Skip to main content

Full text of "Bibliotheca Classica Latina sive Collectio Auctorum Classicorum Latinorum, cum notis et indicibus"

See other formats 


Google 


This  is  a  digital  copy  of  a  book  that  was  prcscrvod  for  gcncrations  on  library  shclvcs  bcforc  it  was  carcfully  scanncd  by  Googlc  as  part  of  a  projcct 

to  make  the  world's  books  discoverablc  onlinc. 

It  has  survived  long  enough  for  the  copyright  to  cxpirc  and  thc  book  to  cntcr  thc  public  domain.  A  public  domain  book  is  one  that  was  never  subjcct 

to  copyright  or  whose  legal  copyright  term  has  expircd.  Whcthcr  a  book  is  in  thc  public  domain  may  vary  country  to  country.  Public  domain  books 

are  our  gateways  to  the  past,  representing  a  wealth  of  history,  cultuie  and  knowledge  that's  often  difficult  to  discovcr. 

Marks,  notations  and  other  maiginalia  present  in  the  original  volume  will  appear  in  this  flle  -  a  reminder  of  this  book's  long  journcy  from  thc 

publishcr  to  a  library  and  fmally  to  you. 

Usage  guidelines 

Googlc  is  proud  to  partncr  with  libraries  to  digitize  public  domain  materials  and  make  them  widely  accessible.  Public  domain  books  belong  to  thc 
public  and  wc  arc  mcrcly  thcir  custodians.  Nevertheless,  this  work  is  expensive,  so  in  order  to  keep  providing  this  resource,  we  liave  taken  stcps  to 
prcvcnt  abusc  by  commcrcial  partics,  including  placing  tcchnical  rcstrictions  on  automatcd  qucrying. 
Wc  also  ask  that  you: 

+  Make  non-commercial  use  ofthefiles  Wc  dcsigncd  Googlc  Book  Scarch  for  usc  by  individuals,  and  wc  rcqucst  that  you  usc  thcsc  filcs  for 
personal,  non-commercial  purposes. 

+  Refrainfivm  automated  querying  Do  nol  send  aulomatcd  qucrics  of  any  sort  to  Googlc's  systcm:  If  you  arc  conducting  rcscarch  on  machinc 
translation,  optical  character  recognition  or  other  areas  where  access  to  a  laigc  amount  of  tcxt  is  hclpful,  plcasc  contact  us.  Wc  cncouragc  thc 
use  of  public  domain  materials  for  these  purposes  and  may  be  able  to  help. 

+  Maintain  attributionTht  GoogXt  "watermark" you  see  on  each  flle  is essential  for  informingpcoplcabout  this  projcct  andhclping  thcm  lind 
additional  materials  through  Google  Book  Search.  Please  do  not  remove  it. 

+  Keep  it  legal  Whatcvcr  your  usc,  rcmember  that  you  are  lesponsible  for  ensuring  that  what  you  arc  doing  is  lcgal.  Do  not  assumc  that  just 
bccausc  wc  bclicvc  a  book  is  in  thc  public  domain  for  users  in  the  United  States,  that  the  work  is  also  in  the  public  domain  for  users  in  other 
countrics.  Whcthcr  a  book  is  still  in  copyright  varies  from  country  to  country,  and  wc  can'l  offcr  guidancc  on  whclhcr  any  speciflc  usc  of 
any  speciflc  book  is  allowed.  Please  do  not  assume  that  a  book's  appearancc  in  Googlc  Book  Scarch  mcans  it  can  bc  uscd  in  any  manncr 
anywhere  in  the  world.  Copyright  infringement  liabili^  can  be  quite  seveie. 

About  Google  Book  Search 

Googlc's  mission  is  to  organizc  thc  world's  information  and  to  makc  it  univcrsally  acccssiblc  and  uscful.   Googlc  Book  Scarch  hclps  rcadcrs 
discovcr  thc  world's  books  whilc  hclping  authors  and  publishcrs  rcach  ncw  audicnccs.  You  can  scarch  through  thc  full  icxi  of  ihis  book  on  thc  wcb 

at|http  :  //books  .  qooqle  .  com/| 


A 


41^ 


T 


/^ft^ic 


K     • 


601« 


/^lM\ot 


BIBLIOTHECA 


CLASSICA  LATINA 


SIYB 


COLLECTIO 


AUCTORUM  CLASSICORUM  LATINORUM 


CUH  NOTIS  BT  INDICIBVS 


EXCUDEBAT  FIRMINUS  DIDOT, 

BEGIS  ET   GALLICARVM  ACAJ)£HIAHVM  TTPOGRAPHVS. 


TITUS  LIVIUS 

PATAVINUS 

AD  CODICES  PARISINOS  RECENSITU5 

CCH  TARIETATS  LECTIOnUM 

ET  SELECTIS  COMMENTARIIS 

ITEM  SOTPLEMESTA  I.  FREINSHEMII 

CCHAHTS 

N.  E.  LEMAIRE 


VOLUMEN  SE(St>.SIM?M:"- 


PARISIIS 

COLLIGEBJLT  IfIC01.A.US  ELIGIU5  LEMAIRE 


T.  LIVII  PATAVINI 


HISTORIARUM 


AB  URBE   CONDITA 


LIBER  QUARTUS. 


BREVIARIUM. 

Cap.  I;  Duse  rogationes  promulgatae,  altera  a  C.  Canuleio  trib.  ple- 
bis,  altera  a  ix  ejus  coUegis,  de  connubio  Patrum  plebisque,  et 
de  potestate  populo  danda,  seu  de  plebe,  seu  ^eJPs(jtrilu|S^lity 
consules  fadendi.  — II;  Oratione^^^Qpsulu^^ad^eiSi]^  li^i^fejges. 

— III -V;  Canuleius  pro  iis  dissenti  «imutqtle  ddcetl  populo  ro- 

•  •  ^i-L  ---j»  *!•-  :  .1-  *  - 

mano  summum  esse  impenum  et  libe^t^{eiii:oijdhuw  aequam.— 

VI;  Post  multas  altercationes  consentiunt  ^atrb^  }$iWumi,  ut  ro- 

gatio  illa  de  connubio  feratur,  deind^^  ittntuiniiQ^ijUtii  ccnsu- 

lari  potestate  promiscue  ex  Patribus^ae  plebe  creentur.  Tribuni 

mil.  cons.  pot.  tres,  omnesque  patricii  creantur. — VII;  Hi,  vitio 

facti,  honore  mox  abeunt,  iisque  sufficiuntur  consulcs.  Ardea- 

tium  Legatis ,  agrum  repetentibus,  respondent  Patres,  curae  sibi 

fore,  ne  diutuma  sif  injuria.  -^yill;  Censurae  initium,  rei  a 

parva  origine  ortae ,  sed  magno  deinde  incremento'  auctae.  —  IX ; 

Intestinae  Ardeatium  turbae.  Plebs  Yolscorum ,  optimates  Roma- 

norum  implorant  auxilium.  Ardea  obsidetur  a  Yolscis ,  et  hi  a 

Romanis  circumvallantur. — X;  Yolsciy  ab  omni  parte  caesi,  de- 

dito  imperatore  iEquo  Cloelio ,  sub  jugum  mittuntur ,  et  inermes 

dimissi  opprimuntur  a  Tusculanis.  Triumphus  M.  Geganii  cos. 

Pax  domestica,  auctoritate  T.  Quintii  Capitolini  v  cos.  servata. 

— XI;Redditur  Ardeatibus  ager,  interceptus  judicio  infami, 

nec  Romanis  colonis ,  sed  Rutulis  dividitur.  —  XII ;  Consules 

creati, adversante  nequidquam  Poetelio  trib.  pl. Fames  et  seditio. 

L.  Minucius  praefectus  annonae.  — -  XIII;  Sp.  Maelius,  eques  prae- 

//.  I 


.^  T.   LIYII 

dives ,  frumenti  facit  largitiones ,  et  regni  consilia  agitat.  Minucius 
rem  compertam  dcfert  ad  senatum,  ct  T.  Qttintius  Capitolinus 
VI  cos.  dictatorem  dicitL.  Quintium  Cincinnatum. — XIV;  C.  Ser- 
vilius  Ahala  mag.  eq.  in  jus  vocat  Maelium ,  eumque  fugientem 
obtruBcat.  —  XV ;  Dictator  cadem  hanc  laudat  in  concione  po- 

puli. XVI ;  Diruitur  domus  Maelii.  Minucius  frumentum  ejus 

plebi  dividit,  et  bove  aurato  donatur.  Filius  dictatoris  tribunus 
mil.  cons..pot.  creatur  cwm  Mam.  >£milio  et  L.  Julio. — XVII; 
Fidenates  et  Veientes  deficiunt  a  Romanis ,  horumque  legati 
jussu  Lartis  Tolumnii ,  regis  Veientium  ,interficiuntur.  Victoriam 
non  incruentam  r«fert  L.  SergiusFidenasconsal.Dictatordicitur 
Mam.  iEmilius ,  et  magister  eq.  L.  Quintius  Cincinnatus.  Falisci 
Fidenatibus  auxilio  veniuiit.  —  XVIII;  Atrox  pugna.  — XIX; 
A.  Cornelius  Cossus ,  tribunus  militum ,  Tolumnium  occidit ,  et 
hostes  fundit.  —  XX ;  Dictalor  triumphat ,  et  Cossus  secunda 
spoHa  opima  infert  templo  Jovis  Feretrii :  nisi  ealiono  demum 
post  anno  in  consulatu  cepit ,  vel  tcrtio  ab  consulatn  anno ,  quo 
tribanus  militum  cons.  pot.  foit,  et  alteram  insignem  edidit 
\  pumun^^civie^tneiii.  —  XXI;  Seditiones  frustra  qu»sitse  a  Sp. 
MlftlkicMii.V^.  ]^^tileiilS«f5:rdbri  terne  motujs,  et  cd^secratio. 
Fii«at^ryewntf8$i«rpo^iilabundi  descen^unt  in  agrum  rom. 
et  A.  SertaiuJyFliiisieu  Structus,  dictator  dicitur.— »XXII;  Is 
Etru»ci«[piifclit"lioir  procul  Nomento,  et  Fidenas  cunicalo  capit 
VillaXp^l^i/^  iA:(auiipo;Martio  a  censoribns  probatur,  iinque 
primum  agiti:^' dfcA&tiS  ^populi.  -^  XXIII;  Veientes  et  Fahsci,  le- 
gatis  circa  xii  populos  missis,  impetrant,  ut  ad  Voltumnae  fa- 
num  iadicator  omni  Etnxri»  concilium;  Mam.  iEmihus  dictator 
iterum  dicitur. — XXIV;  Negantur  Veientibus  auxiUa.  Dictator, 
ne  nequidquam  crcatus  sit,  gkmam  in  pacc  qwerit,  fertqoe  le- 
gem,  ne  plus,  quam  annua  ac  semestris,  censura  sit.  Hinc  cen- 
sores  eum  movent  tribu,  octupticatoque  censu  aerarium  faciunt: 
quam  ignominiam  ipse  ingenti  animo  lert,  sed  populas  valde 
indignatuT.  —  XXV;  Pestilentia,  et  asdes  Apollini  vota.  Tribuni 
queruntur,  nondum  plebeio  aditom  fuisse  ad  snmmitm  hono- 
rem,  et  tollend»  ambitionis  causa  legem  promulgant,  ue  cui 
album  in  vestimentum  addere  petitionis  lioeat  causa..**-  XXVI; 
^quorum  Volscorumque  validi  exercitus,  lege  sacrata  con- 
scripti,  in  Algidum  cooveniuBt.  T.  Quintius  Cindnnatus  et.  C. 
Julius  Mento  consules  ad  a)ia  discordes  in  uno  adhrersus  Patrum 
voluntatem  consentiuut ,  ne  dieant  dictatorem:  sed  tribuni  pl., 


LIBER  IV.  3 

a  Q.  Senrilio  Pritco  appellati,  eos  cogunt  detiatui  dictd  audientes 
esse.  Quintius  A.  Postumium  Tubertum ,  socerum  suiun ,  seye- 
rissimi  imperii  yirum)  dictatorem  dicit. —*- XXVII ;  Ludi  magni 
tomuitus  causa  voti.  Castra  Quintii  cos.  noctu  oppugnata,  et  ho- 
stiHa  a  M.  Geganio  capta, --XXVIII;  Volsci,  Vectio  Messio 
duce,  fortiter  pugnant.  —  XXIX;  Castris  exuuntur  et  venum- 
dantur.  Dictator  triumphans  invehitur  Urbem.  Ab  eodem  filium, 
injussu  patris  pugnantem,  securi  percussum  quidam  tradunt. 
Carthaginienses  exercitum  trajiciunt  in  Siciliam.  —  XXX;  In- 
dttciae  iEquis  datas.  Pertinax  in  Volscis  certamen  inter  pacis  bel- 
lique  auctores.  Lex  lata  de  mulctarum  arstimatione.  Sicdtas  et 
morbi.  Sacra  peregrina.  Bellum  Veientibus  indictum.^ —  XXXI ; 
Tribuni  mil.  cos.  pot.  quatuor  creati,  et  tres  ob  discordiam  ab 
hostibus  (usi.  Poscitur  dictator,  qui  tamen  ,non  nisi  ab  conSule 
dici  potest.  Eam  religionem  eximunt  augures,  et  Mam.  ^milius 
ab  A.  Cornelio  Cosso  tribuno  mil.,  qui  Urbi  preest,  dictator,  et 
hic  ab  illo  magister  eqiiitnm  dicitur.  Fidenates  VeientU)us  sese 
Conjungunt.  —  XXXII;  Dictator  trepidam  eivitatem,  ad  con- 
cionem  advocatam,  oratione  increpat,  castraque  locat  prope 
Fidenas.  —  XXXIII;  Fidenates  erumpunt  facibus  armati.  Veien- 
tes  fusi  Tiberim  petunt.  Fidenates  in  fiuvium  et  urbem  com- 
pelluntnr.  —  XXXIV;  Urbs  castraque  capta  ct  direpta.  Trium- 
phus  dictatoris.  —  XXXV;  Induci»  Veientibu»  iCquisque  datae. 
Ludi  y  bello  voti.  Conciones  seditiosae  tribunorum  pl.  indignan- 
tium ,  plebeios  non  admitti  ad  summos  honores.  —  XXXVI ; 
Consularia  habentur  comitia  ob  metum  belli  cum  Volscis  ge- 
rendi.-^XXXVII ;  Capua  ab  Samnitibus  capta.  Bellum  voIsCum^ 
male  gestum  a  C.  Sempronio  Atratino  cos.  —  XXXVIII ;  Pu- 
gnam  restitnit  Sex.  Tempanius,  decurio  eqnitum.  —  XXXIX; 
Non  eam  dirimit.  Utraque  castra  deseruntnr.  Tempanius,  ab 
suis  exclttsas,  tumulum  occupat,  noctuque  degressus  in  castra 
et  inde  ad  Urbem  pergit.  —  XL ;  Pavor  ibi ,  et  mox  gaudium , 
equitiims  procul  visis.  Tribuni  pl.  Tempanium  vocari  jubent.  — 
XLI;  Is  visa  sibique  nota  incompte,  et  multa  quoque  in  laudem 
oonsttHs,  nihil  vani  in  suam  dicit.  Interea  consul  advenit,  non 
ab  se  magis  enixe  amovens  culpam ,  quam  Tempanium  meritis 
laudibus  fereiis.  M.  Postumius  et  T.  Qnintius  Pennus  $  qui  ad 
Veios  nuj^r  res  male  gesserant,  rei  fiunt — XLII;  L.  Hortensius 
trib.  pl.  Sempronio  diem  dicit;  sed  mitigatur,  quatuor  collegis, 
TempaniO)  Scllio,  Aattstio  IciUoque,  pro  imperatore  suo  de- 

I. 


T.   LIVII 

precantibus.  -—  XLIII;  Mqm  a  Fabio  fusi.  Interregna  certami- 
naque  consulum  et  tribunorum  pl.,  illis  flagitantibus^ut  praeter 
duos  urbanos  qusestores  duo  sibi  ad  niinisteria  belli  praesto  sint ; 
his,  ut  pars  quaestorum  ex  plebe  fiat.  Postremo  L.  Papirius 
Mugillanus  interrex  medio  consilio  copulat  concordiam,  sua- 
dens ,  ut  iv  quaestores  promiscue  de  plebe  ac  Patribus  fiant  li- 
bero  populi  suffragio.  —  XLIV;  Quaestores  creantur  omnes  pa- 
tricii,  comitia  eorum  habente  A.  Sempronio  Atratino,  tribuno 
mil.  cons.  pot.  Hinc  ira  tribunorum  pl.  flectitur  in  C.  Sempro- 
nium,  patruelem  Atratini,  qui  accusatur  iterum,  et  damnatur. 
Postumia,  virgo  Vestalis,  rea  propter  cultum  amoeniorem  inge- 
niumque  liberius,  quam  virginem  deceat.  Cumae  a  Campanis 
captae.  —  XLV ;  Conjuratio  servorum  oppressa.  Bellum  cum 
jEquis  et  Lavicanis.  Altercationem  tribunorum  mil.  cons.  pot. 
quorum  nemo  Urbi  praeesse  vult,  Q.  Servilius  dirimit  patria 
majestate.  —  XLVI ;  Certamina  ducum  rom.  multo  majora  in 
castris,  quam  in  Urbe.  Funduntur  ab  iEquis;  et  postero  die, 
castris  desertis,  Tusculum  confugiunt.  Q.  Servilius  Priscus  a  filio 
suo  C.  Servilio  dictator,  et  hic  ab  eo  magister  equitum  dicitur. 
— XLVII;  Vincit  ^Equos  et  Lavicos  expugnat:  quo  colonia  de- 
ducitur.  —  XLVni;  Spurii  Maecilius  Metiliusque  tribuni  pl. 
prpmulgata  lege  agraria  turbas  excitant:  sed  Patres,  auctore  Ap. 
Claudio,  nepote  decemviri,  collegas  eorum  ad  intercessionem 
comparant. — XLIX;  Bolae  bis  capiuntur,  et  M.  PostumiusRe- 
gillensis ,  tribunus  mil.  cons.  pot. ,  exercitum  praeda  ei  promissa 
fraudat.  Idem,  ab  collegis  propter  seditiones  tribunitias  arces- 
situs,  in  concione  populi,  L.  Sextio  trib.  plebis  rogationem  de 
colonis  Bolas  mittendis  denuo  laturum  se  profitente :  «  malum 
quidem  militibus  meis ,  inquit ,  nisi  quieverint.  »  Quam  stolidam 
inhumanamque  vocem  acerbe  increpat  Sextius.  —  L;  Inde  tu- 
multus  in  castris ,  ubi  Po^tumius  crudelibus  suppliciis  asperiora 
facit  omnia ,  et  postremo  ab  exercitu  suo  lapidibus  cooperitur. 
Certamina  in  Urbe,  et  interregnum.  —  LI;  Quaestio  Postumianae 
caedis  mandatur  consulibus,  qui  summa  moderatione  per  pau- 
corum  supplicium  rem  transigunt.  Plebs  tamen  aegerrime  fert, 
leges  de  suppliciis  suis  latas  confestim  exerceri,  aliasque  de 
commodis  suis,  de  agro  bolano  et  inprimis  publico  dividendo, 
promulgatas  tam  diu  irritas  jacere.  Ferentinum  captum. — LII; 
L.  Icilius  trib.  pl.  seditiones  ciet  agrariis  legibus  promulgandis. 
Pestis  et  inopia  frugum.—  LIII;  Delectum,  indictum  ob  bellum 


u.c.1«:  LIBER  IV.  CAP.  1.  •) 

sequicum ,  impedit  M.  Maenius  trib.  pl. ,  legis  agrariae  lator ;  cui 
tamen  ix  collegae  intercedunt.  C.  Yalerius  Potitus  cos.  recipir 
Carventanam  arcem,  ab  hostibus  occupatam,  praedamquc  sub 
hasta  venditam  in  aerarium  redigere  qua^stores  jubet.  —  LIV ; 
Tres  plebeii  quaestores,  et  tres  Icilii  tribuni  plebis.  Fremunt 
Patres,  tenduntque  ad  consulum  comitia. — LV;  Volsci  eti£qui 
bellum  reparant,  et  Carventanam  arcem  oppugnant.  Tul^bae  do- 
mesticae.  Patres  comitia  tribunis  militum  creandis  edici  patiun- 
tur,  sed  ea  lege,  ne  cujus  ratio  habeatur,  qui  eo  anno  tribunus 
plebis  sit.  Verrugo  irecepta ,  et  praedae  in  ^quis  volscoque  agro 
ingentes  factae.  —  LVI ;  Tribuni  militum  cons.  pot.  contra  spem 
omnium  tres  patricii  creantur,  arte  a  patricus  adhibita.  Bellum 
a  Volscis  iEquisque.illatum.  Discordia  Patrum  de  dictatore  di~ 
cendo. — LVII;  C.  Servilius  Ahala  tribunus  mil.  cons.  pot.  dicta- 
torem  dicit  collegam  P.  Comelium  Cossum,  et  ab  eo  magister 
equitum  creatur.  Volsci  ad  Antium  caesi.  Tribuni  militum  cons. 
pot.  IV  creantur  patricii  nova  Patrum  arte.  — LVni;  Veientium 
legatio  de  pace.  Praesidium  Verrugine  amissum.  Superbum  re- 
sponsum  veientis  senatus,  bellumque  iis  indictum.  —  LIX; 
Volscum  bellum.  Anxur  captum  direptumque.  Senatus  decemit, 
ut  stipendium  miles  de  publico  accipiat.  —  LX;  Hinc  multi- 
plex  plebis  gaudium ,  et  calumniae  tribunorum  pl.  Tributum  in- 
dicitur,  quod  Patres  primi  coitferant:  unde  certamen  conferendi 
oritur,  —  LXI ;  Veii  drcumsessi.  Victi  Volsci.  Artena  capta 
dirutaque. 

I.  xlos  sequuti  M.  Genucius  et  C.  Curtius  consules. 
Fuit  annus  domi  forisque '  infestus :  nam  anni  prin- 
cipio ,  et  de  connubio  ^  Patnun  et  plebis  C.  Canu- 
leius  tribunus  piebis  rogationem  promulgavit;  qua 
contaminari  sanguinem  suum  Patres ,  confundique 
jura^  gentium  rebantur :  et  mentio,  primo  sensim  il- 
lata  a  tribunis ,  ut  alterum  ex  plebe  consulem  licet^et 
fieri ,  eo  processit  deinde ,  ut  rogfitionem  novem  tri- 

Gap.  I.  I.  Annus  infestus ,  inquie-  tabiilU;  vide  cap.  4;  Diotiys.  X  extr. 

tiis,  turbulentiu.  et  infr.  ad  VIU,  14,  n.  9. 

a.  De  connuhio  Patrum  etplebis,  sc.  3.  Jura  gentium  patriciaram  et  ple- 

cum  plebe,  quod  vetitam  erat  in  xii  beiarum,  jura  gentilitatia ,  co^/undi. 


A.  C.  44». 
U.  G.  3f«. 


6  T.   LIVII 

buni  proinulgarent ,  ut  poputo  potestas  esset^  seu  de 
plebe  ^  seu  de  Patribus  vellety  consules  faciendi,  Id 
vero  si  fieret ,  non  vulgari  ^  modo  cum  infimis ,  sed 
prorsus  auferri  a  primoribus  ad  plebem,  sununum 
imperium  credebant.  Laeti  ergo  audiere  Patres,  Ar- 
deatium  populum  ob  injuriam  agri  abjudicati  de- 
scisse,  et  Veientes  depopulatos  extrema  agriromani, 
et  Volscos  .Squosque  ob  communitam  ^  Verruginem 
fremere  :  adeo  vel  iufelix  bellum  ignominiosae  paci 
prseferebant !  His  itaque  in  majus^  etiam  acceptis, 
ut  inter  srrepitum  tot  beliorum  conticescerent  actio- 
nes  tribuiiitife,  delectus  haberi,  bellum  armaque  vi 
summa  apparari  jubent ;  si  qno  ^  intentius  possit , 
quam  T.  Quintio  consule  apparatum  sit.  Tum  C.  Ga- 
nuleius ,  pauca  in  senatu  vociferatus ,  nequidquam 
territando  oonsules  avertere  plebem  a  cura  novarum 
iegum ;  nunquam  eos  se  viuo  delectum  habituros  y 
antequam  ea ,  quce  promulgata  ab  se  collegisque  es- 
senty  plebes  scinsset;  confestim  ad'  concionem  ad- 
vocavit. 

II.  Eodem  tempore,  et  consules  senatum  in  tri- 
bunum,  et  tribunus  populum  in  consules  incitabat. 
!Negabant  consules,  «  jam  ultra  ferri  posse  furorei 


ut  graec^  axy^tio^T.i,  Gonfer  Sigon.  de 
ant.  jur.  civ.  Rom.  I,  7.  GeMem  se  so- 
loa  habere  giorialMiitiir  patricii ;  vid^ 
Xf  8.  Gens  e  miiltis  famiUis  coaficitur. 
'—^ovem  tribuni,  omnes  praeter  C.  Fur- 
nitim ;  Tide  Dien.  1.  xi ,  p.  7  3o. 

4.  Futgairfi  cum  injinvs  i/mfi^riun^, 
vide  ad  II,  29,  n.  5. 

5.  Ob  communitam  P^erragimem,  op- 
pidum,  Volscis  ^quiaque  adeipptum 
et  postea  muiiitum:  «t  quudo,  nua* 
quam  dixit  liviua. 

6.  /a  majus,  tanquttBi  aUquid  aa- 
usy  justo  aiit  vero  Buyua,  prartcr  ▼•- 


ritatem  >  accipere ,  et  credere ,  et  00^ 
gere,  facere,  nt  m  majus  vcl  in  mafui 
vera  celehrare,  extaUtre , /krre  et  am» 
geriVf^  34;  XXI,  3a;  XXIX,  3.  Si- 
militer  accipere  in  omen  XXI ,  63 ,  n. 
z4;  tn  honam  vel  mtUatnpartefn,  et£& 
f»Si  quo  ipodo  i^ef^ius  appaBarl 
possit,  qnam  T,  Quimtio  consule;  vid^ 

m,  69. 

6.  Conjestim  ad  concionem  advoea^ 
vi9,  awt  plaonaamua  est  in  ad,  aiit  el- 
)ji^\&plebem;  Bauer.  Qmd,  mIJI^  ^&^ 
n.  6.  Ante  con/estim  e  MSS  quibwadam 
et  inscrittt  Drak. 


A.  C.  443. 
U.  G.  3xo. 


LIBER  IV.   CAP.  II.  7 

a  tribunitios  :  ventum  jam  ad  finem  esse;  domi  plus 
(c  belli  Goncitari ,  quam  foris  :  id  ^  adeo  non  plebis , 
(c  quam  Patrum ;  neque  tribunorum  magis ,  quam 
(c  consulum,  culpa  accidere.  Cujus^  rei  praemium  sit 
a  in  ciyitate ,  eam  maximis  semper  auctibus  crescere  ; 
c(  sic  pace  bonos ,  sic  belk>  fieri :  inaximum  Romas 
((  praemium  seditionum  esse  :  id  et  singulis  univer- 
«  sisque  semper  honori  fuisse.  Raofiinisc^entur  ^ , 
«  quam  majestatem  senatus  ipsi  a  patribus  accefMs* 
((  sent,  quam  liberis  tradituri  essent,  ut,  quemadmo- 
(c  dum  pl^s  gloriariposset,  auctiorem  ampUoremque 
«  esse  :  finem  ergo  non  fieri ,  nec  -futuram ,  donec , 
«  qumn  felices  seditiones ,  tam  honorati  seditionum 
«  auctores  essent.  Quas  quantasque  res  C.  Canuleium 
«  aggressum?  coUuvionem  gentium,  perturbationem 


Cu.  U.  I.  Id  adeo  ( vide  ad  Praef. 
B.  x5)  non  piehis,  sc.  mag^s,  quod  ez 

2 .  Cujus  reijframtium  sit,  etc.  ut  inf. 
cap.  35  med.  eo  impendi  laborem,  etc. 
Bauer.  monet,  syllogismum  h.  1.  ora- 
tMiwB  ciM,  piigf^ctii»  et  Biatcvw  et 
fovBia :  majorem  :  cuiu»  rei  pr»miuia, 
ctc.  minmrtm  :  naxioiun,  etc.  «OAci»- 
sionmniCmiaak  ergo  non  fieri,  «tc.  — *- 
Psice  et  beih  boHos,  reruiB  civiliumet 
BiiUtan»  pcntoa,  ut  cap.  3  extr. — Id 
et,  etiam,  smgulis  umversisque  semper 
host^fiUsse,  ac  moTcrc  aedltiones  : 
prc^e  cAf  y  se»  acidi^finea;  <{uaM  diidsr 
s€t  aedkioaiim  movendaxum;  Baucr. 
A4  pswmiMm  «|aa«|M  ccMMcotttionem 
mom  bttse  retaicEi»  saneii  id^^  nam  ec»- 
dkem  settsis  moK  diciAiir :  qutuit  feHoet  ^ 
seditionm,  tmm  kom&nui  si 

^mro»,  cft  dbs  h.  1. 


et 


flBJia 


3.  Bmmnitaetwstm ,  sccHm 
rent,  quamt  mt^tHa$tm\ . 


ut. 


quemadmodum  plebs  nunc  gloriaretur, 
sna  jura  esse  aucta,  sie  aliqumdo  gUh- 
risui  posset,  scil.  seMims  (vd  potius 
possent,  sc.  Patres,  aut,  quod  praesti- 
terit ,  Cberi  ) ,  auctiorem  amplioremque 
esse  majestatem  suam.  Ita  haec  verba , 
distinctionepost/y/ie^irposita  9  videDtur 
imerpretanda,  si  sana  sunt.  Quidam 
ut  expoBunt  fuam  parum,  vel,  t^ 
esse  reciso  ,  quiius  modis  et  rationibus  : 
alii  cmendaBt  utrum,  quemadmodum 
pltbsf  glorianposs4tp  swpossemi,  au- 
ctix»fem  amplioremque  esse,  'vel  utrum , 
guemmdMkodum  pimbs  ghriari  possetf 
amctiorem  ampUoremque?  vel»  an, 
gutm/idmodumpltbSf  gloriaripossent, 
ac.  Patres,  ctc.  ?*  Klockiua  totam  lioc, 
ReminisceretUur  .•  • . .  esse ,  infra  ante 
▼cfeba  Certumhabere  j  etCi.repaBendum 
pislstbat.  -Pr^babiliar  lorte  csT  senten- 
tia  eorum ,  qui  suspicantcr ,  omnia  iUa 
-verisa,  ecffte  pestcvioca,»  ut,  quemad- 
wtodmn ,  etc. ,  caae  fioawa  laciniam- 
^M  ab  iBbMpolatose  aasutaBk'  GoBfer 
iBf«  cd  ci^  3^^».  i^ 


8  T.    LIVII    '  u.cal:: 

«  ampiciorum  *  publicorumque  privatorumque  af- 
«  ferre ,  ne  quid  sinceri ,  ne  quid  incontaminati  sit ; 
<c  ut,  discrimine  omni  subiato,  nec  se  quisquam,  nec 
a  suos  noverit.  Quam  enim  aliam  vim  connubia  pro- 
«  miscua  habere ,  nisi^  ut  ferarum  prope  ritu  vulgen- 
«  tur  concubitus  plebis  Patrumque?  ut,  qui  natus  sit, 
«  ignoret ,  cujus  sanguinis ,  quorum  ^  sacrorum  sit ; 
«  dimidius  Patrum  sit ,  dimidius  plebis ,  ne  7  secum 
«  quidem  ipse  concors.  Parum  id  videri ,  quod  omnia 
«  divina  humanaque  turbentur  :  jam  ad  consulatum 
«  vulgi  turbatores  accingi ;  et  primo ,  ut  alter  consul 
«  ex  plebe  fieret,  id  modo  sermonibus  tentasse  : 
«  nunc  rogari ,  ut ,  seu  ex  patribus ,  seu  ex  plebe 
«  velit,  populus  consules  ijreet  :  et  creaturos  haud 
«  dubie  ex  plebe  seditiosissimum  quemque.  Canuleios 
«  igitur  Iciliosque  consules  fore  !  Ne  id  Jupiter  opti- 
«  mus  maximus  sineret,  regiae  majestatis  imperium 
«  eo  recidere  :  et  se  millies  morituros  potius ,  quam 
«  ut  tantum  dedecoris  admitti  patiantur.  Certum  ha- 


4.  Perturbationem  auspiciorum,  que 
non  nisi  penes  Patres  efant. — Priva- 
torum.  Auspiciaprivata  videntur  fiiisse 
«a,  quse  super  priTatonim  negotiis 
captabantur.  Jpud  antiquos ,  inqoit 
Val.  Max.  1.  ii,  cap.  i ,  non  solumpu- 
blice,  sed  etiam  privatim  nihilgereba- 
tur,  nisi  auspicio  prius  sumpto.  Viden- 
tur  autem  patricii  tunc  contendisse 
plebeios  auspicari  omnino  non  posse. 
Vide  inf.  cap.  6,  et  lib.  ti,  41.  Ed. — 
Quam  aiiam  Tfim,  effectum.   * 

5.  Nisi  ut  ferarum  prope  ritu  vuL 
gentur  (vide  ad  II,  ag,  n.  5  )  concu- 
bitus,  conf.  III,  47  ^tr. 

6.  Quorum  saerorum,  privatorum, 
qus  gentilitia  et  haereditaria  erant  (cf. 
I,  a6  extr.),  quaeque  ne  in  bello  qui- 
dem  intcnnitti  fas  ent;  unde  statum 


sacrificium,  quod  genti  Fabiae  in  Qni' 
rinali  colle  fuit,  etiam  importuno  bdli 
tempore  factum  legimus  inf.  V,  46 ,  n. 
5a,  et  XXII,  18,  n.  7.  Gf.  ad  XLI, 
x5,  n.  5 ;  XLII,  1 1  pr.  XLII,  3a  pr. 
et  ad  Sil.  VII ,  38 1 ;  «  sacra  vocarent ad 
patrios  veneranda  deos.  >• 

7.  Ne  secum  quidem  ipse  concors, 
ob  perpetuam  Patrum  et  plebis  discor* 
diam.  Si  sibi  ipse  consentiat  Cic.  Oific; 

I,  I.  Confer  Ruhnken.  ad  Velleium, 

II,  63.  —  Omnia  divina,  auspicia  et 
sacra.  Confer  tamen  ad  III,  17,  n.  6. 
—  Regiw  majestatis  imperium,  impe» 
rium  consulare ,  in  quo  inest  regia  ma- 
jestas.  SupraL  11,  i.  Omniajura  regia 
potestatis,  omnia  insignia  primi  coU' 
suies  habuere,  Unde  et  inf.  1.  vni,  39. 
Consulu,  regiapotestas,  Ed. 


v.cAt  LIBER  IV.   CAP.  II.  9 

ff  bere,  majores  quoque,  si  di vinassent ,  concedendo 
cc  omnia  non  mitiorem  in  se  plebem ,  sed  asperiorem 
cr  alia  ex  aliis  iniquiora^  postulando,  quum  prima  im- 
ic  petrasset,  futuram,  primo  quamlibet  dimicationem 
cc  subituros  fuisse  potius,  quam  eas  leges  sibi  imponi 
cc  paterentur.  Quia  tum  concessum  sit  de  tribunis  , 
«  iterum  concessum  esse  :  finem  non  fieri  posse.  In 
«  eadem  civitate  tribunos  plebis  et  Patres  esse  :  aut 
cc  hunc  ordinem ,  aut  illum  magistratum  toUendum 
cc  esse ;  potiusque  sero ,  quam  nunquam  obviam  eun* 
cc  dum  audaciae  temeritatique.  lUine^  ut  impune 
cc  primo  discordias  serentes  concitent.  finitima  beila , 
cc  deinde  adversus  ea ,  quae  concitaverint ,  armari  ci- 
«  vitatem  defendique  prQjiibeant  ?  et,  quum  hostes 
«  tantum  non  arcessierint ,  exercitus  conscribiadver- 
cc  sus  hostes  non  patiantur?  Sed  audeat  Canuleius  in 
cc  senatu  proloqui ,  se ,  nisi  suas  leges  tanquam  victo- 
cr  lis  Patres  accipi  sinant ,  delectum  haberi  prohibi- 
cc  turum:  quid'**  esse  aliud,  quam  minari,  se  prodi- 
«  turum  patriam  ?  oppugnari  atque  capi  passurum  ? 
cc  quid  eam  vocem  animorum,  non  plebi  romanae, 
cc  sed  Volscis  et  ^quis  et  Veientibus  allaturam  ?  Non- 
cc  ne ,  Cainuleio  duce ,  se  speraturos  Capitolium  atque 
<c  arcem  scandere  posse,  4^i  Patribus  tribuni,    cum 

8.  Imquiora  postulando ,  postnlan-  9.  Illine  ut  impune,  etc.  Sic  ut  in 

temy  vel  futonun  et  postulaturam,  vel  affectu  et  cum  vi  interrogationis  quin- 

ut  postularet,  adpostulandum;  Bauer.  quies  apud  Cicer.  Catil.  1 ,  9.  Gonfer 

— Primo quamlibet dimicationem ,  etc.  ad  V,  a4 ,  n.  6 ;  IX ,  1 1 ,  n.  5 ;  Horat. 

h.  e.  in  principio  certaAium inter  Pa-.  Epod.  1 7,  56 ;  Plaut.  Asin.  V,  a ,  34 , 

trea  ac  plebem;  Drak.  —  Quia  tum,  et  al.  inpr.  comicos.  Plena  oratio  est : 

post  tecessionem  in  Sacrum  montem ,  egone  feram ,  yel  fierine  possit ,  ur ,  etc. 

concessum  sit  de  tribunis  (vide  II,  33),  —  Tantum  non,  (aovov  06 ,  seu  ptovov 

iterum  coneessum  esse,  sublato  decera-  oiWc   psene,  propemodum ,  parum  ab* 

▼irorum  imperio;  vide  III,  54.  Mox  est  quin;  vide  Drak. 

cum  Gronov.  et  Fab.  leg.  Finem  non  lo.  Quid  esse  aliud,  etc.  ut  cap.  4 , 

/ieri: non,  seu  necposte  in  eadem  eivi-'  et  VI,  40;  nisi  ubivis  cum  Duk.  leg. 

tate,  etc.  quid  id  esse  aliud. 


lo  T.   LIVII  tc.t. 

«  jure  ac  majestate  adempta,  animos  etiam  eripuerint? 
c(  Consules  paratos  esse  duces  prius  adversus  scelus  ci- 
c<  vium ,  quam  adversus  hostium  arma.  » 

III.  Quum  maxime  haec  in  senatu  agerentur ,  Ga- 
nuleius  pro  legibus  suis  et  adversus  consules  ita  dis- 
seruit :  «  Quantopere  vos ,  Quirites ,  contemnerent 
«  Patres,  quam  indignos  ducerent,  qui  una  secum 
«  urbe  intra.eadem  moenia  viveretis,  ssepe  equidem 
«  et  ante  videor  animadvertisse ;  nunctamenmaxime, 
«  quod  adeo  atroces  in  has  rogationes  nostras  coorti 
«  sunt.  Quibus  quid '  aliud  quam  admonemus ,  cives 
«  nos  eorum  esse ,  et ,  si  non  easdem  opes  habere , 
«  eamdem  tamen  patriam  incolere?  Altera  connu- 
«  bium  petimus ,  quod  fini|imis  extemisque  dari  so* 
«  let :  nos  quidem  civitatem ,  quae  plus  quam  con* 
«  nubium  est,  hostibus  etiam  victis  dedimus.  Altera 
«  nihil  novi  ferimus ;  sed  id ,  quod  populi  est ,  repe- 
«  timus  atque  usurpamus:  ut,  quibus  velit,  popuhis 
«  romanus  honores  mandet.  Quid*  tandem  est,  cur 
«  caelum  ac  terras  misceant  ?  cur  in  me  impetus  modo 
«  psene  in  senatu  sit  factus  ?  negent  se  manibus  tem- 
«  peraturos,  violaturosque  denuntient  sacrosanctam 
«  potestatem?  Si  populo  romano  liberum  suffragium 
«  datur,  ut,  quibus  velit,  consulatum  mandet,  et  non 
«  praeciditur  spes  plebeio  quoque,  si  dignus  summo 
«  honore  erit,  apiscendi  summi  honoris,  stare  urbs 
«  haec  non  polerit?  de  imperio  actum  est?  et^perinde 
«  hoc  valet,  plebeiusne  consul  fiat,  tenquam  servum 


Caf.  ni.  I.  ifmd  aKud  fuam  md-  vide  ad  JaTOial.  II,  aS.---^  mamkus 

monemut,  Tide  ad  II,  8  ,  n.  9. — Ah-  temperaturos ,  Tide ad II,  23,  n.  S. — 

tera  eofinubium  petimus ....  dedimus,  Mox  si  dignus  sammo  honore  erit,  api- 

yide  ad  VIII ,  1 4,  n.  9 ,  quodfitttimUs  scendi  (  ant.  pro  adipiseendi )  summi 

quoqne.  honoris  ,  vide  ad  1 ,  3 ,  n.  S. 

2.  Quid  tandem  est  (  v.  ad  III,  6S ,  3.  £tperinde  hoc  ntaiet,  mem  idem 


n.  i)y  cur  caslum  ae  ierras  misceant,      est,  si  aliquia  ^dx,  pUbeistene,  on 

I 


I 


\ 


vi:it  LIBER  IV.   CAP.  III.  II 

«  aut  libertinum  aliquis  consulem  fyjturum  dicat?£c^ 
«  quid  sentitis,in  quanto  contemptu  vivatis?  lucis  vo* 
<t  bis  hujus  partem,  si  liceat,  adimant :  quod  spiratis, 
a  quod  vocem  mittitis^  quod  formas  hominum  habe- 
«  tis ,  indignantur .  Quin  etiam ,  si  diis  ^  placet ,  nefas 
(c  aiunt  esse,  consulem  plebeinm  fieri.  Obsecro  vps, 
«  si  ^  non  ad  fastos ,  non  ad  commentarios  pontificum 
a  admittimur,  ne  ea  quidem  scimus,  quae  omnes  pe^ 
(c  regrini  etiam  sciunt?  consules  in  locum  regum  suc^ 
«  cessisse  ?  nec  aut  juris ,  aut  majestatis  quidquam 
«  habere,  quod  non  in  regibus  ante  fuerit?  En^  un- 
i(  quam  creditis  fando  auditum  esse,  Numam  Pompi- 
«  lium )  non  modo  non  patricium ,  sed  ne  civem  qui- 
«  dem  Romanum ,  ex  sah^no  agro  accitum ,  populi 
«  jussu,  Patribus'  auctoribus,  Romae  regnasse?  L. 
«  deinde  Tarquinium ,  non  *  romanae  modo ,  sed  ne 
«  italicae  quidem  gentis ,  Bamarati  ^  Corinthii  fiHum , 
<f  incolam  ab  Tarquiniis,  vivis  liberis  Anci,  regem  fa* 

plebeius ,  consul  fiat ,  fieri  possit ,  ac  etsi ,  vel  siquidem ,  quoniam ,  accipien- 

si  servum.. .  consulem  futurum  dicat  P  dum,  aut  cum  Periz.  leg.  etsi;  Drak. 
Alii  legunt  :  ptffkeiui  mt  eonsulfimt  ^  6.  En  unquam,  an  unquom,  un- 

ut  hsec  quasi  lex  sit.  Banerus  malebat  quamne ,  ecquando  (quod  indignantis 

actum  erit  et  valebit,  —  Ecquid senti.  est  et  impatientis^Tel  etiam  vebemen- 

tis ,  vid»  ad  t ,  9 ,  n.  S.  ter  optantis  per  intetrogationem ,  ut 

4.  Si  dOs plaeet  ironice  et  cum  eon-  passim :  cf.  ad  IX,  i o,  n.  5;  X ,  8,  n.  9 ; 
temptu  atque  improbatione  dici  solet  Duk.  et  Drak.  ad  XXIT,  1 4 ;  Gron.  ad 
pro  :  quod  stultissimum  est :  german.  li^^yif^i^cfeditisfandoauditumesse, 
so  QoH  wiUt « Infm  XXXIY,  2 ,  n.  7,  fama  tantimi  robis  innotuisse. 

diadt ,  tit  nos  fere ,  Gottlob  !  so  weit  ist  7.  Patribus  auetoribus ,  vide  ad  I , 

es  dock  gekommen  :  at  XL,  i3 ,  n.  2 ,  17 ,  n.  6. 

pM :  si  qui»  credere  potest;  »  Bauer.  8.  iVon  romanofmodo,  sed,  etc.  ▼. 

5.  Si,  etiam  si  ( v.  ad  V,  5i ,  n.  1 ),  ad  1 ,  40,  n.  i. 

n»nfiutos  oonsttlares ,  non  commenta"  9.  Damarati  CorinthH  fiKum,  vide 

rios,  setilShni^pontificum (seu  Annales  ad  1 ,  34,  n.  a.  —^lncohan  ab  Tarqm-^ 

Meutimos ,  in  quibns  Pontifex  Maxtm.  mis;  qui  ab  urbe  Tarquiniis  domicilium 

res  omnes  aingulorum  annorum  man-  snum  contiderat  Romam.  Incola  non 

dnbat  literis,  de  quo  vide  Cicer.  de  est  idem  ac  eivis,  qui  legnm  commu- 

Orat.  II ,  la  ,  et  Gell.  IV,  5) ,  inspi-  mum  vineulo  in  unam  societatem  cq- 

<»midi  nebis  potestas  datur.  Tb  si  pro  ivit.  Ed. 


A.  C.  442' 
U.  C.  3io. 


12  T.  LIVII 

«  ctum?  Ser.  Tullium  post  hunc ,  captiva '*^  Corniculana 
«  natum,  patre  nuUo,  matre  serva,  ingenio,  virtute  re- 
«  gniun  tenuisse  ?  Quid  enim  de  T.  Tatio  Sabino  dicam , 
c<  quem  ipse  Romulus,  parens  urbis,  in  societatem  re- 
c<  gni  accepit?  Ergo,  dum  nullum  fastiditur  genus,  in 
«  quo  eniteret  virtus,  crevit  imperium  romanum.  Poe- 
(c  niteat '  ^  nunc  vos  plebeii  consulis,  quum  majores  no- 
«  stri  advenas  reges  non  fastidierint ,  et  ne  regibus 
«  quidem  exactis  clausa  urbs  fuerit  peregrinae  virtuti. 
«  Claudiam  certe  gentem  '^  post  reges  exactos  ex  Sabi- 
«  nis  non  in  civitatem  modo  accepimus,  sed  etiam  in 
«  patriciorum  numerum?  Ex  peregrinone  patricius, 
«  deinde  consul  fiat?  civis  romanus  si  sit  ex  plebe,  prae- 
«  cisa  consulatus  spes  erit?utrum  tandem  non  credi- 
«  mus  fieri  posse ,  ut  vir  fortis  ac  strenuus ,  pace '  ^  bello- 
«  que  bonus,  ex  plebe,  sit  Numa;,  L.  Tarquinio,  Ser. 
«  TuIIio  similis  ?  an  ne ,  si  sit ,  quidem  ad  gubemacula 
«  reipublicse  accedere  eum  patiemur  ?  potiusque  de- 
«  cemviris ,  teterrimis  mortalium ,  qui  tamen  omnes 
«  ex  Patribus  erant,  quam  optimis  regum  novis^*  ho- 
«  minibus,  similes  consules  sumus  habituri? 

« IV.  At  enun  nemo  post  reges  exactos  de  plebe  con- 
«  sul  fuit.  Quid  postea?  nullane  res  nova  institui  debet? 
«  et,  quod  nondum  est  factum  (multa  enim  nondum 


xo.  Capdva  Comiculana  natum ,  ▼• 
ad  I,  39,  n.  8.  —  Patre  nullo  natum, 
ignoto  ,  ignobili ;  ut  Melchisedecus 
airdcTup  xal  i^nxfA^  in  Ep.  ad  Hebr. 
Vn,  3.  Conf.  Eurip.  in  lone  v.  iio, 
837;  Hor.  Sat.  1,6,  6,  10;  U,  5, 
i5,  et  Wessel.  Obss.  U,  10.  Contra 
qui  patrem  ciere  possunt;  de  quo  vide 
ad  X,  8 ,  n.  9;  ingenio  et  ifirtute ,  ▼. 
ad  I,  a4,  n.  II.  Mox  forte  leg.  dum 
(  quandiu  )  nullum  fastidiretur  genus. 

1 1 .  Paniteat  nunc  vos  plebeii  consu-' 


Hs,  vide  ad  H,  54«  n.  16.  —  Advenas 
reges  nonfastidierint,  peregrinos ,  gr« 
iirn>.u^ec ;  Schaef. 

la.  Claudiam  certe  gentem,  etc.  Cf. 
il,  16.  Mox  suspicari  possis  :  eiyiro- 
mano,  si,  etc.  Sed  vix  opus,  judice 
etiam  Bauero.  Fost  prtecisa  inteU.  ei, 

i3.  Pace  beUoque  bonus ,  vide  ad 
IV,  a ,  n.  2.  —  Mox  teterrimis  antt. 
codices,  et  tamen  omnes  3  MSS  pro 
deterrimis  et  tum  omnes, 

1 4.  Novis  hominibus,  v.  ad  1, 34}  i>*  ^* 


A.  C.  4^43- 
V.  C.  3io- 


LIBER  IV.   CAP.  IV.  i3 

a  siint  facta  in  novo  populo),  ea',  ne  si  utilia  qui- 
«  dem  sint ,  fieri  oportet  ?  Pontifices ,  augures ,  Romulo 
cc  regnante ,  nuUi  erant :  ab  Numa  Pompilio  creati  sunt. 
cc  Census  in  civitate  et  descriptio  centuriarum  clas* 
cc  siumque  non  erat :  ab  Ser.  TuUio  est  facta.  Consules 
cc  nunquam  fuerant :  regibus  exactis  creati  sunt.  Dicta* 
cc  toris  nec  imperium ,  nec  nomen  fiierat :  apud  patres 
cc  esse  coepit.  Tribuni  plebis ,  aediles,  quaestores,  nulli 
cc  erant;  institutum  est,  ut  fierent.  Deceniviros  legibus 
cc  scribendis  intra  decem  hos  annos  et  creavimus ,  et  e 
cc  republica  sustulimus.  Quis  dubitat ,  quin,  in  seternum 
cc  urbe  condita ,  in  immensum  crescente ,  nova  impe- 
cc  ria ,  sacerdotia ,  jura  gentium  hominumque  insti- 
cc  tuantur?  Hoc  ipsum,  ne  connubium  Patribus  cum 
cc  plebe  esset ,  non  *  decemviri  tulerunt  paucis  his  annis 
cc  pessimo  exemplo  publico ,  cum  summa  injuria  ple- 
«  bis?  an  esse  uUa  major,  aut  insignitior  contumelia 
«  potest ,  qiiam  partem  civitatis ,  velut  contaminatani , 
cc  indignam  connubio  haberi  ?  quid  est  aliud ,  quam 
^  exsilium  intra  eadem  moenia,  quam  relegationem 
«  pati?  ne  affinitatibus ,  ne  propinquitatibus  immi- 
a  sceamur,  cavent;  ne  societur  sanguis.  Quid?  hoc  si 
cc  polluit  nobilitatem  istam  vestram,  quam  plerique 


Gap.  IV.  I5  £a,  ne  si  utilia  quidem 
sint;  To  eareferendumadmu/ra  .*  quod 
quo  facilius  appareret,  parentheseos 
aigna  ex  praeced.  sustulit  Bauer.  qui 
tamen  vel  .sic  dvaxoXouOov  orationem 
ease  jam  monuit.  Forte  leg.  Et,  quod 
HQndum  .est  factam  fmulta . . .  popu' 
loj,  non  ,  ne  si  utile  quidem  sit,  fieri 
oporteret?  —  Similem  loquendi  for- 
maminvenieslib.jExzY,  cap.  3.  Quod 
saspe  optastis,  Cdmptmi,  ut  supplicii 
sumendi  Dobis  ex  improbo  ac  detesta- 
bili  senatu  potestas  esset,  eam  nunc 
kabetis.  £n. 


2.  Non,  nonne  (ut  V,  53  al.),  dc" 
cemviri  tulerunt,  conf.  ad  IV,  i ,  n.  2. 
Pessimo publico  malebat  Gron.  ut  sup. 
II,  I ,  ubi  vide  not.  3.  Baueri  nota 
est :  «  Vel  exemplo,  yel  publico  delen- 
dum ,  ac  vix  est,  quin  prius.  Exemplo 
enim  hic  qui  locus?  Utrum,  ne  quis 
similem  legem  ferret?  Quorsum ,  quum 
esset  decemviralis  ?  An,  ne  patricii  se- 
querentur  superbiam  priorum  ?  At  istud 
non  a  lege ,  sed  ab  ipsorum  fastu  pro- 
ficiscebatur. » —  ExsiUum,  major  poe- 
na  quam  relegatio ,  quia  illo ,  non  hao 
civitas  amittitur.  Instit.  Justin.  £s. 


A.  G.  44i- 
U.  C.  3i». 


i4  T.   LIVII 

cc  oriundi  ex  Albanis  et  Sabinis  ^,  non  genere  nec  san* 
a  guine ,  sed  per  cooptationem  in  Patres  habetis ,  aut 
a  ab  regibus  lecti,  aut  post  reges  exactos  jussu  po^ 
«  puli :  sinceram  servare  privatis^  consiliis  non  pote- 
(c  ratis ,  nec  ducendo  ex  plebe ,  neque  vestras  filias 
<c  sororesque  enubere  sinendo  e  Patribns?  nemo  ple- 
((  beius  patricise  virgini  vim  afferret :  patriciorum  ista 
(c  libido  est  ^  :  nemo  invitum  pactionem  nuptialem 
((  quemquam  facere  coegisset.  Verum  enim  vero  lege 
«  itl  prohiberi,  et  connubium  tolli  Patrum  ac  plebis, 
(( iddemum  contmneliosum  plebi  est :  cur^  enim  non 
cc  confertis,  ne  sit  connubium  divitibus  ac  pauperihus  ? 
cc  Quod  7  privatorum  consihorum  ubique  semper  ftiit, 
a  ut ,  in  quam   cuique  feminas  convenisset  domum , 


3.  Pierique  oriundi  ex  Albanis  ei 
Sitbinis,  vidc  I,  17  et  3o.  —  Aut  ab 
regibus  lecti  \n  Patres ,  aut  post  reges 
exactos  jussu  populi  :  «iiam  post  reges 
ezactos  in  bac  re  intervenlsae  jussum 
sufTragiumye  populi,  idemque  adeo  sub 
regibus  neceasarium  fiiisse ,  docet  Dio- 
nys.  n,  47  ;  IV,  3 ;  V,  40;  «t  sic  ac- 
cipio,  quum  quosdam  a  Patribus  in 
patricios  cooptatos  legimus, ut  inf.  X, 
8 ,  et  apud  Suet.  Tib.  I  »;  Duk. 

4.  Privatis  consiliis,  itantnon  opus 
fuisset  vobis  lege  illa,  a  decemTiris 
lata.  Conf.  not.  7. — Enubere  e  Patri- 
bus,  per  connubium  ex  ordine(&miliA 
ct  gente )  patricio  in  plebeium,  vel ,  nt 
XXXIX,  19,  in  gentem  honeMiorem, 
transire ,  ausser  seinem  Stande  heura- 
then,  Strotb.  Cf.  X,  a3;  XXVI,  34; 
XXXIX,  19.  Sic  contra  innubere,  y. 
ad  I,  34,  n.  4* 

5.  Patriciorum  ista  Ubido  est,  t.  c. 
Appii  decemTiri.  Tota  oratio  plena  est 
acerbarum  quidem ,  &ed  et  gravium  ve- 
rarumque  aententiarum,  quae  «nmiibiis 
inculcandiB  sunt  nobilibus. 


6.  Cur  emm  non  eonfirtis,  insuper 
Tel  nna  et  simul  legem  fertis,  in  ea  ad- 
ditis.  Similiter  X,  x8  pr.  consciverant 
beUum,  simul  Tel  unatiimi  consensa 
omnibusque  sufiEragiis  sciTerant,  decre- 
Terant,  vel  simpl.  8civerant,XL,  1^5 \ 
tempestas  aliquot  signa  constravit ,  si- 
mul,  una  stravit,  vel  simpl.  straTit; 
conscribere,  conclamare,  etc.  t.  £r- 
nesti  ad  Suet.  Ckiud.  38 ,  et  supr.  ad 
I,  33,  n.  la. 

7.  Quod  privatorum  consiliorum, 
res  priTati  consilii  et  ab  eo  Tel  arbi- 
trio  bominum  pendens,  ubique  semper 
fiut,  ut  f  in  quam  domum  iniiubM*^,' 
per  nuptias  transire,  euique  fimin46 
convenisset,  aptum  fuisset,  Tel  potins 
placuiaaet ,  in  eam  nuberet,  et,  ex  qsut 
domo  vir  £etnlnampaetus  esset,  pactio* 
nem  cum  ea  nuptialem  fecisset  (  nt  fert 
pacto  fi-atn  XLIV,  40;  nam  vulge 
puella  diccbatur  viro  pacta,  de  quo 
Tide  ad  JuToial.  VI ,  a  5 ;  Ruhnken.  ad 
Vdleium,  I ,  i ,  et  Duk.  inf.  ad  XLIV, 
do) ,  in  matrimonium  cam  et  in  domum 
suam  duceret. 


A.  C.  44a. 
U.  C.  3xo. 


LIBER  IV.  CAP.  IV.  V.  i5 

((  nuberet ,  ex  qua  pactus  esset  vir  domo ,  in  iuatri- 
o(  monium  duceret ;  id  vos  sub  ^  legis  superbissimse 
<c  vincula  conjicitis,  qua  dirimatis  societatem  civilem, 
((  duasque  ex  una  civitate  faciatis.  Cur  non  sancitis , 
«  ne  vicinus  patricio  sit  plebeius  ?  ne  eodem  itinere 
«  eat?  ne  idem  convivium  ineat?  ne  in  foro  eodem 
(c  consistat  ?  Quid  9  enim  in  re  est  aliud ,  si  plebeiam 
((  patricius  duxerit ,  si  patriciam  plebeius  ?  quid  juris 
((  tandem  mutatur?  nempe  patrem^^sequuntur  liberi : 
(X.  nec ,  quod  nos  ex  connubio  vestro  petamus ,  quid- 
((  quam  est ,  praeterquam  ut  hominum  ,  ut  civium 
((  numero  simus:  nec,  vos,  nisi  in  contumeliam  igno- 
((  miniamque  nostram  certare  juvat,  quod  contenda- 
«  tis,  quidquam  est. 

(c  V.  Denique  utrum  tandem  popuii  romani ,  an 
«  vestrum  summum  imperium  est  ?  Regibus  exactis  , 
((  utrum  vobis  dominatio,  an  omnibus'  sequa  libertas 
((  parta  est  ?  oportet  licere  populo  romano ,  si  velit , 
(c  jubere  legem.  An,  ut  quaeque  rogatio  promulgata 
((  erit,  vos  delectum  pro  poena  decernetis?  et  simul 
«  ego  tribunus  vocare  tribus  in  suffragium  coepero ; 
«  tu  statim  consul  sacramento  juniores  adiges,  et  in 
«  castra  educes?  et  minaberis  plebi,  minaberis  tri- 
«  buno  ?  Quid*,  si  non ,  quantum  istae  minae  adversus 
«  plebis  consensum  valerent,  bis  jam  experti  essetis? 
«  scilicet ,  quia  nobis  consultum  volebatis ,  certamine 


8.  Su^  legis ....  vincula  conjieitis, 
▼mcnlu  siib)icitxs.  Pro :  in  nfineula,  ut 
vicb  pro  cic;  Ern. 

9.  Qnid  enim  in  re  est  aliud,  m  X, 
S)  B.  10,  et  Sen.  Ep.  ii6. 

10.  Patrem  sequuntar  Kberi,  hi  ja- 
ra  y  gentem  conditionemqae  patiis,  non 
matris,  accipiunt. 

Cap.  V.  I.  Omnibus  ciTibus  tequa 
^bertas  parta,  eadem  jura  et  com- 


mocU ,  sofira^orum  ferendorttm ,  <Mn- 
ninm  honorum  petendomm,  ete.  Gf. 
Ernesti  ckiT.  Cie.  ride  Ubert€ts. 

a.  Quid?  si,  etc.  ( tpie  ivenn  )  pro : 
quid  diceretis  IkceretisTe,  si  nan,  etc. 
(tvie  fifOre  es ,  wefm)  ut  IX,  i8  al. 
Emesti  quidsi  pro  quasi  dietum,  tcI 
ita  legendum  putabat.  —  Bis  jam  ex* 
perti  essetis ,  Ttdell,  55,  et  IH,  ix. 
—  Scilicet  ti^miKtaq  et  amare  didtur, 


A.G.  443. 
U.  C.  3io. 


16  T.  LIVII 

(T  abstinuistis :  an  ideo  non  est  dimicatum ,  quod ,  quse 
«  pars  firmior ,  eadem  modestior  fiiit  ?  nec  nunc  erit 
«  certamen ,  Quirites  :  animos  vestros  illi  tentabunt 
m  semper ,  vires  non  experientur .  Itaque  ad  bella  ista , 
«  seu  falsa,  seu  vera  sunt,  consules,  parata  vobis  ple- 
cc  bes  est,  si ,  connubiis  redditis ,  unam  hanc  civitatem 
cc  tandem  facitis  ;  si  coalescere,  si  jungi  miscerique 
cc  vobis  privatis  necessitudinibus  possunt;  si  spes,  si 
fi  aditus  ad  honores  viris  strenuis  et  fortibus  datur; 
cc  si  in  consortio,  si  in  societate  reipublicae  esse,  si, 
cc  quod  aequae  libertatis  est,  in  vicem  annuis  magis- 
«  tratibus  parere  atque  imperitare  Ucet.  Si  ^  haec  im- 
«  pediet  aliquis,  ferte  sermonibus,  et  multiplicate  fama 
<t  bella;nemo  est  nomen  daturus,nemo  arma  captu- 
cc  rus ,  nemo  dimicaturus  pro  superbis  domiuis ,  cym 
fc  quibus  nec  in  re  publica  hononim ,  nec  in  privata 
cc  connubii  societas  est.  » 

VI.  Quum  in  concionem  et  consules  processissent ,  et 
res  ^  a  perpetuis  orationibus  in  altercationem  vertis- 
set;  interroganti  tribuno,  cur  plebeium  consulemfieri 
non  oporteret?  ut  fortasse  vere,  ne  parum  utiliter  in 


ut  nimirum  et  videUcet  ( IX ,  1 7,  n.  6 ; 
XXXII,  21 ,  n.  14),  nostrumqueyrei- 
iich,  Hoc  sensu  passim  obviae  voces 
istae ,  et  tum  plerumque  signa  interrog. 
apposita  sunt ,  quae  removeri  praestat. 

3.  Si  hcec  impetliet  aUquis  (sin  conj. 
Sigon.  quod  vel  auris  legere  jubet; 
Bauer.),^r^e  sermonibus  bella,  sem- 
per  et  ubivis  sennones  serite,  seu  spar- 
gite  de  bellis,  bella  crepate.  Similiter 
aliquidfama  et  rumorihus  Jerre ,  quasl 
circumferre,  XXIII,  3i  ;  XXXIV, 
36 ,  n.  I ,  et  apud  Tacit.  Annal.  XV, 
46;  XVI,  2. 

Cap.  VI.  I.  Res  a  perpetuis,  conti- 
nuis ,  una  serie  et  continuatione  reci- 


tatis,  orationibus  (confer  XXXII,  19 
extr. )  se  vertisset  (  v.  ad  II ,  3 ,  n.  2  ) 
in  altercationem ,  altemum  coUoquiura 
vel  disputationera ,  quae  interrogatio- 
nibus  et  responsis  continetur.  Confer 
VIII,  33;  Cic.  ad  Atticum,  I,  16,  et 
Quintil.  VI,  4.  ^ivojiliteT perpetuum  ju- 
guniet  dorsum  montisdiciturXXXUI, 
6,  et  XLI,  18.  Conf.  ad  IX,  17,  n.  6. 
— Mox  pro  respondit  forte  legendum 
responderunt ,  sc.  consules,  vtlresponr 
detur,  vel  respondebatur ;  nisi  excidit 
nomen  alterius  consulum.  Bauerus  mo- 
net,  respondet  dictum  esse  pro  respon" 
derunt,  aut  supp?«»dum  consul,  scii. 
ex  consulibus.  Neutrum  satis  placebit. 


A.  G.  441. 
U.  G.  3io. 


LIBER  IV.  CAP.  VI.  17 

preesens  certamen  respondit ,  quod  ^  nemo  plebeius 
auspicia  Kaberet;  ideoque  decemviros  connubium^  di- 
remisse,  ne  inceriaprole  auspicia  turbarentur.  Plebes 
ad  id  maxime  indignatione  exarsit ,  quod  auspicari , 
tauquam  invisi  diis  immortalibus,  negarentur  posse  : 
nec  ante  finis  contentionum  fiiit  (quum  et  tribunum 
acerrimum  auctorem  plebes  nacta  esset ,  et  ipsa  cum 
eo  pertinacia  certaret ) ,  quam  victi  tandem  Patres ,  ut 
de  connubio  ferretur,  consensere  :  ita  maxime  rati 
contentionem  de  plebeiis  consulibus  tribunos  aut  to- 
tam  deposituros,  aut  post  bellum  dilaturos  esse;  con- 
tentamque  interim  connubio  plebem  paratam  delectui 
fore.  Quum*  Canuleius  victoria  de  Patribus  et  plebis 
fevore  ingens  esset ,  accensi  alii  tribuni  ad  certamen 
pro  rogatione  suasunmia  vi  pugnant,  et ,  crescente  in 
dies  fama  belli ,  delectum  impediunt.  Consules ,  quum 
per  senatum,  intercedentibus  tribunis ,  nihil  agi  pos- 
set,  consilia  principum  domi  habebant :  apparebat, 
aut  hostibus,  aut  civibus^  de  victoria  concedendum 
esse  :   soli  ex  consularibus  Valerius  atque  Horatius 
non  intererant  consiliis.  C.  Claudii  sententia  consules 
armabat  in  tribunos  :  Quintiorum  Cincinnatique  et 
CapitoUni  sententioe  abhorrebant  a  caede  violandis- 
que ,  quos ,  foedere  icto  cum  plebe ,  sacrosanctos  accq- 
pissent.  Per  haec  consilia  eo  deducta  res  est,  ut  tribu- 
nos  militum  consulari  potestate  promiscueexPatribus 


a.  Quod  nemo  plebeius  auspicia, 
jas  ea  capiendi ,  haberet,  vide  ad  II , 
33,  n.  3« 

3.  Connubium  Patrum  et  plebis  di- 
remisse,  separasse.  —  Auspicari ,  au- 
spicia  capere. — Turbarentur,  Cod.Ox. 
fert  perturbarentur ;  sed  nullus  ei  con- 
cinit.  £d. 

4.  Quum  Canuleius . . .  ingens  esset , 
plurimum  glorise  et  auctoritatis  ade- 


ptus  esset.  Cf.  V",  17  pr.  —  Jlii  tri- 
bunipro  rogatione  sua ,  etc.  Cf.  cap.  i. 
Mox  concilia principum  malebat  Gron. 
vide  ad  I,  54}  n.  I. 

5.  Civibus  de  victoria  concedendum, 
vide  ad  III,  60 ,  n.  4 ;  quam  maxime 
tribunitii ,  et  prensare  homines ,  ta 
quam  redundat ,  atque  illud  et  rectiqs 
abfuerit,  ut  simpl.  otiosum :  neque  enim 
distributioneix^facit  cum  altero  et,  sed 


A.  C.  44i. 
13.  G.  3xe. 


1«  T.  LIVII 

ac  plebe  creari  sinereat ;  de  consulibus  creandts  nihil 
mutaretur  :  eoque  contenti  tribuni,  contenta  plebs 
fuit.  Gomitia  tribunis  consulari  potestate  tribus  crean- 
dis  indicuntur :  quibus  indictis,  extemplo,  quicumque 
aliquid  seditiose  dixerat,  aut  fecerat,  quam  maxime 
tribuuitii,  et  prensare  bomines,  et  concursare  toto 
foro  candidati  coepere :  ut  patricios  desperatio  primo, 
irritata  plebe ,  adipiscendi  hcmoris,  deinde  indignatio , 
si  cum  his  gerendus  esset  honos^  deterreret :  postremo 
coacti  tamen  a  primoribus  petiere,  ne  cessisse  posses- 
sione  reipubUcae  viderentur.  Eventus  eorum  comi- 
tiorum  docuit,  aUos  animos  iii  contentione  libertatis 
dignitatisque  ,  alios ,  secundum  deposita  certamina , 
incorrupto  judicio  esse  :  tribunos  enim  omnes  patri- 
cios  creavit  populus ,  contentus  eo ,  quod  ratio  ha- 
bita  plebeiorum  esset*  Hanc  modestiam,  aequitatemque 
et  altitudinem^  animi ,  ubi  nunc  in  uno  inveneris ,  quse 
tum  popuU  universi  fuit? 

VII.  Anno'  trecentesimo  decimo ,  quam  urbs  Roma 
condita  erat ,  primum  tribuni  miUtum  pro  consulibus 
magistratum  ineunt ,  A.  Sempronius  Atratinus ,  L.  Ati- 
Uus,  T.  CaeciUus;  quorum  in  magistratu  concordia 


idem  fere  indicat;  Bauer.  Abest  a  MS 
Lovel.  rV.  — A  primoribus  coactipe" 
fiVrtf  honorom.  —  Cessisse,  recessisBe  a 
possessione ,  summa  administratione 
reipub.,  summumque  imperium  plebi  et 
tribunis  concessisse.  Forte  leg.  posses- 
sionem. — In  contentione  libertatis,  de 
libertate,  ob  eam.  Gonf.  ad  1 ,  5 ,  n.  5. 
—  Secundum,  post. 

6.  Altitudinem  animi,  magnitudi- 
nem  animi.  Alio  sensu  dicitur  Tacit. 
Annal.  III,  44,  ubi  Tide  not.  3. 

Cap.  VII.  I .  Anno  CCCX,  etc.  ann. 
Ui-b.  cond.  CCCXI  apud  Dionys.  1.  xi, 
pag.  736.  Conf.  Drakkenb.  ad  h.  1.  et 


Dodwell.  de  cycUs  diss.  X,  §  86. — 
T,  CasciUus;  quse  gens  plebeia  iiiit.Leg. 
T,  ClaiUus,  Dionys.  L  I.  eum  voeat 
TiTOv  KXoiXtcv  (ita  scrib.  pro  vulg. 
KXucrtov,  quod  vel  ex  cognomine  in- 
telligitur)  StxfiXov.  Caeterum  tribuni 
militum  consulari  potestate  usque  ad 
ann.  Urb.  cond.  388,  quo  L.  Sextius 
primus  de  plebe  consul  factus  ( vide 
YII,  X  ),  creatisunt,  sed  nonnunquam 
et  consules,  prout  seu  plebs,  seu  Pa- 
tres  praevaluissent  certaminibus.  Uli* 
autem  hoc  nomen  inditum,  quod  in- 
ter  plebeios  maxime  eminebant  tribu- 
ni  Aiilituni. 


A.  G.  44a- 
U.  G.  3zo. 


LIBER  IV.   CAP.  VII. 


domi  pacem  etiam  foris  praebuit.  Sunt,  qui  propter 
adjectum  £quorum  Volsconimque  belio  et  Ardeatium 
defectioni  veiens  bellum ,  quia  duo  consules  obire  tot 
simul  belta  nequirent,  tribunos  militum  tres  creatos 
dicant ,  sine  mentione  prgmulgatae  iegis  de  consuiibus 
creandis  ex  plebe ,  et  imperio  et  insignibus  consula-  * 
ribus  usos.  Non  tamen  pro  ^  firmato  jam  stetit  ma- 
gistratus  ejus  jus;  quia  tertio  mense,  quam  inierunt, 
augurum  decreto,  perinde  ac  yitio  creati,  bonore 
abiere;  quod  C.  Curtius^,  qui  comitiis  eorum  prae- 
fuerat ,  parum  recte  tabernaculum  cepisset.  Legati  ^  ab 
Ardea  Romam  venerunt ,  ita  de  injuria  querentes ,  ut , 
si  demeretur  ea ,  in  foedere  atque  amicitia  mansuros , 
restituto  agro ,  appareret.  Ab  senatu  responsum  est , 
judicium populi  rescindi  ah  senatu  non  posse y  prceter" 
quam  quod  nullo  nec  exemplo  nec  jure  fieret ^  con- 
cordias  etiam  ordinum  causa :  si  ArdeaJtes  sua^  tem- 
pora  exspectare  velintj  arbitriumque  senatui  lemndce 
injurias  suce  permittant ,  fore ,  ut  postmodo  gaudeant, 
se  iras  moderatos ;  sciantque ,  Patribus  ceque  curce 
fuisse\  ne  qua  injuria  in  eos  oriretur,  ac  ne  orta  diU' 
titma  esset.  Ita  legati,  quum  se  rem  integram  rela- 
turos  dixissent ,  comiter  dimissi.  patricii ,  quum  sine 
curuli  magistratu  respublica  esset,  coiere,  et  inter- 
regem  creavere  :  contentio ,  consulesne ,  an  tribuni 
militum  crearentur,  in  interregno  rem  dies  complures 


2.  Pro  firmato  stetit  jus,  tanquam 
fimuitum.  Coof.  ad  U ,  7,  n.  4*  —  ^<- 
fto  creati,  yid«  ad  V)  179  n.  4* 

3.  C.  Curtitts,  oonstil  (vid«  cap.  i), 
ptuian  recte,  yitiose,  contra  discipli* 
nam  augaralem,  tahemaculum  eepis- 
set,  vide  ad  X ,  6 ,  n.  4 ;  et  confer  Cic. 
de  IMv.  I,  17  ;  II ,  35 ;  de  Nat.  Deo- 
ram,  lib.  it ,  n.  10  et  11.  Hae  autem 
artes  erant  patriciorum ,  qui  auspicia 


«oli  habebant  et  pro  libito  commini* 
scebantur. 

4.  Legati  ab  Ardea  Romam  vene- 
runt,  V.  ad  X,  14,  n.  2,  et  XXVII, 
5,  n.  4-  —  ^ta  (ride  adl,  17,  n.  5) 
de  injuria  querentes,  de  qua  yide  Ilt, 
71,  n.  7», 

5.  Sua  tempora  exspectare,  Tide  ad 
I,  56,  n.  10.  — Se  rem  integram  re- 
Uuuros,  yide  ad  II,  5,  n.  i. 

!2. 


ao 


A.  G.  442' 
U.  G.  3ia. 


T.  LIVII 

tenuit.  Interrex  ^  ac  senatus ,  consulum  comitia ;  tri- 
buni  plebiset  plebs,  tribunorum  militum  uthabean- 
tur,  tendunt :  vicerunt  Patres,  quia  et  plebs,  patriciis 
seu  hunc  seu  illum  delatura  honorem,  frustra  cer- 
tare  supersedit :  et  principes  plebis  ea  comitia  male- 
bant ,  quibus  non  haberetur  ratio  sui ,  quam  quibus 
ut  indigni  praeterirentur.  Tribuni  quoque  plebis  cer- 
tamen  sine  effectu  in  beneficio  apud  primores  Patrum 
reliquere.  T.  Quintius  Barbatus  interrex  consules  creat 
L.  Papirium  Mugillanum ,  L.  Sempronium  Atratinum. 
His  consulibus  cum  Ardeatibus  foedus  renovatum  est : 
idque  monimenti  est ,  consules  eos  illo  anno  fuis^ , 
qui  neque  in  annalibus  priscis ,  neque  in  Ubris  ma- 
gistratuum  inveniuntur  :  credo,  quod  tribuni  miUtum 
initio  anni  fuerunt,  eo,  perinde  ac  si  totum  annum 
in  imperio  fuerint ,  suffectis  his  consulibus ,  praeter- 
missa  nomina  consuhmx  horum.  Licinius  Macer  7  auctor 
est ,  et  in  foedere  ardeatino ,  et  in  Unteis  Ubris  ad  Mo- 
netae  inventa  :  et  foris ,  quum  tot  terrores  a  finitiniis 
ostentati  essent,  et  domi  otium  fuit. 

VIII.  Hunc  annum ,  seu  tribunos  modo, seu  tribunis 
suffectos  consules  quoque  Habuit ,  sequitur  annus 
haud  ^  dubiis  consuUbus ,  M.  Geganio  Macerino  iterum , 


6.  Interrex  ac  spnatus  consulum  co- 
mitia  ut  habeantur  tendunt,  conten- 
dunty  operam  dant,  perficere  conan- 
tur.  Conf.  VII,  a!) ,  n.  a ;  X,  x ,  n.  3; 
XXI,  33,  n.  4;  XXVIII,  i8,  n.  a  ; 
XXXII,  32;  XXXVII,  53,  ct  mox 
ad  cap.  8,  n.  6.  —  Ccrtamen  sine  ef- 

fectu,  quo  se  nihil  profecturos  prospi- 
ciebant,  in  benefieio  apud  primores 
Patrum  reliquere,  omisere  in  eorum 
gratiam ,  ut  loco  beneficii  Tel  per  be- 
^  neficium  quasi  suum  impetrarent  con- 
sulatum. 

7.  Licinius  Macer,  hlstoricus.  Cf. 


ad  III ,  5 ,  n.  9 ,  et  Ind.  —  Libri  lin- 
tei,  in  linteo  scripti,  et  asservati  €id 
Monetce,  scil.  aedem  (vide  ad  1 ,  33, 
n.  6),  h.  e.  in  aede  Junonis  Monetae 
( de  qua  y.  ad  VI,  ao,  n.  11,  et  VII, 
a8),  prisci  annales  populi  romani. 
Gonf.  cap.  1 3 ,  ao ,  n.  23 ,  et  Dodwell. 
in  Append.  Prselectt.  Academ.  p.  654 
sqq. — Inventa ,  scilicet  esse  consulum 
nomina ,  quia  in  his  libris  nomina  ma- 
gistratuum  inscribi  solebant.  Ed. 

Ca.p.  VIII.  I.  Haud  dubiis  consuli- 
bus  ;  unde  mox  eadem  yox  consuUbus 
delenda  videtur. 


.  C.  443. 
U.  G.  3io. 


LIBER  IV.  CAP.  VIII.  ai 

T.  Quintio  Capitolino  quintiim  consiilibus  :  idem  hic 
annus  censurae  initium  fuit,rei  a  parva  origine  orta^: 
quae  deinde  tanto  incremento  aucta  est,  ut  morum 
disciplinaeque  romanae  penes  eam  regimen,  senatus*, 
equitumque  centuria;, decoris dedecorisque  discrimen 
sub  ditione  ejus  magistratus ,  publicorum  jus  priva- 
torumque  locorum,  vectigalia  populi  romani  sub  nutu 
atque  arbitrio  essent.  Ortum^  autem  initium  rei  est, 
qnod  in  populo,  per  multos  annos  incenso,  neque 
diflferri  census  poterat ,  neque  consulibus ,  quum  tot 
populorum  bella  imminerent ,  operae  erat  id  negotium 
agere.  Mentio  illata  ab  senatu  est,  rem  operosam  ac 
minime  consularem  suo  proprio  magistratu  egere :  cui 
scribarum  ministeriumy  custodiceque^  et  tabularum 
cura^  cui  arbitriumformulce  censendi  subjiceretur.  Et 
Patres ,  quanquam  rem  parvam ,  tamen  ,  quo  plures 
patricii  magistratus  in  republica  essent,  laeti  accepere : 


2.  Senatus  equitumque  centurice; 
sed  cur  non  et  ordo  plebeios,  cujus 
homines  ita  notabat  censor,  ut  eos 
tribu  aut  centuria  moveret,  vel^  ut 
Asconius  dlcit ,  ut  in  Cseritiun  tabulas 
inferrentur,  ac  per  hoc  non  essent  in  al- 
bo  centurise  suse?  Hlnc  non  male  Stroth. 
emend.  senatus  ^  equitum,  ceriturite, 
vel  potius ,  quod  in  quibusdam  MSS 
legitur,  centuriarum  (aut  centuriarum- 
que),  decoris  dedecorisque  discrimen; 
nisi  malls  descriptio.  De  munere  cen* 
soris  confer  Gicer.  de  leg.  HI  ,3.  — 
Fectigalia  propr.  pecunia,  qu«  pro 
▼ectnra  mercium  solvenda  est ,  ut  XL , 
5i,  n.  II ;  sed  in  genere,  ut  h.  1., 
omnes  reditus  publici  e  decumis ,  scri- 
ptura  et  portorio ,  v.  Emesti  clav.  Cic. 

3.  Ortum  autem  initium  rei  est,  ha- 
bent  quidem  editi  omnes;sed  dissen- 
tiunt  scripti,  qui  inverso  vocabulorum 
ordine  o£f«runt  initium  est  rei,  nisi 


quod  initium  est  re^  lapsu  libraril 
praeferat  solus  Harlej.  pr.  est  initium 
rei  Lipsiens.  initiumfuit  rei  Florent. 
Ed. — Populoper  multos  dnnos  (XVU, 
vide  supr.  HI,  a4)  incenso,  vide  ad  I, 
44 y  n.  i.—^Opero!  erat,  vide  ad  I, 
a4,  n.  lo.  —  Mentio  illata  ab  consu- 
libus  in  senatu  est  mox  non  male  conj^ 
Pigh.  in  Ann.  ad  an.  3io. 

4.  Custodiaque  et  tabularum  cura, 
cura  tabularum  publicarum  (  h.  e.  co- 
dicum  ceratorum  ,  in  quibus  senatus- 
consulta ,  leges ,  rationes  et  redemptio- 
nes  vectigaUum ,  aliaeque  res  publice , 
in  cen&u ,  judiciis ,  senatu ,  comitiis , 
actae  consignabantur )  et  conficienda- 
rum,  et  in  ti(bulario  (  Archiv)^  quod 
in  atrio  Libertatis  erat ,  custodienda- 
rum.  Cf.  XLIII,  i6,  et  de  tabulario 
Gasaub.  ad  Suet.  Aug.  ag.  Sed  fortc 
leg.  et  tabularum  cura  custodiaque, — 
Formula  est  lez ,  seu  praescriptum  et 


32 


A.  C.  44i~44e. 
U.  C.  3ii->3i3. 


T.  LIVII 

id,  quod  evenit,  futunim  credo  etiam  rati,  ut  mox 
opes  eorum,  qui  prseessent,  ipsi  honori  jus  majesta- 
temque  adjicerent.  Et  tribuni,id  quod  tunc  erat ,  ma- 
gis^  necessariam,  quam  speciosi  ministerii  procuta- 
tionem  intuentes ,  ne  in  parvis  quoque  rebus  incom- 
mode  adversarentur ,  haud^  sane  tetendere.  Quum  a 
primoribus  civitatis  spretus  honor  esset,  Papirium 
Semproniumque  7,  quorum  de  consulatu  dubitabatur, 
ut  eo  magistratu  parum  *  solidum  consulatum  exple- 
rent,  censui  agendo  populus  su£fragiis  praefecit.  Cen- 
sores  ab  re  appellati  sunt. 

IX.  Dum  haec  Romae  geruntur,  legati  ab  Ardea  ve- 
niunt ,  pro  veterrima  societate  renovatoque  foedere 
recenti  auxilium  prope  eversae  urbi  implorantes :  frui 
namque  pace,  optimo  consilio  cum  populo  romano 
servata ,  per  intestina  arma  non  licuit ;  quorum  causa 
atque  initium  traditur  ex  certamine  factionum  ortum : 
quae  fuere  eruntque  pluribus  populis  magis  exitio, 
quam  bella  externa,  quam  fames  morbive,  quseque 
alia  in  deum  iras ,  velut  ultima  pubUcorum  malorum , 
vertunt^  Virginem  plebeii  generis,  maxime  forma 


nomia ,  secundum  quam  aliquid  facien- 
dum  est  (cf.  ad  XXJI,  57,  n.  11 ,  et 
XXVI,  24}  n>  5);  \nncformula  cen- 
sendi,  certa  prsescriptio ,  methoduj  et 
ratio,  ex  qua  census  est  agendus  (cf. 
XXIX ,  1 5  j ;  ut  formula  cognitionis 
XL,  la  (ubi  vide  not.  8)  :  norma  ju- 
dicii,  proprie  modus  a  praetore  prae- 
acriptus  judicibus ,  ut  ad  eum  dirigant 
judicium,  et  ex  eo  intelligant,  quid  et 
qnomodo  cognoscendum  judicandum- 
que  sit :  unde  etformulam  juris  exse- 
quendi  constituere  dicitur  XXXIX, 
26  extr. 

5.  Magis  necessariam ,  h.  e.  neces- 
saiii,  quam  speciosi,  splendidi  etina- 
gna  diguitate  conapicm,  ministeriipro» 


curationem  intuentes  et  ducentes.  Cf. 
ad  I ,  I ,  n.  6. 

6.  Haud  sane  tetendere  adversus 
Patres  eorumque  consilium ,  conten- 
dere,  pugnavere,  restitere.  Conf.  Y, 
24,  n.  6;  VIII,  i5,  n.  8;  X,  6,  n. 
9  ; XXIII,  14»  et  sup.  ad  c.  7,  n.  6. 

7.  Papirium  Semproniumque ,  etc. 
Gonf.  supr.  cap.  7  extr.  Sed  legendum 
dubitatur  e  MS  Lovel.  IV,  et  edd.  vett. 
ante  Ald. 

8.  Parum  solidum,  integrum,  co/z- 
sulatum,  qui  non  per  solidum,  h.  e. 
totum ,  seu  integrum  annum  duraverat. 

Cjlt,  IX.  I.  Quceque  alia  in  deum 
iras*»,  vertunt,  sc.  se  (vide  ad  II,  3, 
n.  2), h.  e.  iram  deorum  efficiunt;  vel 


A.  C  44'— 44«* 


LIBER  IV.   CAP.  IX.  a3 

notam ,  petiere  juvenes  :  alter  virgini  genere  par , 
tutoribus  fretus,  qui  et  ipsi  ejusdem  *  corporis  erant; 
nobilis  alter,  nulla  re,  prseterquam  forma,  captus : 
adjuvabant  eum  optimatium  studia ,  per  quse  in  do- 
mum  quoque  puelke  certamen  partium  penetravit : 
nobilis  superior  judicio  matris  esse,  quse  quam  splendi- 
dissimis  nuptiis  jungi  puellam  volebat :  tutores ,  in  ea 
quoque  re  partium  memores ,  ad  ^  suum  tendere.  Quum 
res  peragi  intra  parietes  nequisset,  ventum  in  jus  est: 
postuiatu  audito  matris  tutorumque ,  magistratus  se- 
cundum  parentis  arbitrium  dant  jus  nuptiarum.  Sed 
vis  potentior  fuit ;  namque  tutores ,  inter  suae  partis 
h(nmoes  de  injuria  decreti  palam  in  foro  concionati, 
mdnu  facta  virginem  ex  domo  matris  rapiunt  :  ad- 
versus  quos  infestior  coorta  optimatium  acies  sequitur 
accensum  injuria  juvenem  :  fit  praelium  atrox  :  pulsa 
plebs,  nihil^  romanae  plebi  similis,  armata  ex  urbe 
profecta ,  colle  quodam  capto ,  in  agros  optimatium 
cum  ferro  ignique  excursiones  facit :  urbem  quoque , 
omnis  etiam  expertem  ante  certaminis,  multitudine 
opificum  ad  spem  praedae  evocata,  obsidere  parat:  nec 


|>otiu8  'vemmt,  BcpopuH  re\  kominM, 
k.  e.  »a6  diviB»  tribuunt,  yel  tanqaftm 
indicia  ejux  et  effectus  hujus  cansae  in- 
terj»8UHitar.  Cf.  loe.  slmil.  XXVIH, 
II  pr. 

a .  Ejusdem  eorporis,  pkbeii  generis 
s.  ordims.  Conf.  ad  1 ,  17,  n.  9. 

5.  Ad  suum  tendere,  ad  aui  ordinis 
yd ,  ut  mox  dieitur,  partis  suaB  homi- 
Bcm  (se.  plebeium)  juvandum  inclinare 
seu  converteve  studia.  Similes  seditio- 
num  causas  memorat  Aristot.  Polit.  V, 
4.  —  intra  parietes,  confet  Cic.  pro 
Quintio,  c.  1 1 :  aut  intra  parietes,  amt 
summojtere  experiri,  —  M^mufacta, 
moltitndine  bominum  eongiegfata. 

4>  Nihil  rom, plebi  similis ,  quae  bis 


in  secessione  fuerat  quieta ,  nec  qnid- 
quamTiolenti  fecerat;  vide  11,  32,et 
in ,  5o ,  n.  5  r .  —  Mox  cum  Drakenb. 
forte  leg.  omnis  etiam  expertem  ante 
certaminis  mahitadine,  etc. ,  rel  om- 
nis  etiam  expertam  ante  certaminis , 
nt  passim  expertus  jungitur  genitlvo ; 
vide  Drak.  ad  b.  1.  ad  XXIV,  aa  pr. 
XL,  8,  n.  4,  et  nos  ad  Sil.  VIII, 
614.  Sic  et  assuetus  XXXVIII,  17  ; 
insuetus  VI,  34 ;  insoUtus  X,  a8 ;  me- 
tuens  XXII,  3;  incertus  IV,  a  3;  XXIV, 
a4;  certus ,  peritus ,  etc.  quae  compa- 
ttmt  StroA.  ad  XXIV,  aa.  Haec  et 
aUa  Graecomm  dScta  more  et  passim 
obria.  Permnlta  laudavi  exempla  in 
Appendice  Silio  annexa,  p.  171,17^ 


a4 


T.  LIVII 


A.  C.  441—440' 
V.  C.  3x1—3x3. 


uUa  species  cladesqne  belli  abest ;  velut  ^  contacta  ci- 
vitate  rabie  duorum  juvenum,  funestas  nuptias  ex 
occasu  patriae  petentium.  Parum  parti  utrique  domi 
armorum  bellique  est  visum.  Optimates  Romanos  ad 
auxilium  urbis  obsessae,  plebs  ad  expugnandam  seciun 
Ardeam  Volscos  excivere.  Priores  Volsci  duce  iEquo 
Clcelio  Ardeam  venere,  et  moenibus  hostium  vallum 
objecere.  Quod  ubi  Romam  est  nunciatum,  extemplo 
M.  Geganius  consul ,  cum  exercitu  profectus ,  tria  millia 
passuum  ab  hoste  locum  castris  cepit,  praecipitique 
jam  die^  curare  corpora  milites  jubet.  Quarta '  deinde 
vigilia  signa  profert :  coeptumque  opus  adeo  appro- 
peratum  est ,  ut ,  sole  orto ,  Volsci  firmiore  se  muni- 
mento  ab  Romanis  circumvallatos ,  quam  a  seurbem , 
viderent:  etalia  parte  consul  muro^  Ardeae  brachium 
injunxerat;  qua  ex  oppido  suicommeare  possent. 

X.  Volscus  imperator,  qui  ad  eam  diem,  non  com- 
meatu  praeparato ,  sed  ex  populatione  agrorum  rapto 
in  diem  frumento^  aluisset  militem,  postquam  septus 
vallo  repente  inopem  omnium  rerum  videt,  ad  col- 


5.  f^elut  contacta  civitate  rabie,  v. 
ad  II,  5,  n.  3. 

6.  Prascipiti  jam  die  ad  vesperum 
(ut  IV,  9,  et  XXV,  34,  n.  5),  ad 
finem  festinante.  Sic  prceceps  in  oc- 
casum  sol  erat  X ,  4^  p^*  sol  se  incli- 
navit  IX,  32  (ubi  vide  not.  4)»  forte 
ttr^er  praceps  XLIV,  3o  pr.  ubi  vide 
not.  I. 

7.  Quarta  vigilia ,  hora  matutina 
tertia.  Conf.  ad  Sillum,  VII,  i54  sq. 
Signa  proferre,  movere  s.  promovere 
castra  s.  milites,  Dorrucken, 

8.  Muro  Ardeo!  brachium  injunxe- 
rat ,  partem  munitionis  ex  reliquo 
opere  transversim  procurrentem ,  ut 
fere  opera ,  quae  tenailles  hodie  dicunt , 
h.  ].  CommunicationswaH  od.  Linie , 


et  XXII ,  5a  pr.  ( ubi  confer  Drak. ) 
agger  transversus,  Str.  Brachia,  gr. 
axeXv)  (ut  apud  Polygen.  pag.  84,  et 
Diodor.  XIII,  107),  munitiones  ea- 
rumque  inpr.  partes  prominentes,  vel 
in  longitudinem  directae,  vel  curvatae 
in  modum  arcus;  vide  IV,  aa  ,  n.  5a; 
XXXVIII,  5;  Inttp.  Suet.  Claud.  ao; 
Frontin.  Strat.  III,  17,  5;  Hirt.  bel. 
Alex.  80;  Prop.  III,  20  al.XXI,  a4; 
Virg.  iEneid.  III,  535;  Lips.  lib.  11 , 
Pohorcet.  diaL  a.  —  Injunxerat,  ut 
X,  34;  XXVII,  41  al. 

Ca.p.  X.  i.Rapto  in diemfrumentOy 
quovis  die,  singulis  diebus,  ut  VIII , 
23,  n.  8;  XXXI,  29  ,  XXXIV,  19; 
et  ad  diem  XXIII  ,21,  n.  i;in  horas 
apud  Horat.  Sat.  II,  7,  10  aL;  nisi 


A.  C.  44o- 
U.  C.  3ia. 


LIBER  IV.    CAP.   X.  a5 

loquium  consule  evocato ,  sisohendee  obsidionis  causa 
venerit  Romanus  j  ahducturum  se  inde  FolscoSy  ait. 
Adversus  ea  consul ,  victis  conditiones  accipiendas  esse, 
nonjerendas,  respondit;  neque,  ut  venerint  ad  op^ 
pugnandos  socios populi  romanisuo  arbitrio,ita  abi- 
turos  Folscos  esse.  Dedi  imperatorem,  armaponi,]uhet^ 
fatentes  victos  se  esse,  et  imperio  parere,  Aliter  tam 
abeuntibus  quam  manentibus  se  hostem  infensum, 
victoriam  potius  ex  Volscis,  quam  pacem  infidam , 
Romam  relaturum,  Volsci*  exiguam  spem  in  armis, 
alia  undique  abscissa ,  quum  tentassent ,  praeter  cae- 
tera  adversa  loco  quoque  iniquo  ad  pugnam  congressi , 
iniquiore  ad  fugam ,  quum  ab  omni  parte  caederentur, 
ad  preces  a  certamine  versi ,  dedito  imperatore  tradi- 
tisque  armis,  sub^  jugum  missi,  cum  singulis  vesti- 
mentis  ignominiae  cladisque  pleni  dimittuntur.  Et 
quum  haud  procul  urbe  Tusculo  consedissent ,  vetere 
Tusculanorum  odio  inermes  oppressi  dederunt  poenas, 
vix  nuntiis  caedis  relictis.  Romanus  Ardeae  turbatas 
seditione  res,  principibus  ejus  motus  securi  percussis, 
bonisque*  eorum  in  publicum  Ardeatium  redactis, 
composuit:  demptamque  ^  injuriam  judicii  tanto  bene- 
ficio  populi  romani  Ardeates  credebant ;  senatui  super- 
esse  aliquid  ad  delendum  publicae  avaritiae  monimen- 


malis  explicare /^ro  imo  ^e^  in  unum 
diem ,  vel  jungere  cum  aluisset,  ut  in 
diem  'vivere  rapto  XXII ,  Sg,  n.  6. 

a.  Volsci  exiguam  spem,  quae  ipsis 
reliqua  et  in  armis  tantum  posita  erat , 
^uum  tentasseni  (nt  XXI  y  la ;  XLFV, 
45,  et  al.),  alia  qoayis,  omni  reliqua, 
Bcilicet  spe  (aive  pacis  sive  fugse)  un- 
dique  abscissa;  v.  ad  XXX ,  3a ,  n.  4. 
Alia  etiam  passim  dicuntur  reliqua,  ut 
Ta  \iXh  dlXXa,  SXko^  aTparb;,  etc.  Cf. 
I,  II,  n.  8;  II^  a3«  n.  6;  XJ^  3,  n. 


54;  V,  i3,n.  6;  I,  7,  n.  a6;  VIII, 
25,  n.  9;  IV,  ai,  n.  27  ;  XXTI,  11, 
n.  3o;  LVI,  a3,  n.  40;  XXIV,  i; 
XXXVIII,  a4;  XL,  ia;XLI,  8. 

3.  Sub  jugum  missi,  ride  ad  III, 
a8,  ff.  7.  —  Bomanus,  scilic.  consul, 
quae  tox  addita  in  multis  edmonibus , 
sed  passim  omissa  est.  Gonfer  princ. 
hujus  capitis,  et  ad  XXXH ,  1 1,  n.  4* 

4.  Bonis  eorum  in  publicum  reda- 
ctis ,  vide  ad  II ,  9 ,  n.  4« 

5.  Demptam  injuriam  judicii,  vid« 


A.  G.  44«. 
U.  G.  3ii. 


a6  T.  LIVII 

tum  videbatur.  Consul  triumphans  in  Urbem  redity 
Clcelio  duce  Yolscorum  ante  currum  ducto ,  prsela- 
tisque  spoliis ,  quibus  dearmatum  exercitum  hostium 
sub  jugum  miserat.  ^quavit ,  quod  haud  facile  est , 
Quintius  consul  togatus  armati  gloriam  collegse :  quia 
concordiae  pacisque^  domesticam  curam,  jura  infimis 
summisque  moderando ,  ita  tenuit ,  ut  eum  et  Patres 
severum  consulem,  et  plebs  satis  comem  credide- 
rint :  et  adversus  tribunos  auctoritate  plura ,  quam 
certamine ,  tenuit.  Quinque  consulatus ,  eodem  tenore 
gesti,  vitaque  omnis,  consulariter  acta,  verendum 
paene  ipsum  magis,  quam  honorem,  faciebant  :  eo 
tribunorum  militarium  nulla  mentio  his  consulibus 
fuit. 

XI.  Consules  creant  M.  Fabium  Yibulanum ,  Pos- 
tumum  £butium  Cornicinem.  Fabius  et  £butius  con- 
sules ,  quo '  majori  gloriae  rerum ,  domi  forisque  ge- 
starum,  succedere  se  cernebant  (maxime  autem  me- 
morabilem  annum  apud  finitimos  socios  hostesque 
esse ,  quod  Ardeatibus  in  re  '  praecipiti  tanta  foret  cura 
subventum),  eo  impensius ,  ut  delerent  prorsus  ex 
animis  hominum  infamiam  judicii,  senatusconsultum 
fecerunt,  ut,  quoniam  civitas  Ardeatium  intestino  tu^ 


III ,  7 X,  n.  72.  —  JEquavit  consul  eo- 
gatus  armati  gloriam  cottegtB,  vide  ad 
III,  x5,  n.  I. 

6.  Paeisque  domesticam  curam ,  pn> 
domestieee;  Tide  ad  I,  x,  n.  6. — 
Pasne  ipsum,  emphatiee,  «jtis  per- 
«OBam. 

Cjlt.  XI.  I.  Quo  maforiglcrke  re- 
rum  suceedw^,  li.  e.  qso  BMJeris  ^o* 
ris  ▼iris  «e«i  cenmililHM ,  etc. ,  abstr. 
pro  concr.  ut  XXIV,  5  pr.  siKcedere 
tantas  caritati  ffieronis,  h.  e.  Hieroni 
tam  caro  civibiM ,  et  XXXVII ,  58 ,  n. 
5 ;  ne  cognomini  frairis  cederet,  forte 


et  IX,  18;  male  gestis  rehus  alterius 
successum  est.  Confer  ad  III,  i5,  n. 
S,  et  ad  Juvenal.  IV,  39,  8x,  et  Sil. 
IV,  599. 

9.  /n  re  proNfipiti,  vide  std  Praefat. 
n.  xa.  —  Infiumam  judicii ,  vide  III, 
71,  n.  72.  Haec  vera  senatasconaulti 
eausa  mmpalam  reUua  in  tabulas  (y. 
ad  cap.  8 ,  n.  4  ) ,  sed  alia ,  eaque  si- 
milata ,  ut  plebs  et  tribuni  ignorarent , 
a  eonsulibus  esse  initum,  captmm ,  eon- 
sikum ,  judicii  infamis ,  e^jns  iili  au- 
otores  fuerant ,  resdndendi,  toHeadi , 
irritmn  iHud  faciendi. 


u.cs^rl!?:    LIB.  IV.  CAP.  XI.  XII.  a7 

multu  redacta  ad  paucos  esset ,  coloni  ^  eo  praesidii 
causa  adversus  Yolscos  scriberentur.  Hoc  palam  rela- 
tum  in  tabulas ,  ut  plebem  tribunosque  falleret  judicii 
rescindendi  consilium  initum  :  consenserant  autem, 
ut ,  muho  majore  parte  rutulorum  colonorum ,  quam 
romanorum,  scripta,  nec  ager  ullus  divideretur,  nisi 
is,  qui  interceptus  judicio  infami  erat;  nec  uUi  prius 
Romano  ibi,  quam  omnibus  Rutulis  divisus  esset, 
gleba  uUa  agri  assignaretur :  sic  ager  ad  Ardeates  re- 
diit.  Triumviri  ad  coloniam  Ardeam  deducendam 
creati  Agrippa  Menenius^  T.  Cloelius  Siculus,  M.  ^Ebu- 
tius  Elva  :  qui,  per  minime  populare  ministerium 
agro  assignando  sociis ,  quem  populus  romanus  suum 
judicassety  quum  plebem  offendissent,  ne  primoribus 
quidem  ^  Patrum  satis  accepti ,  quod  nihil  gratiae  cu* 
jusquam  dederant ;  vexationes ,  ad  populum  jam  die 
dicta  ab  tribunis ,  coloni  adscripti  remanendo  in  co- 
lonia,  quam  testem  integritatis  justitiaeque  habebaut, 
vitavere. 

XII.  Pax  domi  forisque  fuit,  et  hoc,  et  insequente 
anno,  C.  Furio  Pacilo,  et  M.  Papirio  Crasso  consuli- 
bus.  Ludi,  ab  decemviris',  per  secessionem  plebis  a 
Patribus,  ex  senatusconsulto  voti,  eo  anno  facti  sunt. 


3.  Coloni  «0  . . . .  teribermtary  h.  e. 
mitteraitiiracribeiidiy  ut  V,  a4 ,  n.  a. 
Coloniae  non  omnes  fucnmt  militarts. 

4.  Ne  primoribMU  quidem  Patnim 
satis  aceepti,  gimti ,  fuod  nihil  gfratiat 
eujasfmam  dederant,  quod  in  distri- 
baendis  afrit  mdlins  auetoritatem  seu 
gntiam  seqnuti  essent ,  haod  fiiTore 
vei  amioitia  alioaius  sc  ab  justo  ab- 
dnci  passi  essent,  Stroth.  Confer  ad 
III,  SSy  n.  4.<— Co&>m  adteripu,  sc. 
Teteribus  oolonis.  Al.  eohnis,  quod 
faciUns  est.  At  oonf.  Vm,  i4,  n.  7. 

Cap.  XII.  I.  Lttdi  ah  decemviris, 


per  secessionem  piekis  a  Pairihus,  ex 
senaiusconsulio  'voti ,  eo  amto  /meti 
sunt.  Ita  in  reeentioribus  excuais  in- 
tcrpnngitury  undc  sequi  debct,  ludos 
ab  decemviris  eo  anno  fiiotos  esse; 
qnum  tamen  koe  anno  nulli  fuerint 
dcoem^iri.  Mcrito  igitur  disdnguit 
Drakenboroh. ,  Ludi,  ab  deeemviris  per 
seeessUmem,  etc.,  ut  indicctur,  hoc 
anno  £wtos  csse  iudos,  qui,  quo  tem- 
por e  plebs  a  Patribus  secesser at ,  ex  se- 
natusGOnsulto  a  deccmriris  votierant. 
En.  Per  secessionemplekis  a  Patribus , 
vide  ad  11»  18,  n.  i. 


A.  C.  440—439. 
U.  C.  3ia— 3i3. 


a8  T.  LlVIl 

Causa  seditionum  nequidquam  a  Poetelio**  quaesita; 
qui,  tribunus  plebis  iterum  ea  ipsa  denuntiando  fa- 
ctus ,  neque ,  ut  de  agris  dividendis  plebi  referrent 
consules  ad  senatum,  pervincere  potuit  :  et,  quum 
magno  certamine  obtinuisset,  ut  consulerentur  Pa- 
tres,  consulum  an  tribunoriim  placeret  comitia  ha- 
beri,  consules  creari  jussi  sunt;  ludibrioque  erant 
minsB  tribuni,  denuntiantis  se  delectum  impediturum; 
quum,  quietis  finitimis,  neque  bello,  neque  belli  ap- 
paratu  opus  esset.  Sequitur  hanc  tranquillitatem  re- 
rum  annus,  Proculo  Geganio  Macerino,  L.  Menenio 
Lanato  consuUbus ,  multipUci  clade  ac  periculo  insi- 
gnis ,  seditionibus ,  fame ,  regno  ^  prope  per  largitio- 
nis  dulcedinem  in  cervices  accepto.  Unum  afuit  beUum 
externum;  quo  si  aggravatae  res  essent,  vix*  ope  deo- 
rum  omnium  resisti  potuisset :  coepere  a  fame  mala , 
seu  adversus  annus  frugibus  fuit,  seu  dulcedine^  con- 
cioniim  etUrbis  deserto  agrorum  cultu :  namutrumque 
traditur :  et  Patres  plebem  desidem,  et  tribuni  plebis 
nunc  fraudem  nunc  negUgentiam  consulum  accusa- 


a.  A  Pcctelio,  qui  tribunus  plebis 
superiore  anno  fuerat ,  et  ut  tam  agri 
diyiderentur  plebi ,  quam  tribuni  mi- 
litum  cons.  pvtest.  crearentur,  conten- 
derat  (quae  tamen  omnia  Livius  supra 
silentio  praetermisit ) ;  nunc  tribunuspl. 
icerumjhctus  est  denuneiando  ea  ipsa, 
h.  e.  se  easdem  rogationes  laturum. 
•  3.  Regno  prope  per  largitionis  dul- 
cedinem,  per  periculosas  largitiones 
Sp.  Mselii ,  regni  consilia  agitantis  (y. 
cap.  z3),  11  cervices  accepto  a  populo 
romano,  quod  proprie  dicitur  de  ani- 
malibus ,  quorum  ceryicibus  juga  im- 
ponuntur.  —  Afuit,  sic  omnes  MSS, 
non  ahjiiit.  —  A^ravare  de  pondere 
dicitur,  quod  oneri  per  se  jam  grayi 
superadditur ,  Stroth.  Conf.  VI,  37 


pr.  XXII,  8;  XLIV,  7.  Sic  et  pre- 
mere,  etonerare  onerosius  grayiusqu* 
reddere,  et  hinc  augere  V,  39,  n.  8; 
XXXIV,  62  ,  a ;  XXXVIII,  56  extr. 
ut  contra  levare  et  elevare.  Confer  ad 
III,  i3,  n.  i;  in,  ai,  n.  5,  et  Tac. 
Ann.  I,  69,  7. 

4*  yix  ope  deorum  omnium  resisti 
potuisset,  sc.  quin  obruerentur  res, 
yel  obrueretur  res,  h.  e.  respublica 
rom.  ut  inf.  cap.  43  extr.  Alii  legunt 
sisti,  de  quo  y.  ad  II,  29,  n.  7.  Sed 
ita  quoque  reponendum  potuissent, 
sciL  res  aggrayatse. —  Ccepere  a  fame 
nuda,  initium  malorum  fuit  fames. 

5.  Dulcedine  concionum ,  y.  ad  III, 
72 ,  n.  4*  Codd.  nostri,  dulcedine  con- 
ditionum  urbis,  sine  copula.  Ed« 


tcAlVsll  LIBER  IV.  CAP.  XII.  XIII.  29 
bant.  Postremo  perpulere  plebeii,  haud  adversante 
senatu,  ut  L.  Minucius  praefectus^  annonae  creai'etur; 
felicior  in  eo  magistratu  ad  custodiam  libertatis  futu- 
rus,  quam  ad  curationem  ministerii  sui :  quanquam 
postremo  aftnonae  7  quoque  levatae  haud  immeritam  et 
gratiam  et  gloriam  tuUt :  qui  quum ,  multis  circa  fini- 
timos  populos  legationibus  terra  marique  nequidquam 
missis  (nisiquod  ex  Etruria  hauditamultum  frumenti 
advectum  est),  nuUum  momentum  annonae  fecisset, 
et ,  revolutus  ^  ad  dispensationem  inopiae ,  profiteri 
cogendo  frumentum  et  vendere ,  qiiod  usu  menstruo 
superesset ,  fraudandoque  9  parte  diurni  cibi  servitia , 
criminando,  inde  et  objiciendo  irae  popuU  frumenta- 
rios,  acerbainquisitione  aperiretmagis, quam  levaret, 
inopiam  j  multi  ex  plebe,  spe  amissa,  potius  quam  ut 
cruciarentur  trahendo  animam,  capitibus^^  obvolutis 
se  in  Tiberim  praecipitaverunt. 

Xni.  Tiun  Sp.  MaeUus  ex  equestri  ordine,  ut  iUis 


6.  Prasfectus  annonee  magistratus 
extraordinarlQs  temporibus  liberse  rei- 
publicae,  propter  caritatem  amionae 
interdum  creatus,  ordinarius  autem 
ab  Augusto  fectus  dictusque  curator 
frumenti  popuU)  dividundi  (yideSuet. 
Aug.  37  ) ,  qui  annonae  curam  babe- 
bat,  canonem  exigebat  frumentarium , 
tesserasque  frumentarias ,  aut  panes  di- 
yidebat. 

7.  Annonas  levatce.,  vide  ad  II,  34, 
n.  1 3 ,  et  III ,  2 1 ,  n.  5 ;  nullum  mo- 
mentum  annoncefecisset ,  ejus  pretium 
nibil  fere  levasset,  vel  ad  illud  mi- 
nuendum  nil  yaluisset.  Confer  ad  I, 
47,  n.  7,  et  III,  27,  n.  6, 

8.  Reyolutus ,  necessitate  redactus 
(con£  V,  1 1  pr,) ,  ,ad  dispensationem , 
distributiottem ,  inopicp ,  exiguae , .  quae 
supererat  in  Urbe,  frumenti  copiae, 
cogendo ,  eo  quod  quemvis  cogeret 


profiterifrumentum,  quantum  ipsi  re- 
staret  frumenti,  etc. — Mox  usu  more 
antiquo  pro  usui  (  quod  multi  exbi- 
bent  libri)  ,  ut  "^ll,  a  ;  Dersu  IX ,  5; 
exercitu ,  XXII ,  a  pr.  delectu.  Conf. 
ad  Sil.  III,  88;  ad  Tacit.  Annal.  III , 
3o,  5,  et  infi*.  ad  V,  i3,  n.  4.  Sic 
contra  classi  ( IV,  34 ,  n.  3 ;  XXIV, 
40,  n.  I ;  XXX ,  9 )  n.  5 ;  sorti  (IV, 
37,  n.  5),  ^ni,  coUi,  amni,cafdi 
pro  sorte,  classe,  etc.  Confer  ad  cap. 
37,  n.  5;  ad  XXIV,  40,  n.  i ;  Sil. 
VII,  368  ;  VIII,  125;  X,  462. 

9.  Fraudando, . . .  servitia ,  servos. 
Conf.  XI ,  10  extr. — Frumentarii  mer- 
catores,  qui  lucri  causa  frumentum 
coemunt ,  ut  majori  pretio  postea  di- 
yendant,  Drak. 

10.  Capitibus  obvolutis  se  in  Tiberim 
prcecipitaverunt ,  conf.  Horat.  Sat.  II,, 
3,  37  ibiquelntpp. 


A.  G.  439-^37. 
U.C.  3i3~3i5. 


3o  T.  LIVII 

temporibus ,  praedives ,  rem  utilem ,  pessimo  exemplo , 
pejore  consilio ,  est  aggressus  :  frumento  namque  ex 
Etruria  privata  pecunia  per  hospitum  clientiumque 
ministeria  coempto  (quae,  credo,  ipsa  res'  ad  levan- 
dam  publica  cura  annonam  impedimento  fuerat), 
largitio^es  frumenti  facere  instituit  plebemque,  hoc 
munere  deienitam,  quacumque  incederet,  conspectus 
eiatusque  supra  modum  hominis  privati,  secum  tra- 
here ,  haud  dubium  consulatum  favore  ac  spe  despon- 
dentem.  Ipse  ,  ut  est  humanus  animus  insatiabilis 
eo  quod  fortuna  spondet,  ad  aitiora  et  non  con- 
cessa  tendere :  et,  quoniam  consulatus  quoque  eri- 
piendus  invitis  Patribus  esset ,  de  regno  agitare :  id 
unum  dignum  tanto  apparatu  consiliorum  et  certa- 
mine*,  quod  ingens  exsudandum  esset,  praemium 
fore.  Jam  comitia  consularia  instabant :  quae  res  eum, 
necdum  compositis  maturisve  satis  consiliis,  oppres- 
sit.  Consul  sextum  creatus  T.  Quintius  Capitolinus, 
minime  opportunus  vir  novanti  res  :  coUega  additur 
ei  Agrippa  M enenius ,  cui  Lanato  erat  cognomen :  et 
L.  Minucius  praefectus  annonae,  seu  refectus,  seu, 
quoad  res  posceret ,  in  incertum  ^  creatus :  nihil  enim 
constat ,  nisi  in  libros  Unteos  utroque  anno  relatum 
inter  magistratus  praefecti  nomen.  Hic  Minucius ,  eam- 
dem^  pubUce  curationem  agens,  quam  Maelius  pri- 


Gi.p.  XUI.  I.  Ipsa  res, » .  impedi' 
mento  fiierat,  quod,  «cil.  frumentum 
omne  prius  ab  eo  privatis  sumptlbus 
coemplum  esset ,  et  nihil  relictum  pu- 
biice  coempturis.  —  Conspectus,  vide 
ad  II ,  5 ,  n.  8.  —  Despondentem  ple- 
htm  ,  spondentera ,  destinanlem ,  wt 
XXVI,  37,  n.  a. 

2.  Certamine ,  quod  ingens,  etc.  pro 
certamine  ingenti,  quod  exsudandum 
esset,  multo  sudoreiscil.  labore  sus- 


tentandum  et  conficiendum;  ntpassim 
sudare  et  exsudare.  —  Compositis  con' 
siiiis ,  vide  ad  III,  53,  n.  a.  —  £. 
Minucius  Augurinos,  qui  P,  dicitur 
Plin.  XXXIV,  5,  et  T,  Minucius  C,  F. 
in  denario  quodam  Tetusto. 

3.  In  incertum  ereatus,  bc.  tempus. 
—  In  libros  Umeos,  v.  ad  c.  7,  n.  7. 

4.  Eamdem  . . .  curation^m  agens, 
h.  e.  publico  B<miine ,  mandato ,  sura- 
ptn  et  auctoritate.  Ita  legitur  ^x  emend. 


ucslClS:    LIBER  IV.   CAP.   XIII.  3i 

vatim  agendam  susceperat ,  quum  in  utraque  domo 
genus  ^  idem  hominum  versaretur,  rem  compertam  ad 
senatum  refert :  Tela  in  domum  McelU  conferri,  eum- 
que  conciones  domi  hahere  ;  ac  non  dubia  regni  con- 
silia  esse :  tempus^  agenda:  rei  nondum  stare;  ccetera 
jam  convenisse ;  et  tribunos  mercede  emptos  ad  pro-- 
dendam  libertatem^  et  partita  ducibus  multitudinis 
ministeria  esse  :  serius  se  pcene^  quam  tiUumJuerity 
ne  cujus  incerti  vanique  auctor  esset,  ea  de/erre.  Quae 
postquam  sunt  audita,  et  undique  primores  Patrum 
et  prioris  anni  consules  increparent ,  quod  eas  largi- 
tiones  coetusque  plebis  in  privata  domo  passi  essent 
fieri,  et  novos  consules,  quod  exspectassent ,  donec 
a  praefecto  annonae  tanta  res  ad  senatum  deferretur, 
quae  consulem  ^  non  auctorem  solum  desideraret ,  sed 
etiam  vindicem ;  tum  T.  Quintius ,  consules  immerito 
increparij  ait,  qui,  constricti  legibus  de provocatione 
ad  dissolvendum  imperium  latis,  nequaquam  tantum 
virium  in  magistratu  ad  eam  rem  pro  atrocitate  vin^- 
dicandam,  quantum  animiy  haherent :  opus  esse  non 
forti  solum  viro^  sed  etiam  libero  exsotutoque  legum 
vinculis:  itaque  se  dictatorem  £.  Quintium  dicturum; 


Florebelli ;  at  in  omnibus  MSS  et  edd. 
antt.  reipuhlicee ,  quod  minus  quidem 
aptum,  sed  noii  plaae  ineptum  est, 
vide  ad  II ,  64 ,  n.  3. 

5.  Genus  idem  hominum,  scil.  qui 
coemerent  frumentum.  —  Mox  pro 
condones  Gron.  conj.  coiti^nes,  h.  e. 
ccetus  clandestinos,  ut  mox  ccetusple' 
6u;  T.  ad  n,  28,  n.  3.  Sed  conciones 
eodem  quoque  sensu  capi  possunt. 

6.  Tempus  nondum  stare,  constitu- 
tum ,  definitum  esse.  Similiter  senten- 
tia  ei  stat ,  h.  e.  non  dubia  est,  sed 
certa  et  firma  (ut  al.  ei  constat),  XXI, 
29 ,  3o  pr.  XXX  9  4  9  et  non  satit  con- 


stabat  animis  XXVII ,  44  pr»  Confer 
ad  XXXII,  19,  n.  5. 

7 .  Consulem  auctorem,  vide  ad  II , 
56,  n.  I. — Libero  exsolutoqiie  legwn 
vinculis,  Ex  his  Quiotii  verbis  colligi 
posse  videtur,  inquit  Creverius ,  a  di- 
ctatore  tunc  provocationem  ad  popu- 
lum  non  fuisse.  Tamen  1.  iix ,  c.  SS  f 
Livius  latam  esse  legem  memoravit, 
iVe  quis  ullum  magistratum  sine  pro- 
vocatione  crearet.  Verum  fortasse  lege 
illa  saacitum  jus  noodam  pro  firauto 
stabat,  neque  adhuc  potoerat  antiqni- 
tus  assignatam  dictaturs  BiajeitateiB 
imminuere.  Ed. 


3nr       T  IXm  ^'^'  ^^9r^^1' 

1  1.     IjlVii  U.C.  3i3— 3x5. 

ibimiifnumparem  tantce  potestatiesse.  Approbantibus 
cunctis,  primo  Quintius  abnuere:  et,  quidsibivellenty 
rogitare ,  qui  se  cetate  exacta  tantce  dimicationi  obji- 
cerent.  Dein ,  quum  undique  plus  in  illo  senili  animo 
non  consilii  modo,  sed  etiam  virtutis  esse,  quam  in 
omnibus  aliis  dicerent,  laudibusque  haud  immeritis 
onerarent ,  et  consul  nihil  remitteret ;  precatus  tan- 
dem  deos  immortales  Cincinnatus,  ne  senectus  sua  in 
tam  trepidisrebus  damno  dedecorive  reipubUcae  esset, 
dictator  a  consule  dicitur  :  ipse  deinde  C.  Servilium 
Ahalam  magistrum  equitum  dicit. 

XIV.  Postero  die,  dispositis  prsesidiis,  quum'  in  fo- 
rumdescendisset,  conversaque  in  eum  plebs  novitate 
rei*  ac  miraculo  esset,  et  MaeUani^  atque  ipse  dux 
eorum,  in  se  intentam  vim  tanti  imperii  cernerent; 
expertes  consiliorum  regni,  qui  tumuUuSj  quod  beU 
lum  repens  y  aut  dictatoriam  inajestatemy  aut  Quin- 
tium  post  octogesimum  anniim  rectorem  reipubUcce 
qucesissety  rogitarent;  missus  ab  dictatore  Servilius 
magister  equitum  ad  M aelium ;  vocat  te,  inquit ,  dicta- 
tor.  Quum  pavidus  iUe,  quid  vellet,  quaereret;  Servi- 
Jiusque  causam  dicendam  esse  proponeret,  crimen- 
que,  a  Minucio  delatum  adsenatum^  diluendum;  tunc 
MaeUus  recipere  se  in  catervam  suorum;  et  primum 
circumspectans ,  tergiversari :  postremo ,  quum  appa- 
ritor  jussu  magistri  equitum  duceret,  ereptus  a  cir- 
cumstantibus ,  fugiensque ,  fidem  plebis  romanae  im- 
plorare :  et  opprimi  se  consensu  Patrum  dicere ,  quod 
plebi  benigne  fecisset:  orare,  ut  opem  sibi  uUimo  in 
discrimine  ferrent,  neve  ante  oculos  suos  trucidari 

« 

Ci.p.  XIV.  I.  Quum  in  forum  de-  nec  tumultus,  nee  bellum  repens  dicta- 

scendissety  t.  ad  II,  54»  n.  i3. — Con-  toriam  majestatem  quasreret,  require- 

(^eriaque;  que  abest  a  nostris.  £d.  ret,  exigeret. — Expertes ,  ignari,  con^^ 

2 .  Novitate  rei  ac  miraculo ,  quum  siliorum  regni ,  a  Maelio  agitatorum. 


k.  C.  436. 
U.  C.  3i6. 


LIBER  IV.  CAP.  XIV.  XV.  33 

sinerent.  Haec  eum  vociferantem  assequutus  Ahala  Ser- 
vilius  obtruncat ;  respersusque  cruore  obtruncati ,  sti- 
patus  caterva  patriciorum  juvenuro ,  dictatori  renun- 
tiat,  vocatum  ad  eum  Maelium,  repulso  apparitore 
concitantem  multitudinem ,  poenam  meritam  habere. 
Tum  dictailoT  ;Macte^virtute,  inquit,  C.  Seivili,esto, 
liberata  republica. 

XV.  Tumultuantem  deinde  multitudinem  incerta 
existimatione '  facti  ad  concionem  vocari  jussit;  et, 
Mcelium  jure  ccesum  pronuntiavit ,  etiam  si  regni  cri" 
mine  insons  fuerit ;  qui  vocatus  a  magistro  equitum 
ad  dictatorem  non  venisset,  Se  ad  causam  cognoscen- 
dam  consedisse;  qua  cognita,  habiturum  Juisse  Mas- 
Uum  similem^  causce  /ortunam  :  vim  parantem,  ne 
judicio  se  committeret,  vicoercitum  esseinec  cum  eo, 
tanquam  cum  cive ,  agendum  fuisse ;  qui  natus  in 
libero  populo  interjura  legesque ,  ex  qua  urbe  reges 
exactos  sciret,  eodemque  anno  sororis^  filios  regis  et 


3.  MmU  virtute  esto,  t.  ad  II,  la , 
n.  lo.  Maelium  jussu  dictatoris  occi- 
8um  tradunt  alii;  ▼.  ad  Epit.  IV,  n.  i. 

Gap.  XV.  I.  Incerta  existimatione , 
judicio  (ut  IV,  20,  n.  7 ;  IV,  4 1 ,  n.  a ; 
XXIII,  47,  n.  3;  XXXIV,  2),  Ksti- 
matione  (ut  aUi  legunt :  nam  cestimare 
non  modo  est  cogitare,  seu  reputare, 
sed  etiam,  ut  existimare,  cognoscere, 
judicare;  conf.  ad  Tac.  Ann.  XV,  a  i, 
n.  i :  at  exisfimare  aliquid  etaam  pro 
existimare  de  aUqua  re  dicitur ;  yide 
ad  Praef.  n.  la ;  Drak.  ad  XXXIV,  a , 
et  Intpp.  Suet.  Calig.  60  ^v,),facti, 
h.  e.  qunm  incerta,  seu  dubia  esset  mul- 
titudo,  quid  de  hoc  facto  existimaret, 
seu  judicaret.  Conf.  XXII ,  59,  n.  7 ; 
XXX,  a3,  n.  i. — Mox  insons  crimi- 
ne,  ut  crimine  innoxius  et  noxius  IV, 
44;  VII,  20. 

3.  Similem  causce  fortunam ,  causx 


respondentem ,  sive  bonam  sive  ma- 
lam ;  vel  eamdem  fere,  quam  nunc  ex- 
pertus  sit. — Natus  interjura.  legesque, 
ut  inter  ferrum  et  arma  natos  Gallos 
X,  16,  n.  a.  Confer  ad  V,  37,  n.  6; 
et  adSil.  I,  34i;  III,  335. 

3.  Sororis  filios  regis,  immo  nepo- 
tes,  liberos^RTUticonsulis,  quiTarqui- 
nia  sorore  regis  natus  erat;  v.  1 ,  56. 
Hinc  Sigon.  delet  vocem  regis,  quae  a 
multis  M^S  abest,  et  voc.  consulis  bis 
accipit ,  ut  intelligantur  VitelUi  Aquil- 
liique ,  ex  duabus  sororibus  CoUatinl 
nati;  vide  ad  Epit.  II,  n.  i.  Eosdem 
significari ,  et  regem  pro  cognato  regis 
dici ,  putabat  Glar.  Sed  de  soUs  Bruti 
fiUis  fa.  I.  sermonem  esse  propter  ver- 
ba  seqq.  a  patre  securi  esse  percussos , 
et  vel  nepotes  nonnunquamy?//o5  dici , 
vel  potius  rei  augendae  causa  ita  di- 
ctos ,  vel  Livium  memoria  lapsum  esse 


A.  G.  43«. 
U.  G.  3x6. 


34  T.  LIVII 

liberos  eonsulis  W?eratoris  patrice  ^  propter  pactionem 
indicatam  recipiendorum  in  urbem  regum,  a  putre 
securi  esse  percussos ;  ex  qua  Collatinum  Tarquinium 
consulem  nominis  odio  abdicare  se  magistratu  atque 
exsidare  jussum ;  in  qua  de  Sp.  Cassio  y  post  aliquot 
annosypropterconsHutinita  de  regno  supplicium  sum- 
ptum;  in  qua  nuper  decems^iros  bonis,  exsiliOy  capite 
muletatos  ♦  ob  superbiam  regiam :  in  ea  Sp .  Mcelius  spem 
regni  conceperit.  Et  quis  homo  ?  quanquam  nullam 
nobilitatem ,  nullos  honores,  nulla  merita  cuiquam  ad 
dominationem  pandere  viam;  sed  tamen  Claudios, 
Cassios ,  consulatibus ,  decemviratibus,  suis  mojorum- 
que  honoribus ,  splendore  familiarum  sustulisse  ani- 
mosy  quo  nefas  Juerit :  Sp.  Mcelium,  cui^  tribunatus 
plebis  magis  optandusy  quam  sperandus  j  fuerit  y  fru- 
mentarium  dii^item ,  biHbris  ^  /arris  sperasse  libertatem 
se  civium  suorurh  emisse,  ciboque  objiciendo  ratum 
victorem  finitimorum  omnium  populum  in  seruitutem 
perlici  posse  :  ut,  quem  senatorem  concoquere  civitas 
vix  possetf  regemferrety  Romuli  conditoris ,  ah  diis 
orti,  retepti  addeoSy  insignxa  atque  imperium  haben- 
tem  :  non  ^  pro  scelere  id  magis ,  quam  pro  monstro , 
habendum  :  nec  satis  esse  sanguine  ejus  expiatum , 


monet  Dnk.  Qa«  onuiit  param  pro- 
babilia  aunt.  Forte  interpolatores  in- 
docdJiHos  nobis  pro  nepotibus  obtm- 
sere.  Confer  ad  Epit.  II,  ii.  i.  Hlox 
propter  pactionem.  initam  conj.  Baoer. 

4.  Capite  mulctatos,  scil.  sciret. — 
Quo  nefas  fuerit ,  scjI.  eos  sustulisse 
animos,  sen  aspirasse. 

5.  Cui  tribunatus plebis ,  ete.  qiii  ne 
eo  quidem  dignus  erat.  —  Frumenta- 
rium  divitem,  vide  ad  cap.  la,  n.  8. 

6.  BilUnis ,  duabns  YAatinyfarris, 
tam  vili  pretio ,  sin^ulis  civibus  dato, 
sperasse  libertatem  se  eivmm  suontm 


emisse,  suam  dominationem  et  servi- 
tutem  civiom.  BiUbra  substamt.  ut  se- 
libra,  bilanx,  bimensis.Yeterw  autem 
frumentum  non  modo  metiri ,  aed  et 
appendere  sold>ant ,  ut  Aos  panen»  et 
farinara :  sic  in  le^e  XII  tabttlftram  ap. 
Geilium ,  lib.  xx ,  cap.  i ,  Si  volet,  suo 
ifivito  :  ni  vivit,  qui  eum  vinctum  ka- 
bebit,  iibramfarris  in  diem  dato,  £l». 
-^Far  etiam  pro farina  didtur.  Gonf. 
V,  47t  «*  VI,  17.  —  Cibo  obficiemi4>, 
ttt  cantbus  objicitar. 

7.  JVon  pro  sceiere  id  magis^  quam 
pro  momtro  soeleris,  acelere  monstro- 


A.  C.  436. 
XJ.  G.  3x6. 


LIBER  IV.  CAP.  XV.  XVI.  35 

nisl  tecta  parietesque ,  intra  qiut  tantutn  amenttee  con^ 
ceptum  esset,  dissiparentur ;  bonaque,  contacta  pre^ 
tiis  regnimercandij  publicarentur  Jubere  itaque^  quas- 
tores  vendere^  ea  bona ,  €itque  in  publicum  redigere, 

XVI.  Domum  deinde,  nt  monimento  area  es»et  op- 
pressae  nefariae  spei ,  dirui  extemplo  ju^sit :  id  iEqui- 
maelium  ^  appellatum  est.  L.  Minucius  *  bove  aurate 
extra  portam  Trigeminam  est  donatus ,  ne  plebe  qui'- 


so.  Monstra  dicuntur  omnefl  res  inso- 
litae  et  portentosae ,  vel  quae  praeter  na- 
taram  fiunt. — •Coneacta,  vide  ad  U, 

iS.  Vendere  ea  bona  atque  in  publi- 
eum,  aerarium,  redigere,  h.  e.  pecu- 
fiittft  €  TeBdltis  bonit  redactam;  ut 
bonaptdta  infiscum  apud  Tac.  Ann. 
n,  48.  Confer  ad  H,  9,  n.  4. 

Gu.  ^Vl.  I.  MquimasUum  locus 
psope  CapitoUiun  et  sub  eo ,  in  vico 
Jugario  (vidc  XXIV,  47>  et  XXV, 
3 1),  sic  dictos ,  quod  ibi  solo  est  asquor 
tA  Mdilii  domus.  Conf.  Cic.  pro  domo 
XXXVra;  et  deDiv.  U,  17. 

a.  L.  Minucius  bove  aurato  donatus 
est,  h.  e.  bove  aereo  eoque  aurato, 
qood  monimentum  erat ,  ut  et  statua, 
qiiam  eidemMinucio  extraportam  Tri' 
geminam  a  poputo  stipe  cotlata  sta- 
tuiaht  esse  tradit  Plin.  XVIII,  3  seu 
4;  et  XXXIV,  5  seu  x  i :  quae  statua 
expressa  in  nummis  apud  Patin.  pag. 
179,  et  Liebe  in  Gotha  nummaria,  p. 
a33  al.  unde  Clerictts  oonjiciebat,  sta- 
tuam  hanc  fuisse  simulacrum  bovis  de- 
amratam,  sed  vir  doctus  in  Miseell. 
Obss.  t.  V,  p.  210  sq.  post  aurato  ex- 
cidisse  verba  et  statua,  ^Mii  b.  1.  legen- 
dtmt  putant  bove  aratore,  scil.  arato- 
rlo,  vel  bOve  tauro,  vel  binis  eeris,  vd 
hoi^  et  €igro,  seu  auro,  seu  arvo,  seu 
ac  prato,  Forte  tamen  bos  auratus  h. 
1.  Ht  XXV,  13 ,  est  bos  auratis  corni- 
bua  (at  VU ,  37  ^  et  fere  aurati  miiites 


IX,  40,  n.  5),  non  vero  destinatus  ad 
sacrificium  a  Minucio,  aut  ejus  nomina 
fkciendum,  sed  prasiAium  virtutis  vi- 
rorumque  de  republlca  bene  merito- 
rum,  quos  vel  multis  bobus,  vel  eximio 
quodam  albo ,  opimo  et  auratis  corni- 
bus  donatos  legimns  Vll,  a6,  n.  3^; 
et  XXVI  ,48  extr.  ut  heroes  Home- 
ricis  temporibus ,  quibus  census  erat  in 
pecudibus;  unde  ex  iis  et  praemia  pro- 
poni  solebant,  et  mulctae  irrogari.  Cf. 
Plin.  XXXIII,  a  ,  et  Intpp.  Hom.  II. 
P,  449 ,  et  ^,  a36.  Ad  sacrificium  ta ' 
men  spectat  locus  XXV,  1%  (ooU. 
Macrob.  Satur.  I,  17),  ubi  reperimus 
sacra  bobus  caprisque  auratis  ApoHini 
et  Latoncefacta  graco  ritu  :  nam  Grab- 
ci ,  humanos  affectus  moresque  ad  deo» 
transferre  soliti,  in  publicis  potissi- 
mum  et  majoribus  sacrificiis,  vel  gravi 
calamitate  imminente  oblatis,  victi- 
mas ,  ut  eo  gratiores  diis  essent ,  non 
modo  coronis,  infulis  et  fioribus,  sed 
auratis  etiam  corAibus  ornabant;  vide 
Plin.  XXXIII ,  3,  seu  i  a  (  qui  majore» 
duntaxat  hostias  ita  decoratas  tradit; 
quod  ialsum  esse ,  vel  ex  Liv.  XXV, 
12  intelligitur) ;  Hom.  II.  X,  2g4; 
Odyss.  III,  382  sq.  42^  «q«  433  sq. 
Virg.  Mn,  IX ,  627;  Broukh.  ad  Tibull. 
IV,  I,  i5,  et  Lakemacheri  Observat. 
philol.  p.  I,  obs.  3;  de  ritajudaico, 
cornua  victimae  deaurandi  coronaluli- 
que  p.  79  sq.  — Nostri  Codd.  ferunt 
bove  aurato.  £d. 

3. 


A.  C.  43&. 
U.  C.  3i6. 


36  T.  LIVII 

dem  invita  quia  frumentum  Mselianum ,  as^ibus  ^  in 
modios  aestimatum  ,  plebi  divisit.  Hunc  Minucium , 
apud  quosdam  auctores ,  transisse  a  Patribus  ad  ple- 
bem,  undecimumque  tribunum  plebis  cooptatum  se- 
ditionem,  motara  ex  Mseliana  caede,  sedasse,invenio: 
ceterum  vix  credibile  est,  numerum  tribunorum  Patres 
augeri  passos ,  idque  potissimum  exemplum  a  patricio 
homine  introductum ;  nec  deinde  id  plebem  conces- 
sum  semel  obtinuisse,  aut  certe  tentasse  :  sed  ante 
omnia  refellit  falsum  ^  imaginis  titulum  paucis  ante  an- 
nis  lege  cautum,  ne  tribunis  collegam  cooptare  liceret. 
Q.  Caecilius,  Q.  Junius,  Sext.  Titinus,  soliex  collegio 
tribunorum  neque  tulerant  de  honoribus  Minucii  le- 
gem ;  et  criminari  nunc  Minucium  ,  nunc  Servilium 
apud  plebem ,  querique  indignam  necem  Ma^Iii  non 
destiterant.  Pervicerunt  igitur ,  ut  tribunorum  militum 
potius ,  quam  consulum  ,  comitia  haberentur ;  haud 
dubii,quin  sex^  locis  (tot  enim  jam  creari  licebat)  et 
plebeii  aliqui,  profitendo  se  ultores  fore  Maelianae  cae- 
dis ,  crearentur.  Plebs ,  quanquam  agitata  multis  eo 
anno  et  variis  motibus  erat,  nec  plures,  quam  tres, 
tribunos  consulari  potestate  creavit ,  et  in  iis  L.  Quin- 
tium  Cincinnati  filium  :  ex  cujus  dictaturae  invidia 
tumultus  quaerebatur.  Praelatus  ^   suffragiis  Quintio 


3.  Assibus  in  modios  astimatum, 
modio  quovis  non  plurjs  vendito  quam 
uno  asAe ;  qui  tamen  tum  libralis  erat. 
—  Apud  quosdam  auctores ,  ut  et  ad 
Plin.  XVIII ,  3 ,  seu  4.  —  Obtinuisse , 
V.  ad  III,  36,  n.  12. — Nostri  Codd. 
haibent  plebi  concessum :  &edi  male.  £d. 

4.  Fahum  imaginis  titulum,  titu- 
lum ,  tribunusplebis,  falso  subscriptum 
imagini  Minueii  cum  aliis  tituUs ,  seu 
indicibus  honorum  rerumque  in  quo- 
vis  magistratu  gestarum.  Confer  VIlI, 
4  o ;  X ,  7  extr.  XXII ,  3 1  extr. — Lege 


cautum,  V.  ad  1 ,  53  ,  n.  z ;  et  de  hac 
lege  III,  65. 

5.  Sex  locis  tribunorum  mil. ,  ut  pas- 
sim  loca  de  bonoribus ,  vel  magistrati- 
bus ,  eorumque  numero,  ut  IV,  5  7  extr. 
V,2,  n.  10;  VI,  37,  n.  3;  VIII,  ^5, 
n.  7;  X,  8,  n.  i5;  XXXV,  10,  n.  i; 
XLII ,  34  9  n.  1 1 .  Similiter  e>J^Eiirou<riY 
at  x*^p*i  di^'^  Polyb.  XXXV,  4,4; 
ut  loca  vacua  relinquuntur  supr.  III , 
35,  n.  2 ;  gall.  les places  ifocantes, 

6.  Pralatus  suffragiis  Quintio,  ant« 
eum ,  adeoque  primus ,  est  creatus. 


A.  C.  436. 
U.  C.3i6. 


LIBER  IV.  CAP.  XVI.  XVII.  3^ 

Mam.  iEmilius ,  vir  summ^e  dignitatis.  L.  Julium  ter- 
tium  creant. 

XVII.  In  horum  magistratu  Fidenae,  colonia  romana, 
ad  Lartem '  Tolumnium  Veientium  regem  ac  Veientes 
defecere.  Majus  additum  defectioni  scelus.  C.  Fulci- 
nium,  CloeliumTuUum,  Sp.  Antium,  L.  Roscium,  le- 
gatos  romanos,  causam  novi  consilii  quaerentes,  jussu 
Tolumniiinterfecerunt.  Levant  quidam  regis  facinus : 
in  tesserarum  prospero  jactu  vocem^  ejusambiguam, 
utoccidijussisse  videretur,  ab  Fidenatibus  exceptam, 
causam  mortis  legatis  fuisse.  Rem  incredibilem ;  inter- 
ventu  Fidenatium,  novorum  sociorum,  consulentium 
de  caede  ruptura  jus  gentium,  non  aversum  ab  inten- 
tione  Iusu|5  animum :  nec  ^  deinde  inhorrorem  versum 
facinus.  Propius  est  fidem ,  obstringi  Fidenatium  po- 
pulum,  ne  respicere  spem  ullam  ab  Romanis  posset, 
conscientia  tanti  sceleris  voluisse.  Legatorum  * ,  qui 
Fidenis  caesi  erant,  statuae  pubUqe  in  Rostris  positae 
sunt.  Cum  Veientibus  Fidenatibusque ,  praeterquam 
finitimis  populis ,  ab  causa  etiam  tam  nefanda  bellum 
exorsis,  atrox  dimicatio  instabat.  Itaquead^  curam 
summae  rerum ,  quieta  plebe  tribunisque  ejus ,  nihil 
controversiae  fuit,  quin  consules  crearentur  M.  Gega- 


Gjlp.  XVU.  I.  Lartem  Tolumnium, 
vide  ad  II ,  9 ,  n.  i .  — -  Cloelium  Tul' 
lum^  videad  HI,  i,n.  i ;  Sp.Antium,. 
al.  Nautium,  De  utroqne  vide  Drak.  ad 
h.  I.  et  liitpp.  Cic.  Plul.  IX,  3,  et  Plin. 
XXXTV,  6 ,  seu  11. 

a.  f^occm  €Jus  ambiguam,  etc.  cu- 
ju«nodi  ▼.  c.  fuiflset ,  si  interroganti- 
bus  Fidenatibus ,  utrum  legati  romani 
ipsi  trucidandi  viderentur,  adprospe- 
rumJ€Uitum  usserarum  (unice  intentua 
aleae)  exdamasset :  optime  !  Stroth. 

3.  Nec  deinde,  postquam  satiatus 
ludo  ad  sezia  redierit,  in  horrorem 


versum  esie/acinus,  effeciMe  ut  hor- 
reret  iUud.  —  Respicere  spem  uUam , 
uUam  reniam,  vel  quidquam  exspectare 
et  sperare  :  nam  respiciendi  gestus  in- 
dicat  exspectationem  et  spem ;  Em. 
Gonf.  c.  46,  n.  6. 

4.  Legatorum  statuat  publiee  in  Ro- 
stris  (  V.  ad  1 ,  34 «  n.  14  )positaf  sunt, 
confer Plin.  XXXIV,  6, seu  ix ; et  Gic. 
PhU.  IX,  3.  — Praterquamfinitimis, 
etc.  vide  ad  V,  14»  n.  5. 

5.  Ad  curam  summof  rerum  nihil 
controversiai  fiiit',  vide  ad  I,  7,  n.  7; 
et  III,  5,  n.  6. 


A.  C.  436-^. 
17.  G.  3i&— 3x8. 


38  T.  LIVII 

nius  Macerinus  ta:*ttuin  et  L.  Sergius  Fid^nas ;  a  bello 
credo ,  quod  deinde  gessit ,  appellatum :  hic  enim  pri- 
mus  cis  Anienem  cura  rege  Veieqtium  s^cundo  praelio 
eonflixit,  nec  incruentam  victQriani  retulit.  Majorita- 
que  ex  civibus  amissis  dolor,  quam  ketitia  liisis  hosti- 
bus  fuit :  et  senatiis,  ut  in  trepidis  rebus,  dictatoreip 
dici  Mam.  ^lmilium  jussit.  Is  loagistrum  equitum  ex 
collegio^  prioris  anni,  quo  simul  tribuni  militum  con- 
sulari  potestate  fuerant ,  L.  Quintium  Cincinnatum , 
dignum  parente  juyefiem ,  dixit.  Ad  delectum  a  con- 
sulihus  habitum  centuriones  veteres  belii  periti  adjecti, 
et  numerus  amissorum  proxima  pugna  expletus.  Lega- 
tos  Quintium  Capitolinum ,  et  M.  Fabium  Vibulanum 
sequi  se  dictator  jussit.  Quum  potestas  major,  tum  yir 
quoque  potestati  par,  faostes  ex  agro  romano  trans 
Anienem  submoveFe  :  coUesque  "^  iuter  Fidenas  atque 
Anienem  ceperunt ,  referentes  castra ;  nec  ante  incam- 
pos  ^egressi  sunt ,  quam  iegiones  auxilio  Faliscorum 
v«nerunt.  Tum  demuin  castra  Etruscorum  pro  mxseni- 
bus  Piilenarum  positta  :  et  <lictator  romanus  haud  pro- 
Gul  inde  ad  ^  confluentes  consedk  in  utriusque  ri[HS 


6.  Ex  coUegio  prioris  anni,  ex  col- 
legifl,  vel  quod  collegse  fuerant  anno 
«uperiori.  Cf.  c.  aa,a49  ^6;  XLIX, 
5,  n.  i8,  et  ad  lU,  i5,  n.  S. — Cm' 
maiones  vetm-es  Mliperiti,  ut  mitites  v#- 
teres ,  periti  hosfmm  Mfique  XXXIV, 
17.  Vocem  penti  delendam  pauibat 
Gron.  Sie  veteres  beUi,  operis,  miU- 
tire,  etc.  passim  dicuntur  Tacito  et 
poetis,  non  Livio.  Confisr  tid.  Tacit^  I, 
ao ,  5.  —  Quwn  potestas  major.  HaBc 
4ao,  nonpe  potettatis  dietatoriee,  qaa» 
mvjor  est  «onsulari,  terror,  «t  virtus 
Mam.  ^milii  tant»  potestaCi  por,  tMi- 
tum  yd  8ola  £ima  Taluere,  ut  hostes 
recederent  ex  agro  romano  trans  Anie- 
nem ,  et  referentes  castra ,  eeperint  eol- 


les  inter  Fidenas  atque  Anienem.  En. 

7.  ColUsque  inter  Fidenas,, .  cepe- 
runt ,  sc.  hostes  (  confer  ad  II ,  56 ,  n. 
I ;  sed  «t  ad  XXVIII,  la ,  n*  8),  re- 
fsrentes  castra,  ut  referre  pedem^  ct 
contra  proferre  castra ,  seu  sigaa,  — 
Quam  hgiones  FaHscorum  <venerunt 
auxiih  Veientibm  et  i^idenivtrbus.  Cf. 
cap.  1 8  med.  —  Castra  Mtruscorum , 
FaKsoorura ,  qiijoram  ur|is  Faierii. 

■8.  ^d  oemfluentes  (Tide  ad  I,  u^, 
B.  3  )  oomeMt,  oasira  posuk , . . .  qua 
pairle  seai^,  petere  ripas  utnuflque  aair 
Bis,  ad  eas  perrcnire  poterat,  «t  «a- 
doles  ae  sitns  riparam  penBitt«i>a,t»  ut 
munimeneo  Biye  vallo  interposito  tectus 
eas  adire  posset;  Drak.  Seyui  taaanes^ 


u.c;K!8    LIB.  IV.  CAP.  XVII.  XVIII.  39 

amnis,  qua  sequi  munimento  poterat ,  vaUo  mteFpo* 
sito :  postero  die  in  aciem  e4uxit. 

XVIII.  iBter  hostes  varifie  f^ere  seDtentiir.  FaUscua, 
procul  ab  domo  uulitiam  asgre  patiew,  satisque  fide«s 
sibi,  poscere  pugnam  :  Veieuti  Fideoataque  plu&spei 
in  trahendo  bello  esse.  Tohimnius ,  quaoquam  suorum 
magis  placebant  consiUa,  ne  ^  longinquam  mihtia^i  non 
paterentur  Falisci  y  postero  die  si^pugnaturum  edicit. 
Dictatori  ac  Bomanis ,  quod  detrectasset  pugnam  ho* 
stis,  animi  accessere :  posteroque  die ,  jam  miUtibusca- 
stra  urbemque  se  oppugnatijurosfremeuAibus  ^  m  capia 
pugnse  fiat,  utrimque  acies  ipter  bina  castra  in  medium 
campi  procedunt.  Veieiis  ^,  mukitudine  abuodans ,  qui 
inter  (hmicationem  castra  romana  aggrederentur ,  post 
montes  circummisit.  Trium  populorum  exercitus  ita 
stetit  instructus,utdextrum  cornuVeientes,  sinistrum 
FaUsci  tenerent,  medu  Fidenales  essent.  Dictator  dex- 
tro  cornu  adversus  Faliscos ,  sinistro  contra  Veienlem 
eapitolinus  Quintuis  intuUt  signa :  ante  mediam  aciem 
cum  equitatu  magister  equitum  process&t.  Parumper  si- 
lentium  et  quies  fuit,  nec  Etruscis,  nisi  cogerentur, 
pugnam  inituris ,  et  dictatore  arcem  ^  ronianam  respe- 
ctante ,  ut  ab  ^uguribus,  simul  aves  rite  admisissent,  ex 

b.  e.  munimennim  ad  utnimque  amnem  grKWeentav ;  nbi  hnginfua  6|t  r«mo- 

pcrdueeve  ^fpr«<,  imUo  interpofito,  ta,  et;  exponere  maUe:  ne  proeul  ab 

ita  ut  a  duabuA  partibua  afluiibus ,  a  4emo  miHiigim  tBgre  paurentur,  ipiod 

tertiA  yevo  ti^  teetns  easet ;  Stroth.  modo  dixefat  LiTMU. 

Dtt  loeutioiie  sequi  ripas  confer  ad  a.  Veiens,  IFeieBtittm  r»  Tolum- 

XXXU,  6,  B.  3;  ad  Sfl.  I,  141 ;  n,  nius,  ut  al.  Ronumus;  ▼.  ad XXXII, 

S7;  Gronov.  ad  Aen.  Epit.  LXXTi;  11,  n.  4.  '^lnter  dimicationem,  ut 

Burm.  ad  Taler.  %c.  I,  3  et  ^6.  —  eap.  19,  interptaUium,  h.  e.  dum  pcae- 

In  aeiem  eduxit,  yide  ad  I ,  a3 ,  n.  3.  yantur;  et  XXXII ,  a^,  inter  noetem , 

Gaf.  Xl^I.  I.  Ne  hnginquam  mi-  dnm  noz  eat,  noctu.  Conf.  ad  XXXy, 

litiam,  lonnam,  diutumam  (irt  et  ibir-  3o,  n.  1 ;  XXXYI,  ao;  XXXIX,  i , 

gus  pro  longinquo  dicitur),  nonp^Ue^  n.  a.  —  CapitoUnus  Quintius,  ▼.  ad 

rentur  FaUtei,  ne  eam  (canquam  onus)  HI ,  x,  n.  x. 

diotittS  ferre  rccosarent ,  detractarent ,  .      X  Arcem  romanam  respectante,  etc. 


4o 


A.  G.  436>-434. 
U.  C.  3i6— 3i8. 


T.    LIVII 

composito  tolleretur  signum.  Quod  simul  conspexit , 
primos  equites  clamore  sublato  in  hostem  emisit :  se- 
cuta  peditum  acies  ingenti  vi  conflixit :  nuUa  parte  le- 
giones  etruscae  sustinuere  impetum  Romanorum .  Eques 
maxime  resistebat ;  equitumque  longe  fortissimus  ipse 
rex ,  ab  omni  parte  effuse^  sequentibus  obequitans  Ro- 
tnani^ ,  trahebat  certamen . 

XIX.  ErattuminterequitestribunusmiUtumA.  Cor- 
nelius  Cossus,  eximia  pulchritudine  corporis,  animo 
ac  viribus  par,  memorque  generis,  quod,  ampUssimum 
acceptum,  majus  auctiusque  reUquit  posteris.  Is  quum 
ad  impetum  Tolumnii,  quacumque'  se  intendisset, 
trepidantes  romanas  videret  turmas ,  insignemque  eum 
regio  habitu  voUtantem  totaaciecognosset ;  Hiccineest^ 
inquit,  ruptorfoederis  humaniviolatorquegentiumjuris? 
Jam  ego  hanc.mactatam  victimam^  si  modo  sanctiquidr 
{jfuam  in  terris  esse  dii  vobinty  legatorum  manibus  dabo. 
Calcaribus  subditis,  infesta^  cuspide  in  unum  fertur 
hostem :  quem  quum  ictum  equo  dejecisset ,  confestim 
et  ipse  hasta  innisus,  se^  in  pedes  excepit :  assurgentem 


Tidead  I,  6,  n.  4* — Simul^  simul  ac, 
quamprimuin  (  ut  moz  iterum ,  et  pas- 
«im  ),  a»€s  riu  admisissent ,  vide  ad  I , 
36,  n.  3. 

4*  Effuse  sequentibus ,  cateryatim  et 
oum  impetu  (  t.  ad  I,  x4»  »•  7  )  per- 
sequentibiu,  urgentibus,  prementibus 
bostem  Romanis,  ut  de  iisdem  V,  a8, 
n.  6.  —  Trahebat  certamen,  vid«  ad 
U,  6i,  n.  6. 

Cap.  XIX.  I.  Quacumque -pane  se, 
seu  iter  intendisset,  quo  se  vertisset, 
ivisset,  contendisset ;  ut  inundere  se 
X,  43;  XXJ,  29»  3o ;  intendere  (ver- 
tere,  dirigere)  iter  aHquo  X,  43,  o. 
6;  XXI,  39, n.  5;  XXU,  9,  n.  4;  et 
heUum  Acpugnam  U,  5o ;  XXI,  6,  n. 
5 ;  XXVm ,  41 ,  n.  4 ;  intendi  m  hoc 


cap.  extr. ,  et  simpl.  tendere ,  scil.  se  ^ 
seu  iter  et  cursum  IX,  3^  ;  X,  36; 
XXI,  3i;XXIII,  34;XXV,  3a.  Inde 
et  XXIV,  5,  n.  4,  tendere  ad  Cartka^ 
ginienses  et  alii  alio  tendunt  XXTV, 
a8  pr.  ubi  mox  synonym.  dicitur  ad 
Carthaginienses  incUnare,  et  aiU  alio 
trahunt  res,  Hinc  etiam  intendit  pier- 
gere  ,  ducere  ,  etc.  XXVII ,  42  ; 
XXX,VI,44,  45;  XXXVIU,  2,pro 
intendit  se,  seu  animum,  seu  animo, 
h.  e.  perpendit ,  vel  constitiiit ,  vel  €Oii> 
tendit,  adnititur. 

a .  In/esta  cuspide  in  hunc  ttnum/er-^ 
tur,  vide  ad  I,  x3,  n.  a. 

3.  Se  in pedes  (  ut  al.  pedibus)  ex^ 
cepit,  ejL  equo  desiliit  in  pedes ,  h.  e. 
terram,  ut  contra  subjicere  ([h.  e.  sur* 


A.  C.  434. 
U.  C.  StS. 


LIBER  IV.  CAP.  XIX.  XX.  41 

ibi  regem  umbone  *  resupinat ,  repetilumque  ^  ssepius 
cuspide  ad  terram  affixit :  tum  exsangui  detracta  spo* 
lia,  caputque  abscissum  victor  spiculo  gerens,  terrore 
caesi  regis  hostes  fundit.  Ita  equitum  quoque  fiisa  acies, 
quae  una  fecerat  auceps  certamen.  Dictator  legionibus 
fugatis  instat ,  et  ad  castra  compulsos  caedit.  Fidenatium 
piurimi  locorum^  notitia  effugere  inmontes.  Cossus, 
Tiberim  cum  equitatu  transvectus,  ex  agro  veientano 
ingentem  detulit  praedam  ad  urbem.  Inter  ^  praelium 
et  ad  castra  romana  pugnatum  est  adversus  partem  co- 
piarum ,  ab  Tolumnio ,  ut  ante  dictum  est ,  ad  castra 
missam.  Fabius  Yibulanus  corona  primum  vallum  de- 
fendit :  intentos  deinde  hostes  in  valliim ,  egressusdex- 
tra*  principaU,  cum  triariis  repente  invadit.  Quo  pa- 
vore  injectOyCaedesminor,  quia  pauciores  erant;  fuga 
non  minus  trepida,  quam.in  acie,  fait. 

XX.  Omnibus  locis  re  bene  gesta ,  dictator  senatus 
consulto  jussuque  populi  triumphans  in  urbem  rediit : 
longe  maximum  triumphi  spectaculum  fiiit  Cossus, 


8um,inaltuinjacere,ut  submittere,  sub- 
rigere  et  al.)  se,  seu  aliquem  in  equum 
VI,  24;  XXXI,  37. 

4.  Umbone  resupinat,  piedia  clypei 
parte ,  dp.f  aXa> ,  quo  hostes  repelli  so- 
lebant.  Confer  V,  47,  n.  6 ;  IX,  4x , 
n.  11;  XXX,  34  pr.  Curt.  III,  10; 
MarUal.  UI,  46;  SU.  II,  a56;  XIV, 
i35;  XV,  797. 

5.  Repetitumouspide,  iterum  iterum« 
que  petltum ,  seu  ictum ,  ut  apud  Ovid. 
Metam.  IV,  733 ;  V,  4^3 ;  VI,  20  al. 
ad  terram  affixit,  ut  VIII,  7,  terrce 
affixit.  ConferadXXI,  35,  n.  10.— 
Caputque  abscisum^pvo  abscissum  Dra- 
kenb.  more  suo  «cripsit.  Abscidere  yel 
abcidere,  uade  abscisus  yei  abcisus ,  et 
abscidit  9e^  abcidit ,  media  producta, 
es  tUts  Tel  ab  9%  casdere  composilum 


est :  abscindere  vero ,  unde  abscissus 
et  abscidit  media  correpta ,  ex  o^  et 
scindere.  Verba  itaque  sunt  fere  synp- 
nyma :  unde  admodum  variant  edito- 
res  et  fluctuant.  Cf.  Drak.  ad  XXXI , 
34 ;  Gron.  ad  XLV,  5;  Duk.  ad  Flor. 
n,  a;  Ondend.  ad  Frontin.  Strat.  I, 
4,  7 ;  et  alios ,  quos  laudavi  ad  Sil.  III , 
SS^\  XV,  470.  —  Quas  una  fecerat 
anceps  certamen^ JueratJjeid,  sec.  Sae- 
pius/ue  elfeci  confuderunt  librarii.  Ed. 

6.  Locorum  notitia,  ob  eam,  ea  ad- 
juti;  ut  passim  ablat. 

7 .  Inter  pnelium ,  Tide  ad  cap.  z  8 , 
n.  a. — Corona  militum  vallum  defen-' 
dit,  vide  ad  U,  17,  n.  3.  —  Intentos 
in  vallum,  conf.  n.  i. 

8.  Dextra principali  porta.  Conf.  ad 
UI,  5,  a.  3;  et  de  triariis  VIII,  8. 


A.  C.  434- 
U.  G.  3iS. 


4a  T.  LIVII 

spolia '  opima  re§[is  iaterfacti  gerens  :  in  eum  milites 
carmiRS^  incondita ,  aequantes  eum  Romulo ,  canere  : 
spqli^  in  ae(le  Joyis  Feretrii  prope  Romuli  spolia,  quse , 
prixm  Opima  appeUata ,  sola  ea  tempestate  erant ,  cum 
splenni  dedicatione  dono  fixit :  averteratque  in  se  a 
curni  dictatoris  civium  ora ,  et  celebritatis  ejus  diei  £ru- 
ctum  prope  solus  tulerat.  Dictator  coronam  *  auream 
Ubram  pando  ex  publica  pecunia,  populi  jussu,  in  Capi- 
tpUo  Jovi  donum  posuit.  Omnes  ante  me  auctores  secu- 
tus,  A*CorneUum  Cossum  tribunum  miUtum  secunda 
spoUa  opima  Jovis  Feretrii  templo  intuUsse,  exposui : 
c^terum ,  prsterquam  quod  ea  ^  rite  opima  spoUa  ha- 
bentur,  qu^  dux  duci  detraxit,  nec  ducem  novimus, 
nisi  cujus  auspicio  beUum  geritur;  titulus^  ipse,  spo- 
Uis  inscriptus,  iilos  meque  arguit,  consulem  ea  Cossum 


Gi.p.  XX.  i.Spoliaopimagerens,.,, 
et  in  ofde  Jovis  Feretrii  prope  Romuli 
$paUa,  quoi  pnma,  primnm,  opima 
^PP^H<^  ft  s(xl{i,  oip  QppeUata,  eq 
tempestate  erant  (  v.  ad  I ,  xo ,  n.  3), 
dono ,  diis  sacrato,  fixit,  tanqnam 
AveeAiif&aTa  in  parietibus,  yel  postibus 
foribusTetempUsiupendit :  de  quo  mo- 
re  ▼.  Ind. ,  ad  X,  a ,  n.  1 1 ;  ad  Sil.  1 , 6 1 7 
sq.  XIV,  65o;  et  Perizon,  Airim.  hist. 
c.  'j,—-Carmina'inconelita ,  rudia,  in- 
compta  et  extemporalia ,  OL^tTaay^t- 
#ta<rf&aTa,  in  quibus  nec  metri,  nec 
numeri,  vel  modi  ac  ib^rthmi  ratio  ha- 
bebatur,  in  eum  milites  canere,  noto 
in  triumphis  more.  Conf.  IV,  53 ;  V, 
49;  VII,  10  et  38;  X,  3o;  XXIV, 
29  pr.  ( ubi  multitudo  incondita  est 
rudis,  inculta,  et  Uimuhuosd)  XXIV, 
a4 ,  n.  a ;  et  TII ,  a ,  ubi  iidem  versus 
primum  inconditi,  deinde  incompositi 
et  rudes  dicuntur. 

a.  Coronam  auream  Ubrampondo, 
Tide  ad  III,  »9,  n.  i. 

3.  Ea  fite  opima  spolia  fu^entur, 


etc.  sed  Yide  ad  I ,  <o,  n.  3 ;  ft  inpr. 
Perizon.  1, 1.  pag.  a5o  i^q.  ubi  tam  co- 
piose ,  quam  docte  et  ioigeniose  totum 
boe  livii  caput  iUustr^yit. 

4.  Tituius  ipse  spoliis,  thoraci  lin" 
teo ,  inscriptus,  et  ah  Augusto  lectus, 
sed  haud  dubie  non  ab  ipso  Cosso  in- 
scriptus,  quod  in  fine  hujus  capitis 
traditor;  nam  ejus  temporibus  litera- 
rum  usus  erat  rarissimus  (  vide  VI ,  i 
pr.),  et  statuae  imaginesque  stne  titu- 
lis  et  nominibus ,  quse  postea  adjicie- 
bantur,  et  saepe  parum  accurate  (ride 
supr.  ad  cap.  16,  n.  4).  Titulus  forte 
fuit,  ji,  Comelio  M.  F.  Cossus  cos. 
spolia  opima . . .  Jovi  Feretrio  dedica- 
vit,  eoque  posteri  ejus ,  ut  ilhim  ho- 
nestarent,  indicasse  videntur,  quis  et 
qualis  vel  quantus  yir,  non  quando, 
ista  spolia  ceperit.  Conf .  ad  XXVIII , 
39,  n.  I.  An  titulus  ftiit,  ^.  Come- 
Hus  Cos. ,  et  tam  Augustus  quam  ii- 
brarii  in  fine  hujus  capitis  perperam 
non  modo  bis  legerunt  toc.  Cos,  ,  sed 
etiam  consul,  non  Cossus,  exjposue- 


U.  C.  3i8. 


LIBER  IV.   CAP.   XX.  43 

cepisse.  Hoc  ego  quum  Augustuui  Cdesarem,  templo- 
rum  omnium  conditorem  aut  restitutorem ,  ingres- 
sum  aedem  ^  Feretrii  Jovis ,  quam  vetustate  dilapsam 
refecit,  se  ipsum  in  thorace  linteo  scriptum  legisse  au- 
dissem ;  prope  sacrilegium  ratus  sum,  Cosso  spoliorum 
suorum  Caesarem,  ipsius^  templi  auctorem,subtrahere 
testem ;  qui'  si  ea  in  re  sit  error,  quod  tam  veteres  an- 


runt?  Sed  hoc  ininus  probabile  esse, 
et  literis  Cos. ,  in  titulis  post  illustris 
▼iri  nomijia  positis,  9emper  (an  ple* 
rqmque  tantum?  )  hunc  honoriem  si- 
gniiicari ,  jam  monuit  Periz.  Gaeterum 
LiTius  eo,  quod  omnes  auctores  priscos 
(nam  Valerii  Max.  et  Aurelii  Victoris 
Bon  magna  estaucioritas)  seqmtus  9st 
b.  ].  et  tnfia  cap.  3« »  indicat ,  se  iis 
majorem,  et  recte  quidem,  fidem  ha- 
buisse,  quod  etiaV)  sed  tecte,  aigni- 
ficat  ia  altera  hnjiis  capitis  parte»  in 
qua  dnbius  Cantnm  et  obacnriM  est,  ut 
Auguato  gmificaretur.  —  Verba  iUos 
meque  ejicienda  crediderim ,  ut  sensus 
«it :  atulus  ipse  sjkoliis  inscriptus  ar- 
guit,  indicat,  oatendit,  etc. 

5.  Mdem  Feretrii  Mtfis ,  fuam . . . 
refecit,  cf.  Com.  Hrep.  in  Att.  c.  3Q. 
Forte  leg.  reficit  ipsum  :  aut  excidit 
dieeatem  ;  Gqmi.  Id  potiiu  aubaudiea- 
dom  pntabant  Jac.  Groq*  et  Dfak.  qui 
multa  hi4ua  aimiUsque.aposiopeseof 
exempUt  laudaruiit.  —  /n  Aoraee  Ua- 
leo  Totamoil ,  opinor,  regia  Veientiam, 
a  Cosao  ei  inter  C9tera  apolia  detracto, 
sctyatum^  vA  p^o  ante  tituhu  tpaliis 
inscnptus :  nam  ai  ilomani  tum  non 
babverunt  loricas  lioteaa ,  certe  Itail; 
I>Hk.  Cf.  Lipa.  mil.  Hom.  III ,  6 ;  tho- 
race  iintea  (qoem  yideticetCoasus  To- 
lumnio  detraxerat  regi) ,  ex  yariis  lims 
iAYicem  impoaitis  compacto ;  unde  mi- 
lites  Xivo6cspaic£c  (▼>  ad  Sil.  III,  269 
sq.) ;  non  Teio  linteata  legio  Sammtium 
X,  38 ,  n.  9- 


6.  Ipsius  templi,  noTi  et  refecti, 
auctorem,  vel  auctorem  secunduro, 
restitutorem. 

7.  Qui  error,  sc.  affirmantium ,  fpo^ 
lia  opima  a  Cosso  trib.  rail.  capta  esse , 
si,h.  e.  utrum,  aeuan  (y.  ad  I,  5^, 
n.  I ) ,  sit  in  ea  re,  in  eo ,  et  inde  ortus ; 
quodtam,  a^ipodum  'veter^s ,  vetu^tis- 
simi  ( u^  I,  3 ;  et  XXl^III ,  4^ 9  u^i  ^* 
Drak. ),  annales ,  et  libri  lintfi,  in  fede 
repositi  Monetce  (t.  sup.  ad  cap.  7  9  n.  7)9 
nono  demum  ai^nopost  beUi  hujus  cum 
Tohnnnio  geati  in  iis  Oientianem  (  aa. 
Urb.  coad.  3a6 ;  d,e  quo  ▼.  inf.  cap. 
3o)«  Cossum  consuiemk^kPimt,  qmm 
ille  potiqs  hoc  an.  Urb*  cond.  3 1 7  con- 
sul  fuerit ,  e^istimatio,  judiciaip,  opi- 
nio ,  commU9iis  et  }ibera  omnikus  est 
(fortee^ro),  ejiia  fei  iudicium  penes 
omnea  est ,  de  eo  cuilibet  pro  arliitrio 
suo  judicasf ,  4ep  (sxivtuoAre  et  judi- 
ciuin  interpofiere  Upet  (v.  aup^ad  c.  1 5, 
n.  I  ;etof.X^XIII,  47»».3,ftXX.XIV, 
a) :  nam  in  ip#o  niifi^sipi^pi^iMe  anno 
vix  ptTQT  iUe  99^9  aaq^e  m  BORuin  pott 
hunc  annum  Urb.  c^nd-  3a^ ;  trans- 
ferri  poterit  9  quod  imkelie  kiemium. 
forme  eirca  A,  Comeiii  Cossi  conauhi- 

tum ,  vel  tempns  consulatua  luii ;  mon 
gistratUMtm  iihri,  ot  XXXIX,  5a. — 
Caetemm  nono  anno  legitur  ex  emen- 
dat.  Sigonii  pro  valg.  septisno  anno. 
Sed  Periaon.  i.  1.  monet,  cum  Glar. 
legendum  esac  aono  eumo ,  et  initiam 
numerandi  more  rom.  ac  lirii ,  qui  in 
exprimendo  numcro  annorum  saepe- 


A,  C.  4^4. 

V.  c.  yti. 


44  T.   LIVII 

nales ,  quodque  magistratuum  libri ,  quos  linteos  in 
aede  jepositos  Monetae  Macer  Licinius  citat  identidem 
auctores,  nono  post  demum  anno  cum  T.  Quintio 
Penno  A .  Cornelium  Cossum  consulem  habeant ,  exi- 
stimatio  communis  omnibus  est :  nam  etiam  illud  ac- 
cedit ,  ne  tam  clara  pugna  in  eum  annum  transferri 
posset,  quod  imbelle  triennium  ferme  pestilentia  ino- 
piaque  frugum  circa  A.  Cornelium  consulem  fuit :  adeo 
ut  quidam*  annales,  velutfunesti,  nihil  praeter nomina 
consulum  subgerant.  Tertius  9  ab  consulatu  Cossi  annus 
tribunum  eum  militum  consulari  potestate  habet ;  eo- 
dem  anno  magistrum  equitum  :  quo  in  imperio  alte- 


utriusque  extremi  rationem  habeat 
(quod  etiam  observat  Dodwell.  de 
oyclis  dias.  X ,  seu  XXVI ) ,  faciendum 
ab  hoc  ipso  anno  Urb.  cond.  3x7; 
unde  ex  mox  tertius  ah  consulatu  Cossi 
annus  tribunum,. .  habet :  nam  consul 
fuit  an.  Urb.  -cond.  3a6  (  v.  cap.  3o  ) , 
et  tribunus  militum  cons.  potestate  an- 
no  326  (  vide  caput  3i  pr. ).  Contra 
Drak.  probat  lectionem  nono  anno, 
quia  haec  reperiatur  in  duobus  MSS 
Oxon. ,  et  major  sit  similitudo  inter  IX 
et  VII ,  quam  inter  X  et  VII ,  neque 
Livius  utriusque  anni  extremi  rationem 
habuerit,  certe  non  3,  3o,  ubi  non 
tricesimo  septimo ,  sed  tricesimo  sexto 
anno  a  primis  tribunis  plebis  decem 
crcjitos  esse  dixerit.  Cf.  ad  XXXVIII, 
5^,  n.  4;  et  XLII,  10,  n.  5. 

8.  Quidam  annales,  'velut /unesti , 
funesto,  seu  pestis  tempore  scripti,  vel 
nihil  fere  praeter  funera  et  hominum 
peste  absumptorum  nomina  memo- 
rantes. 

9.  Tertius  ab  consulatu  Cossi,  etc. 
Novam  Livius  affert  conjecturam ,  qua 
opiniones  diversae  conciliari  forte  pos~ 
sint,  et  in  gratiam  Augusti  veram  aoi- 
mi  sui  sententiam  obscuritate  verbo- 


rum  involvit.  Sensus  est :  Dicat  forte 
aliquis ,  claram  illam  pugnam  in  ann. 
Urb.  cond.  3a8  transferendam  esse, 
quo  Gossus  et  tribunus  militum ,  sed 
consulari  potestate ,  fuit ,  simulque  ii> 
dem  Veientes  Fidenatesque  eorumdem 
ducum,  Mam.  ^milii  dictatoris  et  Cos- 
si  magistri  equitum ,  virtute  victi  sunt 
(v.  c.  3 1-34).  £a  libera  conjectura  est, 
non  certis  finibus  comprehensa,  vel 
justis  conjectandi  legibus  adstricta, 
sed  quae  quamvis  opinionem  nullis  fir- 
mamentis  subnixam  libere  arripit.  Sed 
malim  haoc  verba  eodem  sensu  acci- 
pere ,  quo  sup.  Livius  dixit :  haBc  quo- 
que  existimatio  communis  ontfiibus  est. 
Nam  ista  certe  conjectura,  etsi  non 
yera,  tamenpriori  probabilior  est;  et 
sic  melius  cohaerent,  quae  tfequuntur, 
quibusque  Livius,  spreta  veterum  scri- 
ptorum  auctoritate,.quam  tamen  et 
supra,  et  inir.  cap.  33  sequutus  est, 
gratiae  Augusti  captandae  caiisa,  ejus 
sententiam,  supra  propoaitam,  unice 
probare  videtur :  Sed,  ut  ego  arbitror, 
Dona,  quae  veritatis  quidem  aliquam 
speciem  habent ,  sed  falsa  sunt ,  in 
omnes  opiniones  Dcrsare  et  aptare  licet 
(ut  fere  sup.  I,  58 ,  versare  in  omne^ 


u  c  fxts!:;  LIBER  IV.  CAP.  XX.  XXI.  45 

raminsignemedidit  pugnam  equestrem:ea  liberacon- 
jectura  est ;  sed,  ut  ego  arbitror,  vana  versare  in  omnes 
opiniones  licet :  quum  auctor  pugnse,  recentibus  spo- 
liis  in  sacra  sede  positis,  Jovem  prope  ipsum ,  cui  vota 
erant,  Romulumqueintuens,  haud^^spernendos  falsi 
tituli  testes ,  se  A.  Cornelium  Cossum  consulem  scri- 
pserit, 

XXI.  M.  Cornelio  Maluginense ,  L.  Papirio  Crasso 
consulibus ,  exercitus  in  agrum  veientem  ac  faliscuin 
ducti :  praedae  abactse  hominum  pecorumque :  hostisin 
agris  nusquam  inventus ,  neque  pugnandi  copia  facta : 
urbes  tamen  non  oppugnatae,  quia  pestilentia  populum 
invasit :  et  seditiones  domi  qusesitaesunt,  necmotae  ta- 
men,  ab  Sp.  Maelio  tribuno  plebis;  qui,  favore  nomi- 
nis  moturum  se  aliquid  ratus ,  et  Minucio  diem  dixe- 
rat,  et  rogationem  de  publicandis  bonis  Servilii  Ahalae 
tulerat :  falsis  criminibus  a  Minucio-circumventum  Mae- 
lium  arguens,  Servilio  caedem  civis  indemnati  objiciens : 
quae '  vaniora  ad  populum  ipso  auctore  fuere.  Caeterum 
magis  vis  morbi  ingravescens  curae  erat,  terroresque 
ac  prodigia ;  maxime  quod  crebris  motibus  terrae  ruere 


partes  muliebrem  animum;  et  apud 
Tacit.  Hist*  I  >  58 ,  ifersare  sententias 
ct  kuc  atque  illuc  tarquere) ;  nani  falsa 
certe  est  conjecttira  illa ,  quum  ipse 
auctorpugrue,  Cossus,  recentibus  spo' 
Uis  ,.,se  consulem  scripserit,  vel  potius 
inscripserit.  Cf.  tamen  supr.  not.  4* 

10.  Haud  spemendos  testes ,  ut 
XXX,  45,  et  al.  haud  contemnendos , 
haud  incertos ,  etc.  h.  e.  gravissimos, 
maximae  auctoritatis ,  maximi  facien- 
dos;  quaeXiTOTiQ^  sen  |xei(i>atC  ftu^TiTix>i 
satis  nota  est;  vide  ad  XXI,  4o,  n.  i ; 
XXX,  45 ,  n.  3  (ubi  confer  Duk.  et 
Drak-);  XXXIII,  6,  n.  a;  XXXIII, 
10,  n.  5. 


Cap.  XXI.  I.  Queevaniora  ad  po" 
pulum  ipso  auctore fuere,  eorum  a  po- 
pulo  minor  ratio  habita,  quam  aucto- 
ris ,  vel  ob  talem  auctorem ,  ut  contra 
mox ,  magis  curee  erat.  —  Caeterum  , 
quanquam  hic  irritos  fuisse  tribuni  co- 
natus  Livius  affirmat ,  tamen  Ahalam 
Servilium  et  Valerius  Max.  1.  v ,  cap. 
3  ,  custodita:  libertatis  civium  pcenas 
exsilio  suo  pependisse  tradit;  et  Cicero 
pro  Domo ,  n.  86 ,  pulsum  urbe ,  in 
eamque  deinde  restitutum  ipemorat. 
Ed. — Quodcrebris  motibus  terra:,  etc. 
de  hac  pestilentia  vide  ad  1 ,  3i,  n.  4. 
«  Probabile  fit,  hiatibus  soli  corru' 
ptum  aerem  contagium  sparsisse :  qno 


A.  C.  434—431. 
C.  C.  3i8— 320. 


46  T.  LIVII 

ia  agris  nuntiabantur  tecta  :  obsecratio  itaque  a  po- 
pulo  ,  duuinviris  praeeuntibus ,  est  facta.  Pestilentior 
inde  annuB,  C.  Julio  iteruni  et  L.  Yirginio  consulibus, 
tantum  metum  vastitatis  in  urbe  agrisque  fecit,  ut  non 
modo  prsedandi  causa  quisquam  ex  agro  romano  non 
exiret,  bellire^  inferendi  memoria  patribus  aut  {ilebi 
esset;  sed  ultro  Fideuates,  qui  se  primo  aut  oppido, 
aut  montibus ,  aut  muris  tenuerant ,  populabufcldi  de- 
scenderent  in  agrum  romanum.  Deinde ,  Yeientium 
exercitu  accito,  nam  Falisci  perpelli  ad  instaurandum 
bellum,  neque  clade  Romanorum,  neque  sociorum  pre- 
cibus ,  potuere,  duo  populi  transiere  Anienem;  atque 
haud  procul  CoUina  porta  signa  habuere  :  trepidatum 
itaque ,  non  in  agris  magis ,  quam  in  uti>e ,  est.  Julius 
consul  in  aggere  murisque  explicat  copias  :  a  Yirginio 
senatus  in  aede  Quirini  consulitur.  Dictatorem  dici  Q. 
Servilium  ^  placet ,  cui  Prisco  alii ,  alii  Structo  fuisse  co- 
gnomen  tradunt.  Yirginius,  dum  collegam  consuleret, 
moratus ,  permittente  eo,  nocte  dictatorem  dixit :  is  sibi 
magistrum  equitum  Postumum  u£butium  Elvam  dieit. 
XXII.  Dictator  omnes  luce  prima  extra  portam  Col- 


fere  modo  pestes  Saec.  VI  et  XIII  ab 
Chr.  n.  ortse  feruntur ; »  Heyn.  Opusc. 
Acad.  tom.  III, p.  n?.  —  Ohsecratio 
vel  idem  quod  supplicatio ,  vel  pars 
ejus ,  precatio ,  seu  recitatio  carminis 
aut  precum,  irae  deorum  avertendse 
causa  (vide  ad  III,  63 ,  n.  a),  duum- 
viris,  ad  id  creatis,  ut  postea  prxtore 
(vide  Suet.  Claud.  iXII),/>r<«cw/ift- 
bus,  scil.  verba,  seu  formulam.  Slc  uti 
decemviri prccierunt  XLIII ,  1 3,  n.  8 ; 
pontijice  max,  praseunte ,  scilic.  verba 
voti  IV,  »7  pr^  XLII,  a8;  yt\  pra:- 
fante  carrnen,  b.  e.  formulam  solennem 
(  vide  ad  1 ,  2  4 ,  n.  9  ) ,  infr.  V,  4 1  pi'. 
Conf.  VIII ,  9 ;  XXII,  i ;  XXXI,  8, 
9;  XXXIX,  i5.  —  Mox  voc.  metum 


delendum,  vel  pro  eo  tum  legendum 
esse  monent  intpp. 

2.  Bellive  inferendi  memoria,  eic. 
confer  ad  VIII,  ii,  n.  i.  — u4ut  op- 
pido,  aut  montibus ,  aut  muris ,  scil. 
castellorum  quorumdaih,  aut  vicorum 
munitorum;  Duk. — Trepidaturii  ,  non 
in  agris  magis,  qudm  in  urhe,  est;  ro 
magis  aberat  a  Voss.  pri.  sed  postea 
margini  adnotatum  est.  Ed. 

3.  Q.  ServiUum^  e  multis  edd.  et  ta- 
bulis  CapitoL  recepi  pro  A,  ServiL  Di- 
citur  etiam  Q.  infir.  cap.  a6  (ubiprae- 
terea  summis  honorihus  egregie  usus 
esse  dicitur);  XXX,  45,  46;  et  j4uli 
praenomen  vel  nunquam ,  vel  rarissime 
in  gente  Seivilia  reperitur. 


u.c.t!tll!^;    LIBER  IV.  CAP.   XXII.  47 

linain  adesse  jubet :  quibuscumque  vireS  suppetebatit 
ad  arma  ferenda,  praesto  fiiere :  signa'  ex  aerario  pl-otnpta 
ferantur  ad  dictatorem.  Quae  quum  agerehtul',  hostei 
in  loca  altiora  cdncessere :  eo  dictator  agttiitie  *  infesto 
subit;  nec  procul  Nbmento  sighift  collatiS,  fudit  ettu- 
scas  legiones,compulitinde  ih  Urbem  Fidettas,  tillo- 
que  circumdedit.  Sed  neque  scalii  capi  poterat  urbs 
alta  et  munita ;  neque  ih  obsidiohe  Vis  ull*  ei-at ,  quia 
frumentum  non  necessitati  modo  satis ,  sed  copise'  quo- 
qufe,  abunde  ex  ante  convecto  sufflciebat.  Ita,  expu- 
gnandi  pariter  cogendique  ad  deditiohem  spe  amissa , 
dictator  in  locis,  proptef  propinquitateni  notiS,  ab 
aversa  parte  urbis  maxime  neglecta,  quia  suapte  na- 
tura  tutissima  erat,  agete'  in  arcem  cuniculuto  insti- 
tuit.  Ipse,  diversissimis  locis  subeundo  ad  moenia  qua- 
dnfanam  diriso  etetcitu,  qui*  alii  aliis  succederent 
ad  pugnam ,  continenti  die  ac  nocte  prselio  ab  sehstt 
opens  hostes  avertebat :  dbheC ,  perfosso  a  castris 
mohte,  erectamaicemviaest;  intentisque  fetruscisad 
vanas  a  certo  periculo  minaS,  claraor  supi-a  cabUt  bd- 
«tUis  captam  Urbem  ostehdit.  Eo  ahno  C.  Furius  tacilus 


Cai».  XXII.  t. '  SigHA  *±  dsrdrio 
pnm^d,  cf  ad  llt,  69,  n.  7. 

2.  AgmintittfisW,  ^.  adl,  t3,  n.  a. 
—  O&pi^sujficiehdt,  abUfltJaiiti*,  sc. 
■deam. 

3.  Agtr^  ih  nrde^  euniculum  (  einb 
Mihe),  cf.  V,  18  et  ai.  Mox  erecta, 
larMiiii  dlieia ,  ih  arceth.  via  est  sub 
tWta.  —  tHvtrsisifmb  lOcU  ,Temo\Xs- 
■iinis ,  ttt  XXXII ,  3i  pr.  iiam  oppo- 
ntmtut  ftwrfi,  pf-opi^et  propinquitatem 
ftotis. 

4.  QAi  dKi  AfOs  ittddedefent,  pro  ut 
alii,  vel  <|uotiltft  Jllii ,  ttc-^ContinenU 
pralio,  continuo,  notl  interrupto,  ut 
continatts  imptHtnn  flt,  3o ,  n.'3  (ein 
fortlauftndesjSiUsaminenhSngendes  Ge- 


^eO;r«.WaXXI,  «,«.  3,  ^sg^ 
XXVII,  5i ;  jugum  XXVH  ,17;  iter 
XXXVIII,  i5.  Sic  etiani  cohtiHuaM* 
/«,  ctc.  X,  3i,  n.  10;  XXX,  5,  n.  5; 
continuare  magistttuum ,  M>norem, 
consulatum  (statimex  pHm  DOTmn 
uiire),  <^j(ittnct08,  contiiiuo» ,  per- 
petuo»  habere  ) ,  ofdificid  mttnikus, 
bella,  etc.Tide  ad  I,  29,  n.  5;  I,  44, 
n.  8;  XXiy,  i,  46,  n.  i»;  III,  35^ 

n.«;V,  2,n.i;VI,39,n.3,XXIV, 
9»  n.  I  et  n.  SjXXVl,  6j  n.  s; 
XXXII,  7,  n.  5.  Hinc  et  V,  3^,  B. 
5,  timon  malum  continens  fidi ,  co- 
hajrena,  conjunctum,  afmelum,  nullo 
intervaUo,  vel  confeatim,  «iae  mor*, 
timorem  sequutum  est  malum. 


A.  C.  434—432. 
U  C.  3 18—320. 


48  T.   LlVll 

et  M.  Geganius  Macerinus  censores  villam  ^  publicam 
in  campo  Martio  probaverunt :  ibique  primum  census 
populi  est  actus. 

XXIII.  Eosdem  consules  insequenti  anno  refectos , 
Julium  tertium,  Virginiura  iterum, apud  Macrum '  Li- 
cinium  invenio.  Valerius  Antias ,  et  Q.  Tubero  M.  Man- 
lium  et  Q.  Sulpicium  consules  in  eum  annum  edunt : 
caeterum  intam  discrepante  editione  et  Tubero  et  Ma- 
cer  libros  linteos  auctores  profitentur  :  neuter,  tribu- 
nos  militum  eo  anno  fuisse ,  traditum  a  scriptoribus 
antiquis  dissimulat.  Licinio  libros  haud  dubie  sequi 
linteos  placet;  et  Tubero*  incertus  veri  est :  sed  inter 


5.  yilla  publica  in  campo  Mtxrtio 
extremo,  domus  publica  suburbana 
(  unde  villa  dicitur),  et  permagna  (cf. 
inf.  Epit.  LXXXVIII;  coD.  Valer,  Max. 
IX,  a,  n.  I ;  et  Flor.  III ,  21),  ubico' 
hortes  ad  delectum  consuli  adductas 
considunt,  ubi  arma  ostendunt,  ubi 
censores  censu  (pro  censui,  b.  e.  ad  cen- 
8um ,  yel  quando  census  agitur,  ut  co- 
mitiis,  iudis,  munere,  Circensibus)  ad- 
mittuntpopulum,  Varr.  Res  rust.  III, 
a ,  4.  Eam  et  legatis  bostium  bospitio , 
et  xdi  Bellon»  yicinamfuisse,  quidam 
coUegere  exXXX,  a  x  ext.  et  XXXIII , 
24.  Cf.  Vignol.  ad  column.  Ant.  Pii  c. 
a.— *-  Probare  propr.  dicuntur  censo- 
res ,  quum  opus ,  quod  roancipibus  (seu 
redemptoribus ,  Entrepreneurs  )  con- 
struendum  locarunt,  examinant,  at- 
que  inquirunt ,  an  confectum  slt  secun-"^ 
dum  formulamlocatio^spraescriptam; 
quemadmodum  contra  appiobare  di- 
cuntur  redemptores,  quum  opus,  quod 
exstruendum  Gonduxerunt,secundum 
leges  sibi  dictas  absolutum  esse  de- 
monstrant ;  Drak.  Confer  XLV,  1 5 ; 
ad  VI ,  4 ,  n.  4 ;  ad  Sil.  III ,  $78 ;  Cic. 
Verr.  I,  54;  Intpp.  Plaut.  Ampbitr. 
Prol.  1 3 ;  inpr.  Burm.  ad  Phaed.  IV, 


24«  II >  16.  Similiter cemores/irote- 
re  dicuntur  (  FV,  i  o ,  n.  3  )  cives ,  quo- 
rum  vit»  rationem  moresque  probant 
nec  notandos  censent. —  Ibique,  scil. 
ad  hanc  yillam  publicam ,  seu  in  ea ; 
non  in  campo  Martio ,  in  quo  Servius 
Tullius  primum  egit  censum. 

Cap.  XXIII.  I.  Macrum  Liciniumy 
y.  ad  III ,  I ,  n.  i. — Consules  edunt.. . 
in  edUione,  yide  ad  I,  iS,  n.  2.  Tu- 
bero  et  Macer,  etsi  diyersos  edunt 
consules ,  tamen ,  quod  mireris ,  eos- 
dem  libros  iinteos  (yide  ad  cap.  7,  n. 
7)  auctores profitentur,  nominant,ci- 
tant,  ad  eorum  auctoritatem  provo- 
cant,  siejuhren  sie  als  Gewdhrsmdn' 
neran,  Confer  Peris.  anim.  bist.  c.  9, 
p.  370. — Q.  Tuberonel^  laudat  Dio- 
nysius ,  yersus  finem  libri  primi,  tan- 
quam  acris  ingenii  virum ,  et  in  bisto- 
ria  diligentem.  Quae  laudes  optime 
quadrant  in  Tuberonem  illum,  quo 
accusante  Ligarium  Cicero  defendit, 
a  quo  et  bistoriae  scribendae  datam  ope- 
ram  esse  idem  Gicero  docet  in  celebri 
illa  ad  Q.  fratrem  epistola.  Ed. 

"2.  Tubero  incertus  iteri  (^vcxa) 
est,  b.  e.  dubius,  utrum  yerum  sit, 
quod  scriptores  antiqui,  an  quod  lin- 


ucs'^!::  LIBER  IV.  CAP.  XXIII.  XXIV.  49 
caetera,  vetustate  incomperta,  hoc  quoque  in  incerto 
positum.  Trepidatum  in  Etruria  est  post  Fidenas  captas , 
non  Veientibus  solum  exterritis  metu  similis  excidii , 
sed  etiam  Faliscis  ^  memoria  initi  primb  cum  iis  belli , 
quanquam  rebellantibus  non  adfuerant.  Igitur  quum 
dua;  civitates,  legatis  circa^  duodecim  populos  missis, 
impetrassent ,  ut  ad  ^  Voltumnae  fanum  indiceretur 
omni  Etruriae  concilium ;  velut  magno  inde  tumultu 
imminente ,  senatus  Mam.  iEmilium  dictatorem  iterum 
dici  jussit :  ab  eo  A.  Postumius  Tubertus  magister  equi- 
tum  est  dictus :  bellumque  tanto  majore,  quam  proxi- 
mo^,  conatu  apparatum  est,  quanto  plus  erat  ab  omni 
Etruria  periculi,  quam  ab  duobus  populis  fuerat. 
XXIV.  Ea*  res  aliquanto  exspectatione  omnium  tran- 


tei  tradant:  libri ,  quibus  fidem  habere 
jion  dubitat  Licinius.  Confer  ad  c.  9 , 
n.  4.  Mox  forte  legendum  Sit  inter  cee- 
tera,  ctc. 

'  3.  FaUscis  memoria  initiprimo  cum 
1V5  Veientibus  et  Fidenatibus  belli  (y. 
cap.  17,  18),  quanquam  rebelkintibus 
(vide  ad  II,  42 ,  n.  a  )  non  adjuerant, 
conjnncti  vel  auxilio  fuerant.  Confer 
cap.  ai  e^Ltr. 

4.  Circa  duodecim populos :  nam  tot 
«rant  veteris  Etnirise  popuU  ( j^YJjxoi) , 
seu  civitates  et  urbes  antiqnissimae  et 
clarissimse ,  Qusium,  Perusia,  Corto- 
na,  Yetulonium ,  Yolaterra ,  Arretium, 
Tarquinii  ,  Rusellae  ,  Falerii ,  Caere , 
Veii ;  Volsinii ;  vide  ad  1 ,  8  ,  n.  2  ; 
Cluver.  Ital.  ant.  II,  i;  Dempster. 
Etrur.  reg.  III,  8;  Fontanini  Antt. 
Hortas  I ,  i ,  p.  1 5.  Nota  Drak.  est : 
<t  Qaum  ex  XII  populis  illis  duo  , 
Yeientes  et  Falisci ,  legatos  circa  reli- 
<pios  misisse  dicantur,  qui  ergo  tan- 
tum  decem  fuerunt ,  videri  posset  prse- 
ferenda  lectio  trium  MSS  decempopw 
hs :  sed  duodecimpopulos  eodem  modo 


accipiam,  quo  Pindarus  novemque  Ijr- 
rici  dixit  Petron.  Satyr.  II;  ubi  vide 
Burm. » 

5.  j4d  Voltumnce  fanum  concilium 
omnis  Etruria:  esse  solebat  ( confer  c. 
25,  61 ;  V,  17 ;  VI,  2),  ut  Latii  ad 
lucum  Ferentinae;  vide  ad  I,  5o,  n.  i. 
Fanum  Voltumna:,  deae  Etruscorum, 
non  longe  aberat  a  lacu,  monte  et  saltu 
Giminio ,  et  a  Viterbio ,  nisi  ipsum  hoc 
oppidum  est.  —  Quidam  Voltumnam 
interpretantur  Folturnam,  pro  Voltur- 
renam  (num  Volaterram?)  ubi  et  deae 
nomen  olim  fuerit.  Id  non  abhorret  a 
vero ,  locum  in  media  veluti  Etruria 
fuisse,  aptum  duodecim  urbibus ,  e  qui- 
bus  ad  concilia  mittebantur  legati.  En. 
—  Tumultu,  vide  ad  II,  26,  n.  i. 

6.  Bellumque  tanto  ma/ore,  quam 
proximo  ,  scil.  bello ,  conatu ,  etc.  ■« — 
Proxime  conj.  Gronovius,  id  est,  nu- 
perrim^.  Hoc  sensu  saepius  Gicero  et 
alii  ea  voee  usi  sunt :  1.  viii ,  ad  Attic. 
epist.  3 ;  lib.  xi ,  epist.  x.  Eo. 

Gap.  XXIV.  I.  Ea  res  aliquanto 
(v.  ad  II,  39,  n.  i)  tremquiUiorJuit, 


JO 


T.   LIVII 


A»  G.  43a— 43x. 
U.  G.  3ao-~3ai. 


quillior  fuit :  itaque  quum  renuntiatum  a  mercatoribus 
esset,  negata  Veientibus  auxilia,  jussosque  suo  consi- 
lio  bellum  initum  suis  viribus  exsequi,  nec  adversarum 
rerum  quaerere  socios ,  cum  quibus  spem  ^  integram 
communicati  non  sint;  tum  dictator,  ne  nequidquam 
creatus  esset ,  materia  quaerendae  bello  gloriae  adempta, 
in  pace  aliquid  operis  edere ,  quod  monimentum  esset 
dictaturae,  cupiens,  censuram  minuere  parat;  seu  ni- 
miam  potestatem  ratus ,  seu  nontam  magnitudine  bo- 
noris ,  quam  diutumitate ,  offensus.  Concione  itaque 
advocata ,  rempublicam  ^forisgerendamy  ait  y  tutaque  om- 
nia  prcestanda  y  deos  immortales  suscepisse:se,  quodin" 
tra  muros  agendum  esset,  libertati populi  romani  consuU 
turiun:  muximam  autem  ejus  custodiam  esse^  si  magna 
imperia  diutuma  non  essent;  et  temporis  modus  im^ 
poneretury  quibus  juris  imponi  non  posset;  alios  ma- 
gistratus  annuos  esse,  quinquennalem  censuram: grave 
esse  y  iisdem  per  tot  annos  magna  parte  vitce  obnoxios 
vivere:  se  legem  laturum,  neplus^  quam  annua  ac  se- 
mestrisy  censura  esset.  Consensu  ingenti  populi  legem 
postero  die  pertulit ,  et ,  utre  ipsa^  inquit ,  ^CiWw,  Qui- 
riteSy  quam  mihi  diutuma  non  placeant  imperia^  di- 
ctatura  meabdico.  Deposito  suo  magistratu,  modo*  alio- 


bdlum,  quod  tanto  apparabatar  conatu 
et  tantopere  metuebatur,  dod  exarsit , 
sed  compositum  est. 

a.  Spent  (felicLs  eventus  belli)  inte- 
gram,  quam  tum  aluerint  et  alere  po- 
tuerint ,  quum  res  adhuc  integra  esset , 
neque  bellum  tanto  conatu  a  Romanis 
apparatum ;  communicatisintioroi^dfi- 
ponentiali  vel  pass.  dicitur  pro  act. 
communica4^rint ;  utfluctuari  proy?«- 
ctuare  XXHI ,  33;  XXXJI,  i3  ; 
XXXVI,  xo,  et  similia.  Couf.  Drak. 
ad  h.  1.  Voss.  Graram.  V,  5;  Emesti 
clav.  Cic.  V.  puniri;  Gr«v.  ad  Cic,  ad 


Attic.  II,  17,  et  Perizon.  ad  Sanctii 
Minerv.  1 ,  1 5 ,  4 ;  communicari  non 
sirint  emend.  Jacob.  Gronov.  sed  rb 
sirint  non  fer« ,  nisi  in  priscis  formu- 
lis,  adhibetur. 

3.  Rempublicam  foris  gerendam  y  y. 
ad  II,  64,  n.  3.  — Legem  postero  die 
pertulit :  ex  his  verbis  coUigit  Gruch. 
de  Comit.  I,  4,  p.  Sx;  tum  nondum 
quidquam  de  legibus  per  trinundinum 
promulgandis  constitutum  fuisse. 

4.  Modo  aliorum  magistratui  impo^ 
sito ,  scil.  censurae ,  y?ize  alteri,  forte 
uagistmo  e.qaitiuxi :  scd  boc  ex  se  in- 


A.  C.  43i— 43x. 
U.  C.  3ao — 321. 


LIB.  IV.  CAP.  XXIV.  5i 

rum  magistratui  imposito ,  fine  alteri ,  cum  gratula- 
tione  ac  favore  ingenti  pppuli  domum  est  reductus. 
Censores  ^,  aegre  passi  Mamercum ,  quod  magistratum 
populi  romani  minuisset,  tribu  moverunt,  octuplica- 
toque^  censu  aerarium  fecerunt.  Quam  rem  ipsum  in- 


teUigitur,  quia  suum  deposuit  magis- 
rtatum,  et  verbBhxc,y?/ie  alteri;  quae 
a  7  MSS  absont,  jam  alii  delenda  ju- 
dicarunt. 

5.  Censores,  cegrepassif  etc.  M.  Fu- 
mt  et  M.  GegaAios.  Confer  inft*.  IX, 
33,  34. —  Tribu  moveri  a  censore  di- 
citur  ia,  cui  adimitur  jus  sufTragii  in 
soa  tribu ,  qniqne  ex  ea  in  aliam ,  mi- 
mubonestam,  et  qmdem,  inde  a  tem- 
poribns  Q.  Fabti  oensoris,  plerumque 
e  rustica  in  urbanam  conjicitur ;  vide 
ad  I,  43,  n.  ai.  Sic  etiam  nota  cen- 
soria  senator  senaUi  vel  loeo  senatorio 
moperi  (^ut  de  et  e  senatu  ejici  XL, 
5i;  XXI,  a7;XLin,  i5;XLIV,  19; 
senatu  em^vere  et  tnhu  removere  XLV, 
i5,  n.  5,  aL  suhmovere;  conf.  ad  Tac. 
Annal.  XIII,  ix,  4)9  equiti  equas 
adimi,  et  yel  nobilissimi  cives  atrarii 
fieri  vrf  in  terarios  referri  poterant. 
€£  XXrV,  16,  18 ,  43;  XXXIX,  4a , 
iL  3;  XLIV,  16;  XLV,  i5  (ubiUvius 
dicit ,  trihu  movere,  seu  removere  esse 
mutare  jubere  tribum  et  suffragii  latio- 
nem  adimere);  Gron.  de  pec.  vet.  IV, 
I ;  Duk.  ad  h.  L  Drak.  ad  XXIV,  18, 
D.  6.  (  JErarii,  oixiTOx  tou  rapitiou , 
eodem  fere  sensn  dicebantur,  quo  aevo 
posteriori  Curiales,  PouXiUTixot?  auf- 
xaTi)ptO(i.evot  xaTdtXoyoi?,  et  apud  nos 
Jadaei,  des  Romischen  Reichs  Kam- 
merknechte ,  bomines ,  qui  neque  ho- 
nores  adipisci  poterant ,  neque  sufi&a- 
^  jus  babebant,  sed  erant  quasi  pe- 
cnlium  aerarii ,  cui  tributum  pendov 
debebant :  habebat  nempe  aerarium  tam 
saum  fimdnm  agrosque ,  quam  homi' 
nes ,  ex  quibns  reditus  capiebat ;  neque 


minus  ager  quam  homo  aerarius  esse 
poterat;  Strotb.).  Quinetlamnon  dee- 
FBUt  censores ,  qili  eo  irae  procederent 
et  tantopere  vim  suam  extendere  co- 
narentur ,  ut  tribu  motis  non  modo  jus 
sunragii ,  relatis  iis  inter  aerarios ,  sed 
etiam  libertatem  et  jus  civitatis  adime- 
rent  (quod  conatum  esse  Sempronium 
Gracchum  probabile  fit  ex  contentione^ 
Clandii  in  loco  class.  inf.  XLV,  i5), 
et  universum  adeo  populum  rom.  aera- 
rium  facerent,v.  c.  M.  LiviusXXIX, 
37.  Sed  nota  censorum  rescindi  pote- 
rat  tum  a  collegis  vel  aliis  censoribus , 
tum  a  populo;  v.  Cic.  pro  Cluent.  c. 
43.  Hinc  etiam  Mamercus  dictatorite- 
rum  faetus  est  (  v.  inf.  cap.  3 1  seq.),  ut 
Metellus  tribunus  pL  (vide  XXIV,  43) 
qui  sciL  ex  aerariis  postea  exempti  vi- 
dentur.  Caeterum  unus  censor,  altero 
adversante ,  neminem  senatu  vel  tribu 
movere  poterat;  v.  ad  LX,  5i,  n.  a. 
6.  OctupUcato  censu  airarium,  ut 
tantum  aerario  tributi  pendere  jubere- 
tur,  quantum  pendit,  qui  censum  oc- 
tuplo  majorem ,  qnam  ilie ,  habet ;  vel , 
ubi  nondum  notatus  in  millia  ez  censu 
contulisset  aut  pro  censu  pendere  de- 
buisset  assem  unum ,  nunc  octo  pen- 
dere  debcret.  Cf.  Gron.  de  pecun.  vet. 
rV,  i,ubi  etiam  refellit  explicationem 
Marc.  Donati  ( ut  solveret  pro  suo  ca- 
pite  octuplum  quod  capite  censi ,  vel 
octies  tantum  quantura  capite  censi 
pendere  tenebantur  ), quia  Livius  non 
dixerit  octuplicatam  capitationem ,  aut 
octupUcato  aere  capite  censum ,  sed  oc- 
tuplicato  censa  (cnjus?  ipsius  utique 
Mamerci)  Oirarinm.  —  Qui  aerarius 

4. 


5"rr«       T   firXT  ^'  C- 43a — 43i. 

2  1 .     1j  1  V  1 1  U.  C.  320— 3ai. 

genti  animo  tulisse  ferunt,  causarn  potius  ignominiae  in- 
tuentem,  quam  ignominiam;  primorespatrum,  quan- 
quam  ^  deminutum  censurae  jus  noluissent ,  exemplo 
acerbitatis  ciensoriae  oflfensos,  quippe  quum  se  quis- 
que  diutius  ac  saepius  subjectum  censoribus  fore  cer- 
neret ,  quam  censuram  gesturum  :  populi  certe  tanta 
ihdignatio  coorta  dicitur ,  ut  vis  a  censoribus  nullius 
auctoritate,  praeterquam  ipsiusMamerci,  deterreri  qui- 
verit. 

XXV.  Ttibuni  plebis ,  assiduis  concionibus  prohi- 
bendo  consularia  comitia ,  quum  res  prope  ad  interre- 
gnum  perducta  esset,  evicere  tandem  ,ut  tribuni  mili- 
tum  consulari  potestate  crearentur :  victoriae  praemiiiin, 
quod  petebatur,  ut  plebeius  crearetur,  nullum  fuit: 
omnes  patricii  creati  sunt ,  M.  Fabius  Vibulanus ,  M. 
Foslius,L.  Sergius  Fidenas. Pestilentia eo  annoaliarum 
rerum  otium  praebuit.  .Cdis  Apollini  pro  valetudine 
populi  vota  est  :  multa^  duumviri  ex  libris,  placanda^ 
deum  i^ae ,  avertendaeque  a  populo  pestis  causa,  fecere: 
magna  tamen  clades  in  urbe  agrisque,  promiscue  ho- 
miniun  pecorumque  pernicie ,  accepta.  Famem  culto-' 


fiebat,  ejus  nomen  ex  albo  centuris 
suae  delebatur,  et  ad  hoc  erat  civis 
tantum,  ut  pro  capite  suo  tributi  no- 
mine  aera  penderet.  Ascon.  Ped.  in  Di- 
yin.  £d. 

7.  Quanquam  deminutuTrt.  censune 
jus  noluissent ,  in  multis  MSS  et  edd. 
antt.  Doluissent :  sed  sensus  est ,  non 
placui&se  quidem  Patribus ,  censurae 
jus  a  Mamerco  contractum  esse ,  eoque 
paululum  supplicii  meritum  illos  cre- 
didisse,  sed  tamen  acerbitate  tanta 
censorum  fuisse  ofFensos,  quod  exem- 
plum  quisque  vereretur;  Gron. — Quum 
se  quisque  diutius  ac  scepius  subjectum 
censoribus, eorum  acerbitati  obnoxium, 
/ore  cerneret,  quam  censuram,  exquin- 


quennali  factam  anQuam  et  semestrem , 
gesturum,  adeoque  eo  diutius ,  quo 
breviori  tempore  censuram  quisque 
ipsorum  gesturus,  et  eo  scepius,  quo 
saepius  novi  nec  forte  minus  severi 
censores  futuri  essent. 

Ca.p.  XXV.  I.  Multa  duumviri  sa- 
crorum  ex  libris  Sibylliuis  (y.  ad  III, 
10,  n.  ^)fec€re,  scilic.  certe  inpr.  sa- 
cia;  quo  sensu  etiam  nmifi,  facere  di- 
citur;  yide  ad  Juvenal.  IX,  117.  De 
peste  confer  ad  1 ,  3i ,  n.  4*  —  Mox 
cum  Gronoy.  forte  ltg,promiscua,  et 
/kmem  ineu/tu  agrorum  timentes,  ut 
cultu  neglecto  agrorum  inf.  c.  5a.  Cur 
emmcuhoribus^yxoA  €tgrorum,  qaam 
toti  urbi  timuere  Romani.'  Vocem  dc" 


u  c:f.nf.!:    LIBER  IV.   CAP.   XXV.  53 

ribus  agrorum  timentes  in  Etruriam  Pomptinumque 
agrum  et  Cumas,  postremo  in  Siciliam  quoque  fru- 
menti  causa  misere  :  consularium  comitiorum  nulla 
mentio  habita  est.  Tm)uni  militum  consulari  potestate 
omnes  patricii  creati  sunt.  L.  Pinarius  Mamercinus,L. 
Furius  MeduUinus,  Sp.  Postumius  Albus.  £o  anno 
Tis  morbi  levata ,  neque  a  penuria  frumenti ,  quia  ante 
provisum  erat,  periculum  fuit.  Consilia  ad  movenda 
bella  in  Volscorum  ^quorumque  conciliis,  et  in  Etru- 
ria  ad  ^  fanum  Voltumnae ,  agitata  :  ibi  prolatae  in  an- 
num  res,  decretoque  cautum ,  ne  quod  ante  concilium 
fieret;  nequidquam  veiente  populo  querente  ,  eam- 
dem ,  qua  Fidenae  deletae  sint ,  imminere  Veiis  forlu- 
nam.  Interim  Romae  principes  plebis ,  jam  diu  nequid-^ 
quam  imminentes ^  spei  majoris  honoris,  dum  foris 
otium  esset ,  coetus  ^  indicere  in  domos  tribunorum 
plebei,  ibi  secreta  consilia  agitare  :  queri,  se  a  plebe 
adeo  spretos.f  ut,  quum  per  tot  annos  tribuni  miUtum 
consulari  potestate  creentury  nulli  unquamplebeio  ad 
eum  honorem  aditus  fuerit :  multum  pros^idisse  suos 
majores,  qui  caverint^  r^e  cui  patricio  plebeii  magi-^ 
stratus paterent ;  aut^ patricios  hahendos fuisse  tribu- 
nos  plebei:  adeo  sesuis  etiam  sordere  y  necaplebemi- 
nus,  quam  apatribus  contemnil  Alii  purgare  plebem , 
culpam  in  patres  vertere :  eorum  ambitione  artibusque 
fieri,  ut  obsepium plebi  sit  adhonJorem  iter,  Siplebi  re-^ 


ficientibus  ante  cultoribus  excidiMe  pu- 
tabat  Doajat.-^Cajasophiionem  secu- 
tus  est  GreveEius :  neqae  minmi  pror- 
sus  videretar,  si  deperdita  una  aut 
altera  yox  :  absumpHs  ea  clade  cultO' 
ribus  agmrum.  Ed. 

3.  Adfanum  Voltumnas,  vid.  ad  c. 
33 y  n.  5. 

3.  Imminentes  spei  majoris  honoris, 
vide  ad  HI,  5i ,  n.  3.  —  Dum  foris 


otium  est,  quum . . .  essettmeaA,  Gron. 

4.  Costus  indicere  fhin  bescheiden, 
bestellenj  in  domos  tribunorum  plebis. 
Cf.VI,  13,  n*  i;  VI,  33  cxtr.  X,  38; 
XXXm,  3,  4;  XL,  31;  XLI,  14; 
XLIII,  I.  Similiter  fere  cohnos  ad^ 
scribere  Fenusiam ,  etc.  XXXI ,  49  ; 
XXXII,  7 ;  XXXIV,  4a ;  XXXV,  9. 

5.  j4ut,  alioqoin ,  patriciot  haben- 
dosfuisse,  etc. 


54  T.  LIVII  v.cAllZilt: 

spirare  ab  eorum  mixtis  precibus  minisque  liceat^  me- 
morem  eam  suorum  inituram  suffragia  esse,  et  ^parto 
auxiho  imperium  quoqueadscituram.  Placet,  tollendae 
ambitionis  causa  tribunos  legem  promulgare ,  ne  cui 
album?  in  vestimentum  addere  petitionis  lioeret  causa: 
parva  nunc  res ,  et  vix  serio  agenda  videri  possit ,  quae 
tunc  ingenti  oertamine  Patres  ac  pkbem  accendit. 
Vicere  tamen  tribnni ,  ut  legem  perferrent :  apparebat- 
que ,  irritatis  animis ,  plebem  ^  ad  suos  studia  inclina- 
turam  :  quae  ne  libera  essent,  senatus  consultum  fa- 
ctum  est ,  ut  consularia  comitia  haberentur. 

XXVI.  Tumultus '  causa  fuit ,  quem  ab  ^Equis  et  Vol- 
scis  Latini  atque  Hemici  nuntiarant.  T.  Quintius  L. 
F.  Cincinnatus  (eidem  et  Penno  cognomen  additur)  et 
C.  Julius  Mento  consules  facti :  nec  ultra  terror  belli 
est  dilatus.  Lege  ^  sacrata ,  qu9e  maxima  apud  eos  vis 
cogendae  militidB  erat ,  delectu  habito,  utrimque  validi 
exercitus  profecti  in  Algidum  convenere :  ibique  seor- 


6.  Parto  auxilio ,  h.  e.  potestate  trl- 
bunorum  plebis ,  imperium ,  summum 
hooorrai ,  scU.  tribunorum  mil.  cons. 
pot. ,  adscituram,  accepturam  vel  sibi 
vindicaturam. 

7.  Album  (colorem,  b.  e.  cretam 
Cimoliam,  qua  fiiUones  utebantur)  in 
vestimentum  addere,  indere ,  vel  vesti« 
mento  addere  petitionis  causa ,  creta 
togam  reddere  candidiorem  atque  sic 
insigniorem,  ut  solebant  petitores; 
ux^de  dicti  cawfidati,  et  poga  cat^i^ 
^^XVU  »57;  pro  petitione  cens  wr« , 
cr^t€ita  an^itio  P«ra.  V,  177.  Conf^r 
Plin.  XXXy,  17  seu  57,  SwUitevinf. 
XL,  5i,  n.  4f  columnffs  polire  alifo, 
8cU.  colore ,  tijctocio  vel  fdbs^so.  Qpere » 
germ.  a^erweissen ,  OJ^ertunehm  :  4« 
qno  i^rio  confer  PUnium,  ^^XVs 
1 6 ;  XXXVI ,  a  3  et  a4 ;  vide  «t  &ulin- 
ken.  ad  VeHeium ,  II ,  29 ,  et  Kustn. 


Chrestom.  Enn.  p.  3^.  Caetecum  hanc 
prlmam  fuisse  legem ,  quae  ad  ambitum 
pertineret,  sed  non  observatam,  ben« 
inonuit  Sigon.  de  judic.  II ,  3o. 

8.  Plebem  ad  suos ,  princlpes  ple- 
bis,  studia  inelin€Uuram ,  eos  auflTa- 
gUs  suis  tribiiDps  miUtom  cons.  pot, 
creaturam  in  proximis  comitiis. 

Cap.  XXVI.  I.  TumuJtus  causafidt 
hujus  senatusconsolti  ,  ut  c^asalea 
crearentur,  non  tribuni  mU.  cons.  pot. 
X^  mmukH.  vid«  ad  11,  afi,  n.  x. 

%,  iteg4  smfiraf^  (v.  ad  U,  8»  n,  3.; 
IX,  39,  p.  3,  «t  XXXVI,  38),  ^iMT 
VMxima  qgfnd  €»i  vis  cggpndm  miUtUs 
erat,  reaymam  hi^bebat  vim  ad  eo- 
gendos,  seu  scribeodos  ct  «onacnbeo.- 
doi  mUite9  vel  exereitus.  Cf.  not.  5 ; 
ad  lU,  i5,  n.  8,  et  XXXII,  a,  n.  4» 
Hinc  tacrati  milius  dicuntur  IX,  40; 
sed  aUo  sensu  sacrata  miiitia  VIII , 


u  cJfdal;  LIBER  IV.  CAP.  XXVI.  55 

sura  ^qui ,  seorsum  Volsci ,  castra  coimnunivere ;  inten* 
tiorque,  quam  unquam  ante,  muniendi  exereendique 
militem  cura  ducibus  erat  t  eo  plus  nuntii  terroris  Ro- 
mam  attulere.  Senatui  dictatorem  dici  placuit;  quia, 
etsi  saepevicti  popuii,  majore  taraen  conatu,  quara  alias 
unquam ,  rebellarent  :  et  aliquantum  romanse  juven* 
tutis  morbo  absumptum  erat.  Ante  omnia  pravitas^  con- 
sulum ,  discordiaque  inter  ipsos ,  et  certamina  in  con- 
siliis  omnibus  terrebant :  sunt ,  qui  male  pugnatura  ab 
his  consuiibus  in  Algido  auctores  dint,  earaque  causam 
dictatoris  creandi  ^isse.  IUud  satis  constat,  ad  a)ia 
discordes  in  uno  adversus  patrum  voluntatem  consen- 
sisse,  ne  dicerent  dictatorem;  donec ,  quum  alia  aliis 
terribiliora  afferrentur,  nec  in  auctoritate*  senatus  con- 
sutes  essent ,  Q.  Servilius  Priscus ,  summis  honoribus 
egregie  usus,  f^os ,  inquit,  tribuni plebis  y  quoniam  ad 
extrema  ventum  est,  senatus  appellat  y  ut  in  tant6 
discrimine  reipubUcee  diciatorem  dicere  consules  pro 
potestate  vestra  cogatis,  Qua  voce  audita ,  occasionem 
oblatam  rati  tribuni  augendse  potestatis  seceduut ,  pro- 
que  collegio  pronuntiant,  placere  consules  senatvi 
dicto  audientes  esse  :  si  adversus  consensum  amplis- 
simi  ordinis  ukra  iendant,  in  vineula  se  duci  eosjus- 
suros,  Consules  ab  tribunis ,  quam  ab  senatu ,  vinci 
maluerunt ;  proditun;!  a  patribus  sununi  imperii  jtVi6 , 
datumque  sub  jugum  tribunitise  potestati  consulatum 


34,  n.  9.  Conf.  inpr.  X,  38;  Daker. 
ad  Flor.  I ,  t6 ,  7,  et  Periz.  anim.  hist. 
c.  10,  p.  418. — Utrimque,  ex  Volscis 
et  JEqnis.  —  RebeUarent,  yide  ad  n, 
42,  n.  a. 

3.  Prawtas  consulum  discordiaque , 
ut  apud  Tacit.  Annal.  HI,  48 ,  6.  Pra- 
vum  est  propr.  vitium  corporis  quod- 
que  in  eo  est  perversum ,  mal«  distor- 
tum ,  adyersnm  recto ,  bene  apto  ac 


locato :  inde  ad  animum  transtatum , 
inprim.  ad  invidiam  et  malrgnitatem ; 
Gron.  qui  multa  docte  disputat. 

4.  In  auctoritate  senatus  esse,  yide 
adn,  56,  n.  16.  —  Mon  pro  coUegio 
pronunHant,  ex  auctoritate  et  nomine 
coUegii ;  tanquam  sententiam  et  Jussum 
totius  collegii  tribunitii ,  congregati  et 
praesentis :  t.  ad  11,  7,n.  4* — Sic />ro 
cottegU  sententia,  inf.  cap.  44.  En. 


A.  C.  428. 
U.  C.  324. 


56  T.  LIVII 

memorantes ,  siquidem  ^  cogi  aliquid  pro  potestate  ab 
tribuno  consules,  et  (quo  quid  ulterius  privato  timen- 
dum  foret  ? )  in  vincula  etiam  duci  possent.  Sors ,  ut 
dictatorem  diceret ,  nam  ne  id  quidem  inter  coUegas 
convenerat,  T.  Quintio  evenit :  is  A.  Postumium  Tu- 
bertum,  socerum  suum,  severissimi  imperii  virum, 
dictatorem  dixit :  ab  eo  L.  Juliu$  magister  equitum  est 
dictus :  simi^l  ^  edicitur  et  justitium  :  neque  aliud  tota 
urbe  agi ,  quam  bellum  apparari :  cognitio '  yacantium 
militiae  munere  post  bellum  difFertur :  ita  dubii  quo- 
que  inclinant  ad  nomina  danda :  et  Hernic^s  Latinisque 
militesimperati :  utrimque  enixe  obeditum  dictatori  est. 
XXVII.  Hsec  omnia  celeritate  ingenti  acta  :  relicto- 
que  C.  Julio  consule  ad  praesidium  urbis ,  et  L.  Julio 
magistro  equitum  ad  subita'  beili  ministeria,  ne  qua 


5.  Siquidem  cogi  aliquid  consules 
possent,  ut  rogare,  docere ,  postulare 
aliquem  aliquid;  Stroth.  Omissa  po- 
tius  praepos.  ad,  ut  passim,  et  forte. 
«tiam  in  locutione  cogere  militiam  not. 
a ;  Vi  Burm.  ad  Virg.  ^n.  III,  56. — 
Pro  potestate,  vide  ad  II,  7,  n.  4« 

6.  Simul  edicitur  justitium ,  vidc  ad 
III,  3,  n.  I,  et  XXXI,  49 >  n.  5. 

7.  Cognitio  vacantium  militiee  mu- 
nere,  causaram,  cur  quis  haud  nomen 
dedisset,  vel  militiam  detrectasset ;  v. 
ad  III,  69,  n.  6.  Facatid  militiae  est 
llberatio  ab  ea,  et  justse  vacationis 
caasse  erant  vel  setas  (vide  ad  III,  57, 
n.  5 ;  XLII ,  3 3 ,  n.  4 ;  \UI ,  34) ,  vel 
beneficium  (vide  XXXIX,  19),  vel 
quatuor  milites  dati  (vide  XLII,  34, 
n.  8  ) ,  vel  bonos ,  magistratus  et  sacer- 
dotia ,  vel  emerita  stipendia ,  vel  mor- 
bus ,  vel  vitium  corporis.  Coloni  etiam 
maritimi  sacrosanctam  (  vide  ad  II , 
8,  n.  3)  vacationem  dicebantur  ha- 
bere  XXVII,  38.  Qui  ob  justam  talem 
cansam  immunes  erant  militia,  dic»- 


bantur  causarii(yi,  6,  n.  4),  ut  nobi» 
Invaliden.  Confer  de  missione  militum 
ad  VII,  39,  n.  X.  Sted  nonnunquam, 
inpr.  in  tumultu  (  vide  ad  II,  36,  n. 
i),  nuUa  ^acationis  venia  dabatur;  v. 
VII,  28)  et  VIII,  fto.  Confer  Sigon. 
ant<  jur.  civ.  Rom.  I,  i5,  et  Lips.  mil. 
Rom.  I,  4;  e  Liv.  XXIII,  ao;  Cicer. 
Phil.  V,  ig,  et  Nat.  Deorum.  II,  2. 
Caeterum  alio  sensu  munere  Dacare  di- 
citur  XXy,  7,  n.  3.  Haec  est  i*acatio 
munerum  castrensium  vet  operum  la- 
borumque  militaiium  extra  pugnam, 
T.  c.  excubiarum ,  vigiliarum ,  valli 
struendi ,  lignationis,  aquationis,  fossae 
ducendse,  etc.  quae  vacationes  vel  prse^ 
mii  honorisque  causa  dari ,  vel  a  cen- 
turionibus  pecunia  redimi  solebant; 
vide  ad  Tacit.  Annal.  I,  17,  5. 

CiT.  XXVII.  i,Adsuhita  belli  mi- 
nisteria,  ad  ea  curanda,  quje,  incidente 
aliquo  casu.  haud  proviso ,  necessaria 
esse  possent  ad  bellum ,  zur  Besorgung 
unvorhergesekener  Erfordemisse  des 
Kriegs;  Stroth.  Conf.  ad  I,  41 ,  n.  5. 


v.c:  tt       LIBER  IV.  CAP.  XXVII.  $7 

res ,  qua  eguissent  in  castris ,  moraretur ,  dictator ,  prae- 
eunte  ^  A.  Cornelio  pontifice  maximo ,  ludos  ^  magnos 
tumultus  causa  vovit;  prqfectusque  ab  urbe,  diviso 
cum  Quintio  consule  exercitu ,  ad  hostes  pervenit. 
Sicut  bina  castra  hostium,  parvointer  se  spatio  distan- 
tia,  viderant,ipsiquoque  mille  ferme  passus  ab  hoste, 
dictator  Tusculo ,  consul  Lanuvio,  propiorera  locum 
castris  ceperunt.  Ita  quatuor  exercitus ,  totidem  mu- 
nimenta,  planitiem  in  medio,  non  parvis  modo  excur- 
sionibus  ad  praelia ,  sed  vel  ad  explicandas  utrimque 
acies  satis  patentem ,  habebant :  nec ,  ex  quo  castris 
castra  *  collata  sunt ,  cessatum  a  levibus  praeliis  est ;  fa- 
cile  patiente  dictatore ,  conferendo  ^  vires  spem  uni- 
yersae  victoriae,  tentato  paulatim  eventu  certaminum, 
suos  praecipere.  Itaque  hostes,  nulla  in  praelio  justo 
relicta  spe,  noctuadorti  castra  consulis,  rem  in  casum 
ancipitis  eventus  committunt.  Clamor.subito  ortus  non 
consulis  modo  vigiles ,  exercitura  deinde  omnem ,  sed 
dictatorem  quoque  ex  somno  excivit.  Ubi  praesenti  ope 
res  egebant,  consul  nec  animo  defecit,  nec  consilio : 


—  Sic  ct  simpl.  subita  betti  VI ,  3a , 
n.  3;  XXV,  i5  extr.  et  subita  rerum 
XX,  43  pr.  ut  reUqua  beUi  IX,  x 6 pr. 
XXVI,  I,  n.  3  (quse  reliquio!  betti  di- 
cuntur  rx,  39;  XXV,  37  6t  4o;  ut 
fere  V^  i3u;  XXII,  56;  XXV,  5;  re- 
liqtace  pugntje  et  cladis,  qui  e  pugna 
«t  clade  reliqui  fuerant);  beUi  tupera, 
'dura,  interta  (XXX,  a),  yel  catera 
(XXVII,  20)  et  alia  adjectiva  neutr. 
•|[en.  et  plur.  num.  quse  vel  pro  sub- 
atant.  posita  reperies ,  vel  ita ,  ut  sive 
haec  supplenda,  sive  illa  his  accommo- 
danda  sint,  ut  per  adversa  montium 
IX ,  3  pr.  pro  per  adversos  montes,  et 
sic  ardua  montium,  angusta  viarum, 
etc.  Confer  ad  V,  38 ,  n.  4 ,  et  ad  Sil. 
ttal.  t.  n,  p.  173,  174. — Moraretur, 


moram  faceret,  impediret  res  bellicas 
et  consiLia  ducum,  h.  e.  his  deesset. 

2.  Prteeunte  pontifice  maximp ,  vidc 
ad  rV,  21,  n.  I. 

3.  Ludos  magnos  tumulttts  (vide  ad 

II ,  26 ,  n.  I )  et  terroris ,  quem  ille  in- 
cusserat,  sedandi  causa  vovit,  confer 
adll,  36,  n.  i. 

4.  Castris  castra  coUata ,  vide  ad 

III,  69,  n.  10. 

5.  Conferendo  vires  (vide  ad  XXI , 
I ,  n.  2  )  spem  universee  victoriof  (  vide 
ad  I,  38 ,  n.  2) pracipere,  antea  animo 
concipere,  ut  XLII,  61.  Confer  ad 
VII,  26,  n.  5. — Pra^lio  justo ,  legiti- 
mo ,  aperto  et  universo  (XXII ,  32) , 
quod  opponitur  h.  I.  levibus  prceUis  et 
certaminibus ,  ut  XXIX ,  3 1 ;  excnr" 


58  T.  LIVII  uicl:' 

pars  militum  portaram  stationes  firmant;  pars  corona 
Tallum  cingunt.  In  alteris  apud  dictatorem  castris , 
quo  minus  tumultus  est ,  eo  plus  animadvertitur ,  quid 
opus  facto  sit :  misso  extemplo  ad  castra  subsidio ,  cui 
Sp.  Postumius  Albus  legatus  praeficitur,  ipse  parte  co- 
piarum  parvo  circuitu  locum  maxime  secretum  ab  tu- 
multu  petit,  unde  ex  nec  opinato  aversum^  hostem 
invadat.  Q.  Sulpiciiun  legatum  praeficit  castris :  M.  Fa- 
bio  legato  assignat  equites ;  nec  ante  lucem  movere  ju- 
bet  manum ,  inter  nocturnos  tumultus  moderatu  dif- 
ficilem  :  omnia,  quae  vel  alius  imperator  pradens  et 
impiger  in  tali  re  praeciperet  ageretque ,  praecipit  or- 
dine  atque  agit.  lUud  eximium  consilii  animique  spe- 
cimen ,  et  neutiquam  vulgatae  laudis ,  quod  ultro  ad 
oppugnanda  castra  hostium ,  unde  majore  agmine  pro- 
fectos  exploratum  fuerat,  M.  Geganium  cum  cohorti- 
bus  delectis  misit:  qui,  postquam  intentos  homines 
in  eventum  periculi  alieni ,  pro  se  incautos  neglectis 
vigiliis  stationibusque ,  est  adortus ,  prius  paene  cepit 
castra ,  quam  oppugnari  hostes  satis  scirent.  Inde  fii- 
mo^,  ut  convenerat,  datum  signum  ubi  conspectura 
ab  dictatore  e&t,  exclamat,  captahostiumeastra,  nun- 
tiarique  passim  jiibet. 

XXVIII.  Et  jain  Ivicescebat ,  omniaque  sub  oculis 
erant ;  et  Fabius  cum  equitatu  impetum  dederal: ,  et 
consul  eruptionem  e  castris  in  trepidos  jam  hostes  fe- 
cerat.  Dictator  autem ,  parte  altera  subsidia  et  «ecun- 

sionibus  furtiris  et  apertis  latrociniis.  6.  Aversum  kostem  invadat,  y.  ad 

Cf.  ad  I,  4,  n.  5,  et  VI,  i3,  n.  3.  —  V,  ag,  n.  i, 

Misso  extemplo  ad  castra  consulis  ;  7.  Inde  fumo  datum  signum,  quod 

quam  vocem  hic  expressam  cupere-  conspici  poterat,  quia  forte  illunis  nox 

mus ,  ut  sine  qua ,  minusintegra  et  ro-  erat ,  vel  potius  primum  crepusculum , 

tundaproceditoratio;praesertimquum  die  jam  illuscescente.  Conf.  cap.  seq. 

saepius  hoc  loco  et  hostium  duo ,  et  di-  priuc.  Alii  i^iofiimo  con\\e,  flamma , 

ctat,  et  cons.  castra  memoiantur.  Ed.  tsI  e  summo ,  vel  e  ttimuh. 


uc  3,1:  LIB.  IV.  CAP.  XXVIII.  XXIX.  §9 
dam  aciem  adortus ,  circumageiiti  se  ad  dissonos  cla- 
mores  ac  sidt>ttostumultus  hosli  undique  objecerat  vic* 
torem  peditem  equitemque.  Circumventi  igitur  jam  in 
medio  ad  uxium omnes poenas  rebeltionis  dedissent,tti 
Vectius  Messius  ex  Volscis ,  nobilior  vir  factis ,  quam 
genere ,  jam '  oii>em  volventes  suos  increpans  clara 
voce ;  Hicprcekiiuriy  inqutt ,  Tms  ielis  hostium  estis  in- 
de/ensiy  inulti?  Qmd  igitur  arma  habetis?  aut  quid 
uiiro  beUum  intulistiSj  in  otio  tumultuosij  in  hetto  se^ 
gnes  ?  Quid  hic  siamibus  spei  esi?  an  deum  aliquem 
protecUarum  vos,  rapturumque  hinc  putatis?  Ferro 
"^ia/acienda  est.  Hac,  qua  me  prasgressum  videritis, 
agite ,  qui  visuri  domos ,  parentes ,  conjuges,  Uberos 
estis ,  ite  mecum :  non  murus ,  nec  vatlum  ;  sed  armati 
armatis  obstant:  viriute  pares ,  necessitate,  quce  ulti- 
mum  ^  ac  maximum  telum  est,  superiores  estis.  Haec 
loquutum  exsequentemque  dicta  redintegrato  elamore 
sequuti,  dant^  impressionem ,  qua  Postumius  Albus 
cohortes  objecerat :  et  moverunt  *  victorem ,  donec 
dictator ,  pedem  jam  referenlibus  suis ,  advenit ;  eoque 
omne  pra^Uum  versum  est.  Uni  viro  Messio  fortuna  hos- 
tium  innititur  :  multa  utrimque  vulnera,  multa  pas- 
sim  ca&desest :  jam  ne  duces  quidem  Romani  incruenti 
pugnant:  unus  Postumius,  ictus  saxo,  perfracto  ca- 
pite ,  acie  excessit.  Nou  dictatorem  humerus  vulnera- 
tus ,  non  Fabium  prope  affixum  equo  femur ,  non  bra- 
chium  abspisiun  consulem  ex  tam  ancipiti  pr^lio  sub- 
movit. 

XXIX.  Messium  impetus  per  stratos  caedehostes  cum 
globo  fortissimorum  juvenum  e^tuUt  adcastra  Volsco- 

CxF.  XXVUi.  I.  Jam  arUm  W-  3.  Dant  impressionem,  nxfactwent 

venUSy  iridead  11,  5o,  n.  6.  anprtss^,  lU,  62.  Gf.  ad  I,  a5,  n.  8. 

a .  UHmuun  ac  maximum  teium ,  r.  4 •  Mwrunt  vietorem  gmdu ,  pedem 

«d  UI,  5o ,  n.  X.  tehrf  cMgerwit ,  ut  VU ,  %. 


^o  *  T.  LIVII  tltll 

Tum^  quae.nohdum  capta  erant  :  eodem  omnis  acie^ 
inclinatur.  Consul ,  effusos  usque  ad  vallura  perse- 
cutus,  ipsa  castra  vallumque  aggreditur;  eodem  et  di- 
ctator  alia  parte  copias  admovet :  non  segnior  oppu- 
gnatio  est,  quam  pugna  fuerat.  Consulem  signum 
quoque  intra  vallum  injecisse '  ferunt ;  quo  milites 
acrius  subirent ;  repetendoque  signo  primam  impres- 
sionem  factam:  et  dictator,  proruto*  vallo,  jamin  ca- 
stra  praelium  intulerat.  Tum  abjici  passim  arma,  ac  dedi 
hostes  coepti :  castrisque  et  his  captis,  hostes,  praeter 
senatores  omnes  venumdati  sunt.  Praedae  pars  sua  co- 
gnoscentibus  Latinis  atque  Hernicis  reddita ;  partem 
sub  hasta  dictator  vendidit :  praepositoque  consule  ca- 
stris,  ipse,  triumphans  invectus  urbem,  dictatura  se  ab- 
dicavit.  Egregiae  dictaturae  tristem  memoriam  faciunt, 
qui  filium  ^  ab  A.  Postumio ,  quod ,  occasione  bene 
pugnandi  captus ,  injussu  decesserit  praesidio ,  victo- 
rem  securi  percussum  tradunt :  nec  libet  credere  ;  et 
licet,  in  variis  opinionibus :  et  argumento  est,  quod 
imperia  Manliana^  non  Ppstwniana,  appellata  sint : 
quum^  qui  prior  auctor  tam  saevi  exempli  foret,  oc- 
cupaturus  insignem  titulum  crudelitatis  fuerit :  impe- 
rioso  quoque  Manlio  cognomen  inditum ;  Postumius 


V 


Caf.  XXIX.  I.  Signum  intra  1»«/- 
lum  injecisse,  «t  VI,  8  ;  XXV,  14 ; 
XXXIV,  46.  —  Idem  audacise  exem- 
plum  edidit  CI.  GaUorum  dux,  legrand 
Conde,  ter  victorad  Friburgum.  Ed. 

a.  Proruto  vallo,  conf.  IX,  87,  et 
ad  Tacit.  Axm.  I,  6$,  n.  4.. 

3.  Filium  ab  A,  Postumio . , .  securi 
percussum,  utpostea  T,  ilfa/i/ii  filium 
(vide  infr.  VIII,  7),  tradunt  Diodor. 
XII,  p.  Srg;  Val.  Max.  V,  4,  ex.  2; 
Oell.  I,  i3  (ubi  imperia  Postumiana 
^t  Manliana  appellata  esse,  scil.  per 
proverbium  pro  aeveris  ac  crudelibus);. 


IX,  1 3  extr.  et  XVII,  ar.  Nec,  b.  e. 
ct  non  libet  credere  hoc ,  et  licet ,  sc. 
non  credere  (ut  passim  nec  Tel  nequt 
sequente  eti^vo  etnon,  v.  c.  cap.  Sg; 
XXIII ,  I ,  et  bis  VIII  ,12);  tum  ob 
varietatem  opinionum ,  tum  cib  duplex 
qrgumentum,  etc»  Sed  vide  Perizon. 
Animadvers.  bist.  c  8 ,  p.  35o  sq.  ed. 
Amst.  ubi  recte  erroris  et  inconstantiar 
arguitur  Livius  ^  quippe  qui  ipse  non 
T.  Manlium  ob  filii  sui  caedem,  infra 
VIII,  7;  sed  patrem  ejus,  L.  Man- 
lium ,  ob  acerbitatem  in  delectu  et  sae* 
vitiam ,  non  magis  in  alienis ,  qusm  in 


vlit  LIBER  IV.  CAP.  XXIX.  XXX.  6t 

nuUa  tristi  nota  est  insignitus.  C.  Julius  consul  aedem 
Apollinis  ^,  absente  coUega,  sine  sorte  dedicavit :  aegre 
id  passus  Quintius ,  quum ,  dimisso  exercitu ,  in  urbem 
redisset ,  liequidquam  iii  senatu  est  conquestus.  Insi* 
gni  magnis  rebus  anno  additur,  nihil  tum  ad  rem  ro- 
manam  pertinere  visum,  quod  Carthaginienses  ^,  tanti 
hostes  futuri ,  tum  primum  per  seditiones  Siculorum 
ad  partis  alterius  auxiiium  in  Siciliam  exercitum  tra^- 
jecere. 

