Skip to main content

Full text of "Bijdragen voor de geschiedenis van het Bisdom van Haarlem"

See other formats 


Bi^».  Hollandicse. ' 


Armarium     ^ 


PURCHASED  FOR  THE 

UNIVERSITY  OF  TORONTO  UBRARY 

FROM  THE 

HUMANITIES  RESEARCH  COUNCIL 

SPECIAL  GRANT 

FOR 

ARTS  OF  THE  LOW  COUNTRIES  AND 

THE  GERMANYS,  1600  - 1850 


m 


BIJDRAGEN 


GESCHIEDENIS  VAN  HET  BISDOM 


HAARLEM. 


VEERTIENDE    DEEL 


HAARLEM, 

^V.    IC  ü  r»  P  E  K  s. 

1887. 


AUG  2  5  m        ..       ^ 


SELPEBS-DUUKKERIJ     SINT      JACOBS-GODSHUIS     TE     BAARLEM. 


INHOUD. 


Blatlz. 
Uit    de   Akten  van   het  Haarlemsche  Kapittel  (Vervolg  van 
blz.  265,  X*^  Deel).     J.  J.  graaf 1 

Brieven  van  Baljiuwen  enz.  ten  antwoord  op  een  aanschrij- 
ven of  eene  missive  der  Edel  Mogende  Gec.  Raden  van 
Zuid-Holland.  1730.     a.  v.  lommel,  S.  J 41 

Limmen.     (Vervolg    en    slot    van    Deel   X-JIT-,     blz.    352). 

L.  SCHOLTE,  Pastoor.     99 

Pastoors  van  Schagen.    (Vervolg  van   blz.  410,  Deel  Xllf.) 

CHR.    PHILIPPONA.  '123 

Naamlijst  der  Roomsche  Priesters  te  Amsterdam  door  den 
stedelijken  Raad  toegelaten  tusschen   1730  en   1794. 

A.     V.      LOMMEL,    S.    J.    177 

Naamlijst  der  Oud-Roomsche  Priesters  te  Amsterdam  door 
den  stedelijken  Raad  toegelaten    tusschen   1730  en  1794. 

A.    V.    LOMMEL,    S.    .1.    195 

Zedenspiegel      c.  J.  gunnet 199 

Geschiedkundige  schets  van  Wassenaar,    a.  v.  lommel,  S.  J.   225 

Bijdragen  voor  de  kerkelijke  geschiedenis  van  Oudevv'ater 
uit  de  16'^  en  17*^  eeuwen ,  in  het  Stedelijk  Archief  verza- 
meld  (Vervolg  van  Deel  XIII,  bladz.  251).     J.  putman.  247 


IV  INHOUD. 

Blz. 
Uit   de    //Handelingen    der  particuliere    Synodi  van  Noord- 
Holland"    1657— 1G7I.      CHR.    PHTLIPPOKA 268 

Mededeelingen 286 

Uit  de  Acten  Classis  Amstelodamensis.   1646 — 1656. 

CHR,    PHILIPPONA.    288 

Uit    de   Annales  Belgici  van  Franciscus  van  Dusseldorp. 

j.   H.   HOFMAN  ,  Pastoor.  334 

De  kerk  der  Eoomsch  Katholieken  //op  de  Cingel"  en  die 
der  Jansenisten  //op  de  Nieuwe  Zyts  Agterburgwal  bij  de 
Korte  Lvnbaensteeg"  te  Amsterdam,  bernard  j.  m.  de  bont.  450 

Alphabetisch  Eegister.     J.   J.  thunnissen,    Eector.     .     .     .  458 


UIT    DE    AKTEN 
VAN    HET    HIARLEMSCHE    KAPITTEL. 


(Vervolg  vaQ  bladz.   2G5,  X"^*  Deel). 

Capitulum   Extraordinarium, 

A°  D'.  1632,  die  29  Julij.  Amp.  D.  Decanus  convo- p;,g.  :'9. 
cavit  Capitulares  Harlemi  residentes  cum  Amp.  D.  Prae- 
posito,  adfueruntque  RR.  DD.  Buggaeus,  Blommertius 
et  Bannius  ,  in  causa  vacantis  curae  et  Archipresbyteratus 
Alcmariani  per  obitum  Adm.  R.  D.  M.  Qlirini  Costeki, 
25  hujus  defuncti. 

1°  Exposuit  Amp.  D.  Praepositus  acta  a  se  cum  col- 
lega D°  Buggaeo  in  esequiis  R.  D.  defuncti  supradicti 
Alcviariae,  die  28;    enz.  (Deel  III,  bl.   308-310). 

5°  Exhibuit  Amp°  D°  Decano  idem  D.  Pauwius  ')  v-^<z,.  40. 
translationem  Notarum  Spongiae  Eximii  D.  Janssenii  *) 
in  linguam  Belgicam,  quam  D.  Decanus  tradidit  confra- 
tribus  examinandam  ut  prelo  committi  posset.  Partes 
legendas  assumpserunt  Amp.  D.  Praepositus,  DD.  BuG- 
GAEUS,  Blommertius  et  Bannius,  cui  insuper  commis- 
sum,  ut  transferret  ea  quae  adhuc  desiderarentur.  ^) 

6°-7°  Alkmaar.  (D.  III,  bl.  310). 

8°  Schagen.  (D.  VII,  bl.   177). 

9°  Denique  oblati  sunt  hac  Congregatione  per  Amp. 
Decanum,  catalogi  recenter  impressi  de  Testis  et  Jejuniis 
Dioecesis  Nostrae  et  Ultrajectensis,  secundum  ordinatio- 
nem  Capituli  correcti  et  jam  Amstelodami  impressi  ex 
directione  Amp.    D.    Praepositi  nostri.    Extant   5000 ,  ex 

1)  Pauw.  Kapelaan  van    Pastoor  Coster  te   Alkmaar. 

2)  Vergelijk:   De  Katholiek  D.  LX  (1871)  bl.  62. 

3)  Later  is  ter  zijde  bijgeschreven  :  Defensionem  scilicet  Janseiiii  contra 
Rivetum. 

Bydra^en  Qescli .  Bisd.  v.  Haarlem  XIVc  Heel.  1 


quibus  tria  recepit  D.  Decanus  confratribus  destinata 
tam  sacerdotibus  saecularibus  et  regularibus  quara  laicis. 
Item  Decreta  lUustrissimi  pro  Dioecesi  nostra  suppleta 
prelo  rursum  commissa  Archipresbyteris  et  sacerdotibus 
distribuenda  exhibita. 

Capitulum  Extraordinarium. 

Pag.  41.  A°  D'.  1632,  die  23  Aug.  excurrente  Harlemum  Amp. 
D.  Praeposito  Mario  ,  convocavit  residentes  confratres 
Amp.  D.  Decanus,  actaque  sequentia.  Art.  1-2.  Alkmaar 
(D.  III,  bl.  311).  ')  Art.  3.  Schagen  (D.  VII,  bl.  177-79). 

Pag.  42.  Art.  4.  Exposuit  Capitulo  D.  Praepositus  querelas  Dni 
Ebbii  et  quorumdam  fidelium  contra  P.  Laürentiüm  , 
Societatis  J.  Amstelodami  res,\^Qwien\ ,  de  casula  Dno  Ebbio 
extorta,  de  testamento  Christinae  Joannes,  annorum  14, 
quod  ipsa  manu  propria  confecerat;  et  legata  aliquot 
milliura  florenorum  ipse  a  legatariis  repetebat  scriptis 
chyrographis  quasi  illis  esset  satisfactum ;  de  ficto  matri- 
monio  quod  instillaverat  cuidam  virgini,  ut  materteram 
suam  inquietaret  vel  tali  astu  sibi  devinciret ;  de  consilio 
eidera  dato  ut  mutato  nomine  alio  se  transferret,  ne  redire 
cogeretur ;  de  quibus  aliisque  instructiones  a  partlbus 
scriptas  praelegebat  D.  Praepositus.  Et  saepius  in  fide 
sacerdotii  affirmaverat  P%  se  nihil  plane  istorum  conscium 
esse.  Denique  quod  dixerat  magistrae  cuidam,  Amstelo- 
damum  a  se  evocatae  ex  Breda,  et  volenti  uti  consilio 
D.  Praepositi ,  et  ludum  communem  omnibus  filiabus 
Catholicis  aperire,  se  in  hoc  nolle  consentire. 

Et  haec  est  il  la  matertera  ,  cui    legata    facta  et  cujus 
neptem  jure  vel  injuria  ad    supradicta    consilia  instigavit 
P',  quae  pariter  querelas  suas  D.  Praeposito  attulerunt. 
Art.   5.   AUcmaar  (D.   III,  bl.   311). 

1)  ^Tij  maken  hier  van  de  gelegenheid  gebruik,  om  een  woord  dat  ons 
indertijd  onleesbaar  voorkwam,  in  de  Noot  op  bl.  311,  thans  aan  te  vullen. 
Er  staat:  ad  evitandam  inquisitionem,  negotium  finxit. 


3 

Capitulum  ordinarium. 

A°  D'.  1632,  die  12  Octob.  Convocati  ab  Amp.  D. 
Decano  CatziO  ,  convenerunt  Dni  Capitulares  omnes, 
excepto  Amp.  D.  Praeposito  Mario,  qui  Trajectum  ex- 
currerat  pro  advocando  ad  Capituluin  Illustrissimo  D.  Vicario 
Apostolico  ;  deditque  hodie  Trajecto  litteras  excusatorias 
ad  Decanum  et  confratres  ,  quae  postridie  lectae  sunt. 

Et  1°  relectis  iis  quae  tribus  Capitulis,  uno  ordinario 
aliis  extraordinariis  conclusa  erant,  casus  Persinae  ')  com- 
missus  est  examini  R.  D.  Cateri,  Pastoris  Alcmariani, 
qui  ab  Amp.  D.  Decano  hoc  tempore  evocatus  fuerat;  et 
intellectum,  eam  proh  dolor,  in  apostasiam  prolapsara  esse 
et  maritum  haereticum  sequi ,  cura  quo  coram  ministro 
haeretico  juncta  erat,  cum  tarnen  haberet  viventem  matrem 
Catholicam ,  sub  intersignio  Aethiopis   Alcmariae. 

Art.  2.  Libellus  D  De  Sales  ^)  necdum  recusus,  sed 
continuo  invigilat  D.  Blommerus. 

Art.  3.  De  Streek  (D.  IV,  bl.  449). 

Art.  4.  Catechismus  compendiatus  a  D.  Buggaeo  et 
Amp.  Decano  traditus  necdum  repertus  ,  fuerat ;  (later 
bijgeschreven)  sed  1 5  Oct.  repertus  examinatus  est  ab 
Illustrissimo  V.   A.   qui  taliter  edi  posse  censuit. 

Art.  5.  Translatio  Spongiae  D'.  Janssenii  revisa  erat 
per  D.  BuGGEN  quantum  ad  decem  sex  terniones,  alios 
sex  nuper  hinc  D.  Pauwius  secum  assumpsit  a  D.  Bannio, 
revisurus  eos  et  correcturus. 

Art.  6.  Catalogi  festorum  etc,  ^)  item  supplementa  de- 
cretorum  Illustrissimi  jam  impressa ,  praesentata  sunt  a 
D.  Decano  Dominis    Capitularibus    et    maxime  Archipre- 

Ij  Zie  D.  X,  bl.  261. 

2)  Zie  D.  X,  bl.  258. 

3)  Later  is  bijgeschreven:  Scedulae  pro  mortuis  sacerdotibus,  Imagines 
8  patronorum  nostrorum.  Van  deze  plaatjes  is  nog  een  exemplaar  in  het 
bisschoppelijk  Museum  vooi  handen. 


sbyteris,  ut  ea  tempestive  confratribus  communicareiit  et 
fidelibus.  Supplendus  erit  catalogus  festorum  de  jejuniis 
praeoccupandis  quando  in  Dominicas  incidunt. 

Art.  7.  Ab  Urbe  nihil  rescriptum  fuit,  neque  ad  eain 
adhuc  scripserat  Amp.  D.  Decanus;  quod  propediera  facere 
proposuit,  inquisiturus ,  1""  quid  scripti  receperit  lUustris- 
simus  D.  et  egerit  cum  D"  Meysio  et  "Wolfgango 
GraviO  ')  in  honorariis  assignandis. 
Pag.  43.  Art.  8.  Pro  Gradualibus  et  Antiphonariis  recudendis, 
ad  petitionem  Capituli  composuit  R.  D.  CoSTERüS  p.  m. 
tractatum  de  musica,  in  cujus  parte  tertia  late  explicat  ea 
quae  ad  cantum  Gregorianum  pertinent.  Hunc  ex  domo 
mortuaria  accepit  D.  BuGGAEUS,  et  partem  tertiam  tra- 
didit  D.  Bannio  ,  ut  ex  eo  utilia  edendis  cantualibus 
insererentur  Egregiam  certe  hac  in  parte  operam  praesti- 
terat  D.  Costerus,  et  ad  ultimum  vitae  suae  isti  labori 
insudaverat,  propriaque  manu  ad  nitorem  descripserat , 
ut  isti  operi  quasi  immortuus  fuisse  videatur.  Deus  omni- 
potens  sit  ipsi  merces.  —  Tjpographus  Borcelo  in  Graduali 
pervenerat  ad  propria  sanctorum,  et  partes  imprimendas  a 
D.  Bannio  expectabat.  Visumque  fuit  confratribus  ut  Missae 
Sanctorum  Archidioecesis  Trajectensis  et  nostrae  Harle- 
mensis  ad  calcem  libri  apponerentur ,  ne  turbaretur  ordo 
Romanus  et  liber  iste  aliis  etiam  dioecesibus  commodiori 
usui  esse  posset. 

Art.  9.  De  Visitatione  P"^  Boüteri  facta  A"  1628,  Amp. 
D.  Decanus  egit  cum  Illustrissimo  Nuncio,  qui  significavit 
nihil  secum  de  ea  comraunicatum  ;  sed  petivit,  ut  nota- 
bilia  ex  illa  describerentur  et  ad  ipsum  destinarentur , 
omnem  operam  addicens  pro  tuendo  ordine  nostro  Hierar- 
chico.  ]Multa  circa  illam  jam  conscripserat  D.  Confrater 
BlommertiüS  ^),    quae  Amp.   D.  Decanus  suscepit  sup- 

1)  De  agenten  te  Rome.  2)  Medegedeeld  ia  D.  X,  bl.  272—81. 


plere  et  ex  iis  Illustrissimum  D.  Xuncium  informare.  Et 
reliqua  de  Sociis  qui  novit  addat. 

Arx.  10.  Alkmaar  (D.  III,  bl.  312).  Art.  11.  Hoog- 
woud  (D.  I,  bl.  442).  Art.  12.  de  Rijp  (D,  VII,  bl.  161). 
Art.   13.  Alhnaar  (D.  III,  bl,   312). 

Art.  14-.  Ad  Carthabellam  pro  sequenti  anno  conficien- 
dam,  vota  data  sunt  a  Capitulo  D=-  J.  A.  Baxnio  tam- 
quam  magistro  caeremoniarum  (cui  istud  quasi  ex  officio 
competat).  Et  escusanti  se  suggestum  ,  ut  istud  efficiat 
per  sacellanum  suum  D.  Wijhe  ,  qui  illius  conficiendi 
peritus  aestimabatur. 

Art  15.  Statutum,  ut  Exiraio  0"^°  H.  Paridaxo  ') 
praesidi  Seminarii  transcribatur  status  Ecclesiae  nosti-ae, 
ut  desuper  studiosos  informet  ad  petitionem  ejus :  proinde 
mittantur  ei  per  D.  Decanum  Bulla  Apostolica  concorda- 
torum,  Decreta  Illustrissimi,  casuum  resolutie  ex  praxi 
nostra,  mappa  terminorum  Dioecesis  nostrae  et  Archipres- 
bvterorum  (a  D.  Baxxio  conficienda)  item  concordata 
cum  lllustrissirao  a  Capitulo  nostro. 

Art.   16.    Waterland  (D.  VII,  bl.    161).   Art.  3  7.    TFer- Pag.  -i4. 
fertslioef  en   Ursem  (D,  I,  bl.   443). 

Art.  18.  Petitum  fuit  a  consultissimo  D.  J.  A.  Banxio  , 
ut  placeat  Amp.  D.  Decano  et  confratribus  curare  effigies 
suas  pingi  pro  memoria ;   ad  quod  consenserunt  praesentes. 

Art.  19.  Petitum  fuit  a  D.  confratre  Blommero,  ut 
placeat  describere  pro  archivo  ea  quae  circa  ipsum  acta 
sunt  a  Patribus  Societatis ,  unde  petierit  dimissioneni  a 
Generali  ejusdera,  et  quatenus  eandem  Romae  obtinuerit; 
denique  quae  gesta  fuerint  in  nupera  hujus  anni  capti- 
vitate  Expertissimi  D.  Plassii,  in  cujus  examine  multa 
permixta  sunt  quae  pertinent  ad  molimina  Patrum  Capu- 


1)    President  van   het  HoUandsche  Collegia  of   Pulcheria  te  Leuven.   Zie 
D.   TUI  bl.   263. 


ö 

cinorum  in  nostris  partibus  ;  quae  praestare  suscepit  D. 
Blommerus. 

Art.  20.  Occasione  libelli  precationum ,  editi  Amstelo- 
dami  anno  1628  a  P.  Augustino  Teylingio  Societatis, 
et  approbato  ab  Eximio  D.  G.  Fabritio  Lovanii,  disputa- 
tum  fuit:  an  non  sit  necessaria  approbatie  alicujus  faciil- 
tatem  habentis  in  his  partibus  ,  quando  liber  aliquis  de 
novo  hic  excuditur?  Et  responsum  fuit,  quod  sic;  vel 
saltem  si  alibi  approbatio  obtenta  sit,  debeat  alicui  hic 
facultatem  habenti  insinuari ,  ut  et  ipse  manum  apponere 
debeat.   ') 

Art.  21,  Intellectum  quoque  fuit,  Patres  Discalceatos 
conqueri,  quod  ex  partibus  nostris  excludantur,  et  jam 
nuper  emisisse  principis  Portugalliae  filium,  qui  ejusdem 
ordinis  est ,  ut  modum  inquirat  quomodo  huc  admitti  pos- 
sint ,  vel  favorem  fidelium  ad  ingressum  obtinere. 

Art.  22.  A.  Disputatum  quoque  fuit,  an  Religiosi  in 
partibus  nostris  pro  tempore  absentes  possint  socium  ali- 
quem  sibi  substituere  sine  consensu  ordinarii,  qui  eodem 
in  loco  residet?  Et  responsum  fuit,  non  licere  religiosis 
ubi  duo  resident,  sed  tum  ordinarius  loei  vel  alius  ejus 
socius  vices  absentis  supplere  debeat,  et  pro  tertio  etiam 
in  his  partibus  approbato  consensus  ordinarii  vel  superioris 
accedere  debeat.  Si  autem  unus  tantum  ejusdem  ordinis 
residet,  posse  per  Superiorem  missionis  ordinis  in  absentia 
provideri  de  altero,  ut  habet  BuUa  Apostolica  concorda- 
torura  ad  §  3.  Quandocumque,  art.   6. 

1)  Bij  dit  Artikel  is  ter  zijde  eene  noot  aangeteekeud,  blijkbaar  in  de 
baast  en   daardoor   onvolledig.   Indien   ik  goed  lees,  staat  er  het  volgende: 

Idem   curavit    iraprimi  post  obitum  Spitholdii  (?)    cum  ejus  approba- 

tione,  Ptl.  Laurijfz  Sjnngd.  Spitboldius  of  Spithout  was  kauuunik  en  ple- 
baan der  kathedraal  van  Antwerpen  en  heeft  ook  een  paar  godvruchtige 
werkjes  uitgegeven  nam.:  Pia  precationum  et  contemplationum  Exercitia, 
Antv.  1604,  16"  en:  Meditationes  in  passionem  et  resurrectionem  J.  Ch. 
Autv.    1612.   16". 


B.  Item  ventilatum  fuit,  an  Religiosi  possint  passim  Pag.  45. 
dispensare  in  festis  et  jejuniis  sine  scitu  ordinarii  ?  Et 
responsum  fuit,  non  licere,  sed  istud  ad  ordinarios  facul- 
tatem  habentes  pertinere,  uti  habet  praxis  partium  Catho- 
licarum.  [Later  is  bijgeschreven]  nisi  in  casu  necessitatis, 
quod  postea  referant  ad  Vicarium. 

Art.  23.  Intellecto  consensii  Illustrissimi  Domini  de 
assnmptione  M.  Joannes  Cateri  ad  numerum  confratrum 
Capituli  nostri  Graduatorum  per  Amp.  D.  Decanum,  pro- 
cessum  fuit  ad  electionem  ejus;  et  omnes  pariter  elege- 
runt  eumdem  in  locum  M.  QuiRiNi  Costeri  p.  m.  pe- 
tentes  ut  intra  annum  promoveatur  ad  gradum  Licentiae 
in  S.  Tlieologia.  Introductionem  vero  ipsius  distulerunt  in 
aliud  tempus ,  quando  plenior  consensus  Illustrissimi 
Vicarii  Apostolici  intellectus  fuerit ,  ad  quem  denuo  de 
hoc  scripserat  Amp.  D.  Decanus. 

Art.  24.  Agitatum  quoque  fuit,  an  non  expediret  sta- 
tuni  Ecclesiae  nostrae  Harlemensis  insinuare  regiae  maje- 
stati ,  ut  nobis  propitius  in  Ecclesiasticis  negotiis  esse 
velit;  idque  eo  magis  quod  per  Religiosos  de  Societate 
et  alios  ,  in  sinistram  partem  multa  de  nostris  rebus  et 
personis  perscribantur?  Et  visum  fuit  quod  sic,  si  per- 
sona  extra  provincias  nestras  idonea  ad  hoc  inveniri  posset. 
[Later  bijgeschreven]  v.  g.  Exim.  D.  Janssenius.  ') 

Art.   25.  Alkmaar.   (D.  III,   bl.   313). 

Art.  26.  Lectae  quoque  sunt  binae  litterae  Amp.  D. 
LüDOLPHi  Brdnesii,  Decani  Daventriensis,  quibus  mittit 
ad  D.  Buggaeum  pro  Capitulo  nostro  notata  sua  et  reperta 
in  Eicclesia  Aldenzaliensi,  de  Sanctis  patriae  nostrae,  pro- 
mittens  bibliothecam  patrui  ^)  sui,  p.  m.  Daventriae  perqui- 


1)  Aan    den    kant    is    later  ook  bijgeschreven  :    Ultrajecti   uegalum   fuit 
expedire. 

2)  Hier  is  later  een  naam  tusschengevoegd  ,    doch  voor  mij  onleesbaar. 


rere,  et  ea  quae  de  Antiquitatibus  Ecclesiasticis  reperire 
possit  etiam  transmittere. 

Art.  27.  Lecta  quoque  fuit  ab  Amp.  D.  Decano  series 
visitationis  districtus  sui  Kenemariensis  hoc  anno  factae 
cum  confratre  Blommero.  Et  quia  raptim  scripta  fuerat, 
retinuit  chartas,  ut  nitidius  describeret  et  quaedam  prae- 
termissa  de  Asseyidelpho  suppleret. 

Art.  28.  Indiculus  pro  Archipresbyteris  a  D.  Bannio 
iiecdum  perfectus  erat,  sid  addixit  propediem  absolvere 
et  tradere,  [later  bijgeschreven]  uti  nee  mappa  terminorum. 

Art.  29.  Propositum  quoque  fuit  ,  an  non  conveniret 
sacrum  ununi  de  Sanctissimo  in  congregatione  capitulari 
coram  confratribus  celebrare;  itemque  unum  de  Defunctis 
pro  animabus  praedecessorum.  Et  visum  fuit  istud  prae- 
termittere  ad  evitandum  conspectum  et  rumores  fideliura 
curiosorum  et  pericula  inde  forte  nascitura.  Et  statutum, 
ut  saltein  in  Introductione  novi  alicujus  capitularis  priinum 
fiat  et  post  obitum  confratris  secundum. 

Art.  SO.  Propositum  item  fuit,  proxima  congregatione 
agere  de  dispensatione,  quae  dicitur  facta  Amsteledami  in 
jejunio  vigiliae  S.  Matthaei  propter  tempus  dedicationis , 
in  quod  incidit  hoc  anno  et  fere  semper  solet  cum  eo 
concurrere.  Et  visum  fuit  ,  istud  propter  novitatem  et 
consequentias  aliorum  locorum  iuconvenienter  factumfuisse. 
[Later  bijgeschreven]  Respondit  D.  Vicarius,  D.  SiXTiUM 
semper  ita  fecisse  Amsteledami  et  Abcoude. 

Art.  '31.  Denique  propositum  fuit  sequenti  Capitulo 
tractare  materiam  jurisdictionis  Capituli  Ecclesiae  Cathe- 
dralis  sedis  vacantis,  ut  quisque  ex  confratribus  interea 
isti  materiae  studeat ,  et  quae  opportuna  erunt  in  medium 
adferat. 

Art.  32.  Ventilatus  quoque  fuit  casus  iste,  an  expe- 
diret  bona  quaedam  feudalia  hactenus  ignota  aperire  cum 
innotuerint.   Et  responsum  fuit  absolute,  quod  non  liceret 


9 

propter   speciem    proditionis    et    difficultates  verosimiliter 
orituras  contra  eos  qui  innocenter  iis  usi  fuissent. 

Art.  33.  Venit  ad  Capitulum  R.  P.  Aknoldus,  die 
13  Octobris,  acturus  de  reliquiis  S.  Bonifacii  et  sociorum, 
de  quibus  habetur  supra  7  Julii  N.  23,  p  38  '),  instructus 
desuper  litteris  hoc  anno  die  8  Aug.  ad  ipsum  datis,  a 
P,  R.  Berxardixo  Wetweijs,  Provinciali  suo  ordinis  Pa-.  46. 
S.  Francisci  de  Observantia  in  districtu  Coloniensi,  ad 
olivas  Coloniae  residente  ,  sic  habentes:  //quoad  casulam 
v(S  Bonifacii)  attinet,  libenter  consentio  ut  R  V.  concedat 
«illam  D.  Decano ,  et  Capitulo  (Harlemensi)  offerat  eo- 
/r/rumque  fidei  et  custodiae  commendet."  Et  obtulit  idem 
P^  Arnoldus,  supradictas  reliqnias  cum  adjunctis  Anip. 
D.  Decano  et  Capitulo  nostro ,  quas  etiam  gratanter  ac- 
ceptavimus  secundum  eandem  formam  ad  custodiam.  Et 
suscepit  in  se  Ainp.  D.  Decanus  satisfacere  P"  Arnoldo 
pro  molestiis  et   sumptibus  impensis  in  acquisitione  earum. 

2*^  Idem  P"^  Arnoldus  [rogavit]  ut  placeret  Amp.  D. 
Decano  et  Capitulo  nostro  dare  ipsi  litteras  de  traditione 
et  acceptatione  reliquiarum  supradictarum ,  ad  conventum 
S.  Francisci  Coloniensem  supradictum  ,  quibus  posset  se 
defendere  apud  eos ,  quibus  ipse  ti'adidit  litteras  promissae 
restitutionis,  quando  ab  eo  repetentur  per  illos  qui  con- 
ventui  tradiderunt  Tradidit  autem  P"  Arnoldo  pro  con- 
ventu  supradicto  nobilis  Domicella  van  der  Meulen,  uxor 
generosi  viri  Peijma  habitantis  in  Dongerdeel ,  municipio 
prope  Dockum  sito  inFiisia,  anno  D.  circiter  1612;  cui 
P'.  Arnoldus  supradictas  dederat  chyrographum  nianus 
suae  nomine  conventus  praedicti ;  illudque  dicta  Domicella 
dedit  in  manus  Amp.  D.  Praepositi  Marii,  apud  quem 
adhue  modo   existat.    Et    promisit  Amp.    D.    Decanus    et 


1)   Zie  Deel   X,  bl.    264. 


10 

Capitulum  litteras  tales  ad  conventum   saepedictum  scri- 
bere,   ') 

Nota,  Et  quia  Anip.  D.  Decanus  negotiis  impeditus 
orationem  ad  confratres  non  habuerat ,  petebat  idem  ut 
ea  haberetur  ex  scripto  et  componeretur  ad  utilitatem  et 
custodiam  in  Archivo. 

Capitulum  extraordinarium. 

A°  D'  1632,  die  26  Oct.  Praesentibus  Harlemi  Illustris- 
simo  D.  RoVENiO,  Vicario  Apostolico  et  Amp.  D.  Prae- 
posito  Mario,  convocavit  Amp.  D.  Decanus  confratres 
Harlemi  residentes  et  R.  D.  Magistrum  J.  Caterum, 
pastorem  Alcmarianum,  ad  instituendum  eundem  in  Cano- 
nicatum  Graduatum  Ecclesiae  nostrae. 

Art.  1.  Primo  itaque  Illustrissimus  Dominus  hora  cir- 
citer  decima  ante  meridiem,  in  sacello  Amp.  D.  Decani, 
accepta  fidei  et  fidelitatis  professione  a  D.  Catero,  assistente 
Amp.  D.  Decano  itidemque  librum  ex  quo  legebatur 
tenente,  investivit  eundem  per  impositionem  byrreti,  tra- 
ditionemque  almutii,  praesentibus  confratribus  supradictis 
et  testibus  ad  hunc  actum  specialiter  vocatis  spectabilibus 
viris  Florentio  van  Dijck  et  Gisberto  Nicolai  van  Kampen, 
civibus  Harlemensibus. 

Art.  2.  In  loco  capituli  ordinario,  ad  petitionem  Amp. 
D.  Praepositi,  Illustrissimus  Dominus  constituit  D.  Caterum 
Archipresbyterum  districtus  Alcmariani ,  loco  D.  Costeri 
defuncti  et  praedecessoris  ejus  in  Pastoratu  et  addixit 
desuper  eidem  ti^adire   litteras  manus  suae. 

Art.   3.  Purmerend  etc.  (D.   VII,   bl.    161-163). 
Pag.  48.      Nota.    Art.   8.    Illustrissimus  D.    Rovenius,    Vicarius 
Apostolicus  Ilarlemum  excurrens,  ad  petitionem  D.  Decaui 
concessit,  ut  Facultates  Amp.  D.  Decano  extraordinarie  da- 

1)  Aan  den  voet  der  bladzijde  is  later  aaogeteekeud  ;  Factum  est  anno 
1633,  25  Febr.  Vide  Arcliivum. 


11 

tae  communicentur,  in  absentia  ejus  acivitate  Harlemensi, 
canonico  seniori  residente;  sicut  etiam  Visarii  Generalis 
Harlemensis  Facultates  cedant  in  potestatem  Decani,  illo 
absente.  Ita  declaratum  8  Nov,   1632.  Vide  Archivum. 


Capitulum    ordinarium. 

A''  D'  1633,  die  26  Januarii,  ad  evocationem  Amp. 
D.  Decani  J[udoci]  C[atzii3  convenerunt  Harlemi  Amp. 
Domini  Decanus,  et  RR.  DD.  Marius,  Buggaeus  ,  Blom- 
MARTius,  Caterus,  absentlbus  clarissimo  D.  Alkemadio 
seniore,  clarissimo  D.  Bannio,  (qui  serius  advenit  et 
mulctam  solvit)  Adin.  R.  D.  Wolffio  (qui  se  excusari 
curaverat,  eo  quod  a  cura  sua  abesse  non  posset)  et  R.  D. 
Benio  (qui  valetudinis  causa  Hagham  excurrerat  et  lit- 
teras  citationis  non  acceperat).  R.  D.  senior,  quia  excusa- 
tionem  non  fecerat,  mulctam  incurrisse  judicabatur.  Deinde 
praelecta  sunt  acta  ultimae  Congregationis  tam  ordinariae 
quam  extraordinariae;   ex  quibus  haec  notabilia  acta  sunt. 

Art.  1,  De  lihello  Sales  necdum  excuso  curat  adhuc 
D.  Blommertius. 

Art.  2.  De  Streek.  (D.  IV,  bl.  450). 

Art.  3,  De  quarto  articulo  Catechismi  compendiati, 
retulit  D.  Buggaeus,  illum  datum  Henrico  Bernardi. 
Curabit  Amp.  D.  Marius  ut  quamprimum  imprimatur, 
uti  et  de  Spongia  Eximii  D.  Jayissenii,  quam  Ampl.  D. 
tradidit  Jac.  Carpenterio  tjpographo,  curaturus  ut  cor- 
recte prelo  edatur;  petitque  scire  numerum  exemplarium 
imprimendarum ,  quot  numero  quisque  ex  confratribus 
desideret,  ut  de  pretio  cura  typographo  transigatur. 

Art.  4.  Notata  articulo  sexto  impleta  sunt.  Curandum 
erit  Amp.  Decano  et  Archipresbyteris,  ut  Catalogi  festo- 
rum  ad  sacerdotes  et  laicos  quam  primum  destinentur. 
Imagines  quoque  24  Patronorum  Ecclesiae  nostrae  excusae 


12 

sunt ;    et    petitur    quo    pretio    illae  sacerdotibus  aliisque 
requirentibus  sint  communicandae. 

Art.  5.  De  articulo  septimo  respondit  D.  Decanus,  quod 
Illustrissimus  D.  Nuncius  Htteras  a  Capitulo  nostro  desi- 
deret,  offerens  consilia  et  auxilia  sua  pro  ordine  Hierarchico, 
et  norninatim  ut  ei  transscribantur  notata  nostra  contra  Visi- 
tationem  Bouterianam,  de  qua  in  actis  ültrajectensibus 
anno  superiori.  Scribet  ad  eum  Amp.  D.  Decanus  ,  uti  et 
ad  WoLFGANGUM  Gravium  de  quo  in  iisdem  actis. 

Art.  6.  In  Graduali  pergit  typographus  Borceloo  et 
expectat  addenda  per  Olarissimum  D.  Bannium.  ') 
Pa?.  49.  Art.  7.  In  nono,  qui  concernit  relationes  Visitationis 
Bauterianae ,  renovatum  est ,  ut  post  Decani  relectionem 
singulis  confratribus  exemplar  exhibeatur,  et  ipsi  addant 
pro  experientia  sua  quae  judicant  pertinere  ad  causam. 

Art.  H  en  11.  Alkmaar  (D  III,  bl.  313-14.  Art.  9. 
Hoogwoud  (D.  II,  bl.  140-U).  Art.  10.  de  Rijp  (D.  VII, 
bl.  163). 

Art.   12.    Articulmn    15:    scribendi    ad    Eximium    D. 
Paridanum  curabit   Amp    D.   Decanus,    raissurus    eidem 
niappam  inajorem  Hollandiae, 
Pag.  50.       Art.   13,    14.    WerfertshoeJ  en  Ursem  (D.  II,  bl.    141). 

Art.  15.  Articulus  18  de  picturis  confratrum,  tacite 
tune  admissus,  jam  reclamatus  fuit. 

Art.  16.  Articulus  19  quantum  ad  scriptuni  contra 
Visitationem  Bouterianam  a  Clarissimo  D.  Blommero 
iinpletus  est ;  pro  altera  parte  quoad  captivitatem  D.  Plassii 
implebitur  per  eundem.  Similiter  acta  fratris  ejusdem 
Capucini  describet  Amp.  D.  Marius. 

Art.  17.  Articulus  20:  placuit  ut  indicetur  typographis 
Catholicis  ne  ullum  libellum  imprimant  sine  approbatione 
dioecesana. 

1)  Later  is  in   margiue  bijgevoegd  :   Carpenterius  editlit  in  Majo. 


13 

Narratum  quoque  fuit,  quod  P^  TeylingiüS,  Amstele- 

dami  curaverit  imprimi  libellum ')  sub  approbatione 

D.  Spitholdii,  cum  is  aliquot  annis  jam  esset  mortuus, 
ex  relatione  Petri  Laureiitii  Spiegel. 

Art.  18.  In  articulo  21  responderunt  Domini  Ultra- 
jectenses,  se  indulsisse  Discalceatis  habitationem  Leyden- 
sem  et  operationem  in  duobus  pagis  vicinis,  non  in  civi- 
tate;  et  narraverunt  conversationem  Patris  Emmanuelis 
Portugalli  periculosam. 

Art.  19.  Ad  articulum  22.  B.  Narratum  fuit,  Religio- 
sos  in  casibus  dispensationis  raro  superiores  consulere, 
sed  sibi  fere  arrogare,  nisi  cum  notorii  sunt  vel  tales 
quibus  occurri  non  possit. 

Art.  20.  Articulus  24  negatus  est,  et  quod  expediens 
videbitur  transigendum  erit  Hagaecomitis  vel  Bruxellae 
apud  Serenissimam  Isabellam.  De  quo  vide  acta  Ultra- 
jecti  hoc  mense,  an.   5. 

Art.  21.  Articulus  28  de  Indiculo  pro  Archipresbyteris 
impletus  est  per  Clarissimum  D.  Bannium,  datus  scilicet 
Domino  VVolffio  et  Archivo ;  dabit  quoque  Amp.  D. 
Mario,  Decano  et  Catlro  ,  et  supplebitur. 

Art.  22.  Ad  articulum  öO  respondit  Amp.  D.  Marius 
qui  tune  aberat,  Amp.  D.  SiXTiUM  dispensasse  Amstelo- 
dami  et  Abcoude  in  jejuniis  incidentibus  tempore  dedica- 
tionis  et  fori  publici.  Quaeritur  ulterius,  si  alia  loca  simi- 
liter  requirant,  an  etiam  dispensandum  erit? 

Art.  23.  Articulus  31  ob  temporis  brevitatem  impletus 
non  fuit,  sed  praestari  debet  de  jure  Capituli  sede  vacante. 
Huic  studio  servit  Praxis  Zerolci  ,  Barthol.  Quaranta , 
Paulus  Piaserius,   L.  Zecchius  et  Rebuffus.  ^) 

1)  De  titel  is  niet  genoemd.  Er  staan  slechts  puntjes.  Deze  plaats  heldert 
echter  eenigszins  het  vroeger  vermelde  duistere  nootje  op.  Zie  boven,  bl.  6. 

2)  Er  volgen  nog  een  paar  tittels;  eu  er  is  blijkbaar  plaats  opengelaten, 
om  nog  endere  caoonisteu  in  te  voegen. 


14 

(Artt.  24--27.  Schagen,  Purmerend,  de  Streek y  vroeger 
medegedeeld).  Die  27  haec  infrascripta  tractata  sunt. 
Pag.  51.  Art.  28.  Occasione  Bogardorum  Trajecto  ad  Mosam 
excurrentium  per  dioecesim  nostram  sine  venia,  passim 
audacter  mentita  venia  per  aliquot  menses  eraendicantium, 
conclusum  fuit,  ut  per  DD.  Vicarium  et  Archipresbyteros 
moneantur  sacerdotes  omnes  secundum  decreta  Illustris- 
simi  Vicarii  Apost.,  ne  ullos  deinceps  extraneos  admittant 
ad  eleemosynas  colligendas  nisi  visa  manu  et  approbatione 
D.  Vicarii.  In  quo,  ex  relatione  Pastores  Schagensis,  nar- 
ratum  est  deliquisse  subditos  ipsius,  qui  eosdem  Bogardos 
admiserunt  ad  sacrum  et  eleemosynas  colligendas  sine 
scientia  et  consensu  pastoris. 

(Art.  29.  Hoorn,  enz.;  Art,  30.  Wieringen  en  Ilpeyi- 
dam;  Art,  31.   Enkhuizen,   vroeger  vermeld). 

Art,  32,  Circa  exorcismos  energumenorum  relati  sunt 
abusus  religiosorum  :  1°  quod  P,  Plempius  eos  adhi- 
bnerit  sine  debita  inquisitione  vel  insinuatione  apud  Vica- 
rium vel  Archipresbyterum  aliosque  sacerdotes  peritiores; 
ita  factum  ut  et  ipse  postea  dixerit  se  dubitare,  an  habita 
persona  pro  energumena  revera  talis  esset;  de  quo  mo- 
nendus  est  in  Visitatione  per  Vicarium ;  2°  P,  Joaxxes 
Tijras,  Minorita  Amstelodami ,  in  exorcisme  proposuit 
diabolo  energumenum  obsidenti  ut  putabat:  num  in  eum 
ingressus  sit  cum  culpa  aut  sine  culpa  energumeni.  Hi 
boni  viri  et  alii  in  casibus  similibus  remittendi  sunt  ad 
regulas  Ritualis  Romani,  quibus  tales  praxes  improbantur. 

Art.  33.  Petitum  fuit  ab  Amp.  D.  Vicario,  ut  placeat 
ipsi  describere  acta  nuper  cum  P,  Laurentio  de  quibus 
supra  p,  42  '),  aliaque  pro  memoria  in  Archivum  referre. 
Quod  suscepit  Amp.  D.  Vicarius. 

Art.   34,    Propositum  quoque  fuit,    an    non    expediret 

1)  Zie  boven,  bl.   2.  Ait.   4. 


15 

libellum  Illustrissimi  D.  Vicarii  Apostolici  in  linguam 
belgicam  transferri  ut  communicari  pluribus  possit  '); 
item  Bullam  Concordatorum  et  decreta  Illustrissimi  pri- 
mariis  fidelibus  notificare ,  ad  stabiliendam  magis  authori- 
tatem  illorum  contra  nascentia  obloquia  Enchusanorum  et 
similium.   Et  placuit,  rem  hanc  proponi   Illustrissimo. 

(Art.  35.  Huysduinen,  onder  het  Dekenaat  Schagen, 
vroeger  vermeld;  item  Art.  36.  Bergen,  onder  Alkmaar). 

Art.  37.  Denique  ob  varia  incommoda,  proposita  est  Pa^ 
quaestio  de  usu  superpellicei  in  congregationibus  capitu- 
laribus.  Et  placuit  Arap.  Canonicis  capitulariter  conve- 
nientibus  superpellicea  usurpari  1°  quoties  lUustriss.  D, 
Vicarius  Ap.  in  capitulo  comparet,  2°  quoties  res  aliqua 
majoris  momenti  transigenda  est ;  3°  in  congregatione  prima 
post  festum  S.  Bavonis  annuum.  Manebit  interim  Decano 
potestas,  si  alia  aliqua  notabilis  causa  occurrat,  congre- 
gationem  cum  pleno  habitu  indicendi.  Extra  hos  casus 
convenietur  in  toga  cum  byrreto  et  almutio. 

Capitulum  extraordinarium. 

Anno  1633,  die  19  Febr.  facta  extraordinaria  Capifuli 
congregatione,  praesentibus  RR.  DD.  Decano,  Praeposito, 
BuGGAEO,  Baxnio,  Blommertio  et  Beenio. 

1"  praeposita  est  causa   Graftensis  (D.  Vil,  bl.   161). 

Art.  2.  Proposita  est  causa  Groningana  ^  ubi  petitur 
sacerdos  in  auxilium  Magistri  Theodori,  S,  Th.  L,  pa- 
storis.  Et  placuit  scribi  ad  magistrum  Allardum  ab  Alma 
et  ad  Illustr.   D.   Vicarium   Apostolicum. 

Art.  3.  Proposito  est  causa  Worcomiensittm ,  qui  oflPerunt 
sacerdoti  ipsis  deservituro  200  fl.  annue.  Et  placuit  ma- 
gis  huc  mitti  Mag.  Eilardum  de  quo  supra  '),  tamquam 

Ij   Laier  is   Ier  zijde  aaugeieeiieud  :   il.  iicere  sed  uou  vederi   iiecessanuui. 

2)  Hier  moet  worden  aangemerkt ,  dat  de  schrijver  ,  even  te  voren  in 
dat  voorgaande  artikel  ook  Eilardum  Vreese  geschreven  had,  maar  het  later 
veranderd  had  in  Allardum   ub  Alma. 


]6 

viciniorem,  qui  loco  Molquertim  aliisque  Worcomio  vi- 
cinis  ');  magistrum  PniLiPPUM,  Campensem,  ad  agrum 
Groninganum ,  Magistrum  Weijerium,   Campos. 

(Art,  4-6.  Enkhuizen,  Hillegom ,  Heemstede,  Ouder- 
kerk en  Abcoude;  reeds  vroeger  opgenomen). 

Capitulura  ordinarium. 

Pag.  53.  Anno  16;i3,  die  5  Aprilis  ad  convocationem  Amplis- 
simi  D.  Decani  J.  Catzii,  comparuerunt  cum  eodem 
Amp.  D.  Praepositus  Marius  et  Wolffius,  RR.  DD. 
BuGGAEUS,  Bannius,  Blommertius,  Beenius  et  Cate- 
EUS;  factaque  S.  Spiritus  invocatione,  relecta  sunt  acta 
ultimae  congregationis  ordinariae. 

In  articulo  praesentiae  solvit  D.  Bannius  serovenientiae 
mulctam.  D.  Beenius  est  legitime  excusatus  ;  D.  Senior 
de  novo  judicatus  est  debitor  mulctae  etiam  hujus  ab- 
sentiae. 

Art.  1.  De  prelo  libelli  Sales  dictum,  quod  retarde- 
tur  per  inopiam  typographi;  et  invigilabit  D.  Blom- 
mertius. 

Art.  2.  In  articulo  5  et  7  data  est  Consultissimo  D. 
Bannio  cura,  ut  fiant  duo  exemplaria  Visitationis  Bou- 
terianae  pro  Amp.   D.  Praeposito. 

Art.  3.  De  articulo  10  et  1  congregationis  extraordi- 
nariae  etc.  {P  ar  merend ,  D.   VII,  bl.   164). 

(Art.  4-6.  Bergen,  Hoorn,  Enkhuizen,  vroeger  mede- 
gedeeld). 

Art.  7.  Post  meridiem  relatum  est,  quod  Spongia  Eximii 
D.  Janssenii  translata ,  propediem  prelo  emanatura  sit 
per  Jac.  Carpentier,  Amstelodami ;  petitumque  ut  D. 
Bannius  ad  vesperam  procuret  ea  quae  operis  ad  per- 
fectionem  necessaria  sunt,  videlicet  praefationem  et  Corni- 


])   Hier  schijnt  uitgevalleu  :  de  serviel ,  of  een  dergelijk  woord. 


17 

culam  contra  Rivetum;  quae  Amp.  D.  Marius  eidem  addi 
curabit;   vide  supra  pag.  42.   ') 

(Art.  8-12.   Ilpendam,  Hoogivond,  Amstelland,  Wierin-  l'^K-  ^4. 
gen,  Enhhuizen  en   Hem). 

Capitulum  ordinarium. 

Anno  1633,  die  27  Julii,  ad  convocationem  Amp.  D. 
Decani  J.  Catzii  conveneriuit  Domini  Capitulares  omnes 
hora  9  ante  meridiein  (excepto  Amp.  D.  Praeposito  Mario 
qui  circa  prandium  advenit  '),  et  D.  Seniore  Alclmadio 
qui  escusationem  non  fecit)  et  post  invocationem  S.  Spi- 
ritus, relectis  iis  quae  proxima  congregatione  acta  fue- 
rant,  1.  ad  primum  articulum  de  libello  «Sa/gs,  respondit 
D.  BlommertiüS  ,  impressum  esse  pro  media  parte , 
supersederi  a  typographo  propter  inopiam ;  sese  jam  300  fl. 
illi  operi  impendisse  et  curaturum  se,  ut  opus  perficiatur 
quantum  fieri  poterit  per  inopiam  typographi. 

Art.  2.  Ad  2''""'  dixit  D.  Bannius,  exemplaria  Visita- 
tionis  Bouterianae  descripta  esse  ;  e.Npectabit  Amp.  D. 
Praepositus. 

(Art.   3-6.    Graft,   Bergen  en  Limmeti  en  omstreken  van  Pag.  56. 
Hoorn  en  Enhhuizen). 

Art.  7.  Ad  7"^  relatum,  quomodo  Spongia  Janssenii 
prelo  emissa  sit  per  Carpenterium ,  vitiis  referta ;  item 
inordinatus  agendi  modus  typographi  ejusdem  contra  D. 
Praepositum,  qui  sumptibus  ipsius  800  exemplaria  vult 
committere,  eo  quod  careat  modo  divendendi  libros;  unde 
D.  Praepositus  Corniculam  prelo  illius  excudi  nolit,  sed 
curabit  illam  transferri  per  consultissimum  D.  Plempiüm 
vel  alium  et  excudi,  et  recudi  prologum  vitiosum. 

(Art.   8.  Ilpendam  en  Hoogwoud). 


1)  Zie  boven   bl.   1  en   2. 

2)  Later  is  hierbij   aangeteekeud  :  qui  se  juste  excusavit  Papenbroeck  im- 
peditus. 

Bydragen  Gescb.  Bisd.  v.  Haarlem     XIV'  Deel,  2 


18 

Pag.  57.  Art.  9.  D.  Alkemadius  per  Praepositum  monebitur 
ne  excurrat  in  Amstelandiam,  et  ut  caute  agat  in  negotio 
veneficiorum. 

(Art.  10-13.  Monnickendam,  Wieringen,  Enkhuizen,  Hem). 

Art.  14.  Proposita  est  iinpressio  antiphonarii  per  Car- 
pentier,  qui  praetendit  se  habere  consensum  D.  Praeposlti, 
cum  tarnen  ea  cura  data  esset  Dnis  Costero  p.  m.  et 
Bannio.  Respondit  Praepositus  ,  Carpentier  non  sincere 
agere  ;  nam  et  in  Graduali  imprimendo  dolo  iisus  est,  imo 
audaciara  dolo  tandem  adjunxit.  Et  in  Jansenio  ')  ingrate 
et  dolose  egit.  Adeoque  nunc  in  Antiphonali  consultum,  ut 
ab  usu  operae  illius  abstineamns.  Exemplar  Dominorum 
CosTEEi  et  Bannii  dabitur  solitis  nostris  typographis,  ut 
illud  imprimant  cum  volent,  curante  D.  Bannio;  (ad  marg.) 
et  saltem  appendicem. 

Art.  15.  Repetitum  est  statutum  anni  bujus,  mense 
Januarii  N.  33  ^)  ut  examinetur  et  describatur  potestas 
Capituli  sede   vacante. 

Art.  16.  Statuto  Capituli  de  exequiis  confratrum  cano- 
nicorum  solemniter  celebrandis,  de  anno  1031  in  Januario, 
nunc  additum  est,  ut  idem  fiat  in  primo  eorum  anniver- 
sario  ;  prout  hac  vice  die  28  factum  fuit  ad  memoriam 
R.  D.  CoSTERi  p.  m.   anno   1632   die  25  Julii  defuncti. 

Additum  est,  ut  simile  sacrum  anniversarium  fiat  sin- 
gulis  annis  in  Capitulo  ad  festum  S.  Bavonis,  pro  omnibus 
defunctis  confratribus  Capitularibus. 

Art.    17.  Petiit  D.  Praepositus,  ut  sacerdotes  ruri  la- 
borantes,  quantum  fieri  potest,   habitent  in  parochiis  suis, 
ac  singulis  sui  limites  praescribantur. 
Pag.  58.     (Art.    18-20.  Jisp,  Enkhuizen,   Noordwijk  en  Schagen). 


1)  Namelijk  in  het  drukken  van  de  Spongia.   Zie  hierboven   bl.    17. 
•l)  Zal  moeten  zijn  N.  23.  Zie  boven  bl.   13. 


19 

Capitulura  ordinarium. 

Anno  Domini  1633,  die  11  Octob.  in  aedibus  Amp. 
D.  Decani  J.  C[atzii]  Capitulariter  convenerunt  Adm. 
RR.  DD.  Decanus ,  Praepositiis  ac  reliqui  confratres , 
excepto  Seniore  et  Wolfio,  qui  per  litteras  se  excusavit,  et 
acceptata  fuit  excusatio;  factaque  S.  Spiritus  invocatione, 
relecta  sunt  acta  postremae  Congregationis ;  atque  in   his 

Art.  primus  de  lihello  Sales  rursum  assuraptus  est  a 
D.  Blommero,  suppeditatis  mediis  typographo  ad  perfi- 
ciendum  prelum. 

Art,  2.  Visitatie  Bouteriana  descripta,  propediem  exhi- 
bebitur  Amp.  D.  Praeposito  per  consultiss.  D.  Bannium. 

Art.  3.  De  absentia  D.  Senioris  propositum  fuit,  ut 
ipse  propter  continuatas  nunc  per  annum  integrum  ab- 
sentias,  sine  ulla  facta  excusatione  vel  insinuatione,  a 
Praeposito  moneatur,  ut  cum  Capitulo  componat  et  scripto 
declaret  mentem  suani;  ac  si  comparere  deinceps  non  possit 
ob  aetatem,  indultum  absentiae  requirat. 

(Art.  4.  Monnickendam  en  Graft.  Art.  5.  Bergen. 
Art.  6.   Hoorn  en  omstreketi.   Art.   7.    Enkhuizen). 

Art.  8.  De  7°  [articulo]  relatum  ,  quod  Cornicxda  ') 
pro  defensione  Eximii  D.  Janssenii  fere  translata  sit  ; 
et  commissum  D,  Beenio  ,  ut  epistolam  dedicatoriam  ad 
senatum  Sylvaeducensem  transferat  de  novo ;  quod  susce- 
pit  facere. 

Art.   9.  Ilpendam.  Art.    10.   Hoogiooud. 

Art.    11.  Circa  13™  [articulum]  statutum  est  quod,  cum 
continget  deinceps  in  pagis  erigi  novas  ecclesias,    ut  sa- Pag.  59. 
cerdotes  locorum  non  prius  inchoent  opus,   aut  materiae 

Ij  Een  sirijdsiLritt  ^^Cor-uicula  nudata),  naar  aanleiding  van  eene  contro- 
vers  tusschen  Jansenius  en  den  predikant  Voet,  door  eenen  ongenoemden 
auteur  geschreven  en  door  Bugge  vertaald  met  den  titel  :  Het  ontpluymde 
Crayije  van  Andreas  Rivetus  Projesseur  tot  Lfyden  etiz.  Zie  ook  boven 
bl.    1  ,  noot  3. 


20 

coëmptionem ,  quam  ideam  ecclesiae  D.  Decano ,  aut 
Vicario,  aut  Capitulo  Harlemensi  obtuleriiit.  Quod  speci- 
atim  nunc  deducetur  ad  opus  in  ecclesia  Texaliensi  et 
Slootana ,  in  qua  D.  Praepositus  aget  cum  D,  Hoflando. 

Art.  ]"2,  Amstelland  et  floor/woud.  Art.  13.  Jisp.  Art. 
14.  Noordwijk  en  Leiden. 

Art.    15.  Enkhuizen. 

Art.  16.  Directorium  anni  1634  conficiet  M^  Theod. 
WiJHE.   Art.   17.  Hoorn. 

Art.  18.  Proposuit  Amp.  D.  Decanus  promulgationem 
Sodalitatis  Sanctormn  Willihrordi  et  Bonifacii ,  ad  instan- 
tiam  frequentem  lUustr.  Vicarii  Apostolici.  Et  declaravit, 
se  eam  proximo  festo  S.  Willibrordi  promulgaturum,  quem 
deinde  alii  sacerdotes  pro  sua  discretione  sequentur.  Exem- 
plaria  latina  distributa  sunt  Capitulo  ,  et  Flandrica  sup- 
])lenda  sunt ,  prelo  committenda  Henrici  Bernardi ;  quod 
procurabit  Amp.  D.  Decanus.  Vide  acta  Trajectensia  hoc 
anno  in  aestate. 

Art.    19.   Alkmaar,  Enkhuizen,  Amsterdam  erx  Texel. 

Art.  20.  Postremo  relatum  est,  quod  Illustr.  Vicarius 
Ap.  dispensaverit  cura  D.  Catero  super  dilatione  pro- 
motionis  intra  annum  propter  legitima  impedimenta,  quam 
anno  sequenti  Deo  dante  suscipiet. 

Art.  21.  Ultimus  articulus  15  de  potestate  Capituli 
Sede  vacante,  tractabitur  in  conventu  hebdomadali. 
Capitulum  ordinarium, 
Pag.  GO.  Anno  1634,  die  7  Febr.  in  domo  Amp.  D.  Decani 
instituta  est  Congregatio  praesidente  Illustrissimo  Domino 
Vicario  Apostolico  et  praesentibus  omnibus,  excepto  Se- 
niore  D.  Alkemadio  (de  quo  infra  ad  art.  3)  et  Domino 
WoLFPiO,  qui  se  excusavit. 

1°  Relecta  sunt  acta  ultimi  Capituli  trimestris. 

Ad  l^  Retulit  D.  BlommartiüS,  Sales  ad  1575  exem- 
plaria  esse  impressum,  exemplar  compactum  vendi  10^  stuf. 


21 

Ad  '2.  D.  BaxxiüS  jam  traditurus  est. 

Ad  3.  D.  Alkemade  renunciavit  Canonicatui  suo  pure 
et  simpliciter  die  19  Octob.  1633,  ad  manus  Amp.  Decani 
et  Capituli,  data  potestate  eligendi  successorem.  Eaque 
renuntiatio  hic  acceptata  est  ab  Illustr.  Domino  et  Capitulo 
(post  relectas  renuntiationis  litteras  et  examinatam  D. 
Alckemadii  manum  ad  subsignationem)  liac  ipsa  die. 

Ad  4'".  Over  Monnickendam  en    Graft. 

Art.  5.  Alkmaar.  Art.  6.  Hoorn  en  omstreken.  Art.  7. 
Enkhuizen. 

In  articulo  8  relatum  est ,  quod  D.  Beexics  transtu- 
lerit  prologum  Eximii  D.  Janssenii  ad  senatiim  et  popu- 
lum  Sylvaeducensem.  Suscepit  idem  translationem  de  Spon- 
giae  Conncula. 

Art.  9.  Ilpendam.  Art.  10.  Hoogwoud.  Art.  11.  Slooten. 
Art.  12  en  13.  Amstelland  en  Jisp.  Art.  15.  Enkhuizen. 
Art.   16.  de  directorio,  completus  est. 

Art.  17.  Hoorn.  Art.  IS,  de  Fraternitate  SS.  Bonifacii 
et  Willibrordi ,  impletus  est  Harlemi  per  Decanum  et 
Banxiüm.   Henricus   Bernardi  imprimit  exemplaria. 

Art.  19.  Impletus  est,  excepta  Alcmaria,  quae  quarapri- 
mum  visitabitur  per  deputatos ,  uti  et  nunc  Harlemum  per 
lUustrissimum  visitatur,   et  Amstelodamum  per  eumdem. 

2°.  Relecta  sunt  Acta  Archiëpiscopalia,  Amstelodami  hoc 
anno  die  25  Januarii. 

3°.  Schaqen.  4°.  Inde  delapsi  sumus  in  materiam  de 
erectione  novorum  Episcopatuum  ;  et  petitum  fuit  ,  ut 
Coloniam  scribatur  ad  Priorem  Regularium  :  num  aliquid 
supersit  ex  monumentis  Rmi  Cuxeri  Petei  quoad  Epi- 
scopatum  Leovardiensem.  Quod  praestare  suscepit  D.  Prae- 
positus.  Iterum  ut  Lovanium  scribatur  ad  Eximium  Do- 
minum  Beusekum  ,  num  aliquid  supersit  ex  monumentis 
Reverendissimi  Strijex,  Episcopi  JNIiddelburgensis.  Quod 
procurabit  Amp.  D.  Decanus.  De  Groningensi  inquiretur 


22 

ültrajecti  et  Linghe  per  D,  Folcquerum  ;  de  Daventriensi 
per  D.  Brüxesium. 

5°.  die   10  Febr.   repetita  est  causa   Schagensis ,  enz. 

Capitulum  ordinarium. 

Pag.  62.  Anno  D'  1634-,  die  26  Aprilis,  ad  convocationem  Amp. 
D.  J.  C[atzii]  Decani,  instituta  est  congregatio  capitu- 
laris  omnibus  praesentibus;  factaque  S.  Spiritus  invocatione 
relecta  suiit  1°  acta  praecedentis  congregationis  trimestris 
in  quo 

Articulus  2''"^  de  V^isitatione  Bauteriana  necdum  expe- 
ditus  erat  per  consultissimum  Baxxiüm. 

[Articulus  3  wordt  niet  vermeld].  Art.  4.  Monnichendam. 

[Art.   5  niet  genoemd].   Art.   6.   Hoorn  en  omstreken. 

Art.  7.  de  itinere  Brabantico  expedietur  per  consul- 
tissimum D.  Banxium. 

Art.  8.  expeditus  est  per  DD.  Confratres  Buggaeum 
et  Beenium  ,  quorum  ille  Corniculam  pro  Eximio  D. 
Jaxssenio  ,  bic  praefationem  Spongiae  transtulit ,  et  desti- 
naverunt  ad  manus  Amp.  D.  Praepositi,  qui  diriget  im- 
pressionem. 

Art.   9.  Purmerland.   Art.   15.  Enkhuizen. 

2°.  Omnibus  relectis  redivimus  ad  articulorum  necdum 
completorum  propositionem.  Et  in  Articulo  3'°,  ad  Cano- 
nicatum  et  Praebendam  ex  resignatione  D.  Alkemadii  va- 
cantem,  per  secreta  vota  singulorum  confratrum  in  scripto 
tradita,  concorditer  electus  est  omnium  suffragiis  R.  D, 
M'.  Joaxxes  Nicolai  Banxius,  sub  onere  suscipiendi 
gradum  Licentiae  aut  Doctoratus  in  jure  intra  annum  , 
prout  statuta  Capituli  requirunt.  Missus  fuit  nomine  Capi- 
tuli  R.  D.  Baldüixüs  Catzius  ad  evocationem  Domini 
Electi,  ut  ei  per  deputatos  e  Capitulo,  daos  juniores  Do- 
minos  Beex'IUM  et  Caterum,  indicaretur  ipsius  electie; 
qua  indicata  per  modestam  excusationem  curavit  is  Capi- 


23 

tulo  agi  gratias  per  deputatos ,  petivitque  absolvi.  Placuit 
Capitulo  modestia,  sed  (remissis  deputatis)  voluit  ei  electio- 
nis  continuationem  proponi  de  novo.  Hac  facta  acceptavit 
electionem,  ingressus  est  Capitulum;  ac  mox  ex  ore  D. 
Decani  ei  electionis  insinuatio  facta  est,  cum  promissione 
petendi  confirmationem  electionis  ab  Illustrissimo  Vicario 
Apostolico;  quam  curam  suscepit  in  se  Amp.  D.  Decanus. 
3°.  Actum  est  de  Visitationibus  totius  Episcopatus  nostri 
pro  anno  currente  distribuendis.  Itaqiie  Archipresbyteratum 
quem  D.  Praepositus  sibi  reservavit ,  Amstelandiae  et 
Waterlandiae  scilicet,  visitabunt  D.  Praepositus  et  Clar. 
D.  BanniüS  ;  nisi  quod  Amstervena  evocandi  videantur 
Domini  Nessaeus,  HesiüS  et  Ebeiüs  junior  Harlemum, 
occasione  finium  de  quibus  controvertunt.  Archipresbyte- 
ratum Rijn-  et  Kermerlandiae  visitabunt  Amp.  D.  Decanus 
et  BlomartiüS  et  Beenius  respective  ,  uti  et  oppidum 
Alcmariae',  nisi  quod  Nortwijcam  simul  cum  eis  visitabit 
D.  Praepositus.  Archipresbyteratum  Encliusamim  visita- 
bunt D.  Poenitentiarius  Wolffius  cum  D.  J.  A.  Bannio; 
nisi  quod  in  Visitatione  Hornana  prius  scribetur  ad  Illustr. 
Dominum,  quid  de  ea  placeat  ipsi  fieri,  praesertim  cum 
Illustr.  Sua  Gratia  nuper  articulo  17  ')  obtulerit  se  para- 
tum  ut  pro  hac  vice  in  propria  persona  visitet.  Quod  si 
vero  Visitatie  ea  Illustr.  Domino  futura  sit  omnino  incom- 
moda ,  rogabit  Capitulum  sibi  ab  Illustrissimo  concedi 
duplices  litteras,  nempe  generales  quibus  Illustrissimus  „^^^ 
declaret,  Visitatores  Capituli  etiam  visitare  nomine  suo 
tamquara  qui  sit  caput  Capituli ,  secundo  speciales  quibus 
hoc  anno  constituat  Visitatores  Hornanos  DD.  Wolffium 
et  Bannium,  una  cum  instructione  articulorum,  secun- 
dum  quos  visitabunt,  et  mandato  parendi.  His  relectis , 
placuit  petitionem  priorum  litterarum  generalium  dilferri 
usque  dum  lUustrissimus  in  persona    nobis    praesens  sit. 

1)  Zie  boven  Deel  IV,  bl.   454. 


63. 


24 

Archipresbyteratum  A  Icmarianum  visitabunt  DD.  Caterus 
et  BuGGAEUS;  nisi  quod  de  Sc/iaga  Capitulum  prius  infor- 
mabitur.  Laborabunt  singuli  Visitatores,  ut  eorum  visi- 
tationes  absolvantur  ante  festuin  Assumptionis  B.  Virginis 
atque  ad  proximum  tune  Capitulum  trimestre  exhibeant 
acta  Visitationis  suae. 

4".  H oogwoud.  Jisp.  Assendelft.  Schagen.  Purmerend. 
5"  Rijp  en  Beemster. 

Capitulum   Hebdomadale. 
Pag.  64.       A°  1634,  die   ultima  Junii  in  congregatione  Capitulari 
ordinaria,  praesentibus  Amp.  Dominis  Decano,  Praeposito, 
RuGGAEO,  J.  A.  Bannio,  Blommartio  et  Beenio. 

Art.  1.  Amstelland.  Art.  2.  Schagen.  Art,  3.  Hoog- 
woud.    Wieringen. 

Capitulum    ordinarium. 

Anno  D'  1634,  die  1  Augusti,  comparentibus  omnibus 
Capitularibus,  excepto  D.  Wolfio  legitim  eexcusato,  post 
invocationem  Spiritus  Sancti ,  praelectae  sunt  litterae  D. 
WoLFFii  de  lite  quam  Zellius  Enchusano  Praetori  intentat 
de  stipulatione  cum  Catholicis. 

2°  Praelectae  sunt  acta  ultimae  Congregationis.  Et  in 
primo  articulo  adhuc  desiderantur  exemplaria  visitationis 
Bauterianae.  Et  petitur  descriptio  profectionis  Brabanticae. 
Item  pro  D»  J.  N.  Bannio  petet  D.  Decanus  litteras 
justificationis  ab  Illustrissimo  D.  Vicario  Apostolico.  Item 
pro  Dominis  Cateeo,  Bald.  Catzio  et  Steenio  litteras 
tuti  itineris  in  Brabantiam  ,  quae  hactenus  per  Henricum 
Bernardi  impetrari  non  potuerunt. 

Acta  quoque  Visitationum,  N"  4  et  5  notata,  describet 
Amp.  D.  Praepositus, 

Capitulum  ordinarium. 
A.  D.   1634,  die   10  Oct.   evocati  ab  Amp.  D.  Decano 
RR.  DD,  Capitulares  comparuerunt  omnes,  exceptis  Do- 


25 

minis  Poenitentiario  Wolffio  et  Beenio  legitime  excu- 
satis,  ubi  post  invocationem  S.  Spiritus,  Art.  1.  relecta 
sunt  acta  prioris  Capituli,  in  quibus  Acta  Bauteriana  et 
iter  Brabanticum  iiecdum  scripto  tradita  erant. 

Art.  2.  Relatum  et  notari  jussum  primo,  quomodo  23'' 
Sept.  praeterita,  per  Amp.  D.  Decanum  introductus  fuit 
et  institutus  in  Canonicum  Graduatum  Capituli  nostri 
R.  D.  M^  J,  N.  Bannius  ,  jam  etiam  praesens  pro  prima 
vice,  cum  scientia  et  consensu  Illmi  D.  Vicarii  Apostolici, 
litteris  desuper  ab  ipso  missis  ;  in  quibus  quaedam  erant 
praejudicabilia  electioni  canonicatuum  nostrorum,  de  qui- 
bus particulatim  cum  ipso  Illustrissimo  aget  Amp.  D. 
Docanus. 

Item  narratum  .  quod  litteris  tnti  itineris  per  Amp.  D. 
Decanum  procuratis  muniti,  feliciter  iter  suum  absolverint 
et  gradum  Licentiae  in  Theologia  susceperunt  RR.  Domini 
J.    CaterüS    confrater    noster ,    Balduinus    Catius    et 

JOANNES    StEENIüS. 

Art.  3.   Hoogwoiid.   Art.  4.   Schagen.   Art.  5,   De  Rijp.  P.iy;.  65. 
Art.  6.   Assendel/t.  Art.  7.   Enhhuizen.  Art.  8.   Monniken- 
dam eu   Wieringen.   Art.  9.   Enhhuizen  en  Hoorn.   Art.  10. 
Noordwijk.   Art.   11.  Ilpendam. 

PiYt.  12.  A  prandio  relecta  sunt  secundum  ordinationem 
Capituli  nostri  Statuta  generalia,  Concordata  cum  Illustris- 
simo Vicario  Apostolico,  aliaque  particularia  Capituli  nostri 
decreta;  et  conclusum,  ut  fiat  extractum  ex  illis  omnibus 
per  D.  Secretarinm ,  quod  examinabitur  in  Congregatione 
hebdomadali  et  referetur  ad  commune  Capitulum  ,  ut  ab 
eo  approbetur  et  confirmetur  et  in  Visitatione  adhibeatur. 
Et  quia  hactenus  omissum  erat  statutum  de  habenda  ora- 
tiuncula  initio  congregationum  ordinariarum,  statuta  est 
mulcta  pro  omittente,  videlicet  unius  medii  imperiajis  pro 
prima  vice  et  quatuor  imperialium  pro  secunda. 


26 

Art.  13.  Directorium  pro  legendis  horis  in  annum  se- 
quentem  committitur  R.  D.  Theodoro  Wijhe. 

Art.  14.  In  con<;regatione  hebdomadali  perficientur 
officia  Sanctorum  Bavonis  et  aliorum  nostrae  dioecesis  ; 
examinabuntur  facultates  Capituli  sede  vacante,  speciatim 
Archidiaconi;  de  quibus  relatnm  quod  quidam  sacerdotes 
Amstelodami  contra  adhuc  niurmurent. 

Art.  15.  Die  11  Octobris  celebratum  est  solemne  Sacrum 
anniversarium  pro  defunctis  confratribus,  item  aliud  gra- 
tiarum  actionis  pro  assumpto  in  confratrem  nostrum  Do- 
mino J.  N.  Bannio  ;  illud  celebravit  Amp.  D.  Decanus, 
hoc  Amp.  D.  Praepositns.  Quoad  defunctos  intellectum, 
nuper,  Gandavi  in  collegio  Societatis,  ex  peste ,  pie  in 
Domino  obiisse  P,  JoANNEM  FONCQUIUM ,  olim  confratrem 
nostrum  ,  qui  resignato  canonicatu ,  Societatem  ingressus 
fuerat  Treviris  et  translatus  in  Provinciam  Belgicam. 

Capitulum  ordinarium. 

Pag.  66.  A°  1636,  die  9  Aprilis,  Harlemi  convenerunt  lUustris- 
simus  et  Reverendissimus  D.  Vicarius  Apostolicus  et  Ca- 
pitulares  omnes,  numero  8,  eo  quod  D.  WOLFFiüS  Poe- 
nitentiarius  obiisset.  Et  facta  Spiritus  S.  invocatione , 
relecta  sunt  acta  ultimae  Congregationis.  In  quibus  decla- 
ratum  est : 

ad  Art.  3,  over  Hoogwoud ;  ad  Art.  4:  Schagen;  ad 
5  :  Rijp  en  Graft ;  ad  6  :  A  ssendelft  en  Jisp ;  ad  7 :  Enk- 
huizen  ;  ad  8  :  Monnikendam ;  ad  9  :  Hoorn ;  ad  1 0  :  Noord- 
wijk  ƒ  ad   11:   Ilpendam. 

Pag.  67.  Quoad  noviter  agenda ,  Art.  1,  proposuit  Illustrissimus 
de  testamentis  defunctorum  sacerdotum  sibi  communican- 
dis;  et  statutum  est,  ut  si  quis,  sive  ex  Canonicis  sive 
ex  aliis  sacerdotibus ,  deinceps  fiat  Executor  sacerdotalis 
testamenti,  ejus  copiam  Illusstrissimo  Domino  communicet. 
Art.  2.  Proposuit  Amp.  D.  Decanus  de  Capitulo  sup- 


27 

plendo,  cui  propter  obitum  D.  Wolfii,  Canonicus  unus 
deëst.  Propositi  fuerunt  M^  Fabianus  Bloclant  ,  et 
JoANNES  Steenius,  S.  Th.  L.  Et  quia  D.  Wolfius  simul 
erat  Poenitentiarius  et  Scholasticus ,  plurium  votis  ad  haec 
nominatus  et  propositus  est  D.  Joannes  BüGGAEUS,  cui 
officia  et  dignitates  istas  jam  contulit  Illustriss.  D.  Vica- 
rius  Apostolicus. 

Art.   3.  Nuhhixiooud ,    Wognum  en  Zwaag. 

Art.  4  en  5.    Texel  en    Wieringeji. 

Art.  6,  ad  Art.  14.  Post  nieridiem.  In  officio  S.  Bavonis 
haec  sunt  facta.  A°  1632  Amp.  D.  Decanus  ivit  in  Bra- 
bantiam  atque  inde  Gandavum;  quo  jam  anno  antecedente 
1631  missum  erat  officium,  Harlemi  compositum  mense 
Aprili,  cum  notis  historicis  difficultatum  occurrentium. 
Placuit  totum  officium. 

Data  est  tarnen  commissio  R.  D.  Antonio  Smidts, 
Archipresbytero  eique  assignato  collegae,  per  Episcopum 
et  Capitulum,  ut  si  quae  ipsis  occurrerent  difficilia,  nota- 
rent  et  nobis  communicarent.  Et  priusquam  Decanus  disce- 
deret,  approbarunt  officium,  petentes  ut  tantum  adderemus 
in  lectionibus  ea  quae  Gandense  Capitulum  et  civitatem 
concernunt ;  hymnos  quoque  ex  toto  aut  parte  mutaremus , 
cum  promisso  ratihabitionis  et  literariae  approbationis. 

Interea  lapsi  sunt  anni  1633-34  et  maxima  pars  1635, 
quo  mense  Septembri  consultissimus  D.  Joanxes  Baxxius 
Gandavum  profectus  ,  21  Septembris  officium  jam  plene 
formatum  Capitulo  reddidit ;  et  deputati  fuerunt  tres 
Capitulares  ad  examen  officii.  Cumque  die  30  D.  Bannius 
Gandavum  revertisset,  per  duos  Cnpitulares  D.  Officialem 
Ooms  et  Deynsium  invitatus  est  ad  comparendum  in  choro 
cum  habilu  canonicali  ;  ubi  datus  est  ei,  tamquam  con- 
fratri,  locus  post  Archipresbyterum.  Ad  mensam  invitatus 
a  Reverendissimo  Gandavensi  ,  ivit  ad  aulam  in  eodem 
habitu.     Postridie ,    quae    erat    2  Octob.    convenerunt  ex 


28 

canoiiicis  D.  Smidts  et  Ooms  et  Petrus  Matthiae,  S. 
Pfl,'.  fis.  Th.  L.  cum  D.  Bannio.  Laudaverunt  officium  nostrum 
cum  cantu;  questique  sunt,  sibi  ad  istum  diem  usque  a 
Decano  suo  nihil  de  hac  re  communicatum ,  spondentes 
se  operi  isti  diligenter  incubituros. 

Ab  eo  tempore  coeperunt  ipsi  componere  officium  diver- 
suni  a  nostro,  data  commissione  D.  Smitsio,  qui  et  ab- 
solvit ,  et  Episcopo  Gandensi  obtulit.  Post  oblationem, 
mense  Januarii  anno  1636  die  23  defuncto  Smitsio  , 
rescripserunt,  ut  a  nobis  ad  ipsos  transmitteretur  officium 
elevationis  S.  Bavonis,  quod  incidit  in  i''™  Augusti.  Usque 
nunc  officium  istud  non  est  transmissum  sed  quiescit  apud 
D.  Bannium  ,  qui  spondet  quamprimum  mittere ,  uti  et 
chronicon  tam  Gandavensis  quam  Ilarlemensis  historiae  , 
a  S.  Bavonis  nativitate  usque  hoc  tempus  praesens.  Ro- 
garunt  praeterea  Domini  Gandenses  ad  pleniorem  confra- 
ternitatem  utriusque  Capituli  cathedralis,  ut  quemadmo- 
dum  isti  inchoant  computum  fructuum  suorum  a  Kalendis 
Augusti,  ita  et  nos  eum  incipiamus,  qui  solenius  inchoare 
a  Kalendis  Maji. 

Post  haec  annotata  consensit  Illustrissimus  Vicarius 
Apost.  ut  ita  fiat  ac  deinceps  observetur  ac  in  libro  Sta- 
tutorum  Capituli  nostri  annotetur  :  neque  ullus  canoni- 
corum  excepit. 

Ultimo  addidit  D.  Bannius,  Dominos  Gandenses  nobis 
missuros  literas  plenae  confraternitatis  ad  norniam  a  nobis 
missas  ad  ipsos,  quas  reponemus  in   Archivo. 

Art.  7.  Citati  sunt  om  nes  confratres  in  habitu  ad  horam 
10'^'"  in  crastinum,  ad  sacrum  pro  defunctis  confratribus 
p.  m.  AuGUSTiNO  WoLFFio ,  Harlemensi  et  Aïütonio 
Smitsio,  Gandensi  Canonicis. 

Art.  8.  Die  decima  celebravit  Illustrissimus  D.  Vicarius 
Apost.  exequias  praedictas  pro  RR.  Dominis  confratribus 
defunctis  coram  Capitulo. 


29 

Art.  9.  Idem  Illustrissimus  introduxit  Dominum  BuG- 
GAEUM  in  possessionem  Poenitentiariae  et  Scholasteriae 
Capituli  nostri ,  praesente  Decano  et  Capitulo  nostro,  post 
factam  fidei  Catholicae  professionem  etc.  more  solito,  ad- 
hibitis  testibus  specialiter  ad  hoc  vocatis  RR.  Dominis 
M"^",  Jacobo  Everdingio  ,  Curato  in  Haga-comitis  et 
Engelberto  '),  Vicario  Ossnaburgensi,  deservitore  in 
Warmondt  et  locis   vicinis. 

Anno  Domini   16il  ,  die  21.  Maji  convenerunt  Amstel-  Png.   l. 
redami  Amplissimus  D.  Praepositus,  Eruditissimique  DD. 
Catterus  ,    Stenius  ,    Verwek  ;    ae  invocato  S.  Spiritu 
decreverunt. 

I.  Expedire  ut  certus  aliquis  statueretur  Capituli  Se- 
cretarius;  quem  voluerunt  esse  D.  Nicolaum  Verwer  '), 
saltem  provisionaliter. 

II.  Registrata  deinde  sunt  ea,  quae  D.  Decanus  p.  m. 
discedens  in  Brabantiam ,  per  Cuneram  ^)  cistulae  inclusa 
Capitulum  concernentia  curaverat  Amplissimo  D.  Praepo- 
sito  tradi.    Erant  autem  haec: 

1)  Hier  is  plaats  opengelaten  voor  een  woord,  om  den  naam  in  te  vullen. 
De  plaats  is  echter  oningevuld  gebleven.  Ook  zijn  deze  regelen  de  laatste 
welke  door  Buggaeus,  den  Secretaris,  geschreven  zijn.  In  September  van 
datzelfde  jaar  bezweek  de  ijverige  priester  aan  de  pest.  Met  zijne  laatste 
notulen  eindigt  ook  het  eerste  boek  der  Acta  Capituli.   Verg.  Bijdr.  I  bl.  440. 

2)  Pastoor  te   Amsterdam. 

3)  Uit  eenen  brief  dd.  11  Nov.  1639  van  Jud.  Catz ,  den  //Decanus 
p.  m."  (Biss.  Archief  te  Haarlem),  blijkt  dat  deze  Cunera  eene  der  „Maag- 
den" uit  den  Hoek  te  Haarlem  is,  die  door  klopje  Catharina  Jans  Oly  (Zie 
over  hare  Levens  van  die  Maagden  het  maandschrift  De  Katholiek  D.  LXI, 
1872  bl.  284)  op  hare  gewone,  levendige  wijze  aldus  geteekend  wordt. 
„Cnieutgk  Dikks  dochter.  Desen  is  van  Delft  van  goede  Catholike  ouvvers: 
„seer  Godsvruchtich  en  devoot;  cleyn  van  tijdliche  middelen  maar  rijk  van 
,;duechden...  De  vader  heeten  Dirk  Bavense ,  de  moeder  Neeltge  Cornelis... 
;, Dise  brult  Christi  heeft  veel  gaven  vau  haeren  hemelschen  Bruidegom 
^ontfangen ,  dien  seer  vorderlich  waeren  tot  den  dienst  Gods  ende  haers 
„even    naesten    maer  besonder  van    de  priesters  Gods,    daer  se  bijnae  een 


30 

1.  Scripta  politiam  ,  pacem  ,  bellum  etc.  concernentia, 
signata  littera  A. 

2.  Scripta  contingentia  fundationem  beneficii  M"  Jo- 
HANNIS  Teylingii.  B,  Inquirenduiïi  de  ordinario  ejus 
collatore,  uti  et  de  duobus  aliis  scedulis  C.  et  D.,  fasci- 
culo  eidem  adjunctis. 


rveertich  jaeren ,  tot  het  eynde  haers  levens  iu  volhert  heeft,  dien  selfde 
„bedienende  met  een  oprechte  ghetrouwe  liefde.  Sij  hadt  van  Godt  ontfangen 
„een  kloek,  proffitich,  voorsichtich  verstant;  heeft  dat  niet  ghebruikt  fot 
„werckelichej t,  eygen  wijsheyt,  oordeel,  curyueshej't  oft  hoochvliegentheyt, 
«naaer  tot  een  simpel  ontvallen  onder  haer  vier  E.  overstens  :  m' Bernardus 
[pastoor  van  het  Beggijohof]  „te  Delft,  m'  Cornelis  Arentsz  Lichthart,  m'  Joost 
«Cattius,  m'  Boudewijn  Cattius,  alle  drie  overstens  van  dese  H.  vergade 
#ringhe. ...  Hoe  wijs  en  voorsichtich  heeft  zij  gheweest  in  haeren  dienst, 
„tot  hulp  van  de  priesters  Gods.  Hoewel  gheordineert  in  de  huyshoudinghe  , 
«ralles  doende  met  een  goede  regel  ende  orberlik.  Sij  hadt  een  vaste  me- 
„morie,   wel  onthoudende  't  geen   haer  te  doen   stont;    wist  seer  perfect  de 

„bootschappen  aeu  haer  E.  oversten  te  doen  dien  haer  bevolen  waeren 

„Haer  vromicheyt  ende  onberoerlicheyt  des  ghemoets  heeft  sonderling  ghe- 
„bloncken  in  swaere  persecutie  ende  vervolginge  van  de  dienaers  Gods,  haer 
„E.  overstens,  dien  sonder  beswijcken  ghetrou  sijnde,  dat  ook  in  vremde 
Flanden.  Desgelyks  haer  getrouigheyt  vertoont  aen  beyde  haer  E.  overstens 
„in  langduerige  sware  siekte  ,  dach  ende  nacht  helpende  met  waken  en 
„braken  ,  soo  dat  se  in  veel  nachten  geen  rust  mocht  hebben.  Jae  eens  in 
„veertien  weken  niet  uut  haer  kleren  quam,  dede  het  selfde  met  grote  lief- 
„den   ende  getrouicheyt.   Beyde   haer  overstens  stirven   aen't  water,  dien  sij 

„alleen  bediende  met  een  grote  liefde  ende  getrouichejt Door  dese  liefden 

„heeft  haer  seer  gheoefFent  in  de  lichamelicke  ende  geestelicke  wercken  van 
„barmherticheyt.  Ten  eersten  de  hongerigen  te  spijsen  ,  soo  de  gemene 
„armen.  Maer  principael  de  priesters  Gods  :  hoe  besorcht  was  sy  om  de 
„spijs  te  coopen,  te  draegen,  te  koocken  ,  in  een  goede  order  de  taeffel 
„te  besorgen,  daer  sij  dicmaels  seer  van  vermoeyt  was,  om  de  priesters 
„Gods  dien  hongerich  waren  te  spijsen  ,  ende  haer  bequame  onderhout 
irmoesten   hebben  ,   ook  somtijts  met  verrecreëren  (want  de   booch  niet  altijt 

„mach  gespannen   staen).    Gunden't  haer    liever    als   haer  eygen   selven 

„De  naekten  ghecleet  soo  d'armen  als  de  priesters;  sienden  eenighe  dien 
,,sy  wist  geen  middelen  hadde ,  en  sober  waeren  in't  habijt,  seyden  tegens 
„haer  E.  oversten:  „ik  heb  wat  leggen,  mach  ick  dien  priester  van  een 
ir*cltet  besorgen;  ick  sie,  hij  het  van  doen  heeft".  Desgelyks  siende  dat 
,,de  oversten  weynich  was  besorcht  voor  sijn  zelveu ,  seyden:  „ick  sien  UE. 
,»wel  een  nieu  cleet  van  doen  heeft",  vresende  oft  sijn  E.  niet  wel  soude 


31 

3.  Jubilaea  universalia  diversa  et  indulgentiae  particu- 
lares  Ecclesiae   Hai'lemensis,  E. 

4.  Causa  Hagii.  F. 

5.  Fundationes  Harlemenses  et  Amstelredamenses,  no- 
tatae  littera  G. 

6.  Coloniensia  quaedam.   H. 

7.  Acta  Romana  ab  anno   1530   usque  ad   1600,  et  ab 
illo  usque  ad  annum   1640.  I. 

„begeeren,  quam  soo  met  een  soetelicheyt  seggeiule  :  „S.  Niclaes  sel  een 
#»nieu  cleet  in  de  schoen  geven  ;  belieft  o  wel  te  laten  meten  van  de  snijer." 
,De  pelgrims  gheherbercht.  Wat  liefden  sij  haer  iii  vertoont  heeft,  weten 
„se  best  dien't  selfde  gheniet  hebben  ,  welcken  dageliks  met  sulcken  mtniuh- 
„ten  over  quaemen  ,  dat  haer  huys  was  als  een  hospitael,  daer  de  geeste- 
„licke  pelgrims  in  ontfangen  worden.  Den  taeffel  was  dicmaels  van  twaleven 
„tot  vier  nren  ghedect :  als  den  eene  gegeten  hadt  quam  wederom  den 
»ander.  Als  sij  meenden  altemets  maer  twe  heeren  te  hebben  ,  kreech  sij 
,er  wel  tien.  Wat  heeft  se  bij  avont  ende  bij  nacht  ook  de  selfden  onlfan- 
„gende  ,  haer  nachtrust  daer  dicmaels  om  moeten  derven.  Sij  droech  tot 
„alle  tijden  sorch  ,  ende  dede  alles  met  goede  order,  datter  was  geen  over- 
„vloet  oft  armoet.  Noch  de  E.  oversten  en  behoefden  hem  met  de  hnys- 
ifhoudiage  niet  te  moeyen  int  minst  ,  want  sij  alles  orberlik  ,  getrouelik  , 
«reerlik  ende  vriendelik  besorchden  ,  soo  dat  een  iegelik  een  goedt  vernoegen 
„hadt.  De  ghevangen  verlost ;  welk  (zij)  hier  in  heeft  bcoeffent  dat  sy  met 
«■haer  voorsichticheyt  heeft  de  perikelen  voorcomen  van  haer  E.  overstens, 
„waer  uut  de  ghevanckenisse  had  cunnen  volgen.  Ook  met  haer  E.  over- 
„steu  ghesvvorven  langs  de  weghen  ,  vresende  zijn  E.  in  perikel  soude  ghe- 
„weest  hebben  in  siju  huys.  Jae  in  andere  stede  ende  plaetsen  gereyst  , 
„vliedende  die  perikelen  ,  in  alles  de  barmherticheyt  bewesen.  De  siecken 
„besocht  oft  bedient,  soo  aen  haer  twe  E.  overstens,  ende  verscheije  pries- 
„ters  dien  in  haer  huys  siek  tuys  gecomen  sijn  ,  welcken  sij  met  liefden 
„bedient  heeft.  De  doodeu  begraven,  als  haer  twe  E.  overstens,  haer  mede 
„dienstraaecht  Annetge  Jans,  M'.  Jan  Coets  ,  sorchvuldich  sijnde  dat  alles 
„Godsvruchtich  ,   devoot  ende  eerlik   mocht  sijn  ,  't  geen  diende  tot  de  be- 

„graeffenis Aldus   ons  E.   godtvruchtige  niedcsuster  heeft  haer  gheoefTent 

„in  veel  H.  wercken  van  lichamelicke  ende  geestelicke  barmherticheyt,  waer 
»door  sij  ongetwyffelt  de  barmherticheyt  Gods  verdient  heeft.  Ghecoraen 
„synde  tot  een  hoge  ouderdom  van  see\eDtich  jaeren  ,  is  van  haer  Brude- 
„gom  besocht  met  een  sware  siekte.  Ghebruict  hebbende  die  H.  Sacramenten 
„met  devotie,  is  opten  achtten  December  een  duyseul  seshondtrt  seven  en 
„veerlich  in  den  Heregherust;  ende  inde  grote  kerk  int  graf  van  Machtelt 
«Bickers  begraven." 


32 

8.  Acta  Romana  ab  anno  1622  usque  ad  annum  1640 
per  Illustrissimum  Rovenium  et  Decanum  Nomium.   K. 

9.  Causa  Streekana,  L. 

10.  Acta  Enchusana.  M. 

1 1 .  Acta  contra  Regulares.  N. 

12.  Catalogus  Canojiicorum  Harlemensium.  O. 

13.  Diarium  Capituli  Harlemensis,  continens  ejusdem 
acta  ab  anno  1617  usque  ad  annum  16-i6,  9  Aprilis;  item 
resignationes  Canonicatuum  DD.  Bannii  et  Bloemer.  P. 

p.  ,    2        Desiderantur  autem  ex  Capitulum  concernentibus,  quan- 
tum memoria  Domini  Bannii  nobis  potuit  suggerere  : 

1.  Originale  exemplar  Statutorum  Capituli,  cum  Sigillo 
Reverendissimi  Mierloo. 

2.  Copia  Statutorum  Capituli  cum  registro  visitandorum 
pagorum  ,  et  copia  Concordatorum  Capituli  cum  Vicario 
Apostolico. 

3.  Mitra,  pedum  et  quaedam  ornamenta  episcopalia. 

4.  Reliquiae  SS.  Jeronis,   Adelberti,  Engelmundi. 

5.  Bulla  erectionis  Episcopatus  Harlemensis  sub  plumbo 
data.   De  quibus  inquirendum. 

III.  Rogati  deinde  clarissimi  DD.  BloemartiüS  et 
Bannius,  Canonicatuum  acceptationem  constantissime  re- 
nuerunt,  Capitulo  omnem  operam  consiliumque  spondentes. 

IV.  Eruditissimus  Dominus  Catterus,  in  causa  Provi- 
soratus  ab  lUustrissimo  Domino  requisitus  rescripsit;  ac 
si  quid  ea  de  re  accipiat  responsi,  ad  Capitulum  referet. 

V.  Actum  est  de  eligendo  Decano,  sed  pro  tune  nihil 
potuit  concorditer  concludi. 

Anno  164-2,  die  2  Aprilis  convenerunt  in  Domino  RR. 
DD.  Leonardus  Marius  ,  Praepositus,  Johannes  Bee- 
Nius,  Senior,  Joannes  Catterus,  Johannes  Steenius 
ac  NicOLAUS  Verwerus  ;  ac  post  invocationem  S.  Spi- 
ritus : 


33 

I.  Proposuit  D.  Praepositus    de    confirmanda    electione 
D,  Baldüini  Catzii  in  Canonicnm. 

II.  Deinde  quia  vacabat  locus  secundus  ,  communibus 
sufFragiis  electus  est  D.  Guilielmus  Coopallius. 

III.  Quia  RR.  DD.  Bloemartius  et  Bannius  scripto 
renuntiaverant  suos  Canonicatus,  placuit  renuntiationem 
non  acceptari  per  dissimulationem  ,  sed  duos  niitti ,  qui  Pa^ 
eis  proponant ,  utrum  placeat  comparere  in  conventibus 
capitularibus  sine  publico  gravamine  nominis  canonicorum. 
Deputati  autem  sunt  DD.  Mariüs  et  Catterus. 

IV.  Confirmata  est  electio  D.  Veraveri  in  Capituli 
Secretarium. 

V.  Constitutum  est  de  faciendo  Archivo. 

I.  Postridie  ad  concordem  Dominorum  Capitularium 
praeëlectionem  factam  in  personam  Eruditissimi  D.  Bal- 
düini Catzii,  installationem  ejusdem  petiit  ac  impetravit 
Consultissimus  D.  Gaspar  Spanius;  ac  consequenter  facta 
fidei  professione  ac  fidelitatis  juramento ,  praedictus  D. 
Balduinus  per  Eruditissimum  D.  Johannem  Beenium, 
Capituli  seniorem ,  in  possessionem  Canonicatus  ac  prae- 
bendae ,  per  obituni  Eruditissimi  Domini  Georgii  Campii 
vacantium  ,  introductus  est. 

II.  Statutum  deinde  est,  ut  omissae  ad  notabile  tempus 
visitationes  per  Arcliipresbyteros  in  suis  respective  locis 
resumantur. 

III.  Ac  quandoquidem  Archipresbyteratus  Harlemensis 
per  Clarissimum  D.  Bannium  pridem  sit  administratus, 
requiret  D.  Praepositus,  an  sit  permansurus  in  officio. 

IV.  Distributio  vero  Archipresbyteratuum  ad  proximam 
Congregationem   est  dilata. 

V.  Velsen.  VI.  Decretum  est,  ut  quotannis  saltem 
serael  studiosorum  Collegii  numerus  ac  conditio  ad  Ca- 
pitulum  refcratur. 

BUdragen  Gesch .  Bisd.  v.  Haarlem  XlVe  ncel.  3 


34 

Pag.  4.      VII.  De  is  quae  Capitulo  a  variis  sunt  legata,  inquirent 
DD.  JoANNES  Beenius  et  Balduinus  Catzius. 

Anno  Domini  1612,  die  10  Septembris  convenerunt 
domi  Ampliss.  D.  Praepositi ,  praefatus  D.  Leonardus 
Maeius,  Johannes  Beenius,  Senior,  Joannes  Catterus, 
JoiiANNES  Steeniüs,  Nicolaus  Verwer  et  Balduinus 
Catzius;  ac  praevia  S.  Spiritus  invocatione  decreverunt. 

I.  Eligendum  Capitulo  Decanum;  qui  vocum  pluralitate 
creatus  est  Eruditiss.  D.  Balduinus  Catzius. 

II.  Electionern  Decani  Illustrissimo  D.  Vicario  Aposto- 
lico  intimandam,  ac  ejus  confirmationem  petendam. 

III.  Electus  deinde  est  in  Canonicura  Rev°"  Capituli 
Harlemensis  Guilielmus  Coopallius,  pastor  MonacJw- 
damensis ,  ac  ad  Capitulum  admissus;  installatione  ejus  uti 
et  D.  Decani  in  tempus  magis  opportunum  dilata. 

IV.  Propositum  deinde ,  an  non  in  loco  Dominorum 
Bloemartii  et  Bannii  sint  duo  alii  eligendi.  Respon- 
sumque  est,  negotium  illud  adhuc  ad  tempus  differendum. 

Pag.  5.      V.    Spierdijk,    Ho  og  kar  spel ,    Amstelveen ,    Alkmaar, 
Schagen,    Texel. 

Quoad  Archipresbyteratus  autem ,  Alkmarianus  manet 
D°  Cattero  ;  Amstelandiae  et  Waterlandiae  D°  Praepo- 
sito ,  Kenemariae  et  Rhenolandiae  datur  D°  Decano ; 
Borealis,  saltem  provisionaliter,  D°  Steenio,  juvante  eum 

D°   COOPALLIO. 

VI.  Conclusum  item  est,  Amplissimos  DD.  Decanum  et 
Praepositum  ex  nomine  Capituli  salutaturos  Illustrissimum, 
eum  intimatione  actorum  in  Capitulo,  petitione  ratificationis 
eorum,  ac   inquisitione  honorarii  dandi  Agenti  Romano. 

VII.  Visitationes  terminentur  festo  omnium  Sanctorum. 

VIII.  De  Legatis  Capituli  repetita  est  commissio.  In- 
quirant  atque  accurate  ad  Capitulum  referant  DD.  De- 
canus  et  Senior.  — 


35 

Anno  Domini  164-2,  die  10  Octobris  capitulariter  con- 
venerunt  DD.  Decanus,  Praepositus,  Catterls,  Steenius, 
Verwek,  Coopallius,  ac  praevia  S.  Spiritus  invocatione 
relectisque  actis  proxime  praecedentis  congregationis  : 

I,  Retulerunt  Amplissimi  Decanus  ac  Praepositus  electio- 
nem  Decani,  quae  facta  erat  in  personam  D.  Balduini 
Catzii,  apprime  sibi  [sic]  placere  lUustrissimo  Vicario  Apo- 
stolico,  litteris  nunc  primum  ad  D.  Praepositum  datis ,  ac 
deinde  viva  voce ,  praesentibus  ipso  Decano,  Praeposito  , 
Beenio  ac  Cattero,  ad  prandium  ab  eo  invitatis,  testato. 

Articuli  intermedii  congregationis  praecedentis,  tertius  Pag.  C. 
videlicet  et  quartus,  per  se  sunt  plani. 

II.  Spierdijk.  III.  Velsen.  IV.  Hoogkarspel.  V.  flugo- 
waard.  VI.  Hem  en  Venhuizen.  VII.  Pwmerend.  VIII. 
BerkJiout  en  Spierdijk. 

Anno  Domini  164.3,  die  5  Februarii  convenere  donii 
Senioris  nostri  Johannis  Beenii,  DD.  Decanus,  Prae- 
positus, praefatus  Senior,  Caterus,  Verwer  ac  Coopal- 
lius,  praemissaque  S.  Spiritus  invocatione. 

I.  Placuit,  D.  Balduinum  Catzium  ,  Decanum  pridem  y^^  ^ 
electum,  introduci  ac  solemniter  installari,  uti  et  D.  Gui- 
LIELMUM  CoOPALLiUM  in  suum  Canonicatum ;  quod 
utrumque,  praestito  prius  juramento  ac  facta  fidei  profes- 
sione,  peractum  est,  praesentibus  tamquam  testibus  ad  id 
speciatim  vocatis  Consultissimis  Dominis  Jaspare  Spaanio 

et  Johanne  Soutmanno ,   Advocatis. 

II.  Oegstgeest,  Katwijk,    Valkenburg  en  Rhijnshurg. 

III.  Langeraar  en  Korteraar,  Hoogmade  en  omstreken. 

IV.  Quoad  Legata  Capituli  nostri  haec  habemus.  D. 
BuGGAEUS  legavit  mille  florenos ,  exigendos  a  Dominis 
sacellanis  Harlemensibus  tamquam  haeredibus,  et  vendita 
cum  lucro  domo,  id  potentibus  praestare  cum  annuo  reditu. 
D.  JoHANNES    Bannius,    junior,    legavit    200   flor.    D. 


86 

Georgius  Campius  totidem  ,  quos  junctos  200  praece- 
dentibus  putatur  D.  Joannes  Bannius,  senior,  habere 
ad  reditum.  D.  Decanus  Catzius  p.  in.  legavit  (includendo 
alia  sibi  commissa)  pro  nutu  suo  eroganda  2400  florenos. 
V.  D.  Decanus  Balduinus  in  se  recepit  procurationem 
archivi  biclavis,  ad  servanda  Capituli  instrumenta. 

Pag.  8.  Postridie  loco  eodem  convenimus  terni,  D.  Praepositus 
Senior  et  Verwek  ,  sero  accedentibus  DD,  Decano  et 
CooPALLio ,  aegrotante  vero  D.  Cattero  ,  factaque  S. 
Spiritus  invocatione,  statutum  unanimiter: 

I.  Proximo  Conventu  Archipresbyteros  acta  Visitationis 
suae  ad  Capitulum  relaturos,  una  cum  descriptione  loco- 
rum  quoad  parochias,  patrones,  pastores  et  adhaerentes 
vicos  non  parochiales. 

II.  Ad  Canonicatum  rogandos  RR.  DD.  Gerardum 
Eenhusiüm,    pastorem  Hornanum  et  CoRNELiUM  Catz. 

Pag.  9.       in.   Haarlem  en  omstreken. 

IV.  Rogabunt  DD,  Decanus  et  Senior  consultissimum 
D.  Spaanium  ,  ut  dignetur  suscipere  curam  exigendae 
pecuniae ,  Capitulo  a  DD.  Büggaeo,  Bannio  ,  Campioque 
legatae.  Nam  pecuniam  a  D.  Decano  p.  in.  legatum,  suc- 
cessor  ac  cognatus  ejus  Balduinus  accepit  ad  annuum 
censum  de  quatuor  in  centum,  additis  ad  summam  legatam 
adhuc  100  florenis,  tamquam  reditu  primi  anni ,  ita  ut 
summa  totalis  sit  bis  mille  et  quingentorum  florenorum. 
Terminus  solutionis  erit  prima  Martii  anni  3  643  pro 
prima  vice. 

V.  D.  Decanus  in  se  recipit  curam  monendi  praesidem 
Collegii,  ut  magis  intendat  concionibus  studiosorum,  atque 
ad  Capitulum  singulis  annis  referendi  statum  studiosorum 
Theologiae ,  nomina ,  qualitates  bursae  vel  convictus , 
annos  aetatis ,  profectum  studiorum  ac  Ordinem  Eccle- 
siasticum. 


37 

VI.  Item  agendi  cum  D,  Torrio  de  honorario ,  quod 
Ultrajectini  dent  Agenti  suo  Romano. 

VII.  Velsen,  Purmerend ,  Alkmaar  ,  Huisduinen. 

VIII.  Spierdijk. 

Anno  Domini  1643,  die  12  Februari!  convenerunt  Am- 
stelredami  in  Begginagio  Ainplissimi  Domini  Praepositus,  pag.  lo. 
Decanus,  et  Nicolaus  Verwer,  factaque  primo  S.  Spi- 
ritus invocatione,  coram  eis  tamquam  capitulariter  congre- 
gatis  comparuit  D.  N.   Gesselius  etc. 

I,  II,  III,  IV;    Oegstgeest  en  omstreken. 

Anno  Domini  1643,  die  10  Martii  convenerunt  ordi- 
nario  Capituli  loco  DD.  Decanus,  Praepositus,  Steenius, 
Verwer,  Coopallius,  confratribus  Beenio  atque  Gat- Pag.  ii. 
TERO  ob  afFectam  valetudinem  non  comparentibus ,  facta- 
que S.  Spiritus  invocatione,  relecta  suntacta  praecedentium 
Congregationum ;   ac  quoad  articulum   de  Capitulo  legatis 

I.  D.  Decanus  locutus  est  per  Spaanium  D.  Bloe- 
MARTiO,  qui  respondit  ea  de  re  se  cum  confratribus  sa- 
cellanis  acturum,  ac  plenius  deinde  responsurum. 

II.  Ad  articulum  primum  secundae  Congregationis ,  de 
actis  Visitationum  ad  Capitulum  referendis  etc.  est  actum 
nihil;  adeoque  placuit  decretum  illud  renovari,  et  ne 
secunda  dilatio  fiat,  D,  Decanus  describet  Arcliipresbyte- 
ratum  suum  ,  Praepositus  suum  similiter  et  Catterus 
suum,  per  Secretarium  nupic  monendus.  Quartum  descri- 
bent  simul  DD.  Steenius  et  CoorALLius ,  qui  quousque 
se  extendat,   transcribet  eis  D.  Praepositus. 

III.  Ad  2°^.  Rogati  sunt;  admiserunt;  placuere  Illustris- 
simo,  a  D.  Decano  propositi. 

IV.  Articulus  tertius   per  se  planus  est. 

V.  Ad  4°^.  Paratus  est  D.  Decanus  censum  illum  100 
florenorum  solvere. 


38 

VI.  Ad  quintum ,  contlnuatur. 

VII.  Ad  sextum,  D.  Decanus  id  praestitit;  sed  hacte- 
nus  responsum  liquidum  nnn  recepit. ' 

VIII.  Ad  septimum   et  octavum  :    Velsen  enz. 

IX.  His  expeditis  introductus  est  D.  Gerardus  Een- 
HUSIUS  in  Capitulnm,  ac  post  factara  ejus  per  D.  Secre- 
tarium  praesentationem  susceptus  est  in  Canonicum  ,  in 
locum  succedens  D.  Bannii,  qui  Canonicatum  suum  jam 

Pag  12.  pridem  renuntiaverat  in  manus  Capituli.  Post  haec  intro- 
ductus similiter  praesentatus  et  admissus  est  D.  Cornelius 
Catzius  ad  Canonicatum  per  resignationem  D.  Bloemartii 
vacantem;  adeoque  hic  hodiernus  est  Capituli  nosti'i  status. 

1.  Decanum  agit  Eruditissimus  D.  Balduinus  Cat- 
zius.  ') 

2.  Praepositnm  sive  Archidiaconum  Eximius  D.  ac  M^. 
N.  Leonardus  Marius.  ") 

3.  Senior  est  Eruditissimus  D.  JOHANNES  Beenius.  ^) 
Canonici  reliqui  sunt  : 

4.  Eruditissimus  D.  Johannes  Catterus.   *) 

5.  Eruditissimus  D,  Johannes  Steenius,  ') 

6.  Eruditissimus  D.  Nicolaus  Verwer,  Secretarius.  ^) 

7.  Doctissimus  D.  Guilielmus  Coopallius.   ^) 

8.  Doctissimus  D,  Gerardus  Eenhusius.  *) 

9.  Doctissimus  D,  Cornelius  Catzius.  ^)  Qui  cum 
duobus  praecedentibus ,  intra  annum  a  die  admissionis  ad 


1)  Rector  der  Maagden  in  den  Hoek  te  Haarlem. 

2)  Pastoor  van  bet  Beggijnhof  te  Amsterdam. 

3)  Sacellanus  curatus  der  stad  Haarlem. 

4)  Pastoor   van   Alkmaar. 

5)  Pastoor  van   Akersloot. 

6)  Pastoor  te  Amsterdam. 

7)  Pastoor  van  Monnikendam. 

8)  Pastoor  vau   Hoorn. 

9)  Pastoor  van  het  Beggijnhof  te  Haarlem. 


39 

Capitulum  tenetur  suscipere  gradum  Licentiae  in  S.  Theo- 
logia  vel  jure;   quod  et  iu  admissione  promisere  singuli. 

X.  Completo  sic  per  Dei  benedictionem  Capitularium 
numero  etc. :    Spierdijk. 

XI,  Discessum  postea  e  loco  ordinario  ad  ecclesiam  , 
ibidemque  praefati  DD.  Canonici  hodie  assumpti,  fidei  pro- 
fessione  ac  juramento  fidelitatis  praestitis,  solemniter  sunt 
iiistallati,  testibus  ad  id  vocatis  DD.NEOBETHiOacHEYNiO, 
sacellanis  Harlemensibus,  pluribusque  aliis  sacerdotibus. 

Acta  post  prandium. 

I.  Convenimus  cum  recenter  admissis  confratribus  qui  Pag.  13. 
mane;  ac  coram  nobis  comparuit  D.  Voorenbeekius  enz.: 
Opdam. 

II.  Hoorn.  III.  Quoad  illos  1000  florenos  quos  D.  BuG- 
GAEUS  Capitulo  legavit,  consultissimus  D.  Spaanius  locu- 
tus  est  D.  Bloemartio  tamquani  seniori  sacellano ;  qui 
fieri  sibi  ex  codicillo  illius  legati  copiam  petiit,  quod  se 
prima  occasione  recepit  facturum  dictus  Spaanius, 

IV.  Propositum  de  eligendo  Vicario  ab  omnibus  oneri- 
bus  libero.  Responsum  ,  utile  id  quidem  ac  necessarium 
esse ;  sed ! 

V.  Haarlem. 

Postridie   1 1  Martii  convenerunt  qui  supra,  praeviaque  pao-.  u. 
S.  Spiritus  invocatione,  proposuit  Anipliss.  D.  Praepositus 
negotium  Ilpendamense ,  enz. 

II,  Praelectae  deinde  2  Bullae  papales,  una  de  festis  pag.  i5. 
sub  praecepto  celebrandis,  quae  nostra  auget  festis  SS. 
Innocentium,  S.  Silvestri,  S.  Josephi,  S.  Annae,  patroni 
unius  primarii  in  singulis  locis,  ut  et  feria  8'''  Paschatis 
et  Pentecostes;  et  altera  de  forma  et  habitu  SS.  Imagi- 
num ;  uti  et  litterae  Illustrissimi  Domini  nostri ,  quibus 
petit,  dictas  bullas  excudi  apud  nos,  earumque  exemplaria 
aliquot  sibi  transmitti.  Placuit  autem  integras  bullas,  non 


40 

autem  extractum  earum  imprimi  earumque  exemplar  in 
archivo  reponi.  Quoad  autem  festorum  illorum  celebra- 
tionem ,  scribendum  Vicariu  Apostolico,  non  videri  dioece- 
sanis  nostris  possibilem. 

III.  Occasione  Concordatorum ,  quae  mandata  sunt  ob- 
servari  a  Generalibus  Praedicatorum,  Minoritarum  et  So- 
ciorum,  nulla  facta  mentione  Augustianorum,  Carmelita- 
rum  ,  Capuccinorum  ,  narratum,  Augustinianos  habuisse 
monasterium  Harlemi ,  qiiod  ante  turbas  decoxerint, 

IV.  Huisduinen.   V.   Durgerdam. 

VI.  In  proximo  conventu  generali,  qui  per  Amplissi- 
mos  Dominos  urgebitur ,  iiiquiratur  de  communicatione 
indulgentiarum,  item  agatur  de  Regularibus  non  avocandis, 
non  admonito  Vicario  aut  ob  graves  causas  dissentiente, 
item  de  Vischero  quem  citra  consensum  nostrum  deti- 
nent  Ultrajectini,  deinde  etiam  de  limitibus  episcopatuum. 

VII,  Denique  D.  Nicolaus  Verwer,  Canonicus  gra- 
duatus,  fecit  juramentum  Secretarii;  actisque  bis  et  Statutis 
particularibus  Capituli  lectis,  cum  gratiarum  actione  Deo 
Opt.  Max.  facta  ad  prandium  descendimus. 

(Wordi  vervolgd.)  j.  j.  graaf. 


-^00^00-=- 


41 


BRIEVEN    VAN    BALJIUWEN    enz. 

TEN     ANTWOORD     OP    EEN    AANSCHRIJVEN    OF    EENE    MIS- 
SIVE   DER    EDEL   MOGENDE    GEC.    RADEN  VAN    ZUID- 
HOLLAND.   —    1730, 


De  thans  voor  't  eerst  in  druk  gebrachte  brieven  en 
dergelijke  bescheiden  werden  ingediend  aan  de  Gecom- 
mitteerde raden  van  't  zoogenaamde  Zuider-quartier  van 
Holland  door  de  baljiuwen,  drosten  en  andere  beambten. 
Gelijk  men  in  ieder  stuk  kan  zien ,  werd  er  geantwoord 
op  eene  missive  dier  Gecom.  raden  op  21  Nov.  van  1730 
aan  de  beambten  toegezonden;  die  missive  zelve  was  uit- 
gelokt door  twee  plakkaten  van  de  Edel  Gr.  IMog.  Heeren 
staten  van  Holland,  Zeeland  en  West- Vriesland,  name- 
lijk van  20  en   21   Sept.    1730. 

Het  eerste  dier  staatstukken  was  gericht  tegen  het 
Officium  S''  Gregorii  VU'  op  25  Sept.  172(S  door  paus 
Benedictus  XIII  voor  de  priesters  en  allen  die  gehouden 
zijn  den  brevier  te  zingen  ofte  lezen,  verplichtend  ver- 
klaard, en  tevens  was  dat  plakkaat  tegen  de  dogmatica 
bnlla  genoemd  Unigexitus  Dei  Filius,  waarin  paus  Cle- 
mons  XI,  op  10  Sept.  1713  veroordeeld  had  101  propo- 
sitiones,  uit  2  boekwerken  van  Paschasius  Quesnel  ge- 
trokken. 

Het  tweede  plakkaat  van  21  Sept.  1730,  meer  practisch, 
bevatte  eerstens  geen  toelating  meer  van  Munniken  en  in 
't  bijzonder  van  Jesuiten ,  maar  handhaving  tegen  hen 
van  de  plakkaten  van  17  Aug.  1702,  26  Apr.  1709  en 
2  5  Mei  1720  en  tweedens  werd  aan  de  overige  pastoors 
en  kapellanen  wel  admissie  verleend,  doch  met  vele  mitsen. 
Men  kan  beide  plakkaten  lezen  in  het  kerkelijk  Plakkaat- 
boek,  2«  deel,  pag.  561-66;  de  missive  van  21  Nov.  1730 
als  tot  nog  toe  ongedrukt,  deel  ik  thans  ook  mede. 


42 

Dat  de  Ed,  Gr.  Mogende  staten  van  Holland  etc.  zulke 
harde  verordeningen  hebben  uitgeschreven,  is  gewis  on- 
billijk te  achten,  al  was  het  maar  omdat  de  Katholieke 
geestelijken,  zoowel  de  regulieren  als  seculieren,  zich 
ongetwijfeld  na  164-8,  vooral  in  1672,  als  getrouwe  onder- 
danen hadden  gedragen  van  den  N.-Nederlandschen  Staat ; 
vreemd  echter  moet  het  niet  voorkomen,  dat  een  protes- 
tantsche  Staat  tegen  de  priesters  nogmaals  woedde ;  de 
geleerde  Dom  Gueranger,  Ord.  St.  Benedicti,  geeft  hier- 
van in  zijne  Ixstitutions  liturgiqces  goede  verklaring ; 
[Zie  de  Patrologie  van  Migne,  tome  148,  pag.  271-72] 
namelijk  het  gedrag  van  niet  weinige  katholieke  Staten. 

Ik  voor  mij  gis,  dat  de  tweede  onzer  Jansenisten  aarts- 
bisschoppen J.  C.  Barchman-Wuytiers,  1725-33,  door 
tusschenkomst  van  den  Haagschen  oud-Roomschen  pastoor 
Dalenoort  en  andere,  vrienden  van  Fagel,  Opdam  en  Boet- 
selaar,  ten  dezen  iets  heeft  bijgedragen  ;  ik  wil  zeggen 
de  Staten  heeft  ingelicht  of  den  Papenhaat  opgestookt: 
's  mans  mandement  tegen  het  Officium  enz.  is  van  12 
Mei  1730.   ') 

De  scherpe  plakkaten  zijn  eigenlijk  alweer  gelijk  meer- 
malen vroeger  op  niets  uitgeloopen,  uitgenomen  dat  één 
pater  Jesuit,  namelijk  Jacob  Dolins,  al  was  hij  door 
den  vrijlieer  van  Vianen  in  1693  geadmitteerd ,  op  last 
der  Staten  van  Holland,  Zeeland  en  W.- Vriesland  moest 
vertrekken  en  een  seculier  Heer  in  zijne  plaats  is  gekomen. 

Hoe  de  onderteekening  van  het  3"=  artikel  van  het 
plakkaat  van  21  Sept,  1730  is  kunnen  geduld  geworden 
in  Holland  etc.  en  later  in  andere  provinciën  ,  hoop  ik 
later  te  bespreken. 

A.   V.   LOMMEL,   (S".  /. 

1)  Zie  uittreksels  van  dat  mandemeut  in  de  gen.  Patrol,  bl.  271,  de 
Nouvelles  ecclesiastiques  van  6  Jun.  1730  en  van  31  Mei  van  't  zelfde  jaar; 
Bellegarde's  Hist.  abrégée,  pag.  343.  Dat  Barchman-Wuytiers  elève  de 
St.  Magloire  te  Parijs,  geestverwant  van  de  appellerende  Frausche  bisscho])pen 
en  gulle  gastheer  van  allen  die  in  die  dagen  boven  de  Bastille  Holland  als 
ballingsoord  verkozen,  door  zulke  Heerea  :  Dom  Thierry  enz.  enz.  enz, 
werd  opgehitscht,  ligt  voor  de  hand. 


43 


MISSIVE  van  de   Gec.  raden   van    Z.- Holland  aan  de 
haljiuwen  em.  —   21    Nov.   1730. 

Is  na  voorgaende  deliberatie  goedgevonden  ende  ver- 
staen,  dat  aan  de  baljiuwen  in  de  cleyne  steden  en  van 
liel  platte  land  in  het  Zuidei'-quartier  sal  worden  aan- 
geschreven om  binnen  14  dagen  na  de  rescrlptie  van  de 
missive  daertoe  dienende  aan  HEd.  Mog.  toe  te  senden 
een  pertinente  lyste  van  de  Roomsclie  priesters  en  capel- 
lanen  onder  haar  district,  met  de  notatie  van  derselver 
statiën ,  die  aldaer  geadmitteert  syn  en  dienst  doen,  met 
byvoeginge  of  deselve  geordende  of  wereltlycke  priesters 
zyn ,  en  in  aansien  van  de  geordende ,  van  welke  ordre 
deselve  syn;  of  zy  sijn  van  de  soogenaemde  Jansenisten 
of  van  een  ander  gevoelen,  en  waer  deselve  geboren  zyn  : 
en  dat  deselve  baljinwcn  aen  de  priesters  en  capellanen  , 
die  nogh  nalatigh  zyn ,  de  verklaringe  en  ondertekening 
volgens  het  3^  artikel  van  het  placcaat  van  HEd.  Gr.  Mog. 
van  dato  21  Sept.  1730,  voor  HEcl.  Mog.  af  te  leggen, 
ende  te  doen  te  gelasten,  sulcx  uyterlyck  voor  het  eynde 
van  dese  maent  te  doen  ,  en  die  tyt  verstreken  zynde  , 
sonder  daeraen  te  hebben  voldaen,  dat  sy  baljiuwen  als- 
dan tegens  die  nalatige  sullen  moeten  procederen  naar 
luyt  en  conform  het  gemelte  HEd.  Gr.  Mogende  placcaat. 


BRIEVEN    van    baljtttven  en  andere  staatsheamhten  aan 
de  Gec.  raden.  —  1730. 

Edel  Mogende  Heeren. 

Ter  obedientie  van  ÜEdel  Mog*  geëerde  missive  van 
21  Nov.  1730,  diene,  dat  onder  ons  district  van  Abhe- 
broekf  geen  Roomse  priesters  of  capellaenen  en  zijn. 


44 

Twyffele  niet  of  ik  zal  aen    UEdel    Mog*    intentie    in 
dezen   voldaen  hebben  etc. 

Abbenbroek,  A.  van  der  Eyck, 

3  Dec,   1730.  baljuw  van  Abbebroek. 


Edel  Mogende  Heeren. 

Ter  obedientie  van  UEdel  Mog*  missive  van  dato  den 
21  deser ,  kan  ik,  Gode  sij  danck ,  rescriberen  :  dat  in 
's  Heer- A ertsher gh i  Berg-amhacht  ende  Ammerstol  geen 
pape-kerk  synde,  geen  Roomse  priester  is;  ja  selfs  geen 
paapsche  huishouden;  waerniede  hopende  aen  UEdel  Mog' 
bevelen  voldaen  te  hebben ,   vereere  mij   te  ondertekenen 

Edel  Mogende  Heeren  etc. 

Schoonhoven,  29  Nov.   1  730.  J.  Baert. 


Edel  Mogende  Heeren. 

De  ondergeschreven  baillu  van  Alkemade  heeft  de  eere 
ter  obedientie  van  UEd.  Mog.  aenschryven  en  beveelen 
van  dato  21  Novemb.  laastleden  aen  UEd.  Mog.  by  deezen 
toe  te  senden  een  lyste  van  de  Roomse  priesters  en  ca- 
pellanen  onder  syn  district,  met  de  notatie,  dat  in  iietselve 
twee  Roomse  statiën  gevonden  werden. 

D'een  op  de  Rij pw  et  er  ing  e ,  d'ander  in  Roelofaartjens- 
veen,  synde  beyde  gelegen  binnen  het  district  van  Alke- 
made. In  d'eerste  statie  op  de  Rijpwetering  bevind  sig 
altans  als  pastor  Johannes  van  der  Mey,  werelds  Rooms- 
priester, geboortig  van  Amsterdam,  en  Henricus  Fran- 
ciscus  Wilcken,  als  capellaan  werelds  Rooms  priester, 
geboortig  van  Groeningen  ,  geadmitteerd  door  de  Hoog 
Ed.  Vrouwe  van  Alkemade  en  dienstdoende,  welke  beyde 
op  den  3'  Novemb.  laastleden  voor  UEd,  Mog.  de  gare- 


45 

quireerde  verklaring  en  ondertekening  volgens  liet  3*^* 
artikel  van  het  placaat  van  Haar  Ed.  Gr.  Mog''  van  den 
21   Sept.   1730   hebben  afgelegt  ende  gedaan. 

In  d'andere  statie,  in  Roelofaartjensveen,  bevind  sig 
althans  als  pastor  Jacobus  du  Pré ,  van  geboorte  uyt 
Braband,  met  welke  de  ondergeschr.  wegens  syne  ordre 
of  gevoelen  tot  nog  toe  niet  heeft  gesprooken :  alzoo  be- 
vonden werd,  dat  de  voorn,  du  Pré  met  geen  schriftelyke 
acte  van  consent  of  toelatinge  gemunieerd  is  ;  ende  dat 
deselve  tot  nog  toe  nalatig  is  geweest  de  verklaringe  en 
ondertekening  hiervoren  gemeld  voor  UEd.  Mog^  af  te 
leggen  ende  te  doen.  Tot  hetwelk  volbrengen  de  onder- 
geschr. de  voorn,  pastor  du  Pré  heeft  geciteerd  en  welke 
du  Pré  ook  aangenomen  heeft  de  waarschouwinge  en 
citatie  door  den  ondergeschr.  aen  hem  gedaan,  te  sullen 
in  agt  nemen. 

Hiermede  hopende  aen  UEd.  Mog^  beveelen  voldaan 
te  hebben ,  neemt  de  ondergeschr.  de  eere  sig  met  alle 
respect  te  onderteekenen. 

Edel  Mogende  Heeren, 

UEd.  Mog.  getrouwe,  gehoorsamen 
vol  vaardigen  dienaar, 

P.    J.    WiERMAN. 

Leiden,  4  Decerab,  1730. 

Edel  Mogende  Heeren. 

In  voldoening  van  UEd.  Moo;.  aanschriivinfi  van  dato 
21  November  deses  jaars  ,  gaat  hiernevens  de  lijste  van 
al  de  Roomsche  priesters  onder  Amstelland  en  de  Botshol 
geadmitteerd  met  bijvoeging  van  derselver  statiën  ,  orders, 
gevoelens  ende  geboorteplaatsen,  by  gem.  missive  gere- 
quireert. 


46 

My  verders  bj  deselve  priesters  geïnformeerd  hebbende 
omtrent  haere  capellanen,  werd  ik  berigt,  dat  volgens  een 
oud  gebruyk  ende  lange  usantie  de  priester  van  Botshol 
om  de  uytgeitrektlieid  van  desselfs  statie,  die  ook  gaat 
verre  in  de  provintie  van  Utrecht,  meerendeel  altyd  heeft 
gehad  een  capellaan;  dog  dewelke  tegenwoordig  is  gegaan 
in  dienst  van  een  ander,  soo  de  voorgenoemde  priester 
my  segt  ende  is  sedert  nog  geen  nieuwe  om  admissie  by 
my  geweest ,  maer  staet  eerdaags  te  comen.  Verdere  vaste 
capellanen  S3?n  er  in  Amstelland  geen,  dog  wel  ijmant 
die  soo  nu  en  dan  de  priester  by  absentie  of  siekte  als 
noodhulp  heeft  bediend  en  dewelke  sij  nu  gaarne  (ver- 
mits ingevolge  placcaat  sy  nu  niet  wel  van  noodhulp  sul- 
len kunnen  bedienen  als  een  vaste  capellaan  voor  Amstel- 
land hadde  geadmitteerd  om  mekaar  by  siekte  of  ander- 
sints  te  kunnen  helpen,  biedende  deselve;  die  sig  daartoe 
souden  voorstellen  ;  sig  aan  om  by  UEd.  Mog.  ook  de 
gerequireerde  onderschryving  te  doen,  dog  waai'omtrent 
ik  alvorens  gaarne  sal  weten  UEd.  Mog.  gedagten  ende 
goedvinden  ;  hiermede  verbly ve  naar  UEd.  Mog.  bevolen 
te  hebben  in  de  bescherming  van  den  almagtiiTe  God. 

UEd.  Mog.  onderdanige  dienaar, 
J.    V.    DUSSEN. 

Amsterdam,  12  Decemb.   1730. 


Lyste  der  Roomsche  priesters  tegenwoordig  fungee- 
rende  in   Amstelland. 

Bullewyk  (onder  Ouderkerk).  —  Aegidius  Cramer,  ge- 
boortig van  Delft,  wereltlyk  priester,  niet  Jansenist,  maar 
van  't  gevoelen   van  St.  Thomas. 

Duivendrecht  (1722).  —  Wilhelmus  Cornelisz.  ,  ge- 
boortig van  Rotterdam,  wereltlyk  priester,  niet  Jansenist, 


47 

nog  Jesuit ,  maar  van  't  gevoelen  van  St,  Augustinus 
ende  St.  Thomas. 

Buitenveldert {]Q9S)  (onder  Amstelveen).  —  Wilhelmus 
Sielhorst,  geboortig  van  Uytrecht,  wereltlyk  priester, 
niet  Jansenist ,  maar  van  de  leere  van  St.  Augustinus 
en  St.  Thomas. 

Bovenkerk.  (1728).  —  Johannes  Sevensterre,  geboortig 
van  Groningen,  wereltlyk  priester,  geen  Jansenist,  geen 
Jesuit,   maar  van  't  gevoelen  van  St.  Thomas. 

JDe  Quakel.  (1728).  —  Gerard  a  Betteray,  geboortig 
uit  het  land  van  Cleef,  wereltlyk  priester,  geen  Janse- 
nist ,  geen  Jesuit ,  maar  van  de  leere  van  St.  Thomas 
ende  St.   Augustinus. 

Swaluioenbuurt.  (1727).  —  Arnoldus  Hanssen,  geboor- 
tig van  Westervoort  in  Gelderland,  werelts  priester,  niet 
Jansenist,  nog  Jesuitgesint ,  maar  van  't  gevoelen  van 
St.   Augustinus  en  St.  Thomas. 

Overdiemen  (onder  Diemen).  —  Petrus  van  Eist,  ge- 
boortig van  Emmerik  ,  wereltlyk  priester,  geen  Jansenist, 
geen  Jesuit,  maar  van  't  gevoelen  van  St,  Thomas  ende 
St.   Augustinus. 

Waveren  (onder  de  heerlykheid  van  W.  en  Botshol)  — 
Arnoldus  van  Nieuwendyk ,  geboortig  van  Uytrecht , 
werelts  priester,  niet  Jansenist,  nog  Jesuitgesint,  maar 
van  de  leere  ende  't  gevoelen  van  St.  Thomas. 

De  priester  aldaar  heeft  sig  volgens  getuygen  van  oude 
tyden,  om  de  uytgestrektiieid  van  desselfs  statie ,  die  ook 
gaat  in  't  stigt  van  Utrecht,  over  Vinkeveen,  bedient  van 
ymand  als  capellaan,  dog  is  er  (vermits  deselve  sig  tegen- 
woordig heeft  begeven  in  dienst  van  een  ander)  geen  , 
doch  staat  er  eerdaacrs  een  te  comen ,  om  admissie  te  ver- 
soeken  ende  de  gerequireerde  onderteekening  te  doen. 


48 


Edel  Mosende  Heeren. 

In  voldoeninge  van  UEdel  Mog*  aanschrijvens  van  den 
21  dezer,  geeve  mij  d'eere  aan  UEdel  Mog'^  te  rescri- 
beren,  dat  er  in  onze  dorpen  van  den  landen  van  Arkel, 
noch  in  de  baljuasie  van  Hardinxvelt ,  zedert  inmemoriale 
tijden,  geen  Iloomsche  kerken  of  gemeenschappen,  veel 
min  Roomsche  priesters  of  capellanen  zijn  geweest  noch 
heden  ook  niet  en  zijn ;  waarmede  vertrouwen  aan  UEdel 
Mog^  intentie  te  hebben  voldaan  en  UEdel  Mog*  in  de 
bescherminge  Godes  bevelende  zal  ik  blijven 

Edel  Mogende  Heeren 

UwEdel  Mog*  dienstwillige  als  drossard 
en  dykgraaf  van  den  lande  van  Arckel  , 
mitsgaders  baljuw  van  Hardinxvelt. 

Gorichem,  27  Nov.  1730.  J.  Brand. 


Edel  Mooende  Heeren. 

Ter  obedientie  van  UEd.  Mog.  aanschrjving  van  den 
21  Novemb.  deses  jaars  1730  dient,  dat  de  Hoogedel  Hoog- 
geboren Heeren  en  Vrouwen  van  Asperen^  die  de  stad 
en  baronnie  van  Asperen  in  der  tyd  hebben  geregeerd 
en  noch  regeeren  ,  gestadig  seer  sorgvuldig  hebben  ge- 
waakt, dat  geene  Roomsgesinde  huisgesinnen  sich  met  der 
woon  in  de  stad  of  baronnie  Asperen  souden  ter  neer 
setten,  maar  die  altyd  daarbuiten  gehouden;  sulks  thans 
seer  weinige  Roomsgesinden  hier  werden  gevonden ,  heb- 
bende de  welgemelde  Heeren  en  Vrouwen  van  Asperen 
ten  alle  tyden  ook  geweerd  het  maken  van  Roomse  ker- 
ken, kapellen  of  andere  gestichten,  om  daar  in  de  Roomsche 
godsdienst  te  pleegen  ;    sodat    geen  Roomse    priesters    of 


49 

capellanen  van  wat  order  of  gevoelen  die  mogten  wesen, 
hier  gevonden  werden ,  veel  minder  ooit  geadmitteerd 
of  toegelaten  syn ,  waardoor  dan  ook  geene  Ijste  van 
Roomse  priesters  en  capellanen  met  de  notatie  van  der- 
selver  statiën  of  derselver  gevoelen  of  iets  verders  dienaan- 
gaande kan  geformeerd  worden.  Vertrouwe  hiermede  aan 
UEd.  Mog.  aanschrijving  voldaan  te  hebben ,  biddende 
God  almagtig  voor  derselver  behoud  en  goede,  machtige 
regeering  en  blijve. 

UEd.  Mog.  onderdanige  dienaar, 
Mart.  Beekman, 
Asperen,  9  Decemb,   1730,  drossaard. 


Edel  Mogende  Heeren. 

Nemen  by  desen  de  vryheid ,  omme  ingevolge  UEd. 
Mog.  aanschryvinge  in  dato  21  Novemb.  1730  over  te 
zenden  de  inleggende  memorie,  wegens  het  antwoord  van 
de  Roomsche  priester  der  Heerlykheid  Assendelft;  en  soude 
niet  hebben  gemanqueert  aan  dese  bevelen  prompter  te 
obedieren,  ingevalle  de  ziekte  en  de  daarop  gevolgde  af- 
stand van  de  bailluwagie  door  den  bailluw  op  eergisteren 
gedaan,  sulks  niet  hadde  verhinderd,  waarover  om  deselve 
redenen  seer  gedienstig  excuus  versoeke  en  belangende 
de  verklaring  en  onderteekening  volgens  bet  3*^^  artikel 
van  het  placcaat  van  Haar  Ed.  Gr.  Mog.  in  dato  21 
Septemb.  1730  is  my  door  den  Heer  van  Assendelft  ge- 
communiceert,  dat  die  priester  sulks  voor  UEd.  Moogende 
heeft  verrigt  gehad  en  waarmede  verhoope  aan  de  orders 
van  UEd.   Mog.    te    sullen    hebben    voldaan ,    in    welke 

ByUragen  Gesch.  Bisd.  v.  Haarlem.    XIV»  Deel.  4 


50 

hoope  en  verwagting  met  onderdanige  respect  de  vryheid 
nemen  van  my  te  noemen 

UEd,  Mog.  ootm.  dienaar, 

J.  V.  COEVENHOVEN. 

Beverwyck,   6  Decemb.  1730. 

Memorie  of  lyste  wegens  het  antwoord  van  de  Room- 
sche  priester  der  Heerlykheid  Assendelft ,  aan  myn  on- 
dergesz.  ingevolge  de  aanschryvinge  van  haar  Ed.  Mog' 
Heeren  Gecommitteerde  raden  in  het  Zuyder-quartier, 
van  dato  21  Novemb.  laatsleden  gedaan,  in  qualité  als  in 
desen  provisioneel  aangesteld  zynde  tot  bailluw  der  Heer- 
l^'kheid  Assendelft  voornoemd. 

Tot  acquitering  van  welke  ik  de  eer  hebbe  UEd.  Mo- 
gende by  desen  te  berigten,  als  dat  Jacobus  van  der  Stoot, 
Roomsch  werelts  priester  alhier,  ray  heeft  gesegd:  geboren 
te  syn  tot  Leyden,  mitsgaders  geadmitteerd  als  werelts 
priester  en  over  sulks  geen  geordende,  van  de  soogenaamde 
Jansenisten  of  van  een  ander  gevoelen;  maar  een  goed 
werelts  priester  te  wesen ,  ende  heeft  hem  en  sal  zich 
nog  gedragen  als  een  getrouw  en  gehoorsaam  onderdaan 
van  haar  Ed.  Gr.  Mog.  Heeren  staten  van  Holland  en 
Westvriesland.  Verder  is  my  niet  bewust  eeuige  capel- 
laan  in  dese  heerlykheid  te  zyn, 

Actum  Assendelft,  den  6  Decemb.  a°  1730. 

J.    J.    COEVENHOVEN. 

Edel  Mogende  Heeren. 

Ter  obedientie  van  Uwer  Ed.  Mog,  hoog  geëerde  mis- 
sive van  den  21  der  maand  November  1730  aan  my  als 
bailluw  van  Benthuysen  gedaan  aanschryven  ende  afveer- 
digen  met  bevel  om  binnen  veertien  dagen  naar  de  re- 
ceptie van  deselve   brief  aan    UEd,  Mog.   toe  te  zenden 


51 

een  pertinente  lyste  van  de  Roomsche  priesters  en  capel- 
lanen  die  onder  het  district  van  Benthuysen  souden  mogen 
syn  met  de  notatie  van  derselver  statie,  die  aldaar  ge- 
admitteert  syn  en  dienst  doen  ,  dient  met  alle  respect  tot 
bericht,  als  dat  er  onder  het  district  van  Benthuysen  geene 
Roomsche  priesters  of  capellanen  zyn.  Waarmede  vertrouwe 
aan  de  intentie  van  UEd.  Mog.  te  hebben  voldaan  ende 
blyve  met  alle  eerbied 

UEd.  Mog.  ootm.  dienaar, 
DiEDEKiK  Ris. 
Benthuysen,  4  Decemb.   1730, 


Edel  Mogende  Heeren. 

In  antwoort  op  UEdel  Mog"  missive  van  den  21  Nov. 
1730,  den  25  dito  by  mij  ontfangen,  heb  ik  d'eer  van 
UEdel  Mog°  te  berichten  dat  in  de  jurisdictie  van  Schie- 
landt  sigh  bevinden  drij  wereldts  Roomse  priesters  :  den 
eene,  genaemt  Andries  van  Loon,  geboortig  tot  Rotter- 
dam, die  aen  den  Bergschenhoek  omtrent  achtien  jaeren 
als  priester  heeft  gedient;  de  tweede  is  genaemt  Adrianus 
Bogaert,  geboortigh  van  Gouda  en  heeft  tot  Cralingen 
omtrent  vijfjaren  als  priester  gefungeert;  de  derde  ge- 
naemt Petrus  Hagelman,  is  geboren  tot  Amsterdam  en 
heeft  tot  Moordrecht  omtrent  drij  jaeren  de  bediening  als 
priester  gedaen.  Capellanen  souden  sigh  in  den  lande  van 
Schielandt,  soo  als  ick  ben  berigt,  niet  bevinden. 

Waermede  etc. 

Edel  Mogende  Heeren 

A.    VAN    ZüYLEN    VAN    NyEVELT, 

Rotterdam,  2  Dec.   1730. 


52 


Edel  Mogende  Heeren. 

Ter  obedientie  van  UEdel  Mog.  aenschry vingen  van 
dato  den  21  Nov.  17. "3 O,  dewelcke  mij  op  den  26  Nov. 
dezer  maent  zijn  ter  handt  gestel t,  soo  gaet  hier  nevens 
aen  UEdel  Mog.  een  leyst  van  de  priesters  onder  den 
balliuwagie  van  Beverwijck  ende  de  landen  van  Blois 
haer  statiën  hebbende,  met  haerhiyden  benaemingen,  ge- 
boorteplaetzen  ende  van  wat  gevoelen  sy  zijn,  alsmeede 
op  ider  plaetze  geadmitteert ;  behalve  Gerardt  Sluyter, 
priester  tot  Zaerdam ,  die  sigh  niet  verweerdigt  heeft , 
op  de  ordere  aen  hem  gezonden  ,  volgens  het  placcaet 
van  HEdel  Gr.  Mog.  de  Heeren  staeten  van  Holl.  en 
W.-Vriesl.  om  tot  Beverwyck  by  den  bailliuw  te  koomen; 
maer  ter  contrarie,  dese  nevensgaende  acte  ofte  verkla- 
ringe,  by  hem  alleen  gegeven,  mij  toegezonden,  gelyck 
hij  Sluijter  in  den  jaere  1725,  doen  ik  de  eere  hadde 
van  diergelijcke  aenschrijvinghen  van  UEdel  Mog.  te  ont- 
fangen  ,  hij  gansch  sigh  niet  en  verweerde  op  de  ordere 
volgens  UEdel  Mog.  aenschry vinge  van  31  Aug.  1725 
by  mij  te  koomen ,  terwijl  ik  dies  tyt  tot  Zaerdam  ge- 
logeert  was,  waervan  ik  bij  de  overgezonden  lyst  ende 
in  de  rescriptie  aen  UEdel  Mog.  gedaen  op  18  Sept.  1725 
daer  mentie  van  hebbe  gemaekt ,  dies  tyts  meede  van 
Johannes  Meijer  ,  priester  tot  Crommenie  ,  dewelcke  in 
vele  jaren  het  zoo  verre  gebragt  heeft,  datter  zedert  Meij 
1725  niets  van  de  jaerlykse  recognitie,  die  zeer  wynigh 
is,  naer  de  groote  van  de  voors.  dorpe  van  Crommenie 
by  haer  gegeven  zijn  aen  den  baljiuw  ende  hy  het  soo 
weet  te  dirigeren  dat  het  naburige  dorp  van  Crommenier- 
dj'ck,  tegenwoordigh  de  zoodanige  recognitien  wijgeren 
waerover  ik  de  eere  hoope  te  hebben  van  UEdel  Mog.  in 
weinig  dagen  volgens  UEdel  Mog.  appointement  van  den 
29  [20?]  Nov.  1730  te  dienen  van  berigt  op  de  gepresen- 


53 

teerde  request  van  Johannes  Meijer,  twyfele  niet  ofF  hebbe 
hier  vorens  üEdel  Mog.  ordres  opge volgt.  Waermede  etc. 

Edel  Mogende  Heeren  etc. 
Jacob  Gool  van  Bosvelt. 
Beverwijk,  28  Nov.  1730. 


Memorie. 

Wyck  op  Zee.  —  Louis  Bertij ,  werelts  priester,  seght 
geboren  te  zijn  tot  Amsterdam  ;  heeft  als  priester  in 
Vrieslandt  in  de  grietenye  van  Doniawerstal  omtrent  vyf 
jaren  geweest  ende  naderhandt  by  den  priester  van  Vliet 
tot  Osdorp  tot  assistent  en  nu  tot  Wyk  op  Zee  als  pries- 
ter geadmitteert,  van  gevoelen  noch  Jesuyt,  noch  Jan- 
senist, maer  een  goet  werelts  priester  en  heeft  hem  ge- 
dragen en  sal  sigh  nog  draegen  als  een  getrouw  en  ge- 
hoorsaem  onderdaen  van  HEdel  Gr.  Mog.  de  Heeren 
staten  van  Holland  en   West-Vriesland. 

Zaardam.  —  Gerard  Sluyter,  een  Jansenist  priester, 
geboren  tot  Zutphen ,  heeft  zigh  niet  verwaerdight  op 
ordre  van  den  baljiuw  van  de  landen  van  Blois  te  komen 
in  Beverwyck  ,  om  zyne  acte  van  admissie  te  haelen  , 
volgens  het  placcaet  van  HEdel  Gr.  Mog.  van  dato  21 
Sept.  17S0;  maer  in  plaetz ,  een  acte  ofte  verklaringh 
van  hem  alleen,  notariael  aen  den  baljiuw  heeft  toege- 
zonden, waervan  het  gros  van  dien  inhout  hiernevens  gaet. 

Beverwyck.  —  Emmanuel  de  Weerdt,  werelts-priester, 
zegt  geboren  te  zijn  tot  Cuylenburgh,  omtrent  ...  jaeren  tot 
assistentie  geweest  van  Cornelis  van  der  Cooghen,  werelts 
priester  op  het  Bagynhof  tot  Haarlem ,  geadmitteert  tot 
Beverwijck;  het  gevoelen:  noch  Jesuijt,  noch  Jansenist, 
maer  een  goed  wereltspriester ,  en  heeft  hem  gedragen 
en  zal  sigh  noch  gedragen    als    een  getrouw  en  gehoor- 


54 

zaem  onderdaen  van  HEdel  Gr.  Mog.    de  Heeren  staten 
van  Holland  ende  West-Vriesland, 

Crommenie  en  Wormerveer .  —  Johannes  Meijer ,  een 
Jansenist  priester,  geboren  tot  Enschede,  in  Munster- 
landt,  (sic)  heeft  geweest  assistent  by  Lucas  Ahuijs,  Jan- 
senist priester  tot  Amsterdam ,  omtrent  drie  jaeren. 

Crommenierdyck.  —  Nicolaus  Brandts ,  geboren  tot 
Lathum  in  Gelderlandt,  een  werelts-priester,  geadraitteert 
in  de  dorpe  van  Crommenierdijck  ;  het  gevoelen  :  noch 
Jesuyt,  noch  Jansenist,  en  heeft  hem  gedraegen  en  zal 
zich  nog  gedraegen  als  een  getrouw  ende  gehoorzaem 
onderdaen  van  HEdel  Gr.  Mog.  de  Heeren  staten  van 
Hollandt  ende  West-Vrieslandt. 

Sparrewoude.  —  Petrus  Sibij ,  wereltspriester,  geboren 
tot  West-Saenen ,  geadmitteert  tot  Sparrewoude.  Seght  : 
[van]  gevoelen  noch  Jesuyt,  noch  Jansenist;  en  heeft  hem 
gedraegen  en  zal  sigh  nog  gedraegen  als  een  getrouw 
ende  gehoorsaem  onderdaen  van  HEdel  Gr.  Mog.  de 
Heeren  staten  van  Hollandt  ende  West-Vrieslandt. 

Geen  capellaenen  zijn  in  het  district  van  de  landen 
van   Blois  ende   Beverwyck,  by  den  balliuws  weeten. 

Op  huyden  den  eersten  Nov.  17j0  compareerde  voor 
mij  Philips  van  der  Steng,  openbaer  notaris  by  den  Hoove 
van  Holland  geadmitteert  tot  Saandam  residerende  en 
voor  de  genoemde  getuygen,  D"^.  H"^.  Gerrit  Jan  Sluyter, 
pastor  in  de  Roomse  religie  tot  Oost- en  West- Saandam , 
mij  notaris  bekend  ,  geboren  tot  Zutphen  en  na  gepres- 
teerden  eed  van  getrouwigheijt  in  handen  van  de  Edel 
Gr.  Achtbare  burgemeesters  en  regeerders  der  stad  Rot- 
terdam ,  burger  derselver  stad  in  den  jare  1695  ,  en 
't  sedert  het  jaer  1699  geworden  pastor  in  de  Roomse 
religie  tot  Oost-   en   West-Saandam  voormeld  ,    dewelcke 


55 

verklaarde  vermits  sijn  darmbreuk  en  impotentie  en  sulks 
sijn  onvermogen  tot  reijsen  in  desen  :  dat  hij  comparant , 
gesien  en  met  oplettentheyt  geleesen  heeft  het  placcaat 
van  de  Edel  Gr.  Mog.  Heeren  staten  van  Holland  en 
West- Vriesland  by  HEdel  Gr.  Mog.  geëmaneerd  den  20  en 
21  Sept.  ]  730,  dat  hij  comparant  op  sijn  priesterlijk  woord 
in  plaats  van  eede,  agtervolgens  het  voors.  placcaat,  ver- 
foeit het  soogenaamde  Officie  van  Paus  Gregorius  VIP", 
alsook  de  soogenaamde  regel  van  het  geloof  der  berugte 
pausselijke  constitutie  Ünigenitus  ;  dat  hij  comparant 
mede  verklaard,  dat  hij  een  hertelyk  afkeer  heeft  van  het 
gevoelen  der  geenen  ,  welken  leeren  ,  dat  de  Paus  ,  of 
eenige  andere  kerkelyke  Overheyd,  de  magt  heeft,  om 
de  onderdanen  te  ontslaan  ofte  dispenseeren  wegens  ket- 
terije,  of  om  eenige  andere  oorsaeck  van  den  eed,  en 
gehoorsaemheijt  aan  de  burgerlijke  Overheijt,  en  dat  men 
geen  trouw  en  onderdanigheijt  schuldig  is  aan  den  geenen, 
die  in  kerkelijken  ban  en  buyten  den  schoot  van  de 
Roomse  kerk  sijn;  dat  hij  comparant  niet  alleen  het  tegen- 
deel van  die  stellingen  gevoelt,  maer  na  sijn  U3'tersten 
vermogen  sal  inboezemen  aan  de  leden  van  sijn  gemeen- 
schap en  deselve,  soo  door  sijn  voorbeeld,  als  door  sijn 
leer  sal  vermanen  tot  gehoorsaamheyd  aan  de  staten  en 
magistraten,  als  aan  haar  wettige  Overheyt  en  tot  een 
vredig  en  sedig  gedrag ;  dat  hy  comparant  bovendien  niet 
sal  contribuëeren  met  raad  of  daad  directelijck  of  indirecte- 
lyck  in  eeniger  manieren  om  door  eenige  ingesetenen 
deser  provincie  te  doen  destineren,  beloven  of  geven  eenig 
geld  of  geldswaarde ,  of  wat  het  ook  anders  soude  mogen 
wesen,  aan  often  behoeve  van  eenige  buytenlandsche  cloos- 
ters,  coUegiën,  seminariën,  kerken  of  andere  Roomse 
gestigten  en  gemeenschappen  of  van  de  leeden  van  dien, 
hoe  ook  genaamd;  en  eindelijck  dat  hij  comparant  geen- 
derhande  absolutie,    noch    dispensatie  van    den  Paues  of 


56 

van  iemand  anders  sal  versoeken,  noch  aannemen  tegen 
de  bovenstaande  sijns  coinparants  verklaringe  of  tegen 
eenig  deel  of  lid  derselve,  geen  uytgesonderd.  Versoe- 
kende  hij  comparant,  vermits  sijn  niet-in-staat-sijn,  van 
te  konnen  verreijsen  van  hier,  naar  de  Beverwyck,  dat 
dese  sijn  verklaringe  bij  den  Edelen  Hr.  baljuw  van 
Blois,  en  allen  andere  in  desen  beti'ekkelyk,  mag  wer- 
den aangenomen  even  soodanig,  als  of  hij  op  zijn  pries- 
terlyk  woord  in  plaats  van  eede,  in  handen  van  denselven 
Hr.  baljiuw  van  Blois,  beloofdt  en  verklaart,  en  in  een 
boek  daertoe  geordineerd,  geonderteekend  had,  hetselve 
derde  articul  van  de  voors.  placaten  te  sullen  nakomen, 
en  onderhouden,  en  dat  hem  mitsdien  mag  worden  ver- 
leend de  schriftelijke  acte  van  consent  of  toelating,  om 
syn  dienst  en  functie  als  van  te  voren,  als  pastor  te 
mogen  bedienen ;  consenterende  hiervan  acte  omme  te 
strecken  soo  des  behoort. 

Gedaan  en  gepasseerd  tot  Saandam  voornoemd  in  't  by- 
weesen  van  Jan  Westhoven    en    Jan  Janse  Ham  als  ge- 

tuygen. 

Philip  van  der  Steng. 

Edel  Mogende  Heeren. 

Ter  obedientie  van  UEd,  Mog.  missive  sub  dato  den 
21  Novemb.  1730  dient  dat  in  de  vrye  heerlykheid  van 
Bloklant  geen  Roomsclie  priester  of  capellaan  sig  onthou- 
den of  aldaar  werden  gevonden,  derhalve  daarvan  geen 
lyst  canne  formeren,  vertrouwende  hiermede  aan  de  in- 
tentie van  UEd.  Mog.  te  sullen  hebben  voldaan  en  blyve 
naar  UEd.  Mog.  in  de  bescherming  des  Alderhoogsten 
bevoelen  te  hebben. 

UEd.   Mog.  zeer  onderd.  dienaar 

Neder-Bloklant,  de  bailluw   van  Bloklant, 

21  Novemb.   1730.  E.  v.  Aspeken. 


57 


Edel  Mogende  Heeren. 

In  voldoeuinge  van  de  ordres  van  UEd.  Mog.  by  der- 
selver  missive  van  den  21*  jongstleden  aan  mj  op  den 
25*  daaraanvolgende  ter  hand  gekomen,  liebbe  ik  de  eer 
UEd.  Mog.  toe  te  zenden  de  volgende  lyst  van  alle  de 
Roomsche  priesters  en  capellaanen,  haare  functien  doende 
onder  Breederode  in  het  Zuider-kwartier,  als: 

In  den  banne  van  Velzen  is  priester  Jan  Baptist  van 
Geulen,  gebooren  tot  Amsterdam,  zynde  soo  hy  verklaart 
Roomsch  werelds  priester  en   heeft  geen  capellaan. 

In  den  banne  van  Tetterode  en  Aalhertsberg  is  priester 
Wilhelmus  Christiaans,  gebooren  tot  Zutphen,  zynde, 
soo  hy  verklaart  Roomsch  werelds  priester ;  desselfs 
capellaan  is  Franciscus  Huisman,  geboren  in  de  Graaf, 
zynde,    soo  hy  verklaart  Roomsch  werelds  priester. 

In  den  banne  van  Vogelezang  is  priester  Wilhelmus 
Wy tmans,  geboren  tot  Utrecht ;  soo  hy  verklaart,  Roomsch 
werelds  priester,  desselfs  capellaan  was  N.  N.  van  den 
Broek,  geboren  tot  Gemert,  meyery  van  's  Hertogen- 
bosch ,  soo  hy  verklaard  heeft,  Roomsch  werelds  priester. 

De  vorenstaande  hebben  my  doen  blyken,  dat  sy  alle 
behalve  de  laatste  N,  N.  van  den  Broek,  capellaan  in  de 
Vooelezancp,  de  verklaaringe  en  onderteekeninü  volgens 
het  3*^*  articul  van  het  placaat  van  haar  Ed.  Mog.  in 
dato  den  21  Septemb.  17^0  in  handen  van  UEd.  Mog. 
hebben  afgelegd  en  gedaan;  maar  sedert,  dat  ik  op  den 
30*  October  laastleden  aan  den  voorstaande  N.  N.  van 
den  Broek  de  acte  van  admissie  als  capellaan  in  de 
Vogelezang  by  continuatie  gegeven  hebbe,  heeft  deselve 
van  den  Broek,  in  plaetse  van  sig  met  syne  acte  van 
admissie  volgens  den  teneur  derselve  aan  UEd.  Mog.  te 
adresseren,  sig  niet  ontsien  op  pretext  van  familiesaaken 
sig  te  absenteeren  tot  nu  toe,  wanneer  op  desen  middag 


58 

Wilhelmus  Wytraans,  priester  in  de  Vogelezang,  op  myne 
ordre  sig  aan  my  presenteerde  en  verklaarde  geene  de 
minste  teydinge  van  hem ,  van  den  Broek ,  gekregen  te 
hebben;  waaromme  ik  denselven  priester  Wytmans  ge- 
ordonneerd hebbe,  dien  capellaan  te  laten  vaaren  en  sig, 
indien  benodigt  was,  van  een  ander  te  voorsien ,  hetwelk 
deselve  ook  aangenomen  heeft. 

Derhalve  neem  ik  de  vryheid  UEd.  Mog.  met  alle  eer- 
bied te  versoeken  notitie  van  meergemelde  N.  N.  van  den 
Broek  by  UEd.  mag  genomen  worden ,  ten  eynde  deselve 
nog  tot  capelaan,  veel  min  tot  priester  in  Holland  moge 
werden  geadmitteerd,  als  dewelke  door  syne  ongehoorsame 
conduites  genoegsaam  toont,  wat  hy  in  synen  boesem  voert. 
En  dewyl  onder  haar  Ed.  Gr.  Mog.  jurisdictie  van  Brede- 
rode  geene  geordende  priesters  gevonden  worden  na  myne 
kennis,  meene  ik  volkomen  aan  UEd.  Mog.  ordres  vol- 
daan te  hebben.  Dog  ik  kan  UEd.  Mog.  niet  verbergen 
dat  dit  werk  by  haar  Ed.  Mog.  Heeren  Gecommitteerde 
raden  in  West- Vriesland  en  het  Noorder-kwartier  op  een 
geheele  andere  wyse  is  gepractiseerd ,  want  seer  korten 
tyd  na  het  examineeren  van  het  placaat  van  Haar  Ed. 
Gr.  Mog.  van  dato  den  21  Septemb.  1730,  hebben  opgem. 
Heeren  alle  priesters  in  het  voorn,  kwartier  voor  haar 
Ed.  Mog.  ontboden  en  dezelve  de  verklaringe  en  onder- 
teekening  volgens  het  3^*  art.  van  het  voors.  placaat  laten 
doen,  sonder  de  actens  van  admissie  (van)  de  respective 
balliuwen  te  requireren,  gelyk  aan  my  selfs  in  het  district 
van  Schoorl  en  Camp  gebeurd  is,  welker  priester  reets 
by  haar  Ed.  Mogende  de  verklaringe  en  onderteekeninge 
gedaan  hadde  voordat  by  my  geadmitteerd  was,  of  dese 
tweederleye  practyk  in  vervolg  van  tyden  utiliteit  sal 
voortbrengen,  laate  ik  aan  het  oordeel  van  UEd.  Mog. 
en  verzoeke  dat  dit  laatste  van  myne  rescriptie  discrete- 


59 

lyk  mag  werden  gemenageerd ,    waarmede    ik    met    alle 
respect  bly  ve , 

UEd.  Mog.  ootmoedige  en  gehoorsame  dienaar, 

C.  Sylvius. 
Haarlem,  den  4  Decemb.   1730, 

Edel  Mogende  Heeren. 

Ingevolge  van  de  orders  en  aanschryvinge  van  UEd. 
Mocp.  in  dato  den  21  Novemb.  1730  hebbe  ik  de  eere 
aan  UEd.  Mog.  by  desen  te  laten  toekomen  een  lyste 
van  de  Roomsche  priesters,  welke  onder  de  bailluwage 
van  Delfland  geadmitteert  zyn  en  dienst  doen,  soodanig 
als  deselve  by  UEd.  Mog.  werd  gerequireerd. 

De  gemelte  priesters  hebben  alle  by  extract  iiyt  het 
register  of  notitie  by  UEd.  Mog.  daarvan  gehouden  aan 
my  vertoond,  dat  zy  de  verklaring  en  onderteekening  by 
het  derde  articul  van  het  placcaat  van  Haar  Ed.  Groot 
Mog.  van  dato  den  21  Septemb.  1730,  gerequireerd  op 
den  30  October  jongstleden  voor  UEd.  Mog.  hebben  af- 
gelegd en  geteekend.  Waarmede  vertrouwe  aan  de  intentie 
en  beveelen  van  UEd.  Mog.  te  hebben  voldaan,  blyve 
na  UEd.  Moer.  in  de  bescherming  des  Alderhoossten  be- 
volen  te  hebben. 

UEd.  Mog.  onderdanige  dienaar. 

Delft,  13  Decemb.   1730.  W.  Hooft. 

Lyste  van  de  Roomsche  Priesters,  dewelke  onder  de 
bailluagie  van  Delffland  geadmitteert  zyn  en  dienst 
doen,  met  de  notatie  van  derselver  stasien  en  by- 
voeginge  van  haar  geboorteplaatsen  en  of  deselve 
geordend  of  wereldse  priesters  zyn. 

Theodorus  van  den  Broek,  zynde  een  werelds  priester, 
gebooren  te  's  Hertogenbosch,  is  in  den  jare  1710  gead- 
mitteert als  Roomsch  priester  onder  de   Ketel. 


60 

Petrus  van  Heessel ,  zynde  een  Minderbroeder ,  geboren 
te  's  Hertogenbosch,  is  in  den  jaare  1709  geadmitteerd 
als  Roomsch  priester  te   Schijjluyden. 

Johannes  Baptista  van  Elsacker ,  zynde  een  werelds 
priester,  van  der  jeugd  aan  gewoond  hebbende  en  opge- 
voed zynde  te  Amsterdam,  is  in  den  jaare  1723  gead- 
mitteerd als  Roomsch  priester  te  Berhel  en  Rodenrys. 

Jacobus  de  Weerdt,  zynde  een  werelds  priester,  ge- 
boren te  Kuylenburg,  is  in  den  jaare  1729  geadmitteert 
te  Pynaher. 

Lambertus  Lagerstond,  zynde  een  werelds  priester,  ge- 
booren  te  Utregt,  is  in  den  jaare  1730  geadmitteert  als 
Rooms  priester  te  Maasland. 

Edel  Mogende  Heeren. 

Ter  obedientie  van  UEd.  Mog.  bevelen  van  dato  den 
21  der  jongstleden  maand  November,  heb  ik  onderge- 
teekende  bailluw  van  Dirksland  de  eere  UEd.  Mog.  te 
reschribeeren,  dat  onder  myn  district  geen  Roomsche  pries- 
ters en  capellanen  syn  die  aldaar  geadmitteerd  syu  ende 
dienst  doen. 

Waarmede  verhopende  aan  UwEd.  Mog''^  gemelte  be- 
velen voldaan  te  hebben,  ben  ik  met  UwEd.  Mog"*'  in 
de  protectie  des  Alderhoogsten  te  bevelen. 

UEd.  Mog.   seer  bereyden  dienaar, 
KoRN^  VAN  Nieuwenhoven. 
Dirksland,  5  Decemb.   1730. 

Edel  Mogende  Heeren. 

Ter  obedientie  van  UEd.  Mogende  missive  in  dato  den 

21  Novemb.  1730,  ten  opsigte  van   de  Roomsche  priesters 

ende  derselver  capellanen,  dient  met  alle  ondei'danigheyt 

tot  antwoord,  als  dat  onder  het  district  van  Zuid-Holland 


61 

zyn  twee  geadmitteerde  Roomsche  priesters  ende  een 
capellaan.  Als  d'eersteljk  tot  Waspik  Guilhelmus  Louwen 
ende  Guilhelmus  Verbraken  desselfs  capellaan,  welke 
beyde  my  verklaard  hebben  te  zyn  ongeordende  werelt- 
lyke  Roomse  priesters  ende  ook  niet  te  zyn  van  het  ge- 
voelen der  soogenaamde  Jansenisten  ende  beyde  geboortig 
van  Geel  in  Braband. 

Ten  tweeden  op  Dussen ,  Muyl  en  Munsterkerk  Joannes 
Franciscus  van  Heel ,  welke  my  mede  verklaard  heeft  te 
zyn  ongeordend  werelds  Rooms  priester  ende  ook  niet  van 
het  gevoelen  der  zoogenaamde  Jansenisten  ende  geboortig 
te  zyn  van  's  Hertogenbosch :  hebbende  de  voorsch.  pries- 
ters en  capellaan  getoond,  dat  zy  de  verklaring  en  onder- 
teekening  volgens  het  3*^°  artikel  van  het  placcaat  van 
Haar  Ed.  Mog.  van  den  21^  Septemb.  1730  aan  UEd. 
hebben  afgeleerd.  Hiermede  vertrouwende  aan  de  intentie 
van  UEd.  Mogende  te  hebben  voldaan,  blyve  met  onder- 
danig respect. 

UEd.  Mocp.  getrouwe  en  onderdanige  dienaar, 
J.  H.  Hallincq. 

Dordrecht,  den  8  Decemb.   1730. 

Lyst  van  de  priesters  en  capellanen  der  Roomsen,  dienst- 
doende binnen  de  stadt  Geertruydenberg. 

Binnen  de  stadt. 

Hyacinthus  de  Leeuw,  synde  een  werelts  priester,  syne 
statie  in  dese  stadt,  is  gebooren  te  Loon  op  Sant,  onder 
de  meyery  van  's  Hertogenbos. 