XXX.  Agitatum  in  urbe  ab  tribunis  plebis,  ut  tri- 
buni  militum  consulari  potestate  crearentur;  nec  ob- 
tineri  potuit :  consuies  fiunt  L.  Papirius  Crassus ,  L.  Ju- 
liusi  iEquorum  legati  foedus  ab  senatu  quum  petissent, 
etprofoederededitio^  ostentaretur,  inducias  annorum 
octo  impetraverunt.  Volscorum  res,  super  acceptam 
in  Algido  <!:Isldem ,  pertinaci  certamine  inter  pacis  bel- 
lique  auctores  in  jurgia  et  seditiones  versa  :  undique 


proximia  ipsoque  filio  suo  exercitam, 
infir.  VII ,  4  ;  notatum  «sse  dicit  co- 
gnomine  Imperiosi,  quod  etiam  fi:atri- 
^us  Cii.  MaiUio  inditum  (VII,  la, 
1 6,  17,  22,  28),  sedmoxobliteratum 
fuit  Manlia  in  gehte ,  et  permutatum 
€um  cognomine  Torquati,  quod  T. 
Manlius  filius  in  juventute  sua  sibl 
comparaverat;  vide  VII,  xo.  Exempla 
oblivionis  passim  obvia  in  Li  vio ,  di- 
versos  auctores  sequente.  Confer  cap. 
4a;  V,  4a;X,  47  ;  XXI,  6;  XXII, 
48;  XXIII,  II ;  XXIV,  i;  Duk.  ad 
Fh>r.  I,  14,  2. — Nulla  tristi  nota , 
Bullo  saevitiae  titulo. 

4.  jEdem  ApoHinis  sine  sorte  dedi" 
cavit,  V.  III,  63,  n.  5,  et  I,  55,  n.  3. 

5.  Cartk€iginienses...  tum  primum... 
in  Siciliam  exercitum  trajecere,  «non 
quasi  tum  primum  trajecerint ,  verum 
ex  quo  Syracusani  prsevalentes  per  Si- 
«iliam  opes  paraverant,  civitates  autem 


obsequium  detrectantes  ad  novas  res 
spectabant.  Petierant  Egestani  auxi- 
lium  a  Poenis  adversus  Selinuntios ;  *> 
Heyn.  Opusc.  Acad.  ti  V,  p;  435;  qoi 
ibid.  t.  IIIv,  p.  44  sq*  docet,  oram  Si- 
ciliae  maritimam  prius  jam  ab  iliis  oc- 
cupatam  foisse.  Conf.  ad  II,  8, n.  10. 
— Herodotus,  lib.  vti ,  narrat  Amilca- 
rem ,  ducem ,  sive ,  ut  ipse  vocat ,  re- 
gem  Carthaginiensium  j  cum  trecentis 
millibus  hominum  in  Sicilia  caesum  a 
Gelone  Syracusanbrum  rege,  eodem 
die,  quo  Xerxes  apud  Salamina  devi- 
ctus  est,  ac  proinde  quinquagesimo 
circiter  ante  hos  consules  anno.  £d. 

Gap.  XXX.  X.  Deditio  ostentaretur, 
promitteretur  ab  ^quis,  vel  offerre- 
tur,  vel  indicium  ejus  aut  spes  fieret, 
vel  denique  simuiaretur.  Ita  passim 
ostentare  et  ostendere.  Confer  ad  IV, 
59,  B.  2;  VI,  5,  n.  i;  XXVI,  24,0. 
2 ;  XXX ,  33 ,  n.  5;  XXXIV,  i3, 0« 


A.  C.  4ii- 
U.  C.  3M. 


62  T.   LIVII 

otium  fuit  romaais.  Legem*  de  mulctarum  aestima- 
tione  pergratam  populo ,  quum  ab  tribunis  p£u:*ari  con- 
sules  unius  ex  coUegio  proditione  excepissent ,  ipsi 
praeoccupaverunt  ^  ferre.  Consules  L.  Sergius  Fidenas 
iterum,  Hostus  Lucretius  Tricipitinus :  nihil  dignum 
dictu  actum  his  consulibus.  Sequuti  eos  consules  A. 
Cornelius  Cossus ,  T.  Quintius  Pennus  iterum.  Veien- 
tes  in  agrum  romanum  excursiones  fecerunt.  Fama 
fuit,  quosdam  ex  Fidenatium  juventute  participes  ejus 
populationis  fuisse;  cognitioque  ejus  rei  L.  Sergio,  et 
Q.  Servilio,  et  Mam.  iEmilio  permissa :  quidam  Ostiam 
relegati,  quod,  cur  per  eos  dies  a  Fidenis  abfuis- 
sent,  parum  constabat :  colonorum  additus  numerus, 
agerque  iis  bello  interemptorum  assignatus.  Siccitate 
eo  anno  plurimum  laboratum  est :  nec  caelestes  modo 
defuerunt  aquae ,  sed  terra  quoque ,  ingenito  humore 
egens,  vix  ad  perennes  suffecit  aranes  :  defectus  alibi 
aquarum  circa  torridos  fontes  rivosque  stragem  siti 
pecorum  morientium  dedit ;  scabie  alia  absumpta :  vul- 
gatique  contactuin  homines  morbi ,  etprimo  inagres- 
tes  ingnierant  servitiaque,  Urbs  deinde  impletur:  nec 
corpora^  modo  affecta  tabo,  sed  animos  quoque  mul- 


x.Hinc  etiam  dare  et  ostendere pacem 
sibi  opponuntur  XXXVII,  7^  n.  2. 

2.  Legem  de  malctarum,  mulctae, 
pecuniariae  pcenae,  ofstimadone ;  qua 
renoTata  videtur  lex  Ateria  Tarpeia, 
ab  A.  Aterio  et  Sp.  Tarpeio  coss.  (y. 
8up.  III,  3i)  an.  Urb.  cond.  CCC  lata 
de  nutlcta  a  nuLgistralibus  dicenda 
ejusque  astimaiione ,  ut  non  consuli- 
bu8  tantum  (quod  lege  Valeria  erat 
cautum  ) )  sed  omnibua  quoqae  magi- 
stratibus  liceret  mulctam  dicere  iis, 
qni  sibi  dicto  non  essent  audientes ,  vel 
suae  potestatis  dignitatisque  ]»saB  rei 
et  fonvicti,  ut  gravissima  mulcta  esset 


ovium  duarum  et  boum  trigintaymi- 
niraa  vero  ovis  unius,  utque  ovem  de- 
nis,  bovem  centenis  assibus  astimare 
et  redimere  liceret;  vide  Dionys.  Xt 
pag.  674  (ubi  haud  dubie  legendum 
^o  itpofiaT*  xat  Tpiaxovra  Po'a;); 
Gell  XI,  i;  Vest,  Yoc,  peculatus ,  tt 
Koolii  Comm.  ad  banc  legem  in  Othon. 
Thes.  Jur.  tom.  V.  —  Excepissent,  v. 
ad  II,  4}  n.  3. 

3.  Preeoeeupavenmt /erre ,  vide  ad 
I,  14,  n.  3. 

4.  Corpora  affecta  tahoi  al.  tabe, 
qood  idem  est,  scil.  lenta  corruptio, 
$eu  90iMiimptio  cajasvis  rei  et  corpo- 


v.c.tX:^  LIBER  IV.   CAP.  XXX.  63 

tiplex  religio,  et  pleraque  externa,  invasit;  novos^  ri- 
tus  sacrificandi  vaticinando  inferentibus  in  domos, 
quibus  quaestui  sunt  capti  superstitione  animi :  donec 
publicus  jam  pudor  ad  primores  civitatis  pervenit, 
ceriientes  in  omnibus  vicis  sacellisque  peregrina  atque 
insolita  piacula^  pacis  Deum  exposcendae.  Datum  inde 
negotium  aedilibus,  ut  animadverterent ,  ne  qui,  nisi 
romani  dii,  neu  quo  alio  more,  quampatrio,  coleren- 
tur.  Irae  adversus  Veientes  in  insequentem?  annum,  C. 
Servilium  Ahalam ,  L.  Papirium  Mugillanum  consules, 
dilatae  sunt :  tunc  quoque,  ne  confestim  bellum  indi- 
ceretur,  neve  exercitus  mitterentur ,  religio  obstitit. 
Fetiales  ^  prius  mittendos  ad  res  repetendas  censuere : 
cum  Veientibus  nuper  acie  dimicatum  ad  Nomentum 
et  Fidenas  ftierat ;  induciaeque  inde ,  non  pax  facta : 
quarum  et  dies^  exierat,  et  ante  diem  rebellaverant. 


ris ,  CVQU8  causa  est  fames ,  vel  ntorbus , 
pestU,  liquatip,  etc.  Ittnc  ipaapesUs, 
phthisis  aliusve  morbus  leote  ac  sensim 
absumens;  vide  ad  II,  a3,  n.  6,  et 
XH,  ai,  n.  3. 

5.  Novos  ritus  sacrificandi,  etc.  pere- 
^inis  vatibuB  sacerdotibusque  super- 
stitionem  bominum  in  rem  suam  con- 
vertentibus,  variorumque  vaticiniorum 
illecebris  ita  animos  eorum  delinienti- 
bus ,  ut  externa  adsciscerent  sacra.  Jam 
itaque  tnm  temporis  superstitiones  et 
sacra  peregrina  Romam  invecta  a  fa- 
naticis  vaticinatoribus,  quorum  artes 
fraudesque perstringit  JuvenaL  U,  84 
sq.  IV,  123  sq.  etinpr.VI,  Sii-Sgi. 
Simul  ex  h.  1.  et  V,  17,  aS,  28,  40; 
VI,  41;  XXII,  9;  XXV,  i;  XXXIX, 
8,  16;  XL,  29;  et  causae  intelligun- 
tui  novarum  religionum  invebenda- 
rum ,  et  cur  tanta  cura  caverint  Roma- 
ni,  ne  confunderentur  vel  negligerentur 
religiones  et  ceremoniae :  nam  his  rite 
«rolendis  summa  continebatur  sacro- 


rom  rom.  Gonfer  BTnkershoek.  diss. 
de  cultn  relig*  peregr.  ajpud  Rom.  — 
Donec  pubUcus  jam  pudor.  Vocem  pu- 
blicus ,  veluti  pro  republica ,  interpre- 
tatnr  Creverius :  id  est ,  pudor  de  hac 
foeditate  superstitionis,  cujus  dedecus 
jam  ad  rempublicam,  non  privatos 
modo ,  pertinebat,  ad  primores  civita- 
tis  pervenit.  Sic  in  re  plane  simili, 
lib.  XXV,  c.  I,  Deinde  ad  Patres  etiam 
et  ad  publicam  querimoniam  excessit 
res.  Ed. 

6.  Piacula  pacis  deumexposcendce  ^ 
sc.  causa.  Confer  ad  I,  16,  n.  4,  et 
III,  56,  n.  4. 

7.  In  insequentem  annum ,  Servi- 
lium,  Papirium  consules  pro  epexege- 
sin  seu  apposltionem  pro  consulibus , 
sive ,  quo  consules  fuere  illi. 

8.  Fetialcs  mittendos, . .  censuere^  v. 
ad  I,  24,  u.  5. 

9.  Dies  ejrtVraf  indueiarum;  vid.  ad 
IX,  34in.  1 8.  Praeliimentio  facta  c.  22, 
non  induciarum.  Cf.  adX,  33 ,  n.  5.. 


64  T.  LIVII  tVzllX: 

Missi  tamen  fetiales ;  nec  eorum ,  quum  more  patrum 
jurati  ^°  repeterent  res,  verba  sunt  audita.  Controver- 
sia  inde  fuit ,  utrum  populi  jussu  indiceretur  bellum , 
an  satis  esset  senatusconsultum  :  pervicere  tribuni, 
denuntiando  impedituros  se  delectum ,  ut  consules  de 
bello  ad  populum  ferrent  :  omnes  centuriae  jussere  : 
in ' '  eo  quoque  plebs  superior  fuit ,  quod  tenuit ,  nc 
consules  in  proximum  annum  crearentur. 

XXXI.  Tribuni  militum  consularrpotestate  quatuor 
creati  sunt,  T.  Quintius  Pennus  ex*  consulatu,  C.  Fu- 
rius ,  M.  Postumius ,  A.  Gornelius  Cossus :  ex  iis  Cossus 
praefuitUrbi:  tres,  delectu  habito ,  profectisuntVeios, 
documentoque  fuere ,  quam  plurium  imperium  bello 
inutile  esset.  Tendendo  ad  sua  quisque  consilia ,  quum 
aliud  alii  videretur ,  aperuerunt  *  ad  occasionem  locum 
hosti :  incertam  namque  aciem ,  signiim  aliis  dari  rece- 
ptui,  aliis  cani  j  ubentibus,  invasere  opportuneVeientes: 
castra  propinqua  turbatos  ac  terga  dantes  accepere  : 
plus  itaque  ignominiae,  quam  cladis,  est  acceptum. 
Moesta  civitas  fuit,  vinci  insueta:  odisse  tribunos,  po- 
scere  dictatorem ,  iii^  eo  verti  spes  civitatis :  et*  quum 
ibiquoquereligioobstaret,  ne  nonposset  nisi  ab  con- 
sule  dici  dictator,  augures  consulti  eam  religionem 


10.  Jurati  (forma  deponent.)  repe- 
terent  res,  vide  I,  3a. —  Utrumpopuli 
jussu,  etc.  utrum  comitia  essent  ha- 
benda,  an  sufficeret  senatus  auctojri- 
tas;  Gronov. 

11,  In  eo  plebs  superior  fuit ,  quod 
tenmt,  vide  ad  H,  43>  n*  2. 

Ci.p.  XXXI.  I.  Ex  consulatu,  post 
consulatum ,  sed  propr.  superioris  an- 
ni,  non  'biennio  post,  ut  h.  1.  unde 
haec  verba  forte  delenda :  nam  ex  re- 
hus,  etc.  pro  post  res  tum  modo  dici- 
tur,  quum  res  confestim  se  excipiunt. 
Conf.  ad  VI ,  i,  n.  6 ;  XXI ,  39,  n.  2 ; 


XXII,  49,  n.  6;  XXVII,  34,  n.  i; 
XXXII,  7,  n.  4;  XL,  aS,  n.  i;  Gron. 
Obss.  IV,  ao.  —  Quam,  quantopere, 
bello  inutile,  vide  ad  III,  33 ,  n.  5. 

a.  Aperuerunt  ad  occasionem  locum 
hosti,  vide  ad  1 ,  1 1 ,  n.  i . 

3.  Ineo  'verti  spes  civitatis,  vide  ad 
III,  27,  n.  6. 

4.  Et  quum  ibi  quoqu€  religio  oh- 
staret,  etc.  h.  e.  vetaret;  dictatorem 
dici  ab  alio  quam  consule.  Cf.  XXVII, 
5,  et  XXII ,  8  et  3i,  ubi  hinc  a  po- 
pulo  non  dictatorem,  sed  prodictato- 
rtm  creatum  legimtts ;  neposset  ed.  pr. 


u.c.l:il3l9  LIBER  IV.   CAP.   XXXL  65 

exemere.  A.  CorneliusdictatoremMam.  ^milimndixit; 
et  ipse  ab  eo  magister  equitmu  est  dictus :  adeo  ^,  simul 
fortuiia  civitatis  virtute  vera  eguit ,  nihil  censoria  ani- 
madversio  e£fecit ,  quo  minus  regimen  rerum  ex  notata 
indigne  domo  peteretur!  Yeientes,  re  secunda  elati, 
missis  circum  Etrurise  populos  legatis,  jactando  tres 
duces  romanos  ab  se  uno  prselio  fiisos ,  quum  tamen 
nullam  ^  publici  consilii  societatem  movissent ,  volun- 
tarios  undique  ad  spem  praedae  adsciver unt.  Uni  Fide- 
natium  populo  rebellare  placuit;  et,  tanquam  nisi  ab 
scelere  bellum  ordiri  nefas  esset ,  sicut  7  legatorum  an- 
tea,ita  tum  novorum  colonorum  caede  irabutis  armis, 
Yeientibus  sese  conjungunt :  consultare  inde  principes 
duorum  populorum ,  Y eios  ^  an  Fidenas  sedem  belli 
caperent.  Fidenae  visae  opportuniores.  Itaque,trajecto 


prob.  Gron.  qoia  non  Latinis  liceat , 
ut  Grsecis,  ubique  duplicare  negatio- 
nem.  Sie  cap.  3o,  ntbeilum  iruUcere' 
tur,  religio  obsdtit,  Confer  et  V,  36; 
Com.  Nep.  Milt.  UI;  Valer.  Max.  V, 
6,6.  ReUgio  spectat  ad  morem  majo- 
iiim  et  aaspicia  comitiorum»  Gonf.  tar 
men  ad  II,  5 ,  n.  4* 

S^  Adeo,  simul,  simvl  ac  fjortuna 
eivieatis  • . .  nihU  c&isoria  ammadver- 
sio,  nota,  etc.  Conf.  sup.  cap.  a4, 
ibique  not«  5 ,  nihil  effecit,  quo  minus 
peteretur,  non  effecit ,  ne  peteretur ; 
Drak.  qui  confer  ad  XXXVII,  54» 
n.  aa.  Sed  forte  legendum  cum  Gron. 
offecit,  b.  e.  obstitit,  impediyit,  ut  ly 
53;  U,  a,  3o;  Sallust.  Cat.  a8,  5i, 
58 ;  ad  quae  loca  yide  Cort.  et  Editio- 
nem  nostram.  Ed.  —  Regimen  rerum, 
rector.  Conf.  ad  III ,  1 5,  n.  8. 

6.  Nullam  puhlici  eonsilii  societa- 
tem ,  nuUam  societatem  populi  alicujus 
etrusci ,  publico  consilio  secum  ineun- 
dam,  movissent,  hortatu  et  preeibus 
eGTecissent ,  Tel  populum  aliquem  ad 


eam  societatem  perpulissent.  Confer 
ad  Tacitttm,  Annal.  III,  43)  7.  — 
Voluntarios  undique  ad,  ob,  spem 
prcedo!  adsciverunt,  forte  acciverunt. 
Confer  ad  XXIV,  19,  n.  3,  et  XXV, 
a5,  n.  9. 

'j.Sicutlegatorum  antea  casde,  ride 
cap.  17.  —  Novorum  colonorum,  vide 
cap.  3o. 

8.  Veios  an  Fidenas  sedem  belli  ca- 
perent,  sedem  reiiim  ad  bellum  neces- 
sariafum ,  locumque  munitum ,  unde 
excu];siones  commode  fierent  ad  vici- 
nos  infestandos.  Sic  sedem  ad  casterd 
exsequenda  XXIX ,  35 ,  n.  a ;  ra  arx 
fuit  Hasdrubali  ad  excursiones  circa 
in  mediterraneos  populos  faciendas , 
XXVIII,  3,  n.  2, et XXXIII,  14, n.  i; 
dpp.HTinptov  -repo?  rbv  iroXc(i.ov  ap.  Polyb. 
I,  i7;II,  5i,  5a;III,  i5;IV,  7i;et 
.opfiYlTiQpicv  lu^u^c  xara  Ttif  tcav  itoXs- 
u,tci)Y  ^(dpa(  ibid.  V,  3 ,  n.  9.  Confer 
supra  ad  I,  33,  n.  7 ;  II,  34 ,  n.  8;  et 
infra  ad  VII,  11 ,  n.  a;  VII,  39,  n. 
3 ;  XXVI,  7t  n.  2 ;  XXVIII ,  42 ,  n. 


66  T.     L I  V  1 1  U.  C.  328-3a9. 

Tibef  i ,  Veicntes  Fidenais  translulerunt  beUum.  Romx 
tcrror  ingens  erat :  accito  exerditu  ab  Veiis,  eoque 
ipso  ab  re  male  gesta  perculso ,  castra  locantur  ante 
portara  Coilinam ,  et  in  muris  armati  dispositi, et  justi- 
tium^  ili  foro,  tabernseque  clausas;  fiuhtque  omnia 
ca^tris,quam  urbij  similiora. 

XXXII.  Tum  trepidam  civitatem ,  praeconibus  per 
vicds  dimissis ,  dictator '  ad  concionem  advocatam  in- 
crepuit ,  quod  animos  ex  tatn  le^ibusfortuncR  momentis 
suspensos  gererent  ^ut  f  pari/a  jactura  accepta^  qucBipsa 
non  virtute  hostium^  nec  igna^id  romani  exercitus  y 
sed  discordia  imperatorum ,  accepta  sit,  veientem  ho- 
stem  sexies  Victum ,  pertimescant ,  Fidenasque  prope 
scepiu^cdptas  quam  oppugnatas :  eosdem  et  RomanoSy 
et  hosies  esse,  qui  per  tot  sceculajuerint :  eosdem  ani- 
mos  ^  easdem  corporis  vires^  eadem  arma  gerere.  Se 
quoque  eumdem  dictatorem  Mam.  jHmilium^  esse^ 
quiante  FeientiumFidenatiumqUe,  adjunctisFalisciSy 
adNomentum  exercitus fuderit ;  etmagistrum  equitum 
A.  Comehum  eumdem  in  aciefore^  qui  priore  bello 
tribunus  militum ,  iMrte  Tolumnio  rege  Veientium  in 


9;  XXXVII,  18,  n.  3;  quibils  locis 
etiam  caput  et  arx  helli  dicitar. 

9.  Justitium  in  foro  ,  taherhasqut 
elauso!,  V.  III,  3,  n.  i,et  tH,  27,  n.  3. 

CjLp.  XXXII.  I.  Dictator  ad  con* 
cionem  advocatam  increpuit,  yide  ad 
ni,  3,  n.  I. — Animos  ex  tdm  leyihus 
JbrtuncB  momentis  (v.  ad  I,  47)  n*  7« 
et  III ,  2  7 ,  n.  6  )  suspensos ,  pendentes : 
nam  suspensum  ex  aliqua  re  dicitur, 
quod  iiide  pendet ,  vel  ita  se  habet , 
ut  illa  res  est.  Confer  ad  XLIV,  18, 
n.  I.  —  Hoslem  sexves  victum  :  undis 
paulo  post :  septimam  infiUnttn  dijk' 
ctionem,  Cf.  et  Y,  4»  n.  6 ,  toMs  pro 
sexies  multi  MSS ;  et  sane  saepius,  quam 
sexies,  victiVeientes;  septies  edd.  antt. 


atlte  Ald.  iexcentits  conj.  KJock.  pro- 
verbidli  locutione ,  itt  milUes  V,  4,  No- 
Vies  cum  Veientibus  hactentift  confli- 
ctatuta  :  at  pugnas  post  amissum 
Cremerse  prs&sidium  pro  una  suppu- 
tare  yidetUr  Livitis;  Glar. — ^Hic  censet 
Cteveritts  intelligendum  non  pr«lio 
t^ntum  €t  acii^  *victum ,  sed  bello.  Hinc 
inira  in  ea  ipsa  orationki  hane  nume- 
rat  dictator  septimam  infiUcem  defi- 
ctionem :  et  lib.  v,  c.  4 » Appitis  de  iis- 
dem  Veientibus,  septies  r^ellarunt,  £n. 
-^JSosdem  et  Romanos ,  ethostes  esse, 
qui  pet"  tot  saecttia  fierunt  f^Btperam 
Haverk.  et  Harlei.  sec.  Ed. 

2.Mam.  JEmiUum,  quiante  Veien' 
tium,  etc.  v.  c.  17  s,-^A.  CorneUum... 


u.cs^talg:  LIBER  IV.   CAP.   XXXII.  67 

conspectu  duorum  exercituwn  occiso ,  spolia  opima 
Jovis  Feretrii  templo  intulerit.  Proin  memoreSy  secum 
triumphos,  secum  spoUa  j  secum  victoriam  esse ,  cum 
hostibus  scelus^  legatorum  contrajus  gentium  inter" 
fectorum^  ccedem  inpace  Fidenatium  colonorum,  in^ 
ducias  ruptasy  septimam  infelicem  defe^onem  y  arma 
caperent.  Simul  castra  castris  conjunxissent ,  satis  con- 
fidere ,  nec  sceleratissimis  hostibus  diuturnum  ex  igno- 
minia  exercitus  romani  gaudium  fore ;  et  populum 
romanum  intellecturum ,  quanto  melius  de  repubUca 
meriti  sintj  qui  se  dictatorem  tertium  dixerint,  quam 
eos^y  quiy  ob  ereptum  censurce  regnum^  labem  secundas 
dictaturcB  suas  imposuerint.  Yotis  deinde  nuncupatis 
profectus ,  mille  et  quingentos  passus  citra  Fidenas 
castra  locat ;  dextra  montibus ,  laera  Tiberi  amne  septus. 
T.  Quintium  Penum  legatum  occupare  montes  jubet, 
occultumque  id  jugum  capere,  quod  ab  tergo  hostibus 
foret.  Ipse  postero  die ,  quum  Etrusci  ^  pleni  animo^ 
rum  ab  pristini  diei  meliore  occasione ,  quam  pugna , 
in  aciem  processissent ,  cunctatus  parumper ,  dum  spe- 
culatores  referrent ,  Quintium  evasisse  in  jugum  pro- 
pinquum  arci  Fidenarum,  signa  ®  profcrt :  peditumque 
aciem  instructam  pleno  gradu  in  hostem  inducit :  ma- 


spoUa  opima...  intulerit,  vide  t,  i^, 
ao,  ibiquenot.  4« 

3.  Scelus  legatorum  interfectorum , 
ceedem  cohnorum,  vide  cap.  17,  3o 
et  3x  extr. 

4.  Quam  eos,  qui  oh  ereptum  cen» 
suras  regnum,  etc.  vide  cap.  24.  Sed 
▼oc.  eos  delendum ,  Tel  leg.  censores, 
quod  jam  alii  monuere.  —  Labem  di' 
ctaturat  suas  imposuerint,  nt  ap.  Cart. 
TII ,  7 ;  Cic.  pro  Quintio,  cap.  3x,  et 
Sallust.  Catil.  48,  ubi  vide  Corte  et 
Wass. 

5.  Mtrusei,  Telcntcs ,  ab  meUore  «6- 


easione,  post,  vel  propter  (yide  ad  I, 
I ,  n.  5  )  meliorem  (  bene  pugnand!  ) 
occasionem  (▼.  ad  I,  zi,  n.  x),  quam 
pugnam  (yide  c.  3  x  -pr.) ,  pristini  diei, 
non  ejus ,  qui  proxime  prsecesait  bunc 
diem,  yel  bestemi  (nam  plures  dies 
inter  bunc  et  eum>  quo  Etruscis  oblata 
erat  occasio  bene  pugnandi ,  interces- 
sere,  quod  ex  cap.  boc  et  3x,  liquere, 
jam  monuit  Duk.),  sed  unius  e  supe- 
rioribos  diebus,  ut  IX,  i3,  n.  4  (i>or- 
maHg,  ehemalig). 

6.  Signa  profert,  vide  ad  cap.  9, 
n.  7.  —  Gradu  pleno,  grandiore,  vel 


0. 


68  T.  Livii  ^:^f4: 

gistro  equitum  praecipit,  ne  injussu  pugnam  incipiat: 
se ,  quum  opus  sit ,  equestri  auxilio  signum  daturum : 
tum  ut  memor  regise''  pugnae,  memor  opimi  doni, 
Romulique  ac  Jovis  Feretrii,  rem  gereret.  Legiones 
impetu  ingenti  confligunt  :  Romanus  odio  accensus , 
impium  Fidenatem ,  praedonem  Veientem ,  ruptores 
induciarum ,  cr uentos  legatorum  infanda  caede,  resper- 
sos  sanguine  colonorum  suorum,  perfidos  socios,  im- 
belles  hostes  compellans ,  factis  simul  dictisque  odium 
explet. 

XXXIII.  Concusserat  primo  statim  congressu  ho- 
stem;  quuni  repente,  patefactis  Fidenarum  portis, 
nova '  erumpit  acies ,  inaudita  ante  id  tempus  invi- 
sitataque :  ignibus  armata  ingens  multitudo,  facibusque 
ardentibus  tota  collucens,  velut  fanatico^  instincta 
cursu ,  in  hostem  ruit ;  formaque  insolitae  pugnae  Ro- 
manos  parumper  exterruit.  Ttun  dictator,  magistro 
equitum  equitibusque ,  tum  ex  montibus  Quintio  ac- 

incitato,  qui  medius  est  inter  gradum  acies  inaudita,  etc.  Conf.  ad  VII,  17, 

militarem  et  cursum ;  Ernest.  Militari  n.  i. — Invisitata,  antea  non  Tisa.  Al. 

gradu  XX miilia  passuum  horis  quin-  inusitata ,  solenni  errore,  ut  V,  17, 

que  duntaxat  testivis  conficienda sunt:  35,  87  ;  XXVII,  89  ;  XLV,  4a.  — 

pleno  autem  gradu,  qui  citatior  est,  Nostri  tamen  MSS  inusitata  feront. 

totidem  horis  XXIV  miUia  peragenda  En. — Facibusque  ardentibus ,  vide  ad 

sunt :  quidquid  addideris,  jam  cursus  II,  4a  ,  n.  7  ;  et  de  toto  h.  1.  ad  VII , 

est,  cujus  spatium non potest  definiri;  17,  n.  i ;  et  Tac.  Ann.  XIV,  3o,  2. 

Veget.  de  Re  milit.  1 ,  9.  Confer  ad  Ignes  elfaces  b.  1.  sunt  synon.  et  hoc 

VIII,  6 ,  n.  6;  IX,  45,  n.  7;  XXXIV,  explicat  illud ,  anguibus  armata  non 

x5,  n.  a;  XXXIV,  16,  n.  i ;  Manut.  male  conj.  Grut.  ex  VII,  17,  n.  i,  et 

adCicer.  ad  Div.  XII,  16;  Cort.  et  Flor.  I,  la,  7,  ubi  confer  Duk. 
Wass.  ad  Sallust.  Jug.  98,  al.  io3;  ^,  Fanaticoinstinctacursu,Tkumine 

Burm.  ad  Quintil.    declam.  III,  a  ;  quodam  afflata  et  ad  cursum  impulsa. 

firoulOias.  ad  Prop.  IV,  10,  36.—  Confer  XXXVIII,  18,  et  Duker.  ad 

Mquestri  auxilio,  vide  ad  X,  5,  n.  4.  Flor.  III,  19,  4.  —  Romanos  parum- 

7.  Regias  P^^gnce ,  cum  Tolumnio,  per  exterruit;  pantm  exterruit  Leid. 

cpimi  doni,  etc.  Confer  cap.  19,  ao.  sec.  reliquisdissentientibus,qui  vulga- 

—  Cruentos  legatorum  caide,  etc.  cf.  tum  defendunt.  Et  alibi  saepe  Liviiis  ea 

ad  cap.  3i ,  n.  7,  et  3a  ,  n.  3.  voce  usus  est ;  verbi  gratia,  lib.  ix, 

CA.r.   XXXIII.    I.    No9a  erumpit  cap.  10,  et  lib.  v,  cap.  38.  Ed. 


v.cMl'.       LIBER    IV.  CAP.   XXXIII.  69 

cito,  prseliiun  ciens,  ipse  in  sinistrum  cornu,  quod, 
incendio^  similius  quam  praelio ,  territum  cesserat  flam- 
mis ,  accurrit :  claraque  voce ,  Fumonevicti,  inquit ,  i;^- 
lut  examen  apum  loco  vestro  exacti^  inermi  cedetis 
hosti?  nonferro  exstinguetis  ignes  ?  nonfaces  has  ipsa^ 
pro  se  quisquCy  si  igni,  non  telis^  pugnandum  est, 
ereptas  ultro  inferetis  ?  Agite  nominis  romani  ac  vir* 
tutis  patrum  vestrceque  memores ,  vertite  incendium 
hoc  in  hostium  urbem  ;  et  suisflammis  delete  Fidenas  y 
quas  vestris  beneficiis placare  non  potuistis :  legatorum 
hoc  vos  vestrorum  cohnorumque  sanguisj  vastatique 
fines  monent.  Ad  imperium  dictatoris  mota^  cuncta 
acies  :  faces  partim  emissae  excipiuntur,  partim  vi  eri- 
piuntur ;  utraque  acies  armatur  igni.  Magisterequitum 
et  ipse  novat  pugnam  equestrem  :  frenos  ut  detrahant 
equis,  imperat :  et  ipse  princeps,  calcaribus  subditis 
evectus ,  effreno  equo  in  medios  ignes  infertur ;  et  alii 
concitati  equi  libero  cursu  ferunt  equitem  in  hostem : 
pulvis  elatus  mixtusque  fumo  lucem  ex  oculis  virorum 
equorumque  aufert :  ea ,  quae  militem  terruerat ,  spe- 
cies  nihil  terruit  equos.  Ruinae  igitur  ^  sii^ilem  stragem 
eques,  quacumque  pervaserat ,  dedit :  clamor  deinde 
accidit  npvus  :  qui  quum  utramque  mirabundam  in  se 
aciem  vertisset,  dictator  exclamat;  Quintium  legatum 
et  suos  ab  tergo  hostem  adortos  :  ipse ,  redintegrato 
clamore ,  infert  acrius  signa.  Quum  duae  acies ,  duo 


3.  Incendio  similius  quam  preeKo 
paulo  durius  dictum  pro :  ardenti  simi- 
Hu8  quam  praelianti;  abstr.  pro  coucr. 

4«  Mota  cuncta  acies,  vid.  ad  XLIV, 

I,  n.  5. — Jl^omt  pugnam  equestrem, 
h.  e.  mutat,  novam  ei  insolitamque 
speciem  induit.  Confer  Flor.  I,  ii, 
3.  Idem  strategema  Frontinus  quidem 

II,  8, 9,  sed  iUe  solus,  jam  Tarquinio 
adscripsit;  Drak. 


5.  Ruinte  similem  stragem,  cadave- 
ribus  hostium  promiscue  et  acervatim 
prostratis  et  jacentibus  instar  trabinm 
lapidumve  aedlficii  coUapsi  aut  diruti. 
Similiter  £tre  rmnafimdi,  vel  in  pras- 
ceps  deferri  ac  devolvi  dicuntur  V,  43, 
47»  et  XXI,  33,  qni  deturbati •  per 
prseceps  ruunt,  et  ita  ut  alter  cadat 
super alterum.— ^icet Curtius,  m ,  1 1 , 
Tum  vero  similis  ruinastrageserat.  Ed. 


70  T.  LIVII  v.cAt 

diversa  praelia,  circumventos  Etruscos  et  a  fronte  et 
ab  tergo  urgerent,  neque  in  castra  retro,  neque  in 
montes,  unde  se  novus  hostis  objecerat,  iter  fugas 
esset,  et  equitem^  passim  liberi  frenis  distulissent 
equi ,  y eientium  maxima  pars  Tiberim  efiusi  petunt. 
Fidenatium  qui  supersunt ,  ad  urbem  Fidenas  tendunt : 
infert  pavidos  iuga  in  mediam  caedem ;  obtruncantur 
in  ripis;alios,  in  aquam  compulsos,  gurgites  ferunt : 
etiam  peritos  nandi  lassitudo  et  vulnera  et  pavor 
degravant ;  pauci  ex  multis  tranant :  aiterum  agmen 
fertur  per  castra  in  urbem  :  eadem  et  Romanos  se- 
quentes  impetus  rapit ;  Quintium  maxime ,  et  cum  eo 
degressos  ilaodo  de  montibus ,  recentissimum  ad  labo- 
rem  militem ,  quia  ultimo  praslio  advenerat. 

XXXIY .  Hi ,  postquam  mixti  hostibus  portam  intra- 
vere ,  in '  muros  evadunt ;  suisque  capti  oppidi  signum 
ex  muro  toUunt.  Quod  ubi  dictator  conspexit  (jam 
enim  et  ipse  in  deserta  hostium  castra  penetraverat ) » 
cupientem  militem  discurrere  ad  praedam ,  spe  injecta 
majoris  in  urbe  praedae ,  ad  portam  ducit ;  receptusque 
intra  muros ,  in  arcem ,  quo  ruere  fugientiuip  turbam 
videbat ,  pergit  :  nec  minor  caedes  in  urbe ,  quam  in 
praeiio ,  fuit ;  donec ,  abjectis  armis ,  uihil  praeter  vitam 
petentes,  dictatori  deduntur  :  urbs  castraque  diri- 
piuntur.  Postero  die  singulis^  captivis  ab  equite  ad 


6.  Equitem  (  romanum ,  hostibus 
liigieiitiba*  ubique  obvium)  disntlis- 
ftnf  ( iu  •cripu  «uctore  Gronoy.  pro 
vnlg.  disp^iisseru)  equi,  b.  e.  in  Tarias 
paites  tuliBfent»  dissipassent,  ita  ut 
omnes  fere  exitus  viasque  obsiderent. 
Sic  difftrrt  VI,  4a ,  n.  5 ;  et  apud 
Velleinm,  U,  79  (obi  vide  Intpp.); 
Tacit.  Hist.  V,  23  extr.  —  Gurg^UsJt" 
runt,  aufenmt.  —  J^adem  via.  —  Sunt 
qui  eodem  malueiint  quibusdam  re- 


pertum  in  codicibus  :  id  est,  in  eum» 
dem  locum ,  nempe  in  urbem.  Nostram 
autem  in  lecturam  optimi  uno  ore  li- 
bri  cpnspirant;  et  insuper  notandum 
ea  voce  eadem  ,  adverbio  loci ,  saepius 
usum  ease  livium*  Vide  inferius  paulo, 
cap.  XXXIX ;  rursum  lib.  v,  fsap.  xi.vx, 
et  ^.  £d. 

Cap.  XXXTV.  I .  Jn  nuiros  evadunt, 
vide  ad  II,  7,  n.  7. 

a«  Singulis  captivis  ab  equite  quoli- 


u.c:3.'^3:;  lib.  iv.  cap.  xxxiv.  xxxv.  71 

centurionem  sorte  ductis,  et,  quorurn  eximia  viitus 
fiierat,  binis ,  aliis  sub  corona  venumdatis ,  exercitum 
victorem  opulentumque  praeda  triumphans  dictator 
Romam  reduxit ;  jussoque  magistro  equitmn  abdicare 
se  magistratu,  ipse  deinde  abdicat  die  sexto-decimo, 
reddito  in  pace  imperio ,  quod  in  bello  trepidisque 
rebus  acceperat.  Classi  ^  quoque  ad  Fidenas  pngn^tum 
cum  Veientibus,  quidam  annales  retulere  ;  rem  aeque 
difficilem  atque  incredibilem ;  nec  nunc  latp  satis  ad 
hoc  amne;  et  tura  aUquanto  ,  ut  a  veteribus  acpepi- 
mi^s ,  arctiore ;  nisi  in  trajectu  foirte  fluminis  prohi- 
bendo ,  aliqtiarum  navinm  coiicursum  in  ^  majus ,  ut 
fit ,  celebrantes ,  navalis  victoriae  vanum  titulum  ap- 
petiviepe. 

XXXV.  Insequens  annus  tribimos  militares  con- 
sul^ri  potestate  habuit,  A.  Sempronium  Atratinum , 
L.  Quintium  Cincinnatum ,  L.  Furium  Medullinum , 
L.  Horatium  Barbatum.  Veientibus  auporum  viginti 
indudae  datas ,  et  ^quis  triennii  j  quum  plurium  anno- 
rum  petissent :  et  ab  seditiopibus  urbanis  otium  fmt. 
Annum  inseque^tem,  neque  bello  Coris,  neque  doipi 
seditione  insignem ,  ludi  bello  voti  celebrem ,  et  tri- 
bunorum  militum  apparatu,  et  finitimorum  concursu, 
fecere.  Tribum  consulari  potestate  erant  Ap.  Claudius 
Crassus,  Sp.  Nautius  Rutilus,  L.  Sergius  Fidenas ,  Sex. 


bet  «w/«  apu.4 1  centuripnem  sorte  du" 
ctisy  et,  quorum  eqaitum  eximia  vir- 
tus/Uerfif,  binis ,  ut  singuli  equltes 
eos ,  tanqusin  yiitutis  praemia^  servos 
domiini  f^vjcfitejxx,  —  Aliis  suh  corona 
lienumdatis,  jv^de  ad  U,  17,  n.  3. 

3.  Classi  quo^ue  ad  Fidenas,  etc. 
confer  9A  cap.  %% ,  i;i.  8.  Plerique  edi- 
dece  filassihus,  ,et  ^ere,  qui  classes 
in  quibusdam  annalibus ,  a  Livio  male 
uitcIlectiSyCopiaSy  ioprlm.  e^uestres, 


dictasputarent.  Cf.  DradL.  ad  h.  1.  Heyn. 
ad  Virgil.  Btk.  VII  ,716.  —  Nec  iato 
satis  ad  hoc  amne,  ut  classi  pugnetur. 
4.  Concursum  in  majus  eeiebrantes, 
jacUntes,  dicendo  augentes,  ut  X!K.XV, 
a ,  n.  I ;  magnis  sermonibus  eelebrare, 
Tidcad  I,  4,n.  i3,etlV,  i,n.6. — 
Concursu  Gaertn.  et  Frag.  Hay.  ferunt 
a  sec.  manu.  Sed  patet  ultimamliteram 
Tou  concursum  excidisse  ob  similitodi- 
nem  proximae  voculae  m.  En. 


7^  T.  Livii  tc:tt:ii:: 

Julius  Julus.  Spectaculum '  comitate  etiam  hospitum  ^ 
ad  quod  publico  consensu  venerant ,  advenis  gratius 
fuit.  Posft  ludos,  conciones  seditiosae  tribunorum plebi 
fuerunt,  objurgantium  multitudinem,  quody  admira'- 
tione  eorum  quos  odisset  stupens ,  in  cetemo  se  ipsa 
teneret  seruitio  :  et  non  modo  ad  spem  ^  consulatus  in 
partem  revocandam  aspirare  non  auderet,  sed  ne  in 
trihunis  quidem  militum  creandis  (quce  communia 
essent  comitia  patrum  ac  plehis) ,  aut  suiy  aut  suorum 
meminisset.  Desineret  ergo  mirari^  cur  nemo  de  com" 
modis  plebis  ageret :  eo^  impendi  lahorem  ac pericu- 
lum  ,  unde  emolumentum  atque  honos  speretur :  nihil 
non  aggressuros  homines  j  si  magna  conatis  magna 
prasmia  proponantur.  Ut  quidem  aliquis  trihunus  ple- 
his  ruat  cascus  in  ccrtamina  periculo  ingentij  friictu 
nutto;  ex  quihus  pro  certo  haheaty  Patres  y  adi^ersus 
quos  tenderetj  hello  inexpiahili  se  persecuturos ;  apud 
plebem ,  pro  qua  dimicai^erity  nihilo  se  honoratiorem 
fore ,  neque  sperandum ,  neque  postulandum  esse. 
Magnos  animos  magnis  honoribus  fieri:  neminem^  se 
plebeium  contempturum,  ubi  contemni  desissent :  ex- 

Cap.  XICXY.  I.  Specfacnlttm ,  ad  mitate  etiam  hospitii,  in  quam  consir 

quod  pubUco  consensu  venerant,  co-  iiopuBlico,  rei  in  quampublice  consen' 

mitate,  etc.  Ita  fbrt«  legendum  tran»-  serant. 

positia  verbis.  Sed  Llvius  passim  et  a.  Ad  spem  consulatus  in  partan 

singula  verba  et  sententias  transponit,  suam,  seu  plebis  revocandam,  vocan- 

T.  o.  prceterquam  infra  cap.  4S  pr.  dam;  velutconsulatus,autuniuscerte 

(ubi  vide  not.  x)  adversus  intercessio-  loci  particeps  fieret.  Gonf.  ad  Y,  ar, 

nem  collegce  inf,  c^ip.  53  med.  (quas  n.  4»  «t  YII,  22 ,  n.  4. 
Torba  cum  illis,  auxilio  futuros  esse,  3.  Eo  impendi  laborem,  etc.  confer 

jungenda  sunt )  repente  V,  8  pr.  quod  supra  cap.  a  pr. — Magna  conatis,  i£i 

minus  \oci  proditis ,  quam  oppressum  qui  magna  conarentur,  anderent.  — 

ese,  convenit.  Confer  sup.  ad  cap.  a,  Ruat  ccecus,  vide  ad  IX,  5,  n.  4. — 

n.  3 ,  et  lU ,  7a ,  n.  3 ,  et  verba  majore  Bello  inexpiabili,  vide  ad  XXXIX» 

mole  y,  la,  n.  6,  quae  ad  remotius  5i,  n.  3. — Neque  sperandum,  neque 

tractabantur  referenda  monet  Periz.  postulandum  esse,  ut  aliquis  tribunus 

Conf.  sup.  ad  cap.  2 ,  n.  3,  et  ad  III,  plebis,  etc. 
73,  n.  3.  Alii  conj.  ad  quos,  vel  eo'  4*  Neminem  seplebeium  contemptU" 


trc:  3:9^3::  LIB.  IV.  CAP.  XXXV.  XXXVI.  78 
periendam  rem  denique  in  uno  aut  altero  esse,  sitne 
aliquis  pleheius  ferendo  magno  honori;  an  portento 
simile  miraculoque  sit^fortem  ac  strenuum  virum  ali- 
quem  exsistere  ortum  ex  plebe.  Summa  vi  expugna- 
tum  esscy  ut  tribuni  militum  consulari  potestate  et  ex 
plebe  crearentur  :  petisse  viros  domi  militiceque  spe^ 
ctatos  :primis  annis  sugillatos ,  repulsos;  risui  patribus 
fuisse;  desisse  postremo  prcebere  ad  contumeliam  os : 
nec  se  videre^  cur  non  lex  quoque  abrogetury  qua  id 
liceaty  quod  numquam  futurum  sit :  minorem  ^quippe 
ruhoremfore  injuris  iniquitate,  quam  si  per  indigni" 
tatem  ipsorum  prcetereantur. 

XXXVl.  Hujus  generis  orationes ,  cum  assensu  au- 
ditae,  incitavere  quosdam  ad  petendum  tribunatum 
militum,  alium  alia  de  commodis  plebis  laturum  se 
in  magistratu  profitentem  :  agri  publici  dividendi  co- 
loniarumque  deducendarum  ostentatae  spes ;  et  vecti- 
gali  possessoribus  agrorum  imposito,  in  stipendium 
militum  erogandi  aeris.  Captatum  deinde  tempus  ab 
tribunis  militum ,  quo  per '  discessum  hominum  ab 
urbe ,  quum  Patres  clandestina  denuntiatione  revocati 
ad  diem  certam  essent ,  senatus  consultum  fieret ,  ab- 
sentibus  tribunis  *  plebi ;  ut ,  quoniam  Volscos  in  Her- 


rum,  neminem  plebeiorum,  vel  nemi- 
nem,  quod,  seu  etsi  plebeiua  sit,  in- 
diguum  se  honoribus  judicaturum, 
humiliter  de  se  sensurum  et  magnos 
animos  non  habiturum,  ubi  desissent 
(forte  desisset,  nisi  nemo,  ut  quisque, 
collect.  dici  malis)  contemni  ab  aliis  et 
adeo  ab  bominibus  suse  sortis ,  b.  e.  in 
creandis  summis  magistratibus  praeter- 
iri,  ad  eos  non  admitti.  Conf.  XXII, 
34,  n.  6,  et  XXV,  38,  n.  9.  — Sitne 
aUquisplebeiusferendo  magno  honori, 
vide  ad  II ,  9 ,  n.  5. 

5.  Minorem  ruborem,  pudortm  et 


contumeliam,^r0  injuris  iniquitate, 
si  lege  iniqua  a  summis  honoribus  ex- 
cluderentur,  si  ad  eos  aspirare  lege 
non  liceret ,  quam  si  illis  haberentur 
indigni. 

Ca.p.  XXXVI.  X.  Perdiscessumho- 
minum  ah  Urbe  (rusticandi  gratia,  ut 
-videtur;  Doer.)  captatum  tempus,  t. 
III ,  9,  n.  4. — Addiem  certam;  certum 
habent  qnidam ;  male :  inhac  enim  locu- 
tione  Livius  feminino  uti  amavit.  En. 

2.  Tribunis  plebi  (vide  ad  II,  33, 
n.  a  )  non . . .  quod  contenderent ,  fitit , 
scil.  aliqnid,  vel  causa  et  ratio. 


▲.  C.  4at— 4atf. 
TJ.  C.  33 1—332- 


76  T.  LIVII  ^ 

ab  hoste  sublatus ;  ab  Romanis  dissonus,  impar,  segnius 
saepe  iteratus,  incerto  clamore  prodidit  pavoretti  ankno- 
rum  :  eo  ferocior  illatus  hostis ,  urgere  scutis ,  micare 
gladiis  !  altera  ex  parte  nutant  circumspectantibus  ga- 
lese ,  et  incerti  trepidant ,  applicantque  se  turbae :  signa 
nunc  resistentia  deseruntur  ab  antesignanis ,  nunc  in- 
ter  suos  manipulos  recipiuntur  :  nondum  fuga  certa  ; 
nondum  victoria  erat  :  tegi  magis  Romanus ,  quam 
pugnare  :  Volscus  inferre  sigiia ;  urgere  aciem ;  plus 
caedis  hostium  videre ,  quam  fugae. 

XXXVIII.  Jam  omnibus  iocis  ceditur :  nequidquam 
Sempronio  consule  objurgante  atque  hortante ,  nihil 
nec  imperium ,  nec  majestas  valebat ;  dataque  mox  terga 
hostibus  forent ,  ni  Sex.  Tempanius ,  decuria  *  equitum , 
labente  *  jam  re ,  praesenti  animo  subvenisset  :  qui 
quum  magna  voce  exclamasset,  ut  equitesy  qui  sal- 
uam  rempublicam  vellent,  ex  equis  desiUrent;  om- 
nium  turmarum  equitibus ,  velut  ad  consulis  imperium 
moti&^NisihceCy  inquit,  armata  cohors  sistat  impetum 
hostiumy  actum  de  imperio  est :  sequiminipro  vexillo 
cuspidem  meam :  ostendite  Romanis  Volscisque ,  neque 
equitibus  vobis  ullos  equites^  nec  peditibus  essepedites 
pares,  Quum  clamore  comprobata  adhortatio  esset , 
vadit  alte  cuspidem  gerens  :  quacumque  incedunt ,  vi 
viam  faciunt  :  eo  se  inferunt  objectis  parmis ,  ubi  suo- 


animorum,  cf.  XXX,  34  pr.  Polyb. 
XV,  za  extr.  et  Homer.  H.  IV,  437 
sq.  —  Incerto  ciamore  yerba  impor- 
tuna  et  forte  delenda ;  aaltem  legend. 
incertut  clamor  (conf.  ad  1 ,  3 ,  n.  8  ) : 
sed  praestat.  simpl.  ineertus.  Gonf.  X , 
36,  n.  3.  Alii  pro  clamore  conjic.  te- 
nore,  clangore,  sonore,  canore,  etia^ 
ore,  et  ianguore, 

Cap.  XXXVIII.  I .  Decurio  equitum, 
qoi  praeest  un^  tumue,  qu»  XXXII 


equites  habet.  SIc  Vegetius,  11,  1 4^ 
2.  Labentejam  re,  conf.  ad  Praefiit. 
n.  ](3 ,  nisi  leg.  iabante  cnm  Grono¥. 
qui  et  mox  cum  Scbelio  scribendnm 
putabat  :  Nisi  iuec,  inquit,  parmflta 
coiiors,  etc.  Gonfer  c.  39  pr.  Equitum 
fmssepannas,  docetLips.  demil.  rom. 
III,  7.  Turmae  autem  equitum  in  hac 
pedestri  pugna  formaverant  eoiiortem, 
sibique  tanquam  peditibus  centuriones 
prfefecerant;  -vide  cap.  42  pr. 


A,  C.  4att- 


^:;:jra  LIB.  IV.  CAP.  XXXVIII.  XXXIX.   77 

rum  plurimum  ^  labor^oa  vident :  restituitur  omuibus 
locis  pugna ,  in  quae  eos  impetus  tulit ;  nec  dubium 
erat ,  quin ,  si  tam  pauci  simul  obire  omnia  possent , 
terga  daturi  hostes  fuerint. 

XXXIX.  £t  quum  jam  parte  nulla  sustinerentur , 
dat '  signum  volscus  imperator  ^  ut  parmatis ,  novse 
cohorti  hostium,  locus  detur,  donec  impetuillati  ab 
suis  excludantur  :  quod  ubi  est  factum ,  interclusi  equi- 
tes  :  uec  perrumpere  '  eadem ,  qua  transierant,  posse, 
ibi  maxime  confertis  hostibus ,  qua  viam  fecerant :  et 
consul  legionesque  romanae,  quum,  quod  tegumen 
modo  omnis  exercitus  fuerat ,  nusquam  viderent ,  ne 
tot  fortissimos  viros  interclusos  opprimeret  hostis, 
tendunt  in  quemcumque  casum.  Diversi  Volsci  hinc 
consulem  ac  legiones  sustinere ,  altera  fronte  instare 
Tempanio  atque  equitibus :  qui  quum  saepe  conati  ne- 
quisseut  perrumpere  ad  suos ,  tumulo  occupato ,  in^  or- 
bem  se  tutabantur ,  nequaquam  inulti :  nec  pugnae  finis 
ante  noctem  fuit.  Consul  quoque,  nusquam  remisso 
certamine ,  dum  quidquam  superfiiit  lucis ,  hostem 
tenuit :  nox  iucertos  diremit ;  tantusque  ab  ^  impru- 
dentia  eventus  utraque  castra  tenuit  pavor ,  ut ,  re- 


3.  Plurimum  laborem,  acerrimiim 
«ertamen,  ut  irovo?  et  (xoxOo?)  ▼*!  pl*»- 
rimiim  pericnli  aut  cladis.  Lahores  et 
jptfriVruZa  junguntur  IV,  35;  XXV,  6; 
XXXIII,  39. — Sic  labores  HesperUe, 
Sifins  ,1,3;  nostr.  edit.  p.  3.  Ed. 

Cap.  XXXIX.  I.  Dat  signum  vol- 
scus  imperator,,  imperavit  Toce,  ut  II, 
ag ,  et  XXI,  14  ,  n.  3  ;  vel  vulgavit, 
prodidit,  dixit,  ut  V,  36,  n.  i;  XXI, 
x4,  2  al.  impetu  illati  in  medios  ho- 
stes ,  otrimqae  cedentes ;  nisi  cum  Du- 
\,cto  legere  malis  impetu  elati,  longius 
progressi ,  quam  ut  ad  suos  recipere  se 
possent ,  ut  supra  III ,  5.  Furium  lega- 


tum  longius  extulit  cursus ....  ita  ex- 
cbisus,  etc. 

2 .  Perrumpere  eadem  via ,  seu  parte. 
Confer  ad  III,  70,  n.  2. 

3.  In  orbem  se  tutabantur,  vid.  II , 
60 ,  n.  6. — Nequaquiim  inuiti;  multi 
habent  Lovel.  3,  et  qusdam  ex  priscis 
excusis,  solito  errore.  Eo. —  Hostem 
tenuit  pugnando ,  cum  eo  pugnavit. 

4.  Ab  imprudentia  eventus ,  ob  igno- 
rantiam  eventus  prelii.  Sic  imprudens 
dicitur  ignarus,  qui  ignorat,  quod  scire 
nequit,  v.  t.  religionis  Ji'X'XI ,  i4j  et 
maris  XXXIV,  9 ,  h.  e.  ignarus  et  ex- 
pers  rei  navalis. 


1*. 
U.  C.  33a. 


78  T.  Livn  ^:^:^3 

lictis  sauciis  et  magna  parte  iropedimentoruin ,  ambo 
prp  victis  exercitus  se  in  montes  proximos  reciperent. 
Tumuius  tam^n  circumsessus  ultra  mediam  noctem 
est :  quo  quum  circumsedentibus  nuntiatum  esset , 
castra  deserta  esse ,  victos  rati  suos ,  et  ipsi ,  qua  quem- 
que  in  tenebris  pavor  tulit ,  fugerunt.  Tempanius  metu 
insidiarum  suos  ^  ad  lucem  tenuit :  degressus  deinde 
ipse  cum  paucis  speculatum ,  quum  ab  sauciis  hostibus 
sciscitando  comperisset ,  castraVolscorum  deserta  esse, 
laetus  ab  tumulo  suos  devocat ,  et  in  castra  romana  pe- 
netrat.  Ubi  quum  vasta  desertaque  omnia  ^  atque  eam* 
dem ,  quam  apud  hostes ,  foeditatem  ^  itivenisset ,  prius- 
quam  Volscos  cognitus  errorreduceret ,  quibus  poterat 
sauciis  ductis  secum  ^  ignarus  quam  regionem  consul 
petisset ,  ad  urbem  proximis  itineribus  pergit. 

XL.  Jam  eo  fama  pugnae  adversse  castrorumque  de- 
sertorum  perlata  erat ;  et  ante  omnia  deplorati  erant 
equites ,  non  privato  magis  quam  pubUco  luctu ;  Fa- 
biusque  consul,  terroreurbi  quoque  injecto,  stationem 
ante  portas  agebat  :  quum  equites,  procul  visi  non 
sine  terrore  ab  dubiis,  quinam  essent,  mox  cogniti, 
tantam  ex  metu  Isetitiam  fecere ,  ut  damor  urbem  per* 
vaderet  gratulantium ,  salvos  victoresque  redisse  equi- 
tes  :  et  ex  moestis  paulo  ante  domibus ,  quae '  coticla- 
maverant  suos ,  procurreretur  in  vias ;  pavidaeque  ma- 
tres  ac  conjuges,  oblitae  prae  gaudio  decoris ,  obviam 
agmini  occurrerent,  in*  suos  quaeque  simul  corpore 

$,Su4>s  adbicem  tenuit,  Tetlnmtin  Ca.p.  XL.  x.  Quce  conclamaverant 

tumulo.  Degressus  (scUic.  de  tumulo)  suos  tanquam  mortuos;  de  quo  vete- 

pro  vulg.  Digressus  recepi  ex  editt.  rum  more  iride  ad  III ,  38,  n.  3,  et 

quibusdam.  ad  Sil.  II  >  647. —  Apud  antiquos  bo- 

6.  Fafditatem  iwenisset,  (oida.  de-  lenneeratmortuos,antequamsepulcro 

sertorum  castrorum  vestigia ;  Doer. —  reliquiar  mandarentur,  magna  ter  voce 

Quibtts  poterat  sauciis  ductis  secum,  vocari:  vide  Virg.  JEn.  VI,  5o6.  £d. 
vide  ad  I,  ag^  n.  4.  2.  /n  suos  qiteeque  simul  corpore 


X-  C.  ^2: 
U  C.  33a. 


LIBER  IV.   CAP.   XL.  79 

atque  animo ,  vix  prae  gaudio  compotes ,  efftisae.  Tri- 
bunisplebi,  qui  M.  Postumio  et  T.  Quintio  diem  dixe- 
rant,  quod  kd^  Veios  eorum  opera  male  pugnatum 
esset,  occasio  visa  est  per  recens  odium  Sempronii 
consulis  renovandce  in  eos  invidiae.  Itaque  advocata 
concione  ^  quum  proditam  Veiis  rempublicam  esse  ab 
ducibus,  proditum  deinde,  quia  illis  impune  fiierit, 
Volscis  ab  conSule  exercitum ,  traditos  ad  capdem  for- 
tissimos  equites ,  deserta  foede  castra ,  vociferati  essent ; 
C.  Juiius,  unus  ex  tribunis ,  Tempanium  *  equitem  vo» 
cari  jussit  :  coramque  eis,  Sexie  Tempani,  inquit, 
qucero  de  te ,  arbitrerisne ,  C,  Sefnpronium  consulem^ 
aut  in  tempore  pugnam  inissej  autfirmasse  suhsidiis 
aciem ,  aut  ullo  boni  consulis  Junctum  o^cio  ?  et,  tune 
ipsCy  wctis  legionibus  romanis^  tuo  consilio  equitem 
ad  pedes  deduxeris  restituerisque  pugnam  ?  excluso 
deinde  ab  acie  nostra  tibi  atque  equitibus^  num  aut 
consul  ipse  subi^enerit,  aut  miseritprcesidiumPpostero 
denique  die  ecquid  prcesidii  usquam  habueris?  dn  tu 
cohorsque  in  castra  vestra  virtute  perrupetitis  ?  ecquem 
in  castris  consulemj  ecquem  exercitum  imeneritis?  an 
deserta  ca^tra,  relictos  saucios  milites?  Hcec  pro  vir- 
tute  tuafideque  ^,  qua  una  hoc  bello  respublica  stetit, 
dicenda  tibi  sunt  hodie  :  denique,  ubi  C,  Sempronius, 
ubi  legiones  nostras  sint?  desertus  siSy  an  deserueris 
consulem  cxercitumque  ?  victi  denique  simus ,  an 
vicerimus  ? 

paiilo  post  gestiim  tribunatum  consu- 
larem  obierit ,  ante  quam  collegse  ejus 
accusarentur ;  Drak. 

4.  Tempanium  equitem  :  nam  equet 
ne  dici  potest ,  qui  decurio  equitum 

cvat  (yide  cap.  38)  :  sed  equicem  hic 
friget;  et  del.  forte;  Duk. 

5.  Fide  respublica  stetit,  vide  ad  I , 
^   «   •» 


atque  animo  effusas,  proxuentes ,  'vix 
prce  gaudio  compotes  sui. 

3.  Quod  ad  Veios  eorum  opera , 
culpa,  male  pugnatum  esset,  quinto 
ante  anno,  vide  supra  cap.  3i.  Cur 
Tero  rei  nunc  demum  facti  ?  et  cur  hi 
soU ,  neque  etiam  C  Furius  ?  yide 
cap.  3i  pr.  Ratio,  cur  Furii  mentio 
non  fiat ,  illa  esse  posset ,  quod  forte 


sane 
erat 


3,  n.  a. 


▲.  C.  42« 
U.  C.  33». 


80  T.  LIVll 

XLI.  AdversushdecTempanii  oratio '  incomptafuisse 
dicitur ;  caeterum  militariter  gravis ,  non  suis  vana  lau- 
<dibus  9  non  crimine  alieno  laeta :  Quanta prudentia  rei 
bellicce  in  C.  Sempronio  essety  non  militis  de  imperatore 
existimationem  *  esseysedpopuliromanifuisse,  quum 
eum  comitiis  consulem  legeret.  Itaque  ne  ab  se  impe- 
ratoria  consilia^  neu  consulares  artes  exquirerent^ 
quce  pensitanda  quoquemagnis  animis  atque  ingeniis 
essent;  sed ,  quod  viderit,  referreposse :  vidisse  autem 
se  priusy  quam  ab  acie  intercluderetur ^  consulem  in 
prima  acie  pugnantem ,  adhortantem ,  inter  signa  ro- 
mana  telaque  hostium  versantem :  postea  se,  ab  con- 
spectu  suorum  ablatumy  ex  strepitu  tamen  et  clamore 
sensisse ,  usque  ad  noctem  extractum  certamen  :  nec 
ad  tumulum ,  quem  ipse  tenuerat^  prce  multitudine  ho- 
stium  credere  perrumpi  potuisse,  Exercitus  ubi  esset^ 
se  nescire  :  arbitrari,  velut  ipse  in  re  trepida  loci 
prcesidio  se  suosque  sit  tutatus,  sic  consulem  servandi 
exercitus  causa  loca  tutiora  castris  cepisse  :  nec  Vol- 
scorum  meliores  res  esse  credere ,  quampopuli  romani: 
fortunam  noctemque  omnia  erroris  mutui  implesse^ 
Precantemque  ^  deinde ,  ne  se  fessum  labore  ac  vulne- 


Cap.  XLI.  I.  Oratio  incompta,  eai' 
terum  militarker  gravis ,  conf.  ad  Tac. 
Aimal.  XV,  67,  4.  —  Non  suis  vana 
laudibus,  yaniloqua,  vanas  laudis  et 
jactationis  plena. — Crimine,  crimina- 
tione. 

2.  Existimationem  (al.  aestimatio- 
nem)  esse,  yide  ad  FV,  ao,  n.  7.  Mox 
forte  legendum  consulem  legisset;  et 
deinde  ad  tumulum ,  quem  ipse  tenuer 
rit.  —  Quo!  pensitanda,  Quae  vel  ma- 
gni  animi  magnaque  ingenia  mature 
etiam  expendere  opuahaberent.  £d. — 
Credere  perrumpi  potuisse;  bene  ita 
ferunt  priscae  editiones.  Attamen  tres 


MSS  prorumpi  habent ,  ut  supra  cap. 
39  ,  qui  quum  scepe  conati  nequissent 
prorumpere  ad  suos  ;  cap.  60 ,  or  r» 
cohorsque  in  castra  ^vestra  virtuteprO' 
ruperitis.  Inde  prorumpi  quidam  ad- 
miserunt :  eam  vero  lectionem  ex  libia- 
riorum  errore  natam  esse  haud  imme- 
rito  censet  Drakenborch.  Vox  autem 
crec^re  abest  ab  omnibus  editis,  quos 
yidimus,  Aldo  antiquioribus.  Isquidem 
primus  addidit ,  et  omnes  scriptos  con- 
cinentes  habet.  En. 

3.  Precantemque  deinde ....  dimis- 
sum,  scil.  accipio  (quod  in  uno  MS 
Neapol.  et  quibusdam  edd.  antt.  addi- 


U.  C.  33a. 


LIB.  IV.  CAP.  XLI.  XLIL  8i 

ribus  tenerent,  cum  ingenti  laude  non  virtutis  magis, 
quam  moderationis,  dimissum.  Quum  hsec  agerentur, 
jam  consul  via^  Lavicana  ad  £ainum  Quietis  erat  :  eo 
missa  plaustra  jumentaque  alia  ab  Urbe  exercitum 
affectum  praelio  ac  via  nocturna  excepere.  Paulo  post 
in  Urbem  est  ingressus  consul,  non  ab  se  magis  enixe 
amovens  culpam ,  quam  Tempanium  meritis  laudibus 
ferens.  Moestae  civitati  ab  re  male  gesta,  et  iratse  duci- 
bus,  M.  Postumius  ^  reus  objectus,  qui  tribunus  mili- 
tum  pro  consule  ad  Yeios  fuerat ,  decem  millibus  £eris 
gravis  damnatur.  T.  Quintium  collegam  ejus,  quia  et 
in  Volscis  consul  auspicid  dictatoris  Postumii  Tuberti , 
et  ad  Fidenas  legatus  dictatoris  alterius  Mam.  :£milii, 
res  prope  gesserat,  totam  culpam  ejus  temporis  in  prae- 
damnatum  coUegam  transferentem ,  omnes  tribus  ab- 
solverunt.  Profuisse  ei  Cincinnati  patris  memoria  dici- 
tur,  venerabilis  viri,  et  exactae  jam  aetatis  Capitolinus 
Quintius,  suppliciter  orans,  ne  se,  brevi  reliquo  vitae 
spatio,  tam^  tristem  nuntium  ferre  ad  Cincinnatum 
paterentur. 

XLII.  Plebs '  tribunos  plebi  absentes ,  Sex.  Tempa- 
nium ,  A.  Sellium ,  Sex.  Antistium ,  et  Sp.  Icilium,  fecit ; 


tur),  Yelfirunt,  tradunt,  etc.  Tale 
Terbiim  calpalibrarioruin  excidisse  vi- 
detur;  saltem  supplendum  est.  Si  haec 
Terba  ad  initium  capitis  referas ,  sequi 
nunc  debebat  precansque  deinde, .  .  . 
dimissus;  nisi  quis  LiTium  post  inter- 
vallum  satis  longum  orationiis  anteced. 
immemorem  fuisse  diceremaKt;  Doer. 
Conf.  ad  II,  32 ,  n.  3. 

4.  Fia  Lavicana,  videad  II,  Sg,  n. 
5;  adfanum  Quiecis,  extra  et  prope 
portam  Collinam. 

5.  M.  Postumius  et  T.  Quintius  rei , 
vide  ad  cap.  40,  n.  ^.—^Trihunus  mi- 
litum  pro  consuU ,  al.  consolari  pote- 


state ;  nisi  cum  Dukero  legendum  tri6f 
mil.  p.  e.  b.  e.  potestate  consulari. 

6.  Tam  tristem  nuntium  ferre  ad 
Cincinnatum  ,  in  inferis,  ad  ejus  um- 
bras.  ConferVirg.  iEn.  II,  547  seq.  et 
ad  JjiTena].  II,  z53  seq. 

Ci.p.  XLII.  I.  Plebs  tribunos  plebi 
(Tide  ad  II,  33 ,  n.  a  )  fecit  absentes 
h.  L  non  abUrbe,  sed  a  campo  Martio 
et  comitiis,  non  petentes  trlbunatum. 
Cf.VIII ,  22 ,  n.  a ;  X ,  5  extr.  22  extr. ; 
XXVI,  22 ,  n.  6 ;  forte  et  XXII ,  35, 
n.  6.  Magistratus  tamen  etiam  absentei» 
ab  Urbe  nonnunquam  creabantur,  ut 
XXIII,  24;  XXIV,  9,  43.  —  £.  An^ 


8nn        T   ¥  ir  T  T  A.  C.  4>o— 4^8« 

2  1 .     JLil  V  1 1  U.  C.  33a— 334. 

quos^  et  pro  centurionibu^  sil>i  ppaelecer^nt,  Terapanio 
auctore ,  equites.  Senatus ,  quum  odio  Sempronii  con- 
suiare  nomea  offendieret ,  tribynos  miUtum  consulari 
potestajte  creari  jussit :  creati^  s^nt  L.  Manlius  Capito- 
linus ,  Q.  Antonii^s  Mereni)a ,  h'  Papirii^s  MugiUapus. 
lyincipio  statinji  ^i^ni  L.  jHorteosius  tribufnis  plebis  C. 
Seoipronio  consuU  anni  prioris  djem  diyilt :  quem  quum 
quatuor  coUeg^^  inspectante  populo  rom^no,  orarent, 
ne  imperatorem  suuip  innoi^i^pa^  in  quo  nibil  praeter 
fortunam  reprehepdi  posset,  vexaret;  aegre  ]9Qrt/en$ius 
pati ,  tent^itionye)»  eam  credens  lesse  pefsevfsraiiltjiqs  si^ae ; 
nec  precibus  tribunQri^m ,  quae  in  speciem  luodo  ja- 
ctientur,  sed  auxiUo  con^dere  reun^.  Itaque  modo  ad 
fii^fn  conve^sus ;  Ubi  illi  pq,tricii  spirit^s ,  ubi  suknisus 
etfid^ns^  innocentifis  animus  esset?  qudefirebat :  sub  tri- 
b^nitia  umbrfL  (^qns^lf^rerf}  jiirum  delituissp.  Modo  ad 
coU/eg9$;  Fds aufem, si r^mnp^ragOy  quid acturiestis? 

an  ^repturi  jus  populo  y  fitev^rsuritribunitian^pQtesta- 
tem  ?  QuuiQ  iUi ,  et  de  Sen^prQnio,  et  de  omnibus  sum' 
mam  populi  romani  potestatem  esse,  dicerei^t,  mBp  se 


ti^tium  et  Sex.  Potfipilium  alii,  forte 
rectius.  Confer  cap.  44  pr. 

2.  Quos  et  pro  centurionihus  sibi 
pnefeceriint,  confer  ad  cap.  3S ,  n.  a. 
— Pro  centurionibus  dicit  LiTiiui ,  non 
centuriones,  quk  nulU  emnt  centu- 
rtones  apod  equitea ,  sed  proprii  erant 
iUi  pedeftrium  copiarum.  Sed  bi  equi- 
tes,  quum  sine  eqnis  tum  esaent,  pro 
pedestribus  copiis  faaberi  potuerant  et 
roluerant,  atque  idpo  sibi  quosdam 
<piasi  cei^turiones  pre&cerant.  Eo.  — 
Qffenderet  scilicet  cives,  populum ; 
vel  inyisum  esset ,  propter  odium  Sem- 
pronii  consulis. 

3.  Creati  sunt,  cur  tres  tantum, 
quum  jam  quatuor  quotannis  creari 
coeperint  ?  Sigonius  bene  suspicabatur, 


excidlsse  nomen  quarti,  L.  Servilii 
Stmcti ,  quem  iterum  fuisse  trib.  mil. 
cons.  pot.  anno  Urbis  conditae  337 
Livius  tra^it  iniira  C9p.  47  .extr.  Idem 
cap.  44  exXr,  C.  Servilium  e  tabb.  Ca- 
pttoL  addidii,  Ugftp^  :  Sp*  Nemium, 
C.  Servilium.  Confer  et  ad  c.  47 ,  n.  a. 
4.  Submsus  et  fidens  inaQcemtiat, 
vide  ad  XXV,  41 ,  n.  i.  —  Si  reum 
peragQ  pro  simj^.  agq  ( XXIV,  %S  pr. 
et  XLV,  37  ) ,  vel  facio,  ut  apud  Flin. 
Ep.  III,  9,  S  4,  3d,  36;  Ovid.  Trist. 
I,  X,  a4  (ubi  seqi|itur  neu,  caue,  de- 
/endas)  et  al.  Posterior  demupii  setas 
alio  iensu  peragere  reum,  -vel  accusa;- 
tioaem  (Plifi.  VI ,  Ep.  3i ,  6)  dixisse 
videtur ,  sciiicet  si  ea  efficitur ,  ut  reos 
daninetur ,  et  qua  i|on  prius  ab^stitur, 


uicss:!';':  LIB-  IV.  CAP.  XLII.  XLIII.  8J 

iudicium  popuU  tollere  aut  vellcy  aut  posse;  sed  si 
preces  sucepro  imperatore,  qui  sibi  parentis  esset  loco^ 
non  valuissenty  se^  vestem  cum  eo  mutaturos :  tum 
Hortensius,  Non  videbity  inquit ,  p/eA^  romana  sordi^ 
datos  tribunos  suos  :  C.  Sempronium  ^  nihil  moror, 
quando  hoc  est  in  imperio  consecutusy  ut  tam  carus 
esset  militibus.  Nec  pietas  quatuor  tribunorum,  quam 
Hortensii  tam  placabile  ad  justas  preces  ingenium,  pa- 
riter  plebi  Patribusquegratior  ftiit.  Non  diutins  fortuna 
£quis  indulsit ,  qui  ambiguam  victoriam  Volscorum 
pro  sua  amplexi  fuerant. 

XLni.  Proximo  anno,N.  FabioVibulano,T.  Quin- 
tio,  Capitolini  filio,  Capitolino'  consulibus,  ductu  Fa- 
bii ,  cui  ^  sorte  ea  provincia  evenerat ,  nihil  dignum  me- 
moratu  actum.  Quum  trepidam  tantum  ostendissent 
aciem  £qui,  turpi  fuga  funduntur,  haud  magno  con- 
sulis  decore  :  itaque  triumphus  negatur :  c£eterum  ob 
Semproniatta&  cladis  levatam  ignominiam ,  ut  ovans  Ur- 
bem  intraret,  concessum  est.  Quemadmodum  bellum 
minore,  quam  timuerant ,  dimicatione  erat  perfectum, 
sic  in  Urbe  ex  ^  tranquillo  nec  opinata  moles  discor- 
diarum  inter  plebem  ac  Patres  exorta  est,  coepta  ab 
duplicando  qusestorum  numero.  Quam  rem ,  ut ,  prdeter 
duos  urbanos  quaestores,  duo  consulibus  ad  ministe-' 
ria  belli  praesto  essent,  a  consulibus  relatam,  quum  et 
Patres  snmma  ope  approbassent ,  consulibus  tribuni 
plebis  certamen  intulerunt,  ut  pars  quaestorum,  nam 


qnam^oiiecid  fiat;  TkkftdTac.  Aiin.  hftud  dnbie,  quae  sbest  ft  multis  MSS 

rV,  »1 ,  B.  5  (aostr.  ed.  T.  I,  p.  426).  et  edd.  antt. 

5.  S^  vesttm  cum  eo-  mutaturos ;  a.  Cui  sorte  ea  provineia  eveHerat, 

imde  nMS  sopdidatos  irikunos,   vide  ^ide  ad  H  ,  40,  n.  8. 

ad  II ,  54 ,  n.  5.  3.  Ex  tranquillo ,  vide  ad  m ,  40 , 

«.  C.  SemproMiummkHmoror,  vide  n.  9.  De  Quastorum  numero  vide  ad 

»411,  a4,n.  5.  11,8,  n.  io;etII,  4»,  »•  ".  —  Ut 

Cat.  XLUI.   I.  CapttoUno  nlossft  parsqua!storumi^dm(hun)expiebe 

6. 


u  c.  333—334. 


t4  f.  LIVII 

ad  id  tempus  patricii  creati  erant ,  ex  plebe  fieret.  Ad- 
versus  quam  actionem  primo  et  consules,  et  Patres 
summa  ope  adnisi  sunt :  concedendo  deinde,  ut,  quem- 
admodum  in  tribunis  consulari  potestate  creandis  usi 
sunt,  adaeque  in  quaestoribus  liberum  esset  arbitrium 
populi ,  quum  parum  proficerent ,  totam  rem  de  au- 
gendo  quaestorum  numero  omittunt.  Excipiunt^omis- 
sam  tribuni ,  aliaeque  subinde ,  inter  quas  et  agrari» 
legis ,  seditiosae  actiones  exsistunt ;  propter  quos  mo- 
tus,  quum  senatus  consules^,  quam  tribunos,  creari 
mallet ,  neque  posset  per  intercessiones  tribunitias  se- 
natusconsultum  fieri ,  respublica  a  consulibus  ad  in- 
terregnum ,  neque  id  ipsum,  nam  coire^  patricios  tri- 
buni  prohibebant ,  sine  certamine  ingenti ,  redit.  Quum 
pars  major  insequentis  anni  per  novos  tribunos  plebi 
et  aliquot  interreges  certaminibus  extracta  es^et,  modo 
prohibentibus  tribunis  patricios  coire  ad  prodendum 
interregem ,  modb  interregem  interpellantibus ,  ne  se- 
natusconsultum  de  comitiis  consularibus  faceret ;  pos- 
tremo  L.  Papirius  Mugillanus,  proditus  interrex,  casti- 


fieret.  —  Mox  yerba  usi  sunt  superva- 
canea ,  et  Livianam  elegantiam  non  re- 
dolentia  yidentur  Creverio.  £d. 

4.  Excipiunt  (suscipiunt,  auffassen) 
rem  omissam ,  ut  causam  XXXVIII , 
43  ;  orationem  alicujus  XXXII,  33, 
n.  xo;  prcelium,  sea pugnam  lLJi\ ^ 
1 8 ;  XXXVIII ,  22  (integris  militibus 
subsidiisve  in  locum  repulsorum  suc- 
cedentibus  )  et  mox  :  desertam  omis- 
samque  ab  hominibus  rempublicam, 
deorum  cura  exceptam ,  tutelam  ejus 
susceptam.  Sic  etpugnam  acceperunt 
XXXVIII,  25,  n.  7  ;  nisi  et  ibileg. 
exceperunt. 

'  5.    Consules,  quam  tribunos  mil. 
consulari  potestate. 

6.  Coire  patricios  scilicet  ad  pro- 


dendum  interregem;  ut  mox  plenlas 

dicitur.  —  Certaminibus  extracta  pars 

majoranni,  consumpta,utXXII,i5, 

18;  XXVII,  26  inpr.  segniter  et  sine 

effectu,  ut  X,  29,  n.  8  ;  XXIII,  47 > 

n.  I ;  XXXII ,  9 ;  XXXVI ,  i.  Conf. 

ad  II,  61,  n.  6.  Uinc  aunum  iiiter- 

serit  Sigonius ,  in  quo  interreges  fae- 

^rint  sine  consulibus,  vel  hi  designa- 

ti  tantum  sint  in  proximum  anniini; 

nec  magistratum  extemplo  occeperint. 

Quod   etsi  parum  probabile  .videtur 

(  confer  Dodwell.  de  cyclis  diss.  10  > 

seu  84;  et  Drak.  ad  h.  1.  ubi  exlV, 

37  ;  et  V,  9  ,  docet,  magistratuin  lus 

temporibus  initum  fiiisse  Id.    Dec.) 

eum  tamen  et  b.  I. ,  et  VI ,    i ,  ubi 

alium  interponit  annum,  in  quo  Ca- 


c.cJlJ^n:  LIB.  IV.  CAP.  XLIII.  XLIV.  85 
gando  nunc  Patres,  nunc  tribun6s  plebis,  desertam 
omissamque  ab  hominibus  rempublicam'^  ^  deorumpro^ 
videntia  curaque  exceptam,  memorabat  veientibus  in^ 
duciis  et  cunctatione  yEquorum  stare.  Vnde  ^  si  quid 
increpet  terroriSy  sinepatricio  magistratu  placere  rem^ 
publicam  opprimi?  non  exercitum ,  non  9  ducem  scri^ 
bendo  exercitui  esse  ?  an  bello  intestino  bellum  extemum 
propulsaturos?  quce  si  in  unum  comeniant^  vix  deorum 
opibuSy  quin  obruatur  romana  reSy  resistiposse,  Quin 
illi^  remittendo  de  summa  quisque  juris y  mediis^^  co- 
pularent  concordiam :  Patres ,  patiendo  tribunos  mili" 
tum  pro  consulibus  fieri  :  tribuni  plebis ,  non  interce- 
dendoy  quo  minus  quatuor  qucestores  promiscue  de 
plebe  ac  Patribus  libero  suffragio  populi  fierent, 

XLIV.  Tribunitia  ^  primum  comitia  sunt  habita : 
creati  tribuni  consulari  potestate  omnes  patricii,  L. 
Quintius  Cincinnatus  tertium ,  L.  Furius  ^  Medullinus 
iterum,  M.  Manlius,  A.  Sempronius  Atratinus.  Hoc 
tribuno  comitia  quaestorum  habente,  petentibusque 
inter  aliquot  plebeios  filio  Antistii  tribuni  plebis  et 
fratre  alterius  tribuni  plebis  Sex.  Pompilii ,  nec  pote- 
stas ,  nec  suffragatio  horum  valuit ,  quin ,  quorum  pa- 


milliis.  dictaturam  continuayerit ,  se- 
cuti  sumus,  ut  numeri  saltem,  quos 
Livius  V,  54  et  VII,  i8,  memorat, 
quadrent ;  quod  alii  non  magis  pro- 
babili  ratione,  annis  scilicet  aliis  con- 
tra  Livii  auctoritatem  infra  VI,  35  et 
4i  V  iasertis,  perfecere. 

7.  Rempublicam  . , .  veiendbus  tn- 
duciis  (vide  cap.  35  pr.)  stare,  vide 
ad  I,  3,  n.  a. 

8.  UndCf  ab  iis,  si  quid  terroris  in- 
crepet,  moveatur,  ptopr.  cum  strepitu. 

9.  Non  ducem  scribendo  exercitui 
esscy  V.  ad  II ,  9,  n.  5. —  Fix  deorum 
opibtts  ...  resisti posse ,  cf«  0.  12,  n.  4* 


xo.  Mediis  (al.  remediis)  copuiarent 
concordiam  sc.  consiliis ,  utrimque  ali^ 
quid  concedendo ;  vide  ad  I )  3a  ,  n.  5. 

Cjlis  X.LIV.  it  Tribunitia  primum 
comitia  sunt  habita ,  deinde  qusestoria. 

24  L,  Furius  MeduHinus  iterum, 
vide  Ind.  —  A.  SemproniUs  Atratinus 
iterum;  vide  cap.  35  et  47«  Filius  fuit 
L.  Semproiiii  Cos.  (vide  IV,  7,  n.  8) 
et  nepos  A.  Sempronii  bis  (Jos.  (vide 
II,  21,  n.  34)  cujus  alter  filius  fuit 
A.  Sempronius  (  vide  IV,  7  )  ut  hujus 
C.  Sempronius ,  de  quo  vide  mox  plu- 
ra,  et  supra.cap.  37  et  42.  Mox  sufi 
frfigatio  eat  commendatio,  ut  X,  i3 , 


OH  T      T  Ttni  A.  C.  4i8 — 417. 

OO  1 .     1j  1  V  1 1  u.  C.  334—335. 

tres  avosque  consules  iriderant ,  eos  nobilitate  pra^fer- 
rent.  Furere  omnes  tribuni  plebis ,  ante  omnes  Pom- 
pilius  Antistiusque,  reputsa  suorum  accensi,  Quidnam 
id^  rei  esset?  non  suis  benefieiisy  non  PtUmm  injuriis^ 
non  denique  usurpandi  tibidine,  quum  liceat,  quod 
ante  non  licuerit^  si  non  tribunwn  militarem ,  ne  quce- 
storem  quidem  quemquam  ex  plebejactum.  Non  va- 
luisse  patris  pro  filio ,  Jratris  pro  fraJtre  preces ,  tri' 
btuiorum  plebis ,  potestatis  sacrosanctas  ad  auxilium 
libertatis  creaJtas.  Fraudem  profecto  in  re  esse ,  et  A. 
Sempronium  comitiisplus  artis  adhibuisse^  quamfidei: 
ejus  injuria  queri  suos^  honore  dejectos.  Itaque  quum 
in  ipsqm ,  et  innocentia  tutum  et  magistralu ,  in  quo 
tunc  erat,  impetus  fieri  non  posset,  flesere  iras  in  C. 
Sempronium ,  patruelem  Atratini ;  eique  ^  ob  ignomi- 
niam  voisci  belli ,  acijutore  collega  M.  Camileio ,  diem 
dixere.  Subinde  ab  iisdem  tribunis  mentio  in  senatu 
de  agris  dividendis  illata  est  (cuiactioni  semper  acer- 
rime  C.  Sempronius  restiterat),  ratis,  id  quod  erat, 
aut^  deposita  causa  leviorem  futurum  apud  Patres 
reum,  ant  perseverantem  sub  jadicii  tempos  ptebem 
offensurum.  Adversa;  inyidiae  objici  maluit,  et  suae  no^ 


s.  1 1.  •—  Purere  omnes  tribuniplebis, 
ante  omnesi  qiurdam  edition  w  babent : 

fuere  omnes  tribuni aeeensi.  Pari 

«rrore  t9f*a»imB/uit  etjiirit  ia  libris 
MSS  eommutantur.  Prius  omnes^  d»> 
lesdom  putabat  Creverina.  Ed. 

3.  Quidnam  id  rei  esset ,  forte 
ette.  —  non  suis  benefieOe,  ete.  boc 
cet  non  reepeetn,  vel  reputatione  tivc 
beaefioionim  suoium  et  studiorum 
bene  de  pld»  merendiy  pvo  qoibaa 
gratia  ait  referendik,  ny^injuriarum)^ 
a  Patribua  aceeptamm  et  uloisoendap 
tnm,  sive  juris,  nunc  sibi  eoncean, 
qnod  copide  tandem  nrarpare  liceat, 


impulsam  ease  plebem,  ut,  si  n^n  trir 
bunum  miUtarem,  certe  qaetttofem 
tfuemquam  ex  piebe  faoerent,  see 
crearent. 

4w  Suo^  ho9iore  dtfectoss  'Vide  «d 
m,  35,  n.  10. 

5.  Eique  ob  ignominiam  voheibtOi 
(vide  cap.  37  sq.)-  tUem  dixere,  ot 
jam  ante  Hortenftku  ,  qm  tamen  ae<ni> 
aationem  non  peregerat ;  '^e  cap.  ^9. 

6.  jtut  deposita  cuusa,  rdicta,  de- 
aem  (uvapud  Gic.  ad  Div^  I,  r5), 
b,  e.  aidesiateret  impedire  legemagn- 
riam,  leviorem  faturum  apud  Patres 
mum,  b.«.  minttagratwnfommimu- 


uicSIls^a?:   LIBER  IV.   CAP.   XLIV.  «7 

cere  causae ,  quam  pablic»  dees^e ;  stelitque  in  ^adem 
Bententia ,  Ne  qua  largitio  y  oesikta  in  triurri  gtatiam 
tribuhorum  y  fietet  i  nec  tum  agtunt  pUbi^  sed  sibi  in^ 
s^^afn  y  qumri :  se  quefque  subiturum  ectm  iempestet- 
temforti  miimo;  nec  senatui  tartti  se  eivem,  Autquenh 
quam  alium  debere  efsse ,  ut  in  parcetida  utti  malum 
pUbUcUm"^ fiat  Nihilo  demissiore  aniihfyo^  <^nm  dies 
venit ,  eansa  ipse  pro  se  dicta ,  nfequidqtianfr  Otnnia  ex- 
peftis  PatriJHi^,  trt  mitigarent  plebetti ,  qtiintSecim  mil- 
libus  aetis  damnafthr.  Eodem  anno  Fbstnmfa,  virgo 
Vestafis ,  de  inc<^istu  eaussm  dixit ,  CFi>mine  *  iifritoxia , 
ab  snspiCione  propter^  culttim  amceniorem  ingehiiim- 
^e  Kberiws,  quam  virgineAi  decet,  parum  abfeorrens : 
^am-  ampliatam ,  deinde  absolutam ,  pro  cotlegii  sen- 
teMisrpontifex  maximus  abstinei^e  jocis*,  colique  sancte 


^e  dignitm  ipsis  visurum  patroclnio 
8U0,  propter  levitatem  et  inconstantiam 
iheill£i,  aut  pefsd^ii^afAem ,  piSifsisteli- 
tem  in  tHa  catMA  ttiriiida,  phbem  ix$s 
tam  habiturum  judicem.  —  Mox  forte 
leg.  necjam  yel  enim  agrAniplehi,  etc. 

7.  SMum  ptt^eum  ftat,  yide'  ad 
II ,  I ,  H.  3*.  —  Qidndecim  mUlUms 
asris  :  Marcis  argenti  Paris.  a3 ,  unciis 
tribus  cum  dimidia.  Eo. 

Sr.  eftmtmf  imloafta  (yidd  ad  FV, 
1 5 ,  n^.  r  ) ,  ab  suspfcion^  .  . .  pVrum 
aikorr^iir:  eant  (ut  legitdr  iil  codice 
Tlot'^t)  ahiptidfatn,  etc.  Ita  retite  , 
oplnof',  eihelid.  Oron:  et  edidit  Stroth. 
quos  tfMuftbs'  stuh.  Vulgo'  perperam 
legitUi*  :  oB  stiSspitidHem ,  propter  edl- 
ttim .  ..parum  aBhorrensfamam.  Ara- 
pHat€Cm,  etc.  €f.  ad  Tac.  Ann.  XIll, 
47 ,  n.  7 .  Vocem  famam  libraHi  con- 
flhx«re^<^*lk)t;  MS  Flor.  eamdm,  et 
abhofrere,  st  qutfrto  jungituf  castu  , 
est  ayersaii ,  si  sexto ,  discrepare ,-  dif- 
ferre. 

9.  Propter  euitum ,  habitum ,  oma- 


tiun,  yestitum,  tfmo^morem^  elegan- 
tioi^em  et  yenustiorem ,  quam  decebat 
Ve^!'(!m;  vnS  Minucid  restaHs  suspeeta 
propter  mandiorem  /usto  vnhum  inf. 
VIII ,  1 5.  Hinc  et  mox  jubetur  coli, 
se  colere ,  yestire ,  ornare ,  sancte  po- 
tttir,»  daste  akj  pndld^ ,  qtuanseite,  ye- 
nuste  et  tileganter  :  nam  haec  ad  cul- 
tum  spectant,  ut  abstinere  jocis  ad  iu' 
genium  liberius,  —  Eam  ampliatam  : 
mfm'  ampliari  notl  nibdo  riM,  vi^is 
causa  dicitnl^ ,  sed  etiatki  iieus'  ( lir  4'3 , 
a'),  cdjus  eausa  et  damnatio  yel  abso- 
lutlo  in'  atiud'  tem^^iis'  i^icitur ,  seu 
dSfifertur,  ut  amptias  cogWoftcatiit  et 
diAibereHir;  xmiepr*onunifare  aMpthts 
ajitid  Cic.  Vcrr.  I-,  2'9 ,  *t  Bnit.  a^a. 
Aiiipliatibiiis,  slye  ampliatadi  fbirikula 
erat :  norta^iet.  Cf.  IM&ird.  DOfaat;  ad 
XLIir,-  a'.  ITo(rroOfi.(Qev  rb  ytXiv  irpo- 
5tetfr<?T8p«v,  MxXc^i^rj^^ritBociB^octnri^a: 
icpbc  &t^%^ ,  ^iEfetXev',  w9ri  xpifWfv«'i 
^opon;*  eOpfOY)  fjkiv  dSv  xadsepjc  ty)^  cd- 

Zwrfpw?  Mivo0xio?i>ffe'jAV7iffg,  (AilixP^- 


A.  C.  ii6 — ^4i5. 

u.  c.  336—337. 


88  T.  LIVII 

potius,  quam  scite,  jussit.  Eodem^^^anno  a  Campanis 
CiimaB,  quam  Grifcci  tum  urbem  tenebant,  capiuntur. 
Insequens  annus  tfibunos  militum  consulari  potestate 
habuit ,  Agrippam  Menenium  Lanatum ,  P.  Lucretium 
Tricipitinum ,  Sp.  Nautium  Rutilum. 

XLV.  Annus  %  felicitate  populi  romani,  periculo  po- 
tius  ingenti,  quam  clade,  insignis.  Servitia,  Urbem  ut 
incenderent  distantibus  locis,  conjurarunt;  populoque 
ad  opem  passim  ferendam  tectis  intento,  ut  arcem  Ca- 
pitoliumque  armati  occuparent.  Avertit  nefanda  con- 
silia.  Jupiter  :  indicioque  duorum  comprehensi  sontes 
pcenas  dederunt.  Indicibus  dena  millia  gravis  «ris, 
quae  tum  divitiae  habebantur,  ex  aerario  numerata,  et 
libertas  praemium  fuit.  Bellum  inde  ab  .£quis  repa- 
rari  coeptum :  et,  novos  hostes  Lavicanos^  consilia  cum 
veteribus  jungere,  haud  incertis  auctoribus  Romam 
est  allatum.  iEquorum  jam  velut  anniversariis  ^  armis 
assuerat  civitas.  Lavicos  legati  missi  quum  responsa 
inde  retulissent  dubia,  quibus,  nec  tum  bellum  pa- 
rari,  nec  diuturnam  pacem  fore,  appareret,  Tuscula- 
nis  negotium  datum ,  adverterent  animos,  ne  quidnovi 
tumultus  Lai^icis  oriretur,  Ad  insequentis  anni  tribunos 


a6ai   Xoycic   adtfjkvcTgpoic   tou    ^tou. 
Plut.Opp.  T.  II,  p.  89.  Ed. 

10.  Eodem  anno  a  Campanis  Cumas 
capiuntur,  vide  ad  c.  37,  n.  i ,  et  cf. 
Diodor.  XII  ,76.  —  Quam  Graci  tum 
urbem  eenebant,  conditam  A.  Ch.  n. 
io53 ,  ab  Hippocle  et  Megasthene, 
oriundis  et  profectis  ab  Eubcese  oppi- 
dis ,  Guma  et  Chalcide ,  quae  jam  ante 
Trojana  tempora  ab  Atheniensibu4 
condita  dicitur.  Cf.  ad  VIII ,  aa ,  n.  4; 
Strab.  V,  p.  168;  al.  a43  ;  al.  S^a  ; 
Vellei.  1,4;  Heyne  ad  Virg.  JEn.VI, 
a  ;  et  Opusc.  Acad.  T.V,  p.  400.  Mox 
cum  Gron.  legendum  videtur  :  InsC' 


quens  annus  tribunos . . .  Sp.  Nautium, 
C,  Servilium  ( vide  ad  cap.  XLII ,  n. 
3  ) ,  felicitate  populi  rom. . . .  insignis , 
et  ab  his  novum  caput  ordiendum. 

Cap.  XLV.  X.  Annus ,  felicitate, 
per  seu  propter  fellcitatem,  quae  fuit 
felicitas  populi  rom. ,  etc.  —  Servitia 
armati  occuparent,  vide  ad  III,.  i5, 
n.  8;  et  XXVII,  16 ,  n.  2.  Mox  post 
intento  repetendum  conjurarunt. 

2.  Lavicanos,  vide  ad  II,  Sg,  n.  5. 

3.  Anniversariis  armis,  belUs.  Gf. 
ad  I,  3o,  n.  7.  Mox  forte  leg.  necduM 
bellumparari.  — Adverterent  animos, 
vide  adXXIV,  48,  n.  a. 


u!  5.33^37;  LIBER  IV.  CAP.  XLV.  XLVI.  «9 
militum  consulari  potestate,  inito  magistratu,  legati  ab 
Tusculo  venerunt,  L.  Sergium  Fidenatem*,  M.  Papi- 
rium  Mugillanum ,  C.  Servilium,  Prisci  filium,  quo 
dictatore  Fidenae  captae  fuerant  :  nuntiabant  legati, 
Lavicanos  arma  cepisse,  et  cum  ^quorum  exercitu 
depopulatos  agrum  tusculanum  castra  in  Algido  po- 
suisse.  Tum  Lavicanis  bellum  indictum :  factoque  se- 
natusconsultp ,  ut  duo  ex  tribunis  ad  bellum  profici-^ 
scerentur,  unus  res  Romas  curaret,  certamen  subito 
inter  tribunos  exortum.  Se^quisque  belli  ducem  po- 
tiorem  ferre,  curam  Urbis,  ut  ingratam  ignobilemque , 
aspernari.  Quum  parum  decorum  inter  collegas  cer- 
tamen  mirabundi  Patres  conspicerent ,  Q.  Servilius, 
Quando  ^  nec  ordinis  hujus  ulla ,  inquit ,  nec  reipu- 
blicce  est  verecundia ,  patria  majestas  altercatiohem 
istam  dirimet :  filius  meus  extra  sortem  Vrbi  prceerit: 
bellum  utinamj  qui  appetuiit^  consideratius  concor- 
diusquCf  quam  cupiunt,  gerant! 

XLVI.  Delectum  liaberi  non  ex  toto  passim  populo 
placuit :  decem  *  tribus  sorte  ductae  sunt ;  ex  his  scriptos 
juniores  duo  tribuni  ad  bellum  dijixere.  Coepta  inter 
eos  in  Urbe  certamina,  cupiditate  eadem  imperii  multo 
impensius  in  castris  accendi  :  nihil  sentire  idem ,  pro 
seotentia  pugnare:  sua  consilia  velle,  sua  imperia  sola 
rata  esse:  contemnere  in  vicem  et  contemni;  donec, 
castigantibus  legatis,  tandemita^comparatum  est,  ut 


4.  L.  Sergium  Pidenatem  tertium 
trib.  mil.  (vide  cap.  aS  ,  et  35.)  — 
C.  Servilium^  Q.  Servilil  Priscijilium, 
quo  dictatore  Pidenof  capta  /aerant, 
vide  IV,  a«. 

5.  Se  quisque  belli  ducem  potiorem 
fiiTc,  habere,  judicare ,  vel dicere.  Cf. 
adll,  54,  n.  17.  Perre  etiampassim 
est  prae  se  ferre,  etja&tare,  ut  XXI, 
4i;XXn,  i4extr.  et 39; XXVIII,  17 


pr.  et  40 ;  XXXI ,  47 ;  XLII ,  5a,n. 9. 

6.  Quando  nec  ordinis  hujus  amplit- 
simi ,  senatorii ,  ulla  est  verecundia , 
non  eam  habetis  reverentiam,  quae 
ejus  auctoritati  majestatique  debetur. 

Ca.p.  XLVI.  I .  Decpm  tribus  sorte 
diietee,  yide  ad  1 ,  43 ,  n.  aa. 

a.  Ita  comparatum  est,  pacto  inter 
eos  constitutum,  compositum  aucto- 
ribus  legatis;  Tide  ad  III,  a,  n.  i. 


90  T.  LIVII  tUlt^st 

alternis  diebus  summam  impetii  haberenl.  Qaae  quum 
allata  Romam  essent,  dicitur  Q.  Servilius  ^  aetate  et  osu 
doctus,  precatus  ab  diis  immortalibus ,  ne  discordia 
tribunorum  damnosior  reipubUcse  esset,  quam^  ad 
Yeios  fiiisset :  et ,  vehit  haud  dubia  clade  knmineDte , 
institisse  filio^  utmalites  scriberet  et  arma  paran^et.  Nec 
falsus  vates  fuit:  nam  ductu  L.  Sergii,  cujus  dies  im- 
perii  erat  y  loco  iniquo  sub  hostiunli  castris ,  quum , 
qma  siimilalo  metu  receperat  se  hostis  ad  Valhim,  spes 
yana  exf>Qgnandi  casira  eo  traici^set, repeMino  impetu 
^quoram  per  ^  snpidam  valiem  ^sv  sant  y  muMique  in 
ruina^  majore  quam  fuga  oppressi  obt^u ACatique  ^  ca- 
straqite,  eo  die  segre  retenta,  postero  dNie ,  cii<euMfusis 
jam  magna  ex  parte  bostibus ,  per  aversam  portam 
fega  turpi  deseruntor :  duces'  kgatique ,  et  q«N)d  circa 
signa  roboris'  dte  exereitu  fiiit ,  Tusctrkmi  petiere :  pa- 
lati  atii  pei^  agros-  pas^m  multi^  itrneribu^,  hkijo^^s, 
quam  accepta  erat,  cladi^  nttntii  Ron^m  eontenderuist. 
Mmu»  ti>epcdsrtioiM5  fiift,  qnoif  eventa^  tiiltfori  homi- 
mrttt  congrii^ens  fuerat;-dt  quod'  snbsidia^,  qnee  r^spi* 
cerent  in  re  trepi^l^ ,  praeparataf  e^at^^  ab  tribnno'  mi-* 
lifum  ;  jtissdque  ejusdem ,  per  mii^es  magifistitatijid 
sed^to  itt'  Urbe  timiullu ,  specukitopesf  propere^  missi 
nuntiavere,  Til^uli  duci^s  exerclVumqfie  esse  ,•  host^m 
eastra  loco  non  movisse.  £t ,  qiwSi  pluk^imum^  animo* 
rum  fecit,  di^f^tov  e!8^  senatuscoRSulto  ditctu!?  Q.  Ser- 
vilius  Priscus;  vir^cujus  providentiam  in^republica 
quum  multi»  aliis  tempestatibus  ante  experta  civitas 

3^.  QUttm fitisset,  -t,  sd^l  c.  3  r.      qlicii&  raida  riiftj^ir^i^t  ^.  f. ,  plaribu» 

4.  P^rsaifaMm'ifallkm<,  hiOblAem',      nientibus  quam  fugiendbcw.  D^  Voc. 
devexaitt,  deoli¥«n(vid€'  (SresifM^  ad      ruin»viAt(  ad  FV,  33,  0.  5. 

Plin.  Pam  o.  Sd-;  etfim.  ad-Suer.Nie^  6%  Su^sidta,  quas  respherent,  vide 

1 3 ) ;  vel qn» a  ttoi^tiMtw <Sf. YI ,»4 ;  «d  o.  1 7 ,  n.  3i  . 

et  VII ,  34.  7.  IH  republiea eitHtas  erat,. 

5.  In  ruina  majore  fuam  figa,  vide  ad  Pnfe/l  n.  i5,  t.  lyp.  7* 


i.^l^33t.  LIBER  IV.  CAP.  XLVI.  XLVIL  91 
erat ,  tum  eTentu  ejus  belli ,  quod  uni  certamen  tri- 
buncHiun  snspectum  ante  rem  male  gestam  fiierat ;  ma- 
^stro  equitum  creato,  a  quo  ipse  tribuno  militom  dicta- 
tor  eirat  dictus ,  filio  suo,  ut  tradidere  quidam  (nam  alii 
Ahalam  Servilium  magistrom  equitnm  eo  anno  fuisse 
scribunt),  novo  exercitu  profectus  ad  bellum,  accitis 
qui  Tusculi  erant  ^  duo  millia  passnmn  ab  hoste  locum 
castris  cepit* 

XLVIL  Transierat  ex  ve  bene  gesta  superbia  negii- 
gentiaque  ad  Mqpo^y  qust  in  romanis  ducibos  ftierat. 
Itaque  primo  statim  pr«Ua  quum  dictalor  eqoitatu 
immisso  antesignanos  hostium  turbasset,  legioninn 
inde  signa  inferri  propere  jus^t,  signiferumque  ex  suis 
unum  cunetantem  occidit.  Tantus  ardor  ad  <Kmican-- 
dum  jtiit,  ut  impetom  iEqni  non  tulerint;  Tietique  acie 
quum  fnga  eff usa  petissent  castra ,  brevior  tempore  et 
certamine  minor  castrorum  of^ugnatio  fiiit,  qusttn 
praelinm  fuerat.  Captis  direptisque  castris ,  qimm  prae- 
dam  dictator  miUti  concessisset ,  sequutique  fugientem 
ex  castrts  hostem  equites  renuntiassent ,  omnes  Lavi- 
canos  victos',  magnam  partem  ^quorum  Lavicos  con- 
fugisse ;  postero  die  ad  Lavicos  ductus  exercitus :  op- 
pidumque ,  corotia  eireumdatum ,  scali»  captum  ae 
direptum  est.  Dictator,  exercitn  victore  Romam  re- 
ducto ,  die  octavo ,  quam  creatus  erat ,  raagistratu  se 
abdicavit;  et  opportune  senatus,  pritisqtiam  ab  tribu- 
nis  plebi  agrariae  seditiones ,  mentione  illata  de  agro 
lavicano  dividendo,  fierent,  censuit  frequens,  colo- 
niam  Lavicos  deducendam.  Coloni  ab  Urbe  mille  et 
quingenti  missi  bina  j  ugera  acceperunt .  Captis  Lavicis , 
ac  deinde  tribunis  *  mititnm  consulari  potestate,  Agrippa 

Cap.  XLVn.   r.   Vietos.  Siupecta      dum  eorona  ciratnuUseum ,  y.  ad  11, 
yooc  bta  Creverio,  qua  anppreMa  libe-       17  9  n.  3. 
riua  fluere  oratio  videtur.  £0.  —  Oppi>-  9.  T^rihunis  miUtum  cons.  pot.  di- 


9^  T.     LIVII  U.C.f3'l1;g: 

Menenio  Lanato,  et  L.  Servilio  Structo,  et  P.  Lucretio 
Tricipitino ,  iterum  omnibus  his ,  et  Sp.  Rutilio  Crasso , 
et  insequente  anno  A.  Sempronio  Atratino  tertium ,  et 
duobus  iterum  M.  Papirio  Mugillano,  et  Sp.  Nautio 
Rutilo,  biennium  tranquillae  externae  res,  discordia 
domi  ex  agrariis  ^  legibus  ftiit. 

XLVIII.  Turbatores  vulgi  erant  Spurii  Maecilius  quar- 
tum  et  Metiiius  tertium  tribuni  plebis,  ambo  absen- 
tes  ^  creali :  et  quum  rogationem  promulgassent ,  ut 
ager  ex  hostibus  captus  viritim  divideretur,  magnaeque 
partis  nobilium  eo  plebiscito  publicarentur  fortunae, 
(nec  enim  ferme  quidquam  agri,  ut  in  Urbe  alieno 
solo  posita,  non  armis  partum  erat;  nec,  quod  venis- 
set  assignatumve  publice  esset,  prapterquam  plebs  ha- 
bebat);  atrox  plebi  Patribusque  propositum  videbatur 
certamen :  nec  tribuni  militum,  nunc  in  senatu,  nunc 
in  conciliis  privatis  principum  cogendis*,  viam  con- 
silii  inveniebant;  quum  Ap.  Claudius,  nepos  ejus,  qui 
decemvir  legibus  scribendis  fuerat ,  minimvs  natu  ex 
Patrum  concitio,  dicitur  dixisse,  f^etus  se  acfamiliare 


ctum  ut  :  eo  consule,  vel  his  consuli- 
bus.  —  Mox  ieenim  omnihus  his  pro  : 
qui  omnes  iterum  facti,  seu  creati 
sunt  tribuni  mil.  Hinc  Yero  legendum 
C.  Scjvilio  Structo  :  nam  is  jam  ante 
tribunus  militum  fuerat  (vide  cap.  45): 
non  L.  Servilius.  Praeterea  pro  Sp.  Ru- 
tilio  (quae  gens  plebeia  fuit)  Crasso, 
ex  Diodoro  reponendum  Sp.  Veturio 
Crasso ,  et  deinde  ex  eodem  Diodoro 
XIII,  p.  335;  et  ^stis  Capitol.  adji- 
ciendum  nomen  quarti  tribuni  mil. 
i^.  Nautio  Rutilo  et  Q.  FeAio  Vihu- 
lano.  Hujus  alter  tribunatus  memora- 
tur  infra  c.  49  med.  nusquam  vero 
primus.  Cf.  ad  c.  4a ,  n.  3;  et  Pigh. 
Ann.  ad  a.  337. 

3 .  Ex  agrariis  legihus,  cf.  II,  4 1 ,  n.  a . 


Cap.  XLVIII.  1.  Ambo  absentes 
creati,  vide  ad  IV,  4^ »  n-  '•  —  ^*** 
necplehs  habebat  quidquam  rapti  agri, 
prasterqucun  quod  tfcnisset ,  nisi  quod 
venditum  esset  anctione ,  aut  pubUce, 
publica  auctoritate,  ndsignatum,  d*' 
tum  sive  militibus ,  bene  de  patria 
meritis ,  sive  colonis  Lavicos  dedactis> 

a.  Nunc  in  conciliis  ....  cogendis. 
Creverio  videbatur  delenda  praeposi- 
tio.  Ed.  —  Viam  consilii  (  ut  V,  5  extr.) 
inveniehant ,  h.  e.  rationem  et  modam , 
vel  occasionem  et  facultatem  consilu 
exsequendi  :  mx  *viam  fraudis  inirej 
XXXV,  7.  Similiteri;ia  mortis,  /*'» 
etinsidianim,  genus  velratio  XXVII) 
49,  n.  i;XXXI,  18;  XL,  i3;wVj 
belli  XXXVIU,  18  (ubi  quidam  vim 


^asS-C  LIBER  IV.   CAP.   XLVIII.  9» 

consiliwn  domo  afferre  :  proa\^um  ^  enim  suum  Ap, 
Claudium  ostendisse  Patribus  viam  unam  dissolvendce 
tribunitias  potestatis  per  collegarum  intercessionem, 
Facile  homines  *  novos  auctoritate  principum  de  sen- 
tentia  deduciy  si  temporum  interdum  potius ,  quam 
majestatiSy  memor  adhibeatur  oratio  ipro  fortuna  ^  iU 
lis  anirhos  esse.  Ubivideant^  collegas  principes  agendce 
rei  gratiam  omnem  ad plebem  prceoccupasse  j  nec  lo- 
cum  in  ea  relictum  sibi^  haud  gravate  acclinaturos  se 
€id  causam  senatuSy  per  quam  unii^erso  ordini  cumpri- 
moribus  se  Patrum  concilient.  Approbantibus  cun- 
ctis ,  et  ante  omnes  Q.  Servilio  Prisco ,  quod  non  de- 
generasset  ab  stirpe  Claudia,  collaudante  juvenem, 
negotium  datur ,  ut ,  quos  quisque  posset  ex  collegio 
tribunorum,  ad  intercessionem  perlicerent.  Misso  se- 
natu ,  prensantur  ab  principibus  tribuni :  suadendo , 
monendo,  poUicendoque  gratum^  id  singulis  privatim, 
gratum  universo^  senatui  fore ,  sex  ad  intercessionem 
comparavere :  posteroque  die  quum  ex  composito  re- 


malimt)  o^ol  tou  'TPoXsfii.ou  ap.  Thucyd. 
I,  laa  ;  h.  e.  ratlo  belli  gerendi ;  vide 
ad  Tac.  Ann.  1 ,  54  ,  n.  5  ;  et  II ,  5, 
n.  a  ;  Drak.  inf.  ad  XXXI ,  1 8 ,  n.  7  ; 
Barm.  ad  Val.  Flac.  1 ,  3a ,  5oa  ;  VI, 
279 ;  Bronckhus.  ad  TibuU.  1,3,  5o. 

3.  Proavum  suum  Ap,  Claudium 
(qiii  primus  ex  Sabinis  Romam  venit) 
ostendisse  Patribus ,  etc.  de  quo  vide 
snpra  II,  44*  Proams  autem  h.  1.  pro 
abavo  (  ut  XXXIV,  58 ,  n.  i ;  et  apud 
Cic.  Fin.  III,  12;  et  ad  Div.  III,  11, 
ubi  ▼.  Manut.  )  ut  a1.  pro  tritavo  et 
majoribus.  Gontra  proavum  proprie 
dictum,  sed  panlo  ante  Ap.  Claudius, 
Jilius  ejus ,  etc.  legendum  putabat  Glar. 

non  improb.  Drak. 

4.  Homines  novos ,  et  coUegas  prin- 
«ipes,  vide  ad  I,  34 9  n*  8. 


5.  Profortuna  illis  animos  esse,  h. 
e.  secundum  temporis  rerumque  con- 
ditionem.  — -  Agendai  rei  gratiam  pras' 
occupasse,  sibi  praeripuisse  gratiam  , 
tribufutia  actioue  mbi  comparandam. 
—  Adcausam  senatus ,  per  quam ,  etc. 
ut  ita  sibi  concilientjDrimore^  Patnim, 
et  simul  universum  ordinem  eorum. 

6.  Gratum  id  singulis  (  vide  ad 
XXXII ,  8 ,  n.  4  )  privatim ,  ut  nos  : 
/tir  ihre  Person,  et  contra  pubiice ,  ra- 
tione  reip.  Cf.  V,  3o  pr.  et  XXXyil, 
36.  —  Sex  ad  intercessionem  compor 
ravere,  utVI,  35,  simul  paravere, 
vel  praeparavere ,  vel  simplex  para- 
vere ,  persuadendo  adduxere ,  in  par- 
tes  suas  traxere ,  perlvcuere ,  ut  paulo 
ante  dictum  est,  scilicet /^n/ici/ytff  se- 
natorum. 


94  T.   LIVII  tl1:^Z 

latum  ad  senatum  esset  de  seditione,  quam  Maecilius 
Metiliusque  largitione  pessimi  exempli  concireut ;  ese 
orationes^a  primpribus  Patrum  habitse  8unt,  ut  pro 
se  quisque  jam  nec  consilium  sibi  suppetere  diceret, 
nec  se  ulUm  opem  cernere  aliam  usquam ,  proBter- 
quam  in  tribunitio  auxilio ;  in  ejus  potestatis  fidem 
circumventam  rempubiicam ,  tanquam  privatum  ino- 
pem,  confugere  :  prceclarum  ipsis  potestatique  esse, 
non  ad  vexandum  senatum  discordiamque  ordinum 
movendam  plus  in  tribunatu  virium  esse,  quam  ad 
resistendum  improbis  collegis.  Fremitus  deinde  uni- 
versi  senatus  ortus ,  quum  ex  omnibus  partibus  curis 
tribuni  appellarentur :  tum  ^  silentio  facto,  ii,  qui  prae- 
parati  erant  gratia  principum ,  quam  rogationem  ^  a 
coUegis  promulgatam  senatus  censeat  dissolyendae  rei- 
pubiicae  esse,  ei  se  intercessuros  ostendunt.  Gratiae  in- 
tercessoribus  ab  senatu  actae :  latores  rogationis ,  con- 
cione  advocata,  proditores  plebis  commodorum  ac 
servos  consularium  appeliantes,  aSiaque  truci  oratioQe 
in  collegas  invecti,  actionem  deposuere. 

XLIX.  Duo '  assidua  bella  insequens  annus  habuis- 
set,  quo  P.  Cornelius  Cossus,  C.  Valerius  Potilus,  Q. 
Quintius  Cincinnatus,  N.  Fabius  Yibulanus,  tribuni 
militum  consulari  potestate  fuerunt ;  ni  veicns  bclhim 
religio  principum*  distuUsset,  quorum  agros  Tiberis, 
super  ripas  effusus ,  maxime  ruinis  viilarum  vastavit. 
Simul  i£quos  triennio  ^  ante  accepta  clades  prohibuit 
Bolanis,  su^  gentis  populo,  praesidium  ferre.  Excur- 

7.  Eie  oration.es,  vide  ad  II»  29,  a.  iUUgia  frmeipum,  vkb  a^  ^t 
n.  6.  Erant  autem  e^lli^a»  et  scit^.          5  ,  q.  4. 

8,  Rognfionemdissolveuda  rey^bli'  3.  Trienmo  ante  ueeepia  ckdfs, 
cof  esse,  vide  ad  III »  a4>  n*  i.                vide  oapu  47.  -^  Boianis,  al.  rtf&aMS 

Cap.  XUX.  X.  Duo.  assidua  (vida  et  mox  Volas  pro  Moa»  ut  lawd^ 
adll,  48,  Q.  ^)  hMla  caw  JCquU f t  /^o^i.  Sed^o^diciturVivg.  JCd.VI, 
Veientibu».  776,  BwXa  Sseph.  Boisc  infi»  VI,  « » 


u.c  33^1':   LIBER   IV.   CAP.   XLIX.  gS 

siones  inde  in  confiiiem  agrum  lavicanum  facte  erant , 
novisque  colonis  bellum  illatum  :  quam  ^  noxam  quum 
se  conseQSu  omnium  iEquorum  defensuros  speras- 
sent  deserti  ab  suis,  ne  memorabili  quidem  bello,  per 
obsidionem  levemque  unam  pugnam  et  oppidum  et 
fines  amisere.  Tentatum  ab  L.  Sextio  tribuno  plebis , 
ut  rogationem  £erret,  qua  Bolas  quoque,  Bicut  Lavi* 
cos,  coloni  mitterentur,  per  intercessionem  collega- 
rum ,  qui  nuUum  plebiscitum ,  nisi  ex  auctoritate  se- 
natus ,  passuros  se  perferri  ostenderunt,  discussum  est. 
BoUs  ^  insequente  anno  receptis ,  j£qui  coloniaque  eo 
deducta  novis  viribos  oppidum  firmarunt ,  tribunismi- 
litum^  Romae  consulari  potestate  Cn.  CornelioCosso, 
L.  Valerip  Potito ,  Q.  Fabio  Vibulano  iterum ,  M.  Po- 
stumio  Begillensi.  Huic  bellum  adversus  ^quos  per* 
missum  est ,  prava^  mentis  homini;  quain  tamen  victoria 
magis  quam  bellum  ostendit  t  nam  exercitu  impigre 
scripto  ductoque  ad  Bolas,  quuip  levibus  prsBliis 
£quoFum.animos  fregis^et,  postremo  in  oppidum  ir- 
nipit.  Deinde  ab  ho^tibus  in  cives  certamen  vertit; 
et,  quufn  inter  oppugnationem  praedam  militis  fore 
edixisset,  capto  oppido,  fidein  mutavit.  £am  magis 
adducpr  ut  predam  iree  causam  exercitui  fuisse ,  quam 
quod  in  UFbe  nuper  direpta  coloniaqufi  nova  minus 
prasdicatione  ?  tribuqi  prsBdae  fuerit.  Auxit  eam  iram , 
postquam,  ab  coUegis  arcessitus,  propter  seditiones 
tribunitia^  in  Urbem  revertit,  audita  vox  ejus  in  con- 


^*  P^«  4g3;  et  Plat.  in  CoripL  -^ 
Excursiones  inde ,  a  '^]^^ /aetai»  — 
^ms  c^tlqnisf  Laiwiuc ;  ?id«  c.  47. 
4*  Quam  noxam,  injiimqi  4  4ff 
l^^nf^m^  fiictfm.— Co^fBfK  et  auxi- 


5.  Bolif  re^jffi^  ab  -^qiiiS' 

6.  Tribunis  militum  ...Q.  fabio Vi' 
huUmq  itentm ,  vi4«  4d  c«p.  47»  ^*  ^* 
p,  Postumio  forte  leg.  Hdr  &•!*  Capitpl. 

7.  Minus  profdicati^ne  tribum  pni^ 
dee  /uerit,  minos  prsd^  repcrtmp , 
qiiam  Ppstnniiiif  yap^  ^  j^ctaoter  i»ili- 
tibiu  pronif^rit. 


g6  T.   LIVII  u.  c.  349--340. 

cione  stolida  ac  prope  vecors :  qua  Sextio ,  tribuno  ple- 
bis,  legem  agrariam  ferenti,  simul,  Bolas  quoque  ut 
mitterentur  coloni,  laturum  se  dicenti,  dignos  enim 
esse*  qui  armis  cepissent,  eorum  urbera  agrumque 
Bolanum  esse;  Malum^  quidem  miUtibus  meis^  inquit^ 
nisi  quieverint.  Quod  auditum  non  concionem  magis , 
quam  mox  Patres,  olfendit :  et  tribunus  plebis,  vir 
acer,  nec  infacundus,  nactus'°  inter  adversarios  su- 
perbum  ingenium  immodicamque  linguam ,  quam  ir- 
ritando  agitandoque  in  eas  impelleret  voces,  quae 
invidiae,  non  ipsi  tantum,  sed  causae  atque  universo 
ordini ,  essent ,  neminem  ex  coUegio  tribunorum  mili- 
tum  saepius,  quam  Postumium,  in  disceptationem  tra- 
hebat.  Tum  vero  secundum  tam  saevum  atque  inhu- 
manum  dScXwm  ^  Auditis ,  inquit,  QuiriteSj  sicutservisy 
malum  minantem  militihus?  tamen  hasc  bellua  dignior 
vobis  tanto  honore  videbitur^  quam  qui  voSy  urbe 
agrisque  donatosj  in  colonias  mittunt?  qui  sedem  se- 
nectuti  vestrce  prospiciunt?  qui  pro  vestris  commodis 
adversus  tam  crudeles  superbosque  adversarios  depu- 
gnant?  Incipite  deinde^^  mirari^  cur paucijam  ve- 
stram  suscipiant  causam :  quid  ut  a  vobis  sperent?  an 
honores,  quos  adversariis  vestris  potius  y  quampopuli 
romanipropugnatoribus,  datis?  Ingemuistis  modo^  voce 
hujus  audita:  quid^''  id  refert?  jam^  si^^  sufjfragium 


8.  Dignos  enim  esse  lUos ,  qui  a.  c^ 
eorum  urhem  a,  B.  esse ,  docte  forsan 
ac  graece  dictum ;  nisi  e  III  MSS  leg. 
dignum ,  h.  e.  fas  et  aequum ;  vide  ad 
1 ,  14,  n.  3. 

9.  Malum  (pcena ,  vcrbera ,  cracia- 
tus)  quidem  miiitibus  meis  erit,  quale 
servis  minari  solent  domini;  quod  mox 
dicit  Sextius. 

xo.  Nactus  mter  adversarios  super- 
bum  ingenium  immodicamque  linguam, 


h.  e.  hominem  superbi  ingenii,  etc. 
—  Quam  impelleret,  facile  impeUere 
pOsset,  seu  poterat. 

IX.  Incipite  deinde  mirari^  h.  e. 
post  talia ,  his  factis.  Mox  ut  in  af- 
fectu  et  interrogat;  nisi  leg.  quid  enim 
a  vobis  sperent? 

xa.  Quid  id  refert,  prodest?  Conf. 
ad  III,  39,  n.  3. 

x3.  Si  suffragium,  suflragandi  fii- 
cultas ,  detur  vobis  (conf.  XXXVIII, 


A.  C.  4xz- 
U.  C,  34i 


LIBER  IV.  CAP.  XLIX.  L.  97 

detur^  hunc,  qui  malum  vobis  minaeur,  iis,  qui  agros 
sedesque  ac  /brtunas  stabilire  volunt,  prasferetis. 

L.  Perlata  h«c  vos.  Postumii  ad  mtlites  multo  in  ca- 
stris  majorem  indignaticmem  movit :  prcedcene '  inter" 
ceptoremjraudaioremque  etiam  matum  minari  militi" 
bus  ?  Itaque  quum  fremitus  aperte  esset ,  et  quaestor 
P.  Sestius  eadem  violratia  coerceri  putaret  seditionem 
posse ,  qua  mota  erat ;  mi^o  ad  vociferantem  quem- 
dam  jraiiitem  lictore,  quum  inde  damor  et  jurgium 
oriretur,  saxo  ictus  turba  excedit;insuper  increpanle, 
qui  vulneraverat,  habere  quasstorem^  quod  impereetor 
esset  miUtibus  mmaius.  Ad  hunc  tumultum  accitus 
Postumius  asperiora  omnia  fectt  acerbis  quaestionibus , 
cradelibus  suppliciis :  postremo  quum  modum  irae  nul* 
lum  faceret,  ad  vociferationem  eorum,  quos  necari 
sub  *  crate  jusserat,  concursu  facto,  ipse  ad  interpel* 
laotes  poenam  vecors  de  tribunali  decurrit.  Ibi  quum 
submoventes  passim  lictores  cmtorionesque  vexarent 
turbam ,  eo  indignatio  erupit ,  ut  tribunus  militum  ab 
exerciftu  soo  lapidibus  oooperiretur.  Quod  tam  atrox 
facinus  poBtquam  est  Romam  nuntiatiun,  tribunis  mi- 
litum^  de  morte  coUegae  per  smat^m  .quaestiones  de- 
cernentibus,  tribuni  plebis  interoedebant  :  sed  ea 
contentio  ex  certamine  alio  pendebat;  quod  cura  in- 
cesserat  Patres,  ne^  metu  quaestionum  plebs  iraque 


26  ),  Tel  si  in  «if&a^am  mittaauBi. 

CAf>  L.  I.  ProBdoB  interceptorem, 
vidc  ad  UI,  79 ,  n.  2.  —  Insuper  m- 
crcptuue,  Juibere,  etc.;  videadlll, 
3,  n.  X. 

a.  Necaji  sub  crate,  v.  I»  5i,  n.  7. 

3.  Tribunis  militum  . . .  quastiones 
decementibus ,  decemendas  cenflenti- 
bus  ,  decerni  volentibus ,  seu  cupien- 
tibus  :  ut  XXVII,  ao;  ad  purganda 
ea,  qutE  inimici  decernerent,  h.  e.  ]Hro 


certiA  ipsi  afiGnnarent ,  et  tum  4:redi 
ab  aliis,  tum  decerui  veUent.  Conf.  ad 
III,  ai,  n.  3. 

4.  Ne  metu  quasstionum  iraque, 
scilicet  queeptionum ,  b.  e.  ob  quaestio- 
nes;  vi^e  adl,  5,n.  5;  etll,  29,  n. 
3.  Metus  est  illorum ,  qui  peccaverant 
ipsi ;  ira  eorum ,  qui  aut  communem 
causam  pldiis  tuebantor ,  aat  propin- 
quos  vel  amicos  a£Bnes  culpae  babe- 
bant.  Gron. 


A.  C.  4i'— '4o9. 
U.  G.  34i — 344- 


98  T.  LIVII 

tribunos  militum  ex  plebe  crearet  :  tendebantque 
summa  ope,  ut  consules  crearentur.  Quum  senatus- 
consultum  fieri  tribuni  plebis  non  paterentur,  iidein 
intercederent  consularibus  comitiis,  res  ad  interre- 
gnum  rediit :  victoria  deinde  penes  Patres  fuit. 

LI.  Q.  Fabio  Vibulano  interrege  comitia  habeute, 
consules  creati  sunt  A.  Cornelius  Cossus,  L.  Furius 
MeduUinus.  His  consulibus  principio  anni  senatus- 
consultum  factum  est ,  ut  de  quaestione  Postumianae 
caedis  tribuni  primo  quoque  tempore  ad  plebem  fer- 
rent;  plebesque  praeficeret  quaestioni,  quem  vellet :  a 
plebe  consensupopuli  consulibus  negotium  mandatur; 
qui,  summa  moderatione  ac  lenitate  per  paucorum 
supplicium,  quos  sibimet  ipsos  conscisse  mortem  satis 
creditum  est,  transacta  re,  nequivere  tameii  conse- 
qui ,  ut  non  aegerrime  id  plebs  ferret.  Jacere '  tamdiu 
irritas  sanctioneSy  quce  .de  suis  commodis  ferrentur : 
quum  interim  de  sanguine  etsupplicio  suo  latam  le^^ 
gem  confestim  eoderceriy  et  tantam  vim  habere.  Aptis- 
simum  tempus  erat ,  vindicatis  seditionibus ,  deleni- 
mentum  ^  animis  Bolani  agri  divisionem  objici  :  quo 
facto  minuissent  desiderium  agrariae  legis ,  quae  pos- 
sesSo  per  injuriam  agro  publico  Patres  pellebat.  Tunc 


Cap.  LI.  I.  /acere  (  spemi ,  vel  sine 
▼i  esse)  irritas  sanctiones,  leges.  Mox 
quum  interim . . .  exerceri ,  yide  ad  I , 
35 ,  n.  I. 

a.  Delenimentum  (non  delinimen-' 
tum,  quse  vox  nihili  est,  ut  delinire, 
quidquid  contra  di^utet  Drak.  ad  h. 
1.  etV,  3i;  VII,  38;  XXXIX,  ir, 
putans,  delenimentum  habere  vim  pla- 
candi  etmitigandi,  delinimentum  yero 
ohlinendi  et  imhuendi ,  a  delinere  aut 
linire)  vel,  uth.  1.,  est  OgXyr.Tpov  scu 
OeXyfia ,  res  et  remedium ,  quo  animi 
leniuntur,   permulcentur  el  mitigan- 


tur;  vel  philtrum  (vide  Broukh.  ad 
TibuU.  1 ,  6 ,  n.  7  ) ,  aut  potius  illece- 
hrx  et  blanditiae  ,  res ,  qua  hominum 
animi  hlande  paulatira  capiuntur,  v«i 
ad  amorem  alliciuntur;  vide  Duker. 
ad  XXXIX,  iz.  Simili  sensu  V,  34i 
n.  3  ,  dicitur  spei  majoris  avertendie 
solatium  objdttum  censebant,  et  dele- 
nimenta  eadem  res  XXX,  i3,  quae 
blanditice  XXIX  ,23.  Confer  Ern.  ad 
Tac.  Agric.  XXI.  —  Mox  pro  minuis- 
sent,  Lovel.  2  et  Haverk.  dant  immi- 
nuissent  :LoYe\.  4  autem  meminissent; 
male.  Ed. 


ucsjdS:  LIBER  IV.  CAP.  LI.  LII.  99 

Iiaec  ipsa  indignitas  augebat  animos,  non  in  retinen- 
dis  modo  pubiicis  agris ,  quos  vi  teneret ,  pertinacem 
nobilitatem  esse ;  sed  ne  vacuum  quidem  agrum ,  nu- 
per  ex  hostibus  captum ,  plebi  dividere ;  mox  paucis , 
ut  caetera,  futurum  praedae.  Eodem  anno  adversus  Vol- 
scos ,  populantes  Hernicorum  fines ,  legiones  ductae  a 
Furio  consule ,  quum  hostem  ibi  non  invenissent , 
Ferentinum ,  quo  magna  multitudo  VolscOrum  se  con- 
tulerat,cepere.  Minus  praedae,  quam  speraverant,  fuit: 
quod  Volsci ,  postquam  spes  tuendi  exigua  erat ,  sub- 
latis  rebus ,  nocte  oppidum  reliquerunt :  postero  die 
propedesertum  capitur.  Hernicis  ipse  ager  dono  datus. 
LII.  Annum  modestia  tribunorum  quietum  excepit 
tribuoius  plebis  L.  Icilius,  Q.  Fabio  Ambusto,  C.  Fu- 
rio  Pacilo  consulibus.  Is  quum  principio  statim  anni , 
velut  pensum  ^  nominis  familiaeque ,  seditiones  agra- 
riis  legibus  promulgandis  cieret;  pestilentia  coorta, 
minacior  tamen  quam  peikiiciosior ,  cogitationes  ho- 
minum  aforo  certaminibusque  publicis  ad  domum 
curamque*  corporum  nutriendorum  avertit:  minus- 
que  eam  damnosam  fuisse ,  quam  seditio  futura  fuerit , 
credimt.  Defuncta^civitate  plurimorum  morbis,  per- 
paucis  funeribus ,  pestileiitem  annum  inopia  frugura , 

Cap.  LU.  I.  Velut  pensum,  propr.  gentia    leniendum    medicandumque  , 

diumi  la^ores  servomm  servammTe,  vel  lent  curatione  adhibita  emendan- 

deinde  quodlibet  munus,  alicui  pro-  dum,  'an  ppniendum  et  castigatioue 

priam  et  assignatum ,  nominis  familiee-  acerba  irritandum.  Conf.  Emesti  clav. 

que,  conferll,  58,  6i^;III,  3i  (ubi  Cic.  in  Ind.  Graeco  ad  verba  i^dcfat- 

vide  not.  a  )  35,  44  sq.  peersflag  9  etc.  in  Cic.  ad  Att.VI ,  i. 

2.  Ad  domum  curamque  {m.A  cum  3.  Defuncta  civitate  morbis,   vide 

Gron.  malis  domum  ad  curam)  cor-  ad  II,  35,  n.  2.  Quidam  interpretati 

porum   nutriendorum ,    fovendorum,  sunt  :  quum  civitas  a  morbis  Uberata 

remediis  et  fomentis  adhibitis  curan.  esset.  Illos  autem  refellit  Draken. ,  qui 

dorian,  ut  dcvaTOecgiv;  unde  VII ,  4  senstim  vocis  defuncta  sic  expbnit  : 

(ubi   vide  Gron. )    naturee  damnum  plurimorum  morbis ,  perpancis  fimerir 

utrum  nutriendum  patri,  an  castigtm-  bus  Uberata  civitate  a  turbis ,  qu<^  ex 

dum ,  h.  e.  utnim  fovendum  et  indul-  seditione  a  L»  Icilio  mota  imminebat* 


lOO 


f.  LIVII 


U.  C.  341—344- 


neglecto  cultu  agrorum ,  ut  plerumque  fit ,  exceptt , 
M.  Papiiio  Atratino ,  G.  Nautio  Rutilo  cotisulibus.  Jam 
£simesS  quam  pestilentia,  tristior  erat;  ni,  dimissis 
circa  omnes  populos  legatis ,  qui  Etruscum  mare ,  qiii- 
que  Tiberim  accolunt ,  ad  firumentum  mercanduiti , 
annonse  ^  foret  siibventum.  Superbe  ab  Samnitibus , 
qui  Capuam  habebaot  Cumasque ,  legati  prohibiti  com- 
mercio  sunt;  contra  ea  benigne  ab  Siculorum  tyrannis 
adjuti :  maximos  commeatus  summo  £trurifie  studio 
Tiberis  devexit :  solitudinem  in  civitate  acgra  experti 
consules  sunt ;  quum ,  in  legationes  non  ^  plus  sin- 
gulis  senatoribus  invenientes ,  coacti  sunt  binos  equi- 
tes  adjicere :  prseterquam  ab  morbo  annonaque,  mhil 
eo  biennio  intestini  extemive  incommodi  fiiit.  At  ubi 
hae  soUicitudines  discessere,  omuia,  quibus  tsirbari 
solita  erat  civitas^  domi  discordia,  fi)ris  beUum  ex- 
ortum. 

LIII.  M.  j^^lio  y  C.  Yalerio  Potito  consulibus,  hd" 
lum  .£qui  parabant ,  Yolscis ,  quanquam  non  ptdMico 
consilio,  capessentibus  arma^  voluntariis  mereede  se- 
quutis  naiiitiam.  Ad  quorum  fiunam  hostium  ( jam^im 
in  Latinum  Hemicumque  transcenderaint:  agrum )  de- 
lectum  habentem  Yalerrum  oonsulem  M.  Mjenius  tri- 


Ed.  —  Mox  forte  del.  j4trHtmo,  ^vtod 
Sempromonim  cog^omen  ett,  ut  Mu- 
gillanus  Papirionun. 

^.Jamfames,  quam  pestiieniia., 
tristior  erat^  unde  Trebio  ledili  pl. , 
qui  assibus  papulo  frumentum  pcsBati- 
terat ,  statu»  in  CapitoUo  ac  parlatio 
dioat»  sunt ,  et  ipse  supremo  die  pO' 
puU  humeris  portatus  in  rogom  est ; 
▼ide  PUn.  XVIU,  3,  aeu  4,  tristior 
erat,  ni  ..,/oret  subyentum,  vide  ad 
II,  5o,  n.  lo. 

5«  Annonce  foret  subventum,  Tlde 
ad  II ,  34 ,  n.  lo.  —  Ak  ^mnftibHS^ 


^mCapuam  hab^antOumasque.,  vide 
ad  oap.  37 ,  n.  -i ,  «t  c.  44« *>>  ^^ 

•6.  N^n  pbis  singiMs  senatenbu^ 
non  plus,  aeu  plnees  qtmn  sJh^os 
aenatores,  ut  XKIV,  41 ;  XXIX, «5* 
XXXI,  34;XL,3;XLU,33.Goirf: 
ad  lU,  64 ,  n.  5  ;  XXiV,  x^,  a.  a; 
«tDrak.  adXXU,  «3,  n.  <6;  inv&mtis 
al.  MoK  kg.  soUioitadmes  deomssepe^ 
Gcun.  Confer  Bann.  ad  Qumtfl.  de- 
clam.  Vi^  "6 ,  ubi  'hane  ^leotioneai  mul- 
<tis  tum  Uoitatii,  tum  ipiius  LiTiilocis 
firmavit.  Dissentaunt  Corte  «t  Waste 
ad  Sattust.  Jng.  XU. 


u:c.3;:i3:4:    liber  IV.  CAP,  Liii.  loi 

bimus  plebis,  legis  agrariae  lator,  quum  impediret, 
auxilioque  tribuni  nemo  inntus  sacramento'  diceret; 
repente  nuntiatur,  arcem  Carventanam  ab  hostibus 
occupatam  esse.  £a  ignominia  accepta  quum  apud  Pa- 
tres  inyidiae  Maenio  liiit  y  tum  ca^ris  tribunis ,  jam  ante 
praeparatis  intercessoribus  legis  agrariae ,  prsebuit  ju- 
stiorem  causam  resistendi  coUegae.  Itaquequum  res 
diu  ducta  per  altercationem  esset,  consulibus  deos 
hominesque  testantibus ,  quidquid  ab  hostibus  cladis 
ignominiieque  aut  jam  accepium  esset,  aut  immineret, 
culpampenes  Mceniumfore,  qiU  delectum  impediret; 
MsBoio  contra  vociferante ,  si  injusti  domini  posses-- 
sione  agri  publici  cederent,  se  moram  delectui  nonfa* 
cere ;  decreto  interposito ,  novem  tribuni  sustulerunt 
certamen ;  pronuntiaveruntque  ex  collegii  sententia , 
C.  Falerio  consuli  se,  damnum  ahamque  coercitionem  y 
adversus^  intercessionem  coUegas,  delectus  causa  de- 
trectantibus  militiam  inhibentij  auxiUo  futuros  esse. 
Hoc  decreto  consul  armatus  quum  paucis ,  appellan- 
tibus  tribunum  ^  coUum  \  torsisset ,  metu  caeteri  sacra- 
mento  dixere.  Ductus  exercitus  ad  Carventanam  arcem, 
quanquam  invisus  infestusque  consuU  erat ,  impigre 
{Mrimo  statim  adventu,  dejectis  qui  in  praesidio  erant, 
arcem  recipit :  praedatores ,  ex  praesidio  per  negUgen- 
tiam  dilapsi ,  occasionem  aperuere  ad  invadendum  : 


C4^.  I«UI.  X.  Sacratiunto  dicentt 
▼ide  a<l  U9  94»  n.  7.  —  Caiventus 
Lattf  ^p.  «pnd  Stepb. 

%» Mdv«r4us  intercessiQrwncoQegm , 
vide  «dlV,  35,  b.  z.  —  Damifvm^ 
jaetutaiB  ^  fuwUMris ,  «^ucta  molcta^ 
▼el  pigimnbtu  captU  (  yide  VIJ»  4  pr. 
et  Ctc.  PhU»  I »  5  ) ,  aliamfue  coerei' 
tionem^  ▼ioiyjiisaMnadTerteadi  (▼ide 
XXVI,  36  extr.  «tSnet.  Aag.  UuY, 
eott.  T«c.  ▲nnaL  l»  77 ;  abi  /ue  wr^ 


ganan  dicitur),  irihibenti,  adhibenti 
yide  ad  UI,  38,  n.  a ;  nvidam/erenti, 
non  nule ,  judice  Si^onio.  Eo. 

3.  CoUumtorsitset ,  inodocoercitio- 
nia,  quo  yel  detrectantibus  miUtiam 
et  imperium  a  lidoribu»,  Tel  in  jus  i^e 
recusantibua  ab  adyersariismanua  tio- 
lenter  injlciebantur  coUo,  et  hoc  tor* 
quebatur;  illi  yero  obtorto  collo  du- 
ceiantur,  vel  trahetoitar.  Ct  hipn. 
nl.  &om.  I,  4'  — '  Inmus  fa.  1.  etV, 


lo4  T.  LIVII  vlitX' 

dum  pro  populOf  sine  imperiis  ac  potest€Uibus  reUn^ 
quantur  Irritatis  utriusque  partis  aeimis ,  quum  6t  spi- 
ritus  plebes  sumpsisdet ,  et  tres  ad  popularem  causam 
celeberrimi  nominis  haberet  duces ;  Patres  omnia  quae- 
storiis  comitiis ,  ubi  ^  utrumque  pkbi  licefet ,  similia 
fore  cernentes^  tendere  ad  consulum  comitia,  quae 
nondum  promiscua  essent.  Icilii  contra  tribunos  mi- 
litum  creandos  dicere ,  et  tandem  aliquando  impar- 
tiendos  plebi  honores. 

LV.  Sed '  nulla  erat  consularis  actio ,  quam  impe- 
diendo  id ,  quod  petebsmt ,  exprimerent :  quum  mira 
opportunitate ,  Yolscos  et  ^quos  praedatum  extra  fines 
exisse  in  agrum  latinum  hernicumque ,  ,affertur*  Ad 
quod  bellum  ubi  ex  senatusconsulto  consules  delectum 
habere  occipiunt ;  obstare  tunc  enixe  tribuni  j  sibi  ple- 
bique  eam  fortunam  oblatam  memorantes.  Tres  erant, 
et  omnes  acerrimi  viri ,  generosique  jam ,  ut  inter  ple- 
beios  :  duo,  singuli  singulos,  sibi  consutes  assenfan* 
dos  assidua  opera  desumunt  :  uni  conciQnibus  data 
nunc  detinenda, nunc  conqienda  plebs :  nec^delectum 


potius  nommant  patricii ,  quam  Pon- 
tifices  et  Augures,  quum  horum  quo- 
^e  saeetdotia  tum  nondum  cum  pleb^ 
eommunicata  esseiit  ?  Haec  non  tam 
e  ratione  praesentis  temporis  scripsH; 
Livjus ,  quo  baec  dicta  Aiis^e  narrat , 
quam  povterioris^  quo,  quum  plebA 
ad  alia  sacerdotia  admissa  fiiissety 
Rex  sacroTum,  Salii  Flamin^sque  aem- 
per  e  solis  patriciis  creabantur,  ut 
auctor  est  Gic.  p.  domo  cap.  14*  Si6 
cap.  58;  et  III,  68;  per  prolepsifi 
memorat  sHpendia,  tUm  nonduni  in- 
stituta  (sed  illis  locis  stipendia  sunt 
miHtia  et  anni  ejns) ,  et  XXXIV,  5 , 
n.  3.  Origines  Catonis,  »  Didt.  Confe^ 
ad  I,  34,  n.  14.  -•-  Sine  imperiii  mili- 
taribn$,  ac  potestatibus ,  imperio  ci- 


vili ,  vel  juribus  magistratuum ,  siye  ur- 
banorum ,  sive  provincialium.  —  Tres 
daves ,  f cilios ;  vide  princ.  faujnk  oap. 

8.  Udi,  in  quibus,  ntrtanqne  plebi 
Uceret,  scilicet  creare  vel  patricios  vel 
plebeios. 

CkP.  LT.  I.  Sednulla  erai  consu' 
htris  actio ,  h.  e.  ea,  qua  delectus, 
bellum  alidve  a  consulibus  deceman- 
tur  ( vide  ad  II,  56 ,  n.  4  ),  quam  im- 
p&diendo,  qua  impedienda,  id ,  quod 
petkbant ,  exprimerent ,  6xtorquere 
|}Otuissent  tribuni  a  Fattibus.  —  Qe- 
nerosijtun,  quorum  majores,  quique 
ipsi  jam  honoribus  actionibttsque  tri- 
bunitiis  inclaruerftnt ;  ut  duobus  ndhi- 
IHfus  jamlLlkll,  35 pr. 

9.  Nec  delectum , . .  expediebant. 


v.cAt^ul'.  LIBER  IV.  CAP.  LV.  LVI.  io5 

consoles,  nec  comitia ,  quae  petebant ,  tribuni  expedie- 

bant.  Inclinante  deinde  se  fortuna  ad  causam  plebis, 

nuntii  veniunt ,  arcem  Carventanam ,  dilapsis  ad  prae- 

dam  militibus ,  qui  in  prsesidio  erant ,  ^quos ,  inter- 

fectis  paucis  custodibus  arcis,  invasisse  :  alios  recur- 

rentes  in  arcem,  alios  palantes  in  agris  csesos.  Ea 

adversa  civitati  res  vires  tribunitiae  actioni  adjecit : 

nequidquam  enim  tentati,  ut  tum  denique  desisterent 

impediendo  bello ,  postquam  non  cessere  nec  publicde 

tempestati^,  nec  suae  invidiae,  pervincunt,  ut  senatus- 

consultum  fiat  de  tribunis  militum  creandis :  certo  ta- 

men  pacto ,  ne  cujus  ratio  haberetur,  qui  eo  anno  tri- 

bunus  plebis  esset,  neve  quis  reficeretm*  in  annum 

tribunus  plebis;  haud  dubie  Icilios  denotante  senatu, 

quos  mercedem  seditiosi  tribunatus  petere  consulatum 

insimulabant.  Tum  delectus  haberi,  belliunque  om- 

nium  ordinum  consensu  apparari  coeptum.  Consules 

ambo  profecti  sint  ad  arcem  Carventanam,  an  alter  ad 

comitia  habenda  substiterit ,  incertum  diversi  auctores 

faciunt :  illa  pro  certo  habenda,  in  quibus  non  dissen- 

tiunt,  ab  arce  Carventana,  qmim  diu  neqnidquam  op- 

pugnata  esset ,  recessum  :  Verruginem  *  in  Volscis  eo- 

dem  exercitu  receptam ,  populationesque  et  praedas  et 

in  ^quis  et  in  volsco  agro  ingentes  factas. 

LVL  Romae  sicut  plebis  victoria  fuit  in  eo,  ut,  quae 
mallent,  comitia  haberent :  ita  eventu  comitiorum  Pa- 
tres  vicere  :  namque  tribuni  militum  consulari  pote- 


▼ide  ad  lU,   i3,    n.   6.  Tribunitio! 
aetioni,  -vide  ad  II ,  56 ,  n.  4* 

Z.PvbKete  tempesttui,  perictilo  pti« 
blico ,  sea  patriae.  —  Petere  consula^ 
tttm;  conaalatiu  nondtmi  patebat  ple- 
belii,  proindeqne  IciHi,  qaiim  fierl 
consules  onmino  non  postent,  insi- 
mahrl  qooque  non  poterant  afiectati 


consulatus.  Unde  existimat  CreTerios 
mendam  esse  in  voce  eonsulatum,  ei 
^us  loco  legi  posse  eonsutarem.  Quos 
m^edem,  id  est,  pro  mercede  sedi' 
tiosi  tribunatus  petere  eonsularem  neut- 
pe  tribunatum  insimulahant,  Ed. 

4.  f^erruginem  (  vide  ad  I V,  i,  n.  5 ) 
inFolscis,  luVolsco  agro  sitam. 


io8  T.  LIVII  tcAt 

belli  necessitates  non  exspectent  humana  consiiia,  po- 
tiorem  sibi  colleganun  gratia  rempublicam  Jbre  :  et^ 
simaneatinsenterUiasenatuSy  dictatorem^  nocteproxi-- 
ma  dicturum:  ac,  siquis^  intercedat  senatusconsuUo^ 
auctoritate  se  fore  contentum.  Quo  facto  qiium  haud 
immeritam  laudem  gratiamque  apud  omnes  tulisset, 
dictatore  P.  Cor^elio  dicto ,  ipse  ab  eo  magister  equi- 
tum  creatus  exemplo  ^  fiiit  coUegas  eumque  intuenti- 
bus  9  quam  gratia  atque  honos  opportuniora  interdum 
non  cupientibus  essent.  Bellum  haud  memorabilefuit; 
uno  atque  eo  faciU  prseUo  caesi  ad  Antium  hostes;  vi- 
ctor  exercitus  depopulatus  vols(^um  agrum ;  casteUum 
ad  ^  lacum  Fucinum  vi  expugnatum :  atque  in  eo  tria 
miUia  hominum  capta ,  caeteris  Volscis  inter  moenia 
compulsis,  nec  defendentibus  agros.  Dictator,  beUo 
ita  gesto,  ut  tantum^non  defuisse  fortunas  videretur, 
feUcitate ,  quam  gloria ,  major  in  Urbem  redut  ^  ma- 
gistratuque  se  abdicavit.  Tribuni  miUtum ,  mentione 
nuUa  comitiorum  consularium  habita  (credo  ob  iram 


4.  ^—  Nimis  pertinacii  sen^ntio! ,  in 
qua  collegse  nimis  pertinaciter  perse- 
▼erarent. 

3.  Dictatorem  nocte  proxima  se 
dicturum,  vide  ad  II,  18,  n.  3. 

4.  j4c  (forte  at)si  quis  tribunus  plebis 
intercedat  senatasconsuito,  auctoritate 
sefore  contentum  :  nam  senatus  etucto- 
ritas  dicebatur  senatus  consultum^  oui 
intercesserat  tribunus ,  at  senatus  con- 
sultum ,  seaatus  voluntas  et  decrotum 
scriptum ,  ratum  et  aari  incisum ,  cui 
non  intercessum  erat  a  tribimo  pl. 
Confer  ad  Tac.  Ann.  UI,  5Z)  n.  5. 

5»  Estemploj  dooumento,  fiut  coi- 
legas  eumqne  intuentibus^  utroB^ue 
comparantibus  et  ex  utrorumque  agen- 
di  ratione  documentufli(£>Ar0,  If^ar- 
nung,  ttt  possim  documentum,  sedet 


exemplum,  vide  »d.  Praef.  n.  i4,et  ad 
Tac.  Ann.  I,  38,  n.  3)  capientibus, 
quam,  quantum,  gralia  atque  konos 
opportuniora  interdum  non  cupiaui" 
bus  essent,  opportunius  contingerent, 
facilius  compararentxir. 

6.  Castelium  ad  lacum  Fucinum 
(bodie  Lugo  di  Celano)  in  Folscis, 
sed  apud  Plin.  III,  la  ,  in  Marsis ;  in" 
ter  Apenninorum  montiun^uga.  Volsci 
Marsique  erant  oonfines  popnli.  De 
ipso  lacu  y.  ad  Tac.  Ann.  XII,  56,  n.  i. 
.  7.  T^uitum  modo,  Bolum,  non  de- 
fiiisse  fortunas  (vide  III,  46  >  n.  3), 
adeoque  feliciiw «  quam  fbrtius ,  bel- 
hun  gessiAse ,  ouUa  i^orcitudiBie  ac  pru- 
denti«  ostendcndae  occasione  oblata 
propter  ignaTiam  bostium.,  qui  uno 
eoque  faoiii  pT»Uo  victi  sant;  Drak. 


tcAtX'.  LIB.  IV.  CAP.  LVII.  LVIII.  109 

dictatoris^creati),  tribunorum  militum  comitia  edixe- 
nmt.  Tum  vero  gravior  cura  Patribus  incessit ;  quippe 
quum  prodi  causam  ab  suis  cemerent.  Itaque  sieut 
priore  auno  per  indignissimos  ex  plebeiis  candidatos 
omnium,  etiam  dignorum,  tsedium  fecerant;  sic  tum, 
primoribus  Patrum  splendore  gratiaque  ad  petendum 
praeparatis,  omnia^  loca  obtinuere,  ne  cui  plebeio  adi- 
tus  esset.  Quatuor  creati  sunt,  omnes  jam  functi  eo 
hoQore,  L.  Furius  Medullinus,  C.  Valerius  Potitus,  N. 
Fabius  Vibulanus,  C.  Servilius  Abala;  hicrefectus  con- 
tmuato  honore ,  quum  ob  alias  virtutes ,  tum  ob  re- 
centem  favorem  unica  moderatione  partum. 

LVIII.  Eo  anno ,  quia  '  tempus  induciarum  cum 
veienti  populo  exierat ,  per  legatos  fetialesque  res  re- 
peti  coeptse  :  quibus  venientibus  ^  ad  finem  legatio 
Yeieatium  obviam  fuit.  Petiere,  ne  prius,  quam  ipsi 
senatum  romanum  adissent,  Veios  iretur.  Ab  scnatu 
impetratum,  quia  discordia  intestina  laborarent  Veien- 
tes ,  ne  res  ab  iifi  repeterentur ;  tantum  afiiit ,  ut  ^  ex 
incommodo  alieno  sua  occasio  peteretur !  £t  in  Volscis 


8.  Ob  iram..,  creati,  v.  I,  5,  n.  5. 

9.  Omniaioca  (  vide  ad  IV,  16  ,  n. 
S)  fj^tmuere,  obtinere  oonabantur  ^; 
actuspro  coaato;  vlde  ad  III,  2 1 ,  n. 
3»  — ■  Omnes  jtm.  functi  eo  honore  : 
at  L.  Furiuf  Meduilinus  non  antea 
ti^ibuniB  mil.  faerat,  quod  moastcat 
fragm.  Capitol. ,  sed  Hs  antea  consul, 
ctffiiusXj.  FuniMed.,  qui  ter  tribttnus 
»U.  £Bit;  Pigh.  in  Ann.  ad  a.  346. 
« Ita^ue  forte  4el.  to  ^ ,  quod  abest. 
a  X  MSS  et  edd.  antt.  ante  Ald.  Po- 
^  tanen  «nt,  ut  a^noscamus ,  inboc 
^'  Furio  MeduUino,  ^o  nomine  va- 
ru  bis  annis  tribonatu  militari  functi 
soQt,  B«Hi  con^eiiire  inter  Livium  et 
faMes  Capitol..,  ut  Sigon.  supra  ad 
cap.  44  ipc.  doGuit ; »  Drak.  Gonf.  Ind. 


Ci.p.  LVIII,  I.  Quia  tempus  indu- 
ciarum ,  in  XX  annos  datarum  ,  cum 
Feienti  popuio  exierat;  oonfier  supra 
cap.  35  pr.  unde  intelligitur,  unum 
certe  deesse  annum ,  si  res  repetitee 
suat  (vlde  ad  1«  22,  n.  5)  exeunt» 
anno  XIX.  Ille  annus  inserendus  forte 
supra  cap.  43  ubi  Liyius  dicit,  partem 
majorem  insequentis  amii  per  novos 
trihunos  pL  et  aUquot  interreges  cer- 
taminibus  extractam  esse  :  nam  pro- 
babile  est,  novos  tcibunos  mil.  uon 
in  aliquot  menses ,  sed  in  anmun  in- 
iegrum  creatos  esse. 

2.  Feaientibus  adjinem,  ad  fines 
Veientium;  vide  ad  II,  49,  n.  10;  et 
ad  rein  confer  I,  32. 

3.  XJt  ex  incommodo  aiieno  sua  oc- 


no  T.  LIVII  v.cA:t^t 

accepta  clades ,  amisso  Verrugine  praesidio :  ubi  tantum 
in  tempore  fuit  momenti,  ut,  quum  precantibus  opem 
militibus,  qui  ibi  a  Volscis  obsidebantur,  succurri,  si 
maturatum  esset ,  potuisset ,  ad  *  id  venerit  exercitus 
subsidio  missus ,  ut  ab  recenti  caede  palati  ad  praedan- 
dum  hostes  opprimerentur.  Tarditatis  causa  in  senatu 
magis  fiiit ,  quam  in  tribunis  :  qui  ^,  quia  summa  vi 
restare  nuntiabantur ,  parum  cogitaverunt ,  nuUa  vir- 
tute  superari  humanarum  virium  modum.  Fortissimi 
miUtes  non  tamen,  nec  vivi,  nec  post  mortem,  inulti 
fiiere.  Insequenti  anno,  P.  et  Cn*  Corneliis  Cossis, 
N.  Fabio  Ambusto,  L.  Valerio  Potito,  tribunis  militum 
consulari  potestate ,  veiens  bellum  motum  ob  super- 
bum  responsum  veientis  senatus;  qui  legatis  repeten- 
tibus  res ,  ni  facesserent  propere  urbe  finibusque,  datu- 
ros^,  quod  Lars  Tolumnius  dedisset,  responderi  jussit. 
Id  Patres  aegre  passi  decrevere ,  ut  tribuni  miUtum  de 
beUo  indicendo  Veientibus  primo  quoque  die  ad  po- 
pulum  ferrent.  Quod  ubi  primo  promulgatum  est,  fi^e- 
mere  juventus ,  Nondum  debellatum  cum  Volscis  esse: 
modo  duo prcesidia'^  occidione  occisa,  et  cumpericulo 


casio  peteretur,  yide  ad  1 ,  1 1 ,  n.  i ; 
et  1 ,  56 ,  n.  lo. 

4.  Ad  id,  ob  id  tantum  (vide  ad 
I,  34»  n.  5)  Denerit  exercitus ,  etc. 
▼enerit  tantuin  ad  opprimendos  hostes. 

5.  Qu/,  sciiicet  senatus  (vide  ad 
UI ,  7  2 ,  n.  3  ) ,  quia  summa  vi  restare , 
resistere,  nuntiabantnr ,  scilicet  mili- 
tes,  qui  Verrugine  in  praesidio  erant 
(nisi  leg.  restari  nuntiabatur) ,  parum 
cogitauerunt  (propr.  cogitavit ;  scd 
senatus  est  nom.  coUect.)  reputarunt 
secum ,  nullamvirtutem  progredi  posse 
ultra  humanarum  virium  modum,  II- 
lud  qui  deleri  malebat  Gron.  et  nimia- 
rum  pro  humanarum  conjic.  Faber. 
Restare  est  idemquod  resistere,  adeo- 


que  vel  subsistere ,  pedem  figere ,  ma- 
nere,  ut  IX,  i5  ,  n.  i  ;  et  XXXII, 
29,  n.  4 ;  yel  bostibus  resistere,  ob- 
sistere,  ut  h.  1.  et  VI,  32 ;  X ,  14 ; 
XXIII ,  45 ;  XXIX ,  2 ;  XXXIV,  1 4 , 
et  i5.  —  iVec  vivi  scilicet  multis  ante 
mortem  suam  caesis  hostibus. 

6.  Daturos ,  quod  Lars  vel  potins 
Lar  (vide  ad  II,  9  ,  n.  i  )  Tolumnius 
dedisset,  scilicet  mortem;  vide  cap. 

7 .  Duo  profsidia ,  milites ,  «jui  Ver- 
rugine  et  in  arce  Carventana  fiiissent, 
occidione  occisa  (videadll,  5i,  n.  i), 
et  cumpericulo  retineri,  defendi,  sci- 
licet  prassidia  h.  e.  arces ,  seu  castella : 
nam  voz  preesidium  duoboa  verbis, 


u.c:tt3t    LIBER  IV.  CAP.  LVIII.  iii 

retinerL  Nullum  annum  esse,  quo  non  acie  dimicetur: 
ety  tanquam^  poeniteat  laborisy  novum  bellum  cum 
'  finitimo  populo  et  potentissimo  parariy  qui  omnem 
Etruriam  sit  concitaturus,  Haec  sua  sponte  agitata :  in- 
super  tribuni  plebis  accendunt :  Maximum  bellum  Pa- 
tribus  cum  plebe  esse  dictitant  :  eam  de  industria 
vexandam  militia  trucidandamque  hostibus  objici : 
eam  procul  Urbe  haberi  atque  ablegari^  ne  domi  per 
otium  memor  libertatis  coloniarumque ,  aut  agri  pu-- 
blici^  aut  su/fragii  libereferendi  consilia  agitet:  pren- 
santesque  veteranos ,  stipendia  cujusque  et  vulnera  ac 
cicatrices  numerabant :  quidjam  integriesse  in  corpore 
loci  ad  nova  vulnera  accipienda  ?  quidsuper^  sangui- 
nis  y  qui  dari  pro  republica  posset?  rogitantes.  Haec 
quum  in  sermonibus  concionibusque  interdum  agi- 
tantes  avertissent  plebem  ab  suscipiendo  bello,  pro- 
fertur'®  tempus  ferendae  legis;  quam,  si  subjecta  in- 
vidiae  esset ,  antiquari  apparebat. 

sed  diverso  sensu,  jangitor.  Gonfer  legem  latam  probantes :  nam  ro^arr  et 

c.  55^  56 ,  58  pr.  J^ff^  dicitur  magistratus,  qui  comitiis 

8.  Tanquam  pccniteat  Patres  labo-  praeest  et  legem  fert  ad  populum ,  vel 
ris  f  vide  ad  II ,  54 ,  n.  i6.  tribus  rogat,  quem  suffragiis  suis  crea- 

9.  Quid  super  scil.  esse  sangiiinis  ,  tum  velit,  etc.  at  populi  est  jubere  aut 
quod  verbum  modo  praecessit,  unde  sciscere,  unde  piebiscita.  Confer  VI, 
h.  1.  super  mollias  est,  quam  vulgo  38,  n.  3;  VIII,  i3,  n.  7;  X,  8  extr. 
superesse  ,  sed  poetls  frequentius  ,  et  ad  III ,  64 ,  n.  5.  Si  cum  populo 
quam  prosaicis  scrlptorlbus.  agitur   vel  ad  illum  fertur  (  nam  ita 

xo.  Profertur  tempus  ferendas  legis,  etiam,  ut  XXIII,  14 1  n.  3;  XXXII, 

scilicet  de  bello  Vetentibus  indlcendo,  29,  n.  4  t  et  al*  absolute  dlcitur  pro  : 

quamlegem  (^orfcA/fl^;  confer  ad  I,  lex  seu  rogatio  ad  populumfertur)^ 

26,  n.  4)   tribuni  mil.   ad  populum  ut  lex  jubeatur,  ea  rogarHal.ferri)^ 

ferre  jussi  erant.  —  Antiquari  legem',  ut,   quod  ante  jusserit,  vel  lex  olim 

rejici  :  nam  in  tabellis  reprobantium  lataperlataque  tollatur,  haeca^ro^ar/, 

scriptum  erat  A,  P.  h.  e.  antiqua  pro-  ut  aliquid  de  priore  lege  detrahatur : 

bo  ,  nilmutandum  censeo  (^ich  stimme  seu  dematur,  ei  vel  de  ea  aliquid  de- 

dahin  es  beymJlten  zu lassen); utcoor  rogari  et  exrogari,  ul  aliquid  priori 

tra  F.  R.  h.  e.  uti  rogas  (scillcet  ita  legi  contrarium  statnatuf  et  illa  tota 

volumus,    jubemus,   scisclmus)  erat  vel  pars  ejus  toUatur,    legi  arrogari 

Tox  vel  tabella,  qua  tribus  ntebantur,  (vid.  XI,  34»  ii>  5 ;  et  Duker.  adFlor. 


iia 


u.  c.  348—549- 


T.  LIVII 

^  LIX.  Interim  tribunos  miUtum  in  volscum  agrum 
ducere  exercitum  placuit.  Cn.  Cornelius  unus  Romae 
relictus.  Tres  tribuni ,  postquam  nuUo  loco  castra 
Yolscorum  esse ,  nec  commissuros  se  praeUo  appa- 
ruit,  tripartito  ad  devastandos  fines  discessere:  Va- 
lerius  Antium  petit ,  CorneUus  Ecetras :  quacumque 
incessere ,  late  populati  sunt  tecta  agrosque,  ut '  disti- 
nerent  Volscos:  Fabius,  quod  maxime  petebatur,  ad 
Anxur  oppugnandum  sine  uUa  populatione  accessit. 
Anxiu**  fuit,  quae  nunc  Tarracinae  sunt;  urbs  prona 
in  paludes ;  ab  ea  parte  Fabius  oppugnationem  osten* 
dit.  Circummissae  quatuor  cohortes  cum  C.  ServiUo 
Ahala ,  quum  imminentem  urbi  coUem  cepissent ,  ex 
loco  altiore ,  qua  nuUum  erat  pra^sidium ,  ingenti  da- 
more  ac  tumultu  moenia  invasere :  ad  quem  tumultum 
obstupefacti ,  qui  adversujs  Fabium  urbem  infimam  tue* 
bantur,  locum  dedere  scalas  admovendi;  plenaqueho- 
stium  cuncta  erant ,  et  immitis  diu  ^  caedes  pariter  fu- 
gientium  ac  resistentium ,  armatorum  atque  inermium 
fuit.  Cogebantur  itaque  victi,  quia  cedentibus  spei 
nihil  erat,  pugnam  inire  :  quum  pronuntiatum  re- 
pente,  ne  quis  praeter  armatos  violaretur,  reliquam 
omnem  multitudinem  voluntariam  exuit  armis  :  quo- 
rum  ad  ^  duo  millia  et  quingenti  vivi  capiuntur :  a 
caetera  praeda  Fabius  militem  abstinuit ,  donec  coUegae 


III ,  1 5 ,  n.  5  ) ,  ut  nova  lex  vel  roga^ 
tio  (quae  voces  quomodo  et  ntrum  dif- 
ferant,  vide  ad  Gic.  de  Leg.  III,  i5  , 
n.  33)  non  reoipiatur,  ea  antiquari 
dicitur. 

Cjlp.  LIX.  I.  Ut  disrinerent  Fblscos, 
vide  ad  III,  a3,  n.  i. 

a.  Anxurfuit,  qua:  nunc  Tarracinof 
sunty  vel  Tarracina,  ut  XXIV,  44; 
hodie  Terraeina ,  prope  Ufentem  flu- 
men ,  qui  nunc   U  Portatore  dloitur. 


Confer  ad  XXIV,  44 ,  n.  6 ,  ad  SU.  IV, 
53a,  et  VIII,  38a.  —  Oppugnatio- 
nem  ostendit ,  simulavit.  Confer  ad  IV, 
3o,  n.  i;  VI,  18,  n.  3 ;  et  XXVU, 
44>  u.  3. 

3.  Immitis  ccedes ,  nulli  parcens, 
sine  miseratione.  —  Pronuntiatum 
repente ,  vide  ad  I,  53  ,  n.  i. 

4.  Ad  (adverb.  pro  circiter)  duo 
millia  et  qaingenti,  ut  Vm,  18;  XXII , 
41;  XXVm,  34,  36;   XXXV,   7; 


v,cX:      LIBER  IV.  CAP.  LIX.  LX.  ii3 

yenirent :  ab  illis  quoque  exercitibus  captum  Anxur 
dictitans  esse ,  qui  caeteros  Yolscos  a  praesidio  ejus  loci 
avertissent.  Qui  ubi  venerunt,  oppidum  vetere  fortuna 
opulentum  tres  exercitus  diripuere  :  eaque  primum 
benignitas  imperatorum  plebem  Patribus  conciliavit. 
Additum  deinde  omnium  maxime  tempestivo  ^  princi- 
pum  in  multitudinem  munere,  ut  ante  roentionem  ul- 
lam  plebis  tribunorumve  decerneret  sehatus,  ut  sti- 
pendium  ^  miles  de  pubUco  acciperet ,  quum  ante  id 
tempus  de  ^  suo  quisque  functus  eo  munere  esset. 

LX.  Nihil  acceptum  unquam  a  plebe  tanto  gaudio 
traditur.  Concursum  itaque  ad  curiam  esse,  prensatas-, 
que'  exeuntium  manus,  et  Patres  vere  appellatos;  ef- 
fectum  esse  fatentibus,  ut  nemo  pro  tam  munifica 
patria,  donec  quidquam  virium  superesset,  corpori  aut 
sanguini  suo  parceret.  Quum^  commoditas  juvaret, 
rem  familiarem  saltem  acquiesc^re  eo  tempore,  quo 
corpus  addictum  atque  operatum  reipublicae  esset , 
tum ,  quod  uitro  sibi  oblatum  esset ,  non  a  tribunis 
plebis  unquam  agitatum;  non  suis  sermonibus  efflagi- 


XXXVm,  36,  al.  Confer  Gron.  ad 
X ,  1 7  ;  Morus  in  Ind.  Caes. ,  et  Ern. 
ad  Suet.  Cass.  ao.  —  Aprteda  miUtem 
abstinuit,  vide  ad  II ,  aa ,  n.  3. 

5.  Tempestivo  principum  in  multi- 
tudinem  munere,  instante  graTissimo 
bello ,  plebe  fremente  et  tribonis  eam 
incendentibus  :  principum,  qni  id  de- 
ci«yerunt  sponte ,  et  plnrimum  contn- 
lerunt.  Tempestivum  munus  in  aliquot 
MSS  qnod  facilius  est,  sed  emenda- 
tionem  redolet. 

6.  Ut  stipendium  miles  de  publico 
acciperet,  quae  res  ad  onus  militiae  le- 
vandnm ,  ad  augendam  roroan.  poten- 
tiam ,  et  ad  reconciliandos  patriciomm 
plebeiorumque  animos  plurimum  va- 
luit.  De  hoc  stipendio  TidePolyb.  VI, 


37  ;  et  Lips.  Mil.  Rom.V,  16.  —  Hic 
militem  pro  pedite  sumi  notat  Creve- 
rius ,  et  ita  recte ;  nam  equiti  uon  as- 
signatum  est  stipendium,  nisi  quarto 
post  bunc  anno.Vide  lib.V,  c.  7.  Ed. 

7.  De  suo  censu  {privato  sumptu 
Fest.)  qiiisquefimctus  eo  munere  esset, 
id  beneficii  reipubUcae  praestitisset. 

Ci.p.  LX.  I*  Prensatas  exeuntium 
manus,  vide  ad  II,  6x ,  n.  4> 

a.  Quum,  tum,  commoditas ,  com- 
modum,  utilitas  opportunitasque  hn- 
jus  mnneris,  juvaret  (^Tpro^,  juvabat , 
de  quo  vide  ad  III ,  34 ,  n.  i ) ,  h.  e. 
delectaret  accipientes,  iis  grata  esset, 
quod  scilicet  refj/amiliaris  cnjusque 
-poteTzt  acquiescere ,  non  minui,  seu 
atteri,  etc.  —  Operatum ,  vide  ad  I, 

8 


ii4  T'  Livii  tcX: 

tatum ,  id  efficiebat  multiplex  gaudium  cumulatiorein- 
que  gratiam  rei.  Tribuni  plebis^,  communis  ordinum 
Isetitiae  concordiaeque  soli  expertes,  negare,  Tam  id 
ketum  Patribus  umversis^  nec  prosperum  fore  y  quam 
ipsi  crederent:  consilium  specie  primu  meUusfuissey 
quamusuapparituTum*  Undeenimeampecuniamcon" 
/ici  possCj  nisi  tributo  populo  indicto?  ex  alieno  igitur 
aliis  largitos :  nequCy  idetiamsi  cteteri/krant ,  passuros 
eosy  quihus  jam  emerita  stipendia  essent,  meliore  conr 
ditione  alios  miUtare,  quam  ipsi  militassent;  et  eosdem 
in  sua  stipendia  impensa^fecissey  et  in  aliorum  facere . 
His  Yocibus  moverunt  partem  plebis  :  postremo,  in- 
dicto^  jam  tributo^.edixerunt  etiam  tribuni^  auxilio  se 
futuros ,  si  quis  in  militare  stipendium  tributum  non 
contulisset.  Patres  bene  coeptam  rem  perseveranter 
tueri :  conferre  ipsi  primi :  et  ^  quia  nondum  argentum 
signatum  ^  erat ,  ses  grave  plaustris  quidem  ad  aerarium 
convehentes ,  specioi^am  ^  etiam  coUationem  faciebant. 
Quum  senatus  summa  £ide  ex  censu  contulisset,  pri- 
mores  plebis,  nobilium  amiqi,  ex  composito  conferre 
incipiunt:  quos  quum  et  a  Patribus  coUaudari,  et  a 
miiitari  aetate  tanquam  boiios  cives  conspici  vulgus 
hominum  vidit,  repente,  spreto  tribunitio  auxiUq,  cer- 


3 1 ,  n.  7.  — -  MultipUx  gaudium,  vide 
adXXlI,  7 ,  n.  2. 

3.  Tribuni plebis . . .  negare,  dicere^ 
non  tam  id  Uetum  Patribus  universis 
nee  prosperum  fore  f  vide  adlll,  48, 
n.  I ;  et  XXVII ,  41 ,  n.  i. 

4.  Indicto  tributo  ,  confer  Plin. 
XXXni ,  3 1 ,  seu  1 3 ;  Zonar. VII ,  ao ; 
et  GraBviiXhes.  Ant.Rom.  tom.X,  p. 
1 1 95. 

5.  Argentum  signatum  est  primom 
anno  Urbis  conditse  585;  vide  Plln, 
XXIII ,  3 ,  seu  1 3.  —  ^s  grave,  asses 
librales,  v.Gron.  de  pec.  vet.  III,  i5; 


et  Peris.  niM.  de  «re  graTi.  Minus 
probabilia  swit,  qiia»  adveraiu  hos 
disputavit  Kuster.  in  diatr.  Antigron. 
p»  61,  ubi  monet  as  grave  dici  omnes 
numos  aereos,  cum  argento  auroque 
signato  comparatos :  ea  enim  metalla, 
si  pretii  et  ssstlmationis  ratio  habeatur, 
pondere  aeri  longe  cedere. 

6.  Speciosam  coilationem,  conspi- 
cnam»  splendidam,  magnificam.  — 
££&ciebaut  ut  coUatio  tributi  etiam 
apeciem,  id  est,  pompam,  digBitatem 
aliquam  haberet»  quae  vulgi  oculos 
oonyertcret.  Ed.  —  Conspici,  vide  ad 


i.c:f&.      LIBER  IV.  CAP.  LX.  LXL  ii5 

tamen  conferendi  est  ortum :  et,  lege  perlata  de  indi-* 
cendo  Yeientibus  belio,  exercitum  magna  ex  parte 
voluntarium  novi  tribuni  militum  consulari  potestate 
Veios  duxere. 

LiXI.  Fuere  autem  tribuni  T.  Quintius  Capitolinus, 
Q.  QuintiusGincinnatus,  C.  Julius  Juius  iterum,  A.  Man^ 
lius ,  L.  Furius  MeduUinus  tertium ',  M*.  ^miiius  Ma- 
mercinus.  Ab  his  primimi  circumsessi  Veii  sunt ;  sub 
cu  jus  initium  obsidionis  quum  Etruscorum  *  concilium 
ad  fanum  VoltumnaB  frequenter  habitum  esset,  parum 
coastitit ,  beUorie  publico  gentis  uni  versde  tuendi  Veien- 
tes  essent.  £a  oppugnatio  segnior  insequenti  annofuit, 
parte  tribunorum  exercitusque  ad  volscum  avocata 
beUum.  Tribunos  militum  consulari  potestate  is  annus 
habuit  C.  Valerium  Potitura  tertium ,  M'.  Sergium  Fi- 
denatem,  P.  Cornelium  Maluginensem,  Cn.  Cornelium 
Cossum  ^  K.  Fabium  Ambustum ,  Sp.  Nautium  Rutilum 
iterum.  Cum  Volscis  inter  Ferentinum  atque  Ecetram 
signis  coUatis  dimicatum.  Romanis  secunda  fortuna 
pugnae  fait.  Artena  inde ,  Volscorum  oppidum ,  ab  tri- 
bunis  obsideri  coepta;  inde  inter  eruptionem  tentatam, 
compulso  in  urbem  hoste ,  occasio  data  est  Romanis 
irrumpendi:  ptoeterque  arcem  caetera  capta :  in  arcem 
munitam  ^  natura  globus  armatorum  concessit.  Infra 
arcem  caesi  captique  multi  mortales :  arx  deinde  obsi- 
debatur :  nec  aut  vi  capi  poterat ,  quia  pro  spatio  loci 
satis  praesidii  hahebat;  aut  spem  dabat  deditionis,  omni 
publico  frumento ,  priusquam  urbs  caperetur,  in  arcem 

II,   5y  n.  8.  Pro  ^videt  Bauer.  cooj.  3.  In  arcem  munitam,  etc.  Gron. 

vidisset,  ant  ubi  pro  quum,  Neutnim  emend.  In  eam  munitam . . .  Ipsa  dein- 

necesse.  de  obsidebatur. . .  nisennuprodidisset, 

CiLv.  LXI.  I.  X.  Furius  MedulUnus  ne  sexies  arx  nominetar,  quodntique 

iterum  al.  Confer  Ind.  molestnm  est. — ^Yide  snpra  hoc  libro , 

2.  Etruscorum  concilium  ad/anum  cap.  55;  «Nuncii  veniunt,  arcem  Car- 

Voltummc,  yide  ad  lY,  23,  n.  5.  yentanam,  dilapsis  ad  prasdam  militt- 

8. 


ii8  T.  LIVII 

gium  yirginiumquey  qui  accusautur, — XII ;  damnanturque.  Bel- 
lum  multiplex,  ad  Veios,  ad  Capenam,  in  Faliscis  et  in  Volscis, 
ubi  Anxur,  nequidquam  oppugnatum,  obsidetur:  tributum  con- 
ferri  vetant  tribuni,  et  miles  flagitat  aera.  Tandem  concordia  or- 
dinum  restitnitur,  uno  ex  plebe,  usurpandi  juris  causa,  P.  lici- 
nio  Calvo  tribuno  militum  consul.  pot.  creato.  — « XIII ;  Anxur 
receptum.  Proximis  comitiis  tnbunorum  mil.  cons.  pot.  unus  ex 
patriciis  candidatis  locum  tenet,  et  quinque  plebeios  centuriae  di- 
cunt :  tristem  hiemem  pestilens  excipit  sestas :  lectisternium  pri- 
mum.  Aiiceps  ad  Veios  praelium ,  et  ingens  hostium  caedes. — XIV ; 
Ob  religionem  majestatemqne  petentium  patricii  creantur  tribuni 
mil.  cons.  pot.  L.  Valerius  Potitus  a  Faleriis,  et  M.  Furius  Ca- 
millus  a  Capena  ingentes  agiint  pnBdas.— XV;  Prodigia :  lacus 
albanus  in  altitudinem  insolitam  crescit,  et  haruspex  etruscus 
vaticinantis  in  modum  canit,  Roipanum  Veiis  non  potiturum, 
nisi  aqua  ex  lacu  emissa. — XVI;  Tarquinienses  novi  hostesex- 
orti :  multiplex  bellum  et  oertamina  Patnim  pkbisque.  Sors  ora- 
€uli  delphici  coiigrueiis  responso  etnisci  vatis.  -^  XVil ;  Pro- 
digii  albani  procuratio.  Magistratus  vttio  creatihonore  abeunt: 
interregnum  :  concilia  £truriae  ad  Voltumnae  fanum.— XVIII ; 
Tribunattts  mihtum  P.  licinio  Cahro,  exactae  aetatis  viro,  iterum 
olfertur,  eoque  rogante ,  datur  filio :  Titinius  €>enuciusque,  eol- 
legae  ejus,  a  Faliscis  et  Capenatibus  in  insidias  trahuntur,  et  bic 
perit:  muhiplex  rei  fama,  ingeRsque  terror  Romaa  et  in  castris 
ad  Veios.— XIX;  Ludis  Latinisque  instauratis,  et  aqua  ex  lacu 
albano  emissa  in  agros,  M.  Furius  Camillus  dictator  dicitur :  is 
Faliscos  Capenatesque  fundit,  et  cunicnlum  agit  in  arcem  Veio- 
rum.— XX;  Quum  jam  in  maBibus  videt  victoriam  esse,  per 
literas  ex  senatu  quaerit,  quid  de  praeda  faciendum  censeant. — 
XXI;  Excidium  Veiorum ,  urbis  opulentissimae  et  decem  annos 
obsessae. — XXII ;  Libera  corpora  venduntur  sub  corona,  eaque 
sola  pecunia  in  publicum  redigitur,  haud  sine  ira  plebis :  pnBter 
alios  deos  Juno  Regina  Romam  deportatur.— XXIII;  Suppli- 
cationesinquatriduum  decretae :  splendidus  dictatoris  triumphus: 
templum  Junonis  Reginae  in  Aventino  locatum  dedicatiunque 
Matutae  matri:  decuma  praedae  pars,  a  Camillo  ApoUiai  vota,  in 
publicum  deferenda  censetur :  ea  quoque  coUatio  plebis  ammos  a 
CamiUo  aUenat.T— XXIV;  Capenatibus  subactis  in  Faliscis  beUum 
restat  Tribuni  pl.  suadent,  ut  Veios  non  tam  colonia  deducatur^ 
qnam  pars  popuU,  aut  omnes  adeo  transmigrent :  c^timates  ad- 


LIBER  V.  119 

versantur. — ^XXV;  Gaimllo  poiitifieibu8(|iie  auotoiibus  urbs  et 

ager  Yeientium  aestimatur,  et  decim»  partis  pretium  ex  serario 

promendum  censetur :  ob  inopiam  ejus  matronas  conferunt  au- 

rum  et  omamenta  sua  :  bis  inde  honor  habetur,  ut  pilento  ad 

sacra  ludosque ,  carpento  festo  profestoque  die  utantur.  Cratera 

aurea  donum  Apcdlini  portatur  Delphos.  Tribuni  pl.  incitant 

mullitudin^m  in  principes  et  aate  alios  in  Camillum.  —  XXVI ; 

Camillus  Faliseorum  oastra  capit,  et  obsidet  urbem.  —  XXVII ; 

Principum  libens ,  a  magistro  suo  in  castra  romana  perductis , 

proditorem  tradit  denndatum  simulque  virgas,  (fnibns  eum  Fa- 

lerios  agant  verberantes :  talis  fides  et  justitia  Faliscorum  dedi- 

tionem  efBcit.  -^  XXVIU;  Legati,  Delphos  cum  dono  missi^  a 

piratis  liparensium  excipiuntmr,  sed  a  Timasitheo,  eorum  prin- 

cipe,  cum  prsesidio  navium  Delphos  indecpie  Romam  deducuntur. 

In  .£quis  varie  pugnatur  ducibus  C.  .£milio  et  Sp.  Postumio :  sed 

postremo  abhoc  exercitus  hostium  deletur. — XXIX;  L.  Lucrc- 

tius  Flavus  cos.  vincit  .£quos ,  qui  Vitelliam  expugnaverant : 

A.  Virginias  et  Q.  Pomponius,  tribnni  pl.  biennii  superioris, 

qui,  gratifi^antes  Patribus,  rogationi  coUegaram  intercesserant, 

rei  condemnantur :  inde  Camillos  et  plebem  increpat  et  consules. 

— XXX;  Idem  senatum  incitat  adversus  rogationem,  a  tribunis 

pl.  latam,  ut  Veios  commigraretur:  ea  antiquatur,  et  agri  veien- 

tani  septetta  jugera  ditiduntur  plebi.  —  XXXI;  Ludi  magni  et 

dedicatio  aedis  Junonis  Regin»!  bellum  cum  ^Equis  gestum,  in> 

dictnmque  Volsiniensibus  et  Salpinatibus:  fames  et  pestilentia: 

moritur  C.  Julius  censor,  eique  sufficitur  M.  Cornelius :  id  postea 

religioni  fuit,  quia  eo  lustro  Roma  est  eapta;  nec  deinde  unquam 

in  demortui  locum  censor  sufhcitur.  — XXXII;  Volsiniensium 

faga  et  deditio  :  praedse  ex  salpinati  agro  actas  :  vox  divinitus 

missa  de  adventu  Gallorum ,  et  a  M.  Caedicio ,  homine  de  pkbe, 

Boctu  audka.  Canullus  ab  L.  Apuleio  trib.  pl.  propter  praedam 

veientanam  accusatur,  et  in  exsilium  abit.  —  XXXIII ;  Legati 

clusini  Romam  venhint ,  auxilium  petentes  adversus  Gallos :  an- 

tiquiora  Gallorum  bella  cum  Etruscis :  horum  opes  late  olim 

terra  marique  patentes.  —  XXXIV;  Populi  Gallise  variis  t^po- 

itiaus  Alpes  transgressi ,  dudbutf  potissimum  Belloveso, — ^XXXV ; 

etElitovio.  Senones  Clusium  oppugnant,  etlegati  ad  eos  romani 

mittuntur,  tres  M.  Fabii  Ambusti  filii.  —  XXXVI;  Praeferoces 

juvenes  minis  accendunt  Gallorum  animos,  et  mox  contra  jus 

'  gentium  ante  signa  Etruscorum  pugnant :  hine  Galli  Romam  mit- 


I20  T.   LIVII 

tiint  legatos  postulatuniy  ut  Fabii  dedantnr :  ibi  vero  plus  gratia 
atque  opes  valenty  et,  quonun  de  poena  agebatur,  tribuni  milit. 
cons.  pot.  creantur.— XXXVII;  Romani  negligenter  parant  bel- 
lum;  et  Galli,  flagrantes  ira,  citato  agmine  Romam  contcDdunt. 
— XXXVIII;  Pugna  ad  Alliam  flumen,  in  qua  nihil  simile  Ro- 
manis ,  non  apud  duces ,  non  apud  milites  est  :  vincuntur  a 
BrennOy  et  plurimi  Veios  perfugiunt,  quorum  n^ilti  caeduntur 
circa  ripam  Tiberis^  et  gurgitibus  ejus  hauriuntur.  — XXXIX; 
Senones ,  spoliis  caesorum  lectis ,  inter  Romam  atque  Anienem 
considunt.  Romani  in  Urbe  pavent,  et  militaris  juventus  in  Ca- 
pitolium  concedit. — XL;  Multi  Janiculum,  agros  et  urbes  fini- 
timas  petunt :  virgines  Yestales  aliique  sacerdotes  Romam.  dese- 
runt ,  et  a  L.  Albinio  Caere  pervehuntur.  —  XLI ;  Galli  Urbem 
diripiunt,  et  seniores,  in  medio  aedium  sedentes,  trucidant.  — 
XLII;  Juventus  rom.  attonita  in  arce  audit  hostium  clamorem, 
mulierum  puerorumque  ploratum,  ignis  late  vagantis  sonitum  et 
fragorem  ruentium  tectorum. — ^XLIQ;  Hostes,  impetum  in  ar- 
cem  facientes,  strage  ac  ruina  funduntur,  et  inde  obsidionem 
parant :  pars  per  finitimos  praedantur  populos,  et  quosdam  for- 
tuna  ipsa  ducit  Ardeam,  ubi  Camillus  exsulat.  —  XLIV;  Is  Ar- 
deates  incitat  ad  opprimendos  populatores  agri  sui.  —  XLY ; 
Strages  Gallorum  in  ardeati  antiatique,  et  Tuscorum  in  veienti 
agro. — XLVI;  C.  Fabius  Dorso,  de  Capitolio  per  medias  bo- 
stium  stationes  degressus,  in  Quirinali  colle.facit  statum  Fabiae 
gentis  sacrificium,  et  ad  suos  redit.  Romani  palantes  conveniunt 
Yeios,  et  arcessunt  Camillum:  is,  consulto  ante  senatu  rom.  per 
Pontium  Cominium,  qui  in  Capitolium  evaserat,  dictator  absens 
dicitur. — XLyn;Capitolium,quod  Galli  noctu  ascendunt,  clan- 
gore  anserum  et  virtute  M.  Manlii  servatur :  is  donatur  farre 
vinoque ;  et  vigiles  puniuntur.  —  XLYIII ;  Fames  et  pestilentia: 
busta  gallica-:  panes  de  Capitolio  jactati  in  hostium  stationes : 
extrema  fames :  pactio  Romanorum  cum  Gallis.  —  XLIX ;  Di- 
ctatoris  adventus,  duplex  in  Urbe  viaque  Gabina  victoria,  et 
triumplfus. — L;  Fana  restituta,  terminata,  expiata:  hospitium 
cum  Cseretibus  publice  factum  :  ludi .  Capitolini :  templum  Aii 
Locutii :  aurum,  quod  Gallis  ereptum  erat ,  sub  Jovis  sella  poni 
jussum :  matronis  auri  collati  causa  gradae  actae  et  solennis  post 
mortem  laudatio  decreta. — LI-LIV;  Camillus  dissuadet.actio- 
nem  tribunitiam  Veios  transmigrandi. — LV;  Movetur  plebs  tum 
oratione  Camilli,  maxime  ea,  quas  ad  religiones  pertinebat,  tum 


*.^:*n:  LIBER  V.  CAP.  I.  lai 

omine  vocis,  emissae  a  centurione,  quiy  cohortibus  ex  ptaesidiis 
forum  transeuntibuSy  in  comitio  exclamaverat :  «  Signifer,  statue 
signum !  hic  manebimus  optime. »  Urbs  promiscue  et  fcstinanter 
aedificari  coepta. 

I.  i  ACE  alibi  parta^,  Romani  Veiique  in  armis  erant 
tanta  ira  odioque,  ut  victis  finem  adesse  appareret.  Co- 
mitia  utriusque  populi  longe  diversa  ratione  facta  sunt. 
Romani  auxere  iTibunorum  militum  consulari  potestate 
numerum;  octo,  quot  nunquam  antea,  creati,  M'.  iEmi- 
lius  Mamercinus  iterum ,  L.  Valerius  Potitus  tertium , 
Ap.  Claudius  Crassus,  M.  Quintilius  Varus,  L.  Julius 
Julus ,  M.  Postumius ,  M.  Furius  Camillus ,  M.  Postu- 
mius  Albinus.  Veientes  contra  taedio  annuae  ambitionis , 
quae  interdum  discordiarum  causa  erat,  regem  crea- 
vere.  OflPendit  ea  res  populorum  EtruriDe  animos ,  non 
majore  odio  regni,  quam  ipsius  regis;  gravis  jam  is 
antea  genti  fuerat  opibus  superbiaque ,  quia  solemnia 
ludorum ,  quos  intermitti  nefas  est ,  violenter  diremis- 
set :  quum  ob  iram  repulsae,  quod  sufFragio  duodecim 
populorum  *  alius  sacerdos  ei  praelatus  esset ,  artifices , 


Cap.  I.  I.  Parta;  habent  nostri 
MSS  parata;  honim  autem  confiuio 
vocabulonmi  in  vetastis  codicibus  fre- 
quens  est.  Vide  infra  ad  h.  lib*  cap.  6, 
et  supra  ]ib.  I ,  cap.  x  g ;  lib.  II ,  cap. 
26;  lib.  III,.  cap.  19.  £d.  —  Octo  tri- 
buni  mil.  ctons.  pot. ,  quotjumqnam 
antea,creati;  qnod  tamen  solnsLiTius 
h.  1.  etVI,  37  (ubi  maximus  numerus 
invidiae  et  rei  augendse  causa  memora- 
tur  ) ,  nescio  quos  auctores  sequutus , 
tradit.  Fui^us  Camillus  et  Postmnius 
Albinus  hoc  anno  Censores  potius 
fbere;  yide  Fast.  Capit.,  Yaler.  Max. 
II ,  9 ;  et  Plut.  in  Camillo  p.  199.  Jifon- 
nunquam  tamen  octo  fuisse  tribunos 
mil.  etiam  alii  refertmt,  y.  c.  anno 
mundi  36oi  Diodorus  lib.  XY,  quin 


adeo.  siEpe  Imp.  Claudius  in  oratione , 
aereae  tabulae  incisa,  quam  typis  ex- 
primendam  curavi  in  voi.  IV,  p.  474 » 
coll.  nost'  Tac.  Ann.  XI  ,24.  Gonfer  et 
Pompon.  de  orig.  jure  in  lib.  II,  ff .  § 
a5,  ibique  Bynkersh.  Geterum  pro 
priore  M.  Postumio  (nam  duo  hujus 
nominis  memorantur)  e  fastis  Capitol. 
substituendns  M,  Furius  Fusus  :  nec 
yero ,  quia  Livius  non  sexies ,  ut  alii , 
sed  septies  Gamillum  fuisse  tribunum 
mil.  cons.  pot. ,  cum  Sigon.  deleyerim 
cap.  xo  pr.  TO  iterum,  et  aliis  locis  re- 
posuerim  iterum  pro  tertium ,  etc.  Con- 
fer  Drak.  ad  h.  1.  et  Perizon.  anim. 
hist..  cap.  a ,  p.  43  seq. 

a.  Suffragio  XII  populorum,  Wde 
ad  lY,  a  3 ,  n.  4*  —  Artifices  scenioos , 


1 


laa 


A.  C.  4<>o. 
U.  C.  35a. 


1\  LIVII 

^uonim  magna  pars  ipsius  servi  erant ,  ex  medio  iu- 
dicro  repente  abduxit.  Gens  itaque,  ante  omnes  alias 
eo  magis  dedita  religionibus^,  quod  excelleret  arte  co- 
lendi  eas ,  auxilium  Yeientibus  negandum ,  donec  sub 
rege  essent ,  decrevit ;  cujus  decreti  suppressa  fama  est 
Yeiis  propter  metum  regis;  qui,  a  quo  taie  quid  dictum 
i*eferretur,  pro  seditionis  eum  principe,  non  vani^ser- 
monis  auctorem ,  babebat.  Romanis  etsi  quietae  res  ex 
Etruria  nuntiabantur ,  tamen,  quia  omnibus  conciliis 
eam  rem^  agitari  afiferebatur,  ita  muniebant  ^,  ut  an- 
cipitia  munimenta  essent :  alia  in  urbem  et  contra  op- 
pidorum  erdptiones  versa  :  aliis  frons  in  Etruriam 
spectans  auxiliis ,  si  qua  forte  inde  venirent ,  obstrue- 
batur. 

II.  Quum  spes  major  imperatoribus  romanis  in  ob- 
sidione,  quam  in  oppugnatione ,  esset;  bibemacula 
etiam ,  res  nova  miiiti  romano ,  aedificari  coepta :  con- 
siliumque  erat ,  hiemando  continuare '  bellum :  quod 


hutriones.  Cf.VU ,  9 ,  n.  x  x ;  XXXIX , 
32  pr.  XJJ ,  ao ,  n.  xo.  Sic et  medici 
quaestus  cupidi  artificesimprohidxcan- 
tur  infra  cap.  5 ;  et  Pvop.  H ,  x  ,  n.  5S. 
An  simpl.  pro  artelttdicra,  acn  ace- 
|iica  XXXV,  a4,  n.  3.  rtfyirKL  §|ladia« 
tores  in  Chron.  Alex.  p.  66o,  ed.  Mero*, 
et  hiiitriones  apud  Polyb.  VI ,  47 ,  n. 
8;  XVI ,  ax ,  n.  8 ;  XXX,  x3 ,  n.  a ; 
et  ap.  Diodor.  FV,  5;  ubi  TideWessel. 
p.  2 x4  et  a5i ;  et  T.  U ,  p.  485  ;  nrti* 
fices  scenici  apud  Gic.  pro  Arcfa.V;  et 
Suet.  Caes.  LXXXTV. 

3.  Dedita  reUgionibus ,  ludis  solen- 
nifans,  qni  etiam  ad  religionem  perti- 
mAmnt. 

4.  Non  vani,  falsi ,  Tel  potius  ivriti 
sermonis,  rumoris,  adse  nihil  perti" 
nentis  nec  quidquam  nocentis  sibi, 
auetorem,  nnntinm  ;  vide  ad  II ,  58 , 
ji.  i.Livius  aftctorem  dijit  per  apposit. 


Tou  eum,  yel  constructionem  varis- 
vit ;  sed  Gron.  emend.  auetore,  et  non 
improbat  lectionem  edd.  vett.  ante 
Curion.  nopi  sermonis.  —^  Nostri  con- 
spirant  MSS  in  Gronov.  leetionem, 
auetore;  sed  mox  'vam  sermonis  fe* 
rant.  Ed. 

5.  Omnibus  eoncUus  Etr&rise  eem 
rem  agitari,  scilieet  demittendis  Vsioi 
auxiliis.  Confer  cap.  5  med. 

6.  Jta  muniebiuu  scilioet  castra  et 
circa  Veios  posita.*^  Ancipida  muai- 
menta  verbis  sequentibus  iUnstrantur. 
Confer  ad  I,  a5 ,  n.  4.  —  Aliis  ( forte 
aliorum  8cilicetmnnimentomm)^w 
auxiliis  Etniscomm  obstmebatur,  op- 
ponebatur ,  qni  eomm  profaiberet  «d> 
itmn.  (Gonfer  cap.  5,  et  XXXVIII, 

«9  P«') 

Ga.p.  II.  I.  Hiemando  contmuart 

beUftm,  «non  peroequi,  fi>rtsettmii 


A.  C.  4oa. 
U.  C.  35a. 


LIBER  V.  CAP.  II.  ia3 

postquam  tribuiiis  plebis,  jam  diu  nuUam  novandi  res 
iausam  inyenientibus,  Romam  est  allatum ,  in  concio^ 
nem  prosiliunt,  soUicitant  plebis  animos,  Hoc  Hlud 
esse  di(^itantes ,  quod  asra  milUihus  sini  constiiuta :  nee 
sefefellissey  id  donum  inimicorum  veneno  ilUtum  ^fore^ 
Feaisse  Ubertatem  plebis  :  remotam  in  perpetuum  et 
ablegatam  ab  Urbe  et  ab  republica  juventuiem ,  jam 
ne  hiemi  quidem  aut  tempori  anni  cedere ,  ac  domos 
et  res  im^isere  sum.  Quam  putarent  continuatce  mili^ 
tia^  causam  esse?  nuUam  profecto  dliam  inventurosy 
qucan  ne  quid  per  /requentiam  ^  jmenum  eorum  y  in 
quibus  vires  omnes  plebis  essent,  agi  de  commodis 
eommposset.  Vexariprasterea  ei subigi^  muUo  acrius , 
quam  Veientes ;  quippe  iiios  hiemem  sub  tectis  suis 
agere ,  egregOs  muris  situque  naturali  urbem  tutantes : 
militem  romanum  in  opere  ac  labore,  nivibus  prui-^ 
nisque  obrutum,  subpellibus^  durare,  ne  hiemis  qui- 
dem  spatioy  quce  omniwn  bellorum  terra  marique  sit 


s<sd  ooBtinaiuEi  reddere ,  ono  tenore 
gerere,  non  intemimpere»  nUinter- 
▼alU  intecponere  bello  aeetatis  prioris 
et  secutorae  y  expedltionem  aestatis  sta» 
tim  jungere  ecpeditioni  aestiTie  ee- 
quentis  anni  per  hibemam  :  ut  panlo 
infra  continuata  militia  est  non  inter- 
rupta,  nuUo  intervaUo  dirempta,/>er- 
ennis  ,  ut  paulo  post  explicat  ipse  » ; 
Bauer.  Confer  ad  lY,  aa ,  n.  4«  -^  iVb- 
vandi  res,  yide  ad  1 ,  5a ,  n»  i.  — « lioe 
illud  esse,  quodj  etc;  ut  apud  Virg. 
A.  IV,  675.  Confer  Drak. 

a.  Id  donum  inimicorum  veneno  il" 
litumfore,  praeclare  de  re  fraudnlenta 
et  pemicioaa.  Confer  ad  II,  44«  Q*  5. 
Venisse,  venditam  esse  hoc  dpno,  sti* 
pendio. 

3.  Ne  quid per  Jrequentiam ,  qnum 
freqqentes  adessent,  in  frequentia  yif- 
ventun  eorum,  etc.  nisi  leg./7<;r(pro- 


pter)  infrequentiam ;  Bm.  Coufer  ad 
II,  a3,  n.  g. 

4.  Fiexari  et  suhigi  synon.,  poste- 
rius  propr.  de  tcrra  saepius  arata  ad- 
hibetur ,  et  de  £uina  depeititia. — 3fi^ 
ris  situque  naturali  urbem  tutantes ; 
Jac.  Gron.  emend.  tutante,  Sed  iUud  et 
rotundius  et  haud  paulo  elegantius  yi- 
detur  Bauero  ob  ipsam  hypallagen, 
qiiamexempUsfirniat.Cf.  II,  3o;III,49« 

5.  Militem  rom*  in.  opere  ac  labore 
sui  pelUbu»  (nam  Kihemacula  erant 
tabernaoula  fulcrls  tigillisque  ligneis 
erecta  et  contecta  pelUhus ,  sea  corio ; 
oonfer  ad  XXIII ,  18 ,  n.  7 ;  et  Lipa. 
Mil.  Rom.V,  i)  durare  se,  duriter 
viyere,  vel  etiam  persererare.  — -  Ni^ 
vihus  pruinisque  ohrutum  :  ih  nivibus, 
quod  in  principibus  deficit  editionibus, 
servant  nostri  MSS.  Quidam  ,  looo 
Tou  pruinisque,  pksviisque  acripserunt ; 


A.  C.  4o«« 
U.G.  35a. 


124  T.  LIVII 

quiesy  arma  deppnentem.  Hoc  neque  regesineque  ante 
tribunitiam  potestatem  creatam  superbos  iUos  consuleSj 
nequetriste^  dictatorisimperiumy  nequeimportunosdc' 
cemviros  injunxisse  sen^itutiSy  utperennem  militiamfa' 
cerenty  quod  tribuni  militum  inplebe  romana  regnum 
exercerent.  Quidnam  illi  consuies  dictatoresi^e^^ facturi 
essenty.  qui  proconsularem  imaginem  tam  scevam  ac 
trucem  fecerint?  Sed  id  accidere  haud  immerito  :  non 
fuisse  ne  in  octo  quidem  *  tribunis  miUtum  locum  ulli 
plebeio.  Antea  trinaloca  cum  contentione  summapa" 
'tricios  explere  solitos :  nuncjam  octojuges  ad  imperia 
obtinenda  ire;  et  ne  in  turba  quidem^  hcerere plebeium 
quemquamy  quiy  si  nihil  aliudy  admoneat  coUegaSj 
Uberos  et  cives  eorum ,  non  servos  y  miUtarey  quos 
hieme  saltem  in  domos  ac  tecta  reduci  oporteaty  et 
aUquo  tempore  anni  parentes  liberosque  ac  conjuges 


male.  Yide  infra  hoc  lib.  cap.  6.  Fe- 
nandi  studiiim  ac  Doluptas  homines 
per  nives  acpruinas  in  montes  silvasque 
rapit.  Gic.  Orat.  11 ,  Catil.  cap.  i  o.  Quo 
autem  pacto  illi  Apenninum,  atque 
illaspruinas  ac  nives  perferent?  Idem , 
lib.  II,  de  Nat.  Deor.  cap.  10,  qwe 
neque  conglaciaret  frigoribuSf  neque 
nive  pruinaque  concresceret,  Ed. 

6.  Triste,  seyerum,  dumm  (utYII, 
a8,ii.  5;yiII,  ai  ,n.  2;  XXXVIII, 
22.  Gonfer  ad  Sil.  I,  14?)  et  infini<- 
tum ,  dictatoris  imperium,  h,  e.  dicta- 
tor,  cujus  imperium  sit  rigidum  et 
sine  provocatione.  —  Importunos  de- 
cemviros,  ut  XXIX ,  17  extr. ;  et 
XXXYIII ,  14 ;  de  tyranno :  nam  im- 
portunus  (proprie  inopportunus)  est 
difficilis ,  morosus ,  nimis  sererus ,  du- 
rus,  crudelis,  qui  continuo  yexat  ho- 
mines,  ueque  eoS  patitur  e^e  quietos; 
ut  contra  opportunus  dicitur  commo- 
dus,  facilis.  —  Quodregnum,  quale 
saevum  imperium ,  exercerent. 


7.  ///{'  consules  dictatoresve ,  h.  e. 
illi  trihuni  mil. ,  si  oonsules  dict.  creati 
fuissent;  Drak.  Confer  adV,  36 ,  n.  3; 
IX,  18,  n.  3;  IX,  43,  n.  7;  XXIII, 
4,  n.  I ;  XXIX,  14,  u.  5;  XXXI, 
42 ,  n.  3.  — Proconsutarem  imaginem, 
yide  ad  III,  41 »  n.  2. 

8.  Non  fiusse  ne  in  octo  quidem,  etc. 
redundat  non  (  vide  ad  II ,  45 ,  n.  7  ) , 
aut  minor  distinctio  post  fuisse  po- 
nenda.  —  Trina  loca  (vide  ad  lY,  16, 
n«  5  )  explere  {ausfiillen )  conse^. 
Confer  adm,  64*  n.  3.  —  Octojuges 
contemptim  pro  :  octonos,  octo  si- 
mul,  instar  tot  equomm,  uni  cnrrui, 
seu  jugo  junctorum.  Ad  imperia  obti- 
nenda,  octo  adunum  honorem  simul 
ohtinendum;  Baner. 

g.  Ne  in  turba  quidem,  in  tanto  tri- 
hunorum  numero,  heerere  plebeium 
quemquam ,  septem  patriciis  octavum , 
seu  postremum  adhaerere ,  h.  e.  adje- 
ctum  et  velut  extremo  loco  admissum 
esse ,  nt  extremum  adhtesisse  quKsto- 


A.  G.  ^o^»" 
U.  C.  35a. 


LIBER  V.  CAP.  11.  III.  ia5 

inifiserey  et  usurpare  libertatemy  et  creare  magistratus . 
Haec  taliaque  vociferantes  adversarium  haud  imparem 
nacti  sunt  Ap.  Claudium,  relictum  a  coUegis^**  ad  tri- 
bunitias  seditiones  comprimendas ;  virum  irobut  um^  j  am 
ab  juventa  certaminibus  plebeiis :  quem  auctorem  ali- 
quot  annis  ante  fuisse  memoratum  est ,  per  coUegarum 
intercessionem,  tribunitiae  potestatis  dissolvendae. 

ni.  Is  tum  jam,  non  promptus  ingenio  tantum ,  sed 
usu  etiam  exercitatus ,  talem  orationem  habuit :  «  Si 
«  unquam  dubitatum  est ,  Quirites ,  utrum  tribuni  ple- 
«  bis  vestra,  an  sua  causa  seditionum  semper  auctores 
«  fuerint,  id  ego  hoc  anno  desisse  dubitari  certum 
«  habeo;  et  quum  laetor,  tandem  longi  erroris  vobis 
«  finem  factum  esse,  tum,  quod  secundis  potissimum 
«  vestris  rebus  hic  error  est  sublatus ,  et  vobis ,  et 
«  propter  vos  reipublicre  gratulor.  An  est  quisquam , 
«  qui  dubitet  %  nuUis  injuriis  vestris,  si  quae  forte  ali- 
«  quando  fiierunt ,  unquam  aeque ,  quam  munere  Pa- 
«  tnun  in  plebem ,  quum  aera  militantibus  constituta 
«  sunt,  tribunos  plebis  offensos  ac  concitatos  esse? 


ribus  pro :  ultimum  quaestoivm  factum 
esse ,  apud  Cic.  in  Vatin.  cap.  5  pr,— — 
IJsurpare  libertatem,  ezercere  eam, 
sen  ju8  8u£Fragii. 

zo.  Relictum  a  coHegis ,  nontamen 
solum,  ut  ex  cap.  7$  §  la  {uttribuni 
miiitares  concione^  etc.)  appafet;*sed 
cam  aliis  relicttun ,  ut  solum  ex  omni- 
bus  maxime  idoneum  comprimendis 
seditionibus  tribunitib  ;Duk.  — Quem 
auctorem,  etc;  wde  supra  lib.  IV, 
cap.  48 ,  pag.  ga  nost.  edit.  Ed. 

CA.P.:in.  I.  An  est  quisquam  qui 
dubitet,  noone  omnibns  persuasum 
est,  numquam  €eque  ulUs  injuriis  ve- 
strby  b.  e.  Tobis  a  senatu  illatis  (vide 
ad  U ,  61 ,  n.  3  ) ,  etc.  — Genset  Tann. 
Faber  legenduni>  esse  uttis,  «  quod  et 


Tis  r^(  <^tavota( ,  et  baec  verba  osten- 
■  dunt ,  si  qute  unquam,  »  Contra  Dou- 
jatius,  adversatus  Fabro,  contendit, 
non  posse  boc  loco  dempta  negatione 
idoneum  sensum  ex  mente  auctoris 
confici;  neoessario  itaque  legendum 
esae,  an  est  quisqutun,  quidubitet, 
sive  qui  nesciat,  nuliis  unquam,  aut, 
quod  eodem  redit,  nunquam  uQis  in- 
juriis  aeque  offensos,  Miratur  Drak.  hic 
haesissc  viros  doctos.  JEque  offensos 
nulUs  injuriis  capiendum  est,  iuquit, 
ac  si  dixisset,  non  ceque  offensos  ullis 
injuriis.  Vide  Plaut.  in  Epid.  act.  II , 
sc.  3 ,  vers.  x .  En.  —  Militantibus  pro 
militibus,  ut  et  infra  cap.  4»  sic  apud 
Graecos  saepissime,  aTparsuofAevoi.  Cf. 
DrakenboTch. 


\ 


V.  G.  353. 


ia6  T.  LIVII 

cc  quid  illos  aliud  aut  tum  timuisse*  creditis,  aut  hodie 
«  turbare  velle ,  nisi  concordiam  ordinum ,  quam  dis- 
«  solvendae  maxime  tribunitiae  potestatis  rentur  esse  ? 
<K  Sic,  hercule,  tanquam  artifices  improbi^,  opus  quae- 
«  runt;  qui  et  semper  aegri  aliquid  esse  in  republica 
«  volunt,  ut  sit,  ad  cujus  curationem  a  vobis  adhi- 
«  beantur.  Utrum  enim  defenditis  ♦',  an  impugnatis 
«  plebem  ?  utrum  militantium  adversarii  estis ,  an  cau- 
«  sam  agitis  ?  Nisi  forte  hoc  dicitis ;  quidquid  Patres 
«  faciunt ,  displicet ;  sive  illud  pro  plebe ,  sive  contra 
«  plebem  est.  £t  quemadmodum  servis  suis  vetant 
«  domini  quidquam  rei  cum  alienis  hominibus  esse, 
«  pariterque  in  iis  beneficio  ac  maleficio  abstineri 
«  aequum  censent  :  sic  vos  interdicitis  Patribus  com- 
«  mercio  plebis :  ne  nos  comitate  ac  munificentia  nostra 
«  provocemus  plebem ,  nec  plebs  nobis  dicto  audiens 
«  atque  obediens  sit.  Quanto  tandem^,  si  quidquam 
cc  in  vobis ,  non  dico  civilis ,  sed  humani  esset ,  favere 
«  vos  magis ,  et ,  quantum  in  vobis  esset ,  induigere 
cc  potius  comitati  Patrum  atque  obsequio  plebis  opor- 


a.  Quid  ittos  tribunos  aliud  aut  tttm 
timuisse ,  aut  oUm  et  semper ,  quoties 
seditionum  auctores  eMent,  metuisse) 
creditis,  aut  hodie  turbare  'veile  cre- 
ditis,  nisi  coneordiamordinum,  qnam 
dissolvendee  .,.potestatis  rentur  esse, 
vide  ad  III,  24,  n.  i.  Omnia  sic  plana 
▼identur,  nec  satis  apta  Batieri  nota  : 
fcQuid  aliud.ergo  volebant  (turbare) 
«ut  poterant,  msi  concordiam  ordi- 
numP  Ciarius,  opinor,  et  simplicius 
scripsisBet:  Quideos  aut  tum  'votuisse 
creditis,  aat  hodie  Delle ,  nisiconeord, 
ord.  turbare?  Aut  sio  :  quideos  aliud 
aut  tum  tim.  cred.  aut  hodie  nyeUe, 
nisi  conc.  ord.  turkare  J*  Illud  melius 
foret.  Nam  et  hoc  asperitatis  aliquid 
habet.  Sed  eoncinnltatis  studio  ia  sen*> 


som  ipsum  offendit  panlulumNoster; 
qui  tamen  satis  aj^ret.  » 

3.  Tamquam  artifices  improHf  hxh 
mines  fraudulenti  et  ad  mdas  artes 
acuti  {amhiteeti  sceleris  Cic.  Claent. 
aa  ) ,  Tel  artifices)  vel  niedici  ( vide  ad 
oap.  t ,  n.  a  )  quaestus  capidi ,  qoi  in- 
commodis  alienis  gaudent ,  eaque  in 
rem  snam  convertera  oupinnt,  opus, 
laborem,  queerunt;  fui  artifiees  ett 
etiun,  semper  €egri  aUfuid,  ctc.  nisi 
potins  rh  qui,  aut  «f  plane  delendom  est 

4.  Firum  enim  defhnditu ,  etc.  ora- 
tio  ad  ipsos  tribunos  pl.  conversa. 

5.  Quemto  ucndem,  etc  imo  Quan' 
do  tandem,  quo  tandem  tempore  ma- 
gis,  quam  hoc ,  sive  nunc  ;  Doer.  — 
Favtre  comitati  Patrum,  eic.|  iis  he- 


A.  C  4o«> 
U,  C.  35a. 


LIBER  V.  CAP,  IIL  IV.  127 

«  tuit?  quse  si  perpetua  concordia  sit,  quis  non  spon- 
c(  dere  ausit^  maximum  hoc  imperium  inter  finitimos 
«  brevi  futurum  esse? 

rv.  c<  Atque  ego ,  quam  hoc  consilium  coUegarum 
«  meorum ,  quo  sJ^ducere  infecta  re  a  V eiis  exercitum 
c(  noluerunt ,  non  utile  solum  y  sed  etiam  necessarium 
cc  fuerit  9  postea  disseram  :  nunc  de  ipsa '  conditione 
cc  dicere  militantium  libet.  Quam  orationem ,  non  apud 
(c  vos  solum,  sed  etiam  in  castris,  si  habeatur,  ipso 
a  exercitu  disceptante ,  aequam  arbitror  videri  posse ; 
cc  in  qua  si  mihi  ipsi  nihil,  quod  dicerem,  in  mentem 
cc  venire  posset,  adversariorum  certe  orationibus  con- 
«  tentus  essem.  Negabant  nuper,  danda  esse  aera  mili- 
(c  tibus ,  quia  nunquam  data  essent :  quonam  modo 
«  igitur  nunc  indignari  possunt,  quibus  aliquid  novi 
(c  adjectum  commodi  sit,  eis  laborem  etiam  novum 
«  pro  portione  ^  injungi  ?  Nusquam  nec  opera  sine 
«  emolumento, nec  emolumentum  ferme  sine  impensa 
«  opera  est :  labor  voluptasque,  dissimilUma  ^  natura , 
cc  societate  quadam  inter  se  naturali  sunt  juncta.  Mo* 
<c  leste  antea  ferebat  miles,  se  suo  sumptu  operam 
(c  reipublicas  praebere :  gaudebat  idem ,  partem  anni  se 
(c  agrum  suum  colere ;  quaerere ,  unde  domi  militiaeque 


taii ,  capere  ea  yigere ,  ea  juvare ,  tueri ; 
Bauer. 

Cap.  rV.  I.  De  ipsa  conditione  mi-' 
litantium,  qu£  mutata  erat  dato  sti- 
pendio ,  ut  mox.  dicitur.  •—  Adversa- 
riorum  orationibus  contentus  essem, 
objectionibus ,  quas  reddere  ac  retor- 
quere  attineret;  ipsae  borum  objectiones 
satis  multa  mihi  contra  eosdem  dispu- 
tandi  argumenta  suppeditarent ;  Em. 

a»  Pro  portidne,  pro  magnitudine 
commodi ;  ut  nos  dieimits :  nach  Pro- 
portion,  nach  FerkeUtniss,  ConftrVII, 
I ;  XXXIV,  5o. 


3.  Labor,  molestia,  voluptasque, 
dissimillima  natuta,  etc.  ut  Plato  in 
Pbaedone  dicit  cap.  3 :  touto  8  xaXou- 
(nv  ot  fl[v6p(i>7rot  "h^h ,  ^vavTtov  stvdt  t^ 
XuirYipu*  4av  H  ti{  ^tuxv)  to  iTEpoy 
jtat  Xaft€avl(i ,  axe^J^ov  Tt  dtvayxa^iiTdai 
^gi  Xaf&Saveiv  xal  rh  fTsfOv )    uoffEp 

IX{i.taC  XOpUfTl^  1Q(JL[i.^Vfi>  (^U*^VT8,  CtC. 

—  Qucerere,  sibi  parare.  Ter.  Adelph. 
V,  4,  i5,  contrivi  in  qncerendo  vitam 
atque  ceiatem  meam;  idem  Heaut.  I, 
I,  87,  lahorans ,  qiuerens ,  parcens, 
iUi  serviens,  Horat.  Epist.  I,  7,  57, 
quarere  et  uti.  £d* 


U.  C.  35i. 


ia8  T.  LIVII 

«  se  ac  suos  tueri  posset.  ^Gaudet  uunc ,  fructui  sibi 
(c  rempublicam  esse ,  et  laetus  stipendium  accipit ;  aequo 
c(  igitur  animo  patiatur,  se  ab  domo,  ab  re  famiiiari, 
«  cui  gravis  impensa  non  est,  paulo  diutius  abesse. 
cc  An,  si  ad  calculos  eum' respublica  vocet^,  non  me- 
(c  rito  dicat :  annua  aera  habes,  annuam  operam  ede? 
cc  An  tu  aequum  censes,  militia  semestri  solidum  te  sti- 
«  pendium  ^  accipere  ?  Invitus  in  hac  parte  orationis , 
(n  Quirites^  moror  :  sic  enim  agere  debent ,  qui  mer- 
cc  cenario  milite  utuntur :  at  nos  tanquam  cum  civibus 
cc  agere  volumus  :  agique  tanquam  cum  patria  nobis- 
cc  cum,  sequum  censemus.  Aut  non  suscipi  bellum  opor- 
cc  tuit;  aut  geri  pro  dignitate  populi  romani,  et  per- 
«  fici,  quam  primum  oportet.  Perficietur  autem,  si 
(c  ui'gemus  obsessos :  si  non  ante  abscedimus,  quam 
<c  spei  nostrae  finem  captis  Veiis  imposuerimus.  Si, 
c  hercules ,  nuUa  aUa  causa ,  ipsa  indignitas  perseve- 
cc  rantiam  imponere  debuit.  Decem  quondam  annos 
<c  urbs  oppugnata  est,  ob  unam  mulierem,  ab  universa 
«  Graecia  :  quam  procul  ab  domo?  quot  terras,  quot 
«  maria  distans?  Nos  intra  vicesimum  lapidem^,  in 
«  conspectu  prope  urbis  nostrae ,  annuam  oppugnatio- 
«  nem  perferre  piget.  Scilicet ,  quia  levis  causa  belli 
«  est,  quod  nos  ad  perseverandum  stimulet:  septies 
«  rebellarunt;  in  pace  nunquam  fidi  fuerunt  :  agros 


4«  Si  ad  calculos  eum  res  puhUca 
vocet,  ad  subducendas  quasi  rationes 
accepti  et  expensi,  vel  ad  rationem 
reddendam ,  quantum  et  a  republica 
acceperity  et  ei  inde  praestare  debeat: 
calcuU  enim  lapilli  erant ,  quibus  ute- 
bantur  Romani  in  rationibus,  seu 
computatione.  Hoc  quidem  est  nimis 
exigue  et  exiUter  ad  calculos  ^vocare 
amicitiam ,  utparsit  ratio  acceptorum 
et  datorum ,  Cic.  Lsel.  XVI.  Confer  et 


Juvenal.  IX,  40  seq. -^  jinnuam  opC' 
ram  ede,  confer  III,  63,  n.  i. 

5.  SoUdum  stipendium ,  totlus  anni, 
annuum  ;  cui  nibil  detractum  sit. 

6.  Intra  vicesimum  lapidem,  vide 
ad  III ,  69 ,  n.  9.  Duodecimum  lap, 
conj.  Cluver.  Ital.  ant.  U,  3;  p.  53o. 
—  SciUcet,  vide  ad  IV,  5,  n.  2.  — • 
Septies  rebeUarunt,  vide  ad  IV,  3a, 
n.  I.  —  Inpace  nunquamfidifiierunt: 
sX.fida,  prob.  DralL.  «INon  inelegans 


tcJn.  LIBER  V.  CAP.  IV.  V.  lag 

«c  nostros  millies  depopulati  sunt :  Fidenates  deficere 

a  anobiscoegerunt^colonosnostrosibiinterfecerunt: 
«  auctores  fuere  contra  jus  gentium  csdis  impise  le- 
<€  gatorum  nostrorum :  Etruriam  omnem  adversus  nos 
«  concitare  voluerunt,  hodieque  id  moliuntiu* :  res  re- 
cc  petentes  legatos  nostros ,  haud  procul  abfuit ,  quin 
«  violarent. 

V.  cr  Cum  his  molliter  et  per  dilationes  bellum  geri 
cc  oportet  ?  Si  nos  tam  justum  odium  nihil  movet ,  ne 
«  illa  quidem,  oro  vos,  movent?  Operibus  ingentibus 
«  septa  urbs  est ,  quibus  intra  muros  coercetur  hostis ; 
a  agrum  non  coluit ,  et  culta  evastata  sunt  bello.  Si 
«  reducirous  exercitum ,  quis  est ,  qui  dubitet ,  illos , 
«  non  a  qupiditate '  solum  ulciscendi ,  sed  etiam  ne- 
«  cessit^e  ixnposita  ex  alieno  pr»dandi,  quum  sua 
«  amiserint,  agrum  nostrum  invasuros?  non  differi-* 
«  mus  igitur  bellum  isto  consilio,  sed  intra  fines  no- 
ff  stros  accipimus.  Quid?  illud,  quod  proprie  ad  mi- 
«  lites  pertinet ,  quibus  boni  tribuni  plebis  '  quum 
«  stipendium  extorquere  voluerint,  nunc'consultum 
«  repente  volunt ,  quale  est  ?  Yallum  fossamque ,  in- 
«  gentis  utramque  rem  operis ,  per  tantum  spatii  duxe- 

lecdo  fida  :  fidam  pacem  non  semel  oastra»  irel  munimoiita  ia  ciroumTaUa- 

dixit  LiTiiiA;  sed  ita»  ut  ipsa  pax  ita  tione  (Sehanxeny  ut  XXX VIII,  4; 

dicatiir ,  non ,  ut  hominpt  in  paoefida  vide  Ctes.  B*  G.  VII ,  Gp^.  ibique  Int|)ip, » 

esse  dicantur.  Itaqaefidiseryandum»;  et  Guiachardi  M^mairet  miiit,  tom«  4 , 

Bauer*  <  p.  xS^);  et  dei^de  looa  munita  .et 

Caf.  V.  I .  ^  cupiditate ,  vide  ad  I ,  edita ,  vicuU  montani ,  ut  XXI ,  3  3  pr . 

i^n,  5» -r^  Non  diJlferimus  igitur  bel'  et  casteUa  vicique   Samnitium  IX, 

lum  isto  cqnsiUo ,  sedintrafines  nQStros  3  8  pr.  (  unde  castellani,  qui  in  iia  ha- 

accipimus  :  in  eumdem  aenaum  vide  bitant ,  XXXIV,  a  7 ;  XXXVIII ,  45 ; 

Sttlpicii  coosulis  orationem  infra  lib.  et  hoslet  circa  coUem  easteUatim  dissi' 

XXXI ,  c.  7  :  ignarare  videmini  mihi,  pati  yil ,  36 ,  n.  4 1  h.  e.  per  castella ,  ut 

non  utnim,  etc.  Ed.  vicatimlX,  i3 ;  et  X,  4  pr.  xofAYi^^v, 

2.  Boni  tnbttni  plebis  ttpwvuc&«9  i^el  xaT«  im^tt^),  Confer  ad  II,  16, 

ut  XXI ,  zo ,  n.  6 ;  et  al.  vide  ad  Sil.  n.  3 ;  XXV,  aa «  n.  6 ;  et  adXac. Ann. 

II,  a4o.  —  Casfeiia  parya  <ju86dam  XJI,  3$,  n.  4. 

//.  9 


i3o  T.  LIVII  ^:^t^. 

«  runt :  casteJla  «primo  paruca ,  postea ,  eiercitu  aucto , 
a  crefbeittma  feeertfnt :  munitiones  ndn  in  Hit^em  mo- 
«'do,  sed  in  Etriirram  e^iam  spectant«,  si  qtia  inde 
«  afiijtlia  ve#iiJWt  ,'dppo9uere.  Quid  ttirres^,  quid  vineas 
cc  testuditiescfae  -et  t^lium  oppagnandetram  urbinm  ap- 
(c  piu?af  tttn  io^uar  ?  Qaum  tSMtun  laboris  exlliaustum 
c<  sit,  et  ad  finem  jam  operis  tandem  perventum;  re- 
«  linqUiiftdaflfe  <h*c  censcltis ,  tit  etd  destatefii  rursus  no- 
tt  vils  dfe  inflfegrb  Ws  institueildis  exdudetur*  labor? 
«  Quanto  eyt  'miiiiis  opera  tueri  facta ,  et  instat*e ,  et 
«  persev^ratttejddfutigiqtie  cura?  Brevis  enim  prbfecto 
«  res  est,  m  niJo  ^tehOre^p^tagitur;  nec  ipsi  per  inter- 
«  missiohefd^faa^  intei^allaque  lentiorem  spel^  nostram 
«  faoimtts ;  loquto  de  dpei^fe  et  de  tempdris  jaiitura. 
«  Quid?(pei^ledii,  qiiod  difFerendo  be)k>  aditia^s,  num 
«  obtivi^dci  nos  h^c  t^on  crebra  Etrui^i^  Concitia  de  mit- 
« ^tendis  V^<^^  au^iiii^  patliuulcfr?  Ut  nunc  Ires  ^e  ha- 

3;  rQuid  turres^  Ifqnmr  h^9tts ,  pl»-  ouyx(>^iv|fioi,  jvnotb  oorppribos  ar- 

rumque  rotis  impositas  ct  hinc  mobi-  misque ,  e*t  scutis ,  sive  lateribus  appU- 

'  les,  pTiiribusque  tdSuldtis  cbhstructas.  caUs,  aive  super  capita  elatls ,  ut  con- 

-GDnfet  Ii|>s.<  VoliDikS.  ll^  4 ;  et^infra  tra  tdorlim  «idfeiidereiitur  ictUm;  qme 

XXJ,  8,n.  ij[.;  XXIY^Si;  XXXII,  triplices   erant,   et  adbibebantur  io 

1 7 ;  XXXIII  ,17;  vide  Veget.  IV,  1 7  ;  pugnando  (  ut  X ,  29 ;  et  XXVIII ,  a ; 

etLips.  Poliorc.  II ,  4* —  Vinece,  vide  ubi  vide  not.  4)»  in  repugnando,  et 

T^et.  IV,'  k^  ;'et-Lip6.  1.  1.  I,  ^?.  -^  oypugnttido  (vide  Ups.  iooo  Ivndato 

.Testhdines  «rant  ^rii   generls ,  Yel  T,^),  PO8t!ev}0res's*peef*ntfAstigatae 

•oggeiiiti«',iikdc6ngestiancbifft>asi»um  'et  hnbt|«at«9,  ^e  quibtts  ^ide  infra 

et  a<qaandl'ldei't)ausa  fAbtto,  x^X^Vfti  . XXXIV/3i^;.iilpr. XOV, ig  (libi  con- 

^  j^cdtrr^^ec  (^e  Vitmv.lL ,'^20 ;  Li^.  fer  not.  5  et  7) ;  Lips.  loco  laudato, et 

Poliore.  I,  8»;  et^cbw^gb.ad  Polyb.  VlaleB.ad.Ateinian.  XVI,  ia,'p.  146. 

IfX,  4* »  n.  i),  Vel  fossariae^  Spttyef  ,  -4.  ^^iudiBiitr  lub^r,    ^e  ad  IV, 

parum  diverste*  ("tide  Li^s.  L  1. ) ,  »1  iS,>ti.  a* 

arietaria;,  nt'boc  loco  et  XXXVII,  '5.^Siwto  tmtore perMgitur ,h.  9,~W 

26  aL,  maebhiab  ll^eae,^fabaib  c6n-  intmmuismu- et  intenmUi»izpu:tio  non 

teitae  et '  e6iiiA  ^  seu  bentombus  ob-  iHUrp&dio  ;^uai>  cAnida  moa  •j^potian- 

daotse,  iii  qidbus  suspendc^tur  aries,  tur.  Confer  VII,  40;  XXII ,  i5,  37; 

qua  miiites ,  iis  tecti ,  'inuram'  knbruete  -  4^.;'X££II ,  44^;  XXX ,  rS ;  XU ,  i5 

c6nabantar  (vicleVatniv.  X,  19;  et  ( ubi- /e/for  et  con/muafio  synon.  jun' 

Lips.  L  I.  III,  i);  vei  f)otXayysc ,  seu  guntur);  XLIV,  i3. 


A.  C  4oo. 
"U.  C.  35a 


LIBER  V.  CAP.  V.  VI.  i3i 

«  bet,  irati  sunt,  oderunt,  negaut  missuros:  quantum 
<c  in  illis  est ,  capere  V eios  licet :  quis  est ,  qui  spon- 
cc  deat ,  eumdem ,  si  difFertur  bellum ,  animum  postea 
<c  fore  ?  quum ,  si  laxamentum  dederis  ^,  major  frequen- 
«  tiorque  iegatio  itura  sit :  quum  id ,  quod  nunc  of- 
a  fendit  Etruscos ,  rex  creatus  Yeiis ,  spatio  interposito 
«  mutari  possit ,  vel  consensu  civitatis ,  ut  eo  reconci- 
cc  lient  Etruriae  animos,  vel  ipsius  voluntate  regis,  qui 
<c  obstare  regnum  suum  saluti  civium  nolit.  Yidete, 
«  quot  res,  quam  inutiles^,  sequantur  illam  viam  con- 
<K  silii  :  jactura  operum  tanto  labore  factorum :  vasta- 
<K  tio  imminens  finium  nostrorum :  etruscum  bellum 
<(  pro  veiente  concitatum.  Haec  sunt ,  tribuni ,  consilia 
cc  vestra ,  non ,  bercule ,  dissimilia ,  ac  si  quis  aegro , 
<c  quiy  curari  se  fortiter  passus,  extemplo  convalescere 
<K  possit ,  cibi  gratia  praesentis  aut  potionis  longinquum 
«  et  forsitan  insanabilem  morbum  efficiat. 

YI.  <c  Si,  tne  dius  Fidius%  ad  hoc  bellum  nihil  per- 
<c  tineret,  ad  discipliaam  certe  militiae  plqrimum  in- 
«  tererat,  insuescere  militem  nostrum,  non  solum  pa- 
«  rata  victoria  frui ,  sed ,  si  res  etiam  lentior  sit ,  pati 
<«  taedium ,  et  quamvis  serae  *  spei  exitum  exspectare ; 
«  et ,  si  non  sit  asstate  perfectum  bellum ,  hiemem  op- 
«  periri;  nec,  sicut  aestivas  aves,  statim  autumno  tecta 


6.  Si  laxamentum  dederis,  vide  ad 

7.  Fidete,  quot  res,  qutun  inutiies, 
▼ide  ad  III ,  33 ,  n.  5.  Baoeri  nota  est : 
«  Jtej  ab  epitheto  suo  diTakom,  quasi 
per  hendiadyn,  pro  quot  res  inutiles , 
▼el  quam  inutiles,  Graecismtu  est  iroX- 
Xa  xal  ^itva ,  iroXXde  xat  oOx  d^vtxra , 
ete.  quse  iliustrat  Abresch  dilucid. 
Thucyd.  p.  358,  836,  scilicet  ne  dtto 
adjectiTa  in  unum  nomen  concurre* 
'cnt,  quam  multee  inutiles  res.  Nam 
«t  multitudo  rerum  inutilium  separa- 


tim  erat  commemoranda.  »  Fiam  con- 
silii,  vide  ad  IV,  48 ,  n.  a. 

Ga.p.  VI.  I.  Me  dius  Fidius,  vide 
ad  II ,  3 1 ,  n.  5.  —  Intererat  pro  inter- 
esset  :  nam  prsecessit  si  pertineret ; 
Bauer.  —  Parata  nfictoria  :  male  yulg. 
parta,  solenni  confusione.  Gonf.Drak. 
et  nos  ad  Tacit.  Ann.  X.VI,  a ,  n.  a. 
Parata,  faciU,  qnae  quasi  in  manibus 
ac  praeato  est;  Diikk. 

a.  Quam^is  seree  (serum)  spei  exi- 
tum,y.  I,  i,n.6etl,  ^,n.6,Lentaspes 
proprie  dieitur ;  Bauer. — JEstivce  aves , 

9- 


A.  C.  4b'3. 
U.  C.  352. 


i32  T.   LIVII 

«  ac  recessum  circumspicere.  Obsecro  vos,  venandi 

«  studium  ac  voluptas  homines  per  nives  ac  pruinas 

«  in  montes  silvasque  rapit ;  belli  necessitatibus  eam 

«  patientiam  non  adhibebimus,  quam  vel  lusus  ac  yo- 

«  luptas  elicere  solet  ?  Adeone  effeminata  corpora  mi- 

«  litum  nostrorum  esse  putamus,  adeo  molles  animos, 

«  ut  hiemem  unam  durare  in  castris ,  abesse  ab  domo 

«  non  possint  ?  ut ,  tanquam  navale  bellum ,  tempe- 

«  statibus  captandis  ^  et  observando  tempore  anni , 

«  gerant,  non  aestus,  non  frigora  pati  possint?Erube, 

«  scant  profecto,  si  quis  eis  haec  objiciat;  contendant- 

«  que ,  et  animis  et  corporibus  suis  virilem  patientiam 

«  inesse,  et  se  juxta  hieme  atque  aestate  bella  gerere 

«  posse :  nec  se  patrocinium  mollitiae  inertiaeque  man- 

«  dasse  tribunis,  et  meminisse,  hanc  ipsam  potestatem 

«  non  in  umbra  nec  in  tectis  ^  majores  suos  creasse. 

«  Haec  virtute  militum  vestrorum ,  haec  romano  no- 

«  mine  sunt  digna,  non  Veios  tantum,  nec  hocbellum 

«  intueri,  quod  instat^;  sed  famam  et  ad  alia  bella  et 

«  ad  caeteros  populos  in  posterum  quaerere.  An  me- 


quae  sestate  tantum  conspiciuntur  et 
apud  nos  manent ,  autumno  autem , 
Tel  se  abscondunt ,  vel  in  alias  avolant 
plagas.  Venusta  comparatio ! 

3.  Tempestatibus  captandis  ,  etc. ; 
vide  ad  III ,  9 ,  n.  4 ;  ct  III,  Sg,  n.  6.' 
—  Juxta,  perinde,  aeque,  pariter, 
hieme,  atque,  ac,  sen  quam,  asstate; 
ut  passim ,  v.  c.  juxta  atque  ipsam 
cladem  XXV,  la  ,  n.  6 ;  nocte  dieque 
juxta,  nocte  pariter  ac  die ,  tam  nocte 
quam  die,  XXIV,  87,  n.  t^\juxta  in^ 
sontes ,  non  minus,  aeque  idem,  XXIV, 
5 ,  n.  8 ;  juxta  ohsidtntes  obsessosque 
IX ,  1 3  •fper  dubios  infestosque populos 
juxta  XXIII ,  a  8  pr. ;  rem  parvam  ac 
juxta  ( similiter )  magnis  difficilem 
XXIV,  19 ;  ut  iUisjuxta  apud  Jiucret. 


I,  846.  Juxta  et  prope  tatm  dativo 
quam  accusat.  jungi  monet  Prbcian. 
XVIII,  p,  1172. 

4.  Hanc  ipsam  potestatem  tribuni- 
tiam  non  in  umbra,  nec  in  tectis,  sed 
sub  dio ,  in  monte  et  castria ,  creatam ; 
vide  supra  11,  3a ,  n.  33. 

5.  Nec  hoc  beilum  intueri,  qnod  in- 
stat,  quod  geritur ,  nos  occupat :  nam 
quidquid  initium  cepit  et  adhuc  da- 
rat ,  id  instare  dicitur ,  ut  bellum  et 
hiems  praesens,  seu  urgens,  XXVIII, 
38;  XXXI,  43;  XXXVI,  xo;  nisi 
malis  cum  Dukero  obstare;  Em.  Sed 
vide  ad  III,  6,  n.  5  ;  et  XXXVI,  lo, 
n.  6.  Sic  et  Gr.  IvffTvivai.  —  Sed  fa- 
mam  et  ad  {oh)  alia  beila  queerere; 
confer^rerba  MarcelU  XXXV,  19, 


A.  G.  4<>*' 
tJ.  C.  35a. 


LIBER  V.  CAP.  VI.  i33 

«  diocre  discrimen  opinionis  ^  sequuturum  ex  hac  re 
«  putatis ;  utrum  tandem  finitimi  populum  romanum 
«  eum  esse  putent ,  cujus  si  qua  urbs  primum  illum  bre- 
K  vissimi  temporis  sustinuerit  impetum ,  nihil  deinde 
«  timeat  ?  an  hic  sit  terror  nominis  nostri ,  ut  exerci- 
«  tum  romanum  non  taedium  longinquae  oppugnatio- 
«  nis ,  non  vis  hiemis  ab  urbe  circumsessa  semel  amo- 
«  vere  possit ,  nec  finem  uUum  alium  belU ,  quam 
«  victoriam ,  noverit ;  nec  impetu  potius  bella ,  quam 
«  perseverantia ,  gerat  ?  Quae  in  omni  quidem  genere 
«  militiae ,  maxime  tamen  in  obsidendis  urbibus ,  ne- 
K  cessaria  est ;  quarum  plerasque ,  munitionibus  ac 
«  naturali  situ  inexpugnabiles ,  fame  sitique  tempus 
« ipsum  vincit  atque  expugnat :  sicut  Veios  expugna- 
«  bit;  nisi  auxiiio  hostibus  tribuni  plebis  fuerint,  et 
«  Romae  invenerint  praesidia  Veientes ,  quae  nequid- 
«  quam  in  Etruria  quaerunt.  An  est  quidquam ,  quod 
«  Veientibus  optatum  aeque  contingere  possit ,  quam 
«  ut  seditionibus  primum  urbs  romana ,  deinde  velut 
«  ex  contdgione  castra  impleantur?  At,  hercule,  apud 
«  hostes  tanta  modestia  est',  ut  non  obsidionis  taedio, 
«  non  denique  regni ,  quidquam  apud  eos  novatum 
«  sit ;  non  negata  auxilia  ab  Etru^cis  irritaverint  ani- 


6.  Mediocre  discrimen  opinionis, 
^versitatem  opinionis  et  exiguam  et 
parnm  curandam,  vel  levioris  momenti. 
—  Utrum  tandem,  v.  ad  UI ,  68 ,  n.  z. 

7.  Apud  kostes  tania  modestia  est, 
vJTa^ia  et  sOxatpia  (  vide  omnino  Cic. 
Off.  I,  40,  ibique  Graev.)  simulque 
qoies  et  moderatio  animi  ac  irae ;  unde 
tnodestum  opponit  seditioso  Cic.  Agr. 
n,  3 X  ,  ut  fere  Livius  XLII ,  a 3 ,  rno- 
^stius  dare  el  Ubidinis  arbitrium.  — 
^on  denique  quidquam  apud  eos  no- 
vatum  sit,  videad  1 ,  5i ,  n.  i.  Vocem 
denique  post  tertium  non  ponendum 


putabat  £m.  Scriptores  latinos  Gre- 
verius  notat  etiam  in  ea  enumeratione 
quse  duo  tantum  habeat  membra,  prae- 
figere  saepius  alteri  particnlam  deni- 
que,  Sic  initio  statim  celebris  illius 
epistolae  Ciceronis  ad  Q.  Fratrem : 
multi  nuntii,  fama  denique ....  ipsa  : 
id  est,  fama  etiam  ipsa.  Pariter  in  hoc 
Livii  loco  non  denique  regni  erit ,  non 
ipsius  quoque  regm.En.  —  Apud^vos, 
forte  leg,  nos;  Bauer.  -—  Non  negata 
auxilia  abEtruscis  irritaverint  ammos. 
Habent  qnidam  codices,  non  negata 
consilia :  uostrum  melins.  £d. 


D.  G.352. 


i34  T.   LIVII 

a  inos ;  morietur  enim  extemplo ,  quicumque  erit  se- 
«  ditionis  auctor ;  nec  cuiquam  dicere  ea  licebit ,  quae 
a  apud  vos  impune  dicuntur.  Fustuarium  meretur', 
«  qui  signa  relinquit,  aut  praesidio  decedit.  Auctores 
c(  signa  relinquendi  et  deserendi  castra,  non  uni  aut 
«  alteri  militi ,  sed  universis  exercitibus ,  palam  in  con- 
«  cione  audiuntur ;  adeo ,  quidquid  tribunus  plebi  lo- 
«  quitur,  etsi  prodendae  patriae  dissolvendaeque  rei- 
«  publicae  est ,  assuestis  aequi  ^  audire ;  et ,  dulcedine 
«  potestatis  ejus  capti ,  quaelibet  sub  ea  scelera  latere 
«sinitis.  Reliquum  est,  ut,  quae  hic  vociferantur,  ea- 
«  dem  in  castris  et  apud  milites  agant,  et  exercitus  cor- 
«  rumpant,  ducibusque  parere  non  patiantur :  quoniam 
«  ea  demum  Romae  libertas  est,  non  senatum,  non 
«  magistratus ,  non  leges ,  non  mores  majorum ,  non 
«  instituta  patrum ,  non  disciplinam  vereri  militiae.  » 
VII.  Par  jam  etiam  in  concionibus  erat  Appius  tri- 
bunis  plebis;  qimm  subito,unde  minime  quis  crede- 
ret*,  accepta  calamitas  apud  Veios  et  superiorem 
Appium  in  causa,  et  concordiam  ordinum  majorem 
ardoremque  ad  obsidendos  pertinacius  Veios  fecit.  Nam 
quum  agger  promotus  ad  urbem  vineaeque  tantum 


8.  Fustuarium  meretur,  scillcet  lup- 
pliciam  ( ^uXoxoTTiav  )  qaod  fait  gra- 
Tisflimum ,  et  uribanuitf  quoque,  sed 
inprimis  militare.  Miles  damnatus  et  a 
tribono  fuste  tactus ,  fustibus  et  saxis  a 
commilitonibus  peti ,  et  sic  plerumque 
necari  solebat.  Ab  bac  poena  capitali 
diversa  erat  castigatio ,  quae  fustibus 
fiebat :  faaec  vero  graviot,  quam  quse 
▼itibus;  quibus  milites  ob  leviora  de- 
licta  caedi  solebant  a  centarionibas, 
de  quo  vide  ad  Sil.  VI ,  43 ;  et  Tac. 
Ann.  I ,  a3,  n.  3.  Confer  supra  ad  I, 
a6 , 6 ;  adEpit.  Liv.  LVII ,  n.  4 ;  Polyb. 
VI ,  37 ;  Lips.  Mil.Rom.V,  18 ;  Inttpp. 


VeUeii  II,  78;  Cort.  ad  Plin.  Ep.  II, 
II ,  n.  8. 

9.  Aileo . . .  adsuestis  tequif  faventes, 
sutdire,  etsi  pwodendoi  patrite  . . .  est, 
vide  ad  III,  a4,  n.  i ;  et  ad  Praef.  d. 
i5;adSU.  UI,a. 

Cup.VII.  I.  Undemtnime  quis  cre- 
deree,  per  quod  fieri  posse,  futumiD 
m.  aliquis  crederet ;  Bauer.  —  Legen- 
dum  censet  Creverius  :  quod  minime 
quis  erederet :  sicut  et  infra ,  lib.  X  XH , 
cap.  a  4 .  Ip9f  autem,  quodminime  quis 
crederet,  quum  kostis propius  esset,.» 
quae  leotio  nullius  confirmatur  MS  aa- 
ctoritate.  Ed.  —  Agger  promotus  ad 


A.  C.  4«'o. 
U.  C.  35a. 


LIBER  V.   CAP.   VII.  i35 

non  jax^  iipjuDctae  nwienibus  essent ,  dum  9p^i;a  ifttei*- 
diu  fiunt  u;M:entius^  <m^  nocte  custO(^i|iutur  ^r  p^te- 
facta  re|>ei;ite  porta,,  ingeas  muJititw^  y  facib^s  i^axime 
armata,  igi^es  coj^ecid:;  hprdaque  momentp  sipml  agr- 
gerem  ac  viae^s,  tam  Iqjngi  ten^i^ris  opus,^  inc^ndium 
hausit ;  multique  ibi  mpjctales,  nequidquiam  qh^^  fcr 
reates,  ferro  igniqqe  absumpti  su»nt.  Quod  \^>i  B,o^am 
est  Duatiatui];i ,  moestitiaip  oionibus,  Sjenatyi  curam  me- 
tumqu^  iojecit,  ne  tuu;i  vero  sustiueri  nec  in  urbe  se- 
ditio,  nec  iu  casti^is  posset^  et  tribuiiii  plj^bis  velut  ^b 
se  victae  reipublicae  in^^ul^arent :  quum  repeuite ,  qwi- 
bus  census  equester  erat^,  equi  publiqi  non  eraut  as- 
sign^ti,  cc^is^lip  prius  inter  sese  habito,  seuatupA  ad- 
eunt,  factaquedicendipotest^te,  ^quis  s^  s^is  stipe^dia 
facturos  proo^ttunt.  Quibus  quuia  ampjiissimis  verbis 
gratiae  ab  senafu  actse  essent,  fapiaque  ea  foruip  atqitie 
urbenp  pervasisset,  subito  ad  curiam  concursius  fit  ple- 
bis.  Pedestris  ordims^  se,  aiunt ,  nunc  essi^j  op^j:(mkqu,e 
Teipublicce  extra  ordinempolliceri,  seu  Veios^  seu  quo 
dlio  ducere  velint:  si  Veios  ducti  sint,  negant ,  ^e  inde 
priusii  quxim  capta  urbe  hostiumy  redituros  esse.  Tum 
vero  jam  superfundenti  se  lajtitiae  vix  tepiperatum  est ; 
non  enim,  sicut  equites,  dato  magistratibus  negotio, 


^Trh^m. :  ex  terra  ligiusque  confectus , 
cui  i^ponebatur  turris  rotata.  De  tur- 
ribus  et  vineis  vide  ad  cap.  5 ,  n.  5. 
^  Tam  longi  tempori^  opus,  h.  e.  ope- 
ra,  qulbus  conficiendis  tantum  tem- 

t   f   <  f   V 

Poriseratinsumptum. 

2'  Quibus  census  equester  erat,  at, 
▼el  sed  cgm"  p^blici,  ^tq.  ^^terutrum 
«xcidisse  yidetur,  vel  et, 

3.  Pedfstris  ordinis,  exercitus ,  mi- 
"ua ,  se  nwifi  esse;,  b.  e.  sicut  «.quites 
'ese  ob^erint  ad  militlam  extfaordi^ 
"ariam ,  ^t  equestrem  in  b«llo  aciem 
ordinemque    augeant ;   iu    plebeios 


nunc ,  quum  equitu^  a|^cri,tatem  istmn 
viderint ,  velle  pedites  esse ,  pedestri- 
q^e ^xtra  ordinem  militia fuu|[i,  quum 
adhuc  Quirit^s,  vacui,  otiosi  nullo- 
que  ia  acie  ac  bello  fuerint  loco ;  nunc 
velle  pro  peditibus  haberi  et  scribi ; 
Bauer.  Ita  non  est,  quod  cimi  Doer. 
pro  esse  legas  tidesse,  yel  cum  Cupero 
ct  Stroth.  pedestris  ordinis  (s.uum, 
ipsorum  ,  qui  pedites  essept)  nunc 
esse ,  operam  reip, ,  etc. ,  sicut  equites 
suo  ordine  poUiciti  essent.  Pedestris- 
prdinis  homines  insolenter  ii ,  qui/^<?- 
destria  h,  e.  pedibus  stipendiafaciunt 


A.  C.  4<x^* 
T7.  C.  35a. 


i36  T.  LIVII 

laudari  jussi;  neque  aut  in  curiam  vocati,  quibus 
responsum  daretur,  aut  limine  curiae  continebatur  se- 
natus :  sed  pro  se  quisque  ex  superiore  loco  ad  mul- 
titudinem,  in  comitio  stantem^,  voce  manibusque 
significare  publicam  laetitiam.  Beatamurbem  romanam 
et  invictam  et  aeternam  illa  concordia  dicere :  laudare 
equites ,  laudare  plebem ,  diem  ipsum  laudibus  ferre : 
victam  esse  fateri  comitatem  benignitatemque  senatus. 
Certatim  Patribus  plebique  manare  gaudio  lacrymae ; 
donec ,  revocatis  in  curiam  Patribus ,  senatusconsul- 
tum  factum  est,  Ut  tribuni  militareSy  concione  advo- 
cata^peditibus  equitibusque  gratias  agerent:  memorem 
pietatis  eorum  erga  patriam  dicerent  senatum/bre; 
placere  autem ,  omnibus  his  voluntariam  extra  ordi" 
nemprqfessis  militiam  cera  procedere^;  et  equiti  certus 
numerus  aeris  est  assignatus.  Tum  primum  equis^me- 
rere  equites  coeperunt.  Voluntarius  ductus  exercitus 
Veios  non  amissa  modo  restituit  opera,  sed  nova  etiam 


(VII,  i3,  n.  t)  dicimtiir  respectci 
equestris  ordinis,  vel  equitum,  quibus 
opponuntur. 

4.  In  comitio  stantem ,  Tide  ad  I , 
36,  n.  6.  —  Laudibus  ferre  ^  efFerre. 
Gaudio,  prae  gaudio. 

5.  Omnibus  . . .  ara  procedere ,  ut 
XXV,  5 ;  et  XXVII ,  1 1 ;  id  est,  jam 
ex  illo  die ,  quo  professi  militiam  es- 
sent,  deberi ,  et  inde  computato  tem- 
pore  solvi  :  ut  usuras  dicuntur  proce- 
dere,  Germ.  angehen,  ex  die  syngra- 
pb»  ,  vel  elocatae  pecuniae ;  Bauer. 
Confer  ad  V,  48 ,  n.  5.  —  Certus  nu- 
merus  asris  publici,  quod  mererent; 
seu  stipehdii.  JEs  ad  annos  militiae 
referebat  Drak. 

6.  Tum  primum  equis ,  scilicettam 
publicis  quam  privatis ,  merere ,  acci- 
pere  stipendium,  equites  cceperunt; 
Gron.  PubUce  non  equis  modo  ali- 


menta,  sed  sibi  quoque  stipendia  pu- 
blice  accipere;  Bauer.  Alii  non  male 
suspicantur,  post  equis  excidisse  suis. 
Confer  £pit.  hujus  libri ,  et  aupra  verba 
Livii  :  equis  se  suis  stipendia  facturos 
promittunt.  Equites  antea  equum  qui- 
dem  habuerant  publicum ,  sed  eo  gra- 
lis  militaverant  :  nunc  suis  quidem 
equis  mcrent  stipendia,  seu  militant, 
sed  stipendium  quoque  accipiunt,  ut 
jam  ante  pedites.  Si  sensus  h.  1.  est , 
equites  tum  primum  stipendie  accepto 
militasse,  non  opus  erat  voc.  equis 
adjici.  An  baec  delenda  est,  quoniam 
certe  non  constat ,  equites  etiam  postea 
equis  suis  meruisse ,  quod  tumprimum 
factum  dicitur?  Confer  Gron.  depec. 
vet.  III,  a,  p.  ia4;  et  Duk.  adh.  1.; 
Lips.  mil.  Rom.  1,5;  Schel.  adPolyb. 
diss.  4 ;  Sigon.  de  ant.  jur.  civ.fll ,  a  ; 
et  Gr«Y.  Proleg.  adT.  I,  Antt.  &om. 


cc: 3^=^11:  LiB.  V.  CAP.  VII.  VIII.         137 

instituit;  ab  urbe  commeatus  intentiore,  quam  antea, 
suLvehi  cura;  ne  quid  tam  bene  merito  exercitui  ad 
usum  deesset. 

VIII.  Insequens  annus  tribunos  militum  consulari 
potestate  habuitC.  Servilium  Ahalam  tertium ,  Q.  Ser- 
vilium ,  L.  Vii^nium ,  Q.  Sulpiciura ,  A.  Manlium  iterum, 
JVr.  Sergium  iterum;  his  tribunis,  dum  cura  omnium 
in  veiens  bellum  intenta  est ,  neglectum  Anxuri  prae- 
sidium  vacationibus  miUtum'  et  volscos  mercatores 
vulgo  receptando,  proditis  repente  portarum  custo- 
dibus,  oppressum  est :  minus  militum  penlt,  quia  prae- 
ter  segros  lixarum  in  modum  omnes  per  agros  vicinas- 
que  urbes  negotiabantur.  NecVeiis  melius  gesta  res^, 
quod  tum  caput  omnium  curarum  pubUcarum  erat; 
nam  et  duces  romani  plus  inter  se  irarum,  quam  ad- 
versus  hostes  animi,  habuerunt :  et  auctiun  est  beUum 
adventu  repentino  Capenatium  atque  Faliscorum.  Hi 
duo  Etruriae  popuU,  quia  proximi  regione  erant,  de- 
victis  Veiis ,  bello  quoque  romano  se  proximos  fore 
credentes ,  Falisci  propria  etiam  causa  infesti ,  quod 
fidenati  beUo  se  jam  antea  immiscuerant ,  per  legatos 
ultro  citroque  missos  jurejurando  inter  se  obUgati, 
cum  exercitibus  nec  opinato  ad  Veios  accessere.  Forte 


Cap.  Vlll.  I.  Neglectum  Anxuri 
(vide  supra  IV,  59)  prcesidium  vaca' 
fionibus  militum,  commeatu  multis 
<^to,  et  his  militia  inde  Tacantibus 
(videad  I,  57,  n.  a;rv,  a6,  n.  6), 
et  Volscos  mercatores  ^ulgo ,  passim 
et  ubivis  (ut  XXVI,  27,  n.  5),  vel 
potius  promiscue,  siue  discrimine, 
udine  essent  ac  probi  bomines ,  vel 
amici  an  proditores  (  ut  VI ,  4 1 ,  n.  8  ; 
'oulgo  est  communiter,  promiscue  tam 
ex  Patribuft  quam  ex  plebe  )  receptan- 
"Ofproditis,  in  manus  hostium  ,Volsco- 
rum,  traditiAi  repente,  prsetec  opinio- 


nem, portarum  custodibus,  oppressum 
est.  Confer  tamen  ad  IV,  35 ,  n.  i.  Alii 
emend,  peremptis  repente ,  etc, ;  vel 
oppressis  repente  . , .  proditum  est,  — 
Minus  militum  periit :  perit  Florei^. 
Voss.  uterque ,  Leid.  uterque  ,  Lovel. 
I ,  a ,  3 ,  et  Gaertn.  Ita  interdum  pec- 
catur  in  libris  manu  exaratis.  Vide  ce- 
leberr.  Burm.  ad  Suet.  Aug.  c.  xo.  — 
Lixarum  in  modum,  qui  scilicet  ex- 
ercitus  sequuntur ,  ut  vendendis  cibis 
praedaque  emenda  quaestum  faciant. 

a.  Nec  Veiis  melitis  gesta  res ,  vide 
ad  III;  a3,  n.  2. 


i38  T.  Livii  u.c:35:i3li; 

ea  regione  ^,  qua  M'.  S^gius  tribunus  militum  prseerat, 
castra  adorti  sunt,  ingentemque  terrorem  intulere; 
quia  Etruriam  omnem  excitam  sedibus  magna  mole 
adesse  Romani  crediderant  :  eadem  opinio  Yeientes 
in  urbe  concitavil.  Ita  ancipiti  praelio  castra  romana 
oppugnabantur ;  concursantesque ,  quum  huc  atque 
illuc  signa  transferr ent ,  nec  Veientem  satis  cohibere 
intra  munitiones,  nec  suis  munimentis  arcere  vim, 
ac  tueri  se  ab  exteriore  poterant  hoste :  una  spes  erat, 
si  ex  majoribus  castris  subveniretur ;  ut  diversae  le- 
giones ,  aliae  adversus  Capenatem  ac  Faliscum,  alia& 
contra  eruptionem  oppidanorum ,  pugnarent.  Sed 
castris  prseerat  Virginius,  privatim  Sergio  invisus^  in- 
festusque  :  is,  quum  pleraque  castella  oppngnata,  su- 
peratas  munitiones,  utrimque  invehi  hostem  nuntia- 
retur,  in  armis  miUtes  tehuit  :  si  opus  foret  auxilio, 
coUegam  dictitans  ad  se  missurum.  Hujus  arrogantiam 
pertinacia  aiterius  aequabat,  qui,  ne  quam  apem  ab 
inimico  videretur  petisse^,  vinci  ab  hoste,  quam  vin- 
cere  per  civem,  maluit.  Diu  in  medio  caesi  miUtes^; 
postremo ,  desertis  munitionibus ,  perpauci  in  majora 
castra ,  pars  maxima  atque  ipse  Sergius  Romam  per* 
tenderunt :  ubi  quum  omnem  culpam  in  coUegam  in- 
cUnaret ,  acciri  Virginium  ex  castris ,  interea  praeesse 
legatos  placuit.  Acta  deinde  in  senatu  res  est,  certa- 
tumque  inter  coliegas  maledictis  :  pauci  reipubUcae  7, 


3,  Forte  ea  reffione,  parte  caBtro- 
rum,  qua  Sergius  preeerat ,  scilicet  ex- 
ercitui ,  ut  XXV,  1 6 ,  n.  4 ;  et  XXXIV, 
40  f.  —  Ita  aneipiti  ^alio ;  vide  ad 
I,  a5;  n.  4. 

4.  Primtim  Sergio  imisus,  vide  ad 
IV,  53  ,  n.  3.  —  Pleraque  castetta  op- 
pugnata,  vide  supra  ad  cap.  V,n.  a. 
—  Superatas  munitiones,  transcensas, 
ut  XXXVIII,  5 ,  n.  3. 


5.  Ne  quam  opem  ab  inimico  vide- 
retur  petisse,  etc. ;  confer  simtlJa  de 
Pseto  apud  Tac.  Ann.  XV,  10  seq. 

6.  Diu  in  medio  c<esi  milites,  pugnan- 
tes  adversus  bostem  tam  interiorem , 
Veientes ,  quam  exteriorem,  Capenates 
et  Faliscos. 

7.  Pauci  reipublicee,  ab  utroque 
proditae,  adsunt,  ejus  causam  agunt 
(vide  ad  III,  14,  n.  6),  et  respectu 


A.  C.  399. 
U.  G.  353. 


'  LIBER  V.   CAP.  VIII.   IX.  i3y 

huic  atque  illi,  ut  quosque  studium  privatim  aut  gra- 
tia  occupaverunt,  adsunl. 

IX.  Primores  Patrum,  sive  culpa,  sive  infelicitate 
imperatorum  tam  ignominiosa  clades  accepta  esset, 
censuere%iV(0/2  exspectandumjustum  iempus  comitiO' 
rum,  sed  extemplo  novos  tribunos  militum  creandos 
essCy  qui  Kalendis  octobribus  magistratum  occiperent. 
In  quam  sententiam  quum  pedibus  iretur*,  ceteri  tri- 
buni  militum  nihil  contradicere.  At  enimvero  Sergius 
Virginiusque ,  propter  quos  poenitere  magistratuum 
ejus  anni  senatum  apparebat,  primo  deprecari  igno- 
miniam^  deinde  intercedere  senatusconsulto :  negare, 
se  ante  Idus  decembres,  solennem  ineundis  magi- 
stratibus  diem,  honore  abituros  esse.  Inter  hsec  tri- 
buni  plebis,  quum  in  concordia  hominum  secundis- 
que  rebus  civitatis  inviti  silentium  tenuissent,  feroces 
repente  minari  tribunis  militum ,  nisi  in  auctoritate 
senatus  essent ',  se  in  vincula  eos  duci  jussuros  esse. 
Tum  C.  Servilius  Ahala  tribunus  militum  :  «  Quod  ad 
,avos  attinet,  tribuni  plebis,  miuasque  vestras,  nse 
«  ego  libenter  experirer,  quum  non  plus  in  his  juris, 


salutifl  pablicae  utnimque  damnandum 
censent;  sed  plurimi,  vel  hunc,  yel  il- 
lum,  vel  Sergium,  vel  Virginium,  de- 
fendunty  prouti  quotque  studium  aut 
gratia  privata  occupaverunt ,  cepe- 
runty  vel  eorum  animos  prseoccupa- 
verunt.  Slmiliter  XI4V,  19,  n.  ^ ,  ad 
occupatas  jam  aures  soUicitatumque 
jam  animum  Attall ,  h.  e.  ad  Attalum , 
cujus  aures  animumque  jam  quidam 
Komanorum  praeoccupaverant. 

CjLP.  IX.  X .  Sive  culpa,  siye  infelicitate 
(fortuna  adversa),  etc.  quum  alii  hac,  alii 
illa  re  cladem  accidisse  contenderent, 
Patres ,  non  dijudicantes ,  utra  causa 
verior  esset,  censuere ;  Drak.  Confer 
ad  IV,  56,  n.  2. 


a.  In  quam  sententiam  quum  pedi- 
bus  iretur,  vide  ad  1 ,  3a ,  n.  x  3.  —  In 
concordia  kominum,  senatorum  et 
quorumdam  txib.  mil. ,  aut  tantum  Ser- 
gii  et  Virginii ,  quibus  aderant,  ut  quo»- 
que  studium  privatim,  vel  gratia  occu- 
paverunt;  Drak. 

3.  Nisiin  auctoritate  senatus  essent , 
V.  ad  II ,  56 ,  n.  X  6.  —  Nte ,  profecto , 
ego  Hbenter  experirer,  periculum  ftL" 
cerem  {ich  m&gte  es  wohl  aufdieProbe 
ankommen  lassen  ) ,  qtiam  non  plus  in 
his  minis  ventrisjuris  talia  minandi  ef 
sequitatis ,  quam  in  vobis  animi  esset , 
aut  audaciae  &ciendi  quod  minamini. 
Sed  in  quibusdam  libris  recftus,  opi' 
DOr,  le^tur  :  quam  non  plus  in  his 


A.(<.  oQi). 
V.  C    353. 


i4o  T.  LIVII 

cc  quam  in  vobis  animi,  esset.  Sed  nefas  est  tendere 
a  adversus  auctoritatem  senatus.  Proinde  et  vos  desi- 
<c  nite  inter  nostra  certamina  locum  injuriae  quaerere  : 
c(  et  coUeg^e  aut  facient ,  quod  censet  senatus ,  aut ,  si 
cc  pertinacius  tendent,  dictatorem  extemplo  dicam,  qui 
cc  eos  abire  magistratu  cogat. »  Quum  omnium  assensu 
comprobata  oratio  esset,  gauderentque  Patres,  sine 
tribunitise  potestatis  terriculis  inventam  esse  aliam  vim 
majorem^  ad  coercendos  magistratus;  victi  consensu 
omnium  comitia  tribunorum  militimi  habuere,  qui 
Kalendis  octobribus  magistratum  occiperent :  seque 
ante  eam  diem  magistratu  abdicavere. 

X.  L.Valerio  Potito  quartum,  M.  Furio  Camillo 
iterum',  M'.  ^milio  Mamercino  tertium,  Cn.  Corne- 
lio  Cosso  iterum,  K.  Fabio  Ambusto,  L.  Julio  Julo, 
tribunis  militum  consulari  potestate ,  multa  domi  mi- 
litiaeque  gesta;  nam  et  bellum  multiplex  fuit  eodem 
tempore ,  ad  Veios ,  et  ad  Capenam ,  et  ad  Falerios ,  et 
in  Volscis ,  ut  Anxur  ab  hoslibus  recuperaretur  :  et 
B.omde  simul  delectu,  simul  tributo  conferendo,  labo- 
ratum  est :  et  de  tribunis  plebei  cooptandis  contentio 
fiiit :  et  haud  parvum  motum  duo  judicia*  eorum,  qui 
paulo  ante  consulari  potestate  fuerant,  excivere.Om- 
nium  primum  tribunis  militum  fuit ,  delectum  haberi ; 
nec  juniores  modo  conscripti,  sed  seniores  etiam  coacti 


mimBjuris,  potestatis  et  vis,  quam 
in  nobis  animi  esset  ad  eas  spernendas 
et  vi  arcendas,  vei  ad  tuendajura  nostra. 

4.  j4Uam  vim  majorem,  dictatu- 
ram.  Mox  post  y  vel  ante  victi  excidisse 
hi,  suspicatur  Scheller. 

Cap.  X.  I.  ilf.  Purio  Camillo  iterum 
multi  Ubri.  Confer  ad  cap.  i ,  n.  i. 
Hanc  vocem  iterum  Sigonius  perperam 
expunxit.  Quamvis  enim  non  ex  rei 
veritate,  at  certe  ex  livii  sententiay 


Camillns  tribuiiatum  militum  gessit 
cum  septem  coHegis  anno  ante  hunc 
tertio.  Vide  Petizon.  anim.  hist.  cap. 
2.  Ed.  —  Tributo  laboratum  est,  vide 
ad  III,  3 1 ,  n.  I,  ut  in  Prsefat.  qutg  ab 
exiguis  profecta  initiis,  eo  creverit,  ut 
jam  magnitudine  lahoret  sua  ;  et  lib. 
XXXIV,  c.  4.  Ed.  De  tribunispl.  coop- 
t€mdis,  vide  ad  III,  64,  n.  5. 

a.  Duo  judicia  de  Sergio  etVirgi- 
liio  habenda,v§l  causse  eorum.— /u^ 


u.c:  lldl!:        LIBER  V.   CAP.   X.  i4i 

nomina  dare ,  ut  Urbis  custodiam  agerent.  Quantum 
autem  augebatur  militum  numerus ,  tanto  majore  pe- 
cunia  in  stipendium  opus  erat :  eaque  tributo  confereba- 
tur,  invitis  conferentibus,  qui  domi  remanebant,  quia 
tuentibus  Urbem  opera  quoque  militari  laborandum 
serviendumque  reipublicse  erat.  Haec  per  se  gravia, 
indigniora  ut  viderentur ,  tribuni  plebis  seditiosis  con- 
cionibus  faciebant,  ideo  cera  militibus  constituta  esse, 
arguendo,  ut  plebis  partem  militiaj  partem  tributo 
conficerent:  unum  bellum  annum  jam  tertium  trahi^^ 
et  consulto  male  geriy  ut  diulius  gerant :  in  quatuor 
deinde  bella  uno  delectu  exercitus  scriptosy  et  pueros 
quoque  ae  senes  extractos^.  Jam  non  cestatis  nec  hyemis 
discrimen  esse^  ne  ulla  quies  umquam  miserce  plebi 
sit:  quce  nunc  etiath  vectigalis^  ad  ultimumjhcta  sit; 
ut,  quumconfecta  labore,  vulneribus  ,postremo  cetate 
corpora  retulerint,  incultaque  omnia  diutino  domino^ 
rum  desiderio  ^  domi  int^enerintj  tributum  ex  affecta 

niores ,  vide  ad  I,  43,  n.  2.  —  No-  h.  e.  stipeiidium  solverunt  5cilicet  e 

nuna  dare ,  vide  ad  1 ,  1 1 ,  n.  3.  publico ,  seu  aerario ,  non ,  stipendia 

S.Umim  belbimannumjamtertium  meraere,   sed  accepere,   etsi  sensus 

trahi,  propr.  qvintum  (et  ita  emend.  eodemredit.  Cf.  IV,  Sg  extr.;  Duker. 

Glareanus),  sed  tertium,  quo  primum  ad  Flor.  III,  ao ,  n.  8  (ubi  Spartacus 

hibemacula  facta ,  quod  plebs  indignis-  dicitur  stipendiarius  Thrax ,  hoc  est , 

sime  tuHt;  Sigon.  oriiindus  c  Thracia ,  proyincia  stipen- 

4.  Pueros  quoque  ac  senes  extractos  diaria)  et  Inttpp.Veget.  de  re  mil.  I, 
ex  xdibus  quasi ,  in  quibus  latuerint ,  18;  ubi  non  leg.  stipendiariis ,  aed 
et  ex  tirbe  in  castra,  vel  invitos  pro-  stipendiosis  militibus,  h.  e.  qui  plura 
tractoa  et  compulsos  ad  militiam,  ut  jam  stipendia  meraere;  unde  tironibus 
supra  :  coacti  nomina  dare,  opponnntur.  Confer  ad  Tac.  Ann.  I , 

5.  VectigaLis  homo,   seu  populus,     ji ,  8  ;  et  Era.clav.  Cic. 

qui  pro  ratione  census  annuaque  fru-  6.  IHutino  dominomm  desiderio  ve- 

gum  copia  aut  inopia  decumas  aliave  nuste  pro  longa  abscntia ,  in  qua  desi- 

vectigalia  dat,  vel  tributum  pendit :  at  derantur  a  suis.  —  Affectm  vires ,  seu 

5tipcndiarius,y^tributarius,ci^,iivXi9i  res  dicuntur  debilitatae,  imminutse, 

iUarum  rerum  ratione  habita  certam  afflicue.  Hinc  affectus  XXVIII,  a6, 

quotannis  pecuniae^ummam  solvit  lo-  aeger,  vel  imbeciUus  e  gravi  morbo ,  et 

co  tributi.  Hinc  ^t  VIII ,  8 ,  n.  i  ^post^  affectum  corpus  XXII ,  8 ,  n.  3 ;  'vaU' 

quam  stipendiariifacti  sunt  Romani ,  do  opponitur.  Similiter  omnibus  notis 


i4^  T.   JLIVII  tcA^lt 

re/arniliari  pendant,  ceraque  militaria^  vehitfenere 
accepia,  fnultiplicia  reipubUcce  reddanL  Inter  de- 
lectiim  tributumque ,  et  occupatos  animos  majorum 
rerumcuris,  comitiis  tribunorum  plebis  numerus  ex- 
pleri  nequiit.  Pugnatum  inde^  in  loca  vacuia  ut  patri- 
cii  cooptarentur;  postquam  obtineri  non  poterat,  ta- 
men  lai>efactandae  legis  Treboniae  ?  causa  effectum  est , 
ut  cooptarentur  tribuni  plebis  C.  Lacerius  et  M.  Acu- 
tius,  haud  dubie  patriciorum  opibus. 

XI.  Fors  ita  tulit ,  ut  eo  anno  tribunus  plebis  Cn. 
Trebonius  esset,  qui  nomini  ac  familiae  debitum  prae- 
stare  videretur  Tteboniae  legis  patrocinium.  Is,  quod 
petissent  Patres  quidam^primo  inccepto  repulsi,  tamen 
tribunos  militum  expugnassey  vociferans ,  le^m  Tre- 
boniam  sublatam,  et  cooptatos  tribunos  plebis  non 
suffragOs  populij  sed  imperio  patriciorum ;  et  eo  re- 
volvi '  rem ,  ut  aut  patricii,  aut  patriciorum  ussecla 
habendi  tribuni  plebis  sint :  eripi  sacratas  leges,  ex- 
torqueri  tribunitiam  potestatem  :  id  fraude  patricio' 
rum^  scelere  acproditione  collegarumfactum  arguere. 
Quum  arderent  invidia^,  nonPatres  modo,  sed  etiam 
tribuni  plebis  9  cooptati  pariter,  et  qui  cooptaverant; 
tum  ex  coUegio  tres,  P.  Curiatius,  M.  Metilius,  et 
M.  Minucius,  trepidi  rerum  suarum^,  in  Sergium  Vir- 


ignominiisque  conjecti  XXII,  6i,  n. 
7 ;  et  vigilia  eonficiebantVzensn  XXII , 
2.  —  Velut  finere,  ut  cum  fenere, 
aeu  usura  reddantur. 

7.  Legis  jyeboniof,  ▼.  sup.  III,  65. 

Cap.  XI.  I.  Eo  reyolvi,  redire,  re- 
dSgi  rem,  vt,  etc.  quemadmodum  ante 
latam  legem  Treboniam  factum  sit.  — 
Sacratas  leges,  yide  ad  II,  8,  n.  3. 

a .  Quum  ardetent  invidia ,  in  magno 

essent  odio ,  ut  invidiof  incendio  eon- 

flagrare  apud  Cic.  Cati].  11,  rx;  et 

invidias  jlamma  infra  XLIII ,  16.  Con- 


fer  ad  I,  4a  ,  n.  a.  —  Vel  ardet  inn- 
dia,  inquitDrak.,  qui  vehementer  in- 
▼idet  :  ita  ira  ardere  dicitur,  qni  Te- 
hementer  irascitur,  lib.  XXXVIII, 
cap.  zxv ;  ardere  cupiditate,  qui  ve- 
hementer  cupit,  apud  Flor.  lib.  III, 
cap.  XI ;  vel  etiam  ardet  itmdia,  cd 
multum  invidetur ,  quae  hujus  loci  sen* 
tentia  est.  En.  —  P,  Curiatius,  al.  Oi^ 
ratius, 

3.  Trepidi  (anxii)  rerum  suamm, 
nt  XXXVI ,  3  X .  Grsece  pro  de  rebtu , 
seu  propter  res  suas  earumqueBtataiD; 


A.  C.  399— 39S. 

u.  c  353—354. 


LIBER  V.  CAP.  XI.  i43 

g^niumque,  prioris  anui  tribunos  militares,  incumint : 
io  eos  ab  se  mm  plebis  invidiamque,  die  dicta,  aver- 
tunt.  Quibus  delectuSj  quibus  iri^uium,  quibus  diu- 
iina  militia  longinquiiasque  beUi  siigravis,  qui  clade 
iMCcepta  ad  Veios  doleanty  qui  amissis  liberis  y  frairi^ 
busy  propinquisy  aff^nibusy  lugubres  domos  habeani; 
iis  pubUd  privatique  doloris  exsequendi  jus  poiesia^ 
temque  ex  duobus  noxiis  capitibus  datam  ab  se,  me- 
morant.  Omnium  namque  malorum  in  Sergio  Firgi^ 
nioque  causasesse :  nec  idaccusaioremmagisarguere, 
quamfoOeri  reos  ;  quiy  noxii  amboy  alier  in  aiierum 
causam  conferani ,  fiigam  Sergii  Firginius,  Sergius 
proditionemincrepans  Virginii.  Quorum  adeo  incre- 
dibilem  amentiam  fuisse ,  ui  muUo  verisimiiius  sii, 
compacto  ^  eam  rem  ei  communi  fraude  patrieiorum 
actam.  Ab  his  et  prius  datum  locum  Feientibus  ad 
incendenda  operu ,  beili  trahendi  ctmsa;  ei  nunc  pro- 
ditum  exercitum,  iradita  Faliscis  romana  Casira.  Om- 
niaferi,  ut  oanseneseeU  ad  Veios  juventus :  nec  de 
agris,  nec  de  aliis  commodis  plebisferre  ad  populum 
tribuni,  frequeniiaque  ^  urbana  celebrare  actiones  et 
resistere  canspiraUoni  patriciorum  possint.  Prcejudi^ 
cium  jam  de  reis  ^  ei  ab  senaiu ,  ei  abpopulo  romano , 
et  ab  ipsorwn  coUegis  facJum  esse;  nam  et  senatus- 
consulto  ebs  ab  republica  remoios  esse,  ei^  recusantes 


metuentes  iram  plebis  crjusque  effe- 
euiB.  GMlferftdStLJI,  aSi.  Diamtttr 
etinm  res  trepidtB ,  perioulMae  et  ki 
summuiii  discrlBieii  AdduetKy  ia  «iiui- 
hm  M^ideWMie  ,<  iBpr.  i|iue  iiioplnantes 
opprimunt  et  peroeUunt,  XXII ,  5; 
XXUV,  I X ,  «1.  ^  Qui  elade  ^aicepta 
ad  r^eias  daisant;  oodex  nnw ,  ckuUm 
^tcotpmm  4kh€aur^t  aUtdem  ^uice- 
pt0Hn  do!eamt.'Ea,  < — De  Setgia  rirgi- 
me^He  vide  supra  oap..8. 


4.  Compacto,  vide  supra  I,  9 ,  n«  7. 

^.Mrequentiaurbana,  in  frequentia 
«^i^ium,  ^hbmdaate  «orum  copia  (de 
qna  vide  adV,-]! ,  n.  3  )  ceUbrare  actio- 
nes,  tribunitias^  videadl,  4>  n-  sa; 
ot  U,  56,  n-  4. 

6.  Pr^udiciumjtmi  de  reisjactum 
esse,  ut  mMs,  eos-prmdamtiatos ;  y.  ad 
III,  40,  n.  10. --f-Ab  repubiica  remo- 
tos  esse,  ab  cjus  adfflinistratione,  a 
pubUcis  n«gotiis ,  seu  niineribus. 


i44  T.  LIVIl  tlt 

abdicare  se  magistratUy  dictatoris  metu  ah  collegis  coer- 
citos  esse:  et  populum  romanwn  trihunos  creassCj  qui 
non  idibus  decembribus  die  solenni,  sed  extemph 
calendis  octobribus  magistratum  occiperent,  quia  stare 
diutius  respublica,  his  manentibus  in  magistratu,  non 
posset.  Et  tamen  eos,  tot  judiciis'^  con/ossos  prcedam' 
natosque ,  venire  etd  populi  judicium  ;  et  existimarey 
defun^os  se  esse,  satisque  pcenarum  dedisse,  quod 
duobus  mensibus  citius  privatifacti  sint :  neque  intel- 
ligere,  nocendi  sibi  diutius  tum  potestatem  ereptam 
essCy  non  pcenam  irrogatam;  quippe  et  coilegis  abro- 
gatum  imperium,  qui  certe  nihil  deliquissent.  lUosre' 
peterent  animos^  Quirites,  quos  recenti  clade  ax^cepta 
habuissenty  quum  fitga  trepidum ,  plenum  vulnerum 
ac  pat^ore  incidentem  portis,  exercitum  viderint,  non 
fbrtunam ,  aut  quemquam  deorum ,  sed  hos  duces  ac- 
cusantem.  Pro  certo  se  habere ,  neminem  in  concione 
stare,  qui  illo  die  non  caput,  domum ,  fortunasque 
L.  Firginii  ac  M\  Sergii  sit  exsecratus  detestatusque. 
Minime  convenirey  quibus  iratos  quisque  deosprecatus 
sitj  in  iis  sua  potestate  ^  quum  liceat  et  oporteat^  non 
uti^.  Nunquam  deos  ipsos  admovere  nocentibus  mar 
nus;  satis  esse,  si  occasione  ulciscendi  lcesos  armerU. 
XII.  His  orationibus  incitata  plebs  denis  millibus 
ceris  gravis  reos  condemnat,  nequidquam  Sergio  Mar- 
tem  communem  ^  belli  fortunamque  accusante,yirginio 


7.  Totjudiciis,  senatus,  pOpuli  et 
collegarum ,  confossos,  oppressos  qoasi 
et  prostratos  (metaphora  desumpta  a 
tclis  gladiisye ,  ut  in  jugulari  {^prce^ 
damnatosque  tacite  praejudicio ,  wnire 
nunc  satis  audacter  ad  populijudi^ 
cium.  —  Defanctos  se  esse,  vidc  ad 
n,  35,  n.  a. 

8.  Illos  itaque  repeterent  animos, 
reciperent.  «^  Accepta  delendum  ti- 


debatur  Em. — M<»  iotte  leg.  plenum 
iminerum  ac  pavoris  :  nisi  oratNNnein 
variare  voloit  Livius. 

9.  In  iis  suapotestate  non  uti,  con- 
fer  ad  YI,  22  ,  n.  i. 

Cap.  XII.  I.  Marttm  communem 
helU,  fertunam  bcUi,  cui  omnes  sint 
obnoxic  pugnantes ,  yel  quae  ad  omnes 
pertineat ,  fayeatquc  modo  hia ,  modo 
ilUs,  nt  YII^  8  pr.;  Vm,  ix  et  a3  ; 


A.  G.  39«. 

u.  c.  554. 


LIBER  V.  CAP.  XII.  145 

deprecante ,  ne  infelicior  domi ,  quam  militids,  esset 
In  hos  versa  ira  populi  cooptationis  tribunorum^  frau- 
disque,  contra  legem  Treboniam  factse,  memoriam  ob- 
scuramfecit.Victorestribuni,  ut  praesentem  mercedem 
judicii^  plebes  haberet,  legem  agrariam  promulgant, 
tributumque  conferri  prohibent  :  quum  tot  exerciti- 
bus  stipendio  opus  esset,  resque  itoilitiae  ita  prospere 
gererentur,  ut  nullo  bello  veniretur  ad  elitum  spei; 
namque  Veiis  *  castra ,  quae  amissa  erant ,  recuperata 
castellis  praesidiisque  firmantur.  Praeerant  tribuni  mi- 
litum  M'.  ^milius  et  K.  Fabius.  M.  Furio  ^  in  Faliscis , 
et  Cn.  Cornelio  in  capenate  agro  hostes  nulli  extra 
moenia  inventi :  praedae  actae ,  incendiisque  villarum  ac 
frugum  vastati  fines  :  oppida  nec  oppugnata,  nec 
obsessa  sunt.  At  inVolscis,  depopulato  agro,  Anxur 
nequidquam  oppugnatum  ;  loco  aho  situm ;  et ,  post- 
quam  vis  irrita  erat,  valio  fossaque  obsideri  coeptum. 


X,a8pr.;XXVin,  X9,n.5;XXVm, 
41 ;  XXX ,  3o ;  XLII ,  49.  Communis 
Mars  belli  et  incertus  beUi  eventus  pae- 
neaynonym.  junguntur  XXXVII,  45 , 
B.  5  ;  XLII ,  14 ,  n.  a ;  XLU ,  49 ,  n. 
4.  —  Quam  militiee,  in  bello ,  in  quo 
ipsi  nulla  ab  hoste  clades  illata  esaet. 

3.  CooptiUionis  tribunorum,  etc; 
▼ide  snpra  cap.  10  extr. 

3.  Prcesentem  mercedemjudieii ,  vi- 
de  ad  I,  la,  n.  6.  Mox  non  tribuno- 
nnn,  sed  Liyii ,  de  injusto  eorum  facto 
jndiciam  ferentis,  yerba  esse  videntur 
haec  :  quum  tamen  tot  exercitibus  sti- 
pendio  opus  esset,  resque  militia!  ita 
prospere  gererentur,  h.  e.  prospere 
quidem ,  sed  ita,  in  tantum  (ut  VIII, 
38 ,  n.  4 ,  nur  in  so  Jeme,  in  so  weit 
glucklich)  ut  nutto  (forte  leg.  multo 
cnitt  Schelliiro)  bello  'veniretur  adex- 
itum  spei,  Multiplex  beUum  erat  ad 
Veios ,  Capenam ,  Valerios  et  Aiizttr 


in  VoUcis;  et  hinc  injuste.agebant  tri- 
buni  pl.  impedientes  tributum,  unde 
militibus  peiidi  pofitset  stipendinm,  quo 
opus  e^t  ad  felicem  belli  eventum. 

^\.  Namque  (forte  Jamque)  feiis, 
ad  Veios  (^de  ad  III,  a3,  n.  a), 
castra,  etc.  —  Casteltis,  v.  c.  5,n.  2. 

5.  M»  Purio ,  h.  e.  a  M.  Furio,  hostes 
nuUi  inventi;  ut  GaUis  victoribus  ca- 
ptumYI,  14;  silm  nuUi  adita  IX ,  36 
pr.  et  al.  Sic  passim  tertius  casus 
Grsece  ponitur  pro  sexto  cum  prsepos. 
a.  Gonfer  ad  XXXV,  z 7,  n.  5 ;  XLIV, 
27  ,  n.  6;  ad  Sil.  IV,  391 ,  543  ;  VI, 
619 ,  644;  VII,  43i ,  640 ;  Drak.  infira 
ad  VI ,  z  z ,  n.  4.  —  Mox.oppida  op- 
pugnata  edidit  Drak.  ut  designentur 
oppida  primo  impetu  frustra  expugnari 
coepta.  Nos  restituimus  nec  sensu  et 
faciiiore  et  aptiore ,  ef si  abest  ab  omni- 
bus  fere  MSS  et  edd.  ante  jild.  ^Loco 
alto  situm,  confer  IV,  59.    . 

10 


i46  T.  LIVII  tcX 

Yakcio  Botito  Yolsci  provtiKua  eva^berat^.  Ho€  statu 
mili^riumreruiQ  seditio  i^itestina  majore  mole  coorta, 
(piam  b^Ia  tractabantw ;  et ,  qaum  tribuUun  cooferri 
per  tribuuos  non  posset ,  n^c  stipendium  imperatori- 
bus  mrttfire^tur  9  a^raque  militaria  fiagitaret  .miles ,  haud 
procu}  erat,  quiucastra  quoque  urb$^»se  seditioois  cciii- 
tagione  tuii>ar?ntur.  Inter  has  iras  plebis  in  Patres,  ^ 
quum  tribuai  plebis  nunc  illud  tempus  esse  ?  dicei:ent 
stabili^lidae  Ubestatis,  et  ab  SergiisVirgii^isque  ad  ple- 
beios  viros  ibrtes  ac  strenuos  transferendi  sunma  bo- 
uoris ;  WM  tameu  ultra  processum  est ,  quam  ut  i^nus 
ei3c  ptobe ,  usui^ndi  juris  causa ,  P.  li^ii^ius  Calvus 
tjubunus  miUlum  cousulari  potestate  crearetiH* :  c^eri 
patriaii  ci>eati  P.  Mf&nius^,  L.  Titinius,  P.  JMtaelius,  L. 
Furius  MeduUinus,  P.  Publilius  YqIsous.  Ipsa  plebes 
mirabatur^.s^e  taatam  rem  Qbtinuisse;  nw  is  modo, 
qui.creatus  erat^  vir  nuUis  ante  hoiioribus  Uisus,  vetus 
tantum  senator^  et  cetate  jam  gravis.  Nec  satis  con- 
stat,  cur  prtmns  acpotissimus  ad  novum  deKbaiKhiin 
bpnorern  sit  babitus.  AIU  Cu.  CorneUi  fratris'%  qui 


6.  Val«pioFQbcipr0viniQiativmerat, 
^kle  ad  II,  40 4  a.  8.  —  Sfajort  mcU, 
vide  ad  I,  38  ^  n.  4»  et  IV,  35  ^  n.  f . 
-^  Ptr  tribuMos  plBbia^  prafttec  eos, 
quia  iUi  iinpediBhaBt,  aen  obatabaQt  y 
utperifohiMdinam  (prQpteitmorhum) 
VIII,  la  pr./7er^it£BOC&«9nXX&IIIii 
18  yper  imm,.  per»  T«lp«>piter  ebcifi- 
tatcm.»U,  7  «k>>*  4  (adquaelocaTidA- 
Urak.) ;  per  (propter ,  TeLiii  „  veLqu^d 
attiaeret  ad)  ^mmo^um  reip.  X}^II, 
57, n. a ;  XXXI,  x i, n.  x.  (AUq  aenau 
pereommodum  dioiturXXX,29^n.  3.) 
Cf.adXXn,ax,n.  i; XXII, 33, n. 6; 
XXX ,  xg ,  n.  I ;  XXXil,  7 ,  n.  6. 

7.  Nune  iUudtempus  e^e,  hceeit„ 
commodisaivium ,  et  quod  tam  diu  in.' 
votis  habuerinf. 


8.  CateripatriciLcreati  P,  ^Htsnius, 
etp*  upmp  Qmi>es  hi,  prxter  .^HriuiUj 
j^ehmi  lucre ;  ^o4  et  ^ti  Cj^toL  et 
ipjlt^  qiu^qjHe  niMaixui ,  etai  in  eodd. 
yalde  corrupta,  probahile  faciunt.  Gf. 
PBrizon.  Anim.  hist.  c.  S  „  p.  3l4,4  scq^- 

heiijam  tum  in  aenatMH»  keti,  «tsi 
ignocamuft,  qjM>  anno  id.pr^Mm  sit 
feGtum,.]!dque  non  eK  I)ioii^3|[a.LVU, 
p.  469  ,  coUigi  poteat ;  ▼..  T^Viik.  Patres 
iFero  eo».  tavtum  di^toamrigo  putant, 
quQis  Romidiia  et  Xarqui|iii4s  SrJaeiis 
k^erittt ,  Mtptttricios ,  qui  pi^  sipt  ck 
aHqua  hof  um  lamiiia. 

ick  Aln  Cn.  Camelil  fr^i$rii,  w» 
adoptiri ,  aiv«  uterini,  ytl  ^ati  ex  ea- 
dem  natre,  qa«y  pQStfpim  cooBHhia 


u.c  Kst  LIBER  V.  CAP.  XII.  XIII.  147 

txibuiius  miUtum  priore  afmo  fueral ,  triplexque  sli-^ 
'peadinm''  eqakyt>us  dederat,  gratia  extractum  ad 
tantum  hoDorem  credunt ;  aKi  oralionem  ipsum  teiE»* 
pestivam  de  coneordia  ordinum,  I^tribus  piebtque 
gratam,  babuisse.  Hac  victoria  comiitkNram  exsobantes 
tribuni  plebis ,  qnod  roaxime  rempuUiK^m  impedie* 
bat,  de  tributo  remiserunt'^  ;  coUatum  obedienler, 
missumque  ad  exercitum  e«t. 

XIII.  Anxur  in  Yolscis  brevi  receptum  est ,  neglectis 
die  £esta  custodiis  urbis.  hisignis  anmis  hyeme  gelida 
ac  ttivosa  fm% ,  adeo  ut  vise  claus« ,  Tiberis  inna viga^ 
biiis  fo^it.  Annona  ex  ante  convecta  copia '  nabil  mvb" 
tavit.  Et  quia  P.  Licinius,  ut  ceperat  baud  tumuhuose 
magistratum,  majore  gaudio  plebis,  quam  indigna- 
tione  Patrum,  ita  etiam  gess^t,  dulcedo  invasit  proxi- 
HMS  comitiis  tribunorum  militum  plebeios  creandi. 
Unus  M.  Veturius  ex  patriciis  candidatis  locum  tenuit: 
plebeios  alios^  tribunos  militum  consulari  potestatQ 
omnes  fere  centuriae  dixere,  M.  Poraponium,  C.  Dui- 
lium ,  Voleronem  jPublilium ,  Cn*  Qenucium  ^  L.  Atir 
Uum.  Tristem  hyemem,  sive  ex  intemperie  caeli^, 

Pafram   ae   plekts   promisetu   «raiit  mtVminf ,  cessere  P&tribns  (ttt  al.  coft- 

fiicta ,  pviimiBi  Liciiiia  plebeio  et  deii»-  eedere  alieui  de  aliqua  re\  ab  eo  impe* 

de  ComeBo  petR^ao  nupeit.  On.  Cor-  diendo  abstintiere. 

ne/^CoffSi ,  etc. ;  vide  supra  cap.  lo.  Ca.p.  XIU.  i.  Annona  ex  arteeeoH" 

s  s.  Tripi^ex  sHpmdium ,  triplo  ma*  vecta  copia  >  ob  eam ,  mkil  mutavii  se, 

jos  ,  etfuitihus  qaam  peditibus  ( nt  do-  pretinm  iHius  non  amtatum  est.  Confep 

pleK  oentHrioiribus).Tel  hopum  triplez  ad  11 ,  3 ,  n.  a  ;  et  21 ,  H»  »•  to.  -^ 

sti^pcmdiam  (oonferVXI,  4i »  n.   5;  Dukedo,  dulcis  cupido ,  invtuit  soy. 

UiV,  40),  dederat,  ut  dapetur  per-  homines,  seu  plcbem  :  ut  passim  in^ 

fiecent.  Conf.  ad  VII ,  1 6 ,  n.  6 ;  et  de  vadere  intransitive ,  vel  sine  casu  poni" 

i&o  stipendio  triplici  Scbel.  diss.  ad  tur,  yide  cap.  XXVIII,  20,  n.  a  (ubi 

Polyb.  ci^«  4;  et  infra  ad  XXXIX ,  7,  confer  Gron.);  et  XXXIII,  36. 

n.  a^  IMynii»  ^ueide  id  expediyit  lips.  2«  Phbeios  alhs,  reliquos ;  vide  ad 

miL  Rom.  V,  lO.  —  Extractum  ex  IV,  10,  n.  2.  Horum  nomina'  valde 

plebe  quasi  et  tenebris ,  evectumque  ad  corruperunt  editores  antt. 

tantum  honorem  ;  cf .  ad  XXII ,  34,  n.  i .  3.  Ex  bttemperie  casli,  vide  ad  III , 

12.  /)e  tributo ,  respectu  tributi ,  re-  3 1 ,  n.  i .  Moxgravis . . .  arstas ,  vide  ad 

10. 


A.  C.  397—39». 
V.  C.  355—356. 


148  T.  LIVIl 

raptim  mutatione  in  contrarium  facta,  sive  alia  qua 
de  causa  y  gravis  pestilensque  omnibus  animalibus 
aestas  excepit;  cujus  insanabili  pernicie^  quando  nec 
causa  nec  finis  inveniebatur ,  iibri  sibyllini^  ex  senatus- 
consulto  aditi  sunt.  Duumviri  sacris  faciundis,  lecti- 
sternio  tunc  primum  in  urbe  romana  facto,  per  dies 
octo  Apollinem  Latonamque  et  Dianam ,  Herculem , 
Mercurium  atque  Neptunum  tribus,  quam  amplissime 
tum  apparari  poterat ,  stratis  iectis  placavere.  Privatim 
quoque  id  sacrum  celebratum  est ;  tota  urbe  paten- 
tibus  jahuis,  promiscuoque  usu  rerum  omnium  in 
propatulo  ^  posito ,  notos  ignotosque  passim  advenas 
in  hospitium  ductos  ferunt;  et  cum  inimicis  quoque 


UI ,  6 ,  n.  a.  Confer  cap.  1 4 ;  etDrak. 
ad  h.  1. 

4.  Cujus  insanabilipemicie,  antique 
pro  pemiciei,  ut  al.  die,fide,  segnitie 
et  al.  vide  ad  Sil.  III,  88;  et  supra  ad 
rV,  la ,  n.  8. 

5.  Libri  SibylUni^.aditi  aDuumviris 
sacris faciundis ,  videad III ,  10,  n. 6. 
Lectistemium  in  supplicationibus  et 
difficiUoribus  reipublicae  temporibua, 
prodigiorum  maxime  cansa  et  pesti- 
lentiae,  postea  aolenne  fuit.  Steme- 
bantur  lecti,  seu  pulvinaria,  et  in  blft 
ponebantur  statuae  deorum,  vel  dii  tan- 
quam  praesentes  et  vere  coenaturi  (ple- 
rumque  bini  in  uno  lecto ,  ut  XXII , 
10;  unde  et  h.  1.  tres  lecti  et  sex  dii: 
nisi ,  quod  alii  monuere ,  quodque  ez 
particulis  copul.  probabile  fit,  Lato- 
na,  Apotto  et  Diana,  mater  et  liberi, 
unum,  Hercules  alterum,  Mercurius  et 
Neptunus  tertium  occuparunt  lectum) 
ad  mensam  came  yictimarum  exstra- 
ctam,  epulis  paratis  et  consumptis 
primum  a  duumviris  sacris  faciundis, 
deinde  a  Septemviris  Epulonum ,  et 
Donnunquam  ab  ipsis  senatoribus ,  ut 
XXII,   I.  Pa^  autem  deorum  expeti 


tum  solebat  praecipue  a  senatoribus 

patriciisque  cum  pueris  ac  virginibas. 

Saepe  autem  supplicauo  indicta  um- 

verso  populo  ad,  velcirca  omniapul' 

vinaria,  h.  e.  ad  omnia  templa,  in 

quibus  lectistemium  erat ,  puhinaria 

(▼ide  XXI,  6a ;  XXII,  i ;  XXXI,  8), 

Tel  omnibus  diis ,  in  honorem  jomnium 

deorum,   quorum  pulvinaria,    lecti- 

steroia ,  Ronue  essent,  XXIT,  10  extr. 

ut  eorum  pulvinaria  susciperentur  (V, 

5a  )  h.  e.  convivia ,  seu  lectisteraia  in- 

stituerentur,  seu  pararentur,  hoc  est, 

Deorum  statuae  in  pulyinaribus,  sea 

lectis  circa  aras  collocarentur,  iisqne 

lautissime  apponerentur  dapes.  Confer 

Ind.  Caeterum  sellistemia  deabus  pro- 

pria,  et  lectistemia  diis  (vide  Yaler. 

Max.  II ,  i ,  n.  a  ) ;  sed  deabus  quoque 

lectistemia  decreta  factaque  h.  1.  XXI, 

6a ;  XXII ,  10  al.  Nonnunquam  et  con- 

▼ivium  publicum  excipiebat  lectisteT' 

nium :  ab  utroque  autem  diversum  Joyis 

epulum,  ludorum  causa  datum ,  ap.Yal. 

Max.  II ,  I ,  n.  a.  Confer  Duk.  infra  ad 

XXI,  10,  n.  9.  De  suppiicationibus 

vide  ad  III ,  63 ,  n.  a. 

6.  In  propatuloy  sub  dio ,  in  patenti 


vHVsZ^,     LIBER  V.  CAP.  XIII.  149 

benigne  ac  comiter  sermones  habitos,  jurgiis  ac  litibus 
temperatum ;  vinctis  quoque  dempta  in  eos  dies  vin- 
cula;  religioni  deinde  fuisse,  quibus  eam  opem  dii 
tulissent ,  yinciri.  Interim  ad  Yeios  terror  multiplex 
fuit ,  tribus  in  unum  bellis  coUatis ;  naitique  eodem , 
quo  antea ,  modo  circa  munimenta ,  quum  repente  Ca- 
penates  Faliscique  subsidio  venissent ,  adversus  tres 
exercitus  ancipiti  prselio  pugnatum'  est.  Ante  omnia 
adjuvit  memoria  damnationis  Sergii  acVirginii;  itaque 
majoribus  castris ,  unde  antea  cessatum  f uerat ,  brevi 
spatio  circumductae  copiae  capenates ,  in  vallum  roma- 
num  versos,  ab  tergo  aggrediuntur.  Inde  pugna  coepta 
et  Faliscis  intulit  terrorem,  trepidantesque  eruptio  ex 
castris  opportune  facta  avertit ;  repulsos  deinde  inse- 
quuti  victores  ingentem  ediderunt  caedem.  Nec  ita 
multo  post  ^  jam  palantes ,  veluti  forte  oblati,  popu- 
latores  capenatis  agri  reliquias  pugnae  absumpsere :  et 
Veientium  refugientes  in  urbem  multi  ante  portas  caesi , 


et  apcrto  loco,  sciUcet  aedium  (confer 
XXrV,  16,  n.  9;  XXV,  la  extr.; 
XXVI,  i3>),  ut  synon.  ifestibulum 
ttdium  V,  4  £ ;  XXXIII ,  48  et  simpl. 
vestidulum  II,  54 ;  et  XXTV,  2 1 ;  ubi 
adium  ab  optimis  MSS  abeat. —  Fin- 
ctis  quoque  dempta  in  eos  dies  uiftcula , 
forte  nonpublice  vinctis,  sed  nexis  ob 
X8  alienum,  ut  hoc  pertineat  ad  reli- 
glonem ,  qua  baec  sacra  privatim  cele- 
brata  fiiisse  dicit  livius ;  Duk.  —  Re- 
ligioni  fttisse ,  vide  ad  II,  5 ,  n.  4. 

7.  Ancipiti  prcelio  pugnatum,  vidc 
ad  I9  a5,  n.  4.  —  Memoria  damna' 
tionis  Sergii  ae  Virginii.  Itaque  majo- 
ribus,  etc.  Conf.  supra  cap.  8 ,  11,12. 
Ante  majoribus  excidisse  e  videtur. 

8.  Nec  ita  multo  postKomam  victo- 
res  jam  palantes  et  populantes  cape^ 
natemtigrumf  reliquias  pugnas ,  resi- 
duas  copias  hostium,  qui  e  pugna  cva- 


serant  (  vide  ad  IV,  27  ,  n.  i) ,  i^eluti 
forte  ohlati ,  casu  obviam  facti  (vide 
adll,  60,  n.  i;  XL,  55, n.  a  ;XLII, 
66,  h.  3)  et  in  eas  incidentes,  alh- 
sumpsere,  confecere.Vox  i^elutinpam. 
vim  habeat,  quum  non  veluti,  sed  re 
■vera  forte  oblati  fuerint,  uon.  liquere 
monentDuk.  etDrak.  Conf.adXXIV, 
22,  n.  4'  Creverio  quoque  suspectum 
To  veluti,  cujns  vocis  nuUum  hic  sen- 
sum  esse  dicit.  Forsitan  scriptum  fue- 
rat  yti  :  quod  librarii  interpretati  fue- 
rint  a>elutif  quum  legere  debuissent 
quingenti.  Populatores  autem  de  qui- 
bus  hlc  agitur ,  sunt  Romani.  Sensus 
ergo  est  :  quingenti  Romani ,  qui  ad 
.  pabttlandum  iii  agrum  capenatem  ex- 
cesserant,  palantesjam  Faliscos  Capc< 
natesque,  reliquias  pugnae,  forte  ub- 
lati,  delevere.  Nostri  veluti  MSS  h;i 
bent.  £0. 


l5o  T.   LIVII  u.cald^: 

dum  pra  metu ,  ne  simul  Romanus  imimperet ,  ob- 
jectis  foribus  extremos  suorum  exclusere. 

XIV .  Hacc  eo  anno  acta.  £t  jam  comilsa  tribanomm 
militum  aderant ,  quorum  prope  major  Patribus,  qamx 
belli ,  cura  erat ;  quippe  non  conmiunicatum  modo 
cnm  plebe ,  sed  prope  amissum  cementibus  summum 
imperium.  Itaque  clarissimis  viris  ex  oomposito  pra- 
paratis  ad  petendum ,  quos  prsetereundi '  veriecundiam 
crederent  fore ,  nihilominus  ipsi ,  perinde  ac  si  omnes 
candidati  essent,  cuncta  experientes,  non  homines 
modo,  sed  Deos  etiam,  excipidbant  ^ ;  in  religionem 
vertentes  comitia  biennio  ^  habita  :  priore  anno  into- 
lerandam  hiemem  prodtgiisque  divinis  similem  ^  coor- 
tam  :  proximo  non  prodigia,  sed  jam  eventus,  pesti- 
lentiam  agris  urbique  illatam  haud  dubia  ira  deum : 
quos  pestis  ejus  arcendse  causa  placandos  esse ,  in  ii- 
bris  fatalibus  inventum  sit.  Ck>mitiis ,  auspicato  qua^ 
fierent ,  indignum  diis*  visum  honores  vulgari ,  discri- 
minaque  gentium  confimdi.  Praeterquam  majestate  pe- 
tentium^,  religione  etiam  attoniti,  homines  patricios 
omnes,  partem  magnam  honoratissimum  quemque, 


Caf«  XIV.  X.  Quos  prartereuruii  ve. 
recundiam,  etc. ;  vide  ad  III ,  -6a ,  n.  8. 

a.  Non  homines  modo  ,  sed  Deos 
eUam,  excipiebant,  eonim  gratiam  cft' 
ptabant,  ntai.  Tfenari,  et  Oiopav  v.  c. 
«uvtpyou;  (hnpaT8GV  Mvai  x«l  Xoyot;  xol 
^pyot;  apud  Xenopb.  Cyrop.  II;  ec 
Memor.  I,  a,  a4 ;  ubi  vide  Emeiiti. 
Goofer  Intpp.  Pbxdr.  IV,  4.,  4;  et 
anpra  ad  II ,  4)0.  3.  Doujatios  exd' 
pen  interpretatur  arripere,  et  ad  soas 
partcs  tridiexe ,  coU. Cic.  de  or.  II,  67: 
An  legendum  cum  aUis  aociebant,  vel 
exciebaiu,  vd  exeitaia/U,  in  reni  snam* 
vel  in  auxitiom  vdcabant? 

3.  /r  religionem  vertentes  eofiuHa 
hiennio  contra  auspicia ,  vel  nonaiiipi- 


cato  habita.  Confer  ad  eap.  a3,  n.  5; 
et  ad  II ,  5 ,  n.  4-  —  Priore  anno,  etc; 
Gonfw  cap.  i3. 

4.  Hiememprodigiis  divinis  similem, 
tantam  hiemis  ssevitiam  tantamque  ai- 
vis  oopiam  immissam  esse ,  ut  res  pro- 
digio  simitis  baberi  posset ;  Drak.  Cf. 
Flor.  III,  4 ;  ibi^  Duk.  et  Freinab. 
Iti  Ind.  vide  simiiit,  — Auspicato ,  vide 
ad  V,  a  X ,  B.  I.  —  Soaores  'vulgari, 
^de  ad  II,  29,  b.  S. 

5,  Profterquam  nuqestattepetentiam , 
etc.  pro :  prsefierquam  qttod  m.  p.  atto- 
niti  ennt,reKgione  etiam  attomti.  Ita 
ssepe  qnod  •po%tpraterquam  omittitnr. 
Confer  ad  IV,  17,  n.  4;  XXII,  3 ,  n. 
6$  XXVI,  i3 ,  n.  8;  Drak.  ad  XXII, 


u.csS';  LIB.  V.  CAP.  XIV.  XV.  .  iSi 
tribunos  militum  consulari  polesl:ate  creavere,  L.Va- 
lerium  Potitum  quintum ,  M.  Vaknum  Maxiuium ,  M. 
Furium  CamiUum  tertiu^^,  L.  Furium  Medullinum 
tertium,  Q.  Servilium  Fidenatemiterum,  Q.Sulpicium 
Camerinum  ilerum.  His  tribunis  ad  Veios  nihil  admo- 
dum  memorabiie  actum  est :  tota  vis  in  populationibus 
fiiit.  Duo  summi  imperatores ,  Potitus  a  Faleriis ,  Ca- 
miilus  a  Capena ,  prsedas  ingentes  egere ,  nulia  incohuni 
reltcta  re ,  cui  ferro  aut  igni  nweri  posset. 

XV.  Prodigia  interim  muita  mintiari ;  quorum  ple- 
raque ,  et  quia  singuli  auctores  erant ,  partim  credita 
spretaque,  et  quia,  bosty^s  £truscis%  per  quos  ea 
procurarent,  haruspices  non  erant :  in  unum  ommum 
curae  yersde  sunt ,  quod  lacus^  in  allxino  nemore ,  sine 
ullis  caelestibus  aquis ,  causave  qua  aiia ,  quse  rem  mi- 
raculo  eximeret ,  in  altitudinem  insolitam  crevit.  Quid- 
n&m  eo  dii  portenderent  prodigio,  missi  sciscitatum 
oratores  ad  delphicum  oraculum :  sed  propior  inter- 
pres  fatis  oblatus  senior  quidam  veiens ,  qui  inter  ca- 
villantes  in  stationibus  ac  custodiis  miiites  romanos 
etruscosque ,  vaticinantis  in  modum ,  cecinit ,  Pfius^ 
quam  ex  lacu  albano  aqua  emissa  ^foret^  nunquam 


53 ;  XXV,  a3  pr. ;  XXX ,  6,  al.  «fro- 
niti,  rebementer  connnoti  et  a  stnporc 
qnasi  oppressi,  qao  absterrebantar  a 
oonsilio  plebeios  creandi.  Partem  ma' 
gnam  konoratissimum  quemque,  tri- 
bunos  militum,  etc.  creavere,  parte 
magnam  Tlorent.  prioris  vocis  ultima 
litera  aprima  seqnentis  intercepta.Vid. 
ad  lib.  XXIII,  eap.  8 ;  partem  magna 
Fragm.  Hav.  a  mana  pri.  parte  magna 
a  manu  sec.  Sed  infra  vide  ad  lib.  XLI , 
«ap.  6.  —  Nostri  partem  magnam  ; 
quod  admisi  libenter.  Ed. 

C1.P.XV.  1 .  HostiBus  Etruscis,  qaum 
bostes  nunc  essent  Etrosci ;  qui  maxi- 


me  excolebant  haraspicinam ,  et  Ko- 
manos  docebant. 

3.  £0tfiualbanaft  m  aiBano  nemore, 
pTop9  Albam  Longam.  —  Tn  aftitudi' 
nem  insolitam  erevit;  baud  dtibie  mota 
terrae,  rel  ignibus  caecis ;  nnde  etiam 
in  albano  monte  lapidibns  pluisse  le- 
gmius  1 ,  3x ;  etXXV,  7.  Idem^  quod 
h.  1.  narratur ,  jam  regnante  AQadio , 
seu  Aremulo ,  xrapio  AllsaB  Longae  re- 
ge ,  lactum  esse  tradunt  Dionys.  1,71; 
et  Aurei.Vict.  de  orig.  G.  Rom.  x8. 
Confer  supra  ad  I,  3i ,  n.  r.  —  Ceci- 
nit,  vide  ad  I,  7  ,  n.  g. 

3.  Ex  lacu  albano  aqua  emis^n  • 


5rn      Y  T  f  r  T  T  A.  C.  396— Sg». 

2  1.     IjJ  Vll  U.C.  356— 357. 

potiturum  f^eiis  Romanum.  Quod  primo ,  velut  temere 
jactum^  sperni,  agitari  deinde  sermonibus  coeptum  est; 
donec  unus  ex  statione  romana  percunctatus  proxi- 
mum  oppidanorum  (jam  per  longinquitatem  belli  com- 
mercio  sermonum  facto),  quisnam  is  esset,  qui  per 
arabages  de  lacu  albano  jaceret^?  postquam  audivit 
haruspicem  esse,  vir  haud  intacti  religione^  animi, 
causatus  de  privati  portenti  procuratione,  si  operae  illi 
esset,  consulere  vellp,.ad  colloquium  vatem  elicuit. 
Quumque  progressi  ambo  a  suis  longius  essent  iner- 
mes,  sine  ullo  metu;  praevalens  juvenis  romanus  se- 
nem  infirmum ,  in  conspectu  omnium  raptum,  nequid- 
quam  tumultuantibus  Etruscis,  ad  suos  transtulit :  qui 
quum  perductus  ad  imperatorem^  inde  Romam  ad  se- 
natum  missus  est,  sciscitantibus ,  quidnaan  id  esset, 
quod  de  lacu  Albano  docuisset ,  respondit :  Profecto 
iratos  deos  veienti populo  illo  fuisse  die^  quosibi  ecun 
mentem  objecissent^^  ut  excidium  patrice  fatale  pro-* 
deret.  Itaque ,  quce  tum  cecinerit  dii^ino  spiritu  instin- 
ctus  7,  ea  se  neCy  ut  indicta  sint,  revocare  posse;  et 


Tocab.  propr.  unde  emissarium  est  ib- 
ramen  in  lacu ,  per  quod  aqua  emitti- 
tur  et  educitur,  sublato  ligno,  quod  ei 
oppositum  est ;  vide  £mesti  clav..  Cic. 

—  Romanum,  Romanos. 

4.  Qui  per  amJbages  de  lacu  aibano 
jaceret  voees ,  ut  paulo  ante :  'velut  te" 
mere  jax:tum;  vide  ad  H,  la,  n.  7. 

5.  T  ir  hand  intacti  religione  animi, 
vide  ad  II ,  5 ,  n.  4 ;  et  II ,  36  ^  n.  3. 

—  Causatus ,  ffpofaaLv  'irctcufiusvo^ , 
causam  ^ngens ,  praetexens ,  similans , 
sc  consulere  velie  yatem ,  si  operas  ilU 
esset  ( vide  ad  I,  a4  >  n.  10),  de  pro' 
curatione  privati  portenti,  quod  sibi 
oontigisset ,  et  ad  se  solum ,  non  ad 
rempublicam,  pertineret.  Ad  seqq.  cf. 
Cic.  de Div.  I,  44;  et  II,  Sa.  —  Per- 


ductus  ad  imperatorem,  Productus 
▼ttustae  quaedam  exhibent  editiones; 
verum  longe  mfMvLS  perductus ,  quem- 
admodum  est  in  omnibusscriptis.  Pro- 
priiun  enim  in  bac  re  verbum  est  per- 
ducere,  Confer  ad  h.  UK  cap.  27 ;  lib. 
VII,  cap.  10;  etValer.  Max.  lib.  III» 
cap.  7,  ext.  I ;  Justin.  lib.  XXIX  ^cap. 
4;  GelK  lib^VI,  Noct.  cap.  8.  £0. 

6.  Quo  sibieam  mentem  ohjecissent, 
injecissent  dii ,  de  divino  monitu^  seu 
instiuctu,  ut  VI,  14;  XXIX ,  8; 
XXXVIII,  25;  XLI,  aa;  objicero 
spem ,  furorem ,  religiones;  £rn.  Sic  et 
terrorutiiis,  Romanis  obltuus'^.^  14, 
n.  1 3 ;  et  reiigio  objusa  animis  U,  40 , 
n.  I.  Confer  ad  XXVI,  13,  n.  i. 

7.  Itaque  quas  tum  cecinerit  (vide. 


uc  Is^B^  LIBER  V.  CAP.  XV.  XVI.  i53 

tacendo  forsitan,  quce  dii  immortales  vulgarivelint, 
haud  minuSj  quam  celanda  ejfando  ^  nefas  contrahi. 
Sic  igitur  libris  fatalibus ,  sic  disciplina  etrusca  tradi^ 
tum  esse^  ut  quando  aqua  albana  abundassety  tum, 
si  eam  Romanus  rite  emisisset,  victoriam  ile  f^eienti- 
bus  dari;  antequam  id  fiat^  deos  mosnia  Veientium 
deserturos  non  esse^.  Exsequebatur  inde,  quae  splennis 
derivatio  esset.  Sed  auctorem  levera »  nec  satis  fidum 
super  tantare  Patres  rati,  decrevere,  legatos  sortesque 
oraculi  pythici^**  exspectandas. 

XVI.  Priusquam  a  Delphis  oratores  redirent,  alba- 
nive  prodigii  piacula  invenirentur,  novi  tribuni  mili- 
tum  consulari  potestate ,  L.  Julius  Julus,  I^.  Furius  Me- 
dullinus  quartum ,  L.  Sergius  Fidenas,  A.  Postumius 
Ilegillensis,  P.  CorneliusMaluginensis,  A.  Manlius,ma- 
gistratum  inierunt.  Eo  anno  Tarquinienses  novi  hostes 
exorti;  quia '  simul  multis bellis,  Volscorum ad  Anxur, 

ubi  praesidium  obsidebatur,  iEquorum  ad  Lavicos ,  qui 

• 

ad  1 ,  7 ,  n.  9  )  divino  spiritu  instinctus ,  loconim  urbe  expugnanda  et  expugna- 

ut  I,   17,  incitatus  (ut  apud  Quintil.  ta  ezcedere  credebantur  et  ad  hostes 

XII  y  10,  deyatibus).  Similiter  tactus,  transire ;  unde  ab  his  evocari  solebant 

hoc  est,  aJEHatus,  dicitur  cap.  21  pr.  (confer  infra  cap.  ai ;  Plin.  XXVIII, 

et  43  extr.  —  Mox  ut  quando  pro ,  a ,  seu  4 ;  et  Macrob.  Sat.  III ,  9  ) ,  ab 

ubl  (iva)  aliqnando  :  sed  to  ut  de-  oppidanis  autem  in  tutis  arcanisque 

lendum  omnino  et  importatum  a  libra-  locis  recondi ,  aut  catenis  adeo  con- 

rio,adpartic.  praet.  Jicilludreferente;  stringi.   —  Exsequebatury  narTaibsLt , 

Doer.  An  anacoluthon  est,  aut  negli-  exponebat,    vel   persequebatur,    seu 

gentia  orationis,  qu£conjunct.  iif  jun-  pergebat,  scilicet  dicere,  utXXXV, 

xit    infinitivo    dari   (quemadmodum  14  9  n.  3 ;  XLI ,  7 ,  n.  i ;  et  saepius  ex- 

quum  I,  35  pr.)  uti  indicalivo  inquit  sequi(^al,  instare)  etpersequi  quasren- 

XXVII ,  49  extr.  ?  Vulgo  contra  usum  do  (  pro  queerere)^  vel  inquirendo ,  per- 

loquendi   exponunt  si  quando ,  nisi  cunctando  et  sciscitando  III ,  20 ,  n.  3  ; 

forte  ct  XXXVIII ,   14 ,  n.  5,  ut  se  VI ,  14 ;  IX,  3 ,  16 ;  XXII ,  3 ;  XXV, 

suosque  spoUaret  dictum  pro sise,  etc. ;  29 ;  pro  :  porro  et  diligenter  atque  se- 

et  VI,  42  extr.  ut  oidiles  Jierent ,  pro  dulo  quaerere,  etc. 
siasdilesj,  nec  potius  pro  :  ea  lege,  g,  Auctoremietfem, y.aidlf  16, ji,'j. 

seu  conditione,  ut  aediles  fierent.  10.  Sortes  oraculi  pythici ,  vide  ad 

^^DeosmceniaVeientiumdeserturos  I,  56,  n.  5. 
non  esse  :  nam  dii  tutelares  geniique  Ca.p.  XVI.   i.   Tarquinienses  novi 


i54  T.    LIVII  u.caQl' 

romanam  ibi  coloniam  oppugnabant,  ad  hoc  vei^nti 
quoque  et  falisco  et  capenati  bello  occupatos  yidebant 
Romanos ,  nec  intra  muros  quietiora  negotia  esse  cer- 
taminibus  Patrum  ac  plebis ;  inter  basc  locum  injurid? 
rati  esse^,  praedatum  in  agrum  romanum  cohortes  ex- 
peditas  mittunt :  aut  enim  passuros  inuitam  eam  inju- 
riam  Romanos ,  ne  novo  bello  se  onerarent ;  aut  exi- 
guo,  eoque  parum  valido,  exercitu  persequtrturos. 
Romanis  indignitas  major,  quam  cura,  populationis 
Tarquiniensium  fuit ;  eo  nec  tnagno  conatu  suscepta , 
nec  in  longum  dilata  res  est.  A.  Postumius  et  L.  Julius 
non  justo  deiectu  (etenim  ab  tribunis  piebis  impedie- 
bantur),  sed  prope  voluntarioram ,  quos  adhortando 
incitaverant ,  coacta  manu ,  per  agrum  caeretem  obli- 
quis  tramitibus  ^  egressi ,  redeuntes  a  populationibus 
gravesque  pr»da  Tatquinienses  oppressere.  Mrftos 
mortales  obtruncant ,  omnes  exuunt  impedimentis;  et, 
receptis  agrorum  suorum  spoliis ,  Romam  revertuntur. 
Biduum  ad  recognoscendas  ^  res  datur  dominis :  tertio 
incognita  (erant  autem  ea  pleraqne  hostium  ipsorum) 
sub  hasta  veniere ;  quodque  inde  redactum ,  militibus 
est  divisum.  Caetera  bella ,  maximeque  veiens,  incerti 
exitus  erant :  jamqueRomani,desperata'ope  humana, 


hostes  exorU;  quia,  etc.  forte  leg.  qui, 
quin,  etc.  judice  Dukero.  —  Adhoc, 
▼ide  ad  n,  a3,  n.  3. 

a.  Locum  injurias  rati  esse,  vide  ad 
ni,  46,  n.  z.  —  Cohortes  expeditas^ 
sine  impedimentis  (^leichte  Truppen), 
nnde  expediu  IX,  9 , n.  9 ;  XXIV,  41 ; 
XXVIII,  ^4;  XXXIII,  6 ;  XXX  VIII, 
4;  velociter  proficiscentes,  e,  milites 
XXX,  9;  XXXIV,  26;  expedita  cltu- 
sis,  yelox  sine  onerariis  XXVI,  24  ; 
XXXII,  16;  cvenatores ,  nihil  prfied«e 
portantes  XXV,  9,  n.  x5;  expediti 
equites  (leichte  Capa//«r{>)  XXII 9 16> 


SS ;  ut  contra  impedittim  agmjen ,  ca- 
jus  iter  impeditur,  boc  est ,  difficile  et 
molestum  redditur,  multis  grayibusTe 
rebus,  quas  praeter  arma  geatat,  v.  c. 
prseda  (  supra  III »  3 ,  n.  3  ) ,  inprim. 
sarcinis  (Bagage)  quae  hinc  impedi- 
menta  dicuntur.  —  JEo  ,  Ideo. 

3.  Obliquis  tramitibus,  Tideadn} 
39  9  n.  3. 

4.  j4d  recognoscendas  ,  vide  ad  III, 
10,  n.  I.  —  Sub  hasta,  hasta  posita: 
quod  in  auctionibus  apud  Romanos 
fieri  solebat.  Unde  ssepe  hasta  pro 
auctione  ipsa  sumitur.  £0. 


uc:3%-3?^:  LIB.  V.  CAP.  XVI.  XVII.  i55 

fata  et  deos  spectabant ,  qanin  legati  ab  Delphis  vene- 
runt,  sortemoraculi  afferentes ,  congruentem  responso 
captivi  vatis.  «  Romane,  aqnam  albanam  cave  lacu  con- 
(c  tineri ,  cave  in  mare  manare  suo  flumin^  ^  sinas ; 
«c^^missam  per  agros  rigabis^,  dissipatamque  rivis  ex- 
«  stingues.  Tiim  tu  insiste  audas:  bostium  muris;  me- 
«  mor,  quam  per  tot  annos  (^sides  urbem ,  ex  ea  tibi 
ic  his,  quse  nunc  panduntiir,  fatis  victoriam  datam. 
«  Bello  perfecto ,  doimm  amplum  victor  ad  mea  t«m- 
«  pla  portato  :  sacraque  patria ,  quorum  omissa  cura 
«  est ,  instaurata ,  ut  assolet ,  £acito.  » 

XVn.  Ingens'  inde  hd>eri  captivus  vatcs  coeptus, 
eumque  adhifoere  tribuni  mititum  GorneHus  Postu- 
miusque.ad  prodigii  albani  procurationem  ac  deos  rite 
placandos  coepere.  Inventumque  tandem  est ,  ubi  ^  ne- 
glectas  oeremonias  intemiissumve  solenne  dii  argue- 
rent;  nihil  profecto  aliud  esse,  quam  magistratus, 
vitio  creatos ,  Latinas  sacrumque  in  Albano  monte  non 
rite  concepisse^.  Unam  expiationem  corum  esse*,  ut 
tribuni  militum  abdicarent  se  magistratu ,  auspicia  de 
integro  repeterentur,  et  interregnum  inir etur.  Ea  ita 


5.  Manare  suojluimne,  non,  pro- 
priofluvio,  inquem  lacus  MFusus  sit, 
sed  cuTsu  quem  acpia  superfiisa  sponte 
per  deelxm  in  mare  persequitur,  Boer. 

6.  Emissam  per  a^as  r^ahiSy  de- 
duces ,  seu  diduces  (per  riTos)  ut  pas- 
sim  et  fbrsan  propr.  rigare  et  irngare, 
T.  c.  apud  Plin.  Xf ,  37 ,  se«  69 ;  Gaton. 
R.  R.  36  ct  i5t;  Virg.  G.  IV,  ii5. 
Quaedam  haec  dicta  putant  pro  vidg. 
etnissa  per  agros  rigabis ,  seilieet  agros 
(ut  sacra  litare  pro  sacris  /.) ,  vel  ita 
iegendum  cnm  MS  Voss.  pr.  Muretus 
cmend.  derivabis,  aut  emissa  agros  ri- 

Ca9.  XVn.  I.  Ingens,  tir  magnse 
attctoritatift;  confer  ad  IV,  6,  n.  4. 


2.  U^,  in  quo,  qna  inre,  neglectas 
eeremoAias  intermissumve  solenne  sa* 
crum  Dii  argtterent ,  Ddphicus  Apollo 
ejusqueTates  (yide  cap.  x6  extr.),id 
nikU,  etc.  Confer  ad  IV,  3o ,  n.  6. 

3.  Latinas  (ferias)  sacrumque  (Joyi 
Latiari  faciendum)  in  aWano  monte 
non  rite  eoncepisse,  ad  formulas  oon- 
ceptas  inslililisse ,  vd  cohceptb  Terbi» 
edbdsse.  Nam  Latittae  non  erant  ferita 
statsft,  sed  concepth^as,  hoc  est,  qua- 
rum  dies  a  consulihus  definiebantur, 
edicebantnr.  Confer  ad  I,  45,  n.  ^. 

4.  Vnam  expiationem  eorum  esse, 
etc.  Eodem  spectare  Tidentnr  v6rba , 
ut  renomzrentur  auspicia,  res  ad  inter- 
regnum  rediit,  Infra  VI ,  5,  n.  5.  Ab 


l56  T.     LIVII  U.C.  357— 358. 

facta  sunt  ex  senatusconsulto.  Interreges  tres  deinceps 
fiiere^,  L.  Valerius,  Q.  Servilius  Fidenas,  M.  Furius 
Camillus.  Nunquam  desitum  interim  turbari ,  comitia 
interpellantibus  tribunis  plebis,  donec  convenisset 
prius ,  ut  major  pars  trihunorum  militum  ex  plebe 
crearetur.  Quae  dum  aguntur ,  concilia  Etrurise  ad  fa- 
num  Voltumnae  habita^,  postulantibusque  Capenati- 
bus  ac  Faliscis ,  ut  Veios  communi  animo  consilioque 
omnesEtruriae  populi  ex  obsidione  eriperent,  respon- 
sum  est :  antea  se  id  Veientihus  negasse,  quia^  un^ 
consilium  non  petissent  super  tanta  re,  duxilium  pe- 
tere  non  deberent;  nunc  jam pro  se'^  fortunam  suam 
illis  negare;  maxime  in  ea  parte  Etrurias^.  Gentem 


interrege ,  magistratu  extraordinario , 
novi  magistratus  creandi  erant ,  quum 
Tetefes,  auspiciis  non  rite  captis,  'vi- 
tio  creati  esse,  adeoque  nec  feliciter 
quid  ipsi  gerere ,  nec  successores  rite 
creare  posse  viderentur.  Nam  (ut  yerba 
Emesti  in  clay.  Cic.  mea  faciam)  vi- 
tium  in  comitiis  est  malum  auspicium , 
et  quidquid  comitia  dissolvere  et  irrita 
reddere  potest  \  quare  si  quid  in  co- 
mitiis ,  aut  in  bello  actum  nihilominus , 
aut  in  auspiciis  capiendis  contra  mo- 
res  et  instituta  veterum  actum  esset, 
id  vitiq  (vel  contra  auspicia,  inauspi- 
cato  et  non  auspicato  )  factum  dice- 
batur;  v.  c.  consules  vitio  creati,  vel 
tabemaculum  vitio,  et  contra  recte 
captum.  Gonfer  VI,  27,  n.  a;  VIII, 
i5,  3o,  33  (ubi  etiam  vitiosus  dicta- 
tor  dicitur,  ut  XXII,  34;  qui  vitio 
creatus  est,  ut  contra  salvis  auspiciis 
creatus  consul  XXIII,  a5,  n.  6)  et 
XLV,  12,  n.  5;  quin  et  tribuni  pl,  et 
iediles pl.  vitio  creati  dicuntur  X ,  4? ; 
ubi  vide  not.  i.  Hinc  dies,  vel  comitia 
dirimi,  seu  dijffindi,  et  auspiciis  reno- 
vatis ,  aut  repetitis  novi  magistratus 
creari,   vel  lex  itenim  ferri  solebat. 


Confer  ad  IV,  36 ,  n.  6;  VI ,  a8,  n.2; 
VIII,  23,  n.  i3;  VIU,  3o  pr.;  IX, 
38  extr.;  IX,  39pr.;  X,  3;  XXni, 
1 9  pr. ;  XXX ,  39.  At  saepe  etiam  Patres 
ementiebantur  auspicia,  de  quo  vide 
ad  XXI,  63,  n.  8. 

5.  Interreges  tres  deincepsfiiere,  vi- 
de  ad  I,  21 ,  n.  8. 

6.  Concilia  Etruriee  ad/anum  Vol- 
tumna:  habita,  vide  ad  IV,.  23 ,  n.  5. 
—  Ante  se  id  Veientibus  negasse,  etc. 
Confer  supra  cap.  i,  et  5. 

7.  Nunc  jam  pro  se ,  sua  causa, 
propter  suam  salutem,^r/iinai7t,  cen- 
ditionem,  suam  illis  negare,  scilicet 
id,  hoc  est,  illis  id  negari  et  negan- 
dum  esse  propter  fortunam  suam. 

8.  Maxime  in  ea  parte  Etruria, 
scilicet  quam  incolebant  populi ,  hoc 
responsum  dantes :  nam  Capenates,  Fa- 
lisci  et  Veientes ,  qui  auxilium  postu- 
labant,  omnes  eam  partem  Etruric 
incolebant,  quae  erat  Romanis  vicina, 
meridiem  v^rsus  sita;  qui  Tcro  hoc 
auxiliumiiegabant,  in  parte  septemtr. 
Etruriaqr  erint,  iisque  accolae  Galli; 
Stroth.  Gfllli  autem  erant  gens  invisi- 
tata  (vidc  ad  IV,  33;  n.  i),  ctc. — U- 


oci^^SJ:  LIBER  V.  CAP.  XVII.  XVIIL  iS? 
inyisiUUam ,  novos  accolas  Gallos  esse ,  cum  quibus 
necpax  saXisfiday  nec  belbimpro  certo  sit:  sanguini 
tamen  nominique  et  prcesentibus  periculis  consangui^ 
neorum  id  dari%  ut,  si  qui  juventutis  su€e  voluntate 
ad  id  beUum  eanty  ru>n  impediant.  Eum  roagnum  ad- 
venisse  hostium  numerum ,  &ma  Romse  erat ;  eoque 
mitescere  discordi»  intestinae  metu  communi ,  ut  jfit , 
coeptae. 

XVIII.  Haud  invitis  Patribus  P.  Licinium '  Calvum 
prserogativa  tribunum  militum  non  petentem  creant , 
iDoderationis  expertae  in  priore  magistratu  virum ,  cce- 
terum  jam  tum  exactae  setatis :  omnesque  deinceps  ex 
collegio  ejusdem  anni  ^  refici  apparebat ,  L.  Titinium , 
P.  Maenium,  P.  Maelium,  Cn.  Genucium,  L.  Atilium : 
qui  priusquam  renuntiarentur^  jure  vocatis  tribubus, 
permissu  interregis  P.  Licinius  Caivus  ita  verba  fecit : 
« Omen  concordiae,  Quirites,  rei  maxime  in  hoc  tem- 
ff  pus  utili ,  memoria  nostri  magistratus  vos  his  comi- 


benter  Greverio  assentirem  existiiiian- 
ti,  Gallos,  gentem  in^isitatam ,  false 
ab  Etniscis  appeUari ,  quum  ante  du- 
centos  jam  annos,  ipso  teste  Livio, 
infra  cap.  34 ,  GaUi  et  in  Italiam  trans- 
gressi  sint,  et  cum  Tnscis  rem  habue- 
rint.  £d.  Alil,  vel  xh  ea  delendnm ,  pu- 
^t,  vel  legendum,  quum  maxime,  aut 
^fgare  maxime.  In  hac  parte  Etrurice 
gentem,  ctc. 

9*  Sanguini  tamen  .,,id  dari,  vide 
adlll,  58,  n.  4.  —  Voluntate,  vidc 
ad  III,  69,  n.  8. 

Ci.p.  XVIII.  I .  P.  Licinium  Cahum 
(vide  cap.  iql)  pratrogatifa  (vide  ad 
III>5i,n.  3)  creant  pro  creat,  quo- 
^m  prcerogativa ,  scilicet  centuria 
est  nomen  collectivum. 

a.  Omnesque  deinceps  ex  coUegio 
ejusdem  anni,  vide  ad  IV,  17  ,  n.  6; 
ct  confer  supra  cap.  i  a ,  ubi  tamen  pro 


Genucio  et  j^tilio  memorantur  Furius 
et  Publilius  :  non  enim  Livius  dicit| 
omnes  refectos  esse  ejus  collegio,  sed 
omnes  refici  apparebat,  Diodorus  hoec 
edit  nomina,  lib.  XIV,  pag.  443 ,  Aiii- 
xiov  TitIviov,  noffXtov  Aixtviov,  no'- 
irXtov  MaiXeov  9  Ko"tvrov  Maivtov ,  Fvat- 
ov  rsv^xtov  9  A8*Jxtov  ArtXtov.  Ed. 

3.  Qui  priusquam  renuntiarentur, 
pronuntiarentur  voce  praeconis ,  nomi- 
naque  eorum  indicarentur/urtf  vocatis 
tribubus,  v.  III ,  5i ,  h,  3.  Alii  distin- 
gaunfpoBtrenuntiarentur,  improbante 
Gronovio ,  qui  sermo  Licinii  ad  ipsam 
quoque  praerogativam  directua  sit  : 
quod  verum  quidem  ess^  dicit  Duk. , 
sed  Liciuiiim  praecipue  jure  vocatas 
deterrere  voluisse,  ne  sufFragium  prse- 
rogativae  sequerentur;  neque  loca  re- 
periri,  ubi  verbo  renuntiare  hac  in  re 
tertius  addatur  casus. 


i58  T.  Livii  u:^i?J: 

a  tiis  petere  ^  in  sequentem  aimum  video.  Si  cotlegas 
«c  eosdem  reficitis,  etiam  usu  meliores  factos,  me  }am 
<c  non  eiumdem ,  sed  umbram  ^  nome«ii|ue  P.  Licimi 
«  relictum  videtis ;  vires  carporis  afFeote ,  seosus  ocu- 
«  lorum  atque  aurium  hebetes ,  memona  labat  y  vigor 
«  animi  obtusus.  En  vobisy  infm$y  yxseoffm  ^  filium 
m  tenensy  effigiem  atque  imaginem  ejus,  quem  vos  an- 
<c  tea  tribunum  militum  ex  plebe  primum  fecistis.  Hunc 
€(  ego,  instiitutnm  disciplina  mea,  vicarium  pro  ooierei- 
(c  public^e  do  dicoque.  Yosque  quaeso,  Quicites^  dela- 
cc  tum  mihi  ultro  honorem  huic  petenti  mmque  pro 
c(  eo  adjectis  precibus^  mandetis.  p  Datum  id  petenti 
patri;  fitiusque  e|us  P.  Licinius  tribunus  militum  con- 
sujbri  potestate  cum  iis,  quos  suprascripsiiaoaifi,  decia* 
ratus.  Tttinius  Genuciusque  tribuni  militum ,  profecti 
adversus  Faliscos  Gapenatesque ,  dum  bellum  majcM^e 
animo  gerunt,  quam  coosilio,  praedpitav^Te  ?  in  iasi- 
dias.^  Genucius ,  morte  honesta  temeritaterii  luens ,  ante 
signa  inter  primores  cecidit.  Titinius,  in  editum  tumu- 
lum  ex  multa  trepidatione  militibus  coUectis ,  aciem 


4.  Omen  caneordkB  t  rei  maxime  m 
hoc  tempus  utili  (aL  uiilis}, . .  vos  his 
comidifi  petere,  lioc«sl,  mecollogaacpie 
ineos  propterea  a  vobis  refioi ,  ^uod 
inde  eamdem  concordiam,  qua  cJim 
huqc  maglatratum  gjMoimus,  in  pro- 
ximnm  annum  ominari  Ueeat. 

5.  Umtram,  iaaBem  <AitGiisam%iie 
quafti  imaginem  et  speciem ,  nomen^ a« 
P,  LiciHii  relictum  ;  confer  ad  III ,  65» 
a.  6.  Particula  sed  alM)st«  duobus  co- 
dicibus ,  quam  apod  Livium  ssepissime 
subintelUgi  merito  notayit  Drak.  Ita, 
supra  lib.  I ,  cap.  aS :  Nee  his,  nec  il" 
lis  periculum  suum;  puhlicum  impe^ 
rium  servitiumque  ob^ersatMir  animo, 
Quom  tamea  omoefr  rdtqH»  editiones 
Tulgatum  servent,  uni  aut  alteci  ct^ 


dici  tantum  tribuere  Bon  audflinus,  ni 
ejus  6dereceptam  mutffmus  lectioDCiiL 
Elcganter  auteni  se  non  P.  LidniuB) 
aed  ejufl  um^am  vocat.Senec.  inHerc. 

OEtaso,  yers.  i345  : Hercuka 

spectas  quidem  ;  sed  ttmhram ,  et  nescut 
'quid  mle  mei,  Luc.  lib.  I,  yers.  i35 : 
.  .Stat  magni  nominis  uMnbra,  Ed.  •— 
Vires  corporis  affsctas,  yide  ad  cap^ 
10,  n.  6.  —  Ejjigiem  atque  imaginem 
efus ,  scilicet  patris. 

6.  Hfeis  pro  eo  adjecds  preeiiMS, 
propter  eas ;  ut  finre  mox  :  Datam  id 
petendpatri;  vide  ad  III,  5^  ,  n.  4. 

7.  Profcipitattere ,  scilioet  se  m  m- 
sidias,  ut  mox  qu€e  prope  in.  cladem 
ingentem  'vertit  se,  sea  ycrtitur;  yide 
ad  II,  3,  n.  2. 


A.  C.  394. 
U.  C.  35«. 


LIB.  V.  CAP.  XVIII.  XIX.  159 

restituit ;  nec  se  tamen  aequo  loco  hosti  commisit.  Plus 
ignomiius  erat,  quam  cladis,  acceptum;  qus  prope 
ia  cladem  ingetttem  vertit :  tantum  inde  tertoris  xkoti 
Romas  modo,  quomultiplex  fama  pervenerat,  sed  iu 
castris  quoqoe  fuit  ad  Yeios.  i£gre  ibi  miles  retenti» 
a  fuga  est,  quum  pervasisset  castra  rumor,  docibus 
exercituqvie  qaeso,  victorem  Capenatem  ac  Faliscum 
Etruriaeque  omuem  juventutem  daud  procul  iude  ajb* 
esse.  His  tumultuosiora  ]^mae,  jam  castra  ad  Yeios 
q>pi]^ari,  jam  parte^i  bostium  teiMiere  ad  Urbem 
agmine  iofesta^,  crediderant :  concursumque  in  muros 
est,  et  ma^tronarum,  quas  ex  domo  conciverat  publi- 
cus  pavor,  obsecrationes  in  templis  fact^ :  precibusque 
ab  diis  pe^titum ,  ut  exitiiun  ab  Urbos  tectis  templisque 
ac  moenibusL  romanis  arcerent,  Yeiosque  emn  averte- 
reat  terrorem,  si  sacra  renovata  rite ,  si  procmrata  pro- 
iligia  esscQt. 

XIX.  Jaw  lu4i  Latixideque  ^n^u^at^e'  erantijam  ex 
lacu  albano  aqiia  emissa  in  agro$,Yeiosque  fata  app^- 
teba^.t''.  Igilmr  fatalis^  dux  a4  excidi^m  ilbus  urJbis 


8.  Tendere  ad  Ifrbem  agmine  in- 

CTMioxies  i^  tisa^iisfa^kP ,  yidQ  a^  IV, 
ai,ii.  I. 

Ci.p.^X.  I.  J,am  lu4H^^na§ue 
imtauraug,  iridc  ad  Qay,  17,  n^  3. 

3*  f^^ias  fata  ofjnete^mu,  £^a  in- 
vadebant  (ut  V^I,  %6  al. )  Veios ,  hoQ 
^9t,  e^ci^^ni,a.fati&  comUtiituiiL^  ni^ 
uDnuQiebat;  nisi  hoc  sci^u  emp  alii^ 
lcgeie  i^lis  Feiqrrua,  ^^1  Faiis  fata 
^Ppetebant^  hoc  est  inst^hai^t ,  in^e- 
»*M,  ut  nops,  iu4Cf  tfiWjjpus  ^pjpetitY, 
UiVXU,  38;  X,  ao,  ^i;  XXIX, 
^^i^XXIV,  i3;  Hcuijforfitfulp  ap- 
petit  apud  Plaut!  Aulul.  1, 1 »  36. 

3*  Jffiti^fataMs,,  a  fi^tis  cQQAtitutus , 
«'t  m  «c^dujjn  hujiu  urhis  patriaeque 


salutem  natus,  dux  (confer  IX,  33, 
n.  I  ;  XXU,  53,  n.  5;  et  XXX,  sS 

«xtr.  4«  SQi|]ic|iie)  fd  ^^amUum^  iU^toi 
urbis  (ut  apud  Cic.  Catil.  III,  4;  et 
IV,  i)  ser¥and(qf/uf  f^rioi,  jurojir. 
servai¥iamqufijtatFiani»  ut  iere  XXU , 
5 1  pr.  diei  quod  reliquum  essel  noctis" 
q^e  imQ^^€.nHs.  pxQ  nwtfimqjue  inse^ 
quemtismi  ^tcQth.,  Sed  in  loeo  XXJI, 
5i  iung/tji<^ctis^tifi  i.  quiwot,;  in  qq- 
stro  auteoi  con&^^uctio  potius  mutata 
est,  et  servando!  pMrice  nop.  vi^ei^tili; 
esse  genitivi,  sed..aic  dicti  dat,  eopun. 
aut  suQt  genitivi  on^w  voee  causa 
(vide  9fi  III,  56)  n.  4);  «t  I^ivius  iumi 
miixu3  h^  difiere  potwA^et  senta^ 
damque  patriam. :  sed  or^tionem  vacia- 
re  ma1uit,.Hiore  suo,  cujus  permullei 


i66  T.  LIVII  t.1%1 

servandaBque  patriae ,  M.  Furius  Camillus ,  dlctator  di- 
ctus,  magistrum  equitumP.Cornelium  Scipionem  dixit. 
Omnia  repente  mutaverat  imperalor  mutalus ;  alia  spes, 
alius  animus  hominum ,  fortuna  quoque  alia  urbis  vi- 
deri.  Omnium  primum  in  eos ,  qui  a  Veiis  in  illo  pa- 
vore  fugerant ,  liiore  tnilitari  animadvertit*,  effecitque, 
ne  hostis  maxime  timendus  militi  esset ;  deinde ,  in- 
dicto  delectu  in  diem  certam ,  ipse  interim  Veios  a4 
confirmandos  militum  animos  intercurrit  ^  :  inde  Ro- 
mam  ad  scribendum  novum  exercitmn  redit,  nuUo 
detrectante  mihtiam.  Peregrina  etiam  juventus,  Latini 
Hernicique,  operam  suam  poUicentes  ad  id  bellum, 
venere:  quibus  quum  gratias  insenatu  egisset  dicta- 
tor,  satis  jam  omnibus  ad  id  bellum  paratis,  ludos 
magnos  ex  senatusconsulto  vovit  Veiis  captis  se  factu- 
rum;  aedemque  Matutae  matiis®  refectam  dedicaturum, 
jam  ante  ab  rege  Ser.  TuUio  dedicatam.  Profectus  cum 
exercitu  ab  urbe,  exspectatione  ^  hominum  majore, 
quam  spe ,  in  agro  primum  nepesino  cum  Fahscis  et 
Capenatibus  signa  confert.  Omnia  ibi  summa  ratione 
consihoque^  acta  fortuna  etiam,  ut  fit,  sequuta  est; 
non  praeho  tantum  fudit  hostes,  sed  castris  quoque 
exuit,  ingentique  praeda  est  potitiis;  cujus  pars  maxima 

33,  n.  8;  XXXVIII,  Sg,  n.  lo; 
XXXIX ,  1 4 ,  n.  9 ;  et  Duk.  ad  XXVII , 
23,  n.  9* 

4.  More  militari  animadvertit ,  ut 
cap.  47  f  forte  eos  decimando.  Effecit- 
que,  ne  hostis  maxime  timendus  militi 
esset,  hoc  est ,  non  magis  quam  ipse , 
diix  seTerus. 

5.  Ipse interim  Feios,,,intercurrit, 
interjectis  diebus,  yel  ab  hoc  die,  quo 
Urbe  profec(u9  est ,  ad  eum ,  in  quem 
dehectum  indixerat ,  propereVeios  con- 
tendit ,  et  inde  Romam  re^iit.  —  Lu- 
tios  magnos ,  yjde  ad  1 ,  35,  n.  7. 


6.  JEdemque  Matuta  Matris,  etc. 
Confer  Ind.  et  de  dea  illa  ,  quse  GfS' 
cis  Leucothea  dicebatur ,  Ovid.  Met. 
IV,  416  -  56i ;  et  Fast.VI,  479-560; 
Excurs.  IV in  Fastos ,  yol.  VI ,  p.  5o3, 
nost.  Coll.  Eo.  Heyne  ad  ApoUod.  ly 
9 ,  n. a  ;  et  in,  4 ,  n.  3.  —  Dedicata- 
rum ,  vide  ad  1,55,  n.  3. 

7.  Exspectatione  (anxia  ettrepida, 
vel  desiderio)  kominum  majore  quam 
tpe,  Confer  cap.  a3  pr.  et  adXXVIIIj 
27 ,  n.  6. 

8.  Summa  ratione  consilioque,  non 
temere,  ut  a  Titinio  et  Genucio. 


^cal^:        LIBER  V.  CAP.  XTX.  ,XX.  i6i 

ad  qusestorem  redacta  est  ^ :  haud  ita  multum  militi 
datum.  Inde  ad  Yeios  exercitus  ductus,  densioraqtie 
castella  facta;  et  a  procursationibus ,  quae  multae^^te- 
mere  inter  murum  ac  vallum  fiebant ,  edicto ,  ne  quis 
injussu  pugnaret,  ad  opus  milites  traducti.  Operum 
fuit  omnium  longe  maximum  ac  laboriosissimum ,  cu- 
niculus  in  arcem  hostium  agi  coeptus ;  quod  ne  inter- 
mitteretur  opus ,  neu  sub  terra  continuus  labor  eos- 
dem  conficeret,  in  partes  sex  munitorum  numerum 
divisit :  senae  horae  in  orbem  operi  attributae"  sunt: 
nocte  ac  die  nunquam  ante  omissura ,  quam  in  arcem 
viam  facerent. 

XX.  Dictator  quum  jam  in  manibus  videret  victo- 
riam  esse,  urbem  opulentissimam  capi%  tantumque 
praedae  fore,  quantum  non  omnibus  in  unum  collatis 
ante  bellis  fuisset;  ne  quam  inde  aut  militum  iram 
ex  malignitate  praedae  partitae ,  aut  invidiam  apud  Pa- 


9.  Preedce  pars  maxima  ad  quasto^ 
rem  redacta  est,  propr.  in  publicum , 
sen  aerarium  a  quaestore ;  confer  ad  II , 
9 ,  n.  4 ;  ct  IV,  53 ,  n.  4.  Forte  leg.  ad 
quasstoresj  scilicet  duos  urbanos ,  qui 
aerarii  curam  babebant.  Confer  infra 
cap.  a6  extr. —  Castella,  videad  cap. 

5,  n.  a. 

xo.  A  procursationibiis ,  quce  mnlto! 
,,,fiehant,  pro  quarum  multas ,  vel 
quas  siBpius,  ut  apud  Callim.  Hym.  in 
Dian.  v.  «7  (ubi  vide  Emesti)  icoW.a? 
^e  {ii.amv  iTavoaeraTO  y.stpa?  pro  woX- 
Xaxtc,  etc. ,  Doer.  Confer  Gron.  ad 
XXV,  18.  —  Cuniculus,  etc.  vide  ad 
rV,  22 ,  n.  3.  Mox  munitores  dicuntur, 
qui  in  arcem  viam  faciunt  sub  terra , 
vel  cnniculos  agunt ,  et  fossas  aperiunt, 
Minierer.  Munire  est  facere  sive  mea- 
bile  (jg^anffbar) ,  v.  c.  iter,  aut  viam  IX , 
29  (hoc  est,  lapidibus  stemere,  eo 
niodo,  de  qno  videXLI,  a  7  fpflastem)^ 

11. 


vive  pefvium ,  v.  c,  rupem  XXI ,  37 
pr.  et  extr.  viam  aperire  per  rupem 
perfodiendo  eam  et  csedendo,  c^otxo- 
^o^eiv  Tov  xpYjfxv^v  Polyb.  III,  55.  Si- 
militer  6^07roi6lv  tyiv  -jrsTpav,  vel  Tot  ^pu, 
etc,  dicunt  Grsecl;  vide  Scbweigh.  ad 
Appian.  B.  Hannib.  oap.  4*  ^ed  infra 
VII ,  t2  3 ,  munitores  dicuntur  triarii , 
qui  castra  mitniunt,  hoc  est,  firmant 
fossa  et  vallo  circa  ea  ductis. 

1 1 .  7/1  orbem  operi  attributas ,  vide 
ad  I,  17,  n.  4* 

Gap.  XX.  I .  Urbem  opulentissimam 
capi,  pro  captum  iri,  de  re  certa  et 
quae  jam  in  manibus  erat  (ut  al.  ma- 
nibus  teneri,  et  contra  amittere  e  mo' 
nibus  XXIX ,  32  ;  vel  omittere  e  nui' 
nibus  et  simpl.  omittere,  vide  adXXV, 
38,  n.  8),hoc  est,  manjfesta  et  pro- 
pinqua,  seu  proxima  (al.praesens,  vel 
paene  confecta  ).  Similiter  in  manu  h, 
e.  potestate  alicujus  esse  XXII,  35, 

II 


i62  T.   LIVII  u.c it 

tTQs  ex  prodiga  largitione  caperet  y  literas  ad  senatum 
misit :  deum  immortalium  benigiiitate,  suis  consiliiSy 
patientia  militum  y  Feiosjamfore  in  potestate  popuU 
romani :  quid  de  prceda  fadendum  censerent  ?  Dua 
seuatum  distiuebant  senteutiae  ^ :  una  seois  P.  licinii , 
quem  primum  dixisse  a  filio  iuterrogatum  ferunt, 
edici  palam  placere  populo ,  ut ,  qui  particeps  esse 
prcedce  vellety  in  castra  Veios  ireti  altera  Ap.  Claudii, 
qui  9  largitionem  novam ,  prodi|;am ,  inaequalexn ,  in* 
consultam  arguens,  si  semel  nefas  ducerent,  captam 
ex  hostibus  in  aerario  exhausto  bellis  pecunia^  esse , 
auctor  erat  stipendii  ex  ea  pecunia  militi  numeraBdi, 
ut  eo  minus  tributi  plebes  conferret :  ejus  enim  doni 
societatem  ^  sensuras  cequaliter  omnium  domQs  :  non 
Q^idas.  in  direptiones  manus  otiosorum  urban&rum 
prcerepturas  fortium  bellatorum  pnemia  esse  :  quum 
itisuferme  eveniatj  ut  segnior  sitprcedator  ^,  ut  quisque 
laboris  periculique  prcecipuam  petere  partem  soleaL 
Licinius  contra,  suspectam  et  mvisam  semper  eam  pe- 
cuniamfbre,  aiebat :  causasque  criminum  ^  adplebemy 


n.  a ;  XXIV,  1 4;  XXXII,  2  4 ;  XXXIX» 
9 , 1 8 ;  et  m  manik  tilicujusponere  VIII , 
1 3 ,  n.  9t.  7/1  manibas  esse  passim  pro 
adesse ,  vel  prope  et  vicinum  esse ,  ut 
iv  X.69CTIV  apud  Apollon.  I,  iii3 ;  a^ 
manum,  irpb;  ffi^^ ,  in  promptu ,  et 
prope ,  in  vicino ,  VII ,  a ,  n.  9  ;  IX , 
19,  n.  a  ;  Quintil.  XII,  5  (armaha- 
bere  ad  manum) ;  Plin.  XXXV,  10  (ad 
manum  intuenti demum  apparare);  et 
a1.  vide ad Sil.  VII ,  35;  XII,  197;  et 
Intpp.Virg.  Georg.  II,  4 5. 

2.  Dua*  senatum  distinebant  senten- 
tice,  vide  adlV,  59,  n.  i.Vocemseq. 
una  e  decem  MSS  recepimus  post  Si* 
gon.  et  Stroth.  —  P.  Licinii  ( vide  cap. 
12  et  1 8  ) ,  quemprimum  dixisse  ajilio 
interrogatiim ,  v.  ad  XXVIII ,  45,  n.  3. 


3.  Ej^us  enim  donisoeietatem,  com- 
QMnkem  fjructum.  —  Otiasorum  urb»- 
norum ,.  vide  ad III,  72 ,  n.  4. 

4.  Quum  itaferme  eveniat ,  utqui*- 
que  segnior  sit  prcedator  ,  minus  prae- 
dae  capiendse  intentus  sit,  vel  ad  eam 
rapiendam  se^nius  eat,  ut,  prout,  qiu0 
magis  (sic  X,  27,  uf  stibinde,  ui, 
prout,  quceque  res  nom  decreta  esset, 
etc.)  lajboris  pericuUque  prcecipuam 
petere  et  9xih\xepartem  soleat^  XeiK^b. 
Cyrop.VII.  Aioc^iEaaak  ^v»  ouv  auT«( 
l^eTvai  Txvi  waXtv  oji  ^cuiLof^aA  •  ttivte 
yoL^  ^oXiv  vo|ii2[fd  o^a  ^ia^pdo^voty 

SVTe  t%  i^TSXl^  01  lCOVV^Oi  ?7X<AViXTli' 

9»(£v  av. 

5.  Cau^asqufi'  criminum,,,  criaiBar 
tiooum  (ut  moise,  «rimina^^i  vi^ie  ^^ 


uicalg:       LIBER  V-  CAP.  XX.  XXI.  i63 

seditionum  inde  ac  legum  novarumy  prcebituram.  Sa- 
tiiis  igitur  esse ,  reconciliari  eo  dono  plebis  animos : 
exhaustis  atque  exinanitiSy  tributo  toi  annorum  suc- 
curri:  et  sentire  prasdce  fructum  ex  eo  belloy  in  quo 
prope  consenuerint :  gratius  idfore  lcetiusque,  quod 
quisque  sua  manu  ex  hoste  captum  domum  retulerit^ 
quam  si  muitipiex  alterius  arbitrio  accipiat:  ipsum 
dictatorem  fugere  invidiam  ex  eo  criminaque :  eo  de- 
legasse  adsenatum :  senatum  quoque  debere  rejectam 
rem  ad  se  permittere  plebiy  ac  pati  habere,  quod 
cuiquefors  belli  dederit,  Haec  tutior  visa  sententia  est , 
qu£e  popularem  senatum  faceret.  Edictum  itaque  est, 
ad  praedam  veientem ,  quibus  videretur,  in  castra  ad 
dictatorem  proficiscerentur. 

XXI.  Ingens  profecta  multitudo  replevit  castra.  Tum 
dictator,  auspicato  egressus  %  quum  edixisset,  ut  arma 
milites  caperent ,  «Tuo  ductu,  inquit,  pythice  ApoUo, 
(c  tuoque  numine  instinctus  ^,  pergo  ad  delendam  ur- 
«  bem  Yeios  :  tibique  hinc  decumam  partem  prsedae 
«  voveo.  Te  simul,  Junoregina  ^, quae  nunc Veios  colis, 
(c  precor,  ut  nos  victores  in  nostram ,  tuamque  mox 
«  futuram,  urbem  sequare:  ubi  te  dignum  amplitu- 
(c  dine  tua  templum  accipiat.  »  Haec  precatus ,  supe- 
rante  multitudme,  ab  omnibus  locis  urbem  aggredi- 
tur,  quo  minor  ab  cuniculo  ingruentis  periculi  sensus 

III,  19,  n.  7)»  €td,   apud,  plehem.  cum  signatoribus  auspex).  Sic  etiam 

Coafer  ad  II ,  10 ,  n.  10.  augurato ,  de  quo  vide  ad  I,  1 8 ,  n.  6. 

Cap.  XXI.  I.  Auspicato  egressus  Hinc  et  aiurptcato  XLI ,  1 8 ,  n.  4 ,  pro 

castris,  hoc  est,  auspiciis  antea  captis,  rite ,  feliciter ,  fausto  omine. 

more  Romanorum  in  omni  re  et  mo-  a.  Tuo  numine  instinctus ,  yide  ad 

linune  grayiori.  Confer  1 ,  36;  VI ,  41 ;  cap.  i5  ,  n.  6;  et  confer  cap.  16  extr. 

XXI,  63;  etad  XLII,  la,  n.  a;  ubi  3.  Juno  regina,  confer  Ind.  £yo- 

in  nuptiis  quoque  auspicia  legimus  ad-  cationis  concepta  verba  ad  Carthagi^ 

hibita;  quae  auctoritatem  iis  dedisse  nem  Macrobius  ex  Sammonico  Sereno 

notum  est  (  yide  adTacit.  Annal.  XI,  refert,  lib.  III,  Satum.  cap.  9.  Ed.— 

27,  n.  3 ;  et  JuTtnal.  X ,  336,  veniet  Accipiat,  vide  ad  I,  60 ,  n.  i. 

II  . 


i64  T.  LIVII  •    tcX. 

esset.  Veientes,  ignari  se  jam  ab  suis  vatibus,  jam 
ab  externis  oraculis  proditos,  jam  in  partem  prsedae 
suoB  vocatos  ^  deos ,  alios  votis  ex  urbe  sua  evocatos , 
hostium  templa  novasque  sedes  spectare ,  seque  ulti- 
mum  iilum  diem  agere ;  nihil  minus  timentes ,  quam 
subrutis  cunicuio  moenibus  arcem  jam  plenam  hostium 
esse,  in  muros  pro  se  quisque  armati  discurrunt ;  mi- 
rantes  quidnam  id  esset,  quod,  quum  tot  per  dies 
nemo  se  ab  stationibus  romanis  movisset,  tum,  velut 
repentino  icti  furore  ^,  improvidi  currerent  ad  muros. 
Inseritur  huic  loco  fabula ;  immolante  rege  Veientium , 
vocem  haruspicis  dicentis,  quiejus  hostice  exta  prose- 
cuisset^,  ei  victoriam  dari,  exauditam  in  cuniculo, 
movisse  romanos  milites ,  ut ,  adaperto  cuniculo ,  exta 
raperent  et  ad  dictatorem  ferrent.  Sed  in  rebus  tam 
antiquis,  si,  quae  simiUa  veri  sint,  pro  veris  accipian- 
tur,  satis  habeam^.  Haec,  ad  ostentationem  *  scenae 
gaudentis  miraculis  aptiora ,  quam  ad  fidem ,  neque 
affirmare,  neque  refellere  est  operae  pretium.  Cuni- 
culus,  delectis  miUtibus  eo  tempore  plenus,  in  aede 
Junonis,  quse  in  vcientana  arce  erat,  armatos  repente 
«didit:  et  pars  ayersos  in  muris  invadunt  hostes :  pars 


4.  Jam  ah  suis  vaeibi^,  ^ide  cap. 
z  5 ;  jam  ab  extemis  oraculis  proditos 
vide  cap.  1 6  extr. ;  jam  in  partem  prce- 
dassuas^vocatos,  ad  capiendam  partem 
praedae,  ipsis  promissam,  inyitatos, 
Deos ,  Apollinem.  Confer  VirgU.  JEn, 
lib.  III ,  vers.  aaa  ,  Tora.  IV  nost. 
CoU.Ed.  SimiUter  dicituresse  inparte 
prcedae,  lahoris  ac periculi  ^to ,  eorum 
participem  esse,  infra  V,  46 ,  n.  4 ;  ct 
XXXI,  I.  Confer  ad  IV,  35,  n.  2 ; 
ct  VII,  aa,  n.  4*  —  Alios^  Junonem, 
^votis  ex  urhe  sua  evocatos,  vide  ad 
cap.  i5,  n.  8. 

5.  Repentino  iclifurore,  vide  ad  I, 


16,  n.  a.  —  Inseritur  huic  loco ,  nar- 
rationi  ejusque  parti ,  nisi  leg.  hoc  loco. 

6.  Qui  ejus  hostias  exta  assata ,  seu 
tostBi  prosecuisset,  dissecuisset,  atque 
comedenda  distribuisset.  Confer  Suet. 
Aug.  I;  et  supraad  I,  7,  n.  la.  N«- 
nius,  cap.  3:  Prosecta,  exta  qiue  aris 
dantur,  exjibris pecudum  dissecta.^Eo. 

7.  Satis  haheam,  contentus  sim. 
Urbane  dictum. 

8.  Ad ostentationem  scence,  utosten- 
tentur  in  scena ,  ubi  spectatores  vana 
rerum  specie  ocuUs  subjecta  dele<^an- 
tur.  —  Neque  afjprmare,  neque  rejrl' 
lere,  confer  ad  Praef.  n.  11. 


tcX:  LIBER  V.  CAP.  XXI.  i65 

claustra  portarum  reveliunt  :  pars,  quum  ex  tectis 
saxa  tegulaeque  a  mulieribus  ac  servitiis  jacerentur, 
inferunt  ignes.  Clamor  omnia  variis  terrentium  ac 
paventium  vocibus,  mixto  mulierum  ac  puerorum 
ploratu,  complet.  Momento  temporis  dejectis  ex 
muro  undique  armatis,  patefactisque  portis,  quum 
alii  agmine  irruerent ,  alii  desertos  scanderent  muros , 
urbs  hostibus  impletur :  omnibus  locis  pugnatur.  De- 
inde,  muita  jam  edita  caede ,  senescit  pugna  ^ :  et  di- 
ctator  praecones  edicere  jubet ,  ut  ab  inermi  absti- 
neatur;  is  fiuis  sanguinis  fuit.  Dedi  inde  inermes 
coepti;  et  ad  praedam  miles  permissu  dictatoris  dis- 
currit;  quae  quum  ante  oculos  ejus  aliquantum  spe 
atque  opiaione  major  majorisque  pretii  rerum  ferre- 
tur,  dicitur  manus  ad  caelum  toUens  precatus  esse  : 
ut,  si  cui  deo7*um  hominumque  nimia  sua  fortuna  po- 
pulique  romani  videretur^  ut  eam  invidiam^^  lenire 
quam  mirUmo  suo  privato  incommodo puhlicoque  po- 


9.  Senescit  pugna,  vide  ad  I,  aa  , 
n.  3 ,  ubi  de  senescere  dlssertum. 

10.  Ut  eam  mvidiam  lenire,  etc. 
nam  dii  nimiuin  felicibus  hominum 
rebus  invidere  crcdebantur.  Confer  V, 
27,  n.  5 ;  XXX ,  3o ,  n.  1 3 ;  ad  Juvenal. 
XV,  95;  ad  Sil.  III,  78  ;  XVU ,  55o. 
In  vett.  edd.  ante  Ald.  legitur  lenire 
suoprivato  incommodo ,  quam  minimo 
puhlico  populi  rom,  liceret ,  eodem 
sensu,  si  ante  quam  suppleveris  et, 
quae  copula  passim  omittitur.  Nec  de- 
fuere,  qui  hanc  lectionem  probarent: 
hi  vero  Terba  quam  minimo,  etc.  ex- 
ponunt ,  potius  ,  seu  magis  quam  dcI 
mnimo  (vide  ad  I,  25  ,  n.  11),  aut , 
sin  minus,  saltem  quam  minimo ,  aut, 
ut  sint  dat.  comm. ,  in  puhlicum  pop. 
rom.  incommodum  quam  minimum , 
sive ,  ut  illa  invidia  quam  minimo ,  hoc 
est,  nulli  fere,  incommodo  cedatpo- 


pulo  rbm.  Sed  hae  rationes  durae  sunt 
omnes ,  et  Livius  mox  non  modo  pri- 
vatum,  sed  et  publicum  memorat  in* 
coxDmodLvm,damnationem  Camilli,  (et) 
capta:  deinde  (  qua  voce  simul  copula 
continetur)  urbis  romanas  cladem,  ad 
qnas -calamitates  id  omen  pertinutsse , 
spectasse ,  visum  sit  multis.  Neque  ta- 
men  dissimulo,  illam  sententiam ,  qua 
Camillus  optasse  putatur ,  ut  suo  tan- 
tum  privato  incommodo  leniretur  in- 
vidia  deorum,  tum  magis  convenire 
piae  ejus  menti,  tum  verbis  Livii  sub- 
jectam  esse  a  Plut.  in  Camillo  Opp. 
tom.  11,  p.  i3i  F.  et  Valer.  Max.  I, 
5,  n.  a  (qui  forte  nostram  lect.  \Va 
distinxere  :  lenire  suo  privato  i/iconi- 
modo  quam  minimo ,  puhlico ,  hoc  est , 
reipublicae, /70/71///  rom.  liceret),  turri 
aliis  quoque  tribui  abOvid.  Met.  XV. 
571  seq.  et  Velleio  I,  10  cxtr. 


i66  T.   LIVII  v\cX 

pulo  romano  liceret.  Convertentem  se  inter  hanc  ve- 
n^rationem'%  traditur  memoriae,  prolapsum  cecidisse; 
*idque  omen  pertinuisse  postea  eventu  rem  conjectan- 
tibus  visum  ad  damnationem  ipsius  Camilli,  captas 
deinde  urbis  romanse,  quod  post  paucos  accidit  an- 
nos,  cladem.  Atque  ille  dies  caede  hostium  ac  dire- 
ptione  urbis  opulentissimae  est  consumptus. 

XXII.  Postero  die ,  libera  corpora  dictator  sub  co- 
rona  vendidit*.  Ea  sola  pecunia  in  publicum  redigi- 
tur,  haud  sine  ira  plebis.  Et  quod  retulere  secum 
praedde ,  nec  duci ,  qui  ad  senatum ,  maUgnitatis  au- 
ctores  quaerendo,  rem  arbitrii  sui  rejecisset ,  nec  se- 
natui,  sed  Liciniae  familiae,  ex  qua  filius  ad  senatum 
retulisset ,  pater  tam  popularis  sententiae  auctor  fuis- 
set,  acceptum  referebant  ^.  Quum  jam  humauae  opes 
egestae  a  Yeiis  essent,  amoliri  tum  deum  dona  ipsos- 
que  deos,  sed  colentium  magis,  quam  rapientium, 
modo ,  coepere :  namque  delecti  ex  omni  exercitu  ju- 
venes,  pure  lautis  corporibus ^,  candida  veste,  quibus 
deportanda  Romam  regina  Juno  assignata  erat,ye- 
nerabundi  templum  iniere,  primo  religiose  admoven- 
tes  mauus;  quod  id  signum,  more  etrusco,  nisi  certae 
gentis  sacerdos  attrectare  non  esset  solitus.  Dein  quum 
quidam,  seu  spiritu  divino  tactus^,  seujuvenali  joco, 


II.  Ifiter  htmc  venerationem,  pre- 
cationem. 

Cap.  XXII.  I.  Si^  corona  'vendi- 
dit,  vide  ad  II ,  17,  n.  3.  —  In  pubK- 
cum  redigitur,  vide  ad  H ,  9 ,  n.  4« 

a.  Nec  duci,  Camillo,  qui  ad  sena- 
tum . . .  maUgnitatis  (  vide  ad  III ,  63 , 
n.  2)praedae  pardue... rem  rejecisset 
(  Tide  ad  II ,  aa ,  n.  4 )  9  sed  lAciniesfo' 
miiia,  ex  quafiUus.,,acceptum  refe- 
rebant,  tribuebant,  tanquam  auctori- 
bu8  hujus  beneficii.  Conf.  sapra  c.  ao  j 
et  ad  X,  19,  n.  6. 


3.  Pure  iautis  corporibus,  etc;  vidc 
adl,4^»n.  7.  —  Regina  Juno ,  non 
JunoMoneta,  ut  apudValeriumMaxi- 
mum ,  1 ,  8 ,  n.  3 ;  et  Lactandum  divin. 
Institnt.  n,  7.  Gonfer  infra  VII,  38. 
Perperam  quoque  seqq.  e  Livio  tradita 
esse  a  Plutarcbo  in  yita  Gamilli ,  f^%' 
1 3 1 ,  jam  docuit  Perisonius  aiiima<l^' 
bist.  cap.  9 ,  p.  366. 

4.  Seu  spiritu  divino  tactus,  ut  in- 
stinctus  cap.  i5,  n.  7.  —  Juvenah 
Drak.  e  MSS  reccpit  boc  loco  et  XI) 
14  pr.  pro  \v\g,juveniK. 


u.clC      LIB.  V.  CAP.  XXIL  XXIII.  167 

f^isne Romam  ire,  /«no.^dixisset,  annuisse  cateri  deam 
conclamaverunt  ^.  Inde  fabul3&  adjectuiii  est,  vocem 
quoque  dicentis,  T^ette ,  auditam  :  motam  certe  %tAt 
stta  parvi  molimenti  adminicuUs ,  sequentis  modo  ac- 
cepimus  levem  ac  facilem  translatu  fuisse  r  integramque 
in  Aventinum ,  ceternam  sedem  suam ,  quo  vota  to- 
mani  dictatoris  vocaverant ,  perlatam ;  ubi  templum 
ei  postea  idem ,  qui  voverat ,  Camillus  dedicavit.  Hic 
Veiorum  occasus  fuit,  urbis  opulentissimae  etrusci  Ho- 
minis^,  magnitudinem  suam  vel  ultima  clade  indi- 
cantis :  quod  decem  aestates  hiemesque  continuas  cir- 
cumsessa,  quum  plus  aliquanto  cladium  intulisset, 
quam  accepisset,  postremo  jam,  fato  tum  denique 
urgente,  operibus  tamen,  non  vi.,  expugnata  est^. 

XXIII.  Romam  ut  nuntiatum  est  Yeios  captos , 
quanquam  et  prodigia  procurata  fuerant,  et  vatum 
responsa  et  pythicas  sortes'  notae;  et,  quantum  hu- 
raanis  adjuvari  consiliis  pot4ierat  res,  ducem  M.  Fu- 
rium,  maximum  imperatorum  omnium,  legerant  : 
tamen ,  quia  tot  annis  varie  ibi  belktum  erat ,  multoe- 
que  clades  acceptae,  vdut  ex  insperalo  immensum 
gaudium  fuit ;  et,  priusquam  senatus  decerneret^, 
piena  omnia  templa  romanarum  matrum,  gratesdiis 
agentium ,  erant.  Senatus  in  quatriduum ,  quot  dierum 
nullo  ante  bello,  supplicationes  decernit.  Adventus 


5.  Annuisse  Deam ,  ks^ ocXf  xAt«* 
vi9(r«i  (oottfer  Hom.  U.  «',  Sa4  sq. 
et  Juvcnal.VI,  538)  eonolamaverunt : 
inde ,  ctc. ,  luiiii  hodunes  religione  t«oti 
faaatiaique  ttulta,  qoae  non  alii,  vi» 
dent  etaudittnt^ 

6.  ^imeoinominuf  t. ad I,  lo,  n. a. 

7.  Operikus,  machinis  oppu^ato- 
riis,  tamen^  «or  vi  (armis)  expugnata 
*st,  cobf.  c.  24  pr.  et  XXXVi,  s3  pr. 

Cap.  XXm.  I .  Pr^digia  f^eurata , 


vatiim  responsa  et  Py^iete  sortes ,  vide 
cap.  15-Z7.  "^  Varie  ieHatum,  varia 
foTtana. 

a.  Priusquam  senatus  deeemeret, 
seftlioet  koc ,  vel ,  ut  mox,  suppHcatiO' 
nes ...in  ^uairukMNnf  cf.  ad  III ,  63 , 
n.  ft  et  3.  —  Senatus  in  quatriduum , 
etc.,  smppUeationet  decemit.  Prasposi- 
tiottem ,  quam  omnes  vetustiores  ex- 
Ottti  igttorattt ,  primus  adiUdit  Aldus. 
Eamdem  etiam  ufto  Ofe  tuentur  omneN 


A.  C  3<f2. 
U.  G.  36o. 


170  T.   LIVII 

XXIV.  Yeiis  captis,  sex  tribunos  militum  consulari 
potestate  iasequens  annus  habuit,  duos  P.  Corneiios, 
Cossum  etSciptonem ,  M.Valerium  Maximum  iterum, 
K.  Fabium  Ambustum  tertium^  L.  Furtum  Medullinum 
quintum,  Q.  Servilium  tertium.  Cornelus  fatliscum  bel- 
lum^Valerio  ac  Servilio  Capenas  sorte  evenit;  abiis 
non  urbes  vi  aut  operibus  tentatae%  sed  a^er  est  de- 
populatus ,  pr8Mlsequ£  rerum  agrestium  actae  ;  nulla 
felix  arbor,  nibtl  frugiferum  in  agro  relictum.  £a  cla- 
des  capenatem  populum  subegit ;  pax  petentibus  data. 
In  Faliscis  bellum  restabat.  Romae  interim  multiplex 
seditio  erat :  cujusleniendaecausa  coioniaminYolscos, 
quo  tria  millia  civium  romanorum  scriberentur  '^  de- 
ducendam  censuerant :  triumviiique  ad  id  creati  teraa 
jugera  et  septunces  viritim  diviserant.  £a  largitio  sperni 
coepta,  quia  speimajoris  avertendae  solatium  objectnm 
censebant  ^.  Cur  enim  relegari  plebem  in  Volscos, 
quum  pulcherrima  urbs  Yeii  agerque  veientanus  in 
conspectu  sit,  uberior  ampliorque  romano  agro  ?  UAem 
quoque  urbi  Romae ,  vel  situ ,  vel  magnificentia  publi- 
corum  privatorumque  tectorum  ac  locorum,  praepo- 


e.  ii,  qui  mererentur ,  ut  pacem  impe- 
trarent.  Confer  Gron.  Obss.  III,  8. 

Cjlp.  XXIV.  I.  Urbes  vi  <mt  operi' 
bus  tentatce ,  confer  ad  cap.  aa ,  n.  6. 

—  Felix  arbor,  vide  ad  I ,  a6,  n.  6. 

—  Ea  clades  capenatem  populum  suh- 
egit;  codex  nnus  Capenatumpopuium. 
Ab  YOluit  libraiius ,  inquit  Drak. ,  Ca- 
penatium  popubim?  Nam  ita  casns  pa- 
trius  numero  multitudims  formatur 
supra  hoc  lib.  cap.  8.  Prseferimns  ta- 
men  vulgatum ,  non  modo  quia  id  tue- 
tur  rdiquorum  constans  consensus, 
verum  etiam  quod  Livium  genus  illud 
loquendi  popultis  Capenatium ,  popu- 
lus  Romanorum  usurpasse  non  memi- 
nerlmas.  Ed. 


2.  In  f^olscos  :  quo  triumiHia.,. 
seriberentur ,  vide  ad  IV,  1 1 ,  n.  3.  — 
Censuerant^^htns . . .  trinmviri  (  vide  «4 
III ,  I ,  n.  6  )  temajugera  et  seprances, 
septem  partes  jogeri,  -^  (proprie  tot 
uncias  assis  :  nam  ad  modum  et  XII 
uncias  assis  etiam  hereditates  et  alic 
res  dividebantur ,  qnum  pMt^mmodJi 
esset  in  computationibus  totius  in  XII 
partes  distributio),  'viritimdiinserant, 
hoc  est  dividere  voluerant,  divisuros 
se  constituerant,  sen  promiserant:  nani 
ea  largitio  spemi  ceepta  ;  quod  jam 
monuitDuker.  Conf.  ad  III ,  a  i ,  n.  3. 

3.  Spei  majoris  apertentkc  solatium 
objectum  censebant  scilicet  homines, 
seu  censebatur.  Gonf.  ad  IV,  5i ,  n.  s • 


A.  C.  393. 
U.  G.  36o. 


LIBER  V.  CAP.  XXIV.  171 

nebant;  quin  illa  quoque  actio^  movebatur,  quae  post 
captam  utique  Romam  a  Gallis  celebralior  fiiit,  trans- 
migrandi  Veios.  Caeterum  partim  plebi,  partim  senatui 
destinabant  habitandos  Veios ;  duasque  urbes  com- 
munis  reipublicae^  incoli  a  populo  romano  posse.  Ad- 
versus  quae  quum  optimates  ita  tenderent  ^,  ut  /won- 
turos  se  citius  dicerent  in  conspectu  popuii  romaniy 
quam  quidquam  earum  rerum  rogaretur;  quippe  nunc 
in  una  urbetantum  dissensionum  esse,  quidin  duabus 
fore?  Victamne  utquisquam  victrici  patrice  prceferret? 
sineretquey  majoremfortunam  captis  esse  Veiis^  quam 
incolumibusfuerit?  Postremo^  se  relinquia  civibusin 
patriaposse  :  ut  relinquant  patriam  atque  cives^  nul- 
lam  vim  unquam  suba^turani  ^ ;  et  T.  Sicinium  ( is 
enim  ex  tribunis  plebis  rogationis  ejus  lator  erat)  con- 


4.  Qiun  iUa  quoque  aetio  tribunitia , 
seu  rogatio  (vide  ad  II,  56 ,  n.  4  )  mo- 
vthatwr,  ferebatur,  agitabatur,  quas 
post  captam  utique  Romam  a  Gallis 
celebratior  Juit ,  magis  celebrata  est, 
vide  ad  I,  4,  n.  la ;  et  confer  infra 
cap.  4g  seq.  —  Transmigrare ,  seu  mi- 
grare  dicitur  de  universo  populo ,  aut 
maxima  certe  ejus  parte ;  at  coloniam, 
seu  colonos  deduci,  seu  mitti  de  parvo 
certoque  civium  numero. 

5.  Duas  urbes  communis  reipublica:, 
al.  communes.  Sed  v.  Gron.  Obss.  I ,  i  a . 

6.  Adversus  quas  quum  optimates 
( vide  ad  III,  34  ,  n.  4)  ita  tenderent, 
confer  ad  IV,  8 ,  n.  6.  Apodosis  exstat 
in  princ.  cap.  seq.  in  bis ,  nulla  res  alia 
nianibus ,  etc. ,  ante  quae  quum  repe> 
titur;  Stroth.  Initium  novi  cap.  hoc 
loco  faciendum  suspicari  possis  :  sed 
iUa  orationis  negligentia  passim  ob- 
via;  confer  ad  1, 19,  n.  1 ;  II,  la  ,  n. 
i;IX,6,n.6;etXXXVm,52,n.5.— 
rictamne  ut,  ctc.Conf.  ad  IV,  a ,  n.  9. 

7.  NttUam  vim  subacturam,  scilicet 


se.  Cft  reUnquant  patriam  atque  euw. 
Aiavctoc;  ratio  postulat,  nt  legatnr  : 
ut  relinquant  patriam  ipsi.  Delendum 
iUud  cives,  Quo  enim  pacto  cives  re- 
linquent,  si  a  civibns  relinquuntur? 
omnino  haec  mihi  non  placent ;  Tan. 
Faber.  Vulgatum  frostra  Fabro  dispfi- 
cuit.  Tribuni  volebant  legem  ferre ,  ut 
pars  plebis  ac  senatus  romaniVeios 
migraret.  Jam  autem  optimates ,  qui- 
bus  invitis  id  obtinere  tribuni  cona- 
bantur,  dicunt,  se  quidem  in  patria 
manentes  relinqui  posse  a  civibus ,  id 
est,  illa  civiumparte,  quaeVeios  con« 
cessura  erat :  verum  nullam  vim  sub- 
acturam ,  ut  ipsl  quoque  Veios  abirent , 
et  ita  relinquerent  patriam  et  cives,  id 
est ,  illam  partem  civ. ,  quaeB.omaeman- 
sura  erat.  Nihil  in  his  difficultatis.  En. 
—  Sicinium  conditorem  Peios  sequan- 
tur,  i.  e.  auctorem  consilii  Veios  trans- 
migrandi,  vel  instaurationisVeiorumy 
quum  quidem ,  migratione  facta ,  yelut 
Roma  Nova  fieret :  quo  sensu  impro- 
prie  conditor  et  XTiaTri?  dicitur ;  Em. 


17*  T.  Livii  v:c:'Z 

ditorem  Veios  sequantur,  relicto  deo  RomulOy  dei 
filio ,  parente  et  auctore  urbis  Romce. 

XXY .  Haec  quum  foedis  certaminibus  agerentur  (nam 
partem  tribunorum  plebis  Patres  in  suatn  sententiam 
traxerant),  nulla  res  alia  manibus  temp^rare^  plebem 
cogebat,  quam  quod,  ubi  rixae  committendae  causa 
clamor  ortus  esset,  principes  senatus,  primi  turbae 
offerentes  se,  peti,  feriri,  atque  occidi  jubebant  :  ab 
horum  aetatibus  dignitatibusque  et  honoribus  violan- 
dis  dum  abstinebatur,  et  ad  reliquos  similes  conatus 
verecundia  irae  obstabat ,  Camillus  identidem  omnibus 
locis  concionabatur  :  haud  mirum  id  quidem  esse, 
furerecivitatemy  quce,  damnatavoti'^,  omniumrerum 
potiorem  curam,  quam  religione  se  exsohendiy  ha" 
beat  Nihil  de  collatione  dicere^y  stipis  verius,  quam 
decumce;  quando  ea  se  quisque  privatim  obligaverity 
liberatus"  sit  populus.  Enimi^erOy  illud  se  tacere,  suam 


Confer  11,  i ,  n.  a ;  VII,  3o;  VIII, 
34;  XXXVII,  54 ;  ad  SU.  I,  a8;  ad 
Tac.  Ann.  IV,  56 ,  n.  i ;  et  Ern.  ad 
Suet.  Au^.  98. 

Gap.  XXV.  I.  Manibus  temperare , 
vidc  ad  II,  23,  n.  8.  —  Peti,  feriri 
atque  occidi,  scilicet  se. 

a.  Damnata  voti  (ut  voto,  et  rea 
voti  apud  Virg.  Ecl.V,  80  :  et  ^n.V, 
237),  compos  facta  TOti ,  vel  ejus  rei , 
quam  optaverit  et  a  diis  precata  sit, 
simulque  hinc  obligata  ad  votum ,  quod 
ejus  rei  causa  fecerit  et  debeat,  vel  ad 
prombsum  diis ,  vel  deo  solvendum. — 
Religione  se  exsolyendi,  vide  adll, 
32 ,  n.  3. 

3 .  Nihil  de  coUatione  dicere ,  scilicet 
se ,  vel  se  dicere  velle ,  quae  verius  et 
potius  habenda  sit  pro  collatione  vo- 
luntaria  ac  tenui ,  quam  legitima ,  pro 
collatione  stipis ,  exiguae  pecuniae ,  vel 
nummulorum ,  quales ,  vel  a  mendicis 


peti,  vel  a  sacerdotibus  mendicantibos 
pro  diis  coUigi  et  corrogari  (confer 
Gron.  de  pec.  vet.  IV,  1 1  extr.  ubi  sa- 
cerdotes  ipsos  stipes  diis  datas  acce- 
pisse  et  inter  se  partitos  putabat),  aot 
certe  dari  in  deorum  honorem  ludosve 
faciendos,  soleant  (conferXXV,  12 
extr.  ad  Tac.  Ann.  XIV,  1 5 ,  n.  7  ;  Clc. 
Leg.  II ,  9 ,  1 6 ;  Plin.  XXXIII ,  9 ,  seu 
48 ;  et  Cuper.  Obss.  III ,  4)  y  quam  de- 
cumee;  quando ,  quoniam ,  quandoqui- 
dem  (ut  infra  cap.  27  ,  n.  3  ;  X ,  i4  » 
n.  6;  XXXVII,  57;  XL ,  9  pr.  ubi 
vide  Drak.  et  quemdoque  VIII  ,7,0. 
5;  IX,  10,  n.  6;  et  apud  Tac.  Ann. 
1 ,  57  ,  n.  I ;  ubi  vide  not. ) ,  ease  quis- 
que  privatim  obUgaverit,  ejus  praestan- 
dae  obligationem  quisque  susceperit 
ipse,  et  singuli  cives  ita,  si  decimam 
retineant  votam ,  praedamque  non  ex 
fide  et  religione  aestiment ,  Apollinem 
fraudent  (confer  cap.  2  3  extr.);  Ube- 


^\l:lll:  LIBER  V.  CAP.  XXV.  173 

cojiscientiam  nonpati^  quodexeatantumprceda^  quce 
rerum' mouentium^ sit y  decuma  designetur;  urbisatque 
agri  captiy  quce  et  ipsa  voto  contineaJtur ^  mentionem 
nullam/ieri.  Quum  ea  disceptatio ,  anceps  senatui  visa , 
delegata  ad  pontifices  esset;  adhibito^  Camillo,  visum 
coUegio ,  quod  ejus  ante  conceptum  votum  Veientium 
fuisset,  et  post  votum  in  potestatem  populi  romani 
venisset,  ejus  partem  decumam  ApoUini  sacram  esse. 
Ita  in  aestimationem  urbs  agerque  venit :  pecunia  ex 
aerario  prompta,  et  tribunis  militum  consulasibus,  ut 
aurum  ex  ea  coemerent ,  negotium  datum ;  cu jus  quum 
copia  non  esset ,  matronae ,  coetibus  ad  eam  rem  con- 
sultandam  habitis ,  et  communi  decreto  poUicitae  tri- 


ratus  autem  sit,  facta  coUatione  ,  po' 
pulus  tiniTersugreligione,qiiia,  quum 
prsdam  rapuerint  avari  milites,  ante- 
quam  Apollinis  decima  inde  detracta 
sit ,  non  praedam  amplius  ipse  aesti- 
mare ,  nec  scire  possit ,  qui  maligne 
eam  «stimaTerint,  neque  etiam  deci- 
mam  dare  ejus,  quod  suum  non  sit  : 
non  vero  se  tacere  posse  de  urbe  atque 
agro  capto  ;  haec  enim  adhuc  publica 
esse,  nec  dum  priTatb,  vel  singulis  ci- 
Tlbus  distributa. 

4.  Qua:  rerum  moventium  se ,  hoc 
est,  mobilium  sit,  qnae  contineatur  iis 
rebus ,  quae ,  ut  Nep.  Them.  U ,  dicit, 
moveri possunt ,  vel,  ut  LiT.  X  ,  34; 
et  XXXIII,  1.3 ,  queefsni  agiquepos- 
sunt  (Tide  adlll,  37  ,  n.  4),  quibus 
opponuntur  X ,  34  extr.  qu{e  migratu 
difficilia  sunt,  hoc  est,  quae  haud  fa- 
cile  migrant  quasi,  vel  transferuntur: 
nam  migro  etiam  actiTC  est  migrare 
facio ,  transfero ;  vide  ad  Sil.VII ,  43 1 . 
— Mentionem  nullamfieri  pro ,  mentio 
nullafiat;  sed ,  quod  Duk. ,  Drak. ,  et 
Stroth.  jam  monuere,  liTius  saepe  ab 
oratione  finita  transit  ad  infinitam ,  et 
a  conjunctiTO  ad  infinitiTum.  Sic  XXI , 


49  med.  teneri  pro  ut  teneretur  (nisi 
suppl.  curarent),  XXXIX,  14  (ubl 
confer  Drak. )  asdiles  pL  'videre  pro  ut 
'viderent;  XLII,  66  pr.  abire  pro  ut 
abiret,  Confer  etXXIV,  22 ;  XXXJII, 
3 X ,  33.  Talis Tariatio  orationis  nemini 
firequentior ,  quam  Tacito. 

5.  Adhibito  scilicet  in  consilium  (ut 
VIII,  36,  n.  5;  et  XXXIV,  35,  n. 
i)  Camillo,  visum  collegio ,  quodejus, 
hoc  est ,  quantum  (Tide  ad  XXXI ,  46 , 
n.  8),  seilicet  agri;  nam  ejUs  saepe 
irXtoval^Eiv  post  quod,  y.  c.  iufra  cap. 
34;  XXXI,  4;  XXXVIII,  a3,  54; 
XXXIX,  7,  45,  ut  post  quoad  in 
formulis  quoad  ej'us  fieri  potest ,  \e\fii- 
cere  possisy  etc,  jam  monuit  Stroth. 
Sic  et  bona,  quidquid  ejus  XLII,  8  , 
n.  3.  Confer  Perizon.  adSanctii  Min. 
in,  6,  n.  1  et  IV,  4,  n.  84.  —  Ut 
aurum  ex  ea  coemerent;  emerentYoss, 
sec.  et  LoTcL  3 ,  iuTitis  reliquis  codi« 
cibus  scriptis,  et  editis.  Supra  lib.  II, 
cap.  34)  dimissis  passim  adfirumen' 
tum  eoemendum,  Ed. — Ccetibus  ad  eam 
rem  consultandam  habitis;  veteribus, 
pro  ccetibus,  Vos.  sec.  et  LotcJ.  3;  <i<^ 
eam  rem  consulendam  LoTel.  5.  Ed. 


A.  C.  291. 
XJ.  C.  36i. 


174  T.   LIVII 

bunis  militum  aurum  et  omnia  ornamenta  sua,  in  aera- 
rium  detulerunt.  Grata  ea  res,  ut  quae  maxime  senatui 
unquam,  fuit :  honoremque  ob  eam  munificentiam  fe- 
runt  matronis  habitum,  ut  piiento^  ad  sacraludosque, 
carpentis  festo  profestoque  uterentur.  Pondere  ab  sin- 
gulis  auri  accepto  aestimatoque ,  ut  pecuniae  sol  verentur, 
crateram  auream  fieri  placuit ,  quae  donum  ApoUiniDel- 
phos  portaretur.  Simul  abreUgioneanimosremiserunt, 
integrant  seditionem  tribuni  plebis :  incitatur  multitudo 
in  omnes  principes;  ante  aUos  in  Camilkim:  eumpra- 
dam  veientanam  publicando  sacrandoque  ad  nihilum 
redegisse;  absentes  ferociter  increpant :  praBsentium, 
quum  se  ultro  iratis  offerrent,  verecundiam  habent 
Simul  extrahi  rem  ex  eo  anno  viderunt  7,  tribunos  plebis 
latores  legis  in  annum  eosdem  reficiunt;  et  Patres  hoc 
idem  de  intercessoribus  legis  adnisi.  Ita  tribuni  plebis 
magna  ex  parte  iidem  refecti. 

XXVI.  Comitiis  tribunorum  militum  Patres  summa 
ope  eyicerunt ,  ut  M.  FuriusCamiUus  crearetur ;  propter 
beUa  simulabant  parari  ducem,  sed  iargitioni  tribunitix 
adversarius  quaerebatur.  Cum  CamUlo  creati  tribuni 
miUtum  consulari  potestate  L.  Furius  M eduIUnus  sex- 
tum,  C.  iEmiUus,  L.Valerius  Publicola,  Sp.  Postumius, 
P.  CorneUus  iterum.  Principio  anni  tribuni  plebis  nihil 
mo verunt ,  donec  M.  Furius  CamiUus  in  FaUscos ,  cui 
id  bellum  mandatum  erat ,  proficisceretur :  differendo 


6.  HonoremferuntTtuitronis  habitum, 
ut  pUento,  yehiculo  Tuscae  originis, 
pCBsiU  ,  celao ,  quatuor  rotis  instructQ , 
tccto  Mxpni ,  sed  in  lateribus  aperto , 
ttd  sacra  iudosqut  cum  pompa,  car- 
pentis  ,  yehiculia ,  quihus  tectum  ar- 
cafttum  et  doae  aut  quatucw  erant  rot» , 
festo  profestoque,  nim  festo,  aeu  pro- 
£uio,  scilicet  die,  uterentur.  Gonfer 
XXXIT,  1,3;  Orid.  Fast.  I,  619;  ad 


Tac.  Ann.  IX,  4a  ,  n.  5;  Heyne  ad 
Yirg.  Mn,  YUI,  665;  Scheffer.  de  n 
▼ehic.  U,  17 ,  a5 ;  Spanhcm.  de  pr.  et 
usu  num.  Diss.XI ,  p.  a  7  8 ;  jBechnann's 
jBeytrHge  zur  Gesch,  d.  Erfind.  tom.  I^ 
p.  391.  — Vto  pUento,  plaustro  qui- 
dam  :  piius  servandum.  £0. 

7.  Simul,  simul  ac  (ut  et  paulo  ante). 
extrahi,  diiFerri,  prolatari  »  rem  ex  eo 
anno,  post  hunc  tamvm^  'oidorunt. 


A.  C.  391  • 
il.  C.  36i. 


LIBER  V.  CAP.   XXVI.  1^5 

a 

deinde  elanguit  res  :  et  Camillo,  quem  adversariom 
maxime  metuebant ,  gloria  ia  Faliscis  crevit .  Nam  quum 
primo  moenibus  se  bostes  tenerent  j  tutissimum  id  rati , 
pc^ubtione  agrorum  atque  incendiis  villarum  coegit 
eos  egredi  urbe ;  sed  timor  longius  progredi  prohibuit. 
Mille  fere  passunm'  ab  oppido  castra  locant;  nulla  re 
alia  fidentes  ea  satis  tuta  esse ,  quam  difificultate  adi- 
tus  y  aspens  confragosisque  circa ,  et  partim  arctts ,  par- 
tim  arduis  viis.  C«terum  Camilhis  j  captivum  indicem 
ex  agris  sequutus  ducem,  castns  multa  nocte  motis, 
prima  luce  aliquanto  superioribus  locis  se  ostendit. 
Tri£ariam  Romani  muniebant ;  alins  exercitus  prtelio 
intentus  stabat.  Ibi  impedire  opus  conatos  bostes  fun- 
dit  fugatque ;  tantumque  inde  pavoris  Faliscis  injectum 
est  ^  ut^  effusa  fuga  castra  sua ,  quas  propiora  erant ,  pra^ 
lati,  urbem  peterent.  Multi  caesi  vulneratique,  prius* 
quam  paventes  portis  inciderent :  castra  capta ;  praeda 
ad  quSBStores  redacta^  cum  magna  militum  ira  :  sed, 
severitate  imperii  victi,  eamdem  virtutem  et  oderaat, 
et  mirabantur.  Obsidio  inde  urbis  et  munitiones,  et 
interdum  per  occasionem  impetus  oppidanorum  in 
romanas  stationes  praeliaque  parva  fieri :  et  teri  tem- 
pus/neutro  inclinata  spe;  quum  frumentum  copiaeque 
alise  ex  aute  convecto  largius  obsessis ,  quam  obsiden- 
tibus^  suppeterent:  videbaturque  a^que  diuturnus  fu- 


Gap.  XXVI.  1.  JUiHefere  passuum , 
nt  III,  Si;  XXm,  44;  XXXVm, 
21,  al.  Yide  Gron.  de  pec.  vet.  I ,  xo. 
—  Confragosis  vies ,  inscquafibns ,  hor- 
ridi»,  qus  tirgidtis  sMktxbttsqne  erant 
ittpK«atce ,  ut  XXI,  Sa ;  XXVIII,  2; 
XXXII,  4. — Cnstris  multa  nocte  mo- 
tis;  uiiima  nocte  faabent  quse^am  edi- 
tiones.Vemm  hitclectio  ex  gmmmatici 
inteFpretatiooe  nata  Tidetttr,  quse  oiim 
margini  adscripta,  perperam  inde  in 


coatextnm  migrarit,  ejecta  vcra  scri- 
ptara.  Infra  lib.  XXXV,  cap.  4 ,  muka 
nocte  solitus  erat  movere  castra.  Cic. 
de  Senect.  cap.  1 4 ,  Comivktm  vicatO' 
rum  quotidie  compleo ,  quod  ad  mul- 
tam  noctem ,  quam  maxanepossumus, 
vario  sermone  producimus.  En.  Pne- 
lati,  Tide  ad  II,  14,  n.  3. 

2.  Prceda  ad  qucestores  redacta, 
vide  ad  cap.  19,  n.  8.  —  Per  ocea- 
sionem ,  yide  ad  II ,  t  7  9  n.  i . 


TJ.  C.  36i. 


176  T.   LIVII 

turus  labor ,  ac  Veiis  fuisset ,  ni  fortuna  imperatori 
romano ,  simul  et  cognitae  rebus  bellicis  virtutis  spe- 
cimen,  et  maturam  victoriam  dedisset^. 

XXVII .  Mos  erat  Faliscis,  eodem  magistro  libero- 
rum  et  comite  uti :  simulque  plures  pueri ,  quod  hodie 
quoque  in  Graecia  manet%  unius  curae  demandaban- 
tur;  principum  iiberos,  sicut  fere  fit,  qui  scientia 
videbatur  praecellere ,  erudiebat.  Is  quum  in  pace  in- 
stituisset*  pueros  ante  urbem  lusus  exercendique  cau- 
sa  producere ;  nihil  eo  more  per  belli  tempus  inter- 
misso  ,  tum ,  modo  brevioribus  ,  modo  longioribus 
spatiis ,  trahendo  eos  a  porta ,  lusu  sermonibusque  va- 
riatis,  longius  solito,  ubi  res  dedit,  progressus,  inter 
stationes  eos  hostium  castraque  inde  romana  in  pras- 
torium  ad  Camillum  perduxit  ^ ;  ibi  scelesto  facinori 
scelestiorem  sermonem  addidit :  Falerios  se  in  manus 
Romanis  tradidisse ;  quando  eospueroSj  quorumpa- 
rentes  capita  ibi  rerum  sint,  in  potestatem  dediderit. 
Quae  ubi  Camillus  audivit,  mT^on  ad  similem,  inquit, 


3.  Ni  fortuna  imperatori  Rom,  de^ 
disset  simul  et,  cognitai  antea  rebus 
bellicis ,  virtutis  specimen ,  hoc  est , 
speGiminis  Tirtutis  (scilicet  fidei  et 
justitiae)  edendi  occasionem,  seu  fa- 
cnltatem ;  ef  per  hoc  specimen  virtutis 
maturam  victoriam.  (Sic  Simul  et,..et, 
etc. ,  ac  simul  nec.nec  infra  XXXII, 
1 8  pr. )  Quae  expUcatio  apta  quidem , 
sed  non  satis  expedita  est.  Alil  speci- 
men  in  primo  casu  accipiunt,  et,  yel 
particulam  et  ante  maturam  putant 
delendam,  yel  legendum  :  nifortuna 
imperatoris  Romani  simul,  et  cognittB 
uunc  rebus  bellicis,  in  hello,  ac  pro- 
hatse  hostihus  virtutis  specimen ,  ex- 
emplum ,  ve\  cognitce  re  non  bellica  ; 
vel  incognita  rebus  bellicis  specimen , 
ei  maturam  victoriam  dedissct. 


Ca.p.  XXXVII.  I.  Quod  hodie  quo' 
que  (vide  ad  I,  26,  n.  11)  i>i  Gnecia 
manet,  in  usu  est.  ^Principum  libe- 
ros,  etc.  Conf.  infr.  ad  XLII,  47,  n. 
a. — Apud  Prisciannm ,  lih.  VIII ,  pag. 
82 3.  Alpheus  Avitus ,  iih.  II  Excellen- 
tium,  Tum  Uterator  creditus  Ludo  Fa- 
liscum  liberos,  Caussatus  in  campipa' 
tensExtraque  muriducere,  Spatiando 
paulatim  trahit  Uostilis  advalli  latus, 
Eo. 

a.  Is  quum  in  pace  instituisset ,  hoc 
moris  hahuisset ,  consneviaset.^  Tumf 
postquam  nefarinm  hoc  consiliom  ce- 
perat. 

■  3.  Inter  stationes  eos  hostium.j^ per- 
duxit;  forte  legend.  intra,  vel  in,  vel 
per. —  Quando  eos  pueros,  etc.  CoDf 
ad  cap.  2  5,  n.  3. 


^cai::         LIBER  V.  CAP.  XXVII.  177 

«  tui  nec  populum ,  nec  imperatorem ,  scelestus  ipse 
«  cum  scelesto  mrniere  venisti.  Nobis  cum  Faliscis, 
«  quae  pacto  fit  humano,  societas  non  est;  quam  in- 
«  generavit  natura^,  utrisque  est,  eritque.  Sunt  et  belli, 
cc  sicut  pacis,  jura :  justeque  ea,  non  minus  quam  for- 
«  titer,  didicimus  gerere.  Arma  kabemus ,  non  adver- 
cc  sus  eam  aetatem ,  cui  etiam  captis  urbibus  parcitur ; 
<c  sed  adversus  armatos  et  ipsos ,  qui ,  nec  laesi ,  nec 
<c  lacessiti  a  nobis,  castra  romana  ad  Veios  oppugna- 
cc  runt.  Eos  tu ,  quantum  in  te  fuit ,  novo  scelere  vi- 
cc  cisti  :  ego  romanis  artibus ,  virtute ,  opere ,  armis , 
cc  sicut  Veios,  vincam.  »  Deuudatum  deinde  eum,  ma- 
nibus  post  tergum  illigatis,  reducendum  Falerios  pue- 
ris  tradidit :  virgasque  eis,  quibus  proditorem  agerent 
in  urbem  verberantes ,  dedit.  Ad  quod  spectacuium 
concursu  populi  primum  facto,  deinde  a  magistrati- 
bus  de  re  nova  vocato  senatu ,  tanta  mutatio  animis 
est  injecta,  ut,  qui  modo,  efferati  odio  iraque,  Veien- 
tium  exitum  paene ,  quam  Capenatium  pacem ,  mal- 
lent  ^,  apud  eos  pacem  universa  posceret  civitas.  Fides 
romana,  justitia  imperatoris,  in  foro  et  curia  cele- 
brantur;  consensuque  omnium  legati  ad  Camillum  in 
castra,  atque  inde  permissu  Camilli  Romam  ad  sena- 
tum,  qui  dederent  Falerios,  proficiscuntur.  Introducti 
ad  senatum  ita  loquuti  traduntur : «  Patres  conscripti, 
«  victoria,  cui  nec  deus^  nec  homo  quisquam  invi- 
(c  deat^,  victi  a  vobis  et  imperatore  vestro,  dedimus 

4.  Quam  ingeneravit  natura ,  non  XL)  5,  etal.),  quam  Capenatium  pa^ 
cujusqae  homiiiis  ingenium,  seu  in-  cem,  quampacempetereet  impetrare, 
doles,  sed  mater  omnium  rerum,  quam  nt  Capenates,  de  quo  vide  cap.  24  pr. 
Cicero  dicit ;  Em.  —  Qui  dederent  Falerios ,  vide  ad  I , 

5.  Ut,  qui  magistratus  modo  mal-  ^i,  n.  3. 

ient  Feientium  exitum ,  eorum  exitui  6.  Pictoria,  cuinecdeus,  nechomo 

similem  exitum  (al.  exitium),  finem,      invideat,  vide  ad  cap.  21,  n.  10.  Invi- 
interitam  (ut  I,  48;  V,  44;  VI,  18;      dere  victorio! ,  ut  t.Aowon  XXXVIII, 


A'*  C.  391. 
U.  C.  36i. 


178  T.   LIVII 

K  nos  vobis;  rati ,  quo  nihil  victori  pulchrius  est,  roe- 
((  lius  iios  sub  imperio  vestro ,  quam  legibus  nostris , 
«  victuros.  Eventu  hujus  belli  dkio  salutaria  exempla 
«  prodita  faumano  generi  suot :  vos  fidem  in  bello , 
c(  quam  preesentem  victoriam  ^ ,  maluistis  :  nos ,  fide 
((  provocati,  victoriam  ultro  detulimus  :  sub  ditione 
((  vestra  sumus.  Mitfite ,  qui  arma ,  qui  obsides ,  qui 
((  urbem  patentibus  portis  accipiant :  nec  vos  fidei 
((  nostrse  ^  nec  nos  imperii  vestri  poenitebit. )»  Camillo 
et  ab  hostibus  et  a  civibus  gratiae  actae.  Faliscis  in  sti- 
pendium  miUtum  ejus  anni  ^  ut  populus  romanus  tri- 
buto  vacsiret,  pecunia  imperata.  Pace  data^  exercitus 
Romam  reductus. 

XXVIII.  Camillus  meliore  multo  laude,  quam  quum 
triumphantem  alibi  per  urbem  vexerant  equi,  insigDis 
justitia  fideque^  faostibus  victis,  quum  in  urbem  re- 
disset,  tacite  ejus  verecutidiam  non  tulk  senatus  % 
quin  sine  mora  voti  liberaretur :  crateramque  auream 
donum  Apollini  Delphos  legati  qui  ferrent ,  L.  Vale- 
rius,  L.  Sergius,  A.  Manlitts^  missi  longa  uiaa  nave, 
faaud  procul  freto  ^culo  a  ptratis  Liparensium  excepti, 
devefaunturLiparas.  Mos  erat  civitatis,  velut  pubUco 
latrocinio  partam  prcBdam  dividere ;  forte  eo  anno  in 
summo  magistratu  erat  Timasitfaeus  quidam ,  RtHnanis 
vir  simiUor,  quam  suis  :  qui,  legatorum  nomexi  do- 


47)  et  al.  Ipsum  illud,  invidere  victO' 
riee ,  occurrit  apud  Petron.  in  Satyr. 
c.  80 ,  attulissem  mihi  damnatas  ma- 
nus,  si  non  inimici  Dictoriee  invidissem  : 
et  eetdtm  foimm  Cic.  Btepe  u«i»  est.  Ed. 

7.  Profsentem  *met&riam,  vid.  ad  I , 
ta  y  n.  6. 

Cjlp.  XXVIIl.  I.  Quum  in  Urbem 
redisset,  taaite  ejtis  tferecundiam  non 
tulit  senatus  ,  nt  al.  taciius  ,  li.  e.  ea 
nihil  motus,  ob  eam  nihil  moltens, 


vel  ita  ut  taceret ,  et  re)n  prsetermitte- 
rct  silentio  (  cf.  ad  1 ,  5o ,  n.  7  ) :  nisi 
malis  cum  Doeringio  jungere  quum  in 
Urbem  redisset  tacke,  k.  e.  pr&e  vere- 
oundia ,  imUa  mentioae  iacta  doni  Del- 
pbos  uuttandi.  *^  liipuras^  oonfcr  ad 
XXI ,  49  ,  n.  I. — Timttsititeus ,  Ttpiyi- 
oi6f«(  apud  Pittta]^.  in  CamiQi  vita, 
tom.  I^  pag.  i33  D,  aed  Tiftaaiftso: 
apnd  Diodor.  1.  XIV,  p.'  44^.  Confei 
Guper.  in  apotheos.  Hom.  p.  296. 


A.  C.  391. 
U.  G.  36k. 


LIBER  V.  CAP.  XXVIII. 


179 


uumque  et  deum ,  cui  mitleretur ,  et  doni  causam  ve- 
ritas'^  ipse,  multitudinem  quoque,  quae  semper  ferme 
regenti  est  similis ,  religioDis  justae  implevit :  adductos* 
que  in  publicum  hospitium  legatos,  cum  praesidio 
etiam  navium  Delphos  pirosequutus ,  Romam  inde  so- 
spites  restituit.  Hospitium  cum  eo  senatusconsulto  est 
factum,  donaque  pubLice  data.  Eodem  anno  in  ^quis 
varie  bellatum  :  adeo  ut  in  incerto  fuerit  et  apud 
ipsos  exercitus  et  Romae,  vicissent,  victine  essent.  Im- 
peratores  romani  fiiere  ex  tribunis  militum  C.  .£mi* 
lius,  Sp.  Postumius.  Prirao  rem  communiter  gesse- 
runt  :  fusis  inde  acie  hostibus,  iEmilium  praesidio 
Yerruginem  obtinere  placuit,  Postumium  fines  vastare. 
Ibi  eum ,  incomposito  agmine  negligentius  ab  re  bene 
gesta  euntem^,  adorti  £qui,  terrore  injecto,  in  proxi- 
mos  compulere  tumulos :  pavorque  inde  Verruginem 
etiam  ad  praesidium  alterum  est  perlatus.  Postumius, 
suis  in  tutum  receptis ,  quum  in  concione  advocata 
terrorem  increparet  ac  fugam ;  fusos  esse  ab  ignavis- 
simo  et  fugacissimo  hoste;  conclamat  universus  exer- 
citus ,  merito  se  ea  audire ,  et  fateri  admissum  flagi- 
tium  :  sed  eosdem  correcturos  esse ,  neque  diutumum 
id  gaudium  hostibus  fore.  Poscentes,  ut  confestim 
inde  ad  castra  hostium  duceret  ( in  conspectu  erant 
posita  in  plano),  nihil  pcenae  recusabant,  ni  ea  ante 


2.  Doni  causam,  Teligionem ,  veri' 
tus,  reTeritas,  non  sine  reverentia  re- 
splciens;  sic  et  lib.  XXXXX,  cap.  37, 
f^eremur  quidem  wts ,  Romani,  ei,  si 
itaifultis,  etiam  timemus  (  sed  plus  et 
veremur  et  timemus  deos  immortales, 
Cic.  Ub.  I  ad  Quint.  fratr.  Epist.  3  , 
fuem  meus  Cicero  et  amabat,  utjra^ 
trem ,  et  jam ,  ut  majorem  fratrem , 
verebatur.  Ovid.  lib.  V,  Trist.  El.  VI , 
vers.   3i ,  Ceditur  et  ceecis,  et  quos 


prastexta  verendos,  Virgaque  cum  ver' 
bis  imperiosafacit,  £d.  —-Bomam  iade 
sospites  restituit;  hospites  in  multis  co- 
dicibus.  Sed  alibi  etiam  hae  voces  com- 
miscentur  a  librariis.  Eo. —  Varie  bella- 
tum,  Tide  ad  cap.  a3,  n.  i. 

3.  Negligentius  ab  re  bene  gesta 
euntem,  vide  ad  I,  i,n.  5. — Sed  eos- 
dem  correcturos,  yirtate  et  victoria 
emendaturos,  esse ,  scilicet  flagitium. 
Conf.  XUn,  IX. 

19.. 


i8o  T.  LIVII  ^^.Ve.. 

noctem  expugnassent.  Collaudatos  corpora  curare, 

paratosque  esse  quarta  vigilia  jubet ;  et  hostes ,  no- 

cturnam  fugam  ex  tumulo  Romanorum  ut  ab  ea  via , 

quae  ferebat  Verruginem ,  excluderent  ^,  fuere  obvii : 

praeliumque  ante  lucem  (sed  luna  pernox  erat  ^)  com- 

missum  est :  et  haud  incertius  diurno  praelio  fuit.  Sed 

clamor  Verruginem  perlatus,  quum  castra  romana 

crederent  oppugnari,  tantum  injecit  pavoris,  ut,  ne- 

quidquam  retinente  atque  obsecrante  ^milio ,  Tuscu- 

lum  palati  fugerent.  Inde  fama  Romam  perlata  est , 

Postumium  exercitumqueoccisum.  Qui,  ubi  primalux 

metum  insidiarum  effuse  sequentibus^sustulit,  quum 

perequitasset  aciem,  promissa  repetens,  tantum  in- 

jecitardoris,  ut  non  ultra  sustinuerint  impetum  ^Equi. 

Caedes  inde  fugientium,  qualis,  ubi  ira  magis,  quam 

virtute,  res  geritur,  ad  perniciem  hostium  facta  est; 

tristemque  ab  Tusculo  nuntium,  nequidquam  exter- 

rita  civitate ,  literae  a  Postumio  laureatae  ^  sequuntur : 

victoriam  populi  romani  esse;  iEquorum  exercitum 

deletum. 

XXIX.  Tribunorum  plebis  actiones  quia  nondum 


4-  Nocturnamfugam  excludere,  pro- 
hibere  consiliam  et  faculutem  noctu 
fuglendi ;  ut  fitgam  alicui  claudere 
XXVU ,  1 8 ;  vel  locum ,  per  quem  ef- 
fiigi  potest. 

5.  Luna  pemox  erat ,  lucebat  per 
totam  noctem;  ut  alea  pemox  luditur 
apud  Juven.  VIII,  lo.  Simiiiter  Plin. 
lib.  II ,  Histor.  natural.  cap.  9 ,  «  Luna 
alias  pemox,  alias  sera,  et  parte  diei 
solis  lucem  adjuvans.  »  £d.  —  Haud 
incertius  f  haud  obscurius,  ob  clarum 
lunae  lumen;  ut  incerta  luna,  sol,  etc. 
scil.  respectn  luminis. 

6.  E^jfiise  sequentibus  Romanis.  Scd 
e  seqq.  apparet,  tum  nondum  fugisse 
faostes;  Duk.  At  confer  ad  IV,  18 ,  n. 


4. — Promissa  ab  exercitu  (conf.  n.  3) 
repetens,  postulans,  exigens;  vel  me- 
moriam  eorum  repetens  et  militibus 
inculcans. 

7.  Tristem  ab  Tusculo  nuntium  Ro- 
mam  perlatum  sequuntur  literce  lau- 
reatas,  h.  e.  rerum  laetarum  nuntiae; 
nam  victoria  de  hoste  reportata ,  tum 
literae  per  tabellarios  ad  senatnm  mis- 
sae,  tum  militum  lanceae  et  pila  lanri 
ramis  involvebantur.  Confer  XLV,  i ; 
Piinium,  XV,  3o,  seu  40  pr.  ifaique 
Harduin.  Appian.  bell.  Mithridat.  cap. 
7  7  extr.  Salmas.  ad  Lamprid.  Alexand. 
Sever.  c.  58 ;  Lindembrog. ad  Ammian. 
XVI ,  12 ;  Brodaei  Misc.  I,  33;  Gevart. 
loctt.  Papin.V,  i. 


u.car.Is?"   LIBER  V.   CAP.   XXIX.  i8r 

invenerant  finem ,  et  plebs  continuare  latoribus  legis 
tribunatum ,  et  Patres  reficere  intercessores  legis  an- 
nisi  sunt ;  sed  plus  suis  comitiis  plebs  valuit :  quem 
dolorem  ulti  Patres  sunt ,  senatusconsulto  facto ,  ut 
consules,  invisus  plebi  magistratus,  crearentur.  An- 
num  post  quintum  decimum  creati  consules  L.  Lu- 
cretius  Flavus,  Ser.  Sulpicius  Camerinus.  Principio 
hujus  anni,  ferociter,  quia  nemo  ex  collegio  interces- 
suriis  erat,  coortis  ad  perferendam  legem  tribunis  ple- 
bis,  nec  segnius  ob  id  ipsum  consulibus  resistentibus, 
omnique  civitate  in  unam  eam  curam  conversa,Vi- 
telliam  coloniam  romanam  in  suo  agro  iEqui  expu- 
gnant :  colohorum  pars  maxima  incolumis,  quia  nocte 
proditione  oppidum  cs^ptum  liberam  per  aversa  urbis 
fiigam  ^  dederat,  Romam  perfugere.  L.  Lucretio  con- 
suli  ea  provincia  evenit;  is,  cum  exercitu  profectus, 
acie  hostes  vicit;  victorque  Romam  ad  majus  aliquanto 
certamen  redit.  Dies  dicta  erat  tribunis  plebis  ^  bien- 
nii  superioris,  A.  Virginio  et  Q.  Pomponio;  quos  de- 
fendi  Patrum  consensu  ad  fidem  senatus  pertinebat : 
neque  enim  eos  aut  vitae  uUo  crimine  alio ,  aut  gesti 
magistratus  quisquam  arguebat,  praeterquam  quod, 
gratificantes  Patribus,  rogationi  tribunitiae  interces- 
sissent.  Vicit  tamen  gratiam  senatus  plebis  ira ;  et  pes-  , 
simo  exemplo  innoxii  denis  millibus  gravis  aeris  con- 
demnati  suht :  id  aegre  passi  Patres.  Camillus  palam 
sceleris  piebemarguere,  quce^jam  in  suos  versa^  non 


Cap.  XXIX.  I.  Per  aversa  urbis, 
»cil.  loca,  remotiora  ab  ea  urbis  parte, 
quam  hostes  ceperant.  Cf.  VIII,  26, 
n.  1,  Sic  et  asfersa  castra  XXII,  24, 
n.  7,ubi  verba  a  castiis  Hannibalis 
a  glossatore  adjecta  putant  intpp., 
quum  per  se  pateat ,  quid  sint  aversa 
castra;  vid.  ad  III,  5,  n.  3.  Similiter 


aversee  valles  (a  tergo  sitae)  XXVII, 
41 ;  invadere  aversum  (a  tergo)  hostem , 
cornu,  etc.  III,  70;  IV,  27,;  V,  38  ; 
XXX,  9 ;  aversa  concio  XXIV,  39. — 
Lucretio  ea  provincia  evenit ;  \ide  ad 
II,  40,  n.  8. 

2.  Dies  dicta  erat  tribunis  plebi.' 
biennii  superioris.  Conf.  «ap.  aS,  pi. 


A.  G.  389. 
U.  C.  363. 


184  T.   LIVII 

ludos  fecere,  quos  M.  Furius  dictator  voverat  veienti 
bello.  Eodem  anno  aedes  Junonis  reginae^,  ab  eodem 
dictatore  eodemque  bello  vota,  dedicatur  :  celebra- 
tamque  dedicationem  ingenti  matronarum  studio  tra- 
dunt.  Bellum  haud  niemorabile  in  Algido  cum  .£quis 
gestum  est ,  fusis  hostibus  prius  paene ,  quam  manus 
consererent.  Valerio ,  quod  perseverantior  casdendis 
in  fuga  fuit^,  triumphus;  Manlio,  ut  ovans  ingredere^ 
tur  Urbem,  decretum  est.  Eodem  anno  novum  bel- 
lum  cum,  Volsiiiiensibus  exortum  :  quo  propter  fa- 
mem  pestilentiamque  in  agro  romano,  ex  siccitate 
caloribusque  nimiis  ortam ,  exercitus  duci  nequivit; 
ob  quae  Volsinienses ,  Salpinatibus  adjunctis  superbia 
elati,  ultro  agros  romanos  incursavere.  Bellum  inde 
duobus  populis  indictum.  C.  Julius  censor  decessit: 
in  ejus  locum  M.  Cornelius  suffectus  :  quae  res  postea 
religioni  fuit^,  quia  eo  lustro  Koma  est  capta;  nec 
deinde  unquam  in  demortui  locum  censor  suf&citur: 
consulibusque  morbo  implicitis  placuit,  per  inter- 
regnum  renovari  auspicia.  Itaque,  quum  ex  senatus- 
consulto  consules  magistratu  se  abdicassent,  interrex 
creatur  M.  Furius  Camilius;  qui  P.  Cornehum  Scipio- 
nem,  is  deinde  L.Valerium  Potitum  interregem  pro- 


magnifica  in  Capitolio  (vide  VI,  20), 
▼el  quonlain  tota  ibi  familia  habitavit; 
at  huic  M.  Manlio  illud  inditum  est  a 
defcnso  Capitolio ;  vide  cap.  47,  Vox 
etiam  a  maltis  llbris  recte ,  opinor,  ab- 
€Sl,  nisi  forte  pbst  ManUtts  excidit  pri- 
mum  ejus  cognomen  Fuho.  Qnintiis 
etiam  idem  fuit  cognomen  :  sed  eo  re- 
spici  vix  crediderim.  —  Magnos  ludos 
fecere,  etc.  Confer  cap.  19,  et  ad  I, 
35,  n.  7. 

^ '  Mdes  Junonis  regina: ,  etc.  Conf. 
cap.  ai,  22. 

3.  Quod perseverantior  (m.)  cceden- 


dis  (hostibus)  infugafitit :  si  Livius 
ita  scripsit ,  prius  in  omisit,  quod  repe- 
titio  ejus  aures  ofTendisset.  — '•  Volsi- 
nienses,  seu  Fulsinienses,  populus  Etru- 
riae  ( vide  ad  Juvenal.  III ,  191 ) ,  ut  et 
Salpinates ,  quomm  mentio  quoque  fit 
in  Fragm.  Fabii  Pictoris.  Conf.Claver. 
Ital.  ant.  II,  3. 

4.  C.  JuUus  censor  decessit :  in  ejiis 
locum  M.  Cornelius  suffectus  :  quce  res 
postea  religioni  fuit  (ut  religio  est, 
vel  religiosum  est,  hocfieri;  v.  ad  II, 
5 ,  n.  4  ) ;  nec  deinde ,  etc.  Cf.  VI ,  27 ; 
IX,  34,  n.  17;  XXIV,  43  ;  XXVII, 6. 


u.c:  36^1^4.  LIB-  V.  CAP.  XXXI.  XXXII.  i85 
didit  :  ab  eo  creati  sex  tribuni  militum  consulari  po- 
testate;  ut  etiamsi  cui  eorum  incoromoda  valetudo 
fuisset,  copia  magistratuum  reipublicae  esset. 

XXXII.  Kalendis  quinctilibus  magistratum  occe«- 
pere  L.  Lucretius,  Ser.  Sulpicius,  M.  iEmilius,  L.  Fu- 
rius  MeduUinns  septimum,  Agrippa  Furius ,  C.  ^mi- 
lius  iterum.  Ex  his  L.  Lucretio  et  C.  ^milio  volsi- 
niensis  provincia  ^  evenit  :  Salpinates  Agrippae  Furio 
et  Ser.  Sulpicio.  Prius  cum  Yolsiniensibus  pugnatum* 
est :  bellum  numero  hostium  ingens ,  certamine  haud 
sane  asperum  fuit :  fiisa  concursu  primo  acies  in  fu- 
gam  :  millia  octo  armatorum  ab  equitibus  interclusa , 
positisarmis,  in  deditionem  venerunt.  Ejus  belli  fama 
effecit,  ne  se  pugnae  committerent  Salpinates;  moe- 
nibus  armati  se  tutabantur.  Romani  praedas  p^assim  et 
ex  salpinati  agro,  et  ex  volsiniensi,  nuUo  eam  vim 
arcente,  egerunt;  donec  Volsiniensibus  fessis  bello  ea 
conditione,  ut  res  populo  romano  redderent,  stipen- 
diumque  ejus  anni  exercitui  praestarent,  in  viginti 
annos  induciae  datae.  Eodem  anno  M.  Caedicius^  de 
plebe  nuntiavit  tribunis ,  se  in  nova  via ,  ubi  nunc  sa- 
cellum  est,  supra  aedem  Vestae,  vocem  noctis  silentio 
audisse  clariorem  humana,  quae  magistratibus  dici  ju- 
beret,  Gallos  adventare.  Id,  ut  fit,  propter  auctoris 
humilitatem  spretum ,  et  quod  longinqua ,  eoque 
ignotior,  gens  erat  :  neque  deorum  modo  monita, 
ingrnente  fato,  spreta;  sed  humanam  quoque  op^m, 
quae  una  erat^,  M.  Furium  ab  urbe  amovere;  qui,  die 
dicta  ab  L.  Appuleio  tribuno  plebis  propter  praedam 

Cap.  XXXJI.  X .  yolsiniensis  pro-  A.  Koii^txtoc  apud  Appian.  Gall.  Exc. 

vincia ,  al.  F^olsinienses ;  vide  ad  II,  II,  i5;  Kai(^ixo(  ap.  Zonar.VII,  a3. 

4o,  n.  8.  Ceedicius  in  fastis  Capit.  an.  U.  497* 

3>  M.  C^etUcius ,  Ke^ixto;  ap.  Suid.  3,Humanamquoqueopem,qu€euna 

etPlutarch.  1. 1,  p.  i55;  sed  Mapxo;  erdt,  pro  :  hominem,  qui  solus  opem 

l^ai^exto;,  ibid.  tom.  II,pag.  3i9;  ferre poterat. — Propter prasdamveien' 


A.  C.  388. 
U.  C.  364. 


i86  T.  LIVII 

veientanani ,  filio  quoque  adolescente  per  idem  tem- 
pus  orbatus,  quum,  accitis  domum  tribulibus  clien- 
tibusque  (magna  pars  plebis  erat ) ,  percunctatus  ani- 
moseorum,  responsum  tulisset^  ^^  collaturos^  quanti 
damnatus  essetf  absolvere  eum  nonposse,  in  exsilium 
abiit;  precatus  ab  diis  immortalibus  ^,  si  innoxio  sibi 
ea  injuria  fieret,  primo  quoque  tempore  desiderium 
sui  civitati  ingratas  facerent.  Absens  quindecim  milli- 
bus  gravis  a^is  damnatur. 

XXXIII.  Expulso  cive,  quo  manente,  si  quidquam 
humanorum  certi  est,  capi  Roma  non  potuerat;  ad- 
ventante  fatali  urbi  clade,  legatiab  Clusinis  veniunt, 
auxilium  adversus  Gallos  petentes.  Eam  gentem  tra- 
ditur  fama  %  dulcedine  frugum  maximeque  vini,  nova 
tum  voluptate ,  captam ,  Aipes  transisse ,  agrosque  ab 
Etruscis  ante  cultos  possedisse ;  et  invexisse  in  Gal- 
liam  vinum  illiciendee  gentis  causa  Aruntem  Clusi- 
num ,  ira  corruptae  uxoris  ab  Lucumone ,  cui  tutor  is 
fiierat  ipse,  praepotente  juvene,  et  a  quo  expeti  pce- 
nae ,  nisi  externa  vis  quaesita  esset ,  nequirent :  hunc 
transeuntibus  Aipes  ducem,  auctoremque  Ciusium 
oppugnandi  fuisse.  Equidem  hatid  abnuerim,  Clusium 
Gaiios  ab  Arunte,  seu  quo  aiio  Ciusino,  adductos; 
sed  eos,  qui  oppugnaverint  Clusium,  non  ftiisse,  qui 
primi  Aipes  trajasierint ,  satis  constat :  ducentis  quippe 
annis  ante  ^,  quam  Ciusium  oppugnarent ,  urb^nque 


tanam,  cujus  decimam  partem  Apol- 
lini  voverat.  Confer  cap.  a3  et  a5. 

4.  Quum  resf>oMSum  tuiisset,  acce- 
pisset.  Confer  ad  1 ,  5o,  n.  7. 

5.  Preeeitus  ah  eUis  immortaUbus  , 
etc.  ut  olim  A«^iUes  ap.  Homer.  U.  a , 
340  hit^.  et  407  ae%.   CoBfer  Suid. 

9  Ka(iitXXo«  ttl^aTO  riv  Axi^*(Ov  ^^' 
X^nv,  etc.  Ed.-^^&miki»  quindeeim  mii^ 
li^us  gravis  teris  damnatur  :  eamdem 


summam  memorant  Plutarch.  in  viu 
Camilli,  pag.  i35,  et  Zonar.VII,  2s; 
sed  multo  majorem  Appianus  de  rebus 
Ital.  fragment.VIII. 

Cap.  XXXIII.  I.  Eamgentem  tra- 
diturfamai  etc.  Conf.  Plutarch.  1. 1 , 
p.  i35,  i36,  ubi  Lucumonis  (v.  ad  l, 
8 ,  n.  a  )  tutor  dicitur  A^pcdv  TuppYivoc 
— De  Clusio  yide  ad  II ,  9, n.  i. 

a.  Ducentis  quippe  annis  ante,  eic 


A.  C.  388. 
V.  C.  364. 


LIBER  V.  CAP.  XXXIIl.  187 

Homam  caperent,  in  Italiam  Galli  transcenderunt  : 
uec  cum  his  primuni  Etruscorum ,  sed  multo  ante  cum 
iis ,  qui  inter  Apenninum  Alpesque  incolebant ,  saepe 
exercitus  gallici  pugnavere.  Tuscorum  ante  romanum 
imperium  late  ^  terra  marique  opes  patuere  :  mari  su- 
pero  inferoque ,  quibus  Italia  insulae  modo  cingitur , 
quantum  potuerint,  nomina  sunt  argumento ;  quod 
alterum  Tuscum  communi  vocabulo  gentis,  alterum 
Radriaticum  mare ,  ab  Hadria  Tuscorum  colonia ,  vo- 
cavere  italicae  gentes.  Gr»ci  eadem  Tyrrhenum  atque 
Hadriaticum  vocant.  li  in  utrumque  mare  vergentes 
incoluere  urbibus  duodenis  terras  :  prius  cis  Apen- 
ninum  ad  inferum  mare ,  postea  trans  Appenninum , 
totidem,  quot  capita  originis  erant,  colomis  missis  : 
quae  trans  Padum  omnia  loca,  excepto  Venetorum  an- 
gulo ,  qui  sinum  circumcolunt  maris ,  usque  ad  Alpes 
tenuere.  Alpinis  quoqu^  ea  gentibus  haud  dubie  origo 
est,  maxime  Raetis* :  quos  loca  ipsa  efferarunt,  ne  quid 


Conf.  cap.  seq.  —  Nec  eum  his  Glusi- 
nu. ..  cum  iis  Etmscla  qui  ini^  ^pen- 
lonum  Alpesque  ineotebant,  conf.  ad 
^)  I)  n.  3 ;  I,  8 ,  n.  9 ;  et  Schweigh. ad 
Polyb.H,  17,  n.  I. 

3.  Tuscorum  ante  roman.  imperium 
^e,  etc.  Gonfer  ad  1 ,  8 ,  n.  9 ,  et  d« 
totoh.  1.  claMico  Heyn.  Opnsc.  Acad. 
*'  ^»  pag-  402  sq.  —  9Iari  supero ,  sive 
Badriatico,  inter  Italiam  et  Epinun, 
trans  Apenninmn ,  ab  Hadria ,  tcI  Ve- 
netonim,  velPiceni  opp.  (hodie  Atri) 
»ic  dicto;  ct  infero,  seu  Tusco  et  Tyr- 
fhmo.  Mare  Adriaticum  (ita  forte  re- 
ctias  scribitur)  alii  ab  Adria  flumine 
(▼.  Steph.),  alii  Tero  ab  Adria ,  Jaso- 
ras  iHio  dictum  pntant.  Gf.  Schweigh. 
ad  Polybium,  H,  14,  n.  4.  —  Quan- 
tum  potuerint ,  yaluerint,  polluerint, 
quam  potentes  fuerint,  ut  Vm  ,  29  , 
*»•  3;XXni,  46,  n.  4;  XXVIII,  7, 


B.  14;  XXXI,  3i ,  n.  10 ;  XXXIV, 
69 ,  n.  6. 

4>  Alpinis  qnoque  ea  gentibus  haud 
duhie  origo  tst;  ita  cditiim  S.om«  an. 
1479  ,  ac  Parmae.  Post  eas  autem  cdi- 
tiones  ita  iterum  vulgavit  Asoensius 
anno  T5i3,quum  medise,  quas  vidi- 
mus,  perperam  legerent  Alpinis  quoque 
ea  tangentibus.  Gum  Ascensio  autem 
sentiuHt  omnes  scripti,  msi  quod,  Al' 
pinis  ea  quoque  gentikus,  alio  ordine 
habeat  Lovel.  2.  En. — Maxune  Ratis  , 
confer  Plin.  III,  90,  seu  94,  et  Justin. 
XX,  5.  Vulgo  scribitur  Rhtetitit  iUue- 
tia.  Sed  vide  Drakenb.  ad  h.  l.  Ryck. 
ct  Wolf.  ad  Tac.  Ann.  I,  44f  «hi  mo- 
net  in  lapidibns  optimis  plurimisque 
illud  h  non  legi,  et  Rhenum  quidem 
obverti  posse  ;•  verum  iu  talibus  non 
germanicam  (  nedum  graecam )  origi- 
nem ,  sed  Romanorum  consuetudinem 


A.  C.  3S8. 
U.  C.  364. 


i88  T.  LIVII 

ex  antiquo,  praeter  sonum  linguae,  nec  eum  incorru- 

ptum,  retinerent. 

XXXIV.  De  transitu  in  Italiam  Gallorum'  haec  ac- 
cepimus.  PriscoTarquinioRomae  regnante,  Celtarum, 
quae  pars  Galliae  tertia  est,  penes  Bituriges  summa  im- 
perii  fuit :  ii  regem  Celtico  dabant :  Ambigatus  is  fuit, 
virtute  fortunaque  quum  Bua ,  tum  publica ,  praepol- 
lens,  quod  imperio  ejus  Gallia  adeo  frugum  horoi- 
niimque  fertilis  fuit,  ut  abundans  multitudo  vix  regi 
videretur  posse.  Hic  magno  natu  ipse  jam ,  exonerare 
praegravante  turba  regnum  cupiens,  Bellovesum  ac 
Sigovesum ,  sororis  filios,  impigros  juvenes,  missurum 
se  esse,  in  quas  dii  dedissent  auguriis  sedes,  ostendit: 
quantum  ipsi  vellent  numerum  hominum,  excireut, 
ne  qua  gens  arcere  advenientes  posset.  Tum  Sigoveso 
sortibus  dati  ^  Hercynii  saltus :  Belloveso  haud  paulo 
laetiorem  in  Italiam  viam  dii  dabant :  is,  quod  ejus  ex 
populis  abundabat^,  Bituriges,  Arvernos,  Senones, 


spectandam  esse.  —  Quos  loca  ipsa 
efferarunt,  confer  ad  IX,  i3,  n.  2. 
Mox  ex  antiquo  absolnte  et  substant. 
dictum  pro  omnibus  iis,  qute  ipsis  an- 
tiquitus  inessent.  Confer  ad  XXXnj , 
40 ,  n.  4* 

Cap.  XXXTV.  I.  De  transitu  in  Ita- 
liam  Gallorum  confer  ad  XXI,  38, 
et  Polyb.  II,  17  sq. — li  regem  Celtico 
dabant,  scilic.  populo;  nisi  Celticum 
olim  dictum,  ut  Noricum,  Geticum , 
lUj-ricum,  Celticum,  etc.  Conf.  Gron. 
Obss.  l\ ,  3  extr.  —  Imperio  ejus  ,  eo 
imperante  ,  ut  principatu  ejus  apud 
Plin.  VII ,  3 ;  XXIX ,  i ;  tribunatu  ap. 
Suet.  Caes.  V,  Vesp.  II ;  consulatu,  etc. 
— Prcegrauante  turba,  v.  ad  XXXVIII, 
25,  n.  5. 

2.  Tum  Sigoveso  sortibus  dati,  etc, 
Gonfer  ad  1 ,  35  ,  n.  5. 

3.  /5,  quodejus  expopulis  abunda  - 


bat,  scil.  Ambigati;  quae  tamen  Doe- 
ringii  ratio  dura  est.  In  MSS  optimi» 
legitur  ejus  ;  in  ed.  Junt.  ei;  in  pleris- 
que  edd.  antt.  eis,  seu  iis  ex  populis, 
scilicet  qui  mox  memorantur;  et  in 
multis  codd.  quod  ea  gens  p,  a,  scil. 
Italia ,  quam  hinc  multitudine  suorum 
succinctus  petiit,  quod  arrisit  Gron. 
qui  etiam  conj.  quod  septem  ex  p.  a. 
Confer  tamen  supra  ad  cap.  25,  n.  5. 

—  Mox  Santones  substituendi  vide- 
bantur  Sigonio  pro  Senonibus ,  qui  c. 
25,  recentissimi  advenarum  dicuntur. 

—  Alpes  inde  opposita:  erant ,  jquas 
inexsuperabiles  visas  haud  equidem 
miror,  Appositce  erant  Fragm.  Hav.  et 
Lovel.  2  a  manu  prima.  Sed  solent  hsec 
verba  confundere  librarii.  Deinde  w- 
exsuperabiles  minus  haud  equidem  nur 
ror  Leid.  sec.  praeterea  inexpugnabiies 
editt.  ante  Aldum ,  qui  alterum  rece- 


A.  c.  m. 

U.  A.  364. 


LIBER  V.  CAP.  XXXIV.  189 

.^duos ,  Ambarros ,  Carnutes ,  Aulercos ,  excivit ;  pro- 
fectus  ingentibus  peditum  equitumque  copiis ,  in  Tri- 
castinos  venit.  Alpes  inde  oppositae  erant ,  quas  inex- 
superabiles  visas  haud  equidem  miror,  nuUa  dum  ^  via 
(quodquidem  continens  memoria  sit,  nisi  de  Hercule 
fabulis  credere  libet  ^ )  superatas.  Ibi  quum  velut  se- 
ptos  montium  altitudo  teneret  Gallos,  circumspecta* 
rentque,  quanam  per  juncta  cselo  juga  in  alium  or- 
bem  terrarum  transirent,  religio  etiam^tenuit,  quod 
allatum  est ,  advenas  quaerentes  agrum  ab  Salyum 
gente  oppugnari ;  Massilienses  erant  hi ,  navibus  a  Pho- 
caea  profecti ' :  id  Galli  fortunae  suae  omen  rati  adju- 
vere,ut,  quem  primum  in  terram  egressi  occupave- 
rant,  locum  patentibus  silvis  communirent  * :  ipsi  per 
Taurinos  saltusque  invios  Alpes  transcenderunt;  fiisis- 


pit,  concinentibus  omnibus  scriptis. 
Vid.  vol.  I  Cses.  nostri,p.  4^6,  sqq.  £d. 

4.  Nuila  dum  via,  nulla  adhuc  via , 
nondum  ulla  via  (  ut  VU,  33,  n.  5 , 
et  XXIX,  XI  pr.),  superatasy  quod, 
quantum ,  quidem  continens  sit  memo- 
riuy  hoc  est,  memoria  contineat,  ut 
XXVIII,  44  extr.  pertinens  sit  pro 
pertineat,  de  quo  yide  Obss.  Miscell. 
tom.  III ,  p.  395  ,  et  Davis.  ad  Cicer. 
Nat.  Dcor.  IV,  44 ;  Doer. 

5.  Nisi  de  Hercuie  GvdXofabuiis  cre- 
dere  iibet ,  qui  Geryone  caeso  primus 
hanc  Alpium  partem  transiisse ,  et  in 
Italiam  venisse  fingitur  :  et  unde  j4i- 
pes  Graias  (ubi  nunc  mons  Bernardi, 
ut  creditur)  dictas  putant.  Cf.  XXI , 
4i;adNep.Hann.  3;  Plin.  III,  i7,seu 
2i;etadSU.II,  356; III,  91,  496; 
IV,  4;  XI,  2 18.  —  Quanam,  via. 

6.  Reiigio  etiam ,  non  sola  montium 
altitudo ,  tenuit ,  retinuit  eos  reputan- 
tes,ase,  qui  novas  sedes  quaererent, 
alios  idem  facientes,  adjuvandos  esse. 
—  AUatum  est,  auditum ,  nontius  al- 


latus.  Sed  XXIII,  27,  n.  ^faiiatum 
est,  scil.  mandatum ,  ut ,  etc. 

7.  Massiiienses  erant  hi  advenae  , 
navibus  a  Ptioceea,  loniae  opp.  in  Asia 
profecti.  Al.  Pfiocide,  errore  antiquo 
(vide  Justin.  XXXVII,  i ;  XLIII,  i ; 
et  Lucan.  III,  34o;  IV,  2  56)  et  vul- 
gari.  Confer  XXXIV,  9  pr.  Strab.  IV, 
4  sq.  p.  179  sq.  Uerodot.  1, 142 ;  Plin. 
III,  4  ;  ad  Sil.  I,  335;  IV,  52.— Ha- 
bent  multi,  in  navibus  profecti ;  sed  in 
banc  lectionem  haud  immerito  inve- 
ctus  est  celeb.  Rbenanus :  legimus  cum 
illo  et  optimis  editt.  Massiiienses  erant 
hi,  navibus,  etc.  ToA/eodemmododi- 
ctum,  quo  paulo  ante  boc  cap.  Ambi- 
gatus  isfuit.  Ed. — Salyes,  Rhodanum 
et  mare  mediterraneum  accolentes ,  qui 
cap.  35  pr.  Saiiuvii,  et  Flor.  III,  2; 
Saijri  dicuntur.  Confer  Strab.  1.  I.  et 
Drakenb.  inf.  ad  Epit.  LX  pr.  et  LXI 
pr.  Epit.  LXI. — Adjuvere,  scil.  Mas- 
silienses. 

8.  Locum  late  patentibus  siivis  com- 
munirent,  h.  e.  arboribus  earum  con- 


A.  C.  388. 
U.  C.  364. 


190  T.  LIVII 

que  acte  Tuscis  haud  procui  Ticino  flumine ,  quum , 

in  quo  consederant^,  agrum  insubrium  appellari  au- 

dissent ,  cognomine  Insubribus  pago  ^duorum  %  ibi , 

omen  sequentes  loci ,  condidere  urbem  :  Mediolanum 

appellarunt 

XXXY.  Alia  subiade  manus  Cenomanorum',  £li- 
tovio  duce  vestigia  priorum  sequuta,  eodem  saltu,  fa- 
vente  Belloveso ,  quum  transcendisset  Alpes,  ubi  nunc 
Brixia  ac  Verona  urbes  sunt  (locos  tenuere  Libui'^) 
considunt :  post  hos  Salluvii  ^,  prope  antiquam  gentem 
Laevos  ligures,  incolentes  circa  Ticinum  amnem.  Pen- 


gestis  ct  objectis ,  Doer.  —  Taurini , 
seu  Taurisci  ad  radices  Alpium  in  bod. 
Pederaontio,  qaonm  capat  Augusta 
Taurinorum,  prius  dicta  Taurasia  et 
hod.  Turin ,  ubi  Padus  Duriam  reci- 
pit.  Caeterum  lectio  h.  1.  debetur  Drak. 
In  antt.  edd.  sahusque  Julia:  Alpis,  in 
aliis  e  conj.  Khen.  ipsi  Taurino  saltu 
infias  Alpes :  in  MS  Lips.  saltus  qua 
mlie  ante  Alpes  ;  unde  Lips.  in  Epist. 
ad  Belgas  I,  g3  conj.  saltiu,  qua  mi- 
nime  altas  Alpes ,  vel  qua  invias  ante 
Alpes» 

g.  ^o^omtRtf  (quodestadject.)/^- 
suhribus pago ,  Mp.o,  JEduorum,  vide 
adlll,  i5,  n.  x6.  Insuhres,  seu  Insu- 
bri  et  Boii,  potentissimi  Galliae  Cisal- 
pinae  populi.  Ulorum  oppida  Mediola- 
num ,  Laus  Pompeia  (  hodie  Lodi  ) , 
Acerrce,  etc.  horum  Parma,  Mutina 
(hod.  Modena),  Bononia  (hod.  Bolo' 
gna),  Regium  Lepidi  (hod.,  JReggio), 
Nuceria  (Jio A.Luzara),  Brixellum,  al. 
— VtoMediolanum,  MediolaniumVlo- 
rent.  Harlei.  pr.  et  Heamii  Oxonien- 
ses.  £d. 

Cap.XXXT.  i.Aliasubinde,  paulo 
post,  manus  Cenomanorum  {mm  Ca;- 
nomanorum :  nam  K6vop,avoi  dicuntur 
Polyb.  II ,  1 7 ;  Plin.  III ,  ig ,  et  Ptol.) 
quorum  caput  Brixia,  hodie  Brescia 


(vide  XXXn,  3o),  unde  Brixiani 
GattiTi^l ,  a5.  —  P^estigra priorum, 
scilic.  G«dIoram.  ^  Eodem  saitu  Tau- 
rino. — ^Pro  Cenomanorum,  Gemumo- 
rum  ferunt  omnes  codices ,  non  nostri 
tantum,8ed  etiam  qoinqueOxoniensefl, 
quoo  Heame  acOiibuit,  et  tres  Vaticani 
optimae  nota^,  qaos  consuiuit  Dominic. 
Georgius.  Vide  eam  de  antiq.  lulisr 
metropolibus  cap.  x  i ;  sed  eondentiont 
viri  docti,  lectionem  vitiosam  ,  eique 
substituendam  esse  Cenomanorum , 
quod  jam  Basileenses  anno  i555,  ac 
Sigonlns  recepemnt.  Ed. 

a.  Locos  tenuereLihui,  qui  et  ita  di- 
cunturXXI,  38,  el  XXXIII,  5?; 
sed  rectius  Lihici,  nt  Plin.  III,  17. 
21  ;-Ptol.  III,  i ;  et  AsS^xtoi  Polyb. 
II,  17,  ubi  vide  Schweigh.  Eomm  op- 
pida  Verceltse  et  Laamdlum,  hodic 
FercellietLttmelh,  Sed  aliae  illis  sedes 
assignari  videntur  inf.  XXI  ,38.  Conf. 
panloinfra,  n.  4> 

3.  Post  hos  SalluvU  (vide  ad  c.  34, 
n.  7,  etmoxnot.  4)»  considunt , /»rop^ 
Lasvos  atttiquam  gentem  Ligustinam , 
cujus  oppida  fuere  Ticinum  (hod.  Pa- 
via)  et  Novaria.  Galli  vero  ubivis  eje- 
ctarum  nomina  adsciscunt.  Leevi  di- 
cuntur  Levi  Plin.  III,  17,  n.  21;  et 
Aaoi  Polyb.  II,  i^. 


A.  C.  388. 
U»  C.  364- 


LIBER  V.  CAP.  XXXV.  191 

nino  deinde  Boii  Lingonesque  transgressi  ^,  quum  jam 
inter  Padum  atque  Alpes  omnia  tenerentur ,  Pado  ra- 
tibus  trajecto,  non  Etruscos  modo ,  sed  etiam  Umbros, 
agro  pellunt  :  intra  Apenninum  tamen  sese  tenuere. 
Tum  Senones,  recentissimi  advenarum,  ab  Utente  flu* 
mine  ^  usque  ad  £sim  fines  habuere.  Hanc  gentem 
Clusium ,  Romamque  inde ,  venisse  comperio  :  id  pa- 
nim  certum  est ,  solamne ,  an  ab  omnibus  Cisalpino- 
nim  Gallorum  populis  adjutam.  Clusini ,  novo  bello 
exterriti,  quum  multitudinem,  quum  formas  hominum 


4-  Pennino  (parte  Alpium,  de  qua 
vide  infr.  XXI,  38)  deinde  JBoii  tin- 
gonesque  tr€uugressi,  ut  Rkeno  trans' 
grediaifud  Tacit.  Aunal.  XII,  27.  De 
Boiis  vide  ad  c.  34  9  n.  9.  Lingonum 
oppida  Forum  Limi  (faod.  PorH) ,  ito- 
veanay  Faventia  (hod.  F^uniza),  Mu' 
tilum  (hod.  Medoii),  Ccesena,  Forum 
Meni  (hod.  Ferrara),  Solona,  et  al. 
Ccterum  non  male  iMac  locutt  ica 
emend.  Jac.  Gron.  «  ubi  nunc  Brixia 
et  Verona  urhes  sunt,  locos  tenuere. 
LHuicotttinMe  etpostkosSalassiprope, 
vel  praur  (  fa.  e,  juxta  )  ontiquam^eH'- 
tan  Lcevos  Ligures  incolentes  citra  Ti- 
cinian  amnem  Permino  :  deinde  Boii 
f^oigonesfue  trmnsgrassi ,  «tc.  Lasvi  Li- 
gures,  antiqua  in  illo  tractu  gens,  ter 
naere  locom  snum  pristinum;  et  ad 
bonm  latus  'versus  Ticinum  amnem 
demiserunt  se  «b  Alpibus  LilHci,  seu 
Libyi,  pertinentes  usque  ad  Ticinum, 
quum  alleram  ejus  ripam  poHsiderent 
iQiubres  (confet  cap.  34  extr.),  ut  sic 
citra  id  flumen  manserint.  Jam  vero 
joxta  Laevos  considerunt  versus  mon- 
tana  Alpiom  Salassi,  vel  pigritia  trans- 
eimdi  ac  procedendi ,  ut  postea  fece- 
ront  Beu  Lingonesque ,  vel  Bon  tam 
numerosi,  ut  LaBvi  Libiciqae  impe- 
<ltentes  cogi  abiis  potuerint  ad  conce- 
(lendum  transitum.  Salassos  enxm  super 


Lxvos  et  Libicos  habitasse,  afBrmat 
prdeteralios  ipse  Livius  inf.  XXI,  38; 
ex  ^o  loco  etiam  patet,  vocem  Pen- 
nino  justius  ad  praecedd.,  quam  ad  seqq. 
componi ;  quum  verisimile  npu  sit , 
tanta  abeifatiotie  Boios  vagatos  fuisse , 
ut  Penuini  transitum  petierint ,  quum 
in  promptu  esset  recta  per  Tridenti- 
num  jugum  via  ,  ^am  postea  etiam 
•equati  subt  Cimbii,  et  qae  protenus 
eos  dCfluxit  ad  Etruscos  et  Umbros. 
Igitur  Salassi  tum  supra  se  habuerunt 
montcm  Pemnnnm,  tum  in^  se  Las- 
VOB  et  Libttos »  quod  unnm  b.  L  desi- 
derari  potest.  Salluvii  vero ,  seu  Salyi 
in  hac  regione  prorsus  censeri  ne- 
qaennt ,  «t  recte  ostoidit  Clurerius ; 
quum  appareat  satis  ex  Polybio  et  Li- 
vio ,  Laevos ,  vel  Libicos  semper  man- 
aisse  prope  ortns  Padi  sedis  suae  prioris 
potentes ,  nt  Salluvii  dici  nequeant  Lae- 
vos  et  Ligures  circa  Ticinum  agro  pe- 
pulisse.» 

5.  ji6  Utentejhmune ,  RaveBaam  ab 
septemtr.  ailuente  (  hodie  Montone  ) , 
usque  ad  JEsim  flumen  (hodie  Esino, 
seu  Gesano),  qui  iEsim  oppid.  (fesi) 
praeterfluit,  et  Picenum  dirimit  ab  Um- 
bria,  nec  long«  ab  Anoona  in  mare 
influit.  Ufinte  quidaai  ferunt :  male. 
En.  —  Id  parum  certum  est,  solamne 
an...  adfutam ;  inuno  soiane  an  ad- 


^  .     LIVII  U.C.364 

invisitatas  cernerent  et  genus  armonim ,  audirentque 
saepe  ab  iis,  cis  Padum  ultraque ,  legiones  Etruscorum 
fusas;  quanquam  adversus  Romanos  nullum  eis  jus 
^societatis  amicitiaeve  erat ,  nisi  quod  Veientes  consan- 
guineos  adversus  populum  romanum  non  defendis- 
sent,  legatos  Romam,  qui  auxilium  ab  senatu  pete- 
rent,  misere.  De  auxilio  nihii  impetratum :  legati  tres 
M.  Fabii  Ambusti  filii  missi ,  qui  senatus  populique 
romani  nomine  agerent  cum  Gallis,  ne,  a  quibus  nul- 
lam  injuriam  accepissent,  socios  populi  romani  atque 
amicos  oppugnarent :  Romanis  eos  bello  quoque ,  si 
res  coga?t ,  tuendos  esse :  sed  melius  visura ,  bellum 
ipsum  amoveri,  si  posset;  et  Gallos,  novam  gentem, 
pace  potius  cognosci,  quam  armis. 

XXXVI.  Mitis  legatio ,  ni  praeferoces  legatos  Gallis- 
que  magis  quam  Romanis  similes  habuisset :  quibus, 
postquam  mandata  ediderunt  in  concilio  Gallorum, 
datur  responsum  :  Etsi  novum  nomen  audiant  Ro- 
manorum,  tamen  credere  viros  fortes  esse^  quorum 
auxilium  a  Clusinis  in  re  trepida  sit  imploratum : 
ety  quoniam  legatione  adversus  se  maluerinty  quam 
armiSj  tueri  sociosy  ne  se  quidem  pacem^  quam  illi 
qfferant  y  aspernari  y  si  Gallis,  egentibus  agrOj  quem 
latius  possideanty  quam  colant,  Clusini  partem  Ji- 
nium  concedant :  aliter  pacem  impetrari  non  posse^ 
et  responsum  coram  Romanis  accipere  velle :  et,  si 
negetur  ager,  coram  iisdem  dimicaturosy  ut  nuntiare 
domum  possent,  quantum  Galli  virtute  casteros  mor^ 
tales  prcestarent,  Quodnam  idjus  esset,  agrum  a  pos- 
sessoribus  petere  y  aut  minari  arma,  Romanis  quaeren- 

jiita,  sc.  Tenerit;  Bauer. — InvisitaUis,  eis  jus  societatis,  etc.  ita  et  Dlo  Gass. 

vide  ad  IV,  33,  n.  i. — Quanquain  ad-  in  Fragm.  apud  Ursis.  pag.  S^S ,  t.  T» 

versus  Romanos  (oonfer  ad  XLV,  8,  p.  58,  edit.  Keim.  non  Yero  Appian. 

n.  2 ,  et  Gronoy.  Obss.  II ,  ao)  nuUum  Gall.  £xc.  2. 


A.  G.  388. 
U.  G.  364. 


LIBER  V.  CAP.  XXXVI.  193 

tibus ,  et ,  quid  in  Etruria  rei  Gallis  esset  ?  quum  illt , 
se  in  armis  jus  ferre y  et,  omnia  fortium  virorum  esse, 
ferociter  dicerent ,  accensis  utrimque  animis  ad  arma 
discurritur,  et  praelium  conseritur.  Ibi ,  jam  urgentibus 
romanam  urbem  fatis,  legati  contra  jus  gentium  arma 
capiunt :  nec  id  dam  esse  potuit ,  quutn  ante  signa 
Etruscorum  tres  nobilissimi  fortiss\mique  romanse  ju- 
ventutis  pugnarent :  tantum  eminebait '  peregrina  vir- 
tus !  Quin  etiam  Q.  Fabius,  evectus  extra  aciem  equo, 
ducem  Gallorum ,  ferociter  in  ipsa  signa  Etruscorum 
incursantem ,  per  latus  transfixum  hasta ,  occidit;  spo- 
liaque  ejus  legentem  Galli  agnovere ,  perque  totam 
aciem ,  romanum  iegatum  esse ,  signum  datum  est. 
Omissa  inde  in  Clusinos  ira ,  receptui  canunt ,  minantes 
Romanis:erant,  qui  extemplo  Romam  eundunl  cen- 
serent;  vicere  seniores,  ut  legati  prius  mitterentur 
questum  injurias^postulatumque,  ut  pro  jure gehtium 
violato  Fabii  dederentur.  Legati  Gallorum  quum  ea , 
sicut  erant  mandata ,  exposuissent ,  senatui  nec  factum 
placebat  Fabiorum ,  et  jus  postulare  barbari  videban- 
tur  :  sed,  ne  id,  quod  placebat,  decerneret  in  tantse 
nobilitatis  viris  ^,  ambitio  obstabat.  Itaque ,  ne  penes 
ipsos  culpa  esset  cladis  forte  gallico  bello^  acceptse, 
cognitionem  de  postulatis  Gallorum  ad  populum  re-> 


Cap.  XXXVI.  I.  Tantum  eminebat 
per^rina  virtus,  ronuuia  inter  Clusi- 
Qos. — Q,  Fabius ,  evectus  extra  aciem; 
Fabii  prseiiomeii  omittitar  in  Leid.  seo. 
quod  tamen  requiri  putamus,  ut  dia- 
tingoatur  a  duobus  fratribus,  qui  si- 
mul  legati  misri  erant.  Idem  preno- 
men  ei  tribuitur  infra  lib.  VI ,  c.  x .  En. 
— Periatus  transfixum  hasta,  oeeidit: 
perlustrans  fixum  hasta,  occidit  pri- 
mae  editionea,  qnod  sine  sensu.  Aldus 
edidit  per  iatus  transfixum.  En. — '&'- 


gnum  tlatum  est,  vide  ad  IV,  Bg,  n.  z. 

a.  Ne  id  decemeret  in  temtee  nobi- 
litatis  viris,  viros  (conf.  XXVI,  a; 
XXVm,  43;  et  Rubnken.  ad  Vellei. 
II,  ^3),  amhitio  obstabat,  studium 
gratificandi  Fabiis;  vide  ad  II,  27,  n. 
5,  et  IV,  3i,  n.  4;  decemeret,  scilic. 
senatus ;  nisi  leg.  decemerent,  yel  de- 
aemeretur, 

3.  Cladis ,  fi>rte  galUeo  beiio  acce» 
ptee ,  si  forte  accepta  esset ,  vel  olim 
acciperetur.  Confer  ad  IX ,  z8 ,  n.  3 ; 

i3 


A.  C.  388—387- 
U.  C.  364—365. 


194.  T.  LIVII 

jiciunt :  ubi  tanto  plus  gratia  atque  opes  valuere,  ut, 
quoruni  de  poena  agebatur ,  tribuni  militum  consulari 
potestate  in  insequentem  annum  crearentur.  Quo 
facto  haud  secus  quam  dignum  erat ,  infensi  Galli , 
belluni  propalam  minantes ,  ad  suos  redeunt.  Tribuni 
militum  cum  tribusFabiis  creati,  Q.  Sulpicius  Longus, 
Q.  Servilius  quartum ,  Ser.  Cornelius  Maluginensis. 

XXXVn.  Quum  tanta  moles  mali  instaret,  (adeo 
obcaecat  animos  fortuna,  ubi  vim  isuam  ingruentem 
refringi'  non  vult!)  civitas,  quae  adversus  Fidenatem 
ac  Veientem hostem  aliosque  finitimos  populos,uItima 
experiens  auxilia,  dictatorem  multis  tempestatibus 
dixisset ,  ea  tunc ,  invisitato  atque  inaudito  hoste  ab 
Oceano  terrarumque  ultimis  oris  bellum  ciente ,  nihii 
extraordinarii  imperii  aut  auxilii  qusesivit.  Tribuni, 
quorum  temeritate  bellum  contractum  erat,  summae 
rerum  praeerant  :  delectumque  nihilo  accuratiorem , 
quam  ad  media  bella  ^  haberi  solitus  erat  ( extenuantes 
etiam  famam  belli),  habebant.  Interim  Galli,  post- 
quam  accepere ,  ultro  honorem  habitum  violatoribus 
juris  humani,  elusamque  legationem  suam  esse,  fla- 
grantes  ira,cujus  impatiens  estgens^,  confestim  siguis 
convulsis,  citato  agmine  iter  ingrediuntur.  Ad  quo- 
rum  praetereuntium  raptim  tumultum  quum  exterritae 


XXVII,  45,  n.  a ;  XXXI 9  7*  n.  i ;  et 
Drak.  ad  VI,  4>  n.  7 ;  ad populum  re- 
jiciunt,  cf.  ad  II,  22,  n.  4. — Dignumj 
videad  I,  14»  Q>  a. 

Ca.p.  XXX VIX.  I.  F^im  suam  in- 
gruentem  refringi,  frangi,  infringi  9 
retundi ,  repelli.  Poeticiun  esse  monet 
Bauer.  coU.  Hor,  Od.  III,  3,  a8. — 
Restringi,  Palatin.  sec.  Loyel.  X)  4} 
Harlei.  uterque,  et  Haverk.  fixstingui, 
Leid.  sec.  sed  omnes  male.  Caesar  BeL 
Gal.  lib.  VII ,  cap.  56 ,  disposito  equi- 


tatu,  qui  vimfluminis  refiingeret,  Ita 
refringere  opes  Teutonicas,  Propert. 
Ub.  XII ,  Eliig.  II ,  yers.  43.^  Refringert 
et  restringere  etiam  alibi  in  MSS  com- 
mutantur,  £a. 

a.  Ad  media  bella,  yide  ad  II ,  49» 
iVi  6.-r.-  Vltro  konorem  habitum,  vide 
ad.  If  ^»  «.  6,  etXXI,  a8,  n.  6. 

3.  Ira,  cujus  impatiens  estgens  re- 
YOcavi  e  MSS  et  vett.  edd.  pro  impo- 
tens,  quod  vulgo  editun  ex  emeod. 
Rhenani.  Impatiens  irof  eodem  sensa 


tc.m.  LIB.  V.  CAP.  XXXVII.  XXXVIII.  196 
urbes  ad  amia  concurrerent ,  fiigaque  agresthim  fieret , 
Romam  se  ire,  magno  clamore  significabant ;  quacum- 
que  ibant ,  equis  virisque  ^  longe  ac  late  fuso  agmine 
immensum  obtinentes  loci.  Sed ,  antecedente  fama  nxm- 
ciisque  Clusinorum ,  deinceps  inde  aliorum  populo- 
rmn  ^,  plurimum  terroris  Romam  celeritas  hostium 
tulit :  quippe  quibus,  velut  tumuituario  exercitu  ra- 
ptim  ducto,  aegre  ad  undecimum  lapidem^  occursum 
est ,  qua  flumen  AUia ,  Crustuminis  montibus  praealto 
defluens  alveo ,  haud  multum  infra  viam  tiberino  amni 
miscetur.  Jam  omnia  contra  cir^aque  hostium  plena 
erant,  et  nata  in  vanos  tumultus  gens',  truci  cantu 
clamoribusque  variis,  horrendo  cuncta  compleverant 
sono. 

XXXVIII.  Ibi  tribuni  militum,  non  loco  castris  ante 
capto,  non  praemunito  vallo,  quo  receptus  esset,  non 
Deorum  saltem,  si  non  hominum ,  memores,  nec  auspi* 
cato  %  nec  litato ,  instruunt  aciem  deductam  in  cor- 

«JicituretiamOvid.  Met.  Xin,3,  ubi  hca  nata  msidiis  XXII,  4;  XXIV, 

▼ide  Heins.  Confer  ad  Tacit.  Annal.  4;  XXXVI",  17  ;  loca  nata  ad  eque- 

VI ,  48 ,  8,  strempugnam  XXII,  44  >  '^^  natus  lo- 

4.  Equis  virisque ,  equitatu  et  pedi-  cus  IX ,  a  ,  n.  4 »  aliaque  nata  dicun- 
tatu,  ut  XXI,  27  pr.  XXVI,  5,  et  aJ.  tur,'  quae  natura  sic  comparata  sunt, 
Sic  et  passim  equi  pro  equitibus.  Cf.  non  arte,  Tei  casu  facfta.  Conf.  ad  IT, 
ad  VI,  a4 ,  n.  7,  et  Emesti  clav.  Cic.  i5,n.  2 ;  XXIV,  42,  n.  3;  XXIX,  19, 

5.  Deinceps  inde  aliorum  popuh-      n.  2;  XXXIX,  i,  n.  2. 

fTtm,  vide  ad  I,  21,  n.  8. —  Tumuh-  *  Cap.  XXXVIII.  t.  Nec  auspicato 

tuario  exercitu,  Tide  ad  I,  87,  n.  4«  (Tide  ad  c.  21,  n.  1),  nec  litato,  non 

6.  Adundecimum  lapidem  (Tid.  ad  facto  sacrificio,  et  quidem  b.  1.  laeto, 
D»  II,  n.  3)  occursum  est,  quaflu-  sine  Htatione (JL^^W.,  33,  n.  3):  nam 
mera^2/ra,eto. PugnatumestXVKal.  litatio  sacrijicans,  et  hostia  titare  et 
Sextiles,  diesque  illc  a  loco  pugnae  AU  perlitare  (VII,  8 ;  XXXVI ,  i;  XLI, 
liensis  est  dictus ,  et  inter  atros ,  ut  1 4 ,  1 5 ,  quo  simui  muUitudo  hostia- 
postea  Cannensis,  relatus.  Eodem  quo-  rum  caesarum  innui  videtur),  vel  victi- 
que  CCG  Fabii  ad  Cremeram  caesi  sunt;  mis  litari  dicebatur,  non  modo  quum 
videVI,  I ,  etconf.  Plutarcb.  Camill.  sacrificaretur,  sed  etiamf>roprie  quum 
p.  137,  et  Diodor.  lib.  XIV,  p. 454*  in  bostiis  bona  exta ,  tcI  in  bis  indicia 

7.  Nata  in  vanos  tumuUus  gens ,  na-  numinis  placati  invenirentur ;  unde  sa- 
tnra  ad  eos  apta,  nt  itefuxu^.  Sic  et  crificare  usque  ad  litationem  est  ma- 

i3. 


19^  T.  Livii  tV^s: 

nua^,  ne  circumveniri  multitudine  hostium  possent: 
nec  tamen  aequari  frontes  poterant  ^,  quum  extenuando 
infirmam  et  vix  cohaerentem  mediam  aciem  haberent. 
PauUum  erat  ab  dextera  editi  loci ,  quein  subsidiariis 
repleri  placuit ;  eaque  res ,  ut  initium  pavoris  ac  fugae, 
sic  una  salus  fiigientibus  fuit.  Nam  Brennus ,  regulus 
Gallorum ,  in  paucitate  hostium  artem  maxime  timens, 
ratus  ad  id  captum  superiorem  locum ,  ut ,  ubi  Galli 
cum  acie  legionum  recta  fronte  concurrisseni ,  subsidia 
in  aversos  transversosque  impetum  darent ,  ad  subsi- 
diarios  signa  convertit  :  si  eos  loco  depulisset,  haud 
dubius ,  facilem  in  aequo  campi  ^  tantum  superanti 
multitudini  victoriam  fpre  :  adeo  non  fortuna  modo , 
sed  ratio  etiam ,  cum  barbaris  ^  stabat !  In  altera  acie 


ctare  plurimas  yictlmas,  donec  Ueta 
reperiantur  exta,  et  non  biventa,  vel 
impeera$a pitce  deum  VI,  i,  n.  7;  et 
XXVII,  a3,  n.  3;  id,  qdL  h.  1.  non  U-' 
tato.  Conf.  ad  I,  16,  n.  4;  VII,  8,  n. 
3;  VIII,  9;  IX,  i4;XXIU,36cxtr. 
XXVII,  a3;  XLI,  14,  n.  3;  XU^ 
X  5,  n.  4 ;  et  Schwar^.  ad  PUn.  Paa.  c. 
5a,  p.  2^6. 

a.  Aciem  deduclam  in  comua,  exr 
tentam  perpetua  serie  in  longitudinem, 
et  ita  quasi  extenuatam ,  parum  den- 
sam , longiorem  quam  ^tiorem, ut  lon- 
gum  agmen  deducere  apud  Frontin. 
Strateg.  I^  6 ,  n.  3 ;  quae  dictio  petita 
est  a  filis  deductis,  vel  a  lani^.ex  colo 
decerpta  et  fbrmata,  aut  deducta  in 
longa  ac  tenuia  iila;  unde  deductum 
est  tenue,  v.  c.  carmen,  nasus,  vox, 
et  teruii  deducta  poemata  Jilo  apud 
Horat.  Ep.  II,  i,  225.  Cf.  Drak.  ad 
h.  1.  et  Heyn.  ad  Virg.  EcL  VI,  5.  Di- 
ductam  aL ,  h.  e.  distractam ;  «  «t  di- 
ductam  h.  L  recte  habet;  diducenda 
f  nim  et  utroque  expandenda ,  ex  me- 
dloque  separanda  ac  scindenda  acies 


•erat,  ut  comua  diUtarentur.  Utrum- 
vis  autem  legeris,  intell.  partic.  ac  si 
foret :  ita  ut  diducerent,  vel  deduce- 
rent.»  Bauer. 

3.  Nec  tamen  asquari  frontes  poU- 
rant,  romanabostili,  conf.  ad  UI,  62, 
n.  6*  De  subsidiariis  v.  ad  II,  20 ,  n.  2. 

4.  In  cequo  (loco)  campi,  in  aeqao 
campo,  in  ejjus  planitie.  Sic  passim  in 
tequitm,  in  atquo,  in  arcto,  sc.  loco 
(  Ht  iv  'OTevu  «pnd  Polyb-  XI ,  33  )f 
XXVI,  17,  n.  3;  XXVII,  39,  n«  11; 
XXVIII,  33, n.  3;  inpianum,  in  tU' 
iiim.(XXXVX,  29),  «ri  et  ex  apcrto; 
vide.ad  XXI ,^  32,  n.  7.  Similiter  op- 
portuna,  scilic.  loca  XXV,  3o,  n.  5 ; 
angusta,  ardua,  aperta,  arcta,  aspe-^ 
ra ,  avia  ,  devia  ,  plana  ,  excelsa  et  «lia 
passim  obvia.  Conf.adIV,  27,  n.  i. — 
Multitudini  auie ,  yelsuaram  copiarum 
tantupi  superanti  romanam ,  vel  abun- 
danti*  AL  superante  mukitMidine,  vel 
(tantum  superant  muititudine)  eodem 
sensu.  Confer  ad  VIII,  10,  n.  i. 

5.  Hatio  etidm  (ars ,  coDsilia  bellica , 
Plan;  Bauer.)  cum  barbaris  stabat. 


A.  C.  387. 
U.  q.  365. 


LIBER  V.  CAP.  XXXVIII.  197 

nihil  simile  Romanis,  non  apud  duces,  non  apud  mi- 
lites,  erat :  pavor  fugaque  occupaverat  animos^,  et 
tanta  hominum  oblivio,  ut  multo  major  pars  Veios, 
in  hostium  urbem  ,  quum  Tiberis  arceret ,  quam 
recto  itinere  Romam  ad  conjuges  ac  liberos  fugerent. 
Parumper  subsidiarios  tutatus  est  locus  :  in  reliqua 
acie  simul  est  clamor ,  proximis  ab  latere ,  ultimis  ab 
tergo,  auditus,  ignotum  hostem  prius  paene  quam 
viderent ,  non  modo  non  tentato  certamine ,  sed  ne 
clamore  quidem  reddito ,  integri  intactique '  fugerunt. 
Nec  ulla  caedes  pugnantium  fuit  :  terga  caesa  suomet 
ipsorum  certamuie  in  turba  impedientium  ^  fiigam. 
Circa  ripam  Tiberis ,  quo  armis  abjectis  totum  sini- 
strum  cornu  defugit  9,  magna  strages  facta  est :  mul- 
tosque ,  imperitos  nandi ,  aut  invalidos ,  graves  loricis 
aliisque  tegminibus,  hausere  gurgiltes :  maximatamen 


erat  iis  et  cum  illis;  yide  ad  VIII, 
34j  n.  I.  —  Sine  Tia  etiam,  Leid.  sec. 
et  Voss.  pr.  qaonun  posterioris  tamen 
margini  adscriptnm  est.  Ed. 

6.  Pavor  Jugaqiie  occupaverat  ani- 
mos ,  fiigae  tantum  cogitatlo,  cura, 
fiigiendi  voluntas :  syllepsis  et  in  verbo 
occupandi,  quod  datum  est  yoc.  pa- 
voris;  Bauer. — Hominum  oblivio,  h.e. 
conjugum  liberorumque,  ut  initio  cap. 
non  hominum  memores ;  Stroth.  Sed 
ita  Liyius  dixisset  suorum,  et  supra 
homines  sunt  milites ,  quibns  prseerant 
dttces  tx,  qnorum  saluti  consulendum 
erat.  Supplendum  potius  erat  suadente 
Bauero ,  aut  yox  hominum  post  animos 
ponenda.  Sed  recte,  opinor,  Gronoy. 
pro  hominum  conj.  omnium,  sciUc.  re- 
Tum.^ — Simul,  simul  ae,  est  elamor 
faostiam  a  proxams  auditus,  —  Simul 
atque  clamorem,  quasi  ab  bitere  ye- 
nientem  proximi ,  quasi  ab  tergo  ye- 
nientem  ultimi  accepere.  Ed. 

7.  Integri  int€tctique/ugerunt,  yide 


ad  II,  12,  n.  II.  —  ^ec  ulla  ccedes 
pugnantiumfiut ;  sensus  est ,  nullos  in 
praelio  caesos  fuisse;  sed,  quicumque 
perierunt,  in  fiiga  ipterfeetos  esse.  En. 

8.  Terga  ccesa  eorum ,  qui  suomet 
ipsorum  certamine,  dum  certatiin  fuge- 
rent,  et  quisque  primus  fugientium  esse 
cuperet,  inturba,  inagmineconfnso,, 
fiigamimpediebant.  Cf.  ad  VI,  8,n.  a. 