Johannes  Baptist  Allart,  synde  een  werelts  priester, 
hebbende  syne  statie  als  capellaan  in  dese  stadt,  geboren 
binnen  de  stadt  's  Hertogenbos. 

Made,  jurisdictie  van  Geertruydenberg. 
Adrianus     Berckmans ,     synde    een    werelts    priester , 


62 

hebbende  syne  statie    op    de  Made ,    is    gebooren    onder 
's  Heerenberge. 

Josephus  Colen ,  synde  mede  een  werelts  priester,  heb- 
bende als  capellaan  syne  statie  op  de  Maden,  synde  ge- 
booren in  de  vryheyt  Roosendaal  onder  de  baronye  van 
Breda. 

Edel  Mog.  Heeren  seer  onderdanige  dienaar, 

G.  Pyll. 
Geertruydenbergh ,  30  Novemb.  1730. 

Edel  Mogende  Heeren. 

Ter  obedientie  van  UEd.  Mog.  orders  vervat  in  UEd. 
Mog.  missive  van  den  21  November  1730,  heb  ik  de 
eer  UEd.  Mog.  te  notificeren  als  bailluw  van  Goudriaan, 
dat  in  myn  district  geen  Roomsche  priesters  en  capellanen 
zyn ,  van  wat  statie  of  ordren  die  ook  zoude  kunnen 
w^esen ;  twyfele  niet  of'  hebbe  UEd.  Mog.  intentie  hier- 
mede in  desen  voldaan  en  blyve  na  UEd.  Mog.  in  de 
protexie  des  Almagtige  bevolen  te  hebben  met  een  diep 

respect. 

UEd.  Mog.  gehoorsame  dienaar, 

Rogier  van  Slype. 

Goudriaan,  6  Decemb.   1730.  1730. 

Edel  Mogende  Heeren. 

In  voldoeninge  der  bevelen  vervat  by  UEdel  Mog. 
missive  van  den  21  deser,  dient  dat  onder  het  district 
van  Haestrecht  ende  de  landen  van  Beloijs ,  maer  een 
Roomse  priester  is,  sonder  capellaen,  genaempt  Cornelius 
Brouwer,  geboortigh  van  Schagen  in  het  Noorder-quar- 
tier,  synde  van  de  professie  van  het  Order  der  Minder- 
broeders ;    hebbende    de    plaats  tot  Haastrecht  negentien 


63 

jaren  bedient,  niet  wesende  van  het  gevoelen  der  sooge- 
naamde  Jansenisten  ende  heeft  hij  de  verclaringe  en  onder- 
teyckeninge  volgens  het  derde  articul  van  het  placcaat 
van  HEdel  Gr.  Mog.  van  21  Sept.  1730  gedaen,  die 
daerop  by  mij  baljuw  aldaer  is  geadmitteert.  Waermede  etc. 

Edel  Mog.  Heeren  etc. 
80  Nov.  1730.  Louis  de  Groet. 

Edel  Mogende  Heeren. 

In  voldoening  van  UEd.  Mog.  missive  in  dato  den  21 
Novemb.  1730,  dient  dat  onder  het  district  van  Hasaars- 
woude  is  een  Roomsch  werelds  priester,  met  name  Ge- 
rardus  de  Rotte,  geboren  tot  Gouda,  hebbende  een  capel- 
laan,  synde  mede  een  rooms  werelds  priester,  met  name 
Wilhelmus  Fey,  geboren  tot  Amsterdam;  de  statie  werdt 
gehouden  aan  den  Ryndyk  onder  Hasaarswoude.  Waar- 
mede vertrouw  haar  Ed.  Mog.  orders  en  de  bevelen  te 
hebben  voldaan,  bevelende  UEd.  Mog.  in  de  bescher- 
ming Godes. 

UEd.  Mog.  onderdanige  dienaar  en  onderdaan, 
Jan  Jacob  van  Dyckslooth. 
Hazartswouw,  7  Dec.   1730. 


Edel  Mogende  Heeren. 

Ingevolge  van  Uwe  Edel  Mog.  altyt  hoog  geachte  orders 
in  dato  den  21  deser  maent,  hebbe  ik  de  eer  van  UEdel 
Mog.  te  berichten  dat  in  het  district  van  Heenvliet  geen 
Roomsche  kerk  plaets  heeft  en  bij  gevolg  geen  Roomsche 
priesters  gevonden  worden  Waermede  vertrouwende  aen 
UEdel  Mog.  intentie  te  hebben  voldaen  en  UEdel  Mog. 
personen  en  familien  bevelende  in  de  genadige  protectie 


64 

des  Allerhoogsten ,  hebbe  ik  d'eer,  van  mij  in  het  vol- 
maexte  respect  te  noemen. 

Edel  Mog.   Heeren. 

UwEdel  Mog.  allerootmoedigsten  dieneer, 

K.  Boon  van  Engelant. 

Edel  Mogende  Heeren. 

Tot  antwoort  op  de  missive  die  ÜEdel  Mog.  in  dato 
den  2P"  deser  aan  mij  als  officier  hebbe  gelieven  toe  te 
senden  ten  opsigte  van  het  oversenden  van  een  lijst  der 
Roomsche  priesters  en  capellanen  met  van  wat  ordre  of 
statiën  deselve  mogten  weesen,  als  anders;  dient,  dat 
d'eer  hebbe  omme  aan  UEdel  Mog.  by  deese  te  adver- 
teeren ,  dat  er  alhier  in  Heukelum  noch  onder  het  district 
van  dien  geen  Roomsche  priesters  of  capellanen,  van  wat 
ordre  of  statie  hoe  ook  genaamt,  sig  koomen  optehouden, 
noch  metter  woon ,  noch  oock  exercerende  eenige  dier- 
gelijke  soogenaamde  godsdienst ;  meenende  hiermede  aan 
de  beveelen  van  ÜEdel  Mog.  te  hebben  voldaan,  heb- 
bende d'eer  omme  mij  in  alle  verschuldigde  hoogachtinge 
te  noemen. 

Edel  Moer.  Heeren  etc. 
Laueens  de  Groot. 

Heukelum,  2  7  Nov.   1730. 

Edel  Mogende  Heeren. 

Ingevolge  UEd.  Mog.  aanschryvinge  en  beveelen  van 
den  21  Novemb.  jongstleden,  my  op  den  ....  der  voors. 
maand  geworden,  soo  hebbe  de  eere  UEd.  Mog.  hier- 
nevens toe  te  senden  een  lyste  van  de  Roomse  priesters 
en  capellanen  die  onder  het  district  van  den  drossaert 
der  stadt  en  lande  van  Heusden   zyn    gehoorende    en    in 


65 

derselver  functie  dienst  doende  ,  soo  als  daartoe  de  ver- 
eyschte  verklaringe  en  ondertekening  volgens  het  S**® 
artikel  van  het  placcaat  van  Haar  Ed.  Gr.  Mog.  in  dato 
den  21  Septemb.  1730,  voor  UEd.  Mog.  reets  hebben 
gedaan  en  aan  my  ondergeteekende  in  forme  is  gebleken; 
sonder  dat  (voor  soo  verre  onder  het  district  van  den 
drossaart  en  officier  der  stadt  en  lande  voorsz.  gehoorende) 
eenige  der  Roomse  priesters  en  capellanen  negligeert  syn 
gebleven  het  gerequireerde  by  meergenoemde  placcaat  van 
Haar  Ed.  Groot  Mog.  vermeit,  te  persisteren;  waarmede 
verhoopende  aan  UEd.  Mog.  orders  en  bevelen  te  hebben 
voldaan,  verblyve  met  het  diepste  respect  en  agtinge 

UEd.  Mog.  onderdanige  en  gehoorsame  dienaar, 
J.  J.  VAN  DE  Pol. 

sup^.  drossard. 
Heusden ,  den  8  Decemb.   1730, 

Lyst  van  sodanige  Roomsche  priesters  en  capellanen 
als  onder  het  district  van  den  drossard  en  officier 
der  stadt  en  lande  van  Heusden  zyn  gehoorende 
en  in  derselver  naar  genoemde  functie  dienst  doen. 

In  de  stadt  Heusden. 

Anthonis  van  Keulen,  Rooms  priester  binnen  Heusden, 
geboortig  van  's  Hertogenbosch,  synde  een  werelts  priester. 

Hendricus  Gooien ,  geboortig  van  's  Hertogenbosch  , 
tegenwoordig  medehulp  en  assistent  van  den  Roomse 
priester  binnen  gemelte  stede,  synde  mede  een  werelts 
priester. 

Ten  platte  lande  van  Heusden. 
Dominicus  van  den  Elsken ,  Rooms  priester  tot  Vlijmen 
en  cannonick  van    de    abdye    van    Bern,    geboortig    van 
Brussel,  synde  van  de  Ordre  van  St,  Norbertus. 

Bijdragen  Gescb    Bisd.  ».  Haarlem     XIV»  Deel,  5 


66 

Joannes  van  der  Laege  ,  geboortig  van  's  Hertogen- 
bosch,  tegenwoordige  medehulp  of  capellaan  van  de  Rooms- 
gesinde  binnen  gemelte  dorp  van  Vlymen ,  synde  mede 
canonnick  van  de  voorsz.  abdye  van  Bern ,  en  van  de 
Ordre  als  vooren. 

Hermanus  van  Goor,  Rooms  priester  tot  Hedichhuysen 
alsmede  cannonick  van  meergemelde  abdye  van  Bern , 
geboortig  van  Osch  in  de  meyery  van  's  Hertogenbosch 
en  synde  mede  van  de  Ürdere  als   voren. 

Aldus  de  bovenstaande  lyst  by  my  ondergeteekende 
subs^  drossard  en  officier  der  stadt  en  lande  van  Heus- 
den  geformeert  ingevolge  de  ordre  en  aanschryvinge  van 
haar  Ed.  Mog.  Heeren  Gecommitteerde  raden  in  dato 
den  21   November  1730. 

Actum  Heusden,  den  8  Decemb.   1730. 

J.  J,  VAN  DE  Poll, 

sub*,  drossard. 

Edel  Mogende  Heeren. 

In  voldoening  en  ter  obedientie  van  UEdel  Mog.  seer 
geëerde  orders  geve  my  d'eer  van  hiernevens  UEd.  Mog. 
te  laten  toekomen  de  lyste  van  de  Roomse  priesters , 
dienst  doende  onder  myne  bailluwagie. 

Gysbertus  van  der  Kun,  pastoor  tot  Noordwyherliout , 
geboortig  van  Rotterdam ,  is  een  werelts  priester. 

Arnoldus  de  Leeuvs^ ,  geboren  tot  's  Hertogenbosch , 
pastoor  tot  Lisse,  is  een  werelts  priester. 

Reynier  Veldhoen,  geboren  tot  Zutphen,  pastoor  tot 
Voorhout,  wonagtig  tot  Sassenheim ,  is  een  werelts 
priester. 

Wilhelmus  Wytmans ,  geboren  tot  Uytrecht,  pastoor 
tot  Hillegom,  wonagtig  in  de  Vogelezang ,  is  een  werelts 
priester. 


67 

Waarmede  vertrouwende  voldaan  te  hebben  aan  UEd. 
Mou-.  altoos  geëerde  ordres,  bevele  UEd.  Mog.  in  de  be- 
scherming des  Alderhoogsten  en   blyve  met  alle  achting 

UEdel  Mog.  seer  ootmoedige  en  seer 
gehoorsame  dienaar, 

G.    B.    V.    SWIETEN. 

's  Hage,  8  Decemb.   1730. 

Edel  Mogende  Heeren. 

Den  ondergesz.  bailluw  van  Esselykerwoude  op  den 
2  5  Novemb.  1730  ontfangen  hebbende  UEd.  Mog.  aan- 
schryven  en  bevel  van  den  21  dito,  tot  't  oversenden  van 
eene  pertinente  lyste  van  de  Roomse  priesters  en  capel- 
lanen  onder  zyn  district  met  derselver  statiën  aldaar  ge- 
admitteert  en  dienst  doende,  en  of  dezelve  geordend  of 
wereldse  priesters  zyn,  ende  van  welke  Order  de  geor- 
dende, mitsgaders  van  wat  gevoelen  en  waar  zy  geboren 
zyn:  alsmede  aan  de  nalatigen  omtrent  het  afleggen  van 
de  verklaring  en  onderteekening  volgens  't  3'^^  artikel 
van  haar  Ed.  Gr.  Mog.  placcaat  van  den  21  September 
1730,  te  gelasten  sulks  uyterlyk  voor  't  eijnde  van  de 
voors.  maand  te  doen,  etc,  dient  ter  obedientie  van  dien: 
dat  Rooms  priester  onder  Esselykerwoude  is  Theodorus 
van  de  Velde ,  zoo  hy  zegt  zonder  kapellaan  en  dat  syne 
statie  zig  uitstrekt  over  Woubrugge  ,  de  buytenhuysen 
onder  Woubrugge  behoorende,  of  wegen  Jacobswoude  en 
eenige  huysen  op  de  Rypweteringe  onder  Esselykerwoude 
gehoorende,  over  de  vrye  grond  en  ambachts  heerlyk- 
heid  van  Hoogmade  en  een  huys  op  de  dwerswetering 
onder  Leyderdorp.  Zoo  hy  mede  segt  a°  1726  is  gead- 
mitteerd  by  J.  P.  v.  Kaltenaar  als  gemagtigd  van  den 
grave  van  Oultremont  en  Warfuse;  geen  geordend  maar 
een  werelts  priester  te  syn  ,    van  welke  laatste  alsmede 


68 

van  syne  hier  te  lande  getolereerde  sendinge  in  syn  opge- 
melte  pastorye  den  ondergesz.  't  voldoenende  bewys  wel 
gerequireert,  maar  tot  nog  toe  niet  ontfangen  hebbende, 
verder  zal  vervolgen;  niet  van  het  gevoelen  der  zooge- 
naamde  Jansenisten  ende  te  Emmerick  geboren.  Dat  de 
voorsz.  Theodorus  van  de  Velde ,  volgens  extract  uyt  haar 
Edele  Mog.  register  of  notitie  der  acten  van  toelating 
van  de  Roomsche  priesters  in  't  Suyder-quartier  aan  den 
ondergesch.  vertoond,  op  den  10  November  1730  de  ver- 
klaring en  onderteekening  volgens  het  derde  art,  van  haar 
Ed.  Gr.  Mog.  placcaat  van  dato  21  Septemb.  1730  voor 
haar  Ed.  Gr.  Mog.  heeft  afgelegt  en  gedaan.  Dat  behalve 
de  voorn,  van  de  Velde,  Cornelis  Huysman,  Rooms  priester 
tot  Reynzaterwoiide  i  mede  nog  gewoon  is  dienst  te  doen 
in  syn  ordinaris  woonhuys,  staande  onder  de  jurisdictie 
van  Esselykerwoude ,  in  de  buurt  genaamd  't  Vroonlandt, 
dog  zoo  veel  den  onderget'^'^  naspeuren  kan  sonder  eenige 
admissie,  alleen  by  usurpatie  of  inkruypinge,  mede  zoo 
hy  zegt  sonder  kapellaan  en  dat  syne  statie  soude  strekken 
over  Reynsaterwoude ,  Vriesekoop,  Ley muiden,  de  oost- 
syde  van  de  Oudewetering  en  vier  huisgezinnen  onder 
Esselykerwoude ,  ende  geen  geordend  maar  een  werelts 
priester  te  syn,  van  welke  laatste  als  ook  van  syne  hier 
te  lande  getolereerde  sendinge  als  voren  den  ondergesz. 
mede  nog  geen  voldoende  bewyse  heeft  bekomen. 

Niet  van  het  gevoelen  der  soogenaamde  Jansenisten  en 
tot  Amsterdam  geboren.  Dat  de  voorsz.  Cornelis  Huys- 
man volgens  extract  uyt  opgem.  UEd.  Mog.  register  of 
notitie  aan  de  ondergesz.  vertoond  op  den  13  November 
1730,  de  verklaring  en  onderteekening  volgens  het  3^* 
art.  van  haar  Ed.  Gr.  Mog.  placcaat  in  dato  21  Septemb. 
1730  voor  haar  Ed.  Mog.  heeft  afgelegd  en  gedaan. 

Vertrouwende  den  ondergeschr.  daarmede  aan  UEd. 
Mog.  intentie  te  hebben  yoldaan.  Voorts  den  Almagtigen 


69 

biddende  dat  hy  ÜEd.  Mog.  in  syne  heilige  bescherming 
neme,  sal  ik  met  schuldige  en  onderdanig  respect  blyven 

ÜEd.  Mog.   onderdanige  en  gehoorsame 
dienaar, 

C.    V.    SCHELLINGERHOÜT. 

Esselykerwoude,  den  13  Decemb.   1730. 

Edel  Mogende  Heeren. 

Ter  obedientie  van  ÜEd.  Mog.  missive  van  dato  den 
21  Novemb.  1730,  geadresseerd  aan  den  bailluw  van 
Homade ,  dient  deze  met  alle  onderdanigheyt ,  om  aan 
ÜEd.  Mog.  te  notificeren ,  dat  ouder  het  district  van 
Homade  geene  Roomsche  priesters  of  capellanen  zyn  staande 
of  woonachtig  zyn,  gaande  de  ingesetenen  van  de  Roomsch- 
gesinde,  alhier  woonachtig,  ter  kerke  onder  Esselicker- 
woude,  alwaar  is  staande  een  werelts  priester,  genaamd 
Theodorus  van  de  Velde ,  waarmede  aan  het  gerequireerde 
van  ÜEd.  Mog.  in  alle  respect  verhopen  voldaan  te  hebben, 
werdt  by  de  ondergeschreven  genomen  de  vrymoedigheyt 
van  sig  te  onderschryven 

ÜEd.  Mog.  onderdanige  dienaar, 
Hendrik  Wilmers, 

bailluw  van  Homade. 

Homade,  den  8  Decemb.   1730. 

Edel  Mogende  Heeren. 

lek  hebbe  als  officier  van  Cahauio  ontfangen  UEdel 
Mog,  missive,  geschreven  in  den  Hage  den  21  Nov.  1730 
en  tot  voldoeninge  van  de  ordre  daarbij  gemelt,  soo  dient, 
dat  onder  het  district  van  Caubauw  maar  een  Roomsche 
priester  is,  genaemt  Geldolphus  Kansman ,  geboortig  van 
Leuven,    dogh  verscheyde  jaren  in  Hollant  sijn    functie 


70 

gedaen ;  sijnde  ongeordent  en  oversulcx  een  werelts  pries- 
ter, die  de  verclaringe  en  onderteyckeninge  volgens  het 
derde  articul  van  het  placcaat  van  HEdel  Gr.  Mog.  van 
dato  den  21  Sept.  1730  gedaen  heeft  en  daerop  by  my 
is  geadmitteert ;  w^aermede  hoope  aen  de  intentie  van 
UEdel  Mog,  te  hebben  voldaen,  die  blyve  : 

Edel  Mog.  Heeren  etc. 
Den  28  Nov.   1730.  Wyngaerden. 

Edel  Mogende  Heeren. 

Ter  obedientie  en  in  voldoening  van  UEd.  Mog.  aan- 
schryvens  dato:  21  Novemb.  deses  jaars,  waarby  UEd. 
Mog.  myn  gelieve  te  gelasten  om  aan  deselve  toe  te 
stuuren  een  pertinente  lyst  van  de  Roomse  priesters  en 
capellanen  onder  myn  district  met  de  notitien  van  der- 
selver  statie  en  of  deselve  geordend  of  werelts  priesters 
syn,  en  te  noemen  van  de  geordende,  van  welke  Order 
deselve  syn,  en  of  se  syn  van  de  soogenaarade  Jansenisten 
of  van  een  ander  gevoelen  en  waar  deselve  gebooren  syn : 
soo  neem  de  vryheid  om  by  desen  aan  UEd.  Mog.  ordres 
met  alle  exactitude  en  respect  te  reponderen  met  aan 
haar  Ed.  Mog.  hiernevens  toe  te  senden  een  lyst  van 
alle  de  Roomse  priesters  en  capellanen  die  onder  het 
district  van  Kennemerland  in  het  Zuyder-quartier  syn 
gehoorende  en  die  ik  ten  dien  eynde  by  my  heb  ont- 
boden en  my  mondeling  volgens  de  nevensgaande  lyste 
het  gerequireerde  hebben  opgegeven ;  dog  ik  vinde  my 
genoodsaakt  by  dese  occasie  UEd.  Mog.  klaeglik  te  ken- 
nen te  geven,  dat  schryver  deses  als  bailjuw  van  Kenne- 
merland, in  welke  qualiteyt  hy  den  eed  voor  UEd.  Mog. 
heeft  afgelegt  in  syn  voorschreven  balluwage  onder  het 
quartier  van  Noort- Holland  ,  nog  vyf  Roomse  priesters 
en  kerken  heeft,    namentlyk  Akersloot,   Uitgeest,   Castri- 


71 

cum ,  Heijloo  en  Limmen  ,  dewelke  niettegenstaande  het 
uytdrukkelyk  bevel  van  Haar  Ed.  Groot  Mog.  Heeren 
Staten  van  Holland  en  West- Vriesland ,  in  het  laatst 
geemaneerde  placcaat ,  dato  21  Septemb.  1730  in  het 
eerste  articul,  dat  voortaan  geene  Roomse  priesters  sullen 
mogen  dienst  doen  nog  eenige  priesterljke  functien  oeffe- 
nen ,  sonder  alvorens  toegelaten  te  sjn  bj  schriftelyke 
acte  van  consent  of  toelating  en  dat  deselve  verleent  sal 
worden,  daar  de  hooge  heerlykheid  is  in  den  boesera 
van  haar  Edele  Groot  Moogende  door  de  baljuw,  dat 
des  niet  tegenstaande  die  voorschreven  priesters  geene 
soodanige  acte  van  consent  by  myn  syn  komen  haelen; 
niettegenstaande  haar  daartoe  in  persoon  hebben  gecon- 
voceert;  te  kennen  gevende  tot  haar  decharge  en  ont- 
schuldiging,  dat  Haar  Ed.  Mog.  myne  Heeren  de  Gecom- 
mitteerde raden  van  het  Noorder- quartier  haer  aangesegt 
hadden  lietselve  niet  noodig  te  hebben  en  volgens  meer- 
gemelt  placaat  ook  niet  gerequireert  en  wierd  en  dewyl 
myns  bedunkens  hetselve  ten  eenemaal  is  contrarieerende 
aan  de  expresse  wil  en  begeerten  van  Haar  Edele  Groot 
Mogende  Heeren  staten  van  Holland  en  Westvriesland, 
en  ook  niet  overeenkomt  met  de  behandeling,  die  UEd, 
Mog.  daaromtrent  hebben  gelieven  te  gebruiken  naar  hare 
gewoonelicke  wysheid ,  met  van  my  te  ontvangen  de 
actens  van  admissie  van  de  voorschreven  Roomsche  pries- 
ters, die  aan  my  wederom  hebben  vertoond  de  schrifte- 
lyke verklaring,  die  sy  by  UEd.  Mog.  hebben  gedaan, 
waardoor  ik  in  staat  ben  gebragt  om  te  kunnen  weten 
of  de  Roomsche  priesters  hebben  voldaan  aan  de  orders 
van  haar  Edele  Groot  Mooende ,  maar  belandende  der 
priesters  gehoorende  onder  het  Noorder-quartier,  werd 
ik  gejustieert  door  toedoen  van  haar  Edele  Mog.  Heeren 
Gecommitteerde  raden  van  't  Noorder-quartier  om  tegen 
de  nalatigen    te    procederen ,    conform    het  gemeld  Haar 


72 

Edele  Groot  Mogende  placcaat.  Ik  neem  de  vryheid  om 
met  alle  veneratie  myn  klagte  dienaangaande  aan  UEd. 
Mog'*^  te  doen,  onder  wiens  jurisdictie  als  baljuw  van 
Kennemerland  ben  ressorteerende,  met  een  eerbiedio- ver- 
soek  my  dienaangaande  haer  bevelen  te  laten  toekomen, 
hoedanig  my  in  dese  te  gedragen ,  beryt  synde  op  de 
bevelen  van  UEd.  Mogende  (des  gerequireerd  werdende 
in  persoon  te  komen)  my  in  alles  submitteerende  aan 
UEd.  Mogende  orders. 

Wyders  verhoopen  volgens  den  inhoud  van  UEd.  Mog. 
missive  aan  dersel ver  intentie  voldaan  te  hebben,  bidden 
God  almagtig  dat  het  hem  gelieve  mag  UEd.  Mog.  lange 
jaren  te  willen  conserveren  en  naar  myn  selve  in  haar 
Edele  Mogende  hooggeachte  gunst  gerecommandeerd  te 
hebben,  soo  neeme  de  vryheid  myn  met  alle  submissiteit 
en  respect  te  noemen 

UEd.  Mog.  ootm.  dienaar, 

D.    LOCHEPIED. 

Haarlem,  5  Decemb.   1780. 

Lyst  van  de  Roomse  priesters,  gehoorende  onder  de 
bailluwage  van  Kennemerland  in  het  Zuyder-quar- 
tier,  ter  requisitie  van  haar  Ed.  Mogende  de  Ge- 
committeerde raden  van  haer  Ed.  Gr.  Mogende 
Heeren  staten  van  Holland  en  VVestvriesland,  toe- 
gesonden  door  den  baljuw  van  Kennemerland,  den 
5  Decemb.   1730. 

Johannes  Simon  Hermanus  Oem ,  statie  Berkenrode , 
niet  geordent  maar  Rooms  w^erelts  priester,  geen  munnik 
nog  Jesuiet,  veel  min  Jesuitsgesint ,  dog  ook  geen  Jan- 
senist, geboren  te  Dort. 

riorentius  Facker,  desselfs  capellaan,  geboren  in  's  Hage, 
verklaert  in  alles  als  boven. 


78 

Johannes  Scheepe ,  geboren  tot  Amsterdam ,  statie 
Heemskerk,  is  mede  niet  geordend  nog  munnik  nog  ook 
Jesuit,  maar  Rooms  werelts  priester  en  geen  Jansenist. 

Johannes  de  Jager,  geboren  tot  Amsterdam,  statie  op 
't  Kalf,  't  Oostzanen  en  oostzyde  van  Zaendam ,  werelts 
Rooms  priester,  geen  Jansenist ,  niet  geordent  nog  munnik 
veel  min  Jesuiet. 

Gerrit  van  Vliet,  geboren  tot  Aarlanderveen,  statie 
Osdorp,  niet  geordent,  niet  Jansenist,  maar  werelts 
priester. 

Araandus  de  Weert,  geboren  te  Kuilenburch,  is  Rooms 
werelts  priester,  geen  munnik,  nog  Jesuit,  veel  min 
Jesuitgesint,  dog  ook  geen  Jansenist,  statie  Wormer , 
niet  geordent. 

Franciscus  Cragbt ,  geboren  van  Vreden ,  statie  Jisp , 
werelts  Rooms  priester ,  geen  munnik  of  Jesuit ,  nog 
Jesuitsgesint,  ook  geen  Jansenist,  niet  geordent. 

Nicolaas  Brunds ,  geboren  tot  Baer  in  Gelderland , 
statie  Marken  binnen ,  werelts  Rooms  priester ,  geen  Jan- 
senist of  Jesuit ,  maar  een  navolger  van  het  ware  ge- 
voelen der  Rooms  Catolieke  Kerk  en  leerling  van  St. 
Thomas,  niet  geordent. 

Hermanus  Theobaldus  Poringo ,  geboren  te  Tienen , 
statie  Aalsmeer,  werelts  Rooms  priester,  niet  geordent, 
ook  geen  Jesuitgesint,  maar  van  diegene  die  men  noemt 
Jansenist. 

Edel  Mogende  Heeren. 

Tot  voldoening-e  van  haar  Ed.  Groot  Mogende  missive 
en  orders  aan  den  bailluw  van  Koudekerk  geadresseert, 
dient  met  alle  onderdanig  respect,  dat  onder  de  heerlyk- 
heid  van  Koudekerk  geene  Roomsche  priesters  zyn,  van 
hoedanige  order  deselve  ook  zouden  mogen   wesen,   ver- 


74 

menende  met  dese  de  intentie  van  haar  Ed.  Gr.  Mog. 
genoeg  gedaan  te  hebben;  waarmede  naar  haar  Ed,  Gr. 
Mog.  in  de  protexie  des  Alderhoogsten  bevolen  te  hebben 
ik  met  schuldig  respect  altoos  sal  blyven. 

UEd.  Gr.  Mog.  onderd.  dienaar, 
C.  A,  Roosenboom. 
Alphen,  den  4  Decemb.   1730.  1730. 

Edel  Mogende  Heeren. 

Ter  obedientie  van  UEd.  Mog.  beveelen  van  den  21 
deeser  heb  ik  de  eere  UEdel  Mog.  by  deesen  te  berig- 
ten,  dat  in  de  baronnie  van  Liesvelt ,  noch  in  de  stede 
Nieupoort,  myns  wetens,  geen  Roomse  priesters  noch  capel- 
lanen  sijn;  wonende  in  Gelkenes  onder  de  baronnie  Lies- 
velt  maar  alleen  twee  Roomse  huisgezinnen. 

Waarmede  God  almachtig  biddende    ÜEdel  Mog.   per- 
sonen en  regeeringe  te  willen  zegenen,  blyve  etc. 
Edel  Mogende  Heeren. 

F.    T.    VAN    SCHELLUTNEN. 

Schoonhoven,  30  Nov.   1730. 

Edel  Mogende  Heeren. 
lek  hebbe  ontfangen  UEd.  Groot  Mog.  missive  van 
dato  den  21  Novemb.  1730,  waarby  UEd.  Groot  Mog. 
belasten  aan  UEd.  Gr.  Mog.  over  te  senden  een  pertinente 
lyst  van  de  Roomse  priesters  en  capellanen  onder  ons 
district  Loenen  etc.  met  de  notatie  van  derselver  statie, 
geboorte  en  of  deselve  geordend  of  werelds  priester  syn. 
In  antwoord  en  voldoening  van  UEd.  Groot  Mog.  bevelen, 
dient  dat  Mattheus  de  Reeder,  geboortig  van  Gorinchem, 
aldaar  is  geadmitteert  Rooms  priester ,  synde  een  werelts 
priester,  en  dat  desselfs  capellaan  Gerardus  Raben,  ge- 
boortig van  Rees,  mede  is  geadmitteert  en  werelds  priester, 


75 

sonder  dat  eenige  andere  priesters  of  capellanen  hier  meer 
zyn  (myns  wetens) ;  verhopende  hiermede  aan  UEd.  Groot 
Moutende  bevelen  voldaan  te  hebben  ,  verbly  vende  met 
alle  schuldige  gehoorsaamheyt, 

UEd.  Gr.  Mog.  gehoorsarae  dienaar 

dienaar  en  onderdaan  den  bailluvv 

van  Cronenburg. 

P.    MOOY. 

Loenen  -  Cronenburg,  7  Decemb.  1730.  1730. 

Edel  Mogende  Heeren. 

Om  te  voldoen  aan  UEd.  Mog.  geëerde  ordre  ende 
aanschryvinge  van  dato  den  21  Novemb.  dezes  jaars,  vinde 
ik  my  verpligt  om  aan  UEd.  Mog*^*  benevens  deze  te 
laten  toekomen  een  pertinente  lyst  van  de  Roomsche  pries- 
ters en  capellanen  onder  de  bailluwage  van  de  Loosdregt 
met  den  aankleve  van  dien ,  zich  tegenwoordig  bevin- 
dende ;  waaraan  my  met  schuldige  eerbied  gedragende  , 
blyve  ik  altyd 

UEd    Mog.  onderdanige  en  ootmoedige  dienaar, 
J,  Emtiuele. 

Amsterdam,  den  6  Decemb.  a°   1730. 

Lyste  van  de  Roomsche  priesters  ende  capellanen,  de- 
welke in  de  bailluwschap  van  de  Loosdregten,  Mynen 
ende  Teccop  zyn  geadmitteerd  ende  Roomsche  pries- 
terlyke  functie  tegenwoordig  aldaar  werkelyk  zyn 
bedienende,  geformeert  op  order  ende  aanschryvinge 
van  de  Ed.  Mos.  Heeren  Gecommitteerde  raden  van 

CD 

de  Ed.  Gr.  Mog.  Heeren  staten  van  Holland  en  West- 
vriesland van  dato  den  21  Novemb.  dezes  jaars  1730. 

Een  Roomsche  priester  in  de    statie  van    Teccop ,    ge- 
naamd Petrus  van  Dorsten,    aldaar  geadmitteerd    sedert 


76 

den  jare  1722,  zynde  een  werelds  priester,  niet  van  de 
soogenaamde  Jansenisten  ,    maer  van    het    Roomsche  ge- 
voelen, geboren  tot  Rees  in  het  land  van  Cleef. 
Geen  capellaan  of  medepriester. 

Edel  Mogende  Heeren. 

Ter  beantwoordinge  van  UEd.  Mog.  missive  in  dato 
20  Novemb.  laatsleden,  hebbe  de  eere  UEd.  Mo.  te  be- 
rigten  dat  onder  't  district  van  Middelharnis  geen  Roomse 
priesters  of  capellanen  geadmitteert  syn ;  vertrouwende 
hiermede  aan  UEd.  Mo.  orders  te  hebben  voldaan,  be- 
veele  UEd.  Mo.  en  derselver  wyse  regeering  in  de  be- 
scherming Godes  en  betuyge  te  syn. 

UEd.  Mo.  gehoors.  dienaar, 

J.  BiLDERBEECQ. 

Middelharnis,  9  Decemb.  1730. 

Edel  Mogende  Heeren. 

Ingevolge  van  UEdel  Mog.  missive  en  aenschryvinge 
van  21  der  voorleden  maent,  geeve  ik  mij  de  eer  van 
hiernevens  toe  te  voegen  de  daerbij  gerequireerde  lyst 
der  Roomsche  priesters  en  kapellanen,  onder  dewelke  geen 
geordende  zyn,  gelyk  ik  ook,  gedurende  den  gantschen 
tyt  myner  functie ,  nooit  soodanige  heb  geadmitteert. 
Hiermede  etc. 

De  Hüybert, 

3  Dec.   17  30.  H^   van  Kruyningen. 

Lyste  van  alle  de  Roomsche  priesters  en  kapellaenen, 
welke  in  de  respective  districten  van  den  drossaert 
van  Muydeu ,   baljiuw  van  Naerden  en  Gooilaut  en 


77 

hoofd-officier  over  Weesp  en  VVeesperkarspel ,  gead- 
mitteert  zijn  en  dienvolgende  dienst  doen. 

Muyden.   —  Guilliam  Ruysendael ,  werelts  priester. 

Naerden.  —  Gijsbertus  Ouderogge ,   werelts  priester. 

Hilversum  (Gooilandt).  —  Godfridus  Bul ,  werelts 
pi'iester,  hebbende  sedert  de  maent  Aug.  1730,  om  zijne 
gealligeerde  onpasselykheit  en  zwakheit  tot  kapellaen 
Johannes  Franciscus  Joret,  mede  werelts  priester. 

Laren  (Gooilandt).  —  Henricus  Backer,  werelts  priester. 

Blaricom  (Gooilandt).  —  Adriaen  van  Dort ,  werelts 
priester. 

Weesp  (de  stad).  —  Ignatius  Kramer ,  werelts  priester. 

Ankeveen  (Weesperkarspel).  —  Henricus  Koningsvelt, 
werelts  priester. 

Alle  deeze  bovenstaende  Roomsche  priesters  en  kapel- 
lanen hebben  de  verklaring  en  onderteekening,  in  gevolge 
van  HEdel  Gr.  Mog.  placcaet  van  21  Sept.  1730  en 
nadere  aenschrijvinge  van  de  Edel  Mog.  Heere  Gec.  raden 
van  21  Nov.  deszelven  jaers ,  voor  welgemelde  HEdel 
Mog.  afgelegt  en  gedaen ,  uytgezonderd  de  priester  van 
Naerden ,  die  om  zyne  zware  krankheyt ,  dewelke  als  nog 
sedert  byna  twee  maenden  continueert,  zulks  by  provisie, 
op  expresse  ordre  van  HEdel  Mog.  aen  den  officier  van 
Naerden  gezonden,  aldaer  heeft  gedaen. 

Edel  Mogende  Heeren. 

Op  den  26  Nov.  11.  is  mij  als  baljiu  der  heerlykheyt 
van  Naters  ende  Pancras-gors  ter  handen  gestelt  UEdel 
Mog.  missive,  by  welke  UEdel  Mog.  my  hebben  gelie- 
ven aen  te  schryven  en  bevelen ,  om  binnen  veertien 
dagen  nae  de  receptie  derselve  toe  te  senden  een  perti- 
nente lyste  van  de  Roomse  priesters  en  capellaenen  die 
binnen  de  voors.  heerlykheyt  dienst  doen ,  met  denotatie 


78 

van  derselver  statiën,  die  aldaer  geadmitteert  sijn,  en 
met  byvoeginge  of  deselve  geordende  ofte  wereltse  pries- 
ters sijn;  ende  ten  aensien  van  de  geordende  van  welke 
Ordre  deselve  sijn;  of  sij  van  de  soogenaamde  Jansenisten 
of  van  een  ander  gevoelen  sijn  en  waer  gebooren. 

Waerop  UEdel  Mog,  tot  antwoort  dient,  dat  binnen 
de  voors.  heerlijkheijt  egeene  personen,  die  priesters  of 
capellanen  sijn,  haer  onthouden,  ofte  kerken  en  sijn, 
ofte  (mijns  wetens)  eenigen  dienst  door  soodanige  geëxer- 
ceert  wort. 

Waermede  etc.  P.  v.  Hoogwerf. 

Briel,  4  Dec.   1730. 

Edel  Mogende  Heeren. 

Ingevolge  ende  ter  voldoeninge  van  UEdel  Mog.  be- 
veelens  en  aanschryvens  van  dato  den  21  deser  maand 
Nov. ,  tenderende,  dat  ik  binnen  veertien  dagen  na  de 
receptie  van  deselve  UEdel  Mog.  soude  toesenden  een 
pertinente  lyste  van  de  Roomse  priesters  en  capellanen, 
die  geadmitteert  mogten  wesen  onder  mijn  district.  Soo 
hebbe  dan  de  eer  van  UEdel  Mog.  te  berigten  dat  onder 
mijn  jurisdictie  of  territoir  [Clundert]  geen  Roomse  pries- 
ters of  capellanen  sijn.  Verlioope  hiermede  aan  de  ordres 
van  UEdel  Mog.  te  hebben  voldaen. 

UEdel  Mog.  etc. 
Niervaart  gesegt  Clundert,  J.  E.  [Orszandt?] 

30  Nov.   1730. 

Edel  Mogende  Heeren. 

Ter  obedientie  van  Haar  Ed.  Mog.  dient  in  rescriptie, 
als  dat  onder  de  jiirisdictie  van  Nieuwkoop  zyn  twee 
werelts  priesters,  gants  niet  van  de  soogenaamde  Janse- 
nisten ,  waarvan  Ignatius  Johannes  Lemmens  de  statie  in 


79 

het  zuy deinde  van  Nieuiokoop  bedient ,  geboortig  van 
Amsterdam;  de  tweede  statie  bedient  Philippus  Jacobiis 
Otgens ,  in  het  noordeynde  van  Nieuwcoop ,  geboortig  van 
Oosterhout,  hebbende  beyde  voldaan  aan  het  derde  articul 
van  Haar  Ed.  Groot  Mog.  placcaat  van  dato  den  21 
Septemb.  1730.  Verhopende,  nadat  ik  Haar  Ed.  Mog.be- 
vele  in  de  bescherming  Gods,  hiermede  voldaan  te  hebben. 

Haar  Ed.  Mog.  ootmoedige  dienaar, 
P.   D.  VOOGT. 
Nieuwkoop,  den  10  Decemb.  1780. 

Edel  Mogende  Heeren. 

Ter  voldoeninge  der  ordres  van  UEdel  Mog.  de  dato 
21  Nov.  1730;  soo  dient  dat  in  den  dorpe  en  heerlykheit 
Noordeloos  geen  Paepsgesind  inwoonder  is ;  veelmin  aldaer 
Roomse  priesters  ofF  capellanen  sijn  ;  hebbende  voor  twintig 
jaren  voornoemt  dorp  van  dat  ongehoorsaem  volk  vry 
gevonden  en  betragt,  gelyk  ik  blijve  betragten  sal,  een 
soo  groote  heerlykheit  in  het  midden  van  den  Alblasser- 
waerd  gelegen ,  vrij  en  suijver  te  houden.  Hoopende 
hiermede  etc. 

Barnevelt. 

Noordeloos,  30  Nov.   1730. 

Edel  Mogende  Heeren. 

In  antwoort  op  UEd.  Groot  Mogende  ordres  van  den 
21  Novemb.  laatsleden,  dient  dat  alhier  in  dese  heerlyk- 
heid  [Noordwyh]  is  maar  een  Rooms  catholyke  kerk  ende 
daarin  maar  een  priester  dienst  doende,  genaamt  Hendrikus 
van  der  Lee,  geboren  in  den  Ouden-bosch,  synde  geen 
Jesuit,  nogh  ook  geen  Jansenist,  maar  een  wereltlyk  pries- 
ter, hebbe  reets  14  jaren  alhier  genoemden  dienst  waar- 


80 

genomen.  Waarmede  aan  UEd.  Groot  Mogende  ordres  meene 
voldaan  te  hebben ,  bevelen  wy  UEd.  in  de  bescherming 
van  God  almagtig  en  blyve  met  het  diepste  respect. 

UEd.  ootmoedige  dienaar, 
Ambrosius  Kemp, 

Noordwyk,  8  Decemb.   1730. 

Edel  Mogende  Heeren. 

In  voldoeninge  van  UEd.  Mog.  ordre  en  aanschryvinge 
van  den  2P'^  November  laastleden,  geeve  ik  my  de  eere 
UEd.  Mog.  te  melden  dat  onder  myn  district  [Oestgeest] 
geadmitteert  syn  en  dienst  doen  Theodorus  van  der  Waardt, 
werelds  priester ,  geboren  tot  Leyden ,  en  als  desselfs 
capellaan  Gerardus  Wilhelmus  Immerman  ,  mede  wereldts 
priester,  geboren  tot  Grol,  en  hebben  beyden  aan  my 
verklaard,  dat  sy  voor  UEd.  Mog.  de  verklaringe  en  onder- 
tekening volgens  het  3"^^  articul  van  het  placaat  van  Haer 
Ed.  Groot  Mog.  van  den  21  September  1730  reets  heb- 
ben afgelegt  en  gedaan  ;  waarmede  aan  de  intentie  van 
UEd.  Mog.  hopende  voldaan  te  hebben,  blyve  ik 

Edel  Mogende  Heeren. 

UEdele  Mogende  onderdanige  en 
gehoorsaamste  dienaar , 
Joost  Marcüs, 
bailluw  en  schout  van  Oegstgeest  en  Poelgeest. 
Oegstgeest,  den  4  Decemb.   1730. 

Edel  Mogende  Heeren. 

In  antwoord  van  UEdel  Mog.  missive,  dient,  als  dat 
in  de  Beyerlanden  geen  Roomsche  priesters  ofF  capel- 
laenen  bekent  en  zijn ,  hetzy  geordende  ofte  niet.   Hier- 


81 

mede  vermeijnende  voldaan  te    hebben  aan  UEdel  Mog. 
goede  meeninge,  zoo  ben  met  alle  eerbiet. 
Edel  Mogende  etc. 

G.  Casembroot. 
Oud-beyerland,  27  Nov.   1730. 

Edel  Mogende  Heeren. 

Achtervolgens  ende  in  voldoeninge  van  UEdele  Mogende 
missive  de  dato  21  Novemb.  passato,  liebbe  de  eere  UEdele 
Mogende  te  berigten,  dat  alhier  in  de  Oude-tonge,  ge- 
legen in  den  eylande  van  Overflacque  ,  is  een  Rooms - 
catholjke  kerk  ende  een  werelds  priester ,  genaamd 
Johannes  Goos,  synde  denzelven  geen  soogenaamde  Janse- 
nist, en  pastor  in  denselve  eylande,  geboren  van  Geel, 
onder  het  geestelyk  territoir  van  's  Hertogenbos,  hebbende 
gemelde  priester  op  den  2 1  Novemb.  jongstleden ,  reets 
de  verclaring  vervat  in  het  derde  artikel  van  haer  Edele 
Groot  Mogende  placcaat  van  dato  21  Septemb,  ten  op- 
sigte  de  Roomse  priesters  geëmaneerde  voor  UEdele  Mo- 
gende gedaen.  Waarmede  ik  hope  aan  de  intentie  van 
UEdele  Mogende  te  sullen  syn  voldaan  en  na  UEdele 
Mogende  in  de  protexie  des  Almogende  bevolen  te  heb- 
ben, geve  my  d'eere  van  te  blyven. 

UEdele  Mogende  onderdanige  dienaar, 
C.  V.  D.  Leur. 
Oude-tonge,  8  Decemb.   1730. 

Edel  Mogende  Heeren. 

Tot  voldoening  van  UEd.  Mog.  aanschryven  ende  be- 
velen van  dato  den  21  November  1730,  heb  ik  de  eer 
aan  UEd.  Mog.  toe  te  zenden  een  pertinente  lyst  van  de 
Roomsche  priesters  in    het    district  van  Oudewater   haer 

P.ljdragen  Gescb    Bisd.  v.  Haarlem     XIV»  Deel.  O 


82 

bevindende  ende  tot  den  dienst  geadmitteerd  zynde,  ge- 
lyk  ook  de  denotatie  van  derselver  statiën  ende  Ordre  op 
deselve  lyste  staat  geexpresseert  ende  twyfele  niet  of  de 
gedenoteerde  priesters  sullen  reeds  hebben  voldaan  aan 
UEd.  Mog.  orders,  om  de  gerequireerde  verklaringe  voor 
UEd.  Mog.  coUegie  af  te  leggen  ende  te  doen  ,  gelyk 
zy  beloofd  en  aangenomen  hebben ;  hiermede  vermeynende 
aan  de  intentie  van  UEd.  Mog.  te  hebben  voldaan,  heb 
ik  de  eer  my  met  nederig  respect  te  noemen 

UEd.  Mogende  ootmoedige  dienaar, 
G.  R.  VAN  Kinschot. 
Oudewater,  6  Dec.   1730. 

Lyste  der  Roomsche  priesters  binnen  Oudew^ater. 

Alexander  de  Neve,  Minderbroeder  of  van  de  Order 
van  Franciscus ,  geboren  tot  Brussel ;  ende 

Hubertus  de  Vos,  werelts  priester  of  van  de  Order  van 
de  soogenaamde  Jansenisten,  geboren  tot  Mechelen. 

Edel  Mogende  Heeren. 

Ik  geve  my  selve  de  eere  onderdanigst  te  rescribeeren 
op  UEd.  Mog.  missive  van  den  21  passato ,  dat  onder 
myn  district  of  baluagie  van  Hekendorp,  Snelrewaarde , 
Zuyd-  en  Noord- Linschoten ,  mitsgaders  Usselveen ,  geene 
Roomse  priesters  of  capellanen  zyn,  dog  ik  vertrouw,  dat 
de  twee  priesters  van  Oiideioater  in  cas  van  ziekte,  onder 
de  Roomsgesinden  in  gemelde  districten,  hunne  functien 
komen  exerceren;  hiermede  vermeynende  aan  UEd.  Mog. 
order  voldaan  te  hebben ,  wensch  ik  over  UEd.  Mog. 
personen  en  hooge  magt  den  zegen  des  Alderhoogsten  en 
blyve  met  veel   ontzag 

UEd.  Mog.  ootmoedige  en  getr.  dienaar, 
H.  DE  Maas. 

Oudewater,  4  Decemb.   1730. 


83 


Edel  Mogende  Heeren. 

Ter  obedientie  en  in  voldoeninge  aan  UEdel  Mog. 
ordres  by  missive  geschreven  in  den  Hage  den  21  Nov. 
1730,  geve  mij  de  eere  te  dienen  van  bericht,  dat  onder 
het  district  der  heerlykheid  van  Monster  twee  Rooinsche 
priesters  geadmitteert  sjn ,  in  den  Poeldyck  derselver 
statiën  hebbende  en  dienst  doende,  namentlyk  Bernardus 
Perquin ,  als  pastoor ,  geboortigh  van  de  stad  Rotterdam 
en  Johannes  Hessen  ,  als  capellaan  ,  geboortigh  van  de 
stad  Amsterdam,  beide  geen  Jesuiten  ofte  geordende; 
maar  wereldsche  priesters  van  de  Leuvensche  studie,  van 
't  gevoelen  van  Augustinus  en  Thomas  :  hebbende  beide 
op  haar  priesterlyck  woord ,  zonder  eenige  mentale  reser- 
vatie  verklaart  haar  te  conformeeren  met  hetgeen  staat 
in  het  derde  articul  van  HEdel  Gr.  Mog.  placcaat  van 
21  Sept.  1730.  Waarmede,  in  hoope  aan  UEdel  Mog, 
intentie  te  hebben  voldaan,  blyve  met  schuldig  respect 

Edel  Mog.  Heeren  etc. 
's  Hage,  30  Nov.   1730.  Persijn. 


Edel  Mogende  Heeren. 

Ter  obedientie  van  UEdel  Mog.  missive  van  den  21 
deser  dient,  dat  in  de  hooge  heerlykheid  Zuidi- Polsbroek 
maer  één  Roomsch  priester  is ,  sonder  capellaen,  genaemt 
Winandus  Bonifacius  van  Sonsbeeck,  geboren  tot  Utrecht, 
sijnde  geen  geordende  maer  een  werelts  priester.  Waer- 
mede  hopende  aen  UEdel  Mog.  ordres  voldaen  te  hebben 
eyndige  met  schuldigh   respect  ende  blyve, 

UEdel  Mogende  etc. 

Schoonhoven,  29  Nov.  1730.  J.  Baert. 


84 


Edel  Mogende  Heeren. 

Op  syn  tyd  ontfangen  hebbende  ÜEdel  Mog.  missive 
van  den  2i  deser,  soo  zende  hiernevens  een  nette  lijst  van 
alle  de  Roomsche  priesters  ,  door  mijn  predecesseurs  en  mij 
in  der  tijd  geadmitteert  en  aangestelt  onder  onse  onder- 
hoorige  jurisdictie.  De  namen  van  capellaenen  kan  ik  hier 
niet  nevens  voegen,  om  redenen,  dat  deselve  onder  dit 
district  niet  worden  gevonden  ;  als  synde  deselve  altyd 
bij  ons  judicieus  geweest  om  aen  de  Roomsche  religie 
geen  voet  en  oorsaek  van  aanwas  te  geven,  dewyl  twee 
Roomsche  priesters  gestelt  tegens  een  predikant  van  de 
dominante  en  ware  Religie  meerder  tydt  en  gelegenheid 
hebben  om  het  volk  ten  platten  landen  ,  die  doorgaens 
niet  seer  in  de  gronden  van  de  religie  ervaren  sijn,  tot 
haere  bygeloovige  sentimenten  over  te  halen ;  en  indien 
eenigh  priester  extraordinair  wordt  geadmitteert,  geschied 
hetselve  alleen,  om  gedurende  de  siekte  van  den  ordinaris- 
priester  de  functie  te  doen. 

Soetemeer.  —  Theodorus  de  Greef,  geb.  te  Limmen 
[Nunen  ?]  onder  's  Bosch  ,  Roomsch  priester  tot  Soeter- 
meer;  deselve  wordt  gehouden  voor  de  leere  der  sooge- 
naamde  Jansenisten  geporteert  te  wesen. 

Sevetihoven.  —  Antonij  Wenkom,  geb,  tot  üytrecht , 
priester  tot  Sevenhoven. 

Rynsaterwoude.  —  Cornelis  Huysman,  geb.  van  Am- 
sterdam ,  Roomsch  priester  tot  Rynsaterwoude. 

Aarlanderveen.  —  Andreas  Jansen,  geb.  te  Arnhem, 
Roomsch  priester  tot  Aarlanderveen. 

Sassenheim.  —  Reinier  Velthoen ,  geb.  van  Zutphen , 
Roomsch  priester  tot  Sassenheim. 

Cudelstaart.  —  Jacob  de  Valois ,  geb.  te  Leijden , 
Roomsch  priester  tot  Cudelstaart. 


85 

Soeteriooude.  —  Antonij  Dierhout,  geb.  van  Utrecht, 
Roomsch  priester  tot  Soeterwoude. 

Stompwyck.  —  Fredericus  Johannes  Jacobs  Coeqx,  geb, 
van  Zutphen,   Roomsch  priester  in  Stompwyk. 

Voorburg.  —  Johannes  Casimirus  Hooft,  geb.  te  's  Hage, 
Roomsch  priester  te  Voorburg. 

Alle  welke  buyten  den  voornoemden  De  Greef  gehou- 
den worden  de  sentimenten  van  Jansenius  niet  toegedaen 
te  wesen. 

Hiermede  vermeenende  aan  UEdel  Mog.  intentie  vol- 
daen  te  hebben  etc. 

UEdel  Mog.  ootmoedige  dienaer. 
Joh.  van  den  Bergh. 

Leyden,  29  Nov.   1730. 

Edel  Mogende  Heeren. 

Ter  obedientie  van  UEd.  Mog.  ordres  van  den  21 
Noverab.  1730,  hebbe  ik  de  eere  om  UEd.  Mog.  te  be- 
rigten  dat  ik  op  den  aanvang  van  myne  bediening  als 
bailjuw  van  Rysxcyk ,  zynde  den  17  Juni  1730,  hebbe 
bevonden  dat  in  't  selve  district  pastoor  van  de  Roomsche 
Catholyke  kerk  was  alleenlyk  en  ook  zonder  capellaan, 
Petrus  van  der  Maes  van  Avenrode,  welke  volgens  zyn 
opgeven  een  werelds  priester  van  het  gevoelen  der  soo- 
genaamde  Jansenisten  en  in  's  Hage  geboren  is,  zullende 
hy  eerdaags  ingevolge  van  het  placcaat  van  haer  Ed.  Gr. 
Mog.  de  vereyschte  verklaringe  en  onderteekeninge  voor 
UEd,  Mog.  koomen  afleggen.  Ik  hoope  hiermede  aan  den 
intentie  van  UEd.  Mog.  bovengemelde  aanschryvinge  vol- 
daan te  hebben  en  blyve  met  schuldig  respect. 

UEd,  ootmoedige  dienaar, 

P.    VAN    DER    BURCH, 

Delft,  8  Decemb.   1730. 


86 

Edel  Mogende  Heeren. 

Ter  nakominge  van  UEd.  mogende  aanschryviiige  van 
den  21  Novemb.  1730,  geven  wy  ons  de  eer  UEd,  Mo- 
gende onderdanig  te  berigten ,  dat  ik  aan  Joannes  Ber- 
narts,  pastoor  van  de  Roonische  gemeynte  alhier  binnen 
Rhoon,  de  voorsz.  missive  hebbe  vertoont  en  voorgehouden, 
die  daarop  heeft  gedaan  en  gegeven  de  verklaring,  welke 
ik  de  eer  heb  aan  UEd.  Mogende  hiernevens  by  dese  toe 
te  senden;  waarmede  vertrouw  UEd.  Mogende  orders  in 
gemelde  missive  vervat,  gehoorsaam  te  hebben  voldaan, 
blyven  wy  met  het  diepste  respect. 

UEd.  Mog.  onderdanige,   getrouwe 
en  gehoorsame  dienaar, 

B.  Sandwegh. 

Rhoon,  den  8  Decemb.   1730. 

Edel  Mogende  Heeren. 

Door  den  bailluw  van  Roon  aan  my  onderschreven 
Franciscus  Bernarts,  pastoor  van  de  Roomsche  gemeynte 
tot  Roon  voorschr. ,  vertoont  en  voorgelesen  synde  de 
missive  van  UEd.  Mog.  Heeren  Gecommitteerde  raden 
van  de  Ed.  Gr.  Mogende  Heeren  Staaten  van  Holland  en 
Westvriesland  van  dato  21  Novemb.  1730,  in  voldoening 
en  beantwoording  van  dien  verklaar  ik  ondergeschrevene 
op  myn  priesterlyk  woord ,  dat  ik  geboortig  ben  van 
Arendonck,  een  dorp  naby  en  grensende  aan  de  meyery 
van  's  Hertogenbos. 

Dat  ick  myne  studiën  hebbe  gedaen  en  voltrokken  tot 
Leuven  in  een  collegie  ende  onder  het  opsicht  van  we- 
reldlyke  en  ongeordende  priesters;  dat  ik  in  den  jaar  1700 
mede  ben  geworden  of  geweyd  werelts  priester. 

Dat  ik  in  die  qualityt  eenige  jaren  achteren  den  anderen 
den  pastoor  van  St.   Laurens,  gelegen  in  Vlaanderen  en 


87 

resorterende  onder  het  bisdom  van  Brugge,  heb  geassis- 
teert  als  capellaan,  dat  ik  daarna  ben  geworden  huys- 
capellaan  eerst  van  de  gravin  van  Baerloo  en  naderhand 
en  sulks  in  den  jare  1718  van  de  heer  van  Kuykhoven, 
wonende  op  't  huys  te  Papendrecht ,  aan  de  stadt  Dor- 
drecht, op  welke  plaatse  hebbe  gestaan  tot  in  den  jare 
1724;  dat  ik  daarop  denselfen  jare  1724  door  den  Heer 
advocaat  van  Schagen  ben  begiftigd  geworden  met  het 
kleyn  en  sober  pastorytje  van  de  geringe  Roomsche  ge- 
sinde gemeynte  tot  Rhoon  voornoemd. 

En  dat  ik  ingevolge  't  derde  artikel  van  het  placcaat 
van  haar  Ed.  Gr.  Mogende  van  dato  den  21  September 
1730  voor  haar  Ed.  Mogende  Heeren  Gecommitteerde  raden 
heb  gedaan  de  gerequireerde  verklaring  volgens  extract 
uyt  het  register  van  dato  den  31   Octob.   1730. 

Tot  gronde  van  alle  welke  voorsz.  staet,  dese  by  my 
onderteekend  binnen  Roon  op  den  6   Decemb.   1730. 

Franciscus  Bernarts  , 
pastoor  tot  Roon. 

Edel  Mogende  Heeren. 

Ter  obedientie  van  ÜEd.  Mog.  aanschryving  en  beveelen 
zoo  heb  ik  de  eer  UEd.  Mog.  onderdanigst  te  berigten, 
dat  in  myn  district  als  bailluw  van  den  landen  van 
Stryen  geene  Roomsche  priesters  of  capellanen  sigh  be- 
vinden ,  en  dat  noch  by  geen  menschen  geheugen  sigh 
eenige  daarvan  in  het  gemelt  district  bevonden  hebben , 
veel  min  mynens  wetens  daar  eenige  dienst  verrigtende ; 
in  hope  van  hiermede  aan  de  intentie  en  respectueuse 
orders  van  UEdele  voldaan  te  hebben ,  zoo  heb  ik  de  eer 
met  alle  onderdanigheyt  en  diep  ontsagh  te  zyn. 

UEd.   Mog.  onderd.  dienaar, 
Ant.  Repelaar, 

Dordrecht,  6  Decemb.   1730. 


88 

Edel  Mogende  Heeren. 

Ter  obedientie  en  tot  voldoenino;e  van  UEd.  Moü.  aan- 
schryvens  van  den  :il  Novemb.  laatstleden,  dient,  dat 
onder  het  district  van  den  lande  van  Steijn,  Willes, 
Kortliacrlem ,  Vryehoeff  en  Calvere)}broek  geen  paapse 
kerk  nog  standplaatse  van  eenig  Roomsch  priester  of  capel- 
laan  is  ;  weshalve  verhopende  hiermede  aan  de  intentie 
van  UEd.    Mog.   te  sullen   liebben   voldaan ,   bly ve 

UEd.  Mog.  getrouwe  en  onder- 
danige dienaar, 

W.  V.  Kerkhoven. 
Gouda,  den  17  Decemb.   1730, 

Edel  Mogende  Heeren. 

Ingevolge  van  UEd.  Gr.  Mogende  beveelen  in  dato  den 
21  Novemb.  1730,  kom  ik  UEd.  Gr.  Mogende  by  dese 
berigten,  dat  in  het  dorp  of  ambagt  van  Valkenburg  geen 
een  Roomschgesinde  priester  noch  capellaan  is,  noch  ook 
niemand  en  werdt  gevonden  die  aan  de  Roomsgesinde 
alhier  eenige  openbare  dienst  doet,  ende  dewyl  ik  ver- 
trouw hiermede  aan  UEd.  Gr.  Mogende  last  en  orderen 
te  hebben  voldaan,  zoo  blyve  ik  met  UEd.  Gr.  Mog. 
alle  bedenkelyke  voorspoed  over  hare  personen  en  regee- 
rinije  te  hebben  toeo-ewenscht. 

UEd.   Gr.   Mog.  onderd.  dienaar, 
H.  VAN  Bent. 

Valkenburgh,  5   Decemb.   1730. 

Edel  Mogende  Heeren. 

Ingevolge  en  tot  voldoening  van  UEd,  Mog.  aanschry- 
vinge  en  bevel  van  den  21   Novemb.   1730,  sende  UEd. 


89 

Mog.  toe  de  ingesloote  lyste  van  de  Roomse  priesters  en 
capellanen  onder  de  vrye  heerlykheden  van  Voorschoten 
en  Veur  geadmitteert  en  dienst  doende,  welke  personen 
ieder  bysonder  hebben  gedaan  de  verklaring  daaronder 
gevoegd  en  vertoont  haar  actens,  waarby  my  is  gebleken 
dat  sy  de  ondertekening  en  verklaring,  volgens  het  3'^* 
articul  van  de  placcaat  van  haar  Ed.  Mog.  van  den  21 
Sept.  1730  voor  UEd.  Mog.  reets  hebben  gedaan  en  af- 
gelegt;  waarmede  vertrouwende  aan  UEd.  Mog.  bevelen 
te  hebben  voldaan,  blyve 

UEd.  Mog.  onderdanige  gehoorsame  dienaar, 

D.    POYNTZ, 

bailluw  van  Voorschoten  en  Veur. 
Voorschoten,  den  5  Decerab.   1730. 

Lyste  van  de  Roomse  priesters  en  capellanen  onder  de 
vrye  heerlykheit  van  Veur  geadmitteert    en    dienst- 
doende, als  : 
Henricus  Wesselingh,  geboortig  van  Amsteldam,  werelds 
priester,    tot    dienst  van   de  Roorasgesinde  gemeente  van 
Veur  geadmitteert ,  en 

Johannes  Baptist  Lazaar ,  geboortig  van  Leyden ,  we- 
relds priester,  als  capellaan  tot  assistent  in  dienst  van 
gem.  gemeente  geadmitteerd ,  welke  beyde  personen  op 
haar  priesterlick  woord  verklaard  hebben,  niet  te  syn  van 
de  soogenaamde  Jansenisten  of  Jesuiten ,  nogli  geordende 
personen,  maar  alleen  wereldse  priesters  van  de  Rooms- 
gesinde  Religie.  Aldus  de  voorsz.  lyst  geformeert  en  opge- 
steld op  d'aanschryvinge  en  bevel  van  de  Ed.  Mog.  Heeren 
getrouwe  raden  van  de  staten  van  Holland  van  dato  den 
21  Novemb.   1780  op  den   1   Decemb.   173Ü. 

By  my   D.  Poyntz, 
bailluw   van  Veur. 


90 


Lyste  van  de  roomse  priesters  en  capellanen  onder  de 
vrye  heerlykheit  van  Voorschoten  geadmitteert  en 
dienst  doende  ,  als  : 

Gerardus  van  Muylwyck,  geboortig  van  Amersfoort, 
werelds  priester ,  tot  dienst  van  de  Roomsgesinde  ge- 
meente van    Voorschoten  geadmitteert,  en 

Johannes  ten  Dam,  geboortig  van  Amsterdam,  werelds 
priester,  als  cappelaan  tot  assistent  en  dienst  van  gem. 
gemeente  geadmitteert ;  welke  beyde  personen  op  haar 
priesterlick  woord  verklaart  hebben  ,  niet  te  syn  van  de 
soogenaamde  Jansenisten  of  Jesuiten  ,  nogh  geordende 
personen ,  maar  alleen  werelds  priesters  van  de  Rooms- 
gesinde Religie. 

Aldus  de  voorsz.  lyste  geformeert  en  opgesteld  op  de 
aanschryvinge  en  bevel  van  de  Ed.  Mog.  Heeren  Gecom- 
mitteerde raden  van  staten  van  Holland  van  21  Nov. 
1730  op  den  1    Decemb.   1730. 

By  my  D.  Poyntz, 
bailluw  van  Voorschoten. 


Aan  den  Drost  van  Vianen. 

Erntfeste.  —  Aan  Jacobus  Dolyns ,  priester  der  Socie- 
teyt,  door  den  Heer  grave  van  der  Lippe,  doen  ter  tyd 
heer  van  Vianen  op  den  7  Nov.  1693,  by  acte  synde 
geconsenteert  om  binnen  de  steden  en  land  van  Vianen 
te  oefFenen  de  Roomse  dienst,  heeft  de  voorn.  Jacobus 
Dolyns  aan  ons  gedaan  overgeven  de  voorsch.  acte  van 
consent  ende  geoffereert  om  conform  het  placcaat  van 
HEd.  Gr.  Mo,  van  dato  den  21  Sept.  te  doen  de  ver- 
claringe  conform  het  IIP  articul  van  dat  placcaat  ende  de 
onderteekening  van  dien.  Waarop  by  ons  synde  gedelibe- 
reert  ende  gereflecteerd,  dat  by  HEd.  Gr.  Mo.  respective 


91 

placcaten  aan  de  Jesuijten  verboden  is  eenige  diensten 
binnen  dese  provincie  te  doen,  hebben  wij  goedgevonden 
en  verstaan  UE.  aan  te  schryven  den  gemelden  Dolyns 
te  verbieden  eenige  dienst  binnen  de  stad  Vianen  en  den 
lande  van  dien  te  doen  en  te  vigileren  en  voorteko- 
men,  dat  sulcx  door  hem  geschiede.  VVaertoe  ons  ver- 
latende bevelen  etc. 

De  Gec.  raeden,  den   17  Nov.   1730. 

Edel  Mogende  Heeren. 

Ingevolge  de  order  vervat  in  UwEd.  Mog.  missive  van 
den  21  Novemb.  1730,  hebbe  de  eere  UwEd.  Mog.  te 
rescribeeren  en  tegelyk  toe  te  senden  de  lyst  van  de 
Roomsche  kerken  onder  myn  district  van  de  stad  en 
lande  van  Vianen  resorteerende  ,  met  by voeging  van  den 
priester  die  aldaar  fungeert ,  synde  tot  de  andere  kerk 
voor  als  nog,  by  die  gemeente  geen  priester  gedespicieerd, 
van  welke  vacature  d'eere  gehad  liebbe  UwEd.  Mog.  by 
de  myne  van  den  20  Novemb.  1730  te  informeren.  In 
verwagting  van  aan  de  order  en  het  oogmerk  van  UwEd. 
Mog.  voldaan  te  hebben  ,  blyve  met  bysondere  achting 
en  gehoorsaamheyt 

UEd.  Mog.  seer  onderdanie-e  dienaar, 

E.    F.    SCHIMMELPENXINGH    MeERKERK. 

's  Hage,  6  Decemb.   1730. 

Lyste  van  de  Rooms  Catolyke  kerken  in  de  stad  Vianen, 
synde  geene  kerken  ten  platteland  onder  het  district 
van  den  drossaerd,  en  derselver  priesters. 

De  stad  Vianen  heeft  twee  Rooms  catolyke  kerken ;  de 
eene  kerk  is  vacant. 

In  de  andere  kerk  is  tot  priester,  ingevolge  haar  Ed. 
Mog.  resolutie  van  dato  den  12  Augusty  1730  aangesteld: 


92 

Hermes  van  Doren ,  geboortig  te  Rontse ,  een  stedike 
vier  uren  van  Doornik  leggende ;  in  Holland  gekomen 
den  13  October  1728;  in  bediening  geraakt  den  8  No- 
vember 1728. 

Een  werelts  priester  van  de  vergadering  van  het  Oratorie 
van  het  gevoelen  van  de  clerisie  en  heeft  ingevolge  de 
resolutie  van  haar  Ed.  Gr.  Mog.  en  derselver  placcaat 
in  dato  den  21  Septemb.  1730,  voor  UE.  Mog.  de  be- 
wuste verklaring  op  het  3'^*  artikel  van  het  gem.  placcaat 
gedaan. 

Edel  Mogende  Heeren. 

In  voldoeninge  van  UEdel  Mog.  aanschryvens  van  den 
21  Nov.  1730,  geeff  ik  mij  de  eer  UEdel  Mog.  te  in- 
formeeren ,  dat  onder  mijn  balliuwagie,  soo  in  de  stad 
Vlaerding ,  als  in  het  ambacht  geen  Roomse-catholike 
kerk  staat  en  vervolgens  geen  priesters  ofF  capellanen 
woonachtig  sijn.  Hiermede  etc. 

Edel  Moo;.  Heeren  etc. 

Schiedam,  30  Nov.   1730.  N.  N. 

Edel  Mogende  Heeren. 

Ik  heb  de  eer  van  te  ontfangen  UEdel  Mog.  missive 
van  dato  den  21  dezer  maent  Nov. ,  houdende  UEdel  Mog. 
nadere  ordres  tot  opzichte  van  de  Roomsche  priesters  en 
capellaens,  die  in  de  balliuage  van  Voorne  zouden  mogen 
geadmitteert  zijn  en  aldaer  dienst  doen :  om  daervan  aan 
UEdel  Mog.  toe  te  zenden  een  pertinente  lyste ,  en  om 
wyders  te  doen  nakomen  het  placcaat  van  HEdel  Gr.  Mog. 
van  dato  den  21   Sept.    1730. 

Ter  obedientie  van  dezelve,  heb  ik  de  eer  van  UEdel 
Mog.  te  berichten ,  dat  noch  Roomsche  kerk  of  kerken , 
noch  priesters  of  capellanen  onder  de  balliuage  van  Voorne 


93 

zoo  in  Oost  en  West-Voorne  als  in  Over-Flacqué,  voor 
zoo  verre  als  de  jurisdictie  van  Voorne  zich  aldaar  uyt- 
strekt,  worden  gevonden,  waarom  ik  ook  UEdel  Mog. 
geen  lyste  van  deselve  kan  laten  toekomen.  Hiermede  dan 
vertrouwende  aan  UEdel  Mog.  bevelen  te  hebben  voldaen 
wensche  ik  Edel  Mog.  dat  God  almachtig  UEdel  Mog. 
en  derselve  regeringe  altoos  mag  zegenen. 

UEdel  Mog.  etc. 
Briele,   29  Nov.  1730.  W.  van  Almonde. 

Edel  Mogende  Heeren. 

Tot  voldoeninge  van  UEd.  Mog.  aanschryvens,  omme 
aan  UEd.  Mog.  op  te  geven  alle  Roomsgesinde  priesters 
die  onder  de  bailluage  van  Voshol  gevonden  worden  met 
hunne  statiën,  naar  Order,  gevoelen  en  geboorteplaats; 
so  dient,  dat  ik  de  priesters,  onder  't  district  van  Voshol 
woonende,  heb  geëxamineerd  en  dat  my  door  deselve  is 
opgegeven. 

Belangende  Swamraerdam,  dat  onder  desselfs  jurisdictie 
een  Roomsch  priester  is  sonder  capellaan.  Dat  de  statie 
van  Swammerdam  sig  uitstrekt  over  desselfs  jurisdictie  en 
nog  wel  voor  een  gedeelte  over  't  district  van  Bodegraven 
ende  tot  Nieuwerbrugge  toe.  Dat  de  naam  van  de  voorsz. 
Roomsche  priester  is  Johannes  van  Branteghem  ;  dat 
dezelve  is  een  geordende  priester  van  de  leeringe  en  Order 
van  Augustinus,  doch  zegt  geen  Jansenist  te  syn,  maar 
van  het  Roomsch  gevoelen,  dat  deselve  is  geboren  binnen 
de  stadt  Gendt  in  Vlaanderen.  Belangende  Lang-  en 
Korteraar ,  dat  onder  desselfs  jurisdictie  een  Roomsch  pries- 
ter woont  sonder  capellaan  ,  dat  de  statie  sig  uitstrekt 
binnen  het  ambagt  ende  nog  begrypt  twee  huysen  ge- 
naamd het  Permot,  gelegen  onder  Nieuwveen;  dat  de 
priesters  naam  is  Justus  Vermey,  werelds  synde,  seggende 


94 

niet  te  syn  van  de  soogenaamde  Jansenisten ,  maar  van 
't  gevoelen  en  leere  van  Augustinus  en  Thomas  d'Aquinen, 
dat  hj  geboren  is  tot  Bodegraven  in  Holland. 

Belangende  Reeuwyk  en  Randenburg,  dat  onder  der- 
zelver  district  een  Roomsch  priester  gevonden  wordt,  dat 
desselfs  staatie  sig  uytstrekt  over  Reemoyk  en  Randen- 
burg voorn"^.  en  verders  over  Boscoop,  Noordwaddings- 
veen,  Middelburg,  Suytwyk  en  Sluypwyk.  Dat  syn  naam 
is  Frederik  Cramer,  synde  een  Kruysheer  geweest,  maar 
nu  de  gemeynte  bedienende  in  qualiteit  van  een  werelts 
priester ;  dat  hy  zegt  geen  Jansenist  te  zyn  ,  maar  een 
Roomsch  priester  ,  volgens  de  leere  van  Augustinus  en 
Thomas  d'Aquinen.  Dat  hy  tot  Emmerick  in  het  hertog- 
dom Cleef  geboren  is. 

Deze  laatstgenoemde  priester  gebrnykt  althans,  vermits 
syne  indispositie  een  capellaan  ,  genaamd  Adrianus  de 
Keyzer,  om  de  dienst  tot  Reeuwyk  en  Randenburg  etc. 
waar  te  nemen ,  welke  geboren  is  binnen  de  stad  Gouda 
in  Holland,  synde  een  werelts  priester;  segt  geen  Janse- 
nist te  syn ,  maar  van  de  leer  van  Augustinus  en  Thomas 
d'Aquinen. 

Waermede  vertrouwe  aan   ÜEd.   Mogende  beveelen  te 
hebben  voldaan  en  verblyve  met  onderdanig  respect. 
UEd.  Mog.  seer  ootmoedige  en  gehoor- 
same  dienaar, 

C.  VAN  Aerssen. 

's  Hage,  14  Decemb.   1730. 

Edel  Mogende  Heeren, 

In  voldoeninge  van  UEdel  Mog.  aanschryvinge  van  21 
Nov.  1730,  van  wegen  de  priesters  en  capellanen  in  ons 
district,  geeve  mij  de  eer  UEdel  Mog.  te  berichten,  dat 
in    de    heerlykheit    Warmond,    geen    Roomse   kerk    noch 


95 

priester  is ;    maer    dat    alle    ingesetenen  van  de  Roomse 
religie  haer  parochiekerk  tot  Sassenheira  hebben. 

Verhopende  hiermede  etc. 

A.  D.  V.  D.  Marik. 

Warmond,  3  Dec.   1730. 

Edel  Mogende  Heeren. 

Ter  obedientie  van  UEdel  Mog.  aanschryvinge  van  dato 
den  21  Novemb.  1730,  dient,  dat  den  Rooms  priester 
alhier  tot  Wassenaar,  met  name  Hubertus  d'Estordeur, 
geboortig  tot  Amsterdam ,  is  een  werels  priester  en  geen 
geordende,  nog  van  de  soogenaamde  Jansenisten  ;  alsmede 
dat  de  voorn.  Hubertus  d'Estordeur  alleen  den  dienst 
alhier,  sonder  capellaan.  is  waarnemende.  En  wyders  Edel 
Mog.  Heeren  is  my  gebleken  dat  Hubertus  d'Estordeur 
voorn',  op  den  3  Novemb.  1730  in  's  Hage  heeft  gedaan 
de  verklaaringe,  volgens  placaat  van  Haar  Ed.  Gr.  Mog. 
van  dato  den  21  Septemb.  173Ü.  Vertrouwende  hiermede 
UEdel  Mog.  orders  en  beveelen  te  hebben  geobedieert 
en  voldaan ,  blyvende  naar  af  bieding  van  de  protectie 
Godes  over  UEdel  Moor. 

UEdel  Mog.  seer  onderdanige  en 
gehoorsame  dienaar, 

JOAN    VAN    GyBELANT. 

Wassenaar,  den  9  Decerab.   1730. 

Edel  Mogende  Heeren. 

Ter  obedientie  van  UEdel  Mog.  seer  geëerde  missive 
van  den  21  Nov. ,  dient  dat  Cornelis  van  der  Kun  om- 
trent de  dertigh  jaren  de  priesterlyke  waardigheidt  be- 
kleet  heeft  tot  Wateringen,  sijnde  een  werelts-priester  en 
geboren  den  25  Nov.  1667  in  's  Hage.  Deselve  heeft, 
met  permissie  van  UEdel  Mog.,    een    assistent  of  capel- 


96 

laen,  genaemt  Johannes  Stappers,  mede  een  werelts  pries- 
ter en  geboren  tot  Amsterdam  op  14   Aug.   1705. 

Wyders  heeft  Cornelis  van  der  Kun  Gysbrechtsz. ,  zynde 
een  neef  van  den  hierboven  staanden,  als  Roomsch  priester 
in  de  Souteveene  dienst  gedaan  den  tydt  van  vier  en  dertigh 
jaren.  Is  geweest  van  de  kanunniken-Ordre  van  Norber- 
tus ;  dogh  daervan  ontheft  door  den  Heer  Petrus  Codde, 
vicaris  van  de  Roomschgesinden  in  HoUandt.  Hij  is  ge- 
boren in  's  Hage  in  't  jaer  1666. 

Hoope  hiermede  etc. 

UEdel  Mog.  etc.  dienaer, 

Delft,  2  Dec.   1730.  Van  der  Leltj. 

Edel  Mogende  Heeren. 

Ter  obedientie  van  ÜEd.  Mog.  bevelen  van  den  21 
Novemb.  laatsleden,  hebbe  ik  d'eere  UEd.  Mog.  te  dienen 
van  berigt ,  dat  binnen  dese  stede  [  Woerden']  de  Rooms 
priesterlyke  functien  sedert  elf  jaaren  worden  waargenomen 
by  Franciscus  van  Honsem  ,  geboortig  van  Amsteldam  ,  die 
sig  heeft  opgegeven  niet  van  't  gevoelen  der  Jansenisten , 
dog  van  de  Franciscaner-Order  te  syn  en  my  te  gelyk  ver- 
toont heeft,  dat  hy  op  den  1 5  Novemb.  voors.  aan  't  3*^^ 
art.  van  't  placaat  van  haar  Ed.  Gr.  Mog.  van  den  21 
Sept.  1730  heeft  voldaan  en  syne  acte  geliasseert  is  sub 
N°  86,  sonder  dat  in  dese  stadt  of  desselfs  poortereye 
eenige  andere  Roomse  priesters  of  capellanen  worden  ge- 
vonden, waarmede  aan  de  intentie  van  UEd.  Mog  ver- 
meynen  voldaan  te  hebben ,  sal  ik  met  alle  schuldige 
eerbiedigheyt  blyven 

UEd.  Mog.  onderdanige  en  seer 
ootmoedige   dienaar , 

WiLL.    COSTERUS. 

Woerden,  den  5   Decemb.   1730. 


97 


Edel  Mogende  Heeren. 


Ingevolge  UEd,  Mog.  bevelen  van  den  2*^^"  Novemb. 
laatstleden,  hebbe  ik  d'eere  UEd  Mog.  te  communiceren 
dat  in  dese  bailliuwage  [  Woerden]  geene  Roomse  priesters 
of  capellanen  worden  gevonden  als  alleen:  Franciscus  van 
Honsem,  geboortig  van  Amsteldam,  die  ik  voor  elf  jaaren 
alhier  geadmitteert  hebbe,  omdat  hy  niet  behoort  tot  d'Ordre 
der  Jesuiten ,  maar  tot  die  der  Franciscanen  ,  en  die  nu 
by  my  ontboden  synde  ,  heeft  vertoond  dat  hy  op  den 
15  Novemb.  voorsz.  aan  't  3*^^  art.  van  het  placaat  van 
haar  Ed.  Gr.  Mog.  van  den  21  Septemb.  1730  heeft  vol- 
daan. Waarmede  aan  ÜEd.  Mog.  intentie  vermeynende 
voldaan  te  hebben,   blyve  met  alle  respect. 

UEd.  Mog.  seer  ootmoedige  dienaar, 
W.  Hoost. 
Woerden,  den  5  Decemb,   1730. 

Edel  Mogende  Ileeren. 

Ter  übedientie  van  UEd.  Mogende  aanschryvens  van 
dato  den  21  November  laatstleden,  waarby  UEd.  Mog. 
beveelt  te  hebben  een  pertinente  lyst  van  de  Roomsche 
priesters  en  capellanen  etc. ,  hebbe  de  eer  UEd.  Mog.  by 
dese  myn  rescriptie  te  informeren,  dat  nogh  te  Woudri- 
chem,  nogh  in  het  land  geene  van  die  soorte  zyn ,  hier- 
mede verhopende  te  hebben  voldaan  aan  UEd.  Mog  be- 
velen, wensch  UEd.  Mog.  een  langdurige  en  voorspoedige 
regeering  en  ben  met  d'allerdiepste  eerbied 

UEd    alderonderdanigste  dienaar , 

Adriaax  Hanedoes,  junior. 
Woudrichem ,   5   Decemb.    1730. 

CijJrugcn  Gesch    üisd.  v     Ilumltm     X1V«  Deel.  7 


98 

Edel  Mogende  Heeren. 

Ter  obedientie  van  UwEd.  Mog. ,  soo  geve  my  de  eere 
van  op  UvvEd.  Mog.  missive  in  dato  21  Novemb.  1730 
te  reschribeeren  als  dat  in  de  geheele  baronye  van  Zeven- 
bergen maer  eene  priester,  benevens  eene  cappelaen  is  die 
de  Roomsche  Religie  hier  zyn  oefFenende. 

Welkers  naemen  zyn  die  van  den  priester,  Adelbertus 
Desaert,  geboortig  van   Dendermonde  in  Vlaenderen. 

Ende  die  van  den  cappelaen  Anthoninus  Oudengier , 
geboortig  van  Diest,  egter  opgevoed  in  de  stadt  Grave, 
beyde  monnicken  der  Carmelite-Order,  die  de  Roomsche 
gevoelens  zyn  hebbende,  maer  geene  soogenaamde  Janse- 
nisten zyn. 

Ende  w^elke  beyde  haere  sendinge  alhier  hebben  van 
Pieter  Govers,  geweesen  vicarius-generaal  van  's  Her- 
togenbosch. 

Verhoope  hiermede  aan  UwEd.  ]\Iog.  orders  voldaen 
te  hebben,  sal  ik  nae  UwEd.  Mog.  in  de  genaedige  be- 
scherming Gods  bevoelen  te  hebben,  met  een  onderdanig 
respect  blyve. 

UEdel  Mog.  Heeren. 
UEd.  Mog.  gehoorsame  en  onderdanige  dienaar, 

J.  Oenen.  1730. 

Zevenbergen,  den  4  Decemb.   1730, 

Edel  Moö-ende   Heeren. 

De  ondergeteekende  officier  van  Zevender  heeft  de  eer 
UEdel  Mog.  kennisse  te  geven,  dat  onder  het  district 
van  Zevender  egeene  Roomse  priesters  ofte  capellanen 
syn.   Waarmede  Edel   Mog.  etc. 

Zevender,  80  Nov.  1730.  A.  Bullies. 


99 


L I  M  M  E  N. 


(Vervolg  en  slot  van  Deel  XIII,  bladz.  352). 

Na,  op  dringend  aanzoek,  de  geschiedenis  betreffende 
de  naasting  van  kerk  en  kerkelijke  bezittingen ,  eenigzins 
breedvoeriger  te  hebben  uiteengezet,  keeren  wij  nu  tot 
pastoor  L.  J.  Geeres  terug. 

Tot  ons  leedwezen  kunnen  wij  niet  vermelden  welk 
aandeel  hij  in  dien  langdurigen  strijd  gehad,  welk  ziele- 
leed hij,  bij  zooveel  teleurstellingen,  ondervonden  heeft. 
Terwijl  hij  nog  niet  lang  genoeg  te  Limmen  was,  om  in 
die  woelige  dao-en  een  meer  beslissenden  invloed  te  kun- 
nen  uitoefenen,  deed  daarentegen,  ondanks  wetten  en 
verordeningen ,  de  oude  suprematie  der  kleine  minderheid 
van  Hervormden  zich  des  te  krachtiger  gelden ;  en  werd 
dezelve  door  de  Katholieken  maar  al  te  zeer  ontzien  en 
geeei'biedigd. 

Daaraan  zullen  wij  het  te  danken  gehad  hebben  ,  dat 
eene  Municipaliteit,  geheel  uit  Katholieken  bestaande, 
den  schoolmeester  uit  de  dorps- kas  betaald,  het  ambt  van 
koster  en  voorzanger  bij  de  Hervormden  opdroeg ;  niet 
bedenkende  dat  hiermede  voor  een  Katholieken  onderwijzer 
de  weff  naar  Limmen  werd  afgesneden. 

Daaraan  zal  het  te  danken  zijn  geweest,  dat,  toen  op 
den  l^^^^  December  1799  een  feestdag  werd  aangeschreven 
en  vastgesteld  op  den  19'^'='^  van  dezelfde  maand,  wegens 
de  redding  des  vaderlands  uit  den  jongsten  nood ;  door 
diezelfde  Municipaliteit,  aan  haren  president  de  last  werd 


100 

opgedragen,  om  den  burger,  Dominus  van  der  Schaaf, 
leeraar  der  Hervormde  gemeente  alhier,  uitteuoodigen , 
op  gemelden  dag,  te  tien  uren,  in  de  gereformeerde  kerk 
alhier  eene  redevoering  te  houden,  om  de  gemoederen  tot 
dankbaarheid  te  stemmen ,  voor  de  redding  des  vaderlands 
uit  den  jongsten  nood ;  zullende  de  Municipaliteit  en 
corps  bij  deze  redevoering  assisteren en  toen  Domi- 
nus V.  d.  Schaaf  deze  vereerende  uitnoodiging  had  aan- 
genomen, werden  de  Burgers  hiervan  in  kennis  gesteld, 
ten  einde  hen  in  staat  te  stellen  deze  plegtigheid  te 
kunnen  komen  bijwonen,  en  dezelve  met  hun  presentie, 
als  een  blijk  van  niet  onverschillig  omtrent  de  belangen 
des  vaderlands  te  zijn  ,  te  vereeren, 

Aan  diezelfde  suprematie  zal  het  zijn  toe  te  schrijven, 
dat  in  1805,  toen  aan  Willem  Metz ,  onderwijzer  alhier, 
om  zijne  menigvuldige  verdiensten  in  zake  het  onderwijs, 
door  den  schoolopziener  van  het  3*^*  District  van  Noord- 
Holland,  P.  Beets,  een  geschenk,  als  huldebewijs  werd 
aangeboden,  wederom  de  Predikant  der  Hervormde  ge- 
meente werd  uitgenoodigd  om  in  de  gereformeerde  kerk 
tot  de  kinderen,  de  Municipaliteit,  Schout,  Ambaclits- 
Heer  en  o;enoodi(Tden  een  stichtend  woord  te  zeggen ; 
waaraan  door  den  Predikant  beantwoord  werd  door  te 
spreken:  //Over  het  nut  van  het  wel  onderwijzen  der  jeugd." 

Daarin  eindelijk  lag  gewis  de  grond,  waarom  in  1811, 
toen  aan  Zijne  Majesteit  den  Keizer  eene  lijst  van  15 
personen  werd  aangeboden ,  geschikt  om  deel  uit  te  maken 
van  het  door  Z.  M.  te  benoemen  „Bureau  van  weldadig- 
heid", als  eerste  kandidaat  gesteld  werd  Willem  Anthonie 
Ockerse,  gereformeerd  predikant,  oud  50  jaren  ;  terwijl 
de  naam  van  den  Pastoor  op  die  lijst  niet  gevonden  wordt. 

Zoo  bleef  de  oude  suprematie,  wettig  afgeschaft ,  toch 
feitelijk  voortleven,  ook  in  eene  gemeente  waar  85  pro- 
cent der  bevolking  Katholiek  was;    ongewoonte,  en  nog 


101 

meer  kracht  van  gewoonte ,  zoo  sterk  bij  den  Noord- 
Hollander  ,  zal  hier  zeker  in  rekening  moeten  gebragt 
worden;  daarom  begrijpen  wij  hoe  pijnlijk  deze  toestand 
voor  pastoor  Geeres  moet  geweest  zijn,  temeer  omdat  hij 
bij  dien  strijd,  tegenover  den  gedachten  Laarman  ,  over 
zoo  weinig  beproefde  krachten   beschikken  kon. 

Op  den  21  Maart  1804,  heeft  de  Aartspriester  H.  F. 
ten  Hulscher  uitspraak  gedaan  in  een  geschil,  tusschen 
de  gemeente  van  Rinnegom  en  Limmen ,  betreffende  het 
gehucht  Noord-Bakkum. 

Bakkum  ')  wordt  reeds  genoemd  in  het  Utrechtsche 
kerk-register  van  866  //in  Bacchem  2  mansi",  insgelijks 
in  de  schenkingen  van  Graaf  Dirk  II  aan  de  abdij  van 
Egniond :  had  vroeger  een  eigen  kapel,  raadhuis  en  school. 
In  1629  was  Cornelis  van  der  Mijlen  bezitter  van  de 
Ambachts-Heerlijkheid  Bakkum.  Het  dorp  aan  den  voet 
der  duinen  gelegen,  is  gesplitst  in  twee  dealen.  Noord- 
en Zuid-Bakkum.  Burgerlijk  vereenigd  met  Castricum, 
waren  die  van  Zuid-Bakkum  kerkelijk  opgenomen  in  de 
gemeente  Castricum ;  die  van  Noord-Bakkum  van  onheuge- 
lijke tijden  met  Limmen  vereenigd  geweest.  Toen  C.  Spont 
in  1751  was  afgevallen,  hadden  de  Katholieken  van  Noord- 
Bakkum  hunne  toevlugt  genomen  tot  Rinnegom,  omdat 
dit  veel  digter  bijgelegen  en  veel  gemakkelijker  te  be- 
reiken was  dan  Castricum.  Op  dezen  grond  meenden  die 
van  Rinnegom,  hun  regt  op  Noord-Bakkum  te  kunnen 
handhaven. 

Gelijk  wij  gezien  hebben  ,  heeft  een  gedeelte  van 
Rinnegom,  onder  pastoor  W.  Noeij,  zijn  paaschpligt  te 
Limmen  vervuld.  Toen  ze  nu  in  178t  weder  een  pastoor 
hadden,    hield    dit    natuurlijk    op,    maar  Noord-Bakkum 


1)  Ook  Baccum  ,  zoo  lezen  wij  nog  op  het  hek  van  eene  boerenplaxits, 
waaraan  vroeger  een  jagthais  verbonden  was, 


102 

bleef  aan  Limmen,  Pastoor  Noeij  boekt  afzonderlijk,  zoo- 
als  vroeger,  de  communicanten  uit  Limmen  en  uit  Noord- 
Bakknm,  en  in  het  doopboek  voegt  hij  bij:  uex  Noord- 
Bakkum,  communitate  mea".  Door  den  Aartspriester  werd 
Liininen's  regt  erkend,  en  een  gelijkluidend  schrijven  aan 
pastoor  Geeres  en  aan  Theo  lorus  Vos,  pastoor  van  Rinne- 
gom  gezonden,  waarbij  Noord- Bakkum,  in  betrekking  tot 
de  geestelijke  bediening,  aan  Limmen  werd  toegewezen. 

Op  21  October  181.7  bepaalde  de  Aartspriester  E.  S, 
van  der  Hagen,  dat  de  oude  Postweg,  ook  Koningsweg 
genoemd,  de  grens  zou  zijn  tusschen  Noord-  en  Zuid- 
Bakkum. 

Bij  de  Parochiale  indeeling  op  13  Januarij  1857,  had- 
den de  Rinnegommers  (of  Egnionders)  het  gehucht  Noord- 
Bakkum  weder  in  hunne  grens-lijnen  ingesloten.  Bij 
schrijven  echter  van  Zijne  Doorl.  Hoogwaardigheid  F.  J.  van 
Vree,  Bisschop  van  Haarlem,  werd  deze  fout  hersteld, 
en  het  geheele  gehucht  '),  Noord- Bakkum ,  aan  de  Pa- 
rochie van  St.  Oornelius  te  Limmen  opnieuw  toegewezen. 

Ter  aanvulling  van  het,  door  Professor  J.  A.  de  Rijk, 
in  het  P'*  deel  der  Bijdragen,  pag.  300  en  v.  medege- 
deelde ,  betreffende  de  bedevaart  naar  de  plek  ,  waar  eens 
de  kapel  van  O.  L.  Vrouw  ter  Nood  stond,  stippen  wij 
nog  een  paar  feiten  aan. 

Het  schrijven  van  den  staatsraad  Cambier,  gechargeerd 
met  de  Portefeuille  van  liet  Ministerie  van  Justitie  en 
Politie,  aan  den  Aartspriester  ten  Hulscher,  dato  2  Sep- 
tember 1807,  waarbij  Zijn  HoogEerw.  verzocht  wordt, 
zijn  veel  vermogenden  invloed  te  willen  aanwenden  ter 
voorkoming  van  eene  nieuwe  processie  of  optogt  naar 
O.  L.  Vrouw  ter  Nood ;    en    in  geval    deze    invloed  niet 


1)  Het  gehucht  Noord-Bakkum  heeft  tegenwoordig  een  en  vijftig  inwoners ; 
allen  zijn  Roomsch  Katholiek.   De  grond  is  er  hoog,  schraal  en  duinachtig. 


103 

voldoende  mogt  blijken,  op  de  verplichting  van  Z.  E.  Gestr. 
wordt  gewezen,  //om  daartegens  die  magt  te  gebruiken, 
welke  Z.  E.  G.  bij  zijne  instructie  tot  bewaring  en  hand- 
having der  goede  rust  en  orde  is  opgedragen  en  waartoe 
de  nodige  orders  reeds  zijn  gegeven"  ,  blijkt  meer  dan 
eene  enkele  bedreiging  te  zijn  geweest. 

Immers  reeds  op  den  4'^*'^  September,  rukte  een  officier 
aan  het  hoofd  van  eenige  gewapende  mannen  naar  het 
stille  Limmen  op,  om  aan  die  woorden  klem  bijtezetten, 
en  den  Katholieken  het  bidden  op  die  plaats  onmogelijk 
te  maken.  Dit  vernemen  wij  uit  de  Notulen  der  vergade- 
ring van  het  Gemeente-Bestuur,  gehouden  den  17  Sep- 
tember 1807.  «^De  officier  en  gendarmen,  welke  den  4'"'" 
dezer  alhier  in  cantonnement  zijn  gekomen,  nog  alhier 
in  cantonnement  zijnde,  en  de  geruchte  geloopen  hebbende 
dat  dezelve  hier  zouden  gelegd  zijn ,  om  de  Processie 
naar  en  aan  de  Capelle  onder  Heyloo,  indien  dezelve 
mogt  hervat  worden ,  des  noods  tegen  te  gaan  en  te  be- 
letten; welke  hervatting  van  de  Processie  die  op  den  15 
Augustus  11.  naar  en  aan  Capel  heeft  plaats  gehad,  vol- 
gens geruchte  op  den   8"'"^,    of   op    den    13  of  13  dezer 

zou  plaats  hebben Is    besloten  hierover  eene  Missive 

aan  den  Heer  Land  Drcst  te  schrijven  en  daarbij  te  ver- 
zoeken om  deszelfs  vermogen  te  willen  gebruiken  ter  ver- 
legging van  voorn,  gendarmes  van  hier,  alzoo  de  gemelde 
8,  12  en  13  dezer  zijn  gepasseerd,  zonder  dat  daarop 
noch  hier  noch  te  Heyloo  iets  buitengewoons  heeft  plaats 
gehad ,  en  zonder  dat  andere  dagen  tot  het  houden  van 
Processie  werden  genoemd.  Wordende  de  Secret,  gequali- 
ficeerd  dusdanige  Missive  te  concipiëren  en  te  verzenden." 

In  kennisse  van  mij 

Jb.  Laarman,  Secret. 


104 

Onmiddelijk  daarna  lezen  wij:  „De  officier  en  gendar- 
mes den  18'!^'^  September  1807  van  hier  vertrokken  zijnde, 
is  het  onnoodig  en  ondienstig  geworden  de  Missive  ter 
verkrijging  van  hun  vertrek  te  concipiëren  en  te  ver- 
zenden." 

Nog  vonden  wij,  betreffende  deze  zaak,  de  minute  van 
twee  blieven  door  Laarman  geschreven,  gedateerd  op  15 
en  op  21    Augustus   180S,  als   volgt: 

Hoog  Edele  Gestrenge  Heer! 
Bij  gelegenheid  dat  de  Heer  Aberson  aan  U  Hoog  Ed. 
Gestr.  deszelfs  raport  overzendt,  nemen  wij  de  vrijheid 
U  Hoog  Ed.  Gestr.  te  informeren  dat  de  zoogenaamde 
Capel  der  ommegang,  indien  dezelve  dit  jaar  plaats  zoude 
hebben,  op  aanstaanden  Zaterdag  den  20^'*°  dezer  zoude 
geschieden  en  dat  dezelve  dan  met  den  avond  of  nacht 
tusschen  Zaterdag  den  20=''"^  en  Zondag  den  2P'^°  dezer 
afgeloopen  zoude  zijn,  zelfs  sonder  dat  die  ommegang  of 
processie  wierd  tegengegaan,  zoodat  men  na  den  vroegen 
(., ogtendstond"  is  doorgehaald)  van  Zondag  den  2P''°  van 
die  natuur  niets  te  vreezen  heeft. 

Ik  heb  gemeend  U  Hoog  Edel  Gestr.   geen  ondienst  te 
doen,    met  U  Hoog  Ed.  Gestr.    daarvan  te  informeeren. 
Terwijl  ik  de  eer  heb  mij  met  alle  hoogachting  te  noemen 
Hoog  Edel  Gestr.  Heer, 

Uw  Hoog  Edel  Gestr.  dw.  dienaar, 
Jb.  Laarman, 
Limmen,   15   Augustus   18Ö8.  Schout. 

De  tweede  brief  luidt  als  volgt : 

a  Gouverno  van  den  Heer  P^*  Luitenant  Aberson,  com- 
mandeerende  het  cantonnement  van  Heyloo  en  Limmen 
dient,  dat  gisteren  den  20^*^*^  Augustus  de  dag  is  geweest 
van  de  zoogenaamde  Capel  der  ommegang,    dat    dezelve 


105 

volgens  mijn  onderzoek  en  bekomen  informatie  geen  plaats 
heeft  gehad,  en  dat,  daar  altoos  de  gemelde  Capel  der 
ommegang  met  den  vroegen  morgen  van  Zondag  na  den 
laatsten  Zaterdag  voor  Hartsjesdag,  welke  Zondag  heden 
is,  heeft  een  einde  genomen,  men  thans  voor  dit  jaar 
niets  meer  van  die  natuur  te  verwagten  of  te  vreezen  heeft. 
Limmen ,  den   21    Augustus   1808. 

Jb.  Laarman, 
Schout   van  Heyloo  en  Limmen. 

De  gewapende  magt  kon  dus  andermaal  ,  zonder  de 
wapenen  te  gebruiken  aftrekken. 

Naar  aanleiding  van  hetgeen  wij  op  bladz.  315-319, 
13**^  deel,  betreffende  het  Armwezen  te  Limmen  mede- 
deelden, wierpen  wij  nog  even  een  blik  op  de  door  den 
Land-Drost  afgekeurde  besrrootino;  voor  het  iaar  1810, 
en  de  later  ingediende  en  verbeterde  editie  voor  't  zelfde 
jaar.  Op  de  afgekeurde  begrooting  voor  1810  vinden  wij 
als   volgt  : 

,/Ondersteuning  der  Armen  ƒ  300." 

Op  de  tweede   verbeterde  Editie  staat : 

/Subsidie  aan  de  onderscheiden  Armenkassen  ƒ  300." 

Het  verschil  is  onbeduidend  ;  afzonderlijke  opgave  echter 
van  het  nieuw  op  te  rigten  Katholieke  Armbestuur  vin- 
den wij  niet.  In  de  begrooting  voor  1811  evenmin;  daar 
staat  eenvoudig:  ondersteuning  aan  onderscheidene  armen. 

Hieruit  volgt  dus  vooreerst,  dat  het  tooneeltje,  op  den 
S*""  November  te  Hoorn  ')  opgevoerd,  op  den  2'^"'  en 
5dcn  Oecember  daaraanvolgende  ,  te  Limmen  in  de  ver- 
gadering van  het  Gemeente- Bestuur  voort-  en  uitgespeeld 
werd;  vervolgens  dat  pastoor  Geeres  het  wederregtelijk 
ingrijj)en  van  het  Gemeente-Bestuur  in  Kerkelijke  zaken, 
als  nul  en  van  geene  waarde  bescliouwd  heeft;  eindelijk 

1)  Zie  boven  bladz.   315. 


106 

dat  de  twee  nieuwe  armenvoogden  niet  zijn  aangesteld, 
en  dat  door  de  Katholiei^en  ook  geen  afzonderlijke  be- 
grooting is  ingediend  van  hetgeen  zij  voor  hunne  armen 
in  1810  zouden  noodig  hebben.  Want  hadden  zij  dit  ge- 
daan, Jac.  Laarman  zou  deze  overwinning  zeker  in  de 
notulen  geboekt,  en,  zooals  de  Heer  Land-Drost  uit- 
drukkelijk bevolen  had,  op  de  nieuwe  begrooting,  eene 
afzonderlijke  opgave  gedaan  hebben  van  hetgeen  de  Katho- 
lieken voor  hunne  armen,  en  van  hetgeen  de  algemeene 
armen  (die  te  Limmen  niet  bestonden)  over  het  dienstjaar 
1810  zouden  noodig  hebben. 

Daar  was  dan  ook  een  hemelsbreed  verschil  tusschen 
hetcreen  in  1^00  en  wat  in  1809,  betreffende  het  arm- 
wezen  te  Limmen,  verrigt  werd,  In  1  SOO  wordt  door  het 
wettig  gezag  (Departem.  Bestuur  van  Texel)  eene  aan- 
schrijving gerigt  aan  de  verschillende  kerkgenootschappen 
met  de  vraag:  ,/of  zij  zich  in  staat  en  genegen  bevinden 
om  hunne  behoeftige  leden  zelve  te  onderhouden,  of  niet." 
Van  deze  aanschrijving  wordt  door  Secretaris  op  oflficieele 
wijze  kennis  gegeven  aan  het  kerkbestuur  der  Hervormde 
gemeente  alhier,  met  bijvoeging  van  Extract  resolutie; 
tiüee  maanden  lang  heeft  het  tijd  om  de  zaak  rijpelijk  te 
overwegen.  Het  antwoord  aan  de  Municipaliteit  is  be- 
vestigend en  i,rondelijk";  en  van  dit  antwoord  wordt  het 
wettig  gezag  door  de  Municipaliteit  in  kennis  gesteld. 
Alles  heeft  hier  een  wettig  en  ordelijk  verloop. 

In  1809  daarentegen  wordt  aan  een  van  Limmens  in- 
gezetenen beduid,  dat  hij  zich  met  den  Fleer  President 
en  Secretaris  naar  Hoorn  moet  begeven ,  om  met  den 
Heer  Land-Drost  te  spreken  over  de  invoering  van  addi- 
tionele stuivers.  Dit  geschiedt  op  8  November,  en  pas- 
sant wordt  daar  ook  nog  iets  over  het  Armwezen  ge- 
sproken; dingen  waarmede  de  man  niets  te  maken  had. 
Haast  schijnt  er  niet    te    zijn,    want  eerst  op  Zaterdag, 


107 

den  2^'*'  December,  krijgt  het  Gemeente- Bestuur  kennis 
van  hetgeen  op  8  November  te  Hoorn  verhandeld  is. 
Daarop  wordt  gedelibereerd  en  goedgevonden  Kerkmees- 
ters der  Roomsche  gemeente  (dus  niet  het  Kerkbestuur) 
tegen  den  6"^'°  December  voor  de  vergadering  van  het  Ge- 
meente-Bestuur te  ontbieden.  [Van  eene  vergadering  van 
het  Kerkbestuur  is  niet  eens  spraak].  Nu  schijnt  er  weer 
veel  haast  bij  de  zaak  te  komen ;  want  Zaterdag  2  Dec. 
is  de  vergadering  gehouden ;  onze  eerzame  Schout,  Secre- 
taris en  Kerkmeester  zal  zich  toch  zeker  wel  aan  de 
Zondagsrust  gehouden  hebben :  rest  alzoo  4  December  om 
aanzegging  te  doen  tegen  den   volgenden  dag. 

Moeten  wij  hier  weer  denken  aan  overrompeling,  of 
ten  minste  aan  eene  poging  om  het  eenig  wettige  hoofd 
van  het  R.  K,   Kerkbestuur  buiten  alles  te  sluiten  ? 

IMaar  ook  gesteld  dat  alle  leien  van  het  Kerkbestuur 
op  den  3  December  kennisgeving  ontvangen  hebben,  dan 
was  toch  één  dacp  niet  voldoende  geweest  om  over  een 
zoo  gewigtig  punt  te  beslissen.    ') 

Op  de  vergadering  van  5  December  zijn  vier  Katho- 
lieken verschenen.  Secretaris  noemt  ze  Kerkmeesteren,  of 
ze  het  zijn,  is  ons  niet  gebleken.  Slechts  twee  van  de 
vier  onderteekenen  op  24  Augustus  1809  de  rekening  en 
verantwoording  in  het  kerkboek.  Of  ze  daar  zijn  als  ver- 
tegenwoordigers van  het  Kerkbestuur,  zegt  Jac.  Laarman 
niet,  en  dit  zwijgen  toont  ons  genoeg,  dat  zij  geen 
otïicieel  karakter  bezitten,  anders  had  onze  slimme  Secre- 
taris het  zeker  wel  geboekt.  Behalven  deze  vier,  zijn 
er  ook  nog  twee  aanwezig  als  leden  der  Roomsche  Ge- 
meente  alhier.  (Waren  dat  dan  de  Kerkmeesters  ook  niet?) 
Hoe  ze  daar  komen,  en  waarom,  is  weer  een  geheim. 
In  de  Notulen  van  2  December  wordt  wel  gesproken  van 

1)  De  Hervormden  immers  kregen  twee  maanden   om  te  delibereren. 


108 

Kerkmeesters,  maar  niet  van  leden  der  Roomsche  ge- 
meente. 

Zes  man  alzoo  zijn  tegenwoordig,  dus  een  dubbel  col- 
legium; voeg  hierbij  den  Schout- Secretaris  Jac.  Laarman 
en  het  heilig  getal,  zeven  is  bereikt;  het  Kerkbestuur 
geconstitueerd !  ! 

Geen  wonder  dat  nu  alles  vlug  van  de  hand  gaat ; 
wordt  medegedeeld  wat  de  Heer  Land-Drost  zoo  al  op 
den  8*''="  November  te  Hoorn  gezegd  heeft ;  het  dubbele 
collegium,  de  zes  buigen  eerbiedig  het  hoofd  en  beslissen 
over  dingen  waarover  zij  niets  te  zeggen  hebben. 

Pastoor  Geeres  wist  het  beter.  Zonder  Pastoor  of  den 
wettigen  vertegenwoordiger  van  het  Kerkelijk  gezag,  is 
in  de  Katholieke  Kerk  geen  kerkbestuur  denkbaar.  Sciiout 
Jacob  Laarman  had  dit  ook  kunnen  en  moeten  weten. 

Op  den  23  April  181U,  heeft  pastoor  Geeres  zijn  laatste 
preek,  op  den  8  Mei  zijn  laatste  dienst  gedaan;  en  is 
vertrokken  naar  Berkenrode. 

Den  10  Mei  werd  hij  opgevolgd  door  Jacobus  Diepen- 
broek,  in  1765  te  Beverwijk  geboren;  hij  kwam  van 
Spanbroek,  waar  hij  zeven  en  een  half  jaar  de  pastoreele 
bediening  had  waargenomen. 

Wij  schrijven  hier  een  re^u  af  van  den  28  Februarij 
1812.  //Ontvangen  bij  mij  onderget.  in  qualiteit  als  Maire 
van  Heilo  het  Doopregister  van  de  Roomsche  Gemeente 
te  Limmen ,  beginnende  met  den  jare  1753  en  eindigende 
met  den   10   Februarij    1812. 

Heilo,   28  Februarij   1812. 

J.  M.  VAN  Doorn,  Maire. 

Hier  wordt  niet  gesproken  van  het  trouw-  en  dood- 
register,  insgelijks  op  het  Raadhuis  te  Heilo  aanwezig. 
Het  doopboek  loopt  van  13  November  1751    tot  10  Febr. 


109 

1812.  Het  troiiwboek  van  4  November  1753  tot  10  Mei 
1811.  Het  doodboek  van  4  April  1754  tot  12  Mei  1810. 
Wegens  ongesteldheid  van  den  Pastoor,  was  alhier  in 
1828  als  kapellaan  werkzaam  de  Eerw.  Heer  Bernardns 
Mathot.  Ten  gevolge  van  eene  huidziekte,  die  naar  binnen 
sloeg,  leed  pastoor  Diepenbroek  aan  verstands- verbijste- 
ring. Hij  stierf  te  Haarlem  op  23  October  1831  en  werd 
den   27  daaraanvolgende  te  Limmen  begraven. 

Zijn  opvolger,  Joannes  Paulus  Kriek,  kwam  op  den 
2Q3ten  November  1831  van  de  Egmonden  naar  Limmen. 
Korten  tijd  was  hij  pastoor  alhier;  reeds  in  1835  had  hij 
als  kapellaan  en  helper  den  Eerw.  Heer  F.  F.  Schmed- 
ding,  en  stierf  arm  aan  geld,  maar  rijk  aan  deugden, 
den  9  November  1836,  in  den  ouderdom  van  57  jaren, 
en  werd  den   14   daaraanvolgende  te  Limmen  begraven. 

Wat  wij  op  zijn  bidprentje  lezen  :  «Een  goed  en  zacht- 
moedig man,  eerbaar  van  gelaat,  zedig  van  gedrag,  van 
zijne  jeugd  in  deugden  geoefend,  die  zijne  handen  uit- 
strekte en  voor  het  volk  bad.     2   Mach.  xv,    12. 

Hij  was  het  oog  voor  den  blinde,  de  voet  voor  den 
kreupele,  hij  was  een  vader  der  armen.  Job  xxix,  15,  16. 

En  de  geheele  gemeente  der  Heiligen  zal  zijne  aal- 
moezen vertellen.  Eccl.  xxxi,  11",  moet  in  den-volsten 
zin  des  woords  waar  geweest  zijn. 

Zijn  opvolger  was  Hermanus  Isink.  De  tijd  van  zijne 
komst  alhier  wordt  niet  aangegeven;  op  den  14  December 
1836  dient  hij  zijn  eerste  H.  Doopsel  toe;  met  den  kapel- 
laan wordt  afgerekend  tot  op  den  10  December;  en  vol- 
gens het  Doopboek  is  hij  reeds  op  den  29  October  1838 
van  hier  vertrokken.  Hij  gaat  als  pastoor  naar  Akersloot, 
waar  hij  op  den   15  October  1865,  in  den  ouder  lom  van 


110 

66  jaren  stierf,    en    op    den    19  daaraanvolgende  op  het 
R.  K.  Kerkhof  te  Limmen  begraven  werd. 

De  Deservitor,  Franciscus  Ferdinandus  Schmedding, 
werd  op  den   15   December   1838  pastoor  van  Limmen. 

De  oprigting  en  aanleg  van  het  Roomsch  Katholiek 
Kerkhof  in  het  jaar  1845,  bragt  een  waren  storm  te 
weeg,  die  echter,  ditmaal  niet  van  buiten  kwam,  maar 
door  eenigen  uit  de  meestgegoeden  der  gemeente,  werd 
veroorzaakt.  Slechts  in  het  kort  stippen  wij  eenige  pun- 
ten aan. 

Bij  de  vrijheid ,  welke  den  Katholieken  geschonken 
was,  om  eigen  kerkhoven  te  mogen  aanleggen,  was  de 
Pastoor  er  op  bedacht,  om  dit  groote  voorregt  ook  aan 
zijne  gemeentenaren  te  schenken.  Mondeling  gaf  hij  den 
Edel  Achtbaren  Burgemeester  van  Limmen  kennis  van 
zijn  besluit;  die  op  den  21  Januarij  1845  Z.  Excel- 
lentie den  Gouverneur  van  Noord- Holland  raadpleegde. 
Deze  antwoordde  :  dat  de  Katholieken  in  dit  punt  vrij 
waren,  zoo  zij  slechts  de  burgerlijke  verordeningen,  aan- 
gaande dit  punt  in  acht  namen,  en  zich  schriftelijk  met 
hun  plan,   tot  het  plaatselijk  bestuur  wendden. 

Door  den  Burgemeester  Pieter  Vennik  van  dit  antwoord 
in  kennis  gesteld,  (Archief  N"  1)  diende  Pastoor  en  twee 
Kerkmeesters  een  verzoekschrift  bij  het  plaatselijk  Bestuur 
in,  om  autoi'isatie  tot  aanleg  van  een  eigen  kerkhof  te 
Limmen;  met  aanwijzing  tevens  van  de  plaats,  \vaè,r  zij 
hun  plan   wenschten  ten  uitvoer  te  brengen. 

Zoodra  een  der  Kerkmeesters,  die  tevens  lid  van  het 
plaatselijk  Bestuur  was,  dit  vernomen  had,  diende  ook 
deze ,  met  nog  een  anderen  Kerkmeester ,  een  protest 
(Arch.  N°  2)  bij  het  plaatselijk  Bestuur  van  Limmen  in, 
met  verzoek  de  gevraagde  autorisatie  niet  te  willen  ver- 
leenen. 


111 

Het  protest  luidt  als  volgt : 

Wij  ondergeteekenden en 

kerkmeesters  van  de  Roomsch  C*  kerk  te  Limmen,  we- 
tende door  de  betrekking  van  den  laatst  genoemden,  als 
Lid  van  het  Plaatselijk  bestuur,  dat  er  bij  het  genoemde 
bestuur  een  verzoek  is  ingekomen  van  den  Heer  Pastoor 
en  beide  andere  kerkmeesters ,  om  eene  vergunning  te 
bekomen  tot  het  aanleggen  van  een  nieuw  kerkhof  voor 
die  Roomsch  C^  Gemeente. 

Vinden  zich  genoodzaakt  daar  tegen  te  moeten  prote- 
steren, en  het  genoemde  bestuur  te  verzoeken,  die  ver- 
gunning niet  te  verleenen ,  op  grond  dat  daaraan  volstrekt 
geene  behoefte  is,  en  eene  willekeurige  daad  van  den 
Heer  Pastoor  is;  maar  meest  alle  de  leden  dier  gemeente 
verre  het  meerendeels  derzelve  tegen  is. 

Zoodra  dit  plan  bij  den  Heer  Pastoor  ontworpen  was, 
en  het  ter  kennisse  van  kerkmeesters  gebragt  werd ,  waren 
drie  van  de  vier  tecren ,  de  stem  van  den  eenifijen  hunner 
die  er  voor  was,  en  kan  als  het  ware  niet  gerekend  wor- 
den, daar  hij  in  een  afhankelijke  staat  en  loontrekkende 
van  de  kerk  is  ,  waar  hij  als  arbeider  zijne  dienst  ver- 
rigt,  —  de  andere  die  er  eerst  met  beide  ondergeteeken- 
den tegen  was,  heeft  zich  later  zijne  stem  daar  toe  ge- 
geven, en  het  schriftelijk  verzoek  geteekend. 

Wij  ondergeteekenden  beoogen  niet  anders  dan  het  heil 
der  kerk  en  die  (dat?)  van  de  Leden  dier  gemeente,  het- 
welk door  ieder  onpartijdige  beoordeelaar  moet  gerekend 
(erkend?)  worden.  —  De  Heer  Pastoor  die  tegen  den 
zin  van  zoo  veelen  zijn  plan  wil  doordrijven  in  een  bosch 
dat  nog  goede  renten  gaf,  en  dat  te  vernietigen  voor  een 
nodeloos  kerkhof,  het  ware  beter  in  andere  behoeften  te 
voorzien ,  zooals  eene  vergrooting  onzer  kerk  ,  waaraan 
eene  wezendlijke  en  grotere  behoefte  is,  daar  dezelve  voor 
de  gemeente  veels  te  klein  is. 


112 

Zedert  vele  jaren  is  er  op  den  tegenvvoordigen  voet 
begraven,  en  nimmer  zijn  daaromtrent  ook  klagten  ont- 
staan, tenminste  zoo  ver  de  ondergeteekende  bekend  zijn, 
daar  de  Eerwaarden  Heer  Pastoor  dezer  gemeente  zelfs 
eene  plegtige  begrafenis  heeft  bijgewoond  en  eenige  ge- 
beden op  het  tegenwoordige  kerkhof  heeft  verrigt,  ter- 
wijl er  door  de  verzoekers  van  het  nieuwe  kerkhof  geen 
gronden  van  noodzakelijkheid  of  iets  van  dien  aard  word 
aangeroerd  of  ontwikkeld. 

De  ondergeteekende  geven  dit  hun  protest  met  volle 
vrijmoedigheid,  steunende  op  het  billijke  daarvan,  aan 
het  plaatselijk  bestuur  over,  en  vleijen  zich  daardoor  van 
hunne  pligt  in  hunne  gezegde  betrekking  gekweten  te 
hebben  en  een  gerust  geweten  te  behouden. 

(Volgen  de  handteekeningen  van  de  twee 
Kerkmeesters), 

Om  echter  aan  dit  protest  meer  kracht  bijtezetten,  werd 
tot  het  Plaatselijk  bestuur  een  verzoek-schrift  gerigt, 
(Arch.  N°  3)  door  twee-en-twintig  mannen  in  hun  eigen 
naam    en    door    een    man    als     lasthebbende    van     eene 

vrouw onderteekend ;    met  de  bede  om   toch  de 

toestemming  tot  het  oprigten  van  een  Roomsch  Katholiek 
Kerkhof  niet  te  willen   verleenen. 

Het  smeekschrift  luidt  als  volgt : 

Aan  het  plaatselijk  Bestuur  te  Limm.en. 

De  ondero-eteekenden  ,  allen  leden  van  de  Roomsch  C* 
Gemeente  te  Limmen ,  vernomen  hebbende  dat  er  door 
den  Heer  Pastoor  en  twee  der  kerkmeesteren  bij  het 
Plaatselijk  bestuur  een  schriftelijk  verzoek  is  ingeleverd 
geworden  om  vergunning  te  erlangen  tot  het  aanleggen 
van  een  afzonderlijke  begraafplaats  voor  de  leden  dier 
gemeente,    wenden  zich   eerbiedig  tot  het  plaatselijk  be- 


113 

stuur  van  Limmen  met  verzoek  die  veriruniiing  niet  te 
verleenen  op  grond  omdat  zoo  veele  Leden  dier  gemeente 
er  tegen  zijn,  waarvan  eenige  door  hunne  meer  of  minder 
afiiankelijke  staat,  hoe  zeer  er  tegen  zijnde,  hun  gevoelen 
niet  openlijk  durven  uiten,  en  omdat  er  dan  ook  volstrekt 
geene  noodzakelijkheid  daartoe  bestaat. 

De  aanleg  van  een  dusdanig  kerkhof  en  derzelver  be- 
staan zal  voor  de  Leden  hunner  gemeente  eene  drukkende 
last  zijn,  ja  zelfs  eene  nieuwe  belasting,  die  bij  de  tegen - 
woordiore  onifunsti2en  staat  van  den  Landbouw  voor  veele 

o  o  o 

die  daarin  hun  bestaan  moeten  vinden,  drukkende  mag 
genoemd  worden.  Men  ondervind  dit  immers  reeds  in  het 
naburige  Dorp  Heilo,  waar  ook  dusdanig  een  kerkhof 
bestaat,  en  waarvan  de  voornaamste  Ingezetenen  nu  reeds 
te  kennen  geven,  dat  als  het  er  niet  was,  het  er  niet 
komen  zoude. 

Zij  wenden  zich  dus  vol  vertrouwen  tot  het  plaatselijk 
bestuur,  van  desselfs  vaderlijke  zorgen  verwachtende  dat 
het  desselfs  pogingen  wel  zal  willen  aanwenden  om  die 
gevraagde  vergunning ,  niet  verleenen  te  willen,  van  ééne 
man  ,  en  daardoor  zoo  veele  harer  Ligezetenen  met  eene 
drukkende  last  boven  anderen  te  bezwaren.  In  dat  ver- 
trouwen noemen  zij  zicli  met  de  meeste  achting  uwe  onder- 
danige Dienaren. 

Hier  volgen  de  drie-en-twintio-  handteekenino-en. 

De  Secretaris  der  Gemeente ,  een  protestant ,  deelde  in 
een  vertrouwelijk  schrijven,  dato  12  Februarij  1845,  aan 
den  Pastoor  mede ,  wat  er  zoo  al  gaande  was  ;  dat  bij 
den  Burgemeester  twee  stukken  waren  ingekomen,  met 
verzoek  de  autorisatie  tot  den  aanleg  van  eene  nieuwe 
begraafplaats  te  willen  weigeren;  alsmede  den  inhoud  van 
beide  stukken,  en  de  beweegredenen,  welke  zij  aanvoer- 
den om  de  weigering  te   verkrijgen;    en    eindelijk  welke 

BUdrageu  GescL  .  Bisd-  v.  Huatlein  XlVe  Deel.  o 


lU 

namen  van  meer  gerroede  ingezetenen ,  op  de  beide  stukken 
niet  gevonden  werden.  Ten  slotte  raadde  hij  den  Pastoor 
aan,  om  zoo  spoedig  mogelijk,  bij  het  plaatselijk  Bestuur 
een  request  of  opgave  van  belangstelling  in  de  nieuw 
opterigte   Begraafplaats  in  te  zenden.   (Arch.  N"  4). 

Aan  dezen  wenk  gevolg  gevende,  diende  de  Pastoor 
aanstonds  bij  het  plaatselijk  Bestuur  een  request  in ;  zoo- 
als  blijkt  uit  een  schrijven  aan  den  HoogEerwaarden  Heer 
P.  A.  Kervel;  (Arch.  N°  9)  afschrift  echter  of  origineel 
vonden  we  in  ons  Archief  niet. 

Burgemeester  nu  verzond  den  20^^^^  Februarij  de  drie 
requesten  aan  Zijne  Excellentie  den  Staatsraad  Gouver- 
neur van  Noord- Holland.  Hierop  volgde  een  zeer  uit- 
voerig antwoord  van  Zijne  Excellentie,  (Arch.  N°  5  A.) 
dato  8  Maart  1845,  aan  het  Edel  Achtbare  Hoofd  der 
Gemeente ,  waarin ,  na  een  kort  resumé  van  den  feite- 
lijken  toestand  te  Liramen ,  gewezen  wordt  op  de  vrijheid 
voor  elke  gezindheid  om  eene  eigene  begraafplaats  te 
mogen  aanleggen ,  met  dien   verstande  nogtans  : 

1°.  Dat  ingeval  voor  zoodanigen  aanleg  aankoop  van 
gronden,  het  doen  eener  geldleening  ,  of  eenig e  andere  daad 
van  meer  dan  gewoon  beheer  wordt  vereischt,  hiertoe  noodig 
is  de  Koninklijke  magtiging  etc.   etc. 

2°.  Dat  voor  den  aanleg  van  eene  afzonderlijke  begraaf- 
plaats voor  eene  R.  C.  Gemeente,  de  voorafgaande  toe- 
stemming van  de  Kerkelijke  overheid  vereischt  wordt , 
alzoo  eene  kerkelijke  begraafplaats ,  zonder  de  medewer- 
king van  het  geestelijk  gezag,  niet  tot  kerkelijk  gebruik 
kan  worden  toegewijd. 

3°.  Dat  deze  afzonderlijke  begraafplaatsen  onderworpen 
blijven  aan  het  toezigt  en  de  Politie  van  het  plaatselijk 
Bestuur  etc.  etc 

«Daar  de  algemeene  begraafplaats  ten  uwent  niet  zoo- 
danig ingerigt  is,  als  bij  het  15'^"'  Artikel  van  het  Decreet 


115 

van  23  Prairlal  XIF^  jaar  is  bevolen,  en  dezelve  mitsdien 
geene  gelegenheid  aanbiedt  om  de  lijken  der  R.  C.  naar 
het  kerkelijk  Ritueel  te  kunnen  begraven,  zoo  bestaat 
er  geen  grond    om    het    opgevat   voornemen   van  hooger 

hand  te  verbieden, terwijl  op  het  plaatselijk 

Bestuur  alleen  de  verpligting  berust ,  te  onderzoeken  of 
de  plaats  waar  men  de  begraafplaats  verlangt  aanteleggen 
daartoe  geschikt  zij ,  en  als  zoodanig  kan  worden  goed- 
gekeurd" etc. 

Met  eene  copie  van  bovenvermeld  schrijven,  ontving 
de  Pastoor  tevens  van  het  plaatselijk  Bestuur  de  autori- 
satie om,  op  de  aangeduide  plaats,  in  het  kerke-bosch , 
eene  Roomsch  Katholieke  begraafplaats  te  mogen  aan- 
leggen ,  (Arch.  N"  5  B.)  met  inachtneming  echter  van 
alle,  op  dit  punt  bestaande  reglementen  en  verordeningen. 

Op  aanvraag  van  den  Pastoor,  verzond  de  HoogEervv. 
Heer  P.  A.  Kervel,  Aartspriester  van  Holland,  Zeeland 
en  West- Vriesland,  op  den  9***°  April  1845,  eene  officieele 
acte,  waarbij  de  pastoor  gemagtigd  werd,  «om  op  den 
grond,  door  het  plaatselijk  Bestuur  goedgekeurd,  een 
kerkhof  aan  te  legeren ,  ten  einde  door  ons  te  worden 
ingewijd,  opdat  de  ligchamen  dergenen,  die  in  de  ge- 
meenschap der  Heiligen  sterven,  volgens  de  voorschriften 
der  H.  Kerk  daarop  zouden  begraven  worden. 

Wij  magtigen  tevens  den  ZeerEerw,  Heer  Deken  van 
Noord-Holland  deze  onze  beschikking  in  de  kerk  te  Limmen 
op  den  eerst  komenden  Zondag  aan  de  gemeente  door 
voorlezing  bekend  te  maken."  (Archief  N"  6), 

(Was  get.)     P.  A.  Kervel, 

Leyden,  9  April  18i5.  Aartspriester  etc. 

Nadat  de  ZeerEerw.  Heer  Deken  voorlezing  van  dit 
stuk,  en  een  hartelijk  woord  tot  de  gemeente  gesproken 
had,    ging  men  aanstonds  aan  het  werk;    immers    na  de 


116 

uitspraak  van  het  Kerkelijk  en  Burgerlijk  Gezag,  meende 
Pastoor,  (lat  de  oppositie  gebroken  en  de  tegenstand  ge- 
ëindigd zou  wezen.  Toch  had  men  zich  bedrogen ,  want 
per  Deurwaarders  Insinuatie  werd  de  Pastoor  aangemaand 
het  werk  te  staken ;  zelfs  werden  de  arbeiders ,  die  aan 
het  kerkhof  werkzaam  waren,  feitelijk  bemoeijel ijkt ;  (Arch. 
N°  7)  ja,  een  der  Kerkmeesters,  gesteund  door  vijf') 
andere  Katholieken ,  zond  een  request  op  aan  Zijne  Majes- 
teit den  Konino-,  houdende  klagten  over  het  door  den 
Pastoor  en  overige  Kerkmeesters  ontworpen  en  ten  uit- 
voer gelegde  plan  van  aanleg  eener  R.  K.  begraafplaats, 
met  verzoek  dat  daartegen  van  regeringswege  voorziening 
moge  worden  genomen. 

Het  Kerkbestuur  en  Adressanten  ontvingen  hierop  een 
zeer  uitvoerig  antwoord  (Arch.  N'  8)  van  Zijne  Excellentie, 
den  Minister  voor  de  zaken  van  de  Roomsch  Katholieke 
Eeredienst;  waarvan  wij  den  inhoud  kortelijk  aanstippen, 
overwegende  1°  de  vrijheid  van  het  Kerkbestuur  om  een 
kerkhof  te  mogen  aanleggen ; 

2°.  dat  alle  voorgeschreven  verordeningen  waren  ver- 
vuld ; 

3°.  dat  de  magtiging  van  de  Kerkelijke  overheid  was 
verkregen ; 

4°.  dat  de  aanleg  van  zulk  eene  Begraafplaats  niet 
slechts,  volgens  de  instellingen  der  R.  K.  Kerk  vereischt 
wordt,  maar  ook  overeenkomstig  het  bepaalde  bij  Art.  15 
van  het  Decreet  van  den  23°  Prairial  XIP'  jaar,  behoort 
aanwezig  te  zijn;  vermits  de  algemeene  begraafplaats  te 
Limmen ,  niet  op  den  voet  van  dat  Art.  noch  overeen- 
komstig Art.  25  van  het  Provinciaal  Reglement  op  de 
begraafplaatsen    en    het    begraven  van  lijken  in  de  Pro- 


1)  De  vijf  en  twintig  zijn  dus   reeds  tot  vijf  afgedaald;  en  maar  een  der 
kerkmeesters  treedt  hier  op. 


117 

vincie  Holland,  vastgesteld  bij  Koninklijk  Besluit  van 
den  4''""  Augustus  1832  N"  29,  is  ingerigt  geworden; 
dat  de  gemaakte  kosten  geen  aanleiding  tot  bedenking 
geven,  en  het  begravenis-regt  zoo  matig  is  gesteld,  dat 
daaruit  geen  billijk  bezwaar  kan   voortvloeien. 

^Weshalve  Zijne  Majesteit  g^een  termen  heeft  gevonden 
om  in  hun  verzoek  te  treden,  maar  integendeel  verlangt, 
uit  aanmerking,  dat  hunne  klagten  niet  voor  gegi*ond  zijn 
te  beschouwen,  dat  zij  zich  bevlijtigen  om  vrede  en  een- 
dragt  wederom  te  helpen  herstellen,  bij  aldien  er  over 
den  aanleg  der  begraafplaats  in  de  gemeente  Limmen  , 
nu  nog  verdeeldheid  mogt  heerschen  ;  terwijl  van  den 
kant  van  het  R.  K.  Kerkbestuur  aldaar  tevens  wordt  ver- 
wacht, dat  hetzelve  alles  zal  vermijden,  wat  de  eensge- 
zindheid mogt  kunnen  nadeelig  wezen,  en  dus  ook  aan 
de  leden  der  Gemeente  niets  zal  in  den  weg  leggen,  om 
derzelver  vrijheid,  in  het  verkiezen  van  eene  begraaf- 
plaats voor  hunne  dooden,   te  verkorten." 

En  zal  deze  beschikking  etc.  etc. 

(Was  get.)  De   Minister  voornoemd 

J.    W.    VAN    SON. 

's  Gravenhage,  23  September   1845. 

Met  weemoed  schreven  wij  dit  gedeelte  onzer  creschie- 
denis  uit  de  ofïicieele  bronnen  af;  eene  zoo  treurige  teilen- 
stelling  aan  een  zoo  schoon  verleden  !  Onwilkeurig  lieten 
wij  onzen  blik  gaan  over  de  zeventien  jaren,  welke  wij 
reeds  te  Limmen  hebben  doorsebrast ,  zonder  van  eenen 
geest  van  tegenstand  of  tegenspraak  in  al  die  jaren  iets 
te  hebben  gezien ;  integendeel  de  treffendste  bewijzen  van 
volgzaamheid  hebben  wij  hier  mogen  ondervinden.  Ter 
verontschuldiging  en  verduidelijking  diene  het  volgende, 
dat  wij   uit    den    mond   van   verschillende   opposanten    en 


118 

niet- opposanten,  die  voor  't  grootst  gedeelte  nog  in  leven 
waren  toen  wij  te  Limmen  kwamen ,  hebben  opgevangen. 

Vier  gronden  of  redenen  van  tegenstand  heb  ik  door 
verschillende  getuigen  hooren  aanvoeren  : 

1°.  De  oude  vrees  voor  de  suprematie  der  Hervormden 
zat  velen  nog  in  merg  en  been.  //Wat  zullen  de  Protes- 
tanten zeggen"  ;  ^wat  zullen  zij  boos  zijn  als  wij  niet 
meer  met  hen  op  hetzelfde  kerkhof  begraven  worden." 

2".  Er  was  te  Limmen  werkelijk  behoefte  aan  eene 
nieuwe  kerk.  De  oude  boerenwoning,  in  wier  Vierkant 
de  Katholieken  circa  honderd  en  zestig  jaren  kerk  ge- 
houden hadden,  was  bouwvallig  en  voor  de  gemeente  te 
klein  geworden.  Geef  ons  eei'st  een  nieuwe  kerk,  daar- 
aan is  de  grootste  behoefte ,  en  de  plaats  voor  het  nieuwe 
kerkhof  wijst  zich  zelve  aan.  Zeker  een  niet  te  versma- 
den tecrenbedenking, 

3°.  Op  de  algemeene  begraafplaats  werden  volstrekt 
geen  begrafenis- regten  geheven.  De  buren  maakten  den 
graf  kuil,  voerden  het  lijk  grafwaarts,  vulden  den  graf  kuil 
opnieuw  met  aarde  ;  alles  zonder  dat  hiervoor  een  penning 
betaald  werd.   Hoe  zou   't  zijn  op  het  nieuwe  kerkhof? 

4°.  Wat  men  in  Noord- Holland  vooral,  nooit  uit  het 
oog  moet  verliezen,  //kracht  van  gewoonte";  en  de  ge- 
woonte hier  bedoeld,  was  zoo  geheel  in  overeenstemming 
met  het  diepst  gevoel  van  het  raenschelijk  hart:  „Ik  wil 
bij  mijn  vrouw  ,  bij  mijn  vader  en  moeder ,  bij  m.ijn 
broeders  en  zusters   liggen." 

Ziedaar  vier  redenen,  met  welke  iedere  Pastoor,  ook 
al  is  hij  nog  zoo  sterk  door  zijn  regt,  rekening  moet 
houden.  Of  dit  hier  genoeg  gedaan  is,  hebben  wij  reden 
te  betwijfelen.  Er  zijn  van  die  karakters,  die,  als  zij 
eenmaal  een  plan  hebben  opgevat  ,  dit  ook  eensklaps 
willen  verwezenlijkt  zien;  en  zoo  kwam  het  dat  de  ge- 
meentenaren niet  genoegzaam  waren  voorbereid. 


119 

Daar  was  echter  meer.  Kort  jreleden  was  te  Liminen 
eene  weduwe  overleden  ;  deze  had  op  haar  ziekbed  aan 
haren  neef,  die  bij  haar  inwoonde,  en  tevens  erfgenaam 
en  uitvoorder  van  haren  uitersten  wil  was ,  stil  en  in 
vertrouwen  gezegd:  Neem  zoo  veel  geld  uit  mijne  kas, 
bewaar  het,  en  besteed  het  bij  mijn  overlijden  voor  de 
rust  mijner  ziel. 

Na  haren  dood  nu  wilde  een  andere  neef,  insgelijks 
erfgenaam  en  mede -executeur  deze  beschikking,  ofschoon 
reeds  bij  haar  leven,  voor  zoover  mogelijk,  ten  uitvoer 
gebragt,  niet  erkennen.  Hij  eischte  den  inbreng  van  voor- 
melde somma,  waaraan  door  den  anderen  executeur  vol- 
daan werd.  Hierdoor  ontstond  een  nog  al  hevige  strijd 
tusschen  Pastoor  en  executeuren. 

Dit  viel  nu  juist  te  zamen  met  den  aanleg  van  het 
kerkhof.  En  dat  bedoelde  executeur,  behalven  de  be- 
langhebbende of  partijtrekkende  faniilie- leden ,  die  te 
Limmen  rijk  vertegenwoordigd  waren ,  en  nog  eenige  van 
hem  afhankelijke  personen,  ligt  een  tien-  of  twaalftal 
vinden  kon,  dat  om  één  of  meerdere  der  bovenvermelde 
redenen  tegen  den  aanleg  van  de  nieuwe  begraafplaats 
gestemd  was,  en  daarom  zijn  request  teekende,  zal  wel 
niemand  verwonderen.  Stelselmatige  oppositie  der  ge- 
meente was  er  echter  niet.  Het  was  die  eene  familie,  die 
aanvankelijk  eenigen  medesleepte ,  maar  later  in  hare 
oppositie  geheel  alleen  stond,  want  bij  't  adres  aan  Zijne 
Majesteit  den  Koning ,  hadden  zij  maar  een  Kerkmeester 
en   5  onderteekenaars  kunnen  zamenbrengen. 

Ten  bewijze  strekke  het  volgende:  op  23  Sept.  1845 
viel  de  Koninklijke  beslissing,  welke  voor  goed  een  einde 
aan  den  strijd  maakte  ;  en  circa  drie  maanden  vroeger 
was  te  Limmen  een  kind  overleden  ,  wiens  vader  wij  op 
de  lijst  der  tegenstanders  vinden ,  wat  zal  nu  die  vader 
doen?   Vol  geloof  en  onderwerping  brengt  hij  zijn  lieve- 


\-20 

lini^  naar  de  nieuwe  Roomsch  Katholieke  begraafplaats  , 
welke  no<r  niet  eens  gelieel  voltooid  was.  In  het  eerste 
jaar  na  den  aanleg  sterven  wel  vier  kinderen  ,  wier  vaders 
wij  insgelijks  op  de  lijst  der  requestranten  vinden ;  maar 
het  stoffelijk  overschot  van  die  Engelen  rust  nog  op 
dezelfde  gewijde  plek  ,  waar  het  veertig  jaren  geleden  , 
te  ruste  neergelegd  werd.  Sleclits  één  Katholiek  is,  na 
den  aanleer  van  het  kerkhof,  naar  de  aljjenieene  betrraaf- 
plaats  heengevoerd.  Zoo  verschilt  het  werkelijke  en  het 
ofïicieele  Limmen  van  die  dagen. 

De  aanleg  van  't  kerkhof  leverde  geen  bezwaren  voor 
de  gemeente  of  kerk  op.  A.  IJpelaan  gaf  honderd  gul- 
dens, waarvoor  hij  in  dank  een  eigen  graf  ontving.  Ook 
Aagje  Kraakman,  weduwe  Jan  Glorie,  schonk  een  gift 
van ?  ook  zij  kreeg  een  eigen  graf.  Zand  ter  op- 
hooging kwam  uit  de  breede  slooten ,  die  rondom  het 
kerkhof  gemaakt  werden ,  't  ontbrekende  was  gemakkelijk 
te  verkrijgen  en  werd  door  de  goedgezinden  bereidwillig 
aangevoerd.  Alleen  in  1846  vind  ik  een  postje:  Aan 
boomen  voor  het  kerkhof  ƒ  15.40;  meer  echter  niet. 

Ter  loops  hebben  wij  reeds  gezegd,  dat  het  oude  kerkje 
te  Limmen  bouwvallig  en  te  klein  was  geworden  voor 
de  gemeente;  reden  waarom  Pastoor  en  Kerkmeesters  er 
op  bedacht  waren,  om  een  nieuwe  kerk  en  pastorie  te 
bouwen.  Voorbereidende  maatregelen  werden  reeds  in  1S54< 
genomen:  terwijl  op  den  26  September  1855  onder  leiding 
van  den  Bouwmeester  H.  H.  Dansdorp,  het  bouwen  van 
eene  nieuwe  kerk  en  pastorie  aanbesteed,  en  aan  .1.  Waars 
voor  eene  somma  van  vier  en- twintig  duizend  en  negen 
honderd  guldens,   gegund  werd. 

De  nieuwe  kerk  werd  iets  meer  naar  het  westen ,  aan 
den  Disseldorperweg  geplaatst.  (Kad.  S.   A.  N"  737). 

Bij  schrijven  van  Z.  D.  Hoogwaardigheid  den  Bisschop 
van  Haarlem,    krijgt    pastoor  Schmedding  volmagt  ,    om 


121 

den  eersten  steen  in  alle  stilte,  te  benediceren.  (Arch. 
L.  N"  1  en  3).  En  op  den  30  October  1856  werd  de 
nieuwe  kerk  door  den  ZeerEerwaarden  Heer  B.  de  Groot, 
Deken  van  Beverwijk,  ingezegend.  (Arch.   H.    12j. 

De  voorgevel  echter  beantwoorde  zeer  weiin'g  aan  de 
waardigheid  van  eene  kerk,  het  huis  van  God.  Reden 
waarom  Pastoor  en  Kerkmeesters  besloten  een  toren  voor 
de  kerk  te  plaatsen.  Bestek  en  teekeniiigen  werden  ge- 
maakt door  F.  J.  Krieger,  Opzigter  van  den  Waterstaat, 
en  het  werk.  begroot  op  8015  guldens,  werd  den  25 
April  1862  uitbesteed  aan  den  minsten  inschrijver  A.  .1. 
Stoel,  voor  eene  somma  van  zevenduizend  achthonderd 
guldens.  Met  bijwerk,  klok  en  uurwerk  klommen  de  uit- 
gaven tot  een  bedrag  van  tien  duizend  drie  en  zeventig 
guldens  en  vijftien  centen. 

Een  der  gemeentenaren,  J.  de  Koning,  gaf  aan  de 
kerk  een  netten  steenen  Kruisweg. 

Op  den  13  September  1868,  Zondag  morgen,  werden 
de  gemeentenaren ,  bij  het  ter  kerk  komen  ,  door  de  hoogst 
treurige  mare  ontsteld,  dat  Pastoor  dood  op  zijn  leger- 
stede was  gevonden.  Hij  was  ruim  64  jaren  oud  en  werd 
den  17  daaraanvolgende  in  zijn  eigen  graf  te  Limmen 
begraven. 

De  Eerw,  Heer  J.  Vrolijk  ,  kapellaan  te  Assendelft , 
nam  de  geestelijke  bediening  als  Deservitor  tot  den  1  Oc- 
tober waar,  toen  de  nieuw  benoemde  pastoor  uit  Edam 
naar  Limmen   vertrok. 

Het  zielental  is  op  heden  als  volgt :  in  Limmen  808 
Katholieken,  in  Noord-Bakkum  5  1  ,  te  zamen  859  Katho- 
lieken; dat  der  communicanten  is  584. 

Limmen,  in  festo  S''  Cornelü,  1S85. 

L.  ScHoLTE,  Pastoor. 


122 

BIJLAGE. 

Ten  bewijze  dat  Limmen  zeer  rijk  geweest  is  aan  geestelijke 
en  kerkelijke  goederen  ,  deelen  wij  het  volgende  mede.  Het  ma- 
nuscript bevindt  zich   in  ons  Archief. 

Memorij  van  de  overgeleverde  Lyste  van  de  Landen 
binnen  den  bannen  van  Limmen  geleechen  toebehooreiï 
eenijchen  Goots  Huysen  ,  dewelcke  vrij  ende  exempt  sijn 
van  de  halve  verpondinge  geconsenteert  den  31  meij 
1680. 

Halve  verponding  1680. 
De  Landen  toebehoorende  de  stadt  Alck- 

maer 98  gl.  17   st.     8  p. 

De  Landen  toebehoorende  de  stadt  Haer- 

lem  ende  Beverwyck 141     //      3    //      2   // 

De  Landen  toebehoorende  de  stadt  Mun- 

nickendara ....        20    //       5    //     10   // 

De  landen  toebehoorende    Elisabets  Gast- 

hiiys  tot  Haerlem 4  0     //       6    //      4    // 

De  landen    toebehoorende    het    Weeshuijs 

tot  Haerlem 23     //    11     w     12   // 

De  thienden  toebehoorende  de  stadt  Hoorn       25    //    15     //       6   /' 
De  landen    toebehoorende    het    Weeshuys 

tot  Amsterdam 34    w      9    /,     14   // 

De  landen    toebehoorende    het    Weeshuys 

tot  Alckmaer 10    //      9    //      2   // 

De  landen    toebehoorende    de    huysarmen 

tot  Alckmaer 4    //       2    //       Sn 

De  landen    toebehoorende    het    Elijsabets 

gasthuys  tot  Leyden 3    /'    1 5    //       6   // 

De    landen    toebehoorende    de    kerck    tot 

Limmen 46     //    12    //     12   // 

De    landen    toebehoorende    de    armen   tot 

Limmen 36    //     13    //       O   // 

De  Edel  Moogende  Heeren  van  de  Reecke- 

ningeder  doemeijnen  van  de  E.  Grootm. 

Heeren  staten   van   Hollant  ende  West- 

vrieslant  hoort  toe  de  Herfstbede,  voe- 
derpenningen en  vroonschul len  die    in 

de  halve  verpondinge  doen     ....  3    //       1     //      6   // 

ƒ  489  gl.     3  st.  10  p. 

De  halve  verponding  of  halve  grondbelasting  der  geestelijke  en 
kerkelijke  goederen,  te  Limmen  gelegen,  bedroeg  dus  in  1680 
nog  489  gl.  3  st.  10  p.  Wie  denkt  hier  niet  onwilkeurig  aan  de 
tien  boerderijen  reeds  vóór  S66  aan  de  kerk  van  Limmen  toebe- 
hoorende ;  en  aan  de  rijke  bezittingen  ,  voor  de  Reformatie,  aan 
de  verschillende  altaren  verbonden? 


123 


PASTOORS    VAN    SCHAGEN. 


(Vervolg  van  bladz.   410,    Deel   XIII). 

Schoockius  telt  Schagen  onder  de  steden  van  Noord- 
Holland ,  waar  de  nieuwe  leer  al  spoedig  verkondigd  werd 
door  Cooltuyn  c.  a.,  die  er  zelfs  met  levensgevaar  (?) 
preekte  tegen  de  paapsche  bijgeloovigheid.  Volledige  vrij- 
heid was  aan  de  kerk  verzekerd  na  157^3.  ')  Ja,  wij  vin- 
den er  in  1578  niet  een  maar  zelfs  twee  predikanten, 
ieder  op  eene  jaarwedde  van  twee  honderd  gulden.  ') 
Toch  hebben  wij  gegevens  genoeg,  om  aan  te  nemen, 
dat  tal  van  Schagers,  ondanks  den  afval  der  twee  pastoors, 
aan  het  geloof  hunner  voorouders  zijn  getrouw  gebleven, 
dat  ten  minste  niet  lang  na  de  Reformatie  weer  van  eene 
Katholieke  partij  in  Schagen  kan  gesproken  worden. 
Althans  onder  meer:  de  Heer  der  plaats,  destijds  Jan 
X  Anna  van  Assendelft,  die  de  Heerlijkheid  bezat  van 
1569-1618,  bleef  Roomsch.  Is  het  gewaagd  aan  zijn 
voorbeeld  en  invloed  eenige  waarde  ten  goede  te  hech- 
ten? In  een  kwestie  over  het  aanstellen  van  een  school- 
meester, 1594,  worden  burgemeesteren  geassisteert  met 
eenige  schepenen  gedoodverft  als  altemael  gerechte  vian- 
den  van  den  kercke  Jesu  Christi,  die  zich  niet  tevreden 
hebben  kunnen  houden  met  den  grote  commotie,  twist 
ende  partijscap,  die  zij  in  den  polytieque  regeeringe  aireede 
hebben  gebracht,   maer  soucken  oock  mede  geen  minder 


1)  Bladz.  492. 

2)  Archief  van   Schagen,  llekest  aan   de  Staten  van   Holland   om   verhoo- 
giug  van  tractement. 


124 

verstoeringe  in  de  kercke  Jesu  Christi  aan  te  rechten.  ') 
Uit  een  heelen  bundel  papieren  ^),  alle  loopende  over  de 
boonloting,  het  aanstellen,  van  de  plaatselijke  authoriteiten 
1(510-20,  blijkt  dat  de  Roomschen  ook  in  aanmerking 
kwamen.  Gecommitteerden  van  den  Raad  der  Staten  ver- 
klaren ]i  Juli  1611:  3°  dat  ook  het  getal  der  Vroet- 
schappen  niet  soude  mogen  excederen,  het  getal  van  50 
personen  daervan  het  vierendeel  alleen  soude  mogen  zijn 
Roomse  Catholijcken.  Een  besluit  van  Gecommitteerde 
Raden,  30  Deo.  1619  ^),  staat  toe  de  boonloting  tot  de 
nieuwe  Magistraat  ditmaal  op  de  voet  van  het  voorig  jaar 
te  doen ,  edoch  dat  gelet  sal  worden  caeteris  paribus , 
soeveel  van  de  Ger.  Religie  te  nemen  als  gevoegelijkst 
sal  kunnen  worden  üjedaan.  —  Den  28  Febr.  1615  ver- 
klaren,  voor  den  Notaris  der  plaats,  die  en  die  bij  ware 
woorden  in  plaetse  van  eede  watir  ende  waerachtich  te 
wesen  dat  sy  luyden  getuygen  wel  te  weten,  dat  op 
jaersdach,  in  den  jaere  1615,  de  papistgesinde  ofte  haere 
geassocieerde  als  de  papisten  in  den  Vroetscappe  binnen 
Schagen  waren  ingetrocken  op  ten  voorpoorte  van  de  huyse 
van  Schagen  met  het  affschieten  van  de  musquetten 
grootelijcx  hebben  getriurapheert,  het  vendel  van  de  huyse 
van  Schagen  aldaer  van  de  voorsz.  voorpoorte  hebben  doen 
affweijen  (?),  picktonnen  hebben  gebrant,  de  clocke  hebben 
geluijt  ende  alle  manieren  van  triumph  hebben  bethoont.  — 
Zelfs  had  Schagen  reeds  omtrent  het  begin  van  zeventien- 
honderd de  eer  een  zijner  zonen  tot  den  geestelijken  stand 
verheven  te  zien.    Wij  lezen  ')  toch  dat  in  1629  overleden 


1)  Arch.  van  Schagen.  Rekest   „oock  van  wcge  den   geheelen  Kerkenraad" 
aan   Gedeputeerden   van   het  Noorder  Kwartier. 

2)  Arch.  van  Schagen. 

3)  Resoluties  etc. 

4)  Necrol.   de  Kath.  LX,   71.   D.   Marcellinus  Joannis,    patria  Schagensis, 
Cüll.  Col.  alumnus,    Oidenzaliae  Vic.   misere  occisus  a   proditure. 


125 

is  Hr.  Marcelllnus  Jz.,  een  Scliager  van  geboorte,  leer- 
ling van  het  Keulsch  Collegie ,  Vicaris  te  Oldenzaal , 
jammerlijk  door  een  verrader  vermoord.  —  Voortgaande 
komen  wij  aan  1630;  den  8  Febr.  van  dat  jaar  vragen 
de  Scliagers  een  tweeden  geestelijke  '):  zij  hadden  er 
dus  één  en  waarschijnlijk  reeds  eenigen  tijd  of  hun  vragen 
moet  al  zeer  voorbarig  zijn  geweest.  —  10  Febr.  1634 
vinden  wij  een  Willem  Jansz.  Vett  betiteld  als  kerk- 
meester (curator  reruni  ecclesiasticarum)  ^),  waarschijnlijk 
dezelfde  als  Jsz.  Vett  ^),  tegen  wien  de  Schout  1 1  Sept. 
1635  voor  schepenen  eisch  instelde,  omdat  hij  seecker 
huys  op  de  </Hooge-syde"  heeft  doen  approprieren  tot 
eene  samencomste  van  de  Roomsgesinden ,  om  hare  ver- 
boden vergaderingen  daerinne  te  exerceeren  ende  oock 
alreeds  op  Sondach  den  21  Augt.  soodanige  vergaderinge 
daerinne  gehouden  hebben,  dewelcke  hij  zelf  mede  ge- 
frequenteert  heeft.  De  eisch  is:  voor  't  approprieeren, 
doen  maecken  ende  gebruycken  van  voors.  huisinge  tot 
soodaniij;e  verboden  verg-aderino-he  in  een  somma  van 
200  gis.  ende  daerenboven  gehouden  te  zijn  alle  hetgene 
in  de  voors.  huysinghe  tot  sodanige  verboden  vergade- 
ringen alleen  en  geapproprieert  is  te  doen  demoliëeren 
ende  te  niet  doen.  Item  voor  de  behuysinghe  van  den 
persoon,  die  de  voors.  pauselyke  predikatie,  voorlesinge 
ofte  oefenino-he  gedaen  heeft,  in  eene  somme  ende  amende 
van  100  gis.,  ende  van  dat  hy  zelfs  in  de  vergaderinge 
geweest  is  in  eene  amend  van  25  gis.  boven  sijn  opperste 

cleet De  schepenen  hebben  echter  geen  haast:   25 

Sept. ,  8  en  1 6  Oct.  is  het  telkens :  Schepenen  houden 
die  saecken  8  dagen  in  advys,    alsoo    haer  collegie  niet 


1)  Acta  Cap.  Bijdr.  VII,  182. 

2)  „  „        VII,   182. 

3)  Bijdr.  VII,   67- TO. 


126 

compleet  is.  Eindelijk  veroordeelen  zij  toch  Willem  Vet 
exemt  de  geeyste  25  gis.  over  de  presentie  van  sijn  per- 
soon in  de  voors.   vergaderinghe,    alsoo    't  selve  by  den 

gedaechden  wert  ontkent De   veroordeelde    haastte 

zich  ook  niet;  hij  blijft  in  gebreke  alle  't  gundt  in  syne 
huisinge  geapproprieert  is  totte  verboden  vergaderinge 
der  Pausgezinden  te  doen  demoliëeren  en  zoo  verzoekt  de 
Schout,  30  Oct. ,  dat  Schepenen  geliefien ,  benefFens  hem 
requirant  in  de  voorschreven  huisinghe  te  compareren , 
om  hem  officier  aan  te  wysen ,  wat  sij  verstaen  tot  so- 
danige  vergaderinge  in  deselve  huisinge  geapproprieert 
te  syn.  De  schepenen  antwoordende  seggen :  dat  hare 
sententie  gefondeert  is  opte  bekentenisse  van  den  gecon- 
demneerden.  Dienvolgens  verstaen  datte  gemelte  officier 
deselve  bekentenis  mach  confereren  met  het  gemaeckte 
werck ,  ende  alsdan  in  conformité  van  de  sententie  doen, 
soo  hij  't  verstaet.  De  schout  met  die  uitspraak  niet 
tevreden  schijnt  zich  gewend  te  hebben  tot  het  Hof,  althans 
Schepenen  krijgen  van  daar  eene  aanschrijving  :  Dat  sy 
derhalven  vermaant  werden,  niet  langer  in  gebreke  te 
willen  wesen  te  decreteren ,  wat  sy  verstaen,  dat  behoort 
gedemolieert  ofte  in  de  timmeragie  verandert  te  worden; 
omme  't  selve  by  den  schout  den  eygenaer  gebieden  te 
doen.  Ofte  bij  nalaticheyt  van  den  eygenaer,  datten  schout 
alsdan  de  demolitie  ende  veranderinge  tot  laste  van  den 
eygenaer  sal  laten  doen.  Ende  dat  sy  voorts  werden  ver- 
maent  goede  ende  prompte  justitie  te  administreren;  soo 
wanneer  den  schout  voor  haer  vierschaer  zal  komen  te 
calangeren  de  contraventeurs  van  de  placcaten,  op  't  stuck 
van  de  conventiculen   van  de  Pausgesinden  geëmaneert. 

Hoe  het  met  die  zaak  afliep  ,  hebben  we  niet  kunnen 
vinden ;  wij  denken  dat  het  onder  't  bestuur  van  zulke 
schepenen  die  zich  q.  q.  geen  voortvarende  papenhaters 
toonden  nog  al  gegaan  is. 


127 

Keeren  wij  nu  terug  tot  onze  pastoors;  als  de  eerste 
na  de  Reformatie  wordt  door  Bat.  Sacra  ')  genoemd; 

Franciscus  van  der  Brugge  ^),  Licentiaat  in  de 
H.  Godgeleerdiieid,  een  man,  schrijft  la  Torre,  even 
aanzienlijk  door  geboorte  als  door  deugd.  ^)  Tn  een  vroeger 
verslag  werd  hem  zelfs  het  adjectief  Nobilis  toegekend.  *) 
Zijn  naam  schittert  ook  onder  de  Attestatie  sacerdotum 
irreprehensibiliter  laborantium  in  Dioecesi  Harlem.   *) 

Wanneer  is  hij  in  Schagen  gekomen  ?  Als  hij  daar 
inderdaad  de  eerste  pastoor  na  de  Reformatie  is  geweest, 
was  hij  er  in  Maart  1681  ,  want  dien  datum  wordt  in  de 
Acta  Cap.  gesproken  van  een  pastoor  van  Schagen,  maar 
waarschijnlijk  was  hij  er  reeds  in  Febr.  van  1630,  toen 
namelijk  de  Schagers  om  een  tweeden  geestelijke  vroegen.  ®) 

Pastoor  van  der  Brugge  had  te  zorgen  niet  slechts  voor 
Schagen,  maar  ook  voor  de  omliggende  dorpen  Valcoog, 
Harinkhuizen,  Barsingerhorn  en  Colhorn,  (plaatsen  nu 
nog  sorteerende  tot  de  parochie  van  Schagen)  en  ook  voor 
Tuitjenhorn.  Zóó  althans  schrijft  la  Torre  en  mij  dunkt 
voor  dat  gezag  moet  zwichten  de  anders  zoo  bondige 
redeneering  van  pastoor  de  Bruyn,    die  destijds,     1877, 


1)  II.  433. 

2)  R.  D.  Mr.  Frauciscus  Vanderbrugge  (sic),  per  annos  multos  descr- 
vitor  Sctagae , ■  obijt  ibid.   19  Jan.   1653.   Necrol.  De  Kath.  LX,  339. 

3)  Aroplissirao  vero  municipio  sen  oppido  Schagae  et  pagis  Barsiiigher- 
horoae,  Colhoruae,  Harinchuijsae ,  Tuytkeahoruae ,  et  Valekoghae  aderat 
Duperrime   pastor  Carolus  de   la  Chambre,   S.   T.   B.  F.   snccessor  Francisci 

van   der   Brugghe,   S.  T.   L',    et   viri  aeque  natalibus  ac  virtuie  nohilis 

Areh.  van  Utr.  XI  ,  163. 

4)  In  Municipio  Schaga  R.  et  'Sol.  D.  Franciscus  van  der  Brugge.... 
Arch.  V.  Utr.  XII,  421. 

5)  Bijdr.  X  ,  9,  12.   Hij  wordt  daar  genoemd  van  de«  Brugge,  Baccalaur. 

6)  Bijdr.  VII.  Acta  Cap.  waaraan  ook,  zoo  geen  andere  bron  genoemd 
wordt,  de  verdere  bijzonderheden  van  dezen  pastoor  ontleend  zijn.  —  Hoe 
dikwijls  daar  ook  besproken,  wordt  hij  nooit  anders  genoemd  dan  Franciscus, 
geen  enkele  maal  van   der  Brugge. 


128 

meende  dat  Tuitjenhorn  in  die  dagen  moet  gehoord  heb- 
ben onder  Eenigenburg ,  maar  toen  werd  aldus  gerede- 
neerd uit  de  veronderstelling  dat  het  alleen  van  Heussen 
was,  die  Tuitjenhorn  on-der  Schagen  trok.  ') 

Tot  de  parochie  van  Schagen  behoort  thans  ook  nog 
de  kleine  polder  Burchorn,  oorspronkelijk  eene  Heer- 
lijkheid met,  vóór  de  Reformatie,  eigen  pastoor.  Door 
la  Torre  wordt  de  plaats  gerekend  onder  St.  Maarten  ^), 
waarmee  het  dan  hoorde  onder  den  pastoor,  die  ook  de 
dorpen  Eenighenburch,  Petten,  Schorel,  Crabbendam, 
Warmenhuijsen  en  Camp  bediende. 

iNIaar  de  Wieringerwaard ,  mede  om  en  bij  Schagen  ge- 
legen? In  1633  werd  er  een  Gereformeerde  kerk  ge- 
sticht ^)  en  //tot  de  kerkendienst  is  al  van  het  jaar  1634 
hier  een  bijzondere  Leeraar  geweest."  *)  Later  werd  ook 
/,een  vergaderplaats  gebouwd  voor  de  Vlaamsche  Doops- 
gezinden, die  een  groot,  indien  niet  het  grootste  deel 
der  inwooners  uitmaaken."  ^)  Van  onzen  kant  vonden  wij 
de  uitgestrekte  indijking  (1816  heet.)  nergens  ingedeeld. 
5  Januari  1722  berichten  bailliuw  en  schepenen  van  de 
Wieringerwaard ,  dat  wy  in  onze  polder  geene  Catholyke 
kerken  noch  priesters,  veel  min  Jesuiten  hebben,  alzoo 
onze  opgesetenen  genoegzaam  uyt  gereformeerde  ofte 
Mennens  gesinden  bestaan.  ') 

In  de  Kapittel- Vergadering  van  '28  April  1631  werd 
pastoor  van  der  Brugge  aangewezen,  om  als  het  noodig 
was,  hulp  te  verleenen  aan  den  pastoor  van   Winkel  en 

1)  Een   pastoor  te  Eenigenburg.    Bijdr.  V,   75. 