9.  Sinistrum  comu  defitgit,  fuga  de- 
clinayit;  Em.  Gronoyius  emend.  dif- 
fiigit,  qnia  defugeresit  yitare,  recusare. 
«  Quod'  miror :  neque  enim  diffiigiunt 
huc  et  iUuc  passim  fugiendo  palati  mi- 
lites  dilapsique,  sed  Omnes  simul,  ca- 
teryatim,  unnm  in  tocum  defitgerunf; 
ad  ripam  e  montibus,  inferiorem  lo- 
cum  fuga  descenderunt :  etsi  fateor , 
parum  frequens  hoc  usu  yocabulum 
illud  esse.  »  Bauer.  Idem  nionet ,  non 
eosdiem  fuisse  invalidos  et  grayes  lori- 
cis,  u^  nec  eosdem  invaUdos  et  im'- 
peritos  nandi ,  sed  tria  submersorum, 
genera,  tres  ictereundi  causas.  mema* 


A.  C.  3«5. 
U.  C.  365. 


198  T.  LIVII 

pars  incolumis  Veios  perfugit ;  unde  non  mpdo  prae- 

sidii ""  quidquam,  sed  ne  nuntius  quidem  cladis,  Ro- 

mam  est  missus.  Ab  dextro  cornu,  quod  procul  a 

flumine  et  magis  sub  monte  steterat,  Romamomnes 

petiere ,  et ,  ne  clausis  quidem  portis  urbis ,  in  arcem 

confugerunt. 

XXXIX.  Gallos  quoque  velut  obstupe&ctos  mira- 
culum  victoriae  tam  repentinae  tenuit :  et  ipsi  pavore 
defixi '  primum  steterunt ,  velut  ignari ,  quid  accidisset: 
deinde  insidias  vereri ;  postremo  caesorum  spolia  le- 
gere,  armorumque  cumulos^ut  mos  eis  est,  coacer- 
vare.  Tum  demum ,  postquam  nihil  usquam  hostile 
cernebatur,  viam  ingressi,  haud  multo  ante  soUs  oc- 
casum  ad  urbem  Romam  perveniunt :  ubi  quum  prae- 
gressi  equites,  non  portas  clausas,  non  stationem  pro 
portis  excubare,  non  armatos  esse  in  muris,  retulis- 
sent;  aliud  priori  simile  miraculum*  eos  sustinuit; 
noctemque  veriti,  et  ignotae  situm  urbis,  inter  Romam 
atque  Anienem  consedere ,  exploratoribus  missis  circa 
mcenia  aliasque  portas ,  quaenam  hostibus  in  perdita 
re  consilia  essent.  Romani,  quum  parsmajor.ex  acie 
Veios  petisset,  nemo  superesse  quemquam  praeter  eos, 
qui  Romam  refugerant,  crederet,  complorati^  omneSi 


rari,  et  vix  esse,  quin  aut  BUle  grat>es 
exciderit.  —  Diffigit  uniu  :  male.  £]>• 

10.  Unde  non  mo4o  non  profsuiii, 
Tide  ad  I,  40,  n.  i. 

Ca.p.  XXXIX.  I.  £t  ipsi  (forte  ipso) 
pavore  dejixi,  vide  ad  III,  47»  i^*  9* 
De  pavore  vide  ad  Siliiun ,  III ,  a  1 5. 
—  Armorum  cumulos,  ut  mos  eis  est, 
eoacervare,  confer  Caes.  Bell.  Gall.  VI , 
17;  et  Flor.  II,  4,  5;  ibique  Duk«r. 

a.  Aliud  priori  simile  miracuhim, 
res  mira  et  incredibilis ,  simulque  ad- 
miratio  ejus,  ut  paulo  ante  miraculunp 
vicCorice,  eos  sustinuit,  ab  itinere  con» 


tinuando  retinuit.  Gonfer  ad  II,  44» 
n.  6.  —  IgnotcB  situm  urhis  pro  igno' 
tum  situms  vide  ad  I,  i,  n.  6. 

3.  Romani,  qui  in  allienai  acie  fue- 
rant,  complorati  omnes,  pariter  vivi 
mortuique,  totamprope  urbem  lamen- 
tis  impleverwit :  nam  adacribitur  mxnf 
tuis  et  absentibus  vivis,  qui  mDrtui 
credebantpr,  quod  in  urbc  viyi  fece- 
nmt,  quia  in  causa  erant  illi,  cur  bi 
facerent;  Gronov.  Confer  XXII,  55 ^ 
n.  3;adXXXJV,6,n.  io;etXIJII, 
I,  n.  7.  Complorati,  i.  e.  comploratio 
eorum;  vide  ad  I.  53,  n.  i.  Baueri 


A.  C.  387. 
U.  C.  365. 


LIBER  V.  CAP.  XXXIX.        -       199 

pariter  vivi  mortuique ,  totam  prope  urbem  lamentis 
impleverunt.  Privatos  deinde  luctus  stupefecit  publi- 
cus  pavor,  postquam  hostes  adesse  nuntiatum  est  : 
mox  ululatus  cantusque  dissonos ,  vagantibus  circa 
moenia  turmatim  barbaris ,  audiebant.  Omne  inde 
tempus  suspensos  ita  tenuit  animos  usque  ad  luoem 
alteram ,  ut  identidem  ^  jam  in  urbem  futurus  videretur 
impetus  primo  adventu ,  quo  accesserant  ad  urbem ; 
mansuros  eium  ad  AUiam  fuisse ,  nisi  hoc  consilii  foret : 
deinde  sub  occasum  solis ,  quia  haud  multum  diei  su- 
pererat ,  ante  noctem  rati  se  invasuroi^;  tum  in  noctem 
dilatum  consilium  esse,  quo  plus  pavoris  inferrent. 
Postremo  lux  appropinquans  «Kanimare  :  timorique 
perpetuo  ipsum  malum  continens  fuit  ^ ,  qnum  signa 
infesta  portis  sunt  illata.  Nequaquam  tamen  ea  nocte, 
neque  insequenti  die  similis  illi,  quae  ad  AUiam  tam 


Dota  est :  «  Id  elegantius  multo  quam 
quoda  Sigon.  defenditur,  comploratis 
omnibus  pariter  "mvii  mortuisque,  Sed 
ita  nullum  est  ▼evbiun,  quod  ad  yoc. 
Romani  pertineret,  nec  plane  stmctu- 
rx  ratio  apparet :  nam  to  Romani  aut 
rcduadat ,  ant  anaceluthon  exsntit,  aut 
leg.  Rom<e,  yel  Romanis.  Neque  enim 
Romani  hic  sunt  iUi  ipsi ,  qui  complo- 
rarentur,  sedipsi,  qui  Romae  degereni, 
incelumes  adhuc,  sed  ignari  omnium' 
ac  solliciti.  Itaque  ab  voc.  Romani  ma- 
lim  ablatLvos  retinere.»  Sed  Romani 
c[ui  sint ,  jam  dixit  Gronovius.  Conf. 
Drakenb.  ad  h.  1.  — Luctus  stupefecit, 
▼icit,  repressit,  obruit,  iibertdtibt ; 
Bauer.  Sensum  eorum  ademit,  certe  im- 
mmuit^  ita  ut  lugentes  torperent.  Gf. 
XXV,  38,  n.  a. — Obstupefecit  Haverk. 
cai  soU  parere  temerarium  foret.  Si- 
Hus,  lib.  IX,  vers.  122 ,  Ac  membra  et 
sensus  stupefecerat  horror.  Ed.  -—  Pu- 
hlicuspavor,  vide  ad  II ,  41,  n.  i. 


4.  Omne  inde  tempus  suspensos  ( v. 
ad  II ,  3a ,  n.  5)  ita  tenuit  animos  Ro- 
manorum,  ut  identidem,  saepius,  vel 
ab  vno.temporis  momento  ad  altemm  ^ 
etc.  Post  impetus  majorem  distinct.  po- 
suit  Stroth'.  non  male!  Quatuor  certe 
tempotris  mooienfa  memorantur,  qui' 
bus  Romani  hostium  timuerint  impe- 
tum  (  primus  adventus ,  occasus  solis , 
nox  et  lux  altera),  simnlque  ratio ,  cw 
quovis  tcmpove  metuerint,  ac^tcitur;* 
a  primo  tulventu  malebat  Gronov.  Sed 
autipsum  ablat.  commode  intelligipu- 
to,  aut  cum,  vel  simul  suppleri  posse; 
Bauer. 

5.  Timori  meUum  continens  fuit ,  v., 
ad  lY,  aa,  n.  4* — Similis  iili,  qua,,. 

fitgerat,  civitas  fuit  :  friget  hoc  Gro- 
novio ,  ut  malit  similis  illis ,  quifuge^ 
rant :  sed  vix  cuiquam  probarit ,  haud 
utique  mihi,  qui  altera  lectione,  ut 
duarnm  quasi  civitatum  diversas  ima- 
gines  exhibente ,  vix  elegantius  quid- 


aoo 


A.  C.  387. 
U.  G.  365. 


T.  LIVII 

pavide  fugerat ,  civitas  fuit  :  nam  quum  defendi  ur- 
bem  posse,  tam  parva  relicta  manu,  spesnuUa  esset, 
placuit ,  cum  coujugibus  ac  liberis  juventutem  mili- 
tarem  senatusque  robur  in  arcem  Capitoliumque  con- 
cedere,  armisque  et  frumento  collatis,  ex  loco  inde 
munito^  Deos  hominesque  et  romanum  nomen  defen- 
dere :  Flaminem  sacerdotesque  Yestales,  sacra  publica, 
a  caede ,  ab  incendiis  procul  auferre ;  nec  ante  deseri 
cultum  eorum ,  quam  non  superessent ,  qui  colerent. 
Si  arx  Capitoiiumque  ^ ,  sedes  debrum,  si  senatus, 
caput  publici  consilii,  si  militaris  juventus  super- 
fuerit  imminenti  ruinae  urbis,  facilem  jacturam  esse 
seniorum,  relictae  in  urbe  utique  periturae  turbae  :  et, 
quo  id  aequiore  animo  de  plebe  multitudo  ferret,  se- 
nes  triumphales  consularesque  simul  se  cum  ilhs  pa- 
lam  dicere  obituros^;  nec  his  corporibus ,  quibus  non 
arma  ferre,  non  tueri  patriam  possent,  oneraturos 
inopiam  armatonun*. 

XL.  Haec  inter  seniores  morti  destinatos  jactata  so- 
latia  :  versae  inde  adhortationes  ad  agmen  juvenum, 
quos  in  Capitolium  atque  in  arcem  prosequebantur, 
commendantes  virtuti  eorum  juventaeque,  urbis  per 
trecentos  sexaginta  annos  omnibus  beliis  victricisS 
quaecumque  reliqua  esset,  fortunam.  Digredientibus, 
qui  spem  omnem  atque  opem  secum  ferebant,  ab  iis, 


quam  putem ;  Bauer.  Conf.  ad  III,  47, 
n.  I.  —  Collatis  eo,  in  CapitoUum. 

6.  Ex  loco  inde  mumto ,  ut  nos : 
Don  da  aus,  herab,  et  infr.  cap.  43, 
atque  inde  ex  loco  superiore;  vel  inde 
pro  deinde.  —  Flaminem ,  sing.  pro 
plur.  nisi  leg.  Flamines,  Confer  ad  I , 
ao,  n.  X. 

7.  y4rx  Capitoliumque ,  vide  ad  I, 
S5,  n.  6. — Utique,  ▼.  ad  II,  3o,  n.  i. 

8.  Oneraturos  inopiam  armatorum, 


eam  aucturos;  vide  ad  FV,  X3  ,  n.  5. 
Cap.  XL.  I.  Urbis  per  CCCLX  an- 
nos  ifictricis ,  numero  annorum  non 
accurato  (ut  inir.  cap.  54),  8ed,at 
Tulgo  dicunt,  rotundo,  nisi  forte  sup- 
putantur  ab  an./Url).  cond.  IV,  qpo 
primum  a  Romulo  cum  Sabinis  bellam 
est  gestum.  Conf.  Dionys.  I,  p.  61;  et 
II,  p.  100 ;  Plutarch.  Camlll.  p.  13;; 
Gell.  V,  17.  —  Digredientibus ,  vamo 
degredientibus  ;  Bauer. 


A.  G.  387. 
U.  G.  365. 


aoi 


LIBER  V.  CAP.  XL. 
qui  captae  urbis  non  superesse  statuerant  exitio ;  quum 
ipsa  res  speciesque  miserabilis  erat,  tum  muliebris 
fletus  et  concursatio  incerta ,  nunc  hos  nunc  illos  se- 
quentium,  rogitantiumque  viros  natosque,  cui  se  fato 
darent,  nihil,  quod  humanis  superesset  malis,  relin- 
quebant^:  magna  pars  tamen  earum  in  arcem  suos 
prosequutae  sunt,  nec  prohibente  ullo,  nec  vocante; 
quia,  quod  utile  obsessis  ad  minuendam  imbellem 
multitudinem ,  idparum  humanumerat.  Alia,  maxime 
plebis ,  turba ,  quam  nec  capere  tam  exiguus  coUis , 
nec  alere  in  tanta  inopia  frumenti  poterat ,  ex  urbe 
effusa,  Yelut  agmine  jam  uno,  petiit  Janiculum.  Inde 
pars  per  agros  dilapsi ,  pars  urbes  petunt  finitimas , 
sine  uUo  duce  aut  consensu,  suam  quisque  spem, 
sua  consilia ,  communibus  deploratis  ^,  exsequentes. 
Flameninterim  Quirinalis  virginesqueVestales,  omissa 
rerum  suarum  cura,  quse  sacrorum  secum  ferenda, 
quae  (  quia  vires  ad  omnia  ferenda  deerant )  relinquen- 
da  essent ,  consultantes ,  quisve  ea  locus  fideU  asser- 
vaturus  custodia  esset,  optimum  ducunt,  condita  in 
doliohs  sacello  ^  proximo  sedibus  flaminis  Quirinalis , 


a.  Nihil  reUnquebant,  quod  huma- 
nis  superesset  malis ,  quod  miserabilius 
6iigi  po88et«  Baueri  nota  est :  «  reUn- 
quebant,  faciebant ,  ut  reliquum  puta- 
retur ;  vel  faciebant  eam  conditionem, 
ostendebant ,  inducebant,  ut  appare- 
ret,  nibilrelictum  maU,  quodjam  non 
sentiretur,  nibil  quod  deeaset,  quod 
esset  prSBter  et  super  illa,  qu»  jam 
sentirent.  DatiTus  esse  videtur  hunui' 
nis  malis,  qutbus  supersit  aliquid,  qs. 
in  eorum  numero ;  ut  babeant  aliquid 
ctiam  nonc  yelut  reliqni,  quod  non- 
dnm  effiiderint,  nondum  excusserint. 
Si  abUitiTUs  sit,  quod  non  placet ,  sup- 
pleris  ex,  in.» — Uiile  obsessis  quidem 
fiiisset,  mulieres  in  aroem  non  admitti  y 


ut  imbeilis  nudtitudo  minaeretur,  sed 
parum  humanum,  ab  bumanitatis  pie- 
tatisque  sensu  alienum.  -— ilfa^a/yari 
tamen  earum  in  arcem  suos  proseeutie 
sunt;  \egendvm  persecutat  sunt.  Rnzif, 
quod  etiam  Kiockian.  Loyel.  i,  a,  3, 
5;  Voss:  ambo;  Leid.  sec.  Portng.  et 
Fragm.  Hav.  alibi  etiam  persequi  pro 
verbo  simplici  sequi,  et  apud  Liyinm 
et  apud  alios  occurrit.  Ed. 

3.  Communibus  deploratis  consiliis , 
▼ide  ad  in ,  38 ,  n.  3.  —  Exsequentes 
suam  spem,  sua  consilia,  sequentes, 
ex  iis  agentes ;  Bauer.  ^  Quisve ,  alii 
quisque,  Leg.  quive  et  quique. 

4.  Condita  in  doiiolis  in  sacello,  etc. 
Confer  Plutarcb.  in  Gamillo,  1. 1,  p. 


aoa 


T.  LIVII 


A.  C.  387. 
TJ.  C.  365. 


ubi  nunc  despui  religio  est ,  defodere :  cetera  inter  se 
onere  partito  ferunt  via ,  quae  sublicio  ponte  ducit  ad 
Janiculum.  In  eo  clivo  eas  quum  L.  Albinius  ^,  de  plebe 
romana  homo,  conspexisset,  plaustro  conjugem  acli- 
beros  vehens  inter  caeteram  turbam ,  quae  inutilis  bello 
urbe  excedebat ;  salvo  etiam  tum  discrimine  divinarum 
humanarumque  rerum^,  irreligiosum  ratus ,  sacerdotes 
publicos  sacraque  populi  romani  pedibus  ire  ferrique, 
se  ac  suos  in  vehiculo  conspici;  descendere  uxorem  ac 
pueros  jussit ,  virgines  sacraque  in  plaustrum  impo* 
suit,  et  Caere,  quo  iter  sacerdotibus  erat,  pervexit. 

X^il.  Romae  interim ,  satis  jam  omnibus,  ut  in  tali 
re',  ad  tuendam  arcem  compositis,  turba  seniorum, 
domos  regressa,  adventum  hostium  obstinato  admor' 
tem  animo  exspectabat :  qui  eorum  curules  gesserant 
magistratus  ^,.ut  in  fortunae  pristinae,  honorumque,  aut 
virtutis  insignibus  morerentur,  quae  augustissima  vestis 
est  tensas  ducentibus  triumphantibusve ,  ea  vestiti  me- 
dio  aedium  eburneis  seliis  sedere^.  Sunt,  qui,  M.  Fabio 


iSg.  —  Ubl  nunc,  tajtqaiim  in  locum 
ita  sacratam ,  despui  religw  est,  quod 
et  tradunt  Festus  voc.  doliola  et  Varro 
L.  L.  IV,  p.  37.  —  De  sublifiio  ponie 
videad  I,  33,  n.  8. 

5.  Z.  Albinius,  ut  apad  Valerium 
Maximum,  I,  i,  io(uBitamenTulgo 
AWanius  legitur);  et  Flor.  I,  i3.  Al. 
Aibinus,  ut  apud  Plut.  1.  L  et  in  multis 
codicibua  Flori.  Sed  est  nomen  gentis 
•plehtiat,'^ Plaustro  eonjugem  ac  Ube" 
ros  Dehens;  cf.Tib.  lib.  I,  eL  XI.  En. 

6.  Salvo  etiam  tum  diserimine  divi- 
narum  humanarumque  rerum,  quia  re> 
ligioni  tum  adhuc  suus  honor,  nec  ejua, 
quantusnupcest,  contemptos  erat.  Cf. 
ad  I,  33,  n.  10,  etUI,  ao,  n.  6. 

Cap.  XLI.  1,  Uein  taU  re,  quantum 
fieri  poterat  in  rebus  tam  trepidu  ac 


subitis. — Obstinato  admortem  animo, 
conf.VI,  3  cxtr.VII,  3a. 

a.  Curules  magistratus,  vide  ad  I, 
8 ,  n.  3.  —  Augustissimof  vestes  erant 
magistratibus  ducentibus,  MUjdeducen' 
tibus,  velcomitantibasl^enior^  wBUthen- 
sas ,  h.  e.  vehicula ,  quibua  simulacn 
deorom  in  pompa  circensi  et  in  ckcum 
▼ehebantnr ;  vide  ad  Xacit.  Ann.  XII  t 
42 ,  n.  5 ;  Ruben.  de  Revest.  If  21;  et 
Scheffer.  de  Re  Tehic.  II,  ^4-  —  ^ 
thensis  vide  Ascon.  in  tertiam  contra 
Verrem.  En. 

3.  Ea  vesHti  medio  asdium  sedere, 
in  atrio  :  at  h  «yopa  apnd  Plutarch. 
1. 1 ,  p.  1 39 :  et  infra  in  tedium  vesti' 
bulis ,  quae  tamen  vecba  »d  Gallos  pO' 
tius,  ibi  stantes ,  et  ad  intuebantur 
referenda  sunt  cnm  SeheUerOy  oui  edapt 


A.  C.  387« 
V.  C.  365. 


LIBER  V.  CAP.   XLL  ao3 

pontifice  maximo  praefante  carmen  ^,  devovisse  eos  se 
pro  patria  Quiritibusque  Romanis ,  tradant.  Galli ,  et 
quia  interposita  nocte  a  omtentione  pugnae  remise- 
rant  animos,  et  qnod  nec  in  acie  ancipiti  usquam 
certayerant  pradlio,  nec  tum  impetu,  aut  vi  capie- 
bant  urbem ,  sine  ira ,  sine  ardore  animorum  ingressi 
postero  die  urbem,  patente  Collina  porta,  in  forum 
perveninot ,  circomfereutes  oculos  ad  templa  deum  ar- 
cemque,  solam  belli  speciem  tenentem.  Inde,  modico 
relicto  pnesidio  (  ne  quis  in  dissipatos  ex  arce ,  aut  Ca- 
pitolio  impetus  fieret),.dilapsi  ad  praedam  vacuis  oc- 
cursu  hominum  ^  viis ,  pars  in  proxima  quseque  te.cto- 
rum  agmine  ruunt;  pars  ultima,  velut  ea  demum 
intacta  et  referta  praeda,  petimt :  inde  rursus  ipsa  so- 
litudine  absterriti,  ne  qua  firaus  hostilis  vagos  exci- 
peret,  in  forum  ac  propinqua  foro  loca  conglobati 
redibant  :  vbi  eos ,  plebis  aedificiis  obseratis ,  patenti- 
bus  atriis  principum ,  major  prope  cunctatio  tenebat 
aperta,  quam  clausa,  invadendi  ;  adeo  haud  secus 
quam  venerabundi  intuebantur  in  asdium^  vestibulis 


non  displicet  Dnkeri  ratio, ut  ▼cl  ve- 
stibulum  Utiori  scnsa ,  vd  medium  non 
nunifl  subtilitcr  accipiatur ,  quum  ▼.  c. 
m  medio  mari  ct  in  media  urbe  fieri 
dicantur,  qusB  non  procul  a  litore  ct  a 
portis  fiant. 

4.  Sunt,  qui  M,  Fahio  pont,  max. 
prafante  carmen  (  v.  ^id  IV,  a  i ,  n.  i) , 
devovisse eos  se..,  trtuUmt,  ut et Plut. 
!•  1.  Devopere  se,  scilic.  diis  Manibus 
ct  Tellnri,  scu  matri  Terrae,  est  ccrda 
ritibus  et  pontifice  max.  verba  praS' 
eunte  (vidc  ad  IV, « 1 ,  n.  i)  pro  salute 
reip.  yel  calamitate  ejos  avertenda  se 
consecrare  morti ,  de  quo  Tidc  infr. 
VIII,  9, 10;  X,  aS;  et  Macrob.  Sat. 
III,  9.  Simnl  vcro  ct  hostcs  dcvoven- 
tur  Dii»  Mambus ,  ut  VIII ,  10 ^Mox 


▼oc.  urbem  ante  patente  Collina  pofta 
nonnulli  delendam  putant ,  quia  modo 
prseccssit.  Confertamen  ad  I,  3,  n.  8; 
et  mox  ad  cap.  43,  n.  4.  —  CoUina 
porta,  vide  ad  II,  11,  n.  3. 

5.  Oeettrsu  hominum ,  oconrrentibua 
hominibtts.  —  Qnid  hocP  via  •vacuof 
sont  oecursu  hominum  ?  Lego ,  occursu 
hostium,  ▼era  emendatione,  nt  arbi- 
tror.  Tait.  Fabir.  Hostes  et  homines  a 
librariis  commutari ,  ▼erum  est.  Quid 
tamen  Tthro  in  ▼iilgata  lectione ,  pro 
qna  stant  omnes  oodice*  scripti  et 
editi,  ^pHcere  potnerit ,  non  plane 
▼idemns.  Eo. — ^t^*  exciperet,  ▼ide 
ad  II ,  4  9  n.  3. 

6.  Adeo  haud  secus  ....  m  atdium 
vestibulis,  ▼ide  supr.  not.  3;  et  ad 


ao4  T.  Livn  t\c:lll: 

sedentes  viros ,  praeter  ornatum  habitumque  humano 
augustiorem,  majestate  etiam,  quam  vultus  gravitas- 
que  oris  prse  se  ferebat,  similUmos  diis.  Ad  eos ,  velut 
simulacra ,  versi  quum  starent ,  M.  Papirius ,  unus  ex 
his,  dicitur  Gallo,  barbam  suam,  ut  tum  omnibus 
promissa  erat ,  permulcenti ,  scipione  ebumeo  in  caput 
incusso  iram  movisse ;  atque  ab  eo  initium  caedis  or- 
tum;  cseteros  in  sedibus  suistrucidatos^.  Postprinci- 
pum  caedem,  nulli  deinde  mortalium  parci,  diripi  tecta, 
exhaustis  injici  ignes. 

XLII.  Caeterum,  seu  non  omnibus'  delendae  urbis 
libido  erat ,  seu  ita  placuerat  principibus  Gallorum , 
et  ostentari  quaedam  incendia  terroris  causa,  si  com- 
pelli  ad  deditionem  caritate  sedium  suanim  obsessi 
possent;  et  non  omnia  concremari  tecta,  ut,  quod- 
cumque  superesset  urbis,  id  pignus  ad  flectendos 
hostium  animos  haberent ;  nequaquam  perinde  atque 
in  capta  urbe,  prima.die,  aut  passim ,  aut  late  vagatus 
est  ignis.  Romani,  ex  arce  plenam  hostium  urbem 
cernentes ,  vagosque  per  vias  omnes  cursus ,  quum  alia 
atque  alia  parte  nova  aliqua  clades  oriretur ,  non  men- 
tibus  solum"  concipere,  sed  ne  auribus  quidem  atque 


Praef.  n.  i5.  — j4d  eos,  velut  simula- 
cra,  non  yivos  bomines,  ob  sUentium 
obstinatum  et  immobilem  consesflum ; 
Drakenborcb.  Conf.  Plutarcb.  CamiU. 
p.  140;  Zonar.VIIy  a3;  Oros.  U,  19. 
-^M,  Papirius  (Mavioc  Plutarcb.  1. 1 , 
p.  140)  dicitur  Gallo  barbam  suam, 
ut  tum  omnibus  promissa  erat  (  nam 
Romani  barbam  et  capiUum /^romtVte- 
bant,  b.  e.  crescere  et  dependere  pa- 
tiebantur,  erantqne  intonai,  batbati  et 
capUlati  ante  et  ad  an.  Urb.  4^4 ;  de 
quo  yide  ad  Juyenal.  VI,  loS),  per^ 
mulcenti ,  etc.  Cf.  Zonar.  et  Plutarch. 
loco  supra  citato. 


7.  Ceeteros  in  sedihus  suis  trueida' 
tos;  sc.  dicunt,  dicitur. 

Ci.p.  XLII.  I.  Casterum  seu  non  om- 
nibus  GaUis,  quippe  qui  cap.  i^x,  sine 
ira,  sine  ardore  animorum  ingressi 
urbem  dicuntnr.  Cave.legas  omnis,  vt\ 
non  omnibus  exponas  nullis,  NihU  im> 
pediti  est  in  boo  loco. 

a.  Non  mentibus  soium  non  (vide 
ad  I,  40,  n.  x)  concipere,  sciUc.  cla- 
dium ,  seu  malcwnm  magnitudinem,  vel 
simpl.  cogitare  (nisi  legend.  compo/^^ 
esse,  vel  cum  Lips.  consipere,  ant  com 
Sauero  consistere) ,  sed  ne  €uiribus  quir 
dem  atqu»  ocuUs  satis  constare,  eorum 


0.  C.  365. 


LIBER  V.  CAP.  XLII.  ao5 

oculis  satis  constare  poterant.  Quopumque  clamor 
hostium,  mulierum  puerorumque  ploratus,  sonitus 
flammde  et  fragor  ruentium  tectorum  advertisset,  pa- 
veutes  ad  omnia,  animos,  oraque,  et  oculos  flectebant, 
velut  ad  spectaculum  a  fortuna  positi  occidentis  pa- 
triae,  nec  uUius  rerum  suarum  relicti,  praeterquam 
corporum,  vindices  :  tanto  ante  alios  miserandi  ma- 
gis^,  qui  unquam  obsessi  sunt ,  quod  interclusi  a  patria 
obsidebantur ,  omnia  sua  cernentes  in  hostium  pote- 
state.  Nec  tranquillior  nox  diem  tam  foede  ^  actum  ex- 
cepit :  lux  deinde  noctem  inquietam  insequuta  est :  nec 
uUum  erat  tempus,  quod  a  novse  semper  cladis  alicujus 
spectaculo  cessaret.  Nihil  tamen ,  tot  onerati  atque  ob- 
rutimalis,  flexerunt  animos,  quin,  etsiomniaflammis 
ac  ruinis  aequata  vidissent,  quamvis  inopem  parvum- 
que ,  quem  tenebant ,  coUem ,  libertati  r elictum ,  vir- 
tute  defenderent;  et  jam,  quum  eadem  quotidie  ac- 
ciderent,  velut  assueti  malis,  abalienaverant  ab  sensu 
rerum  suarum  animos;  arma  tantum  ferrumque  in 
dextris,  velut  solas  reliquias  spei  suas,  intuentes. 


usiun  retinere  (ut  mente  constare  ap. 
Cicer.  Tiuc.  Quint.  IV,  1 7  ;  pro ,  ejus 
compotem  esse  :  confer  Drakenborch. 
ad  h.  1.  et  VIII ,  19 ;  Burm.  ad  O^id. 
Art.  A^.  I,  1^0) ,  poterant ,  vix  cer- 
nere  se  atqae  audire  putantes,  quae 
cemebant  et  audidi>ant.  Conf.  ad  Tac. 
Ann.  III,  46  pr. — Quooumque  adt^er- 
tisset,  sc.  Romanos ,  qui  in  arce  erant. 
Ita  soripsi  pro  Vnlg.  avertisset  (  scilic. 
a  conspectu  alianun  rertim  ad  se ; 
Dnik. )  ex  emendat.  Gronov.  vide  ad 
I,  la,  n.  8. 

3.  Tanto  anie  alios  miserandi  ma- 
gis ,  etc. ,  qu<l»d  ,  licet  obsessi ,  tamen 
9.  patria  interdnsi  essent,  quum  atii 
in  patria  obsiderentnr ;  Drakenborch. 
I^on  scio',  quomoda  boc  dicat :  nam 


idem  quam  plurimis  accidit ,  ut ,  ab  bo- 
stibus  in  arcem  compulsi,  omnia  sua 
in  hostium  potestate  esse,  et  tecta  ur- 
bis  incendi  Tiderent ;  Duk. 

4.  Diem  tamfiede ,  triste,  actum, 
transacmm ,  vel  contemplatione  rerum 
tam  foedaram.  Conf.  ad  III ,  32 ,  n.  i. 
—  Mox  inquieta  bene  conj.  Gronov. 
Vocem  semper ,  ut  grsece  aei ,  eam- 
dem  omnium  rationem  denotare ,  mo- 
'  net  Gasaub.  ad  Strab.  I ,  p.  65.  — Etsi 
omnia  fiammis  ac  ruinis  eequata  vi- 
dissent ;  lego ,  Dideb&nt,  quod,  spero, 
probabis.TA2r.  Fabsr.  Hanc  certe  con- 
jecturam  probant  multi :  vulgatum  ta- 
men  praefert  Drakenb. ,  qui  plurima 
composuit  exempla  ,  in  quibus  t^ 
etsi  subjimctivum  etiam  admittit.  En. 


A.  G.  3<f . 
U.  G.  36S. 


ao8  T.  LIVII 

tt  invtctus  bello ,  in  pace  ab  ingratis  civibus  pulsus 
«  sum.  Vobis  autem,  Ardeates,  fortuna  oblata  est^,  et 
«  pro  tantis  pristinis  populi  romani  beneficiis ,  quanta 
«  ipsi  memiiujstis  (  nec  enim  exprobranda  apud  memo- 
(c  res  sunt),  grati«  referendae,  et  huic  urbi  decus  in- 
«  gens  belli  ex  hoste  communi  pariendi.  Quae  efiuso 
cf  agmine  adventat,  gens  est,  cui  natura  corpora  ani- 
tf  mosque  magna  magis ,  quam  firma ,  dederit.  Eo  in 
a  certamen  omne  plus  terroris ,  quam  virium  ^,  fertmt. 
«  Argumento  sit  clades  romana  :  patentem  cepere  ur- 
a  bem;  exarceCapitolioquehisexiguaresistiturmanu: 
<c  jam  obsidionis  taedio  victi  abscedunt ,  vagique  per 
«  agros  palantur.  Cibo  vinoque  raptim  hausto  repleti , 
«  ubi  nox  appetit  ^,  prope  rivos  aquarum ,  sine  muni- 
«  mento,  sine  stationibus  ac  custodiis,  passim  ferarum 
«  ritu  sternuntur ,  nunc  ab  secundis  rebus  magis  etiam 
«  solito  incauti.  Si  vobis  in  animo  est,  tueri  moenia 


«peTf  (confcr  Intpp.  Horat.  Od.  Hl, 
3,  9),  aut  hac,  hujus  rei,  acil.  bclli, 
arte  in  patria  steti,  incolumis  fui  (v. 
ad  I,  3,  n.  a)i  vel  potius  locum  in 
rcp.  ct  digniutcm  tuitus  sum,  ut  honU" 
nem,  vel  rempuhlicam  stare  {y.cfide 
XXIIl,  48,  n.  7)  ct  contra  cadere  pas- 
sim  dixcrc  Livins  ct  Ciccro.  Similitcr 
X,  3i  cxtr.  nec  suis,  nec  extemis  di- 
rihus  jam  stare  poterant,  h.  c.  tucri 
libcrutcm  ct  gloriam.  Confcr  ad  I,  3, 
n.  2,  ctU,  39,  n.  7. 

3.  Fortuna  oblata  est,  opportuna 
occasio; /)ro  tantis,.»  heneficiis,  conf. 
lY,  9  »q. — ^^<^  ^***"*  exprohrandafetc, 
et  sola  commemoratio  quasi  exprohra- 
tio  est  immemoris  heneficii,  Tercnt. 
Andr.I,  i,i6,Ed. Exprohrandaapud 
memores  pro  dativo ,  quo  non  uUtur 
▼oc.  memor  :  scd  ct  exprohrare  hic 
est  cum  exprobrationc  cpmmcmorarc; 
Baucr.  Exprohrando  ^uatuor  codd.  En. 


4.  Eo,  ideo  (  vide  ad  I,  1 1,  n.  6^ , 
III  certamen  omneplus  terroris,  quam 
virium ,  ferunt  Galli ,  qui  primo  tan- 
tum  impetu  feroces  sunt  (at  X,  29, 
eos  praeUo  ultimos  cxccssiMC  lcgimus), 
quibnsque  natura  corpora  animosque 
magna  magis,  quamfirma,  moDia  et 
fluida,  laboris  aestusque  intolcFantis- 
sima  (vidc  ad  XXXIV, 47,  n.  3),  de- 
dit,  cf.VII,  i2,n.  4;X,  a8;  XXH, 
22 ,  n.  2;  XXVII,  48  cxtr.  XXXrV. 
47;  XXXVIII,  17;  Polyb,  U,  33; 
III,  79;  et  ad  Sil.  lY,  3ii;  Spanh.  ad 
Callim.  Hymn.  in  Del.  174.  —  Mox 
punctum  posui  non  post  repleti,  scd 
ipo%X  palantur ,  pro  quo  forte  legend. 
ex  uuo  cod.  populantur,  judioe  etiam 
Wakef.  ad  Lucret.  U,  10. 

5.  Raptim ,  apirdi^^v ,  ob  festina- 
tioncm ;  uhi  nox  appetit,  vide  ad  Y, 
19,  n.  2.  —  Ah  secundis  rehus,  oh  et 
post  eas ;  vide  ad  I»  i,  n.  5, 


A.  G.  387. 
U.  G.  365. 


LIB.  V.  CAP.  XLIV.  XLV.  «09 

(c  vestra,  nec  pati  haec  omnia  Galliam  fieri,  prima  vi- 
«  gilia  capite  arma  frequentes  :  me  sequimini  ad  cae- 
<r  dem ,  non  ad  pugnam  :  nisi  vinctos  somno  ^,  velut 
«  pecudes ,  trucidandos  tradidero ,  no^^ecuso  eum- 
«  dem  Ardeae  rerum  mearum  exitum ,  quem  Romae 
«  habui. » 

XLV,  iEquis  iniquisque  persuasum  erat ,  tantum 
bello  virum  neminem  usquam  ea  tempestate  esse.  Con- 
cione  dimissa,  corpora  curant,  intenti,  quam  mox 
signum  daretur  :  quo  dato ,  primse  silentio  noctis '  ad 
portas  Camillo  praesto  fuere.  Egressi^  haud  procul 
urbe ,  sicut  praedictum  erat ,  castra  Gallorum ,  intuta 
neglectaque  ab  omni  parte  nacti ,  clamore  in vadunt : 
nusquam  prseUum ,  omnibus  locis  caedes  est  ^  :  nuda 
corpora  et  soluta  somno  trucidantur :  extremos  tamen 
pavor  cubilibus  suis  excitos ,  qua&  aut  unde  vis  esset 
ignaros,  in  fugam,  et  quosdam  in  hostem  ipsum  im- 


6.  Nisi  vinctos  somno ,  etc.  al.  vi- 
ctos,  soleimi  varietate,  ut  IX,  3o, 
0.  6.  Sed  vinctus  somno  (ut  {laXaxtt 
ae^fAri(i.tvoc  iSirvid  ap.  Hoiuer.  Odys. 
XV,  6)  est  is,  qni  altiore,  seu  pro- 
ftutdo  somno  ita  oppressiis  est,  et  quasi 
▼iBeta»  tenetuT,  ut  vix  ezcitari  possit 
(quo  aensa  et  somuos  aiiigare  artus, 
^ispkiuaw  et  ^tayMf  ^^^  ^P-  Mosch. 
n,  4 ,  xAToiirt^MV  (xoXaxtt  ^ asei  ^i- 
«(&& ,  sed  et  solvere  dicitur,  de  quo  ▼. 
moz  ad  c.  45,  n.  9);  at  victus  somno, 
qm.  ei  diutiua  quidem  reluctatur,  sed 
tamen  succmnbit.  Sic  diverso  quoque 
sensu  dicitur  vinctus  et  victus  vino, 
fyofo,  etc.  Conf.  Heyn.  et  Broukh.  ad 
Tibidl.  I,  a,  a;  etBurm.  adOv.Met. 
n,  a38. 

Cap.  XLV.  X .  Primas  silentio  noctis, 
pro,  primo;  Tide  ad  I,.i,  n.  6. — Ad 
portas  Camillo  pnestofitere»  Cum  Ca^ 
millo  Aldus;  et  multi  ab  iUo  rccepe- 


mnt ,  sed  grayi  errore.  Nam,  in  simili 
]ocutione,  tu  cum  passim  abstinue- 
runtdicero ,  Terentius ,  Plantus,  etc. 
Etiam  Valer.  Maxim.  lib.  UI ,  cap.  3, 
vetusto  Macedonias  more ,  regiAlexan' 
dro  mobilissimi  pueri  profsto  erant  sa- 
crificanti.  Gurtius,  lib.  VI,  cap.  7,  vfi- 
nienH  in  regiam  preesto  est.  Ed.  — 
Nacti,  postquam  ea  invenerant,  ut 
XXJV,  3i,  36;  XXV,  3o;  XXXIV, 
6i;XLII,48. 

2.  Nusquam  prastium ,  sed  omnibus 
locis  cofdes  est:  yide  ad  II,  53,  n-  a. 
— Nuda  corpora  (yide  ad  III,  19,  n. 
9),  er  soluta  somno,  eo  languida  et 
torpida,ut  soluta  vino ,  Jrigore ,  metu 
membra,  etc.  Xuto  yo^vaTa  xal  f  iXov 
ixQ^  apud  Homer.  Odys.V,  297 ;  nam 
artus  et  oculi,  antea  intenti  et  occu- 
pati ,  solvi,  h.  e.  remitti ,  relaxari ,  debi- 
litari ,  ^cnntur  somno,  Tel  in  somnum  ; 
nnde  Gttvo;  XuaijAtXiflc ,  et  simnl,  sed 

14 


providos  tulit;  magna  pars  in  agnnm  antiatem  d^ti, 
incursione  ab  opp^danis  in  palafcos  facta  ^  circumve- 
niuntur.  Similis  in  agro  veienti  Tuscorum  £sicta  strages 
est :  qui  urbis  ^  jam  prope  quadringentesimum  annum 
vicia{e ,  ^pressffi  ab  hoste  iavisitato  inauditoque ,  adeo 
nihil  miseriti  sunt ,  ut  in  agrum  romanum  eo  t^mpore 
incursionea  facerent,  plenique  praodae  Yeios  etiam, 
prsesidiumque  et  spem  ^  ultimam  romam  nominis ,  in 
animo  habuerint  oppugnare.  Yidierant  eos  milites 
romani,  vagantes  per  agros  et  con^egatos  agmine» 
praedam  pras  se  agentes,  et  castra  cernebant  baud 
procul  Veiis  posita :  inde  primum  miseratiosui, deinde 
indignitas ,  atque  ex  ea  ira  aninaos  cepit  ^  EtrusdsHe 
etiamy  a  quihus  bellum  gaiUcum  in  se  ^i^ertisseni ,  lu» 
dibrio  esse  clades  suas?  Vix  temperavere  aniniis^  qnia 
ext^mpk)  impetum  facerent :  compressique  ^  ^  Gaedicio 
centuriooe^  quem  sdbimet  ipu  praefecerent,  rem  ia 
noctem  sustinuere :  tantum  par  Camilio  defuit  auctor. 
Ca^tera  eodem  ordine  eodjemque  fortunae  eventu  gesta : 
quin  etiam,  ducibus  tcaptivis ,  quicaBdi  nocturnje  su- 

aHo  Mmsm,  "kiim  {AiXtMjAiita  tit^^  «Jt>  qm»deMet;  Baver.  Otmferttdll, 

dicilur  Moiit.  Odys.  KX,  56;  VXIIf  ^  4«9  n*  7» 

343. — "  Adeo  nikilmii^riti  stmt ;  olii^  4.  Cmnpmsia  Gasditiio^  rcptmsi, 

misiirti.  Verba  rant  SeiVii  ird  Virg.  lib»  pvohibtci ,  coerciti;  vide*  Bnbenli.  -«A 

I,  Mn,  tren.  ^97.  *<Vitmisfirw  9tmiae-  XXVI,  ro  extr.,  el  fieHeeti  okv.  CS». 

re6r  utitfm  •ignSfi^nt ;  ecd  misetor  ac-  Ci^dieius  forte  idem^  'wim  wqp.  c.  3ft , 

cusativum  regit :  nec  mheraUu  dntM-  ncntio  fiictc.  -^Jhm  in  ftoceem  sHsii' 

mn  €st,  M^enttft  ^ettitiVttMi :  ^iserere  mum >  diituiem ;  t idc<ad  II ,  '44,  n.  ^6. 


^imi  n&n  digHAfitmtie  :  et^it))nw      ^  SmUMe  ikoouc  -et  Kdificit  ^l  uctra 
«icipium  mitsriem;  «  i|MMs  ettam  Lhdus      Urlwm  juita  Viberis  ti^cm ,  ad  povtmii 


llb.  KXVli ,  e.  33 ,  deos  immortaieS',  Tiigemittam  (y^  XXIY,  47yet  Froatia. 

mixtritoe  nffmims  romani,  -Ad  qcMtti  «de  Mpf«dtict.y^,  te\  ]itfdpe  Bxmiam, 

loo«m  ▼idendoB  est  J.  F.  Gronov.  ^i  4«fc  Oiftiamtiit  TII,  17  et  19.  'Gonf. 

alia  ex  Livfo  cxempla  iatida^;  quo-  1,33  extr.  «t  Adleri  Besdureib.  d.  St. 

ttm ,  nt  tft  opiimovtmk  codicam  ^d»,  JUmi.  p.  3^9;  PliMArGkttslii  Komnlo, 

liio  ctiain  miseriH  vecepimus .  En.  5».  33 ;  DioQysiiis  II ,  ipag.  ««4  «t  fil , 

3 .  P^eiosetiimp^ietidiumfue  et  sp0n.  pag.  «4 1 ;  ▲uvcltas  ¥ict«t  de  Vivm  Jtia- 

T^  gne  dd.  fbrfe :  vel^plioatv  pro  id  tliUMtt  ^  ^p.  S. 


A«  C.  St^. 

u.  c.  ses. 


ail 


LIB.  V.  CAP.  XLV.  XLVL 

perfuerant,  ad  aliam  manum  Tuscorum  ad  Salinas 
profecti,  nocte  insequenti  ex  improviso  majorem  cse- 
dem  edidere,  duplicique  victoria  ovantesVeios  redeunt. 
XLVI.  Romae  interim  plerumque  obsidio  segnis,  et 
utrimqne  silentium  esse ,  ad  id  tantum  intentis  Gallis , 
ne  qitis  hostium  evadere  inter  stationes  posset :  quum 
repente  juvenis  romanus  admiratione  in  se  cives 
hostesque  convertit.  Sacrificium  erat  statum '  in  Qui- 
rinali  colle  genti  Fabiae  :  ad  id  faciendum  C.  Fabius 
Dorso,  gabino  cinctu^,  sacra  manibus  gerens,  quum 
de  Capitolio  descendisset,  per  medias  hostium  statio- 
nes  egressus,  nifail  ad  vocem  cujusquam  terroremve 
motus ',  in  Quirinalem  coUem  pervenit :  ibique  om- 
nibus  s<^enniter  peractis,  eadem  revertens  similiter 
eonstanti  vultu  graduque ,  satis  sperans  propitios  esse 
Deos,  quorum  cultum  ne  mortis  quidem  metu  prohi- 
bitus  desernisset ,  in  Capitolium  ad  suos  rediit ,  seu 
attonitis  Gallis  miraculo  audaciae ,  seu  religione  etiam 
motis,  cujus  haudquaquam  negligens  est  gens.  Veiis 
inteiim  non  animi  tantum  in  die^,  sed  etiam  vires, 
crescebant;  nec  Romanis  solum  eo  convenientibus  ex 
agris ,  qui  a  praelio  adverso  ^,  aut  clade  captae  urbis 


Cap.  XLVL  X.  Saerificiitm  erat  sta- 
fu9t,  oerto  tempore  fiieiendimi  (conf. 
ad  ni,  i5,  n.  a),  in  Quiri/taii  coUe 
genti  FaiuB :  Tide  ad  IV,  a ,  n.  6 ;  et 
adMcpi.  conf*  Tlov*  I,  i3,  i6;  Valer. 
Max.  I,  I,  XX ;  Appkn.  GalL  Exc.  6; 
tt  Dio  CMsins  1. 1 ,  p.  li?  «d.  BLeim. 

1.  Gabino  dactu,  al.  gakino  ritu, 
▼d  ritu  graseo  cinctus,  nt  apud  Valer. 
Mazim.  I,  I,  xx.ConfiBrVm,9;X, 
7,  «t  Virg.  JEneid.VII,  6x9 ,  ulni  bene 
nonet  Servins ,  togam  sic  in  tergum 
fidsse  r^eetam,  ut  ima  ejus  lacinia  a 
tergo  revocata  kominem  cingeret,  si- 
"wlque  ct^ut  tegeret  et  ambirat,  Giii- 


ctum  h«ec,  trandlata  a  Gabiis  et  in  i«- 
ligionibus  maxime  sacriaque  seryata  , 
passim  in  vett.  monimentis  et  inprira. 
nununis  deprehenditur.  Conf.  Ferrar. 
de  Re  vest.  I,  i4;  Noris.  ad  Cenot. 
Pis.  dissert.  III ,  cap.  7 ;  Schweigh.  ad 
Appiani  Pun.  48,  et  inpr.  fFinkebnanns 
Gesek.  d.  Kunst.  d,  Alurth.  1. 1,  pag. 
44 1 . — Sacra  manibus gerens ,  h.  e.  rcs 
ad  sacrificium  parandum  necessarias. 

3.  NHul  ad  vocem . . .  motus ,  vide 
ad  I,  7,  n.  7;  terroremque,  minas, 
nt  2  Petr.  3,  x5;  fo6oc,  Bauerus. 
•^Eadem  via. 

4.  Qui  a  prtelio  adversp ,  etc.  vide 

14. 


^ll 


U.  G.  36S. 


T.   LIVII 

palali  fuerant,  sed  etiam  ex  Latio  voluntariis  confluen- 
tibus ,  ut  in  parte  praedae  essent  :  maturum  jam  vide- 
batur ,  repeti  patriam  eripique  ex  hostium  manibus : 
sed  corpori  valido  caput  deerat.  Locus  ipse  admone- 
bat  Camilli  ^,  et  magna  pars  militum  erat ,  qui  ductu 
auspicioque  ejus  res  prospere  gesserant;  et  Csedicius 
negare,  se  commissiirum ,  cur  sibi ,  aut  deorum ,  aut  ho- 
minum  quisquam  imperium  finiret  potius ,  quam  ipse 
memor  ordinis  sui  posceret  imperatorem.  Consensu 
omnium  placuit,  ab  Ardea  Camillum  acciri;  sed  antea 
consulto  senatu ,  qui  Romae  esset :  adeo  regebat  omnia 
pudor^,  discriminaque  rerum  prope  perditis  rebus 
servabant.  Ingenti  periculo  transeundum  per  hostium 
custodias  erat  :  ad  eam  rem  Pontius  Cominius  ^,  im- 
piger  juvenis,  operam  pollicitus,  incubans  cortici,  se- 
cundo  Tiberi  ad  Urbem  defertur :  inde,  qua  proximum 
fuit  a  ripa ,  per  praer uptum ,  eoque  neglectum  hostium 
custodiae ,  saxum  in  Capitolium  evadit ;  et ,  ad  magi- 


ad  I ,  I ,  n.  5.  —  Ue  in  parte  preedce 
essent,  vide  ad  V,  21,11.  4' 

5.  Locus  ipse  admpnebat  CamiUi, 
scil.Veii,  ab  eo  capti.  —  Et  Ccedicius 
(de  quo  vide  c.  45  extr. )  negare,  se 
commissurum,  cur,  ut  (  cf.  XXXIV, 
3i  extr.) ,  sibi,  etc.  K.  e.  disdt ,  se  non 
eam  in  se  admissarum  esse  culpam ,  nt 
vel  deorum,  velhominum  jussn  prios 
deponeret  imperium,  quam  ipse  me- 
mor  ordinis  sui  (nam  plebeius  homo 
erat  et  centurio,  cui  non  licebat  snm- 
mum  sibi  imperium  deposcere)  jnberet 
optaretque ,  ut  imperator  crearetur. — 
Ordo  hicprostatu,  conditione,  digni- 
tate.  Vide  infra ,  lib.  XLII ,  c.  33 ,  34; 
et  Cic.  in  Verr.  lib.  11,  cap.  6  ;  Curt. 
Hb.VI,  cap.  II.  Ed. 

6.  Adeo  regehat  omnia  pudor,  te- 
verentia  senatus,  legnm  et  instituto- 
nim  patriae ;  discriminaque  rerum .... 


servahant  adhuc  Romani :  nisi  legend. 
servahantur,  Conf.  ad  III,  ao,  n.  6;  et 
V>  40 ,  n.  6. 

7.  Pontius  Cominius,  nt  apud  Plut, 
Camill.  p.  141;  Zonar.VII,  a3;  Diod. 
XIV,  p.  455;  Gell.  XVII,  a  ,  al.  Co- 
minus,  vlX  et  vulgo  ap.  Frontin.  Stnt. 
III,  1 3, 1,  qui  rera  paulo  aliter  narrat. 
raicc  novTioc  dicitur  Plutarch.  Opp. 
t.  II,  p.  3a4.  £.  et  perperam  Ciedicius 
Appian.  Gall.  Exc.  IV  et  V.  Sed  unde 
duo  gentium  nomina  uni  fiierunt  fao- 
miniP  —  QUa  proximum  ftut  a  ripa : 
non  laboro ;  sed  inducere  malim  ti 
a ,  ut  sit :  qna  parte  ripae  proximain 
erat  descendere;  Bauer. — ^Hsesuntco- 
dicum  nostrorum  varietates :  Sorbonl- 
cus  habet  Pontius  quo  minus  impiger; 
viri  nomen  in  Regio  erasum  est ;  anibo 
mox  in  voc.  custodia  pro  custoditi 
consentiunt.  Ed; 


tcAll:     LIB.  V.  CAP.  XLVI.  XLVII.  ai3 

stratus  ductus,  mandata  exercitus  edit.  Accepto  inde 
senatus  decreto ,  ut  et  ^  comitiis  curiatis  revocatus  de 
exsilio  j  jussu  populi  Camillus  dictator  extemplo  dice- 
retur,  militesque  haberent  imperatorem,  quem  vel- 
lent,  eadem  degressus^nuntiusVeios  contendit:  missi- 
que  Ardeam  legati  ad Camillum, Veios  eum  perduxere; 
seu  (quod  magis  credere  libet,  non  prius  profectum 
ab  Ardea ,  quam  comperit  legem  latam ;  quod  nec  in- 
jussu  populi  mutari  finibus  ^^  posset ,  nec ,  nisi  dictator 
dictus,  auspicia  in  exercitu  habere)  lex  curiata  lata 
est ,  dictatorque  absens  dictus. 

XLVn.  Dum  haec  Veiis  agebantur,  interim  arxRomae 
Capitoliumque '  in  ingenti  periculo  fuit :  namque  Galli , 
seu  vestigio  notato  humano,  qua  nuntius  aVeiis  per- 
venerat  ^,  seu  sua  sponte  animadverso  ad  ^  Carmentis 


8.  Ut  et  (  qnod  et  forte  delendmn  ) 
comtiis  curiatis . . .  CamiUus  dieta^r 
diceretur:  nam  in  his  comitiis  semper 
ad  populum  ferebatnr  lex  de  imperio 
niilitari  magistratibus  dando,  vel  de 
potestate  rei  militaris  administrandse. 
Gonf.  cap.  extr.  et  Sa  fin.VI,  41;  IX., 
38;  XXIII,  14,  n.  3;adXXVI,a, 
n*  a;  Cic.  de  Leg.  agrar.  II,  ro-iar. 

9.  Eadem  via  degressus;  eonf^  Gdl. 
XVn,  a  extr.  —  Comperit,  teg..  eom- 
pereritdh  orationem  obliquam ;  Bauer. 

10.  Mutarifutibus,  ut  mutari  loco, 
in  alinm  locum  transferri,  eum  rnntare 
(wnfer  Gronov.  Obs».  lO,  i);  b.  1. 
loeiun  exsilii  mntare ,  seu  inde  redire. 
^  NoB  satis  per^ieuus  est  hnjas  pe- 
nodi  sensus,  qnem  plane  non  se  asse- 
qui  pcofitetur  Dukems ,  nee  quisqnam 
«xplicuit. — Auspicia  ha^ere,  jos  au- 
spicia  eapiendi ,  adeoque  summnm  im- 
perium.  .Nam-  dux  et  imperator,  gaU. 
^Ae^*  seu  gdn4ral  en  chef,  proprie  di- 
<3itaris,  qni  ductu  et  auspieio  suo  res 
gfrit  (unde  Livius  X ,  7,  n.  9,  voeem 


duces  ipse  ita  accuratius  definit) ;  le*- 
gati  vero  vel  tribuni  et  magistri  equi- 
tum  sub  ductu  et  auspicio  consulum 
dictatommque  res  gerere  dicuntur. 
Nonnunquam  tamen  et  hi  imperatores 
appeUantur,  iisque  ductus  et  auspicium 
tribumitur  (v.  ad  VIII ,  3 1 ,  n.  i ;  VIII , 
33,  n.  8}et  XXVIII,  38  pr.)  :  impe- 
ratorum  vero  tempore  iis  solis  auspi- 
cia,  et  legatis  vel  ducibns  eorum,  sub 
Caesarum  auspiciis  res  gerentibus,  du- 
ctus.  Conf.  XXVIII  y  i a,  n.  7 ;  ad  Tac. 
Ann.  II ,  1 8 ,  n.^  2 ;  XIII ,  6 ,  n.  2  ;  et 
Suet.  Aug.  31  pr.  Cseterum  auspiciis 
etiam  popuH  romani  res  acta  dicitur 
XXX,  14*  B.  &;  quoniam  populus  ro- 
manos  dat  auspioia  vel  summum  im» 
perium  lege  curiata.  , 

Cjlp.  XLVII.  I..  Arx  Romte  Capito- 
Humque,  vide  ad  I,  55 ^  n.  6. 

2.  Qua  (parte,  seu  via)  nuntius  a 
FeHs  pervenerat,  vide  cap^  46.  Confer 
Diodor.  L  XIV,  p.  455. 

3^.  Animadverso  ad  Carmentis,  seit 
CarmentsBy  acilicet  aedem  (vide  ad  I, 


U.  C.  365. 


ai4  T.   LIVII 

saxo  ascensu  aequo,  nocte  sublustri,  quum  primoiu' 
ermem,  qui  tentaret  viam,  pnemisisftent ,  tradentes 
inde  arma ,  ubi  quid  iniqui  esset  ^  altiemi  innisiy  sub- 
levantesque  in  vicem  et  trahentes  alii  alios^  [Mrout 
postularet  locus;  tanto  silentio  in  summum  evasere, 
ut  non  custodes  solum  fallerent ,  sed  ne  canes  quideniy 
soUicitum  animal  ad  noctumos  strepitus  \  excilareAt 
Anseres  non  fefeliere  j  quibus  sacris  Junoni  in  summa 
inopia  cibi  tamen  abstinebatur  ^  :  qum  res  saluti  fuit. 
Namque  clangore  eoram  alarumque  crepitu  excitus 
M.  Manlius,  qui  triennio  ante  consul  fuerat,  vir  bello 
egregius ,  armis  arreptis,  simul  ad  arma  caeteroa  ciens, 


7,  n.  8  ;  et  1 ,  33,  n.  6)  saxo  (confer 
cap.  46  extr.)  cBquo,  facili ,  commodo, 
ascensu  /  nut  aseensu  ett  supinmB ,  vel 
s€uco  delendmn;  stixa  et  saxos  et  sajco 
MSS :  saxum  edd.  antt.  scil.  cui  impo- 
sitnm  Gatmentis  fanmn ;  Bauev,  &ixi 
(h.  e.  montis)  et  saxorum  (qnod  rece- 
pit  Drak.)  conj.  Gron<^v.  Idemmonet, 
fenum,  vel  arara  Carmimtu»  aut  Car^ 
■Mnt«  snb  Capitolio ,  ydl  in  imo  Tai> 
peii  montia  Dionysio  I ,  p.  »5,  et  aliit 
memorari,  at  neaumsajaim  Carmentii. 
Dukeri  nota  est  :  «  Non  video,  qao- 
modo  ascenans,  qualem  mox  descrihit 
LiTius,  aequut  diei  possit,  nisi  forte 
ita ,  ut  Galli  Tiderint  quidem  diffidlem 
Ibre  ascensum,  sedtamenaperaverint, 
se  aliquam  illins  rationem  inYenturos 
esse.  Sed  forsan  leg.  asc&uu  tdiquo» » 
CKterum  Gallos  circa  cnniculum  ag- 
fpmssos  refert  Cic.  pro  Csecina ,  c  3o, 
et  Philipp.  III,  8 ;  noeu  subiustrif  qam 
tteUarum  luoe  paululum  illnatrabatur. 
—  Noster  Begius  a  prima  mama  sax0 
in  aseensum  igqmo;  Sorbonieos,  in 
ascetisu.  £]»» 

4.  Canes,  soOicitum  animaJadn^ 
etumos  strepittts,  h.  e«  eos  aoUicijbe  et 
facile  animadTertens ,  ▼«!  j^taus  in- 


quietum,  quod  facile  sollicitatur,  in» 
quietatur  et  excitatur  somno.  SoUicitwe 
canet,  eambuspesttgmeior  anser,  Ovid. 
Metam.  XI,  599.  Anser  solertiorem 
eustodiam  pnsbet  quam  canis  :  nam 
ehmgoreproditinsidiantem,  etc.C<da- 
melbi,ym,  i3. 

5.  Anseres  nonfejellere  Galli,  qm- 
hus  anserihus,  ^acm  Junoni,  qnanms 
in  summa  inopiaciki  erant,  tamen  abs' 
tinebatur ,  eto.  xfivsc  Ufot  irspi  tov 
vsov  rnc  Hpo^  irptfovro  SepaircucvTfc 

TTIV  9S0'v.  ^9Sl  (ASV  OUV  TO  CmOV  C&So* 

pu^DTov  iaTi  xat  ^Ofo^ssc*  .tots  ^i> 
ffUVTovou  ircft  TOU(  Iv^ov  dSonfK  oiiri» 
ftac ,  d(4.sXovfks'v«>v  auT*»y ,  Xtirroc  h 
TtML  Xi|Ac*^  h  uiwo< ....  n«|Airs6ct  ^f 

^ijj^  VUV  Siri  (SVli(&9  TMV  T0'tS  OUfiffTtt* 

{naTov  i^  l^v}  %  x66)v  (siv  BVSeTOV- 
^(livoc^  X^  ^*  (^*^  «tfftv^^c  iiA 
eTpM|ftv€c  iroXuTcXou<  HCtl  fC^CSOU  Mr 
diifLSVK^  Phitarob.  Opp.  t.  U,  p.  3a5. 
Quam  ob  causam  cibaria  suuerum  CeU' 
sores  in  pranis  locant,  Plin.  X,  aa* 
seu  a6.  Conf,  Cioer.  pro  Rotc.  latr. 
C^  ao,  ct  Diodor,  Ub.  XIV,  p.  4ii*-*- 
CUsngore  eorum  aiarumqme  crepitu  ssa^ 
eitus;  maU  Palat.  tec.  alarumqueitr»' 
piiu.  Caeterura  clangor  eet  ^uammTic 


k,  C.  387. 
U.  C.  365. 


LIBER  V.  CAP.  XLVII.  al5 

vadit;  ct,  duni  caeteri  trepicbnt,  Gallum,  qui  jam  in 
sumino  comtiterat,  umbone  ictum  deturKat^  t  cujus 
easus  prolapsi  quum  proximos  stemeret ,  trepidante^ 
alios,  armisque  <omis8»  ^xa ,  quibus  adhasrtbant,  ma^ 
nibus  amplexos ,  trucidat ;  jamqoe  et  alii  congregati 
telis  missUibusqoe  sa^is  proturbare  hoates ,  ruinaque 
tola  prolapsa  acies  in  prseceps  deferri.  Sedato  deinde 
tamultu,  rehqoum  noctis  (quantum  in  turbatis  men* 
tibuB  poterat,  quum  prsBteritum  quoque  pqriculum 
soliicitaret )  quieti  datum  est.  Luoe  orta^  vocatis  clas-» 
sioo  adconcilium  miiitibus  ad  tribuiios ,  quum  et  recte 
et  perperaim  fecto  pretium'  deberetur;  Manlius  pri«- 
mum  ob  virtutem  laudatus  doniatusque,  non  ab  tri« 
bttois  solum  miUtum,  sed  consensu  etiam  militari;  cui 
universi  selibras  forris  et  quartarios  vini'  ad  «des  ejus, 
quse  in  arce  ^rant,  contulerunt::  rem  diotu  parvam; 
cfiBterum  inopia  fecerat  eam  argumentum  ingens  cari» 
tatis ,  qutim ,  se  quisque  vietu  suo  fraudans ,  detFa" 
ctum  corpori  atque  psibus  pecessariii  ad  honorem 
unius  viri  conferret.  Tum  vigiles  ejus  loci ,  qua  fefi^* 
lerat  ascendens  hostis,  citati :  et  quum  in  omnes  more 
militari  se  animadversunim  Q.^SuIpioius  tribunusmi-r 
litum  pronuntiasset ;  consentiente  clamore  militunit 


ayiom  Tox.  Claadian.  avium  clan^re 
repertus.  Diodor.  lib-  XIV,  yifitt^ .  . . 
»p«)Y^v  inoipuv*  AnreliiMVict.  inVir. 
illust.  cap.  a4,  clangore  anserif  ejpm 
eituf;  Flor.  lib.  I,  c.  i3;  Colam.  Hb. 
VIII ,  c.  x3.  Proprie  tamen  aqpilarnm 
soniim  clangvrem  dlci  innnit  aactor 
Kicg.  de  Philomela,  V.  37,  Dum  ctan- 
guntaquHce,  vultur pulpare prohatur ; 
Mt  crocitat  corvfis,  graculus  atfrigu- 
lat.  Ed. 

0.  Gallum,  quijam  in  summo  colle, 
in  cacamine  montis,  seu  rupis,  co/i- 
3titerat,  umbone  ictum  deturbat,  vide 


ad  IV,  19,  n.  4>  Mapiw)  quotjue  iUi 
amput^sse  tradit  Diodor.  lili.  XJV,  p. 
456. 1)pos  ab  eo  protnrbato»,  ^lterom 
umbone,  a|teram  gladio,  Plutarch.  in 
Caipillo,  p^  143*  —  j4rmis  omissis,  y. 
ad  c.  4^»  9«  4*  —  Ruinaque  tota  pro- 
lapsa  acies  in  prasceps  deferri,  vid^  ad 
rV,  33,  n.  5,  —  Ciasfico  ai^o ,  soni^ 
tublP^  seu  buccinae. 

7.  SeUbras  (semilibr^s,  dimidias  H- 
bras^  farris  et  quartarios  vini  (quap- 
tam  sextairii  partemj ,  vide  ad  IV,  1 5^, 
n.  6. — -Se  quisque  victu  suofraudans^ 
conf.  II,  lo  extr. 


ar6  T.   LIVII  tV^. 

in  unum  vigilem  conjicientium  culpam ,  deterritus ,  a 
cseteris  abstinuit :  reum  haud  dubium  ejus  noxse ,  ap» 
probantibus  cunctis ,  de  saxo  d<^ecit.  Inde  intentiores 
utrimque  custodiae  esse;  et  apud  Gallos,  cpiia  vuJga- 
tum  erat,  inter  Veios  Romamque  nuntios  commeare; 
et  apud  Romanos,  ab  nocturni  perieuli  memoria^. 

XLYIII.  Sed  ante  omnia  obsidionis  bellicjue  inala 
fames  utrimque '  exercitum  urgebat :  Gallos  pestilentia 
etiam ,  quum  loco  jacente  inter  tumulos  castra  haben- 
tes,  tum  ab  incendiis  torrido  et  vaporis  pleno,  cine- 
remque,  non  pulverem  modo,  ferente,  quum  quid 
venti  motum  esset  :  quorum  intolerantissima  gens 
humorique  ac  frigori  assueta ,  quum ,  aestu  et  angore 
vexata^,  vulgatis  velut  in  pecua  mo^bis  moreretur, 
jam  pi^itia  singulos  sepeliendi  ppomiscue  acervs^os 
cumulos  hominum  urebant :  bustorumque  inde  galli- 
corum  ^  nomine  insignem  locum  fecere.  Inducia&  de- 
inde  cum  Romanis  factae ,  et  colloquia  permissu  im- 
peratorum  habito  :  in.quibus  quum.identidem  Galli 
famem  objicerent,  eaque  necessitate  ad  deditionem 
vocarent^  dicitur  avertendaeJejus  opinionis  causa  mul- 
tis  locis  panis  de  Ga^toho  jactatus  ^  esse  in  hostium 


S.  Ab  noctumi  periculi  memoria, 
vide  adl,  i,  n.  5. 

Cjlt.  XLVIII.  I.  Fames  utrimque, 
3  MSS  utrumque  probantibus  Dnkero 
(vel  ob  singul.  exercitum)  et  Bauero. 
—  Gallos pestilentia ,  conf.  ad  I,  3i, 
n.  4.  —  Inter  tumulos,  non  sepnlcra 
mortuorum  (nam  insepulta  jacuisse 
cadayera  Livius  moz  innuit),  sed  col- 
les,  in  quibus  Roma  urbs  sita  erat; 
Drak.  —  Cineremque  ferente ,  scilicet 
in  snbUme. — Humorique  acfrigori  as- 
sueta :  to  que,  vel  redundat ,  vel  posi- 
tum  pro  quippe;  est  enim  causa ,  cor  sit 
gens  intolerantissima  calorum;  Bauer. 


a.  Angore  vexata  ob  nimium  aexii 
aestum  et  vaporem ,  quibus  fere  sufib- 
cabantur.  —  Pigritia,  ob  pigritiam , 
singulos  sepeUendi,  quod,  eos  pigebat 
singulos  sepelire.  Conf.  I,  3i  med.  et 
VI,  4  pr. 

3.  Bustorum  GalUcorum,  cf.  XXJI, 
i4y  et  Varr.  Ling.  lat.  IV,  3a. 

4.  Panis  de  CapitoUo  jactatus ,  etc. 
confer  Ovid.  Fast.VI,  349-394.  La- 
ctant.  L I ,  Div.  Instit.  c.  ao ;  «  Eodem 
tempore  Jovi  quoque  Pistori  ^ra  posita 
est ,  quod  eos  in  quiete  monuisset  9  nt 
ex  omni  frumento,  quod  haberent, 
panem  faccrent ,  et  in  bostium  castra 


▲.  G.  387. 
U.  G.  365. 


LIBER  V.  CAP.  XLVIII.  217 

station^s.  Sed  jazn  neque  dissimulari ,  neque  ferri  ultra 
fames  poterat.  Itaque ,  dum  dictator  delectum  per  se 
Ardeae  habet,  magistrum  equitum  L.Yalerium  aYeiis 
abducere  exercitum  jubet,  parat  instruitque,  quibus 
haud  impar  adoriatur  hostes :  interim  Capitolinus  ex- 
ercitus,  stationibus  vigiliisque  fessus ,  superatis  tamen 
humanis  omnibus  malis,  quum  famem  unam  natura 
vind  non  sineret ,  diem  de  die  prospectans ,  ecquod 
auxilium  ab  dictatore  appareret ;  postremo  spe  quoque 
jam ,  non  solum  cibo ,  deficiente ,  et ,  quum  stationes 
procederent  ^ ,  prope  obruentibus  infirmum  corpus 
armis,  vel  dedi,  vel  redimi  se,  quacumque  pactione 
possent,  jussit;  jactantibus  nati  obscure  GalUs,  haud 
magna  mercede  se  adduci  posse,  ut  obsidionem  re- 
linquant.  Tum  senatus  habitus ,  tribunisque  militum 
negotium  datum,  ut  paciscerentur.  Inde  inter  Q.  Sul- 
picium  tribunum  miUtum,  et  Brennum  regulum  Gal- 
lorum  coUoquio  transacta  res  .est ,  et  mille  pondo  auri 


jactarent ;  eoque  facto  soluta  est  obsi- 
dio,  desperantibtta  GaUis,  inopia  sob- 
igi  posae  Romanos.  »  £i>.  —  Parat 
instruitque  omnibus  rebus,  inpr.  armis, 
copias ,  seu  milites ,  quibus  haud  im- 
pWy  etc.  —  Mox  superatis  tantum 
(quod  inMS  sec.Yoss.  legitur)-  non 
(h.e.propemodum)  humanis  omnibus 
malis  nou  male  «mend.  Drakenb.  Dura 
certe  est  bsec  verborum  constructio : 
quum  natura,  superatis  humanis  om- 
nihus  malis,  tamen  famem,  ctc. — 
Nostri  codd.  Tulgatam  servant.  Ed. 

5.  Quum  stationes  procederent ,  us- 
^c  et  usque  continuarentur,  etsi  a 
paucis  et  fame  fessis ;  ut  cera ,  vel  sti- 
pcndia  procetlere  dicuntur  V,  7,  n.  5 
(XXV,  5;  XXVII,  n)  pro,  addi, 
<^nnunierari,continuari  cum  aliis,quae 
lecissent  aut  facturi  essent ,  stipendiis, 
computari  iis  baec  exu-aordinaua  sti- 


pendia  et  Talere  ad  implenda  justa  sti- 
pendia,  quae  juniores  ex  instituto  de^ 
berent,  perinde  ac  si  delectu  conacri- 
pti  aestiva  integra  in  castris  egissent; 
Gron.  Quum  stationes  procederent  m 
locum  assignatum ,  vel  milites  statio- 
narii  ( qui  omnia  sua  arma  ge&tabant , 
et  ita  conspicuam  reddebant  corporum 
infirmitatem )  ad  excubias  agendas 
{wenn  die  Wache  aufzog),  Drakenb. 
et  Doer,  quum  stationes  prgcederent  ^ 
quum  progrederentur  milites  fame  af- 
fecti,  procedentes  cum  armis,  vix  ince- 
dentes ,  vix  arma  tenentes :  ut  in  pom- 
ipii  procedere  et  conspicibndi ,  et  vere 
tarditatis  ac  lentitudinis  affert  notio* 
nem,  quae  buc  egregie  convenit ;  Bauer. 
(Confer  ad  Juvenal.  I,  89 ;  et  ad  Sil. 
YI,  444«)  Quum  in  stationes  procede- 
rent  conj.  Sigon. — Q.  Sulpicium  :  Ap . 
Claudium ,  si  Pesto  fides. 


ai8  T.  LIVIl  tl^. 

pretium  populi  gentibus  mox  imperaturi  fectum.  Rei, 
foedissimfie  per  se ,  adjecta  indignitas  est  :  pondera  ab 
Galtis  allata  iniqua,  et,  tribuno  recusante,  additus  ab 
insolente  Callo  ponderi  gladius;  auditaque  intoieranda 
Romanis  vox,  f^ee  victis  esse^. 

XLIX.  Sed  diique  et  homines  prohibuere  redemptos 
vivere  Romanos :  nam  forte  quadam ,  priusquam  in- 
fanda  merces  perficeretur^  per  altercationem  non- 
dum  omni  aui^o  appenso ,  dictator  intervenit ;  aufer-* 
rique  aurum  de  medio ,  et  Gallos  submoveri  jubet. 
Quum  illi  renitentes  pactos  dicerent  sese ,  negat  eam 
pactionem  ratam  esse ,  quae ,  postquam  ipse  dictator 
creatus  esset,  injussu  suo  ab  infertoris  juris  magi- 
stratu  facta  esset ;  denuntiatque  Gallis ,  ut  se  ad  pra- 
lium  expediant  :  suos  in  acervum  conjicere  sarcinaSy 
et  arma  aptare ,  ferroque ,  non  auro ,  recuperare  pft' 
triam  jubet,  in  conspectu  babentes  fana  deum,  et  coq- 
juges ,  et  liberos ,  et  solum  patriae  deforme  belti  malis, 
et  omnia,  quae  defendi,  repetique,  et  ulcisci  fas  sit.  In- 
struit  deinde  aciem,  ut  loci  natura  patiebatur,  ia  se*- 
mirutae  solo  urbis  *  et  natura  insequali ;  et  omnia ,  qufle 


6.  Vas  victis  esse :  rh  esse  delendnm , 
jndice  etiam  Banefo  ,  et  forte  ex  nlti- 
mis  literis  tou  victis  primisqne  tou 
sed  ortum.  Nam  'Vie ,  o&at ,  est  excla- 
matio ,  yel  dolendfs  et  commiseranti^ , 
▼el ,  nt  h.  1. ,  comminantis  insolenfius- 
que  deridentis ;  et  in  ejusdem  rel  nar- 
ratione  simpl.  vo!  victis  dixere  Flor.  I , 
x3,  et  Fest.  5,  ve  victis,  Conf.  Plaut. 
Psend.  V,  1 ,  19;  et  Plutarch.  Camill. 
pag.  143. — Vide  dedicat.  nostram,  in 
Vol.  I  Caesaris,  p.  8.  Eo. 

Ci.p.  XLIX.  I.  Inftmda  merces  per- 
ficeretur,  unirersa  confici  et  redigi 
posset.  (Tota  penderetur :  Immo  ne- 
gotium  et  controversia  ejus  finiretur; 
Bi^uer.^  Caeterum  ita  quoque  rem  nar- 


rant  Plin.  XlCXin,  i,  seu  5;  Piat. 
Sn  Camillo,  pag.  r43  seq.  et  Polyain. 
VIII  ,7,9;  sed  anmm  a  GaHis  aspo^ 
tatum  esse  diserte  tradnnt  Polyl).  I^ 
lO;  11,  aa;  Sneton.Tib.  III;  Jusdn. 
XXVII ,  2 ;  XXXVm ,  4 ;  ct  ipsc  Lir. 
X,  16;  a  quibus  tamen  tantnm  non 
omnibus  hostes  potius  B.omanonim 
jactantes  indnci  et  pro  soa  causa  lo- 
quentes ,  jam  alii  observarunt.  Confer 
Mim,  de  VAcad.  des  Inscript,  t.  XV, 
p.  I  sq.  unde  intelligitur,  hsec  et  alia 
parum  probabiliter  a  Livio  memorari. 
2.  Semirutce  soto  urbis  j^ro  semiruto , 
vlde  ad  I,  i,  n.  6.  Etsi  urbs  magis 
diruta  erat  quam  solum  ipsnm,  tamen 
et  hoc  ruerant  Galli  sepeliendo ,  ma- 


^;^  IJi;       LIBER  V.  CAP.  XLIX.  L.  «9 

arte  belii  seeuiKda  suis  riigi  pnepararive  poterant,  pro- 
vidit.  Galli,  nova  re  trepidi,  arnia  capiunt,  iraque 
magis,  quam  consilio,  in  Romanos  incwruDt.  Jam 
yerterat  fortuna^ ;  jam  deorum  opes'humanaque  con- 
silia  rem  romanam  adjuvabsmt :  igitur  primo  concursu 
haud  majore  momento  fiisi^  Galli  sunt,  quam  ad  Al- 
liam  vicerant.  Justiore  altero  deinde  pra^lio  ad  octa- 
vum  lapidem  Gabina  via ,  quo  se  ex  f uga  contulerant  ^ 
ejusdem  ductu  auspicioque  Camilli  vincuntur.  Ibi  cas- 
des  omnia  obtinuit  :  castra  captuntur ,  et  ne  nuntius 
quidem  cladis  relictus.  Dictator ,  recnperata  ex  hosti- 
buspatria,  triumphans  inUrbem  redit :  interque  jocos 
militares,  quos  inconditosjadunt^,  Homulus  ac  parens 
patnae  conditorque  alter  Urbis  haud  vanis  laudibus 
appellatur.  Servatam  deinde  bello  patriam  itenim  in 
pace  haud  dubie  servavit,  quum  prohibuit  migrari 
Veios,  et  tribunis  rem  intentius  agentibus  post  in- 
censam  urbem ,  et  per  se  inclinata  magis  plebe  ad  id 
consilium :  eaque  causa  fiiit  non  abdicandae  post  trium- 
phum  dictaturae ,  senatu  obsecrante ,  ne  rempubiicam 
in  incerto  relinqueret  statu. 

L.  Omnium  primum,  ut  erat  diligentissimus  reli- 
gionum  cultor,  quae  ad  deos  immortales  pertinebant, 


niendo;BaueT. — Omnia,  qute  seetm- 
^i  connodBy  opportuBa,  suis  eligi, 
«tc.  Mox  providit  inter  verba  temporU 
pvieiMiM,  poiitiim :  imde  providet  eonj. 
Btuer. 

3.  Jam  'verteratfortuna ,  ▼id.  ad  II , 
h  »•  2. 

^•H€Uidmajoremomentofiisi,  «iMm 
^ifficiliuft,  non  tardiiM,  aeque  faoili  in- 
etinatione  et  c^eri ,  non  minns  et  faeUe 
et  celeriter.  MomeHtum  hic  est  inclS* 
n*tio,  caoaa  eTentua,  ▼ictoriam  jn  al* 
^^i^Btnn  panem  inclinantift;  ut  vioii 
^mento  perleyi ,  inclinatione ,  subita 


coramutatione  fortunaB,  non  magno 
conatn,  XXI,  43,  n.  7 ;  etmommU0 
perUvi  ludifican,  fuof  mole  ingend 
agerent  XXTV,  34«  n.  a ;  qne  concin- 
na  eet  antithfsiB  moUs  et  miomenti,  ne^ 
aptias  quidquam  hoe  ▼oeabulo  ad  iMe> 
ehamea  opera;  »  Bauer.  Confer  ad  I, 

47»  n-  7- 

5.  Jocos  miUtares  (▼id.  ad  III ,  «§, 

n.  a ),  quos  tneendUos  jaeiunt ,  sciKc. 

milites,  quod  latet  in  voc.  militewes. 

Confer  ad  VIII,  8,  n.  11;  IX,  i,n.  9; 

XXVI,  aa,  n.  3;  XXXIV,  3,  n.  i; 

et  XXXIV,  56,  n.  5. 


^^0  T.  Livii  tl:Z 

retulit;  et  senatusconsultum  facit ,  Fana  omma,  quod 
ea  hostis  possedissety  restituerentur ,  terminarentury 
expiarenturque  %  expiatioque  eorum  in  Uhrisperduumr 
viros  quaereretur  :  cum  Casretibus  hospitium  pubUce 
fieret  ^,  quod  sacra  populi  romani  ac  sacerdotes  recc' 
pissent,  beneficioque  ejus popuUnon  intermissus  honos 
deum  immortaUum  esset:  ludiCapitoUni^fiereat,  quod 
Jupiter  optimus  maximus  suam  sedem  atque  arcem 
popuU  romani  in  re  trepida  tutatus  esset :  coilegium' 
que  ad  eam  rem  M.  Furius  dictator  constitueret.ex  iiSy 
quiin  CapitoUo  atque  arce  habitarent.  Expiandseetiam 
vocis  nocturnae  ^,  quae  nuntia  cladis  ante  bellum  gal- 
licum  audita  neglectaque  esset ,  mentio  illata,  jussum- 
que  templum  in  Nova  via  Aio  Locutio^  fieri.  Aurum, 
quod  Gallis  ereptum  erat ,  quodque  ex  aliis  templis 


Caf.  L.  I.  RetulU  ad  senatum,  et 
senatusconsultum  facit  (forte  fecit, 
({aod  habet  cod.  noster  Sorbon.  £d.), 
vxfana  omnia  restituerentur,  ^nmna- 
rentur  expiarenturque ,  etc.  vide  ad  I, 
55,  n.  3;  et  VII ,  i6,  n.  5. — Expia- 
tioque  eorum  in  libris  Sibyllinis  per 
duumviros  qucereretur,  y,  ad  III,  lo, 
n.  6.  ^Expiatio  est  modus,  ratio,  for- 
mula  ezpiandi;  significat  autem  pur- 
gationem,  novam  inaugurationem  ex 
incestatione  et  funestatione  hostili, 
▼elut  culpa  et  contaminatione,  et  tur- 
bato  ibi  cultu  attpie  interrupto.  Mox 
vero  expiandae  vocis  nootumas  per  hy- 
pallagen  dictum  pro,  cxpiandi  negle- 
€tus  vocia  (nam  non  vox  erat  expianda, 
sed  ejus  neglectus),  aut  expiare  est 
placare,  scilicet  deum,  quemcumque 
illum,  a  quo  missam  vocem  sprevis- 
sent  »;  Baner.  Conf.  ad  1,  ao,  n.  1 1. 

a.  Cum  Caaretibus  hospitium  publice 
fieret,  nomine  et  auctoritate  reip.  Cf. 
II,  4<  9  n*  i3.  lidem primi  fuere  mu- 
nicipes,  quibus  civita^rom.  data^  sed 


sine  sufiragio;  unde  in  Cceretes,  seo 
Ceeretum  tabulas  referri  dicebantur< 
qui  ignominis  causa  moti  tribn  privi' 
bantur  suffragii  jure;  Gell.  XVI,  i3. 

3.  Ludi  Capitoiini,  in  honorem  Jo- 
▼is  Gapitolini  agendi  a  eoUegio  Capito- 
linorum ,  qui  memoranmc  Cic.  ad  Q> 
Fr.  II ,  5. — Capitolini  erant  collegiuiD 
hominum  CapitolTum  et  arcem  inco- 
lendum,  quibus  peculiariter  conumBU 
fiierat  Capitolinos  ludos  cura  cele- 
brandi.  £d. 

4.  Expiando!  'vocis  nocUirsuB,.coat 
not.  I,  et  cap.  3a.. 

5.  Aip  Locutio  nomentemptomque 
datum,  scil.  ab  ignaris,  cujus  dei  vox 
fuisset :  moris  tamen  antiqui,  a  factis 
certis  nomen  addere  numini;  ut  Hagar 
Genes.  XVI ,  1 3 ,  deum  appellabat  vi- 
dentem  se  et  vivum ,  qui  ipsam  lespe* 
xissety  recreasset,  vitamquefilio  ipsique 
servasset ;  Bauer.  Deum  GelUus-XVI» 
17,  appellatu^mm,  Cicer.  de  Divinat. 
I,  45;  II,  33;  etfragm.  actorum  puU» 
apud  Dodwel.  in  Pr«l.  Gambd.  p.691* 


A.  C.  387.' 
U.  G.  365. 


321 


LIB.  V.  CAP.  L.  LL 

inter  trepidationem  in  Jovis  cellam  collatum,  quum, 
in  quse  referri  oporteret ,  conf usa  memoria  esset ,  sa- 
crum  omne  judicatum,  et  sub  Jovis  sella^  poni  ju&* 
sum.  Jam  ante  in  eo  religio  civitatis  apparuerat ,  quod , 
quum  in  publico  deesset  aurum,  ex  quo  summa 
pactae  mercedis  Gallis  coi^fieret ,  a  matronis  coUatum 
acceperant ,  ut  sacro  auro  abstineretur.  Matronis 
gratiae  actse,  honosque  additus ,  ut  earum,  sicut  viro- 
rum,  post  mortem  solennis  laudatio  esset.  lis  per- 
actis,  quap^  ad  deos  pertinebant,  qua^que  per  senatum 
agi  poterant ;  tum  demum ,  agitantibus  tribunis  plebem 
assiduis  concionibus,  ut,  relictis  ruinis,  in  urbem  pa- 
ratam  7  Veios  transmigrarent ,  in  concionem ,  universo 
senatu  prosequente ,  ascendit ,  atque  ita  verba  fecit  : 
LI.  cr  Adeo  mihi  acerbae'  sunt,  Quirites,  contentiones 
(<  cum  tribunis  plebis,  ut  nec  tristissimi  exsilii  solatium 
c(  aliud  habuerim ,  quoad  Ardeae  vixi ,  quam  quod  pro- 
«  cul  ab  his  certaminibus  eram  :  et  ob  eadem  haec , 
«  non ,  si  me  senatusconsulto  populique  jussu  revoca- 
«  retis ,  rediturus  unquam  fuerim.  Nec  nunc  me ,  ut 
«  redirem ,  mea  voluntas  mutata ,  sed  vestra  fortuna 


Aium  Loquentem,  Plut.  Camill.  p.  1 44  > 
9TQJ1Y1V  xai  xXiQ^ova. — In  Jovis  cellam, 
vide  ad  m,  19 ,  n.  1 1.  —  Cella  est  sa- 
crarium,  quod  gallice  dicimus  une 
chapelle.  Sella  est  sedes  in  qua  posita 
crat  statua.  Hoc  discrimen  scriptur» 
diligenter  observatum  est  in  scriptis 
nostris  et  in  Gronovii  editione;  in 
quibusdam  aliis ,  magno  sensus  dispen- 
dio ,  neglectum.  En.  — /«  quee  referri, 
scil.  templa. 

6.  Sub  Jovis  sella,  seu  soliO)  in  quo 
fimulacrum  Jovis  repositum  erat.  Cf. 
Plin.  XXXIII ,  X ,  seu  5. — Ex  quo  sumr 
^^pacue  mercedis  Gallis^  confieret,  v. 
Oudend.  ad  Suet.  Caes.  XX,etHeins. 
«d  VirgU.  JEneid.  IV,  116.  —  lis  per- 


actis,  aut  delendum  lis,  aut  legendum 
Ita;  Bauer. 

7.  In  urhemparatam  FieioSf  confer 
ad  cap.  24»  n.  4* 

Cap.  LI.  I.  Eamdem  rem  Camillus 
jam  dissuaserat  sup.  c.  3o ,  sed  brevi- 
ter,  nec  tanta  arte  ac  gravitate.  —  Et 
ob  eadem  hasc,  non,  si,  etc.recte  om- 
ues  MSS  et  edd.  antt.  ante  Froben.  In 
bac  et  caett.  ad  Crev.  perperam  legitur 
nisi:  nam  non  alio  modo  redire  potuit, 
et  utique  ita  rediit.  Baueri  nota  est : 
€c  Vix  babeo,  quod  contra  dicam,  nisi 
quod  paulo  audacior  ista  recusationis 
significatio  est.  Sed  Camillum  pro  au- 
ctoritate  loqui  aliquid,  baud  graviter 
ferre  poterant.  **  To  si  nervose  dictura 


aa2 


A.  e.  3&7. 
U.  G  365. 


T.  LIVII 

4(  perpultt  :  quippe,  ut  in  sua  sede  maneret  patria ,  id 
«  agd>atur;  non  ut  ego  utique  in  patria  ^Sftan.  £t  nunc 
M  quiescerem  ac  taoerem  libenter ,  nisi  fasec  quoque  pro 
«  patria  dtmicatio  esset;  cui  deesse,  quoad  vita  suppe- 
« tat,  aliis  turpe,  Camiilo  etiam  ndPas  est.  Quid  enim 
«  repetiimus^?  quid  obseas^  ex  hostium  manibus 
«  eripuimus,  si  recuperatam  ipsi  deserimus?  et  qutun, 
«  victoribus  Gallis ,  capta  tota  urbe ,  Capit(^um  tamen 
(c  atque  arcem  diique  et  homines  romani  tenuerint, 
«  liabitaverint ;  victoribus  Romanis,  recuperata  uibe, 
«  arx  quoque  et  Capitolium  deseretur?  et  plus  vasti- 
«  tatis  huic  urbi  secunda  nostra  fortuna  £u3iet,  quam 
«  adversa  fecit  ?  Equidem  ^,  si  nobis  cum  urbe  simul 
ii  positae  traditaeque  per  manus  religiones  nullae  essent, 
«  tamen  tam  evidens  numen  hac  tempestate  rebus  ad- 
ec  fiiit  romanis ,  ut  omnem  negligentiam  divtni  cuitus 
<K  exemptam  hominibus  putem.  Intueniini  enim  horum 
«  deinceps  annorom  ^  vel  seciuidas  res ,  vei  adversas : 
ff  invenietis  omnia  prospere  evenisse  sequentibus  deos, 
<K  adversa  spementibus  :  jam  omnium  primtun  veiens 
«  bellum  ( per  qttot  annos ,  quanto  labora  gestinn ! )  nou 
«  ante  cepit  finem,  quam  monitu  deonun  aqua  ex  lacu 
«  albano  emissa  est  ^.  Quid  haec  tandem  urbis  nostrae 
«  clades  nova  num  ante  exorta  est ,  quam  spreta  vox 


pro ,  ne  tum  quidem ,  yel  etiainsi ,  ut 
Tn,  lo  pr.  et  5a;  XXXVIII,  57,  «t 
al.  Cf.  ad  rV,  3,  n.  5;  XXXVI,  29, 
n.  I ;  XXXVII ,  5i ,  n.  3 ;  et  Cort.  ad 
Saflnst.  Jug.  cap.  85,  $  48.  —  Nostri 
codd.  pro  5t  me  dant  simul  et.  Ed.  — 
VHque,  yideadtl,  3o,  n.  i. 

2.  Quid,  cnr  (nt  rt  pro  ^\k  ri)» 
enim  repetiimus,  scilicet  patriam?  ut 
XXXI ,  39  pr.  XXXrV,  58,  n.  a ,  al. 

3 .  Equidem  profecto ,  vel  simpl.  epi- 
dem,  quod  passim  fere  abundat;  non 
ego  quidem :  nam  b.  1.  tertiae  person» 


juBgitar;  ▼.  Emeati  oIav.  Cic.  et  inpr. 
ScbeUeri  Lez.  Lat.  Minua  aaiiafaat 
Drakenborcb.  ad  V,  54;  VIU,  ao;  et 
XXXV,  5.  —  Cum  uHfe  simulposiue, 
«onditc,  coBititttt«,  institutKy  tr^- 
teequeper  manu*  reUgiones  :  Yide  ad  J » 
3,  n.  7. 

4.  Intuemim  horum  deineeps  anno- 
rum  (t.  ad  I,  ai,  n.  8),  vei  seciuuUs 
res,  etc.  Confer  VI,  4^ ;  et  Hor.  Od. 
m,  6,  5  sq.  ubi  ride  MitacberL 

5.  Aqua  ex  lacu  aibano  emissa,  v. 
cap.  i5  sq. — Spreta  9fox  ctelo  emissa 


u.cles;  LIB.  V.  CAP.  LI.  LII.  2a3 

«  cselo  emissade  adyeoJu  Gallorum  ?  quam  gentimn  jus 
«  ab  legatijs  nostiis  violatum  ?  quam  a  nobis,  quum  vin- 
(t  dicaii  deberet,  eadem  negligeotia  deorum  praeter- 
« missum  ?  Igitur  victi  captique  ac  redempti  tantum 
«  poenarum  diis  bomiaibusque  dedimus ,  ut  terrarum 
«orbi  documento  essemus^*  Adversae  deinde  res  ad- 
ff  moQuerunl:  religiotium  :  confugimus  in  Capitolium 
«  ad  deos^  ad  sedem  Jovis  optimi  maximi;  sacra  in 
a  ruina  r^eroixi  nostrarum  alia  terrae  celavimus ,  alia 
«  avecta  in  fiditimas  urbes  ^  amovimus  ab  hostium  ocu- 
« lis.  Deorrnn  cukum ,  deserti  ab  diis  hominibusque , 
« tamen  tion  intermisimus.  Reddidere  igitur  patriam, 
«  et  victoriam ,  €1:  antiquum  belli  decus  amissum  :  et 
« in  hostes ,  qui  caeci  ayaritia  in  pondere  auri  foedus 
K  ac  fidem  fefeUerunt,  verterunt  terrorem,  fugamque 
« et  csedem. 

LII.  «  Hfiec  •culti  ueglectique  ^  numini^  tanta  moni- 
«  menta  tn  rebus  humanis  cernentes^  ecquid  sentitis, 
«  Qairites,  quanium  vixdum  e  naufragiis  prioris  culpa; 
«  cladisque  eipe^ent^s  paremus  ne&s  ?  Urhem  auspi- 
«  cato  inauguratoque  coiiditam  habemus ;  nullus  locus 
^  in  ea  non  teligionum  deommque  est  plenus  :  sacri^ 
«  ficiis  solemaibus  non  dies  magis  stati ,  quam  loca 

(«ea  mUsa^^Tfm.  ixa^rotb.  Drakcnb.)  leg.  terra;  et  mojL-pToJefellerunt  cum 

OeadventuGafhmm-,  coiafBroap.  3a.  Bauero  fefellerant.  —  Nostri  codices 

—  Gentium  jus  'violatwn ,  vide  cap.  terrce  ct  fefeiierunt  habent.  Ed. 
35,  36. — yiudkari,  ile£endL  Cap.  LII.  i.  Hcec  culti  feliclter,cum 

6,  Utterroinim-Qrbi  documento  tS"  prsemio,  negiectique  infeliciter,  cum 

«nuw,  Wde  ad  Prae&t.  n.  i4.  —  ^/'«  pcena,  numinis  monimenta  ;  vel  »ic ; 

ttTTK  celavimus^  ut  apud  Lucan.  I^  quo  eventu  cnltum  neglectumque  sit 

607,  et  FloE.  I,  i3.    Terree  quidam,  numen;  emphasis  vel  metonymia  an- 

ttt  iiwni^  ppo  in  terra ,  et  in  terram  dici  tecedentis ;  Bauerus.  —  E  naufrttgiis 

putant  (videSchelleriLex.),vel  move  prioris    cuipas    emergentes ,    eleganki 

Graecorum,  vd  poetice  {utitclamor  translatione  pro  :  malis  priori  culpa 

c«fo );  Bauer.  iUud  totum  dicit  paene  contMctis  levati  et  recreati ;  Doer 

poetioum  esse  pro :  celata  credidimua  Non  dies  magts  stati,  quam  ioca  s^tu, 

terr»  asserranda.  Forte  oom  Gronovio  non  miaiia  loca  quam  dies ;  Bauer. 


a^4    •  T.  LIVII  tV^t 

«c  sunt ,  in  quibus  fiant.  Hos  omnes  deos  ^  publicos 
cf  privatosque ,  Quirites ,  deserturi  estis  ?  Quam  par 
a  Testrum  factum  est ,  quod  in  obsidione  nuper  in 
a  egregio  adolescente  C.  Fabio,  non  minore  hostium 
tc  admiratione,  quam  vestra,  conspectum  est;  quum 
(c  inter  gallica  tela  degressus  ex  arce  solemne  Fabiae 
«  gentis  in  coUe  Quirinali  obiit?  An  gentilitia  sacra  ne 
a  in  bello  quidem  intermitti ,  publica  sacra  et  romanos 
cc  deos  etiam  in  pace  deseri  placet  ?  et  pontifices  flanii- 
«  nesque  negligentiores  publicarum  religionum  esse , 
«  quam  privatus  in  solemni  gentis  fuerit?  Forsitan  ali- 
«  quis  dicat ,  aut  Veiis  ea  nos  facturos ,  aut  huc  inde 
«  missuros  sacerdotes  nostros,  qui  faciant  :  quorum 
«  neutrum  fieri  salvis  ceremoniis  potest.  Et  ne  omnia 
«  generatim  sacra  omnesque  percenseam  deos ;  in  Jo- 
«  vis  epulo  ^  num  alibi ,  quam  in  Capitolio ,  pulvinar 
«  suscipipotest?  Quid  de  aeternis  Vestae  ignibus  signo- 
«  que  ^,  quod  imperii  pignus  custodia  ejus  tempU  te- 
«  netur,  loquar  ?  quid  de  ancilibus  vestris ,  Mars  Gra- 
«  dive,  tuque,  Quirine  pater?  haec  omnia  in  profano 


Quam  parumjMir  lioc  veslntmfactum 
est  ei,  quod,  etc.  nisi  par  est  pro 
idem ,  aut  cum  Gronovio  leg.  vestro , 
•vA/actum  isti,  quod,  etc.  De  C  Fa- 
bio  vide  supr.  c.  46.  —  Regius  noster 
vulgat.  tuetur;  Sorbon.  vero,  quantum 
▼ideo  :  quam  parvum  (  scilicet  apud 
vos  )  factum  est.  Ed. — Privatiis ,  vide 
I,  40,  n.  5. — Generatim,  xara  yevTj , 
secundum  sua  genera;  Em. 

2.  In  Jovis  epulo ....  pulvinar  sus- 
cipi,  vide  supra  ad  cap.  i3,  n.  5. 

3.  Quid  de  astemis  Vestas  ignibus 
signeque,  simulacro ,  quod  imperii  pi' 
gftus  custodia  ejus  templi  tenetur;  vide 
ad  I,  30,  n.  3. — Signoque,  Palladio, 
quod  ab  ^nea  in  Italiam  advectum 
esse ,  vulgaris  opinio  est.  Vide  Dlon. 


iibb'  I  et  II ,  et  Piutai'ch.  in  Camillo. 
Ed. — Quid  de  ancitibus  vestris  ,  Mcurs 
Gradive,  tuque  Quirinepater^^widead 
I,  ao,  n.  6  et  7.  «  Romulo  qaoque 
ancilia  tribuuntur ,  aut  quia  non  Nu- 
mae ,  ut  Ovidins  Fast.  III ,  371  sq. ,  sed 
huic  missa  cselitus,  putabat,  ant  pu- 
tare  videri  volebat  Noster,  aut  quia 
Palladia  essent  urbf  a  Romulo  condi- 
tse  » ;  Bauer.  Quia  Romulns  bellicosus  et 
Marte  genitus;  Doujat.  Olim  forte  opi- 
nionem  obtinuisse  apud  Romanos , 
QuirinaUs  Salios  non  a  coUe  Quirinali 
dictos  esse,  in  quo  sacra  facerent,  sed 
qudd  Quirino  sacri  essent,  pntabat 
Drak.  qui  eo  etiam  refert  locum  Stat. 
Silv.  V,  5,  laS  sq.  ubi  confer  Intpp. 
et  Gron.  in  diatr.  Stat.  c.  5o. 


v,V^s.  LIBER  V.  CAP.  LIL  aa5 

<£  deseri^  placet  sacra,  sequalia  urbi ,  quaedam  vetustiora 
a  origine  urbis?  £t  videte,  quid  inter  nos  ac  majores 
(c  intersit.  Illi  sacra  qusedam  in  monte  albano  lavinio*- 
a  que  nobis  facienda  ^  tradiderunt.  An  ex  hostium 
a  urbibus  Romam  ad  nos  transferri  sacra  religiosum 
«  fuit^  :  hinc  sine  piaculo  in  hostium  urbem  Yeios 
(( transferemus?  Recordamini,  agitedum,  quoties  sacra 
«  instaurentur^,  quia  aliquid  ex  patrio  ritu  negligentia 
« casuve  praetermissum  est.  Modo  quae  res ,  post 
«  prodigium  albani  lacus ,  nisi  instauratio  sacrorum 
«  auspiciorumque  renovatio ,  affectae  veienti  beilo  rei- 
«  publicae  remedio  fuit?  At  etiam,  tamquam  veterum 
«  religionum^  memores,  et  peregrinos  deos  transtuli- 
ff  mus  Romam,  et  instituimus  novos.  Juno  regina^, 
a  transvecta  a  Yeiis,  nuper  in  Aventino  quam  insigni 
«  ob  excellens  matronarum  studium  celebrique  dedi- 
a  cata  est  die  !  Aio  Locutio  templum ,  propter  caele- 
«  stem  vocem  exauditam  in  Nova  via,  jussimus  fieri : 
«  Capitolinos  ludos  solennibus  aliis  addidimus ;  col- 

4«  /n  profano  deseri,  relinqui  (per-  (yide  ad  U ,  5,  n.  4)  *  ideoijue  illa  eo 

quamaspere,  judiceEm.),  sacra,  pro-  loco,  ubi  primum  instituta  sunt,  y.  c. 

&iiationi    obnozia  esse,  nemine    ea  Layinii,  semper  peragi  placuit;  et  nos 

colente.  ^lnprofanOf  Telut  profana,  sacra,  scilic.  nostra,  hinc ,  ex  nostra 

pro  profanis:  nam,  si  intelligas  loco,  urbe,  Roma,  transferemus  ? 
quum  dixerit,  ex  objicientium  ore,  7.  Quoties  sacra  instaurentur,  con- 

Romae  illa  sacra  fieri  posse,  maneret  fer  ad  II,  36,  n.  x ;  et  V,  19  pr.  — 

atique  sacer  locus»;  Bauer.  —  Qi/or-  Modo  quas  res ,  post  prodigium  albani 

dam  'vetustiora  origine  Urbis,  scilicet  lacus,  etc.  Confer  c.  17,  18  et  19  pr, 

sacra  Vestae  et  palladium.  At  videte,  — Affectcs,  vide  ad  cap.  xo,  n.  6. 
mox  conj.  Bauer.  S*    Tanquam   veterum    reiigionum 

S.Illisacraquadaminmontealba'  memores  :  quidam  M&S  immemores, 

no  (conf.  I,  3i)  lavinioquefacienda,  aptius  forte,  eui  respait  Drak. 
vide ^d  I,  14,  n.  I.  Lavinioque  pro  et  9»  ^"^<^  regina,  etc.  Conf.  cap.  2  3, 

in  lavinio  et  hoc  pro  Lavinii  (vide  ad  et  3i  pr. — Aio  Locutio,  etc.  vide  ad 

XXXVIII,  39,  n.  4),  nisi  cum  Gron.  cap.  5o,  n.  4. — Quidam,  pro  Aio  Lo- 

leg.  Laviniique,  —  Nostri  in  albano  cutio ,  emendarunt  AUocutio  :  quam 

lavinioque  consentiunt.  Ed.  syncopam  rej  iciun  t  optimi  editt.  Ed. — 

6.  Transferri  sacra  religiosum  fuit  Capitolinos  ludos,  etc.  vide  ad  c.  5o, 

//.  i5 


22«  T.   LIVII  ^,1^, 

a  legiumque  ad  id  noyum,  auctore  senattr,  conAdi- 
(c  mus.  Quid  hornm  opns  fiiit  suscipi,  si  una  cumGallis 
<i  urbem  romanam  relicturi  fiiimus  ?  si  non  voluntate 
((  mansimus  in  Capitolio  per  tot  menses  obsidionis?  si 
(c  ab  hostibus  metu  retenti  sumus  ?  De  sacris  loquimur 
((  et  de  tempUs :  quid  tarndem  de  sacerdotibus?  Nonne 
a  in  mentem  renit,  quanttun  piaculi  committatur? 
(c  Yestaiibns  nempeuna  illa  sedes  est,  ex  qua  eas  nihil 
((  unquam,  praeterquam  Urbsr  capta,  movit.  Flamini 
((  Diali  noctem  unam  manereextra  Urbem"  nefas  est. 
or  HosVeientes  pro  Romanis  facturi  estis  sacerdotes, 
a  et  Vestales  tuae  te  deserent,  Vesta?  ef  flamen  pcre- 
(c  gre  babitando  in  singulas  noetes  tantum  sibi  Feique 
((  publicae  piaculi  contrahet  ?  Quid  alia,  quee  auspieato 
((  agimus"  omnia  fere  intra  pomoerium,  ci*i  obtivioni, 
<c  aut  cui  negligentiflB"  danrns?  Comilia  curiata",  quae 
cc  rem  militarem  continent;  comitia  centuriata ,  quUxis 
((  consules  tribunosque  militax^s^  creatis,  ubi  auspi^ 
cf  cato,  nisi  uBi  adisolent,  fieri  possun^?  Veiosne  haec 
(( transferemus?  an  comitiorum  causa  populus  tanto 
(c  incommodo  in  desertam  hanc  ab  diis  hominibusque 
((  urbem  conveniet? 

LIII.  (cSed  res  ipsa  cogit^,  vastam  incendiis  minis' 
<(  que  relinquere  urbem,  et  ad  integra  oninia  Veios 
«  migrare,  nec  hic  aedificando  inopem  plebem  vexare. 


n.  3. — Suscipi,  vide  ad  cap.  i3,  n.  5. 

xo.  Flamirii  Diali  noctem  unam  ma- 
nere  extra  Urbem  nefas  est,  confer  ad 
XXIV,  8,  n.  3;XXXIX,  45,  n.  a  ; 
et  Tac.  Ann.  III,  358 ,  et  7 1. 

1 1 .  Quo!  auspicato  agimus,  vide  ad 
cap.  21,  n.  I.  —  Intra  pomaerium,  v. 
adl,  44 f  n.  8. — Damus,  tradimus. 

la.  Comitia  curiata,  eto.  vide  ad 
cap.  46,  n.  8. 

Ci.p.  LIII.  I.  Sed  res  ipsa  cogit,  etc. 


objectio  adversarionmr.  —  Vastam  in- 
cendiis;  Servius  ad  Virg.  lib.  I ,  .^erd. 
vers.  5a.  «Sane  vastOy  pro  desoidto, 
Veteres  ponebant,  ponebant  et  pro 
magno.  »  Supra  lib.  IH,  eap.  7,  Qaid 
in  vasto  ac  deserto  agro*,  inter  tahtm 
pecorum  hominumque ,  desides ,  sine 
prceda,  tempus  tererent?  Sallustius  in 
Fragm.  bist.  quippe  vasta  Italia  rapi- 
nis,fuga,  coidibus.  Etiib.  I  Histor.  in 
orat.   Mare.  £mil.  Lepidi,    veutam 


A.  G.  3<7. 
U.  G.  365. 


LIBER  V.  CAP.  LIII.  M7 

<{  Hanc  autem  jactari  magis  causam ,  quam  veram  esse , 
«  utegonon  dicam,  apparere  vobis,  Quirites ,  puto;  qui 
a  meministis,  anteGallorum  adventum,  salvis  tectis  pu- 
«  biicis  privatisque,  stante  incolumi  urbe,  hanc  eamdera 
«  rem  actam  esse ,  utVeios  transmigraremus.  £t  videte, 
«  quantum  inter  meam  sententiam  vestramque  intersit , 
«  tribuni.Yos,  etiamsi  tunc  faciendum  non  ftierit ,  nunc 
«  utique  faciendum  putatis  :  ego  contra  ( nec  id  mirati 
«  sitis  prius ,  quam ,  quale  sit ,  audieritis )  etiamsi  tunc 
«  migrandum  faisset,  incolumi  totaUrbe,  nunc  has  rui- 
«  nas  relinquendas  non  censerem.  Quippe  tum  causa 
«  nobis  in  urbem  captam  migrandi  victoria  esset ,  glo- 
«  riosa  nobis  ac  posteris  nostris ;  nunc  haec  migratio 
«  Robis  misera  ac  turpis ,  Gallis  gloriosa  est.  Non  enim 
«  reliquisse  victores ,  sed  amisisse  victi ,  patriam  vide- 
«  bimur  :  hoc  ad  Alliam  fiiga,  hoc  capta  Urbs,  hoc 
«  circumsessum  Capitolium  necessitatis  imposuisse ,  ut 
«  desereremus  penates  nostros,  eiEsiliumque  ac  fugam 
«  nobis  ex  eo  loco  conscisceremus ,  quem  tueri  non 
« possemus.  Et  Galli  evertere  potuerunt  Romam , 
«  quam  Romani  restituere  non  videbuntur  potuisse  ? 
«  Quid  restat,  nisi  ut,  si  jam  novis  copiis  veniant 
«  (constat  enim  vix  credibilem  multitudinem  esse) ,  et 
«  habitare  in  capta  ab  se ,  deserta  a  vobis ,  hac  urbe 
«  velint,  sinatis?  Quid?  si  non  Galli  hoc,  sed  veteres 
«  hostes  vestri,  ^qui  Volscive ,  faciant,  ut  commigrent 
«  Romam ,  velitisne  illosRomanos,  vos  Veientes'*  esse? 
«  an  maUtis  hanc  soUtudinem  vestram ,  quam  urbem 


t^rhemjaga  et  cofdibus,  E». — Jeuitari 
palaa  memoTari,  praetendl.  —  Ut , 
^oaiMIuam,  ego  non  dieam,  etc. 

3.  yelitisne  iUos  Romanos ,  ifas 
^eientes  esseP  an  (  alii  non  )  malitis  , 
«tc.  varie  ex^icant  viri  docti.  Grono- 
^Hu : «  Utriitt  patieniiii  iHos  habitare , 


et  indeadsciscere  nomen  Romanonim , 
qnnm  70S  Veientes  diceminiPan  pla- 
cebit  potiutf,  locum  hunc,  uM  nunc 
est  Roma ,  desertum  racare ,  et  maner^ 
vctftitatem  ac  solitudinem  vestras  di- 
tionis  (an  magis  jnrat,  si  etiam  Vol- 
scos  a  possessione  hujus  soli  prohibe* 

i5. 


^aS  T.   LIVIl  tc.^, 

«  hostium,  esse?  non  equidem  video,  quid  magis  nefas 
c(  sit.  Haec  scelera ,  quia  piget  aedificare ,  haec  dedecora 
«  pati  parati  estis  ?  Si  tota  Urbe  nuUum  melius  am- 
«  pliusve  tectum  fieri  possit,  quam  casa  illa  conditoris 
«  est  nostri^,  non  in  casis,  ritu  pastorum  agrestium- 
«  que,  habitare  est  satius  inter  sacra  penatesque  ve- 
«  stros,  quam  exsulatum  publice  ire  ?  Majores  nostri, 
«  convena;  pastoresque,  quum  in  his  locis  nihil,  praeter 
«  silvas  paludesque ,  esset ,  novam  urbem  tam  brevi 
«  aedificarunt :  nos,  CapitoHo,  arce  incoiumi,  stantibus 
«  templis  deorum,  aedificare  incensa  piget?  et,  quod 
«  singuli  facturi  fuimus,  si  aedes  nostrae  deflagrassent, 
«  hoc  in  publico  incendio  universi  recusamus  (acere  ? 

LIV.  «  Quid  tandem  ?  si  fraude,  si  casu  Veiis  incen- 
«  dium  ortum  sit,  ventoque  (ut  fieri  potest)  diffusa 
«  flamma  magnam  partem  urbis  absumat ;  Fidenas  in- 
«  de ,  aut  Gabios ,  aliamve  quam  urbem  quaesituri  su- 
«  mus,  quo  transmigremus?  Adeo  nihil  tenet'  solum 
«  patriae,  nec  haec  terra,  quam  matrem  appellamus; 
«  sed  in  superficie  tignisque  caritas  nobis  patriae  pen- 


tis ,  hanc  terram  vesiram  quidem  esse , 
sed  soUtudinem;  Stroth.),  quam  fre- 
quentari  ab  hostibus,  illorumque  urbem 
et  habitationem  reddi  ?  Quorum  utrum- 
que  pariter  est  nefas ,  absurdum  et  de- 
testandum.  *>  Sigonius  :  non ,  nonne  , 
malitis  Romae  solitudinem  hanc  ve- 
stram  esse,  quam  urbem  hostiumVeios  ? 
Bauereus:  an,  i.  e.  annon,  vel  potius 
non ,  h.  e.  nonne  malitis ,  hanc  sedem , 
quamvis  nunc  vastatam  bello,  infre- 
quentem ,  incultam ,  tamen  vel  talem , 
esse  vestram,  quam  urbem  puloherrime 
exstructam  in  potestate  hostium  esse? 
£xpUcationi  Gronov.  favet  Plutarch. 
CamiU.p.  i^5. — Qui^pigetasdificare; 
in  edd.  plerisque  ab  Ald.  ad  Drak.  et 
i^    MS   Veith.    reasdificare ,    rectius 


forsan. — Hic  notanda  Sorbomci  varia 
lectio :  hascscelera ,  quiapig,  eed, ;  hac 
ded.,  quiapatipar,  estis!  Ed. 

3.  Casa  illa  conditoris  nostri,  Ro- 
muU ,  in  Capitolio ,  quse  subinde  refe- 
cta  est  et  recenti  culmo  tecta ,  ne  peri- 

ret :  quo  respexitVirg.  ^n.VIU,  654* 
Conf.Vitruv.  II,  i;  et  Ovid.  Fast.III, 
i83  sq. — Non,  nonne  (vide  ad  IV, 
4»  n.  z),  incasis,  etc. — Publice,  pu- 
bUco  consiUo  et  universo  consensu. 

Ca.p.  LIV.  X.  Adeo  nihil  tenet,  pror- 
sus  non  retinet  nos  vel  detinet,  movet, 
seu  afiicit  ( conf.  ad  II ,  63 ,  n.  3 ;  et 
III,  29,  n.  4)*  solumpatria  (cui  mox 
opponuntur  superficies  tignaque,  cdi- 
ficia  in  eo  exstructa  et  eminentia ,  ut 
superficies  arcas  opponitur  apad  Cic. 


A:  G.  387. 
U.  C.  365. 


LIBER  V.  CAP.  LIV.  225 

«  det  ?  Equidem ,  fatebor  vobis ,  etsi  minus  injuriae  ye^ 
«  strae*,  quam  meaecalamitatis,  meminisse  juvat,  quum 
«  abessem ,  quotiescumque  patria  in  mentem  veniret , 
«  haec  omnia  occurrebant ,  colles ,  campique ,  et  Tibe- 
«  ris,  et  assueta  oculisregio,  et  hoc  caelum,  sub  quo 
«  natus  educatusque  essem.  Quae  vos,  Quirites,  nunc 
«  moveant  potius^caritate  sua,' ut  maneatis  in  sede 
«  vestra ,  quam  postea ,  quum  reUqueritis  ea ,  macerent 
«  desiderio.  Non  sine  causa  dii  hominesque  hunc  urbi 
«  condendae  locum  elegerunt ,  saluberrimos  coUes , 
«  flumen  opportunum ,  quo  ex  mediterraneis  locis  fru- 
«  ges  devehantur,  quo  maritimi  comraeatus  accipiantur; 
«  mare  vicinum  ad  commoditates,  nec  expositum  nimia 
«  propinquitate^  ad  pericula  classium  externarum;  re- 
«  gionum  Itaiiae  medium ,  ad  incrementum  urbis  natum 


ad  Attic.  IV,  i  et  a),  nec  hasc  terra, 
quam  nuUrem  appellamus;  ut  XXI, 
a6,  n.  7,  quos  eorum  ipsorum  sedes 
sua».  tetuterant, — Pendet,  est,  vd  con- 
tinetnr. 

a.  Equidem  (v.  ad  c.  5i,  n.  ^fate- 
hor  vobis,  etsi  minus  injurias  vestrtB, 
etc.  h.  e.  etsi  haec  minus  eo  spectant, 
ut  injuri»  Testne ,  quam  ut  potius  ca- 
lamitatis  meae  memoria  renovetur.  Illa 
qoidem  hujus  causa  fuit;  at  leviter 
Camillus  tangit  rem,  quam  non  expro- 
bcari ,  sed  plane  ex  animo  deleri  cu- 
pit.  tt  Sensus  est :  etsi  exsilii  omnino 
mel  haud  libens  recordor,  non  modo , 
qua  calamitas  mihi  fuit,  sed  multo 
minus,  qua  injuria  vestra  :  multo  mi- 
nus  malo  injuriae  memor,  quasi  expro- 
brans  eam  vobis,  qoam  calamiutis, 
citra  injuriae  cogitationem  ,  esse ;  » 
Bauerus.  (Idem  mox  patriee  malis.) 
Boni  civis  est,  ex  animo  delere  me- 
nioriara  injuriae  a  civibus  acceptae  : 
m^moriam  aliquam  calamifiatis ,  in 
qaam  ex  iiyuria  illa  incidit,  retinere, 


ac  simulbonus  civis  esse ,  potest;  Duk. 
Hfec  omnia  occurrebant  menti,  id. 
qd.  171  mentem  veniebant,  ut  XXV, 
34,  n.  7,  ubi  paulo  post  occurrere 
animo  dicitur,  et  XXXVT,  35  pr.  Sic 
et  succurrereyi ,  la  pr.  et  XXV,  87, 
n.  5.  —  Quampostea,  quum  relique- 
ritis  ea,  mtMcerent  desiderio.  Nacerare 
hic  ad  animum  relatum  notat  angere , 
molestia  ac  dolore  afficere.  Ovidius, 
Epist.  XX,  Her.  vers.  ia5,  Maceror 
interdum,  quod  sim  tibi  causa  dolendi, 
Lncret.  lib.  III,  vers.  889,  Advenit 
id,  quod  eam  de  rebus  sa^pe  Juturis 
Macerat ,  inque  metu  maie  habet,  en- 
risque  fdUigat.  En. 

3.  JNec  expositttm  nimia  propinqui- 
tate,  etc.  «  Quid  expositum  P  Sfare, 
e  proximo?  stultum.  Locum  ergo,  e 
sequenti?  Remotius  ac  durius,  sensu 
tamen  postulante.  Forte  legend.  mari 
vicinum,  ut  orania  ad  locum  referan- 
tur;  »  Baner.  Recte,  opinor. — Natum 
unice,  optime,  egregle,  prorsus,  lo- 
cum,  vide  ad  I,  ai ,  n.  3;  et  V,  37> 


a3o  T.   LIVII  tc.^s\ 

<c  unicelocum.  Arguraento  est  ipsa*jnagnitudo  tam  no- 
«  vae  urbis.  Trecentesimus  sexagesimus  quintus  annus 
«  Urbis ,  Quirites ,  agitur :  inter  tot  veterrimos  populos 
«  tamdiu  bella  geritis;  quum  iaterea,  ne  siqgulas  lo- 
«  quar  urbes,  non  conjuncti  cumiEquisYolsci,  tot  tam 
a  yalida  oppida;  non  universa  Etruria,  tantum  terra 
«  marique  pollens ,  atque  inter  duo  maria  latitudinem 
tt  obtinens  Italide,  bello  vpbis  par  est.  Quod  quum  ita 
(f  sit,  quae,  malum!  ratio  est,  expertis  alia^  e^periri, 
,«  quum  jam,  ut  virtus  vestra  transire  alio  possit,  for- 
«  tuna  certe  loci  hujus  transferri  non  possit?  Hic  Ca- 
«  pitolium  est ,  ubi  quondam  capite  bumano  ^  invento 
«  responsum  est,  eo  loco  caput  rerum  sunimamque 
a  imperii  fore.  Hic,  quum  augurato  liberaretur  Capi- 
«  tolium,  Juventas  Terminusque^  maximo  gaudio  pa- 
«  trum  nostrorum  moveri  se  non  passi.  Hic  Vestae  ignes, 
«  hic  ancilia  caelo  demissa ,  hic  omnes  propitii  manen- 
«  tibus  vobis  dii. » 


n,  6. — ^rgumento  est  ipsa  magmtudo 
tam  novte  urbis  :  iu  etiam  supra  hoc 
lib.  c.  34,  44;  et  lib.  XXXIX,  c.  5i. 
Similiter  prasdas^  documento,  monu- 
mento ,  religioni,  pnemio  ess€ ,  pastim 
inveniemus  et  apud  Nostrum ,  et  apml 
alios.  £0. 

4.  Quodquumitasit,  quas,  malum/ 
(▼ox  irati,  ut  nostrum :  beim  Henker! 
heim  Geier!)  ratioest,  ejcperiri  alia  ex" 
pertis,  h.  e.  alia,  quam  quae  jam  ex- 
perti  estis  ( ita  t6  expertis  passive  di- 
ctnm  sit ,  et  t6  tdia  cum  sexto  casu 
jnnctum ,  ut  alius  hysippo  apud  Hor. 
Epist.  II,  I,  a4o;  aliud  iibertate  ap. 
Cic.  ad  Div.  XJ,  a  ;  alius  Sejano  ap. 
Phaed.  Prcl.  III,  41;  et  similia  apud 
Drak.  ad  h.  1.  qui  etiam  jam  monuit, 
alius  (ab)  illo  dici,  ut  gnece  dSXXo^ 
(in)  ixtivou);  nisi  cum  Clerico  con- 
nectere  malis  verha  qute  ratio  est  ex- 


pertis,  scil.  hsec ,  h.  e.  vobis ,  qui  haec 
jam  experti  estis.  Expertis  lares  alios 
experiri  (tmtare  sedes  aliaa,  quam 
quas  tam  diu  felieiter  experti  sumos) 
conj.  Gron.  e  MSS  ;  idcmque  et  Bauer. 
expertos ,  h.  e.  vos ,  jam  expertos , 
quam  Terum  hoc  sit.  —*•  Ambo  nostxi 
codices  dant  manifeste :  expertis  latos 
aUa  experiri  :  quis  inde  oriatur  sen- 
sus ,  non  equidem  pronunoiare  auaim. 
Yide  supra  conjeet.  Gronovii.  £d. 

5.  CapitoUMim,  uhi  quondam  capiie 
humano  inyento,  eto.  t.  ad  £,  SS,  n.  5. 

6.  Quum  augurato  (vide  ad  I ,  x8, 
n.  6)  Uheraretur  a  reliquis  £uiis  sacel- 
lisque  Capitolium,  Juventas  Terminus- 
que,  etc.  yide  I,  55|,  ibique  not.  3  et 
4;  liheraretur,  exsolveretur  religione 
templorum  ibi  conditorum ,  vacuefie- 
ret  et  patefieret  novo  et  xad  templo 
ibi  condendo;  Bauer. 


A.  G.  387. 
U.  C.  365. 


LIBER  V,  tCAP.  LV.  a3i 

LV.MevisseeosCamillus^  quumcaiia  oratioHe ,  tam 
ea  quse  ad  peligioiies  pertinebat.,  maxime  dicLtur*  Sed 
rem  dubiam  deorevit  vox  opportuna  emissa  :  «quod^ 
quum  senatus  post  pauUo  de  his  r«bus  in  curia  Hosti- 
lia  haberetur,  cohortesque,  ex  praesidiis  revertentes, 
forte  agmine  forum  transirent,  centnrio  in  comxtio 
exclamayit  :  Signiferj  staiue  signuml  hic  manehimus 
optime^ !  qua  voce  audita ,  et  senatus,  accipere  se  cmien , 
ex  curia  egressus,  conclamavit,  et  plebs  circumfusa 
approbavit.  Antiquata  deinde  lege  ^,  promiscue  Urbs 
aedificari  coepta.  Tegula  pubUce  prafibita  est  :  saxi  ma- 
teriaeque  caedendae,  unde  quisque  vellet,  jus  factum, 
praedibus  acceptis,  eo  anno  aedificia  perfecturos.  Festi- 
natio  curam  exemit  vicos  dirigendi^,  dum,  omisso  sui 


Cap.  LV.  I.  Movisse  eos.  Leid.  pr. 
dat :  Movisset  os  ;  Harlei.  pr.  Movisset 
hos.  Movisse  eos  Camillum,  Haverk. 
sed  hanc  ego  lectionem ,  certe  minns 
elegantem,  ex  librariorom  errore  po- 
tlus  natam ,  qoam  a  Livii  manu  pro- 
fectam ,  arbitror.  En.  —  Alia  oratione, 
aliis  orationis  suae  partibus  et  argumen- 
tis. — Rem  dubiam  decrevit,  v.  ad  VH , 
9>  n-  4;  et  XXV,  41 ,  n.  5.  —  Vox 
opportuna  emissa  :  plnres  inprimisque 
nostri  codices  habent  opportune ;  sed 
opportuna  Leid.  pr.  LoveL  3,  4,  5, 
et  Harlei.  pr.  qux  lectio  magis  pla- 
cait;  nam  quum  ipse  Livius  I,  3x 
dixerit :  Doce  caslesti  missa ,  cur  hic 
diceie  non  liceret  :  w>x  opportuna 

emissa  ?  En Ex  prassidiis ,  4  MSS ; 

^xpreesidio,  ut  apud  Valerium  Mazi- 
n»um,  1 ,  5 ,  1 ;  et  Plutarch.  Camill. 
p.  14^,  Toc^Yfia  ^uXaxTic  i^fAepivTic.  De 
curia  Hostilia  vide  ad  I,  3o ,  n.  3;  et 
de  comitio  ad  I,  36,  n.  6.  —  Sena- 
^ts....  conclamavit,  Sorbonicus  dat , 
*xclamavit,  solenni  varietate.  Ed. 

a.  Hic  manebimus  optime,  subsiste- 


mns,  ut  XXXI,  38,  n.  2 ;  XLIII,  ar, 
al.  Confer  Plutarch.  et  Val.  Max.  11.  II. 
— Accipere  se  omen,  v.  ad  I,  7,  n.  x  i. 
Alia  omina  ex  voce  fortuito  emissa  me- 
morantnr  XLI,  i  S ;  et  a  Plin.  XV,  xg. 

3.  Antiquata  lege ,  y.  ad  IV,  58 , 
n.  10.  —  Tegula^ublice  prasbita  est, 
etc.  Sic  Diodor.  XTV,  117,  Pid^aTot 
^lt  T&v  \kht  oixi&v  xaTsoxa{Api.evttv, 
Tuv  ^k  irXetoTcdv  itoXituv  airoXoXo- 
Tttv ,  jf^uxav  l^oufftav  t&  PouXopLEvtt 
xa6'  8v  iTipovipifiTat  toitov  oixo^o{Ativ 
xat  ^fioffta;  xepau.i^ac  exopinYouv,, 
ai  fxs^pt  Tou  viiv  iroXtTtxai  xaXouvTai. 
£d. — Prcedibus  acceptis  a  magistratu , 
cui  hnjus  rei  cura  erat  mandata ,  qui 
sponderent ,  hos  vel  illos  eo  anno  asdi- 
ficia  perfecturos. 

4.  Festinatio  curam  exemit  vicos 
dirigendi,  ad  lineam  rectam  faciendi , 
ut  dirigere  aciem,  naves  in  firontem,'' 
fines ,  etc.  inf.  XXXI ,  1*  7 ,  XXX VII , 

a3;  XXXIX,  27.  Confer  VI,  4;  Tac. 
Annal.XV,  38,  43;  Flor.  I,  i3  (qui 
tamen  magis  declamatoris ,  quam  histo- 
rici  partes  agit);  Diodor.  XIV,  116 


aSa  T.  LIVII  LIBER  V.  CAP.  LV.   u.c  fes. 

alietiique  discrimine,  in  vacuo  aedificant.  Ea  est  causa, 
ut  \eteres  cloacas,  primo  per  publicum  ductae,  nunc 
privata  passim  subeant  tecta,  formaque  Urbis  sit  oc- 
cupatae  magis ,  quam  divisae ,  similis. 

et  Donati  Rom.  vet.  I,  a5.  •— £a  est  Terba  non  &yent  iis,  qui  ex  forma 

eausa,  ut,  cur  (y.  ad  XL,  a6,n.  a);  eloacarum   colligunt,   ante  urbem  a 

veteres   cloaete  primo  per  piuhUcum  Romulo  conditam  in  solo  ejus  aliam 

(▼.  ad  II,  a4,  n.  6)  ductee,  etc.  Haec  eamque  amplam  exstitisse. 


T.  LIVII  PATAVINI 


HISTORIARUM 


AB  URBE  CONDITA 


LIBER  SEXTUS 


BREVIARIUM. 

€ap.  I;  Res  ante  inceQsam  Urbem  gestae  a  Romanis  obscurae;  cla- 
riores  deinceps  certiorcsque.  Q.  Fabius,  qui  legatus  adversus 
Gallos  pugnaveraty  accusatur,  et  opportune  moritur.  Interre- 
gnum  et  comitia«  Foedera  ac  leges  conquiruntur.  Dies  religiosi , 
XV  kal.  sext.  (clade  ad  Cremeram  Alliamque  insignis)  postridie 
idus,  kalendas  ac  nonas.— -II;  Bella  cum  Volscis,  Etruscis,  La- 
tinis,  HerniciSy^quisque  gerenda.  Camillus,  dictator  tertium  di- 
ctus,  Yolscos,  ac  deinde  .£quos  vincit,  —  III;  et  Sutrium,  Tuscis 
traditum,  sociis  reddit,  victoribus  oppressis.  —  IV;  Tum  trium- 
phat ;  nova  urbs  stat  intra  annum ,  crescitque  frequentia  civium : 
oppida  Etruscorum  Cortuosa  et  Contenebra  vi  capta  :  Capitolium 
saxo  quadrato  substructum. — Y;  Leges  agrariae,  et  Pomptinus 
ager  in  spem  ostentatus :  auspiciorum  renovatio  et  interregnum : 
numerum  xxv  tribuum  explent  quatuor  ex  novis  civibus  additae, 
Stellatina ,  Tromentina,  Sabatina ,  Amiensis.  — YI ;  Antiates  et 
Latini  in  armis  sunt :  Camillo  collegse  quinque  regimen  omnium 
rerum  permittunt. — VII;  Is  cum  P.  Valerio  ad  Satricum  profi- 
ciscitur;  et  milites,  ob  multitudinem  hostium  trepidos,  castigat. 
— VIII;  Vincit  Volscos,  et  Satricum  scalis  capit.  —  IX;  Tum  re- 
cipit  Sutrium, — X;  et  Nepete,  oppida  socia,  ab  Etruscis  capta. 
Ab  Latinis  Hernicisque,  qui  adjuverant  Volscos,  nec  militem 
Romanis  dederant,  res  repetitae. — XI;  M.  Manlius  Capitolinus, 
homo  superbus,  et  Camillo  invidens,  primus  ex  Patribus  fit  po- 
pularis ,  et  patronus  nexorum  :  hinc  potissimum  dictator  creatur 
A.  Cornelius  Cossus,  etsi  in  speciem  causae  volscum  bellum  jacta- 


234  T.   LIVII 

tur. — Xn-XIII;  Dictator  vincitVolscos,  sociosque  eorum.— 
XIV;  Tum  aocitur  RoBiaEi,  ubi  Manlius  debitores  a  crudelitate 
feneratoruni  tuetur,  fundum  in  veienti  subjicit  praeconi,  et  the- 
sauros  gallici  auri  a  Patribus  occultari  jacit. — XV;  Manlius, 
jussu  dictatoris  vocatus,  a^ine  iageati  venit  ad  tribanal  ejus, 
et  causam  dicit. — XVI;  In  carcerem  ducitur;  et  magna  plebis 
pars  vestem  mutat :  jam  baud  procul  seditione  res  est;  cujus  le- 
niendae  causa  senatii6  Satricum  cokniam  deduci  jubet.  — ^XVU; 
£a  gliscente  ex  senatusconsulto  Manlius  vinculis  liberatur.— 
XVni;  Tum  ille^  pleniotr  aliguaoto  imiiBii  iff»que,  seditiosis  con- 
cionibus  jam  per  se  accensam  plebem  incitat^  et  cum  prindpibus 
interdiu  no.ctuque  agitat  consilia  rerum  novandarum. — XIX; 
Senatus  decernit,  ut  videant  magtstratus,  ne  quid  resp.  detri- 
menti  capiat  :  et  ipsi  quoque  tribuni  plebis ,  quia  eumdem  et 
suae  potestatis,  quem  libertatis  omnium,  finem  cernunt,  Patram 
auctoritaii  se  dedunt.  £x  bis  duo ,  M.  Maenius  et  Q.  Publilius, 
Manlio  diem  dicere  statuunt.  —  XX;  'Qno  facto  commovetiir 
plebs,  utique  postquam  solum  retim ,  et  ne  liratres  qiiidem  proxi- 
mosque  sordidatos  videvil: :  «t  damRandi  mora  iss  «<m  isi  •caosa 
est ,  sed  in  loco ,  «x  quo  Capitolium  a  Manlio  «ervartuni  censpici 
potest.  Quo  mutaito  condenmatur,  et  de  saxo  Tarpeio  dejkitfir: 
lex  simul  fertur,  ne  qvns  patricius  in  arce  babitet ,  «t  gentis  Maii'- 
tiae  decreto  cavetur,  ne  ^quis  dcinde  M.  ManSitis  vocetur.  — XXI; 
Pestilenlia ,  fames  et  multiplex  bcfllmn :  vovi  hostes  Lanuviiii  et 
Praenestini :  quinqueviri  pomptino  agro  dividendo ,  «t  triHnmri 
oolonia}  Nepcte  dedticendae  ^reati. — XXII;  Velitemi  vieffi,et 
bellum  Praenestinis  indictum :  volscum  bettmn  M.  Fiirio  Caimflo, 
exactae  jam  aetatis,  sed  vegeti  adhuc  ingcnii  animique  -viro,  extra 
ordinem  decretum,  et  adjutor  ex  tribunis  milft.  oons.  pot.  sorte 
L.  Furius  datus. — XXIIl;  Ardor  pugnandi  idem  «st  Wa^lscis  ei 
L.  Furio,  ciii  collega  ccdit. — XXtV;  Acies  romanA  jam  inclinata 
resfituitur  a  €annno ,  «et  faostes  ftmdtiHtttr.  —  XXV ;  •Qmti  ii*er 
captivos  Tusculani  aliquot  noscitantur ,  bellum  his  ^ocns  indi- 
citur  mandaturque  Gamilio,  qui  contra  spem  timnium  adjutorem 
optat  eumdem  L.  Fnrium :  Tusculaiii  vim  romanam  arcent  pace 
constanti. — XXVI;  Eam  et  a  senatu  rom.  impetrant,  ct  mox 
civitatem.  —  XXVII;  Censores  creantur,  ut  censn  insfStuto 
summa  aeris  alieni  et  facultates  civium  cognoscaiitur  *  «ed  imiis 
eorum  moritur,  et  a!ii,  vitio  creati,  non  gerunt  magistratum: 
tertios  vero  suffici ,  religio  est.  Eam  esse  ludificationem  plebis 
tribuni  dicunt,  et  ad  Praenestini  famam  belii  edictum  impediuuf 


LIBER  VI.  235 

delednuQ :  neque  aliud  ad  sedUiooem  exstinguieodaiii ,  quam 
prope  iUatum  Urbi  belhun,  valet.  —  XXVIH;  Bictator  dicitur 
T.  Quiatius  Cincinnatus ,  «et  eonfe$tim  hostes  a  ffuenibus  rece- 
dmit.*— XXIX;  Prflmestidii  ad  jilUam  vincuntur,  capiuitturque 
eonim  noyem  oppida :  dictator  triumphat,  si^numque  Jovis  im- 
peratoris,  Prwneste  devectnm,  in  Capitolinm  fert^XXX;  Tres 
tribuni  milit.  cons.  poL  ex  Patribus  et  totidem  ex  plebe  crean- 
tur.  Yoisci  provincia  sihe  sorte  et  compiratioiie,  e&tra  ordinem, 
dBtiir  P.  et  C.  Maniiis :  rescpe  ibi,  teffleritate  et  insciiia  ducum 
prodita;,  militum  virtute  resdtuuntur.  ^  XXXI ;  M$  sdienum 
materia  et  causaseditionis :  agriVoiscorum  vastantur."*^XXXII; 
Novum  fenns  contrabitur  tributo  in  murum  saxo  quadrato  fa- 
ci«ndum,  et  optatur  frustra,  ut  jus  de  pecunia  cnedita  dicatur : 
Latmi  Volsciqne  funduntur  ad  Satricum  et  AntiunL.  ^  XXXIII ; 
Antiates  societatem  cum  Latinis  dissolvunt,  et  Homanis  dedunt 
urbem  agrosque :  Latini  Satricum  concremant  igni,  et  Tusculum 
capiimt  praeter  arcem  :  sed  mox  a  Romanis  caeduntur  ad  unum 
omnes.  — XXXIV ;  &i  Uxhe  creseit  in  dies  vis  Patrum  miseriaque 
plebis,  fama  et  corppre  creditoribus  satisfacientis  :  sed  parva  res 
ingentem  moliendi  causa  fit.  Fabia  minor,'M.  Fabii  Anibusti 
filia,  mserore  affligitur,  quod  ipsa  C.  Licinio  Stoloni,viro  ple- 
beio,  soror  autem  Ser.  Sulpido,  patricio  et  trib.  mil.  cons.  pot. 
nupta  est :  p^ter  filiam  consolatur,  con»liaque  init  cum  genero 
et  L.  Sextio.  —  XXXV;  Hi  creantur  tnbuni  pLebis;  et  promul- 
gant  leges  de  aere  alieno,  de  modo  agrorum ,  ne  quis  plus  quin- 
genta  jugera  agri  possideret,  et  de  comitiis,  ne  tribunorummi- 
litum  comitia  fiant ,  consulumque  utique  alter  ex  plebe  creetur. 
Patres  adversus  tribunitias  rogationes  comparant  collegas  :  et 
Licinius  Sextiusque,  tribuni  plebis  ssepius  refecti,  per  quinquen»- 
mum  nullos  curules  magistratus  creari  patiuntur.  —  XXXVI ; 
Octavum  tribuni  pL  reficiuntur  latores  legum ,  et  simul  tribunus 
niilit.  cons.  pot.  creatur  M.  Fabius  Ambustus,  auctor  earumdem 
legura  et  jam  suasor.  — -XXXVII;  Tribunorura  pL  orationes,  et 
nova  rogatio ,  ut  pro  duumviris  sacris  faciendis  decemviri  creen- 
lur,  et  pars  ex  plebe,  pars  ex  Patribus  fiat.  ^  XXXVIII ;  Patres 
trepidi  ad  duo  ultima  auxilia ,  summum  imperium  ac  civem , 
decurrunt  ^dictator  quartum  dicitur  M.  Furius  CamiUus,  qui 
"Mnis  plebi  incutit  terrorem,  sed  ducibus  ejus  animos  potius  ac- 
cendit,  et,  re  neutro  inclinata,  magistratu  se  abdicat,  putans 
lorte,  se  vitio  creatum  esse  :  ei  sufficitur  extemplo  P.  Manlius. 
"^ XXXIX;  Is  C.  Licinium ,  qui  tribunus  mil.  cons.  pot.  fuerat, 


a36  T.   LIVII 

primum  magistrum  equitum  de  plebe  dicit,  et  se  apud  Patres 
excusat  propinqua  cognatioue  :  rogatioues  de  fenere  et  agro 
jubentur  a  plebe,  de  plebeio  consulatu  antiquatur :  Sextius  li- 
ciniusque  sibi  honorem  continuari  nolunt,  nisi  conjunctim  fe- 
rantur  ab  se  promulgatse  leges.  —  XL-XLI;  Adversus  eos  ora- 
tionem  habet  Ap.  Claudius  Crassus,  nepos  decemviri.  —  XLII; 
Quae  modo  valet  ad  proferendum  tempus  rogationum  jubeoda- 
rum»  Refecti  decimum  iidem  tribuni,  Sextius  et  Licinius,  legem 
perferunt  de  decemviris  sacrorum  ex  parte  de  plebe  creandis. 
Fama  belli  gallici  allata,  Camillus  dictator  quintum  dicitur,  et 
in  albano  agro  multa  cseduntur  Gallorum  millia :  comitiis  consa- 
laribus  L.  Sextius  de  plebe  primus  consul  creatur :  Patres,  au- 
ctore  Camillo,  ea  lege  auctores  fiunt,  ut  concedatur  a  plebe 
nobilitati  de  praetore  uno,  qui  jus  in  Urbe  dicat,  ex  Patribus 
creando.  Ordinibus  ita  ab  diutina  ira  in  concordiam  redactis, 
senatus  decernit ,  ut  ludi  maximi  fiant ,  et  dies  unus  ad  tridnum 
adjiciatur :  recusantibus  id  munus  aedilibus  plebis ,  recipitur  i 
patriciis  juvenibus  ea  conditione ,  ut  aediles  fiant. 


I.  v^u^  ab  condita  urbe  Roma  ad  captam  eaindeni 
urbem^  Romani  sub  regibus  primum,  consulibus  de- 
inde  ac  dictatoribus,  decemvirisque  ac  tribunis  coo* 
sularibus  gessere ,  foris  bella ,  domi  seditiones ,  quin- 
que  libris  exposui;  res  quum  vetustate  nimia  obscuras, 
veiut  quae  magno  ex  intervailo  loci  vix  cernuntur,  t 
quod  parvae  et  rara;  per  eadem  tempora  literae*  fue 
una  custodia  fidelis  memoriae  rerum  gestarum ,  et  qu 


Cap.  I.  I.  y4B  condita  urbe  ad  ur- 
bem ,  vide  ad  1 ,  3 ,  n.  8.  — Ad  hunc 
locum  respexit  haud  dubie  Plutarchus 
in  lib.  de  FortnnaRom.  quum,  in  ejus 
extremo,  de  urbe  a  Gallis  occupata, 
sed  mirifice  servata  et  liberata ,  locutua 
ait :  aX).a  Ti  ^ii  -Trepi  Taura  ^iaTpi- 
6eiv  ;  (ra^ic  ou^iv  oO^i  eiipierftevov 
^Xtt )  T&  xai  xk  irpaYpbaTa  ^iaf^a- 
p^vai  T&v  J^ttfAatttv ,  xal  auYX^d^vai 
Tclc  UTT^  a^Tebv  6'T70{i.vy)fi.aTtafii.cbc  9  «>; 
Ai6io(  iaTo'pT}X6.  Eo.  —  Si  Creverio  fi- 


des,  Muretus  delet  voc.  urbem, 
nullo  modo  necessaria  est.  Ed. 

a.  Paivee  et  raras  per  eadem  tA 
pora  Hteree,  breviora  ac  minus 
quaelibet  literarum  vel  ingeuii 
menta  conscripta ,  literisque  trai 
scilic.  inscriptiones ,  commentaii>i 
blici  et  script»  rerum  gestarum 
tiones ,  seu  historiae ,  quae  memori 
/amas  opponuntur,  dicuntucque 
per  apposit.  una  (unica,  sola)  o 
diafidelis,  etc.  Confer  VII,  3, 


\ 


A.  C.  387. 
U.  C.  365. 


LIBER  VI.  CAP.  I.  a37 

etiamsi  quae  in  comraentariis  pontificum  aliisque  pu- 
blicis  privatisque  erant  monimentis ,  incensa  Urbe  ple- 
raeque  interiere.  Clariora  deinceps  certioraque  ab  se- 
cunda  origine,  velutab  stirpibus  la^tius  feraciusque 
renatae  Urbis^,  gesta  domi  militiaeque  exponentur. 
Caeterum  quo  primo  adminiculo  erecta  i^rat,  eodem 
innisa  M.  Furio  principe  stetit;  neque  euip  abdicare 
se  dictatura ,  nisi  anno  cirrumacto ,  passi  sunt  Comitia 


etXXV,  I  extr.  —  In  commentariis 
pontificum,  V.  ad  IV,  3,  n.  5.  —  Pte- 
reeque,  scil.  literae,  nisi  cum  Dakero 
^pleraque :  quam  lectionem  tuetur 
noster  Sorbonicus.  Ed. 

3.  Velut  ab  stirpibus  Uetius  feracius' 
que  renaUK,  Tesnvgentis ,  Urbis ;  confer 
XXVI ,  41 ,  n.  10 ;  inpr.  XXIX,  3  f. 
najorem  semper frequentioremque  pro 
tot  cccsis  exercitibus  subolescentem  po- 
puliiiii  rom.  quem  Horat.  Od.  IV,  4 , 
^7,  comparat  ilici,  ab  ipsa  amputa- 
tione  latius  revirescenti ,  novaque  vi- 
rlum  incrementa  ab  ea  capienti. — Quo 
pnmo  adminiculo  erecta  erat,  eodem 
misastetit,  scilicet  Urbs :  metaphora 
petita  a  vite ,  adjuncta ,  seu  alligata 
palisulmeis  vel  plataninis  et  populeis, 
quipropr.  adminicula  vitis  dicuntur, 
ad  quae  illa  se  erigit  (confer  Cic.  Sen. 
iV,  et  Nat.  Deor.  H ,  47) ;  vel  ab  ad- 
minicalis,  quae  arboribus  (vide  Senec. 
deClem.  II,  7)  aedibusve  ruinam  mi- 
Dantibusapplicantur,  quibusque  innisce 
itmt.  ConferX,  22  pr.  et  ad  Tacit. 
Annal.XIV,  54,  n.  i.—M,  Furio  Ca- 
^hprincipe,  vide  adT,  3o,  n.  5.— 
^eque  eum  abdicare  se  dtctatura  passi 
'"«t,  scil.  Romanl{ut  dicunt,ferunt, 
*'c.),  vel  IJrbs,  h.  e.  incolae  ejus,  cives 
(vide  ad  III,  47,  n.  i) ,  nisi  anno  cir- 
cumacto,  h.  e.  peracto,  exeunte,  fini- 
Jo,utXXVI,  40  pr.  et XXVII,  3o, 
«tsi  plerumque  id  dicitur  de  integro 
*«>o ,  qui  lu  se ,  circnli  instar,  redit. 


Hac  Livii  aliorumve  annalium  locu- 
tione,  male  intellecta,  inducti  auctor 
fastorum  capitolin.  multique  alii  pnta- 
runt ,  totum  annum  seq.  nullos  militum 
tribunos  consulesve  habuisse,  sed  Ca- 
millum  ex  senatusconsulto  per  eum 
continuasse  dictaturam  reipub.  consti- 
tuendae  seditionisque  comprimendae 
causa.  Cui  senteutiae  seqq.  et  cap.  2 
adversantur ,  neque  favent  verba  Plut. 
in  Camillo,  p.  144,  ad  quae  Pigh.  in 
Annalibus  ad  annum  364  provocat : 
q)o€iQ6£t(ja  rbv  6opu6ov  "h  ^ouXyi  tov 
p.iv  KapiiXXov  oOx  etaoe  pouXo'|Aevov 
airo6l<T6ai  rnv  d(>x^v  jvrbf  IvidUToS* 
xai^jrep  t^  (x^voic  ou^ap.at(  &7rep€aX-- 
XevTO?  iT^pou  J^ixTaTcopo?»  (Ex  quo  loco 
probabile  fit ,  h.  1.  pro  passi  sunt  leg. 
esse  passus  senatus.)  Camillo ,  qni  rei 
gerendae  causa  dictator  erat  dictus,  ea 
gesta  per  leges  non  licebat  magistratum 
retinere;  sed  ex  senatnsconsulto  non 
deposuit  ante  exitum  anni ,  quo  crea- 
tus  erat.  Similiter  errant  fasti  Capitol. 
et  Pigh.  ad  ann.  429  et  444?  qui  di- 
ctaturam  L.  Papirii  Cursoris  in  eos 
annos  prorogatam ,  neque  alios  in  illis 
magistratus  curules  fiiisse  dicunt  : 
quod  nec  Livius ,  nec ,  qnod  sciam , 
alius  quisquam  tradidit.  Conf.  tamen 
ad  IV,  33,  n.  6;  Periz.  Anim.  histor. 
10;  Dodwell.  de  cyclis  X,  83. — Non 
anno  post  dictaturam  acceptam,  sed 
anuo  currente  tandem  circumacto ,  se 
abdicavit.  Ed.  —  Comitia  in  insequen^ 


U.  C.  366. 


a4o  T.  LlVn 

postridie  idus  rebus  divinis  supersederi  jussum :  inde, 
ut  postridie  calendas  quoque  ac  nonas  '^  eadem  religio 
esset,  traditum  putant. 

II.  Nec  diu  licuit  quietis  consilia  erigendae  ex  tam 
gravi  casu  reipublicae '  secum  agitare.  Hinc  Volsci , 
veteres  hostes ,  ad  exstinguendum  nomen  romanum 
arma  ceperant;  hinc  Etruriae  principum  ex  omnibus 
populis  conjurationem  debello,  ad  faUum^Voltumnae 
factam ,  mercatores  afferebant  :  novus  quoque  terror 
accesserat  defectione  Latinorum  Hemicorumque,  qui, 
post  pugnam  ad  lacum  Regillum  factam,  per  annos 
prope  centum  nunquam  ambigua  fide  in  amicitiam 
populi  romani  fuerant^.  Itaque  quum  tanti  undique 
terrores  circumstarent,  appareretque  onmibus,  non 
odio  solum  apud  hostes ,  sed  contemptu  etiam  inter 
socios  nomen  romanum  laborare;  placuit  eisdem  au- 
spiciis  defendi  rempublicam ,  quibus  recuperata  esset, 
dictatoremque  dici  M.  Furium  Camillum.  Is  dictator 
C.  Servilium  Ahalam  magistrum  equitum  dixit  :  justi- 
tioque  indicto,  delectum  juniorum  habuit,  ita  utse- 


8 ;  BosioA  ad  Gicer.  ad  Attic.  I ,  i ; 
Intpp.  jaris  civilis  ad  1.  i3a;  D.  de 
verb.  sign. ,  et  Syll.  Epist.  a  Burm. 
edit.  t.  II,  ep.  3i3;  Drakenb.  infra 
ad  XLI,  i6,  n.  5. 

lo.  Utpostridie  calendas  quoque  ac 
nonas,  ut  postridie  idus ,  eadem  reli' 
gio  esset,  et  ater,  seu  infaustus  dies 
haberetur ,  traditum  esse  atqne  insti- 
tutuin.  Confer  Gell.V,  17;  Macrob. 
Sat.  I,  16;  et  Plutarcb.  in  Qu.  Rom. 
Opp.  t.  II,  p.  269. 

Cap.  II.  I .  Erigendof  reipubUcce  ge- 
nitivi  esse  videntnr,  non  dativi.  Gonf. 
adlll,  35,  n.  i. 

a.  Ad  fanum  F^oltumnte,  vide  ad 
rV,  a3,  n.  5.  — "Depugna  ad  lacum 
Jtegiflum  vide  ad  11,  19,  ai.  Ea  ante 


CXII  annos  fuerat;  sed  ante  annos 
prope  centum  Hemicis  pax  data ,  Tide 
If,  41  pr. 

3.  In  amicitiam  populi  romamfut' 
ranty  vide  ad  II,  14»  &•  3.  —  QHum 
tanti  undique  terrores  circumstaretA, 
appareretque,  Vox  undique,  qax  in 
multis  antiquioribusedd.  neglecta  erats 
jam  recepta  est  in  Tarvisina  utraque , 
aliisque;  eamdem  serVant  omiies  msDU 
exarati.  Libro  XXX ,  capite  3 ,  «  Nec 
Scipio  ullo  tempore  biemis  belU  opera 
remiserat ,  qu»  mnlta  simul  undique 
eum  circumst^bant.  »  Praeterea  appa- 
raretque  Leid.  pr.  qno  modo  band  se- 
mel  lapsi  sunt  scribae ,  nt  supr.  lib.  JJh 
cap.  57,  et  alibi.  Ed. — Justitioqut  in- 
dicta,  vide  ad  III,  3«  n«  i. 


A.  C  386. 
U.  C.  366. 


LIBER  VI.  CAP.  II.  a4i 

niores  quoque,  quibus  aliquid  roboiis  superesset,  in 
Yerbasua  juratos  centuriaret*.  Exercitum  conscriptum 
armatumque  trifariam  divisit  :  partem  unam  in  agro 
veiente  Etrurise  opposuit  :  alteram  ante  Urbem  castra 
locare  jussit ;  tribunus  militum  his  A.  Manlius ,  illis , 
qui  adversus  Etruscos  mittebantur ,  L.  ^milius  prae- 
positus  :  tertiam  partem  ipse  ad  Yolscos  duxit,  nec 
procul  ab  Lanuvio  ( ad  Mcecium  ^  is  locus  dicitur ) 
castra  oppugnare  est  adortus.  Quibus ,  ab  contemptu 
(quod  prope  omnem  deletam  a  Gallis  romanam  juven- 
tutem  crederent)  ad  bellum  profectis,  tantum  Camil- 
lus  auditus  imperator  terroris  intulerat,  ut  vallo  se 
ipsi,  vallum  congestis  arboribus  sepirent,  ne  qua  in* 
trare  ad  munimenta  hostis  posset.  Quod  ubi  animad- 
vertit  Camiltus,  ignem  in  objectam  sepem  conjici  jus- 
sit :  et  forte  erat  vis  magna  venti  versa  in  hostem; 
itaque  non  aperuit  solum  incendio  viam,  sed ,  flammis 
iu  castra  tendentibus,  vapore  etiam  ac  fumo  crepitu- 
que  viridis  materiae^  flagrantis,  ita  consternavit  hostes, 
ut  minor  moles  superantibus  vallum  ^  in  castra  Volsco- 
rmn  Romanis  fuerit,  quam  transcendentibus  sepem 
incendio  assumptam  fuerat.  Fusis  hostibus  caesisque , 
quum  castra  impetu  cepisset  dictator ,  praedam  militi 
dedit,  quo  minus  speratam,  minime  largitore  duce, 


4*  in  verba  suajuratos  (vide  ad  U, 
3a ,  n.  i^  centuriaret,  in  centariaft  de- 
scriberet ,  m  pedites  mererent :  nam 
€<IQites  decuriabantur,  Confer  X,  ai; 
'X.lll,  38;  XXV,  i5,  ct  XXIX,  i  pr. 
iibi  ordinare  et  centuriare  pro  :  in  or- 
oines  et  centorias  describere. 

^*  Ad  M^ecium,  scilicet  castrom^  a 
quo  et  Meecia  tribus  (  vide  VIII,  17 
«xtr.  ct  XXIX,  37  )  dicta ,  testc  Fcsto. 
Al.  Mecium,  Metium,  et  Marcium,  ut 
«spl  Tov  Mapxiov  0^0$  bis  apud  Plut. 


in  Camillo,  et  Diodor.  XFV,  pag, 
456 ;  nisi  leg.  Maixiov  .€id  Marcium 
probant  CluTcr.  et  Ccllar.  —  jib  con-^ 
temptu,  vide  ad  I,  i,  n.  5» 

6.  Fumo  crepituque  viridis  materias , 
Ugni,  ut  XXVI,  9,  et  XXVHI,  45. 
Proprie  cst  Ugnum,  quod  non  comburi 
aolct,  sed  aedibus,  nayibus,  ctc.  fii- 
ciendis  adbibcH;  yide  ad  Tacit.  Ann. 
I,  35^  n.  4. 

7.  Minor  moles  superantibus  vai- 
lum,  vide  1 ,  38,  n«  4.  —  Minime  lar* 

16 


A.  G.  38IL 
U  C.  3« 


a4a  T.  LIVII 

eo  militi  gratiorem  :  persequutus  deinde  fiigientes^ 
qaum  omnem  volscum  agrum  depopulatus  esset ,  ad 
deditionem  Yolscos  septuagesimo  demum  anno  sub- 
egit^;  victor  ex  Yolscis  in  iEquos  transiit^  et  ipsos 
bellum  molientes  :  exercitum  eorum  ad  Bolas  oppres* 
sit;  nec  castra  modo,  sed  urbem  etiam  aggressus, 
impetu  primo  cepit. 

III.  Quum  in  ea  parte,  in  qua  caput  rei  romanas 
Camillus  erat ,  ea  fortuna  esset ,  aliam  in  partem  terror 
ingens  ingruerat.  Etruria  prope  omnis  armata  Su- 
trium,  socios  populi  romani,  obsidebat'  :  quoruio 
legati,  opem  rebus  affectis^  orantes,  quum  senatuin 
adissent ,  decretum  tulere ,  ut  dictator  primo  quoque 
tempore  auxilium  Sutrinis  ferret.  Cujus  spei  moram 
quum  pati  fortuna  obsessorum  non  potuisset^,  con- 
fectaque  paucitas  oppidanorum,  opere,  vigiliis,  vnl- 
neribus ,  quoe  semper  eosdem  urgebant,  per  pactionem 
urbe  hostibus  tradita,  itiermes  cum  singulis  «nissi 
vestimentis,  miserabili  agmine  penates  reltnquerent; 
eo  fbrte  tempore  Camillus  cum  exercitu  romano  inter- 


gitore  diice,  qmim  dax  esset  minupe 
liberalis.  Al.  a  minime,  etc.  Mox  mi- 
Ifti,  qaod  modo  prscessSt,  delenduai 
videri  po8«k;  at  vide  ad  I,  3,  n.  8. 

8.  Volscos  septuagesimo  demum  an- 
no  subegit,  ut  apud  Oros.  III,  3;  et 
Etmop.  It,  t.  Sed  cura  Sfgonlo  fotte 
l^.  septimo  ac  centesimo.  Gonfer  II, 
aa.  —  Ad  Bohes,  videadlV,  49,  n.  3. 
Conf.  div^sa  narratio  Diodori  XIY, 
117,  qa»  veritJT  videtur.  Confer  Drak. 
ad  h.  1.  et  Peris.  anim.  hist.  cap.  4. 

Cx.p.  in.  I.  Etmria  prope  amnts 
atmata  Sutritan,  socios  (vide  ad  IH, 
47>  n.  I )  popuH  ronutni,  obsidebat, 
fa.  e.  Etrusci  Sutrinos.  G«nf.  9A  III , 
47»'^.  I.  Sutrium  colonia  romana  et 
nlaustra  Etmri» ,  hodie  Sucri  ad  Poe- 


zolo  flumen.  Cf.  IX,  3a  pr.  XXVII, 
9.  Sed  jam  hoc  anno  coloniam  eam 
Aiisse  factam  tradift  niodaru»,  XIV, 
117 ;  post  aeptem  vero  annos»  qaam 
Galli  Urbem  cepere,  VeU.  I,  i4;  nisi 
Satricum  ibi  legend.  ex  Liv.VI,  16. 
Sutrium  taraen  socios  popnH  rom,  ad- 
hne  app^UatLiviusIX,  39 ,  35;  etce- 
hmam  XXVII,  9;  XXIX,  i5. 

a.  Ihhns  affecm^  vide  ad  V,  10, 
B.  6.  —  JDecretam  tmlere,  -vide  ad  I, 
5o,  n.  7. 

3.  Quum  pati  /brtuna  obsessmvm 
non  potmsset,  et  propterea/»Mi0Ms  re- 
Unquerent :  in  plerisqne  MSS  est/NW- 
set;  sed  cpioties  aUquid  factum  signi- 
ficatur,  qnod  tempore  prios  ftdt,  qiiain 
idiod,  qood  inde  seqaantiir,  sempei 


i 


A.  C.  38«. 
V.  G.  366. 


LIBER  VI.  CAP.  III.  !)43 

venit ;  ciii  quum  se  moesta  turba  ad  pedes  provolyis- 
set ,  principumque  orationem ,  uecessitate  ultima  ex- 
pressam,  fletus  mulierum  ac  puerorum,  qui  exsilii 
comites  trahebantur ,  excepisset ;  parcere  lamentis 
Sutrinos  jussit :  Etruscis  se  luctum  lacr^rmasque  ferre. 
Sarcinas  inde  deponi,  Sutrinosque  ibi  considere,  mo* 
dico  praesidio  relicto,  arma  secum  militem  ferre  jubet. 
Ita  expedito  exercitu  profectus  ad  Sutrium ,  id  quod 
rebatur ,  soluta  omnia^  rebus,  ut  fit,  secundis  invenit : 
nullam  stationem  ante  moenia,  patentes  portas,  victo- 
rem  vagum  prsedam  ex  hostium  tectis  egerentem.  Ite- 
rum  igitur  eodem  die  Sutrium  capitur :  victores  Etrusci 
passim  trucidantur  ab  novo  hoste,  neque  se  conglo- 
bandi  coeundique  in  unum ,  aut  arma  capiendi  datur 
spatium;  quum  pro  se  quisque  tenderent  ad  portas^ 
si  qua  forte  se  in  agros  ejicere  possent,  clausas  (id 
enim  primum  diclator  imperaverat)  portas  inveniunt  ^. 
Inde  alii  arma  capere,  alii,  quos  forte  armatos  tumul- 
tus  occupaverat,  convocare  suos,  ut  praelium  inirent; 
quod  acceiisum  ab  desperatione  hostium  fuisset,  ni 
praecones ,  per  urbem  diniissi ,  poni  arma  et  parci  in- 
ermi  jussissent ,  nec  praeter  armatos  quemquam  vio- 
lari.  Tum  etiam,  quibus  animi  in  spe  ultima  obstinati 


4«  itto  phiMpiamperf.  «dhibendniii  eit : 
nnde  et  infr.  cw  35,  Patr.es  quum  tre- 
pidassem,  dnbii,  sen  inceiti  fuissent, 
f t  flactnassent ,  tandem  coUegas .... 
comparaverunt;  Strothins.  Plnftqnflmp. 
pro  imperf.  potitnm  putabat  Drakenb. 
per  enaBagen  temporam ,  ut  ab  inseiis, 
y««a  ifUerfecissent,  occidereturTll ,  6 
(nbi  tamen  in  nonnnUis  MSS  legitwr 
interfioerent),  etinfr.  c.  33,  n.  6.  Cf. 
ad  XXXrV,  1 1 ,  n.  i .  —  Exsilii  comi" 
t^s  trahebantur;  qnidam ,  turbabimtur  : 
petsime.  Saiu»,  Kb.  VI,  v.  4o3,  Eoce 
^^hens  gtminum  natomm  Marcia  pt" 


gnus,  Yaler.  Bfaxim.  lib.  III ,  cap.  9  , 
dextera  lcevaqwe  comnmnes  fiUos  mon- 
tem  non  reeusantes  trahens.  Tac.  Aim. 
lib.  XrV,  c.  34»  ut  conjuges  quoque 
testes  Dictoria:  secum  traherent.  Virgil. 
JEneid.  II,  447  >  ^^  puerum  Astya" 
naeta  trahebat;  nostrs  Edit.  vol.  II, 
p,  267.  Ed. 

4.  Soluta  onmia,  t.  ad  III ,  8 ,  n.  4. 

5.  Quum  pro  se  quisque  tenderetu 
adportas,.,  clausas portas  inveniunt, 
yide  ad  I,  3,  n.  8;  I,  Sg,  n.  3 ;  et  lY, 
19,  n.  I.  —  Quos  tumultus  occupave* 
rat,  deprehendesat. 

16. 


▲.  C.  38«. 
U.  C.  366. 


244  T.  LIVII 

ad  decertandum  fuerant^,  postquam  data  spes  vit» 
est,  jactare  passim  arma,  inermesque,  quod  tutius 
fortuna  fecerat ,  se  hosti  offerre.  Magna  multitudo  in 
custodias  divisa^ :  oppidum  ante  noctem  redditum  Su- 
trinis  inviolatum  integrumque  ab  omni  clade  belli, 
quia  non  vi  captum,  sed  traditum  per  conditiones 
fuerat. 

IV.  Camillus  in  Urbem  triimiphans  rediit,  trium 
simul  bellorum  victor.  Longe  plurimos  captivos  ex 
Etruscis  ante  currum  duxit ;  quibus  sub  hasta  venum- 
datis,  tantum  aeris  redactum  est,  ut,  pretio  pro  auro 
matronis  persoluto',  ex  eo,  quod  supererat,  tres  pa- 
terae  aureae  factae  sint  :  quas,  cum  titulo  nominis  Ca- 
milli,  ante  Capitolium  incensum  in  Jovis  cella  constat 
ante  pedes  Junonis  positas  fuisse.  Eo  anno  in  civita- 
tem  accepti,  qui  Veientium  Capenatiumque  ac  Fali-  • 
scorum  per  ea  bella  transfugerant  ad  Romanos,  ager- 
que  iis  novis  civibus  assignatus  :  revocati  quoque  in 
Urbem  senatusconsulto  a  Veiis,  qui  aedificandi  Rom» 
pigritia*,  occupatis  ibi  vacuis  tectis,  Veios  se  contu- 
lerant ;  et  primo  fremitus  fuit  aspemantium  impe- 
rium  :  dies  deinde  praestituta^  capitalisque  poena,  qui 


6.  Quibits  animi  obstinati  ad  decer- 
tandum  juerant ,  conf.  ad  V,  41^9  n.  i. 
Decertare\i.\*Tkon  simpl.  certare,  sed 
ad  Tictoriam  et  mortem  usque  certare, 
nt  depugnare  de  gladiatoribns  apnd 
Snet.  Caes.  3  9. 

*  7.  Magna  multitudo  captiTorum  in 
eustodias  divisa,  nt  XXIII  ,34;  XXIV, 
19;  XLIII,  19;  apnd  Suet.  Caes.  14; 
Cic.  Cat.  IV,  4 ,  al.  Captivi  autem  mi- 
litibns  cnstodiendi  dabantnr,  et  poste- 
riore  tempore  per  mnnicipia  cnsto- 
diendi  dividebantur.  Confer  Drakenb. 
ad  h.  1.  et  Cortinm  ad  Sallustii  Cati- 
Jinam,  cap.  5i»  $  43. 


Cxp.  IV.  I.  Pretiopro  auro  matro- 
nis persoluto ,  cf.V,  2  5. —  Cum  titulo. 
inscriptione.  —  Ante  Capitolium  in- 
censum  civili  bello ;  vide  Tac.  Histor. 
III,  7a. — De  /om  celUi  vide  ad  III, 
19,  n.  XI. 

a.  jEdi^candi  Homeepigritia,  conf. 
ad  V,  48,  n.  a.  Verba  a  Veiis  ddend.; 
Gron.  Sed  tnm  rb  ibi  referendnm  ad 
Ronue,  quod  sensui  adversatnr,  et  sic 
vel  leg.  sibi,  vel  Veios,  occupatis  ibi 
Docuis  tectis,  se  contulerant;  Drak. 

3.  Dies  deinde prasstituta  (cf.XXV, 
11;  et  ad  II,  35,  n.  x),  scilic.  el,  seu 
onivis^  qui  non  remigrasset,  etc— » 


A.  G.  38«~385. 
U.  C.  366—367. 


LIBER  VI.  CAP.  IV.  ^45 

noQ  remigrasset  Romam,  ex  ferocibus  universis  singu- 
los,  metu  suo  quemque,  obedientes  fecit.  £t  Roma 
quum  frequentia  crescere,  tum  tota  simul  exsurgere 
aedificiis,  et  republica  impensas  adjuvante,  et  aedilibus 
velut  publicum  exigentibus  opus  ^ ,  et  ipsis  privatis 
(admonebat  enim  desiderium  usus)  festinantibus  ad 
efiectum  operis ,  intraque  annum  nova  urbs  stetit.  £x- 
itu  anni  comitia  tribunorum  militum  consulari  po- 
testate  habita.  Creati  T.  Quintius  Cincinnatus,  Q. 
Servilius  Fidenas  quintum ,  L.  Julius  Julus ,  L.  Aquil- 
lius  Corvus,  L.  Lucretius  Tricipitinus ,  Ser.  Sulpitius 
Rufus.  Exercitum  alterum  in^quos,  non  ad  beilum, 
victos  namque  se  fatebantur,  sed  ab  odio  ad  perva- 
standos  fines ,  ne  quid  ad  nova  consilia  relinquerent 
virium ,  duxere  :  alterum  in  agrum  tarquiniensem.  Ibi 
oppida  Etruscorum,  Cortuosa  et  Contenebra ,  vi  capta 
dirutaque.  Ad  Cortuosam  nihil  certaminis  fuit;  im- 
proviso  adorti,  primo  clamore  atque  impetu  cepere  : 


Singulos,  metu  tuo  quemque,  pro  meta 
OQJutque ,  (jmim  qoisque  sibi  metiMret. 
4*  JE^Uhus  velutpublicum  exigen- 
tibtts  opusj  corantibiis ,  ut  edificia, 
tanquam  pablioa  essent,  et  ocius  et 
recte  exstraerentur.  Exigere ,  exami- 
nare,  exquirere,  dicuntur  curatores 
alicuju«  rei ,  qunm  ant  jnbent  fieri  ali- 
quid,ant  factum  a  redemptoribua  iiave, 
qni  debebant,  perspicinnt  probandi 
caqsa  ant  reprebendendi ;  inprimis  Cen- 
•ores,  qui  sarta  tecia,  b.  e.  opera  pu- 
blica,  prseeipue  templa,  tumfu^ridi- 
cuntnr  (ut  XXJV,  x  8),  b.  e.  «iipremam 
eomm  curam  babere,  eaque  ab  omni 
detrimento  aincera  et  integra  conaer- 
^are  ac  reparare,  tum  loeare  redempto- 
ribus,  nt  aut  nova  «dificentnr,  aut 
sareiantttr,  si  qnid  in  iis  aut  vitii  sit, 
aut  melius  novumve  exstmendum  (v. 
ad  V,  23,  n.  6),  tnm  exigere  (vide 


XXIX,  37;  XLII,  3),b.e.in8picerey 
si  opus  e  lege  censoria  vel  locaiienfs  a 
redemptoribus  fiictum  sit :  quod  Grteci 
^aiTTtiv  oixo^OfiiQv  et  uiro^^aitTttv  di'* 
cunt ;  Emesti  in  clave  Cicer.  Tum  ea 
yt\  probant  v€L  improbant;  v.  ad  IV^ 
22  ,  n.  5.  Hinc  et  exactor  operis,  ex- 
plorator,  inquiaitor,  XLV,  37,  n.  4. — 
Aibnonebat  enim  eos,  ut  festinarent^ 
desideriunCusus ,  quod  primo  quoque 
tempore  aedibns  uti  posse  cupielMnt. 
—  Exitu  anni  eomitia  tribunorum  mi- 
litum  consulari  potestate  habita,  Crea- 
ti,  etc.  vide  Drakenb.  ad  hunc  locum^ 
ubi  propositam  a  Gronovio  emenda- 
tionem  refert  et  dilucidat.  Ed. —  Ab 
odio,  vide  ad  I,  i ,  n.  5. —  f7  capta 
'tUrutaque.  Ultimum  boc  verbum ,  quod 
Gronov.  delendnm  suspicabatur,  plo* 
res ,  teste  Drak. ,  omittnnt,  et  inprim}& 
Nostri.  Ed, 


A.  C.  dSi. 

U.  C.  367. 


246     '  T.  LIVII 

direptum  bppidum  atque  incensum  ^t.  Ccmtenebra 
pauGos  dies  oppugnationem  suatinuit;  labiMt{ue  con- 
tinuus,  non  die,  non  nocte  remissus,  subegit  eos^; 
quum  in  sex  partes  divisus  exercitus  romanus  senis 
horis  in  urbem  succederet  praelio ,  oppidanos  eosdem 
integro  semper  certamini  paucitas  fesso^  bbjiceret; 
cessere  tandem ,  locusque  invadendi  urbem  Romanis 
datus  est.  Publicari  preedeon  tribunis  pkcebat  :  sed 
imperium,  quam  consiliutn,  segnius  fmt;  dum  cun- 
ctantur ,  jam  militum  praeda  ^rat ;  nec ,  nisi  per  invi- 
diam  ^,  adimi  poterat.  Eodem  anno ,  ne  privatb  tantustt 
operibus  cresceret  Urbs,  Capitolium  quoque  saxo  qua- 
drato  substructum  est  ^ :  opus  vel  in  hac  magnificentia 
urbis  conspiciendum. 

y .  Jam  et  tribuni  plebis ,  civitate  aedificasdo  occu- 
pata ,  conciones  suas  frequentare '  legibus  agrariis  co- 
nabantur :  ostentabatur  in  spem  pomptinus  ager,  tum 
primum,  post  accisas  a  Camillo  Volscorimi  res^  pos- 
sessionis  haud  ambiguae.  Criminabantur,  multo  eum 
infestiorem  agrum  ab  nobilitate'^  esse^  quam  a  Volsm 


5.  Subegit  eos ,  Coffitenebranoft ;  pro> 
prie  eam,  scil.  Contenebram ;  vide  ad 
lU ,  47  9  n.  I .  —  Quum  in  Mrbem  sueei- 
deret  pratiio  (vide  ad  I,  17,  n.  4),  et 
oppidanos,  etc.  quae  copnla  pasfliin 
6mittitur.  —  Publicari,  Tide  ad  HI, 
3i,  n.  9. 

6.  Nisiper  inindiam,  odio  ifeiiUtam 
cOncitato. 

7.  Capitolium  quoqut  saxk)  qua- 
iirato  substructum  est  :  nam  substru- 
etio  eat  qnodvis  mnri  gentts»  qnod  ad 
Ibldendmn  aedificinm ,  Tel  aggerem , 
ab  exteriorfe  parte  exatraitur;  Strb- 
tfaiiu.  Confer  XXX Vm,  18;  XLI, 
27,  n.  7;  et  Scbelleri  Les.  Tarqiiiniaa 
Priscns  jam  magtaiA  nibstrtfctionfinks 
(dyaXin(A(AATa  b^Xk  appdbt  DioiiyB. 


Itl,  69)  «quaverat  et  ezDrnayent 
aream  CapitoUi;  Doer.  —  Opus  vel  m 
kae  (vide  ad  I,  5,  n.  x)  magn^ntia 
urbis  eontpiciendum ,  oonspicaiimr 
spectabifo.  Gonfer  ad  II,  5,  n.  8. 

Cak  T.  t.  C&neipnes  suas,  plebii* 
fitquentare ,  finqotntes  convocare. 
ttagnam  i^bis  multitadinem  cogere, 
— Ostentabatur  iH  spem  ,  in  spem  pM- 
^onebator  (nt  XXX,  33,  n.  6  et  n.  7)» 
pomptiMu  ag€r,  vel  ejus  diridcn^ 
spiBs  sftpitts  plebi  ost^tab€Uar{^  l^y 
36;  IX,  4  ) )  sta  oatenddbatar,  b.  e. 
aignifibabatar,  dabator.  Confer  «d  VS, 
3e,  tk.  t.-i^Aecisas  res,  quidam  ab' 
cissas,  deeisas,  oeeisOs  ;  inAle :  ride  ad 
III,  10,  n.  9.  En. 

a.  infifsthrem  agnrni  ab  nobilU^' 


tc:lt  LIBEE  VI.  CAP.  V.  ^47 

fuerit;  ab  iUis  enim  tantuniy  quoadvires  et  arma  ha^ 
buerint,  incursiones  eo  factas ;  nobiles  homines  inpos- 
sessionem  agri  jnibliei  ff^assari :  nec^  nisij  antequam 
omnia  pnecipiant ,  divisus  sit,  locum  ibi  plebi  fgre* 
Haud  zoagno  opere  plebem  moveraot,  et  m&equen*- 
tem  in  foro  propler  ^dificandi  coram,  et  eodem  e^* 
haustacm  impensis ,  eoque  agri  iBamemoroip.,  ^d  quem 
instmendum^  viires  non  essent.  Xn  civitate  plena  reli- 
gionnm,  tum  etiam  ab  recenti  plade  wp^stitipsis 
principibus  ^,  ut  penovarentur  auspicid^  res  ad  inier* 
regmim  vediit ^ :  interreges  deinceps  M.  Afanlius  Capir 
tolihus,  Ser.&ulpioius  Camerinus,  L.Valeriuis  Potitus. 
Hic  demum  tribunorum  militum  cpusulari  pote^tat^ 
comitia  (faabuit.  L.  Papirium?  C  Corneliiuny  C.  Serr 
gimn,  L.  £miliuiniterum,  L.  Meaenium,  L.Yalerium 
PuUWsolam  tertium  creat;  bi  ex  intfrriQgno^  nuigistra- 
tamoccepere.  £o  anno«Bdes  Martis  ,»galUco  bello  yota  ^ 
dedicata  est  a  T.  Quiotio  duimtviro  sacris  faciundis, 
Tribus  quatuor  ex  novis  «avibus.additae7,  Sitel^tina^ 

» 

etc.  «dde  «d  1 ,  7 ,  n.  7  .-^//i  possessio'  e^^^^^  ffpx  Tujgo  minus ,  ^uam  plebs , 

nem  €igri  grassari,  vide  ad  III,  44»  religiosi  erant,  ab  recenti  clade  ^  vidc 

n.  lo.  — Ihro  prtecipiant  aUi  prari-  ad  I,  i,  n.  5. 

/'lanr,  majorecumvi.  NostriTnlgatam  5.  Ut  renovarentur  auspicia,  aliis 

tctentur. En. — Moxeod^m,  eteo^e,  oceaiis  tribu^is,  r^f  ad  iuterregvum 

i^de  ad  I,  r  I,  n.  6.  rediit,  yi^e  *d  V,  17,  ».  4. :—  />««- 

9.  'j4d  quem  agram  wu(/i««nifom »  ceps.,  i^ide  ad  I,  ai^  n.  8. 
scillc.  rebns  necessariis,  instrumentis  6.  JSa:  interrfigno,  yide  j«d  oap.  i> 

Tusdcis ,  de  quibns  vide  Hin.  £{iiM.  n.  €r. — Magis^f^at^m  Qcc^re;  ^uidi^n 

Vm,  17.  Nobis  dieitur  einriehton  et  »iM..0CCfp<ire ;  etalii»  acceperecj^ 

Einrithtimg  vel  inpentarium,  SindliMr  yidgat»n  seote  amant  pleriqiie  opU- 

ades    instruetas   (^meublirtij    locoPe  ■d :  «eqne  «lU»r  frabent  efUti,  ni^i 

ICLlI ,  19,  n.  4 ;  doTMts ,  diu  ad  va-  qnod  Veneti^annp  149^ » ^dedciint  oe- 

rias omninm iwiapttitumiUecebras  m-  eipere,  Yide  de  boc  verbo  Dra]c.enb. 

stracta  XXia ,  8 ,  n.  6  ;  et  pasaSm  iib.^V,  «.  9,  g  6.  fio.  — uB4e*  il^^rtis 

classis  instructa,  ut  al.  omata  et  ar-  .dedioata.esta(^intio,dUHm*^iro,$i^is 


mata;  vide  adlX,  40,  n.  la.  fitekMss,  yidA  ad  I,  55(,  n.  ^i  fit 

4.  Tum  etiam  superititiosis  prinei'     4Li&iIi,  >3o ,  n.  S. 
pibfu,qwim  et  bi  snperiChiosi  tum  7.  ^afriw  9snrir«r ja4f<A>«?«  «tc.  yifie 


248  T.  Livn  v.V^z^: 

Tromentiiia,  Sabatina,  Arniensis :  eaeque  viginti  qnin- 
que  tribuum  numerum  explevere. 

VI.  De  agro  pomptino  ab  L.  Sicinio  tribuno  plebis 
actum  ad  frequentiorem  jam  populum ,  mobilioremque 
ad  cupiditatem  agri,  quam  fuerat.  Et  de  latino  her* 
nicoque  bello  mentio  facta  in  senatu ,  majoris  belli 
cura,  quod  Etruria  in  armis  erat,  dilata  est.  Res  ad 
Camillum  tribunum  militum  consulari  potestate  rediit: 
collegae  additi  quinque,  Ser.  Ck>rnelius  Maluginensis^ 
Q.  Servilius  Fidenas  sextum,  L.  Quintius  Cincinnatus, 
L.  Horatius  Pulvillus ,  P. Valerius.  Principio  anni  aver- 
sae  curae  hominum  sunt  a  bello  etrusco^  quodiugien- 
tium  ex  agro  pomptino  agmen  repente  iUatum  in 
Urbem  attuUt,  Antiates  in  armis  esse,  Latinorumque 
populos  juventutem  submisisse  ^  ad  id  bellum ;  eo 
abnuentes ,  publicum  fuisse  consilium ,  quod  non  pro- 
hibitos  tantummodo  voluntarios  dicerent  miiitare, 
ubi  vellent.  Desierant  jam  uUa  contemni  beUa;  itaque 
senatus  diis  agere  gratias,  quod  CamiUus  in  magistratu 
esset :  dictatorem  quippe  dicendum  eum  fuisse ,  si  pri- 
vatus  esset :  et  coUegae  fateri ,  regimen  omnium  rerumy 
ubi  quid  bellici  terroris  ingruat,  in  viro  uno  esse :  si- 


ad  I,  4^9  n.  22.  —  Amiensis,  al.  Nar- 
niensis.VAdem  Tarietas estXXIX,  87, 
n.  7.  Gonfer  de  harum  tribaom  ncmii- 
nibns  Drakehb.  ad  hunc  locum ,  et  de 
Amiensi  tribn  etiam  Mannt.  de  CIt. 
rom.  p.  a6 ,  cd.  GrseT.  in  Thes.  Ant. 
rom.;  PanTin.  de  CiT.  rom.  cap.  5o, 
pag.  279;  Pigh.  in  Annal.  ad  annnm 
549,  p.  217;  et  Intpp.' Cicer.  Agrar. 
n,  29. 

Caf.  VI.  I.  Juventutem  suimisisse, 
snbsidio  misisse ,  et  h.  1.  clam ,  nt  nos 
dicinms  :  unier  der  Hand  sehiAAen . 
Stroth.  —  Antiqua  lecti^o  yjuvmnaem 
fuam  misisse.  BmiiAinis.  Rectiua  sub^ 


misisse,  quod  plerique  tuentur,  et  in^ 
primis  Nostri :  nec  desunt  plurima 
hujns  locutionis  exempla;  t.^  c.  lib. 
XLIV,  cap.  4 ,  nee  auxit  copias ,  iH- 
Ugros  fessis  suhmUtendo,  Cses.  Bell» 
Gall.  Ub.VII,  cap.  85,  Casar,  ido^ 
neum  locum  nactus ,  quid  quaque  in 
parte  gerutur,  cognoscit,  laboremtibus 
suBmittit.  Submittere  etiam  est  clam 
mittere ,  apud  Frontin.  lib.  II ,  Stiat. 
cap.  5,  eztr.  38 ,  et  alibi ;  Cic.  lib.  I, 
in  Verr.  cap.  41.  Ed,  —  £q,  ideo, 
abnuentes,  quoddicerent,  Tfobmtarios 
tantummodo  militare  non  prokibuos, 
ubi  vellent  militare. 


A.  C.  383. 
V.  C.  369. 


LIBER  VI.  CAP.  VI.  249 

bique  destinatum  in  animo  esse^  Camillo  submittere 
imperium  :  nec  quidquam  de  majestate  sua  detractum 
credere ,  quod  majestati  ejus  viri  concessissent. .  Collau- 
datisabsenatu  tribunis,  et  ipse  Camillus,  confususani- 
mo,  gratias  egit .  Ingens^  inde  ait ,  qnus  apopulo  romano 
sibi,  quise  dictatoremjam  quartumcreasset^,  magnum 
asenatu  talibusdesejudiciisej'usordiniSy  maximum  tam 
honoratorum  collegarum  obsequio  injungi.  Itaque  si 
quid  laboris  vigiliarumque  adjici possit  y  certantem  se^ 
cum  ipsum  annisurum ,  ut  tanto  de  se  consensu  civitatis 
opinionem ,  qua^  maxima  sit,  etiam  constantem  efjficiat. 
Quod  ad  bellum  atque  Antiates  aUineat^plus  ibi  mina" 
rumyquamj)ericuliy  esse.  Setamen,  utnihiltimendi,  sic 
nihil  contemnendi  auctorem  esse.  Circumsederi  urbem 
romanam  ah  imidia  et  odio  finitimorum  :  itaque  et 
ducibus  pluribus  et  exerdtibus  administrandam  rem^ 
publicam  esse.  7V,  inquit,  P.  Vahri,  socium  imperU 
consiliique,  legiones  mecum  adversus  Antiatem  hostem 
ducereplacet :  te,  Q.  Sen^ili,  altero  exercitu  instructo 
paratoqucj  in  urbe  castra  habere;  intentum  siveEtru- 
ria  se  interim,  ut  nuper^  sii^e  noua  hcec  cura^  Latini 
otque  Hemici^f  moi^erint.  Pro  certo  habeOy  ita  rem 
gesturum ,  ut  patre ,  auo ,  teque  ipso  ac  sex  tribunati'- 
ius^  dignum  est.  Tertius  exercitus  ex  causariis  serdo^ 
Hbusque  a  L.  Quintio  scribaturj  qui  Urbi  moenibusque 


3*  Qtti  te  dictatorem  jam  yuartum 
treasset :  proprie  tribunvm  milit. ,  at 
non  eoanilari  tantom  potestate,  sed 
nimc  pame  dictatoria,  regimine  om- 
nium  rerum  accepto.  Rei  augencUe 
«ausa  et  gratus  ita  loquitur.  Dictator 
vero  jam  tertium  fuerat,  et  quartum 
tribmms  mil.  Cf.  n.  6 ,  et  ad  c.  7,  n.  3. 
Th  creasset  Duk.  et  Drak.  exponnnt : 
ereatonu  fuisaet ,  scil.  nisi  snmmo  in 
Bagistratu  essct,  yel  si  privatus  esset. 


3.  Nova  luee  cura,.,.  Hemici,  no?i 
hostes,  qni  nunc  quoqne  no»  cura  ait 
fidunt.  —  Pro  eerto  htAeo,  ita  rem 
gesturum,  scil.  te. 

4.  Sex  tribunatibus ;,  nam  sextom 
creatus  erat  tribunus  miUtum^  —  Mx 
eausariis,  yide  ad  lY,  a6,  n.  7.  — 
lif ox  junge :  quof^ue  aUaposcent  BeiU 
tempora,  provideat,  hoc  est,  paret; 
nt  passim  providere  pro  consulere  ia 
futomm  et  hinc  parare.  Conf.  XXIII^ 


s5o 


T.  LIVII 


A.  C.  -iiS. 
U.  C.  369. 


prcesidio  sit.  Z.  Horatius  armay  iela  ,/mm&9ium ,  quaS' 
que  belU  alia  tempora  poscent ,  provideat.  Te ,  Ser. 
Comeliy  prassidem  hujus  pubUci  consiliiy  custodem 
reUgionum ,  comitiorum ,  legum ,  rerum  omnium  ur- 
banarum,  coUegasfacimus,  <^unctis  in  partes  muneris 
sui  benigne  pc^licendbiis  operam^,  Yalerius,  socius 
in^rii  lectus,  adjeck;  M.  Furiam  sibipro  dhtatore^j 
sequeeipro  magisiro  e^pdtumfuiurum.  Proinde^  quam 
opinixmem  de  unico  imperatore,  eam  spem  de  bello 
haherent.  Se  vero  bene  speraref  Palres,  et  de  beUoy 
et  de  pace  uniifersa^ue  republica ,  wecti  gaudio ,  fre- 
munt  :  nec  dictutore  unquam  opus  fore  reipublioee , 
si  tales  viros  m  magistratu  habeat,  4am  cencordihus 
/unctos  ammis ,  parere  atque  imperare  juxta  paratoSj 
t&udemque  corf&^entes  potius  in  medium ,  ^uam  ex 
c&mmuni  ad  se  trahentes^. 


4^9  n.  a;  XXXIX,  a5,  n.  4;  adTac. 
Atin.  tl,  x4 ,  n.  6^  >et  lY,  »5,  n.  3. 

5.  B^nigne  pQUicenUbus  opertun,  v. 
ad  III,  a6,  n.  i. 

6.  JKf.  Twrium  sihi  pro  dictAtore, 
M6.  "Qonfer  not.  a. 

•j.Laudem  conferenies poHiis  in  mC' 
dium,  in  alios,  laude  dignos,  cum 
Coilegis  ooinniiiBtotot^  ^qtuun  at  0001- 
numi  Jaude,  ciqus  et  alii  participes 
sint,  et  quam  aliis  etiam  jure  sibi  vin- 
dicareHcetft,  ad  se  enAentes ,  •mnein, 
etxam  alienam ,  laudem  sibi  vindican- 
tes.  Sic  fere  vonferre  in  mediu/m  tll , 
34,  ti.  ^ ,  pubEctfre ,  {Mnkm  Ibcefto  tfM 
cft  cuin  onmibus  comnniiiicare  j'Ottnei 
ejus  participes  reddere;  m'Ai7  YtUdtum 
tiie  vinum  m  medio  H,  '5^,  n.  3, 
b.  e.  alih,  ivliquis  civibus;  regfH^^ri- 
men  in  medio  «th  TI »  1*9  eKXr.  inttti»- 
festtun  onmibus  et  coiM|iicuiim;  pneda 
0st  in  medio  admitdstrUntihus  ISXT, 
X^,  !is  permtssa  et  colUMimir;  "si  *in 
tnelHo  ponitur  regniimXL ,  11,  si  t^ 


nunc  non  tiominatim  in  me  aut  fratrem 
confertur,  sed  Qmnino  capere  iUud 
potest ,  -qui  e  nobis  wl%,  tanquam  rem , 
cujus  dominus  ignoretur,  non  agnosco, 
non  mD  doimnum  6jus  «i»e  pr^teor, 
non  oam  «em,,  tan^[«am  meam ,  vlndi- 
co  (vide  ad  III,  10,  n.  i);  demedio 
adjicere  ComeUum  5LXV1 ,  48 ,  e  'jeK- 
quis,.qui  ailaiint  (nsi  legcnd.  de  «d 
e  mediis.,  Ii.  e.  ex  iis^  qui  medii  vel 
neutrius  essent  partis ;  vide  ad  I,  3a, 
n.  5);  ht  meXiam  vel  inH^fmnium>can' 
sulere,  consuUare ,  congredi  XXJT, 
4ft;]LXT\[,  !«;;  XXXJI.,  %if  n.  i; 
Tac.  Hist.  ftl-,  37,  54 {  «i^iKdeie  «et 
•«ttrafe,  qiltt  ad  «alntem  omMiim  jvel 
-Mip.  ffeitiAereot,  ut  'oontva  eecermere 
ma  a  pubUois  ^nsiHa  IV^  S*)  pr.  et 
p^4vato^on3diio  Mquidfaaere  XXVX, 
t% .  SBiier.  iBOnet ,  sb  -medium  ^eomuli 
KXIV,  aa ,  esse  veL&b  omnihnBya- 
•rlter,  «qiio  JUM ,  asquo  Mudio.,  ^l  ^e 
*cfiiniiiim  'parifier  momakani  eabite ,  n^ 
•ttnne  fKOlnto.,  -qvi  iiut  aon  ooiwilve- 


tVZ  LIBER  VI.   CAP.  VII.  aii 

VII.  Jii&titio  indiclO)  delectuque  habuo,  Furius  ac 

Yaleriu^  ad  Satricum  profecti  :  quo  noti  Volscorum 

modo  juventutem  Antiates  ex  nova  sobole  lectam,  sed 

ingentem  Latinorum  Hernicorumque  conciTerant  ex 

integerrimis  diutina  pace  populis ' ;  itaque  novus  hostis 

veteri  Sidjunctus  commovit  aniroos  militis  romani.  Quod 

ubi  aciem  *  jam  instruenti  Camillo  centurioaes  renun- 

tiaverunt,  iarbatas  miiiium  mentes  esse  ^  segniterarma^ 

captay  cunctahundosque  et  resistentes  egressos  castris 

esse;  quin  voces  quoqaenuditas,  cum  centenis  hostibus 

singulos pugnatutos ;  et  mgre  inermem  iantam  multitU" 

dmem,  nedum  armatamy  sustineri  posse ;  in  equum 

insilit ,  et ,  ante  signa  obversus  in  aciem ,  ordines  in- 

terequitatis ,  «  Quae  tristitia,  miiites,  hasc,  quae  inso- 

^  lita  cunctatib  est?  Hostem ,  an  me,  an  vos  ignoratis? 

«  Hostis  est  quid  aliud ,  quam  perpetua  materia  vir- 

«  tutis  gloria&que  vestrae?  Vos  contra,  mc  duce  (ut 

«  FaleriosVeiosque  captos ,  et  in  capta  patrta  Gallorum 

«  legiones  caesas  taceam),  modo  trigeminae  victoriae 

«  triplicem  triiunphum  ex  his  ipsis  Volscis  et  ^quis 

«  et  ex  Etruria  egistis.  An  me ,  quod  non  dictator 

«  vobis,  sed  tribunus,  signum  dedi^,  non  agnoscitis 

«  ducem  ?  neque  lego  maxima  imperia  in  vos  desidefo : 

^  et  VQS  in  me  nihil,  praeter  me  ipsum,  intueri  decet : 

«  neque  enim  dictatura  mihi  unquam  animos  fecit ,  ut 

«  ne  exsilium  quidem  ademit.  liderti  igitur  omnes  su- 

«  mus;  et,  quum  eadem  omnia  in  hoc  bellum  affera- 

«  mus,  quae  in  priora  attulimus,  eumdem  evetttum 

tor,  aut  de  cujus  salnte  tioh  ageretur,  a.  X}tdo'diibi  oKttPh,  ^.  '^.  ad  <j.  8  , 

pro  et  de  commodo  et  feipublicae  et  n.  i. —  Obveitsus  in  achm  MioniiB, 

omnium  civium.  Cf.  ad  XL,  x  i,  n.  4.  e^nversr  m  «am  iacie.  Cimfor  c.  «4, 

Cip.VlI.  1,  Ex  integerrimis  diutina  ct  IX,  35. 
pace  populis ,  quibus  vires  erant  inte-  3.  Quod  tion  dittiUdr  -vttbis  ,  'sed 

gerrlmx.  —  Commont,  terruit,  per-  tribuniiSfSignumdediyfiL^c.^yli,^. 


cnlit 


pavore.  —  PYaim-  me  ipsum ,  «piaKs  !ifm  dox. 


aSa  T.  LIVII  tlX 

«  belli  exspectemus.  Simul  concurreritis*,  quodqms' 
«  que  didicit  ac  consuevit,  faciet.  Yos^  viiicetis,  ilti 
«  fugient.  » 

Vni.  Dato  deinde  signo',  ex  equo  desilit,  et  pro 
ximum  signiferum,  manu  arreptum,  secum  in  hostem 
rapit;  infery  miles^  clamitans,  signum.  Quod  ubi  vi- 
dere  ipsum  Camillum ,  jam  ad  munera  corporis  senecta 
invalidum ,  vadentem  in  hostes  *,  procurrunt  pariter 
omnes,  clamore  sublato,  Sequere  imperatorem  pro 
se  quisque  clamantes.  Emissum  etiam  signum  Gamilii 
jussu  in  hostium  aciem  ferunt ;  idque  ut  repeteretur, 
concitatos  antesignanos.  Ibi  primum  pulsum  Antia- 
tem ,  terroremque  non  in  primam  tantum  aci^m ,  sed 
etiam  ad  subsidiarios  perlatum.  Nec  vis  tantum  mili- 
tum  movebat,  excitata  praesentia  ducis,  sed  quod 
Volscorum  animis  nihil  terribilius  erat ,  quam  ipsius 
CamiUi  forte  oblata  species.  Ita,  quocumque  se  intu- 
lisset,  victoriam  secum  haud  dubiam  trahebat;  maxi- 
me  id  evidens  fiiit,  quum,  in  laevum  cornu,  prope  jam 


4.  Stmul  concurreritis ,  simul  ae  pu- 
gnaveritis. 

Ci.p.  VUI.  I.  Dato  deinde  signo , 
tcilicet  pugnae :  quod  vel  vocale  erat , 
dassico,  tuba,  cornibus,  buccina,  U- 
tuo  datuni;  vel  mntum,  tunica  russa, 
s.  punicea,  aut  vexiUo  supra  fastigium 
prstorii  in  hasta  extento :  unde  signum 
pugnas proponere  IX ,  a3 ;  XXII,  45; 
et  DexHlum  proponere  apud  Ca*s.  Bel* 
GaU.  II,  ao;  vide  Lips.  MU.  rom.  rV» 
to  et  la. 

a.  Quod  ubi  i>idere  ipsum  Camittum 
ifadentem  in  hostes  :  nt  passim  quod 
initio  periodi  vel  iraptXMt ,  vel  potius 
transitioni  servit  et  ad  antecedens  aU- 
quid  relatum  ponitur  pro  in  quo  , 
qua  in  re,  ad  id  quod  attinet,  ut 
j  pro  xa6*  5 ,  ^i*  6.  Sic  etiam  in  ilUs 


quod  si,  quod  nisi,  quod  utinam, 
quod  quum,  quod  ne,  quod  ut,  Cf. 
cap.  7,  n.  a ;  et  XXVII,  7,  n.  i] 
XXVm,  3,  n.  4;  XXXII,  37,  n.  4; 
XXXVII,  ag,  n.  a;  XLII,  7,  n.  3; 
Gronov.  ad  XXXVIII,  9 ;  Drakenb.  a^ 
XXXII,  37;  XLI,  10;  Emesti  cla?. 
Cic.  et  Intpp.  Virgil.  Aneid.  II,  x4i' 
Similiter  id  irXsovoCti  XXXVI,  a6, 
D.  a;  et  XXXVIII,  9,  n.  5;  ubi  vid« 
Gronov.  qui  tamen  simnl  monet,  fo^ 
san  delendum  esse  to  id,  aut  legend. 
et,  (Confer  ad  I,  19,  n.  i.)  Sed  I>Fab 
ibi  ad  id  ex  seqq.  intelligit  ut  se  per- 
mitterent  Romanis. —  Pro  se  quisqu* 
clamantes,  vide  ad  I,  59,  n.  3.  Mor 
sed,  qua  Volscorum  animis  nihil  terri- 

bilius  erat,  ipsius  Camilli species 

conjicit  Doering. 


X.  €.  383. 
U.  C.  369. 


LIBER  VI.  CAP.  VIII.  IX.  a53 

pulsum,  arrepto  repente  equo  cum  scuto  pedestri, 
advectus^  conspectu  suo  praelium  restituit,  ostentans 
vincentem  caeteram  aciem.  Jam  inciinata  res  erat,  sed 
turba  hostium  et  fuga  impediebatur^,  et  ionga  caede 
conficienda  multitudo  tanta  fesso  militi  erat;  quum 
repente  ingentibus  proceilis  fusus  imber  certam  magis 
victcx^iam,  quam  praelium,  diremit^.  Signo  deinde 
receptui  dato ,  nox  insequuta ,  quietis  Romanis ,  per- 
fecit  betlum.  Latini  namque,  et  Hernici,  reiictisVolscis, 
domos  profecti  sunt,  maiis  consUiis  pares  adepti  even- 
tus.Voisci,  ubi  se  desertos  ab  eis  videre,  quorum  fidu- 
cia  rebeilaverant ,  relictis  castris ,  moenibus  Satrici  se 
inciudunt :  quos  primo  Camiilus  valio  circumdare ,  et 
aggere  atque  operibus  oppugnare  est  adortus.  Quae 
postquam  nuiia  eruptione  impediri  videt;  minus  esse 
animi  ratus  in  hoste,  quam  ut  in  eo  tam  ientae  spei 
victoriam^  exspectaret,  cohortatus  miiites,  ne,  tan- 
quam  Veios  oppugnantes,  in  opere  longinquo  sese 
tererent ,  victoriam  in  manibus  esse ;  ingenti  miiitum 
alacritate  moenia  undique  aggressus,  scaiis  oppidum 
cepit.Volsci  abjectis  armis  sese  dediderunt. 

IX.  Caeterum  anfanus  ducis  rei  majori,  Antio,  im- 
minebat  :  id  caput  Voiscorum ,  eam  fiiisse  originem 
proximi  beiii.  Sed  quia  nisi  magno  apparatu,  tormentis 
machinisque ,  tam  vaiida  urbs  capi  non  poterat;  re- 
licto  ad  exercitum  coilega ,  Romam  est  profectus ,  ut 


3.  Sed  turba,  mnltitudine  confiua, 
hostiumet,  etiam,  ipsafuga  impedte- 
hatur  efldsa.  Conf.V,  38,  n.  6;  et  IX, 
33  extr.  Verba  forte  aic  ordinanda ,  vel 
ab  ipso  Livio  ordinata  sunt  :  sed  et 
fi^a  impediehaiur  turha  hostium,  et 
ionga  ca-de  conficienda  (confer  ad  II, 
4o,  n.  8)  mukiutdo.-^^vait.  qui  dent, 
frgam  impediebat;  Noatri  jfitga  impe- 
ywtar,  «ed  yulgat.  sequor.  E9. 


4.  imber  certam  magis  vietoriam, 
quam  pnelium ,  diremit,  ut  infra  cap. 
331  med.  et  VII,  33  extr.  Verbum  di' 
remit  proprie  modo  Adproflium,  non 
ad  victoriam  pertinet  (  vide  ad  I^  33» 
n.  7),  nisi  explicare  malia  :  diremit 
prcelium,  qnod  potius  jam  victoria 
certa,  qvutmpr^lium,  dicendum  erat; 
Strothius.  Confer  ad  II,  53,  n.  a. 

5,  Tam  lentof  spei  victoriam,  ohBh- 


N. 


a54  T.  LlVll  u. C369. 

^enatum  ad  excidendum  Antium  hortaretur.  Inter 
sermonem  ejus  (credo,  rem  antiatem  diuturniorem 
manere,  diis  cordi  fuisse^),  legati  ab  Nepete  ac  Sutrio, 
auxilium  adversus  Etruscos  petentes ,  veniunt ,  brevero 
occasionem  esse  ferendi  auxilii  memorante$;  eo  vinj 
Camilli  ab  Antio  fortuna  avertit.  Namque  quum  ea 
loca  oppo^ta  Etruriae ,  et  velut  claustra  inde  portaeque 
essent ;  et  iilis  occupandi  ea ,  quum  quid  novi  moli- 
rentur ,  et  Romanis  recuperandi  tuendique  cura  erat. 
Igitur  senatui  cum  Camillo  agi  placuit ,  ut ,  omisso 
Antio,  bellum  etruscimi  susciperet.  Legionesurbanae, 
quibus  Quintius  prsefiierat ,  ei  decernuntur*.  Quam- 
quam  expertum  exercitum  assuetumque  imperio ,  qui 
in  Volscis  erat ,  maliet ,  nihil  recusavit :  Valerium  tan- 
tummodo  imperii  socium  depoposcit.  Quintius,  Hora- 
tiusque ,  successores  Valerio  in  Volscis  missi.  Profecti 
ab  Urbe  Sutrium  Furius  et  Valerius  partem  oppidi  jam 
captam  ab  Etruscis  invenere ;  ex  parte  altera ,  inter- 
septis  itineribus,  aegre  oppidanos  vim  hostium  ab  se 
arcentes.  Quum  romani  auxilii  adventus ,  tum  Camilli 
nomen  celeberrimum  apud  faostes  sodosque,  et  in 
praesentia  rem  inciinatam  sustinuit,  et  spatium  ad 
opem  ferendam  dedit.  Itaque  diviso  exercitu,  CamiUus 

dionis  fellcemeventum;  £m.  Similiter  supr.  c.  6.  Sed  causarii  et  senes  erant; 
vietoria  duelli  XXIII ,  11;   et  belli  '    unde  suspicantur  yin  docti ,  vel  li- 

XXXIV,  3$  Qxtr.  vkuB  nemoria  lapauin ,  vel  h.  1.  Q-  Ser- 

d.p.  IX.  I.  Diis  cordijuisse,  gra-  viUus  legendum,  vel  supra  caput  6, 

tjiia  fuissey  placuisse,  ut  cap.  30  e;3Lt.  nomina  Q.  Servilii  et  l<.  Quintii  a  li- 

Vm,  7;  IX y  if  S;  X»  43;  XXIII  y  brariis  permutata  esBc^  vel  denique 

3i;  XXXt  i^j^-^Ab ^epefie,  ut  Pr<p-  capsarios  imerea  coBvaliuase  et  senip* 

Mfto  5«^  (/^M»  (urbe)  apudVirg.  ^n.  res  non  fiiisse  prorsus    decrepitos; 

VIII,  55 1.  Oppidum  dicitur  Nepet,  qiox  Tero  non  Servilium,  aed  Quin- 

Nepe4e,  jyepif,  Nepef^NiK^ra^Tiim'  tUan  fforatiumqu^  missos  in  Fblscos 

ra,  N^ireTOc,  Nevft,  \iod.Nepi,  vfd  dici,  quod  ille  senex,  et  hi  juniore& 

N^pesaini,  fuerint.  < —  In  Volscis  missi,  qui  erant 

2.  Legiones  urbanne,  quibus  Quin'  in  Volscis,  vel  ad  res  ia  Volscis  ge- 

tims  prtefuerut,  ei  deoerntfntur,  conf.  rendas;  siisi  lcg.  in  Folscosf  Grou. 


lc.^\        LIBER  VI.  CAP.  IX.  X.  a55 

coUegam,  eam  in  paftem  circumductis  copiis ,  qu^o^^ 
hostes  tenebaat,  moeBia  aggredi  jubet ,  ncm  tanta  spe^, 
scalis  capi  urbem  posse,  quamut,  aversis  eohoslibus, 
et  oppidams  jam  pugnando  fessis  laxaretur  labor, 
et  ipse  spatiiun  intrandi  sine  certamine  mcenia  habe- 
ret.  Quod  quum  skmul  utrimque  factum  esset,  anceps- 
que  terror  Etruscos  circumstaret ,  et  moenia  summa 
yi  oppugiiari ,  et  intra  meenia  esse  hostem  viderent ; 
poFta  se  f  quae  una  forte  non  obsidebatur ,  trepidi  uno 
agmine  ejecere.  Magna  caedes  fugieutium  et  in  urbe 
et  per  agros  est  facta  :  plures  a  Furianis  intra  moenia 
caesi  :  Valeriani  expeditiores  ad  persequendos  faere ; 
nec  ante  noctem ,  quse  conspectum  ademit ,  finem  cae- 
dendi  fecere.  Sutrio  recepto  restitutoque  sociis ,  Ne- 
pete  exiercitus  ductus,  quod  per  deditionem  acceptum 
jam  totum  Etrusci  habebant. 

X.  Yidebatur '  plus  in  ea  urbe  recipienda  laboris 
fore ;  non  in  eo  soluim ,  quod  tola  hostium  erat ,  sed 
etiam  quod ,  parte  Nepesinorum  prodente  civitatem , 
facta  erat  deditio.  Mitti  lamen  ad  principes  eorum 
placait,  ut  seoernerent  se  ab  Etruscis,  fidemque, 
quam  implorassent  abRomanis,  ipsi  praestarent.  Unde 
quum  responsum  allatum  esset  ^  nikil  siue  potestatis 
^sscy  Etruscas  mtmta  cusiodiasque  portarum  tenere; 
primo  populationibus  agri  terror  est  oppidanis  ad- 
inotus :  deinde,  postquam  deditkHus,  quam  societatis, 
fides  sanctior  erat ,  fascibus  sarmentorum  ex  agro  col- 
latis ,  ductus  ad  moenia  exercitus ,  completisque  fos&is 
scalae  admotae,  et  clamore  primo  impetuque  oppidum 
capitur.  Nepesinis  inde  edictum ,  ut  arma  ponant;  par- 
cique  jusMim  inermL  Etrusci  pariter  armati  atque  in- 

3.  Non  tantaspe,  noH  tam  spe-      bonicna  dat  Dideb^mt;  immi  malfi,  oed 
r<nu ,  sen ,  qpaa  sperabat.  panri  inteDeat .  Ed.  - —  Noti  in  eo  tolum  : 

Ci.p.  X.  I.  Videbatur.  S(ostcr  Soc-      fiarte  dsL  in;  Gfon. 


f>f^  ffi       Y  T  \T  T  T  A.  C  383— 58>. 

2DO  1-     JLilVll  U.C.369— 37«. 

ermes  cassi.  Nepesinorum  quoque  auctores  deditioiii& 
securi  percussi :  innoxise  multitudini  redditae  res,  op- 
pidumque  cum  praesidio  reiictum.  Ita,  duabus  sociis 
urbibus  ex  hoste  receptis,  victorem  exercitum  tribuni 
cum  magna  gloria  Romam  reduxerunt.  Eodem  anno 
ab  Latinis  Hernicisque  res  repetitae,  quaesitumque, 
ciu*  per  eos  annos  militem  ex  instituto  non  dedissent? 
Responsum  frequenti  utriusque  gentis  concilio  est, 
nec  culpam  in  eo  publicam,  nec  consilium/uisse ,  quod 
suee  juventutis  aliqui  apud  Volscos  miUtaverint;  eos 
tamen  ipsos  pravi  consilii  pcenam  haberej  nec  quem- 
quam  ex  his  reducem  esse.  Militis  autem  non  dati 
causam  terrorem  assiduum  a  Volscis  fuissey  quam 
pestem  adhasrentem  laterisuo  totsuper  cUia  aliis  belUs 
exhauriri  nequisse.  Quae  relata  Patribus  magis  tempus, 
quam  causam  non  visa  belli  habere*. 

XI.  Insequenti  anno,  A.  Manlio,  P.  Cornelio,  T,  et 
L.  Quintiis  Capitolinis,  L.  Papirio  Cursore  iterum, 
C.  Sergio  iterum  tribunis  consulari  potestate,  grave 
bellum  foris ,  gravior  domi  seditio  exorta  :  beilum  a 
Volscis,  adjuncta  Latinorum  atque  Hernicorum  de- 
fectione;  seditio,  unde  minime  timeripotuit,  a  patri- 
ciae  gentis  viro  et  inclytae  famae,  M.  Manlio  Capitolino; 
qui  nimius  animi  * ,  quum  alios  principes  sperneret ,  uni 
invideret,  eximio  simul  honoribus  atque  virtutibus, 
M.  Furio ,  aegre  ferebat,  solum  eum  in  magistratibus , 
solum  apud  exercitus  esse;  tantum  jam  eminere,  ut 
iisdem  auspiciis  creatos  non  pro  collegis^  sedpro  mi- 

a.  Quce  relata  PtUrihus  magis  tem-  tempus,  conveniunt.  Cf.  ad  I,  33,  0.7. 

0IM  (teinpori8opportunitatem),^ttam  — In  nostro  codice  Ke^o,  prioreoi 

causam  heUi  non  habere  (non  conti-  scriptonm  manus  altera  indocte  it* 

nere)  ifisa  sunt;  putabant,  minus  op-  comipit :  magis  belli  causam,  quam 

portunum  esse  tempus,  quam  grayem  tetnpus  httbere  visa.  £d. 

et  justam  beili  causam.  Verba  non  ha-  Gap.  XI.  z.  Qui  nimius  animi,  ^i^ 

^re  propr.  tantum  voci  causam,  non  ad  III,  a6,  n.  8. 


A..C.  58a. 
U.  C.  370. 


.    LIBER  VI.  CAP.  XI.  337 

rmUis  habeal ;  quum  interim  ^  si  quis  vere  mstimare 
veUtj  a  M.  Furio  recuperari  patria  ex  obsidione  ho^ 
stium  Hon  pt^tuerit,  nisi  a  se  prius  Capitolium  atque 
arx^  servaJta  esset :  et  iUe,  inter  aurum  accipiendum 
etspempacis  solutis  tmimts,  Gallos  aggressus  sit ;  ipse 
armatos  capierUesque  arcem  dq^ulerit :  illius  glorice 
pars  virilis^  apud  omnes  milite^  sity  qui  simul  vice^ 
rint;  suee  victoriee  neminem  omnium  mortalium  socium 
esse.  His  opinionibus  inflato  animo,  ad  hoc  yitio  quo- 
que  ingenii  vehemens  et  impotens ,  postquam  inter 
Patres  noa,  quantum  aequum  censebat,  excellere  suas 
opes  ftnimadvertit;  primum  omnium  ex  Patribus  po- 
pularis  factus^  cum  plebeiis  magistratibus  consilia 
communicare ;  criminando  Patres ,  alliciendo  ad  se 
plebem,  jam  aura,  non  consilio,  ferri^,  famaeque 
magnae  malle,  quam  bonae  esse  :  et,  non  contentus 
agrariis  legibus,  quae  materia  semper  tribunis  plebi 
seditionum  fiiisset,   fidem  moliri  coepit^  :  acriores 


2.  Capitolium  atque  arXy  vide  ad 

I,  55,  n.'6. — ~  Inter  aurum  aceipien- 
dim  et  spem  p€tcif  soluns  animis,  vide 
ad  III,  8,  n.  4.  —  £t  in  spem  pacis 
Elorent.  quod  probari  posset.  Ita  enim 
animi  in  spem  pacis  soluti  dicereatur, 
<{uemadmoduin  resoln  in  spectaculum 
apud  Frontin.  lib.  I,  cap.  5,  et  reso- 
bttus  in  seeuritatem  lib.  II,  cap.  9. 
Prafrterea  tam  praeeedens  inter  aurum 
accipiendum  dictum  foret,  pro  interea 
dum  aurum  aeeipitur.  Yenim,  an  uni, 
licet  optimo ,  codici  fides  hic  adhiben- 
<la  sit ,  vekementer  dubitamus.  Neque 
iocntionem  solvi  in  aiiquid  apud  Liv. 
boc  sensu  nondum  notavimus.  £0. 

3.  Gioriee  pars  viriiis ,  sua ,  quas 
cuiqne  debeatur,  quantum  quisque  ex 
ea  merltus  sit ;  Bauer.Yide  ad  Prse&t. 

II.  3 ,  et  confer  Cic.  pro  M.  Marcello , 
^ap.  a.  —  Adhoc  impotens,  v.  ad  II, 


a3,  n.  3;etIII,  36,  n.  a.  —  Primum 
omnium  :  immo  pnmus,  quod  paene 
omnes  probant:  nam  h.  1.  ad  ipsum 
bominem ,  propter  Voc.  omnium ,  re- 
fertur,  non ,  ut  yill ,  1 5  extr.  ad  reni 
ipsam,  et  ad /actus;  Bauer. 

4.  Jam  aura  popiilari  (vide  ad  III, 
33,  n.  2),  et  temerario  plebis  impetu, 
nom  eonsiiio  fsrri ;  non  ratione  duc»- 
batur,  vel  ad  ageudum  impeUebatur, 
eam  sequebator. 

5.  Fidem  moiiri  ceepit  (vide  ad  II, 
3o,  n.  i),  non  dandis  agris,  ut  Sp.  Cas- 
sins ,  nec  frumento ,  ut  Sp.  Maelius ,  sed 
pecunia,  qua  nexos  ob'  aes  alienum  re- 
demit,  et  proliibuit,  ne  debitores  pe- 
conias  creditas  aolverent:  conf.  c.  14« 
In  omnibus  MSS  et  edd.  aott.  legitur 
inepte  idem  moliri  :  unde  fidem  mo- 
Hri  emend.  Sigon.  et  Gron;  Suspicari 
possis  amoliri,  vel  abolere :  sed  ?nQiiri 

17 


58 


T.   LIVII 


A.  C.  38«. 

U.  C.  370. 


quippe  ceris  alieni  stimulos  esse ,  qui  non  egestatem 
modo  atque  ignominiam  minentuTy  sed  nervo  ac  vin- 
culis^  corpus  Uherum  territent.  Et  erat  aeris  alieni 
niagna  vis,  re  damnosissima  etiam  divitibus,  aedifi- 
cando  contracta.  Bellum  itaque  volscum,  grave  per  se, 
oneratum  Latinorum  atque  Hernicorum  defectione,  in 
speciera  causae  j  actatum ,  ut  major  potestas  quaereretor^. 
Sed  nova  consilia  Manlii  magis  compulere  senatum  ad 
dictatorem  creandum.  Creatus  A.  Cornelius  Cossus 
magistrum  equitum  dixit  T.  Quintium  Capitolinum. 

XII.  Dictator,  etsi  majorem  dimicationem  proposi- 
tam  domi ,  quam  foris ,  cernebat ;  tamen ,  seu  quia 
celeritate  ad  bellum  opus  erat ,  seu  victoria  triumpho- 
que  dictaturae  ipsi  vires  se  additurum  ratus,  delectu 
habito ,  in  agrum  pomptinum ,  quo  a  Yolscis  exercitum 
indictum  audierat  %  pergit.  Non  dubito,  pneter  satie- 
tatem,  tot  jam  libris  assidua  belia  cum  Yolscis  gesta 
legentibus  illud  quoque  succursurum  (quod  mihi  per- 
censenti  propiores  temporibus  harum  rerum  auctores 
miraculo  fuit),  unde  toties  victis  Volscis  et  -^quis 
suffecerint  milites;  quod  quum  ab  antiquis  tacilum 
praetermissumque  sit,  cujus  tandem  ego  rei  praeter 
opinionem ,  quae  sua  cuique  conjectanti  esse  potest , 


propr.  est  moyere ,  yel  agere  et  facere , 
inpr.  rem  magnae  moUs,  aeu  arduam  et 
magnam;  deinde  amoliri,  amoyere, 
y.  c.  moliri  obices ,  montes  sede  sua , 
onera,  portam,  terram,  VI ,  33 ;  IX, 
3;  XXIV,  46;  XXV,  36,  n.  6  (ubi 
paulo  post  amoUri  synonym.  dicitur)* 
XXVII,  a8;  XXVIU,  44,  n.  4  (mo- 
lientem  hinc,  castramoyentem,  paran- 
tem  discessum  et  fugam) ;  XXVIII ,  7 ; 
XXXVII,  II  (moliuntur  a  terra  na- 
yes);  XL,  29.  Conf.  ad  II,  3o,  n.  i ; 
XXIII,  18,  n.  i;  XXXIII,  5«  n.  4;- 
XXXVI,  24,  n.  r. 


6.  Nervoacvinculis,  y.  II,  a3,  n.  i. 
— ^idijicando,  redamnosissima,  etc. 

7.  In  speciem  causa  jactatum,  ut 
major  potestas  quasreretur,  consilio 
dictatoris  dicendi  prsBtendebatur.  Cf. 
ad  II,  la,  n.  7;  et  U,  3a  ,  n«  2. 

Cap.  XII.  I.  Quo  a  Vohcis  exerei- 
tum  indictum  audierat,  y.  ad  IV,  a5, 
n.  4.  —  Praster  satietatem,  fastidiiUB 
legendi,  in  (quod  forte  excidit)  tot 
jam  libris  . . .  legentibus  illud  quoque 
succursurum ,  yide  ad  V,  54 ,  n.  a.  — 
Suffecerintw,  praesto,  seu  in  promptii  - 
fuerint,  superfuerint. 


A.  G.  383. 
U.  G.  370. 


LIBER   VI.   CAP.    XII.  259 

auctor  sim*?  Simile  veri  est,  aut  intervallis  bellorum, 
sicut  nunc  in  delectibus  fit  Romanis ,  alia  atque  alia 
sobole  juniorum  ad  bella  instauranda  toties  usos  esse: 
aut  non  ex  iisdem  semper  popuiis  exercitus  scriptos , 
quamquam  eadem  semper  gens  bellum  intulerit :  aut 
innumerabileip  multitudinem  liberorum  capitum  in 
eis  ftiisse  locis ,  quae  nunc ,  vix  seminario  exiguo  mili- 
tum  relicto,  servitia  romana  ab  solitudine  vindicant^. 
Ingens  certe  ( quod  inter  omnes  auctores  convenit ) , 
quamquam  nuper  Camilli  ductu  atque  auspicio  accisae 
res  erant,  Volscorum  exercitus  fuit  :  ad  hoc  Latini 
Hemicique  accesserant,  et  Circeiensium  quidam,  et 
coloni  etiam  aVelitris*  Romani.  Dictator,  castris  eo 
die  positis ,  postero  quum  auspicato  prodisset ,  hostia- 
que  caesa  pacem  deum  adorasset^,  laetus  ad  milites, 
jam  arma  ad  propositum  pugnae  signum ,  sicut  edictum 
erat,  luce  prima  capientes,  processit :  «  Mostra  victoria 


2.  Cktjuf  iandem  ego  rei. . . ,  auctor 
sim,  quomodo  eam  pro  certo  scire, 
tradere  et  affirmare  possim?  Conf.  ad 
n,  58,  n.  X  ;  et  lU,  47,  n.  8. — j4lia 
fUque  alia  sobole ,  videad  XXIV,  ao, 
o.  5. 

i,  In  eis  locis ,  oHm  foxte  fre<{uen- 
tissimis ,  quag  nunc ,  vix  seminario 
exiguo  miUtum  relicto ,  servitia  rom, 
ob  solitudine  vindicant  (ut  apud  Cic. 
Or.  1, 45  et  60),  quae  nunc  admodum 
paucis  incoluntur  liberis  hominibus , 
e  qulbus  milites  conscribi  queant ,  et 
prope  deserta  forent,  nisi  a  servis  fo- 
manis  colerentujr.  «  £0  tempore,  quo 
boc  scribebat  Livius,  et  dudum  ante 
illias  aetatem  major  erat  per  totam  Ita- 
iiam  numerus  servorum  in  agris,  quam 
liberorum  capitum,  quum  quod  pos- 
sessores  agrorum  ad  eos  colendos  ser- 
Torum  nutxime  opera  utebantur,  tum 
quod  largitionei  frumentarise  pleros- 


que  liberos  homines  ex  agris  in  Urbem 
alliciebant;  «Dukerus.  Gonfer  Sigon. 
de  ant.  jnr.  civ.  Rom.  II,  6;  Lips. 
Elect.  II,  i5;  Plutarch.  Gracch.  pag. 
827;  Casaub.  ad  Sueton.  Caes.  4a,  et 
Aug.  43'  —  Servitio  romana  absolu- 
tione  vindicantur  sine  sensu  Lovel. 
sec.  vendicantYosa,  sec.  LoveL  3,  et 
edd.  vetustae:  pro  quo ,  Ascensius  an- 
nis  x5i3  et  x5i6,  tanquam  variam 
lectionem  vindicant  ofifert ,  a  Mogun- 
tinis  deinde  receptum  :  et  recte  :  Ita 
enim  semper  scribendum  vindico,  non 
vendico,  docuerunt  Dausq.  inOrthogr 
parte  II ,  ea  voc.  et  Voss.  in  Etymol. 
ling.  lat.  voc.  vindico,  En.  —  Accisce 
res,  vide  ad  III,  10,  n.  9.  —  Adhoc 
(forte  hos),  vide  ad  V,  16 ,  n.  x. 

4.  Coloni  a  Velitris,  vide  ad  I,  5o, 
n.  a.  —  Auspicato,  v.  ad  V,  q  r,  n.  i. 

5.  Pacem  deum  ( vide  ad  III ,  5,  n. 
la)  adorasset,  orasset,  sibi  exorasset . 

17- 


a6o  T.  LIVII  U.C.37». 

«  est ,  milites ,  mquit ,  si  qtiid  dii  vatesque  eorwn  ia 
«  futurum  vident :  itaque ,  ut  decet  certse.  spei  plenos^ 
«  et  cum  imparibus  manus  conserturos,  piJiS  ante  pe* 
a  des  positis ,  gladiis  tantum  dextrs»  armemtis  :  ae 
(c  procurri  quidem  ab  acie  velim ,  sed  obnisos  vos  slar 
a  bili  gradu^  ixnpetum  hostium  excipere.  Ubi  illi  vaua 
cc  injecerint  missil«i ,  et  eflusi  stantibus  vobis  se  intu^ 
cc  terint ,  tum  micent  gladii ,  et  veniat  in  mentem  uni- 
a  cuique,  deos  esse,  qui  RcMnanum  adjuvent;  deos, 
<c  qui  secundis  avibus  in  pneiium  miserint.  Tu,  T. 
u  Quinti,  equitem  intentus  ad  fMrimum  initium  moti 
«  certaminis  teneas  ?  :  ubi  haerere  jam  aciem  coUato 
«  pede  videris,  tum  terrorem  equestrem  occupatis  alio 
«  pavore  infer;  invectusque  ordines  pugnantium  dis^ 
«  sipa. »  Sic  eques,  sic  pedes,  ut  {nrseceperat,  pugnant : 
nec  dux  legiones,  nec  fortuna  fefellit  ducem. 

XIII.  Multitudo  hostium,  nulli  rei,  pra»tenpia« 
numero,  freta',  et  ocnlis  utramque  metiens  aciem, 
temere  praelium  iniit,  temere  omisit :  clamore  tantum, 
missilibusque  telis,  et  primo  pugnae  impetu  ferox,,  gla- 

itt  apad  Virgil.  Mn.  X,  677.  Confer  apiid  Polyb.  lU,  7^,  u^  10;  III9  73, 

PsMer.  et  Broakh.  ad  Prop.  I,  4,27;  n.  8;  XI,  3a  ,  n.  7;  XIII,  3,  n.  7, 

et  Burm.  ad  Ovid.  Her.  X,  141.  de  atatavia  pagiia,  qnse  comintts  6t  et 

6.  Stabili  greuiu ,  vide  ad  II ,  10 ,  n.  coUato  pede ,  seu  acie  con£prta.  Sic  et 
7. — Secundis  avibus  f  iauB^ii  om\nihu9  conserta  navis  ad  pugiiam  XXI,  50 
et  auguriis,  cdaiw  xaT*  ^pvty^cav  apad  pr.  conserere  manus,  vel  pUgnam,  et 
Pind.  Nem.  6 ,  ^3.  simpl.  conserere  XLIY,  4.  Cf.  c.  i3, 

7.  Tu,  T.Quind,  equitem,..  teneas,  n.  i;  XXTI,  39,  n.  94  ad  Sil;  lY, 
oontineas,  retineas :  ubi  harere,  stare,  35a ;  Virg.  Mn»  X,  36x  ;  et  Kiota.ad 
et8ibiadluererequasi,aeurgere,etoon<-  Tyrt.  p»  loi. — Terrorem eqmiestfem^ 
fertim  manibusve  consertis  pugnare,  Tide  ad  X,  5,  n.  4. 

jamaciem  (forte  aeies)  collato  pede,  Ci.p.  XIU.  i.  Nuili rei , ,,Jheta,  v. 

seu  gradu  videris,  ut  pes  cum  pede  ad  lY,  37,  n.  6.-»  Giamore  tantum 

coUatus  XXVIII ,  2  (ubi  vide  not«  4) ;  missHibueque  telis :  missiUhmqae  et  te* 

Gum  aliquo  conferre  gradum  YII ,  33,  lis  Yoss.  pr.  Leid.  sec.  et  LoveL  i  ac  a ; 

n.  5;  confirre  manus ,  etc.  de  iis,  qui  at  louge  melius  rb  et  deficit  in  aliii 

cominus  pugnaut.  Ita  (7U(TTa<SS}v  ^iyi'  omnibus  libria.  Pn>prie  quidem  tela 

ffOat)  et  contra  airopai^inv  \Li,yuLQ^ax  fuerant,  quibua  eniaHa  pugDabatur, 


A.  G.  38). 
U.  C.  370. 


LIBER  VI.   CAP.  XIII.  a«i 

dios,  et  coUatum  pedem ,  et  yultum  hostis,  ardore  aiHmi 
micantem ,  ferre  non  potuit.  Impulsa  frons  prima  ', 
et  trepidatio  subsidib  illata ;  etsuum  terrorem  intulit 
eques:  rupti  inde  multis  locts  ordines ,  motaque  omnia , 
et  fluctuftnti  similis  acies  erat ;  deinde ,  postquam ,  ca- 
dentibus  primis,  jam  ad  se  quisque  perventuram  cee- 
dem  •cemebat,  terga  vertunL  Instare  Romanus,  et, 
donec  armati  confertique  abibant,  peditum  labor  in 
persequendo  fuit :  postquam  jactari  arma  passim ,  fu- 
gaque  per  e^ros  spargi  aciem  bostiam  animadversui^ 
est ,  tum  equitum  turmae  emissce ,  dato  signo ,  ne ,  in  sin^ 
gulorum  morando  caede,  spatiu  m  ad  evadendum  interim 
multttudiai  d^nrent :  satKS  esse,  missilibus  ac  terrore  im^ 
pediri  cursum ,  obequitondoque  agmen  teneri ,  dum  as- 
«equi  pedes,  et  justa  caede  conficere  bostem^  posset. 
Fugae  sequendique  non  ante  noctem  finis  fuit  :  capta 
quoque  acdireptaeodem  die  castra  Volscorum ,  praefla^ 
que  omnis,  prseter  libera  C(H*pora,  militi  concessa  est. 


qute  emitti  in  hostem  solebant :  usu 
taaieii  obtinuit ,  at  latius  accipiantur, 
«tque  usarpentar  etiam  pro  illis,  qui- 
bus  cominus  pugnatur.  Yide  Yoss.  in 
Etymol.  ling.  lat.  voc.  telum.  Et  hinc 
telom  pro  hasta ,  pro  sica ,  pro  cornu 
«ri ,  pro  lapjde ,  pro  Tsnabalo ,  prd 
ftHidff  poiii ,  docait  Graevius  «d  Jmtin. 
Kb.  ii,  c.  S}  et  ita  pro  securi  LiTJns 
etiaiB  utitnr  supni  lib.  I,  c.  40;  at<]ae 
pro  cultro ,  Hb.  IH ,  cap.  5o.  Hmm:  fa* 
<)taflB  «t,  distinotioniA  causa,  dioere 
coeperint  misslUa  tela  de  iilis,  qulbas 
ctiinus  pugnatttr;  qiioNl  ap.  Nostrum 
fipeqoeiiter  t>^urrit;  h'b.  II ,  oap.  65  • 
IX,  H;  XKII,  37;  XXX.VIII,  10, 
aa ;  XLH,  53 ;  XLIV,  3 5 ;  Virg.  JEn. 
X',  773;  Ovid.  Epist.  t6;  Heroid.  r. 
39.  81  quis  tamen  missilihusque  et  teHs 
tanMt ,  per  missilia ,  alia  quaevis  mano 
uttti  solha ,  ut  lapides  ac  similia ,  in- 


telligcre  debebit,  quomodo  missiliaque 
saxu  memorantur  supra  lib.  V,  c.  47. 
Sed  nobis  priestare  videtur  reoepta  le- 
ctio.  £d. —  Collatum  pedem ,  vide  ad 
cap.  12  ,  n.  7.  —  yultum  kostis ,  ar- 
dore  animi  micantem ,  ferre  non  po- 
tuit,  Tide  «d  Vn,  33,  n.  7. 

9.  Impulsa  (vide  ad  I,  14,  d.  S) 
primafrons,  acies. — Fluctuanti  simtlis 
ndes,  vtde  ad  III,  60,  n.  7. 

3.  Justa  ceede  conjicere  (vide  ad  II , 
40 ,  n.  ^  )  hostem ,  merita  ,  ea ,'  qua 
confici  debet ,  Doer.  vera  caede ,  quft 
opponitur  minis  ac  terrori,  bosti  flb 
equitibuM  injecto ;  vel  sads  magna ,  4uf- 
ficienti  (^ut justa  acics,  exercitus,  61  c. 
XXII,  %8;  XXIII,  29  pr-)>  c^uites 
enim  «ingulos  trucidando  non ,  quan  • 
tom  satis  erat ,  conficere  poteront ; 
Stroth.  Confer  ad  I,  4  >  n.  5;  IV,  a", 
n.  5;  et  infra  ad  cap.  3t  ,  n.  ?>.. 


^6ct  T.  LIVII  tc.f,': 

Pars  maxima  captivorum  ex  Ijatinis  atqne  Hernicis 
fuit :  nechominum  de  plebe,  ut  credi  posset  mercede 
militasse^,  sed  principes  quidam  juventutis  iiiTenti; 
manifesta  fides,  publica  ope  Yolscos  hostes  adjutos. 
Circeiensium  quoque  quidam  cogniti,  etcoloniaVe- 
htris:  Romamque  omnes  missi,  percunctantibus  pri- 
moribus  Patrum  eadem ,  quae  dictatori,  defectionem 
sui  quisque  populi,  haud  perplexe  indicavere. 

XIV.  Dictator  exercitum  in  stativistenebat,  minime 
dubius ,  bellum  cum  his  popuHs  Patres  jussuros ;  quum 
major  domi  exorta  moles'  coegit  acciri  Romam  eum, 
gliscente  in  dies  seditione ,  quam  soHto  magis  metuen* 
dam  auctor  faciebat :  non  enim  jam  orationes  modo 
M.  Manlii,  sed  facta,  popularia  in  speciem*,  tumul- 
tuosa  eadem ,  qua  mente  fierent,  intuenda  erant.  Cenr 
turionem,  nobilem  miUtaribus  factis,  judicatumpecu- 
niae  quum  duci^  vidisset ,  medio  foro  cuni  caterva  sua 
accurrit ,  et  manum  injecit :  vociferatusque  de  superbia 
Patrum,  ac  crudelitate  feneratorum,  et  miseriis  plebis, 
virtutibus  ejus  viri  fortunaque;  «  Tum  vero  ego,  in- 
«  quit,  nequidquam  hacdextraCapitolium^  arcemque 
«  servaverim ,  si  civem  commilitonemque  meum ,  tam- 


4.  Ue  creeUposset  mercede  militasse, 
etc.  Confer  cap.  10  extr.  —  Coloni  a 
Velitris,  yide  ad  I,  5o,  n.  a. 

Ca-p.  XJV.  I.  Major  domi  exorta 
moles,  vide  ad  I,  38, n.  4* 

2.  Non  enim  jam  orationes  modo 
M.Manlii,  sedfacta  etiiam,  popularia 
in  speciem  (ut  XXIV,  i,  n.  5;  et 
XXXVI,  6  pr.  ubi  re  vera  opponitur : 
confer  ad  II,  32,  n.  a,  et  XXII,  3, 
n.  4),  tumultuosa  eadem,  quae  ,ad  po* 
puli  quidem  udlitatem  gratiamque  cap- 
tandam  apectare  videbantur,  sed  re 
Tcra  ad  tumultum  concitandum  spe- 
ctabant  aut  certe  valebant ,  ^ua  mente. 


quo  conBTlio  fjierent,  intuenda  erant, 
cdnaideranda  et  perpendenda ,  yel  pro 
intuendum  erat  :  nisi  cum  Gronoyio 
leg.  quamentefierentintuenti,  consi- 
deranti,  quo  consilio  fierent. — Nostri 
vulgatamtuentnr,  qnae  ncmsollicitanda 
mibi  -videtnr.  Ed. 

3.  Judicatum  pecuniof  (vide  ad  I, 
a6,  n.  4)  quum  dueividisset,  ut  moz: 
in  servitutem  ac  vincula  duci,  Confer 
ad  II ,  a  3,  n.  i .  —  Regius  noster  pro , 
judicatum  pecunias ,    dat  a   secunda 

manu,  nexum  ob  as  atienum;  pcrpe- 
ram !  Ed« 

4.  CapitoUum  arcemque,  videadl. 


A  C.  383. 
U.  C.  370. 


LIBER  VL  CAP.  XIV.  a63 

«  quam  Gallis  victoribus  captum,  in  servitutem  ac 
«  vincula  duci  videam.  »  Inde  rem  creditdri  palam 
populo  solvit,  libraque  et  sere  liberatum  emittit  ^,  deos 
atque  homines  obtestantem,  utM.  ManUoy  liberatori 
suoyparentiplebisromancey  gratiam  r^ra/i^.  Acceptus 
extemplo  in  tumultuosam  turbam  ^  et  ipse  tumultum 
augebat,  cicatrices  acceptas  veienti,  gallico,  aliisque 
deinceps  bellis  ostentans.  Se  militantem,  se  restituefi" 
tem  eversos  penates^  multipUci  jam  sorte  exsoluta, 
mergentibus  semper  sortem  usuris^  obrutum  fenore 
esse :  videre  lucem  y  forum ,  civium  ora ,  M.  Manlii 
opera  :  omnia  parentum  beneficia  ab  illd  se  habere : 
illi  devoi^ere  corporis  vitasque  ac  sanguinis  quod  super- 


55,  n.  dt-^Gailis  victorikus  captum, 
vide  ad  V,  la^  n.  S^^-^In  vimctUa  duci 
yideam,  yide  ad  c.  x8 ,  n.  4. 

5.  Inde  rem,  pecuniam  debitam 
creditori  paiiun,  comm,  populo  (ut 
contra  clam  aliquo )  solvit,  libraque 
et  cere  UhertUum  emitdt,  «cil.  debito- 
rem  e  aerritnte ,  et  mambns  creditoais, 
in  libertatem  vindicaTit ,  vel  dimisit. 
Addictomm  ob  debitam  pecnniam  (▼. 
ad  ni,  44,  n«  5)  eadem  ratio  erat, 
ac  servorum  pecunia  emptorum,  <{ui 
ab  aliquo  redempti,  ant  pretio  ab  ip- 
aU  soluto, manumittebantur  per  »s  et 
Ubnun ,  quam  tenent  dominus ,  pr»- 
WDtibus  quinque  testibus ,  significa* 
bat,  justum  sibi  pro  servo  pretium  esse 
solutum,  adeoque  hunc  libemm  esse; 
Strothins.  Gonier  tamen  Duk.  ad  hunc 
locum ,  et  Qui&til.  Inst.  Orat.  7 ,  3 ,  ct 
Declam.  3ix. 

6.  In  tumitltuosam  turbam ,  vide  ad 
I,37,n.  4;II,a4,n.i  ;et  XXXIX, 
49  f  n«  4.  Se  militantem,  adeoque  cu« 
lam  rei  fiuniliaris  abjicere  coaotum, 
se  restituentem  eversos  penates ,  refi* 
dentem  «aedes  ab  hostibus  dirutas« 
nudtipUci  jam  sorte  exsoiuta,  usuris 


jam  tot  tottesque  solutis ,  ut  tripltca- 
tam  sortem  quaibruplicatamye  aequa- 
rent ,  mergentihus  semper  sortem  iuh- 
ris,  accrescentibus  in  immensum,  et 
sortem  superantibus  ( impedientibus 
eam  solvi,  quasi  deprimentibus,  ne 
emergere  reddive  posset ;  Bauer  ) ,  ob- 
rutumfinore  esse.  ConferadVII,  16, 
n.  I.  Sors  pecunia  credita  vel  fenori 
data ,  mutuata  usuris  (ut  c.  36,  VII , 
19) ,  al.  creditum,  ut  VI ,  27 ;  VIII, 
a8.  Mergi  et  obrui  synon.  Yerba,  et 
metaphora  a  navigio  et  fluetibus  de- 
sumpta.  Sic  mergi  secundis  rebus  IX , 
18  pr.  miergere  se  in  'voluptates,  se 
iis  ingurgitare  ,1 XXIII ,  1 8 ,  n.  6 :  pree- 
cipitari  (  in  eadtium  )  et  mergi  potentioj 
▼el  onere  jacntree  apud  Juvenal.  X, 
57 ;  XIII  -,  8  :  obruunt  eum  imperia 
IX,  34  pr.  patriam  obruit  olim  (mnl- 
tis  malis  afflizit ,  oppresstt ,'  in  perni- 
ciem  traxit)  gloria  paueorum  apud 
JuTcnaL  X  ,  1 43  ;  obrui  maiit,  xotra- 
xXutfOijvou  xaxuv,  etc.  Contra  emergere 
dicitur.  Confer  ad  II,  29,  n.  7.  — 
M.  Maniii  opera,  ope :  nisi  opera  est 
plur.  num.  ab  opere^  valido  sane  sensu; 
Bauer.  Sic  et  Ern.  improb.  Schsef. 


A.  G.  383. 
U.  C.  370. 


a64  T.   LIVII 

sit.  Quodcumque  sibi  cwnpatiUy  penaiibus  pubUds 
acprivaJtis  jurisfueriV,  id  cum  uno  homineesse.  His 
vocibus-  instincta  plebes  quum  ]tsm  umu&  homiim  es- 
set  ^,  addita  atia  commotioris  ad  omDia  turbanda  con- 
silii  res.  FuDdum  in  veieoti  ^,  caput  patrimcmii ,  subjecit 
praeconi :  Ne  quem  ^vestrum ,  inquit ,  Quirites  ^  donec 
quidquam  in  re  measupererit,Judicatum  addictumue 
duci  patiar.  Id  vero  ita  accendit  animos ,  ut  per  omne 
fas  ac  nefas  sequuturi  vindicem  libertatis  viderentur. 
Ad  hoc  domi,  concionantis  in  modum  ,  sermones 
pleni  criminum  in  Patres  '^  :  inter  quos  ,  quum 
omisso  discrimine  vera  an   vana  jaceret ,    thesauros 


7.  Quodcumque  sibi  cum  patria  et 
penatibus pubUcis  ac pri9€Uis  (vid.  III, 
17,  n.  i^)  juris  fiieritf  offieiQrum.  Se^ 
quidquid  ali^i^  Jbis  debuerit ,  jam  uni 
MauliQ  debere,  a  quo  omaia  aecepe- 
rit,  qu£  iUorum  beneficio.  fkibi  tsSpm 
possent;  Stroth.  1 

8.  Piebes  quum  jam  unius  hommii 
esset,  confer  ad  III,  36,  n.  4- — -^d* 
(ilita  aUa  commotioris  ad  omMia,  tur* 
banda  eonsiiii  res ,  aUnd  cpnsilium 
Monlii  commosioris ,  vehemtntioiiA, 
incitatioris  ad  omniaturbarida;  Doter. 
vel  potiua,  res  alia  consilii ,-  id  eat, 
aHud  oonsilium  vebementiue  et  ad«e 
efBcacJus  ad  turbas  movendas :  nion 
verborum  pessiTomm  participia^  qa« 
sunt  eadem  adjectivia,  l^reosertim  ubi 
per  gradus  incrementa  cepere,  sen^ 
au  activo  saspisaim^  dicttntur  ^  et  annt 
instar  deponentium ,  vel  a^jectiTorum 
DO^inum  in  hiUs  exeuntiiun;  EmeatL 
Confer  Cort.  ad  Sall.  CatiL  X,  S;  iet 
Bauer.  ad  Sanot.  Min.  tom..  I ,  p.  14^'; 
Periz.  tom.  I,  p.  1^9;  commoditnty 
quod  in  uno  MS  et  quibusdam  «d^k- 
gitur;  vel  ofiCommodatioris;  xeetey  opftr 
nor,  Gonj.  Stioth.  —  Noster  &eg.  a 
priiDa.flMna  eomnodiutts.  £». 


9.  Fundum  in  veienti  agro  (vide  ad 
VIII,  12,  B.  11),  ci^ut  pturimoniif 
prscipBaaBi  palruBonii  pnrtem  (  naai 
caput  eat  summum  onjuaqne  rei,  vd 
quod  in  geneie  soo  pvantantiasimum 
est  :  uMle  Ramm  caput  helli  XXVI  ^ 
7,  B.  a;  et  cuput  atque  arcem  hujas 
heili  esse,  ubi  Mannihai  sit  XXVin, 
Jl^fk ),  suhfecit  prmconi ,  xA  al.  kasta, 
suhpntcone  (  quam  h>quMidi  «ationeiik 
iErneeti  in  dav.  £ic.  inde  duccam  me- 
net»  quod  pvasoo,  quum  vegiderentBr 
aervi  ,  in  layoile ',  XOw  irpsnipt,  stet»> 
cif ,  ut  ab  omnibus  conspusi  potnerit), 
et  voci  prmeaais ,  faocest^-pev  praeeo- 
aem  ciaivia  emptarienti  vcMiidit :  Jfe 
qtum  imstrum,  ittqiat,  judicmtmH  (▼. 
nofe.  ^)  addietmme  (vide  ad  lil,  44, 
n«  5)  duei  patiar:  confcv  not.  3.  Ne 
patiar  pr6  noiapati,  ut  juuii  fnice  op- 
tativo  jmaattai ;:  Tel  iMlKgi  patest : 
hoc  facio,  ne  patiar;  Stroth. 

10.  Jd  Ao4r<Tiile  ad  V,  tS,  n.  i), 
scQ.  aGcendcrunt  animos  ]dcbis  dami, 
eoneionaMtis  im^ittodam  (vide  ad  III, 
hf^fM,  5),  sennones  ptesti  aHmmumim 
PatreSf^^de  ad  ill,  19,  ti.  7. — Inter 
quos,  quum  omitso  ditcrimine  ima  an 
vanajaeeret  (vide  ad  H^  19  ,  »k  7), 


tcXV      LIBER  VI.  CAP.  XIV.  XV. 


a65 


gallici  auri  occultari  a  Patribus  jecit  :  nec  jam  pos*- 
sidendis  publicis  agris  contentos  essCy  msi  pecufUam 
quoque  pubticam  at^ertani :  ea  res  sipalamfiat^  ex- 
solvi  plebem  asre  alieno  posse,  Quas  ubi  objecta  spes 
esty  enimvero  indignum  facinus  videri,  quum  confe* 
rendum  ad  redimendam  civitatem  a  Galiis  aurum  fue- 
rit ,  tributo  coUationem  factam ' ' :  idem  aurum ,  ex 
hostibus  captum ,  in  paucorum  praedam  cessisse.  Ita- 
que  exsequebantur  quasrendo'^,  ubi  tantae  rei  fortum 
occultaretur;  dif£erenteque ,  et  tempore  suo  se  indi* 
caturum  diceute ,  ca&teris  omissis ,  eo  versie  erant  om- 
nium  cune  :  apparebatque ,  nec  veri  indicii  gratiam 
mediam ,  nec  falsi  offensionem  fore. 

XV.  Ita  suspensis  rebus',  dictator,  accitns  ab  ex- 
erdtu,  in  Urbem  venit  :  posfero  die  senatu  habito, 
quum,  satis  pericUtatus  voluntates  hominum,  disce- 


thesauros  gaUici  auri  (▼.  V,  48  eiLtr.) 
oc<mltari  a  Patr^us  jeeit  :  extremuini 
Toc.  jecit  delendiim  putabat  Gronor. 
et  post  mcrr  ^«ojsubintell.  erat,  Gonf. 
tamen  ad  1 ,  3>  n.  8.  «  Aliucl  Titii  Ifttet 
in  verbifl  quum  omisso . .  ,jaeeret,  Quid 
enim  respondet  t&  quum?  Nam  yai;e- 
r«f  p«ndet  ab  an  et  omisao  ne.  Ergo  aut 
divQuc^ouftoi  onttto  eat  y  aut  quum  de- 
lendum,  et  post  'vatia  interpungen- 
dmn,  ut  essent  snppleatur,  et  jaeeret 
referator  ad  quum;  9Xitjeeisset  pro  je- 
cit  legendnm ,  nt  verba ,  qute  ubi  ob' 
jecta  spes  est  rel.  slnt  consequentis 
loco ; »  Bauer.  Omnia  plana  sunt ,  si 
legeris  quum  oiRur^o  (sine)  discrimine 
vera  ac  *pana  jaeeret.  —  Nostri  ambo 
babent  an.  £d.  —  Nec  jam  possiden- 
dis  puhlicis  agris  contentos  eise,  nisi 
pecuniampublicam  avertant  (vid.  ad  I , 
7)  n.  6^,  id  est,  sed  velle,  cupere, 
conari  etiam  pecuniam  avertere,  ut 
XXXm,  47 9  n*  3,  non  satis  habere 


incisse,  msi  jurarent,  i.  e.  sed  velle 
etiam  jnrare  in  eum ;  Bauer. 

II.  JEnimvero  (vide  ad  I,  5i,  11.  4) 
indi^umfaemus  *videri,  quodconfo- 
rendum  • . .  aurumJuerU,  tributo  eol- 
latione/aeta  (ut  in  qoibusdam  MSS 
legitur),  idem  aurum,  etc.  emend. 
Doer.  —  £x  hostibus  captum ,  rece- 
ptum ,  recuperatum.  —  In  paucorum 
prwdam  cessisse,  ut  prcedds  XLIII, 
19;  et  pcena  in  vieemfidei  cesserat 
infr.  cap.  34  pr. 

za.  Itaque  exsequebantur  quceren' 
do,  vide  ad  V,  i5,  n.  7.  —  Mediam, 
vide  ad  n,  49,  n.  6.  Gratia  ad  po- 
pnlnm ,  offensio  ad  Patres  spectat ,  et 
mediam  ad  utramqne  vocem. 

Cap.  XV.  i.  Ita  suspensis  rebus , 
ut  Cic.  pro  domo ,  cap.  36 ;  suspensa 
ac  solUcita  civitate,  et  nos :  bei  dieser 
Krisis,  kritischen  Lage  der  Sachen, 
Strotb.  Confer  ad  11 ,  3a  ,  n.  5.  — 
SatispericKtatus  voluntates  hominum, 


A.  G.  383. 
U.  C  370. 


264  T.   LIVII 

sit.  Quodcumque  sibi  cwnpatriaypemUibuspubUds 
acprivatis  juris  Juerif^ ,  id  cum  uno  honnme  esse.  His 
vocibus-  instincta  plebes  quum  ]Wk  umu&  homtnis  es- 
set  ^,  addita  alia  commotioris  ad  omnta  turbMda  con- 
silii  res.  Fiimdum  in  veienli  9,  caput  pairimanii^  siibjecit 
prs^cosii :  Ne  quem  <v€Strum ,  incpHil ,  Quirites  y  donec 
fuidquam  in  re  mea  supererit,findicatum  addictumve 
duci  patiar.  Id  vero  ita  accendit  animos ,  ut  per  omne 
fas  ac  nefas  sequuturi  vindicem  libertatis  viderentur. 
Ad  hoc  domi,  concionantis  in  modum  ,  sermooes 
pleni  criminum  in  Patres  ^^  :  inter  quos  ,  qmun 
omisso  discrimine  vera  an   vana  jaceret ,    thesauros 


7.  Quodcumqne  sibi  cum  patria  et 
penatibus pubUcis  acprivatis  ( vid.  III , 
I7yn.  t^)  jwis  fiierit ,  ofEoiQrum.  Se^ 
quid<}uid  ali^  his  debuerit ,  jam  uiii 
Maulip  debere,  a  quo  omnia  accepe> 
rit,  qux  illorum  benefifiio,  fkibi  &ibui 
posaent;  Stroth.  « 

8.  Plebes  qmun  jam  unius  homiaas 
esset,  confer  ad  lU,  36,  n.  4. — j^d" 
fiita  a&a  commotioris  a4  omMia  fur* 
banda  consUii  r^s ,  aliikd  eonailfuoi 
Manlii  commotioris ,  ▼ehemtntioriai, 
incitatioris  ad  omtuaturbai^a;  Dofer. 
v^  potiua,  res  alia  consilii^  id  Mt, 
aliud  consilitim  yebemttntius  et  adae 
efficacius  ad  turbas  movendas  :  nion 
yerborum  pdissiTonim  participiay  qu» 
suBt  eadem  adjectiya,  preosertiin  ubi 
P«r  gradus  incremexita  cepere,  sen^ 
&tt  activo  satpisaime  dic«ntinr ,  ct  annt 
instar  deponentium,  yel  a(y«ctiTorum 
no^inum  in  kiiis  ftxffmtiuni }  Emeat. 
Confer  Cort.  U  SaU.  CatiL  X,  S;  et 
Bauer.  ad  Sanot.  Min.  tom.  I ,  p»  143-; 
Peps.  tom.  I9  p.  159;  €ommodi0ns-9 
quod  in  uno  MS  et  quibusdam  «d4.Ie- 
gitur;  Ycl  OfiCommodatiorisi  reete,  opi-r 
nor,  GOBJ.  Stcoth.  —  Noster  lUg.  a 
prinia.flMntt  eommodioms,  £». 


9.  Fundum  in  veienti  agro  (vide  ad 
VIII,  12,  a.  11),  eaptU  patrimaniiy 
prcdpnan  patrimonii  pertem  (nim 
caput  eat  snmmum  'oujnaqae  rei,Td 
quod  in  geneee  soo  psaratafttissimum 
«st  :  uiiAe  Bmtm  caput  helU  XXVI^ 
7,  B.  a ;  et  cstput  atque  areem  hujtu 
beili  esse,  ubi  Mattniiai  sit  XXVIIi, 
4i),  subjecit  prmconi^  ut  sl.  kasut, 
subprofcone  (  quam  loquwidi  ntiomem 
Brnceti  in  dav.  Cie.  iniLe  duccam  mo> 
net,  quod  praoo,  quum  yenderentnr 
aeryi  ^  in  layoile  V  ^i^^  irp^tnpt,  atet^ 
idf ,  ut  ab-  omnibua  conspici  poAuarit), 
et  voei  pnaeoais ,  hoe  est^pev  pneco^ 
aem  cuiyis  emptnrienti  ycindidit :  Ne 
qmem  umstmm  ,  inqmt,  fudicmtmn  (▼. 
SMt.  ^)  uddietasm^  (yide  ad  lil,  44 » 
n*  5)  duei  patisw:  confinr  aot.  3«  Ne 
pestiar  pnti  ttoioputi,  ut  ju.^  fraee  op- 
tatiyo  jmMtiui  ^  yel  iaiwUigi  pteat; 
hoc  facio,  ne  patiar;  Strolb. 

10.  Ad  Aor(yi4e  ad  V,  tG,  n.  i), 
scO.  accenderunt  animos  jdebia  domi, 
eoneio^iaMm  im-mtvdum  (yide  ad  m, 
Afr^  ^)»  »ePMtH9es piesii  at4mimMtmiM 
Patres^^^de  ad  III,  19,  n.  7. — Inter 
quas,  quum  omitto  discrimime  vefm  an 
vamajaeeifet  (vide  ad  II„  19  ,  b^  7), 


tcXl      LIBER  VI.  CAP.  XIV.  XV. 


a65 


gallici  auri  occulturi  a  Patribus  jecit  :  nec  jam  pos*- 
sidendis  puklicis  agris  contentos  esse,  nisi  pecuniam 
quoque  pubUcam  avertant :  ea  res  sipalamfiat^  ex* 
soln  plebem  eere  alieno  posse.  Quae  ubi  objecta  spes 
est,  enimvero  indigDum  facinus  videri,  quum  confe- 
rendum  ad  redimendam  dvitatem  a  Gallis  aurum  fue- 
rit ,  tributo  collationem  f actam ' '  :  idem  aurum ,  ex 
hofitibus  captum ,  in  paucorum  praedam  cessisse.  Ita- 
que  exsequebantur  quaorendo'^,  ubi  tantae  rei  fortum 
occultaretur ;  difEerenteque ,  et  tempore  suo  se  indi* 
caturum  diceute ,  cieteris  omissis ,  eo  versee  erant  om- 
nium  curae  :  apparebatque ,  nec  veri  indicii  gratiam 
mediam,  nec  ifalsi  offensionem  fore. 

XV.  Ita  suspensis  rebus%  dictator,  accitns  ab  ex- 
erdtu,  in  Urbem  venit  :  postero  die  senatu  habito, 
quum,  satis  periclitatus  voluntates  hominum,  disce- 


thesauros  galHci  auri  (▼.  V,  48  esLtr.) 
occuUari  a  Paerihus  jeeie  :  extremtim 
yocjeeit  delendum  putab«t  Gronor. 
et  post  interquos  ■ubintell.  erat.  Gonf. 
Umen  ftd  1 ,  5,  n.  8.  «  Aliod  vitii  latet 
in  verbis  quum  omisso, . .  jaeeret.Qmd 
enim  respondet  t&  quum?  "^smjaee- 
'Vf  pendet  ab  an  et  omisso  ne.  Ergo  aut 
^vocxo^Xou^oc  oratio  eat ,  aut  quum  de- 
lendum,  et  post  vana  interpungen- 
Aam,  ut  essent  snppleatnr,  et  jaceret 
refemtnr  ad  quum;  aut  j'eeisset  proy^- 
^ft  legendum,  nt  yerba,  qute  ubi  ob^ 

• 

Jccta  spes  est  rel.  sint  eonsequentis 
loco;  »  Bauer.  Omnia  plana  sunt,  si 
legeris  quum  omisfo  (^sine)  discrimine 
'^a  ac  vana  jaeeret.  —  Nostri  ambo 
habent  an.  En.  —  Necjnm  possiden- 
ais  pnhKcis  agris  contentos  esse,  nisi 
pecuniampubHcam  avertant  (vid.  ad  I , 
7)  n.  6^,  id  est,  scd  velle,  cnpere, 
eonari  etiam  pecuniam  avertere,  ut 
^XXm,  47»  n-  3,  non  satis  habere 


vicisse,  msi  jurarent,  i.  e.  sed  velle 
etiam  jurare  in  eum ;  Bauer. 

zi.  Enimvero  (vide  ad  I,  5r,  n.  4^ 
indignumfaeinus  'videri,  quod  confe^ 
rendum,, .  aurumfiierit,  tributo  eoU 
lationefaeta  (ut  in  quibusdam  MSS 
legitur),  idem  aurum,  etc.  emend. 
Doer.  -—  Ex  hostibus  captum ,  rece- 
ptum ,  recuperatum.  —  In  paucorum 
prmdam  cessisse,  ut  pradA  XLIII, 
19;  et  peena  in  vicemjldei  cesserat 
infr.  cap.  34  pr. 

12.  Itaque  exsequebantur  quceren- 
do,  vide  ad  V,  i5,  n.  7.  —  Mediam, 
vide  ad  n,  49»  n*  ^*  Gratia  ad  po- 
pnlnm,  offensio  ad  Patres  spectat,  et 
mediam  ad  utramqne  Tocem. 

Cap.  XV.  I.  Ita  suspensis  rebus, 
ut  Cic.  pro  domo ,  cap.  36 ;  suspensa 
ac  sollicita  civitate,  et  nos :  bei  dieser 
Krisis,  Aritischen  Lage  der  Sachen, 
Stroth.  Confer  ad  11 ,  32  ,  n.  5.  — 
SatispericUtatus  voluntates  hominum. 


A.  C.  3S3. 
U.  C.  370. 


a68  T.  LIVII 

«c  ii»iris  peraumeratum  est  :  jam  nihilo  mea  ttirba, 
«  quam  uUius,  conspectior  efcit.  At  euim^  quid  ita 
«  solus  ego  civium  curam  ago  ?  Nihtlo  magis,  quod 
«  respondeam,  habeo^,  quamsiquaenas,  quiditasolus 
«c  Capitolium  arceuique  servaverim.  £t  tum  uarrersis, 
c  quam  potui,  opem  tuli,  et  nuac  siagulis  feram.  Nam 
fc  quod  ad  thesauros  gallicos  attinet ,  rem ,  suapte  ua* 
cr  tura  facilem^  difficilem  iuterrogatio  facit :  cur  enim 
«  quaerilis,  quod  scitis?  cur ,  quod  in  siuu  vestro  est, 
«  excuti  jubetis  potius^  quam  ponatis",  nisi  aliqua 
«c  fraus  subest?  Quo  magis  argui  praestigias  jubetis  ve» 
«  stras ,  eo  plus  vereor ,  ne  abstuleritis  observantibos 
«  etiam  oculos'^  Itaque  non  ego,  vobis  ut  tndicem 
«  prasdas  vestras ,  sed  vos  id  cogeadi  estis ,  ut  in  rae- 
«  dium  proferatis.  » 

XVI.  Quum  mittere  ambages'  dictator  jubepet,  et 


afs  hereits  an  Zinsen  ahhezahlt  istj; 
Strotb.  «  Ego  aut  sortem  pro  coadi- 
tione  aocipUm  :  feiie  plebi  ac  date 
aliam  sortem,  conditionem  lenlorem 
et  commodiorem,  remittite  severita- 
tem  exigendi  aeris;  aiut/erte  est  scri- 
bite,  referte  in  tibros  veatros  ac  ta- 
bulas  aliam  sortem,  minorem  debitce 
wMs  pecttni«  summam  ferte  expensam 
plebi  N ;  Bauer.  «  Sensus  forte  est :  ni- 
mia  a  vobis  eit^o,  bortatus ,  ut  miseria 
obflBratis  subvenieildo  aliqutdde  vestcP 
iaipiNidatia;  aftVim  itaque  uon  tam  gra« 
^nm  conditioBcm  accipite :  de  capite 
dedncitey  etc.  »;  Drakenb.  Cf.  c.  c4, 
a.  6;  et  infr.  c.  36  extr.  inpr.  c.  35; 
«t  adVII,  x6,  n.  i;Suet.  Caes.  4^2  ;et 
Oc.  in  Verr.  Act.  H ,  Ub.  III,  cap.  35, 
S6. — Turha  conspeetior,  vide  ad  II, 
S,  fi.  8. 

9.  Nthiio  magis,  ^ttod  respontfeam, 
hmbeo,  h.  e.  scio,  quam  si  quojras , 
quidf  cur,  etc.  Confer  ad  V,  5t,  n.  a ; 
XXX,  «9,  n.  5;  XXJtVIII,  56 ,  n.  a. 


10.  Cur,  quodin  sinu  'vestro  est,  ex- 
euti  juhetis  potius ,  quam  ponatis  ?  cur 
aurom,  t|uod  occultastis,  vi  potius 
vobis  eripi  vultis,  quam  sponte  illud 
reddere  P  Mietapbora  desumpta  a  sim 
togae,  iu  quopecunia,  vel  marsnpiam 
e  cotto  pendens  aKaeque  res  condebaii' 
tur.  Ponitisconj.  Baner. — Delocutione 
in  sinu  est  vide  Lipsium  ad  Tacit.  bist. 
lib.  II ,  c.  92  ,  et  Brisson.  in  Lexico. 
Ponatis,  nostri  codtces.  £d. 

ir.  Ne  abstnferitis  ohsermntihns 
eteam  ocnios  :  quod  propr.  «licitnr  de 
juribus  etpra^tigiatorihus ,  qui  sumnu 
arte  spectancium ,  et  vel  Argi  alicnjas, 
oculos  faUunt;  Gron.  qui  praetcr  alios, 
laudat  Quintil.  Xlf ,  i ;  et  Suid.  in 
«(flfl^oXof  01 ,  PoHucVII,  «3  ,  sen  200; 
Sex.  Empir.  lib  11 ,  adv.-  Mathem.  p. 
71  :  x^xirsp  c!  ^jJX^OTraiXTat  ric  tuv 
Os6)[i.evci)v  o<]*8t;  ^i*  ^uxstpiav  xXItttco- 
ai. —  Ut  in  medium  proferatis ,  vide 
supra  ad  eap.  6,  n.  7. 

Cap.  XVI.  I.  Mittere  ambages,  vide 


iiV^:,  LIBER  VI.  CAP.  XVI.  169 

aut  peragere  veriim  indicium  cc^eret ,  aut  fateri  £1- 
cinus  insimulati  falso  crimine  senatus  oblataeque  vani 
furti  invidise;  negantem,  arbitrio  inimicorum  se  lo* 
quutmxim,  in  vinciila  duci  jussit.  Arreptus  a  viatore, 
«  Jupiter,  inquit,  opthne  maxime,  Junoqne  Begina, 
«  ac  Minerva^,  caeterique  dii  deaeque  ^  qui  Capitolium 
«  arcemque  incolitis,  siccine  vestrnm  militem  acprse- 
«  sidem  sinitis  vexari  ab  inimicis?  Hsec  dextra ,  qna 
«  Gallos  fodi  a  delubris  vestris,  jam  in  vinculis  et  ca-^ 
« tenis  erit»?  INullius  nec  oculi,  nec  aures  indignita- 
tem  ferebant  :  sed  invicfa  sibi  quaedam  patientissima 
justi  imperii  civitas  fecerat  ^ :  nec  adversus  dictatoriam 
vim  aut  tribuni  plebis,  aut  ipsa  plebs,  attollere  oculos, 
aut  hiscere  audebant.  Conjecto  in  carcerem  Maniio, 
satis  constat,  magnam  partem  plebis  vestem  mutasse^, 
multos  mortales  capiilum  ac  barbam  prOfnisisse,  ob- 
versatamque  vestibulo  carceris  mcsstam  turbam.  Dicta* 


ad  XXX,  3 ,  n.  3.  —  Mittere  hic  eat 
omittere:  itaVirgil.  ^neid.  lib.  I ,  vers. 
"^07. ,  „„revocate  animos ,  maestumque 
timorem  Miuiie;  ubi  Senrius  nolttt ; 
«  Mittite  prcr  omittite  ;  «t  bene ,  qaid^ 
pranniMrat  revocate  ,  addit  mittite,  £it 
aotem  tnypns  apfueresit,  quomodo  te* 
mnere  pro  oontemnere  »  Remittere  €Um^ 
hages  dixtt  Ovidtut,  Epiat.  Vli,  h». 
roid.  vers.  x  49 : «  Hos  potius  populosy 
ambage  remiMa,  Accipe,  etadvectas 
Pygmalioni»  opes.  »  £».  —  Peragere 
verum  indidum,  vide  adl ,  x8 ,  n.  9. 
-^  Obiatte,  wotas,  injunctaB,  vani, 
non  facti ,  Iblsi ,  ficti ,  firrti  tntndite ,  * 
▼ide  ad  I,  5i ,  n.  x.  —  Sic  Terentius 
viiiMm  obiattan,  staprum  oblatum,  et 
ineendium  oblaiium ;  act  oblatam  mar^ 
tem  Cicero ,  qnae'  onmia  per  ▼im ,  et  in* 
vitis  facta  intelliguntur.  Elofi^antiflsima 
locutio  est.  Ed.  —  j4  viatore,  vidtt  ad 
II ,  56,  n.  10. 


^.Jupiteroptimemaxime,  Junoque 
Regina,  acMinerva,  conf.  ad  111,  17, 
n.  3. —  Prassidem,  defensorem,  tuto- 
rem ,  Tindicem.  Confer  ad  X ,  1 7,  n.  3. 

3.  Inineta  sibi  qwedam,  faoc  est^ 
aancrissima ,  inviolabiliaiy  zmmutabilin 
ct  insupesarbilia,  «piaiis  erat  diotatorta 
vis ,  civit€ufeverat ,  quae ,  ut  omne  ,  itA 
et  hoc/ttstmn  imperimn  patimtissane 
fcrebat.  Confof  VIII,  34  pr. 

4.  Magnam  partem  plebis  ntestem 
nmtasse,  vide  ad  II ,  54 » n.  5. — Mul* 
tos  mortales  eapillum  ac  barbam  pro^ 
misisse,  ut  XXVII,  34;  et  XLIV,  x^» 
Ergo  barba  jam  tum  rasa,  etob  doiorei* 
▼elin  lucttt  tsntnm  promissa?  At  vido 
V,  5 1 ,  ibique  not.  6.  Livius  es  aevi  am 
ritibus  colores  Inctus  desnmpsit,  s# 
ornatus  historicorum  non  ad  summam 
Mditiiitatem  exigtendus  est.  (£x  more 
sui  tempoiis  haec  addidit ,  ut  magts 
copiose  aa  Tivide  loqueretur,  quum 


270  T.  LIVII  t^^. 

tor  deVolscis  triumphavit  :  invidiaeque  magis  trium- 
phus,  quam  gloriae,  fuit.  Quippe  domi,  non  militiae, 
partum  eum^,  actiunque.de  cive,  non  de  hoste,  fre- 
mebant :  unum  defiiisse  tantum  superbiae,  quod  non 
M.  Manlius  ante  currum  sit  ductus.  Jamque  haud  pro- 
cui  seditione  res  erat  :  cujus  leniendae  causa,  pbstu- 
lante  nuUo ,  largitor  voluntarius  repente  senatus  factus, 
Satricum  coloniam  duo  millia  civium  romanorum  de- 
duci  jussit^  :  bina  jugera  et  semisses  agri  assignatil 
Quod  quum  et  parvum ,  et  paucis  datum,  et  mercedem 
esse  prodendi  M.  ManUi  interpretarentur ;  remedio 
irritatur  seditio  :  et  jam  magis  insignis  et  sordibus  et 
facie  reorum  ^  turba  Manliana  erat ,  amotusque  post 
triumphum  abdicatione  dictaturae  terror  et  linguam 
et  animos  liberaverat  hominum. 

XVII.  Audiebantur  itaque  propalam  voces  expro- 
brantium  multitudini ,  quod  defensores  suos  semper 
in  prcecipitem  locum  favore  tollat j  deinde  in  ipso  dis- 
crimine  periculi  destituat^.  Sic  Sp.  Cassium,  in  agros 


vel  ipse  vel  certe  lectores  alios  moesti- 
tifleyetustiorum  ritus  nescirent;  Stro- 
tfaius. )  ConferadlX,  14»  n/S.  — 
Obversatitmque  'vestibuh,  yide  ad  U, 
54»  n.  i4;  et  XXIV,  a3,n.  3. 

5.  QuippedonU,  non  militiee ,  paT'- 
tum  eum  triumphum ;  Juv.  VUI ,  107. 

6.  Satricum  coloniam  deduei  jussit 
(confer  cap.  aa,  etlX,  x6),  forte  et 
Sutrium ,  quo  post  annos  septem , 
quam  capta  Roma  est,  coloniam  de- 
ductam  eun  tradit  Vellei.  I ,  i4;  nisi 
potius^£ncujit  ibi  legendnm  est.  Nam 
iUud  anno  post  Romam  captam  &ctum 
esse  probabile  fit  ex  Diod.  XTV,  z  1 7 ; 
et  ipso  Liv.VI ,  3  pr. 

7.  Binajugera  etsemifses ,  dimidia 
pars  jugeri,  erant  agri  assignati  cui- 
vis.  Conferad  cap.  36,  n.  5. 


8.  £t  sordibus,  sordidia.  vesdbas, 
etfacie  reorum,  capillo  ac  barba  pro- 
missa;  Drak.Confer  n.  4.  Sed  sordibus 
etiamhseccontinentnr,  nec  aatis  acco- 
rate  ita  loquutus  est  Livius.  Recte  for- 
san  multi  libri  omittunt  rh  et  ante  sor' 
dibus,  Tum  sordibus  et  faeie  dictum 
pro  sortUda  facie ,  specie,  habitu;  vel 
potins  rb  et  ^nzefacie  vim  e^licandi 
habet;  de  quo  vide  ad  11,  4a,  n.  7. 
—  Et  linguam  et  animos  liberaverat 
hominum,  oonfer  ad  cap.  ao ,  n.  8.  — 
Post  etanimos  femnt  multi  iramqut; 
quod  minime  sapit  Livianam  oompo- 
sidonem  :  Noster  enim,  in  simili  ont- 
tionis  structura ,  prius  et  omittit,  vel 
dicere  solitus  est  linguam  animos^ue 
et  iram.  En. 

Gap.  XVII.  I.  Inpneeipitem  lecurr» 


^clj^:         LIBER  VI.  CAR  XVII.  271 

plebem  vocantem,  sic  Sp.  Mceliumy  ab  ore  civium 
famem  suis  impensis  propulsantem  y  oppressos ;  sic 
M.  Manlium,  mersam  et  obrutam  fenore partem  civi- 
tatis  in  Ubertatem  ac  lucem  extrahentemy  proditum 
inimicis.  Saginare  plebem  populares  suos,  utjugu* 
lentur.  Hdccine  patiendum  fuisse,  si  ad  nutum  dic- 
tatoris  non  responderit  vir  consularis  ^  ?  Fingerent 
mentitum  ante,  atque  ideo  non  habuissej  quodtum 
responderet  :  cui  sen^o  unquam  mendacii  pasnam 
vinculafuisse?  Non  obversatam  esse  memoriam  noctis 
illiuSj  quaspcene  ultima  atque  cetema,  nomini  romano 
fuerit?  noh  speciem  agminis  Gallorum,  perTarpeinm 
rupem  scandentis?  non  ipsius  M.  Manlii,  quales  eum 
armatum,  plenum  sudoris  ac  sanguinis,  ipso  pcene 
Jove  erepto  ex  hostium  manibus,  vidissent?  Selibrisne 
farris  ^  gratiam  servatori  patrice  relatam  ?  et  quem 
prope  ccelestem^  cognomine  certe  Capitolino  Jovi  pa-- 
rem  y  fecerint  y  eumpati  vinctum  in  carcere,  in  tene-^ 
briSy  obnoxiam  carnifiois,  arbitrio  ducere  animam  ? 
Adeo  in  uno  omnibus  satis  auxiliifuissey  nullam  opem 
in  tam  muUis  esse?  Jam  ne  nocte  quidem  turba  ex 

favort  tollat  (yide  ad  Pr«f.  n.  1 3),  de-  dicuntur.  An  suos  deleblmuA  ?  an  pa- 

inde  ia  ipso  discrimine  periculi  desti"  tronos,  aLUttuteiareslegemusM^Bauex. 

tuat,  at  gr.  inl  ax{ific  ^upou  {vide  Axkpopularesviros,utyi,!io? — No> 

Kcsppen.  et  Heyn.  ad  Houi.  Uiad.  X,  stri  nihil  yariant ,  et  in  voc.  suos  con- 

X  7  3  ) ,  et  nos  :  in  dem  entscheidenden  aentinnt.  £d. 

AugenbKck^  der  den  Ausschlag  geben  a.Hoccinepatiendum/uisse,»cSlxcet 

soll,  Entscheidungspunct.  ConferTIII  y   ,  in  yincula  duci  vinnn  consularem ,  si 

a^y  27,  SS\JLf  i4»  19$  XXIIIy  29,  ad  nutum,  mandatum,  arbitrium  et 

n.   4;  XXYI,  39;  XXIX,  7,  17;  voluntatem,  dictatoris  non  responde» 

XXXI ,  3a;etadl,38,n.  a;  YII ,  9 ,  rit?»  Hoccine  patiendum/.  cum  seqq. 

n.  4 ;  XXJL ,  9 ,  n.  a .  Eodem  sensu  moz  cohaerabunt ,  ai  legenspuniendum ,  aut 

dicitur  :  Saginare  plebem  populares  Roii/Mi^ie;i</iim,idest,^(tvbvindignnm 

suos ,  instar  animalium ,  utjtigulentur.  facinus.  Mox  ante  ferri  potest ;   sed 

««  Sed  qui  aunt  populares  plebis?  aut  egregie  Faber  conj.  autem  »  ;  Bauer. 
ciyes,  qui  sic^   nunquam   dicuntur,  3.  SeUbrisne/arris,  etc.videidiyf 

nec  vero  hic  locum  habent ;  aut  de/en-  1 5 ,  n.  6 4  et  Y,  47 ,  n.  6.  —  Cognomine 

s«res  ac  fiiutorea ;  qui  simpl.  populares  certe  Capitolino  Joviparem,  cf.  Y,3  x  pr. 


117^  T.  Livii  uc."::^*; 

eo  loco  dilabebatur,  refracturosque  carcerem  mina' 
bantur;  quum  remisso,  id  quod  erepturi  erant^,  ex 
senatus  consulto  Manlius  vinculis  liberatur.  Quo  facto 
non  seditio  finita,  sed  dux  seditioni  datus  est.  Per 
eosdem  dies  Latinis  et  Herntcis,  simul  colonis  Cir- 
cetensibus  et  a  Velitris^,  purgantibus  se  voisci  crimine 
belli  captivosque  repetentilms ,  ut  suis  legibus  in  eos 
animadverterent ,  tristia  responsa  reddita ;  tristiora 
colonis ,  quod  cives  romani  patriae  oppugnandae  ne- 
fanda  consiiia  inissent.  Non  negatum  itaque  tantum 
de  captivis;  sed,  in  quo  ab  sociis  tamen  temperave- 
rant,  denuntiatum  senatus  verbis,  facesserent  pro- 
pere  ex  Urbe ,  ab  ore  atque  oculis  populi  romani,  ne 
nihil  eos  legationis  jus,  extemo  non  civi  comparatum, 
tegeret. 

XVIII.  Recrudescente  Manliana  seditione ,  sub  exitu 
anni  comitia  habita ,  creatique  tribuni  militum  consu- 
lari  potestate  ex  Patribus  Ser.  Cornelius  Maluginensis 
tertium ,  P.Valerius  Potitus  iteruip ,  M.  Furius  Camil- 
lus',  Ser.  Sulpicius  Rufus  iterum,  C.  Papirius  Crassus, 
T.  Quintius  Cincinnatus  secundum.  Cujus  prindpio 
anni  et  Patribus  et  plebi  peropportune  externa  pax 
data  :  plebi,  quod  non  avocata  delectu  spem  cepit, 
dum  tara  potentem  haberet  ducem ,  fenoris  expugnan- 
di ;  Patribus,  ne  quo  externo  terrore  avocarentur  animi 


4.  Memisso,  id  quod  erepturi  erant : 
forte  del.  ro  id,  aut  pro  idleg,  eo  cuvi 
aliis.  cc  Jdquod  est  fere  idem  quodfgC' 
rade  dasj ,  et  boc  lof  aeniper  ad  aequeas 
quod  referendttiB  est  ita  ut  cum  eo  uni- 
cam  quasi  vocem  efitciat,  vide  l,  cap. 
x4r  med.  et  II,  3  pr.  »  Strothius.  Sed 
h«c  exempla  dissimiUa  sont :  nam  hic 
Ablat.  remisso  impedit,  cui  nil  plane 
subjiciatur,  si  id  quod  e*  erant  quati 
per  parrnthesin,  ut  debet,  accej^eris: 


adeoque  iWdariiia  redondat  «Bfee  quoit 
positumque  pro  eo;  Baoer.  Confer.  ad 
'I,  41 ,  n.  10. 

5.  Colonis  a  Feiitris ,  Tide  ad  1 ,  5o » 
n.  a.  —  Ne  nihU  eos  tegeret,  ne  expe- 
rirentur,  nihil  eoa  te^ere,  etc.  Doer. 

Cap.  XVm.  X.  M,  Furius  CamiUus 
quintum  al.  Immo  sejetum,  Mox  coorta 
esset,  jofn  propinquum  certamen  ad- 
erai;  et  Mantius,  atlvoeata,  elc.  conj. 
Gron.  et  Bauer.  Ule  vero  malebatcoorM 


tcXl:       LIBER  VL   CAP.   XVIIL  a^S 

ab  sanandis  domesticis  malis.  Igitur ,  quum  pars  utra- 

que  acrior  aliquanto  coorta  esset,  in  propinquum  cer- 

tamen  aderat  et  Manlius.  Advocata  domum  plebe,  cum 

principibus  novandarum  rerum  interdiu   noctuque 

consiiia  agitat,  plenior  aliquanto  animorum  trarum- 

que  j  quam  antea  fuerat.  Iram  accenderat  ignominia 

recens  in  animo  ad  contumeliam  inexperto  ^  :  spiritus 

dabat ,  quod  nec  ausus  esset  idem  in  se  dictator ,  quod 

in  Sp.  Maelio  Gincinnatus  Quintius  fecisset;  et  vincu- 

lorum'  suorum  invidiam  non  dictator  modo  abdicando 

dictaturam  fugisset ,  sed  ne  senatus  quidem  sustinere 

potuisset.  His  simul  inflatus  exaoerbatusque  jam  per 

se  accensos  incitabat  plebis  animos  :  «  Quousque  tan- 

«  dem  ignorabitis  vires  vestras ,  quas  natura  ne  bel» 

^  luas  quidem  ignorare  voluit  ?  numerate  saltem,  quot 

ff  ipsi  ^tis,  quot  adversarios  habeatis.  Si  singuli  singu- 

«  los  a^r^ssuri  essetis,  tamen  acrius  crederem  vos 

«  pro  libertate,  quam  illos^pro  dominatione,  certa- 

ff  turos.  Quot  enim   clientes  ^  circa  singulos  fuistis 

«  patronos ,  tot  nunc  adversus  unum  hostem  eritis  : 

«  ostendite  modo  bellum ;  pacan  habebitis  :  videant 

«  vos  paratos  ad  vim;  jus  ipsi  retnittent :  audendum 

«  est  aliquid  universis,  aut  omnia  singulis  patienda. 

esset  inprojK  certamen  ;  Manlws ,  eto.  II,  1 1 3  seq.  adumbniUi  pntabat  Victor, 

a.  Animo  ad  contumeliam  inexper»  var.  lectt.  XIV,  4. 
to,  Qt  nulis  ad  alipiid;  Drak.  Sic  et  3.  Quotenim  cUenies,  etc.  «  non  ut 

w  ad  eeetera  egregiut  XXXVH,  7.  causa  aiibjicitar/>i«arfimo  ;  quare  ehlm 

Confer  ad  IX,  16 ,  n.  9.  —  QHousque  pro,  nune  veif> ,  at  nano.  Monjus  ipsi 

tandem  ignorabitis ;  ^0%,  tandem  At^  remittent,  boc  est  flua  sponte,   non 

ciebatinconteztuFragm.  HaT.  sedin  eoacti,  sine  eertamine  »  ;  Bauer.  — 

■largine  addita  conBpicitur  :  et  recte;  Ostendite  modo  beikim,   yide  ad  FV, 

saperest  enim  in  reliquia  onmibus,  et  69,  n.  a.  —  Jas  ipsi  remittent,  non 

tingukris  etiam  est  elegantifle.  Ific  ne-  snnm,  nec  iit  de  suo  jure  deoedant ; 

mini  non  suecurrit  ▼iTidum  illadTullii  non  enim  videri  Tolt  postulare ,  quod 

inCatilinam  exordium :  quousque  tmn-  jure  negent;  aed  Tobis  remittent,  con- 

dem  ahutere,  etc.  En.  —  Nunurau'  cedent,   quod  jure  postuletis,  quod 

saUem, .  .haheatis ,  b«c  ez  Hom.  Ittad.  ipsi  adbnc  yelnt jure  tenuerunt ;  Bauer. 


A.  C.  38 r. 
U.C.  371. 


(( 


« 


«. 


a74  T.   LIVII 

((  Quousque  me  circumspectabitis?  Ego  quidem  milli 
vestrum  deero  :  ne  fortuna  mea  desit ,  videte.  Ipse 
vindex  ve&ter,  ubi  visum  inimicis  est,  nullusrepente 
fui  ^  :  et  vidistis  in  vincula  duct  universi  eum ,  qui 
a  singulis  vobis  vincula  depuleram.  Quid  sperem , 
a  si  plus  ih  me  audeant  inimici?  an  exitum  Cassii  Mae- 
<c  liiqueexspectem?  Benefacitis,  quod  abominamini^: 
«  Dii  prohibebunt  hsec  :  sed  nunquam  propter  me  de 
(c  caelo  descendent.  Vobis  dent  mentem,  oportet,  ut 
a  prohibeatis;  sicut  mihi  dederunt  armato  togatoque, 
(c  ut  vos  a  barbaris  hostibus,  a  superbis  defenderem 
cc  civibus.  TamparvusanimustantipopuUest,  utsem- 
(c  per  vobis  auxilium  ^  adversus  inimicos  satis  sit  ?  nec 
cc  uUum,  nisi  quatenus  imperari  vobis  sinatis,  certa- 
ff  men  adversus  Patres  noritis  ?  Nec  hoc  natura  insitum 
«(  vobis  est,  sed  usu  possidemini?.  Ciu*  enim  adversus 


—  £ffo  quidem  niiUi  vestrum  deero 
(yide  kd  III,  4^«  n.  3);  at  ne/ortuna 
mea  desit ,  mihi  desit  (ne  propter 
fortunam  meam  vobls  deesse  cogar, 
Doer.),  videee,  curate,  prospicite. 

4.  Nullus  repente  Jm,  vide  ad  III, 
68 ,  n.  7. — Et  vidistis;  empbasin  \\2i' 
bet  et  exprobrationem  :  lenti  vidistls , 
passi  estb ,  non  probibnislis ,  ut  apud 
iBlian.V.  H.  1 ,  3o  (ubi  vide  Perizon. 
n.  5);  paOufAMc  i^tiv.  Mox  qui  depu* 
leram  pro,  qui  depuUssem,  quia  prae- 
cedlt  vidistis  duci  eum;  Baner.  Confer 
ad  Vly  14,  n.  4;  et  XXII,  14,  n.  5. 
• — Exitum  Cassii,  vid.  ad  V,  27,  n.  4* 

5.  Benefacitis  qnidem,  quod  aho- 
miftamini,  quod  abominantes,  abomi- 
nando,  ominis  avertendi,  seaaverrun- 
candi  csuua  dicitis  :  dii  prohibebunt, 
seu  probibeant  A^vc  !  Sic  al.  dii  avertant 
omen !  vel  quod  abormnor  et  al. 

6.  Tampar¥us  animus  tanti  popuU 
est,  ut  semper  Dohis  auxiiium  (tribu* 
liorum  p1.)  adversus  inimicos  satis  sit. 


nec  unquam  libertatem ,  vel  etiam  im* 
perium  in  Patres  (me  rege  creato, 
quo  omnis  tendit  oratio  Manlii,  tecte 
et  per  ambages  loquentis)  conseqai 
contendatis?  nec  uUum,  nisi  quatenm 
impern^i  vobis  sintuis,  certamen  ad- 
versus  Patres  noveritis,  utque  non  de 
eo  certamen  babueritis  cum  Patribus, 
ne  omnino  imperium  tenerent,  quod 
illis  concessistis ,  et  aequo  tulistis  ani- 
mo,  sed  tantum  de  modo  ac  fomu 
ejus  ?  Strothins.  Confer  not.  8.  —  Pro 
noveritis,  Perison.  scribendum  conje- 
cit  moveritis;  quae  sane  proba  locutio. 
Prior  aiitem  servanda ,  quippe  quae  si- 
milem  et  vim  et  elegantiam  habet, 
optimisqne  confirmatur  codicibus.  Sic 
supra  lib.V,  cap.  6,  nec  finem  uiium 
aliumbeUi,  quam  victoriam,  noverit. 
Sil.  Ital.  lib.  XIV,  vers.  141 ,  sq.  «So- 
laque,  quod  superest,  secnm  certamioa 
norunt,  Quis  dextra  antistet,  spoliis- 
que  excellat  opimis.  »  En. 

7.   Usu  possidemini,  ex  consuetu- 


U.  A.  371. 


LIB.  VL  CAP.  XVIIL  XIX.  a^S 

a  externos  tantum  animoram  geritis,  ut  iroperare  illis 
<{  aequum  censeatis  ?  quia  consuestis  cum  eis  pro  im* 
«  perio  certare ,  adversus  hos  tentare  magis ,  quaro 
«  tuori,  libert^tem.  Tamen  qualescumque  duces  ha- 
«  buistis  y  qualescumque  ipsi  fiiistis ,  omnia  adhuc , 
<s  quantacumque  petistis,  obtinuistis  seu  vi,  seu  for- 
(c  tuna  vestra.  Tempus  est,  etiam  majora  conari.  Ex^ 
«  perimini  modo  et  vestram  felicitatem ,  et  me  ( ut 
«  spero)  feliciter  expertum  :  minore  negotio,  qui  im- 
«  peret  Patribus,  imponetis,  quam,  qui  resisterent 
«  imperantibus,imposuistis^.  Sed arsquandde sunt  dicta- 
«  turae  consulatusque ,  ut  caput  attoliere  romana  ple- 
«  bes  possit.  Proinde  adeste ,  prohibete  jus  de  pecu- 
«  niis  dici :  ego  me  patronum  profiteor  plebis ,  quod 
<c  mihi  cura  mea  et  fides  nomen  induit.  Vos  si  quo 
«  iusigni  magis  imperii  honorisve  nomine  9  vestrum 
«  appellabitis  ducem ,  eo  utemini  potentiore  ad  obti- 
tf  nenda  ea,  quae  vultis. »  Inde  de  rejgno  agendi  ortum 
initium  dicitur;  sed  nec  cum  quibus,  nec  quem  ad 
finem  consilia  pervenerint ,  sat  planum  traditur . 

XIX.  At  in  parte  altera  senatus  de  secessione  in 
domum  privatam  plebis,  forte  etiam  in  arce  positam, 
et  iraminenti  mole  libertati  agitat'.  Magna  pars  voci- 


dine  Imperari  Tobis  sinitis ,  vel  Patri* 
biu  concesustis  jiis  et  imperinm,  quod 
longa  poflseMione  lcgitimum  quasi  et 
perpetttom  est  factum ;  vide  ad  I,  4^, 
n.  I .  —  Etiam  maJQra  conari,  malim 
cum  Gronov. /am  majora  conari, 

8.  Minore  n^otio ,  qui  imperet  Pa- 
trUtus,  uMimponetit,  prsficietis,  scil. 
regem,^EMim,  quiretisterentimperan- 
tibus,  scilic.  tribnnos  plebis,  imposui- 
stis.  —  Solo  agquando!  sunt  dictaturte, 
abrogandsi,  tcI  prorsus  toUendae.  Me> 
taphora  deson^ta  ab  oppido  funditus 
evertendo. 


9.  5i  quo  insigni  magis  imperii  ho' 
norisve  nomine,  sc.  regis,  quod  aperte 
non  audet  dicere.  Forte  delend.  si,  ut 
quo  non  sit  aliquo ,  sed  quo  et  eo , 
quasi  quanto,  tanto;  Bauer. 

Ca.p.  XIX.  I.  j4t  in  parte  altera  se- 
natus  agitat  consilia  ile  secessione  ple- 
bis  in  domum  privatam ,  forte  quadam 
etiMn  in  arce  positam  (yide  ad  II,  7, 
n.  6),  0f  de  inole  (h.  e.  multis  magnis- 
que  periculis)  imminente  Ubertati:  nisi 
malis  cum  Duk.  et  Drak.  jungere  in 
arce  et  mole,  altissimo  loco ;  qnae  ratio 
nai^  placebit,  si  tm  et  vim  tribuerlfi 

18. 


^76  T.  LIVII.  t'lt. 

feraatur  ^  Servilio,  Ahala  opus  esse  ^,  qui  non  in  vin- 
cuiaducijubendoirritetpublicumhostem^  sed  unius 
jactura  civisfiniat  intestinum  beUum.  Decunitur  ad 
leniorem  verbis  senteatiam  ^  vim  tanieii  eamdem  ha- 
bentem ,  ut  videant  magistratus  ^,  ne  qmd  ex  pemi- 
ciosis  consiliis  M.  ManUi  respublica  detrimenti  capiat, 
Tum  Uribuuiconsulari  potestate  tribunique  plebis  (nam 
et,  quia  eumdem  et  suas  potestatis,  quem  libertatis 
omnium ,  finem  cernebant ,  Patrum  auctoritate  se  de- 
diderant } ,  hi  tum  omnes ,  quid  opus  facto  sit ,  con- 
sultant.  Quum  praeter  vim  et  caedem  nihil  cuiqmm 
occurreret ,  eam  autem  ingentis  dimicatkmis  fore  ap- 
pareret;  tum  M.  Maenius  et  Q.  Publius  tribuni  plebis; 
<(  Quid  Patrum  et  plebis  certamen  &cimus,  quod  ci- 
«  vitatis  esse  adversus  unum  pestiferum  civem  debet? 
«  Quid.  cum  plebe  aggredimur  eum  ^,  quem  per  ipsam 
«  plebem  tutius  aggredi  est^  ut  suis  ipse  oneratus  vi- 
«  ribus  ruat?  Diem  dicere  ei  nobis  in  animo  est :  nibii 

r 

explicandi.  Conf.  ad  1 ,  38,  n.  4;  II  >  ticula  dubitandi  recte  -ponatur.  Qaem- 

4a  ,  n.  7 ;  et  in )  5 1,  n.  3.  «  Mohs  ad  admodum  CapitoUum  et  an:  diiferant, 

Ipsum  Manlium,  aut  pemiciosa  ejus  .  Tide  Rycqniam  de  Cat>ilol«  c.5;  Alex. 

consilia  pertinet :  sed  forte  leg.  immi-  Donat.  de  urbe  Eoma ,  Ub.  U  ^  cap.  i; 

nentem  molem  /.  i.  e.  moiem,  domum^  et  Famian.  Nardin.  Ub.V,  cap.  1 4 ,  Ro- 

!•  /.  »  Baueras.  *^  Forte  etiam  in  arce  me  Teteria.  Ed. 

positam;  quid  tMvlA  forte  sibi  veUt,  ^.Seruiliojihalaopusesse,  etc.  Cf. 

non  plane  video,  quando  non  iuit  dn-  IV,  1 3  ,^  n.  14. 

bium ,  M.  Manlii  domum  fuisse  Yel  in  3.  Ufvidetmt  magistratus ,  etc«  vide 

CapitoUo,  vel  in  arce.  Sed  Tidetur  4«  .  adllly  4,  n.  ^•-^Moxui-verbisffam 

bis  duobus  dubitasse  Livius;  ni^i  quis  _et,  quiaeitmdem  ctsutepotestaiis,  etc. 

forte  exponat  pro  casu ,  aut  Nostrum  dnrum  cst^Q^n  tam  gcminom  et  pfo 

Monette  aedem  ignorasse,  quod  neuti-  etiam  positiimy  qivun  qiiod  prius  et 

quam  credo,  putet.  Cseterum,  ut  Ca-  nonhabeat»  quo  comn9i>d»idfiBratar; 

pitoUum  ab  arce  discretum,  ex  Livio  et  vel  «xteiminandiiro  est  primom  et, 

non  facUe  constat,  sed  ex  Dionysio(,  vel  iotrudendum  post  iilad  pranomen 

lib.  X ,  p.  640 ,  ubi  de  App.  Herdonio.  hi,  vcl  producenda  pafcndiesis  usqoe 

Glarsak.  In  his  Glareanum  baesisse»  post  vooes  hi  tum  omnes;.  nisi  bae  a 

mirum  est ;  quum.  nibil  notius  .sit ,  Ubrariifi  tran^oaitae  snnt  et  post  verba 

quam  forte  pro  casu  poni ;  et  multi ,  nam  et  legendae ;  Stroth. 

Hcet  non  bene,  dubitent,  an  pro  par-  4.  Quid,  cuVfCumpMe  mggretlimur 


u.c J''       LIBER  VI.  CAP.  XIX.  XX.  277 

((  minus  populare  quam  regnum  est.  Simul  multitudo 
ff  illa  non  secum  certari  viderint ,  et  ex  advocatis  ju-^ 
ff  dices  facti  erunt ,  et  accusatores  de  plebe ,  patricium 
«  reum  ^  intuebuntur ,  et  regni  crimen  in  medio ,  nuUi 
«  magis ,  quam  libertati  favebunt  suae.  » 

XX.  Approbantibus  cunctis ,  diem  Manlio  dicunt ; 
quod  ubi  est  £»ctum  ^  primo  coramota  plebs  est ,  uti- 
quepostquamsordidatum  reumvidenmt  %  nec  cum  eo 
Don  modoPatrum  quemquam ,  sed  ne  cognatos  qui- 
dem  aut  afBnes,  postremo  ne  iratres  quidem  A.  et  T. 
Manlios ;  quod  ad  eum  diem  nunquam  usu  venisset , 
ut  iu  tanto  discrimine  non  et  proximi  vestem  muta- 
rent.  Ap.  Claudio  in  vincula  ducto*,  C.  Claudium 
inimictim ,  Claudiamque  omnem  gentem  sordidatam 
imsse;  consensu  opprimi  popularem  virum,  quod  pri- 
mus  a  Patribus  ad  plebem  defecisset.  Quum  dies  ve- 
nit,  quae,  praeter  coetus  multitiidinis '  seditiosasque 
voces  et  largitionem  et  fallax  indicium,  pertinentia 
proprie  ad  regni  crimen ,  ab  accusatoribus  objecta  sint 
reo,  apud  neminem  auctorem  invenio.  Nec  dubito 


^m,  et  plebem  et  eum. — Nihilminus 
populare,  popnlo  gratum;  nihil  magis 
populo  invisam ,  quam  regrutm,  regif 
nomen  et  imperinm.  (Cf.  II,  i,  n.  3.) 
Simul,  simul  ac,  multitudo  viderint, 
etc.  Yide  ad  H ,  9,  n.  3.  Simul  illa  muh- 
tiiudo,  ant  simui  ae  muUitudo  illa 
conj.  Baner. ,  qnoniam  illa  simul  mult. 
aorem  Uedant. 

5.  £t  aceusatores  ( est  quartus  ca- 
nu)  d(p  pkbe,  patrieium  reum;  quae 
dao  ineBibre  sconim  spectata  panim 
vdent,  aed  junota  nnum  qnoddam  fbr- 
tiMimum  momentum  ef&ciunt»  et  for- 
ttiu  ionguntur  omino  et,  quod  iniis 
magift  distributivttm  qnam  copulati- 
viuQ  foret;  Stroth.  Ilind  et  ante  patri' 
cium  excidisse  suspicabatnr  Dukems ; 


certe  Mc  non  minus  empbaseos  habi'' 
turum  fiiisse,  quam  ante  caetera,  et 
prohihiturum ,  ne  aceusatores  intue- 
buntur  reum  jungerentur. — Regni  cri- 
men  in  medio,  wde  ad  cap.  6,  n.  7. 

Cap.  XX.  I.  Utique  (v.  ad  II,  3oy 
n.  i)  postquam  sordidatum  reum  vi- 
derunt,  nt  maoLproximiifestem  tnutU' 
runt,  V.  ad  II,  54»  n.  5. — Postremo 
ne  fratres  quidem,  qnin  etiam,ya  so 
gar;  Bauer. 

2.  j4p.  Ckuidio  in  'vincuhi  ducto , 
etc.  Yide  III,  58  pr.  —  Sordidatam 

frtisse  et  opprimi ,  scil.  fremebant,  di- 
cebant.  < —  Quum  dies  'venit,  sc.  judi- 
cii,  sea  ei  dictns. 

3.  Ccetiu  mnltitudinis ,  cont*.  cap.  19 
-pr,"^ Largitionem ,  vide  cap.  14.  Mox 


27»  T.  LIVII  v.^f,]: 

haud  parva  fitisse ,  quum  damnandi  mora  plebi  non 
in  causa,  sed  in  loco^,  fiterit.  lUud  notandum  videtur, 
ut  sciant  homines ,  quae  et  quanta  decora ,  foeda  cupi- 
ditas  regni,  non  ingrata  solum,  sed  invisa  etiam,  red- 
diderit.  Horaihes  prope  quadringentos  produxisse  di- 
citur,  quibus  sine  fenore  expensas  pecunias  ^  tulisset , 
quorum  bona  venire ,  quos  duci  addictos  prohibuisset 
Ad  haec,  decora  quoque  belh  non  commemorasse  tan- 
tum ,  sed  protulisse  etiam  conspicienda ;  spolia  hostium 
caesorum  ad  triginta ,  dona  imperatorum  ad  quadra- 
ginta;  in  quibus  insignes  duas  murales  coronas,  civi- 
cas  octo^.  Ad  haec  servatos  ex  hostibus  cives  produ- 
xisse ;  inter  quos  C.  ServiUum  magistrum  equitum  ab- 
sentem  nominatum  :  et  quum  ea  quoque,  qiiae  bello 
gesta  essent ,  pro  fastigio  rerum  oratione  etiam  magni- 
fica ,  facta  dictis  aequando^,  memorasset ;  nudassepectus 


fallajc  indicium  spectat  ad  aurum  gal- 
licum,  quoda  PatribuA  occultari  dixe- 
rat  Manlius;  vide  cap.  14 «  i5, 16. 

4.  Damnandi  mora  plebi  in  loco , 
in  campo  Martio,  ex  quo,  scil.  Capi- 
tolium,  ei  imminens  et  a  Manlio  ser* 
Tatum,  spectare  licebat;  quare  mox 
legimus,  in  PoBtelinum  lueum,  unde 
conspectus  in  CapitoUutn  non  esset, 
concilium  popuU  indictum  esse, 

5.  Qttibus  sine  fenere  expensas  pe^ 
cunias  tulisset,  h.  e.  dedisset,  propr. 
in  tabulas  expensorum  retuliMet :  nam 
pecunia  aliseque  res  datae  et  acceptae 
scribi  solebant  in  tabolis  acceptorum 
et  expensorum.  Conf.  Cic.Verr.  I,  57 ; 
pro  Koscio  Com.  I ;  et  ad  DiT.VIII, 
4 ;  Salmas.  de  Usuris,  cap.  a ,  p.  3a ; 
Gron.  Mantissa ,  pec.  Teter.  cap.  i. — 
Bona  venire ,  venum  ire ,  vendi ,  pu- 
blicari;  duci  addictos,  yide  ad  cap. 
14,  n.  9. 

6.  Du€U  murales  eoronas,  civicas 
oeto,  cf.  X,  46;  XXVI,  48;  Aurfl. 


Vict.  vir.  illust.  c.  a4;  Plin.VII,  a8, 
seu  ^9  (qno  teste  Manlius />rimii5  om- 
nium  eques  coronam  muralem  accepit, 
sex  civicas,  triginta  septem  dona,  tri- 
ginta  tres  cicatrices  adverso  corpore 
excepit),  et  de  coronis  civicis ,  mura- 
Ubus ,  triumphalibus ,  obsidionaKbus, 
eastrensibus ,  navalibusloc.clai8A.Gtll. 
V,  6.  De  obsidionali  vMe  ad  Vn,  37, 
n.  a  ;  et  de  tuUlari  ad  X ,  46  9  n.  x. 
Civica  cseteris  honoratioi'.  Gf.  XXHI, 
93 ;  et  ad  Tac.  Ann.  U,  83 ,3.  —  Pro 
fastigio ,  magnitudine  ,  excellentia ,  r»> 
rum  gestarum. 

7.  Facta  dietis  asquando,  pro  dicta 
faetis  eequando.  Sed  dietis^X  ablad- 
vus :  cequabatfacta,  assequebatnr,  pro 
ipsorum  magnitndinem  exprimebat^- 
ctis,  per  dtcta ,  oratione,  er  kam  iknen 
gleick;  Bauerus. — Sic  Sallust.  Catilin. 
e.  3 ,  quodfacta  dictis  sunt  exofquan' 
da.  Vide  ibi  Rivium  et  Wassium ,  et 
nost.  Sallust.  vol.  XX  Collect.  pag.  1 1 
Catilio.  Ed. 


A.  O.  38i. 
U.  C.  371. 


LIBER  VI.  CAP.  XX.  ^»79 

insigne  cicatricibus  bella  acceptis  :  et  idemtidem ,  Ca- 
pitolium  spectans ,  JoVem  deosque  alios  devocasse  ad 
auxiiium  fortunarum  suarum,  precatusque  esse,  ut, 
quam  mentem  sibi ,  Capitolinam  arcem  protegenti ,  ad 
salutem  populiromani  dedissent,  eam  populo  romano 
in  suo  discrimine  darent ;  et  orasse  singulos  univer- 
sosque ,  ut  Capitolium  atque  arcem  intuentes ,  ut  ad 
deos  immortales  versi^  de  se  judicarent.  In  campo 
martio  quum  centuriatim  populus  citaretur,  et  reus, 
ad  Capitolium  manus  tendens ,  ab  hominibus  ad  deos 
preces  avertisset,  apparuit  tribunis^,  nisi  oculos  quo- 
que  hominum  liberassent  ab  tanti  memoria  decbris, 
nunquam  fore  in  praeoccupatis  beneficio  animis  vero 
crimini  locum.  Ita  prodieta  die ,  in  Poetelinum  9  lucum 
extra  portam  Nomentanam ,  unde  conspectus  in  Ca- 
pitolium  non  esset,  concilium  populiindictumest;  ibi 
crimen  valutt ,  et  obstinatis  animis  triste  judicium  in- 
visumque  etiam  judicibus  factum.  Sunt  qui  per  duum- 
viros,  qui  de  perduellione  anquirei*ent,  creatos,  au- 
ctores  sint  damnatum  ^^.  Tribuni  de  saxo  Tarpeio 
dejecerunt^'  :  locusque  idem  in  uno  homine  et  exi- 


8.  j4pparuit  tribunis  pl. ,  in  oculos 
incanit ,  perspictram,  seu  perspectmn 
fuit. —  Oculos  kominum  libtnusent  ab 
tanti  memoria  decoris,  remoyissent  ab 
oculis  hominnm  aspectom  Capitolii, 
quo  gloriosissimnm  Manlii  facintts  in 
memoriam  iis  revocaretnr.  Confet  ad 
cap.  16,  n.  8. —  Nunquamfore  vero 
erimini  locum,  rei  crimine  conTin^- 
cendi,  tcI  damnandi,  et  Teritatis  cri- 
mints  profaandae  £icultatem.  Confer  ad 
III ,  46 ,  n.  I .  Sic  contra  mox  dicitur 
crimen  wxluit,  accusatio  non  sine  vi 
iiiit,  et  populo  persnasum,  crimen  tc- 
rum  esse. 

^:  Ita,  iuqae ,  prodieta  die  (yide 
ad  II,  61,  n.  6) ,  in  Peetelinum  lucum. 


(al.  Petelinum ,  ut  VII ,  4 1 ,  n.  2 ;  apud* 
Plutarch. in  Camillo IIsTviXTvov  ^aoc, 
apud  Varr.  Ling.  Lat.  IV,  8 ;  Petilium, 
vel  Poftilium) ,  extra  portam  Nomen- 
tanam,  vide  ad  III,  5a ,  n.  3. 

10.  Sunt  qui ....  auctores  sint,  di~- 
canf ,  damnatum  eum,  Manlium,  esse 
per  duumviros,  quideperduellione  an^ 
quirerent,  creatos ,  vide  ad  I,  a6,  n. 
4  et  5 ;  11,  5a  ,  n.  6 ;  et  XXVI ,  3 , 
n.  3. 

11.  TYibuni  de  saxo  (al.  monte, 
seu  rupe)  Tarpeio  parte  montis  Gapi- 
tolii,  qnae  etiam  simpl.  saxum  dice- 
batur,  nt  XXIV,  ao,  n.  4;  ct  XXV, 
7, 8)  dejecerunt,  dejid  eum  jussenint , 
decrevemnt :  quam  poenam  ille  pri- 


a8o  T.  LIVII  ucl^-',:: 

miae  gloriae  monimentum  et  poenae  ultimse  fiiit.  Adjectae 
mortuo  notae  sunt :  publica  una ;  quod ,  quum  domus 
'ejus  fuisset,  ubi  nunc  aedes  atque  officina  Monetae 
est  '^,  latum  ad  populum  est,  ne  quis  patricius  in  arce, 
aut  Capitolio  habitaret :  gentilitia  altera ;  quod  gentis 
Manlias  decreto  cautum  est,  ne  quis  deinde  M.  Man- 
lius  vocaretur'^.  Hunc  exitum  habuit  vir,  nisi  in  li- 
bera  civitate  natus  esset ,  memorabilis.  Populum  brevi, 
postquam  periculum  ab  eo  niillum  erat ,  per  se  ipsas 
recordantem  virtutes^^,  "^desiderium  ejus  tenuit;  pe- 
stilentia  etiam  brevi  cousequuta ,  nullis  occurrentibus 
tantae  cladis  causis ,  ex  Manliano  supplicio  magnae  parti 
videri  orta  :  violatum  CapitToUum  esse  sanguine  ser- 
vatoris  :  nec  diis  cordi  fuisse '  ^  poenam  ejus  oblatam 
prope  ocuUs  suis ,  a  quo  siia  templa  erepta  e  manibus 
hostium  essent. 

XXI.  Pestilentiamiinopiafiijigum  et  vulgatam  utrius- 

miu ,  et  multi  post  eqm  luemnt ,  inpr.  ««Tpixiov  4iriT^(  cUpac  xaTOUuiy .  £o. 
Caesarnm  temporibus.  Manlium  vero  i3.  Ne  quis  deinde  M,  Sfanlius  vo- 

▼erberando  necatnm  esse  tradidit  Cor-  caretur,  cf.  Plutarcfa.  t.  U  ,  p.  285; 

neUusNepos,testeOell.XVII,ai. —  Fest.  v.  Manlia,  Cicer.  Phil.  I,  i3; 

Pocnce  uleinue,  yide  ad  III,  58,  n.  x  i.  Qnintil.  III ,  7 ;  et  de  M.  Antonio  Dio 

' — AdjecUB  notce ,  ignominia  ii^uncta,  Cass.  lib.  LI.  In  Epit.  Liv.  et  apnd 

addita,  mortuo  Manlio,  vel  praeter  Aur.Vict.  de  vir.  ilL  c.  a4  perpcrara 

mortem.  Marci  cognomen  legitur  pro  Af.  ao- 

la.  Ubi  nunc  asdes  Junonis  Monetas  men,  yelp.r^nomen.  Similia  vide  apud 

est,  vide  infir.VII ,  a8 ;  Cicer.  Div.  I,  Snet.Tib.  I ;  et  Xac.  Ann.  II ,  3a  ,  4. 
45;  11,  3a;  Ovid.  Fast.  I,  63 7  seq.  i ^,  Per  se spfctatu ipsas recor^lan- 

VI,  i83  seq.  Suidas  voc.  MoviiTa,  tem  wmref ,  b*  e.  eas  solas,  nuUa  vi- 

et  Macrob.  Sat.  I,  la;  officina  Mone-  tiorum  ratione babita,  tm  undfur  sich 

ta!,hx  qua  tum  cudi,  vel  percuti  sole-  selbst ;  nt  fere  IX,  45,  n.  i3,  iuutd 

bant  nummi,  tq^  vultu  Monetse  si-  menMrabilemremperse,9Xeami^p8am 

gnari,etbincquoque  dici/iioneror. —  specfes.  Confer  ad  I,  10,  n.  a.  Pro 

Nequispatriciusinarce,antCapitoUo  sponu  dicitnr  II,  49;  VI,  18,  23; 

hahitaret,  ut  ManUus :  quod  tum  in  X^I,  60;  XXXV,  26;  XXXVm, 

bujus  ignon.{niam  decretum,  tnm  ob  26;  XXXIX,  12,  5x.  —  Pestilentia, 

eam  cansam,  de  qua  vide  ad  II,  7^  vide  ad  I,  3i ,  n.  4. 
n.  6.  —  Plutarcb.  in  GamiUo,  p.  148,  i5.  .Nec  diis  cordijuisse,  vide  ad 

70  Xoiirov   i^fioet^tTQ  ,  |«.|)^^va  t&v  cap.  9,  n.  i. 


vlt'..  LIBER  VI.  CAP.   XXI.  281 

que  mali  famam  anno  insequeate  multiplex  bellum 
excepit  %  L.Yaleria  quartum ,  A.  Manlio  tertium,  Ser. 
Sulpicio  tertium,  L.  Lucretio,  L.  .£miiio  tertium ,  M. 
Trebonio ,  tribuuis  militum  consulari  potestate.  Hostes 
novi ,  prseter  Yolscos ,  velut  sorte  quadam  ^  prope  in 
setemum  exercendo  romano  militi  datos,  Circeiosque 
et  Yelitras  colonias  jam  diu  molientes  defectionem , 
et  suspectum  Latium ,  Lanuvini  etiam ,  quae  fidelissima 
urbs  fiierat,  subito  exorti.  Id  Patres  rati  contemptu 
accidere ,  quod  Veliternis  crvibus  suis  tam  diu  impu* 
nita  defectio  esset.,  decreverunt,  ut  primo  quoque 
tempore  ad  populum  ferretur  de  beilo  eis  indicendo ; 
ad  quam  militiam  quo  paratior  plebes  esset ,  quinque- 
viros  pomptino  agro  dividendo  et  triumviros  Nepete 
colonise  deducendae  creaverunt.  Tum,  ut  bellum  ju- 
berent^  latum  ad  popului^  est  :  et ,  nequidquam  dis- 
suadentibus  tribunis  plebis,  omnes  tribus  bellum  jus- 
serunt.  Apparatum  eo  anno  bellum  est;  exercitus 
propter  pestilentiam  non  eductus;  eaque  cunctatio 
colonis  ^atium  dederat  deprecandi  senatum;  et  magna 
hominum  pars  eo,  ut  legatio  supplex  Romam  mitte- 
retur ,  inclinabat  ^,  ni  privato ,  ut  fit ,  periculo  publi- 
cum  impiicitum  esset ,  auctoresque  defectionis  ab  Ro- 
mauis,  metu  ne,  soli  crimini  subjecti,  piacula  irae 
Romanorum  dederentur,  avertissent  coionias  a  con- 
siiiis  pacis.  Neque  in  senatu  soium  per  eos  iegatio  im- 


Cap.  XXI.  I.  Pestilentiam  inopia 
frttgum  excepii,  ut  IV,  5i. — Godlces 
bcne  multi  inopiam  pneferunt;  sed 
nostmm  onmino  «erTandam.  £d. 

a.  iSbrre  quadam^  bxo  quodam,  nt 
XXX,  3o,  n.  I ;  et  XXXVI ,  35.  — 
Exercmdo  rom,  militi  datos,  ut  mox 
^uinque^iros  pomptino  €^;ro  dividen*' 
do,  et  eriumviros  Nepete  (conf.  ad  e. 
9,  n.  i)  colohim  dedueendaf  creav^ 


runt;  Tideadlll,  35,  n.  i.  —  Lanu- 
pini,  aeu  Lanivini;  yide  ad  SUium, 
XIII,  364. 

3.  Et  magna  hominumpars  eo 

ineUnabat,  jam  in  eo  erat  ut  inclina- 
ret  (actus  pro  conatu),  et  inclinaiaef , 
ni  privato  perieulo  pubUcum  impliei- 
tumenet  (fovte/uisset),  eie.  Coufer 
ad  II,  5o,  n.  xo. — PiaeuUi  dederen- 
tur,  vide  ad  XXI,  lo,  n.  14* 


^8l  T.  Livii  ucsjna;!. 

pedita  est  ^  sed  tnagna  pars  plebis  incitata ,  ut  prseda- 
tum  in  agrum  romanum  exirent;  haec  nova  injuria 
exturbavit  omnem  spem  pacis^.  De  Praenestinorum 
quoque  defectione  eo  anno  primum  fama  exorta  :  ar- 
guentibusque  eos  Tusculanis  et  Gabinis  et  liavicanis  ^ 
quorum  in  fines  incursatum  erat,  ita  placide  ab  senatu 
responsum  est,  ut  minus  credi  de  criminibus,  quia 
noUent  ea  vera  esse ,  appareret* 

XXIL  Insequenti  anno,  Sp.  et  L.  Papirii,  novi  tri- 
buni  militum  consulari  potesfate,  Yelitras  legiones 
duxere,  quatuor  coUegis ,  Ser.  Comelio  Maluginense 
quartum ,  Q.  Servilio ,  Ser.  Sulpicio ,  L.  .£milio  quar- 
tum  tribunis  ad  praesidium  Urbis ,  et  si  qui  ex  Etruria 
novi  motus  nuntiarentur  (omnia  enim  inde  suspecta 
erant)  reUctis.  Ad  Velitras  adversus  majora  paene  auxi- 
lia  Praenestinorum,  quara  ipsam  colouorum  multitu- 
dinem,  secundo  praelio  pugnatum  est;  ita  ut  propin- 
quitas  urbis  hosti  et  causa  maturioris  fugae,  et  unum 
ex  fiiga  receptaculum  esset.  Oppidi  oppugnatione 
tribuni  abstinuere ,  quia  et  anceps  erat ,  nec  in  per- 
niciem  colouiae  pugnandum  censebant.  Literae  Romam 
ad  senatum  cum  victoriae  nuntiis,  acriores  in  Praene- 
stinum,  quam  in  Velitemum  hostem,  missae.  Itaque 
ex  senatusconsulto  populique  jussu  bellum  Praenesti- 
nis  indictum;  qui,  conjunctiVolscis,  anno  insequente 
Satricum ,  coloniam  populi  romani  pertinaciter  a  co- 
lonis  defensam ,  vi  expugnarunt ,  foedeque  in  captis 
exercuere  victoriam^  £am  rem  aegre  passi  Romani, 

4*  Hofcnova  injuria  exturbavitom'  vero  rb  in  paMim  dicitur,  vide  Cort. 

nemipempacis,  turbavit,  ademit,eri-  ad  Sall.  Cat.  LII,  3  et  la;  Buno.  ad 

puit.  Ovid.  Met.  IX,  274.  Sic  quaferocia 

Caf.  XXII.  I.  Feede,  tarpiter  cm-  animi  usus  erat  in  Ligttribus,  h.  e. 

deliterque,  in  captis,  in  captos,  ad*  crga,  seu  adveraas  Ligures  XLII,  9, 

versus captos,  h.  e.  captivos, exercucre  n.  x .  Gonfer  ad  II ,  x4 »  n*  ^ »  ^»  <  '> 

rictoriam.  Conf.  IX,  4S  pr.  Similiter  n.  9;  XXVIII,  4>  d.  4 ;  XXX.  X2, 


tV^l  LIBER  VL  CAP.  XXI L  a85 

M.  Fiiriiim  Camillum  septimum  militum  tribuQum  crea- 
vere ;  additi  coUegae  A.  et L.  Postumii  Regilleoses,  ac  L. 
Fuiius  cum  L.  Lucretio  et  M.  Fabio  Ambusto :  volscum 
bellum  M.  Furio  extra  ordinem  decretum';  adjutor 
ex  tribmiis  sorte  L.  Furius  datur ;  non  tam  e  republica , 
quam  ut  coUegae  materia  ad  omnem  laudem  esset ;  et 
pubUce,  quod  rem  temeritate  ejus  prolapsam  resti* 
tuit ;  et  privatim ,  quod  ex  errore  gratiam  potius  ejus 
sibi,  quam  suam  gloriam,  petiit.  Exactae  jam  aetatis 
CamiUus  erat,  comitiisque  jurare  parato  in  verba  ex- 
cusandae  valetudini  soUta^  consensus  popuU  restite- 


n.  3;  et  Heyn.  ad  Vlrg.  JEn.  II,  54i* 
— /n  captivis  Sigonii  Tet.  lib.  conscn- 
tien«HaTerk.  Keliqai  captis  tuentor.  Si- 
milem  lectionum  Tarietateminvenerunt 
viri  docti  in  MSS  Vopisci  in  Aurelio , 
cap.  20.  Proprie  quidem  capta  sunt 
res,  capfiV/ homines.  £a  tamen  distin- 
ctio  saepissime  negligitur.  Ovid.  Her. 
epist.  IX ,  vers.  104«  Et  tulit  e  capto 
nota  tropasa  itiro;  vers.  ia5,  Non 
lyenit  incultis,  captarum  more,  capil- 
lis;  lib.  III  de  Ponto,  vers.  109 ,  Bar- 
bara  jam  eaptiposcunt  insignia  reges. 
Contra  captivas  res  apud  Livium ,  lib. 
II,  cap.  48  y  captiyum  agrum  plebi . . . 
darent;  iib.VII,  cap.  14«  partim  ca- 
ptivis,  partim  atgrorum  armis  omatos 
imponit;  lib.  X ,  cap.  i x,  captiva  navi' 
gia  armatis  complent,  En.  —  M.  Pu- 
rinm  Camillum  septimum  tribunum 
mil.  creavere,  confer  Drakenb.  ad  V, 
X,  n.  a;  et  Periz.  anim.  hist.  cap.  a, 
p.  43  seq. 

a.  Vohcum  belium  M.  Furio  extra 
ordinem  decretum,  vide  ad  III,  a ,  n. 
I.  Adjutor  L,  Furius  datus,  ut  apud 
.Tnstin.  XIII,  6 ;  Suet.Tib.  63 ;  et  Tac. 
Ann.  III^  la  ipt.^-Non  tam  e  repubU^ 
ca,  in  ejus  salutem  et  oommodnm, 
quod  ei  boc  utile  esset  (vide  ad  1 ,  37, 
n.  5) ,  quam  ut  eollegee,  CamiUo ,  mo- 


teria  ad  omnem  laudem  esset  L.  Fu- 
rius  (  ut  Clodms  seges  et  materia  gh- 
riof  Milonis  apud  Cic.  pro  Mil.  c.  1 3. 
Confer  ad  I,  3g,  n.  4);  et publice , 
tum  ad  publicam  laudem ,  quod  rem 
temeritate  efus ,  L.  Furii ,  proUtpsam 
restituit  Camillus  (v.  mox  cap.  a3  et 
34)9  ^t  privatim,  tum  ad  privatam 
laudem ,  quod  ex  errore ,  quo  ductus 
L.  Furius  male  pugnavit,  gratiampo- 
tius  ejus  sibi,  quam  suam  gloriam, 
petiit,  seu  quaesivit ,  ejusque  infamiam 
eo  levavit,  quod  illum  acyutorem  sibi 
ad  novam  expeditionem  peteret,  sen 
optaret ;  vide  caput  a  5.  Monuit  jam 
Strothius ,  Ijivium  in  his  eventum,  non 
consilium,  respexisse,  eaqne  sic  expli- 
canda  esse :  Quae  res  non  tam  ad  com- 
modum  reip. ,  quam  ad  gloriam  Camilli 
evasit ,  eto. 

3.  Comitiisque  jurare  parato  in 
verba  excusandat  valetudini  solita, 
b.  e.  formolam ,  qua  senes  et  causarili 
se  excnsare  solent  in  oomitiis  propter 
valetudinem  infirmam,  vel  rogare,  ut 
non  creentur.  Sic  excusare  oeulorum 
valetudinem  XXVI,  aa  ;tetatem  XXII, 
40,  n.  7  (scilicet  ut  imperinm  de- 
ponere  liceat),  et  passim  exeiuare 
aUquid  pro  excusare  se  propter  aU- 
quid.  Similiter  XXXVIII,  5a,  mor- 


m  T.  Livii  ^cl,'!: 

rat  ^ :  sed  vegetum  ingenium  in  yivido  pectore  -vigebat , 
virebatque  integris  sensibus ,  et  civiles  jam  res  faaud 
magnopere  obeuntem  bella  excitabant.  Qiiatuor  iegio- 
nibus  quatemum  millium  scriptis,  exercitu  indicto  ad 
portam  Esquiiinam  in  posterum  diem ,  ad  Satricum  pro* 
fectus;  ibi  eum  expugnatores  colonise  haudquaquam 
perculsi ,  fidentes  militum  numero ,  quo  aKquantum 
praestabant,  opperiebantur;  postquam  appropinquare 
Romanos  senserunt,  extemplo  in  aciem  procedunt, 
nihil  dilaturi,  quin  periculum  summae  rerum  face- 
rent  ^ :  ita  paucitati  hostiura  nihil  artes  imperatoris 
unici,  quibus  solis  confiderent,  profuturas  esse. 

XXIII.  Idem  ardor  et  in  romano  exercitu  erat,  et 
in  altero  duce ' :  nec  praesentis  dimicationis  fartunam 
ulla  res,  praeterquam  unius  viri  consilium  atque  im- 
perium,  morabatur  :  qui  occasionem  juvandarum  ra- 
tione  virium  trahendo  bello  quserebat.  Eo  magis  hostis 
instare ;  nec  jam  pro  castris  tantum  suis  explicare 
aciem,  sed  procedere  in  medium  campi,  et,  valio 
prope  hostium  signa  inferendo ,  superbam  fiduciam 
virium  ostentare.  Id  segre  patiebatur  romanus  miles; 
multo  aegrius  alter  ex  tribunis  mihtum  L.  Furius,  ferox 
quum  aetate  et  ingenio,  tum  multitudinis ,  ex  incer- 


bum  causam  esse  excusahat,  hoc  est  9 
exoiiMtioiiis  loco,  excasandi  caaaa  di- 
cebat.  Gonf.  ad  H,  3a  ,  n.  i;  III,  35, 
a.  i;  XLI,  i5,  n.  5;  et  adXac  Atin. 
lU ,  11,3.  —  Vide  etiam  Horatiam, 
epiat.  1 ,  7)  66,  aeq.  <«Ille  Pbilippo 
EiaeMare  laborem  et  mercemuia  Tin-^ 
da. »  En. 

4.  Consensus popuU  restiterat,  vide 
adin,  34 9  n-  3. 

5.  'Quin  perieulum  summof  rerum 
faeerent,  vide  ad  1 ,  38 ,  n.  a ;  et  III , 
5 ,  n.  6.  —  Ita  poMicitati  hostium  nihii 
artes  imperatoris  unici  (vide  ad  I, 


ai,  n.  3).,,profitturas  esse,  se.  rati| 
ut  XLIV,  36,  n.  5.  Confer  ibi  et  ad 
hunc  locnm  Drakenb. 

Cijp.  XXIII.  I.  In  altero  duce,  L. 
Fvaio.*^  Unius  viri,  Camilli.  —  Sed 
procederein  medium  campi ;  prodneere 
Heamii  Oxoniensia  I ;  male.  Noster 
enim  lib.  IV,  cap.  x8 ,  turimquo  aeies 
inter  bina  eastra  in  medium  campipro- 
cedunt;  lib.  XXXVII ,  cap.  38,  quinto 
die  Romani  proeessere  in  medium  cam^ 
pi;  lib.  I ,  cap.  a3,  cum  paucis  proee» 
nun  in  medium  duees  procedunt;  ubi 
vide  epsR  notavit  Drakenborcfa.  Eo. 


tcAll         LIBER  VI.  CAR  XXIII,  a85 

tissimo  sumentis  animos,  spe  infiatus^.  Hic  per  se  jam 
milites  iiicitatos  iusuper  instigabat  elevando,  qua  una 
poteFat  y  astate  auctoritatem  collegas  :  Juvenibus  bella 
data,  dictitans^  ei^  cum  corporibus  vigere  et  defio^ 
rescere  animos ;  cunctatorem  ex  acerrimo  bellatore 
factum;  et^  qui  advemens  castra  urbesque  primo 
impetu  ntpere.  sit  soUtus ,  eum  residem  intra  vaUum 
tempus  terepe  :  quid  accessurum  suis^  decessurumve 
hostium  virfbussperantem?  quam  occasionem^  quod 
tempus^  quem  insidiis  instruendis  locum  ?  fiigere  ac 
torpere  sems  oansilia.  Sed  CamUlo  quum  vitee  satis, 
tum  gloria:  esse :  quid  attinere^,  cum  mortali  corpore 
uno,  ciuiuuisy  quam  immortalem  esse  deceat,  pati 
consenescere  vires?  His  sermonibus  tota  in  se  aver- 
tecat  castra;.et,  quum  omnibus  lods  posceretur 
pugna,  «  Sustinere,  inquit,  M.  Furi,  non  possumus 
«•  iropetum  milttum :  et  bostts,  cujus  animos  cunctando 
^  auximus,  jam  minime  toleranda  superbia  insultat. 
«  Cede  unus  Qmnibud ,  et  patere  te  vtnci  coositio ,  ut 
((  maturiusbello  vincas. »  Ad  ea  CamiUus :  «  Quae  bella 
«  suo  uaius  auspicio  gesta  ad  eam  diem  essent,  n^- 


a .  Muhuudinis  spe  inflatuSy  militum 
gregarioram,  ut  al.  plebis.  —  Per  se 
jam  incitatas,  vide  «d  cap.  ao,  n.  14. 
—  Klevando  aucioritatem  collega,  ▼. 
adIII,ai,n.  5. 

3.  Juvenihus  bella  daia  esM,  dicti- 
tans,  et,  etc.  quod  et  cur  alieno  loco 
positumpntet  Doer. ,  non  «Mequor. — 
Castra  urbesque  primo  imp^tu  rapere, 
«1*  capere:  sed  rapere,  ut  eorripera  et 
^ivsl^ttv,  ▼.  o.  nuptias  XXX,  14,  n. 
3;  triumplium  XXXI,  48»  n.  a  ; 
^um ,  iter,  gradom,  campum,  pugnam, 
vrbem,  etc.  est  raptim,  vel  &oere, 
^u  perfioere  (  £estinare ,  prc^iemv, 
pTaecIpitare),  vel  capere,  vel,  ut 
XXIII,  36,  n.  3,  ducere.  Conler  ad 


y,  43,  n.  5. — Ita  rapere  tempus,  pro 
non  negligere  oblatam  occasionem, 
sed  ea  celeriter  uti,  dixtt  Silius  Italic. 
lib.I,  vers.  569,  temporeMariis  Utm- 
dum  est  rapto ,  et  grassandum  ad  elara 
perieiis»  Rapere/ugam  Ovidius  Fast. 
lib.  ni^  Ters.  8O7,  Utque  fugam  ra- 
piatU,  aries  nitidissimus  auro  Tradi- 
tur.  E». 

4.  Quidattiuefe,  Tide  ad  U,  41*  b* 
4»  — Tota  in  se  averterat  castra ,  aveff- 
terat  a  Cemillo  et  in  se  converteral ; 
nt  paasim  avertere  in  aliquem ,  in  aU- 
quid,  alio,  ant  a^  aHis  in  se,  ▼•  c.  I, 
58;  II,  5;  II,  48,  n.  7;  YI,  ao  al. 
Confer  Drak.  adyerterat  qiddam  VSS 
probante  Ooeringio. 


^86  T.  LlVn  ^tlt 

n  gare  in  eis  neque  se,  neque  populum  romanum, 
<c  aut  consUii  sui,  aut  fortunae  poenituisse  :  nuncscire, 
cc  se  collegam  habere  jure  imperioque  parem ,  vigore 
cc  ^tatis  praestantem.  Itaque  se,  quod  ad  exerdtmn 
«  attineat ,  regere  consuesse ,  non  regi ;  collegae  impe- 
(c  rium  se  non  posse  impedire.  Diis  bene  juvantibus 
«  ageret,  quod  e  republica  duceret^.  ^tati  suae  se 
«  veniam  etiam  petere ,  ne  in  prima  acie  esset.  Qux 
cc  senis  munia  in  bello  sint,  iis  se  non  defuturum.  Id 
cc  a  diis  immortalibus  precari ,  ne  qui  casus  suum  con 
(c  silium  laudabile  efBciat.  »  Nec  ab  hominibus  salu 
taris  sententia ,  nec  a  diis  tam  piae  preces  auditae  sunt 
primam  aciem  auctor  pugnae  instruit  ^  subsidia  Camil 
lus  firmat^,  validamque  stationem  pro  castris  opponit; 
ipse  edito  loco  spectator  intentus  in  eventu  alieni  con- 
silii  constitit. 

XXIV.  Simul  primo  concursu  concrepuere  armaS 
hostis  dolo  j  non  metu ,  pedem  retulit ;  lenis  ab  tergo 
clivus  erat  inler  aciem  et  castra,  et,  quod  multitudo 
suppeditabat ,  aliquot  validas  cohortes  in  castris  arma- 
tas  instructasque  reliquerailt,  quae  inter  commissum 
jam certamen,  ubi  vallo  appropinquasset  hostis,  erum- 


5.  Quod  e  repubiiea,  ei  utile,  scil. 
esse,  daceret,  conf.  ad  cap.  aa,  n.  a. 
—  Mox  pi€e  preces  ad  patriam  spe- 
ctact,  eujus  salutem  potius  malebat, 
quam  suam  sententiam  veram  .repe- 
riri.  Stroth. 

6.  Subsidia  CamiUus  firmat,  vide 
ad  II,  ao,  n.  a;  et  II,  3i,  n.  x. — 
Stationem  pro  castris  opponk,  ante 
castra  ponit.  Confer  X,  .36;  XXUi, 
29,  n.  3,  et  al.  Mox  junge  spectator 
intentus  constitit ,  Tel  potius  lege  in- 
tentus  in  eventum. 

Ca.p.  XXIV.  I.  Simul ,  simul  ac, 
primo    concursu   concrepture   arma. 


sonuere,  scntis  a  gladiis  pulsis,  vel  his 
ad  illa  aUisis ;  quod  h.  1.  est  signuiD 
ardoris  pugnandi,  ut  apnd  Polybiom, 
XV,  la ,  n.  8 ,  sed  approbationis 
XXVIII,  ag,  n.  3  {exercitus  gUtdiis 
adscuta  aUisis  concrepuit,  sonum  edi- 
dit);  et  ap.  Polybium,  XI,  3o,  n.  ly 
ouve()»'fiQffav  Taic  (Aaxaipatc  tou;  du- 
()co6c  t  <iua  verba  Livius  expressit.  Cf. 
ad  X,  a6»  n.  8.  — Lenis  cUvus,  vide 
adll,  5o,  n.  9. — Multitudo  suppedir 
taiat,  suppetebat,  sufBciebat ,  abun- 
dabat,  ut  I,  SS;  VIII,  x3;  XXII, 
39;  XXVI,  44;  XXVTII,  aa,  a^i 
XXX,  a5;XXXI,  39. 


v\cXl         LIBER  VI.  GAP.  XXIV.  287 

perent.  Rornanus ,  cedentem  hostem  efiuse  sequendo 
ia  locum  iniquum  pertractus,  opportunus  huic  eru«* 
ptioni  fuit^;  versus  itaque  in  victorem  teiror,  et  novo 
hoste,  et  supina  yalle  romanam  incUnavit  aciem.  In- 
stant  Volsci  recentes,  qui  e  castris  impetum  fecerant; 
integrant  et  illi  pugnam ,  qui  simulata  cesserant  fuga. 
Jam  non  recipiebat  se  romanus  miles^;  sed,  immemor 
recentis  feroci»  veterisque  decoris,  terga  passim  dabat, 
atque  e£fuso  cursu  castra  repetebat :  quum  Camillus , 
subjectus  a  circumstantibus  in  equum,  et  raptim  sub- 
sidiis  oppositis,  ^  Haec  est,  inquit,  milites,  pugna, 
ff  quam  poposcistis?  Quis  homo,  quis  deus  est,  quem 
«  accusari  possitis  ?  Vestra  illa  temeritas ,  vestra  ignavia 
«  hsec  est.  Sequuti  alium  ducem ,  sequimini  nunc  Ca- 
<x  milluro,  et,  quod  ductu  meo  soletis,  vincite.  Quid 
a  vailum  et  castra  spectatis  ?  neminem  vestrum  illa , 
a  nisi  victorem,  receptura  sunt.  »  Pudor  primo  tenuit 
effusos :  inde ,  ut  circumagi  signa ,  obvertique  aciem 
viderunt  in  hostem^,  et  dux,  praeterquam  quod  tot 
insignis  triumphis,  etiam  aetate  venerabilis ,  inter  prima 


a.  Opportumu  huic  erupiioni,  vide 
ad  I,  54,  n.  4*  —  £^  f^^o  hosU,  et 
propter  recentem  Lostcm.  Supina  val' 
iis  est,  quae  a  tergo  est  iis,  qui  ex 
▼alle  in  coUem  {clivum  lenem  ah  tergo 
inter  aciem  et  castra)  snccedunt ,  ex 
qua  igitur  adversus  montem  post  hanc 
sitamdifficillimusregressus,  ut  contra 
facilis  in  pronam  vallem  dccursus; 
Gronovius  et  Strotbius.  Conler  ad  IV, 
46,  n.  4. 

3.  Jam  noH,  redpiebat  se  romanus 
miles,  ut  X,  a8;  et  recepere  animum 
n,  5o;  XXJt  5r, — Sub/ectus  in  equum, 
vide  ad  IV,  19,  n.  3.  —  Pall.  MSS 
tres  subvectus  exhibent;  alii  subkuus; 
melins  nostcum :  sic  Virg.  ^neid.  lib. 
XII,  vers.  287,  et  corpora  saitu  Sub- 


jiciunt  in  equos»  Livius ,  lib,  XXXI , 
cap.  37,  saluti  fiiit  eques,  qui  raptim 
ipse  desUuit ,  paMumque  regem  in 
equum  subjecit.  Stat.  Tbebaid.  lib.  II, 
vers  ao3,  Correptumque  injecit  equo* 
Eo.  —  Raptim  subsidiis  oppositis ,  cf* 
ad  cap.  a3,  n.  6. 

4.  Obverti  aciem  in  hostem,  confer 
ad  c.  7,  n.  a.  —  Mox  suspicari  pos- 
sis :  non  castigare,  ad  quam  rem  le- 
viorem  auctorem  (vide  adl,  16,  n.  7) 

eum  culpof  societas  fecerat ,  sed 

orare ,  etc.  At  passim  obvia  sunt 
dlvflMoXouOa  et  «vavTairo^OTa,  quae  ad 
gratam  orationis  negUgentiam  refert 
Emest.  Opusc.  philol.  p.  x  3  z .  Confer 
ad  lU,  a8,  n.  4;  XXVII,  49,  n.  5; 
XXXVII,  56,  n.  (. 


!i88  T.  LIVII  tcAt 

signa,  ubi  plurimus  labor  periculumqueerat,  se  of- 
ferebat ,  increpare  singnli  se  quisque  et  alios ,  et  ad- 
hortatio  in  vicem  totam  alacri  clamore  pervasit  aciem. 
Neque  aker  tribunus  rei  defuit ;  sed ,  missus  a  coUega 
restituente  peditum  aciem  ad  equites,  non  castigando 
(ad  quam  rem  leviorem  auctorem  eum  cutpae  societas 
fecerat)  sed  ab  imperio  totus  ad  preces  verMS,  orare 
singulos  universosque,  ut  se,  reum/brtumB  ejus  diei^ 
crimine  eximerent.  Abfnuente  acprohibente  coUegay 
temeritatis  me  omnium  potius  sodum^  quam  unius 
prudenti^Bj  dedi^.  Camilhis  inutraquevestra^riuna 
suam  gioriam  videt^ :  ego  ^  ni  restituitur pugna ,  quod 
miserrimum  esty  Jbrtuncun  cum  omnibus,  infamiam 
solus  sentiam,  Optimum  visum  est,  in  fluctuantem 
aciem  tradi  equos^,  et  pedestri  invadere  hostem. 
Eunt  insignes  armis  animisque ,  qua  premi  parte  ma- 
xime  peditum  copias  vident ;  nihil,  neque  apud  duces, 
neque  apud  milites,  remittitur  a  summo  c^rlamine 


5.  Temeritatis  me  omnium  potius 
socium...  deM,  ut  apud  Cic.  de  Amic. 
cap.  I X  >  nec  se  comitem  iUiusfuroris, 
sed  ducem  prabuit.  Non  minuA  recte 
in  8  MSSlegiturf*7n«rjtofi,  quodrc- 
cepit  Strotb.  dedi,  v.  ad  I,  i3,  n.  4- 
•  6.  CamiUus  in  ntraque  vestrafor» 
tuna  suamgloriam  videt;  in  mala  enim 
prudentiae  et  verisaimijudicii,  in  bona 
summae  fortitudinis,  sl  rem  a  me  male 
gestam  restituerit ,  gloriam  laturus  est ; 
Strotb. 

7.  Optimum  visum  est,  infiuetuan- 
tem  aciem  tradi  equos ,  h.  e.  equita- 
tiim,  seu  equites  (vide  ad  V,  37,  n. 
3 ) ,  in  fluctuantem  peditum  romano- 
nim  turbam  (vide  ad  III,  60,  n.  7) 
quasi  transferri,  b.  e.  ei  inseri,  seu 
immisceri ,  etpedestri  pngna ,  pedibns , 
sen  degressos  ad  pedes ,  inpadere  ho- 
stem,  ut  U,  ao;  111,  6a;  IV,  38;  VI, 


a4;  XXI,  46  al.  Duriores  videntur 
aliorum  rationes,  qui  interpretandi 
tradi  equos,  scil.  lixis,  seu  calonibDs, 
vel  immitti  equites,  et  vel  jungnnt 
optimum  visum  est  in  flueauuuem 
aeiem,  h,  e.  contra  eam ,  qnod  ad  eam 
restitaendam  fieri  poMtt ,  vel  legi  ju- 
bent  inter  Jluctuantem  aeiem  (vide  ad 
rv,  r8,  n.  9),  aut  infbtctuante  aeie, 
dnm  hseret  fluctuatqae  ambigua  utrim- 
que  acies,  aut,  qanm,  acie  inclinata, 
jam  fluctnare  inciperent  et  turbari  or- 
dines.  Darissima  est  explicatio  Stro- 
thii :  equos  tradi  calonibos,  eosqne  li- 
beros  passim  Vagari  mfluetuantis  aeiei 
speciem  (confer  VH ,  14,  1 5  ) ,  at  fere 
/ugerat  in  legationem  X ,  46  extr.  aut 
formare  lignum  in  Mereurium,  et  tra- 
dere  alieui  librum  in  pignus  amicitiie, 
h.  e.  ut  sit  pignus  amicttie. — Pro  tra- 
di,  tnidi  nnos :  pessinie.  En. 


S  cs^I       LIB.  VL  CAP.  XXIV-  XXV.  a«9 

animi.  Sensit  ergo  eventus  virtutis  enisae  opem^;  et 
yolsci,qaa  itiodo  simolato  metu  cesserant,  ea  in  ve* 
ram  fugam  eflusi :  magna  pars  et  in  ipso  certamine^ 
et  post  in  (uga  oesi;  ca^teri  in  castns,  quae  capta 
eodem  impetu  sunt ,  plures  tamen  capti ,  quam  occisi. 

XXV.  Ubi '  in  recensendis  captivis  quum  Tusculani 
aliquot  noscitarentur,  secreti  ab  aliis  ad  tribunos  ad- 
ducuntur,  percunctantibusque  fassi,  publico  consilio 
se  militasse;  cujus  tam  vicini  belli  metu  Camilitis 
motus,  extemplo  se  Bomam  captivos  ducturum,  ait^ 
ne  Patres  ignari  sint^  Tuscuhmos  ah  societate  tiescisse : 
castris  exercituique  interim ,  si  videatur,  prtesit  col^ 
lega.  Documento  unus  dies  fuerat,  ne  sua  consili^i 
melionbus  praeferret ;  nec  tamen  aut  ipsi ,  aut  in  ex- 
ercitu  cuiquam  satis  placato  animo  Camillus  laturiK 
culpam  ejus  videbatur^,  qua  data  in  tam  praM^ipitem 
casum  respublica  esset;  et  tum  in  exercitu,  tum 
Romae  constans  omnium  fama  erat ,  quiim  varia  for- 
tuna  in  Volscis  gesta  res  esset,  adversae  pugnae  fugae- 
que  in  L.  Furio  culpam ,  secundae  decus  omne  penes 
M.Furium  esse.  Introductis  in  senatum  captivis ,  quum 

8.  Sensit  ergo  eventus  wrtutis  enisof  orthographia  perconetantibus  in  opti- 

opem  paulo  obscoriiis  dictum  pro :  ex  mo  Flor.  legi ,  ejiu  exceipUi  docent. 

eventu  pugiue  intellectum  est,  quan-  Vemm  percontari,  vel  percuncttsri, 

tom  yaleat  virtus  enixa,  contentior,  scribendnro  esse  etymologia  ostendit, 

acrior.  —  Eventu,  pro  eventus  KJo-  prout  vel  a  eontas,  ye}  ttcunctus  dc- 

kian.  quasi  displiceret  librario ,  s^ntire  ducatur.  Vide  Festum  in  voce  Percun- 

dereiiianimataatqaeincorporeadici:  ctatio,  et  Donat.  ad  Terent.  Hecyr. 

sed  iu  infica  lib.  IX,  cap.  37;  lib.  act.  I,sc.  a,  ven.  a.En. — Doeumento 

XXVI ,  cap.  la ;  et  apud  poetas  nihil  unus diesfuerat ,  sc. collegae,  L.  FUiio. 

frequentiiis.  Es.  —  Folsci,  qua  parte  3.  Nec  tamen  aut  ipsi..  - .  ifideba- 

modo,  etc.  —  Magnapars  uesi,  vide  '  tur,  nec  ipse  puubat,  Camillum  latu- 

ad  I,  41,  n.  I.  rum  csse,  etc.  —  Data  in  tam  profci' 

Cap.  XXV.  1.  Ubi,  in  bis  castris,  pitem  casum  resp.  vide  ad  Pnef.  n.  i5. 

in  recensendis,  etc.  —  Secreti  ab  aliis,  -  ^^Et  tum  in  exercitu  G^ron.  et  Crev. 

caeteris  (vide  ad  IV,  10,  n.  a),  scO.  et  nostri  Regii;  forte  rectius,  certe 

captivis ,  soli ,  seorsum :  ut  XXV,  3o ,  gratias,  quoniam  quum  mox  repetitur, 

n.  3.  —  Pereunctantibusquefassi;  ilia  etai  alio  sensu :  itaque  admisi.  E».^ 


ago  T.   LIVII  tlt 

bello  perseqMfiudos  Tusculafios  Patres  cecisuissent, 

Camilloque  kl  ImbIIuib  maiiidj^a^eat ,  adjutQr?<n  sifai  ad 

eam  rem  unum  petit  ;  permissoque,  ut  ex  CK>llegis 

optaret^,  quena  veUet,  CQutra  spem  omnium  i^  Fu- 

uum  optayit ;  <^a  H|Q4eratioi>e  aniipi  quum  coUeg$ 

levavit  infaoaaiam,  tum  sibi  gloriam  iugeutem  peperit. 

Nec  6iit  eima  Tusculiuiis  t^llum  :  pac^  CQ4;istai;iti  yim 

roa^aita»»  aroiiierunt^,  qi^m  armis  non  poterant.  lo- 

trantibus  fines  Romanis ,  ^on  demigratum  ex  propin- 

quis  itineiis  Ipcis,  nou  cultus  agrorum  iutermissus  : 

patentil>u&  poi:(is  urbis  togati  ol>viain  ^equentea  im- 

peratavihus  proc^ssere  :  cQmmeati^  e]s.ercitui  comiter 

ia  casttra  ex  urb^  e|;  ei&  j^is  d^y^^itu;*.  C^millus , 

caBtns  acite  portas  positi&,  eademn^  forma  pacic^9  qu^ 

im  agi^is  ostentaretur ,  etia^  iutra  jpaoeni^  esset ,  scire 

c»ipiea&,  iq^essus  ^rbf^,  ubi  patentes  janu^s  et 

tabernis  apertis  proppsit^  omiiia  ip  madio^  vidit, 

inteuto^que  c^ficesi  suct  qu.fiiifwj,v^  operi,  ^t  ludos 

Uterarum.  ^la^-epere  disc^ntiu^i.  vocibn^,  ^c  repletas 

semitas^  inter  vulgu$>ali94^  piAerprum  et^  niuUerum 

huc  atque  illuceuntium,  qua  quexpque  s^uorum  usuum 

causae  ferrent,  nihil  usquam,  non  pavidis  modo,  sed 

ne  miraBttibus  quideni,  simile,  circunispiciebat  omnia, 


3.  U(  ea:  coUegis  qptaret^  yide  aji 
III,  64  4  9.  5.  —  CpUegcp  levayi^  inff^- 
miam,  vi4«  ^  UXy  ai,  q.  5. 

4.  PdbQe  eojfs6aftti  -v^  romanai^  Of- 
€uenmt  Tiuc^Uni,  h.  e.  pace  Tera  ac 
eorta;  vel  iminut^uU  nec  tturjbau  ad- 
ventu  Ropianoruiu;  vel  potius  perpe- 
tua.  Conf*  e^Ftreiaa  liujua  cap.  verba. 
Olareanua  haec  notaYit:  Valeriu9  Ma:^. 
VU,  3  niamfeatfi  fatetw,  cooailii  acu- 
mea  foiMe  in  TuyQMlaui^;  et  n|irui», 
Homanos  tam  fiicile  ignoTisae,  w^o 
ciTitatem  eia  dedisfle  :  forte  yi^iiutas 
terruit.  —  AIoi  ex  pr^piv^uis  i^if^i 


Iq^cis  Orojo.  et  Crev.  forte  recti^s  :  sed 
in  nullo  MSS  legitu^. 

5.  Tq^firais  qperfisproposita  omnia 
(oipn^.  merces.)  i!\  me4io,  pa^m  et 
yenaU^.  Qf.  ad  VI,  6,  p.  7,  —  Lu<ios 
Itfernrum  strepere,,  scil.  audivi^.  Clonf. 
fifl  I,  33,  n.  7.Verba  gii^ocj^e  a^ensuum 
s^pius  p^npi^^ntur  (vide  a$l  Sii.VI, 
179),  et  videre  passim  e.st  septire. 

^.  Repl^ta^  semitas  puerorum  et  mu- 
fteri^ifk,  ^vojfMeris,  ^c.  noto  verborum 
copiap  usif.  —  Suorum  usuum ,  neces- 
•ftat^m,  ut  ^eiU  usu^  XXVI,  43,  n.  a. 
Q(>nf..goirt.  ad  HaU.  CafiUn.  48. -^//a 


tcAt      LIB.  VI.  CAP.  XXV.  XXVI.  291 

inquirens  oculis ,  ubinam  bellum  fiiisset  :  adeo  nec 
amote  rei  usquam ,  nec  oblate  ad  tempus  vestigium 
uUum  erat  :  sed  ita  omnia  constanti  tranquilla  pace , 
ut  eo  vix  fama  belii  perlata  videri  posset. 

XXVI.  Victus  igitur  patientia  hostium,  senatum 
eorum  vocari  jussit.  «  Soli  adhuc,  inquit ,  Tusculani^ 
«  vera  arma  verasque  vires,  quibus  ab  ira  Romano- 
<K  rum  vestra  tutaremini,  invenistis  :  ite.Romam  ad 
<c  senatum;  aestimabunt  Patres,  utrum  plus  ante  poe-^ 
«  nee ,  an  nunc  veniae  meriti  sitis ;  non  praecipiam  gra« 
«  tiam  publici  beneficii ' ;  deprecandi  potestatem  a 
«  me  habueritis;  pi^ecibus  eventum  vestris  senatus, 
«  quem  videbitur,  dabit.  d  Postquam  Romam  Tuscu-» 
lani  venerunt ,  senatusque  paulo  ante  fidelium  socio-- 
rum  mcBStus  in  vestibulo  curiae  est  conspectus,  moti 
extempk>  Patres ,  vocari  eos  jam  tum  ho^tahter 
magis,  quam  hostiliter,  jussere.  Dictator^  Tu^culanusi 
ita  verba  fecit : «  Quibus  bellum  indixistis  intuli$tisque , 
«  Patres  conscripti ,  sicut  nunc  videtis  nos  stantes  in  ve- 
«  stibulo  curiae  vestrae,  ita  armati  paratique  obviamim* 
<c  peratoribus  legionibusque  vestris  processimus.  Hie 
«  noster,  hic  plebis  nostrae  hahitus  fuit,  eritque  sem- 
«  per,  nisi  si  quando  a  vobis,  proque  vobis,  arma 
«  aceeperiraus.  Gratias  agimus  et  ducibus  vestris  et 
«  exercitibus,  quod  oculis  magis,  quam  auribus,  cre- 

omnia  tr^mqnitta  emitconseantipaee,  I,  a^9 »  n.  4*  —  (^tem  videbitur :  faaiio 

colif.  n.  4.  loqnendi  formam  miraEtar  Glar^&nug, 

Cap.  XXVI.  i,Nonpf€ecipiamgra^  cui  non  ftuccurrit  sQpplendum,  dan^ 

tiampubUci  beneficii,  aolo,  quidquid'  dum  esse;  XXIX ,  ao,  sHnplaeere, . . 

inest  huic  benelicio  publico   gratifls  consules  decem  legatosf,.  ^fuos  iis  wde- 

quasi  }N7aeripere  et  mihi  tribuere;  sed  r/etur,  ex  senatu  legere,  sc.  legendo» 

•t  hac  publica  sit ;  Strotfa.  — Preeibus  esse.  £t  sic  compluivbus  aliis  locis  Li- 

eventum  senatus,  quem  videbitur,  da-  ^ns.Vide  Drak.  ad  hunc  locum.  Ed. 
bit :  non  id.  qd.  preces  ezaudiet,  sed  ».  Dictator  tuseulanu*  (vide  ad  I, 

decernet  aliquid  ad  preces  auditas,.  23,  n.  3)  Ua  verba  fecit :  nos ,  quibus 

qualecumque  tandem  sit;  £m.  Cf.  ad  bellum  indixistis,  etc 

19- 


»9»  T.  Livii  (;:^l,':i!ri 

«  dideruQt;  et,  ubi  nihil  hostile  erat ,  ne  ipsi  quideni 
«  fecerunt.  Pacem ,  quam  nos  praestitimus ,  eam  a  vobis 
a  petimus :  bellum  eo,  sicubi  est,  avertatis,  precamur. 
((  In  nos  quid  arma  poUeant  vestra,  si  patiendo  ei- 
cc  periundum  est,   inermes  experiemur.   Haec  mens 
fn  nostra  est ;  dii  immortales  faciant ,  tam  felix ,  quam 
a  pia^.  Quod  ad  crimina  attinet,  quibus  moti  bellum 
«c  indixistis ,  etsi  revicta  rebus  verbis  confiitare  nihil 
«  attinet ,  tamen,  etiamsi  vera  sint ,  vel  fateri  nobis  ea, 
«  quum  tam  evidenter  poenituerit ,  tutum  censemus. 
c(  Peccetur  in  vos,  dum  digni  sitis,  quibus  ita  satis 
(K  fiat. »  Tantum  fere  verborum  ab  Tusculanis  factum. 
Pacem  in  praDsentia,  nec  ita  multo  post  civitatem  etiam 
impetraverunt^ ;  ab  Tusculo  legiones  reductae. 

XXVII.  Camillus  consiiio  et  virtute  in  volsco  bello, 
felidtate  in  tusculana  expeditione ,  utrobique  siiigu- 
lari  adversus  coUegam  patientia  et  moderatione  in- 
signis,  magistratu  abiit;  creatis  tribunis  militaribus  in 
insequentem  annum ,  L.  et  P.Vaieriis ,  Lucio  quintum, 
Publio  tertium,  et  C.  Sergio  tertium,  L.  Menenio  se- 
cundum,  Sp.  Papirio,  Ser.  Cornelio  Maluginense.  Cen- 
soribus  quoque  eguit  annus%  maxime  propter  incer- 


3.  Duimmortales/aciant,  nisit  tam 
Jilix,  quampia,  Talui  omittuntur  tum 

in  afi'ectu,  tum  in  precandi  optandique 
formuUs.  —  Etsireyicta,  convicta,  ve- 
futata,  rebus,  wrbis  confutare  nihil 
attinet,  vide  ad  H,  41,  n.  4.  -^  Fei, 
tkdeo  f /ateri  ea  tutumnobis  censemus, 
freti  pcenitentia  nottra ,  et  vestra ,  tan- 
quam  parentum,  non  judicum,  de- 
mentia.  livius  foraan  imitatus  est  Cic. 
pro  Ligar.  c.  ib.  Stroth. 

4.  Nec  ita  multo  post  civitatem 
etiam  impetraverunt  Tusculani,  sed 
sine  suffiragioy  quod  ex  iis,  quae  de 
aliis  populisVIII,  z4»  17;  IX.,  43; 


XXXVm,  36  dicttur,  et  inpr.  ex  Festo 
voc.  municipium  intelligitur.  Sed  non 
ita  multo  post  eos  accepisse  jus  sof- 
fragii  et  magistratuum  Ronue  capien- 
dorum,  Drakcnb.  ad  VUI,  3^,  n.  la, 
inde  probat,  quod  Ti.  Gonmcaniiis 
tuscnlanus  (vide  Gic.  Planc.  c.  8,  et 
SolL  c.  7)  an.  Urb.  472  Rom»  conso- 
latum  geaserit.  Gonf.VIII,  14  et  37; 
et  Peria.  anim.  hist.  c.  5,  p.  198. 

Ca.p.  XXVII.  I.  Censoribus  quoque 
eguit€umtu,  ut,  scilic.  censu  instituto 
cognosceretur  magnitudo  tum  rei  fa- 
miliaris  civium ,  tum  <Bris  aiiem,  qaunn 
summaminvidiee  ejus,  h.  e.  seris  hujus 


v:c:lll:     liber  vi.  cap.  xxvii.  !^3 

tam  famam  asris  alieni ;  aggravantibus  simimam  etiam 
invidise  ejus  tribunis  plebis,  quum  ab  iis  elevaretur, 
quibus  fide  magis,  quam  fortuna,  debentium  laborare 
creditum  videri  expediebat.  Creati  censores  C.  Sulpi- 
cius  Camerinus,  Sp.  Postumius  Regillensis;  coeptaque 
jam  res  morte  Postumii,  quia  coUegam  suffici  cen- 
sori  religio  erat',  interpellata  est.  Igitur  quum  Sulpi- 
cius  abdicasse  t  se  magistratu ,  censores  alii ,  vitio  creati , 
non  gesserunt  magistratum ;  teitios  creari  (velut  diis 
non  accipientibus  in  eum  annum  censuram)  religio- 
sum  fuit.  Eam  vero  ludificationem  plebis  tribuni  fe- 
rendam  negabant.  Fugere  senatum  testesy  tabulas  pu- 
blicasy  census  cujusquCy  quia  nolint  conspici  summam 
ceris  alieniy  qua:  indicatura  sit,  demersam  partem  a 
parte  Civitatis;  quum  ihterim  ohasraJtam  plehem  ob~ 
jectari^  aliis  atque  aliis  hostibus,  Passimjam  sine  ullo 


alieni  ,  rei  invidios»  (ut  apud  Virgil. 
2En,  rV,  35o;  et  Cicer.  pro  Milone, 
«.  37),  aggrwarent  (vide  ad  m^  ai, 
n.  5)  tribuni  plebis ,  et  contra  eleva- 
rent  (vide  ad  III,  ai,  n.  5)  fenerato- 
res,  quihm  expediebat ,  otile  erat, 
ereditum,  creditam  peciiniain  (con£ 
ad  cap.  14»  n.  6),  magis  ifideri  labo' 
rarefide  (vide  ad  II ,  3o,  n.  i;  et  III, 
3i  ,  n.  t),  quamfortuna  debentium, 
facxiltatibus  -  debitorum.  Hujuamodi 
Tero  cansam  in  altero  membro  oppo- 
sito  desiderari,  non  male  monuere 
Perixonius  et  Stroth.  unde  flle  emend. 
invidio!  causa ,  hic  yero  invidiie  ergo 
{h.  e.  causa,  Ivsxai,  ut  XXII,  38; 
XXV,  7,  la  al.),  yel  in  invidiam  ejus, 
qaod  minus  a  yulg.  scriptnra  recedit. 
Dukems  conj.  eHam  invidiose  tribunis, 
ct  Klockius  in  ora  MS  sui  inyenit, 
etiam  sumnue  efus  invidiam.  —  Ad 
haec  optime  Drakenb.  «  Sed  yulgatum 
sine  auctoritate  MSS  mutari  temera- 
rium  est,  si  commodo  sensu  reeepta 


scriptura  exponi  possit.  Puto  igitur 
invidiam  hic  accipi  debere  rem  inyf- 
diosam ,  id  quod  est  causa  inyidiaB : 
ita  odinm  pro  homine  odioso,  qui  est 
objectum  odii.  Plaut.  in  Baochid.  act. 
IV,  se.  7,  yers.  »0,  Hume  si  uttus  deus 
amaret,  plus  annis  deeem,  Plus  jant 
viginti  mortuum  esse  oportuit.  Terrar 
odium  ambuiae.  Justinos,,  lib.  XI,  e. 
3,  odium  eos  omnium  populorum  esse^ 
et  hoc  sensu  Titus  iroperator  amor  ac 
deUeiiB  generis  kumani  vocatur,  Suetv 
in  ejus  yita,  cap.  i,  etita  amor  dicir 
tnr,  qui ,  yel  qu»  amatur.  En. 
•  a.  Qttia  coUegam  sujfici  censori  re- 
ligia  (yel ,  ut  mox  dicitur,  religiosum) 
erat,  yide  ad  V,  3i,n.  4. —  Censores 
alii,  noyi ,  vitio  creati,  yide  ad  V,  x  7, 
n.  4. — Aceipientibus ,  probantibus. 

3.  Quum  interim  plebem  objectari, 
yide  1 ,  35 ,  n.  i.  —  Doujatius  monet 
sensum  expeditiorem  fore  deleto  quum, 
cut  nullum  yerbum  respondet ,  nisi  oh- 
jectari  sit  pia  objectaretur.  Ed. 


^9^  T.  LIVII  "^llll 

discrimine  bella  quceri;  ab  Antio  Satrvcuniy  abSatrico 
Felitras^  inde  Tusculum  legiones  ductas;  Latinis,  Her- 
nicisj  PrcBnestinis  jam  intentari  arma,  ciuiufn  magis 
quam  hostium  odio;  ut  in  armis  terant  plebem  ^  nec 
respirare  in  Urbej  aut  per  otium  Ubertatis  meminisse 
sinanty  aut  consistere  in  concioney  ubi  aliquando 
audiant  %)ocem  tribunitiam^  de  levando  fenere  etfine 
(iliarum  injuriarum  agentem.  Quod  sisit  animus  plebi 
memor  patrum  libertaMs  y  se  nec  addici  quemquam 
ciuem  romanum  ob  creditam  pecuniam^  passuros^ 
neque  delectum  haberi;  donec,  inspecto  asre  aUenOy 
initaque  ratione  minuendi  ejus  y  sciat  unusquisquej 
quid  suiy  quid  alieni  sit;  supersit  sibi  liberum  corpuSy 
an  id  quoque  neruo  debeatur,  ^Merces  seditionis  pro- 
posita  confestim  sedHiQnem  excitavit  :  nam  et  addi- 
cebantur  multi^  et  ad  Pfaenestini  famam  belli  novas 
legiones  scribendas  Patres  censuerant;  quae  utraque 
simul  auxilio  tribunitio  et  consensu  plebis  irapediri 
coepta.  Nam  neque  duci  addictos  tribuni  sinebaut, 
neque  juniores  nomina  dabant.  Quum  Patribus  nriinor 
praesens  cura  creditae  pecuuiae  juris  exsequendi  ^,  quam 
delectus,  esset;  quippe  jam  a  Prseneste  profectosho- 
stes  in  agro  gabinp  consedisse  nuntiabatur ;  interim 


4.  jiddUi  ob  credUam  p^Guniqm, 
▼idc  ad  lU ,  44  *  n.  5.  —  Intpecfo  ofre 
aheno,  propr.  inspectU  tabnUs,  et  cp« 
gnita  ex  iis  magmtudiiie  «ris  aUeni, 
ut  (orie/eneris  cernendi  ratio  XXXVI , 
7,  n.  a ,  ubi  ita  legiturin  omnibiu  fere 
libri6  et  mox  eodera  sema  dicitur  dete^ 
gere  magtutudinem  aeris  aliemi :  niai 
cemere  est  curare,  b.  e.  minaere,  vel, 
ut  forte  b.  l.  inspicere,  solertius  exa- 
mniare  (  vide  ad  UI,  a5,  n.  4  »  et 
XXVI,  a,  n.  8);  rnit  infr.  XXXVI, 
7,  n.  2 ,  cum  Drak.  (cpiidquid  coQtra 
dixerint  Sigon.  et  Grondv.),  servare 


tpaUs  lect.  cod.  Mogunt.  coercendi, 
qaod  omnino  placere  potest,  et  firma- 
tur  loco  simili  XXXII,  27.  —  iVcm» 
de^atur,  tcadendum  ait  vinculis.  Gf. 
ad  II,  a3,  n.  i, —  Duci  addictos ,  yidt 
ad  cap.  1 4 ,  n.  9.  —  Nomina  dabant, 
yide  ad  i ,  i  x ,  n.  3. 

5.  Quum  Patribus  minor  cura  esset 
juris  exsequendicreditce  pecunuB,  jacis 
de  ea  dicendi  {quippe  jam, . .  nuntia' 
batur);  interim  tribunos p^eb,  etc,  Pco 
minor  prtesens  leg.  Yel  minus  prasens 
cum  Gionovio  (vide  ad  I,  la ,  n.  6), 
vel  minor  in  prjtesens  cum  Stroth.  qui 


^  C.375.  LIB.  VI.  CAP.  XXVII.  XXVIII.  295 
tribunos  plebis  fama  ea  ipsa  irritaverat  magis  ad  sus- 
ceptum  cettafneu ,  quafd  deter^uerat  :  neque  aliud: 
ad  seditionem  exstiAgaetldam  in  Urbe  ^  ^am  prope 
illdtum  moenibus  ipsis  bellmn ,  Taluit. 

XXVIII.  Nam  quum  esset  Pj^Genestinis^  huntialuiir^ 
nuUum  exercitum  c^tlscripttriii  Romse,  twUum  dn* 
cem  certum  esse ,  Patres  ae  ^ehem  in  semet  ipsos 
Tersos ;  occasionem  rati  duces  eorum  ^  ratptim  agmine 
acto ',  pervastatis  protinus  agris^  aA  portam  CoUinam 
signa  intulere.  Ingens  in  Urbe  tre^atio  fuit;  eooh 
clamatum  ad  arma^  concursumque  in  muros  atque 
portas  est;  landemque,  ab  seditione  ad  beUilm  versi, 
dictatorem  T.  Quintium  Cineiiinatum  ereavere.  Is 
magistratum  equitum  A.  Sempi^otiium  Atratinura  dixit. 
Quod  ubi  anditum  est  (tantus  ejus  magistratu^  terror 
crat ) ,  simul  hostes  a  moenibus  reeessere ,  et  juniores 
Romani  adedictum  sine  retractatione  ^  convener^.  Dum 
conscribitup  Romae  exercitus ,  eastra  interim  hostium 
haud  procul  Allia  flumine  posita  :  inde  agrum  late 
populantes^ya/o/e/»  se  urbi  romance  locum  cepisse, 
inter  se  jactabant  :  simHem  pa^orem  inde  ae  fugum 
fore^  04:  bello  gallico /uerit,  Etenimy  si  diefmy  coti- 
toGtum  religione  ^y  insignen^ue  nomine  ejus  lociy 
timeant  Romani^  quanto  magis  Alliensi  die  Alliani 
ipsamy  morUmentum  tantce  eladis,  refornudaturos  ? 
Species  profeeto  his  ibi  truces  Galtorum  sonumque 


iftonet  Yioc  ih.  etfam  ante  pfeesens  ex« 
ei(£sse  Yll:,  3o  pr.  (ubi  in  uno  tantnm 
MS  et  «o!l  ed.Ven.  reperitur)  cii  ccn- 
tfes  ante  afites  voces ,  de  quibus  vidct 
Drak.  ad  X,  i3.  —  Mox  rectc,  opi- 
nor,  profectus  kostis  rcccperc  Gronov. 
et  Crcv.  e  6  MSS ,  el  in  ngro  gahino 
pro  sahino  Drak.  ex  conj.  Jac.  Gron. 
Oahii  inter  Praeneste  ct  Komam  siti. 
Cap.  XXVIII.  I.  Raptim   agmine 


acto,  cie^citn  celeritci»  moto  dt  ad- 
moto,  nt  XXI,  6i;  XXm,  56;  XXV, 
«9.  Itfox  concur^umque  in  mttrers  ad- 
^ite  pdrtas  est  conj.  Gron. 

2.  Sine retractatiohe,  v.IH,  4^  b*  i  . 

3'.  EteniM  si  tRem  AUiensem,  oon- 

t€tctuM  refigione quanto  magis 

^AUiensi  die ,  quam  AlticnBcm  diem 
AUiam  ipsam,  ctc.  Conf.  sup.  cap.  j  ■• 
reUgione  contactum,  turpiter  notatum : 


age  T.  LIVII  tc.'^]: 

vocis  in  oculis  atque  in  auribus  fore.  Has  inanium 
rerum  inanes  ipsas  volventes  cogitationes ,  fortuuse 
loci  delegaverant  spes  suas  ^.  Roniani  contra ,  Ubi-- 
cumque  esset  Latinus  kosiis,  satis  scire,  eum  esse, 
quem,  adJRegillum  lacum  devictum  y  centum  armorum 
pace  obnoxia  tenuerint  ^.  Locum ,  insignem.  memoria 
cladiSf  irritaturum  se  potius  ad  delendam  menioriam 
dedecorisy  quam  ut  timorem  faciat y  ne  qua  terra  sit 
nefasta  victorias suas^.  Quin  ipsisibiGalli si offerantur 
illo  loco  y  se  ita  pugnaturos ,  ut  Romce  pugnauerint  in 


naiii  eontingi,  quod  de  hominibuiy  vel 
morbo  coDtagioso,  ▼«!  Teneficio,  vel 
fblmine  y  Tel  nomine  Uctis  dicitor,  ad 
alias  res  male  et  graviter  afTectas,  con- 
taminatas,  poUutas,  transfertur,  v.  c. 
VII ,  6  extr.  eontacia  ah  eo  ottspieia; 
Doer.  Confer  ad  U,  5,  n.  3  et  n.  4»  et 
VIIX,  17,  n.  I. 

4.  Foramat  loei  deleg€Uferant ,  per* 
nuaerant,  spes  suas,  spem  oronem  in 
loco  Romanis  fiitali  collocaverant,  non 
in  virtute  sua.  Delegare  alicui,  vel  ad 
aJiquem  quid  est  committere  illi,  quod 
tibi  ipsi  £iciendnm  sit ,  ut  in  re  pecu- 
niaria ,  si  quando  alii  solvendum  com- 
mittimus,  qnod  nobis  solvendum  est; 
Stroth.  Sic  et  passim  pro  atfribnere 
alicui  et  ad  eum  referre.  Gonf.  V,  ao, 
n.  a5;  VII,  8;  IX,  i3;  X,  19,  »7; 
XXI,  46  extr.  XXXIV,  57 ;  XXXIX , 
a8;  Gron.  et  Drak.  ad  XXVIII,  4a; 
Emesti  Exc.  ad  Suet.Tib.  16. 

5.  Quem  ad  Regillum  faeum  devi- 
ctum  (vide  II,  19,  ao),  centum  an- 
norumpace  (couf.  II,  33,  et  VI,  a) 
obnoxia  tenuerint,  hoc  est,  pace,  iis 
conditionibus  facta ,  ut  obnoxii  essent 
Romanis  (eomm  imperio  subjecti) 
Latini,  Strotfa.  qui  etiam  monet  propr. 
dicendum  fuisse  obnoxium ,  sed  saepe' 
adjectivnm  ad  aliud  suhstant.  confor- 
mari,  quam  ad  quod  referendum  sit; 


vide  ad  I,  i,  n.  6;  U,  61 ,  n.  a.  «  Olh 
noxia  vocatur  pax  illa ,  quoniam  per 
iUam  Latini  quasi  in  potestatem  Ro- 
manorum  venerint  et  sub  ditione  eo- 
rum  venerint;  unde  subjectus  et  ob- 
ttoxius  junguntur  VU,  3o,  et  paci 
obnou»  opponitur  p€tx  aqua  sive 
asquumfaedus  IX,  ao,  et  al.  »  DraiL. 
Alii  obnoxiam  paeem  h.  1.  et  IX,  10 
pr«  dici  putant  vel  turpem  et  ignomi- 
niosam ,  yel  iniquam ,  velut  vincentis 
arbitrio  circumscriptam ,  et  in  qua  ti- 
mor  alterius  relictus  sit.  Forte  h.  1.  leg. 
obnoxutm,  Cf.  ad  UI ,  39 ,  n.  i . 

6.  Ne  qua,  aliqua,  terra  sit  nefasta 
'victorite  suof ,  ne,  quemadmodum  Ro- 
manis  dies  nefasti  esse  possint,  in  quir 
bus  agere  aliquid  religioni  sibi  dncant, 
sic  et  terra  sit  ulla ,  in  qua  se  vincere 
nott  posse  putent.  Ita  Strotfa.  qni  recte 
jam  monuit,  hsec  verba  spectare  ad 
ilk  Latinorum ,  de  quibus  vide  not.  a , 
et  in  vocabulo  nefasta,  a  die  ad  terram 
translato,  ut  in  plerisque  vocibus  trans- 
latis ,  hanc  virtutem  esse ,  ut  fimul  ima- 
ginem  excitet  ejus  rei ,  a  qua  ductum 
sit,  eoque  simul  efficacias  ad  rem  vz- 
vidius  depingendam  exsistere.  Nota 
Drak.  est  :  «  Terra  nefasta  'victoriee 
suee  notat  teiram ,  qua  sibi  notLliceat , 
nefas  sit  vincere :  ut  nefastus  pro  iili- 
citus  apud  Curtium ,  VII ,  5,  Nihil  ulH 


v.  0.111'.  LIB.  VI.  CAP.  XXVIII.  XXIX.         297 

repetendapatriay  utposterodie€idGabios;tunCy  quum 

e^ecerinty  ne  quis  kostis,  qui  moenia  romana  intrasset, 

nuntium  secundce  adversceque  fortuna:  domum  per- 

ferret. 

XXIX.  His  utrmique  animis ,  ad  Alliam  ventum  est. 
Dictator  romanus ,  postquam  in  conspectu  hostes  erant 
instructiintentique ;  « Videsne  tu, inquit,  A.  Semproni, 
«  loci  fortunaillos  fretos  ad  AUiam  constitisse  ?  uec  illis 
«  dii  immortales  certioris  quidquam  fiducise ,  majorisve 
a  quod  sit  auxilii,  dederint.  At  tu,  fretus  armis  ani- 
<c  misque ,  concitatis  equis  invade  mediam  aciem  :  ego 
«  cum  le^ionibus  in  turbatos  trepidantesque  inferam 
a  signa.  Adeste ,  dii  testes  foederis ,  et  expetite '  poenas , 
a  debitas  simul  vobis  violatis,  nobisque  per  vestrum 
a  numen  deceptis. »  Non  equitem ,  non  peditem  susti- 
nuere  Praenestini :  primo  impetu  ac  clamore  dissipati 
ordines  sunt.  Dein,  postquam  nulio  loco  constabat 
acies ,  terga  vertunt ;  consternatique ,  et  praeter  castra 
etiam  sua  pavore  praelati  ^,  non  prius  se  ab  effuso  cursu 
sistunt,  quam  in  conspectu  Praeneste  fuit.  Ibi  ex  fuga 
dissipati,  locum,  quem  tumultuario  opere  commu- 
nirent,  capiunt;  ne,  si  intra  moenia  se  recepissent, 
extemplo  ureretur  ager ,  depopulatisque  omnibus 
obsidio  urbi  inferretur.  Sed  postquam,  direptis  ad 
Alliam  castris,  victor  Romanus  aderat,  id  quoque  mu- 
nimentum  relictum :  et,  vix  moenia  tuta  rati,  oppido 


nefastum  in  Bessum-  interfectorem  re^ 
gis  sui  DidehtUttr;  Stat.  Theb.  IV,  5 1 7 , 
Et  tripiicis  mundi  summum  quem  scire 
nefastum  est;  et  Plin.  lib.  XIV,  cap. 
19^  proUbare  diis  nefastum  hahetur 
ifina  ,  preeter  imputata?  vitis,  Jiilmine 
t€tct€e.  In  6  MSS  non  male  legitur 
terra  sit  nefasta  'victoria  sua,  hoc 
est,  infelix,  ominosa  propter  victo- 
riam  de  se ,  Romanis ,  partam ;  quo 


modo  dies  nefastus  pro  religioso,  in- 
fausto  ponitur  apud  Sneton.Tib.  53; 
Hor.  Od.  III,  i3 ,  I,  lile  et  nefasto  te 
posuu  die  ;  et  alios ,  etai  id  prave  et 
perperam  fieri  existimaverit  Gell.  4  9 
9.  »  Conf.  ad  II,  6z,  n.  3. 

Ci.p.  XXIX.  z.  Expetite  pcenas, 
vide  ad  I,  aa,  n.  8.  —  Nullo  loieo 
constahat  acies,  vide  ad  I,  3o ,  n.  8. 

a.  ProBter  castra  pavore  pralati. 


^9«  T.   LIVII  vl%ZXe. 

se  Praeneste  inclodunt.  Octo  pra^terea  oppida  erant 
sub  ditione  Prsenestinorum  :  ad  ea  circumiatum  bel- 
lum;  deincepaque,  haud  magno  certamine^  captis, 
Velitras  exercitus  ductus.  Eae  quoque  expugnatse;  toiD 
ad  caput  beili  Praeneste  ventum.  Id  non  vi,  sed  per 
deditionem,  receptum  est.  T.  Quintius^  semel  acie 
victor,  biuis  castris  hostium,  novem  oppidis  vi  captis, 
Prfleneste  in  deditionem  accepto,  Homam  revertit; 
triumpliansque  signum,  Praeneste  devectum,  Jovis 
Imperatoris  in  Capitoliiun  tulit^.  Dedkatmn  est  inter 
celiam  Jovis  ac  Minervse  ^ ;  tabuiaque  sub  eo  fixa , 
monimentum  rerum  gestarum ,  his  ferme  incisa  literis 
fuit  :  Jupitety  atqtie  dw\  omnes  hoc  dederunty  ut  T. 
Quintius  dictator  oppida  no$fem  caperet.  Die  vicesi- 
mo,  quam  creatus  erat,  dictatura  se  abdicavit. 

XXX.  Comitia  inde  habita  tribunorum  militum  con- 
suiari  potestate ;  quibus  sequatus  patriciorum  plebe- 
iorumque  numerus.  Ex  Patribus  creatiP.  et  C.  Manlii, 
cum  L.  Julio  :  plebes  C  Sextilium ,  M.  Albinium ,  L. 
Antistium  dedit.  Manliis ,  quod  genere  plelneios,  gratia 


▼ide  ad  II ,  1 4  >  ^>  >^>  —  Octo  prceterea 
oppida  erant  siib  ditione  Prcenestino- 
rum,  ConjtcJo  scripsisse  Livium  non 
prteterea,  sed  per  ea  tempora,  Tak. 
Fjlber.  Codices  nihil  mutant ,  nisi  quod 
propterea  legant  Leid.  pr.  et  Fragm. 
BaT.  a  manuprima.  Sed  ita  asepe  prte- 
ter  et  propter  in  manuscriptis  commu- 
tantur.  Ed. 

3.  Demeepsque  iis  hand  magno  c. 
e, ,  i^kie  ad  I ,  a  i ,  n.  1L 

4.  Signum,  Pra^testedevectnm,  Jopts 
Jmperatoris  in  CapitoUum  tuht:  ifuod 
tamen  a  T.  QuiaitioFldntinio  ex  Mace- 
doma  B.omaiii  deveetum  et  in  Cap£to- 
Ho  positum  ftttsse  refevt  CicYerr.  lY, 
&%,  Id  vero  Jo9is  potias  O6^ioti,  /»•- 
peratoris,  ytk  Temperateris ,  vel  Imbri- 


citoris,  vel  Impuberis  signum  fuiase 
suspicantur  viri  docti.  Confer  Duk.  et 
Drak.  ad  hunelocam,  Lips.  adPUn. 
Pan.  5;  Kyck.  de  CapttcA.  c.  a4  ;  Alex. 
Donat.  de  urbe  Roma  II,  7* 

5.  Inter  ceUam  Jovis  ac  Minerva, 
▼ide  ad  III,  17,  n.  3.  —  Hia  ferm* 
incisa  literis  fuit,  confer  Fest.  voc. 
Trientem ,  etx.  i^ao  Pighios  plura  ad- 
^ecit  verha,  qu»  Grutem»  ctiam  io 
exemplaria  Livii  retuUt.  Sed  ea  in 
ttuUo  reperiri  Ubro  ant. ,  et  Livium 
koclooo  dixisse^VTn^,  adeotfue  totum 
tituhnn  vel  ignofaase,  vel  memorare 
noluisse ,  jam  mccniik  Gvon.  —  Moz 
Duodevicesimo  die  MSS  quidam  exhi- 
bent.  Gonf.  Eutrc^  II,  a,  et  Pigh.  ia 
imnal.  ad  aan.  ^74 »  p»  24o. 


^ 


U.C.I76  LIBER  VI.  CAP.  XXX.  »99 

Julium  anteibant ,  Volsci  provincia ,  sine  sorte ,  sine 
comparatione ,  extra  ordinem  data'  :  cujus  et  ipsos 
postmodo  et  Patres,  qui  dederant,  poenituit.  Inexpio- 
rato  pabulatum  cohortes  misere;  quibus  velut  cii^um- 
veutis,  quum  id  &(so  nuntiatum  esset,  dum,  prassidio 
ut  essent ,  citati  feruntur ,  ne  auetore  quidem  asser* 
vato ,  qui  eos ,  hostis  Latinus  pro  milite  romano ,  fru- 
stratus  erat,  ipsi  in  insidias  prapcipitavere  ^.  Ibi  dum 
iniquo  loco  sola  virtute  militum  restantes  ^  caeduntur 
caeduntque ,  castra  interim  romana,  jacentia  in  campo, 
ab  aitera  parte  hostes  invasere.  Ab  ducibus  utrobique 
proditae  temeritate  atque  inscitia  res ;  quidquid  super- 
fuit  fortunae  populi  roma^i,  id  militum  etiam  sine 
rectore stabilis  virtus  tutata est.Quae ubi Romam  sunt 
relata ,  primum  dictatorem  dici  placebat  :  deinde , 
postquam  quietae  res  ex  Voiscis  afferebantur,  et  ap« 
paruit,  nescire  eos  victoria  et  tempore  uti,  revocati 
etiam  inde  exercitus  ac  duces :  otiumque  inde,  quan- 
tum  aVolscis,  fuit;  id  modo  extremo  anno  tumuitua- 
tum ,  quod  Praenestini  concitatis  Latinorum  populis 
rebeiiarunt.  Eodem  anno  Setiam,  ipsis  querentibus 

Cjlp.  XXX.    I.   ManUis  , , ,  Vohei  «raf  ^  quum  AoiriVZa/inKJ fuifl8et,noB 

prot^lnciasinesorte,  tinecompartuione,  miles  romanus;  ipsi  in  insidias  prasci- 

extra  ordinemdata ,  v.  ad  II ,  40 ,  n.  9 ;  pitavere  seUicet  se :  yide  ad  II ,  3 ,  n.  a . 

et  III ,  a ,  n.  I.  — .  ^r  ipsos,  llanlios.  Sententia  yerbis  parum  concinnis  ex- 

—  Sfne  sorte,  sine  eomparatione ;  ita  preaaa. 

uttribuniniilitamnecAortirentar,neo  3.  Sola  virtute  restantes,  vide  ad 

compararent,  id  est,  communi  con-  IV,  58 ,  n.  5.  —  Proditce  res  ( vide  nd 

sensu  Inter  se  constltuerent ,  quis  ad  II,  43 ,  n.  5)  utrobique,  et  illo  loco, 

b^um  egredi ,  quis  Romae  manere  de-  quo  tcmere  in  inaidias  se  prsecipitave- 

beret.  En.  rant,  et  quo  castra  baud  «atis  prssidio  1 

a.  Quibus  wlut  eireumfemis ,  etc.  firmaverant;StrDtfa.Idemmonet,raoz 

quas    ubi    circumventas    esse    fiiko  fortunam  non  esse  facultates  seu  vires , 

nuntiatum  est,  et  Manlii, /r^iii/io,  sed  fortunam  belU  biyus  exercitus ,  ad 

anzilio,  ut  iis  essent,  citatiferuntur,  quam  omne  &ustam  prsBter  virtutem 

devolant   ( nt  f  ept<i6ai  pro  ire  9  vel  pertineat ,  parum  autem  £iusti  ,  poet 

irruere),   ne  auctore  quitiem  nundi  taminfeliccmpu^piam,  contiogerepo- 

rtsservato  ttTfXtnxo ,  qiu  eos  &ustnitus  tnisae.   At  sic  quoque  verba  popuU 


3oo  T.  LIVII  tl^^l 

penuriam  hominum,  novicoloniadscripti^:  rebusque 
haud  prosperis  bello,  domestica  quies,  quam  tribu- 
norum  militum  ex  plebe  gratia  majestasque  inter  suos 
obtinuit,  solatium  fuit. 

XXXI.  Insequentis  anni  principia  statim  seditione 
ingenti  arsere ,  tribunis  militum  consulari  potestate 
Sp.  Furio,  Q.  Servilio  secundum,  C.Licinio,  P.  Cloe- 
lio ,  M.  Horatio ,  L.  Geganio.  Erat  autem  et  materia  et 
causa  seditionis  aes  aUenum  :  cujus  noscendi  gratia 
Spur.  Servilius  Priscus,  Q.  Cloelius  Siculus  censores 
facti',  ne  rem  agerent,  bello  impediti  sunt :  namque 
trepidi  nuntii  primo ,  fuga  deinde  ex  agris ,  legiones 
Yolscorum  ingressas  fines  popularique  passim  roma- 
num  agrum,  attulere.  In  qua  trepidatione  tantum 
abfuit,  ut  civilia  certamina  terror  externus  cohiberet, 
ut  contra  eo  violentior  potestas  tribunitia  impediendo 


rom,  panim  apte  adjecta  videntur, 
neque  spemenda  emendatio  Gronov. 
Quidquid  superfuit  scilicet  de  his  ez- 
ercitibus  ^fortuna  populi  Rom,  et  mi- 
litum...vireus  tutata  est,  Conferl,  ^6, 
n.  7 ;  II,  4o,  n.  8;  VII,  34  »  n.  4; 
XXVI,  4i ,  n.  3 ;  et  XXXV,  6  extr. 
His  et  aliis  locis  inopinata  salus  in 
magnis  periculis  fortunar  popuii  rom, 
tribuitur.  Confer  ad  Tac.  Ann.  XIV, 
1 1 ,  n.  5. 

4«  Eodem  anno  Setiam  (opp.  Latii, 
ho^e  Sezza)^  ipsis  quereiitihus  (vide 
ad  III,  47»  n.  i)  penuriam  komi' 
num,  novi  coloni  adscripti;  ita  legitur 
ex  conjectura  Sigonii,  qui  pro  vul- 
gato  eHam  ingeniose  reposuit  Setiam  : 
nam  hujus  colonise  mentio  fit  inf.VII , 
4a  extr.  VIII ,  i  pr.  et  3  extr« ,  quo 
autem  anno  deducta  vel  novis  colonis 
aucta  sit,  non  alibi  traditur ,  nisi  forte 
hoc  loco  et  apud  Vellei.  1 ,  14«  qui 
dicit,  post  septem  annos,  quam  GalU 
Urbem  ceperint,  Sutrium  (forte  Satri' 


cum  ;  vide  supra  ad  cap.  16 ,  n.  6  )  </e- 
ductam  esse  coloniam ,  et  post  annum 
Setiam,  novemque  interjectisannisNe- 
pe ,  vel  Nepete  (vide  ad  c.  a  i ,  n.  a). 
Hinc  etiam  novi  coloni  hoc  loco  pro- 
prie  dicti  videntur  (ut  VIII  ^  i4; 
XXXV,  9  extr.  et  al.) ,  non  qni  tum 
primum  deductisunt,  quo  sensu  Stgo- 
nius  verba  illa  hoc  et  aliis  locis  (  vid. 
cap.  II ,  34 ,  ubi  vide  tamen  n.  8  )  ac- 
cipienda  putabat.  Caeterum  et  alius 
coloniae  nomen  post  etiam  ant  homi' 
tmm  excidisse  suspicari  possis,  ut  af- 
firmat  Glareanus,  qni  de  Yelitemis 
intelligere  mavult,  aut  legendum  csse 
Pometiam,  seu  potius  jintium  pro 
etiam ,  vel  Circeiis  pro  ipsis^  Inter  Li- 
viom  certe  et  Velleiam  non  satis  con- 
venire  de  anno  coloniae,  Setiam  de^ 
ductae ,  jam  monuit  Drak. 

Gap.  XXXI.  X.  Ms  aUenum^  eujus 
noscendi  gratia . . .  censores  /aeti ,  cf. 
cap.  97.  — Eo  violentior  impetUendo 
dehcttti,  confer  cap.  27 ;  et  ad  U ,  9, 


ucs?^  LIBER  VI.  CAP.  XXXI.  XXXII.  3oi 
delectui  esset ;  donec  conditiones  impositas  Patiibus , 
ne  quis ,  quoad  bellatum  esset ,  tributum  daret ,  aut 
jusde  pecunia  credita  diceret.  Eo  laxamento  plebi 
sumpto ,  mora  delectui  non  est  facta.  Legionibus  novis 
scriptis,  placuit,  duos  exercitus  in  agrum  volscum  le- 
gionibus  divisis  duci.  Sp.  Furius,  M.  Horatius  dextror- 
sus  maritimam  oram  atque  Antium,  Q.  Servilius  et 
L.  Geganius  laeva  ad  montes  Ecetram  pergunt.  Neutra 
parte  hostis  obvius  fuit.  Populatio  itaque  non  illi  vagas 
sirailis,  quamVolscus  latrocinii  more,  discordia  ho- 
stium  fretus^  et  virtutem  metuens,  per  trepidationem 
raptim  fecerat;  sed  ab  justo  exercitu  justa  ira  facta, 
spatio  quoque  temporis  gravior.  Quippe  a  Volscis,  ti- 
mentibus,  ne  interim  exercitus  ab  Roma  exiret,  in- 
cursiones  in  extrema  finium  factse  erant  :  Romano 
contra  etiam  in  hostico  ^  morandi  causa  erat ,  ut  ho- 
stem  ad  certamcn  eliceret.  Itaque,  omnibus  passim 
tectis  agrorum  vicisque  etiam  quibusdam  exustis,  non 
arbore  frugifera,  non  satis  in  spem  frugum  relictis, 
omni,  quae  extra  mcenia  fuit,  hominum  pecudumque 
praeda  abacta.  Romam  utrimque  exercitus  reducti. 

XXXII.  Parvo  intervallo  ad  respirandum  debitori- 
bus  dato,  postquam  quietae  res  ab  hpstibus  erant, 
celebrari  de  integro  juris  dictio;  et  tantum  abesse 

n.  5.  —  Quoad  bellatum  esset,  quam-  agris,  aeu  locis  (ut  passim  satum  et 

diu  bellaretur ,  vel  donec  bellum  fuisaet  sata  )  in  spem  frugum  relictis,  Confer 

gestum,  hoc  est  finitum;  nisi  leg.  de-  ad  VIII,  la,  n.  ii.  —  Ut  hostem  ad 

bellatum  :  nam  bellatumeo  sensu  po-  certameneliceret;alliceretretastxeid' 

situmesse,quod  £rn.adTac.  bist.II,  tiones,  pro  quo  recte  Aldxu  eliceret 

4o  pr.  pntabat ,  vix  crediderim.  recepit :  id  enim  in  omnibus  scriptis 

a .  Discordia  hostiumjretus ,  vide  ad  superest. Vid.  inf.  lib.  XXI ,  54 1  XXV, 

IV,  3  7 ,  n.  6.  —  ^bjusto  exercitu  justa  1 5 ;  XXXIV,  1 9 ;  XLII ,  64 ;  et  Front. 

irafacta  populatio .  Cf.  ad  VI ,  1 3 ,  n.  3 .  II ,  5 ,  parte  alia  Galios  GermanosqM 

3.  In  hostico,  seu  bostili,  scilicet  ea/actione  Casti  et  Gannici  eliceret  ad 

agro  (LXI V,  1 3)  ut  VIII  ,34;  XXVIII ,  pugnam  ;  et  ibid.  quum  haberet . . .  clas* 

24;  XXIX,   a  pr.  Sic  etpacatum,  sem,  et  hostium  nayes  elicere  ad pu- 

bellicum,  cavum,  et  moz  non  satis  sc.  gnam  ve/let,  £s. 


3oa  T.  Livii  ^.^T;! 

spes  veteris  levandi  feneris,  ut  tributo  novum  fenus 
contraheretur  tn  XDurum  ;  a  censoribus  locatum '  saxo 
quadrato  faciundum.   Cui  succumbere  oneri  coacta 
plebes,  quia,  quemdelecturaimpedirent,  nonhabe- 
bant  tribuni  plebis.  Tribunos.etiam  militares  patricios 
omnes,  coacta  principum  opibus,  fecit  L.  iEmilium, 
P.Valerium  quartum,  C.Veturium,  Ser.Sulpicium,  L. 
etC.  Quintios  Cincinnatos.  lisdem  opibus^obtinuere, 
ut  adversus  Latinos  Volscosque ,  qui  conjunctis  legio- 
nibus  ad  Satricum  castra  habebant,  nuUo  impediente 
omnibus  junioribus  sacramento  adactis,  tres  exercitus 
scriberent :  unum  ad  praesidium  Urbis;  alterum,  qui, 
si  qui  alitn  motus^  ex&titisset,  ad  subita  belli  mitti 
posset;  tertium,  longe  validissimum ,  P.  Valerius  et 
L.  iEmilius  ad  Satricum  duxere.  Ubi  quum  aciem  in- 
structam .  hostium  ^loco  aequo  invenissent ,  extemplo 
pugnatum ;  et ,  ut  nondum  satis  claram  victoriam ,  sic 
prosperse  spei  pugnam  imber  ingentibus  procellis  fu- 
sus  diremit.  Postero  die  iterata  pugna :  et  aliquandiu 
squa  virtute  fortunaque  latin»  maxime  kgiones ,  Longa 

Ca.p.  XXXII.  I .  In  murum  a  cen-  6 ,  n.  i ;  nUi  his  et  aliis  locis  qui  le- 

soribus  locatum,  vide  ad  V,  a3 ,  n.  6.  gere  malis.  Burm.  ad  Phanlr.  I,  x3,  n. 

-^  QHem  deieetum  impedirent,   non  6,  dicit,  Tetores  certos  fnisse  elegan- 

habebant  tribwu  pl. ,   <|cua  pax  tum  tiae  aiiae ,  et  ubi  qui,  ubi  quis  praestaret , 

erat.  Confer  Ind.  voc.  delectus.  usu  fnisse  doctos ,  licet  non  saepe  in 

a.  lisdem  opibus  (auctoritate  et  po-  his  flnctuemus.  Assentitur  et  Drak.  ad 

testate)   obtinuere  scilicet  principes  :  LXV,  a4,n.  3.  Sed  Jt  ^ui  sxpius  pro 

qax  ellipsis  dura  quidem  est ,  sed  pas-  si  quis  apud  Liv.  et  alios  occurrere  mo- 

sim  in  Livio  concoqueuda.  An  legen-  netibidem  et  ad  III,  x  7 ,  n.  7  ;  et  VI, 

dum  :  Hi  iisdem  opibus ,  etc.  3a ,  n.  5.  —  Adsubita  belli  mitti,  v.ad 

3.  Qui, si qui alibi motus ,  etc, immo  IV,27,n.  i.  —  Alii adsubita  bella  per- 

quis  propter  tot  6p^oiOT6).6UT« ;  etsi  non  peram  praeferunt ;  Tacit.  hist.  lib.V,  c. 

ignoro ,  qui  et  quinam  passim  moUius  1 3 ,  quando  impetus  et  subita  belli  tocus 

dici  pro  quis  et  quisnam  ,  vide  cap.  abnueret;  in  Agricola,  c.  37,  qaatuor 

XXIV,  aa ,  n.  S ;  XXVIII,  29,  n.  i ;  equitum  aias  adsubita  belli  retentas; 

XXXIII,  32  ,  n.  3;  XXXIV,  a  ,  n.  5;  Florus  lib.  I,  cap.  x  ,  juventus  divisa 

ad  Sil.  II ,  645 ;  ut  contra  quis  pro  qui  per  tribus  in  equis  et  armis  ad  subita 

II.I,  5i,  n.  I ;  VI,  4o,n.  7  j XXXIV,  belli  excubaret,   Sic  et  subita  rerum. 


^[cAlt  LIBER  VI.  CAP.  XXXII.  XXXIII.  3o3 
soaeUte  iwlitiawi  romanam  edoctac,  restabant.  Eqoes 
imau88ii9  ordines  turbavit;  tiiii>atis  signa  peditum  illa- 
ta :  quantumque  ramana  se  mvexit  acies ,  tantum  hostes 
^adii  demoti^.  £t  ut  semel  indinavit  pugna,  jam  in- 
tolerabifis  fomana  vis  erat.  Fiui  hosites  quum  Satri<- 
cum,  quod  duo  millia  inde  aberat,  non  castra,  pete^ 
rent ,  ab  equiiatu  ma^cime  caesi.  Castra  capta  direptaqne. 
Ab  Sa^co  nocte,  quae  pra^lio  proximafiiit,  fiigae  simili 
agmioe  petunt  Antium :  et  quum  romanus  exercitus 
prope  vestigiis  sequeretur  f ,  plus  tamen  timor,  quam 
ira,  celeritatis  habuit.  Prius  itaque  mcenia  intravere 
bostes ,  quam  R(»narius  extrema  agminis  carpere ,  aut 
morari  posset*  Inde  aliqtKit  dies  vastando  agro  absum^ 
pti,  nec  Boaiaciis  satis  instructis  apparatu  beUico  ad 
moenia  aggredieinda,  nec  iUis  ad  subeundnm  pugnte 
casum. 

XXXIII.  Seditio  tum  inter  Antiates  Latinosque  co^ 
orta ,  quum  Antiates ,  victi  malis  subactique  bello ,  in 
quo  et  nati  erai^  %  et  consenuerant ,  deditionem  spe-^ 
ctarent ;  Latinos  en  diutina  pace  nova  defectio»  recen<* 


reUqua  btUi,  similiaque  alia,  passim 
apudNostram  et  apud  optimos.  Ed.  — 
Vt  nomium  satis  cianun  vicioriam, 
manifestam ,  certam ,  sic . . .  diremit, 
▼ide  ad  VI,  8 ,  n.  3.  —  Pro  claram 
Tfictoriam,  forte  gnaram,  idest,  cer- 
tam.  Xait.  ¥/m^.  Vulgatuip  tueatur 
ojtanescodices,  quod  et  patrocinio  auo 
defendit  celeberrinms  BHrmann.  ad 
Valer.  EJac*?,  lib.VI,  vcrs.  18 1,  d^- 
cens,  gnarus^eo  sensu,  quo  Faber  to- 
luit',  gvnio  lingua»  latinse  non  conve- 
nire ,  claram  autem  victoriam  ease 
manifestam.  Ita  clara  dies  est  SiUo 
Ital.  lib.  VI ,  vers.  45a  ,  «  Vixdum 
clara  dies  snmiD^  lustrpbat  inOEti^  He^- 
culei  monumenta  rogi*  »  Quam  certam 
lucem  vocat  Livius.  lib.  IX,  cap.  43. 


Alio  aensu  clara  vicioria  opponitnr 
obscurae  lib.  XXIII,  cap.  53.  £d.  — 
Rettabatu,  videadIV,58,  n.  5. 

4*  Hostes  gradu  demoti,  vide  ad  II, 
10 ,  n.  7.  —  IntokrabiUs  vis  erat ,  non 
dintius  tolerari,  austineri  poterat. 

5.  ExerdtMu  prope  'vettigHs  seque>- 
retur,  scilicet  hoste»,  nt  IX,  45  extr. 
aufderS^ir,  auf  dem  Fusse.  —  Pfus 
tamem  timor ,  boates  timentes  vel  ob 
timorem ,  quam  ira ,  intti  Romani ,  C0- 
leritatis  habuit :  vel  habuit  pro  ef&cit. 
—  Extrema^  agminis  earpere,  vide  ad 
III,  5,  n.  I,  etlV,  97,n.  I. 

Cap.  XXXIII.  I.  Antiafet  in  heUa 
nati  erant ,  oonfer  II,  65;  III,  x.  -^ 
Deditionem  speetarent,  id  agefentyBt 
se  dederent  HooMais.  Cf»  ad  1 ,  9 ,  n.  3. 


3o4  T.  LIVII  tc:^,t 

tibus  adhuc  animis  ferociores  ad  perseverandum  in 
bello  faceret.  Finis  certaminis  fuit,  postquam  utrisque 
apparuit,  nihil  per  alteros  stare,  quo  minu^  incoepta 
persequerentur^.  Latini  profecti  a  societate  pacis,  ut 
rebantur,  inhonestae  sese  vindicaverunt.  AntiateSy  in- 
commodis  arbitris  salutarium  consiliorum  ^  remotis , 
urbem  agrosque  Romanis  dedunt»  Ira  et  rabies  Lati- 
norum ,  quia  nec  Romanos  bello  laedere ,  nec  Yolscos 
in  armis  retinere  potuerant,  eo  erupit,  ilt  Satricum 
urbem,  quae  receptaculum  primum  eis  adversae  pu- 
gnoe  faerat,  igni  concremarent :  nec  aliud  tectum  ejus 
superfuit  urbis  (quum  faces  pariter  sacris  profanisque 
injicerent),  quam  matris  Matutae  templum^.  Inde  eos 
nec  sua  religio,  nec  verecundia  deum  arcuisse  dici- 
tur,  sed  vox  horrenda,  edita  templo  cum  tristibus 
minis ,  ni  nefandos  ignes  procul  delubris  amovissent. 
Incensos  ea  rabie  impetus  Tusculum  tuiit ,  ob  iram , 
quod,  deserto  communi  concilio  Latinorum,  non  in 
societatem  modo  romanam ,  sed  etiam  in  civitatem , 
se  dedissent.  Patentibus  portis  quum  improviso  inci- 
dissent,  primo  clamore  oppidum  praeter  arcem  ca- 
ptum  est,  In  arcem  oppidani  refiigere  cum  conjugibus 
ac  Uberis,  nuntiosque  Romam,  qui  certiorem  de  suo 


%.  Postquam  utrisque  apparuit,  in 
ocalos  incurrit,  perspectum  est,  nihil, 
neutiquam  ^per  alteros  stare,  ueutrius 
partis  culpam  esse,  a  neutra  parte  im- 
pediri  alteram ,  quo  minus  incceptaper- 
sequeretur;  utramque  partem  per  se 
agere  et  solam  consilia  sua  euequi 
posse.  Conf.  ad  II,  3x,  n.  7. — Latmi 
profecti  ab  Antio  ad  bellnm ,  a  socie- 
tatepacis . . .  sese  vintiicaverunt ,  libe- 
rarunt,  boc  est,  consilia  pacis  inho^ 
nesta:,  cum  Bcomanis  ineundae,  quse 
Antiates  agitabant,  repudiarunt,  l^is- 
que  renuntiarunt  societatem. 


3.  Incommodis  arhitris,  testilras, 
salutarium  eonsiliorumremotis,  quum 
abessent ,  seu  discesslssent  Latini ,  qui 
parum  commode  salutaribus  suis  inter- 
fuissent  consiliis  eaque  impediissent , 
et  ipsi  nunc  sine  arbitris  vel  remotis 
arbitris  ( testibus  et  consciis ,  ut  I ,  a  x ; 
II,  4;XXII,  60;  XXV,  3o;  XXVH, 
a8 ;  XXXIX ,  i  x  ) ,  boc  est  soli  et  suo 
arbitratu  consilia  agitare  et  ezscqui 
possent.  Cf.  1 ,  4  X ,  n.  a. — Agrosque', 
4!^ttm^iieGaertn.male.Gf.I,  38.  Ed. 

4.  Matris  MatutO!  templum,  yide  ad 
V,  X9,  n.  6. 


tc\lt  LIB.  VI.  CAP.  XXXIII.  XXXIV.  3o5 
casu  senatum  facerent,  misere.  Haud  segnius,  quam 
fide  populi  romani  dignum  fuit ,  exercitus  Tusculum 
ductus.  L.  Quintius  et  Ser.  Sulpicius  tribuni  militum 
duxere.  Clausas  portas  Tusculi,  Ijatiuosque  simul  ob- 
sidentiiun  atque  obsessorum  animo  hinc  moenia  Tus- 
culi  tueri  vident^,  illinc  arcem  oppugnare;  terrere 
una  ac  pavere.  Adventus  Romanorum  mutaverat  utrius- 
que  partis  animos.  Tusculanos  ex  ingenti  metu  in  sum- 
mam  alacritatem ,  Latinos  ex  prope  certa  fiducia  mox 
capiehdae  arcis,  quoniam  oppido  potirentur^,  in  exi- 
guam  de  se  ipsis  spem  verterat.  ToUitur  ex  arce  clamor 
ab  Tusculanis:  excipitur  aliquanto  majore  ab  exercitu 
romano.  Utrimque  urgentur  Latini :  nec  impetus  Tus- 
culanortim,  decurrentium  ex  superiore  loco,  sustinent ; 
nec  Romanos ,  subeuntes  moenia  molientesque  obices 
portarum^,  arcere  possunt.  Scalis  prius  moenia  capta; 
inde  effracta  claustra  portarum ;  et  quum  anceps  hostis 
et  a  fronte  et  a  tergo  urgeret ,  nec  ad  pugnam  ulla 
vis ,  nec  ad  fugam  loci  quidquam  superesset ,  in  medio 
caesi  ad  unum  omnes.  Recuperato  ab  hostibus  Tusculo, 
exercitus  Romam  est  reductus. 

XXXIV.  Quanto  magis  prosperis  eo  anno  bellis 
tranquilla  omnia  foris  erant,  tanto  in  Urbe  vis  Patrum 
in  dies  miseriaeque  plebis  crescebant  %  quum  eo  ipso, 
quod  necesse  erat  solvi,  facultas  solvendi  impediretur. 
Itaque  *,  quum  jam  ex  re  nihil  dari  posset ,  fama  et  cor- 
pore,  judicati  atque  addicti,  creditoribus  satisfacie- 


5.  Heenia  TuscuK  tueri  vident,  tox 
Tusculi  forte  est  glossa ,  et  a  multis 
edd.  abest.  Confer  tamen  ad  1 ,  3 ,  n.  8. 

6.  Quoniam  oppido  poeirentur  f  Tidc 
ad  cap.  3 ,  n.  3. 

7.  3Iolienies  obices  portantm ,  vide 
adVI,  1 1 ,  n.  5.  —  u4rtceps  hostis,  etc. 
Gonfer  ad  I ,  a5,  n.  4< 


Cap.  XXXrV.  t.  Tanto  in  urbe  . . . 
crescebant,  vide  adl,25,n.  11.— 
Quod  necesse  erat  solvi,  tempore  non 
opportuno ,  sed  alieno. 

9.  Itaque  quumjam  ex  re  familiari 
nihil  dari  posset ,  fama  (bonae  famae 
jactura ,  infamia ,  qua ,  qui  non  solveii- 
do.craDt,  notabantur;  Doer.)  et  cor^ 

ao 


3o6  T.  LIVII  u  cItI 

bant,  poenaque  in  vicem  fidei  cesserat.  Adeo  ergo 
obnoxios  submiserant  ailimos  hon  infimi  soium  ^  sed 
principe»  etiam  plebis ,  ut  non  modo  ad  tribunatimi 
mililum  inter  patricios  petendum,  quod  tanta  yi,  ut 
liceret,  tetenderant  ^ ;  sed  ne  ad  plebeios  quidem  ma- 
gistrattis  capessendos  petendosque  uUi  viro  acri  ex- 
perientique  aliimus  esset ;  possessionemque  honoris , 
usurpati  modo  a  plebe  per  paucos  annos,  recuperasse 
in  perpetoum  Patres  viderentui'.  Ne  id  nimis  kstum 
parli  ailte^ri  esset,  parva,  ut  plerumque  solet,  rem  in- 
gentetn  moliendi  causa  intervenit.  M.  Pabit  Ambusti , 
potentis  viri ,  quum  inter  stii  corporis  homiifKes^,  tum 
etiam  ad  plebem ,  quod  haudquaquam  inter  id  genus 
eoBteinptor  ejus  habebatur,  filise  duse  nuptae,  Ser.  Sul- 
picto  major^  minor  C.  Licinio  Stoloni  erat,  illustri 
quidem,  virotamen  plebeio :  eaque  ipsa  affiiiitas  haud 
spreta  gratiam  Fabio  ad  vulgum  quaesierat  ^.  Forte  ita 
ineidtt ,  ut ,  in  Ser.  Sulpieii  tribuni  ifnilitum  doma  so- 
rores  Fabiafr  quum  inter  se,  ut  fit ,  sermonibus  tempus 
tererent,  Kctor  Sulpicii,  quum  is  de  foro  se  domnm 
reciperet ,  forem ,  ut  mos  est ,  virga  percuteret ;  quum 
ad  id ,  moris  ejus  insueta ,  expavisset  minor  Fabia,  risui 
sorori  fuit,  miranti  ignorare  id  sororem.  Ca^erfnn  is 
risusstimulospattismobiU  rebus  animo  muliebri  sub- 


pore,  judicati  aique  addictif  erediti^- 
ribus  satisfaciebant ,  vide  ad  II,  a3, 
n.  I ;  et  m ,  44 )  n.  5.  —  Poehaque  in 
iHcemfidei  cesserat,  -vide  ad  II,  3o, 
n.  X  ;  et  VI ,  i4f  n.  1 1*  In  locam  solu- 
tionis  pceiiA  sucoesMrat.  Debitores 
(fjaun  fidem  solationis  prseatare  noA 
possent ,  poena  a  leKe  indicta  credito- 
ribuft  satisfiEiGiebant.  En.  —  Obnoxios, 
vide  ad  UI,  3^,  n.  x. 

3.  Quod  tanta  vi ,  Mttlieitret,  t^ten- 
derant ,  vide  ad  IV,  8 ,  a.  6 ;  et  coo^ 


IV,  6 ,  7 ;  et  V,  la.  —  f^iro  €icri  ex- 
jferientique ,  gnavo ,  proinpto  et  audaci 
(^untimehmend) ,  nt  saepe  apud  Cic. 
et  alios;  vide  Scbelleri  Lex. 

4.  Inter  sui  corporis,  otdixua/ic  ge- 
neris , homines  ( confer adl,t7,n.2), 
ut  xDo:t  inter  idgemts  ;  iuter  patricios. 
—  Ttm  etiam  adpiebem,  ut  moif  ad 
Dulgum.  Confer  ad  II,  lo,  n.  xo. 

5.  Gratiiun  Fabio » . ,  qitafsierat ,  v. 
II,  43,  n.  7. — Forem  percuteret ,  tb« 
res. — Moris  ejus  insueta,  v .  IV,  9,  n.  4 . 


^c  37I.        LIBER  VI.  CAP.  XXXIV.  ^07 

didit^ :  finequentia  quoque  prosequentium  rogantium- 
que,  num  guid  vellei  ?  credo  fortunatum  matriraonium 
ei  sororis  visum ;  suiqu^  ipsam  malo  arbitrio ,  quo  a 
proximis  quisque  minime  anteiri  vult,  poenituisse. 
Confusam  eam  ex  recenti  morsu  animi?  quum  pater 
forte  vidisset,  percunctatus,  satin  salv€e?  averteutem 
causam  doloris,  quippe  nec  satis  piam  adversus  soro- 
rem ,  nec  admodum  in  virum  botiorificam ,  elicuit  co- 
miter  sciscitando,  ut  fateretur,  eam  esse  causam  do- 
loris,  quod  junctaimpari  esset,  nupta  in  domo,  quam 
nec  honos,  nec  gratia  intrare  posset.  Consolans  inde 
filiam  Ambustus  bonum  animum  habere  jussit :  eosdem 


6.  C^gterum  U  risus  stimulos  sukdi' 
dit  (ut  sX.  pungere  et  acuere,  meta- 
phora  diicta  a  stimulo,  x^vrp^*  sea 
aftupcimopi,  qno  equi  et  bores  aratc»^ 
rii  puDgi  atque  incitari  solebant)  ani" 
mo  muiiebri  Fabiae  minoris,  mobili, 
qui  fiicile  movetur ,  turbatur  et  irrita- 
tur  parvis  rebus  ( quod  apte  et  vere 
dictum);  frequentia,  ob  frequentiam 
(nam  sextus  est  casus  et  ad  seqq.  re- 
ferendus),  quoqne». .  credofortunatum 
. . .  'visum  esse. — Prosequentium ,  clieu- 
tiam,  ministrorum  amlcorumque,  qui 
patronum*  ramttiumqae  magistntum, 
officii  et  honoris  caasa ,  domum  'ut  II , 
3i  extr.XXni,  43  extr.  etal.),Tel  ab 
domo  in  forum,  vel ,  ut  XXII,  4o; 
XXII,  49 ;  et  al. ,  consules  ex  Urbe  in 
proTinciam  proficistentes ,  prosequi , 
Tel  deducere ,  comitatri  et  sectari  (  ut 
etsahitare  eique  occurrere)  solebant; 
quod  propr.  officium  dicebatur.  Conf. 
X.XYIf  19  extr.  Formula  num  quid 
vis  >  est  discedentis  et  obsequiose  ro- 
ff€tntis,  Klock.  coU.  Donat.  ad  Terent. 
Heaaf.  II,  a.  Nos  dicimus  :  haben  Sie 
noch  etwas  zu  befehlen?  Doer.  —  Sui- 
que  matrimonii  ipsam  malo  arbitrio, 
judi^sio ,  quo  aproximis  cognatione  et 


genere  quisque  mimme  ameiri  vult, 
pcenituisse  :  etiam  haec  Livii  conjectura 
rei  naturae  et  Teritati  consentanea  est, 
7 .  Confitsam  ( tinlMtam ,  perturbfr- 
tam,utl,  7;TI,  6;  XXXrV,  5oj 
XXXV,  i5  ;  et  Gr.  auy;^u6ei(T«v , 
ffuyxex^^lA^^iOv  ,  forte  ct  XLV,  ^ra  pr, 
nisi  potius  ibi  confindere  est  tristitia 
afficere  et  implere;  cf.  Drak.  ad  XX VI , 
x8;  Heins.  ad  Valer.  Flac.  IV,  4ft<a; 
nos  ad  Juven.  III ,  i)  e€tm  ex  recenti 
morstt  animi,  dolore;  nam  eegritudo 
quastmorstimaKquemdahriseffleii,  at 
▼erbis  Cic.  Tusc.  Qn.  rV,7 ,  utar,  et  Mne 
cura  ac  dolor  mordere,  edere,  pungere, 
urere ,  fodere ,  stimuiare,  ^axveTv  ^pl- 
vac,  d(i6<7(7iiv,  xaW^itv  (hiptibv,  «Bcr- 
tur.  Simiiiter  desiderium  Hbertatit  re- 
mordet  (pro  simpi.  mordet,  ut  apud 
Vlrg.  iG.  I,  261)  animos,  h.  e.  vexat, 
stinralat  VIII ,  4 ,  n.  a .  —  satin*  sahat , 
▼ide  ad  I,  58,  n.  3.  —  Avertentem, 
retlcentem ,  celantem,  dissimulantem 
(sensu  apto,  sed  insolito),  qui  accu' 
satiTus  pendet  a  verbo  elicuit,  hoc 
est,  perlicuit,  commovit,  perpulit  : 
quo  sensu  similiter  dicitnr  XXXVIII , 
43,  Hofc  qwtrentes  interrogando  con^ 
suladplura  dicenda  eliciebat,  At  forte 

ao. 


3o8  T.  Livii  ucJ^d;,: 

prope  diem  domi  visuram  hoaores ,  quos  apud  soro- 
rem  videat.  Inde  cousilia  inire  cum  genero  coepit, 
adhibito  L.  Sextio,  strenuo  adolescente,  et  cujus  spei 
nihil  praeter  genus  patricium  deesset. 

XXXV.  Qccasio  videbatur  rerum  ^  novandarum 
propter  ingentem  vim  a;ris  aUeni ;  cujus  levamen  mali 
plebes,  nisi  suis  in  summo  imperio  locatis,  nuUum 
speraret :  accingendum  ad  eam  cogitationem  esse.  Co- 
nando  agendoque  jam  eo  gradum  fecisse  plebeios^ 
uude,  si  porro  adnitantur,  pervenire  ad  summa,  et 
Patribus  aequari,  tam  honore,  quam  virtute ,  possent. 
In  praesentia  tribunos  plebis  fieri  placuit ,  quo  in  ma- 
gistratu  sibimet  ipsi  viam  ad  caeteros  honores  aperi- 
rent :  creatique  tribuni  C.  Licinius  et  L.  Sextius  pro- 
mulgavere  leges.omnes  adversus  opes  patriciorum, 
et  pro  commodis  plebis  :  unam  de  aere  aUeno,  ut, 
deducto  eo  de  capite,  quod  usuris  pernumeratum 
esset ',  id,  quod  superesset,  triennio  aequis  portionibus 


verba,  utfeUeretur,  edm  esse  caiuam 
dohris,  certe  postrema  causam  dolo- 
ris,  inconcinne  repetita  (vide  tapicn 
ad  1 ,  3 ,  n.  8  ) ,  e  margine  irrepserunt , 
etleg.  exavertente,  scilicetseapatre, 
ut  confusionem  animi  ab  eo  occultaret 
(  nisi  jungere  malis  percunctatus  aver- 
tentem  sese)  causam  dploris  elicuit,  ut 
arcana  ejus  elicuit  XL,  a3  pr.  et  jer- 
monem  elicere  IX,  6. 

Ci.p.  XXXV.  I.  Rerum  novanda- 
rum,  vide  ad  I,  5a  ,  u.  i.  —  Creatique 
tribuni  C.  Licinius,  et  L.  Sextius  :  bic 
Dodwellus  pr«ter  Livii  mentem,  ut 
putamus,  sed  apte  ad  rationes  anno- 
rum  sequentium ,  inserit  annum  unum , 
cui  tribunos  consulari  potestate  assi- 
gnat  L.  Papirium ,  L.  Menenium ,  Ser. 
Sulpicium,  Serv.  Corneiium  ,  memo- 
ratos  a  Diodoro  ad  annum  olympiadis 
Cni  primmn.  Quibus  rationum  mo- 


mentis  adductus  id  faciat  Dodv?ellas, 
vide  apud  ipsnm ,  dissert.  X  de  Cyclis 
Romanorum,  sect.  8a.  £d. 

2.  Deducto  eo  decapite,  quodusuris 
pemumeratum  esset,  vide  ad  cap.  x5, 
n.  7.  Bacbius  in  bist.  jurispr.  &om.  lib. 
II ,  c.  a  ,  S  10 ,  baec  notavit :  «  Atque 
baec  quidem,  post  XII  Tabulanun  ea 
de  r.e  caput,  prima  est  lex  fenebris, 
quam,  in  assiduo  fenebri  malo  acrisque 
alieni  necessitate,  plures  aliae  sequutae 
sunt  (vide  Tac.  Ann.  VI,  16).  Quas 
tam  multas  de  eadem  re  leges  quis  cre- 
dat  necessarias  fuisse  ?  Scilicet  tenen- 
dum  boc  est,  fraudem  feneratonim 
multiplices  viasinvenisse  eludendarum 
legum,  V.  c.  cbirograpbis  atque  con- 
ventionibus  majus  fenus  sibi  pactos 
esse,  etc.  »  Confer  ad  VII,  16,  n.  x. 
—  Triennio  a^quis  portionibus  persol- 
veretur;  confer  ad  XXX,  87 ,  n.  3. 


ucl^t         LIBER  VI.  CAP.  XXXV.  Sog 

persolveretur  :  alteram  de  niodo  agrorum,  ne  qiiis 
plus  quingenta  jugera  agri  possideret^  :  tertiam ,  ne 
tribunorum  militum  comitia  fierent^,  consulumque 
utique  alter  ex  plebe  crearetur.  Cuncta  ingentia ,  et 
qusB  sine  certamine  maximo  obtineri  non  possent. 
Omnium  igitur  simul  rerum,  quarum  immodica  cu- 
pido  inter  mortales  est,  agri,  pecuniae,  honorum, 
discrimine  proposito,  conterriti  Patres,  quum  trepi- 
dassent  ^,  publicis  privatisque  consiliis  nullo  remedio 
alio ,  praeter  expertam  multis  jam  ante  certaminibus 
intercessionem ,  invento,  coUegas  adversus  tribuni- 
tias  rogationes  comparaverunt.  Qui,  ubi  tribus  ad 
suffragium  ineundum  citari  a  Licinio  Sextioque  vi- 
derunt,  stipati  Patrum  praesidiis,  nec  recitari  roga- 
tiones ,  nec  solemne  quidquam  aliud  ad  sciscendum 
plebi  fieri  passi  sunt ;  jaraque  -fiTUstra  sdepe  concilio 
advocato ,  quum  pro  antiquatis  rogatrones  essent  ^ ; 
«  Bene  habet ,  inquit  Sextius ,  quandoquidem  tantum 


3.  Ne  quis  plus  qnam  quingenta  ju-^ 
gera  agri,  scilicet  publicl,  non  priTati 
(vide  ad  Epit.  Liv.  58,  n.  ^)fpossi- 
deret;  et,  si  quis  plura  possideret ,  ea 
interplebem  aequo  pretio  dlTiderentur : 
qoae  lex  agraria  ssepius  repetita  est.  Gf. 
VII,  1 6  extr.  et  adEpit.  58,  n.  a. — 
Jugerum  ducentos  et  quadraginta  in 
lougitudinem  pedes,  centum  etviglnti 
in  latitudinem  habebat.  Testes  Quin- 
tUian.  Inst.  orat.  lib.  I,  cap.  g ;  Varro 
de  re  rustica ,  lib .  I ,  cap.  x  o ;  et  Ividor. 
lib.  XV,  cap.  i5.  Ed. 

4>  Ne  trihunorum  miUtum  comitia 
fierent  (vide  ad  IX ,  42  ,  n.  a  ),  con- 
sulumque ,  scil.  ut  (  quod  latet  in  ne 
pro  ut  non  )  utique ,  saltem ,  yel  omnino 
(  durchaus  ) ,  alter  ex  plebe  crearetur, 
cf.  c.  37  pr.;VIII,  la  extr.;  XXVU, 
34 ,  n.  4 ;  snpra  ad  II,  3o ,  n.  i ;  infra 
ad  cap.  40,  n.  8;  XXII,  35,  n.  7; 


XXIII,  3i  extp.;  XXVH,  34,  n.  4; 
XXXV,  10,  n.  I ;  XXXIX,  3a ,  n.  2. 

5.  Conterriti  Patres  quum  trepidas- 
sent,  videad  cap.  3 ,  n.  ii.yethsipubli- 
cis  privatisque  consiliis  non  modo  ad 
seq.  invento,  sed  etiam,  etforterectius, 
ad  praec.  fre/iidtzi^e/ir  referriposse ,  jam 
monuit  Stroth.  Confer  ad  1 ,  7 ,  n.  7  ; 
et  III ,  49 ,  n.  4.  —  Mox  coUegas  octo 
adversus  tribun.  rogationes  compara- 
verunt,  vide  11,*  44 ;  IV,  48;  et  ibi, 
n.  6.  —  Pro  trepiddssent ,  Tann.  Fab. 
legebat  trepidarent;  sed  omnes  codd. 
acripti  et  editi,  nostrum  oonstantem 
tuentur.  £d. 

6.  Pro  antiquatis  rogationes  essent. 
vide  ad  IV,  58 ,  n.  10.  —  Bene  habet 
formula  contenti  ac  quodammodo  ac- 
cipientls ,  vel  approbantis ,  ut  VIII ,  6 , 
9,  35  a1.  Stroth.  Dictum  pro :  bene  se 
habetres,  ut Gf.  ytaXSiX  ^y.ei ?  etGi-ihi. 


3io 


T.  LTVIl 


A.  C.  '37  J— 367. 

u.  c.  379—^5. 


a  intercessionem  pollere  placet,  isto  ipso  telo  tutabimur 
n  plebem.  Agitcdum,  comitia  indicite,  Patres,  tribunis 
ff  militumcreandis.  Faxo,  ne  juvetvox  ista  Y £TO ,  qua 
<c  nunc  concinentes  coUegas  nostros  tam  la&ti  auditis. » 
Haud  irrit^  cecidere  minae  :  comitia ,  prsster  aedilium 
tribunoFumque  plebis,  Bulla  sunt  habita.  Licinius 
Sextiusque,  tribuni  plebis  refecti,  nullos  >curules  ma* 
gistratus  creari  passi  sunt :  eaque  solitudo  magistra* 
tuum,  et  plebe  reficiente  duos  tribunos ,  et  his  comitia 
tiibunorum  militum  toUed.tibus,  per  quinquennium 
Urbem  tenuit '. 

XXXVI.  Aiia  beUa  opportune  quievere  :  Velitemi 
coloni ,  gestientes  otio,  quod  uuUusexercitus  romanus 
esset ,  et  agrum  romanum  aliquoties  incursavere,  et 
Tusculum  oppugnare  adorti  sunt :  eaque  res ,  Tuscu- 
lanis  veteribus  socii^ ,  novis  dvibus  %  opem  orautibus, 
verecundia  maxime  non  Patres  modo ,  sed  etiam  ple- 
bem,  movit.  Remitteiitibus  tribunis  plebis^,  comitia 
per  interregem  sunt  habita ;  creatique  tribuni  militum 
L.  Furius^  A.  Manhus,  Ser.  Sulpicius,  Ser.  Cornelius, 


jrohl!  Gut!  —  Isto  telo,  vide  ad  m, 
5o,  n.  I.  —  Faxo ,  faciam ,  nejuvetp 
▼oa  delectet,  vel  vobis  proftit,  vox  ista 
Veto ,  qua  utebantur  tribuni  pl. ,  in- 
tercedentet  vel  Patribus ,  vel  collegis. 
7.  Comitia  proHer  a!ditium,»,temut , 
vide  ad  IX,  4^ ,  n.  a.  —  Eaque  soti- 
tudo,  defectua,  vel  infrequentia,  hm- 
gistratuum,  avafx^A»  P^^  quinquen- 
nium  Urbem  tenuit.,  in  ea  obtinuit ;  niai 
potius  leg.  in  Urbe  tenuit,  duravit. 
Conf.  ad  II ,  3 ,  n.  6.  Caeteruni  Eutrop. 
II,  3;  VopisG.  in  Tac.  I.  Caosiodonu 
et  alii  tradunt,  Urbem  quadriennio 
ttntum  fuiase  sine  magistratibua  curu* 
libos ;  quod  magis  congruere  oiun  ra- 
tionibus  fragmentorum  Capitolin.  do- 
eet  Pigbius  in  Ann.  ad  a.  378 ,  et  384. 


Ci.p.  XXXVI.  I.  Tusculanis,  vete- 
ribus  sociis  (  vide  III,  x8),  nons  civi- 
bus,  vide  supra  cap.  a6  extr.  JEaque 
res  verectmdia  maxime  Patres  movit, 
h.  e.  ita,  ut  dignos  omnino  Tuscula- 
nos  haberent ,  quibus  ope  ferenda  ve- 
nerationem  ct  verecundiam  suam  pro- 
barent;  Doer.  maxima  in  ed.Rooi. 
1472,  prob.  Strotb. 

vt.Remittentibus  tribunispL ,  aeilicet 
certamen,  seu  interces&ionem;  vel  po- 
tius  permittentibus,  non  repugnanti- 
bus,  hoc  est,  non  intercedentibus.  Sic 
fere  VII,  xi,  n.  2,  suarum  quoque 
rerum,  a  se  feliciter  fortiterque  gesta- 
riim,  iiiis  remisso  honore,  concesso  et 
tribulo.  ConCer  C«s.  B.  G.VII,  ao; 
ad  Xaciti  Ann.  I,  8,  x4;  Ciigac.  Obss. 


ucK^:  LIBER  VI.  CAP.  XXXVI.  3ii 

P.  et  C.  Valerii,  haudquaquam  tam  dbedientem  in 
delectu,  quam  iucomitiis^plebem  habuere  :  ingenti- 
que  content^mie  exercitu  scripto  profecti,  ncmab  Tus* 
culo  modo  submovere  hostem ,  ^d  intra  suamet  ipsum 
moenia  compulere.  Obsidebanturque  haud  paulo  vi 
majore  Velitrn;,  quamTusculum  (d^sessum  fuerat ;  iiee 
tamen  ab  eis ,  a  quibus  obsideri  caeptee  erant ,  expu- 
giUHri  potuere.  Ante  no^  creati  sunt  tribuni  milijtum, 
Q.  Servilius ,  C.  Veturius ,  A.  et  M.  Comeiii ,  Q.  Quin* 
tius,  M.  Fabius  :  nihil  iie  ab  his  quidem  tribums  ad 
Velitras  memorabile  factum.  In  majore  discriroine  domi 
res  vertebantup^  :  n^m  praeter  Sextium  Liciniumque 
latores  legum,  jam  octavum  tribunos  plebis  refectos, 
Fabius  qnoque  tribuous  militum ,  Stolonis  socer ,  qua- 
rum  legum  auctor  Aierat,  earum  suasorem  se  haud 
dubium  ferebat.  Et,  quum  octo  ex  coUegio  tribuno- 
nim  plebis  primo  intercessores  legum  fuissent,  quin- 
que  soU  erant :  et,  ut  ferme  solent,  qui  a  suis  descis- 
cunt,  captiet  stupentes  animi  vocibus  alienis*  idmodo^ 
quod  domi  praeceptum  erat ,  intercessioni  suae  praeten- 
debant  :  Velitris  in  exercitu  plebis  magnam  partem 
abesse  :  in  ad^^entum  militum  comitia  diffevri  debere^ 
ut  universa  plehes  de  suis  commodis  suffra^umferret. 
Sextius  Liciniusque,  cum  parte  coUegarum  et  uno  ex 
tribunis  militum  Fabio,  artifices  jam  tot  annorum  usu 


XXI,  49;  Offono^.  ObsttTvat.  IV,  a. 
3.  in  majore  4iiscrimute  domi  res 
vertetantur,  mde  ad  IH ,  «7  ,  n.  6.  — 
^t  quvm  octo  ex  collegio . .  .fiiissent 
( vickad  cap.  35 ,  n.  5),  nunc  quinque 
soU,  tantum ,  erane,  —  Capti  et  stn- 
P^ntes  animi  ;mvmo  cod.  animis,  qood 
ad  utrumque  partic.  referri  potest.  Sed 
^trotli.  monet,  «railem  quatuor  vo- 
«om  in  S  exttum  esse  ingratum ,  et  A- 
nriliter  dici  1,7,  confusus  tUfue  in- 


certus  aninu,  «t  alia.  Coitfer  ad  1 ,  33 , 
o.  7;et  III,  a6,  n.  ^. 

4.  Fbcibus  alienis,  Terbis  aliosrum , 
quae  ali  aUis  edocti  erant;  Em. /n/trr- 
eessioni  sute  prattend^ant ,  vide  ad 
III,  45 ,  n.  X.  —  Artifices  jam  tot-an' 
norum  usu  tract/uidi  animos  plebis, 
qui  tam  ionga  «xperientia  probe  di^- 
cerant  artem  eos  tractandi.  Confer 
Quintil.  XI,  i.  —  Primapes  Patrum 
producfos,  vide  ad  fll ,  ^4 ,  n.-9. 


A>  C*  366* 
U.  G.  386. 


3i2  T.  LIVII 

tractandi  animos  plebis,  primores  Pat^um  productos 
interrogando  de  singulis,  quae  ferebantur  ad  populum, 
fatigabant :  jiuderentne  postularey  ut,  quum  binaju- 
gera  agri^ plebidividerentury  ipsis  plus  quingentaju- 
gera  habere  liceret?  Ut  singuli  prope  trecentorum  ci' 
viam  possiderent  agros ;  plebeio  hominivix  adtectum 
^necessarium,  aut  locum  sepultureCj  suus  pateret  ager? 
An  pUicerety  fenere  circumventam  plebem  potiusj 
quam  sorte  creditum  solmt,  corpus  in  nervum  ac  sup- 
plicia  dare^  :  et  gregatim  quotidie  de  foro  addictos 
ducij  et  repleri  vinctis  nobiies  domos?  et,  ubicumque 
patricius  habitet^  ubi  carcerem  privatum  esse'^  ? 

XXXYIL  Hsec  indigna  miserandaque  auditu  quum 
apud  timentes  sibimet  ipsos,  majore  audientium  indi- 
gnatione,  quam  sua ,  increpuissent '  :  atqui  nec  agros 


5.  Binajugera  agri,  quae  plerumque 
coIonU  diyidebantur.  Confer  ad  cap. 
i6,  n.  7 ;  XXXI,  49«  et  ad  JuYenal. 
XIY,  i63  seq.  —  Locum  sepulturof  et 
busta ,  quae  olim  in  agris  esse  solebant , 
▼ide  Yictorii  Var.  Lect.  XIV,  ai. 

6.  An  placeret ,  plebem  fenere  cir-' 
cumventam ,  oppressam  et  demersam , 
corpus  potius  in  nervum  ac  supplicia 
dare,  quam  sola  sorte  sine  usuris 
reddita,  id,  quod  ipsi  creditum  esset, 
solvere :  quae  indignitas  in  eo  posita  est , 
quod  patricii  malle  yiderentur  suppli- 
cinm  plebis,  etiamsi  perderent  sortem 
creditam  una  cum  nsuris,  quam  illam 
sine  bis  accipere  incolumi  plebe ; 
Stroth.  Ad  baec  et  teqq.  confer  ad  II, 
a3,n.  i;III,  44, n- 5;  VI,  i4»n.3; 
et  XV,  7 ;  unde  patet ,  legem  a  tribunis 
latam ,  ut  feneratores  sola  sorte  essent 
contenti,  et  de  capite  deduceretur, 
quod  usuris  pemumeratum  esset.  Ple- 
bem,  hipotius,quamsortemcreditum 
solwu,  etc.  edd.  ante  Drak.  comipte. 
Sed  ncc  nostra  lectio  satis  placet  nobis 


et  Bauero^  qui  baec  notavit :  »  Quld 
enim  sit,  potius  in  nervum  dare  corpus, 
quam  creditum  solvere?  Neque  enim 
nervo  daret  corpus,  si  creditum  sol- 
veret !  Quid  deinde  sit  sorte  creditum? 
An  potius  sorte,  id  est ,  qu^m  sortem? 
Quid  ergo  differant  sors  et  creditum? 
An  sorte  creditum  solvere  pro  :  per 
sortem ,  qua  sortem ,  scilicet  deductis 
usuris  ?  At  bae  non  erant  creditae.  Forte 
leg.  ni  ocius  sortem  creditam  solvat.» 
—  Nobiles  domos;  Lovel.  4,5,  Har- 
lei.  sec.  Haverk.  Fragment.  Hav.  et 
Heamii  Oxoniensis  B ,  nobilium  prae- 
ferunt ;  sed  optimi  vnlgatum  tnen- 
tur;  quod  sane  elegantius.  Sic  apud 
Clandianum  trabeata  domus,  in  Pan. 
flCall.  Tbeod.  v.  33?,  «  Decurrat  tra- 
beata  domus ,  t^adatque  secores  Mutna 
posteritas. »  En. 

7.  Carcerem  privatum  esse ,  videad 
I,  33,  n.  II. 

Cap.  XXXVII.  I.  Hasc  quum  apud 
timentes  sibimet  ipsos ,  scil.  plebeios , 
increpuissent,  vide  ad  III,  3,  n.  i.  — 


A.  G.  366. 
U.  C.  386. 


LIBER  VI.  CAP.  XXXVII.  3i3 

occupandimodum^  necfenere  truddandiplebem  alium 
Patribus  unquamfore^  afiBnnabant,  nisi  alierum  ex 
plebe  consulemy  custodem  suce  libertatis  ^  plebes  fecis^ 
set.  Contemnijam  tribunos plebis  y  quippe  queepotestas 
jam  suam  ipsa  vim  frangat  intercedendo,  Non  posse 
cequo  jure  agi,  ubi  imperium  penes  illos ,  penes  se 
auxiiium  tantum  sit  ^.  Nisi  imperio  communiQato ,  nun- 
quamplebem  in  parte  pari  reipublicce  fbre  :  nec  esse^ 
quod  quisquam  satis  putet,  si  plebeiorum  ratio  comi- 
His  consularibus  habeatur :  nisi  alterum  consulem  uti- 
que  ex  plebefieri  necesse  sitj  neminemfore,  Anjam 
memoria  exisse,  quum  tribunos  militum  idcircopotiusy 
quam  consules  y  creariplacuisset,  ut  et plebeiis  pateret 
sumnmshonosj  quatuor  et  quadraginta  annis^  nemi- 
nem  explebe  tribunum  imlitum  creatum  esse  ?  Qui  cre- 
derenty  duobusne  in  locis  sua  voluntate  impartituros 
plebihonorem ,  quioctona  loca  tribunis  militum  crean- 
dis  occupare  soliti  sint?  et  ad  consuiatum  vioinfieri 


Fenere  trucldemdi,  •peTdenSj,plebem, 
ut  apad  Gic.  GofL  XYIU,  et  Offic.  II, 
a5.  Conf.  infr.  ad  XLII ,  5,  n.  7;  et 
Salmas.  ad  scriptores  hist,  Aug.  1. 1 , 
pag.  557. 

a.  Penes  se  auxilium  iantum  sit, 
anxiUi  latio  adversus  Patres ,  et  auxi- 
lii ,  non  poenae  jus ,  quum  non  populi , 
sed  plebis,  magistratus  sint,  nec  pro 
imperio  possint  agere ;  vide  omnino  II , 
33  pr.  35  et  56.  —  Nisi  alterum  con- 
suiem  utique . . .  neminem  ex  iplebe/ore 
consnlem.  Conf.  ad  cap.  35,  n.  4. 

3.  Quatuor  et  quadraginta  annis : 
nam  ann.  Urb.  3 10,  vel  3xi  primum 
creati  sunt  tribuni  mil.  cons.  pot. ,  et 
an.  355  primus  ex  plebe;  vide  lY,  6, 
7 ;  et  y,  12.  —  Mox  cum  Jac.  Gron. 
leg.  Qui  crederent,  vel  Quis  crederet, 
duohus  nunc  in  locis,  etc.  aut  com 
Jac.  Franc.  Gronov.  delendum  sive  rb 


ne,  sive  qui  crederent,  Faber.  conj. 
Quid?  crederentne  duobus  in  locis,  et 
Bauer.  creatum  esse,  cui  rempublicam 
crederent,  ut  indignitas  augeatur :  di* 
gnos  non  babitos  plebeios  nec  idoneos, 
quibns  respublica  crederetnr.  —  Duo- 
bus  in  locis,  scilic.  consulum  (vide  ad 
lY,  16,  n.  5),  nt  octona  loca  tribu- 
norum  mil.  de  quibns  vide  ad  Y,  i, 
n.  X. — Yide  quoque  de  hoc  loco 
Perizon.  Animadv.  bist.  cap.  a  :  quot 
annos  Sextins  et  Licinius  in  tribunatu 
fuerint,  dispntat  ibidem  c.  10.  Optima 
I0C0  LoveL  3;  octima  loca  Yoss.  sec. 
octava  loca  Gaertn.  et  Haverk.  octena 
loca  Leid.  sec.  centena  loca  Fragm. 
Hav.  Doigatius,  affirmans  amplioris 
nnmeri ,  quam  sex  tribunorum  consn- 
larinm,  nulla  alibi  vestigia  esse,  ita 
emendandum  judicavit ,  ut  sena  ioca 
scribatur.  Non   ausnros  enim  fuisse 


3i4  T.  Livii  ti:^\ 

passuroSy  qui  iribunatum  septum  tam  diu  habuerint? 
Lege  obtinendlftm  esse^  quod  comitiis  per  gratiam  ne- 
queat;  et  seponendum  extra  certamen  aiterum  con- 
sulatum,  ad  quem  plebi  sit  aditus^  quoniam  in  cer- 
tamine  relictus  prcemium  semper  potentioris  fiUurus 
sit,  Nec  jam  posse  dici  id,  quod  antea  jaetarfi  soiiti 
sinty  non^esse  inplebeiis  idoneosviros  adcurules  ma- 
gistratus.  Numquidenim  socordiuSj  aut  segnius  rem- 
pubHcam  administrari  post  P,  Lieinii  Cals^i  tribuno' 
tuniy  quiprimus  ex  plebe  creatus  sit;  quam  per  eos 
annos  gesta  sity  quibus  prasterpatricios  nemo  tribunus 
militum  fuerit?  Quin  contra patricios  aliquot  damna" 
tos  post  trihunatum ,  neminem  plebeium.  Quwstores 
quoquCy  sicut  tribunos  miHtum^  paucis  ante  annis  ex 
plebe  cceptos  creari  :  nec  uUius  eorum  populam  ro^ 
manum  peenituisse.  Consulatum  swperesse  plebeOs : 
eam  esse  areem  liberiatis^,  idcolumen.  Si  eo  pen/enium 
sitf  tum  populum  romanum  vere  exactos  ex  Urbe 
reges  y  et  stabilem  libertatem  suam  existimaturum. 
Quippe  ex  illa  die  m  plebem  ventura  onmia ,  quibus 
patricii  excellanty  imperium  atque  honoremy  ^oriam 
belli,  genuSy  nobHitaJtemy  magna  ipsis  fruenda ,  ma- 
jora  liberis  relinquenda,  Hujus  generis  orationes  ubi 
accipi  ^  videre ,  novam  rogationem  promulgant ,  ut 
pro  duumviiis  sacris  faciendis  decen^viri  creentiar ,  ita 
ut  pars  ex  plebe ,  pars  ex  Patribus  fiat  :  omniumque 
earum  rogationum  comitia  in  adventum  ejus  exercitus 
differunt ,  qui  Velitras  obsidebat. 

tribuDOS  plebit  coram  niiiyerso  popido  4*  ■&»»  esst  arvem  Ubertatis,  (Mwf. 

aflfirmare,  illud  solenne  esse,  quod  vix  ad  ni,  iS,  n.  9.  — Exactos  regesy  ▼. 

semel,  ac  ne  nemel  quidem ,  c<mtigiMe  ad  I,  39 ,  n.  9. 

apnd  omnes  constaret.Veram  mibi  ni-  5.  Hujus  generis  ontHanes  accipi, 

bil  mntandum esse  videtnr.  Octo  enim  probari ,  benigne  excipi.  —  Pro ,,.  de^ 

tribunos  militum  consul.  pot.  creatos  eemyiri,  v.  IH,  i  o,  n.  6 ;  et  III,  35,  n.  i . 

semel  memorat  Livius ,  V,  i .  Ed.  — Rogt^.  comitia,  com.  de  iis  babenda. 


k.  C.  365. 

d.  C.  387. 


LIBER  VI.  CAR  XXXVIII.  3i5 
XXXVIII.  Prius  circumactus  est  annus ,  quam  a 
yelitiis  reducerentur  legiones :  ita  suspensa  de  legibus 
res  ad  novos  tribunos  militum  dilata ' ;  nam  plebis 
tribunos  eosdem,  duos  utique,  quia  legum  latores 
erant ,  plebes  reficiebat.  Tribuni  militum  creati  T. 
Qiiintius, Ser.  Comeiius,  Ser.  Sulpicius,  Sp.  Servilius, 
L.  Papirius,  L.  Veturius.  Principio  statim  anni  ad  ul- 
timam  dimicationem  de  legibus  ventum  :  et,  quum 
tribus  vocarentur^,  nec  intercessio  collegarukn  lato-- 
ribus  obstaret ,  trepidi  Patres  ad  duo  ultima  auxilia , 
summum  imperium  summumque  ad  civem,  decurrunt : 
dictatorem  dici  placet  :  dicitur  M.  Furius  C^millus, 
qui  magistrum  equitum  L.  iEmilium  cooptat.  Legum 
quoque  latores  adversus  tantum  apparatum  adversa- 
riorum  et  ipsi  causam  plebis  ingentibus  animis  ar- 
mant ;  concilioque  plebis  indicto ,  tribus  ad  suffragium 
vocant.  Quum  dictator,  stipatus  agmine  patridorum, 
plenus  irae  minarumque  consedisset,  atque  ageretur 
res  solito  primum  certamine  inter  se  tribunorum  plebis 
ferentium  legem  intercedentiumque ,  et,  quanto  jure 
poientior  intercessio  erat,  tautum  vinceretur^  favore 
legum  ipsarum  latorumque ,  et ,  Uii  rogas ,  primse  tri- 
bus  dicerent ;  tumCamillus, «  Quandoquidem ,  inquit, 
«  Quirites,  jam  vos  tribunitia  libido,  non  potestas,  re- 
«  git ,  et  intercessionem ,  secessione  quondam  plebis 


Cap.  XXXVIII.  !•  Ad  noyos  trib, 
miL  dilata;  forte  delata  :  lum ,  qupd 
circumactum  iuinum  scriMt »  non  cUs- 
tolit  rem,  aed  detnlit,  f«cit,  ut  ad  eos 
dereiiiret;  Bauer«  — J>uos  uaqu€,  v. 
ad  II ,  3o ,  n.  i , 

2.  Quum  tribus  vocarentur  (ad«uf- 
fragium),  quni&  jam  in  eo  rea  eMet, 
ut  triboa  eMent  vocandae;  quod  mox 
factum  dicitur;  Stroth.  Ita  non  est 
quod  quasrjimus  onm  Dukero ,  quid  po- 


tiaaimum ,  ▼iane  qufBdam ,  an  viri  ali- 
cttjus  auctoritas ,  impedimento  fiicrit, 
quo  minut  haec  comitia ,  tribulws  jam 
Tocatis,  perfic^rentur  et  in  iis  perllBr- 
r«ntur  leges. 

3.  Tantum  vineeretur,  tanto  minua 
valida  esset;  Emest.  ~—  Uti  rogas, 
prinue  tribus  dicerent,  vide  ad  IV, 
58,  n.  10.  — De  ibrmuUi  Uti  rogas 
^pt  Brisson.  lib.  II  de  Form.  pag. 
i33.  £d. 


3i6  T.  LIVII  ucfsT 

«c  partam ,  vobis  eadem  vi  facitis  irritam ,  qua  peperi- 
a  stis;  non  reipublicae  magis  universae,  quam  vestra 
«  causa ,  dictator  intercessioni  adero  * ,  eversumque 
«  vestrum  auxilium  imperio  tutabor.  Itaque ,  si  C.  I4- 
«  ciniusetL.  Sextius  intercessioni  coUegarum  cedunt, 
«  nihil  patricium  magistratum  inseram  concilio  plebis. 
<c  Si  adversus  intercessionem,  tamquam  captae  civitati 
«  leges  imponere  tendent,  vim  tribunitiam  a  se  ipsa 
tf  dissolvi  non  patiar . »  Adversus  ea  quum  ^  contemptim 
tribuni  plebis  rem  nihilo  segnius  peragerent ,  tum 
percitus  ira  Camillus  lictores,  qui  de  medio  plebem 
emoverent,  misit :  et  addidit  minas,  si  pergerent,  sa- 
cramento  omnes  juniores  adacturum,  exercitumque 
exteniplo  ex  Urbe  educturum.  Terrorem  ingentem 
incusserat  plebi;  ducibus  plebis  accendit  magis  certa- 
mine  animos ,  quam  minuit :  sed ,  re  neutro  inclinata, 
magistratu  se  abdicavit ;  seu  quia  vitio  creatus  erat  ^, 
ut  scripsere  quidam;  seu  quia  tribuni  plebis  tulerunt 
ad  plebem ,  idque  piebs  scivit ,  ut ,  si  M.  Furius  pro 
dictatore  quid  egisset,  quingentum  millium  ei  mulcta 
esset.  Sed  auspiciis  magis ,  quam  novi  exempli  roga- 
tione ,  deterritum  ut  potius  credam ,  quum  ipsius  viri 
facit  ingenium,  tum  quod  ei  sufFectus  est  exteroplo 
P.  Manlius  dictator  :  quem  quid  creari  attinebat^  ad 
id  certamen ,  quo  M.  Furius  victus  esset  ?  et  quod  eum- 


4*  Dictatorintercessioniadero,  ejus 
jus  tuebor,  in  quo  alias  ▼estram  anxi- 
linm  positnm  est,  qood  intercessione 
aublata  simul  evertitur,  Stroth.  Conf. 
ad  m,  14,  n.  6.  —  Nihil  (vide  ad 
III,  20,  n.  3) patricium  magistratum 
inseram,  immiscebo  concilio  plebis, 
non  mea  auctoritate  vestra  consilia  et 
sufFragia  torbabo  et  impediam,  vel  ilr 
lam  his  interponam  (  vide  ad  III ,  46 , 
n.  a),  utfactionibus  inserere  publicam 


auctoritatem,  lib.  XXXIII,  cap.  47. 

5.  Adyersus  ea  quum  contemptim, 
etc.  Conf.  ad  n,  56,  n.  i3.  Uniis  con- 
tenti;  tres  contempti:  male.  —  De  me- 
dio  plebem  emoverent,  ut  al.  submo' 
vere, 

6.  Seu  quia  vitio  cretuus  erat,  unde 
mox  auspiciis  magis  deterritumf  vide 
ad  V,  17,  n.  4*  —  Pro  dictatore,  v. 
ad  II,  7,  n.  4. 

7.  Quem  quid  creari  attinebat ,  vide 


A.  C  365. 


S  c  38;  LIB.  VI.  CAP.  XXXVIII.  XXXIX.  317 
dem  M.  Furium  dictatorem  insequens  annus  habuit , 
haud  sine  pudore  certe  fractum  priore  anno  in  se  im- 
perium  repetiturum  :  simul  quod  eo  tempore,  quo 
promulgatum  de  mulcta  ejus  traditur ,  aut  et  huic  ro- 
gationi ,  qua  se  in  ordinem  cogi  videbat ,  obsistere 
potuit;  aut  ne  illas  quidem,  propter  quas  et  haec  lata 
erat ,  impedire :  et,  quoad  usque  ad  memoriam  nostram 
tribunitiis  consularibusque  certatum  viribus  est,  dicta- 
turae  semper  altius  fastigium  fuit. 

XXXIX.  Inter  priorem  dictaturam  abdicatam  no- 
vamque  a  Manlio  initam,  ab  tribunis  velut  per  inter- 
regnum  concilio  plebis  habito ,  apparuit,  quae  ex  pro- 
mulgatis  plebi ,  quae  latoribus  gratiora  essent :  nam  de 
fenere  atque  agro  rogationes  jubebant ,  de  plebeio  con- 
sulatu  antiquabant' :  et  perfecta  utraque  res  esset,  ni 
tribuni  se  in  omnia  simul  consulere  plebem  dixissent. 
P.  Manlius  deinde  dictator  rem  in  causam  plebis  in- 
clinavit,  C.  Licinio,  qui  tribunus  militum  fiierat^,  ma- 
gistro  equitum  de  plebe  dicto.  Id  a^gre  Patres  passos 
accipio ;  dictatorem  propinqua  cognatione  Licinii  se 
apud  Patres  excusare  solitum,  simul  negantem,  ma- 
gistri  equitum  majus,  quam  tribuni  consularis ,  impe- 


ad  II,  41,  n.  4* —  Q*^  ^^  if^  ordinem 
cogi  Didebeit,  vide  «d  III,  35, n.  7. — 
^ut  ne  iUas  quidem  rogationes  supra 
memoratas ,  qnarum  Tel  contra  dicta- 
torls  auctoritatem  perferendarum  cau- 
sa ,  etiam  hcec  lata  erat  de  mulcta  ejns. 
Cap>  XXXIX.  I.  De  plebeio  con" 
sulatu  antiquabant,  vide  ad  IV,  58, 
D.  10.  —  Antiquare  et  abrogare,  inter 
se  differunt  :  antiquatur  enim  lex , 
quum  populus.eam  perferrl  non  pati- 
tur,  suffragiis  improbana  :  abrogatur 
autem  vetus  lex,  quam  scilicet  antea 
latam  populus  suf&agiis  tollit.  Ed.  — 
Perftcta,  perlata,  utraque  res  esset. 


leges  et  jussae  et  antiqnatae,  ni  tribuni 
se  in  omnia,  in  omnes  rogationes, 
simulc.p,  dixissent,  Cf.  II,  a6,  n.  a. 
a.  C  Licinio,  qui  tribunus  militum 
Juerat,  et  quidem  ex  plebe,  quod  qui- 
dem  non  notatur  cap«  3i  pr.  sed  vel 
ex  eo  probabile  fit ,  quod  paulo  post 
c.  3a  tradiiur ,  tanqnam  memorabile , 
omnes  anni  seq.  tribunos  miJit.  fuisse 
patricios.  An  leg.  P.  Licinio  ?  vide  V, 
xa.  Perperam  autem  Plutarcb.  in  Ca- 
miUo  dicit,  bunc  fuisse  eumdem  C.  Li- 
cinium ,  qui  tribunatum  plebis  per  bos 
IX  annos  gesserit.  —  Accipio  ,  apud 
scriptores  invenio. 


A.  C.  365. 
n.  G.  387. 


3i8  T.   LIVII 

rium  esse.  Licinius  Sextiusque ,  quum  tribunorum 
plebi  cteandorum  indicta  comitia  essent ,  ita  se  gerere, 
ut  9  negando  jam  sibi  velle  continuari  honorem  ^,  acer- 
rime  accenderent  ad  id ,  quod  dissimulando  petebant, 
plebem.  Nonum  se  annum  jam  velut  di  aciefn  adver- 
sus  optimates  maximo  privatim  periculo ,  nullo  pu^ 
blice  emolumento  stare :  consenuisse  jam  secum  et 
rogationes  promulgatas ,  et  vim  onmem  tribunitice  po- 
testatis.  Primo  intercessione  collegarum  in  leges  suas 
pugnatum  esse;  deinde  ablegatione  juuentutis  cui  ve- 
litemum  bellum  :  postremo  dictatorium  fulmen  in  se 
intentatum^.  Jam  nec  coltegas^  nec  beilum,  nec  di- 
ctatorem  obstare ;  quippe  qui  etiam  omen  plebeio 
consulij  magistro  equitum  explebe  dicendo,  dederii. 
Se  ipsam  plebem  et  commoda  morari  sud.  Liberam 
urbem  acforum  a  creditoribus j  liberos  agros  ab  in* 
justis  possessoribus  extemplo ,  si  velity  habere  posse. 
Quce  munera  quando  tandem  satis  grato  animo  cesti- 
maturos ,  siy  inter  axicipiendas  de  suis  commodis  ro^ 
gationes^y  spem  honoris  latoribus  earum  incidant? 
Non  esse  modestiie  populi  romani  id  postulare ,  ut 
ipsefenere  lesretur,  et  in  agrum  injuria  possessum  a 


3.  Sibi  continuari  honorem ,  ride  ad 
IV,  aa  ,  n.  4«  —  Quod  dissimutando 
petebant,  quod  se  noUe  quideiu  simu- 
labant,  sed  re  vera  optabant,  et  dtssi- 
mulatione  facillus  se  consequuturos 
sperabant.  —  f^elut  in  aciem  stare,  t. 
ad  II,  14,  n.  a ;  fn  acie  al. 

4.  Dictatoriumfulmen  in  se  intenea- 
tum;  nsan /ulmina  dicuntur,  quaecum- 
que  instar  fulminis  cnm  impetu  munt, 
et  vel  terrorem  repentinum  incntiunt, 
vel  omnia  contundunt  et  n^cant,  qni- 
busque  gravis  et  pemiciosa  vis  est : 
hinc  et  inopinata  gravisque  clades ,  seu 
calamitas  inf.  XLY,  41  pr.  —  Dicta- 


torumjulmen  in  ie  intentum  praefenint 
Leid.  sec.  et  Lovel.  i;  sed  unius  dictt- 
toris  Camilli  fubnen  inteQigitur.  Nam 
P.  Manlius ,  qui  Camillo  in  dictatoia 
snccessit,  nuUum  fnlmen  intentasse 
legitar,  sed  contra  rem  in  cansam  pl. 
inclinasse.  DictatoruM  igitur  pro  dieta- 
torium,  eodem  errore,  qno  regum  pro 
regium,  regis  pro  regiis,  et  srmilia 
alia.  Rectum  etiam  est  intentatum, 
quod  ea  ratione  dictnm ,  qfua  intentare 
Manus  sup.  lib.  III,  c.  48.  £d. — Ma- 
gistro . . .  dicendo ,  v.  1 ,  5 3,  n.  3. — Ple- 
bem  ...et  commoda  sua,  v.  II ,  a4 ,  n.  5. 
5.    Inter  accipiendtu   rogationes , 


tl^,;:    LIBER  VL  CAP.  XXXIX.  XL.  819 

potentibus  inducatur;  per  quos  ea  consequutus  sit, 
senes  tribunitios  non  sine  honore  tantum,  sed  etiam 
sine  spe  honorisj  relinquat.  Proinde  ipsiprimum  sta- 
tuerent  apud  animosy  quid  veUent;  deinde  comitiis 
tribunitiis  declararent  voluntatem,  Si  conjunctimferri 
ab  sepromuigaias  rogationes  vellentj  esse,  quod  eos- 
dem  reficerent  tribunos  plebis  iperlaturos  enim,  qme 
promulgaverint :  sin^  quod  cuique  privatim  opus  sit, 
id  modo  accipi  i^lint ,  opus  esse  nihil  mndiosa  con^ 
tinuatione  honoris;  nec  se  tribunaium,  nec  illos  euj 
quas  promulgata  sinty  habitiiros. 

XL.  Adverms  taln  obstinatam  oratioDem  tribuno- 
ntm ,  quum,  prse  indiguiiate  rerumS  stupor  silen- 
tiumque  iiide  eeeteros  Patrum  defisisset ;  App.  Claudius 
Crassus^  nepos  decemtiri,  dieitur  odio  magis  ira<]ue^ 
quam  spe ,  ad  dissuadeadum  processisse  ^  et  loquutus 
in  hanc  fere  sententiam!  esse : «  Neque  novum ,  neque 
«  inopinatum  mibi  sit ,  Quirites ,  si ,  quod  unum  fa- 
«  miliae  nostrse  semper  objeetum  est  ab  seditiosis  tri- 
«  bunis ,  id  tiunc  ego  quoqu^  audiam  :  Claudiae  genti 
«  jam  inde  ak^  initio  nil  antiquius^  in  repubKca  Pafrum 
«  ma}estale  fuisse;  semper  plebis  commodis  aversatos 
«  esse.  Quoriun  alterum  neque  nego,  neque  inficias 

dum  acclpimt,  u^  IX ,  1 1 ,  d.  3.  —  et  alibi.  Eo.  —  Mox  inopineUum  mihi 

Sine  spe  honoris  relinquat,  forte  reUn"  fit  emeiid.  Drak. 

quere;  Gron.  a.  ClauMas  genU  nil  antiquius ,  yide 

CAp.TiJj»  i.Pratiniiignitatererum,  ad  I,  Sa,  n.  3. —  Quorum  alterum 

propter  eam ,  at  X ,  1 3 ,  n.  8 ;  X.XyiU,  nequt  nego ,  neque  inficias  eo,  hoc  nc- 

36,  n.  Sy  XXXI,  a4;  XLV,  7.  —  que   ita    esse  non  affirmo,   neqne , 

Stupor  silentiumque  inde,  ex  stupore,  etiamai  hoc  qnasi  crimen  nobia  obji- 

cateros  defixisset,  Tide  ad  III ,  47»  Q*  ciatis,  fateri  dubtto;  Stroth.  neque  ego 

9. — Campan.  pessime  edidit  deflexis-  (nec  ego  «piidem,  ut  IX,  9)  inficias 

set :  defigere  proprium  fere  Livii  ver^  '  eo ,  vel  neque  nescio  neque  inficias  eo 

bum  est ;  lib.YII,  cap.  10  ,  defixerat  conj.  Jac.  Gron.  putans,  verba  negare 

pavor  cum  admiratione  Gaihs  ;  lib.  et  inficias  ire  plone  synonyma  ease.  Si- 

XXII ,  c.  53 ,  quod  malum  quum  stu-  militer  Giceco  |tro  Rosc.  Am.  43  dizit 

pore  €t€  miraculo  torpidos  defixisset,  non  emm  no^i,   nec  scio,  «  Negare 


320  T.  LIVII  tc.fz,: 

«  eo ,  nos ,  ex  quo  adsciti  sumiis  simul  in  ciyitatem  et 
«  Patres ,  enixe  operam  dedisse ,  ut  per  nos  aucta  po- 
«  tius ,  quam  imminuta,  majestas  earum  gentium,  inter 
(f  quas  nos  esse  voluistis ,  dici  vere  posset.  lUud  alte- 
a  rum  pro  me  majoribusque  meis  contendere  ausim, 
c(  Quirites,  nisi,  quae  pro  universa  republica  fiant,  ea 
c(  plebi,  tanquam  aliam  incolenti  urbem,  adversa  quis 
<c  putet,  nihil  nos,  neque  privatos,  neque  in  magi- 
cc  stratibus,  quod  incommodum  plebi  esset,  scientes 
c(  fecisse  :  nec  ullum  factum  dictumve  nostrum  contra 
cc  utilitatem  vestram ,  etsi  quaedam  contra  voluntatem 
«  fuerint,  vere  referri  posse.  An  hoc,  si  Claudias  fa- 
((  miliae  non  sim,  nec  ex  patricio  sanguine  ortus,  sed 
(Hi  unus  Quiritium  quilibet,  qui  modo  me  duobus  in- 
«  genuis  ortum,  et  vivere  in  libera  civitate  sciam,  re- 
«  ticere  possim?  Luc.  illum  Sextium  et  C.  Licinium, 
«  perpetuos,  si  diis  placet,  tribunos^,  tantum  licentiae 
«  novemannis,  quibus  regnant ,  sumpsisse,  ut  vobis 
«  negent  potestatem  liberam  suffragii  ^  non  in  comi- 
«  tiis,  non  in  legibus  jubendis,  se  permissuros  esse? 
«  Sub  conditione ,  inquit ,  nos  reficietis  decimum  tri- 
«  bunos.  Quid  est  aliud  dicere*,  quod  petunt  alii,  nos 
«  adeo  fastidimus,  ut  sine  mercedemagna  non  acci- 


Yero  est,  certe  esse  vtdetnr  simpl.  non 
affirmare ,  nolle  yerum  esse ;  inficias 
ire,  velut  crimen  objectum  et  ut  rem 
turpem ,  certe  invidiosam ,  a  se  amo- 
liri ;  quod  fiiteri ,  tui^pe  tibi  censeas ,  vel 
periculosam  »;  Bauer.  Idem  mox  conj. 
simns  et  voluissetis,  pro  sumus  ttvolui- 
stis.  —  Adsciti  in  civitatem  et  Patres , 
vide  ad  Tacit.  Annal.  I,  8,  n.  4;  et 
Drakenb.  ad  hunc  locum.  TJnns  arciti 
sumus  ;  inepte.  Ed. 

3.  Perpetuos ,  si  diis  placet,  tribu- 
nos,  vide  ad  III,  19,  n.  6,  et  IV,  3, 
n.  4*  —  JSovem  annis,  quihus  regnant , 


V.  XXrV,  29 ,  n.  3.  Mox  inquit,  ut  gr. 
^f  V) ,  pro  inquiunt,  nt  a1.  pro  inquis, 
in  dispatatione,  aut  oratione :  freqaeni 
formula  proponendae  adversationis,  nt 
significetur  aliquis  contradictums  ex 
isto  numero.  Ita  saepius  in  hoc  capite 
et  inpr.  apnd  Senecam ;  vide  Gronov. 
et  Drak.  ad  XXXFV,  3  et  5. 

4.  Quid,  quomodo,  est  aiiud  dicere, 
sqilic.  quam ,  sea  nisi  dicere ,  etc.  ut 
F^,  4  ,  quid  est  aliud  quam  exsiUum 
pati?  nisi  positum  est  pro :  cur  est 
aliud  dicere,  h.  e.  cur  aliud  dices  si 
dixeris,  vel  legend.  quid  id  est*  Coni 


tc:f^\  LIBER  VI.  CAP.  XL.  3ai 

((  piamus.  Sed  quae  tandem  ista  merces  est,  qua  vos 
K  semper  tribunos  plebis  habeamus?  Ut  rogationes, 
<(  inquit,  nostras,  seu  placent,  seu  displicent ,  seu  uti- 
(i  les,  seu  inutiles  sunt  ^,  omnes  conjunctim  accipiatis. 
a  Obsecro  vos,  Tarquinii  tribuni  plebis,  putate  me  ex 
((  mediaconcione  unum  civem  subclamare :  Bona  venia 
((  vestra  liceat  ex  his  rogationibus  legere,  quas  salu- 
«  bres  nobis  censemus  esse;  antiquare  alias.  Non, 
(( inquit,  licebit^.  Tu  de  fenere  atque  agris,  quod  ad 
a  vos  omnes  pertinet ,  jubeas;  et  hoc  portenti  non  fiat 
((  in  urbe  romana,  uti  L.  Sextium  atque  hunc  C.  Li* 
(K  dnium  consules^  quod  indignaris,  quod  abominaris, 
«  videas?  Aut  omuia  accipe  :  aut  nihil  fero.  Ut  si  quis 
a  ei ,  quem  urgeat  f ames ,  venenum  ponat  cum  cibo, 
(K  et  aut  abstinere  eo ,  quod  vitale  sit ,  jubeat ,  aut 
(i  mortiferura  vitali  admisceat.  Ergo,  si  esset  libera 
<K  haec  civiias,  non  tibi  frequentes  subclaraassent  ?  Abi 
«  hinc  cum  tribunatibus  ac  rogalionibus  tuis.  Quid  ? 
«  si  tu  ;aoii  tuleris ,.  quod  commodura  est  populo  ac- 
«  cipere,  nerao  erit ,  qui  ferat  illud?  Si  quis  patricius, 
«  si  qui$  7  (quod  illi  volunt  invidiosius  esse)  Claudius 
«  diceret,  Aut  omnia  accipite,  aut  nihil  fero;  quis 
((  vestrum ,  Quirites ,  ferret  ?  Nunquamne  vos  res  po- 


n.  lo;  et  ad  IV,  2,  n.  10. —  Quavos 
semper  tribunos  pl.  haheamus,  vide 
ad  III,  19,  n.  6. 

5.  Seu  ueiles,  seu  inutiles,  Yide  ad 
III,  33,  u.  5. —  Obsecro  vos,  Tar- 
qtUnii  tribuni  plebis ,  vide  supra  III , 
39  :  decem  Tarquinios  appeilantem , 
admonentemque ,  Valeriis  et  Horatiis 
ducibus  puisos  r^ges^  etc.  Ed. 

6.  Nony  inquit  (vide  not.  3),  /ice- 
bit,  Tu  de  fenore . .  * .  aut  nihUfero , 
verba  tribunonim,  noaqaaliailUpro- 
nunciarant  (Aup.  c.  39  extr.  «Non  esse 
modestifle  populi  tomaiiif  «•  etc),  aut 


qua  sententia  illi  accipi  ea  voluerant , 
sed  qualia  ea  populo  videri,  quamque 
sententiam  ex  iis  elici  cupiebat  Ap- 
pius,  qui  iratus  iUa  multo  invidiosius 
et  asperiua  reddit;  Gronov.  qni  verba 
Appu ,  ez.  aua  ipaius  mente  adjecta , 
hoc  portenti  nonfiat,  deaumpta  puta- 
bat  ex  veraicutia  in.Ventidium  apud 
GeDiom ,  XV,  4  eztr.  —  Venenum  po- 
nat,  apponat,  quod  de  epulia  proprium 
est  verbum.  —  Vitale,  c&bua,  quo  vita 
servatur,  seu  austentatur. 

7.  Si  quis  patricius,  si  quis  Clau' 
dius,  vide  ad  VI,  3a ,  n.  3. 

•21 


Saa  T.   LIVII  v.cX 

a  tius,  quam  auctores ,  spectabitis?  sed  omnia  semper, 
(c  quae  magistratus  ille  dicet,  secundis  auribus,  queeab 
«  nostrum  quo  dicentur,  adversis  accipietis?  At  hcr- 
«  culesermo  est  minime  civilis^.  Quid?  Rogatio  qualis 
«  est ,  quam  a  vobis  antiquatam  indiguantur  ?  Sermoni, 
«  Quirites,  simillima  :  Consules,  inquit,  rogo,  ne  vo- 
«  bis,  quos  velitis,  facere  liceat.  An  aliter  rogat,  qui 
«  utique  alterum  ex  plebe  fieri  consulem  jubet  ^,  nec 
«  duos  patricios  creandi  potestatem  vobis  permittit  ? 
«  Si  hodie  bella  sint ,  quale  etruscum  fuit,  quum  Por- 
«  sena  Janiculum  insedit ;  quale  gallicum  modo ,  quum 
«  praeter  Capitolium  atque  arcem  omnia  hadc  hostium 
«  erant,  et  consulatum  cum  hoc  M.  Furio  et  quolibet 
«  alio  ex  Patribus  L.  ille  Sextius  peteret  :  possetisne 
«  ferre ,  Sextium  haud  pro  dubio  consulem  esse ,  Ca- 
«  millum  de  repulsa  dimioare ?  Hoccine  est  in  commune 
«  honores  vocare*^,  ut  duos  plebeios  fieri  consules 
«  Hceat ,  duospatricios  non  liceat?  et  alterum  ex  plebe 
«  creari  necesse  sit  ,^  titrumque  ex  Patribus  praBterire 
«  liceat  ?  Quaenam  ista  societas ,  quaenam  consortio 
«  est"  ?  Parum  est,  ^i,  cujus  pars  tua  nulla  adhuc  ftiit, 
«  in  partem  ejus  venis,  nisi  partem  petendo  totum 
«  traxeris?  Timeo,  inquit,  ne  si  diios  licebit  creari  pa- 
«  tricios ,  neminem  creetis  plebeium.  Quid  est  dicere 
«  aliud,  quia^*  indignos  vestra  voluntate  creaturi  non 


8.  j4t  hercule  sermo  est  minime  ci- 
yilts,  sermo  vester,  Patres,  minime  est 
popularis,  atque  hoc  causse  est,  cur 
quae  ab  aliquo  Testrum  dicuntur  ad- 
versis  auribus  accipiamus :  faaec  iterum 
quasi  ex  mente  plebis  sibi  objicit  Ap- 
pius ,  iisqae  respondens  etiam  rogatio- 
nem  iilam  n6n  magis  civilem  esse  ait; 
Stroth.  —  j4ntiquatam  indijgnantur , 
scil.  tribuni ;  contemptim  et  ^siXTtxct»^. 
Sermoni  Patrum  simillima. 


^.  Qui.,.Jieri consulemjubet,  utmox 
haud pro  dubio  c.  esse.  Cf.  c.  35,  n.  4. 

10.  In  commune  honores  i/ocare, 
vide  ad  VII,  aa,  n.  4- 

1 1.  Quasnam  ista  societas,  qucenam 
consortio  est?  de  voce  consortio  vide 
Drakenb.  ad  XL,  8 ,  la  ;  Heusing.  ad 
Cic.  Off.  III,  3;  Laurenberg.  Antiq., 
Burm.  ad  Telleium,  II,  99. 

la.  Quid  est  dicere  aliud,  quia,  etc. 
A1.  nisi  quia.  Conf.  n.  4* 


ucM,;       LIBER  VL  CAP.  XL.  XLL  3!»3 

«  estis,  necessitatem  vobis  creandi,  quos  non  yultis, 
a  imponam?  Quid  sequitur,  nisi  ut  ne  beneficium  qui^ 
((  dem  debeat  populo,  si  cum  duobus  patriciis  unus 
<c  petieritplebeius,  et  lege  se,  non  suffragio,  creatum 
«  dicat? 