2)  SintMarten,  sub  quo  est  dominium  Burchorn.   Arch.  v.  Utr.  XI,  162. 
8)  Tegen w.   St.   VlII  ,  415. 

4)  N.  Holl.  Arkadia,  256.  —  Megasiolensis  (Johannes  Joh.  Fil  :)  als 
Prop.  ber.  in  de  "Wieringerwaard  voor  den  eersten  Predikant  1634.  N.  Al- 
pliabet,  bl.   136.   Megapolensis  ,  Kerkelijk  Alphabelh  ,  bl.  98. 

5)  Tegenw.  St.  1.  c. 

6)  Bijdr.  XIII.   455. 


129 

aan  dien  van  Wieringen.  Verder  nemen  wij  met  pastoor 
de  Bruyn  ')  aan,  dat  hij  in  1632  ook  door  het  Kapittel 
belast  is  geworden  met  de  geestelijke  bediening  over  een 
deel  der  Zijpe  ;  bepaaldelijk  werd  hem  aangewezen  het 
gehucht  't  Ooch  (Callantsoog  in  het  noordelijk  deel  van 
de  Zijpe).  Dit  geschiedde  den  28  Febr.  maar  reeds  den 
26  Oct.  daarop  geeft  de  pastoor,  om  een  einde  te  maken 
aan  de  grieven  van  sommigen,  die  ook  klaagden,  dat  hij 
te  veel  afwezig  was,  zijn  verlangen  te  kennen  van  de 
bediening  in  Zijpe  ontslagen  te  worden ,  wanneer  daar 
een  andere  priester  zal  zijn  aangesteld.  Of  aan  dit  ver- 
langen spoedig  kon  voldaan  worden?  Wij  weten  alleen 
uit  de  Akten  van  tien  jaren  later,  11  Maart  164o,  dat 
toen  een  geestelijke  met  name  pater  Basaeus  in  de  Zijpe 
resideerde,  die  ook  voor  de  geloovigen  van  Huisduinen 
moest  zorgen.  Maar  de  Huisduiners  waren  van  dien  pater 
om  zijn  min  stichtelijk  leven  af  keerig ;  zij  vroegen  een 
anderen  geestelijke;  hun  dien  te  geven  ging  echter  niet 
gemakkelijk ;  eene  poging  werd  gedaan ,  maar  mislukte. 
Ruim  twee  jaar  bleef  de  zaak  hangen  ,  totdat  onze  van 
der  Brugge  met  den  pastoor  van  Nierop  eene  schikking 
aanwees,  die  in  het  Kapittel  van  3  Juli  1645  werd  aan- 
genomen. 

Dat  pastoor  van  der  Brugge  hoog  bij  de  Kerkelijke 
Overheid  stond  aangeschreven  blijkt,  dunkt  ons,  uit  het 
feit,  dat  in  zijne  parochie  (waarlijk  niet  in  de  buurt  — 
we  zouden  zeggen  :  aan  het  eindje  der  wereld) ,  eene 
Latijnsche  school  werd  opgericht  —  een  soort  van  klein 
Seminarie?  —  voor  de  jongelingen  van  het  Bisdom. 

De  Vikaris  brengt  die  zaak  in  het  Kapittel,  12  Maart 
1631  *),  zegt  dat  hij  Willem  Schudt  van  Utrecht,  die  zich 

1)  De  R.  K.  Gemeente  Zijpe.  Bijdr.    V,  49,  50. 

2)  Eidem  loco  (Sch.)  petivit  Amp.  D.  Vicarias  providere  de  Schola  Latina, 
pro  adolescuntibus   nostrae  dioecesis  et  ad  illud  officium  se  peiniovisse  quem- 

BlJdrageD  Gesch    Bisd.  v.  Haarlem     XIV»  Deel.  9 


130 

daar  zeer  aanbevelenswaardig  had  getoond  in  het  opvoe- 
den en  onderwijzen  van  eenige  aanzienlijke  jongelui  en 
andere  bewijzen  van  geschiktheid  kon  overleggen ,  heeft 
gewonnen  aan  het  hoofd  dier  school  te  staan ,  hij  verzoekt 
dan  Kanunnik  Beenius  dien  man  der  keuze  van  den  Heer 
van  Schagen  verlof  te  bezorgen  de  school  te  openen.  ') 
Den  volgenden  morgen  begeeft  die  Kanunnik  zich  met 
genoemden  meester  naar  Noordwijk,  ter  kwijting  van  zijn 
last  bij  Heer  Jan,  Heer  van  Schagen.  Reeds  den  14  Oct. 
daarop  werd  den  Heeren  van  het  Kapittel  voorgehouden 
de  school  van  Schagen ,  met  de  beste  vooruitzichten  be- 
stuurd door  Meester  Schudt  en  die  al  begon  te  bloeien, 
bij  hun  onderhoorigen  aan  te  bevelen.  ^)  De  proost  voegt 
er  bij,  dat  door  zijn  toedoen  ook  in  Amsterdam  een 
Latijnsche  school  zal  worden  opgericht;  dit  zal  echter  geen 
afbreuk  doen  aan  die  van  Schagen;  het  gebeurt  alleen 
omdat  velen  hun  kinderen  niet  gaarne  naar  het  dorp  zen- 
den, terwijl  anderen  weer  aan  Schagen  boven  een  stad 
de  voorkeur  geven. 

Van  Schagens  school  weten  wij  uit  de  Acta  alleen  nog 
dat  meester  Schudt  een  jaar  of  wat  later  vanwege  het 
Kapittel  vermaand  moet  worden  in  school  niet  te  rooken.  ^) 

dam  civem  Ultrajectensem  M.  Wilhelmom  Schudt,  qui  iu  pedogogia  quo- 
rundam  nobilium  ibidem  se  bene  docendo  commendaverat,  aliaque  testimonia 
aptitudinis  suae  habebat.  Petiit  proinde  a  fratre  nostro  Beenio,  ut  eidem 
a  Generoso  Domino  de  Schaghen  procuraret  libertatem  aperiendi  Indum 
litterarum.  Quam  euram  assumens  idem  Dominus  cura  dicto  Wilhelmo  po- 
stridie  in  Noordwijckara  profëctus  est,  ut  per  Generosum  D"  Joannem  de 
Schagen  petita  impetrare  posset. 

1)  Dat  verlof  vragen  geschiedde  waarschijnlijk  met  het  oog  op  de  rech- 
ten ,  welke  de  Heer  pretendeerde  te  hebben  in  zake  het  aanstellen  van 
meesters  in   zijne  heerlijkheid.   Arch.  v.   Schagen  ,   passim. 

2)  1631,  14  Oct.  Art.  15.  Propositum  fuit  Dominis  Capitularibus ,  ut 
subditis  suis  commeudent  scholam  Schagae  jam  apertam  ,  qnae  bona  spe 
fructus  colitur  a  M'°  Wilhelmo  Schudt  et  florere  incipit. 

3)  1634,  26  Aprilis.  Art.  4....  Monendus  erit  Schuttius,  ludimagister, 
de  potu  tabacci  ia  schola 


131 

Zou  op  onze  school  ook  slaan ,  wat  wij  vinden  in  de 
Handelinghen  der  Particulieren  Synodi  van  Noorthol- 
lant,  gehouden  binnen  Haerlem  ,  ende  aengevangen  den 
IX  Augusti  des  iaers  MDCXXXIII  (dus  klein  twee  jaar 
nadat  die  school  geopend  was).  Wij  zijn  geneigd  het  aan 
te  nemen,  al  wordt  daar  ook  iets  dergelijks  als  van 
Schagen  gemeld  wordt,   van  Purmerend  gezegd. 

Ziehier  den  tekst  : 

Is  bij  dese  occasie  aengedient,  hoe  dat  hier  en  daer  int  landt,  Schoie  tot 
ende  specialijck  binnen  Schagen,  paepsche  ende  Jesiiytsche  scholen 
beginnen  geopent  te  werden ,  tot  groote  nadeel  van  de  Keligie  , 
ende  verleydinge  van  de  jeugt ,  oock  verdervinge  van  goede  see- 
den ;  ende  daerop  geresolveert,  dat  de  Gedeputeerden  des  synodi 
dese  sake  in  thesi  oock  sullen  remonstreren  aen  haere  Ed.  Groot- 
mog.  in  haere  remonstrantie  te  doen  op  't  stuck  van  de  onder- 
teeckeninge  der  schoolmeesters;  ende  in  hypothesi,  neffens  de 
Gedeputeerden  des  Classis  van  Alcmaer,  aen  den  heer  van  Scha- 
gen, ten  eynde  door  sijne  Ed.  de  paepsche  schoie  in  sijne  heer- 
lijcheyt  geopent  wederom  soude  mogen  gesloten  werden. 

Ende  alzoo  men  verstaet ,  dat  binnen  Purmerende  een  paepsche   Rector  tot 
Eector  soude  sijn  werden    de    Eerw.    Broederen  des  Classis  van      ende" 
Eedam  vermaent  omme  daerop  een  waeckent  ooge  te  houden  (ge- 
lijck  tot  noch  toe  geschiet    is)    ten  eynde  daerin  mochte  werden 
voorsien. 

Ook  in  de  Synode  binnen  Amsterdam  ,  aengevangen  den 
14  Augusti  A°   1634,  komt  de  zaak  ter  tafel. 

Ende  wat  belangt    de    paepsche    ende  Jesuytsche  scholen  hier     Weringe 
en  daer  aengestelt   zullen    de    E,   Classis  ende  Deputati  alsnoch  ^"  paep'che 

scholen  in 

vooreerst  met  alle  vlijticheijt  trachten  bij  de  steden  ende  plaetsen  aiie plaatsen. 

daer  dese  swaricheijt  wert  gevonden  de    selfve  te  weeren,    ende 

niet  counende  comen  tot  behoorlijcke  eijude  sullen  de  E.  Deputati 

des  Synodi  alsdan  in  thesi  die  sake  remonstreren  aen  haere  Groot 

Mog.  op  dat  sulx  door  haer  Groot  Mog.  autoriteijt  mach  werden 

geremedieert. 


132 

oock  tot  Gelijck  mede  verstaen  wert  in  de  particuliere  sake  vau  Schagen, 
ciagen.  j_^^  j^  ^y^^  Edele  Heere  door  sijn  aeubiedinge  tot  beëdinge  des 
paepschen  schoolmeesters  aen  de  magistraet  tot  Schagen,  oin  geen 
andere  boecken ,  als  gereformeerde  te  leeren  niet  en  heeft  genoeg 
gedaen:  diensvolgens  sullen  de  E.  Deputati  des  Synodi  met  de 
classe  van  Alckmaer  wijders  bij  den  wel  gemelten  Heere  aen- 
houden  tot  gehele  voldoeninge,  gelijck  sij  wel  hebben  begost, 
conform  de  voorgaende  resolutie. 

Eude  tot  Als  mede  den  paepsche  rector  ende  schole  tot  Purmerende 
Purmerendt.  ^j^Qg^yg]  gij  niet  veel  schijnt  te  beduijden  te  hebben,  sijnde  daer 
geen  paepsche  boecken  gelesen  ,  geen  tractement  van  de  magistraet 
genoten,  ende  de  rector  hem  bemoeijende  mit  ossen  weijden  ende 
de  schole  vermeijnt  wort  te  sullen  verlopen)  sal  evenwel  de  E. 
classis  van  Edam  met  de  hulpe  der  E.  Deputaten  des  Synodi 
trachten  de  schole  t'  eenemael  te  doen  weijren  bij  de  E.  magi- 
straet aldaer. 

Nog  eens  (daarna  niet  meer)  vinden  we  Schagens  school 
behandeld  in  de  Acta  der  Particulieren  Synodi  van  Noort- 
hollant,  aengevangen  binnen  Hoorn,  den  14*^^  Augusti 
Anno  1635. 

Onderteecke-  Op  de  tweeden  artikel  nopende  d'onderteeckeninge  der  school- 
meesters is  gerapporteert ,  soo  bij  de  E.  Gedeputeerden  des  Synodi 
ters.  als  bij  de  E.  Gedeputeerden  der  respectieve  classis,  hoe  dat  bij 
haer  E.  verscheijden  goede  devoiren  niet  sonder  goede  vrucht , 
soo  int  gemeen  als  int  particulier  tot  Schagen  ende  Purmereijnde 
(sijnde  tot  Purmereynde  de  resolutie  des  Synodi  voldaen)  sijn 
gedaen.  Waerinne  de  Synodus  haer  vergenougende  ,  de  respectieve 
classes  eens  vooral  gelast  ende  vermaant  sijn,  't  sij  alleen  of  des 
noot  met  hulpe  der  E.  Gedeputeerden  te  vigileren  dat  alle  school- 
meesters dat  art.  des  Nationalis  Synodi  voortaen  teeckenen. 

Althans  in  het  begin  van  zijn  lang  pastoraat  had  pastoor 
van  der  Brugge  ontzettend  veel  moeielijkheden  met  som- 
mige zijner  parochianen.  Daar  was  een  onstuimig  drijven 
om  een  tweeden  geestelijke ;  zij  vragen  dien  bij  suppliek 
van   7  Febr.   1630,  maar  als  de  Kerkelijke  Overheid  den 


ninge  der 
sclioolmees- 


133 

pastoor  inderdaad  assistenten  zendt  dan  woixlen  die  door 
zekere  oproerlingen ,  opgehitst  door  een  Bregman,  slecht 
ontvangen,  zooals  nog  onlangs  het  geval  was,  zegt  de 
Proost  in  de  Vergadering  van  12  Maart  1631,  met  Hr. 
Jan  Ban.  De  Vikaris  verzoekt  dan  Hr.  Oatz  ten  spoedigste 
met  zijn  socius.  Kanunnik  Bloramert,  ter  visitatie  naar 
Schagen  te  gaan  en  voegt  er  bij ,  dat  hij  daar  tijdelijk 
een  anderen  assistent  zal  zenden  met  name  Hr.  Henricus 
Ebbius,  voor  den  vastentijd  van  dat  jaar. 

Het  duurt  niet  lang  of  eenige  Schagers  trekken  de 
stoute  schoenen  aan  en  durven  zich  waarlijk  aanmelden 
bij  de  Kapittel  Vergadering  van  8  Juli  1632  ')  met 
klachten  tegen  hun  pastoor.  29  Juli  d.  v.  wordt  besloten 
dat  Proost  en  Deken  van  het  Kappitel  ,  die  toch  naar 
Alkmaar  moesten  reizen,  ook  naar  Schagen  zouden  gaan, 
om  een  einde  aan  de  loopende  twisten  te  maken. 

Is  dat  niet  gebeurd  of  heeft  't  weinig  uitgehaald? 

den  23  Aug.  vastgesteld,  dat  Hr.  Blommert  en  Hr.  Bug- 
gaeus  zich  naar  Schagen  zullen  begeven,  om  zooveel 
doenlijk  den  vrede  te  teekenen.  Met  voortvarenden  ijver 
kwijten  die  Kanunniken  zich  van  den  opgedragen  last. 
Reeds  den  volgenden  dag  vinden  we  hen  te  Schagen  op 
de  Loet  in  het  huis  van  zekere  Elisabeth,  waar  zij  bij 
een  altaar  een  onderhoud  hebben  met  Bregman  en  ne^ren 
Schagers  "),  maar  die  menschen  zijn  zoo  onhandelbaar, 
durven  zooveel  zeggen  en  gedragen  zich  zoo  oproerig  , 
dat  de  Heeren  Kanunniken  ten  laatste  opstaan  en  heen- 
gaan, zich  het  stof  als  van  de  voeten  stampend  en  den 
weerspannigen  betere  stemming  toewenschend.  '') 

1)  Tempore  Congregationis  hnjus   adfuerunt  aliquot  viri  Schagenses. 

2)  In  aedibus  Elizabethae  virginis  (in  een  noot :  Naderhand  is  bijgeschre- 
ven  op   de  Loet.)   apud  altare  vocati  cura   Bregmanno  novem  Schagenses. 

3)  ....  surgentes  doraini  abierunt  quasi  pukere  pedum  excusso  ab  inj- 
morigeris ,  eisque  meliorem  meotem  precati  sant. 


134 

In  eene  buitengewone  Vergadering  van  26  Oct.  ]632 
deelt  de  V^ikaris  mede,  dat  de  Schagers  die  tot  nu  toe 
weerspannig  waren  geweest,  hun  pastoor  hadden  opge- 
zocht met  verzoek  de  zaak  bij  te  leggen,  doch  deze  had 
hen  afgewezen,  zeggende,  dat  zij  het  toch  niet  meenden 
en  dat  hij  niets  met  hen  te  doen  wilde  hebben ;  daarom 
nu  ook  een  vermaning  aan  den  pastoor  tot  meer  gema- 
tigdheid, dat  hij  voor  zijn  onderdanen  te  naderen  moest 
zijn  en  hun  gebreken  wat  door  de  vingers  zou  zien. 

Gelukkig  kon  26  Jan.  d.  v.  getuigd  worden,  dat  het 
te  Schagen  rustig  was,  maar  helaas!  van  korten  duur: 
29  Juli  nieuwe  moeielijkheden ,  waarover  we  reeds  vroe- 
ger gesproken  hebben.   ') 

Op  het  einde  van  zijn  leven  werd  pastoor  van  der 
Brugge  betrokken  in  eene  testaments-kwestie,  die  han- 
gende van  23  Oct.  1617  tot  29  Oct.  1652  niet  minder 
dan  achttien  maal  in  het  Kapittel  diende.  De  kwestie  liep 
over  een  huis  door  zekeren  advocaat  Rijp  bij  testament 
bestemd  tot  woning  voor  geestelijke  dochters.  Zóó  althans 
beweerde  onze  van  der  Brugge,  die  wijders  verzekerde 
wel  te  weten  hoe  de  bedoeling  van  den  erflater  was,  dat 
ook  de  pastoor,  zoo  hij  zulks  verkoos,  met  eenige  vrome 
maagden  in  dat  huls  kon  wonen.  Daartegen  beweerde 
eene  Cornelia  Hdr.  eerst,  dat  haer  de  helft,  later  een 
vierde  gedeelte  van  het  huis  rechtens  toekwam  en  het 
bij  haar  vaststond,  dat  de  bedoeling  des  erflaters  anders 
was  geweest  dan  boven  gezegd  werd.  ')  Het  Kapittel  be- 


1)  Bijdr.  XIII,  121   vv. 

2)  1648  ,  14  Jan.  Art.  8.  In  negotie  Schaegensi  auditus  pastor  asserit, 
aedes  D"'  Ripae  legatas  virginibus  devotis  ad  inhabilgndam  ;  sibi  aufem 
constare  mentem  testatorum  fiiisse  ,     quod   pastor  cum  aliquibus   virginibus 

eas  habitaret  si  vellet Deputati   deinde  quatuor    ad    audieiidam    partem 

nempe  Corneliam  Henrici  ;    qua  asserente  sibi  medietatem  domus    de    jure 
competere,  .et  sibi   aliter  de   mente  testatorum   constare. 


135 

sluit  in  den  geest  van  den  pastoor,  dat  het  huis  ter  be- 
woning aan  geestelijke  dochters  moest  toegekend  worden , 
maar  om  zelfs  den  schijn  te  vermijden,  als  wilde  het  de 
tegenpartij  verongelijken ,  wordt  ook  nog  Cornelia  ge- 
hoord, die  er  in  toestemt  de  geheele  zaak  aan  het  oordeel 
van  scheidsrechters  te  onderwerpen.  ')  Het  geding  komt 
daarop  in  handen  van  drie  advokaten,  die  herhaaldelijk 
door  den  Deken  van  het  Kapiltel  worden  opgeroepen.  ") 
De  pastoor  biedt  voor  het  vierde  gedeelte  van  het  huis 
ƒ  1500;  Cornelia,  op  wier  geweten  trouwens  reeds  vroe- 
ger beroep  was  gedaan ,  wordt  vermaand  het  deel ,  waarop 
zij  aanspraak  maakt,  tegen  billijken  prijs  over  te  doen  ^) ; 
ten  laatste  heet  het  kort  en  bondio; :  het  huis  worde 
verkocht.  ') 

In  dezelfde  kwestie  is  ook  sprake  van  een  kelk  en  ander 
altaargerief,  waarop  Cornelia  mede  aanspraak  maakte. 
Het  Kapittel  verzoekt  haar,  om  schandaal  te  voorkomen, 
den  kelk  ten  minste,  hangende  het  geding,  aan  de  Scha- 


1)  164S,    22   Oct.   Capitulum   extraordiDarium couclusum  est:   do- 

mum  advocati  Ripae  deberi  virgiuibus  ad  habitandum.  Caeterum,  ue  Corneliae 
Henrici  videamur  praejudicare  ipsa  audita  fuit ,  consentitque  rem  totam  ar- 
bitris  committi. 

2)  1649  ,  7  Julij.  De  causa  Schagensi  agetuv  post  meridiem  cum  Valckio 
et  Broeckio  advocatis.  IfiSO  ,  8  Febr.  Art.  2.  de  Schaga.  Anipl.  Deeanus 
urgebit  advocatos  ad  laudum.  1650,  27  April.  Art.  2.  De  Schaga.  Con- 
tinuabit  D.  Deeanus  urgere  advocatos  ad  laudum.  —  6  Julij.  idem.  — 
11   Oct.   idem. 

3)  1648  ,  31  April.  Cornelia  Henrici  scriptum  advocati  Ripae  accusat 
falsitatis  ,  et  cum  non   possit   ulterius   deduci  ,   viderit  ne  conscientiam  suam 

gravet.    1649,   13   Ajiril agendum  cum  Cornelia  Henrici  ut  re  judicio 

duorum  advocatorum  (quos  ipsa  unum  et  pars  altcrnm  deputabit)  submittat. 
Ad  quod  ,  si  ipsa  velit  tergiversari ,  urgebitur  conscientia  ejus.  1652,  20 
Febr.  D.  pastor  Schagensis  offert  Corneliae  Henrici  pro  quarta  parte  domus 
mille  quingentos  floreuos  ;   videturque  illa  per  D.    D<'canum  ad   venditioncm 

inducenda.     —     2  Juli monebitur   per  D.    Decanum  ,    ut  digno   pretio 

partem  in  domo   Schagensi  veudat. 

4)  1652  ,  29  Oct.   De  Schaga  manet.   Vendetur  domus. 


136 

eers  te  jreven  onder  belofte,  dat  het  hem  of  de  waarde 
(als  't  moet)  zal   vergoeden.    ') 

Tot  zoover  de  Acta  Capituli ;  van  eldei's  het  volgende  : 
Boven  hoorden  we  van  een  onderhoud  bij  een  altaar 
in  het  huis  van  zekere  Elisabeth  op  de  Loet.  Op  die 
gracht  woonde  destijds  ook  „Mr.  Albert  Frans  Rijp  ,  licen- 
tiaat in  de  Rechten"  ^),  die  later  verhuist,  naar  de  zoo- 
genaamde Lagezijde  ^)  en  als  hij  daar  woont ,  notarieel 
geinsinueerd  wordt  "),  dat  hij  -  terwijl  hij  vroeger  daar- 
toe zijn  eigen  steeg  gebruikte,  nu  te  veel  gebruik  maakt 
van  een  steeg  tusschen  twee  andermans  huizen,  die  hij 
geapproprieert  heeft  tot  een  ganck  van  de  personen,   die 

de  missedienst  frequenteren Ja,  die  advokaat  zal  wel 

meer  gedaan  hebben;  de  gissing  is,  dunkt  ons,  niet  te 
gewaagd ,  dat  hij  ook  zijn  huis  voor  de  viering  der 
H.  Geheimen  beschikbaar  stelde,  eerst  op  de  Loet,  waar 
wij  dan  dat  altaar  van  het  onderhoud  (zie  boven)  willen 
verklaren  en  later  op  de  Lagezijde,  vanwaar  de  kelk  en 
het  altaargerief  in  kwestie  afkomstig  waren. 

Verder:  terwijl  begin  1700  de  kerk  op  de  Hogezijde 
stond,  woonde  de  pastoor  op  de  Lagezijde,  en  nu  vinden 
we  opgeteekend  '),  dat  onze  kerkmeesters  betaalden  de 
ord.  en  extra  ord.  verp.  van  3/4  parten  in  3/4  parten 
van  't  huys  op  de  lagesijt  daar  de  pastoor  in  woondt  en 
onder  een  andere  post:  1/4  part  van  't  huijs  op  de  lagesijt 
op  de  naam  van  de  heer  Westvalen.   —  Maar  die  West- 

1)  1648,   22   Oct De  calice  autem   rogata   fuit ,  nti  eutn ,   ad  tollen- 

dam  interea  offeusioDem  ,  reddat  Schagiensibus  ,  spondente  Capitulo  ,  aut 
ipsura  ,  aut  ejus  pretium  (si   debeatiir)  CorDeliae  praedictae   restituere. 

2)  Arch.   van  Schagen.  Generale  pachting. 

3)  Ibid. 

4)  Door  notaris   Gerbrant  Pieters  ,    11    Febr.    1640.   Arch.   v.   Schagen. 

5)  Kerk-Archief,  dat  helaas  1  arm  genoeg  is  maar  toch  wat  Reeken-Boecken 
heeft,  waarvan  het  oudste  opklimt  tot  Juli  1715,  en  waaraan  gaandeweg 
de  financiëele  bijzonderheden  ontleend  worden. 


137 

valen  (een  naam  anders  in  Schagen  niet  bekend),  altijd 
betiteld  als  mijnheer,  hij  was  dan  ook  Advocaat  in  Alk- 
maar, was  als  neef  een  der  erfgenamen  van  Advocaat 
Rijp  van  diens  vrouws  kant  ')  en  zoo  denken  wij,  dat 
we  hier  het  huis  hebben,  waarover  de  testaments-kwestie 
liep  en  dat  hoe  die  kwestie  ook  tot  een  einde  werd  ge- 
bracht de  pastoor  ten  laatste  toch  woonde  in  het  huis 
van  den  Schager  Advocaat  Rijp. 

Voor  de  betwiste  vierde  part  van  dat  huis  bood  pastoor 
van  der  Brugge  ƒ  1500,  zeker  voor  dien  tijd  een  aan- 
zienlijke som,  die  dan  ook  aan  een  groot  huis  doet  den- 
ken. Nu  staat  er  zoo  een,  in  de  buurt  waar  we  het 
moeten  zoeken,  waaraan  juist  de  traditie  iets  erg  Roomsch 
verbindt  (bisschopskamer,  klooster  met  uitdeeling  van 
spijs  aan  de  armen  en  natuurlijk  onderaardsche  gang) ; 
het  draagt  in  zijn  tieren  oud-Hollandschen  gevel  een 
grooten  steen  ,  waarop  duidelijke  voorstelling  van  de 
Boodschap  des  Engels  met  onderschrift,  in  voor  het  volk 
leesbare  letters :   ave  -  gratia  -  plexa  -  dominus  - 

TECVM    -   LVC.J. 

Bij  gebrek  aan  meer  zekerheid  gevende  bescheiden, 
behelpen  wij  ons  met  zekere  combinatie,  om  de  vage 
maar  toch  levende  traditie  tot  haar  recht  te  laten  komen 
in  dien  zin ,  dat  we  daar  het  huis  zien  door  den  Schager 
Advocaat  Rijp  gelegateerd,  ad  pias  causas,  waarin  de 
pastoors  van  Schagen  ongeveer  een  eeuw  gewoond  zullen 
hebben  (misschien  met  wat  klopjes)  en  waarin  ook  de 
H.  Geheimen  een  tijd  lang  gevierd  werden. 

Van  pastoor  van  der  Brugge  hebben  wij  alleen  nog  te 
melden,  dat  hij  waarschijnlijk  ook  tegenwoordig  was  bij 
de  bekende  toediening  van  het  H.  Vormsel  te  Zijdewind; 
althans  hij  werd  in  de  boete    daar  beloopen  aangeslagen 

1)  Notarieel  Arcb.  van  Schagen,   1658, 


138 

voor  honderd  gulden.  —  De  waardige  man  overleed  den 
19  Januari    1653  te  Schagen  en  werd  daar  opgevolgd  door 

CarolüS  de  la  Chambre,  alias  Verkam  er ,  volkomen 
baccalaureus  in  de  H.  Godgeleerdheid;  deze  mocht  slechts 
anderhalf  jaar  de  pastorale  bediening  te  Schagen  waar- 
nemen en  stierf  er  in  den  bloei  zijner  jaren  den  17 
Aug.   1654-.  ') 

Na  zijn  dood  een  klein  interregnum.  In  de  Acta  Cap. 
van  een  maand  later  (17  Sept.)  lezen  wij:  De  Schagers 
vragen  een  pastoor.  Wordt  voorgesteld  Heer  Mundanus. 
Besloten  dat  de  Deken  en  Kanunnik  van  der  Steen  Zijn- 
Eerw.  na  afgelegd  examen  zullen  approbeeren.  ^)  Wat 
er  aan  gehaperd  mag  hebben?  Den  10  Oct.  heet  het: 
Schagen.  Nog  geen  zekerheid  dat  Mundanus  heeft  aan- 
genomen. 3)  Toch  heeft  hij  er  eenigen  tijd  de  zielzorg 
waargenomen ,  zóó  althans  schrijft  la  Torre  (in  zijn  Re- 
laas, Sept.  1656,  dus  twee  jaar  na  den  dood  van  den 
vorigen  pastoor),  die  tevens  van  hem  meedeelt,  dat  hij 
van  kettersch  predikant  een  uitstekend  bekeerling  was.  ") 
Wel  waren  de  omstandigheden  in  die  dagen  zeer  bijzon- 
der, dat  de  Kerkelijke  Overheid,  na  het  pas  twintig  jaar 
geleden  voorgevallene  onder  den  verdienstelijken  pastoor 
van  der  Brugge  kon  besluiten  eene  parochie  als  Schagen 
toe  te  vertrouwen  aan  een  bekeerling,  een  teruggekeer- 
den Dominé. 


1)  Bat.  S.  II,  433.  —  R.  D.  ac  Mr.  Carolus  de  la  Chambre  ,  alias 
Vercamer,  S.  T.  B.  F.  ,  pastor  in  Schagen  per  annum  et  dimidium,  ibidem 
obijt  17  Aug.  in  juventutis  flore.  De  Kalh.  LX  ,   341  ,  Necrol.  sub  anno  1634. 

2)  Resolutum ,  ut  praeraisso  examine  per  Ampl.  Decanum  et  Steuium 
probetur. 

3)  Non  constat  de  acceptione  Mandani. 

4)   nunc  illae  curae  advigilat  Joannes  Mundanus  Wisscher  ,    e   prae- 

dicante  haeretico   optiine  conversus.    Arch.   van    Utr.   XI,    163.     Zie  verder 
Bijdr.  II  en  XIII. 


139 

Als  zijn  opvolgers  worden  door  Batavia  Sacra  genoemd: 

Stephanüs  van  Ommeren,  een  Amsterdammer,  die 
als  pastoor  van  Schagen  den  7  Oct.  16  76  te  Amsterdam 
overleed.  ') 

Thomas  Neys  (Meijts  noemt  hem  het  Necrol.)  ')  uit 
den  streek  van  's  Hertogenbosch  (ex  tractu  Sylvae  Du- 
censi)  ^)  eertijds  Huis-Priester  van  den  Heer  van  Warmond, 
als  pastoor  van  Scliagen  overleden  den   1   Oct.    1681. 

Bartholomeus  de  Backer  *),  een  Gentenaar,  vol- 
komen baccalaureus  in  de  H.  Godgeleerdheid,  uitstekend 
bekwaam  in  het  Latijn  en  Grieksch ,  eertijds  assistent 
(adjutor)  in  het  Ambacht  van  Alkemade  '),  slechts  korten 
tijd  pastoor  in  Amsterdam,  vervolgens  naar  Schagen  ge- 
zonden, maar  ook  daar  vertoeft  hij  niet  lang;  hij  keert 
naar  zijn  vaderland  terug,  waar  hij  overleed  na  eenigen 
tijd  gewerkt  te  hebben  in  het  Gasthuis  van  Antwerpen 
en  in  dat  van   Brussel. 

Aldus  onder  Schagen  de  Batavia  Sacra,  die  hem  ook 
bespreekt  onder  de  Amsterdamsche  pastoors  (in  den  Haas, 
ad  signum  Leporis)  ^) ,    hem    daar    betitelt    als    Artium 

1)  II  ,  433 qui   pastor  in  Schagen  obiit  Amstelodami.     Het   Necrol. 

sub  anno  1676:  Adm.  R.  D.  Stephauus  van  Ommeren,  pastor  in  Schagen 
obijt  Anisteledami  7  Octobris.  Van  Rijn  laat  hem  sterven  in  zijne  pastorie 
van  Schagen.  Oudh.   en  Gest.   van   Amstell.   Il,   433. 

2)  De  Kath.  LXII ,  241. 

3)  In  de  Mejery  van  's  Hartogenbosch  gebooren.   Oudh.   1.  e. 

4)  De  Bakker,  Oudh.   II,    161,   433. 

5)  In  Toparchia  Alckemadiana.  Pastoor  Gortz  noemt  hem  als  {volbloed 
jansenisl)  kapelaan  van  Oud-Ade,  (Bijdr.  VI,  141)  en  ouder  kapelaans  of 
hulp-priesters   dier  statie.    (Bijdr.   XUI,    199). 

6)  Naar  aanleiding  van  hetgeen  we  elders  schreven  over  de  Backer  als 
pastoor  in  den  Haas  te  Amsterdam,  voelde  een  zeer  verdienstelijk  lid  van 
den  Amstelkriug  zich  opgewekt  te  gaan  zoeken  waar  die  Baas  mag  gestaan 
hebben.  Daar  Bat.  Sacra  meedeelt,  dat  de  drie  voorgangers  van  de  Backer 
—  Johau  Leyton,  f  18  Nov.  1679,  Willem  Z«art,  f  22  Oct.  1678, 
Herman  Grootenhuis,  f  30  Nov.  1679  —  allen  te  Amsterdam  gestorven 
zijn  ,  lag  het  voor  de   hand  de  Begrafenis-boeken  na  te  slaan.  Heer  de  Bont 


140 

Magister  ac  Th.  Bacc.  Form.  Lovanii  en  meedeelt,  dat 
hij  zijn  Arasterdamsche  Statie  verliet  uit  gebrek,  naar  men 
zegt,  waarna  hij  door  den  Bisschop  van  Castorie  naar 
Schagen  werd  gezonden.   ') 

De  Cock  meldt  verder,  dat  de  Backer,  een  uitstekend 
meester  van  de  strenge  leer  en  praktijk,  die  reeds  een 
Katheter  had  bekleed,  door  Codde  uit  Brabant  werd  ge- 
roepen om  geplaatst  te  worden  aan  een  Seminarie,  wat 
hij  (Codde)  omstreeks  1C97  dacht  op  te  richten.  Voor  die 
bestemming  bedankte  echter  de  man ,  van  wien  de  Cock 
ook  nog  zegt,  dat  hij  tot  walgens  toe  bekend  was  bij  de 
geloovigen   van  Oud-Aade  en  Amsterdam.  *) 

Vruchteloos  bleef  tot  nu  toe  ons  zoeken  in  Gent  en 
Antwerpen  om  van  den  geleerde,  die  Codde's  aandacht 
trok  iets  meer  te  kunnen  mededeelen. 

Hier  kan  het  gevoegelijkst  ingelascht  worden  eene 
mededeeling,  die  voorkomt  in  het  Handboekje  van  de 
Zaken  der  R.  K.  Eeredienst.  In  een  Tabel  van  de  Statiën 


deed  het  en  had  de  goedheid  mij  te  schrijven  :  Op  het  Amsterd.  Archief 
heb  ik   de  Begrafenis-boeken  doorloopen   en   vond  ik  : 

]o   Joannes  Leyton   op  n.  Prinssegraft,   Engelse  kerk,   22   Nov.    J679. 

2o  Hermanus  Grootenhuys,  corat  van  de  Kyssersgraft  bij  de  Beerestraet, 
2  neren   beliiydt  met  groote  kloek,  4   December   1679,   oude  kerk. 

3o  "Wilhelmus  de  Swart,  weduwenaer  Catharina  Coops  van  Keyssergraft, 
27   Oct.    1678,   nieuwe  kerk. 

Noch  in  de  Grafboecken  der  oude  kerk  noch  in  die  der  beide  kapellen 
noch  op  eene  andere  begraafplaats  vond  ik  onzen  Zwart  vermeld  en  moet 
derhalve  vragen  zouden  Willem  Zwart  —  Wilhelmus  de  Swart  een  en  dezelfde 
persoon  kunnen  zijn?  Ik  had  gehoopt  dat  Leyton,  Zwart,  Grootenhuys, 
nit  hetzelfde  sterfhuis  gehaald  waren,  dan  was  het  misschien  gemakkelijker 
den  Haas  nit  te  vorschen  ;  doch  jammer  genoeg  comt  de  een  van  Keysser- 
graft, de  andere  van  Prinssegraft ,  alleen  Zwart  (?)  en  Grootenhnys  komen 
van  dezelfde  gracht. 

1)  II.  411,   433. 

2)  Evocavit  (Codde)  e  Brabantia  insignem  rigidioris  dogmatis  praxeosque 
Magistrum,  qui  Cathedram  primus  adscenderat,  Bartholomaeum  de  Backer,.., 
De  Cock,  de  Fetro  Coddaeo.  Lib.  II,  cap.  II,  no   5, 


141 

bij  den  aanvang  der  achttiende  eeuw  wordt  voor  Schagen 
aangegeven :  1  Statie  Regulieren  (Franciscanen)  en  2 
Statiën  Seculieren.  ')  Dat  het  hier  geen  drukfout  is,  die 
parten  speelt,  blijkt  uit  de  volgende  Tabel  van  de  Statiën, 
die  sedert  1701-1736  haar  bestaan  hadden  verloren  en 
waar  dan  als  zoodanig  voor  Schagen  wordt  opgegeven 
de  Franciscaner-statie  en  ook  een  Seculiere-statie.  ^)  — 
Elders  hebben  wij  niets  aangetroffen,  wat  het  bestaan  van 
twee  seculiere  staties  in  Schagen  doet  vermoeden. 
De  opvolger  van  pastoor  de  Backer  was  : 
Gerardus  Alkemade,  volgens  Bat.  Sacra  ^)  en  het 
Necrol.  in  De  Katholiek  *)  uit  de  Streek,  Strecanus,  maar 
volgens  De  Cock  ')  en  de  Inschrijvingsboeken  ®)  der  Leu- 
vensche  Universiteit  van  Uitgeest  (Uytgestanus ,  Uitgeesta- 
nus).  Onderzoek  echter  door  Pastoor  en  Burgemeester  van 
Uitgeest,  wien  hiervoor  onze  dank,  ingesteld,  kon  ook 
met  raadplegen  van  doopboeken  van  het  begin  der  zeven- 
tiende eeuw  af  geen  Alkemades,  van  Alkemade' s,  als 
geboren  in  Uitgeest  aan  het  licht  brengen.   ^) 

Cousebant  roemt  in  zijn   Descriptie  *)    Gerardus  Alke- 
made als  een  geleerd  '),  welsprekend  man  van  innemende 


1)  XIII,  256,  2G9. 

2)  XIII,   274,  275. 

3)  II,   433. 

4)  LXIII,  269. 

5)  Missio  Bat.  bl.   16. 

6)  Wij  danken  aan  de  welwillendheid  van  pater  van  Lommei  inzage  van 
de  vele  aanteekeningen   door  ZE.   uit  genoemde  boeken   gemaakt. 

7)  Wij  vonden  ook  in  Inschrijvingsboeken  etc.  achter  den  naam  van 
Judocus  Vercampen  &/«a^?w«w,  terwijl  Bat.  Sacra  (11,421)  heeft:  Borealis 
Hollandus  ex  Vicinia  Zytwind  prope  Schagam  oriundus.  —  Zijdewind  heeft, 
voor  zoover  ik  weet,  nooit  onder  Schagen   gehoord. 

8)  Bijdr.  V,   116. 

9)  Uitstekend  philosoof  schijnt  hij  echter  niet  geweest  te  zijii  :  althans 
van  de  133  die  in  Porco  te  Leuven  wijsbegeerte  studeerden  en  6  Nov. 
1674  promoveerden  was  hij   de  zeventigste. 


142 

zeden  (verecunda  morum  suavitate  gratus).  De  pastoor 
maakte  zich  voor  Schagen  ook  verdienstelijk  door  de 
bibliotheek  der  parochie  te  catalogiseeren. :  een  rijke 
boekerij,  niet  minder  dan  119  folianten,  waar  onder  tal 
van  vaders,  100  kwartijnen,  in  het  geheel  486  banden.... 
de  cataloog  berust  nog  in  ons   Archief.  ') 

#Ik  zou  niet  denken,  schrijft  Pater  AUard  "),  dat 
Gerrit  van  Alkeraade,  pastoor  te  Schagen,  die  in  1701 
het  beruchte  adres  ten  gunste  van  den  gesuspendeerden 
Codde  onderteekende  ^)  ook  tot  dat  geslacht  (der  Alke- 
mades) behoorde" Zij  bescheiden  gevraagd  :    waarom 

niet?  Vroeger  *)  schreef  de  Pater:  //Of  en  in  hoeverre 
de  wereldlijke  priester,  die  op  het  jaar  1643  in  't  Necro- 
logium  van  Joannes  Buggaeus  vermeld  staat  <,als  Con- 
sultiss.  et  adm.  R.  D.  Tlorentius  ab  Alkemade  J.  U.  L. 
Cathedralis  Eccl.  Harlemen.  Canonicus"  aan  bovenver- 
melde van  Alkemades  vermaagschapt  is,  ben  ik  niet  te 
weten  gekomen. 

//Ik  zou  het  echter  wel  gelooven.  Want  de  familie  der 
Alkemades  of  Alkema's  ,/wesende  van  den  grootsten  adel 
ende  rykdom  des  lants"  had  zeer  breede   vertakkingen." 

Toen  pastoor  Alkemade  den  27  April  1708  te  Schagen 
overleden  was  werd  hij  daar  opgevolgd  door 

Antonius  Bernardus  Lansingh,  (zóó  te  schrijven 
volgens    eigen    handteekening) ,    een    Amsterdammer   ^) , 


1)  Portefeuille  F. 

2)  Bijdv.  I  ,   378. 

3)  Maar  ook  (wat  eigenlijk  iets  zegt,)    het  Formulier  van  Gehoorzaam- 
heid.  Missio   de  Cock  ,  bl.   93. 

4)  Bijdr.    I  ,   103. 

5)  Van  goeden   huize wij    maken  het   op    uit    eene    procuratie   welke 

hij  met  zijne  zuster,  die  waarschijnlijk  bij  hem  inwoonde  gaf  aan  hun 
broeder  Gerrit  Lansingh,  wijncooper  te  Amsterdam,  nevens  de  medeeige- 
naars op  te  dragen  en  kwijt  te  schelden  hun  portie  zijnde  2/5  in  twee 
huizen  op  de  Gelderse  Kay.   Arch.  van  Schagen. 


143 

Leuvenscli  Godgeleerde,  een  ijverig  man,  vroom  vereer- 
der van  den  Apostolischen  Stoel.   ') 

20  December  1704  priester  gewijd,  werd  hij  den  Heer 
Pastoor  van  Groningen,  Gerardus  van  der  Bergh  ,  toe- 
trevoead ,  maar  reeds  vier  weken  later,  18  Jan.  1705, 
door  den  Provikaris  benoemd  tot  eersten  pastoor  van 
Sappemeer  ^),  waar  langer  dan  een  eeuw,  tengevolge 
der  ketterij ,  de  Katholieke  eeredienst  niet  uitgeoefend 
was.  ^Hij  heeft  (daar)  een  jaar  lang  de  meeste  Sondagen 
en  heiligdagen  den  godsdienst  in  't  geheim  geoeffent ,  de 
eerste  punt  afgebeten,  het  meeste  vuur  uitgestaan  en  al 
veel  gearbeid,  edog  nauwelijkxs  wat  stil  geweest,  zijnde 
hier  sonder  huis  of  woonplaatse." 

Van  Sappemeer  ging  hij  (wij  vonden  niet  vermeld  wan- 
neer) naar  Zwaag  ^)  en  vandaar  in  1708  naar  Schagen.  '*) 
In  onderstaande  notariëele  akte  ^)  zien  we  verklaard,  hoe 
hij  daar  kwam  op  verzoek  van  parochianen  en  met  con- 
sent van  den  Heer  der  plaats. 

Op  heden  3  July  1708  compareerden  voor  mij  Johannes  van 
der  Meer  not.   publ.   Adriaen  Tatisz.  Berger,  Pr.  Corri.  Bregman, 


1)  probus  (piiis)  Sedis  apostolicae  cultor,    vir  zelosus ,  per  demis- 

soriales  provicarii  consecraliis  sacerdos  die    20   Dec.     1704     adjonctus    est 

Gerardo   van   der  Bergh  ,  pastori  Groningae a  provicario   missus  est   in 

Oldt-amptiain ,  provinciae  Groenigensis ,  per  saeculum  et  amplius,  propter 
haereses ,  a  catholii-is  exercitiis  derelictam ,  novam  erexit  Stationem  cum 
malto  fructn  die  18  Jan.  1705.  Missio  de  Cock,  bl.  58-70.  Volgens  het 
verhaal  in  het  Archief  van  Utrecht,  zon  de  jeugdige  priester  door  zijn 
pastoor,  die  tevens  aartspriester  van  Groningerland  was  ,  tot  eersten  pastoor 
van  Sappemeer  benoemd  zijn. 

2)  In  de  Relatio  Soffredini  ,  1758,  beschreven  als  eene  statio  maxima 
et  laborissima  se  extundens  in  omnes  partes  usque  ad  5  leucas  ;  fixos  habet 
redditus  300   fl.   praeter  acridentalia  ;   Com.   832.   Arch.  v.  Utr.  VIII,   371. 

8)  Arch.   V.    Utr.    X,    52  ,    53. 

4)  Arch.  V.  Utr.  IV,  120.  —  Stat.  saecal.  cnjus  proventus  sunt  700 
flor.  circiter;  Com.   196.  Eel.  Soff.   Arch.  v.  Utr.   VIII,  354. 

5)  Arch.  van  Schagen, 


144 

Adriaen  Adriaensz.  Paepman  en  Huybert  Jansen  Boertjes  alle 
wonende  binnen  Schagen  soo  kercke  hoofden  als  leden  van  de 
Katholijcke  gemeente  alhier  dewelcke  bekennen  en  veiclaren  dat 
de  heer  Lansing  priester  en  pastoor  van  Swaeg  hier  binnen  Scagen 
niet  anders  is  gekomen  als  opt  vevzoeck  van  de  kercke  hoofden 
en  leden  van  de  roomse  Katholiecke  kerk  binnen  Scagen  nadat 
sy  daartoe  versogt  hebben  ende  becoraen  het  consent  van  de 
Hooge  Ed.  Hr.  Franciscus  Paulus  Emilius  grave  van  Oultremont 
en  Warfuzee  heere  van  Scagen  ^)  omme  bij  provisie  en  niet  anders 
te  bedienen  de  vacante  Kercke  tot  Scagen  en  niet  verder  als  tot 
wederseggen  toe,  van  de  genoemde  Graeff  en  Heer  van  Scagen, 
behoudens  en  ongeprejudiceert  des  selfs  regt  van  jus  patronatus 
de  voorsz.  Heer  van  Scagen  competerende  verclarende  derhalve 
de  voorsz.  hr.  Lansingh  niet  anders  te  kennen  als  voor  een  pro- 
visionele bediener  van  het  priesterarapt  binnen  dese  heerlijkheid 
Schagen  en  beloven  nu  nog  in  toecomende  geen  regt  nog  pretens 
te  sullen  maken  om  direct  nog  indirect  te  pretenderen  het  nomi- 
neren ,  eligeren  veel  min  aan  te  stellen  een  pastoor  binnen  deze 
heerlijkheid  Scagen  neen  maar  integendeel  hetselve  regt  gelijk 
hare  voorouders  geheel  en  al  te  laten  aan  de  genoemde  hooge 
Ed.  heere  van  Scagen  soe  die  nu  indertijt  sijn  als  namaels  souden 
mogen  comen  bij  successie  of  anderszins. 

Drie  weken  later  heeft  de  pastoor  zich  te  verantwoor- 
den, dat  hij  geen  pater  Jesuit  is  : 

Vergadering  van  Burgemrn.  30  Juli  1708  *). 

Ingekomen  de  Resolutie  van  de  Heeren  Staten  18  Febr.  1708 
waarbij  de  Jesuiten  uit  het  land  verbannen  worden  met  bijvoeging 
of  de  soogenaamde  nieuwe  priester  in  plaats  van  de  overleden 
Alkemade  wel  mogte  syn  van  de  Jesuitische  orde,  soo  is  goed- 

1)  Ofschoon  die  Heer  bij  accoord  van  19  Mei  1707  geapprobeerd  door 
de  Staten  van  Holland  en  West-Friesi.  13  Aug.  d.  v.  aan  Regenten  van 
Schagen  ,  Bavsingerhorn  en  Harinkhuizen  afstaat  de  administratie  vau  die 
drie  distiucte  pastorieën  en  de  costery  van  Harinkhuizen  met  de  goederen 
vandieu  (Arch.  v.  Sch.)  schijnt  hij  zich  toch  voor  het  overige  't  jus  pa- 
tronatus te  hebben  voorbehouden. 

2)  Arch.   V.   Schagen.   Notulen  van  de  Vroetschap, 


145 

gevonden  dat  op  naastcomende  2  Augustus  denselven  priester  in 
het  huis  van  den  president  in  bij  wezen  van  gecom"  Burgem" 
en  twee  schep*"  sal  worden  afgevraagd  of  hij  ook  is  een  Jesui- 
tisch  priester  en  te  gelijk  zijn  acte  van   bezending  afgevorderd. 

Vergadering  van  den  president  schepen  als  den  schout  repre- 
senterende ,  Gerrit  Schager  Burg.  en  twee  schep«°  : 

de  resolutie  van  haar  Ed:  gr:  mog:  van  IS  Febr.  17 OS  Anto- 
nius  Bernardus  Lausingh  althans  eenige  roomsch-priester  alhier 
voorgelezen  zijnde  en  verzocht  dat  hij  zich  daarop  resoluut  sou 
verklaren  soo  heeft  den  zelven  verklaart  geen  jesuitis  priester 
maar  van  deselfde  order  als  de  overleden  Gerardus  Alkemade 
dat  is  van  de  order  van  de  cleregie  te  zijn  en  daar  toe  mede 
geproduceerd  een  attestatie  van  Franciscus  Gerbrant  Schatter 
priester  in  't  Velt  en  Theodorus  Visscher  luydenden  dus  : 

Wij  ondergeteekenden  verklaren  dat  de  Heer  Antonius  Ber- 
nardus Lansingh  geen  jesuitis  priester  is  maar  van  dezelfde  order 
als  de  overleden  heer  Gerardus  Alkernade  dat  is  van  de  order 
van  de  cleregie  actum  den  1'^  Augusti  1708  onder  stond  get. 
Franciscus  Gerbrant  Schatter  priester  in  't  Veld ,  Theodorus  de 
Visscher. 

Vorders  gevraagd  zijnde  nae  de  acte  van  sendinge  soo  heeft 
deselve  verklaard  geen  acte  van  sendinge  te  hebben  maar  met 
communicatie  van  den  aartspriester  Visscher  als  aangesteld  al 
voor  den  bisschop  van  Sebaste  en  vervolgens  als  een  onderdaan 
van  hem  alhier  gecomen  te  zijn. 

Onder  het  pastoraat  van  Heer  Lansingh  maken  wij 
kennis  met  familie  van  den  Hoogw.  Hr.  Nicolaes  van  der 
Meer,  gebooren  te  Schaegen  '),  sedert  den  21  April  1716 
Vikaris  van  't  Capittel.  ^)  Een  broeder  van  den  Vikaris, 

1)  Van  de  139  Philosofen  in  Porco  te  Leuven,  was  hij  11  Nov.  1670 
de  twaalfde.   Inschrijviugsboeken   etc. 

2)  Bijdr.  VII  ,  325.  —  Bat.  S.  noemt  onder  de  Amsterdams'.'he  pastoors 
Nicolaus  van  der  Meer  ,  Borealis  IloUandus.  II  ,  408.  —  Men  zie  hoe  druk 
die  pastoor  besproken  wordt  in  :  Tweede  Naamlijst  der  pastooreu   etc.  1736. 

Bljdrageu  Gesch  .  Bisd.  v.  Haarlem  XlVe  Deel.  1  O 


146 

Joannes  van  der  Meer,  was  te  Schagen  gevestigd  notaris, 
zeker  van  1683-1719.  ')  Wij  denken  dat  het  zusters  waren 
van  dat  broederpaar  1°  JofF''  Catharina  van  der  Meer,  die 
tot  onderhoudt  van  de  kerck  geschonken  heeft  een  stuck 
groetlant  van  5  geerse,  7  sneesen ,  10  roet,  ^)  2"  ,/de 
bejaarde  dochter"  die  bij  forme  van  codicile  legateerde 
aan  Hilgont  Jans  de  somma  van  vier  duijzent  ende  twee 
hondert  Caroli  guldens  aan  geld.  ')  Dit  geschiedde  19 
April  1720  en  den  24  Juni  daarop  vinden  we  in  ons 
Reeken  Boeck  *)  :  ontfangen  van  Hillegont  Jans  een  somma 
van  vier  duysent  en  twee  hondert  guldens  als  aan  haar 
volgens  testament  bij  Aefje  van  der  Meer  gelegateert , 
maar  dit  capitaal  is  door  Aefje  van  der  Meer  besproken 
aan  de  kerck  op  de  Hoogesijt  tot  Schagen  :  maar  het 
moet  altijt  capitaal  blijve  en  op  intreste  gezet  werden  of 
een  stuck  lant  of  plaats  daarvoor  te  koopen  :  soo  als 
't  best  geoordeelt  werdt :  maar  de  Rente  van  dit  Capitaal 
moet  gaan  alle  jaere  een  derde  voor  de  voornoemde  kerck, 
een  derde  voor  den  arme  en  een  derde  voor  de  pasthoor 
van  Schagen :  maar  de  pasthoor  is  gehouden  alle  jaere 
voor  de  een  derde  van  de  Rente  voor  Aefje  van  der 
Meer  saP  sooveel  sielmisse  te  leesen :  ider  Mis  gerekent 
tegen  een  gulden  tien  stuijv.  als  de  een  derde  vande 
Rente  bedraegen  :  wij  kerckmeesters ,  die  dese  rekeningh 
ondertekent  hebben,  beloofen  dit  besprek  van  Aefje  van 
der  Meer  wel  te  volbrengen,  dus  hier  comt  voor  ont- 
fangh  4200  :  O  :  0. 

Geld  soliede  uit  te  zetten,  schijnt  ook  toenmaals  niet 
altijd  even  vlot  te  zijn  gegaan :  wij  zien  althans  de  heeren 
kerkmeesters  met  die  gelden  van  AeQe  van  der  Meer  nog 


1)  Arch.   V.   Schagen. 

2)  Kerk-Arch.  Reekeu   Boeck. 

3)  Arch.  V.  Schagen. 

4)  Kerk-Arch. 


U7 

al  werken  :  nu  hier ,  dan  daar  uitgezet  met  rente  van 
3,  3^  en  ^YoJ  hypotheek  of  obligatie....  steeds  op  naam 
van  den  kerkmeester-rendant. 

De  derde  part  van  de  armen  vinden  we  't  eerst  ver- 
antwoord 10  Nov.  1722....  aan  Corn.  Kuyte,  voor  een 
poepse  Koe  30  gld.  ses  stuyv.  om  aan  den  arme  te  geven 
uyt  de  rente  van  Aefje  van  der  Meer  :  huyt  en  smeer 
afgerekent  tegen  de  koop  en  't  slaen,  comt  het  vlees  te 
kosten  een  som   van   19  :  12  :  8, 

Die  gezusters  van  der  Meer  waren  niet  de  eenigen  door 
wie  in  de  dagen  van  toen  kerk ,  pastoor  en  armen  be- 
dacht werden.  Behalve  kleine  giften  en  legaatjes,  ook  tot 
aankoop  en  restaureere?i  van  kerkmeubels,  vinden  we 
opgeteekend  : 

een  stuck  groet  landt,  groot  5  grs.  5  sn.  tot  Barsin- 
gerhorn,  de  zoogenaamde  pis-camp,  gelegateerd  door  Claas 
Elbertsz.  Blocker; 

5  Mrt.   1721  ontfangen  een  obligatie  van  1000  gulden; 

1723.  3  geerse ,  10  sn.  groetlant  aan  de  snevert  bij 
Jacob  Jansz.  gelegateert; 

1728.  een  obligatie  van  400  gulden,  besproken  tot 
onderhout  van  de  kerck. 

Verder  zoekend  in  ons  Reeken  Boeck  zien  we: 

15  en  16  Aug.  1733  betaalt  voor  Raijs  koste  dat  Pieter 
Paman  en  Adriaan  Halfswaagh  na  Haarlem  geweest  zijn 
om  de  heer  van  der  Steen  en  de  pastoor  Siebie  te  spre- 
ken  8:7:0. 

den  28  en  29  Aug.  1733  betaald  voor  rays  koste  dat 
Corn.  Bregman,  Adriaen  Halfswaagh  en  Evert  Baas  na 
Haerlem  geweest  zijn  om  de  heer  van  den  Steen  en  pastoor 
Siebie  te  spreken   28  :  13  :  0. 

Dat  spreken  zal  geloopen  hebben  over  de  verwisseling 
van  pastorie,  welke  met  toestemming  der  Kerkelijke  Over- 
heid zou  plaats  hebben  tusschen    pastoor    Sibij ,    die   van 


148 

Spaarnwonde  naar  Schagen  kwam  en  pastoor  Lansingh , 
die   van  Schagen  naar  Spaarnwonde  ging.  ') 

Voordat  die  laatste  Schagen  verliet  had  hij  eerst  nog 
te  storten  //om  den  baljuw  te  betaelen  voor  sijn  vertreck 
en  kon:ien  van  de  heer  Sibie  als  pasthoor  van  Schagen 
100  :  O  :  0. 

Verder  :  voor  't  verminderen  van  't  huysraat  volgens 
advijs  van  de  heer  Ringers,  dat  Lansingh  ^)  sijn  neutte- 
boomen  kas  voor  de  pasthorij  moet  laate  en  noch  50  gul- 
den aan  geit  daar  boven  om  aan  de  pastoor  Sibie  te  geven 
om  daar  ander  huysraadt  voor  te  koopen  en  te  verbeteren 
voor  de  pastory  dus  hier  50  :  O  :  0.   ^) 

Nadat  pastoor  Lansingh  den  13  Sept.  1733  voor  het 
laatst  in  Schagen  gedoopt  had  ''),  vertrok  hij  naar  zijn 
nieuwe  parochie,  een  middelmatige  statie  met  slechts  225 
communicanten ,  waar  hij  ,  geprezen  als  een  allerbraafste 
hoogbejaarde  grijsaard,  in   1757   dit  leven  verliet.   ') 

De  bovengenoemde  //heer  Ringers"  was  de  Alkmaarsche 
pastoor  Joannes  Ringers,  die  hier  als  Aartspriester  over 
Noord  Holland  zal  gehandeld  hebben.  —  Li  een  ofBciëele 

i)  Catalogus  pastorum  qui  hoc  tempore  1747  sob  archipresbyteratu  Ampl. 
D.  Js.  van  der  Steen  curanfi  pastoralem  habent.  In  Schaga.  Anno  1733  , 
17  Sept.  facta  cum  superiorum  consensu  permutatione  inter  R.  D.  Ant. 
Lansing  ,  Pastorera  Schagensem  et  Petriira  Siby  ,  pastorem  in  Sparwoude 
hic  ad   Schagen   venit  alter  Sparvvoudam.   Bissck.   Arch. 

2)  Sic  en  zóó  passim:  ja,  die  Heeren  toonden  eerbied  voor  hun  pastoor. 

3)  Kerk.  Arch.   Eeeken  Boeck. 

4)  Arch.  V.  Schagen.  Doopboek.  De  straks  te  noemen  pastoor  Terlaar 
begon  zijn  in  1812  nieuw  aangelegd  doopboek  met  N.B.  alle  de  voorige 
Dooijboeken  zijn  door  mij  (wel  tegen  zin  :)  S.  Terlaar ,  Pastoor  der  Ge- 
meente van  Schagen  ter  hand  gestelt  aan  den  Heer  Maire  J.  Walig  ter 
stede  Schagen,  door  order  van  den  Heer  Prefect,  resideerende  te  Alcmaar.  — 
Het  oudste  doopboek  ,  wat  we  hier  op  het  raadhuis  vonden  ,  begint  8  Sept. 
1729. 

5)  Rel.  Soffred.  Sparnwoude  Stat.  saecul.  mediocris.  Comm.  223.  R. 
Antoiiius  Bernardus  Lanssing ,  senex  grandaevus  ac  honestissimus  ,  cui  de- 
functo  ,  anno  1757  successit  etc.  Arch.   v.  L'tr.   VIII,   344. 


149 

opgave  van  Kanunniken  van  het  zoogenaamde  Haarlemsche 
Kapittel  vonden  we  dien  Joannes  Ringers ,  met  achter 
zijn  naam  geh.  te  Schagen  '),  maar  in  de  Vreugde- 
zangen ")  op  zijn   zilveren  feest  lazen   wij  : 

Hij   veste   op  't  kruis  ziju   oog, 

Van   toen  de  Deyle  hem   laafde  en  't  heerlijli   Schagen  zoog. 

Nu  had  heer  Bruinvis,  die  steeds  con  amore  wil  geven 
van  het  vele  wat  hij  weet  en  heeft  uit  de  geschiedenis 
van  ons  Noorder  kwartier,  de  goedheid  ons  te  schrijven: 
J^  Ringers  werd  in  1683  geboren  te  Zuidscharwoude  en, 
zijn  vader  vroeg  verloren  hebbende,  door  zijne  moeder 
te  Schagen  opgevoed.  Verder  danken  wij  aan  den  pastoor 
van  Langendijk,  onder  wien  Zuidscharwoude  kerkelijk 
hoort,  de  mededeeling,  dat  tot  de  burgerlijke  gemeente 
Zuidscharwoude  ook  behoort  een  strook  grond  in  de  volks- 
taal genoemd  :  het  Del  .  .  . ,  een  partijtje  akkers  mogelijk 
afkomstig  van  wat  vroeger  eene  boerenplaats  de  Deyle  was. 

Hier,  uit  het  schrijven  van  den  Heer  Bruinvis,  nog  de 
volgende  bijzonderheden  van  Pastoor  Ringers  :  Door  Pieter 
Codde,  Aartsb.  etc,  tijdens  diens  verblijf  in  Holland  tot 
de  studie  opgewekt ,  leerde  hij  aan  de  lage  school  te 
Hoogstraten  latijn ,  vervolgde  zijn  studie  in  het  oratorie 
te  Mechelen,  genoot,  wegens  den  oorlog  in  Brabant,  te 
Munster  onderwijs  in  de  wijsbegeerte  en  eindelijk  te  Leu- 
ven in  de  godgeleerdheid.  In  1710  werd  hij  te  Keulen 
buitentijds  door  den  Nuntius  gewijd  ;  hij  werd  getonsu- 
reerd ,  ontving  2  Oct.  de  eerste  en  9  Nov.  de  priester- 
wijding (ander  bericht  :  den  9  Nov.  3  wijdingen  op  één 
dag),  waarop  hij  naar  Holland  gezonden  den  25  dier 
maand,  op  S.  Catharienendag ,  zijn  eerste  mis  te  Schagen 

1)  Bijdr.   VII,  325. 

2)  Een  aanzienlijke  bundel  niet  onverdienstelijke  verzen  w.  o.  Latijnsche 
Bibl.  Alkmaar  n»   368*,  gedrukt  kwartijn. 


150 

zong.  Hij  werd  Th,  Visscher,  pastoor  der  statie  van 
S.  Laurens  te  Alkmaar,  als  kapelaan  toegevoegd  en  na 
diens  overlijden  (6  Mei  1715)  zijn  opvolger.  Den  25  Nov. 
1735  vierde  hij  zijn  25jarig  priesterschap,  waarbij  pastoor 
Brikkenaar  van  Oudorp  de  predicatie  hield.  Van  zijne 
gemeente  zeer  bemind,  diende  hij  haar  33  jaren  en  over- 
leed ,  ten  gevolge  van  een  poliep  en  koortsen  ,  zacht  op 
den  19  Aug.  1748  Brikkenaar  sprak  den  26  de  lijkrede 
uit,  naar  aanleiding  van  Matth.   V,  13. 

Waarschijnlijk  was  pastoor  Ringers  van  gegoede  familie, 
ten  minste  in  1740  zien  we,  dat  hij  hier  in  Schagen  nog 
al  land  had,  waarover  een  der  aanzienlijkste  Schagers 
zijn  rentmeester  was  ').  Maar  wat  mag  de  reden  zijn 
geweest,  dat  Arent  Kok,  geregtsbode  der  stad  Alkmaar, 
bij  de  Ed.  Agtb.  Hr.  Schepenen  aldaar  aangesteld  wordt 
als  sequester  in  den  boedel  en  nalatenschap  van  den  Hr. 
Ringers?  Ongeveer  derdehalf  jaar  na  diens  dood  verkoopt 
de  sequestor  het  land  wat  de  pastoor  bij  Schagen  had.  *) 

Volgens  V.  H.  en  v.  R.  zouden  de  twee  genoemde 
Schager  geestelijken  van  der  Meer  en  Ringers  nog  een 
derden  tijdgenoot  gehad  hebben.  Onder  de  pastoors  van 
Ouderkerk  noemt  hij,  als  opvolger  van  van  der  Meer, 
W^illem  Abbekerke,  insgelijks  te  Schagen  ofte  Abbekerke 
dicht  bij  Schagen  geboren,  '^)  Doch  eene  plaats  van  dien 
naam  is  in  de  omstreken  van  Schatren  niet  bekend,  wel 
een  Abbestede,  maar  Abbekerke  ligt  bij  Lambertschagen, 
waarmee  het  ook  elders  door  v.  H.  in  een  adem  wordt 
genoemd  ^),  waarmee  het  volgens  la  Torre  een  zielzorger 


1)  Arch.    V.   Schagen. 

2)  Arch.   V,  Schagen.   Collecte-Boek. 

3)  Oudb,  II,    278.    Guilielmus   Abbekerke,    Schagensis    quoque    aut    ex 
Abbekerk  ,  contermiao  Schagensibus  vico  oriundus.   B.  S.  II,  413. 

4)  II,  443. 


151 

had  ')  en  waarmee  het  ook    thans    nog    een    burgerlijke 
gemeente  uitmaakt.  ^) 

Het  zij  veroorloofd  hier  te  wijzen  op  een  dito  plaats- 
naams-verwisseling uit  dien  zelfden  tijd,  voorkomende  in 
Bijdr.  I,  208.  In  de  Liste  des  Refractoires  qui  sont  a 
présent  (21  Juli  1716)  en  vie  wordt  ook  genoemd  Joannes 
Schager,  natif  de  Schager  '),  pasteur  de  Westeynde.  In 
een  noot  ')  Schagen.  Maar  in  de  Catalogus  sacerdotum 
Jansenistarum  in  Hollandia  superstitum  a"  1731,  lezen 
wij :  Joannes  Schaagen ,  ex  Lammershaghen  a  Sebasteno 
missus  in  't  West-Eijnde.  3)  Ook  de  Bat.  Sac.  noemt  als 
pastoor  dier  plaats  Joannes  Schagen,  Lamberto-schagen- 
sis  ')  en  de  Oudh.  etc.  Johan  Schagen,  te  Lambertschagen 
geboren.   ^) 

Wij  keeren  terug  tot  den  opvolger  van  pastoor  Lansingh : 
PeteüS  Sibij;  ZEerw.  schrijft  zelf  zóó  zijn  naam,  hij 
had  de  goedheid  in  zijn  doopboek  °)  op  te  teekenen,  «dat 
hij  Leuvensch  Baccalaureus  der  H.  Godgel.  ,  geboren 
was  ")  den  8  Oct.  1700,  dat  hij  na  alle  scholen  van 
Westphalen  en  Leuven  gevolgd  te  hebben  ,  wettelijk 
Roomsch  Katholiek  priester  gewijd  werd  door  ZE.  den 
Kardinaal- Aartsbisschop  van  Mechelen  ^),  dat  hij  na  zijn 
eerste  Mis  gedaan  te  hebben  in  't  Kalf,  onder  den  am- 
plissimus  de  Jager,  al  dadelijk  gezonden  werd  naar  Leiden, 
waar  hij  onder  den  WelEerw.  Heer  Melchior  drie  trimes- 
ters bleef  en  daarna  een  half  jaar  in  Crommeniedijk  bij 

1)  Arch.  V.  Utr.  XI,  147. 

2)  Kramers  Geogr.  W.  1 ,  3.   2*  druk. 

3)  Arch.  V.   Utr.   IT ,   167. 

4)  11,  451. 

5)  II,  489. 

6)  Arch.   V.  Schagen. 

7)  ZiJQ   vader  was  Mr.  Chirurgijn.   Arch.   v.   Schagen. 

8)  Transiens  omnes  scholas  monasterii  Westphalies  et    Lovanii    Icgilime 
tandem  consecratus  sum  Romano  Cath.  sacerdos. 


15^ 

den  Eerw.  Heer  Steph.  van  Ysendoorn ;  het  daaropvol- 
gende jaar  was  hij  kapelaan  in  Poeldijck;  vervolgens  in 
Den  Haag  bij  den  Eerw.  Heer  van  Rossum  en  intusschen 
gedurende  korte  poozen  assistent  in  verschillende  plaatsen; 
eindelijk  werd  hij  pastoor  benoemd  (in  1729  ')  of  1730)  ^) 
van  Sparnwoude  (op  de  Lie),  waar  hij  ongeveer  vier 
jaar  bleef  tot  hij  ten  laatste  aanstelling  kreeg  als  pastoor 
van  Schagen ;  hij  kwam  daar  op  Vrijdag  1 1  Sept.  1 733 
en  preekte  het  eerst  den  volgenden  Zondag,  den  XVI 
na  Pinkster."  Hij  onderteekent  zich  :  pastor  Schagensis 
municipii.  Voor  dat  burger  Reght  werd  den  baljuw  be- 
taalt 1:16:0. 

Tien  dagen  later  wordt  genoteerd  :  voor  Rayskoste  aan 
Adriaan  Halfswaagh  (een  kerkmeester) :  Met  de  pasthoor 
na  Hoorn  geweest  voor  de  gecommiteerde  Rade  in  twee 
daege  verteert  4:4:0. 

Als  den  nieuwen  pastoor  liet  eerste  kwartaal  van  zijn 
jaarwedde  door  het  Bestuur  wordt  aangesteld,  zien  wij 
die  honderd  gulden  hooger  dan  vroeger  :  zijn  voorganger 
kreeg  ƒ  300,  hij  ƒ  400,  daarenboven  ƒ  18  voorwijn.  — 
Uit  de  kaarsenrekening  kunnen  we  niet  wijs  worden. 

Dat  pastoor  Sibij  niet  onbemiddeld  was ,  blijkt  wel  uit 
zijn  op  eigen  naam  aankoopen  van  een  en  ander  perceel 
om  en  bij  de  kerk.  Zeker  als  hij  daar  genoeg  heeft  ver- 
laat hij,  waarschijnlijk  in  den  zomer  van  1735,  het 
pastoorshuis  op  de  Laagzijde  om  te  gaan  wonen  naast  de 
kerk  op  de  Hoogzijde,  waar  Kerkmeesters  hem  dan  ook 
het  gebruik  van  zeker  stuk  land  toestaan.  Maar  zie  eens, 
hoe  zeker  die  Heeren  meenden  te  moeten  zijn. 

Op  heden  den  14  Junij  1735  compareerde  voor  mij  Hendrik 
HoÜaan,  openbaar  Notaris Den  Eerwaarden  Heer  Petrus  Siebie 

1)  Arch.   V.    Utr.   VIII,   99.  2)  Arch.   v.   Utr.  IV,   142. 


153 

dewelke  bekende  voor  hem  ende  sijnen  Erve  uijt  enkele  goetwil- 
liglieijt  van  Kerkmeesteren  van  de  rooms  Catholijke  Kerk  staande 
op  de  Hoogesijde  tot  Schagen  ,  Praecario  ende  ter  Bede  te  be- 
sitten  sodanige  Sestien  ende  Een  Halve  Roede  Erff  als  agter  ende 
annex  de  voorschreven  kerk  zijn  gelegen  en  aan  de  voorschreven 

kerk  zijn  toebehoorende sonder  dat  hij    Heer   comparant    ofte 

sijnen  Erve  daar  eenig  regt  van  Eygeudomme  aan  heeft  ofte  ooijt 
sal  mogen  pretenderen,  l)eloovende  hij  Heer  comparant  de  voor- 
gemelte  16 j  Roeden  Erff,  soo  lange  hij  dezelve  onder  sijn  opsigt 
heeft  naar  behooren  te  gebniijken,  sonder  schade  daaraan  te  doen 
ofte  verargeren  ende  de  sloot,  gelegen  agter  ende  bezeijden  het 
voerschreven  Erff  te  onderhouden  op  sijnen  costen.  En  wijders 
het  voorschreven  Erff  ten  allen  tijden  ter  vermaninge  van  Kerk- 
meesteren voorschreven  ofte  derzelver  successeuren  in  der  tijd 
wederomme  te  sullen  restitueeren. 

Tot  nakominge  van  alle  het  geene  voorschreven  staat  den  Heer 
comparant  verklaarde  te  verbinden  syn  Persoon  ende  Goederen  , 
soo  roerende  als  onroerende.  Egeene  exempt  die  subjecterende 
allen  Reght  ende  Regteren. 

Aldus  gedaan  ende  gepasseert  ten  huyse  van  den  Heer  Cornelis 
Bregman   (een  Kerckmeester)  etc.   ^) 

Door  denzelfden  Notaris  werd  ook  opgemaakt  :  Staat 
ende  Inventaris  van  de  Boecken,  jSleubelen ,  Huysraad 
ende  Inboel  die  behooren  tot  de  Pastorye  der  Rooms 
Catholijcke  Kerck  binnen  Schagen....  en  ja,  dat  was  een 
fiksche  inboedel ,  (achtennegentig  nummersj  waarmee  een 
j)astoor  ter  meubileering  van  zijn  huis  voor  een  goed  deel 
gered  was.  Nadat  ook  de  door  pastoor  van  Alkemade 
opgemaakte  cataloog  der  boeken  (zie  boven)  in  extenso 
is  opgenomen,  wordt  de  Inventaris  als  volgt  gesloten: 
Aldus  Geinventariseert  ende  in  geschrifte  gestelt  ten  ver- 
soecke  van  de  E. E.  Kerckmeesteren  van  de  Rooms  Catho- 
lijcke Kerck  binnen  Schagen,    volgens  opgeven  van  den 

1)  Kerk-Arch.   Portef.  A.   2. 


154 

Eerw.  Heer  Petrus  Cibij,  alle  welcke  voorgemelte  Boecken 
en  Goederen  den  Heer  inventarient  als  Bruyckleener  en 
besitter  Praecerio  belooft'de  op  sijn  E.  vertreck  ofte  afF- 
sterven  wederom  in  handen  van  Kerckm™  in  der  tijd  in 
het  pastorye«huijs  te  sullen  leveren ,  ofte  sullen  doen 
leveren,  onder  verband  als  nae  Reghten.  En  is  deze  in 
waarheijts  oirconde  door  den  Heer  Inventarient  getekent 
binnen  Schagen  den   17°  february   1736.    ') 

Dat  inventariseeren  (en  copie)  kostte  6:6:0  met 
1:8:8   voor   't  segel. 

Ingevolge  de  nadere  resolutie  van  Haar  Ed.  Groot  Mog. 
21  Dec.  1737,  werden  in  dien  tijd  al  de  goederen  der 
kerk,  den  20"^  penn.  subject,  getaxeerd.  Uit  die  taxatie 
blijkt  dat  de  parocliie ,  door  de  Reformatie  zoo  jammerlijk 
van  alles  beroofd,  allengs  weder  in  tamelijk  goeden  doen 
was  gekomen. 

Een  woonhuis  en  erfF  zijnde  geapproprieert  tot  een  ver- 
gaderplaats of  kerkenhuys ,  in  gereden  gelden  geschat 
op  ƒ  300  :  O  :  0. 

Ruim  1  7  bunders  land  worden  getaxeerd  op  2876  :  O  :  0. 

Dan  nog  een  huis  en  erf  en  twee  hypotheken.  Al  de 
kerkgoederen  bij  elkaar  ƒ  5903,  daarvan  de  20^  penn. 
bedraagt  ƒ  295  :  3  :  0.    1/10   verhooging  29  :  10  :  16.   ') 

Wij  zien  dan  ook  als  post  van  uitgaaf  in  ons  Reeken 
Boeck  ^) : 

30  Jan.  1739  de  xx*^  penn.  van  de  kerck  en  't  huys 
op  de  Laagzijde  van  al  de  landen  en  obligaties 

324  :  18  :  16. 

Daarenboven  :  voor  de  verteeringh  op  de  taxatie  van 
de  vaste  goederen  5:8:0. 

aan  de  baljuw  vereert  vijf  gouden  ducate  om  de  taxatie 
van  de  kerck  en  verder  goederen  wel  te  maaken  26:5:0. 

1)  Kerk.   Arch.  Portef.  F.   1.        2)   Arch.  v.  Schagen.        3)  Kerk.  Arch. 


155 

Een  dertig  jaar  later  (17  71)  vinden  wij  :  Ontfang  van 
den  impost  op  de  coUaterale  successien  tot  de  10*  en  20* 
penning  ingevolge  haar  Edele  Groot  Mog.  placaat  van 
20  Juni  en   27   Sept.   1748  : 

Van  de  goederen  de  roomsche  kerck  te  Schagen  in 
eigendom  toebehoorende  volgens  beëedigde  memorie  A.  1. 

De  roomsche  kerk  met  het  kerkhujs  getaxeert  op 
600  :  O  :  0. 

Er  is  land  bijgekomen  en  ook  twee  huizen ;  al  de  eigen- 
dommen der  kerk  worden  nu  getaxeerd  op  106S0  gul- 
dens '),  d.  i.  op  circa  één  mille  na  het  dubbele  van  de 
laatste  ons  (voor  een  zelfde  doel)  bekende  taxatie,  ^) 

Pastoor  Sibij  had  intusschen  de  kerk  verrijkt  met  een 
nieuwen  preekstoel,  zoo  al  geen  kunststuk,  onder  elk 
opzicht  toch  een  voortreffelijk  werk ,  gebeeldhouwd  te 
Antwerpen,  renaissancestijl,  met  een  mooi  beeld  van  den 
patroonheilige  der  parochie  onder  kuip  en  trap.  Den  zes- 
den Zondag  na  Pinkster,  onder  het  Octaaf  van  de  HH. 
Petrus  en  Paulus  1738,  werd  hij  het  eerst  door  den 
pastoor  gebruikt  '),  terwijl  hij  tegenwoordig  nog  dienst 
doet  in  onze  nieuwe  kerk. 

Dat  zelfde  jaar  werd  ook  een  nieuw  orgel  in  de  kerk 
gebracht;  met  het  stellen  daarvan  schijnt  men  lang  bezig 
geweest  te  zijn,  want  de  pastoor  teekende  op,  dat  het 
voor  de  eerste  maal  bespeeld  werd  onder  de  hoogmis  op 
Paschen,   29  Maart   1789.   ') 

Jammer  dat  juist  uit  dien  tijd  leemte  is  in  onze  Reeken 
Boecken ,  anders  hadden  we  licht  iets  gevonden  omtrent 


1)  Arch.   V.  Schagen . 

2)  De  baljuw  krijgt  nu  ook  eens  zooveel  :  wij  denken  ten  minste  ,  dat 
de  post:  11  Aug.  1771  aan  de  baljuw  Stiperiaan  voor  een  recompens  van 
seekere  gedaane  diensten  ƒ  49...   op  deze  taxatie  slaat. 

3)  Arch.   V.  Schagen.  Doopboek. 

4)  Arch.   V.  Schagen,  ibid. 


156 

makers  en  prijs  van  orgel  en  preekstoel  en  hoe  de  uit- 
gaven voor  een  en  ander  gedekt  werden ,  misschien  ook 
wel  iets  omtrent  een  nog  al  vreemd  testament  ')  in  die 
dagen,   18  Juli   1747,  gemaakt. 

Cornelis  Bregman,  rentmeester  te  Schagen,  aldaar  over- 
leden 1753,  zeker  Katholiek,  dezelfde?  als  de  Kerk- 
meester-rendant ,  die  destijds  jaren  achtereen  de  admini- 
stratie voerde,  (nakomeling,  kleinzoon,  oorazegger  of 
neef?  van  den  Bregman,  die  zulk  een  rol  speelde  in  de 

oppositie  van  1630  (bladz,   133)  Cornelis    Bregman 

testeerde  zijn  aanzienlijk  vermogen ,  zooveel  effecten  met 
circa  50  bunders  land,  aan  de  armen,  maarzoo,  dat  het 
kapitaal  kapitaal  moest  blijven  en  de  rente  daarvan  jaar- 
lijks zoude  uitgekeerd  worden  aan  de  Gereformeerde  ") 
en  Rooms  Catholijke  Armen ,  ieder  voor  de  helft.  Van 
dat  fonds  benoemde  hij  tot  administrateur  den  Protestant- 
schen  Notaris  Hoflaan,  tot  toesienden  administrateur  den 
Katholieken  Gerbrand  Molenaar  en  dien  heeren  gaf  hij 
magt  omme  bij  afsterven  een  ofte  meer  andere  in  haar 
plaatse  te  mogen  surrogeeren  ende  aan  te  stellen  met 
gelijk  reght ,  magt  en  authoriteijt  als  sij  uy t  kragte  deses 
sullen  hebben  ontvangen,  sluijtende  ten  dien  eynde  uijt 
van  alle  bewind  ende  gezag  alle  vrinden,  weeskameren 
ende  gereghten  daar  't  sterffhuys  sal  komen  voor  te  vallen 
ende  wel  speciaal  den  Edelen  Aghtbaren  Geregte  en 
Weeskamer  van  Schagen  als  hun  allen  van  de  moeijte 
ontheffende  ende  bedankende,  mits  blijvende  de  voorn. 
Administrateurs   verpligt    alle   jaaren    ofte    om    de    twee 

jaaren   Reekening  te  doen  ende  te  sluyten  voor 

de  twee  Arme  voogden  ende  de  twee  Opsienders  der 
armen  van  de  Rooms  Catholijke    kerk    tot    Schagen 

1)  Arch.  van  het  Parochiaal  Armbestuur.  Portef.   D. 

2)  Dat  de  Katholieke  erflater  hier  en  elders  de  Gereformeerden  steeds 
het  eerst  noemt  is  zeker  redactie  van  den  Notaris  ! 


157 

ende  indien  bij  verhuysen  en  naalatigheit  door  de  gestelde 
Administrateurs  ofte  derselver  gesurrogeerde  in  der  tijdt 
in  cas  van  afsterven  niet  en  waare  voorsien  omme  andere 
in  haare  plaatse  te  verkiesen,  soo  verklaarde  hij  testateur 
alsdan  de  twee  regeerende  arme  voogden  benevens  de 
twee  opsienders  der  Rooms  Catholijke  Armen  alliier  te 
qualificeeren  omme  twee  andere  namentlijk  een  van  de 
Gereformeerde  ende  een  van  de  Rooms  Catholyke  Religie 
tot  administrateurs  deser  goederen  te  verkiezen  en  aan  te 

stellen Men  wil  het  tegenwoordig  hier  aan   lands- 

bepalingen  wijten,  dat  de  raad  des  Apostels  wel  te  doen 
aan  allen ,  doch  vooral  aan  de  huisgenooten  des  geloofs, 
niet  kon  worden  nagekomen  ;  zoo  lang  we  echter  die 
wetten  van  Staat  of  Gemeente  niet  kennen,  vreezen  wij 
een  andere  verklaring  te  moeten  aannemen  :  de  naam 
Breiman  heeft  een  vreemden  klank  en  dat  dringt  zich 
op,  als  wij  den  Katholieken  erflater  zoo  liberaal  voor  de 
armen,  voor  zijn  eigen  ziel  en  die  zijner  vrouw  —  de 
menschen  stierven  zonder  kinderen  —  hooren  vermaken 
vijftig  gulden  's  jaars,  zegge  vijftig,  voor  evenveel  in- 
tenties, die  de  Roomsche  armen  dan  nog  van  hunne  helft 
moesten  uitkeeren. 

Toen  pastoor  Sibij  ongeveer  56  jaar  oud  was  verkocht 
hij  aan  Kerkvoogden  Twee  huysen  met  een  kamer  (de 
door  hem  aangekochte  perceelen  bij  de  kerk) ,  Erven , 
Tuyn ,  Tuynhuysje  en  Turkse  Tent  voor  een  jaarlijkse 
lijfrente  van  Een  hondert  en  veertigh  guldens  ten  lijve 
van  hem  Petrus  Sibij,  te  vervallen  jaarlijks  op  den  16 
September,  soo  lange  hij  Petrus  Sibij  jaarlijks  op  den 
16  September  in  leven  sal  sijn,  sullende  met  sijn  over- 
lijden dese  lijfrente  sijn  afgestorven  en  gequeten,  sonder 
dat  na  sijn  overlijden  iets  meerder  sal  werden  betaalt.  ') 

1)   Kerk.   Arch.   Portef.   A.   2. 


158 

De  akte  van  die  schenking  teekende  heer  Sibij  16  Sept. 
1756,  maar  toen  was  reeds  een  ander  in  zijne  plaats  als 
pastoor  van  Schagen  benoemd ;  waar  hij  dan  verder  werk- 
zaam is  geweest  of  het  otium  van  den  ouden  dag  heeft 
genoten ,  hebben  wij  niet  kunnen  achterhalen ,  alleen 
weten  wij,  dat  hem  zijn  lijfrente  nog  werd  uitgekeerd 
30  Sept.  1773,  daarna  niet  meer;  dit  in  verband  met 
den  brief  der  lijfrente,  brengt  tot  het  besluit,  dat  pastoor 
Sibij,  in  den  ouderdom  van  73  jaar  overleden  is  tusschen 
16  Sept.   1773-74  ').  Zijn  opvolger  was 

Antonius  Wiggeeinck  ^),  een  Amsterdammer,  ^)  Hij 
kwam ,  volgens  den  een  van  Hem-  en  Venhuizen ,  waar 
hij  sedert  1752  pastoor  was  geweest  *)  volgens  den  ander 
uit  zijn  Amsterdamsche  kapelanie,  de  Posthoorn  '),  den 
12  Sept.  1756  ^)  naar  Schagen,  in  die  dagen  volgens  de 
Rel.  Ghiliana  en  Sofifredini,  een  der  aanzienlijkste  staties 
van  N.  Holl.  met  een  inkomen  van  wel  1500  gulden  en 
276  comm.  in  1763  tegen  350  in  1758.  Beide  relaties 
noemen  hem  een  zedig  en  braaf  man  van  middelmatige 
bekwaamheid.  ^)  Uit  zijn  pastoraat  van  bijna  een  halve 
eeuw  hebben  wij  maar  weinig  mee  te  deelen,  o.  a.  :  Nov. 
1771    wordt  ZE.   verrast  door  een    schrijven  *)    uit    Den 

1)  Wijziging  in  den  eenmaal  op  lijfrente  gesloten  koop-akte  aan  te  nemen 
gaat  toch  moeielijk,  maar  dan  weten  we  ook  niet  wat  te  maken  van  den 
sterfdatum  van  pastoor  Sibij  ,  aangewezen  in  het  Neerol.  Banning  (blz.  27)  : 
18  Oct.   1756.  In  een  Status  Missionis  (Bissch.  Arch.) :  mortuus  mense  Sept. 

2)  Zóó  schrijft  de  pastoor  zelf  zijn  naam  in  het  doopboek.    A.rch.  v.  Sch. 

3)  Stat.   Miss. 

4)  Arob.   V.   Utr.   VIII,  92. 

5)  Stat.  Miss. 

6)  Arch.   V.   Schagen.  Doopb. 

7)  Vir  modcstus  et  probus  ,  mediocris  capacitatis.  Arch.  v.  Utr.  VIII, 
133,  353. 

8)  Past.  Arch.  Uit  toon  en  verderen  inhoud  van  dien  brief  blijkt,  dat 
er  toen  nog  tusschen  den  Pastoor  en  den  Heer  van  Schagen  meer  intieme 
relaties   bestonden,   die  jammer  genoeg,   niet  zijn   aangehouden.    Het  laatste 


159 

Haag,  waarbij  een  der  Officianten  van  den  Heer  van 
Schagen  bericht,  dat  die  Heer  met  bedanken  van  den 
vorigen  een  nieuwen  baljuw  heeft  benoemd  en  dat  hij 
gezorgd  heeft  bij  deze  verandering  den  nieuwe  Balluw 
te  bepalen  ,  dat  hij  officier  nooijt  van  den  Roomschen 
Pastor  nu  en  inder  tijt  zijnde  ofF  van  de  Bezorgers  van 
den  Roomschen  Armen  ofiF  Kerkmeesters  in  de  Heerlijk- 
heeden,  iets  zal  mogen  trekken  off  profiteeren,  ')  Dat 
was  in  ieder  geval  der  moeite  waard,  want  al  was  het 
jaarlijksch  recognitiegeld  dien  heer  te  voldoen  (zeker  van 
1715-65  was  het  ƒ  150,  een  halfjaar  vooruit)  wat  ver- 
minderd, toch  bleef  het  nog  ƒ  100. 

Evenals  zijn  voorganger  had  ook  pastoor  Wiggerinck 
van  de  kerk  vierhonderd  gulden  traktement,  wat  hem 
aanvankelijk  volgens  gewoonte  per  kwartaal  werd  uitbe- 
taald, doch  1769—72  krijgt  hij  maar  twee  kwartalen,  ter- 
wijl de  andere  twee  uitgekeerd  worden  aan  den  manda- 
taris van  pastoor  Sibij  ,  in  voldoeningh  van  een  jaar 
recognitie.  Om  hier  een  uitleg  te  vinden  meenen  wij  : 
toen  heer  Sibij  in  1756  Schagen  ging  verlaten,  zal  be- 
paald zijn  (door  de  Kerkelijke  Overheid?)  dat  hem  door 
zijn  opvolger  moest  uitgekeerd  worden  een  zeker  quan- 
tum 's  jaars.  Pastoor  Wiggerinck  deed  dat  jaren  achtereen 
zelf,  maar  allengs  is  de  zaak  in  de  war  geloopen  en  toen 


spoor  er  van  vinden  we  in  een  eigenhandig  briefje  (Past.  Arch.)  van  de 
gravin  van  Nassau,  geb.  gravin  d'OuItremont,  aan  wijlen  Deken  Siegfried. 
Pastoor  Heuvels  ,  z.  g.  ,  was  naar  Aken  getrokken  om  hare  hulp  in  te 
roepen  voor  het  oprichten  van  een  Liefde-Gesticht.  Zij  was  daar  toen  uiet 
en  schrijft  nu  later,  dat  zij  eigenlijk  de  Vrouwe  van  Schagen  niet  is,  dat 
zij  zelf  op  haar  landgoed  in  Silezië  een  Gesticht  in  't  leven  heeft  geroepen, 
dat  haar  veel  geld  kost.  Om  echter  het  penningsken  van  de  weduwe  niet 
te  weigeren  ,  heeft  zij  last  gegeven  den  pastoor  honderd  gulden  voor  zijn 
Gesticht  uit  te  keeren. 

1)   Intusschen  was  het  reeds:    ...de   heer  Stiperiaau  als  ons  nieuwe  baliuw 
tot  een  schenkaasi  42  :  O  :  0. 


160 

stond  de  man  van  middelmatige  bekwaamheid  toe,  dat 
ter  kwijting  van  de  verplichting  de  helft  van  zijn  tracte- 
ment  werd  ingehouden  en  uitgekeerd  door  Kerkmeesters, 
die  het  bestempelen  met  't  hatelijke  woord  recognitie.  ') 

Een  anderen  keer  wist  pastoor  Wiggerinck  toch  meer 
bewijs  van  karakter  te  geven  ;  het  was  bij  gelegenheid 
van  een  nationaal   feest  na  het  aftrekken   der    Engelsche 

en  Russische  troepen    in    1799.  ^) Besloten    in    de 

vergadering  van  de  administratieve  municipaliteit  dat  de 
vergadering  morgen,  Donderdag  19  December,  eerst  na 
de  gereformeerde  kerk  zal  gaan  en  daarna  na  de  room- 
sche,  waar  een  Te  Deum  wordt  gezongen,  waar  onder 
een  collecte  voor  de    Roomsche    armen    en    waarna    een 

toepasselijke  toespraak  door  pastoor  Ant.  Wiggerinck 

's  avonds  half  zes  in  de  vergaderzaal  wederom  bijeen- 
komst, waarbij  pastoor  en  predikant  zullen  verzocht  wor- 
den .  .  .  een  boden  wordt  gezonden  om  den  pastoor  te 
zeggen ,  dat  de  raad  morgen  naar  zijn  toespraak  zal  komen 
luisteren;  de  pastoor  antwoordt,  dat  schoon  hij  beloofd 
had  een  aanspraak  te  houden,  hij  dat  morgen  niet  zou 
doen;  besloten  hem  per  missieve  hetzelfde  verzoek  te  doen 
met  bedreiging,  dat  bij  weigering  de  gevolgen  voor  zijn 

rekening  blijven de   pastoor  antwoordt,    dat  hij  bij 

zijn  weigering  blijft  volharden,  ') 

Meer  dan  een  stuk  in  ons  Gemeente- Archief  geeft  aan, 
dat  pastoor  Wiggerinck  te  Schagen  overleden  is  in   1803 

1)  Kerk.   Arch.   R.    B. 

2)  Uit  (Hen  tijd  ook  het  volgende:  Extra  vergadering  der  administratieve 
municipaliteit,  13  Oct.  1799.  Besloten  al  het  zaadgewas  van  huiten  binnen 
deze  stede  te  laten  halen  en  te  laten  brengen  in  de  roomsche  kerk  of  in 
de  dorpsscholen  :  aan  de  commissie  daarop  gezonden  naar  den  Commandant 
der  Engelsche  troepen,  geeft  deze  te  kennen,  dat  de  vergadering  de  room- 
sche kerk  tot  een  magazijn  kan  gebruiken,  en  dat  hij  directelijk  de  troepen 
daarin  liggende,  zou  laten  vertrekken.   Arch.   v.   Schagen. 

3)  Arch.   v.  Schagen.  Notulen. 


161 

den  9  September  en  niet,  zooals  het  Necrol.  Banning  heeft, 
den  6  dier  maand.  —  Blijkens  de  taxatie  voor  successie- 
recht was  zijn  nalatenschap  vrij  aanzienlijk  te  noemen. 
Dat  hij  van  gegoede  familie  was  is  trouwens  ook  op  te 
maken  uit  de  finantiëele  operaties  zijner  zuster,  juffrouw 
Josina,  die  kort  voor  hem  te  Schagen,  vermoedelijk  ten 
zijnen  huize,  overleed.  Na  zijn  dood  werd  de  parochie 
tijdelijk  waargenomen  door 

Franciscüs  Xaverius  van  Ceimpen  '),  als  Assistent 
of  Deservitor ,  die,  blijkens  uitkeering  van  zijn  trakte- 
ment, zoo  wat  twee  maanden  wil  had  van  zijn  deservitor- 
schap;  zeker  voor  15  November  1803  moest  hij  de  zaken 
overdragen  aan  den  benoemden  pastoor 

JoANNES  Koenrade  Makke  (Macke).  Slechts  vijf 
jaar  mocht  die  Eerw.  als  pastoor  van  Schagen  werkzaam 
zijn,  hij  stierf  er  in  den  ouderdom  van  48  jaar,  23  Dec. 
1808.  ^)  Den  29  April  van  dat  jaar  had  hij  den  treurigen 
plicht  te  vervullen  gehad  een  akte  van  klachte  in  te 
dienen  wegens  stelen  van  kerk- zilver.  Zekere  Franschman 
die  tot  29  Febr.  als  daglooner  te  Schagen  gewoond  had 
en  daarna  te  Utrecht,  kwam  vandaar  op  Paasch-Zondag 
17  April  naar  Schagen  terug,  met  het  voornemen  de  kerk 
te  bestelen.  Dit  gelukte  hem  op  den  avond  van  dien  dag: 
hij  wist  zich  meester  te  maken  van  vijf  zilveren  kande- 
laars en  een  dito  wierookvat  met  scheepje,  stopte  het 
gestelene  in  een  groenen  reiszak  en  begaf  zich  met  dien 
last  moederziel  alleen  te  voet  op  weg  naar  Amsterdam, 
waar  hij  den  volgenden  middag  om  3  uur  aankwam  en 
zijn  intrek  nam  in  het  logement  de  Zon  in  den  Duvels- 
hoek.    Dinsdag  morgen  en  middag    verkocht    hij    een    en 

1)  7  Juli  1827  overleden  te  Hoorn,  waar  hij  zijn  broeder  Wilhelmus 
Franciscus  van  Crimpen  was  opgevolgd,  die  als  pastoor  der  gemeente  ge- 
naamd de  Slijksteeg,  den  31   Aug.   1818   aldaar  overleed. 

2)  Arch.  V.  Schagen. 

Bijdragen  Gescli    Bisd.  v.  Haarlem     XIV''  Deel.  1 1 


162 

ander  voor  /  54-  aan  Jan  Weghorst,  Mr.  Zilversmid  in 
de  derde  Utrechtsche  straat,  maar  toen  hij  daar  Woensdag 
moro;en  7  uur  terugkwam  om  het  resteerende  te  ver- 
koopen,  werd  hij  door  twee  justitie  dienaars  gevat.  — 
Die  spoedige  arrestatie  was  zeker  te  danken  aan  het  voort- 
varend handelen  der  Schagers :  dadelijk  na  het  ontdekken 
van  den  diefstal  waren  eenigen  van  de  aanzienlijksten 
naar  verschillende  kanten  uitgereden ,  ook  naar  Amster- 
dam. . ..  aldus  de  traditie.  —  De  gearresteerde,  die  helaas! 
Roomsch  was ,  verklaarde  de  misdaad  zonder  iemands  hulp 
of  medeweten  gepleegd  te  hebben ,  alleen  uit  armoede , 
uit  zucht  om  vrouw  en  kind  te  voeden.  De  Schager  baljuw 
Adriaan  Honingveld  eischte  de  doodstraf  met  de  koorde 
op  een  publiek  schavot  en  begrafenis  van  het  lijk ,  waar 
zulks  gebruikelijk  was  en  in  de  kosten.  Het  vonnis,  28 
Mei  geveld  door  Schepenen  der  plaats  was:  strenge  geese- 
ling  op  een  schavot,  gebonden  aan  een  paal,  met  een 
strop  om  den  hals,  aan  de  galg  vastgemaakt,  25  jaren 
opsluiting  in  een  tucht-  of  werkhuis  en  na  dien  tijd  30 
jaren  bannissement  uit  het  departement  Holland,  voorts 
de  kosten  van  het  geding,  4  Juni  is  dat  vonnis  na  klokke- 
slag  uitgesproken  en  (wat  betreft  het  eerste  gedeelte)  ten 
zei  ven  dage  uitgevoerd  (volgens  traditie  op  het  markt- 
plein),  //praesent  alle  de  Heeren  Schepenen."   ') 

Het  gestolene  is  toch  weder  in  Schagen  terecht  ge- 
komen:  25  Febr.  1809.  Betaald  aan  A.  Hooningvelt, 
(den  Baljuw)  wegens  aflossing  van  het  gestoolen  Zilver- 
werk 54  :  O  :  0. 

Een  en  andermaal  lezen  we  na  het  ongeval. . .  zooveel 
uitgekeerd  voor  nachtwaken  in  de  kerk ,  maar  dan  grijnst 


1)  Wij  brengen  dank  aan  Heer  Bruinvis,  die  zich  de  moeite  wilde  ge- 
troosten voor  ons  het  bovenstaande  te  trekken  uit  het  desbetreffend  om- 
vangrijk dossier,  dat  berust  in  het  Arch.  der  Arrond.  Reebtb.  te  Alkmaar. 


163 

het  op  eens  u  tegen:  15  Maart  1811  Ontfangen  (van 
N.  N.  daar  en  daar)  wegens  verkochte  zilver  sierade  van 
de  kerk  een  somma  van   1469  :  1  :  0. 

't  Is  dan  niet,  gelijk  beweerd  wordt,  althans  niet  on- 
middelijk te  wijten  aan  diefstal,  dat  eene  parochie,  van- 
ouds zoo  rijk  aan  grondbezit,  doodarm  is  aan  zilver.  De 
zilversmid-winkelier  gaf  er  zooveel  voor:  hoeveel  werd 
toen  vervreemd  aan  kunstwaarde?  Dat  het  een  rijke  in- 
ventaris moet  geweest  zijn,  blijkt  daar  we  thans  nog  ge- 
bruiken een  fijn  gedreven  zilveren  kaarsen-domper  en  een 
fiks  zilveren  hart  als  katrol  voor  godslamp ....  waarlijk 
geen  sieraden  waaraan  gedacht  wordt  of  men  moet  niet 
meer  weten  wat  nu  nog  te  geven,  aan  te  schaffen.  ') 

Ook  na  den  dood  van  pastoor  Makke  een  interregnum 
te  Schagen  : 

JoSEPH  Webber  was  er  deservitor  van  23  Dec.  1808 
tot  12  Maart  1809.  Wij  weten  dat  uit  een  door  hem 
keurig  geschreven    verrekening    met    kerkvoogden  :    een 

vierde  van  het  pensioen  des  pastoors voor  uitgegeven 

gelde  van  mijn  reis voor  hetgeen  mijn  afreizen  kos- 
ten zal De  kerkvoogden  hebben  van  deze    rekening 

willen  aftrekken   19   guldens.   ^) 

Hij  wordt  definitief  opgevolgd  door 

SiMON  Terlaar  ,  een  Amsterdammer  ^),  reeds  56  jaar 
oud  toen  hij  naar  Schagen  kwam.  Die  pastoor  stelde  er 
prijs  op  zijn  pastorie  in  behoorlijken  stand  te  hebben.  Het 
zal  toch  voor  dat  huis  zijn  wat  wij  lezen:   17  Oct.  1810. 

1)  In  de  boveng.  Status  Miss.  teekende  pastoor  Sonjee  aan:  Ejusdem 
(onder  het  pastoraat  van  Hr.  Sibij)  tempore  ecclesia  pretiosis  Altaiis  et 
sacerdotum  ornaraentis  satis  dives  erat ;  eratque  in  domo  pastorali  multum 
suppellectiüs.  Hoc  tempore  vero  iilae  divitiae  decreverunt:  scil.  venditae 
sant  ao  1811  sex  candelabra  argentea  et  lampas  ex  eodem  metallo  magui 
ponderis.   De  soppellectili  vix  aliqua  supersunt. 

2)  Kerk.   Arch. 

3)  Zijn  aant.  in  Doopb.   Past.   Arch. 


164 

Bet.  aan  C.  J,  Bottemanne  tot  Alkmaar  voor  een  mar- 
meren schoorsteenmantel  en  dito  plaate  74  :  15  :  8.   ') 

Den  28  Oct. ,  juist  op  zijn  verjaardag  *),  1822  s)  over- 
leed past.   Terlaar  te  Schagen  in  den    ouderdom  van  70 

jaren.  Het  was  een  plechtige  begrafenis drie  pastoors 

met  de  stool  om  den  hals  agter  het  lijk ,  maar  helaas ! 
nu  begint  voor  Schagen  het  allertreurigst  tijdperk ,  dat 
de  parochie  een  heel  jaar  lang  van  een  geestelijke  ver- 
stoken bleef.  Wel  werd  volgens  traditie  een  opvolger  be- 
noemd, de  pastoor  van  Westerblokker,  van  Kamp,  maar 
hem  werd  de  sleutel  van  kerk  en  pastorie  geweigerd , 
terwijl  ook  de  assistenten,  later  gezonden ,  slecht  behan- 
deld werden. 

Ons  Archief  heeft  ook  hier  slechts  luttel  ;  waar  we 
meer  licht  hoopten  te  vinden,  vonden  we  slechts  teleur- 
stelling. Wij  geven  dan,  wat  we  hebben:  11  Nov.  Bet. 
voor  een  Commisze  na  Alkmaar.  Na  de  landeken  om  op- 
gaaf te  doen  der  kerk  en  pastorie  xetra. . . .  30  dito  bet. 
voor  een  Commizie  na  den  Heer  Aardpriester  tot  Zoeter- 
woud over  het  Prizedium  des  pastoors. 

Ja ,  daar  wrong  de  schoen :  de  pastoor  stond  geheel 
buiten  de  administratie;  de  heeren  voerden  die  zelf  zon- 
der aan  iemand  boven  hen  verantwoording  te  doen  en 
toch,  ik  weet  niet  hoeveel  bladzijden  in  de  Boeken  schreeu- 
wen het  uit,  dat  controle  allerdringendst  gevorderd  werd. 
Uit  onderstaand  stuk  is  op  te  maken,  dat  reeds  vroeger 
gewerkt  was  in  de  wijze  van  administreeren  verandering 
te  krijgen,  maar  ook  toen  verzette  men  zich. 

Alzoo  van  ouds  af  tot  heden  toe  de  regering  en  het  bestuur 
der  Eoomsch  Catholvke  kerk  alhier  is  geweest  bij  acht  personen 


1)  Kerk.  Arch. 

2)  Stat.  Miss. 

8)  Past.  Arch.  Te  veranderen  29  Oct.  van  het  Necrol.  Bann. 


165 

van  de  voornaamste  Ledematen  des  voorschreveiie  kerk ,  onder 
den  naam  van  kerkvoogden,  zijnde  bij  vacature  van  een  of  meer- 
dere derzelver  personen  de  vacante  plaats  of  plaatsen  altoos  ver- 
vuld door  de  overige  van  de  genoemde  acht  personen  met  de 
zoodanige  uit  de  ledematen  der  gemeente,  als  zij  ten  dienste  en 
nut  derzelver  oordeelden  het  bekwaamste  te  zijn  ,  zonder  dat  daar- 
toe eenige  andere  toestemming,  goedkeuring  of  approbatie  ooit 
is  vereischt  geweest,  welke  personen  eens  verkozen  zijnde,  ook 
hun  leven  lang  gedurende  of  zoo  lang  zij  in  deze  plaats  als  Lid- 
maten blijven  in  dezen  hunnen  dienst  zijn  gecontinueerd. 

Dat  ook  ten  allen  tijde  een  uit  deze  acht  genoemde  personen 
is  geweest  Administrateur  van  de  inkomsten  van  derzelver  kerk 
en  arme  goederen  en  diensvolgens  de  te  goed  zijnde  gelden,  ver- 
schenen landhuren  als  andere  inkomsten  heeft  ontvangen  en  daar- 
entegen de  schulden  en  de  lasten  daartoe  behoorende  voldaan  , 
welke  administrateur  dan  ook  gewoon  is  geweest  alle  jaren  of 
om  de  twee  jaren  aan  de  overige  van  deze  acht  personen  of  kerk- 
voogden te  doen  behoorlijke  rekening  en  verantwoording  van  de 
ontfanst  en  uitgaaf  bij  dezelve  gehad  en  gedaan ,  zonder  daarvan 
eenige  verdere  verantwoording  of  nadere  rekening  verschuldigd 
te  zijn  geweest  en  welke  rekening  zoodanig  gesloten  zijnde,  altoos 
zijn  gehouden  voor  wel  en  wettig  te  zijn  gedaan  en  van  onheuge- 
lijke tijden  af  zonder  de  minste  opspraak  of  tegenzeggen  zoodanig 
is  geschied  en  gehouden,  gelijk  door  diegene  van  ons  die  alhier 
geboren  zijn ,  door  onze  voorouders  zulks  is  verhaald  en  door  ons 
zelfs  zoodanig  bevonden  en  als  nog  tot  heden  toe  zoodanig  ge- 
practiseerd.  Zoo  verklaren  wij  ondergeschrevene  Ledematen  dier 
gemelde  kerk  als  nog  volkomen  genoegen  te  nemen  met  de  vorm 
van  regering  der  voorz.  kerk  en  kerkvoogden  als  van  ouds  af  en 
tot  heden  toe  is  geschied  en  dat  diensvolgens  de  Begering  der 
kerk  zal  moeten  blijven  bij  de  acht  personen ,  uit  de  gemeene 
ledematen  daartoe  verkozen  en  bij  vacature  een  of  meerder  wor- 
den vervuld  als  voor  deze  en  vervolgens  dat  ook  de  administratie, 
ontvangst  en  uitgaaf  zooals  van  ouds  bij  een  Persoon  uit  deze 
acht  verkozen  zal  worden  gedaan ,  die  dan  ook  zoodanig  als  tot 
heden  toe  aan  de  overige  van  dezelve  acht  personen  of  kerkvoog- 
den zijne  rekening  en  verantwoording  alleen  is  verpligt  te  doen 
en  dat  bij  overlijden    of    afstand  van  den  Administrateur  weder 


166 

een  ander  uit  de  acht  kerkvoogden  door  dezelve  zal  worden  daar- 
toe verkozen  :  begerende  wij  ondergesehrevene  derhalve  ook  dat 
deze  van  oiids  af  gemaakte  en  tot  nog  toe  onderhoudene  orde 
en  de  regering  ook  vervolgens  zoodanig  werde  gecontinueerd  en 
achtervolgd  en  onze  gemeente  dus  in  alle  ordentelijkheid  en  stich- 
ting geregeerd,  met  betuiging  dat  wij  ondergesz.  ons  aan  deze 
tot  nu  toe  gehoudene  kerkordening  volslagen  onderwerpen  en  met 
leedwezen  zouden  zien  dat  door  iemand  daartegen  wierd  geappo- 
seerd  tevreden  zijnde  en  des  noods  ook  voor  ons  en  onze  nazaten 
de  tegenwoordige  kerkvoogden  of  hunne  successeurs  in  der  tijd 
authoriserende  om  dit  hun  van  ouds  af  gepraetiseerd  regt  en 
deugdelijk  possessie  tegen  een  ieder  opposant  staande  te  houden 
en  vereischt  wordende  tegen  desfilve  in  reglen  te  ageeren.  Actum 
Schagen  den  28  April  1776.  —  Volgen  vierentwintig  handteeke- 
ningen,  waar  onder  de  namen  van  de  kerkvoogden  niet  voor- 
komen.  *) 

Wij  keeren  terug  tot  1822-23.  De  man  met  nog  een 
ander  verkozen ,  om  de  commissie  uit  te  maken  bij  den 
landdeken,  die  de  Schagers  had  aangeschreven,  heeft 
zelf  het  onderhoud  daar  en  wat  er  op  volgt  in  schrift 
gesteld  :  de  landdeken  heeft  ons  gevraagt  hoeveel  tracta- 
raent  de  Pastoor  hadde ,  dat  hebben  wij  hem  gezegt  toen 
heeft  hij  ons  gevraagt  hoe  veel  fundacies  of  de  Pastoor 
hadde  dat  hebben  wij  ook  gezegt ,  toen  heeft  Hij  ons 
gevraagt  of  de  Pastoor  zoo  veel  zielmisse  had  dat  hij  alle 
daage  misse  leese  kon,  wij  hebben  geantwoort  dat  wij  er 
niet  van  wiste  of  liij  kondigde  alle  daagen  misse  af,  toen 
heeft  hij  ons  gevraagt  of  wij  ook  gewoonte  hadden  dat 
wij  Biegtpenning  gaaven  daar  konnen  wij  wijnig  van  zeg- 
gen als  wat  wij  zelleve  daade. 

Toen  heeft  hij  aan  ons  gevraagt  of  den  Pastoor  ook 
President  Kerkvoogt  was  daar  op  hebben  geantwoort  dat 

1)  Het  origineele  stuk  in  ons  Past.  Arch.  ;  copie  er  van  iu  het  Bissch. 
Archief. 


167 

zoo  niet  was  en  ook  bij  ons  weeten  noijt  geen  plaas  heeft 
gehadt  toen  heeft  hij  tegen  ons  gezegt  dat  de  amplissi- 
mus  Hart  voor  was  om  dat  zoo  te  hebben  dog  zeijde  hij 
tegen  ons,  't  zou  niet  gedwonge  worden  zoo  wast  niet, 
Edog  't  zou  lang  duere  Als  wij  dat  niet  toe  staan  woude 
toen  zeijde  wij  dat  wij  daar  niet  Aan  doen  konde  om  dat 
toe  te  staan  want  wij  dan  eers  daar  over  met  de  andere 
Kerkvoogde  wilde  spreeken  Dat  werde  dan  goet  gevon- 
den Mits  dan  daar  antwoort  van  op  te  zenden.  , ,  toen 
zijn  wij  tuijs  gekoomen  en  hebben  de  Kerkvoogde  opge- 
roepen en  toen  daar  over  gesprooken  met  malkander  toen 
hebben  de  Kerkvoogde  goet  gevonden  om  de  grootste 
contrubeerende  leede  van  de  gemeente  op  te  roepen  om 
dat  daar  een  Reglement  lag  van  die  Liede  onderteekent 
dat  dat  Punt  teegen  sprak  Dus  konde  wij  daar  zoo  ligt 
niet  overdenke  om  dat  toe  te  staan  dus  daar  werde  op 
beslooten  om  dat  af  te  slaan  daar  op  hebben  wij  een  brief 
aan  de  landeken  gezonden  als  dat  niet  toe  gestaan  wort 
dat  noyt  geen  Plaas  heeft  gehadt  en  dat  volgens  't  Re- 
gelement  niet  toegestaan  wort  dat  de  Pastoor  eenig  gezag 
over  't  Kerkbestuur  heeft  gehat. 

Daar  op  hebben  wij  den  18  November  een  brief  ge- 
kreegen  van  de  landdeeken  Als  dat  zoo  wij  dat  niet  toe 
staan  willen  dat  wij  dan  verstoken  zullen  worden  om  de 
goddelijke  dienst  op  zondagen  en  feesdaagen  van  geen 
priester  zullen  worden  toegestaan,  't  zij  wie  hij  ook  zij 
en  de  zijper  pastoor  en  tutje  hourerder  (Tutjehorn)  ook 
beijde  verbooden  op  Penaliteyt ') 

Toen  men  circa  drie  maanden  het  gemis  van  een  pa- 
stoor had  gevoeld  schijnt  der  West-Friezen  bekende 
karaktertrek  toch  zoo  wat  aan  vlak- vallen  te  zijn  gaan 
denken.    Van  een  reglement  ^)    //met  overleg  van  Kerk- 

1)  Past.  Arch,  2)  Bissch.  Arch, 


168 

meesters  en  de  Gemeente  van  Schagen"  20  Jan.  1823 
gemaakt,  zegt  art.  7:  De  Pastoor  zal  tijdelijk  President 
zijn,  zoo  geene  bewijzen  worden  ingebragt  die  dit  wet- 
tig verhinderen.  De  stemmen  des  Presidents  en  Kerk- 
meesters zullen  gelijk  zijn,  hoofd  voor  hoofd  eene  stem, 
en  de  meerderheid  zal  beslissen.  Art.  5  had  gezegd:  «de 
stemgerechtigde  Leeden  beliouden  aan  zich  het  regt  van 
ingeval  bij  onverhoopte  slechte  administratie  het  zij  een 
of  het  geheel  te  ontbinden  en  andere  Kerkmeestern  aan 
te  stellen";  maar  een  P.  S.  voegt  er  bij:  als  de  Pastoor 
in  de  onverhoopte  slechte  administratie  werd  betrokken 
zal  de  gemeente  zich  vervoegen  bij  zijn  Eerw.  den  Am- 
plissimus  ten  einde  de  zaak  daarmede  te  regelen  —  zon- 
der het  recht  aan  zich  te  hebben  om  den  Pastoor  te  ont- 
binden  van  Praesident. 

De  kwestie  was  echter  nog  niet  uit:  de  Schagers  wend- 
den zich  tot  den  Koning: 

Brussel  den   18  Juny  1823. 

De  Directeur  Generaal  voor  de  zaken  van  den  Katholyken  ecre- 
dienst  voor  het  Koningrijk  der  Nederlanden  etc. 

Ontvangen  hebbende  een  adres  van  Kerkvoogden  en  gemagtig- 
den  der  R.  C.  Gemeente  te  Schagen,  daarbij  zich  beklagende  dat 
de  Coadjutor  Banning  bij  het  overlijden  van  derzelver  Pastoor 
geweigerd  heeft  in  de  vervulling  dier  plaats  te  voorzien  uithoofde 
tusschen  de  adressanten  en  hem  een  geschil  is ,  ontstaan  over  de 
benoeming  en  zamenstelling  van  een  Bestuur  van  Kerkmêesteren 
en  verzoekende  het  daar  heen  te  rigten,  dat  voornoemde  Gemeente 
onverwijld  van  eenen  Pastoor  worde  voorzien. 

Is  besloten  ter  kennisse  van  de  Adressanten  te  brengen ,  dat 
de  zake  zal  worden  gehouden  in  advys  in  afwachting  van  Z'  M* 
verordeningen  met  opzigt  tot  het  Bestuur  van  Kerkmêesteren  zoo 
in  bovengenoemde  als  andere  gemeenten  in  de  noordelijke  Pro- 
vinciën en  zullende  hiervan  afschriften  worden  gezonden  aan  de 
Adressanten  en  aan  den  Heeren  Staatsraad  Gouverneur  van  Zuid- 
Holland  tot  informatie  respectivelijk. 


169 

Wat  verder  van  den  een  of  anderen  kant  gedaan  is , 
om  een  einde  aan  den  treurigen  toestand  te  krijgen , 
weten  wij  niet,  wel  dat  hij  bleef  aanliouden  tot  Oct.- 
Nov.    1823. 

Tijdens  liet  quasi-interdict  werd  de  geestelijke  bediening 
zoo  wat  waargenomen  eerst  door  den  pastoor  van  Zijpe , 
Jacobus  van  Deysen,  en  later  door  dien  van  Tutjenhorn  '), 
H.  H.  Kujs.  Aan  den  eerste  wordt  uitgekeerd  48  gul. 
weffens  het  verricften  der  H,  Dienste  xetra  in  de  Rooms 
catolike  kerk  alhier;  aan  den  tweede  betaald  voor  de 
H.  Olie  ƒ  5  en  later,  als  er  weer  een  pastoor  in  Schagen 
is,  44<2  :  12  :  O  wegens  't  verrigten  der  H.  diensten  en 
fondazes  ,  item  het  zuiver  overschot  van  het  land  hekven 
(eene  fund.  voor  den  past.)  -)  —  Met  dat  al  was  er  op 
Zon-  en  feestdagen  geen  mis  in  Schagen,  dan,  zegt  de 
traditie,  werd  door  N.  N.  afkondiging  gedaan  van  de 
vastendagen.  Epistel  en  Evangelie  voorgelezen  en  terwijl 
het  koor  de  mis  zong,  bleven  de  geloovigen  wat  bidden; 
de  kinderen  werden  in  de   naburige  parochies  gedoopt. 

Eindelijk  komt  Schagen  weder  in  het  bezit  van  een 
geestelijke  en  uit  het  sluiten  der  eerste  rekening  na  diens 
komst  blijkt,  dat  de  oppositie  het  hoofd  in  den  schoot 
heeft  gelegd.  De  pastoor  onderteekent  nu  mede  en  is 
gaandeweg  als  president  van  het  Kerkbestuur  tegenwoordig 
bij  de  vergaderingen,  die  geregeld  in  eene  herberg  wer- 
den gehouden ,  slechts  een  enkele  maal  aan  de  pastorie, 
terwijl  later  besloten  wordt  de  toekomstige  vergaderingen 
bij  ieder  Kerkmeester  op  zijne  beurt  aan  huis  te  houden.  ^) 


1)  't  Veld,  dat  zeker  meer  dan  Tutjenhorn  als  aangewezen  was,  om  hulp 
te  verleenen ,  vinden  we  in  de  zaak  niet  gemoeid;  destijds  was  er  pastoor 
Joseph  Oliverios  Josset. 

2)  Kerk.   Arch. 

3)  Kerk.  Arch.  Notulenb. 


170 

De  eerste  pastoor  na  het  verweesd  zijn  van  Schagens 
parochie  was 

Hermanus  Esbeukman,  die,  geboren  in  het  dorp  de 
Lier  '),  zijn  eerste  mis  deed  in  Maasland,  waar  onder 
de  Lier  vroeger  behoorde.  -)  Mocht  niet  verwacht,  dat 
Schagen  na  het  veelbewogen  tijdperk  alles  voor  den 
nieuwen  herder  zou  zijn  en  blijven!  Wij  vinden  helaas ! 
opgeteekend  ^),  dat  de  pastoor  na  een  tiental  jaren  wer- 
kens  zijn  verlangen  te  kennen  geeft ,  wegens  de  vele 
moeielijkheden  in  zake  administratie,  verplaatst  te  worden. 
Hij  aanvaardt  den  24  April  1834  het  pastoraat  van  Zaan- 
dam ')  ,  waar  hij  sterft  12  April  1844  en  zijn  lijk  be- 
graven wordt  op  het  algemeen  kerkhof.  ^)  In  Schagen 
werd  hij  opgevolgd  door 

Petrus  Hubertus  van  Dijk,  geboren  in  Maassluis, 
vroeger  pastoor  in  Schoorl  ^)  en  25  April  1834  benoemd 
tot  pastoor  van  Schagen.  Als  hij  daar  een  jaar  of  vier 
is  krijgt  hij  wegens  de  naburige  indijking  van  den  Waard- 
en Groetpolder  tot  Assistenten  in  1838  Joannes  van  Rest 
en  1839  Joannes  Hendrix.  ') 

Den  5  Aug.  1846  vierde  pastoor  van  Dijk  zijn  zilver 
priesterfeest ;  de  spreuk ,  die  hij  zich  toen  koos  voor  het 
gedachtenisprentje  *) ,  doet  weer  niet  veel  goeds  ver- 
moeden:  ,/ Dat  God  mij  versterkt  (sic)  op  den  weg  der 
beproeving."  Schagens  Memoriale  ')  teekent  aan  ,  dat  hij 

1)  Stat.   Miss. 

2)  Bijdr.  IX,   64. 

3)  Past.  Arch.  Memoriale. 

4)  Past.  Arch.  Doopb.  —  Veranderd  zal  dan  moeten  worden:  proraotus 
in  Zaandam  Oct.  1834  (Stat.  Miss.)  en  ook  de  datum  van  past.  v.  d.  Horst, 
die  hem   in  Maart  naar  Zaandam  laat  komen.    Bijdr.    I,  372,    3. 

5)  Bijdr.   1.  c. 

6)  Stat.    Miss. 

7)  Past.  Arch.  Mem. 

8)  Past.   Arch. 

9)  Past.   Arch. 


171 

(past.  V.  D.)  om  de  hevige  en  woedende  kwesties  tus- 
schen  kerk-  en  armbestuur  over  de  fondsen,  waarvan  hij 
het  slachtoflfer  werd,  verplaatst  is  geworden  in  (9)  Augus- 
tus 1819  naar  Rinnegom  en  van  daar  in  1854  naar 
Ilpendam  ,  waar  hij  sedert  Mei  (1860)  rustend  is.... 
waar  hij  28  Juni  1871  in  den  ouderdom  van  81  jaar 
overleed. 

Tijdens  zijn  pastoraat  in  Schagen  was  de  spanning  daar 
alweder  tot  kookhitte  gestegen:  na  zijn  heengaan  ander- 
maal een  deservitorschap ;  de  Kerkel.  Overheid  acht  het 
noodig  door  het  zenden  van  een  Delegaat  rechtstreeks 
op  te  treden. 

Deservitor  was  van  Augustus  18i9  Joannes  INIatthaeus 
Tiebes,  die  in  Januari  1850  werd  opgevolgd,  aanvankelijk 
ook  met  den  titel  van  Deservitor  door 

Arnoldus   Heuvels. 

Met  verwijzing  naar  hetgeen  reeds  vroeger  van  hem 
in  de  Bijdragen  ')  werd  medegedeeld,  hier  het  volgende 
van  den  merkwaardigen  man,  die  met  aanwending  van 
zooveel  werkkracht  ook  voor  Schagen  zooveel  deed.  Hoe 
forsch  en  doortastend  hij  daar  in  de  veelbevvogen  parochie 
aan  het  zielenheil  werkte,  blijkt  ook  wel  hieruit,  dat 
hij  in  de  tweede  vastenweek  van  1853  door  drie  Paters 
Redemptoristen  eene  missie  liet  geven,  de  eerste  in  het 
Noorder-Kwartier.  Gelijk  hij  zelf  aanteekent  slaagde  die 
missie  bovenmate.  De  dag  voor  de  sluiting  bepaald  zou 
nog  onder  een  ander  opzicht  bewijs  geven  hoe  hij  gewerkt 
had.  Zijn  plan  al  aanstonds  opgevat  om  eene  nieuwe  kerk 
en  pastorie  te  bouwen ,  gaf  hij  op ,  omdat  de  Kerkelijke 
Overheid  beter  oordeelde  nog  te  wachten.   Toen  deed  hij 

1)  I,  395;  III,  19.  AanruUiag  van  een  paar  datums  :  geboren  23  April 
1814;  van  13  Februari  184.7  tot  Januari  1850  kapelaan  in  Den  Haag, 
Hofkerk. 


172 

toch  het  noodzakelijke  om  in  de  behoefte  te  voorzien  : 
hij  vergrootte  zijn  kerk  door  aanbouwen  van  een  kruis. 
(Dat  werk  met  het  aanbrengen  van  een  klein  torentje 
kostte  ƒ  17000).  Den  1  Maart  1853,  juist  den  dag  voor 
de  sluiting  der  Missie,  werd  de  verbouwde  kerk  plechtig 
ingezegend  door  den  ZE.  Heer  Deken  van  Alkmaar,  die 
tegelijk  ook  het  nieuwe  kerkhof  inzegende. 

Aan  het  nauwgezet  onderzoek  en  het  voortvarend  door- 
werken van  pastoor  Heuvels ,  door  Haarlems  eersten 
Bisschop  geroemd  als  hoog  te  prijzen  arbeid,  was  het  te 
danken  ,  dat  eindelijk  de  zoo  gewenschte  scheiding  van 
kerk-  en  armen-goederen  tot  stand  kon  komen. 

Zij  die  nu  in  Schagen  eenigszins  ouder  van  dagen  zijn 
teekenen  ons  gaarne  Pastoor  Heuvels  in  dien  eenvoud 
van  zijn  kleed,  in  dat  hoogst  eenvoudige  van  zijn  huise- 
lijk leven  en  heel  zijn  omgang,  in  zijn  rusteloos  werken, 
zijn  doortasten  en  volhouden  '),  waar  hij  zich  een  doel 
te  bereiken  had  voorgesteld,  in  zijne  liefde  voor  de  armen, 
die  hem  ook  bewoog,  23  April  1853,  eene  Conferentie 
der  Vereeniging  van  den  H.  Vincentius  van  Paulo  op  te 
richten,  in  wier  belang  hij  zich  de  vervelende  en  tijd- 
roovende  besognes  getroostte  in  zake  spinbaan  (eene  onder- 
neming om  in  vereeniging  met  de  Protestanten  werk  aan 
armen  te  verschaffen). 

Toen  het  plan  tot  rijpheid  was  gekomen  Volendam  tot 
eene  zelfstandige  parochie  te  maken,  kwam  pastoor  Heu- 
vels het  als  eene  gunst  verzoeken  tot  eersten  pastoor  van 
dat  visschersdorp  benoemd  te  worden.  Tijdens  zijn  verblijf 
in  Schagen  had  hij  meermalen  wegens  ziekte  assistentie 
noodig.   Zij  werd  hem  verleend  door  de  WelEerw.  Heeren 


1)  De  vele  pikante  aauteekeDingen  van  zijne  hand  iu  ons  Archief  (de 
pastoor  was  niet  bang  van  schrijven)  toonen  genoeg  hoevele  nioeielijkheden 
hij   voortdurend  te   overwinnen  had. 


173 

Joannes  Niewenhoven  '),   Henricus  van  Vassen-Huyskes 
en  Theodorus  Ludovicus  Ferdinandus  Houtman.   ') 

Opvolger  van  pastoor  Heuvels  te  Schagen  vs'as 

Henricus  Franciscus  van  Lith,  blijkens  eigen  aan- 
teekening  geboren  in  's  Hertogenbosch,  23  Aug.  1822, 
priester  gewijd  17  Juni  1848  ,  naar  de  Hollandsche  Missie 
gezonden  om  het  groot  gebrek  aan  priesters  aldaar  in 
November  1848,  kapelaan  in  de  St.  Nicolaas  (binnen  de 
Vesten)  te  Amsterdam  tot  Aug.  1849,  kapelaan  te  Kra- 
lingen tot  Sept.  1851,  kapelaan  te  Dordrecht  tot  Sept. 
1856,  pastoor  te  Ooltgensplaat  tot  1  April  1860,  op 
aanhoudend  verzoek  van  Mgr.  van  Vree ,  z.  g. ,  naar 
Schagen  vertrokken.   ^) 

Nadat  in  1861  eene  fiksche  degelijke  pastorie  gebouwd 
was  naar  de  plannen  van  Molkenboer,  kon  pastoor  van 
Lith ,  voortwerkend  op  de  grondslagen  reeds  door  pastoor 
Heuvels  gelegd,  in  1863  voor  zijn  parochianen  een  bewaar- 
brei-  en  naaischool  openen,  die  aanvankelijk  stond  onder 
leiding  van  de  Amsterdamsche  jufFrouw-en  van  Es,  maar, 
nadat  in  1865  het  Gesticht  gebouwd  was,  den  5  Aug. 
1867  werd  toevertrouwd  aan  de  Eerwaarde  Zusters  van 
Tilburg. 

Vier  jaar  later,  16  Aug.  1871,  mocht  de  pastoor  het 
geluk  smaken  ook  eene  Parochiale  School ,  na  plechtige 
inzegening,  te  openen;  maar  de  rijkste  vrucht  van  zijn 
pastoraat  in  Schagen  is  zeker  ,  dat  het  hem  gelukte , 
moedig  bijgestaan  door  zijn  kapelaan  Kerschner,  (door 
het  oprichten  van  verschillende  Broederschappen ,  het 
luisterrijk    vieren    van    Meimaand    en    andere    plechtig- 


1)  Kapelaan  benoemd  te  Lisse   1857  ,    te  Assendelft  1861 ,    overleden   6 
Mei  1863.  Handboekje  etc. 

2)  Priester  gewijd  in   1843.  Bissch.  Arcb. 

3)  Past.  Arcb.  Memoriale. 


174 

heden ,  en  zooveel  meer) ,  den  godsdienstzin  bij  zijn  paro- 
chianen te  verhoogen.   ') 

Benoemd  tot  pastoor  van  de  O.  L.  V.  kerk  te  Gouda 
en  deken  van  het  dekenaat  Gouda,  verliet  pastoor  van 
Lith  den  8  Jan.  1872  Schagen,  maar  helaas!  al  spoedig 
begon  hij  in  zijn  nieuwe  pastorie  te  lijden  aan  de  kwaal , 
die  hem  ten  grave  zou  sleepen.  Om  het  toenemen  der  aller- 
lastigste ziekte  buiten  bediening  gesteld  (27  Maart  1876), 
werd  hij  in  Mei  daarop  ter  verpleging  vertrouwd  aan  het 
St.  Andreas- Gesticht  te  Utrecht,  waar  hij  den  14  Mei 
1877  overleed.  Zijn  opvolger  als  pastoor  van  Schagen  was 

Antoxius  Gerardus  Schweitzer. 

Slechts  een  vijftal  jaren  zou  de  parochie  van  Schagen 
zich  in  het  bezit  van  dien  pastoor  mogen  verheugen,  daar 
hij  reeds  in  Sept.  1877  door  Haarlems  Bisschop  geroepen 
werd  aan  het  hoofd  te  staan  der  aanzienlijke  parochie  van 
de  H.  Catharina  (Geloof,   Hoop  en  Liefde)  te  Amsterdam. 

Na  zijn  heengaan  een  deservitorschap  van  ongeveer  drie 
weken,  waargenomen  door  den  toenmaligen  kapelaan  der 
parochie,  die  den  eersten  Zondag  van  Oct.  (1877)  door 
den  ZEw.  Heer  Deken  van  Alkmaar  als  pastoor  van 
Schagen  zag  installeeren 

Christophorüs  Fredericus  Philippona. 

Sedert    in  1864   eene  vaste  kapelanie  in    Schagen  was 
gevestigd  zijn  daar  als  kapelaan  werkzaam  geweest : 
JOANNES   JaCOBUS    ElDERING  , 

27  Aug.   1864—17  Maart  1866.  =) 
Jacobüs  Geenen,     18  Aug.    1866—11  Apr.  1867. 


1)  In  de  gedegen  taal  van  den  Latinist  teekent  de  opvolger  het  vrucht- 
baar leven  van  den  voorganger  ....„qui  post  aediQcatam  utramque  scholam 
perpessosque  labores  et  datam  ciim  R.  D.  Kerschner  operam  ad  augendam 
Schagensibus  pietatem  nominatus  est "  Past.   Arch.   Mem. 

2)  Wij  danken  die  datums  van  benoeming  aau  den  Eerw.  Heer  Secre- 
taris van  het  Bisdom. 


175 

JosEPHUs  Laurent.  Andreas  Kerschner, 

11   Apr.   1867—18  Sept.    1871. 
Gerardus  Antoxius  Franciscls  Feije, 

18  Sept.   1871—24  Juni  1874. 
Henricus  Fredericus  Coenen, 

28  Sept.   1874—1   Maart  1876. 
Joannes  Bernardus  Burgers, 

19  Sept.   1876—25  Oct.   1877. 
NicoLAüS  Wessels,       25  Oct.   1877~t  ^  Febr.   188.'3. 
Adrianus  Maria  Antonius  Bots, 

8  Febr.   1883— f  21  Jan.  1884. 
Wenceslaus  Nicol.  Arn.  Aleidis  ten  Brink, 

Ass.  9  Oct.  1883,  kap.  21  Jan.  1884—29  Sept.  1884. 

Van  de  twee  kapelaans,  die  achter  elkaar  overleden, 
hier  het  volgende  : 

Nicolaus  Wessels,  geboren  11  Juni  1833  te  Nieuwen- 
dam,  studeerde  achtereenvolgens  aan  het  Seminarie  Hage- 
veld,  aan  dat  van  Kuilenburg  en  het  Bissch.  Collegie  te 
Roermond.  Van  13  Sept.  1859  tot  Jan.  (Febr.)  1860  was 
hij  in  het  Noviciaat  bij  de  Eerw.  Paters  Redemptoristen 
te  's  Hertogenbosch.  3  Mei  1861  trad  hij  te  St.  Agatha 
in  de  orde  der  Kruisheeren,  waar  hij  vier  jaar  later  op 
dien  zelfden  dag  zijn  plechtige  gelofte  deed.  Door  Mgr. 
Carolus  Josephus  Benedictus  Comes  de  Mercy-Argenteau, 
den  26  Nov.  1865  te  Luik  priester  gewijd,  heeft  Nic. 
Wessels,  zeggen  de  Annalen  der  Kruisheeren,  met  veel 
ijver  gewerkt  te  Maeseyck  en  omstreken. 

Krachtens  indult  van  den  H.  Stoel ,  geseculariseerd  door 
Mgr.  Zwijsen,  12  Juni  1871,  werd  hij,  den  24  d.  v. 
weder  opgenomen  in  het  Bisdom  van  Haarlem  en  na 
eenigen  tijd  als  Assistent  te  Waddinxveen  gewerkt  te 
hebben,  den  23  Jan.  1872  benoemd  tot  kapelaan  te  Lei- 
muiden, 17  Sept.  1873  te  Poeldijk,  14  Aug.  1874  ander- 
maal assistent  te  Waddinxveen,  vanwaar  hij  naar  Schagen 


176 

kwam.  Daar  bezweek  hij  aan  uitputting,  gevolg  van 
typhus  abdominalis ,  waarvan  de  kiem  vermoedelijk  opge- 
daan was  aan  het  ziekbed  der  armen,  —  Zeer  gevierd 
volksprediker  was  hij  steeds  bereid  zijn  gaven  te  leenen, 
waar  die  gevraagd  werden  en  dat  er  veelvuldig  beroep 
op  werd  gedaan,  blijkt  uit  het  aanzienlijk  getal  plaatsen, 
waar  hij  volgens  eigen  aanteekening  preekte,  missie  gaf 
of  andere  geestelijke  oefeningen  leidde,  —  Het  nog  ge- 
bonden zijn  aan  de  eenmaal  afgelegde  gelofte,  maar  die 
na  de  pauselijke  dispensatie  slechts  verplichtend  was  in 
zooverre  de  omstandigheden  het  zouden  toelaten,  kon  niet 
strenger  opgevat,  niet  meer  in  praktijk  worden  gebracht 
dan  door  hem ,  den  zoon  eener  rijke  milddadige  moeder.  — 
Reeds  tijdens  zijn  ziekte  was  tot  assistent  benoemd,  die 
later  kapelaan  werd. 

Adrianus  Bots,  geboren  te  Nieuwkoop,  8  Sept.  1858, 
priester  gewijd  23  Dec.  1882,  op  bovengenoemde  datum 
overleden  ten  huize  van  zijne  moeder  te  Nieuwkoop. 

Door  de  Kerkelijke  Overheid  werd  bij  Besluit  van  20 
Febr.  1863,  n"  493,  het  tot  dan  bestaande  hebbende 
Dekenaat  Alkmaar  in  tweeën  gesplist  en  een  gedeelte  tot 
een  op  zich  zelf  staand  Dekenaat  opgericht  onder  den 
naam  van  Dekenaat  van  Schagen ,  waartoe  zouden  behooren 
de  parochies  :  den  Burg,  Coksdorp,  Helder,  Oud-Schild, 
Schagen,  't  Veld,  Wieringen  en  Zijpe  (waarbij  later  ge- 
komen is  Anna-Paulowna),  terwijl  de  Zijpe  gesplist  is  in 
Noord-  en  Zuid-Zijpe.  —  Bij  voornoemd  besluit  werd 
pastoor  van  Lith  benoemd  tot  eersten  Deken  van  Schagen.  ') 

Chr.  Philtppona. 

1)  Verwezen  zij  verder  naar  mijne  Bijzonderheden  uit  de  Gescldeden<s  der 
Parochie  van  den  H.   Christojjhorus   te  Schagen. 


i 


177 


NAAMLIJST 
DER  ROOMSGHE  PRIESTERS  TE  AMSTERDAM 

DOOR  DEN  STEDELIJKEN  RAAD  TOEGELATEN 
TUSSCHEN  1730  EN  1794. 


De  naamlijst  die  hier  volgt  heeft  zijn'  bestaan  te  danken 
aan  het  placcaat  der  Staten  van  Holland  en  W.- Vries- 
land van  21  Sept.  1730,  Dat  plakkaat  staat  gedrukt  in 
het  Groot  placcaatboek  en  is  meermalen  in  zijn  geheel  of 
broksgewijze  gepubliceerd  in  brochuren  enz.;  weshalve  ik 
denk  te  kunnen  volstaan  met  verwijzing  naar  zoo  even 
genoemde  plakkaatboek. 

De  eerst  geplaatste  toelating  van  25  Oct.  1730  wordt 
ingeleid  door  de  volgende  woorden  : 

,/Burgermeesteren  en  Regeerders  der  stad  Amsterdam 
//hebben  geadmitteert  de  navolgende  persoenen  om  de 
,/priesterlyke  functien  by  provisie  en  tot  wederzeggen  toe 
i^hier  ter  stede  te  mogen  doen  en  is  hen  ten  dien  eynde 
«verleent  dese  acte,  ingevolge  van  't  placcaat  van  de 
»Heeren  Staten  van  Holland  en  West-Vriesland,  de  dato 
1,21  Sept.  1730;  nadat  zy  alvoorens  de  verklaring  be- 
«grepen  in  't  3^  art.  van  't  selve  placcaat  met  hunne 
tfgewoone  handteekening  hadden  bekrachtigd." 

Onder  stond: 
Ter  ordonnantie  van  H.E.Gr.  Acht. 

Ik  deel  den  naamlijst  mede  ten  gerieve  van  de  be- 
oefenaars der  plaatselijke  kerkelijke  geschiedenis ,  niet 
slechts  van  Amsterdam,  maar  ook  van  de  overige  ge- 
meenten of  plaatsen  van  het  voormalig  Aartspriesterdom 

Bydrageu  Gesch.  BiBil-  v.  Haarlem  XlYe  Deel.  12 


178 


van  Holland ,  West- Vriesland  en  Zeeland.  Immers  de 
meeste  R.  C.  priesters  te  Amsterdam  toegelaten ,  zijn 
vóór  of  na  hunne  aankomst  te  Amsterdam,  elders  werk- 
zaam gevi^eest. 

A,  V.  LOMMEL,  ,S.  J. 

25  Oct.  1730. 

Josephus  de  Longas  ,  R.-pr.  ')  -  wonende  in  de  Calver- 

straat  in  den  Boom.  -  [Statie  der  pp.  Franciscanen.] 
Adrianus  van   Comoenbergh ,  A.-pr.  [in  den  Boom.] 
Theodorus  de  Breilly  ^  R.-pr.  in  de  Fransche  kerk  op  de 

Boommarkt,  -  [Statie  der  pp.  ongeschoeide  Carmelieten.] 
Franciscus  van  Munninchoven ,  R.-pr.  in  de  Spinhuissteeg 

in  de  Ster.  -  [Statie  der  pp.  Augustijnen.] 
Joannes  Rademaker,  R.-pr.  op  de  Anthonis-breestraat,  in 

Mozes  en  Aaron.  -  [Statie  der  pp.  Franciscanen.] 
Franciscus  van  den  Bolch,  A.-pr.  in  den  Boom. 
Jacohus  Broers,  A.-pr.  in  Mozes  en  Aaron. 
Antonius  de  Roij ,  A.-pr.  in  den  Boom. 

26  Oct.   1730. 

Pieter  van  Puthem,  A.-pr.  in  de  Ster. 
Lowijs  Mattheessens ,  A.-pr.  in  de  Ster. 
Petrus  van  den  Branden,  R.-pr.  op  't  Cingel  bij  de  Berg- 

straat  in  den  Toren.  -  [Statie  der  pp.  Dominicanen.] 
Joannes  Rodenrys,  A.-pr.  in  den  Toren. 
Hilarius  Bourdon,  A.-pr.  in  de  Fransche  kerk. 
Joannes  Heuhelman,  A.-pr.  in  Mozes  en  Aaron. 
Franciscus   Cornelius  Dierout,  R.-pr.  op  't  Bagijnhof. 
ITenricus   Grasper,    R.-pr.  op  den  Achterburgwal,  achter 

't  Bagijnhof.  -  [Geloof,  Hoop  en  Liefde.] 


1)  R.-pr.  duidt  aan  deo  primarius  of  pastoor ;  A.-pr.   geeft  een  kapellaaa 
of  assistent  te  kennen. 


179 

Joannes  Schouwen,  R.-pr.  in  de  Kerkstraat,  in  't  Duifje. 
Joannes  de  Jager,    R.-pr.    buiten    de  Utrechtsche  Poort, 

op  't  Hoedenmakerspad. 
Engelbertus  Brouwer,  A.-pr.  achter  't  Bagijnhof. 
Ludovicus  Reyniers,  R.-pr.  in  de  Heintje-hoek-steeg. 
Simon  Reyniers,  A.-pr.  in  de  Heintje-hoek-steeg. 
Joannes  Kramer,  A.-pr.  in  de  Kerksti'aat, 
Guilielmus  Cavellier ,    R.-pr.    op  de  Princegraft,    in  den 

Posthoorn.  -  [Vroeger  eene  Augustijner  statie.] 

27  Oct.  17^0. 

Petrus    Top,  R.-pr.  in  de  Cal  verstraat,  in  den  Papegaai. 

-  [Oudtijds  eene  Jesuieten-statie.] 
Joan.  Bapt.    Wijmans,  A.-pr.  in  den  Posthoorn. 
Franciscus  van  den  Heuvel,   A.-pr.  op  't  Bagijnhof. 
Philippus  Cavellier,  R.-pr.  op  de  Ygracht.  -  [Pool.] 

28  Oct.   1730. 

Amhrosius  van  Huissen,  R.-pr.  op  de  Nieuwezijds  Achter- 
burgwal in  't  Stadhuis  van  Hoorn.  -  [Statie  der  pp. 
Dominicanen.] 

Jacobus  Janssens ,  A.-pr.   in   't  Stadhuis  van  Hoorn. 

Gerardus  Ouderogge,  -  19  Apr.  1731  -  A.-pr.  in  de 
Haantje-hoeksteeg,  in  plaats  van  den  geavanceerden 
Simon  Reyniers. 

Georgius  Mooy ,  -  24  Apr.  1731  -  A.-  en  supplent-pr. , 
in  den  Boom. 

Petrus  Beckaff,  -  23  Aug.  1731  -  A.-pr.  in  de  Toren 
in  plaats  van  den  geavanceerden  J.   Rodereys. 

Hermannus  Fox,  -  31  Maart  1733  -  A.-pr.  in  de  Kerk- 
straat in  plaats  van  den  verplaatsten  Joan.  Cramer. 

Joannes  Stappers,  -  31  Maart  1733  -  A.-pr.  in  de  Heintje- 
hoeksteeg  in  plaats  van  den  geavanceerden  G.  Ouderogge. 

Henricus  Bispa,  -  18  Apr.  1733  -  A.-pr,  in  den  Post- 
hoorn in  plaats  van  den  verplaatsten  J.  B.  Wijnants. 


180 

Claudius  Cavellier,  -  9  Jul.  1733  -  R.-pr.  op  de  Ygracht. 

Lamhertus  Wijiitjes,  -  9  Oct.  1733  -  A.-pr.  op  de  Ygracht, 

Joannes  de  Jager ,  -  6  Maart  1731'  -  A.-pr.  achter 
't  Bagijnhof. 

Jacohus  de  Jager ,  -  15  Oct.  1734  -  A.-pr.  achter  't  Ba- 
gijnhof in  plaats  van  den  verplaatsten  Engelbertus 
Brouwer. 

Josephus  de  Weerdt,  -  20  Oct.  1735  -  R.-pr.  op  't  Hoede- 
makerspad. 

Bartholomeus  Cleij ,  -  18  Jun.  1738  -  A.-pr.  in  de 
Heintjes-hoek-steeg. 

Hilarius  Bourdon ,  -  17  Oct.  1  738  -  R.-pr.  in  de  Fransche 
kerk  in  de  plaats  van  Theodorus  Breilly,  die  om  zijne 
hooge  jaren  vrijwillig  afstand  heeft  gedaan. 

Joannes  Potse,  -  20  Mei  1739  - ? 

Joannes  Simon  Hermannus  O em ,  -  22  Dec.  1739  -  R.-pr. 
achter  't  Bagijnhof. 

Joannes  van  Nouweland,  -  3  Maart  1740  -  A.-pr.  in 
het  Duifje. 

Joannes  üijttenhoorn ,  -  1  Jun.  1740  -  A.-pr.  in  de  Pool. 

Lamhertus  Wijntjes,  -  28  Jul.  1740  -  R.-pr.  in  den 
Posthoorn,  in  de  plaats  van  Guilielmus  Cavellier,  die 
daarvan  vrijwillig  afstand  heeft  gedaan. 

Cornelius  Elshoff ,  -  12  Aug.  1740  -  A.-pr.  in  den 
Posthoorn. 

Philippus  Kuylerty  -  21  Maart  1741  -  A.-pr.  in  het 
stadhuis  van  Hoorn, 

Wilhelmus  Roos ,  -  22  Aug.  1741  -  A.-pr.  in  het  Dui^e. 

Joan.  Wernerus  Pelgrorrii  -  15  Nov.  1741  -  A.-pr.  ach- 
ter 't  Bagijnhof. 

Jacohus  van  der  Hoeven,  -  25  Oct.  1742  -  A.-pr.  in 
den  Boom. 

Joannes  van  den  Ende,  -  25  Oct.  1742  -  A.-pr.  in  het 
Boompje. 


181 

Theodorus  Criiyff,  -  7  Maart  1743  -  A.-pr.  in  het  Duifje. 

Jacobus  Bles,  -  21   Aug.   1743  -  A.-pr.  in  den  Toren. 

Joannes  van  Voornen,  -  18  Oct.  1743  -  A.-pr.  in  Moses 
en  Aaron. 

Henricus  Post,  -  18  Oct.  1743  -  A.-pr.  in  Moses  en 
Aaron, 

Joan.  Franciscus  Thijssen,  -  14  Febr.  1744  -  A.-pr.  in 
Moses  en  Aaron. 

Joannes  Mons,  -  14  Febr.   1744  -  A.-pr.  in  den  Boom. 

Henricus  Kerkeling ,  -  28  Oct.  1744  -  A.-pr.  in  den 
Papegaai, 

Joannes  van  Voornen,  -  2  Jun.  1745  -  R.-pr.  in  Moses 
en  Aaron. 

Martmus  van  Zijl,  -  3  Jun.  1745  -  A.-pr.  in  het  Duifje. 

Conrardus  Mettens ,  -  27  Jul.  1745  -  A.-pr.  in  Moses 
en  Aaron,  om  de  priesterlijke  functien  bij  provisie  en 
tot  wederopzeggen  binnen  dese  stad  te  mogen  doen ;  en 
is  hem  hiervan  verleend  deze  acte,  ingevolge  van  het 
placcaat  van  de  Heeren  Staten  van  Holland  en  West- 
Vriesland  in  dato  21  Sept.  1730  ,  nadat  hij  de  ver- 
klaring begrepen  in  het  3^  art.  van  't  zelve  placcaat 
met  zijne  gewone  handteekening  had  bekrachtigd. 

Carolus  van  Beurden,  -  23  Sept.  1745  -  A.-pr.  in  de 
Pool. 

Nicolaus  Chenin,  -  18  Jan.  1746  -  R.-pr.  in  de  Fran- 
sche  kerk. 

Gaspar  Boons,  -  2  Maart  1746  -  A.-pr,  in  Moses  en 
Aaron. 

Adrianus  Augustinus  van  Dijk,  -  31  Maart  1746  -  R.- 
pr.  in  de  Statie  op  het  Bagijnhof. 

Joannes  Baptista  van    Schorrenberg,    —    5    Mei    1746    - 

A.-pr.  in  de  Pool  op  de  Ygracht. 
Joannes  Franciscus  Romain,  -  14  Jul.  1746  -  A.-pr.  in 
de  Statie  in  de  Heintjes-hoek-steeg. 


182 

Joannes  Christophorus  Floefkens,  -  14  Jul.  1746  -  A.-pr, 

in  de  Statie  den  Posthoorn  op  de  Brouwersgracht. 
Joannes  Erkens ,    -    22  Jul.   1746  -  R.-pr.    in  de  Spin- 
huissteeg in  het  Sterretje. 
Henricus  Kerkeling ,  -  9  Aug.  1746  -   A.-pr.  in  de  Statie 

genaamd  het  Duifje  in    de    Amstel-kerk-straat,    nadat 

hij  op  28  Oct.   1744  de  verklaring  etc. 
Bernardus  Luerman ,  -  7  Oct.  1746  -  A.-pr.  in  de  Statie 

gen.  de  Papegaay  in  de  Kalverstraat. 
Theodorus  Koppelaer ,    -    1   Nov.   1746    -    A.-pr.  in  de 

Statie  op  Sint  Antonis-breedestraat. 
Joannes  Dautzenbergh ,   -  22  Sept.   1747  -   A.-pr.  in  de 

Spinhuis-steeg,  in  de  Ster. 
Joannes  Hesseling ,  -  2  Aug.  1747  -  A.-pr.  in  de  Statie 

op  't  Bagijnhoff. 
Lucas  Le  Blond,  -  7  Nov.  1747  -  A.-pr.  in  de  Fransche 

kerk  op  de  Boommarkt. 
Huhertus  van  Schooten,  -   17  Jan.   1748  -  R.-pr.    in  de 

Statie  gen.  de  Ster  in  de  Spinhuissteeg. 

Blasius  Le  Jeune,  -  19  Jan.  1748  -  R.-pr.  in  de  Fransche 

kerk  op  de  Boommarkt. 
Henricus  Greevingh ,    -    17    Jul.    1748    -    R.-pr.    in    de 

Statie  op  de  Boommarkt,  achter  't  Bagijnhof. 
Thirnotheus  Eivald,    -  22   Aug.     1748    -    A.-pr.    in    de 

Statie  het  Duifje  in  de  Amstel-kerk-straat, 
Wilhelmus  Boom,  -   12  Nov.  1748  -  A.-pr.  in  de  Statie 

gen.  den  Papegaaij  in  de  Kalverstraat. 
Lucas  Le  Blond,    -    22  Mei  -  R.-pr.    in    de    Fransche 

kerk  op  de  Boommarkt. 
Clemens    Narbonne ,    -    22    Mei    1749    -    A.-pr.    in    de 

Fransche  kerk. 
Joannes  Mulder,  -  3  Jun.  1749   -  A.-pr.  in  de  Statie  in 

de  Heyntjes-hoeksteeg. 


183 

Joannes  Baptista  Schepen,  -  2  Jul.  1749  -  R.-pr.  in  de 
Statie  gen.  het  Duifje  in  de   Amstel-kerk-straat. 

Antonius  Wiggerink,  -  14-  Oct.  1749  -  A.-pr.  in  de 
Statie  gen.  de  Posthoorn  op  de  Brouwersgragt. 

Jacobus  Smits,  -  14  Jan.  1750  -  A.-pr.  in  de  Statie 
op  den  Singel  bij  de  Bergstraat. 

Joannes  Baptista  Siesouw ,  -  2  Oct.  1750  -  tweede  A.-pr. 
in  de  Statie  gen.  de  Posthoorn  op  de  Brouwersgracht. 

Wilhelmus  Boom,  —  28  Oct.  1750  -  A.-pr.  in  de  Statie 
op  het  Kuiperspad  buiten  de  Utrechtsche  Poort. 

Clemens  Narhonne,  -  18  Dec.  1750  -  R.-pr.  in  de  Fran- 
sche  kerk  op  de  Boommarkt. 

Thomas  de  St.  Ange,  -  18  Dec.  1750  -  A.-pr.  in  dito  kerk. 

Josephus  Maju,  -  11  Febr.  1751  -  A.-pr.  in  de  Statie 
gen.  de  Pool  op  de  Ygracht. 

Nicolaus  van  Rhenen ,  -  27  Apr.  1751  -  A.-pr.  in  de 
Statie  gen,  de  Papegaaij  in  de  Kalverstraat. 

Gijsbertus  Ouwerogge,  -  4  Nov.  1751  -  R.-pr.  in  de 
Statie  op  het  Bagijnhoff. 

Joannes  Duyn ,  -  5  Jan.  1752  -  R.-pr.  in  de  Statie  bui- 
ten de  Utrechtsche  poort  op  het  Rust  en  Werkspad, 
orame  en  binnen  dese  stad  en  derselver  jurisdictie. 

Cornelius  P.  de  Graaff ,  -  11  Jan.  1752  -  A.-pr.  in  de 
Statie  op  het  Bagijnhoff. 

Wilhelmus  Boom,  -  14  Febr.  1752  -  A.-pr.  in  den  Post- 
hoorn op  de  Brouwersgracht. 

Joannes  Baptista  Bienne,  -  23  Maart  1752  -  A.-pr.  in 
de  Kalverstraat  in  't  Boompje. 

Joannes  Christophorus  Hoef  hens ,  -  12  Oct.  1752  -  R.-pr. 
in  de  Statie  gen.  de  Papegaaij  in  de  Kalverstraat, 

Nicolaus  van  Rhenen,  -  31  Oct.  1752  -  A.-pr.  in  de 
Statie  op  den  hoek  van  de  Heyntjes-hoeksteeg. 

Jacobus  de  Roeper,  -  12  Dec.  1752  -  R.-pr.  in  de  Statie 
op  het  Bagijnhof. 


184 

Joannes  ffermannus  Knippink ,    -  6  Apr.   1753  -  R.-pr, 

in  de  Statie  gen.  de  Posthoorn. 
Joannes  Stajypers ,  -  29  Mei   1753  -  R.-pr.  in  de  Statie 

buiten  de  Utrechtsche  poort  op  het  Rust  en  Werkspad, 

orame,  binnen  dese  stad  en  derselver  jurisdictie  etc. 
Leonardus  Boumayi^    -    14  Jun.   1753    -    A.-pr.    in    de 

Statie  op  de  Boommarkt  over  het  Begijnhof. 
Hubertus   Verbist,  -  16  Aug.   1753  -  A.-pr.  in  de  Statie 

gen.  de  Ster  in  de  Spinhuissteeg. 
Petrus   Guilielmus   Cavellier  van  Adrichem ,    -    12  Febr. 

1754  -  A.-pr.  in  de  Pool  op  de  Ygracht, 
Joan.  Bapt.    Wijmans,  -  6  Maart   1754  -  R.-pr.    in   de 

Statie  in  het  Maagdenhuis. 
Michael  Henric.   Witbols,  -  4  Apr.  1754  -  A.-pr.  in  de 

Statie  gen.  de  Posthoorn  op  de  Brouwersgracht. 
Joannes  de  Freij ,  -  14  Nov.  1754  -  A.-pr.  in  de  Statie 

op  de  Boommarkt  achter   't  Bagijnhoff. 
Henricus   Grevingh,  —  16  Jul.  1755  -  R.-pr.  in  de  Statie 

de  Pool  op  de  Ygracht. 
Antonius  Berlage,  -  20  Jan.    1756  -  A.-pr.  in  de  Pool. 
Petrus   van   Dijk,   -     10    Jun.    1756    -    A.-pr.     in    de 

Papegaay. 
Jean  Chrisostome  Girardot ,   -  13  Jan.   1757  -  R.-pr.  op 

de  Boom-gracht. 
Georgius  Josephus  Ewald ,  -   8  Maart  1757  -  A.-pr.  in 

de  Pool  op  de  Ygracht. 
Jacobus  van  der  Hoeven,  -  25   Apr.  1757  -  R.-pr.  in  de 

Statie  gen.  de  Boom  in  de  Kalverstraat. 
Hermannus  van  Westerloo ,  -  17  Mei   1757  -  A.-pr.  in  de 

Statie  [op  den  Achterburgwal  ?J  achter  het  Bagijnhoff. 
Cornelius  van  Vliet,  -  9  Aug.  1757  -  A.-pr.  in  de  Statie 

op  't  Bagijnhoff. 
Joannes  Baptista  Mwjzers ,  -  14  Sept.  1757  -  A.-pr.  in 

den  Posthoorn  op  de   Brouwersgracht. 


185 

Theophile  de  La  Tour,  -  21  Oct.  1757  -  A.-pr.  in  de 
Fransche  kerk. 

Michael  van  Wijngaerden ,  -  5  Jan.  1758  -  A.-pr.  in  de 
Statie  genaamd  de  Papegaayen. 

Henricus  Bellejlam,,  -  23  Aug.  1758  -  A.-pr,  in  de  Boom. 

Cornelius  Elshoff,  -  27  Jun.  1759  -  R.-pr.  in  't  Maag- 
denhuis. 

Joannes  Mulder,  -  19  Oct.  1759  -  A.-pr.  in  Moses  en 
Aaron. 

Joanries  Fredericus  Goders,  -  30  Oct.  1759  -  A.-pr.  in 
de  Statie  op  't  Kuiperspad,  omme  de  priesterlijke  functien 
bij  provisie  binnen  dese  stad  en  derzelver  jurisdictie 
waar  te  nemen.  Op  26  Jun.  1761  in  dezelfde  qualiteit 
verplaatst  op  de  Boommarkt. 

Joannes  Bijnders,  -  15  Nov.  1759  -  A.-pr.  in  den  Post- 
hoorn. 

Theodorus  Koek,  -  13  Aug.  1760  -  A.-pr.  in  den  Post- 
hoorn. 

Joannes  Vreesman,  -  29  Dec    1761   —  A.-pr.  in  de  Pool. 

Joannes  Baptista  Schorrenberg ,  -  19  Aug.  1762  -  R.-pr. 
in  de  Pool. 

Petrus  Guilielmus  Cavellier  van  Adrichem,  —  24  Sept, 
1762  -  R.-pr.  in  het  Duifje  in  de  Kerkstraat. 

Hillegardus  Mauritus  Schultz ,  -  27  Jan.  1763  R.-pr.  in 
de  Statie  op  de  Boommarkt. 

Petrus  Bartholomeus  Fochinck ,  -  19  Apr.  1763  -  R.-pr. 
in  Heintjes-hoeksteeg. 

Joannes  van  den  Boom,  —  18  Febr.  1763  -  A.-pr.  in 
Moses  en  Aaron  op  de  Joodenbreestraat. 

Franciscus  Jacobus  Dolrée,  -  18  Febr.  1763  -  A.-pr.  in 
het  Duifje  in  de  Kerkstraat. 

Jacobus  Allebée,  -  7  Jun.  1763  -A.-pr.  in  de  drie  Papen- 
gaaijen. 