XLL  flc  Quomodo  extorqueant,  nou^quomodo  pe- 
a  tant  honoreS)  quaerunt;  et  itamaxima  sunt  adepturi, 
((  ut  nihii  ne  pro  minimis  quidem  debeant^  :  et  oc-^ 
«  casionibus  potius ,  quam  virtute  ,  petere  honores 
a  malunt.  Est  aliquis,  qui  se  inspici,  aestimari  fasti- 
ii  diat^;  qui  certos  sibi  uni  honores  inter  dimicantes 
((  competitores  aequum  censeat  esse;  qui  se  arbitrio 
«  vestro  eximat ;  qui  vestra  necessaria  suflragia  pro 
a  voluntariis ,  et  serva  pro  liberis  faciat.  Omitto  Lici- 
<i  nium  Sextiumque,  quorum  annos  in  perpetua  po^ 
a  testate,  tanquam  regum  in  Capitolio^,,  numeratis  : 
«  quis  est  hodie  in  civitate  tam  humilis ,  cui  noii  via 
((  ad  consulatum  faciUor  per  istius  legis  occasionem^ 

Ci.p.  XLI.  I.  Ut  nihilne  pro  mini-  q.,  d.  Forte  leg.  et  ita ,  hac  ratione, 

ms  quidem  debeant,  ne  tantiun  qui-  scil.  perlata  lege,  maxima,  maximos 

dem  gntiae,  quantum  quis  pro  re  mi-  honores  (nisi  scrib.  maximos,  quod, 
nima  (imroo,  pro  minimis  honoribus)    '  auribus  est  gratius),  sunt  adepturi, 

se  debere  putat ;  Coet.  et  Doer.  Bauer.  ita  nihil  ne  pro  maximis  qtiidem  de^ 

TO  nihil  putat  dictum  pro  quidquam  bebunt,  Pro  malunt  Gron,  maiint,  An 

(Tide  ad  II,  45,  n.  7),  aut  argutae  malent ?  occasionibus potius  (utmox; 

concinnitatis   specie   lapsum  LiTium  peristius  legis  occasionem),  quamvir'» 

hoc  voluisse  :  maxima  adeptos  tribu-  tute,  virtutibus  ac  meritis, 
nos,  nil  omnino,  ne  minimum  qui-  a.  Est  aliquis,  non  deerit,  qui  se 

dem,  debere  velle,  aut  pro  eo  obstri-  inspici /astidiat ,  suos  mores  ezami- 

ctos  esse.  Neutra  explicatio  satis  facit ,  nari.  Mox  j  unge :  certos  sibi  uni  hono- 

ut  nec  emendationes  Fabri  ut  nihilpro  res  esse.  In  edd.  ante  Drakenb.  signa 

iis  nec  minimum  quidem  debeant,  et  inteiT.  positapost/ajriV/af  etexftf,  etc, 
ui  nihilpopulo  romano  Quiritium  dc'  3.    Tanquam  regum  in  Capitoiio^ 

heant,  \ el  Gtobo\.  ut  nihil  quasi  pro  qua  voce  vel  capitoUnos  fastos,  vel 

minimis  debeant,  vel  Doujatii  ut  nihil,  «ole^uem  tunc  comitiQrum  tribun.  lo^ 

ne  utpro  min.  q.,  d.  et  ita  minitna  s.  a^,  cum ,  vel  regum  statuas  in  Capitolio 

fif  nihil,  ne  pro  maximis  q.,  d. ,  vel  positas  (yid.  PUa,  XX)|lin,  ?,  et  inpr^ 

Drak.  ut  r^ihil,  ne  minimum  q.,  d.  ^t  Dio  Cass.  Ub.  XLHI,  pag.  a36,  qui 

ut  nihilpopulo  romano,  n<  minimum  etiam  juxu  8e|>tein  regnm  statu^s  dvm 

ai. 


324  T.  LIVII  uc:% 

a  quam  nobis  ac  liberis  nostris,  fiat?si  quidem  nos, 
ti  ne  quum  volueritis  quidem ,  creare  interdum  pote- 
cc  ritis,  istos,  etiam  si  nolueritis,  necessesit.  Deindi- 
<c  gnitate  satis  dictum  est  :  (etenim  dignitas  ad  ho- 
«  mines  pertinet)  quid  de  religionibus  atque  auspiciis, 
«  quae  propria^eorum  imniOrtalium  contemptio  atque 
«  injuria  est,  loquar?  Auspiciis  hanc  urbero  conditam 
«  esse^,  auspiciis  bello  acpace,  domi  miiitiaeque,  om- 
«  nia  geri,  quis  est,  qui  ignoret  ?  Penes  quos  igitur 
«  sunt  auspicia  more  majorum  ?  nempe ,  penes  Patres. 
«  Nam  plebeius  quidem  magistratus  nullus  auspicato 
«  creatur.  Nobis  adeo  propria  sunt  auspicia ,  ut  non 
«  solura,  qUos  populus  creat  patricios  magisttatus, 
tf  non  aliter,  quam  auspicato,  creet;  sed  nos  quoque 
«  ipsi  sine  suffragio  populi  auspicato  interregem  pro- 
«  damus^,  et  privatim  auspicia  habeamus,  quae  isti 
«  ne  in  magistratibus  quidem  habent.  Quid  igitur 
«  aliud,  quam  tollit^  «x  civitate  auspicia,  qui,  ple- 
«  beios  consules  creando,  a  Patribus,  qui  soli  ea  ha- 
«  bere  possunt ,  aufert  ?  Eludant  nunc  licet  religiones. 
«  Quid  enim  est ,  si  pulli  ^ion  pascentur?  si  ex  cavea 
«  tardius  exierint  ?  si  occinuerit  avis '  ?  Parva  sunt  haec : 
«  sed  parva  ista  non  contemnendo  majores  nostri  ma- 


Bniti  et  Caesarls  posltas  fuisse  docet; 
de  quo  et  vide  Suet.  Cass.  76,  et  Cic. 
-<  pro  Dejot.  la)  numerumque  annorum 
imperii  regii  illarum  basibus  inscri- 
ptum,  designari  putabant  Cuper.  et 
Gron.  Hic  tamen  verba  m  CapitoUo. 
resecari  malebat,  aiit  legi  in  Campo, 
vel  1/2  comitio. 

4.  Auspiciis  hanc  urbem  conditam 
esse,  eXc,  Confer  ad  V,  5i,  n.  4.  — 
Penes  quos  igitur  sunt  auspicia ,  etc. 
yide  ad  II,  33,  n.  3.  —  Auspicato , 
vide  ad  V,  21,  n.  i. 

5.  Interregem  prodamus ,  crcemus  ; 


vocab.  propr.  de  interrege  et  flamine. 
—  Privatim  auspicia  habeamus ,  ul 
contra  mox  in  magistratibus ;  forte 
leg.  privati. 

6.  Quid  igitur  aliud  quam  toUit ,  etc. 
vide  ad  II ,  8 ,  n.  9.  —  Si  puili  non 
pascentur,  f orte  pascantur;  Bauer. 

7.  Si  occinuerit ,  cecinerit,  avis; 
quod  verbum  propr.  dlcitur  de  auspi- 
ciis  tam  fanstis,  quam  infaustis.  Cf.  X, 
40  extr.  et  Val*r.  M ax.  1,4»  — Aves , 
quae  cantu  auspicia  dabant ,  oscines 
dicebantur ,  quales  corvus  ,  cQmix , 
noctua.  Ed.  —  Parva  sunt  htec,  sed. 


U.  C.  387. 


LIB.  VI.  CAP.  XLI.  XLII.  3a5 

((  ximam  hanc  rem  fecerunt.  Nunc  nos ,  tanquam  jam 
((  nihil  pace  deorum  opus  sit ,  omnes  ceremonias  pol- 
er  luimus.  Vulgo  ergo  pontifices ,  augures ,  sacrificuli 
a  reges  creentur*  ;  cuilibet  apicem  dialem,  dummodo 
(t  homq  sit,  imponamus  :  tradamus  anciUa,  penetraUa, 
«  deos ,  deorumque  curam  „  quibus  nefas  est.  Non 
«  leges  auspicato  ferantur,  non  magistratus  creentur : 
«  nec  centuriatis  nec  curiatis  comitiis  Patres  auctores 
((  fiaht^.  Sextius  et  Licinius,  tanquam.  Romulus  ac  Ta- 
«  tiu$,in  urbe  romana  regnent,  quia  pecunias^lienas, 
«  quia  agros  .dono  dant.  Tanta  dulcedo  est  ex  alienis 
((  fortunis  praedandi  :  nec  in  mentem  venit,  altera 
«  lege  soUtudines  vastas  in  agris  fieri  pellendo  finibus 
«  dominos  :  altera  fidem  abrogari  ***,  cum  qua  omnis 
«  humana  societas  tollitur.  Omnium  rerum  cansa  vo- 
«  bis  antiquandas  censeo  istas  rogationes.  Quod  faxi- 
«  tis ,  deos  velim  fortunare  " .  » 

XLII.  Oratio  Appii  ad  id  modo  valuit ,  ut  tempus 
rogationum  jubendarum  proferretur^  Refecti  deci- 
mum  iidem  tribuni,  Sextius  et  Licinius,  de  decemviris 
sacrorum  *  ex  parte  de  plebe  creaiidis  legem  pertulere. 


«tc.  Coofer  ad  V,  5i,  n.  4.  —  ffanc 
rem  publlcam.  —  Pace  d^orum ,  vide 
•ad  III,  5,  n.  la. 

8.  Fu^o  ergo  pontifices . . .  cfeen- 
iur,  vide  ad  V-,  8,  n.  i. — CuiHbetapi- 
cem  dialem  imponamits ,  vide  1,34, 
n.  i3.  —  j4p^  proprie  dioebatur^  in 
•ummo  flatBinis  pileo  virga  e  felici  ar- 
^re,']aneo  filoreligat»;  qnod  qnidem 
filnm  apicuium  Toeabatur.  Interdum 
tameii ,  ui  hoc loco ,  apex  sumitnrpro 
ipso  pileo.  i^pex^uttm  dictua  est  ab 
«o  quod  conprehendere  vinculo  anti- 
qui  apere  dicefaant. Vide  Featum  in  to- 
cibns  apex  et  apieuhtm,  et  Serviam 
tam  ad  Aneid.  II ,  vent.  683,  tum  ad 
VIII,  V.664.-ED. — Tradamus  aneiKa, 


etc.  h.  e.  quoalibet  faciamus  Salios ,  etc. 
Cf.  ad  I,  ao,  n.  7.  —  Penetraiia,  ubi 
pignera  imperii  asservid>antur,  ancilia 
et  palladium ,  sdi).  in  sacello  ad  tem- 
'phim  Vest«e;  Em.  Cf.ad  I,  ao,  n.  3. 

9.  Patres  Mtotorcsfi^mt,  videad  I, 
17,  >n.  6. 

xo.  Fidem  abrogari,  etc.  Confer  ad 
•It,  3o,  u.  I. 

1 1.  Omnium  rerum  eausa,, .  fottu- 
nare :  eadem »  qnae  hoc  loco,  formula 
"Oceorrit  infra  XXXIV,  4»  Ed. 

Cap.  XLII,  X.  Ut  tempus  rogatio- 
num  juhendarum  prcfirretur ,  «onf.  ad 
III,  ao,  n.  7  ;  et  IV,  58^0.  10. 

1 .  De  deeemviris  sacromm  ,  etcv  CL 
adcap.  37,  n.  5. 


326  T.  LIVII  t /cfst 

Creati  quinque  Patrum ,  quinque  plebis  :  graduque 
eo  jam  via  facta  ad  consulatum  videbatur.  Hac  victoria 
contenta  plebes  cessit  Patribus,  nt  in  prsesentia  con* 
sulum  mentione  omissa,  tribuni  militum  crearentur. 
Creati  A.  et  M.  Cornelii  iterum,  M.  Geganius,  P.  Man- 
lius,  L.  Veterius ,  P.  Valerius  sextum.  Quum  praeter 
Velitrarum  obsidionem ,  tardi  magis  rem  exitus ,  quam 
dubii,  quietae  externae  res^  Romanis  essent;  fama  re- 
pens  belli  gallici  allata  perpulit  civitatem,  ut  M.  Furius 
dictator  quintum  diceretur;  is  T.  Quintium  Pennum 
magistrum  equitum  dixit.  Bellatum  cum  Gallis  eo  anno 
circa  Anienem  flumen,  auctor  est  Claudius  * ;  incly* 
tamque  in  ponte  pugnam,  qua  T.  Manlius  Gallum, 
cum  quo  provocatus  manus  conseruit,  in  conspectu 
duorum  exercituum  caesum  torque  spoliavit,  tum  pu- 
gnatam.  Pluribus  auctoribus  magis  adducor,  ut  cre- 
dam,  decem  haud  minus  post  annos  ea  acta  :  hoc 
autem  anno  in  albano  agro  cum  Gallis,  dictatore 
M.  Furio,  signa  collata^.  Nec  dubia,  nec  difBcilis  Ro- 

3.  Quieto!  extemee  res,  conf.  ad  I »  Aciliam  iUuin  non  fuisse  C.  AciHom 
57,  n.  7,  et  n,  i8,  n.  T.  Glabrionem,  ut  Voss.  histor.  Graec.  I, 

4.  Bellatum  cum  Galiis  eo  anno  1 8  putabat ,  sed  C.  Acilium ,  a  Piut. 
circa  Anienemflumen  auctor  est  Clau-  Cat.  maj*  p.  349  landatum,  suspiea- 
dius,  Q.  Claudius  Quadrigarius  ^  qui  batur);  Schweigh.  ad  Appian.  de  reb. 
annales  Acilianos ,  quorum  auctor  tem*  gaU.  Exc.  I ,  p.  1 7 a ;  Voss.  de  hist.  lat. 
pore  belli  punici  II  vixerat ,  ex  grseco  1 ,  10  et  1 7 ;  Emesti  clav.  Cic.  De  iUa 
vertit  in  latinum  (vide  XXV,  39,  et  pugna  vide  inf.VII,  10.  —  Cum  quo 
XXXV,  i4)  qnam  tamen  yersionem  provocatus  manus  conseruit;  numum 
Sigon.  tribuit  Clodio  Licinio,  de  quo  Portug.  Harlei.  sec.  Havcrk.  Fragm. 
vide  XXIX  ,  aa  ),  et  in  primo  ejus  Hav.  et  Heamii  Oxoniensis  B.  Utrum- 

•  Ubro  hanc  T.  Manlu  pugnam  cnm  que  loqnendi  genus  et  Livio  et  aliis 

.  GaUo  descripsit;videGeU.IX,  i3.De  auctoribus  frequens  est,  qui  passim 

ipso  Claudio  et  Acilio  vide  Duker.  ad  conserere    et    conferre  manum,    aut 

XXV,  39,  n.  la  (nbi  docet,  non  mi-  manus  dixerunt.  Hic  autem  optimos 

nus  incertnm  esse,  quis  AciUns  fuerit  codices,  qui  nihU  mutant,  secuti»  vul- 

historicus ,  quam  utrum  Olaudius  Qna-  gaturo  servamus.  Ed. 

drigarius  an  alius  Glandius  AcUu  an-  5.  Hoc  autem  anno  in  albano  agro 

nales  verterit) ;  Creverium  ibid.  (qui  cum  Galiis  signa  collata,  conf.  Polyb. 


A.  C.  364. 
U.  C.  388. 


LIBER  VI.  CAP.  XLII.  327 

manis  (quanquam  ingentem  Galli  terrorem  memoria 
pristinae  clacj^s  attulerant)  victoria  fuit.  Multa  millia 
barbarorum  in  acie,  muha  captis  castris  caesa  :  palati 
alii ,  Apuliam  maxime  petentes ,  quum  fuga  se^longin- 
qua,  tum  quod  passim  eos  simul  pavor  terrorque  dis- 
tulerant,  ab  hoste  sese  tutati  sunt.  Dictatori,  con* 
sensuPatrum  plebisque,  triumphus  decretus.  Yixdum 
perfunctum  eum  bello  atrocior  domi  seditio  excepit : 
et  per  ingentia  certamina  dictator  senatusque  victus, 
ut  rogationes  tribunitise' acciperentur ;  et  comitia  con- 
sulum  adversa  nobiUtate  habita^,  quibus  L.  Sextius 
de  plebe  primus  consul  factus ;  et  ne  is  quidem  finis 
certaminum  fuit.  Quia  patricii  se  auctores  futuros  ne- 
gabant,  prope  secessionem  plebis  res  terribilesque 
alias  minas  civiiium  certaminum  venit :  quum  tamen 
per  dictatorem  conditioriibus  sedatae  discordiae  sunt, 
concessumque  ab  nobilitate  plebi  de  consule  plebeio, 
a  plebe  nobilitati  de  praetore  uno,  qui  jus  in  Urbe 


II ,  18,  qui  umen  anno  XXX  post 
Komam  a  Gallia  captam  hoc  factum 
dicit.  —  Mox  quum  fuga  longinqua 
leg.  cum  Gronovio  deleto  se,  —  5ii7ifi/ 
pavor  terrorque  ;  pavor,  qui  insidebat 
menti;  terror,  qui  a  novis  subinde  oc- 
cox'rentibos  hosttbus  accldebat.  Ed.  — 
Distulerant,  vide  ad  IV,  33,  n.  6. 

6.  Comitia  consuUim  adversa  nobi- 
iitate  habita,  vide  ad  I,  46»  n.  4.— 
Quiapatricii  se  auctores  futuros  negor 
bant  (vide  ad  I,  17,  n.  6),  rw  venit 
prope  (paene  ad)  secessionem  plebis, 
ut  XXVI ,  48,  n.  3.  Conf.  ad  II,  48, 
n.  5.  Prope  ad  secessionem  quidam 
MSS,  ut  X,  6,  ct  al.  vide  Drak. 

7.  A  plebe  nobiiitati  concesaum  de 
prcetore,  etc.  Ita  olim  dux  beili  et 
consul,  vel  praefectus  provinciae,  ut 
XXVI,  I,  n.  2;  XL,  21  et  a3,  dlce- 
batur  aLprceeundo  ;  vukde  prretor  maxi" 


mus  VII ,  3  ,  ftummus  magistratus , 
forte  consnl ,  qoi  fasces  habebat ,  vel 
dlctator ;  prcetorium  ducis  tentoriunr 
in  castris ,  prtetoria  navis,  etpratoria 
porta^  Conf.  ad  III,  5,  n.  3;  III,  55, 
n.  ti;  IX,  x6,  n.  10;  XXI,  3,  n.-S'-; 
XXTII,  19  ,  n.  la;  XXXI,  24  (ubi 
prator  Atheniensium  est ,  opinor , 
OTpanQyb;,  non  archon,  ut  et  apud 
Cic.  ad  Div.  1 ,  54 ,  et  apud  Cic.  OfL 
1, 40 ;  coU.  Strab.  XIV,  638) ;  XXIII , 
40  pr.  et  XXIII,  4^9  n*  3  (quibus 
locls  prcBtorem  Livius  dixit  pro  dnce, 
quia  T.  Manlium  Torquatum  et  T.Ota- 
ciiium  hoc  anno  praetores  non  fuisse,. 
ex  XXIII,  3o,  et  aliis  locis  intelligi- 
tur:  nei{ue  proprastorem  cum  Gronov  > 
et  Perizon.  de  praetorio  1 ,  1 3  legen- 
dum  videtor;  quod  saltem  a  XXIII , 
40  pr.  alienum  est :  nam  Manlios  pro- 
prie  nec  praetor  erat ,  nec  propraetor  : 


3a8  T.  LIVII  LIB.  VL  CAP,  XLIL    u  c  fsJ: 

diceret ,  ex  Patribus  creando.  Ita  ab  diuttna  ira  tandem 
in  concordiam  redactis  ordinibus ,  quum  dignam  eam 
rem  senatus  censeret  esse ,  meritoque  id ,  si  quaDdo 
unquam  alias ,  deum  immortalium  causa  libenter  fa- 
cturos  fore,  ut  ludi  maximi  fierent  et  dies  unus  ad 
triduum  ax^jiceretur ;  recusantibus  id  munus  sedilibus 
plebis,  conclamatum  a  patriciis  est  juvenibus,  se  id 
honoris  deum  immortalium  causa  libenter  acturos, 
ut  aediles  fierent.  Quibus  quum  ab  universis  gratias 
actae  essent,  factum  senatus  consultum,ut  duo  viros 
aediles  ex  Patribus  dictator  populum  rogaret*  :  Patres 
auctores  omnibus  ejus  anni  comitiis  fierent. 


conf.  cap.  34);  XXYIII,  39,  n.  x; 
XXX,  43,  n.  5;  et  ad  Juvenal.  X, 
36 j  Dnker.  infr.  ad  XXUI,  40,  n.-t; 
DraL.  ad  XXX ,  a ,  n.  4«  Moa^  sen- 
tentia  et  verba  paululnm  turbata  pro  : 
quum  senatus  censeret  eam  rem  dp- 
gnam  esse,  ut  ludi  maximifitrent  (  cf. 

XXIV,  16  extr.),  et  dies  unus  ad  tri- 
duum  adjiceretur  (v.  ad  II ,  36,  n.  i), 
meritoqu^  id,  siquandp  unquam  alia^, 
deum    immortaJium    causa    Ubenttr 

facturos ,  cnraturos ,  ^re,  esse   (ut 

XXV,  a4;  XXVI,  a6 ;  XXIX,  .3; 
XXX,  a;  XXXV,  i3;  Gell.  X,  i;  et 
Cic.  ad  Att.V,  ao,  a  i),  scilicet  aediles 


plebis  ( quae  dura  est  ellipsis,  e  seqq. 
repetenda  )  ;  recusantiBus  id  muhus 
€Bdilihus  plebit ,  etc^  Gonler  GronoTii 
Observationes,  IV,  a5.  Gaetenun  haec 
fraus  erat  Patrum,  qui  facile  praeYi- 
debant ,  aediles  plebis ,'  quibus  ludorum 
cura  erat  conimissa,  id  oneris  recusa- 
turos ,  .et  plebem  prae  nimio  gaudio 
dolum  non  sensuram  esse. — Ut  asdilts 
fii^rent,  vide  a^  V,  i5,  n.  6. 

,&.  Ut  duo  (al.  duosi  sed  vide  ad 
III9  6a  ,  n.  4)  'viros  aidiles  ex  Patrihus 
tUctator populum  rogaret,  vide  ad  III, 
64,  n.  5.  —  Patres  auctores  fierent, 
vide  ad  I,  17,  b.  6.  , 


T.  LIVII  TATAVINI 


HISTORIARUM 


AB  URBE  CONBITA 


LIBER  SEPTIMUS 


BREVIARIUM. 

Cap.  I;  Annus  ab  Urb.  cond.  889  insignis  novi  horoinis  consulatu, 
novisque  duobus  magistratibus ,  praetura  urbana  et  cuiiiU  sedi- 
litate  :  convenit  mox ,  ut  duo  aediles  curules  altemis  annis  ex 
plebe  iiant :  qnod  postea  promiscuum  fuit.  Pestilentia  ingens  : 
mors  Camilli.  —  II;  Ludi  scenici  inter  alia  caelestis  irae  placamina 
instituti :  ludiones  ex  Etniria  acciti  et  histrtones  dicti :  Fescen- 
nini  versus  :  impletae  modis  saturae :  Livius  Androniciis,  ab  his 
argumento  fabulam  serere  ausus :  ad  manum  cantari  histrionibus 
coeptum  :  diverbia  tantum  voci  eorum  relicta  :  exodia :  'atelianae. 
—  III;  L.  Manlius  Imperiosus  dictator  clavi  (qui  index  olim  nu- 
meri  annorum  fuit )  figendi  causa  dicitur :  idem ,  bellum  herni- 
cum  a(fectans,  deiectii  acerbo  juventutem  agitat,  sed  tandem, 
omnibns  in  eum  tribunis  pl.  coortis ,  dictatura  abit.  —  lY ;  Diem 
ei  dicit  M.  Pomponius  trib.  pl.  et  praeter  acerbitatem  in  delectu 
crimini  dat  saevitiam  in  filium ,  quem  pater  vere  imperiosus ,  ob 
tarditatem  ingenii ,  extorrem  Urbe  in  opus  servile  dederit.  — -V ; 
Sed  filius  tribunum  jurare  cogit ,  se  incoeptodestiturum;  et  eodem 
aLnno,quo  non  amplius  omnes  tribuni  militiun  ad  legiones  ab 
imperatore  (qui  Rufnli  postea  dicti),  sed  sex  a  populo  creari 
coepere ,  secundum  in  sex  locis  tenet.  —  VI ;  Vorago  immensa  in 
foro  non  prius  expleri  potest ,  quam  M.  Curtius  armatus  et  equo 
insidens  se  in  eam  immisit :  unde  plerique  appellatum  putant 
lacum  Curtium.  L.  Genucius,  primus  consulum  de  plebe,  qui 
bellum  gerit ,  ab  Hernicis  in  insidias  tractus  occiditur  :  hinc  fre- 
munt  Patres,  et  Ap.  Claudius  Crassus  dictator  dicitur.  —  VII; 


33o  T.   LIVII 

Ambigua  pugna  et  acies  Heraicorum  restituta  ab  octo  cohorti- 
bus  quadringenariis.  —  VIII;  Victoria  Romanorum  haud  in- 
cruenta.  —  IX ;  Ferentinum  in  Hernicis  capitur  vi ,  et  bellum 
Tiburtibus  indicitur.  T.  Quintius  Pennus  dictator  proficiscitur 
adversus  Gallos ,  qui  in  Salaria  via  ad  Anienem  castra  habent , 
et  barbarus  eximia  corporis  magnitudine  jubet  magna  voce  ad 
pugnam  procedere,  quem  Roma  virum  fortissimum  habeat. — 
X ;  In  hoc  certamen  permissu  dictatoris  descendit  T.  Manlius , 
qui  patrem  a  vexatione  tribunitia  vindicaverat :  is  Gallum  stolide 
laetum  prosternit ,  et  jacentis  collum  torque  spoliat ,  quem  collo 
circumdat  suo  :  unde  ei  posterisque  Tof*quati  cognomen  datum. 
—  XI;  Tum  Galli  noctu,  relictis  trepide  castris,  in  tiburtem 
agrum ,  et  inde ,  commeatu  a  Tiburtibus  adjuti ,  in  Campaniam 
transeunt  :  sed  mox  redeunt  ad  auxilium  sociorum ,  quibus  bel- 
lum  indictum ;  et  a  Q.  Servilio  Ahala  dictatore  haud  procul  porta 
Coilina  funduntur,  magna  utrimque  edita  caede.  Tiburtes  victi. 
— XII;  £t  mox  iterum  ante  moenia  Romae.  Bellum  Hernicis 
Tarquiniensibusque  indictum.  Latini  pacem  petunt  et  foedere 
renovato  magnam  dant  militum  vim.  C.  Sulpicius  dictator  ad- 
versus  Gallos ,  circa  Pedum  considentes ,  exercitum  ducit ,  tra- 
hitque  bellum  invitis  militibus.  —  XIII;  Horum  nomine  Sex. 
Tullius,  qui  septimum  ducebat  primum  pilum,  orat,  ut  pugnae 
fiat  copia.  — XIV;  Dictator  concitatae  cedit  multitudini,cl:  aga- 
sones  armatos  mulisque  impositos  nocte  super  castra  in  montes , 
adversus  quos  consistunt  hostes  ,  evadere  jubet.  —  XV;  Pugna 
atrox  et  diu  anceps  ,  donec  Galli ,  novo  clamore  eorum  ,  qui  in 
monte  sunt,  territi,  fugiunt  etcaeduntur.  C.Plautius  cos.  devincit 
Hernicos  :  sed  Tarquinienses  cladem  inferunt  exercitui  C.  Fabii , 
eollegae  ejus ,  et  cccvii  milites  romanos  captos  immolant.  Priver- 
natcs  agrum  romanum  vastant ,  et  mox  Yeliterni.  Duae  tribus , 
Pomptina  et  Publilia ,  adduntur :  lex  de  ambitu  fertur  ab  C.  JPoe- 
telio  trib.  pl.  — XVI ;  Privernates ,  virtute  potissimum  Sex.  Tullii, 
funduntur  deduntque  urbem.  Rogatio  de  unciario  fenere  a  M.  Duil- 
lio  et  L.  Maenio  trib.  pl. ,  ac  lex  de  vicesima  manumissorum  a 
Cn.  Manlio  cos.  novo  exemplo  ad  Sutrium  in  castris  perfertur : 
undetribuni  pl.  capite  sanciunt  ,ne  quis  postea  populum  sevocet. 
— XVII;  Falisci  Tarquiniensesque  primum  fundunt  Romanos, 
territos  maxime  incessu  furiali  sacerdotum,  faces  ardentes  an- 
guesque  praeferentium ;  sed  mox  vincuntur.  Omne  nomen  etru- 
scum  concitatur ;  et  C.  Marcius  Rutilus  primus  de  plebe  dicitur 
dictator  :  is  profligat£truscos,et  sine  auctoritate  Patrum,  populi 


LIBER  VII.  33/ 

jussu,  triumphaf.  —  XVIII;  Ambo  coss.  patricii :  Empulum  ex 
Tiburtibus  captum  :  consulum  certamen  cum  plebe  ac  tribunis. 
—  XIX ;  Tiburtes ,  Sassula  expugnata ,  se  dedunt  Romanis  : 
captivi  Tarquinienses  trucidantur  omnes :  foedus  cum  Samnitibus 
junctum  :  inopes  nexum  ineunt :  Caerites  cum  Tarquiniensibus 
arma  jungunt :  T.  Manlius  Torquatus  dictator  et  A.  Cornelius 
Cossus  mag.  eq.  dicitur.  —  XX;  Cajrites  erroris  veniam  petunt, 
induciasque  impetrant  in  centum  annos.  Faliscorum  fines  populati. 
— XXI ;  Tribuni  comitia  consularia  nonnisi  secundum  Liciniam 
legem  haberi  patiuntur  :  tandem  C.  Marcius  Rutilus  e  plebe  col- 
lega  datur  P.  Valerio  Publicolse  :  hi  solutionem  aeris  alieni  in  pu- 
blicam  curam  vertunt ,  creatis  quinqueviris  mensariis  ;  et  tarda 
nomina  aut  aerarium  dissolvit,  aut  liberat  aestimatio  bonorum. 
Ob  terrorem  belli  etrusci ,  qui  tamen  vanus  est ,  C.  Julius  dicta- 
tor  in  castris  dicitur.  —  XXII ;  Induci»  xl  annorum  cum  Tar- 
quiniensibus  Faliscisque.  Dominis  multarum  rerum  solutione 
aeris  alieni  mutatis ,  censum  agi  placet ,  et  C.  Marcius  Rutilus 
primu^  de  plebe  censor  creatur.  —  XXIIl-XXiV;  M.  Popillius 
Laenas  cos.  plebeius  superat  Gallos,  acerrime  pugnantes  haud 
procul  albanis  montibus.  —  XXV;  Galli  ex  his  montibus  per 
campos  maritimaque  loca  vagi  populantur  :  mare  infestum  clas- 
sibus  Graecorum :  Latini  deficiunt  a  Romanis  :  hi  decem  legiones 
scribunt.  Bellum  gallicum  mandatum  L.  Furio  Camillo  cos.  Ap. 
Claudio  Crasso  collega  mortuo.  —  XXVI;  Gallum ,  magnitudine 
armisque  insignem ,  qui  provocaverat  unum  ex  Romanis,  superat 
obtruncatque  M.  Valerius  trib.  mil.  adjutus  a  corvo,  qui  os  ocu- 
losque  hostis  rostro  et  unguibus  appetiisse  dicitur  :  unde  illi 
cognomen  Corvi  datur.  Camillus  vincit  Gallos,  sed  adversus 
Graecos,  qui  Siciliae  tyranni  fuisse  videntur,  nullam  memorabi- 
lem  gerit  rem.  M.  Valerius  Corvus ,  xxiii  annos  natus ,  consul 
renuntiatur  absens  a  T.  Manlio  Torquato  dictatore.  —  XXVII ; 
Pestilentia  et  lectistemium.  Fcedus  cnm  Carthaginiensibus  ictum. 
Semunciarium  ex  unciario  fenus  factum ,  et  solutio  aeris  alieni  in 
pensiones  aequas  triennii,  ita  ut  quarta  praesens  esset,  dispensata. 
Anliates  aliique  Volsci  a  M.  Valerio  Corvo  ii  cos.  victi,  Satri- 
cumque  dirutum. — XXVIII;  Cum  Auruncis  debellatum  a  L.Fu- 
rio  Camillo  dictatore  :  templum  Junoni  Monetae  ab  eo  votum , 
exstructumque  in  area  »dium  M.  Manlii  Capitolini :  Sora  cx 
Volsds  capta.  Prodigiorum  feriarumquc  constituendarum  cau$a , 
dictator  dictus  P.  Valerius  Publicola  :  supplicationes  tribuum 
finitimorumque  populorum  :  judicia  popnli  tristia  in  feneratores 


332  T.  LIVII 

facta. — XXIX;  Belli  saninitici,  diu  ancipiti  maTte  gesti,ongo. 
Samnites  Sidicinis  et  deinde  CampaiH$,>  hcNrura  aociis,  injma 
inferunt  arma.  —  XXX ;  Campani  a  seiiatu  rom.  au^dlium  pe- 
tunt.  —  XXXI ;  £o  negato  se  suaque  orania  dedunt  Romanis  : 
hi  legatos  mittunt  ad  Samnites ,  qui  feFO(»ter  iis  respondent  — 
XXXII;  M.  'Valerius  Corvus  oos.<  ad.Gauerum  m<Hitem  in  Cam- 
pania ,  &..  Cornelius  Cossus  ad  Sadculam  inSanuHo  castra  ponit: 
ille  milites  suos  adhortatur. — XXXin;yaleriiiBgemum:.pugna 
ejus  atrox  oum  Samnitibus,  et  victoria.  —  XXXIY;  Discrimen 
Cornelii  cos.  propulsatum  virtute  P.  Decu  trib.  mil-  —  XXXV- 
XXXYI;  Is  capto  colle  spatium  consuti  dat  ad  subducendum 
agmen  in  sequiorem  locum,  et  noctu  per  castra  hostium  iDco- 
lumis  ad  suos  revertitur :  tum  palati  passim  Sanmites  oppn- 
muntur ,  multisque  millibus  ceesi^  diripiuntur  castra. —  XXXVII; 
Decius  ejusque  milites  donati  bubus ,  tunicis ,  frumento  et  eo- 
ronis.  Samnites  a  Valerio  ad  Suessulam ,  et  deinde  ad  Capuam 
victi.  —  XXXVIII ;  Falisci  foedus  petunt,  et  Carthaginienses  le- 
gatos  gratulatum  mittuntHomam ,  cum  coronae  aureae  dono.  Con- 
sules  de  Samnitibus  triumphant ,  sequente  Decio.  Romani  milites, 
Capu8&  in  prsesidio  relicti ,  urbis  hujus  oecupandae  consilia  ineunt. 
— ^XXXIX;  C.  Marcius.  R4itilus  eos.  exeroitum  purgat  missio- 
nibus  turbulentorum  hominum,  et  aliisalio  missis  per  speciem 
militarium  usuum :  horum  vero  mox  vatida  manus ,  timens ,  con- 
siUa  sua  emanasse ,  et  suppticia  singutis  imminere ,  ad  Albam 
Longam  confluit ,  et  T.  Quintium ,  ruri'  agentem  in  Tusculano, 
arcessit,  ut  eos  ad  Urbem  ducat. —  XL;  M.  Valerius  Corvus 
dictator ,  obviam  iis  mussus,  et  T.  Quintius  seditiosos  mitites  ad 
pacem  hortantur.' — XLI;  Conjuratio  opprimitur,  ferturque  lex 
sacrata  mititaris,  ne  cujus  mititis  scripti  nomen,  nisi  ipso  vo- 
lente,  deleatur ,  nec,  qui  tribimus  mititum  ftiisset ,  postea  ordi- 
num  ductor  sit :  id  propter  P.  Salonium  a  conjuratis  postulatum. 
—  XLII;  Hujus  defectipnis  mititum  narratio  variatin  annalibns. 
Rogatio  a  L.  Genucio  trib.  pl.  lata,  ne  fenerare  ticeat,  atiaquc 
plebiscita. 

I.  XXNNUS  hic  erit  insignis^  novi  hominis  consulatu, 
insignis  novis  duobus  magistratibus,  praetura  et  curuli 

Gap.  I.  I.  Annui  hic  insignis  erie,  ad  I,  34,  n.  8.  - —  Novus  komo  dice- 
b.  e.  fuit  et  manebit,  Doer»  Conf.  ad  batnr,  ciijus  e  tuajoribus  nemo  coni- 
XXI,  46,  n.  7. — IVovi  kominis ,  vide      lem  magistratam  gesserat,  qui  nullani 


u  c  «9  LIBER  VII.  CAP.  I.  333 

aedihtate.  Hos  sibi  patricii  quassivere  honores  pro  con- 
cesso  plebi  altero  consulatu.  Plebes  consulatum  L.  Sex- 
tio,  cujus  lege  partus  erat,  dedit  :  Patres  praeturain 
Sp.  Furio',  M.  filio,  Camillo;  aedilitatem  Cn.  Quintio 
Capitolino  et  P.  Cornelio  Scipioni ,  suarum  gentium 
viris,  gratia  campestri  ceperunt.  L.  Sextio  cdllega  ex 
Patribus  datusL.  JEmilius  Mamercinus.  Principio  anni, 
et  de  Gallis,  quos  primo  paktos  per  Apuliam  congre- 
gari  jam  fama  erat,  et  de  Hernicorum  defectione 
agitata mentio.  Quura  deindustria  omnia,  ne  quid  per 
plebeium  consulem  ageretur,  proferrentur^,  silentium 
omnium  rerum  ac  justilio  simile  otium  fuit ;  nisi  quod , 
non  patientibus  tacitum  tribunis*,  quod  pro  consule 
uno  plebeio  tres  patricios  magistratus,curulibus  sellis 
praetextatos  tanquam  consules  sedentes,nobilitas  sibi 
sumpsisset;  preetorem  quidem  etiam  jura  reddentem, 
et  collegam  consulibus,  atque  iisdem  auspiciis  crea- 
tum ,  verecundia  inde  imposita  est  senatui  ex  Patribus 

habebat  proinde  majoram  imaginem ;  yide  ad  1 ,  5o,  n.  7.  —  Prcetorem  col- 

novo  homini  opponebatur  nobilis,  £d.  legam  consulibus  atque  iisdem  auspi- 

—  Qucesivere,  vide  ad  II,  43,  n.  7.  ciis  creMum,  —  Ideo  collega  consoU- 

2.  Patres  pnetttram  Sp.  Furio  (^cf,  bns   dicebatur   praetor,  quia    iisdem 

Snidas  t.  npacrcdp) . . .  gratia  campe-  auspiciis  creabatur ,  ut  docet  Messala 

stri  (gr^ttia  sua  apad  populum  arti-  apudGelliuniy  XIII,  i^.Iisdemautem 

busque  in  campo  Martio  apud  suffragia  auspiciis  creari ,  non  est  iisdem  tantum 

ferentes   adhiberi   solitis,  Stroth.  ut  comitiis,  sed  etiam  captatis,  ut  vide- 

campestre  certamen  XXXII,  7,  n.  5)  tur,  eodem  modo    ac  ritu   auspiciis 

ceperunt,   effecemnt  nt  ille  caperet  creari,  ob  eamque  causam  ejusdemor- 

(▼el  ut  nos  fere  dicimns^  etwas/ur  dinis  ac  generis  auspicia  habere.  Porro 

Jemanderhalten),  ut  paulo  anteyi/e-  auspicia  consulum  ac  prsetorum  ejus* 

bes  consulatum  Sextio  dedifpto,  effe-  dem  ordinis  erant,  ut  constat  ex  loco 

cit  ut  ei  consulatus  daretur;  Gronov.  Gellii  snpra  memorato ,  quaravis,  ubi 

Similiter  XXXIX ,  a ,  consui  pacem  diversa  iis  auspicia  contingerent ,  con- 

dedit  finitimis ,  effecit,  ut  iis  pax  es-  sulum  auspicia  magis  rata  essent :  cujus 

set ,  ne  vexarentor  a  Liguribns.  rei  insigne  testimonium  exstat  apud 

3.  Quum  de  industna  omniaprofer-  Yal.  Max.  lib.  II,  cap.  8.  En.  —  Ve- 
rentur,  yide  ad  III,  ao,  n.  7. — Justi-  recundia  imposita  est  senatui  ex  Pa- 
tio,  vide  ad  lU,  3,  n.  i.  tribus  jubendi  ddiles  curules  creari, 

4.  Non  patientibus  tacitum  tribunis ,  conf.  ad  III ,  62 ,  n.  8.  Nota  Drakenb. 


vJ:>4    V  1.   IjIvii  u.c. 389-391. 

jubendi  aediles  curules  creari ;  primo  ut  alternis  annis 
ex  plebe  fierent ,  convenerat :  postea  promiscuum  fuit. 
Inde,  L.  Genucio  et  Q.  Servilio  consulibus,  et  ab  se- 
ditione  et  a  bello  quietis  rebus ,  ne  quando  a  xnetu  ac 
periculis  vacarent,  pestilentia  ingens  orta^.  Censorem, 
aedilem  curulem,  trestribunos  plebis  mortuos  ferunt, 
pro  portione  et  ex  multitudine  alia  multa  funera  fuisse; 
maximeque  eam  pestilentiam  insignemmors  quamma 
tura,  tam  acerba,  M.  Furii^  fecit,  Fuit  enim  vere  vii 
unicus  in  omni  fortuna :  princeps  pace  belloque  prius, 
quam  exsulatum  iret ;  clarior  in  exsilio  vel  desiderio 
Civitatis ,  quae  capta  absentis  imploravit  opem ,  vel  fe- 
licitate ,  quarestitutus  in  patriam  secum  patriam  ipsani 
restituit.  Par  deinde  per  quinque  et  viginti  annos  (tot 
enim  postea  vixit )  titulo  tantae  gloriae  fuit  ^,  dignusque 
habitus ,  quem  secundum  a  Romulo  conditorem  urbis 
romanoe  ferrent. 

II.  Et  hoc  et  insequenti  anno,  C.  Sulpicio  Petico, 
C.  Licinio  Stolone,  consulibus,  pestilentia  fuit :  eo 
nihil  dignum  memoria  actum ,  nisi  quod  pacis  deum 


est :  «  Jubere  maglstratus  non  senatus , 
sed  populus  dicitur,  qanm  eos  comi- 
tiis  creat.  At  boc  teinpore  adhuc  in 
potestate  Patrum  fuit ,  babendis  comi* 
tiis  conditiones  dicere,  uegando  se 
auctores  fore ,  nisi ,  quod  jusseraut , 
obserraretur ;  vide  Gronovii  Obss.  I, 
1 5.  Ita  non  in  solius  populi  pote&tate 
olim'  fuerat  decemere ,  utrum  tribuno- 
rum  consularium  an  consulnm  comitia 
baberentur,  verura  ad  id  etiam  sena- 
tusconsultum  requirebatur.  Conf,  lY, 
12,  et  Dionys,  lib.  XI,  p.  735. »>  Cf. 
ad  I,  17)  n.  6. 

5.  Pestilentia  ingens  orta,  vide  ad 
1,  3i,  n.  4-  —  Censorem,  conf.  Pigb. 
Ann.  adan.  887. — Proportione,  vide 
ad  V,  4 }  n.  a ,  et  Drakenb.  ad  h.  I. 


6.  Mors  quam  matura ,  tam  oceM 
M.  Furii,  nihilominus  acerba ,  quia- 
vis  ea  senectute  ipsi  contingeret,qui 
exapectari  debuerat ,  Strotb.  Sic  mon 
matura  senis  decrepiti  apud  Cic.  Di^- 
I,  18,  et  Catil,  IV,  I.  —  Fir  imicus. 
vide  ad  I,  Ji,  n.  3.  —  Ciarior  inti- 
silio,  forte  del,  to  in;  Duk, 

7,  Par  deinde  tituio  tantte  gfortf 
/iiit,  ei  non  defuit,  sed  respondit,  eav 

non  fefellit ,  tuitus  cst ;  Doer.  —  f^ 
XXf^  annos  :  immo  per  XXIVann<»> 
vide  Perizon.  anim.  biator,  cap.  10.-' 
Bene  se  babet  hic  numems ,  si  rati) 
habeatur  anni  ejus  quem  inaeruit  He&i- 
Dodwell.  ante  anarchiam.  £n.  —  ^<^ 
forte  leg.  Romani  ferrent ^  h.  e.  halK' 
rent  et  dicerent. 


A.  C.  36i. 
U.  C.  391. 


LIBER  VIL  CAP.  IL  335 

exposcendse  causa  tertio  tum  post  conditam  Urbem 
lectisternium  fiiit  ^.  Et  quum  vis  morbi,  nec  humanis 
consiliis,  nec  ope  divina  levaretur,  victis  superstitione 
animis,  ludi  quoque  scenici,  nova  res  beliicoso  po* 
pulo( ham  circi  modo  spectaculum  fuerat*),  inter  alia 
coelestis  irse  placamina  instituti  dicuntur.  Cseterum 
parva  quoque  (ut  ferme  principia  omnia)  et  ea  ipsa 
peregrina  res  fuit.  Sine  qarmine  uilo  ',  sine  imitando- 
rum  carminum  actu,  ludiones  ex  Etruria  acciti,  ad 
tibicinis  modos  saltantes,haud  indecoros motus  more 


Cap.  II.  t .  Pacis  deiim  exposcenda: 
eausa  (vide  adl,  i6,n.  4}  iectister- 
mumfidt,  videad  V,  iS,  n.  5. 

a.  Nam  circi  modo  spectftcuium 
fuerat,  ludi  tantuin  circenses  in  uru 
etnoti  fuerant.  Conf.  I,  35.  —  Parva 
quoque  res ,  tenuis ,  fuit;  rude  adhuc 
et  iucondituna  fabularum  ludorumque 
genus.  Pro  qttoqiie  forte  leg.  quidem, 
delendumque  et  ante  ea  ipsa;  Bauer. 

3.  Sine  ullo  carmine,  cantn  et  de- 
clamatione ,  sine  cantore ,  qni  pronun- 
tiaret  verba,  vel  caneret,  sine  actu, 
sine  histrione ,  qui  saltando  et  gesti- 
culando  ea ,  quae  a  cantore  pronuntia- 
bantur,  exprimeret ,  sine  dramatica  et 
mimica  repraesentatione  carminum , 
h.  e.  eorum,  quae  canenda  erant  vel 
(ieclamanda  (  unde  mox  suorum  car- 
minum ,  dramatum ,  actor  )  ,  et  imi- 
tanda,  scita  iniltatione  aptisque  gesti- 
bus  exprimenda  ^actus  imitandorum 
carminum  est  actio,  gestus  acconmio- 
datus  ad  exprimendas  sententias :  nam 
imitari  est  exprimere ,  reddere ,  accom- 
modare  actum,  sen  gestum  ad  carmina, 
ad  verba  cantici  apte  exprimenda  : 
aot,  si  absint  carmina,  id  est,  verba 
in  scena  actori  pronuntianda ,  ut  non 
loquatar,  sed  tantum  gestum  faciat, 
aut  alii  loquenti  gestum  mutum  ac- 
commodet,  imitari  sit ,  gestu  idem  red- 


dere,  quod  verbis  exprimi  possit  aut 
debeat,  ef&cere ,  ut  e  gestu  ipso  et  solo 
res  et  sententia  non  minus  intellecta 
appareat ,  ac  si  carmine ,  seu  verbis 
esset  prolata;  Bauer.),  ludiones,  vel 
histriones ,  h.  e.  mimi  (quae  propria 
illorum  verborum  vis  est ,  et  hinc 
translata  ad  omnes  fabularum  actores , 
qui  simul  erant  mimi) ,  ex  Etruria  ac- 
citi,  ad  tibicinis  tantum  modos,  nu* 
meros,  ^ud^ov  xai  apfACviav,  sahantes, 
h.  e.  gesticulantes  vel  mimum  agen- 
tes  (nam  saltatio  veterum  magis  fere 
manuum,  quam  pedum  motu  artifi* 
cioso  continebatur )  :  haud  indecoros 
motus  dabant,  faciebant  ( couf.  ad  I, 
a5,  n.  8) ,  aut  edebant ,  ut  VIII,  24 , 
n.  3;  XXXI,  5o,  al.  Hoc  est  primum 
ac  rude  mimorum  genus,  sine  verbis 
actum ,  ludionibus  ad  tibicinis  tantum 
modos  saltantibus  :  postea  iis  propria 
fuit  conjunctio  sermonis  cum  gesticu- 
latione,  vel  actio  ad  modos  et  tibiam 
facta ,  qnam  mox  saltationi  adjunxisse 
dicitur  juventus  romana ,  cantore  de- 
clamante  et  histriune  simul  ea ,  quae 
canebantur,  gesticulando  exprimente. 
Qua  in  re  potissimum  mimi  difFere- 
bant  a  pantomimis,  qui  non  sermone, 
sed  sola  gesticulatioue  utebantur,  et 
praeterea  exquisitiori  cum  arte  tam 
psallebant  quam  sultabant,  nec  nisi 


A.  C.  36i 
U.  C.  391. 


336  T.   LIVII 

tusco  dabant;  imitari  deinde  eos  juventus,  simul  io- 
conditis  inter  se  jocularia  fundentes  versibus  ^,coepere : 
nec  absoni  a  voce  motus  erant.  Accepta  itaque  res  sae- 
piusque  usurpando  excitata  :  vernaculis  artificibus, 
quia  hister  t  usco  verbo  ludio  vocabatur ,  nomen  histrio- 
nibus  inditum  :  qui  non ,  sicut  ante ,  fescennino  versu 
similem  incompositum  temere  ac  rudem  altemis  ^  jacie- 


Augasti  aevo  celebritatem  consequuti 
videntar.  Cont,  Ziegler.  de  Mimis  rom. 
Goett.  1788;  Casaub.  de  Sat.  rom.  c.  i ; 
Salmas.  ad  Vopisci  Carin.  cap.  1 9 ,  et 
Dacer.  dissert.  de  Sat.  in  t.  III  Memor. 
literar.  Acad.  regise  Inscript. 

4.  Simul  inconditis  intersejocularia 
fundentes  versibus,  simnl  ad  tibiam 
altemis  canentes  versus  inconditas  (  ▼. 
ad  IV,  ao,  n.  i),  satumios  et  fescen- 
ninos,  actionemque  adjungentes  saka- 
tioni,  yel  gesticulationi;  nec  ahsoni  a 
*voce  motus  erant,  non  a  cantu  abbor^ 
rebant  gestus. —  Usurpando  excitata, 
«exculta,  perfecta,  aucta,  quaai  do<- 
mus  surgens,  aut  ignis  aspirando,  ut 
dvaC<>>wp6tv  rh  y[a^^<ip^OLTim, II,  i,  6, 
et  fere  1 ,  89 ,  exeitanmr  pro  fingun- 
tur»  confirmantur,  perficinntur  :  sed 
legere  gestio  exercitata  'vemaculis  ar- 
tificibus,  et,  quia,  etc.  v«l  re . . .  excr- 
citatavemaculis  artificibus,  quia,  etc. » 
Bauer.  —  Fernaculis  Ortifieibus,  hi- 
strionibus ;  videad  V,  i,  a.  Histriones, 
vel  histros  ita  dictos  monet  Festus, 
quod  primum  ex  Histria  venerint,  at 
Cluvins  Rufus  apud  Plutarch.  Quaest. 
rom.  extr.  (Opp.  t.  II,  p.  289,  G),  ab 
Histro  quodam,  qui  ludionibus,  ex 
Etruria  boc  anno  accitis ,  arte  longoque 
ejus  nsu  praestiterit. 

5.  Qui  non ,  sicut  ant^,  fescenmno 
versu,  versui  (vide  ad  IV,  13 ,  n.  8  )» 
similem,  incompositum  ac  rudem ,  te- 
mere  et  altemis  jaciebant.  Hic  est  ver- 
borum  ordo,  judice  Gron.  «  Sed  quo 


miilus  voc.  temere  referator  ad  jacie- 
bant,  obstare  videnmr  interjecta  ac 
rudem.  Itaque ,  quamvis  pleonasmo  la- 
borent ,  jungi  placet  incompositum 
temere,  brevitate  quidem  Livio  non 
indigna ,  temere  et  ex  tempore  confc- 
ctum  versum ,  ideoque  parum  compo* 
situm»;  Bauer.  Forte  \eg,  fisscennino 
Tfersu  (^wt  versui)  similem,  r.  e,  com' 
positum  temere,  nisi  malis  :  vel  com- 
positum  temere,  etc.  Notum  vero  est, 
quod  jam  in  prooemio  de  JuvenaUt 
vita,  S  1I9  dixi  (ubi  etiam  de  variis 
saturee,  seu  satjrras  Rom.  generibus 
disputavi),  prisoos  et  Latii  et  Graeciae 
agncolasinXiberaUbua  et  festis  diebas 
post  messem  conditam ,  praeter  alia 
iudicra  per  pagos  acta,  etiam  perso- 
natos  vinoque  pknos  praetereuntibos 
sibiqueingessisse  scominata  et  dictena, 
v«!sibus  plemmque  inconditis ,  seu 
incomptis,  altemis,  d|AOt€aIotc  (vide 
ad  IV,  53,  n.  5),  et  extempoFaHbut 
I  aOTO(rxe^ia9{it.aai ,  vel  a&roaxt^^ii 
a(rp.aai ,  seu  .irctin(iaoi  (  impromptus, 
improvisare  )  ,  temere ,  ex  tempore  et 
sine  arte ,  adtunbrata ;  talesque  versus 
fuisse  Satumios ,  h.  e.  priscos  ac  rudes , 
et  Fescenninos ,».  Fescennia  Etruriae 
opp.  sic  dictos ,  obscoenis  proGaciba&- 
que  jocis  refertos ,  nec  uUis  vel  bonesti 
et  decori ,  vel  metrii  legibus  ads^ctos, 
quamvis  rhythmi  non  plane  ex^rtes. 
Cf.  Claud.Tcann.XI-XIV;  Virg.  Geor. 
II,  385  sq.  Hor.  ep.  II,  i*  159-167, 
ibique  Wielandi  not.  aa  et  a3. 


A.  G.  36t. 
U.  C.  391. 


LIBER  VII.  CAP.  II.  337 

bant;  sed  impletas  modis  saturas^,  descripto  jam  ad 
tibicinem  cantu ,  motuque  congruenti  peragebant.  Li- 
vius  7  post  aliquot  annos,  qui  ab  saturis  ausus  est  primus 
argumento  fabulam  serere,  idem  scilicet,  id  quodom- 


6.  Sed  impletas  motUs  saturas ,  acl 
moiluloB  certoB  legesqtte  rhythmi  at- 
tcmpefatas,  etijoodamsaltationiaactio- 
nisque  artifido  constantes,  descripto, 
composito,  aptato  et  moderato  jam 
cantu  ad  tibicinem,  nt  supra  ad  tibi- 
cinis  modos,  motuque,  gestu,  con- 
gruenti peragebant.  (^Modus  alias  mu- 
«ica  vox ,  canendi  raUonem  indicans , 
germ.  Composidon,  Tel  Melodie,  h.  1. 
graece  {ASTpov,  Stroth.)  Haec  est  prisca 
Romanorum  satura  vel  satyra,  eaque 
dramatica  (Farce,  Misckspiel),  e  sa- 
tumiis  et  fescenninis  yersihas  enata, 
vel  ad  eorum  similitudinem  efBcta 
( nam  livins  mox  dicit ,  his  versibus 
ridicula  fiiisse  intexta ,  quse  juventus 
romana  inter  se  more  antiqtio  jactita- 
('enV),  illisque substituta  in  scenis,  sed 
minus  rudis,  v^  temere  composita.  Ea 
quidem  fabula  erat,  sed  incompta  ad- 
huc  et  incondlta,  neque  unius  ac  certi 
alicojus ,  sed  mixti  argumenti;  a  ci^us 
etiam  varietate ,  aeque  ac  posterior  ea- 
que  didactica  Romanorum  satura,  seu 
satyra,  nomen  traxit.  (Yide  Procem. 
sup.  not.  5  memoratum ,  et  supra  ad 
XXII ,  4 ,  n.  I .)  Eaedem  satyrae  postea 
vocabantur  exoditu  Cur  et  quando 
hoc  &ctum  nt ,  mox  docebit  nos 
Livius. 

7.  Liviiu,  L.  aut  M.  Livius  Andro- 
Yilcus,  Graecus,  M.  Livii  Salinatoris 
\jhevtm,postaliquotannos,  an.  Urb. 
cond.  DXrV,  C.  Claudio  Appii  Claudii 
Caeci  filio  etM.Tuditano  consoUbus, 
anno  ante  natum  Ennium,  et  post 
confectum  bellum  punicum  pr.  (  vide 
Ciccr.  de  Sen.  XIV;  Brut.  XVIII,  et 
Tusc.  Quaest.  I,  t;  Gell.  XYII,  ax,  et 


ad  hh.  II.  Intpp.),  ab  Saturis ,  post 
Sataras  (vide  ad  I,  r,  n.  5)  et  spretis 
Satnris,  quae  din  in  scenis  viguerant, 
iiusus  est  primus  fabulas,  sc.  comoe- 
dias  ex  graeco  in  latinum  sermonem 
versas,  serere,  conserere,  conqtruere, 
componere^  argumento,  h.  e.  scrihere 
fabulas  continente»  vel  nnius  ejus- 
demque  argnmenti ,  quae  partibus  inter 
se  con^exis  et  aptis  constarent ,  nec , 
ut  Saturae,  confunderent  ac  miscerent 
res  plane  diversas  et  varias.  Quae  dis^ 
tinctius  exposnit  Yaler.  Max.  II ,  4 , 
4,  ubi  Livium  expressit  :  Paulatim 
deinde  ludicra  ars  ad  Saturarum  mO' 
dosperrexit,  a  quibus  omniumprimus 
poeta  Livius  adfabularum  argumenta 
spectantium  oculos  et  animos  trans- 
tulit.  Bene  laudant  Intpp.  sup.  III, 
44,  n.  12;  Quintil.  Inst.  Orat.  Y,  10, 
Fabuloi  ad  actus  scenarum  con^ositof 
argumenta  dicuntur;  et  Cic.  pro  CoeL 
cap.  a  7  :  Hofc  totafabella  est  sine  ar- 
gumento,  h.  e.  non  cohaeret,  ut  recte 
iexponit  Emesti,  qui  etiam  nostrum 
locum  ibi  eodem,  quo  nos,  sensu  ce- 
pit.  Id  docuit  nos  Stroth.  cujus  expli- 
catio  paulo  durlor  est  haec :  fabulam 
serere,  componere,  seu  facere  (ut  III, 
43 ,  et  YII,  39)  in  qua  ficta  quaedam 
res  gesta  (^argumentum  est  ficta  res, 
qute  tamen  fieri  potuit ,  Cic.  Inv.  I , 
19)  continna  narratione  et  actione  ita 
exponeretnr,  ut  omnia,  quasi  partes  , 
ad  unum  totum  referrentur.  Confer  ad 
XXXIX,  43»  n.  I,  et  XL,  la,  n.  4. 
Baueri  nota  est :  «  a^  Saturis,  ex  oc- 
casione  Saturamm ,  quum  tantum  Sa- 
turae  adhuc  fnissent,  relictis  Satnris, 
ad  majora  et  ingeniosiora  provectus^ 


A.  C.  i6s. 
V.C.  391. 


338  T.   LIVII 

nes  tum  erant^,  6uonim  carminum  actor,  dicitur, 
quum  saepius  revocatus  vocem  obtudisset ,  venia  petita 
puerum  ad  canendiun  ante  tibiciuem  quum  statuisset, 
canticum  egisse  aliquanto  magis  vigente  motu ,  quia 
uihil  vocis  usus  impediebat;  inde  ad  manum  cantari 
histrionibus  coeptum  ,  diverbiaque  tantum  ipsorum 
voci  relicta  ^.  Postquam  lege  hac  fabularum  ab  risu  ac 


fabnlam,  integram  comoediam,  ejusque 
historiam,  narrationem  {Sujet)  serere, 
conserere ,  jungere ,  continnare ,  nnam 
et  integram  reddere ,  non  e  singulia  aut 
inter  se  non  cohaerentibns  dictis  aptam, 
immo  mixtam,  argumento  fSujetJ, 
narratione  una  et  solida ,  una  actione 
rei ,  suite. » 

8.  Id  quod  omnes  tum  erant ,  scil. 
carminum,  seu  fabnlaifum  auctores  yel 
poetae  drauatici ,  qui  dramata ,  ieu  fk- 
bulas  non  modo  componere ,  sed  etiam 
docere  et  agere  solebant.  EOipsis  dura 
est  ,  et  yerba  quoque  ,  parenthesi  in- 
clusa ,  videntur  loco  suo  mota  esse, 
atque  post  yoc.  revocatus  vel  obtudis- 
set  ponenda. — Qutim  sttpius  revocatus 
a  spectatoribus ,  ut  repeteret  ea ,  qnae 
cantasset  (cf.  Emesti  clav.  Cic'  t. 
revocare),i>ocem  obtudisset,  saepe  et 
diu  canendo  infirmiorem  raucanxque 
fecisset ,  puerum  accivit  et  imte  tibi- 
cinem  statuit  ad  canendum,  ut  ad 
modos  tibiae  caneret ,  ipse  vero  can- 
ticum  egit  motu,  sc.  mannum  et  to<- 
lios  corporis ,  h.  e.  soliloquium ,  quod 
B  puero  canebatur ,  histrionnm  more 
expressit  gesticulatione  ,  et  quidem 
motii  aliquanto  magis  vigente ,  gestn 
multo  aertdl-i  ac  vehementiori  ( ut 
passim  vigere  de  motu  ac  voce  salta- 
torum ,  cantorum  oratorumque),  quia 
nihilvocis  usus  impediebat,  non  simul 
canere  vocemque  intendere  opus  erat. 
Ita  quoqne  Valer.  Max.  II ,  4*49  haec 
verba  intei*pretatu9  est:  adJtibito pucri 


et  tibicinis  concentu  gesticulanonem 
tacitus  peregit.  Cf.  Suet.  Galb.  i3, 
ubl  Ernesti  monet  canticum  agere  ibi 
idem  esse  ,  quod  in  Snet.  Calig.  54  , 
eragoedo  pronuntianti  coneinere  et 
gestum  histrionis  ejfingere.  Romani 
canticum  vocabant  fi.ovoXoYtav ,  vei 
soliloquium ,  quod  scil.  ad  modos  ti- 
biae  canebatur  aut  recitabatur;  diver' 
bia  autem  sermonem  amceb«um,  vel 
dialogum ,  colloquia  duorum  plurium- 
ve  actorum.  Diomedes  ITI,  p.  488 
coUect.  Putsch.  «Membra,  inquit, 
comoediarum  tria  sunt ,  diverbium , 
canticum,  choms.  Diverbia  sunt  e« 
comcediarum'  partes ,  iii  qnibus  diver- 
sorum  personae  versantur.  In  canticis 
una  tantum  debet  esse  persona ;  aut  si 
duae  fuerint,  ita  debent  esse,  ut  ex 
occnlto  una  audiat,  nec  coUoquatur, 
sed  secum ,  si  opus  fuerit ,  verba  fa- 
ciat.  In  choris  vero  numems  perso- 
narum  definitus  non  est.  <•  Gaetemm 
forte  leg.  cum  Dnk.  et  venia  petita  p. 
ad  c.  a.  t.  statuisset,  vel  veniapetita 
p.  ad  c.  a.  t.  statuisse  et  canticum 
egisse.  Ingratum  certe  et  supervacuum 
est  repetitum  quum. 

9.  Inde  ad  manum  histrionibus  (vel 
histrionum^antari ,  accini,  cacptnm, 
ab  histriontbus  cantica  tragcedorum 
agi  motu,  saltatione  et  gesticulatione 
exprimi  coepta ,  diverbiaque  ttmtum 
ipsorum  voci  relicta,  voce,  seu  ca- 
nendo  ab  iis  expressa.  (Conf.  not.  8.) 
tt  Histriones  saltabant  ac  gesticulaban- 


A.  C.  36x. 
U.  C.  391. 


LIBER  VII.  CAP.  II.  339 

soluto  joco  res  avocabatur ,  et  ludus  in  artem  paulla- 
tim  verterat''*;  juYeotus,  histrionibus  fabellarum  actu 
Felicto,  ipsa  inter  se  mote  antiquo  ridicula  intexta 
vwsibus  jactitare  co^it :  quae  inde  exodia  postea  ap- 


tar,  eoramque  voci  tantum  diverbia 
relicta ;  cantica  vero  relata  ad  tragoe- 
dos ,  qm  histriotiibus  gestum  sine  Tooe 
agentibus  ad  mannm  cantabant :  nt  ap< 
Suet.  Calig.  54.  Calignla  tragaedo  pro- 
nnntiand  concinebat  etgestum  histrio- 
nis  effingdMU;flt  ita  LiTius  Andromcus, 
puerum  ad  canendum  ante  tibicinem 
yuum  statuisset,  non  totam  fabulam, 
sed  oanticum  egissevigente  motu  supra 
dicitur  »;  Drak.  «  Indc  institutum,  ut 
alios  praeter  bistrionem  ad  bi^us  ma> 
num  cantaret,  sed  ut  ille  cantaret, 
dom  histno  manunm   gesticulatione 
▼el  mota  canticum  ageret,  ita  nt  et 
canentis  cantus  et  bistrionis  manus 
confbrmes  essent  eamdemque  rem  ex- 
pzimerent  »;  Strotb.  Nota  Gron.  est 
haec :  Cantare  alicui  ad  manum  est 
gesticulationi  ejus  tacitte,  quae  saltando 
fiebat  et  loquaci  manu ,  cantando  re- 
spondore,  et  pronuntiare  modulate, 
quse  histrio  agat.  Tragoedus  canebat, 
h.  e.  modulate  pronunttabat ;  bistrio , 
vel  hypocrita ,  vel  pantomimns  saltabat 
et  gesticulabatur;  et  prseter  bos  aderat 
tilNcen.  Conf.  Suet.  Calig.  54 ,  et  Ner. 
34.  Ita  b.  \.  puer  ad  canendum  pro 
tngoedo;  tibicen,  ante  quem  statutus 
puer ;  Livius»  actor  suorum  carminum, 
Sic  cantare  ad  tibias  non  semper  est 
solnmmodo  tibias  inflare ,  sed  alio  ti- 
bias  animante ,  carmen  voce  accinere  ; 
cantare  adfides,,  ad  citharam  ora  itO' 
caiia  movere,  et  subjungere,  vel  so- 
ciare  carmina  nervis,  simul  pulsare 
citharam,  simul  canere,  saltare  ad  ti- 
bicinem  apod  Fest.  in  Salfa  res  est, 
et  Mipra.  descriptus  adtibicinem  cantus. 
Cantabat  igitor  puer  ad  manum  Livio 


histrioni  (conf.  not.  3),  ipse  ad  tibi- 
cinis  modos  saltabat  agens  canticum. » 
CoDfer  Ferrar.  Elect.  II,  5,  ubi  et  re- 

fellit  emendationem  Salmas.  ad  Yopi- 
sci  Carin.  c.  xg  {ad  manum  saltan, 
ut  ad  manum  saltare  sit  nuuubus  ssU- 
tare  et  gesticulari,  xtiocvofAtTv,  ut  tui 
tibias  canere  pro  tibiis  canere)^   et 
Gronovii  interpretationem  iraprobat, 
praecipue   eo  qnod  cantor  cantando 
non  responderi  gesticulationi  bistrio- 
nis,  quae   saltando  et  loquaci  manu 
facta  sit,  sed  quod  contra  bistrio  ea, 
qnae  cantarentur,  saltando  et  gesticu- 
lando  expresserit.  Ipse  cum  Tumebo 
Advers.  III ,  a  3  h.  I.  exponit :  bistrio- 
nes  coeperunt  ad  manum,  in  pramptu 
et  coram,  prope,  in  vicino  (vide  ad 
y,  ao,  n.  i),  babere,  qui  cantaret, 
et-  quo  pronuntiante  ipsi  saicarent.  — • 
Diverbium  dicitur,  quando  diversi  ver- 
ba  faciunt :  ac  nihil  aliud  est ,  quam 
actus  et  scenae,  ex  quibus  ipsum  fa- 
bulae  corpus  constat ;  opponitur  cboro 
et  cantico.  Ed.  > —  Lege  hacfabularum, 
ratione  comoediae  kgitimae,   ex  arte 
oompositae,  Methode  ;  limieT. 

10.  Ludus  in  artem  paulatim  verte- 
rat,  scilic.  se;  vide  ad  II,  3,  n.  2.  — 
Histrionibus ,  saltatoribus  yfabellarum 
actum  relinquere,  gesticulationem  per- 
mittere ;  qui  supra  dictus  est  carminum 
actus;  videnot.  3.  Casaubonus  de  Sat. 
Rom.  pag.  x8a  h.  1.  ita  Trapa^paJ^if 
Fabnlarum  compositione  inventa,  re- 
frixit  initio  satyra ;  verum  boc  tantis* 
per,  dum  mos  obtinuit,  ut  ipsi  poetae 
snas  in  scena  fabulas  agerent :  ubi  vero 
agendi  partes  ad  bistriones  sunt  trans- 
latae,  retulit  in  scenum  ipsa  juventos 

92. 


A.  C.  36i. 
U.  C  391. 


340  T.   LIVII 

pellata  '  * ,  consertaque  FabelUs  potissimum  Atellanis 
sunt ".  Quod  genus  ludorum  abOscis  acceptum  tenuit 
juventus ,  nec  ab  histrionibus  poUui  passa  est.  £0  in- 
stitutum  manet ,  ut  actores  AteUanarum  nec  tribu  mo- 
veantur ,  et  stipendia ,  tamquam  expertes  artis  ludicrae , 
faciant.  Inter  atiarum  parva  principia  rerum ,  ludonim 
quoque  prima  origo  ponenda  visa  est,  ut   appare- 


romana  risufl  jocosque  prionim  saty- 
rarum  (  cf.  not.  5  et  6  ) ;  nou  quidem , 
ut  fabulas  excluderent ,  sed  ut  fabulis 
ipsis,  prsesertim  autem  Atellanis,  ad- 
jungerentur  sive  insererentur. 

11.  Qu€if  inde  exodia  flntermezzi , 
NachspieJeJ  postea  appeliata:  sic  dlci 
coepere  satyraei  quum  fabulis,  inpiim. 
Atellanis,  adjungerentur.  Cf.  Juvenal. 
III  ,176  (ubi  vet.  schol.  Exodiarius, 
inqult ,  apud  veteres  in  fine  ludorum 
intrabat,  quod  ridiculusforet;  ut  quid- 
quid  lacrymarum  atque  iristitias  coe- 
gissent  ex  tragicis  affectibus,  kujus 
spectacuU  risus  detergeret),  VI,  71; 
Sueton.Tib.  45,  et  Domit.  to.  Exodia 
propr.  exitus ,  deuide  ridicula  intexta 
versibus ,  quae  extra  argumentum,  rl- 
sus  et  joci  causa ,  interserebantur  fa- 
bulae  vel  carminibns :  unde  vdcis  ratio 
eadem  est  ac  in  episodium;  Strotbius. 
Suid.  voc.  iirttoo^icv.  Casaubon.  1. 1. 
p.  184.  K  Ut  satyricae ,  inquit,  tragicis 
dramatis  adjectae  sunt  a  Graecis  ad  tem- 
perandam  tragaedi»  mcestitiam;  sic  sa- 
tyrae  sive  exodia  simillimam  ob  causam 
post  tragoedias  produci  solebant.  — 
Non  aliud  in  Atellana  canticum,  nisi 
exodium,  quod  ita  dictum,  vel  quia 
singulorum  diverbiorum  fini  subjicie- 
batur,  vel  quia  extremae  fabulae  semel. 
Sic  inter  cborica  mele  Graecorum  dra- 
matum ,  quod  ab  introeuntibus  ia 
scenam  cantabalur,  eiao^icv  dicebant ; 
qnod  ab  exeuntibus  g^o^tcv.  » 

12.  Consertaqne,  Inserta,  adnexa, 


fabeUis  potissimum  Atellanis  sunt : 
quod  ludicrum  et  dicax  dramatum  ge* 
nus  (Farcen),  ab  Atelia,  Osconim  in 
Campania  oppido ,  sic  dictum  est ; 
unde  actores  earum  osce  etiam  loque. 
bantur,  quae  lingua  Campanis  et  Sam- 
nitibus  vernacula  erat.  (^Opici,  vel 
Opsci  et  Osci  erant  prisca  Ausonum 
gens ,  quae  cis  et  ultra  Lirim ,  in  La- 
tio  et  Campania ,  habitabat ;  t.  Strab. 
V,  p.  a42.  Conf.  Heyn.  ExcVin,  ad 
Virg.  £neid.VII,  780 ;  et  noa  ad  Tac. 
Annal.  IV,  14,  n.  4.)  In  his  fabolis 
sermo  quidem  rudis  erat  et  impolitus, 
sed  facctus  potlus  et  ridicuhis ,  quam 
obseoenus  et  lascivus  ,  argumentnm 
quoque  castum,  et  sententiae  pune 
atque  honestae:  undeValerios  Maxi- 
mus  ,  11 ,  4 »  n>  4  y  dicit ,  koc  genus 
delectationis  italica  severitate  tempe- 
ratum  ideoque  vacuum  nota  finsse. 
Posterius  etiam  hune  locum  notat  Li- 
vius,  aliamque  afFert  caosam,  cur 
Atellanartim  actores  m^iore  Iherint 
conditione  ,  quam  kistriones ,  qui  ob 
inbonestam  ,  quam  exercuerint ,  ar- 
tem ,  iniamia  sint  notati  et  trihu  moti 
(vide  ad  IV,  24?  n.  5),  neque^f^pen- 
diafacere  potuerint :  nam  militiaante 
Marii  tempora  erat  honestissiiiia ,  nec 
milites  lcgebantur  ex  iniima  civium 
classe ,  nfsi  extrema  necessitate  ur- 
gente.  —  AteQanas  prorsus  fere  cod- 
gruisse  fabulis  Graec.  comico-satyricls 
suspicatur  Eichstaedt  de  dram.  Graec. 
com.  sHt.  p.  53 ,  64  sq.  75  sq.  ct  84. 


ualjlll^:  LIBER  VII.  CAP.  II.  III.  34f 

ret  '^,  quam  ab  sano  initio  res  in  hanc  vix  opulentis 
regnis  tokrabilem  insaniam  venerit. 

III.  Nec  tamen  ludorum  primum  initium ,  procu- 
randis  religionibus '  datum ,  aut  religione  animos ,  aut 
corpora  morbis  levavit ;  quinetiam ,  quum  mediosforte 
ludos  circus  Tiberi  superfuso  irrigatus  impedisset  y  id 
vero,  velut  aversis  jam  diis  aspernantibusque  placa- 
minairae,  terrorem  ingentem  fecit.  Itaque  Cn.  Genucio, 
L.  ^milio  Mamercino  secundum  consulibus,  quum 
piaculorum  magis  conquisitio  animos,  quam  corpora 
mo>bi,  afificerent,  repetitum  ex  seniorum  memoria 
dicitur ,  pestilentiam  quondam  clavo  ab  dictatore  fixo 
sed^am.  £a  religione  addiictus  senatus  dictatorem 
clavi  figeudi  causa  dici  jussit  :  dictus  L.  Manlius  Im- 
l^eriosus ,  L.  Pinarium  magistrum  equitum  dixit.  Lex 
vetusta  est,  priscis  literis  verbisque  scripta,  ut,  qui 
praetor  maximus  sit  * ,  idibus  septembribus  clavum 


i5.  Ue  appartrtt  y  quatM.  ab  sano 
initio  res  in  hanc*  ,,insaniam  venerit, 
vide  ad  I,.  5,  n.  x,  et  III,  ao,  n.  6. 

Ci.p.  III.  I.  Procurandis  religioni- 
bus..,religione animos  lcvavit,  ▼id.V, 
a 3,  n.  7 .  —  Id  vero ,  profecto ,  utiqae; 
V.  XLV^  19,  B.  I.  —  Aversis  diis,  ▼. 
X.XIV,  a6,  n.  %,.—:■  Adversus  jam  diis 
Loy.  a ,  et  Hav.  adversisjtun diisYoM, 
ambo,LeId.  secLov.  i,  3,4,  5;  HarL 
sec.  et  Portug.  Ita  Ub» IX,  c.  i^rerum 
humanarum  maximum  momcntum  sit, 
quam  propitiis  rem,  quam  adversis 
^antdiis»  Deos  tun  adversos,  qnam 
aversos,  rccte  dici,  monnit  Bunnann% 
ad  Oyid.  Epist.VU  Heroid»  ▼.  4*  Hic 
igitur  ubi  optimi  codd.  receptam  le- 
etionem  tuentur^  eam  etiam  praeferen- 
dam  esse  ,  nuUus  dubito»  £n.  —  Tiberis 
iuundationes  quamvis  frequenter  me- 
morentur  ante  Angnsti  imperatoria 
texBpora  (vide  Ind.),  tamen  non  prius 


eas  vel  mole  aggeribusque,.  vel  lax^i- 
tione  et  repurgatione  alvei  coercitas 
legin^is,  ob  superstitionem  forte  ho- 
minnm«  qui  illaa,  ut  omnia  mala,  ab 
deorum  repetebant  ira,  et  inter  pro- 
digia  referebant.  Cf.  h.  \.  XXX,  38, 
et  XXXV,  9.  Augustua  magistratum 
instituit,  qui  hnic  malo  provideret; 
vide  ad  Tacit.  Annal.  I,  76 ,  n.  x.  — 
Pestiientiam  quondam;  haec  non  eo 
sensn  intelligenda  videntur,  nt  clavus 
jam  antea,  pesttlentiiie  sedandee  causa, 
a  dictatore  fixns  fuisse  dicatnr ;  sed 
pestilentia  quodam  anno  esse  scdata , 
quum  clavus  annorum  index,  non  ab 
ordinario  magistratu,  sed  a.dictatore 
fiznii  esset.  Unde  argnmemabantur  cla- 
vumab  dictatore  fixum  levando  morbo 
salubrem  fui8se.Vide  infr.  VUI,  18, 
atind  exemplum ,  aliamque  causam  di- 
ctatorls  clavi  figendi  cauaa  creati.  £0. 
•?..  Qni prector  mojrimus  sitf  vide  ad 


A.  C.  3Gd. 
U.  C  392 


342  T.  LIVII 

pangat.  Fixa  fuit  dextrolateri  aedis  Jovisoptiiniinaxiini, 
ex  qua  parte  Minervae  teinplum  est.  Eum  clavum ,  quia 
rarre  per  ea  tempora  literae  erant^,  notam  numeri  an- 
norum  fuisse  ferunt ;  eoque  Minervae  templo  dicatam 
legera ,  quia  numerus  Minervae  inventum  sit.  Volsiniis 
quoque  ciavos ,  indices  numeri  annorum ,  fixos  in  tem- 
plo  Nortiae  *,  etruscae  deae ,  comparere ,  diligens  talium 
monimentorum  auctor  Cincius  affirmat.  M.  Horatius 
consul  ex  lege  templum  Jovis  optimi  maximi  dedicavit 
anno  post  reges  exactos :  a  consulibus  postea  ad  dicta- 
tores,  quia  majus  imperium  erat,  solenne  clavi  figendi 
translatum  est.  Intermisso  deinde  more  ^,  digna  etiam 


VI,  4a,  n.  7.  —  Fixafiiit,  scil.  lex. 
Fixus  al.  scil.  clavua ,  quem  certe  in 
eodem  pariete  »ub  ea  Itge  fuisse  de- 
pactum,  Gronav.  colUgebat  «  Terbia 
seqq.  eoque  Minervce  templo  dicatam 
legem,  nisi  leg.  dicatum  lege,  hoc  est, 
fixum,  suspensum;  (eoque,  ideoque; 
vide  ad  I,  1 1,  n.  6.  An  lcg.  inque?  ) 
Caeterum  J,upiter,  Juno  et  Miiierva  in 
eodem  templo  Capitol.  colebanlur ;  v. 
ad  III,  17,  n.  3.  Hinc  Mnenw  tem- 
plum  h.  1.  est  sacellum ,  seu  sacrarinm , 
quod  sub   €ju»dem  tecto  asdis  Jopis 

erat. 

3.  Quia  rarufper  ea  tempora  Ittera 
erant,  conf.  ad  VI,  i,  n.  2.  —  Notam 
numeri  annorum  fuisse ,  conf.  Festns 
V.  Clams  annalis,  Mimoires  de  VAea" 
demie  des  Inscript.  t.VIII,  pag.  299; 
Perizon.  anim.  hist.  cap.  5,  pag.  181; 
Intpp.  Petron.  Sat.  c.  i35;  Dempster. 
Etrur.  reg.  I,  i5,  p.  63. 

4.  Volsiniis  qupque  cJavos  fixos  in 
templo  Nortia:,  forte  Nursia,  Dc  op- 
pido  illo  et  hac  dea  yide  ad  Juvenal. 
X,  74 ,  Idem populus  si  Nortia  Tuseo 
Favisset,  .si  oppressa  fi>ret  seeura  se^ 
nectus  Prineipis ,  hac  ipsa  Stjanum 
diceret  hora  Augustum.  Norda,  vel 


potius ,  ut  libri  meliores ,  Nnrscia  Vol- 
siniensium  peculiaris  dea.  TertuIIian. 
in  Apolog.  cap.  24 >  Asculanomm  An- 
caria  dea ,  FolsinienMum  Nursxlta, 
Ocriculanorum  Valentia,  Sutrinorum 
Nortia.^ED. — L.  Ci/ici//^AIimentus,  s. 
Alimentios,  qui  praeter  alia  historiam 
beUi  pnnici  II  reromque,  quibus  ipse 
cum  Fabio  Pictore  interfuerat  (captum 
se  ab  Hanmbale  dicit,  XXI,  38), 
graece  scr^pnt ,  et  praetor  post  Caanen- 
aem  cladem  Si<aliam  obtinnit,  nisi 
praetor  hic  faifltorici  filius  fuit.  Conf. 
XXVI,  a3,  a8;  XXVII  ,  7,  29; 
Dionys.  I,  6  et  7,  pag.  41 5.  —  Qu« 
sequuntnr,  ant  non  sana,  ant  matik 
videntur.  M,  Horatius  consul  eam  le- 
gem  templo  Jovis  optitni  maximi  detU- 
cavit,  ant  ea  lege  tempbimy  etc.  ( ita 
itt  inter  dedicationis  conditiones  fne- 
rit,  ut  quo^nis  ejnsmo^i  clavus  fige- 
retur)  conj.  Gron.  et  ex,  tcI  ea  l^ 
supra  memorata  templo  J.  o,  m.  dedi- 
oavit,  acilic.  clavnm  annalem,  Doujat. 
Lacunam  vero  ita  explet  Stroth.  M. 
Horatius  consul  ex  lege  primumfixit 
elavtim ,  is  qui  templum  Jovis,  etc. 
Conf.  II,  8. 

5.   Intermisso    deinde   more,  hoc 


u.cJg-'^:  LIBER  VII.  CAP.  III.  IV.  343 

per  se  visa  res ,  propter  qu^  dictator  crearetur ;  qua 
de  causa  creatus  L.  Manlius,  perinde  ac  reipublicae 
gerendae  ^,  ac  non  soivendae  religione ,  gratia  creatus 
esset ,  bellum  hernicum  affectans ,  delectu  acerbo  ju- 
ventutem  agitavit;  tandemque  omnibus  in  eum  tri- 
bunis  plebis  coortis  ^  seu  vi ,  s^u  verecundia  victus , 
dictatura  abiit. 

IV.  Neque  ep  minqs  p^incipio  insequentis  anni, 
Q.  Servilio  Abala»  L.  Genucio  consulibus ,  dies  Manlio 
dicitur  a  M.  Pomponio  tribuno  plebis.  Acerbitas  in 
delectu,  non  damno  modo  civium  %  sed  etiam  lacera- 
tione  corporum  IdA^  partim  virgis  caesis,  qui  ad  no- 
mina  non  respondissent ,  partim  in  vincula  ductis, 
invisa  erat  :  et  ante  omnia  invisum  ipsum  ingenium 
atrox,  cognomenque  Imperiosi  grave  liberae  civitati, 
ab  ostentatione  ssevitiee  ascitUBCi ;  quam  non  magis 
in  alienis ,  quam  in  proximis ,  ac  sanguine  ipse  suo 
exerceret;  criminique  ei  tribunus  inter  cdstera  dabat*, 
quod  filifmi  jui^enemf  nulUus  probri  compertum,  ex^ 
torrem  urbe^  domoy  penflLtibus , /(H^q  ^  hice,  congressu 
eequalium  prohibitum  f  in  opus  seryilcy  prope  in  car- 
cerem  atque  in  ergastulumy  dederit :  ubi  summo  loco 
natus  dictutorius  juvenis  quotidiana  miseria  disceret^ 


aniio  digna  etiam.  per  se  visa  res^  sc. 
sedatio  peatilentiaB. 

6.  ReipukUctB  gerendaa  (  vide  ad  II, 
64,  n.  3  ),  oc  (qaod  forte  clel.)  non 
solvendo!  reHgione  graiia,  vide  ad  V, 
a3,  n,  7. 

Cap.  IV.  X.  Non  damno  mo4o  ci- 
vmm  (vide  ad  IV,  53,  n.  a ).  —  Lata, 
perlata ,  tolerata ,  acerbitas» — Qui  ad 
nomma  nan  respiondissent,  vide  ad  I , 
f  X,  II.  3.  —  Cognomeri  Imperiosi,  ete. 
vide  ad  IV,  29,  n.  3.  —  Liyius  hic 
.1  se  ipso  diatentit;  minc  enim  agi»o« 
■scit,  L.  Maidium  Imperioai  cognomen 


habiliaae.  At  sapra  II,  a(^,  idfilio  ejus 
T.  Manlio  inditum  dixit.  Livium  ita 
Gonciliare  conatur  Kupertus  noster  ad 
Flor.  lib.  I,  cap.  14,  cognomen  illad 
jam  ccepisse  in  patre,  confiniiatum 
fuif^e  ia  filio.  Simile  quid  de  Stoione 
Liciniomm  cognomine  vidimus  supra 
ad  Ub.VI,  cap.  29.  Ed. 

%.  Criminique  ei  dabat  vide  ad  I, 
5,  n.  6.  — Nullius probri  compertum, 
insimulatum  et  convictum,  tft  XXII, 
57,  n.  a;  XXXII,  i,  al.  —  Luce,  in 
publico,  seu  in  conspectu  aliorum 
versandi  potestate ,  JOoering.  Conff  r  ^ 


344  !'•   LIVII  u.cas?: 

vere  imperiosopatre  se  natum  esse.  At  quam  ob  no^ 
ocamPquia  infacundior sit  et  lingua  impromptus.  Quod 
naturcB  damnum  utrum  nutriendum  patri  ^,  si  quid- 
quam  in  eo  humani  essetj  4n  castigandum  ac  vexa-- 
tione  insigne  faciehdum  fuisse?  ne  mutas  quidem  be- 
stias  minus  alere  ac  faverey  si  quid  ex  progenie  sua 
parum prosperum  sit.  At^  hercuiey  L.  Manliummalum 
malo  augere  fiUij  et  tarditatem  ingenii  insuper  pre- 
mere;  et,  si  quid  in  eo  exiguum  naturalis  vigoris  sit, 
id  exstinguere  vita  agresti  et  rustico  cultu ,  inter  pe^ 
cudes  habendo. 

y.  Omnium  potiushis  crimina^^onibus,  quamipsius 
juvenis,  irritatus  est  animus  :  quin  contra,  se  quoque 
parenti  causam  invidise  atque  criminum'  esse,  aegre 
passus,  ut  omnes  dii  hominesque  scirent,  se  parenti 
opem  latam,  quam  inimicis  ejus,  malle,  capit  consi- 
Uum,  rudis  quidem  atque  agrestis  animi ,  et  quanquam 
non  civilis  exempU'^,  tamen  pietate  laudabile.  Inscien- 
tibus  cunctis,  cultro  succinctus,  mane  in  Urbem,  at- 
que  a  porta  domum  confestim  ad  M.  Pomponium  tri- 
bunum  pergit  :  janitori,  opus  esse  sibi  domino  ejus 
convento  extemplo,  ait;  nunciarety  2\  Manlium  L.fi- 
lium  esse  :  mox  introductus ,  etenim  percitum  ira  in 


Cicer.  de  Senectute ,  c.  4  >  ct  pfo  Rosc. 
Am.  i5. 

3.  Quod  iuuitrte  damnum,  vitiiim 
naturale,  utrum  nuiriendum  patri , 
mc^libus  remediis  et  patema  indulgen- 
tia  medicandum  >  vide  ad  IV,  5a ,  n.  a . 
—  Mutas  bestias ,  epith.  omans  au- 
gensque  vim  oppositionis ;  Schaef.  — 
Tarditate.n  ingenii  insuper  premere , 
couf.  ad  m,  189  n.  x. 

CkP.  V.  I.  Causam  invidiw  atque 
criminum,  vide  ad  UI,  19,  n.  7.  Gf. 
eadem  historia  apud  Cicer.  Offic.  lU, 
3 1 ,  et  Valer.  Maxini. V,  5 ,  n.  3.  —  Ut 


omnes  dii  hominesque  (vide  ad  III, 
17,  n.  6)  scirent,  separenti  opem  la- 
tam,  se  eum  javaxe,  eique  favere, 
qtuim  inimicis  efus ,  nudle,  Ut  fortior 
sit  bppositio  et  insignior  pietas  filii^ 
Stroth.  emend.  quam  sibi  ab  inimicis 
ejus  malle ,  coll.  lU,  8  extr.  ne  fuam 
opem  ah  inimieo,  etc. 

a.  Quanquam  non  citfiiis  ejcempU, 
quale  consUium  in  libera  civitate  ad- 
versns  civem  adliibere  deceat.  Stroth. 
Ciyile  dicitur,  quod  legibus  libertatiquc 
consentaneum  est ,  ut  XX VH ,  6;  vel, 
ut  XLV,  33  dicitiir,  quod  legum  et  U-^ 


^.^J^f:  LIBER  VII.  CAP.  V.  345 

patrem  spes  erat  aut  criiniiiis  aliquid  novi ,  aut  con- 
silii  ad  rem  agendam ,  deferre,  salute  accepta  reddita- 
que ,  esse  ait ,  qua:  cum  eo  agere  arbitris  remoiis  velii : 
procul  inde  omnibus  abire  jussis,  cultrum  stringit,  et, 
super  lectum  stans  ferro  intento  ^,  nisi ,  in  quae  ipse 
concepisset  verba,  juraret,  se  patris  ejus  accusandi 
causa  concilium  plebis  nunquam  habiturum ,  se  eum 
extemplo  transfixurum  minatur.  Pavidus  tribunus, 
quippe  qui  ferrum  ante  oculos  micare;  se  solum, 
inermem;  illum  prsevalidum  juvenem ,  et,  quod  haud 
minus  timendum  erat ,  stolide  ferocem  viribus  suis 
cerneret,  adjurat,  iu  quae  adactus  est  verba;  et  prae^ 
se  deinde  tulit ,  ea  vi  subactum  se  incepto  destitisse. 
Necperinde,  ut  maluisset  plebes,  sibi  sufiragii  ferendi 
de  tam  orudeli  et  superbo  reo  potestatem  fieri,  ita 
aegre  habuit ,  fiilium  id  pro  parente  ausum ;  eoque  id 
laudabilius  erat  quod  animum  ejus  tanta  acerbitas  pa- 
tria  uihii  a  pietate  avertisset.  Itaque  nou  patri  modo 
remissa  causae  dictio  est,  sed  ipsi  etiam  adolescenti  ea 
res  honori  fuit;  et  quum  eo  anno  primum  piacuisset, 
tribunos  militum  ad  legiones  sufifragio  fieri^,  nam 


bertatis  aquas  patiens  est  :  et  civilis , 
qui  aequo  jure  omnes  secam  esse  pati- 
tur,  nec  sibi  plus  arrogat  aliosque 
contemnit.  Sic  et  non  civiliter  uti  opi- 
bus  XXXIII,  46 ,  n.  a ;  h.  e.  potestate 
sua  non  modeste  uti,  nt  decet  in  cives 
ac  pares. 

3.  Ferro  intento,  vide  adTac.  Ann. 
I,  28  ,  n.  8,  et  Gierig.  ad  Plin.  Ep. 
III ,  9 ,  n.  a  I ,  —  Nisi  in  verba ,  quee 
ipse  concepissetf  juraret,  ut  mox  ad- 
jurat  in  quas  adactus  est  verba,  Conf. 
ad  n ,  32  ,  n.  1 .  —  Mox  junge  :  JVec 
plebes  ita  eegre  habuit  ( seu  tulit ,  in- 
dignata  est),y?//um  idpro  parente  au- 
sum,  perinde  ut  maluisset,  etc. ,  vel 
Nec  perinde  plebes  ita  asgte  kabuit. 


etc.  Superfluum  est  Tel  perinde,  vel 
ita. — Acerbitas  patria ,  vidc  ad  VIII , 
7,n.  a. 

4.  Tribunos  militnm  ad  legiones 
( quod  additur,  ut  distinguantur  a  tri- 
bonis  mil.  cons.  pot.) ,  h.  e.  legiona- 
rios  ( ut  fere  miHtes  ad  naves  pro 
classiariis  militibns  XXII,  19,  n.  3; 
serviadremum  pro  remigibasXXXTV, 
6 ;  famuli  ad  limina  apnd  SiHum^  I , 
65.  Conf.  infr.  ad  XXXIV,  6 ,  n.  7  )  , 
suffragio ,  snflragiis  populi  in  comi- 
tiis ,  /ieri  :  qui  inde  comitiati  dice- 
bantur,  nt,  quos  consules  faciebant, 
Rufuli  et  Rutiili ,  a  Rutilio  Rufo,  qui 
legem  de  ea  re  tulit .  si  Festo  fides  ha> 
benda.  *<  RuJJfhli,  ait,  sive  Rujitli  ap- 


346  T.  LIVII  tc:lt 

et  antea,  sicut  nunc,  quos  Riifulos  vocant,  imperato- 
res  ipsi  faciebant,  secundum  in  sex  locis  ienuit,  nuUis 
domi  miiitiaeque  ad  conoiliandam  gratiam  meritis ,  ut 
qui  rure  et  procul  coetu  hominum  juventam  egisset. 
VI.  Eodemanno,  seu  motu  terrae,.seu  qua  vi  alia, 
forum  medium  ferme  specu  vasto  coUapsiun  in  immen- 
sam  altitudinem  dicitur ;  neque  eam  voraginem  con- 
jeotu  terrae,  quum  pro  se  quisque  gereret%  expleri 
potuisse  prius ,  quam  deum  monitu  quaeri  coeptum, 
quo  plurimum  populus  romanus  posset^?  Id  enim  illi 


peUabantur,  tribuni  militum  a  consule 

facti,  non  a  populo:  de  quorumjure 

quod  Rutilius  Rufiis  legtm  tuUnt,  Ru" 

Juli,  ac  post  Rutuli,  sive  potius  Ru- 

tili ,  appellati  sunt.  »  AUi  sunt  comi- 

tiati,  incpiit  Ascon.  in  Dirin.  cap.  lo , 

qui  Romat  comitiis  designantur.  £d.  — 

Cuivis  Isgioni   primum  tres,  deinde, 

ea  aucta ,  quatuor ,  et  tandem  $ek  tri- 

bani  mitit.  pnBerant ;  adeoqae  qoatuor 

legionibus,  quot   tum    plerumque    a 

consulibus  scribebantur,  XXIY  praefi- 

ciebantnr.  Hoc  anno  primnm  tribum, 

at  quidem  sex^  a  populo  in  quatuor 

legiones  creati,  et  an.  Urb.  443  ;  seni 

deni  IX,  3o ;  i.  e.  sexdecim  ex  XXIV 

tribunis  in   IV  legionibus,  adeoque 

duae  tertiae  partes  pro  quarta.  Tandem 

a  senatu  decretum ,  ut  in  ocro  legiones 

parem  numerum  tribunorum  consules 

et  populus  crearent  XLIV,  ai.  Conf. 

Ind.  et  Lips.  de  Mil.  rom.  II ,  9.  Forte 

leg.  nam  ante,  sicut  et  nunc ,  quos> 

tntc»  ^  Secundum  in  sex  locis,  vide  ad 

IV,  16 ,  n.  5.  —  Si  legiones  quatuor, 

ttt  moris  erat ,  boo  anno  scriptae  sunt^ 

qiiatuor  et   viginti  tribunis  militum 

opus  erat.  Sed  per  haec  tempora  dicta- 

tores  et  oonsules,  per  qoampaucis  su£- 

fragio  popuU  relictis  locis ,  reliqua  sui 

beneiiciifaciebant;  v.  Liv.  IX,  3o.  Ed. 

Ca.p.  VI.  I.  Voraginem  conjectu  ter- 


rce,  quumpro  se  quisque  gereret ,  con- 
gereret  (  quod  jam  in  conjectu  latere 
monet  Strotfa.),  scil.  terram ,  nisi  leg. 
quam,  Quae  moz  narrantur  fabulosa 
snnt,  et  insigne  superstitionis  docu- 
mentttm,  ut  et  ea,  quie  osp.  »  et  S 
leguntnr.  Fizit  quidem  Romae  lacus 
Curtius,  sed  ita  dictus  a  Metto  Curtio, 
de  qno  yide  T,  i3;  Ptntarch.  Rom. 
pag.  aS;  et  Dionys.  II,  43;  Varr. 
Ling.  lat.  IV,  82  tradit ,  lacum  Cur- 
tium  esse  jfiilguratum  et  ex  senatus- 
consulto  septum  a  Curtio  console;  de 
quo  ▼.  IV,  I.  Cf.  Plin.  XV,  18 ;  Zonar. 
VII,  a5;  Oros.  III,  5 ;  Augusdn.  de 
civit.  dci,  V,  18;  Ovid. Fast.VI ,  4o3; 
Suid.  Toc.  AiScpvo;,  Fest.  voc.  Curtius 
lacus,  Bartb.  ad  Stat.  Silv.  I,  i,  66; 
Scalig.  ad  Varr.  1. 1.  inpr.  Pigb.  Ann. 
ad  ann.  391,  et  Bagnolo  della  gente 
Curzia.  «  Fabulosa  quidem  haec  de 
Curtio,  qui  in  voraginem ,  tetro  halitu 
Urbem  infestantem ,  se  immisisse  fcr- 
tur,  narratio :  ex  ea  tamen  intelligi- 
tur,  in  media  urbe  mepbitim  seu  pu- 
torem  sulfureum  a  terra  prorumpentem 
yicina  loca  pestilenti  afflatu  infecisse, 
donec  alia  soli  mutatio  venam  occoL 
tam  9piramenti  occluderet  seu  elide- 
ret  » ;  Heyn.  Opusc.  academ.  t.  III ^ 
p.  1 18.  Cf.  Steger  de  prodig.  p.  68  sq. 
a .  Quo  phirimum  populus  romanus 


'ri.llt  LIBER  VII.  CAP.  VI.  347 

loco  dicandum ,  vates  canebant ,  si  rempublicam  ro- 

manam  perpetuam esse  vellent.  Tum  M.  Currium,  ju- 

venem  beilo  egregium,  castigasse  ferunt  dubitantes, 

an  uUum  magis  romanum  bonum,  quam  arma  virtus* 

que,  esset.  Silentio  facto,  templa  deorum  immorta- 

lium ,  quae  foro  imminent,  Capitoiiumque  intuentem, 

et  manus  nunc  in  coeium ,  nunc  inpatentes  terr»  hia- 

tus  ad  deos  Manes  porrigentem,  se  devovisse  :  equo 

deinde,  quam  poterat,  maxime  exornato  insidentem, 

armatum  se  in  specum  immisisse,  donaque  ac  fruges 

siiper  eum  a  multitudine  virorum  ao  mulierum  con- 

gestas ;  iacumque  Curtium ,  non  ab  antiquo  iiio  T.  Ta* 

tii  miiite  Curtio  Metto ,  sed  ab  hoc  appeiiatum.  Cnra 

non  deesset  ^,  si  qua  ad  verum  via  inquirentem  ferret : 

nunc  fama  rerum  standum  est,  ubi*  certam  derogat 

vetustas  fidem ,  et  lacus  nonJen  ab  hac  receittiore  in- 

signitius  fabuia  est.  Post  tanti  prodigii  procurationem, 

eodem  anno  deHernicis  consuitus  senatus,  quum  fe« 

ciales  ad  res  repetendas  nequidquam  misisset,  primo 

quoque  die  ferendum  ad  populum  de  bello  indicendo 

Hernicis  censuit ;  populusque  id  beiium  frequens  jus- 

sit.  L.  Genucio  consuii  ea  provincia  sorte  evenit*. 

In  exspectatione  civitas  erat ,  quod  primus  iile  de  piet» 

consul  beiium  suis  auspiciis  gesturuS  esset;  perinde 

ut  eveniret  res ,  ita  communicatos  honores  pro  bene 

aut  secus  consulto  habitura.  Forte  ita  tuKt  casus ,  nt 

Genucius,  ad  hostes  magno  conatu  profectus,  in  in- 

sidias  praecipitaret  ^ ;  iegionibus  nec  opinato  pavore 

posset,  vidc  ad  V,  33,  n.  3.  —  Se  de-  tam  derdgat  Detttstas  Jidem,  vide  ad 

vovisse ,  vide  ad  V,  41,  n.  4*  cikp>  2  5;  n;  6. 

3.  Curanon  deesset,  mifai  non  defu-  4.  L»  Genucio  eonstdi  ea  provinoia 

tura  esset  inquirendae  veritatis ,  ^i  ali*  sorte  evenit,  cf.  n ,  40  >  n.  9 ,  ct  UI , 

qua  viaad  eam  dncerc  posset. — Nunc  *k,  n.  i.  —  Pro  htne  aut  seeus  eon^ 

fama  rerum  standum  est,  vide  ad  I,  sulto ,  pro  botto  aut  mtilo  coRSilio  et 

4,  n.  9;  et  ni,  36,  n.  1 1. —  Ubi cer-  instituto. 


348  T.  LIVII  tV^,, 

fusis,  consul  circumventus  ab  insciis,  quem  interfe- 
cissent,  occideretur.  Quod  ubi  est  Romam  nuntiatum, 
nequaquam  tantum  publica  calamitate  moesti  Patres, 
quantum  feroces  infelici  consulis  plebeii  ductu ,  fre- 
munt  omnibus  locis :  Ireni,  crearent  consules  explebe^ 
transferrent  ampicia ,  quo  nefas  esset.  Potuisse  Patres 
plebiscito  pelli  honoribus  suis  :  num  etiam  in  deos 
immortales  inauspicatam  legem  valuisse  ^  ?  Findicasse 
ipsos  suum  numen,  sua  auspicia :  quce  utprimum  con- 
tacta  sint  abeo,  a  quo  necfus  necfasfuerit;  deletum 
cum  duce  exereitum  documento  fuisse ,  ne  deinde, 
turbato  gentiumjure,  comitia  haberentuf,  His  vocibus 
curia  et  forum  personat.  Ap.  Claudium ,  quia  dissua- 
serat  legem ,  majore  nunc  auctoritate  eventum  repre* 
hensi  ab  se  consilii  incusantem ,  dictatorem  consensu 
patriciorum  S^vilius  consul  dicit,  delectusque  et  ju- 
stitium  indictum. 

YII.  Priusquam  dictator  legionesque  novae  in  Her- 
nicos  venirent^  ductu  C.  Sulpicii  legati  res  per  occa- 
sionem '  gesta  egregie  est.  In  Hernicos ,  morte  consulis 
cont^mptim  ad  castra  romana  cum  haud  dubia  expu- 
gnandi  spe  succedentes,  hortante  legato,  et  plenis 
irse  atque  indignitatis  militum  animis ,  eruptio  est  facta. 
Multum  ab  spe  adeundi  valli  res  Hernicis  abfuit ;  adeo 
turbatis  inde  ordinibus  abscessere.  iDictatoris  deinde 
adventu  novus  veteri  exercitus  jungitur ,  et  copias  du- 
piicantur  :  et  pro  concione  dictator  laudibus  legati 

5.  In  insidias  profcipUaret ,  vide  ad  luisse,  in  eos  vim  habuisse ,  efficacem 
II ,  3 ,  n.  a. — jib  insciis ,  quem  inter-  fuisse.  —  Auspicia  utprimum  eontacta 
fecissent,  occideretur,  vide  ad  VI,  ii/i^a^  m,  vide  ad  VI,a8.,  n.  2.  Mox 
3,  n.  3.  dictatoris  tantuiD,  nec  simul  maglsin 

6.  Num  etiam  in  deos  inauspicatam  eq«  mentio  fit,  ut  II ,  3o. 

legem  imluisse,.  legem  sine  auspiciis  Cap.VII.  i.  Per  occasionem,  vide 

vel  contra  ea  latam  et  perlatam,  adeo-      ad  I,  1 1,  n.  i.  —  Contemptim,  vide 
que  infaustam,  in^  eontra,  deos  va-      ad  II>  56,  n.  i3., 


ll^,         LIBER  VII.  CAP.  VII.  349 

militumqvie ,  quoniin  virtute  castra  defensa  erant ,  si- 
mul  audientibus  laudes  meritas ,  tollit  animos ;  simul 
CcTteros  ad  aemulandas  virtutes  acuit.  Neque  segnius 
ad  hostes  bellum  apparatur^,  qui,  et  parti  ante  de- 
coris  memores ,  neque  ignari  auctarum  virium  hostis , 
suas  quoque  vires  augent.  Omne  hernicum  noraen, 
omnis  militaris  aetas  excitur;  quadringenariae  octo  co- 
hortes,  lecta  robora  virorum,  scribuntur.  Hunc  exi- 
mium  florem  juventutis  eo  etiara,  quod  ut  duplex 
acciperent  stipendium ,  decreverant ,  spei  animorum* 
que  implevere.  Immunes  quoque  operum  miUtarium 
erant,  ut,  in  unum  pugnae  laborem  reservati,  plus 
sibi,  quam  pro  virili  parte  ^,  annitendum  scirent.  Extra 
ordinem  etiam  in  acie  locati,  quo  conspectior  virtus 
esset.  Duum  milUum  planities  castra  romana  ab  Her- 
nicis  .dirimebat  :  ibi  pari  ferme  utrimque  spatio  in 
medio  pugnatum  est.  Primo  stetit  ambigua  spe  pugna ; 
nequidquam  saepe  conatis  equitibus  romanis  impetu 
turbare  hostium  aciem.  Postquam  equestris  pugna 
efFectu^,  quam  conatibus,  vanior  erat;  consulto  prius 
clictat6re  equites,  permissu  deinde  ejus,  relictis  equis, 
clamore  ingenti  provolant  ante  signa,  et  novam  in- 
tegrant  pugnam.  Neque  sustineri  poterant,  ni  exlraor- 


9.  Adhostes  beUum  apparatur,  yide 
adll,  10,  n.  10.  —  Apud  hostes :  sic 
edit.  Mediol.  an.  x  5o5 ,  quam  seqnun- 
tur  Ascens.i5x3  et  1 5x6.  Paria.  1529. 
Lovel.  a.  Sigon.  male.  Vulgatum  enim 
Utio  proprium  est ,  et  ad  pro  apud 
passiro  apud  ipsum  occurrit.  Ita  supra 
lib.  II ,  cap.  1  o ,  Rem  attsus  plus/am^e 
hahiturhm  ad  posteros,  quam  fidei. 
liib.in,  c.  10 ^Jactataperaliquotdies 
tum  in  senatu  res,  tum  ad  poputuM 
fit ;  ubi  plerique  codd.  ex  glossa  in- 
terpretis  apud  populum,  Lib.  X,  cap. 
^^jfuriarum  etfifrmidinis  piena  om^ 


nia  adhostes  esse;  iterumque  cap.  35, 
minus  cladis ,  casterum  non  plus  ani- 
morum  ad  hostes  erat,  etc.  Ed.  — 
Omne  kemicum  nomen,  vide  I|  10, 
n.  a.  —  Quadringenaria  cohortes,  qua- 
rum  quseqne  CCCC  militibus  constabat. 

3.  Quam  pro  virili  parte,  yide  ad 
Pnef.  Liv.  n.  3. 

4.  Postquam  equestris  pt^na  efft- 
ctu,  quam  conatibus  vanior  erat,  pa- 
rum  ex  voto  cedebat,  non  quod  equi- 
tes  minus  tentassent  et  conati  fiiissent 
omnia ,  sed  quod  eorum  conatns  care- 
baut  effectuetsuccessu;  Docr. — Neque 


35a  T.  LIVII  v.V^. 

magis ,  ut  belli  gallici  causa  dictatorem  creatum  ar- 
bitrer,  inclinat  animus.  £o  certe  anno  Qalli  ad  tertium 
lapidem  Salaria  via  ^  trans  pontem  Anienis  castra  ha- 
bu^re.  Dictator,  quum  tumultus  gallici  causa  justi- 
tium  edixisset^,  omnes  juniores  sacramento  adegit^ 
ingentique  exercitu  ab  Urbe  profectus,  in  citeriore 
ripa  Anienis  castra  posuit.  Pons  inxmedioerat,  neu- 
tris  eum  rumpentibus,  ne  timoris  indicium  esset. 
Praelia  de  occupando  ponte  crebra  erant;  nec,  qui  po- 
tirentur,  incertis  viribus,  satis  discerni  poterat^.  Tum 
eximia  corporis  magnitudine  in  vacuum  pontem  Gal- 
}us  processit,  et ,  quantum  maxima  voce  potuit ,  quem 
nunc  y  inquit ,  Roma  virum  fortissimum  habetj  proce- 
daty  agedumy  adpugnam ,  ut  noster  duorum  eventus 
ostendaty  utra  gens  bello  sit  melior. 


ctoritas  ejus  et  fides  levior  est,  quod  in 
suae  gentis  familiaeque  (Liciniae)  lau- 
dem  id  finxisse  videri  potest.  Cf.  ad  I , 
i6,  n.  7. 

2 .  Eo  certe  anno  Galli  Salaria  vta 
(videadl,  33,  n.  la,  ct  VIII,  t5,  n. 
6)  castra  kabuere  :  cf.  Polyb.  II,  18, 
n.  6 ;  Appian.  de  Reb.  gall.  Exc.  I ,  et 
Oros.  III ,  6 ,  qui  tamen  in  boc  fer* 
tio  Ganornm  motu  atrocissimam^ptt- 
gnam  a  T.  Manlio  inchoatam,  et  a 
T.  QuintJo  dictatore  cruentissima  con- 
gressione  confectamesse  tradrnit^  Alio» 
itaque  auctores  sequutus  est  Livius, 
nt  et  VIII ,  20;  X ,  10,  et  aliis  locis , 
ubi  bella  cum  Gallis  gesta  descri- 
buntur. 

3.  Dictator  quum  tutnultus  gaUici 
causa  justitium  edixisset.  Quid  sit  pco" 
prie  tnmultus,  docet  Cic.  Philipp.  VIII , 
2 ,  3.  Vide  supra  ad  II,  2.  Idem  aliud 
agendo  describit  ea  quae  tunmltam 
comitari  solebant,  Philipp.V,  3i,  Tu- 
multum,  inquit,  decemi ,  justitium  in- 
dici,  saga  sumi  dico  ojfortere,  dehctum 


haberi  sublatis  vaceuionibus  in  urbe  et 
in  Italia,  Et  eodem  modo  Livius  inf. 
cap.  a8,  quum  (quod  per  magnos  tu- 
multus  soletj  justitio  indicto  dehctus 
sine  vncationibus  habitus  esset,  Tu' 
nraltus  tamen,  praeter  strictiorem  et 
maxime  propriam  significatiooem  • 
etiam  laxiore  sensu  quamlibet  pertur- 
bationem  ac  trepidationem  denotat. 
Vide  Ub.  II,  cap.  26^  n.  i,  et  iib.  UI, 
3,  n.  3.  Ed. 

4.  Satis  discerni  poterat,  decemi 
(  entsehieden  werden),  nt  XXII,  619 
n.  9,  unde  discrimen,  de  quo  vide  ad 
VI ,  1 7,  n.  I .  Sed  cum  Gronov.  poUn» 
leg.  decemi,  sc.  eertamen,  uter  pontc 
potiretur,  ut  gnece  xptvcvO&i.  Cf.  ad 
V,  55,  n.  i;  XXI,  4,  ».  4;  XXVUI, 
1 4 ,  n.  3 ;  Gron.  ad  h.  1.  et  Obss.  III, 
i3;  Peiizon.  ad  Sanctii  Min.  p.  784; 
Intpp.  Caes.  Bell.  Civ.  I,  35;  Sueton. 
CaUg.  25  pr.Virg.iE:n.XII,  8989  qui- 
bus  tamen  locis  nuUa  fere  lecuonis 
varietas  est.  —  Utra  gens  in  beUo  sit 
melior,  vide  ad  11 1  5i|  n.  3. 


k.  G.  358. 
U.  G.  394. 


LIBER  VII.  CAP.  X.  353 

X.  Diu  inter  primores  juvenum  Romanorum  silen- 
tium  fiiit,  quum  et  abnuere  certamen  vererentur,  et 
prsecipuam  sortem  periculi  petere  noUent  :  tum  T. 
Manlius",  L.  filius,  qui  patrem  a  vexatione  tribunitia 
vindicaverat ,  ex  statione  ad  dictatorem  pergit :  « In- 
« jussu  tuo,  inquit,  imperator,extraordinemnunquam 
«  pugnaverim ,  non  si  certam  victoriam  videam ' .  Si  tu 
«  permittis ,  volo  ego  illi  belluae  ostendere,  quando adeo 
«  ferox  praesultat  hostiiim  signis,  me  ex  ea  familia  or- 
«  tum,  quae  Gallorum  agmen  ex  rupe  Tarpeia  dejecit. » 
Tum  dictator,  «  Macte  virtute,  inquit,  ac  pietate  in  pa- 
K  trerti  patriamque,  T.  Manli,  esto.  Perge,  et  nomen 
«  romanum  invictum ,  ju vantibus  diis ,  praesta. »  Armant 
iude  juvenem  aequales  :  pedestre  scutum  capit ;  hi- 
spano  cingitur  gladio ,  ad  propiorem  habili  pugnam. 
Armatum  adornatumque  adversus  Gallum  stolide  lae- 
tum,  et  (quoniam  id  quoque  memoria  dignum  anti- 
quis  visum  est)  lingiiam  etiam  ab  irrisu  exserentem, 
producunt :  recipiunt  inde  se  ad  stationem  * ;  et  duo 


Cap.  X.  I.  Non  si  certam  inctoriam 
videam,  vide  ad  V,  5i,  n.  i.  —  Macee 
virtute, . . esto ,  Tide  ad  H ,  la ,  n.  10. 
•^  Hispano  cingitur  gladio ,  de  quo  v. 
XXII,  46;  Polyb.II,  33;  III,  114; 
VI ,  2 3 ;  et  Lips.  Mil.  rom.  III ,  3.  Eom 
belli  demam  punici  II  temporibus  ad- 
scitum  a  &oinani8  dicit  auctor  incertus 
apud  Suid.  in  v.  Maxaipa.  Hinc  gla- 
diam  illi  simiiem  intelligendum ,  vel 
eam  per  prolepsin  positum  putant 
Intpp.  Sed  talis  gladius  jam  ante  illa 
tempora  Romanis  tribultur  etiam  a 
Polyb.  n,  3o,  33,  et  Gell.  IX,  i3, 
ubi  eadem  historia  similiter  a  Claudio 
Qaadrigario  narratur,  ut  t\,pedestre 
scutum  (  ab  equestri  diversum ,  oblon- 
gum ,  non  rotundnm ,  instar  clypei ,  de 
^uo  V.  Lips.  MU.  rom.  III,  a)  captuxti 


esse  a  Manlio  equite ,  pedestrem  pu- 
gnam  ineunte ,  et  Gallum  irrisisse  atque 
linguam  exsertasse,  de  quo  sannae  ge- 
nere  v.  Intpp.  Pers.  1 ,  60.  Ita  quoque 
Gallnm  (eumdem  forte  Thrasonem) 
pictum  fiiisse  in  Mariano  (forte  Man- 
liano)  scuto  cimbrico,  idque  mnltis 
adhoc  saeculis  post  in  foro  romano 
suspensum  et  publicatum  mansisse , 
intelligitur  ex  Cicer.  de  Orat.  II ,  66 ; 
Plin.  XXXV,  4  >  seu  8 ;  et  Quintilian. 
Inst.  Or.VI,  3,  n.  38 ,  ubi  vide  Gesner. 
Conf.  Pighii  Annal.  ad  ann.  392  ,  p. 
277,  qui  non  male  suspicatur,  Livio 
Claudium,  et  utrique  hanc  picturam 
ante  oculos  fuisse.  —  Ab  irrisu,  ob , 
propter  irrisum.  Conf.  ad  I,  i,  n.  5, 

a .  Recipiunt  inde  se  ad  stationem , 
dum  amboy  teste  Claudio  apud  Gell. 

a3 


354 


T.  LlVll 


A..  C.  351. 
U.  C.  J94. 


in  medio  armati ,  spectaculi  magis  more ,  quam  lege 
belli,  destituuntur ,  nequaquam  visu  ac  specie  aesti- 
mantibus  pares.  Corpus  alteri  magnitudine  eximium, 
versicolori  veste  pictisque  et  auro  caeiatis  refulgens 
armis  ^ :  media  in  aitero  militaris  statura ,  modicaque 
in  armis  habilibus  magis  quam  decoris  species.  Non 
cantus,  uon  exsultatio,  armorumque  agitatio  vana^, 
sed  pectus  animorum  iraeque  tacitae  plenum ,  omnem 
ferociam  in  discrimen  ipsum  certaminis  distulerat. 
Ubi  constitere  inter  duas  acies,  tot  <!irca  mortalium 
animis  spe  metuque  pendentibus  ^,  Gallus ,  velut  mo- 
les  superne  imminens,  projecto  laeva  scuto,  in  adve- 
nientis  arma  hostis  vanum  caesim  cum  ingenti  sonitu 
ensem  dejecit.  Romanus,  mucrone  subrecto^,  quum 


IX,  z3,  in  ipso ponte  consistunt,  ubi 
GuUus  se  constituere  studet,  et  Man- 
lius  de  loco  kominem  dejecit.  Conf.  ad 
II,  10,  n.  7.  — *  /a  medio  armati  de- 
stituuntur,  vide  ad  II,  la,  n.  4.  — 
Astinutntibus  eos  pares  videbantur. 

3.  Fersicolori  Deste  (vide  XXXIV, 
I,  n.  3)  pictisque,  auro  argentoque 
distinctis ,  vel  auro  ccelatis  armis,  ana- 
glyphis,  quibna  illigata  erant  emble- 
mata  aut  figurae  eminentes,  seu  ex- 
suntes.  Cf.  Ueyn.  ad  Virg.  .£n.VIII, 
588,  et  antiq,  Auffdtze^  Pl.  II,  pag. 
145  sq. 

4.  Non  cantus,  non  exsuUatio,  ar- 
morumque  agitatio  'vana,  vibratio, 
quassatio  et  coUisus  clypei  cum  liasta , 
quo  et  heroes  terrorem  incutere  so- 
lent  (vide  ad  Sil.  IX,  4^3;  et  Heyn. 
adVirg.-fin.Vm,  354),  et  Galli.  C/. 
VII,  a6  pr.  et  XXXVIII,  17  pr,— 
Pectus  animorum  iraique  tacita:  ple- 
num;  animosum  vett.  edd.  usque  ad 
Frobennium  ,  qui ,  consentientibus 
scriptis,  aniniorum  Livio  vindicavit; 
animos  et  iram  jungit  etiam  Ovid. 


Met.  I,  166,  Ingentes  animos,  dignas 
Jove  concipit  iras,  Ita  enim  legendam 
monuit  Burm.  et  animos  per  iracun- 
diam  exposuit.  £d.  —  Gallus  sua  di" 
sciplina  scuto  projecto  cantaiundus 
apud  Gell.  IX ,  z  3. — Discrimen  ipsum 
certaminis ,  vide  ad  VI ,  x  7 ,  n.  i . 

5.  AnimisspemetuquependentibuSf 
vide  ad  II,  32,  n.  5.  —  Projecto, 
protento  et  objecto ,  keva  manu  scuto 
ingenti,  de%.tra  ensemdejecit,  gbidium 
lougiorem  gravioremque ,  qao  ccpsim 
pngnabatur.  Cf.  not.  4* 

6.  Jtomanus,  mucrone  hispani  gladil 
subrecto,  erecto ,  elevato  (ut  subrecta 
cuspide  VIII ,  8 ,  ubi  in  plerisque  MSS 
suberecta  legitur),  Dentrem  atque  in- 
guina  Galli  hausit,  ut  apad  GelL  IX, 

i3,  gladio  hispanico  pectus  hausit, 
h.  e.  vulneravit,  transfodit;  proprie 
gladio  e  pectore  sanguinem  hausit, 
ut  VII,  2 4;. IX,  I  extr.  et  d^uew, 
seu  a^uff dEiv  atpLOi  rtvoc  >  onde  x^c^t 
cvTgpa  ^iiifuoe  apudHomerum,  Uiad. 
XIII,  5o7 ;  XIV,  5i7  ;  et  etuis  iatus 
haurit  apud  Virgil.  Mn,  U,  600,  ubi 


A.  C.  3S8. 
U.  C.  394- 


LIBER  VII.  CAP.  X.  355 

scuto  scutum  imum  percuUsset,  totoque  corpore  in* 
terior  periculo  vulneris  factus,  insinuasset  se  inter 
corpus  armaque ,  uno  alteroque  subinde  ictu  ventrem 
atque  inguina  hausit,  et  in  spatium  ingens  ruentem 
porrexit  hostem  ?.  Jacentis  inde  corpus,  ab  omni  alia 
vexatione  intactum^,  uno  torque  spoliavit :  quem  re- 
spersum  cruore  coUo  circumdedit  suo.  Defixerat  pavor 
cum  admiratione  Gallos  ^.  Romani ,  alacres  ab  statione 
obviam  militi  suo  progressi ,  gratulantes  laudantesque 
ad  dictatorem  perducunt.  Inter  carminum  prope  mo- 


▼.  Heyn.  —  Quum  scuto  scutum  imum 
Ga\li  percuiisset ,  totoque  corport  insi- 
nuasset  se  inter  corpus  armaque,  h.  e. 
Gallum  ipsam  subiisset  proximeqae  ad 
eam  acceMisset,  ita  ut  se  inter  Galli 
corpus  et  arma,  ^adimn  scutumque, 
ntraque  mano  protenta,  insinuaret, 
implicaret  (nt  i/i  angustias  salttis  se 
insinuare,  easintrare,  IX,  a),  et  ita 
corpori  cjus  suum  applicaret ,  ne  ab  eo 
vnlneraretur,  interior  periculo  vulneris 
factus,  h.  e.  tutior  ab  eo;  nam  quo 
fuit  Gallo  interior,  h.  e.  propinquior, 
eo  minus  ab  qus  ^dio  longiore  tuI- 
nerari  poterat.  Sic  et  infr.  XXIV,  34, 
n.  6 ,  naves  dici  interiores  ictibus  tor- 
mentorum,  propinquiores ,  et  hinc  ab 
iis  tutiores,  ut  nobis,  unterden  Wwf 
des  Geschiitzes ,  vel  unter  die  Kano- 
nen  ,  jam  monuere  Emesti  et  Doering. 
Claudius  apud  Gell.  IX,  x3.  Manlius 
inquit  animo  magis  quam  arte  confi- 
sus,  scutum  scuto  percussit ,  atquesta^ 
tum  Galli  conturbavit ....  eo  pacto  ei 
sub  Gailicum  gladium  successit :  dein 
continuo  humerum   dexterum  eodem 
concessu  incidit,  nequereeessitusquam 
doneq  subvertit,  ne  Gallus  impetum 
icti  haberet, 

7 .  In  spatittm  ingens  ruentem  por- 
rexit  hostem,  spatium  ingens  ingenti 
coipore  occttpantem.    KLtiTO    fA^Y*^ 


(x.iYfliX(i>0Tt  Hom.  n.  n,  776;  2,  26. 
Confer  ad  Sil.  IV,  ag3  et  X,  164  seq. 
Lirins  etiam  haec  poetice  ei^essit. 
Vide  SU.  ItaLVI,  x53  :  Serpens  cen^ 
tumporrectus  in  ulnas ,  Letalem  ripam 
etlucos  habitabatatvmos.  OWd.  Amor. 
III,  £1.  II ,  a  5 :  Idemperspatium  Tity-on 
porreximus  ingens,  Met.  II,  197  :  Por~ 
rigit  in  spatium  signorum  membra  duo- 
rum,  Virgil.  .Cneid.VI,  597  :  per  tota 
novem  cui  jugisra  corpus  Porrigitur. 
Simili  fere  modo  :  acies  in  longitudi- 
nemporrecta,  infraXXV,  ai.  Ed. 

8.  Jacentis  corpus  ab  omni  alia 
vexatione  intactum  :  haec  quoque 
spectant  ad  morem  heroum  et  barba- 
rorum,  qui  nonmodo  hostem  yictum, 
etiam  inermem,  trucidare,  sed  etiam 
corpus  ejus  male  et  contumeliose  tra- 
ctare  (  aixtl^iffOai )  Tel  mntilare  solent. 
Fiexatione,  ut  XXXVI,  ao,  n.  3  ;  et 
apud  Cic.  Catil.  1,7.  Sic  et  vexan 
agros  et  vexator  urbisJHilVf  5 ,  n.  44 ; 
Cic.Verr.  III,  5a  ;  et  Phil.  III,  1 1.  — 
Uno  torque  spoUavit ;  Quadrigarius 
(apud  Gell.  IX,  i3):  «torquem  de- 
traxit,  eamquesangninolentam  sibi  in 
colliun  imponit.  »  En. 

g.Defixeratpavoreum  admiratione 
Galifs,  ride  ad  III,  47>  n.  9.  Mox, 
qnod  jam  alii  monuere,  Terba  sic  con- 
stmenda :  Torquaticognomen  auditum 

a3. 


356  T.    LIYII  u.csa^-lsi' 

dum  incondita  quapdammilitariter  jocuIantes,Torquati 
cognomen  auditum ;  celebratum  deinde  posteris  etiam, 
famiiiaeque  honori  fuit.  Dictator  coronam  auream  ad- 
didit  donum  ,  mirisque  pro  concione  eam  pugnam 
laudibus  tulit. 

XI.  Et,  Hercule,  tanti  ea  ad  universi  belli  eventum 
momenti  dimicatio  fuit,  ut  Gallorum  exercitus  pro- 
xima  nocte ,  relictis  trepide  castris ,  in  tiburtem  agrum, 
atque  inde ,  societate  belii  facta,  commeatuque  benigne 
ab  Tiburtibus  adjutus,  mox  in  Campaniam  transierit. 
Ea  fiiit  causa,  cur  proximo  anno  C.  Pcetelius  Balbus 
consul,  quum  coUegae  ejus  M.  Fabio  Ambusto  Hernici 
provincia  evenisset%  adversus  Tiburtes  jussu  populi 
exercitum  duceret.  Ad  quorum  auxilium  quum  Galli 
ex  Campania  redissent ,  foedae  populationes  in  lavicano 
tusculanoque  et  albano  agro,  haud  dubie  Tiburtibus 
ducibus,  sunt  factae.  Et,  quum  adversus  tiburtem  ho- 
stem  duce  consule  contenta  respublica  esset,  galiicus 
tumultus  dictatorem  creari  coegit :  creatus  Q.  Serviiius 
Ahala  T.  Quintium  magistrum  equitum  dixit,  et  ex 
auctoritate  Patrum,  si  prospere  id  belium  evenisset, 
ludos  magnos  vovit.  Dictator,  ad  continendos  proprio 
belio  Tiburtes  consulari  exercitu  jusso  manere ,  om- 
nes  juniores,  nullo  detrectante  militiam,  sacramento 
adegit.  Pugnatum  haud  procul  porta  CoUina  est  totius 
viribus  Urbis,  in  conspectu  parentum  conjugumque 
ac  liberorum  :  quae  magna ,  etiam  absentibus ,  horta- 
menta  animi,  tiim  subjecta  oculis,  simul  verecundia 
misericordiaque  militem  accendebant.  Magna  utrim- 
que  edita  caede ,  avertitur  tandem  acies  Gallorum.  Fuga 

inter  joculantes  militariter  ineondita  Clp.  XI.  i .  Fabio  Hemici provincia 

qucedam  prope   carminum   modam  f  evenisset,  vide  ad  II ,  40 ,  n.  9.  —  GaU 

proxime   versuum   modnlos.    Confer  Ucus  lumultus,  vlde  ad  II,  26,  n.  i  ; 

supra  ad  cap.  a ,  n.  3,  4t  et6.  et  supr^  cap.  9,  not.  3  extr. 


u.cagnlsl  LIBER  VII.  CAP.  XI.  XII.  SS^ 

Tibur ,  sicut  arcem  belli  gallici ,  petunt  ^  :  palati  a  con- 

sule  Poetelio  haud  procul  Tibure  excepti ,  egressis  ad 

opem  ferendam  Tiburtibus ,  simul  cum  his  intra  por- 

tas  compelluntur.  Egregie  quum  ab  dictatore ,  tum  ab 

consule  res  gesta  est.  £t  consul  alter  Fabius  praeliis 

primum  parvis,  postremo  una  insigni  pugna,  quum 

hostes  totis  adorti  copiis  essent,  Hernicos  devincit. 

Dictator,  consulibus  in  senatu  et  apud  populum  ma- 

gnifice  collaudatis,  et  suarum^  quoque  rerum  iilis  re- 

missohonore,  dictaturaseabdicavit.  Poetelius  de  Gallis 

Tiburtibusque  geminum  triumphum  egit.  Fabio  satis 

visum ,  ut  ovans  Urbem  iniret.  Irridere  Poetelii  trium- 

phum  Tiburtes ;  Ubi  enim  eum  secum  acie  conflixisse? 

Spectatores  paucos  fugce.  trepidationisque  Gallorum^ 

extraportas  egressosj  postquam  in  se  quoquefieri  im- 

petum  viderinty  et  sine  discrimine  obxfios  ceedi^  rece- 

pissese  intra  urbem,  Eam  rem  triumpho  dignam  visam 

Romanis?  ISe  nimis  mirum  magnumque  censerent^ 

tumultum  exciere  ^  in  hostium  portis ,  majorem  ipsos 

trepidationem  ante  moenia  sua  visuros. 

XII.  Itaque  insequenti  anno ,  M.  Popillio  ^  Laenate , 
Cn.  Manlio  consulibus,  primo  silentio  noctis  ab  Ti- 
bure  agmine  infesto  profecti,  ad  urbem  Romam  ve- 


2.  Fuga  Tibur,  sicut  arcem  beUi 
Gailici,  petunt,  vide  ad  IV,  3i ,  n.  8. 
—  Melius  videtur  id  quod  ediditCam- 
panus  et  habet  quoque  nnus  e  codd. 
Hearnii  :  Sicut  arcem  belli ,  Galli  pe- 
tunt.  En. 

3.  Suarum  rerum  illis  remisso  ho- 
nore,  vidc  ad  VI,  36,  n.  a. 

4.  TumuUum  exciere,  movere;  ex- 
cire,  scrlpti  sex :  exciere  quod  nostri , 
«t  optimi  quidem  defendunt ,  retinui- 
mus ;  est  infinitivum.  Ed. 

Ca.p.  XII.  I.  M,  PopiUio  Lcenate; 
hic  P.  Laenas  sibi  cognomen  in  boc 


magistratu  peperity  ut  discimus  ex 
Cicer.  in  Bruto ,  n.  56 :  «  Licet  aliquid 
etiam,  inquit  ille,  de  M.  Popillii  in- 
genio  suspicari ,  qui ,  quum  consul 
esset ,  eodemque  tempore  sacrificinm 
publicum  cum  Laena  faceret,  quod 
erat  flamen  Carmentalis ,  plebis  contra 
Patres  concitatione  et  seditione  nun- 
tiata ,  ut  erat  Lcena  amictus ,  ita  venit 
in  concionem,  seditionemque ,  cum 
auctoritate ,  tum  oratione  sedavit.  »  Ei 
sane  infra ,  boc  ipso  cap.  Livius  sedi- 
tionis  orientis  mentionem  facit.  Laeua 
erat   vestis   crassior,    instar   duplicis 


358  T.  I4IVII  u. c.  397. 

nerunt.  Terrorem  repente  ex  somno  exdtatis  subita 
res  et  nocturnus  pavor  prsebuit  :  ad  hoc  multorum 
inscitia,  qui,  aut  unde,  hostes  advenissent.  Concla- 
matum  tamen  celeriter  ad  arma  est;  et  portae  statio- 
nibus  murique  praesidiis  firmati :  et  ubi  prima  lux  me- 
diocrem  multitudinem  ante  moenia,  neque  aUum, 
quam  tiburtem  hostem  ostendit,  duabus  portis  egressi 
consules  utrimque  aciem  subeuntium  jam  muros  ag- 
grediuntur  :  apparuitque,  occasione  magis,  quam  vir- 
tiite ,  fretos  venisse ;  adeo  vix  primum  impetum  Roma- 
norum  sustinuere.  Quin  etiam  bono  fuisse  Romanis 
adventum  eorum  constabat,  orientemque  jam  seditio- 
nem  inter  Patres  et  plebem  metu  tam  propinqui  belli 
compressam.  Alius  adventus  hostium  fuit  proximo 
bello ,  agris,  quam  Urbi ,  terribilior.  Populabundi  Tar- 
quinienses  fines  romanos ,  maxime  qua  ex  parte  £tru- 
riam  adjacent,  peragravere;  rebusque  nequidquam 
repetitis,  novi  consules  C.  Fabius  et  C.  Plautius  jussu 
populi  bellum  indixere;  Fabioque  ea  provincia,  Plau- 
tio  Hernici  evenere.*  Gallici  quoque  belli  fama  incre- 
brescebat.  Sed  inter  multos  terrores  solatio  fiiit  pax 
Latinis  petentibus  data ,  et  magna  vis  miiitum  ab  iis 
ex  foedere  vetusto ,  quod  multis  intermiserant  annis , 

togse.  £0.  —  Occasione  Jretos ,  vlde  centi  Deinde  Etruriam  adjacent  ser- 

ad  I,  II,  n.  I.  — Bonofiiisse,  utile.  vantquidemintegerrimicodices,atqtte 

Confer  Ern.  ad  Suet.  Tit.  7.  —  Etrw-  ita  saepe  Avienum  in  descript.  orb.  lo- 

riam  adjacent  fines ,  forma  sane  du-  cutum  esse  docuit  Ueinsius  ad  Valer. 

rior  et  insolentior ,  qua  certe  non  nisi  Flacc.V,  536.  Quum  tamen  Avienus 

poetae  et  sequioris  aeyi  scriptores  usi  etpoeta,etaliquotseculisljiviojunior 

snnt^Em.MultaapudLiviumpoetlca;  sit,  et  omnia  illa,  quae  Uudantur  ex 

Schaef. —  Livius  XXVI ,  c.  4a  :  if/j/ia-  melioris  latinitatis  scriptoribus  ,  ob 

niee  ora,  quas  nostro  adjacet  mari;  codd.  dissensum  dubia  sint,  minima 

II,  49 :  Tota  regione,  qua  tuscus ager  mutatione  refingi  malim  Etrurice  ad- 

romano  adjacet.  Tamen  etiam  quarto  jacent,  £d.  —  Fama  increbrescebat , 

casu  uti  potuit,  ut  alii,  quorum  loca  ut  increbruU  VIII,  8 ;  crebreseo,  per- 

habet  Oudendorpius  ad  Frontin.  III,  crebresco,   etc. ,   recte  scribi   docent 

9 ,  §  5 ;  et  Mela  1 ,  7  :  a</  Sjrrtim  adja-  Wolf.  et  Oudend.  ad  Suet.  Ces.  79,  al. 


oa^  LIBER  VII.  CAP.  XIL  35^ 

accepta^;  quo  praesiclio  quum  fulta  res  romana  esset, 
levius  fuit,  quod  Gallos  mox  Praeneste  venisse,  atque 
inde  circa  Pedum  consedisse ,  auditum  est.  Dictatorem 
dici  C.  Sulpicium  placuit ;  consul  ad  id  ^  accitus  C.  Plau* 
tius  dixit ;  magister  equitum  dictatori  additus  M.  Va* 
lerius.  Hi  robora  militum,  ex  duobus  consularibus 
exercitibus  electa,  adversus  Gallos  duxerunt.  Lentius 
id  aliquanto  bellum,  quam  parti  utrique  placebat, 
fuit;  quum  primo  Galli  tantum  avidi  certaminis  fuis* 
sent,  deinde  romanus  miles,  ruendo  in  arma  ac  di- 
micationem ,  aliquantum  gallicam  ferociam  vinceret : 
dictatori  neutiquam  placebat,  quando  nuUa  cogeret 
res ,  fortunae  se  committere  adversus  hostem ,  quem 
tempus  deteriorem  ^  in  dies  et  iocus  alienus  faceret , 
sine  praeparato  commeatu,  sine  firmo  munimento  mo* 
rantem;  ad  hoc  iis  animis  corporibusque ,  quorum 
omnis  in  impetu  vis  esset,  parva  eadem  languesceret 
mora.  His  consiliis  dictator  bellum  trahebat ,  gravem- 
que  edixerat  pQenam»  si  quis  injussu  in  hostem  pu- 
gnasset.  Milites ,  aegre  id  patientes ,  pi^imo  in  stationibus 
vigiUisque  inter  se  dictatorem  sermonibus  carpere; 
interdum  Patres  communiter  increpare,  quod  non 
jussissent  per  consules  geri  beUum.  Electum  esse  exi* 
mium  imperatorem^  unicum  ducem  ^j  qui  nihil  agenti 
sibi  de  ccelo  devolaturam  in  sinum  victoriam  censeat. 
Eadem  deinde  haec  interdiu  propalam  ac  ferociora  his 


a.  Mttgna  vis  miUtum  ab  iis  exfoe' 
dere  vetusto  aecepta,  confer  ad  II, 
33  9  n.  5.  Mox  describitdr  quartus 
Gallorum  motus,  a  C.  Sulpieio  repre*- 
8US ,  eap.  1 5.  Confer  Appian.  de  reb. 
Gall.  Exc.  I. 

3.  Consul  ad  id,  bnjus  rei  caoM , 
aeeitus  C,  Plautius  dixit  eum  dicta- 
toretn. 

4.  Quem  tempus  deterioremfaceret. 


infirmiorem.  —  Quorum  omnis  in  im- 
peiu  primo  vis  erset,  et  eadem  yif  lan» 
guesceret parva  mora,  v.V,  44»  n.  4. 
5.  Unicum  ducem  ( Tide  ad  I ,  a  i , 
n.  3) ,  qui  nihil  agentisihi  de  calo  de- 
yolaturam  in  sinum  vietoriam  censeat, 
confer  XXII ,  99  pr.  et  ad  JuTenal.  II , 
39,  n.  40.  Sarcatmi  vim  faoile  aentief . 
Victoria  autem  alata  fingebatnr ;  vide 
ad  Sil.  XIV,  675 ;  et  XV,  99,  737. 


36o  T.  LIVII  tcX: 

jactare ;  se  injussu  imperatoris  aut  dimicaturos y  aut 
agmine  Romam  ituros.  Immiscerique  militibus  centu- 
riones  :  nec  in  circulis  modo^  fremere,  sed  jam  in 
principiis  ac  praetorio  in  unum  sermones  confundi, 
atque  in  concionis  magnitudinem  crescere  turba,  et 
vociferari  ex  omnibus  locis ,  utextemplo  addictatorem 
iretur  :  verba  pro  exercitu  faceret  Sex,  Tullius ,  ut 
virtute  ejus  dignum  esset, 

XIII.  Septimum  primum  pilum  jam  Tuliius  duce- 
bat  ^ ;  neque  erat  in  exercitu ,  qui  quidem  pedestria 
stipendia  fecisset ,  vir  factis  nobilior  ;  is ,  praecedens 
militum  agmen,  ad  tribunal  pergit;  mirantique  Sul- 
picio  non  turbam  magis ,  quam  turbae  principem  Tul- 
lium,  imperiis  obedientissimum  militem,  «Scilicet,  di- 
<c  ctator,  inquit,  condemnatum  se  universus  exercitusa 
«  te  ignaviae  ratus,  et  prope  ignominiae  causa  destitutum 
«  sine  armis,  oravit  me,  ut  suam  causam  apud  te  age- 
«  rem.  Equidem ,  sicubi  loco  cessum ,  si  terga  data  hosti , 
«  si  signa  foede  amissa  objici  nobis  possent,  tamen  hoc 
«  a  te  impetrari  aequum  censerem,  ut  nos  virtute  cul- 
«  pam  nostram  corrigere,  et  abolere  flagitii  memoriam 
«  nova  gloria  patereris.  Etiam  ad  Alliam  fusae  legiones 
«  eamdem ,  quamper  pavorem  amiserant,  patriam,  pro- 


6.  Nec  in  circulis  modo ,  coetibus 
hominum  consistentium  confabulan- 
tiumque  ( vidc  ad  XXXIV,  87  ,  n.  x  ) , 
scdjam  in  principiis ,  in  celeberrimo , 
frequentissimo ,  sanctissimoque  loco, 
et  media  latissimaque  yia  castrorum 
( viaprincipaliTij  33  pr.),  inter  portas 
principales  dextram  et  sinistram,  ab 
ea  sic  dictas ,  ubi  jus  dicebatur  a  tri- 
bnnis  (vide  XXVIII,  24)9  conciones 
habebantur,  snpplicia  smnebantur,  jn- 
rabatur,  legionum  defigebantur  signa , 
piecunia  a  militibus  deposita  serva- 
batur  (conf.  ad  Tac.  Ann.  I,  67,  n.  i, 


ct  XV,  16,  n.  a),  et  magna  semper 
versabatur  militnm  multltudo ,  acpra- 
torio,  tentorio  ducis  in  castris.  Conf. 
ad  III,  5,  n.  3 ;  VI ,  42 ,  n,  7 ;  et  inpr. 
XXVIII,  2  5,  n.  3. 

Cap.  XIII.  t.  Septimum  primum  pi' 
lum  ducebat,  septimnm  erat  primi  pili 
centurio.  Conf.  ad  II,  2  3,  n.  4^  et  II, 
2^^  n.  7.  —  Pedestria  stipendia  ficis" 
set,  vide  ad  V,  7,  n.  3. — Destitutum, 
vide  ad  II,  12,  n.  4.  —  AUudit  ad 
poenae  militare  genus ,  quo  ii ,  qui  loco 
cesser^nt ,  ignominiae  cansa  discincti 
fitque  (jti^iD  aliqnando  tnnicati,  distri- 


tcX':         LIBER  VII.  CAP.   XIII.  36i 

«  fectae  postea  ab  Veiis,  virtute  recuperavere ;  nobis, 
«  deum  benignitate,  felicitate  tua  popiilique  romani, 
«  et  res  et  gloria  est  integra.  Quanquam  de  gloria  vix 
«  dicere  ausim,  si  nos  et  hostes,  haud  secus  quam  femi^- 
«  nas,  abditos  intra  vallum  omuibus  contumeliis  elu* 
«  dunt  ^* ;  et  tu ,  imperator  noster,  quod  aegrius  patimur^ 
«  exercitum  tuum  sine  animis,  sine  armis,  sine  ma- 
«  nibus  judicas  esse ;  et  prius ,  quam  expertus  nos  esses  , 
«  de  nobis  ita  desperasti,  ut  te  mancorura.  ac  debilium 
«  ducem  judicares  esse.  Quid  enim  aliud  esse  causa? 
«  credemus,  curveteranusdux,fortissimusbello,  com- 
«  pressis,  quod  aiunt,  manibus  sedeas?  utcumque  enim 
«  se  habet  res ,  te  de  nostra  virtute  dubitasse  videri , 
«  quam  nos  de  tua ,  verius  est.  Sin  autem  non  tuum 
«  istuc,  sed  publicum  est  consilium,  et  consensus  ali^ 
«  quis  Patrum ,  non  gallicum  bellum ,  nos  ab  urbe ,  a 
«  penatibus  nostris  ablegatos  tenet :  quasso,  utea,  qua^ 
«  dicam,  non  a  militibus  imperatori  dicta  censeas,  sed 
«  a  plebe  Patribus;  quae,  sicut  vos  vestra  habeatis  con- 
«  silia,  sic  se  sua  habituram  dicat.  Quis  tandem  suc- 
«  censeat,  milites  nos  esse,  non  servos  vestros?  ad  bel- 
«  lum,  non  in  exsilium,  missos?  si  quis  det  signum,  in 
«  aciem  educat,  ut  viris  ac  Romanis  dignum  sit,  pugna- 
«  turos?  si  nihil  armis  opus  sit,  otium  Romae  potius^ 
«  quam  in  castris,  acturos?  haec  dictasint  Patribus.  Tie> 
«  imperator,  milites  tui  oramus,  ut  nobis  pugnandieo- 
«  piam  facias  :  quum  vincere  cupimus,  tum  te  duce 
«  vincere ;  tibi  lauream  insignem  deferre ;  tecum  trium- 
«  phantes  Urbem  inire,  tuum  sequentes  currum  Jovis 
«  optimi  maximi  templum  gratantes  ovantesque  adire. » 

€tis  gladiis,  stare  aliqn^ndiu  jubeban-  illudunt.  Cf.  ad  I,  36,  n.  4»  ^<^  ut 

ntr.Vide infra XXVU ,  i3;  Saet.Aug.  II,  28,  n.  3;  sed  vnlgaris  quoque  vis 

«ap.  a4'  En.  h.  1.  apta. — Mancorum,  ut  paulo  ant» 

a.  Si  nos  et  hostes . . .  eludunt,  noh  sine  manibus. 


36a  T.  LIVII  .  ucl": 

Orationem  TuUii  exceperunt  preces  xnultitudinis  :  et 
undique ,  ut  signum  daret ,  ut  capere  arma  juberet , 
ciamabant. 

XIY.  Dictator,  quanquam  rem  bonam  exemplo 
haud  probabili  actam  cernebat ,  tamen  facturum ,  quod 
milites  vellent,  se,  recepit* ;  Tulliumque  secreto,  quae- 
nam  haec  res  sit,  aut  quo  acta  more,  percunctatur. 
Tullius  magnopere  a  dictatore  petere ,  ne  se  obUtum 
disciplince  militariSy  ne  sui,  neve  imperatorice  niaje- 
statis,  crederet  :  nudtitudini  concitatas ,  quce  ferme 
auctoribus  simiiis  esset,  non  subtraxisse  se  ducem;  ne 
quis  aliuSj  quales  mota  creare  multitudo  soleret ,  ex- 
sisteret :  nam  se  quidem  nihil  non  arbitrio  imperatoris 
acturum  .:  illi  quoque  tamen  videndum  nmgnopere 
esse,  ut  exercitum  in  potestate  haberet  Differri  non 
posse  adeo  concitatos  animos^ ;  ipsos  sibi  locum  ac 
tempus  pugnandi  sumpturos,  si  ab  imperatore  non 
detur.  Dum  hsec  loquuntur,  jumenta  fbrte  pascentia 
extra  vallum  Gallo  abigenti  duo  milites  romani  ade- 
merunt.  In  eos  saxa  conjecta  a  Gallis  :  deinde  ab  ro- 
mana  statione  clamor  ortus,  ac  procursum  utrinque 
est.  Jamque  haud  procul  justo  praelio  res  erant,  ni 
celeriter  diremptum  certamen  per  centuriones  esset. 
AfBrmata  certe  eo  casu  TuIIii  apud  dictatorem  fides 
est;  nec  recipiente  jam  dilationem  re,  in  posterum 
diem  edicitur,  acie  pugnaturos.  Dictator  tamen,  ut 
qui  magis  animis,  quam  viribus,  fretus  ad  certamen 
descenderet,  omnia  circumspicere  atque  agitare  coepit, 
ut  arte  aliqua  terrorem  hostibus  incuteret.  Solerti 
animo  rem  novam^  excogitat,  qua  deinde  multi  nostri 

Cap.  XIV.  I.  Tamen  facturttm  se,  a.  THfferri  non  posse  antmos ,  conf. 

recepit  ad,  sen in  se,  h.  e.  affiniuiTit,  ad  Tac.  Ann.  Xin,  ao,  n.  7. 

promisit.  Cf.  ad  XXXJII,  x3,  n.  9;  3.  Solerti  animo  rem  novam  escco- 

XXXIX,  47,  n.  3;  et  XL,  35,  n.  4.  ffitat,.,mi sunt,  cf.  X,  4,  et  Frcmt. 


u:c:397.      LIBER  VII.  CAP.  XIV.  XV. 


363 


atque  externi  imperatores,  nostra  quoque  quidam 
aetate,  usi  suot.  Mulis  strata  detrabi  jubet^;  binisque 
tantum  centunculis  relictis,  agasones,  partim  captivis, 
partim  aegrorum  armis  ornatos^,  imponit.  His  fere 
mille  e£fectis  centum  admiscet  equites ;  et  nocte  super 
castra  in  montes  evadere,  ac  silvis  se  occultare  jubet; 
neque  inde  ante  moveri,  quam  ab  se  acciperent  si*- 
gnum.  Ipse,  ubi  illuxit,  in  radicibus  montium  exten- 
dere  aciem  coepit  sedulo,  ut  adversus  moutes  con- 
sisteret  hostis.  Instructo  vani  terroris  apparatu,  qui 
quidem  terror  plus  paene  veris  viribus  profuit ;  primo 
credere  duces  Gallorum,  non  descensuros  in  aequum 
Romanos  :  deinde,  ubi  degressos  repente  viderunt, 
et  ipsi  avidi  certaminis  in  praeliuaf  ruunt  :  priusque 
pugna  coepit,  quam  signum  ab  ducibus  darelur. 
XV.  Acrius  invasere  Galii  dextrum  coruu  :  neque 


Strat.  II ,  4  y  ^  seq.  de  Snlpicio  et  aliis. 
• —  Inter  cttteros  nominat  Frontinns 
Marium,  <iiii  contra  Tentona»  dimi- 
catunu ,  jumentorum  magnam  partem 
instruxit,  eaqne  agasonea  lixasque  con- 
scendere  jussit,  ut  per  id  facies  eqni- 
tatus  objiceretur.  Ed. — Aliam  Sulpicii 
artem  memorat  Appian.  de  Reb.  gall. 
Exc.  I. 

4.  Mulis  strata  detrahi  jubet,  b.  e. 
cliteUas  (ut  X,  40,  detractis  cUtellis, 
Packsattel),  qnibns  substemebantur 
centuneuK  {Satteldecken) ,  ne  clitellae 
terendo  tergum  mnlomm  vulnerarent , 
Strotb.  Conf.  Scbeffer.  de  Re  vebic. 
II ,  2 ,  p.  9  et  a  3 ;  ex  quo  Drakenb. 
haac  notavit :  «  Strata  mulis  detracta 
non  snnt  sellae  (muli  enim  erant  aga- 
sonum ,  qni  non  parati  erant  ad  eqni- 
tandnm ,  sed  ad  ducenda  jnmenta  sar- 
cinaria),  ▼emm  sagme,  seu  clitellae; 
nnde jumenta  elitellaria ,  vel  sagmaria 
et  barbaro  aeyo  summaria  yocantnr. 
Ne  vero  sagmae,  vel  clitellae  asperitate 


sua  jnmenta  laederent,  subdebantur 
polviUi ,  farcti  palea  rebusve  aUis,  ant 
centuncnU ,  i.  e.  panni  viUores  crassio- 
resque.  Ideo  autem  dictator  mulis 
strata  detrahi  jubet,  quia  longe  ultra 
dorsum  animaUs  eminebant.  Quare  si 
sedissent  in  cUteUis ,  dolus  facile  fuis- 
set  deprebensus ,  quum  sic  visi  essent 
altiores,  qnam  solerent  vulgo  equites. 
Stratis  autem  detractis,  reUcti  sunt 
bini  centunculi ,  qui ,  ut  equitum  stra- 
ta ,  ex  panno  simpUcique  oorio  facta , 
equorum  tergo  presse  inbaer^bant,  ut 
tanto  commodius  agasones  iis  inside- 
rent,  et  jumenta  minus  premerentur. » 
Strategema  eo  spectat,  ut  fallax  mul> 
torum  equitnm  species  et  improvisa 
praebeatur.  Conf.  cap.  i5,  n.  3. — Se- 
duh;  data  opera :  sic  XX.II,  95  :  ee 
in  ducendo  bello  sedulo  tempus  terere, 
Vide  et  XXIII ,  i3 ,  et  XXXII , 
IX.  Ed. 

5.  j4g€uones,..armis  omatos,  vide 
ad  IX,  40,  n.  13. 


364  T.  LIVII  ^^1" 

sustineri  potuissent ,  ni  forte  eo  loco  dictator  fuisset, 
Sex,  Tulliuni  nomine  increpans  rogitansque  :  Siccine 
pugnatidrtxs  milites  spopondisset  ?  ubi  illi  clamores  sint 
arma  poscentium  ?  ubi  mince,  injussu  imperatoris  prce* 
Uum  inituros?  En  ipsum  imperatorem  clara  voce  vo^ 
eare  adprceliumy  et  ire  armatum  ante  prima  signa. 
Ecquis  sequeretur  eorum ,  qui  modo  ducturi  fuerint; 
in  ca^trisferoces,  in  acie  pavidi?Yer2L  audiebant;  ita- 
que  tantos  pudor  stimulos  admovit,  ut  ruerent  in 
hostium  tela,  alienatis  a  memoria  periculi  animis. 
Hic  primo  impetus  prope  vecors  turbavit  hostes  : 
eques  deinde  emissus  turbatos  avertit.  Ipse  dictator, 
postquam  labantem-una  parte  vidit  aciem%  signa  in 
laevum  cornu  confert,  quo  turbam  hostium  congregari 
cernebat;  et  iis,  qui  in  monte  erant,  signum  quod 
convenerat  dedit.  Ubi  inde  quoque  novus  clamor  or- 
tus,  et  tendere  obliquo  monte  ad  castra^  Gallorum 
visi  sunt ;  tum  metu ,  ne  exchiderentur ,  omissa  pugna 
est,  cursuque  effuso  ad  castra  ferebantur;  ubi  quum 
occurrisset  eis  M.  Yalerius,  magister  equitum  (qui, 
profligato  dextro  cornu ,  obequitabat  hostium  muni- 
mentis),  ad  montes  silvasque  vertunt  fugam;  plurimi- 

Cap.  XV.  I.  Lahantem  una  parte  barint»  deiride  averterint.  Dum  antem 

aciem  Gallorum.  hoc  dextrum  comu  magister  equitum 

n.Tmdereobliqtiomonteadcastra,  persequitur,  dictator  «igna  confiertin 

videad  II,  Sg,  n.  3;  et  IV,  ig,  n.  i.  lcevum  comu^  nempe  GaUorum.  Hac 

— Profliffato  dextro  comu ,  imino  sim-  etiam  parte  fusi  hostes  incidunt  in 

stro  hostium,  quod  a  dextro  Roma-  magistrum   equitum,    qui  profliffato 

norum  erat  profligatum.  Lapsus  est  dextro  comu  Gallomm  miuiimcntis 

Livius,  romanam  aciemob  oculos  yer-  obequitabat.  Fortasse  tamenLiviussoi 

santem  habens,  Stroth.  Forte  legend.  *  oblitus  erravit,  ut  passim  et   ille  et 

lavo;  vel  potius  in  initio  cap.  dextro  optimi  scriptores.  *>  Conf..  ad  XXII, 

cornu  cum  Drak.  cujus  nou  est :  «  Ita  48 ,  n.  4  ;  XXVII,  14;^  XXVII,  48; 

Livius  narrabit ,  Gallos  dextro  cornu ,  XXXIII ,  g»  n.  3 ;  XXXVO ,  a  4,  n.  3. 

nempesuo,  acriusinvasisseRomanos,  •—  Obliquee  monte  conj.  Doujat.  sed 

donec,  adhortatione  dictatoris  resti-  sine  causa;  iXai  per  transversam.  aciem- 

tuta  pugna,  Romani  iUud  primo  tur-  pro  transverse  p,  a.  dicit  Florus.  £d. 


uas^-lsl  LIBER  VII.  CAP.  XV.  XVI.  365 
que  ibi  a  fallaci  equitum  specie  agasonibusque^  ex- 
cepti  sunt :  et  eorum ,  quos  pavor  pertulerat  in  silvas, 
atrox  csedes  post  sedatum  pi*aelium  fuit.  Nec  alius  post 
M.  Furium,  quam  C.  Sulpicius,  justiorem  de  Gallis 
egit  triumphum ;  auri  quoque  ex  gallicis  spoliis  satis 
magnum  pondus,  saxo  quadrato  septum  *,  in  Capitolio 
sacravit.  £odem  anno  et  a  consulibus  vario  eventu 
bellatum ;  nam  Hernici  a  C.  Plautio  devicti  subactique 
sunt.  Fabius  coUega  ejus  incaute  atque  inconsulte  ad- 
versus  Tarquinienses  pugnavit  :  nec  in  acie  tantum 
ibi  cladis  acceptum ,  quani  quod  trecentos  septem  mi- 
lites  romanos  captos  Tarquinienses  immolarunt  ^;  qua 
foeditate  supplicii  aliquanto  ignominia  populi  romani 
insignitior  fuit.  Accessit  ad  eam  ciadem  et  vastatio 
romani  agri,  quam  Privernates,  Veliterni  deinde,  in- 
cursione  repentina  fecerunt.  Eodem  anno  duae  tribus, 
Pomptina  et  Publilia,  additae^.  Ludi  votivi^,  quosM. 
Furius  dictator  voverat,  facti :  et  de  ambitu  ab  G.  Poe- 
telio  tribuno  plebis ,  auctoribus  Patribus,  tum  primum 
ad  populum  latum  est  :  eaque  rogatione  novorum 
maxime  hominum  ambitionem^,  qui  nundinas  et  con- 
ciliabula  obire  soliti  erant,  compressam  credebant. 

XVI.  Haud  aeque  laeta  Patribiis  insequenti  anno, 
C.  Marcio,  Cn.  ManUo  consulibus,  de  unciario  fenere 
a  M.  Duilio ,  L.  Maenio,  tribunis  plebis  rogatio  est  per- 


3.  A  faHaci  equitum  specie  agaso- 
nibusque,  yide  ad  II,  4^ ,  n.  7. 

4.  Saxo  quadreito  septum,  eo  ob- 
structum  (eingemauert)  inipsoparlete, 
ut  videtur;  Stroth. 

5.  CCCVH  milites  romanos  captos 
Tarquinienses  immolarunt ,  confer 
Schweigh.  ad  Appian.  B.  C.  I,  117. 

6.  Eodem  anno  dua:  tribus,  Pom- 
ptina  et  Publilia,  additte;  v.  ad  1 ,  43 , 
i».  23  :  tum  XXVXI  tribus  fiictae.  Ed. 


7.  Ludi  votivi  extraordinarii ,  qui 
ex  voto  imperatoris  cujusdam  fiunt, 
Stroth.  quos  M,  Furius  dictator  'vove- 
rat,  vide  supra  V,  x  9. 

8.  No%forum  maxime  hominum  (v. 
ad  I,  34  ,  n.  8  )  ambitionem,  qui  nun- 
dinas  et  conciliabula  (vide  ad  XXV, 
5,  n.  3)  obire  soliti  erant,  loca  cele- 
briora  adire  et  frequentare,  ut  scilic. 
civiumsofifragiaeblandirentur,  aut  lar- 
gitioa«  devUicirent. 


A.  C.  354. 
U.  C.  398. 


3^  T.   LIVII 

lata'  :  et  plebs  aliquanto  eam  cupidius  scivit  accepit- 

que.  Ad  bella  nova,  priore  anno  destinata,  Falisci 


Caf.  XYI.  I.  De  uneiario  fenere  a 
MMuittio,  L,  Masniopl.  tribunisrogatio 
est perlata,  cf.  Tac.  Ann.yi,  16,  n. 
17 ;  ubi  haec  lex  silentio  pnetenniMa, 
quoniam  ea  modo  repetitum  et  seve- 
lius  sancitum  Tidetur,  quod  jam  XII 
Tabularum  lege  cautum  fuerat,  et  ne- 
que  illa  neque  haec  XII  tabularum  lex 
per  avaritiam  feneratorum  servata  est ; 
quod  vel  ex  Liv.YI ,  14*  n.  6  ,  patet. 
Unciarium  fenus  est,  quum  pro  cen- 
tenis  assibus  singulis  mensibus  (nam 
menstruum,  nonannuifm  fenus  apud 
Romanos  in  usu  erat)  usurae  loco  un- 
cia,  duodecima  assis  pars,  adeoque 
unus  assis  pro  centenis  (nos  dicimus 
X  pro  Cent)  in  annum  datur.  £i  mox 
substitulum^/ittJ  semunciarium.  (  vide 
infra  cap.  27  ))  vel  dimidia  unciarii 
pars  ;''nam,  ut  utar  Livii  verbis  infra 
capj^  t9 ,  etsi  uneiario  fenere  facto  le- 
vata  usura  erat,  tamen  illud  quoque 
ipsum  gravabat  inopes,  quippe  qui 
sorte  ipsa,  vel  sola  sine  uUo,  etiam 
minimo ,  augmento ,  obruebantur  ne- 
xumque  inibant  (  vide  ad  II ,  a  3 ,  n.  i). 
Hinc  etiam  paulo  post  (vide  infra  cap. 
4a  pr.)  a  L.  Geniicio  tribuno  pL  ro- 
gata  est  iex,  ne  fenerare  (h.  e.  pecu- 
niam  sub  fenere  locare)  omnino  liceret, 
pLTi  ^avitCaiv  iiti  Toxot;.  Confer  verba 
Tac.  loco  laudato  (jfostremo  vetita 
versura,  hoc  est ,  fenus ,  vel  mutuum , 
quod  sub  fenere  sumitur)  et  inpr. 
Appian.  bell.  civ.  I,  5^,  ex.  quo  loco 
probabile  fit ,  jam  lege  Genucia  poenam 
quadrupli  (de  qua  vide  Ascon.  ad  Cic. 
Divin.  inCaecil.  c.  7  ),  statutam  fuisse. 
Quae  leges  ut  in  Urbe  observarentur , 
curabant  in  primis  JEdiles ,  et  in  his 
maxime  Curulef,  qui  gravem  saepe 
mulctam  irrogabaut  feneratoribus ;  v. 
YII,  a8 ;  X,  a3 ;  XXXY,  41.  Sed  ir- 


ritas  faciebant  leges  necessitas  matnan- 
tium  fraudesque  tam  magistratuum , 
qui ,  ut  phjrimum  locupletes,  favebant 
locupletibus ,  tpjuanfeneratorum^  boc 
est,  hominum  divitum  cujuscumque 
ordinis,  qui  pecuniam  (quae  et  ipsat 
ffnus  dicitur)  sub  usuris  dabant,  sea 
ponebant.  {Capitalisten ,  Renteniers,) 
ConferadYI,  35,  n.  a;  ctYIII,  1%. 
Nemo  enim  facile  erat,  qni  nummos 
sub  tam  parvis  usuris  vel  adeo  gratis 
mutuos  daret,  et  feneratores,  vel  ne- 
gotiatores  et  publicani ,  iniqnnm  ple> 
rumque  et  grande  fenus,  usuras  usa- 
rarum(anatocismimi),  centesimaa  (sc. 
partes  sortis,  quum  singuli  asses  pro 
centenis  in  mensem ,  adeoque  duodeni 
in  annum  solvuntur  ) ,  quin  binas , 
ternas  et  quatemas  adeo  centesimas , 
exigebant;  nec  deerant,  qui  id  solve* 
rent,  vel  in  provinciis,  quae  gravibus 
tributis  oneribusque  premebantui* , 
et  pecuniae  inopia  laborabant  (confer 
Tac.  Ann.  III,  40;  Dio  LXII,  2  ;  et 
Cic.  ad  Att. YI ,  pasaim  ) ,  vel  in  Urbe , 
ubi  primis  reip.  saeculis  pauperes  ,  ob 
perpetua  potissimum  bella,  aere  alieno 
obruebantur ,  et  postea  in  dies  cresce- 
bant  avaritia  et  luxus.  Quum  deindc 
(  vide  infra  XXX Y,  7)  multis  fenebri" 
bus  legibus  constricta  avaritia  esset, 
viafraudis  inita  est,  ut  in  socios  (pro- 
vinciales  ) ,  qui  non  tenerentur  iis  legi- 
bus ,  nomina,  debitum  (videadYn» 
a  I ,  n.  4)9  transcriberent  (quasi  soeii 
civibus  rom»  credidissent pecumas)  <C 
ita  libero  fenere  (ah  Bx}atiio  fenemto- 
rum  pendente  nec  legibus  definito 
atque  obnoxio)  obruerent  debitores. 
QDe  coercendis  his  fraudibus  in  oeden- 
dts  nominibus  vid.Cujat.  Obss.  X ,  3.) 
Centesima  iactae  etiam  legitimae  usurae 
et  usltatae ;  nec  tsmen  antc  anii.  Urbis 


A.  C.  354. 
U.  C.  398. 


LIBER  VII.  CAP.  XVI.  367 

quoque  hostes  exorti,  duplici  crimine;  quod  et  cum 
Tarquiniensibus  juyentus  eorum  militaverat,  et  eos, 
qui  Falerios  perfugerant ,  quum  male  pugnatum  est, 
repetentibus  fetialibus  romanis  non  reddiderant.  £a 
provincia  Cn.  Manlio  obvenit.  Marcius  exercitum  in 
agrum  privernatem ,  integrum  pace  longinqua ,  indu- 
xit ;  militemque  prseda  iroplevit.  Ad  copiam  rerum  ad- 
didit  munificentiam ,  quod,  nihil  in  publicum  secer- 
nendo  ^,  augenti  rem  privatam  militi  favit.  Privemates 
quura  ante  moenia  sua  castris  permunitis  consedissent ; 
vocatis  ad  concionem  militibus,  castra  nunc^  itiquit, 
vobis  hostium  urbemque  prcedoe  do,  si  mihi  pollice- 
miniy  vos  fortiter  in  acie  operam  navaturos,  necprce- 
dce  TTuigiSy  quam  pugnas,  paratos  esse.  Signum  po- 
scunt  ingenti  clamore  :  celsique  et  spe  haud  dubia 
feroces  in  praelium  vadunt.  Ibi  ante  signa  Sex.  TuIIius, 
de  quo  ante  dictum  est,  exclamat  :  jddspiccy  impe- 
rator^  quemadmodum  exercitus  tuus  tibi  promissa 
prcestet :  piloque  posito ,  stricto  gladio  in  hostem  im- 
petum  facit.  Sequuntur  TuIIium  antesiguani  omnes , 
prinioque  impetu  avertere  hostem  :  fiisum  inde  ad 
oppidum  persequuti,  quum  jam  scalas,  moenibus  ad- 


7o3  quo  senatusconsultiim  factum ,  ut 
centesimo!  perpetuo  fenere  ducerentur, 
boc  est ,  penderentur  sine  anatocismo 
(▼ide  Cic.  ad  Att.  V,  ai).  Haec  et  alia 
docte  ac  copiose  docnit  Gron.  de  pec. 
▼et.  et  probavit  inpr.  adversus  Salma- 
sium ,  qul  omnia  turba  vit ,  ut  et  Stroth. 
ad  h.  1.  —  Fenere  scripsi  •pvofcenore; 
vide  ad  Juvenal.  XI ,  40.  -^  Et  plebs 
aliquanto  eam  cupidius  scivit  accepit- 
quCf  scilicet  quam  rogationem  de  am- 
bitu  et  nundinis  conciliabulisque  non 
obeundis  (cap.  i5  extr.)  quia  scILicet 
«X  hac  nihil  commodi/  pars  maxima 
«apiebanty  illa   vero  sublevabantor, 


revocata  XII  tabularum  in  modo  fene- 
ris  clementfa,  quam  mos  lege  poten- 
tior  conculcaverat,  immodicis  usuris 
tenuiores  vezans.  Ita  Gron.  loco  lau- 
dato  p.  599. 

.  a.  Nihil  in  publicum  secemendo, 
vide  ad  II,  9,  n.  4>  —  Celsique ,  ca- 
pite  sublato,  erecto,  unde  spiritus, 
fiducia  et  audacia  appareret ;  Em.  Est 
babitus  hominis ,  sibi  admodum  confi- 
dentis,  nt  apud  Cic.  Or.  I,  40;  Orat» 
cap.  18;  et  Tusc.  V,  14.  Confer  ad 
Sil.  n,  454;  XVII,  ia5,  5ao.  Mox 
To  inquit  forte  deL,  quia  praccessit 
exclamat. 


370    ^  T.  LIVII  tll^ 

dotes  eorum ,  facibus  ardentibus  anguibusque  praelatis , 
incessu  furiali  militem  romanum  insueta  turbayerunt 
specie  :  et  tunc  quidem  velut  lymphati  ^  et  attoniti 
munimentis  suis  trepido  agmine  inciderunt;  deinde, 
ubi  consul  legatique  ac  tribuni  puerorum  ritu  vana 
miracula  paventes  irridebant  increpabantque,  vertit 
animos  repente  pudor,  et  in  ea  ipsa,  quae  fugerant, 
velut  caeci  ruebant.  Discusso  itaque  vano  apparatu 
hostium ,  quum  in  ipsos  armatos  se  intulissent ,  aver- 
terunt  totam  aciem  :  castrisque  etiam  eo  die  pottti , 
prseda  ingenti  parta,  victores  reverterunt ,  militaribus 
jocis  quum  apparatum  hostium,  tum  suum  increpantes 
pavorem.  Concitatur  deinde  omne  nomenEtruscum^, 
et,  Tarquiniensibus  Faliscisque  ducibus,  ad  Saiinas 
perveniunt.  Adversus  eum  terrorem  dictator  C  Mar- 


turbaverunt  specie,  Baccliicum  habl- 
tum,  qualU  in  vaaia  Etruacis  occurrit, 
fadile  adnoacaa;  Heya.  Opuac.  Acad. 
tom.V,  pag.  440.  Confer  aimile  atra- 
tegema,  aupra  IV,  33  pr.  et  iopr. 
E[oettiger  in  der  Furienmaske,  p.  55, 
ubi  ingenioae  auspicatur,  aacerdotea 
illos  in  aolemni  pompa  (  ut  in  ^o^ou- 
xiaiC  aacriaqne  Gybelea,  Bacchi  et 
Cereria)  cnmfiicibus  sacriaque  infuUa, 
aeu  velamentia,  auppUcum  inaigni, 
obviam  proceasiaae  Romanorum  exer- 
citui,  et  primum  ei  borrorem  incus- 
sisse  et  reverentiam ,  aed  mox  inermea 
tmcidatoa ,  et  huic  crudeUtati  apeciem 
postea  juria  impoaitam  inductamque 
ease  Teluti  nnbem ,  mutatis  vittis  sacria 
in  serpentes  (^discoloribns  serpentum 
in  modum  vittis  dixit  Flor.  loco  lau- 
dato  )  taedis  sacrificalibua  in  faces  Fu- 
riarum ,  et  aacra.  pompa  in  inceasuqa 
furialem.  De  his  Furiarum  gestamini- 
bus  et  habitu  vide  ad  SU.  II,  536  seq. 
546  sq.  6  X  o,  et  Boettigerl  UbeUum  lau- 
datum.  Confer  adTac.  Ann.  XIV,  3o , 


n.  a.  —  De  hoc  Strateg.  aic  Frontin. 
IV,  cap.  4»  ex.  18  et  19  :  Falisci  et 
Tarquinienses ,  compiuribus  suonun  in 
habitu  sacerdotum  subomads ,  faces  et 
angues  Juriaii  habitn  pratferenabus  , 
aciem  Romanorum  turhaverunt,  Idem 
Veientes  et  Fidenates  facibus  arreptis 
fecenuit.  De  hia  autem  aic  aeribit  Flo- 
rua  I,  oap.  la,  §  7  :  Fidenas,  quia 
impares  erantferro ,  ad  terrorem  mo^ 
vendum  facibus  armatof ,  et  discolori- 
bus  serpentum  in  modum  vittis  furiali 
more  processerunt,  Idem  fere  Livius 
IV,  33.  Ed. 

a.  Et  tunc  quidem  B.oniani  -veiut 
Ijrmphati,  conatemati  vel  insani  (  vide 
ad  SIl.  1 ,  459) ,  munimentis  suis,  ca- 
stris  munitis ,  inciderunt, 

3.  Omne  nomen  Etruscum  (vide  ad 
I,  10,  n.  a).  Sic  Diodorua  lib.  XVI, 
nag.  529  :  Tup^iqvot  ^i '^iairoXip.oOvTcc 
FwfAatoi; ,  tiropftnoav  no>.Xiqv  rnc  iro- 
XtfiLia;  x<^P>(*  ^^  f^^XP^  "^^  TiStfpcMc 
xaTa^pa,uo'vTtc ,  ciravnXdov  tw  rnv  ot- 
xtav.En.  Ad  Salinas perveniunt ,  vide 


u.cS^  LIBER  Vn.  CAP.  XVII.  XVIIl.  871 
ciu^  Rutilus  ptimus  de  plebe  dictus,  magistrum  equi- 
tum  item  de  plebe  C.  Plautium  dixit.  Id  vero  Patribus 
indignum  videri,  etiam  dictaturam  jam  in  promiscuo 
esse;  omnique  ope  impediebant,  ne  qtiid  dictatori 
ad  id  bellum  decerneretur  parareturve ;  eo  promptius 
cuncta,  ferente  dictatore,  populuB  jussit.  Profectus  ab 
Urf)e ,  utraque  parte  Tiberis ,  ratibus  exercitu ,  quo- 
cumque  fama  hostium  ducebat,  trajecto,  multos  po^ 
pulatores  agrorum  vagos  palantes  oppressit.  Castra 
quoque,  nec  opinato  aggressus,  cepit :  et,  octo  mil- 
libus  hosl;ium  captis,  ceeteris  aut  csesi^,  aut  ex  agro 
romano  fugatis,  sine  auctoritate  Patrum ,  populi  jussu, 
triumphavit.  Quia  nec  per  dictatorem  plebeium ,  nec 
per  consulem  ^,  comitia  consularia  haberi  volebant,  et 
alter  consul  Fabius  bello  retinebatur ,  res  ad  ihterre- 
gnum  redit.  Interreges  deinceps  Q.  ServiHus  Ahala, 
M.  Fabius^  Cn.  Manlius,  C.  Fabius,  C.  Sulpicius,  L. 
.£miUus,  Q.  Servihus,  M.  Fabius  Ambustus.  In  se-- 
cundo  interregno  orta  contentio  est,  quod  duo  pa- 
tricii  consules  creabantur  :  intercedentibusque  tribu- 
nis ,  interrex  Fabius  aiebat ,  in  duodecim  tabulis  legem 
^sscy  ut,  quodcumque postremum populus  jussisset y  id 
jus  ratumque  esset ;  fussum  populi  et  suffragia  esse. 
Quum  intercedendo  tribuni  ^  nihii  aliud ,  quam  ut  dif- 
ferrent  comitia,  valui^sent ;  duo  patricii  consules  creati 
sunt,  C.  Sulpicius  Peticus  tertium,  M.  Valerius  Pu- 
blicola  :  eodemque  die  magistratum  inierunt. 

XVIII.  Quadringentesimo  anno ,  quam  urbs  romana 

ad  I,  41 ,  n.  t ;  et  V,  45,  n.  3.  —  Eo  n.  8),  acilicet  fiiere,  etc.  —  Quod 

promptius  euneta ,  ferente  tUctatore  ea  duo  patrieU  consules  creabantur ,  yide 

md  populumy  etc.  ad  cap.  1 6 ,  n.  5.  Horumnomina  itemm 

4.  Necper  consulem  plebeiiim'.  An-  memorantur  cap.  i8  pr.  ubi  forte  li« 

dreas  edidit ,  necper  PopilUum  consu-  brariis  debentur. 
iem;  et  aic  unus  e  nostris  codd.  Eo.  5.  Quum  intercedendo  trihuni,  ete. 

—  Interreges  deinceps  (  Tide  ad  I ,  a  i ,  vide  ad  IX ,  4^ ,  n.  a . 

a4* 


A.  C  353. 
U.  C.  4oo. 


37a  T.   LIVII 

coadita  erat;  quinto  tricesimo ,  quam  a  Gallis  recupe- 
rata ;  ablato  post  undecimuin  aqnum  a  plebe  consu- 
latu ;  patricii  consules  ambo  ex  interregno  magistratum 
iaiere,  C,  Sulpicius  Peticus  tertium,  M.  Valerius  Pu- 
blicola.  Empulum  eo  anno  ex  Tiburtibus  haud  me- 
morando  certamine  captum ;  sive  duorum  consulum 
auspicio  bellum  ibi  gestum  est ,  ut  scripsere  quidam ; 
seu  per  idem  tempus  Tarquiniensium  quoque  sunt 
vastati  agr^  ab  Sulpicio  consule,  quo  Val^rius  adversus 
Tiburtes  legiones  du^it.  Domi  majus  certamen  con- 
sulibus  cum  plebe  ac  tribunis  erat.  Fidei  jam  suae, 
nonsolum  yirtutis  ^  ducebant  esse  %  utaccepissentduo 
patricii  consulatum ,  ita  ambobus  paJtriciis  mandare : 
quin  aut  toto  cedendum  esse ,  si  plebeius  jam  magi- 
stratus  consulatusfiat^  aut  totum  possidendum,  quam 
possessioaem  integram  a  patnbus  accepissent.  Plebes 
contra  fremit  :  Quid  jse  vivere ,  quid  in  parte  civium 
censeriy  si ,  quod  duorum  hominum  virtute,  L.  Sextii 
ac  C.  Licinii,  partum  sit,  id  obtinere  universi  non 
possint^?  Vel  reges,  vel  decernt^iros ,  vel,  si  quod  tri- 
stius  sit  imperii  nomen ,  patiendum  essepotius,  quam 
amhos  pairicios  consules  videant,  nec  in  vicemparea- 
tur  atque  imperetur;  sedpars  altera,  in  (etemo  impe- 


Ci.p.  XVIII.  I .  Fideijam  suof,  non 
sobtm  virttttis ,  dueebtuit  esse ,  puta- 
bant ,  ad  fidew  ordini  sao  pcobandam , 
neque  ad  solam  gloiiam  suam  spectare , 
seu  valerc.:  ut  XXIV,  aa  ,  n.  lo,  cce- 
tera  omnia,  qwp  stnasfidei  tuteUeque 
essent,  Confer  ad  III,  ^4 ,  n.  i ;  III , 
6a  y  n.  5 ;  et  XXII,  Sg,  n.  i.  Consu- 
latus  iia  aPatribua  pum  fide  datus  erat^ 
hoc  est,  propter  upinionem  dfi  ^de 
eorum  et  spem  certam,  ipsos  operam 
daturos  esse ,  ut  aliquando  impertirent 
et  redderent  quasi  eumdem  honorem 
iisdem ,  a  quibus  eum  accepissent.Qua 


cura  omissa  fidem,  exspectationem 
opinionemque  patriciorum  fallebant, 
yel,  ut  I,  9,  dicitur,  eos  decijuebaat 
perfidem.  Similiter  infidem  alicujus 
venire,  ut  mox  de  Tiburtibus  ad  de- 
ditionem  coactis,  c.  i<9  pr.  fidei  ej'tu 
se  permittere,  committere ,  tradere, 
etc.  dicitur ,  qui  se  ei  dedit  (  Tel  arbi- 
trio.t  potestati  et  imperio ,  vel  patro- 
cinio  ejus  se  suaque  pennittit)  cum 
fide  ^t  spe  clementiae ;  ylde  oauiino  ad 
XXXVI,  a8,  n.  i. 

a.  Jd  obtmere uniyersi  non possint% 
vide.  ad  111,  36 ,  n.  la. 


u.c  "do!:  LiB.  VII.  CAP.  XVIII.  XIX.    373 

rio  locata ,  plebem  nusquam  alio  natam ,  quam  ad 
serviendum ,  putet.  Non  desunt  tribuni  auctbres  tur- 
barum ;  sed  inter  concitatos  per  se  omnes  vix  duces 
eminent.  Aliquoties  frustra  in  campum  ^  desc(dnsum 
quum  esset ,  multique  per  seditiones  acti  comitiales 
dies;  postremo  victae  perseverantia  consuhim  plebis 
eo  dolor  erupit ,  ut  tribunos^  actum  esse  de  libertdte  vo* 
ciferantes ,  relinquendumque  non  campumjam  solum , 
sed  etimi  urbem  captam  atque  oppressam  regno  pa- 
triciorum,  moesta  plebs  sequeretur.  Consules,  relicti  a 
parte  populi,  per  infrequentiam  comitia  nihilo  segnius 
perficiunt.  Creati  consules  ambo  patricii ,  M.  Fabius 
Amfaustus  tertium ,  T.  Quintius.  In  quibusdam  anna^ 
lihns  pro  T.  Quintio,  M.  Popillium  consulem  invenio. 
XIX.  Duo  bella  eo  anno  prospere  gesta ;  cum  Ti- 
burtibusque  ad  deditionem  pugnatum.  Sassula  ex  his 
urbs  capta;  ceteraque  opptda  eatnfdem  fortiinam  ha- 
buissent,  ni  universa  gens,  positisarmis,  in  fidem  con- 
sulis  venisset :  triumphatum  de  Tiburtibus ;  ahoquin 
mitis  victoria  fuit.  In  Tarquinienses  acerbe  sa^vitum , 
mulf is  mortalibus  in  acie  caesis ;  exangenti  t^aptivorum 
numero  trecenti  quinquaginta  octo  delecti  %  nobilissi- 
mus  quisque ,  qni  Romam  mitterentur  :  vulgus.  aliud 
trucidatum  ;  nec  populus  in  eos ,  qui  missi  Romam 
erant ,  mitior  fuit :  medio  in  foro  omnes  virgis  caesi  ac 
securi  percussi ;  id  pro  immolatis  in  foro  Tarquinien- 


5.  In  eampufh  descensum ,  vidc  ad 
II,  54,  n.  r3.~  Pro  T»  Quintio  M, 
Popiiiium  eonsulem  invenio;  Uiodorut 
lib.  XVI,  pag.  53 1,  etiam  T.  Quin- 
tiam  edit  consulem.  Qua  autem  ra* 
tione  factum  Aierit,  ut  in  quibnsdam 
annalibus  pro  T.  Quintio,  M.  Popil- 
lius  itiTeniatin*  ,  explicare  conatur 
Didwell.  deCyctis  Dissert.  X ,  8 1 .  En. 

Cap.  XIX.  I.  Ex  ingenti  captivo- 


rum  numero  CCCLy/H  detecti,  etc. 
CGCLX  apud  Diodor.  —  8ic  enim  lib. 
XVI ,  pag.  534 :  TapHUvicuc  ^i  Av^pa; 
T  xat  I  V^f»(i.cf»tfli  rtistvfleTWQrav  iv  rf 
ayofff.  In  Diod.  nvnc  editnr:  ^iaxo- 
at«Of  xat  ili^xcvTa.  Ei>.  —  Medio  in 
foro  omnes  virgis  ctesi  ae  seeuri  per- 
cttssiy  vide  ad  I, aO^  n.  <i.  —  Pro  im- 
molatis  in  /oro  Tarquiniensium  Ro 
manis,  yide  supra  cap.  i5. 


A.  G.  35«. 
U.  G.  4ea. 


374  T.  LIVII 

sium  Romanis  poenas  hostibus  redditum.  Res  bello 
bene  gestae,  ut  Sammtes  quoque  amicitiam  peterent, 
effecerant.  Legatis  eorum  comiter  ab  senatu  respon- 
sum  :  foedere  in  societatem  accepti.  Non  eadem  ck>mi, 
quae.  militise,  fortuna  erat  plebi  romanae;  nam  etsi, 
unciario  fenere  facto^,  levata  usura  erat,  sorte  ipsa 
obruebantur  inopes^,  nexumque  inibant;  eo  nec  patri- 
cios  ambo  consules,  neque  comitioram  curam,  publi* 
cave  studia  prae  privatis  incommodis  plebs  ad  animum 
admittebat.  Consulatus  uterque  apud  patricios  manet. 
Consules  creati  C.  Sulpicius  Peticus  quartum ,  M.  Va- 
lerius  Publicola  iterum.  In  bellum  etruscum  intentam 
civitatem,  quia  C^ritem  populum  misericordia  con- 
sanguinitatis  Tarquiniensibus  adjunctum  fama  ferebat, 
legati  latini  ad  Volscos  convertere,  nuntiantes,  exer* 
citum  conscriptum  armatumque  jam  suis  finibus  im- 
minere  :  inde  populabundos  in  agrum  romanum  ven- 
turos  esse.Censuit  igitur  senatus,  neutramnegligendam 
rem  esse  :  utroque  iegiones  scribi,  consulesque  sor- 
tiri  provincias  jussit.  Inclinavit  deinde  pars  major 
curaQ  in  eti^iscum  bellum;  postquam  literis  Sulpidi 
consulis ,  cui  Tarquinii  provincia  evenerat  ^,  cognitum 
est^  depopulatum  agrum  circa  romanas  salinas,  prae- 


a.  Unciariojenere /acto,  etc.yidt 
ad  cap.  16,  n.  i. 

3.  Sorte  ipsa  obruebimtur  inopes , 
▼ide  ad  II,  a3,  n.  x ;  et  VI,  14 ,  n.  6. 
Ante  serte  intell.  tamen,  quod  pOBt 
etsi,  quamquam ,  quidem,  etc  omit- 
tere  aniat  Liviaa,  vide  cap.  XXV,  35 , 
n.  I ;  XXXVin,  9;  XU,  18;  et  aliis 
locis ,  qpibua  plemmqiie  illud  adji- 
cinnt  edd. » nonBISS,  Gonfer  Dnk.  ad 
XXII,  ao,  n.  I ;  etXXXVf,  38,  n. 
7.  Similes ellipses  notaW  ad  I,  40 ,  n. 
X.  —  Nexumque  inihant  et  Tincti 
apud  creditores,  operaa  pro  pecunia, 


quam  debebant ,  in  senritute  pisebe» 
bant,  testeVarrone  de  ling.  lat.VI,  p. 
8a.  Ed.  •—  Eo,  ideo  (yide  ad  I,  xi, 
n.  6),  necpatricios  an^o{  vide  ad  III, 
6a ,  n.  4)  consules,  etc.  b.  e.  curam 
conralatus ,  ad  quem  patricii  adspira- 
bant,  comitiorum  aliarumque  renim 
publioarum  pree  privatis  irteommodis, 
propter  ea  (Tide  ad  VI,  40,  n.  i), 
pMs  ad  animum  admitttbat. 

4.  Cui  TarquinUprovineia  evenerat, 
▼ide  ad  II ,'  40  >  n,  9.  —  Depopulatum 
agrum  circa  romanas  salinas,  vide  ad 
librum  V,  cap.  4>^t  n.  3. 


A.  C.  35^. 
U.  C.  4<»2- 


LIB,  VIL  CAP.   XIX.  XX.  S^S 

daeque  partem  in  Caeritum  fines  avectam ,  et  haud  dn- 
bie  juveututem  ejus  populi  inter  pra^atores  fuisse. 
Itaque  Valerium  consulem ,  Volscis  oppositum ,  castra- 
que  ad  finem  tusculanum  habentem ,  revocatum  inde 
senatiis  dictatorem  dicere  jussit.  T.  Manlium ,  L.  filium , 
dixit  ^ :  is ,  quum  sibi  magistratum  equitum  A.  Corne- 
lium  Cossum  dixisset,  consulari  exercitu  contentus, 
ex  auctoritate  Patrum  ac  populi  jussu  Canritibus  bel- 
lum  indixit. 

XX.  Tum  primum  Caerites,  tanquam  in  verbis  ho- 
stium  ^  vis  major  ad  bellum  significandum ,  quam  iti 
suis  fisictis,  qui  per  populationem  Romanos  lacessie-^ 
rant,esset,  verus  belli  terror  invasit;  et,  quam  non 
suarum  virium  ea  dimicatio  esset,  cemebant;  poeni- 
tebatque  popuAtionis,  etTarquinienses  exsecrabantur 
defectionis  auctores:  hec  arma,  aut  bellum  quisquam 
apparare ,  sed  pro  se  quisque  legatos  mitti  jubebat  ad 
petendam  erroris  veniam.  Legati  senatum  quum  adis- 
sent,  ab  senatu  rejecti  ad  populum ,  deos  rogaverunt , 
quorum  sacra  bello  gallico  accepta^  rite  procurassent, 
ut  Romanos  florentes  ea  sui  misericordia  caperet ,  quae 
se  rebus  affectis  quondam  populi  romani  cepisset; 
conversique  ad  delubra  V^stae,  hospitium  flaminum 
Vestaliumque  ab  se  caste  ac  religiose  cultum  invoca- 
bant.  Eane  meritosj  crederet  quisquam^^  hostes  re- 


5.  T,  Manlium,  L^JHium^  ilixit(pon- 
fer  cap..3,  4),  qui,  ut  pater  (supra 
cap*  3),  dictator  dictas,  etsi  nondum 
consul  fuerat ;  nisi  cap.  x6  pr.  T.  Mtut- 
^  legendum  est  :  mirum  yero ,  cur 
non  adcUderit  Torquatum,  et  quse 
causa  coegerit  dictatorem  creari,  quum 
tam  eximium  consulum  par  in  magi- 
stratn  esset;  Glar. 

Ca.p.  XX.  I.  Tanquam  in  verbis 
hosUum,  quibus  bellum  iudixerant; 


quod  docent  adjecta  verba  ad  belbm 
significandum ,  quae  tamen  glossam  sa- 
pere  videntur;  Doer. 

a.  Quorum  sacra  bello  gallico  ac- 
cepta ,  etc.  confer  V,  40  ct  5o.  —  Re- 
bus  affectis ,  vide  ad  V,  10 ,  n.  6. 

3,  Eane  meritos  crederet  quisquam , 
num  credibile  et  probabile  esset,  eos. 
vel  se,  qni  tam  bene  de  populo  rom. 
meriti  essent ,  nunc  ejus  hostex  repente 
sine  cattsafaetos  essc?  Ea  ,  lalia  (  \u\e 


376  T.  Livii  tit:\ 

pente  sme  causafactos  ?  aut,  si  quid  hostiliterfecissent^ 
consilio  idmagis,  quamfurore  lapsos  ^fecisse ,  utsua 
vetera  beneficia^  locata  prcesertim  apud  tam  graxosj 
novis  corrumperent  maleficiis  ? florentemque  populum 
romanum  ac  felidssimum  bello  sibi  desumerent  ho- 
stem  y  cujus  afflicti  amicitiam  cepissent?  Ne  appellarent 
consUium^  quce.vis  oc  necessitas  appellanda  esset. 
Transeuntes  agmine  infesto  per  agrum  suum  Tarqui^ 
niensesj  quum  prceter  viam  nihil  petissent ,  traxisse 
quosdam  agrestiumy  populOftionis  ejus,  quce  sibi  cri- 
mini  detur,  comites;  eos^  seu  dediplaceaty  dedere  se 
paratos  esse;  seu  supplicio  afficiy  daturos  pcenas,  Ccere^ 
sa^crarimn  populi  romafUj  deversoriwn'^  sacerdotumy 
ac  receptaculum  romanorum  sacrorumy  intactum  in^ 
violatumque  crimine  belli ,  hospitio  Festalium  cultiS' 
que  diis  darent.  Movit  populum  non  tam  causa  prae- 
sens,  quam  vetus  meritum,  ut  maleficii,  quam  beneficii, 
potius  immemores  essei^t.  Itaque  pax  populo  caeriti 
data ,  induciasque  in  centum  annos  factas  in  senatus- 
consultum  referri  placuit.  In  Faliscos,  eodem  noxios 
crimine  vis  belli  conversa  est  :  sed  hostes.  nusquam 
inventi.  Quum  populatione  peragrati  fines  essent ,  ab 
oppugnatione  urbium  temperatum :  legionibusque  Ro- 
mam  reductis ,  reliquum  anni  muris  turribusque  refi- 
ciendis  consumptum ;  et  aedes  ApoUinis  dedicata  est. 
XXI.  £xtremo  anno  comitia  consularia  certamen 
Patrum  ac  plebis  diremit,  tribunis  negantibus  pas- 
suros  comitia  haberi,  ni  secundum  liciniam'  legeoi 

ad II ,  ag ,  n.  6)  ,  et  mereri  ea,  vel  tatia  gratiam  praebiti  Vestalibus  hospitii , 

pro :  talia  merita  habere ,  tanta  benefi-  eam  habendo  innoziam  ab  illati  belli 

cia  praestare.  crimine;  yide  II ,  35 ,  n.  5.  —  Moiian 

4.  Ccere ,  deversorium  sacerdotum  noxios  crimine^  yide  IV,  iS,  n.  i. 

(yide  I,  5i ,  n.  i).  —  Jntactum.,,  Ca.p.  XXI.  i.    Secundum  iiciniam 

hospitio  Festalium  cultisque  diis  da-  l^^em ,  scil.  ut  consiilum  utiqne  alter 

renti  salvam  praeatarent  ciyitatem  in  ex  plebe  crearetur ;  videsupraVI,  35. 


tc.'^X  LIBER  VII.   CAP.   XXI.  877 

haberentur ;  dictatore  obstinato  tollere  potius  totum 
e  republica  consulatum ,  quam  promiscuum  Patribus 
ac  plebi  facere.  Prolatandis  igitur  comitiis  ^,  quum  di- 
ctator  magistratu  abisset^  res  ad  interregnum  rediit. 
Infestam  inde  Patribus  plebem  interreges  quiun  ac- 
cepissent,  ad  undecimuminterregem  seditionibus  cer- 
tatum  est.  Legis  liciniae  patrocinium  tribuni  jactabant : 
propior  dolpr  plebi  feneris  ingravescentis  erat  :  cu- 
rseque  privatae  in  certaminibus  publicis  erumpebant. 
Quorum  taedio  Patres  L<  Cornelium  Scipionem  inter- 
reg^B  concordise  causa  observare  iegem  liciniam  co- 
mitiis  consularibus  jussere.  P.  Yalerio  Publicolae  datus 
e  plebe  coUega  C.  Marcius  Rutihis.  Inclinatis  semel 
in  concordiam  animis ,  novi  consules ,  fenebrem  quo- 
que  rem,  quae  distiuere  unanimos^  videbatur,levare 
aggressi,  solutionem  alieni  aeris  in  publioam  curam 
verterunt ;  quinqueviris  creatis  ,  quos  mensarios  ab 
dispensatione  pecuiiiaB  appellarunt.  Meriti  aequitate 
curaque  sunt,  ut  per  omnium  annalium  monimenta 
celebres  nominibus  essent;  fuere  autem  C.  Duilius, 


/ 


—  Dicuuore  ohstinato  tollere,  ut  eer- 
tus  mori,  et  al. 

^.Prolatandii  eomitiis,  prolatanda , 
difFerendo  comitia;  vide  ad  I,  53»  n. 
3.  —  Propior  dohr  plebifeneris  in§rar 
vescentis  erat ;  conferunt  Cic.  Sext. 
z  8 ,  Omaibiu  suapropiora  esseperieu» 
la,  quam  aliena,  — Legitur  apud  Cic. 
loc.  cit.  strlctiore  aensu :  «  suaque  sibi 
propiora  w»e  periculii)  quam  mea. »  En. 

—  PrivaUB  curce,  dolor ,  quem  cepe- 
rant  ex  suis  injuriis ,  et  adhuc  presse- 
rant. 

3.  Distincre  unanimos ,  disjungere 
et  impedire  unanimitatem ;  Doer.  Gf. 
ad III,  a3 ,  n.  i.  ~»  Mensarii  yel  men- 
suiarii  propr.  iidem  qui  nummularii 
(confer  Suet.  Aug.  a»  4)?  trapezit^e. 


colljrbistai  et  argentarii,  nummos  cum 
compendio  (accepto  lucro,  coilybo) 
permutanteSy  veLpecuniamj  a  locn- 
pletioribus  apud  ae  depositam,  aliia 
feneri  dantes  creditoribusve  exsolven- 
tes,  et  argentariam  (rem)  facientes , 
seu  exercentes  (Geldtveehsler,  Ban- 
quiers),  sic  dxcti  a  mensa  argentaria 
(rpx^irtCA;  onde  T^Tre^trat);  sed 
quinqueviri ,  atque  triumvin  mensarii 
(XXIII,  ai;XXlV,  i8;XXVI,  36) 
sunt  magiatratus  extraordinarii ,  ob  ar- 
genti  penuriam  creati,  qui  peeuni» 
publicae  ex  serario ,  mensis  cum  ofre  in 
foro  positis,  debitoribus  dispensan-^ 
dm  vel  singulis  suppeditandae  (vor^ 
sihiessen)  cnram  babebant.  Eodem 
modo  rem  fenebrem  levavit  Tiberius. 


378  T.  LIVII  "ii.V^X 

P.  Decius  Mus,  M.  Papirius,  Q.'  Publilius,  et  Ti.  iEmi- 
lius;  qui  rem,  difficillimam  tractatu,  et  plerumque 
parti  utrique ,  semper  certe  alteri,  gravem ,  quum  alia 
moderatione ,  tum  impendio  magis  publico ,  quam 
jactura ,  sustinuerunt.  Tarda  enim  nomina  et  impedi* 
tiora  inertia  debitorum^,  quam  facultatibus,  aut  aera- 
rium ,  mensis  cum  aere  in  foro  positis ,  dissoivit ,  ut 
populo  prius  caveretur,  aut  sestimatio  aequis  rerum 
pretiis  liberavit ;  ut  non  modo  sine  injuria ,  sed  etiam 
sine  querimoniis  partis  utriusque ,  exhausta  vis  ingens 
aeris  alieni  sit.  Terror  inde  vanus  belli  etrusci ,  quum 
conjurasse  duodecim  populos  fama  esset,  dictatorem 
dici  coegit :  dictus  in  castris,  eo  enim  ad  consules  mis- 
sum  senatus  consultum  est,  C.  Julius,  cui  magister 
equitum  adjectus  L..£miiius :  caeterum  fbris  tranquilla 
omnia  fuere. 

XXII.  Tentatum  domi^  per  dictatorem,  ut  ambo 


Conf.  Tac.  Ann. VI ,  x  7 ,  et  infra XXII , 
60 ;  XXIII  ,21;  Salmas.  de  usur.  p. 
5io ;  Badaeus  de  asse  lib.V,  pag.  173. 
4.  Tarda  nomina  et  impedkiora  in- 
trtia  debitorum,  confer  Emesti  clav. 
Cic.  ▼.  nomen,  ubi  docet,  in  tabulat 
aceeptorum  et  expensorum  referri  no- 
i&Ina  hominum  ,  quibus  debeamus  et' 
qui  nobis  debeant ,  una  cum  debito  ac 
pecunia  aliis  credita ,  et  binc  nomen 
dici  vel  debitorem,  -vel  debitum  (ut 
hoc  loco  ) ,  vel  capita  in  tabulis  scripta  ,* 
Schuldposten,  Itaque  tarda  nomina 
sunt  Yel  debitores  non  justo  tempore 
solventes,  yel,  ut  hoc  loco,  debita, 
non  opportuno  justoque  tempore  so- 
luta ,  et  hinc  facta  impeditiora  inertia 
debitorum,  diificilius  nunc  solvenda, 
qnoniam  fenore  aucta  snnt ,  et  debito- 
res  solutionem  saepe  et  diu  dlstulere, 
guam  facultatibus ,  quam  quod  debi- 
torum  opes  non  sufficerent  ad  debitum 


solvendum,  modo  non  statim  exigere- 
tur.  Sic  coutra  nomen  expeditum  est 
certum,  et  expedire  nomen  suum  sol- 
▼ere  debitum.  —  Tarda  nomina  hasc 
dissoluta  et  liberata  vel  expedita  sant 
partim  pecunia  mutuaex  serario  data, 
si  quibus  argentum  in  prsesentia  de- 
easet,  ita  tamen  et  ea  conditione  ut 
popuio  et  s^TMio  pritts  caveretur ,  hoc 
est,  satisdaretnr ,  satisdatio,  sencau- 
tio  et  securitas  praestaretur  praedibus 
ac  praec^is  (videXXII ,  60  pr.  etErn. 
ad  Cic.  Verr.  I,  54),  partim  bonia 
praediisque  debitorum  ex  eequis  reram 
pretiis  eestimatis ,  et  posseasione  eorum 
creditoribus  cessa ,  vel  syngraphis  cum 
liis  factis ;  unde  mox  cap.  aa  dicitur: 
solutio  atris  alieni  nuiltarum  rerum 
mutaverat  dominos. 

Ga.p.  XXII.  I .  Tentatum ,  rectus  hu- 
jus  orationis  casu9  est ;  ejnsmodi  fonaa 
dicendi  nsus  est,  I,  53.  En. 


v.c.lt        LIBER  VII.  CAP.  XXII.  879 

patricii  consules  crearentur ,  rem  ad  interregnum  per- 
duxit !  duo  interreges  C.  Sulpicius  et  M.  Fabius  inter- 
positi  obtinuere,  quod  dictator  frustra  ^tetenderat, 
mitiore  jam  plebe  ob  recensmeritum  levati  aeris  alieni, 
ut  ambo  patricii  ccHisules  crearentur.  Creati  ipse 
G.  Sulpicius  Peticus ,  qui  prior  interregno  abiit ,  et 
T.  Quintius  Pennus ;  quidam  Kaesonem ,  alii  Caium 
nomen  Quintio  adjiciunt^.  Ad  bellum  ambo  profecti, 
faliscum  Quintius ,  Sulpicius  tarquiniense  9  nusquam 
acie  congresso  hoste,  cum  agris  magis,  quam  cum 
hominibus,  urendo  populandoque  gesserunt  bella; 
cujus  lentae  velut  tabis  senio  victa  utriusque  pertinacia 
populi  est ,  ut  primum  a  consulibus ,  dein  permissu 
eorum  ab  senatu  inducias  peterent :  in  quadraginta 
annos  impetraverunt.  Ita,  posita  duorum  bellorum  ^ 
quae  imminebant,  cura,  dum  aliqua  ab  armis  quies 
esset ,  quia  solutio  aeris  alieni  multarum  rerum  mu- 
taverat  dominos ,  censum  agi  placuit.  Caeterum  quum 
censoribus  creandis  indicta  comitia  essent ,  professus 
censuram  se  petere  C.  Marcius  Rutilus,  qui  primus 
dictator  de  plebe  fuerat ,  concordiam  omnium  turba- 
vit.  Quod  videbatur  quidem  tempore  alieno  fecisse ; 
quia  ambo  tum  forte  patricii  consules  erant,  quira- 
tionem  ejus  se  habituros  negabant.  Sed  et  ipse  con- 
stantia  inceptum  obtinuit,et  tribuni,omni  vi  recupe- 
rando  jus  consularibus  comitiis  amissum ,  adjuverunt ; 
et  quum  ipsius  viri  majestas  nuUius  honoris  fastigium 
non  aequabat,  tum  per  eumdem,  qui  ad  dictaturam 
aperuisset  viam ,  censuram  quoque  *  in  partem  vocari 

^,Quoddictator/rusiraeetenderat,  hoc  est,  praenomen,  utet  al.  cogno- 

acilicet  obtinere.  Sed  confer  ad  IV,  7 ,  men.  Cf.  ad  XXX,  18,  n.  3.  —  Cvyus 

n.  6.  Mox  verba  ut  ambo patricii  con-  lentas  velut  tajbis.senio  : .Tide  ad I,  aa , 

^u/ej  crtforeitmr  ab  interpolatore ,   ea  n.  3.         . 

repetente ,  profecta  videntur.  4-  Censuram  quoque  in  partem  vo- 

3.  Caium  nomen  Quintio  adjiciunt,  eari  plehes  volebat.  Legendum  censet 


38o  T.   LIVII  uc:4f4^'o2: 

plebes  volebat.  Nec  vartatum  comitiis  est,  qiiin  cum 
Manlio  Cnaeo  censor  Marcius  crearetur.  Dictatorem 
quoque  hio  annus  habuit  M.  Fabium,  nullo  terrore 
belli,  sed  ne  hcinia  lex  ^  comitiis  consularibus  obser- 
varetur.  Magister  equitum  dictatori  additus  Q.  Ser- 
viUus  :  nec  tamen  dictatura  potentiorem  eum  con- 
sensum  Patrum  consularibus  comitiis  fecit ,  quam 
censoriis  fuerat. 

XXIII.  M.Popillius  Laenas  a  plebe  consul,  aPatribus 
L  Cornelius  Scipio  datus.  Fortuna  quoque  illustriorem 
plebeium  consulem  fecit;  nam  quum  ingentem  Gallo- 
rum  exercitum  in  agro  latino  castra  posuisse  nuntia- 
tum  esset;  Scipione  gravi  morbo  implicito,  gallicum 
bellum  Popillio  extra  ordinem  datum^  Is,  impigre 
exercitu  scripto ,  quum  omnes  extra  portam  Capenam 
ad  Martis  aedem  convenire  armatos  juniores  jussisset, 
signaque  eodem  quaestores  ex  aerario  deferre',  qua- 
tuor  expletis  legionibus,  quod  superfuit  militum,  P. 
Valerio  Publicolae  praptori  tradidit;  auctor  Patribus 
scribendi  alterius  exercitus,  quod  ad  incertos  belli 
eventus  subsidium  reipublicae  esset.  Tpse,  jam  satis 
omnibus  instructis  comparatisque ,  adhostem  pergit; 
cujus  ut  prius  nosceret  vires ,  quam  periculo  ultimo 


Gronovius:  Ceruurce  quoque  in  partem 
vocari  plebes  volebat,  Sed  nihil  muta- 
tione  opus.  Vulgatam  tnelur  Uvius 
IV,  S5 :  adspem  eonsukuus  in  partem 
revocandam  adspirare.  Similiter  lib. 
VI,  cap.  4o,  hoccine  est  in  com- 
mun0  konores  voeare,  ut  duos  ple- 
beios  fieri  consules  liceat,  etc.  En. 
Nam  res  dicitur  in  partem  vocari  et 
revocari,  quae  reyocator  ad  diyisio* 
nem ,  taaquam  qu»  communis  sit  ple- 
beiis  et  patriciis ,  quo  plures  ejus  par- 
ticipes  fiant;  ut  snp.  1. 1.  in  commune 
vocare;  Drak.  qui  tamen  non  improbat 


coi^ecturamOconr  censurof.  Confer  ad 
IV,  35,  n.  a ;  et  V,  a  I ,  n.  4.  —  Cum 
Mahlio  Cnoso ,  vide  ad  III ,  i ,  n.  i . 

5.  lAdnia  lex ,  vide  ad  cap.  a  i ,  n. 
I. —  Potentiorem,  efEcaciorem:  nam 
et  in  bis  comitiis  plebs  vicit. 

Cap.  XXni.  T.  <lallicum  bellttm 
Popillio  ( tertium  consuli ,  quod  Livius 
ssepe  non  adjicit)  extra  ordinem  da- 
tum,  vide  ad  III,  a,  n.  i.  Gallos 
terrore  perculsos  domum  rediisse  tra- 
ditPolyb.  II,  19. 

2.  Signa  quastores  ex  eertuio  </e- 
fisrre :  vide  ad  III,  69,  n.  7. 


A.  G.  347- 
U.  C.  4o5. 


LIBER  VII.  CAP.  XXIII.  38i 

tentaret ,  in  tumulo ,  quem  pronimum  castris  Gallorum 
capere  potuit,  vallum  ducere  coepit.  Gens  ferox  et  in- 
genii  avidi  ad  pugnam^,  quum,  procul  visis  Romano* 
rum  signis ,  ut  extemplo  praelium  initwa ,  explicuisset 
aciem;  postquam  neque  in  aequum  demitti  agmen 
vidit,  et  quum  loci  altitudine,  tum  vallo  etiam  integi 
Romanos^perculsospavore  rata,  simul  opportuniores, 
quod  intenti  tum  maxime  operi  essent,  truci  clamore 
aggreditur .  Ab  Romanis  nec  opus  intermissum ,  triarii 
erant,  qui  muniebant,  et  ab  hastatis  principibusque, 
qui  pro  munitoribus^  intenti  armatique  steterant, 
prselium  initum.  Praeter  virtutem  locu^  quoque  supe- 
rior  adjuvit,  ut  pila  omnia  hastaeque  non,  tamquam 
ex  aequo  missa,  vana,  quod  plerumque  fit,  caderent, 
sed  omnia  librata  ponderibus  figerentur ;  oneratique 
telis  Galli ,  quibus  aut  corpora  transfixa ,  aut  praegra- 
vata  inbaerentibus  gerebant  scuta ,  quum  cursu  paene 


3.  Gens  ferox  et  ingenii  avidi  ad 
pugnam ,  etc.  Confer  ad  V,  44  >  >^<  4* 
—  SimUl  opportuniores ,  vide  ad  I, 
54,  n.  4.  —  De  triariis,  hastatis  et 
principibus,  vide  infra  VIII,  8 ;  Polyb. 
VI,  19  «eq.  Lips.  de  Mil.  rom.  II,  z. 

4.  Pro  munitoribus  :  yide  adV,  19, 
n.  9.  —  Ex  cequo  loco  missa,  in  cam- 
po,  seu  planitie.  —  Omnia  pila  et 
faastae  librata  ponderibus  figerentur, 
hoc  est,  supernc  jactaet  amenti,  seu 
loramenti  ope  fortius  vibrata ,  vel  cir- 
cumacta  majdre  vi  et  pondere  defige- 
rentur.  Librare,  proprie  a  fluctuante 
librae  motu,  sursum  deorsum  movere 
denotat ,  ct  hinc  ad  aves ,  quae  alas  ita 
movent,  transfertur.  Bene  Emesti  : 
«  librare,  inquit,  est,  ei,  quo  feiire 
velisy  aliquo  motu  vim  majorem  ad- 
dere,  ut  alte  attollendo,  torquendo, 
circumagendo ;  unde  XXX,  10,  n.7, 
^avior  acpondere  ipso  libratipr,  vali- 


dior,  supemeictus,  et  XXXVIII,  99, 
Libratior  quum  sedet  gians,  quum 
circumagenda  fimda ,  vtl  qns  circom- 
actu  glans  nisum  majorem  accipit  et 
haeret  tenacius  in  scutali,  ut  inde  cer- 
tios  «volet :  scutale  autem  triptex  est 
pars  media  fondie  (seu  corium)  ciii 
imponitur  lapis  mittendus ,  sic  dicta  a 
figura  rhombi ;  ut  paulo  ante  non  sim^ 
plicis  habenas/unda  :  nempe  si  triplex 
est  scutale ,  ietiam  tripUces  sunt  habe- 
nae,  suturis  seque  connexae  et  ^Uwatee, 
singulis  scutalibus  una  cum  babenis  ab 
utraque  parte  e  corio  sectis :  unde  et 
XLII, 65,  forte  \eg.Junda  media,  dtto 
scutaJia  imparia  habebant ,  non/ii/ia- 
lia,  quae  commode  explicari  non  pos* 
sunt.  »  Confer  tamen  ad  XXXVIII , 
29,  n.  a.  Eadem  habet  Livius  de  se- 
cundo  bello  punico  X,  10,  ubi  Car- 
thaginienses  Romanorum  oppngnant 
naves.  Eadem  Dyonisius  Halicarn.  X, 


38a  T.  LIVIl  tV^l 

in  adversum  ^subissent,  primo  iucerti  restitere :  dein, 
quum  ipsa  cunctatio  et  his  animos  minuisset ,  et  auxis- 
set  hosti ,  impulsi  retro  ruere  alii  super  aUos,  ^tragem* 
que  inter  se  caede  ipsa  fcediorem  dare ;  adeo  praecnpiti 
turba  obtriti  plures,  quam  ferro  necati. 

XXIV.  Necdum  certa  Romanis  victoria  erat;  alia  in 
campum  degressis  supererat  moles  ^ ;  namque  multi- 
tudoGallorum,  sensum  omnem  talisdamni  exsuperans, 
velut  nova  rursus  exoriente  acie ,  integrum  militem 
adversus  victorem  hostem  ciebat ;  stetitque  suppresso 
impetu  Romanus ,  et  quia  iterum  fessis  subeunda  di- 
micatio  erat,  et  quod  consul,  dum  inter  primores  in- 
cautus  agitat^,  laevo  humero  matari  prope  trajecto, 
cesserat  parumper  ex  acie.  Jamque  omissa  cunctando 
victoria  erat ,  quum  consul,  vulnere  alligato  ^,  revectus 
ad  prima signa,  «Quid  stas, miles?  inquit.  Non  cum  la- 
cc  tino  sabinoque  hoste  res  est ,  quem  victum  armis  so- 
(c  cium  ex  hoste  facias :  in  belluas  strinximus  ferrum ; 
cc  hauriendus,  aut  dandus  est  sanguis.  Propulistis  a  ca- 
cc  stris,  supina  valle  praecipites  egistis^,  stratiscorpori- 
cc  bus  hostium  superstatis :  complete  eadem  strage  cam- 
cc  pos  j  qua  montes  replestis.  Nolite  exspectare ,  dum 
cc  stantes  vos  fugiant.  Inferenda  sunt  signa,  et  vaden- 


pag.  643,  ubi  Romani  App.  Herdo- 
niam  in  Capitolio  oppugnant.  En. 

5.  Quum  cursu  pasne  in  adversumf 
scilicet  locum  superiorem  subiissent, 
ut  I,  ta,  a8;  11,  3i;  IX,  37;  XXI, 
7,  3a;  XXVIII,  19;  XXXI,  4^; 
XXXVIII ,  5i, al. — Stragemque  inter 
se  dare,  et  ruina  stemi  ac  devolvi  su- 
pra  se  mutuo ,  ut  cede  ipsa  foedior 
strages  fuerit;  confusce  stragis  acer- 
vum  dixit  Virg.  £n.VI,  5o4.  £d. 

Ca.p.  XXrV.  I.  Alia  supererat  mo^ 
les,  vide  ad  I^  38,  n.  4' 

3.  Inter  primores  mcautus  agitat. 


scilicet  res  (occupatus  est),  vtl  etiaa 
se  movet,  hoc  est,  versatur;  id.  qd, 
agere;  vide  ad  Tac.  Ann.  I,  68>,  n.  i. 
—  Mataris ,  sen  materis  et  matara 
lancea,  vel  telum  gallicum:  f&arEpiCt 
irotXTOU  tI  ti^og  apnd  Strab.  IV,  pag. 
196  (nbi  vtde  Intpp.)  et  (AOi^fltpiic 
nXaTUTepa  XoYx^^^*  apnd  Hesydi. 
Confer  Drak. 

3.  Fulnere  ailigato,  deligato,  obli- 
gato ,  ut  passim ;  vide  Gron.  et  Emesti 
clav.  Cic.  — Hauriendus  sanguis ,  vide 
ad  VII,  10,  n.  5. 

4.  Supina  valle  preecipites  ^stis^ 


U.  C.  4o6. 


LIBER  VII.  CAP.  XXIV.  383 

<i  diim  in  hostem. »  His  adhortationibus  iterum  coorti 
pelluntlocoprimosmanipulosGallorum ;  cuneisdeinde 
in  medium  agmen  perrumpunt.  Inde  barbari  dissipati, 
quibus  nec  certa  imperia ,  nec  duces  essent ,  vertunt 
impetum  in  suos;  fusique  per  campos ,  et  praeter  castra 
etiam  sua  fugaprselati^,  quod  editissimum  inter  aequales 
tmnulos  occurrebat  oculis,  arcem  albanam  petunt.  Con- 
sul,  non  ultra  castra  insequutus,  quia  et  vulnus  degrava- 
bat,  et  subjicere  exercitum  pugna  fessum  tumulis  ab 
hoste  occupatis  nolebat ,  praeda  omni  castrorum  militi 
data,  victorem  exercitum  opulentumque  gallicis  spoliis 
Romam  reduxit.  Moram  triumpho  vulnus  consuHs  attu- 
lit ;  eademque  causa  dictatoris  desiderium  senatui  fecit, 
ut  esset ,  qui  aegris  consulibus  comitia  haberet.  Dicta- 
tor  L.  Furius  Camillus  dictus,  addito  magistro  equitum 
P.  Cornelio  Scipione ,  reddidit  Patribus  possessionem 
pristinam  consulatus;  ipse  ob  id  meritum  ingenti 
Patrum  studio  creatus  consul ,  coUegam  Ap.  Claudium 
Crassum  dixit^. 


Tide  ad  IV,  46 ,  n.  4«  —  Cuneis  in 
tigmen  ptrrumpunt:  yide  H,  5o ,  n.  8. 
To  in  del.  foite;  nec  favet  III ,  18 ;  ubi 
/11  est  usque  i/i,  ut  IV,  ^^\ad,  Duk. 
5.  Preeeer  castra  maproflati,  -?ide 
adll,  14 )  n.  3.  —  Suijicere  exerci- 
tum  tumulis  ab  hoste  occupatis,  ex- 
ponere  eum  hosti  superiorem  locum 
nacto ,  aut  eo  ducere ,  ubi  hostis  mon- 
dbus  occupatis  ex  inferiore  loco  ag- 
gresflum  exercitum  snbjectum  et  ob- 
noxium  telis  haberet;  Gron.  (qui  et 
locumhunc  eMSS  etaendavit).  Conf. 
cap.  35  extr.  et  XXXVIII,  46  pT*  — 
llunc  locum  Gronoy.  affirmat  in  vett. 
]ibris  sic  legi :  consui  non  ultra  castra 
imequutus,  quodetvubius  d^apabat, 
etsubjieere  exercitum  tumuiis  ab  hoste 
occupatis  nolebat  j  pratda  omni  castro- 
rum  militi  data ,  etc.  Atque  hsec  lectio 


sane  concinnior  et  degantior  Tulgata 
Tidetur.  Nostri  omnes  codd.  consen- 
tiunt  cum  Gronoyianis.  Ed. 

6.  Collegam  Ap,  Claftdium  Crassum 
dixit,  ut  XXXVII,  47  extr.  hoc  est, 
rogavit  (  vide  XXII ,  35 ) ,  yel  renun- 
tiayit  (ut  mox  cap.  a6)  in  comitiis, 
quibus  prseerat.  Confer  Grudi.  de  conu 
Rom.  1 , 4 ;  et  Duker.  infra  ad  XXXVII, 
47  9  n.  7 ;  ubi  monet  hsec  :  «  Omnino 
probabOe  est,  quod  dicit  Gruchius, 
etsi  nihil  de  ea  re  proditum  legltur, 
lege  cautum  fuisse ,  ut ,  si  tantum  unus 
cdnsul  crearetur ,  quod  caeteri  candidati 
centurias  non  explessent,  is  aliis  co- 
mitiis,  yelpostero,  yel  alio  die,  col- 
legam  rogaret,  eumque,  qui  popnli 
suffragiis  creatus  erat,  renuntiaret. 
Male  yero  Sigon.  de  lege  cnr.  cap.  7^ 
colhgam  dixit  interpretatur  :  nomi- 


A.  C.  S4*i' 
V.  C.  4o6. 


384  T.   LIVII 

XXV.  Prius  quam  inirent  novi  consules  magistra-- 
tum ,  triumphusa  Popillio  de  Gallis  actus  magno  fa- 
vore  plebis  :  mussantesque  ^  inter  se  rogitabant,  num 
quemplebeii  consulis  posmteret.?  Simul  dictatorem  in- 
crepabant ,  qui  legis  liciniae  spretae  mercedem  consu- 
latum ,  privata  cupiditate,  quam  publica  injuria,  foe«- 
diorem ,  cepisset ,  ut  se  ipse  consulem  dictator  crearet. 
Annus  multis  variisque  motibus  fuit  insignis.  Galli  ex 
albanis  montibus ,  quia  hyemis  vim  pati  nqquiverant, 
per  campos  maritimaque  loca  vagi  populabantur.  Mare 
infestum  classibus  Graecorum  erat ,  oraque  litoris  an- 
tiatis,  laurensque  tractus,  et  Tiberis  ostia;  ut^  prae- 


nayit  siue  comitiis;  quemadmodum 
consules  dicunt  dictatorem  ( confer 
Plot.  Mibcell.  pag.  Sia))  et  ex  tribu- 
nis  pl. ,  si  eorum  numenis  comitiis 
expleri  non  potuit ,  qui  creati  erant, 
collegas  sibi  poterant  cooptare.  Hoc 
enim  aribunis  pl. ,  non  nui  consuU , 
lege  concessum,  eaque  lex  jam  dudum 
abrogata  fuerat ;  vide  III ,  64  9  65.  Di- 
ctatorem  vero  ex  lege  dicebat  alter 
consulum,  quem  yellet  exiis,  quiper 
legem  dictatores  esse  poterant  (vide 
H,  x8  ) ;  et  consnlem,  qui  unus  crea- 
tus  erat ,  sibi  non  potuisse  ita  dicere 
coUegam,  patet  ex  XXII,  35.  C,  Te^ 
rtndus  consulwams  creatur,  utin  manu 
ejus  essent  comitia  rogundo  coUegag, 
etc.  Gon£er  et  XXXVII,  47.  Neque 
favet  Sigonio  locus  liv.  VII,  a-4 ;  nam 
primnm  satis  apparet,  illis  comitus 
omnia  per  factionem  patriciorum  con- 
tra  leges  gesta  fuisse ,  per  quas  ei ,  qui 
comitia  babebat,  neqne  nomen  suum 
recipere,  neque  duos  patricios  con- 
sules  creare  Ucebat ;  vide  III ,  3  5 ;  VI , 
37  Beq,  VI J,  a5.  Deinde  verba  coUc' 
gam  Ap,  Ciaudium  dixit  etiam  banc 
interpretationem  recipere  possunt : 
(^miUum',  qnum  se  ingenti  Patrum 


studio  consulem  fieri  videret,  ils  com- 
mei.dasse  Claudium ,  et  id  egisse ,  ut 
is  sibi  comitiis,  quibns  factio  patri- 
ciorum  superior  erat,  coUega  addere- 
tur.  Confer  X,  i3  et  22.  Nam  et  in 
universum  candidati  multum  ab  iis, 
qui  comitia  babebant ,  .adjuvari  pote* 
rant ;  quod  ex  XXU ,  35 ,  aUisqoe  locis 
inteUigitur. »  Cf.  supra  ad  cap.  1 6,  n.  6. 

Gkp.  XXV.  I.  Mussantesfue .-  mas- 
sare,  occulte  et  pressa  voce  loqui^ 
qttod  celatum  quis  veUt.  Non.V,  a3  ; 
SaUust.  orat.  PbiUppi  :  Fos  mussantes 
et  retractantes  verhis  et  vatum  carmi- 
nibus  pacem  optatis  magis,  etc.  Idem 
orat.  licinu  :  MussantHus  vobis  cir- 
cumventus  erat,  Livias  XXvill ,  39  : 
Idque  consilium  kaudqaaquam  pri- 
moribus  Patrum  plaeeret,  c^eteriqme 
per  metum,  €uttambiUonem  nuuuurm. 
Eo.  —  L^s  JJeiniee  (  vide  ad  cap.  st  x  , 
n.  i) y spretoi mtrcedem c^issethaakc j 
ut  se  ipse  consuhm  dieuoor  crearet, 
Vocem  conssdatum  importnnam  et 
glossam  esae ,  recte  opinor,  suspica- 
tnr  Doer.  —  PuhUea  injwia,  ob  injur 
riam  plebi  fiictam,  ne^^ecta  iUa  lege. 

a.  C/r  (ita  ut ,  vel :  quo  £M:tnm  nt) 
prasdones  maritimi,  Grseci,  tum  ter- 


A.  C.  346. 
U.  C.  4o6. 


LIBER  VII.  CAP.  XXV.  385 

dones  maritimi,  cum  terrestribus  congressi,  ancipiti 
semel  praelio  decertarint ,  dubiique  discesserint  in  ca- 
stra  Galli,GraBciretroadnaves,  victos  se,  an  victores, 
putarent.  Inter  hos  longe  maximus  exsfitit  terror, 
concilia  populorum  latinorum  ad  lucum  Ferentinse 
habita  :  responsumque  haud  ambiguum  imperantibus 
milites  Romanis  datum ,  absisterent  imperare  iisy  quO" 
rum  auxilio  egerent.  Latinos  pro  sua  libertate  potius  ^ 
quam  pro  aUeno  imperio^  laturos  arma.  Inter  duo 
simulbella  externa,  defectione  etiam  sociorum  senatus 
anxius,  quum  cerneret  metu  tenendos,  quos  fides  non 
tenuisset^,  extendere  omnes  imperii  vires  consules 
delectu  habendo  jussit ;  civili  quippe  standum  exercitu 
esse,  quando  socialis  coetus  desereret*.  Undique,  non 
urbana  tantum,  sed  etiam  agresti  juventute,  decem 
legiones  scriptse  dicuntur  quaternum  millium  et  du- 
cenorum  peditum  equitumque  trecenorum;  quem 
nunc  novum  exercitum^,  si  qua  externa  vis  ingruat, 


restribus  praedonibiu ,  Gallis ,  con- 
gressi,.*dubnque,  utnim  ifictos  se, 
an  *vietores,  putarent,  Inter  hos,  sc. 
motiu ,  etc.  —  Concilia  populorum  la- 
iinorum  ad  lucum  Ferentinee,  yide  ad 
I,  5o,  n.  I. 

3.  Metu  tenendos,  quos  fides  non 
tenuisset,  conf.  ad  H,  63 ,  n.  3,  et 
XXJI,  aa,  n.  9. 

4.  Quando  socialis  ceetus  exercitus 
desereret,  ccetum,  coitum,  conjun- 
ctionem,  congreuum.  M.  Seneca  di* 
cit,  eeetum  esse  multitudinis  magnee 
nomen  coeuntis  cx  eonsensu  quodam, 
GronoTius  fmtoA,  faedus  desereret,  — 
0£fendit  Gronovium  vox  eeetus;  quae 
profecto  minus  proprie  htc  usurpata 
▼idetur.  Fortaase  deleri  posset ,  ut  male 
inserta  ab  imperito  quodam  emen- 
datore,  qui  non  Tideret  post  nomen 
sociaiis,  supplendum  esse  ex  priore 

/7. 


\ 


membro  exercitus.  Atqne  eam  ab  uno 
ex  MSS  sttis  abesse  testatur  Hear- 
nius.  Eo. 

5.  Quem  nune  novum  exercitum, 
preter  eos  qui  jam  sunt ,  et  ex  junio- 
ribns  in  Urbe  scribendum ,  si  aiiqua 
extema  vis,  gens  barbara  ,  ingruat, 
repente  Urbi  immineat,  ha:  vires  (  v. 
ad  I,  5,  n.  i)  popuU  romani,  etc.  sed 
vel  sic  hyperbolam  inesae  verbis ,  ut 
in  commoti  et  indignantis  verbis  esse 
solet ,  fatemur ;  Strothins.  Totidem 
quoque  legiones  jam  ann.  Urb.  a6o 
scriptae ,  vide  II ,  3o.  --"  Observanda 
seduloestvoxnoftfm,  ai  quis  mentem 
Livii  assequi  velit.  Augusto  qnidem 
imperante ,  ipso  pacis  tempore ,  a  3,  vel 
etiam  aS  legiones,  teste  Dione  LV, 
per  provincias  sparsae  erant.  At  vult 
Livios,  si  novo  exercitu,  in  subita  re, 
opus  sit,  haad  facile  tantum  miJituni 

a5 


A.  C.  346. 
U.  C  ^€tS. 


386  T.   LIVII 

hae  vires  populi  romani ,  quas  vix  terranim  capit  orbis , 
contracta;  in  unum  haud  facile  efficiant :  adeo ,  in  quae 
laboramus  sola ,  crevimus ,  divitias  luxuriamque.  Inter 
caetera  tristia  ejus  anni,  consul  alter  Ap.  Claudius  in 
ipso  belli  apparatu  moritur  :  redierantque  res  ad  Ca- 
millum ;  cui  unico  consuli ,  vel  ob  aliam  dignationem 
haud  subjiciendam  dictaturae,  vel  ob  omen  faustum 
ad  gallicum  tumultum  ^  cognominis ,  dictatorem  adro- 
gari  haud  satis  decorum  visum  est  Patribus.  Consul, 
duabus  legionibusUrbi  praepositis,  octo  cum  L.  Pinario 
praetore  divisis ,  memor  patemae  virtutis ,  gallicum  sibi 
bellum  extra  sortem  sumit  7 :  praetorem  maritimam 
oram  tutari  Graecosque  arcere  Utoribus  jussit ;  et,  quum 
in  agrumpomptinumdescendisset(quia  neque  in  cam- 
pis  congredi  nulla  cogente  re  volebat ,  et  prohibendo 
populationibus ,  quos  rapto  vivere  necessitas  cogeret, 
satis  domari  credebat  hostem ) ,  locum  idoneum  stati- 
vis  delegit. 

XXVI.  Ubi  quum  stationibus  quieti  tempus  tere- 
rent,  Gallus  processit,  magnitudine  atque  armis  iu- 
signis;  quatiensque  scutum  hasta',  quum  silentium 
fecisset,  provocat  per  interpretem  unum  ex  Romanis, 


armari  posse,  quantum  tunc  consulee 
subito  scripsere.  Ed.  —  j^deo  in  ea, 
fn  quee  sola  crescere  laboramus,  cre- 
vimus,  in  iis  incrementa  fecimus.  Cf. 
ad  III,  ao,  n.  6. 

6.  Ob  omen  /austum  ad  gallicum 
iumuUum  (Tide  ad  II,  a6,  n.  i) ,  cch 
gnominis ,  paterni ,  scil.  Camilii :  nam 
pater,  qui  Galloa  antea  devicerat  et 
deleverat ,  solus  et  forte  etiam  primua 
proprio  cognomine  atque  simpliciter 
appellabatur  Ceunilius,  at  Furii  no- 
men  cum  Fusis,  MeduUims,  Pacilia 
aliisqne  habebat  commune;  unde  hoc 
co^omine  a  Liyio  nbivis  et  in  ipsis 


quoque  orationibus  insignitur  :  quod 
jam  monuit  Perizon.  Anim.  hist.  c.  a , 
pr.  —  Adrogari,  addi,  adjungi,  ut 
apponi,  II,  i8.  Eodem  modo  fidem 
abrogare,  et  snpr.  c.  6,  derogare  pro 
demere,  minuere,  dicitnr;  Drak. 

7.  Gailicum  sibi  belium  extra  sor- 
tem  sumit,  non  sortitus  cum  coUega , 
qui  mprtuus  erat-,  -vel  cum  pnetore. 
Conf.  ad  III,  2 ,  n.  i.  —  In  agrum 
pomptinum,  conf.  GeU.  IX,  11. 

Cap.  XXVI.  I.  Quatiens  scutum 
hasta,  yide  ad  cap.  10,  n.  4i  ^^  ^~ 
mile  certamen  T.  ilfaii/uTorquati  cum 
GaUo  memoratur.  —  GeUius  IX ,  i  x 


A.  C.  346. 
U.  C.  4o6. 


LIBER  VII.  CAP.  XXVI.  387 

qui  secum  ferro  decernat.  M.  erat  Valerius  tribunus 
militum ,  adolescens ,  qui  haud  indigniorem  eo  decore 
se ,  quam  T.  Manlium ,  ratus ,  prius  sciscitatus  consulis 
voluntatem,  in  medium  armatus  processit.  Minus  in- 
signe  certamen  ^  humanum  numine  interposito  deo- 
rum  factum :  namque  conserenti  jam  manum  Romano 
corvus  repente  in  galea  consedit,  in  hostem  versus  : 
quod  primo,  ut  augurium  caelo  missum ,  laetus  accepit 
tribunus  :  precatus  deinde,  sidivusy  si  diua  essety  qui 
sibiprcepetem  misisset,  volens pwpitius  ^  adesset.  Dictu 
mirabile,  tenuit  non  solum  aies  captam  semel  sedem, 
sed,  quotiescumque  certamen  initum  est,  levans  se 
alis ,  os  oculosque  hostis  rostro  et  unguibus  appetiit ; 


dlcit  manu  telum  reciprocans,  niml- 
nim  ex  antiquo  aliqao  annali  totam 
hanc  Galli  et  Valerii  pugnam  snmens. 
Ed.  —  ConsuUs  Toluntatem,  Furil  Ca- 
milli ;  nam  alter  consul  jam  mortuua 
erat;  ^ide  cap.  25.  Consules  tamen 
memorat  Gell.  1. 1. — Nempe  alios  se- 
cutus  annales ;  narrat  enim :  instrue' 
htmturque  acies  a  consuUbus ,  de  i>i 
ac  multitudine  hostium  satis  agenHbus. 
£t  deinde :  Tum  Valerius  tribunus , 
impetrato  prius  a  consuUbus ,  ut  in 
Gallum  tam  inaniter  arrogantem  pu- 
gnare  sese  permitterent ,  progreditur, 
Gell.  IX,ii.Ed. 

2.  Minus  insigne  certamen,  scil.  ob 
attxilium  a  diis  misso  corvo  prsestitum ; 
sed  malim  magis  insigne;  Doering. 
Fabulam  antem  inde  ortam  putant, 
quod  coryi  effigiem  in  galea  babuerit 
Valerius.  — Walchius ,  pag.  34,  le- 
gendum  proposuit :  minus  insigne  cer- 
tamen  hnmanum  numine  interposito 
deorum  auctum;  eamque  scripturam 
censor  ejus  in  Epbem.litt.  Lips.  i8i5, 
n.  2o5,  genuinam  pronuntiat.  Attamen 
haud  minore  forsitan  probabilitateali- 
quis  conjiciat  :  minus  insigne,,,deo~ 


rum  clarum/actum.  Clarum  facile  as- 
sumitur  ex  praecedentis  vocis  apicibus ; 
nam  deonim  et  clarum  quid  dlfTerant? 
XLII ,  8 ,  claram  victoriam  itincendo 
oppugnantes ,  non  satviendo  in  afjfU' 
ctos ,  /ieri.yide  Buttn.  p.  45.  Ed. 

3.  Volens  propitius ,  vide  ad  I , .  1 6 , 
n.  i4*  Praipetes  aves,  quae  aut  oppor- 
tuue  et  prosperius,  aut  altius  subli- 
miusque,  aat  ingentibas  alis  patulas 
atque  porrectae  prsevolant,  Homero 
TavuirTepuysc ,  <[uas  potissimum  auga- 
res  spectabant.  Ita  Gell.'^^,.^. — Ap^ 
petiit,  vide  ad  V,  19,  n.  2.  —  At  mi- 
rabiiius  esse  Clericus  inquit  Livium 
nulla  re  significasse ,  se  ejusmodi  {n" 
bulae  fidem  non  babere ,  quod  in  tam 
gravi  historia  par  erat.  Verum  atten- 
dere  debuisset  ad  illa  ,  qtue  Livius 
supra  jam  dixerat  in  praefatione  :  sed 
hasc  et  his  simiUa,  utcumque  animad- 
versa  aut  existimata  erunt,  haud  in 
magno  equidem  ponam  discrimine. 
Praeterquam  quod  causas  hic  Llvius 
habuerit ,  cur  ne  verbo  qoidem  bisto- 
riam  hanc,  de  qua  haud  qulsquam  est 
nobiliam  scriptorum,  qai  secas  dixe- 
rit,  falsi  arguere  voluerit;  ne  scilicet 

a5. 


388  T.  LIVII  u.c.4^: 

donec  territum  prodigii  talis  visu ,  oculisque  simul  ac 
mente  turbatum ,  Valerius  obtruncat :  corvus  e  con- 
spectu  elatusorientem  petit.  Hactenusquietaeutriroque 
stationes  fuere  :'postquam  spoliare  corpus  caesi  hostis 
tribunus  coepit ,  nec  Galli  se  statione  tenuerunt ,  et  Ro- 
manorum  cursus  ad  victorem  etiam  ocior  fuit.  Ibi,  circa 
jacentis  Galli  corpus  contracto  certamine,  pugnaatrox 
concitatur .  Jam  non  manipulis  proximarum  stationum, 
sed  legionibus  utrimque  effusis  ^  res  geritur .  Camillus 
lastum  militem  victoria  tribuni ,  laetum  tam  praesentibus 
ac  secundis  diis,  ire  inpraelium  jubet :  ostentansque 
insignem  spoliis  tribunum ,  hunc  imiCare ,  miles,  aiebat, 
et  circa  jacentem  ducem  sterne  GaUorum  catervas.  Dii 
hominesque  illiadfuere  pugnae;depugnatumque  haud- 
quaquam  certamine  ambiguo  cum  Gallis  est  :  adeo 
duorum  militum^  eventum,  inter  quos  pugnatum 
erat ,  utraque  acies  animis  perceperat.  Inter  primos , 


AugufttuiD  Caes.  offenderet ,  qui .  sta- 
tuam  Corvino  isti  in  foro  suo  statuen- 
dam  curavit,  et  in  ejus  statute  capite, 
porvi  simulacrum  esse  Tolait  ^  rei  pu- 
gnasque  monumentum,  teste  GeUio, 
loc.  cit.  Qaantopere  autem  cavere  co- 
natoA  ait,  ne  principem  offenderet, 
patet  ex  lib.  IV,  cap.  20,  nbi  vult  ita 
Angnsto  asaentari,  ut  tamen  perspi* 
cnmn  sit ,  quid  ipse  sentiat.  £d. 

4.  Legionibus  utrimque  effusis ,  vide 
ad  ly  14»  n.  7.  —  Tam  prasentibus 
ac  secundis  diis,  et  tUi  <idjuere  puffue , 
▼ide  ad  I,  la,  n.  6,  et  III,  14,  n.  6. 
—  Jacentem  ducem,  vide  ad  XLIV, 
45,  n.  a.  Uic  Gallus  dua:  etiam  dicitur 
Valer.  Max.  III,  2 ,  n.  6,  et  Gell.  IX, 
II,  quod  adversus  Perizon.  defendit 
Dnk.  ad  Flor.  1 ,  1 3 ,  n.  ao. 

5.  y^deo  duorum  militum,  h.  e.  pu- 
gnae  eomm  eyentum,  qoi  in  altero  mors 
foit,  in  altero  Tictoria  (ut  VIII,  7, 


nostro  duorum  ex  eventu  cematur), 
utraque  acies  animis  perceperat,  ele- 
ganter;  nam  percipitur,  quod  penituf 
capitur,  et  animis percipitur,  quod  eos 
penetrat  et  totos  occupat,  nec  alii 
affectui  aut  cogitationi  locum  rdin- 
quit ;  Gronov.  In  meiioribus  libris  le- 
pXus  prasceperat  prob.  Strotfa.  ut  sen- 
sus  bit,  adeo  duorum  miiitum  eventum, 
b.  e.  eventom  prselii  universi  similem 
iili,  quem  singularis  duorum  militum 
pugna  habuerat  (cf.  ad  II,  58,  n.  7, 
et  V,  27,  n.  4),  utraque  acies  animis 
prasceperat,  id  quod  futurum  erat, 
jam  ante  quam  boc  fieret ,  cogitatione 
sibi  finxerat,  ut  IX,  5,  et  XXXI, 
49.  Addo  loca  similiora  snp.  IV,  27, 
D.  5;  X,  26,  n.  3;  XXXV,  35,  n.  1; 
XXXVIII,  20  pr.  et  XLU,  61.  Sed 
h.  1.  verbnm  percipere  aptius  videtur 
et  ponderosius.  —  AUa  mnUitudo^  v. 
ad  IV,  10,  n.  2. 


u.cfot:4o7:LIBER   VII.   CAP.   XXVI.  389 

quorum  concursus  alios  exciverat ,  atrox  praeliuni  fuit : 
alia  multitudo ,  priusquam  ad  conjectum  teli  veniret , 
terga  vertit.  Primo  per  Volscos  falernumque  agrum 
dissipati  sunt  :  inde  Apuliam  ac  mare  iuferum  petie- 
runt^.  Consul ,  concione  advocata ,  laudatum  tribunum 
decem  bubus  aureaque  corona  donat.  Ipse ,  jussus  ab 
senatu  bellum  maritimum  curare ,  cura  praetore  junxit 
castra.  Ibi ,  quia  res  trahi  segnitia  Graecorum  non  com- 
mittentium  se  in  aciem  videbantur,  dictatorem  comi- 
tiorum  causa  T.  Manlium  Torquatum  ex  auctoritate 
senatus  dixit.  Dictator ,  magistro  equitum  A.  Cornelio 
Cosso  dicto,  comitia  consularia  habuit,  aemulumque 
decoris  sui  7  absentem  M.  Valerium  Corvum  (id  enim 
illi  deinde  cognominis  fuit ) ,  summo  favore  populi , 
tres  et  viginti  natum  aunos ,  consulem  ^  renUntiavit. 
Gollega  Corvo  de  plebe  M.  Popillius  Laenas  quartum 
consui  futurus  datus  est.  Cum  Grsecis  a  Camiilo  nuUa 
memorabilis  gesta  res  :  nec  illi  terra ,  nec  Romanus 
mari  beliator  erat.  Postremo ,  quum  litoribus  arceren- 
tur ,  aqua  etiam  praeter  caetera  uecessaria  usui  defi- 
ciente ,  Italiam  reliquere».  Cujus  populi  ea,  cujusque 
gentis  classis  fuerit ,  hihil  certi  est.  Maxime  Siciliae 


6.  Tdwre  inferum  petierunt,  forte 
supenim  :  nam  VoUci  ad  mferum , 
Apnli  ■(!  superom  mare  sunt.  —  Su' 
perum;  «ic  Venet.  antiq.  1 495  et  x  5o6. 
Ascens.  x5io,  i5i3  et  i5i6.  Paria. 
I  Sag,  Glareano ,  et  Sigonio  suffragan- 
tibiu.  Mare  in/erum  obtmaere  nescio 
qoi  emendatores ,  reclamante  ipao  lo- 
corum  situ.  Ed.  —  Tribunum  decem 
bukus  doruU,  vide  ad  IV,  i6 ,  n.  a« 

7.  JEmulum  deeoris  sui,  qui  idem 
ttbi  decus  pepererat ,  quod  Torqnatua , 
de  quo  vide  8tq»ra  eap.  10.  —  Corvus 
primum  dictus  est  Valerius,  nt  aiii 
j4lbus ,  Rufus ,  Crassus,  Luseus,  Lon- 


gus,  ac  posteri  eorum  Corvinus,  M- 
binus,  Rujinus,  Crassinus,  Luscinus^ 
Longinus;  Sigou.  et  Pigh.  Conf.  Drak. 
ad  b.  1.  et  Arutzen.  ad  Anrel.Vict.  de 
Tir.  ill.  c.  29. 

8.  Consulem  renuntiavit  :  quidam 
pronuntiavit.  Sic  et  declarare  XXVI , 
aa ,  n.  i.  Conf.  Drakenb.  et  ad  Suet^ 
Caes.  4x. 

9.  Italiam  reliquere  Graeci :  cujus 
populi  ea  classis  fuerit ,  nihil  certi  est : 
maxime  Siciliai  fiusse  tyrannos  credi" 
derim :  nec  male  boc  credidit  Livius ; 
dubitari  enim  vix  potest ,  quin  classis 
ea  fuerit »  non  Timoleontis  Corintlui  p. 


A.  C.  343. 
U.  C.  4iO' 


392  T.   LIVII 

populi  unius,  consilium  omnis  nominis  latini '  esset, 
dictator  velut  adversus  armatum  jamLatium  L.  Furius 
creatus ,  magistrum  equitum  Cn.  Manlium  Capitolinum 
dixit :  et  quum,  quod  per  magnos  tumultus  fieri  so'- 
litum  erat,  justitio  indicto,  delectus  sine  vacationibus 
habitus  esset ;  legiones ,  quantum  maturari  potuit ,  in 
Auruncosductae :  ibi  praedonum  magis ,  quam  hostium, 
animi  in venti.  Prima  itaque  acie  debellatum  est ;  dicta- 
tor  tamen ,  quia  et  ultro  bellum  intulerant ,  et  sine 
detrectatione  se  certamini  offerebant ,  deorum  quoque 
opes  adhibendasratus,  interipsamdimicationem  aedem 
Junoni  Monetae  vovit^  :  cujus  damnatus  voti  quum 
victor  Romam  revertisset ,  dictatura  se  abdicavit.  Se- 
natus  duumviros  ad  eam  aedem  pro  ampUtudine  po- 
puli  romani  faciendam  creari  jussit :  locus  in  arce 
destinatus,  quae  area  aedium  M.  Manlii  Capitolini  fiie- 
rat.  Consules ,  dictatoris  exercitu  ad  bellum  volscum 


perfnit  iuque  adhnc  belli  panici  II 
tempore  (vide  XXVIII,  11);  Drak. 

Cjlp.  XXVIII.  X.  Omnis  nominis 
huini,  yide  adl,  io,ii.a.  —  Quod 
per  magnos  tumuUusfieri  soiitum  erai 
(ylde  ad  n,  a6,  n.  i),justitio  indicto 
(vide  ad  III,  3,  n.  i),  delectus  sine 
vacatiombus  habitus  esset,  yide  ad 
rV,  26,  n,  7. 

a.  Mdem  Junoni  Moneta:  i>ovit,  t. 

ad  VI ,  ao ,  n.  1 1 .  —  Damnatus  'voti, 

▼ide  ad  V,  a5,  n,  a.  —  Votum  Cicero 

(de  Legib.  U,  16)  dixit  esae  sponsio- 

nem,  qua  deo  obligamur,  ut  juriacons. 

et  theolog.  definitiones  praetermitta- 

mus.  Qoi  vero  vota  pro  re  aliqua  a 

diis  impetranda  faciebat,  vovere,  seu 

vota  suscipere ,  et  nuncupewe  diceba- 

tur;  qqi  vero  wAyehaX,  persolvere  tX 

signare  iwta.  Teste  Plinio  X ,  ad  Traj. 

36,  solennia  %H>ta  pro  ineolumitate 

tua  ft  suscepimus  et  sohimus,  precati 


deos  ut  velint  semper  ea  solvi  sem- 
perque  signari,  At  qui  votum  suscepe- 
rat,  necdum  voti  compos  persolverat, 
reus  voti  appellabatur.Virg.  ^neid.V, 
a36,  Fbbis  ketus  ego  candentem  IL 
tore  taurum  Constituam  ante  ar€u , 
voti  reus.  Et  ad  h.  1.  Macrob.  Satum. 
ni,  c.  xz,  Hax  vox,  inqmty  propria 
saerorum  est,  ut  reus  voeetur  qui  sus- 
cepto  voto  numinibus  se  obligat,  Qui 
vero  voto  suscepto ,  assecutus  id ,  pro 
quo  voverat,  nondum  tamen  soluto 
voto ,  damnatus  voti  dicebalur ;  qnod^ 
clare  Livii  dicta  XXVII,  45,  demon- 
strant,  deos  omnes,  ait,  deasque  pre- 
cahantur,  ut  ittisfaustum  iterfisUxque 
pugna,  matura  ex  hostibus  victoria 
esset,  damnarenturque  i^si  votorum, 
qua  pro  iis  suseepissent,  Vide  et  al. 
simil.V,  a5;  XXXIX,  9;  Virgfl.  EcL 
V,  79.  Ed.  —  Duumviros,  etc.  conf. 
adXL,  44,  n.  5.  —  Locus  in  arce{v. 


u  c;4^^-4?°.  LiB.  vii.  CAP.  XXVIII.  XXIX.   393 

usi,  Soram  ex  hostibus,  incautos  adorti,  ceperunt. 
Anno  post,  quam  vota  erat,  sedes  Monetae  dedicatur, 
C.  Marcio  Rutilo  tertium ,  T.  Manlio  Torquato  secun- 
dum  consulibus.  Prodigium  ^  extemplo  dedicationem 
sequutum ,  simile  vetusto  montis  albani  prodigio ;  nam- 
que  et  lapidibus  pluit,  et  nox  interdiu  visa  intendi  : 
librisque  inspectis,  quum  plena  religione  civitas  esset, 
senatui  placuit ,  dictatorem  feriarum  constituendarum 
causa  dici.  Dictus  P.Valerius  Publicola ;  magister  equi- 
tum  ei  Q.  Fabius  Ambustus  datus  est.  Non  tribus 
tantum  *  supplicatum  ire  placuit ,  sed  finitimos  etiam 
populos;  ordoque  iis,  quo  quisque  die  supplicarent , 
statutus.  Judicia  eo  anno  populi  tristia  in  feneratores 
facta^,  quibus  ab  aedilibus  dicta  dies  esset ,  traduntur. 
Et  res,  haud  uila  iiisigni  ad  memoriam  causa,  ad  in* 
terregnum  rediit.  Ex  interregno,  ut  id  actum  videri 
posset,  ambo  patricii  consules  creati  sunt,  M.  Valerius 
Corvus  tertium ,  A.  Cornelius  Cossus. 

XXIX.  Majora  jam  hinc  bella,  et  viribus  hostium , 
et  longinquitate  vel  regionum,  vel  temporum'  spatio, 
quibus  bellatum  est ,  dicentur.  Namque  eo  anno  ad- 
versus  Samnites,  gentem  opibus  armisque  validam. 


ad  I,  55,  n.  6)  destinatus ,  quas  area 
€edium.  ManUifuerat,  vide  ad  VI ,  ao » 
n.  XI.  —  Mdes  Monetas  dedicatur,  ▼. 
Macrob.  Sat  I,  la. 

3.  Prodigium  sinuJe  jvetusto  montis 
albani  prodigio  :  namque  et  lapidibus 
pluit,  et  nox  interdiu  visa  intendi, 
vidc  ad  I,  3i,  n.  i,  et  I,  ^7,  n.  5. — 
lAbrisque  sibyllinis  inspectis,  Tide  ad 
III,  lo,  n.  6.  —  Dictatoremferiarum 
constituendarum  causa,  conf.  adlll, 
5,  n.  12. 

4.  Non  tribus  tantum,  populum  ro- 
manum  (ut  al.  tribus  et  tribules  de 
jlthe)  suppHcatum  ire,  v.  III,  63 ,  n.  2 . 


5.  Judieia  tristia  in  feneratores 
facta,  vid.  ad  V,  2 ,  n.  6,  et  VII,  16, 
n.  I.  —  Ex  interregno  ambo  patrioii 
eonsules  (ut  et  superiore  anno)  creati 
sunt,  ut  id  actufn ,  nt  interregniim 
eo  apectasse ,  et  hsec  ejus  causa  videri 
posset. 

Cap.  XXIX.  1.  Et  longinquitate 
'velregionum,  vel  temporum  jan^ndA , 
et  Toc.  spatio  delendnm ;  Gronovius. 
Alioqui  dedisset  Livius  et  Ttel  longinq. 
reg, ;  Bauer.  Saniasimas  est  hic  loons : 
negligit  haud  raro  LiviQS  dx^^tiov 
in  collocandis  verbis ;  Sohaef.  Gonfer 
Creveriom  ad  praefation.  n.  5. 


A.  C.  i^* 
U.  C.   ai3. 


394  T.  LIVII 

mota  arma.  Samnitium  beUum,ancipitimarte  gestum, 
Pyrrhushostis,  Pyrrhum.Poeni  sequuti.  Quantarerum 
moles!  quoties  in  extrema^  periculorum  ventum,  ut 
in  hanc  magnitudinem ,  quae  vix  sustinetur,  erigi  im- 
perium  posset !  Belli  autem  causa  cum  Samnitibus , 
Romanis ,  quum  societate  amicitiaque  juncti  essent , 
extrinsecus  veuit ;  non  orta  inter  ipsos  est.  Samnites 
Sidicinis  injusta  arma ,  quia  viribus  plus  poterant ,  quum 
intulissent,  coacti  inopes  ad  opulentiorum  auxilium 
confugere,  Campanis  sese  conjunguut.Campani  magis 
nomen^  ad  praesidium  sociorum,  quam  vires,  quum 
adtulissent,  fluentes  luxu  ab  duratis  usu  armorum  in 
sidicino  pulsi  agro ,  in  se  deinde  molem  omnem  belli 
verterunt;  namque  Samnites,  omissis  Sidiciiiis,  ipsam 
arcem  finitimorum  Campanos  adorti ,  unde  seque  fa- 


a.  Quoties  in  extrema  periculorum , 
pericula ,  ventum  est ,  ut  in  hanc  (yiAe 
ad  I,  5,  n.  z)  mizgnitudinem ,  quce ifix 
sustinetur  ( conf.  ad  Prsef.  Lif.  n.  7  ) , 
etc.  —  Quum  societate  amicitiaque 
juncti  essent  cnm  Sanmitibus;  vide 
cap.  19.  —  Inter  ipsos,  sci].  Samnites 
ac  Romanos;  Bauer. — Opulentiorum  ; 
opulentns  hic  est  potens,  Tiribus  prae- 
valens.Vide  ad  lib.  II,  ai.  Ed. 

3.  Campani  magis  nomen  (vide  ad 
III,  65,  n.  6)  ad  profsidium,  etc.  — 
Fluentes  luxu,  ut  al.  diffluentes,  vel 
voluptate  liquescentes  et  liquefacti  ap. 
Cicer.Tuscv  Quaest.  II,  aa ;  V,  6.  ISfam 
diffluere ,  liquescere  et  dilabi  proprie 
dicuntur  nix,  glacies,  cera  et  plum- 
bum,  deinde  ea,  quse  dissolvnntur , 
moUescunt,  languescunt,  enervantur 
(ut  contra  h.  I.  durati  usu  armorum 
Samnites),  minunntur,  labant,  labefa- 
ctantur,  depereunt,  ut  XXXIII,  46, 
n.  4.  Conf.  tamen  ad  Juven.  XV,  47. 
Fiuere  etiam  et  labi  est  ita  fugere  et 
abire ,  ut  vix  sentias,  instar  riyi  leniter 


fluentis.  Conf.  inf.  cap.  3a ,  n.  4 ,  cap. 
33,  n.  6;  X,  28,  n.  3;  XXXTV,  47, 
n.  3;  XXXVU,  17,  et  XXVII,  17, 
ubi  vide  Gronov.  qui  coU.Virg.  ^En. 
11,  169  (ubi  vide  Intpp.),  et  aliis  lo- 
cis  diocetyfluere  exfluxa  (v.  c.Jides 
XXVIII,  5  extr.  et  XL,  5o)  dici, 
qnae  facile  dilabantur,  vel  sublabaiitur, 
nec  constent,  quae  statum  et  firmitu- 
dinem  non  habeant,  vel  proprie  quz 
quasi  decolent  se,  h.  e.  de  colo  de- 
fluant ,  transmittantnr,  deficiant.  Simi- 
liter  yf/5a  corpora  GaUorum  dicuntur 
XXXVIII,  Qi,  quae  cap.  17,  molUa 
corpora  Sicjluentia  sudore  et  lassitu- 
dine  membra,  ut  et  moliia  et  Jiuida 
corpora  Galhrum  XXXTV,  47»  ubi 
vide  not.  3.  —  Durati,  nostrum  ab- 
gehdrtet,  ut  XXXVIII,  17;  XLII, 
3a  ,  5a ,  al.  Sic  et  Ligures,  durum  in 
armis  genus  hominum,  seu  gens  (vide 
adl,  i8,  n.  5)  inf.  XXVII,  48,  n.  4. 
Conf.ad  Sil.  I,  558;  VI,  3o8;  XV, 
566.  —  Campanos  arcamjinitimorum, 
praesidium,  auxillum ;  vide  ad  III ,  4^> 


U,  C.  4i3. 


LIB.  VII.  CAP.  XXIX.  XXX.  3g5 

cilis  victoria,  praedse  atqtie  gloriae  plus  esset,  Tifata, 
imminentes  Capuae  colles,  quum  praesidio  firmo  occu- 
passent ,  descendunt  inde  quadrato  agmine  ^  in  plani- 
tiem ,  quae  Capuam  Tifataque  interjacet  :  ibi  rursus 
acie  dimicatum  :  adversoque  praelio  Campani  intra 
moenia  compulsi,  quum,  robore  juventutis  suae  ac^ 
ciso ,  nulla  propinqua  spes  esset ,  coacti  sunt  ab  Ro* 
inanis  petere  auxilimn. 

XXX.  Legati,  introducti  in  senatum  maxime  in  hanc 
sententiam  loquuti  sunt :  «  Populus  nos  campanus  le- 
a  gatos  ad  vos,  Patres  conscripti%  misit;  amicitiam  in 
<c  perpetuum ,  auxilium  praesens  a  vobis  petitum :  quam 
«  si  secundis  rebus  nostris  petissemus,  sicut  coepta  ce- 
«  lerius,  ita  infirmiore  vinculo  contracta  esset  :  tunc 
«  enim ,  ut  qui  ex  aequo  nos  venisse  in  amicitiam  ^  me- 
<c  minissemus,  amici  forsitan  pariter  ac  nunc,  subjecti 


XI.  9,  et  rV,  3i,  n.  8.  — Tifata  nomen 
montis  est  nmnero  plurali ;  XXIII ,  36, 
super  Capuam  in  Tifatis  habebtu  ca' 
stra.  Silius  Italic.  XIII,  219,  Ttfata 
umbrifero  generatum  monte  Calenum 
Nutrierant,  audere  trucem.  Ed. 

4.  Quadrato  cmn  affmine,  vide  ad 
II ,  6 ,  n.  3. — Roborejuventutis  acciso, 
▼ide  ad  III,  10,  n.  g.  —  Propinqua 
spes ,  i.  e.  atu^ilii  propinqui ,  e  propin- 
quo  loco ,  a  yicinis ,  cujus  explendae 
copia  ex  propinquo  ostenderetur:  me- 
tonymia  objecti  vel  materiae ;  Bauer. 

Cap.  XXX.  I.  Patres  conscripti , 
vide  ad  II,  t,  n.  i4-  Similis  oratio 
Corcyraeorum,  in  senatu  Atheniensium 
eadem  fere  et  ob  eamdem  causam  pe- 
tentinm ,  apud  Thucydld.  1 ,  32  ,  36 , 
unde  haec  expressa  esse  jam  monuit 
Sigon.  —  AiixUium praisens ,  vide  ad 
VI,  27,  n.  4«  —  In  edit.  quae  Venet. 
ann.  iSga  sub  nomine  Sigonii  prodiit 
legitur  auxilium  in  prassens,  £t  ita 
scribendum  esse  conjecit  Perizon.  hoc 


adscripto  loc.  ex  lib.  VII,  37,  milites 
duplicifrumento  inperpetuum,  inpra- 
sentia  singulis  bobus  donati.  Slc  et  in 
Lovel.  cod.  2,  et  potuit  intercidisse 
To  in,  ob  similitudinem  vocis  praeced. 
quemadmodum  alibi  saepe  £ictum.  Sic 
et  Livius ,  II ,  4^  »  nec  in  prcesens  mo- 
do,  sed  etiam  in  Denientem  annum, 
etc.  XLII,  47»  interdum  inprcesens 
tempus  phis  profici  dolo,  quam  vir- 
tttte.Yide  al.  simil.VIII,  7;  et  ap.  Cic. 
ad  Brut-  epist.  i  S.Verum  quum  omnes 
alii  codd.  in  editam  lect.  conspirmt , 
eam  veriorem  esse  censemns ;  nec  aliter 
Livius ,  varlandae  lectionis  causa ,  lo.- 
quitur  infra  IX ,  3 ;  XXXVIU ,  Sg ; 
XLV,  18.  Ed. 

2.  Ex  cequo  jure  nos  Denisse  in  ami- 
citiam ,  nt  fere  iequo  fcedere  ( quo 
neutra  pars  alteri  obnoxia  fit ,  vel  ab 
ea  pendet ,  Doer.) /viVere  et  esse,  IX, 
4,  et  20,  vel  aptid  Tacit.  vit.  Agricw 
cap.  20,  «x  eequo  agere  dicit  Britan- 
nos,  qoi  nondum  Romauia  subjecti  atr 


A.  C  340. 
V.  C.  4i7. 


396  T.   LIVII 

€c  atque  obnoxii  Yobis  minus  essemus.  Nunc ,  miseri- 
cc  cordia  vestra  conciliati,  auxilioque  in  dubiis  rd[)us 
«  defensi,  beneficium  quoque  acceptum  colamus,  opor- 
«  tet ;  ne  ingrati  atque  omni  ope  divina  humanaque 
«  indigni  videamur.  Neque ,  Hercule ,  quod  Samnites 
«  priores  amici  sociique  vobis  facti  sunt ,  ad  id  vaiere 
cc  arbitror,  ne  nos  in  amicitiam  accipiamur,  sed  ut  ve- 
<x  tustate  et  gradu  honoris  nos  praestent :  neque  enim 
c  foedere  Samnitium,  ne  qua  nova  jungeretis  foedera, 
«  cautum  est.  Fuit  quidem  apud  vos  semper  satis  justa 
<c  causa  amicitise,  velie  eum  vobis  amicum-esse,  qui 
«  vos  appeteret^.  Campani,  etsi  fortuna  praesens  ma- 
«c  gnifice  loqui  prohibet ,  non  urbis  amplitudine ,  non 
ff  agri  ubertate,  ulli  populo  prseterquam  vobis  cedentes, 
ec  haud  parva ,  ut  arbitror ,  accessio  bonis  rebus  vestris 
«  in  amicitiam  venimus  vestram.  ^quis  Volscisque, 
«  aetemis  hostibus  hujus  urbis ,  quandocumque  se  mo- 
<c  verint ,  ab  tergo  erimus ;  et,  quod  vos  pro  salute  nostra 
«  priores  feceritis,  id  nos  pro  imperio  vestro  ct  gloria 
«  semper  faciemus.  Subactis  iis  gentibus,  quae  inter  nos 
tt  vosque  sunt ,  quod  propediem  fiiturum  spondet  et 
«  virtus  et  fortuna  vestra,  continens  irafperium  usque 
(X  ad  nos  habebitis.  Acerbum  ac  miserumest,  quod  fa- 
«  teri  nos  fortuna  nostra  cogit.  Eo  ventum  est,  Patres 
a  conscripti,  ut  aut  amicorum,  aut  inimicorum  Campani 
«  simus^.  Si  defenditis,  vestri :  si  deseritis,  Samnitium 


que  obnoxii  (vide  ad  III,  Sg,  n.  i), 
sed  liberi  et  fliii  juris  erant,  ut  aequom 
foedus  postulare  possent;  Em.  — Be- 
nejicium  quoque  acceptum  colamus , 
tueamur,  ut  colere  pacem  VIII,  17, 
n.  6.  «i  Colere,  nt  graece  6ipairt6etv, 
oftt  tneri,  seryare,  gratnm  proseqni, 
omni  ofiBcio  remnnerari ,  ne  anferatnr, 
.  ne  indigno  datum  putetur,  alioTe  tem- 
pore  negetnr;  n  Bauer. 


3.  Amieum  esse,  qui^vos  appeteret, 
▼estram  amicitiam  peteret.  —  Haud 
parva  aeeessio  bonis  rebus  'uestris,  ut 
XXX,  la,  40;  XXXVm,  54; 
XXXrX,  a7;  XLV,  7,  a6,  Sg.  Sicet 
appendix  IX,  41;  XXI,  5;  XXXIX, 
»7.  Gonf.  ad  XLV,  a6,  n.  3.— Coii- 
tinefu  imperium,  v.ad  IV,  2a ,  n.  4* 

4.  Ut  aut  amicorum,  aut  inimicO'' 
ram  noa  Campani  simus,  vide  ad  III ». 


u  c  4«:         LIBER  VII.  CAP.  XXX.  897 

(c  erimas.  Capuam  ergo  et  Campaniam  omnem  vestris 
« an  Samnitium  viribus  accedere  malitis,  deliberate. 
«  Omnibus  quidem,  Romani,  vestram  misericordiam 
«  vestrumque  auxilium  aDquum  est  patere ;  iis  tamen 
a  maxime,  qui,  eam  implorantibus  aliis  auxilium  dum 
«  supra  vires  suas  praestant ,  omnes  ipsi  in  hanc  neces^ 
«  sitatem  venerunt;  quanquam  pugnavimus  verbo  ^  pro 
«  Sidicinis,  repro  nobis,  quum  videremus,  finitimum 
«  populum  nefario  latrocinio  Samnitium  peti,  et,  ubi 
«  conflagrassent  Sidicini,  ad  nos  trajecturum  iliud  in- 
«  cendium  esse.  Nec  enim  nunc,  quia  dolent  injuriam 
u  acceptam  Samnites,  sed  quia  gaudent  oblatam  sibi 
«  esse  causam ,  oppugnatum  nos  veniunt.  An ,  si  ultio 
«  irae  haec,  et  non  occasio  cupiditatis  explendae  esset, 
«  parum  fuit ,  quod  semel  in  sidicino  agro ,  iterum  in 
«  Campania  ipsa  legiones  nostras  cecidere  ?  Quae  est  ista 
^<  tam  infesta  ira ,  quam  per  duas  acies  fusus  sanguis 
«  expiere  uon  potuerit?  Adde  huc  popuiationem  agro- 
«  rum  y  praedas  hominum  atque  pecudum  actas ,  incen- 
«  dia  viiiarum  ac  ruinas,  omnia  ferro  ignique  vastata, 
«  Hiscine  ira  expleri  non  potuit?  Sed  cupiditas  explenda 
«  est;  ea  ad  oppugnandam  Capuam  rapit;  aut  delere 


36,  n.  ^  —  lis  tamen  nuucime,  Cam- 
panisy  qui  eam  misericordiam  (  nisi 
potias  del.  eam)  impiorantibus  aiiis, 
scil.  Sidicinis,  etc.  Mox  dele  omnes, 
aut  lege  una ,  et  forte  venerint  pro 
'veneruntg  Baaenu.  —  Orationem  hic 
quibasdam  partibus  laborare  putat 
Buttner.  post  Banerum.  Proponit  acri- 
beodum  Jam  pro  eam,  quippe  quod 
secundum  grammaticaft  regulas  ad  o^e- 
stram ,  Ronuuioram  ,  misericordiam 
refeni  dd>et ,  quum  aensufl  ad  Campa- 
norum  trahi  jubeat  (recte  quidem; 
nisi  Bauero  acoedere  malimus ,  qui 
eam  deleHdum  cens^t ) ;  et  ante  post 


prasstant,  scil.  ex  vocis  liujus  literis 
ultimis ,  ita  ut  legatur :  prastant,  ante 
omnes,  etc.  qua  interpoUitione  nihil 
opus  esse  credimus;  nam  vox  omnes, 
ut  Bauer.  perspexit,  redundat;  et  eam 
omittit  nnus  e  nostris  codd.  £d. 

5.  Quanquam  pugnaviimis  verbo, 
extema  specie ,  simulatione ,  pro  Si- 
dwinis,  re,  reapse,  re  vera,  pro  no- 
bis,  ut  iferbo  et  re  XXXV,  46; 
XXXVII ,  53 ,  et  Xoyfi» . . .  epyw  v.  c. 
apudTbucyd.  III,  70,  Doer.-r-Mox 
conflagrare  et  incendium  de  extremis 
belli  malis  et  pemicie.  —  Ultio  irce, 
ex  ira,  irae  data;  Bauer. 


A.  C-  S4*« 

U.  C.'4ia. 


398  T.   LIVII 

«  urbem  pulcherriiDam,  aut  ipsi  possidere  volunt.  Sed 
«  Yos  potius,  Romani,  beneficio  vestro  occupate  eam, 
a  quam  illos  habere  per  maleficium  sinatis.  Non  lo- 
a  quor  apud  recusantem  justa  bella  populum;  sed  ta- 
«  men^,  si  ostenderitis  auxi)ia  vestra,  nebello  quidem 
a  arbitror  vobis  opus  fore.  XJsque  ad  nos  contemptus 
a  Samnitium  pervenit,  supra  non  escendit.  Itaque  um- 
(c  bra  vestri  auxilii,  Romani,  tegi  possumus;  quidquid 
a  deindehabuerimus,quidquidipsifuerimus,  vestrum 
«  id  omne  existimaturi.Yobis  arabitur  ager  campanus, 
((  vobis  Capua  urbs  fi*equentabitur;  conditorum,  parcfn- 
a  tum ,  deorum  immortalium  numero  nobis  eritis;  nulla 
a  colonia  vestra  erit ,  quse  nos  obsequio  erga  vos  fideque 
<c  superet.  Annuite',  Patresconscripti,  nutura  nuroen- 
«  que  vestrum  invictum  Gampanis,  et  jubete  sperare, 
cc  incolumen  Capuam  futuram.  Qua  firequentia  omnium 
cc  generum  muhitudinis  prosequente  creditis  nos  ilUnc 
cc  profectos?  quam  omnia  votorum  lacrymarumque 
cc  plena  reliquisse?in  qua  nunc  exspectatione  senatum 
c(  populumque  campaniun,  conjuges  Hberosque  no- 
a  stros  esse?  Stare  omnem  multitudinem  ad  portas,  viam 
a  hinc  ferentem  prospectantes,  certum  habeo,  quid  illis 
<c  nos,Patres  conscripti,  solUcitis  ac  pendentibus^  animi 


6.  Sed  tamen,  interim  (ut  Doering. 
monet;  de  quo  vide  ad  I,  la ,  n.  i;  at 
Stroth.  tamen  ad  omissum  quamvis  re* 
fert ,  ut  c.  33 ;  X ,  6 ,  n.  9 ;  XXXVII, 
ag;  apud  Cic.  Mil.  a8,  35),  51  osten- 
deritis  auxilia  vestra,  spem  tantura 
opis  ferendae  nobis  feceritis ,  yel  verbis 
significaveritis  (vide  ad  IV,  3o,  n.  i , 
et  VI ,  6 ,  n.  i) ,  vel  simulaveritis ;  vide 
ad  IV,  59,  n.  a.  —  Supra,  ultra  nos, 
nsque  ad  vos ,  vel  ad  sommum  qnasi , 
quod  vos  obtinetis,  dignitatis  fasti- 
gium  non  escendit,  v.  ad  II,  7,  n.  7. 

7.  jinnuite,  natu  quasi  significate , 


Patres  conscripti  (v.  adll,  i,n.i4), 
nutum,  voluntatem,  numenque  iw- 
stntm  (v.  ad  I,  55^  n.  4),  nisi  malis: 
promittite  nobis  approbationem ,  h.  e. 
favorem ,  et  auxllium  vestrum.  Vere- 
cunde,  ut  de  dlis;  sed  annuere  nutum 
bene  dici  vix  crediderim.  —  Sic  com- 
pellant  Campani  R.omanos  tanquam 
deos  quosdam,  tanquam  Jovem  ipsnm , 
cujus  nutu  vertuntur  ac  reguntur  om- 
nia.  Numen  ab  eadem  origine  est ,  a 
verbo  nempe  nuere,  et  divinam  guber 
nationem  ct  voluntatem  denotat.  Ed. 
8.  Soliicitis  ac  pendentikus  animr. 


u.c  4»:  LIBER  VII.  CAP.  XXX.  XXXI.       399 
«  renuriciare  jubeatis.  Alterum responsum  salutem,  vi- 
«  ctoriam,  lucem  aclibertatem ;  alterum  ominari  horreo, 
«  quae  ferat.  Proinde  ut  aut  de  vestris  futuris  sociis  atque . 
«  amicis,  aut  nusquam  ullis  futuris  nobis,  consulite.» 

XXXI.  Submotis  deinde  legatis,  quum  consultus 
senatus  esset ,  etsi  magnae  parti  urbs  maxima  opulen- 
tissimaque  Italiae ,  uberrimus  ager  marique  propinquus 
ad  varietates  annonae'  horreum  populi  romani  fore 
videbatur ;  tamen  tanta  utiiitate  fides  antiquior  fiiit , 
responditque  ita  ex  auctoritate  senatus  consul :  c<  Auxi* 
c(  lio  vos,  Campani,  dignos  censet  senatus  :  sed  ita  vo- 
cc  biscum  amicitiam  institui  par  est,  ne  qua  vetustior 
cc  amicitia  ac  societas  violetur.  Samnites  nobiscum  fce- 
ic  derejunctisunt^ :  itaque  arma,  deos  prius,  quam  ho- 
cc  mines,  violatura,  adversus  Samnites  vobis  negamus. 
cc  Legatos,  sicut  fas  jusque  est ,  ad  socios  atque  amicos 
cc  precatum  mittemus,  ne  qua  vobis  vis  fiat.  »  Ad  ea 
princeps  legationis  (sic  enim  domo  mandatiun  attule- 
rant),  ccQuandoquidem,  inquit,  nostra  tueri  adversus 
«  vim  atque  injuriam  justa  vi  non  vultis ,  vestra  certe 


videadll,  32,  n.  5,  et  III,  a6,  n.  8. 
—  Salutem ,  'victoriam ,  lucem ,  vide 
ad  I,  Sg,  n.  3.  —  Quteferat,  foite 
feret,  ut  etad  priora,  lucem,  liberta- 
tem,  etc.  referatur;  Bauerus.  —  Aut 
nusquam  ullis  futuris  nobis,  qui  ope 
t^e$tra  destituti  funditas  interibimua, 
ut  nusquam  Tel  Testiginm  nominis  et 
popnli  nostri  reliquum  sit  futuram. 
Conf.  ad  III,  66,  n.  7. 

Cap.  XXXI.  X.  Ad  varietates  an- 
nonee  ;  sipretium  ejus  yariaret  et  praeter 
modum  cresceret. —  UtilittUefides  an- 
tiqniorfuit,  Tide  ad  I,  3a,  n.  3. 

2.  SamnUes  nobiscum  foedere  juneti 

sunt,  Tide  cap.  19.  —'  Legatos,  sicut 

fas  jusque  est,   mittemus  ;  prima  vox 

le^atos  deficit  in  Leid.  a  et  Lovel.  i , 


quae  etiam  abesse  potest ;  mittere  enim 
saepius  notat  mittere  legatos.  £0  sensu 
hoc  Terbo  LiTius  supra  usus  est  1 ,  56 : 
Delphos  ad  maxime  inclitum  in  terris 
oraculum  mittere  statuit.Yl ,  10:  Mitti 
tamen  adprincipes  eorumpiacuitj  ut 
secemcrent  se  ab  Etruscis,  XXX ,  35 : 
Omnia  eos  ceque  impetraturos ,  si  Ro- 
mam  misissent,  dixit.  Pari  sensu  Grae- 
cos  Terbo  ire(i.irtiv  nsos  iuisse ,  allatis 
exemplis  probat  StaTcren  ad  Nepo- 
tem ,  Themistoc.  cap.  1 1.  Ed.  —  Man- 
datum  attulerant,  scUicet  le^ati.  At- 
tulerat  alii*  —  Vestra  certe  defendetis, 
i)[  Kt^\  xal  ifif&sTc  Jv  ToT;  ctxetct;  cutu 
'TTOtoup.iv ,  ffcaXXov  lxetvG>v  9povT{|[cvTSc 
Tttv  5Xcu€   iauTcu;  tirt^e^uxoTcdv  r$ 
:^pLeTSpa  ^epaxtia ,  xat  tcutcov  irpovo- 


U.  G.  4i3. 


400  T.   LIVU 

(c  defendetis  :  itaque  populum  campanum ,  urbemque 
«  Capuam ,  agros ,  delubra  deum ,  divina  huraanaque 
cc  omnia^  iu  vestram,  Patres  conscripti,  populique  ro- 
ff  mani  ditionem  dedimus;  quidquid  deinde  patiemur, 
a  dedititiivestripassuri.»  Subhaec  dictaomnes,  manus 
ad  consules  tendentes ,  pleni  lacrymarum  in  vestibulo 
curiae  procubuerunt.  Commoti  Patres  vice  fortunarum 
humanarum^,  si  ille  praepotensopibus  populus,  luxuria 
superbiaque  clarus ,  a  quo  paulo  ante  auxilium  fini- 
timi  petissent ,  adeo  infractos  gereret  animos ,  ut  se 
ipse  suaque  omnia  potestatis  alienae  faceret.  Tum  jam 
fides  agi  visa  ^,  deditos  non  prodi ;  nec  facturum  aequa 
samnitium  populum  censebant ,  si  agrum  urbemque , 
per  deditionem  factum  populi  romani ,  oppugnareut. 
Legatos  itaque  extemplo  mitti  ad  Samnites  placuit : 
datamandata,  ut  prepes  Campanorumy  responsumse- 
neUus  amidtia:  SantnUium  memor^,  deditionem  pos- 
tremo/actamj  Samnitibus  exponerent.  Peterentproso- 
cietate  amicitiaque ,  ut  dedititiis  suis  parcerent:  neque 
in  ewn  a^grumy  quipopuli  romimifactus  esset^  hostilia 


oufAevoi  9  ttc  |AT)  irpovoou(i.<veftv  aiiT&v ; 
Theophylact.  in  Luc.  XII.  Ed. 

3.  Divina  humanaque  onutia,  vide 
ad  III,  17  ,  n.  6.  —  SiA  htec  dicta, 
^de  ad  II,  55 ,  n.  i. 

4.  Commoti  Patres  sunt  'vice ,  vicis- 
situdine,  Tarietate  ,fortunarum  huma- 
narum,  si,  etc.  hoc  est,  siquidem, 
quoniam;  vel  quod,  ut  passim  Graeci 
II  pro  6r%,  ita  nt  non  dnbiam,  sed 
certam  significet  rem.  Confer  JuTenal. 
V,  I ;  Cic.  OfT.  II ,  8  ;  et  supra  ad  U, 
!i8 ,  n.  3.  —  Luxuria  superhiaque  cla" 
rus,  forte  elatus;  Baner.  Praestatin  hoc 
contextu  clarus,  raediae  vox  significa' 
tionis ,  nt  Graeci  ir»pi6oV.Toc ,  Schaef .  — 
Inter  vitia  Campanorum  praesertim  me* 
morantur  luxuria  et  superbia;   vide 


Liv.  XXIII,  8;  SU.  ItaL  XI,  33.  Ca- 
puam  superbias  domicilium  atque  luxu- 
rice  sedes  esse  testatur  Cic.  Or.  aig.  II , 
35;  et  I,  7.  Ed. 

5.  Tum  (forte  et  tum;  Duk.)  jam 
fides  agi  uisa,  fidei  esse ,  fidem  postu- 
hure,  ad  fidem  probandam  et  tuendani 
pertinere  visnm ;  ut  fama ,  libertas , 
honor,  imperium,  etc.  (hoc  est,  res 
eorum)  agi  dicuntnr;  Doer.  Confer 
Gron.  et  Drak.  ad  h.  L  ad  XXVUI , 
19;  et  XXVII,  36. 

6.  Responsum  senatus  amicitite  S. 
memor,  diguum  amicitia,  a  memori 
qus  datnm;  Bauer.  Gonfer  ad  I,  a8  , 
n.  7  ;  et  III ,  36 ,  n.  8.  Senatus  mano- 
ris  multi  M  SS  et  edd.  vett.  ante  Froben . 
quod  mollius  videbatur  Gron.  Nostra 


A.  C.  340. 
V.  C.  4"- 


LIBER  VII.  CAP.  XXXII.  n  401 

arma  inferrent.  Si  lerUter  agendo  parumproficerent, 
demmtiarent  Samnitibus  populi  romani  senatusque 
verbis ,  ut  Capua  urbe  campanoque  agro  abstinerent. 
Haec  legatis  agentibus  in  concilio  Samnitum  adeo  est 
ferociter  responsum,  ut  non  solum  gesturos  se  esse 
dicerent  id  bellum,  sed  magistratus  eorum  e  curia 
egressi,  stantibus  legatis  ^,  praefectos  cohortium  vo« 
carent ;  iisque  clara  Toce  imperarent ,  ut  praedatum  in 
agrum  campanum  extemplo  proficiscerentur. 

XXXII.  Hac  legatione  Romam  reiata,  positis  om- 
niuin  aliarum  rerum  curis,  Patres,  fecialibus  ad  res 
repetendas '  missis ,  belloque ,  quia  non  redderentur , 
solenni  more  indicto ,  decreverunt ,  ut  primo  quoque 
tempore  de  ea  re  ad  populum  ferretur  :  jussuque 
populi  coDSules  ambo  cum  duobusab  Urbe  exercitibus 
profecti,  Yalerius  in  Campaniam,  Corneliusin  Sam- 
nium ,  ille  ad  montem  Gaurum ,  hic  ad  Saticulam  castra 
ponunt.Priori  ValerioSamnitium  legiones  (eo  namque 
omuem  belli  molem  inchnaturam  censebant)  occur- 
runt;  simu)  in  Campanos  stimulabat  ira,  tam  promptos 
nunc  ad  ferenda,nunc  ad  arcessendaadversus  se  auxiha. 
Ut  vero  castra  romana  viderunt ,  ferociter  pro  se  quis- 
que  siguum  duces  poscere  ^,  afHrmare ,  eadem  fortuna 
Romanum  Campano  laturum  opem,  qua  Campanus 
Sidicino  tulerit.  Valerius ,  levibus  certaminibus ,  ten- 
tandi  hostis  causa,  haud  ita  multos  moratus  dies,  si*- 
gnum  pugnae  proposuit ,  paucis  suos  adhortatus  :  Ne 


lectio  doctior  et  optimorum  MSS.  — 
£z  quo  appareret  Senatum  retinuisse 
memoriam  amicitiae  Samiiitium.Auda- 
cius  etiam  Liv.  loco  citato  :  ExempU 
parum  memoris  legum  humanarum  ;  et 
XXXIU,  la  ,  Quintius  negare,  JEto- 
los  aut  moris  Romanorum  memorem , 
out  sibi  ipsis  convenientem  sententiam 

II. 


dixisse.  Quemlocum  restituitOron.  Eo. 

'j.Stantibus  legatis  adhuc  more  ora- 
torum,  vel  adstantibus,  praesentibua, 
nondum  dimissi». 

Cap.  XXXII.  J.  Adres  repetcndas, 
vide  adl,  aa  ,  n.  5. 

a.  Quisque  signum  duces  poseere, 
confer  ad  I ,  a4>  n.  6. 

a6 


A.  C.  34» 

U.  C.    ^17 


4o2  T.  LlVIl 

nomm  bellum  eosy  novusque  hostis  terreret;  quidquid 
ab  Urbe  longius  proferrent  arma  ^,  magis  magisque 
in  imbelles  gentes  eos  prodire.  Ne  Sidicinorum  Cam- 
panorumque  cladibus  Samnitium  cestimarentvirtutem; 
qualescumque  inter  se  certaverinty  necesse  fuisse  ^  alte" 
ram  partem  vinci.  Campanos  quidem  haud  dubie 
magis  nimio  luxu  fluentibus  rebus'^  mollitiaque  sua  ^ 
quam  vi  hostium^  victos  esse.  Quid  autem  esse  duo 
prospera  in  tot  sceculis  bella  Samnitium  adi^ersus  tot 
decora  populi  romani^  qui  triumphos  pcene  plures^ 
quam  annos  ab  urbe  condxta,  numeret?  qui  omnia 
circa  se,  Sahinos,  Etruriam^  LatinoSy  Hernicosy  ySquos, 
f^olscoSy  AuruncoSy  domita  armis  habeat?  quiGallos, 
tot  prasliis  ccesosy  postremo  in  mare  ac  naves  fuga 
compulerit?  Quum  gloria  belli  ac  virtute  sua  quemque 
fretos  ire  in  aciem  debere,  tum  etiam  intueriy  cujus 
ductu  auspicioque  ineundapugna  sit.  Utrum  qui  au- 
diendus  duntaxat  magnificus  adhortator  sit,  verbis  tan- 
tumferox ,  operum  militarium  expem  ;an  qui  et  ipse  tela 
tractare y  procedere  ante  signa  y  versarimedia  in  mole 
pugnce  sciat.  «  Facta  mea ,  non  dicta ,  vos ,  milites ,  in- 
«  quit,  sequi  volo ;  nec  disciplinam  modo,  sed  exeni- 


3.  Quidquid  ah   Urbe  longius  pro- 
ferrent  arma ,  ut  passim  quidqiud  ad- 

verbial.  pro,  quantnm,  quanto,  quo 
usque  ,quo  longius ,  utYIII  ,39;  XXI , 
54 ;  XXXI ,  1 ;  XXXIV,  62. 

4.  iViire/o  luxu  fluentihus  rebus ,  v.  ad 
cap.  ag ,  n.  3.  —  Adversus  tot  decora, 
ad  ea,  in  comparatione  cum  illis.  — 
Gallos,  totprasUis  cassos,  postremo  in 
mare  ac  naves  Juga  compulerit ;  «  id 
non  liquet  quidem  ex  cap.  26,  nec  ta- 
men  improbabile  est ,  Gallos ,  qui  du- 
dum  oram  maris  Adriatici  occupaTe- 
rant ,  etiam  ibi  nayes  coepissc  babere , 
in  quas  recipere  se  ex  fuga  potuerint. 


Sed  boc  ▼erum  est,  in  hac  oratiooe 
niore  oratorum  ad  exhortandos  mili- 
tum  animos  nonnulla  dici ,  quibus  res 
aliquantum  exomatur,  et  Tirtus  rom. 
exaggeratur  »;  Duk.  Confer  Wessel. 
Obss.  II,  26,  qui  putat ,  Livium, 
quum  Corvini  banc  orationem  perpo- 
liret,  alios  annales  ob  oculos  babuisse. 
—  Utrum  ejus ,  qui  auditndus  dun- 
taxat,  etc.  Bene,  nec  opus  est  le^ere 
audendi  duntaxat,  —  Potest  quidem 
exponi :  utrum  is  cnjus  dnctu  auspicio- 
que  ineunda  pugna  sit,  ejusmodi  sit 
imperator,  cujus  audienda  tantum  ver- 
ba  sint ,  nou  etiam  facta  spectanda.  En. 


u.c  4»  LIBER  VII.  CAP.  XXXII.  XXXIII.  4o3 
cc  plum  etiam, a  me  petere.  Non factionibus modo,  nec 
«  per  coitiones^  usitatas  nobilibus,  sed  hac  dextra, 
«  mihi  tres  consulatus  summamque  laudem  peperi. 
cc  Fuit,  quum  hoc  dici  poterat :  patricius  enim  eras,  et 
a  a  liberatoribus  patriae  ortus;  et,  eodem  anno  famiha 
cc  ista  consulatum ,  quo  urbs  haec  consulem ,  habuit. 
a  Nunc  jam  nobis  Patribus  vobisque  plebeiis  promi- 
a  scuus  consulatus  patet;  nec  generis,  ut  ante,  sed 
€f  virtutis  est  praemium.  Proinde  summum  quodque 
«  spectate^,  miUtes,  decus.  Non,  si  mihi  novum  hoc 
a  Corvi?  cognomen,  diis  auctoribus,  homines  dedistis, 
<c  PubUcQlarum  vetustum  familiae  nostrae  cognomen 
«  memoria  excessit.  Semper  ego  plebem  romanam  mi- 
a  Utiae  domique,  privatus,  in  magistratibus  parvis  ma- 
<c  gtiisque,  aeque  tribunusac  consul,  eodem  tenore  per 
<c  omnes  deinceps  consulatus,  colo  atque  colui;  nunc, 
«c  quod  instat ,  diis  bene  juvantibus ,  novum  atque  inte* 
a  gi*um  de  Samuitibus  triumphym  mecum  petite. » 

XXXIII.  Non  alias  militi  familiarior  dux  fuit,  omnia 
inter  infimos  militum  haud  gravate  munia  obeundo. 
In  ludo  praeterea  militari ' ,  qmim  velocitatis  virium- 
que  inter  se  aequales  certamina  ineunt,  comiter  facilis, 
vincere  ac  vinci  vultu  eodem;  nec  quemquam  asper- 

5.  Nonfhetionibus  modo  ;  tox  modo  Pnblicola ,  sed  a  fratre  ejus ,  M. Valerio 

quse  paulo  ante  prsecessit,  illinc  vide-  Masdmo ,  genus  traxit,  quod  ex  Gell. 

tur  hunc  inlocum  temerc  irrepsisse.  IX,  ii ;  et  Zonar.VII,  %5,^robabile 

Ed. —  P^r  coinoTtef,  Tide  ad  ni,  35,  esse,  jam  monuit  Pigh.  in  Ann.  ad 

n.  lo. —  Vuit,  quum  hoc  dici poterat ,  ann.  4o5,  4io,  452. 

etc,  verha  Valerii  de  se  loquentis  et  6.  Summum  quodque  spectate ,  vide 

gloriantis ,  se  sua  virtute,  non  generia  ad  1 ,  34  >  >^i.  ^. 

nohilitate  tres  sihi  constilatus  pepe-  7.  Si  mihi  novum  hoc  Corvi,  etc. 

risse.  De  sensu  eorum  vlde  ad  I,  a5,  yide  ad  V,  5i,  n.  i. 

n.  9.  ■ —  Enim,  vide  ad  III,  39 ,  n.  8.  Cap.  XXXIII.  i.  In  ludo  militari, 

—  j4  liberatoribus  patria  ortus,    et  etc.  Conf.  XXIII,  35;  XXVI,  5o, 

eodem  anno ,  etc.  Conferll ,  a  extr.  —  et  Lips.  iVlil.  rom.V,  14.  —  Nec  quem- 

Pamilia  ista,  forte  gens,  ut  II ,  49  P^.  quam  aspernari  parem ,  adversarium ; 

si  hic  Valcrius  Corvus  non  a  Valerio  Ut  par  pari  componere,  eommittere, 

a6. 


A>  C.  340. 
D.C.  4". 


4o4  T.   LIVII 

nari  parem,  qui  se  offerret;  factis^  benignus  pro  re, 
dictis  haud  minus  libertatis  alienae ,  quam  suae  digni- 
tatis ,  memor  :  et ,  quo  nihil  popularius  est ,  quibus 
artibus  petierat  magistratus,  iisdem  gerebat.  Itaque 
universus  exercitus ,  incredibili  alacritate  adhortatio- 
nem  prosequutus  ducis,  castris  egreditur;  praelium, 
ut  quod  maxime  unquam  ^,  pari  spe ,  utrinque  aequis 
viribus,  cum  fiducia  sui,  sine  contemptu  hostimn, 
commissum  est.  Samnitibus  ferociam  augebant  noyas 
res  gestae ,  et  paucos  ante  dies  geminata  victoria ;  Ro- 
manis  contra  quadringentorum  annorum  decwa,  et 
conditae  urbi  aequalis'victoria  :  utrisque  tamen  novus 
hostis  curam  addebat.  Pugna  indicio  fuit  quos  ges- 
serint  animos;  namque  ita  confiixerunt,  ut  aUquandiu 
in  neutram  partem  inclinarent  acies.  Tum  consul,  tre- 
pidationem  injiciendam  ratus ,  quando  vi  pelli  non 
poterant ,  equitibus  immissis  turbare  prima  sigua  ho- 


comparare,  offerre  (IX^  17,  9«  6), 
ut  in  certamine  yires  suas  experlan- 
tur,  de  iis  qui  yiribus  ^ibi  parres,  «i 
non  sunt ,  saltem  csse  pntant;  inprimis 
de  gladiatoribus ,  athletis,  bistrioni- 
bus ,  pantomimis ,  et  oratoriis  poeti- 
cisTe  certaminibus.  Cf.  IX  ,17;  XXI , 
i,n.  x;  XXII,  27,  35;  XXVIII,  44; 
XXX,  28,  n.  8;  ad  Juvenal.  I,  i6a; 
VI,  378,  436.  Hinc  et  comparati  di- 
cuntur  duo  colleg»,  X,  i5,  n.  11,  et 
XL,  46,  n.  x;  proprie  paria  gladiatO' 
rum  a  lanista  composita. 

9.  Factis  benignuspro  re,  secundum 
rationem  rei ,  aeu  facti  ( al.  rei  fami- 
liaris),  et  rei  magis,  quam  personae, 
ratione  babita.  Sic  bellum  nequaquam 
pro  preesenU  terrore  ac  vetustate  gentis 
ghriai  (  forte  vetusta  gentis  gloria, 
Oron,) /uie,  his  non  consentaneum , 
minua  grave,  quam  timebatur,  neque 
respondens   gloriaB   gentis,  IX,  43, 


n.  3;  pro  tempore^  XXX,  toipra- 
lium  atrocius,  quam  pro  mtmero  pu- 
gnanHum,  XXI,  29;  major,  quam 
pro  numero,  jactura,  XXI,  59;  la- 
tius ,  quam  pro  copiis,  XXXVI,  10; 
pro  copia  temporis,  XXVII,  6,  n.  la ; 
pro  inopia  vommeatutan  (eorum  rs- 
tione  habiu),  XXXVI,  7,  n.  8.  Ci. 
X,i4f  n.  z4;  XXV,  i3,  n.  i;  XXV, 
16,  n.  zx;  XXV,  19,  n,  9;  XXVI, 
41»  n.  a;  XXXIII,  8,  n.  x.  —  Sutt 
dignitatis  mcmor,  v.  ad  III,  36,  n.  8. 
3.  Prailium,  ut  quod  unquam,  sci- 
licet  commissum  est ,  wie  nurje  eins. 
— Paucos  ante  difs,  etc.  Si  de  gemina 
yictoria  a  Samnxfibus  ex  Campanis  re- 
portata  bic  agit  Livius,  de  quo  dubi- 
tare  vix  licet,  brevius  justo  videtur 
intervallum  ab  his  certaminibusad  hoc 
tempus  asaignare,  ut  £icile  coHigipo- 
test  ex  iis  quae  inter  utrumqae  tempus 
acta  fuisse  ipse  memomt.  Eo.  —  Utris" 


A .  C  .  34«». 
U.  C.  4 12. 


LIBER  VII.  CAP.  XXXIIL  4o5 

stium  conatur;  quos  ubi  nequidquam  tumultuantes  in 
spatio  exiguo  volvere  turmas*  vidit,  nec  posse  aperire 
in  hostes  viam ,  revectus  ad  antesignanos  legionum , 
quum  desiluisset  ex  equo ,  csNostrum,  inquit ,  peditum 
cc  illud,  milites,  est  opus  ;  agitedum,  ut  me  videritis,  qua- 
cc  cumque  incessero  in  aciem  hostium ,  ferro  viam  fa- 
«c  cientem,  sic  pro  se  quisque  obvios  sternite.  Illa  omnia, 
<r  qua  nunc  erectae  micanthastae/patefacta  sti*age  va« 
«  sta  ca*netis. »  Haec  dicta  dederat,  quum  equites  con- 
suUs  jussu  discurrunt  in  cornua ,  legionibus  in  mediam 
aciem-  aperiunt  viam.  Primus  omnium  consul  invadit 
hostem,  et,  cum  quo  forte  contulit  gradum^,  ob- 
truncat :  hoc  spectaculo  accensi  dextra  laevaque ,  ante 
se  quisque ,  memorandum  praelium  cient.  Stant  obnisi 
Samnites,  quanquam  pluraacGipiunt,  quam  inferunt, 
vulnera.  Aliquandiu  jam  pugnatum  erat :  atrox  caedes 
circa  signa  Samnitium ,  fuga  ab  nuUa  dum  parte  erat ; 
adeo  morte  sola  vinci  destinaverant  animis.  Itaque 
Romani,  quum  et  fluere  jam  lassitudine  vires^  senti- 
rent,  et  diei  haud  multum  superesset ,  accensi  ira  con- 
citant  se  in  hostem.  Tum  primum  referri  pedem  atque 
inclinari  rem  in  fugam  apparuit;  tum  capi,  occidi 
Samnis ;  nec  superfuissent  multi ,  ni  7  nox  victoriam 


que  tamen  novtts  hostis  curam  adde' 
bat,  conf.  ad  I,  la,  n.  x. 

4«  yohere  turmas ,  Tideadll,  5o, 

n.  6 Nostrum,  h.  e.peditum,  illud 

est  opus ,  8cil.  turbare  prima  signa  ho- 
stium.  Nostrum  dixit  consul ,  qni , 
quum  deslluisset  ex  equo ,  nunc  pedes 
erat  ipse ,  et  peditibus  se  immiscuerat : 
peditum  vero  t5  nostntm  adjecit  ma- 
joris  perspicuitatis  causa.  —  Nostntm 
iUudopus,  qno  signa  hostium  turbare 
conati  sumus ,  peditum  est,  a  peditibus 
perfici  debet ;  Doer. 

5.  Cum  quo  contulii  gmdum ,  vide 


adVI,  i2,n.7.  —  Accensi. . . quisque 
ciet;  melius  cient,  quod  prsfert  Cam- 
panus  et  unus  e  nostris  codd.  Sic  supra , 
pro  se  quisque  oMos  sternite,  non 
steme  ant  stemat,  En.  - —  Fuga  ab 
nulla  dumparte  erat,  t.V,  34»  ».  4- 

6.  Ftuere  Uusitudine  vires ,  vide  hoe 
lib.  ad  cap.  ag,  n.  3.  —  Sic  et  infm 
lib.  XXXVIII ,  cap.  1 7 ,  Ji  primum  «m- 
petum,  quem  fervido  ingenio  eteceea' 
ira  ejjundunt,  sustinueris ,  fluunt  su^ 
dore  et  lassitudine  memhra.  Ed. 

7.  iVir'  nox  'vietoriam  magis,  quam 
praslium,  diremisset,  vide  ad  VI,  8 , 


A.  C  340. 
U.  C.  4i2. 


406  T.  LIVII 

magis,  quam  praelium,  diremisset.  Et  Bomani  fate- 
bantur  nunquam  cum  pertinaciore  hoste  conflictum : 
et  Samnites ,  quum  quaereretur  quaenam  prima  causa 
tam  obstinatos  movisset  in  fugam ,  oculos  sibi  Roma- 
norum  ardere  visos^  aiebant,  vesanosque  vultus,  et 
furentia  ora  :  indeplusy  quam  ex  alia  ulla  re^  terroris 
ortum;  quem  terrorem  non  pugnse  solum  eventu,  sed 
nocturna  profectione,  confessi  sunt.  Postero  die,  va- 
cuis  hostium  castris  Bomanus  potitur  :  quo  se  omnis 
Campanorum  multitudo  gratulabunda  effudit. 

XXXiV.  Caeterum  hoc  gaudium  magna  prope  clade 
in  Samnio  foedatum  est;  nam  ab  Saticula  profectus 
Cornelius  consul  exercitum  incaute  in  saltum,  cava 
valle  pervium%  circaque  insessum  ab  hoste,  induxit: 
nec  prius,  quam  recipi  tuto  signa  non  poterant,  im- 
minentem  capiti  hostem  vidit.  Dum  id  morae  Samniti- 
bus  est,  quoad  totum  in  vallem  infimam  demitteret 
agmen,  P.  Decius  tributius  miiitum  conspicit  unum 
editum  in  ialtu  c6llfem  *,  imminentem  hostium  castris, 
aditu  arduum  impedito^agmini ,  expeditis  haud  diffi- 
cilem .  Itaque  consuU  territo  animi, « Videsne  tu,  inquit, 
tc  A .  CorneU ,  cacumen  illud  supra  hostem  ?  arx  illa  est 
«  spei  salutisque  nostrse,  si  eam,  quam  caeci  reUquere 
«  Samnites,  impigre  capimus.  Ne  tu  mihi  plus,  quam 


n.  3. — *  Oculos  siifi  RomanQrum  ardere 
visos,  etc.  conf.adVI,  i3,  n.  i.  lUad 
respontum  alio  tempore  a  Samnitibiu 
datum  tradit Floras ,  I,  x6,  xa;  ubi 
yide  Dok.  —  Se  effudit,  vide  ad  I, 
x4,  n.  7. 

Gap.  XXXIV.  I.  7/1  saitum,  cam 
valle  pervium ,  etc.  conf.  ad  III ,  8 , 
n.  6.  —  Quoad  totum  in  'valiem  infi- 
mam  demitteree  agmen ,  gc.  Cornelius 
consnl;  nisi  nulia;  demitteret,  scil.  se 
agmen  (vide  ad  II,  3y  n.  si ),  vel  leg. 


demitteretur.  Ex  aliquot  MSS  demit- 
terent  recepere  Gron.  et  Drakenb.  qoi 
perperam  boc  verbum  ad  Sanmites  re- 
ferunt. 

2.  Unum  editum  in  saltu  coilem,  ▼. 
ad  III,  55,  n.  i3. — Arduum  impedito 
agmini,expeditishauddij^ciiem,  vide 
ad  V,  i6,  n.  a.  —  Consuii  territo  ani- 
mi,  V,  ad  III,  a6,  n.  8.  —  u^rx  spei 
saiutisque,  vide  ad  UI,  45,  n.  9. — 
Coici  reiiquere  Samnites,  scii.  incauti, 
iroprovidi,  vide  ad  IX  ,  5,  n.  4« 


u.c  4»       LIBER  VII.  CAP.  XXXIV.  407 

c(  uuius  legionis  principes  hastatosque ,  dederis ;  cum 
(c  quibus  ubi  evasero  in  summum,  perge  hinc  omni  liber 
«  metu,  teque  et  exercitum  serva :  neque  enim  moveri 
(c  hostis,  subjectus^  nobis  ad  omnes  ictus,  sine  sua  per- 
c(  nicie  poterit.  Nos  deinde  aut  fortuna^  populi  romani » 
((  aut  nostra  virtus  expediet. »  Collaudatus  ab  consul^/» 
accepto  praesidio,  vadit  occultus  per  saltum ;  nec  prius 
ab  hoste  est  visus ,  quam  loco ,  quem  petebat ,  appro- 
pinquavit.  Inde  admiratione  paveatibus  cunctis,  quum 
omnium  in  se  vertisset  oculos,  et  spatium  consuli  dedit 
ad  subducendum  agmen  in  aequiorem.  locum,  et  ipse 
in  summo  constitit  vertice*  Samnites,  dum  huc  illuc 
signa  vertunt,  utriusque  rei  amissa  occasione^,  neque 
insequi  consulem ,  nisi  per  eamdem  vallem ,  in  qua 
paulo  ante  subjectum  eum  telis  suis  habuerant,  pos- 
sunt ;  nec  erigere  agmen  in  .captum  super  se  ab  Decio 
tumulum.  Sed  quum  ira  in  hos  magis ,  qui  fortunam 
gerendse  rei  eripuerant^,  tum  propinquitas  loci,  atque 
ipsa  paucitas  incitat;  et  nunc  cii:cumdare  undique 
coUem  armatis  volunt ,  ut  a  consule  Decium  interclu- 
dant;  nuhc  viam  patefacere,  ut  degressos  in  vallem 
adoriantur;  incertos,   quid  agerent,  nox  oppressit. 

3.  Hostis  subjectus,  expositus,  pa-  5.  Utriusque  rei  amissa  occasioncy 

tens,  nobis  adomnes  ictus,  nt  XXVI ,  omissa,  difnissa,  ut  XXIX,  3 1^  XXX , 

46,  n.  i;  proprie  onmi  ictui,  ut  mox  24,  al.  vide  Drak.  et  cf.  ad  Tac.  Ann. 

telis.  Con£.  ad  XLI,  a4t  n.  4.  Sic  et  XIII,  46,  n.  7.  —  Codd.  quidam  et 

mox  subjectum  eum  telis  suis  habue-  edd.omissa;restitnhamissaJaiC.GTO- 

rant ;  et  subjectum  habere  hostem ,  sc.  novius;  et  sic  Pall.  I  et  III,  Camp. 

hastis ,  XXXVI ,  x  8  ;  et  expositus  ad  melius :  non  tantum  huc  illuc  signa 

convicia  apud  Snet.  Caes.  49>  vertendoopportunam  occasionemomi- 

4*  Nos  fortuna  populi  romani  (cf. '  serunt,  id  est,  ea  usi  nou  sunt,  sed 

ad  VI,  3o,  n.  3)  expediet  di£Bjculta-  eamdem  etiam  amiserunt,  adeo  ^t,  li- 

tibus,  periculo  liberabit ,  ut  expHcare,  cet  quam  maxime  vellent,  tamen  nunc 

et  contra  impedire  et  implicare  :  vel  utinonpossent.Cf.  IX,  12,  etXXXI^ 

expeditum,  b.  e.  liberum  iter  dabit,  36,  ubi  similiter  variant  codd.  Ed. 
ut  contca  impedimur  obstante  turba.  6.  Quifortunam.^.eripuerant,  op- 

Gonf.  IX,  9,  n.  II.  portunitatem  rei  feliciter  gerendse. 


U.  C.  411. 


408  T.  LIVII 

Decium  primum  spes  tenuit,  cum  subeuntibus  in 
adversum  coUem  ex  superiore  loco  se  pugnaturum  : 
deinde  admiratio  incessit ,  quod  nec  pugnam  inirent, 
nec,  si  ab  eo  consilio  iniquitate  loci  deterrerentur, 
opere  se  valloque  circumdarent.  Tum  centurionibus 
ad  se  vocatis :  «  Quaenam  illa  inscitia  belli  ac  pigritia 
(c  est?  aut  quonam  modo  isti  ex  Sidicinis  Campanisque 
c<  victoriam  pepereruntPHuc  atque  illuc  signamoveri, 
«  ac  modo  in  unum  conferri,  modo  educi  videtis;  opus 
«  quidem  incipit  nemo,  quum  jam  circumdati  vallo  po- 
<c  tuerimus  esse.Tum  vero  nos  similes  istorum  simus, 
«  si  diutius  hic  moremur,  quam  commodum  sit.  Agite- 
tf  dum,  ite  mecum,  ut,  dum  lucis  aliquid  superest,  qui- 
«  bus  locis  prsesidia  poliant ,  qua  pateat  hinc  exitus , 
«  exploremus. »  Hsec  omnia  sagulo  gregali^  amictus, 
centurionibus  item  manipularium  militum  habitu  du- 
ctis,  ne  ducem  circumire  hostes  notarent,  perlustravit. 
XXXY.  Yigiliis  deinde  dispositis,  caeteris  omnibus 
tesseram  dari  jubet'  :  ubi  secundce  vigiliiB  buccina 
datum  signum  esset^,  armati  cum  silentio  adse  come- 


7« 


Sagulo  gregali,  vide  Lips.  Mil. 
rom.  II,  la.  Quomodo  tamen  hoc  a 
sago  ducum  diversum  fueiit,  nemo 
docuit. 

Ci.p.XXXV.  i.Tesseram  darijubett 
^uXiof  tov,  vel  generalius  (ruv0if)(Aa9  taci- 
tum  signum  militibus  datum,  gallice 
buUetin,  nos :  bei  derParole  die  Ordre 
ausgeben ,  Stro^.  Nam  signum,  yel  vo- 
cale  erat,  tuba ,  aut  classico ,  aut  coma 
datum,  yel  tacitum,  inscriptum,  sea 
insculptum  tessenc ,  brevi  ligno.  Hoc 
inde  tessera  dicebatur,  dabatnrqne  sae- 
pius,  nt  lateret  hostem ,  neque  ab  eo 
exaudiretur.  Sic  inf.  XXXIX,  3o,n. 
3,  et  apud  Sil.  XV,  47^9  tacitum  dat 
tessera  signum,  etc.  Conf.  infra  ad 
XXVIII,  94,  n.  6;  ad  Tacit.  Ann.  I, 


7,  n.  i5,  et  ad  Sil.  VII,  347,  ubi  Drak. 
(ut  et  infr.  ad IX,  32,  n.  3)  monuit, 
tesseras  duplicis  olim  generis  nsusqae 
fuisse,  primi,  ut  iis  milites  in  pugna 
se  intemoscerent ,  neque  vigiles  fraude 
hostium  circumvenirentur,  alterius  (nt 
IX,  3a ,  n.  3),  ra  irapaYyeXfxaTOi  et 
^iaTaYpkaTa,  quibus  dox  milltibus  si- 
gnificaTerit,  quid  voluerit  fieri.  Conf. 
Lips.  Mil.  rom.V,  9. 

a .  Ubi  secundo!  niigiUa  buccina  (sea 
rectius  bucina  )  datum  sigmim  esset: 
ante  mediam  noctem ,  priusqaam  tertia 
erat  vigilia.  Quatuor  Romanis  erant 
tum  vigiUne ,  tnm  excubioe ,  et  qnaeiibet 
trium  horaram ,  quae  a  buccinatore  ant 
tibicine  committi ,  et  a  comicine  finiri 
ae  revocari  solebant.  Conf.  Ind.  et  ad 


v\c,ltl:       LIBER  VII.  CAP.  XXXV.  409 

nirent.  Quo  ubi,  sicut  edictum  erat,  taciti  convene- 
runt,  a  Hoc  silentium,  milites,  inquit,  omisso  militari 
€<  assensu ,  in  me  audiendo  servandum  est.  Ubi  senten- 
«  tiam  meam  vobis  peregero ,  tum ,  quibus  eadem  pla- 
«  cebunt,  in  dextram  partem  taciti  transibitis :  quae  pars 
«  major  erit,  eo  stabitur consilio.  Nunc,  quae  m^nte  agi- 
<c  tem,  audite.  Mon  fuga  delatos ,  nec  inertia  relictos  hic 
«  vos  circumvenit  hostis ;  virtute  cepistis  locum ;  virtute 
«c  hinc  oportet  evadatis.  Veniendo  huc  exercitum  egre- 
a  gium  populi  roroani  servastis;  erumpendo  hinc  vos- 
€*  met  ipsos  servate ;  digni  estis,  qui  pauci  pluribus  opem 
«  tuleritis,  ipsi  nuUius  auxilio  egueritis.  Cum  eo  hoste 
«  res  est ,  qui  hesterno  die  delendi  omnis  exercitus  for- 
«  tuna  per  socordiam  usus  non  sit;  hunc  tam  opportu- 
«  num  coUem  imminentem  capiti  suo  non  ante  viderit, 
«  quam  captum  a  nobis ;  nos  tam  paucos  tot  ipsi  millibus 
«  hominuro  nec  ascensu  arcuerint ,  nec  tenenteslocum, 
«  quum  diei  tantum  supercsset,  vallo  circumdederint ; 
«  quem  videntem  ac  vigilantem  sic  eluseritis,  sopitum 
«  oportet  fallatis;  imo  necesse  est;  in  eo  enim  loco^  res 


XXVIII,  »7,  n.  9;  ad  Sil.VII,  x54 
sq.HincetXXVI,  i5,n.  3,adeereiam 
buccinam,  h.  e.  aomtnm  ejus ,  signum 
ea  datum.  Ctetenim  in  stationes  ac  vi- 
gilias  in  ordinem  ibatur  (XXVIII  ,24, 
n.  6),  ordine  per  singulos  manipulos 
a  quatemis  militibus,  ita  ut  in  quavis 
legione ,  in  qua  triginta  manipuli  erant, 
excubarent  centum  et  viginti  homi- 
nes ;  vide  Lips.  Milit.  rom.  V,  9.  — 
Omisso  miUtari  assensu,  yide  Lips. 
Mil.  rom.  IV,  9.  —  Ubi  sententiam 
meam  vobis  peregero ,  vide  ad  1 ,  18, 
n.  9.  -—  QtuBpars  major  erit,  scilicet 
consilii  alicogus  (ita  Doer.  qui  primum 
tentaverat  cujus  pars ,  etc.) ,  nisi  po- 
tius  camGronovio  supplendum :  quod 
illa  sequuta  fuerit,  eo  stabitur  consitio 


(  vide  ad  III ,  36 ,  n.  1 1) ;  ut  ap.  Plaut. 
Curcul.  II,  I,  35 :  Quod  eis  respon- 
di,  quae  cjus  responsi  sententia  est , 
ea  omnes  stant  sententia.  —  Tot  ipsi 
miltibus  hominum;  elegantius  est  quod 
subjicit  Jac.  Gronovius :  totipsi  millia 
kominum,  Sic  XXVIII,  28,  pfopter 
quodfacinus  tota  legio,  millia  homi- 
num  quatuor,  in  foro  securi  percussa 
sunt,  Ibidemque,  vos  octo  miltia  ho' 
minum.  Nec  rcjicienda  conjectura  est; 
nam,  ut  observat ,  vox  miltia  per  epi- 
tomen  scripta  fuerat,  in  qua  expo- 
nenda  facillime  error  comitti  potuit. 
Ed. 

3.  in  eo  enim  loco  res  sunt  nostree, 
verba  enim  loco  a  quibusdam  MSS  ab- 
sunt,  prob. Gron.  Cf.  ad  II,  17,  n.  2. 


4io  T.   LIVII  u.c^I 

«  sunt  nostrsBy  ut  vobis  eo  magis  necessitatis  vestras  in- 
«  dex,  quam  consilii  auctor,  sim ;  neque  oum  maneatis, 
«  an  abeatis  hinc,  deliberari  potest ;  quum,praeter  arma 
a  et  animos  armorum  memores ,  nilnl  vobis  fortuna 
«  reliqui  fecerit ,  fameque  et  siti  morieadum  sit,  si  plus, 
a  quam  viros  ac  Romanos  decet,  ferrum  timeamus.Ergo 
a  una  est  salus  erumpere  hinc  atque  abire ;  id  aut  in- 
a  terdiu  aut  nocte  fsiciamus ,  oportet.  Ecce  autem  aliud 
a  minus  dubium ;  quippe  si  lux  exspectetur,  quae  spes 
a  est ,  non  vallo  perpetuo  fossaque  nos  septurum  ho- 
a  stem?  qui  nunc  corpoiibus  suis  subjectis^  andique 
a  cinxerit,  ut  videtis,  coUem.  Atqui,  si  nox  opportuna 
a  est  eruptioni,  sicut  est,  hsec  profecto  noctis  aptissima 
a  hora  est.  Signo  secundae  vigiliae  convenistis,  quod 
a  tempus  mortales  somoo  altissimo  premit.  Per  corpora 
a  sopitavadetis;  velsilentioincautosfallentes,  velsen- 
a  tientibus  clamore  subito  pavoreminjecturi.  Memodo 
a  sequimini,quem  sequuti  estis;  egoeamdem,  quae^uxit 
a  huc,  sequar  fortunam.  Quibus  hasc  salutaria  videntur, 
a  agitedum,  in  dextram  partem  pedibus  tran»te. » 

XXXVI.  Omnes  transierunt,  vadentemque  per  in- 
termissa'  custodiis  loca  Decium  sequuti  sunt.  Jam 
evaserant  media  castra,  quum  superscandens  vigilum 
strata  somno  corpora  miles  offenso  scuto  praebuit  so- 
nitum ;  quo  excitatus  vigil  quum  proximum  movisset, 
erectique  alios  concitarent,  ignari  cives  an  hostes 
essent,  praesidium  erumperet,  an  consul  castra  cepis- 
set :  Decius ,  quum  non  fallerent  ^,  clamorem  toUere 

4>  Corporibus  suis  subjectis,  vide  ad  csp.  »eq.  — Strata  soinno  (cas.  tert., 

VII,  34,  n.  5,  et  Brisson.  de  Formul.  ut  XXX VII,  ao,  et  ap.Virg.  Oeorg. 

lib.  II ,  pag.  m.  i83.  £d.  IV,  4S2  )  corpora,  hoc  est,  somnt  ca- 

Ca.f.  XXXVI.  X.  Per  intermissa,  pieudi.cauaa;  Doering. —  Prasuiium 

neglecta,  non  obsessa  custoeliis  hostlum  erumperet  romanum. 

hca,  iit  XXIV,  35.  Conf.  XXIII,  17,  a.  Decius,  quum  nonfailerent  am- 

n.  2,  et  XXXIV,  37  extr.  ubi  conf.  plius  hostem  et  laterent,  etc.  —  Tor- 


u.cj-      LIBER  VII.  CAP.  XXXVI.  4ii 

jiissis  militibus,  torpidos  somno  insuper  pavore  exa- 
nimat ;  quo  praepediti ,  nec  arma  impigre  capere ,  nec 
obsistere,  nec  insequi  poterant.  Inter  trepidationem 
tumultumque  Samnitium ,  praesidium  romanum ,  ob- 
viis  custodibus  caesis,  ad  castra  consulis  pervadit.  Ali-- 
quantum  supererat  noctis ,  jamque  in  tuto  videbantur 
esse,  quum  Decius,  «Macti  virtute,  inquit,  milites  ro- 
«  mani,  este;  vestrum  iter  ad  reditum  omnia  saecula  lau- 
«  dibus  ferent.  Sed  ad  conspiciendam  tantam  virtutem 
cc  luce  ac  die  opus  est;  nec  vos  digni  estis,  quos  cum 
«  tanta  gloria  in  castra  reduces  silentium  ac  nox  tegat ; 
cc  hic  lucem  quieti  opperiamur.  »  Dictis  obtempera- 
tum  :  atque  ubi  primum  illuxit ,  pra&misso  nuntio  ad 
consulem  iu  castra,  ingenti  gaudio  concitantur  ^ ;  et, 
tessera  data ,  incoiumes  re verti ,  qui  sua  corpora  pro 
salute  omnium  haud  dubio  pericuio  objecissent,  pro 
se  quisque  obviam  effusi ,  laudant ,  gratulantur ,  sin- 
gulos  universosque  servatores  suos  vocant;  diis  lau- 
des  gratesque  agunt ;  Decium  in  caelum  ferunt.  Hic 
Decii  castrensis  triumphus  fuit,  incedentis  per  media 
castra  cum  armato  praesidio ,  conjectis  in  eum  omnium 
ocuhs,  et  omni  honore  tribunum  consuli  aequantibus. 
Ubi  ad  praetorium  ventum  est,  consul  classico  ad 
concionem  convocat  ^  :  orsusque  meritas  Decii  laudes, 
interfante  ipso  Decio ,  distulit  concionem  :  qui  auctor 
omnia  posthabendi,  dum  occasio  in  manibus  esset, 
perpulit  consulem,  ut  hostes,  et  nocturno  pavore  at- 

pidas  somno  :  male  edidit  Camp.  tre'  3.  IngenU  gaudio  concitantur,  et 

pidos  somno,  Cf.  XXV,  a  8 ,  tttm  inter  implentur,  scil.  castra ,  nisi  cum  Gro- 

tot  torpidos  somnopaventesque  ad  nec  novio  leg.  ad  consulem,  cas^a  ingenti 

opinatum  tumultum,  et  inermes  in  cu-  gaudio  concitantur  .*  et  tessera  d€Ua, 

bHibus  suis  oppressos  iUa  ctedes  edatur^  incolu/Ms  reverti ,  qui , . .  objecissent , 

Ubi  fere  eadem  noster  exhlbet;  sic  yide  ad  cap.  35,  n.  i. 

stupore torpidusxni.Hlill^  S^,Y,n. —  4*  Consul  classico   ad  concionem 

Macti  virtute  este ,  y.  II,  12 ,  n.  lo.  convocat,  yide  ad  XXVIII,  27,  n.  9. 


4ia  T.   LIVII  tcAt 

tonitos ,  et  circa  collem  castellatim  dissipatos  ^,  aggre- 
deretur;  credere  etiam  aliquos,  ad  se  sequeudum 
emissos ,  per  saltum  vagari.  Jussae  legiones  arma  ca- 
pere  :  egressaeque  castris ,  quum  per  exploratores  no- 
tior  jam  saltus  esset ,  via  patentiore  ad  hostem  ducun- 
tur ;  quem  incautum  improviso  adortae ,  quum  palati 
passim  Samnitium  milites ,  plerique  inermes ,  nec 
coire  in  unum ,  nec  arma  capere ,  nec  recipere  intra 
vallum  se  possent ,  paventem  primum  in  castra  com- 
pellunt :  deinde  castra  ipsa ,  turbatis  stationibus ,  ca- 
piunt.  Perfertur  circa  coUem  clamor :  fugatque  ex  suis 
quemque  praesidiis.  Ita  magna  pars  absenti  hosti  ces- 
sit ;  quos  intra  vallum  egerat  pavor ,  ( fiiere  autem  ad 
triginta  millia)  omnes  caesi;  castra  direpta. 

XXXVII.  Ita  rebus  gestis,  consul,  advocata  con- 
cione ,  P.  Decii  non  coeptas  solum  ante ' ,  sed  cumu- 
latas  nova  virtute  laudes  peragit ;  et  praeter  militaria 
alia  dona ,  aurea  corona  eum ,  et  centum  bubus ,  exi- 
mioque  uno  albo  opimo  auratis  cornibus ,  donat. 
Milites,  qui  in  praesidio,  simul  fuerant,  duplici  fru- 
mento  in  perpetuum ,  in  praesentia  singulis  bubus 
binisque  privis  tunicis  donati^.  Secundum  consulis 
donationem ,  legiones  gramineam  coronam  obsidiona- 
lem,  clamore  donum  approbantes,  Decio  imponunt ; 


5.  Circa  collem  easteUatim  dissipa- 
tos,  vide  ad  V,  5,  n.  a. 

Ca.p.  XXXVII.  I.  P.  DecU  casptas 
ante  (vide  cap.  36) . . . laudes penigit, 
vide  T,  i8,  n.  lo.  —  Centum  buhus, 
eximwque  uno  albo  opimo  MtraUs  cor- 
nibus  donatf  vide  ad  IV,  i6,  n.  2. 

a.  Binisque  privis  tunicis  donati , 
propriis,  yel  praectpats;  Drakenb.  et 
Stroth.  coll.  Horat.  Sat.  II,  5,  n.  xi. 
Privi,  h.  e.  singuli,  conj.  Scheller.  in 
Lex.  lat.  Conf.  X,  3o  eztr.  —  Potest 


exponi:  quae  suae  cujusque  ac-proprue 
forent.  Sic  Hor. Ep. lib.  I,  i,  gS,  quem 
ducit  priva  triremis,  Sed  quum  haec 
vox  necessaria  non  sit  hoc  loco ,  eam- 
que  ignorent  quinque  e  nostris  scri- 
ptis,  eam  Ubenter  dderemus.  £d.  — 
Secundum,  post,  consulis  donationem, 
legiones  gramineam  coromun  obsidio- 
nalem  Deeio  imponunt,  quae  omnium 
prima  et  di^iiasima  erat  (nam  in  donis 
militaribus  magis  honos,  quam  pretinm 
spectabatur,  de  quo  vide  Ctc.  Phii.V, 


A.  C.  340. 
U.  C.  4ia. 


LIBER  VII.  CAP.  XXXVII.  4i3 

altera  corona,  ejusdem  honoris  index,  a  praesidio  suo 
imposita  est.  His  decoratus  insignibus  bovem  exi- 
mium  Marti  immolavit;  centum  boves  militibus  dono 
dedit ,  qui  secum  in  expeditione  fuerant ;  iisdem  mili- 
tibus  legiones  libras  farris  et  sextarios  vini  contule- 
runt  :  omniaque  ea  ingenti  alacritate  per  clamorem 
militarem,  indicem  omnium  assensus,  gerebantur. 
Terria  pugna  ad  Suessulam  commissa  est;  qua  fugatus 
a  M.  Valerio  Samnitium  exercitus ,  omni  robore  ju- 
ventutis  domo  accito ,  certamine  ultimo  fortunam  ex- 
petiri  statuit.  Ab  Suessula  nuntii  trepidi  Capuam ,  inde 
equites  citati  ad  Valerium  consulem ,  opem  oratum , 
veniunt.  Confestim  signa  raota;  relictisque  impe- 
dimentis  castrorum  valido  praesidio,  raptim  agitur. 
agmen  :  nec  procul  ab  hoste  locum  perexiguum  ( ut 
quibus,  praeter  equos,  cseterorum  jumentorum  calo- 
numque  turba  abesset )  castris  cepit.  Samnitium  exer- 
citus,  velut  haud  ulla  mora  pugna^  futura  esset ,  aciem 
instruit :  deinde,  postquam  nemo  obvius  ibat,  infestis 
signis  ad  castra  hostium  succedit ;  ibi  ut  militem  in 
vallo  vidit,  missique  ab  omni  parte  exploratum,  quam 
in  exiguum  orbem  ^  contracta  castra  essent ,  paucita- 
tem  inde  hostium  coUigentes,  retulerunt;  fremere 
omnis  acies,  complendas  esse  fossas  scindendumque 
vallum ,  et  in  castra  irrumpendum ;  transactumque  ea 


13-17),  eique  dono  dabatur,  qui  uni- 
versum  exercitum,  yel  magnam  ejua 
partem  obsidione  liberasset;  unde  etiam 
ahera  corona  obsidionalis  aprassidio, 
quod  et  ipse  servaverat ,  imposita  est. 
Conf.  loca  clas».  Dionys.  X,  87;  Gell. 
V,  6;  PUn.  XXII,  4,5  (qui  etiam 
centum  boves  Marti  immolatos  fuisse  a 
Decio  dicit).  —  Observat  Plinius  loc. 
cit.  caeteras  coronas  ab  imperatore  mi- 
litibos  dari  solitas,  obsidionalem  solam 


amilitibus  imperatori.  Ed. — MilitUfus 
legiones  Ubrasfarris,  etc.,scil.singuUs 
singulas.  Conf.  Gronov.  adlV,  i5,  et 
Cujac.  Obss.  IX,  37.  —  Sextarios  'vini,. 
Sextarius  est  sexta  pars  congii ,  proin- 
deque  capiebat  plus  sexdecim  vini 
uncias.Vide  Crever.  disputat.  de  pon- 
deribns  et  mensur.  praefationi  subjun- 
ctam.  £d. 

3.  Quam  in  exiguum  orbem . . .  retU" 
lerunt  juiige. 


4i4  T.  Livii  tc.lr:. 

temeritate  bellum  foret,  ni  duces  continuissent  impe- 
tum  militum.  Caeterum ,  quia  multitudo  sua  commea- 
tibus  gravis^,  et  prius  sedendo  ad  Suessulam,  et  tum 
certaminis  mora ,  haud  procul  ab  rerum  omnium  ino- 
pia  esset,  placuit,  dum  inclusus  paveret  hostis,  fru- 
mentatum  per  agros  militem  duci;  interim  et  Romano, 
qui  expeditus ,  quantum  humeris  inter  arma  geri  pos- 
set  frumenti ,  secum  adtulisset ,  defutura  omnia.  Consul 
palatos  per  agros  quum  vidisset  hostes,  stationes  in- 
frequentes  reiictas,  paucis  milites  adhortatus,  ad  ca- 
stra  oppugnanda  ducit ;  quse  quum  primo  clamore 
atque  impetu  cepisset ,  pluribus  hostium  in  tentoriis 
suis,  quam  in  portis  vallbque ,  caesis,  signa  captiva  in 
unum  locum  conferri  jussit :  relictisque  duabus  legio- 
nibus  custodiae  et  praesidii  causa^,  gravi  edicto  moni- 
tis,  ut,  donec  ipse  revertisset,  praeda  abstinerent; 
profectus  agmine  instructo,  quum  pramiissus  eques 
velut  indagine  dissipatos  Samnites^  ageret,  caedem 
ingentem  fecit;  nam  neque  quo  signo  coirent  inter 
se ,  neque ,  utrum  castra  peterent ,  an  longiorem  in- 


4«  Quia  multitudo  sua  commeatibus 
gravis  esset  y  non  faclle  tantum  com- 
meatus  advehi  posset ,  quantnm  satis 
esset  ingenti  multitudini.  Cf.  ad  XXII , 
14*  n.  3.  —r  Sedendo.ad  Suessulam  f 
ut  passim  sedere,  a^sidere  ( vide  ad 
XXIII,  19,  n.  3),  starey  iJorSai  et 
xaOTiaOai  pro  :  tempus  inutiliter  coik- 
sumere,  seu  pcrdere ,  nihil  agere,  ne- 
gligentem ,  ignavum,  otiosiim  esse.  Cf. 
IX,  3,  n.  4;  XXI,  48,  n.  8;  XXII, 
3,  n.  14,  et  ad  Sil.  III,  142;  VII, 
i5i ;  X,  597.  Sic  et  passim  Fabius 
sedere  dicitur,  at  XXIT,  24»  in  laudem 
pro :  considere  in  altis  locis  et  castris. 

5.  ReKctisque  duabus  legionibns 
custodiee  causa,  qui  integer  est  con- 
snlaris  exercitus.  Hinc  Jac.  Gron.  recte, 


opinor ,  emend.  duabus  cohortibus,  vd 
duobus  miiiibus, 

6.  Dissipatos  Samnites ,  palatosper 
at^coSfOgeret  velut  indaginc  dausos  et 
circumdatos .  « Indago  non  tanttim  re- 
tibus,  cassibus  et  plagis  constabat ,  sed 
etiatn /brmidine ,  hoc  est,  innexis  in- 
dagini  variarum  aviam  pennis  plnmis- 
que ,  quae  formidinem  injiciftnt  fexis , 
et  efficiant  nc  propius  accedere  au- 
deant ,  aut  trahscendere ,  vel  alio  modo 
evadere  conentur :  pro  tali  autem  for- 
midine  Livius  voce  indagine  non  nsns 
est  hoc  loco ,  ubi  Duk.  jam  recte  mo- 
nuit,  non  conjungenda  esse  indagine 
dissipatos ,  sed  ind.  ageret  :  nam  ar> 
dagine  et  formidine  non  diMipari ,  sed 
clandi  feras ,  ut  evadere  non  possint » ; 


tc.lt  LTB.  VII.  CAP.  XXXVII.  XXXVIII.  4i5 
tenderent  fugam ,  territis  constare  poterat.  Tantumque 
fugae  ac  formidinis  fuit ,  ut  ad  quadraginta  millia  scu- 
torum,  pequaquam  tot  caesis,  et  signa  militaria  cum 
iis,  quae  in  castris  capta  erant,  ad  centum  septuaginta 
ad  consulem  deferrentur.  Tum  in  castra  hostium  re- 
ditum  :  ibique  omnis  praeda  militi  da|a. 

XXXVIII.  Hujus  certaminis  fortuna  et  Faliscos, 
quum  in  induciis  essent^,  fcedus  petere  ab  senatu 
coegit;  et  Latinos,  jam  exercitibus  comparatis ,  ab' Ro- 
mano  in  Pelignum  vertit  bellum.  Neque  ita  rei  gestae 
fama  Italiae  se  finibus  tenuit :  sed  Carthaginienses  quo- 
que  legatos  gratulatum  Romam  misere  cum  coronae 
aureae  dono,  quae  in  Capitolio  in  Jovis  cella  ponere- 
tur;  fuit  pondo  viginti  quinque.  Consules  ambo  de 
Samnitibus  triumpharunt,  sequente  Decio  insigni  cum 
laude  donisque ;  quum  incondito  militari  joco  haud 
minus  tribuni  celebre  nometi,  quam  consulum,  esset. 
Campanorum  deinde  Suessanorumque  auditae  legatio- 
nes*  :  precantibusque  datxim,  ut  praesidium  eo  in 
hibernamitteretur,quo  Samnitium  excursiones  arce- 
rentur.  Jam  tum  minime  salubris  militari  discipHnae, 
Capua^  instrumento  omnium  voluptatium  delenitos 
militum  animos  avertit  a  memoria  patriae ;  inibantur- 
que  consilia  in  hibernis  eodem  sceiere  adimendae  Cam- 
panis  Capuae,  per  quod  illi  eam  antiquis  cultoribus 
ademissent :  neque  immerito  suum  ipsorum  exemplum 


Drak.  Confer  ad  Sil.  II,  419;  X.III, 
141 ;  ad  Tac.  Ann.  XIII,  42  ,  n.  6; 
Duk.  ad  Florum ,  III ,  6 ,  11;  Barth.  ad 
Grat.  Cyn.  ^5;  Vlit.  ad  Nemes.  Cyn. 
3o8. 

CA.P.  XXXVIII.  I.  Quum  in  indu- 
ciis  essent,  ut  fere  IX ,  g.  Confer  supra 
cap.  22.  —  In  Capitolio  in  Jovis  cella, 
vide  ad  III ,  1 7 ,  n.  3  ,  et  III ,  19,  n. 
XI.  —  In  Junonis  cella  3  MSS  non 


male ,  quoniam  eadem  Juno  praecipua 
reiigione  cnlta  fuit  Carthagine. 

2.  Suessanorumque  auditce  legatio- 
nes,  immo  Suessulanorumque ,  a  Sues- 
sula,  ad  quam  pugnatum  est;  Sigon. 

3.  Jam  tum  minime  salubris  militari 
disciplince  Capua,  ut  postea,  quum 
Hannihalis  ibi  exercitus  corrumpere- 
tur. — Voluptatium,  vide  Drak. — Per 
quod.  ..ademissent,  vide  supr.  lY,  37 


4i6  T.  Livii  u.cllnj!!: 

in  eos  versurum.  Cur  autem  potius  Campani  agrum 
Italice  uberrimumy  dignam  agro  urbem^  quinecse,  nec 
sua  tutari possint y  quam  victor  exercitus  haberety  qui 
suo  sudore  ac  sanguine  inde  Samnites  depulisset?  An 
eequum  esse,  dedititios  suos  illa  fertilitate  atque  ajrujs- 
nitate  perfrui;  se ,  militando  fessos  ^  inpestilente  atque 
arido  circa  Urbem  solo  luctari,  aut  in  Urbe  insiden- 
tem  tabem  crescentis  in  diesfenerb  *  pati?  Haec  agitata 
occultis  conjurationibus ,  necdum  vulgata  in  omnes 
consilia,  invenit  novus  consul  C.  Marcius  Rutilus, 
cui  Campania  sorte  provincia  evenerat,  Q.  Servilio 
coUega  ad  Urbem  relicto.  Itaque  quum  omnia  ea, 
sicut  gesta  erant,  per  tribunos  comperta  haberet,  et 
aetate  et  usu  doctus,  quippe  qui  jam  quartum  consul 
esset,  dictatorque  et  censor  fuisset,  optimum  ratus, 
difFerendo  spem,  quandocunque  vellent,  consilii 
exsequendi,  militarem  impetum  frustrari;  ramorem 
dissipat ,  in  iisdem  oppidis  et  anno  post  praesidia  hi- 
bernatura:  divisa  enim  erant  per  Campaniae  urbes, 
manaverantque  a  Capua  consilia  in  exercitum  omnem. 
£o  laxamento  cogitationibus  dato^,  quievit  in  pra^- 
sentia  seditio. 

X7CXIX.  Consul ,  educto  in  aestiva  milite ,  dum  quie^ 
tos  Samnites  habebat ,  exercitum  purgare  missionibus ' 
turbulentorum  hominum  instituit,  ahis  emerita  di- 


pr.  —  Exemplum  in  eos  versurum  se , 
yersam  iri.  Confer  ad  II ,  3 ,  n.  2  ,  et 
adTac.  An.VI,  xo,  n,  6.Verbo  luctari 
indicatur  di£Bcaltas  qua  laborabant 
agri  romani  cultores ,  ut  in  morbida  ac 
sterili  regione  victum  compararent. 
Ita  cum  finitimis  luctantur,  qui  difficile 
bellum  cum  iis  gerunt  et  se  vix  tuen- 
tur.  Similiter  vero ,  ut  hoc  loco ,  Pli- 
nius  XVin,  5  :  Malus  est  ager,  cum 
quo  dominus  luctatur.  Ed. 


4.  Tabem  crescentis  in  dies  feneris, 
Tidead  II,  a3  ,  n.  6. 

5.  Eo  laxamento  cogitationibus  da- 
to,  vide  ad  II,  a4y  n.  4* 

Ca.p.  XXXIX.  I.  Exercitum  pwT' 
gare  missionibus ,  etc.  quae  m&rxio  erat 
vel  honesta  (scilicet  emeritis  stipen-' 
diis) ,  vel  causaria  scilicet  sgrotorum, 
debilium,  gravium  artate  aut  viribus 
parum  validorum,  \elgratiosa  (vide 
ad  XLIII,  z4»  n.  6),  vel/uita  (vide 


A>    d    339* 

U.  C.  4t3. 


LIBER  VII.  CAP.  XXXIX.  417 

cendo  stipendia  esse,  alios  graves  jam  aetate,  aut  viribus 
parum  validos;  quidam  in  commeatus  mittebantur, 
singuli  primo,  deinde  et  cohortes  quaedam,  quia  pro- 
cul  ab  domo  ac  rebus  suis  hibernassent.  Per  speciem 
etiam  militarium  usuum ,  quum  alii  alio  mitterentur , 
magna  pars  ablegati;  quam  multitudinem  consul  alter 
Romae,  praetorque,  alias  ex  aliis  fingendo  moras,  re- 
tinebat.  Et  primo  quidem,  ignari  ludificationis ,  mi- 
nime  inviti  domos  revisebant ;  postquam  neqiie  reverti 
ad  signa  primos,  nec  ferme  alium,  quam  qui  in  Cam- 
pania  hibernassent ,  praecipueque  ex  iis  seditionis  ati* 
ctores  mitti  viderunt ;  primum  admiratio ,  deinde  haud 
dubius  timor  incessit  animos ,  consilia  sua  emanasse  : 
iam  quasstioneSyjam  indicia,jam  occulta singulorum 
suppliciaj  impotensque  et  crudele  consulum  ac  Patrum 
inse  regnum^ passuros.  Haec,  qui  in  castris  erant,  oc- 
cultis  sermonibus  serunt ,  nervos  conjurationis  ejectos 
arte  consulis  cernentes.  Cohors  una,  quum  haud  pro- 
cul  Anxure  esset,  ad  Lautulas^  saltu  angusto  inter 


ad  XLin ,  1 5 ,  n.  4  )  9  vel  injusta ,  vel 
ignominiosa,  Confer  ad  HI,  5^ ,  n.  5; 
IV,  a6 ,  n.  7 ;  Lips.  de  Mil.  rom.V,  1 9 ; 
Salmas.  ad  jus  Att.  et  Rom.  cap.  2 1 , 
pag.  4a3.  —  Qaidam  in  commeatus 
mittebantnr ,  dimittebantur  ab  exer- 
citu.  Confer  ad  1 ,  57 ,  n. !».  —  In  quae 
cuique  liberet  loca ,  dato  commeatu. 
-—  Jam  qutestiones ,  jam  indicia,  Quae- 
stio  est  capitis  judicium.  Itaque  male 
liic  olim  legebatur  judicia ;  moniti  a 
GronoTio,  qui  in  optimis  quibusque 
scriptis  edi  testatcu'  indicia,  assentien- 
tibus  tribus  regiis,  hanc  vocem  repo- 
suimus.  lutellige  cum  eodem  Gronov. 
indicia  et  insontium ,  qui  aliquid  com- 
perissent,  et  magis  proprie  iUorum, 
qui  ejusdem  culpae  oonscii ,  fide  publi- 
ca  data,  alios  indicarent.  En. 


2.  Impotensque  et  crudele  regnum, 
vide  ad  III,  36 ,  n.  a. —  Hivc  occultis 
sermonibus  serunt^  sA.Jerunt.  Confer 
ad  III,  43,  n.  2.  —  Nervos  conjura- 
tionis,  ejusauctores,  inquibus  omnes 
nervi,  hoc  est,  vis  et  robur,  ejectos, 
ut  fere  nervos  virtutis  elidere  apud 
Cic.  Tusc.  Qu.  II ,  II.  Puteanus  inge- 
niose  suspicabatiir  exsectos ,  ut  nervos 
exsecare  reip,  apud  Cic.  Agr.  II,  33  ; 
et  incidere  iufira  XXXVII,  4a.  Ita 
tropus  continuatur:  quanquam  Livius 
non  semper  in  troporum  continuatione 
sui  memor  est,  ut  XXXI,  44  >  ubi 
moderari  et  effundere  non  satis  sibi 
respondent ;  Ern.  Graeci  eadem  meta- 
phora  8X7CJAV81V  toc  veupa  et  viupoxoTrelv 
dicunt;  Duk. 

Z.  Haud  procul  ^nxure,   ad  LaH" 

27 


1 


A.  C.  3i«|. 
13.  C.  4»3- 


4i8  T.   LIVIl 

mare  ac  montes  consedit ,  ad  excipiendos ,  quos  consul 
aliis  atque  aliis ,  ut  ante  dictum  est ,  causis  mittebat .  Jam 
valida  admodum  numero  manus  erat ;  nec  quidquam  ad 
justi exercitus  formam,  praeter  ducem,deerat;incom- 
positi  itaque  praedantesiuagrumalbanumperveniunt, 
et  sub  jugo  AlbdQ  Longae  castra  vallo  cingunt.  Perfecto 
inde  opere,  reliquum  diei  de  imperatore  sumendo 
sententiis  decertant ,  nulli  ex  praesentibus  satis  fiden- 
tes.  Qitem  autem  ab  Romaposse  exciri?  quem  ^  Patrum 
aut  plebis  esse,  qui  autse  tanto  periculo  sciens  ojfe" 
rat,  aut  cui  ex  injuria  insanientis  exercitus  causa 
recte  committatur?  Postero  die,  quum  eadem  delibe- 
ratio  teneret ,  ex  praedatoribus  vagis  quidam  comper- 
tum  adtulerunt ,  T.  Quintium  in  Tusculano  agrum 
colere ,  Urbis  honorumque  immemorem.  Patriciae  bic 
vir  gentis  erat :  cui  quum  militiae,  magna  cum  gloria 
actae ,  finem  pes  alter  ex  vulnere  claudus  fecisset ,  ruri 
agere  vitam  procul  ambitione  ac  foro  constituit.  No- 


/ 


tulas  ( oppidulum ,  vel  saltas  in  Latio 
inter  Anxur  et  Fundos)  saltu  angusto 
inter  mare  ac  montes,  vide  ad  IV,  59, 
n.  2  ;  et  XXII,  i5,  n.  6.  AauaroXa; 
vocat  Diodor.  XIX,  p.  711.  Locum 
forte  a  lavando  dictum  monet  Drak.  ut 
alium  Romae ,  vel  extra  Urbem ;  vide 
Fest.  et  Varr.  L.  L.  IV,  p.  37. 

4.  Quem  Patrum  autplebis  esse,  qui 
aut  se  tanto  periculo  sciens  et  ultro  of- 
ferat,  ducem  si  insanientis  exercitus 
se  projfiteatur ,  aut  cui  insanientis  ex- 
ercitus  causa  recte ,  sine  periculo, 
commitfatur  ex  injuria  ( ut  contra  ex 
jure^y  si  ad  imperium  ductumqne  ejus 
suscipiendum  cogatur  vi  et  injuria, 
Stroth.  qui  conferebat  formulas  ex 
edicto  hellum  gerere  i ,  27 ,  ex  Uge, 
ex  Senatusconsulto ,  ex  auctoritate  se- 
natus,  ex  prceceptis ,  ex  sententia, 
etc. ,  et  verba  mox  seqq.  parum  spei 


erat,  voluntate  quidquam  facturum  ; 
vim  adhiberi  ac  metum  pf^neuit,  Sed 
expeditior  videtur  ratio  eorum,  qui 
jungunt  qausa  exercitus  ex  injuria  in- 
sanientis,  hoc  est,  propter  acceptam 
injuriam  exacerbati  ^t  furentis,  ut  apud 
Terent.  Ad.  II ,  t ,  n.  43 ;  minime  mi' 
ror ,  qui  insanire  occipiuntex  in/uria. 
ConfetadXXXJlI,  18,  n.  6;  XXV, 
46 ,  n.  7 ;  XXVI ,  45  ,  n.  i ;  XXXI , 
36 ,  n.  3.  Quaenam  vero  illa  injnria 
fuerit ,  utrum  ludificatio  illa ,  qua  con- 
snl  missionibus  turbulentorum  homl- 
num  consilium  CapusB  Campanis  ad- 
imendae  impediverit,  an  potius  alia 
nobis  ignota,  quod  ex  cap.  41 ,  4a, 
prob.ibiie  fit,  non  satis  liquet.  Omnino 
dolemus ,  historiam  hujus  conjuratio- 
nls,  quae  admodum  memorabilis  est, 
parum  perspicue  tradi  a  Livio  iisque, 
quos  coDsnloit;  vlde  cap.  4a.  Nota 


uc  4't  LIBER  VII.  CAP.  XXXIX.  XL.  419 
mine  audito,  extemplo  agnovere  virum  :  et,  quod 
bene  verteret  ^,  acciri  jusserunt :  sed  parum  spei  erat, 
voluntate  quidquam  facturum;  vim  adhiberi  ac  me- 
tmn  placuit.  Itaque  silentio  noctis ,  quum  tectum  villse , 
qui  ad  id  missi  erant ,  intrassent ,  somno  gravem  Quin- 
tium  oppressum ,  nihil  medium ,  aut  imperium  atque 
honorem ,  aut ,  ubi  restitaret ,  mortem ,  ni  sequeretiu* , 
denuntiantes ,  in  castra  pertraxerunt.  Imperator  ex- 
templo  adveniens  appellatus ;  insigniaque  honoris  ex- 
territo  subitae  rei  miraculo  deferunt,  et  ad  Urbem 
ducere  jubent.  Suo  magis  inde  impetu ,  quam  consiho 
ducis,  convulsis  signis,  infesto  agmine  ad  lapidem 
octavum  viae  ^ ,  quae  nunc  Appia  est ,  perveniunt  : 
issentque  confestim  ad  Urbem ,"  ni  venire  contra  exer- 
citum,  dictatoremque  adversus  se  M.Yalerium  Corvum 
dictum  audissent,  et  magistrum  equitum  L.  ^milium 
Mamercinum. 

XXi.  Ubi  primum  in  conspectum  ventum '  est ,  arma 
^gnaque  agnovere;  extemplo  omnibus  memoria  pa- 
triae  iraspermulsit.  Nondum  erant  tam  fortes  ad  sangui- 
nem  civilem,  nec,  praeter  externa,  noverant  bella  : 


Dukeri  est :  «<  At  Iiis  injiiria  nuUa  facta , 
▼eruia  ab  ipsis  orta  erat.  Forte  dd.  t6 
ex  :  nam  qaia  sibi  conscii  snnt,  se  i/i- 
juria,  id  est,  sine  causa  et  ratione, 
insanire ,  desperant  se  patronuminyen- 
turos.  Nisi  Livios  significet ,  hos  ex  eo 
genere  fuisse ,  qui ,  quum  injuriam  aliis 
fecerint,  idque  intelligi  videant,  ipsi 
ultro,  quasi  injuria  accepta ,  expostn- 
lant ,  ut  apud  Terentium ,  Ad.  IV,  3 , 
o.  3. » 

5.  Quod  befii  verteret,  vide  ad  I, 
q8,  n.  I.  —  Nihil medium,  tertium, 
praeter  hsec  duo  (  vide  ad  1 ,  3a ,  n.  5) , 
aut  imperium  atque  honorem,  aut,  ubi 
rrstitaret,  quum  resisteret,  postquam 
repugnaverat,  mortem,  ni  sequeretur , 


denuntiantes  :  nisi  leg.  honorem,  st 
sequeretur,  aut,ubirestitaret,mortem 
denuntiantes ,  vel  verba  ni  sequeretur, 
tanquam  iuterpretamentum  tc^v  uhi 
restitaret,  plane  delenda  sonff. 

6.  j4d  lapidem  octafum  'vite,  qum 
nunc  Appia  est,  vide  ad  VII ,  29 ,  n.  5, 
via  MSS  quidam,  ut  II,  x  x ;  III ,  6 ; 
V,  49 ;  ^^  »  9  ^*  Scd  Livium  forte 
vitare  voluisse  quintum  ablativum,  sur 
spicabatur  Stroth. 

Cjlp.  XL.  X.  Ubiprimum  in  conspe- 
ctum  ventum ,  et  arma ,  etc.  emend. 
J.  Fr.  Gron.  Confer  ad  II,  39,  n.  10. 
—  Nondum  erant  tamfortes  ad  san-  ' 
guinem  civilem  profundendnm ,  ut  po- 
steri  eorum.  Coofer  ad  III,  ao,  n.  6. 

27. 


4^o  T.  LIVII  t  C4!!: 

ultiniaque  rabies  secessio  ab  suis  habebatur.  Ita  jam 
ducesy  jam  milites  utrinque,  congressus  quaerere  ad 
coUoquia.  Quintius,  quem  armorum  etiam  pro  patria 
satietas  teneret,  nedum  adversus  patriam;  Corvus, 
omnes  caritate  cives,  prsecipue  milites,  et  ante  alios 
suum  exercitum ,  complexus,  ad  coUoquium  processit. 
Cognito  ei  extemplo  haud  minor  ab  adversariis  vere- 
cundia ,  quam  ab  suis ,  silentium  datum  :  «  Deos ,  in- 
tt  quit,  immortales,  milites, vestros publicos  meosque, 
«  ab  Urbe  proficiscens ,  ita  adoravi ,  veniamque  sup- 
«c  plex  poposci,  ut  mihi  de  vobis  concordiae  partas 
a  gloriam,  non  victoriam  darent.  Satis  fuit^  eritque, 
tt  unde  belli  decus  pariatur  :  hinc  pax  petenda  est. 
tt  Quod  deos  immortales  inter  nuncupanda  vota  ex- 
«  poposci,  ejus  me  compotem  voti  vos  facere  potestis ; 
«  si  meminisse  vultis ,  non  vos  in  Samnio ,  nec  in  Vol- 
(c  scis,  sed  in  romano  solo  castra  habere;  si  illos  colles, 
«  quos  cernitis,  patriae  vestroe  esse;  si  hunc  exercitum 
tt  civium  vestrorum ;  si  me  consulem  vestrum ,  cujus 
tt  ductu  auspicioque  priore  anno  bis  legiones  Samni- 
«r  tium  fiidistis,  bis  castra  vi  cepistis.  Ego  sum  M.  Va- 
«  lerius  Corvus,  milites,  cujus  vos  nobilitatem  bene- 
tt  ficiis  erga  vos ,  non  injuriis ,  sensistis ;  nullius  superbae 
«  in  vos  legis ,  nullius  crudelis  senatus  consulti  auctor ; 
«  in  omnibus  meis  imperiis  in  me  severior ,  quam  ia 
cc  vos.  Ac  si  cui  genus,  si  cui  sua  virtus,  si  cui  etiam 


^»  Haud  minor  tth  adversariis  Dere- 
cundia,  quamabsuis  silentium,  etc; 
habetLeid.  I ,  haud  minor  ejus  adver- 
sariis,  qiue  lectio  tanto  ▼erisimiliorem 
e£ficit  Perizonii  conjecturam  :  haud 
minore  ab  ad^ersariis  verecundia, 
quam  ah  suis,  silentium  datum.  Certe 
ut  orationem  in  medium  inter  duas 
acies  progressus  h^beret ,  haud  minus 
ab  adversariis ,  quam  ab  suis  silentium 


datum  oportuit;  et  quidem  tanto  ma- 
gis  ab  adversariis,  quod  eos  proprie 
allocutus  sit.  £t  quid,  quaeso ,  est,  dare 
alicui  'uerecundiam  ?  Durum  aane  et  in- 
usitatum  loquendi  genua.  Si  nunore  Tei 
ab  uno  codice  confirmaretur,  in  ccm- 
textum  optimo  jure  recipicndum  es' 
set.  £n. 

a.  Satis  Juit  eritque,  scillcet  ho- 
stium. .  ,hinc,  a  robis. 


0.04^3  LIBER  VII.  CAP.   XL.  4ai 

«t  majestas,  sicui  honores  subdere  spiritus  potuerunt, 
«  iis  eram  natus ,  id  specimen  mei  dederam ,  ea  aetate 
<c  consulatum  adeptus  eram^,ut  potuerim,  tres  et  vi- 
«  ginti  annos  natus,  consul  patribus  quoque  ferox 
«  esse ,  non  solum  plebi.  Quod  meum  factum  dictumve 
«  consulis  gravius,  quam  tribuni,  audistis?  eodem 
cc  tenoreduo  insequentes  consulatus  gessi ,  eodem  haec 
«  imperiosa  dictatura  geretur ,  ut  neque  in  hos  meos 
«  et  patriae  mese  miUtes  mitior,  quam  in  vos,  horreo 
«  dicere,  hostes.  £rgo  vos  prius  in  me  strinxeritis 
«  ferrum,  quam  in  vos  ego.  Istinc  signa  canent^,  istinc 
«  clamor  prius  incipiet  atque  impetus ,  si  dimicandum 
«  est.  Inducite  in  animum,  quod  non  induxerunt  pa- 
«  tres  avique  vestri;  non  illi^  qui  in  Sacrum  montem 
«  secesserunt ;  non  hi ,  qui  postea  Aventinum  insede- 
«  runt.  Exspectate,  dum  vobis  singulis,  ut  oUm  Co- 
«  riolano,  matres  conjugesque  crinibus  passis  obviae 
«  ab  Urbe  veniant.  Tum  Volscorum  iegiones ,  quia  ro- 
«  manum  habebant  ducem ,  quieverunt;  vos,  romianus 
«  exercitus,  ne  destiteritis  impio.bello?  T.  Quinti, 
«  quocumque  istic  loco ,  seu  volens ,  seu  invitus ,  con- 
«  stitisti,  si  dimicandum  erit,  tum  tu  in  novissimos 
«  te  recipito  ;  fugeris  etiam  honestius ,  tergumque  civi 
«  dederis ,  quam  pugnaveris  contra  patriam.  Nunc  ad 
«  pacificandum  bene  atque  honeste  inter  primos  sta- 


'  3.  £a  eetate  consulatum  adeptus 
eram,  confer  ad  II,  39,  n.  6.  —  £0- 
dem  hcec  imperiosa  dictatura  geretur; 
ut  neque,  etc.  sensus  est  :  ita  gerara 
dictaturam^  ut  non  minos  me  mitem 
praebeam  in  patriae  mese  milites ,  quam 
in  yos ,  si  hostes ,  quod  dicere  horreo , 
eritis ,  hostilem,  Sic  ad  libr.VI  ,18: 
Quot  enim  cUentes  circa  singulos/uistis 
patronos ,  tot  nunc  adversus  unum 
hostem  eritis.  An  cUentes?  imo  hostes. 


Nec  incognita  ea  negligentia,  ex  ser- 
mone  quotidiano  adscita,  Graecis;  vide 
Plat.  Apol.  36i,  et  Walch.  Emend.  £d. 
4.  Istinc  (a  Testra  parte)  signa  ca- 
nent,  ut  al.  cUissicum  canit,  vel  tuba 
et  signa  concinunt  IX ,  3a  ;  XXX ,  5 ; 
hoc  est,  canuntur,  resonant.  Confer 
ad IX,  41 9  n.  10 ;  et  XXVIII ,  27  ,  n. 
9.  Sic  et  beUicum  cani  XXXV,  18, 
n.  4f  scilicet  signum,  tuba  datum, 
quo  milites  ad  prseliandum  excitantur. 


4"  T.  LIVII  tVlt 

a  bis ,  et  Golloquii  hiijus  salutaris  interpres  ^  Aieris. 
«  Postuiate  ^ua,  et  ferte  :  quanquam  vel  iniquis 
ff  standuoi  est  potius ,  quam  impias  inter  nos  consera- 
flc  mus  manus. »  T.  Quintius  plenus  lacrymarum ,  ad 
suos  versus,  «  Me  quoque ,  inquit ,  milites,  si  quis  usus 
«  mei  est, meliorem  pacis,  quam  belli,  habetis  ducem. 
«  Non  enira  iila  modo  Yolscus  aut  Samnis,  sed  Ro- 
cc  manus,  verbafecit;  vester  consul ,  vester  imperator, 
«  milites :  cujus  auspicia  pro  vobis  experti,  nolite  ad* 
<c  versus  vos  velle  experiri.  Qui  pugnarent  vobiscum 
cc  infestius,  et  alios  duces  senatus  habuit :  qui  maxime 
«  vobis,  suis  militibus,  parceret,  cui  plurimum  vos 
«  imperatori  vestro  crederetis,  eum  elegit.  Pacem, 
«  etiam  qui  vincere  possunt,  volunt;  quid  nos  velle 
«  oportet?  quin,  omissis  ira  et  spe ,  failacibus  aucto- 
<c  ribus ,  nos  ipsos  nostraque  omnia  cognitae  permitti- 
<c  mus  fidei.  » 

XLI.  Approbantibus  clamore  cunctis ,  T.  Quintius, 
ante  sigua  progres^sus,  in  potestate  dictatoris  miUtes 
fore  dixit :  oravit,  ut  causam  miserorum  civium  sus- 
ciperet,  susceptamque  eadem  fide,  qua  rempublicam 
administrare  solilus  esset ,  tueretur  :  Sil^i  se  priuatim 
nihilcavere^  :  nolle  aUbiy  quam  in  innocentiaj  spem 
habere.  MiUtibus  ca^fendum ,  quod  apud  Patres  semel 
plebiy  iterum  legionibus  cautum  sit^  ne  fraudi  seces- 


5.  dfihquii  hujus  salutaris  interpres 
fueris,  yide  ad  II,  33,  n.  lo.  PostU' 
late  asqua,  etferte,  accipite  (vidc  ad 
1 ,  5o ,  n.  7  ) ,  vel  proferte ,  proponite : 
—  Si  rh  ferte  hic  dictum  est  qaem- 
admodnm  vulgatum  illud  ferre  coruU- 
tiomes,  panim  differt  ab  eo  qiiodpn»- 
eenitpostulate.  Qnare  interpretandam 
pvttamWfperfirte,  aeeipite;  tum  ratio 
antitheaeos  ezpedita  et  elara ;  sed  vc- 
remur  ne  hanc  interpretationem  non 


patiatnr  latini  aennonis  proprietas.  Ed. 
Quanquam  *vel  iniquis  standum  est 
potius,  vide  sopra  ad  lib.  III,  cap. 
36,  n.  II. 

Cap.  XLI.  X.  Siki  sepfitmtim  nikU 
eatffre,  videad  XXiV,  s ,  n.  3.-—  Mi- 
litibus  cavendum,  quod  apud  Patras 
semelplehi,  in  Sacmm  montem,  firenf»y 
deinde,  legionibm,  in  Aventinum  ae- 
cedentibua,  cautum  sit,  nefraudis€' 
cessio  esset 3  vide  II,  3a ,  33 ;  III,  So, 


u.clxf:    LIBER  VII.  CAP.  XLI.  XLIL  4^3 

sio  esset.  Quintio  collaudato,  caeteris  bonum  animum 
habere  jnssis,  dictator,  equo  citato  ad  Urbem  revectus, 
auctoribus  Patribus ,  tulit  ad  populum  in  luco  Peteli- 
uo^,  ne  cui  militum  fraudi  secessio  esset;  oravit 
etiam  bona  venia  Quirites,  ne  quis  eam  rem  joco 
seriove  cuiquam  exprobraret.  Lex  ^  quoque  sacrata 
militaris  lata  est,^ne  cujus  militts  scripti  nomen,  nisi 
ipso  volente,  deleretur;  additumque  legi,  ne  quiis, 
ubi  tribunus  militum  fuisset ,  postea  ordinum  ductor 
esset.  Id  propter  P.  Salonium  postulatum  eat  ab  con- 
juratis;  qui  alternis  prope  annis  et  tribunus  militum, 
et  {Nrimus  centurio  erat,  quem  nunc  primipili  appel^ 
lant.  Huic  infensi  milites  erant ,  quod  semper  adver* 
satus  novis  consiliis  fuisset,  et  particeps  eorum  esset, 
qui  ab  Jjautulis  fugissent^.  Itaque  quum  boc  unum 
propter  Saionium  ab  senatu  non  impetraretur;  tum 
Salonius,  obtestatus  Patres  conscriptos,  ne  suum  ho^ 
norem  pluris ,  quam  concordiam  civitatis ,  sestimarent, 
perpulit ,  ut  id  quoque  ferretur .  ^que  impotens  po- 
stulatum^  fuit,  ut  de  stipendio  equitum  (merebant 
aiitem  triplex  ea  tempestate)  aer^  demerentur,  quod 
adversati  conjurationi  fuissent. 

XLII.  Praeter  haec  invenio  apud  quosdam ,  L*  Ge- 


54»  —  Quintto  laudato»  Sic  Leid.  I, 
Mediol.  ed.  ann.  1 5o5.  C(41audari  sive 
de  uno  dici  >  «[fu  fdures ,  sive  de  plu- 
ribus,  qui  unum  laudent,  supra  vidi- 
mus  cap.  II.  Hic  vero  usurpatur  de 
iino  dictatore  Valerio ,  qui  unum  etiam 
Quintium  laudat.  Ita  VIII ,  2  5  :  Col- 
laudiUus  ah  imperatore  tria  miliiu  mi- 
Htum  accejHt;  XXXV,  x  i :  CoUauda- 
Utm  eum  consulspeprcemiorum  onerat. 
£d. 

2 .  /n  btco  Peteiino,  v.  ad  VI ,  ao,  n.  %, 

3.  Lex  quoque  sacrata,  etc;  vide 
ad  II ,  8 ,  Bu  3.  —  Ordinum  ductor,  vide 


adll,  a3,  n.  4*  —  Primus  centurio , 
quem  nunc  primipili  centurionem  ap- 
pelkuit,  vide  ad  II ,  a  7 ,  n.  7 ,  dbi  etiam 
de  lege  iUa  dictum. 

4.  Etparticeps  eorum  esset,  qui  ab 
Lautuiis  (videad  oap.  39,  n.  3)  fit- 
gissent  e  duobus  MSS  edidi ,  extruso 
ne,  quod  vulgo  9nte  particeps  inserl- 
tnr;  nisi  cum  Gron.  legere  malis  et, 
nc  partxceps  e,  esset,  a6  £,fitgisset. 

5,  Mque  impotens  postuiatum ,  vide 
ad  III ,  36 ,  n.  a.  —  Equites  merebant 
triplex  ^xx^eiidximLeatempestaite,  cou.- 
ler  ad  V,  xft,n.  11. 


4a4  T.  LIVII  LIB.  VII.  CAP.  XLIL  u.c.4'3 
micium,  tribunum  plebis,  tulisse  ad  populum,  ne 
fenerare  liceret '  :  item  aliis  plebiscitis  cautum ,  ne 
quis  eumdem  magistratum  intra  decem  annos  cape- 
ret*;  neu  duos  magistratus  uno  anno  gereret;  utique 
liceret  consules  ambos  pljebeios  creari ;  quae  si  omnia 
concessa  sunt  plebi,  apparet,  haud  parvas  vires  de- 
fectionem  habuisse.  AUis  annalibus  proditum  est,  ne- 
que  dictatorem  Valerium  dictum,  sed  per  consules 
omnem  rem  actam ;  neque ,  antequam  Romam  veni- 
retur,  sed  Romae,  eam  multitudinem  conjuratorum 
ad  arma  consternatam  esse ;  nec  in  T.  Quintii  villain , 
sed  in  aedes  C.  Manlii ,  nocte  impetum  factum ,  eum- 
que  a  conjuratis  comprehensum ,  ut  dux  fieret ;  inde 
ad  quartum  lapidem  profectos  loco  munito  consedisse 
nec  ab  ducibus  mentionem  concordise  ortam ;  sed  re- 
pente,  quum  in  aciem  armati  exercitus  processissent, 
salutationem  factam;  et  permixtos  dextras  jungere, 
ac  complecti  inter  se  lacrymantes  milites  coepisse, 
coactosque  consules,  quum  viderent  aversos  a  dimi- 
catione  militum  animos ,  retulisse  ad  Patres  de  con- 
cordia  reconcilianda.  Adeo  nihil ,  praeterquam  seditio- 
nem  fuisse ,  eamque  compositam ,  inter  antiquos  rerum 
auctores  constat.  Et  hujus  fama  seditionis,  et  suscep- 
tum  cum  Samnitibus  grave  bellum,  aliquot  populos 
ab  romana  societate  avertit  :  et,  prseter  Latinomm 
infidum  jam  diu  foedus,  Privernates  etiam  Norbam 
atque  Setiam ,  finitimas  colonias  romanas ,  incursione 
subita  depopulati  sunt. 


Cap.  XLII.  I.  Nefenerare  liceret, 
vide  adVII,  i6,  n.  i.  FenerariVI 
MSS  quod  idem  est :  nam  errare ,  qui 
dicant, finerare  esse  ^avei^ttv,  feneri 
'  dare,  et  /enerari  ^avEi^eoOai,  feneri 
accipere ,  docet  Drak.  ad  h.  1. 

2.  Nequis,  cf.X,  x3,  n.  7 ;  XXVU, 


6.  —  Neu  duos  magistratus,  forte  or- 
dinarios  :  nam  ordinarium  et  extraor- 
dinarium  multi  deinde  eodem  gesse- 
runt  anno ;  duos  ordin.  vix  quisquam. 
—  C.  plebeios,  cf.  VIII ,  la  ;  XXIII , 
a8.  —  Constematam,  cf.  U,  47>  n.  3. 
'—Salutationem ,  cf.  I,  i,n.  9, 


>%'»<^*'«/«1 


T.  LIVII  PATAVINI 


HISTORIARUM 


AB   URBE   CONDITA 


LIBER  OCTAVUS. 


BREVIARIUM. 

Cap.  I;  C.  Plautius  cos.  devincit  Privernates,  sed  cum  Antiatibns 
dubio  marte  confligit,  armaque,  ex  hostibus  capta,  dat  Luae 
matri :  collega  ejus ,  L.  ^mitius  Mamercinus  vastat  agros  Sam-' 
nilium ,  et  hi  legatos  Romam  mittunt.  —  II ;  Foedere  cum  Ro- 
manisicto,  Samnites  bellum  inferunt  Sidicinis ;  hi  vero,  adjuti  a 
Latinis  Campanisque,  agros  illorum  populantur;  id  queruntur 
Samnites  apud  senatum  rom.  qui  anceps  illis  dat  responsum.  — 
III;  Latini  Campanique  occulte  bellum  parant  adversus  Roma- 
nos :  sed  indicia  conjurationis  Romam  emanant,  quo  decem  prin- 
cipes  Latinorum  evocantur,  nominatimque  L.  Annius  Setinus  et 
L.  Numisius  Circeiensis,  praetores  Latii.  —  IV;  Annii  oratio  in 
concilio  Latinorum,  —  Y;  et  iii  senatu  rom.  habita,  in  qua  has 
pacis  conditiones  fert,  ut  alter  ab  Latinis  consul  et  aequa  senatus 
pars  detur,  et  utraque  gens  unus  fiat  populus,  qui  omnes  Ro- 
mani  vocentur:  T.  ManHus  cos.  iratus  respondet.-^VI;  Anniusy 
per  gradus  CapitoHi  lapsus,  exanimatur:  belhim  latinum,  seve- 
rissimo  imperio  administratur  ad  Capuam  :  noctuma  species, 
utrique  visa  consuU ,  haruspicesque  victoriam  ei  portendunt  exer- 
citui ,  cujus  imperator  legiones  hostium ,  et  super  eas  se  devo- 
visset.  — VII;  Geminus  Metius,  qui  tusculanis  equitibus  prseest, 
ad  singidare  certamen  provocat  T.  Manlii  Torquati  consulis 
fitium;  is  victor  redit  ad  patrem;  sed  hujus  jussu  securi  percu- 
titur.  — VIII;  Forma  aciei  romanae :  duo  exercitus  consulares.  — 
IX;  Pugna  atrox  cum  Latinis.  P.  Decius  Mus  cos.,  qui  minus 
egregie,  quam  coUega,  litaverat,  diis  Manibus  se  devbvet,  tre- 


4a8  T.  LIVII  D.c."' 

prseter  Pollj^m ,  antiquant :  hinc  nunquam  fere  Papiria  tribus , 
in  qua  Tusculani  erant,  candidato  cuiquam  ex  Pollia  sufTragium 
dedit.  —  XXXVIII ;  A.  Comelius  Arvina  dictator  in  Samnio 
castra  incuriose  posita  noctu  relinquit,  et  postero  die  conserit 
pugnam ,  quae  diu  anceps  est  —  XXXIX ;  Tandem  vincuntur 
Samnites;  et  praeter  res  Brutulum  quoque  Papium,  auctorem 
belli,  Romanis  dedi  decemunt. — XL;  Hoc  bellum  a  consulibus 
gestum,  quidam  auctores  sunt,  et  aegrotante  L.  Plautio  praetore, 
A.  Comelium  dictatorem  dictum,  ut  in  ludis  rom.  signum  mit- 
tendis  quadrigis  daret.  Historia  vitiata  fatsis  imaginum  titulis 
laudationibusque  funebribus. 

I.  Jam  consules  erant  C.  Plautiiis  secundum,  L. 
^milius  Mamercinus ;  quum  Setini  Norbanique  Ro- 
mam,  nuntii  defectionis  Privernatium,  cum  querimo- 
niis  acceptae  cladis  venerunt.  Volscorum  item  exerci- 
tum,  duce  anliati  populo,  consedisse  ad  Satricum, 
allatum  est.  Utrumque  bellum  Plautio  sorte  evenit. 
Prius  ad  Privernum '  profectus  extemplo  acie  conflixit; 
haud  magno  certamine  devicti  hostes  :  oppidum  ca- 
ptum,  redditumquePrivernatibus,  praesidio  valido  im- 
posito  :  agri  partes  duae  ademptae.  Inde  victor  exercitus 
Satricum  contra  Antiates  ductus.  Ibi  magna  utrinque 
caede  atrox  praelium  fuit  :  et  quum  tempestas  eos, 
neutro  inclinata  spe ,  dimicantes  diremisset ,  Romani, 
nihil  eo  certamine  tam  ambiguo  fessi,  in  posterum 
diera  praeHum  parant.  Volscis,  recensentibus  quos 
viros  in  acie  amisissent ,  haudquaquam  idem  animus 
ad  iterandum  periculum  fuit;  nocte  prd  victis*  Antium 
agmine  trepido ,  sauciis  ac  parte  impedimentorum  re- 
licta,  abierunt.  Armorum  magna:  vis  tum  inter  caesa 

Cap.  I.  I.  Prius  ad  Privernum  pro-  ab  Thessalonica  ct  redire  in  Thessalo. 

/ectus ,  ut  passim  praepos.  ad  nomini-  nicam  XX ,  4.  Vidc  Sanctium  m  Mi- 

bus  urbium  praeponitur ;  vide  Drak.  et  nerva  lib.  IV,  6.  Contra  rb  in  antc  no- 

confer  ad  XXXV,  2  7 ,  n.  8 ;  XXXVI ,  mina  regionum  nonnunqoam  omitti- 

I X  ,  n.  4 ;  XXXVIII ,  37  ,  n.  4-  Sic  et  tur ;  vide  ad  X,  3? ,  n.  i. 

ab  Roma  redii  XL ,  i  a  ,  n.  4 ;  proficisci  .  a  •  Nocte  pro  vicHs  abierunt ,   vide 


^ 


A.  G.  338. 
U.  G.  4i4. 


LIBER  VIII.  GAP.  I.  II.  429 

corpora  hostium ,  tum  in  castris  inventa  est :  ea  Luce 
matri  dare  se,  consul  dixit  :  finesque  hostium  usque 
acl  oram  maritimam  est  depopulatus.  Alteri  consuU 
^milio ,  ingresso  sabellum  agrum ,  non  castra  Sam- 
nitium ,  non  legiones  usquam  oppositae.  Ferro  ignique 
vastantem  agros  legati  Samnitium  pacem  orantes  ad- 
eunt ,  a  quo  rejecti  ad  senatum,  potestate  facta  dicendi, 
positis  ferocibus  animis ,  pacem  sibi  ab  Romanis  belli- 
que  jus  adversus  Sidicinos  petierunt.  Quce  se  eo  ju- 
stius  peterey  quod  et  in  amicitiam  populi  romani 
secundis  suis  rebusj  non  ad^ersisy  ut  Campaniy  venis- 
sent;  et  adi^rsus  Sidicinos  sumerent  drma ,  suos  semper 
hostes,  populi  romani  nunquam  amicos,  qui  neCy  ut 
SamniieSy  in  pace  amicitiamy  neCy  ut  Campaniy  au- 
xiUum  in  bello  peiissenty  nec  in  fide  populi-  romaniy 
nec  in  ditione  essent^, 

II.  Quum  de  postulatis  Samnitium  Ti.  iEmilius 
praetor  senatum  consuluisset ,  reddendumque  his  fce- 
dus  Patres  censuissent,  praetor  Samnitibus  respondit : 
Nec  guo  minus  perpetua  cum  eis  amicitia  essety  per 
popuhimromanum  stetisse^y  neccontradiciy  quiny  quo- 
niam  ipsos  belli  cidpa  sua  contracti  iosdium  ceperity 


ad  U,  7  >  n.  4.  —  Lua  Mater  Saturni 
fUia  (vide  Gell.  XJII,  aa  pr.),  sic 
dicta  a  luere,  seu  expiare,  velDiana, 
si  fides  habenda  Diomedi  lib.  III ,  p. 
484,  de  orig.  Bncol.  Dianam  AuYiv 
cognominaverunt ,  quasi  solutricem 
malorum  ;  etsi  quidam  Lunam  corrupte 
Liiam  putant  dictam.  Confer.  yiri  docti 
iufra  ad  XLV,  33  pr.  ubi  Luamque  pro 
LuMunque  substituere.  Ei  spolia  bo- 
stium  dicari  solebant ,  ut  Marti  et  Mi- 
nervse ;  vide  XLV,  33  pr.  De  quo  more 
arraa  hostium  concremandi  confer 
Schweigh.  ad  Appian.  Pun.48.  — Sa- 
bellum  agrum,  id  est,   Samniticum : 


Samnites  alio  nomine  Sabellos  dictos 
esse  testis  est  Plin.  III  ,12,  quia  nempe 
a  Sabinis  orti  erant ,  ut  memorat  Varro 
de  ling.  lat.VI ,  3.  Eo. 

3.  Nec  in  fide  populi  jomani,  nec 
in  ditione,  conferDuk.  et  ad  XXXVI, 
a  8 ,  n.  a . — Fides  nihil  aliud  est ,  quam 
defensio  et  clientela  ex  fide  expressa, 
veltacita;  unde fides  et  clientela,fides 
et  patrocinium  saepe  conjungnntur. 
Porro  ex  boc  Livii  loco  liquet ,  discri- 
men  inter  eos  esse ,  qui  infide,  et  qui 
in  ditione  sunt ;  quod  etiam  significat 
XXXIX,  54;  XXXVI,  a8;  adde 
Valer.  Maxim.VI,  5,  ex.  r.  Ed. 


U.  C.  4x4. 


43o  T.  LIVII 

amicitia  de  integro  reconcilietur.  Quod  ad  Sidicinos 
attineat,  nihil  intercedi,  quo  minus  samniti  populo 
pacis  bellique  liberum  arbitrium  sit.  Foedere  icto,  quum 
domum  revertissent ,  extemplo  inde  exercitus  roma- 
nus  deductus,  annuo  stipendio  et  trium  mensium  fru- 
mento  accepto ;  quod  pepigerat  consul ,  ut  tempus 
induciis  daret,  quoad  legati  redissent.  Samnites,  co- 
piis  iisdem,  quibus  usi  adversus  romanum  bellum 
fuerant^,  contra  Sidicinos  profecti,  haud  in  dubia  spe 
erant  mature  urbis  hostium  potiundae.  Tum  ab  Sidici- 
nis  deditio  prius  ad  Romanos  coepta  fieri  est  :  dein , 
postquam  Patres  ut  seram  eam ,  ultimaque  tandem  ne- 
cessitate  expressam  aspernabantur ,  ad  Latinos  jam 
sua  sponte  in  arma  motos  facta  est.  Ne  C^mpani  qui- 
dem  (adeo  injuriae  Samnitium,  quam  beneficii  Ro- 
manorum,  memoria  praesentior  erat)  his  se  armis 
abstinuere.  £x  his  tot  populis  unus  ingens  exercitus, 
duce  latino ,  fines  Samnitium  ingressus ,  plus  popula- 
tionibus ,  quam  praeliis ,  cladium  fecit.  Et ,  quanquam 
superiores  certaminibus  Latini  erant ,  haud  inviti ,  ne 
saepius  dimicandum  foret,  agrohostium  excessere.  Id 
spatium  Samnitibus  datum  est  Romam  legatos  mitten- 
di ;  qui  quum  adissent  ^  senatum ,  conquesti  eadem  se 
foederatos  pati ,  quae  hostes  essent  passi ,  precibus  in- 
fimis  petiere ,  ut  satis  ducerent  Romani  victoriamy 
quam  Samnitibus  ex  campano  sidicinoque  hosie  eri- 
puissent  :  ne  vinci  etiam  se  ab  ignauissimis  populis 
sinerent.  Latinos  Campanosque^  si  sub  ditione popuU 


Ckv.  II.  I .  Per  popubim  romanum 
stetisse,  y.  ad  II,  3x,  n.  7.  —  Annuo 
scipendio  accepto,  scil.  a  Samiiitibus. 

%.  Quibus  usi  adversus  romanum 
bellum/iierant,  hoc  est ,  ad ,  ut  paMim 
apudTacitcun ;  Strotli.  Yox  beUum  esse 
«X  glossa  suspicabatur;  Duk. 


3.  Adissent;  adiissent  dant  Yoss.  I, 
et  Ald.  Sed  faas  amat  oootractiones 
Liyius;  vide  VII,  20,  et  sim.  XXTII, 
19.  Ed.  —  Ut  dueerent  BomaniwctO'- 
riam  satis ,  seil.  esse ,  sufficere;  Drak. 
ut  satis  victoriam  d.  M.  Siunnitibus  ex 
campano . . .  eripuisse  conj.  Dok. 


A.  C.  338. 
U.  G.  4i4- 


LIBER  VIII.  CAP.  11.  III.  43i 

romani  essent,  pro  imperio  arcerent  samniti  agro ;  sin 
imperium  abnuerent^  armis  coercerent.  Adversus  haec 
responsum  anceps  datum,  quia  fateri  pigebat,  in  po- 
testate  sua  Latinos  jam  non  esse^,  timebantque,  ne 
arguendo  abalienarent :  Campanorum  aliam  conditio^ 
nem  esse,  qui  non  Jbederey  sed  per  deditionemj  in 
fidem  venissent :  itaque  CampanoSj  seu  velint,  seu 
noiint ,  quieturos.  In  Jcedere  latino  nihil  esse,  quo 
bellarej  cum  quibus  ipsi  velint,  prohibeantur. 

III.  Quod  responsum  sicut  dubios  Samnites,  quid- 
nam  facturum  Romanum  censerent,  dimisit,  ita  Cam- 
panos  metu  abalienavit;  Latinos,  velut  nihil  jam  non 
concedentibus  Romanis,  ferociores  fecit.  Itaque,  per 
speciem  adversus  Samnites  belli  parandi  crebra  con- 
cilia  indicentes,  omnibus  consultationibus  inter  se 
principes  occulte  romanum  coquebant  bellum ' .  Huic 
quoque  adversus  servatores  suos  bello  Campanus  ad* 
erat.  Sed  quanquam  omnia  de  industria  celabantur, 
priusque ,  quam  moverentur  Romani ,  toUi  ab  tergo 
Samnitem  hostem  volebant;  tamen  per  quosdam,  pri- 
vatis  hospitiis  necessitudinibusque  conjunctos,  indicia 
conjurationis  ejus  Romam  emanarunt.  Jussisque  ante 
tempus  consuhbus  abdicare  se  magistratu  ^,  quo  ma- 


4.  Inpotesttite  sua  Latinosjam  non 
esse,  vide  ad  II ,  56 ,  n.  16.  —  -^r- 
guendo,  id  significando ,  dicendo. 
Confer  XXX ,  a  3 ;  etXXXIV,  6a ,  n.  4. 

Cap.  m.  z.  Romanum  coquebant 
beUam ,  vide  ad  III,  36 ,  n.  3.  —  Non 
assentimurErneatio  in  Gloss.  Liv.  com- 
paranti  Polybianum  illud  9M*fxiiiH 
TcoXepLOv;  id  verins  est  confundere , 
miscere  belbtm  (  confimdere  prcelia* 
Hor.  Od.  1 ,  1 7 , «  3  ) ;  miscere  tumultus, 
Liv.VlII,  32.  Nec  simOe,  sed  ab  alia 
ce  translatum  est  conflare  beilum  quod 
comparat  Schneiderua%  Si  qvds  autem 


inilto  coqucre  patavimmi  quiddam,  et 
abborrens  ab  urbanitate  romana  agno- 
scat,  is  meminerit,  voce  e  Liv.  ad« 
sumpta,  ccebro  uti  SiL  Italic.  (VUI, 
4o3;  X,  429;  XVI,  3)  ea  setate  qua 
phnima  essent  et  in  liv.  et  in  Gic.  qus» 
sorderent  auribus  illorum  hominum. 
Quse  communis  sors  est  omnium ,  qui 
vernaculis  Hnguisutuntur.VideWalch. 
pag.  244*  £•• 

2.  Jussisque  ante  tempus  consuUbus 
abdieare  se  magistratu ,  quo  maturws, 
etc.  causa  adjecta  non  satis  facit :  licet 
enim  maturius    consules  crearentur, 


43a  T.   LIVII  vll^ll: 

turius  novi  consules  adversus  tantam  molem  belli 
crearentur,  religio  incessit  ^,  ab  eis ,  quorum  imminu- 
tum  imperium  esset ,  comitia  Laberi.  Itaque  interre- 
gnum  initum  :  duo  interreges  fuerunt  M.  Valerius  ac 
M.  Fabius.  Creati  consules  T.  Manlius  Torquatus  ter* 
tium ,  P.  Decius  Mus.  £o  anno  Alexandrum  \  Epiri 
regem,  in  Italiam  classem  appulisse  constat;  qiiod 
bellum ,  si  prima  satis  prospera  fuissent ,  haud  dubie 
ad  Romanos  pervenisset.  Eadem  setas  rerum  magni 
Alexandri  est :  quem ,  sorore  hujus  ortum ,  in  alio 
tractu  orbis,  invictum  bellis  juvenem,  fortuna  raorbo 
exstinxit.  Caeterum  Romani,  etsi  defectio  sociorum 
nominisque  latini  haud  dubia  erat,  tamen,  tanquam 
de  Samnitibus,  non  de  se,  curam  agerent,  decem 
principes  Latinorum  Romam  evocaverunt,  quibus 
imperarent ,  quae  vellent.  Praetores  tum  duos  Latium 
habebat,  L.  Annium  Setinum  et  L.  Numisium  Cir- 
ceiensem,  ambo  ex  coloniis  romanis  :  per  qnos,  prae- 
ter  Signiam  Velitrasque,  et  ipsas  colonias  romanas, 
Volsci  etiam  exciti  ad  arma  erant;  eos  nominatim 
evocari  placuit.  Haud  cuiquam  dubium  erat,  super 
qua  re  acqirenlur ;  itaque,  concilio  prius  habito,  prae- 


non  necesse  tamen  erat ,  ut  anni  pro- 
zimi  consules  magistratu  se  abfUcarent ; 
Drak.  Uterque  etiam  consul  bello  stre- 
nue  se  gesserant ;  Glar. 

3.  Religio  incessit,  vide  adll,  5, 
n.  4i  et  II ,  a7 ,  n.  lo.  —  Imminutum 
imperium,  tempus  imperii,  seu  con- 
sulatus. 

4.  Eo  anno  jilexandrum  I  Molos- 
sum ,  Epiri  regem  (cujus  soror  Ol  jm- 
pias,  Alezandri  magni  mater),  etc. 
Livium  non  recte  calculos  posuisse, 
disputat  Dodwell.  de  cyclis  diss.  10, 
S  73.  Nempe  Expeditionem  Alexan- 
dri  Epirensis  putat  rejiciendam  potius 


esse  in  annnm  ab  boc ,  qui  nunc  agitur, 
octavum ,  quo  memorat  infra  liy .  cap. 
1 7  victoriam  Alexandri  de  Lucanis  et 
Samnitibus.  Ed.  —  Eadem  atas  rerum 
magni  Alexandri  est,  etc.  Confercap. 
1 7 ,  et  a4 ;  Justin.VIII ,  6 ;  IX ,  6 , 7; 
XII ,  I  seq. ;  GeU.  XVII ,  a  i ;  Pauaan. 
I,  1 1 ;  Strab.VI,  i ,  n.  5 ;  VI ,  3 ,  n.  4, 
p.  2  56,  a  80.  Ab  boc  Alexandro  I ;  Neo- 
ptolemi  filio ,  diversus  Alexander  II , 
Epiri  rex,  Pyrrbi  etLanass»  filins ,  de 
quo  vide  Paus.  IV,  35;  Justin.  XXVI, 
a  seq. ;  XXVIII ,  i ;  Strab.  pag.  624; 
Polyb.  II,  45,  n.  I  (ubicf.Scbvreigb.) 
rx,  34, n.  7. 


tc:l%:  LIBER  VIIL  CAP.  IV.  433 

tores,  quam  Romam  proficiscerentur,  evocatos  se  ab 
senatu  docent  romano,  et,  quse  actum  iri  secura  cre* 
dant ,  quidnam  ad  ea  responderi  placeat ,  referunt. 

IV.  Quum  aliud  alii  censerent ,  tum  Annius :  a  Quan- 
€<  quam  ipse  ego  retuli  quid  responderi  placeret ,  ta- 
cc  men  magis  ad  summam  rerum  nostrarum '  pertinere 
c<  arbi&or,  quid  agendum  nobis,  quam  quid  loquen- 
a  dum  sit;  facile  erit,  explicatis  consiliis,  accommo- 
«  dare  rebus  verba.  Nam,  si  etiam  nunc,  sub  umbra 
«(  fcederis ,  sequi  servitutem  pati  possumus ,  quid  ab- 
"(  est ,  quin ,  proditis  Sidiciuis ,  non  Romanorum 
cc  solum,  sed  Samnitium  quoque  dicto  pareamus, 
cc  respondeamusque  Romanis,  nos,  ubi  innuerint, 
(c  posituros  arma?  Sin  autem  tandem  libertatis  desi- 
cc  derium  remordet  animos  ^,  si  foedus  est ,  si  societas 
«  aequatio  juris  est,  si  consanguineos  nos  Romano- 
a  rum  esse ,  quod  olim  pudebat ,  nunc  gloriari  licet ,  si 
«  socialis  illis  exercitus  is  est,  quo  adjunctQ  duplicent 
cc  vires  suas,  quem  secernere  ab  se  consules  bellis 
«  propriis  ponendis  sumendisque  i¥>lint ;  cur  non  om- 
cc  nia  aequantur?  cur  non  alter  ab^Latuiis  consul  da- 
cc  tur?  ubi  pars  virium,  ibi  et  imperii  pars  est.  Est 
cc  quidem  nobis  hoc  per  se  haUd  nimis  amplum , 


Cap.  IV.  I .  j4d  summam  rerum  no- 
strarum,  Tide  ad  IIT ,  5 ,  n.  6.  —  Pro' 
ditis  (vide  ad  II,  4^,  n*  5)  Sidicinis 
aRomanis.  Confer  cap.  a.  —  Samni' 
tium  dicto  pareamus ,  immo  Samniti- 
bus  d.  p, ,  eat  enim  alicuiparere  dicto , 
ut  alicui audientemyeiobedientem  esse 
dicto  ;  Gron.  Verum  dicto  audiens  aem- 
per  dativum  habet  adjunctum,  quia 
dicto  tum  est  partic. ,  et  semper  priore 
loco  ponitur  :  sed  parere  dicto  saepe 
dicitur  non  addito  casu,  et  parere 
dicto  aUcujus  aeque  recte  ac  parere  im' 
perio  alicujus;  Duk.  coll.  II,  1 8 ,  ao ; 


XXXn ,  3 ;  XXXVI ,  3 1 ;  Virg.  JEn . 
I,  689;  IV,  a38;  vide  et  Periz.  ad 
SanctiiMin.  IV,  4,  4^* 

a.  Libertatis  desiderium  remordet 
animos,  Vide  ad  VI,  34,  n.  7.  —  Si 
tequatiojuris  estsocietas  scilicet  nostra 
cum  Romanis ;  non  omnis.  —  Falsa 
definitio  societatis  est;  multi  enim  ob- 
noxia  pace  et  impari  foedere  in  socie- 
tatem  veniebant.  Sic  Gronov.  qui  le- 
gendum  censet :  Si  societas  tsquatiju^ 
ris  est;  nempe  nobis  cum  Romanis.  — 
BelUspropriisponendis,  componendis , 
pace  commutandis.  Qui  enim  pacem 

a8 


434  T.  LIVII  vH'l: 

(c  quippe  concedentibus,  Romam  caput  Latio  esse; 
a  sed,  ut  amplum  videri  posset,  diuturna  patientia 
«  fecimus.  Atqui,  si  quando  unquam  consociandi  im* 
(c  perii,  usurpandae  libertatis  tempus  optastis,  en  hoc 
(c  tempus  adest ,  et  virtute  vestra ,  et  deum  benignitate 
a  Yobis  datum.  Tentastis  patientiam  negando  mili- 
(c  tem^;  quis  dubitat  exarsisse  eos,  quiun  plus  ducen- 
«  torum  annorum  morem  *  solveremus  ?  pertuWunt 
(X  tamen  hunc  dolorem.  Bellum  nostro  nomine  cum 
cc  Pelignis  gessimus :  qui  ne  nostrorum  quidem  finium 
a  nobis  per  nos  tuendorum  jus  antea  dabant,  nihil 
u  intercesserunt.  Sidicinos  in  fidem  receptos ,  Cam- 
a  panos  ab  se  ad  nos  descisse,  exercitus  nos  parare 
a  adversus  Samnites  foederatos  suos  audierunt ,  nec 
<c  moverunt  se  ab  urbe.  Unde  haec  illis  tanta  mode* 
((  stia ,  nisi  a  conscientia  virium  et  nostrarum  et  sua- 
«  rum  ?  Idoneos  auctores  habeo,  querentibus  de  nobis 
(c  Samaitibus  ita  responsum  ab  senatu  romano  esse, 
<c  ut  facile  appareret,  ne  ipsos  quidem  jam  postulare, 
(c  ut  Latium  sub  romano  imperio  sit.  Usurpate  modo 
((  postulando  eo ,  quod  illi  vobis  taciti  concedunt.  Si 
«  quem  hoc  metusdicere  prohibet,  en  ego  ipse,  au- 
(c  diente  non  populo  romano  modo  senatuque,  sed 
(c  Jove  ipso,  qui  Capitoiium  incoUt,  profiteor  me  di- 
<c  cturum;  ut,  si  nos.in  foedere  ac  societate  esse  ve- 
((  lint ,  consuiem  alterum  ab  nobis ,  senatusque  partem 
«  accipiant. »  Haec  ferociter  non  suadenti  solura,  sed 


haud  obnoxiam  cupit,  it  viribns  ii» 

instTuctiis  ease  debet,  quibus  bellum 

possit  gerere.  Ed. 

i  .Tenuuds patientiam  negando  nU- 

litem,  yide  ad  I|  3a,  n.  5. 

4.  Plus  dueentontm  annorum  mo" 

rem,  milites  dandi ,  si  a  fosdere ,  icto 

eam  Servio  TuUio  (Tade  I,  45),  non 


ab  illo,  cujns  I,  5o  seq.  vel  II,  33, 
mentio  fit ,  annos  nnmeraveria ,  vel  rem 
ab  irato  in  majus  auctam  credlderis. 
Mos  autem  ille  jam  diu  solutus;  vide 
VII,  12.—  Senatusque partem  :  di- 
midiam,  ut  clare  exprimit  idem  An- 
nius,  cap.  seq.  senatus  partem  eeqwuun 
ex  utra^ue  gente  esse.  £0. 


u.c  4.1        LIBER  VIII.  CAP.  IV.  V.  435 

poUicenti,  clamore  et  assensu  omnes  perraiserunt, 
ut  ageret  diceretque,  quae  e  republica  nominis  latini 
fideque  sua  viderentur  ^. 

V.  Ubi  est  Romam  venftum ,  in  Capitolio  eis  senatus 
datus  est  \  Ibi  quum  T.  Manlius  consul  egisset  cum 
eis  ex  auctoritate  Patrum ,  ne  Samnitibus  foederatis 
beUum  inferrent;  Annius,  tanquam  victor  armis  Ca- 
pitolium  cepisset,  non  legatus,  jure  gentium  tutus, 
loqueretur  :  «  Tempus  erat,  inquit,  T.  ManU,  vos- 
«  que^  Patres  conscripti,  tandem  jam  vos  nobiscnm 
«  nihU  pro  imperio  agere ,  quum  florentissimum  deum 
«  benignitate  nunc  Latium  armis  virisque ,  Samnitibus 
«  beUo  victis ,  Sidicinis  Campanisque  sociis ,  nunc 
«  etiapn  Volscis  adjunctis ,  videretis ;  colonias  quoque 
«  vestras  latinum  romano  pFsetutis^e  imperium.  Sed 
«  qu^iam  vos ,  regno  impotenti  *  finem  ut  imponatis, 
«  non  inducitis  in  animum  :  nos,  quanquam  armis 
«  possumus  asserere  Latium  in  Ubertatem,  consan- 
«  gttiiuitati  tamen  hoc  dabimus,  ut  conditiones  pacis 
«  feramus  aequas  utrisque ,  quoniam  vires  quoque 
«  aeiquari  diis  immortalibus  placuit.  Consulem  alterum 


S.  Qiut  e  republica  nominis  latini 
fideque  sua  *uiderentur,  yide  ad  I ,  zo , 
n.  a  ,  et  VI,  aa,  n.  a. 

Cap.V.  r.  In  Capitolio  eis  (al.  ei) 
senatus  datus  est  (ut  XXI ,  la  et  z8  ; 
XXVI,  ai  pr.XXXVn,  5a),  sciUcet 
decem  principibus  Latinorum  Romam 
eyocatis :  in  senatum  admissi  sunt ,  ut 
exponerent ,  quae  yellent.  Confer  cap. 
3.  Senatus  qliaii  datus  et  pnebitus  (  ut 
XLII ,  48  pr. )  dicitur  non  tam ,  nt  tuI- 
go  putant,  pro  :  aditua  ad  senatum  ei 
concesaus  eat  (etai  tententia  hec  fir- 
mari  yidetur  XXXIX,  33  extr.  et 
multis  locis  convenit,  y.  c.  iis,  quibns 
senatus  dicitor  legatis  datns,  ut  XXI, 
la,  i8;XXlX,i5,  n.6;XXXVU, 


5a  ,  al.),  quam,  quoniam  senatus  etiam 
est  couyentus  senatomm ,  pro  :  ejus 
gratia  senatus  est  coaotua ,  seu  conyo- 
catns;  quod  yel  ex  iis  locis  intelligitur, 
ubi  aut  senatus  magistratibus  trium- 
pbum  petentzbns  dicitnr  datus  a  con- 
sulibus  et  pretore  urbano,  yerbi  o. 
XXVI,  2i;  XXVIII,  28,  38,44al. 
aut  aliquis  senatum  postuiasse ,  ut 
XXIII ,  7 ,  n.  1 1 ;  aut  concilium  alicui 
daUim,  aenprtebitum,  ut  XXIV,  37 ; 

XXXVI,3i,n.4;XXXIX,33,n.2. 

2 .  Regno  impotenti,  yide  ad  III ,  36 , 

n.  2.  —  Consanguinitati  tamen  hoc 

dabimus,  yide  ad  III ,  58 ,  n.  4 Con- 

sulem  alterum  Roma,  ex  Roinams 
crean,  yelilojiuz  scilicet  crcabit    seu 

a8. 


436  T.  LIVII  vH'l 

a  Roma,  alterum  ex  Latio  creari  oportet  :  senatus 
a  partem  sequam  ex  utraque  gente  esse  :  unum  po- 
a  pulum,  unam  rempublicam  fieri  :  et,  ut  imperii 
a  eadem  sedes  sit ,  idemque  omnibus  nomen ,  quoniam 
a  ab  alterutra  parte  concedi  necesse  est,  quod  utris- 
a  que  bene  vertat^,  sit  haec  sane  patria  potior,  et 
a  Bomani  omnes  vocemur . »  Forte  ita  accidit ,  ut  pa- 
rem  ferociae  hujus  et  Bomani  consulmi  T.  Manlium 
haberent :  qui  adeo  non  tenuit  iram,  ut,  si  tanta  de- 
mentia  Patres  conscriptos  cepisset,  ut  ab  setino  ho- 
mine^  leges  acciperent,  gladio  cinctum  in  senatum 
venturum  se  esse,  palam  diceret,  et,  quemcumque 
in  curia  latinum  vidisset,  sua  manu  interempturum; 
et,  conversus  ad  simulacrum  Jovis:  a  Audi,  Jupiter, 
«  hsec  scelera,  inquit;  audite,  Jus  Fasque.  Peregrinos 
a  consules  et  peregrinum  senatum  in  tuo,  Jupiter, 
a  augurato  templo,  captus  atque  ipse  oppressus,  vi- 
a  surus  es?,Haeccine  foedera  TuUus  romanusrex  cum 
a  Albanis,  patribus  vestris,  Latini,  ha^c  L.  Tarquinius 
«  vobiscum  postea  fecit  ?  Non  venit  in  mentem  pugna 
a  apud  Begillum  lacum^?  adeo  et  cladium  veterum 
a  vestrarum,  et  beneficiorum  nostrorum  ergavosobliti 
a  estis?» 

VI.  Quum  consulis  vocem  subsequuta  Patrum  in- 
dignatio  esset,  proditur  memoriae,  adversus  crebram 
impiorationem  deum,  quos  testes  foederum  saepius 
invocabant  consules ,  vocem  Annii ,  spernentis  numina 


creet ;  nam  oratio  tur batur  afTectu 
loquentis ,  ut  et  in  seqq.  Sed  videtur 
leg.  Bomof, 

3.  Quodutrisqut  bene  vertat  (vide 
ad  I ,  a8  ,  n.  X ) ,  jif  hitc  sane  patria 
potior,  Roma  ait  sedes  imperii  fortu- 
narumque  nostrarum  ,  et  ab  ea ,  tan- 
qtiam  a  patria,i?oi9MAi  onMe;  vocemur. 


4.  Ab  setino  homine,  contemptim  de 
Aonio  Setino ,  de  quo  yide  cap.  3  extr. 
-^Audite,  Jus  Fasque,  numina  ,  eadem 
fere,  qnae  Justitia,  Astnea,  Themis, 
Dice.  Cf.  I,  a4  et  3a ,  n«,  7,  et  Brisaon. 
de  Formn].  I ,  p.  80.  £n* 

5.  Pugna  apud  Regilhun  lacum^ 
videli,  19,  n.  ao. 


tc:l]l.  LIBER  VIII.  CAP.  VI.  437 

Jovis  romani ,  auditam  :  certe ,  quum  coifamotus  ira  st 
ab  vestibulo  templi  citato  gradu  proriperet,  lapsus 
per  gradus ,  capite  graviter  offenso ' ,  impactus  imo  ita 
est  saxo ,  ut  sopiretur.  Exanimatiun  auctores  quoniam 
non  omues  sunt,  mihi  quoque  in  incerto  relictum 
sit :  sicut  inter  foederum  ruptorum  testationem  ingenti 
fragore  caeli  procellam  effusam  :  nam  et  vera  esse,  et 
apte  ad  repraesentandam  iram  deum^  ficta  possunt. 
Torquatus,  missus  ab  senatu  ad  dimittendos  legatos, 
quum  jacentem  Annium  vidisset,  exclamat,  ita  ut  po- 
pulo  Patribusque  audita  vox  pariter  sit :  «  Bene  habet. 
«  Dii  ptum  movere  bellum.  £st  caeleste  numen!  es, 
fc  magne  Jupiter!  haud  frustra  te  patrem  deum  homi- 
«  numque  hac  sede  sacravimus.  Quid  cessatis,  Quiri- 
a  tes ,  vosque ,  Patres  consoripti ,  arma  capere  diis  du- 
V  cibus?  Sic  stratas  legiones  Latinorum  dabo,  quem- 
«  admodum  legatum  jacentem  videtis.»  Assensu  po- 
puli  excepta  vox  consulis  tantum>  ardoris  animis  fecit, 
ut  legatos  proficiscentes  cura  magistratuum  magis, 
qui  jussu  consulis  prosequebantur^  quam  jus  gentium, 
ab  ira  impetuque  hominum  tegeret.  Consensit  et  se- 
natus  bellum^  :  consulesque,  duobus  scriptis  exerci- 
tibus  per  Marsos  Pelignosque  profecti,  adjuncto  Sam- 
uitium  exercitu,  ad  Capiiam^  quo  jam  Latini  sociique 
convenerant,  castra  locant.  Ibi  in  quiete  utrique  con- 


CA.P.VI.  t.  Capite  gravUer  offenso  t 
percusso ,  vel  impacto ,  illiso  gnidibus , 
ut  XXV,  37 ,  n.  a  ,  capita  offensare, 
hoc  est,  illidere  capitibus,  vel  parie- 
tibus ,  foribus ,  terrae ;  de  quo  luctus 
genere  nide  Casaub.  ad  Suet.  Ang.  a3 
extr.  —  Ut  sopiretur,  vide  ad  I,  4z, 
11«  6.  —  ExaniauUuM  eum  esse  quo^ 
niam  non  omnes  auctores  sunt,  vide 
ad  II,  58,  n.  I. —  Sieut;  scilicet  et 
hoc  mihi  relictum  sit  in  incerto. 


a.  jid  reprofsentandam  iram  deo- 
rum ,  vide  ad  II ,  36 ,  n.  6.  -»  Bene  ha^ 
bet!  (yide  ad  VI,  35,  n.  6.)  Diipium 
movere,  moverunt ,  beilum,  confer  ad 
I ,  aa ,  n.  6. — Est  C€eleste  numen ,  etc. , 
hoc  est ,  qnis  nunc  dubitet ,  omnia  regi 
providentia  dlvina,  non  fortnito  agi. 
Confer  Stat.  Silv.  I,  4 »  n.  i ;  ubi  vide 
Barth. ,  et  Brisson.  de  Form.  I,  p.  80. 

3.  Consensit  etsenatus  beilum,  yide 
ad  I,  3a,  n.  i4«  —  Ibi  in  quiete,  m 


438  T.  LIVII  *;«c.'/.V 

suli  eadem  dicitur  visa  species  viri  majoris,  quam  pro 
humano  habitu,  augustiorisque ,  dicentis  :  Ex  una 
acie  ifnperatorem ,  ex  altera  exercitum  diis  Manibus 
mdtrique  Terrte  deberi^;  utrius  exercitus  imperator 
legiones  hostium,  superque  eas  se  deuopisset ,  ejuspo- 
puli partisque  victoriamfore.  Hos  ubi  nocturhos  visus 
inter  se  consuies  contulerunt,  placuit  averruncandse 
deum  irae  victimas  caedi;  simul  ut,  si  eictis  eadem, 
quae  somno  visa  fuerant,  portenderentur,  altenlter 
consulum  fata  impleret  ^.  Ubi  responsa  aruspicum  i&- 
sidenti  jam  animo  tacitae  religioni  congruerunt;  tum, 
adhibitis  legatis  tribunisque,  et  imperiis  deum  propa- 
lam  expositis,  ne  mors  voluntaria  consulis  exercitum 
in  acie  terreret ,  comparant  inter  se ,  ut ,  ab  utra  parte 
cedere  romanus  exercitus  coepisset ,  inde  se  consul 
devoveret  pro  populo  romano  Quiritibusque.  Agita* 
tum  etiam  in  consilio^  est,  ut,  si  quando  utiquam 
severo  ullum  imperio  bellum  administratum  esset, 
tunc  uti  disciplina  militaris  ad  priscos  redigeretur 
mores.  Curam  acuebat,  quod  adversus  Latinos  bel* 


somno  (nt  IX,  37,  n.  6  et  al.),  lyisa 
species  'viri  majoris ,  qua,mpro  humano 
habitu ,  fonna  et  figara  humani  cor- 
poriA  «cilicet  esse  posset,  augustioris' 
que;  qiialis  deorum  species  et  forma 
esse  putabatur;  vide  ad  Sil.VI,  4a6; 
et  XV,  2  X .  Prudentia  dvilis  hoc  com- 
mento  alebat  si^erstitionem  vulgi.  — 
Imaginatio  quoque  incenditnrmetu  et 
teiigione.  Confer  infra  cap.  9  9  &.  8« 

i^,Exercitum  diis  Manibus  mdtrique 
Terrae  deberi,  confer  cap.  9.  —  Super- 
que  eas  se  devovissei,  vide  ad  V,  41  > 
n.  4)  <it  XXI,  14 ,  n.  4.  —  Averrun' 
tandee  deum  ira:  victimas  eeedi,  vide 
adlll,  35, n.  i,  et  XXIX,  217,  n.  9. 

5.  Alteruter  consulumfata  impleret, 
vid,  ffd  1 , 7  yH.  1 1 ,  —  Adhibitis  hgatrt , 


▼ide  ad  V,  a5,  ta.  5.  —  Comparant 
inter  se,  ut,  etc.  Confer  ad  III,  1  ,n. 
I .  —  Inde,  ab  ea  parte. 

6.  Agitatum  etiam  in  consiUo  miH« 
tari ,  quod  constabat  legatis ,  tribunis 
militum  et  centurionibus  primi  pili. 
Confer  ad  1 ,  54»  n*  a.  Mox  pro  tune 
uii  forte  leg.  nunc  utique  (  confer  ta- 
men  III ,  64  extr.) ,  vel  delendum  praee. 
ut.  Sed  ut  Ssepe  perspicuitatis  qneqae 
CBiHia  repetitur.  Confer  Drak.  ad  h.  1. , 
Dnk.  ad  Fior.  II,  6,  n.  19,  et  nos m- 
Ira  ad  XXII,  11,  n.  a.  - — Admonail 
Sigonius  legendum  esse  tune  uHque, 
quod  dst  tunc  omnino,  tunc  maxime; 
ne  Tel  ifrvacet,  rt\  uti,  Nec  improba* 
bilis  coiijectura.  Tamen  non  rara  oc- 
cumim  exempla  gettitnftue  paiticaln 


u.c.4'5        LIBER  VIII.  CAP.  VI.  VII.  439 

landum  erat,  lingua,  moribus,  annorum  genere, in- 
stitutis  ante  omnia  militaribus  congruentes  :  milites 
militibus,  centurionibus  centuriones,  tribuni  tribunis 
compares  coUegaeque ,  iisdem  praesidiis ,  saepe  iisdem 
manipulis  permixti  fuerant;  per  haec  ne  quo  errore 
milites  caperentur ,  edicunt  consules ,  ne  quis  extra 
ordinem  in  hostem  pugnaret  ^. 

VII.  Forte  inter  caeteros  turmarum  praefectos,  qui 
exploratum  in  omnes  partes  dimissi  erant ,  T.  Man- 
lius  consulis  fiUus  super  castra  hostium  cum  suis  tur* 
malibus  evasit,  ita  ut  vix  teli  jactu  ab  statione  proxima 
abesset ;  ibi  tusculani  erant  equites ;  praeerat  Geminus 
Metius  %  vir  tum  genere  inter  suos ,  tum  factis ,  clarus. 
Is  ubi  romanos  equites ,  insignemque  inter  eos  prae^ 
cedentem  consulis  filium  ( nam  orones  inter  se ,  utique 
illustres  Tiri ,  noti  erant),  cognovi  t : «  Unane,  ait ,  turma , 
<c  Romani,  cumLatinis  sociisque  bellum  gesturi  estis? 
«  quid  interea  consules ,  quid  duo  exercitus  consulares 
«  agent  ?  1»  «  Aderunt  in  tempore  ^,  Manlius  inquit ,  et 
«  cum  illis  aderit  Jupiter  ipse ,  fcederum  a  vobis  viola- 
«  torumtestis,quipluspotestpoUetque.  SiadRegillum 
«  lacum  ad  satietatem  vestram  pugnavimus,  hic  quoque 
cc  efficiemus  profecto ,  ne  nimis  acies  vobis  et  collata 
«  signa  nobiscum  cordi  sint. »  Ad  ea  Geminus ,  paulu- 
lum  ab  suis  equo  provectus  :  «  Visne  igitur,  dum  dies 
«  ista  venit,  qua  magno  conatu  exercitus  moveatis,  in- 
«  terea  tu  ipse  congredi  mecum,  ut  nostro  duorum 
«  jam  hinc  eventu  cernatur,  quantum  eques  latinus  ro- 
«  mano  praestet?»  Movet  ferocem  animum  juvenis  seu 

iU,  ubi  semel  ezpressa  sufficeret.  Ed.  Cap.VII.  i.  Gvminus^Metuu ,  al.  Ge- 

7.  In  hostem  pugnaret  pro  :  adver-  minius ,  exMcecius  yel  Mettius,  —  Uti- 

sus  hostem ,  Tel  cum  eo.  Confer VIII,  que  illustres  viri,  vide  ad  II,  3o,  n.  i. 
7,  n.  5;  IX,  3,  n.  3;  XXVII,  i8;  2.  Jderunt  in  tempore ,  vide  ad  II, 

XXX,  34 ,  et  alibi.  47 ,  n.  4.  —  Cordi  sint,  vide  ad  VJ , 


44o  T.  Livii  S:^:^!i: 

ira^  seu  detrectandi  certaminis  pudor,  seu  inexsupe- 
rabilis  vis  fati;  oblitus  itaque  imperii  patrii  consulum- 
que  edicti,  praeceps  ad  id  certamen  agitur,  quo  vin- 
ceret,  an  vinceretur,  haud  multum  interesset :  equi- 
tibus  caeteris  velut  ad  spectaculum  submotis,  spatio, 
quod  vacui  interjacebat  campi ,  adversos  concitant 
equos  :  et,  quum  infestis  cuspidibus^  concurrissent, 
Manlii  cuspis  super  galeam  hostis ,  M  etii  trans  cervicem 
equi  elapsa  est.  Circumactis  deinde  equis,  quum  prior 
ad  iterandum  ictum  Manlius  consurrexisset ,  spiculum 
inter  aures  equi  fixit^ ;  ad  cujus  vulneris  sensum  quum 
equuSy  prioribus  pedibus  erectis,  magna  vi  caput 
quateret,  excussit  equitem  :  quem  cuspide  parmaque 
innisum,  attollentem  se  ab  gi*avi  casu,  Manlius  ab 
jugulo,  ita  ut  per  costas  ferrum  emineret,  terrae  af- 
fixit ;  spoliisque  lectis  ad  suos  revectus ,  cum  ovante 
gaudio  turma  in  castra,  atque  inde  ad  praetorium  ad 
patrem ,  tendit ,  ignarus  fac^i. futurique ,  laus  an  poena 
merita  esset :  aUt  me  omnes,  inquit,  pater,  tuo  san- 
<K  guine  ortum  vere  ferrent,  provocatus  equestria  haec 
a  spolia  capta  ex  hoste  caeso  porto. »  Quod  ubi  audivit 
consul,  extemplo,  filium  aversatus,  concionem  clas- 
sico  advocari  jussit ;  quae  ubi  fi^equens  convenit  : 


9,  n.  X.  —  Nostro  duonun  eventu , 
vide  ad  VII,  26 ,  n.  5.—  Imperiipa- 
triif  foTtepatemi:nampatrium  magis 
est  a  parente  vel  majoribus  traditam , 
aut  in  patria  solitum  :  aed  et  infra  iu 
hoc  cap.  majestas  patria  dicitur,  et 
patria  potestas  sat  nota;  Bauer.  Conf. 
adII,5,n.ia;VII,5,n.3;XXXVIII, 
I ,  n.  6 ;  et  Ernesti  clav.  Cic. 

3.  Infestis  cuspidibus  concurrissent , 
vide  ad  1 ,  1 3 ,  n.  a .  •—  Etapsa  est  sine 
ictu  in  yacunm,  Bauer.  —  Ad  ictum 
eonsurrexisset,  vide  ad  Sil.  Ital.  Ub.  I, 
V.  /|0i,  ctlib.  rv,  V.  610. 


4.  Spiculum  inter  aures  equi  Jixit, 
etc.  nt  apud  Virg.  JEn,  X,  890  seq. 
Doering.  —  Excussit,  Confer  Curt. 
m  ,  XI ;  Sil.  Ital.  IX,  595.  —  Ignor 
rus  facti  futurique  :  editiones  recen- 
tiores  fati  ex  emendat.  Sigon.  «  Sed 
sic  BUtfuturi,  aut  certe  que  redundat. 
Facti  ignarus  dicitur,  qui  nesciat ,  rectc 
an  perperam  fecerit ;  immo  hoc  loco 
qui  falso  credat ,  se  recte  fecisse.  — 
Facti  vett.  habent  edd.  et  tres  escnpds 
nostris  vel  optimt.ED. — Filiumaver' 
satus,  avertens  se  ab  ejus  conspectu, 
nec  Tisu  nec  sermone  dignatus  » ;  Bauer. 


tc\lll'.         LIBER  VIII.  CAP.  VII.  44i 

tf  Quahdoque^,  inquit,  tu,  T.  Manli,  neque  imperium 
«  consulare ,  neque  majestatem  patriam  veritus ,  ad* 
«  versus  edictum  nostrum  extra  ordinem  in  hostem 
«  pugnasti,  et,  quantum  in  te  fuit,  disciplinam  mili- 
c<  tarem ,  qua  stetit  ad  hanc  diem  romana  res ,  solyisti, 
«  meque  in  eam  necessitatem  adduxisti,  ut  aut  rei- 
<f  publicae  mihi,  aut  mei  meorumque  obliviscendum 
«  sit;  nos  potius  nostro  delicto  plectemur,  quam  res- 
4c  publica  tanto  suo  damno  nostra  peccata  luat  :  triste 
«  exemphim ,  sed  in  posterum  salubre  juventuti ,  eri- 
«  mus.  Me  quidem  quum  ing^nita  caritas  Uberum ,  tum 
«  specimen  istud  virtutis,  deceptum  vana  imagine  de- 
«  coris,  in  te  movet.  Sed  quum  aut  morte  tua  san- 
«  cienda  siut  consulum  imperia,  aut  impunitate  in 
ff  perpetuum  abroganda;  ne  te  quidem,  si  quid  in  te 
«  nostri  sanguinis  est,  recusare  censeam,  quin  disci- 
«  pUnam  militarem ,  culpa  tua  prolapsam,  poena  resti- 
«  tuas.  I,  Hctor,  dehga  ad  palum.»  Exanimati  omnes 
tam  atroci  imperio,  nec  ahter  quam  in  se  quisque 
destrictam  cernentes  securim^,  metu  magis,  quam 
'  modestia,  quievere.  Itaque,  velut  emerso  ab  admira- 
tione  animo,  quum  silentio  defixi  stetissent,  repente, 
postquam  cervice  caesa  fusus  est  cruor,  tum  libero 


5.  Quandoque,  inquit,  etc.  vide  ad 
V,  2  5,  n.  3.  —  In  hostem  pugnastif 
▼idc  ad  eap.  6,  n.  7.  —  Deceptum 
vana  imagine  decdris,  idest,  deceptae 
▼irtutis,  vel  in  te  decepto  ;hypallage: 
neque  enim  specimen  deceptnm  intel- 
ligatnr;  Baner.  Sed  virtus  si  vana 
imag,  deeoris  decepta  dici  potest ,  quid- 
ni  et  Dirtutis  specimen  ?  Schaef.  Conf. 
ad  III,  36,  n.  8.  Possis  etiam  trans- 
ponere  :  in  te  deceptum  n).  1.  d,  movet; 
Em.  —  Specimen  istud  virtutis  quod 
edidisti  deceptns  vana  imagine  decoris. 
Posset  qaoque,  at  dictam  jam  est,  rb 


deceptum  referri  ad  te  quod  sequitur  : 
sed  ut  simplicior  oratio,  ita  imp^ditior 
stmctura  fieret.En. 

6.  Destrictam  cementes  securim;  al. 
distrietam,  vulgati  vocum  permuta- 
tione ,  ut  XX VII ,  1 3 ,  n.  4  ,  et  al. 
ConferDrak. ,  et  nos  adTac.  Ann.  XII, 
5i ,  n.  3,  et  ad  Sil.  XVI,  5^8;  Dok. 
ad  h.  1.  et  ad  Flor.  II,  a  ,  n.  17.  «  Sed 
nec  illud  securi  satis  convenit ;  a  gla- 
dio  tamen  ductum ,  et  huc  translatum 
(manus  quoque^fri/{^i,'id  est,  ad  fe- 
riendum  parari  dtcuntur)  »  :  Bauer. — 
f^eiut  emerso  ab,  propr.  ex,  admira- 


44a  T.   LIVII  t\cM 

conquestu  coortse  voces  sunt,  ut  neque  lamentis, 
neque  exsecrationibus  parceretur ;  spoliisque  conte- 
ctum  juvenis  corpus ,  quantum  niilitaribus  studtis  funus 
ullum  concelebrari  potest,  structo  extra  vallum  rogo 
cremaretur ;  Manlianaque  imperia  ?  non  in  prsesentia 
modo  horrenda ,  sed  exempli  etiam  tristis  in  poste- 
rum  essent. 

Vin.  Fecit  tamen  atrocitas  poense  obedientiorem 
duci  militem :  et ,  praeterquam  quod  custodia&  vigili»- 
que  et  ordo  stationum  intentioris  ubique  curae  erant, 
in  ultimo  etiam  certamine,  quum  descensura  in  aciem 
est,  ea  severitas  profuit.  Fuit  autem  civili  maxime 
bello  pugna  similis ;  adeo  nihil  apud  Latinos '  dissonum 
ab  romana  re,  praeter  animos,  erat.  Clypeis  antea 
Romani  usi  sunt :  deinde ,  postquam  stipendiarii  facti 
sunt ,  scuta  pro  clypeis  fecere  :  et ,  quod  antea  pha- 
langes  similes  macedonicis,  hoc  postea  manipulatim 


tione  animo,  postquam  animus  atto* 
nitus  ad  se  redierat.  Confer  ad  II,  ag , 
n.  7.  Qu«  verba  non  jungenda  seqq. 
quum  silentio  defixi  ttetissent  (de  qui- 
bus  yide  ad  lU,  47,  n.  9),  sed  tum 
Khero  conquestu,  etc.  adeoque  post 
stetissent  non  semicolon  ponendum; 
Stroth.  —  Haec  sibi  non  bene  conye- 
niunt;  itant  enim  defixi  silentio,  qui 
admimntnr,  non  qnonmi  emersus  est 
ab  admiratione  animus,  id  est ,  e  stu- 
pore,  qui  primo  oppresserat,  ezper- 
gefiictus.  Suspicamur  luxatnm  esae 
potius  locum ,  quam  corrnptnm ,  sic- 
qne  omnia  in  ordinem  revocari  posse: 
Itaque  quum  silentio  defixi  stetissent, 
repente,  postqueun  eerwice  cassajusus 
est  cruor,  'velut  emerso  ab  admiratione 
animo ,  tum,  sive  potius  tam,  Hbefo 
conquestu  coorteevoees  sunt,  ut  neque 
lamentis,  neque  exseerationibus  par- 
ceretur,  Ed. 


7.  Manliana  imperia  hinc  in  pro- 
verbium  abierunt ,  non  vero  Imperiosi 
cognomen  inde  Manlio  inditum.  Cf. 
ad  IV,  ag,  n.  3,  ubi  simile  exemplnm 
patemae  severitatis  memoratur.  Hoc 
editum  fuisse  in  bello  gallico  tradit 
Bionys.VIU,  79. 

Ca.p.VIU.  t.  jideo  nihtlapud  Lati- 
nos  dissonum,  vide  ad  Prsef.  n.  x5. — 
Cijrpeis  antea  Aomani  usi  suni  ple- 
rumque,  deinde,  postquam  sOpendia. 
riifacH  sunt,  seuta  ingentia  pro  cljr- 
peisfecere  (vide  ad  I,  43,  n.  4,  et  V, 
to ,  n.  5). — Stipendiaritu  vulgo  est  is 
qui  stipendinm  solvit :  hic  contra  su- 
mitur  pro  eo  qui  stipendinm  acopit : 
postquam  stipendia  de  pubtico  acci- 
pere  ccepere.  En.  —  £t  acies  romana  , 
quae  antea,  a  Servii  inde  temporibus, 
nna  continua  et  profunda  acie,  nt 
phalanx  maeedoniea,  inatmcta  erat 
(conf.  IX,  19) ,  postea,  forte  inde  a 


A.  C.  337. 
U.  G.  4i5. 


LIBER  VIII.   CAP.  VIII.  443 

structa  acies  coepit  esse :  postremo  in  phires  ordiues 
instruebantur.  Ordo  sexagenos  milites  duos^,  centu* 
rionem  et  vexiUarium  unum  habebat ;  prima  acies  ha- 
stati  erant,  manipuli  quindecim,  distantes  inter  se 


primis  concaUbua,  manipmlatuH  stru' 
eta  (vide  ad  XLII,  5i,  n.  a),  inter- 
yaliis  inter  singulos  manipolos  dispo- 
sila ,  capit  esse  (  onde  manipuhs ,  quoa 
jam  sub  Roniulo  et  Tarquinio  fiiiBse 
legimns  I,  Sa;  apnd  Ovid.  Fast.  III, 
117,  X18 ,  et  Tictor.  de  Orig.  Rom., 
desiisse  postea  snspicabatur  Lips .  Mil. 
rom.  II,  3,  qui  confer.  ad  totum  hoc 
caput),  postremo  in  plures  ordittes 
instruebantur,  in  tres,  quos  formabant 
baatati ,  principes  et  triarii ,  quorum 
prima  mentio  fit  supraVII,  a3 ;  (  sed 
apud  Ovid.  Fast.  III,  127  sq.  jam  in 
institutis  Romuli ,  et  triariorum  sup. 
n,  47.)  Hi  sunt  tres  gradus  aciei  ro- 
manae,  phalanx  continua ,  acies  mani- 
I»ularis,  et  acies  triplex,  seu  quincun- 
cialis,  XXin,  ag,  n.  10,  et aL  Confer 
lfast's  Rom,  AUerthiimer,  §  27  sq.  58 
•eq.  et  ia6«i4a ,  qui  etiam  recte  mo- 
nuit,  a  Livio  antiquiorem  legionis  ro- 
manae  faciem  ac  formam ,  a  Poiybio , 
Vl ,  I  o  sq.  aliisque  eam ,  qnae  inde  a 
pmiicorum  bellorum  temporibus  fue- 
rit,  describi,  adeoque  vanam  fuisse 
operam  Tirorum  doctorum  (inprimis 
liipsii  Milit.  rom.  II,  i  sq.  Patric.  et 
Salmas.  de  Milit.  rom.  in  Graev.Tbes. 
t<  X),  qui  multa  in  Livio  emendave^ 
vint  ( V.  c.  mox  manipuli  decem . . .  hoc 
viginti  manipuiorum  agmen  et  alia; 
^si  in  legione  semper  fnerint  tri- 
ginta  manipuli ) ,  ut  diversa  tempora 
ct  res  inter  se  eonciliarent. 

'■•  Ordo  sexagenos  milites  duos, 
eenturionem  et  vexillarium  unum  ha- 
hebat;  ita  cnm  Strotbio  e  certissima 
emendat.  Lipsii  et  Gronovii  rescripsi 
pro  vulg.  Ordo,  seu  miiites,  duoscen- 


tunones,  vejcillarium  unum  habehat: 
nam  mox  legimus,  ordinem  snbsigua- 
norum,  seu  pilanorum  tres  partes, 
seo  tria  vexilla,  et  x86  faomines , 
adeoque  triplo  plus  bominum  conti- 
nnisse ,  qnam  ordinem  hastatorum  vel 
principum.  Synonyme  autem  vocea 
sunt  ordo  (  scil.  bastatorum  et  princi- 
pum) ,  manipulus,  eenturia  et  Dexil" 
tum.  Polyb.Tl,  aa ,  xal  to  («.iv  (Ji8po( 
IxadTOv  IxaXcfforv  xa\  rd'^}ktt  ( ordi- 
nem)j  xat  ffictifav  (manipulum), 
xat  9V)(xatav ,  vexillum  :  nam  cuique 
centurise  suum  erat  vexillum  et  vexil- 
larius;  sed  vexilla  in  boc  cap.  triariis 
tantum  tribunntur,  ut  sociis  XXXIX , 
ao,  ubi  a  signis  legionum  distingnun- 
tur :  nam  vexilla  fuere  postea  sociis ,  et 
signa  legionibus.  (Cf.  XXY,  a3 ,  n.  9.) 
jam  XY  erant  manipuli ,  seu  ordines 
et  hastatorum  et  principum  (quos  om- 
nes  antepilanos  vel  antesignanos  ap- 
pellabant;  vide  ad  n,  ao,  n.  3); 
totidemque  partes  aut  vexilla  et  tria- 
riorum,  et  rorarioium  et  accensorum 
(qui  omnes  sub  signis,  b.  e.  post  si- 
gna ,  locati  erant,  vide  ad  II ,  ao ,  n. 
3 ,  et  in  XV  quoque  ordines  divisi , 
quorum  taraen  unusqmsque  tres  par- 
tes,  seu  tria  vexilla  habebat ,  etx86, 
non  6a  bominum  erat ) ,  adeoque 
LXXT  manipuli  ant  vexilla  in  tota 
legione.  Bflanipulus  vel  vexillum  6a. , 
Xy  igitur  930,  LXXY  (vel  universa 
legio)  46^0,  et,  si  bis  75  centuricmes 
totidemqne  vexillarios  adjeceris ,  4800 
bomines  complectebantur.  His  si  ad* 
dideris  comicines ,  tubicines  et  fabros , 
rationes  tuo!  congruent  forte  cum  Li- 
vianis.  Conf.  not.  4  et  ro. 


444  T.  Livii  tlll 

modicum  spatium :  manipulus  leves^  vicenos  milites, 
aliam  turbam  scutatorum  habebat ;  leves  autem ,  qui 
hastam  tantum  gaesaque  gererent,  vocabantur.  Haec 
prima  frons  in  acie  florem  juvenum  pubescentium  ad 
militiam  habebat.  Robustior  inde  setas  totidem  mani- 
pulorum ,  quibus  principibus  est  nomeu  ,  hos  seque- 
bantur,  scutati  omnes,  insignibus  maxime  armis ;  hoc 
triginta  manipulorum  agmen^  antepilanos  appeila- 
bant  j  quia  sub  signis  jam  alii  quindecim  ordines  lo- 
cabantur  :  ex  quibus  ordo  unusquisque  tres  partes 


3.  Manipulus  leves  vicenos  milites 
habebat,  etaliam,  reliquam  (videad 
IV,  lo,  n.  i),  turbamscutatonun, 
h.  e.  reliqiii  erant  scatati  (h.  e.  grayiA 
armaturae  milites;  quae  leyi  armaturae 
opponuntur  etiam  XXVIII,  a),  adeo- 
que  XLII ;  nam  ordo ,  seu  manipulus 
LXII  milites  habebat.  —  Gresum  te- 
lummisaile,  propriumGallis  etHispa- 
nis.  Cf.  ad  SiL  I,  629.  —  Principibus 
est  nomen  :  hi  nimirum  videntur  olim 
principem  in  acie  locum  tenuisse.  Vide 
Lips.  de  Mil.  rom.  II,  i;  IV,  2.  £d. 

4'  Hoc  XXX  manipulorum  agmen, 
scil.  hastatorum  et  principum,  antepi- 
ianos  appeliabantg  sive  antesignanos, 
quia  sub  signis,  post  signa,  jam  alii 
XV  ordines  iocabantur,  scilic.  triario- 
mm.Vide  ad  II,  ao,  n.  3,  et  ^XII, 
5,  n.  4*  Mox  perperam  in  omnibus 
libris  legitur  :  earum  unamquamque 
primum  piium  vocabant,  Lips.  emend. 
earum  unamquamque  primam  pilum 
'vocabant;  Nast.  I.  L  earum  unampri- 
mumpiium  uocabant,  Gron.  et  Stroth. 
earumprimam  quamque  (partem,  sc. 
triariomm,  quorum  tres  partes  pri- 
mum ,  secundum  ,  tertium  piiiim  ap- 
pellabant ) ,  primum  pilum  Docabant 
(vide  ad  II ,  27,  7),  quod  recepi ,  tan- 
qiiam  caeteris  probabiiius ,  etsi  non  in- 
dubium  sit.Vide  Duk.  ad  hunc  locum. 


Pneterea  voc.  vexiiium  tanqaam  spu- 
rium  uncinis  inclusi ,  neque  dissi- 
mulo ,  verba  quoque  tribus  ex  vexiilis 
constabat  (sciL  ordo)  post  Slla ,  earum 
primam. .^vocabant parum  commode 
adjecta,  et  ab  interpolatore  ad  supe- 
riora  ordo  unusquisque  tres  partes  ita- 
bebat  in  marg.  adscripta  videri.  Idem 
suspicabatur  Strotbius ,  cujns  haec  est 
nota :  «  Sic  omnia  plana  sunt ,  apteqae 
cohaerent  :  Sub  signis,  post  signa  et 
antepilanos,  jam  alii  XVordines  ioca- 
bantur,  quos  communi  nomine  latio- 
rique  vocabuU  nsu  triarios  appellare 
possis.  Hi  vero  ordines  non  illis  or- 
dinibushastatpmm  et  principumaequa- 
les  erant,  sed  triplices  tanti.  Quoniam 
enim  triarii  latiori  significatu  in  tria  ge- 
nera  distinguebantur,in  triarios  nempe 
proprie  stricteque  sic  dictos,  rorarios 
et  accensos,  sic  etiam  ordo  unusquisque 
iiiorum  tres  partes  iiabebat ,  seu  tria 
vexilla.  Earum  partium  quamque  pri- 
mam,  i.  e.  triarios  proprie  sic  dictos, 
primumpilum  vocabant,  quorum  erant 
igitur  sicut  reliquoram  XV.  vexilla. 
Omnes  vero  tres  partes  unius  ordiois 
1 86  iiomines  erant.  Primum  igitur  ca- 
jusque  OT^xmsvexillum  triarios  propr. 
sic  dictos  ducebat,  secundum  rorarios, 
tertium  accensos.  Caeterum  eoram ,  qui 
sub  signis  iocati  erant,  triplicem  tan- 


A.  C.  337. 
U.  C.  4iS. 


LIBER  VIIL  CAP.  VIIL  445 

habebat;  earum  primam  quamque  primum  pilum  vo- 
cabant.Tribus  ex  vexillis  constabat :  (vexillum)  centum 
octoginta  sex  homines  erant.  Primimi  vexiUum  tria- 
rios  ducebat^,  veteranum  militem  spectatae  virtutis: 
secundum  rorarios,  minus  roboris  setate  factisque: 
terlium  accensos ,  minimse  fiducise  manum ;  eo  et  in 
postremam  aciem  rejiciebantur.  Ubi  his  ordinibus 
exercitus  instructus  esset,  hastati  omnium  primi  pu- 
gnam  inibant;  si  hastati  profligare  hostem  non  pos- 
sent,  pede  presso  eos  retrocedentes  ^  in  intervalla 


tnm  miincram  fui9se,quampriDcipum 
vel  hastatonim  seorsim^intelligeflpri- 
mum  ex  eo  ,.4}iidd ,  ai  ratiotiem  duxe- 
ris,  ez  XV  ordinibu»  subsignanis, 
quorum  quisque  erat  i86  bominnm, 
non  numeniiki  980 ,  ut  ex  XV  mani- 
puUs,  yel  bastatorum,  Tel  prineipom, 
sed  2790  conficies;  deinde  ex  verbis 
livli  ad  finem  hujus  cap.  novam  re- 
pente  aciem  exsurgentem  auctam  nu* 
mero  cemebant ;  denique  e  cap.  10: 
nam  quomodo  ibi  Manlius  consul, 
reservatii  ad  extremum  certamen  tria- 
riis,  solos  accensoa  hosti  opponere 
potuisset,  bostesque  non  sensissent 
istam  paucitatem ,  nisi  solis  accensis 
idem  uumerus  fuisset ,  qui  reliquis  mi- 
Utnmgeneribtts?» 

5.  Primum  mfexiUum  Triarios  duce- 
htu ,  vide  ad  U ,  ao ,  n.  3.  —  Secun" 
dum  rorarioSf  qnosVarroL.L.VI,  3, 
Festus  et  Nonius  MarcdUus  dictos  mo' 
nent  a  rore,  quodpneHum  committe- 
hant  primi  :  ideo  ante  imbrem  rorare 
solet,  Strotbius  baec  notavit :  «  Hora- 
rii  iidem  fuisse  videntur,  qui  postea 
velites  dicti  sunt,  primique  pngnam 
iaibant.  (  Sed  boc  Livius  mox  dicit  de 
hastatjs. )  £x  quo  jam  patet ,  Livium 
longe  aliam  aciei  formam  enarrare, 
quam  qnse  postea  fuit.  Qnid  igitur  mi- 
>^m ,  si  ter  quindecim  ordines  com- 


memoret,  licet  postea  modo  ter  de- 
'  cem  fuerint  ?  >•  Confer  ad  XXVI ,  4 , 
n.  6.  —  Tertium  Accensos;  vide  ad  I, 
43,  n.  i3.  —  Interpretatur  Festus, 
qui  ad  censum  legionum  adjiciebantur : 
id  est ,  qni  extra  numerum  legioni  jam 
oompletae  adscribebantur  ,  ut  in  locum 
demortuorum  militum  subrogarentur, 
interim  jaeulis  missilibnsque  telis 
pngnaturi.  £d.  —  Minimce  fiducite 
manum ,  in  qnibus  minimum  colloca- 
retur  fidneiae. 

6.  Pedepresso  retrocedentes ,  gradi-- 
bu^  parvis  (ut premere  vestigia^  gra- 
dum ,  eursum  pro  comprimere ,  inbi- 
bere),  vel  pedetentim,  lente,  grada- 
tim,  pede  post  et  ad  pedem  posito, 
gradu  dimenso  et  militari  (vide  adlV, 
3» ,  n.  6 ,  modico  gradu  XXX,  5 ,  n, 
4 )  ,  ut  mox  sensim  referehantur , 
XXVIII,  14;  presso  gradu  incedere, 
pa^v  xal  irpaEtav  ircieTaOai  t^v  iTra- 
Ywyriv ,  seu  irop&iav  ,  ht  ra^ei  xat  Pa- 
^v  -TroieTffOai  tyiv  f^o^ov ,  ^a^v  Trpo- 
ayetv ,  'Trpct^vat ,  ixTrcpeueaOai  apud 
Polyb.  II,  27;  III,  65,  72;  IV,  65; 
V,  80;  VIII,  3o;  X ,  3o;  XI,  a3  ;  etc. 
et  contra  ivipYT  "TroieTaOat  ttiv  ff  o^ov 
XI,  23 ,  n.  a ;  et  citato  gradu  ducere 
XXVIII,  14. —  In,  jpet,  intervalla 
ordinnm,  ita  nthastati  ea  transirent, 
et  post  principes  coUocati  essent. 


A.  G.  337* 
U.  C.  4i5. 


446  T.   LIVII 

ordinuin  principes  redpiebant;  tum  principum  pu- 
gna  erat;  hastali  sequebantur;  triarii  sub  vexillis  con- 
sidebant  ?,  sinistro  crure  porrecto ,  scuta  innisa  hu* 
meris,  hastas  subrecta  cuspide  in  terra  Sxas^,  haud 
secus  quam  valio  septa  inhorreret  acies,  tenentes. 
Si  apud  principes  quoque  haud  satis  prospere  esset 
pugnatum ,  a  prima  acie  ad  triarios  sensim  refere- 
bantur;  inde  rem  ad  triarios  redisse ,  quum  laboratur, 
proverbio  increbruit.  Triarii  consurgentes^,  uIh  in  in- 
tervalla  ordinum  suorum  principes  et  hastatos  rece- 
pissent,  extemplo  compressis  ordinibus  velut  claude- 
bant  vias ;  unoque  continenti  agmine ,  jam  nulla  spe 
post  relicta,  iu  hostem  incidebant;  id  erat  formido- 
losissimum  hosti ,  quum ,  vel  ut  victos  insequuti ,  no vam 
repente  aciem  exsurgentem  auctam  numero  cerne- 
bant.  Scribebantur  autem  quatuor  fere  legiones  quinis 
millibus  peditum ,  equitibus  in  singulas  legiones  tre- 


7.  Triariisub  vexUUs  co/isidebant, 
snbaidelMait,  O^t^avouai  (Tide  ad  I, 
i4f  n.  5)y  sinistro  crvre,  p9dt,por' 
recto,  protento  (qui  etiaoi  gndus  est, 
•eu  ctatus  pugnantis  et  jaculum  vel 
sagittam  exnittentis,  cigus  inde  sinjl- 
strum  crus  vel  pes ,  quia  scuto  tegi 
non  poterat,  ocrea  ft^»  seu  muniri 
solebAt ,  de  qno  vide  IX »  40 ;  et  ad 
JnTenal.VI,  a56),  etgenu  dextro  in- 
nisi  ;  et  mitum  dueis  ad  eonsurgendam 
exspectabant;  vide  infra  cap.  9  ^str. 
CJonfer  ad  XXVIII,  a ,  n.  4. 

8.  Hastas  subreeta  cuspide  in  terra 
fixas  tenentes ,  hastas  non  ad  perpen- 
diculum  erectas,  sed  ima  eamm  parte 
in  terra  oblique  fixa ,  ita  tenebant,  ut 
cuapia  fere  ad  XLV  aut  LX  gradunm 
angulum  erecta  esset,  Strotb.  Confer 
ad  VU,  10 ,  n.  6.  Triarii  eadem,  qam 
principes,  babd>ant  aima,  «ed  hastas 
pro  pilis ,  quibns  in  stata^  et  manna- 


ria  pugna  hottium  fodicbant  on.  Con- 
feff  adcap.  <o,  n,  5;  PolybwVl,  23, 
n.  16 ;  Lips.  mU.  Jkom,  III,  6  eautr.  in 
terram,  (ut  II,  65;  IX,  7;  X,  19) 
fixas,  ut  haud  secus,  etc  malebat 
Gron.  et  sic  unua  e  nostria  codd.  En. 
—  HOMd  seeus  quam  si  'vallo  septa 
inhorreret  aeies ,  bastis  tBiaii<mnn  ere- 
ctia;  ut  inhorrere,  horrere  et  Grcci 
fpivffttvdicnntnrea,  qnse  erecta  snnt 
seu  eminent,  res  acutse  sinml  stantes, 
T.c.  bast«,capilli,ariatse,  Talli;  vide 
XLIV,  41  >  n.  5;  et  Sil.  I,  4^3.  — 
Proverbio  inerebruit,  y.VlI,  xa,  n.i. 
9.  Triarii  consurgentes  (vide  not.  7), 
ubi  in  intervalla,  etc.  vide  npt.  6.  ^ 
In  hostem  incidebant,  ed.  GtTph.  01- 
eedebant,  qnod  di(puua  est  Telut  gnh 
▼itate  triariorom  et  jnata  pngna,  non 
casu  commiaaa ;  Bauer.  —  Novam  rr- 
pente  aeiem  exsurgentmn  ameimm  mi- 
mtfro,  vide  not.  4. 


tc.l%:        LIBER  VIII.  CAP.  VIII.  447 

cenis^^;  alterum  taiitum''  ex  latino  delectu  adjicie*- 
batur,  qui  ea  tempestate  hostes  erant  Romanis ,  eo-* 
demque  ordine  iostruxerant  aciem  :  nec  vexilla  cum 
vexillis  tantum'^,  universi  hastati  cum  hastatis,  prin- 
cipes  cum  principibus;  sed  centurio  quoque  cum  cen-^ 
turione ,  si  ordines  turbati  non  essent ,  concurrendum 
sibi  esse  sciebant.  Duo  primipili  ex  utraque  acie  inter 
triarios  erant :  Romanus  corpqre  haudquaquam  satis 
validus ,  ca&terum  strenuus  vir ,  peritusque  militise : 
Latinus  viribus  ingens  bellatorque  primus;  notissimi 
inter  se,  quia  pares  semper  ordines  duxerant.  Ro- 
mano,  haud  satis  fidenti  viribus,  jam  Romae  permis* 
suix)  erat  ab  consulibus,  ut  subcenturionem  '^  sibi, 


lo.  Scribebantttrautem  quatuorfere 
Itf^ones,  quinis  milUbuspeditum,  equi- 
tihtts  insingulas  legiones  trecenis  :  voc. 
fere  inter  quinis  et  miUihus  ponendum 
putant  intpp.  Sedplures  etiam  legiones 
aonnunqaam  scriptae.  Numerus  mili- 
tom  inpr.  peditnm,  postea  snbinde  ya- 
riaTit,  et  modo  imminutos  est  (▼.  XXJ , 
17),  modo  aactus;  videXXn,36, 
tibi  tamen  legioni  in  pugna  demum 
Cannensi  eentenos  equites  adjectos  le- 
gimus,  ut  ia  quayis  treceni  equites 
essent.  Sed  totidem  jam  nostro  loco 
memorantnr,  et  aliis,  ▼.  c.  UI,  6a  ; 
VU,a5;etlLXI,T7.  fiinc  Lips.  BSil. 
rom.  n ,  6  ;  et  Duk.  ad  Liv .  XXII  i  36. 
suspicantur,  ea,  quse  XXII,  36,  de 
equitibus  dicta  sint,  interpolatori  de- 
beri ,  vel  quadrmgenos  equites ,  sub- 
stituendos  esse :  nam  tbt  quoque  non- 
nunquam ,  etsi  raro ,  reperiri ,  verbi  c. 
XXni,  34;  XL,  36;  XLV,  16.  At 
Livius  nusquam  200  eqnites  in  legione 
memorat ;  et  XXII ,  36 ,  aliorum  af- 
fert  sententiam  quam  etPolybius  Uly 
X07,  amplectitur,  ubi  dlcit,  primis 
relp.  temporibus  ia  legione  peditum 
fere  4900  (rotundo  numeroy  pro  4>oq  , 


ut  al.) ,  et  equites  200  fiiisse ,  sed ,  quo- 
ties  major  fuerit  necessitas ,  fere  5ooo 
peditum  et  3  00  equites  :  qui  equitum 
nmnerus  perpctuus  forte  foit.  Confer 
Ind.  voc.  Legio,  ad  XXIII ,  34 »  ».  7 ; 
XXXm,  I,  n.  2;  Polyb.  I,  16;  II, 
24;  III,  72,  107;  VI,  18  et  20;  ad 
quae  loca  confer  Gasaub.  et  Schweigli. 

XX.  Alterum  tantum  ex  latino  de* 
lectu  iidficiehatur  (yide  adXXII ,  36 , 
n.  4),  ^ttc  scil.  Latini  erant,  etc.  Gf.  ad 
V,  49,  D.  5.  —  Ez  ipsa  verborum  vi^ 
secunda  qusdam  summa  priori  aeqna- 
Us  ,  adeoque  modo  intelligi  debet 
tantumdem ,  modo  duplum.  Si ,  verbi 
gratia,  ad  quatuor  alterum  tantum  ad- 
jieere  velis ,  addes  alia  quatuor.  At  si 
datis  uni  homini,  v.  c.quatitor  assibus, 
al.  alterum  tantum  dare  cupis,octo  asses 
dabis :  priore  modo  hic  usurpatur  aiter, 
tantum,  posteriore  positum  reponitur 
quum  alibi  saepius,  tuminira  X,  46.  Eui 

12.  Nec  vexilla  cum  ifexiUis  tan^ 
turn  triariorum,  hoc  est,  triarii  cum 
triariis .  Gpafer  Duk. — Dt4o  primipiU, 
etc.  Cf.  II,  27,  n.  7.  —  Pares  sem" 
per  ordines  duxerant,  ▼.  II ,  23 ,  n.  4. 

i3.  Suhcenturionem,  qui  vice  cen* 


448  T.  Livii  tll'^: 

quem  vellet ,  legeret ,  qui  tutaretur  eum  ab  utio  de- 
stinato  hoste;  isque  juvenis,  in  acie  oblatus,  ex  cen- 
turione  latino  victoriani  tulit.  Pugnatum  est  haud 
procul  radicibus  Yesuvii  montis ,  qua  via  ad  Yeserim 
ferebat. 

IX.  Romani  consules  prius,  quam  educerent  iu 
aciem',  immolaverunt.  Decio  caput  jocinoris  a  fami- 
liari  parte  csesum  aruspex  dicitur  ostendisse ;  alioqui 
acceptam  diis  hostiam  esse :  Manlium  ^  egregie  litasse. 
<c  Atqui  bene  habet^,  inquit  Decius,  si  ab  coUega  lita- 
«  tum  est. » Instructis,  sicut  ante  dictum  est,  ordinibus, 
processere  in  aciem.  Manlius  dextro,  Decius  laevo 
cornu  praeerat;  primo  utrinque  aequis  viribus,  eodem 
ardore  animorum  gerebatur  res :  deinde  ab  laevo  cornu 
hastati  romani,   non  ferentes  impressionem  Latino- 


turionis  (in  pugna)  fungeretur  (  Xieu- 
tenant ),  et  tutaretur  eum  ab  uno  de- 
stmato  hoste ,  ab  Latino  primi  pili 
oenturione ,  cui  RomanuA  erat  oppo- 
situs ,  et  quocum  is  concurrendum  sibi 
esse  sciebat, 

Ca.p.  IX.  I.  Prius  quam  etiucerent 
in  aciem  ,  vide  ad  I ,  a  3 ,  n.  4«  —  Caput 
jocinoris  (^aii.  jecinoris)  quid  proprie 
fuerit  in  haruspicum  disciplina,  non 
aatis  constat  :  exta  yero  ab  iis  iimite , 
»eujiss6,  hoc  est,  linea  imaginaria, 
dncta  a  fisso  (Graeci  ituXiqv  dicnnt, 
ubi  finduntur  lobi  jecoris)  divideban- 
tur  in  duas  paites ,  in  hostilem ,  et  in 
famUiarem  partem  extorum  yt\fissum 
familiare.  Illa  pars ,  et  quidqnid  in  ea 
erat,  vel  boni  vel  mali  ominis  ad  bostes, 
haec  ad  sacrificantem  ejusque  amicos 
vel  familiam  et  domum  pertinebat ;  nn- 
de  etfamiiiare  ostentum  infra  XXVI, 
6,  dicitur,  quo  nobismet  ipsis  aliqnid 
portenditur.  Confer  Ernesti  clav.  Cic. 
^.fissum;  Lucan.  I,  6i8  seq.  Virg. 
Ge.  I,  485;  Cic.  Div.  I,  lo,  5a  ;  II, 


la  et  i3,ubi  haruspices,  6jcix, fissum 
familiare  et  vitale  tractant;  caputje- 
coris  ex  omniparte  diligentissime  co/t- 
siderant :  si  vero  id  non  est  inventum, 
nihilputant  accidere  potuisse  tristius. 
Inde  lucebit  sensus  boc  loco.  Confer 
ad  XXVII ,  a6  cxtr.  XXX ,  a  ,  n.  6; 
XLI,  14,  n.  3 ;  inpr.  XTJ,  iS,  n.  3 
et  4;  Scbeffer.  ad  Obseq.  p.  68,  ed. 
Oudend.  Ccesnm  autem  caputjecinoris 
mali  fuisse  oininis ,  patet  etiam  ex  Ov. 
Met.  XV,  795.  —  Harduin.  ad  Plin. 
XI,  37,  interpretatur,  victimarii  cultro 
per  impmdentiam  Isesum.En. — Osten- 
disse,  « i.  e.  dixisse,  retulisse.  Non  enim 
adesse  solebant  semper  duces ,  ac ,  si 
adesset  Decius,  Manlius  quoque  afiiiis- 
set ,  et  ipse ,  litasse  eum ,  vidisset*  Certe 
ad  reliqua,  €icceptam  diis  hostiam  esse 
et  Maniium  Utasse,  debet  intelligi  per 
^iXcyiav  narrasse  »  /  Bauer. 

3.  Manlium  egregie  litasse,  vide  ad 
V,  38 ,  n.  I. 

3.  j4tqui  bene  habet,    vide  ad  VI 
35 ,  n.  6. 


vl\ll:  LIBER  VIIL   CAP.  IX.  449 

rum,  se  ad  principes  recepere.  In  hac  trepidatiorie 
Deciusconsul  M  .Yalerium  magna  voce  inclamat :  «Deo* 
«  rum,  inquit,  ope,  Valeri,  opus  est.  Agedum,  pon- 
«  tifex  publicus^  populi  romani,  praei  verba,  quibus 
«  me  pro  legionibus  devoveam. »  Pontifex  eum  togam 
pr^textam  sumere  jussit,  et,  velato  capite,  manu 
subter  togam  ad  mentum  exserta ,  super  telum  sub- 
jectum  pedibus  stantem,  sic  dicere  :  «  Jane,  Jupiter, 
«  Mars  pater,  Quirine,  Bellona,  Lares,  divi  Noven- 
«  siles^,  dii  Indigetes,  divi,  quorum  est  potestas  no- 
«  strorum  hostiumque,  diique  Manes,  vos  precor, 
«  veneror,  veniam  peto  feroque  ^,  uti  populo  romano 
«Quiritium  vim  victoriamque  prosperetis,  hostesque 
«  populi  romani  Quiritium  terrore,  formidine,  mor- 
«  teque  afficiatis.  Sicut  verbis  nuncupavi ,  ita  pro  re- 
«  publica  Quiritium ,  exercitu,  legionibus,  auxiliispo- 
«  puli  romani  Quiritium,  legiones  auxiliaque  hostium 
«  mecum  diis  Manibus  Tellurique  flevoveo. »  Haec  ita 
precatus,  lictores  ire  ad  T.  Manliumjubet,  matui*eque 
coIIegaR  se  devotum  pro  exercitu  nuiitiare.  Ipse ,  in- 
cinctus  cinctu^  gabino,  armatus  in  equum  insiluit,  ac 
se  in  medios  hostes  immisit.  Conspectus  ab  utraque 


4*  Agedum ,  ponufix  puhlicus  (  no- 
lainat.  pro  vocat.  ut  I,  a4;  «t  al.  pa»- 
%\m)popuU  romani,  prcei  lyerba,  qui" 
bus  me  pro  legionibus  devoveam ,  ut 
infira  X,  a8,  de  filio  ejus.  Gonfer  ad 
V,  41 ,  n.  4}  et  de  formnla  devQtionis 
Macrob.  Sat.  III ,  9. 

5.  Divi  Novensiles  a  Sabinisaccepti 
testeVarr.  L.  L.  lY,  10.  Qualesfuerint, 
et  unde  dicti ,  tttrum  a  numero ,  an 
novitate  et  salitione,  an  ab  alia  re, 
ipsos  quoque  Romanos  ignorasse  con- 
tendit  Amob.  adv.  gent.  lib.  in. — Dii 
indigetes,  vide  ad  I,  a  ,  n.  3. 

6.  Feniam,  QnHiamhuikCfpetofi' 

11. 


roque,  anfero,  obtineo,  impetfo.  Ita 
Heyn.  in  Gj>tt.  gel.  Ans.  annoi^SS, 
p.  1793.  Id  vel  ob  certam  exaudi« 
tionis  precnm  fiduciam ,  vel  boni  omi- 
ms  causa  dictum  videtur.  Ferre  b.  L 
esse  idem  quod  rogare,  et  verbis  seqq. 
jjungendum,  non  persuasit  nobis  Stro- 
thius  collata  formuia.  l^emfirre;  et 
parum  probabilis  est  emendatio  Dukeri 

qucesoque, Mox  verba  populi  rO' 

mani  post  repubUca  excidisse  suspi- 
cabatur  Gron.  Forte  leg.  ita  pro  rom, 
populo  Quiritium, 

7.  Cinctu,,,  (forte  ritu  vel  cultu) 
Gabino ,  v.V,  46 ,  n.  2 ;  et  X ,  7,  n.  3. 


45o  T.-LIVII  ^\V,1 

acie  aiiqtiaiito  auguslior  humapo  visu^,  sicut  caeio 
missus  piacittlum  omnis  deorui»  irce,  qui  pestem  ab 
suis  aversam  in  hostes  ferret.  Ita  omnis  terror  pa- 
Yorque^  cum  iilo  latus^  stgna  primo  Latinorum  turba- 
vit^;  deii^  in  totam  pe&itus  aciem  pervasit.  Eviden- 
tissimum  id  fuit,  quod,  quacumque  equo  invectus 
eaiti  ibi^  liaiid  secus  quam  pestifero  sidere  icti,  pa- 
v^banl :  ubi  vero  corruit  obrutus  telis ,  inde  jam  haud 
dubie  consternata^  cohorte^  Latinorum  (ugam  ac  va- 
stit.atem'^  iate  focerunt.  Simui  et  Romani,  exsoiutis 
reUgi^eammis,  vetut  tum  primumsigno  dato  coorti, 
pugnana  integram  ediderunt;  nam  et  rorarii  procur- 
rebmt  inter  antepilanos ,  addiderantque  vires  kastatis 
ae  {Hrincipibus ;  et  triarii,  genu  dextro  innisi'^,  autum 
consuiis  ad  consurgendum  exspectabant. 

X.  Procedente  deindeceptamine,  quum  aliis  parti- 
bus  multiibuidb  superaret '  Latim^rum,  Maniius  consul, 
audito  eventu  oollege&,  quu.m,  ut  jus  fasque  erat,  ia- 
crymis  noKi  minus^quam  taudibus  debitis  prosequutus 
tam  memorabilem  mwtem  esset;  pauiisper  addubi- 


S.  y4ugustior  humano  visu,  aspectu, 
habitu,  specie,  hoc^est,  homine.  Con- 
fer  ad  cap.  6 ,  n.  3.  Plane  assentimur 
Oronovio  eliminantt  ultimam  vocem; 
htmanns  nimirum  apud  optftnos-  lati- 
uitatis  auctores  interdum  pro  bomine 
snmitur.  Cic.  ad  Attic.  Xlil ,  epiftt.  n  k 
possufnfalli,  ut  fhimtmtts.  Ovid.  faal<^ 
II,  5o3  :  «Pulcher,  et  humano  major, 
trabeaque  decoruA  S.omalu9  in  media 
▼Isus  adesse  via.  »  En.  —  Sicut  coflo 
missus  in,  seutahquam/^/acii/iiiiK»  etc 
vide  ad  XXI-,  lo,  n.  i4> 

9.  Signa  primo  Latinorum  turbavit^ 

fbfte  printa ;  saltem  signa  prlma  saht 

intelligenda ;  Ern.  Confer  ad  XXTV, 

16 ,  n.  I.  —  Deinde  in  totam  p-.  aciem 

per¥asit;  forte  del.  in,  Baaer.  dein  pro 


deinde  in  conjicit  Schaef.  ut  s jllabarum 
repetitio  vulgatam  pepererit,  aut  duae 
lectiones,  deinde,  dein,  commistz 
sint.  —  Snp.VI  ,34*  omissa  praepost- 
tione :  Bt  adhortatio . .  .pen^iuitaciem; 
sed  aliter  alibi  Liv.  ioqni  coDStat.  Cf. 
XLV,  fo.  Ed. — Evidentissimum ,  nos: 
diis  aiiffdHendste  ;  Stroth. 

10.  Fugam  ae  vastitatem-,  solitudi" 
nem,  loca  vasta  et  desert».  —  Exso^ 
httis  religione  animis ,  vide  ad  II ,  3a , 
n.  3.  —  Rorarii,  vide  ad  c.  8,  n.  5. 

TT.  Wariigenu  dextro  innisi,  ctc, 
vide  ad  cap.  8,  n.  7. 

CjL^f,  X'.  I-.  IUitliitudb  superaret, 
abundaret ,  ut  IH ,  S  pr.T;  »1 ,  58; 
vel  superior  esset,  ut  XXIX,  3o;  vel 
superesset,  ut  XXIX ,  7  ^  a  4 ;  XLV,  a  4. 


tVll:  LIBER  VIII.  CAP.  X.  45i 

tavit,  an  consurgendi  jam  triariis  tempus*  esset :  deinde, 
melius  ratus  integros  eos  ad  iiitimum  discrimen  ser- 
vari,  accensos  ab  novissima  acie^  ante  signa  procedere 
jubet.  Qui  ubi  sdbiere,  extemplo  Latini,  tanquam 
idero  adversarii  fecissent ,  triarios  suos  excitaverunt : 
qui  aliquandiu  pugna  atroci  quum  et  semet  ipsi  fati- 
gassent,  et  hastas  aut  praBfregfssent ,  aut  hebetassent, 
pellerent  vi  tamen  hostem,  debellatum  jam  rati,  per- 
ventumque  ad  extremam  aciem^.tum  consul  Iriariis, 
«  Consurgite  nunc ,  inquit ,  in tegri  adversus  fessos ,  me- 
«  mores  patria&,  parentumque,  et?  co^jugum,  ac  libe- 
«  rorum ;  memores  consulis  pro  vestra  victoria  morte 
«  occumbentis.  »  Ubi  triarii  consurrexerunt  integri , 
refulgentibus  armis ,  nova  ex  improviso  exorta-  acies, 
receptis  in  intervalla  ordinuiu  antepilanis  *,  clamore 
sublato  principia  Latinorum  pei*urbant;  hastisque  ora 
fodientes  ^  primo  robore  virorumtjseso,-  pc*  alios  ma- 
nipuios,  velut  inermes,  prope  int&cti  evasere ;  tan- 
taque  aede  perrupere  cuneos^  ut  vix  quartam  partem 
relinquerent  hostium.  Samuites  quoque,  subr^dicibus 
montis  procul  instructi,  pi^buere  terrorem  Latinis. 
Caeteruni  inter  omnes  cives  sociosque  praecipua  laus 

2:  ConsuT^ndi  jamtriariis  tempus ,  dicttim  Caeaatis,  a  Floro  ttreiiiO'ftitiH& 

videad  cap.  8,  n.  *j,  FV,  a  ,   mihs  feri  faeiem.   Sed  nOiiL 

3.  Accensos  ah  novissima  aeie ,  r.  mutatione  opQS  est.  Ita  enfitt  locfuttis 

ad  I,  43  ,  n.  i3,  et  VIII,  8,  n.  4.  est  noster  XXI,  55,  'velitifit itksequUti 

4>  Receptis  in  intervalla  ordinum,-  aversos  elephantos ,- qtia maxinif*  ni6ffi 

etc.  vide  ad  cap.  8,  n.  6,  9.  •—  Prin-  cute  imlnera  aedpiunt ,'ffdieb€Mt.  Et 

cipia  Latinorum,  vid.  ad II,  65,  n.  i.  Curt.  FV,  25,  resistendurtt  euhersa  ora 

—  Primam  aciem.  Eo.'  fodiehat;\,  4 *  ipsorum  telis  pkftosqnif 

5.  Hastisqne  ora  fbdientes ,  pun-  fodiehant ,  e\c.  "En.  —  Triatii  ^OibitiW 

gentes,  ▼uhienmtes,  ut  XXI ,  55  extr.  hostes'  peteliant  basti§ ,  AoM  ea^  pro- 

— Fadantes.  Lovel.  4 :  nec  male ;  nam  jiciebadt ,  nt  liAStati.  GoMf;  ad  cap.  9y 

fadnm  et  ^«farepropria  in  vulneribiis  il.  8 ,  et  Polyb;  II ,  33,  n.  4*  -^  Fiff^ 

ac  strata  acie  vocabula  esse  novimus.  rupere  cuneos,  vide  ad  II,  5o,  Iti  9n 

Ferientes  nonnulli  etiam  bab.  codd.  ->—  PTrecipna  laus  eftis  helUpenes  cdn- 

«*ui  lectioni  firmand»  facere  posset  sulesfuit,  nemo  majorem  landeib  prp- 

»9- 


45a  T.   LIVII  tclul: 

ejiis  belli  penes  consules  fiiit :  quorum  alter  omnes 
minas,  periculaque  ab  diis  superis  inferisque  in  se 
unum  vertit;  alter  eavirtute,  eoque  consilio  in  praelio 
fuit,  ut  facile  convenerit  inter  Romanos  Latinosque, 
qui  ejus  pugnae  memoriam  posteris  tradiderunt ,  utrius 
paHisT.  Manlius  dux  fuisset,  ejus  futuram  haud  dubie 
fuisse  victoriam.  Latini  ex  fuga  se  Minturnas  contule- 
runt :  castra  secundum^  praeiium  capta,  multique  mor* 
tales  ibi  vivi  oppressi,  maxime  Campani.  Decii  corpus 
ue  eo  die  inveniretur^,  nox  quaerentes  oppressit;  po- 
stero  die,  inventum  inter  maximam  hostium  stragem, 
coopertum  telis;  funusque  ei  par  morti^,  celebrante 
coUega,  factum  est.  Illud  adjiciendum  videtur,  licere 
consuli,  dictatorique ,  et  praetori,  quum  legiones  ho- 
stium  devoveat^,  non  utique  se,  sed,  quem  velit,  ex 
legione  ron^^a  sctipta  civem  devovere ;  si  is  hoiiio , 
qui  devot^s  est ,  moritur ,  prpbe  factum  videri :  ni 
moritur,  tum  signum  sepfem  pedes  altum  '^,  aut  majus, 
in  terram  defodi,  et^piaculum  hostiam"  caedi.  Ubi 
illud  signum  defossum  erit,  eo  magistratumromanum 
escendere  fas  non  esse*  Sin  autem  sese  devovere  volet, 
sicuti  Decius  devovit;  ni  moritur,  neque  suum'*,  ne- 


menut;  Drak.  Idem  socios  h.  1.  esse 
putatljaurentesCampanorumque  equi- 
tes )  qui  non  desciverint ;  vide  c.  seq. 

6.  Castra  secundum ,  ^st,pra!lium. 
capta,  cf.  I,  4«  n.  i;  ita  sup.VU,  37, 
se^undum  danationem  consulis,  etc. 

7 .  Deciieorpus  ne  eo  die  inveniretur, 
nax  fecit ,  ▼«!  impedivit ,  quae  quw 
rentts.oppressit, 

S.  Fuiuugue  eipar  morti. .  ,/actum 
eat,  \k»  e.  Gonaentaneum ,  conveniens, 
respondens ,  morte  dignum ,  nec  minus 
hoQestum  et  gloriosum. 

9.  Quum  legiones  hostium  devoveat, 
non  utique  (  vlde  ad  II9  So^  n.  i ,  et 


VI,  35,  n.  4)  se.^.devoverCy  conf. ad 
V,  41}  n.  4*Vox  scripta  nisi  cormpta , 
certe  superfluaest;  Em. 

lo.  Signum  septem,  pedes  a/tum, 
imaginem.hominis,  qui  devotus  non 
est  mortuus :  mortem  enim  ejus  defos- 
sione  imaginis,  et  hostiae  caede  reprae- 
sentari  voluerunt;  Sigon. 

iz.  Piacubim  hostiam  ceedi  SfSS 
per  appoftitionem,  vel  iirsiirfRvtv  pro 
vulg.  hostia :  nisi  leg.  piaculo  ;  vel  m 
piaculum,  vd  piacularem,  y —  Escen* 
dere,  conf.  ad  II,  7,  n.  7 ;  descendere 
qusedam  edd. 

la.  Neque  suum,   gentile,  neque 


^[llll:       LIBER  VIII.  CAP.  X.  XI.  453 

^  que  publicum  divinum  pure  faciet ,  qui  sese  devove- 
rit.  Vulcano  arma,  sive  cui  alii  divo,  vovere'^  volet, 
sive  hostia,  sive  quo  alio  volet,  jus  est.  Telo  '^,  super 
quod  stans  consul  precatus  est,  hostem  potiri,  fas 
non  est :  si  potiatur ,  Marti  suovetaurilibus '  ^  piacu- 
lum  fieri. 

XI.  Haec  (etsi  omnis  divini  humanique  moris  me- 
moria  abolevit ',  nova  peregrinaque  omnia  priscis  ac 
patriis  praeferendo) ,  haud  ab  re  duxi,  verbis  quoque 
ipsis,  ut  tradita  nuncupataque  sunt,  referre.  Romanis, 
post  prseiium  demum  factum ,  Samnites  venisse  sub- 
sidio,  exspectato  eventu  pugnae,  apud  quosdam  au- 
ctores  invenio.  Latinis  quoque  ab  Lavinio  auxiUum, 
dum  deliberando  terunt  tempus,  yictis  demum  ferri 
coeptum;  et,quum  jam  portis  prima  signa,  et  pars 
agminis  esset  egressa,  nuntio  allato  d^  clade  Latino- 
rum ,  quum  conversis  signis  retro  '  in  urbem  redire- 
tur,  praetorem  «orum  nomine  Milionium  dixisse  fe- 
Tunt ,  pro  pauluia  via  magnam  mercedem  Rom^anis 

publicum  divinum,   sacrificium,  rem  re^  sen  alio  aUqao  rita  sacro ,  qni  ipsi 

divinam.  Cf-  ad  II,  i,  n.  3.  placet;  Strotliias. 

i3.  Fulcano  arma  i)overe:  a\.  de^  14.  Telo,   super  quod  stans ,  etc. 

¥overe.  «  Hoc  paene  melius ,  tum  ob  conf.  cap.  9. 

euphoniam,  quam  tamen  in  re  tam  i5.  Marti  suoyetauritihus piaculum 

exill  haud  urgeam,  tum  quia  de  devo-  fieri,  conf.  ad  I,  44 >  n.  3. 

tione  utique,  seu  hominis,  seu  armo-  Gap.  XI.  i.  Moris  (veteris,  prlsci} 

rum,  sermo  est;  quae  tamen,  vi:t  est,  memoria  aboleyit,  cf.  ad  I,  a3,  n.  i. 

quln  voveri  rectius ,  quam  devoveri,  Memoria  autem  aliquid  proximnm  cu- 

dicantur.  Arma  devota  essent,  exse-  rae,ef  speciem  quamdamsolHcifudinls 

crando,locoipsiushominis,abolitioui  denotat,  ut  IT,  31,  n.  a,  belti  infe- 

data.   Vovere  tamen  rei  fiiturae  est,  rendi  memoria,  cupiditas  et  proposi- 

quum  h.  I.  de  praesenti  agatur.  Mox  ttmi,  XXVII,  3.  Tarentinas  arcis  (re- 

in  Dolet  intell.  facere,  scil.  sacra  (cur  cipiendse)  memoria,  cura,  et  ad  eam 

non  ekvovere?)^  et  pro  est  alii  esto,  recipiendam  iutentio;  J.  Gron. 

quod  placeret,  si  non  Livii  narratio,  a.  Conversis  signis  retro ,  etc.  conf. 

sed  carminis  ipsius  recitatio  directa  ad  11,  45,  n.  10,  et  III,  54,  n.  5.  — 

foret ; »  Bauer.  —  Sive  hostia,  sive  quo  Prastorem  eorum  Milionium ,  vide  ad 

alio,  vel  hostia  caesa ,  vel  alia  quadam  IX,  16,  n.  10. 


A.  C.  337 
U.  C.  4x5. 


454  T.   LIVII 

esse  sok^endam.  Qui  T^tinoriim  pugnae  superfuerant, 
multis  itineribus  dissipati,  quum  se  in  unum  conglo- 
bassent ,  Vescia  urbs  ^  eis  receptaculum  fuit-  Ibi  in 
consiUisNumisiiisimperator  eorum,  affirmando,  com- 
munem  vere  Martem  belli^  utramque  aciem  pari  ccede 
prostravisse  y  victoriceque  nomen  iantum  penes  BO' 
manos  esse^  cceteram  pro  victis  fortunam  ^  et  illos 
gerere : funesta  duo  consulum proetoria^ ^  alterum par- 
ricidio  fUii^  alterum  consulis  devoti  casde;  trucidalum 
exercitum  omnem;c€esos  hastatos principesque ;  stra^ 
gem  et  ante  signa ,  et  post  signa  factam ;  triarios 
postremo  rem  restituisse.  Latinorum  etsipariter  acciscB 
copice  sinty  tamen  supplemento  vel  Latium  propius 
essCy  vel  Folscos^  qiutm  Romam,  Itaque^  si  videatur 
eisy  sCj  ex  latinis  et  ex  volscis  populis  juventute  prO' 
pere  excita^  rediturum  infesto  exercitu  Capuam  esse; 
Romanosque^  nihil  tum  minus  quam  prcelium  ex^ 
spectantesy  p,ec,opinato  adventu percuburum.  Falla- 
cibus  literis  circa.Latium  nomenque  volscum  missis, 
quia ,  qui  non  interfiierant  pugnae ,  ad  credendum  te- 


3.  Vescia  urbs,  Beffxift  wd^i;  Auffb- 
vttv  Steph.  unde  Descinus  ager  et  sal- 
tus,  Cf.  IX,  5;  X,2o,  aiy  3i.  — 
Numisius ,  an  Numicius  ?  quomodo 
«upra  cap.  3.  Caeteruin  in  eo  parri 
refert ,  quid  veri  sit.  IUud  magis  no- 
tandum  videtur  vocem  Numisius  pen- 
dere  quodammodo,  nec  haLere,  coi 
innitatur,  verbum  Hniti  modi;  simile 
plane  exemplum  rqrsus  occurrit  lib» 
XXVI,  cap.  12,  Ed. 

4.  Communem  Martem  ielli,  yide 
ad  V,  19  y  n.  X. 

5.  Casteram  pro  victis  firtunam , 
conf.  ad  II,  7,  n.  4* 

6.  Funesta  duo  eon^uJum  praitQria , 
tentoria ,  funeribus  quasi  polluta.  — 
Stra§em  et  ante  signa,  et  post  signa 


factam,  et  antesignanomm ,  etpostsi- 
gnanorum.  De  antesignani«  sapra  vi- 
dimus;  postsignani  vero,  de  quibus 
hic  sermo  est,  fortasse  intelligendi  sunt 
accensi  quos  ab  novissima  acie  consul 
Manlius  exoitaverat;  praecipua  enim 
legionis  signa  penes  triarios  fbisse ,  ob- 
cervatum  est.  £d.  —  Accisee  copia, 
vide  ad  m ,  i  o ,  n.  g.  —  Romanosque, 
nihil  tum  minus  quam  preelium  ex- 
spectantes,  Similiter  Liv.  XXII,  19, 
nihil  minus  quam  hostem  aut  proBlium 
eo  die  exspectantes ,  conscendere  naves 
propere^  atque  arma  caperejubet.  Lo- 
cutionem  nihil  minua  quam,  at  et  ex- 
spectare  pro  timere  poaitum ,  illustrat 
Clar.  Cortius  ad  Sallastii  Jugurth. 
cap.  XIV,  §11. 


v\c:lll:         LIBER  VIII.  CAP.  XI.  455 

mere  faciliores  erant,  tumultuarius  undique  ?  exercitus 
raptim  conscriptus  conveiait.  Huic  agmini  Torquiatus 
consul  ad  Trifanum  ( inter  Siuuessam  Mkiturnasque 
is  locus  est)  occurrit;  prius  quam  castris  locus  ca*" 
peretur,  sarcinis  utrimque  in  acervum  oonjectis^  pu- 
gnatum  debellatumque  est;  adeo  eniilEi  accisae^  res 
sunt  j  ut  consuliv  victorem  exercitum  ad  depopuiandos 
agros  eorum  duoenti  ^  dederent  se  oolnes  Jliatini  ^  de- 
ditioni^que  eam  Campalii  sequer^nturi.  Latium  Ca* 
puaque  agro  mulctati  9.  Latinu^  aget  ^  priTsrnati  ad- 
dito  agrO)  et  falernus^  qui  popuii  campaui  fiierat, 
usque  ad  YaUurnum 'flumen  7  plebi  romaitae  dividitur. 
Bina  in  latino  jugera '®,  ita  ut  dodrantem  es  pi^ivbrnliti 
complerent ,  data ;  terna  in  falerno  ,  quadrantibus 
etiiim  pro  ionginquitate  adjectis.  Extra  poenam  ftiere 
Latin(>rum  I^urentes,  Campanprumque  equiles ' '  ^  quia 
noti  desciverant.  Cum  LailreMibus  renovari  foedus 
jussum;  renovaturque  ta  eo  quotannis  post  diem  de- 
cimum  latinarum  ^^.  Equitibus  campanis  civitas  data : 


7.  Tumultuarius  undique  exercitiu, 
Tide  ad  I,  87,  n.  4*  Verba  adjecta  et 
syDonyaia  raptim  conscriptus  forte 
glossatori  deb«ntiir. 