186 

Leonardus  Snelki  -  27  Jul.    1763  -  A.-pr,  op  Rusten- 

burgerpad. 
Jacohus  de  Grauw,  -  17  Jan.   IT^^'  -  A.-pr,  in  de  Ster 

in  de  Spinhuissteegh. 
Petrus  Woortman,  -  30  Mei  1764  -  A.-pr.  in  Moses  en 

Aaron  op  de  Antonius-Breestraat. 
Jacohus  van    Thoorenbtirg ,    -    30   Mei   1764  -  A.-pr.    in 

de  Boom  in  de  Kal  verstraat. 
Huhertus  Verbist,  -  [30  Mei?]  1764  -  R.-pr.  in  de  Ster. 
Theodorus  Lambertus  Spoor,  -  30  Mei  1764  -  A.-pr.  in 

de  Spinhuissteeg. 
Jacohus  Smits,    -    19  Oct.   1764    -    R.-pr.    aan    de  Jan 

Rodenpoortstoren. 
Joannes  Francken,  -  24  Oct.  1764  —  A.-pr.  inden  Post- 
hoorn. 
Adrian  van  Weert,  -  14  Nov.  1764  -  A.-pr.  in  't  Vreede 

Duifje. 
Petrus  van  Strate ,  -  16  Nov.  1764  -  A.-pr.  op  't  Cingel 

bij  Jan  Roompoortstoren. 
Joannes  de  Laurette ,  -  14  Dec.  1764  -  A.-pr.  op  't  Rus- 

tenburgerpad. 
Jacohus  Arnoldus  van  der  Stoot,  -  22  Jan.  1765  -  A.-pr. 

in  de  Pool. 
Joannes  Adrianus  van    Weeset,  -  30  Jul.   1765  -  A.-pr. 

op  't  Rustenburgerpad. 
Hermannus  Kiesvelt,  -  24  Sept.  1765  -A.-pr.  in  't  stads- 
huis van  Hoorn  op  den  N.-Z.    Achterburgwal    bij    de 

Lijnbaansteeg. 
Henricus  Ottinck,  -  24  Oct.  1765  —  A.-pr.  in  den  Posthoorn. 
Philippus  Kuylert,    -  7  Febr.   1766  -  Van  A.-pr.  ordi- 

naris  priester    in    't  stadshuis  van   Hoorn  op  de  N.-Z. 

Achterburgwal  bij  de  Lijnbaansteeg. 
Augustinus  Schwengel,  -  17  Apr.    1766   -    A.-pr.  in  het 

stadhuis  van  Hoorn. 


187 

Paulus  van  den  Burg,  -  11   Jun.    1766  -  A.-pr.  in  den 

Posthoorn. 
Cornelius  van  der  Marck,    -    16   Dec.   1766   -  A.-pr.  in 

de  Statie  agter  't  Begijnhof. 
Joannes  Koek,  -  16  Dec.   1766  -  A.-pr.  in  het  Vreede- 

Dui^e. 
Leonardus  Reynen,    -    17  Febr,   1767    -    A.-pr.  op  het 

Bagijnhof. 
Joan.  Maria  Jac.  Franc.  Bertma ,    -    30    Sept.    1767    - 

A.-pr.  in  de  Papegaai. 
Cornelius  van    Vliet,  -  30  Oct.   1767    -    R.-pr.    in    den 

Papegaai. 
Henricus  Schaap,  -  29  Maart  1768  -  A.-pr.  in  den  Post- 
hoorn op  de  Princengraft. 
Tkeodorus   Vogedes,  -  7  Apr.   1768  -  A.-pr.  op  het  Ba- 
gijnhof. 
'Jacobus    Struys,  -  20   Mei   1768  -    R.-pr.    in  Mozes  en 

Aaron. 
Gerardus  Stadhouder,    -  28  Jun.    1768  -  R.-pr.   in  den 

Posthoorn. 
Antonius   de  Bruyn,    —    30   Jun.    1768    -    R.-pr.   in    de 

Pool. 
Henricus  van  Halsteren,  —  14  Sept.   1768  -  A.-pr.   in  de 

Statie  Hoek  van  de  Heintjes-hoeksteeg. 
Joan7ies  van  den  Ende,    —    7  Jul.   1769    —    R.-pr.  in  de 

Statie  de  Boom  in  de  Kalverstraat. 
Bartholomeus  Albers,  -    27  Jul.   1769    -    A.-pr.  in  den 

Boom. 
Gijshertus  Pyselman ,    -  31   Dec.    1769    -    A.-pr.    in    de 

Statie  Moses  en  Aaron. 
Nicolaus  Joannes  Halman,   -    10  Jan.   1770  -  A.-pr.   in 

de  Pool. 
Joannes  Franc.  Lansing ,  -  11  Jan.  1770  -  A.-pr.  op  de 

Nieuwzijds   Voorbugwal  achter  't  Bagijnhof. 


188 

Gerardus  Hegeman,  -  11  Jan.  1770  -  A.-pr.  in  den 
Posthoorn. 

Gerardus  Broek,  -  19  Maart  1771  -  A.-pr.  in  de  Statie 
op  't  Kuyperspad. 

Franciscus  Dodigom,  -  2  Apr.  1771  -  A.-pr.  in  de  Statie 
de  Boom. 

Wilhelmus  Boom,  -  16  Apr.  1771  -  R.-pr.  in  de  Statie 
de  Posthoorn. 

Ayryiericus  van  de  Capelle ,  -  12  Jun.  1771  -  R.-pr.  in 
de  Statie  op  de  Boommarkt. 

Joannes  Pex ,  -  18  Oct.  1771  -  derde  A.-pr.  in  de  Statie 
op  de  Boommarkt  agter  't  Bagijnhof,  onder  dese  be- 
paling, dat  bij  vaccature  van  een  der  thans  fungerende 
priesters  in  de  opgemelde  Statie,  hij  Jo.  Pex  in  die 
plaats  zal  succederen  en  het  getal  der  A.-pr.  in  die 
Statie  alsdan  voortaan  in  twee  priesters  sal  bestaan. 

Timotheus  Ewald,  -  14  Apr.  1772  -  R.-pr.  in  de  Statie 
op  't  BagijnhofF. 

Michael  van  Wijngaarden,  -  14  Oct.  1772  -  R.-pr.  in 
Heintjes-hoeksteegje. 

Joannes  Banninck,  -  15  Oct.  17  72  -  A.pr.  in  Heintjes- 
Hoeksteegje. 

Jacobus  Cranier ,  -  1  Dec.  1772  -  A.-pr.  in  't  Vrede- 
Duifje. 

Franc.  Wilh.  Schreuder ,  -  19  Oct.  1773  -  A.-pr.  op  de 
Boommarkt  agter  't  Begijnhof. 

Henricus  van  Till,  -  8  Apr.  1774  -  A.-pr.  in  't  Stads- 
huis van  Hoorn. 

Henric.  Franc.  Hekking ,  -  15  Sept.  1774  -  A.-pr.  in 
den  Posthoorn ,  Princegracht. 

Augustinus  Scliwengel,  -  18  Nov.  1774  -  R.-pr.  in 
't  stadshuis  van  Hoorn. 

Jacobus  de  Grauw,  -  22  Nov.  1774  -  R.-pr.  in  de  Ster 
-  Spiahuissteeg. 


189 

Josephus  Cuypers,  -  21  Apr.   1775  -  A.-pr.  in  de  Ster. 

Hermannus  Holthuysen  ^  -  10  Mei  1775  -  A.-pr.  in 
't  Heintjes-lioeksteeghje. 

Petrus  Scholden,  -  6  Sept.  1775  -  A.-pr.  in  de  Statie 
op  de  Boommarkt. 

Cornelis  van  Immesen,  -  6  Sept.  1775  -  A.-pr.  in  den 
Papegaaij. 

Theodorus  Walterus  va7i  Dijk,  -  12  Sept,  1775  -  A.-pr. 
in  Moses  en  Aaron  op  de  Jooden-breestraat. 

Henricus  Beuchnan,  -  13  Febr.  1776  -  A.-pr.  in  de  Pool. 

Petrus  Laurentius  Batenburg ,  -  2  Mei  1776  -  A.-pr.  op 
het  Bagijnhof. 

Jacobus  Winders,  -  22  Mei  1776  -  A.-pr.  in  Moses 
en  Aaron. 

Theodorus  van  den  Idsert,  ~  29  Mei  1776  -  A.-pr.  in 
den  Boom. 

Wilhelmus  Somveen,  -  10  Oct.  1776  -  A.-pr.  in  't  Maag- 
denhuis. 

Joannes  Casparus  Onstein,  -  15  Nov.  1776  -  A.-pr.  op 
't  Kniperspad. 

Joannes  Hegeman,  -  26  Nov.  1776  -  A.-pr.  in  de  Pool 
op  de  Ygracht. 

Petrus  Woortman,  -  11  Apr.  1777  -  R.-pr.  in  Moses 
en  Aaron. 

Henricus  Wijnands ,  -  11  Apr.  1777  -  A.-pr.  in  Moses 
en  Aaron. 

Joannes  Lesscher ,  -  6  Mei  1777  -  A.-pr.  op  't  Kuipers- 
pad, om  de  priesterlijke  functie  binnen  dese  stad  en 
jurisdictie  te  exerceeren. 

Fredericus  Sluijter ,  -  11  Jun.  1777  -  A.-pr.  op  den 
Cingel  bij  de  Bergstraat ;  wordende  dese  admissie  alleen 
verleend  om  de  hooge  jaren  van  den  thans  fungeerenden 
priester;  zonder  dat  deese  aanstelling  van  een  tweede  A.-pr. 
immer  in  consequentie  zal  kunnen  getrokken  worden. 


190 

Franciscus  Josephus  Sauvé,  -  3  Oct,  1777  -  A.-pr,  in 
de  Statie  op  den  Cingel  bij  de  Jan  Roodenpoortstoren. 

Joannes  Mons ,  -  24  Febr.   1778  -  R.-pr.  in  de  Boom, 

Henricus  van  Oeijen,  -  27  Febr.  1778  -  A.-pr.  in  den  Boom, 

Joannes  Andreas  Offerman,  -  28  Jul.  1778  -  A.-pr.  in 
de  Statie  de  Posthoorn  op  de  Brouwersgracht. 

Pieter  van  Straten ,  -  1  Sept.  1778  -  R.-pr.  op  het  Cin- 
gel bij  de  Bergstraat. 

Gerardus  Steyns-hisschop ,  -  9  Sept.  1778  -  A.-pr,  in 
't  Boompje  in  de  Kalverstraat, 

Jacobus  Cramer,  -  20  Nov.  1778  -  R.-pr.  in  het  Maag- 
denhuis, 

Petrus  Koek,  -  1  Dec.  1778  -  A.-pr.  in  de  Statie  het 
Vreede-duifje  in  de  Kerkstraat. 

Silvestre  Brignon,  -  8  Sept,  1779  -  A.-pr.  in  de  R.  O. 
Fransche  kerk. 

Engelbertus  Vmckestein,  -  17  Sept.  1779  -  A.-pr.  in  de 
Posthoorn  op  de  Brouwersgracht. 

Bernardus  Ocke,  -  29  Oct.  1779  -  A.-pr.  in  't  Hein- 
tjes-hoeksteegj  e. 

Antonius  Christianus  Meylinck,  -  15  Febr.  1780  -  R.-pr. 
in  de  Statie  de  Papegaai. 

Bartholomeus  Alberts,  -  22  Febr.  1780  -  R.-pr,  in  het 
Boompje. 

Joa)ines  Schouten,  -  7  Maart  1780  -  A.-pr.  in  den 
Papegaai. 

Theodorus  Lambertus  Spoor,  -  8  Nov,  1780  -  R,-pr.  in 
de  Statie  het  Sterretje  in  de  Spinhuissteeg, 

Henricus  Klijn,  -  19  Dec,  1780  -  A.-pr,  in  de  Statie 
de  Ster  in  de  Spinhuissteeg. 

Joannes  Steenbergen,  -  10  Jan.  1781  -  A.-pr.  in  het 
Vreede-duifje  in  de  Kerckstraat, 

Theodorus  van  Stavelen,  -  30  Jan.  1781  -  A.-pr.  in  den 
Posthoorn  op  de  Brouwersgracht. 


191 

Abraham  Reijnerwan,    -    15  Mei  1781    -  A.-pr.    in  het 

stadshuis  van  Hoorn  op  den  Achterburgwal. 
Thimotheus  van  den  Broek,  -  25  Jul.    1781   -  A.-pr.  in 

de  Statie  op  het  Bagijnhof. 
Joannes  Straatman,  -  7  Aug.   1781   -  A.-pr.  in   de   kerk 

op  de  Boommarkt. 
Joannes  Christophorus  Freede,  -  20  Sept,  1781   -  A.-pr. 

in  de  kerk  op  de  Boommarkt, 
Joannes  Franchen,  -  20  Dec.  1781  -  A.-pr.  om  de  functien 

waar  te  nemen  in  de  Roomsche  kerk    op    de  Nieuwe- 

zijds  Voorburgwal  bij  de  Pottebakkerssteegh. 
Wilhelmus  Sivaeck,    -    29  Jan.   1782    -    A.-pr.    in    den 

Papegaaij. 
Joannes  Baptista  du  Maine ,  -  8  Febr.   1782  -  A.-pr.  in 

het  Maagdenhuis. 
Conrardus  La  Orange,  -  19  Maart  1782  -  in  de  Heintjes- 

Hoeksteeg. 
Joan.  Andreas  Ojferman,  -  28  Mei  1782  -  A.-pr.  [R.pr.] 

in  het  Roomsch  Jongensweeshuis. 
Henricus  Joannes  Rijnders ,    -  7  Aug.   1782  -  A.-pr.  in 

den  Posthoorn  op  de  Brouwersgracht. 
Mattheus  Joannes  Monnier ,  -  24  Sept.   1782  -  A.-pr.  in 

het  Vreede-duifje  in  de  Kerkstraat. 
Nkolaus  Smits,  -  3  Dec.  1782  -  A.-pr.  in  het  stadhuis 

van  Hoorn. 
Bernardus  Stulart,  -  8  Oct.   1783  -  A.-pr.  in  den  Post- 
hoorn op  de  Brouwersgracht. 
Henricus  Brouwer,  -  10  Oct.  1783  -  A.-pr.  in  de  Pool 

op  de  Ygraft. 
Joannes  Francken,    -    31   Dec.   1783    -    aartspriester  en 

pastoor  in  de  Heintjes-hoeksteeg. 
Bernardus  Driessen,    -    6  Febr.   1784    -    A.-pr.    in    de 

Heintje-Hoeksteeg. 
Adrianus  Heijdendaal,  -  6  Febr.  1784  -  A.-pr.  in  de  Pool. 


192 

Lambertus  Ignatius  Geeres,  -  6  Febr.  \lS4i  -  A.-pr.  op 

de  Booramarkt. 
Bernardus  van  Kokkelink ,    -   6  Febr.   1784  -  A.-pr.  op 

't  Kuiperspad. 
Joannes   Gerardus  Moolenaar ,    -    4i  Jun.     1784  -  A.-pr. 

in  de  kerk  de  Liefde  op  't  Lange  Bleekerspad,  buiten 

de  Raampoort  onder  de  jurisdictie  van  deze  stad. 
Joannes  Kok,  23  Sept.  1784  -  A.-pr.  in  het  Maagdenhuis. 
Thomas  Iloubé,  -  9  Dec.  1784  -  R.-pr.  in  de  Fransche 

Roomsche  kerk  op  de  Boommarkt. 
Theodorus  de   Vos,    -    4  Maart   1785    -    A.-pr.    in   den 

Posthoorn  op  de  Brouwersgraft. 
Henricus  Franciscus  Hekkingh,  -  1  Jul.  1785  -  R.-pr.  in 

de  Statie  buiten  de  Raampoort,  de  Liefde. 
Andreas  Bakker,  -  5  Juli  1785  -  A-pr.  in  den  Toren  op 

den  Cingel  bij  de  Bergstraat. 
Hermannus  Steenbergen,    -  15  Jul.   1785  -  A.-pr.  in  de 

Liefde. 
Gerardus  Kuitenbrouwer ,    -    21  Jul.  1785    -    R.-pr.   in 

't  Heintjes-hoeksteeghje. 
Joannes  van  Drunen,    -    26  Jul.  1785  -  A.-pr.  in    het 

Vreede-Duifje. 
C lande  Ledere,  -  1785  -  pasteur  de  l'Eglise  Francaise. 
Silvestre  Brignon,    -    28    Sept,    1785    -   pastoor  van  de 

Fransche  Roomsche  kerk  op  de  Boommarkt. 
Hermannus  Franciscus  ter  Huisdier,  -  10  Maart  1786  - 

A.-pr.  in  de  kerk  het  Papegaaitje  in  de  Kalverstraat. 
Joannes  Hofman,  -  21  Jun.  1786  -  A.-pr.  op  de  Boom- 
markt bij  't  Spui. 
Gerardus  Barenburg ,  -  6  Jun.   1786  -  capellaan  in  den 

Posthoorn. 
Leon  Desmarets,    -    19  Jul.   1786  -  pasteur  de  l'Eglise 

Francaise. 
Josephus  Cuijpers,  -  18  Sept.  1786  -  pastoor  in  de  Ster. 


193 

Joannes  de  Clercg ,  -  19  Sept.   1786  -  A.-pr.  in  de  Ster. 

Gerardus  Hegeman,  -  6  Febr.  1787  -  R.-pr.  in  't  Heintjes- 
hoeksteegje. 

Andreas  Hoogers ,  -  9   Maart  -  A.-pr.  in   't   Boompje. 

Joannes  Ilavers,  -  8  Jul.  1787  -  A.-pr.  in  Moses  en  Aaron. 

Adam  Bechers ,  -   14  Febr.    1788  -  R.-pr.  in  de  Room- 
sche  kerk,  de  Krijtberg  ')  op  't  Cingel. 

Leonardus  Kuytenhromver ,  -   1788  -  R.-pr.  in  de  Pape- 
gaai. 

Josephus  Maju,  -  21   Maart   1788  -    R.-pr.  op    het  Ba- 
gij  nhof. 

Theodorus  Broeckaert,  -  7  Mei  1788  -  R.-pr.  op  't  Cin- 
gel bij  den  Toren. 

Jacohus  Groen,  -  5  Junij  1788  -  A.-pr.  op  het  Bagijnhof. 

Adrianus  Kerstens ,    -    29  Oct.    1788    -    A.-pr.    in  den 
Papegaai. 

Augustinus  van   Crogtliom ,    -  28  Jan.   1789  -  A.-pr.  op 
Cingel  bij  den  Toren. 

Carolus  van  Ulft,  -  24  Apr.   1789  -  A.-pr.   en  toekom- 
stig opvolger  van  Adam  Beckers.   ^) 

Joannes  Andreas   Offerman,    -   12   Mei  1789  -  R.-pr.   in 
het  Duifje. 

Ludovicus  Quesnel,  -  2  Jun.  1789  -  R.-pr.  in  het  Roomsch 

Jongensweeshnis  op  de  Lauriersgracht. 
Theodorus  Broeckaert,    -    8  Oct.   1789   -   R.-pr.  in  den 
Toren. 

Henricus  Blom,  -  27  Nov.  1789  -  capellaan  in  het  Duifje. 


1)  Deze  Statie  wordt  hier  voor  't  eerst  vermeld,  omdat  destijds  weder  het 
bedehuis  voor  het  publiek  is  geopend  geworden.  Van  1708  af,  alzoo  tachtig 
jaren  waren  in  de  Kiujtbebg  en  de  Zaaijer  wel  pp.  Jesuieten  aanwezig  ge- 
weest, doch   slechts  ter  schuil  en   aan   weinige   Amsterdammers  ten  dienste. 

2)  Hij  was  een  P'.  Recollet  en  stierf  op  4  Dec.  1801  ;  dus  vóór  he' 
overlijden  ?an  P'.  Beckers  aan  wien,  bij  zijn  dood  op  1  Aug.  1806  voor- 
gevallen ,   opvolgde  als  pastoor   P'.   Henricus  Groen  ,   S.  J. 

Bijdragen  Gescli.  Bisd.  v.  üaarletu     XIV''  Deel  ló 


194 

Gobertus  van  Lieshout,  -  9  vSept.  1790  -  cap.  in  't  Duifje. 
Joan.  Elias  Koek,  -  12  Oct.  1790  -  cap.  in  den  Posthoorn. 
Joannes  Lenaerts,  -  16  Febr.  1791  -  cap.  in  de  Papegaai. 
Henricus  Beukman,  -  20  Jul.  1791  -  pastoor  in  de  Pool. 
Gerardus  Anton.  Albert,    -  26  Aug.   1791   -  cap.  op  't 

Bagijnhof. 
Joannes  Franchof,  -  4  Oct.  1791  -  cap.  in  de  Posthoorn. 
Gyshertus  Pyselman,    -  1   Nov.   1791   -    past.  in   Moses 

en  Aaron. 
Joannes  Lescher ,  -  13  Dec.  1792  -  past.  op  't  Bagijnhof. 
Albertus  van  Rijn,  ')  -  16  Febr.  1  792  -  past.  in  de  Zaaijer 

[op  de  Keizersgracht]. 
Theodorus    Bastian ,  -    16    Febr.    1792    -    assistent    en 

opvolger  van   Abb.  van  Rijn. 
Joannes  Beukman,  -  1  Maart  1792  -  cap.  in  de  Pool. 
Theodorus  Bastian,  ^)  -  12  Jun.  1  792  -  past.  in  de  Zaaijer. 
Antonius  Brakenhof,  [Seculier  Heer]  -  14  Jun.   1792- 

cap.  bij  Theod.  Bastian. 
Joannes  Hegeman,  -  8  Febr.    1793  -  past.  op 't  Rusten- 

burgerpad  buiten  de  Utrechtsche  poort. 
Joannes  Everard,  -  11  Sept.   1793  -  cap.  in  't  Haantje 

bij   Ger.   Hegeman. 
Nicolaus  Smits,    -  27  Jun.   1794  -  past.  in  't  Stadhuis 

van  Hoorn. 
Josephus  Brabanter,  -  1791  -  A.-pr.  in  de  Ster. 
Dominicus  Steijnsbisschop ,   -  27   Aug.    1794  -  A.-pr.   in 

in  het  Stadhuis  van  Hoorn. 
Hermannus   Udeman ,   [seculier  Heer]  -    21   Oct.   1794  - 

cap,  in  de  Zaaijer. 


1)  Zie  de  eerste  noot  van  de  voorgaande  bladzijde. 

2)  Hij  t  op   14  Febr.   1825  en  had  tot  opvolger  Joan.  Loncke,  S.  J. 


195 
NAAMLIJST 

DER    OUD-ROOMSCHE    PRIESTERS   TE    AMSTERDAM 

DOOR    DEN    STEDELIJ  KEN    KAAD    TOEGELATEN 
TÜSSCHEN    1730    EN    1794. 


27  Oct.  1730. 

Joannes  van  ffertefelt,    R.-pr.   in  de  Teertuinen,    in    de 
drie  Bonte  Kraaijen. 

Cornelius    Verheul,  R.-pr.  in  het  jongensweeshuis. 

Henricus  de  Haan,  R.-pr.  in  het  Maagdenhuis. 

Joannes  Schoonebeek,  R.-pr.  op  den  Nieuwen-Zijds- Voor- 
burgwal bij  de  Lijnbaansteegh. 

Theodorus  Doncker ,  R.-pr.  op  de  Brouwersgracht  bij  de 
korte  Princegracht. 

Lucas  Ahuis,  R.-pr.  in  de  Keizerstraat  [de  Pauw]. 

Antonius  Meijers ,  R.-pr.  in  de  Barnsteeg  [Ooijevaar]. 

Ilieronymus  de  Boch ,  R.-pr.  in  de  Vinkensteeg. 

Gislenus  Priem,   R.-pr.  op  't  Cingel,   vierde  huis  van  de 
oude  Spiegelstraat,  noord-zijde. 

Joachimus  Bervelii^gli,    -  17   Aug.   1731  -  R.-pr.  op  de 
Brouwersgracht  in  plaats  van  w^ijlen  Theodorus  Doncker. 

Franciscus  Praet ,    -    31    Aug.    1731    -    A.-pr.    op    de 
Brouwersgracht. 

Henricus  Jos.  Zeiler,    -   17   Dec.   1732    -    A.-pr.  op  de 
Brouwersgracht  in  plaats  van  den  geavanceerden  Praet. 

Joannes  Stiphout,    -   11   Jun.    1733  -  A.-pr.  in  de   Kei- 
zerstraat; op  9  Sept.   1734  R.-pr.  alhier  geworden. 

Nicasius  van  Florij ,    -    23    Dec.   1734    -     A.-pr.  in  de 
Keizerstraat. 

Maithias    Hachten,   -    18  April    1736    -    A.-pr.  op    de 

Brouwersgracht. 
Gislenus  Priem,  -  25  Sept.   1736  -  R.-pr.,  tot  dus  verre 
gewoond    hebbende  op  't  Cingel  bij  de  oude    Spiegel- 


196 

straat ,    doch  nu    zullende  wonen  op  de  Nieuwe-Zijds- 
Voorburgwal  bij  de  Lijnbaansteeg. 

Henricus  Milius ,  -  22  Jan.  1739  -  A.-pr.  op  de  Brou- 
wersgracht. 

Henricus  Milius  y  -  21  Maart  1741  -  R.-pr.  in  het  jon- 
gensweeshuis. 

Jacóbus  Mars,  -  21  Maart  1741  -  A.-pr.  in  de  Keizer- 
straat. 

Gerardus  Hamaker,  -  17  Mei  1741  -  A.-pr.  op  de 
Brouwersgracht. 

Joannes  Holling erus ,  -  9  Feb.  1742  -  A.-pr.  in  de 
Keizerstraat. 

Hieronymus  de  Bock,  -  7  Sept.  1742  -  op  dien  datum, 
als  door  Petrus  Joannes  Meynderts  aartsbisschop  van 
Utrecht  gewijd  zijnde  tot  bisschop  van  Haarlem,  is 
geadmitteerd  om  de  bisschoppelijke  functien  bij  provisie 
etc.  waar  te  nemen;  nadat  hij  op  7  Sept.  1742  de 
verklaring  etc.  op  nieuw  had  bekrachtigd. 

Henricus  Petrus  Smit,  -  30  Oct.  1742  -  R.-pr.  in  de 
Bonte  Kraaijen, 

Joannes  Holling  erus ,  -  13  Dec.  1742  -  A.-pr.  in  de 
Vinkenstraat. 

Petrus  Borger,  -  13  Dec.  1742  -  A.-pr.  in  de  Keizerstraat. 

Joannes  Hollingerus,  -  30  Jan.  1745  -  R.-pr.  in  de 
Vinkenstraat. 

Joannes  van  Stiphout,  -  14  Jun  1745.  Op  30  Jan.  1745 
hebben  H.  E.  Gr.  achtbaren  gepermitteert,  dat  J.  van 
Stiphout  de  bisschoppelijke  functien  binnen  dese  stad 
zal  mogen  waarnemen,  totdat  de  plaats  van  den  over- 
leden Hieronymus  de  Bock  bisschop  van  Haarlem  ver- 
vuld zal  zijn,  en  is  gelast  daarvan  dese  aanteekening 
alhier  te  doen.  Ter  ordin    Jo.   van  Loon  de  Jonge. 

Adrianus  Broekman,  -  18  Jul.  1749  -  A.-pr.  in  de 
Keizerstraat. 


197 

Petrus  Borger,  -  18  Jul.  1749  -  R.-pr.  op  den  Voor- 
burgwal over  de   Kolk. 

Alhertus  Ahuis,  -  28  Sept.  1752  -  A.-pr.  in  de  Keizer- 
straat, 

Henricus  de  Flaan,  -  22  Febr.  1754-  -  R.-pr.  in  de 
Barnesteeg ,  gen.  de  Ooijevaar. 

Adelbertus  Ahwis ,  -  18  Oct.  1754  -  R.-pr.  in  de  Vin- 
kenstraat. 

Cornelius  Pelt,  -  30  Oct.  1754  -  A.-pr.  in  de  Keizerstraat. 

■Joannes  Petrus  Hoddé ,  -  19  Nov.  1756  -  R.-pr.  op  de 
Brouwersgracht, 

Cornelius  Spont,  -  16  Dec.  1756  -  R.-pr.  in  de  drie 
Bonte  Kraaijen. 

Petrus  Willemsen,  -  14  Jun.  1747  -  A.-pr.  in  de  Pauw 
of  Keizerstraat. 

Lodeioijk  Langlois ,  -  13  Jul.  1762  -  A.-pr.  op  de  Nieuwe- 
Zijds- Voorburgwal  tusschen  de  korte  Lijnbaan-  en 
Pottenbakkersteeg, 

Matthias  Roból ,  -  4  Nov.   1762  -  R.-pr.  in  de  Pauw, 

Stephanus  Brachet,  -  28  Jun,  1763  -  A.-pr.  in  de 
Barnsteeg. 

Alhertus  Vermeulen,  -  15  Mei  1764  -  A.-pr,  in  de 
Vinkenstraat, 

Gerardus  Timmer,  -  24  Jan.  1765  -  A.-pr.  in  de  Kei- 
zerstraat, 

Theodorus  Nauta,  -  8   Apr.   1766  -  A,-pr.  in  de  Pauw. 

Joannes  Nieuw enhuis ,  -  8  Apr.  1766  -  A,-pr.  in  de 
Barnsteeg. 

Joannes  Niemoenhuis ,  -  26  Jan.  1768  -  R.-pr.  in  de 
Barnsteeg. 

Petrus  van  Hardenberg ,  -  3  Feb,  1768  -  A.-pr,  in  de 
Pauw. 

Petrus  van  Hardenberg,  -  13  Sept.  1768  -  R.-pr.  op  de 
Nieuwe-Zijds-Voor-  en  Achterburgwal. 


198 

Bernardus  Kuijter ,  -  13  Sept.  1768  -  A.-pr.  in  de  Pauw^ 

Henricns  Louhurg ,  -  13  Sept.  1768  -  A.-pr.  op  de 
Brouvversgracht,  [Noordzijde.] 

Joachimus  Bervelingh ,  ')  —  10  Nov.  1768  —  R.-pr.  op  de 
Nieuwe-Zijds-Voor-  en  Achterburgwal. 

Henricus  Louburg ,  -  10  Oct.  1771  -  R.-pr.  op  de 
Brouwersgracht.  [Noordzijde.] 

Leonardus  van  Doorn,  -  17  Maart  1773  -A.-pr.  inde 
Pauw  in  de  Dijkstraat. 

Joannes  Casaux ,  -  22  Mei  1776  -  A.-pr.  op  de  Brou- 
wersgracht. 

Adrianus  Joannes  Broekma7i,  -  2  Jul.  1778  -  [R.-pr.?] 
Bisschop  van  Haarlem. 

Joannes  Smal,  -  28  Sept.  1785  -  A.-pr.  in  de  Keizer- 
straat, de  Pauw. 

Dirk  van  Broekhuizen,  -  5  Maart  1788  -  capellaan  van 
de  Kath.  kerk  in  de  Keizerstraat. 

Cornelius  de  Jong,  -  3  Oct.  1788  -  A.-pr.  bij  den  ZE. 
Hr.  Broekman  bisschop  van  Haarlem ,  in  de  kerk  de 
Pauw. 

Gerardus  de  Jager,  -  7  Sept,  1790  -  capellaan  in  de 
Pauw. 

Joannes  Bon,  -  24  Sept.  1794  -  A.-pr.  bij  den  bisschop 
van  Haarlem  in  de  Pauw,  in  de  Keizerstraat. 

1)  Kort  na  den  dood  van  J.  Bervelingh  —  f  10  Nov.  1781  —  werd 
door  de  Amsterdamsche  Vroedschap  voor  S.  Nicolaus,  bij  de  Pottenbakkers- 
steeg,  toegelaten  Joës  Francken;  [/.ie  hierboven]  doch  ten  gevolge  van  den 
weerstand  van  een  gedeelte  der  parochianen  van  S.  Nicolaus,  bleef  de  ver- 
melde toelating  zonder  gevolg  en  trad  alhier  als  deservitor  op  de  pastoor 
der  Barnsteeg. 


199 


ZEDENSPIEGEL. 


In  een  keldervertrek  van  het  Stedelijk  Museum  te 
Haarlem,  de  zoogenaamde  Martelhamer,  woi'den  een  aan- 
tal straf-  en  foltertuigen  uit  den  ouden  tijd  bewaard  en 
vertoond.  Men  vindt  er  vrij  kompleet  alles  wat  in  deze 
streken  voorheen  voor  het  hals-  en  correctioneel  recht 
noodig  was.  Eene  galg  van  1634  voor  vijf  veroordeelden, 
met  eene  dubbele  ladder  om  den  beul  en  zijn  patiënt 
naast  elkaer  naar  boven  te  doen  gaan ;  eene  geeselpaal 
aan  een  der  stijlen,  voor  de  geeseling  onder  de  galg; 
een  dergelijk  werktuig  op  zich-zelf  staande  voor  lichtere 
straf;  het  kruis  waarop  een  veroordeelde  werd  uitgestrekt, 
den  dood-  of  genadeslag  op  de  borst  ontving  en  dan 
werd  geradbraakt;  de  bijl  waarmee  meineedigen  de  toppen 
der  voorste  vingers  werden  afgehakt,  somtijds,  voor  andere 
vergrijpen,  de  rechterhand;  de  pijnbank;  de  ijzers  om  te 
brandmerken  met  het  komfoor  waarin  zij  werden  gloeiend 
gemaakt  en  eene  pook  om  de  kolen  op  te  rakelen  inkluis; 
eene  ton ,  van  boven  met  een  gat  om  het  hoofd  door  te 
steken,  waarin  meestal  vrouwen  die  zich  aan  den  goeden 
naam  of  het  eigendom  van  hare  medepoorters  hadden  ver- 
grepen,  werden  rondgevoerd;  eindelijk  de  brits  waarop 
jongens  werden  vastgebonden  en  met  roeden  getuchtigd. 

In  andere  landen  had  men  nog  andere  en  schrikkel ijker 
strafmiddelen,  maar  wat  hier  bewaard  bleef,  is  al  erg 
genoeg.  Het  deed  dienst  in  de  17*^^  en  18'^^  eeuw,  enkele 
toestellen  ook  nog  in  de  negentiende.  Sommige  straffen 
en  pijnigingen,  waarvoor  men  hier  de  werktuigen  bijeen 
Jieeft,  werden  reeds  in  de  H'^-lö^  eeuw  uitgevoerd,  maar 


200 

in  sommige  gevallen  bracht  men  toen  veroordeelden  ter 
dood  op  eene  wijze,  die  nog  veel  wreeder  en  onmensche- 
lijker  was,  al  ging  men,  als.  ik  het  zoo  zeggen  mag, 
minder  omslachtig  daarbij  te  werk.  Men  leest  van  levend 
verbranden  en  levend  begraven,  oogen  uitsteken,  handen 
afbouwen,  tong  splijten,  verdrinken,  smoren  en  dergelijke 
gruwelen  meer. 

Maar  dat  was  geen  dagelijksch  werk  en  men  strafte 
kleine  vergrijpen  minder  zwaar  dan  in  latere  eeuwen. 
Bovendien  was  de  aart  der  boeten  waar  men  de  over- 
treders van  landswetten  en  stedelijke  keuren  meê  trof, 
meer  verscheiden,  zij  kwam  veelal  meer  ten  goede  aan 
de  buro-erlijke  gemeente  of  aan  de  kerk  en  hield  dikwijls 
meer  verband  met  het  vergrijp  dat  was  gepleegd. 

Er  bestaan  nu  slechts  twee  soorten  van  kastijding : 
geldboete  en  gevangenisstraf,  in  enkele  gevallen  met 
ontzetting  van  burgerlijke-  en  burgerschapsrechten.  Vroe- 
ger, nl,  in  de  middeleeuwen,  waren  er  geen  gevange- 
nissen, ten  minste  geen  verblijven  tot  opsluiting  van 
misdadigers  voor  eenigszins  langen  tijd.  Men  had  den  stok, 
waarin  de  kwaaddoeners  werden  in  bewaring  gebracht , 
tot  dat  hun  vonnis  was  gewezen ,  doch  dat  arrest  duurde 
gewoonlijk  niet  lang,  omdat  de  rechtspraak  sneller  in 
haar  werk  ging  dan  thans.  Opsluiting  in  eene  gevangenis 
voor  korter  of  langer  tijd ,  als  straf  uitgesproken ,  was 
zoo  goed  als  niet  bekend.  Vandaar  dat  de  géole  of  het 
misdadigers-gat  gewoonlijk  van  geringen  omvang  was. 
Er  bevonden  zich  in  Haarlem  van  ouds  twee  dieven- 
kelders,  de  een  onder  het  Stadhuis,  de  andere  in  de 
Bartel-Jorisstraat.  In  den  laatste  zaten  o.  a.  Talesius  en 
zijne  dochter  Ursel,  het  beggijntje,  opgesloten,  tot  zij 
den  37  Mei  1573  werden  ter  dood  gebracht.  De  eigen- 
lijke gevangenis  was,  waarschijnlijk  sedert  1528,  in  den 
toren,  aan  de  Sparenzijde,  van  de  oude  St.  Janspoort,  een 


201 

gebouw  dat  staande  het  beleg,  in  Februari  1573  werd 
afgebroken. 

Boeten  werden  in  de  middeleeuwen  raenicrvuldio:  opge- 

O  Oio 

legd,  maar  op  eene  geheel  andere  wijze  dan  tJians. 
Eigenaardige  vormen  er  van  waren  de  steenboeten ;  zij 
werden  veelvuldig  geeischt  sedert  in  de  steden  de  houten 
huizen,  ook  de  openbare  gebouwen,  geleidelijk  door  steenen 
panden  werden  vervangen,  de  aarden  wallen  door  vest- 
muren,  kerken  en  kapellen  werden  gesticht  of  vergroot. 
In  dat  tijdperk  moesten  vele  overtredingen  geboet  worden 
met  het  leveren  van  steenen,  in  een  aantal  van  5000 
tot  100000  afwisselende,  bovendien  somtijds  van  eene 
opgegeven  hoeveelheid  kalk ,  welk  bouwmateriaal  dan 
moest  bezorgd  worden  ter  plaatse-zelve  waar  men  het  op 
dien  tijd  noodig  had,  b.  v.  aan  de  parochiekerk,  het  stad- 
huis, de  vestmuren,  eene  of  andere  poort.  Nu  en  dan 
eischte  het  gerecht  van  den  veroordeelde  het  maken  van 
eenige  roeden  vestmuur,  waarschijnlijk  wanneer  de  delin- 
quent zelf  metselaar  of  ambachtsman  was ,  hoewel  dat 
niet  wordt  opgegeven  en  het  is  dus  slechts  eene  gissing. 
Van  geldboeten  wordt  veel  minder  gewag  gemaakt,  waar- 
schijnlijk omdat  daarvan  in  den  regel  niets  in  de  stadskas 
te  recht  kwam.  Want  men  weet,  dat  zij  gingen:  1/3  voor 
den  aanbrenger  van  het  delict  (zoo  die  er  was),  1/3  voor 
den  Landsheer  en   1/3   voor  den  Schout. 

Ontzetting  van  burgerlijke  en  burgerschapsrechten  ,  kan 
zoo  wat  in  vergelijking  gebracht  worden  met  het  middel- 
eeuwsche  bannissement.  Verbanning  voor  een  zeker  aantal 
jaren,  want  voor  eeuwig  werd  niet  veel  uitgesproken, 
was,  als  men  het  zoo  noemen  mag,  schering  en  inslag. 
Men  paste  deze  straf  zoo  veelvuldig  toe,  dewijl  zij  eene 
allergemakkelijkste  manier  was,  om  zich  van  booswichten 
en  kwaaddoeners  af  te  maken,  doch  zij  strekte  niet  ter 
bevordering  van  veiligheid  in  den  lande,  want  men  kreeg 


202 

en  hield  langzamerhand  eene  vlottende  en  zwervende 
massa  lediggangers ,  die  gewoonlijk  geen  middel  van  be- 
staan hadden,  en  van  ongerechtige  streken  om  aan  den 
kost  te  komen,  niet  afkeerig  waren. 

Behalve  hetgeen  reeds  opgenoemd  is,  had  men  nog 
eenige  andere  correctioneele  straffen,  zooals  het  volgen 
der  processie ,  de  bedevaarten  ,  den  schandsteen ,  de 
kaak,  enz.  Voor  zoover  daarvan  niet  reeds  vroeger  ge- 
sproken is,  ')  zou  er  hier  nog  wel  breedvoeriger  over 
kunnen  gehandeld  worden ,  maar  het  is  mij  thans  minder 
te  doen  om  de  straffen  verder  na  te  gaan ,  welke  werden 
opgelegd,  dan  de  vergrijpen  te  bespreken,  die  werden 
gepleegd.  ")  Ik  heb  op  het  oog  de  lezers  bekend  te 
maken,  met  een  paar  bladzijden  uit  het  leven  van  de 
poorters  der  lö*^"  eeuw,  waaruit  men  zal  zien,  dat  in 
sommige  opzichten ,  de  tijden  na  verloop  van  vier  eeuwen 
nog  niet  veel  veranderd  zijn ;  dat  in  andere  gevallen 
daarentegen  de  zeden  metterdaad  beter  zijn  geworden  ; 
dat  vroeger  werd  gestraft,  wat  naar  eene  aan  ieder  burger 
toekomende  vrijheid,  straffeloos  behoort  te  wezen,  en 
dat,  om  het  hier  bij  te  laten  blijven,  waar  eerbied  ont- 
brak voor  goddelijke  zaken  of  wereldlijk  gezag,  de  over- 
heid niet  weifelde ,  de  ergenis-gevenden  met  gestrengheid 
te  straffen. 

Om  tot  dit  doel  te  geraken ,  willen  wij  eens  doorbla- 
deren het  register  der  vonnissen  door  het  Gerecht  der 
stad  Haarlem    in    de    15'^^  eeuw  gewezen  ^) :    met    eene 


1)  Bijdragen  voor  de  Geschiedenis  van  het  Bisdom  van  Haarlem,  Dl.  XI, 
blz.  X  en  blz.  233  sqq. 

2)  Zie  verder  de  :  aanteekeningen  uit  de  Geschiedenis  van  het  Strafregt 
door  P.  C.  Molhuysen,  in:  Mjhoff  tx^  Fruin  ,  Bijdragen  voor  Vaderlandsche 
Geschiedenis  en   Oudheidkunde  ,   Nieuwe   Reeks.   Tweede  Deel,    1861. 

3)  N"  1073  van  den;  Inventaris  van  het  Archief  der  stad  Haarlem, 
I""  Afd, 


203 

» 
kinderlijke  en  argelooze  eenvoudigheid  vindt  men  daarin 

de  vergrijpen  opgeteekend  waaraan  sommige  poorters  zich 
nu  en  dan  schuldig  maakten  en  ik- geloof,  dat  men  geen 
getrouwer  afspiegeling  der  zeden  van  dien  tijd  zou  kunnen 
begeeren,  dan  ons  in  dat  boek  wordt  aangeboden. 

Ik  geef  slechts  eene  kleine  bloemlezing  en  bepaal  mij 
tot  die  vonnissen,  waarin  sprake  is  van  geestelijke  peV- 
sonen  of  kerkelijke  zaken,  of  waarbij  straffen  van  kerke- 
lijken  aart  werden  opgelegd, 

1437.     Diefstal  van  zand.  Ondiep  maken  der  stads- 
grachten en  vaarten. 

Opten  sonnendach  die  vij'^*^"^  dach  in  Julio  anno 
M.cccc.xxxvij, 
Want  een  geheiten  schelu  ')  wijbken  ''),  der  stede  sin- 
gel tot  voil  steden  ^)  grote  culen  in  gedolven  heeft,  ende 
die  aerde  ende  dat  sant  mit  sinen  schepe  enwech  gevuert 
tot  sinen  wille ,  ende  oic  overmids  dat  hij  inder  stede 
graften  ende  in  die  vaert  sijn  aerde  heeft  laten  vallen, 
ende  oic  dairinne  geworpen,  soe  ist  dattet  gerecht  hem 
op  dese  tijt  dair  off  corrigeert,  ende  tot  correxie  sett, 
dat  hij  nu  rechtevoirt  *)  voir  die  cruce  gaen  sal  in  een 
pair  lijnen  ')  cleder  ende  sal  hebben  in  sijn  handt  tot 
enen  teyken  een  mandeken  mit  aerden,  ende  als  hij  dat 
gedaen  heeft  soe  banten  ^)  tgerecht  voirt  op  huden  bijder 
sonne  vter  stede,  ende  vter  stede  vrihede  op  sijn  lijf, 
ende  dair  niet  weder  in  te  comen,  ten  sij  bij  wille  van- 
den ghemenen  gerechte. 

1440.     Verboden  Beggijnhof  of  Zustershuis. 

Bij  voorrechtsbrief  van  Philips  van  Boergondiën ,  aan  de  stad 
Haarlem  den   18  Augustus  1426  verleend,  werd  het  rechtsgebied 

1)  scheel  2)  dimin.  vorm  vau  den  mansvoornaam:  Wjbo  3)  vele 
plaatsen       4)  aanstonds       5)  linnen       6)  bant  hem 


204 

der  stad  honderd  tachtig  roeden  naar  alle  zijden  landwaarts  in 
vergroot,  maar  bepaalde  hij  tevens,  //dat  men  binnen  der  stede 
vrijheit  gheen  beghijnhove,  zusterhuyse  noch  geenrehande  ver- 
gaderinge  voirt  aen  maken  noch  begrijpen  (zal)  van  mannen  of 
van  vrouwenpersoenen  in  geenre  wijs,  lueer  dan  dair  nu  ter  tyt 
sijn";  enz. 

Des  sonnendages  opten  x"^^"^  dach  in  aprille    anno 
M.cccc.xl, 

Omme  overicheit  ')- willen  die  bave  jacops-dochter  ende 
niargariete  baudijnsdochter  gedaen  hebben  tgegen  den 
gerechte  om  dat  sij  bleven  sitten  in  enen  huze  ende  wou- 
den vergaderinge  van  susteren  dair  inne  maken ,  soe 
bantse  tgerecht  op  huden  vter  stede  een  jair  lanck  op 
hoir  lijfF  ende  tenden  ^)  den  jaere  dair  niet  weder  in  te 
comen  ten  sij  bij  wille  (van)  den  gerechte. 

1444.     Weigeren  van  den  steclelijken  accijns. 

Anno  M°cccc°  xliiij.  secundum  cursum  curie  opten 
sonnendach  die  xxj^'^  dach  in  februario. 

Alsoe  Jan  gerijtssoen  wonende  voir  den  huze  tot  scho- 
ten den  excijsmeester  vander  stede  dreygelike  woirde 
gegeven  heeft ,  om  dat  hij  hem  den  excijss  eysschede  die 
hij  sculdich  was,  ende  voirt  ^)  dat  hij  dair  op  sijn  cleder 
after  op  sloech  ende  liet  die  lude  after  in  sien  die  dair 
bij  wairen,  ende  seide  in  smadiclieit  *)  vander  stede,  hier 
after  in  suldi  der  stede  excijss  vinde ,  ende  dit  sijn  die 
hantvesten  die  sij  hebben,  Om  deser  onredelicheit  ende 
smadicheit  willen ,  soe  hebben  hem  tgerecht  die  vroet- 
schap  ende  richeit  ')  overseit  ^)  soe  die  sake  an  hem 
gebleven  is,    dat  hij  op  huden  voir   die    cruce   gaen    sal 

1)  overicheit  =:  overhooricheit  =  ongehoorzaamheid.  2)  na  het  einde 
van  3)  verder  4)  minachting  5)  rijkdom  =.  de  rijksten,  die  mede 
zittiog  hadden  in  den  Haad.  6)  bevolen 


205 

mit  een  neder  cleet  an  sijn  hals  hangende,  ende  dair  toe  ') 
soe  banten  tgerecht  die  vroetschap  ende  rijcheit  op  huden 
bijder  sonnen  wt  der  stede  ende  dair  wt  te  wesen  ende 
te  blijven  op  sijn  lijf  een  jair  lang,  ende  dair  tenden  niet 
weder  in  te  comen  ten  sij  bij  wille  vanden  gerechte  ende 
der  vroetschap  ende  rijcheit  voirscr. 

1445.  Bouwen  van  het  nieuwe  kruiswerk  of  transept 
van  de  St.  Bavo-kerk. 

Hierover  zie  men  het  zeer  belangrijke  opstel :  Plaatsbeschrijving 
der  St.  Bavo-Kerk  te  Haarlem ,  door  den  ZeerEerw.  Heer 
J.  J.  Graaf,  in  de:  Bijdragen  voor  de  Geschiedenis  van  het  Bis- 
dom van  Haarlem,  Vierde  Deel,  8°,  1876. 

Des  sonnendages  des  anderen  dages    naden    heiligen 
Jairssdach  anno  (m.cccc.)  xlv.  seciindum  cursum  curie. 

Alsoe  Jacop  coster,  naden  tuych  ^)  die  tgerecht  dairofF 
gehoirt  hebben ,  den  kercknieesters  onredelicke  dreyge- 
licke  woirden  gegeven  heeft  doe  dat  fundament  vanden 
nuwen  werck  an  die  noortside  vander  kerke  gedolven 
wairt  ende  om  dat  dieselve  Jacop  oic  sake  gehantiert 
heeft  dair  grote  ongenoechte  binnen  der  stede  off  geco- 
men  mochte  hebben  ende  oic  om  dat  hij  sijn  wijff  groet 
ontier  ')  ende  vrese  *)  van  hoiren  lijve  gedaen  heeft  ende 
omdat  hij  sijnen  broeder  dreygelike  woirde  gegeven  heeft 
ende  alsoe  van  deser  misdaden  die  sake  gebleven  is 
anden  gerecht,  Soe  seit  hem  tgerecht  over,  dat  hij  der 
stede  ter  beteringe  dair  off  doen  sal  ende  geven  xl"^  steens 
ende  xx  hoet  calcx  ende  die  sal  hij  verborgen  an  sgerechts 
handen  tusschen  dit  ende  den  heiligen  dertien  dage  ") 
ende  waert  dat  hij  des  niet  en  dede  soe  banten  tgerecht 
naden  heiligen    dertien    das;    terstont  vter    stede  wt    der 

1)  bovendien      2)  getuigenis      3)  geweld      4)  bedreiging      5)  Drie  Koningen 


206 

stede  vrijhede  wt  der  baljuscip  van  Kennemerlant  ende 
van  Rijnlant,  ende  niet  weder  dair  in  te  comen  tensij 
dat  hij  den  steen  ende  kale  verborgt  heeft  ende  die  sal 
hij  doen  leveren  ende  brengen  op  sijnen  cost  binnen 
der  stede  bijden  zijlpoirte,  ende  dair  an  tende  nochtant 
binnen  der  stede  niet  te  comen  ten  sij  bij  wille  vanden 
gemeuen  gerechte. 

1446.    Onruststokers. 

Anno  (m.cccc.)  xlvj.  Des  sonnendages  die  xxij^'^  dach, 
in  Meye.  Alsoe  onlancx  geleden  Een  deel  personen  op 
des  balyws  dach  dat  hij  vierschair  binnen  hairlem  sitten 
soude,  gecomen  sijn  binnen  hairlem  niit  horen  panssers, 
messen,  bogen  ende  andere  wapene,  bij  namen  geheiten 
Jan  Auwelssoen  van  AssendelfiP,  bartout  harmanssoen  van 
Wormer,  allart  pieterssoen  ende  Dirc  Direxsoen,  ende 
sijn  in  taveernen  gaen  sitten  drincken  ende  hebben  aldair 
pertijlike  saken  gesproken  van  Cabbellaus  ende  hoecx , 
dair  wt  gescepen  was  onruste  ende  onvrede  te  comen  , 
dairs  sgerechts  meyninge  ofiF  is  dat  sij  nyemande  gehen- 
gen  en  willen  enige  pertijlike  woirde  te  spreken  ofF  per- 
tijlike saken  te  hantieren  ende  sunderlingen  die  van  buten 
in  comen  niet  gehengen  en  willen  mit  pansers,  messen , 
bogen  ofF  ander  wapen  langes  ter  straten  te  gaen,  of  in 
taeveernen  dair  mede  te  sitten  te  drincken  ende  dan  per- 
tijlic  te  spreken.  Soe  ist  dat  sij  den  voirs.  personen  dair 
off  over  seggen  ter  beteringe  te  doen  ende  sullen  elcx 
van  hem  geven  totter  tymmeringe  behueff  der  prochie- 
kerke  alhier  xv'"  steens  ende  die  leveren  binnen  der  stede 
tusschen  dit  ende  sunte  Jacopsdage  naestcomende  totter 
plaetsen  dair  hem  die  kercmeesteren  dat  wijsen  sullen, 
Ende  desen  steen  sullen  sij  verborgen  binnen  der  tijt 
voirscr.  te  leveren  tusschen  dit  ende  den  vier  heiligen 
dagen   van    pinxten    naestcomende.    Ende  waert    dat    sijs 


207    ■  . 

binnen  der  tijt  niet  en  verborgde  soe  bantse  tgerecht 
tanden  den  vier  heiligen  dagen  van  pinxten  wt  der  stede, 
wt  der  stede  vriliede ,  wt  der  balyuscip  van  Keiiemer- 
lant  ende  van  Rijnlant  soe  men  dat  doen  mach  nae  inhout 
der  hantvesten  iij  Jair  lanc  te  wesen  ende  te  blijven  op 
hoir  lijf  ende  tenden  den  drie  Jairen  dair  niet  weder  in 
te  comen  sij  en  ')  hebben  elcx  den  steen  gelevert  ende 
betaelt, 

Alsoe  ter  selver  tijt  mitten  voirseiden  personen  binnen 
Hairlem  gecomen  sijn  bij  namen  geheten  vrederic  pieters- 
soen ,  pieter  vredricxsoen  ende  garbrant  henricxsoen  ende 
hebben  die  selve  saken  gheoeffent  ende  gehantiert  gelijc 
vanden  anderen  personen  voirgeseit  is,  ende  sij  dier  sake 
moetwillike  anden  gerecht  gebleven  sijn  ende  dair  voir 
geseit  hebben,  Soe  ist  dat  hem  tgerecht  overseit  dat  sij 
elcx  geven  sullen  ter  beteringe,  totter  tymmeringe  be- 
huefF  voirscr.  x™  steens  ende  die  leveren  tusschen  dit 
ende  sunte  Jacopsdage  ende  deden  sij  des  niet,  soe  will 
men  die  nemen  ende  hebben  vanden  borgen. 
Borgen  (volgen  de  namen). 

Desen  borghen  voirscr.  hebben  betaelt. 

1446.    Dragen  van  verboden  tvapenen. 

Daartegen  was  voorzien  bij  de  keur  van  8  April  1392. 

Tenzelfden  dage.  Alsoe  Jan  Gerijtssoen  die  snider,  mit 
enen  loden  bal  bevonden  is  in  sijn  mouwe  dragende,  dair 
in  te  vermoeden  was  dat  hij  gheen  doechde  dair  mede 
voir  en  hadde  ende  alsoet  sgerechts  meyninge  is,  dat  sij 
nyemande  gehengen  en  willen  alsulke  wapenen  heymelic 
te  dragen.  Soe  bannet  tgerecht  denselven  Jan  gerijtssoen 
op  huden  bider  sonne  wt  der  stede,  wt  der  stede  vriheden, 

1)  tenzij  zij 


208 

wt  der  balyuscip  van  Kenemerlant  ende  van  Rijnlant  een 
jair  lanc  te  wesen  ende  te  blijven  op  sijn  lijf  ende  tende 
den  jaere  dair  niet  weder  in  te  comen  ten  sij  bijden  ge- 
meenen  gerecht.  Ende  dair  toe  so  sal  hij  geven  eer  hij 
weder  in  die  stede  ofF  stede  vriheden  comen  mach  iiij"" 
steens  totter  tymmeringe  behuefiP  vander  prochiekerke  en 
xl  sc(hellingen)  an  gelde  nae  inhout  skoerss. 

1451.    Gaan  ter  eerste  misse  in  Amsterdam. 

Bij  de  keur  van  8  April  1392  was  het  gaan  ter  eerste  mis  en 
naar  uitvaarten  buiten  Haarlem,  tot  op  zekere  hoogte  verboden. 
Het  getal  personen ,  die  aan  dergelijke  uittochten  mochten  deel- 
nemen was  beperkt  en  het  schijnt  niet  geoorloofd  te  zijn  geweest 
bij  soortgelijke  gelegenheden  te  offeren. 

Anno  (m.cccc.)  een  ende  vijftich.    Des  sonnendaghes 
na  sinte  Margrietendach. 

Opten  selven  dach  lest  voirs.  Also  Jan  Mathijssoen , 
godevaert  meester  aerntsz. ,  heynric  Jacop  tymanss. ,  Jan 
gherijt  die  bontwerkersz. ,  zuwe  anthonijs  de  loeffs  wijtF, 
Elsbyen  gherijt  pieterssoens  wijfï  van  bennebroec,  Alijt 
Jan  van  der  meerswijfif,  ende  lijsbet  Dirc  biermanswijlF, 
Tot  Amsterdamme  ter  eerste  missen  geweest,  ende  aldair 
gheoffert  hebben  ')  boven  ^)  der  stede  gebot,  dair  tgerecht 
goeden  tuuch  ^)  off  gehoirt  hebben,  So  seit  tgerecht  hem 


1)  Offeren,  ten  offer  gaan,  geschiedde  op  hooge  feestdagen  aldus:  op 
het  altaar  w  erden  door  de  geloovigen ,  kleinere  of  grootere  giften  in  geld 
neergelegd  ten  behoeve  van  den  Priester.  De  mannen  gingen  eerst,  dan 
volgden  de  vrouwen  en  de  plechtigheid  geschiedde  onder  gezang  van  het  koor. 

Den  17  Augustus  1885  zag  ik  in  eene  kerk  in  de  stad  Luxemburg  hoe 
het  offeren  daar  geschiedt.  Bij  eene  uitvaart  gingen  de  mannelijke  familie- 
leden van  den  gestorvene  processionaliter  de  evangeliezijde  van  het  altaar 
op,  liepen  er  achter  om,  wierpen  hun  offer  in  een  aan  den  cpistelkant  ge- 
plaatst bekken  en  keerden  toen  naar  hunne  plaatsen  terug. 

2)  minachtende  8)  getuigenis 


209 

dair  voer  over  te  beteringe,  dat  slj  elcx  twisken  dit  ende 
sinte  pietersdach  ad  vincula  naestcomende  op  horen  cost 
leveren  sullen,  voir  der  stathuys ,  vj^  stiens,  ende  dat 
te  verborgen  bij  dage  sonnenschine  ende  wairt  dat  sij 
des  niet  en  dede,  dat  sel  wesen  op  sulke  correxcie  ende 
boeten,  als  hem  tgerecht  vorder  dair  off  over  vinden 
ende  seggen  sullen. 

1451.    Beleedifjlnrj  en  bedreiging  van  den  Prior 
van  St.  Jan. 

De  Commanderij  van  St.  Jan  was  het  grootsLe  en  rijkste  mannen- 
klooster te  Haarlem.  Zij  werd  gesticht  in  1310  en  bleef  bestaan 
lot  1625.  Het  is  niet  bekend  wie  in  1451  Prior,  —  maar  wel 
dat  Heer  Gerrit  Van  Scoten  destijds  Commandeur  was. 

Anno  (m.cccc.)  een  ende  vijftich.  Des  sonnendages  opten 
negenden  dach  in  Meye.  presentibus  die  scout  Jan  willem 
claess. ,  huge  Jansz.,  gherijt  stefiFensz.  ende  florijs  eng- 
brechtss.,  Rade,  Pieter  claesz. ,  Symon  berwoutsz.,  luytgen 
camerouwer,  Pieter  brawe ,  Jacop  zaenden  ende  bertholo- 
meus  godevaertsz. ,  scepenen. 

Also  dammas  dammassoen,  Den  prior  van  sinte  Jans 
cloester  binnen  hairlem,  onlancx  geleden  binnen  der  ker- 
ken, grote  vrese  mit  een  getoghen  messe  gedaen,  ende 
vele  smaliker,  lelijke,  dreychelike  woirde  gegeven  heeft 
dair  tgerecht  goeden  tuuch  off  gehoirt  hebben,  onime  dier 
misdaet  wil  so  seit  tgerecht  hem  over,  dat  hij  op  sinte 
pancraes  dach  nu  naest  comende  tot  aciite  vren  voir 
middach  comen  sel  inden  sel  ven  cloester  opt  koer  in  jeghen- 
woirdicheit  den  prior,  ende  alle  den  ghemenen  heren  ') 
also  veer  als  sij  daer  bij  comen  willen,  ende  sal  dair  op 
sijn  knyen  vallen,  ende  bidden  den  prior,  ende  voirt  den 
commenduer  ende  den  ghemenen  heren  dat  sij  hem  omme 


1)  verdere  kloosterlingen. 
Bijdrageu  Gescli .  Bisd-  v.  Haarlem  XlVc  Deel.  14 


210 

goids  willen ,  vergheven  willen ,  zulke  vrese  ende  sma- 
dicheit,  als  hij  den  prior  ende  den  cloester  voirs.  ghedaen 
heeft,  dat  gedaen  wesende  sal  dammas  dammassoen  voer- 
seit  terstont ,  ter  eren  ende  ter  wairdicheit  goids ,  aldair 
inden  selven  cloester  voir  dat  wairde  heylige  sacrament 
setten  een  kairsse  van  drie  pont  was,  ende  dair  toe  ') 
sel  hij  opten  selven  dacli,  onder  die  homisse  in  die  pro- 
chiekerc  tot  hairlem,  voir  dat  wairde  heylige  sacrament 
setten  een  kairsse  van  drie  pont  wasse  Ende  hier  en  boven 
sel  hij  noch  der  stede  van  hairlem  leveren  voir  der  stat- 
hnys  sesse  dusent  stiens  ende  drie  hoet  calcx  op  sinen 
cost  twisken  dit  ')  ende  pinxster  naestcomende,  ende  dat 
verborgen  bij  dage  sonnenschijne  ofF  dair  voir  gebannen 
te  wesen  tyen  jaer  lang.  op  sijn  lijfF. 


1455.    Laster  van  een  biechtvader  en  andere  eer- 
zame personen. 

Smanendaechs   vj  epiphanie  a°  (m.cccc.)  Iv. 

Alzo  mosselt  claesdochter  van  schoten  heefift  doen  scrij- 
ven  ende  dichten  drie  onbehoirlicke  cedulen  die  gecleevet  3) 
zijn  geweest  voir  der  goeder  luyden  doren  vanden  ge- 
rechte, die  gescreven  waeren  in  alle  zulken  schijne  *)  als 
ofF  ze  wt  eens  biechtvadei's  monde  gescreven  hadden  ge- 
weest, dair  zij  enigen  personen  die  ombesproken  ende 
omberufft  zijn,  mede  gepijnt  ')  heefFt  van  hore  ere  te 
beroven,  welke  cedulen  inhoudende  waren  gelijc  hier 
na  gescreven  staet:  Siet  ghij  Rechters  vander  ste  wat  ghij 
doet,  dit  laken  dair  al  dat  woel  om  is  dit  en  heefft  dat 
volc  niet  gedaen  dair  yhijt  op  legt,  aernt  pieterszs.  dochter 


I)  daar  en  boven         2)  tusschen  heden  3)  aangeplakt         4)  in  zoo- 

danigen   trant         5)  beproefd 


211 

die  heefftet  gedaen  mit  hoir  niclite  bouwen  Janszs.  dochter 

die  ste  clerc  plach  te  icesen,   ten  is  hoir  eerst  niet,   dit  is 

mij  inder  biechten  gecomen,  Ziet  dat  g hij  niet  geplaecht  en 

wort,    dat  ghij   niet   en    zhickt ,    Ie  en   zeg   U  niet   meer  , 

Ende    alzo    tgerecht  inder  wairheit  bevonden    beefFt    dat 

mosselt  zelve    dese    cedule    lieefft  doen  scrijven  dair    die 

voirs.  personen  mede  gescepen  waren  gescouflSert  ')  ende 

beroofft  te  wesen  van  boere  eere ,    twellic    tgerecbte    in 

geenrewijs  en  staet    te    lijden ,    Wanttet    saken   zijn    van 

quade  exemple,  Soe  zeittet  gerecbte  de  voirs.  mosselt  dair 

voir  over  ter  correctie  ende  ter  beterinije  voir    die    mis- 

daet  voirs.  Eerst  dat  mosselt  voirs.  den  gerecbte  nu  ende 

oick  aechte  boudijn  Jansz.  docbter  nu  terstond  alliier  voir 

den  buyse  op  boeren  knyen  openbairlicken  bidden  zal,  dat 

zij  bun  elc  bijsonder  boir  vergeven  willen  zulke  smade- 

licbeit  als  zij  tegen  bun  misdaen  macli  bebbon,  ende  dat 

gedaen,  zal  die  zelve  mosselt  voirt  gelden  ter  beteringe 

voir  die  misdaet  voirscr.  totter  stede  beboefF  xxsij"^  steens 

ende  xvj   boet  calcx  ende  dit  te  verborgen  op  zonnendage 

naestcomende  bynnen  sdaecbs  zonnescbijn,  dien  steen  ende 

kale  te  leveren  ende   te    betalen    bynnen    der    stede   van 

hairlem  dair  boir  tgerecbt  wijsen    sal    tusschen  dit   ende 

sint  Jans  dage  te  midzomer  naestcomende,   off  wairt  dat 

mosselt  voirs.  in  enige  vanden  punten  voirs.  gebreckelic 

wair,  zo  zal  zij  dair  voir  gebannen  wesen  wt    der   stede 

.  van  bairlem  ende  wt  der  stede  vrijbede,  op  boir  lijff  ^), 

vijff  jaeren  lanck  affter  een ,  zonder  dair  en  bynnen  dair 

weder  in  te  comen.   Ende  dair  en  teynden  ter  tijt  toe  dat 

zij  boer  voirs.  correctie  voldaen  zal  bebben.  Ende  dat  zij 

voirt  den  gerecbte  vernuecht  ende  voldaen  beefft  van  boer 

overboricbeyt  bij  goeduncken  vanden  gerecbte. 


I)  belasterd  2)  op  straffe  des  doods 


212 

4456.    Boomschmderij  in  den  Haarlemmerhout. 

Hiertegen  waren  strenge  bepalingen  opgenomen  in  de  keur  van 
8  April  1392. 

Ultima  Maij  Anno  (m.cccc.)  Ivj. 

Oüi  dat  Cornelis  de  Vlaminck  doud(e)  sco(e)maker 
dagelix  gaet  mit  een  bijl  inden  hout  om  hout  ende  brem 
aldair  te  houwen  ende  oic  gehouwen  heeft,  dwelc  tghe- 
recht  van  hem  niet  geheugen  en  wil  noch  van  nyemant 
anders  So  zeitet  gherecht  hem  over  ter  correxie  ende  ter 
beteringhe  dat  hij  op  en  sonnendage  naestcomende ,  te 
weten  den  vj'^  dach  in  Junio  gaen  sal  voir  die  processie 
beghinnende  beneden  tchoor,  bloetshoofts  ende  in  een  paer 
lynnen  cleder  ende  mit  een  palm  van  brem  in  sijn  hant 
ende  weder  in  comen  voir  die  processie  voir  tchoor  Ende 
wairt  dat  hij  dit  niet  en  dede,  so  sal  hij  dair  voir  ge- 
bannen wesen  vter  stede  van  hairlem,  vter  selver  stede 
vriheit,  vuyt  die  bailiuscippen  van  Kermerlant  ende  Rijn- 
lant  een  jair  lanc  op  sijn  lijf,  ende  niet  weder  dair  in 
komen  ten  sij  bij  tsgherechts  ghemoede  '),  ende  al  voren 
so  sal  hij  eerst  dese  beteringe  gedaen  hebben.  (Ter  zijde 
staat:  volcomen,  nl.   volbracht.) 

1456.    Boom. schender  ij  in  den  Haarlemmerhout. 

Eodem  die.  Om  dat  Walraven  die  wever,  Duve  Jansd., 
Claes  dircxsoen,  wonende  after  Jan  Florissoens  in  die 
huyt  ')  ende  pieter  coeltgen,  brem,  hulst  ende  meijen 
ghehouwen  ende  gheploct  hebben  inden  hout,  so  sullen 
sij  elc  gaen  ter  beteringe  ende  ter  correctie  voir  die  pro- 
cessie een  sonnendage  naestcomende,  te  weten  den  vj" 
dach  in  Junio,  bloetshoofts  mit  een  cleyn  palm  van  brem 
in  die  hant,  beginnende  beneden  tchoor,  ofif  elc  sal  tus- 
schen    dit    ende    sonnendach    naestcomende    comen    ende 

1)  goeddunken  2)  in  den  Hout 


213 

brengen  rait  hem  opten  huyse  ')  een  pont  hollants.  Ende 
waert  dat  zij  geen  van  beyden  en  deden,  so  sullen  sij 
gebannen  wesen  vter  stede  van  hairlem  ende  vuter  selver 
stede  vriheit,  een  jair  lanc,  op  hoir  lijf,  ende  niet  weder 
dair  in  comen  tensij  bij  tsgherechts  geraoede,  ende  al 
voren  so  sullen  sij  nochtant  dese  correxie  ende  beteringe 
gedaen  hebben.  (Ter  zijde  staat  :   Dit  is  volcomen.) 

4456.     Weigeren  van  Heerendiensten. 

Bij  de  keur  van  S  April  1392  was  hierop  eene  boete  gezet  van 
15  Pond  en  32  duizend  steenen  ,  bovendien  verbanning  gedurende 
drie  jaren.  Het  uittrekken  met  de  banier  (ten  oorlog  varen)  waar- 
van hier  onder  sprake  is,  betrof  de  belegering  van  Deventer  door 
Philips  den  Goede,  ter  zake  van  het  verzet  van  Overijssel  tegen 
de  benneming  van  üavid  van  Boergondien  tot  Bisschop  van  Utrecht. 
Aan  dien  krijgstocht  namen  vele  Hollanders  deel,  en  hij  eindigde 
na  eenige  weken  met  eene  overgaaf  der  stad  bij   verdrag. 

Des  Woensdaechs  op  sinte  maria  magdalenen  Avonde 
ende  was  die  x-xj'*^  dach  in  Julio  a"  (m.cccc.)  Ivj. 

Alzo  florens  van  Adrichem  Jacopsz.  overborich  ende 
wederspannich  geweest  heefFt  tegen  die  ordinancie  die  bijden 
gerechte  geordineert  is  geweest  in  dese  heervairt,  te  weten 
dat  hij  zijne  gelden  niet  inleggen  en  woude  gelijc  anderen 
zijnen  buyren  ende  heefft  den  hoofifmans,  die  him  eens 
ende  anderwerven  duechdelicken  dair  omine  maenden  zeer 
spitelicken  toegesproken  Ende  heefift  noch  dair  en  boven 
in  tegenwoirdicheit  vanden  gerechte  opten  huyse  oneer- 
licken  gesproken  opter  stede  ende  bijsonder  opten  genen 
die  vander  stede  wegen  geschickt  ^)  zijn  rnitter  bannyere 
wt  te  varen ,  twelc  een  zake  is  van  quaden  exemple  die 
tgerecht  vanden  voirs.  florens  ongecorrigiert  niet  en  staet 
te  lijden.    Zo  zeit  him  't  gerecht  dair  voir  over  ter  cor- 

1)  stadhuis  2)  aangewezen 


214 

rectie  Eerst  dat  hij  terstond  inleggen  zal  in  handen  van- 
den homans  zulc  geit  als  zij  gaderen  ')  gelijc  anderen 
zijnen  buyren,  V^oirt  zal  die  zelve  florens  terstond  hier 
beneden  voir  der  stede  huys  openbairlicken  ende  mit 
ongedeckten  hoofFde  den  gerechte  bidden  dat  zij  hirn  ver- 
geven willen  tgunt  dat  hij  andie  voirs.  zaken  raisdaen 
mach  hebben  wegen  hunluyden,  Dit  gedaen  wesende  zal 
florens  voirs.  op  morgen ,  sinte  maria  magdalenen  dach , 
goets  tijts  onder  die  hoichmisse  brengen  ende  zetten  voir- 
den  heyligen  sacramente  een  wassen  kaersse  van  ij  pond 
wasses  wegende  Ende  dair  en  boven  zal  hij  der  stede 
geven  ter  beteringe  thien  duysent  steens  ende  vijfF  hoet 
calcx  ende  dat  verborgen  op  huyden  bynnen  sdaechs  zonne- 
schijn, dien  steen  ende  calc  voirs.  te  leveren  dair  him 
der  stede  tymmermeysters  wijsen  zullen  op  zijnen  cost 
tusschen  dit  ende  sinte  bertelmeeus  dage  naestcomende 
Ende  wairt  zake  dat  florens  voirs.  in  enich  vanden  pun- 
ten voirs.  gebreckelic  wair  ende  niet  en  dede  gelijc  voirs. 
staet  Zo  zal  hij  dan  terstond  dair  voir  gebannen  wesen 
thien  jaeren  lanc  wt  der  stede  van  hairlem ,  wt  derzelver 
stede  vrijheit  ende  wt  den  baeliuscippe  van  Kennemerlant 
ende  van  Rijnlant,  op  zijn  lijff,  ende  teynden  den  thien 
jaeren  voirs.  niet  weder  dair  inne  comen  ten  zij  bij  tge- 
i'echts  gemoede. 

(Ter  zijde  staat:)  Florens  heeff't  vergiff'enisse  gebeden, 
zijn  geit  iiigeleyt  ende  die  kaersse  gebracht. 

Bairthout  huygenz.  is  borge  gebleven  voir  florens  voirs., 
vanden  steen  ende  calc  hier  gescreven.  Presentibus  Jan 
van  Adrichem  ende  Jan  van  Spanckeren. 

1456.    Roggebrood  verkoopen  boven  de  zetting. 

Item  so  sullen  die  brootbackers  dat  broot  backen  na  ordinancie 
dergeenre  die  bij  horen  ede  daer  toe   geset    sijn   biden  rechte  of 

1)  invordercu 


215 

die  men  daartoe  setten  sel  ende  so  wie  dat  niet  en  dede  verbuert 
V  st.  alsoe  dicke  als  hijt  niet  en  dede.  Keur  van   8  April   1392. 

Anno  (m.cccc.)  Ivj,  des  manendaechs  op  sinte 
Lucyendach. 

Alsoo  den  ghemeenen  backeren  een  ghebot  gedaan  is 
geweest,  dat  elc  hacker  sijn  Roggenbroet  niet  hogher 
gheven  en  soude  dan  elc  Roggenbroet  wegende  zes  pont 
om  een  lelide  plac  '),  Welc  ghebot  zij  niet  gehouden  en 
hebben,  mer  hebben  na  dyen  selven  gebode  terstont,  niet 
achtende  des  ghebots,  hoir  broet  ingehaelt  ")  ende  hebbent 
dyerre  vercoft  dan  tghebot  vutwijst,  dwelc  tgherecht  van 
hem  ongecorrigeert  niet  en  stact  te  liden  So  zeitet  ghe- 
recht  over  allen  den  backeren  die  int  Ambocht  sijn  van- 
den hackers  ter  correxie ,  dat  sij  te  samen  sullen  doen 
stofferen  den  Apostol  ^)  ende  die  pilaern  dair  die  an  staet 
an  sbackers  outaer  in  allen  schijn  als  die  andere  pilaernen 
ende  Apostolen  ghestoffeert  sijn  die  dair  voir  staen,  sonder 
arghelist,  tusschen  dit  ende  sinte  Jacops  daghe  naest- 
comende  sonder  enich  langer  vertreck  Ende  hier  mede 
sullen  die  hackers  hoir  ordinancie  weder  hebben  Ende  die 
hackers  die  oe venen  gheset  hebben  ende  broet  openbair- 
liken  te  coep  gehouden  hebben  dat  die  tambocht  vanden 
hackers  in  allen  punten  ghenyeten  sullen  indyen  sij 
willen,  als  andere  hackers  van  outs  geploghen  hebben, 
mer  wie  na  desen  dach  int  Ambocht  vanden  hackers  wesen 
willen,  die  sullen  hem  houden  ende  oefFenen  nader  or- 
dinancie die  die  hackers  hebben ,  Behoudelic  wairt  dat  sij 
den  Apostel  ende  pilaern  voirseit  aldus  niet  en  stoffeer- 
den, so  sullen  zij  dair  na  hoir  ordinancie  niet  gebruycken 
so  lange  als  sij  dese  stofferinge  niet  gedaen  en  hebben. 


1)  Een  plak  =  7^  Cs.  2)  wat  lichter  van  gewicht  gemaakt 

3)  St.  Thaddeus  r 


216 


1457.    Beleediginrj  lum  den  Graaf  van  Olstervanl. 

Ofi^elesen  vij  Octobris  anno  (m.cccc.)  Ivij. 

Om  dat  dirc  bertelmeessoen  die  verkenslager  vele  lelike, 
ombequamelike  ende  schoffierlike  ')  spitige  woorden  tot 
zijnen  wille  ende  ghelieften  mit  logentale  gesproken  heeft 
opten  eedelen  persoen  van  mijnen  here  den  grave  van 
oestervant  Te  v^^eten  dat  hij  gheseit  heeft,  dair  goeden 
tnych  ofip  ghehoirt  is,  dat  mijn  here  van  oestervant 
niet  en  doech  ^),  dat  hij  een  stinckert  is,  ende  nyeman 
goet  en  dede  van  zijnen  leven  ende  meer  andere  lelike 
ende  ombehoirlike  woorden ,  die  men  over  ghenen  goeden 
here  moigeliken  spreken  soude  '),  dair  elc  raensch,  verstant 
hebbende,  wel  vuyt  mereken  ende  bevroeden  mach,  dat 
hij  dair  kenliken  ende  openbairliken  an  gheloghen  heeft 
So  sal  hij  om  des  misdaets  wille ,  gode  teren ,  mijnen 
here  den  grave  van  oestervant  ter  beteringhe  ende  den 
gherechte  van  Haerlem ,  so  tgherecht  van  nyemande  aldus- 
tanighe  woorden  opten  grave  van  oestervant  of  op  enigen 
anderen  goeden  heren  te  spreken  ongecorrigeert  en  willen 
laten,  op  morghen  staen  alhier  voir  der  stede  huys  voir 
tyen  vren ,  boven  allen  volke,  op  een  banc  bloets  hoofts, 
ende  segghen  aldair  mit  luyder  stemmen,  ende  weder- 
roepen alle  die  woorden  ende  loghentalen  ende  wes  hij 
dair  an  gheseit  heeft,  dat  hij  dair  valscheliken  ende 
boefliken  an  ghelogen  heeft  ende  valschliken  op  hlm  vi- 
siert  *)  Ende  wes  hij  vanden  selven  grave  van  oestervant 
geseit  heeft  anders  dan  van  enen  goeden  edelen  duechd- 
samigen  here ,  dat  is  him  leet  mit  goeder  herten ,  ende 
sal  dair  om  den  gherechte  van  Haerlem  op  zijnen  knyen 
oetmodeliken  verghifnisse  bidden,  hier  en  boven  so  sal 
hij  op  een  sonnendach  naestcomende,  gaen   voir  der  pro- 

i)  eerrooveude  9,)  deugt         3)  zou  mogen   spreken  4)  gelasterd 


217 

cessien  vander  homissen,  beghinnende  vanden  hoghen 
chore,  in  een  paer  lynnen  cleder,  bloets  hoofts  ende  ber- 
voet  '),  mit  een  bernende  ^)  waskaerse  van  een  half  pont 
wasse  in  sijn  hant,  ende  die  processie  gedaen  wesende, 
sal  hij  die  barnende  kaerse  selve  mitter  hant  setten  voir 
den  heiligen  sacramente,  tot  dyen  eynde  dat  onse  here 
god  hiin  dese  loghenachtige  woorden  vergheven  wille 
Ende  waert  dat  hij  alle  dit  niet  en  dede,  so  sal  hij  dair 
na  terstont  gebannen  wesen  tot  ewigen  dagen  vter  stede 
van  Haerlem,  vter  stede  vriheit,  vut  die  bailiuscippe  van 
Kennemerlant  ende   van  Rijnlant,  op  sijn  lijf. 

1459.     Beleedifjimj  van  den  hondenslager  der 
Parochiekerk. 

De  hondenslager  was  een  kerkelijk  beambte  van  eenig  gewicht. 
Hij  raoest  in  de  eerste  plaats  de  rondloopende  honden  uit  de  kerk 
drijven  en  was  verder  met  het  bewaren  der  orde  belast. 

OfFgelezen  smanendaechs  x  dagen  in  decembri  a°  (m.cccc.) 
lix. 

Om  dat  symon  Jans  lottijnszoenszoen  ende  claes  Janszoen 
wisselair,  spitelicke  ')  ende  dreygelieke  woirde  gegeven 
ende  toegesproken  liebben  den  genen  die  tgerecht  bevolen 
heefft  die  honden  wt  die  kereke  te  slaen,  omdat  hij  sy- 
nions  hont  inder  kereke  sloech  ende  hebben  him  dair  omme 
vanden  kerchove  credaecht  Twelc  tgerecht  niet  en  staet 
te  lijden ,  zo  zeit  him  tgerecht  dair  voir  over  ter  correctie 
voir  die  misdaet  voirscr.,  alze  dat  zij  elcx  op  zonnendage 
naestcom mende  onder  der  hoichmisse  brengen  ende  zetten 
zullen  voir  den  heyligen  sacramente  inder  prochikercke 
elc  een  wassen  kaersse  van  drie  ponden  wasses  Ende  om 
dat  die  voirsc.  claes  Jansz.,  doe  zij  te  samen  om  deser 
zake  opten    huyse  ontboden  waren,    omme    dese    misdaet 

1)  barrevoets  2)  brandende  3)  bittere 


218 

anden  Rechte  te  keren  '),  zeyde  totten  gerechtte,  dat  hijs 
niet  an  him  blijven  en  woude  ^),  want  hij  niet  misdaen 
en  hadde,  ende  dat  zijt  maken  zouden  zo  zijt  eten  wouden, 
twelc  tgerecht  van  him  niet  en  staet  te  lijden,  zo  zeit 
him  tgerecht  dair  voir  over  ter  correctie,  dat  hij  op  morgen 
voir  middage  te  x  vren  comen  zal  opten  stedehuys  voir 
den  gerechte  ende  himluyden  aldair  bidden  mit  ongedecten 
hoofFde,  dat  zij  him  vergeven  willen  tgunt  dat  hij  dair 
an  misdaen  heefFt  Ende  wairt  dat  enich  van  hun  beyden 
in  gebreke  wair,  te  doen  dat  voirscr.  staet,  die  zal  dan 
dair  voir  gebannen  wesen  wt  der  stede  ende  wt  der  stede 
vrijhede  van  hairlem  een  jair  lanck  ende  dair  an  teynden 
dair  niet  weder  in  commen  ten  zij  bij  des  gerechts  ge- 
moede,  elc  op  zijn  Rechter  hant. 


1460.     Regeling  der  zitplaatsen  in  de  Parochiekerk, 

Ghecondicht  inder  kercke  den  anderden  dach  in  Ja- 
nuario  (m.cccc.)  lx, 

Tgherecht  ghebiedt  dat  alle  die  ghene  die  eyghen  ban- 
cken  of  borden  inder  kercken  hebben,  dat  zij  die  thuus 
halen  of  doen  halen  binnen  den  avonde,  of  die  kercmeesters 
zullen  daer  mede  doen  tprofijt  vander  kercke,  ende  voirt 
dat  niement  van  nv  voirtan  eenighe  bancken  of  borden 
inder  kercke  en  brenghe  of  en  zette  ende  dat  niement 
den  andren  moyenisse  en  doe  ^)  of  doe  doen  om  t  voir- 
sitten  inder  kercke,  mer  dat  die  ghene  die  voir  coemt  sal 
moghen  sitten  daert  him  believen  sal  ende  dat  op  zulke 
correctie  als  den  gherecht  goed  duncken  sal. 


1)  ter  kennis  van   het  gerecht  te   brengen 

2)  hij  verkoos  niet  dathet  gerecht  er  zich  meê  moeide 

3)  moeilijkheid  vcroorzake 


219 


1462.    Bedreiging  van  den  Schout ,  beleediging  van  hel 
heilige  Sacrament  en  allerlei  booze  praktijken. 

Ofgelesen  opten  lesten  dach  van  Junio  anno  (m.cccc.) 
Ixij. 

Om  dat  tcrerecht  mitter  eoeder  waerheit  wel  vernomen 
ende  verstaen  heeft  dat  Geerijt  buysse  tot  veel  tijden 
ende  plaetsen  geseit  heeft,  dat  die  kuyse  ')  zeer  corts 
hier  opter  straten  comen  soude,  ende  him  vermeten  ende 
beroemt ,  dat  hij  den  Scout  van  Haerlera  als  een  Rechter 
van  sheeren  wegen  noch  dootslaen  soude,  overmids  dat 
hij  een  zinen  neve,  die  alhier  inder  stede  tegens  den  heer 
mit  Recht  verwonnen  was,  hadde  gedaen  vangen  Twelc 
him  niet  en  scoude  ")  te  vergeten,  zeggende  voirt  dat  hij 
om  dat  te  doen  geit  bereit  gemaect  hadde  ende  vrienden 
geworven,  ende  dat  meer  is,  dat  die  voirs.  geerijt  him 
noch  zeer  corts  vermeten  ende  beroemt  heeft,  hadde  dat 
heilige  sacrament  vujtgegaen  of  omgedragen  worden  op 
des  heiligen  sacraments-dach  lest  geleden,  alzoot  over- 
dragen ')  was  ende  men  dat  gewoonlic  is  te  doen,  hij 
soude  mit  meer  gesellen  die  hij  dair  toe  gesproken,  ge- 
beden ende  t^eworven  hadde,  den  Coninc  van  den  hant- 
boge  zinen  halsbant  afgetogen  '')  hebben  ende  anders  den 
voirscr.  Coninc  alzo  gehantiert  ende  sulck  spel  dair  be- 
dreven datmen  dair  van  over  lange  jaren  soude  hebben 
geweten  te  spreken  Ende  dat  noch  boven  dien  die  voirs. 
geerijt  niet  te  vreden  wesende  of  oick  enich  berou  heb- 
bende van  zijnre  voirs.  misdaet  Mar  als  verhart  in  zijnre 
quaetheit,  felheit  ende  archeit ,  ende  om  mitter  daedt  te 
bewijsen  dat  hij  voiren  mitten  mont  gesproken  hadde, 
heeft  mit  opset  ende  gelaechder  lage  '),  hun   vervoirdert 


1)  knots,    (overdrachtelijk:   oproer)   mit  zweeideu  ende  mit  kuysen,   mit 
glavien   ende  mit  bardaxen.  Huydecoper ,  Melis  Stoke  III,   82. 

2)  aanstond  'i)  beraamd  4)  afgetrokken  5)   voorbedachtelijk 


220 

te  gaen  opten  processiedach  lestgeleden ,  ten  huyse  van 
den  voirs.  Scout ,  als  een  Rechter  van  sheeren  wegen , 
mitgaders  Jacop  hoflandt,  om  aldair  te  soecken  te  slaen 
ende  van  levende  live  ter  dood  te  brengen,  Dirck  van 
thiel  brodatich  ')  dienre  vanden  voirs  Scout,  alsdat  wel 
merckelijcke  blijcken  mach ,  want  overmids  dat  zij  den 
voirs.  dirck  aldair  niet  en  vonden,  zo  hebben  zij  den 
selven  dirck  zo  lange  opter  straten  gewacht,  ende  eyntlijc 
him  dair  comende ,  rait  steenen  die  zij  in  hoiren  boesem 
hadden  ende  droegen  ,  zo  geworpen  ende  anders  mit  messen 
mordadelic  gewont  ende  gequetst,  Doende  al  hoir  best  om 
den  voirs.  dirck  van  levende  live  ter  doot  te  brengen  als 
dat  wel  blijcken  mach ,  Twelc  oick  alzo  geschiet  soude 
hebben  en  hadde  dat  bijder  gracien  gods  ende  tusschen- 
gaen  van  goeden  mannen  niet  belet  ende  verboet  geweist, 
Doende  ende  gaende  hiermede  niet  alleen  tegens  die  ge- 
boden van  onsen  genadigen  heer  ende  der  stede  dair  van 
gedaen  tot  veel  stonden  ende  tijden ,  Mar  dat  meer  is , 
him  dair  in  bewijsende  ende  dragende  in  allen  schijn  of 
hij  een  Cappeteyn  ende  een  opsetter  waer  ende  geweest 
hadde,  om  een  opstal  *)  ende  beroerte  te  maken,  in  deser 
stede,  contrary  ende  in  vermindertheit  van  onsen  voirs. 
genadigen  heer ,  in  versmaetheit  vanden  gerecht  ende  tot 
groten  afterdeel  ')  van  dese  stede  Ende  want  tvoers.  ge- 
recht sulke  ende  gelijcke  overdaden  ende  onstantelijcke 
dingen  die  saken  zijn  van  zeer  quaden  exempel  niet  en 
denct  of  oick  en  wil  laten  lijden  sonder  openbaer  correcty 
ende  punicy,  om  te  verhoeden  alle  moeijenissen  onge- 
noechten  ende  tvvydrachten  die  dair  vuyt  souden  mogen 
risen  ende  spruyten,  als  elc,  redene  verstaende,  wel 
bevoelen  mach   *),    Mar  dair  in   versien  bij  allen  behoir- 


1)  loontrekkend  ,  die  het  brood  eet  2)  samenrottiug  3)  nadeel 

4)  begrijpen  kan 


221 

lljcken  wegen  ende  remedien  van  justicien ,  om  rust  ende 
vrede  te  onderhouden  in  die  voirs.  stede,  So  ist  dat  tge- 
recht  gewogen  ende  mit  rijpheit  van  rade  wel  overgemerct, 
die  voirs.  misdaet  ende  gelegentheit  van  dier.  Meer  noch- 
tans geneicht  zijnde  tot  gracie  dan  tot  strengheit  van  recht, 
bant  den  voirs.  geerijt  thien  jaer  aftereen  volgende  ende 
after  huyden  terstont  ingaende ,  vuyter  stede  ende  vrijlieit 
van  haerlem  voirs.  ende  vuyten  Bailliuscepen  van  Ken- 
nemerlant  ende  van  Rijnlandt  op  zijn  lijff,  ende  dair  en 
teynden  niet  dair  weder  in  te  comen  ter  tijt  toe  dat  hij 
totter  stede  behoef  voirsc.  gelevert  ende  betaelt  zal  hebben 
hondert  duyssent  stiens  ende  vijftich  hoet  callicx  ende 
sonder  consent  vanden  gemeynen  gerecht.  Behoudelic  den 
Heer  ende  der  gequetster  pertije  hoirs  rechts.  Actum  vltima 
Junij  Ixij"  Presentibus  schulteto  bekesteyn  berckenro  Aernt 
pietersz,  ende  hillegom  burgomagistris,  Adriohom,  lieve, 
meer  et  visscher  scabinis. 

Ende  om  dat  Jacob  hoflandt  mede  geweest  heeft  tot 
Scouten  huys  voirs.  mitten  voirg.  geerijt ,  om  te  soecken 
den  voers.  dii'c  van  thiel,  ende  den  selven  dirc  geworpen 
ende  mede  gequetst  heeft  gelijc  voirs.  staet,  boven  ende 
contrary  den  geboden  vander  stede  Twelc  den  gerecht 
niet  en  staet  te  lijden  sonder  openbaer  correcty  ende  pu- 
nicy,  So  seicht  ')  tgerecht  den  voirs.  Jacob  over  ')  tot 
correcty,  dat  hij  in  beteringe  vander  voirs.  misdaet,  geven 
ende  leveren  zal  totter  stede  behoef  tachtentich  duysent 
stiens  ende  viertich  hoet  callicx  tusschen  dit  ende  alre- 
heiiigen  misse  eerstcomende,  ende  dat  verborgen  binnen 
sdaechs  sonneschijn,  of  dair  voir  gebannen  wesen  thien 
jair  vuyter  stede  ende  vrijheit  van  hairlem  ,  ende  buyten 
bailliuscepen   van  Kennemerlant  ende  van  Rijnlant  voirs. 

1)  legt  op 


222 

op  zijn  lijf  ende  dair  thenden  dair  niet  weder  in  comen 
ter  tijt  toe  dat  hij  betaelt  ende  voldaen  zal  hebben  van 
dies  voirs.  is,  Behoudelic  den  Heer  ende  der  gequetster 
pertijen  hoirs  Rechts,   Actum  ut  supra. 

1464.    Uitgebannen  Conventuaal  van  St.  Jan. 
Opten  twalefsten  dach  in  Septembry  anno  (m.cccc.)  Ixiiij. 
presentibus  den  Scout,  iij.  burgermeesters  ende  vier 
scepenen. 
So  dede   Willem  engebrechtsz.    een    wilkoir  ')  als    dat 
hij  in  een  jaer,   van  dien  dach  ofFgerekent  inden  goidshuis 
ende  clooster  van  sint  Jans  niet  gaen  noch  dair  in  com- 
men  en  soude ,    ten  wair  bij    moetwille  ^)    ende    consent 
van  heren  pieter  van  schoten ,  commandeur  des  vors.  goids- 
huis,   ende  dat  hij  oock  mit  worden  noch  mit  wercken , 
misdoen  en  soude  den  vornoemden  heren  pieter  noch  geen 
van  zijn    dieners    ende    huisgesinne,    op  de  verbuernisse 
van  sijn  Rechter  hant,   Actum  eodem  die. 

1464.    Tuindieven. 

Opten  v^"  dach  in  octobri  Anno  (m.cccc.)  Ixiiij.  presen- 
tibus sculteto  et  burgismagistris  et  scabinis. 

Omme  dat  to;erecht  te  vollen  geadverteert  is  dat  huoe 
dircsoen ,  govert  michielssoen ,  symon  Janz.  plemper,  Dirc 
Janz.  scoemaker,  verbout  Janz.  stillegancmaker  ^)  ende 
Jan  nannenz. ,  inder  luyden  boomgaert  geweest  hebben 
ende  den  luyden  hoir  appelen  benomen  ende  die  wech 
gebrocht  hebben  ende  den  luyden  inden  boomgaerden  grote 
schade  gedaen,  hair  heyningen  ende  wingaerden  verdorven 
Soe  seyt  hem  tgerecht  over  ter  corresie,  dat  elck  van  hun 
luyden  comen  sal  op  een  manendaech  naestcommende  voir 
der  stede  huys  omtrent  thien  vren  mit    eenen    corff    mit 

1)  vrijwillige  belofte  2)  goedviaden  3)  muilenmaker 


223 

appelen  an  hoeren  arm  ende  biddent  tgerecht  om  ver- 
gifFenisse  van  dat  si  liem  goedertieren  geweest  hebben 
ende  sullen  elcx  daer  en  boven  gaen  niit  een  wassen  kaers 
van  twe  ponden  ende  die  selve  openbaer  setten  voir  they- 
lige  sacrament,  ende  daer  en  boven  soe  sullen  si  ende 
elcx  van  hun  luyden  bringen  opten  huyse  twe  stuvers 
voir  die  fruyt  die  si  genomen  hebben  ende  oeck  voir  die 
wakers  die  se  mit  die  voirscr.   fruyte  bevonden. 

146G.    Beleedirjlng  van  een  vr edemaker. 

Van  gerechtswege  konden  alle  vergrijpen  en  twisten  geëffend 
worden  door  vrederaakers,  om  te  voorko;nen,  dat  Schepenen  er 
kennis  van  namen.  De  wijze  hoe  dit  moest  geschieden  en  de  rechls- 
gevolgen,  zijn  uitvoerig  omsclireven  in  de  keur  van  8  April  1392. 

Ofgelesen  opten    ix°  dach    in    Augusto    anno    (m.cccc.) 
Ixvj.  presentibus  theele  gerecht. 

Om  dat  tgerecht  ten  Vollen  geinformeert  is,  dat  Jan 
luytkinsz.  kistmaker.  Jan  Dircxz.  tymmerman,  ende  henric 
van  Rosendael  snider,  onlancx  leden  gecomen  zijn  binnen 
der  stede  van  haerlem  ende  int  huys  van  willem  claisz. 
scoemaker,  mit  opset,  om  te  slaen  ende  te  quetsen  den 
voirs.  willem  claisz.,  hoefman  binnen  der  voirsenoemde 
stede,  om  diesv/ille,  dat  hij  eenen  vrede  gemaict  hadde  , 
tusschen  den  voirs.  Jan  luytkinsz.  ende  mathijs  manne- 
kinsz.  zonder  yet  anders  opten  voirgenoemden  willem  te 
zeggen  te  hebben ,  ende  dat  boven  dien  die  voirs.  perso- 
nen alle  samentlijc,  al  hoir  best  gedaen  hebben,  om  den 
voirn.  willem  te  brengen  van  levende  live  ter  doot,  ende 
in  teyken  van  dien  gesteken  mit  pieken  indie  veynstren, 
zeggende  onder  ander  woirden,  laet  ons  nv  volbringen 
tguent  dairom  dat  wij  van  leyden  hier  gecomen  zijn , 
Twelke  zijn  zaken  van  zeer  quaden  exempel,  ende  jnnmer 
zulck,  dattet  gerecht  die  niet  en  wil  laten  lijden  of  ge- 


224 

hengen  zonder  openbair  correcty  of  punicy ,  gemerct  dat 
dese  zaken  geschiet  ende  gedaen  zijn,  opten  dienre,  hooft- 
man,  ende  vredemaker  der  voirs.  stede,  ende  alzo  tot 
groter  versmadenisse  ende  vermindertheit  ')  vanden  heer 
ende  der  stede,  Soe  zeicht  tgerecht  den  voirs.  personen 
over  tot  correctie,  dat  zij  in  beteringe  vander  voirs.  mis- 
daet,  Te  weten  die  voirs.  Jan  luytkinsz.  ende  Jan  dircxz. 
ende  elc  van  hun  beiden  geven  ende  betalen  zullen , 
X  £  tot  sheeren  behoef,  x  £>  tot  willems  belioef  voirs. 
ende  totter  stede  behoef  xx  duysent  steens,  ende  x  hoet 
calcx,  tusschen  dit  ende  sinte  martinsmisse  eerstcomende , 
of  dat  zij  dair  voir  zullen  blijven  liggende,  inder  vange- 
nisse  ter  tijt  toe  dat  zij  dat  volcomen  sullen  hebben  te 
water  ende  te  broode,  Ende  als  zij  sullen  volcomen  heb- 
ben tguent  dat  voirs.  is ,  zo  sullen  zij  noch  boven  dien , 
andren  tot  exempel ,  gaen  opten  eersten  sonnendach  dair 
naistvolgende  in  een  paer  lynen  cleedren  voir  die  pro- 
cessie in  die  groote  kercke ,  elcx  mit  een  kersse  van 
ij  £  was,  die  zij  offeren  zullen  voir  theilige  sacrament, 
ende  den  (terechte  vergiffenisse  bidden  Ende  alzoe  die 
voirs.  henrick,  om  der  voirs.  misdaet  wille  gevlucht  is 
ende  wech  gelopen  ,  So  bant  tgerecht  denzelven  henrick 
thien  jair  vuyter  stede  ende  vrijheit  van  haerlem,  ende 
vuyten  Bailliuscippe  van  Kennemerlant  ende  van  Rijn- 
lant,  op  zijn  lijf,  ende  dair  en  theynden  niet  dair  weder 
in  te  comen ,  zonder  consent  vanden  gerecht ,  Item  dat 
zij  beloftenisse  doen  zullen,  dat  zij  den  voirs.  willem 
claisz.  scoemaker  of  nyement  anders  dairom  misdoen  en 
zullen ,  op  hoir  lijf. 

Haarlem.  c.  J.  gonnet. 

1)  aiiskeiiLiug  vau  het  gezag 


225 
GESCHIEDKUNDIGE     SCHETS 

VAN 

WASSENAAR. 


I. 

In  onze  middeneeuwsche  chronieken  vindt  men ,  dat  de 
familie  Wassenaer  hier  te  lande  reeds  aanwezig  was 
vóór  de  christelijke  tijdsrekening;  soms  ook  wordt  ver- 
haald, dat  zij  zou  zijn  voortgesproten  van  Claudius  Civilis, 
den  Batavierschen  veldheer,  die  69  jaren  na  Christus 
tegen  de  Romeinen  het  zwaard  aangordde. 

Dergelijke  oudheid  zoo  hoog  opgevoerd,  is  nimmer  be- 
wezen en  dan  ook  sinds  lang  als  onaannemelijk  verklaard; 
inmiddels  wordt  van  de  Wassenaeren  nog  altijd  gehouden, 
dat  zij  van  de  Hollandsche  edelen  wel  niet  de  edelste, 
noch  de  rijkste ,  noch  de  stoutste ,  maar  toch  de  oudste 
geweest  zijn.    Familie- traditien  blijven  in  eere! 

Het  eerst  komt  een  Wassenaer  voor ,  in  een  onwraak- 
baar  stuk,  op  het  jaar  1200.  Ik  bedoel  het  verdrag  ge- 
sloten te  Leuven  op  3  Nov.  1200,  tusschen  Henricus  I, 
hertog  van  Brabant  en  graaf  Dirk  VII,  van  Holland, 
waarbij  de  laatste  onder  anderen  Zuid-Holland  in  leen 
ontving.  (Oorkondenb.  van  M^  P.  L.  v.  d,  Bergh  I,  bl.  113). 
De  aangeduide  W assen aer  was  ^Philippus  de  Was- 
nare"  ,  die  als  homo  comitis  mede  teekende  en  bezwoer. 
Philippus  de  Wasnare  wordt  steeds  beschouwd  als  de 
stamvader  van  allen  ,  die  sinds  zeven  eeuwen ,  eerst  in 
de  rechte  lijn  en  later,  bij  uitsterving  dezer,  in  verschil- 
lende zijlijnen  den  naam  van  Wassenaer  tot  heden  toe 
hebben  gevoerd. 

Bljdrageu  Gesch  .  Bisd-  y.  Haarleni  XlVe  Deel.  15 


226 

De  kleinzoon  van  den  zoo  even  genoemden  Philippus 
de  Wasnare,  ook  Philippus  genaamd  en  zoon  van  Dirk 
van  Wassenaer  en  Bertlia  van  Kuik ,  bekwam  van 
Willem  IV,  graaf  van  Holland,  op  13  April  1339  het 
burggraafschap  van  Leiden,  hetgeen  bij  drie  geslachten 
was  gehouden  door  een'  jongeren  tak  der  Heeren  van 
Kuik  en  door  dezen  verkregen  bij  aanhuwelijking  van 
Christina,  erfdochter  van  Heer  .Tacobus  met  Dirk  van  Kuik. 
De  ouders  van  Heer  Jacobus,  die  in  1200  voorkomt  als 
burgravius  de  Leiden  en  nog  in  1241  als  castellanus  zijn, 
historisch,  niet  genoegzaam  en  zeker  bekend,  evenmin 
de  oorsprong  van,  en  de  opvolging  in  het  kastelein-  of 
burggraafschap  van  Leiden.  Ontleend  aan  oude  beschei- 
den ,  te  vinden  in  het  Oorkondenboek  van  Holland  enz. 
van  onzen  Rijks-archivaris  M^  L.  Ph.  van  den  Bergh, 
wordt  gezegd  in  zijne  Middel-Nederlandsche  Geo- 
GRAPHIE,  2^  editie,  bl.  156:  ^Ten  jare  1083  wordt  voor 
//het  eerst  een  kastelein  Adalwin  vermeld,  die  zonder 
i^ twijfel,  zooals  J.  a  Leidis  opmerkt,  de  burg  te  Leiden 
//bewaarde;  in  1143  komt  zekere  Elwincjs,  castellanus; 
//in  1168  Elinand,  castellanus  de  Leithen  voor," 

Ik  verwijs  voorts  naar  Eene  Hollandsche  Stad  in 
de  Middeneeuwen  van  Professor  R.  Fruin,  te  vinden 
in  de  Gids  van  April  1873,  en  Eene  Hollandsche 
Stad  in  de  Middeleeuwen,  in  1883  door  D'.  J.  P. 
Blok  geleverd. 

Sedert  1339  verbleef  het  Leidsche  burggraafschap  aan 
de  hoofdlijn  der  Wassexaeren  tot  1544,  met  dien  verstande, 
dat  het  soms  eenigen  tijd  onder  verbeurdverklaring  lag, 
ook  van  een  oudsten  zoon  bij  kinderloos  overlijden  tot  een' 
jongeren  broeder  overging  en  sinds  1523  bezeten  werd  tot 
1544,  door  Maria,  dochter  van  Jan  van  Wassenaer,  den 
laatsten  mannelijken  afstammeling  uit  de  hoofdlijn  van  Phi- 
lippus de  1/Wasnare."  Zij  Maria,  gehuwd  met  Jacob  de 


227 

Ligne ,  liet  het  na  aan  haar  zoon  Philippus  de  Ligne , 
wiens  achter-achter-kleinzoon,  Claude  Lamoraal  de  Ligne, 
het  eindelijk  in  1G51  verkocht  aan  de  stad  Leiden.  Volgens 
sommige  schrijvers  werden  de  burggraven  van  Leiden 
vrijheeren,  volgens  andere  leenheeren  genoemd. 

t/In  de  oude  geschriften  van  den  huize  van  Wassenaer 
//leest  men";  zoo  zegt  P.  C.  Bockenberg  in  zijne  Series,  . . 
Regum  Frisiae,  bl.  124:  //De  burchgraefscap  van  Leiden 
t/is  gesproten  ende  ghecomen  van  eenen,  gheheeten  burch- 
//graef,  Jacob.  Ende  die  was  vrijheer  der  stadt  van  Leiden 
t-ende  van  alle  ambachten  die  daertoe  behooren." 

Behalve  verscheiden  ambachten,  behoorende  aan  de 
burggraven  van  Leiden,  was  aan  hen  nog  toegeschreven 
de  waardigheid  van  pluimgraaf'  over  Rijnland,  Delfland 
en  Schieland  en  hadden  zij  het  recht  van  gruit ,  tol , 
zwanengeld  enz. 

Het  wapen  der  Leidsche  burggraven  was  weleer  eene 
gulden  baar  op  een  schild  van  lazuur;  zoo  althans  zeggen 
W.  van  Gouthoven  en  Korn.  van  Alkemade.  Nadat  het 
burggraafschap  ten  deel  was  gevallen  aan  de  Wasse- 
NAEREN ,  is  het  gevierendeeld  met  het  wapen  dier  Wasse- 
NAEREN,  hetwelk  bestond  uit  drie  liggende  halve  manen 
van  zilver  in  een  rood  veld. 

Onder  de  ambachten  rondom  Leiden  gelegen,  b.  v.  Voor- 
burg, Voorschoten,  Katwijk,  en  bezeten  door  de  Wasse- 
NAEREN,  behoorde  het  tegenwoordig  volkrijk  dorp  Wasse- 
naar-Zuidwijk,  van  Leiden  anderhalf  uur  westwaarts  en 
twee  uren  noord-oostwaarts  van  's  Gravenhage  verwijderd. 

De  Wassenaeren  zullen  in  dat  oord  aanvankelijk  een 
zomerverblijf  of  kasteel  hebben  gesticht,  hetwelk,  dank 
zij  der  hofhouding  met  den  aankleve  van  bedienden  en 
andere  werklieden,  allengs  tot  eene  gemeente  of  dorp, 
zich  ontwikkeld  heeft.  Wanneer  dat  heeft  plaats  gehad, 
is  alweer  met  geen  zekerheid  te  bepalen. 


228 

Zeer  oud  is  echter,  buiten  allen  twijfel,  het  dorp 
Wassenaar  ;  trouwens  in  de  registers  bijgenaamd  Gousset, 
komt  Wassenaar  voor  op  het  jaar  1221,  bij  gelegenheid 
van  eene  leen  verheffing,  en  uit  een  ander  register  der 
leenkamer  van  Holland,  ten  Rijks-archieve,  gelijk  Gous- 
set's  werk ,  nog  aanwezig  ,  en  geteekend  E,  L,  N°  34 , 
weten  wij,  dat  tusschen  1276-80  tot  tweemalen  toe,  door 
Wassenaar  (met  andere  parochien  van  Rijnland  opgesomd) 
30  schellingen  Hollandsch  werd  opgebracht  ten  bate  van 
een'  nieuwen  kruistocht,  A°  1274,  door  Gregorius  X  en 
het  concilie  van  Lyon  uitgeschreven. 

Daar  nu  vele  andere  parochien  van  Leiden's  omtrek, 
als  :  Kerckwerve  [Oestgeest] ,  Voorscoten  ,  Warmond , 
Voorburch  enz.  mede  in  het  aano-ehaald  register  vermeld 
staan,  doch  veel  minder  betaalden,  leid  ik  hieruit  tevens 
af,  dat  het  kerkdorp  Wassenaar  op  het  einde  der  l^^^ 
eeuw  reeds  zeer  aanzienlijk  moet  geweest  zijn,  ja  welligt 
een  paar  eeuwen  zal  bestaan  hebben. 

Dirk  van  Wassenaer,  gestorven  A°  1309,  betitelde 
zich,  volgens  Gouth.  bl.  135,  heer  van  -  het  dorp  - 
Wassenaar,  zoo  ook  zijn  zoon  Philips,  f  1357,  en  als 
baanderheer  ')  (eerste)  van  Wassenaar,  Dirk  Philips 
Dirksz. ,  f  1391.  De  reeds  bovenvermelde  achter-achter- 
kleinzoon van  Maria  ^)  van  Wassenaer,  Claudius  Lamo- 

1)  In  de  middeneeuwen  was  baanderheer  degeen  die  het  jus  vexilli  had; 
dat  is,  die  niet  behoefde  onder  de  banier  van  een  ander  te  strijden,  maar 
zelf  anderen  onder  zijne  banier  had.  Die  banier  bestond  in  een'  standaard 
met  een  vierkant  vaandel ,  dat  men  voor  zich  heen  liet  dragen  ,  terwijl  een 
ridder  slechts  een  vaantje,  eindigende  in  een  punt,  mogt  laten  voorgaan,  het- 
welk genoemd  wcri  pennon,  en  de  ceremonie,  waarbij  een  ridder  tot  baan- 
derheer plegtig  verheven  Vferd  daarin  bestond,  dat  de  vorst  den  top  van 
de  pennon  afsneed.   (Zie  de  Rouck.). 

2)  Deze  Maria  van  Wassenaer  had  slechts  eene  zuster,  Margaretha  ge- 
naamd, die  gehuwd  1534  met  Jan  van  der  Marck,  heer  van  Liimey  ,  de 
moeder  werd  onder  anderen  van  graaf  Willem  van  der  Marck,  die  in  1572 
te  Brielle  voor  eeuwig  zich    schandvlekte.    Een    halve    broeder  van  Maria, 


229 

raal  de  Ligne ,  baanderheer  van  Wassenaar  etc.  etc. ,  ver- 
kocht in  1656  de  heerlijkheid  aan  den  H^  Pieter  Nooms , 
heer  van  Aarlanderveen,  en  het  volgend  jaar  [5  Febr. 
1657]  werd  met  Wassenaar  door  de  Staten  van  Holland 
en  West-Vriesland  verlijt  Jacob  Gijsbertsz.  van  Wasse- 
naer-Duvenvoorde-Opdam  etc,  ook  afstammeling,  in 
den  1 2^"^  graad ,  van  den  eersten  Philippus  de  Wasnare. 

De  nakomelingen  Jacob  Gijsbertsz.  betitelden  zich  sinds 
1711  graven  van  Wassenaar  etc,  doch  sedert  het  einde 
der  vorige  eeuw  verloren  zij  de  heerlijke  rechten  over 
Wassenaar. 

Maria  Cornelia,  gravin  van  Wassenaar,  echtgenoote 
van  J.  D.  C.  baron  van  Heeckeren  van  Twickel,  was  de 
laatste  spruit  der  Wassenaeren- Du  venvoorde- Opdam. 
Zij  stierf  31  Maart  1850  en  ligt  te  Wassenaar  begra- 
ven onder  een  rijk  marmeren  praalgraf. 

De  van  Heeckeren- van  Twickel  zijn  nog  grondbezitters 
te  Wassenaar. 

Nog  slechts  één  tak  van  de  vroeger  zoo  talrijke  Was- 
senaarsstammen is  overgebleven,  namelijk  de  Wassenaer- 
Duvenvoorde-Katwijk. 

Het  wapen  van  Wassenaar-Zuidwuk  is  een  gevieren- 
deeld schild:  1  en  4  van  blauw,  waarin  3  liggende  halve 
manen  van  zilver ;  2  en  3  van  rood  met  een  souden 
dwarsbalk. 

geb.  in  1517  en  gest.  in  1597,  was  Andries  genaamd,  een  man,  die  in  de 
veldtochten  van  Karel  V  met  leeuwenmoed  zoodanig  heeft  gestreden,  dat  de 
Keizer  hem   op  't  slagveld  te  Muhlberg  eigenhandig  tot  Vliesridder  sloeg. 

V^an  H'.  Andries  zijn  voortgesproten  de  Half-Wassenaeren  van  Onsenoord 
en  Nieuwkuik  ,  van  welke  familie  nog  alléén  —  in  de  10'  generatie  — 
overblijft  Vrouwe  Julia  Maria  Clara  Jacobse  van  Half-Wassenaer,  douairière 
van  Jonkheer  Arnold  de  la  Court.  Met  de  Half-Wassenaeren  bestaan  in  den 
bloede  of  door  aanhuwelijking,  de  :  van  BommeI's,  van  Brieneu's,  van  Rycke- 
vorsel's  [Jois  Francisci  en  Augustini  Theodori,  afstammelingen],  de  van  der 
Schueren's,  v.  Willigen's  in  Belgien  ,  en  welligt  nog  andere  voortreffelijke 
familien.     Zie  de  Heraldieke  Bibliotheek  ,    nieuwe  reeks,  deel  I,  42. 


230 

Betrekkelijk  het  kasteel  der  baanderheeren  van  Wasse- 
naar is  zoo  weinig  zekers  tot  ons  gekomen ,  dat  men  reeds 
nu  eene  eeuw  geleden  niet  meer  wist  aan  te  wijzen,  waar  ter 
plaatse  in  Wassenaar-Züidwijk  het  is  gelegen  geweest: 
of  wel  bij  de  terp  die,  van  den  Haagschen  weg  uit,  aan 
den  aanvang  des  dorps  ter  linkerzijde  zich  nog  voordoet, 
of  wel  in  de  Oosterstraat  ter  plaatse,  alwaar  destijds  de 
predikant  en  nog  twee  andere  gezinnen  woonachtig  waren. 

Bij  ontgravingen  aan  en  in  de  terp  -  burg  genaamd  — 
waren  geen  overblijfselen  van  muurwerk  gevonden;  doch 
wel  in  de  Oosterstraat  en  dat  van  de  oudste  en  grootste 
mopsteenen ,  ook  kelders  en  andere  sporen  van  een 
grootsch  huis  of  hofhouding.   ') 

De  woning  van  den  baljuw  des  dorps  Wassenaar,  wiens 
aanwezen  nog  een  blijk  is  der  aanzienlijkheid  der  Heeren 
en  hunner  baanderheerlijkheid  van  Wassenaar,  is  ge- 
legen schuins  tegenover  de  zuid-zijde  der  dorpskerk. 

Ik  stip  hier,  misschien  overbodig,  nog  aan,  dat  Wasse- 
naar-Zdidwijk  eeuwen  lang  eene  hooge  vrije  heerlijk- 
heid is  geweest. 

Hoe  de  zaken  wereldlijk  en  kerkelijk  geschapen  stonden 
op  het  einde  der  XV*^  en  in  het  begin  der  XVP  eeuw 
te  ,/Wassenare  met  Suyck  en  Berckerheide",  zullen 
ons  leeren  de  twee  hier  volgende  uittreksels,  der  Enqueste 

ende  informatie gedaen  A"  1494,  en  der  Informatie 

gedaen  A°   1514. 

Wassenaer  in  1494.  ^) 

f,Upten  voorsz.  dach  zoe  hebben  wy  commissarissen  voor 
//ons  geroupen  ende  gedachvaert  Jan  Baerentsz. ,  schoudt, 

1)  Op  last  van  Hertog  Albrecht  van  Beijeren ,  gegeven  op  Woensdag  na 
Sint  Matthijs  A"  1393,   moest  het  kasteel  te  Wassenaar  worden  verwoest. 

2)  Enqueste  etc.  bl.  139-40,  uitgegeven  door  professor  R.  Fruin,  na- 
mens de  Maatschappij  van  Leiden,  Aol876;  die  reeds  in  1866  langs  den- 
zelfden weg  de  Informatie  van   1514  had  bezorgd. 


231 

#oudt  46  j.,  Dirick  Jacobsz.,  oudt  29  j.,  Cornelis  Aernsz, , 
//oudt  60  j.,  Huych  Willemsz. ,  oudt  62  j. ,  Claes  Jacobsz. , 
youdt  50  j.,  Zybrant  Heynricxz. ,  oudt  45  j.,  gedepu- 
//teerden  van  den  voorsz.  dorpe ;  gheinterrogeert  upten 
^inhouden  van  de  voorsz,  instructie. 

//Eerst  angaende  die  haertsteden  zeggen ,  bij  heuren 
«eede  hemluyden  hoochlijcken  gestaeft,  dat  zij  alsnu  heb- 
//ben  138  haertsteden,  onder  goet  ende  quaet ,  onder 
/ydewelcke  23  zijn  die  met  hemluyden  niet  en  mogen 
j/gelden;  ende  hadden  ten  overlyden  van  Hertoge  Karel 
//[t  1477]  omtrent  160  haertsteden. 

//Item  angaende  die  neringhe  zeggen,  dat  zij  hem  ge- 
//ueren  principalycken  met  lantelinghe,  daer  zy  rogge, 
//gerste  ende  andere  vlas  up  telen  ende  oock  metter  koe; 
// zonder  eenich  hooger  ofte  meerder  neringe  te  hebben  , 
i/welcke  neringe  zy  jaerlicx  nauweliken  heure  nootdruft 
ffoff  crijgen  mogen  ;  ende  is  dese  neringe  genouch  zoe 
//groet  als  die  was  ten  overlyden  van  Hertoge  Karel , 
//anders  dan  't  zuvel  alsnu  niet  en  geit. 

//Item  angaende  den  staet  van  heuren  faculteijt  int 
/ygenerael  zeggen  dat  zij  nutertyt  ongelijck  armer  zijn , 
ffdan  zij  waren  ten  overlijden  van  Hertoge  Karel,  want 
flzij  tenzelven  tijde  van  Hertoge  Karel  hadden  3300  schel- 
klingen,  te  weten  die  gegoet  waren  tot  300  gl.  waren 
«geraemt  up  50  schellingen  ende  voort  nae  advenant  up 
^hare  neringe  ende  hanteringe  van  heure  goeden  ;  ende 
//alsnu  zoe  en  hebben  zy  mer  1694  schellingen  ten  pryse 
x/voorscr,  ,  na  welcke  schellingen  zij  heure  ongelden 
//taxeren  onder  welcke  schellingen  eenige  personen,  tot 
«/25  toe  zijn,  die  mede  getauxeert  zijn  tot  schellingen 
//ende  niet  en  hebben  mogen  geven  ende  van  den  ael- 
//missen  leven.  Seggen,  dat  zij  vrij  zijn  van  eenige  renten 
vvercoft  te  hebben  up  heuren  voorsz.  dorp,  mer  hebben, 
//omme  heur  lasten  te  vervallen,  renten  up  heuren  goe- 


232 

i^den  vercoft.  Seggen,  dat  dese  verminderinge  van  beuren 
i/haertsteden  ende  neringhe  toegecommen  es  met  die  groote 
tcontribucie,  die  zij  gegeven  hebben  in  den  oorloge  van 
i^  Utrecht,  Montfoort,  Woorden,  Rotterdamme,  ende  omme 
ft  dat  vele  van  haren  rijcxsten  van  heuren  dorpe  van  danen 
//getogen  zijn  metter  woone ,  mitsdien  bevryende  haer 
(/landt  van  allen  contribucien ;  oock  zijnder  eenighe  rijck 
,/gestorven  die  haer  goet  elders  geerft  hebben  ende  midts 
//dat  zy  bij  tijden  van  Hertoge  Karel  plagen  te  hebben 
u9  scepen,  gheheeten  pincken,  varende  ter  zee  om  schol- 
//len,  schel visch,  aldaer  zij  alsnu  nijet  en  hebben  mer  4  ; 
»ende  zijn  ook  zeer  verarmt  midts  den  dieren  tyt,  midts 
i^vk^elcken  zy  haer  goet  hebben  moeten  vercoopen,  omme 
tfdaervan  te  leven." 

Wassenake  mit  Suyck  ende  Berckerheije  in  1514. 

//Meester  Jacob  Dircxzoon,  pastoer  van  Wassenaere, 
//oudt  43  j.,  Jacob  Dircxzoon,  schout,  oudt  33  j.,  Willem 
//Dirxzoon,  oudt  40  j.,  Heindrick  Gijberts,  oudt  37  j. , 
i/ambochsbewaerders  van  Wassenaere  ,  Claes  Claeszoon , 
^schout  van  Suyck,  oudt  32  j.,  Willem  Aertss. ,  oudt 
//64  j.  ende  Gerrit  Hugezoon,  oudt  39  j.,  ambochsbe- 
,/waerders  van  den  ambochte  van  Suyck,  onder  de  heer- 
jlicheijt  van  Wassenaere  seggen  bij  eede  upten  19  Oc- 
j/tobri  1514. 

,/Up  1'  ar'%  datter  in  als  zijn  173  haertsteden,  daerof 
//dat  de  48  arm  zijn,  die  meest  om  aelmissen  gaen,  ende 
„en  gelden  luttel  of  niet  mitten  buyeren ;  ende  daer  zijn 
«romtrent  23  woninghen  afgebroecken  zedert  de  leste  ver- 
(/pondinge. 

,Up  IP  ar'^  seyt  de  pastoer,  datter  zijn  omtrent  700 
,/Communicanten,  die  genouch  in  eenen  doene  zijn  de 
*naeste  10  jaeren,  dat  hij  aldaer  pastoer  geweest  heeft 
//ende  vice-cureyt. 


233 

//Up  IIP  ar'*  seggen,  dat  zij  geene  exchijsen  en  geven, 
*maer  seggen  dat  zij  schuldich  zijn  omtrent  14  Rh.  gl. 
iitsjaers  losrenten,  den  penninck  16,  daerof  vercoft  zijn 
//Over  6  j.  6^  Rh.  gl.  in  de  huldinge  van  den  heere  van 
*  Wassenaars,  ende  7^  Rh.  gl.  tsjaers  over  i  j.  omme 
#die  stoppinge  van  den  gaten  ende  andere  van  omrae- 
//slagen,  die  geweest  zijn. 

,/Up  IV*  ar'*  seggen,  dat  zij  huere  portie  ende  beden 
*ende  ommeslaghen  gaderen  by  de  scellingen  ende  heb- 
//ben  in  als  1600  se.  daerof  de  rijcxste  van  hemluyden 
,/Staet  up  44  se.  ende  estimeren  dat  deghene  die  up  20  se. 
#staen,  dat  die  ryck  mogen  vvesen  an  goet,  have  ende 
i^bruijckwaer,  naedat  zij  de  luyden  kennen,  200  L.  Hol- 
//lants  eens  boven  schulden,  ende  voorts  naer  advenant; 
«ende  daer  stater  genouch  die  up  10,  12  of  15  se.  staen, 
<^die  meer  schuldich  zijn  dan  zy  in  de  werelt  hebben  ; 
//ende  vernyeuwen  deselve  se.  alle  2  j.  eens  ende  setten 
yende  versetten  de  se,  dat  hem  dunct,  dat  de  luyden 
i/gerijct  zijn  van  goet  of  neringe ,  sonder  dat  zy  den  rijc- 
//dom  onderlinge  voerder  ondersoucken  up  malcanderen  ; 
//ende  plegen  over  15  of  20  jaeren  wel  1000  scellinghen 
i^meer  te  hebben  dan  zy  nu  doen  ,  overmits  dat  de  ryck- 
//dom  ende  eijgenaer  vertrect. 

//Up  V^  ar'*  seggen  dat  zij  hem  generen  mit  lantelin- 
A»ghe,  spitten  ende  delven. 

//Ende  tselve  ambocht  es  groot  in  als  2180  mergen, 
ttimt  duijn,  veenen  ende  anders,  daerof  hemluyden  in 
*den  dorpe  toebehoert  65|  mergen,  die  mit  hemluyden 
//gelden  ende  geven,  ende  tandere  beheert  alrehande  per- 
i^soonen  buyten  denselven  dorpe. 

ultem  ,  die  van  Leyden  bruycken  aldaer  van  den  alder- 
«f besten  lande,  mit  ossen  weijen  ende  anders,  76  mergen, 
fcidie  die  van  Wassenaer  plagen  te  gebruycken,  ende  nu 
/,niet  en  geven   mit  hemluyden. 


234 

i/Item  in  den  Hage  ende  Sceveninghen  74^  mergen 
i^van  den  besten  lande. 

,/Itein  Aelbert  van  Raephorst  bruyct  aldaer  selver  125 
(^ mergen,  die  oock  niet  en  geeft,  noch  noijt  gegeven  en  heeft. 

yltem  van  gelijcken  Floris  van  Cralinghen  np  thuys 
tft  Suyck  ,  45  mergen,  Claes  van  der  Bouchorst  12  mer- 
«^gen:  comt  tsamen  SS^'/g  mergen;  ende  de  reste  wert  by 
/yhemluyden  gebruyct,  ende  es  van  den  snootsten  ende 
£,lichtsten  lande. 

//Ende  daer  en  zijn  geen  geestelicke  luyden,  die  aldaer 
ylant  selver  gebruycken.  Ende  estimeren  't  landt  in  drien,  te 
ir  wetene  de  mergen  van  tbeste  landt  3  Rh.  gl.,  daernae  1^  Rh. 
#gl.,  ende  tminste  10  st.  te  huyere,  ende  te  coop  den  penn. 
1/20  of  25  van  den  besten,  ende  tsnoetste  den  penn.  10. 

vitem,  seggen  voorts  dat  die  van  Berckerheye,  die 
i/xnït  hemluyden  gelden  ende  geven,  dat  daerof  plegen 
i,of  te  vaeren  over  10  jaeren  7  of  8  pincken ,  daerder 
//nu  maer  2  en  zijn,  daerof  d'een  vertrecken  wil  te  Cat- 
^wyck  up  tzee,  overmits  de  grootheyt  van  der  scattinge. 

</Up  VP  ar'^  seggen  dat  zij  te  gelden  hebben  in 
«fdyckaetge  tSparendam,  den  Rijndijck ,  sluysen  ende 
«,anders  by  gemeene  jaeren,  inbrecken  of  nyeuwe  werck 
//niet  gereeckent,  2  st.   upte  mergen." 

De  slotkapel  te  Wassenaar  zal  bij  de  opkomst  des  dorps, 
gelijk  doorgaans  in  onze  oude  heerlijkheden  het  geval 
was ,  het  bedehuis  geweest  zijn,  alwaar  de  adelijke  familie 
met  de  bijbehoorende  en  nieuw  aangekomen  buurlieden 
zich  van  hunne  godsdienstplichten  kweten ,  totdat  de  tal- 
rijke bevolking  den  ambachtsheer  opwekte  ora  eene  pa- 
rochiekerk te  stichten. 

Uit  het  patronaatrecht  dat  de  Wassenaren  vóór  en  na 
de  Reformatie  alhier  hebben  doen  gelden,  vloeit  voort, 
dat  zij  de  kerk  gesticht  hebben ;  dat  is ,  gebouwd  en  voor 
het  onderhoud  hiervan  als  ook  van    den    pastoor,    kape- 


235 

laan  enz.  bij  aangewezen  en  bestendige  opbrengsten  heb- 
ben gezorgd.  Bij  aldien  het  oud  kasteel  van  Wassenaar 
bij  de  tegenwoordige  Oosterstraat  mocht  gestaan  hebben, 
alsdan  zal  de  oude  kerk  wel  op  het  terrein  van  dat 
kasteel  zijn  gebouwd:  zoo  toch  geschiedde  doorgaans. 

De  geschiedenis  van  het  kerkgebouw  laat  zich  uit  het- 
geen daarvan  thans  nog  overig  is,    opmaken. 

Voor  het  einde  der  twaalfde  eeuw  of  omstreeks  dien 
tijd  werd  eene  kleine  kruiskerk  van  tufsteen  gebouwd , 
die  ongeveer  30  M.  lang  en  waarvan  het  schip  ongeveer 
11  M.  breed  was  (buitenwerks).  Van  deze  vermoedelijk 
eerste  steenen  kerk  ziet  men  nog  den  6  M.  hoogen  buiten- 
muur,  die  thans  de  noordzijde  van  het  groote  schip  en 
de  west-  en  noordzijde  van  den  oorspronkelijken  dwars- 
beuk vormt.  Blijkens  de  overgebleven  sporen  had  deze 
kerk  ten  N.  en  ten  Z.  drie  kleine  vensters  met  rondbogen 
afgedekt,  hoog  1,5  M.,  breed  1  M.  en  4,5  M.  boven 
den  beganen  grond  geplaatst.  Een  2,5  M.  hooge  deur 
met  rondboog  gaf  in  den  noordelijken  muur  toegang  tot 
het  gebouw,  en  vermoedelijk  bevond  zich  een  dergelijke 
ingang  in  den  zuidelijken  muur. 

In  de  dertiende  eeuw  werd  aan  de  oostzijde  een  vier- 
kante toren  aangebouwd  van  baksteen  van  groote  afme- 
ting, (reuzenmoppen,)  nl.  0,30  M.  Deze  toren  is  ruim 
5  M.  breed  en  26  M.  hoog,  en  heeft  een  moderne  spits 
die  nog  12  M.  telt. 

Tijdens  de  Hoeksche  en  Kabeljauwsche  twisten  werd 
de  kerk  door  brand  vernield ,  en  men  besloot  die  bij  den 
wederopbouw  te  vergrooten.  Daartoe  werd  de  noorde- 
lijke muur  behouden  en  een  drietal  meters  opgehoogd ; 
men  sloot  de  oude  venstertjes  en  opende  daarnaast  grootere 
nieuwe ;  het  choor  werd  afgebroken  en  ten  O.  van  het 
oude  transept  werd  een  tweede  veel  ruimer  dwarsbeuk 
met  choor  en  met  een  uit  een  halven  tienhoek  gevormde 


23G 

absis  aangebouwd  Dit  transept  meet  10,5  M.  in  de 
breedte  en  80,5  in  de  lengte;  choor  en  absis  zijn  HM. 
breed  en  17,5  M,  lang,  zoodat  de  geheele  kerk  met 
toren  een  lengte  had  van   51,5  M. 

Kort  daarop,  hoogst  waarschijnlijk  nog  terwijl  men  aan 
den  bouw  bezig  was,  besloot  men  de  kerk  nog  meer  te 
vergrooten  door  daaraan  ten  Z.  in  plaats  van  een  transept, 
een'  geheelen  zijbeuk  toe  te  voegen  :  men  brak  de  zuidelijke 
muren  van  de  oude  tufsteenen  kerk  weg  en  verving  die 
door  vijf  ronde  zuilen,  die  de  kappen  van  hoofd-  en  zuider 
zijbeuk  moesten  dragen.  Deze  zijbeuk  werd  westelijk  langs 
den  toren  doorgetrokken  en  dien  overeenkomstig  verlengde 
men  ook  ten  N.  van  den  toren  den  hoofdbeuk.  Ten  O. 
van  den  zijbeuk  bracht  men  een  choor  aan,  afgesloten  met 
een  absis  uit  een  halven  tienhoek  samengesteld;  eindelijk 
plaatste  men  eene   sacristij  ten  N.  van  het  choor. 

Deze  verbouwing  der  XV^  eeuw  geschiedde  met  bak- 
steen, terwijl  men  de  tufsteenen  van  de  oude  kerk  aan- 
wendde aan  de  bogen  der  geprofileerde  vensters  en.  om 
de  beeren  af  te  dekken  en  alle  hoeken  en  vensterpro- 
fileeringen  te  versterken. 

Ongeveer  eene  eeuw  later,  waarschijnlijk  op  26  Junij 
1572,  toen  de  Spaansche  soldaten  te  Wassenaar  ^^eórancZ 
en  verwoest  hebben,  werd  de  vergroote  kerk  nogmaals 
in  de  asch  gelegd,  althans  wat  het  houtwerk  betreft. 
Wederom  werd  zij  hersteld  doch  slechts  gedeeltelijk , 
namelijk  in  den  vorm  waarin  zij  zich  thans  voordoet. 
Alleen  het  hoofdschip  en  het  zij-schip  met  choor  werden 
van  daken  voorzien,  terwijl  N.  transept  en  hoofd-choor 
daarvan  beroofd  bleven. 

Thans  vertoont  zich  de  kerk  volgenderwijze :  Aan  de 
noordzijde  ziet  men  van  West  naar  Oost  gaande,  den 
ouden  tufsteenen  muur  der  oorspronkelijke  kerk  met  drie 
kleine  vensters  en  eene  deur ,  alle  dichtgemetseld.  In  dien 


237 

muur  en  het  verlengde  daarvan ,  vóór  den  toren ,  bevinden 
zich  drie  eveneens  dichtgemetselde  groote  gotische  ven- 
sters ,  en  een  vierde  uit  lateren  tijd ,  dat  open  is.  Het  oude 
kleine  transept  der  oudste  kerk  is  in  de  XV*  eeuw  van 
baksteen  herbouwd  en  voorzien  van  een  dichtgemetseld 
gothisch  venster:  deze  ruimte  dient  tot  bergplaats. 

Het  groote  transept  der  XV"  eeuw  dat  ten  N.  en  ten 
W.  thans  dichtgemetselde  vensters  had ,  is  tot  op  8  M. 
van  den  grond  afgebroken;  daarin  heeft  men  een  lage 
bergplaats  met  spijskokerij  getimmerd.  Tegen  de  monding 
van  het  choor  is  een  gebouwtje  geplaatst. 

De  sacristij,  die  vrij  wel  bewaard  is  dient  als  stoven- 
hok  en  in  de  absis  van  het  hoofdchoor,  die  tot  op  5  M. 
is  afgebroken  is  nu  een  bewaarplaats  voor  alleidei  dingen. 

Aan  de  zuidzijde  vertoont  zich  de  zijbeuk  in  hoofdzaak 
ongeschonden.  Onder  het  4^  venster  is  een  deur  met  een 
modern  portaal  aangebracht.  Choor  en  absis  zijn  zeer  on- 
oogelijk  met  cement  besmeerd  en  van  een  zinken  dak 
voorzien,  terwijl  de  overige  daken  pannen  hebben;  de 
traceeringen  in  de  vensters  ontbreken ,  en  de  houten  goot- 
lijst  is  geheel  in  strijd  met  den  stijl  der  kerk. 

Aan  de  westzijde  ziet  men  den  toren  tusschen  de  beu- 
ken der  kerk  ingesloten.  Het  groote  ogivale  venster  van 
den  zuidei'beuk  is  dichtgemetseld.  Het  beneden  gedeelte 
van  den  toren  is  vernieuwd :  beneden  vindt  men  twee 
moderne  beeren  en  een  stijlloos  deurtje  en  daarboven  twee 
kleine  en  een  groot  venster  van  modernen  vorm.  Ter 
hoogte  van  HM.  is  er  in  den  muur  des  torens  een  twee- 
voudig ingediept  spiegelvak  hoog  2,5  M.  elk  met  vier 
rondbogen  gesloten.  De  oorspronkelijke  dam  tusschen  deze 
twee  vakken  is  door  een  modern  venstertje  doorgebroken. 
Daarboven  is  een  tweede  spiegelvak  dat  de  geheele  breedte 
van  den  toren  beslaat  en  met  8  boogjes  afgedekt  is.  Het 
had  oorspronkelijk  een  groot  venster  met  rondboog,  doch 


238 

dit  is  dichtgemetseld  en  gedeeltelijk  door  een  modern 
raam  vervangen.  Hierboven  eindelijk  verheft  zich  een , 
later  ter  verhooging  van  den  toren  aangebracht ,  metsel- 
werk ter  hoogte  van  7  M.  De  moderne  vierkante  helm 
is  aan  de  hoeken  afgeschuind  en  met  leien   gedekt. 

De  thans  bij  de  Ned.  Herv.  gemeente  in  gebruik  zijnde 
kerk  is  na  aftrek  van  de  ten  N.  en  ten  Z  van  den  toren 
zich  bevindende  vakken,  die  tot  bergplaats  dienen,  22,5 
M.  lang  en  15,5  M.  breed,  binnenwerks.  Deze  ruimte 
werd  oorspronkelijk  door  vijf  ronde  steenen  zuilen  met 
eenvoudige,  afgeschuinde  kapiteelen  en  basementen  in  twee 
beuken  gescheiden ;  doch  voor  eenige  jaren  heeft  men  de 
oostelijke  zuil  vervangen  door  een  ijzeren  kolom  Op  deze 
zuilen  rusten  steenen  bogen  die  de  kappen  dragen :  de 
kappen  hebben  bindbalken  (in  de  hoofdbeuk  door  sleutel- 
stukken en  korbeelen  gesteund),  welke  8,5  M,  boven  den 
vloer  liggen  en  waarboven  zich  een  4  M.  hoog  houten 
tongewelf  verheft.  Om  aan  den  predikant  gelegenheid  te 
geven  het  uurwerk  te  zien  dat  boven  het  orgel  staat, 
heeft  men  niet  geschroomd  uit  een  der  bindbalken  een 
stuk  weg  te  kappen. 

Het  ameublement  levert  niets  bijzonders.  Er  zijn  eenige 
borden  met  namen  en  opschriften  uit  de  XVIP  eeuw ; 
en  voorts  eenige  oude  grafzerken,  ') 

De  patroon  of  schutsheilige  van  kerk  en  dorp  van  Was- 
senaar was  vóór  de  Reformatie ,  gelijk  nog  heden  van  het 
R;  K.  bedehuis  aldaar,  de  apostel  van  N. -Nederland,  de 
H.  Willibrordus. 

In  de  oude  dorps-kerk  waren  minstens  de  altaren  der 
H.  Drievuldigheid  [het  hoofdaltaar?]  en  die  van  Sint  Pieter, 
van  Sint  Anna,  van  Sint  .Jacob  en  der  kapellen  van  Cralin- 
gen  en  Raephorst.  —  Volgens  overlevering  zou  die  kapel 

1)  Zie   Aardrijksk -Woordenboek   van   A.  J.   v.   d.    Aa,   XII,   128. 


239 

van  Raephorst  zijn  gelegen  geweest  ten  noorden  der 
zuidelijke  beuk  en  die  van  Cralingen  in  het  noordelijk 
transept.  —  Ik  zei  daar  even  minstens  zes  altaren,  omdat 
de  vicarien  van  het  H.  Kruis  en  van  Sint  Laurens  welligt 
ook  altaren  hadden,  alsook  de  broederschap  van  O.  L.  V., 
zoo  niet  eene  kapel  erbij.  Deze  broederschap  wordt  nu  en 
dan  ook  gilde  genoemd,  gelijk  die  van  Sint  Anna.  Het 
huis  Suyck  had  ook  eene  kapel  met  altaar,  waar  wekelijks 
een  mis  werd  gelezen ;  en  waarschijnlijk  evenzoo  het 
H.  Geest  of  het  armenhuis. 

Talrijke  vicarien  waren  aan  de  altaren  verbonden  en 
dus  ook  veelvuldige  dienstverrichtingen  van  :  misoffers  te 
zingen  ofte  lezen,  van  memorie-houden  (in  1522  werden 
24-9  en  ^  kercke-memorien  geteld),  van  vespers  en  loven. 
Een  en  ander  gewis,  doet  een  talrijk  personeel  van  pries- 
ters, te  Wassenaar  aanwezig,  veronderstellen.  Ik  vergat 
bijna  aan  te  stippen,  dat  alhier  ook  een  coster,  een  beijer- 
man  ,  een  organist ,  een  scholarch  werkzaam  waren ;  want 
dikwerf  moest  er  georgelt,  gebeijert,  ook  met  de  groote 
clock  -  dus  waren  er  minstens  twee  -  geluid  worden. 
De  groote  klok ,  wier  vorm  Gerard  van  Wouw  als  gieter 
aanwijst,  is  nog  gaaf  in  den  toren  hangend  en  geeft  een 
welluidenden  klank ;  het  gothisch  opschrift  is  schier  on- 
leesbaar. De  plaats  alwaar  de  tweede  klok  zich  moest 
bevinden  is  ledig,  ook  is  met  het  torentje  van  het  koor 
het  beijer  of  Angelus-klokje  verdwenen. 

Dat  het  kerkelijk  dienstpersoneel  te  Wassenaar  voor 
zijnen  arbeid  tegemoetkoming  had  tot  zijn  onderhoud, 
't  zij  in  geld,  't  zij  in  vruchten  van  den  grond,  begrijpt 
men:  in  't  jaar  1520  was  het  inkomen  der  kerk,  de  lasten 
afgetrokken  ,  400   ponden  en  4  schilden  HoUandsch  geld. 

Zeer  weinig  weet  ik  van  de  dienstdoende  priesters  te 
Wassenaar  vóór  de  Reformatie  te  vermelden.  Ziehier 
mijne  bevindingen  : 


240 

JOHANNES  Theodori  [Dircxseii].  —  Hij  is  alhier  pa- 
stoor geweest,  doch  wanneer  wordt  niet  gezegd;  zie  Oudh. 
van  Rijnland,  8".  bl.  394. 

Theodorus  Petri.  —  Achter  zijn  naam  staat  geen 
jaar  van  aanwezigheid,  maar  presbyter,  wat  in  de  Oudh. 
van  R.  wordt  vertaald  in  pastoor. 

Theodorus  de  Harlem.  —  De  Oudh,  v.  R.  zeggen , 
dat  Dideryk  van  Haarlem  alhier  pastoor  was  in  't  jaar 
1460.  Mogelijk  is  het  dezelfde  persoon  als  de  voorgaande! 
Jacobus  Hoek  [Angularius  of  de  Angulo]  —  14..? 
1509  [?]  —  Hij  was  geb.  te  Leiden  en  ook  kanunnik  en 
deken  van  het  Kapittel  van  Naaldwijk ,  dit  laatste  van 
1483.  (Bijdr.  v.  Haarl.  H,  p.  151).  Hij  stierf  den  elf- 
den Nov.  1509.  (Zie  Bijdr.  van  Haarlem  II,  bl.  151). 
D^  en  prof.  J.  G.  De  Hoop  Scheffer  (Gesch.  der  Kerk- 
herv.  I,  bl.  87)  zegt  van  Hoek:  ^Een  man  die  onder 
,/de  geleerden  van  zijn  tijd  hoog  stond  aangeschreven  en 
«een  vurig  voorstander  der  rechtzinnigheid  was ,  in  alles 
//buigende  voor  't  onbeperkt  gezag  der  Kerk,  krachtig 
j, verdediger  van  hare  aflaten  en  volijverig,  om  afwijkende 
ffgevoelens  bij  wien  hij  ze  ook  aantrof,  ter  kennis  van 
//den  ketter- meester  te  brengen."  Waarlijk,  de  voorgaande 
regelen  zijn  eene  lofrede  op  een  Roomsch  priester  dier 
dagen  en  logenstraffen  dan  ook  teenemaal  wat  Mart. 
Schokius  in  zijn  werk  de  Bonis  eccl.  1.  I,  p.  530  en 
Ullmann,  bl.  395  en  603  Hoek,  aangaande  anti  Roomsch- 
katholieke  richting ,  hadden  aangewreven. 

Jacobus  Theodori.  —  1504,  —  Hij  was  alhier  pa- 
stoor 1514  en  er  toen  reeds  10  jaren,  eerst  als  vice- 
cureit  en  voorts  als  verus  parochus  ;  Jacobus  Theodori 
is  hoogstwaarschijnlijk  jaren  lang,  misschien  tot  den  dood 
van  Hoek  dezes  substituut  geweest. 

Jacobus  Dorpius.  —  Volgens  een  origineel  stuk  van 
Rijnland,  ten  Rijksarch,  berustend,  was  hij  hier  pastoer 


241 

ten  jare  1524.  Zou  hij  niet  één  persoon  zijn  met  .Tacobus 
Theodori  en  broeder  van  Martinus  Dorpius,  sedert  1504 
hoogleerlaar  te  Leuven  en  met  dezen  oomzegger ,  door 
eene  zuster ,  van  Jacob  Hoek  ? 

Dirk  Wouterse  (Tlieodoricus  Gualteri).  —  Hij  werd 
alhier  pastoor  1535;  in  15G2  teekende  of  schilderde  hij 
de  portretten  der  graven  Lamoraal  van  Egmond  en  Philips 
de  Horne;  in  1566  was  Wouterse  oud  63  jaren;  in  de 
voorrede  van  een  boekje  te  Leiden  A"  1589  door  P.  C. 
Bockenberg  uitgegeven  en  betiteld:  Prisci  Bataviae  et 
Frisiae  reges.  . .  ET  Wassenarae  Heroüm  etc. ,  sclireef 
deze  van  Wouterse:  nExtititque  stirpis'''  —  er  wordt  ge- 
handeld van  de  afkomst  der  Wassenaeren  —  tteorum  audax 
assertor,  Theodoricus  Gualterus,  aetate  nostra,  Wassenarae 
sacerdos  domuique  eorum  siniul  a  sacris."  Dirk  Wouterse, 
pastoor  te  Wassenaar,  is  alzoo  ook  een  geletterd  en 
kunstminnend  man  geweest ! 

Wouterse  beleefde  in  1566  den  beeldstorm  te  Wasse- 
naar en  nog  wel  met  levensgevaar.  In  de  sententien  van 
Alba  lees  ik  op  bl.  39  hierover:  Herhert  van  Raephorst 
loeesende  een  der  verbondene  edellieden ,  hebbende  haer  ver- 
foeyelyhe  saemensweering  en  verbintenis  geteekent ,  en  daer 
en  boven  sig  sclmldig  gemaekt  aen  het  breehen  der  beelden 
in  de  kerck  van  Wassenaer ,  de  pastoor  van  deselve  kerk 
geslagen ,  ter  aerde  gesmeten  en  met  voeten  getrederi ,  by  ge- 
leegentheyt  van  de  godsdienst ,  die  hy  seyde  affgodisch  te 
weesen :  hebbende  ook  uyt  deselve  kerk  in  sijn  herberg  ge- 
bracht de  kelk  die  tot  den  H.  dienst  gebruijkt  ivierd ,  en 
uijt  deselve  ter  bespotting ,  met  andere  van  zyne  byeen-ver- 
gaderde  metgesellen  gedroncken. 

In  de  papieren  zelve  van  den  bloedraad ,  nog  in  het 
Belg.  Rijksarch.  bewaard  en  waaruit  blijkbaar  is  opge- 
maakt het  vonnis  van  den  Hertog  van  Alba,  dat  Herbert 
van  Raephorst  op  23  Maart  1568   trof,  namelijk  verban- 

Bijdragen  Gescb.  Bisd.  v.  Haarlem     W\'  Deel  1  6 


242 

ning  ten  eeuwige  dage  uit  den  lande  en  verbeurdverkla- 
ring van  alle  zijne  goederen,  staan  nog  meer  bijzonder- 
heden over  het  altaar-en-beelden-breken  te  Wassenaar, 
waarom  ik  ze  voor  onze  lezers  heb  uitgeschreven  : 

Dirck  Woutersz. ,  pastoir  tot  Wassenaer  ,  out  omtrent 
63,  als  deposant  optredend  zegt  dat:  //Een  wijl  tydts , 
«nadat  de  kerckbrekinge  in  HoUant  begonst  was,  op  eenen 
//avont  nae  Sint  Annen-loff,  terstont,  nae  die  Vesper  ge- 
jfdaen  was,  ende  soe  hij  deposant  uytter  kercken  vertrocken 
//was,  hoorde  hij  datter  Raephorst  —  welck  Raephorst 
«een  deure  ofF  twee  van  de  kercke  mit  syn  dienaers  hadde 
l/doen  waernemen ,  omdat  die  niet  gesloten  en  soude  wer- 
*den  —  angevallen  was  mitte  zijnen,  tot  brekinge  van 
//de  aultaeren,  die  hij  deposant  oock  's  anderen  daechs 
//vant[?]  geheel  ende  dat  hij  die  steen  van  een  van  den 
//aultaeren  op  zijn  wijfFs  grafF  hadde  doen  leggen;  welcke 
//aultaren  althans  weder  gerepareert  zijn  by  Aelbrecht 
//van  Raephorst  [die  geestelyke  was]  zyn  broeder. 

//Te  Sint  Matth.  1566  waren  opten  orgele  by  den  or- 
//canist  voert  't  beginnen  van  Hoochmisse ,  vercradert 
//Herb.  van  Raephorst,  Mr.  Sijmon  Schermer,  Frits  van 
//Egmont  ende  noch  eenige  anderen  singende  ende  spe- 
//lende  aldaer  het  liedeken:  Vive  les  Geux !  drinckende 
//ende  veel  quaets  gelaet  toonende;  dan,  soe  het  tyt  was 
//omme  die  Misse  te  beginnen,  dede  hij  deposant  zoeveel, 
//dat  zij  een  wyl  tijts  ophielden ;  maer  onder  die  elevatie 
//van  de  Misse  worde  hetselve  lyedeken  aldaer  weder  ge- 
//speelt  ende  gesongen ,  ende  die  kruijcke  met  bier ,  die 
//zij  by  hem  hadden  vertoent  ende  opgebeurt." 

De  pastoor  verzoekende  na  de  Mis,  zulke  dingen  te 
laten ,  kreeg  van  Herbert  een  slag  in  het  aangezicht , 
terwijl  de  woestaard  zeide,  geen  afgodische  Misse  te  willen 
dulden ;  de  herder  hervattende  dat  //Misse  te  doen  geen 
afgoderie  en  was,  maer  te  sondigen  in  den  tempel  Gods 


243 

afgoderie",  bekwam  nogmaals  met  de  vuist  een  dusdani- 
gen  slag  op  het  oog  en  het  voorlioofd ,  dat  hij  ter  aarde 
viel,  door  zijnen  kapelaan  moest  worden  opgeheven  en 
naar  huis  geleid. 

Jan  Tijnsen,  balliu  van  W assen AER,  oud  56  j.,  zeide  : 
dat  hij  Herbert  van  Raephorst  voor  zijn  vierschaar  heeft 
doen  dagen,  als  hebbende  //gedemolieert  twee  aultaren 
//in  de  kercke  van  Wassenaeu,  d'eene  in  de  capelle  van 
//Raephorst,  d'ander  in  die  van  Cralingen  ende  wegens 
//andere  insolentien." 

Andries  Vincentz. ,  metselaar,  out  omtrent  40  j.,  ge- 
tuigde :  Dat  Herbert  hem  had  willen  overhalen  de  altaren 
te  breken ,  maar  dat  hij  gezegd  had  :  //lek  mochte  daer- 
deur  in  scade  coemen."  „Ende  Raephorst  mit  H^  Cornelis 
J/namen  die  hauweel  in  de  handt  ende  begonsten  eerst 
//stucken  te  slaen  ende  doen  gaf  hij  aan  hem  Andr.  Vin- 
/,centsz.  die  hauweel  ende  Raephorst  seijde  :  breeckt  nu 
// voort,  ick  sal  't  uytdragen  ende  dwanck  hem,  dat  hij 
j^ voortbreken  moste." 

Herbert  van  Raephorst  was  de  zoon  van  Hendrik  v,  R. 
en  Clara  van  Renesse  en  gehuwd  met  eene  Honselaar, 
waarbij  hij  geen  kinderen  had.  Hij  stierf  in  gedwongen 
ballingschap,  volgens  J.  W.  te  Water  vóór  8  Mei  1570, 
Hij  Herbert  v.  Raephorst,  een  afstammeling  van  een' 
Raephorst,  die  in  de  Wassenaarsche  kerk  eene  kapel  naar 
hem  genoemd  had  gesticht,  heeft  alzoo  als  beeldstormer 
tegen  het  eigen  werk  zijner  vaderen  gewoed  I 

Dirk  Woutersz.  deed  na  1566  weer  dienst,  als  Roomsch 
herder,  in  de  kerk  en  het  dorp,  doch  slechts  ettelijke  jaren 
meer,  gelijk  blijkt  uit  de  jaarwedde  hem  door  de  Staten 
van  Holland  op  25  Mei  1575  toegelegd;  jaarwedde  toch 
beteekende  toenmaals  doorgaans  uitzetting,  werkeloosheid. 
vOp  verzoek  van  Dirck  Woutersz  ,  pastoor  tot  Wasse- 
ffUaer,  omme  te  hebben  een  redelyk  pensioen  ende  gagie 


244 

»in  syne  oude  dagen"  is  geapostilleert :  //De  Staten  van 
i/HoU,  ende  W.-Vriesl.  in  aensieninge  van  den  ouderdom 
/,des  suppliants  ende  dat  deselve  is  staende  ter  goeder 
i/uame  ende  fame  hebben  denselven  gegunt  ende  geaccor- 
(fdeert,  gunnen  ende  accordeeren  by  deesen  tot  sijn  onder- 
ylioud  jaarlyks  200  ponden  van  40  groeten  uyt  de  in- 
// komsten  van  de  decanije  des  capittels  binnen  den  Hage 
(/(binnen-hofs-kapel)  in  vier  termynen  te  betalen." 

In  eene  rekening  der  geconfisqueerde  geestelijke  goe- 
deren van  Holland,  gesloten  in  1579,  de  oudste  die  in 
ons  Rijks  archief  aanwezig  is;  is  geboekt:  //Wassenaer  - 
ffPastoreel  inkomen  -  landhuyren  van  13  mergen;  - 
//erfpacht;  -  tienden;  -  renten  op  huizingen.  Een  boom- 
ir gaert  toecomende  de  voors.  pastoir,  is  tot  het  leven  van 
//den  lesten  pastoir  hem  by  de  Staten  vergunt,  die  nog 
«binnen  tyde  deser  rekeninghe  [1579]  geleeft  heeft.  Summa 
*85  ponden  18  st."   ') 

Uit  zijne  kerk  en  pastorie  genoodzaakt  te  verhuizen  en 
zulks  vóór  Junij  1575,  gelijk  de  Resolutie  op  zijn  ver- 
zoek voor  alimentatie,  van  25  Mei  te  voren  genoegzaam 
aanduidt,  is  Dirk  Wouterse  waarschijnlijk  te  Wassenaer 
blijven  wonen,  en  aldaar  in  hoogen  ouderdom  gestorven. 

Bijaldien  P.  O.  Bockenberg,  boven  aangehaald,  door 
zijne  woorden  :  aetate  nostra  Wassenarae  sacerdos ,  bedoeld 
heeft,  dat  pastoor  Wouterse  nog  leefde,  toen  hij  zijn  boekje: 
Prisci  etc.  1589  uitgaf,  dan  is  Wouterse  minstens  85 
jaren  oud  geworden,  als  geboren  in  1503  ,  gelijk  vroeger 
door  ons  is  aangeduid;  doch  die  woorden  aeiate  nostra  -  dat 
is  ten  zijnen  tijde  -  kunnen  ook  op  vroegere  jaren  doelen ; 
daar  Bockenberg  voor  de  eerste  maal  zich  te  Leiden  neer- 
zette A°  1582,  en  na  afwezigheid  ten  tweede  male  A°  1589. 
De  woorden :  domuique  eorum  simul  a  sacris  van  Bocken- 

1)  Zie  het  Geestelijk  Kantoor  van  Delft  vau  W.  vaa  Beuniugen,  1S70,  bl.  65. 


245 

berg;  die  inmiddels  van  de  standvastigheid  in  de  R.  C. 
kerkleer  van  Wouterse  getuigen ,  kunnen  ook  den  katho- 
lieken tijd,  dus  vóór  1575  aanduiden;  daar  de  Ligne's 
zoo  Roomsch ,  als  Spaansgezind,  bij  den  aanvang  der  troe- 
belen, zijn  uitgeweken. 

Uit  de  grafboeken,  op  het  raadhuis  te  Wassenaar  nog 
bewaard,  heb  ik  het  juiste  tijdstip  van  Dirk  Woutersse 
ook  niet  kunnen  opsporen ;  die  boeken  toch  klimmen  niet  hoo- 
ger  op,  dan  tot  het  eerste  vierde  gedeelte  der  XVIP  eeuw. 

Door  meer  dan  een  schrijver  wordt  gezegd  dat  Hiero- 
nymus  Hortensius,  zoon  van  Lambertus,  een  geleerden 
schoolrector  van  Naarden,  1544-72,  die  te  Utrecht  overleed 
1574,  //dubia  faraa  inter  Papismum  et  Lutheranismum", 
gelijk  Burman  schreef;  priester  gelijk  Lambertus,  te  Wasse- 
naar ten  jare  1570  reeds  de  Gereformeerde  leer  heeft 
verkondigd.  Ik  gis  dat  1570  moet  wezen  1590  en  Hor- 
tensius de  3"^^  predikant  is  geweest:  in  de  predikanten- 
lijsten  toch  van  Mart.  Soermans  is  zijne  aankomst  op  1590 
gesteld  en  Ypey  zegt  van  hem ,  dat  hij  van  scholarch  te 
Naarden  eerst  te  's  Hage  in  1577  predikant  werd  en  van 
daar  te  Wassenaar  is  bevorderd,  alwaar  hij  stierf  1596. 

Gerbrandus  Jansz.  Schaegen  staat  vermeld  als  eerste 
predikant  te  Wassenaar-Züidwijk  bij  Soermans  '),  bij 
Melchior  Veeris  ^)  en  op  het  Predikanten-bord,  dat  men 
heden  nog  in  de  Protestantsche  kerk  aldaar  aantreft ;  hij  is 
volgens  genoemde  bronnen  aangekomen  A"  1  580  en  A°  1 582 
verplaatst  naar  Naarden. 

Zou  G.  J.  Schaegen  werkelijk  de  eerste  predikant  van 
Wassenaar  geweest  zijn,  dan  werd  hij  welligt  iets  vroeger 
gezonden,  dan  in  1580;  immers  in  de  bovenvermelde 
rekening  van  het  Delfsch  Kantoor  [1579]  bl.  84,  staat 
bij  de  uitgaven ,  dat  voor  Wassenaars  predikant  werd  uit- 

1)  Kerkelijk  Registtr ,  bl.  132.  2)  Kerkelijk   Alphabeth,  bl.   53, 


246 

getrokken  als  tractement :    *3  maenden  -  60  ponden  en 
1  jaer  -  240  ponden." 

Als  tweede  predikant  wordt  bij  Soermans  vermeld  Ar- 
nold  Herberts  Erabricensis  1583-87. 

Het  volgende  schreef  in  het  begin  van  Junij  1603  in 
een  reqiiest  aan  het  Hof  van  Holland  Robertus  Gualterus 
de  Ridder,  predikant  te  Wassenaar: 

iyDewijl  ick  aliiier  wachter  over  de  kercke  Gods,  die  Hij 
//Hem  in  zijn  bloede  vercregen  heeft,  gestelt  ben,  tot  welks 
//opbouwinge  ick  meer  dan  31  jaren  gearbeit  hebbe."  etc. 

Door  die  verklaring  van  31 -jarigen  arbeid  kan  bedoeld 
zijn  's  mans  predikanten- dienst  in  't  algemeen;  doch  ook 
wel,  dat  hij,  vóór  31  jaren,  dus  A°  1572,  als  predikant 
of  wachter  over  de  kercke  -  is  opgetreden  te  Wasse- 
naar. Deze  laatste  afleiding  schijnt  bevestigd  uit  Soerman's 
Kerk.  Reg. ,  bl.  116  op  Heenvliet;  immers  aldaar  wordt 
van  R.  G.  de  Ridder  gezegd,  dat  hij  in  laatstgenoemde 
gemeente  aankwam  in  't  jaar  1576    en    dit,    nota  bene, 

van ')    bij  den    Haag;    in    1577   vertrok    hij    van 

Heenvliet  naar  Dreischor  in  Zeeland  etc. 

Mocht  alzoo,  noch  Hortensius  noch  Schaegen ,  maar 
R.  G.  de  Ridder  de  eerste  predikant  van  Wassenaar 
—  1572-76  -  geweest  zijn,  -  hij  was  een  voormalig  R.  O. 
priester  -  dan  is  hij  na  25-jarige  afwezigheid  andermaal 
derwaarts  teruggekeerd  en  alstoen  als  de  5*^^  predikant 
aldaar  verbleven  tot  zijn  dood,  die  inviel  in  het  jaar  1603, 
na  slechts  tweejarig  verblijf. 

De  vier  en  twintigste  opvolger  na  1603  van  R.  G.  de 
Ridder  is  sinds  1879,  Pieter  Bartstra,  een  geleerd  man 
en  tevens  in  de  beste  verhouding  met  de  Roomsch-katho- 
lieken  van  Wassenaar- ZuiDWUK. 

(Wordt  vervolgd.)  A.  v.  Lommel,  S.  J. 

1)  De  vijf    zijn  van  Soermaus  en   wijzen   op    een    naburig  dorp 

(■Wassenaar  ?)  van  den  Haag. 


247 


BIJDRAGEN 

VOOR    DE 

KERKELIJKE  GESCHIEDENIS  VAN  OUDEWATER 

UIT     DE     16'^*     EN     IT'^'^     EEUWEN', 

in  het  Stedelijk  Arcliief  verzameld 

door  J.  Putman. 

(Vervolg  van    Deel  XIII,  bladz.  251). 


Gastlinis. 

lek  heer  Henrick  Henricks.  kenne  ende  lije  raits'deese 
mijne  brieve  voor  mij  ende  mijne  erven  ende  nacomelinge 
dat  ick  den  gasthuijsmeistren  ,  van  den  gasthuijse  binne 
Oudewater  totte  voirs.  gasthuijse  behoufF  vercogt  hebbe 
een  viertel  lants  gelegen  aen  de  noortsijde  van  de  Lin- 
schote  dairboven  Bruijn  Janss.  mitte  voors.  Gasthuijse 
gemeen  ende  beneden  Jan  Everts.  erfifgename  naest  ge- 
lant  sijn  ende  bekenne  dairaf  wel  vernuecht ,  voldaen  ende 
betaelt  te  wesen,  den  lesten  penninck  methen  eersten, 
Ende  gelouve  voor  mij  ende  mijne  erven  ende  naecome- 
lingen  deese  voirs.  viertel  lants  te  waeren  ende  te  vrijen 
naer  rechte  van  den  lande ,  ende  den  vrijen  eijgen  dair 
of  te  geven ,  tot  vermandsche  van  den  gasthuijsmeistren 
van  den  voirs.  gasthuijs  dair  inne  tijt  wesende,  van  welcke 
voirs.  viertel  lants,  die  voirs.  gasthuusmeijsteren  van  den 
voors.  gasthuus  weghe  mij  jaerlicx  utrijcken  ende  betaelen 
sullen  tot  mijne  leve  vijftien  Rijns  gulden  des  jaers  nae 
inhout  des  brieiFs ,  dair  de  voors.  gasthuijsmeijsteren 
van  den  voors.  gasthuijsweeghe  mij  daeraf  gegeven  heb- 
ben. Alle  dinck  sonder  argelist.  In  kennisse  van  deesen, 
want  ick  heer  Henrick  Henricks.  van  sich  desen  tijt  gene 


248 

seegel  en  hebbe,  soe  hebbe  ick  ende  hebbe  gebeden  twee 
eerbaren  mannen  lantgenoothen  aen  de  noortsijde  van  de 
Linschoten,  alste  Pons  Janszoon  ende  Gerijt  Gerwerts.  dee- 
sen  brieff  over  mij  te  v^^illen  beseegelen  ,  twelcke  wij 
Pons  Janszoon,  Gerijt  Gerwerts.  lantgenoothen  deur  beede 
van  den  voirs.  iieer  Henrick  Henricks.  minlijcken  alsoo 
gedaen  hebben.  Gegeven  int  jaer  ons  heeren  duijsent 
vijf  hondert  ende  vijftien,  opte  negen  ende  twijntichsten 
dach  opm,  Octobri. 

Heilige-Geest. 

In  nomini  Domini  Amen. 
Ick  Heer  Dirck  Amelss.  geeve  mits  deesen  puijrlijck 
om  goedts  wille,  den  Heijligen  Geest  binnen  Oudewater 
hondert  pont  groot  vlaems ,  ende  dat  aen  twee  rente- 
brieven,  die  een  spreeckende  op  Keijsers  domeijnen ,  die 
andere  opt  gemeen  landt  ende  steeden  van  Hollandt  als 
die  brieven  breeder  vermelden.  Ende  dit  geefF  ick  tot 
behoufip  ende  noottenstichs  van  den  rechten  ellendigen 
armen  binnen  Oudewater ,  mijn  schamel  vrienden  altijt 
voorgaende ,  indien  sij  in  de  vreese  Goodts  oock  mede 
wandelen,  op  conditien  dat  ik  deese  renten  opbeuren  sal 
mijn  leeven  langh ,  ende  distribueeren  die ,  dient  mij  be- 
lieven sall.  Voorts  indien  ick  hier  eenige  lijffrentgen  uit 
maeck  op  eenige  seeckere  godvruchtige  persoenen  deselve 
maeckinge  sal  meede  streek  hebben  nae  mijn  uterste  wille , 
heur  leeven  langh  ende  langer  niet.  Ende  alsdan  soo 
sullen  alle  jaerlijcxe  renten  van  deese  voors.  hondert  pont 
vlaems  die  Heijligengeestmeesters  uitdeijlen  den  rechten 
armen  als  booven,  ende  dat  in  presentie  ende  wille  van 
een  die  naeste  van  mijnen  bloede.  Actum  't  Oudewater 
anno  Domini  1557,  den  achthiensten  dach  Septembris. 
Was  ondert.  Bij  mij  h.  Dirck  Amelss. 


249 

Heili^e-Geestlinis. 

Wij  Laurens  Jacobss.  ende  Henrick  Wolphartss. ,  Schee- 
penen in  Amstelredamme ,  oirconden  ende  kennen  dat  voor 
ons  gecompareert  is  Swaen  Jacobsd^  ,  weduwe  wijle  Dirck 
Harmans  van  Oudewater,  met  Jan  Gerritss.  Coster  haeren 
voocht  in  deesen  gecooren,  Frans  Toornhert,  Lambert 
Vloits,  beijde  Secretarissen  deeser  steede ,  ende  voorn* 
Jan  Gerritss.  haeren  vierendeel,  en  soo  men  die  naest 
conde  gecrijgen ,  ende  geliede  met  hare  voors.  voocbts 
hant  bij  weete  en  consente  van  den  Rade  deeser  steede, 
ende  goetduncken  van  haeren  vierendeelen  voornoemt  ge- 
transporteert  ende  om  Goodts  wille  gegeven  te  hebben  , 
als  sij  transporteert  ende  om  Goodts  wille  geeft  mits- 
deesen  ,  den  Heyligen  geesthuyse  binnen  der  stede  van 
Oudewater  den  rentebrieff  van  ses  schilden  jairlijcx  daer 
deur  deesen  brieve  gesteecken  ,  ende  getransfixeert  is , 
doende  sij  comparante  daervan  nu  ende  ten  eeuwigen 
dagen  volcomen  ende  vrijen  afstant ,  ten  vordele  vant 
voors.  Heyligengeesthuijs,  al  sonder  arcli  ende  list.  In 
oirconde  deesen  briefF  beseegelt  met  onsen  seeeelen.  Ge- 
geven  den  een  ende  twijntichsten  dach  in  October,  anno 
domini  xv'=  ses  ende  tachtich,  was  ondert.  F.  Toornhert 
met  seeckere  signature.  Geseegelt  met  twee  seegélen  in 
groene  wasse  uthangende  aen  dubbelen  staerten,  ende 
was  deursteecken  op  de  origineele  rentebrieff,  waervan 
de  copije  hiervoren  is  geregistreert. 

Cellezusters. 

Wij  Loeff  Willemss.  ende  Cornelis  Janss.  de  Lange  , 
scheepenen  binnen  der  steede  van  Oudewater,  doen  condt 
allen  luijden,  dat  op  huijden  datum  van  deesen  voor  ons 
in  persoon  gecomen  ende  gecompareert  is  geweest,  met 
sijnen  vrijen  wille  heer  Jan  Ottenss.  priester  ende   Pater 


250 

van  der  sellensusteren  binnen  der  voors.  steede ,  ende 
heeft  met  handen  voors.  getransporteert ,  opgedraegen  , 
ende  gecedeert ,  transporteert,  draecht  op  ende  cedeert 
mitsdeesen ,  voor  hem  ende  sijne  erven,  dat  suster  Con- 
vent van  Ste  Anna,  Ste  Augustijns  oirde,  van  der  selle- 
susteren  binnen  Oudewater  ende  totten  gemeenen  susteren 
behouff,  eenen  rentebrieff  van  vijff  Car.  Guldens  des 
jaers,  eeuwige  erffelijcke  losrentgen,  alsoo  Anna  Pechger 
Ottenss.  weduwe ,  spreeckende  hadde  op  Harman  Wouters 
lant,  nae  vermogen  des  briefFs  ende  bij  den  overlijden 
van  Anna  voors.  aen  hem  comparant  voors.  gecoomen  is, 
daer  deesen  onsen  teegenwoordige  brieff  van  transport 
deursteecken  aen  getransfixeert  is.  Ende  maeckte  dat  voors. 
Convent  machtich  die  jairlixe  renten  te  manen,  eijsschen  , 
ontfangen,  ende  mitten  rechte  inne  te  winnen,  ist  noot 
quijtantie  ende  quijtsclieldinge  te  doen  ende  geeven 
soewel  van  hooftsomme ,  als  jaerlicxe  rentgen ,  voorts 
generalyck  ende  specialyck  alles  te  mogen  doen ,  dat  hij 
comparant  voors.  voor  de  voors.  transport  ende  opdracht 
doen  mochte,  ende  authoriseert  dat  voors.  Convent  daer- 
inne  als  haer  vrij  ,  proper ,  eijgen  goet  ,  nu  ende  ten 
eeuwigen  dage,  ende  dat  tot  alimentatie  van  Catharina 
Cornelisd^  sijn  suster  kijnt,  meede  suster  int  voors.  Con- 
vent. Alle  dinck  sonder  argelist.  In  kennisse  van  deesen, 
soe  hebben  wij  Scheepenen  voornoemt  onse  seegelen  hier 
beneeden  aen  deesen  brieff  gehangen  op  den  xxviij  dach 
Januarij  int  jaer  ons  heeren  duijsent  vijff  hondert  seeven 
ende  vijft'tich  stilo  communi.  Was  onderteekent  Speijert. 
Geseegelt  mit  twee  seegelen  in  groenen  wasse  uthangende 
aen  dubbele  staerten,  ende  was  deursteecken  opte  origi- 
neele  rentebrieff,  waervan  de  copije  hiervoren  is  gere- 
gistreert. 

Bij  collatie  jeegens  sijn  origineel  geschreven 
in    francyn,    geteijkent   en    getransfigeert   als- 


251 

vooren,  is  deese  bevonden  daermede  t'accor- 
deeren ,  by  my  ondergeteekende  Secretaris  der 
steede  Oudewater  op  den  ij  Maij  anno  1615. 

A.    EVÜERDINGHEX. 

Cellezusters. 

Wij  Aerent  Bouwenss. ,  Jacob  Elbertss.  Speijert  ende 
Jan  van  Doorn,  Scheepenen  t'  Oudewater,  doen  condt 
allen  luyden,  ende  certificeeren  eenen  ygelyck  dient  be- 
hoort ,  hoe  dat  voor  ons  gecoraen  is  met  sijnen  vryen 
wille  GeerlofF  Jacobss. ,  ende  gaf  over  voor  hem  ende 
synen  erven  ende  naecomelingen  mit  recht  die  Celle- 
susteren  binnen  Oudewater  van  syn  wijffs  weegen,  eenen 
rentebrieff  van  eenen  gouden  Wilhelmus  scilt  des  jaers 
naer  inhout  derselver  rentebrieff  daer  deesen  onsen  tegen- 
woordige transflxbrieif  deursteecken  is,  dewelcke  voors. 
rentes  by  transpoorte  van  het  Convent  van  Leijerdorp 
overgeset  worde  in  den  jaere  xiiij"  vier  ende  't  neegen- 
tich,  voor  Gerrit  Janss.,  Jan  van  Sijl  ende  Pons  Janss, 
als  Scheepenen  te  Oudewater,  op  Jan  Bosch  Adriaenss. 
kijnderen,  ende  daernae  bij  transpoorte  van  Sijmon  Bosch 
Janss.  overgeset  worde  in  den  jaere  xv""  een  ende  twijn- 
tich  voor  Adriaen  Louwenss. ,  Adriaen  Henricxcs.  ende 
Jan  van  Doorn  Robberts.  als  Scheepenen  t' Oudewater, 
op  Geerloff  Jacobss. ,  soo  dat  deese  overgifte  vast  ende 
stadich  blijven  sal  ten  eeuwigen  dagen,  alsoo  dat  dat 
voors.  Convent  van  de  Sellesusteren,  daermede  winnen 
ende  verliesen  mogen,  ende  sal  met  ten  voors.  rentebrieff 
recht  mogen  spreecken  naeden  rechte  van  der  steede , 
welcke  voors.  rentebrieff'  Elborcli  Geerloff  Jacobss.  wijff 
dit  voors.  Convent  gemaeckt  heeft,  in  een  testament  tot 
drie  Missen.  Alle  dinck  sonder  argelist.  In  oirconde  van 
deesen  soo  hebben  wij  Scheepenen  voornoemt  onse  see- 
gelen  hier  beneeden  aen  deesen  brieff  gehangen.  Gegeeven 


262 

int  jaer  ons  Heeren  duijsent  vijfF  hondert  seeven  ende 
twintich  opten  twee  ende  twintichsten  dach  van  Martio. 
Geseegelt  met  drie  seeii;elen  in  groenen  wasse  uthangende 
aen  dubbele  staerten ,  ende  was  deursteecken  op  de  origi- 
neele  rentebrieff  waervan  de  copije  hiervooren  is  gere- 
ijistreert. 

Bij  collatie  jeegens  sijn  origineele  gescreven 
in  francyn,  get.  geseegelt  ende  getransfixeert 
als  vooren ,  is  deese  bevonden  daermede  te 
accordeeren  bij  mij  ondergescreven  Secretaris  der 
steede  Oude  water  op  den  ij  Maij    1615. 

A.    EVEURDINGHEN. 

Wij  Isbrandt  Reijmers,  schout,  Arie  Gerritss.  ende 
Pieter  Wouterss. ,  geswoorens  van  Heeckendorp ,  in  mijns 
liefiFs  Eed.  ende  VVelgebooren  Heeren  gerechten  van  Mont- 
foort,  doen  condt  ende  maecken  kennelick  eenen  ijgelyck 
dat  op  huijden  datum  van  deesen ,  voor  ons  gecooraen 
ende  gecompareert  is  in  persoon  Harraan  Wouterss.  ende 
bekende  voor  hem ,  syne  erven ,  ende  naecomelingen 
deuchtelyck  ende  wel  schuldich  te  wesen  de  gemeen  Selle- 
susteren  binnen  Oudewater  vijff  gulden  des  jaers  euwige 
erfFelijcke  losrente  ,  enz.   enz 

des  is  geconditioneert ,  waert  saecke  den  ouden  brieff 
ten  voorschijne  quain ,  die  deur  den  overvall  binnen  Oude- 
water verbrant  ofte  verloren  is ,  soo  sall  den  ouden  brieff 
den  jongen  dooden  ,  enz.   enz. 

Actum  op  den  xij  dach  Julij 
anno   xv*^  twee  ende  tachtich. 


Wij  Nicolaes  Mathyss. ,  schout,  Arien  Claes  ende  Luijt 
Lenloffs,  geswoorens  in  Diemerbroeck  ende  Papencoop 
in  mijns  liefste    Ed.  ende   Welgeboren  heeren  Gerechten 


253 

van  Montfoort ,  Heere  van  Heeckendorp ,  Linschoten  , 
Abbrenbroeck  ,  Velgersdijck ,  't  Veer  etc.  doen  condt  ende 
maecken  kennelick  een  ijo;elick  dat  op  huijden  datum  van 
deesen  voor  ons  gecomen  ende  gecompareert  syn  geweest 
in  persoonen  Cornelis  Arien  Jasparss.  ende  Jan  Heijn- 
ricxse ,  geswoorens  Heemraden  van  Papencoop,  Jan  Pieter 
Brouwes. ,  ende  Gerrit  Wouterss.,  geswoorens  Heemraeden 
van  Diemerbroeck ,  soo  voor  haer  selve  alsmede  vervan- 
gende die  gemeen  geerfifden  lantgenooten  ende  gebuijren 
ende  hebben  gerechtelijck  beleeden  ende  bekendt,  dat  sy 
bij  rade  ende  goetduncken  van  de  gemeen  lantgenooten, 
ende  den  buijrluijden  van  den  voors.  dorpe  ende  buijrt- 
schappen  dieselve  gebuijren  ende  landtgenooten  daerop 
specialicken  vergadert  ende  rijpelijck  geresol veert  sijnde, 
van  des  gemeen  landen  voorens  gementioneert,  bekenden 
schuldicli  te  weesen  voor  haer  ende  haere  naecomelinghen , 
heemraden  ende  buijrluijden  van  de  gemeen  landen  voors. 
die  gemeen  Sellesusters  binnen  Oudewater ,  haerlieder 
nacomelingen,  houder  ende  thoonder  van  deesen,  ofte 
actie  van  haerlieden  vercrijgende  neegen  gulden  seeven 
stuijvers  vier  duijts  des  jaers  eeuwige  erffelijcke  los- 
renthen,  't  stuck  tot  xl  groot  vis.  gereeckent.  Welcke 
neegen  gulden,  seeven  stuijvers,  vier  duijts,  des  jaers 
eeuwige  erffelijcke  losrenten,  sij  luijden  competeerende 
inde  qualite  alsvoren,  beloofdden  voor  haer  ende  haer- 
luijder  naecomelingen,  heemraets  indertijt,  te  betalen  den 
eersten  dach  Januarij  anno  xv"^  drie  ende  tachtich  ofte 
binnen  xiiij  dagen  daernae  onbegrepen ,  sonder  eenich 
langer  vertreck ,  ende  dat  van  als  vrijs  gelts  tsij  v%  x°, 
XX,  hondertste  penninck  impost  ofte  wat  die  Co.  Ma'  ofte 
die  Staeten  van  den  landen  in  prejuditie  van  deesen  or- 
donneeren  ofte  statueeren  souden  nioo;en  niet  utn;esundert. 
Ende  alsoo  voorts  jairlix  van  jaere  tot  jaere  gedurende 
soo  lange  ende  ter  tijt  toe  sij    luijden  comparanten  inde 


254 

qualite  alsboven,    ofte  haere  naecomelingen  die  affgelos- 
sent  sullen  hebben.  Ende  waert  saecke  dat  wij  ofte  onse 
naecomelingen  heemraeden  indertijt  vande  voors.    landen 
des  niet  en  deedden,  soo  hebben  wij  ons  overgegeeven , 
ende  geeven  over  mitsdeesen,    voor  ons  ende  onse   nae- 
comelinge  heemraeden  ,    ende  voor   onsen   gemeen  buur- 
luijden,  dat  die  gemeen  Sellesusteren,  haerlieder  naeco- 
melingen ,  ofte  actie  van  haerlieden  vercrijgende  ,  ut  elcke 
voors,  dorpe  ende  buurschappen,  twee  heemraeden  inder 
tijt  weesende,    ofte    eenige    andere  van   de  voors.  heem- 
raeden bijsonder  die  haerlieder  believen  sal  binnen  Oude- 
water  sall  mogen  inbieden ,  inmaenen  ofte  doen  inmaenen , 
bij  haeren  gewaerden  boode  in  een  eerlijcke  ende  betame- 
lijcke  herberge,  die  sij  luijden  ons  wijsen ,  ende  denun- 
tieeren  sullen.    Ende  waert  dat  die  voors.  heemraden  die 
alsoo  innegemaent,  ofte  innegeboden  sullen  worden,  acht 
dagen  in  bleeven    leggen    ende    niet    en    betaelden ,    soo 
sullen  de  voornoemde  Cellesusteren  ofte  actie  van    hun- 
lieden vei'crijgende ,    noch    ut    elcke    voors.    dorpe    ende 
buijrtschappen  mogen  doen  inmaenen ,    ende  inbieden  als 
voors.  staet  twee  buijrluijden,  die  haerlieden  ofte  haerlieder 
nacomelingen  believen    sall.    Ende  waert  dat    wij    heem- 
raiden,    ende  buijrluijden  indertijt  weesende  aldus    inne- 
gemaent ende  innegebooden  worden,  soo  gelooven  wij  van 
de  voors.  gemeene  landen  wegen  voor  ons  ende  onse  nae- 
comelingen heemraiden  en  buijrluijden  voors.  bij  onse  eere, 
eedt ,  trouwe ,  ende  seeckerheijt  binnen  een  atmael ,  nae 
der  verinmaninge  ende  inbiedinge  binnen  Oudewater  inne 
te  coomen  als  voors.  staet ,    ende    daar  oock    niet   ut  te 
gaen  bij  dage  noch  bij  nachte ,  wij   en  hebben  die  gemeen 
Cellesusteren,  ofte  haerlieder  nacomelinge  eerst  ten  vollen 
ende  all  betaelt.     Ende  alsoo    meenigen    dach  als  wij  in 
bleeven  leggen,  ende  niet  en  betaelden,  sullen  elcx  ver- 
beuren die  aldus  innegemaent  sullen  worden,  eenen  gulden 


255 

tot  xl  grooten  vlaems  gereeckent  daechs  met  alle  die 
gerechtelicke  costen  daeromme  gedaen,  d'een  helfte  ten 
behoeve  van  de  Cellesusteren  ofte  haere  nacomelingen , 
ende  andere  lielfFte  tot  's  Heeren  behoufF  daer  men  recht 
om  pleegen  sall.  Ende  ofiP  't  saecke  waere  de  Cellesus- 
teren ofte  haere  nacomelingen  mette  voors.  dachgelden 
niet  langer  tevreede  en  wouden  weesen  ende  haerlieden 
daermede  niet  langer  en  kan  lieten  genoegen,  ende  de 
voors.  rentgen  mette  peijne  dan  verschenen  weesende  heb- 
ben wouden ,  soo  hebben  wij  ons  noch  vorder  overgege- 
ven, voor  ons  en  onse  naecomelingen  heemraiden,  ende 
buijrsluijden  voors.  ,  dat  sijlieden  ofte  haere  naecomelinge 
die  voors.  rentgen  mette  voorseijde  peijnen  die  dan  ver- 
schenen sullen  weesen  mogen  verhaelen  aan  ons  ende  aen 
onse  nacomelingen  heemraiden,  ende  buijrsluijden  voors. 
lijff  ende  goederen,  soo  waer  die  voorn.  Cellesusteren 
ons  in  eenige  landen  ofte  steeden  sullen  connen ,  ofte 
mogen  bevijnden  gelijckerwijs  oflP  van  onse  propre  goe- 
deren ende  eygen  schuit  waer,  des  soo  mogen  sijlieden 
competeeren  ofte  haerlieder  nacomelinge  deese  voors.  negen 
gulden,  seeven  stuijvers,  vierduijts,  des  jaers  eeuwige, 
erffe  ende  losrentgen  haerlieden  competeerende  daervan 
vrijen  ende  quijten,  mits  teenemael  opleggende  de  som- 
me  van  hondert  vijftich  Gulden,  't  stuck  tot  xl  groot 
vlaems  gereeckent,  ende  dat  alle  permissiegelt,  mitsga- 
ders 't  verloop  van  dien  tot  ter  tijt  der  afflossinge  thoe 
gevallen.  Des  is  geconditioneert ,  waert  saecke  de  Celle- 
susters  ofte  haerlieder  nacomelingen  de  voors,  hooftsomme 
begeerden  opgeleijt  te  hebben,  sullen  sijlieden  de  Heem- 
raidts  indertijt  alsdan  een  halff  jaer  te  voorens  doen  de 
voors.  hooftsomme  opeijsschen ,  ende  opgeeijscht  weesende, 
sullen  de  voors.  heemraidts  indertijt  alsdan  de  voors. 
penninck  opbrengen  op  twee  halff  jaeren  elcke  halff  jaer 
die  gerechte  helft  met  het  verloop  van  dien ,   all  sonder 


256 

bedroch.  In  kennisse  van  deesen  soo  heb  ik  Nicolaes 
Matthys,  schoudt  voors.  mijn  see<^el  beneeden  aen  deesen 
brieff  gehangen,  ende  alsoo  wij  geswoorens  voornoemt  op 
deese  tijt  geen  seegels  en  gebruijcken ,  soo  hebben  wij  ge- 
beeden  en  bidden  mitsdeesen  Andries  van  Aller,  Secretaris 
deesen  over  ons  te  willen  beseegelen,  twelck  ick  Andries 
van  Aller  door  beeden  van  de  geswoorens  voorn'  geerne 
gedaen  hebbe.  Actum  op  den  eersten  dach  Januarij  anno 
xv"  twee  ende  tachtich,  was  onderteeckent  Andries  van 
Aller ,  Secretaris  van  Papecoop ,  Heeckendorp  etc.  met 
seeckere  signature.  Geseegelt  met  twee  seegelen  in  groene 
wasse  uthangende  aen  dubbelen  staerten. 

Bij  collatie  jeegens  sijn  origineel  geschreven 
in  francijn ,  get. ,  geseegelt  ende  onderteeckent 
alsvooren ,  is  deese  bevonden  daermede  te  accor- 
deeren,  bij  mij  ondergeschreven  Secretaris  der 
steede  Oudewater,  op  den  ij  Maij  anno  xvj*"  en 
vijfthien. 

S.  IJrsiilen-Convent. 

Wij  heer  Jan  Alerdinck,  Pater,  Mariche  Willenis.  de 
Lange,  Ministra  en  de  gemenen  Conventualen  van  Sint 
Ursulen  Convent  binnen  der  steede  van  Oudewater,  kennen 
ende  lijden  mits  dese.  Alsoe  Neeltgen  M''.  Willem  Ger- 
rits/5.  wedue  in  den  Jaere  xv''  zes  ende  zestich  den  vijfFden 
novembris  bij  tijden  van  heer  Jan  van  Riedt,  pater,  onsen 
Convente  geleend  heeft  drie  hondert  Carolus  gulden,  van 
twijntich  stuijvers  Brabants  den  gulden  ,  vermogens  obli- 
gatie dairvan  sijnde  bij  de  voors.  Pater  ende  Mater  onder- 
teijckent  ende  't  Convents  zegele  besegelt,  ende  dat  wij 
in  desen  turbulenten  tijt  geen  raedt  en  weeten  om  hair 
die  selve  peiminghen  te  restitueeren ,  ende  dairomme  over- 
commen  zijn,  dat  wij  huer  passeeren  zullen  eenen  rente- 
brieff,  zoe  is  't  dat  wij  dairomme  voor    ons    ende    onsen 


257 

naecomelingen  uijt  alle  ons  Conventsgoederen  vercoft  heb- 
ben ende  vercopen  mitsdesen  die  voors.  Neeltgen  M^ 
Willem  Gerritsz.  wedue  hairen  erfFgenaemen  ende  nae- 
comelingen, achthijen  goede  gouden  Carolus  keijsers  gulden 
en  vijftien  stuivers  sjaers  erffelicke  renten  die  ingegaen 
sijn  alderheljligen  avondt  anno  xv'^  vier  ende  tzeventich 
lestleden,  dairoff  alderheyligen  avondt  toecomende  het  eerste 
jair  verschenen  zall  wesen,  vrij  geit  van  allen  ongelden 
schatting  en  beden  niet  uijtgesondert  ende  soe  voorts  Jaerlicx 
ewelick  ende  erfiFelick  totter  afflossinge  toe.  Welcke  afï- 
lossinge  wij  Pater,  Mater  ende  Conventualen  voors.  ofte 
onse  naecomelingen  op  enich  termijn  der  betalinge ,  mits 
tselve  een  vierendeel  Jaers  te  vorens  opseggende,  zullen 
moegen  doen  niitte  somme  van  drie  hondert  Carolus  gul- 
den, van  twijntich  stuivers  brabants  den  gulden  gereeckent, 
tefFens  ende  tenemael  ende  metten  rente  dan  dairoff  ver- 
schenen ende  onbetaelt  wesende,  mit  voerwairden  dat  wij 
ofte  onsen  naecomelingen  gehouden  sullen  sijn  tot  ver- 
maeninge  van  den  voors.  M'.  Willem  Gerritsz.  wedue 
ofte  haeren  erffgenamen  voir  de  voors.  Jaerlicxe  rente  en 
hooftsomme  te  doen  goede  en  suffisante  vestenisse  mit 
goedt  goldt,  dair  die  voors.  Neeltgen  M^.  Willem  Ger- 
ritsz. wedue  aen  gehouden  mede  bewaert  ende  die  voors. 
jaerlicxe  rente  mitte  hooftsomme  verseeckert  zall  wesen. 
Tot  onderhoudenisse  vant  gheene  voorseit  is,  verbijndende 
alle  ons  Convents  goederen,  roerende  ende  onroerende, 
tegen woordich  en  toecomende,  die  selve  submitteerende 
onder  heerlicke  ende  reale  excecutie  's  Hoeffs  van  Hollandt, 
Utrecht  ende  allen  Heeren  hoven,  Rechteren  ende  Gerech- 
ten ,  renuncierende  allen  excuetien,  privilegiën,  gratiën 
ter  contrarie  ende  zonderlinge  den  rechte  seggende  gene- 
rale renunciatie  van  geender  weerde  te  zijn,  daerinne  sij 
eerst  speciaellyck  voorgegaen. 

Sonder  arch    des    oirconde    hebben   wij  heer  Jan  Aler- 

Bljdragen  Gescli .  lüsd-  v.  Haarlem  XlVe  Deel.  17 


258 

dinck ,  Pater  ende  Marchie  Willems.  de  Lange ,  Mater, 
desen  brieft'  ten  name  van  onsen  Convente  onderteijckent 
ende  daertoe  mit  onsen  Convents  segele  beseo-elt.  Ende 
opdat  die  voors.  Neeltgen  M^  Willem  Gerrits.  wedue  te 
beter  bewaert  souden  mogen  zijn,  hebben  wij  versocht 
ende  gebeden  Heeren  Willem  van  Horsen,  nue  ter  tijt 
Pater  van  den  Convente  van  Sinte  Niclaes  binnen  Utrecht 
ende  Generael  van  de  derde  regule  van  Sinte  Fransiscus 
oirde ,  mitsgaeders  Heer  Gerrit  van  Aken ,  Pater  tot 
Alckmaer,  definiteur  van  't  zelve  Capittel,  dese  voorschre- 
ven constitutie  van  renten  ende  belastinge  van  ons  Con- 
ventsgoederen te  willen  approberen,  't  vvelck  wij  Willem 
van  Horsen,  generael  ende  Gerrit  van  Aken,  diffiniteur 
voors.  aensiende  die  duechdelikheijt  der  voors.  schuit  ende 
die  nootlicheijt  van  dat  voors.  Convent  die  macht  niet  en 
heeft  die  penninghen  voors.  dezen  turbulenten  tijt  op  te 
brengen,  alsoe  gedaen  hebben ,  ende  hebben  t  gene  voors. 
is  geconfirmeert  ende  geapprobeert ,  confirmeren  ende 
approberen  mits  desen.  Ende  hebben  tot  dyen  eynde  desen 
briefF  elcx  onderteijckent  ende  dairtoe  mede  mit  het  gene- 
raell  capittels  zegele  besegelt.  Gegeven  int  jaer  ons 
Heeren  xv°  vijff"  en  tzeventich  den  xxvj  Aprilis.  Ende 
was  onderteeckent  fr.  Jan  Alerdinck,  Pater  vant  voors. 
Convent,  Marghien  Willems.  Ministra,  fr.  Willem  van 
Horsen ,  generaal  en  fr.  Gerrit  van  Aecken ,  als  boven 
verhaelt  is  en  besegelt  mit  twee  groene  uthangende  zege- 
len in  dubbelde  sterten. 

GecoUationeert  jegens  zijnen  principalen  briefiP 
in  francyn,  geschreven,  ondert.  ende  bezegelt  als 
voorens,  is  dese  daermede  opten  xvj  dach  meij 
anno    xvj°  en   zeven    stilo    veteri    accorderende 

bevonden. 

In  kennisse  van  mij 
1607.  Ant.  van  Deuticum,  Not^ 


259 


Heer  Jan  van  Allerdingh , 

Alhoewel  wij  bij  verscheijden  Resolutien  hebben  be- 
sloten UE.  boven  uwe  ordinarisi  allementatie  tot  nochtoe 
genoten  niets  meer  toe  te  voegen  ,  ten  waere  UE.  ons 
behandichden  de  brieven  tot  den  innecoome  van  't  ouwe 
Convent  binnen  deeser  steede  behoirende,  ofte  ten  min- 
ste met  goede  verseeckertheijt  aenwijsinge  deedde  waer 
wij  deselve  naer  uwer  overlijden  souden  connen  be- 
comen ,  twelcken  UE.  doende  wij  u  belooft  hebben , 
UE.  souden  oock  tselve  presteerende  uwer  alimentatie, 
sulcx  te  verhoogen  dat  UE.  met  reeden  daerover  niet 
en  sout  hebben  te  claagen ,  ende  UE.  diesniettegen- 
staende  daerinne  tot  noch  toe  eeven  hardtneckich  hebt 
verthoont:  is  nochtans  by  ons  en  onser  gerechten  op  hoope 
dat  UE.  sich  beeter  sal  bedencken,  verseeckert  sijnde  dat 
wij  onsen  vooren  geroerde  belofte  in  dien  gevalle  behoir- 
lijcken  souden  naecomen,  UE.  tot  subsidie  ende  sublevatie 
van  de  sieckte  en  accidenten  ,  daerinne  wy  verstaen  dat 
UE.  tegenwoordich  is  gevallen,  voor  deese  reijse  extra- 
ordinaris  toegevoecht  eens  de  somme  van  vyiF  en  twijn- 
tich  Carolus  guldens  dwelcke  wy  UE.  by  deesen  over- 
senden,  omme  daermeede  te  bethoonen,  dat  wij  wel  souden 
genegen  weesen  UE.  versoeck  in  aller  reedelijckheijt 
t'  accepteeren  ,  ten  waere  UE.    sich    teegens  ons  int  be- 

handigen  ofiPte  aenwijsen   van  de  voors.  brieven  so ? 

is  en  hecht  thoonde,  dat  wy  bemercken  dat  UE.  liever 
deselve  naer  UEd.  overlijden  saecht  verlooren  en  gesup- 
primeert,  dan  dat  deselve  in  onsen  handen  souden  coo- 
men,  welcke  opstinaetgen  so  UE.  alsnoch  wilt  verlaeten, 
en  in  aensien  dat  een  goede  conscientie  deuclit  mit  deucht 
behoort  te  loonen,  ons  d'voors.  brieven  behandigen,  ofte 
mit  verseeckeringe  aenwijsen,  sal  UE.  in  der  daet  bevijn- 


260 

den,  dat  het  selve  bij  ons  niet  en  sal  blijven  ongeremu- 
nurert,  en  sullen  ondertussen  ÜE,  , 

in   Godes   genade   beveelen    etc. ,    Oudewater    deesen 
viij  Augusti  anno  xvj"  en  veerthien. 

De  Burgemeesteren  en  Regierders  der 
steede  Oudewater, 

Den  Secret,  van  selve. 
Superscriptie 
Deersame  seer  discreete  heer  Jan  van  AUerdingh,  eer- 
tijts  Pater  van  St,  Ursulen  Convent    binnen    der    steede 
Oudewater,  nu  woonende  binnen  Utrecht. 

Staet  waer  naer  ijgelick  van  Conventualen  van  touwe 
clooster  binnen  Oudewater  (bij  begrootinge  van  penningen) 
sullen  hebben  te  reguleren ,  ende  daermede  gealimenteert 
te  mogen  worden  bij  raminge  opt  behagen  van  Conven- 
tualen, en  Regierders  der  voors.  steede,  ende  zoe  beijde 
partijen  malcanderen  daer  inne  souden  coomen  verstaen , 
alsdan  bij  mijn  Ed,  heeren  de  Staten  slants  van  Hollant 
daerop  approbatie  en  confirmatie  te  versoucken,  dat  Bur- 
germeesteren mit  de  volle  Vroetschappe  dselve  Conven- 
tualen sullen  moge  verleenen  goede,  vaste  en  deuchtelycke 
verseeckerheijt  onder  des  steede  zegel,  dat  dnombre  van 
penningen  ijegelick  persoon  toegeleijt  na  rate  des  tijts  in 
alle  getrouwicheijt  sal  volgen,  soe  lange  ijegelick  bijzonder 
in  levende  lyve  sal  wesen  totte  laetste  toe  incluijs,  opte 
voet  en  maniere  als  hier  naer  volcht,  te  weten  dat  inden 
eersten  die  persoenen  oudt  wesende  tsestich  jaeren  en 
daer  boven  tsestich  K.  guldens  tjaers  sullen  hebben , 
waerinne  Emmetgen  Goessensd^  (als  eertijts  procuraetster 
vant  selve  Convent  geweest  hebbende),  oudt  lij  Jaeren, 
mede  gereekent  soude  weesen,  ende  dat  in  aensieninge 
dat  sij  haer  soe    getrouwelick    in    den    noot ,    en    totten 


261 

uijstersten  vant  beleg  toe,  binnen  Oudewater  mitten 
burger  gehouden  en  gedragen  heeft ,  ende  bovendijes  alle 
devuoir  en  naersticheyt  gedaen  dat  alle  dincomende  goe- 
deren totten  voors.  Convente  behoirende  wel  bewaert  en 
gedefendeert  souden  mogen  worden ;  ende  die  personen 
oudt  wesende  tusschen  die  vijftich  en  tsestich  Jaeren 
vijftich  K.  guld. ;  de  personen  veertich  jaeren  oudt  zijnde 
en  daerboven  twee  en  veertich  K.  guld. ;  ende  die  be- 
neden die  veertich  jaeren  zijnde  ses  en  dertich  K.  guld. 
niit  alsulcke  voirwaerde ,  wanneer  de  ioncxste  conventuale 
raittertijt  conien  totten  ouderdom  van  xl.  1.  en  lx  Jaeren, 
soe  sal  een  ijegelick  elcx  bijsonder  alsdan  alsulcken  be- 
grotinge  en  somme  van  penningen  tot  haer  alimentatie 
mede  ontfangen  en  genijeten  als  hier  voorens  opten  ouder- 
dom geordonneert  en  gestelt  is.  Welverstaende  soe  verde 
naemaels  enige  vande  ouwe  conventualen  (tot  haer  ouder- 
dom gecomen  zijnde)  bij  sieckte  ofte  crancheijt  bedde  vast 
mochten  blijven  leggen,  sulcx  dat  zij  met  haere  toege- 
vouchde  alimentatie  haer  nijt  en  souden  mogen  gedoen, 
soe  sullen  de  burgemeesteren  indertijt  zijnde  alsdan  daer- 
inne  doen  ofte  laten  doen  naer  gelegentheijt  het  gebreck 
soude  mogen  zijn ,  sulcx  zij  in  alle  discretie  bevinden 
sullen  te  behoiren.  Aldus  gedaen  opt  aengeven  en  wel- 
behaegen  vande  vroetschappen  der  voors.  steede,  en  opt 
behaegen  van  de  andere  Conventualen,  en  alsdan  (soe 
ver  de  partijen  mochten  accorderen)  te  verwachte  tadvijs 
van  mijn  heeren  Staten,  versouckende  dat  se  sullen  ge- 
lieve tapproberen  tgene  voorseit  is.  Actum  voor  Claes 
Dircxse  ende  Jan  Pieterss. ,  Burgermeesteren ,  Harman 
Wouterss.  en  Jan  Jacobss. ,  Schepen,  mitsgaders  Jan  Janss. 
Coppert,  Rentmeester  vant  voors.  convent ,  ende  Emmet- 
gen  Goossensd^  opten  vij   martij    1582. 

In  kennisse  van  mijn ,  Secretaris  W.  Luijten. 


262 

Emmetgen  Goessens  D^  zoe  voer  haer  selven,  en  uijten 
naem  en  van  wegen  die  gemeen  Conventualen  van  Sint 
Ursulen  Convent,  staende  binnen  der  steede  van  Oude- 
water,  voucht  mij  den  lieeren  den  Burgermeesteren  ende 
gemeen  Vroetschappe  der  voors.  steede  mit  alle  reverentie 
voer  antwoort,  opte  deuchtelicke  presentatie  bij  mijn  hee- 
ren  voornoemt  den  Conventualen  gepresenteert,  dat  dselve 
die  presentatie  accepteeren,  en  daerinne  gesamentlick  zijn 
bewillicht,  op  alsulcke  vordere  conditien  dat  mijn  heeren  die 
Burgermeesteren  en  Vroetschappe  den  conventuale  worde 
voorgestelt,  en  geordonneerde  alimentatie  verseeckerheij  t 
sullen  doen,  en  dselve  (mits  hebben  hierop  't  advuijs  van 
de  heeren  Staeten  's  lants  van  Hollant)  assigneren  opte 
roerende  en  onroerende  goederen  aent  voors.  Convent  be- 
hoorende,  waer  dselve  gelegen  mogen  weesen  geen  uijt- 
gesondert,  ende  dat  de  voors.  Conventualen  in  de  huij- 
singe  en  plaetsen  die  se  alhier  nu  zijn  bezittende  haer 
woonplaets  daerinne  sullen  hebben  en  behouden  als  zij 
luijden  (desen  trouble  staende)  in  alle  stilheijt  tot  dato 
van  desen  toe  gedaen  hebben ,  ende  dat  mijn  heeren  boven 
dies  sullen  gelieven  aen  te  nemen  dselve  huijsinge  van 
alle  notelicke  reparatien  tonderhouden,  opdat  dselve  int 
eijnde  nijet  onder  die  voet  bewoont  en  sullen  moge  worde, 
en  die  betaelinge  alle  jaers  te  mogen  genijeten  van  vieren- 
deel jaers  tot  vierendeel  jaers,  daer  Meije  xv'  Ixxxij 
teerste  termijn  of  verscheene  sal  weesen,  ende  zoe  voorts 
van  vierendeel  jaers  tot  vierendeel  's  jaers  daer  naest- 
volgende,  geduerende  soe  lange  en  ter  tijt  toe  ijegelick 
vande  Conventualen  elcx  bijzonder  deser  werelt  overleden 
sal  weesen ,  mits  conditie  dat  elcx  zijn  portie  van  den 
overledenen  alsdan  sullen  aenwassen  en  comen  aende 
voors.  steede.  Giek  mede  dat  mijn  Heeren  den  Burge- 
meesteren en  Vroetschappe,  volgende  hemlieder  presentatie 
bij   monde  gedaen,   alle  die  Conventualen  zeecker  sullen 


263 

wesen  alle  jaer  voor  jaer  voor  de  beloofFde  alimentatie  , 
tsij  off  in  de  twee  drie  ofte  vier  eerste  jaeren  vant  Con- 
ventsgoederen soeveel  soude  moge  comen  ofte   nijet, 

Actum  den  xj  martij   1582. 

In  kennisse  van  mij  Secret% 

W.    LUIJTEN. 


Aen  Edele  heere  Staeten  van  Hollant 
&  Zeelant, 

Geven  in  aller  oetmoediclieijt  te  kenne  de  Mater,  pro- 
curaetster,  en  ghemeene  overgeblevene  susters  vant  Ouwe 
Convient  binne  Oudewater,  hoe  dat  sij  in  allen  deesen 
trouble  in  groote  benautheit  en  armoede  tot  nu  toe  ge- 
weest zijn,  en  hebben  haeren  vrinden  en  andere  goede 
luijden  zeer  lastich  geweest ,  ter  cause  dat  haer  die  be- 
hoirlicke  alimentatie  int  Jaer  van  Ixxiij  toegeleijt ,  nijet 
naer  behoren  gevolcht  en  is ,  en  alle  haere  goederen , 
zoewel  van  de  vrinden  als  van  de  vianden  soldaeten  zijn 
berooft  en  te  schande  gemaect,  ende  hebben  tot  noch  toe 
haer  rait  spinne  in  groote  armoeide  moeten  behelpen,  en 
nue  aengesien  heuren  noch  xviij  Conventualen  persoene 
int  leven  sijn  ,  die  oock  haire  patrimoniele  goederen , 
deen  min  dander  meer  int  Convent  gebracht  hebben, 
dewelcke  nae  de  jammerlycke  destructie  en  oppressie  , 
nu  weerom  hair  bij  den  anderen  versameien ,  en  gheerne 
souden  sien,  dat  deselve  overgeblevene  goederen,  daer  sij 
haere  alimentatie  van  zouden  moeghen  hebben ,  weerom 
op  eenen  goeden  voet  gebracht  mochten  werden  :  soe 
hebben  sij  daertoe  by  Advijs  van  den  Magistraet  twee 
mannen  tot  voorstanders,  en  Rentmeesters  uijt  de  over- 
geblevene borgers  van  Oudewater  vercreeghen,  als   UE. 


264 

uijt  die  bijgevoucghe  copie  als  Extracte  mach  zijen , 
onder  een  welcken  Jan  Janss.  Copper  ,  den  suppliant 
grooten  dienste  tot  nu  toe  gedaen  heeft  ,  opsouckende  , 
innemende ,  verpachtende,  ende  het  van  allen  te  recht  bren- 
gende, alsoe  dat  sij  verhoepen,  dat  deur  zijnen  trouwen 
dienst  nae  corten  jaeren  des  Conventsgoederen  (zoe  veel 
die  noch  ouvrig  gebleven  zijn)  alsoe  be vrijt  zullen  weesen, 
dat  sij  metter  tijt  nae  nootdruft  mochten  versorcht  wezen. 
En  aengesien  voor  die  destructie  de  Rentmeester  te  dier 
tijt  gestelt,  bij  deesen  Magistraet  van  UE.  in  zijnen  dienst 
bevesticht  is,  zoe  ist  oitmoedich  versouck  der  supplianten 
UE.  te  gelieven  den  voornoemden  Jan  Janss.  Copper  , 
Rentmeester  ooik  te  confirmeren ,  aengesien  hij  tot  nu 
toe  geene  ontfanck  van  gereede  penningen,  maer  groote 
moeijte  en  dienste  met  hair  gehad  heeft ,  mits  presen- 
teerende  de  supplianten  den  Rentmeester  voir  UE.  en 
waert  meer  van  noode  wesen  zal ,  naer  behoren  goede 
Rekeninge,  bewijs  en  reliqua  te  doen,  dit  doende  zullen 
UE.  den  aengename  dienst  doen,  en  staet  die  supplianten 
thoe  altijt  met  hare  gheheel  te  verschulden.  Daeronder 
stont  Margen  Willems. ,  Ministra,  Emmichgen  Goosen  , 
Procuraetrix  , 

Opte  marge  stont ,  Die  Staeten  van  Hollant  verstaan 
dat  Jan  Janse  Coppert,  in  deesen  geroert,  sal  moegen 
continueren  in  sijnen  ontfanck  ende  administratie,  ten 
waere  die  Magistraeten  van  Oudewater,  eenige  redenen 
hadden  ter  centraleren,  die  deselve  gehouden  sullen  sijn, 
binnen  acht  daegen  nae  de  insunuatie  van  deesen,  den 
Staeten  voornoemt  tadverteeren ,  omme  tselfde  gezien 
voorts  in  desen  gedaen  en  geordonneert  te  hebben  naer 
behoren. 

Geschreven  in  de  haeghe  den  xviij  februarij  xv*^  tachtig. 
Daer  onder  stont ,  Ter  ordonnantie  van  de  Staeten  bij  mij 
de  Rechtere,  mit  seeckere  signatuuren. 


265 

Aldus  gecollationeert  jegens  zijn  originael  geschreven 
op  papier,  opte  marge  geschreven,  en  onderteijckent  als 
vooren.  Dus  accordeert  dair  mede  bij  mij 

[?]....  BRANT    AdRIAENSE   DE   LlCHT , 

openbair  en  geadmitteert  notaris ,    woonende  te 
Gouda  den  xxiiij  februarij   1580  stilo  veteri. 


Uit  een  vrij  dik  smal  boek,  bij  de  Zusters  van  het 
St.  Ursula  Convent  te  Oudewater  in  gebruik  geweest, 
thans  nog  op  het  Raadhuis  aldaar  aanwezig,  schrijf  ik 
het  volgende  af.  J.  ?• 

Op  Berwoutsweerde. 

Item  Jacob  Heinricks.  heeft  gehuert  van  de  Convent 
der  Susteren  binnen  Oudewater  te  xj  meert,  de  xij  mer- 
gen lants  ses  jaer  lanck  te  gebruken,  ingaende  St.  Petri 
ad  cathedram  int  Jaer  ons  Here  xv'^  acht  en  dertich  elcke 
mergen  om  vier  d'halve  scilt. 

Item  die  Cellensusteren  hebbe  gehuert  ij  raergen  lants 
en  een  3  hont,  ses  Jaer  te  gebruken  ,  ingaende  op  St. 
Petersdach  ad  cathedram  anno  xv'=  xxxix  elcke  Jaer  om 
xvij  scilde. 

Item  die  Susteren  van  St.  Cecilen  syn  wi  sculdich  vij 
scilde  en   verschene  St.  Jacop. 

Item  Anno  toe  gaeve  wi  de  caplaen  vij  scilde  dat  ver- 
sceene  was  anno  Ivj. 

Item  die  een  helft  den  eersten  dach  in  meert  die  ander 
helft  den  eersten  dach  in  Septembre. 


266 

Dat  hof  in  den  haech  is  dat  Convent  der  Susteren 
binnen  Oudewater  's  Jaers  sculdich  xxv  rijsg.  aen  losrente. 

Op  St.  Peter  ad   cathedram. 

Item  Dirck  Heijmans  is  dat  Convent  der  Susteren  binen 
Oudewater  's  jaers  sculdich  Ivj  st.  erfrente  en  behoirt 
tot  testamente  en  memori  Willem  Adriaens  onze  vader, 
en  Benedicta  sijn  wijf  onse  moeder  zaliger  gedachten. 

Item  anno  xl  op  alreheijlige  avondt  ons  sculdich  iij 
rijsgl.  en  vj   St.   van  dat  versceene  was  xl. 

Item  Anno  Iv  soe  is  ons  versceenen  van  den  breef  van 
ons  Pater  zaliger  gedachten,  die  ons  quam  van  scilde , 
die  man  hijet  Heijnrick  Aerrijns  en  het  versceene  dertijn 
Mijsse. 


Uit  de  Rekeningen ,  door  den  Rentmeester 
van  het  St.  Ursula  Convent  te  Oudewater 
gedaan , 

schrijf  ik  af. 
Uit  die  van  1578:  Item  Neeltgen  die   melckster  gege- 
ven aen  geit,   van  haer  melcken,  dat  sij  die  beesten  ge- 
molcken   heeft ,  der  voort  beloof       .     .      .     iij  Gl.   x  St. 

Uit  die  van  1579,  die  gesloten  en  goedgekeurd  is  op 
den   29   Dec.    1583: 

de   15*  post  onder  de   Uitgaven. 

Item  die  Susteren  gegeve  aen  geit  daer  sij  haer  huis- 
huer  mede  betaelden,  dat  die  Susteren  t  Utrecht  woonde, 
doen  die  vijant  in  Oudewater  lach  .     .     xviij   Gl.   vj  St. 

Den  geheelen  Ontvangst  dier  Rekening  bedraagt 

ƒ  749  _  3  _2 

Den  Uitgaaf  daarentegen  .     .     .     .      ,/   761-3-4 


267 

Uit  die   van    1582  : 

Item  die  Susters  mit  Burgemeesteren  int  Convent  ver- 
teert doen  't  lant  verhuerd  was xij  Gl. 

Uit  de  Rekening  van  1585  blijkt  dat  van  het  Convent 
verhuurd  werden  167  morgen,  100  Roeden  land;  de  op- 
brengst daarvan  bedraagt  volgens  die  Rekening  511  Gul. 
4  St. 

Uit  die  van  1589. 

Noch  gegeven  heer  Jan  van  Alerdinck ,  Pater  van 
't  voors.  Convent  tot  Sint  Jacob  tnegentich  toe,  voor  drie 
vierendeel  'sjaers,  soe  hem  vorder  volgende  die  Reso- 
lutie (omme  redenen)  ontseyt  is     .      .      .     facit  xlv  Gul. 

Item  betaelt  die  Heere  van  Oud  Munster  tUtrecht  den 
erflFpacht  van  se  ven  en  twintich  St.  des  jaers ,  staende 
opt  bree  weer  opte  steene  camer  genaempt,  verschijnende 
in  de  tvvaelfF  nachten  in  de  jaere  tnegentich  j  Gul.   vij  St. 

Noch  gegeven  heer  Jacob  Wijnen,  Commandeur  van 
Oudewater,  een  jaer  Rente  van  j  Gul.  thien  St.  ende 
vier  deuijts  des  jaers,  verschijnt  in  October  anno  negen 
en  tachtig j   Gul.  x  St.   iiij   Dts. 

Otto  de  Tresion,  Domheer  te  Utrecht,  gecort  in  sijn 
Rente  vant  pont  groot  alsvooren  .      .      .     j   Gul.   xiij  St. 

Item  noch  gegeven  Pyn  Janss.  dochter  mede  Conven- 
tuale  overmits  deselve  sieckelick  te  bedde  blijft  leggen  , 
ende  haer  selve  sonder  hulp  alleen  nijet  en  mach  gedoen, 
voor  een  jaer  tot  Alreheijligen  tnegentich  toe    Ixx  Gul. 


268 


UIT   DE   «HANDELINGEN   DER  PARTICULIERE 

SYNODI   VAN    NOORD-HOLLAND.» 

-1G57— 1G71. 


Door  welwillende  bemiddeling,  waarvoor  hier  innige 
dank,  werd  ik  in  staat  gesteld  inzage  te  nemen  van  de 
Acten  der  Noord-Hollandsche  Synoden,  waarin  de  zaak 
van  mijn  voorganger,  Jan  Wisscher,  behandeld  werd. 
(Zie  Dl.  XIII,  bl.  419).  Maar  aangezien  ik  van  den  merk- 
waardigen  bekeerling  meer  hoop  te  kunnen  achterhalen , 
meen  ik  het  over  zijn  persoon  in  voornoemde  Acten  ge- 
notuleerde tot  later  te  moeten  bewaren.  Intusschen  ver- 
oorloof ik  mij  uit  het  Deel  van  bovengenoemde  Hande- 
lingen, dat  mij  ter  inzage  werd  gegeven,  mee  te  deelen 
hetgeen   voor  onze  geschiedenis  van  belang  kan  zijn. 

CHR.    PHILIPPONA. 

Synode  Haarlem,  14  Augustus  1657. 
Art.    31. 

Extract  ex  Actis  Synodi  Ultrajectini  gehouden  binnen 
Uitrecht  den  31  Augusti  1652.  Aangaande  de  kercke- 
lijcke  middelen  tegens  het  Pausdom. 

1.  Dat  de  steeden  werden  voorsien  met  een  genoegh- 
saam  getall  van  predicanten  en  dat  soo  in  de  steeden  als 
ten  platte  lande  de  predicanten  hunne  predikatien  daar 
heenen  dirigeren  dat  se  het  gevoelen  der  papisten  gron- 
digh  en  krachtigh  wederleggen,  mitsgaders  de  grouwel 
des  pausdoms  naaktelijk  voer  de  oogen  der  gemeente  af- 
schilderen en  ieder  derselver  hertelijck  vermaanen  stand- 


269 

vastigh  te  blijven  in  de  leer  der  waarheid,  haar  selven 
tot  geen  conventiculen  der  papisten  te  laten  verleiden 
veel  minder  in  't  een  of  't  ander  gehoor  geeven  ende 
indien  zij  van  eenigen  paap  ofte  papisten  mochten  ge- 
molesteerd werden ,  dat  se  't  selve  den  Bedienaaren  des 
Woords  tijdelijck  aandienen  om  door  deselve  gerust  ge- 
steld ende  naar  eisch  onderricht  te  werden. 

2.  Dat  de  predikanten  dikwils  huisbezoeking  doen , 
conferenties  (ist  mogelijck)  met  paapen  ende  immers  met 
papisten  houden,  tractaten  tegen  het  pausdom  uitgeeven, 
des  paapen  uitgestrooide  boekjens  refuteren  ende  God 
vieriglijk  bidden  de  middelen  tot  afbreuck  des  pausdoms 
te  willen  zeegenen. 

3.  Dat  men  in  alle  kercken,  schooien,  wees  ende  arm- 
huisen  invoere  ende  trouwelijck  onderhoude  de  catechi- 
satien  soo  met  jonge  als  oude  luiden  en  dat  men  in 
deselve  om  verre  stoote  de  gronden  van  het  pausdom  ende 
ter  contrarie  bevestige  de  fundamenten  van  de  ware  Ge- 
reformeerde Religie.  Item  dat  men  toesie  dat  geen  paap- 
sche  binnenvaders  ende  moeders  genoomen  werden. 

4.  Dat  men  de  dreigementen  in  Gods  H.  Woord  tegens 
alle  afgoderijen  op  de  afgoderij  des  pausdoms  appliceere. 

5.  Dat  men  in  alle  publijke  gebeeden  de  overheden 
gedachtigh  sij  ende  den  Heere  vurichlijk  bidde  niet  alleen 
dat  hij  de  oogen  haars  verstands  sulks  wil  oopenen,  dat 
se  de  grouwel  van  de  paapsche  afgoderije  mogen  sien  en 
hare  herten  neige  dat  sy  dat  siel  ende  land  verdervend 
quaad  aanmercklijk  mogen  tegenstaan  maar  ook  de  papis- 
ten in  't  gemeen  krachtelijk  wille  bekeeren  ende  haare 
herten  krachtelijk  verlichte. 

6.  Dat  men  de  officieren  die  professie  doen  van  de 
waare  Gereformeerde  religie  en  nalaatigh  werden  bevon- 
den  haare  macht  ende  authoriteit  tot  weeringe  des  paus- 
doms te  employeeren,    dikwils    daarover  sal  aanspreeken 


270 

ende  door  alle  middelen  ende  inductie  tot  executie  der 
placaten  soeken  te  disponeren  ende  in  cas  bevonden  moch- 
ten werden  tegens  haaren  eed  en  plicht  de  paapsche  exor- 
bitantien  notoirlijk  te  conniveeren  ende  met  de  papisten 
te  composeren  dat  men  kerckelijk  tegens  alsulks  na 
exigentie  van  saaken  procedeere. 

7.  Dat  de  predicanten  getrouwelijk  haar  beroepplaatse 
bij  blijven,  om  te  beeter  opsiclit  op  haare  kudde  te  hou- 
den, dat  ook  goede  devoiren  werden  gedaan,  om  alle 
schouten  van  het  platte  land  haare  woningen  op  haare 
respect,  dorpen  te  doen  neemen  ende  lidmaaten  sijn  van 
de  ware  Gereformeerde  Religie  ende  derselver  familie  de 
kercke  frequenteeren  volgens  't  placaat  van  den  jaare  1639. 

8.  Dat  beneffens  de  predikanten,  ook  de  ouderlingen, 
diaconen,  emeriti  ende  alle  schoolmeesters  neerstelijk  over 
de  kinderen  waken  mitsgaders  over  de  catechisaties,  handel 
ende  gangen  der  jesuiten,  paapen,  doppen  ja  de  papisten 
in  't  gemeen  goede  acht  neemen  ende  voornamelijk  wel 
gaade  slaan  waar  ergens  een  swak  lid  of  toehoorder  door 
de  selve  soude  moge  aangesprooken  of  in  pericul  van  ver- 
leiding gebracht  worden  om  het  selve  op  het  spoedigste 
den  predicanten  te  notificeren,  ende  alsoo  door  alle  goede 
middelen  de  swakke  in  pericul  loopende  te  helpen  be- 
houden. 

9.  Dat  alle  schoolmeesters,  soo  wel  des  soomers  als  des 
winters,  al  waar  het  maar  onder  seer  weinige  kinderen 
school  houden,  geene  andere  boeken  als  van  de  waare 
Geref  Religie  leeren  hare  schoolkinderen  na  derselver 
capaciteit  de  fundamenten  der  religie  neerstiglijk  inscher- 
pen  en  deselve  met  een  goed  stichtelijk  leven  ende 
exempel  voorgaan. 

10.  Dat  alle  Gereformeerde  ouders  wel  werden  ver- 
maand haare  kinderen  in  geen  paapsche  schooien  ofte  bij 
doppen  te  besteden  om  iets  wat  te  leeren. 


271 

11.  Dat  alle  jonge  ongetrouwde  luiden  tot  ledemaaten 
aangenoomen  werdende  ernstelijk  werden  vermaand  met 
pausgesinden  geen  houwelijken  aan  te  gaan  ende  dat  alle 
dienstboden  leedemaaten  werden  onderricht  wat  pericul 
dat  se  loopen ,  indien  sij  haar  aan  paapsche  heeren  of 
vrouwen  verhuuren, 

12.  Dat  men  na  het  exempel  van  andere  provinciën 
bearbeide  dat  de  Ed.  Mo.  Heeren  Staaten  ende  Magistra- 
ten ,  mitsgaders  de  Heeren  van  eenige  collegies  ende 
godshuisen  en  voorts  alle  particuliere  eigenaars  sooveel 
doenlijk  ende  mogelijk  is  hunne  landerijen  verpachten  aan 
luiden  van  de  Gereformeerde  Religie  ende  dat  de  selve 
selfs  de  paapsche  bruikers  door  alle  mogelijke  devoiren 
soeken  te  bewegen  de  Gereformeerde  kerckete  frequenteren. 

13.  Ende  of  het  mocht  gebeuren  dat  ergerlijke  actiën 
ende  schandelijke  exorbitantien  in  kerckelijke  persoonen 
werden  vernoomen ,  die  dan  ,  wanneer  geen  behoorlijke 
censura  daar  tegens  word  geoeffend  seer  breed ,  insonder- 
heijt  bij  de  papisten,  werden  uitgemeeten  ende  daardoor 
aan  de  paapen  en  priesters,  die  het  land  gestaadiglijk 
doorloopen  ende  sulke  dingen  opvisschen  occasie  werd 
gegeeven  om  de  Gereformeerde  Leere  verdacht  ende  haate- 
lijk  te  maaken,  ja  dat  selfs  degene  die  de  kercke  Gods 
gunstigh  zijn  ende  het  met  de  selve  wel  meenen  quaalijk 
van  soodaanige  persoonen  komen  te  spreeken  ende  klach- 
ten over  de  selve  te  doen ,  dat  dan  insonderheijt  in  deese 
tijde  alle  kerkelijke  persoonen  niet  alleen  acht  neemen 
op  anderen ,  maar  ook  op  haar  eigen  selven  en  sulks 
door  een  nauwe  en  stricte  censure,  mitsgaders  oeflfening 
van  kerckelijke  discipline,  opdat  wanneer  groote  erger- 
nissen werden  gegeeven  ,  blijken  magh  dat  de  Christel. 
Gereformeerde  kercke  daarvan  een  afgrijsen  hebbe,  als 
regelrecht  tegens  haare  leere  ende  religie  strijdende. 

14-.  Dat  alle  dese  middelen  jaarlijks  in  classibus  wer- 


272 

den  voorgeleesen  ende  de  Visitatores  alle  jaaren  haar  wel 
informeren  of  deselve  ook  behoorlijk  gepractiseerd  werden. 

15.  Dat  de  kercken  ende  classis  in  een  geduurigen  last 
hebben  en  houden  de  exempelen  van  bijsondere  stoutig- 
heden  des  pausdoms  onder  haar  voorvallende  den  Gede- 
puteerden der  synodi  spoediglijk  te  subministreeren. 

Is  den  Bx'oederen  aanbevoolen  in  het  oefiFenen  van 
kerkelijke  middelen  voort  toecoomende  naet  allen  ijver 
meer  en  meer  voort  te  gaan. 

Art.  40. 
Paepgche  Aangaande  de  paapsche  stoutigheden  op  de  Zijdwind 
rzydeltnd  gemeld  in  art.  36  rapporteren  DD.  Deputati  classis  Alc- 
marianae  dat  op  haare  ijverige  devoiren  noch  niet  merke- 
lijks  was  verkregen ,  doch  hadden  de  Ed.  Mo,  Heeren 
Gecomm.  Raaden  gesegd,  daer  in  metten  eersten  te  sul- 
len voorsien.  Blijft  de  gemelte  classis  met  het  verder 
uitwerken  alsnoch  belast. 

Art.  43. 

Paapsche        Van    de    paapsche    regenten  werd    gesprooken  art.   39. 

regenten.  Waarop  DD.  Deputati  gehoord  sijnde  hebben  geoopend 
hare  neerstige  devoiren,  aengewend  bij  den  Ed.  Heer 
Commissaris  de  Raad,  welken  haare  W.  W.  eerst  hadden 
bekend  gemaakt  de  defecten,  die  sij  wisten  te  sijn  in  de 
Reformatie  der  paapsche  regenten  ende  hadde  sijne  Wel 
Ed.  belooft,  dat  aanstonds  brieven  souden  werden  afge- 
sonden  ter  plaatse  daar  gebreeken  waren  en  de  facto  daar 
in  te  voorsien,  was  verder  sijn  Ed.  versocht  dat  de  re- 
denen van  manquement  in  de  uitvoering  van  hare  Ed. 
Gro.  Mo.  beveelen  in  het  schriftelijk  verbaal  moghten 
werden  uitgedruckt ,  om  daarop  naderhand  bij  hare  Ed. 
Gr.  Mo.  sooveel  doenlijck  redres  te  verwerven.  Ende 
dewijle  volgens  den  voorn.    art.    ampliatie  van    de    com- 


273 

missie  moste  werden  versocht  werd  sijn  Wel  Ed.  mede 
daarover  door  haar  EE.  aan^esprooken ,  die  haar  hadde 
geraaden,  soo  langh  daar  meede  te  wachten,  totdat  het 
rapport  van  de  Ed.  Heeren  Commissarissen  aan  haar  Ed. 
Gr.  Mo.  soude  sijn  gedaan ,  om  dan  na  v^oorgaande  com- 
municatie met  haar  Ed.  pro  re  rata  te  handelen.  Einde- 
lijck  hadden  haar  EE.  in  conformité  der  Gedeputeerden 
der  ZuidhoU.  synoden  alle  dassen  verzocht  om  op  de 
aanstaande  synode  een  pertinente  lijst  in  te  brengen  van 
alle  regenten  onder  haar  de  Gereformeerde  Religie  niet 
toegedaan  met  bijvoeging  van  haar  naamen  ,  offitien , 
religie,  welcken  dan  onder  een  generale  lijste  gebracht 
souden  mogen  dienen  om  een  gemeen  redres  daar  op  te 
versoeken  en  te  verwachten.  Hebben  de  EE.  classes  die 
gebreck  daar  bij  hadden,  daar  op  haare  staaltjens  voor- 
gelesen  ende  den  Ed.  Heer  Gr.  Commissaris  overgeleverd 
welk  aannam  deselve  aan  het  Ed.  Hoff  te  bebandigen 
ende  alles  te  contribueren  ten  einde  de  voorige  resolutie 
dien  aangaande  bij  het  Ed.  Hoff  moghte  worden  geëxe- 
cuteerd. Ook  selfs  te  sullen  bij  haar  Ed.  Gr.  Mo.  ver- 
soeken, dat  hare  Ed.  commissie  magh  werden  geexten- 
deert  over  de  vroedtschappen ,  uit  welke  de  regenten 
werden  geformeerd.  Is  Sijne  Wel  Ed,  hertelijk  daar  over 
bedanckt  en  het  vervolgh  van  dien  gelaaten  tot  last  van 
de  Ed.  Gedeputeerden  der  Synodi. 

Synode  Amsterdam,  12   Augustus  1658, 

Art,   41. 

Aengaende  de  reformatie  van   de    paepse    stoutigheden    paepsche 
op  de  Zijdewind  waervan  art.  40  rapporteren  D.  Deputati  stoutigheden 

op  de  Zijde- 

classis  Alcmarianae  dat  het  daermede  niet  veel  beter  nog  wind. 
slimmer  is,  immers  nog  geen  reden  is  om  te  verblijden. 
De  E.  Synodus  laet  't  uitwerken  van  dese    sake    aenbe- 

Bljdrageu  Gesch.  Bisd-  v.  Haarlem  XlVe  ])eel.  18 


274 

volen  en  in  last  aen  de  Classe  van  Alcmaar,  te  meer 
dewijle  de  Ed.  Mo.  Heeren  gecommitteerde  Raden  vol- 
gens inhoud  van  gemelde  art.  hadden  belooft  daerin 
metten  eerste  te  sullen  voorsien. 

Synode  Hoorn,  5  Augustus  1659, 

Art.    32. 

stoutighejt       Op  ^^'t-  41  rakende  de    paapse    stoutichheden ,    op    de 
der  papisten  guijcl^vind  brengen    de    EE.    Broederen  van  Alckmaar  in 

op  den  Sul]  d-  ''  *=' 

wint.  dat  het  aldaar  noch  blijft  in  voorigen  staat,    ja   dat    het 

niet  dan  te  slimmer  wort,  datter  ook  bij  wijlen  noch  wel 
een  tweede  paap  gevonden  wort.  De  E,  Classis  van  Alck- 
maar blijft  belast  hier  over  een  wakent  oog  te  houden : 
doch  gemerct  dat  de  Heeren  Gecom.  in  dese  stat  verga- 
dert sijn,  sal  men  haar  Ed.  Mog.  nu  terstont  over  dit 
stuck  begroeten  en  redres  versoecken  't  welk  doen  zullen 
DD.  Deputati  Synodi  conjunctira  cum  Deputatis  classis 
Alckmarianae  ende  D.  Correspondent  van  Uijttrecht. 

Art.    33. 

Rapport  van  De  Brocdors  volgens  het  voorgaande  artijkel  gedepu- 
stouti^T^t  *®^^*  °^®^  ^®  paepse  stoutigheden  op  de  Suijdwind  heb- 
op  suytwint.  ben  hare  commissie  uijtgevoert  ende  nadat  se  alles  per- 
tinentelijk  hadden  geremonstreert  hebben  dit  tot  antwoort 
bekomen,  te  weten  dat  haar  Ed.  Mog,  de  voorstellinge 
der  Synodi  ter  eerster  vergaderinge  souden  inbrengen 
niet  twijftelende  of  de  Ed.  Synodus  soude  over  dese  sake 
contentement  ontfangen  en  wierden  voorts  van  haar  Ed. 
Mog.  de  EE.  broeders  van  wegen  haar  goede  sorge 
bedanckt. 


275 

Synode  Enckuysen,  10  Avgustus  1660. 

Art.    40. 

Op  de  exorbitante  stoutigheden  op  de  Zijdewind ,  daar  zyawind. 
van  art.  32  en  33  merckelijk  redres  gemaakt  sijnde  bij 
de  Ed.  Gr.  Mog.  Gecorani.  Raden  en  zijn  tsedert  geen 
nieuwe  klaghten  daer  van  ingekomen,  w^eshalven  gere- 
solveert  is  deze  zake  voortaan  ex  Aotis  en  de  E.  CLtss. 
van  Alkmaar  bevolen  te  laten. 

Art.    45. 

Verleidelijke  paapsche  houwelijken  art.  45  indien  daar  Paapsche 
van  eenige  opmerkelijke  exempelen  voorkomen  blijven  de  °""'''''^°' 
classis  gelast  DD.  Deputatis  daar  van  kennisse  te  geven, 
die  daar  op  sullen  volherden  te  vigileren  en  word  den  EE. 
dassen  door  D.  Correspondent  Gentman  van  wege  de 
Synodus  van  Uitreght  in  bedenking  gegeven  of  niet  ne- 
vens de  kerkelijke  ook  politique  middelen  souden  konnen 
werden  gesuxpedieert  om  in  geval  een  gereformeerde  met 
een  papiste  getrouwt  zijnde,  hertrouwen  voor  de  papen, 
het  selve  voor  te  komen. 

Synode  Amsterdam,   9  December  1664. 

Art.    26. 

Op  den  32  art.  betreffende  de  paapsche  stoutigheden  Paapsche 
refereren  DD.  Deputati  dat  daar  tegen  met  alle  neerstig-  stout'gheden. 
heid  hadden  gearbeid ,  de  Heer  Raad  Pensionaris  daarover 
meermaals  gesproken  en  voorts  alles  gedaan  wat  enigzins 
doenlijk  was.  Wort  ook  bericht  dat  van  't  Ed.  Hoff  in 
desen  advijs  was  versocht ,  doch  vermits  telkens  enige 
swaarwichtige  besoignes  van  Staat  en  andere  beletselen 
tusschen  beiden  waren  gekomen  so  en  hadden  niet  met 
alles  konnen  effectueren. 


276 

Verhaald  ondertusschen  de  WelEd.  Heer  Commissaris 
dat  bij  't  Ed.  HofF  van  Justitie  ten  platte  lande  vele 
notabele  exploicten  daar  tegen  waren  te  werck  gesteld, 
verscheidene  kercken  gesloten,  papen  uitgeseid,  andere 
gemulcteert  en  wat  dies  meer  is. 

Onder  dese  braghten  de  Gecommitteerde  van  Hoorn  en 
Edam  te  voorschijn  enige  bijzondere  staaltjens  van  over- 
groote  stoutigheden  des  pausdoms  onder  haar  district  van 
nieuwes  gepleegd ,  insonderheid  van  Buijckerslooterraeer, 
daar  noijt  voor  dezen  enigen  paap  heeft  gewoond  of  enige 
oeffeninge  van  haren  afgodischen  dienst  is  toegelaten; 
versoecken  dat  daarin  na  behooren  mocht  werden  voorsien. 

De  Christelijke  Synode  zich  van  herten  bedroevenden 
dat  dit  siel  en  landsbedervende  quaad  so  langs  so  meer 
toeneemt  acht  ten  hoochsten  noodsakelijk  dat  daartegen 
alsnogh  tijdelijk  en  ontijdelijk  worde  gewaakt  en  geijvert 
niet  alleen  door  een  conscientieuse  betrachtincp  van  allerlei 
kerkelijke  middelen  die  hier  van  nieuwes  de  respectieve 
kercken  en  dassen  op  het  alderernstichte  worden  gere- 
comraendeert  ook  om  die  te  insereren  in  alle  classicale 
en  consistoriale  boeken  daar  sulks  nogh  niet  mogt  sijn 
geschied  maar  ook  door  DD.  Deputatos  volgens  den  ge- 
woonlijken  voet  en  door  de  kercken  en  classes  bij  de 
respectieve  magistraaten  en  zoo  veel  aangaat  de  voorge- 
roerde bij  gebraghte  staaltjens  sullen  die  schriftelijk  wor- 
den behandight  aan  de  Wel  Edele  Heeren  Commissarissen 
ende  Gedeputeerden  der  Synodi  om  deselve  met  allen 
ernst  tegen  te  gaan. 

Synode  Enckhuizen ,  5  Augustus  1666. 
Art.    19. 
Paapse  stou-      Op  ^eu  23  Art.  rakende  de  paapse  stoutigheden  is  door 
tigheden.    j")    Dcputatos  classis  Edamcusis    opening  gedaen  omtrent 
't  Papenhuys  in  de    Buijckslotermeer dat    op    den 


277 

1 1  Junij  naestleden  hare  Ed.  Heeren  de  Heeren  Gecom- 
mitteerde Rade  in  hare  eijgen  persoonen  haar  hebben  laten 
vinden  bij  't  gemelte  papenhuys  in  de  Buijckslotermeer, 
't  selve  hebben  doen  openen,  de  ornamenten  van  de  paapse 
afgoderij  hebben  weggenomen  ende  dat  afgodise  nest  ge- 
heel verstoort .... 

Art.    33. 

Op  den  42  Art.  nopende  de  stoutigheijt  der  papisten  Loenen. 
tot  Loenen  rapporteeren  de  deputati  classis  Amsteld. 
daerin  soo  veel  mogelijck  was  gedaen  te  hebben  ,  doch 
't  gewenste  oogmerck  noch  niet  te  hebben  bekomen  ende 
D.  Deputati  synodi  rapporteeren  dat  het  daer  is  als  't  ge- 
weest is  ende  geen  effect  van  haar  aengewende  moeite 
hadden  vernomen.  De  Waarde  Gedeputeerden  zijn  voor 
haer  moeite  bedankt  ende  blijft  dese  saeck  de  Ed.  classis 
van  Amsterdam  aenbevolen,  weerden  oock  D.  Deputati 
synodi  belast  niet  alleen  bij  't  Ed.  Hof,  maer  oock  bij 
hare  Ed.  Gr.  Mo.  aen  te  liouden  dat  deselve  sodanige 
voorsieninge  daer  in  gelieven  te  doen  als  de  enormiteijt 
van  die  stoutigheijt  vereijscht. 

Bij  't  oplesen  van  desen  Art.  maeckt  D.  Cornelisz. 
Transiwil  bekent  de  excessive  stoutigheden  des  pausdoms 
tot  Erameloort,  daer  niet  alleen  een  paep  resideert,  een 
nieuwe  plaets  tot  haer  afgodise  exercitie  gebout  is  maar 
oock  een  paapse  schoolmeester  ende  geheele  paepse  re- 
geeringe  is,  oock  de  predikant  van  Ens,  die  daer  mede 
plaght  te  prediken  in  sijn  dienst  aldaer  belet  wort  ende 
den  selven  't  supplement  van  sijn  tractament  bedragende 
jaerlijx  120  gulden  wort  onthouden  en  telkens  tot  de 
oefFening  van  den  afgodendienst  een  groote  confluentie 
van  veel  volck  van  buyten  aenkomt.  Waer  op  goet  ge- 
vonden is  dat  de  extracten  van  Overijssel  dit  stuck  aen- 
gaende  sullen  overgenomen  worden  ende  dat  de  Waarde 


278 

Broederen  van  Amsterdam  bij  hare  Achtb.  Mog.  als 
Ambachtsheeren  van  Emmeloort  redres  in  desen  sullen 
versoecken  ende  so  van  daer  de  gehoopte  voorsieninge 
niet  quame  te  volgen,  dat  [in  kas  van  blijck  dat  Emme- 
loort ressorteert  onder  Holland]  D.  Deputati  sullen  bij 
haer  Ed.  Gr.  Mog.  tot  reformatie  in  desen  aenhouden, 
anders  sal  dit  aen  de  staten  van  Overijssel  door  gedu- 
peerten  van  de  Synode  dier  provincie  nader  moeten  wor- 
den voorgedragen. 

Synode  van  Edam,  8  Augustus  1667. 
Art.    23. 

Paapsche        Belangende  den   19   Art.  hebben  DD.  Deputati  rapport 
stoutighedeu  ge(^[aan  ....  dat  specialijk  de  papisten  in  Buijkslotermeer 
niet  en    hadden    geschroomt    hare    stoutigheden    te    ver- 
nieuw^en.  .  .  . 

Art.    34^. 

Loenen  ^y  '*  Herleseu  van  den  33   Art.  waarin   verhaalt  wort 

de  stoutigheijd  der  papisten  tot  Loenen  heeft  de  Wel  Ed. 
Heer  commissaris  deze  openinge  gegeven,  dat  het  Ed. 
Hof  niet  alleen  den  officier  van  die  plaatse  tot  sijn  plicht 
aangemaant  maar  oock  een  missive  in  seer  krachtige  ter- 
men  aan  den  Heer  Mombaar  van  den  Heer  van  Croonen- 
burgh  hadde  geschreven,  waarop  oock  een  beleeft  ant- 
woord was  ontfangen  en  belofte  gedaan  van  genoegen  te 
geven.  De  Heer  Secretaris  Coop  van  Groen,  ouderlingh 
tot  Loenen  en  membrum  hujus  synodi ,  heeft  ook  den 
Ed.  Synodo  bekent  gemaakt  en  door  vertoog  van  een 
publijke  Acte  bevestigt ,  wat  vergaderinge  de  papisten 
onlangs  tot  Loenen  wederom  hadden  aangestelt,  dogh  dat 
se  daarover  waren  betrapt  en  bekeurt.  Wert  dese  sake 
den  Ed.  classi  van  Amsterdam  en  DD.  Deputatis  synodi 
verder  aanbevolen,  welkers  devoiren  in  dit  stuk  ook  den 


279 

E.  Synodo  gebleken  zijn  en  waarover  zij  ook  beijde  herte- 
lijk zijn  bedankt. 

BelantTende  Emeloort  alsoo  bevonden  was  dat  hetselve  Emeioort. 
onder  Holland  behoorde  hadde  de  Ed.  classis  van  Am- 
sterdam door  hare  Gedeputeerden  bij  hare  Groot  Achtb. 
Heeren  Borgemeesters  dese  twee  dinghen  versocht,  1.  de 
afsettinge  van  de  paapsche  regenten  en  instellinge  van 
Gereformeerde  in  hare  plaatse.  2.  dat  de  predikant  op 
dat  Eijland  sijn  oude  tractament  mogte  volgen  waar  van 
hem  een  gedeelte  nu  eenige  jaren  herwaarts  was  ont- 
houden. Dogh  daarop  dit  antwoord  ontfangen,  op  't  1  dat 
in  deselve  plaatse  geen  sulke  stoffe  was  van  luijden  van 
onse  Religie  om  die  tot  de  Regeeringe  te  konnen  vorde- 
ren, op  het  2  dat  het  surplus  van  het  tractament  des 
predikants  niet  en  was  te  vinden ,  alsoo  de  kerkelanden 
waren  wegh  gespeelt.  Dat  ook  door  de  E.  gemelte  classis 
ordre  was  gestelt  dat  beijde  de  Gedeputeerden  onses  sy- 
nodi  en  ook  de  E.  Broeders  van  Kampen  deze  uijtslag 
van  haar  versoek  verwittigt  soude  worden ;  dogh  ver- 
klaarden DD.  Deputati  geen  brief  dies  aangaande  te  heb- 
ben ontfangen.  D.  Deputatus  Ursinus  heeft  ook  een  brief 
van  den  predikant  derselver  plaatse  voorgelesen  van  dien 
inhoud  dat  de  stoutigheijt  des  pausdoms  noch  even  groot 
was  op  Emeloort  en  hoe  vruchtioos  hij  tot  tweem.aal  bij 
de  Groot  Achtb.  Heeren  van  Amsterdam  in  sijn  versoek 
voor  de  gemeene  en  ook  voor  sijn  eijgen  saak  gearbeijdt 
hadde.  Dit  alles  overwogen  sijnde  en  bijsonderlijk  dat  op 
Emeloort  de  stoutigheijt  des  pausdoms  noch  soo  enorm 
en  openbaar  is  gelijk  ook  Rev,  D.  Correspondens  Trans - 
Isalanie  uijt  sijn  acten  heeft  opgelesen ,  soo  heeft  de  E. 
Synodus  goed  gevonden  dat  de  E.  Classis  van  Amsterdam 
conjunctim  cum  DD.  Deputatis  synodi  bij  de  Groot  Achtb. 
Heeren  Burgemeesters  als  noch  redres  van  't  verhaalde 
sullen  versoeken. 


Loenen. 


28Ü 


Synode  Alkmaar,   7   Augustus   1668. 
Art.    29. 

In  de  sake  van  Loenen  waar  van  art.  34  heeft  de  Ed. 
Heer  van  Maasdam  geseid  dat  daar  ontrent  geen  nieuwe 
swarigheden  sijn  voorgekomen  gelijk  ook  sulkx  van  haar 
sijde  betuigt  hebben  DD.  Deputati    en   heeft    daarop    de 
E.  Classis  van  Amsterdam  dese  openinge  gedaan  dat  het 
aldaar  bijna  staat  in  iisdem  terminis    en    eer    betert    als 
verergert ,    so  dat  ook  haer  geen  nieuwe  swarigheden  of 
exorbitantien  der    pausgesinden    sijn  voorgekomen.    Blijft 
oversulks  dese  saak  noghmaals  de  E.  Classis  van  Amster- 
dam aanbevolen,  dewelke  des  noods  sijnde  de  hulpe  DD, 
Deputatorum  sal  mogen  versoeken. 
Emeioort.        En  wat  Emeloort  aangaat  waar   van  ook  in  denselven 
art.  gehandelt  word  hebben  DD.  Deputati  en  nevens  haar 
D.  Corresp.  Trans  Isalanie  uit  de  Acten  der    E.  Synode 
van  Overijssel  geremonstreert  dat  aldaar  de  Paap  en  Paap- 
sche  schoolmeester  alsnog  blijven,    en    grote  toevloeinge 
is  van  Pausgesinden  van  alle  kanten ,   en  dat  hare  stou- 
tigheden  dagelijks  vermeerderen  en    zoo   hoogh  gaan  dat 
se  den  Predikant  met  grote  insolentie    buiten    de    kerck 
geweert  hebben ,  als  hij  daar  quam  om  sijn  godsdienst  te 
plegen.  Hebben  ook  DD.   Deputati  bekent  gemaakt,  dat 
sij  met  die  van  de  E.  Chassis  van  Amsterdam  bij  de  Achtb. 
Heeren  van  Amsterdam  dit  alles   hadden    geremonstreert 
en  haren  last ;    de  voorgaande    Synode   ontfangen    uitge- 
voert,    maar    sodani^e    andwoord    niet    bekomen  als  wel 
wenschten.  Waerover  de  Christel.  Synode  sich  ten  hoog- 
sten  bedroevende   heeft    goed    gevonden  in   de  vrees  des 
Heeren  haar  EE.    na    danksegging    voor    hare    devoiren 
noghmaals  te  belasten  om  conjunctim  met  die  van  de  E. 
Classe  van  Amsterdam    bij    de    Ed.    Gr.    Achtb.   Burge- 
meesters van  Amsterdam  en  niet  alleen  ordre  te  versoe- 


281 

ken  tegen  de  stoutigheden  des  pausdoms  aldaar  in  het 
gemeen  maar  ook  bijsonderlijk 

1.  dat  het  werk  daar  henen  gedirigeert  werde  door 
haar  Ed.  Gr.  Mogh.  authoriteit,  dat  de  predikant  aklaar 
onverhindert  sijn  godsdienst  moge  oefenen  so  dikwils  als 
het  de  selve  goed  vinden  sal. 

3.  dat  de  paap  en  paapsche  schoolmeester  als  sijnde 
voor  desen  daar  noijt  geleden ,  geremoveert  en  een  Ge- 
reformeerde schoolmeester  in    sijn  plaats  gestelt  werden. 

3.  dat  de  predikant  moge  toekomen  sijn  tractament  dat 
hij  van  wegen  de  combinatie  van  Emeloort  met  Ens  voor 
desen  getrokken  heeft  uijt  de  landerijen  ,  die  daar  be- 
tuigt worden  niet  wech  gespoelt  maar  nogh  in  wesen  te 
sijn,  of  so  de  landen  wegh  mogten  sijn,  uit  enige  andere 
middelen. 

Ende  opdat  sulks  met  des  te  meerder  vrugt  moge  ge- 
schieden is  D.  Correspond.  van  Overijssel  versocht  te 
willen  bevorderen  suffisante  attestaties  tot  bewijs  dat  die 
gemelde  landen  nogh  in  wesen  sijn  en  dezelve  DD.  De- 
putatis  hujus  Synodi  toesenden.  En  dewijl  men  verstaat 
dat  Emeloort  onder  Holland  resorteert ,  so  sullen  ook 
DD.  Deputati  bij  de  Heeren  Gecommitteerden  raden  van 
het  Noorder  quartier  onderstaan,  of  bij  deselve  ontrent 
het  tractement  van  den  predikant  niet  wat  goeds  soude 
konnen  gedaan  worden. 

Synode  Haarlem ^   6  Augustus   1669. 

Art.    28. 

Wat  aangaat  de  exorbitante    stoutigheden    der    paapen  stoutigheden 
te  Loenen ,  waar  van   Art.  2  9  hebben   DD.  Deputati  ende ,"  ^'''"^  ""^ 

'  I  te  Loenen 

EE.  broeders  van  Amsterdam  gerapporteert ,  dat  haar  geen 
nieuwe  staaltjes  bekent  waren  en  dat  het  aldaar  beter 
stond  als  voor  desen,    sal  niettemin  de  classis  van  Am- 


282 

sterdam  een  wakend  ooge  daar  op  houden  en  des  noods 
sijnde  de  hulpe  der  EE.  gedeputeerden  mogen  versoeken. 
enEmeioort.  Ende  wat  belangt  den  toestant  van  Emeloort  hebben 
DD.  Deputati  gerapporteert,  dat  een  briefF  hadden  ont- 
fangen  van  D.  Spiljardus,  predikant  te  Campen,  met  een 
attestatie  van  vijfF  predikanten,  die  aldaar  in  loco  waren 
geweest,  verklarende  uijt  verscheijden  gelooftweerdige 
lieden  verstaan  te  hebben ,  dat  de  kerkelanden  nog  in 
wesen  en  niet  wech  gespeelt  waren.  Rapporteeren  DD. 
Deputati  verders,  dat  op  nader  schrijven  om  een  extract 
uijt  het  Dykboek  van  de  selve  landen  geen  antwoord  had- 
den bekomen  ;  waar  van  D.  Correspondens  Transisulania 
reden  heeft  gegeven  uijt  een  missive  sijn  Ed.  alhier  be- 
handigd  als  dat  geen  nader  bescheijt  tot  nog  toe  hadden 
kunnen  verkrijgen ,  als  in  voorgemelte  attestatie  begrepen 
was:  Gelijk  ook,  dat  DD.  Deputati  bij  haar  Ed.  Mog. 
de  Gecomraitt.  Raden  van  de  Staten  van  Holland  en  West- 
Friesland  in  West-Friesland  en  't  Noorder  Quartier ,  na 
de  lijsten  der  voorschreven  landen  gesogt,  dog  niet  ge- 
vonden hadden ;  Waarom  selfF  na  Emeloort  sig  hebbende 
getransporteert,  het  geattesteerde  aangaande  de  kerken- 
landen  alzoo  ondervonden  hadden :  Voorts  dat  haar  Ed. 
te  samen  met  de  E. E.  gedeputeerden  der  E.  Classis  van 
Arasterdam  sig  volgens  haren  last  hadden  geadresseert 
aan  de  Ed.  Groot  Agtb.  Heeren  de  Burgemeesters  der 
stat  Amsterdam  en  haar  Ed.  groot  Agtb.  de  drij  poincten 
in  den  29  Art.  Synodi  praecedentis  uijtgedrnkt  hadden 
voorgestel t  met  versoek  van  in  alles  soodanigen  redres  te 
doen  dat  de  billijke  klachten  der  Synodi  eenmaal  mogen 
ophouden  welk  versoek  haar  Ed.  Groot  Agtb.  gunstig 
hebbende  aangenomen  terstont  ordre  hebben  gegeven  om 
te  doen  schrijven  een  geraisoneerden  brieff  (die  ook  hier 
voorgelezen  is)  aan  de  Ed.  Mog.  Heeren  Staten  van 
Overijssel    op  dat  door  ordre  van  haar   Ed.  Mog.    tegen 


283 

die  insolenties  der  papisten  te  Emeloort  noodige  en  be- 
hoorlijke voorsieninge  magli  worden  gedaan.  D.D.  Deputati 
hartelijk  bedankt  sijnde  voor  hare  goede  vigilantie  in 
desen  blijven  voorts  gelast  na  het  effect  van  den  voor- 
gemelten  briefF  nader  te  vernemen  en  met  den  E.  Classe 
van  Amsterdam  daar  omtrent  te  waken. 

Synode  van  Amsterdam,  5  Augustus  1670, 

Art.  23. 

Op  den  28  art.  van  de  exorbitante  stoutigheden  der stoutigheden 
papisten  tot  Loenen  hebben  D.  Deputati  en  de  ^i'oeders  ^^^  ^g^^'j^^^*^" 
der  classis  van  Amsterdam  gerapporteert,  dat  aldaer  niet 
nieuws  is  vooroecomen  ende  wat  behin(;jt  de  toestand  van 
Emeloord  is  per  D.  Deputatos  opening  gedaen,  dat  op  enEmeioord. 
't  aenschrijven  van  de  Gr.  Achtb.  Heeren  Burgemeesters 
van  Amsterdam  de  gedeputeerde  van  de  Staten  van  Over- 
ijssel ernstige  devoir  hadden  gedaen  om  te  voorsien  tegen 
de  stoutigheden  der  papisten  op  Emeloord  ende  den  gods- 
dienst aldaar  te  herstellen ,  doch  was  sulx  van  geen  eöect 
ende  de  gedeputeerden  niet  sonder  perijckel  geweest;  de 
schout  seijde  ordre  te  verwachten  van  den  Heer  de  Graef 
't  welck  door  de  Ed.  Mog.  van  Overijssel  aen  liaere  Gr. 
Achtb.  sijnde  bekent  gemaeckt  ende  versocht  dat  die  haer 
schout  geliefden  te  ordineren  gehoorsaemheijd  aen  haere 
voorsieninge,  hadden  haere  Gr.  Achtb.  haere  Ed.  Mog. 
bedanckt  voor  alle  goede  devoiren  doch  dat  se  selfs  in 
't  toecomende  daer  in  souden  voorsien  't  welck  per  depu- 
tatos transisulanos  onse  deputatis  synodi  sijnde  overge- 
schreven met  de  copien  van  't  gebesoigneerde  in  desen 
hebben  daer  over  met  de  Gedeputeerden  der  E  classis 
van  Amsterdam  haere  Gr.  Achtb  begroet,  dewelcke  hebben 
geresolveert  dat  sij  wel  scherpelijck  den  schout  van  Emel- 
oord souden  aenschrijven  om  de  rechte  geschapenheijd  der 


284 

sake  te  verstaen  ende  souden  haere  Gr.  Achtb.  sor'fe 
dragen  datter  niets  souden  werden  gedaen  tot  nadeel 
ende  prejudicie  van  de  Gereformeerden  aldaer. 


Synode  van  Hoorn,  4  Augustus  1671. 
Art.    20. 

Paapse         Ad  Art.   9    hebben  R  R.    D.D.  Deputati  gerapporteert 
dat  sij  den  praesident  van  't  Ed.  HofF  aengaende  die  aen- 
gevoerde  staaltjes  hadden  gesproken  en  dat  sijn  Ed.  hadde 
geantwoord  dat  hem  de  staaltjes  van  Amsteldam  en  Hoorn 
met    de  documenten  in    synodo  niet  waren    overhandigt : 
Het  welck    D.  Deputatus  Leraaire  in  den  E.  classe   van 
Amsteldam  heeft    bekent  gemaackt,    op  dat  de    staaltjes 
met  de  documenten  moghten  worden  vernieuwt:   Het  selve 
is  bij  missive    aen    zeker    Broeder  tot  Hoorn    insgelijcks 
genotificeert :  En  wat  aengaat  het  staaltje   van   VVervers- 
hooff  in  den  Classe  van  Enckhuijzen  hebben  D.  Deputati 
een  notariale    acte  slaande  op  eenen  Reijnier  Jansz    (die 
niet  alleen  onze  religie  vijand  sijnde  Burgemeester  aldaar 
was  geweest,     maar    oock    lasterlijck  van    de    religie  en 
godsdienst  liadde  gesproocken)  aan  den    Heer  Praesident 
van   't  Ed    Hoff  overgelevert,   met  versoeck,  dat  die  per- 
soon niet  alleen  over  die  lasterlijcke  woorden  moght  worden 
gecorrigeert :  maar  oock  dat  het  Ed.  HofF  gelieve  te  be- 
letten dat  soodanige  persoon  noijt   na  desen   meer  in  re- 
geringe  moge  komen  :  waar  op  gevolgt  is  dat  die  persoon 
voornoemt  door  d'  ordre   van  't  Ed.   HofF   in    hechtenisse 
is  gestelt :   en  gelijck  de  Heer  Burgemeester  De  Zee  hier 
heeft  verhaalt,    voor    het    stadhuijs  van  INIedemblick  ge- 
schavotteert,  alwaar  hij  soo  opentlijck  God  en  de  Magi- 
straat gebeden  heeft  om  vergiffenis. 


285 


Art     28. 


Op  den  22  art.  gewagende  van  de  stoutiglieden  der  Loenen  en 
papisten  tot  Loenen  en  Eraeloort  rapporteren  D  D.  Depu- 
tati,  dat  sij  op  het  stadhuijs  tot  Amsterdam  een  driederley 
voorstel  rakende  de  stoutigheden  tot  Emeloort  hadden 
gedaan  en  dese  antwoord  bekomen,  dat  de  kerck  aldaar 
was  zonder  dack  en  predickstoel ,  dat  se  apparent  haast 
door  de  zee  sonde  werden  weg  gespoeld,  datter  niet  ge- 
predickt  wort  noch  konde  gepredict  worden,  door  dien 
d'  er  niet  een  mensch  van  de  religie  is  en  oversulcks  ver- 
looren  kosten  soude  sijn  die  kercke  te  herbouwen :  dat 
die  rouwe  eijlanders  geen  gereformeerde  schoolmeester 
zouden  willen  hebben,  immers  niet  hare  kinderen  daar 
bij  laten  leeren,  waar  toe  zij  niet  konnen  gedw^ongen 
worden:  Dat  de  Heeren  des  IMagistraats  souden  schrijven 
na  Emeloort  en  haar  informeren  wat  kerckelanden  daar 
noch  overig  waren  en  dat  sij  die  in  handen  van  de  pre- 
dikant souden  leveren,  om  daar  van  het  Revenu  te  trecken 
na  zijn  welgevallen 

Wat  belangt  Loenen ,   aldaar  was  niet  nieuws   voorge- 
komen. 


c-.'ï=S^>'*^NS^' 


286 


MEDEDEELINGEN. 


Amsterdam.    Cellezuster  en    andere    Conventualen.   In  het 

stedelijk  archief    vindt    men    in    een   Resolutie-boek  van  Heeren 
Burgemeestren  en  Oud-Burgemeesteren  van  1603 — 1649. 

Op  pag.  43  in  het  jaar  1617. 

//Op  't  versoeck  van  Anna  Jans  Cellesuster  gesolliciteert  door 
//Jan  de  Bisschop,  is  goetgevonden  dat  men  liaer  in  gereeden 
//gelde  eenraael  sal  subsidiceren  met  hondert  vyftigh  Guldens  , 
//ende  gemerckt  dat  het  een  vrou  is  out  synde  over  de  hondert 
//jaeren  ,  voortaen  jaerlicx  sal  alimenteeren  met  hondert  Guldens 
//'s  jaers." 

6  Januarii  1624  : 

Op  't  versoeck  van  de  conventuaelen  deser  stede  meest  alle 
oude  ende  gebreckelycke  luyden  dat  haer  alementaecye  wat  soude 
moegen  vermeerdert  worden ,  volgende  die  resolucye  van  den  ses 
en  dertich  Raeden  dyes  aengaende  genomen ,  ende  alsoo  die  selve 
tyd  nu  noch  qualycke  is  verstreecken  —  ende  alsoo  alle  dingen 
nu  costelycker  ende  dyer  syn  —  soo  is  haer  die  vermeerderinge 
geconsenteert  ende  sal  ingaen  prymo  februarij  1624. 

Gecopiëerd  door  Th.  VAN  EiJCKEVORSEL. 


Gouden  Priesterfeest  in  1550.  —  Heer  Gregorius  Claesz.  wordt 
in  1518  en  van  1542-1555  vermeld  als  Pastoor  van  Heemskerk , 
eene  Parochie  waarvan  het  jus  patronatus  toekwam  aan  de  Com- 
manderij  van  St.  .Jan  te  Haarlem.  *)  In  1550  vierde  hij  zijn 
gouden  Priesterfeest,  bij  welke  gelegenheid  er  in  de  Commanderij 


1)  Bijdragen  voor  de  Gesctiedenis  van  het  Bisdom  van  Haarlem,  Dl.  TV, 
blz.   248. 


287 

een  vrolijke  maaltijd  werd  gehouden.  Zie  hier  in  welker  voege  de 
Kegeering  der  stad  Haarlem,  den  jubilarius  van  hare  deelneming 
in  zijn  feest  deed  blijken  : 

Eoel  de  Camerlinck  betaelt  de  somme  van  drye  ponden  thien 
scellingen  Ter  causa  van  acht  stedekannen  Rinswijn,  die  vander 
stede  wegen  opten  vijfden  Augusti  vijftich  geschoncken  zijn  inde 
feeste  ende  vrolijcke  maeltijt,  die  gehouden  is  geweest  inden  con- 
ventevan S'^  Jans  bij  Heer  Gregorius  Claess. ,  pastoir  van  Heems- 
kercke,  wair  hij  als  priester  Jubilarius  zijnen  gulden  misse  gesongen 
ende  solenneel  statie  gehouden  hadde.  elcke  kanue  houdende  zee- 
ven pinten,  de  pinte  een  braspenninck  gerekent  ....  f*,     iij  £  x  se, 

(Thesauriers-rekening  der  stad  Haarlem  A"  1549/15  50,    blz.   68). 
Haarlem.  c.  J.  gonxet. 


-OOOgOOO- 


288 


UIT  DE  ACTEN  CLASSIS  AMSTELODAMENSIS. 
1646—1656. 


Van  de  gelegenheid  mij  geboden  inzage  te  nemen  van 
eenige  jaargangen  der  hoogst  belangrijke  Acten  van  de 
Amsterdamsche  Classis,  maakte  ik  gebruik  over  te  schrij- 
ven, wat  voor  onze  geschiedenis  dienst  kan  doen.  Het 
overgeschrevene  deel  ik  hier  letterlijk  mede. 


CHR.    PHILIPPONA. 


Acta  Classis  extraordinariae,    7   April   1648. 

Paep  op  I^-  Kickius  stelt  voor  dat  de  Paep  op  't  hondert  noch 
't  hondert  ^^  bleeff  continueercn  met  sijnen  dienst.  Is  goed  gevon- 
den, also  de  voorn.  Paep  een  wijle  tijds  is  bedwongen 
geweest  door  de  drost  van  de  Gouda  dat  D.  Kickius  sijn 
hulpe  weder  eens  versoeke  ondertusschen  so  hij  eenige 
staeltgens  van  exorbitantie  van  de  Paep  can  becomen , 
dat  hij  deselve  deese  vergaederinge  bekend  maeke. 

Acta  Classis  ordinariae,  2  Juni  1648, 

Paep  op         D.  Kickius    refereerde    dat    hij   aenschrijvinge    gedaen 

't  hondert.  jj^^^jg  ^q^  ^q^  drost  van  de  Gouda  aengaende  den  Paep 

op  't  hondert,  die  sijn  devoijr  beloofif  hadde  te  doen  tot 

weeringe  ofte  bedwinginge  van  den  selven  ende  oock  ten 

deele  al  begonnen  hadde. 

Acta  Classis  ordinariae,    2  Juni  1648. 

Paepen  tot       D.  Rudolphus  heeft  de  vergaderinge  aengedient  hoe  dat 
ende  Laeren.  Sljne  E.  eudc  D.   Henrico  Swalmio    als    deputatis  Synodi 


289 

nostrae  aenschrijvinge  gedaen  was  van  de  E.  gedeputeer- 
den des  Synodi  van  Utrecht,  waer  in  sij  haere  EE.  be- 
kent maeckten  seeckeren  last  haere  E.  van  haeren  synodo 
gegeven  om  te  versoecken  het  weeren  van  alle  paepse 
conventiculen  ende  insolentien  ende  also  tot  Anckeveen 
bijsondelijck  ende  oock  tot  Laeren  eenige  paepen  waren 
resideerende  die  haere  provincie  seer  ontrustteden,  ver- 
sochten  de  E,  Broeders  Gedeputeerde  nostrae  synodi  haer 
E.  in  deese  saecke  geliefden  te  hand  te  bieden  om  bij 
hare  E.  Groot  Mogend,  van  Holland  ende  Westvriesland 
de  weeringe  van  de  voorn,  paepen  te  versoecken,  welcke 
saecke  also  die  onse  Classe  bijsondelijck  was  betrefiPende 
versochte  daerover  het  advijs  van  deese  vergaederinge. 
De  welcke  rijpelijck  daer  op  gelet  hebbende  niet  goed 
gevonden  heeft  conjunctim  in  dit  werck  met  die  van  Utrecht 
sich  te  vervoee;en  maer  sulcx  beveelen  de  sorge  ende 
discretie  Deputatis  syn.  nostrae,  die  met  gelegentheijd 
deese  ende  andere  diergelijcke  insolenties  haere  E.  G.  M. 
sullen  voordraegen  ende  haere  autoriteijt  tot  weeringe 
van  alle  deselve  versoecken. 

Ende  is  goedgevonden  dat  men  ondertusschen  dewijle 
geen  Drost  tot  Muijden  is  van  wege  de  E.  vergaederinge 
des  Classis  de  respectieve  officieren  tot  Weesp  ende  Naer- 
den ,  onder  welcke  district  de  bovengenoemde  Paepen  haere 
residentie  sijn  houdende,  deese  stoutigheijden  in  het  hou- 
den van  haere  conventiculen  sal  voordragen  ende  ernste- 
lijck  vermaenen  om  de  selve  tegen  te  gaen  met  aensef- 
ginge  so  sij  die  daer  in  haer  devoijr  niet  en  sullen  doen 
dat  de  E.  Classis  sal  genoodsaeckt  wesen  aan  hooge  ver- 
gaederinge haer  te  addresseeren  ende  over  haere  negli- 
gentie  in  dese  te  clagen  ende  sal  sulcxs  geschieden  door 
de  visitatores  classis. 

De  naestcomende  ordinare    Classe    sal    naeder  werden   jesuijt  tot 
gesproocken  over  de  hulpe  bij  de  kercken  deses    Classis    ^'^'J'^^"- 

Bijdragen  Gesch.  Bisd.  v.  Haarlem     XIV^  Deel  19 


290 

te  doen  over  de  besorginge  van  het  onderhoud  van  den 
Jesuijt  tot  Leyden  resideerende  die  van  het  Pausdom  hem 
tot  de  Gereformeerde  religie  bekeert  heeft. 

Classis  ordinaria,    6  Juli  1648. 

Schouten  tot      D.  Rulaeus  ende  Petrus  visitatores  Classis  hebben  ge- 

ende  Weesp  rapporteert  dat  se  de  respectieve    officieren    tot    Naerden 

over  de    q^^q  WeesD  over  de  Papen  van   Laren  ende  Anckeveen 

Papen.  ^^  ' 

hadden  aengesproocken  de  welcke  belooft  hadden,  so  veel 
in  haer  soude  wesen  achtinge  op  de  selve  te  sullen  doen 
om  alle  haere  conventiculen  tegen  te  gaen  :  sijn  bedanckt 
voor  haeren  arbeijd  in  desen  gedaen,  ende  is  goedge- 
vonden dat  D.  Luckius  de  saecke  bij  den  officier  tot 
Weesp,  die  tot  noch  toe  daer  in  niet  gedaen  heeft,  met 
den  eersten  eens  weer  sal  vernieuwen. 
Jesuijt  tot  De  saecke  van  Jesuijt  tot  Leijden  is  utgestelt  tot  op 
de  aenstaende  synodus  om  aldaer  gebracht  te  worden. 


Leijden, 


Classis  ordinaria,    5  October  1648. 

Extracten  ut      Art,   16.  Dat  mcu  de  particuliere   casus  matrimoniales 
eacten  es  ^j^  suUeu  comeu  voor  te  vallen  terstont  sal  remonstreeren 

synodi. 

aen  de  respectieve  magistraeten. 


Classis  estraordinaria,  29  Maart  1649. 

Donchaeries  Is  binnen  gestaen  seecker  Spaens  edelman  met  naeme 
d'Aiagon,  j^^j^  Chaerlcs  d'Alagon ,  geboren  ut  graeffe lijeken  stamme, 
gedestineert  van  sijne  ouders  om  in  geestelijcken  staet 
gebruijckt  te  werden,  bekeert  tot  de  gereformeerde  Re- 
ligie ende  daer  over  genoodsaeckt  sijne  gelegenheijd  te 
abandonneren  geinstrueert  met  seer  goede  getuijgenisse 
van  de  kercken  van  Vranckrijck  ende  eenige  hier  te  lande 
hebbende  van  de  E. E.  Heeren  Staeten  Generael  wel  toe- 


291 

segginge  van  eenigh  beneficie  van  de  geestelijcke  goede- 
ren in  de  Meijerije  van  den  Bosch ,  maer  noch  geen 
possessie  versoeckende  hem  eenigh  subsidium  bij  den  E. 
Classen  in  deese  sijne  ongelegentheijd  mochte  toegevoeght 
worden  ende  is  hem  toegeleijt  de  somme  van   50   guld. 

Classis  ordinaria,   12   April   1649. 

D.  Roemswinckel  stellende  voor  dat  seker  Paep  sich  Paep  tot 
meent  neer  te  setten  in  den  dorpe  van  Blaricum,  welcken 
hij  geern  sach  geweert  en  vragende  wat  hij  best  daer  in 
sal  doen,  heeft  de  Classis  best  geraden  gehouden  dat 
D.  Roemswinckel  met  een  van  de  Visitatores  Classis  den 
nieuwen  Drost  van  Muijden  hier  over  sal  begroeten  ende 
sijne  E.  geluck  wenschen  in  sijne  regeringe  ende  met 
eenen  versoecken  't  muniment  der  kerke  te  willen  beher- 
tigen  ende  ten  beste  van  de  selve  de  Papen  en  dezen 
Paep  met  namen  te  weeren. 

Classis  ordinaria,   7  Juni   1649. 

Aengaende  den  Paep  daer  van  D.  Roemswinckel  voor  Paep  tot 
desen  heelt  gemelt,  rapporteert  sijn  E.  dat  hij  met  D. 
Rulaeo  den  heere  drost  van  Muijden  heeft  gesproocken 
en  dat  sijne  Ed.  geantwoort  hadde  dat  hij  hem  het  pre- 
dicken  konde  verbieden  maer  niet  het  wonen  en  dat  hij 
hem  het  predicken  verboden  hadde.  Ende  dat  de  Paep 
niet  tegenstaende  de  schout  het  hem  verboden  hadde  even- 
wel aldaer  sijne  residentie  genomen  heeft ,  't  welck  als 
een  staeltje  van  de  stoutichheijt  der  papisten  op  den 
Synodus  sal  gebracht  worden, 

D.  Kickius  stelt  voor  dat  seker  vrouwspersoon  litmaet    Afvallige 
van  de  kercke  tot  Loenen  ,  getrouwt  met  een  quaet  Pa-    "^^110^' 
piste,  bij  dewelcke  sij  haer  ontijdel ijck  heeft  geleijt,  daer 
van  sij  drie  maenden  na  haren  trouw  is  in  't  kraem  ge- 


292 

komen ,  welck  kint  de  vader  bij  den  Paep  heeft  laten 
doopen ,  haer  van  de  kercke  afhoudt  ende  airede  ver- 
scheiden malen  in  de  paepsche  vergaderinge  is  geweest, 
ende  dat  se  al  over  een  half  jaer  van  de  kerek  is  ge- 
suspendeert  en  vraeght  hoe  hij  met  sijne  kercke  Torder 
daer  in  sal  doen.  De  Classis  heeft  D.  Kickio  geraden  met 
aller  sachtmoedighheijt  ende  voorsichtichheijt  na  order  des 
kerke  met  haer  voorts  te  handelen  om  soo  mogelijk  haer 
te  behouden  ende  soo  de  man  haer  weer  sal  dreijgen 
qualijck  te  tracteren,  ja  doot  te  slaen,  gelijk  hij  doet, 
den  schout  daer  over  aen  te  spreecken. 

Classis  extraordinaria ,    7  Maart  1650. 

Paep  tot  D.  Antonius  Scriverius  heeft  den  classi  geklaeght  dat 
Hilversum,  j^jj  ^^  langen  tijd  vrij  sijnde  geweest  van  de  paepsche 
afgoderij  sedert  de  regeeringe  van  den  nieuwen  drost  van 
Muijden  met  een  paep  is  gequelt  die  daer  sijn  residentie 
heeft  genomen  en  seer  openbaerlijck  predickt  en  misse 
doet  en  daer  over  den  drost  hebbende  gesproocken  hadde 
tot  antwoord  gekregen ,  dat  de  paep  al  voor  sijn  rege- 
ringe  daer  in  't  Goij  was  geweest,  twelck  hij  D.  Scrive- 
rius ontkennende  bleef  evenwel  de  drost  daer  bij.  De 
classis  hier  op  lettende  heeft  goed  gevonden  den  heer 
drost  classicaliter  daer  over  aan  te  spreecken  en  te  be- 
sien  wat  men  bij  hem  en  door  hem  kan  obtineren.  't  Welck 
sullen  doen  DD.   Visitatores. 

Classis  ordinaria,  7   Augustus  1651. 
Gravamina  classis  Amstelodamensis. 

sijn  ook  bij  de  selfde  occasie  in  acht  gecomen 

eenige  bijsondere  insolentien  der  pausgesinde  in  den  classe 
als   ]°  dat  hier  en  daar,  als  tot  Wesop,  Hilversum,  Bus- 


293 

sum  eenige  papen  haer  van  nieuws  nedersetten,  die  te 
vooren  daer  niet  geweest  en  sijn,  2°  dat  men  nieuwe 
huysen  voor  de  selve  timmert,  3°  dat  sekere  Herman 
Olessen,  paepsche  schout  tot  Loenen,  van  den  predikant 
aengesproken  ende  vermaent  sijnde  van  sijnen  plicht  om 
volgens  de  placaten  de  conventiculen  des  pausgesinden 
te  weren  durfde  seggen  dat  hij  niet  en  stondt  onder  de 
graeffelickheijt  van  Hollandt  en  dat  hij  alleen  aen  den 
heer  van  Croomenburg  (die  paepsch  is)  den  eedt  hadde 
gedaen,  en  4"  dat  oock  seker  schepen  tot  Hilversum, 
Hendrick  Lauwen  in  een  herberge  hadde  rondt  durven 
seggen  dat  geen  jaer  soude  ten  eijnde  loopen  ofte  de 
papisten  souden  meester  sijn  en  alle  de  geusen  den  hals 
breecken. 

Tot  voldoeninge  van  eenige  openstaende  acten  uyt  den  paepsche 
voorigen  sjnodo  tot  onsen  classe  gebracht,  is  in  acht  ge- "'*°^*"^'^'"' 
nomen  hoe  verre  dat  in  de  respective  plaetsen  onses 
classis  paepsche  magistraten  bevonden  waren  ende  soo- 
danige  openinge  daer  van  gedaen ;  dat  tot  Sloterdijck  en 
Sloten  het  meerendeel  paepsche  schepenen  ende  paepsche 
kerckmeesters  sijn;  tot  Amstelveen  naast  twee  gerefor- 
meerde schepenen  vijf  die  paepsch  sijn  ;  tot  Hilversum  en 
Waverveen  twee  paepsche  schepenen ;  tot  Waveren ,  Bots- 
hol, Rondeveenen,  Willes  vier  paepsche  schepenen  ende 
een  paepsche  schoudt ;  tot  Lare  en  Blaricum  vijf  paep- 
sche schepenen  en  twee  paepsche  buurtmeesters;  tot  Loenen 
is  de  schoudt  paepsch  ;  tot  Wesop  een  vroetschap  die 
paepsch  is,  die  oock  het  voorige  jaer  burgemeester  is 
gevveest ;  tot  Diemen  is  meest  de  geheele  regeringe  paepsch. 
Ende  sal  tot  reformatie  van  dit  groot  verloop  de  hulpe 
des  synodi  versocht  worden. 


294 

Classis  ordinaria,    4  September  1651. 

Loenen.  D,  Kickius  dient  aen  dat  tot  Loenen  volgens  ouder 
gewoonte  de  armenmeesters  van  den  heer  van  Croomen- 
burg  sonder  kennis  of  toestemminge  des  kerkeraets  wor- 
den gestelt  ende  dat  de  collecte  die  in  de  kerck  gedaen 
worden  van  haer  werden  ontfangen  ende  gedispenseert, 
sonder  dat  de  Diaconie  daer  yet  van  geniet;  oock  dat  de 
reeckening  van  den  ontfanck  en  uijtgift  alleen  in  bijwesen 
van  de  voornoemde  heer  ende  de  twee  armmeesters  ge- 
daen wort :  versoeckt  o  versul  x  D.  Kickius  voorn,  raet 
ende  hulpe  van  dese  vergaderinge  :  de  welcke  nodigh 
heeft  geoordeelt  den  heer  van  Croomenburg  met  den  eer- 
sten door  D.  Visitatores  Classis  te  laten  begroeten  om  te 
besien  of  deselve  sijne  E,  niet  en  konnen  tot  redres  van 
de  opgemelte  onordentelijckheden  ende  contentement  der 
kercke  disponeren :  ende  van  haer  wedervaren  in  de  naeste 
Classe  rapport  te  doen. 

Classis  ordinaria,    2  October  1651. 

saeke  van        D.  Visitatores  classis  blijven  belast  om  haere  commissie 
Loenen.     ^^^  Loencn  met  den  eersten  uijt  te  voeren. 

Extraordinare  Vergaderinge  des  Classis, 
6  November  1651. 

paepscbe        Op  het  37"^  Art,  (van  de  Synode)  raeckende   de  paep- 
schoien.     ^^j^^  scholen  is   de    respectieve    kercke    gerecommandeert 
op  de  weringe  der  selver  aen  te  houden. 

Classis  ordinaria,  3  Juni   1652. 
saecke  tus-       j)    Johaunes  Kickius  stelt  voor  dat  hij   van  D.  Luttio 

schen  de  dia-  .        ,     ,  p    j  j 

kens  en  arm- een  bricff  gekregen  hebbende  daer  m   hij  schreet  dat  de 
ZlllT  '°'  tyt  ^Je  de  Ed.  Heer  van  Cromenburgh    genomen    hadde 


395 

tot  sijne  bedenckinge  over  de  saecke  van  het  collecteren 
der  aelmoessen  in  de  kereke  door  diaconen  en  armmees- 
ters geexpireert  was  en  dat  hij  daerom  wel  soude  doen 
en  den  Ed.  Heer  vragen  of  hij  hem  bedacht  hadde,  dat 
hij  sulcx  gedaen  hadde  en  dat  de  Heer  van  Cromenburgh 
hadde  verklaert  dat  hij  genegen  was  viam  accommodationis 
in  te  gaen  en  versochte  (alsoo  hij  voor  eenigen  tijt  van 
huijs  soude  trecken,)  dat  eenige  deputeerdes  classis  tegen 
morgen  tot  Loenen  mochten  komen  om  met  sijne  Edel- 
heijt  daer  over  te  handelen  en  te  accorderen.  De  ver- 
gaderinge  sulcx  verstaende  ende  willende  de  gelegentheijt 
waernemen  heeft  goetgevonden  haer  gedeputeerden  te 
senden  ende  alsoo  een  van  de  voorgaende  Gedeputeerden 
D.  Wittewrongelius  absent  was,  D.  Luttio  bij  te  voegen 
D.  Hermannum  Langetium  ,  beijde  visitatores  classis  en 
deselve  gedeputeerden  geinstrueert  op  wat  accommodatie 
sij  sullen  aendringen,  namenlijck  dat  beijde  collectores 
met  beurten  sullen  d'aelmoessen  collecteren  ende  elck  de 
sijne  aenhouden  ofte  door  malkanderen  doen,  maer  de 
aelmoessen  in  de  schale  geworpen  ten  tijde  des  Avont- 
maels  voer  de  litmaten  ende  aengaende  de  rantsoenen 
voor  de  armen  gegeven  onder  andere  gelegenheden  daer 
van  liever  een  deel  voor  de  diaconen  te  bedingen  ende 
in  noot  hulpe  van  malkanderen  te  versoecken.  Doch  wel 
wetende  dat  men  de  Gedeputeerden  soo  naiste  niet  en 
kan  bepalen ,  heeft  de  selve  belast  op  de  advijsen  der 
classis  te  letten,  haer  devoir  te  doen  ende  wel  sorg  te 
dragen  voor  de  armen  der  kereke  en  de  reste  haer  dis- 
cretie bevolen.  Sullen  oock  de  selve  Gedeputeerden  den 
Heer  van  Cromenburgh  spreecken  van  de  paepsche  kereke 
die  se  onder  sijne  jurisdictie  voor  hebben  te  bouwen, 
ora  dat  werck  te  stuijten. 


296 

Classis  ordinaria,   1   Juli   1652. 

Siiecke  van  De  gecommitteerde  over  de  saecke  van  Loenen  hebben 
gerapporteert  dat  se  jnet  den  Heer  van  Cromenburgh 
hebben  gesproocken  ende  naer  voorgaende  onderhandelinge 
met  de  Kerckenraet  van  Loenen  bij  den  gemelten  heer, 
de  saecke  soo  verre  gebracht  dat  sijn  Ed.  aengaende  de 
quaestie  over  het  collecteren  der  almoessen  naer  menig- 
vuldige debatten,  soude  tot  desen  navolgenden  wegh  van 
accommodatie  te  brengen  sijn ,  namentlijck  dat  in  toe- 
comenden  1°  de  collecten  van  de  aelmoessen  in  de  kercke 
souden  worden  vergaderd  bij  een  van  de  oudste  diaconen 
ende  armmeesters  ende  dat  deselve  penningen  tsamenge- 
voeght  sijnde  ieder  een  de  helft  daer  van  soude  behou- 
den, 2°  dat  de  kercke  soude  als  voor  desen  tot  onderhoudt 
van  de  ledematen  der  gemeijnte  alleen  behouden  de  ael- 
moessen die  op  de  schale  op  het  houden  des  Avontmaels 
gelegt  werden,  3°  dat  in  cas  de  diaconen  ofte  de  arm- 
meesters met  hare  ordinaire  jaerlickse  collecte  in  de  kercke 
niet  en  souden  connen  toecomen  dat  se  malcanderen  sul- 
len subvenieren  ende  te  hulpe  comen-,  soo  lange  als  die 
ordinaire  collecten  dienen,  sonder  dat  d'een  of  d'ander 
halfte  voor  desen  vergaderde  middelen  ende  acte  goederen 
ofte  rentebrieven  sullen  behooren  daertoe  aen  te  spreecken, 
4°  ende  dat  de  reekeninge  van  de  administratie  der  selver 
penningen  daer  naer  soude  opentlick  geschieden,  soo  ten 
overstaen  van  de  Ed.  Heer  als  oock  den  predicant  van 
de  plaetse.  Maer  dat  se  daer  naer  wederom  in  onder- 
handelinge met  den  kerckeraed  comende  bevonden  hebben 
dat  vele  leden  in  deze  veranderinge  weinich  contentemen- 
ten  hadden  connen  vinden  sich  uijtende  dat  sulcx  tot 
naerdeel  van  de  diaconie  soude  strecken,  de  opinien  der 
E.  broederen  selven  van  malcanderen  verschillende  alsoo 
noyt  te   voren  een  vaste  resolutie  over  deese    saecke  bij 


297 

den  kerckenraad  ware  genomen ,  belovende  nochtans  over 
dese  saecke  haer  naerder  te  sullen  bedenkeen  ende  haer 
nadere  resolutie  de  E.  classe  te  sullen  laten  bekent  maken 
twelck  de  gemelte  broeders  voorgehouden  hebbende  aan 
den  Edelen  Heer  van  Cromenburgh,  hadde  sich  wel  daer 
over  ten  hooghsten  misnoegt  gehouden,  maer  eijndelick 
sich  sooverre  laten  vergenoegen  dat  dese  gansche  saecke 
tot  de  ordinaire  classe  soude  uijtgestelt  worden.  Onder- 
tusschen  maakt  D.  Kickius  aen  de  gedeputeerden  schrifte- 
lijck  bekent  hoe  verre  dat  hij  over  de  saek  mit  den  ge- 
melten  heer  hadde  gehandeld  met  eenen  toesturende 
rekenconcept  van  accommodatie,  twelck  soo  de  oude  als 
de  nieuwe  kerckenraad  albereijts  hadde  geteijckent,  uijt- 
gesondert  alleen  de  schout  van  het  sticht  met  sijn  soon, 
twelck  de  Ed.  Heer  oock  genegen  was  te  teeckenen , 
versoekende  dat  de  E.  classe  het  gemelte  concept  geliefde 
te  examineren  ende  te  approberen;  de  vergaderinge  der 
classe  alhoewel  se  bemercken  dat  het  gemelte  concept 
meest  is  overeencomende  met  het  gebesoigneerde  van  de 
E.  Broeders  hier  voren  gemelt,  neemt  het  nochtans  seer 
vreemt  dat  D.  Kickius  sonder  kennisse  ende  in  absentie 
van  de  gedeputeerden  des  classis  soo  verre  in  dese  saecke 
heeft  gehandeld  ende  heeft  geresol veert  dat  de  ordinaire 
visitatores  classis ,  soo  haest  als  de  gemelte  heer  sal 
t'huys  gecomen  sijn  ,  wederom  naer  Loenen  sullen  gaen 
om  op  de  voorigen  voet  dese  saeck  geheel  ten  eijnde  te 
brengen  ende  alle  onlusten  daer  over  ontstaen  soo  veel 
mogelick  bij  te  leggen  gelijck  oock  goedgevonden  is  het 
misnoegen  der  classe  over  dese  onordentelijckheijt  D.  Kickio 
aen  te  schrijven  ende  te  versoeken  dat  hij  de  gemelte 
visitatores  sal  laten  weten  wanneer  de  gemelte  heer  sal 
te  huijs  gecomen  sijn.  Ende  wat  belanght  het  opbouwen 
van  een  nieuwe  paepsche  kerck  onder  het  gebiet  van  den 
Ed.    Heer    van    Cromenburgh    ende    de    onverdragelicke 


298 

discoursen  van  eenige  pausgesinde,  die  opentlick  durven 
seggen  dat  eer  drij  jaren  ten  eijnde  sullen  sijn,  dat  se 
seker  in  de  publijcke  kerck  te  Loenen  sullen  mogen  pre- 
diken, is  goetgevonden  sijn  Ed.  oock  aen  te  schrijven  dat 
hier  op  bij  occasie  van  het  aenstaende  synodus  wel  gelet 
sal  vForden,  maer  dat  sijn  Ed.  sal  sich  op  alles  moeten 
informeeren  ende  ondertusschen  uyt  den  naem  van  den 
E.  Kerckenraedt  aen  den  gemelten  heer  daer  over  doleren. 

Classis  ordinaria,    2  September  1652. 

Om  alle  onlusten  voor  te  komen  die  geschapen  waren 
in  de  kercke  tot  Loenen  te  ontstaen  over  het  versameien 
van  de  aelmoessen  aldaer  ende  dat  onder  't  gehoor  van 
Gods  woort,  tvvelck  tot  noch  toe  door  de  Armmeesters 
die  van  den  E.  Heer  van  Cromenburgh  ende  zijne  voor- 
saten daertoe  gestelt  versamelt  worden,  sonder  dat  de 
diaconen  eenige  verzamelinge  daervan  hadden  ofte  parten. 
So  ist  dat  de  onlusten  op  maniere  als  volght  voorgeco- 
men  ende  geaccordeert  zijn. 

Het  nieuwe      ^^^  ccrste  dat  het  insamelinge  des    Aelmoessen  onder 
concept  van  jjg|.  g^jjQor  van  Gods  woort  voortaen  sal  geschieden  door 

de  vrede  tot  °  *= 

Loenen    ge-  een  armmcester  en  een  diaken  dat  jair  in  bedieninge. 

Ten  tweeden  de  ingesamelde  penningen  deijlen,  daer- 
van de  eene  helft  de  arm  meesters  ende  de  andere  helft 
de  diaconen  sullen  genieten. 

Ten  derde  de  armmeesters  de  huyssittende  armen  dat 
geen  ledematen  zijn  ende  de  diaconen  de  arme  ledematen 
onderhouden. 

Ten  vierde  indien  het  gebeurde  dat  de  armmeesters 
ofte  de  diaconen  kort  kwamen,  so  sullen  se  de  een  den 
ander  reprowlijk  mede  deijlen  sonder  de  vaste  goederen 
of  rentebrieven  aen  te  tasten. 

Ten  vijfde  sullen  de    armmeesters    de    goederen    ende 


299 

inkomsten  bij  haer  altijt  genoten  ende  ontfaniren  daerin 
continueren,  gelijk  ook  de  diaconen  in  't  ontfangen  van 
de  hare  gelijk  van  outs. 

Ten  sesten  sullen  de  diaconen  hare  reeckeninge  doen 
in  presentie  van  den  E,  Heer  van  Cromenburgh  ende  sijne 
nacomelingen  ende  de  armmeesters  hare  reeckening  in 
presentie  van  den  predikant. 

Ten  sevenden  en  ten  laetsten  sullen  alle  onlusten  ces- 
seren die  airede  over  dese  sake  gevallen  sijn  ofte  naer- 
maels  mochten  komen  voor  te  vallen.  Tot  meerder  ver- 
sekering  van  hetgeen  voorseijt  is  so  hebben  de  E,  Heer 
van  Cromenburgh  en  wij  als  regeerders  der  kercke  voor- 
seijt dese  onderteekent. 

Actum  in  Loenen  den  1  Augustus  1652  stjlo  novo 
ende  was  onderteeckent : 

Frans  van  Lijnden.  d'Afgaende  Kerckenraedts 

JoHANNES  KiCKius.  onderteijckening : 

ISBRANT    JONISSZ,  HeNDRICK  HeNDRICKSSEN 

Ouderlinck.  Brouwer. 

JaCOB  DiRCKSEN  AcHER.        CORNELIS   TONISSZ. 

Lambert  Claessen  ,  CoRNELis  Arissz.  , 

Diaken.  Out  diaken. 


Classis  Extraord.,  2  Maart  1653. 

D.  Langelius  rapporteert  dat  se  geweest  zijn  bij  den  Baiiu  van 
E.  Heer  Baliu  van  Amstelant  (ende  na  geluckwensching  ^'"='«"''"'- 
in  sijn  ampt)  hem  hadde  begroet  ende  geclaecht,  dat  hij 
in  de  dorpen  van  Ouderkercke  ende  Diemen  met  ver- 
anderinge  van  de  Magistraat  hadde  ingebracht  paepsche 
regenten.  Heeft  geantwoord  dat  hij  van  meeninge  is  de 
Gereformeerde  kercke  te  mainteneren  ende  dat  't  tegen- 
woordige geschiet  was  door  sijne  onwetenheijt,  belovende 


300 


in  't  toecomende  seer  contrarij  te  sullen  doen  ende  soo- 
daniVe  Magistraets  personen  te  stellen  (so  't  mogelijck  ende 
doenlijck  is)  die  van  de  Gereformeerde  Religie  zijn. 


Classis  extraordinaria,  22  December   1653. 
Magistraets      D,  Praeses  stelt  voor  of  niet  geraden  sij  also  de  tijdt 

personen  van  i  ■»  i        •  n  i  i 

de  Gerefor-  aenkomt  dat  Magistraets  personen  sullen  worden  verkosen 
meerde  Reh- IjJ-   ^gj-j  jjggj.  D^ost    van    Muiden,    den  Heer  Bailiu   van 

gie    te    ver-      ''  '' 

kiesen.  Amstelaudt  en  den  Heer  Burgemeester  Cornelis  de  Graeflf, 
als  Arabachtsheer  van  Sloten ,  Sloterdijk  en  Amsterveen 
te  versoecken  dat  personen  van  de  Gereformeerde  kercke 
mogen  werden  in  politijcke  bedieningen  aengestelt.  Classis 
vindt  goedt  dat  het  selve  sal  geschieden  door  de  Visita- 
tores  Classis. 


Classis  extraordinaria,  26  Januari   16  54. 

Magistraets       D.  Visitatores  classis  rapporteren  dat  sij  hebben  begroet 
personen    ^^^^  Heer  Burgemeester  Cornelis  de  Graeff  als  Ambachts- 

steUen   van  o 

de  Gerefor-  heer  van  Sloteu ,  den  Heer  Drost  van  Muiden  ende  den 

meerde    Re- 
ligie.      Heer   Bailju   van  Amsteland  ende  versocht  dat  hare  EE. 

wilden  sorge  dragen  dat  in  haere  jurisdictien  nu  en  voor- 

taen  personen  van  de  Gereformeerde  Religie  in  politijcke 

bedieningen  mogen  aengestelt  worden  ende    dat    de    ge- 

melte  heeren  elk  in   't  besonder  hebben  verklaert  dat  sij 

haer  devoiren  sullen    aenwenden    om    in    de    respectieve 

plaetsen  so  vele  gereformeerde  personen  te  stellen  in    de 

bedieninge  als  sij  sullen  kunnen  uitvinden  die  habijl  sijn 

om  deselven  waer  te  nemen.  De  vergaderinge  bedankende 

de  Broeders  voor  haere  moeite  in  desen  aengewendt,  vindt 

goedt  op  de  vruchten  derselver  te  wachten. 


301 
Vervolg  van  de  Ordinaire  Classis,  6  April   1654. 
D.  Lucas  van  Noord  nefFens  D.  Jiinium  gelast  om  te   schip  met 

1  1  •         1    j  1  1  paapen   naer 

verneemen  naer  seeker  schip  dat  voor  deese  paaien  ge~  Q^^^^^_ 
reed  lag  om  met  eenige  Paapen  naar  China  te  vaaren , 
brengt  in  verstaan  te  hebben  de  saake  soo  verre  waar  te 
sijn  datte  soodanicli  schip  wierde  gereed  gemaakt  en  ook 
eenige  burgerl.  kinderen  genoemt,  die  daer  lieenen  sou- 
den gevoerd  worden,  maar  dat  sij  van  hier  souden  vaaren 
naar  Portugal  ende  van  daer  te  lande  gaan  naar  China 
ende  het  selve  niet  was  te  beletten.  Wordt  de  saake  hier 
bij  gelaaten. 

Ordinaire  vergaderinge,   l   Mei  1655. 

Art.   32.  Bij  de  Magistraaten  te  versoecken    te   mogen  Kerckeiijcke 
gebruiken  kerckelijke  middelen  ontrent  paapsgesinde  per- jj.™'jj"^,^^" 

SOOnen.  gesinden. 

Art.  46.   Wordt  in  bedencken  gegeven  of  niet  noodich    Paepsche 
waare  bij  de  respective  magistraaten  te  versoecken  eenige  stoutigheden, 
dingen  tot  weeringe  der  paapsche  stoutigheden. 

Ordinare  vergaaderinge,    4  October  1655. 
Art.   3 1 .   De  officieren  aan  te  maanen  tot  weeringe  van  *'^*'»  synodi. 

Weeringe 

de  paapsche  regenten.  van  paapse 

Art.   32.  Kerckeiijcke  middelen  tegen  de  paapsche  stou-  Kefc^i!'ei?ke 
tigheden  niet  alleen    in    het    gemeen    maar    ook    in    het    m"5deien 

.  .  .  ,  tegen    paap- 

bijsonder  neerstig  te  gebruiken  en  in  toekomende  synodo  sche  stouug- 
daarvan  rapport  te  doen.  '^^^^°" 

Extra  ordinare  vergaaderinghe,   25   October   1655. 

Is  geleesen  een  missive  van  den  Classe  van  Utrecht  Brief  van 
aan  desen  classe  te  kennen  geevende  dat  sekere  paap  "^  ' 
woonachtich  aan  de  quaakel  bij  Kudelsteert  als  oock  see- 


302 

kere  jesuit,  meede  woonende  aldaar  haaren  afgodischen 
dienst  geduurig  pleegen  als  meede  de  paap  van  Waver- 
veen,  met  versoeck  dat  deese  classe  daarin  gelieve  te 
waaken  om  hun  in  dat  werck  te  stuiten.  Wordt  goed 
gevonden  dat  DD.  Visitatores  deese  en  andere  geleegent- 
heden  der  paapen  ten  platten  lande  sullen  ondersoecken 
en  vertoonen  daar  het  behoort,  welcke  resolutie  den  E. 
Classe  van  Utrecht  sall  aangeschreven  worden. 

Extraordinaare  vergaaderinge ,   6  Maart  1656. 

Paapschc  D.  Deputatus  Synodi  Hermannus  Langelius  geeft  de 
regenten,  vergaaderinge  te  verstaan  dat  de  Heeren  Commissarissen 
bij  haare  Ed.  Grootmog,  van  Holland  en  Westfriesland 
gelasted,  om  te  letten  op  de  veranderinge  van  de  paap- 
sche  regenten  voorgeeven  haaren  last  uitgevoert  te  heb- 
ben of  immers  seer  weinig  daar  aan  te  ontbreeken  ook 
geschreeven  te  hebben  aan  alle  officieren  onder  het  ge- 
bied van  haare  Ed.  Grootmog.  behoorende,  wat  daarin 
bij  hun  is  gedaan  en  ooversulks  gereed  te  sijn  om  op 
deesen  aanstaanden  dagvaerd  van  haar  verichten  rapport 
te  doen.  Doch  alsoo  niet  sonder  reeden  bedacht  wordt  dat 
sulk  een  rapport  lichtelijk  breeder  mogte  gaan  dan  de 
saake  sich  wel  inderdaad  bevindt  dat  DD.  Deputati  Synodi 
raadsaam  hadden  gevonden  te  schrijven  aan  alle  respec- 
tieve dassen  haare  E.  te  willen  grondige  en  vaste  ken- 
nisse  geeven  hoe  dat  het  in  ieder  classe  en  in  ieder  kercke 
onder  de  respectieve  dassen  behoorende ,  diesaangaande 
mogte  gestelt  sijn,  opdat  haare  Ed.  tijdelijk  mogten  voor- 
sien  sijn  om  het  oogemerk  der  christelijken  Synodi  daarin 
te  bereiken.  Versocht  sijne  E.  ooversulks  dat  alle  de 
Broederen  onder  deesen  classe  behoorende  een  iegelijk  in 
sijne  kercke  pertinentlijk  gelieve  te  verneemen  wat  paap- 
sche  regenten  noch  onder  hun  sijn  en  haare  naamen    en 


303 

ampten  uit  te  drukken  midsgaaders  van  die  geenen  die 
onder  de  Gereformeerden  bequaam  mogten  sijn  om  in  de 
plaatse  van  sulke  paapsche  regenten  gestelt  te  worden, 
ende  het  selve  teegen  den  20  Maart  aan  sijne  E.  te  be- 
handigen  of  ten  uitersten  op  den  eersten  ordinaare  classe 
in  April  in  te  brengen,  't  Welke  de  Broeders  die  teegen- 
woordig  sijn  (van  den  classe  gelasted  sijnde)  hebben  aange- 
noomen  en  is  den  afweesenden  Broederen  aangeschreeven. 

Classis  ordinaria,  12  Juni  1656, 
D.  Casparus  Carpentier  heeft  in  de  vergaderinge  over-    cias  ran 

1  1  1     •    p  1  T\      1       T  1  Utrecht    van 

leevert  sekeren   briei  geschreven  van  U.  de  Jonge,  depu-   stoutigheijt 
tatnm  classis   van  Utrecht,    waerin    deselve    onse    classis '^^'"  P'''P'^'^° 

tot  Loender- 

remonstreert  ende  M'eerom  vernieuwt  hoedanig  stoutigheyt  sloot. 
datter  gepleegd  werd  van  de  papisten  tot  Loendersloot 
en  in  den  Broeck  bij  Abcoude,  welcke  dagelijckx  meer 
en  meer  toeneemt,  versoeckende  van  dese  E.  vergade- 
ringe dat  ze  naer  haere  voorsichtigheijt  ende  ijver  gelijc 
voor  deesen  daer  tegens  gelieve  te  waaken.  D.  Kickius 
hierover  naarder  gehoort  ende  kennisse  van  alles  genomen 
hebbende  van  de  gelegentheijt  tot  Loendersloot,  soo  heeft 
de  E.  classis  goet  gevonden  ende  geresolveert  dat  men 
den  H.  Drossaard  Bicker  door  de  Visitatores  classis  over 
de  exorbitante  stoutigheijt  der  papisten,  welcke  in  den 
Broeck  bij  Abcou  ende  tot  Anckeveen  gepleegt  werd  sal 
begroeten,  dat  deselve  tegengaen  werde  maar  wat  aen- 
belangt  den  Heer  van  Cromenburg,  also  deselve  (paeps 
sijnde)  voor  deesen  hier  over  van  onse  classis  is  aencre- 
sprooken  en  D.  Kickius  verhaelt  datter  oock  aireede  eenige 
staeltgens  van  dese  gepleegte  paepsche  stoutigheeden  tot 
Loendersloot  voor  desen  den  E.  President  Raetsheer  Dedell 
waren  behandigt  so  verstaat  de  vergaderinge  vorder  dat 
men  den  gemelden  Heer  van  Cromenburg  voorbij  gaende 


804 

deese  saake  door  D.  Langelium ,  nu  tegenwoordig  in  den 
Haag  sijnde,  aen  den  Heer  President  Dedel  sal  laaten 
vernieuwen  en  recommanderen  datter  ordre  ende  redres 
daar  tegen  mag  geresolveert  ende  ter  hand  genoomen 
werden  ende  sal  tot  antwoord  aen  de  E.  classis  van 
Utrecht  geschreeven  werden  dat  de  E.  classis  van  Am- 
sterdam aireede  voor  desen  alle  goede  devoiren  tot  weij- 
ringe  van  de  paepse  afgoderije  ende  stoutigheijt  tot  Loen- 
dersloot  ende  Abcou  hebben  aengewendt  en  dat  sij  ooc 
nu  weer  door  de  deputatos  synodi  en  classis  alle  moge- 
licke  devoiren  sullen  aanwenden  en  remedie  versoecken 
ter  plaatse  daer  't  behoort. 

Ordinaire  vergaaderinghe,  3  Juli   1656. 

Paepache         Aengaende  de  paepsche  stoutichheden  te    Loendersloot 
°!°"'"^  "    ende  Abkou  door  eenen  brief  van  den  Classe  van  Utrecht 

heden. 

bekend  gemaakt  heeft  D.  Deputatus  Synodi  Langelius  ge- 
rapporteert  des  wegen  wel  eenen  brief  ontfangen  te  heb- 
ben maar  geen  gelegentheijd  gehadt  om  daarin  iet  te 
doen  alsoo  daermaals  geen  vergaaderinge  van  Staten  werd 
gehouden  ende  bij  de  Hoove  van  Justitie  vacantie  was 
achte  ook  sijne  E.  niet  noodig  op  het  selve  in  het  bij- 
sonder  te  dringen  dewijle  het  selve  onder  het  gemeene 
werck  daarmeede  DD.  Deputati  nu  beesig  waaren  be- 
greepen  was.  Soo  hadden  D.  Visitatores  den  Ed.  Heer 
Drossard  van  Muiden  noch  niet  konnen  spreecken  twelck 
hun  oversulkx  noch  in  last  blijft. 

Classis  ordinaria,  7   Augustus  1656. 

D.  Roms-        D.  Romswinckel  brengt  in  ,    hoe    dat    seker    Paep    tot 

winc^e    van  -^^y.^^  ^^   Blaricum  soekt    in    te    cruijpen ;    de  E.  classis 

vind  raadzaam  dat  den   Kerckeraedt    hierin  eerst  behoor- 

lijcke  devoiren  sal  anwenden  om  sulx  te  verhinderen  ende 


305 

so  noodig  sal  se  hiertoe  de  hulpe  van  de  E,  Visitatores 
classis  mogen  versoecken. 

Van  gelijcken  maackt  D.  Romswinckel  mentie,  als  dat  van  paepse 

••ir  1  n       1  vrouw. 

sekere  vrouwe  paeps  sijnde  tot  Laren,  op  haar  steribed, 
hadde  gemaackt  het  corngewas  van  liaer  land  an  den 
Autaer,  de  E.  verstaat  dat  sulcke  maakinge  an  Gods 
autaar  de  gereformeerde  kercke  behoort  en  dat  sulckx 
van  de  kerckmeesters  waargenooraen  ende  ingesaamelt 
sall  werden. 

D.  Schulerius  visitator  classis  heeft  rapport  gedaen  dat  Visitatores 
sijne  commissie  nevens  D.  Crousio  bij   den    H.    Drossard  sard  geapro- 
Bicker  hadde  voltrocken  ende    dat    belooft    hadde,    naer       ''^"' 
behooren  tegens  de  stoutigheijt  des  pausdoms  te  voorsien. 


Continuatie  des  Classis,   5  Juni   1657. 

Art.  39.  Ontrent  de  reformatie  van  de  Paepsche  Re-  PaepBche 
genten  hebben  DD.  Deputati  Synodi  bekent  gemaeckt  wat  ^"'^ 
devoiren  bij  haer  tot  verder  uijtwerckinge  in  desen  ge- 
daen waren ,  en  om  het  oogmerk  des  synodi  te  bereijcken 
is  door  haer  E. E.  versocht  dat  de  kercken  onder  alle 
dassen  behoorende  willen  in  brengen  wat  paepsche  regen- 
ten en  die  vreemt  van  de  Religie  sijn  noch  onder  haer 
gevonden  worden;  waer  op  geresolveert  dat  ijeder  aen- 
bevolen  sij  tegen  de  aenstaende  classis  lijsten  in  te  bren- 
gen van  alle  paepsche  regenten,  oock  die  van  vreemde 
religie  sijn  op  dat  die  door  ordre  van  het  HofF  geremo- 
veert  werden. 

Art.  42.  Over  het  weren  der  papen  en  inbindinge  dor  ^'eren  van 
papisten  hebben  alle  kercken  verclaert  dat  se  de  kercke-     papiLl" 
licke  middelen  tegen  het  pausdom  practiseren  en  sijn  de 
gedeputeerden  die  ad  synodum    geweest    sijn    gelast    dit 
ernstich  aen  den  E.  Magistraet  alhier  te  recommanderen. 

Bljdrageu  GmcK.  Bisd-  v.  Haarlem  XlVe  Deel.  20 


Amersfoort, 


306 

Kerck  van  D.  Westemeijii  uijt  den  naem  vande  Kerckeraedt  van 
Waverveen  heeft  den  Heer  Baliuwe  aengesproken  over 
het  recht  dat  de  diaconie  heeft  aen  de  boeten  en  dorps- 
collecten, die  haer  van  de  huijsarmmeesters  onthouden 
worden.  De  Heer  Baliuwe  heeft  verclaert  int  selve  ver- 
standt  te  sijn  dat  of  de  armen  geen  lidmaten  sijnde  bij 
de  huijsarmmeesters  moeten  onderhouden  worden  of  dat 
de  diaconie  de  helft  van  de  boeten  en  dorpscollecten  toe- 
comt ,  heeft  belooft  met  de  armmeesters  te  spreken  en 
het  daer  toe  te  dirigeren  dat  het  (een?)  of  t'ander  haer 
ingewilligt  werde. 

Brief  van  Is  gelescn  ceu  brief  oock  een  extract  uyt  het  resolutie- 
boeck  der  E.  Classis  van  Amersfoort,  waerin  doleantie 
gedaen  wordt  over  de  groote  stoutigheden  en  exorbitan- 
tien  van  sekere  papen,  wonende  op  den  Hollandschen 
bodem  int  Goy  en  t'  Anckeveen  en  sijn  paep  Gerrit  te 
Hilversum,  paep  Floris  te  Blaricum  en  paep  Schaick  te 
Anckeveen,  die  met  haer  afgodische  diensten,  predicken 
en  verleijden  der  eenvoudigen  groot  scandael  geven  en 
afbreuk  doen  aen  de  naest  gesetene  gereformeerde  kercken 
onder  het  Sticht  behoorende  en  met  een  versocht  dat  dese 
classis  bij  de  overheden  van  die  plaetsen  wilde  bearbeij- 
den  dat  tegen  die  exorbitante  stoutigheden  voorsienige 
werden  gedaen,  die  papen  geweert  te  minste  in  haer  open- 
bare diensten  tegengegaen  ende  gestuijt  mogen  werden  , 
waer  bij  oock  gevoegt  is  de  mondelinge  deductie  die  de 
EE.  broederen  gedeputeerden  des  classis  van  Amersfoort 
hier  sijnde  aen  sommige  broederen  hebben  gedaen.  De 
Classis  van  Amsterdam  suchtende  onder  dat  quaet  te  meer 
omdat  de  remedie  daertegen  swaerlick  is  te  becomen,  niet 
tegenstaende  de  veelvuldige  doleantien  besendiniien  aen 
hooge  en  minder  overheden,  aen  de  Baliuw  en  Schouten 
int  particulier  en  ander  ernstige  devooren  tot  weringe 
van  dit  quaet  aengewent,  heeft  echter  wederom  geresol- 


307 

veert    dat    door    de    ordinaire    gedeputeerden    des    classis 

D.  Carolus  Schulerus  en  D.  Joh.  van  Sanen  nevens  D. 
Anthonius  Scriverius  ende  Matthias  Romswinckel  als  best 
kennisse  hebbende  van  die  stoutigheden  den  E.  Heer 
Baliuw  van  Goylandt  sal  besonden  worden    en    aen    sijn 

E.  dese  hooggaende  stoutigheden  der  Papen  onistandelick 
met  sijn  schadelick  effect  soo  binnen  als  buijten  de  pro- 
vincie remonstreert  sijnde  ernstich  versocht  sal  worden 
dat  die  papen  geweert  of  door  vigeur  der  placaten  en 
strickte  executie  van  dien  in  haer  afgodische  diensten 
mochten  belet  en  soo  ingebonden  en  gebreijdelt  worden, 
dat  daerdoor  de  ingesetenen  niet  verleijdt  of  in  haer 
afgoderij  gestijft  en  de  naest  gelegene  gereformeerde 
kercken  die  buyten  de  provincie  sijn  geen  schandael  noch 
schade  lijden ,  en  is  goet  gevonden  dese  resolutie  en  een 
brief  tot  antwoordt  op  de  haere  den  classi  van  Amers- 
foort toe  te  senden. 

Classis  ordinaria,  2  Juli   165  7. 

Hebben  eenige  broederen  volgens  voorgaende  last  inge-     paepsche 
bracht  wat  paepsche  regenten  sij   noch  onder  haer  hebben    ''^s'^"''^"- 
en  andere  die  noch  in  gebreke  sijn  worden  versocht  tegen 
de  naeste  classis  die  in  te  brengen  of  aen  den  scriba  te 
behandigen. 

Sal  de  resolutie  over  de  stoutigheyt  van  de  papen  int      Papen 
Goy  door  de  selve  broederen    uijtgerecht  worden  en  soo 
D.  Scriverius  en  D.  Romswinckel    difficulteren  sullen  de 
Visitatores  classis  desen  last  alleen  op  haer  nemen. 

Ordinaire  vergaderinge ,  6   Augustus  1657. 

Van  wegen  de  paepsche  regenten  is  niet  nader  inge-  Paepsche 
bracht,  sullen  de  ingebrachte  den  Deputaten  Synodi  door  ''^°'^° '^°- 
de  Gedeputeerden  die  ad  Synodum  gaen  behandicht  worden. 


308 

Weren  der  Belangende  het  weren  der  papen  en  inbinden  van  de 
papen,  paepsche  stoutigheden  gaf  de  Heer  Praesident  te  kennen, 
dat  daerin  mede  voorsien  was  als  voor  dese,  doch  soude 
dit  met  sijn  E.  Confraters  communiceren  welcke  iiijtslach 
sal  verwacht  worden  en  de  gedeputeerden  nader  ant- 
woordt versoecken. 


Continuatie  des  Classis,  7  Augustus  1657. 
_  De  Visitatores  hebben  den  Drost  van  Muiiden  begroet 

Pnpen  «^  o 

int  Goij.  over  de  stoutigheijt  der  papen  int  Goij  ,  waervan  de  na- 
burige kercken  int  Sticht  schade  lijden ,  heeft  sijn  Ed. 
den  Broederen  getoont  wat  devoiren  in  desen  door  sijn 
E.  gedaen  waren  en  beloofde  de  paepse  soo  veel  mogelick 
is  tegen  te  gaen  en  de  stoutigheijt  der  papisten  te  weren, 
waerop  gevolgt  is  dat  de  drost  op  de  plaetsen  van  't  Goij 
geweest  is,  heeft  met  de  paep  te  Blaricum  gesproken , 
doch  met  weijnich  vrucht  van  inbindinge  harer  stoutig- 
heden, is  derhalve  goedgevonden  nader  instantien  hier- 
over bij  den  Heer  Drost  te  doen  en  dat  door  deselve 
gedeputeerden. 
,    .      Sal    men    oock    die  van    Amersfoort    aenschrijven   wat 

Amersfoort  «' 

aenteschrij- (jgyoyren  Ecn  onsB  sijdc   gedaen  sijn  en  wat  belofte  van 

ven  wat  tegen 

die  papen  ge-  wcriuge  en  inbindinge  der  papen  en  papisten  de  gedepu- 
"^^  '^'  teerden  becomen  hebben ,  sal  ondertusschen  haer  te  binnen 
worden  gebracht  dat  het  quaedt  waer  over  sij  clagen  door 
haer  officieren  kan  en  behoort  geweert  te  worden  die  toch 
volmachtich  sijn  te  procederen,  niet  alleen  tegen  haer 
als  sij  op  den  Stichtschen  bodem  vergaderen,  maer  oock 
als  sij  bevonden  worden  op  den  HoUandschen  bodem  haer 
conventiculen  te  houden  en  de  afgoderij  bijgewoont  te 
hebben. 


309 

Is  oock  bij  dese  occasie  van  D.  Kickio  geopent  de  groote    stouugiieijt 

papisten 
ootdljck. 


stoutigheijt    der    papisten    die    in    groote    confluentie    te  jg'^.''"'"^  "^ 


Slootdijck  int  gerecht  van  Cromenburg  te  samen  comen 
en  haer  afgoderije  oefenen  in  een  groot  nieuw  predickhuijs 
daer  toe  gemaeckt,  is  goedt  gevonden  alsoo  D.  Kickius 
het  voor  desen  op  een  goeden  voet  gebracht  heeft  om 
geremoveerd  te  worden,  resolveert  de  Classis  dat  een  van 
de  Visitatores  en  D.  Kick  bij  het  Ed.  HofF  uijt  des  Classes 
name  sullen  wederom  aenhouden  dat  soodanige  predick- 
plaets  en  stoutigheijt  daer  gepleegt  ge  weert  worde. 

Ordinare  vergaderinge ,  3  September  1657. 

Rapport  te  verwachten  van  de  instantien  bij  den  Baliuw   Papen  van 
van  Goylandt  gedaen  om  te  weren  en   in    te    buiden    de 
Papen  int  Goij. 

Oock  bij  absentie  van  D.    Kickij    uyt   te  wachten  wat   siootdijck. 
gedaen  is  tegen  de  stoutigheijt  der  papisten  op  Slootdijck. 

Ordinare  vergaderinge,  1  October  165  7. 

De  EE.  Broeders  gelast  om  den  Heer  Drost  van  Muij-     prost  van 
den  over  de  papen  van  't  Goii  aen  te    spreken ,    hebben  '^'">'^'=°  °^" 

'     '  "  '  de  papen  int 

dat  noch  niet  kunnen  verrichten  en  alsoo  men  bevindt  Goij. 
dat  de  stoutigheden  niet  minder  maer  veel  eer  meerder 
sijn  is  weder  op  nieuw  goedt  gevonden ,  dat  de  Heer 
Drost  hierover  sal  begroet  en  remedie  hier  tegen  sal  ver- 
socht  worden  en  sullen  de  EE.  Broederen  predikanten  van 
't  Goij  haer  openingen  hier  over  aen  de  Visitatores  doen 
dien  dese  commissie  is  aenbevolen. 

De  Broeders  gecommitteert  om  tegen  te  gaen  de  stou-   slootdijck. 
tigheden  der  papisten  op  Slootdijck,  hebben  na  de  seker- 
lieijt    en    staelties  van    stoutigheijt    aldaer    vernomen    en 
sullen  morgen  na  den  Hage  gaen  om  remedie  daer  tegen 
te  versoecken. 


310 

Continuatie  des  Classis,  2  October  1657. 

stouiigbeijt  Art.  i6.  Gelijck  ook  door  de  selve  Gedeputeerden  tegen 
er  papis  eu.  j^  stoutigheijt  der  papisten  bij  de  Achtb.  Magistraet 
alllier  goed  advijs  sal  versoclit  worden  om  ter  vergaderinge 
van  haere  Ed.  Grootm.  in  te  brengen  ten  eijnde  het  lang- 
verwachte Placaet  bij  het  Ed.  Hofif  aengeleijt,  eenmael 
raochte  emaneren. 


Classis  ordinaria,    1   April   1658. 

Paepscb  pre-      D.  Schulerus  en    D.    Kickius    rapporteren    dat    sij    bij 
d.ckhu.s  op  ,^  p,^    ^^^  ^^^  Hollant   aengehouden    hebbende    op    het 

Slootdcijk.  »  *■ 

weeren  van  de  groote  stoutigheden  der  papisten  in  't  pre- 
dickhuys  op  Slootdijck  verkregen  hebben  den  naevolgende 
resolutie. 

Extract  uijtte  Resolutien  van  den  Hove  van   Hol- 
lant genomen  op  den  5  Octobris   1657. 

't  HofF  van  Hollant  kennisse  hebbende  becomen  van  de 
groote  insolente  stoutigheden  der  papisten  van  den  dorpe 
van  Loenen  alias  Cromenburg,  die  aldaer  haren  paepschen 
godsdienst  met  een  grooten  toeloop  in  seecker  Huijs  daer- 
toe  gebouwt  sijn  plegende,  heeft  goet  gevonden  ende 
geresolveert  dat  een  Officier  van  de  selve  plaetse  sal 
werden  aengescreven  ende  scherpelijck  van  wegen  de  Hoge 
Overiiïheyt  gelast  dat  hij  het  voorschr.  huijs  sal  hebben 
te  sluijten ,  oock  gesloten  te  houden  conform  de  placaten 
van  hare  Ed.  Grootmog.  de  Heeren  Staten  van  Hollant 
ende  Westvrieslant,  alsmede  speciale  insinuatie  hem  voor 
desen  gedaen ,  te  beletten  dat  in  den  voorschr.  dorpe  ende 
special ijck  in  het  voorschreven  huijs  eenige  paepsche  gods- 
dienst werde  gepleeght  ende  den  Hove  aenstonts  te  ad- 
viseren wat  bij  hem  daerinne  sal  wesen  gedaen  ende  in 
het  selve  sijn  devoir  te  continueren  of  dat  het  HofF  ge- 


311 

nootsaeckt  sal  sijn  daerinne  soodanigh  te  voorsien  ende 
ordre  te  stellen,  als  nae  gelegentheijt  van  saecken  be- 
vonden sal  worden  te  behooren,  Gedaen  in  den  Rade  den 
vijfden  Octob.  xvi''  seven  en   vijftigh. 

Accordeert  mette  voorscbr,  resolutien 
Adr.  Pots. 

D.  Kickius  verhaelt  dat  de  Schout  van  Cromenbureh 
dese  last  soo  verre  heeft  uytgevoert  dat  het  predickhuys 
gesloten  ende  de  paepsche  godsdienst  aldaer  gestuijt  is  , 
doch  dat  deselve  naderhant  een  wijle  tijts  bij  beurten  in 
ander  huysen  gelegen  op  de  gront  en  bruyckweers  van 
de  Heer  van  Cromenburgh,  synde  eenige  van  die  huijsen 
oock  wooningen  van  Gereformeerden,  door  ordre  van  des 
Heers  mombaren  gepleeght  is  geworden,  welcke  ordre 
doenwel  daer  nae  op  de  aenspraecke  van  den  Kerckenraet 
van  Loenen  wederom  door  de  voorscbr.  mombaren  inge- 
trocken  sijnde,  behelpen  haer  nu  de  papisten  hier  en 
daer  in  paepsche  huysen  op  't  Sticht  als  elders.  Worden 
de  Broederen  die  in  dese  commissie  geweest  sijn  bedanckt 
voor  hare  moeijte  ende  de  E.  Kerckenraet  van  Loenen 
versücht  daer  noch  voortaen  een  waeckent  ooge  op  te 
houden. 

Continuatie  des  classis,   2  April. 

De  stoutigheden  van  't  Pausdom  ende  de  ontheyliginge  sioutigheden 
van  Godts  naem  sijn  den  Act.  HH.  Burgemeesteren  van  ^  ^^^^ 
Amsterdam  geremonstreert  met  versoeck  dat  hare  Act. 
in  de  vergaderinge  van  hare  Ed.  Gr.  M.  eene  goede  reso- 
lutie tot  weeringe  der  selver  gelieffte  te  helpen  bevor- 
deren. Doch  de  vergaderinge  van  hare  Ed.  Gr.  M.  doen 
op  scheijden  sijnde  heeft  daerin  niet  kunnen  gedaen  wor- 
den, sal  bij  nader  gelegentheijt  dese  saecke  op  nieuws 
aengedrongen  worden. 


312 

Paepsche         D.   vaii  Noort  stelt  bij  gelegentheijt  van  't  geen  op  den 
Regenten  tot  ^^.j.    ^^^^  j^  paepsclie  rejienten  geresolveert  is,    voor  dat 

Diemen.  i        i  o  o 

op  sijn  plaetse  onlanghs  gereformeerde  magistraten  ver- 
kosen  sijnde  ende  van  de  puije  des  raethuijs  afgelesen 
door  den  Baljou  andere  vsijnde  papisten  v^ederom  in  der- 
selver  plaetse  gestelt  sijn,  voorgevende  de  Baljou  van 
de  Act.  HH.  Burgemeesters  van  Amsterdam  daertoe  ge- 
last te  sijn ,  alsoo  dese  saecke  door  de  kercke  van  Diemen 
in  de  vergaderinge  der  H.  Staten  van  Holland  aenhangigh 
is  gemaeckt,  sal  D.  Wittenwrongel  eerst  bij  den  procu- 
reur in  den  Haore ,  die  de  stucken  van  die  van  Diemen 
heeft  naeder  hem  selven  hier  op  informeren  ende  de  saecke 
soo  bevonden  sijnde  bij  de  Heeren  Raetpens.  de  Wit  ende 
den  President  Dedel  arbeijden ,  dat  de  saecke  tot  een 
goet  eijnde  mach  gedirigeert  worden. 

Classis  ordinaria,    6  Mei. 