8.  Accisceres,  yldelll,  10,  n.  9. 

9.  Latium  Capuaqiie  agro  muictati, 
vid««din,  47,  n.  X. 

10.  JBina  in  latino  agrojugera,  ita 
ut  ^hdrantetn  ex  privemati  eompie' 
rent^  «ddi}i*ent,  adjieerent,  h.  e.-  et 
dodcMfl )  sea  |  jugiirl  Jii  privernati , 
datd  cuilibet ,  ita  ut  aiBgiiU  a  |  acci* 
perent)  terita  vero  Integm  jugetn  his, 
qui  ex  fidekno  BOBipiobant «  d&ta  sunt, 
iit  quadrante  igitur  plas  hi«  j  qiii  in 
latlno  easent,  acciperent;  qid  q/ia- 
drans  adjectus  est  pro  longinquitate, 
pro^terea ,  quod  ager  falernus  longius 
abesset  ab  Urbe;  Strotbius. 


'  li,  Cat^an^runvque  cquites ^  tito^ f 
quorum  equitum  honoris  causa  paulo 
pdst  omnlbiis  qboque  CanipAhis  civitas 
da^ ,  $ed  sint  ,st\g^^igi6  ;  ynAe  thp.  14 
extr.  XXIII,  5;  XXVI,  33;  XXXI, 
.^  I ;  Scalijg^.  ad  ^.iseb.  p.  3^1^.  Campani 
potisslniikni  tfutat  Capuani :  unde  c.  14 
extr.  ejusdem  juris  c,  cujus  Capuam 
e.  />.  Conf.  et  AOt.  9.  Proilter  datam 
aVitem  civitatem  Gaii^iaBi  ab  an.  Urb. 
416  ad  541 ,  quo  civitas  eia  atd^mpta 
(vide  XXVI  ,^  «4  w^*),  in  legionibus 
quoqoe  romanis  non  seeiorum ,  sed. 
cSvium  htimero  sant.hibitif.ika.iit  in*> 
tegva  quoifiifl  legio  roaniia  censcribe»- 
retur  ex  Campanis ,  et  calnpatie  duce 
uteretur.  Gonf.  EjHt.  lib.  XH ,'  Polyb. 
I,  7;  II,  24,  n.  i4;  ubiv.  Schweigb. 
id.  Post  diem  decimum  iatinanmt 


456  T.  '  LIVII  U.  C.  4iS— 4i6. 

monimenf oque  ut  esset ,  aeneam  tabulam  in  asde  Ca- 
storis  Bomae  fixerunt ;  vectigal  quoque  eis  campanus 
populus  jussus  pendere  in  singulos  quotannis  (fuere 
autem  mille  et  sexcenti)  denarios  nummos  '^  quadrin- 
genos  quinquagenos. 

XII.  Ita  bello  gesto ,  praemiis  poenaque  pro  cujusque 
merito  persolutis ,  T.  Manlius  Romam  rediit  :  cui  ve- 
nienti  senipres  tantum  obviam  exisse  constat ;  juven- 
tutem,  et  tunc,  et  omni  vita  deinde,  aversatam  eum 
exsecratamque.  Antiates  in  agrum  ostiensem ,  ardea- 
tem ,  solonium  incursiones  fecerunt.  Manlius  consul, 
quia  ipse  per  valetudinem '  id  bellum  exsequi  nequie- 
rat ,  dictatorem  L.  Papirium  Crassum ,  qui  tum  forte 
erat  praetor,  dixit  :  ab  eo  magister  equitum  L.  Papi- 
rius  Cursor  dictus.  Nihil  memorabile  adversus  Antiates 
ab  dictatore  gestum  est,  quum  aliquot  menses  stativa 
in  agro  antiati  habuisset.  Anno  insigni  victoria^  de  tot 
ac  tam  potentibus  populis ,  ad  hoc  consulum  alterius 
nobili  morte,  alterius  sicut  truci ,  ita  claro  ad  memo- 
riam  imperio,  successere  consules  Ti.  ^milius  Ma- 
mercinus  et  Q.  Publilius  Philo;  neque  in  similem 
materiam '  reruin ,  et  ipsi  aut  suarum  rerum ,  aut  par- 
tium^  in  republica  magis,  quam  patriae,  memores. 
Latinos,  ob  iram  agri  amissi^  rebellantes,  in  campis 
fenectanis^  fuderunt  castrisque  exuerunl.  IbiPublilio, 


ferianim,  X  die  postquani  illaD  erant 
actte.  Ipsse  per  IV  dies  agebantnr.  Cf. 
ad  I,  4^9  n.  a. 

i3.  Denarios  nummos,  etc.  quomm 
Talor  ex  posterioris  temporis  nitione 
accipiendns  videtur,  ut  singuli  fere  96 
imperiales  acceperint;  Stvoth.  Conf. 
Sohel.  ad  Polyb.  c.  3. 

Cji.p.  XII.  i,Per*vaktudinem.,  Tide 
ad  V,  la,  n.  6. 

3,  Anno  insigni  victoria  ,  etc.  h.e. 


consolibus  hujus  anni,  quiinsigms  fuit. 
-~  Successere  consules ,  etc.  Ita  passim. 

3.  Neque  in  similem  materiam  re^ 
rum,  ^t,  etc.  conf.  ad  IV,  29 ,  n.  3. 

4*  j4ut  partium  in  repubUca^  etc, 
nam  JEmilins  erat  fantor  nobilium,  eC 
Publilius  plebis ,  de  qua  emt. 

5.  Ob  iram  agri  amissi,  Tide  ad  I, 
5,  n.  5. 

6.  In  campis  feneetanis ,  in  6  BISS 
ferentanis,  Doojat.  tmtBd. /erefttinisy 


A.  C.  3i€. 
V.  C.  4i6. 


LIBE^  VIII.  CAP.  XII.  457 

cujus  ductu  auspicioque  res  gestae  erant ,  in  deditionem 
accipiente  latinos  populos ,  quorum  ibi  juventus  csesa 
erat,  ^miliu»  ad  Pedum  exercitum  duxit''.  Pedanos 
tuebatur  tiburs ,  praenestinus  veliternusque  populus : 
venerant  et  ab  Lavinio^  Antioque  auxilia.  Ubi  quum 
praeliis  quidem  superior  Romanus  esset,  ad  urbem 
ipsam  Pedum ,  castraque  sociorum  populorum ,  quae 
nrbi  adjuncta  erant,  integer  labor  restaret»;  bello  in- 
fecto  repente  omisso ,  consul ,  quia  coUegde  decretum 
triumphum  audivit ,  ipse  quoque  triumphi  ante  victo- 
riam  flagitator  Romam  rediit.  Qua  cupiditate  offensis 
Patribus,  negantibusque,  nisiPedo  capto  aut  dedito, 
triumphum,  hinc  alienatus  ab  sehatu  iEmiUus  sedi- 
tiosis  tribunatibus  similem  deinde  consulatum  gessit. 
Namneque,  quoad  fiiit  consul*®,  criminari  apudpo- 
pulum  Patres  destitit^  coliega  haudquaquam  adver- 
sante,  quia  et  ipse  de  plebe  erat :  (materiam  autem 
praebebat  criminibus''  ager  in  latino  falernoque  agro 
niaUgne  plebei  divisus)  et,  postquam  senatus,  finire 
imperium  consuUbus  cupiens,  dictatorem  adversus 


—  Ferentinoin  urbs  cflt  Latii ,  et  de 
*qaa  et  luco  Ferentinae  mentio  facta  a 
I-iTio  est  supra  I,  5i,  et  aUbi.  En.  — 
Legit  CluTer.  ital.  Ant.  c  4,  p.  965, 
^edanis,  Conf.  ad  III,  5o,  n.  i. 

7*  Ad  PeMun  exercitum  duxU,  cf. 
*dcap.i,  n.  t. 
'   0.  Ab  Lavinio,  al.  Lanuvio,  Sedv. 

»dcap.i3,n.  4. 

9»  Jnteger  lahor  restaret,  conf.  ad 
II,5,n.i. 

10.  Nam  neque,  quoadjuit  consul, 
<^nminari.,,et,  etc.  cf.  IV,  29,  n.  3. 

I  ^ .  Materiam  autem  prasbebat  cri- 
mnibus  (vide  ad  III,  19,  n.  7)  ager 
w  io-tino  falemoque  agro,..divisus, 
conf.  cap.  1 1.  Scio  posse  excusari  ager 
w  agro,  (|uuiD  priore  loco   partem 


proprie  illam  designet ,  quae  sub  sor- 
tem  et  perticam  venit,  posteriore 
omne  territorium  eomm  populorum  : 
sed  malim  delere  rb  agro ,  et  intelli- 
gere  illud  ipsum ,  vel  soh ,  ut  III ,  6 , 
n.  6,  in  hernico,  et  infr.  c.  34  (^I» 
3i;  XXIII,  27;  XXVIII,  a4),  i/i 
pacato,  in  hostico  ;  Gronov.  Sic  et  in 
veientiYI^  14,  n.  9;  m  antiati  XXII, 
I,  n.  i5;  in  capenate  XXXIII,  a6 ; 
in  crustumino  XLI ,  1 3 ;  in  lanuvino 
XLI,  ai.  Conf.  ad  VI,  3i,  n.  3;  X, 
27,  n.  S;  et  X,  32 ,  n.  i,  —  Non  vi- 
deo  cur  ea  vox  agro  suspecta  esse  de- 
beatviro  docto  qui  patienter  tulit  supra 
capit.  praeced.  latinus  ager,  privemati 
addito  agro,  et/alerntis  piebi  romahof 
</iVi</<Vur«Vide  Drak.  ad  I,  3.  En. 


A.  C.  336—335. 
U.  C.  4'6— 4i7- 


458  T.   LIVII 

rebellantes  Latinos  dici  jussit,  .£iiiiliu5'%  cujus  tum 
fasces  erant,  coUegam  dictatorem  dixit  :  ah  eo  ma- 
gister  equitum  Junius  Brutus  dictus.  Dictatura  popu- 
laris  et  orationibus  in  Patres  criminosis  fuit ,  et  quod 
tres  leges  secundissimas  plebei,  adversas  nobiiitati, 
tuHt :  unam,  ut  plebiscita  omnes  Quirites  '^  tenerent : 
alteram ,  ut  legum ,  'quae  comitiis  centuriatis  ferrentur, 
ante  initum  suffragium  Patres  auctores  fierent  '^  :  ter- 
tiam,  ut  alter  utique'^  ex  plebe,  quum  eo  ventum 
sit,  ut  utrumque  plebeium  consulem  fieri'^  licerec, 
censor  crearetur.  Plus  eo  anno  domi  acceptum  cladis 
ab  consulibus  ac  dictatore ,  quam  ex  victoria  eorum 
beliicisque  rebus  foris  auctum  imperium ,  Patres  cre- 
debant. 

XIII.  Anno  insequenti,  L.  Furio  Camillo,  C.  Maenio 
consulibus ,  quo  insignitius  omissa  res  iEmilio ,  supe- 
rioris  anni  consuli,  exprobraretur%  Pedum  armis,  vi- 
risque,  et  omni  vi  expugnandum  ac  delendum  senatus 
fremit;  coactique  n6vi  consules,  omnibus  eam  rem 
praeverti ',  proficiscuntur.  Jam  Latio  is  status  erat  re- 
rum,  ut  neque  bellum,  neque  pacem  pati  possent;  ad 
bellum  opes  deerant ;  pacem  ob  agri  adempti  dolorem 


xa.  jEmiliuSf  oujus  (penes  qiiem) 
tumfdsces  erant,  vide  ad  U,  i,  n.  ii. 
Dictatura  popularis  fuit ,  yidell,  8, 
n.  I,  et  III,  i5,  n.  8.  —  Et  quod.,. 
m/<Vdictatuni;  vid.  XXXIV,  6,  u.  xo. 

x3.  Ut plebiscita  omnes  Quirites  te^ 
nerent,  vid.  11 ,  6o ,  n.  a.  *~-  Eamdem 
jam  legem  tulerant  conaiiles  M.Vale- 
riiu ,  et  M.  Horatiuf  poat  Uberatalu  a 
decemviromm  tyrannide  rempnbli- 
cam;  vide  UI,  55.  Eadem  et  renovata 
est  postea  a  Q.  Hortenaio  dictatore, 
oocasione  seceasionis  in  Janiculum  an. 
466. Vid.  Pigh.  in  Ann.  adan.  4^5.  En. 

14.  jinte  initum  sttffragium  Patres 


auctores  fierent ,  videad  I,  17,  n.  6. 

x5.  jilter  utique  eteplebe,  ete.vida 
ad  II,  3o ,  n.  i,  et  VI ,  35,  n.  4. 

x6.  Utrumque  plcbeium  consulem 
fieri,  conf.  ad  VII,  4^  >  n«  a.  Id  yvto 
gravius  erat. 

Cap.  Xin.  X.  Quo  insignitius  omissa 
res  Mmilio  exprohraretur,  ut  eo  magis 
in  oculos  incurreret  exprobranda  ^mi- 
Ixo  belli  continuandinegliffentia;  Doer. 

9.  Omnibm  e«m  rem  pneverti ,  vide 
ad  II,  24«  n.  3.  Nonixe  vero  legendum 
preevertere?  —  Prteverti,  eat  ifertiprte 
omnibus,  prSBponi.  Ed.  —  Ob  agri  aJ^ 
empti  dolorem ,  vide  ad  1 ,  5,  n.  5. 


A.  C.  335. 
U.  C.  417. 


LIBER  VIII.   CAP.   XIIL  4^9 

aspernabantur.  Mediis  consiliis  standum^  videbatur, 
ut  oppidis  se  tenerent;  ne  lacessitus  Romanus  causam 
belli  haberet;  et,  si  cujus  oppidi  obsidio  nuntiata 
esset,  undique  ex  omnibus  populis  auxilium  obsessis 
ferretur.  Neque  tamen,  nisi  admodum  a  paueis  po- 
pulis,  Pedani  adjuti  sunt.  Tiburtes,  Prasnestinique , 
quorum  ager  propior  erat ,  Pedum  pervenere.  Aricinos , 
Laviniosque  ^,  et  Veliternos,  Antiatibus  Volscis^  se 
conjungentes,  ad  Asturae  flumen  Atenius,  improviso 
adortus ,  fudit.  Camillus  ad  Pedum  cum  Tiburtibus , 
maxime  vaUdo  exercitu,  majore  mole^,  quamquam 

\  aeque  prospero  eventu,  pugnat.  Tumultum  maxime 
repeutina  inter  prseUum  eruptio  oppidanorum  fecit : 
in  quos  parte  exercitus  conversa ,  CamiUus  nou  com- 
puUt  solum  eos  intra  moenia ,  sed  eodem  etiam  die, 
quum  ipsos  auxiUaque  eorum  percuUsset,  oppidum 
scaUs  cepit.  Placuit  inde,  jam  majore  conatu  animo- 
que  ab  unius  expugnatione  urbis  ad  perdomandum 
Latium  victorem  circumducere  exercitum ;  nec  quie- 

'  vere  ante,  quam,  expugnando  aut  in  deditionem  acci* 
piendo  singulas  urbes ,  Latium  omne  subegere.  Prae- 
sidiis  inde  dispositis  per  recepta  oppida,  Romam  ad 
destinatum  omnium  consensu  triumphum  decessere  : 
additus  triumpho  honos ,  ut  statuse  equestres  eis^,  rara 


3.  Mediis  ^consiUis  standum,  Tide 
ad  I,  3a ,  n.  5,  et  III,  36,  n.  1 1. 

4.  Aricinos,  Laviniosque ,  al.  Lanu- 
vinosque.  Sed  nostrae  lectioni  faTent  et 
libri  quidam,  et  inpr.  inscriptio  lapidis 
Capitol.  apud  Grater.  p.  297.  Confer 
tamen  Cluver.  ital.  Ant.  m ,  4 » p.  939. 
Be  culumna  Maenia  (quse  mox  statua 
equestris  dicitur),  et  rostria  navium 
Antiatum ,  a  Maenio  fixis  in  suggestii 
fori  ante  curiam  Hostiliam ,  qnae  Ro- 
stra  vetera  dicta ,  conf.  cap.  1 4  extr. 
W»n.  XXXIV,  5,  seu  11;  Nonius,  I, 


n.  33 ;  Flor.  1 ,  1 1 ;  Varro  Ling.  lat. , 
rv,  3a. 

5.  Antiatibus  f^olscis ,  conf.  ad  11, 
a5,  n.  a.  —  Asturaftumen,  Plin.  III, 
5.  Asturu,  Strah.  V,  p.  a39«  Zropa, 
et  Festo  Stura  dicitur.  Staturte  onmes 
fere  MSS.  Cf.  Cluver.  ital.  Ant.  111, 

7>  P-  991- 

5.  Majore  mole,  oeitandne;  Tidead 

I,  38 ,  n.  4« 

7 .  Ut  statuee  equestres  eis ,  rtura  illa 

astateres,  inforo  ponerentur,  cf.  IX, 

43,  n.  II ;  Norls.  ad  Genot.  Pia.  III, 


46o  T.  LIVII  vlll': 

illa  aetate  res ,  in  foro  ponerentur.  Prius ,  quam  comi- 
tiis  in  ihsequentem  aunum  consules  rogarent,  Ca- 
millus  de  latinis  populis  ad  senatum  retulit,  atque  ita 
disseruit  :  «  Patres  conscripti,  quod  bello  armisque 
<c  inLatio  agendum  fuit,  id  jam  deum  benignitate,  ac 
a  virtutemilitum  ad  finem  venit;  caesi  ad  Pedum  Astu- 
c(  ramque  sunt  exercitus  hostium ;  oppida  latina  om- 
ct  nia,  et  Antium  ex  Volscis^,  aut  vi  capta,  aut  re- 
«  cepta  in  deditionem  ,  praesidiis  tenentur  vestris. 
((  Reliqua  consuUsitio  est ,  quoniam  rebellando  saepius 
<c  nos  soUicitant ,  quonam  modo  perpetua  pace  quie- 
a  tos  obtineamus.  Dii  immortales  ita  vos  potentes 
ic  hujus  consilii  fecerunt^,  ut,  sit  Latium  deinde,  an 
cc  non  sit,  in  yestra  manu  posuerint.  Itaque  pacem 
(c  vobis,  quod  ad  Latinos  attinet,  parare  inperpetuum, 
«  vel  saeviendo,  vel  ignoscendo,  potestis.  Vultis  crude- 
cc  Uter  consuiere  in  deditos  victosque?  licet  delere 
<c  omne  Latium ,  vastas  inde  solitudines  facere ,  unde 
cc  sociali  egregio  exercitu  per  multa  bella  "  magnaque 
«  saepe  usi  estis.  Vultis  exemplo  majorum  augere  rem 
«  romanam ,  victos  in  civitatem  accipiendo  ?  materia 
«  crescendi  per  summam  gloriam  suppeditaf ;  certe 
«  id  firmissimum  longe  imperium  est ,  quo  obedientes 
«  gaudent.  Sed  maturato  opus  est,  quidquid  statuere 
«  placet;  tot  populos  inter  spem  metumque  suspensos 
«  animi"  habetis  :  et  vestram  itaque  de  eis  curam 


8;  Figrel.  de  Statuis  roiHi,  cap.  i8.  — 
Prius  quam  comitiis . . .  consules  roga- 
rent,  vidc  ad  IV,  58 ,  n.  lo.  —  Prius- 
quam  rogarent  populum  novos  con- 
ftules,  sive,  priusqnam  comitia  novis 
consulibns  creandis  haberent,  supple, 
ii  qui  tum  consnles  erant.  £d. 

8.  j4ntium  ex  Fohcis ,  vide  ad  II, 
63,  n.  3. 

g.  Dii  immortaUs  ita  vos  potentes 


hujus  consilii  fecerunt  (cf.  ad  XXII, 
4a ,  n.  5  ) ,  ut  in  vestra  manu  posue- 
rint;  vide  ad  V,  20,  n.  i. 

10.  Per  multa  bella  magnaque,  cf. 
ad  II,  18,  n.  I. 

1 1 .  Materia  crescendi . . .  suppeditat, 
vide  ad  VI,  34,  n.  i. 

12.  Inter  spem  metumque  suspensos 
animi,  v.  ad  II,  32 ,  n.  5.  —  /taque, 
ergo  et  vestra  et  illorum  interest  rcm 


tc.f;  LIBER  VIII.  GAP.  XIII.  XIV. 


46i 


(K  quam  primum  absolvi,  et  illorum  animos,  dum  ex- 
a  spectatione  stupent  j  seu  poena ,  seu  beneficio ,  prse- 
«  occupari  oportet.  Nostrum  fiiit  efficere ,  ut  omnium 
<(  reriim  vobis  ad  consulendum  potestas  esset :  vestrum 
(c  est  decernere ,  quod  optimum  vobis  reique  publica; 
«  sit.  » 

XIV.  Principessenatusrelationem  consulisde  summa 
rerum '  laudare ;  sed ,  quum  aliorum  causa  alia  esset, 
ita  expediri  posse  consilium,  dicere,  ut  pro  merito 
cujusque  statueretur,  si  de  singulis  nominatim  refer- 
rent  populis.  Relatum  igitur  de  singulis  decretumque. 
Lauuvinis  oivitas  ^  data ,  sacraque  sua  reddita  cum  eo^, 
ut  aedes  lucusque  Sospitae  Junonis  *  communis  lanu- 
vinis  municipibus  cum  populo  romano  esset.  Aricini, 
Nomentanique ,  et  Pedani  eodem  jure ,  quo  Lanuvini , 


iDatarari  et  confieri  :  vestra ,  ut  absol- 
Tamini  tanta  cura  :  illorum,  nt  vel 
pcena,  vel  beneficio  praeveniantur , 
priasquam  se  coliigere,  et  ipsi  aliquid 
consilii  capere  possint;  Gron. 

Gap.  XIV.  I .  Desumma  rerum ,  vidc 
adlll ,  5 ,  n.  6.  Mox  refsrrent  scilicet 
consules  ad  senatum. 

a.  Lanuvinis  civieas  Kom,  data,  et 
nanc  municipes  facti  cum  aliis  Latinis. 
Confer  Cic.  p.  Com.  Balbo  x  3 ,  et  in- 
fra  ad  IX,  43,  n.  ii. 

3.  Sacraque  sua  reddita  cum  eo,  w 
lege,  vel  hoc  adjecto,  ut,  etc.  Confer 
XXX,  lo  extr,;  XXXVI,  5 ,  n.  a  ;  et 
ad  I,  3a  ,  D.  g;  reddita  forte  relicta: 
nam  sacra  Tictis  hostibus  adempta 
faisse ,  non  constat;  Duk.  Confer  IX, 
43,  n.  II. 

4.  Mdes  lucusque  Sospitai  Junonis 
vel  Sispita;  et  Conservatricis,  Confer 
Ind.  et  ad  Sil.VIII,  36o;  XIII,  364. 
-^  Communis  Lanuvinis  municipibus 
cum  populo  romano  esset,  LanuTinis 
qui  cives  ronuiiii  modo  facti  fiierant. 


Municipes,  inquit  Gellius  XVI,  i3, 
sunt  cives  romani  ex  municipiis,  suo 
jure  et  legibus  suis  utentes,  muneris 
tantum  cumpopulo  romano  honorarii 
participes,  a  quo  munere  capessendo 
appellati  *videntur,  nullis  aiiis  neces' 
sitatibus,  neque  uilapopuli  romani  legc 
adstricti,  Illi  igitur,  ut  paulo  infrat 
GeUins  addit,  honorem  civitatis  ro- 
nuuue  capiebant,  sive  honestabantur 
nomine  et  jure  civium  romanomm  : 
oneribus  illius  couditionis  non  subji- 
ciebantur,  quum  legibus  suis,  non  ro- 
manis  uterentur.  Unde  municipiorum 
conditio  magis  libera  erat,  et  minns 
obnoxia ,  qnam  coloniarum ,  quae  jura 
institntaque  omnia  populi  romani,  non 
sui  arbitrii  habebant.  Porro  quibusdam 
municiptis  data  erat  civitas  cum  suf- 
fragii  latione;  horamque  cives  munici-' 
piorum  pleno  jure  cives  romani  erant , 
et  aditum  quoque  ad  honores  popult 
rom.  habebant.  Erant  et  quibus  civitas 
sine  suf&agii  latione  data  erat,  quo* 
rum  primi  fiiere  Caerites.  £d. 


462  T.  Livii  tV^d: 

in  cmtatem  accepti.  Tusculanis  senrata  civitas  ^,  quam 
habebant ;  crimenque  rebeUionis  a  publica  fraude  in 
paucos  auctores  vcrsum.  In  Veliternos ,  veteres  cives 
romanos ,  quod  toties  rebellassent ,  graviter  ssevitum  : 
et  muri  dejecti,  et  senatus  inde  abductus,  jossique 
trans  Tiberim  habitare^;  ut  ejus,  qui  cis  Tiberim  de- 
prehensus  esset,  usque  ad  mille  pondo  darigatio  esset, 
nec  prius ,  quam  sere  persoloto,  is,  qui  cepisset ,  extra 
vincula  captum  haberet.  In  agrum  senatorum  coloni 
missi :  quibus  ascriplis  7,  speciem  antiquae  frequentiae 
Velitra^  receperunt.  £t  Antium  nova  colonia  missa 
cum  eo,  ut  Antiatibuspermitteretur,  si  et  ipsi  ascribi 
coloni  vellent.  Naves  inde  longae  abactae ,  interdictum- 
que  marl  antiati  populo  est,  et  civitas  data.  Tiburtes 
PrsBuestinique  agro  mulctati ,  neque  ob  recens  tantum 
rebellionis,  commune  cum  aliis  Latinis,  crimen,  sed 
quod,  toedio  imperii  romani,  cum  Gallis ,  gente  efFe- 


5.  Tuseultmis  serviUa  cwUas ,  ete. 
▼ide  ad  VI,  26  ,  n.  4«  —  Crimenque 
rebeJlionis  a  puhHca  fraUfde  in  paueos' 
auctores  versum,  non  ptdblico  conAilio 
adeoque  universae  civitati,  sed  pancis 
qus  anctoribas  tributum ;  Strolii<  a 
dunnopvblico  et pcena  untvets» ciyi*' 
tatis;  Doer. 

6.  Jmsique  trans  Tiberim  habitare, 
etc.  Conf.  ad  cap.  20 ,  n.  t  r ,  et  XXVX, 
34  9  n.  3.  —  Usque  ad  milie  pcmdo, 
sen  asses,  qul  tiunlibram  pondk»;ha- 
berent(ita  Duker.)  clarigeuia.  esaee, 
hoo  est,  idem  quod  nos  Pfandgeid, 
aeu  Pfitndungsgebakr  appeUannM ,  cuk 
jusniodi  daci  solltumr,  quum  jumenti» 
in  satf»  deprehen<bmtur ;.  Stroth.  vide 
Salmas.  de  modo  nsur.  cap.  i3,  pag. 
55o  seq.  Clarigape  e^Bm  d^eelMtap,  rea 
raptas  elara  voee  repetere;  vide  PUn. 
XXII ,  2 ,  scu  3  ;  et  Quintil.Vn  ,3,4, 
1 3.  —  Ciarigutio  hoc  loco  est  jns  ho- 


minia  prehendendi ,  ita  ut  c<M?pU8  ejns 
quasi  pignori  opponatur,  dom  certam 
peouniae  summam,  bic  miUe  pomdo, 
atye  mille  asses ,  exsoAVerit.  £n.  —  Ex- 
tra  Dincula  haberet,  iis  solveret,  Uhe' 
varet. 

7.  Quibus  iueriptis,  nt  mozof mftt 
ooloni,  ride  ad  rV,  1 1 ,  n.  4.  f —  Coh- 
nia  missa  cum  eo ,  ut{  confer  not,  3). 
jintiatibus  permitteretur ,  si  et  ipsi 
ascribi  coloni  'veUemt^, .  et  civitas  data , 
oonfer  Ueyn.  Opnsc.  Aead.  tom.  III, 
paf{.  89  ,.nbitet  haec  nota  legitdr  :  «  Si 
coioni  ascripti,.  quomodo  civitas  da^ 
£a?  Et  aitam  gravis  n^ulcta  impoMta, 
unde  civit.itis  beneficium?  Nisi  verba 
noviasima  ab  aUena  mann  snnt,  civitas 
cmn  Sigonio  accrpienda  dcjure  Quiri- 
tumi,.quodcoIoniae  rom<  competebat; 
quod  adco  conseqnsbantur  Antiates 
ascripti  cfvibns  rom.  in  coloniam  rom. 
deductis,  »  Confer^Dnk.  ad  h.  1. 


K.  C.  337. 


LIBER  VIII.  CAP.  XIV.  463 

rata,  arma  quondam  consociassent^.  Caeteris  latinis 
populis  connubia ,  commerciaque ,  et  concilia  inter  se 
ademerunt  9.  Campanis ,  equitum  honoris  causa '®,  quia 
€um  Latinis  rebellare  noluissent ,  Fundanisque  et  For- 
xnianis ,  quod  per  fines  eorum  tuta  pacataque  semper 
fuisset  via ,  cmtas  sine  suffragio  data.  Cimianos  Sues- 
sulanosque  ejusdem  jutis  conditionisque ,  cujus  Ca- 
puam ,  esse  placuit.  Naves  Antiatium  partim  in  navalia 
Romas  subductae ,  partim  incensae ,  rostrisque  ear um 


8*  Arma  qnondam  consociassent 
cum  Gallis  Tibartes,  vidcVII,  1 1.  De 
Prsenestinis  id  ncm  traditur. 

9.  Cicteris  latinis  populb  connubia^ 
commerciaque,  etconeilia  imerstieul' 
emerunt,  scilicet  Patre8i,s«aRoniaiii; 
nisi  ksg.  €ulempeai.  Ad  vem  ipsaiBt  eon« 
fer  IX,  43;  XXXI,  3i ;  XXXVUI, 
36  ;  XLV,  29  et  inpr.  Spanhem.  in 
orbe  rom.  II,  aa  ctaS;  nblpveeteralia 
monuir  li«ec :  « lis,  quai  civitaaoami^ 
bus  in  orbe  voio.  data  secoHfe  inirexit, 
jtiribus  vel  benefioiis  aBmnBcrari  qno^ 
qae  debcnc  motua  inter  cos  connubui* 
Notum  yeio ,  eoBi  olim  conmibiarum 
apud  pler&squc  gentcs  rationem  fiiissc , 
nt  ea  tM^m<  «Mscnt  intcr  nnius  urbis 
cives,  aoC^aBoquin  popokiccsf  cum  alie- 
nigenis  Ter^AftmcTetlt».  Ita  de.Atbc- 
niensibiM  itldcv  Pibtarcfa.  in  Pbricle, 
pag.  172'.  MXnsa^yta,  Hislor.VI,  cap. 
10;  M«ars.Thism.  Attic.  lib.  IV,  cap. 
5';  Pte^Y.  Leg.  Attio.  pag.  435,  440. 

Hitkc  hivfai^ak ,  <rU[i.(AaX^^  ®*  tvoicoXt- 
Tetoeiiitcr  filiitimos  populos  modo  con* 
cessa,  ct  fttedcre,  aotpacto  sancita,  mo- 
&o>  vetjta :  ct  inde  orta  subinde  dissklia 
ac  b^Sa.  Ncqne  aliter  cmn  Bxmaanis 
aolam:,  dnm  noa  Solum  dcccmvirati 
olim  lege  (yide  ad  IV,  i ,  n.  a  )  vctita 
intci:  patrioios-  ct  piebeios  connobia, 
sedetiaa^.snblata  postea>eadem  legc, 
non  omnibus"idcOj  qui  ciyitate  erant 


donati ,   connubia  fucrint  olim  data ; 
iramo  ea  subinde  inter  ipsos  Ticinae 
regiouis ,  aut  cjnidem  gcntis  populos 
ab  iisdem  Romanis  yetita,  tcI  adempta : 
ct  callido  quidcm  consilio,  nc  mutuis 
connubiis  commerciisque  juncti  inter 
sc  popuU  eo  promptius  in  Romahos 
cooaooiati  dein  arma  yertercnt.  A  Ro 
manis  pEoindc  connubia  ne  cum  om- 
nibjusi  quidcm  ciyibus  »  scu  in  ciyitatem 
aoceptisoHmtrccepta  (c£  XXXVIII, 
3>S).;  cum  aliis  autem,  qui-cives  rom. 
Qon  essent,  pcorsus  intcrdicta.  Qna 
lRatione.itidem  factom  ,  ut  nati  e  civibus 
rom.  et  alienigenis  mulieribus,   tan> 
quam  totidem  bybridsc,  novwn  genus 
hominum  dicercntur ,  et  exiis  colonia, 
eaqnc  Ubertinorum  dicta ,  in  Hispa- 
niam  dednceretur;  v.  lib.  XLIII,  c.  3 
pr.  Quibus  gradibus.  prxcipua  populi, 
rom.  beneficia  vel  jura  in.Campanos 
fnerint  coUata,  docet  Livius  XXXI, 
3i ,  ipsos  foedere  primum,  dein  conr 
nubiis  atque  inde  cognationibus ,  post- 
remo  civitate  nobis  conjunximus  (conf. 
XXIII,  4  e^Xtr.)  nam,  quod  Canuleius 
IV,  3,  dicit,  civitas  plus  qumn  co/i- 
nubium  est,  Unde  insuper  illud  liqnet, 
non  demum  post  concessara  a  Roma- 
nifl,   uti  postea  id  statutom  constat, 
civitatem ,  sed  eftiam  ante  eamdcm  in-r 
pertitam,  jus  conmibiorum  finitimis 
populis  ac  civitatibus,  antiquis  iliis 


464  T.  LlVIl  u:c."^"l 

suggestum'%  in  foro  exstructum,  adomari  placuit: 
Bostraque  id  templum  appellatum  '^. 

XY .  C.  Sulpicio  Longo ,  P.  iE^io  Paeto  consulibus , 
quum  omnia  non  opes '  magis  romanse ,  quam  bene- 
ficiis  parta  gratia  bona  pace  obtineret ,  inter  Sidicinos 
Auruncosque  bellum  ortum.  Aurunci^,  a  T.  liianlio 
consule  in  deditionem  accepti,  nihil  deinde  moverant: 
eo  petendi  auxilii  ab  Romanis  causa  justior  fiiit.  Sed 
prius,  quam  consules  ab  Urbe  (juftsetat  enim  senatus 
defendi  Auruncos )  exercitum  educerent ,  fama  a£fer- 
tur,  Auruncos  metu  oppidum  deseruisse,  profiigosque 
cum  conjugibus  ac  liberis  Suessam  communisse,  qua^ 


liberae  Urbis  temporibus ,  subinde  ab 
iis  cUtnm.  >• 

10.  Campanis,  Capuanis,  equitum 
honoris  causa  (  ut  honoris  ejns  caxtsa 
X,  a4))  •..  data,  yide  ad  cap.  ii,n. 
II.  A1.  qui  pro  quia;  qnod  arridere 
potest  coll.  cap.  ii  extr.  Sed  malim 
ante  quia  inserere  et  cnm  Dukero  yel 
ac,  ut  duplexafferatur  ratio,  sensus- 
que  sit :  et  quia  nunc  cum  Laiinis  ob 
iram  amissi  agri  rebellare  noluissent, 
De  bac  Latinorum  rebellione  vide  cap. 
la.  —  Formianis  (vide  ad  XXII,  i6, 
n.  4)  civitas  sine  suffra^o  data,  vide 
ad  IX,  43,  n.  ir. 

11.  Bostrisque  earum  suggestum, 
eto. ;  confer  ad  cap.  t3,  n.  4* 

1 2 .  Rostraque  id  templum  appeHa- 
tum,  ut  apud  Cic.  inVatln.  10,  in  Jio- 
stris,  in  illo,  inquam,  inaugurato  tem- 
plo  ac  l<\co  ;  vide  ad  1 ,  6 ,  n.  5 ;  et  conf. 
Dionys.  IX ,  56,  qui  Antiatum  classem 
jam  ante,  anno  Urbis  cond.  cap.  287, 
captam,  apparatumque  navalem  incen- 
sum  tradit. 

Ca.p.  XV.  I.  Quum  omnia  (omne 
Latium  et  Campaniam  )  non  opes  (  vis 
et  potentia)  magis  Romance^  quam.», 
gratia  bona  cum  pacc  obtineret,  tue- 


retur  et  regeret,  ntpopuio  bona  cum 
pace  imperitare  I ,  a4  ohtineret,  tft 
debetur  IX,  1 1  pr.  nam  aolet  fcM  li- 
vius  verbum  accommoHare  nometo 
aut  personie  substantivi,  quod  proxi- 
mepraeceaserat;  Stroth.  Sic  et  adjectiva 
vide  cap.  VIII ,  aH  extr.  obnoxium 
esset  pro  obnoxia  essent.  Non  opibus 
magis  Romani . . .  obtinerent  quidam 
MSS.  —  Sidicini  in  Campania  incole- 
bant  Teanum  Sidioinam  (quod  a  Teano 
Apulo  diversum  est ,  et  hodie  T^iano  di- 
citur)  Aurunci  habitabant  et  ultra  U- 
rim  in  Campania ,  et  cia  Lirim  in  Latio, 
nec  non  versus  Sicanonim  fines,  bauU 
procul  a  Tiberi.  Hi  in  Campania,  qnod 
mox  traditur,  oppido  suo  (foite>^a- 
runca,  ut  Ausona  oppid.  Ansonnin 
1X9  a  5)  metu  deserto,  comnwHiveroRt 
Suessam,  inter  Teanum  et  Miatomas 
fere  mediam,  quae  Suessa  Aurunca  est 
dicta,  ut  a  Suessa  Pometia,  Yolsco* 
rum  capite,  distingueretur ,  ^  brevi 
post  facta  oolonia  ac  ^^inde  munid- 
pium;  vide  IX,  aS;  Vell.  I^  14;  Gc. 
Phil.  XUI,  8. 

a.  Aurunci,  a  T,  Manlio  Torquato 
consule  in  deditionem  aceepti,  confer 
lib.VII,  cap.  28  sq.  et  38. 


A.  G.  334- 
U.  C.  4x8- 


LIBER  VIII.  CAP.  XV.  465 

nunc  A^runca  appellata;  mcenia  antiqua  eorum  ur- 
bemque  ab  Sidicinis  deletam.  Ob  ea  infensus  consu- 
libussenatus,  quorum  cunctatione  proditi  socii  essent 
dictatorem  dici  jussit :  dictus  C.  Claudius  Regillensis, 
magistrum  equitum  C.  Claudium  Hortatorem  dixit. 
Religio  inde  injecta^  de  dictatore;  et,  quum  augures 
vitio  creatum  videri  dixissent,  dictator  magisterque 
equitum  se  magistratu  abdicarunt.  Eo  anno  Minucia 
Vestalis,  suspecta  primo  propter  mundiorem  justo 
cultum^,  insimulata  deinde  apud  pontifices  ab  indice 
servo,  quum  decreto  eorum  jussa  esset  sacris  absti- 
nere ,  familiamque  in  potestate  habere  ^;  facto  judicio, 
viva  sub  terram  ad  portam  CoIIinam  dextra  via  strata 
defossaSceleratocampo^.  Credo,  ab  incesto  id  eiloco 
nomen  factum.  Eodem  anno  Q.  Publilius  Philo  praetor 


3.  Religio  inde  injecta .  ..vitio  crea- 
tum,  etG.  cf,  ad  U,  5,  d.  4;  IT,  3o, 
n.  6;  et  V,  17,  n.  4. 

4.  Proptermundioremjusto  cultum, 
etc.  vide  ad  IT,  44*  u.  9. 

5.  Familiamque,  servos  ( conf.  ad 
III,  19,  n.  i3)  in  potestate  habere, 
retinere ,  hoc  est ,  non  manumit- 
tere,  ut  de  iis ,  inprimis  de  servo  illo 
indice,  qusestio  haberi  posset ,  adhi- 
bitis  tonnentis.  Conf.  XXXIX,  14; 
Sigon.  de  judic.  II,  i4;  Brisson.  ad 
leg.  Jul.  de  adnlt.  c.  a6 ;  Abraham.  ad 
Gic.  pro  Mil.  c.  xa. 

6.  Viva  sub  terram  adportam  Col- 
Unam  defossa  Scelerato  campo,  vide 
adll,  4a,n.  11;  II,  Si^n.  2;  XXII, 
57,  n.  a ,  et  Festus  v.  Sceleratus  cam- 
pus,  — Dextra  via  strata ,  ad  sinistram 
manitae  viae,  in  campo,  ubi  a  dextra 
esl  via  strata,  ut  II,  49  e»f.  infelici 
via  dextro  Jano  portce  Carmentalis  ; 
Gronov.  Sed  Jac.  Gron.  jam  monoit, 
haec  verba  oontrario  potius  sensn  ca- 
pieoda  esse :  in  campo ,  ad  cujus  sini- 


stram  partem  est  via  strata,  vel  in 
campo,  qui  est  a  dextra  viae  stratae, 
ut  dextro  Jano  II,  49  ,  per  dextrum 
Janum,  seu  transituni  portae  «^tTruXcu; 
m^dio  stagno  XXYI ,  4^ ,  per  medium 
stagnum;  Jugario  vico  XXYII,  37, 
per  eum ;  dextra  et  keva  pro  ad  dez- 
tram,  ad  laevam  XXII,  4r;  XXIII, 
a4  ;  XXVII,  18.  Idem  vero  conj. 
dextra  via  Salaria,  h.  e.  ad  partem 
dextram  viae  Salariae,  ^  ^arpwTai  ^ik 
Twv  2a.€ivci>v,  Oirep  (al.  a-Trb)  TT15  aO- 
TYJ;  wuXu;  apx^f^Bv^  t^;  KoXXiv^;, 
Strab.V,  3,  n.  i ,  p.  228.  Conf.  Fest. 
Verum  Fabrett.  in  Apolog.  p.  45  seq. 
docet  e  Dionys.  II,  p.  127  ;  Plutarch. 
Num.  pag.  67 ,  et  Scrv.  ad  Virg.  Mn, 
XI,  216,  Sceleratum  campum  intra 
Urbem  fiiisse,  viam  autem  Salariam 
eztra  eam  a  porta  inde  Collina.  Dex- 
tra  viam  stratam  6  MSS  et  edd.  quae- 
dam,  non  improb.  Fabretto  et  Drak. 
lUe  exponit  ad  deztram  viae  stratae: 
hic  dictum  putabat,  ut  ignarus  ccC" 
tera ,  planus  omnia  et  similia.  Extra 

3o 


A.  C.  334 — 332. 
U.  G.  4 18 — ^420. 


466  T.   LIVII 

primum  de  plebe,  adversaiite  Sulpicio  consiJe,  qui 
negabat,  rationem  ejus  se  habiturum^,  est  factus; 
senatu ,  quum  in  summis  imperiis  id  non  obtinuisset, 
minus  in  praetura  tendente  ^. 

XVI.  Insequensannus,  L.PapirioCrasso,  Caes.Duilio 
consulibus ,  Ausonum  magis  novo,  quam  magno  bello 
fuit  insignis.  Ea  gens  Cales  ^  urbem  incotebat :  Sidici- 
nis  finitimis  arma  conjunxerat;  unoque  praelio  haud 
sane  memorabili  duorum  popuiorum  exercitus  fusus, 
propinquitate  urbium  et  ad  fugam  pronior ,  et  in  fiiga 
ipsa  tutioi*  fuit;  nec  tamen  omissa  ejus  belli  cura  Pa- 
tribus,  quia  toties  jam  Sidicini  aut  ipsi  moveraijt  bel- 
lura,  aut  moventibus  auxilium  tulerant ,  aut  causa 
armorum  fuerant^.  It$ique  omni  ope  adnisi  sunt,  ut 
maximum  ea  tempestate  imperatorem  M.  Valerium 
Corvum  consulem  quartum  facerent  :  coUega  additus 
Corvo  M.  Atilius  Regulus  :  et,  ne  forte  casu  erraretur, 
petitum  ab  consulibus,  ut  extra  sortem  Corvi^  ea 
provincia  esset.  Exercitu  victore  a  superioribus  con- 
sulibus  accepto,  ad  Cales,  unde  bellum  ortum  erat, 
profectus,  quum  hostes,  ab  superioris  etiam  certa- 
minis  memoria  pavidos ,  clamore  atque  impetu  primo 
fudisset;  moenia  ipsa  oppugnare  est  aggressus;  et  mi- 
litum  quidem  is  erat  ardor,  ut  jam  inde  cum  scalis  suc- 
cedere  ad  muros  vellent,  evasurosque  contenderent ; 


'viam  stratam  MS  Helmst.  quod  arri- 
dere  potest.  Terram  dextra  via  stratam 
malebat  Sigon.,  et  conferebat  verba 
Plut.  in  Numa,  p.  67,  evTauOa  xara- 
<rx8ua!^&Tai  xaTa-vetoc  clxo;  cu  u.sya?  • 
xsTTai  ^g  ev  auTw  xXivY)  ts  uirsaTpw- 

{Ji.e'vri. 

7 .  Negabat,  rationem  ejiis  se  habi- 
turum,  nomen  ejus  candidati  se  non 
recepturum  dicebat  :  consules  enim 
praetoria  comitia  habebant ;  Sigon.  — 


In  summis  imperiis ,  dictatura ,  codsu- 
latu,  tribunatu  mQ.  cons.  pot. 

8.  Minus  inpreetura  tendente,  vide 
ad  IV,  8 ,  n.  6. 

Cap.  XVI.  X.  Cales  urbem  Campa- 
niae,  hodie  Calvi;  vidc  ad  Sil.VIII, 
5x2  seq*. 

a.  jiut  causa  armorum  Juerant ,  y. 
ad  I,  3o,  n.  7. 

3.  Ut  extra  sortem  Corvi  (possis  et 
Corvo)  ea  pronncia  esset,  vide  ad  II, 


uc  4^'n4»:  LIBER  VIII.  CAP.  XVI.  XVII.  467 
Corviis,  quia  ul  arduum  factu  erat,  labore  militum 
potius ,  quaro  periculo ,  peragere  inceptum  voluit. 
Itaque  aggerem  et  vineas  egit,  turresque  muro  ad- 
movit :  quarum  usum  forte  oblata  opportunitas  prae- 
vertit;  namque  M.  Fabius,  captivus  romanus,  quum, 
per  negligentiam  custodum  festo  die  vinculis  ruptis, 
per  murum  inter  opera  Romanorum,  religata  ad  pin- 
nam  muri  reste  suspensus,  manibus  se  demisisset; 
perpulit  imperatorem,  ut  vino  epulisque  sopitos  ho- 
stes  aggredei^etur;  nec  majore  certamine  capti  cum 
urbe  Ausones  simt,  quam  acie  fusi  erant.  Praeda  capta 
ingens  est :  praesidioque  imposito  Caiibus,  reductse 
Romam  legiones.  Coqsul  ex  senatus  consulto  trium- 
phavit;  et,  ne  Atilius  expers  gloriae  esset,  jussi  ambo 
consules  adversus  Sidicinos  ducere  exercitum.  Dicta- 
torem  ante  ex  senatus  consulto  comitiorum  haben- 
dorum  causa  dixerunt  L.  ^miUum  Mamercinum  :  is 
magistrum  equitum  Q.  Pubhlium  Phiionem  dixit.  Di- 
ctatore  comitia  habente,  consules  creatisunt  T.  Ve- 
turius,  Sp.  Postumius.  £tsi  belii  pars  cum  Sidicinis 
restabat;  tamen ,  ut  beneficio  praevenirent  desiderium 
plebis,  de  colonia  deducenda  Cales  retulerunt :  facto- 
que  senatus  consulto ,  ut  duo  milUa  quingenti  homines 
eo  scriberentur ,  triumviros  coloniae  deducendae  agro- 
que  dividendo  creaverunt  Caes.  Duiiium,  T.Quintium, 
M.  Fabium. 

XVII.  Novi  deinde  consules,  a  veteribus  exercitu 
accepto,  ingressi  hostium  fines,  populando  usque  ad 
moenia  atque  urbem  perveuerunt.  Ibi  quia,  ingenti 
exercitu  comparato,  Sidicini  et  ipsi  pro  extrema  spe 

40,  n.  9 ,  et  ni,  2 ,  n.  1.  —  Corisules  Sp.  Posiumius,  etsi  helli pars  cum  Si- 

cretui  sune,  etc.  Livium  scripsiMe  pu-  dicinis  restabat,  tamen ,  ut  benejicio 

tat  J.  Fr.  Gronovius ,  dictatore  comitia  prtevenirent  desiderium  piebis,  de  co- 

habente,  consules  creati  T.  Feturius,  lonia,  etc.  siiie  dubio  multo  rotundins 

3o. 


A.  C.  33i— 33«. 
U.  C.  4ai— 4x1- 


468  T.   LIVII 

diinicaturi  enixe  videbantur,  et  Samnium  fama  erat 
couciri  ad  bellum  :  dictator  ab  consulibus  ex  aucto- 
ritate  senatus  dictus  P.  Cornelius  Rufinus;  magister 
equitum  M.  Antonius.  Reiigio  deinde  incessit,  vitio 
eos  creatos ' ;  magistratuque  se  abdicaverunt :  et,  quia 
pestilentia  insequuta  est ,  velut  omuibus  eo  vitio  con- 
tactis  auspiciis ,  res  ad  interregnum  rediit.  Ab  inter- 
regno  inito  per  quintum  demum  interregem  M.  Vale- 
rium  Corvum  creati  consules  A.  Cornelius  iterum  et 
Cn.  Domitius.  Tranquillis  rebus,  fama  gallici  belli  pro 
tumultu  valuit  ^ ,  ut  dictatorem  dici  placeret.  Dictiis 
M.  Papirius  Crassus ,  et  magister  equitum  P.  Valerius 
Publicola.  A  quibus  quum  delectus  intentius,  quam 
adversus  finitima  bella,  haberetur;  exploratores  missi 
adtulerunt,  quieta  omnia  apud  Gallosesse.  Samnium 
quoque  jam  alterum  annum  turbari  novis  consiliis^ 
suspectum  erat :  eo  ex  agro  sidicino  exercitus  romanus 
non  est  deductus.  Caeterum  Samnites  bellum  Alexan- 
dri  Epirensis^  in  Lucanos  traxit;  qui  duo  popuii  ad- 
versus  regem,  exsceAsionem  a  Paesto  facientem^,  si- 


crit,  si  TO  sunt  cum  Gron.  deleatar; 
'  sed  qaam  in  omnibus  scriptis  et  editis 
supersit,  nihil  mutavimos.  Ed. 

Cap.  XVII.  I.  Religio  deitide  in- 
cessit,  vitio  eos  creatos ,  vide  ad  II, 
5,  n.  4 ,  et  V,  17,  n.  4.  —  relui  om- 
nibus  eo  vitio  contactis  auspiciis,  ante 
comitia  habitis;  vide  ad  VI ,  28 ,  n.  a. 

a.  Fama  gattici  belli  pro  tumultu 
valuit,  ut,' etc,  quum  alias  tumultu 
jam  a  Gallis  arma  inferentibus  in- 
gruente  dictator  esset  dictus ,  tunc 
40la  incerta  belli  gallici  fama  tantnm 
yaluit;  Periz.  Conf.  cap.  ao,  et  ad  II, 
a6,  n.  I.  Anni  integri  historiam  cura 
cpnsulibns,  L.  Papilio  Cursore  et  C. 
Pcetelio  Libone  Visolo,  quos  Solin. 
cap.  3  21  memoraty  h.  L  in  livio,  In 


Diodoro  et  aliis  desiderari,  monet 
Pigh.  in  Ann.  ad  an.  4^  x »  sed  annnm 
consulesque  illos  ante  cap.  19  interpo- 
nendos  censet  Dodwdl.  *  de  G jdis 
diss.  X,  S  78,  79. 

3.  Turbm  n<^is  consiliis ,  Tide  ad 
1 ,  52  ,  n.  I.  —  Res  novae  anm  8edi« 
tiosae  molitiones  adversus  rempubli- 
cam;  eodem  autem  sensu  hoc  loco 
nova  consilia  sunt  consilia  de  rebus 
novis,  de  perturbando  pristino  atatii. 
£0.  —  Eo,  conf.  ad  1 ,  11,0.6. 

4.  AUxandri  Epirensis,  vide  «d  c. 
3  9  n.  3. 

5.  Mxscensionem  a  Paestofiieitntam, 
h*  e.  in Lncaniam  ab  ea  parte,  ubi  est 
Paeatnm  (ut  XXXI,  a4,  a^  Dipjrio; 
XXI y  ai ,  ne  nuda  apertaque  JRotna- 


u  c:''^^!  LIB.  VIII.  CAP.  XVII.  XVIII.  469 
gnis  collatis  pugnaTerunt ;  eo  certamine  superior 
Alexander,  incertum^  qua  fide  culturus,  si  perinde 
caetera  processissent,  pacem  cum  Romanis  fecit.  Eodem 
anno  census  actus,  novique  cives  censi' ;  tribus  propter 
eos  additae  Maecia  et  Scaptia*  :  censores  addiderunt 
Q.  Publilius  Philo,  Sp.  Postumius.  Bomani  facti  Acer- 
rani,  lege  ab  L.  Papirio  praetore  lala,  qua  civitas  sine 
sufiragio  data;  haec  eo  anno  domi  militiseque  gesta. 

XVIII.  Foedus  insequens  annus '  seu  intemperie 
cgeli,  seu  humana  fraude  fuit,  M.  Claudio  Marcello, 
C.  Valerio  consulibus  :  Flaccum  Potitumque  varie  in 


nis  Afiica  ah  Sieilia  esset;  XXI ,  36 , 
ab  ItaUa;  XXIV,  33 ,  terra  ab  Hexa- 
pjrlOf  mari  ab  Ackradina ;  XXXIV, 
cap.  38  ,  parte  una  a  Phoibeo,  etc. ; 
XXXVXII ,  3ii  ,  a  mturi  pro  a  parte 
maritinia  ;  XXVIII ,  6 ,  oppidum  ab 
terra  munitum;  XXXI,  27,  legatum 
a  novissimo  tigmine  adortus ,  et  sinnlta 
XXXVII,  8,  n.  4,  al.);  exscendere 
Tero  est  e  navi  descendere ,  ut  escen- 
dere  (yide  ad  II,  7,  n.  7)  sursum  niti 
scandendo;  Gron.  Conf.  XXII,  91  o; 
XXVIII,  8 ;  XXIX ,  a  8.  Qiudam  conj. 
excursionem,  vel  ad  Ptcstum, 

6.  Incertum  ( ut  al.  dubium ;  yide 
Drak.  ad  hunc  locum ,  et  Freinsh.  Ind. 
Flor.  voc.  dubium)  qua  jide  culturus 
pacem,  vide  ad  VII,  3o,  n.  2.  —  Pa^ 
cem  cum  Romanisfecit,  Quomodo  po- 
tuit  cnm  Romanis  facere  pacem ,  qui 
cum  eis  nunquam  bellum  gessit.  Pacem 
pro  amicitiam  vxxtfxdus  positnm  di- 
cnnt,  qnod  tamen  nobis  non  verisi- 
mile.  Quidam  exponunt  a  Samnitibns 
Romanis  fuisse  pacem ,  quod  Alexan- 
der  ea  pugna  superior  fuerit;  verum 
Livii  verba  id  non  ostendnnt.  Ut  nt 
exjponamus,  amphibolon  est,  non  satis 
clarum.  £d. 

T.Eodem  anno  census  actus  novique 


cives  censi,  Lanuvini,  Aridini ,  No- 
mentani,  Pedani  (c.  14);  nam  caeteri, 
quibus  ibidem  civitatem  sine  sufTragio 
datam  scribit ,  ut  Formiani  et  Fdnda- 
ni ,  anno  demum  Urb.  565  in  tribu 
censebantur;  Duk.  Conf.  XXX VIII, 
36;  Sigon.de  Ant.  jur.  civ.  rom.  III, 
a  ;  de  Ant.  <jur.  ital.  VI ,  9 ;  Spanbem. 
Orb.  rpm.  I,  7. 

8.  Tribus  additce  Mascia  et  Scaptia, 
vi^e  ad  I,  43,  n.  22;  et  VI,  a,*n.  5. 
—^  Mcecia,  a  Castro  Maecio ,  quod 
non  procul  a  Lanuvio  fuit.  Scaptia, 
a  Scaptia  urbe,  quae  videtur  fuisse 
baud  procul  Pedo.  Tuncque  novem  et 
viginti  tribus  factae.Vide  sup.VII,  i5. 
Ed.  —  Acerrani  :  Campania  oppid. 
Acerr€e  XXIII,  17;  XXVII,  3. — 
Civitas  sine  suffragio  data,  ap.VeUei. 
I,  i4<  Acerranis  a . , . censoribus  data 
civitas,  Tb  a  forte  del. ,  hoc  enim  non 
censorum,  sed  solius  populi  jus  est; 
Duk.  Niai.verbam  (/atoapudVelleium 
eo  sensu  dictum ,  de  qno  vide  sup.  ad 
VII,  I,  n.  2. 

Cap.  XVIII.  I.  Fcedus  insCquens 
€umus,  pestilens,  yide  III,  32,  n.  i. 
—  Intemperie  caili,  vide  III,  3x, 
n.  I. — Humana  fraude ,  veAeficiis, 
matronis  venena  coquentibus.   , 


470  T.   LIVII  tcA'^' 

aiiDalibus  cognomen  consulis  invenio  :  caeterum,  in 
eo,  parvi  refert,  quid  veri  sit;  illud  pervelina   (nec 
onines  auctores  sunt),  proditum  falso  esse,  venenis 
absumptos,  quorum  mors  infamem  annum  pestilentia 
fecerit.  Sicut  proditur  tamen  res,  ne  cui  auctorum 
fidem  abrogaverim,  exponenda  est.  Quum  primores 
civitati$  similibus  morbis  eodemque  ferme    omnes 
.  eventu^  morerentur;  ancilla  quaedam  ad  Q.  Fabium 
Maximum  aedilem  curulem,  indicaturam  se  causam 
publicae  pestis ,  professa  est ,  si  ab  eo  fides  sibi  data 
esset,  hav\d  futurum  noxae^  indiciura.  Fabius  confes- 
tim  rem  ad  consules ,  consules  ad  senatum  referunt : 
consensuque  ordinisfides  indici  data.  Tum  patefactum, 
muliebri  fii-aude  civitatem  premi,  matronasque  ea  ve- 
nena  coquere^;  et,  si  sequi  extemplo  velint,  mani- 
festo  deprehendi  posse.  Sequuti  indicem,  et  coquentes 
quasdam  medicamenta,  etrec.ondita  alia,  invenerunt; 
quibus  in  forura  delatis ,  et  ad  viginti  matronis^,  apud 
quas  deprehensa  ei^atit,  per  viatorem  accitis  :  duae  ex 
eis,  Cornelia  ac  Sergia,  patriciaeutraquegentis,  quum 
ea  medicamenta  salubria  esse  contenderent,  ab  con- 
futante  indice^  bibere  jussae,  ut  se  falsum  commentam 
arguerent;  spatio  ad  colloquendum  sumpto,  quum, 
submoto  populo,  in  conspectu  omnium  rem  ad  cae- 
tera^  retuHssent;  haud  abnuentibus  et  ilhs  bibere, 
epoto  medicamento,  suametipsae  fi^aude  omnesinter- 
ierunt.  Comprehensae  extemplo  earum  comites  ma- 

st.  Eodemque  ferme  omnes  eventu,  41,  ne  cui  miUt.fraudi  seeessio  esset. 

modo ,  incremento  et  &ie  morbi.  —-  4.  Ea  ifenena  coquere,  scUic.  sapn 

Q.  Fabium  Maximum;  quod  cogno-  memorata. 

men  vel  per  prolepsin  adjectum  (vide  5.  Et  ad  viginti  matronis  (ut  mox 

IX,  46  ext.  et  III,  5i,  n.  3),  velspu-  ad  centum  septuaginta) per  viatorem 

rlum,velini2u//faiiummutan4iiineflt.  .aeeitiSf  vide  ad  lY,  Sq,  n.  4,  et  II^ 

^.  Haudfiuuram  sibi  noxte,  fraur  56,  n.  10. 

di,   damno,  ut  XXXIII,  9;   YII ,  6.  ^bconfiitaf^teindiee,TefeXlente, 


tcllltlll  LIBER  VIII.  CAP.  XVIII.  XIX.  471 
gnum  numerum  matronarum  indicaverunt :  ex  quibus 
ad  centum  septuaginta  damnat£e ;  qeque  de  veneficiis 
anteeam  diem,B.oma8  queesitumest^.  Prodigii  ea  res 
loco  habita ,  captisque  magis  mentibus  ^,  quam  con- 
sceleratis ,  simiiis  visa ;  itaque ,  merooria  ex  annalibus 
repetita ,  iii  secessionibus  quondam  plebis .  clavum  ab 
dictatore  fixum  ^,  alienatasque  discordia  mentes  ho- 
minum  eo  piaculo  compotes  sui  «fecisse,  dictatqrem 
clavi  figendi  causa  creari  placuit  :  cre^tus  Cn.  Quin- 
tilius  magistrum  eqqitum  L.  Valerium  dixit  :  qui, 
fixo  clavo ,  magistratu  se  abdicaverunt. 

XIX.  Creati  ^  consules  L.  Papirius  Crassus  iterum, 
L.  Plautius  Venno.  Cujus  principio  anni  legati  ex 
Volscis  FabraternietLucani^  Romam  venerunt ,  oran- 
tes,  ut  in  fidem  reciperentur ;  si  a  Samnitium  armis 
defensi  essent,  se  sub  imperio  populi  romani  fideliter 
atque  obedieuter  futuros,  Missi  tum  ab  senatu  legati, 
denuntiatumque  Samnitibus ,  ut  «eorum  populorum 
finibus  vim  abstinerent ;  valuitque  ea  legatio,  hon  tam 
quiapacem  volebant  Samnites,  quam  quia  nondum  pa 


quae  contenderent  iUae.  —  Ex  quibus 
ttd  centum  septuagintadamnatee.  In 
eumdem  numerum  contpirat  etiam 
Valer.  Maxim.  II,  5,  extr.  3  :  «  unius 
ancillae  indicio  protractae ,  pars  capi- 
tali  judicio  damnatae ,  centum  septua- 
ginta  num?riun  expleverunt. »  Ed. 

7.  Neque  de  'veneficiis  ante  eam 
diem  Roma:  quassitum  est,  vide  ad 
Epit.  Liv.VIII,n.  3. 

8.  Captisque  magis  meatibus ,  vide 
ad  II,  36,  n.  7. 

9.  Clavum  ab  dictatore  fixum ,  cf. 
VII,  3.  Sed  in  secessionibus  quondam 
plebis  id  factnm,  nec  Livius  in  earum 
descriptionibus ,  nec  quisquam  alins 
memoriae  prodidit.  —  Jlienatasque 
discordia  mentes  hominum  eo  piaculo 


compotes  suifecisse,  ITt  hic  locus  se 
habet ,  redundare  videtnr  to  que  et  eo 
piacuh,  Si  fto  /ecitsclegai»  /iusse  sic 
expones :  et  mentes  hominum  aliena- 
tas  discordia,  in  furorem  et  dementiam 
versas  per  diacordiam,  compotes  sui 
fuisse ,  sive  ad  sanitatem  revocatas 
esse  eo  piaculo,  nempe  clavi  a  dicta- 
tore  fixi.  Ed. 

Cap.  XIX.  X.  Creati  consules ,  etc. 
vide  ad  cap.  17,  n.  a. 

a.  Legati  ex  Volscis  Fabratemi  et 
legati  Lucani,  quem  populum  Livius 
cap.  a5  pr.  simul  cum  Apulis  infidem 
venisse  dicit :  accepto  enim  beaeiicio 
per  legatos  in  Samnium  a  Romanis 
missos  haoc .  gratiam  retulere;  Gron. 
Jrcani  pro  Lucani  conj.  Cluver.  er 


47^  T.  Livii  tc:l:i 

rati  erant  ad  bellum.  Eodem  anno  privernas  bellum 

initum:cujus  sociiFundani,duxetiam  fiiitFundanus, 

Vitruvius  Vaccus ;  vir  non  domi  solum ,  sed  etiam  Ro- 

mae,  clarus.  iEdes  fiiere  in  palatio  ejus,  quae  Vacd 

prata^,  diruto  aedificio  publicatoque  solo,  appellata. 

Adversus  hunc ,  vastantem  effiise  setinum  norbanum- 

que  et  coranum  agrum ,  L.  Papirius  profectus ,  haud 

procul  castris  ejus  consedit.  Vitruvio  nec,  ut  vallo 

se  teneret  adversus  validiorem  hostem ,  sana  constare 

roens^,  nec,  ut  longius  a  castris  dimicaret,  animus 

suppetere.  Vix  tota  extra  portam  castrorum  expiicata 

acie ,  fugam  magis  retro  ^,  quam  praelium  aut  hostem, 

spectante  milite ,  sine  consilio ,  sine  audacia  depugnat : 

et,  ut  levi  momento  nec  ambigue  est  victus,  ita,  bre- 

vitate  ipsa  loci  faciiique  receptu  in  tam  propinqua 

castra ,  haud  aegre  militem  a  multa  caede  est  tutatus : 

nec  fere  quisquam  in  ipso  certamine ,  pauci  in  turba 

fugae  extremae^,  quum  in  castra  ruerent,  caesi;  pri- 

misque  tenebris  Privernum  iiide  petitum  agmine  tre- 

pido ,  ut  muris  potius ,  quam  vallo ,  sese  tutarentur. 

A  Priverno  Plautius,  alter  consul,  pervastatis  passim 

agris  praedaque  abacta ,  in  agrum  fundanum  exercitum 

inducit.  Ingredienti  fines  senatus  Fundanorum  occur- 

rit  :  neganty  sepro  Vitruno  sectamque  ejus  sequutis 

precatum  venissCy  sed  pro  fundano  populo  ;  quem 

extra  culpam  belU  esse,  ipsum  Vitruvium  judicasse  ^, 


Poluscam  Ruben.  ut  duo  Volscorum 
populi  vel  oppida  memorentnr. 

3.  r^acci  prata,  etc.  conf.  Cic.^pro 
Domo ,  38,  —  « In  Vacci  pratis  dpmus 
fuit  M.  Vacci,  quap  publicata  est  et 
eversa.  »  En. 

4.  yitruvio  nec sana  constare 

mens ,   sapiens  certumque   consilium 
capiendi  facultas  suppetebat. 

5.  Fugam  magis  retro  ad  castra 


propinqua  capiendam   spectante   mr 
lite,  circumspiciente,  ad  eam  intento. 

6.  In  turha  Jugne  extremce ,  extre- 
morum ,  qui  fugtebant. 

7.  Quem  extra  culpam  belU  esse , 
ipsum  Vitruvium  Judicasse ;  al.  indi- 
casse :  aedjudicare  eleganter  dicnntur, 
qui  facto  aliquo  suo  praejudicium  de 
re  faciunt ,  et  ex  eo  aliis  dant  aesti- 
mandi  copiam ;  Gron.  qui  hinc  etiam 


A.  G.  3^7. 
17.  G.  435. 


LIBER  VIII.  CAP.  XIX.  47^ 

quum  receptaculum  Jugte  Prwemum  habuerit,  non 
patriam  Fundos  :  Prwemi  igitur  hostespopuli  romani 
qucerendos  persequendosque  esse,  qui  simul  a  Fun' 
danis  ac  Romanis ,  utriusque  patrice  immemores ,  de^ 
fecerint.  Fundanis  pacem  esse ,  et  animos  romanos  *, 
et  gratam  memoriam  acceptee  cipHatis :  orare  se  con^ 
suiem,  ut  bellum  ab  innoxiopopulo  abstineat  9 :  agros, 
urbern,  corpora  ipsorum  conjugumque  ac  liberorum 
suorum,  in  potestate  populi  romani  esse^futuraque. 
CoUaudatis  Fundanis ,  consul ,  literisque  Romam  mis- 
sis'<>,  in  ofBcio  Fundanos  esse,  ad  Privernum  flexit 
iter.  Prius  animadversum  in  eos ,  qui  capita  conjura- 
tionis  fuerant,  a  consule  scribit  Claudius"  :  ad  tre- 
centos  quinquaginta  ex  conjuratis  vinctos  Romam 
missos;  eamque  deditionem  ab  senatu  hon  acceptam, 


XXVIII,  19,  n.  1  ^  judicasse  coD}.  pro 
huUcasse.  Conf.  IX ,  9 ;  Cic.  Tusc.V, 
ao  extr.  et  ad  Div.  XV,  i  extr, 

8.  Aninios  romanos,  Romanis  dedl- 
tos  et  &Tentes. 

9.  Ut  belium  ab  innoxio  populo 
abstineat,  vide  ad  I,  i,  n.  i. 

10.  Literisque  Romam  missis,  scil. 
quibas  indicabatur,  in  officio  Funda" 
nos  esse,  at  lib.  XXIII,    4^1   n.  a  ; 

XXIX,  10  pr.  XLIV,  7,  n.  6;  nam 
Uteras  mittere,  sea  afferre  etiam  simpL 
est  scribere,  indicare,  nuntiare  per 
literas,  vel  literas  mittere,  scil.  hoc 
nuntio ,  seu  argumento,  seu  mandato , 
unde  saepius  ut  sequitur,  v.  c.  cap.  a3, 
lib.  XXV,  aa;  XXXIII,  a8;  vel  in- 
tell.  ut  XXV,  41»  n.  6.  Sic  et  scaphas 
circummittere ,  scilic.  cum  mandato, 
ut,  etc.  XXJX,  a5;  misso  caducea- 
tore,  scilic.  qui  diceret  vel  nuntiaret, 
veUe  se  de  pace  agere  XXXVII,  18 
extr.  prasmisso  nuntio,  qui  diceret, 
sefuturum,  etc.  XXJII,  7;  missi  et 
remissi  nuntii  seq.  infin.  vel  utll,  47; 


XXIV,  ai  extr.  XXVIII,  14,  n.  5; 
XXX,  25 ,  n.  a ;  38 ,  n.  i ;  legati  ab 
jilabandis  venerunt,  scil.  precantes, 
ut  cogeret,  etc.  XXXVIII ,  i3,  n.  a ; 
prttmisit ,  ut  commeatus  paratos  ha- 
berent  XXVI ,  8 ,  n.  8 ;  XXXVI ,22, 
n.  i ;  per  provincias  dimiserunt  censo- 
res,  ut  civium  referretur  numerus 
XXIX,  37,  n.  5;  et  sic  passim  mit^ 
fere,  ut  grsece  irsfAirf iv  (vide  Duk.  ad 
Tbucyd.  IV,  93),  simpl.  diciti/r  pro : 
Uteris ,  seu  nuntiis  missls  indlcare  aat 
mandare,  ut  VIII,  a3  pr.  XXIV,  19; 
XXXIV,  39 ;  XXXVI ,  8  extr.  apud 
Cic.  ad  Att.  II,  a  ;  ad  Div.V,  ao;  XI, 
8.  Conf.  ad  Tac.  Ann.  XIV,  38 ,  n.  3. 
SixDi^teT  scribere ,  ur  XXXVIII,  39, 
n.  I. 

II.  Scribit  Claudius,  v.  ad  VI,  4a , 
n.  4*  —  bic  videtur  esse  Q.  Claudius 
Quadrigarius ,  aequalis  Slsennae  ,  au- 
ctore  Velleio ,  II ,  9 ,  qui  proinde  flo^ 
nierit  Syllanis  temporibus.  Hiyus  saepe 
meminit  A.  Gellius ,  ac  speciatim  IX, 
1 3,  laudat  in  eo  simpUcem  et  incom^ 


kik  T.  Livii  u.c;'^!':': 

quod  egentium  atque  humilium  poena  defungi'^\elle 
fundanum  populum  censuerint. 

XX.  Privernum   duobus  consularibus  exercitibus 
quum  obsideretur,  alter   consul  comitiorum  causa 
Romam  revocatus.  Carceres  eo  anno  in  circo  primum 
statuti^  Nondum  perfunctos  cura  privernatis  belli 
tumultus  gaUici  fama^  atrox  invasit,  haud  ferme  un- 
quam  neglecta  Patribus.  Extemplo  igitur  consules 
novi,  L.  ^miiius  Mamercinus  et  C.  Plautius,  eo  ipso 
die,  Kalendis  Quintiilibus,  quo  magistratum  inierunt, 
comparare  inter  se  provincias^  jussi;  et  Mamercinus, 
cui  gallicum  bellum  evenerat ,  scribere  exercitum  sine 
ulla  vacationis  venia^.  Quin  opiiicum  quoque  vulgus, 
et  sellularii,  minime  militiae  idoneum  genus,  exciti 
dicuntur;  Yeiosque  ingens  exercitus  contractus,  ut 
inde  obviam  Gallis  iretur,  longius  discedi,  ne  alio 
itiuere  hostis  faUeret^  ad  Urbem  incedens,  non  pla- 
cuit.  Paucos  deinde  post  dies,  satis  explorata  temporis 
ejus  quiete^,  a  Gallis  Privernum  omnis  conversa  vis. 
Duplex  inde  fama  est :  alii  vi  captam  urbem ,  Vitru- 
viumque  vivum  in  potestatem  venisse :  alii ,  priusquam 


ptam  orationis  antiquae  suavitatem. 
Eum ,  non  expresso  tamen  nomine , 
indicari  simul  et  exseribi  a  Livio  sup. 
VII,  lo  monuimus  in  notis  ad  illum 
locum.  Eo. 

la.  Humiiium  poena  defungi,  vide 
ad  II,  35,  n.  a. 

Ca.p.  XX.  I.  Carceres  eo  anno  in 
circo  mai%\moprimum  statuti,  fiairXri  y^, 
seu  o<Tw).if)5  et  dlfe-nDpta.  Carceres  in 
circo,  undemittuntureqm,  etubicoer' 
centur,  ne  inde  exeant  ante,  quam 
magistratus  signummisit,  Varr.  Ling. 
lat.  lib.  IV. 

a .  Tumultus  gallicifama ,  etc.  Conf. 
ad  VIl ,  9 ,  n.  2  ,  3 ;  et  Polyb.  II,  i8 , 
n.  9 ;  ubi  vide  Schweigb. 


3.  Comparare  inter  se  provincias, 

Tide  ad  III,  a,  n.  i. 

4.  Sine  uUa  vocationis  venia ,  etc. 
tide  ad  II ,  26 ,  n.  i ,  ct  IV,  26 ,  n.  7. 
—  Sellttlarii,  ^avauaoi,  opifices,  in 
selUs  sedentes  :  quod  hominnm  genus 
otii  amantissimum  esse  dicit  Cic.  CatQ. 
TV,  cap.  B,  sednulli  sunt  mventi. . .  qui 
non  ipsum  illum  seiUe,  atque  operis, 
et  qucBstus  quotidiani  locum,  qui... 
non  cursum  hunc  otiosum  vitee  stur 
salvum  esse  velint.  Ed. 

5.  Nealio  itinerehostisfalleret,  etc. 
vide  ad  III,  8  ,  n.  2. 

6.  Satis  exptorata  temporis  ejus 
quiete,  quo  nihil  a  Gailis  timendum 
esset;  Doer. 


A>  C.  326. 
U.  C.  426. 


LIBER  VIII.  CAP.  XX.  4^5 

ultima  adhiberetur  vis,  ipsos  se  in  deditionemconsulis^, 
caduceum  praeferentes^,  permisisse,  auctores  sunt, 
Vitruviumque  ab  suis  traditum .  Senatus ,  de  Vitruvio 
Privernatibusque  consultus,  consulem  Plautium,  di- 
rutis  Priverni  muris  pra^sidioque  valido  imposito,  ad 
triumphum  arcessit;Vitruviumin  carcerem  ^  asservari 
jussit ,  quoad  consul  redisset ;  tum  verberatum  necari. 
^es  ejus,  quse  essent  in  Paiatio,  diruendas,  bona 
Semoni  Sanco^*'  censuerunt  consecranda  :  quodque 
aeris  ex  eis  redactum  est ,  ex  eo  «enei  orbes  facti ,  positi 
in  sacello  Sanci  versus  aedem  Quiri«M.  De  senatu  Pri- 
vernate  ita  decretum ,  ut ,  qui  senator  Priverni  post 
defectionem  ab  Romanisman^isset,  trans  Tibei^m  lege 
eadem,  qua  Veliterni",  habitaret.  His  ita  decretis, 
usque  ad  triumphum  Plautii  silentium  de  Privernati: 


7.  Ipsos  se  in  deditionem  consulis 
permisisse,  ut  dedititios.  In  ditionem, 
h.e.  potestateni,  conj  .Gron.  quod  et  ego 
malim.  Sed  multa  tum  loca  corrigenda ; 
VlI,i6,n.3;IX,43,n.5;X.XIII,i5,n. 
i;XXVI,2r,n.8;XXVni,23,n.4; 
XXIX,  3,  n.  x;  XXXII,  x6,  n.  7; 
XXXlir,  ?o,  n.  37  ;  XXXIV,  20; 
XXXVI,  40;  XL,  41 ;  Caes.  B.  G.  I, 
28;  VI,  3  al.  —  R«cte  videtur  Doti- 
jatius  emendare  consuU;  tox  illa  noxi 
tota ,  pro  more  solito ,  scripta  erat ,  sed 
tantum  cos.  ut  babent  quatuor  e  no- 
stris.  Ed. 

8.  Caducenm  prceferentes ,  pacis  in- 
signe,  utXLrV,  45.  Ita  olim  a  caducea- 
toribus,  vel  praeconibus  suppUcibus- 
quepraeferri  solebant  rami,  seu  frondes 
oleagtneae ,  vittis  et  infulis  obvolutae , 
vel  To  xvipuxeiov  et  ax^^irTpov  <TTS(i.pLa- 
01,  sen  ffTEfoevoic  cinctam,  dvsarsfA- 
jAevov  vide  Intpp.  Hom.  II.  1, 14,  i5, 
et  Virg.  ^n.VII,  x54  ;  »37. 

9.  In  carcerem  asservari  jussit  ^  cf. 
ad  lib.  II,  cap.  x4,  n.a. 


I  o.  Semoni  Sanco ,  Sabinorum  deo , 
cujus  statua  ante  duo  abhinc  saecula  in 
Tiberi  inventa  est ,  quemque  Justinns 
Marty  r  Simonem  Magum  esse  putavit : 
codices  tamen  Livii  eo  ducunt,  ut  scri- 
bendum  sit  Sango  ;  Strotb.  Festus  in 
v«rbo  Prtcdia  et  Propter  dictt,  eum- 
dem  vocari  deum  Fidium  et  Herculem , 
a  quo  Sancum  distingui  existimant 
infra  XXXII,  i.  Gredebatur  fuisse  pa- 
ter  Sabi  vel  Sabini ,  a  quo  dicti  Sabini. 
vide  ad  Sil.  VIII,  420  seq. ;  Interpp. 
Ovid.  Fast.VI,  'Jx3  seq.  et  Prop.  IV, 
9,  n.  74.  —  Idem  et  Hercnles  erat, 
testibus  Festo  loco  citato  et  Varr.  lib. 
rv,  de  lingua  latina ;  sed  Hercules  Sa- 
binufi,  ut  colligitur  exVarron.  loco 
memor.  et  Dion.  lib.  II ,  qui  Sancum 
Sabinae  regionis  fuisse  genium  perhi- 
bet.  Nempe  suum  quaeque  fere  gens 
Herculem  habuit.  Semonem  interpre- 
tantur  vulgo  heroem ,  quasi  semikomi- 
nem,  Prope  ejus ,  quicisnque  tandem 
is  sit,  saceUum,  aede^Quirini  fuit.  Ed. 

1 1.  Trans  Tiberim  lege  eadem  ,  qua 


476  T.  LIVII  u.c^:': 

bus  fuit  :  post  triuinphuin  consul ,  necato  Vitruvio 
sociisque  ejus  noxse ,  apud  satiatos  jam  suppliciis  no- 
centium  tutam  mentionem  de  Privernatibus  ratus: 
«  Quoniam  auctores  defectionis,  inquit,  meritas  poe- 
«  nas  et  ab  diis  immortalibus  et  a  vobis  habent,  Pa- 
«  tres  conscripti,  quid  placet  de  innoxia  multitudine 
cc  fieri?  Equidem,  et  si  meae  partes  exquirendas  magis 
cc  sententiae,  quam  dandaesunt,  tamen,  quum  videam, 
«  Privemates  vicinos  Samnitibus  esse ,  unde  nunc 
a  nobis  incertissima  pax  est ;  quam  minimum  irarum 
«  inter  nos  illosque  relinqui  velim.  » 

XXI.  Quum  ipsa  per  se  res  anceps  esset',  prout 
cujusque  ingenium  erat,  atrocius  mitiusve  suadenti- 
bus ;  tum  incertiora  omnia  unus  ex  pri vematibus  le- 
gatis  fecit ,  magis  conditionis ,  in  qua  natus  esset ,  quam 
praesentis  necessitatis ,  memor  :  qui,  interrogatus  a 
quodam  tristioris  sententiae  auctore^,  quam  pcenam 
meritos  Privemates  censeret?  eam^  iiiquit ,  quam  me- 
rentury  qui  se  libertate  dignos  censent,  Cujus  quum 
feroci  responso  infestiores  factos  videret  consul  eos, 
qui  ante  Privernatium  causam  impugnabant ;  ut  ipse 
benigna  interrogatione  mitius  responsum  eliceret, 
Quidy  sipcenam,  inquit,  remittimus  vobis ,  qualem 
nos  pacem  vobiscun^  habituros  speremus  ?  Si  honam 
dederitis,  inquit,  et  fidam  et  perpetuam  :  si  malamj 
haud  diutumam.  Tum  vero  minari^^  nec id ambiguey 
Privernatem  quidam ,  et  illis  vocibus  ad  rebellandum 
incitari  pacatos  populos :  pars  mehor^  senatus  ad  me- 

VeUtemi,  habiearet.  Confev  csip,  14.  S.TumTjero  minari ,»,quidam  scil. 

Gap.  XXI.  I.  Quum  ipsa  per  se  res  Patres  dicere. 

anceps,  etc.  cf.  III,  34 ,  n.  i.  —  Cujtts-  4.  p€irs  melior  senaius  responsum 

gue;  Pal.  II.  uniuscufusque  ex  glossa.  (aL  responsa)  trahere  ad  meliora ,  in 

a.  Interrogatus  a  quodam  tristioris  meliorem  partem,  iu  melius  interpre- 

sententia  auctore,  vide  ad  V,  a  ,  n.  6 ,  tari.  Sed  cum  Dukero  leg.  pars  mitior, 

et  XXX,  aa,  n.  a.  autcum  Gron.  admoliioraY^  mollins. 


tV:X:]t  LIB.  VIII.  CAP.  XXI.  XXII.  477 
liora  responsum  trahere,  et  dicere  :  P^iri  et  liberi 
vocem  auditam.  An  crediposse^  ullum  populum  aut 
hominem  deniqu€j  in  ea  conditione,  cujus  eum  pos- 
niteat,  diutius  ^  quam  necesse  sit,  mansurum?  Ibi 
pacem  essefidam,  ubi  voluntarii  pacati  sint :  neque 
€0  loco,  ubi  seruitutem  esse  velinty  fidem  sperandam 
esse.  In  hanc  sententiam  maxiine  consul  ipse  inclinavit 
animos^y  identidem  ad  principes  sententiarum  con- 
sulares,  uti  exaudiri  posset  a  pluribus,  dicendo :  Eos 
demum^  qui  niliil,  prceterquam  delibertate,  cogitent, 
dignos  esse,  qui  Romani  fiant.  Itaque  et  in  senatu 
causam  obtinuere,  et  ex  auctoritate  Patrum  latum  ad 
populum  est ,  ut  Privernatibus  civitas  daretur.  Eodem 
anno  Anxur  trecenti  in  coloniam  missi  sunt  :  bina 
jugera  agri  acceperunt. 

XXII.  Sequutus  est  annus  nuUa  re  belli  domive  in- 
signis,  P.  Plautio  Proculo,  P.  Comelio  Scapula  con- 
sulibus;  praeterquam  quod  Fregellas  (Sidicinorum  is 
ager,  deinde  Volscorum  fuerat)  colonia  deducta;  et 
populo  visceratio  data '  a  M.  Flavio  in  funere  matris. 
Erant ,  qui,  per  speciem  honorandse  parentis ,  meritam 
Hiercedem  populo  solutam  interpretarentur ;  quod 
eum,  die  dicta  ab  aedilibus,  crimine  stupratae  matris 


—  In  melius  et  ad  inelius  satU  usitata 
sunt.  Virg«  ^neid.  I,  aSx  :  ConsiUa 
in  melius  referet;  X,  63a  :  /n  meiius 
tua,  quipoteSf  orsa  refieetas.  Sueton. 
io  Caes.  cap.  59 :  Verso  ad  melius  omine. 
Hic  tamen  conjectura  GronoYii  magia 
convenit  sententiae  loci ,  quae  postulat, 
ut  Liyius  dicaty  partem  senatus  lenius 
ac  moliiut,  sive  in  mtUorem  partem , 
ut  loquitnr  Cacero  pro  Murena  c.  3o , 
interpretatam  fuisse  responsum ,  quod 
aliis  durum  ac  ferox  videbatur.  Vide 
Dnck.  ad  hnnc  locum.  £0. 

5.   Inciinavit  animos ,   propensos 


reddidit,  utXXII ,  58  ,  n.  3  al.  —  Ad 
principes  {^Mxctorei)  sententiarum  con- 
sulares ,  qui  scilicet  primi  sententiam 
rogabantur  et  dicelMint ,  nisi  princeps 
senatus,  et  consules  designati  adessent. 
Confer  V,  9 ;  Vm ,  1 4 ;  XXVI ,  3a. 

Cap.  XXII.  I.  Populo  'visceratio 
data ,  non  epulum ;  nam  XLI ,  a8 ,  n. 
Sf  et  apud  Suet.  Caes.  38,  ab  eo  di- 
stingnitur,  et  Graecis  xpeavof^ia  vel 
xpyi&v  ^iavop.iJi,  et  in  imcript.  apud 
Murator.  tom.  a,  pag.  610,  diserte 
camium  distributio  vocatur,  acServius 
monet ,  viscera  non  intestina  tantum 


47»  T.  Livii  tlli^: 

familiae  absoivisset^.  Data  visceratio  in  praeteritam  ju- 
dicii  gratiam^  honoris  etiam  ei  causa  fuit  :  tribuna- 
tumque  plebei ,  proximis  comitiis ,  absens  petentibus 
prsefertur.  Palsepolis  fuit  haud  procul  inde ,  ubi  nunc 
Neapolis  sita  est^;  duabus  urbibus  popiilus  idem  ha- 
bitabat.  Cumis  erant  oriundi  :  cumani  ab  Chalcide 
euboica  originem  trahunt.  Classe,  qua  advecti  abdomo 
fuerant,  multum  in  ora  maris  ejus,  quod  accolunt, 
potuere;  primo  in  insulas  ^nariam  et  Pithecusas^ 
egressi,  deinde  in  continentem  ausi  sedes  transferre. 
Haec  civitas ,  quum  suis  viribus ,  tum  Samnitium  infida 
adversus  Romanos  societate  fireta^,  sive  pestilentiae , 
quas  romanam  urbem  adorta  nuntiabatur,    fidens, 


dicta,  sed  propr.  quidquid  sub  corio 
sit.  Confer  Casaub.  ad  Suet.  loco  lau- 
dato,  etKirchman.  deiiin.  Roai.rV,  5. 

2.  Qnodeum,  die  dicta  ab  asdiUbus, 
crimine  stupratof  matrisfamilia  absol- 
visset,  confer  ad  II,  53  ,  n.  3;  X,  3x, 
n.  9  (ubi  aedilea  curules  sunt  accusa- 
tores,  utal.  aediles  plebis);  XXV,  a, 
n.  7,  et  ad  Tac.  Ann.  II,  85,  n.  a. 

3.  In  prmteritam  judicii  gratiam, 
confer  ad  I,  x  ,  n.  6.  Mox  junge  tri- 
bunatumque  plebei  petentibus.  —  Ab- 
sens,  vide  ad  IV,  4^  ,  n.  i. 

4.  PalaspQlis  fuit  haudprocul  inde, 
ubi  nunc  Neapolis  sita  est  :  utraque 
pars  vetustae  Parthcnopea ,  et  haec  a 
novis  colonis  dicta ,  illa  a  primis.  — 
Locus  hic  LiTilillustratur  Terbis  Stra- 

bonis :  Mtra  ^i  Aixatapx^^^  ^^"^^  ^*^* 
«oXt;  Kou.ai«i*v  •  offTiscv  ^i  xou  Xa>.- 
M^etc  itrcoxmoflcv ,  xat  nt6v))ccu9«iMv 
Ttvt;  xat  Atvflt(nefi>v ,  A<rTC  xai  Neociro- 
Xt;  exXiiftu  ^ta  to5to.  V,  pag.  a^6. 
£x),  —  Cumis  erant  oriundi,  etc.  vide 
ad  SO.  VIII,  534;  Strab.  5 ,  pag.  a46 ; 
Heyne  Opusc.  Acad.  tom.  a ,  p.  268 
seq.  et  B5ttigeri  griech.  Vasengemdlde 
tom.  I »  Fasc.  x ,  pag.  iS.  —  Cumani 


ab  Chalcide  Euboica  (hodie  Negre- 
pont)  originem  trahunt,  vide  ad  FV, 
44,  n.  xo.  —  Classe  multum potuere , 
videad  V,  33,  n.  3. 

5  In  insulas  JEnariam  (hod.  Ischia) 
etPitheeus4U,  in  sinu  Cumano,  Gumis 
et  Miseno  objectas ,  quas  aiii  ( Terbi 
causa  Mela  II,  7)  duas  faciunt  insulas, 
yel  adeo  plures  (unde  his  Pithecusa 
dicnntnr,  non  Pithecusa),  alii  vero 
unam ,  ut  Plin.  III 1 6 ,  seu  x  2 ;  Appiao. 
B.  C.  V,  69  ;  et  qui  vel  solas  Pithecu- 
sas  memorant,  ut  Ptol.  et  StraboV^ 
pag.  379  C,  vel  solam  ^nariam,  ut 
Suet.  Aug.  92 .  Conf.  ad  Sil. VIII ,  54 1 ; 
Heyne  Exc.  II,  ad  Virg.  ^n.  IX,  et 
Wernsdorf.  Poet.  lat.  min.  tom.  4  •  p* 
354  seq.  Pithecusam  non  a  simiarum 
(irt6ii*«v)  mnltitndine  (quae  unde 
fuerit  ibi ,  vix  asseqnaris  ) ,  sed  ad  figli- 
nis  doliornm  (  'JtiOcdv  ,  seu  iriOoxv&v  ) 
appellatum  dicit  Plin.loco  laudato.  lUa 
tamen  etymologia  probabilior.  Alla 
Guyeti  ad  Hesych.  tom.  i,  cap.  53  x , 
5,  abhorret  ab  analogia  llnguae. 

6.  Societate freta ,  v.  ad  IV,  37,  n.  6. 
—  Pestilentias ;  alii  pestiientia  ;  sed 
utrumque  dici  potest.  £d. 


v^^X^-  LIB.  VIII.  CAP.  XXIL  XXIII.  479 
multa  hostilia  adversus  Romanos,  agrum  campanum 
falernumque  incolentes,  fecit.  Igitur,  L.  CornelioLen- 
tulo,  Q.  Publiiio  Philone  iterumconsulibus,  fecialibus 
Palsepolim  ad  res  repetendas  missis ,  quum  relatum 
esset  a  Graecis  7,  gente  lingua  magis  strenua  quam  fa- 
ctis ,  ferox  responsum ;  ex  auctoritate  Patrum  populus 
Palaepolitanis  bellum  fieri  jussit.  Inter  consules  pro- 
vinciis  comparatis^,  bello  Graeci  persequendi  Publilio 
evenerunt;  Cornelius  altero  exercitu  Samnitibus,  si 
qua  se  moverent,  oppositus.  Fama  autem  erat,  defe- 
ctioni  Campanorum  imminentes^  admoturos  castra. 
Ibi  optimum  visum  Comelio  stativa  habere.  Ab  utro- 
que  consule,  exiguam  spemt  pacis  cum  Samnitibus 
esse,  certior  fit  senatus. 

XXIII.  Publilius,  duo  millia  nolanorum  militum  et 
quatuor  Samuitium ,  magis  Nolanis  cogentibus ,  quam 
voluntate  GraecorumS  recepta  PalaBpolim,  miserat  : 
Cornelius,  delectum  indictum  a  magistratibus,  uni-> 
versum  Samnium  erectum^,  ac  vicinos  populos,  pri- 
vematem  fundanumque  et  formianum ,  baud  ambigue 
sollicitari.  Ob  haec  quum  legatos  mitti  placuisset  prius 
ad  Samnites,  quam  bellum  fieret,responsumredditur 
ab  Samnitibus  ferox.  Ultro  incusabant  injurias  Roma- 
norum  :  neque  eo  negligentius  ea,  quae  ipsis  objice- 
rentur,  purgabant.  Haud  ullo  publico  consilio  cutxi" 


7.  A  Greecis,  gente  Ungua,  etc. 
Confer  ad  XXVI,  3i ,  n.  i. 

8.  Provinciis  comparatis,  vide  a 
in,  a,  n.  I. 

9.  Defectioni  Campanorum  immi- 
nentes  Samnites  (vide  ad  III,  5i ,  n. 
3  )  admoturos  castra  iis,  cum  iis  con- 
juneturos,  Stroth.  admoturos  ad  ur- 
bem  Capuam  :  ibi,  inter  Capuam  et 
Suessnlam,  ubi  stativa  Romanorum 
fulkse  cap.  seq.  indicat;  Duk.  t^t  acci- 


pio  pro  tum;  confer  II,  35,  n.  i;  non 
enim  Cornelius  inter  Capuam  Suessu-. 
lamqne ,  quo  Samnites  vocarant ,  con* 
sedit ,  sed  cap.  seq.  Samnium  ingressus 
fuisse  dicitur ;  Drak. 

Cap.  XXIII.  I.  Quam  voJuntate 
Grcecorum,  Palaepolitanorum ,  recepta 
xnPalcepoUm^A.  PaliepoU),  miserat: 
CorneUus  scilicet  miserat,  deieciiwtp 
etc.  vide  ad  cap.  19,  n.io. 

2.  Samnium  erectum ,  concitatum. 


48o  T.  LIVII  ^\^l:t 

lios^e  juifari  Grcecos :  nec  Fundanum  Formianumve  a 
se  solUcitatos ;   quippe  minime  pcenitere  se  virium 
suarum^,  si  bellum pla^eat.  Casterum  nonposse  dis- 
simidare,  cegrepati  ciuitatem  Samnitium,  quod  Fre- 
gella^  ex  VolsciSy  captas  dirutasque  ab  se,  restituerit 
romanus  populus^  coloniamque  in  Samnitium  agro 
imposueritj  quam  coloni  eorum  Fregella^  appellent: 
eam  se  contumeliam  injuriamquej  ni  sibi  ab  iis,  qui 
fecerinty  dematur,  ipsos  omni  vi  depulsuros  esse, 
Quum  romanus  legatus  ad  disceptandum  ^  eos  ad  com- 
munes  socios  atque  amicos  vocaret :  <c  Quid  perplexe 
(c  agimus  ?  inquit  ^ ;  nostra  certamina ,  Romani ,  non 
<K  verba  legatorum ,  nec  hominum  quisquam  discepta- 
«  tor,  sed  campus  campanus,  in  quo  concurrendum  est, 
«  et  arma  et  communis  Mars^  belli  decernet.  Proinde 
cc  inter  Capuam  Suessulamque  castra  castris  confera- 
«  mus;  et,  Samnis  Bomanusve  imperio  Italiam  regat, 
«  decernamus. » I^gati  Romanorum  quum  se,  non  quo 
hostis  vocasset,  sed  quo  imperatores  sui  duxissent, 
ituros  esse  respondissent ;  jam  Pubhlius,  inter  Palae- 
pohm  Neapohmque  loco  opportune  capto,  diremerat 
hostibus  societatem  auxihi  mutui^,  qua,  ut  quisque 
locus  premeretur,  inter  se  usi  fuerant.  Itaque  quum 
et  comitiorum  dies  instaret,  et  Publilium,  imminen- 
tem  hostium  muris  ^,  avocari  ab  spe  capiendae  in  dies 


sollicitatum  esse  ad  soc.ietatem  belli ,  et 
defectionem  a  Romanis. 

3.  Minime  pcenitere  se  virium  sua- 
rum,  vide  ad  II,  54,  n.  i6. 

4.  ^d  disceptandum,  ut  mox  tU- 
sceptator,  vide  ad  I,  5o ,  n.  5.  — 7  Ad 
communes  socios ,  apad  eos. 

5.  Qtudp^rplexe  agimus ,  inquit  sci- 
li€et  legatus  Samnis ;  nisi  inquit  dictum 
pro  inquiunt  scilicet  Sammtes ;  vide  ad 
]ib.Vl,  cap.  40,  n.  3. 


6.  Communis  Mars,  v.  V,  la  ,  n.  i. 

7.  Diremerat  hostibus  soeietaiem 
auxilii  mutui,  diremerat,  seu  scgun- 
xerat  bostes ,  et  ita  ademerat  iis  &cul- 
tatem  auxilii  sibi  inyicem  praestandi; 
vel  irritam  fecerat  societatem.  Confer 
not.  i3.  Pars  parti  abscissa  de  eaidtm 
re  dicitur  cap.  a5,  n.  3. —  Ut,  pront, 
quisque  locus ,  vel  Palaepolis  vel  Nea- 
polis ,  premeretur  obsidioue. 

8.  Imminentem  hostium  muris,  ap- 


v.cXt      LIBER  VIII.  CAP.  XXIII.  4»i 

urbis,  haud  e  repiiblica  esset^;  actum  cum  tribunis 
est,  ad  popnlum  ferrent,  ut,  quum  Publilius  Philo 
consulatu  abisset,  pro  consule  rem  gereret,  quoad 
debellatum  cum  Grsecis  esset.  L.  Cornelio,  quia  ne 
eum  quidem  in  Samnium  jam  ingressum  revocari  ab 
impetu  belli  placebat,  literae  missde'%  ut  dictatorem 
comitiorum  causa  diceret ;  dixit  M .  Claudium  Marcel* 
lum ;  ab  eo  magister  equitum  dictus  Sp.  Postumius* 
Nec  tamen  ab  dictatore  comitia  sunt  habita ,  quia ,  vi- 
tione  creatusesset",  in  disquisitionemvenit;  consulti 
augures,  vitiosum  videri  dictatorem ,  pronuntiaverunt. 
Eam  rem  tribuni  suspectam  infamemque  criminando 
fecerunt  :  nam  negue  facile  fuisse  id  vitium  nosci, 
quum  consuloriens  '*  nocte  sileniio  diceret  dictatorem : 
nequeab  consule  cuiquam  pubiice  priuatimue  de  ea  re 
scriptum  esse:  nec  quemquam  mortalium  exstare^  qui 
se  vidisse^^j  aut  audisse  quid  dicat,  quod  auspicium 

propinqiiaiitem  et  instanteni ,  ut  apud  Lon^i  de  orthogr.  Oriri  apud  anUquos 

Virg.  JEn,  X,  a6.  Confer  IX,  3i,  n.  surgere frequenter significabat ,  utap' 

8,  et  ad  lU,  5i,  n.  3. —  In  dies,  vide  paret  in  eo  quoddicitur:  Consuioriens 

ad  rV,  lo,  n.  i.  magistrum populi  dicat,  — Quum  an- 

9.  ffaud  e  republica  esset,  mde  ad  tiquissimus  Regiorum  codd.   habeat 

YI,  ^^f  2,  oriente    nocte  ,    libenter    legeremua 

zo.  Litero!  mi^^at,  ut,  etc.  vide  ad  oriens  de  nocte,  usitatissima  apud  La- 

cap.  19,  n.  10.  tinos  loquendi  forma.  Hor.  Epist.  I, 

11.  Vitione crealits  esset,  . . .  vitio-  a ,  3a :  Surgunt  de  nocte  latrones,  Cic. 
sum  dictatorem,  vide  ad  V,  17,  n.  4*  *  pro  Mu^ena  n.  aa  :  Vigilas  tu  denocte. 

12.  Quum  consul  oriens ,  surgens,  Eo.  —  Siieritio  ;  quum  surgere  silentio 
nocte  silentio ,  silente  et  media  nocte,  dicitur,  significatnon  interpellari  quo-^ 
diceret  dictatorem;  nam  tum  auspicia  minus  rem  gerat,  inquit  Festus  voce 
capi  solebant.  Confer  IX,  38,  n.  9  ;  Sinistrum,  Uinc  Silentium  dicitur  in 
X,  40,  n.  a;  XXXIII,  14  pr.  oriens  auspiciis,  quod  omni  vitio  caret.Vide 
pro  volg.  oriente  ex  eroend.  Gron.  qui  et  Cic.  de  Divin.  II ,  71.  Ed. 

bene  monet,  noctem  perinde  quidem  i3.  Qui  se  vidisse ,  aut  audisse  quid 

Oriri,  ut  diem,  sed  non  principio  no-  dicat,  quod  auspicium  dirimeref,  irri- 

ctis,  yerum  post  mediam,   silentio  ,  tnm  faceret  (confer  not.  7  ),  vel  face- 

surgere  moris  fuisse  auspicantibus  (vi-  ret ,  ut  non  rite  capi  posset ,  et  in  aliud 

deTest.  veth^Silentio  etSolidasella),  tempus  noctemve  difTerrctur;  confer 

et  lectionem  hanc  firmari  v^rbis  Veli?  ad  I,  36 ,  n.  8  ;  Y,  1 7,  n.  4 ;  XL ,  5g , 


A  C.  3a4— 3^3. 
U  C.  428 — 429- 


48a  T.  l^IVII 

dirimcret :  neque  augures  divinare  Romce  ^edentes 
potuissej  quid  in  castris  consuli  vitii  obvenisset.  Cui 
non  apparere ,  quod  plebeius  dictatorsit,  id  wtium 
aug^rihus  visumP  H^ec,  aliaque  ab  tribiinis  nequid- 
quam  j^ct^ta  :  tamen  ad  interregnum  res  redit  :  dila- 
tisque  alia  atque  alia  de  causa  comitiis,  quartusdecimus 
demum  inlerrex  L.  i^milius  consules  creat  C.  Poete- 
Uupf),  L.  Papirium  Mugillaqum.  Cursorem'^  in  aliis 
s^^n^libi^s  invenio. 

XXIY.  ^pdem  anno  Alexandnam  in  ^gypto  pro- 
dituo)  CQudit^'  •'  Alexandrumque ,  Epiri  regem^,  ab 
exsuleX^iiCHnQ  inteicfeqtum,  sortesdodonsei  Jovis  eventu 


n.  a ,  et  Qc.  Div.  I  >  3g ,  puimq  ineisus 
dirimit  tempus  etprofirt  diem.  Eodem 
sfi^stt  (^«^tqr  X,,  gtO.  (,  dies  €st  i^ier- 
cessione  trlbunoruin  sublatus ,  hoc  est , 
ob  eam  res  in  alium  diem  dilata;  et 
dissa.  diffindereIX,^S,n,  xo;etapiid 
Gell.  XIV,  a ,  ibidemqae  rerum  diffis- 
siones  comperendinationesque  ;  confer 
Gron.  ad  Gell.  loco  laudato ;  Sigon.  de 
Jud.  I,  a8 ;  BentL  ad  Hor.  Sat.  II,  i, 
V.  70;  Ii^tpp.  le^m  XII  Tab.  ef  Varr. 
R.  B..  I,a. 

14..  Cursorem  in  aliis  annalihus  in- 
veniq,  et  hoc  ei  cognomen  tribuitur 
IX ,  7  extr.  et  in  fastia  Capitol. 

C4P.  XXIV.  I .  Eodem  anno  Alex- 
andriam  in  Mgy^ptp  conditam  memo- 
riae  etiam  prodiderunt  Solinua  pap.  3  5^ 
et  Cassiodorus.  Confer  tamen  cap.  3;^ 
Diodor.  XVII ,  5a ;  a4  Curt.  IV,  8 ;  et 
Justin.  XI,  XX.  — :-  Inter  doctos  000- 
stat  nqn  conditam  esse  Alexandriam 
hoc  anno  ,  quo  conditpr  cgus  Alexan> 
der  Babylone  mortuus  est,  sed  sex 
septei^ve  ante  annis.  Spflpicatui:  Pi- 
ghius  in  Ann.  ad  anaum  4ao  ei^orem, 
LiTii ,  vel  eorom  quos  hiq  ille  seqgoitiu:,^ 
(xrtum  esse  ex  hoc  illo  L.  Papitii  C^r-. 
soris ,  et  C»  Poetelii  consolatu ,  de  quo 


supra  ad  cap.  xg.  Ad  iUos  enim  con- 
sules  Alexandriam  conditam  refert 
Solinus  Polyhist.  35.  Qaos  quum  non 
memoraverit  Livius ,  in  consules  hnjos 
anni ,  L.  Papirium  Mugillanum  ,  C.  P<e- 
telinm  iterum ,  nominnxn  simxlitadine 
deceptus ,  male  rqecit  conditse  Alexan- 
driae  tempus.  £0. 

a.  jilejcandrum  Mpiri  regem ,  ctc 
vide.  ad  cap.  3 ,  not.  3.  — Softes,  vidc 
ad  1 ,  56 ,  n.  5.  Oraculom  afferaat  Si- 
gonius  et  Petr.  VictorinsVar.  Lect.  XV, 
i5  :  Ataxi^v} ,  irpcfu).oi|c«  pioXttv  Axt« 
^ougiGv  fi^up  Ilav^caiav  0%  5ti  toi  Oa- 
vaTO^  iriirpttfi.tvoc  f<TTi ,  qaos  vcrsus 
unde  hauserint,  nescio.  Confer  loc. 
class.  Strab.VI,  i,  5,  pag.  a56,  ubi 
et  eadem  res ,  et  duo  oracula ,  phiraque 
d^  Patndosia  memorantur.  Conf.  etiam 
{«stUi.  XII,  a;  —  et  de  Pandosia, 
l^nittion^n  aut  Lncanonun  Q|>p. ,  inpr. 
^eyo.  Opusc.  Acad.  tom.  a,  pag.  ao5. 
—  Sortes  initeicdum  sumontur  pro  qno* 
^iA  or^cuUraipQnaQ  „  etiam  voce  edito, 
Hic,  pot^/mnt  intelligi  ver^p  «ortes :  con- 
»t9,t  ^Dun  ex,  Ciip.  de  Qiv.  I,  76;  II, 
69^  apndDodonam.,  praeter  columhas, 
et  quercum  vatlcinaixtem,  etDodonae- 
um  8BS ,  etiam  sortes  locum  habuisse. 


A.  C.  3a3. 
U  C.  429. 


LIBER  VIII.  CAP.   XXIV.  483 

affirmasse.  Accito  ab  Tarentinis  in  Italiam  data  dictio 
erat^,  caveret  Acherusiam  aquam^  Pandosiamque  ur- 
bem  :  ibifatis  ejus  terminum  dari.  Eioque  ociitS  trand- 
misit  in  Italiam,  Ut  quam maxime  procul  ab^sset  Urbe 
Pandosia  in  Epiro  et  Acheronte  aiiini ,  quem  ex  Mo- 
losside  fluentem  in  stagna  inferna  accipit  thesprbtius 
sinus.  Caeterum  (ut  ferme  fugiehdo  in  media  fata  rui- 
tur)  quum  saepe  bruttias  lucanasque  legiones  fudisSet; 
Heracleam  Tarentinorum  coloniam ,  Coiisentiam  ^jc 
Lucanis^,  Sipontumque,  Bruttiorum  Terinam,  alias 
inde  Messapiorum  ac  Lucanorum  cepisset  urbes,  et 
trecentas  familias  ilhistres  in  Epirum ,  quas  obsidum 
numero  haberet,  misisset ;  haud  procul  Pandosia  urbe 
imminentes  Lucanis  ac  Bruttiisfinibus  tres  tulntildS^ 
aliquantum  inter  se  distantes,  insedit;  ex  quibu^  iii* 
cbrsiones  in  omnem  partem  agri  hostihs  faceret.  Et 
ducentos  ferme  Lucanorum  exsule^  circa  se  pfo  fidis 
habebat,  ut  pleraque  ejus  generis  ingenia  sunt,  cum 
fortuna  mutabilem  gerentes  fidem.  Imbres  ^oiitinui 
campis  omnibus  inundantes,  quiitli  interclijsissent 
trifariam  exercitum  a  mutuo  inter  se  auxilio,  duo 


Porro  sortes  illae  faere  tali,  aat  tesse- 
1%)  aut  Schedulae  certis  literis,  yel 
vocibus,  Tel  notis  inscriptae.  Eas  alibi 
jaciebat  ipse  consultor,  alibi  ex  nrna 
cxtrabebat  pner:  eamm  deinde  notas 

« 

uiterpretabantur  sacerdotes ,  indeque 
oracttli  responsnm  ooncinnabant.Vide 
Ant.  Fan  Dale  Dissert.  de  oracul.  ori- 
gine  et  auctoribus ,  cap.  1 4.  Ed.  — 
^ffirmasse,  yide  ad  I ,  i ,  n.  9. 

^.Datadicdo  erat,  editum(yide  ad 
Vll,  a,  n.  3)  oraculum,  responsum, 
Xoyiov,  xpviffpL^C)  qua  ntraqne  yoce 
utltur  Strabo  loco  laudato;  ut  apud 
Auct.  ad  Herenn.  11,  a6.  Conf.  Cuper. 
Obss.  III ,  7 .  —  Pandosia  ad  Acheron- 
^em  flum.,  tam   in  Epiro,   quam  in 


Bnittiis.  Confcr  Strabon.  loco  laudato, 
et  Plin.  in,  i  i;  IT,  i.  Reit,  Id  igno- 
rans,  oraculo  dec^tuft  tit.  De  Molos' 
side  et  Thesprotia  y .  ad  XXXII ,  5,  n .  6. 
4.  Consentiam  ex  iMcanis,  bodie 
Cosenza,  caput  Calabrltt  citerldf  Is « ut 
olim  Bruttiorum ,  qnibus  etiam  tribui- 
tur  XXm,  3o;  XXV,  i;  et  al.  sed 
boc  loco  Liyius  sequutns  est  eos ,  qui 
fines  Lucaniae,  praecipue  in  medrter- 
raneis,ulrerius  prdfulete ,  qtLtrh  Strabo 
et  Plin.  —  Potentiarh.  Ugetidtiia  cten» 
sebat  Doojatius ,  quafe  ufbs  in  Lucanis 
sita  eraf. — Bruttiorum  (urbem)  Teri- 
nam,  ex  emend.  Sigoftii  pro  Acerinain; 
vide  ad  X ,  2 ,  n.  a.  —  Jmminente ,  vi- 
cina ;  yide  ad  III,  5t ,  n.  3. 

3i. 


484  T.  LIVII  u.c:4!t 

prsesidia,  quae  sine  rege  erant,  improviso  hostium 
adventu  opprimuntur  :  deletisque  eis,  ad  ipsius  ob- 
sidionem  omnes  conversi.  Inde  ab  Lucanis  exsulibus 
ad  suos  nuntii  missi  sunt :  pactoque  reditu  promissum 
est ,  regem ,  aut  vivum ,  aut  mortuum ,  in  potestatem 
daturos.  Cseterum  cum  delectis  ipse,  egregium  facinus 
ausus ,  per  medios  erumpit  hostes ;  et  ducem  Lucano- 
rum  cominus  congressum  obtruncat :  contrahensque 
suos  ex  fuga  palatos ,  pervenit  ad  amnem ,  ruinis  re- 
centibus  pontis,  quem  vis  aquae  abstulerat,  indican- 
tem  iter  ^.  Quem  quum  incerto  vado  transiret  agmen, 
fessus  metu  ac  labore  miles ,  increpans  nomen  abomi- 
nandum  flominis;  «  Jure  Acheros  vocaris^, »  inquit. 
Quod  ubi  ad  aures  accidit  regis,  adjecit  extemplo  ani- 
mum  fatissuis;  substititque  dubius,  an  transiret.Tum 
Sotimus  minister  ex  regiis  pueris,  quid  in  tanto  dis^ 
crimine  periculi^  cunciaretur  interrogans  ,  indicat, 
Lucanos  insidiis  quaerere  locum.  Quos  ubi  respexit 
rex  procul  grege  facto  venientes,  stringit  gladium, 
et  per  medium  amnem  transmittit  equum.  Jamque  in 
vadum  egressum  eminus  veruto  Lucanus  exsul  trans- 
figit.  Lapsum  inde  cum  inhaerente  telo  corpus  exanime 
detuUt  amnis  in  hostium  praesidia;  ibi  foeda  laceratio 
corporis  facta :  namque,  praeciso  medio^,  partem  Con- 
sentiam  misere  :  pars  ipsis  retenta  ab  ludibrium.  Quae 
quum  jaculis  saxisque  procul  incesseretur ,  muher 
una ,  ultra  humanarum  irarum  fidem  ^  saevienti  tiurbae 

5.  Indicantem  iter:  nihilominns  in-      ad  Cort.  V,  a  ,  n.  i3;  VI,  8 ,  n.  a  ; 
certnm  esAe  poterat  vadum  ejusque      X,  8,n.  3. 

fiimitas  et  aquarum  altitudo;  Strotb.  7.  In  tanto  discrimine periculi ,  Tide 

6.  Jure  Acheros  'uocaris,  quasi  «j^d      ad  VI,  17,  n.  i. 

fie«>y ,  der  Schmerzensfluss ;  Doer.  —  8.    Prasciso   medio  ,    conciso  ,    nt 

Ex  regiis  pueris ,   servis,  minutria ,  XXVIII,  36 ;  et  inpr.  XX,  6  pr.  per- 

Pagen ;  Tide  XV,  6 ;  n.  3 .  Conf .  Periz.  scisso  conj .  Wakcf.  ad  Lucret.  III ,  636. 

ad  ^lian.  V.  H.  XIV,  49 ;  et  Freinsh.  9.  Ultra  humanarum  irarum/idem. 


u  c  4.1  LIB.  VIII.  CAP.  XXIV.  XXV.  485 
imraixta ,  iit  parumper  sustinerent  precata ,  flens  ait , 
mrum' sibi  liberosque  captos  apud  hostes  esse  :  spe^^ 
rare^  corporeyegio  utcumque  mulcaio^^  se  suos  re^ 
dempturam.  Is  finis  lacerationi  fuit;  sepulturoque 
Consentiae,  quod  membrorum  reliquum  fiiit,  cura 
mulieris  unius;  ossaque  Metapontum  ad  hostes  re* 
missa;  inde  Epirum  devecta  ad  Cleopatram  uxorem^ 
sororemqueOlympiadem :  quarum  mater  Magqi  Ale- 
xandri  aitera,  soror  altera  fiiit.  Haec  de  Alexandri 
Epirensis  trisfi  eventu ,  quanquam  Romano  bello  for- 
tuna  eum  abstinuit  * ' ,  tamen ,  quia  in  Italia  bella  gessit, 
paucis  dixisse  satis  sit. 

XXV.  Eodem  anno  lectisternium  Romae^  quinto 
post  conditam  tirbem ,  iisdem,  quibus  ante,  placandis 
habitum  est  diis.  Novi  deinde  consules  jussu  populi 
qiium  misissent,  qui  indicerent  Samnitibus  bellum; 
et  ipsi  majore  conatu,  quam  adversus  Graecos,  cuncta 
parabant ;  et  alia  nova  nihil  ttnn  animo  tale  agitantibus 
accesserunt  auxiiia.  Lucani  atque  Apuli,  quibus  gen- 
tibus  nihil  ad  eara  diem  cum  romano  populo  fuerat , 
in  fidem  venerunt,  arma  virosque  ad  bellum  pollicen- 
tes;  foedere  ergo  in  amicitiam  accepti.  Eodem  temporc 
etiam  in  Samnio  res  prospere  gesta;  tria  oppida  in 
potestatem  venerunt,  Allifae,  Callifae,  Ruffrium;  alius- 
que  ager^  primo  adventu  consulum  longe  lateque  est 
pervastatus.  Hoc  bello  tam  prospere  commisso ,  alteri 


ultra  quam  credi  potest  humanam  iram 
progredi ,  seu  saevire;  Gron.  qui  tamen 
malebat  ultra  h.  i,  finem,  Sed  aptior 
veriorque  est  lectio  vulgata.  Quamvis 
est  omnis  hjperBole  ultra  fidem;  non 
tamen  esse  dehet  ultra  modum ,  Quintil. 
VIII,  6,  S  73.  Conf.  el  Suet.  Ca;s. 
57;  Justin.  II,  6;  Val.  Max.  III,  a. 
10.  Corpore  regio  utcumque  mulca- 
to ,  confer  ad  III ,  i  x  ,  n.  3. 


1 1 .  Romano  hello  fortuna  eum  ahs- 
tinuity  vide  ad  II,  as ,  n.  3. 

Ci-P.  XXV.  I .  Lectistemium  Rbnuc, 
vidiB  ad  V,  1 3 ,  n.  5.  —  Quinto  ;  Lecti- 
stemium  tertio  factum  fuera  t  anno  3  9 1 ; 
vide  VII,  a.  Quarto  autem  quando 
factum  fiierit,  tiusquam  docetLiv.  Ec. 
—  Infidem  venerunt,  cf.VIII,  i  cxtr. 

2.  Aliusque  ager,  vide  ad  IV,  10, 
ti.  a. —  Beltb  cowm/wo,  inchoatO,^m 


A.  C.  323. 

U.  G.  439- 


486  T.  LIVII 

quoque  belio,  quo  Grseci  obsidebantur,  jam  finis  ad- 
eirat ;  n^m,  praBterquam  quod ,  interseptis^  munimentis 
hostiuiQ,  pars  parti  abscissa  erat,  foediora  aliquanto 
iqtra  mwosi  iis ,  quibus  hostis  territabat,  patiebantur; 
et  velut  capti  ^  suismetipsis  praesidiis^  indigna  jam 
liberis  qupque  ac  coiiijugibus ,  e<  quae  captarum  ur- 
bium  extrema^  sunl,  patiebantur.  itaque  quum ,  et 
a  Tarento  et  a  Samnitibus,  &u;aa  esset,  nova  auxilia 
venitura,  Samnitium  plus ,  quaipi  vellent ,  intra  moenia 
esse  rebantur  :  Tareiitiu^um  juventutem ,  Graeci 
GrdBcos,  haud  minus  per  quos  Samniti  Nolanoque, 
quam  ut  Romanis  hostibus  resisterent,  exspectabant. 
Postremo  levissimum  malorum  deditio  ad  Romanos 
visa.  Chariiaus  et  Nymphius ,  principes  civitatis ,'  com* 
xauujicato  inter  se  consilio,  partes  ad  rem  agendam 
divisere ,  ut  alter  ad  imperatorem  Romanorum  trans- 
fugeret ,  alter  subsisteret  ad  praebendam  oppprlunaiD 
cposilio  urbem^.  Charilaus  fuit,  qui  ad  PubUIium 
Philonem  venit;  et,  quodbonum^faustumyfelixPor 
lcepQlUanis  populoque  romano  esset,  tradere  se^  ait, 


XXI ,  40;  et  XLIY,  6.  —  GrcBci,  Pa- 
laepoUtani. 

3.  Iniersfptis  munimentiss  ipuiMt' 
menta  hic  inteUigUna^  brnoctiia  a  Pa- 
laepoli  ad  Neapolim  ducta ,  per  quae 
nltro  citroqne  commeare,  et  sibi  inyi- 
cem  aoxilium  ferrcGraeci  possent^Vid, 
rapra  cap.  a3.  Haec  brachia  fiierant 
intersepta,  sive  intermpta,  intercisa 
ab  Romanis,  qui ,  medio  inter  utram* 
que.urbem  loco  capto ,  societateqi  mu- 
toi  aoxilii  hostibus  diremeraivt.  £d.  — 
Pars  parti  abscissa,  yide  ad  IV,  ig, 
n.  5;etVIU,  a3,  n.  7. — Indignajam 
liberis  HQ  c.  sunt  eadem  qnae  captt^rum 
urbium  esctremu,  stupn  simUiaque. 
Gonfer  IJI,  47  >  et  XXIX,  8.  Delen- 
dum  vero  prim  patiebantur,  ac  leg.  a 


suismet  ipsi  prassidiis  et  indigna  in  li- 
beris;  Gronov.  Profsidia  sunt  Nolani 
et  Samoites;  confer  cap.  a3  pr. — 
Htmc  totum  locum  sic  legit  Grono- 
yius  :  Pccdiora  aliquanto  intra  muros 
iis,  quibus  hostis  territabat,  et,  vebtt 
capti  a  suismet  ipsi  profsidiis  ,  mdigna 
jam  in  liberis  quoque  ac  conjugibus, 

et  qu(e  captarum  urbium  extrema  sunt, 
patiebantur,  Eo. 

4.  Caplarum  urbium  ejttrema,  scil. 
stupra. — GneciGraicos,  Palaepolitam 
tanquam  Graeci  Tarentinos ,  populom 
graecae,  seu  laconicae  orig^nis;  de  quo 
vide  ad  XXV,  9,  n.  10. 

5.  jid pnabendam  opportunam  con- 
siiio  urbem,  ad  praeparandam  exse- 
quendo  consilio;  Dcer.  Conf.cap.  a6. 


talt  LIBER  VIII.  CAP.  XXV.  XXVI.     487 

mosnia  statuisse.  Eo  facto  utrum  ah  se  proditUy  an 
servata  ^patria  videatUr,  itifide  romana  positutn  esst. 
Sibi  privatim  nec  pacisci  qtUd^udmj  nec  p^tere  :  pu^ 
blice  petere,  quarn  ptkclici  magisj  Ut,  si  successissM 
inceptum  ^,  cogitaret  popului  rofhdriUs ,  potiu^  cum 
quanto  studio  peticuloque  reditttm  itt  dmi^ttiam  suafft 
essetj  quam  qua  stultitia  et  tehteritatd  dt  tffidb  d^- 
cessum.  Gollauddtus  ab  iiiiperatoi^e,  triamillia  niilitutn 
ad  ocdtlpdtidaih  e^th  ptotem  tirbi^,  (Juiiitl  Salhhites 
insidebant ,  ac€€pit :  preesidid  A  L.  Qtiititius  tribunus 
milituni  preepositus. 

XXVI.  Eodem  tetnpore  et  Nyniphius  pf  8Btot»^tn  Sairt- 
iiititii0  arte  aggressus  perpnler^t,  ut,  qtioni^ni  omtlis 
romanus  exercitus ,  aut  circa  PalfiepoHm ,  aiit  in  Samnio 
esset ,  sineret  se  classe  circuitivehi  ad  rotnantim  stgrum, 
nort  oram  modo  maris ,  sed  ipsi  tirbi  pi^opincJUa  loca 
depopulaturum.  Sed,  ut  falleret,  nocte  pi^oficiscendum 
esse,  exfemploque  naves  dedtiCendas ' :  quod  quoma- 
turius  fieret,  omnis  juventus  Samnitium,  pra^ter  ne- 
cess^ium  urbis  praesidium ,  ad  Hfus  missa.  Ubi  dum 
I^ymphius,  in  tenebris  et  multitudine  semetipsa  im- 
pediente ,  sedulo  aliis  alia  imperia  turbans ,  terit  tem- 
pus,  Charilaus,  ex  composito  ab  sociis  in  urbem 
receptus ,  quum  summa  urbis  romano  milite  implesset, 
tolli  clamorem  jussit :  ad  quem  Graeci,  signo  aceepto 
a  principibus,  quievere.  Nolani  per'*  aversarti  partem 


6*.  Si  successisset  inceptum;  Gron. 
malebat  inceptis  (sc3icet  res ;  tel  suc- 
cessns  i^spondisset  incepti«)  moi^  Li- 
TJano;  vide  II,  4^;  IX,  i8;  XXI^, 
19,  38;  XXV,  37  ;  XXXVII,  33; 
XXXVin,  25;  XL,  11 ;  et  adXXl', 
7,  n.  4.  Sed  confer etiam  XX XII  ,18; 
XXXIII,  5;XLn,  58. 

Ca.p.  XXVI.  X .  Extemploque  naves 
deducendas  Utore  et  porta  in  mare 


(Graeci  xa6e>.xciv,  xaOtXxuciv,  xaTa- 
airav)  ut  cohtra  subducere  'i.lLill ,  aS» 
n.3;  XtJn,  34,  u.  8;  IXll,  22  , 
scilicet  in  litus  ( aviXxciv ,  avaoirav  , 
xaTayciv,  ipuetv  ei(  i^Trcipov)  mord 
yeterum  satis  noto. 

2.  Per  aversam  pariefn  urhis,  vide 
V,  29 ,  n.  I . — Adversath  alii ;  sed  aver- 
sus  et  adversus  solenni  errore  permu- 
tari  monuimus ,  VIII ,  3  pr.  Ed. 


A.  G.  323. 
U.  C.  439* 


488  T.   LIVII 

urbis  via  Nolam  ferente  effugiunt.  Samnitibus  ex* 
clusis  ab  urbe,  ut  expeditior  ^p  praesentia  fuga,  ita 
fcedior,  postquam  periculo  eyaserunt,  visa;  quippe 
qiii  inermes,  nuUa  rerum  suarum  non  relicta  inter 
hostes «  ludibrium  non  externis  modo ,  sed  etiam  po- 
pularibus,  spoliati  atque  egentes  domos  rediere.  Haud 
ignarus  opiuionis  alterius,  qua  haec  proditio  ab  Sam- 
nitibus  facta  traditur,  quum  auctoribus  hoc  dedi^, 
quibus  dignius  credi  est;  tum  foedus  neapolitanum^ 
(eo  enim  deinde  summa  rei  Graecorum^  venit)  simi- 
lius  vero  facit ,  ipsos  in  amicitiam  redisse.  PubUIio 
triumphus  decretus;  quod  satis  credebatur^,  obsidione 
domitos  hostes  in  fidem  venisse.  Duo  singularia  hsec 
ei  viro  primum  contigere ;  prorogatio  imperii  non  ante 
in  uilo  facta,  et  acto  honore  triumphus. 

XXYII.  AUud  subinde  bellum  cum  alterius  orae 
Gr^cis  exortum  :  namque  Tarentini ,  quum  rem  pa- 
laepoU^tanam'  vana  spe  auxilii  aliquandiu  sustinuissent, 
postquam  romanos  urbe  potitos  accepere,  velut  de- 
stituti ,  ac  non  qui  ipsi  destituissent ,  increpare  Palaepo* 


3.  AuctoribMu  hoc  dedi  (  vide  ad  III , 
58,  n.  4  ),  hoc  est,  ad  eorum  fidem 
tradidi,  eam  a  Palaepolitajiia  factam 
esse. 

4.  Fcedus  neapolitanum ,  Neapoli 
ictnm ,  qoo  a  Palspoli  deinde  tranalata 
summa  rei  Gracorum  (vide  ad  III ,  5, 
n.  6);  quod  caput  Graeciae  Magnae 
factum. 

5.  Summa  rei  Grteeorum,  vide  ad 
III ,  5,  D.  6.  —  Haud  ignarus.  Sensus 
est :  proditionem  Palaepolis  alii  Palae- 
polttanis  auctoribus,  alii  Samnitibus 
anctoribus  factam  esse  tradideruntf 
me ,  ut  PalaepoUtanis  ducibus  factam 
esse  credam ,  quum  scriptomm  aucto- 
ritas  moTCt,  qui  id  tradiderunt,  tum 
foedus  Neapolitanum.  Graecomm  enim 


illorum  rei  summa  a  Palaepoli  Neapo- 

lim  deinde  translata  est.  Foedus  nempe 

neapolitamim  iis  iegibus  ictum  erat, 

quae  venientibus  ^ponte  in  amicitiam 

potius  datae ,  quam  vi  aut  aliena  prodi- 

tione  domitis  impositae  viderentur.Ei). 

6.  Quod  satis  credebatur,  su£ficere 

ad  impetrandum  trinmpham ;  Ern.  — 

Prorogatio  imperii  non  ante  in  uUo 

facta ,  etacto  honore  (vide  adlll,  35, 

n.  3  ),  proconsulatn,  triumphus  ei  pii- 

mnm  contigit;  vide  ad  XXVIII,  38, 

n.  4*  —  Etacto  honore  triumphus;  et 

triumphus  post  ezactum  magistratum. 

IIuc  uaque  nemo  nisi  in  magistratu 

triumphavit.  Ed. 

Ci.p.  XXVII.  I.  Rem  palofpoiita- 
nam,  vide  ad  I,  i^,  n.  3. 


tcX:  LIBER  VIIL  CAP.  XXVII.  .  48g 
litanos :  ira  atque  invidia  inRomanos  furere;  eo  etiam, 
qtiod  Lucanos  et  Apufps  ( nam  utraque  eo  anno  socie* 
tas  coepta  est)  in  fidem  populiromaniyenisseallatum 
est.  Quippe  propemodum  pejventum  ad  se  esseyjam^ 
que  in  eo  remfore,  ut  Romaniaut  hostes  ^  aut  domini 
habendisint.  Discrimenprofiscto  rerumsuarum  in  bello 
Samnitium  eventuque  ejus  verti^.  Eam  solam  gentem 
restare,  nec  eam  ipsam  satis  vaiidam,  quando  Luca^ 
nus  defecerit :  quem  revocari  adhuCy  impellique  ad 
aiolendam  societatem  romanam  posse,  si  qua  ars 
serendis  discordiis  adhibeatur.  Hoe^c  consilia  quum 
apud  cupidos  rerum  novandarum  valuissent;  ex  juven- 
tute  quidam  Lucanorum  pretio  adsciti ;  clari  magis  inter 
populares,  quamhonesti,  interse  mulcati  ipsi  virgis^, 
quum  corpora  nuda  intulissent  in  civium  coetum, 
vociferati  sunt,  se,  quod  castra  romana  ingredi  ausi 
essent,  a  consule  virgis  caesos,  ac  prope  secm^i  per- 
cussos  esse.  Deformis  suapte  natura  res,  quum  spe«- 
ciem  injuriae  magis,  quam  doli,  prae  se  ferret,  concitati 
horoines  cogunt  clamore  suo  magistratus  senatum 
vocare  :  et  alii,  circumstantes  concilium,  bellum  in 
Romanos  poscunt :  alii  ad  concitandam  in  arma  mul- 
titudinem  agrestium  discurrunt  :  tumultuque  etiam 
sanos  consternante  animos*,  decernitur,  ut  societas 
cum  Samnitibus  renovaretur;  legatique  ad  eam  rem 
mittuntur.  Repentina  res  quia  quam  causam  nullam , 
tam  ne  fidem  quidem  habebat,  coacti  a  Samnitibus  ei 
obsides  dare ,  et  praesidia  in  loca  munita  accipere ,  caeci 
fraude  et  ira  nihil  recusarunt.  Dilucere  deinde  brevi 
fraus  coepit,  postquam  criminum  falsorum  auctores 

a.  Discrimen  rerum  suarum  in  bello  3.  Mulcati  ipsi  virgis,  yide  ad  UI, 

S,  verti,  vide  ad  III,  27 ,  n.  6,  et  VI,  11,11.  3. 

1 7 ,  n.  I  < — jdd  abolendam  sDcietatem ,  4*  Etiam  sanos  constemante  animos^ 

Tide  ad  I,  23,  n.  I.'  vide  ad  II, -47  9  n.  3. 


A.  C.  3a3. 
U.  C.  429. 


490  T.   LIVII 

Tarelituin  commigravere :  sed,  amissa  omni  de  se  pote- 
state  ^  nihil  ultra ,  quam  iit  poeniteret  frustra,  restabat. 
XXVIII.  £0  anno  plebi  rcmianse  velut  aliud  ini- 
tium  libertatis  factum  est ,  quod  necti  ^  desierunt : 
mutatum  autem  jus  ob  unius  feneratoris  simul  iibi- 
dinem,  simul  crudebtatem  insignem.  L.  Papirius  is 
fuit  ^  :  cui  quum  se  C.  Publilhis  ob  «s  alienum  pa- 
ternum  nexum  dedisset;  quae  aetas  formaque  miseri- 
cordiam  elicere  poterat,  ad  libidinem  et  contumeliam 
animum  accenderunt :  et ,  florem  aetatis  ejns  fructum 
adventitiom  creditL^  ratus ,  primo  pcrlicere  adolescen- 
tem  sermone  incesto  est  conatus  :  dein,  postquam 
aspemabaiitnr  flagitium  aures ,  minis  territare  atque 
identidem  admonere  fortunas  :  postremo ,  quom  in- 
genuitatis  magis,  quam  prsesentis  conditionis,  memo- 
rem  videret ,  nadari  jubet ,  verberaque  afferri.  Quibus 
laceratus  juvenis,  quam  se  in  publicum^  proripubset, 
libidinem,  crudelitatemque  conquerens  feneraforby 
logienA  vis  bominum ,  quum  aetatis  miseratione  atque 
indignitate  injuriae  accensa,  tum  suae  conditionis  li- 


5.  Amissa  omni  de  se,  scilicet  sta- 
xuen^  popeitate ,  ut  senBUs  sit,  omnia 
ipsis  integn  iion'  faisic ,  nec  potuiMe 
pro  Ittbitn  atatuere;  Cuper.  Confer 
Cic.  p.  Flac.  a  ,  et  in  orat.  ante  quam 
iret  in  essiii  cap.  6 ,  fiu..  Stroth.  nmis' 
sa,  acceptis  in<loea  munita  Sammtium 
praesidiis}  Drak. 

Cap.  XXVIII.  I.  Quod  necti  desie- 
fWit,  ttt  nsoKjtf  nexum'deditset-tit  dap. 
extr.  nexu  soluti;  vide  ad  II  ^  a3 ,  n. 
X .  —  Quod  in  servitutem  dari  credi- 
toribus  dtebftOM»  dcsierant.  Sfigonios 
jusserat  legi  quod  ligari  nexidesieruntf 
•Iqae  obsecati^famuit  pleriqai^  edito- 
res ,  qnum  absurda  esset  haec  emendli-> 
tio ;  qm  enim*  nexi  siine,  eoa  oerte 
nihil  jam  opns  est  Ugari,  VefeeMm  lc- 


ctionem  tuentur  quatuor  e  MSS  nostris 
▼el  optimi.  Ed. 

21.  L.  PiMpiritts  is  fuit :  cognomen, 
multum  ad  rem  pertinens,  omissum, 
ut  et  alibi;  Glar.  Uic  vero  Papirius 
neque  <ienAd  hnjas  amii,  nel|ue  ulkis 
ex  iia^  qoi  icnigistratiia  geseenint ,  fi^isae 
▼idetur ;  Doujat.  —  Se  nexum  (supin.) 
dedisset,  ad  nectendum ,  ut  necteretnr : 
quo  sensu  etiam  w  nexum^  sea  nexui 
dare  dici  potest ;  quod  prius  legebat 
Salmas.  ad  jus  Att.  et  Rom .  c.  1 1 .  Drak. 

3.  Prttetum  adi^eUtitium  erediti, 
emolumentum  fortuitum  extFBordina- 
rinmqnev  «redito  (yiiife  KdTI,  1 4,  n.  6) 
aocediens^  et  ab  eo  profectom. 

4.  Se  inpuhUcumproripuisset,  vide 
ad  II,  24;  n.  6. 


A.  C  3a3. 


V  c  4.9:  LIB.  VIII.  CAP.  XXVIIL  XXIX.  491 
berumque  suorum  respectu,  in  forum,  atque  inde, 
agmine  facto  ^,  ad  curiam  concuirit  :  et  quum  con* 
sules,  tumultu  repentino  coacti,  senatum  Tocarent; 
introeuntibus  in  curiam  Patribus  laceratum  juvenis 
tergum,  procumbentes  ad  singulorum  pedes,  ostenta* 
bant.  Victum  eo  die  ob  impotentem  injuriam^  unius 
ingens  vinculum  fidei :  jussique  consules  ferre  ad  po- 
pulum,  ne  quis,  nisi  qui  noxam  meruisset^,  donec 
poenam  lueret ,  in  compedibus ,  aut  in:  nervo  teneretur : 
pecuniae  creditae  bona  debitoris ,  uon  corpus  obnoxium 
esset.  Ita  nexi  soluti;  cautumque  in  posterum,  ne 
necterentur*. 

XXIX.  Eodem  anno,  quum  satis  per  ae  ipsum  Sam- 
nitium  beliuro ,  et  defectio  repens  Lucanoiriun  autto* 
resque  defectionis  TarentinisoUlcito&haberent  Patres, 
accessit ,  ut  et  Vestinus  populus  Samnitibus  sese  con- 
jungeret.  Quae  res  sicut  eo  anno  sermonibns  magis 


5.  AgmintfactOt  nt  gregefaoto,  cap. 
94  ;  confer  ad  Juvenal.  III ,  i63;  X, 
ai8.  —  Cofwurrit;  sed  mox  ostenta- 
hantf  sciKc.  ingens  vis  hominum,  — 
Nec  infirequens  apud  Livium  illud  lo- 
quendi  genus ;  cf.  IV,  i6  extr.  Ed. 

6.  Oh  impotentem  injuriam-  unius 
bominis  (vide  ad  III ,  36,  n.  a)  victum , 
dissolutum,  certe  lazatum,  ingens  wn- 
culumfidei;  vel  haec  imminuta;  yide 
ad  II,  3o,  n.  i.  Victa  eo  die  fides, 
cujus  in^ens  erat  vinculum  :  nam  rin- 
culum  hic  fignrate  dicitur  ipsa  fides 
publica,  qua  homines  se  velut  nodo 
quodam  in  vicem  obstrir\i^nt,,cigus- 
que  vis  facti  hujus  atrocitate  victa  est ; 
Drak. 

7.  Ne  quis ,  nisi  qui  noxam  meruis- 
set..,, ita  nexi soluti,  etc.  vide ad II , 
a3 ,  n.  I ;  et  II,  Sp ,  n.  3.  —  Pecuniat 
creditie  (dat.)  et  propter  eam  bona 
debitoris,  non  corpus  obnoxium  csset. 


ohstrictum ,  'verpfandet;  vide  ad  III , 
39,  n.  I.  Alii  post  pecunice  creditee 
ihtell.  causa.  —  Obnoxium  esset  pro 
obnoxia  essent :  vide  ad  cap.  x5,  n.  i. 
8.  Ne  necterentur :  quod  postea  qui- 
dem  factnm,  non  vero  jure.  Lex  haud 
diu  servata.  Confer  Gron.  depec.  vet. 
pag.  470  9  et  Sahnas.  de  modo  usur. 
cap.  18,  19,  et  ad  jus  Attic.  et  Rom. 
cap.  II.  —  Salmasius  loc.  cit.  dicit 
apud  livium ,  Varronem ,  Columellam , 
Quintilianum ,  Gellium  et  alioS'  exem^ 
pla  snperesse,  onde  constat,  etiam 
post  hanc  Iisgem,,debitores,  qni  sol- 
vendo  non.  eranty  pecuniae  judicatos 
in  vinculis  fuisse  :  quare  exiatimat  le- 
gem  hoc  anno  a  consulihus  latam, 
neglectam,  et  parum  post  illa  tempora 
in  usum  revocatam  fiaisse.  Siquidon 
eam  renovari  opus  fuit  qnadmginta 
fere  post  annis,  tum  qunra  plebea  in 
Janiculum  secessit^  Ed. 


A.  C.  337. 
U.C.  43o. 


Aga  T.   LIVII 

passim  hominum  jactata%  quam  in  pubtico  uUo  con- 
cilio  est;  ita  insequentis  anni  consulibus,  L.  Furio 
GamiUo  iterum,  Junio  Bruto  Scaeva&,  nuUa  prior  po- 
tiorque  visa  est,  de  qua  ad  senatum  referrent.  Et 
quanquam  nova  res  erat ,  tamen  tanta  cura  Patres  in- 
cessit^,  ut  pariter  eam  siisceptam  neglectamque  ti- 
merent;  ne  aut  impunitas  eorum^  lascivia  superbiaque, 
aut  beUo  poenae  expetitae  metu  propinquo*  atque  ira 
concirent  finitimos  populos.  Et  erat  genus  omne  ab- 
unde  beUo  Samnitibus  par ,  M arsi  Pelignique  et  Mar- 
rucini :  quos,  si  Vestinus  attingeretur ,  omnes  haben- 
dos  hostes.  Vicit  tamen  pars ,  quae  in  praesentia  videri 
potuit  majoris  animi,  quam  consiUi :  sed  eventus  docuit, 
fortes  fortunam  juvare^.  BeUum  ex  auctoritate  Patrum 
populus  adversus  Vestinos  jussit;  provincia  ea  Bruto, 
Samnium  Camillo  sorte  evenit;  exercitus  utroque 
ducti,  et  cura  tuendorum  finium  hostes  prohrbiti  con- 
jungere  arma.  Caeterum  aUerum  consulem  L.  Furium, 
cui  major  moles  rerum  imposifa  erat,  morbo  gravi 
impUcitum  fortuna  beUo  subtraxit :  jussusque  dicta- 
torem  dicere  rei  gerendae  causa,  longe  clarissimuni 
bello  ea  tempestate  dixit  L.  Papiriiun  Cursorem ;  a 
quo  Q.  Fabius  Maximus  RuUianus  magister  equitum 


Cap.  XXIX.  I.  Sermonibus  homi- 
numjactata,  confer  ad  II,  12,  n.  7. 

2.  Ee  quanquam  nova  res  erat,  ta- 
men  tanta  cura  Patres  incessit :  quod 
Bon  mirum  in  re  nova,  quae  magnam 
nobis  curam  injicere  solet.  Sic  infra 
XXVin,  44 :  Majorignotarumrerum 
est  terror.  Strothins  quam  ex  uno 
cod.  recepit  pro  quanquam ,  et  delevit 
TO  tamen ,  tanquam  adjectum ,  ut  esset, 
qnod  Tu  quanquam  responderet.  Sed 
legendum  potins  cum  Dukero  :  quan» 
quam  nota,  vel  non  nova  res  erat,  ta- 
men  tanta  curapatres ,  etc. 


3.  Impunitas  eorum,  scilicet  Vesti- 
norum ,  nisi  ita  legendum  est. 

4.  Metu  propinquo,  propinqui  et 
sibi  quoque  imminentis  periculi.  -j— 
Genus  omne,  singuli  vel  certe  omnes 
populi  finitimi.  —  Si  Festinus  attin' 
geretur,  bellum  ei  indiceretur.  De 
Marsis,  Pelignis ,  Festinis  et  Mturu- 
cinis  vide  ad  Sil.VIIIy  49^  scq*  5iOy 
5i5,  519. 

5.  Fortes  Fortunam  juvare,  vctns 
proverb.  passim  obvium.  Confer  Ma- 
crob.VI,  lexir.;  Cic.  Tusc.  II,  4  pr. 
et  Virg.  ^neid.  X ,  284. 


v.VaIo.  LIB.  VIII.  CAP.  XXIX.  XXX.  493 

est  dictus  :  par  nobile  vebus  in  eo  magistratu  gestis , 
discordia  tamen ,  qua  prope  ad  ultimum^  dimicationis 
ventum  est,  nobilius.  Ab  altero  consule  in  Yestinis 
multiplex  bellum ,  nec  usquam  vario  eventu  ?,  gestum 
est ;  nam  et  pervastavit  agros ,  et ,  populando  atque 
urendo  tecta  hostium  sataque,  in  aciem  invitos  ex- 
traxit  :  et  ita  praelio  uno  accidit  Yestinorum  ^  res , 
haudquaquam  tamen  incruento  milite  suo,  ut  non  in 
castra  soium  refugerent  hostes,  sed,  jam  ne  vallo 
quidem  ac  fossis  freti ,  diiaberentur  in  oppida ,  situ 
urbium  moenibusque  se  defensuri.  Postremo  oppida 
quoque  vi  expugnare  adortus ,  primo  Cutinam  ingenti 
ardore  militum,  aut  vulnerum  ira^,  qupd  haud  fere 
quisquam  integer  praelio  excesserat,  scalis  cepit  : 
deinde  Cingiliam.  Utriusque  urbis  prsedam  militibus, 
quod  eos  neque  portse ,  neque  muri  hostium  arcuerant, 
concessit. 

XXX.  In  Samnium  incertis  itum  auspiciis  est ' :  cujus 
rei  vitium  non  in  belli  eventum ,  quod  prospere  ge- 
stum  est  j  sed  in  rabiem  atque  iras  imperatorum  vertit. 
Namque  Papirius  dictator,  a  puUario  monitus ,  quum 
ad  auspicium  repetendum  Romam  proficisceretur ,  ma- 
gistro  equitum  denuntiavit,  ut  sese  loco  teneret,  neu, 
absente  se ,  cum  hoste  manum  consereret.  Fabius 
quum  post  profectionem  dictatoris  per  exploratores 


6.  u4d  ukimum  dimicationis ,  vide 
ad  U,  56,  n.  4« 

7.  Nec  usquam  vario  eventu,  ubivis 
secando  Romanis. 

8.  jiccidit  Vestinorum  res,  vide  ad 
Iir,  10,  n.  9. 

9.  AutDulnerumira,  v.adl,  5,  n.  5. 
Ca.p.  XXX.  X .  Incertis  itum  auspi- 

ciis  est;  cujus  rei  vitium  • . .  'vertit,  vid. 
ad  ir,  3 ,  n.  a.  —  Ad  auspicium  repe- 
eendum,  etc.  vide  ad  V,  17,  n.  4.  — 


Idem  habet  Valerins  Maximns ,  lib. 
III,  a,  9,  ubi  eamdem  narrat  bisto- 
riam,  etlib,II,  7,  4  de  Gotta.  Servius 
Foldensis  in  ^neid.  II,  178,  docte 
hnnc  morem  enarrat.  Sedhoe,  inqoit, 
servatum  a  ducibus  romanis,  donec  ab 
his  in  Italia  pugnatum  est,  propter 
wcinitatem.  Postquam  vero  impormm 
hngius  prolatum  est,  ne  dux  ab  ex" 
ercitu  diutius  abesset,  si  Romam  ad 
renovanda,  vel  potius  repetenda  au- 


494  T.  LIVII  ^-^tX 

comperisset^  perinde  omnia  soluta'  apud  hostes,  ac 
si  nemo  Romanus  in  Samnio  esset ;  seu  ferox  ado- 
lescens  indignitate  accensus,  quod  omnia  in  dicta- 
tore  viderentur  reposita  esse,  seu  occasione  bene 
gerendae  rei  inductus,  exercitu  instructo  paratoque 
profectus  ad  Imbrinium^  (ita  vocant  locum),  acie 
cum  Samnitibus  conflixit.  Ea  fortuna  pugnae  fiiit, 
ut  nihil  relictum  sit,  quo,  si  adfoisset  dictator,  res 
melius  geri  potuerit :  non  dux  militi,  non  mites  duci 
defuit^.  Eques  etiam,  auctore  L.  Gominio  tiibuno 
militum ,  qui  aliquoties  impetu  capto  ^  perrompere 
non  poterat  hostium  agmen,  detraxit  frenos  equis; 
atque  ita  concitatos  calcaribus^  permisit ,  ut  sustinere 
eos  nulla  vis  posset ;  per  arma,  per  viros  iate.  stragem 
dedere  :  sequutus  pedes  impetus  equitum,  turbatis 
hostibus  intulit  signa.  Viginti  millia  hostium  caesa  eo 
die  traduntur.  Auctores  habeo ,  bis  cum  hoste  signa 
coUata,  dictatore  absente ,  bis  rem  egregie  gestkm  : 
apud  antiquissimos  scriptores  una  hsec  pugna  inveni- 
tur  :  in  quibusdam  annalibus  tota  res  pr&etermissa 
est.  Magister  equitum  4  ut^  ex  tanta  cs^e,  multis  po- 
titus  spoliis ,  congesta  in  ingentem  acervum  hostilia 

spicia  de  longiFiquo  reverdsset,  consti-  6.  Magister  equitum,  multis  potitus 

tutum,  ut  unus  locus  de  eaptivo  agro  spoliis,  ut  ex  uuita  cade,  h.e.  quippei 

romanus fieret  in  ea  provineia ,  in  qua  yel,  ut  ^cUe  intelligitiir,  ad  Gnec. 

bellabatur,  in  quem  si  renovari,  repeti  ota  cixoc ;  £m.  Sic  agmine  incoiumi, 

opus  essetarupicia,  dux  rediret,  Ed.  ut  ex  tanta  trepidatione ,  X,  43  extr. 

a.  Omnia  soluta  apud  hostes,  yide  iibi  Gron.  haec  notayit :  «  modificatio 

ad  III ,  8 ,  n.  4.  est  vocis  praecedentis  :  ut  scilicet  ex 

3 .  Ad  Imbrinium ,  vide  ad  Tac.  Ann.  tanta  trep.  incolumes  evasisse  dici  pos- 
XI,  i3,  n.  5.  sunt.  »  Confer  X,  46  p^*  XXII,  xa, 

4.  Non  dux  militi...de/mt, yide  ad  n.  3  (^conditiones  tristes,  ut  ab  irato 
III,  56,  n.  3.  ifictore    scilicet   exspectandum  erat, 

5.  AUquoties  impetu  capto,  yide  ad  ferebantur) ,  XXII ,  5  pr. ;  XXII ,  a  i, 
II,  64,  n.  3.  n.  4;  XXIII,  14  pr.;  XXIV,  a8,  n. 

7.  Concitatos  calcaribus  equos per-  a  ;  XXIV,  45,  n.  5;  XXV,  ao,  n.  4; 
misit,  yide  ad  II,  56 ,  n.  i.  —  Stra-  XXVI,  46,  n. a ;  XXIX,  i,n.  9;  XLIy 
gem  dedere,  confer  ad  I,  a5,  n.  ^.  a;XXX, 3,n. 5;XXX,iipr.;XXXIIy 


A.  C.  3aa. 

XJ.  G.  43». 


LIB.  VIII.  CAP.  XXX.  XXXI.  4^5 

arma  sobdito  igne  concremavit :  seu  votum  id  deorum 
ciupiam  fuit;  seu  credere  libet  Fabio  auctori,  eo  fa- 
ctiun,  ne  suae  glorias  fructum  dictator  caperet,  nomen* 
que  ibi  scriberet^,  aut  spolia  in  triumpho  ferret.  Litera; 
quoque  de  re  prospere  gesta  ad  senatum ,  non  ad  di- 
ctatorem ,  missae ,  argumentum  fiiere  minime  cum  eo 
communicantis  laudes.  Ita  certe  dictator  id  factum 
accepit,  ut,  laetis  aliis  victoria  parta,  prae  se  ferret 
iram  tristitiamque.  Misso  itaque  repente  senatu,  se  ex 
curia  proripuit :  tum  vero ,  non  Samniti^im  magis  le- 
giones «  quam  majestatem  dictatoriam ,  et  disciplinam 
militarem ,  a  magistro  equitum  victam  et  eversam  di- 
ctitans ,  si  iUi  impune  spretum  imperium  fuisset.  Ita* 
que  plenus  roinarum  iraeque  profectus  in  castra ,  quum 
naaximis  itineribusisset,  non  tamen  preevenire  famam 
adventus  sui  potuit.  Praecucurrerant  enim  ab  Urbe , 
qui  nuntiarent ,  dictatorem  avidum  poense  venire ,  al- 
ternis  paene  verbis  T.  Manlii  &ctum'^  laudantem. 

XXXI.  Fabius,  concione  extemplo  advocata,  obte* 
status  milites  est,  ut,  qua  virtute  rempubliccan  ab 


33,n. lo  {'uir,  ut  inCerjEtohs,Jhcun' 
dus,  hoc  est,  si  reHquis  coinparetur 
^tolifl ,  nt  {v  oOft  «^vatTa^  tiictTv  &c 
Aaxe^ai(Aovto;  apnd  Thucyd.  IV,  84; 
et  ^lian.V.  H.XII,  5o;  cf.  Schweigh. 
ad  Polyb.  XVIII,  18 ,  n.  10) ;  XLI ,  a. 
8.  Seu  eredere  Uktt  Fabio  Pictori 
auetori,  sedptori  (Tide  ad  I,  44,  n. 
5  ) ,  vel  referenti  (  vidc  adll,  58 ,  n.  i) , 
eo ,  ideo  ( yide  ad 1 ,  1 1,  b.  6) ,  faetum 
hoe  eftse.  Qns»d«m  edd.  habent  Fabio 
auctorefactum,  ut  Ft^ius  sit  magister 
equituoi.  Sed  nostra  ]«ctio  ob  aucto- 
ritatem  et  sententiam  praestat.  Lirius 
saepe  mcAtioDem  laett  Fabti  historici , 
.et  hoc  loco  significare  videtur ,  fidem 
e^us  maximam  esse  in  rehus ,  ad  gen- 
tem  ipsius  pertinentibus. 


9.  Nomenque  ibi  scriberet  suum  in 
spoliis ,  seu  tropaeis ,  quibus  victoris 
gentiumqttc  a  se  dcyictarom  nomina 
«ubseribi  aolebant;  vide  adXac.  Ann. 

II,  1 8 ,  n.  3 ;  et  Juvenal.X,  1 33. Prima 
est  haec ,  etsi  dubia  adhuc  et  obscura , 
memtiotropaeorum,  quae  Romanis  pla* 
DC  inuftitata  fuisse,  contendunt  Flor. 

III,  a ;  et  ibi  Duker.  quos  refutant 
Em.  ad  Suet.  Caes.  11,  et  Perizon. 
Anim.  hist.  pag.  ax3.  Conferad  Tac. 
loeo  kadcto.  Ti  ibi  ad  spolia  post 
trlnmpbam  in  templis  deorum  cum 
aelcMii  inseriptione  fixis  rectius  forte 
refcrt  Dtik. 

10.  AtUrnis  peene  'uerhis  T,  Manlii 
faotum  (vide  cap.  7)  laudantem;  ut  nos : 

es  istfast  sein  zweites  Wort;  Stroth. 


A.  G.  33 ^. 
U.  G.  43o. 


496  T.   LIVII 

infestissimis  hostibus  defendissent ,  eadem  se^  cujus 
ductu  auspicioque  vicissent^,  ab  impotenti  crudeUtute 
dictatoris  tutarentur,  Fenire  amentem  inndia.  iratum 
virtuti  alience  felicitatique ;  Jiirere  ^  quodj  seabsentey 
respublica  egregie gesta^  esset:  malley  si  mutarefor" 
tunampossetj  apud  Samnites  y  quamRomanos,  victo- 
riam  esse.  Imperium  dictitare  spretumy  tanquam  non 
eadem  mente pugnari  vetuerit ,  qua pugnatum  doleat : 
et  tunc  ins^idia  impedire  virtutem  alienam  voluisse, 
cupidissimisque  arma  ablaturum  fuisse  militibuSy  ne, 
se  absente,  moi^eri  possent :  et  nunc^  id  furere,  id 
asgre  pati,  quod  sine  L.  PapiriOj  non  inermes,  non 
manci  milites  fuerint ,  quod  se  Q.  Fabius  magistrum 
equitum  duxerit^,  ac  non  accensum^  dictatoris.  Quid 
illum  facturum  fuissej  si,  quod  belli  casus  ferunt 
Marsque  comfriunis  ^,  adversa  pugna  evenisset ;  qui 
sibi ,  deuictis  hostibus ,  republica  bene  gesta  ^,  ita  ut 
non  ab  illo  unico  duce  melius  geripotuerit,  supplicium 
magistro  equitum  minetur  ?  Neque  illum  magistro 
equitum  infestiorem,  quam  tribunis  miUtum,  quam 
centurionibus  j  quam  militibus  esse.  Sipossit,  in  om- 
nes  sceifiturum  fuisse :  quia  id  nequeat,  in  unumsce- 
vire,  Etiam  invidiam,  tanquam  ignem,  summapetere; 
in  caput  consilii,  in  ducem  incurrere.  Si  se  simul  cum 


Cap.  XXXI.  i.SCf  cujus  ductu  au" 
spicioque  vicissent,  vidc  ad  V,  46,  n. 
10.  —  Hic  non  omnino  accurate  lo- 
quentem  fiicit  Fabium  Livias.  Ductu 
quidem  magiatri  equitum  vicerant  Ro- 
mani,  i»ed  auspicio  dictatoris.  Siqui- 
dem  magister  equitum  ipse  non  habe- 
bat  auspicia,  sed  imperio  dictatoris 
et  auspiciis  suberat.  Yide  Perizon.  Ani- 
madver.  Historic.  cap.  7.  Ed.  —  Ab 
impoeenei  crudelitate,  v,adlll,  36,  n.  a.r 

?•   Qnod.,,.respuJ?Uca  egregie  ge^ 


sta  esset,  vide  ad  lib.  11,  cap.  64 ,  ■.  3. 

3 .  £t  nunc  ob  idfitrere ...  non  numd, 
confer  ad  VII,.  i3  ,  n.  2. 

4.  Ouod  se  Q.  Fabius  magistrum' 
eq.  duxerit,  putaverit ,  se  pro  magistro 
equitum  gesserit;  Strotb. 

5.  Acnon  aecensum  iUctatoris ,  vide 
ad  I,  43,  n.  i3- 

6.  Marsque  communis,  vide  ad  T, 
12,  n.  1. 

7.  Bep.  benegestOf  vide  not.  2. — 
Unico  duce,  vide  ad  I,  ai ,  b.  3. 


^.c:43"  LIBER  VIII.  CAP.  XXXI.  XXXII.  /497 
gloria  rei  gestee  exstinxisset  y  tunc  victorem,  velut  in 
capto  exercitu  dominantem ,  quidquid  licuerit  in  ma- 
gistro  equitum ,  in  militibus  ausurum.  Proinde  ades^ 
sent^  in  sua  causa  omnium  libertati.  Si  consensum 
exercitus.  eumdem,  qui  in  prcelio  fuerit ,  in  tuenda 
victoria  videat,  et  salutem  unius  omnibus  curce  esse ; 
inctinaturum  ad  clementiorem  sententiam  animum. 
Postremo  se  vitam  fortunasque  suas  illorumfidei  vir^ 
tutique  permittere, 

XXXII.  Clamor  e  tota  concione  ortus,  uti  bonum 
animum  haberet :  neminem  illi  vim  allaturum ,  salvis 
legionibus.  romanis.  Haud  multo  post  dictator  ad  venit ; 
classicoque  extemplo  ad  concionem  advocavit.  Tum, 
silentio  facto ,  praeco  Q.  Fabium  magistrum  equitum 
citavit.  Qui  simul  ex  inferiore  loco  ad  tribunal  acces- 
sit;  tum  dictator,  «  Quaero,  inquit,  de  te,  Q.  Fabi, 
«  quum  summum  imperium  dictatoris  sit ,  pareantque 
«  ei  consules,  regia  potestas%  praatQres  iisdem  auspi- 
cc  ciis,  quibus  consules,  creati;  aequum  censeas  necne, 
<K  magistrum  equitum  dicto  audientem  esse  ?  Itemque 
cc  illud  interrogo ,  quum  me  incertis  auspiciis  *  profe- 
cc  ctum  ab  domo  scirem ,  utrum  mihi  turbatis  religio- 
cc  nibus  respublica  in  discrimen  committenda  fuerit, 
«  an  auspicia  repetenda ,  ne  quid  dubiis  diis  agerem  ? 
<c  Simul  iUud,  quae  dictatori  religio  impedimento  ad 
cc  rem  gerendam  fuerit ,  num  ea  magister  equitum  so- 
<c  lutus  ac  liber  potuerit  esse  ?  Sed  quid  ego  haec  in- 
«  terrogo?  quum,  si  ego  tacitus  abissem,  tamen  tibi 
cc  ad  voluntatis  interpretationem  meae  dirigenda  tua 
<c  sententia  fuerit.   Quin  tu  respondes,  vetuerimne 

8.    Proinde    adessent ....  Ubertati ,  2 .  Incertis  auspiciis . . .  auspicia  r«. 

confer  ad  III,  14,  n.  6.  peienda,  vide  ad  cap.  3o  pr.  —  Du^ 

Gip.  XXXII.   r.   Consules ,   regia  biis  <AVj  ,   dubia  -  eorum  voluntate  et 

fere  potestas ,  modo  annua.  benevolentia. 


A.  C.  3ii. 
O.  C.  43o. 


498  T.  LIVII 

«  te  quidqilam  rei,  me  ahseute,  agere?  yetuerimne 
<c  signa  cum  hostibus  conferre  ?  Quo  tu  imperio  meo 
«  spreto ,  incertis  auspiciis ,  turbatis  religionibus ,  ad- 
<r  versus  morem  militarem  disciplinamque  xnajorum 
«  et  numen  deorum ,  ausus  es  cum  hoste  confligere. 
a  Ad  ha^c ,  quae  interrogatus  es ,  responde :  extra  ea , 
«  cave,  vocem  mittas.  Accede,  lictor^.»  Adversus  quae 
singula  quum  respondere  haud  facile  esset,  et  nunc 
quereretur,  eumdem  accusatorem  capitis  sui  ac  judi- 
cem  esse ;  modo ,  vitam  sibi  eripi  citius ,  quam  gloriam 
rerum  gestarum,  posse,  vociferaretur;  ptirgaretque  se 
invicem ,  atque  ultro  accusaret ;  tunc  Papirius  ^  redin- 
tegrata  ira ,  spoliari  magistrum  equitum  ^,  ac  virgas  et 
secures  expediri  jussit.  Fabius ,  fidem  raiiitum  impio- 
rans,  lacerantibus  vestem  HdtoTibiis,  ad  triarios,  tu- 
mtiltum  jam  in  concione  miscentes  ^,  sese  recepit. 
Inde  clamor  in'  Wara'  concionem  est  perlatus :  alibi 
preces,  aUbi  minae  audiebanttir.  Qui  proximi  forte 
tribunal  steterant^,  quia  subjecti  oculis  imperatoris 
nosdtaori  poterant,  ordiant,  ut  parceret  magistro  equi- 
tum ;  neu  cuiii  eo  ^xercitum  damnaret.  Extreraa  con- 
cio  et  circa  Fabium  gtobus  increpabant  inclementem 

3.  Aceede,  Uetor;  iu  etlibroXXIV,      in  totam  concionem,  Eas  tamen  dekre 


9y  dizitLiyius:  Lietores  ad  eum  ac- 
eedere  consul jussit ;  tll,  41 :  Appius 
ad  Fiaierium,  neganum  se  privato  re- 
tieere,  lictorem  accedere  jussit ;  vide 
Brias.  de  Form.  lib.  II,  pag.  370.  Ed. 
jidversus  qum  singula  :  in  libris  qui- 
buftdam  additur  Q.  Fabio;  recte  for- 
san :  ad  eum  certe  seqq.  referenda. 

4.  SpoUarima^trum  equitum,  etc. 
yide  ad  II,  55 ,  n.  5. 

5.  Tumultum  ineoncione miscentes, 
▼Ide  ad  II,  19,  n.  3.  «^  /n  eoneione, 
OtioMB  Tooes,  ac  fovtasse  huc  te- 
tract»  «z  sequenti  Tersu,  nbi  lagtiur 


si  cui  durum  videbitur,  mitiua  licet 
buic  loco  eonsulere ,  et  emendase  com 
Tan.  Fabro  :  tumultu  jam  eondonem 
miscentes,  £d. 

6.  Proximi  tribunaisteterant,  vide 
ad  II,  4S ,  n.  5.  —  Et  eirea  J^aiium 
-globus  increpabant :  Di^licnisae  qui> 
busdam  videtur  gloSus  singulare ,  sed 
eoUectivum  construi  cum  Terbo  phi- 
rali  inerepabant.  Eodem  modo  SiUas 
locutns  est  XI,  a32  i^^uum  jupenem 
stevis  {horrendum)  eoncitus  armis  iJt- 
¥adunt  ghbus ,  etc.  Simili  oonstractio> 
ne  cuneus  infra  est  XXV,  34  :  custeus 


u.cilJl*  LIB.  VIII.  CAP.  XXXII.  XXXIII.  499 
dictatorem :  nec  procul  seditione  aberant.  Ne  tribunal 
quidem  satis  quietum  erat :  legati  7  circumstantes  sel- 
lam  orabant,  ut  rem  in  posterum  diem  difFerret,  et 
irse  suae  spatium ,  et  consilio  tempus  daret :  Satis  casti- 
gatam  adolescentiam  Fabii  esse :  satis  deformatam  vi- 
ctoriam  :  ne  ad  extremum  finem  supplicii  tenderet : 
neu  unico  jui^eni^^  neu  patri  ejusy  clarissimo  virOy 
neu  Fabias  genti  eam  injungeret  ignominiam.  Quum 
parum  precibus,  parum  causa  proficerent  ^ ,  intueri 
scevientem  concionem  jubebant.  Ita  irritatis  militum 
animis  subdere  ignem  ac  materiam  seditioni,  non  esse 
(Btalis ,  non  prudentias  ejus.  Neminem  id  Q,  Fabio , 
pcenam  deprecanti  suam  ^  vitio  versurum  y  sed  dicta-^ 
tori,  si  obccecatus  ira  infestam  multitudinem  in  se 
pra\^o  certamine  mot^isset.  Postremo,  ne  id  se  gratice 
dare  Q.  Fabii  ^®  crederet,  sejusjurandum  dareparatos 
esse^  non  videri  e  republica  ",  in  Q.  Fabium  eo  tem- 
pore  animadverti. 

XXXIII.  His  vocibus  quum  in  se  magis  incitarent 
dictatorem ,  quam  in  magistrum  equitum '  placarent , 


is  kostium,  qui  in  confertos  circa  du- 
cem  impetum  feceratf  ut  exanimem 
lahentem  ex  equo  Scipionem  vidit, 
alacres  gaudio  cum  clamoreper  totam 
aciem  nunciantes  discurrunt.  Eo. 

7.  Legati  mil.  circumstantes  sellam 
carulem  dictatoris ,  in  tribunali  poai- 
tUB.  —  Ine  sua  spatium,  et  consilio 
tempus  daret,  confer  II ,  56  extr. 

8.  Neu  unico  juveni  (  vide  ad  I ,  ai, 
n.  3) ,  neu  Fakiat  genti  eam  injungeret 
ignominiam  (  confer  III,  65  extr.)  : 
mallem  cum  Gron.  inureret ,  qnod  ta- 
men  primus  snbstituit  Ascens.  —  At 
injungere  ignomihiam,  ut  ipse  Gro- 
novins  notat,  non  videtur  tamen  in- 
commodum  loquendi  genus.  Sic  et  Li- 
'^ins  m,   45  :  injungerc  injuriam; 


XXXTIII ,  8  ipeenam  injungere  dixit ; 
notam  Yaler.  Max.yi,  9 ,  ex.  a ,  ite- 
trimentum  Cic.  ad  Brut.  Epist.  fam.  XI, 
z3.yide  et  Cass.  Bell.  Civ.  I,  4.  Ed. 

g.  Parum  causa  proficerent,  defen- 
sione  et  excusatione.  —  Suhdere  ignem 
ac  materiam  (vide  ad  TI,  a,  n.  6) 
seditioni,  qua  metaphora  -etiam  leges 
dlcnntur^u;tfj(al.  stimuli)  novantibus 
res  (vide  ad  I,  5a ,  n.  i)  ad plehem  in 
cptimates  accendendam  XXXII,  38 
extr.  Conf.  adSil.IT,778,etTI,  33a. 

I  o.  Id  se  gratia  dare  Q.  Fabii,  vide 
adm,  58,  n.  4* 

1 1 .  Non  videri  e  repuhlica  e$Be ;  vid. 
ad  TI,  aa,n.  a. 

Ci-PUT  XXXIII.  I.  In  magisthim 
equitumplacarent  dictatorem ,  ut  apud 

3a. 


U.  C.  43o. 


Doo  T.   LIVII 

jussi  de  tribunali  descendere  legati;  et  silentio  nequid- 
quam  per  prseconem  tentato ,  quum ,  prae  strepitu  ac 
tumultu ,  nec  ipsius  dictatoris ,  nec  apparitorum  ejus 
vox  audiretur,  nox,  velut  in  praelio,  certamini  finem 
fecit.  Magister  equitum,  jussus  postero  die  adesse^ 
quum  omnes  affirmarent ,  infestius  Papirium  exarsu- 
rum,  agitatum  contentione  *  ipsa  exacerbatumque, 
clam  ex  castris  Romam  profugit :  et ,  patre  auctore 
M.  Fabio,  qui  ter  jam  consul  dictatorque  fuerat,  vo- 
cato  extemplo  senatu,  quum  maxime  conquereretur 
apud  Patres  vim  atque  injuriam  dictatoris,  repente 
strepitus  ante  curiam  lictorum  submoventium  ^  au- 
ditur  :  et  ipse  infensus  aderat ,  postquam  comperit 
profectum  ex  castris,  cum  expedito  equitatu  sequutus. 
Iterata  deinde  contentio ;  et  prendi  Fabium  Papirius 
jussit.  Ubi  quum,  deprecantibus  primoribus  Patrum 
atque  universo  senatu,  perstaret  in  incepto  imniitis 
animus ;  tum  pater  M.  Fabius ;  «  Quandoquidem ,  in- 
«  quit,  apud  te  nec  auctoritas  senatus,  nec  aetas 
«  mea,  cui  orbitatem  paras,  nec  virtus  nobilitasque 
c<  magistri  equitum,  a  te  ipso  nominati,  valet,  nec 
«  preces,  quae  saepe  hostem  mitigavere,  quae  deorum 
(c  iras  placant ,  tribupos  plebis  appello,  et  provoco  ad 
«populum^;  eumque  tibi  fugienti  exercitus  tui, 
c(  fugienti  senatus  judicium  ^,  judicem  fero,  qui  certe 


Nep.  Pelop.  5,  etmitigari,  veltfxoro- 
biiem  esse  in  aliquem  apudCic.  ad  Att. 
II,  9 ;  Suet.  Aug.  27 ;  Tib.  i3.  Gron. 
a.  Agit€ttnm  contentione ,  in  iram 
concitatom,  irritatum  certamine.  — 
Jlf.  Pabio  Ambusto ,  qui  dictator  et 
ter  consul /uerat ,  vide  Ind. 

3.  Lictorum  suhmoventium ,  yidead 
UI,  14,  n.  4. 

4.  Tribunos  plebis  appello,  etprovoco 
ad  popuhtm  :  quid  vero  ?  nonne  dicta- 


tor  erat  magiatratus  aine  provocatione 
(confer  II ,  1 8 ,  29) ,  et  imperium  ejus 
invictum  (vide  cap.  34  pr.)?  Utique : 
sed  credit  etiam  non  tam  provocationi, 
quam  precario  auxilio  ,  vel  precibus 
tribunorum  (  vide  cap.  35) :  et  Fabius 
pater  ad  extremum  decurrit  reme- 
dium ,  sperans ,  populum  et  tribimos 
etiam  pro  salute  filii  ipsorum  fidei 
commissa ,.  extrema  ausuros. 

5.  Fugienti  senatus  judicinm,  ^i- 


A.  C.  322. 
U.  C  43o. 


LIBER  VIII.  CAP.  XXXIII.  5or 

«  unus  plus,  quam  tua  dictatura,  potest  polletque. 
«  Videro ,  cessurusne  provocationi  sis ,  cui  rex  roma- 
c(  nusTullus  Hostilius  cessit^.»  Ex  curia  in  concionem 
itur.  Quo  cum  paucis  dictator,  cum  omni  agmine 
principum  magister  equitum  quum  escendisset,  de- 
duci  eum  de  rostris  Papirius  in  partem  inferiorem 
jussit.  Sequutus  paler,  «  Bene  agis,  inquit,  quum  eo 
«  nos  deduci  jussisti,  unde  et  privati  vocem^  mittere 
«  possemus. »  Ibi  primo  non  tam  perpetuae  oratioues , 
quam  altercatio,  exaudiebantur^.Vicit  deinde  strepi- 
tum  vox  et  indignatio  Fabii  senis,  increpantis  super- 
biam  crudelitatemque  Papirii :  Se  quoque  dictatorem 
Romce  fuisse  j  nec  a  se  quemquam  y  ne  plebis  quidem 
hominemy  non  centurionemy  non  militem^  violatum; 
Papirium^  tanquam  ex  hostium  ducibus  y  sic  ex  ro^ 
mano  imperatore  victoriam  >^et  triumphum  petere. 
Quantum  interesset  inter  moderationem  antiquorum 
et  novam  superbiam  crudelitatemque.  Dictatorem 
Quintium  Cincinnatum »  in  L.  Minucium  consulem , 
ex  obsidione  a  se  ereptum^  non  ultra  scevissCy  quam 
ut  legatum  eum  ad  exercitun^  pro  consule  relinqueret, 
M.  Furium  Camillum  in  L.  Furio ,  quiy  contempta  sua 
senectute  et  auctoritate ,  fcedissimo  cum  eventu  pu- 
gnassety  non  solum  in  prcesentia  moderatum  irce  esse. 


tanti,  deprecanti,  nt  fiigere  judicem 
IX,  I ,  n.  6,  txfiigisse  eum  (Fabiuin) 
j4p.  Claudium  coUegam ,  hoc  est ,  eum 
collegam  habere  noluisse ,  X ,  1 5 ,  n. 
I  a . — Judicemfero,  v .  ad  III ,  a  4 ,  n.  6 . 
6.  TuUus  HostiUus  cessit ;  imo 
dnamyiii  perduelKonis ,  quibus  rex 
totara  permiserat  Horatii  causam;  vide 
I,  a6.  Sed  Fabius  rem  auget  invidiose. 
—  Quo  quum  escendisset  (concionem 
ad  populum  habiturus),  scilicet  in 
concionem ;  propr.  in  rostra  :  unde 
mox  deduci  eum  de  rostris  jussit ;  vide 


ad  libram  II,  cap.  7,  ibiqne  notam  7. 

7 .  Unile  et  privati  vocem  mittere 
possemus  :  nam  pro  rostris  ad  poiHi' 
lum  loqui  non  nisi  magistratus  pote- 
rant,  et  qui  ab  iis  producti  erant ;  Sigon. 

8.  Non  tam  perpetuas  orationet, 
quam  aitercatia  exaudiebantur,  vidc 
ad  rV,  6 ,  n.  i,  exaudiebatur  malebat 
Gron.  (confer  ad cap.  iS,n.  i) et  mox 
Quantum  interesse;  vide  ejusObss.  III . 
9.  —  Ex  romano  imperatorc;  vidc  ad 
V,  46,  n.  10. 

9.  Dictatorem  Qitintinm  Cincinn. , 


A.  C.  3aa. 
U.  C.  43o. 


5oa  T.   LIVII 

ne  quid  de  collega  secus  populo  aut  senatui  scriberet; 
sed^  quum  revertisset,  potissimum  ex  tribunis  consula- 
ribus  habuisse ,  quem  ex  collegis ,  optione  ab  senatu 
datUj  socium  sibi  imperii  delegerit,  IVam  populi  qiU' 
deniy  penes  quem  potestas  omnium  rerum  esset,  ne 
iram  quidem  unquam  atrociorem  fuisse  in  eosj  qui 
temeritate  atque  inscitia  exercitus  amisissent ,  quam  ut 
pecunia  eos  mulctaret.  Capite  anquisitum  ob  rem 
bello  male  gestam  de  imperatore  nullo  ad  eam  diem 
esse.  Nunc  ducibus  populi  romani^  quce  ne  victis  qui- 
dem  bello  fas  fuerit j  virgcLS  et  secures  victoribus  et 
justissimos  meritis  triumphos  intentari,  Quid  emm 
tandem  passurum  fuisse  filium  suumy  si  exercitum 
amisisset:  si  fusus ,  Jiigatus  ^  castris  exutus  fuisset} 
Quo  ultra  iram  violentiamque  ejus  **^  excessuram 
fiiisse,  quam  ut  verberaret  mcaretque?  Quam  con' 
veniens  esse^  propter  Q.  Fabium  civitatem  in  lietitia^ 
victoriUf  supplicatioYiibus  ac  gratulationibus  esse: 
eumy  propter  quem  deum  delubra  pateant^  aras  sor 
crificiis fument j  honore^  donis  cumulentur^^ j  nuda^ 
tum  virgis  lacerari  in  conspectu  populi  romani;  in- 
tuentem  Capitolium  atque  arcemy  deosqueab  se  duobus 


etc.  Tide  III ,  99.  —  Quum  rpvertisset, 
pQtissimum  ex  trihunis  consuiaribus 
habuisse,  quem  ex  collegis,  optioneah 
senatu  dtua ,  socium  sibi  imperii  dele- 
gerit,  Ai;  TO&Tb  dfadt  orator,  si  vere 
ita  editur.  Siqaidem  tribuni  consulares 
iidem  sunt,  qui  cc^legae  Camilli.  liati- 
nitas  quoque  alilmi  ▼erbortim  con- 
junctionem  suadet ;  reqairimus  aliquid 
«d  optione  data,  Scribe  :  potissimum 
ex  tribunis  consularibiu  kabuisse  quem, 
ex  collegis  optione  ab  senatu  data, 
socium,  etc.  et  ita  Walchius  Emend. 
liyian.  pag.  lao,  cui  sane  accedimus. 
|£]>.  _  j^am  (Tidc  ad  ni,  39,  n,  8) 


populi  quidem,  etc.  cf.  lY,  4 1 » 44  «t  al. 

10.  Quo  ultra  iram...excessuram 
Juisse,  vide  ad  III ,  4^  >  >>-  ^* 

11.  Arce  ioxtrificiis fiiment ,  honort, 
donis  cumulentur,  grandior  et  poetica 
oratio,  affectui,  et  rei  apte  verbis  exag- 
gerandae  consentanea.  Honos  ,  nt  ti|&v  1 
poetis  dicitur  omne  id ,  quod  in  deo- 
rum  fit  honorem  iisque  offertnr,  sacn- 
ficium,  libatio,  yel,  utXXm,  11,11. 
6 ,  dona. — Duobus  prailiis»  Supra  cap. 
3o ,  potiorem  babuisse  videtur  Liviiis 
fidem  eoruiD  auctorum ,  qui  semel  tan- 
tum  pugnasse  Fabium  tradidere ;  scd 
hic  loquentem  inducit  patrem  cz  aa 


u  c.43o:  LIB.  VIII.  CAP.  XXXIII.  XXXIV.  5o3 
prceliis  haudfrustra  ad^ocaios  ?  Quo  id  animo  exer- 
dti^mj  qui  ejus  duct^  auspicUsque  vicisset,  laturum? 
quen^  luctum  in  cqstris  romanis^  qiiam  Uetitiam  inter 
hostesjore?  Haw^,  i^imui  jurgaqs,  querens,  deuip  ho- 
miniimque  ^dem.  pbtestans ,  et  comple^us  filium , 
plurimis  qum  laGrymi^  agef>at  '^. 

X}CXIV.  Stabat  cum  eo  ^  senatus  maje^tas ,  favpr 
populi,  tribunitiuqi  ^q^ium,  memoi^ia  ^sentis  exer- 
citus.  ^x  parte  s(ltera  imperium  ir^victum,  populi  rq^ 
mani^j  etdisciplin^  rei  militaris ,  et  dictatoris  edictum 
pro  numi(^e  ser^per  opseryatifm  ^,  e(  M^nli^na  irnpe- 
ria^9  etpqstfH{kitafiliicaritaspub.li,casufilitg,tiy  jacta- 
bai^tur.  floc  etiam  L.  Brut^m ,  conditQrem  romanas 
libertqfis,  antea  in  duobus  Uheris  fecisse.  ffunc  pa- 
tres  ^  fomeff  et  senesfacUes  de  alieno  imperio  spreto , 
tanquqm  rei  p^vce,  disciplince  mUitaris  eversce  ju- 
ventuti  gratiam  foQere.  Se  tamen  perstaturum  in  in" 
coepto;  ^ec  ei,  q^i  adyerfus  dictuni  suum^  turhatis 
religionibjis  ac  dubiis  auspiciiSj^  pugnassety  quidquam 


opinione  quae  magis  causae  suae  £tiyere 
possit.  £d. 

z  a .  Ha!c  simul  jurgans . . .  agehat  f 
perorabat ,  ut  XXI ,  53 ,  n.  3 ,  et  ad 
populum  €igere  XLII,  34*  n.  i. 

Cap.  XXXIY.  t  .  Stabat  cum  eo , 
quasi  a  partibus  Fabii,  enm  juTabat, 
ut  V,  38;  XXVI,  41;  XXXII,  ax. 
Confer  ad  XXIV,  45 ,  n.  i .  Sic  et  pro 
jure  gentium  stetit/ortuna  XXXVIII, 
a5,  n.  4.  —  Ex  parte  altera  dictato- 
ris,  et  a  dictatoreyacra^annir  (vide  ad 
II,  xa,n.  7) baec.  Hujus quoque sunt 
▼erba :  Hoc  etiam  L,  Brutum,  etc. 

a.  Imperium  invictum  popuU  rom* 
▼ide  ad  VI ,  16 ,  n.  3.  —  Imperii ,  quod 
a  populo  magistratibus  ducibusque 
commissum  populi  nomine  geratur, 
majestas  buc  usque  inviolata.  En. 


3.  tUctatons  edictum  /mo  iii<Ali>ie  s,. 
o.  vide  ad  I,  55,  n.  4* 

4.  Manliana  in^eria,  -vide  €i(p.  7. 

5.  Sfuncpatres  (M.  Fabium  alios.- 
que,  ejus  amicos)  comes,  et  senesfa- 
ciles  de  alieno ,  fiicile  concedentes  de 
jure,  non  suo,  aed  aliorum,  et  in  re, 
quae  non  ad  se,  sed  alios,  non  ad 
soam ,  sed  aliorum ,  dignitatem  spectat 
(quo  fere  sensn  Utrgiri  ex  aHcno  dUut 
Cic.  ad  Div.  III ,  8 ,  n.  ^o  ) ,  discipUnoi 
miUtaris  imperio  spreto  everste,  tan- 
qtiam  rei  parwe,  fuventuti  gratiam 

faeere,  vide  ad  II,  35,  n.  5 ,  et  III,. 
56,  n.  3.  Ita,  opinor,  jungenda  haec 
verba,  a  librariis  forte  transposita  ; 
Tkimfaciles  de  alieno  imperio  spreto,. 
vel  de  alieno  gratiam  /acere,  Th  de 
delendum  putabant  Drak.  et  alii. 


A.  C  333. 
U.  C.  43o. 


5o4  T.  LIVII 

€x  justa  pcena  remissurum.  Majestas  imperii^  perpe^ 
tua  ne  esset,  non  esse  in  sua  potestate,  L.  Papirium 
nihil  de  ejus  jure  deminuturum.  Optare,  ne  potestas 
tribunitia^  im^iolata'^  ipsa ,  violet  intercessione  sua  ro^ 
manum  imperium^  neu  populus  in  se  potissimum  di- 
ctatorem  etjus  dictaturce  exstinguat.  Quodsifecissetj 
non  L.  Papiriumy  sed  tribunoSj  sed  pravum  populi 
judicium ,  nequidquam  posteros  accusaturos :  quum , 
polluta  semel  militari  discipUna ,  non  miles  centurio- 
nisj  non  centurio  tribuni^  non  tribunus  legatiy  non 
legatus  consulisj  non  magister  equitum  dictatoris  pa- 
reat  imperio;  nemo  hominumy  nemo  deorum  vereeun- 
diam  habeat;  non  edicta  imperatorum ,  non  auspicia 
obsers^entur ;  sine  commeatu^  vagi milites  in  pacato, 
in  hostico  errent;  immemores  sacramenti^  licentia  sola 
se,  ubi  velint,  exauctorent;  infrequentia  deserantur 
signa;  neque  cdnveriiatur  ad  edictum;  nec  discerna-- 
tur,  interdiUy  nocte,  cequOy  iniquo  loco,  jussUy  in- 
jussu  imperatoris  pugnent;  et  non  signuj  non  ordines 


6.  Majestas  imperii  dictatorii  per- 
petua  ne  esset ,  nont  esse  in  sua  pote' 
state,  a  se  ef&ci  non  posse  :  sibi  |ion 
iicere,  majestatem  hanc  immiou^ce , 
yel  adeo  tollere. — L.  Papirium  pro :  se. 

7 .  Potestas  tribunitia  inviolata ,  vide 
ad  II,  I,  n.  4<  Mox  in  se potissimum 
dietatore  jus  d,  e.  conj.  Duker.  Drak. 
et  Stroth.  quia  exstinguere  dictatorem 
vix  latine  dlci  possit,  neque  ita  dif- 
ferat  ab  eo  exstinguere  jus  tUetatur^e, 
quod  additum  sit.  Yerba  in  se  potissi- 
mum  non  referenda  ad  dictatorem ,  sed 
ad  populum  dictaque  pro  :  contra  se , 
in  populi  damnum ;  Doer. 

8.  Sine  commeatu;  vide  ad  I,  S^j, 
}i.  2.  —  In  pacato,  in  hostico,  vide 
nd  cap.  I  a ,  n.  X I .  —  Exauctorent  se, 
ipsi  dent  sibi  missionem.  Nam  aucto- 
ramentum  dicebatur  pretium ,  aut  mer- 


ces  iiuctorati,  hoc  est,  ejus,  qni, 
auctor  ipse  libertatis  amittenda! ,  sua 
sponte  se  alicui  in  servitatem  addice- 
ret,  inpr.  gladiatoruni,  qui  pro  mer- 
cede,  pecuniave  pacta  se  ipsi  in  are* 
nam,  vel  ad  gladium  venderent,  deinde 
aliorum?  mercede  ad  officia  quaedam, 
militumque ,  stipendio  ad  militiam  ad- 
strictorum  ;undeauctoratus%.^XyjI^ 
10,  est  emptns  vel  venditus,  hoc  est, 
obstrictus,  et  contra  exauctoreitus 
miles  dimissus  XXY,  ao ;  XXIX ,  i ; 
XXXIJ,  i;  XXXVI,  40  extr.;XXI, 
5.  Ab  Augusto  invecta  exauctoratio , 
diversa  a  missione  militum;  de  qoa 
vide  Tac.  Ann.  I,  17,  n.  i.  —  Infre- 
quentiasigna,  v.  YII,  8,  n.  4. — Dese- 
rant.,,  convehiant . , ,  discemant  per- 
peramedidit  Gorio,  varietate  illa  ofTen- 
sus,  quam  ubique  captavit  Livius.  £d. 


A.   C  3a3. 


xj.c.  430.  LIB.  VIII.  CAP.  XXXIV.  XXXV.  5o5 
servent ;  latrocinii  modo  cceca  etfortuita ,  pro  solenr^i 
et  sacrata  militia  ^  sit.  Horum  criminum  vos  reos  in 
omnia  sascula  offertej  tribuni  plebi :  vestra  obnoxia 
capita  pro  licentia  Q.  Fabii  objicite, 

XXXV.  Stupentes  tribunos ,  et  suam  jam  vicem  ma- 
gis  anxios%  quam  ejus,  cui  auxilium  ab  se  petebatur, 
liberavit  onere^  consensus  populi  romani^,  ad  preces 
et  obtestationem  versus,  ut  sibi  poenam  magistri  equi- 
tum  dictator  remitteret.  Tribuni  quoque,  inclinatam 
rem  ^  in  preces  subsequuti,  orare  dictatorem  insi- 
stunt ,  ut  veniam  errori  humano ,  veniam  adolescen- 
tiae  Q.  Fabii  daret :  satis  eum  poenarum  dedisse.  Jam 
ipse  adolescens,  jam  pater  M.  Fabius  contentionis 
obliti,  procumbere  ad  genua,  et  iram  deprecari  dicta- 
toris.  Tum  diclator,  silentio  facto;  «  Bene  habet^,  in- 
«  quit,  Quirites.Vicit  disciplina  militaris,  vicit  imperii 
«  majestas ,  quae  in  discrimine  fuerunt ,  an  uUa  post 
«  hanc  diem  essent.  Non  noxae  eximitur  Q.  Fabius, 
«  qni  contra  edictum  imperatoris  pugnavit;  sed,  noxae 
«  damnatus,  donatur^  populo  romano;  donatur  tri- 


9«  Solenm  et  sacrata  militia,  ob 
religionem  sacramenti,  quo  milites 
adiguntur  obliganturque.  Confer  ad 
IV,  26,  n.  a.  —  Obnoxia,  ut  sint  ob- 
uoxia;  vide  ad  III,  Bg,  n.  i. 

Ci.p.  XXXV.  I.  Suam  jam  uicem 
anxios,  vide  ad  I,  25,  n.  5. 

2.  Liberavit  onere,  cura  gravissima. 

3.  Consensus  pop,  rom.  videadlll, 
34»^.  3.  —  Ut  sibi  poenam  magistri 
eq,  remitteret,  vide  ad  II ,  35,  n.  5. 

4*  Inclinatam  rem  (propr.  popu- 
lum)  in  preces  subsequuti,  quasi  pro- 
xime  et  confestim  sequutl,  et  binc 
adjuvantes,  cum  populi  precibus  jun- 
gentes  suas.  Confer  cap.  36  pr. 

5.  Bene  habet,  vide  ad  VI,  35,  n. 
(\.  —  Qu£B  in  discrimine  fuenmt  (vide 


ad  VI ,  17,  n.  i) ,  an uJla  essent,  pror- 
sus  toUerentur.  —  Non  noxce  eximi- 
tur;  noxaYoa&.  2 ,  Lovcl.  4 » Fragmm. 
Hav.  et  Heamii  Oxoniensis  L.  i,  atque 
in  margine  N.  Ita  supra  loeiitus  est 
Livins  VI,  ^^i  ab  imperio  totus  ad 
preces  versus ,  orare  . ..  ut  se,  reum 
fortunce  ejus  diei,  crimine  eximerent. 
Vide  infra  XXX,  23.  Sed  nec  alterum 
damnandum;  Quintil.  Instit.  Orator. 
cap.  z  :  Meretur,  qui  turbce ,  quamyis 
bonorumposthos,  auctorum  eximatur. 
Val.  Flaccus  II,  256  :  Exime  mesce- 
leri,  pater,  et  miserere piorum,  Confer 
et  Suet.  Claud.  cap.  iz;  Cuit.VII,  z  ; 
Gell.  IV,  20.  Ed. 

6.  Noxce  damnatus  donatur populo 
rom.  vide  ad  II,  35,  n.  5,  et  II,  5g, 


5o6  T.  LIVII  tcX: 

a  bunitue  potestati ,  precarium  non  justum  auxilium 
«  ferenti.  Vive,  Q.  Fabi,  felicior  hoc  consensu  civitatis 
«  ad  tuendum  te,  quam,  qua  paulo  ante  ex^uitabas, 
«  victoria.Vive,  id  facinus  ausus,  cujus  tibi  ne  parens 
«  quidem,  si  eodem  loco^  fiusset,  quo  fuit  L.  P^pi- 
a  rius,  veniam  dedisset.  Mecuin»  ut  voles,  reverteris 
«  in  gratiam  ^ :  populo  romano,  cui  vitam  debes ,  nihil 
cc  majus  prsestiteris ,  quam  si  hic  tibi  dies  satis  docu- 
a  menti  dederit,  ut  bello  ac  pace  pati  legitima  imperia 
a  possis.  9  Quum  se  nihil  morari  magistrum  ^  equitum 
pronuntiasset ,  degressum  eum  templo  '*  laetus  sena- 
tus,  laetior  populus,  circumfiisi  ac  gratulantes  hinc 
magistro  equitum ,  hinc  dictatori ,  prosequuti  sunt : 
firmatiimque  imperium  militare  haud  minus  periculo 
Q.  Fabii,  quam  supplicio  ^'  miserabili  adolescentis 
Manlii ,  videbatur.  Forte  ita  eo  anno  evenit ,  ut ,  quo- 
tiescumque  dictator  ab  exercitu  recessit,  hostes  in 
Samuio  moverentur.  Caeterum  in  ocuHs  exemplum 
erat  Q.  Fabius  M.Valerio  legato,  qui  castris  praeerat, 
ne  quam  vim  hostium  magis ,  quam  trucem  dictatoris 
iram,  timeret.  Itaque  frumentatores  quum,  circum- 
venti  ex  insidiis,  caesi  loco  iniquo  essent,  creditum 
vulgo  est,  subveniri  eis  ab  legato  potuisse,  ni  tristia 

n.  3. — Precarium,  non  justum  auxi-  gradam.  —  SaHs  documenti,  vide  ad 

Uumfirenti,  vide  ad  III ,  47, 11. 4.  —  IV,  57,  n.  5. 

Vive,  idfacinus  ausus;  quum  piodo  g»  Quum  se  nihii  morari  magistrum 

dixeiit  /^iVe,  Q.  Fabi,  hic  etiam  di-  equitum,  Geniu  dicendi  cpo  atel>an- 

oendnm  ease  yideri  poaset,  vive,  id  tnr  in  abaolvendo.  Sic  anpra  lib.  IV, 

faeinus  ause  ;  pro  quo  haud  male  Jiej^-  cap.  4a ,  tribunus  plebis  :  nihil  moror. 

tor  ausus.  Vide  Sancdi  Minenr.  II ,  6,  Vide  etiam  II ,  24»  n.  5. 

et  quae  ibi  notaTtt  Peria.  Ed.  xo.  Degressum  eum  templo,  vide  ad 

7.  Si  eodem  (in)  loco fidsset  {yi^e  I,  6,  n.  5.  — Hoc  eat,  Rostris,  qnae, 
*d  rV,i6 ,  n.  5  ) ,  quofuit  h.  Papirius ,  aummoto  magistro  e^uitnm ,  dictator 
inquoegofui.  aacenderat;  supra  autem  rostra  tem- 

8.  Mecum,  ut  voles,  reverieris  Jn  plum  dici  monuimus  hoc  ^i^.  c.  x  4*  E». 
gratiam,  etc.  Gio.  Phil.  II,  46:i!fe-  11.  Adolescentis  Manlii  supplicio , 
eum,  Ht  volesi  cum  republiea  redi  in  vide  cap.  7- 


u.c  Vso.  LIB.VIIL  CAP.  XXXV.  XXXVL  607 
edicta  exhorruisset.  Ea  quoque  ira  alienavit  a  dicta- 
tore  militum  animbs,  jam  ante  infensos,  quod  impla- 
cabilis  Q.  Fabio  fiiisset;  et,  quod  suis  precibus  tie* 
gasset ,  ejus  populo  romano  Veniam  "  dedisset. 

XXX VI.  Postquam  dictator,  praepositb  in  '  Urbe 
L.  Papirio  Crasso  magistro  equitum ,  Q.  Fabio  vetito 
quidquam  pro  niagistratu  agere ,  in  castra  rediit ;  ne* 
que  civibus  satis  laetus  adventus  ejus  filit,  nec  hosti- 
bus  quidquam  attulit  terroris.  Namque  pbStero  die, 
seu  ignari  vtenisse  dictatorem ,  $»eu ,  ad^isset  an  abes- 
set ,  parvi  facientes ,  instructa  acie  ad  castfa  accesse- 
runt.  Caeterum  tantum  momenti  iti  uno  Vito  L.  Papirio 
fuit,  ut,  si  ducis  consilia  favor  subsequutus  *  militum 
foret ,  debellari  eo  die  cum  Samnitibus  potuisse ,  pro 
haud  dubio  habitum  sit :  ita  instruxit  aciem  loco  ^  ac 
subsidiis ,  ita  omni  arte  bellica  firmavit.  Cessatum  a 
milite,  ac  de  industria,  ut  obtrectaretur  laudibus  du- 
cis ,  impedita  victoria  est.  Plures  Samnitium  cecidere : 
plures  Romani  vulnerati  sunt.  Sensit  peritus  dux,  quae 
res  victoriae  obstaret :  temperandum  ingenium  suum 
esse,  et  severitatem  miscendam  comitati*.  Itaque,  ad* 


XA.  Mjus  popuh  rom»  veniam^  §»> 
tiam,  dedisseif  id  poputo  lom.  «jiuque 
precibus  conoesuaset.  Confer  ad  U , 
35,  n.  5. 

Gap.  XXXVI.  I.  Prasposito  in  Urbe 
magistro  equit,  prius,  quam  in  castra 
rediret  ,/iOMto,  hoc  est,  dicto,  creato, 
subomato,  eonstitnto,  ut  TiOlvflU  ct 
^iaTideyai.  Id  potins  amio  imeqnentl 
lactum,  provogatamque  ineum  L.  Pa- 
]iirio  diotaturam,  nuUis  oonsulibns 
creatu,  contendit  Pigh.  in  Annal.  ad 
ann.  429«  At  vide  supra  ad  VI,  x ,  n. 
3.  —  Q,  Fabio  vetito  agere,  ut.pas- 
sim :  vetor  agere  koc,  etc.  conf.  XXin , 
z6 ;  XXXIV,  9  al.  ^—  Quidquam  pro 


magistratu  agere ,  confer  ad  U ,  7 ,  n.  4« 
a .  Consilia  favor  subsequutus  ,  Tide 
adVm,  35,  n.  4. 

3.  Ita  instruxit  aciem  loco  f  scilicet 
opportuno,  ac  subsidiis,  Tide  ad  II , 
ao,  n.  a.  Malim  :  ita  subsidiis  et  omni 
arte,  etc. 

4.  Severitatem  miscendam  comitati , 
forsan  comitate,  qnamTis  ferripotest, 
si  intelligas  tam  id  mlsceri  •quod  af- 
funditur,  quam  id  cuiailfunditur;  Gron, 
«Qni  severitatem  conutati  miscet,  is 
jam  ante  comis  est ,  sed  cavet,  ne  plus 
sit,  quam  satis  est;  quodinP^irii 
ingenium  non  convenit ,  qui  nihil  mi- 
nqs  quam  comis^  ac  .potius  sevems 


A.  C  325. 
U.C.  4io. 


5o8  T.  LIVII 

hibitis  legatis^,  ipse  circum  saucios  milites  inserens 
in  tentoria  caput,  singulos,  ut  sese  haberent ,  rogitans, 
curam  eorum  nominatim  legatis,  tribunisque,  et  prae- 
fectis  demandabat :  rem  per  se  popularem^  ita  dexter 
egit,  ut,  medendis  corporibus,  animi  multo  prius 
militum  imperatori  reconciliarentur ;  nec  quidquam 
ad  salubritatem  efficacius  fuerit,  quam  quod  grato 
animo  ea  cura  accepta  est.  Refecto  exercitu,  cum 
hoste  congressus  haud  dubia  spe  sua  militumque, 
ita  fudit  fugavitque  Samnites ,  ut  ille  uhimus  eis  dies 
conserendi  signa  cum  dictatore  fuerit.  Incessit  deinde, 
qua  duxit  praedae  spes ,  victor  exercitus ,  perlustravit- 
que  hostium  agros,  nuUa  arma,  nuUam  vim,  nec 
apertam,  nec  insidiis,  expertus.  Addebat  alacritatem, 
quod  dictator  praedam .  omnem  edixerat  7  mihtibus  : 
nec  ira  magis  pubUca,  quam  privatum^  compendium, 
in  hostem  acuebat.  His  cladibus  subacti  Samnites  pa- 
cem  a  dictatore  petiere  :  cum  quo  pacti ,  ut  singula 
vestimenta  ^  militibus  et  annuum  stipendium  darent, 
quum  ire  ad  senatum  jussi  essent;  sequuturos  se  di- 


sine  cpmitate  erat ;  unde  severitatem 
comitate  miscendam  sentiebat »  ;  Duk. 
severitati  miscendam  comitatem  conj. 
Doujat. 

5.  Adhihitis  legatis  (vide  ad  V,  a5, 
n.  5),  ipse  circum  saticios  milites,  etc. 
confer  Lamprid.  in  Alex.  Serero  cap. 
47 ,  et  ad  Tac.  Ann.  I,  71,  n.  3.  — 
PrasfictiSf  scilicet  sociorum ,  de  quibus 
vide  adTac.  Ann.  II ,  6B  ,  n  .a ;  Polyb. 
VI,  96;  Lips.  Mil.  rom.  II,  10.  — 
Praefecti  erant  numero,  jure,  et  pote- 
state  tribunis  militum  pares,  et  eadem 
omnia  in  socios  usurpabant,  quK  isti 
in  cives.  En. 

6.  Remper  se  popularem,  ad  favo- 
rem  pop^liparandumaptam,  ita  dexter 
egit,  tanta  dezteritateperegit,  ut.,  dnm 


opera  dabatur  medendis  corporibus, 
animi  militum  multo  prius  imperatori 
reeonciliarentur,  quam  eorum  corpora 
sanarentur ;  Doer.  ^  Rrfecto  exercita, 
vide  ad  IH ,  10,  n.  9. 

7.  Quod  dictator  prcedam  omnem 
edixerat ,  militibas,  ut  pronuntiare 
milieipramia  II ,  ao  extr. 

8.  Privatum  compendium,  commo- 
dum,  U8us,qu8estus. — Caesar  BelL  gaU. 
VII,  43  :  capti  compendio  ex  direptis 
bonis.  BelL  civiL  III,  3a  :  pretter  im- 
peratas  pecunias,  suo  etiam  priftato 
compendio  serviehant,  Ed. 

9.  Singula  vestimenta,  etc.  confiBr 
IX,  4  r,  n.  5 ;  IX ,  43  ,  n.  4 ;  Appian. 
Hisp.  4a  et  54;  Diodor.  Legat.  £zc. 
3o,  tom.  2 ,  pag.  629,  ed.  Wessel. 


S..  C.  32  1. 


0043;:  LIB.  VIII.  CAP.  XXXVI.  XXXVII.  609 
ctatorem  responderunt ;  unius  ejus  fidei  virtutique 
causam  suam  commendantes.  Ita  deductus  ex  Samni- 
tibus  exercitus. 

XXXVII.  Dictator  triumphans  Urbem  est  ingres- 
sus;  et,  quum  se  dictatura  abdicare  vellet,  jussu 
Patrum,  priusquamabdicaret,  consulescreavitC.  Sul- 
picium  Longum  iterum,  Q.  ^milium'  Cerretanum. 
Samnites ,  infecta  pace ,  quia  de  conditionibus  ageba- 
tur  *,  inducias  annuas  ab  Urbe  retulerunt.  Nec  earum 
ipsarum  sancta  fides  fuit :  adeo,  postquam  Papirium 
abisse  magistratu  nuntiatum  est,  arrecti  ad  bellan- 
dum  animi  sunt.  C.  Sulpicio,  Q.  ^milio  (Aulium 
quidam  annales  habent)  consulibus,  ad  defectionem 
Samnitium  Apulum  novum  bellum  accessit.  Utroque 
exercitus  missi.  Sulpicio  Samnites,  Apuli  iEmilio  sorte 
eveuerunt.  Sunt ,  qui  non  ipsis  Apulis  bellum  illatum , 
sed  socios  ejus  gentis  populos  ^  ab  Samnitium  vi  atque 


Cap.  XXXVII.  I .  Q.  JSmilium  Cer- 
retanum  :  imo  Q.  AuUum  C.  ut  in 
l^ragment.  CapitoK  etin  omnibnsMSS 
Infra  IX,  aa  ,  et  in  plerisque  IX,  i5, 
ubi  quidam  Aurelium  habent,  ut  Mlium 
Diodorus ,  Marianns  et  Cassiod.  Conf. 
Pigb.  Annal.  adann.  43o,  ubi  etiam 
bene  monet ,  cognomen  Cerretani  Mmi' 
llae  genti  insolitum ,  et  eo  tempore  al- 
terum  consulum  plerumque  plebeinm 
fuisse ;  mox  vero  delenda  esse  verba : 
Aulum  quidam  annales  habent;  quod 
Livius  paulo  ante  potuissetcommodius 
annotare.  —  Aulium . . .  hahent,  Quod 
quldem  yerius,  nec  immerito  fortasse, 
videtur  Sigonio,  Pigbio,  Gronovio; 
tum  quia  bic  consul  plebeins  esse  de- 
buit,  quum  Sulpicius  foret  patricius  ; 
i£milia  autem  gens  patricia  erat,  Anlia 
plebeia  :  tum  quia  IX,  i5,  i6,  22  et 
a  3,  ubi  de  eodem  bomine  agitur,  Cam- 
panus  et  Andreas  nusquam  ^milium. 


sed  vel  Aurelium ,  vel  Aulum ,  vel 
Alium,  vel  Aulium  denique  habent; 
unde  merito  coUigitur  Livinm  his  locis 
revera  scripsisse  Aulium.  Conaeutiunt 
Capitol.  Fasti ,  ubi  de  ejus  morte  agunt, 
ad  annum  438.  Non  possumus  tamen 
assentiri  doctissimis  viris  qui  verba  : 
Aulium  quidam  annales  habent ,  qne 
ubique  exstant,  e  Liviano  textuextur- 
bant.  Nec  adeo  miriun  est  Livium  hic 
haesitare  in  illo  nomine;  postea  ei  sen- 
tentise ,  quae  verisimilior  ipsi  visa  est , 
sine  ulla  dubitationis  nota  adhaesisse. 
Ed. 

2.  Infecta  pace ,  quia  de  conditio- 
nibus  agebatur,  adhuc  disceptabatur^ 
nondum  conveniebat.  IVeilesnoch  auf 
die  Bedingungen  ankam  :  Stroth.  anv^ 
bigebatur  conj.  Gron.  —  Sanctafides, 
inviolata  ,  reiigiose  servata ;  confer 
Orakenb.  ad  hnnc  locnm. 

3.  Socios  eJNS  gentis  populos ,  civita- 


A«  C.  3ax. 
U.  C.  43 1. 


5io  T.  LIVII 

injuriis  defensos  SGribant.  Caeteruni  fortuna  Samni- 
tium,  vix  a  se  ipsis  eo  tempore  propulsantium  bel- 
lum ,  propius  ut  sit  vero ,  facit ,  non  Apulis  ab  Samni- 
tibus  arma  illata ,  sed  cum  utraque  simul  gente  bellum 
Romanis  fuisse.  Nec  tamen  res  ulla  memorabilis  acta : 
ager  apulus  Samniumque  evastatum :  hostes  nec  hic, 
iiec  illic  inventi.  Romae  noctumus  terror  ita  ex  somno 
trepidam  repente  civitatem  excivit,  ut^  Capitolium 
atque  arx,  moeniaque  et  portae,  plena  armatorum  fue- 
rint :  et  quum  concursatum  conclamatumque  ad  arma 
omnibus  locis  esset ,  prima  luce  nec  auctor,  nec  causa 
terroris  comparuit.  Eodem  anno  de  Tusculanis  Flavia 
rogatione  populi  fiiit  judicium.  M.  Flavius  tribunus 
plebis  tulit  ad  populum ,  ut  in  Tusculanos  animadver- 
teretur,  quorum  eorum  ope  ac  consilio  Veliterni  Pri- 
yernatesque  populo  romano  bellum  fecissent  ^.  Popu- 
lu$  tuspul^i^iis  cum  conjugibus  ac  liberis  Romam 


t0S  Apalorum,  foedere  in  amicitiam 
rom.  receptas;  Yide  cap.  a5. 

4.  Ut  CapUoUum,  ae  si ,  tanqnam  C, 

5.  Ut  in  Tusculanos  euUtnadverte- 
retur..,fecissent  :  «quan^o,  aut  qua 
occasione  Velitemi  Pri  vematesque  Tu- 
•culanorum  ope  ac  consilio . . .  bellum 
fecerinty  incertum  est.  Ad  VII,  x5 
Bon  referendum  Tidetar,  quia  Tnscn- 
lani  bujus  criminis  jam  pcenas  dedere  \ 
vade  Vm,  14.  Postea  PriTemates  ite- 
rum  desciverunt ;  vide  cap.  1 9  seq.  sed 
neque  id  Tuscnlanorum  ope  et  consi- 
lio  fiictnm,  neque  Veliteraos  socios 
iuisse  constat » ;  Drak.  —  Quorum 
eorum,  quorum  ex  iis,  ut  apud  Plaut. 
Trinum.  IV,  3»  et  qui  eorum  infira 
XXIII,  9i5  aL  nam  etsi  publico  con- 
silio  id  fiictum  snspicio  eraty  qoaestio- 
nem  tamen  in  soloa  cgus  anctores 
a^jutoresqne  deceraere  erat  justse  se« 
yeritatia;  Gronovius.  Idera  jam  antea 


fiictum;  vide  cap.  14.  Sed  ex  Valer. 
Max.  IX,  xo,  n.  X  ;  et  ex  aliis  argu- 
mentis  probabile  facit  Dukerns  ,  hoc 
loco  legendum  quod  eorum,  neque 
rogationem  de  solis  bujus  rei  auctori- 
bus  latam  esse.  Argumenta  bsec  sunt : 
«  Primum  non  neoesse  erat,  in  eos  ro- 
gatione  tribunitia  judicium  popuU 
constitni ,  quia  bojus  generis  qusesdo- 
nes  fere  senatusconsulto  nuigistratibns 
mandabantur ,  ut  XXVIII ,  3  o ,  et  XL , 
53.  Deinde  non  vero  simile  est,/M>pa- 
/«0»  tuscuianum  paucorum  fortasse, 
quorum  ope  ac  consilio  boc  factum 
fuerat ,  supplicio  eximendorum  gratia , 
rem  tam  extraordinariam  fiicere  vo- 
Ixiisse ,  ut  cum  conjugibus  ac  liberis 
B.omam  veniret,  et  veste  mutata,  specie 
reorum  tribubus  supplicaret.  Prsterea 
nuUa  magnopere  causa  fuisset  csetexis 
tribubus  antiqnandi  legem ,  si  ea  de 
solis  auctoribus  lata  faiiict  :  in  lios 


A.  G.  3so. 


u.ci^T.  LIB.  VIII.  CAP.  XXXVII.  XXXVIII.  5fi 
veuit.  £a  multitudo ,  veste  mutata  et  «pecie  reorum , 
tribus  circuit,  genibus  se  omnium  advoiyens.  Pius 
itaque  roisericordia  ad  poense  veniam  impetrandam, 
quam  causa^  ad  crimen  purgandum  valuit.  Tribus 
omnes ,  prseter  Polliam ,  antiquarunt  iegem  7.  Poilise 
sententia  fuit,  pulieres  verberatos  necari,  conjuges 
liberosque  sub  corona  iege  belii  venire  ^ :  memoriam- 
que  ejus  irae  Tuscuianis  in  pcense  tam  atrocis  auctores 
mansisse  ad  patrum  aetatem  constat,  nec  quemquam 
ferme  ex  Poilia  tribu  candidatum  Papiriam  ferre  so- 
litum  9. 

XXXVIII.  Insequenti  anno,  Q.  Fabio%  L.  Fulvio 
consuiibus ,  A.  Corneiitis  Arvina  dictator,  et  M.  Fabius 
Ambustus  magister  equitum ,  metu  gravioris  in  Sam- 
nio  beiii  ( conducta  enim  pretio  a  finitimis  juventus 
dicebatur)  intentiore  deiectu  habito,  egregium  exer- 
citum  adversus  Samnites  duxerunt.  Castra  in  hostico 


enim  exemplimi  statni ,  publice  inter- 
erat,  et  jnsts  seTeritatiB  erat :  sed  lex 
ab  illis  antiqaata  est  y  quod  in  omnes 
une  discrimine  ssBTire  crudele  et  in- 
bmnanam  ▼idebatur ;  qaemadmodvm 
qunm  plures ,  sed  alii  aliis  grayius , 
detiquerant,  fere  tantvm  ia  auctores 
fiuanoris  animadvcrti  solet.  (Confer 
cap.  x4.)  Denique  de  omnibus  Tuscu- 
lanis  bttam  foisse  rogationem,  indicio 
sont  tnm  verba  lAvilplus  misericordia 
^..inUmt,  quae  de  paucis  yix  dici  pos- 
sunt,  tum  pertinax  illa  Tusoalanonim 
in  tam  atrocis  pcense  auctores  ira.  » 
Huc  accedit,  qaod  in  5  MSS  legitar 
quodeorum,  et  in  uno  quoniam  eorum. 

6.  i^tam  causay  cansse  status,  res 
ipsa;  Doer. 

7 .  jintiquanuu  legem  FlaTiam.  Gon- 
fer  ad  V,  5S  ,  n.  lo. 

8.  Sub  corona  venire,  t.  II,  1 7,  n.  3. 

9.  Papiriam  ferre  solitum ,  scilicet 


tribum»  bpc  est,  crjas  su£fragia;  Tide 
ad  lU ,  64  9  n*  3.  Tusculani  autem , 
qui  ciTitatem  ronu  acceperant  (Tide 
VI,  a6;  Vm,  14),  iu  Papiriam  tri- 
bom  erant  conjecti,  et  in  ea  plurimum 
poterant.  Confer  Valer.  Max.  IX,  10, 
n.  I ,  et  de  ciTitate ,  Tusculanis  data, 
supn  ad  VI ,  a6 ,  n.  4« 

Ci.p.  XXXVIII.  I.  L.  Fuhio;  de 
eo  sic  babet  Plinius  VII,  43  :  £st  et 
L.  Fulinus  iater  insignia  exempla, 
Tusculanorum  rebellantium  consul, 
eodemque  honore,  quum  transisset, 
exornatus  confestimapopuloromano; 
qui  solus  eodem  anno,  quo  /uerat 
hostis,  Ronue  triumphavit ,  exiisquo- 
rum  consul  fuerat.  Uaec  conciliare 
cum  livli  narratione  de  Tusculanis 
baad  facile  est.  Triamphum  FulTio 
tribuunt  Capltol.  Fasti,  sed  de  Samni- 
tibus.  En. —  Castra  in  hostico,  Tide 
ad  cap.  la,  n.  11. 


5i2 


X»  C.    i20. 

U.  G.  43a. 


T.  LIVII 

incuriose  ita  posita ,  tanquam  procul  abesset  hostis : 
quum  subito  'advenere  Samuitium  legiones  tanta  fe< 
rocia ,  ut  vallum  usque  ad  stationem  romanam  iiifer- 
rent '.  Nox  jam  appetebat  ^ ;  id  prohibuit  munimenta 
adoriri ;  nec  dissimulabant ,  orta  luce  postero  die  fa- 
cturos.  Dictator,  ubi  propiorem  spe  dimicationem 
vidit ,  ne  militum  virtuti  damno  locus  esset ,  ignibus 
crebris  relictis ,  qui  conspectum  hostium  fr ustraren- 
tur/silentio  legiones  educit :  nec  tamen  fallere  propter 
propinquitatem  castrorum  potuit.  Eques  extemplo 
insequutus  ita  institit  agmini  ^,  ut ,  donec  lucesceret , 
praelio  abstineret;  ne  pedestres  quidem  copiae  ante 
lucem  castris  egressae.  Eques.,  luce  demum  ausus  in- 
cursare  in  hostem ,  carpendo  novissimos  ^  premendo- 
que  iniquis  ad  transitum  locis  agmen  detinuit.  In- 


a.  Ue  'vaUum  tuque  ad  stationem 
rom,  inferrent,  hoc  est,  vaUos,  quos 
militef  secum  ferebant,  noo  ▼allimi 
quoddam  cespititinm ,  quod  vix  ad  to 
infirre  et  subito  advemre  aptum  esset; 
Strotli.  Imo  aenaus  est  :  ut  castra 
prozime  Romanis  ponerent ,  et  Tallum , 
circa  ea  dncendum ,  inferreni  usque  ad, 
seu  in  stationem  rom.  quae  pro  castris 
rom.  et  ante  eorum  portas  esse  solebat 
(▼ide  Lips.  Mil.  rom.  V,  8) :  nam  alio- 
quin  Livins  dixisset  vailos  ;  et  hostes 
posuisse  castra  intelligitur  ex  verbis 
seqq.  propter  propinquitatem  castro- 
nim,  lUud  antem  inferre  ad -pTO  simpL 
fsrre  tfrfponitur,  ut  XXX ,  3o,  n.  7  ; 
XXXII,  a4  ;  XXXVIII,  10  extr.  In 
multis  MSS  beilum  pro  vallum. 

3.  Nox  jam  appetebat,  confer  ad 
V,  19,  n.  a.  MalePall.  duo  apparebat. 
X ,  20:  Et  jam  lux  appetebat.  Ibid. 
ai.  Etjam  appetebat  tempus. Ibid.  4a: 
Jppetens  nox  periculosa  et  suspeeta 
omnia  etiam  vietoribusfaeiebat.  XXV, 
a  :  Comitiorum  consnhrium  jam  ap- 


petebat  tempus. XXVII ,  3a  :  Jam enim 
Nenueorum  €ippetebat  tempus ,  qua 
eelebrari  volebat  prnesenUa  sua,  Vlde 
etiam  XXVIU,  xo;  XXJX,  10  pr. 
solent  autem  h«c  verba  confiandere 
librarii.  Ed. 

4.  Ita  institit  agmini  rom.  vide  sd 
V,  1  a  ,  n.  3.  Eques  et  mox  pedestres 
copiof  scilicet  Samnitium . — ineursan 
in  hostem  propr.  dicitur  de  equilc, 
equis  admissis  impetnm  faciente  in 
hostem,  ut  XXII,  a8;  XXI V,  41  al. 
Confer  Drak.  —  incursare  hostem 
omissa  praepositione  Fragmm.  Hav. 
quomodo  alibi  Livium  locutom  esse, 
supra  vidimus  VI ,  36 ,  hic  tamen  po- 
tior  auctoritas  aliorum  omnium,  qui 
eamdem  constanter  servi^t.  Confersd 
III,  70;  V,  38;  VI,  ai;  XXV,  35; 
XXXJV,  19;  XXXIX,  a. — Retinuit 
Haverk. ;  nempe  solent  verba  illa  com- 
mutari ;  sed  vnlgatum  hic  verius  ;  quod 
morari  et  longissime  tenere  notat.  Ed. 

5.  Carpendo  novissimos,  vide  adm. 
5,  n.  I. 


u  cin:  LIBER  VIII.  CAP.  XXXVIII.  5ii 

terim  pedes  equitem  assequutus;  et  totis  jam  copiis 
Samnis  urgebat.Tum  dictator,  postquam  siue  magno 
incommodo  progredi  non  poterat,  eum  ipsum,  in  quo 
constiterat ,  locum  castris  dimetari  jussit.  Id  vero ,  cir- 
cumfuso  undique  equitatu  ^,  ut  vallum  peteretur  opus- 
que  inciperet,  fieri  non  poterat.  Itaque,  ubi  neque 
eundi ,  neque  manendi  copiam  esse  videt ,  instruit 
adem,  impedimentis  ex  agmine  remotis;  instruunt 
contra  et  hostes ,  et  animis  et  yiribus  pares ;  auxerat 
id  maxime  animos,  quod,  ignari  loco  iniquo,  nou 
hosti  7,  cessum ,  velut  fugientes  ac  territos  terribiles 
ipsi  sequuti  fuerant.  Id  aliquandiu  sequavit  pugnam , 
jam  pridem  desueto  Samnite  clamorem  romani  exer- 
citus  pati.  At,  hercule,  ilio  die  ab  hora  diei  tertia  ad 
octavam  ita  anceps  dicitur  certamen  stetisse,  ut  neque 
clamor,  ut  primo  semel  ccmcursu  est  sublatus ,  itera- 
tus  sit;  neque  signa  promota  loco,  retrove  recepta; 
neque  recursum  ab  uUa  sit  parte.  In  suo  quisque 
gradu  obnixi  ^,  urgentes  scutis  %  sine  respiratione  ac 
respectu  pugnabant.  Fremitus  aequalis,  tenorque  idem 
pugnae  in  defatigationem  ultimam ,  aut  noctem  specta- 

6.    Circumfiiso    undique    equitatu  profectionis  Romanoram  caiuam  non 

Samnitimn ,  ut  -vaiUim  peteretur,  hoc  fuiaac  metam ,  sed  castra  incmipse  et 

e»t ,  valliu;  sed  vel  leg. ,  vallus,  vel  ut  loco  panmi  oppoitnno  posita.  —  De- 

valbim  peterent;  Gronov.  et  Stroth.  sueto  Samnite ,  quum  alioquin  desue- 

(Confer  Gron.  Obss.  III ,  i8 ;  et  I>nk.  viaset  Samnis.  —  Ctamorem,  vel  pri- 

ad  Flor.  II,  i8,  n.  lo,  qui  tamen  ad  mum  impetum  et   concursum,    quo 

hunc  locum  monet ,  latine  etiam  dici  potiMimum  tolli  solet. 

poaseAoci;a//ifinproA/ci>a//ci«.)Forte  8.  In  suo  quisque  gradu  ohnixi, 

et  ne  leg.  pro  ut,  Tum  sensus  est :  Id  vide  ad  II,  zo,  n.  7. 

vero fieri  non  poterat ,  circumfuso  un-  9.  Urgentes  scutis  ,  umhonihus.  — 

dique  equitatu  Samnitium  et  urgente  Sine  respiratione  ac  respectu  :  ut  nos : 

R.omanos ,  ne  petere  vallos ,  vd  ligna-  ohne  auszunthen  und  sich  umzusehen  ; 

tumire,  et  castra  metari,  aut  ponere  Doer.  Confer  ad  XXXII,  la,  n.  3. 

possent,  sed  pugnare  cogerentur.  Mox  quum  subito  Samnitium  equites, 

7.  Quod,   ignari  loco  iniquo,  non  quum,  etc.  inconcinne  dicitur.  Forte 

hosti,  Samnitihus,  cessumeaneh  Ro-  leg.  tum  subito ,  vel  qui,  seu  quod, 

manis.  Ignonhaut  Samnitesy  veram  turma  u.l.  p,,  acceperant, 

II.  33 


5i4  T.   LIVII  ^.^.^'3:. 

bat.  Jam  viris  yires,  jam  ferro  sna  vis,  jam  consilia 
ducibus  deerant :  quum  subito  Samnitium  equites, 
qunm,  turma  una  longius  provecta,  accepissent,  im- 
pedimenta  Bomanorum  procul  ab  armatis  sine  pra&- 
sidio  9  sine  munimento  stare ,  aviditate  prsedd^  impe- 
tum  faciunt.  Quod  ubi  dictatori  trepidus  nuntius 
adtulit ;  «  Sine  modo ,  inquit ,  sese  prseda  prsepediant. » 
Alii  deinde  super  alios,  diripi  passim  ferrique  fortu- 
nas  militum ,  Tociferabantur.  Tum  magistro  equitum 
accito,  «  Vides  tu ,  inquil,  M.  Fabi,  ab  hostium  equite 
«  omissam  pugnam?  haerent  impediti  impedimentis 
«  nostris.  Aggredere^  quod  inter  praedandum  omni 
(c  multitudini  evenit ,  dissipato^ :  raros  equis  insiden- 
«  tes ,  raros ,  quibus  ferrum  in  manu  sit ,  invenies : 
«  equosque  dum  prseda  onerant,  caede  inermes,  cruen- 
<r  tamque  illis  prsedam  redde.  Mihi  legiones  pedi- 
(c  tumque  ptigna  cura^  erunt :  penes  te  equestre  sit 
c<  decus. » 

XXXIX.  Equitum  acies,  q&alis  quae  esse  instru- 
ctissima  potest,  invecta  in  dissipatos  impeditosque 
hostes,  csede  orDnia  replet.  Inter  sarcinas  omissas  re- 
pente,  objacentes  pedibus  fugientium  cpnsternato- 
rumque  equorum,  neque  pugnae,  neque  fugae  satis 
potentes,  caeduntur.Tum,  deleto  prope  equitatu  ho- 
stium,  M.  Fabius,  circumductis  paululum  alis  ',  ab 
tergo  pedestrem  aciem  adoritur.  Clamor  inde  novus 
accidens  et  Samnitium  terruit  animos;  et  dictator, 
ubi  respectantes  hostium  antesignanos  turbataque 
signa  et  fluctuantem  aciem  vidit,  tiim  appeiiare,  tum 
adhortari  milites ,  tribunos  principesque  ordinum  no- 

Clt.  XXXnC.  I.  droimuiuens pmi^  dens;  imilti  ticcedms,  •olami  aeriba- 

imiam  aUt,  eqoitiliiis  toiii.,  quod  ez  nmi  pecotto.  —  Reapeetames  kostium 

Bne  cap.  pnee.  pttet.  Coiif.  ad  XXV,  mniesigmancs,  adliCb  timide  «c  trepi- 

21,  n.  4.  —  damor  inde  itonts  aeei'  daMer.  *—  Piacsamattm  mckm^  Tide 


i 


tc:lH:        LIB.  VIII.  CAP.  XXXIX.  5i5 

ininatiin  ^d  iterapdam  seci,iiD  pugnam  vocare.  Novato 
clamore ,  signa  inferuntur ;  et ,  quidquid  progredie- 
bantur  ^,  magis  magisque  turbatos  bpstes  cemebaQt. 
Eques  ipse  jam  primis  erat  ia  conspectu :  et  Conie- 
lius,  respiciens  ad  manipulos  militum,  quod  mai^iii, 
quod  voce  poterat,  nmnstrabat,  vexilla  se  suorum 
parms^que  cemere  equitum.  Quod  ubi  auditum  si- 
mulque  visum  est,  adeo  repente  labori^,  per  ^iem 
paene  totum  tolerati,  vulnerumque  obliti  ^unt,  ut 
haud  secus,  quam  si  tum  integri  e  castris  signum  pu* 
gnaB  accepissent ,  concitaverint  se  in  hostem.  Nec  ul- 
tra  Samnis  tolerare  terrorem  equitum,  peditumque 
vim  potuit :  partim  in  medio  caesi ,  partim  in  fug^m 
dissipati  sunt.  Pedes  restantes  ac  circumventos  ceci- 
dit :  ab  equite  fugientium  strages  est  facta ;  inter  quos 
ei  ipse  imperator  cecidit.  Hoc  demum  praelium  Saip- 
nitium  res  ita  infregit,  ut  omnibus  conciliis  freme- 
rent ,  minime  id  quidem  mirum  esse ,  si  impio  belto 
et  ^ontra  fcedus  suscepto  ^,  infestioribus  merito  diis 
quam  hominibusy  nihil  prospere  agerent.  Eprpiandum 
id  bellum  magna  mercede  luendumque  esse.  Id  re- 
ferre  tantum,  utrum  supplicia  noxio  paucon^m ,  an 
omnium  irmoxio  prcebeant  sanguine ;  audebantque 
jam  quidam  nominare  auctores  armoram^.   Unum 

ad  III,  60,  n.  7*  -—  NonUiuxdm  im»-  erai  pfxtximarum  mdueiarum  rupior. 

care,  oonfer  ad  ILXI,  43  extr.  Ed.  —  Id  referre  tantum,  hoc  modo 

3.  Quidquid  progrediehantur,  iride  interesse,  id  disGriminis  esae,  de  eo 

adVII,  3a,n. 3. • — Quodmanu,  quod  deliberandum  esse,  es  kdme  nur  dar- 

'voee  poterat ,   hoc  est,  qiiantum;  et  aufan,  nur  dies  'versohliige  etwas; 

repetitio  rou  quodeait  inemphaai,  ttu-  Stroth.  Confer  «d  II ,  8 ,  n.  la  ;  IV, 

dium  viri  exprimente;  Em.  49»  »•  i^;  I^»  9>  ». 6;   XXV,  16, 

3.  Impio  bello  et  contra  foedus  sus-  -  n.  10;  XXVIII,  19,  n.  5.  Sic  et  lin- 

cepto  ;  hoc  ait,  quod  paulo  ante  dize-  teresse  passim  dicitur,  ut  XXVI,  a  , 

rat  cap.  38  !  Samnites  inducias  an'  n.  9 ;  XXVI ,  iz  ,  n.  9,  et  al.  Confer 

nuas  ah  urbe  retulerunt ,  nee  earum  Gron.  ad  Sen.  de  ben.  I,  6. 

ipsarum  sanctafidesfuit,  Itaque  aubdit  4.  Auctores  armorum ,  vide  ad  I , 

hoc  cap.  Brutuius  Papius  kaud  dubie  3o ,  n.  7. 

33. 


A.  C.  3x0. 
V.  C.  43». 


5i6  T.   LIVII 

maxime  nomen  per  consensum  clamantium  BrutuU 
Papii^exaudiebatur  :  vir  nobilis  potensque  erat,  haud 
dubie  proximarum  induciarum  ruptor^.  De  eo  coacti 
referre  praetores  decretum  fecerunt ,  Ut  Brutulus  Pa' 
pius  Romanis  dederetur :  et  cum  eo  prceda  omnis  ro- 
manUj  captivique  ut  Romam  mitterentur;  quxeque  res 
perfetiales  exfosdere  repetitce  essent,  seciindum  jus 
fasque  restituerentur.  Fetiales  Romam ,  ut  censuerunt , 
missi ,  et  corpus  Brutuli  exanime :  ipse  morte  volun- 
taria  ighominia;  se  ac  suppiicio  subtraxit.  Placuit  cum 
corpore  bona  quoque  ejus  dedi :  nihil  tamen  earum 
rerum ,  praeter  captivos ,  ac  si  qua  cognita  ex  praeda 
sunt,  acceptum  esl:  caeterarum  rerum  irrita  fuit  dedi- 
tio.  Dictator  ex  senatusconsulto  triumphavit.  Hoc  bel- 
lum  a  consulibus  bellatum,  quidam  auctores  sunt^, 
eosque  de  Samnitibus  triumphasse  :  Fabium  etiain  in 
Apuliam  processisse,  atque  inde  magnas  praedas  egisse. 
XL.  Nec  discrepat',  quin  dictator  eo  anno  A.  Cor- 
nelius  fuerit.  Id  ambigitur,  belline  gerendi  causa 
creatus  sit;  an  ut  esset,  qui  ludis  romanis,  quia  L. 
Plautius  praetor  gravi  morbo  forte  impUcitus  erat, 
signum  mittendis  quadrigis  daret^,   functusque  eo 


5.  BrutuU  PapU  ;  an  forte  MuHU 
Papii  ?  ut  progenitor  (uerit  clarlssimi 
iliius  Ilalicorum  duois  in  bello  sociali, 
seu  Marsico?  Ad  seqq.  confer  Appian. 
Samn.  Exc.  4 »  et  Dionis  Cass.  fragm. 
143,  tom.  ly  pag.  59,  ed.  Reim.  (apud 
Ursin.  IV,p.  374.) 

6.  Proximarum  indueiarum  rttptor, 
eonfer  cap.  37  pr.  Hinc  supra  unpium 
heUum  dicitur  et  eontra  frdus  susee- 
ptum,  ->  Prattores  Samnitium. 

7.  Quidam  auetores  sunt,  etc.  v.c. 
Aurel.Vict.V.  I,  3a,  fiisti  Gapitol.  et 
folumnie  triumphal.  Conf.  Pigfa.  Ann. 
^d  annum  43 1. 


€▲?.  XL.  I.  Nee  discrepat  soilicet 
inter  auctores ;  vide  ad  IX ,  x6 ,  n.  x. 
Alii  discrepant :  nostrum  iatiiiias. 

a.  Siffium  mittendis  quadrigis  daret 
mappa,  e  loco  supra  carceres  (vide 
Cic,  de  Div.  I,  58) ,  unde  eseendisse 
XLV,  I.  Conferad  Juvenal.XI,  191; 
Suet.  Ner.  XXH;  lAartial.  Xn,  29; 
Quintil.  I  y  5,  $  5^  ;  Goliunna  ad  En- 
nium  pag.  aa  ;  Ruben.  Elect.  I,  3o ; 
Panvin.  de  ludis  circ.  I,  14»  Buleng. 
de  Ciroo  cap.  16 ;  Safanas.  ad  Solin. 
pag.  647 ;  mittendis  scilicet  in  certa- 
men,  yoc.  propr.  de  ▼ariis  iQdicri 
ciroensis  generifaus.  Sic  semel  fuasbi- 


A.  G.  3'jo. 
V.  C.  43a. 


LIBER  VIII.  CAP.  XL.  617 

haud  sane  memorandi  imperii  ministerio,  se  dicta* 
tura  abdicaret :  nec  facile  est,  aut  rem  rei,  aut  aucto- 
rem  auctori  praeferre.  Yitiatam  memoriam  funebribus 
laudibus  ^  reor,  falsisque  imaginum  titulis  *,  dum  fa- 
milia  ad  se  quaeque  famam  rerum  gestarum,  hono- 
rumque  fallente  mendado  trahunt.  Inde  certe  et  sin- 
gulorum  gesta,  et  publica  monimenta  rerum  confusa. 
Nec  quisquam  aequalis  teroporibus  illis  scriptor  ex- 
stat ,  quo  satis  certo  auctore  stetur  ^. 


gis ,   'semel  desuUore  misso  XLiy ,  9  y 
n.  a,  et  quadrigis  missis  XLY,  i. 

3.  Fitiatam  memoriam  fim^brihus 
laudibus  reor,  etc.  yide  ad  II,  47 »  n. 
6 ,  iaudationibus  emend.  Mur.  cui  fa vet 
tum  usus  loquendi,  tum  anctoritas 
Sen.  Ep.  pa.  j^liud  est  laus,  aliud 
kutdatio,  HofC  et  ifocem  exigit.  Itaque 
nemo  dicit  laudem/unebrem ,  sed  lau- 
dationem,  cujus  officium  oratione  con- 
stat,  Sed  laudem ,  quia  oriatur  a  lau- 
datione,  etiam  pro  ea  interdnm  dici, 
Duker.  docet  coll.  Cic.  de  Or.  II,  84 
(ubi  laus  orationis  est  laudatio  fo- 
rensls),  Suet,  Cal.  XX  (ubi  laudes 
componere  est  idem  quod  apud  Cic. 
loco  landato,  laudationes  scriptitarey 
et  Phaedr.  lY,  ao,  ubi  conf.  Gudium. 
—  Hunc  locum  videtur  noster  acce- 
pisse  a  Cicer.  in  Bruto  cap.  16  :  nisi 


quem  nonnullas  mortuorum  laudatio' 
nesjorte  delectant.  Et,  Hercule,  lue 
quidemexstant.Ipsas  enimjamiliof  sua 
quasi  omamenta  ac  monumenta  servor 
bant,  et  ad  usum ,  si  quis  ejusdem  ge- 
neris  occidisset,  et  ad  memoriam  lau' 
diun  domesticanim  ,etad  iUustnmdam 
nobiUtatem  suam.  Quanquam  his  lau- 
dationibus  historia  rerum  nostrarum 
facta  est  mendosior.  Multa  enim  sunt 
scripta  in  eis,  quat  fiieta  non  sunt ; 
Jalsi  triumphi,  plures  consulatus,  ge^ 
nera  etiam  falsa,  et  a  plebe  transi' 
tiones,  quum  homines  humiliores  in 
alienum  efusdem  nominis  infimderen- 
tur  genus.  Ed. 

4«  Falsis  imaginum  titulis,  confer 
adlY,  16,  n.  4. 

5.  Quo  satis  certo  auctore  stetur, 
confer  ad  III ,  36 ,  n.  1 1. 


/ 


mf^/^^mf^f^m^^^^^m^mt^m^^ff^^fm^m^^^^^^im^^^^^^im^^t^^m^^^^^^^mMf^^vm^t^m^^^^^^m^w^^^^w 


TABULA 


RERUM   QU2B   IN    HOC  SEGUNDO  YOLUMnrE  GOimNENTUa. 


LiBER  quartus  :  breyiarium Pag.       i 

Liber  quintus  :  breviarium 117 

Liber  sextus :  breviarium a33 

Liber  septimus  :  breviarium 829 

Liber  octavus  :  breviarium 4^5 


FINIS    SECUNDI    VOLUMINIS. 


/ 


/ 


;«■ 


Lei;ox  Ljbrary 


Banrt-oEt  Callecftim. 
?ucc(nM.e(«tnW33. 


•'# 


Lbi?ox  LjBRARir 


Bmtcroft  CttUrtHm. 
P»tt-rfin»c»inHfl3.