Regentenvaa  Wort  ingebracht  dat  D.  Wittenwrongel  over  de  saecke 
^'""'"-  van  Diemen  de  HH.  de  Pensionaris  de  Wit  ende  de 
Raetsheer  Dedel  en  andere  aengesprooken  hebbende  ver- 
nomen heeft  dat  het  Ed.  Hof  hier  in  op  de  sijde  van  de 
kercke  van  Diemen  is,  en  tegen  de  HH.  Burgemeesters 
van  Amsterdam  bij  hare  Ed.  Grootm.  gereet  is  te  han- 
delen. Sal  de  Visitator  van  Sanen  nefFens  D.  Rulaeus  de 
HH.  Burgemeesters  van  Amsterdam  hier  over  begroeten 
en  soo  veel  mogelijk  deselve  soo  te  informeren  dat  het 
werck  tot  een  goet  eijnde  mach  gebracht  worden. 

Classis  ordinaria,    1   Juli. 

Diemen.  De  HH.  Burgcmeesters  van  Amsterdam  over  de  saecke 
van  Diemen  aengesproocken  sijnde  hebben  DD.  Visitat. 
geantwoort  dat  hare  Act.  maer  incidenter  aen  dit  werck 
geraekt  waren,    dat   sij    't  Ed.    Hof  genoegen  over  haer 


313 

doen  gegeven  hadden,  dat  oversulx  de  regeeringe  voor 
dit  jaer  op  die  voet  moest  blijven  staen:  doch  soude  men 
op  een  anderen  tijt  wel  doen  ,  wanneer  men  den  Heer 
Baljouw  tegen  de  volgende  nieuwe  verkiesinge  bij  tijts 
daer  over  aen  sprack  die  hem  dan  buijten  twijifel  in  de 
saecke  ten  soede  wel  soude  laten  vinden. 


Classis  ordinaria,    5  Augustus, 

Op  den  45  en  46  artic.  des  laetsten  synodi  gehouden  stoutigheden 
tot  Haerlem,    raeckende  de    stoutigheden    des    pausdoms  ^^^^^^^^1^"*^^ 
ende  't  onnut  vloecken  en  sweeren  rapporteren  de  Broe-  ^n  sweeren. 
deren,  die  daer  toe  gedeputeert  sijn  geweest,  dese  saecke 
den  Heeren  Burgemeesters  van  Amsterdam  gerecomman- 
deert  te  hebben  ende  tot  antwoort   becomen  dat  doen  de 
vergaderinge  der  Ed.  Heeren  Staten  op  't  scheijden  was, 
dat  diens  volgens  voor  die  tijt  daer  niet  meer  in  te  doen 
was.  Oordeelt  nu  de  vergaderinge  met  de  saecke  te   ver- 
nieuwen geen  vrucht  te  konnen  doen  en  vint  daerom  goet 
het  voor  dees  tijt  hier  bij  te  laten  ende  uijt  te  wachten 
wat  bij   DD.   Deputatos  synodi  daer    in    mochten    uijtge- 
wrocht  sijn. 

Verhaelt  D.  Kickius  ,  dat  hoewel  't  predickhuijs  op  Paepsch  pre- 
Slootdijck  een  wijl  tijts  gesloten  is  geweest  evenwel  nu  'sioo"drk° 
wederom  tot  het  voorgaende  misbruijck  ende  paepsche 
godsdienst  geopent.  Wort  D.  Kickius  van  wegen  dese  ver- 
gaderinge gelast  om  noch  van  dese  weeck  seeckere  ken- 
nisse  te  nemen  van  desen  inbreuck  en  met  een  ouderlingh 
van  sijn  kercke  bij  den  Officier  daerover  te  klagen  ende 
van  alles  stante  synodo  den  Broederen ,  die  ad  synodum 
gaen  sullen,  openinge  toe  te  voegen,  om  aldaer  bij  oc- 
casie van  de  stoutigheden  van  't  Pausdom  deese  ongemeene 
stoutigheijt  oock  in  te  brengen. 


314 


Paepsche 
regenten. 


Aengaen'ie  den  43  art.  raeckende  de  paepsche  regen- 
ten ,  nemen  de  E.  Broederen ,  die  noch  de  namen  der 
papisten,  die  bij  haer  in  regeeringe  sijn,  niet  overge- 
levert  hebben,  metten  eersten  den  deputandis  ad  syno- 
dum  ter  hande  te  stellen. 


Classis  extraordinaria ,   16  December  1658. 


Paepsche 
regenten. 


des  paus- 
doms. 


Wort  oock  ijeder  kercke  belast  bij  dewelcke  noch  paep- 
sche regenten  sijn  ende  andere  stofFe  gevonden  wort  't  selve 
DD.  Deput.  synodi  bekent  te  maecken ,  daer  van  art.  44. 
stoutigheden  't  Gene  tot  voortsettinge  van  't  geconcipieerde  placaet 
tegen  de  stoutigheden  des  pausdoms  ,  als  oock  executie 
van  de  oude  placaten  tegen  de  paepsche  conventiculen 
bij  de  Gr.  Achtb.  Magistraet  van  Amsterdam ,  volgens 
art.  47  te  doen  staet,  wort  de  kerckenraet  van  Amster- 
dam aenbevolen  ende  aengaende  de  kerckelijcke  middelen 
sal  de  scriba  de  voor  desen  voorgeslagen  nasien  ende  daer 
den  Classi  van  bericht  doen. 

Art.  78.  Voor  sooveel  deselve  raeckt  de  paepsche  gods- 
dienst tot  Loenen  wort  uijtgestelt  ende  sal  wanneer  D. 
Kickius  tegenwoordigh  is  nae  de  toestant  van  de  saecke 
vernomen  worden ,  en  wat  belanght  de  regeeringe  van 
Diemen,  vint  de  vergadering  goet,  alsoo  de  veranderinge 
der  magistraten  wederom  haest  aenstaende  is ,  dat  DD. 
Visitatores  Classis  in  tijts  den  Hr.  Baljouw  van  Amste- 
lant  aenspreecken  en  versoecken,  dat  in  de  naeste  verkie- 
singe  beter  op  luijden  van  de  Religie  magh  gelet  worden. 


Loenen. 
Diemen. 


Classis  extraordinaria,  3   Februari  1659. 

Diemen.  Gcrrit  Jacübscn ,  Marten  Bruijnen  ende  Dirck  Willem- 
sen,  bueren  tot  Diemen,  stellen  voor  't  verval  dat  bij 
de  regeeringe  aldaer  is,  door  de  paepsche  regenten,  die 
de  overhant  hebben,  staende  te  beduchten  dat  het  in  de 


315 

naeste  verkiesinge  wederom  op  de  selfde  manieren  gaen 
sal ,  niettegenstaende  een  ernstige  brief  van  waerscliuwinge 
van  't  Ed.  Hof  aen  den  Heer  Baljou  geschreven,  daer- 
beneffens  de  devoiren,  die  syl.  alreets  gedaen  hebben  om 
in  de  aenstaende  verkiesinge  met  lieden  van  de  religie 
versien  te  worden ,  doch  dat  de  Baljou  haer  geraden  hadde 
selfs  ofte  door  yemant  van  de  classis  den  Heeren  Burge- 
meesteren van  Amsterdam  hier  over  aen  te  spreecken , 
tegen  welcker  meeninge  sijn  Ed.  scheen  niet  te  sullen 
doen,  versoecken  daerom  hier  in  de  hulpe  des  classis, 
dewelcke  goet  vint  den  Heer  Baljou  door  DD.  Visitatores 
noch  eerst  eens  aen  te  spreecken,  en  bevonden  wordende 
dat  sijn  Ed.  hem  op  dezelfde  wijse  draeght ,  dan  oock 
hare  Groot  Act.'"'''^".  Ende  dewijle  D.  van  Sanen  niet  bij 
der  hant  en  is,  wort  D.  Binckelius  D,  Wensonii  bijge- 
voecht.  Dese  Broederen  den  Heer  Baljou  begroetende , 
brengen  van  sijn  E.  ten  antwoort,  dat  hij  wel  genegen 
was  de  kercke  contentement  te  geven  met  het  stellen  van 
gereformeerde  regenten,  doch  dat  niet  ondienstigh  oor- 
deelde dat  de  Broeders  haer  selven  hier  over  aen  de 
Heeren  Burgemeesteren  addresseerden  :  twelck  de  ver- 
gaderinge  oock  noodigh  achtende,  sijn  haer  Groot  Achtb. 
vriendelijck  versocht  dese  saecke  ten  besten  bij  den  H. 
Baljou  te  willen  recommanderen,  doch  gaven  haer  gr.  aa. 
tot  antwoort  dat  het  hare  saecke  niet  en  was;  daer  voor- 
leden jaer  maer  van  ter  sijde  ingekomen  te  sijn  bij  wech 
van  accommodatie,  dat  de  Heer  Baljou  hem  hadde  ge- 
dragen nae  de  rechten  des  lants  ende  previlegien  der 
plaetse,  daerop  de  Broederen  haer  wederom  bij  den  Baljou 
vervoeght  hebbende  kregen  antwoort  als  vooren,  dat  hij 
sooveel  mogelijck  in  de  verkiesinge  op  Gereformeerden 
acht  soude  nemen.  De  vergaderinge  niet  siende  hier 
ijets  verders  in  te  doen,  vint  geraden  het  voor  dees  tijt 
hier  bij  te  laten. 


316 

Continuatio  classis  extraord.,   25  Februari. 

Diemen.  Gerrit  Jansseii,  Marten  Bruijneu  ende  Dirck  Willemsen, 
bueren  van  Diemen  verhalen,  dat  door  de  goede  hulpe 
der  E.  Classis,  die  van  haer  daar  voor  bedanckt  wert , 
in  de  regeeringe  van  Diemen  gestelt  sijn  vier  gerefor- 
meerde schepenen  ende  daerbij  drie  roomsgesinde ,  doch 
dat  hier  sonderlinge  van  de  paepsche  wort  ingevvoelt, 
voornam,  tegen  de  gereformeerde  schepenen,  die  gecon- 
tinueert  is,  niet  willende  den  eedt  doen  om  met  hem  te 
sitten ,  soo  verre  dat  se  door  requeste  te  wege  gebracht 
hebben,  dat  de  saecke  aen  't  Ed.  Hof  gebracht  is,  dat 
naederhant  en  tot  noch  toe  bij  de  voorgemelde  papisten 
in  dit  werck  gearbeijt  wert :  versoecken  nu  met  alle  be- 
weeghlijcke  redenen  dat  de  Ed.  vergaderinge  nochmaels 
het  hare  gelieve  te  doen ,  om  dese  quade  molimina  tegen 
te  gaen :  't  Welck  de  vergaderinge  geerne  aenneemt,  be- 
kommert sijnde  met  de  groote  ongelegentheijt ,  die  de 
kercke  aldaer  staet  te  verwachten  ,  indien  sulcke  quade 
practijcken  haren  voortganck  hebben,  ende  sal  dit  door 
de  DD.  Visitatores  classis  bij  den  Heer  Baljou  soo  veel 
doenlijck  bevordert  worden :  wort  daerbeneffens  D.  Deput. 
Wittenwrongel  versocht  bij  de  eerste  gelegentheijt  dese 
saecke  aen  't  Ed.  Hof  ende  bij  haer  Ed.  Grootm.  te 
remonstreren. 


Classis  ordinaria,    7   April  1659. 

stoutigheden      Tegen  de  stouticheijt  van  de  papisten :  de  heeren  Burge- 
des paus-  meesters  van   Amsterdam  hebben   belooft  alles  te  contri- 

doms. 

bueren  ten  beste  van  Gods  kercke  ende  de  politie :  hebben 
oock  hare  E.  gedeputeerden  in  last  gegeven  in  de  ver- 
gaderinge van  hare  Groot  mog.  hetselve  serieuselijk  te 
urgeren  ende  sal  de  volgende  classis  dese  importante  sake 
noch  eens  voorcomen. 


317 

D.  Scoonhovius  geweien  scriba  heeft  de  classis  bericlit  Kerckeiijcke 
credaen  aenwaende    kerckeliicke  middelen  van  outs  tegen     '   , , 
't  pausdom,  sijn  waerde  is  bedankt  voor  sijn  neerstiglieijt  ''"m. 
ende  sal  de  Extracten    de  volgende    reijs    mede    deijlen  , 
om  nader  daar  op  te  letten. 


Classis  ordinaria,  5  Mei  1659. 

Aengaende  de  sake  van  Diemen  rapporteren  D.  Visi-  oiemen. 
tatores  op  eenige  valschheden  der  papisten  ontrent  de 
heeren  van  de  rekenkamer  aengeleijt  hare  devoiren  ge- 
daen  te  hebben  om  enige  heeren  van  den  Hove  bij  goede 
gelegentheijt  beter  te  informeren  ende  hare  hulpe  te  ver- 
soecken :  ook  vernomen  te  hebben  op  seker  request  der 
papisten  partijen  tegen  den  14  Maij  voor  de  Heer  van 
Dorp  ontboden  te  sijn  om  haer  te  horen  is  't  doenlijk  te 
verenigen  :  anders  na  behoren  daer  in  te  disponeren :  de 
voornoemde  Broederen  van  Diemen  versoeken,  indien 
ijmant  van  de  Broederen  des  classis  ijts  in  de  Hage  te 
doen  hadde,  dat  door  des  selfs  hulpe  hare  sake  ten  bes- 
ten mach  gerecommandeert  worden  :  alsoo  men  verneemt 
dat  niemant  van  de  Broederen  voor  desen  tijt  in  den  Hage 
te  doen  heeft,  blijven  D.  Visitor.  belast  in  de  sake  met 
alle  voorsichtigheijt  te  vigileren  en  soo  't  nodigh  is  ook 
na  den  Hage  te  reijsen. 


Classis  ordinaria,  30  Juni  1659. 

Tegen  de  papen  ende  paperij  art.  47.   D.  Schoonhovius  Middelen  te- 
hebbende  overgelevert  synodale  extracten  tegen  de  stou-  jo„,_  ^^^ 
ticheden  der  papisten  om  de  selve    te  collationeren  ende 
nader  rapport  te  doen,  sijn  gecommitteert  D.  Langelius, 
D.  Laarman,  D.  Schoonhoven,  D,  Winckelius, 


318 

Continuatie  des  Classis,   29  Juli. 

Middelen  te-  De  Broeders  gestelt  om  de  opgesochte  kerckelijke  mid- 
dora.  ^^"^  delen  tegen  't  pausdom  (tot  voldoeninge  van  art.  47)  te 
confereren ,  hebben  deselve  van  stuck  tot  stuck  voorge- 
lezen ende  geexamineert  sijnde  werden  dese  nae volgende 
alhier  aengeteeckent  gehouden ,  om  daer  mede  de  E. 
synodi  in  hare  besoignes  over  dit  point  te  dienen. 

Voor  eerst  de  gearresteerde  in  Syn.  Enckhusiana  1642 
nae  welcker  practijken  vele  jaren  daer  nae  in  synodis  is 
omgevraeght.  Med.  5.  dat  men  tegen  de  Officieren  doende 
professie  van  de  gereformeerde  religie  ende  nae  ver- 
scheijden  vermaningnn  ende  aenspraecken  in  naelatigheijt 
bevonden  wordende  als  luijden  die  haer  eedt  niet  be- 
trachten met  goede  voorsichtigheijt  nae  Godts  woort 
kerckelijck  sal  procederen.  Med.  6.  dat  men  in  de  pre- 
dicatien  de  dwalingen  des  pausdoms  grondelijck  wederlegge 
ende  de  ongerijmtheden  ende  grouwelijckheden  derselver 
naecktelijck  ten  toon  sette  ende  levendigh  afschildere,  het 
volck  vermane  de  paepsche  bijeenkomsten  te  scliuwen  ende 
bij  de  waerheijt  stantvastelijck  te  blijven:  ende  de  Over- 
heijt  dat  se  hare  conscientie  quijten  in  de  weeringe  van 
de  paepsche  afgoderije  ende  valsche  godtsdiensten  :  dat 
men  oock  de  toehoorders  doorgaens  vermane  tot  betrach- 
tinge  der  goede  wercken,  daerbeneffens  Godt  te  bidden 
dat  hij  der  Overheden  oogen  wille  openen  om  de  gruwe- 
lijckheijt  des  pausdoms  ende  gevaerlickheijt  van  haer 
woelen  en  woeden  te  bekennen  ende  hare  herten  te  neij- 
gen  met  ernst  ende  ijver  der  saecken  dat  tegen  te  gaen 
ende  te  stuijten,  7.  dat  een  ronde  ende  grondige  weder- 
legginge  der  paepsche  doolingen  werde  gestelt  ende  haer 
gevoelen  uijt  haer  eijgen  boecken  ende  concilies  naerste- 
lijck  aengewesen.  8.  dat  de  Leeraers  hare  gemeente  voor- 
lichten in  Godtsaligheijt,  also  de  papisten  oock  daer  mede 


819 

sonderlingh  haer  voordeel  doen,  wanneer  eenige  ergernisse 
van  de  Leeraers  voorkomen.  9.  dat  in  alle  huijsen,  schoo- 
ien ,  weeshuijsen  ende  insonderheijt  kercken ,  werden 
ingevoert  Catechisatien ,  soo  van  oude  als  jonge  lieden: 
dat  men  in  de  gemelde  Catechisatien  om  verre  stoote, 
de  fundamenten  des  pausdoms  ende  ter  contrarie  leggen 
de  gronden  van  de  gereformeerde  religie.  10.  dat  men 
hen  disputatien  aenbiede  daer  men  kan  hopen  dat  sulckx 
sijne  vrucht  ende  nuttigheijt  sal  hebben. 

Uit  andere  Hollantsche  Synoden. 

Dat  de  predicanten  aenhouden  in  't  refuteren  van  hare 
Leere,  oock  in  bijsondere  te  samen  spreeckingen.  alcm. 
(Alkmaar)  1620.  Oock  vereijscht  bij  dese  particuliere 
aenspraeck  der  papisten,  sj-nodus  Enckhus.  (Enkhuizen) 
1654  als  nocdiirh  1.  dat  den  dienaer  des  woorts  Godts 
door  ordre  der  overheijt  werde  geprocureert  vrijheijt  ende 
acces,  om  deselve  te  mogen  aenspreecken  onverhindert, 
sonder  van  yemant  daer  over  gemolesteert  ofte  qualijck 
bejegent  te  worden.  2.  dat  alle  papen  ende  kloppen  uijt 
den  lande  geweert  worden ,  opdat  sij  door  haer  stout 
aenlopen  de  goede  devoiren  der  Leeraren  niet  gedurigh 
in  den  weg  sijn.  3.  dat  alle  placaten  tegen  't  Pausdom 
ernstelijck  geexecuteert  mogen  werden. 

Dat  men  de  Ledematen  die  paepsche  doopsche  ofte  dier- 
gelijcke  trouwen  vermane:  over  de  verachtinge  der  ver- 
maninge  de  consistorie  nae  de  omstandigheijt  der  saecke 
handele,  't  sij  met  schultbekenninge  voor  de  consistorie 
ofte  opentlijck  :  maer  voor  een  tijt  langh  van  den  nacht- 
mael  afhoude  ofte  met  de  trappen  der  excommunicatie 
voortvare  nae  hun  discretie.  Syn.  prov.  HoU.  ende  Zeel. 
hab.  Dord.   1574. 

Dat  men  naeuw  lette  op  het  onderhouden  van  seecker 
resolutie  bij  hare  Ed.  Gr.  Mog.  genomen  op  't  aenstaen 
der  synodi  versoeckende  dat  geen  weeskinderen  van  ge- 


320 

reformeerde  ouders  mogen  vervallen  onder  de  voogbdije 
van  papisten,  de  resolutie  ingebracht  tot  Hoorn  a°  1641 
luijt  als  volght  dat  hier  mede  oock  vorige  placaten  tegen 
de  papisten  geamplieert  sullen  worden:  dat  alle  kinderen 
beneden  hare  mondige  jaren  wesende,  't  sij  mans  ofte 
vrouvespersonen  welckers  ouders  ofte  een  van  beijden  van 
de  gereformeerde  religie  geweest  sijn ,  sullen  staen  tot 
opvoedinge  ofte  besorginge  der  magistraten  ofte  wees- 
meesteren der  steden  ofte  plaetsen  daer  de  voorschreven 
ouders  hebben  gewoont  den  tijt  van  hare  aflijvigheijt. 

Dat  kinderen  die  uijt  de  arme  middelen  onderhouden 
worden  besteet  worden  bij  luijden  van  de  gereformeerde 
religie.  Extract  Syn.  Zuidtholl.   1649,  ingebracht. 

Dat  voor  al  goede  ordre  op  de  schooien  beraemt  wor- 
den ,  daer  op  veelerleije  besoignes  slaen  in  verscheijden 
Synoden  van  NoorthoUant.  Alcmaer  1573,  Enckh.  1581. 
Enckh.  1618.  Edam,  1619.  Alcm.  1620.  Enckh.  1630. 
Amst.  1622  en  geroert  in  de  genomineerde  middelen. 
Syn.  Enckh.   1642. 

Uijt  acten  als  oock  extracten  eeniger  synoden  van 
andere  quartieren. 

Dat  men  des  somers  soo  wel  als  des  winters  catechi- 
sere  ende  geen  van  nalatigheijt  plaetse  en  geve. 

Ultraj.  ingebracht  in  Syn.   Amst.   1634. 

Dat  de  Heeren  en  Edellieden  vermaent  werden,  dat 
sij  in  hare  huijsen  niet  en  houden  personen,  die  erger- 
lijck  ende  onbeterlijck  sijn  ende  voor  al  niet  en  dulden 
mispapen  ende  die  daer  dogmatiseren  hare  huijsen  te  ver- 
woesten ende  te  verreuckeloosen.  Syn"^'  Gallica^  in  't  jaer 
1559   en  volgende  jaren   tot  Poitiers  en  elders  gehouden. 

Dat  de  gemeenten,  daer  boeckdruckers  sijn  die  waer- 
schuwen  geen  boecken  te  drucken  sonder  communicatie 
des  consistorij. 

Dat  boeck verkopers ,    boeckdruckers,    malers   ende    in 


321 

't  gemeen  alle  gelovigen ,  encle  insonderheijt  de  genen , 
die  dienst  in  de  gemeente  hebben ,  vermaent  worden  geen 
dint5-hen  te  doen,  deur  haer  kunst,  officie  ofte  staet,  dat 
strax  aen  die  superstitie  der  roomsche  kercke  hanget. 
Ibidem. 

Diergelijcke  waerschuwinge  te  gebruijcken  tegen  't  ver- 
kopen van  crucifixen,  paepsche  beelden  etc.  Sjn.  Friss. 
1650  ingebracht. 

Dat  men  de  ledematen  waerschuwen,  niet  bij  te  woo- 
nen  eenige  actie  die  met  paepsche  afgoderije  ende  super- 
stitie gemenght  is.  Ibid. 

't  Gene  uijt  de  Extracten  syn.  friss,  (A°  1638  inge- 
bracht) gehaelt  is,  dat  magistraten  die  paepsche  pries- 
teren  vaste  wooninge  in  hare  jurisdictie  toelaten  tegen 
voorgaende  placaten  sullen  strafbaer  sijn  beijde  ecclesias- 
tijck  ende  politijck,  vv'ordt  v/el  per  memorie  aengeteeckent 
gehouden ,  doch  voor  dies  tijt  impraticabel  geoordeelt. 
Nu  bij  de  bovengestelde  geleght  sijnde  de  middelen 
Synodi  Ultraj.  tot  Haerlera  1657  ingebracht  en  vinden 
de  Broederen  tegenwoordigh  geen  nieuwe  bij  te  voegen, 
als  dat  in  de  bijsondere  aenspraeck  soo  wel  andere  als 
bijsonderlijck  jonge  lieden  gewaerschuwt  worden  niet  te 
familiaren  gemeenschap  te  houden  in  haren  dagelijckschen 
ommegangh  met  papisten. 

Ondertusschen  terwijl  ontrent  de  opsicht  op  schooien 
bevonden  wort  dat  ontrent  het  jaer  1626  al  in  practijck 
geweest  is,  dat  de  schoolmeesters  van  eenige  kercken 
onder  dese  classis  seeckere  acte  des  Syn.  Nation.  hebben 
onderteeckent,  sal  met  gelegentheijt  daer  nader  op  gelet 
worden,  om  te  sien  of  't  selve  niet  wederom  te  hervatten  is. 

Aengaende  den   78   art,   rapporteert  D.  Kickius  dat  het    Papenhuys 
papenhuijs  tot  Loenen  een  wijl  geslooten  geweest  sijnde,  Ke^ecnn" 
nu   wederom  als  te  voren   tot  der  papisten  afgodisch  ge-  '■'^^  i'iemen. 
bruijck  open   staet.  Sal  D.  Kickius  alsnoch  bij  den  Officier 

Bijdragen  Gesch .  Bisd-  v.  Haarlem  XlVe  Deel.  21 


tJ  ïV  »v 

van  Cromenburgh  urgeren  op  de  voordesen  trefFelijcke 
genomen  resolutie  van  't  Ed.  Hof  met  bedreijginge  dat 
anders  de  saecke  wederom  ad  synodum  sal  gebracht  wor- 
den. Aengaende  de  saecke  van  Diemen  sullen  de  devoiren 
des  classis  in  desen  aengewent  aen  E.  Synodo  gerappor- 
teert  worden. 

Extraordinare   vergaderinge ,  5  Januari  1660. 

Magistraet  Twee  gedeputeerde  van  Diemen ,  sijnde  schepenen , 
versoecken  dat  de  classis  de  Heer  Baliuw  gelieve  weder 
aen  te  spreken ,  dat  in  de  aenstaende  verkiesinge  van  haer 
magistraet ,  de  resolutie  van  de  Heeren  Staten  in  het 
aenblijven  of  stellen  van  gereformeerde  schepenen  mach 
na  gecomen  worden,  dat  doen  sullen  visitatores  classis. 

Classis  ordinaria,  3  Augustus  1660. 

Paapsche        Over  den  45  art.,    rakende   de    paepsche  verleidelijke 
verleidelijke  j^ouweliiken ,  meent  de  E.  Classis  dat  selve  soo  openbaar 

houwelljken.  j  '  i 

en  bekent  te  sijn,  dat  geen  staaltjens  van  nooden  sijn 
ingebracht  te  werden,  maar  dat  in  't  generaal  daar  op 
behoort  aangedrongen  te  worden,  dewijle  dat  in  alle  classi 
bij  nu  en  dan  voorvalt. 

Classis  ordinaria,    7  Februari  1661. 

Pae  scha        Over  den  45  artl.  behelsende  de  verleijdelijke  paepsche 
houweiyken.  houwelijkcu  is  bcslooten ,  dat  soo  iemand  eenige  staeltjens 
van  sodanige  houwelijken  heeft,  hij  deselve  de  Gedeput. 
des  Synodi  sal  bekent  maken.  Ende  aangaande  middelen 
tot  redres  sal  men  daarop  tegen  de  aanstaande  Synodus  be- 
dacht sijn. 
PapenhuiB        Over  den    59    art.    rakende    het    paapsche    predikhuijs 
oenen.  ^^^  Locneu  D,   Kickius  ondervraaght    sijnde  heeft  gerap- 
porteert  dat  het  selve  een  wijle    tijts  geslooten    geweest 


323 

sijnde  nu  wederom  niet  alleen  als  vooren  tot  der  papisten 
afgodisch  gebruik  open  stond ,  maar  dat  het  ook  een  der- 
dendeel  vergroot  was.  Waar  op  gelet  sijnde  is  D.  Kickius 
van  de  classe  belast  met  sijn  kerckenraed  uit  name  der 
classis  den  Schout  tot  Loenen  over  het  niet  volvoeren 
van  de  resolutie  van  't  Hoff  op  den  5"  October  1657 
genoomen  ende  in  onse  classicale  acten  van  1  April  1658 
ingeseert  aen  te  spreeken ,  op  dat  volgens  den  inhout  des 
selfs  die  plaatse  moge  wederom  gesluoten  werden  en  ge- 
slooten  blijven  en  bij  aldien  de  schout  daar  tegens  geen 
ordre  stelt,  so  sal  de  classis  daar  over  bij  't  HofF  klagen 
te  meer  also  de  naburige  provinciën  in  de  jongste  syno- 
dus  daarover  seer  gedoleert  hebben. 

Classis  ordinaria ,  2  Mei   1661. 

Sijn  opgeleesen  de  voorige  Acten  van  den  5  en  25  sake  van 
April.  D.  Kickius  heeft  gerapporteert  sijnen  last  van  den 
7  Febr.  naegekomen  te  hebben  :  dat  den  Schout  hadde 
geantwoort  dat  hij  nae  ondersoeckinge  bevonden  hadde 
dat  de  paepsche  vergaderplaetse  niet  wel  ware  vergroot 
maer  echter  van  hem  nooijt  ware  geslooten :  uijtwijsende 
seekere  attestatie  van  de  schepenen  van  Loenen  hier  voor- 
gelesen:  't  welck  den  schout  voorn,  aen  de  Ed.  Mog. 
Heeren  van  de  Hove  Provinciaal  hadde  bekent  gemaeckt, 
die  daer  op  contentement  hadden  genomen  dat  evenwel 
de  Ed.  Kerckenraet  verstaende  dat  se  aldaer  noch  con- 
tinueerden hare  superstieuse  vergaderinge  en  exercitien 
te  plegen  den  schout  wederom  hadden  aengemaent ,  die 
daerop  aldaer  verschenen  was  ende  de  presente  luijden  , 
ontrent  4  0  in  getal  hadde  bekeurt  met  ernstich  interdict 
van  niet  meer  daer  bij  een  te  vergaderen :  soo  ware  daer- 
nae  geen  sonderlinge  vergaderinge  daer  ter  plaetse  meer 
gehouden.   De  E.  Classis  hier  in  niet  ten  vollen  konnende 


324 

gerust  sijn,  heeft  geresolveerd,  dat  de  Kerckenraet  van 
Loenen  neerstelijck  sal  informeren  soo  op  de  vertimme- 
ringe  van  't  gemelte  huijs,  als  op  de  reden  van  het  niet 
sluijten  midsgaders  van  het  vergaderen  soo  in  die  plaetse 
als  elders :  nae  welck  rapport  de  E.  Classis  sal  doen  nae 
gelegentheijt. 
Papisten  Art.  44-.  ('t  placaet  tegen  de  Papisten).  Is  noch  aen 
pataa.    ^^  ^j    Broeders  Gecommitteerden  geen  aenschrijven  van 

Rev.  D.  Deput.  Synodi  gekomen. 
Paepsche  Art.  45.  (Pacpsche  verleijdende  houwelijcken)  1°  sal 
ouwijc  en.  ^^  Kerckeraet  van  Amsterdam  nae  eenige  staeltgens  onder 
haar  voorgevallen  vernemen  ende  ter  gelegener  tijt  de 
selve  brengen  daer  't  behoort.  2°  de  middelen  van  redres 
sullen  D.  Schoonhoven  en  Scriba,  voor  desen  aengeteijckent 
opsoecken  ende  inbrengen. 

Classis  ordinaria,    30  Mei  1661. 

Paepsche  Op  art.  45  (pacpsche  verleijdende  houwelijcken).  Alsoo 
eenige  notabele  staeltgens  soo  van  verleijdinge  als  ge- 
welt  der  papen  en  papisten  onder  onse  classe  voorgevallen 
sijn:  sullen  de  selve  ter  naester  vergaderinge  ingebracht 
worden.  Sijn  oock  uijt  verscheijden  Synodale  Acten ,  in- 
sonderheijt  van  Hoorn  1649  articulen  tot  redres  van  dat 
quaet  ingestelt,  voorgeleesen ;  welck  bevonden  sijn  dat 
meest  in  de  kercken  gepractiseert  werden. 

Classis  extraordinaria,  7  Juni. 

Papisten.  Als  mede,  dat  de  toenemende  dagelijcksche  stoutig- 
heden  der  papisten  mogen  tegen  gegaen  worden. 

Classis  ordinaria,    4  Juli. 

Papenhuijs  D.  Kickius  heeft  soo  mondelingh,  als  met  voor  lesen 
van  een  Acte  des  Kerckeraedts  van  Loenen  gerapporteert : 


houwe- 
lijcken 


325 

dat  de  selve  kerckraet,  neffens  den  Schout,  oculaire  in- 
spectie op  het  papenhuijs  tot  Slootdijck  hadden  genomen 
ende  bevonden:  dat  het  selve  huijs  niet  en  is  vergroot, 
maer  dat  alleen  eenige  lichten  in  een  kamertgen  gemaeckt 
waren :  dat  echter  alle  sondagen  (onaengesien  den  Schout 
dickmaels  verstooringe  doet)  de  paepsche  godsdienst  daer 
gepleeght  wort,  hoewel  seer  vroech  des  morgens  ende 
niet  met  soo  groeten  toeloop  van  menschen  als  voor  desen. 
De  vergaderinge  verstaet,  dat  daer  mede  de  goede  meij- 
ninge  van  't  Ed.  I\Iog.  Hof  Provintiael  (de  qua  1658, 
1  Apr.)  niet  voldaen  is  :  gelijck  oock  de  klachten  van  de 
E.  Classis  van  Utreclit  blijven  continueren:  heeft  daerom 
geresolveert  dat  DD.  Visitatores  metten  eersten  aen  't  Ed. 
Mog.  Hof  vemonstreren  sullen  alle  gelegentheijt  met 
instantelijck  versoeck,  om  hare  voor  desen  genomene  vi- 
goreuse  resolutie  te  willen  effectueren. 

Ordinare  vergaderinge,  1    Augustus. 

D"'  Visitatores  verhalen ,  dat  se  in  's  Gravenhage  soo  papehuijs 
aen  den  Ed.  H^  Praesident  van  't  Hof  Provintiael  als  '°'  ^'°'"- 
oock  de  A.  Raeds-Heeren  den  H'^''  van  Maesdam  ende  de 
Raet,  het  versoeck  der  E.  Classis  wegen  de  paepsche 
conventiculen  tot  Slootdijck  in  Loenen  hebben  gedaen  : 
waer  op  haer  de  Ed.  H'^  Praesident  uijt  naeme  van  het 
Ed.  Mog.  Hof  hadde  aengeseijt,  dat  het  selve  Hof  der- 
waerts  gecommitteerde  soude  senden,  om  oculaire  inspectie 
te  nemen:  dat  oock  sorge  soude  gedragen  worden,  dat 
hare  resolutie  soude  gemincteneert  worden. 

Ordinare  vergaderinge,    3  October. 

Wegens  het   papenhuijs  tot  Slootdijck    in    Loenen  rap-     Loenen- 
porteren  de  E.  Broeders,  die  op  de  Synode  geweest  sijn,    *''"  "'•^'' 
dat  sijn  Ed.  de  Heer  Raedsheer  van  Dorp,    commissaris 


326 

in  den  synodo  hadde  verhaelt,  dat  een  van  de  Heeren 
Raedsheeren  van  't  Ed.  Hof  naer  Loenen  gecommitteert 
was  om  op  alles  oculaire  inspectie  te  nemen  :  waer  op 
't  gene  daer  geschieden  sal,  sal  moeten  uijtgewaght  worden. 

Classis  ordinaria,   5  Juni  1662. 

i'apenhuis  Aengaende  het  papenhuijs  tot  Loenen  wort  goetgevon- 
tot  Loenen.  ^^^^  |^jj  ^^  g  vergaderinge  also  tot  noch  toe  geen  naer- 
der  bescheijt  is  ingecomen  of  de  E.  commissaris  aldaer 
in  loco  is  geweest ,  of  niet  wort  belast  de  kercke  van 
Loenen  hierop  naerder  te  inquireren  en  rapport  daer  van 
in  te  brengen. 

Classis  ordinaria,    3  Juli. 
Papenhuijs       D,  Kickius  gevraegt  sijnde  aengaende    het    papenhuijs 

van   Loenen.  i  i   ••       i  i  r^ 

tot  Loenen  rapporteert  dat  liij  den  schout  van  bromen- 
burgh  heeft  gesproken  en  dat  noch  toe  geen  commissaris 
van  den  Hove  aldaer  niet  en  was  gecomen  om  oculaire 
inspectie  te  nemen. 

Classis  ordinaria,  2  Juli  1663. 

stoutigheden      Deputatus  D.  Heijdanus  loco  D.  Triglandij  rapporteert 
van  pater  van  ^j^  j  •  •  ^     ^    Heereu   vau  de    Diemermeer    over    de 

der  Criiych.  J 

gruwelijcke  stoutigheden  en  verleijdinge  van  pater  van 
der  Cruych  geclaecht  hadde ,  de  E.  Heeren  hebben  be- 
looft dat  se  die  paepsche  stoutigheden  tot  contentement 
van  de  Classe  souden  weeren. 

Classis  extraordinaria ,   13  Juli. 
stouticheden      Also  iu  de  lactste  synodo,    onsen    classi  was    bevolen 

der  papen. 

bij  de  E.  Magistraet  van  Amsterdam  te  versoeken  hulpe 
tot   voortsettinge  van  de  Remonstrantie  bij  de  E.  Synodo 


327 

overgelevert  tegen  de  stouticheden  der  papen  en  het  exe- 
cuteren der  oude  placcaten  rapporteert  D.  Belcampius  en 
D.  van  Noort,  dat  de  E.  IMagistraet  heeft  aengenomen 
dese  sake  aen  de  Gedeputeerde»  ter  dachvaert  te  schrijven 
en  dese  dingen  hare  E.  ten  hoochsten  te  recommanderen. 

Classis  ordinaria,    1   October  1663. 

Is  voorgelesen  eenen  briefF  van   D.  Blosius  uijt    name    Een  bneff 
der  Eerw.  Classis  van  Utrecht  notificerende  de  steiighende  '*'"  x!.'^''!? 

•^o  van  Utrecht. 

stouticheden  van  den  paep  in  Slootdijck  resorterende  onder 
Hollant,  ten  eynde  de  E.  Classe  van  Amsterdam  daer 
tegen  gelieve  te  ijveren.  D.  Johannes  Kickius,  predicant 
aldaer,  getuijcht  dat  de  stouticheden  aldaer  meer  afnemen 
als  toenemen  1°  omdat  men  met  soo  groote  toeloop  van 
wagens  daerhenen  niet  meer  comt ,  2"  omdat  de  paep  nu 
een  uyr  eer  begint  als  wij  onsen  godsdienst,  soodat 
d'onse  haer  niet  ontmoeten:  de  Ed.  Classe  resolveert  daer 
op  dat  men  sal  schrijven  aen  de  voors.  Classe  van  Utrecht 
dat  wij  van  tijt  tot  tijt  daer  tegen  hebben  gevigileert 
ende  dencken  daer  in  te  continueren ,  maer  soo  sij  eenige 
nieuwe  staeltens  van  paepsche  exorbivantien  aldaer  ver- 
nomen hebben  dat  se  deselve  ons  behooren  te  notificeren 
en  dat  se  ook  selve  behooren  daer  tegen  op  haren  bodem 
te  ijveren  te  meer  alsoe  de  paep  in  't  Sticht  bij  haer  is 
woonende.  Dit  sal  doen  D.  Praeses. 

Continuatie  des  Classis,  2  October. 

D.   praeses  de  Roij  heeft  volgens  den  last  der    classis   Antwoort- 
van  gisteren  geconcipiëert  een  brief  tot  antwoorde  wegens  ^^l^^^^^^J^ 
den   voors.  paep    tot    Slootdijck    aen    de    E.    Classe    van  "^^  utncht. 
Utrecht,  die  onse  E.  classi  voorgelesen  sijnde  wel  heeft 
bevallen  en  sal  ten  eerste  dervvaerts  bestelt  worden. 


338 

Classis  ordinaria,    7   April   1664. 

Ant«oort  op      ^^   D°  Bedsio  op    sijne    missive    aengaende    de    Paepse 
de  brief  D.  stoutichhedeii    op    Slootdiick    van    D"  de  Roii     uiit    naem 

Bedsij  belan-  .  •>  J 

gende  de    desBS  classis  geantwoort,  doch  noch  geen  wederschrijven 

Baacke  van  ^  p 

siootdijck.   ontfangen. 

Alsoo  eenige  quade  geruchten  nopende  dese  saacke 
ende  plaatse  werden  gehoort,  sal  D.  Kickius  hier  over 
gesproocken  werden. 

siootdijck.  Over  de  geruchten  van  eenige  paepse  stoutigheden  etc, 
tot  Slootdijck  D.  Kickius  gesproken  sijnde,  verklaart  geen 
commissarissen  sedert  een  jaar  aldaar  in  loco  geweest  te 
sijn.  Men  sal  nochtans  sich  op  de  lopende  geruchten  wat 
nader  informeren  of  hetgeen  verhaalt  wort  misschien  niet 
elders  mochte  sijn  geschiet. 

Classis  ordinaria,   16  Juni   löB^. 

ActaSynodi.  Art.  30.  De  pacpsc  regenten  betreffende  wert  gevigi- 
leert  ter  plaetse  daer  het  nodigh  is  ende  noch  eenigh 
gebreck  soude  mogen  sijn. 

Art.  32.  Tegens  de  paapse  stoutigheden  wordt  bij  dese 
classis  op  het  ernstighste  gewaackt  en  sullen  oock  de 
voorgeslagen  middelen  daer  toe  dienende  in  de  consisto- 
riale boecken  werden  geinsereert,  waar  mede  men  oock 
airede  besich  is. 

Art.  34.  Spreeckende  van  paepse  huwelijcken  ende  het 
hertrouwen  voor  de  priester,  sijn  tot  noch  toe  geene  be- 
sondere  staaltjes  voorgekomen. 

Art.  46.  Papenhuijs  tot  Loenen ,  wordt  daarin  noch 
gestadelijck  gevigileert. 

Classis  ordinaria,  1   Juni  1665. 
Brief  van        Js  voorgelescn  sckcrcn  brief  van   de    gedupeerden  des 

Uijlrecht.        ,         .  ^-...  ,  ,  .  , 

classis  van   Uijtrecht,    waar  in  te  kennen  gegeven  word 


329 

dat  se  onse  brief  aengaende  de  gelegentheijt  van  Sloot- 
dijck  niet  en  hebben  ontfangen  bij  faute  van  den  schipper, 
verclaren  dat  de  afgoderije  aldaer  noch  stoutelijck  ende 
publijkelijck  gepleecht  worden  ende  also  bij  de  provintie 
van  Uijtrecht  hier  in  (so  liaar  UE.  voorgeven)  beswaar- 
lijck,  ja  schier  onmogelijck  redres  can  becomen  worden; 
versoecke  dat  men  van  wege  onse  classis  bij  de  Heeren 
Staten  van  Holland  mochte  arbeijden,  dat  doch  immers 
door  hoger  macht  dit  aanstotelijck  quaad  eenmael  wech- 
genomen  worde.  Is  goedgevonden  dat  men  alvorens  bij 
D.  Kickium  welke  absent  is  nadere  informatie  nemen  sal 
om  alsdan  na  bevind   van  saken  te  resolveren. 

Classis  ordinaria,  27  Juli  1665, 

Van  Slootdijck  rapporteert  D.  Kikius  dat  de  confluentie    siootdijck. 
der  papisten  aldaer  noch  blijft  bij   na  in  de  selfde   staat, 
alleen  dat  het  schijnt ,    dat    de   lieden    met  wagenen  soo 
veelvoudich   niet    en    co  men    als  wel   voor  desen    plachte 
te  geschieden. 

Classis  ordinaria,   7   Juni   1666. 

Art.   21.    Paepsche  regenten.    Is    geresolveert    dat    de  Actu  synodi. 
Broeders  die  daer  noch  mede  beswaart  sijn  en  niet  anders 
dan  door  den  Synodum     oogschijnelijck  konnen  geholpen 
worden,  het  selve  sullen  inbrengen  op  den  naast  komende 
classis. 

Art.  33.  Het  hertrouwen  door  de  Paapen.  Omgevraagt 
sijnde  na  staaltjes  van  dien  verklai'en  de  Broederen  tot 
noch  toe  geene  te  hebben  noch  te  weeten. 

Art.  42.  Stoutichheden  der  papisten  tot  Loenen,  De 
classis  heeft  daar  omtrent  hare  devoiren  gedaan  en  door 
D°  deput.  de  Roij  den  WelEdelen  Heere  van  Maesdam 
overgelevert. 


330 

Classis  ordinaria ,  26  Juli. 

De  classis  van  Enchuijsen  heeft  wel  geen  nieuwe  gra- 
vamina:  doch  in  aenmerckinge  neemende 

dat  niet  alleen  des  pausdoms  afgoderijen  en  haar  vrij- 
heijt  in  't  frequenteren  van  hare  genoechsaam  openbare 
vergaderingen  maar  oock  desselfs  stoutigheden  soo  langer 
soo  meer  aanwassen  ende  sij  bij  alle  gelegentheden  de 
ooren  opsteecken  (insonderheijt  oock  veroorsaackt  ende 
gestijft  door  de  vrije  inwooninge  van  soo  veele  paapen 
ende  genoemde  geestelijcke  persoonen  in  ons  land)  gelijc 
noch  ter  occasie  van  den  Munsterschen  oorlogh  soo  over- 
vloedigh  gebleecken  is  ende  volgens  dien  soo  veel  slan- 
gen gevoedt  worden  in  onse  eijgen  boesem  tot  groot  ge- 
vaer  beijde  van  Staat  ende  Kerck 

Op  het  P  lid  slaande  op  de  al  te  grote  vrijheijt  als 
oock  de  stoutigheden  der  papisten  ten  tijde  van  den  Mun- 
sterschen oorlogh  allentlialven  gebleken  is  geoordeelt  dat 
tot  weeringe  van  dien  serieuselijck  en  met  allen  ernst  be- 
hoord aangedrongen  te  worden  insonderheijt  in  dese  tijden. 

Classis  extraordinaria,  23  Augustus. 
stouticheijt      D.   Clercquius    maackt    bekent ,    dat   de    correspondens 
der  papisten  Traus-isulauiae  in  den  laatsten  synodo  tot  Enchuijsen  heeft 

te   Emme- 

loort.  gerapporteert  dat  de  papisten  in  de  dorpe  Emmeloort, 
waer  van  de  Burgemeesters  van  Amsterdam  Ambachts- 
heeren  sijn,  onverdragelijcke  stouticheden  plegen  met  ver- 
soeck  dat  door  de  Broederen  van  wegen  Arasterdam  in 
synodo  present  sijnde  de  Eerw.  Classis  mogte  werden 
versocht,  dat  se  gelieve  hare  Groot  Achtbaarheden  van 
Amsterdam  dat  te  laten  remonstreeren  ende  eerbiedelijck 
te  versoecken  dat  haer  Achtbaeriieden  gelieven  sulx  tegen 
te  gaan  ende  te  remedieren :  de  vergaderingh  heeft  goet 
gevonden  dat  sulx  met  allen  ernst  sal  werden  gedaan 
door  D°  Clercquius  ende  D°  David  Clincquant. 


331 

Ordinaire  classis,  25   April   1667. 

Op  den  16^^  artikel  raeckende  de  paepse  regenten  is  Paepse 
verstaen  dat  de  respectieve  broeders  die  noch  paepse  '^*°'^"  '^" 
regenten  onder  haer  hebben  worden  belast  sulx  ter  naester 
classicale  vergaderinge  bekent  te  maecken  en  wie  sij  sijn 
om  in  dat  geval  de  synodale  resolutie  te  voldoen  en  sal 
sulx  aen  de  absente  broederen  van  Amsterveen,  Sloten 
en  Blaricum  en   Waeverveen  aengeschreven  worden. 

Classis  ordinaria,   6  Juni   166  7. 

Wat  de  paepse  Regenten  aengaet  wordt    dit  volgende      Paepse 
ingebracht  van  de  respective  kercken,  dat  naem.  te  Am-    "genten. 
sterveen    noch    sijn    3    paepse    schepenen    en    4    van    de 
religie ; 

te  Sloten  en  Sloterdijck  sijn  4  paepse  schepenen  en  3 
van  de  religie  en  voorts  aldaer  kerckmeesters ,  wees- 
meesters en  armvooghden  alle  paeps; 

te  Loenen  een  paepse  schepen  en  die  noch  is  een  af- 
vallige ; 

te  Ouderkerck  sijn  3  paepse  schepenen,  3  buertmees- 
ters  en  een  huijssittenmeester ; 

te  Diemen  de  regeeringe  gereformeert  maar  een  paepse 
armvooght ; 

te   Waverveen  2   paepse  schepenen ,    3  gereformeerde ; 

te  Wa veren  4  paepse  schepenen  maar  een  gereformeert; 

te  Loenen  en  Blaricum  sijn  4  paepse  schepenen ,  3 
geref.  en  daer  de  buertmeesters  alle  paeps,  kerckmeester 
een  paep,  armmeesters  te  Blaricum  alle  paeps  :  Wordt 
goedgevonden,  alsoo  onder  dese  staeltgens  de  meerendeel 
te  redresseeren  staet  bij  verscheiden  Heeren  in  dese  stadt 
(Amsterdam)  woonende,  als  te  Amsterveen  bij  den  Heer 
van  Hoornals  Ambachtsheer;  te  Sloten  bij  den  Heer  Hoort; 
te  Ouderkerck  bij  den  Bailiu  van  Amstelant,  te  Waver- 


332 

veen  bij  den  selven,  te  Waveren  bij  den  Heer  van  Wave- 
ren;  dat  men  al  voren  eer  men  tot  den  Synodus  comt 
hier  tegen  sal  arbeijden  bij  de  genoemde  Heeren  door 
den  praeses  en  scriba,  met  bijvoeginge  van  die  geene  , 
die  in  haer  plaetse  gebreck  hebben. 

Paepse  ver-       Ad  art.   83  raeckende  de  stoutigheden  der  paepse  ver- 
gaderingen 1      •  T  i  1  1 
tot  Loenen.  gaedenngo  tot  Loenen  w^ort  goetgevonden,  dat  men  nomine 

classis  sal  aenschrijven  aen  Dni  deputati  synodi    en    den 

Heer   van  Maesdam ,   opdat  door  het  Ed.  Hof  daerin  ver- 

sien  mochte  werden  en  de  paepse  vergaderplaets  gesloten 

mach  worden. 

Classis  ordinaria,    25  Juli  1667. 

Paepse  Wordt  gei'apporteert  van  de  broeders   gedeputeert  om 

^ "  "^  "  verscheijden  Ambachten  alsmede  de  Bailiu  van  Amstelant 
te  begroeten ,  tot  het  weeren  van  de  paepse  Regenten  , 
dat  sij  hare  commissie  hadden  uijtgevoei't  en  van  de  voor- 
seijde  Heeren  tot  antwoort  becomen,  dat  sij  van  voor- 
nemen waeren  de  placaten  des  lants,  daer  het  doenlick 
soude  sijn  te  executeeren;  wort  noch  goetgevonden  hier 
in  voort  te  gaen  per  visitalores  classis  om  redres  te 
soecken  bij  den  Heer  Drost  van  Muijden  wegen  Laren 
en  Blaricum. 
Paepenhuijs  Ad  artic.  33  synodi  superioris  heeft  de  Heer  van  Maes- 
dam op  het  versoeck  der  E.  Classis  aenschrijvinge  gedaen 
aen  de  momber  Heeren  van  Croonenburgh  om  die  paepse 
vergaderingen  onder  haer  te  weeren ;  twelck  sij  oock 
souden  aengenomen  hebben  nae  te  comen. 

Ordinaria  classis,   3  October  1667. 
De  Heer        jg  ingebracht  van  de  visitatores  classis ,  dat  sii  nae  de 

Drost  ver-  °  •' 

socht  om    resolutie  des  E.  classis    hadden    begroet  den  Heer  Drost 
ten  te  wereü.  van  Muijdeu  om  te  weeren  de  paepse  Regenten;  die  daer 


333 

op  gelieft  heeft  te  antwoorden ,  dat  maer  dies  aengaende 
gebreck  was  te  Laren  en  Blaricum  ,  en  dat  niet  wel  daer  in 
was  te  voorsien  bij  gebreck  van  genoeghsaeme  stofFe,  soude 
evenwel  sijn  best  doen,  't  welck  men  dan  sal  uijtwachten. 

Classis  ordinaria,  29  Juli  1669. 

De  E.  classis  van  Alcmaar  heeft  tegenwoordich  geen  cravamina 
nieuwe  o-ravamina  maer  wenscht  alleen  dat  de  oude  en 
verouderde  instantelijck  werden  geurgeert,  ten  besten  van 
de  eer  onses  Grooten  Godts  en  weeringe  van  alle  onbe- 
hoorlijckheden ,  onder  andere  die  betreffen  de  stoutighe- 
den  der  papisten  en  paapen ,  soo  int  gemeen  als  int  bij- 
sonder in  het  contrarenieren  der  politijcke  ordinantien  op 
het  stuck  des  houwelijx  geeraaneert  en  het  importuneren 
van  Gereformeerde  aen  paapse  persoenen  getrouwt  om 
haer  te  laeten  hertrouwen  bij  de  Paap. 

Classis  ordinaria,  9  Juni   16  70. 

Art.  10.  Aengaende  het  regeeren  van  paapsche  regen-  Paepse 
ten  sijn  eenige  staaltjes  van  D.  Wilmerdonk,  D.  Selijns  "^°^°  ^°- 
en  D.  Pothuysen  de  E.  vergaderinge  voorgedragen,  waarop 
is  goed  gevonden  dat  deselve  de  scriba  classis  sullen 
werden  ter  hand  gesteld,  om  die  bekent  te  maken  aan 
DD.  Deputatis  syiiodi  ende  Haer  E.  te  versoecken,  dat 
sij  daer  tegen  gelieven  te  vigileeren. 

Art.  28.  Aangaande  Emeloort  maken  de  Gedeputeerden  Emeioort. 
bekend  dat  de  Heeren  Burgemeesteren  van  Amsterdam 
hadden  geresolveerd,  dat  sij  wel  scherpelijck  de  schout 
van  Emeloort  souden  aanschrijven  om  de  reghte  gescha- 
pentheit  der  saaken  te  verstaan ,  ende  dat  haar  Ed.  Achtb, 
sorge  souden  dragen ,  datter  niets  en  soude  werden  gedaen 
tot  nadeel  ende  prejudicie  van   de  gereformeerde  aldaar. 


334 


UIT     DE    ANNALES     BELGICl 


FRANCISCUS    VAN    DUSSELDORP. 


Op  bl.  263  van  het  2^  deel  zijner  Batavia  Sacra  geeft 
van  Heussen  ons  te  lezen:  //Franciscus  Dusseldoipius, 
/,Lugduno-Batavus,  jnris  consultus  ,  theologus-sacerdos  , 
//post  insignes  in  apostolatu  patriae  suae  nee  non  Cliviae 
//praestitos  labores,  dum  natalium  et  fortunae  bona  glo- 
,/riamque  fugit ,  atque  in  senio  quietem  contemplationis 
ü/sectatur,  vir  celeberimus  Coloniae  ignotus  moritur  anno 

,/16;30   pridie  Kalend.   Aprilis Scripsit    librum  de    Tu- 

uinultibus  Belgicis ,  asservatum  pridie  in  bibliotheca  reve- 
»rendissimi  Rovenii  et  una  cum  ejus  libris  direptum.  Hic 
//idem  forte  cum  Annalium  voluminibus.  Ex  relatione 
//nostratium  didici  libros  hos  Orangiae  principi  donatos  , 
//ab  illo  lectos  ab  eoderaque  indignabundo  flannnis  traditos 
//et  absumptos." 

Gaf  het  spoorloos  verdwijnen  van  het  merkwaardige 
boek  eenigen  schijn  van  waarheid  aan  hetgeen  van  Heussen 
op  hooren -zeggen  neerschreef ,  de  werkelijkheid  is  ,  dat 
de  Annales  tusschen  de  Scriptores  Medii  Aevi  zorgvuldig 
werden  bewaard  in  de  boekerij  der  stad  utrecht.  De  eerste, 
zoo  ver  we  weten  ,  die  aan  het  werk  daar  zijne  belang- 
stelling kwam  betuigen,  was  J.  J.  Dodt  van  Flensburg, 
de  onvermoeide  navorscher  van  de  bronnen  onzer  vader- 
landsche  geschiedenis.  Zie  zijn  Archief  voor  Kerkel.  en 
Wereldl.  Geschied.  VI,  bl.  18,  n.  2.  Hem  dank  ik  mijn 
nadere    kennismaking    met    den    belangrijken  arbeid  van 


335 

Dusseldorpius.    Mag    ik    den  lezer    ook  eeni^zins   op  de 
hoogte  brengen? 

Het  werk  bestaat  uit  twee  lijvige  in  folio's,  beschreven 

door  van  Dusseldorps  eigen  hand.   Na  eene  inleiding  van 

acht    bladen  zeer    klein  en  dicht    ineengedrongen    schrift 

volgen  de  Annales ,    die  loopen  over  de    jaren    1566  tot 

en  met   1615,  juist  het  gewichtigste  tijdperk  onzer  vader- 

landsche  geschiedenis.  Wat  het  werk  voor  ons  Katholieken 

vooral  belangrijk  maakt,  is  het  feit,  dat  de  schrijver  de 

kerkelijke    toestanden    meer  bijzonder  in  het  oog  houdt , 

het    lijden  en  strijden    der    Katholieken    naar    het  leven 

teekent  en  hunne  rechten  verdedigt  met  de  rustige  kracht 

zijner  veel  omvattende  wetenschap.   Aan  het  slot  van  zijn 

boek  schreef  hij  neer:    «Habes,    amice  lector,  historiam 

iContinuam  annorura  50,  foelici  numero,  et  aetati  meae 

ffSynchrono.   ')    In  quorum    priore  quinquennio    profiteor 

ugrato    animo ,    me  plurimum    adjutum    per    illa ,    quae 

jysumma  diligentia  notarat  et  coUegerat  pius  senex  Joannes 

tfGerardi  Stempelius  consul  Gaudanus  ^)  et  pro  Catholica 

^religione    mortuus    in    exilio    Coloniae ;    quorum  copiam 

//benigne  mihi  fecit  ejus  filius  Gerardus  Stempelius  cano- 

//uicus  apud  S.   Georgium  et  vicarius  in  Summo  Coloniae. 

/^Utrum  vero    plura  additurus    sim   nescio.    Agens    enim 

//Coloniae,  rerum  quae  in  Belgio  aguntur  solitam  notitiam 

//non  habeo.  Et  ingravescens  in  corpore  infirmo  maturius 

//aetas,    latendi    atque   ex   tristi  saeculo  evadendi  summa 

j,cupiditas  suadent  deinceps  quietem  et   ad  instantem  mor- 

//tem  praeparationem.    Aliis  itaque,    ut  puto,   lampadem 

//tradam.    Tu  laborem  raeum    boni  consule.    In   quo  non 


1)  Tn  1567  blijkt  de  schrijver  te  zijn  geboren,  zoodat  zijne  Annales 
denzelfden  kring  van  jaren   beslaan   als  zijn  leeftijd  in    1616. 

2)  In  1552  en  vervolgens  vinden  wij  Jan  Gerrit  Stempelsoon  in  de  schepen- 
bank te  Gouda;  in  1570  tot  72  bekleedt  hij  er  een  burgcrmeesterszetei. 
Walvis.  Beschrijv,  der  stad  Gouda,  bl.  78-81. 


336 

//quaesivi  proprium  honorem ,  nomen  meuin  supprimendo 
«et  me  vivente  haec  non  evulgando,  sed  solam  Ecclesiae 
//in  posteris  utilitatem.  —  Itaque  nihil  quod  sciam  falsum 
//posui ;  nude  omnia  et  sicut  gesta  sunt  narravi :  sicubi 
/yjudicem  interposui ,  non  metum  non  favorem  admisi. 
//Attamen  licet  nihil  mihi  conscius  sim,  non  tamen  in 
»hoc  justificatus  sum.  Itaque  libentissimo  et  obedientissimo 
//animo  omnia  penitus  subjicio  et  submitto  censurae  S.  R.  E. 
//matris  meae  charissimae.  Privatus  vero  manum  absti- 
;/neat,  si  me  accusatorem  et  Deum  vindicem  nolit.  — 
//Tu  vero,  quicumque  haec  legeris,  mortuo  bene  precare, 
(/Supplico. 

,/Vale.  Coloniae  13  Julii  anno  1G16." 

Vier  belangrijke  jaren,  1572-75.  voor  de  geschiedenis 
van  't  bisdom  Haarlem  van  bijzonder  gewicht,  hebben 
we  afgeschreven,  om  die  hier  mede  te  deelen.  Na  inzage 
daarvan  te  hebben  genomen,  vertrouwen  we,  dat  de  lezer 
dringend  zal  verlangen  met  het  gansche  werk  kennis  te 
maken. 


1572. 

Septimo  Januarii ,  stilo  Romano  et  communi ,  scribit 
ad  senatum  Hollandiae  Albanus  ,  se  intellexisse  reginam 
Hispaniae  feliciter  enixam  masculum,  et  in  signifactionem 
gaudii  se  relaxasse  aliquot  captivos,  qui  in  carcere  erant 
ex  eo  quod  tempore  debito  plenariae  abolitionis  commo- 
dum  non  adhibuissent ;  veile  se  scire  uirum  in  aliqui- 
bus  Hollandiae  carceribus  plures  hujusmodi  custodiantur, 
et  si  qui  sint,  petere  ut  nomina  atque  cognomina  ipsorum 
cum  toto  processu  criminali  ad  se  destinentur,  ut  re  cog- 
nita  statui  de  ipsis  quoque  possit.  Respondent  Ordines 
22  Januarii,  jam  ante  aliquot  annos  Suam  Exc"""  recog- 


837 

nitionem  tallum  caussarum  ad  se  evocasse ,  et  proinde 
nullos  hujusmodi  captivos   vel  processus  apud  se  esse. 

Vigesiraa  secunda  Januarii  conventus  Ordinum  Hol- 
landiae  ;  ubi  comparuerunt  pro  nobilibus  Dominus  Spran- 
gensis,  Lockhorstius,  Oistervvyckius  ,  Jacobus  üouza,  pro 
Dordracenis  Dominus  Gijssenburgius  scabinus  et  Petrus 
Cornetus  syndicus  ,  pro  Harlemensibus  Henricus  Wame- 
lius  consul  et  Henricus  Assendelftius  syndicus,  pro  Del- 
fensibus  Sasboldus  Cornelii  consul  et  Gerardus  Biese 
syndicus ,  pro  Leydensibus  Joannes  Broekhovius  consul 
et  Paulus  Busius  syndicus,  pro  Amstelredamensibus  Hen- 
ricus Cornelii  Silling  consul  et  Martinus  Blocklant  svn- 
dicus,  pro  Gaudanis  Joannes  Gerardi  Stenipelius  et  Joannes 
Reineri  consules;  propositumque  fuit,  quandoquidem  exules 
Hollandici  pyraticam  exercentes  mare  quasi  claudebant, 
praesertim  cum  in  Vlidano  Amsterdamensium  portu  sta- 
tionem  haberent ,  quo  potissimum  modo  illis  obviam  iri 
posset.  Ordines  dicunt  periculum  et  damnum  jam  grave 
flagitare  remedium  ,  vel  eo  magis  ne  sub  praetextu  eos 
fugandi  praesidium  militare  in  HoUandiam  adducatur.  Ta- 
men  cum  inveniant  se  ita  oneratos  decimatione  et  vicesi- 
matione  atque  reditibus  ordinariis  ut  ulterius  sumptus 
facere  non  possint ,  praesertim  cum  verendum  sit  ne  ,  si 
semel  suis  impensis  hoc  facere  inceperint ,  prorex  onus 
continuüm  efficiat.  Fuitque  iterum  deliberatum,  an  Ordines 
non  possent  offerre  Albano,  se  extraordinarie  paratos,  in- 
struere  duas  triremes  et  duas  celoces,  quod  aestimabatur 
constaturum  12U00  florenorum ;  verum  cum  non  possent 
Ordines  inter  se  convenire  ,  res  in  aliud  tempus  rejecta 
est  vel  regis  curae  resignata. 

Cum  Albanus  quotidie  experiretur  varias  difficultates, 
quas  vectigal  decimarum  Belgio  inferebat,  varia  item  ex- 
cogitabat,  quibus  remedium  adhiberet.  Sic  23  Februarii 
promulgato  Bruxellis  edicto  constituit ,    ut  decima  rerum 

Bijdragen  Gesch.  Bisd.  v.  Ilaariem     XIV^  Deel.  22 


338 

extra  Belgium  deferendarum  solveretur  apnd  regia  telonia, 
abrogatis  variarum  urbium  siimptiosis  exactoribus.  Postridie 
vero  rursum  edicit,  magistratus  civitatum  debere  incum- 
bere  executioni  vectigalis  decimarum ;  nee  illos  satis  fecisse 
cum  tres  exactores  nominarint,  sed  illis  debere  auxilium 
praebere  sub  poena  depositionis  ab  officio  et  correctionis 
arbitrariae.  Deinde  ipsis  praescribitur  ut  absque  ulla  mora 
collectoribus  sub  poena  carcerls  et  arbitraria  injungant, 
serio  et  dlligenter  in  caussa  vectigalium  procedere  et  stante 
pede  colligere  quicquid  a  publicatione  praeteriti  anni  debi- 
tum  repertum  fuerit,  refractarios  vocando  in  jus  in  diem 
sequentem.  Si  qui  vero  dicant  se  amplius  nolle  negotiare 
ob  hoc  vectigal,  ipsis  interdicatur  ulterior  reditus  ad  illud 
exercitium  sub  gravissima  mulcta  vel  poena  arbitraria ; 
si  qui  vero  dicant  se  hactenus  non  annotasse  illa  quae 
vendiderunt,  attamen  in  posterum  paratos  annotare,  po- 
terit  hac  vice  collector  generalis  cum  liujusmodi  summarie 
transigere.  Ne  vero  collector  processibus  iuvolvatur,  jube- 
tur  loei  praetor,  illi  in  judicio  assistere,  qui  etiam  in 
litem  jurare  tenebitur,  reo  condemnato  non  tantum  in  id 
quod  debet,  sed  etiam  expensas  et  mulctam  30  vel  60 
florenorum.  Si  qui  vero  faciant  opificia  necessaria  reipu- 
blicae,  non  poternnt  ob  hoc  vectigal  desistere  sed  praecise 
ad  continuationem  cogantur  sequestratione  personae  atque 
bonorum  mobilium ;  quod  si  plures  ad  hoc  conspiraverint, 
in  exilium  pellantur  bonis  fisco  addictis;  si  vero  integra 
societas  hoc  fecerit,  privetur  cunctis  suis  privilegiis  et 
bonis  communibus.  Reus  in  jus  vocatus  teneatur  respon- 
dere  statim,  et  non  nisi  ex  justa  caussa  trium  dierura 
dilatio  et  semel  tantum  concedatur.  Si  qui  vero  contra 
edicta  regis  opponant  vel  excipiant,  tanquam  seditiosi  et 
hostes  tractandi  sunt  et  ad  notitiam  Albani  deferendi. 
Reus  non  poterit  uti  advocato  vel  procuratore,  sed  tene- 
tur  ipse  pro  se  respondere.    Si  reus  non  compareat,  sta- 


339 

tim  condemnabitur  et  in  litem  juvabitur  cum  mulcta  et 
expensis.  Et  ne  judex  competens  deficiat,  constituetur 
tribunal  et  aliqui  scabini  et  secretarii,  qui  omnibus  die- 
bus 3  horis  ante,  3  post  prandium  de  nulla  alia  re 
cognoscere  polerunt;  a  quorum  sententia  nemo  appellare 
poterit  nisi  per  provisionem  solvat.  Non  tarnen  per  hoc 
exoneratur  magistratus,  quin  etiam  teneatur  huic  negotio 
intendere.  Qui  mulctam  solvere  non  poternnt,  in  corpore 
puniantur. 

Vides  ex  hoc  edicto ,  quanta  obstinatione  per  totum 
Belgium  huic  vectigali  resisteretur,  quantumque  urserit 
Albanus  ut  ejus  executio  fieret;  qui,  ut  non  tantum  vi 
ad  hoc  cogeret  indigenas  sed  etiam  aliqua  benevolentia 
traheret  et  tam  odiosum  vectigal  aliquatenus  excusaret, 
26  Februarii  iterum  litteras  ad  singulas  provincias  mittit, 
quibus  enumerat  moderationes  huic  vectigali  adhibitas , 
nimirum  quod  ultima  tantum  distractio  hanc  (sic)  subeat, 
merces  exemptae  sint  in  totum  ,  item  rudes  et  perficien- 
dae  materiae,  imperfectae  quae  in  ministerium  serviuiit 
decimandorum,  qualia  snnt  ligna  ad  coctionem  cerevisia- 
rum  et  similia ;  quin  et  pro  manufacturis  exportandis  a 
decima  ad  tricesimam  recessum ,  quod  etiam  obtinere 
spondet  in  piscibus  halecibus  et  similibus  salsamentis ;  item 
ob  frumenti  caritatem  vectigal  hoc  in  ejus  venditione  re- 
missum  usque  in  messem  instantem ,  quod  exemplo  ser- 
vire  debet,  regem  in  aliis  casibus  similem  benevolentiam 
ostensurum ;  dispensasse  quoque  cum  venditoribus  rerum 
minutarum  ut  sub  sua  declaratione  decimam  singulis  die- 
bus segregent;  collectoribus  remisisse  cautionem,  servata 
sola  juratoria;  lanionibus  quoque  in  redemptionem  con- 
cessum  ut  pro  bove  triennio  majore  solvant  32,  pro  junio- 
ribus  et  vaccis  14,  pro  vitulo  et  ariete  3,  pro  porco  6 
stuferos,  pro  ove  18  obolos,  pro  agno  stuferum.  Quod 
licet    antehac     locale     fuerit ,     amodo    generale    futurum 


340 

denuntiat ;  denique  curn  ad  reliquos  omnes  difficultates 
oborituras  rex  moderationem  promittat,  necessarium  esse 
ut  subditi  obediant ;  demum  pro  appendice  adjungit  se 
veile  ob  commoditatem  subditorum  ut  decima  salis  non 
solvatur  in  ultima  distractione  sed  in  loco  ubi  excoctum 
fuerit. 

Quinta  Martii  Bruxellae  editur  edictum ,  quo  interdici- 
tur  ne  posthac  reditus  annui  (:  non  autem  emphiteuses 
et  similia :)  emantur  ut  cogatur  debitor  annuatim  solvere 
frumentum,  butyrum  et  similia;  praeteriti  vero  contractus 
tales  jubentur  reduci  ad  nummum  sextum  decimum  sum- 
mae in  literis  expressae  vel  colligendae  ex  valore  quae 
tune  fuit  rerum  stipulatarum.  Ulterius  edicitur  ut  reditus 
liciti  hucusque  erapti,  qualescumque  sint,  non  possint  lui 
a  debitoribus  nisi  tali  valore  raonetae,  qualis  tune  cursum 
habuerit  cum  verosimiliter  secundum  illum  solutum  sit ; 
annui  tarnen  reditus  permittuntur  solvi  secundum  cursum 
pecuniae  singulorum  annorum  tune  praescriptum. 

Vigesima  septima  Julii  promulgatur  edictum  valoris 
monetarum  a  rege  Bruxellis  editum  ,  ubi  aureus  Renensis 
taxatur  35  stuferis ,  duplex  ducatus  Hispanicus  4  florenis 
14  sestartiis,  scutum  Gallicum  2  florenis  3  stuferis,  im- 
périales daleri  3:2   stuferis. 

Sub  initium  hujus  anni  rebelles,  qui  in  Anglia  a  peste 
illa  regina  perfide  et  ingrate  foti  et  adjuti  fuerant  contra 
principem  suum  naturalem  atque  clementissimum,  classem 
viginti  sex  navium  congregant,  ascitisque  in  societatem 
piratis  aliquot  Anglicanis,  ita  ut  mille  atque  ducenti  fere 
milites  sub  signis  essent,  inter  quos  Arnoldus  Dorpius , 
Wilhelmus  Treslongus  aliique  non  nuUi  perditi  et  obaerati 
nebulones  ')  praecipue  censebantur,  praeficiunt  sibi  Wil- 


1)  Nebolo  :=  polis8on  =  schavuit.  De  nitdrukkiüg  is  niet  heusch  en  ver- 
dient afkeuring.   Ook  al  werden   de   Katholieken  toen  soms  vereerd  met  den 


341 

helmum  baronem  Lumayensem ,  vu]go  coniitem  Marcen- 
sem  dictum.  Quandoquidem  autem  hoc  potissinuim  autliore 
inalorum  nostrorum  periodus  exordium  coepit,  operae  pre- 
tium  forsitan  erit,  pauca  de  eo  praefari.  Erat  autem  filius 
natu  minor  comitis  Marcensis  et  subjectus  episcopi  Leo- 
diensis ,  fratre  suo  majore  viro  probo  et  regias  partes 
semper  sequuto.  Hic  autem  homo  nequam  et  improbus 
omnino  Gallicos  mores  ')  et  improbam  levitatem  ita  prae  se 
ferebat,  cum  inter  ambulandum  subinde  projecto  pallio 
effuso  cursu  in  obvios  ferretur,  quandoque  vero  compo- 
site  admodum  incedens  subito  in  giruni  rotaretur;  ut  a 
nostratibus,  hujusmodi  ineptiis  inassuetis,  vulgo  furiosus 
comes  vocaretur.  Fuerat  autem  a  patre  Catholice  educatus, 
ita  ut  sub  finem  vitae,  dum  a  cane  suo  rabiente  morsus 
de  recuperanda  valetudine  desperaret,  stimulante  con- 
scientia  sacerdotem  et  Ecclesiae  Sacramenta  frustra  requi- 
reret;  ut  proinde,  quae  tota  vita  sua  nefaria  et  haeretica 
perpetrarit,  satis  constat  contra  conscientiam  ab  eo  gesta 
fuisse,  ea  potissimum  de  caussa  quod  sororem  principis 
Auraici,  quae  postmodum  comiti  Swartsenburgio  nupsit , 
ambiret  et  Auraicus,  callida  vulpecula,  inani  spe  ipsum 
lactabat ;  cum  autem  nefario  et  sceleratissimo  nebuloni 
non  nisi  magnis  sceleribus  commendari  non  [sic]  posset  , 
urgente  ambitione  in  preceps  datus  est. 

Cum  occupasset  het  Vlye  et  Thessaliam,  portus  sep- 
tentrionales  Hollandiae,  institerunt  Ordines  ejusdem  pro- 
vinciae  apud  Albanum  ,   ut  armata  classe  inde  fugarentur. 


titel  van  „lucifugi  nebalones",  dit  gaf  hun  geen  recht  om  gelijke  eer  te 
bewijzen.  Uwe  hand,  die  met  slijk  werpt,  bezoedelt  zich,  ook  al  hebt  gij 
te  voren  aan  het  slijk  ten  doelwit  geslaan. 

1)  Over  de  Fraosche  zeden  van  dien  tijd  verdient  te  worden  nagelezen: 
Berault-Belcastel,  Histoire  de  l'Eglise,  d.  9,  bl.  532  en  533  der  uitgave 
van  1835.  Die  dit  heeft  gelezen,  zal  wel  erkennen  dat  Lumey  bij  de 
Fransche  Hugenoten  in  school  moet  geweest  zijn. 


312 

Verum  cum  Albanus  negotium  illud  parvipenderet,  dicens 
piratas  solum  esse,  qui  fidem  cito  mutaturi  sint,  regem 
hostes  non  habere,  —  accidit  ut  rebelles  captis  pluribus 
Hollandorum  navibus,  multisque  ad  eos  confluentibus 
nebulonibus  toto  quasi  mari  potirentur  atque  prima  Aprilis, 
quae  erat  ipsa  Parasceve  sancta ,  Brielam  adnavigantes, 
occupatoque  portu  et  proditione  civium  urbe  admissi  in- 
gentem  terrorem  tota  HoUandia  pepererunt,  praesertini 
tali  tempore:  incidit  enim  haec  res  in  primam  Aprilis, 
quo  secundum  cyclum  Pascalem  dies  Veneris  Dominicae 
Passionis  in  Ecclesiae  Catholica  celebratur.  Notandum  vero 
quod  in  eo  erratum  est  ab  Albano;  nam  ut  Ultrajectenses 
mordicus  resistentes  decimationi  vexaret  militari  praesidio, 
milites,  qui  Brielae  et  Flessingae  erant,  evocarat  et  eo 
transmiserat,  atque  tanti  ponderis  loca  vacua  atque  liosti 
occupanda  quasi  objecerat. 

Comes  Bossuvius  Hollandiae  gubernator  hac  re  cognita 
propere  Albanum  certiorem  reddit  accersitque  ducentos 
sclopetarios  Hispanos  ex  iis  qui  sub  Ferdinando  Toletano 
Gorcomii  hibernarant;  qui  tertia  Aprilis  Rotterdamum 
delati  incontinenti  Vlaerdingam  proficiscuntur ;  ubi  Bos- 
suvius consilio  cum  indigenis  atque  locorum  peritis  habito, 
a  ballivo  Vlaerdingensi  pessimo  proditore  persuasus  con- 
stituit  cum  recessu  maris  in  adversam  Voornensem  insu- 
lam  ad  pagum  quemdam  Geervliet  nominatum  copias 
trajicere  atque  Brielam  tentare,  si  subita  invasione  recu- 
perari  posset.  Quod  cum  sexta  Aprilis  fecisset,  statim 
ballivus  ille  proditor  occulte  alio  itinere  Brielam  advolat 
et  de  regiorum  consilio  rebelles  instruit  docetque  se  co- 
miti  persuasisse  ut  naves  quibus  in  insulam  trajecerant 
sine  praesidio  relinqueret ,  quod,  refluxu  maris  impediente, 
ab  hoste  invadi  non  posse  mendaciter  asseverasset.  Quare 
Lumayus  navibus  aliquot  cum  expeditis  milltibus  Gere- 
vlietum  transmissis  eas  incendit  frustra  prohibere  tentan- 


343 

tibus  regiis ,  qui,  cum  naves  eo  tendentes  conspexissent, 
terrestri  itinere  tarJe  nimis  advenerant.  Bossuvius  postridie 
insula  decedere  constituit,  quod  tonnentis  belHcis  desti- 
tutus  contra  civitatem  tanto  praesidio  munitam  nihil  tentare 
posset.  Milites  itaque  depositis  vestibus  per  aestuaria 
quaedam  in  oppositas  insulas  et  deminn  Roterdamum  eva- 
dunt,  ubi  praevalente  jam  rebellium  factione  inoenibus 
prohibiti  sunt ;  verum  instante  Bossuvio  hoc  demum  ob- 
tinetur  ut  Hispani  turmatim  viginti  quinque  siniul  , 
extinctis  schlopetorum  funiculis  per  urbem  traducerentur, 
Cumque  in  eum  finein  urbis  portas  aperuisset  praecipuus 
rebbe] Hum,  homo  niliili  et  Bossuvio  bene  notus ,  et 
ferociuscnm  Bossuvio  et  Hispanis  ageret,  comes  ira  motus 
gladium  educit  et  improbum  hominem  transfigit  accu  ren - 
tesque  Hispani  portam  occupant  et  occisis  qui  contradicere 
audebant,  oppidulo  potiuntur.  Provenerat  autem  Rotero- 
damensibus  tanta  in  haereticos  propensio,  quod  pastorem 
haberent,  Hubertum  Duyffhuys  nomine ,  hominem  qui- 
dem  facundum  sed  perditissimae  vitae,  qui  jam  ab  aliquot 
annis  haeresis  fundamenta  non  contemnenda  jecerat ,  et 
posteaTrajectum  profugiens  aliquamdiu  pastorem  in  templo 
S"  Jacobi  egit,  simulans  se  catholicum ,  donec  postmo- 
dum  depulso  metu  larvam  exueret  et  aperte  primus  in 
amplissima  illa  et  valde  catholica  civitate  haereticum  con- 
cionatorem  agere  auderet. 

Roterodamo  occupato  Bossuvius,  relicto  ibidem  Hispa- 
norum  praesidio,  Hagam  cum  caeteris  discessit,  quod 
locus  undique  apertus  multis  divitibus  incolis  totiusque 
Hollandiae  senatu  illic  degentibus  rebelles  facili  negotio 
in  praedam  excitare  posset ;  ubi  biduum  commoratus  rursus 
cum  Hispanis  ad  portum  quemdam  DelfFshaven  vocatum 
progredi  compellitur,  quod  locus  valde  opportunus  et 
Rotterodamum  atque  Schiedamum  ex  propinquo  interja- 
cens,    Delphorumque   navale  frequentissimum ,    ab  hoste 


344 

occupatus  esset  atque  jam  muniri  inciperet.  Verum  ad- 
ventantibus  cum  Bossuvio  Hispanis,  plurimis  occisis, 
loco  expelluntur  et  conscenso  navigio  Brielam  aufugiunt, 
Bossuvius  autem  praesidio  ibi  atque  Schie  lami  relicto, 
Hagam  revertitur.  Etiam  Maeslantsluys  alium  quemdam 
portum  unde  facillimus  in  insulam  Voernensem  erat  tra- 
jectus  munire  instituit,  ut  obsepto  undique  praesidiis 
aggere  Mosano,  hostem  aditu  Hollandiae  arceret.  Et  co- 
gitans  invadere  Brielanos  7  Aprilis  Gaudam  misit  balivum 
Schielandiae,  ut  duas  naves  inde  abduceret.  Verum  a  re- 
bellibus  capitur  et  urbe  ejicitur.  Quod  idem  paulo  post 
fecerunt  Dordraceni  cum  Quarebio  et  Tassio,  quos  Alba- 
nus  eo  miserat  ut  cum  magistratu  agerent  de  praesidio 
in  urbem  introducendo  et  Enchusiani  sub  finem  Maji  cum 
legatis  Bossuvii  ,  qui  eo  veuerant  ad  naves  aliquas  dedu- 
cendas  contra  rebelles. 

Albanus  hisce  novarum  rerum  initiis  cognitis,  animad- 
vertensque  rebelles  hoc  agero  ut  maritimis  locis  occupatis, 
Anglorum  praesertim  auxilio,  bellum  restaurarent ,  con- 
tinuo mittit  tria  signa  Hispanorum  peditum,  ut  Flessin- 
gae  primario  Walachriae  portu  in  praesidio  essent.  Nam 
Walones  praesidiarii  praetextu  non  soluti  stipendii  oppido 
excesserant  et  in  vicinis  pagis  haerebant.  Quare  Flessin- 
gani  feriis  Paschalibus  ,  instigantibus  rebellibus  et  Hispa- 
nos  ad  direptionem  urbis  adventare  clamantibus,  arma 
corripiunt  occisoque  Hispano ,  qui  castro  ibidem  erigendo 
ab  Albano  praepositus  fuerat,  regios  adventantes  urbe 
excludunt  et  Anglorum  praesidium  recipiunt.  Hispani 
Montes-ad-Zomam  redire  coacti  etiam  ibi  vix  moenibus 
recipiebantur,  quamtumvis  adnitente  Zeroskerkio  loei  gu- 
bernatore,  quod  plebs  populari  furore  percita  jam  defec- 
tionem  moliret.  Albanus  et  caeteris  Zelandiae  portubus 
metuens  incontinenti  4  signa  Walonum  peditum  naves 
conscendere   jubet,    ut    Goesae    in   Zuitbevelandia  atque 


345 

Middelburgi    Walachriae    metropoli  praesidio    essent.   In- 
terim valde    annititur  ut  vi  vel  astu  Flessingara  recupe- 
raret.     Verum    prodentibus    semper    incolis    et  praesertirn 
naviculariis  nihil  efficere  potuit ;  et    regina  Angliae  sub- 
missa  valida    Anglorum    Schotorumque     manu  rebellibus 
animum  addiderat,  cum  etiam  quingenti  schlopetarii  Hu- 
genotti  a  Ludovico  Nassovio  Rupellanisque  e  Gallia  missi 
super veniunt;   unde  validiores  facti  Veras  simul  et  Arne- 
mudem  alios  Valachriae  portus  in  potestatem  redigunt  et 
per  totam  insulam  templa  divorumque  statuas  demoliun- 
tur.    Insuper   cum  Zaraso  a  principe  Auraico  gubernator 
missus  supervenisset,  etiam  Middelburgum  terra  nwrique 
obsident.   Multum  autem  laborabant  ut  hanc  civitatem  in 
potestatem    suam  redigerent ,    turn  quod  totius  Zelandiae 
metropolis  esset,  tum  quod  varias  et  magni  praetii  mer- 
ces   ibi    esse    scirent,    quae    ad    mercatores  in   Brabantia 
aliisque  regiis  ditionibus  commorantes  pertinerent,  quarum 
publicatione  ingentem   pecuniae    summam    in    stipendium 
militum  sese  corrogaturos    existimabant,    tum    quod    hac 
urbe  occupata  castrum  Rammekens ,  quod  in  littore  situni 
flumini  praeterlabenti  totique  portui  dominatur,    aggredi 
in   animo  haberent ;    ut  tota  insula  in  potestatem   redacta 
quadringentas  grandes  naves  onerarias ,    quae    ibidem  ad 
anchoram    constiterant,    occuparent    simulque    impedirent 
ne  classis  Hispanica ,   quae  cum  duce  Medinensi  quotidie 
expectabatur,  portum  inveniret  ubi  militem  exponere  posset. 
Quare   Albanus  veritus  ne  urbs  parvo  admodum  prae- 
sidio munita  et  intestino  hoste  laborans  in  rebellium   po- 
testatem  veniret,  festinanter  admodum  20  leviores  naves, 
caravelas  vocant,  Montes-ad-Zomam  congregare  jubet,  e 
quibus   lé  vario  commeatu  onerat,  sex  vero  reliquis  bellice 
armatis  quingentos    Hispanos    schlopetarios    et    sexcentos 
Waloues    imponit,  et  duce  Sanchio  Avillano  castri  Hant- 
werpiensjs  praefecto,  Middelburgum  dimittit.   Qui  omnibus 


34.6 

insulae  portubus  ab  hoste  occupatis,  in  littore  loco  minime 
exspectato  militem  exposuit  et  Middelburgum  ingressus , 
expugnatis  primo  adventu  hostium  castris  et  povtus  mole 
in  potestatem  redacta,  etiam  portum  Arnemudam  ab  hoste 
recipit  et  eorum  classem  expugnat.  Albanus  hisce  cognitis 
eum  Antverpiam  redire  imperat;  qui  armatis  decem  na- 
vibus  cum  rebellium  classe  navium  triginta  ex  itinere 
confligens,  victor  gemina  laurea  insignis  Hantvverpiam 
advehitur. 

Albanus,  cum  in  variis  Hollandiae  portubus  numerosam 
classem  armari  praecepisset ,  nt  primo  quoque  tempore 
portus  Flessinganum  atque  Brielensem,  pulsis  rebellibus 
regi  restitueret,  interim  mense  Majo  certior  redditur  quod 
Enchusani  cum  tota  Noort  Hollandia  descivissent,  occupatis 
etiam  iis  navibus,  qui  regiis  expensis  armabantur.  Credi 
vix  posset  quam  nullo  niolimine  totus  iste  Hollandiae 
tractus  in  potestatem  rebellium  devenerit.  Inermes  enim 
erant  imo  sine  vestibus  et  calceis  qui  Enchusani  occupa- 
runt ,  sed  populo  ad  haeresim  maxime  anabaptisticam  in 
iis  partibus  propendente,  arduum  non  fuit  haereticis 
quidvis  per  quosvis  efficere.  Eodem  die  24  scilicet  Maji, 
quo  dux  Albanus  de  Waterlaudiae  rebellione  resciverat, 
ex  alia  parte  nuntiatur,  dominum  de  Fama  unum  ex 
Belgii  haereticis  atque  rebellibus  cum  quadringentis  Gallis 
Valencenas  occnpasse  ,  imagines  divorum  confregisse  et 
jam  castro,  quod  in  illa  urbe  nondum  perfectum  fuerat, 
saccis  lana  oppletis  aliisque  munitionibus  objectis,  immi- 
nere.  Vix  nuntius  bic  abierat  cum  etiam  tertius  eodem 
die  supervenit,  qui  referret,  Ludovicum  Nassovium  cum 
Gallicis  aliquot  militibus  montes  Hannoniae  intercepisse. 
Res  autem  gesta  est  in  hunc  modum. 

Antonius  quidam  Pinter,  Flander,  in  Gallias  abiturus 
seipsum  Albano  obtulerat ,  ut  quae  in  iis  partibus  ab 
Hugenottis  gererentur,  rennntiaret;  atque  hoc  praetextu 


347 

cum  Gas])are  Collingio  aliisque  haereticissaepins  congressus, 
cum  ipsis  egit  de  Montibus  Hannoniae  occupandis ;  con- 
venitque  ut  Antonius  Pinter  eo  praecederet  et  niilites 
aliquot  introduceret  aliosque  sibi  notos  haereticos  ibi  com- 
morantes  subornaret  ut  arma  caperent ,  Ludovicus  vero 
Nassovias  atque  dominus  Genlisius  cum  expeditis  copiis 
24  Maji  praesto  essent,  ut  portis  per  eos  qui  intus  erant 
patefactis  celeriter  irrumperent  et  urbem  occuparent.  23 
igitur  Maji  Pinter  aliquot  dolia  vini  Gallici  in  urbem 
inducit,  quae  intus  plena  bombardis  erant,  multosque  Gallos 
milites  inermes  in  urbem  jam  antea  submiserat,  qui  portae 
custodibus  simularant  se  stipendia  facturos  advenisse  inter 
eas  Walonum  copias,  quas  Albanus  ibidem  conscribi  jusse- 
rat.  Antonius  itaque  Pinter  24  Maji  valde  niane  portae 
Bertemontiae  custodes  obsecrat,  ut  ea  raaturius  patefacta 
ipse  emitteretur  quod  longius  iter  sibi  eo  die  conficien- 
dum  simularet;  atque  ita  Ludovicus  Nassovius,  qui  cum 
octoginta  equitibus  et  sexaginta  schlopetariis  peditibus 
noctu  advenerat  in  urbem  advolat  inclamatoque  Franciae 
nomine,  ubi  neminem  se  movere  videt,  urbe  excedere 
statuerat,  cum  Genlisius  cum  suis  in  conspectum  veniens, 
ut  consilium  mutaret  et  de  retinenda  urbe  cogitaret,  efficit, 
Albanus  tot  adversis  uno  die  nuntiatis  nequaquam  ani- 
nium  demittit ;  verum  singulis  consideratis  Valencenas 
quam  primum  adoriri  constituit ,  turn  quod  castro  adhuc 
conservato  facilior  foret  ejus  recuperatio,  tum  quod  civitas 
in  confiniis  Galliarum  esset  posita;  ita  ut  pace  inter  Huge- 
nottos  et  Franciae  regem  confirmata  ,  coraplures  milites 
in  Gallus  dimissi  et  stipendiis  assueti  compendioso  itinere 
eodem  confluerent.  Misso  igitur  Joanne  Mendocio  cum 
quatuor  levis  armaturae  equitum  turmis  adjunctisque  duo- 
bus signis  peditum  Walonum ,  quae  in  vicinis  locis  ex 
praescripto  Albani  conscripta  fuerant,  civitatem  profligatis 
Gallis  recepit ;  multi  autem  fugientium,  ad  Montes  Han- 


348 

noniae  evadere  cogitantes  in  Bernardinum  Mendocium , 
Malbodii  itinera  Gallica  observantem ,  incidentes  inter- 
empti  sunt. 

Interea  Albanus  novas  copias  in  Germania  congregat , 
quatuordecim  scilicet  millia  equitum  et  tres  legiones  pedi- 
tum,  sirailemquepeditumnumerumin  Belgioconscribi  jubet, 
ut  viribus  his  in  unum  locum  coëuntibus  majore  belli  mole 
hostibus  incumberet.  Qui  interim  nequaquam  otiabantur; 
convocatis  enim  in  Walachria  3000  peditum  tam  Gallorum 
quam  Anglorum,  duce  Zarazo  in  Flandriam  trajiciunt,  spe- 
rantes  per  insidias  Brugas  vel  Gandavum  occupare  atque 
inde  ulterius  Montensibus  auxilio  progredi.  Verum  spe 
sua  delusi  et  ad  naves  suas  regressi  in  Zuytbevelandiae 
insulam  trajiciunt  tentaturi  si  quomodo  Goesam ,  istius 
insulae  capitalem  urbem  occupare  possent.  Verum  civibus 
atque  praesidiariis  egregie  repugnantibus  et  Isidoro  Pa- 
chieco,  qui  cum  Hispanorum  cohorte  a  Frederico  Albani 
filio  subsidio  Goesanis  mittebatur,  adventante,  Zarazo  suos 
ad  classem  revocat  et  Flessingam  redire  properat.  Sed 
Flessingenses  ejus  reditu  cognito  et  probe  memores,  quan- 
tum injuriarum  a  milite  ipsius  dum  in  praesidio  esset  , 
recepissent ,  ipsum  raoenibus  admittere  noluerunt.  Unde 
Zaraso  in  pagum  quendam  frequentem,  Zoutelande  nomi- 
natum,  se  confert,  ut  eodem  munito  ex  propinquo  Mid- 
delburgensibus  atque  Arnemudanis  immineret.  Verum 
regii  hoc  cognito  propere  militem  praesidio  educunt,  muni- 
tiones  illas  transcendunt ,  et  Zarazo  occiso ,  rebelles  in 
effusam  fugam   conjiciunt. 

Dum  haec  in  Zelandia  geruntur,  tertio  Junii  Fridericus 
Toletanus  cum  Ciappino  Vitellio  et  domino  Noiquermio 
Hannoniae  moderatore ,  occupata  abbatia  Bethelemensi , 
Montes  Hannoniae  ab  ea  parte  qua  Franciam  respicit , 
obsidere  incipit  modicis  adliuc  viribus ;  decem  enim  cohor- 
tes  Hispanorum  in  castris    habebat  quos  Rodericus  Tole- 


349 

tanus  tribuniis  Montibus-ad-Zomam  eduxerat,  ut  Antver- 
pienses  in  officio  contineret,  donee  Mondragonius  cum 
totidem  Walonum  signis  eisdem  praesidio  adveniret.  Qui- 
bus  decem  Hispanorum  cohortibus  quatordecim  aliae  Walo- 
num accesserant,  cum  tribus  tantum  equitum  turmis  ex  iis 
quae  liactenus  Malbodii  haeserant. 

Cum  rumor  captarutn  Valencenarum  (et  Montium)  a 
Ludovico  Nassovio  per  Hollandiam  percrebuisset,  statim 
ceperunt  haeretici  efFerre  caput  et  imprimis  Gaudani,  qui 
13  Maji  sub  praetextu  fugandi  Hispanos,  quos  in  castro  et 
conventu  Minoritarum  absconditas  calumniabantur  ut  ab 
illis  ad  exemplum  Roterodamensium  opprimerentur,  primo 
per  vim  castri  portas  et  deinde  Minoritarum  conventum 
effringunt.  ')  Ad  quos  statim  ab  iis,  qui  Brielam  occuparant, 
mittuntur  litterae  Nassovii  ex  arce  Dillenburgana  scriptae 
(:  vacuam  enim  et  signatam  ab  eochartam  babebantBrielani:) 
quibus  eorum  prudentiam  laudat,  quod  castro  occupato  pro- 
vidissent  ne  ab  Hispanis  invaderentur ;  pergerent ;  porre 
se  illis  quam  primum  auxilio  adfuturum;  verum  cum  valde 
indigeret  pecunia  ad  colligendum  militem,  petere  se,  ut 
collata  pecunia  subsidium  facerent;  se  illos  a  decimatione 
et  vigesimatione  jugoque  omni  Hispanorum  asserturum 
et  patriae  privilegia  et  libertatem  religionis  propugnatu- 
rum.   His  adjunxerunt  suas  litteras  exules    et  occupatores 

1)  Als  zucht  naar  verandering  van  godsdienst  mede  een  der  diijfveeren 
was,  dan  had  er  sedert  1566  een  gansche  omkeer  in  de  gemoederen  plaats 
gehad.  Ign.  Walvis  in  zijne  Beschrijving  van  der  Goude ,  2«  d. ,  bl.  105 
verhaalt:  „In  't  jaar  1566  wierJ  in  der  Goude  éénen  Calviuus-geziude 
alleen,  zyode  een  heelmeester  (barbier),  gevondeo.  Wauneer  dese  de  weet 
kreeg,  dat  een  Predikant  met  syn  gezelschap  over  Dordrecht  herwaarts 
quam  om  buiten  de  stad  te  preeken  ,  en  onder  't  volk  het  uur  en  de  plaatze, 
daar  deze  eerste  predikaatsie  zoude  gedaan  worden,  uitstroide,  was  er  geen 
één  enkel  burger  die  zich  derwaarts  begaf;  zelfs  liepen  eenige  van  's  Pre- 
dikants  gezelschap,  binnen  gekomen,  gevaar  van  hun  leven,  's  Barbierg 
glazen  wierden  uitgeworpen  door  kinderen,  dien  eenige  kerkdijken  koek, 
om   ze  daartoe  aan   te  moedigen,  hadden   gegeven." 


350 

Brielensium,  petentes  ut  pecunia  coUigenda  ad  se  trans- 
mitteretur.  Similles  literae  ab  illis  nebulonibus  missae 
sunt  ad  plerasque  alias  HoUandiae  civitates ,  multique 
magistratus  easdem  non  apertas  ad  praesidem  senatus 
regii  Hagam  miserunt.  Paucis  elapsis  diebus  Brielenses, 
cura  in  suam  rebellionem  pertraxissent  speculatorias  naves 
(:  uutleggers  vocant:)  Dordracensium,  illis  nihil  resisteuti- 
bus  ,  adverso  flumine  Issulae  Aquas-Veteres  advehuntur 
et  15  Junii  illud  oppidum  proditione  capiunt.  Seditiosi 
Gaudani  hoc  intellecto  coëunt,  400  fere  nautae  et  aliquot 
sellularii  opifices  atque  bajuli,  et  Briela  evocant  Adria- 
num  Swieteniura  ab  Albano  proscriptum,  qui  18  Junii, 
conniventibus  Dordracensium  speculatoriis,  Aquas  Veteres 
advolat  et  20  Junii  de  nocte  Gaudam  pergit,  eique  obviani 
ituri  nautae  fere  40  et  aliquot  rebelles  vi  efFringunt  por- 
tam  Clejweganam  atque  Swyetenum  cum  40  non  amplius 
suorum  comitatum  introducunt;  qui  statim  domum  civi- 
cara  et  mox  totam  urbem  pro  rebellibus  occupat ,  hora 
circiter  quarta  matutina, 

Ubi  autem  rumor  increbuit,  Albanum  niontes  Hanno- 
niae  veile  obsidere,  rebelles  qui  in  variis  HoUandiae  locis 
metu  Hispanorum  se  continuerant ,  tanquam  dato  signo 
arma  corripiunt  exceptis  Amsterdamensibus,  Roterodamen- 
sibus ,  Schoonhovianis  et  reliquis  illis  locis ,  ubi  Hispa- 
norum praesidia  erant.  Occupata  Gauda  statim  23  Junii 
etiam  Leidenses,  communicato  Gaudae  cum  Swieteno  con- 
silio,  haeriticos  admiserunt  et  25  Junii  Dordracum  atque 
Harlemum    et    postridie    Gorcomiura,  ')    furore    quodam 


1)  Het  heeft  soms  vrij  wat  moeilijkheid  in,  het  H.  S.  des  schrijvers  goed 
te  ontcijfereo.  —  Al  getuigt  hij  oolc,  op  13  Juli  1616  zijn  werk  te  heb- 
ben gesloten,  toch  is  het  blijkbaar  dat  hij  de  hand  aan  zijn  boek  heeft 
gehouden,  om  bij  te  voegen  en  te  verbeteren,  als  latere  studie  een  nieuw 
licht  had  doen  opgaan.  Bij  het  jaar  1572  o.  a.  heeft  bij  een  Appendix  gevoegd 
van  vier  zeer  volgeschreven   bladen;   de  nieuwe   aanteekeningen  beeft  hij  door 


851 

populari  bachantibus  omnibus,  et  oppresso  magistratu,  cui 
quibusdam  in  locis  vix  ante  triduüm  fidelitatis  juramen- 
tum  renovarant.  Delfenses  autem  adhuc  in  ambiguo  liae- 
rebant ,  quod  undique  Hispanorum  ])raesidiis  cincti  metu 
in  officio  continerentur.  Vix  creditura  est  postoritas,  quanta 
rabie  cives  ipsi  in  templa,  divorum  imagines,  sacrosancta 
altaria,  monasteria,  religiosos  et  omnes  denique  ecclesi- 
asticos   desaevierunt. 

Gaudae  praefectus,  dominus  Swietenus  24  Junii  Guar- 
dianum  Minoritarum  ')  pedibus  protrahi  fecit  per  terram 
longo  spatio;  fratres  vero  Hieronimianos  eodem  die  miris 
modis  excruciat,  priorem  monasterii  et  juniorem  quem- 
piam  fratrem ,  cum  nudis  corporibus  diu  per  vepres 
spinasque  miserandum  in  modum  egisset ,  demum  occidi 
imperat ;  qui  singulari  constantia  mortem  oppetentes ,  in- 
credibili  spendore  vultus  et  suavi  hilaritate  martyrii  palmam 
etiam  post  mortem  sibi  gratulari  videbantur ,  mirante  et 
stupente  tota  civitate;  tyranno  illo  Swietensi  postmodnm 
in  tanta  inopia  decedente  ut  liberis  ejus  vix  paniii  super- 
fuerint  quibus  verenda  tegerent ,  quamvis  ipsorum  pater, 
etiam    splendido    patrimonio,    tamen  ex  calicibus  aliisque 


de  verschillende  Ittters  van  het  A.  B.  C.  onderscheiden  en  in  den  ouden 
tekst  hij  kantteekening  aangeduid,  hoe  hij  de  bijvoegselen  daar  ingelast  wil 
hebben.  Maar  omdat  de  schrijver  zijn  werk  niet  voor  de  pers  had  bestemd, 
is  de  verbinding  van  het  oudere  met  het  nieuwere  niet  altijd  even  duide- 
lijk en  juist  aangegeven.  —  Zoo  waren  te  dezer  plaatse  een  paar  regels 
geschrapt  en  door  bijvoegselen  verbeterd;  doch  de  haastige  pen  had  ver- 
zuimd na  „Gorcomiuin"  ook  de  woorden  „Roterodamnm ,  Schiedamum  , 
Fiardiugia"  door  te  halen.  Dat  deze  laatste  hier  stellig  weg  moeten  vallen 
blijkt  uit  het  vervolg,  waar  de  schrijver  getuigt,  dat  eerst  later,  toeu  Alva 
de  Spaansche  bezettingstroepen  alle  naar  Bergen  deed  oprukken ,  Rotter- 
dam,  Schiedam  en    Vlaardinqen  in   de   macht  der  Geuzen   vielen. 

1)  Antotiius  Muscuhts ,  Gorinchemmer ,  klein  van  gestalte,  doch  groot 
van  geest  en  welsprekendheid.  Men  verhaalt,  dat  het  getal  zijner  toehoor- 
deren bijwijlen  wel  drie-  tot  vierduizend  mcnschen  beliep.  J.  Walvis  Be- 
schrijving II ,  bi.  n  7. 


852 

vasis  ecclesiasticis  tantum  auri  pondus  coewisset,  ut  ducenta 
millia  florenorum  excedere  putaretur.  Verum  tune  et  toto 
hoc  bello  deinceps  infinities  patuit ,  divitias  ita  partas  similes 
esse  lupoi'um  pellibus,  quae  si  cura  aliis  vestibus  eadem  arca 
condantur,  primum  illas  deinde  etiam  seipsas  consumunt. 

Leidae  autera  erat  monasterium  Dominicanarum,  ubi  ex 
antiqua  religionis  illius  disciplina  strictissime  vivebatur. 
Ibi  anno  praeterito  in  profesto  Nativitatis  S.  Johannis 
Baptistae,  eodem  scilicet  die  quo  hoc  anno  templum  illud 
profanatum  est,  cum  Religiosae  de  media  nocte  ad  horas 
suas  canendas  in  odeum  convenissent,  subito  portula  per 
quam  ingressae  fuerant  tribus  vehementibus  ictibus  ita 
pulsabatur,  ut,  omnibus  a  psalmodia  tacentibus  atque 
suppliciter  Deum  orantibus  et  nemine  ad  portulam  reperto, 
facile  constaret,  maligni  daemonis  terrorem  fuisse,  qui 
ex  invidia  religionis  et  divini  honoris,  nee  non  eupiditate 
terrendi  homines  atque  bis  miseros  fociendi ,  hujusmodi 
elades  ante  eventum  praenuntiare  solitus  est,  ubi  ex  eertis 
signis  eventura  esse  cognoverit.  Satis  constat  quod  eum, 
in  eadem  urbe  templis  profanatis ,  portam  Hoochwoerda- 
nam  refringerent,  quam  magistratus  Catholicus  claudi 
jusserat,  ut  in  monasterium  Minoritarum  desaevirent, 
quod  in  insula  quadam  Reni  baud  procul  a  muris  situm 
erat,  —  quemdam  praecessisse  (sic)  qui  imaginem  ca- 
codemonis  in  velo  depictam  oblonga  in  hasta  praeferret, 
ita  ut  nee  ipsi  dissimulare  possent,  quem  potissimum  du- 
cem  in  hujusmodi  facinoribas  sequerentur. 

Alckmariae  ')  quoque  in  Noort-Hollandia  eodem  Praecur- 
soris  Domini  profesto  Minoritarum  monasterium  invadant, 


1)  Vergelijk  J.  Walvis,  Beschrijving  der  stad  Gouda,  II,  bl.  198, 
G.  Boomkamp,  Alkmaar  en  deszelfs  Geschied.,  bl.  180  en  C.  Tliielmans  , 
Seraphische  Historie  van  't  Leven  van  Sint  Franciscus  en  van  de  Gecaao- 
oiseerden  en  Gebeatificeerden  in  die  Ordres  enz.  enz.  te  Loven,  1626» 
2  d.   folia. 


353 

fratribusque  illudentes  chordis  suis ,  quibus  ex  instituto 
Ordinis  cingebantur,  eos  trahunt,  proditionis  accusant, 
arma  atque  tormenta  bellica  apud  ipsos  inventa  mentiun- 
tur ,  literas  item  proditionis  ipsis  affingunt ;  verum  cum 
hujusmodi  figmentis  parum  se  proficere  viderent,  quod 
de  niendaciis  illis  omnibus  constaret ,  veriti  ne  ab  iis  ci- 
vibus ,  a  quibus  fratrum  innocentia  verbis  defendebatur , 
etiam  vi  facta  eriperentur,  continuo  eos  Enchusam ,  per- 
ditissimorum  nebulonum  in  illo  tractu  nidulum ,  deducunt, 
ubi  in  custodiam  traduntur  apostatae  cuidam  sacerdoti, 
Gerardo  de  Berkenrode  denominato,  qui  bujusmodi  ne- 
gotiis  ab  Auraico  expresse  fuerat  praepositus.  Hic  perdi- 
tissimus  homo,  cum  ad  praefectum  monasterii  Danielem 
ah  Arendonck  accessisset,  ex  capsa  quadam  majorem  for- 
mulam  (:  bostiam  vocant  :)  profert  et  rogat  utrum  ille 
ipsius  Deus  esset,  quem  hactenus  coluisset.  Cui  pater 
praefectus  (iguardianum  vocant:):  ^Si  a  sacerdote  debite 
concecrata  est,  Deum,  inquit,  et  Servatorem  meum  ag- 
nosco".  Tune  ille,  moto  per  irrisionem  capite  :  //Haec,  inquit 
publica  confessio  vobis  cras  publicae  mortis  caussa  erit." 
Erectoque  patibulo  ante  praetorium  pronunciataque  senten- 
tia ,  ut  postridie  propriis  suis  cingulis  strangularentur , 
in  domum  cnjusdam  haeretici  praetorio  propinquam  cus- 
todiendi  abducuntur.  Ubi  noctem  in  orationibus  consu- 
mentes  et  invicem  rite  confessi,  ab  admirabili  illo  guardiano 
ad  gloriosum  martyrii  certamen  animantur.  Sanctissimus 
enim  senex  non  tam  angebatur  proprio  periculo,  quam 
metu  ne  quis  suorum  a  sanctissimo  proposito  exideret, 
Mane  autem  inter  quintam  et  sextam  adest  apostata  ille 
Berckenrodius  et  fratrem  ipsorum  laicum  Adrianum  Gau- 
darnim  magno  conatu  senem  aggreditur,  vitam  proraittit 
si  socios  suspendere  velit  (:  ita  diabolus  animam  magis 
quam  corpus  ambit  occidere :).  Ille  vero  admirabundus : 
//Egone,    inquit,    patrem   meum  ac  fratres  meos  suspen- 

liljdragen  Gesch.  Bisd.  v.  Haarlem     XlVe  Deel.  23 


354 

derem  ?  Nequaquam".  Quare  provocatus  tam  libero  res- 
ponso  Gerardus  apostata  ipsum  primum ,  fratribus  cum 
laetitia  valedicentem,  de  proprio  cingulo  snspendit,  Quem 
praefectus  monasterii  subsequitur,  qui  inter  eundum  ter 
Psalmi  36  priores  versus  alta  voce  recitarat.  Deinde  frater 
Cornelius  a  Diest,  qui  monasterio  foeminarum  Sanctae 
Clarae  Alcmariae  praefuerat,  educitur;  qui  tanquam  ag- 
nus  innocens  os  suum  non  aperuit,  sed  interiore  mente 
tacitus  Deum  orabat.  Post  quem  pater  Joannes  Narden- 
sis  ^  monasterii  sacrista,'  incredibili  alacritate  scalas  con- 
scendit.  Demum  frater  Ludovicus  Voets ,  quia  juvenis 
erat,  postremus  producitur,  ut  aliorum  calamitate  motus 
fide  sua  decideret;  verum  charissimos  fratres  suos  pen- 
dentes  conspicatus,  martyrii  desiderio  incensus  clamabat: 
,/Ocius,  ocius  me  quoque  conficite".  Quare  et  reliquis 
adjunctus  est.  Eodem  autem  illo  die  ,  Sancto  Johanni  sacro, 
patibulo  deponuntur  et  extra  portam  in  aggere  sepeliun- 
tur ,  ita  ut  levi  cespite  obruti  maris  accessu  aquis  tege- 
rentur,  quae  aliquot  diebus  cruentae  supra  ipsorum  reli- 
quias  apparuerunt;  visaeque  quinque  nocturnae  faces, 
terraemotusque  perceptus  et  vos  instar  tubae  audita  : 
//Slae  doot,  slae  doot!"  quod  tantumdem  valet  atque : 
//Occide,  occide!  Vindica  Domine  sanguinem  servorum 
qui  effusus  est".  Remanserat  autem  in  monasterio  Alc- 
mariense  junior  quidam  religiosus,  custodiae  monasterii 
deputatus,  nomine  Engellertus  a  Terburch,  laicus.  Hic 
ne  a  tam  glorioso  consortio  disjungeretur  ab  ipsis  Alc- 
mariam  recurrentibus  corripitur,  et,  sacra  vasa  aurea 
argenteaque  ejusdem  monasterii  ut  proferat,  jubent;  recu- 
santem  e  columma  manibus  suspendunt  et  sub  axillis 
poplitibusque  candelis  adurant.  Exinde  in  scamno  quodara 
colligatum  extendunt  et  infusorio  in  os  ejus  ingesto  foe- 
dara  suam  urinam  ipsum  absorbere  faciunt ;  deinde  haud 
procul   Amsterdamo  deductum  incendio  necant. 


855 

Sed  noc  cnm  Gorcomiensibus  Minoritis  ')  initius  actum 
est.  Orta  enim  in  illa  urbe  seditione,  duodecim  professi 
illius  monasterii  fratres  cum  uno  novitio  in  arcem  ad  prae- 
fectum  catholicum  confugiunt.  Sed  13  Julii  [sic]  expugnata 
arce  omnes  in  teterrimum  carcerem  conjiciunter,  cum 
Leonardo  Vechelio  ejusdem  oppidi  pastore,  et  Xicolao  Po- 
pelio  Sacellano  et  Godefrido  Dunaco  saeculari  sacerdote, 
viris  admodum  probis.  De  media  nocte  ex  superliminari 
carceris  proprio  cingulo  suspendunt  monasterii  praefectum 
Nicolaiim  Pyck,  Gorcomio  honestis  admodum  natalibus 
oriundum,  juvenem  adhuc ,  sed  insignem  virum ;  qui 
nequaquam  adacto  laqueo  cum  aliquamdiu  pependisset, 
abrupto  fune  decidit,  ut  putabatur  mortuus,  haereticis 
accurrentibus  et  faciem  ejus  calcantibus  et  crucem  per  ig- 
nominiam  fronti  gloriosi  confessoris  inscribentibus.  Vice- 
praefecto  vero  Hiero7iirno  Werdano,  qui  insignis  orator 
haeresim  pro  concione  validissime  saepius  oppugnarat , 
bombardam,  ut  displosuri,  in  os  ingerunt  atque,  ut  nunc 
blateret ,  cum  verberibus  ingeminant.  Caeteros  quoque 
fratres  habitu  sacro  spoliant  et  flagris  ad  sanguinem  ita 
caedunt,  ut  cum  postea  Brielam  nudato  corpore  advehe- 
rentur,  haereticorum  vulgus  clamaret,  eos  morbo  Gallico 
laborare.  Omnes  autem,  postquam  capti  fuerant,  die  27 
[sic]  scilicet  Julii  navibus  irapositi  Brielam  comiti  Lumayo 
donativum  mittuntur.  Qui  baculum  manu  gestans  et 
verbera  singulis  increminans  eos  velut  canes  ante  se 
agebat  et  prope  portam  ad  patibulum  deducit,  jubetque 
gressu  retrogradu  circuire  patibulum ,  et  litanias  canere 
genibus  flexis,  Luraajo  cum  baculo  ingruente,  si  quis 
submissius  caneret.  Inde  in  civitatem  ducti  eadem  circa 
patibulum  in  foro  positum  repetere  coguntur  et  demum 
in  tam  foetidum  locum  inclusi  sunt,   ut  nisi  a  quibusdam 

1)  Zie  Archief  V.  d.  Geschied,  van  't  Aartsbisd.  Utrecht,   Dl.  XIIT,   bl.  297. 


356 

commiseratione  tactis  educti  inde  fuissent,  foetore  omnes 
periissent.  Ducti  autem  atque  reducti  aliquoties  ad  prae- 
dictum  patibulum,  sequenti  die  a  duobus  concionatoribus 
examinantur,  quorum  unus  potator  et  truculentus,  alter 
vero  doctior  et  initior  videbatur;  verum  utrique  eorum 
egregie  a  praeclaris  Christi  confessoribus  os  obstnictum 
est.  Tertio  demum  die  quidam  a  Gorcomiensi  magistratu 
missus  adest ,  testimonium  innocentiae  captivis  ferens 
eorumque  dimissionem  a  Lumayo  postulans ;  verum  cum 
nihil  obtinere  posset,  etiam  fratres  guardiani  carnales 
duo  adveiiiunt  idem  petituri.  Verum  cum  aliter  id  impe- 
trare  non  possent,  nisi  Pontifici  Roraano  Christi  confes- 
sores  renuntiarent ,  guardianum  fratrem  suum  adeunt  et, 
ut  Pontifici  ore  saltem  renuntiet,  suadent.  Cumque  sanc- 
tus  pater  id  nequaquam  se  facturum  testaretur,  excan- 
descentes  fratres  dicunt:  /,Imus  igitur  ad  carnificem,  ut 
te  in  carcerem  reducat'\  Quibus  ille :  i/Ego  ad  Dominura 
Jesum  proËciscor ;  vos  valete,  expectaturi  illam  aeternam 
mortem ;  mea  vero  mors,  quam  vos  ignominiosam  putatis, 
cito   vitam  largietur  aeternam." 

Digressis  illis  pastor  Gorcomiensis  tam  crudeliter  vir- 
gis  caeditur,  ut  etiam  circumstantes  haeretici  carnificem 
monerent  ut  mitius  ageret ;  sed,  ,,  Nequaquam,  dicebat 
fortissimus  athleta,  a  flagris  cesset,  ego  enim  hoc  libens 
pro  Christi  nomine  fero  ,  cum  isti  aculei  non  tantum  non 
sint  molestiae  sed  etiam  solatio".  Exinde  vero  pater  guar- 
dianus  placide  paululvim  obdormivit  usque  in  horam 
noctis  secundam ,  cum  a  carcifice  excitatur ;  cui  pater : 
//Libens  tecum  ibo,  cum  sanctissimae  Dei  voluntati  resis- 
tere  nee  possim  nee  velim",  Cumque  extra  civitatem 
omnes  educerentur,  frater  quidam  junior  ipsorum  con- 
gregationis  ,  natione  Walo,  custodes  portae  Gallice  com- 
pellat;  a  quibus  supplicio  subtractus  est,  ea  conditione 
ut    apud    ipsos    stipendia   faceret.    Qui   tarnen    postea  27 


357 

Septembris  ab  eodem  Lumayo  proditionis  insimulatus  reste 
suspensus  est.  Sed  alteri  cuidam  admodum  adolescent!  et 
nondura  professo  ob  aetatem  parcitum  est  Reliqui  vero 
omnes  extra  portam  in  monasterium  Ruggense,  ordinis 
S.  Augustini  Canonicorum  Regularium,  educuntur,  in 
ejusdem  monasterii  horreura,  quod  cerevisiariae  coquinae 
adjunctum  erat ;  ibique  primus  ex  transversis  horrei  tra- 
bibus  suspenditur  insignis  ille  pastor  Gorcoraius,  et  post 
eum  pater  guardianus,  deinde  frater  Hieronimus  Wer- 
densis,  peregrinus  Hierosolymitanus ,  cum  prius  suos 
egregie  ad  martyrium  animasset;  in  cujus  brachiis  cum 
peregrinationis  notas  animadvertissent ,  conclamant  multi , 
pedes  ipsi  praecidendos,  quibus  tam  nefarium  iter  con- 
fecisset ;  quibusdam  vero  reclamantibus  quod  praecisis 
pedibus  scalas  conscendere  non  posset,  ait  S.  pater:  //Imo, 
A' pedes  omnino  praecidite,  ut  patiar  pro  Eo,  cujus  pedes 
//pro  me  in  cruce  confixi  sunt;  quantum  ad  incommodum 
i^quod  alligatis ,  vos  brachiis  vestris  me  facile  tantillum 
tflevabitis  ut  laqueus  gutturi  inducatur".  Verum  morae 
omnis  impatientes  protiuus  eum  suspendunt.  Cui  adjungitur 
frater  Willehadus,  Danus,  octuaginta  annorum  sacerdos 
et  ob  religionem  ex  Dania  profugus ;  quem  sequuti 
Nicasius  Joannis  Hesius,  theologus,  Theodoricus  Emdenius 
praefectus  virginum  tertii  ordinis  apud  Gorcomienses, 
Antonius  Hornaer  sacerdos  et  concionator,  Godefridus 
Mervel  sacrista,  Franciscus  Rodius  Bruxellensis  concio- 
nator, Petrus  ab  Ascha  laicus  professus  et  demum  Cor- 
nelius  a  Wijck ,  familiaris  fratrum  eorumdem.  Astabat 
tum  forte  supprior  Ruggensis  Joannes  Oosterwijck,  reli- 
giosarum  sui  ordinis  olim  praefectus,  qui  saepius  haere- 
ticorum  manus  evaserat ,  sed  visa  Sanctorum  IMartyrum 
insigni  constantia  et  gloriosa  victoria,  exclamat:  ,/Nunc 
coelum  iis  apertum  est;  ego  quoque  volo  ingredi:  sus- 
pendite    me    cum    Sanctis  illis".    Quod   etiam  factum  est. 


358 

Ecce  quomodo  perit  justus,  quasi  Deo  non  sit  dilectus, 
cum  tarnen  praetiosa  in  conspectu  Domini  sit  mors  Sanc- 
torum  ejus. 

Veras  tantorum  virorum  effigies  ut  magnum  thesaurum 
hic  damus.  ')  Corpora  horum  Sanctorum,  postquam  pleris- 
que  adeps  essct  exsecta,  projecta  sunt  in  grandem  foveam, 
quam  efFoderant  in  ejusdem  monasterii  horreo,  quo  cespites 
condi  solent,  parvo  admodum  intervallo  ab  ejusdem  mo- 
nasterii piscina,  ibique  delituerunt  usque  ad  initium  fere 
anni  1616,    cum  efFossa  fuerunt  tali  occasions  et  modo: 

Archidux  Albertus  in  familiari  coUoquio  ostenderat  se 
magno  desiderio  harum  reliquiarum  teneri,  Quod  audiens 
Everardus  Botteras  ^)  Ultrajectensis  agit  cum  quodam  ho- 


1)  De  afbeeldingen  outbraken. 

2)  Botter  is  een  zeer  aanzienlijk  geslacht,  dat  van  de  heeren  van  Arkel 
afstamt  door  Huge  Botter,  heer  van  Bottersloot  en  Blokland  in  den  Alblas- 
servvaard.  Door  zijne  vrouw  Hendrike,  dochter  vau  Diederik  van  Amers- 
foort, werd  gemelde  Huge  in  het  eerste  vierdel  der  12'  eeuw  ook  gegoed 
in  het  Sticht.  In  de  15=  en  16*  eeuw  komen  de  Botters  veelvuldig  voor  in 
de  stad  Amersfoort  o.  a.  in  de  betrekking  van  secretaris  der  stad.  Doch 
in  November  1569  geraken  wij  ook  in  kennis  met  Jan  Botter  van  Snellen- 
borg,  schepen  der  stad  Utrecht.  Misschien  is  Jonker  Evert  Botter,  dien  wij 
hier  in  den  tekst  ontmoeten,  een  zoon  of  neef  van  den  Utrechtschen  schepen 
en  als  zoodanig  de  erfgenaam  zijner  goederen;  of  misschien  heeft  hij  met 
zijne  echtgenoote,  vrouwe  Ida  van  Mierlo  de  bezittingen  geörven  van  Mr. 
Adriaeu  van  Mierlo,  die  in  1557  als  procureur  te  Utrecht  voorkomt.  In 
allen  geval  schijnt  Jo'  Evert  een  geboren  Utrechtenaar  te  zijn,  die  tegen 
het  einde  der  16' eeuw  voor  den  hatelijken  druk  der  Calvinisten  de  wijk  nam 
naar  Opper-Gelder,  waarom  hij  zich  later  „natione  Geldrus"  noemt.  Doch  toen 
na  de  sluiting  der  Unie  van  Utrecht ,  onzaliger  gedachtenis ,  alle  Katholiek 
leven  in  de  hoofdstad  van  het  Sticht  werd  onderdrukt  en  de  kerken  van 
hare  schatten  werden  beroofd,  was  Evert  Botter  bij  de  hand,  en  wist  ouder 
anderen  heel  den  kostbaren  reliekenschat  van  den  Dom  voor  twee  duizend 
gulden  in  bezit  te  krijgen.  Aan  menigen  vromen  vereerder  deelde  hij  van 
dit  rijke  bezit  zijne  geschenken  uit,  onder  anderen  ook  aan  de  aartshertogen 
Albrecht  en  Isabella.  Dit  gaf  straks  aanleiding  tot  de  hier  verhaalde  reliek- 
delving  der  HH.  Martelaren  van  Gorcum.  Of  Jo'  Evert  toen  reeds  zitting 
had  in  's  koningsraad  en  in  de  rekenkamer,  ofwel  dit  dubbel  ambt  als  be- 
looning voor  het  hooggewaardeerde  werk  ontving,   moeten  wij  in  het  midden 


859 

mine  plebejo,  secl  satis  gnavo,  Petro  Gerardi ,  bibliopego 
Coloniensi  tune  commorante  Ultrajecti,  ut  Brielam  naviget 
et  experiatur,  si  quomodo  aliquid  inde  posset  effodere. 
Erat  autem  monasterium  Ruggense  plane  destructum, 
ita  ut  locus  sepulturae  sub  dio  esset  in  aperto  prato.  Le- 
prosarium  tarnen  aedificatum  erat  in  diversorio  mulierum 
dicti  monasterii.  Quod  ingressus  dictus  Petrus  offendit 
casu  apricantem  quamdam  vetulam ,  cum  qua  instituens 
colloquium,  allata  etiam  vini  amphora  illam  senii  ine- 
briat.  Quae  fatetur  se  praesentem  fuisse,  cum  dicti  reli- 
giosi  suspenderentur  et  sepelirentur.  Et  obtinuit  ab  eadem 
Petrus,  ut  obambulans  per  dictum  pratum  pedis  supplosi- 
one  ostenderet  de  longe  observanti  locum ,  ubi  servaban- 
tur.  Quod  et  fecit.  Quem  visitans  Petrus,  offendit  terram 
isthic  subsedisse  ad  aliquam  profunditatem ,  putrefactis 
scilicet  Sanctorum  corporibus,  Unde  ad  leprosarium  regres- 
sus  cognoscit  ex  anu  illa,  quod  filium  haberet  adolescen- 
tem,  Leonardum  Theodori  nomine.  Cum  hoc  agit,  oblatis 
60  florenis,  ut  de  nocte,  se  praesente,  dictum  locum  fode- 
ret.  Ubi  saccum  satis  capacem  reliquiarum  implet  et  ad 
Botterum  defert.  Qui  cum  illas  Archiduci  obtulisset,  insigni 
honorario  donatus  est.  Reliquias  vero  Bruxellas  allatas 
duobus  feretris  condidit  et  generali  omnium  religiosorum 
et  cleri  saecularis  processione  in  monasterium  Minoritarum 
Bruxellense  deferri  jussit;  ipse  vero,  quia  ad  versa  vale- 
tudine  processionem  comitari  nequibat,  e  duobus  diversis 
locis  illam  praetereuntem  summa  voluptate  spectavit.  Haec 
res  cum  venisset  in  notitiam  R**'  domini  vicarii  Pbilippi 
Rovenii ,    agit  cum  eodem  Petro  ,    ut  iterum  ad  eundem 

laten;  maar  bij  zijn  dood,  die  vóór  18  April  1629  inviel,  bekleedde  hij 
die  beide  aanzienlijke  posten.  Zijne  weduwe  overleefde  hem  en  kwam  op 
hoogeren  leeftijd  in  nadere  aanraking  met  de  vrome  Joanna  van  Randen- 
rade,  in  wier  levensverhaal  zij  vermeld  wordt.  Zijn  zoon  ISlathias  werd  lid 
van  Jesus'  Gezelschap, 


360 

lociim  redeat  et  oblato  ampliore  salario  denuo  per  Leo- 
nardum  fodi  faciat  et  plura  auferat.  Quod  ille  circa  festum 
Nativitatis  Dominicae  obscura  et  longa  nocte  strenue  fecit 
et  loDge  majorem  cumuluni  ossium  repperit.  Omnia  tarnen 
fere  erant  coraminuta,  quod  loco  humido  et  juxta  pisci- 
nara  putrefacta  essent  etiam  capita,  ex  quibus  tarnen  non- 
nuUa  suas  maxillas  cum  ordinibus  dentium  adhuc  integris 
babebant. 

Lumayus  20  Octobris  Scoonhoviam  veniens,  contra  fidem 
datam  atque  obsignatam  templa  profanat,  sacerdotes  non- 
nullos  caudis  equorum  alligatos  per  plateas  agi  jussit, 
donec  eliso  cerebro  animam  redderent.  Quo  spectaculo 
se  supra  modum  delectari  profitebatur  ;  talis  haereticorum 
dementia.  Erat  juxta  Scboonhoviam  insigne  monasterium 
Canonicorum  Regularium  den  Hem  dictum  a  forma  pernae, 
quam  praefert  ager  circumfluente  Lecka  flumine ,  ubi  illud 
primitus  constructum  fuerat.  Hujus  monasterii  religiosi 
orto  tumultu  Schoonhoviam  confugerant.  Ex  bis  Lumayus 
statim  eadem  nocte  trucidari  facit  Theodericum  Gerardi ;  ') 
in  vincula  conjicit  Cornelium  Simonis  Thaey  ,  deciinum 
sextum  illius  monasterii  priorem,  honestis  natalibus  Sclioon- 
boviae  oriundura,  et  Wilhelmum  Cruyckium  Gaudanum, 
qui  rectori  monialium  S.  Agnetis  Amsterdami  socius  datus 
fuerat  et  sexto  Julii  ad  suum  monasterium  rediens  sup- 
prior  electus  fuerat,  et  Cornelium  Reyneri  Scboohovium, 
sacerdotes  et  ejus  monasterii  religiosos;  qui  variis  tormen- 
tis  dire  excruciati  sunt  a  Lumayo  et  tandem  ad  furcam 
damnantur;  et  cum  22  Octobris  ad  eam  ducerentur ,  in 
via  dictus  prior  a  suis  cognatis  gravi  lytro  redimitur  solus, 
aliis    duobus  juxta  pontem  lapideum  ad  forum  oppidi  ex 

1)  Omstandig  gewag  van  dit  een  en  ander  wordt  gemaakt  door  J.  Walvis 
in  zijne  Besclirijving  van  der  stad  Gouda,  II,  bl.  192  vv.  Vergelijk  J.  J. 
Dodt  van  Flensburg,  Archief  II,  bl.  119  en  H.  t.  Eerkum  ,  Beschrijving 
der  stadt  Schoonhoven,  bl.  437  en  4-45  vv. 


361 

nuce  suspensis.  A gebat  in  sancta  illa  congregatione  sa- 
cristam  Jasparus  Arnoldi,  Diflacensis  e  Clivia.  Hunc 
Lumayus  Schoonhovia  Gauclain  migrans  secum  abduxit 
et  statim  ex  antenna  navis  suspendi  atque  in  fluvium 
Ysalatn  projici  raandavit. 

s'Herenbergius  qiioque  comes  cum  Zutphaniam  occu- 
passet,  miserum  in  modum  in  INlinoritas  desaeviit.  '). 

Summopere  tarnen  notandum,  quod  duin  liaec  tam 
atrociter  in  Catholicos  designarentur ,  rebellium  Ordines 
generalem  conventum  suorum  Dordraci  indixerant,  acturi 
de  moderandis  tribus,  ut  dicebant,  hujus  belli  caussis, 
immoderatis  scilicet  exactionibus,  militum  (:  praesertim 
Hispanorum:)  insolentiis,  et  demum  de  libertate  religionis. 
Quo  cum  etiam  venisset  Pliilippus  Marnexius,  dominus 
Sanctae  Aldegondae ,  de  speciali  mandato  principis  Auraici, 
de  posteriore  membro  ita  in  publico  conventu  edixit ,  si- 
cut  postea  typis  evulgatum  est:  Praeterea  declaravit  dic- 
tus  dominus  commissarius  (:  Marnexius :),  intentionem 
Suae  Excellentiae  (: Auraici:)  esse,  ut  servetur  libertas 
religionis  tam  Reformatae  quam  Romanae  et  quod  utri- 
usque  professores,  designatis  a  magistratu  tempus  vel 
capellis ,  libero  exercitie  potiantur  absque  uUo  omnino 
impedimento  et  quod  ecclesiastici  sine  ulla  molestia  in 
statibus  suis  perseverent,  nisi  inimicos  publicae  quietis 
seipsos  praebuerint ;  et  haec  omnia  donec  generali  Ordi- 
num  Belgicorum  conventu  aliter  statutum  fuerit.  Quae 
Marnexii  declaratio  unanimi  consensu  Ordinum  ibidem 
existentium    fuit    acceptata,    in    larvam    scilicet    suorum 


1)  Christiaan  van  Adrichem,  de  hoogst  verdienstelijke  biechtvader  der 
Nonnen  van  S"  Barbara  te  Delft,  heeft  achter  in  zijn  geschreven  Martyro- 
logium onder  de  rubriek  De  Novis  Martyribus  ook  het  volgende  opgetee- 
kend:  «Anno  1572  Pater  Gerardus  Wolff,  generalis  minister  tertii  Ordinis 
S.  Francisei,  Zutphaniae  a  Geuseis  dire  afflictus,  exspiravit  sub  patibulo." 
(Dodt  V.  Flensbnrg,  Archief  II.  bl.   119). 


362 

scelerum ,  cum  nihil  ningis  quam  de  oppressione  Catlio- 
licorum  cogitarent;  sacerdotes  in  modum  plane  miserandurn 
tractabant,  ut  ex  praemissis  videre  est.  Imo  Auraicus , 
ut  fucum  Catholicis  faceret  et  Amsterdamenses,  quos 
magnopere  ambiebat ,  in  suas  partes  traheret,  nomine 
Regis  edictum  promulgat,  quo  libertatem  religionis  tam 
Catholicae  quam  Calvinianae  sanxit,  poena  furcae  in  im- 
pedientes  promulgata.  Verum  cum  tali  schemate  Amster- 
damenses parum  moveri  cerneret,  cito  ad  ingenium  rediit ; 
cujus  sui  complices  bene  gnari,  edictum  illud  nihili  f'e- 
cerunt.  Statim  enim  per  omnes  civitates  edicunt,  ne 
amplius  prosessio  nisi  intra  ecclesiae  ambitura  celebretur , 
mox  vero  ne  Eucharistia  ad  aegros  solemniter  deferretur 
vel  campanae  pulsarentur,  denique  pertaesi  particularium 
hujusmodi  interdictorum,  in  ecclesias  in  volant,  imagines 
confringunt  et  sacra  omnia   violant. 

Cum  vero  nullus,  qui  rebellantibus  praeësset,  inveni- 
retur  praeter  Lumajum,  et  is  contra  fidem  datam  ubique 
grassaretur,  militesque  illius  passim,  more  capitis  sui, 
ut  tjranni  grassarentur,  jamque  Albanus  recepisset  Va- 
lencienas  et  Montes  Hannoniae,  veriti  Hollandi  ne  jam 
ipsi  potirentur,  convenientes  Dordraci  ')  evocant  Aurai- 
cum  eique  subsidium  bellicorum  sumptuum  addixerunt 
100000  florenorum;  quam  pecuniae  summam  ut  confice- 
rent  omnes  ecclesias  spoliarunt ,  arram  sacrilegii  suae 
rebellioni  dantes,  et  insuper  duodecimum  denarium  (:  ut 
vitarent  nomen  decimationis:)  bonorum  mobilium  et  cen- 
tesimum  immobilinm  corrogant.  Verum  cum  nee  sic  con- 
ficere  possunt,  censum  indigenarum  faciunt ,  ita  ut  cujus 
bona  100  florenos  valereiit  vel  amplius,  pro  singulis 
centenariis     hebdomadatim     conferront    unum     stuferum. 

1)  Over  de  eerste  vergadering  der  zoogenaamde  Staten  van  Holland,  den 
19  Juli  1572  te  Dordrecht  gehouden,  zie  Backhuysen  van  den  Brink, 
JJederl.  Rijksarchief ,  bl.   9  vv. 


363 

Deinde  etiam  aggravantnr  impositiones  in  omnia  comesti- 
bilia.  Haec  tam  pulchra  fuerunt  inauspicatae  libertatis 
initia,  quae  cum  tempore  in  crudelem  hanc  et  intoleran- 
dam  tyrannidem  creverunt. 

Dum  Calviniani  secundum  sanguinariae  suae  sectae  mo- 
rem  ita  tractant  ecclesiasticos  in  urbibus  quos  occuparaiit , 
Hispani  qui  Roterodami  atque  vicinis  in  locis  in  praesidio 
erant  annonae  penuria  laborare  incipiebant;  quod,  omnibus 
vel  ab  haereticis  occupatis  vel  in  haereticos  propendentibus, 
frumentariae  subvectiones  impedirentur.  Ferdinandus  Tole- 
tanus  Roderico  Sapatae,  qui  Hagae  cum  duabus  cohortibus 
in  praesidio  erat,  imperat  ut  cum  iisdem  Amstelodamum 
properet,  frumentariam  rem  expediturus;  ipse  interim  alias 
duas  cohortes  in  loco  decedentium  Hagam  mittit.  Roderi- 
cus  igitur  per  Wilsvenensem  aggerem  Soeterwoudanosque 
campos  ad  aggerem  Renensem  cum  pervenisset,  custodiae 
cujusdam  pontis,  juxta  Alphyn  pagum  siti,  die  Heyms- 
hrugge  vulgo  vocant,  aliquot  Hispanis  relictis,  ipse  per 
bituminosos  agros,  die  venen  dicuntur,  Amstelredamum 
properat,  fugatisque  liostibus,  qui  cum  quadringentis  mi- 
litibus  et  magno  rusticorum  numero  iter  ejus  intercludere 
tentabant,  eodem  die  pervenit  ad  pagum  quendam  Am- 
sterveen  dictum,  uno  tantum  miliari  Amstelredamo  dis- 
tantem.  Suppeditatoque  ab  Amsterdamensibus  frumento, 
pulvere  tormentario  aliisque  necessariis  per  aggerem  Spa- 
rendammensem  juxta  Harlemum  Hagam  regredi  constituit , 
quod  via  qua  venerat  variis  ponticulis  esset  impedita  et 
insuper,  illis  detectis  ab  hoste,  multis  locis  occuparetur. 
Quare  postridiè  summo  mane  antequam  hostes  et  alteram 
viam  ipsi  praeriperent,  iter  ingreditur.  Sed  cum  Sparen- 
damo  pago  appropinqnat,  recognoscit  iter  ab  hoste  inces- 
snra  aditumque  pagi  munitionibus  objectis  interclusum 
esse;  sed  magna  suorum  alacritate  locum  occupat  pira- 
tanique    nominatissimum,    Robol    dictum,    vivum    capit, 


364. 

quem  deinde  Amstelredamum  atque  deinde  Trajectura 
sub  praesidio  custodientium  transmittit.  Erat  ille  pyrata 
unus  ex  illis ,  qui  cum  Lumayo  Brielam  occuparant, 
destinaratque  ante  paucos  quam  caperetur  dies  abbatiam 
ditissimam  Rynsburgensem ,  Ordinis  S,  Benedict!  monia- 
lium,  prope  Leydam  in  pago  ejusdem  cum  abbatia  nomine 
sitam,  expilare,  cum  mari  advectus  exposito  in  littore 
milite  ab  eodem  hoc  Roderico  prohibitus  fuit,  qui  eo  cum 
quadraginta  Hispanis  curru  Haga  advectus  fuerat,  quan- 
tumvis  hostes  jam  quadringentos  milites  in  littore  expo- 
suissent.  Rodericus  capto  Roey-boUo  pago  illi  praecipit 
ignera  injici ,  quod  oportuno  loco  situm  Harlemenses 
munire  constituissent,  ut  Hispanis,  qui  in  Hollandia  adhuc 
erant  iter  Amstelredamum  atque  inde  Ultrajectum  versus 
interrumperent  et  quasi  obsessos  haberent.  Inde  igitur 
digressus  et  juxta  Harlemum  ad  oceani  littus  delatus  ut 
facillimo  atque  compendioso  admodum  itinere  Hagam  re- 
grederetur,  munitiones  Santfordensem  atque  Catwicanam 
fugatis  praesidiis  expugnat  et  incolumis  nemine  suorum 
amisso  Hagam  rediit,  atque  inde  cum  duabus  aliis  Hispa- 
norum  coliortibus  multoque  frumento  Roterodamum  pro- 
ficiscitur  atque  propugnaculum  Overschiedanum  intercipiens 
Hagam  regreditur. 

Interea  dux  Medinae  Celi,  qui  jam  ex  Hispania  sol- 
verat  et  mille  sexentos  Hispanos  milites  sub  praefectura 
Juliani  Romerei  tribuni  legionis  Siculae  adducebat,  cum 
ex  adverso  i)ortus  Oostendani  in  anchoris  constitisset , 
didicit  Fessinoenses  rebellasse.  Quare  conscenso  leviore 
navigio  cum  Juliano  Romereo  Sleusam  Flandriae  portum 
petit  et  undecima  Junii  in  terram  egreditur;  majora  autem 
navigia  numero  undecim,  quae  eundem  portum  intrare 
non  poterant,  ibidem  quatuor  diebus  in  anchoris  consti- 
terunt.  Quo  tempore  viginti  tres  naves  onerariae  prae- 
grandes  Lisboua  advectae   et  juxta  Hispanorum  naves  iter 


S65 

habentes  Flessingam  deferuntur,  ubi  continuo  per  hostes 
publicatis  mercibus  occupantur,  quod  ad  Amsterdamenses 
aliosque  Catholicos  pertinerent.  Solverant  quidem  ex  His- 
pania  antequam  eo  nuntius  rebellionis  Zelandorum  per- 
venisset;  verum  summa  ffubernatorum  neglicrentia  si  non 
perfidia  in  hostium  manus  inciderunt,  qui  facile  de  re- 
bellione  inquirero  et  Middelburgum  appellere  potuissent, 
sicuti  postridie  Hispanorum  classis  fecit,  quae  Flessingam 
praetervecta  et  frusta  ab  hoste  tormentis  appetita  nullo 
incommodo  Middelburgensem  portum  tenuit. 

Dux  Medinensis  cum  Albano  Bruxellis  congressus  ne- 
quaquam  induci  potuit ,  ut  gubernatoris  officium  acciperet , 
quandoquidem  is  rerum  status  esset,  ut  viro  militari 
magis  quam  politico  indigeret,  communiqué  consensu 
Albanus  ad  gubernacula  raansit,  Medinensi  privati  militis 
conditione  regi  operam  navaturo. 

Obsidebatur  adhuc,  sicuti  diximus,  in  Montibus  Han- 
noniae  Lodovicus  comes  cum  mille  quingentis  Gallis  et 
mille  Walonibus  peditibus;  qui  animadvertens  Albani 
vires  in  unura  contrahi  ut  ex  omni  parte  urbem  cingerent, 
quosdam  in  Galliam  emisit,  qui  dominum  Genlisium 
hortarentur,  ut  cum  milite ,  quem  coUegerat,  propius 
accederet  et  urbem  intraret,  priusquam  Albani  miles 
aditum  intercluderet.  Miserat  quidem  Albanus  legatos  in 
Galliam  regique  monstrarat,  quam  saepe  rex  Hispaniae 
non  contemnenda  auxilia  ipsi  submisisset ,  quibus  fretus 
de  hoste  trophaeum  erexisset;  petere  se  rursum  ut  Catho- 
licae  religionis  respectu  iuhiberet,  ne  miles  in  Gallus  a 
Genlisio  coUectus  in  Belgium  subsidio  rebellibus  ducere- 
tur ;  verum  nihil  obtineri  potuit ,  rege  causante  vires 
Hugenottarum ,  qui  nequaquam  ipsius  mandatis,  sicuti 
par  erat,  obedirent.  Omitto  quod  ipse  bonus  et  pius  ac 
vere  Catholicus  princeps,  sed  adhuc  juvenis,  impediebatur 
per  quosdam  suos  consiliarios,    qui  ex  re  Francica  puta- 


366 

bant,  si  bellum  in  finitimis  regionibus  alerent ,  quo  se 
suaque  extra  periculum  liaberent,  pernicioso  et  impio 
penitus  consilio,  principibus  tarnen  liisce  temporibus  valde 
solemni  et  materia  status  dicto;  nam,  ut  oniittam  hoc 
nequaquam  esse  ex  cbaritate  fraterna,  quae  naturali  atque 
divina  lege  non  alia  proximis  inferri  jubet  quani  quae 
nobis  vicissim  praestari  velimus ,  etiam  singulari  respectu 
Deum  oflFendit,  quod  haereticis  contra  Catbolicam  et  Apos- 
tolicam  religionem  auxiliari  singulari  poena  a  divina  jus- 
titia  semper  vindicatum  esse  omnium  temporum  historiae 
manifesta  fide  convincant.  Porro  regnorum  principumque 
tranquillitatem  esse  a  divina  providentia,  nemo  negare 
poterit,  nisi  a  Deo  Omnipotente  res  humanas  negligi 
asseveret.  Verum  contraria  opinio  ex  doctrina  Macchia- 
velli  multorum  et  praesertim  Gallorum  animis  tam  alte 
insederat ,  ut  nihil  ab  Albano  obtineri  potuerit. 

Decima  septima  igitur  Junii  Genlisius  Belgium  ingre- 
ditur  cum  septem  mililibus  peditum  et  octingentis  equi- 
tibus.  Ferdinandus  [sic]  autem  Toletanus,  Albani  filius 
soluta  obsidione  hostibus  obviam  eundum  esse  censuit; 
metuebat  enim ,  ne  si  Montes  Hannoniae  intrarent  viribus 
in  tantum  auctis  vicina  oppida  etiam  in  deditionem  redige- 
rent.  Quodsi  accederent  et  eae  vires  quas  princeps  Au- 
raicus  cum  Montensi  comité  in  Germania  coUigebat,  cuivis 
perspicuum  erat  universum  Belgium  in  summum  discrimen 
adduci.  Quamvis  enim  non  plus  quam  quatuor  millia 
peditum  et  mille  equites  in  regio  exercitu  censerentur, 
divino  tamen  auxilio  et  caussae  suae  justitia  fretus  iter 
ingreditur  et  baud  procul  S"  Gislaini  oppido  in  pago 
quodam  Euterrage  dicto  cum  hoste  confligit  et  incredibili 
virtute  Juliani  Romerei,  qui  citatis  equis  Bruxellis  adve- 
nerat  ut  pugnae  interesset,  victoria  potitur  omnibusque 
fere  occisis  et  Genlisio  capto  in  castra  sua  ad  obsidionem 
Montensem    revertitur.    Albanus    autem  omnibus   viribus 


367 

in  Hannoniam  intentus  mandat  Hispanis,  qui  in  quibus- 
dam  Hollandiae  urbibus  hibernarant,  iis  relictis,  conipen- 
diosiore  quantum  possent  itinere ,  in  Brabantiam  et  in 
castra  Montensia  transirent,  non  dissimulando  certe  errore, 
cum  ut  tantulis  copiis  exercitum  augeret ,  eas  .urbes 
Hollandiae  inimico  exposuit,  quas  post  aliquot  menses 
multo  sanguine  recuperare  non  potuit.  Discedentibus  enim 
Hispanis  Roterodamenses ,  Schiedamenses,  Vlardingenses 
et  DelfFshaven  portus  hostem  incontinent!  recipiunt,  quos 
et  Delphenses  qui  hactenus  ambigui  steterant  sequuti 
sunt,  recepto  quodam  Bartholento  cum  rebellium  copiis; 
quae  tarnen  singula  loca  difficilioris  expugnationis  et  ma- 
joris  praejudicii  propter  locorum  situm  erant,  quam  Mon- 
tes  Hannoniae.  Attamen  etiam  illarum  civitatum  incolae 
tam  propensis  animis  erant  in  haeresim,  ut  nulla  alia  re 
quam  Hispanorum  praesidio  in  officio  continerentur.  Porro 
hujusmodi  violentum  imperium  diuturnum  futurum  fuisse, 
asseverare  non  ausim;  certe  necessum  erat,  ut  tota  Hol- 
landia  ob  peccata  sua  puniretur. 

Insuper  Albanus  edictum  proponit,  quo  jubet,  ut  omnes 
rebellantium  civitatum  incolae,  qui  pro  rebellibus  censeri 
nollent ,  easdem  desererent  et  in  eas  urbes  migrarent  , 
quae  partes  regias  sequebantur  ;  quo  edicto  ex  singulis 
fere  urbibus  optimates  et  praesertim  qui  adhuc  in  magi- 
stratu  erant  gravi  cum  periculo  et  facultatum  suarum 
manifesto  dispendio  diffugiebant.  Memini  a  multis  inqui- 
situm,  quanam  ratione  Albanus  motus  fuerit  quod  hujus- 
modi jussiones  ex  re  principis  sui  futuras  putarit;  spes 
enim  non  modica  erat,  Catholicis  et  praesertim  iis,  qui 
in  magistratu  erant,  manentibus,  rebelles ,  qui  fere  in 
singulis  civitatibus  ex  infima  plebe  et  nullius  aesti- 
mationis  homines  erant,  ad  officium  revocari  posse,  ubi 
panicus  ille  tumultus  et  popularis  impetus  paulatim  rese- 
disset.    E    contrario    vero    illis    dilFugientibus    et    sponte 


368 

magistratu  abeuntibus  liber  introitus  et  expeditae  rerum 
habenae  ita  haereticis  relinquebantur,  ut  optandum  foret, 
reductis  aliquando  sub  principis  sui  obedientiam  hisce 
regionibus,  haereticos  aliquo  stratagemate  impelli  posse, 
ut  siraili  modo  sponte  sua  abirent  et  urbes  intestino  malo 
purgarent.  His  accedebat,  quod  illi  qui  hactenus  dubii 
fuerant,  utrum  rebellibus  se  applicarent,  an  regiis  par- 
tibus  adhaererent,  et  nunc  patrimonii  sui  desiderio,  spreto 
Albani  edicto,  remanebant  jam  pro  hostibus  se  haberi 
putantes  rebellibus  se  adjungebant  et  eorum  vires  non 
modica  accessione  firmabant.  Certe  cum  et  nos  huic  edicto 
obtemperare  volentes  in  Brabantiam  nos  contulisseraus  , 
hoc  risu  etiam  a  cordatioribus  Hispanis  excepti  sumus, 
quod  regi  quidem  fideles  sed  parum  sapientes  nos  esse 
affirmarent.  Hisce  rationibus  plane  adducor ,  ut  eredam 
etiam  tum  inter  Albani  consiliarios  complures  fuisse,  qui 
improbis  hujusmodi  consiliis  rebellium  partes  fo verent  et 
contra  regis  sui  commoda  gubernatorem  impellerent, 
optima  quidem  et  inconcussa  fide  virum ,  verum  bello 
potius  quam  pace  imperare  (rut  saepe  apparuit:)  aptum, 
insuper  et  extraneum  et  locorum  morumque  nostrorum 
minus  gnarum.  Hoc  profecto  affirmare  possumus,  quod 
cum  religionis  et  principis  nostri  caussa  profugi  in  Bra- 
bantiam venissemus ,  odio  nos  ab  omnibus  fere  habitos  , 
etiam  ab  iis  qui  rerum  potiebantur;  jam  tum  enim  eorum 
anim.i  in  eam  rebellionem  propendebant,  quam  postea  pace 
Gandavensi  toti  mundo  manifestarunt,  adeo  ut  nequaquam 
nobis  crederent ,  si  quando  de  haereticorum  crudelitate  et 
perfidia  oculati  testes  nonnulla  referremus.  Alioqui  etiam 
ipsi  Brabant! ,  homines  vani  et  sicut  est  in  proverbio,  tota 
vita  stolidi,  in  tantam  arrogantiam  elati  erant,  eo  quod 
gubernator  totius  Belgü  in  ipsorum  regione  tanquam  re- 
giarum  ditionum  meditullio  stabili  lege  consideret  et 
meliora    munia    finitimis    meliusque    cognitis    potissimum 


369 

demandaret ,  ut  Hollandos  eorumque  regionera  nullius 
pensi  aestimarent,  pernicioso  et  ridendo  (:  sicuti  super- 
borum  fere  omnia:)  consilio,  ut  postea  eventus  docuit  et 
progressus  horum  annalium ,  Deo  dante,  clarissime  demon- 
strabit.  Verumtamen  divina  bonitate  efFectum  est,  ut  haec 
ipsa,  quae  hujusmodi  praevaricatores  in  perniciem  Catholi- 
corum  machinabantur,  in  commodum  eorum  redirent.  Nam 
si  in  Hollandia  remansissent ,  plurima  pati  vel  etiam  agere 
debuissent ,  quae  contra  religionem  ,  propriam  conscientiam 
et  principis  sui  commodum  tendere  scivissent;  unde  divina 
gratia  recedente  forsitan  etiam  circa  fidem  postea  naufra- 
gassent,  cui  hac  persecutione  tolerata  firmissime  conjunge- 
bantur,  quod  ea  fere  sit  humani  ingenii  ratio  ut  ea 
potissimum  amore  prosequamur,  quae  vel  beneficio  afFe- 
cimus  vel  pro  quibus  aliqua  duriora  passi  sumus ,  veluti 
caussa  communi  jam  propria  efFecta :  maxime  cum  postea 
per  pacem  Gandavensem  bonis  suis  postliminio  restituti 
redirent,  quod  multo  graviora  illi  tolerassent,  qui  in 
aedibus  suis  remansissent,  cum  quantulumcumque  illud 
dispendium ,  quod  pro  justitia  subierant,  divina  Bonitas 
in  tantum  etiam  temporali  prosperitate  ipsis  reponeret, 
ut  neminem  fere  eorum  postea  cognoverim ,  qui  non  duplo 
ditior  evaderet,  quam  unquam  antea  fuisset.  Verum  de 
his  hactenus  egisse  sufficiat. 

Ferdinandus  Toletanus  cum  iis  Hispanis ,  qui  adhuc 
in  Hollandia  erant,  de  mandato  Albani  certior  factus 
Hagam  se  confert,  ut  inde  porro  Ultrajectum  proficisce- 
retur;  ubi  consilium  Hollandiae  et  illi  Catholici  His- 
panis se  junxerunt,  qui  relictis  patrimoniis  suis  exilium 
potius  quam  infidelitatis  erga  regem  notam  subire  malu- 
erunt.  Fuerunt  autem  ex  sola  Haga  quatuor  millia  homi- 
num,  ut  inde  conjicere  possis,  quantus  sit  numerus  eo- 
rum qui  ex  reliquis  urbibus  discesserint ,  ita  nudi  et 
omnibus    suis    derelictis,    ut    nee  duplicia  indusia  secum 

Bijdrageu  Gesch.  Biad-  v.  Haarlem  XlVe  Deel.  24 


370 

assumere  auderent,  noniuilli  autem  fingentes  sibi  nego- 
tii  quid  ruri  esse  etiam  pallia  sua  custodibus  portarum 
pignoris  loco  traderent. 

Toletanus  igitur  cum  septingentis  curribus  Harlemum 
versus  tendit  itinere  illo  quo  Rodericus  Sapata  novissime 
redierat,  expugnatoque  juxta  Harlemum  ad  caput  agge- 
ris  Sparendamensis  hostium  propugnaculo ,  hosteque  juxta 
Sparendamum  repulso,  qui  cum  duobus  millibus  militum, 
quos  juxta  Bremam  in  Germania  conscripserat,  et  infi- 
nito  rusticorum  numero  iter  impedire  conabatur,  paucis 
admodum  suorurn  desideratis,  Amstelodamum  atque  exiude 
Ultrajectum  advenit,  atque  inde  Montes  Hannoniae  con- 
tendit. 

Dum  copiae  Albani  in  uniim  coëunt  res  meniorabilis 
in  Gallus  accidit ,  quia  arcliithalassus  Galliarum  Gaspar 
CoUingnius,  Hugenottarum  antesignanus  et  per  omnes 
casus  nequam,  dum  pace  cum  Carolo  nono  Francorum  rege 
confirmata  Parisiis  ageret,  in  platea  libellum  supplicem 
ab  obvio  porrectum  dum  perlegit,  a  quodam  sedulo  per 
fenestram  coUimante  sclopeto  manus  ei  ita  trajicitur,  ut 
per  os  brachiale  concavum  globulus  delatus  ad  cubitum 
erumperet;  unde  domum  relatus  regi  renuntiare  jubet, 
quid  sibi  in  itinere  acciderit.  Rex  vero  novas  turbas  ve- 
ritus  continuo  Helvetios  speculatores  suos  in  eam  domum 
transmittit  de  homine  supplicium  sunipturus.  Verum 
Collingius,  exulcerato  animo,  regi  Guisianisque,  quorum 
instinctu  se  petitum  causabatur,  minitabatur.  Re  ad  Guisi- 
anos  relata  aliquot  ipsorum  nobiles,  inditis  sibi  larvis,  ad 
aedes  archithalassi  accurrunt,  hominem  in  lecto  gravissime 
vulnerant  seque  mortuum  jam  simulantem  relinquere  pa- 
rant,  cum  unus  inferno  (:nam  in  superiore  coenaculo  res 
gerebatur:)  sciscitatur,  an  proditor  etiam  mortuus  esset; 
cumque  interfectum  asseverarent,  illo  dubitante,  hominem 
corripiunt  et  per  fenestram,  ut  dubitantes  cadaver  videre 


371 

possent,  praecipitare  parant ,  cum  CoUiiigius  casum  veritus 
manum  fenestrae  admovet;  verum  ea  avulsa  et  aliquot 
vulneribus  ingeminatis  ipsum  projiciunt:  et  in  aliornm 
Hugenottarum  aedes  delati  simili  modo  ipsos  expediunt. 
Tumultu  ad  regem  delato,  concilium  proceresque  com- 
muni  consensu  judicant  architlialassum  cum  suis  jure 
caesum  videri,  quod  minae  in  regem  projectae  essent  ab 
eo  qui  easdem  executioni  mandare  consuevisset.  Incidit 
haec  esecutio  in  24  Augusti,  die  D.  Bartholomaeo  con- 
secrato.  Re  in  Belgium  relata,  insigni  voluptate  ab  Albano 
in  castris  tormenta  disploduntur ,  tabescentibus  livore 
rebellibus,  qui  promptissimo  conjuratorum  spoliati  vultu 
dolorem  dissimulare  non  poterant.  Vidimus  postmodum 
Antwerpiae  in  bursa  quemdam  ex  iis,  qui  archithalassum 
sustulerant  ;  verum  concurrentibus  haereticis ,  qui  in  ea 
civitate  jam  tum  occasionem  tumultuandi  expectabant , 
publico  abstinere  coactus  fuit. 

Audita  hac  Collignii  in  nuptiis  Regis  Navarrae  cum 
sorore  regis  Galliarura  patrata  caede,  regina  Angliae  in 
tantum  exarsit,  ut  longo  tempore  legatum  regis  Galliarum 
admittere  noluerit.  Qui  demum  pluvio  coelo  eam  adiens 
et  admissus  sic  ab  ea  compellatur:  ,/An  non  vides  coelum 
ipsum  calamitatem  Galliarum  effusis  laclirimis  testari  ? 
Equidem  aut  rex  vester  crudelis  est  aut  sanguinariis 
ministris  utitur.  Plane  convenit,  ut  posthac  praeceptum 
de  non  faciendo  homicidio  Decaloeo  eximatis."  Et  non 
videbat  impudens  bellua ,  longe  rectius  haec  dici  in  se  , 
Catholicorum  sanguine  nunquam  non  madentem.  Verum 
cum  legatus  vivis  rationibus  demonstrasset  regem,  nisi 
praevenisset,  similia  passurum  fuisse,  cum  regina  quod 
responderi  posset  non  haberet ,  ut  gratiam  rursum  aliquo 
beneficio  aucuparetur  ,  promisit  subsidia  se  non  submis- 
suram  Hugenottis.  Verum  cum  paulo  post  in  Angliam 
appulissent  j\Iongommerius,  Vidamus  Carmotensis,  Segu- 


372 

rlus  et  alii  nebulones,  qui  caedem  illam  evaserant,  per- 
misit  ut  quinquaginta  navium  classem  conducerent  opem- 
que  ferrent  Rupellianis  tune  a  rege  Galliarum  obsessis 
et  ad  extremam  inopiam  adductis.  Sed  Mongommerius 
postea  captus  in  Francia  et  Parisios  advectus  capite 
plexus  est. 

Porro  Albanus  atque  Medinensis  in  castra  ad  Montes 
Hannoniae  venerant  et  numeroso  milite  urbem  undique 
arctissime  obsidebant ;  cum  interea  princeps  Auraicus  , 
qui  magnas  copias  in  Germania  collegerat,  ut  obsessis 
Montensibus  succurreret ,  in  Belgium  properans  castra 
ante  Ruremundara  locat  23  Julii  sed  absque  ullis  majo- 
ribus  tormentis,  poscitque  sibi  tamquam  Regis  Hispania- 
rum  gubernatori  civitatem  dedi.  Erat  ibi  in  praesidio 
praetoris  Leodiensis  Floyonii  filius  admodum  adolescens 
cum  140  militibus;  qui  cum  civitatem  tradere  recusaret, 
Auraicus  allato  stramine  duas  portas  exurit  et  quater 
impressionem  faciens  amissis  suorum  100  repulsus  est; 
quinta  vero  impugnatione  proditione  quorumdam  civium 
expugnatur  oppidum.  Victores  miserum  in  modum  praesente 
etiam  Auraico  in  sacra  omnia  desaeviunt.  ')  In  Carthu- 
sianorum  coenobium  delati  unum  ex  patribus  Missam  solem- 
niter  celebrare  cogunt,  et  inter  celebrandum  verberibus 
identidem  saevissime  mulctatum,  demum  Sacram  Hostiam 
sumere  parantem  ad  ipsum  altare  confodiunt,  tremendis- 
que  Christianae  religionis  mysteriis  turpiter  et  abominande 
illudunt.  Alium  quemdam  ex  patribus  solemni  sacra  veste 


1)  Vergelijk  hiermede  Knippenberg,  Historia  Eccles.  Ducat.  Geldriael, 
bl.  185-86  en  de  Godsdienstvriend  Dl.  83,  bl.  174  vv.  Als  men  dit  een 
en  ander  heeft  nageslagen,  dan  zal  het  wel  niemand  bevreemden,  bij  Ben- 
tivoglio  I,  lib.  6,  te  lezen  :  Ma  la  minor  miseria  di  Ruremonda  fu  l'essere 
saccheggiata;  perche  gli  heretici  con  inaudita  barbarie  mescolando  ruccision 
con  la  preda,  incrudelirono  coutro  ogni  efa,  e  spetialmente  in  ogni  piu 
efferata  maniera  contro  Ie  persone  e  Ie  cose  sacre. 


373 

indutum  affigunt  cruci,  quae  in  medio  ecclesiae  supra 
chorum  de  more  Christiano  pendebat,  cuique  imaginem 
Salvatoris  paulo  ante  detraxerant,  atque  ita  tamquam  ad 
scopum  collimantes  tormentariis  globulis  ad  mortem  usque 
trajiciunt;  alios  decem  ejusdem  monasterii  religiosos  cru- 
delissime  confidiunt,  In  abbatia  vero  monialium  Cister- 
eiensi  in  nobiles  virgines  foedum  in  modum  iis  nudis 
illudentes  debachati  sunt,  In  alio  vero  monasterio  foemi- 
narum  praepositum  earum  Joannem  Halensem,  insignem 
sacerdotem,  ad  necem  quaerebant  Galli,  cum  is  in  Ger- 
manum  incidens  et  pedibus  ejus  obvolutus  servatus  est 
ab  eo ,  cum  habitum  suum  ipsi  dedisset  et  ipse  cucullo 
ejus  dissimulanter  vestitus  est  sociis  ridentibus.  Prio- 
rem  Cruciferorum  instar  canis  ferrea  catena  sub  curru 
vinctum  per  plateas  traxerunt  objecto  velut  cani  panis 
frusto,  donec  lytro  soluto  vix  dimissus  est.  E  duobus 
sacellanis  Bartholomaeum  Veiiradiensum  sraviter  vulne- 
ratum  publice  in  platea  transfiserunt ,  alterum  vero 
Godefridum  Stralensem  capite  inverso  in  puteum  proje- 
cerunt,  sed  statim  extractum  stipiti  affixerunt  multumque 
tortum  vix  magno  lytro  dimiserunt.  Reynerum  Lintrium 
sacerdotem  ante  ipsum  Venerabile  Sacramentum  precibus 
intentum  adacto  per  latus  gladio  transfixerunt.  Paulum, 
Lindani  sacellanum  cum  Carthusianis  occiderunt.  Episco- 
pus  Lindanus  vix,  cogente  magistratu,  eodem  die  ante 
meridiem  civitate  exierat ;  nihilominus  in  domum  ejus 
irruentes  in  bibliothecam  praecipue  desaevierunt.  Ex  Regu- 
laribus  qui  in  eodem  cum  ipso  monasterio  habitabant  tres 
occiderunt ;  priori  in  capite  vulnerato  aurem  praecidunt 
et  tempora  amputant  atque  diro  lateris  vulnere  conficiunt ; 
custodem  et  coquum  ferociter  mactant.  E  Franciscanis 
vero  Gorgoniura  Maldertum  praesidem,  atque  Reynerum 
post  tormenta  crudelissima  ex  trabe  suspendunt.  Ex  prae- 
sjdiariis  vero  Catholicis  aliquos   vestibus  Carthusianorum 


374 

itidiuint ,  easque  pulvere  tormentario  repletas  funiculis 
ignitis  barbara  feritate  absumpserunt ,  alios  alio  supplicii 
genere  mactant,  ita  ut  vix  pauci  ex  toto  numero  evaHere 
potuerint ;  multaque  alia  fanda  et  nefanda  committunt. 
Et  haec  omnia  pro  puro  putoque  E  vangel  io  venditabantur, 
liberae  religionis  nomen  obtinebant  et  Hispanicae  Inqui- 
sitionis  exturbatio  vocabatur.  Profecto  mirari  saepe  cogor, 
in  tantum  diabolica  caecitate  homines  dementari  potuisse, 
ut  haec  tam  contraria  inter  se  credibilia  videri  vellent : 
multoque  magis  obstupescere  compellor  enervem  Belga- 
rum  stultitiam,  qui  fldem  hisce  nihilorainus  adjungerent, 
Haec  si  Catholici  vel  Hispani  fecissent,  cogita ,  quaeso  , 
lector,  quid  ab  liaeriticis  audivissent.  Quid,  Deus  bone  ! 
Hoc  rei  legitimo  principi  religionem  avitam  asserenti  tjran- 
nis  vocatur,  nebulonibus  vero  atque  rebellibus  aliquot, 
pro  enata  nudiustertius  liaeresi  haec  et  multa  graviora 
patrantibus,  libertas  publica  praedicatur.  Sed  ad  Auraicum 
redeamus. 

Is  ubi  suo  more  satis  in  loca  personasque  sacras  hae- 
retica  rabie  perbacchatus  fuisset ,  tandem  copias  a  se  et 
sororio  suo  comité  Montensi  conscriptas  in  unum  cogit 
et  valido  exercitu  per  Brabantiam  ad  Montes  Hannoniae 
contendit,  ut  tentaret  si  obsidionem  solvere  posset ;  ex 
itinere  vero  Thenas  Diestamque  et  demum  etiam  ipsam 
Mechliniam,  prodentibus  civibus ,  (occupat).  Cum  vero 
Lovanio  appropinquaret ,  cives  quidera  alacri  animo  resis- 
tere  parabant,  sed  urbs  vastissima  studiosis  dilapsis  et 
nuUo  praesidio  firmata  ab  exigua  manu  defendi  non  pote- 
rat,  praesertim  cum  jam  Hovensi  portae  ignem  admovisset 
Auraicus.  Unde  legatur  ex  urbe  ad  ipsum  pro  universi- 
tate  Elbertus  Leoninus,  qui  ex  eo  tempore  Auraico  ita 
adhaesit,  ut  ille  ex  suorum  colluvie  neminem  videret 
Hbentius,  eique  adjungitur  Joannes  Wamesius  utriusque 
item  juris  doctor  et  pro    civitate  Oliverius   Tempelius  et 


375 

Ilieronimus  Winghe  senatores.  Quibus  cum  Aiiralcus  expo- 
suisset  caussam  adventus  sui  esse  ut  libertas  patriae  res- 
tituatur:  veile  se  proinde  a  Lovaniensibus  pro  amico 
haberi  et  juvari,  atque  Albanum  liostem  decerni,  reli- 
gionisque  libertatem  permitti :  de  hoc  ultimo  Lovanienses 
excipiunt  et  serio,  ut  omittatur,  urgent.  Ad  quos  Aurai- 
cus :  //Se  quidem  volente  id  futurum,  verum  dandum  esse 
aliquid  illis  qui  sua  castra  sequerenter."  Ubi  notandum, 
Auraicum  vel  parum  admodum  de  religione  sollicitum 
fuisse  vel  proposita,  quod  verius  puto,  fraude  et  culpa 
in  alios  derivata  Catholicis  obrepere  tentasse.  Cives  quidem 
invitis  auribus  liaec  admittebant ,  sed  cum  urbe  jam 
semicapta  aliud  non  liceret ,  bis  conditionibus  Auraicum 
admittere  coacti  sunt  4  Septembris.  Exinde  Teneramun- 
dani  Audenardensesque  in  Flandria  similiter  deficiunt. 
Auraicus  vero  in  Hannoniam  delatus  cum  frustra  aliquot 
diebus  in  urbem  pervadere  tentasset,  Albanus,  qui  inte- 
rim ab  oppugnatione  non  discedebat  sed  triginta  sex 
tormentis  bellicis  rauros  quatiebat,  noctu  misso  Juliano 
Romereo  cum  mille  Hispanis  sclopetariis  castra  hostium 
multis  occisis  incendit.  Unde  cum  relictis  impedimentis 
postridie  discessissent,  demum  19  Septembris  Montenses 
deditionem  faciunt  iis  conditionibus,  ut  Ludovicus  Nas- 
sovius  cum  suis  in  Galliam  incolumes  abire  permitteren- 
tur  et  civibus  ignosceretur.  Recuperatis  in  hunc  modum 
Hannoniae  Montibus,  praesidiarii  Galli  in  Galliam  dedu- 
cuntur  et  Ludovicus  Nassovius  cum  suis  Ruremundam 
abit.  Princeps  vero  Auraicus  Mechliniae  tum  agebat; 
verum  cognita  INIontium  deditione,  relictis  ibidem  in  prae- 
sidio  quatuor  peditum  coliortibus  et  quadringentis  equitlbus, 
urbe  excedit  et  in  Flandria  haud  procul  a  Terramunda 
consedit  et  paulo  post  navibus  in  HoUandiam  trajicit  di- 
misso  exercitu  retentis  tantummodo  qulngentis  equitibus, 
Erat    enim    Auraicus    natura   timidus  et  imbellis  quique 


376 

post  priiicipia  libenter  esset,  atque  proinde  parum  fortu- 
natus  imperator  habebatur ;  quare  posterioribus  temporibus 
semper  muratis  urbibus  et  liosti  minime  obnoxiis  se  con- 
tinebat,  perfidiis,  dolis  atque  insidiis,  artibus  ingenio 
suo  peculiaribus  et  aliorum  manibus  bellum  administrans, 

Albanus  Montibus  receptis  etiam  Terremundam  per 
Mondragonium  recuperat,  hostesque  incontinenter  Lovanio, 
Diesta,  Thenis  aufugiunt  et  novissime  etiam  Mechliniam 
deserunt ,  cum  Albanus  cum  universis  copiis  urbem  ob- 
sidere  inciperet ;  unde  Hispani  Mechlinienses ,  qui  sponte 
ad  hostes  defecerant,  in  praedam  vertunt  prima  die  Octobris. 

Rebus  in  Brabantia  Flandriaque  jam  pacatis,  Albanus 
de  recuperanda  HoUandia  Zelandiaque  cogitare  incipit. 
Imprimis  autem  occurit  civitas  Goesana  in  Zuytbevelan- 
dia,  quae  a  rebellibus  obsessa  ad  extremum  prope  redacta 
fuerat.  Interea  enim  dum  Albanus  Montes  Hannoniae 
obsideret,  Flessingenses  atque  rebelles  in  Walachria,  eo 
quod  extraneo  milite  abundarent,  qui  ex  Anglia  Scotiaque 
ab  Elisabeth  Teudor  levi  negotio  et  parvis  expensis,  bidui 
enim  iter  tantum  erat,  submittebatur  et  ex  Gallia  magno 
numero  ad veniebat,  quod  rex  Francorum  Carolus  nonus, 
optimus  et  prudentissimus  princepS,  post  sublatum  Col- 
lingnium  Hugenottarum  fecem  tota  passim  Gallia  extur- 
baret;  adeo  ut  octo  militum  millia  in  sola  Walachria 
insula  non  admodum  lata  censerentur.  Rebelles  optimum 
censent  eos  aliquo  amandare ,  priusquam  fame  vel  stipen- 
diorum  inopia  tumultuari  inciperent,  occupato  praesertim 
ad  Hannoniae  Montes  Albano  cum  suis  viribus,  Occurebat 
autem  imprimis  Goesa  oppidum,  quod  in  insula  situm 
Antverpiaeque  ex  propinquo  imminens,  facili  negotio  et 
insigni  compendio  a  se  expugnari  posse  putabant ;  quando- 
quidem  Middelburgum  atque  Arnemudam,  valide  munita  , 
non  nisi  justo  exercitu  et  diuturno  tempore  expugnare 
posse    viderent.    26    itaque    Augusti  cum  omnibus  copiis 


377 

suis  Flessinga  discedunt  et  quinquaginta  navibus  in  Zuyt- 
bevelandiam  deferuntur ,  factaque  exscensione  Goesam 
obsidere  incipiunt,  ubi  Isidorus  Paciecus  cum  cohorte 
Hispanorum  et  paucis  Wallonibus  in  praesidio  erat;  con- 
tinuoque  factis  serratis  de  more  castrensi  gyris  erectisque 
gerris  murum  portamque  Imperatoriam  dictam  tormentis 
quatere  incipiunt;  quamvis  enim  muri  essent  satisvalidi, 
nullis  tarnen  prominentibus  propugnaculis  quibus  a  latere 
hostis  impeti  posset  rauniebantur,  portaeque  infirmiores 
et  fossae  admodum  exiguae  neque  profundae  effecerunt , 
ut  intra  triduüm  magna  muri  pars  prosterneretur  et  quam- 
vis praesidiarii  laborarent  ut  ruinas  reficerent,  attamen  tam 
lataeerant  ut  facillimum  ascensum  hosti  praeberent.  Insuper 
et  navem  laneis  saccis  contra  tormentorum  impetum  mu- 
nitam  ita  juxta  muros  promoverant ,  ut  milites,  qui 
objectis  crassioribus  asseribus  tuto  malum  conscendere 
poterant ,  superne  despectarent  quaenam  Hispani  interius 
hostium  irruptioni  opposuissent.  Postridie  tribus  millibus 
militum  muros  duobus  locis  invadunt,  imprimis  ad  strati 
muri  ruinas  pede  collato  acerrime  dimicant  et  insuper 
etiam  propugnaculum  novum  haud  procul  a  mole  com- 
portatis  30  scalis  adoriuntur ;  verum  utrobique  magna 
suorum  clade  repulsi  sunt ;  verum  advectis  a  Lumayo 
mille  quingentis  Germanis  oppugnationem  de  novo  aggredi 
constituunt  factaque  juxta  portam  's  Heinskinderianam 
latissima  ruina,  dum  vergente  in  occasum  sole  irruptionem 
difFerunt  in  diem  sequentem,  Hispani  cum  civibus  tota 
nocte  laborantes  intrinsecus  propugnaculum  excitant;  quo 
viso  hostes  tormenta  reducunt. 

Cum  primum  autem  in  insulam  appulissent,  tres  sacer- 
dotes  circumjacentium  villarum  parochos  ceperant ,  quos 
cum  aliquamdiu  captivos  detinuissent,  tandem  morti  adju- 
dicant.  Horum  unus  caeteris  doctior  cum  patibuli  scalas 
ascendisset,  silentio  manu  facto  insignem  orationem  habuit 


378 

de  venerando  Eucharistiae  mysterio,  sub  cujus  finem  Deo 
omnipotenti  inimensas  egit  gratias  ,  qiiod  martyrü  palma 
ab  Eo  dignus  habitus  fuisset;  atque  ita  demuni  laqueo 
indito  insigni  constantia  mortem   oppetiit. 

Hoc  statu  res  Goesanae  erant,  cum  Albanus  recupe- 
rata  Mechlinia  Antverpiam  venit.  Quare  Sanchio  Avillano 
atque  Christophoro  Mondragonio  chiliarchis  imperat,  ut 
quam  ocyssime  obsessis  suppetias  ferant.  Verum  cum  res 
magnae  difficultatis  existeret ,  quod  hostium  naves  bellicae 
in  fluraine  Scalde,  quod  continentem  atque  insulam  inter- 
fluit,  magno  numero  excubarent  trajectum  in  insulam 
impediturae;  ecce  tibi  piscatores  aliqui  deferunt,  se  in 
iis  locis  naviculas  suas  quandoque  perdidisse  quod  aestu 
maris  recedente  aqua  destituerentur;  cumque  perltiores 
referrent  ante  centum  annos  Zuytbevelandiae  insulam 
continenti  annexam  fuisse  sed  postea  inundatioue  maris 
a  continenti  avulsam  fuisse;  visum  fuit  praedictis  chiliar- 
chis tentari  posse  utrum  sinus  ille  maris  vado  trajici 
possit.  Quare  misso  quodam  capitaneo  Flandro  Blommaert 
nomine  cum  duobus  Hispanis,  qui  se  obtulerant,  com- 
pertum  fuit  tractum  illum  vadari  posse,  sed  magno  pe- 
riculo  quod  sinus  ille  non  minus  tribus  passuum  millibus 
pateat  et  vadum  tribus  fluminum  alveis  intersecetur,  ubi 
altiores  aquae  non  nisi  a  grandiore  statura  viro  penetrari 
possent.  Re  igitur  explorata  chiliarchae  properato ,  ante- 
quam  ad  hostes  rumor  dimanaret,  aliquot  sacculos  lineos 
consui  jubent,  qui  militum  collo  appendi  possent,  ut 
commeatus  et  pul  vis  tormentarius  aspergine  non  corrum- 
perentur.  Convenit  inter  chiliarchas  praedictos,  ut  Mon- 
dragonius  cum  tribus  millibus  peditum  sinum  illum  vado 
transmitteret,  atque  ubi  in  insulam  pervenisset  ignibus 
accensis  id  Sanchio  Avillano  significaret.  Visa  est  haec 
res  omnibus  locorum  peritis  temeraria  atque  monstruosa, 
quod    aestuaria    haec    continuo    fluxu    et    refluxu    maris 


379 

praeter  ingentem  quam  occupant  latitudinem  etiam  gran- 
des  onerarias  naves  profunditate  sua  aestu  accedente 
veherent  praesertim  eo  tempore  anni,  quo  autumnales 
aquae  late  restagnantes  illud  iter  licet  alias  forte  pervium 
tune  tarnen  imposibile  facere  videbantur.  Verumtamen 
Mondragonius  aquam  primus  subsequente  milite  ingredi- 
tur,  factoque  festinanter  itinere,  antequam  maris  accessu 
aqua  cresceret,  incolumis  in  oppositam  insulam  veluti 
marina  bellua  evadit  novem  tantum  ex  snis  desideratis, 
factoque  ignium  signo  21  Octobris  ad  iirbem  properat. 
Verum  hostes  per  rusticos  antea  moniti  trepide  naves 
conscenderant,  mirante  plurimum  Pacieco  et  insidias  sus- 
picante  nee  discedentes  subsequi  audente,  donec  adventante 
Mondragonio  cum  suis,  cognito  subsidio,  in  hostem  erupit 
et  novissimos  eorum  iisque  ad  quadringentos ,  qui  non- 
dum  naves  concenderant ,  cecidit.  Et  haec  quidem  status 
rerum  Zelandicarum. 

In  Hollandia  vero  ad  unum  omnes  accito  Lumayo  rebel- 
larant  exceptis  Amstelredamensibns  et  Sclioonhovianis ; 
quorum  hi  cum  ab  haereticis  obsiderentur  et  undique  rebel- 
lium  regionibus  inclusi  essent,  Bossuvius  comes,  Hollandiae 
gubernator,  qui  tum  Ultrajecti  agebat,  jussit  ut  hosti 
deditionem  facerent  eo  quod  ipsis  succurere  non  posset, 
cum  satis  negotii  sibi  esset  ut  itinera  Gelrica  adjacentiaque 
oppida  Trajectensibus  assereret ,  et  populum  Trajectensem 
ipsum ,  per  se  natura  seditiosum ,  in  officio  contineret , 
quia  tam  procHnatis  animis  in  haeresira  erat,  ut  plerique 
illorum  libentius  se  diabolum  videre  assererent  quam  Hol- 
landum  religionis  causa  profugum.  Amstelredamenses  vero 
cum  raajore  belli  mole  undique  premerentur,  per  seip- 
sos  tarnen  haereticis  restiterunt,  quatuor  peditum  signis  a 
magistratu  conscriptis  ex  iis  praesertim  oper(ari)iSj  qui 
cessantibus  commerciis  seipsos  alere  non  possent,  et  inopia 
cogente    deditionem    fecissent;     qui    stipendiis    sustentati, 


380 

cum  alioqui  essent  valde  Catholici,  fidelem  operam  magi- 
stratui  navarunt.  Quare  haeretici,  spe  hujus  urbis  per  pro- 
ditionem  occupandae  depulsi,  naves  aliquot  bellicas  Enchusa 
Hornaque  Amstelredamensium  portum  occupaturas  trans- 
mittunt,  ubi  turn  plusquarn  centum  insignes  onerariae 
naves  in  anchoris  constiterant,  quae  singulae  tribus  coro- 
datorum  millibus  aestimabantur,  majoresque  ex  parte, 
imo  fere  omnes  civium  erant  propriae.  Haeretici  igitur 
navibus  suis  bellicis  in  portum  delati,  Amstelredamensi- 
bus  minitantur ,  se  naves  omnes  incendio  deleturos  nisi 
statim  deditionem  facerent.  Verum  magistratus  civesque 
omnes  praeclaro  erga  religionem  Catholicam  studio  et 
stabili  fide  erga  principem  tam  ingens  damnum  rei  fami- 
liaris  subire  maluerunt,  quara  publicam  causam  prodere. 

Sed  nee  levius  in  Gelria  tumultuabatur,  ubi  Aegedius 
Barlemontius  Hiergae  dominus  praefecturam  obtinebat. 
Comes  enim  Montensis  quinque  millibus  peditum  et  quin- 
gentis  equitibus  coUectis,  prodentibus  incolis  occuparat 
Zutphaniam,  Lochemium,  Doetecomium,  Doesburgum , 
Hattemium  et  Harderwicum  et  in  Transisulania  Campos, 
SwoUam,  Hasseliam,  Steenwijckam  Goeriam  et  Oldenze- 
lium  munita  oppida;  quin  et  ipsa  Daventria  defecisset, 
nisi  urbem  loco  opportuno  sitam  et  iter  Germanico  equi- 
tatui  in  Belgium  traducendo  valde  commodum  Albanus 
jam  antea,  bello  Gi'oningensi,  praesidio  quatuor  cohortium 
Hispanorum  firmasset. 

In  Frisia  quoque  rebelles  praefecto  sibi  domino  Neder- 
wormio  Snecam,  Bolswerdiam  et  Franeckeram  occuparant, 
unde  Roblesius  Groninga  profectus  Dochomium  et  Stave- 
ras,  quas  oppugnabant,  adventu  suo  eripit,  collatis  signis 
cum  ipsis  confligit  et  victoriam  obtinet  occiso  ipsorum 
praefecto  comité  Scouwenbergio,  qni  ad  initium  tumultus 
ex  Germania  accurrerat  et  in  locum  Domini  Nederwor- 
meri  suffectus  fuerat. 


381 

Hic  in  universum  erat  status  provinciarum  Transrena- 
narum,  cum  Albanus  Montibus  Hannoniae  receptis  cum 
exercitu  suo  in  Brabantiam  rediret;  qui  dimisso  equitatu 
Germanico,  quod  in  Transrenanis  provinciis  ob  earum 
situm  foret  inutilis,  Fredericum  Toletanum  filium  suum 
cum  peditatu  Mosam  Renumque  superare  jubet;  ipse  vero 
Trajecti  ad  Mosam  tormenta  navibus  imponit  et  cum  duce 
Medinensi  secundo  flumine  in  Gelriam  defertur;  cumque 
Noviomagi  hibernare  cogeretur  ut  rem  pecunariam  com- 
modius  expediret,  oppugnata  per  Fredericum  Zutphania 
et  praesidiariis  fugientibus  occupata ,  recipiente  se  in 
Germaniam  comité  Montensi ,  universa  illa  Gelrici  atque 
Transisulanici  tractus  oppida  nullo  negotio  recuperat, 
sicuti  etiam  Amersfortiam  in  ditione  Trajectensi,  Porro 
inde  HoUandiam  petiturus  Naerdam  exiguum  istius  pro- 
vinciae  oppidulum  contendit.  Incolae  autem  cum  essent 
addictis  animis  in  haeresim,  quam  primi  omnium  Hollandiae 
civitatum  publice  professi  fuerant,  deditionem  facere  re- 
cusarunt,  licet  per  dominos  Noirquermium  atque  Cres- 
sonerium,  qui  praemissi  fuerant,  monerentur  ne  tormen- 
torum  adventum  expectarent,  alioqui  ipsorum  oppidulum 
ex  ratione  belli  in  praedam  militi  cessurum,  quod  exi- 
guum et  immunitum  esset ;  sed  adventante  Frederico  et 
oppugnationem  parante  cum  de  deditione  agere  vellent , 
nihilominus  admissi  sunt.  Verum  dum  conditiones  scribe- 
rentur  furorem  suum  haereticum  necdum  dissimulare 
potuerunt,  quin  contra  omne  belli  jus  minora  tormenta 
aliquot  disploderent  in  Hispanos  incautius,  utpote  sublato 
jam  bello,  ante  muros  versantes.  Unde  irritati  milites  vi 
irrumpunt  et  oppidulum  compilatum  injectis  flammis  in 
perfidiae  mercedem  exurunt  excepto  templo  et  Religiosa- 
rum  quodara  monasterio. 

Fredericus  castigatis  pro  merito  suo  Nardensibus  Am- 
stelredamum  versus  progreditur,  ut  per  aggerem  Sparen- 


382 

sem  Harlemensibus  bellum  inferat;  qui  ab  Amstelreda- 
mensibus  vicinis  suis  moniti,  ut  tempestive  rebus  suis 
consulerent  et  pacem  cum  regiis  facerent,  deliberatione 
habita,  e  magistratu  duos  Amstelredamum  mittunt  Theo- 
doricum  scilicet  Frisium  consulem  et  Christopborum  Sca- 
gensem  scabinum  ,  ut  de  conditionibus  cum  Friderico 
agerent.  Qui  laetus  eorum  adventu  continuo  se  ad  patrem 
suum  scripturum  atque  pro  ipsis  intercessurum  promittit. 
Eodem  die,  quo  hi  Harlemo  discesserant,  rebelles  qui- 
dam ,  suae  sortis  hominibus  aliquot  convocatis ,  seditione 
facta  urbem  occupant ,  subsidium  ab  Auraico  propere 
accersunt,  legatos  Amstelredamo  reversos  in  carcerem 
conjiciunt  et  demum  Leidam  Auraico  transmittunt  et  omnia 
sursum  atque  deorsum  versant,  Unde  Fridericus  cognita 
eorum  iterata  rebellione  iter  ingressus  per  Julianum 
Romeroum  munitionem  Sparendammensem ,  occisis  mille 
trecentis  propugnatoribus ,  occupat  et  Harlemo  appropin- 
quans  leprosarium  occupat  et  duodecima  Decembris  Har- 
lemum  obsidere  incepit,  comitatus  Bossuvio  regulo,  Hol- 
landiae  moderatore.  Habebat  autem  in  exercitu  suo  37 
cohortes  Hispanorum  et  22  Walonum  et  octodecim  Ger- 
manorum  cum  duabus  turmis  equitum  tormentariorum  et 
totidem  lanceariorum  Hispanorum  et  ducentos  equites 
Germanos,  qui  in  Beverwijk  pago  totoque  oceani  littore 
excubabantj  ne  quis  hostis  es  Waterlandia  terga  regiorum 
invaderet.  Peditatus  autem  ita  dispertiebatur,  ut  Hispani 
in  leprosario  juxta  portam  S.  Crucis  metarentur,  Germani 
vero  in  Sylva  Harlemensi,  medium  autem  spatium  Wa- 
lones  occuparent.  In  urbe  autem  in  praesidio  erant  sex 
peditum  Germanorum  signa  sub  Lazaro  Moulartio  tribuno 
et  postridie  quam  obsideri  coepit,  supervenit  baro  Lumayen- 
sis,  qui  a  rebellibus  ad  primam  obsidionis  famam  missus 
fuerat  cum  tribus  millibus  peditum  Anglicorum,  Scotorum 
atque  Gallorum,  sed  praeventus  ab  Hispanis  dum  nibilo- 


383 

minus  castra  perrumpere  et  in    urbem  pervadere  tentat, 
multis  suorum  amissis  in  Zuyt-HoUandiam  repellitur. 

Rebelles  itaque  cognita  obsidione  munitionem  exitant 
in  pago  Sassenhem  dicto ,  paulo  minus  quam  medio  iti- 
nere  Harlemum  inter  Leidamque  distante,  ut  eo  milite 
simul  atque  annona  congregatis,  Harlemensibus  subsidium 
mitterent  per  lacum  illum  ingentem  qui  Harlemum  atque 
Leidam  interjacet  et  juxta  dictum  pagum  ad  locum  Cage 
dictum  incipit,  qui  praedura  turn  hyeme  glacie  stratus 
firmissimum  iter  equiti  peditique  praebebat,  praesertim 
tractoriis  redis  illis,  quas  indigenae  sledas  vocant,  quae  a 
duobus  equis  protractae  tantum  fere  oneris  capiunt,  quantum 
currus  capacissimi  et  mira  celeritate  supra  duas  ferreas 
laminas  structae  per  glaciem  portrahuntur  a  duobus  tantum 
equis,  acutioribus  solearum  stimulis  gressum  in  lubrica 
glacie  firmantibus.  Fredericus  autem  Toletanus  muris  lu- 
stratis  fossisque  admodum  latis  inspectis  deliberat,  qua- 
nam  potissimum  parte  urbem  oppugnare  deberet,  multis- 
que  suadentibus  ut  silvam  versus  tormenta  contrueret 
ad  versus  prominentem  urbis  angulum  qui  utroque  latere 
magno  hostium  praejudicio  impeti  poterat,  aliis  vero  sua- 
dentibus ut  juxta  portam  Sanctae  Crucis  oppositamque 
portae  munitionem  murum  quaterent,  eo  quod  castra  illo 
loco  jam  fixa  expeditiorem  tormentorum  collocationem  effi- 
cerent  ;  quae  alioquin  in  silvam  transferenda  novisque 
operibus  munienda  erant,  quod  intenso  praesertim  frigore 
aliquot  dierum  spacium  consumeret,  intra  quod  urbem 
per  portam  Cruciam  expugnari  posse  dicebant.  In  quam 
sententiam  Fredericus  ferebatur,  fatali  certe  consilio,  quod 
profectum  ex  contemptu  inimicorum  certissimam  cladem 
belli  ducibus  semper  afferre  consuevit.  Decima  octava 
itaque  Decembris  tormentis  res  geri  cepit,  sed  eo  die 
atque  etiam  postridie  tam  parum  efifectum  est  ut  Julianus 
Romerous  oppugnationem  dissuaderet.  Verum  cum  tormen- 


384 

tarius  pulvis  ferreique  globi  deficerent,  quibus  latior  ruina 
sterni  potuisset ,  placuit  militem  in  muros  immitti,  stra- 
toque  ponte  supra  vasa  aliquot  cerevisiaria,  tonnas  vocant, 
qui  militum  humeris  deferri  et  in  fossam  immitti  posset, 
ut  per  eum  transeuntes  in  opositam  munitionem,  quae 
portae  Cruciariae  objecta  erat ,  per  ruinas  tormentarias 
evaderent.  Quod  cum  propere  factum  fuisset  et  unus 
atque  alter  ex  Hispanis  per  ruinas  enitens  in  munitionis 
caput  evasisset,  Hispani  qui  ad  irruptionem  parati  con- 
stiterant  nuUo  signo  dato  sine  ordine  per  pontem  accur- 
runt,  ubi  cum  in  aperte  versarentur,  eo  quod  ruina 
impeditior  hoste  acerrime  repugnante  ascensum  impediebat 
et  postremi  urgentes  et  constipati  prioribus  redeundi 
copiam  negarent,  tormentis  ex  urbe  a  latere  petiti  sunt 
ita  ut  raomento  temporis  centum  et  quinquaginta  fortis- 
simi  milites  perirent.  Julianus  Romerous  visa  suorum 
obstinatione ,  quod  nequicquam  repugnantes  apertoque 
periculo  redire  noUent,  accurrit  et  a  muris  eos  discedere 
compulit.  Dum  autem  se  recipit  scolpeto  a  moenibus 
petitus,  alterum  oculum  amisit.  Grave  enim  detrimentum 
regiis  inferebant  bombardarii  illi ,  qui  diebus  festis  sese 
in  locis  ad  id  destinatis  (:  doelens  vocantur:)  longioribus 
manualibus  tormentis  ad  certum  scopum  dirigendis  exer- 
cere  soliti  sunt. 

Nocte  quae  hanc  oppugnationem  sequuta  est ,  Zaraso 
cum  600  Gallis  per  lacum  in  urbem  ingressus  est.  Fre- 
dericus  ita  a  moenibus  repulsus  nequaquam  tarnen  animum 
dimittit,  verum  excavatis  fossis  ad  pedem  propugnaculi , 
quod  portae  Cruciae  ut  diximus  objectum  fuerat ,  per- 
vadit  et  continuo  sufFodiendo  hostera  licet  acerrime  repu- 
gnantem  inde  ejicit,  qui  in  urbem  se  recipiens  portam 
S.  Crucis  aggeribus  obstruxit.  Interea  Leydenses  mittunt 
mille  circiter  milites  sub  ductu  Antonii  Pinteri,  illius  qui 
Montes  Hannoniae  ut  supra   diximus    Ludovico  Nassovio 


385 

prodiderat,  ut  in  aggere  Sparensi  munitionem  quamdam 
subito  excitarent,  quo  commeatuum  subvectionem,  quae 
solo  hoc  itinere  Amstelodamo  fieri  poterat,  impedirent. 
Verum  Arasterdamenses  cum  aliquot  suoruin  militum 
excurrentes  opus  impediunt,  hostem  in  fugam  convertant 
et  Antonium  Pinterum  nequissimum  proditorem  occidunt; 
unde  mille  aureis  ab  Albano  donantur,  qui  tantumdem 
se  daturum  spoponderat  iis  qui  eum  interemissent.  Dum 
Harlemum  obsidetui',  Hispani  duos  rebellium  centuriones 
capite  truncant  eaque  in  urbem  tormentis  mittunt;  unde 
continuo  obsessi  undecim  Hispanos  suspendunt  eorumque 
capita  vasi  inclusa  ad  Fridericum  mittunt  cum  litteris,  ut 
ab  armis  cesset,  cum  decimas  ipsi,  a  patre  tantopere  pe- 
titas,  ofFerrent. 

Dum  haec  aguntur  Harlemi,  haerebat  Auraicus  Delfis 
in  monasterio  Sanctae  Agathae  monialium ,  quod  a  parte 
occidentali  objacet  ecclesiae  majori  in  honorem  S.  Hippoliti 
consecratae ,  ubi  tum  praefectum  virginum  agebat  vir 
insignis  Cornelius  Miisius ,  Delfensis,  qui  hoc  anno  nocte 
intra  decimam  et  undecimara  Decembris  crudeli  supplicio 
ab  haereticis  Leidae  martyrio  affectus.  Acta  ejus,  unde- 
cunque  magno  studio  a  nobis  corrasa ,  quantum  possumus 
hic  integra  daraus.    ') 

Occasio  martyrii  ejus  haec  fuit.   Agebat  tune  temporis 


1)  Wij  meeuen  hier  te  moeten  verwijzen  naar  lietgeen  Christiaan  van 
Adrichem,  de  voortreffelijke  biechtvader  der  Nonnen  van  St.  Barbara  te 
Delft  (wiens  uitstekende  deugden  zoo  meesterlijk  zijn  geschetst  in  een  paar 
stukken  bij  Dodt  van  Flensburg,  Archief  II ,  bl.  102-7)  in  zijn  eigenhandig 
door  hem  geschreven  Martyrologium  had  opgeteekend.  In  een  bijvoegsel 
„Be  novis  Marli/ribus"  komt  daar  o.  a.  voor:  „1572,  die  10  Decembris, 
„Leydae  Batavorum,  post  dira  tormenta  a  Geuseis  suspendio  strangulatus  et 
„necatus  est  honorabilis  M'.  Cornelius  Musius,  Delphus  ,  poëta  laureatus  , 
„theologus  et  coenobiarcha  sacrarum  virginum  D.  Agathae  apud  Delphos 
„HoUandiae,  aetatis  suae  anno  72."  Zie  J.  J,  Dodt  van  Flensburg,  Archief 
voor  kerkel.  en  wereldl.  Geschied.  II,  bl.  119. 

Bijdragen  GescL.  Bigd.  v.  Haarlem     X1Y<!  Deei.  25 


386 

summum  militiae  rebellium  praefectum  comes  Marckensis, 
dominus  Lumayus  vulgo  dictus,  cujus  supra  mentionem 
fecimus,  Hic  cum  sub  initium  Decerabris  Delfos  venisset , 
ejusque  copiae  ante  portam  australem  oppidi  metarentur, 
accidit  ut  uiulta  ab  ipsis  insolenter  fierent ,  praesertim  a 
gregario  railite,  qui  propius  portam  accesserat;  qui  repre- 
hensus  a  satellite  praefecti  civium  cum  non  desisteret , 
postremo  ab  eodem  plumbea  glande  de  muro  trajicitur. 
Lumayus,  qui  intra  civitatem  hospitabatur  in  aedibus 
nobilis  Joannis  Huteri  ')  dicto  monasterio  fere  contiguis, 
et  tune  vacuis,  qtiod  Huterus  caussa  religionis  et  odio 
rebellionis  Ultrajectum  concesserat,  hanc  caedem  indiguis- 
sime  tulit  et  cadaver  occisi  deponi  fecit  ante  valvas  dictae 
majoris  ecclesiae  sub  campanili  ex  adverso  praefati  mona- 
sterii,  petiitque  a  magistratu  caedem  ut  injustam  vindi- 
cari.  Verum  magistratus,  habita  cum  Auraico  deliberatione, 
respondit,  mortuum  jure  et  sua  culpa  caesum  videri. 
Irritatus  hoc  responso  Lumayus  juravit,  se  per  seipsum 
vindicaturum  suum  militem  caesum,  etiam  (:  si  daretur:) 
per  necem  praefecti  virginum  Agathensium ,  tune  Auraici 
hospitis.  ^)  Hoc  cum  Musius  rescivisset  et  crudelitatem 
Lumayi  fraudesque  Auraici  probe  nosset,  non  sine  caussa 
sibimetipsi  timere  coepit,  praesertim  cum  Auraicus  ipsum 
Lumayum  ad  coenam  invitasset,  qui  praesentem  tune 
Musium  variis  dicteriis  et  acerbis  scommatibus  excepit. 
Accedebat,  quod  passim  a  Lumayi  familiaribus  dissemina- 


1)  Dezelfde,  wien  bovengemelde  Christ.  van  Adrichem  dank  betuigt  voor  de 
leening  der  „Descriptio  Jerusalem  et  Sanctorum  Locorum",  —  een  handschrift 
opgesteld  door  Jo'  Jan  de  Hujter,  schout  van  Delft,  die  in  1520/1  te 
gelijk  met  heer  Jan  Schorel  ,  kanunnik  te  Utrecht  en  schilder  en  met 
M'.  Lambert,  pastoor  van  St.  Hypolitus  te  Delft,  eene  bedevaart  naar  het 
H.  Land  had  gedaan  en  daar  op  het  H.  Graf  tot  ridder  was  geslagen.  Hier 
gemelde  Joannes  Huterus  is  des  ridders  kleinzoon,  en  blijkt  alzoo  een  oora- 
zegger  te  zijn  van  den  gunstig  bekenden  geschiedschrijver  Pontus  de  Huyter. 

2)  In  het  H.  S.  stond  hospite»?. 


387 

batur  et  passim  credebatur ,  Auraicum  abeunte  Musio 
vitae  necisque  potestatem  in  ipsum  largiore  vini  poculo 
Lumaj'o  propinasse.  Quare  nona  Decembris  hujus  anni 
petita  ab  Auraico  et  obtenta  venia  Hagam  versus  con- 
tendit,  ')  cum  nobili  sanctimoniali  monasterii  Caroletta 
Merwia  et  adolescente  20  annorum  Cornelio  Musio  van 
der  Meere  Delfensi,  fratris  sui  filio,  cui  a  sacro  fonte 
suscepto  suum  nomen  dederat.  Quia  autem  multum  nivis 
ceciderat,  vehebantur  simul  reda  tractatoria,  slede  vocant. 
Verum  portam  civitatis  egredientes  notati  sunt  ab  aliqni- 
bus  equitibus  Auraici,  inter  quos  praecipui  erant  Hove- 
rinck  filius  mercatoris  Tellii  et  quidam  dictus  Maselant 
filius  Engelberti  Cornelii  Flacci ,  ipsius  Musii  propinquo 
gradu  cognati.  Hi  mox  redam  sequuti  eam  assequuti  sunt 
juxta  leprosariura,  quod  a  meridie  Hagae  adjacet,  et 
coëgerunt  aurigam  ut  redam  sisteret  ante  cauponam  cujus- 
dam  hospitis  mulierculae  dictae  Truy  op  H  Hoff.  In  dicto 
hüspitio  mox  adsunt  requirentibus  dictis  equitibus  aliqui 
commissarii  a  Luraayo  destinati ,  ut  inquirerent  de  caussa 
fugae  Musii,  quem  Ultrajectum  ad  Hispanos  patriae  hostes 
tendere  dicebant.  Factum  examen  Maselant  unus  ex  equi- 
tibus Delfos  ad  Auraicum  defert ,  qui  postridie  literas 
reddidit  cum  mandato  (:  saltem  pro  forma  :)  ut  captivus 
secure  Delfos  reducatur ;  quin  ex  familia  ipsius  aliqui 
nobiles  tam  raares  quam  foeminae  Hagam  simul  conten- 
dunt  Musium  reducturi,  in  vicem  hujus  officii  opiparo 
prandio  rursum  excipiendi.  Hoc  nuntio  accepto  statim 
omues  Delfos  contendunt,  deducentibus  qui  ceperant  equi- 
tibus.   Accidit  ut,    eodem   momento  fere  quo  illi    Haga , 

1)  Kon  de  hoogleeraar  N.  C.  Kist  deze  noorden  nog  lezen,  dan  herriep 
hij  gewis,  wat  zijne  pen  neerschreef  in  het  Nienw  Archief  voor  Kerkel. 
Geschied.  II,  bl.   377/8,  waarbij  gewaagde  van  „den  ongeliikkigen  Musius, 

«wiens  eedbreuk  en  verraderlijke  vlugt    naar   den  vijand    eeu    zoo    treurig 

,;Uiteiüde  liern   op   den   hals  haalde." 


388 

Delfis  discederet  Lumayus  cum  aliquot  equitibus  et  pedi- 
tibus,  ut  Harlemo,  cui  tune  regii  imminebant,  praesidiura 
imponeret.  Ex  hisce  copiis  aliquot  equites,  ut  est  verisi- 
mile,  de  mandato  Lumayi  discedunt  a  via  recta,  quae 
Leidam  ducit ,  et  per  pontem  Telonarium  ad  sinistram 
Hagam  contendunt  et  obvium  habentes  cum  sua  reda 
Musium  juxta  praedictum  leprosarium  et  violenter  irruen- 
tes  redam  secum  abducere  voluerunt.  Veruni  cum  illi, 
qui  Musio  praesidio  erant,  contra  urgerent  et  mandatum 
Auraici  ostenderent,  redam  dimiserunt  earaque  de  propin- 
quo  praecesserunt,  donec  veniret  ad  divortium  viae  com- 
munis, quod  ad  pagum  Ryswijcanum  prope  dictum  pontem 
Telonarium  pergit ;  ubi  vi  facta  coegerunt  aurigam ,  ut 
sinistrorsum  deflecteret  et  Leidam  adveheretur,  ubi  Lu- 
mayus pernoctaturus  erat ;  et  tanta  vi  redam  raptarunt 
ut  Musio  pileus  de  capite  decideret  nee  permitterent  ') 
ut  repeteretur ,  irridentes  et  clamantes :  ^alium  galerum 
sacrificulo  Leidae  adaptabimus",  et  insuper  ipsum  pallio 
spoliarunt. 

Cornelius  vero  Musius  adolescens  et  cognatus  Musii, 
qui  juxta  leprosarium  visa  equitum  impressione  reda 
exilierat  et  inter  vepres  seipsum  occultarat,  cum  equites 
discedere  vidisset,  alia  reda  ')  patruum  suum  juxta  pagum 
incommode  assecutus  fuerat ;  nam  cognitus  ab  hisce  prae- 
donibus  gladio  et  bombardula  spoliatus  in  patrui  sui 
redam  conscendere  coactus  est ,  ibique  ferrea  cathena 
brachium  ipsius  cum  brachio  patrui  sui  arctissime  devinc- 
tum  est.  Cum  fama  capivitatis  Musii  Delfos  allata  esset, 
multi  ex  civibus  non  parum  contristati  sunt.  Erat  enim 
gratus  toti  fere  civitati  vir  optimus,  ita  ut  multi  extra 
portam  ejus  reditum  praestolarentur.  Hi  cognito  hoc  infor- 
tunio  praestantiores  ex  suo  numero  delegerunt,  qui  simul 

1)  Het  H.  S.  zegt:  pennitter^^.  2)  In  liet  H.  S.  aliam  redaw. 


389 

cum  Remigia  ') ,  monialium  Agathensium  praefecta  ,  ad 
Auraicum  irent  supplicatum  pro  remedio.  Verum  quia 
supervenerat  nuntius  de  occupata  munitione  Sparendamensi 
et  pereclitante  Harlemo ,  Auraicus  cum  Ordinibus  consul- 
tabat,  quid  in  rem  factu  ^)  opus  esset.  Nee  ante  mediam 
noctem  conventus  dissolutus  est.  Auraicus  eo  dissoluto 
statim  aditur  et  de  nocte  (:  ut  officiosus  videri  volebat :) 
literas  hoc  tenore  ad  Lumayum  dedit,  quarum  autogra- 
phum  usque  in  hodiernum  dicm  videre  est  apud  dictum 
Cornelium  Musiura  juniorem  ,  quera  cum  patruo  suo 
Leidam  abductum  dixinius  et  nunc  relicta  Catholica  reli- 
gione  consulem  Delfis  agit ,  ad  signum  dupUcis  crucis 
cerevisiae  coctor. 

Monsieur  mon  Cousyn, 

Les  novelles  me  sont  ici  venues  de  l'execution,  que 
vous  aves  faicte  a  l'endroit  la  personne  du  pater  de  ce 
cloistre,  ou  je  suis;  dont  je  suis  tres  mari,  veu  que  desja 
il  avoit  mes  lettres  d'asseurance,  pour  s'en  pouvoir  re- 
tourner  celle  part.  Et  non  obstant  praesentement  icy  avois 
bien  espere,  que  n'ussies  voulu  attenter  chose  semblable 
a  mon  desceu  et  sans  en  avoir  mon  advis  et  consente- 
ment.  Parquoy  et  comme  j'entends ,  que  tenes  encore 
ches  vous  ung  jeusne  homme  avecq  une  nonnain  estant 
gentilfemme,  qui  tous  deux  estoint  en  la  compagnie  du 
dict  pater;  je  vous  prie  qu'incontinent,  cestes  veues,  me 
renvoyes  tous  deux  sans  qu'aulcun  aultre  tort  leur  soit 
faict;  et  n'y  voulez  faire  faulte.  Et  sur  ce  me  recomman- 
dant    bien    afïectueusement    en  vostre    bonne    grace ,    je 

1)  n.  1.  Reymgen  Corssend'.  Zie  Dietsche  Warande  XI,  bl.  581.  Kerkelijk 
Nederland,  1854,  bl.  191,  gewaagt  van  „Cors  Claessen,  pharmacopoeus 
„Delfensis,  cujus  duae  es  ordine  filiae  huic  monasterio  praefectae  fuerunt: 
„Clara,  elati  animi  virgo;  Reimburgis,  demissi." 

2)  In  bet  H.  S.  facto. 


390 

prieray  Dieu  vous  dunner,  Monsieur  nion  Cousin ,  en 
bonne  santé  heureuse  et  longue   vie. 

De  Delft  ce  xi  jour  de  Decembre  1572. 

Et  erat  subscriptum  :  V"  bien  bon  Cousin  a  vous  faire 
service  * 

GuiLLAME   DE   NaSSAU. 

Superscriptie  erat:    A  Monsieur,    Monsieur  (Jomte  de 
la  Marche,  mon  bon  Cousyn. 
ld  est :   Domine  Cognate. 

Intellexi  quid  egeris  cum  praefecto  monasterii  ubi  sum  ; 
unde  valde  indolui,  postquam  habuerit  litteras  a  me  quod 
huc  secure  reverti  posset.  Eo  non  obstante  speraveram 
hic  quod  nihil  tale  tentasses ,  me  inscio  et  sine  meo  con- 
silio  et  consensu.  Quare  et  cum  intelligam ,  quod  adhuc 
apud  te  habeas  quendam  adolescentem  cum  religiosa  no- 
bili,  qui  erant  dicti  praefecti  socii;  precor  ut  statim  visis 
praesentibus  remittas  utrumque  absque  ulla  ulteriore  in- 
juria,  idque  certo  facias.  Atque  ita  me  summo  affectu 
commendans  vestro  favori,  precor  Deum  vobis  concedere, 
Domine  Cognate ,  cum  sanitate  longam  atque  felicem 
vitam.  —  Delphis  11  Decembris  1573.  —  Et  erat  sub- 
scriptum :  Tuus  valde  cognatus  Wilhelmus  Nassovius.  — 
Inscriptio  vero:  Domino,  Domino  Comiti  M.archiae  charo 
meo  cognato. 

Sed  tarde  nimis  venerunt  hac  literae  '),  quae  si  etiara 


1)   Had  vader  Bor  dit  geweten,  dan  ware  't  niet  noodig  geweest  in  zijne 

Nederl.  Historiën  I,  bl.  422  der  uitgaaf  van  1679,  te  schrijven:   u Daerom 

hij  (de  Prince  van  Orangien)  terstoud  eenen  expressen  bode  sond  aen  den 
Grave  van  der  Mark,  dat  hem  (Musius)  sonde  relaxeren ;  maer  de  Grave 
op  hem  gebeten  wesende  en  horende  datter  een  bode  van  den  Prince  voor 
de  poorte  was,    dede  te  meer  haesten  met  zijn   (Musius')  dood,    en   wilde 

de  poorte  niet  geöpent  hebben  voor  en  aleer  hy  dood  was" Doch  zou 

de  geschiedvorscher  met  den  brief  zelf  niet  verlegen  zijn  geweest?  "Want 
de  Prins  getuigt  dat  hij  de  wete  had  van  de  texecution"  tegen  den  pater 
van  St.   Aagthen-klooster.  Dit  dubbelzinnige  woord  beteekene  nu  of  de  een- 


391 

tempestive  affuissent,  nescio  an  quicquam  operari  potuis- 
sent.  Mutuo  enim  se  noverant  leo  et  vulpes;  sciebat  enim 
quid  Auraico  placeret  Lumayus  et  quid  simularet.  Ad- 
vectus  enim  fuit  eodein  die  Leidam  Musius.  Qui  cum  in 
itinere  vidisset  consternatam  valde  bonam  monialem  Caro- 
lettam,  eam  blande  consolabatur  dicens :  //Cape  animum, 
i^filia,  non  diu  hic  crimus;  cito  aeternae  felicitatis  parti- 
tfcipes  futuri,  cum  e  contrario  nostri  concives  longa  ser- 
yvitute  opprimendi  sint",  spiritu  plane  prophetico  imminens 
sibi  martjriuni  et  diuturnam  haereticorum  oppressionem 
praenuntians.  Dono  enim  prophetiae  hunc  insignem  virum 
a  Deo  donatum  fuisse  vel  ex  eo  constat ,  quod  variis 
honestis  viris  diversis  vicibus  multis  retro  annis  praedicere 
solitus  fuerit,  se  violenta  morte  pro  catholica  religione 
consummandum,  his  per  jocum,  uti  hilaris  erat,  verbis 
utens  :  //Per  fenestram  cannabinam  (rlaqueum  scilicet:) 
*adhuc  decidam ,  sed  mortem  durissimam  et  lentam  ha- 
//bebo  ,  quod  struma  quam  sub  mento  gero ,  praefocatio- 
//nem  impeditura  sit ;  non  timeo  mortem,  sed  timeo  longos 
set  graves  cruciatus,  quas  ante  mortem  toleraturus  sum." 
Multi  et  graves  viri  sunt,  qui  variis  temporibus  haec  de 
ore  ejus  audierunt ;  quibus  nescio  an  quicquam  certius 
praedici  potuit,  ut  exitus  declaravit. 

Leidam  enim  advectus  exponitur  in  coemiterio  S.  Petri 
a  latere  ecclesiae  septentrionali  ante  insignes  aedes  Lochor- 
stianas,  quod  Vincentius  Lockhorstii  dominus  caussa  reli- 

voudige  ontvoering  of  de  terechtstelling,  het  baart  immer  moeilijkheid.  In 
het  eerste  geval  rijst  de  vraag  :  waarom  wordt  aan  het  slot  van  den  brief 
niets  gevergd  dan  de  behouden  terugzending  der  twee  reisgezellen  van  Musius? 
In  het  andere  geval  laat  de  vraag  zich  gelden  :  Hoe  komt  de  Prins,  die 
bij  de  aankomst  der  tijding  van  Musius  ontvoering  in  de  Staten-vergadering 
was  en  voor  het  sluiten  van  deze  (na  middernacht  tussehen  10  eo  li  De- 
cember) geen  bezoek  wilde  ontvangen ,  aan  de  wete  van  Musius'  terecht- 
stelling, tenzij  e  largiore  vini  poculo  enz.,  waarvan  de  schrijver  vroeger 
heeft  gerept?  Wie  kan  hier  de  goede  oplossing  vinden? 


392 

gioiiis  et  rebellionis  Ultrajectum  concessisset,  et  in  aedibus 
tune  vacuis  diversaretur  Gijsbertus  Duvenvordius  Opdami 
dominus,  nobilis  HoUaiidus;  qui  cura  statim  ad  Musium 
accessisset,  aspectu  ejus  non  parum  se  recreari  aperte  testa- 
tus  est,  quod  summam  sibi  fuisse  cum  patre  ejus  amicitiam 
comraemoraret,  Verum  ad  (preces)  opem  implorantis  tam 
boni  viri  et  amici  paterni  (:  ut  facit  haeresis  plane  efferos:) 
non  tantum  obmutuit,  sed  etiam  contumeliose  respondit: 
//Tune  es  Agathensium  beguinarum  pater?  putabam  subo- 
lidum  monachum  hic  residere"  ;  et  cum  dicto  se  proripuit. 
Interim  ad  Musium  venit  concionator  haereticus,  multis 
verbis  persuadere  nitens,  ut  catholicae  religioni  et  pri- 
matui  Romanae  Ecclesiae  renuntiaret;  verura  cum  insignis 
confessor  nihil  minus  in  animo  haberet  et  haeretico  egregie 
foetens  os  obturasset ,  re  infecta  discedere  coactus  est. 
Mox  adfuit  militum  commentariensis,  qui  Musium  ex 
domo  Lockhorstiana  duxit  ad  aedes  Cornelii  Venii  syndici 
Leydensis,  in  cujus  aedibus  vacuis  (:quod  is  vitans  hae- 
reseos  et  rebellionis  contagium  in  Brabantia  abesset,  licet 
nunc  fere  tota  ejus  posteritas  ad  haeresim  turpiter  defe- 
cerit :)  hospitabatur  Lumayus  in  eodem  S"  Petri  coemiterio 
paucis  passibus  a  domo  Lockhorstana  Occidentem  versus; 
ubi  eodem  die,  ut  Delfos  ad  Auraicum  adducerentur,  in 
vinculis  a  Lumaj^o  servabantur  Christopliorus  dominus 
Scagenus  scabinus  Harlemiensis  ')  et  Mgr  Adrianus  As- 
sendelftius  ejusdem  urbis  syndicus;  qui  publico  civitatis 
suae  nomine  destinati  fuerant  ad  Fridericum  Toletanum 
urbem  obsidere  parantem,  ut  de  urbis  suae  deditione  cum 
eo  transigerent;  sed  in  itinere  intercepti  fuerant.  Ad  hos 
cum  deductus  esset  Musius,  invicem  cum  tristitia  casum 

1)  Dit  en  het  voorgaande  woord  was  ia  het  H.  S.  doorgehaald,  naar 
ons  dunkt  bij  vergissing ;  want  de  zamenhang  eischt  ze.  Ook  hierboven 
bl.  382  zijn  ze  blijven  staan,  en  bij  het  begin  des  jaars  1573  komen  ze 
eveneens  voor.  Zie  achter  bl.   399. 


393 

suum  miserabantur,  quod  in  efFerae  belluae  Lumayi  ma- 
nus  incidissent,  mortem  sibi  ominantes  durissimam.  Quare 
fiere  incipiens  junior  INIusius  a  carnificibus  paulo  laxiori- 
bus  vinculis  patrui  sui  brachio  alligatur;  sanctimonialis 
vero  Caroletta  in  aliud  cubiculuin  deducta  est.  Circa  ves- 
peram  vero  Harlemo  vocatus  adfuit  carnifex ,  qui  transiens 
ostium  cubiculi  a  captivis  Harlemensibus  fuit  agnitus 
sinistro  plane  omine.  Quibus  Musius  habendam  esse  pa- 
tientiam  dixit :  „Omnes,  inquiens,  in  manu  Dei  sumus  ; 
ipsum  precemur  pro  patientia  et  gratia."  Vix  verba  finierat, 
cum  e  triclino  illo  in  arctius  conclave  solus  Musius  ab- 
ducitur  et  examinatur  a  delegatis  Lumayi  judicibus,  dicto 
Opdamio  et  quodani  nobili  Gallo,  Aumalio  dicto,  qui  mox 
Cliristi  martyrem  supra  mensam,  quae  etiamnum  apud 
Venii  filiam  extat,  extendunt,  linteamine  os  tegunt  et 
mox  aquam  frigidam  immittunt,  irao  et  per  infusoriam 
spurcam  suam  urinam  insignem  virum  transmittere  cogunt 
tanta  copia  ut  venter  totus  intumesceret ;  mox  pugnis 
percutientes  et  pedibus  calcantes ,  eandem  per  guttur 
ejicere  cogunt ;  nudatum  quoque  flagris  acerbissime  ad 
multum  usque  sanguinem  caedunt,  ita  ut  arctioris  cubi- 
culi parietes  candidati  ita  sanguine  ejus  respergerentur, 
ut  ipse  audierim  dicentem  Wilhelmum  Oudevlietium  , 
notarium  publicum  Leidensem ,  iterata  saepius  fidelia  et 
calce  vix  tandem  potuisse  elui.  Exinde  deducitur  in  caveam 
sive  cellarium  subterraneum  in  cujus  concamerato  concavo 
annulus  ferreus  prorainebat;  ad  hunc  tenui  admodum  corda 
ex  dextri  pedis  pollice  majore  sanctum  senem  capite  ter- 
ram  versus  suspendunt;  verum  cum  aliquamdiu  summo 
cruciatu  ita  pependisset ,  tandem  quod  chorda  tenuis  esset 
et  corpus  satis  obesum,  digitus  ipsius  in  laqueo  confractus 
in  eodem  haesit,  qui  postridie  ab  ancilla  domestica  in 
propinquum  coemiterium  S"  Petri  delatus  est.  Cadens 
vero  in  terram  graviter  sacrum  suum  caput  laesit ;   unde 


394 

accurrentes  crudeles  illi  carnifices  rursum  in  Christi  mar- 
tyrem  grassantur ;  quae  egexint  sciri  non  potuit ,  quod 
nulli  praeter  ipsos  adessent;  qui  vero  in  domo  erat  Oude- 
vlietius  praedictus  magna  lamenta  et  suspiria  se  audivisse 
testatus  est.  Demum  hora  noctis  intra  nonam  et  decimani 
cruentatum ,  defessum  et  gementem  bonum  senem  domo 
educunt  et  nudis  pedibus  per  nivem  longo  itinere  per 
grande  coemiterium  et  choralem  plateam,  pedibus  multo 
sanguine  stillantibus,  ducunt  ad  infamem  furcam,  quae 
supra  caeruleam  petram  in  lata  platea,  haud  procul  domo 
civica  erecta  erat.  Hic  dum  ex  grosso  fune  laqueum  ap- 
tant,  interim  Deo  seipsum  commendat  sanctus  martyr  et 
laqueo  circumdatus  in  altum  trahitur.  Cui  statim  ungues 
de  pedibus  praecidunt,  sanguine  in  subjectam  nivem  deci- 
dente,  atque  eo  modo  per  aliquot  horas  summo  cruciatu 
vivus  pependit  multum  et  graviter  gemens.  Audivi  ego 
ex  honestis  et  fide  dignis  hominibus ,  qui  tune  juxta 
furcam,  loco  urbis  primario ,  habitabant,  se  cum  summa 
miseratione  graves  illos  gemitus  quidem  audivisse,  sed 
fenestras  aperire  ausos  non  fuisse  propter  insolentiam 
militum  Lumayi.  Caussa  autem ,  cur  tam  diu  vivus  in 
furca  perseveravit,  fuit  quod  funis  crassior  collum  strin- 
gere  et  praecludere  non  potuit,  praesertim  cum  sub  mento 
ad  collum  etiam  satis  grande  tuber  sive  strumam  idipsum 
impedientem  haberet ;  ita  ut  absque  dubio  sancti  martyris 
obitus  in  diem   1 1    Decembris  inciderit. 

Mane  facto  Bartholomaeus  Joannis  lanei  panni  propola, 
vir  honestus  mihi  familiariter  notus  et  ex  adverso  furcae 
habitans,  cum  fenestras  suas  aperuisset,  uxorem  suam  Cle- 
mentiam  Micbaëlis  inclamat  atque  (asserit,)  illum ,  quem 
tota  nocte  suspirantem  audierant  de  furca  pendere,  virum 
lionestum  esse  et  consulem  videri  ex  vestitu ;  indutus  enim 
laneum  thoracem ,  qui  de  more  illius  saeculi  ante  pectus 
integer  erat,    et    supra    humerum    atque  infra  bracbium 


395 

sinistrum  ad  latus  ferreis  vel  aereis  tenaculis  claudebatur; 
cujus  partem  ,  quae  supra  liumerum  claudebatur ,  ut 
laqueum  collo  inducerent ,  tetri  carnifices  solverant  et 
solutam  pendere  dimiserant.  Sub  meridiem  redeunt ,  qui 
sanctum  virum  suspenderant  et  praeciso  fune  corpus  deci- 
dere  faciunt;  adduxerant  autem  secum  esiguum  quemdam 
nanum,  qui  Lumayo  in  deliciis  erat ;  hic  militum  liortatu 
castissima  ejus  virilia  vestibus  extracta  abscidit  et  de  cliorda 
pilei  sui  suspendens  ad  Lumayum,  laetum  illi  spectaculum 
exhibiturus,  recurrit.  Milites  vero  coronam  capitis  sacer- 
dotalem  cum  cute  capiti  detrahunt  et  corpus  ita  truncum 
ad  ecclesiae  Sancti  Petri  septeiitrionalem  porticum  redu- 
cunt,  ubi  denudatum,  quod  pinguis  esset,  ventrem  ape- 
riunt,  intestina  extrahunt  et  Theodericum  Joannis,  probum 
et  catholicura  tune  virum  i  :  nam  postea  nonnihil  titubasse 
visus  est :)  custodem  dictae  ecclesiae  cogunt,  ut  ea  teueat 
donec  ipsi  adipem  desecarent;  quem  pharmacopeis  et 
alyptis  vendiderunt:  et  a  meridie  nobilis  quaedam  sanc- 
timonialis  Leuwenhorstiensis  monasterii  prope  Noortwyck 
vix  obtinuit  ut  truncum  et  lacerum  cadaver  sepeliretur, 
quod  non  est  permissum  fieri  in  lignea  cista,  sed  in  corbe 
vimineo;  qui  cum  brevis  nimis  esset,  quam  ut  satis  pro- 
ceri  hominis  staturae  conveniret,  milites  caput  desecant 
et  a  latere  ponunt,  atque  ita  efFossa  scrobe  ante  januam 
templi  S''  Petri  septentricnalem  paululum  a  latere  orien- 
tem  versus  sub  fenestra  vitrea  conditur.  Locus  quidera 
accurate  notatus  est,  sed  postea  pace  Gandavensi  facta 
cum  ossa  quaererentur,  inveniri  non  potuerunt,  sive  quod 
obsessa  Leida,  cum  multi  peste  morerentur  et  omnia  se- 
pulchra  efFoderentur,  inde  sublata  sint  sive  quod  ea  cus- 
todiat,  qui  omnia  suorum  ossa  custodit,  meliori  tempore 
revelanda.  Illud  mirum ,  quod  cum  Delfis  adhuc  ignora- 
retur,  quae  Leidae  circa  Musium  acta  erant,  atque  ideo 
religiosae  Agathenses  tota  nocte  in  orationibus  ad  Deum 


396 

pro  suo  praefecto  institissent,  summo  mane  in  odeo  suo 
viderunt  patibulum  et  ex  eo  pendentem  Musium,  ita  ut 
territae  omnes  exclamarent:  i,lh\  pendet  noster  pater." 
Non  enim  satis  erat  diabolo,  cruentam  suam  rabiem  exer- 
cuisse  in  sanctissimum  praefectura,  nisi  etiam  tristi  spec- 
taculo  miseras  ejus  oves  terreret.  Studiose  enim  hoc 
tempore  quaesiisse  diabol um  ut  catholicos  affligeret,  satis 
probat  id  quod  hoc  eodem  fere  tempore  Goudae  accidit, 
ubi  probus  quidam  sacerdos.  Petrus  nomine,  habebat  an- 
cillam  vetulam  nomine  Christinam,  optimis  quidem  mo- 
ribus,  sed  malo  daemone  a  longo  tempore  obsessam  ;  illa 
cum  toto  hoc  anno  nullam  ejus  agitationem  sensisset, 
mirabatur  et  liberatam  se  putabat,  cum  per  forum  eunti 
et  nescio  quid  empturae  occurrit  quidam  vestitus  oblonga 
toga  pellibus  suffulta,  promissa  barba ,  rogatque  Christi- 
nam num  se  nosset ;  idque  ea  negante,  intulit :  atqui  satis 
diu  familiariter  tecum  versatus  sum.  Cumque  illa  rogas- 
set,  quisnam  igitur  esset,  respondit  se  esse  daemonem 
ipsius  insessorem;  propterea  se  domicilio  suo  abesse,  quod 
occuparetur  gravioribus  negotiis,  praesertim  instruendis 
haereticis  concionatoribus,  quibus  etiam  in  suggestu  assi- 
steret.  lila  perterrita  statim  discessit  et  cum  post  pauculos 
dies  templum  praeteriret  eo  tempore  quo  haereticus  ibi 
concionabatur,  instrospicit  et  videt  eundem  daemonem 
eodem  quo  sibi  apparuerat  habitu  concionatori  a  tergo 
imminere.  Nee  est  quod  putet  me  quisquam  fabulas 
annalibus  meis  intexere;  tam  enim  hoc  mihi  certo  con- 
stat  quantum  humanis  rationibus  fieri  potest.  Talis  erat 
qui  Lumayum  agitabat  et  Musium  martyrem  fecit.  Erat 
Musius  moribus  admodum  facilis  et  ideo  sanctimonialibus 
suis    gratus;  ')    quibus    cum    aliquando    peregre  domum 


1)  Tot  hiertoe  is  het  verhaal  der  marteling  van  Musius  ook  afgedrukt 
ia  Kerkelijk  Nederland  van  oud-professor  J.  H.  Wensing,  1854,  bl.  174  vv., 
doch  naar  eeu  afschrift  dat  op  menige  plaats  van  den  oorspronkelijken  tekst 


397 

rediret,  pro  xenio  attulit  singulis  scyplium  argenteum, 
scalen  vocant,  satis  ponderosum  et  largum  ad  bibendum 
certis  temporibus  vinum  Hispanicum ;  vidi  ego  ex  illis 
unum  in  cujus  labro  exteriori  expressae  erant  duae  pri- 
mores  literae  nominis  ejus  C.  et  M. ;  exemplo  mihi  sane 
minus  probato,  cum  non  arrideat  in  monialibus  specimen 
proprietatis  ')  et  in  sacratis  Deo  virginibus  tam  liberalis 
fumosi  vini  usus.  Sed  certe  quicquid  illud  est  labeculae 
vel  inadvertentiae  ,  tanti  et  tam  excellentis  martyrii  ca- 
mino  plane  purgatum ,  ideo  autem  a  me  hoc  loco  relatum 
est,  ut  nemo  de  gratia  Dei  et  corona  martyrii  desperet 
etiamsi  peccator  sit,  qualis  ego  et  mei  similes. 

Narravimus  supra  inter  acta  Musii,  duos  legatos  Har- 
lemensium  catholicos  a  Lumayo  Leidae  captivos  detentos ; 
hi  post  obitum  Musii  statim  Dolplios  adducti  sunt;  e 
quibus  Adrianus  Assendelftius  21  Decembris  publice  ibi- 
dem de  furca  ignominiose  suspensus  est;  caput  vero 
praecisum  et  stipiti  impositum  etiam  post  mortem  blan- 
dum  subridere  visum  fuit,  habitu  corporis  gaudium  beatae 
animae  indicans, 

Egerat    longo    tempore  Leidae   homo  quidam  laicus  et 

zeer  afwijkt.  Na  naawkenrige  vergelijking  moet  hier  worden  betuigd ,  dat 
telkens,  waar  de  lezing  in  Kerkel.  Nederl.  van  de  onze  verschilt,  zij  ook 
in  strijd  komt  met  het  oorspronkelijk  handschrift.  Wat  verder  in  hetzelfde 
Jaarboek  van  bl.  131  tot  210  over  Masins  wordt  gegeven  is  voor  zijne 
levensgeschiedenis  van  groot  belang.  Vergelijk  mede  Cathol.  Nederl.  Stemmen, 
1839,  bl.   83. 

1)  Hetgeen  in  Kerkel.  Nederl.,  1854,  op  bl.  190  wordt  gezegd,  kan 
hier  eene  eenigzins  goede  verklaring  geven.  Daar  luidt  het:  In  hoc  con- 
ventu  moniales  singnlae  cvphum  argenteum  habebant  legato  patris  Coleraanni, 
qui  conventui  omuia  bona  decedens  legaverat.  Utebanturet  argenteis  cochlea- 
ribus  in  mensa  et  ad  hospites  escipiendos  gutto  argenteo  (:  lampitte :)  et 
linteaminibns  subtilissimae  telae.  Excipiebant  autem  eae  moniales  magnates 
solo  tecto  et  lecto ,  mensarios  snmptus  solitus  erat  solvere  magistratns  ur- 
bicus.  —  Als  Müsius  aan  enkele  nonnen  ,  die  geen  zilveren  schaal  hadden, 
op  zijne  kosten  er  een  vereerde  om  wille  der  gelijkheid,  zou  hij  dan  zoo 
verkeerd  hebben  gehandeld  ? 


398 

simplex,  apprime  tarnen  pietati  deditus,  semper  ecclesiam 
visitans,  alias  vix  domo  egrediens,  atque  ideo  nomine 
inclusi  quam  proprio  notior.  Hic  cum  saeculari  quodam 
sacerdote  Henrico  Pauli  nomine  Leida  Amsterdamum  ten- 
debat,  haereticorum  rabiem  fugiens;  a  quibus  tarnen  in 
lacu  illo  ingenti  intermedio  comprehenditur.  Inclusus  ille 
post  varios  cruciatus  et  irrisiones,  quas  patientissime  tu- 
lerat  in  lacum  demergitur.  Sacerdos  vero  blanditiis  suis 
periculum  evasit  suo  malo,  quia  postmodum  non  bene 
se  gerens  mortuus  est,  ut  gratiam  gratis  datam  marty- 
rium  esse  agnoscas.  Ostendit  ille  Henricus  nobis  admo- 
dum  juvenculis  universa  martyrii  illius  inclusi;  sed  quia 
per  aetatem  non  recordamur,  nee  ea  postea  vidimus,  illa, 
quod  optaveramus,  hic  inferre  non  potuimus. 

Sed  non  tantum  in  HoUandia  haeretici  suo  more  in 
catholicos  et  praesertim  in  ecclesiasticos  desaevierunt,  ve- 
rum  etiam  Aldenardae  in  Flandria  cum  haeretici  ad  fa- 
mam  adventantis  Auraici,  impulsore  Jacobo  Blommart, 
5  Octobris  imagines  deturbassent,  capiunt  in  conventu 
Minoritarum  Joannem  Mahusium,  olim  episcopum  Daven- 
triensem  designatum ;  quem  pedibus  ut  canem  conculca- 
runt,  multisque  injuriis  et  probris  affectum  usque  ad 
necem  fere  vexarunt.  Sed  et  Paulum  Goyum ,  Petrum 
Finium  S.  Th.  licentiatos,  Joannem  Braeckelium  et  Joan- 
nem Opstallium  baccalaureos  S.  Th.  et  Jacobum  Decke- 
rium  sacerdotes  et  Jacobum  Cortevillium  urbis  praetorem, 
quod  fidem  regi  datam  frangere  noUet,  manibus  pedibus- 
que  ligatis  in  Scaldim  projectos  crudelissime  submerserunt, 
alios  vero  capite  tenus  in  terram  defossos  velut  metas 
quasdam  globis  impetebant.  Verum  cum,  recuperatis  ab 
Albano  Montibus  Hannoniae,  nebulones  hi  in  HoUandiam 
fugere  tentarent,  a  regiis  capti  et  vivi  concremati  sunt.  ') 

1)  Vergel.  Archief  voor  de  Geschied,  van  't  Aartsb.   Utrecht,    Dl.  JX  , 

bl.   12C/7. 


S99 

Hoc  anno  Rentius  equitura  tribunus  a  rege  Galliae  in 
Ansliam  mittitur,  ut  aeeret  de  matrimonio  Catholico 
principi  tolerabilibus  conditionibus  contrahendo  inter  regi- 
nam  et  Franciscum  Alen9oniae  ducem  regis  fratrem  et 
regni,  ut  putabatur,  successorem,  cum  rex  nullos  liberos 
haberet.  Sed  Angla  ab  omnibus  ambiri  a  nullo  vero  ac- 
cipi  volebat,  sicut  et  antea  Henricum  Galliae  regem  tune 
Andium  ducera  illuserat  similia  petentem  ut  fertur. 

Joannes  Suetiae  rex  ,  memorabili  victoria  contra  Mos- 
covitas  obtenta,  lesatos  Romam  mittit  ad  Romanum  Pon- 
tifieem  petens  viros  doctos,  qui  populum  in  Catholica 
religione  instituerent.  Missi  plerique  inter  quos  Nicolaus 
Wiggerus  Harlemensis  et  Franciscus  Haraeus  Ultrajec- 
tinus ;  quibus  in  regia  Stockholmensi  urbe  vacans  mo- 
nasterium  ad  usum  assignatur,  magnoque  fructu  labo- 
rant. 

Magnus  Tartarorum  imperator  Cham  numeroso  exercitu 
Moscoviam  ingressus  Moscoam  ditionis  caput  occupat  et 
exurit  cum  strage  fere  5Ü0000  hominum. 

Coraetes  hoc  tempore  ad  signum  Cassiopeae  visus  est, 
qui  toto  anno,  quod  mirum  judicabat  Gemma  Frisius,  ') 
duravit. 

Comburo-i  in  Germania  nascitur  infans  masculus ,  cui 
Thomae  nomen  inditum,  sine  brachiis,  articulis  tarnen 
pedum  longioribus  et  instrar  digitorum  flexibilibus,  ita 
ut  illis  potum  cibumque  sumeret,  quin  et  non  incommode 
scriberet  et  calamos  aptaret ;  ita  ut  brachia  locum  tibi- 
arum  occupasse  viderentur.  Vidit  illum  cum  admiratione 
caesar  Maximilianus,  et  publico  scripto  celebravit  Joan- 
nes Postius,  medicus  non  ignobilis. 


1)   Cornelius  Gemma,    Frisius'  zoon.    Zie  Nic.   Vermulacus  ,    Accademia 
Lovanien.  bl.   300 — 1.   Vergel.   Pontanus  Histor.   Gelriae,  bl.   916. 


400 


1573. 

Aperitur  annus  73,  continuis  motibus  bellorum  per 
Hollandiam  Zelandiamque  insignis.  loitio  hujus  anni  Chri- 
stophorus  dominus  Scaganus  et  scabinus  Harlemiensis , 
quem  superius  in  actis  Musii  Leidae  captlvum  servatum 
fuisse  notavimus,  cum  statim  a  morte  ejus  Delfos  ad 
Auraicum  adductus  esset,  misere  ab  Ordinibus  et  toties 
tortus  est,  non  obstante  quod  esset  nobilis  et  decurio  ac 
per  hoc  de  jure  a  tortura  immunis,  ut  tandem  ex  gra- 
vitate  tormentorum  6  Idus  Februarii  in  carcere  mortuus 
fuerit.  Obsidebant  adhuc  regii  Harlemum  iniquo  anni 
tempore.  Praeterquam  enim  quod  hiemes  hisce  regionibus 
intenso  frigore  sint  intolerabiles,  ita  hoc  praesertim  anno, 
quo  frigidior  ab  anno  64  non  fuerat;  quod  sicuti  regiis 
impedimentum,  ita  rebellibus  non  modicam  praestitit  occa- 
sionem  protrahendi  obsidionem.  Lacu  enim  Harlemensi 
congelato,  diversis  vicibus,  mutato  ad  securitatera  itinere, 
plusquam  nongentae  trahae  cum  mille  ducentis  militibus 
urbem  intrarunt ;  quos  e  munitione  Sassenheimensi  nee 
non  et  Hillegomensi ,  quam  post  Sassemensem  uno  tantum 
Harlemo  miliari  ad  lacus  ripam.  erexerant,  rebelles  assidue 
submittebant ;  ita  ut  praeter  ingentem  commeatus  copiam 
plusquam  quatuor  millia  praesidiariorum  praeter  duo  millia 
civium  in  urbe  invenirentur :  copiae  certe  non  tantum 
defendendis  moenibus  abunde  sufficientes,  verum  etiam 
obsidentium  viribus  pene  aequales.  Diversis  enim  casibus 
multos  niilites  Fridericus  amiserat,  praeter  eos  qui  itine- 
ribus  conservandis  commeatibusque  subvehendis  operam 
impendebant,  quod  pleraque,  pecunia  praesertim,  Ant- 
verpia  Noviomagum  per  mediam  Brabantiam ,  hostium 
excursionibus  undique  expositam  adveherentur,  deinde 
Arnhemio,  Vico ,  Culemburgo,  Viana  Ultrajectum  trans- 
mittebantur,    unde  cum  pane  cerevisiaque  castrensi  Am- 


401 

stel odam urn  atque  inde  Harlemum  in  castra  magnis  prae- 
sidiis  longo  et  laborioso  itiuere  ferebantur ;  ita  ut  octo 
fere  millia  militum  liisce  ministeriis  continuo  operam  darent. 
Quare  Fridericus  longioris  morae  impatiens  iterata  oppug- 
natione  urbem  adoriri  statuit  3 1  Januarii ;  verum  magna 
suorum  clade  repulsus  est  ;  ita  ut  nonnullis  videretur 
obsidionem  sol  vendam  et  militem  imnienso  frigore  atque 
labore  attenuatum  urbanis  commoditatibus  reficiendum 
esse;  verum  inhibente  Albano,  reclamante  Friderico  et 
militibus  etiara  sponte  sua  manere  volentibus  ea  consilia 
repudiata  sunt  continuataque  obsidio ,  et  demum  sub  finem 
Februarii  mitescente  jam  aura  glacies  solvi  coepit.  Quod 
cum  impediturum  esset ,  quominus  obsessi  crebris  nuntiis 
a  rebellibus  certiores  reddi  possent,  ita  huic  malo  obviam 
itum  est,  ut  magnum  numerum  columbarum  ex  urbe 
Leidam  magistratus  raiserit ,  quarum  alis  subtiliore  charta 
literae  subnectebantur  et  demum  juxta  Harlemum,  quan- 
tum ex  propinquo  fieri  poterat,  dimissae  solita  sua  colum- 
baria noto  itinere  repetebant  et  literas  intra  urbem  defe- 
rebant.  Verum  accidit  tandem  ,  ut  Hispanus  quidam 
hujusmodi  columbam  conspicatus,  quae  longiore  volatu 
lassata  in  arbore  quadam  consederat,  sclopeto  appeteret, 
ut  assata  scilicet  vesceretur;  verum  dum  plumas  detrahit, 
epistolam  sub  alis  invenit ,  quae  ad  Fridericum  delata 
hostium  stratagema  patefecit.  Unde  Hispanis  hujusmodi 
columbas  ex  professo  assectantibus  vel  clamore  averten- 
tibus,  effectum  est  ut  hoc  non  minus  hosti  noceret  quam 
prodesset ,  eo  quod  omnia  ipsorum  consilia  non  minus 
Hispanis  quam  obsessis  innotescerent.  Verum  glacie  jam 
soluta  naves  aliquot  commeatu  militibusque  oneratae  a 
Leidensibus  in  urbem  immittuntur;  unde  aliqui  censebant 
utile  futurum,  si  Fridericus  obsidione  discederet,  quod 
hostes  occasionem  haberent  submittendi  majora  tormenta, 
quibus  hactenus  in  urbe  destituti  regiis  minus  nocnerant. 

Bijdragen  Gescli.  Bisd-  v.  Haarlem  XlVe  Deel.  26 


402 

Verum  supervenit  ab  Albano  missns  Bernardinns  Men- 
clocius  denuntiatque  Friderico  ipsum  nequaquam  a  patre 
suo  pro  filio  agnoscendum ,  si  urbe  non  occupata  rediret; 
advocaturum  se  potius  ex  Hispania  uxorem  suam ,  ut 
ipsa  muliebri  pertinacia  vel  diuturna  obsidione  obsessos 
in  potestatem  redigat,  quam  ut  re  infecta  ab  urbe  tam 
diu  oppugnata  discederetur.  Unde  Friderico  confirmato 
Hispanisque  animatis,  aliquot  minora  navigia  Arastelodami 
muniebantur  ut  perfosso  aggere  Sparendammensi  in  Harle- 
mensem  lacum  immitterentur ,  rebelliumque  navibus  iter 
ad  obsessos  intercluderent ,  quae  numero  triginta  novem 
in  lacum  Harlemensem  intrarunt  29  Martii,  fugatisque 
hostium  navibus  arctissima  obsidione  Harlemenses  clau- 
dere  coeperunt.  Verum  rebelles  et  ipsi,  navibus  plusquam 
centum  congregatis ,  cum  obviam  ivissent ,  a  comité  Bos- 
suvio,  qui  classiculae  praeërat,  in  fugam  vertuntur  28 
Maji. 

Interea  rex  Hispaniae  Ludovico  Requesantio,  Medio- 
lanensis  ducatus  gubernatori  injungit,  ut  legionem  Hispa- 
norum  Mediolanensem  quinque  millium  militum,  nee  non 
et  legionem  Foederis  dictam ,  quae  navali  j)raelio  cum 
Johanne  Austriaco  insigni  laude  navalem  victoriam  de 
Turcis  reportarat,  in  Belgium  destinaret,  -  quae  duae 
legiones  deinceps  Sanctorum  Philippi  et  Jacobi  nominibus 
appellatae  sunt;  simulque  prima  Maji  cum  Angla  trans- 
actum  est  de  pecunia  per  ipsam  in  Anglia  detenta,  sub- 
missaque  obiter  ingens  auri  summa  ut  militi  stipendium 
numeraretur.  Verum  rebelles  nihil  territi  obstinato  animo 
obsidionem  tolerabant ,  quinimo  in  despectum  Catholicorum 
Divorum  imagines  templis  sublatas  supra  moenia  consti- 
tuerunt  et  in  bis  insignem  Divae  Vii'ginis  effigiem,  quam 
Hispanus  quidam  conspicatus  manifestissimo  periculo  inde 
sublatam  frustra  tormentis  impetitus  in  castra  attulit. 
Insuper    et    duos    insignes    viros    consulares    Lambertum 


403 

Roosenfelt  ')  et  Quirinum  Thalessiura  *)  atque  cum  iis 
Herinannum  Groenewegium  honestum  civem  falso  prodi- 
tionis  insimulatos  cum  insigni  sacerdote  Francisco  Jacobi 
in  ipso  portae  Crucis  propugnaculo,  inspicientibus  Catlio- 
licis,  altisslmis  furcis  indicta  causa  suspenderunt,  cum 
praestantissimi  illi  viri  singulari  patientia  mortem  pro 
Christo  illatam  tolerarent.  E  quibus  Rosenfelt  atque 
Thalessium  diu  in  domibus  suis  ,  appositis  custodibus 
observarant;  et  cum  eos  ad  furcam  ducerent,  sacerdotem 
Franciscum  Jacobi  etiam  capiendum  censent ;  quem  in 
lecto  jam  quiescentem  invenientes ,  erat  enim  hora  circiter 
medium  decimae ,  ita  ut  erat  in  indusio,  a  lachrimante 
matre  sororibusque  abducunt  et  indusio  infra  tibias  reli- 
gato  sine  vestibus  suspendunt.  Quirini  vero  Thalessii  filiam 
religiosam  patre  abscedente  lachrimantem  in  fossam  Bake- 
nesse  dictam  projiciunt  et  submergunt. 

Rebel  les  autem  considerantes  omnem  aditum  subveni- 
endi  Harlemensibus  obseptum  esse,  propere  mille  milites 
Woerdae  atque  Oudewatris  contrahunt,  erectoque  propug- 
naculo  in  vico  Brueckellen ,  primo  ab  Ultrajecto  lapide , 
flumen  Vechtense,  per  quod  commeatus  Harlemum  sub- 
vehebatur,  infestum  reddere  nitebantur.  Verum  accurrente 
Johanne  Baptista  Taxio  cum  duabus  Walonum  cohortibus 
et  quindecim  Hispanis  et  gravis  armaturae  turma  una 
equitum,  aufugere  coacti  sunt,  relicto  a  Taxio  in  duobus 
locis  praesidio  sub  cura  Francisci  Valdesii.  Undique  igitur 
obseptis  firmatisque  itineribus  Harlemenses  tam  gravi  vic- 
tus  inopia  premebantur,  ut  prae  fame  corium  vaccinum 
mandere  et  panem  ex  cannabi  semine  raparumque  confi- 

1)  Aanvankelijk  stond  \ncr  Rosendalium ;  doch  dalinin  was  doorgeschrapt, 
en  feit  er  boven  geschreven.  In  't  vervolg  zal  dus  Rosendalium  ook  Rosen- 
felt moeten  worden. 

2)  Eerst  stond  er  Thalassiura,  doch  de  a  is  in  eene  e  veranderd,  schoon 
ze  verder  op  onveranderd  is  blijven  staan ,  wijl  zij  over  't  hoofd  was  gezien. 


404 

cerent;  atque  idipsum  suspensis  ex  sacris  turribus  nigris 
albisque  velis  interdiu ,  tioctu  vero  accensis  ignibus  tes- 
tabantur.  Quod  rebelles  conspicati,  quandoquidem  dolis 
hacteniis  nihil  profecerant ,  vi  facta  perrumpere  tentant. 
Congregatui'  igitur  in  singulis  Hollandiae  urbibus  volun- 
taria  juventus,  divitura  praesertim  filii;  qui  manipulis 
aliquot  confectis,  praelato  in  albo  insigni  pane  similage- 
neo,  ')  sub  albae  gallinae  Jiliorum  appellatione ,  vulgo 
wittehroois- kinderen ,  Harlemum  properabant,  adjunctis 
Gallis,  Scotis  et  Anglis,  qui  in  eam  rem  undique  Leidam 
usque  ad  numerum  quinque  millium  peditum  adjunctis 
aliquot  equitibus  convenerant  cum  ingenti  commeatus 
copia,  sub  duce  t'Serraso  Gallo,  qui  paucis  ante  diebus 
Harlemo  in  eam  rem  profectus  fuerat,  et  via  MannepaU 
iensi  octavo  Julii  progressi  castra  Germanorum  prospere 
praetervecti  obscura  nocte  urbi  jam  appropinquarant ; 
rati  se  periculum  evasisse,  aeneatorem  canere  jubent,  ut 
obsessos  de  adventu  suo  certiores  redderent.  Verum  illo 
a  speculatüre  Hispano  tormento  petito  ,  tumultus  totis  cas- 
tris  excitatur;  Fridericus  cum  Hispanis  occurit,  caesisque 
mille  quingentis  rebellibus  ,  caeteros  in  fugam  convertit 
et  universis  impedimentis  insigni  hostium  praejudicio  po- 
titur.  Qua  clade  cognita  Harlemenses  desperate  jam  omni 
subsidio,  cum  viri  fuga  evadere  frustra  tentassent,  quod 
reclamantibus  et  ejulantibus  foeminis  atque  pueris  impe- 
direntur,  demum  13  Julii  his  conditionibus  urbem  dedunt: 
ut,  civibus  exarmatis  parceretur,  qui  lytri  nomine  ducenta 
et  quadraginta  florenorura  millia  intra  tres  menses  sol- 
verent;  praesidiarii  omnes,  exceptis  iis  qui  in  Montibus 
Hannoniae,  Zutphaniae  aliisque  locis  quandoque  dimissi 
fuerant,  sine  armis  abirent,  praestito  juraraento,  quod 
contra  regem  Hispaniarum  nunquam  arma  ferrent. 

1)  Er  stond  simaligcDe;  gewis  eene  vergissiog. 


405 

Congregatis  igitur  civibus  in  monasterio  Zilensi ,  qui 
jam  antea  arraa  siia  in  domo  publica  deposuerant  sub 
Johanne  Vliet  consule,  mulieribus  vero  et  pueris  in  ec- 
clesiam  cathedralem  convenientibus  et  militibus  in  xeno- 
dochio  Bakenessano ,  Julianus  Romerous  a  Friderico  in 
urbem  mittitur,  qui  civibus  mulieribusque  vitam  donatam 
denunciari  jubet ,  milites  vero  exarmatos  ui'be  emittit, 
exceptis  iis  qui  aliquando  jam  dimissi  fuerant,  numero 
circiter  bis  mille,  qui  in  suas  quique  nationes  distribiiti 
sunt;  certis  diebus  capite  plectendi.  Interim  Albanus 
denuntiari  jubet  iis,  qui  ex  Hollandia  profugi  regia  castra 
secuti  fuerant,  ut  si  quos  nossent  ex  hisce  captivis,  qui 
sinistra  aliqua  fortuna  vel  aliorum  perversis  consiliis  magis 
quam  propositi  nequitia  peccassent,  eos  llbere  possent 
eripere,  quod  plurimis  causa  salutis  fuit ,  caeteri  vero 
partim  gladio  partim  submersione  puniti  sunt. 

Dum  haec  in  Hollandia  geruntur,  ne  in  Zelandia  qui- 
dem  cessatum  est.  Sub  initium  enim  Aprilis  Dominus 
Beauvasius  Zelandiae  archithalassus ,  Albanum  certiorem 
reddit,  quod  magna  commeatuum  inopia  laborarent  Mid- 
delburgenses  atque  Arnemudani.  Quare  Albanus  imperat 
Sanchio  Avillano  castri  Antverpiensis  praefecto  ut  arma- 
tis  aliquot  navibus  Walachrensibus  subsidio  ire  properet ; 
qui  classe  20  circiter  navium  majorum,  quibus  aliquot 
minora  navigia  accedebant,  juxta  Flessingam  ita  cum  hoste 
navium  numero  longe  superiore  confligit,  ut,  cum  casu 
ignis  in  pulverem  tormentarium  cecidisset,  multis  suorum 
amissis  ipse  cum  paucis  Middelburgum  veniret  23  Aprilis. 
Rebelles  hac  victoria  elatiores  facti,  duce  RoUeto  guber- 
natore  Veerensi ,  primo  Maji  cum  octo  expeditorum 
peditum  signis  in  36  navibus  bellicis  ex  Walachria  in 
insulam  Tholensem  trajiciunt ,  ut  ejusdem  nominis  op- 
pidulum  in  ea  situm  expugnent.  Cumque  ad  S.  Martini 
aggerem  tenderent,  milites  45  castro  cuidam  praepositos 


406 

in  deditionem  accipiunt  atque  inde  solventes,  cum  dedi- 
tios  illos  perfide  prins  aqnis  mersissent,  juxta  ostia  flu- 
minis  Vosmeri,  qui  insulam  continentemque  interlabitur, 
munitionem  excitant  perfossoque  aggere  et  immisso  mari 
insulam  a  continenti  penitus  separare  contendunt.  Verum 
occurrente  cum  paucis  Mondragonio  hostis  loco  pellitur 
et  ita  cum  suis  occidione  deletur  ut  20  tantum  ad  naves 
evaderent  ultimo  Augusti. 

Rebelles,  qui  ubique  suos  corryceos  ')  habebant,  qui- 
bus  de  praesidiis  militum  et  iis,  quae  in  regiis  urbibus 
agebantur,  certiores  fierent,  contractis  Dordraci  atque 
Gorcomii  aliquot  navibus  atque  militibus,  duce  Pojeto 
quodam  Gallo,  eo  quod  Montes  S'**  Gertrudis,  locum 
valde  opportunum  ad  introitum  Brabantiae  ex  adverso 
Dordraci  situm,  satis  negligenter  custodiri  audivissent  a 
duabus  Wallonum  cohortibus,  quae  ibi  in  praesidio  erant, 
noctu  ad  moenia  ad  volant,  admotisque  scalis  incredibili 
facilitate  oppido  potiuntur ,  expulsoque  Wallonum  prae- 
sidio more  suo  in  ecclesiasticos  deseviunt,  —  Guilielmum 
Galenum  insignem  sacerdotem  in  platea  confodiunt  et  alium 
quemdam  Minoritam  nomine  etiam  Guilielmum  insignem 
concionatorem  indito  laqueo  suspendunt.  Verum  fracto 
laqueo  decidentem  in  conclave  quoddam  deducunt,  ubi 
servabatur  Franciscus  Vogelsanck  qui  sororum  Tertii  Or- 
dinis  in  eodem  oppido  praefectus  fuerat.  Ubi  cum  biduo 
asservati  fuissent,  supervenit  ab  Auriaco  horum  scelerum 
architragedo  missus  apostata  quidam  Augustinensis  Adria- 
nus  Gockius,  ut  cum  captivis  sacerdotibus  disputaret.  Qui 
a  Minorita  illo  egregie  confutatus  ira  rabidus  spopondit 
ut  postridie  morte  turpissima  afficeretur;    quod  et    prae- 


1)  Bij  Faber,  Thesaurus  Eruditionis  Scolast.  wordt  coriceum  omschreven 
met:  #locus  pro  denudandis  hominibus,  qui  vel  exerceri  vel  lavari ,  vel 
utrumque  agere  volebant." 


407 

stitit;  4  enim  Septerabris  immobiliconstantia  insignis  Cliristi 
Martyr,  cum  pi*ius  pro  persequentibus  Deum  exorassetj 
patibuli  suspendio  consummatus  est.  Haec  est  haeretico- 
rum  libera  religio,   haec  Hispanicae  inquisitionis  aversio. 

Interea  Sancius  Avillanus  et  Beauvasius  archithalassus 
e  Walachria  Antverpiam  perveniunt,  novam  classem  para- 
turi,  ut  obsessis  commeatum  advehere  possint,  assumptoque 
cum  aliquot  militibus  Mondragonio,  evitata  Flessinga  ad 
alterum  insulae  latus  militem  comeatumque  exponunt  et 
curribus  Middelburgum  advehi  curant,  ubi  Mondragonius 
in  praesidio  mansit  Beauvasio  Antverpiam  redeunte ,  ut 
novum  militem  aliumque   connueatum  denuo  subveheret, 

Dum  haec  in  Zelandia  geruntur,  Albanus  comperta 
Harlemensium  deditione  Ultrajectum  venit  ut  Hispanis 
stipendia  quatuor  mensium,  quae  debebantur ,  solveret 
simalque  etiam  classem  duodecim  magnaram  navium,  quae 
Amstelodami  parata  erat,  deduci  et  contra  hostem  pugnare 
juberet;  quam  ipse  gubernator  Bossuvius  cum  sex  cohor- 
tibus  Hispanis  et  paucis  Walonibus  atque  Belgis  12  Au- 
gust! conscendit,  pluribusque  velitationibus  habitis  contra 
rebellium  classem,  quae  novemdecim  grandioribus  et  ali- 
quot minoribus  Enchusia  solverat,  tandem  12  Septembris 
mari  pugnatum  est  ita  ut  praetoria  regia ,  quae  vulgo 
inquisitio  dicebatur,  hostium  praetoriam  cum  tribus  aliis 
invaderet;  quo  viso  caeterae  regiae  naves  expansis  velis 
fugam  capiunt ,  una  sola  trecentorum  scilicet  vasorem , 
quae  erat  Frederici  Thomae  navarchi,  comitem  sequeretur 
hostiumque  classi  egregie  repugnaret.  Naves  autem  ita 
conjunctae ,  dum  acriter  calce  viva  aliisque  machinis  in- 
vicem  tota  nocte  pugnassent,  sub  auroram  demum  ven- 
torura  marisque  impetu  in  aggerem ,  qui  Edamuin  et 
Hornam  interjacet,  impelluntur;  tum  omnes  elassiarii 
Belgaeque,  nequicquam  obsistente  Bossuvio,  ad  hostem 
transeunt ;  qui  cum  1 5  tantum  Hispanis  bis  hoste  depulso, 


408 

deditionem  facere  coactus  est  et  Hornam  cum  Hispanis 
abducitur,  ubi  mira  incolarum  saevitia  inhumane  admodum 
excipitur,  ita  ut  mulieres  januis  suis  erumpentes  Hispa- 
nos,  qui  vincti  ducebantur,  pugnis  impeterent. 

Interea  Hispani  occupato  Harlemo  tumultuabantur  et 
vix  post  duos  menses  seditione  compressa  Harlemo  prae- 
ficitur  baro  Liquesius  cum  aliquot  Wallonum  signis,  His- 
panique  Alckmariam  obsidere  jubentur;  in  quam  rem  ab 
Amstelodamensibus  praesertim  impellebantur ,  qui  in  hoc 
proprio  suo  coramodo,  ut  navigationem  Waterlandiae  li- 
beram  haberent,  magis  quam  utilitati  publicae  studebant  ; 
persuadere  enim  nitebantur  Albano,  parvo  molimine  Alck- 
mariam occupari  posse,  ut  sub  hiemem  victor  exercitus 
Leidam  deduceretur.  Quare  Albanus  Franciscum  Valde- 
sium  cum  aliquot  Hispanis  praemittit,  ut  Alphyn  pagum 
medio  fere  itinere  Goudam  inter  atque  Leidam  occuparet; 
Fridericus  autem  cum  robore  excercitus  Alckmariam  ver- 
sus tendit  locatisque  castris  bifai'iam  oppidum  oppugnare 
statuit,  ex  parte  scilicet  occidentali,  ubi  legio  SS.  Philippi 
et  Jacobi  metebatur,  undecim  tormentis  collocatis,  ex  al- 
tera parte  itinere  Harlemensi  septem,  cum  quibus  vete- 
ranae  legiones  erant,  equitatu  apud  Beverwyckanos  con- 
stituto.  Verum  cum  necdum  satis  prostratis  muris  propere 
nirais  Hispani  oppugnare  nituntur,  utrobique  magna  suo- 
rum  clade  repulsi  sunt,  oppidanis  cum  omni  aetate  et 
sexu  repugnantibus,  praesertim  cum  praesidio  plusquam 
octingentorum  militum  suffulti  essent.  Proposuerat  Fride- 
ricus motis  tormentis  aliam  urbis  partem  oppugnare :  ve- 
rum continuis  pluviis  in  tantum  aquae  creverant  ut  ad 
genua  et  quibusdam  in  locis  etiam  ad  umbilicum  usque 
militi  pertingerent.  Quare  ex  mandato  Albani  decima 
Octobris  soluta  obsidione  militem  ad  altiora  loca  reducit, 
ad  montes  praesertim  arenosos ,  qui  Egmondam  Harle- 
mumque    interjacent ;    exercitu    vero    paucorum    dierum 


409 

quiete  recreato,  Francisco  Valdesio  imperat  ut  cum  legione 
Apostolorum  atque  duabus  legionibus  Walonum  et  una 
Germanorum  per  lacum  Harlemensem  navigiis  in  interio- 
rem  Hollandiara  contendat.  Is  occupato  Leiderdorpio  pago 
intra  primum  lapidem  Leida  distante  '),  duobusque  signis 
Hispanorum  ibidem  praesidio  impositis  et  caeteris  pagis 
Reno  adjacentibus  occupatis,  expugnatoque  propugnaculo, 
quod  ad  confluentes  Reni  et  Goudae  haud  procul  ab 
Alphyn  pago  rebelles  erexerant,  ulterius  progressus  pagos 
Soeterwoude ,  Haserswoude ,  Blijswijck  aliosque  in  medi- 
tullio  Hollandiae  sitos  invadit.  Julianus  quoque  Romerous 
ab  eodera  Albano  via  terrestri  circa  littus  maris  cum 
duabus  veteranis  Hispanorum  legionibus,  adjunctis  aliquot 
Walonum  Germanorumque  vexillis,  quatuor  turmis  equi- 
tura  Hispanorum  levis  armaturae,  adjuncta  Germanorum 
gravis  armaturae  turma  una ,  Hagam  occupat ;  qui  ex 
itinere  Catwijck ,  Valckenborgh  aliosque  pagos  milite 
munit,  occupaturque  4  Novembris  etiam  magni  moraenti 
propugnaculum  Maselantslusanum  ad  Mosae  aggerem  ex 
ad  verso  Brielae  in  extremo  fere  Hollandiae  angulo  meri- 
dionali  situm  ;  ubi  quamvis  sexcenti  railites  in  praesidio 
essent  cum  praefecto  Philippo  Marnexio  S.  Aldegondae 
domino ,  viro  litterato  et  inter  rebelles  nominatissimo , 
tarnen  accurrente  Johanne  Contrerasio  pentacontarcho  cum 
tredecim  tantum  Hispanis  primo  impetu  expugnatur,  capto 
dicto  Marnexio  et  Ultrajectum  in  castrum  deducto,  reliquis 
vero  fugatis  aut  occisis.  Existimabant  enim  praesidiarii 
plures  Hispanorum  copias  subsidio  adventare.  Franciscus 
vero  Valdesius  dispositis  circa  aggerem  Renanum  praesidiis, 
Hagam  abiit,  atque  dux  hujus  belli  ab  Albano  proclamatus 
ibidem  hiemare  constituit.  Julianus  enim  Romerous  ab  Al- 
bano in  Brabantiam  missus  fuerat  ut  cohortes  quasdam  et 
equitatum   colligeret,   qui  cum   Albano  discessurus    erat. 

1)  Het  H.  S.  las  hier:  distaatem. 


410 

Institerat  enim  apud  ret:fem  Albanus  diversis  viclbus, 
ut  praefectura  abire  et  domi  suae  in  Hispania  quiescere 
liceret  jam  grandaevus,  ])raesertim  cuin  medicorum  judicio 
liarum  regionum  humidior  atque  frigidior  temperatura 
ipsius  valetudini  in  tantum  adversaretur ,  ut  si  diutius  in 
iis  permaneret,  ad  res  gerendas  penitus  inhabilis  redde- 
retur,  quod  paralisi  nervorumque  contractionibus  necnon 
et  frigidioris  cerebri  defluxionibus  catharrisque  mirum  in 
modum  vexaretur.  Quod  itidem  et  Medinensi  duci  acci- 
debat,  qui  hactenus  ad  aquas  Spadanas  medicas  baud 
procul  a  Leodio  haeserat.  Quare  rex  utrumque  sub  finem 
hujus  anni  in  Hispaniam  revocat,  mlsso  in  Albani  locum 
Ludovico  Requesantio  ex  Suessanorum  principum  stirpe 
oriundo,  Ordinis  S.  Jacobi  magno  Castiliae  commendatore , 
viro  insigni  et  plurirais  gravissimis  pacis  bellique  negotiis 
probato.  Profligarat  enim  bellum  Maurorum  Granatense, 
Johanni  Austriaco  collega  datus,  cum  quo  deinceps  mari 
de  Turcis  ad  Ecbinades  insulas  triumphavit;  exinde  vero 
prorex  ducatui  Mediolanensi  praefuerat;  demum  a  rege 
Belgicarum  provinciarum  gubernator  designatus ,  licet 
primum  onus  illud  recusasset,  demum  rege  absolute  ju- 
bente  acceptare  coactus  erat  et  sub  finem  hujus  anni  ex 
Italia  decessit,  comitatus  duabus  tantum  turmis  equitum 
Italicorum ,  A  Ihanos  vocant ;  et  facto  per  Sabaudiam  et 
Lotharingiam  itinere  17  Novembris  Bruxellas  advenit , 
ubi  cedente  Albano  29  Novembris  in  gubernatorem  sus- 
ceptus  est.  Quare  Albanus  ad  iter  se  accinxit  et  1 7  De- 
cembris  cum  Medinensi  duce  filioque  suo  Friderico  in 
Italiam  contendit ,  itinere  quo  Requesantius  advenerat , 
comitantibus  quinque  turmis  equitum,  atque  inde  Genua 
in  Hispaniam  trajecit.  Vir  omni  laude  dignissimus,  sum- 
mus  imperator  et  Catliolicae  religionis  propugnator  inde- 
fessus  ,  quod  toto  regiminis  sui  tempore  satis  superque 
ostendit,  cui  vel  insuper  abundans    testimonium  Vatinia- 


41L 

num  haereticorum  odium  suffecerit.  Certe  cum  discessurus 
Sylvamducis  advenisset,  et  ab  episcopo  conveniretur,  euin- 
que  pedes  erecta  et  procera  statura  apertoque  cano  capite 
venerabilis  senex  excepisset,  sicuti  mos  semper  ipsi  fuerat 
ecclesiasticos  insigni  et  speciali  quodam  honore  prosequi, 
et  juxta  se  pari  sella  sedere  jussisset,  inter  alia  salutaria 
praecepta  hoc  enixe  admodum  monuit  ut  haereticorum 
machinationibus,  insidiis  atque  conventiculis  disturbandis 
sicuti  prudens  ecclesiae  pastor  invigilaret;  quod  hoc  genus 
hominum,  praesertim  Calviniani ,  seditiosum,  rebelle  et 
perfidum  omnia  sursum  deorsumque  miscere  consuevisset, 
ubi  paulo  remissiorem  praefectum  ecclesiasticum  vel  sae- 
cularem  nacti  essent.  Cogitanti  mihi  de  hujus  viri  ingenio 
ac  moribus  et  patriae  nostrae  illis  temporibus  constitutione 
misera,  saepe  occurrit  optare  ut  talis  tantusque  vir  aut 
maturius  huc  advenisset  aut  non  tam  cito  discessisset ;  nam 
si  sub  initium  turbarum  loco  principis  Parmensis,  quae 
ob  sexum  atque  mite  ingenium  a  rebellibus  despiciebatur, 
Belgio  praefuisset,  numquam  haeretici  hujusmodi  consilia 
conferre  ausi  fuissent,  aut  si  quo  minus,  de  facto,  quod 
ajunt,  comprehensi  atque  puniti  exemplo  suo  alios  ter- 
ruissent.  Aut  si  non  tam  cito  decessisset,  certo  mihi  per- 
suadeo  quod  constans  atque  fortunatus  imperator  et  liosti 
multum  terribilis  brevi  spatio  bello  finem  imposuisset.  Hoc 
solum  a  quibusdam  in  illo  desideratur ,  ut  sicuti  bellicis 
artibus  erat  instructissimus,  ita  quoque  civilibus  excel- 
luisset,  ut  majore  tranquillitate  pacatis  rebus  praeësse 
potuisset.  Verum  haereticorum  continuae  factiones  et  de 
bellis  semper  nata  bella  efFecerunt,  ut  hoc  posterius  mi- 
nus in  eo  desideraretur.  Ut  omittam,  quod  politicarum 
et  Belgicarum  rerum  imperitia  frustra  ei  ab  aemulis  ob- 
jecta  sit,  cum  exactam  in  illis  notitiam  praebeat  instruc- 
tie ,  quam  hisce  fere  temporibus  ad  regem  in  Hispaniam 


412 

ex  Belgio  transmisit,  atque  hoc  loco  a  nobis  optime  sub- 
necti  posse  visa  est.  Est  autem  talis : 

Articuli  tredecim ,  quibus  ostenduntur  media  necessaria 
vel  utilia,  ut  religio  Catholica  et  potestas  regia  in  Bel- 
gio conserventur : 

Primo  ut  Rex  omnes  provincias  in  unum  corpus  con- 
jungi  faciat  et  unum  ex  eis  regnum  seque  ejus  regem 
constituat  titulo  Inferioris  Germaniae  faciatque  Bruxellas 
metropolim  ad  exeraplum  Parisiorum  in  Gallus  et  Lon- 
dini  in   Anglia. 

2.  Ut  Rex  faciat  legem  universalem  pro  conservatione 
religionis  Catholicae  de  consensu  omnium  dicti  regni  na- 
tionum  ,  ita  tarnen  ut  nullo  modo  vocetur  Tnquisitio ,  eo 
quod  nihil  populis  septentrionalibus  ita  exosum  sit  atque 
nomen  Inguisitionis  Hispanicae,  quamvis  usus  ejus  ho- 
nestus  et  sanctus  sit. 

3.  Ut  Rex  certos  episcopatus  erigat  eosque  hominibus 
scientia  et  vita  probatis  assignet,  eisque  praestituatur  ut 
nunquam  locis  curae  suae  absint ,  sed ,  ubi  major  ueces- 
sitas  fuerit,  resideant;  quia  nihil  magis  nutrit  insolentiam 
et  rebellionem  populi  quam  negligentia  vel  absentia  pas- 
toris,  ut  postremis  hisce  turbis  compertum  est. 

4.  Ut  destituantur  et  dissolvantur  in  singulis  civitati- 
bus  concilia  sive  senatus  earum,  eo  quod  ex  hoc  communi 
placito  in  talem  arrogantiam  elati  sint,  ut  tentaverint 
hisce  temporibus  Principi  suo  legem  praescribere. 

5.  Ut  in  singulis  civitatibus  constituatur  aliquis  guberna- 
tor  vel  vicarius  Principis,  qui  semper  accessum  habeat  ad  se- 
natum  et  magistratum;  talis  enim  ut  explorator  in  metu  illos 
continebit,  ne  quid  in  praejudicium  Principis  constituant, 

6.  Ut  Rex  in  praecipuis  locis  de  rebellione  suspectis 
castrum  extrui  faciat,  quia  nihil  populum  seditiosum  fir- 
mius  tenet  in  officio,  quam  ordinarium  militare  praesidiura, 
quemadmodum  baculus  in  manu  ad  castigandum. 


413 

7.  Omnibus  civitatibus  adimantur  tormenta  bellica  ex- 
ceptis  locis  limitaneis ,  eaque  serventur  in  castris  Suae 
Maj'^  munitis ,  ut  seniper  esse  possint  ad  manum ;  quia 
nuUa  re  populus  magis  comprimitur,  quam  si  videat 
principem  suum  armatum,  se  vero  bene  vestitum  sed  iner- 
mem.  Populus  namque  inops  et  armatus  seditiosus,  dives 
vero  et  inermis  pacificus  est, 

8.  Rex  armamentarium  publicura  pro  50  vel  60  milli- 
bus  honiinum  faciat  Mechliniae,  quae  civitas  in  raeditul- 
lio  regni  situata  est ;  commode  autem  erigi  poterit  in  loco 
majoris  Beguinagii,  religiosis  alio  translatis,  eo  quod  abs- 
que  magnis  expensis  in  eum  usum  adoptari  poterit  et 
paludinosus  locus  aquisque  abundans  facile  reddi  possit 
inexpugnabilis.  Sic  Rex  armatus  erit  armis,  ex  illo  loco 
in  quamlibet  partem  facile  exportandis,  et  populus  inermis; 
qui  tamen  non  cito  hoc  animadvertet,  cum  hae  nationes 
magis  studeaut  supellectili  et  apparatui  domestico  atque 
negotiationi  quam  armis. 

9.  Ad  exemplum  aliorum  principum  mari  vicinorum 
Rex  semper  paratam  habeat  classem  30  omnis  generis 
navium  ,  cujus  stipendia  facile  colligentur  ex  mercibus  et 
piscationibus  et  similibus  ;  estque  hoc  regnum  non  tantum 
ad  hoc  commodissimum  plusquam  ui  la  Christianae  reipu- 
blicae  ditio  ob  ')  frequentem  mercaturam,  nusquam  ut 
sit  similis ;  verum  est  etiam  necessarium ,  quia  ex  hoc 
quod  intra  paucos  annos  depraedati  sunt  Angli,  posset 
non  solum  ad  raultos  annos  dicta  classis  nutriri,  verum 
etiam  quasi  ipsa  Anglia  subigi,  neque  princeps  quantum- 
vis  magnus  securus  erit  vel  formidini  (non  obnoxius),  nisi 
classem  copiis  terrestribus  adjunxerit. 

10.  Ut  castra  et  munitiones  erigendae  custodiantur  prae- 


1)  Het  handschrift  had  hier  et  en  daarvoor  stonden  twee  of  drie  letters 
doorgeschrapt;  wij  konden  geen  zin  er  van  vormen   tenzij  met  oh. 


414 

sidio  exterorum  et  praecipue  Hispanorum,  Italorum  vel 
Germanorum;  nam  et  ipsi  fideliores  erunt  et  Belgica  natio 
magis  ad  mercaturara  propendit. 

11.  Provideat  Rex,  ut  per  totum  hoc  regnum  unifor- 
mitas  sit  privilegiorura ,  ponderis,  mensurae  et  monetae, 
quia  hoc  incolas  conjungit  mutuo  secum  et  cum  quiete 
publica. 

12.  Ut  Rex  huic  regno  multas  praerogativas  et  privi- 
legia  coucedat  ad  augmentum  negotiationis,  eo  quod  divi- 
tiae  hujus  patriae  in  hoc  consistant,  propter  concursum 
populi  ad  locum,  totius  Europae  ad  hoc  commodissimum, 
atque  dexteritateni  et  industriam  indigenarum. 

13.  Demum  ut  Rex  aurisian  ')  et  absolutionem  plenam 
communi  populo  largiatur  de  omnibus  in  praeteritum  com- 
missis,  atque  eo  modo  revocet  omnes  illos,  qui  ad  exteros 
habitatum  concesserunt.  In  capita  vero  rebellionis  ita  ani- 
madvertat,  ut  tarnen  dementia  justitiam  temperet;  sicut 
enim  regem  magnum  praebere  oportet  exemplum  suarum 
virium  dum  vincit,  ita  et  exemplum  constituere  debet  cle- 
mentiae  postquam  superarit. 

Ex  his  articulis,  nisi  fallor,  liquide  apparet  quod  non 
minus  politica  quam  bellica  scientia  claruerit  Albanus, 
vir  omni  aevo  a  posteritate  merito  suo  celebrandus.  Pla- 
cuit  autem  ut,  postquam  in  Italiam  eum  jam  dimisimus, 
imaginem  tarnen  ejus  lectori  hic  exhibeamus,  ut  ex  ipsis 
corporis  lineamentis  vultusque  gravitate  aliqua  saltem  ex 
parte  viri  hujus  praestantia  posteris  innotescat.  ') 


1)  Volgens  Dn  Cange  is  er  a?irisia  ,  quando  non  videmns  ,  quod  oculis 
praesentatur  =  de  oogen   voor  iets  sluiten,  iets  door  de  vingers  zien. 

2)  De  plaat  ontbrak  hier,  evenals  hier  boven  bij  de  Martelaren  van  Gor- 
cam.  De  lezer,  die  dit  betreurt,  kan  bij  Hooft  Nederland.  Historiën,  8' 
boek,  een  prachtig  geteekend  borstbeeld  vinden,  vfaamaast  de  schrijver  heeft 
gegriffeld:  „reizigh  van  persoon,  van  troonye  meer  schoon  dan  aanvalligh, 
„maagher,  holooght  en  straf  van  gelaat." 


415 

Requesentins  tam  turbido  rernm  statu  susceptis  giiber- 
naculis,  nihil  prius  habuit,  qiiam  ut  Mondragonio  obses- 
sisque  Walachriae  civitatibus  subveniret,  quae  jam  ad 
extremam  famera  redactae  erant.  Unde  rebelles  sublatis 
animis  castrum  Rammekens,  quod  ad  angustias  ostii  Scal- 
dis  in  Valachria  loco  opportunissimo  situm  erat,  obsidione 
cinxerant,  sufFossisque  cuniculis  et  muris  fere  labefactis 
4  Octobris  ad  deditionem  coëgei'ant;  quo  amisso,  cum 
grandioribus  navibus  aditus  in  Valachriam  interclusus  esset, 
commendator  duas  classes  armari  praecipit  unam  majorum 
navium  Hantverpiae,  ut  hostem  ante  Flessingam  impedi- 
ret,  quominus  alteram  classem,  quae  montibus  ad  Zomam 
minorum  navigiorum  praeparabatur  et  ex  altere  Valachriae 
latere  minore  aestuarii  profunditate  terram  capere  debebat, 
integris  viribus  adoriri  posset. 

Hoc  anno  Tornaci  Diocesanum  synodum  celebrat  statu- 
taque  ejusdem  promulgat  Gijsbertus  Dogneysius  ejusdem 
civitatis  episcopus. 

Anno  praeterito  sine  niascula  prole  decesserat  Sigis- 
mundus  Poloniae  rex  ultimus  ex  stirpe  Jagellorum ,  ex 
qua  faniilia  hactenus  Poloni  reges  sibi  delegerant;  modo 
autem  illa  deficiënte  in  alteram  cum  magno  molimine  im- 
migrandum  censerent,  comitia  habenda  indixerant  hoc  anno 
mense  Majo  in  latissimis  ad  Warsoviam  campis ;  ubi  ne  qua 
seditio  oriretur,  cautum  ne  quis  princeps  ultra  50  equi- 
tes  et  20  nobiles  absque  armis  adduceret,  legati  vero 
competentium  in  eumdera  finem  comitiis  ad  triginta  mi- 
liaria  abessent.  Multi  nobilissimae  coronae  corapetitores 
inventi ,  inter  quos  ipse  quoque  Joannes ,  dux  Moscovita  , 
suas  ditiones,  si  eligatur,  Polonicis  conjungere  ofFerens 
ut  suae  stirpi  simul  haereditariae  essent,  sed  ingenti  sibilo 
a  Polonis  explosus  est,  quod  ante  paucos  dies  occupata 
Wittensteyn,  Livoniae  arce,  barbara  crudelitate  praefectos 
praesidii  verubus  affixos  ad  ignem  assandos  curasset.   Mise- 


416 

rat  quoque  ad  ambiendum  pro  se  episcopum  Valentinum 
Joannem  Montluccium  Henricus  Valesius  ,  Caroli  Galli- 
arum  regis  frater  natu  major,  eumque  ad  preces  Catha- 
rinae  Mediceae  ,  matris  ejus  ,  coramendarat  Polonis  Tur- 
carum  imperator  Selimus,  magno  gaudio  Catholicorum , 
qui  verebantur  ne  ab  haeriticis  aliquis  suae  factionis  in- 
truderetur ;  ita  ut  patefacto  scrutinio  exultans  quidam 
episcopus  ad  astantes  proclamaret  Henricum  Valesium 
Poloniae  regem  electum.  Quod  boni  viri  factum  novarum 
turbarum  et  invalidandae  electionis  caussa  propemodum 
fuisset,  cum  scrutinii  divulgatio  per  Gnesnensem  archiepi- 
scopum  utpote  regni  primatem  et  legatum  natum  fieri 
debeat ;  ita  ut  vix  multo  Gallici  legati  labore  obtentum 
sit ,  solemniter  ut  eum  Gnesnensis  electum  esse  procla- 
maret. Continuo  cum  actis  comitiorum  destinantur  13  pa- 
latini  cum  250  nobilibus  in  Galliam  ad  Henricum,  tune 
nomine  fratris  sui  Sanserras  ab  haeriticis  occupatas  obsi- 
dentem,  qui  ea  lege  electionem  ratam  habuit,  ne  prae- 
judicio  esset  successioni  quam  in  Galliae  regnum  mortuo 
fratre  suo  liabere  posset.  Sub  finem  itaque  hujus  anni , 
collectis  in  sumptus  itineris  2000000  coronatorum,  magno 
comitatu  deducente  ad  flnes  regni  Carolo  rege,  per  Ger- 
maniam  in  Poloniam  contendit. 

1574. 

Mense  Martio  ültrajecti  moritur  Noorcarmius  insignis 
belli  dux,    variis  expeditionibus  contra  haeriticos  nobilis. 

Septima  Martii  princeps  Auraicus  promulgat  edictum, 
ubi  citat  omnes  illos  qui  Catholicae  religionis  et  obedien- 
tiae  regiae  caussa  ex  Hollandia  dicesserant,  ut  ante  finem 
mensis  Maji  instantis  redeant  et  de  caussis  sui  abitus  do- 
ceant  coram  gubernatore  nostro  Nassovio  (:  nomine  regis 
loquitur:)  et  consilio  ipsi  assidente,  sub  poena  confiscationis 


417 

bonorum  et  quod  velut  hostes  patriae  deinceps  tractandi 
sint. 

18  Februarii  Cracoviae  coronatur  et  ungitur  ab  epi- 
scopo  Gnesnensi  in  regem  Poloniae  Henricus  Valesius, 
non  diu  rex  futurus.  Paucis  enim  post  diebus,  iienipe 
ipso  die  Pentecostes  moritur  Carolus  IX  Galliae  rex, 
non  sine  suspicione  veneni  ab  liaereticis  praebiti.  Ejtis 
itaque  raorte  audita,  Henricus  Valesius,  cum  ab  Ordini- 
bus  regni  abeundi  licentiam  obtinere  non  potuissefc,  quod 
non  nisi  plenis  comitiis  dari  posse  assererent ,  regale  epu- 
lum  instruitj  proceribusque  jam  ebriis  velata  ne  agnos- 
ceretur  facie  regia  atque  regno  excessit,  ablata  etiam 
secum  illius  regni  corona.  Venit  ad  Maximilianum  impe- 
ratoren! Viennam ,  a  quo  honorifice  habitus  Venetias  con- 
tendit,  lustratisque  per  otium  aliquot  Italiae  civitatibus 
et  ubique  splendide  exceptus,  tandem  in  Galliam  venit  6 
Septembris,  postquam  tribus  tantum  mensibus  et  16  diebus 
Poloniae  praefuisset.  Poloni  proceres  cognita  regis  fuga 
raissis  legatis  de  eo  conqueruntur,  ostenduntque  regnum 
illud  regis  praesentia  carere  nullatenus  posse  ;  praefigunt 
itaque  terminum  initium  Maji  anni  sequentis,  intra  quem 
si  non  venerit,  ad  novi  regis  electionem  se  processuros 
minantur. 

Octava  Martii  rex  ad  intercessionem  commendatoris  dat 
plenissimam  remissionem  et  abolitionem  omnibus  quirebel- 
larant  et  ad  Catholicam  fidem  redire  et  ecclesiae  Catho- 
licae  reconciliari  parati  fuerant.  Est  quidem  initium  illius 
edicti  et  pleraque  ejus  alia  ejusdem  tenoris  cum  illo  quod 
anno  1569  decima  sexta  Novembris  datum  fuit,  sed  quoad 
personas  longe  latius  patens  et  neminem  excludens  nisi 
solum  illos ,  quos  tempore  publicationis  nominatim  exci- 
piendos  dicit,  includens  etiam  illos  qui  hoc  tempore  adliuc 
arma  ferrent,  modo  intra  bimestre  spatium  illa  depone- 
rent  et  ecclesiae  reconciliarentur;  item   et  illos  includens 

Bijdragen  Gesch.  Bisd.  v.  Haarlem     XIV»  Deel.  27 


418 

qui  nominatim  per  sententiam  condemnati  essent,  eo  tarnen 
excepto  quod  talium  bona  sententialiter  fisco  applicata 
restituenda  non  sint,  quod  tarnen  faciendum  promittit,  si 
probare  possint,  quod  interim  semper  catholice  viserint. 
Ex  quibus  apparet,  optimum  principem  omnes  injurias  sibi 
illatas  nullo  negotio  remittere  et  nihil  persequi,  nisi  igno- 
miniara  Deo  et  Ecclesiae  illatam  ;  quibus  jus  suum  remit- 
tentibus  ipse  ut  obediens  filius,  quod  iterato  in  hoc  edicto 
profitetur,  omnem  rancorem  animo  dimittat. 

Interea  Mondragonius ,  qui  Middelbnrgi  in  praesidio 
erat,  commendatorem  certiorem  reddit,  quod  obsessi  ex- 
trema  inopia  laborarent  defectuque  panis,  cujus  duae  tan- 
tum unciae  militibus  in  dies  singulos  distribuebantur , 
vesci  coeperant  libis  quibusdam  ex  semine  lini  confectis, 
immundaque  omnia  animalia,  quin  et  eorum  coria  jam 
consumpserant.  Quare  commendator,  vir  admodum  mitis 
et  qui  prosiraorum  vel  minimis  calamitatibus  summopere 
compati  solitus  erat,  continuo  Montes  ad  Zomam  profi- 
ciscitur,  ut  classis  quam  citissime  solveret,  coramque  sta- 
tueret,  quae  in  rem  futura  putaret.  Quae  tandem  numero 
quadraginta  minorum  navium  perfecta,  quia  Beauvasius 
archithalassus  aecrer  lecto  detinebatur  Juliano  Romerono 
atque  domino  Climesio  Beauvasii  vices  gerenti  commen- 
datur,  impositis  novem  cohortibus  Hispanorum  e  legione 
Sicula  cum  aliquot  Walonibus  ,  ut  mille  fere  milites  in 
universum  censerentur.  Classem  vero  hanc  sequebantur 
aliquot  minores  onerariae,  variam  annonam  ferentes.  Sol- 
verunt  autem  e  portn  Montensi  2  3  Januarii  steteruntque 
aliquot  horis  ad  anchoram  ut  cum  recessu  maris  Romers- 
walliam  adveherentur,  cum  in  portus  exitu  una  ex  prae- 
cipuis  iiavibus  disploso  tormento  rupta  fuisset ,  paucis 
militibus  cum  centurione  enatantibus.  Postridie  vero  cum 
post  meridiem  vela  facere  instituissent,  classis  rebellium 
duce  Ludovico  Boisotto  in  conspectum  venit  monita  ab  iis 


419 

classiariis,  qui  a  regiis  transfugeraiit  eodem  tempore,  quo 
portu  montensi  excederent.    Erat  autem  optime    nuinita, 
constabatque  pluribus  et  grandioribus  navigiis  quam  regia. 
Praetoria  enim  atque  subpraetoria  ex   earum  navium  ge- 
nere   erant ,    quas  vlyhooten  appellant ,    quae    ad    malum 
arboris  abacum  grandiorum  navium  more  superne  affixum 
ferebant,  unde  propugnatores  niagno  regiorum  praejudicio 
quidquid    in    adversariorum   navibus    gerebatur    despicere 
poterant.  Regii  sublatis  ancboris  ad  pugnam  proveliuntur; 
praecedebat  cum    quinqne    navibus   Climesius,    subseque- 
batur  in  media  acie  cum  majore  navium  parte  Julianus, 
extremam  vero  ducebat  Osorius  Angulensis.  Jamque  Cli- 
mesius cum  suis  ad  balistae  jactum  hostibus  appropinque- 
rat ,    cum  in  syrtes  impegit ,    unde  cum  in    liostem  ferri 
non  posset ,   ipsorum   tormentis  expositus  plurimum  damni 
sustinuit,    donec  hoste  irruente    ad    manus    ventum    est. 
Pugnabatur  acerrime.  Rebelles  ignem  nauticum  in  Climesii 
naves    projiciebant ;    ipse   vero    tanta    animi    magnitudine 
repugnabat,    ut  nemo  hostium  in  ipsius  praetoriam  tran- 
silire  auderet.    Accurrit   subsidie    Julianus;     verum    cum 
idem  incommodum  incurrisset,  aliquamdiu  petitus  hostium 
tormentis,  demura  et  manum  ipse  conseruit.  Interea  Cli- 
mesius, qui  cum   quatuor  hostilibus  navibus  depugnabat, 
ab  hoste    superatur,    ipso    mortuo    ipsius    praetoria    igne 
consumpta  fuit  ;.    ex    reliquis    navibus  ejus  quatuor  duae 
submersae  fuerunt ,  tertia  occupata.  Haud  dissimili  fortuna 
Julianus  cum  quatuor  item  hostium   navibus  congressus, 
cum   multis   suorum   amissis    navem  suam    perforatam    et 
submergendam  videt  in  aquas  prosilit  et  ad  aggerem  haud 
procul  distantem  enatat ,    ubi  a  commendatore,    qui   visa 
prccul  pugna  cum  aliquot  militibus  accurrerat ,.  hilari  facie 
excipitur,  dicenteque  Juliano :    wSciebas,  gubernator,  mi- 
litem  me  esse,  non  classiarium  ;     metuendum  est,    ne  si 
mille  mihi  classes  committeres,    omnes    perderem",    sub 


420 

iiitulit  Requesentius :  ,/Semper  Deo  gratias  agendas,  qui 
peccata  nostra  rebus  adversis  expiare  solitus  est.  Deside- 
ratae  sunt  hac  pugna  ex  parte  regiorum  naves  bellicae 
novem  cuin  septiiigentis  militibus. 

Sanchius  autem  Avillanus,  qui  cum  classe  majorum 
navium  Hantwerpia  eodem  fere  tempore  discesserat  prae- 
tervectus  insulam  Goesanam  ex  adverso  Flessino;ae  iii 
anchoris  constiterat  expectans  classem  Montensem;  verum 
a  commendatore  certior  factus  de  hostium  victoria  nullo 
incommodo  accepto  Hantwerpiara  regressus  est.  Mondra- 
gonius  quoque,  elade  nostrorum  audita,  a  commendatore 
jubetur  hosti  deditionem  facere,  quandoquidem  nulla  sub- 
sidii  spes  ampHus  subesset.  Cumque  jam  a  Natali  Domini 
usque  ad  6  Februarii  mille  sexcenti  homines  fame  periis- 
sent,  re  cum  ecclesiasticis  atque  magistratu  communicata 
urbem  ')  his  conditionibus  6  Februarii  in  hostium  pote- 
statera  concesserunt,  ut  Mondragonius  cum  externo  milite 
armato  atque  res  suas  secum  avehente  praesidio  decederet 
et  intra  duos  menses  Philippus  Marnexius ,  dominus 
gtae  Aldegondae  cum  quatuor  aliis  captivis  a  regiis  dimit- 
teretur,  ut  ecclesiastici  et  monachi  cum  suo  habitu  sine 
ulla  injuria  in  Flandriam  navibus  exponerentur. 

Rebelles  qui  jam  universam  fere  Hollandiam  atque 
Zelandiam  in  potestatem  redigerant,  tantos  animos  sump- 
serunt,  ut  denuo  rerum  summam  tentare  et  in  Germania 
exercitum  coUigere  et  Brabantiam  invadere  cogitarent , 
ubi  commendatorem  paucos  milites  et  in  praesidiis  fere 
habere  cognoverant;  quem  exercitu  in  Hollandia  consti- 
tuto  imparatum  opprimi  posse  sperabant ;  aut  siquidem 
niilitem  in  Brabantiam  evocaret,  Leidam  jam  obsessam 
totamque  Hollandiam  liberari  praevidebant.  Sola  in  hanc 
rem  opus  erat  numerata    pecunia,    Ea    partim    ab  Angla 

1)  Het  H.  S.  las  urbe*. 


421 

libentissime  dante  mntuo  sumpta ,  partim  ex  venditioiie 
mercium  mercatorum  Antwerpiensium  atque  aliorum,  quae 
Middelburgo  occupato  in  ipsorum  potestatem  devenerant, 
redacta  a  principe  Auraico ,  qui  turn  Flessingae  aliquamdiu 
haeserat,  ad  fratrem  suvim  Ludovicum  Nassovium  trans- 
mittitur.  Qui  mira  celeritate  tria  millia  equitum  praefecto 
Christophoro  comité  Palatino  et  sex  millia  peditum  fere 
Aqnitanorum  atque  Lotharingiorum  colligit,  cum  oppor- 
tune admodum  duo  illa  millia  equitum  nomina  dedissent , 
quae  paucis  ante  diebus  Henricum  Andegavensium  ducem 
Caroli  Francorum  regis  fratrem  in  Poloniam  deduxerant 
et  adhuc  congregata  armataque  erant.  Cum  hisce  copiis 
21  Februarii  Trajectum  ad  Mosam  contendit,  ut  fratrem 
suum  Auraicum ,  qui  cum  6000  peditum  ad  Montes 
S.  Geertrudis  haerebat,  in  Brabantia  exciperet,  tanto  ter- 
rore  illato ,  ut  complures  mercatores  Leodium  aliasque 
vicinas  urbes  tenderent,  ut  extra  regias  ditiones  veluti 
re  in  eis  desperata  se  suaque  salvarent.  Verum  commen- 
dator  nequaquam  territus ,  aliquot  turmis  equitum  levioris 
armaturae  Trajectum  praemissis,  Sanchium  Avillanura , 
quem  huic  bello  ducem  destinarat,  3  Martii  cum  trecentis 
Hispanis  schlopetariis  et  septingentis  Wallonibus  eodem 
destinat;  militem  ex  Hollandia  educi  et  42  signa  Wallo- 
num  conscribi  jubet  et  insuper  8  millia  equitum  legio- 
nemque  peditum  ex  Germania  advocari.  Interea  Sancius 
Avillanus  consideratis  hostium  viribus  et  castris  mille 
ducentos  pedites,  qui  in  vico  quodam  Bemelen  dicto  meta- 
bantur ,  noctu  adoriri  constituit  eduxitque  in  eam  rem 
sexentos  Hispanos  Wallonesque  cum  octo  turmis  leviorum 
equitum;  qui  caesis  septingentis  hostibus  pagum  occupa- 
runt  et  facta  contra  hostes  velitatione  postridie  Trajectum 
reversi  sunt.  Interea  Auraicus  praemissis  aliquot  copiis 
riochstraten  in  Brabantia  occuparat ;  unde  veritus  com- 
mendator,    ne    cum    suis    copiis    Ludovico    Germanisque 


422 

junctns  nova  belli  niole  Brabantiam  vastaret,  properanter 
admodum  subrnittit  Sanchio   Avillano  Bracamontium,  qui 
cum  25   vexillis  peditum  Hispanorum   et  levis  armaturae 
equitum  turmis  3   ex  Hollandia    advenerat,    nee    non    et 
MondracTonium  cum  sexdecim  Walonum  cohortibus,  et  200 
gravis  armaturae    equites    ductore    Schenckio.    Avillanus 
receptis  hisce  copiis  tertia  Aprilis  Trajecto  egressus  hos- 
tem  versus  contendit,  qui  ante  aliquot  dies  retro  moverat 
et    Montem-falconum     Gulpenunique    occuparat ;     verum 
adventante  cum  tantis  copiis   Avillano   ea    parte    in    Bra- 
bantiam perrumpere  supersedit  et  Novioraagum  versus  ire 
statuit,   ut  in  insula  Bommelensi  vicinisve  locis  Auraicum 
cum    copiis    suis    exciperet.    Falcomontio    igitur    solvens 
Ruremundara  versus  iter  instituebat,  quod  proditione  quo- 
rumdam  praesidiariorum  eam  urbem  occupaturum  se  spe- 
raret,  verum  cura  insidiis  detectis   15    Galli  Germanique 
capite  poenas  luissent,  Neoraagum  contendunt,  Unde  Avil- 
lanus raptato  secum  exercitu  Mosam    transit  et  continuo 
visis  hostium  precursoribus  velitatio    coepta    est ;     verum 
instante  nocte    praelium    in    diem    sequentem ,    qui    erat 
(H  Aprilis),  dilatum  fuit,   Hispanis  in  campo  et  rebelli- 
bus    in    pago    Moock ,    ditionis    Clivensis    pernoctantibus. 
Postridie  summo  mane    acies    utriraque    disponuntur.    Ex 
parte  Germanorum  mille    octingenti    equites    in    quinque 
acies  distributi   in  fronte  constiterant,  quos  a  tergo  pedi- 
tatus  35  cohortium  et  decem  millium  militum  sequebatur. 
Hispani  vero  equitatum  peditatumque  ita  disposuerant  ut 
in  plures  acies  distributi  hostibus  pari    armatura  oppone- 
rentur,    cum  supervenit  Aegidius  Barlemontius  Hiergiae 
dominus,  Gelriae  gubernator;    qui  licet  Sanchio  Avillano 
nuntiaret  postridie  venturum  in  castra  Franciscum  Valde- 
sium  cum  duobus  millibus  et  quingentis  Hispanis  legionis 
Apostolorum  et  cum    decem    cohortibus  Germanorum    ac 
tribus  turmis  equitum,    qui    de  mandato  gubernatoris  ex 


423 

Hollandia  discesserant,  ut  Sanchio  Avillano  subsidio  irent ; 
attamen  videbatur  praedicto  Barlemontio,  quandoquidem 
utrimque  copiae  ad  pugnam  paratae  erant,  praelium  difte- 
rendum  non  esse,  ne  hostis  cognitis  regiorum  auxiliis 
aliquo  stratagemate  e  manibus  elaberetur.  Concursum  est 
igitur  magnis  utrimque  viribus  et  vincente  primum  re- 
giorum peditatu  deinde  etiam  equitatu  hostes  in  fugam 
vertuntur,  occisis  Christophoro  Palatino  et  Ludovico  Henri- 
coque  Nassoviis  fratribus,  cum  plus  quam  sex  millibus 
peditum  et  sexcentis  equitibus ,  desideratis  ex  parte  regio- 
rum decem  tantum  peditibus  Hispanis  et  totidem  fere 
Wallonibas  et  ducentis  fere  utriusque  nationis  vulneratis 
et  viginti  circiter  equitibus.  ïn  praedam  cesserunt  militi 
hostium  castra,  ubi  aliquantulum  pecuniae  repertum  fuit, 
quae  pro  majori  parte  Gallica  erat,  ab  Hugenotis  procul 
dubio  submissa. 

A  parta  hac  tam  insigni  victoria  Hispani  tumultuari 
incipiunt  stipendia  flagitantes  et  sublatis  signis  per  Bra- 
bantiani  contendentes  Antverpiam  occupant,  ubi  et  eos, 
qui  in  praesidio  castri  erant ,  seditionis  socios  accipiunt. 
Verum  cum  vexillifer  Avillani  praefecti  duos  ex  prae- 
cipuis  rebellium  occidisset  atque  aliquantulum  pecuniae 
a  gubernatore  numeratum  esset,  praesidiarii  ad  obedien- 
tiam  reversi  sunt.  Quandoquidem  autem  princeps  Auraicus 
cum  aliquot  millibus  peditum  erat  in  insula  Bommelensi, 
ita  ut  Sylvaeducis  imrainere  totamque  Brabantiam  occa- 
sione  hujus  seditionis  militaris  vastaturus  videretur  ,  iin- 
l)erat  equitatui  commendator,  ut  Sylvamducis  praesidio 
occupet.  Franciscum  vero  Valdesium  cum  magna  peditatus 
parte  in  Hollandiam  contendere  et  munitiones ,  quas  circa 
Leidam  jam  antea  occuparat,  recuperare  jubet,  ut  ea 
ratione  cum  rebellibus  Auraicuni  ex  insula  Bommelensi 
confiniisque  Brabantiae  ad  tutandam  Hollandiam  revocaret. 
Valdesius  igitur  cum  Harlemum    venisset,    communicato 


424 

coiisilio  cum  baroiie  Liguesio  Harlemensium  moJeratore, 
praemisit  Ludovicum  Cajetanum  cum  quatuor  Hispanorum 
et  duabus  Germanorum  cohortibus  ut  per  Noordwyck , 
Valckenburg  adjacentesque  pagos  Hagam  properaret,  ipse 
vero  Valdesius  eodem  tenderet  cum  viginti  et  uno 
signis  peditum  Hispanorum,  septem  Walonum  et  quinque 
Germanorum,  ita  ut  Ultrajecto  intra  Woerden  et  Oude- 
water  per  Alfyn,  Soeterwoude  et  Voorburch  iter  insti- 
tueret,  quatuor  vero  turmae  equitum  levis  armaturae 
üceani  littus  custodirent.  Valdesius  expugnata  munitione, 
quam  rebelles  ad  confluentes  Reni  et  Goudae  erexerant, 
Hagam  properat,  quam  Cajetanns  jam  triduo  ante  occu- 
parat,  ita  ut  Leidenses  undique  obsessi  de  adventu  regio- 
rum  Dordracenos,  Delfenses  atque  alios  confoederatos  suos 
certiores  redderent.  Interea  Valdesius  propugnaculum 
Maselantslusanum  atque  Vlaerdingense  ab  hoste  deserta 
occupat  et  late  diffusis  castris,  62  scilicet  propugnaculis 
Leidam  obsidet. 

Dum  liaec  in  Belgio  geruntur,  rex  Catholicus  in  His- 
pania  in  portu  S.  Andreae  ingentem  classem  armari  prae- 
cepit,  quae  duce  Petro  jNIelandro  gubernatore  Floridae 
(:  regio  est  occidentalis  Indiae:),  insigni  navarcho,  in 
HoUandiam  Zelandiamque  trajiceret,  quod  eae  provinciae 
non  facile  occupari  possint  ab  eo,  qui  navalibus  copiis 
non  praevaleat ,  cum  undique  fluminibus  aestuariisque 
inclusae  difficilem  a  continente  oppugnationem  habeant, 
Quare  commendator  aliquot  leviores  naves  Duynckerckiae 
atque  Hantvverpiae  instrui  jusserat,  ut  classi  Hispaniensi 
septentrionale  Mare  ingressuro  praesto  essent,  missoque 
in  Angliam  legato  Bernardino  Mendocio  Hispano  a  regina 
obtinuerat,  ut  regia  classis,  si  qua  tempestas  ingrueret, 
in  illius  insulae  portus  confugere  posset;  quod  Angla  ita 
concessit,  ut  facile  apparet  metu  potius  expressum  quam 
voluntarie   concessum   esse.    Plurimumque    in    hanc   rem 


425 

contulit,  quod  Carolus  nonus  GalHarum  rex  iisdem  fcre 
temporibus  decessisset,  haerede  relicto  fratre  suo,  Ande- 
gavensi  primum  duce  et  postmodum  etiam  in  Poloniae 
i'egem  assumpto,  cum  quo  Angla  aliquando  de  conditio- 
nibus  ineundi  secum  matrimonii  egernt,  ut  re  propemo- 
dum  conclusa  non  satis  honeste  votis  ipsius  illuderet  , 
quod  ipsi  solemne  fuit.  Ab  omnibus  enim  ambire,  nemini 
vero  nubere  volebat ,  ut  haeretica  muiier  et  superba  libera 
venere  ita  cum  comité  Leicestriae,  hoc  nomine  specialiter 
infamato ,  et  forsitan  aliis  impudice  (frui)  consuesceret , 
ut  ipsa  tamen  eorum  dominaretur,  et  ab  esternis  interim 
principibus  spe  copulae  observaretur  et  coleretur  officio- 
sissime,  quod  vafrum  impudicae  mulieris  ingenium  Hen- 
ricum  Valesium  deceperat;  qui  cum  nunc  fratre  mortuo 
jure  haereditario  Galliae  regnum  capesceret ,  verebatur 
Angla,  ne  memor  injuriarum  vindictae  occasionem  quae- 
reret;  unde  factum  quominus  regi  Hispaniarum,  quod  de 
classe  petebatur,  negare  auderet,  ne  simul  duos  poten- 
tissimos  cliristianorum  principes  in  se  provocaret,  prae- 
sertim  cum,  gravi  persequutione  in  sui  regni  Catholicos 
excitata,  parum  secundis  multorum  subditorum  suorum 
votis  regnaret.  Verum  totum  hoc  de  classe  Hispaniensi 
negotium  post  parum  temporis  dissolutum  est.  Nam  et 
classis  illa  minorum  navium ,  quae  Antverpiae  parata 
fuerat,  cum  irrumpentibus  seditiosis  Hispanis,  ne  et  ipsa 
ab  illis  occuparetur,  secundo  flumine  ab  urbe  decederet, 
longius  aequo  provecta  a  Zelandorum  classe  oppugnata 
et,  regiis  naviculariis  turpiter  transfugientibus,  in  eorum 
potestatem  redacta  est,  non  minima  culpa  ejus,  qui  pro 
tempore  classi  praeërat  et  turpi  negligentia  in  hostiura 
manus  devenerat,  quas  facile  evitare  potuisset.  Quod 
sicuti  non  parum  impedivit  adventum  classis  Hispanicae , 
ita  multo  maxime  mors  Petri  Melandri  archithalassi,  qui 
sinistra  regiorum  sorte  sub  ipsum  solvendae  classis  tempus 


426 

ab  irato  Catholiois  Divino  Numine  subtractus  est.  Quare 
cum  nemo  adesset  cujus  navali  peritiae  rex  Cathollciis 
taiitam  navium  vim  committere  auderet,  classem  in  His- 
pania  retinere  coactus  est. 

Rebelles  autem  interea  peritissimos  navarchas  suos  undi- 
que  congregarant ,  sciscitabaturque  Auraicns  num  naves 
Hispanienses  septentrionali  Occano  navigare  possent,  cum 
longiores  essent  nostris  navigiis,  eo  quod  latissimo  illo 
Hispaniensi  Occano  longior  fluctuum  tractus  sit,  qui  in 
angustiis  Septentrionalis  maris  citius  reciprocare  coacti 
breviori  spatio  toUuntur  atque  subsidunt.  Verum  cum 
responsum  esset,  eo  non  obstante  classem  appellere  posse, 
magno  metu  distinebatur ;  quo  nunc  demum  depulso,  totis 
animis  viribusque  ad  sol  vendam  Leidensem  obsidionem 
annitebatur. 

Interea  commendator  cum  veteranis  Hispanorum  legio- 
nibus  transigit,  conflataque  argentea  sua  supellectile  sti- 
pendioque  soluto,  milites  ad  officium  reduxerat.  Misit 
ergo  ipsos  cum  Ciappino  Vitellio  atque  Juliano  Romero, 
ut  per  Worcomium  adjacentesque  regiones  in  Hollandiam 
penetrarent.  Verum  expugnato  Worcomio  atque  Leerdamo 
Asperisque  in  deditionem  acceptis  ,  circa  Ultrajectum 
atque  vicina  loca  haerere  jussi  sunt  ,  quod  aliqua  spes 
esset  Bommelam  per  proditionem  Scotorum ,  qui  ibidem 
in  praesidio  erant ,  occupandi.  Sed  res  in  nihilum  recedit. 
Interea  venerat  ex  Hispania  praedictum  generale  amnystiae 
beneficium,  quod  6  Junii  Bruxellis  publicatum  est.  Cum 
autem  spes  esset,  ejus  adjumento  Hollandiae  rebelles  ad 
officium  reduci  posse,  missus  est  Ultrajectum  Fridericus 
Perenottus  Granvellanus  ,  dominus  Champagniensis  et 
Antverpiensium  gubernator,  ut  ageret  cum  Philippo  Mar- 
nexio  S.  Aldegondae  domino  rebellium  non  contemnendo 
capite,  qui  eo  tempore  LJltrajecti  in  castro  captivus  deti- 
nebatur,    per  quem   res    ad    Auraicum    atque    conjuratos 


427 

relata  est.  Veriim  ut  res  tota  dilucidius  cognoscatur  et 
improba  rebellium  intentio  vel  stolidis  aperiatur,  placuit 
totam  rei  gestae  seriem  altius  exordiri  et  distincte  ad 
fiiiem  usque  deducere. 

Aldegondius,    cum  Trajecti  in  carcere  esset  conventus 

a  Noircarmio ,    multis    utrimque   ventilatis    rationibus    eo 

tandem  deductus  est,  ut  reciperet ,    se  ad  Auraicum  re- 

bellesque    Hollandos    scripturum    et     experturum ,    num 

quae  spes  esset  diuturnum  hoc  bellum  optata    pace    ter- 

minandi.  Cumque  Hollandi  in  speciem  pronos  se  ad  paceni 

esse  respondissent ,    utrimque  personae  nominabantur  qui 

perampla  potestate  de  pacis  conditionibus  agerent.   Verum 

occiso  interea   in    ericeto    Mokerensi    Ludovico  Nassovio , 

cum  regiorum  conditio  meliore  conditione  jam  plane  cen- 

seretur,  indecens  visum  est    Requesentio  et  regiae  maje- 

stati  indiguum,  quasi  ex  aequo  cum  rebellibus  suis  agere, 

jussitque  ut  si    rebelles    pacem    et    ex    animo    optarent, 

libello  supplici  illam  a  principe  suo  postularent,  ut  gratiae 

et  non  justitiae  pax    esse    censeretur.    Hoc    gubernatoris 

responso  cum  omnis    de    pace    tractatus    rejici  videretur, 

demum  quarto  .Tunii  hujus    anni   Fredericus  Perenottus, 

baro  Champagnicensis,  incertum  an  conscio  gubernatore, 

litoras  ad  Carolum   Boisottum  Middelburgi   gubernatorem 

Antverpia  mittit.  Commemorata  avita  ipsorum  amicitia  et 

laudata  gubernatoris  dementia,   amplissimis  praemiis  pro- 

positis    ipsum    liortatur,    ut    pro    auctoritate,    qua    apud 

Auraicum    Ordinesque    Hollandiae    et    Zelandiae    valeret 

plurimum ,    sequestrum  se  pacis  offerret;    gratumque    id 

regi  futurum  spondet,   ut  qui  nihil  magis  in   votis  gere- 

ret,  quam  solida  pace  coepto  bello  finem  imponere.   Hisce 

Perenotti  literis,    cum  Carolus   in    Anglia    esset,    Ludo- 

vicus  Boisottus    ipsius   frater    decima    septima    Junii    ita 

respondet:   Gratum  sibi  esse  Perenotti  animum  et  proclive 

ad  pacem    studium    et    ab    Auraico    valde    commendari, 


428 

exoptareque ,  ut  bene  coepta  indefesso  studio  ad  optatum 
omnibus  finem  deducat ;  optasse  quidem  se,  ut  frater 
domo  non  abesset,  quo  latius  et  plenius  literis  ad  se  datis 
ipse  responderet.  Interim  tarnen  se  non  videre ,  quomodo 
de  pace  convenire  posset,  nisi  quam  primum  ouines  ex- 
teri  Belgiü  discederent,  tum  quod  saepissime  compertum 
diceret,  ipsos  promissis  non  stare,  tum  quod  concilium 
Constantiense  semper  in  ore  haberent  et  numquam  non 
asseverarent,  haeriticis  fidem  servari  non  debere. 

Certe  hoc  ipsis  axioma  quasi  cantilena  quaedam  assi- 
duo  in  ore  erat,  falso  tarnen;  nee  enim  quemquam  sive 
Patrum  sive  scolasticorum  doctorum  facile  invenerint,  qui 
isthoc  asseruerit  unquam.  Sed  nee  concilium  Constantiense, 
neque  Sigismundus  imperator  unquam  contrarium  fecerunt 
quandoquidem  Johanni  Hus  salvus,  ut  vocant,  couductus, 
sive  publica  fides,  in  hoc  tantum  data  fuerat,  ut  citra  vio- 
lentiam  Constantiam  venire  et  se  purgare  posset;  quae  illara 
vim  non  excludit,  quae  post  caussae  cognitionem  de  jure 
infertur ,  ut  etiamnum  in  Germaniae  camerali  judicio  ob- 
servari  testatur  Meusingerus,  observatione  82  centuria 
prima.  Sed  hujusmodi  sunt  haeriticorum  calumniae. 

Perenottus  acceptis  Boisotti  literis  continuo  Ultraje- 
ctum  ad  Rupellanum,  tune  Hollandiae  gubernatorem,  soro- 
rium  suum  proficiscitur,  Aldegondium  adhuc  in  arce  ca- 
ptivum  convenit  et  de  pacis  negotio  cum  eo  confert.  Qui 
cum  se  valde  ad  concordiam  propensum  esse  simularet, 
quamvis  de  rei  exitu  se  disperare  affirmaret,  placuit  tan- 
dem ut  datis  obsidibus  et  praestito  de  revertendo  jura- 
mento  Roterodamum  iret  et  cum  Auraico  rebellibusque 
negotium  communicaret  et  promoveret,  ut  qualescumque 
tandem  pacis  conditiones  proponant ,  modo  in  iis  escipia- 
tur  Catholica  religio  et  principis  auctorilas,  quandoquidem 
rex  in  iis  nequaquam  sibi  praescribi  vellet,  de  caeteris 
hand  difBculter  conventurum,  üt  autem  neuotium  hoc  se- 


429 

cretius  et  quasi  per  occasioneni  ageretnr,  visum  est,  ut 
Aldegondius  sub  praetextu  redimendorum  vel  permutan- 
dorum  captivorum  abire  diceretur.  Obsides  interira  pro 
Aldegondio  adveniunt  dominus  Carvesius  et  Junius  Ve- 
rensium  in  Walachria  gubernator,  qui  honesta  custodia  a 
Pernotto  Montfortii  habiti  sunt.  Ut  autem  de  pace  tracta- 
tus  sine  dolo  vel  pravis  machinationibus  ageretur,  placuit 
ut  sub  pretextu  patrimonii  sui  curandi  Roterodamum  se 
conferrent  duo  ex  primariis  Hollandoruin  exulibus,  Jo- 
hannes  scilicet  Matenessius  Riviereus  nobilis  atque  magis- 
ter Johannes  Treslongius  advocatus,  qui  negotium  promo- 
verent  et  quanam  fide  ageretur  obiter  observarent.  Hi  a 
rebellibus  petierunt,  ut  si  qua  proponenda  putarent,  ea 
de  scripto  traderent.  Unde  rebelles  post  diuturnam  deli- 
berationem  tandem  scriptum  quoddam  miserunt,  qui  sub 
nomine  Ordinum  Hollandiae  atque  Zelandiae  expresse 
protestantur,  nequaquam  sibi  in  animo  esse  a  rege  His- 
paniarum  legitimo  suo  principe  desciscere,  sed  tantum  se 
contra  Albanum,  nationes  exteras  et  exactiones  nimias  at- 
que privilegiorum  diminutiones  arma  sumpsisse.  Quare 
nolle  se  cum  rege  de  pace  agere,  quandoquidem  numquam 
eum  pro  hoste  habuissent.  Sed  eum  suppliciter  admodum 
rogatum  veile,  ut  omnes  exteras  nationes  Belgio  discedere 
jubeat,  tanquam  patriae  graves  et  sua  tantum  quaerentes, 
Quibus  discedentibus,  posse  primo  quoque  tempore  in  ge- 
nerali  Ordinum  conventu  super  omnibus  controversiis  le- 
gitime  disponi.  In  quo  maturandum  sibi  videri  asserunt, 
priusquam  vulgus  armis  et  libertati,  quam  bellum  tribuit, 
assuescat.  Interea  tamen  petere  se,  ut  mutua  commercia, 
quae  hactenus  jure  belli  sublata  fuerant,  saltem  provisi- 
onaliter  restituantur;  demum  adjungunt,  optare  se  atque 
sperare  plurimum,  quod  tam  ipse  gubernator  quam  caeteri 
regi  fideles  subditi  omnimodo  huic  de  pace  tractatui  fau- 
turi  sint. 


430 

Cum  huc  rebellium  petitione  Matenessius  atque  Tres- 
longius  Montfortium  ad  Perenottum  redeunt,  qui  omnibus 
et  siiigulis  diligenter  atque  mature  ponderatis,  21  Julii 
ad  Aldegondium  scribit :  Videri  sibi  rebellium  postulata 
parum  aequa  et  majestate  principis  sui  indigna,  quando- 
quidem  ita  se  purgarent,  ut  belli  caussam  insigni  impu- 
dentia  in  ipsum  regem  conferrent;  aliud  proponendum 
esse,  aut  de  pace  non  conventurum.  Aldegondius  itaque 
apud  Auraicum  et  rebelles  hoc  obtinet,  ut  sub  nomine 
Nobilium  atque  Civitatum  Hollandiae  libellum  queradam 
supplicem  ad  regem  componant :  Ostendentes  sese,  sicuti 
regi  ipsi  atque  majoribus  ejus  semper  obtemperassent , 
ita  etiamnum  bona  fide  ei  obtemperare  paratos  esse ;  arma 
vero  sumere  compulsos  inhumanitate  Albani  aliorumque 
exterorum  qui  novitatibus  insolitis,  tributis  et  oppressioni- 
bus  tyrannicis  tentarent  indigenas  in  perpetuam  et  miser- 
rimam  servitutem  redigere.  Petere  ergo  se,  ut  rex  paterno 
affectu  suorum  calamitatibus  motus  benigno  vultu  ipsorum 
preces  supplices  respiciat  et  exteros  omnes  e  Belgio  re- 
vocet  et  in  generali  Ordinum  conventu  de  pace  publica 
agi  permittat  et  ut  in  conficiendi  negotii  spem  interim  ab 
armis  discedatur;  se  ex  sua  parte  vicessim  nihil  hostile 
tentaturos. 

Cum  hoc  libello  supplici  Aldegondius  expirante  jam 
praefinito  tempore  Montfortium  regreditur,  et  inde  Tj-a- 
jectum,  remissis  obsidibus,  in  captavitatem  revertitur.  Pere- 
nottus  autem  cum  praedicto  libello  supplici  illico  ad  gu- 
bernatorem  Bruxellas  contendit.  Requesentius  guberna- 
tor  eo  viso  confestim  exemplum  ejusdem  authenticum 
occulte  ad  regem  mittit,  ipse  vero  per  Perenottum  13 
Augusti  piincipale  ipsum  ad  Junium  gubernatorem  Ve- 
ranum  in  Zelandiam  remitti  jubet,  adjunctis  literis:  Inhu- 
manum  nimis  et  impudentem  esse  ipsorum  postulationem, 
primo  quod  peterent  ut  rex  se  exarmaret  eique  praescri- 


431 

berent  ne  taliuin  ministerio  uteretur,  sicuti  ipsi  videretur; 
secundo  Hollandos  arma  privata  sua  auctoritate  contra 
principis  sui  ministros  sunipsisse,  ejus  iirbes,  arces  et  op- 
pida  occupasse,  exteros  complures  in  subsidium  suuni  ad- 
vocasse  et  complura,  quae  laesae  majestatis  crimen  aperte 
respicerent,  commisisse  et  tarnen  culpam  fateri  nolle ;  de- 
mum  inhonestum  esse  et  penitus  irrationabile,  quod  regem 
armis  cogendum  putarent  ad  generalem  Ordinum  con- 
ventum  indicendum,  cum  ditiones  Belgicae  nihil  inter  se 
commune  habeant,  neque  unum  corpus  vel  provinciam 
efficiant,  sed  regi  diversis  titulis  et  haereditatibus  atque  a 
diversis  personis  et  diversis  temporibus  obvenisse,  diversis 
juribus,  consuetudinibus  atque  privilegiis  regi,  sed  vicini- 
tate  tantum  locorum  et  unius  principis  moderamiiie  con- 
junctas  esse,  regem  quidem  ex  singulari  gratia  quandoque 
permisisse  ut  in  commune  convenirent  et  de  utilitate  pu- 
blica  prospicerent ,  verum  hujusmodi  privilegia  et  favora- 
biles  concessiones  in  exemplum  trahi  neque  posse  neque 
debere ,  presertim  hoc  tempore  cum  rex  non  obscuris 
indiciis  cognitum  haberet,  rebel  les  eo  tendere,  ut  caetera- 
rum  provinciarum  Ordines  subornare  et  in  principem 
suum  excitare  possent. 

Receptis  hisce  Perenotti  litteris  rebelles  per  Junium 
rescribunt  et  multa  de  injus(t)itia,  vi  ac  tyrannide  regi- 
orum  conqueruntur,  bellum  terra  marique  eis  denunciant, 
ut  qui  regem  contra  subditos  suos  incitarent  atque  depra- 
varent  et  ejus  nomine  atque  auctoritate  turpiter  abuteren- 
tur.  Simul  etiam  plaustrum  convitiorum  evomunt  in  Pon- 
tificem  Romanum,  quidvis  se  potius  passuros  quam  ut  sub 
ejus  jugum  redeant,  licet  ipse  rex  eura  ut  caput  religi- 
onis  recognoscat :  quem  et  ab  eo  coactum  dicunt  publicare 
concilium  Tridentinum  contra  omnia  patriae  suae  privilegia. 
Et  ne  praedicta  ex  impetu  potius  iracundiae  ob  repulsam 
pacis,    quam    ex    deliberato   judicio   profecta    viderentur, 


482 

paucis  interpositis  diebiis  in  lucem  edunt  admonitionem 
quamdam  ad  Ordines  Catholicos,  ubi  expresse  protestantur, 
se  nunquam  in  pacem  consensuros,  nisi  hisce  conditioni- 
bus:  ut  rex  in  administratione  ditionum  suarum  majorum 
suorum  vestigia  sequatur,  ut  non  ab  aliis  quam  a  Bel- 
gicis  militi  stipendia  solverentur,  ut  antiqua  jura,  privi- 
legia  et  consuetudines  ita  serventur,  sicut  tempore  Mariae 
Hungaricae  reginae  servata  fuerant,  ut  concilium  bellicum 
exauctoretur,  ut  rex  ipse  primo  quoque  tempore  ex  His- 
pania  in  Belgicum  veniat,  ut  rex  in  Hispania  concilium 
stabiliat  Belgarum,  virorum  bonorum  et  patriae  amantium, 
demum  ubi  infinita  convitia  in  Albanum ,  inquisitionem 
Hispanicam ,  Pontificem  atque  religionem  Catholicam  de- 
blaterassent,  irrident  Ordines  Catholicos,  qui  saepius  ipsis 
responderant,  se  nihil  contra  religionem  Apostolicam  et 
avitam  attentare  veile,  protestanturque  expresse  se  nun- 
quam eam  recepturos  esse. 

Videat,  quaeso,  perpendatque  prudens  lector,  an  in  re- 
gimine  monarchico  seditiosis  subditis  ita  principi  suo 
praescribere  liceat,  praesertim  cum  hisce  oculis  majorem 
eornm  partem  viderim  et  cognorim  literarum  expertes, 
rudes  et  qui  ne  propria  quidem  lingua  characteres  legere 
nedum  formare  possent ,  imo  vix  decem  exceptis  omnes 
homines  sellularios,  opifices,  quisquilias  et  vulgi  foeten- 
tem  faecem,  qui  dilapsis  edicto  Albani  ex  singulis  civita- 
tibus  patritiis  atque  Catholicis,  ultro  se  rerum  guberna- 
culis  ingesserant, 

Sed  tempus  jam  est  ut  ad  Leidenses  obsessos  redeamus; 
qui  conquisito  per  privatorum  aedes  frumento,  cum  non 
amplius  quam  duo  milia  modiorum  (:  saccos  ipse  vocant, 
singuli  octunginta  circiter  librarum  :)  repperissent  et  qua- 
tuordecim  millia  hominum  in  civitate  censerentur,  placuit 
magistratui  singulis  hominibus  non  nisi  dimidiam  panis 
libram  quotidie  erogandam  esse,  Goudamque  aliquos  emi- 


? 


433 

serunt ,  qui  avio  itinere  triginta  naves  frumento  onustas 
adveherent,  quibus  obsessi  ad  pontem  usque  Heimensera 
obviam  prodire  promiserant.  Verum  Goudanis  a  prae- 
scripto  itinere  deviantibus  et  ne  in  Hispanorum  manus  ve- 
nirent  diffugientibus,  Leidenses  domum  regressi  sunt,  qui 
ad  pontem  usque  Heimensem  cum  aliquot  iiavibus  atque 
fributeris  prodierant.  Sunt  autem  fributeri  voluntarii  ali- 
quot nebulones,  qui  nullis  stipendiis  sed  sola  spe  praedae, 
quamdiu  libitum  est,  militant,  Quare  Valdesius  arctius 
urbem  obsidere  jubet.  Hispani  ergo,  qui  in  pago  Voor- 
schoten via  Delfensi  in  praesidio  erant,  juxta  ponticulum 
quemdam  domumque  destriictam ,  quae  Boschuysen  voca- 
batur,  munitionem  excitarant,  unde  obsessis  plurimum 
nocumenti  inferebant;  qui  noctu  pluviosisque  diebus,  cum 
sclopetariorum  ictibus  minus  paterent,  urbe  exibant  et  in 
vicinis  hortis  pratisque  caules ,  pastinacas,  pisas,  fabas 
aliaque  legumina  atque  herbas  colligebant  in  subsidium 
famis;  cujus  tanta  rabie  laborarant,  ut  complures  sola 
inedia  morerentur,  aliique  vero  tam  debiles  essent,  ut  ne 
valentissimi  quidem  in  adversum  aliquem  pontem  conscen- 
dere  possent,  quin  aliquoties  quiescere  cogerentur,  alii 
bombardos  suos  post  se  traherent,  quod  humeris  eos  ferre 
nequirent,  mulieres  propriis  suis  foetibus  et  Hispanorum 
a  se  occisorum  carnibus  vesci  cogerentur.  Satis  constat 
eos  ,  qui  ex  insidiis  magnoque  suo  periculo  aliquid  her- 
barum  radicumque  collegerant,  cum  urbem  ingressi  essent 
naviculas  suas  medio  Reni  flumine  statuisse  et  etiam  pro- 
pugnando  usque  in  mediam  noctem  defendisse,  ne  ab  ac- 
currentibus  fame  propemodum  enecatis  umbris  potius  quam 
hominibus  ea  diriperentur,  quae  propriis  suis  necessitati- 
bus  congregarant.  Armenta  quoque  gregresque,  quos  in 
subjacentibus  urbi  pratis  aliquamdiu  paverant,  a  vicinio- 
ribus  hisce  propugnaculis  magno  obsessorum  luctu  saepius 
intercipiebantur.  Notatu  dignum  est,  quod  cum  initio  ob- 

Btjili'aseu  Gescli .  Bisd-  v.  Haarlem  XlVe  Deel,  28 


434 

sidionis  in  portarum  propugnaculis  grandiora  tintinnabula 
statuta  essent,  quae  per  speculatorem  moverentur,  si  quan- 
do  regios  adventare  videret,  ad  praedam  avertendam,  ut 
iis  auditis  bubulci  pastoresque  monerentur ,  pecudes  ad 
urbem  mature  reducere,  animalibus  praesertim  vaccis  hoc 
ita  in  consuetudinem  venisse,  ut  postmodum  etiam  nullo 
custode,  audito  solum  tintinnabulo,  ipsae  per  sese  ad  ur- 
bem recurrerent.  Quare  cum  hisce  excurrendi  facultatibus 
privarentur  erectis  illis  proprioribus  propugnaculis,  28  Julii 
urbe  erumpunt  magnaque  vi  munitionem  Boschusanam 
adoriuntur,  repugnantibus  strenue  Hispanis  projiciunt  in 
propugnaculum  vitrea  aliquot  vasa  tormentario  pulvere 
plena ,  quibus  accensi  schlopetorum  funiculi  erant  alligati, 
ut  confractis  vasis  pulvis  ignem  conciperet ;  quo  cum  His- 
panorum  facies  et  vestimenta  peterentur,  munitionem  dese- 
rere coacti  sunt,  sed  petitis  suorum  auxiliis  rejectis  in 
urbem  rebellibus  eodem  die  eam  recipiunt.  ünde  oppidani 
pecora  sua  intra  urbem  continere  coacti  sunt,  ubi  et  de- 
fectu  panis  ea  in  templo  grandiore  S.  Pancratio  sacro 
mactabant,  singulis  carnis  libris  in  singula  capita  distri- 
butis,  tanta  astantium  fame,  ut  pueruli  sanguinem  e  clo- 
acis  rivulisque  fossalibus  lingerent,  cora  manderent  et 
particulas  crudae  carnis,  quae  de  mensa  lanionum  exci- 
derent,  in  os  ingererent :  tanta  fame-pereuntium  multitu- 
dine,  ut  integrae  fossae  excaverentur,  quae  nocte  dieque 
apertae  cadaveribus,  nullis  fere  loculis  inclusis  sed  vesti- 
bus  tantum  involutis,  in  tantam  altitudinem  replerentur, 
ut  post  obsidionem  solutam  coemeteria  ad  humanae  statu- 
rae  altitudinem  supra  plateam   eminerent. 

Mirari  subinde  contingit,  amice  lector,  tam  obstinatam 
illorum  hominum  rabiem,  qui  praesentem  mortem  praeëli- 
gere  mallent  quam  legitimo  et  clementissimo  suo  principi 
deditionem  facere  non  alio  suae  pertinaciae  fructu,  quam 
ut  decem  vel  ad  summum  duodecim  nebulones,  semistulti. 


435 

homines  viles  et  nihili,  et  deciesmillies  mortem  meriti  a 
sua  potius  pertinacia  quam  a  principis  sui  dementia  vitam 
obtinerent,  Lubet  ex  hac  urbe ,  ubi  nuUum  inei'at  prae- 
sidium,  sed  sola  civium  pertinacia,  specimen  capere,  qui 
qualesque  homines  fuerint,  qui  tantae  proximorum  inter- 
necioni  nihil  compatiendo  tanquam  Turcae  et  bestiae,  vere 
haeritici  nequaqnam  vero  christiani,  principi  suo  repug- 
narent : 

Johannes  Dousa  a  Noortwijck,  poeta  latinus,  homo  vel 
sola  facie  stoliditatem  prodens,  qui  postmodum,  assessor 
in  supremo  Hollandiae  senatu  cum  fuisset,  domum  redire 
jnssus  est  salino  salario,  quod  etiam  ipsi  ordines  hominem 
ineptum  esse  faterentur.  Hic  vice  gubernatoris  urbi 
praeërat. 

Petrus  Adriani  Wervius,  pellio,  supremus  reipublicae 
consul.  Hujus  parentes  antea  nullius  praetii  aliquantulum 
nummorum  coUegerant,  quod  praefecti  Anabaptistis,  qui 
tempore  Caroli  V  imperatoris  in  terram  promissionis  na- 
vigare  ridicula  persuasione  proposuerant,  communes  locu- 
los  egregie  expilassent. 

Johannes  Houtenus  ejusdem  urbis  secretarius,  inde  no- 
men Houteni  sortitus,  quod  pater  ejus  textor  et  fere  men- 
dicus  illibenter  ligno  textorio  insideret. 

Johannes  Johannis,  famoso  cognomine  Half-Leiden  dictus, 
faber  lignarius,  qui  postmodum  pro  stolida  et  omnibus 
irrisa  sua  superbia  Baersdorp  dici  voluit,  quod  pater  ip- 
sius  piscibus  proclamandis  vendendisque  publice  operam 
dedisset,  tam  sapiens  etiam  inter  suos  aestimatus,  ut  pons, 
ejus  domui  contiguus,  a  praecitato  Johanne  Houteno  secre- 
tario  non  alio  nomine  quam  stulti  pons  vocaretur. 

Johannes  Paets ,  sub  Albano  ob  haeresim  profugus, 
homo  plane  ineptus  licet  dives,  qui  moribundus  etiam 
proprios  concionatores  suos  praesentes  irridebat. 

Johannes  Wilhelmi  Heemskerck ,  sub  Albano  item  pro- 


436 

fugus ,  tota  civitate  pro  stolido  cognitus ,  cujus  filio 
monoculo  diabolus  sub  forma  circulatoris  illusit. 

Petrus  Georgii  Cortevelt,  textor  laneus,  etiam  a  suis 
ignominiose  Margaretula  dictus,  de  nomine  pauperis  mu- 
lierculae  quae  curribus  locandis  operain  dabat;  hic  bonus 
vir  aliquando  publice  in  foro  viatores  objurgabat,  quod 
sibi  reverentiam  non  exhibuissent ,  quam  Magistratui 
deberi  asserebat. 

Gyshertus  Johamiis,  navicularius,  qui  morti  proximus 
serio  sibi  non  vacare  asserebat  mori,  quod  publicis  fun- 
ctionibus  impediretur;  homo  insigniter  rapax,  cujus  quo- 
que  bona  tertium  haeredem  non  viderunt. 

Nicolaus  Montfortius ,  ex  probis  moribus  Nicolaus  sine 
anima  dictus  a  multis. 

Petrus  Petri  Oom,  sartor  veteramentarius ,  a  qno  ne 
vicini  quidem  consilium  in  vili  negotio  petiissent. 

Nicolaus  Hugonis  Gael;  hic  postmodum  omnia  mona- 
steria  Leidae  dirui  jussit,  dicens  nidos  disturbandos  ne 
cuculi  redirent;  fuit  panni  lanei  propola. 

Petrus  Gerardi  de  Haes,  aliquanti  serici  panni  propola, 
homo  omnino  simplex  et  ridicule  ignarus. 

Hi  nebulones,  amice  lector,  si  turn  in  urbe  Leidensi 
non  fuissent,  facile  cives  ad  officium  rediissent,  praeser- 
tim  optimatibus  et  toto  fere  antiquiore  magistratu  in 
castris  Valdesii  diversante.  Mirabitur,  ut  puto,  posteritas, 
tam  paucos  homines  nullius  praesertim  praetii  in  populosa 
admodum  et  primaria  HoUandiae  urbe  tantum  potuisse, 
ut  pro  ipsorum  capitibus  et  commodis  plebs  tam  obstinato 
animo  principi  suo  legitimoque  magistratui  repugnaret. 
Verum  praeter  justam  Dei  vindictam  diabolique  excitatio- 
nem  etiam  humana  ratione  duas  caussas  assignari  posse 
comperio;  primo  quidem  quod  optimatibus  doctisque  viris 
ab  Albano  ex  Hollandia  evocatis,  plebs  neminem  haberet, 
a  quo  saniora  concilia    petere    posset  ;    secundo    quod    hi 


437 

nebulones  multis  ingeminationibus  hoc  plebi  plane  per- 
suaserant,  ab  Hispano  victore  omnes  occidendos  esse. 
Certe  plures  rebelliutn  coryphaeos  etiam  pcsterioribus 
temporibus  gloriatos  constat,  se  plus  mendaciis  et  per- 
suasionibus  hujusmodi  quam  armis  aut  vi  bellica  profe- 
cisse.  Sed  ad  historiam   redeamus. 

Caeteri  rebelles,  cognita  Leidensium  necessitate,  quid 
f'actu  optimum  sit,  collatis  consiliis  deliberant ;  quibusdam 
suadeutibus  omnia  aquarum  emissaria  in  a(g)gere  Mosano 
aperienda  et  maris  aestu  aquas  in  universam  Hollandiam 
immittendas  ')  esse,  ut  omnibus  canipis  undique  submersis 
aggeribusque  perfossis  expedita  navigatio  usque  ad  moenia 
Leidensia  efficeretur  ;  quibusdam  vero  dicentibus,  hanc 
salsarum  aquarum  abundantiam  Hollandiae  campis  ita 
nocituram,  ut  etiam  ea  decedente  ad  culturam  inhabiles 
in  perpetuum  efficerentur.  Ab  omnibus  conclamatum  est  ;• 
Praestat  corrupios  campos ,  quam  nuUos  habere ;  atque  ita 
pedibus  in  priorem  sententiam  discesserunt.  Haec  est  illa 
tantopere  laudata  patriae  amantium  vox,  quae  quasi  quod- 
dam  amoris  programma  in  omnibus  consiliis  capiendis  fere 
iteratur.  In  qua,  semota  paulisper  affectione ,  haec  mecum 
considera,  amice  lector,  hujusmodi  consilium  coeptum  ab 
hominibus,  qui  nudis,  quodajunt,  clunibus  suis  aliorum 
plumatos  nidos  occuparant,  ut  impedirent  ne  a  legitimis 
suis  possessoribus  et  ab  ipso  praesertim  principe,  in  sub- 
ditos suos  tam  humano,  sua  recuperarentur.  Quaeso,  ex- 
pende,  an  propterea  HoUandia  nulla  fuisset,  si  hominibus 
hisce  carere  coacta  fuisset ;  certe  ipsis  tantum  nulla  fuisset, 
et  consequenter  haec  vox  non  in  amore  patriae,  sed  in 
amore  sui  ipsius  ipsis  radicata  erat;  nam  si  patriae  salu- 
tem  amassent,  ipsam  cum  sua  pernicie  incolumem  optas- 
sent,  nunc  totum  e  contrario  efficiebant.  Omitto  disputare 

1)  Het  H.  S.  las  immitleodam. 


438 

an  c'X  officio  Christiaiii  hominis  sit,  sua  bona  etiam  bene 
parta  cum  tanta  reipublicae  clade  et  proximorum  irre- 
parabili  calamitate  conservare.  Verum  hoc  hisce  rebellibus 
semper  animo  sedit,  nullius  calamitati,  imo  etiam  morti, 
omitto  aeternae  perditioni,  parcere,  modo  ipsorum  rebellio 
paululu m  inde  commodi  sentiret.  Verum  haec  non  tantum 
erat  aliorum  rebellium  in  propinquos  suos  inhumanitas, 
verum  etiam  obsessorum.  Cum  enim  a  quibusdam  mode- 
ratoribus  exponeretur  in  magistratu  calamitas,  quam  in- 
sons  plebecula  ipsorum  caussa  ferre  cogebatur ,  haec 
compassionis  vox  a  summo  consule  Petro  Wervio  prolata 
est :  Sat  grandia  stercora  a  plebe  in  moenibus  quotidie 
excerni;  posse  alvum  arctius  adhuc  contrahi.  Aspice,  lector, 
et  perpende  :  hujusmodi  tygrides  et  ferae  crudelissimae 
populo  persuaserant,  se  patriae  patres  esse,  utilitatemque 
civium  procurare  credebantur.  Mirabitur  sat,  scio,  poste- 
ritas ;  et  nisi  justo  Dei  judicio  plagam  peccatis  meritam 
agnoverit ,  iis  ,  quae  ex  veritate  scribo  ,  fidem  non 
habebit. 

Firmato  igitur  omnium  votis  hoc  consilio ,  Delfis  et 
Roterodami  rebelles  magnam  vim  navium  leviorum  et 
lato  fundo  praeparari  jubent,  ut  modica  aqua  per  prata 
et  aggeres  remis  agi  possent.  Valdesius  de  hostium  con- 
silio certior  factus,  urbem  tormentis  expugnare  constituit; 
verum  ab  iis,  qui  religionis  regisque  causa  profugi  in 
castris  versabantur  et  patriae  nimium  amantes  erant,  enixis 
precibus  impetratur,  ut  pauculum  supersedeat,  quod  spe- 
rarent  obsessos  inopia  cogente  saniora  concilia  capturos 
esse.  Vidimus  postea  illos  poplicolas  Trajecti  anno  75 
soluta  jam  obsidione  morientes,  ut  qui  impedimento  f'uis- 
sent,  quorainus  rebelles  et  haeretici  debita  poena  plecte- 
rentur  :  justo  Dei  judicio,  ut  in  poenam  tam  temerarii 
licet  non  malitiosi  consilii  in  exilio  morerentur,  prius- 
quam    anno    76    Pacis    Gandavensis    beneficie    patrimonia 


I 


439 

sna  nataleque  solum  repeterent.  Tam  est  Deo  res  execra- 
bilis  etiam  bona  intentione  liaereticis  patrocinari. 

Leidenses  itaque  jam  ad  extremam  fere  inopiam  redacti 
oppugnationis  timore  legatos  urbe  emittunt ,  cum  comité 
Rupellano,  tune  HoUandiae  praefecto  et  Ultrajecti  com- 
morante,  de  deditione  agere  cupientes ;  verum  a  Valdesio 
repulsi  sunt,  cum  diceret ,  se  jussu  commendatoris  urbem 
obsidere,  secum  de  deditionis  conditionibus  agendum  esse. 
Unde  legatis  in  urbem  regressis ,  profugi  illi ,  qui  ne 
urbs  oppugnaretur  obstiterant,  rursum  obsessis  gratificari 
et  amantes  patriae  videri  volentes  ,  Bruxellas  ad  commen- 
datorem  mittunt  petuntque  Valdesio  imperet ,  ut  cum 
Rupellano  de  deditione  agi  sineret.  Quod  cum  commen- 
dator  concedere  in  animo  haberet ,  ne  tamen  cum  offensa 
Valdesii  fieret,  Julianum  Romeroum  in  HoUandiam  ire 
jussit ,  specie  quidem  ut  veteres  quatuor  Hispanorum 
legiones  ad  duas,  et  quinquaginta  cohortes  legionis  Apo- 
stolorum  ad  viginti  quinque  reduceret,  vere  autem  ut 
Valdesio  persuaderet ,  quod  de  conditionibus  deditionis 
cum  comité  Rupellano  agi  permitteret;  quod  etiam  per- 
fecit,  dissimulante  quidem,  verum  tacitam  indignationem 
animo  concipiente  Valdesio.  Apparuit  successu  temporis, 
bis  in  hac  re  peccatum  esse  :  primo  quidem  a  Valdesio 
quod  obsessis  cum  Rupellano  agere  non  permitteret;  nam 
et  principis  sui  commodis  obstitit  et  magistratui  Leidensi 
calumniandi  occasionera  apud  cives  suos  praebuit,  quasi 
aequas  deditionis  conditiones  aversarentur  Hispani,  quos 
ipsi,  ut  et  rebelles  omnes ,  veluti  crudeles  antecipata 
quadam  opinione  in  tantum  oderant,  ut  ex  nautis  rebel- 
lium  aliquis  Hispano  cuidam  in  pugna  occiso  cor  exeme- 
rit,  domumque  ablatum  coxerit  et  comederit  durante  hac 
obsidione,  odio  tam  crudeli,  ut  ne  diabolus  quidem  tale 
conciperet;  —  secundo  improvide  factum  fuit  ab  iis  qui 
Bruxellas  ad  commendatorem ,  sicuti  diximus,  de  hac  re 


440 

miserunt;  fuerunt  etiim  certissima  occasio,  quominus  Val- 
desius  tam  pecuniam  in  stipendium,  quam  alia  ad  obsi- 
dionem  necessaria  debita  diligentia  procuraret,  sed  solura 
speciosum  aliquem  praetextum  quaereret ,  ut  a  semi- 
capta  urbe  discederet.  Nam  cum  3  et  4  Augusti  ag- 
geres  rupissent  valvasque  exteriores  emissariorum  ad 
aestum  maris  patefecissent  et  aqua  tandem  augeri  in- 
ciperet ,  et  classis  rebellium  ,  quae  170  minoribus  navi- 
giis  constabat ,  duce  Ludovico  Boissotto  ipsorum  archi- 
thalassoj  1 1  Septembris  comparere  coepisset,  nequaquam, 
sicuti  poterat,  ipsorum  impressionibus  restitit,  ut  ex  sub- 
jiciendis  lector  animad vertere  poterit.  17  enim  Septembris 
ad  pontem  Soetermeranum  acriter  rebelles  cum  Hispanis 
absente  Valdesio  pugnarant,  sed  regiis  egregie  resistenti- 
bus  repulsi  fuerant,  tanta  suorum  clade  praesertim  navis 
praetoriae  Ziriczeënsis,  ut  omne  consilium  abjicerent  ea  parte 
perrumpendi,  verum  ad  alium  pagum  Benthuzen  dictum 
contenderint ,  ut  per  fossam  Zegwairt  vocatam  propius  ') 
ad  urbem  accederent,  Verum  cum  postridie  Valdesius 
Soetermeram  venisset ,  laudata  Hispanorum  et  prae- 
sertim signiferi  Piedmontello  dicti  fortitudine,  tamen  ut 
desererent  locum  imperavit,  causatus  hostium  insultui 
resistendo  non  esse,  Unde  rebelles  sine  vulnere  et  san- 
guine loco  potiti  aggerem  perrumpunt  et  Soeterwoudam 
usque  omnia  occupant  et  29  Septembris  usque  ad  pontem 
Lainmensem  perveniunt,  ubi  Hispani  egregium  propugna- 
culum  juxta  fluvium  die  Vliet  dictum  erexerant,  qui  octo 
circiter  pedes  altitudine  et  duodecim  circiter  passus  lati- 
tudine  patebat,  eo  quod  locus  dimidio  tantum  miliari  urbe 
abesset  et  omnino  hosti  perrumpendus  foret,  si  obsessis 
subvenire  vellet;   ubi    in    praesidio  erat  centurio  quidam 


1)  Het  H.  S.  las  Mer:   proprius. 


441 

Hispanus  Boria  ')  dictus  cum  non  contemnenda  militum 
manu.  Interea  de  consilio  profngorura  Leidensium  aggerem 
Renensem  aliquot  locis  Hispani  rusticique  ruperant,  ut 
aqua  quae  Roterodamensi  aliisque  eniissariis  campis  im- 
mittebatur  in  Renum  erumperet  et  demum  per  aggerem 
Sparendamraensem  ejusque  emisaria  in  mare  septentrionale 
nullo  rebellium  fructu  efflueret,  expeditissimo  sane  et 
utilissimo  consilio,  quo  efBciebatnr  ut  quamtumcuraque 
aquae  immitteretur ,  amplius  tarnen  crescere  non  posset, 
cum  tantumdem  alia  parte  exiret.  Tandem  prima  Octobris, 
occupato  aggere  valde  depresso  qui  kerkweek  diccbatur, 
ad  propugnaculum  Lammense  venerant,  cum  Valdesius 
praesidiariis  imperat,  ut  eo  relicto  et  hoste  non  expectato 
Voorschotenum  se  conferant.  Verum  repugnante  et  indig- 
nante  plurimum  Borea  et  locum  a  se  facile  defendi  posse 
reclamante,  nee  primo  atque  secundo  Valdesii  jussui  pa- 
rente,  tertio  tandem  gravioris  calumniae  metu  discedit, 
turpi  certe  si  non  perfido  Valdesii  metu;  nam  certo  cer- 
tius  constat,  imo  nominari  persona  posset,  qui  siccis  pedi- 
bus  eo  die  ex  dicto  propugnaculo  nullo  omnino  periculo 
Warmontium  usque  perrexerat,  sex  tantum  horis  ante 
quam  Boria  de  Valdesii  jussu  inde  discederet.  Quinimo 
nee  ipsi  rebelles,  qui  integram  belli  aleam  ad  dictum 
propugnaculum  superesse  noverant,  vel  per  somnium  co- 
gitarant,  locum  ab  Hispanis  deserendum ;  primique  qui 
in  suspicionem  de  Hispanorum  fuga  adducti  sunt,  fuerunt 
ipsi  obsessi,  eo  quod  solitam  ipsorum  stationem  de  muris 
non  viderent.  Quare  adolescentem  equo  illi  imponunt, 
qui  adhuc  unus  in  urbe  residuus  erat,  ut  Lammum  ver- 
sus contendat,  exploraturus  quid  Hispani  agerent;  qui 
cum  propugnaculum  desertum  offendisset,  rebellium  classi 


1)    Wel  dezelfde  als  Pedro  Chaconio  Borgia,  wiens  kloeke  daad  vermeld 
wordt  door  Strada,  Dec.  I,  lib.  VIII,  bl.  392/3. 


442 

signum  dedit  ut  propius  accederent;  qni  nihil  minus  quam 
tale  quid  suspicabantur.  Vidi  ego  ipse  saepius  hunc  ado- 
lescenten!, qui  in  illo  ipso  equo  quotannis  tertia  Octobris 
frondentibus  ramis  opertus  per  medium  Leidensis  urbis 
solemni  pompa  vehi  solitus  erat.  Sed  et  illi,  qui  regis  ac 
religionis  caussa  hac  urbe  profugerant,  cum  Warmontii 
intra  primum  ab  urbe  lapidem  diversarentur,  hujus  fugae 
ignari  solemne  Sacrum  ibidem  cantaturi  convenerant,  quod 
dies  Dominicus  et  illius  pagi  Encaenia  esseni  (obstupe- 
bant),  cum  ad  illos  ex  urbe  strepitus  pervenit  obsidionem 
solutam  esse,  cujus  ne  minimam  quidem  suspicionem  ha- 
bebant  et  nihil  a  Valdesio  praemoniti  fuerant,  quod  illi 
ipsi  essent,  qui  paucis  ante  septimanis  ad  commendatorem 
retulerant,  quod  obsessi  non  cum  ipso  sed  cum  Rupellano 
comité  de  deditione  agere  vellent.  Fuit  autem  haec  fuga 
tam  turpis  et  ignominiosa  ut  non  tantum  iis  propugnaculis 
militem  abire  jusserit,  verum  etiam  iis  quae  Leiderdorpii 
atque  Cagae  essent,  tam  repente  ut  tormenta  caeterumque 
bellicum  apparatum  relinquere  cogerentur. 

Ingressa  est  igitur  hostium  classis  urbem  Leidensem 
tertia  Octobris,  quae  fuit  dies  Dominicus  magno  civium 
plausu  et  laetitia ,  qui  jam  panem  sex  septimanis  non 
habuerant,  quod  etiam  Valdesius  probe  norat,  et  mortui 
fuerant  fame  usque  ad  sex  millia  hominum ;  et  ultimus 
equus  eo  die  occidendus  erat;  ita  ut  die  Martis  insequente, 
quae  est  Octobris  5,  de  communi  consilio  magistratus 
portas  hosti  aperuisset  et  se  benevolentiae  ipsius  commi- 
sisset.  Accedat  quod  ea  nocte,  quae  solutam  obsidionem 
secuta  est,  longissimus  ille  muri  tractus,  qui  a  porta 
vaccarum  (extenditnr)  ad  cuneatum  urbis  angulum  qui 
ortum  solis  hibernum  respicit ,  ingenti  ruina  collapsus 
fuerit  ita  ut  siccis  pedibus  Hispani  ascendere  potuissent, 
civibus  fame  tam  debilitatis,  ut  nemo  fei'e  superesset, 
qui  manum  supra  caput  extendere  posset. 


443 

Cum  rebellium  classis  urbem  intraret,  forte  evenit  ut 
juxta  moenia,  qua  parte  ipsi  intrabant,  liabitarent  reli- 
giosae  aliquot  ordinis  S.  Dominici,  qui  ab  haereticis  suo 
monasterio  haud  procul  inde  dissito  exturbatae  fuerant ; 
quae  cum,  omnibus  se  in  publicum  ejicientibus,  clausis 
foribus  domi  se  continerent ,  tacite  lugentes  Catholicae 
religionis  dispendium  quod  ex  hac  haereticorum  victoria 
oriri  probe  videbant,  re  ab  haereticis  animad versa  in  fores 
irrumpunt,  pias  illas  matronas  omnibus  suis  vestibus 
nudant,  illudunt  et  ipsarum  grandaevissimam  ,  Hester 
nomine,  plane  nudam  in  publicum  ejiciunt.  Quae  in  aedes 
syndici  Gerardi  Hogevenii  pessimi  nebulonis  confugiens 
ipsum  rogavit,  an  homines  et  praesertim  mulieres  ita  ab 
hominibus  tractari  possent;  unde  ipse  confusus  in  aedes 
suas  eam  admisit  et  vestiri  jussit. 

Hispani  qui  jam  Hagam  Harlemumque  diffugerant , 
singuli  quatuor  coronatos  in  diminutionem  stipendii  sui 
acceperant  a  commendatore  promittente  residuum  se  pro- 
pediem  soluturum ;  sed  cum  paululum  quievissent,  sedi- 
tionem  movere  incipiunt  Valdesiumque  praefectum  suum 
captivum  constituunt ,  justo  Dei  judicio,  ut  a  suis  inju- 
riam  pateretur ,  qui  ab  hoste  ignominiose  turpi  fuga 
salutem  quaesierat.  Capto  Valdesio,  sublatis  vexillis  Har- 
lemo  Trajectum  contendunt  scalisque  appositis  juxta 
S.  Catharinae  portam  muros  transscendere  parant ,  jamque 
quadraginta  in  urbem  pervenerant,  cum  accurrente  ac 
resistente  cum  civibus  Aegidio  Barlemontio  domino  Hiergio, 
qui  in  locum  comitis  Rupellani  in  praefacturam  Hollandiae 
Trajectique  successerat,  et  Francisco  Ferdinando  Avillano 
castri  praefecto  tormentis  scalas  muro  appositas  confrin- 
gente,  repulsi  sunt  octoginta  suorum  desideratis,  et  sub- 
urbia  occupantes;  demum  misso  a  commendatore  Johanne 
Osorio  Uloënsi  Trajectum  ad  Mosam  concesserunt ,  ubi 
stipendiis  numeratis  ad  officium  revocati  sunt,    Valdesius 


444 

autem,  qui,  auxilio  quorumdam,  seditlosorum  manus 
evaserat,  male  admodum  audiebat  ob  relictam  obsidionem 
Leidensem ;  quare  commendator  Johanni  Baptistae  Taxio 
in  mandatis  dedit,  ut  Ultrajectum  se  conferret  et  exami- 
iiatis  diligenter  testibus  rei  veritatem  inquireret.  Qui  ubi 
Trajectum  venit,  ad  domum  pontificis  Hadriani  ad  Divi 
Petri  coeniiterium  evocat  eos  qui  ex  Hollandis  tum  tem- 
poris in  castris  regis  fuerant ;  ubi  cum  omnium  ore  Val- 
desii  fidem  labefactari  cerneret,  Hispano  favens,  rogabat 
eos,  num  Soeterwoudae  tum  temporis  aqua  fuisset;  pro- 
fugis  vero  respondentibus,  eam  esse  illius  loei  qualitatem 
ut  vel  siccissimis  aestatibus  ibi  aquae  in  fossis  reperiantur, 
verum  non  tantam  fuisse,  quae  ad  fugam  cogere  poterat, 
non  magis  quam  eo  loei,  ubi  tune  constiterant,  in  aula 
scilicet  illarum  eelsissimarum  aedium  ligneis  asseribus 
instrata ,  quandoquidem  2  Octobris  sub  noctu  quidam  siccis 
omnino  pedibus  Lamma  Warmontium  venerat,  quod  tarnen 
interstitium  duorum  miliarium  maxime  aquis  obnoxium 
esse  a  peritis  locorum  nosceretur.  Verum  cum  Taxius 
diceret ,  se  hoc  non  rogare  nee  etiam  audire  veile ,  sed 
tantum  an  Soeterwoudae  aqua  fuisset,  responderunt  pro- 
fugi,  se  non  secundum  ipsius  appetituni  respondere  veile, 
se  nee  stultos  nee  fide  indignos  esse,  ut  qui  fere  omnes 
magistratum  in  patria  sua  cum  honore  gessissent.  Quare 
Taxius  ira  percitus,  rejecto  ipsorum  testimonio  se  tJltra- 
jecto  proripuit  et  ad  commendatorem  rediit. 

Bellicis  negotiis  tam  infeliciter  gubernatori  succedenti- 
bus,  visum  est  rursus  de  pace  cum  rebellibus  agi.  Mit- 
titur  itaque  ultimo  hujus  anni  mense  in  Hollandiam  El- 
bertus  Leoninus ,  Longolius  dictus ,  doctor  et  professor 
utriusque  juris  Lovaniensis,  ut  Hollandis  denuntiet,  exem- 
plum  illius  libelli  supplicis,  quem  hoc  anno  gubernatori 
regique  obtulerant ,  in  Hispaniam  raissum  et  regi  catholico 
exhibitum ;  unde  videri  volebant  ingens  gaudium  prae  se 


445 

ferre ,  putabanturque  a  plerisque  ad  pacem  propensi  esse; 
sed  falso  ut  initio  sequentis  anni  declarabimus. 

Hoc  anno  bis  Dordraci  coëunt  Haeretici  concionatores 
ad  Synodum  et  art.  12-13  sic  edicunt  de  missione  eorum, 
qui  concionaturi  sunt :  neminem  quantumvis  doctum  vel 
diaconum  posse  munus  concionandi  arripere  sine  legitima 
missione ;  legitimam  missionem  in  hoc  constare ,  ut  electio 
fiat  per  senatum  ecclesiasticum  loei  cum  tribus  aut  qua- 
tuor  proximis  concionatoribus ,  vel  a  tota  classe,  maxime 
si  in  loco  talis  senatus  non  sit.  Examinatio  fiat  per  classem 
publice.  Approbatio  morum  fiat  per  magistratum  loei,  cui 
praefecturus  est,  et  is  de  moribus  ejus  inquirat;  deinde 
denuntietur  populo  per  aliquot  dies,  ut,  qui  velit,  contra 
eum  opponere  possit;  demum  confirmatie  fiat  per  aliquem 
ex  concionatoribus,  sicut  et  ab  illo  vel  alio  ipsi  manus 
imponatur.  Vide,  quaeso  lector,  quam  inepte  diabolus 
ecclesiae  simiam  agit.  Novit  enim ,  sine  missione  non  licere 
praedicari;  interim  rejecta  totius  ecclesiae  lege  novi  ali- 
quid  inducit,  non  advertens  talem  missionem,  si  retro- 
grade ascendas  usque  ad  Calvinum,  in  ipso  non  fuisse 
et  proinde  ipsum  carere  missione  sine  qua,  ut  ipsi  faten- 
tur,  nemini  concionari  licet.  Usque  adeo  mentitur  iniqui- 
tas  sibi.  Et  ne  fortuitum  putetur  suum  denotum ,  repe- 
tunt  illud  in  synodo  Dordracena  anno  1578,  art.  1,3, 
4,5,  et  Middelburgensi,  anno  1581,  art.  3,4,  Hagiensi 
anno  1586,  art.  3,  4,  et  jam  antea  statuerant  hoc  idem 
Embdae  anno   1571,  art.    16   et  13. 

Coëunt  hoc  anno  Dordraci  concionatores  haeretici  ad 
conciliabulum,  quod  incipiunt  16  Junii  et  finiunt  28  ejus- 
dem.  Statuuntur  autem  in  illo  ea  quae  sequuntur,  numero 
articulorum  ad  marginem  apposito  ;  estque  apud  ipsos 
magnae  et  primariae  post  Embdense  authoritatis  : 

3.  Publice  moneantur  populi ,  abstiueant  lectione  libro- 
ruin  haereticorum ,  nomina  tamen  illorum  raro  expriman- 


4.46 

tur  et  bibliopolae  reformati  moneantur ,  ne  hujusmodi 
libros  vendant ;  ministri  domos  fidelium  scrutentur  et 
hujusmodi  libros  aboleri  faciant ,  quia  lectio  librorum 
haereticorum  multum  derogat  fidei. 

5.  Monentur  consistoria,  ut  non  nisi  mera  ecclesiastica 
tractent;  mixta  vero,  qualia  sunt  fere  matrimonialia,  ad 
politicum  magistratum  mittant. 

7,  Jubetur  haberi  in  singulis  ecclesiis  album  nominum 
baptizatorum ,  parentum  et  patrinorum  eorumdem  nee  non 
et  eorum  qui  matrimonio  junguntur. 

14.  Ministri  non  legitime  missi  jubentur  a  classe  exa- 
minari  tanquam  non  missi  et  sic  mitti. 

16.  Ministro  non  licet  de  ecclesia  sua  in  aliam  migrare 
sine  scripta  classis  venia. 

17,  19.  Nee  alibi  sine  ea  assumetur;  alias  vagabundi 
vocabuntur. 

20,  Monaclii  et  sacerdotes  concionatores  futuri  exami- 
nabuntur ,  renuntiabunt  fidei  suae  et  missioni ,  facient 
professionem  fidei  et  submittent  se  ecclesiasticae  disciplinae 
et  bene  exercebuntur  in  patientia  et  humilitate. 

21.  Etiam  artifices  bonae  vitae  et  eloquentiae  possunt 
in  concionatores  assumi. 

22.  Ludimagistri  non  nisi  reformati  sint  et  disciplinae 
subjecti,  alias  ')  petent  concionatores  ut  a  magistratu 
proliibeantur, 

23,  24.  Quia  in  hac  ecclesiae  infantia  ridetur  manuum 
impositio  in  ministros ,   illa  in  missione  eorum  omittatur, 

25.  Concionatores  assumendi  debent  prius  protestari , 
quod  sciant,  se  a  Deo  et  populo  electos ,  profiteri  fidem 
catechismi,  et  promittere  fideliter  docere,  et  subjicere 
se  disciplinae. 

28,  32.    Diaconi    duplicato  numero  eliguntur  a  consi- 

1)  In  't  H.  S.  stond  alii. 


447 

storio,   ex  quibus  populus  designat;    et   profitebuntur  et 
subjicient  se,  ut  supra. 

J37.  Concionatores  incipiant  per  versum :  ,/Adjutorium 
nostrum  in  nomine  Domini." 

38.  Non  ultra  horam  concionentur. 

39.  Evangelia  Dominicalia  non  tractentur,  sed  potius 
liber  aliquis  scripturae  successive. 

50.  Lusus  organorum  etiam  post  concionem  abrogetur, 
utpote  contra  doctrinam  Pauli,  et  superstitionem  causans 
et  oblivionem  eorum ,  quae  audita  sunt. 

51.  Vespertinae  preces  publicae  sensim  abrogentur,  ut 
populus  domi  ardentius  oret. 

52.  Conciones  funebres  et  sonus  campanorum  ob  peri- 
culum  superstitionis  sensim  abrogentur. 

53.  Dies  festivi  onines  praeter  Dominicos  abrogantur, 
etiam  Natalis  Domini. 

54.  Permittunt  publica  jejunia  sua  injungi  etiam  die 
Dominico,  et  jejunia  utilia  dicunt  ad  orationem. 

55.  56.  Concionatorum  est  assistere  aegrotis  et  mori- 
bundis. 

57.  Baptismus  infantium  non  differatur,  donec  mater 
filium  ipsa  ofFerat. 

58,  59.  Baptismus  non  erogabitur  nisi  statutis  diebus. 

61.  Pater  infantis  jubetur  adesse  cum  patrinis  et  res- 
pondere. 

62.  Mos  adhibendi  patrinos  Heet  ceremonia  sit,  qua 
tamen  vetus  et  bona  servetur. 

65.  Melius  est  semel  aquam  infundi,  attamen  toleratur 
et  ter  fieri. 

68,  69.  Ubi  non  est  consistorium ,  ibi  non  administra- 
tur  coena;  ubi  est,  singulis  bimestribus  erogetur. 

73.  Soliti  communicare ,  si  non  communicent,  monean- 
tur;  non  facile  tamen  ad  excommunicationem  procedatur. 

76.  Stando  percipere  melius  est,  quamvis  sedere  per- 
mittatur. 


448 

77.  Cum  erogatur,  utentur  verbis  Pauli  cum  annexis : 
i/Accipite,  comedite,  mementote  et  credite  quod  Christi 
corpus  confractum  sit  in  remissionem  peccatorum" ;  et  ad 
poculum:  //Accipite  et  bibite  ex  eo  omnes,  mementote  et 
credite,  quod  praetiosus  sanguis  Jesu  Christi  effusus  est 
in  remissionem  omnium  peccatorum  nostrorum." 

80.  Fiat  ante  prandium. 

90.  Ministri  deputati  ad  synodum  ferant  testimonium 
consistorii  vel  classis,  et  non  magistratus  politici. 

In  Gallia  quoque  res  hoc  anno  pacatae  non  fuerunt. 
Rex  enim  magnis  viribus  per  Rodanura  in  Prcvinciam 
descendit  mense  Septembri ,  ut  occupata  ab  haereticis 
recipiat,  sicut  et  Mompenserius  in  Pictavis  pro  rege  ple- 
raque  occupat,  excepto  Lusingano  et  quae  magni  momenti 
Rupella.  Oonsumebat  rex  tanto  exercitu  singulis  mensibus 
10000  aureorum,  clero  certatim  et  alacriter  velut  ad 
sacrum  bellum  conferente. 

Vigesima  quinta  Septembris  in  castra  regis  Galli  vene- 
runt  legati  a  comité  Palatino,  ut  pro  Calvinistis  apud 
regem  intercederet.  Quos  cum  rex  audisset  breviter  et 
animose  respondit :  «Si  Palatinus  vult  agere  causam 
meorum  qui  sunt  Calviniani ,  ego  quoque  meipsum  patro- 
num  profitebor  ipsius  subditorum  Catholicorum ;  proinde 
desinat  hujusmodi  tentare;  mihi  enim  statutum  est  aliam 
religionem  a  Catholica  in  Gallus  non  tolerare."  Et  sic 
dimisit  haereticos. 

Decima  quinta  Septembris  moritur  uxor  Sabaudi,  dum 
ipse  in  castris  Gallo  regi  fidam  navaret  operam ;  qui  etiam 
in  praemium  ei  reddidit  Pinerolum  et  Savillanum,  quae 
hactenus  in  principatu  Pedemontano  detinuerat. 

Selimus  Turcarum  imperator  cupidus  ulciscendae  cladis 
a  rege  Hispaniarum  acceptae  adornat  classem  160  trire- 
mum,  quibus  onerarias  triginta  adjunxit ,  praeter  minores 
multas;   cui  praefecit  Smanem  Bassam,  eamque  sub  aesta- 


449 

tem  in  Afrlcam  misit,    quo  etiam   mense    Julio    pervenit 

et   Tunetum    in    Carthaginis    ruinis    aedificatum    obsidet. 

Habebat  Smanes  tune   ex    Mauris    undique    confluentibus 

ad  400000  militum ;    cui    ad    multas    septimanas  egregie 

restitit  Petrus  Carrera  praefectus  Hispanorum.    Sed  cum 

a  rege  Philippo  Belgicis  bellis  impedito  nullura  auxilium 

adveniret,    Turcae  Goletam  et  Tunetum    expugnant,    et 

ut  omnis  reaedificandi  spes  Hispanis  auferatur,  munitionem 

demoliuntur,  ruderibus  in  mare  deportatis.  Smanes  Con- 

stantinopolim  reversus  magno  honore  exceptus  est  a  Ze- 

limo;  qui  paucis  diebus  supervixit,  homo  plane  superbus; 

cui  in  imperio  successit  filius  natu  minor  Amurathes,  27 

annorum  adolescens,  avo  suo  Solimanno  quam  patri  simi- 

lior.    Unica  namque  uxore   contentus    poligamiam   vetuit, 

Unde  et  aperto  gynecio  100   fere  mulierculas  pulchras  et 

Turcici  imperatoris  libidini  servientes  dimisit.  Severo  quo- 

que  edicto  inhibuit   et    punivit    praeposteram    libidinem , 

quae  Turcis  fere    communis    est;    superstitionis  suae  per 

omnia  tam  scrupulosus  observator    ut  vinum  plane    exe- 

craretur,  Alcorano  suo  vetitum.  In  hoc  tamen  culpandus, 

quod  imperium  a  4  fratrum    atque    duarum    novercarum 

caede  exorsus  est;   in  quo  tamen  lacrimas  emisisse  nota- 

tus  est,  cum  minor  natu  fratrum  occideretur.  Nam  alio- 

qui  hoc  modo  in  suos  saevire  Turcicis  imperatoribus  neces- 

sarium  pene  est,    eo  quod,    quamdiu  fratres    supersunt, 

vel  ipsi  res  novas  moliantur,    vel  Janisari  nova  quotidie 

donativa  efflagitent,  quae  si  negentur  continuo  succlamare 

incipiunt:   //Vivat,  frater  principis" ,  non  obscure  de  novo 

Ottomannici  sanguinis  imperatore  minitantes. 

(Wordt  vertolgd.)  J.  H.  Hofman. 

Op  blz.  369   reg.    1-1  v.   b.  staat  persequamur,     lees  :  proseqiiamur. 

II  »  1/        «r      18        f          ,1  redirent,                g        viderent. 

//  //  373     II      \1        I,          y  Venradiensem,      //        Venralensem. 

g  II  432     //        5  V.   o.       u  ipse                        /,        ipsi. 


Bijdragen  Gescb.  Bisd.  v.  Haarlem.    XlVe  Deel.  29 


450 


DE  KERK  DER  ROOMSCH  KATHOLIEKEN 

*OP    DE    CIXGEL" 

BN 

DIE   DER  JANSENISTEN 

,/OP    DE   NIEUWE    ZYTS    AGTERBURGWAL   BY   DE   KORTE 
LYNEAENSTEEG"    ')   TE   AMSTERDAM. 


Op  het  stedelijk  archief  te  Amsterdam  bevinden  zich 
eenige  doop-,  vorm-,  trouw-  en  sterfregisters ,  welke  voor 
de  geschiedenis  der  R,  K.  Statiën ,  waartoe  zij  behooren , 
enkele  niet  onbelangrijke  bijzonderheden  bevatten.  Jammer 
is  het  echter,  dat  het  getal  dier  boeken  zeer  luttel  is  en 
dat  men  geen  enkel  boek  aantreft  van  die  kerkjes  welke 
-  in  het  jaar  toen  alle  doopboeken  bij  de  Gemeente 
moesten  worden  ingeleverd  -  opgeheven  of  in  andere 
Statiën  opgenomen  waren.  Men  vindt  bijvoorbeeld  van  de 
R.  K.  kerk  «op  de  Cingel"  geen  enkel  boek;  -  de  kerk 
van  Pater  Parmentier,  op  den  O.  Z.  Achterburgwal  op 
den  zuiderhoek  van  de  Huidenvettersloot,  deelt  hetzelfde 
lot;  —  noch  het  huiskerkje,  op  de  //nieuwe  syts  after- 
burgwal naest  Vagevier  in  't  Wapen  van  Hoorn",  noch 
dat  op  de  i/Oude  syts  afterburgwal  de  hoeck  van  de 
ymolensteeg  in  de  groene  hellem"  hebben  ons  een  enkel 
register  nagelaten;  -  in  één  woord,  van  alle  oude  Statiën 
welke  vóór  1800  opgeheven  waren  is  geen  enkel  doopboek 
meer  aanwezig.  Of  men  in  1811  vermeende  dat  alleen 
de  kerkelijke  registers  bedoeld  werden  van  de  toen  be- 
staande pastoriën ,  dan  wel  of  de  doopboeken  der  vorige 
Statiën  niet   meer  bestonden,    ziedaar   eene  vraag  welke 

1)  Deze  kerk  had  zoowel  een  ingang  op  de  Voor-  als  Achterburgwal. 


451 

nog  te  beantwoorden  valt.  Waarschijnlijk  is  het,  dat  die 
boeken  hier  of  daar  geborgen  zijn  en  mogen  wij  derhalve 
hopen  dat  die  eenmaal  nog  te  voorschijn  zullen  komen ! 
Stellen  wij  ons  dus  voorloopig  tevreden  met  hetgeen 
op  het  stedelijk  archief  berust  en  nemen  wij  ter  hand  het 
doopboek  der  kerk  der  Jansenisten  op  de  N.  Z.  Achter- 
burgwal ,  in  de  wandeling  genoemd  ,/de  kerk  van  Pastoor 
»'t  Zul",  ffde  laatste  van  het  oud-kapittel,  welke  de 
partij   ,der  scheuring  aankleefde."  ') 

Dat  doopboek,  zijnde  een  koopmansboek,  begint  aldus: 

Sum  G.  Schep. 
Ex  dono  Viduae  Winandae  Simonis  Librum  hunc  volo 
donari  Successori  meo  in  cura,    aut    si    nullus    succedat 
alicui  sacerdoti  saeculari  curam  pastoralem  hic  Amstelae- 
dami  administranti, 

Ita  scribebam  25  Aug.   A°  1667. 

G.  Schep. 

G.  Schep  opent  „7  maj  1655"  de  reeks  der  inschrij- 
vingen ,  doch  maakt  geen  gewag  van  zijn  voorganger  , 
terwijl  Jacobus  't  Zul  ^) ,  die  hem  in  het  jaar  1693  op- 
volgt, neder  schrijft:  «, Verscheiden  namen  dergene  die 
»-door  my  of  door  myn  Capellaen  gedoopt  zyn  en  elders 
//aengetekent  waren,  zyn  verlooren.  Dog  die  er  aenge- 
wleegen  legt,  kan  op  deze  of  diergelyke  wyze  geholpen 
j/ worden,  met  getuygen  by  te  brengen,   dat  die  of  deze 

//van  my  of  een  myner  capellanen  gedoopt  is my  is 

//gebleeken  volgens    getuygenis    van    N dat  N 

1)  Bijdr.  Haarlem,  II»  Deel,  blz.  320. 

2)  Jacobus  't  Zul  kwam  van  de  «rX.  Z.  Agterburgwal  by  de  Brouvvery 
de  Hooiberg."  (Wagenaar  11"^^  stuk,  blz.  215).  Zijne  moeder  vElisabeth 
ff  Jacobs,  wed.  van  Gerrit  Cornelisz.  Sul,  kocht  1  Sept.  XVP  vieren  't  nee- 
„gentich  een  huys  en  Erve,  staende  op  de  N.  Z.  agterburgwal,  oostzyde 
//benoorden  Korte  Lynbaensteeg"  (Not.-akte),  waarin  haar  zoon  Jacobus, 
zijne  vorige  statie  overbracht.  OYag.  W'  stuk,  blz.  215). 


452 

//door  N gedoopt  is  hier  ter  steden  A....  den 

,/ Mjn  doopboek  begint  van  't  jaer  1693  hoewel 

win  die  tyd  noch  eenigen   van  H^  Schep  gedoopt  zyn." 

De  opvolger  van  Jacobus  't  Zul ,  Joannes  Schoone- 
beek  ')  stelt  de  volgende  memorie  A°  1719  op:  vVoor 
//memorie.  Alzoo  d'  H^  Jacobus  't  Zul,  myn  gewezene 
//voorsaet  in  dese  pastory,  verscheide  namen  van  kinde- 
//ren ,  de  welke  van  hem ,  ofte  ten  zyne  tyd  gedoopt 
wwaren,  heeft  verzuimt  in  dit  doopboek  te  brengen,  heb 
//ik  Joannes  Schoonebeek,  opvolger  van  voorz.  Heer,  van 
üde  navolgende  ouders,  de  welke  op  mijn  aenkomst  in 
(/de  pastory  nog  aen  de  kerk  gebleven  waren,  verstaen 
//en  bevonden  dat  hunne  kinderen  van  d'Eerw.  Heer 
//'t  Zul  gedoopt  waren." 

Het  getal  door  Jacobus  't  Zul  niet  ingeschreven  kin- 
deren bedraagt  78  en  loopt  van  den  jare  1702!  't  Zul 
schijnt  dus,  niettegenstaande  dat  hij  het  in  1693  nood- 
zakelijk achtte  te  verklaren  //dat  verscheiden  namen  zijn 
//verlooren"  eenige  jaren  na  die  verklaring  en  wel  reeds 
in  1702  opnieuw  //verzuimt"  te  hebben,  geregeld  zijne 
registers  bij  te  houden. 

Joannes  Schoonebeek  doopte  gedurende  zijne  bediening 
van  1719-1736  honderd  veertien  kinderen  en  in  zijn 
trouwboek,  dat  begint  met  de  woorden  :  //Ego  Joannes 
//Schoonebeek,  Successor  in  pastoratu  Jacobi  't  Zul,  qui 
//in  Domino  obdormivit  2  5  Julii  A°  1719"  komen  maar 
27  huwelijksinschrij vingen  voor. 

In  1736  legt  hij  zijne  herderlijke  bediening  neder  en 
wordt  opgevolgd  door  den  Jansenistischen  pastoor  G. 
Priem  ^),  die  aldus  met  de  groote  trom  zijne  aankomst 
meldt  : 

1)  //Natif  de  Rotterdam.  Expastor  agé  36.  (Liste  des  refractaires  qui  sont 
a  present  (21  Julij   1716)  en  vie  (Bijdr.  I,  blz.  206). 

2)  De  bekeerling  J.  M.  Blanckaert,  vroeger  Jansenist,  heeft  in  dato  25 


453 

#Tot  memorie  voor  Naekomelinge.  De  Zeer  Eerw.  Heer 
^Joannes  Schoonebeek  van  Rotterdam  door  ouderdom  en 
//Zwakheid  van  't  lighaem  heeft  de  pastorei  afgestaen  en 
i^nedergeleedt  en  zig  met  er  vvooninge  te  Rotterdam  be- 
//geeven,  als  hy  te  vooren  door  request  aen  d'Ed.  Achtb. 
i^Heeren  Burgemeester  heeft  verzogt  en  verkreegen  dat 
//ik  Gislenus  Priem  van  Gouda  -  zynde  d'opvolger  172^ 
//den  21  Junni  geworden  van  de  Zeer  Eerw.  Heer  Jaco- 
//bus  van  den  Berg  zalg.  en  van  de  Zeer  Eerw.  Gabriel 
i^Prauwer  zalg.  en  van  de  Zeer  Eerw.  Heer  Martinus 
//Janssens  zalg.  en  van  de  Zeer  Eerw.  Heer  Antoni 
i/Kemp  zalg.  en  van  de  Zeer  Eerw.  Guillimus  Schepel 
/yzalg.  ,  zynde  de  die  pastorei  geplaest  op  de  cingel,  vierde 
//huys  van  d'oude  Spiegelstraet  noortzyde  -  de  opvolger 
/yvan  bovengemelde  Heer  Joh.  Schoonebeek  zoude  zyn  en 
i^ben  geworden.  Ik  Gislenus  Priem  heb  diensvolgens  het 
//huys  op  de  cingel  verlaeten  en  den  31  October  1736 
//overgegaen  en  alle  huys  en  kerkcieraeden  medegenoo- 
uvaen  en  met  de  gansche  gemeente  overgevoert  tot  op  de 
//Voorburgwal  nieuwe  zyde,  sesde  huys  van  de  Lynbaen- 
//steeg  noortzyde,  tusschen  Dirk  van  Assen  en  Kolksluys. 
//Ende  de  eerste  kerkdiensten  aldaer  den  11  November 
1/1736  verrigt  en  vei^der  gebleeven  tot 

//Notatur  :   verklaere,  koomende  in  de  pastorie  (boven- 


November  1720  eene  korte  schets  gegeven  [Notitia,  noemt  hij  het)  van  al 
de  Jansenisten  ,  die  het  beruchte  Appel  tegen  de  Bul  TJnigenitus  ondertee- 
kend hebben.  Daaronder  komt  ook  deze  Gislenus  Priem  voor.  Van  hem 
teekent  hij  aan  dat  hij  te  Gouda  in  1686  geboren  is,  te  Leuven  gestudeerd 
heeft  en  in  het  buitenland  priester  is  gewijd.  Nog  zegt  Blanckaert  van  hem, 
dat  hij  niet  veel  talent  had  „minoris  ialenii."  Zie  Archief  voor  de  Geschie- 
denis van  het  Aartsbisdom  Utrecht,  Deel  VII,  bl.  443.  Uit  de  Aanteeke- 
ningen  van  den  ZeerEerw.  Pater  van  Lommei,  in  betzelfde  Archief,  Deel  II, 
bl.  173,  vernemen  we  nog  dat  hij  in  1716  priester  gewijd  is  door  een 
lerschen  Bisschop,  met  name  Lucas  Fagan,  die  geheel  ter  goeder  trouw 
zich  ongelukkig  door  de  Jaosenisten  had  laten  misleiden. 


454 

//gemeld)  heb  ik  geen  geld,  nog  penning  't  zy  den  armen 
tfof  kerke,  toebehoorende  gevonden,  nog  my  gegeeven.  - 
#De  Heer  Joh.  Schoonebeek  is  te  Rotterdam  ten  huysen 
,/van  Antoni  Buys  wynkooper  woonende  op  de  Zuyd- 
//blaek  den  24  February  1738  namiddag  omtrent  twee 
i^ueren  gestorven." 

G.  Priem  heeft  gedurende  zijne  bediening  van  1736-49 
slechts  35  kinderen  gedoopt  en  8  paar  getrouwd  en  is 
opgevolgd  door  «Petrus  Borger,  Hamburgensis  successor 
ii^in  Pastoratu  Rev'^'  admodum  D"'  Gisleni  Priem,  30 
;,maji  1749." 

Zijn  doopboek  opent  hij  met  de  woorden:  //Doopboek 
jyvan  mij  Petrus  Borger,  nadat  ik  1  Julius  1749  Pastoor 
//in  de  gemeente  op  de  Voorburgwal  ben  geworden.' 
Eenige  bladen  verder  begint  hij  eene  //Lijste  der  Afge- 
i/Storvenen  van  de  Gemeente  op  de  Voorburgwal  onder 
//mij  Petrus  Borger." 

Achter  den  datum  2  Juli   1768  leest  men: 

//NB.  H^  Borger  is  tot  de  party  e  overgegaan  en  heeft 
//dus  de  pastorye  moeten  verlaaten." 

Deze  noot  is  waarschijnlijk  van  de  hand  van  Petrus 
van  Hardenberg,  van  wien  zijn  opvolger  Joachim  Berve- 
lingh  zegt:  //Deze  Heer  is  er  maar  een  groote  14  dagen 
//geweest  en  stierf  aan  de  kinderziekte." 

Joachim  Bervelingh  bevestigt  de  noot  betreffende  Petrus 
Borger  en  schrijft  neder  : 

vDoopregister  van  mij  Joachim  Bervelingh  tot  pastoor 
//in  de  Gemeente  op  de  N.  Z.  aangesteld  de  16  Novem- 
//ber  1768.  H"^  Borger  heeft  zich  overgegeeven  aan  de 
//partye  en  de  pastory  moeten  verlaaten." 

Zijn  opvolger  //f  Joannes  Nieuwenhuys",  de  zooge- 
naamde //Bisschop  van  Haarlem"  schrijft  A"  1803  de 
laatste  kerkelijke  bediening  in  het  doopboek  op.  In  zijn 
trouwboek  assisteeren  als  //getuigen  vele  van  de  gemeente 


J 


455 

//en  bovendien  alle  zangers"  en  ook  //getuigen  geheel 
//de  gemeente." 

Hij  sluit  de  reeks  van  de  jansenistische  pastoors  dier 
Gemeente,  welke  langzamerhand  geheel  schijnt  uitgestor- 
ven te  zijn.  Op  den  17  Maart  1807  zegt  hij  aan  J.  C. 
van  Anrae  de  huur  op  //van  het  huys  en  Erve  op  de 
/^N.  Z.  Voorburgwal ,  thans  geapproprieerd  en  gebruikt 
//tot  eene  Roomsche  kerk."  Het  kerkgebouw  wordt  daarna 
aangeboden  aan  den  //HoogEerw.  en  wijdberoemden  Heer 
H.  F.  ten  Hulscher,  R.  C.  Aartspriester  van  H.  en  Z.", 
die  verklaart  //het  voornoemd  kerkgebouw  ten  voorschre- 
*ven  einde  geenzints  noodig  hebbende"  en  wordt  het 
eindelijk  op  9  Januari  1808  verkocht  aan  den  Heer  Franz 
Hendrik  Kerstiens,  met  dien  verstande  dat  //onder  deeze 
//Verkoop  niet  zal  zijn  begreepen  het  orgel  met  deszelfs 
i^toebehooren,  de  altaaren,  predikstoel,  communiebanken, 
//gestoeltens,  banken  en  schilderijen." 

Van  het  kerkje,  dat  gehouden  werd  op  de  tweede  ver- 
dieping is  thans  niets  meer  over  dan  de  houten  kolom- 
men.  Het  lokaal  dient  tot  berging  van  koopmansgoederen. 

Het  door  mij  geëxtraheerde  uit  het  doopboek  der  //Jan- 
//senisten  kerk  op  de  N.  Z.  Agterburgwal"  bevestigt  dat 
de  //Roomsch  Katholieke  kerk  op  de  Cingel"  gevestigd 
was  in  //het  vierde  huys  van  d'oude  Spiegelstraet  noort 
// zijde." 

In  van  Heussen  en  van  Rijn,  U*  deel,  blz.  193  vindt 
men  eene  lijst  der  Pastoors  //op  de  Cingel"  tot  Gislenus 
Priem,  den  Jansenist,  die  zich  in  deze  statie  had  inge- 
drongen. -  Priem  noemt  in  zijne  //Memorie  voor  Nae- 
komelinge"  //Guillemus  Schepel"  als  pastoor  dier  kerk ; - 
dezen  naam  vindt  men  niet  bij  v.  H.  en  v.  R.  en  ook 
mij  is  tot  dusverre  de  naam  van  dezen  Geestelijke  in 
die  statie  nergens  voorgekomen. 

Dat  het  kerkje  uo\>  de  Cingel"  met  Gislenis  Priem  te 


456 

gronde  ging  is  niet  te  verwonderen.  De  Vicaris  van 
Bijlevelt  waarschuwde  de  goede  Katholieken  voor  dezen 
ywolf"  den  onwettigen  opvolger  in  het  kerkje,  dat  „de 
//minste  der  statiën"  ')  was.  Men  kan  gerust  aannemen 
dat  Priem's  woorden  //met  de  gansche  gemeente  overge- 
voert"  slechts  op  grootspraak  berusten. 

De  tweede  bijzonderheid ,  welke  wij  in  genoemd  doop- 
boek aantreffen  is  de  noot  over  ,/lV  Borger,  die  zich 
/yovergegeeven  heeft  aan  de  partye  en  de  pastory  heeft 
^moeten  verlaaten," 

De  bekeering  van  den  pastoor  Petrus  Borger  vinden 
wij  ook  nog  elders  vermeld,  en  wel  in  één  der  drie 
briefjes,  behoorende  bij  het  ablutiekelkje,  afkomstig  uit 
de  Oude  kerk  te  Amsterdam  en  thans  gelukkig  in  het 
bezit  van  «de  Amstelkring."  -  Dat  briefje  luidt  als  volgt: 

//Waarschuwing  voor  mijne  kinderen  en  verdere  naa- 
i/komelingen. 

/rAlsoo  den  Eerw.  Heer  Petrus  Borger ,  geweesene 
/^pastoor  der  Janseniste,  in  onse  ')  kerck  op  de  N.  Z. 
^agterburgwal,  toegewijd  aan  St.  Nicolaas,  maar  naa 
udato  tot  de  waare  R.  C.  Kerck  overgegaan  dese  nevens- 
/Kgaande  kelck,  die  ten  tyde  der  geloovige,  naa  de  uyt- 
/;/deeling  der  Alderh.  Communie,  in  de  oude  kerck  aan 
//St.  Nicolaas  insgelykx  toegewyd  gebruykt  wirt,  by  syn 
//Verandering  aan  myn  Vader  Judocus  Haaken  ')  heeft 
//ter  hand  gestelt,  zoo  dient  tot  narigt  myner  kindere  of 
//erfgenaame,  dat  wy  dese  kelck,  als  een  autenticq  stuk 
//in  bewaaring  houde  en  geen  eygendom  van  ons  is,  maar 
//ZOodra  het  God  behaagde,    dat  in  de  Oude  kerck,  den 


1)  Bijdr.  III,  blz.   221. 

2)  J.  C.  van  Anrae  was  mede-eigenaar  van  het  kerkje. 

3)  Judocus  Haaken  ontving  het  kelkje  van  zijn  oud-oum  Petrus  't  Zul 
van  Egmond ,  den  erfgenaam  van  zijn  broeder  Jacobus  't  Zul ,  met  opdracht 
het  aan  Petrus  Borger  te  overhandigen. 


457 

«waare  R.  C.  Godtsdienst ,  weder  gecelebreert  wirt  of 
«^dat  onse  kerck  op  de  N.  Z.  agterburgwal  onder  een 
//Wettig  R.  C.  Priester  gebragt  wirt,  dan  soude  men  ver- 
//pligt  syn,  denselve  over  te  geve,  onder  conditie  dat 
//dusdaanige  Priester  eene  notarieele  handtekening  gaf, 
,/dat  die  kelck  ten  Eeuwige  daagen  in  onse  kerck  sal 
i^bewaart  worde  omdat  deselve  naa  de  zoogenaamde  refor- 
*imatie  daarin  overgebragt  is  en  's  jaarlykx  aan  iemant 
«van  de  Familie  verpligt  zal  syn,  om  die  te  laate  sien 
//op  verbeurte  van  500  Gld.  ten  voordeele  van  den 
,/R.  C.  Armenhuys ,  of  Comptoir,  dit  versoeke  dat  alles 
//Stiptelyk  wort  naagekome. 
^Amsterdam,   12  July   1790." 

De  ZeerEerw.  Heer  Petrus  Borger  verliet  waarschijn- 
lijk, onmiddelijk  na  zijne  bekeering,  Amsterdam.  In  1769 
den  16  October  vinden  wij  hem  reeds  terug  als  Pastoor 
te  Westwoud  '),  in  welk  plaatsje  de  waardige  man,  die 
zich  niet  //overgegeeven"  maar  wel  losgescheurd  heeft 
van  i^de  partye",  in  de  maand  December  van  genoemd 
jaar  in  den  Heer  ontslapen  is. 

Amsterdam,  Januari   1887. 

BERNARD  J.  M.  DE  BONT. 

1)  Arch.  Aartsb.   v.  L'tr.  blz.   340,  jaarg.  85. 


-oOO^OOo— 


ALPHABETISCH   REGISTER. 


A. 

Aalbektsberg.  57. 

Aalsmeek.  73. 

Aarlanderveen.  84. 

Aartshertog  Albert.  Zie  An- 
nales,  358,  359. 

Abbenbroek.  44, 

Abcoude.    Zie  Arasterd.  Classis. 

Ablutiekelkje,  afkomstig  uit  de 
Oude  kerk  te  Amst.,  nu  eigendom 
van  den  Amstelkring,  456. 

Achterburgwal.  Kerk  der  Janse- 
nisten //op  de  Nieuwezijts  Agter- 
burgwal  bij  de  korte  Lyubaen- 
steeg",  450  vv. 

Aerssen  (C.  van),  baljuw,  94. 

Afbeeldsels  van  24  Patroon- 
Heiligen,  11,  12,  39,  40. 

Agent  van  het  Kap.  te  Home : 
zijn  inkomen,  84,   37,  38. 

Akersloot.  71. 

Alagon  (Don  Chaerles  d') ,  290. 

ALENfON  (Franc.  Hertog  van) , 
broeder  van  Karel  IX.  Zie  Annal. 
398. 

Alkemade  (District).  44,  45. 

Alkemade  treedt  het  Haarl.  Ka- 
pittel uit,  21. 

Alkemade  (G.),  past.  van  Scha- 
gen, 141. 

Alkmaar  (Beleg  van).  Zie  An- 
nales,  408  vv. 

Allardus  ab  Alma,   15. 

Allart  (Jan  Bapt.),  pr.   61. 

Almonde  (W.  van),  baljuw,  93. 

Alphen.  74. 

Alva  (Hertog  van).  Zie  Annales. 

Amersfoort.  Zie  Annales,  381. 

Ammerstol.  geen  Roomsche  pries- 
ter aldaar,  44. 

Amstelkrikg.  456. 


Amstelland.  lijst  van  priesters, 
45-47. 

Amsterdam.  Naamlijst  der  Room- 
sche priesters  door  den  stede- 
lijken  Kaad  toegelaten  tusschen 
1730  en  1794,  177-194. 

—  Naamlijst  der  Oud-Roomsche 
priesters  enz. ,  1730-1794,  195- 
198. 

—  Twee  mededeelingen  uit  een 
Resolutie-boek  van  1603-1649, 
286. 

—  Register  op  het  stedelijk  ar- 
chief, 450  vv. 

—  in  1572.  Zie  Annales,  384  vv. 
Amsterdamsche  Classis  (Uit  de 

Acten  der),  1646-1656.  Paap 
op  't  hondert,  2S8.  Paepen  van 
Ankeveen  en  Laren  (schouten 
van  Weesp  en  Naarden),  289, 
290.  Jesuitte  Leiden,  290.  Don 
Chaerles  d'Alagon,  290.  Paep  te 
Blaricum,  291.  eene  vrouw  ge- 
trouwd met  een  Paep  bezoekt  de 
Roomsche  kerk,  291.  Paep  te 
Hilversum,  292.  Nederzettingen 
van  Paepen  te  Weesp  ,  Hilver- 
sum, Bussura;  Herman  Olessen, 
paepsche  schout  te  Loenen,  Hen- 
drick  Lauwen,  paepsche  schepen 
te  Hilversum;  paepsche  magi- 
straten te  Sloten  ,  Amstelveen  , 
Waveren,  Willes,  Diemen,  Laren, 
enz.  293.  over  het  verdeden  van 
gecollecteerde  gelden  tusschen 
diakens  en  armmeesters  te  Loe- 
nen, 294-299.  Zie  over  Loenen, 
30Ö,  310,314.  over  het  bouwen 
eener  Roomsche  kerk  te  Loenen, 
295,  297.  over  het  weren  van 
paepsche  scholen,  294.  van  paep- 


459 


sche  magistraets-personen,  299, 
300,  301,  305,  307,  32S,  329, 
331-333.  schip  met  Papen  naar 
China,  301.  Paap  aan  de  Kwa- 
kel,  een  Jesuiet  aldaer,  en  een 
paep  te  Waverveen,  302.  Paap- 
sche  regenten  vervangen  door 
Gereformeerden,  302.  Loender- 
sloot  en  Abcoude ,  303  ,  304. 
Paep  en  zijne  vrouw,  uitlegging 
van  eene  schenking,  305.  Goy- 
laudt,  306,  309.  Slootdyck,  Loe- 
nen,  verdrijving  der  Paepen  uit 
de  huizen  waar  zij  te  zamen 
komen,  309-311,  321-326, 
327-329,  332.  Paepsche  regen- 
ten te  Diemen  enz.  312,  314- 
317,  322,  328,  229,  331-333. 
Stoutigheden  des  Pausdoms , 
vloeken  en  sweeren,  313.  kercke- 
lijke  middelen  tegen  het  Paus- 
dom, 314.  Zie  hierover  //Hande- 
lingen", waarbij  hier  vooral  wordt 
aangedrongen  op  het  uitvoeren 
van  alle  plakkaten,  het  opvoeden 
der  kinderen  en  het  drukken  van 
boeken ,  terwijl  gedreigd  wordt 
met  //kerckelijcke  straffen  en 
trappen  der  excommunicatie" , 
317-321,  32S.  geen  huwelijken 
met  Paepen  aangaan,  322,  324, 
328,  333.  stoutigheden  van  Pater 
van  der  Crnych,  326.  Emeloort, 
330,  333.  Personen  die  zich  het 
meest  voor  de  verdrukking  der 
Katholieken  in  deze  Acten  doen 
gelden  zijn  de  predikanten  Kic- 
kius  ,  Langelius  ,  Carpentier  , 
Schulerus,  van  Sanen,  Scriverius, 
Romswinckel,  Kulaeus,  Witten- 
wrongel  ,  Schoonhovius  ,  Laar- 
man  ,  Winckelius. 

Amurathes.  449. 

Anjol'  (Hertog  van) ,  Hendrik  , 
broeder  van  Karel  IX ,  eerst 
Koning  van  Polen,  415.  later 
van  Frankrijk,  417.  Zie  Annal. 

Ankeveen.  77,  289. 

Annales   Belgici ,    van    Fr.  van 


Dusseldorp.  Deze  Annalen ,  die 
volgens    V.    Heussen    door   den 
Prins  van  Oranje   in  toorn  ver- 
brand zouden  zijn,  zijn  bewaard 
gebleven  in  de  boekerij  der  stad 
Utrecht  en  voor  het  eerst  opge- 
haald door  J.  J.  Dodt  van  Flens- 
burg.    Zij  loopen  van    1566  tot 
1615   en    zijn   geschreven    door 
Fr.  van  Dusseldorp,  een  geleerd 
Priester  uit  Leiden,  die  te  Keulen 
stierf  in  1630  en  voor  de  eerste 
vijfjaren  hulp  ontving  van  het- 
geen  door  Jan  Gerrit   Stempel- 
soon,  burgemeester  van  Gouda, 
was  opgeteekend  en   hem    door 
diens  zoon  den  Kanunnik  Gerrit 
Stempelsoon   was    medegedeeld. 
De  WelEw.  J.  Hofman,  Pastoor 
te  Everdingen,    geeft  van    deze 
Annales  een  afschrift,    loopende 
over  de  jaren   1572-1575. 
1572.   7  Januari.  Brief  van  den 
hertog  van  Alva  aan  de  Staten  om 
aan  eenigen  amnestie  te  verleenen, 
die  in  de  gevangenis  waren  naar 
aanleiding  van   het    niet    betalen 
der  belasting,  336.  22  Jan.  Ant- 
woord der  Staten  ,  en  dienzelfden 
dag  beraadslaging  hoe  te  hande- 
len   tegen    de    zeeroovers ,    337. 
Middelen  door  Alva    aangewend 
om  de  betaling  van  den  tienden 
penning  af  te  dwingen :  23  Febr. 
afkondiging  van  een  edict  te  Brus- 
sel;    26    Februari    brief    aan    de 
Provinciën  ,    waarin    eenige  ver- 
zachtingen   gemaakt    zijn ,    339. 
5  Maart:   nieuw  edict  te  Brussel 
afgekondigd  ;      27    Juli :     edict , 
waarin  de  waarde  van    het  geld 
wordt  aangegeven,  340. 

In  het  begin  van  dit  jaar  kie- 
zen de  watergeuzen,  die  eene  vloot 
hadden  van  26  schepen  en  1200 
manschappen  als  hun  hoofd  Wil- 
lem baron  van  Lumey,  graaf  van 
der  Marck,  uit  Luik  :  deze  was 
zoo  woest  dat    hij    den    bijnaam 


460 


had  van  //woedende graaf."  Hij  was 
Koorasch  opgevoed  en  heeft  op  zijn 
sterfbed  nog  een  priester  verlangd, 
maar  te  vergeefs.  Hij  dong  naar 
de  hand  der  zuster  van  den  Prins 
van  Oranje,  welke  later  gehuwd 
is  met  den  graaf  van  Swartsen- 
burg,  841.  Toen  hij  meester  was 
geworden  van  het  Ylie  en  Texel 
drongen  de  Staten  er  bij  Alva 
op  aan,  dat  hij  vandaar  verjaagd 
werd.  Alva  sloeg  dit  in  den  wind, 
en  de  watergeuzen  namen  spoedig 
toe  in  getal,  namen  vele  steden 
in,  en  vermeesterden  den  1°  April, 
op  Goeden  Vrijdag,  de  stad  Brielle. 
Alva  had  om  Utrecht,  dat  zich 
met  kracht  verzette  tegen  den 
tienden  penning,  door  militairen 
te  kwellen,  den  Brielen  Ylissingen 
als  zonder  bezetting  gelaten. 

De  stadhouder  van  Holland , 
Bossu,  waarschuwt  Alva,  die  hulp 
zendt.  Verraad  van  den  schout 
van  Vlaardingen.  De  Spaansche 
troepen  te  Geervliet,  342.  Terug- 
keer van  Bossu  naar  Rotterdam, 
waar  de  toegang  geweigerd  wordt 
aan  de  koningsgezinden.  De  Rot- 
terdammers gewonnen  voor  de 
ketterij  door  Hubertus  Duyfhuys. 
Bossu  blijft  meester  te  Rotterdam, 
trekt  naar  den  Haag  en  Delfts- 
haven, waar  reeds  de  geuzen  ge- 
deeltelijk meester  waren,  343.  De 
geuzen  gaan  terug  naar  den  Briel. 
Bossu  versterkt  Delftshaven  en 
Schiedam  ,  en  keert  terug  naar 
den  Haag,  versterkt  den  Maasdijk 
en  denkt  den  Briel  te  hernemen. 
7  April  zendt  hij  den  schout  van 
Schieland  naar  Gouda  die  echter 
gevangen  wordt  genomen ;  zoo 
ook  zijne  gezanten  Quarebius  en 
Tassius  te  Dordrecht ,  en  die  te 
Enkhuizen.  Alva  zendt  terstond 
aanzienlijke  versterking  naar  Vlis- 
singen,  deze  wordt  verslagen  en 
moet  wijken  naar  Bergen-op-Zoora. 


Alva  laat  Goes  en  Middelburg 
versterken,  344.  tracht  Ylissingen 
door  list  machtig  te  worden,  maar 
door  aanvoer  van  manschappen  uit 
Engeland  en  Schotland  en  van  de 
Hugenoten  wordt  de  vijand  steeds 
sterker  en  verovert  Veere  en  Arne- 
rauiden ,  en  belegert  onrler  aan- 
voering van  Zarazo  Middelburg. 
Alva  verzamelt  20  kleinere  sche- 
pen ,  herovert  Middelburg  en 
Arnemuiden  en  keert  vol  roem 
naar  Antwerpen  terug,  345.  Alva 
onvangt  bericht  ,  dat  Enkhuizen 
en  geheel  Noord-Holland  afge- 
vallen is,  op  24  Mei  drie  lijdin- 
gen te  gelijk.  Waterland,  Yalencyn 
en  Bergen  in  Henegouwen,  346. 
Bergen  door  verraad  ingenomen. 
Alva  verzamelt  zijne  macht  tegen 
Yalencyn,  dat  spoedig  in  zijne 
handen  valt,  en  Bergen,  347. 
werft  troepen  aan  in  Duitschland. 
Zarazo  verzamelt  troepen  in  Wal- 
cheren ,  maar  kan  nocb  Gend , 
noch  Brugge,  noch  Goes  bemach- 
tigen, wordt  door  Ylissingen  niet 
toegelaten  ,  en  trekt  naar  Zoute- 
lande,  om  Middelburg  en  Arne- 
muiden te  bestoken,  maar  wordt 
alhier  verdreven  ,   348. 

3  Junij  begint  de  belegering  van 
Bergen  onder  Alva's  zoon  ,  Don 
Prederik  van  Toledo  (Noircarmes, 
Chiapino  Yitelli).  De  ketters  wor- 
den overmoedig,  vooral  te  Gouda. 
Proclamatie  van  den  Prins  van 
Oranje  aan  alle  steden,  staten  enz. 
349.  Overgang  tot  den  Prins  in 
Gouda,  Oudewater  en  Dordrecht ; 
Adriaen  van  Zwieten :  Leiden  , 
Haarlem,  Gorkum  ,  350.  Voor- 
beelden van  geweld,  gepleegd  aan 
priesters  ,  kloosters  en  kerken  : 
door  van  Zwieten  te  Gouda,  vooral 
tegen  de  Minderbroeders ,  351. 
te  Leiden  tegen  de  Dominicanes- 
sen, 352.  te  Alkmaar  tegen  de 
Minderbroeders  ;     vervoer     naar 


461 


Enkhuizen  en  overlevering  aan  de 
bewaking  van  een  afgevallen  pries- 
ter Gerardusvan  Berkenrode,  die 
hen :  namelijk  Adrianus  van  Gouda, 
Daniël  van  Arendonck  ,  Cornelius 
van  Diest,  Joannes  van  Naarden 
en  Ludovicus  Voets  ,  denzelfden 
dag  doet  ophangen  voor  hun  geloof 
in  de  wezenlijke  tegenwoordigheid 
van  Christus  in  het  H.  Sacrament. 
Wonderen  na  hun'  dood ;  marteling 
van  Engelbertus  van  Terburch , 
354.  Gewelddadigheden  te  Gor- 
kum  tegen  de  Minderbroeders  , 
en  andere  Priesters ,  de  HH. 
Leonardus  van  Yechel,  Nicolaus 
Poppel,  Godefridus  van  Duinen, 
Hieronymus  van  Weert.  Beschrij- 
ving der  raarteling  ,  vooral  van 
den  gardiaan,  den  Past.  van  Gor- 
kum  en  Hieronymus  van  Weert. 
Wilhard  van  Denemarken,  Xica- 
sius  van  Heeze ,  Dirk  van  Em- 
den,  Antonius  van  Hoorn,  God- 
fried van  Mervel ,  Franciscus  de 
Roy,  Petrus  van  Assehe,  Cornelis 
V.  Wijck,  Joan  v.  Oosterwijk,  357. 
De  lichamen  der  HH.  Martelaren 
tot  het  jaar  1616.  Reliquieën- 
opgraving  in  1616  op  verlangen 
van  den  Aartshertog  Albert  door 
Jonkheer  Evert  Botter.  Onder- 
houd van  Petrus  Gerritz. ,  een 
Keulsch  boekbinder ,  met  eene 
oude  vrouw ,  die  de  marteling 
heeft  beleefd ,  en  met  wier  zoon 
Leonardus  Dirkz.  hij  overeenkomt. 
Botter  brengt  de  reliquieën  naar 
den  Aartshertog;  eerbied  er  voor 
betoond  te  Brussel,  359.  Zoodra 
de  Apost.  Vic.  Philippus  Rovenius 
dit  verneemt,  doet  hij  genoemden 
Petrus  weder  naar  den  Briel  gaan, 
die  met  Leonardus  ook  nog  meer- 
dere reliquiën  vindt.  Lumey  te 
Schoonhoven  ;  zijne  woede  tegen 
de  kloosterlingen  van  //den  Hem"; 
Dirk  Gerritz. ,  Corn.  Simonsz. 
Thacy ,    Willem    Cruyckius    van 


Gouda ,  Cornelis  Reyniers  van 
Schoonhoven,  Jasper  Arnoldz. ;  de 
Minderbroeders  te  Zutphen,  361. 
"Vergadering  te  Dordrecht,  waarbij 
Marni.t  van  St.  Aldegonde  den 
Prins  van  Oranje  vertegenwoordigt 
en  zegt,  dat  de  Roomsche  zoowel  als 
de  Gereformeerde  godsdienst  vrij 
zoude  zijn  ;  Oranje  zelf  wil  hier- 
door invloed  krijgen  in  Amster- 
dam, dat  hem  echter  niet  ge- 
looft ;  zij  doen  geheel  anders,  daar 
zij  verbieden  in  processie  het 
H.  Sacrament  openlijk  naar  de  zie- 
ken te  brengen,  en  de  kerken  plun- 
deren ;  om  Oranje  100,000  gulden 
te  verzekeren  ,  plunderen  zij  de 
kerken,  leggen  een  12''°  penning 
op,  en  verplichten  ieder  die  100 
gulden  waarde  bezit ,  wekelijks 
van  elke  ƒ  100. —  een  stuiver  op 
te  brengen,  362.  Tocht  van  Rode- 
ricus  Sapata  naar  Amsterdam  over 
Soeterwoude  en  terug  over  Spaar- 
newoude,  Zand  voort  en  Katwijk, 
om  de  Spanjaarden  te  Rotterdam 
van  levensvoorraad  te  voorzien  , 
363.  Een  der  voornaamste  geuzen, 
Robol  ,  valt  hun  levend  in  han- 
den, 363.  Komst  van  Medina  Celi 
met  1600  man  onder  Juliaan 
Romero  ;  landing  te  Sluis;  koop- 
vaardijvloot uit  Lissabon  ;  ge- 
duchte nederlaag  ,  364.  Medina 
Celi  met  Alva  te  Brussel;  Lode- 
wijk  van  Nassau  vraagt  Genlis 
om  dichter  bij  Bergen  te  komen  ; 
Alva  vraagt  den  koning  uit  Frank- 
rijk om  Genlis  niet  te  doen  op- 
rukken ;  Karel  IX  begunstigt  in 
't  geheim  de  Hugenoten  en  Lode- 
wijk.  Alva's  zoon,  Don  Frederik, 
verslaat  Genlis  na  een  hevig  ge- 
vecht bij  het  dorp  Hautrage,  geen 
mijl  afstand  van  Saint  Ghislain; 
dapperheid  van  Juliaan  Romero, 
366.  Alva  laat  alle  manschappen, 
die  in  de  steden  overwinterd  had- 
den, naar  Bergen  komen.    Daar- 


462 


door  openen  Rotterdam  ,  Scliie- 
dam,  Vlaardingen,  Delftshaven  en 
Delft  hare  poorten  voor  den  vijand. 
Bevelschrift  van  Alva  ,  dat  allen, 
die  voor  geen  oproerlingen  willen 
gehouden  worden,  naar  die  steden 
zullen  verhuizen,  die  den  Koning 
getrouw  waren  ;  gevolgen  hiervan 
in  het  voordeel  der  Prinsgezinden; 
schrijver  zelf  hierom  gevlucht  naar 
Braband,  368.  Alleen  uit  den  Haag 
vluchtten  er  4000.  Ferdinand  van 
Toledo  gaat  naar  den  Haag,  ver- 
slaat den  vijand  bij  Spaarnewoude 
en  komt  over  Amsterdam  en 
Utrecht  naar  Bergen.  Moordaan- 
slag op  den  admiraal  Gaspar  de 
Coligny.  Bartholomeus-nacht,  37  0. 
Verbittering  en  ontrouw  van  ko- 
ningin Elisabeth,  371.  De  Prins 
van  Oranje  komt  Lodewijk  te  hulp. 
Beleg  voor  Roermond,  28  Juli: 
inneming  dier  stad ;  geweld  ge- 
pleegd in  de  kerken,  vooral  in  het 
Karthuizer-klooster  en  in  de  abdij 
der  Cistercienzen-nonnen.  Eenige 
voorbeelden,  373.  Oranje's  verdere 
veldtocht  door  Braband ;  inneming 
van  Thienen,  Diest  en  Mechelen. 
Leuven  vindt  hij  zonder  bezetting 
en  zonder  studenten ;  daar  de 
inwoners  geen  weerstand  kunnen 
bieden  ,  onderhandelen  Elbertus 
Leoninus ,  Joannes  Wamesius , 
Olivier  van  den  Tympel  en  Hiero- 
nymus  Winghe  met  Oranje  en 
moeten  geld  geven.  Dendermonde 
en  Oudenaarden  vallen  in  zijne 
macht.  Oranje  kan  niet  binnen 
Bergen  ;  Juïiaan  Romero  over- 
rompelt hem;  19  Sept.  kapitulatie 
van  Bergen.  Lodewijk  gaat  naar 
Roermond.  Oranje  dankt  zijn  leger 
af  en  bepaalt  zich  tot  werken  in 
het  geheim,  37Jï.  Alva  herneemt 
Dendermonde,  Diest,  Thienen  en 
laat  Mechelen  plunderen,  376. 
Alva  tracht  het  eerst  Goes  te  her- 
nemen.    Beschrijving    op     welke 


wijze  Goes  door  de  Geuzen  is 
belegerd  en  van  den  moord  aan 
drie  pastoors  gepleegd,  377.  Alva 
komt  te  Antwerpen  en  geeft  aan 
Sanchio  d'Avila  en  Christophorus 
Mondragon  bevel  om  de  beleger- 
den te  hulp  te  komen.  Over  de 
Schelde  kon  dit  niet.  Ontdekking 
van  eene  ondiepte  ,  langs  welke 
men  door  het  water  heen  Zuid- 
Beveland  kan  bereiken.  Een  Hol- 
lander, Blommaert,  onderzoektdeze 
ondiepte.  Tocht  van  Mondragon 
met  3000  soldaten  door  het  water 
en  goede  afloop  daarvan ;  slechts 
negen  man  verliest  hij.  De  vijand 
wordt  geheel  verslagen,  379.  In 
Holland  was  alles  in  opstand  ge- 
komen ,  behalve  Amsterdam  en 
Schoonhoven.  Bossu  kan  Schoon- 
hoven niet  te  hulp  komen ,  daar 
hij  de  handen  vol  heeft  in  Utrecht; 
Amsterdam  verdedigt  zich   zelve, 

380.  Opstand  in  Gelderland;  Graaf 
van  den  Berg  verovert  Zutphen , 
Lochera,  Deutichem,  Doesburgh, 
Hattem,  Harderwijk,  en  in  Over- 
ijssel :  Kampen,  Zwolle,  Hasselt, 
Steenwijk,  Oldenzaal,  en  zou  ook 
Deventer  bemachtigd  hebben,  als 
Alva  het  niet  sterk  genoeg  bezet 
had  gehouden. 

In  Vriesland  valt  Sueek,  Bols- 
ward  en  Franeker  in  hunne  macht. 
Dokkum  echter  en  Stavoren  wor- 
den ontzet  en  de  aanvoerder  der 
Geuzen,  van  Schouwenburg ,  ge- 
dood, 380.  Na  de  inneming  van 
Bergen  herneemt  Alva  en  zijn 
zoon  Don  Frederik  van  Toledo 
Zutphen  en  de  steden  van  Gelder- 
land en  Overijssel  benevens  Amers- 
foort. Beleg  van  Naarden,  inne- 
ming en  verwoesting  dezer  stad, 

381.  Don  Frederik  gaat  naar  Am- 
sterdam en  maakt  zich  gereed  Haar- 
lem te  onderwerpen  ;  de  Haarlem- 
mers zenden  een  gezantschap  om 
den  vrede  te  sluiten :  Don  Frederik 


463 


belooft  daarover  te  schrijven  aan 
Alva ,  maar  de  geuzenpartij  in 
Haarlem  maakt  oproer  en  werpt 
de  gezanten  in  de  gevangenis. 
Daarop  overwint  Erederik  door 
Juliaan  Romero  Sparendam  en 
begint  12  December  het  beleg  voor 
Haarlem,  na  het  Leprozenhuis  te 
hebben  genomen.  Verdeeling  zijner 
troepen.  Lumej'  tracht  te  helpen, 
doch  wordt  verslagen  ,  382.  De 
vijand  slaat  te  Sassenheim  eene 
verschansing  op,  om  van  daar  uit 
over  de  Haarlemmermeer  met 
sleden  over  het  ijs  de  Haarlem- 
mers te  voorzien  van  mondbe- 
hoefte ;  Don  Frederik  beraadslaagt 
van  welken  kant  de  stad  het  beste 
te  nemen  is,  en  besluit :  van  de 
Kruispoort.  18  December  begint 
hij  ,  maar  de  eerste  twee  dagen 
vordert  hij  zoo  weinig  dat  Juliaan 
Eomero  het  beleg  afraadt,  383. 
Don  Frederik  laat  de  stad  be- 
stormen ,  maar  moet  wijken. 
Juliaan  Romero  verliest  een  oog. 
Zarazo  komt  met  600  Franschen 
binnen  de  stad.  Don  Frederik 
drijft  den  vijand  in  de  stad  terug. 
De  Leidenaars  zenden  1000  man 
onder  Antonius  Piuter  ,  om  den 
aanvoer  van  levensmiddelen  van 
Amsterdam  te  beletten,  384.  Maar 
de  Amsterdammers  drijven  hen  op 
de  vlucht  en  dooden  Antonius 
Pinter ,  en  krijgen  hiervoor  van 
Alva  1000  goudstukken.  Gedu- 
rende het  beleg  werpen  de  Span- 
jaarden de  hoofden  van  twee 
honderd  mannen  binnen  de  stad  ; 
de  Haarlemmers  dooden  daarop 
elf  Spanjaarden  en  zenden  de 
hoofden  van  dezen  aan  de  Span- 
jaarden als  tienden  penning.  De 
Prins  van  Oranje  verbleef  te  Delft 
in  het  klooster  van  de  H.  Agalha, 
grenzende  aan  de  groote  Hippo- 
lytus-kerk,  waar  Cornelius  Musius, 
een  Delfenaar ,  overste  was ,  die 


in  den  nacht  van  10  op  11  De- 
cember te  Leiden  gemarteld  is  , 
385.  Aanleiding  tot  diens  dood 
was  :  Lumey ,  gehuisvest  in  de 
woning  van  Joës  Huterus  (de 
Huyter)  te  Delft,  eischte  van  de 
stedelijke  regeering  dat  zij  den 
dood  onrechtvaardig  zoude  ver- 
klaren van  een'  zijner  soldaten  ; 
zoo  niet  dan  zoude  hij  dien  dood 
wreken,  al  was  het  op  het  hoofd 
van  den  overste  des  kloosters. 
Musius  vernam  dit  en  hoorde  te 
gelijk  dat  Lumey,  bij  gelegenheid 
van  een  maaltijd  bij  Oranje,  on- 
gunstig over  hem  sprak ,  en  dat 
Oranje  het  leven  van  Musius  in 
de  macht  van  Lumey  zoude  ge- 
steld hebben,  386.  Daarom  vroeg 
Musius  aan  Oranje  verlof  den 
9"''  December  naar  den  Haag  te 
mogen  gaan,  wat  hij  verkreeg  en 
waarheen  hij  vertrok  met  eene 
der  Eerw.ZustersCarolettaMerwia 
en  zijn  peetekind  ,  een  broeder's 
zoon  ,  Cornelius  Musius  van  der 
Meere.  Om  de  vele  sneeuw  werd 
de  reis  per  slede  gemaakt.  Zij 
worden  achtervolgd  door  ruiters 
van  Oranje  ,  vooral  door  Hove- 
rinck  en  zekeren  Maselant ,  een 
bloedverwant  van  Musius  ,  wor- 
den ingehaald  aan  het  Leprozen- 
huis  bij  den  Haag  en  genoodzaakt 
binnen  te  gaan  in  de  herberg  van 
zekere  Truy  op  't  Hoff.  Musius 
wordt  gezegd  naar  Utrecht  te 
willen  gaan  tot  den  vijand.  Oranje 
zegt  dat  de  gevangene  zonder 
letsel  weder  naar  Delft  moet  ge- 
bracht worden,  387.  Tegelijkertijd 
wil  Lumey  Haarlem  te  hulp  ko- 
men: eenige  zijner  soldaten  gaan 
op  Leiden  aan,  ontmoeten  Musius 
en  willen  met  geweld  zijne  slede 
met  zich  voeren.  Het  bevelschrift 
van  Oranje  echter  doet  hun  ge- 
weld een  oogenblik  staken,  maar 
bij   de    Tolbrug ,    waar    de    weg 


464 


afvoert  naar  het  dorp  Rijswijk , 
dwingen  zij  den  voerman  links 
af  te  slaan  naar  Leiden  ,  waar 
Lumey  zoude  overnachten.  De  neef 
van  Musius  wordt  met  een  ijzeren 
keten  vastgebonden  aan  de  arm 
van  zijn  oom.  De  inwoners  van 
Delft  zijn  ontsteld  over  de  ge- 
vangenneming van  Musius  en 
zenden  een  gezantschap  met  de 
priorin  van  het  klooster  Remigia 
naar  Oranje  om  zijne  bevrijding, 
388,  Oranje  moet  eerst  beraad- 
slagen hoe  hulp  te  verleenen  is 
aan  Haarlem  en  laat  daarna  het 
gezantschap  toe.  Nog  dien  nacht 
schrijft  hij  een'  brief  aan  Lumey, 
welke  later  nog  te  vinden  was  bij 
deu  neef  Musius.  De  brief  echter 
kwam  te  laat ,  maar  het  is  de 
vraag  of  hij  iets  geholpen  had  , 
want  Oranje  en  Lumey  kenden 
elkander,  389,  390.  Musius  was 
denzelfden  dag  naar  Leiden  ge- 
bracht ,  troostte  daar  de  Eervv. 
Zuster  en  voorspelde  zijnen  dood, 
gelijk  hij  dikwijls  te  voren  gedaan 
had.  Te  Leiden  wordt  Musius 
eerst  gebracht  in  het  huis  van 
v,  Lockhorst ,  dat  tijdelijk  werd 
bewoond  door  Gijsbertus  v.  Dui- 
venvoorde, heer  van  Opdam  ,  een 
vriend  van  Musius'  vader,  391. 
Hij  wordt  door  dezen  man  be- 
spot (een  kettersch  predikant  komt 
om  hem  tot  afval  te  brengen)  en 
wordt  overgebracht  naar  het  huis 
van  den  syndicus  Cornelius  van 
Veen  ,  waar  Lumey  verbleef,  en 
waar  in  gevangenschap  verbleven 
Christophorus,  heer  van  Schagen 
en  M'.  Adriaan  van  Assendelft , 
392.  Tegen  den  avond  komt  de 
beul  uit  Haarlem  en  Musius  wordt 
afzonderlijk  opgesloten  en  onder- 
zocht door  genoemden  heer  van 
Opdam  en  den  afvalligen  Luik- 
schen  Kanunnik  Jan  van  Omal,  die 
aanstonds  Musius  uitstrekken  op 


eene  tafel;  zij  vullen  zijn  lichaam 
met  koud  water  en  onreinheid  en 
laten  dit,  door  hem  te  slaan  en  te 
schoppen,  uit  zijn  keel  weder  uit- 
loopen  ,  ontkleeden  hem  en  gee- 
selen  hem,  zoodat  zijn  bloed  langs 
alle  wanden  zichtbaar  was.  Vandaar 
brengen  zij  hem  in  een  kelder-hok 
en  hangen  hem  daar  aan  een  dun 
koord  met  het  hoofd  naar  bene- 
den op  aan  een  ijzeren  ring ;  hij 
valt ,  daar  het  koord  dun  was , 
verliest  een  zijner  teenen  en 
kwetst  zeer  zijn  hoofd  ;  de  woeste- 
lingen  komen  naar  hem  toe  en 
mishandelen  hem  opnieuw,  393. 
Tusschen  negen  en  tien  uur  in 
den  avond  brengen  zij  Musius 
naar  buiten,  laten  hem  blootvoets 
een  langen  weg  afleggen  en  bren- 
gen hem  naar  de  gereed  gemaakte 
galg  ,  alwaar  zij  hem  ophangen  ; 
de  nagels  worden  hem  van  de 
voeten  afgesneden  en  eenige  uren 
blijft  hij  nog  leven  zoodat  zijn  dood 
zeker  eerst  inviel  op  den  volgen- 
den dag  II  December,  Tegen  den 
middag  komen  de  moordenaars 
terug,  vermaken  zich  op  de  gruwe- 
lijkste wijze  aan  zijn  lijk,  en  ter 
nauwernood  krijgt  eene  zuster  van 
het  klooster  Leeuwenhorst  bij 
Noord  wijk  verlof,  de  overblijfse- 
len te  begraven,  wat  niet  in  een 
kist  mocht  maar  in  een  mand. 
De  plaats  der  begrafenis  is  nauw- 
keurig onthouden ,  maar  later 
kouden  de  overblijfselen  nietterug- 
gevonden  worden  ,  395.  Verhaal 
hoe  de  duivel  zichtbaar  inwerkte 
om  de  Katholieken  te  vervolgen, 
396.  Na  Musius'  dood  worden 
Christophorus  en  Adrianus  van 
Assendelft  naar  Delft  gezonden,  de 
laatste  aldaar  12  Dec.  opgehangen. 
Marteldood  van  een  braven  Katho- 
liek uit  Leiden,  397.  Marteling 
van  meerdere  Priesters  en  den 
stads-praefect  te  Oudenaarden. 


465 


Tn  tlit  jaar  wordt  door  den 
Koning  van  Frankrijk  Rentius  ge- 
zonden naar  Engeland  ,  om  te 
onderhandelen  over  het  huwelijk 
van  de  Koningin  met  Karels 
broeder  en  vermoedelijken  troon- 
opvolger, Franciscus,  hertog  van 
AlenQon  ,  wat  tot  niets  geleid 
heeft,  398.  Joannes,  Koning  van 
Zweden ,  vraagt  na  eene  over- 
winning ,  den  Paus  om  geleerde 
priesters  ,  ten  einde  het  volk  te 
onderwijzen  in  den  Kath.  gods- 
dienst ;  onder  deze  worden  ge- 
zonden Xicolaus  Wiggerus  ,  een 
Haarlemmer  en  Franc.  Haraeus, 
van  Utrecht;  hun  arbeid  is  zeer 
vruchtbaar.  —  Overwinning  van 
Moskou  door  Cham  ,  keizer  der 
Tartaren.  —  Komeet,  het  geheele 
jaar  zichtbaar.  —  Geboorte  van 
een   wonderkind. 

1573.  Christophorus,  heer  van 
Schagen,  wordt  te  Delft  zoolang 
mishandeld  ,  dat  hij  eindelijk  in 
de  gevangenis  sterft,  b99.  Het 
beleg  van  Haarlem  duurt  voort : 
de  winter  is  buitengewoon  streng, 
wat  den  belegerden  dit  voordeel 
biedt,  dat  zij  over  het  ijs  van  de 
Haarlemmermeer  langs  verschil- 
lende wegen  1200  soldaten  bin- 
nen de  stad  kunnen  krijgen,  aan- 
gevoerd van  Sassenheim  en  Hille- 
gora.  Het  aantal  soldaten  van 
belegeraars  en  belegerden  bijna 
gelijk.  Don  Frederik  heeft  zeer  veel 
volk  noodig  om  de  wegen  te  be- 
schermen en  levensvoorraad  aan 
te  brengen  ,  400.  Don  Frederik 
besluit  tot  eene  nieuwe  bestor- 
ming, op  31  Januari,  maar  wordt 
met  groot  verlies  teruggeslagen , 
zoodat  velen  het  beleg  willen 
opbreken;  Alva  verzet  zich  hier- 
tegen ,  het  beleg  wordt  voortgezet 
en  op  het  einde  van  Februari  valt 
de  dooi  in.  De  belegerden  be- 
dienen zich  van  postduiven ;  de 
vijand  bemerkt  het  en  komt  alzoo 

Bljdrageu  Gescb.  Bisd.  v.  Haarlem     XIV' 


het  krijgsplan  te  weten.  Uit  Lei- 
den worden  eenige  schepen  met 
levensvoorraad  en  soldaten  inge- 
bracht. Wederom  willen  eenigen 
het  beleg  opgebroken  zien,  401, 
Alva  zendt  B.  Mendocius  naar 
Frederik  en  zegt  hem  niet  als 
zijn  zoon  te  erkennen  als  hij 
terugkeert  zonder  de  stad  geno- 
men te  hebben.  Haarlem  wordt 
nauwer  ingesloten,  de  vijand  terug- 
gedreven, en  toen  zij  met  grootere 
macht  terugkwamen  (meer  dan 
100  schepen)  door  Bossu  ver- 
slagen. 

Don  Louis  de  Requesens  krijgt 
in  last  om  twee  legioenen  uit 
Milaan  over  te  zenden,  er  wordt 
gezorgd  voor  geld  om  de  soldij 
te  betalen  ;  maar  de  belegerden 
zijn  hardnekkig,  plaatsen,  om  de 
Katholieken  te  bespotten,  de  ge- 
roofde beelden  der  Heiligen  op 
den  stadsmuur ,  402.  en  hangen 
twee  oud-burgermeesters,  L.  Roo- 
senfelt  en  Q.  Thalessius,  een  bur- 
ger H.  Groenewegen  en  een  pries- 
ter Franciscus  Jz.  op.  De  dochter 
van  Thalessius  wordt  in  de  Bake- 
nesser-gracht  geworpen.  De  op- 
roerlingen  trekken  een  legertje 
zamen  van  1000  man  uit  Woerden 
en  Oudewater  te  Breukelen  en 
trachten  langs  de  Vecht  Haarlem 
te  bereiken  ,  zij  worden  echter 
verslagen  door  de  Spanjaarden 
onder  J.  B.  Taxius,  die  bezetting 
achterlaat  onder  F.  Yaldez.  Te 
Haarlem,  aldus  ingesloten,  begint 
de  hongersnood  zóó  te  heerschen, 
dat  zij  op  de  huiden  der  koeien 
gaan  kauwen  en  brood  trachten 
te  maken  van  hennipzaad  en 
rapen,  403.  Van  de  torens  wor- 
den de  vlaggen  geheschen  en 
's  nachts  vuur  ontstoken  ten  tee- 
ken van  uitersten  nood.  Komst 
der  wittebroods-kiuderen  ,  onder 
aanvoering  van  t'Seraerts;  langs 
het  Mannenpad  zijn  zij  op  8 
Juli  reeds  zeer  nabij  do  stad  ge- 
Deel.  30 


466 


komen.  Zij  denken  reeds  buiten 
gevaar  te  zijn  ,  willen  door  de 
trompet  de  belegerden  kennis 
geven  van  hunne  hulp ,  maar 
Frederik  geraakt  slaags  en  na  een 
verwoed  gevecht  overwint  hij ; 
1500  vijanden  vallen.  Alle  hulp 
is  nu  onmogelijk  en  Haarlem 
geeft  zich  13  Juli  over  op  deze 
voorwaarden  :  dat  den  burgers  na 
de  aflegging  der  wapenen  geen 
leed  zoude  geschieden  ;  240,000 
florenen  als  losgeld  binnen  drie 
maanden  zouden  betaald  worden  , 
en  het  garnizoen,  behalve  die  van 
Bergen  en  Zutphen  of  reeds  vroe- 
ger begenadigden  zonder  wapenen 
mochten  vertrekken  ,  onder  eede 
van  nooit  meer  de  wapenen  tegen 
den  Koning  te  voeren  ,  404.  — 
Burgemeester  Joës  Vliet;  Juliaan 
Eomero  in  de  stad ;  bevelschrift 
van  Alva. 

In  het  begin  van  April  bericht 
Beauvoir  Alva  het  gebrek  aan 
levensvoorraad  te  Middelburg 
en  Arnemuiden.  Sanchio  d'Avila 
wordt  uit  Antwerpen  ter  hulp  ge- 
zonden, maar  wordt  bij  Vlissingen 
verslagen.  De  Zeeuwen  trachten 
daarop  Tholen  in  te  nemen,  maar 
w^orden  op  hunne  beurt  op  St. 
Maartensdijk  door  Mondragon 
verslagen,  405.  Door  Poyet  wordt 
Geertruidenberg  bij  verrassing  in- 
genomen en  twee  Priesters  opge- 
hangen. Een  afvallig  priester  A. 
A.  van  Gock  wordt  gezonden  om 
gevangengezette  Priesters  ,  onder 
■wie  F.  Vogelsanck ,  tot  afval  te 
brengen  ,  op  wier  Aveigering  een 
vreeselijke  dood  volgt,  406. 
Middelburg  wordt  van  levensvoor- 
raad voorzien. 

Na  de  overgave  van  Haarlem 
komt  Alva  te  Utrecht  om  aan  de 
soldaten  soldij  van  vier  maanden 
uit  te  keeren  en  een  vloot  uit  te 
rusten.  Bossu  wordt  aanvoerder 
en  12  September  wordt  hij  slaags 
met  den  vijand,  die  van  Enkhui- 


zen  kwam  ;  een  woedend  gevecht 
volgt  tusschen  Bossu  op  zijn  ad- 
miraalschip  //de  Inquisitie"  en  den 
vijand  ;  ten  laatste  blijft  Bossu 
met  slechts  15  man  over,  moet 
zich  overgeven  en  wordt  naar 
Hoorn  weggevoerd  en  aldaar 
schandelijk  behandeld,  407.  De 
Spanjaarden  houden  te  Haarlem 
schrikkelijk  huis.  Na  twee  maan- 
den moeten  zij  optrekken  tegen 
Alkmaar ;  dit  geschiedt  op  aan- 
stoken van  Amsterdam,  dat  hierbij 
op  eigen  voordeel  bedacht  is. 
Alva  zendt  F.  Valdez  om  Alphen 
in  te  nemen  ;  Don  Frederik  naar 
Alkmaar.  Zoodra  de  Spanjaarden 
de  stadsmuren  naderen  ,  worden 
zij  teruggedreven  ;  Don  Frederik 
beproeft  de  stad  van  eene  andere 
zijde  te  bestormen  ,  maar  wordt 
door  het  water  verhinderd.  Op 
bevel  van  Alva  wordt  daarom  het 
beleg  voor  de  stad  opgebroken  en 
moet  Frederik  zich  begeven  naar 
de  duinen  tusschen  Egraond  en 
Haarlem,  498.  Fr.  Valdez  neemt 
Leiderdorp  en  vele  andere  plaat- 
sen ,  Juliaan  Komero  den  Haag 
en  versterkt  Katwijk ,  A'alken- 
burg  enz.  ;  4  November  wordt  ook 
genomen  Maaslandsluis  en  Marnix 
van  St.  Aldegoude  gevangen  ge- 
nomen ,  die  naar  Utrecht  wordt 
overgebracht.  Valdez  besluit  in 
den  Haag  te  overwinteren  ;  Eo- 
mero  gaat  naar  Braband ,  409. 
Alva  en  de  hertog  van  Medina 
worden  op  het  einde  van  dit  jaar 
teruggeroepen  naar  Spanje,  en  in 
Alva's  plaats  benoemd  Don  Louis 
de  Requesens,  groot-kommandeur 
van  Kastilië  van  de  orde  des 
H.  Jacobus,  beroemd  om  vele 
overwinningen  en  op  het  oogen- 
blik  landvoogd  in  het  hertogdom 
Milaan  ;  beschrijving  der  reis  van 
Requesens  en  van  Alva.  17  No- 
vember komt  de  eerste  te  Brussel 
en  volgt  29  Nov.  Alva  op,  410. 
Lofprijzing  op    Alva,    411.    Als 


467 


bewijs  voor  zijne  bekendlieid  met 
den  toestand  van  dit  land  wordt 
aangehaald  eene  instructie,  welke 
hij  den  Koning  zond  en  13  Ar- 
tikelen bevatte,  waaronder  b.v.  : 
om  alle  provinoieën  tot  één  rijk 
te  maken  met  Brussel  tot  hoofd- 
stad, om  bisdommen  op  te  rich- 
ten, om  overal  dezelfde  regeering 
in  te  voeren  ,  dezelfde  voorrech- 
ten teverleenen,  en  kwijtschelding 
te  verleenen  voor  vroegere  over- 
tredingen enz.,  414.  De  eerste 
zorg  van  Requesens  is,  Mondragon 
en  de  steden  op  Walcheren  te 
hulp  te  komen.  4  October  was 
Rammekens  in  de  handen  der 
vijanden  gevallen  en  daardoor  de 
weg  voor  groote  oorlogschepen 
afgesneden.  Twee  vloten  worden 
in  gereedheid  gebracht.  In  dit 
jaar  werd  eene  Dioecesaan-Synode 
te  Doornik  gehouden  door  Z.D.H. 
G.  Dogneysius. 

Het  vorig  jaar  was  Sigismund 
Koning  van  Polen,  gestorven  zon- 
der zonen  ;  vandaar  strijd  over 
de  troonopvolging ;  ten  slotte 
wordt  de  broeder  des  Konings 
van  Frankrijk  ,  Hendrik  (hertog 
van  Anjou)  gekozen. 

1574.  In  Maart  sterft  Noircar- 
mes.  7  Maart  vaardigt  de  Prins 
van  Oranje  een  bevelschrift  uit  , 
waarbij  allen  die  het  land  verla- 
ten hebben  ,  rekenschap  moeten 
geven  van  hun  vertrek  vóór  het 
einde  van  Mei ,  en  anders  als 
vijanden  des  lands  zullen  behan- 
deld worden,  416.  18  Februari 
wordt  Hendrik  door  den  Bisschop 
van  Gnesen  tot  Koning  van  Polen 
gekroond  ;  slechts  drie  maanden 
en  16  dagen  was  hij  koning  van 
Polen  ;  door  den  dood  zijns  broe- 
ders Karel  IX,  verlaat  hij  heime- 
lijk Polen  om  Koning  van  Frank- 
rijk te  worden,  gaat  naar  Keizer 
Maxiniiliaan  te  Weenen,  Venetië 
en  komt  6  September  in   Frank- 


rijk. 8  Maart  geeft  de  Koning 
op  verzoek  van  den  groot-kora- 
mandeur  annestie  aan  allen  die 
de  wapenen  ,  tegen  den  Koning 
opgenomen ,  afleggen  en  zich 
verzoenen  met  de  Katholieke 
Kerk,  417.  hiervan  eenigen  uit- 
gezonderd. Mondragon  zendt  be- 
richt van  den  uitersten  nood  in 
Middelburg.  Requesens  gaat  dade- 
lijk naar  Bergen-op-Zoom  en  zendt 
eene  vloot  onder  Juliaan  Romero 
en  Glymes ,  de  vloot  zet  koers 
naar  Koemerswale  ;  bij  het  uit- 
varen springt  een  schip  uit  el- 
kander ;  den  volgenden  dag  komt 
de  vijandelijke  vloot  onder  Lode- 
wijk  van  Boisot  in  het  gezicht , 
418.  welke  veel  beter  is  dan  de 
koninklijke  (vliebooten).  Er  wordt 
hardnekkig  gestreden ,  maar  de 
koninklijke  vloot  wordt  geheel 
overwonnen.  Glymes  verliest  het 
leven  ,  Romero  springt  te  water 
en  bereikt  het  land ,  waar  Re- 
quesens het  gevecht  had  gadege- 
slagen ;  Romero  zegt  dat  hij  wel 
te  land  maar  niet  te  water  kan 
strijden ,  en  als  hem  weder  eene 
vloot  ter  besturing  werd  gegeven, 
hij  alles  zoude  verliezen  ,  419. 
Sanchio  d'Avila  ,  uit  Antwerpen 
vertrokken  om  zich  te  vereenigen 
met  Romero,  keert  op  het  hooren 
der  nederlaag  ongedeerd  terug. 
Mondragon  moetMiddelburg  over- 
geven, reeds  1600  man  waren  van 
honger  omgekomen  ;  de  voorwaar- 
den zijn  :  de  bezetting  mocht 
met  eigene  wapenen  aftrekken  , 
Marnix  en  4  andere  gevangenen 
zouden  vrijgelaten  worden  en  de 
geestelijkheid  ongedeerd  de  stad 
verlaten.  De  oproerlingen  willen 
opnieuw  met  een  leger  in  Bra- 
band  vallen,  en  Leiden,  dat  be- 
legerd werd  en  geheel  Holland 
bevrijden  ,  420.  Het  geld  ,  hier- 
voor noodig ,  was  door  Oranje 
verzameld  uit  Engeland  en  door 
verkoop  van  het    buit-gemaakte , 


468 


en  gezonden  naar  zijn  broeder 
Lodewijk  van  Nassau;  deze  ver- 
zamelt ten  spoedigste  3000  rui- 
ters onder  Christophorus  ,  keur- 
vorst van  de  Paltz  en  6000 
voetknecliten  uit  Aquitanië  en 
Lotharingen.  21  Februari  trekt 
hij  op  naar  Maastricht,  om  zich 
te  vereenigen  met  zijnen  broeder 
den  Prins  van  Oranje ,  die  te 
Geertruidenberg  was  met  6000 
man  voetvolk.  Requesens  zendt 
een  leger  onder  Sanchio  d'Avilla 
naar  Maastricht.  d'Avila  verdrijft 
den  vijand  uit  zijne  stelling,  Pe- 
melen.  Oranje  had  intusschen 
Hochstraten  in  Braband  genomen, 
421.  Requesens  zendt  Bracamonte 
en  Mondragon  met  nieuwe  troe- 
pen. Hiermede  trekt  d'Avila  den 
vijand  te  gemoet,  die  Valkenburg 
en  Gulpen  bezet  had ,  maar  op 
het  gezicht  van  d'Avila  terugtrekt, 
eerst  naar  Roermond,  vervolgens 
naar  Nijmegen  ,  om  zich  te  ver- 
eenigen met  Oranje  in  den  Bom- 
melerwaard. Slag  op  de  Mooker- 
heide.  d'Avila  krijgt  nog  verster- 
king van  Aeg.  Hierges,  zoon  van 
Barlaymont  en  stadhouder  van 
Gelderland  ,  die  mededeelt ,  dat 
Fr.  Valdez  met  nog  grootere 
troepenmacht  op  weg  is ,  422. 
De  overwinning  van  d'Avila  is 
schitterend ;  de  keurvorst  van  de 
Paltz  sneuvelt ,  alsmede  Lode- 
wijk van  Nassau  en  Hendrik  van 
Nassau.  —  De  Spaansche  troepen 
maken  oproer  om  de  soldij;  trek- 
ken naar  Antwerpen  en  maken 
daar  het  garnizoen  ook  oproerig. 
Daar  Oranje  gevaarlijk  gelegen 
was  voor  den  Bosch  ,  zendt  de 
kommandeur  de  ruiterij  daarheen  ; 
Valdez  met  voetvolk  naar  Hol- 
land, vooral  om  de  versterkingen 
bij  Leiden  te  heroveren,  42.3. 
Valdez  zendt  L.  Cajetaan  over 
Noord  wijk,  Valkenburg  enz.  naar 
den  Haag ,  hij  zelf  trekt  langs 
Alphen ,    Soeterwoude    en  Voor- 


burg op ,  sluit  Leiden  van  alle 
zijden  in,  en  neemt  Maaslandsluis 
en  Vlaardingen  in.  Middelerwijl 
rust  Philips  zelf  eene  vloot  in 
Spanje  uit  onder  Petrus  Meian- 
der, stadhouder  van  Flovida,  om 
Holland  te  hulp  te  komen.  Re- 
quesens rust  te  Duinkerken  en 
Antwerpen  eene  vloot  uit  ter  be- 
scherming der  Spaansche,  en  ver- 
krijgt van  Engeland  toezegging 
van  bescherming,  424.  De  Ko- 
ningin van  Engeland  doet  dit 
omdat  zij  eenigerraate  wil  goed 
maken  de  wijze  waarop  zij  den 
PTertog  van  Anjou  misleid  had, 
en,  nu  deze  Koning  van  Frankrijk 
werd  ,  vreest  voor  diens  wraak. 
Philips  echter  roept  de  vloot  naar 
Spanje  terug  om  meerdere  rede- 
nen ,  vooral  om  den  dood  van 
Petrus  Meiander,  42.5.  Oranje  ver- 
zamelt zijne  bekwaamste  scheeps- 
kapiteinen  ,  en  bij  het  vernemen 
van  den  aftocht  van  Philips'  vloot, 
stelt  hij  al  zijne  hoop  op  het 
ontzet  van  Leiden.  Requesens 
zendt  C.  Vitelli  en  Romero  ;  deze 
nemen  VYorkum,  Leerdam  en  As- 
peren  in,  en  moeten  daar  blijven 
in  de  hoop  van  Bommel  in  te 
nemen.  Intusschen  is  de  annestie 
afgekondigd  en  Avordt  de  stad- 
houder van  Antwerpen,  Frederik 
Perenot,  Granvelle's  broeder,  heer 
van  Champagny,  naar  Utrecht  ge- 
zonden tot  Marnix  van  St.  Alde- 
gonde ,  die  toen  nog  gevangen 
zat,  426.  Deze  had  Noircarmes 
beloofd ,  aan  Oranje  te  vragen 
een  einde  te  maken  aan  den  strijd  ; 
van  weerszijden  werden  gevol- 
machtigden benoemd  om  over  den 
vrede  te  onderhandelen.  Door  den 
dood  van  Lodewijk  van  Nassau, 
meent  Requesens  dat  de  vrede 
niet  als  recht,  maar  als  gunst  kan 
worden  toegestaan.  4  Juni  begint 
Champagny  te  onderhandelen  met 
Boisot ,  stadhouder  van  Middel- 
burg ,    427.    daarop  met  Marnix 


f'^ 


469 


van  St.  Aldegonde,  428.  deze  gaat 
onder  geleide  naar  Rotterdam  om 
Oranje  te  raadplegen,  waarheen 
ook  gaan  Joës  van  Maten esse  de 
la  Rivière  en  Joës  Treslong,  een 
advocaat.  De  rebellen  antwoorden, 
dat  zij  niet  den  Koning  willen 
verlaten,  maar  de  wapenen  opge- 
vat hebben  tegen  Alva  en  de 
vreemde  troepen,  tegen  de  belas- 
ting en  het  ontnemen  van  privi- 
legieën.  Daarom  moeten  eerst  alle 
vreemden  het  land  ontruimen  , 
429.  De  onderhandelingen  leiden 
tot  niets,  en  openlijk  spotten  de 
rebellen  met  den  Koning  en  vooral 
met  den  Katholieken  godsdienst, 
482. 

Te  Leiden  is  de  nood  groot  .- 
het  rantsoen  wordt  voor  lederen 
burger  vastgesteld  op  een  half 
pond  brood  daags.  Er  wordt  te 
Gouda  gevraagd  om  levensvoor- 
raad, deze  komen  met  30  schepen, 
maar  vallen  in  handen  der  Span- 
jaarden; deze  sluiten  de  stad  nau- 
wer in  en  de  hongersnood  wordt 
nijpender,  433.  De  Leidenaars 
beproeven  een  uitval  maar  worden 
teruggedreven:  zoo  velen  stierven 
dat  na  het  ontzet  de  kerkhoven 
een  menschen-lengte  boven  de 
straten  uitkwamen,  434.  l^innen 
Leiden  lag  geene  bezetting,  alleen 
de  inwoners  verdedigden  de  stad  ; 
de  hoofden  waren  :  Joannes  van 
der  Does ,  Petrus  Adrianus  van 
de  Werf,  Joannes  van  der  Hout, 
Joës  Joannesz.  Halff-Leiden,  die 
zich  later  noemde  Baersdorp,  Joës 
Paets,  .Tan  Willemz.  Heemskerk, 
P.  Gz.  Cortevelt ,  bijgenaamd 
Margaretula,  Gijsbert  Jz. ,  Nico- 
laus  van  Montfoort ,  door  velen 
Nicolaus  zonder  ziel  genoemd , 
P.  Pz.  Oom,  N.  Hz.  Gael  en 
P.  Gz.  de  Haes,  436.  Door  de 
rebellen  buiten  Leiden  wordt  be- 
sloten de  stad  te  hulp  te  komen 
door  het  openzetten  der  sluizen 
en  doorsteken  der  dijken  ;  hoeveel 


scliade  dit  mocht  aanbrengen  : 
liever  bedorven  landen  dan  vol- 
strekt geene,  437.  Ook  binnen  de 
stad  morst  alle  medelijden  met  de 
uitgehongerden  onderdoen  voor 
den  haat  tegen  Spanje  en  de 
Katholieken,  vooral  P,  A.  van  de 
Werf  verzette  zich  tegen  elke 
onderhandeling.  De  rebellen  be- 
ginnen hun  werk  te  Rotterdam  en 
te  Delft.  Valdez  hiervan  onderricht 
besluit  de  stad  te  bestormen,  maar 
laat  zich  verbidden  eenige  dagen 
te  wachten  ,  daar  de  belegerden 
spoedig  door  den  nood  gedwon- 
gen zouden  zijn  zich  over  te  geven. 
Deze  menschen  ,  die  door  valsch 
medelijden  bewogen  zulks  vroe- 
gen ,  stierven  nog  vóór  de  Paci- 
ficatie van  Gend,  438.  De  Leide- 
naars zenden  gezanten  om  te 
Utrecht  te  onderhandelen  over  de 
overgave;  deze  werden  door  Valdez 
niet  doorgelaten  :  als  zij  wilden 
onderhandelen  ,  was  hij  de  man. 
Daarop  vragen  dezelfde,  die  ver- 
zocht hadden  om  uitstel ,  aan 
Requesens  te  Brussel,  om  Valdez 
te  gebieden  dat  hij  onderhandde 
met  Rupellanus.  Om  Valdez  niet 
te  stooten,  zendt  de  kommandeur 
Romero,  in  schijn  ter  verdeeling 
der  troepen,  maar  in  werkelijkheid 
om  Valdez  te  bewegen  tot  onder- 
handeling ,  wat  deze  doet  met 
inwendige  verontwaardiging.  Een 
dubbele  fout:  1°  het  terugzenden 
der  gezanten  uit  de  stad;  2°  de 
bemoeizucht  dier  medelijdenden  , 
439.  Het  bevel  van  den  komman- 
deur  maakt  Valdez  wrevelig,  il 
September  komt  Boisot.  Bij  af- 
wezigheid van  Valdez  heeft  er  een 
hevig  gevecht  plaats  ,  maar  de  be- 
legerden worden  teruggedreven. 
Vnldez  komt  daags  daaraan  te 
Soetermeer,  prijst  de  dapperheid 
der  zijnen  ,  vooral  van  zekeren 
Piedmontello  ,  maar  gebiedt  de 
plaats  te  ontruimen ;  zoodat  de 
rebellen  ongestoord  kunnen  voort- 


470 


gfian,  Socterwoude  nemen  en  gaan 
tot  aan  de  brug  bij  Lammen, 
waar  de  Spanjaarden  een  schans 
langs  //de  Vliet"  hadden  aange- 
legd ,  440.  en  waar  Eoria  met 
een  vrij  groote  macht  in  garnizoen 
lag.  Op  raad  van  voortvluchtigen 
wordt  de  Eijndijk  op  meerdere 
plaatsen  doorgestoken,  opdat  het 
water  weder  nitlozing  kon  vinden. 
1  October  wordt  een  lage  dijk 
(kerk  weg  genoemd)  genomen  bij 
de  schans  van  Lammen  en  Valdez 
gebiedt  de  zijnen  vandaar  te  gaan 
naar  Voorschoten.  Boria  vezet  zich 
maar  moet  ten  slotte.  Zes  uren 
te  voren  was  nog  iemand  droog- 
voets  naar  Warmond  gekomen. 
De  rebellen  zelf  hadden  op  deze 
vlucht  geene  gedachte ;  het  eerst 
wordt  het  gemerkt  door  de  be- 
legerden, die  een  jongen  te  paard 
zenden  om  te  zien  wat  gebeurd 
is,  441.  deze  waarschuwt  de 
vloot  der  rebellen  ,  om  gerust 
naderbij  te  komen.  Verslagenheid 
te  Warmond.  Boisot  komt  3  Oc- 
tober binnen  Leiden;  bij  de  6000 
waren  van  honger  omgekomen ; 
het  laatste  paard  was  dien  dag 
geslagt  en  5  October  had  zeker 
de  overgave  moeten  geschieden. 
Hierbij  komt  dat  een  groot  ge- 
deelte van  den  muur  der  stad 
dien  dag  inviel,  zoodat  de  Span- 
jaarden droogvoets  hadden  kun- 
nen binnenkomen,  terwijl  de  in- 
woners zoo  afgemat  waren  ,  dat 
bijna  niemand  meer  de  hand 
boven  het  hoofd  kon  brengen,  442. 
Mishandeling  van  Dominicanes- 
sen door  de  geuzen.  De  Span- 
jaarden gaan  naar  Haarlem  en 
den  Haag ,  beginnen  te  muiten 
en  nemen  zelfs  Valdez  gevangen. 
Van  Haarlem  gaan  zij  naar  Utrecht 
en  beginnen  aan  de  Katharina- 
poort  de  muren  te  beklimmen ; 
reeds  40  zijn  in  de  stad  ,  maar 
worden  teruggeslagen ;  de  kom- 
mandeur  zendt   hen   uaar    Maas- 


tricht en  betaalt  soldij  ,  443. 
Valdez  was  aan  de  vervolging 
ontkomen  ;  over  zijn  gedrag  wordt 
te  Utrecht  onderzoek  gedaan  door 
Joës  Bapt.  ïaxius.  llequesens 
zendt  Elbertus  Leoninus  naar  Hol- 
land, om  over  den  vrede  te  spre- 
ken ,  444.  Dit  jaar  wordt  twee- 
maal vergadering  gehouden  van 
predikanten,  het  predikambt  ge- 
regeld en  over  de  noodige  zen- 
ding (!)  gesproken.  Dit  geschiedt 
in  1578  te  Dordrecht  weder,  in 
1.581  te  Middelburg,  in  1586  in 
den  Haag  en  was  in  1571  ge- 
schied te  Embden.  Het  concilia- 
buul  te  Dordrecht  duurt  van  16 
tot  28  Juni:  eenige  punten  wor- 
den opgegeven,  448.  Toestand  in 
Frankrijk  ;  zending  van  den  keur- 
vorst van  de  Paltz  naar  Frankrijk. 
Wraak  en  overwinning  door  Seli- 
mus,  keizer  der  Turken,  op  Spanje; 
dood  van  Seliraus  en  opvolging 
op  den  troon  door  diens  jongsten 
zoon  Amurathes,  449. 
Anrae  (J.  C.  van),  455. 
Antiphonarium,  4,  18. 
Antwerpen.  ZieAnnal. ,  345  vv. 
Approbaïio:  is  de  goedkeuring 
opnieuw  aan  te  vragen  voor  een 
boek  dat  opnieuw  wordt  uitge- 
geven? 6,  12. 
Arkel.  48, 

Arnemuiden.  Zie   Annales,   345. 
Arnoldüs,  pater  Franciscaan,  9. 
AsPEKEN.  48,  49,  426. 
AsPEREN  (E.   van),  baljuw,   56. 

ASSENDELFT.    49,    50, 

AssENDELFT  (Jan  X  Anna  van), 
Heer  van  Schagen,    123. 

AssENDELFT  (M'.  Adr.  van).  Zie 
Annales,  397. 

AviLA  (Sanchio  d').  Zie  Annal. , 
378   vv. 

B. 

Baanderheer  in  de  midden- 
eeuwen, 228.  (noot  1). 

Backer  (B.  de)  ,  past.  te  Scha- 
gen, 139, 


471 


Backer  (IL) ,  pr. ,  77. 
Baersdorp,  435. 
Baert  (J.),  baljuw,  44,   83. 
Bakküm  (Noord-  en  Zuid-).  Zie 

Li  muien. 
Baljiüwen:  brieven  ten  antwoord 

op   eene    Missive  van    21   Nov. 

1730,  41-9S. 
Bannils    (M'.  J.   N.)  ,    gekozen 

Kanunnik  als  opvolger  van  Alke- 

raade,  22,  23,  24,  25,  enz. 
—    (J.    A.)  ,    1-40 ;    werkzaam- 
heid  over    het    officie  van    den 

H.  Bavo,  27,  28. 
Barchman-Wuytiers  (J.  C),  42. 
IUrlaymont.  Zie  AnnaL  442. 
Barnevelt,  baljuw,  79. 
Bartholomaeds-nacut.  Zie  An- 

nales,  370. 
Bauter,  4.  Zie  Yisitatio. 
Bavo  (Heilige).  Zie  «Officie." 
Beauvoir.  Zie  Annales,  405. 
Beekman    (M.) ,    drossaard    van 

Asperen,  48,  49. 
Beenils,  Kan.,  Sac.  curatus  van 

Haarlem,   1-40. 
Beets  (P.),  schoolopziener,  100. 
Beyerlanuen.  80. 
Beloijs  (Landen  van).   62. 
Bemelen.  421. 
Benedictls  XIII,  41. 
Bent  (H.  van),  baljuw,  88. 
BeiVTHUYSEN.  50,   51. 
Berchmans  (Adr.),  pr. ,  61. 
Berg    (Graaf  Willem    van    den). 

Zie  Annales,  380. 
Berg  (J.  van  den),  past.,  454. 
Berg-Aaibacht.  44. 
Bergen     in     Henegouwen.     Zie 

Annales,   346  vv. 
Bergen-op-Zoom.  Zie  Annal.  344. 
Bergh  (J.  van  den),  baljuw,  85. 
Bergschenhoek.  51. 
Berkel.  60. 
Berkenrode  (G.  v.).  Zie  Annales, 

354. 
Berkenrode.  72. 
Bernardi  CR.),  drukker,  20,  21, 

24,  25. 
Bernardus,  past.  van 't  Beggijn- 

hof  te  Delft,  30. 


Bernarts  (F.),  pr.,  86. 

Berty  (L.),  pr. ,  53. 

Bervelingh  (J.),  455. 

Betteray  ((i.a),  wereldl.  pr.  47. 

Beusekum  ,  21. 

Beveland  (Zuid).  Zie  Annales , 
378. 

Beverwijk.  52-5  6. 

Bickers  (M.),  graf,  31. 

Bilderbeecq  (J.)  ,  baljuw,  76. 

Bisdom  :  over  het  oprichten  van 
nieuwe  Bisdommen,  21,   22. 

Blaricom.  77.  Zie  Amst.  Class. 

Bloclant  (M^  F.),  27. 

Blois   (Landen  van).   52-56. 

Bloklant  (Neder-).  56. 

Blommaert,  1-40. 

Bodegr.aven.  93. 

Boetselaar,  42. 

Bogaert  (A.),  wereldl.  pr. ,  51. 

Bogarden,  14.  Zie  Aalmoes. 

Bolsward.  Zie  Annales,  380. 

BoisoT  (L.  van).  Zie  Annales , 
418  vv. 

Bümmelerwaard.  Zie  Annales, 
442. 

Boon  (van  Engelant  K.),  baljuw, 
64. 

Borger  (P.),  past.,  van  het  Jan- 
senisme bekeerd ,  gestorven  als 
past.  te  Westwoud,  454-458. 

BoRiA,  441. 

Boscoop.  94. 

Bossu,  stadhouder  van  Holland. 
Zie  Annales,   342  vv. 

Bosveld  (J.  Gooi  v.),  baljuw,  58. 

Bots  (A.  M.  A.),  kap.  te  Scha- 
gen, 175. 

Botshol.  (Lijst  van  priesters) , 
45-47. 

Botter  (Jhr.  E.).  Zie  Annales, 
358,  359. 

Bovenkerk.  47. 

Bracamonte.  Zie  Annal.  422. 

Brand  (J.),  baljuw,  48. 

Brandts  (N.)  ,  pr. ,  54. 

Branteghem  (J.  van),  pr.,   93. 

Breederode.  57. 

Breukelen.  Zie  Annales,  403. 

Brielle.  78,  93.  Zie  Annales, 
342  vv. 


472 


Broederschap  van  HIT.  Willi- 
brordus  en  Bonifacius,  20,  21. 

Broek  (N.  N.  van  den) ,  pr.  , 
57,   58. 

—  (Th.  van  den),  pr. ,   59, 

Brouwer  (C),  pr.  62. 

Brugge  (Pr.  van  der) ,  past.  te 
Schagen,   127. 

Brugge.  Zie  Annales,  348. 

Brunds  (Nic.),  pr. ,  73. 

Brunesius  (L.) ,  Deken  van  De- 
venter, 7,  22. 

Brussel.  Zie  Annales,  340  vv. 

BUGGAEUS   (J.),    1-40. 

Büijckerslootermeer.  Zie  Han- 
delingen. 

BUITEN-PAROCHIËN.     18,    19,    20. 

Büitenveldert  (onder  Amstel- 
veen). 47. 

Bul  (G.),  pr. ,  77. 

BüLLA  //Unigenitus",  41,   55. 

Bullen  (Twee  Pauselijke) ,  eene 
over  de  festa  de  praecepto  en 
eene  over  de  afbeeldsels  der 
Heiligen,  39,  40. 

Bullewijk  (onder  Ouderkerk). 
46. 

Bullies  ''A.) ,  officier  van  Zeven- 
der,  98. 

BuRCH  (P.  van  der),  baljuw,   85. 


Cabauw.  69. 

Cajetaan  (L.),  423. 

Calverenbroeck.  88. 

Campius  (G.),  33. 

Cakpentieb  ,  drukker,  11,  16, 
17,  18.  Zie  Amst.  Classis. 

Casembroot  (G.)  ,  baljuw,  81. 

Castricum.  70. 

CosTER,  past.  te  Alkmaar,  f  25 
Julij  1632;  werkzaamheid  en 
nagelaten  tractaat  over  de  muziek 
voor  het  Graduale  en  Antipho- 
narium ,  die  ter  perse  waren,  4. 

Catechismus  ,  geoompendieerd 
door  J.  Bugge,  opnieuw  uitge- 
geven,  3,   11. 

Cater  (J.  de),  past.  te  Alkmaar, 
12  Üc(.  1632  gekozen  opvolger 
van  past.  Coster  in  het  Kapittel, 


7.  26  Oct.   als    zoodanig    gcin- 
stalleerd,  10.  Zie  20,  22,  enz. 
Catz  (J.),  Dec.  Cap.,   1-40. 

—  (B.) ,  Eeclor  der  Maagden  in 
den  Hoek  te  Haarlem,  22,  24  enz. 
benoemd  Kan.  ,  33.  gekozen 
Deken  van   't  Kap. ,   34,   35. 

—  (C.),  past.  van  't  Beggijnhof 
te  Haarlem,  36,  37.  Kanunnik, 
38-40. 

Ceulen  (J.  B.  van),  pr.,  57. 

Christiaans  (W.),  pr. ,  57. 

Chambre  (C.  de  la)  ,  past.  te 
Schagen,  138. 

Champaony  (F.  Perenot,  heer 
van)  ,  427. 

Christophorus,  Heer  van  Scha- 
gen. Zie  Annales,   392  vv. 

Christophorus  ,  keurvorst  van 
de  Paltz.  Zie  Annales,  421. 

Chronicon  der  geschiedenis  van 
Gend  en  van  Haarlem,  28. 

CiNGEL.  Kerk  der  R.  K.  //op  de 
Cingel,  451;  ligging  dier  kerk, 
454,  456. 

Clemens  XI,  41. 

Glundert  (Niervaart),  78. 

CoEQX  (F.  J.  Jacobs),  pr. ,  85. 

COEVENHOVEN  (J.  van),  50. 

Colen  (J.),  pr. ,  62. 

Coligny  (de).  Zie  Annal,  370  vv. 

Collecten.  toestemming  der 
geestelijke  overheid,   14. 

Coolen  (Henr.),  pr. ,  65. 

CooLTUYN ,  predikant  te  Scha- 
gen,   123. 

Coopalliüs  (G.),  past.  te  Mon- 
nikendam; benoemd  Kanunnik, 
33,  34,  35. 

Cornelisz.  (W.),  wereldlijk  pr. , 
46. 

CoRNicULA  tegen  Bivetus,  17, 
19,  21,   22. 

Cortevelt  (P.  Gz.)  ,  435. 

CosTERüS  (W.),  baljuw,  96. 

Craght  (Fr.) ,  pr. ,  73. 

Cralingen.   51. 

Cramer  (Aeg.),  wereldl.  pr. ,  46. 

—  (Fr.),  pr.,  94. 

Crimpen  (F.  X.  van),  deservitor 
te  Schagen,  161. 


473 


Crommenie     en     Crommenier- 

DijcK.  53,  54. 
Crüych  (van  der),  pater,  326. 

CUDELSTAART.     84-. 

CuNERA  (Cniertge  Dirks  Dochter), 
eene  der  //Maagden"  uit  den 
Hoek  te  llaarlera,  29-31. 

D. 

Dai.ekoort,  42. 

Dam  (J.  ten),  pr. ,  90. 

Deynsiüs,  27. 

Delft.  Zie  Annales,  367  vv. 

Delft  en  Delflano.  59. 

Delfshaven.  Zie  Annales,  367. 

Dendermonde.  Zie  Annal.   376. 

Desaert  (Adelb.),  pr. ,  98. 

Deütichem.  Zie  Annales,  380. 

Deventer  (als  Bisschopszetel). 
22. 

DiEMEN.  Zie  Arast.  Classis. 

Diepenbroek  (.Jac.) ,  past.  te 
Limmen,   108. 

Dierhout  (Ant.  van),  pr. ,  85. 

Diest.  Zie   Annales,  374. 

DiJCK  (F.  van),  Haarl.  burger, 
10. 

Dijckslootu  (J.  J.  van),  baljuw, 
63. 

Dijk  (P.H.  van),  past.  te  Scha- 
gen, 170. 

DiRKSLAND.    60. 

Discalceati  :  over  de  toelating 
der  //Patres  Discalceati",   6,  13. 

DoDT  (J.  J.-  van  Flensburg).  Zie 
Annales,  334. 

Does  (J.  van  der),  435. 

Doeshurgh.  Zie  Annales,  380. 

DoKKUJi.  Zie  Annales,  380. 

DoLiNS  of  DüLYNs  (Jac.),  Jesuiet, 
42.  mag  niet  in  Vianen  blijven, 
90  vv. 

Dongerdeel,  gemeente  in  Vries- 
land bij   Dokkum,  9. 

DooPBOEK-aanteekeningen,  450- 
457. 

Doorn  (.1.  M.  van),  maire  van 
Heilo,   108. 

Dordrecht.  61.  Zie  Annales, 
362.  vergadering  van  predikan- 
ten, 444  vv. 


Doren  (11.  van),  pr. ,  92. 
Dorsten  (P.  van),  pr. ,  75. 
Dort  (A.  van),  pr.,  77. 
Duyfhuys  (H\ib.).  Zie  Annales, 

343. 
Duinkerken.  Zie  Annales,  424. 

DUIVENDRECHT.    46. 

Duivenvoorde  (G.  van).  Zie  An- 
nales, 391. 

Dusseldorp  (Fr.  v.).  Zie  Annal. 
334. 

DUSSEN.    61. 

DussEN  (J.  van),  baljuw  van  Am- 
stelland  en  Botshol,  46. 

E. 

Ebbius,   2,  23. 

Eenhusiüs  (G.),  past.  te  Hoorn, 
36,  37.  Kan.,  38-40. 

Eilardus,   15.  Zie  Allardus. 

Eyck  (A.  van  der),  baljuw  van 
Abbebroek. 

Elisabeth,  koningin  van  Enge- 
land. Zie  Annales,  371   vv. 

Elsacker  (J.  B.  van),  pr.,   60. 

Elsken   (D.  van  den),  pr.,   65. 

Elst  (P.  van),  wereldl.  pr. ,  47. 

Emeloort.  Zie  Handelingen  en 
Amst.  Classis. 

Emtiuele  (J.),  baljuw,  7  5. 

Engelberto.  .  .  . ,  Deservitor  in 
Warmondt  enz.,   29. 

Enkhüizen.  15,  24.  Zie  Annal. 
344   vv. 

EsBEUKMAN  (H.),  past.  te  Scha- 
gen, 170. 

ESSELIJKERWOÜDE.    67-69. 

Estordeur  (Hub.  d'),  pr. ,  95. 
EvERDiNGius  (Jac.) ,    curatus   te 

's  Gravenhage,  29. 
Executeur  :    Priester,   executeur 

der  nalatenschap  eens  priesters, 

26. 
ExoRCiSMUS  energumenorura,  14. 

F. 

Facker  (Flor.),  pr. ,  72. 

Fagel,  42. 

Feestdagen,  sub  praecepto,  39, 

40. 
Fey  (W.),  pr.,  63. 


474 


FOLCQUEKUS,    22. 

FoNCQUius  (J.) ,  gewezen  Haar- 
lemsche  Kanunnik,  gestorven  te 
Gend,  2(5. 

Franeker.  Zie  Annales,  380. 

Frederik  (Don-  van  Toledo)  , 
Aiva's  zoon.  Zie  Annal.  348  vv. 

G. 

Gael  (N.  Hz.),  435. 

Geeres  (L.  J.),  past.  te  Liramen, 
99  vv. 

Geertruydenberg.  61.  Zie  An- 
nales, 406,  421. 

Geervliet.  Zie  Annales,  342. 

Gelkenes.  74. 

Gend.  Zie  «Officie."  Zie  ook  An- 
nales,  348,  438. 

Genlis.  Zie  Annales,  365  vv. 

Gesselius,  37. 

Ghislain,  Zie  Annales,  366. 

Gybelant  (J.  van),   baljuw,  95. 

Glvmes.  Zie  Annal.  418,  419. 

GocK  (A.  A.  V.).  Zie  Annal.  406. 

GoES.  Zie  Annales,  344  vv. 

Gooiland.  Zie  Amst.  Classis. 

GOOILANT.    76. 

Goor  (H.  van),  pr. ,  66. 

Goos  (J.) ,  pr. ,  81. 

GoRKüM.  Zie  Annales,   350  vv. 

Gorkum's  HH.  Martelaren.  Zie 
Annales,   35  5  vv. 

Gouda.  Zie  Annales,  344  vv. 

GOUDRIAAN  ,    62. 

Graduale  en  Antiphonarium : 
ijver  voor  de  uitgave  hiervan 
betoond  door  past.  Coster  te  Alk- 
maar, 4,  vgl.   12 ,   18. 

Graven HAGE  ('s).  Zie  Annales  , 
343  vv. 

Greef  (Th.  de),  pr. ,  ?A. 

Grens  der  buiten-paroehieën,  18. 

Groenewegen  (H.),  vermoord, 
403. 

Groet  (L.  de),  pr. ,  63. 

Groningen.  15, 10.  als  Bisschops- 
zetel,  21. 

Groot  (L.  de),  baljuw,  64. 

GüERANGER  (Dom) ,   42. 

Gulpen.  Zie  Annales,  422. 


H. 

Haaken  (J.),  457. 

Haarlem.  Stedelijk  Museum,  be- 
schrijving der  straf-  en  folter- 
tuigen  in  de  Martelkamer,  199. 
wijze  van  straffen  in  de  17* 
eeuw  enz.  onderscheid  tusschen 
dien  tijd  en  thans,  200;  steen- 
boeten,  banissement,  201.  von- 
nissen tegen  poorters  in  de  15^ 
eeuw,  waaruit  duidelijk  de  zeden 
van  dien  tijd  worden  afgespie- 
geld, 225.  Behalve  banvonnis, 
dat  dikwijls  en  spoedig  wordt 
uitgesproken ,  is  de  straf :  b.  v. 
het  loopen  voor  het  kruis  met 
het  bewijs  waarom  men  de  straf 
onderging,  203,  205,  212,  217, 
224.  leveren  van  steenen  en  kalk, 
205,  206,  208,  209,  210,  211, 
214,  221,  224.  het  ontsteken 
van  waslicht  in  de  kerk  ,  210. 
214,  217,  223,  224.  versiering 
van  een  altaar,  215.  openbare 
schuldbekentenis,  216,  218,  223. 
Waarvoor  deze  straffen  werden 
opgelegd?  voor  het  ondiep  ma- 
ken van  grachten  ;  voor  het 
weigeren  van  den  stedelijken  ac- 
cijns; voor  onruststokers  die  in 
een  herberg  twistten  en  spraken 
over  lloekschen  en  Cabeljauw- 
schen ;  voor  het  gaan  ter  eerste 
Mis  of  ten  uitvaart  buiten  Haar- 
lem ;  het  beleedigcn  van  het 
H.  Sacrament;  lasteren  en  be- 
leedigcn der  geestelijke  over- 
heid enz. ;  boomschenderij  in  den 
Haarlemmerhout ;  weigeren  van 
Heerendiensten  ,  verkoop  van 
brood  boven  de  zetting,  diefstal. 

—  Klooster  der  Augustijnen,  40. 

—  Mededeeling  uit  de  Thesau- 
rier-rekening der  stad,  waaruit 
hare  deelneming  blijkt  op  het 
gouden  priesterfeest  van  Grego- 
rius  Claesz.,  pastoor  van  Heems- 
kerk, 286. 

Haarlemmermeer.  Zie  Annales, 
883  vv. 
Haarlem's  beleg.  Zie  Ann.  382  vv. 


475 


Haes  (P.  Gz.  de),  435. 

Haestrecht.  62. 

Hagen  (E.  S.  van  der) ,  Aarts- 
priester, 102. 

Hagelman  (P.j,  wereldl.  pr.,  51. 

Halff-Leiden  (J,  Jz.)  [Baers- 
dorp] ,  435. 

Hallincq  (J.  H.),  baljuw,  01. 

Handelingen  (Uit  de)  Classis 
Amstelodainensis ,  1646-1656. 
Zie  Amsterdamse-he  Classis. 

—  der  particuliere  Svnodi  van 
Noord -Holland,  1657-1671, 
288-285.  kerckelijcke  middelen 
tegen  het  Pausdom:  prediking, 
huiszoeking,  tractaten,  catechi- 
satie; papisten  verdrijven  als 
hoofd  van  school  en  weeshuis, 
werken  op  het  leger ,  vooral  op 
de  school,  het  gebruik  van  school- 
boeken ,  niet  huwen  met  papis- 
ten ,  verhuren  van  land  ,  de 
papisten  overhalen  tot  het  bezoek 
van  de  Gereformeerde  kerk,  niet 
te  openbaar  zijn'  haat  toonen , 
alles  wat  de  papisten  doen  be- 
kend maken  ,  272,  Paepsche 
stoutichheden,  vooral  te  Zijde- 
wind, Buijckerslootermeer,  Loe- 
nen  en  Emmeloort.  Paepsche 
overheid  zooveel  mogelijk  afge- 
zet: b.v.  Regenten ,  schoolmees- 
ters; b.  V.  de  burgemeester  van 
Werfershoef,   285. 

Hannedoes  J'.  (A.),  balj.,  97. 

Hanssen  (A.),  wereldl.  pr.,  47. 

Haraeüs  (Fr.)  ,  priester  van 
Utrecht,  gezonden  naar  Zweden, 
399. 

Hardenberg  (P.  van),  45  5. 

Harderwijk.  Zie  Annales,  380. 

Hardinxvelt.  48. 

Hasselt.  Zie  Annales,  380. 

Hattem.  Zie  Annales,  3S0. 

Haütrage.  Zie  Annales,  366. 

Hazartswouw.  63. 

Hedichhuysen.  66. 

Heel  (J.  F.  van),  pr.,  61. 

Heemskerk.  73. 

Heemskerk  (J.  Wz,),  435. 

Heenvliet.  63. 


Heer-Aertsbergh  ('s).  44. 

Heessel  (P.  van),  pr,,  60. 

Heyloo.  71. 

Heyniüs,  kap.  te  Haarlem,  39, 

Hekexdorp.  82. 

Hem"  (//den),  klooster.  Zie  An- 
nales. 360. 

Hendrix  (J.),  ass,  te  Schagen, 
170. 

Hendrik  van  Nassau.  Zie  An- 
nales, 423. 

Hessen  (J.),  pr.,  83. 

Hessius,  23. 

Heukelom.  64. 

Heusden.  64,  65. 

Heuvels  (A.)  ,  past.  te  Schagen, 
171. 

lliERGES  (Aeg.),  422. 

HiLLEGOM.  66.   Zie  xinnal.  400. 

Hilversum.  77.  Zie  Amst.  Class. 

lloFF  (ïruy  op  't).  Zie  Annales, 
387. 

Ho.made.  69. 

Honsem  (Fr.   van),  pr. .   96,  97. 

Hooft  (VV.),  baljuw,  59. 

Hooft  (J.  C),  pr. ,  85. 

Hoogwerf  (P.  van),  baljuw,  78. 

Hoorn.  Zie  Annales,   407   vv. 

Hoost  (W.)  ,  baljuw,  97. 

Hout  (J.  van  der),  435. 

Houtman  (T.  L.  F.),  assist.  te 
Schagen,  173. 

Hoverinck.  Zie  Annales,  387. 

Hugenoten.  Zie  Annal.  345  vv. 

Huisman  (F.),  57. 

Huybert  (De) ,  heer  van  Kruy- 
ningen,   76. 

Huysman  (C),  pr.,  68,  84. 

HüLSCHER  (H.  F.  ten)  ,  Aarts- 
priester, 101,  456. 

Huterls  (J.  de  Huyter).  Zie  An- 
nales, 386. 


Immerman  (G.  W.),  pr. ,  80. 
Isink  (H.)  ,    past.    te    Limmen , 
109. 


Jager  (J.  de),  pr. ,  73. 
Jansen  (Andr.),  pr. ,  84. 


476 


Janssens  (M.),   past.,  454. 

Jesuieten.  Zie  Monniken. 

Jisp.  73. 

JoRET  (J.  F.),  kap.  te  Hilver- 
sum,  77. 

K. 

Kalf  ('t).  73. 

Kampen  fG.  N.  van) ,  Haarl. 
burger,   10. 

Kampen.  16.    Zie  Annales,   380. 

Kansman  (Geldolph.) ,  pr. ,   69. 

Kapellaans  moeten  zooveel  moge- 
lijk geweerd,  opdat  de  predikan- 
ten de  maoht  behouden,  84. 

Kapittel  van  Gend,  27,  28. 

Kapittel  (Uit  de  Akten  van  het 
llaarlemsche) ,  1-40.  besluit  om 
de  portretten  te  doen  vervaar- 
digen der  Kanunniken,  5.  over 
het  lezen  der  H.  Mis  //de  Sanc- 
tissimo"  en  van  uitvaartdiensten 
bij  de  Kapittel-vergadering,  8  , 
18,  26,  28.  over  de  jurisdictie 
van  het  Kap.  Sede  vacante ,  8 , 
13,  18,  20,  26.  bij  afwezigheid 
van  den  Vic.  Gen.  gaat  diens 
volmacht  over  op  den  Deken  van 
het  Kap. ,  en  bij  afwezigheid  van 
den  Deken  de  volmacht  van  dezen 
op  den  oudsten  aanwezigen  Ka- 
nunnik, 10,  11.  over  het  gebruik 
van  het  Superpelliceum  bij  de 
Kapittel-vergadering,  15.  Visi- 
tatie, 23,  24,  33,  36,  37.  De 
Secretaris  moet  een  staat  opma- 
ken van  de  overeenkomst  des 
Kap.  met  den  Vic.  Ap.  en  der 
gemaakte  bepalingen,  25.  jaar- 
lijks moet  het  getal  en  de  staat 
der  studeerende  jeugd  worden 
overgemaakt  aan  het  Kap.,  33, 
36.  Legaten  aan  het  Kapittel 
gemaakt,  34,  35,  36,  37,  39. 
Archief  voor  de  zaken  van  het 
Kap  ,  36.  Kan.  moet  den  graad 
hebben  van  Licentiaet  in  Theol. 
of  Recht,  liet  Kap.  ontvangt  twee 
Pauselijke  Bullen.  Zie  //Bullen", 
39,  40. 
Karel  IX  (Koning  van  Frank- 
rijk). Zie  Annales,  366   vv. 


Keyzer  (.\dr.  de),   pr. ,  94. 

Kemp  (Ambr.),  baljuw,  79. 

Kemp  (A.),  past.,  454. 

Kennemerland.  70. 

Kerken  :  over  het  bouwen  van 
nieuwe  kerken  in  dorpen,  19,  20. 

Kerkhoven  (W.  v.),  balj.  88. 

Kerstiens  (F.  H.j ,  456. 

Kethel.   59. 

Keulen  (A.  van),  pr. ,  65. 

Keulen.  Zie  Annales,  336. 

KicKTUS.  Zie  Amst.  Classis. 

Kinschot  (G.  R.  van),  82. 

Kistje  met  acten  op  het  Kapit. 
betrekking  hebbende  door  mid- 
del van  eene  //Maagd  Cunera", 
gezonden  door  Jud.  Catz  aan 
Marius,  29-31. 

Klooster:  over  het  Augustijner- 
klooster  te  Haarlem,  40. 

Klooster  //den  Hem."  Zie  An- 
nales, 360. 

Klooster  ,  St.  Agatha  te  Delft. 
Zie  Annales,   385  vv. 

Koningsvelt  (H.),  pr. ,  77. 

KORTHAERLEM.    88. 
KOUDEKERK.    73. 

Kramer  (Ign.),   pr.  ,  77. 
Kriek  (J.  P.)  ,  past.  te  Limmen, 

109. 
Kun  (Gijsb.  van  der),  pr. ,  66. 

—  (Corn,   van  der),  pr. ,  95. 

—  (Corn.  Gijsbz.  van  der),  pr., 
96. 

Kwakel.  Zie  Amst.  Classis. 

L. 

Laarman  fJb.),  Schout  van  Hey- 
loo  en  Limmen  ,  en  Secretaris 
van  Limmen,  101  vv.  en  Amst. 
Classis. 

Laege  (J.  van  der),   pr. ,  66. 

Lagerstond  (Lamb.),  pr, ,  60. 

Lammen  (brug  bij).  Zie  Annal., 
441. 

Lansingh  (A.  B.)  ,  past.  van 
Schagen,  142. 

LaNgelius.  Zie  Amst.  Classis. 

Laren.  77.  Zie  Amst.  Classis. 

Laürentius  ,  pater  Jesuiet  te 
Amsterdam,  2,   14. 


477 


Laüwen  (tr.),   paepsfhe  Schepen, 

293. 
Lazaar  (J.  B.)  ,  pr. ,  89. 
Lee  (H.  van  der)  ,  pr. ,  79. 
Leerdam.  426. 

Leeuw  (Hyacinth  de) ,  pr. ,  6L 
— •  (Arn.  de),   pr. ,   66. 
Leeuwarden  (Bisschopszetel).  21 . 
LegaTEX.   Zie  Kapittel. 
Leiden.    Zie    Annales ,    351  vv. 

Beleg,  424   vv. 
Lely  (van  der)  ,  baljuw,   96. 
Lemmens  ('J.  J.)  ,  pr. ,   78. 
Leonils  (E.).   Zie  Annal. ,  374, 

445. 
Leur  (C.  van  der),  baljuw,  81. 
Leuven.  Zie  Annales,  374. 
Lichthart  (Corn.  Arentsz.),  30. 

LlESVELT.    74. 

Lijsten  van  de  Feestdagen  en 
vastendagen  in  de  Dioecesen 
Utrecht  en  Plaarlem  verbeterd 
door  het  Kapittel  ,  gedrukt  te 
Amsterdam,  5000  ex.,  1,  2, 
3,   4,   11. 

LiMMEN.  71.  onder  past.  L.  J. 
Geeres ;  suprematie  der  kleine 
minderheid  van  Hervormden 
■■""-  blijkt  bij  benoemingen  ,  bij  het 
uitnoodigen  van  den  predikant 
tot  het  houden  van  redevoeringen, 
99,  100.  Ge^fchil  tusschen  Rinne- 
gom  en  Limmen  omtrent  het 
gehucht  Noord-Bakkum  ,  101  , 
102.  Een  paar  feiten  ter  aan- 
vulling van  hetgeen  Prof.  J.  A. 
de  Rijk  reeds  mededeelde  over 
de  bedevaart  naar  O.  L.  Vrouw 
ter  Nood,  102-105.  over  het 
Armwezen,  105-108.  vertrek  van 
past.  Geeres  naar  Berkenrode  , 
8  Mei  1810;  wordt  10  Mei 
opgevolgd  door  Jacobus  Diepen- 
broek ;  deze  heeft  wegens  ziekte 
in  1828  tot  kap.  B.  :Mathot , 
sterft  23  0ct.  1S31  en  wordt  20 
Nov.  1831  opgevolgd  door  pa^t. 
J.  P.  Kriek;  in  1835  is  kap. 
F.  F.  Schmedding;  past.  Kriek 
sterft  9  Xov.  1836  en  wordt 
opgevolgd  door  past.  H.  Isink , 


die  29  Oc-t.  1838  reeds  is  ver- 
trokken en  15  Dec.  1838  wordt 
opgevolgd  door  past.  Schmed- 
ding. Doop-  ,  trouw-  en  dood- 
boek  ,  108  ,  109.  Deze  pastoor 
sticht  eene  begraafplaats  voor  de 
Katholieken ,  echter  niet  zonder 
hevigen  tegenstand  van  eenige 
parochianen  ,  hoofdzakelijk  ont- 
staan door  een  geschil  van  den 
pastoor  met  ééne  familie,  110- 
120.  De  nieuwe  kerk  26  Sept. 
1855  aangenomen  werd  op  30 
üct.  1856  ingezegend  door  den 
Deken  van  Beverwijk  ,  B.  de 
Groot ;  het  bouwen  van  toren 
uitbesteed,  25  April  1862;  13 
Sept.  1868  sterft  past.  Schmed- 
ding en  wordt  1  Oct.  opgevolgd 
door  past.  L.  Scholte,  terwijl  voor 
diens  komst  Deservitor  was  J. 
Vrolijk,  zielental  ,  121.  Bijlage 
over  de  goederen  der  kerk,   122. 

LiNscHOTEN  (Zuyd-  en  Noord-). 
82. 

LissE.   66. 

LiTH  (H.  F.  van)  ,  past.  van 
Schagen,   173. 

LocHEM.  Zie  Annales,  380. 

LocHEPiED  (D.),   baljuw,  ^2. 

Lookhorst  (van)  Zie  Annales, 
391. 

Lodewijk  van  Xassau.  Zie  An- 
nales,  3G5  vv. 

LoENEN.  74.  Zie  Handelingen  en 
Amst.  Classis. 

Loon  (A.  van),  wereldl.  pr. ,  51. 

Lüosdregt.  75. 

Louwen  (Wilh.),  pr. ,  61. 

Luik.  Zie  Annales,   341. 

LüMEY  (Willem  Baron  van-  graaf 
van  der  Marck).  Zie  Annales , 
341    vv. 

M. 

Maartensdijk  (St.).  Zie  Annal. 
405. 

Maas  (H.  de),  baljuw,   82. 

Maasdijk.  Z:e  Annales,   344. 

Maasland.  60. 

Maaslandsluis.  Zie  Annal.  408, 
424. 


478 


Made.  61,  62. 

Maes  (P.  van  der),  van  Aven- 
rode,  pr.,   85. 

Makke  (J.  K.),  past.  van  Scha- 
gen, 161. 

Mannenpad.  Zie  Annales,  404. 

Marcellinus  (Jz.),  Schagervan 
geboorte,  Vicaris  te  Oldenzaal, 
125. 

Marcus  (Joost),  baljuw,  80. 

Marik  (A.  D.  V.  d.),  balj.,  95. 

Marius  (Leon.),  past.  van  't  Beg- 
gijnhof  te  Amsterdam;  Praep. 
Cap. ,  1-40. 

Marken.  Tó. 

Marnix  van  St.  Aldegonde.  Zie 
Annales,   362   vv. 

Maselant.  Zie  Annales,   387. 

Matenesse  (J.  van-  delaRivière), 
429. 

Mathot  (B.),  kap.  te  Limmen, 
109. 

Matthiae  (P.)  ,  28. 

Maximiliaan  (Keizer).  417. 

Mechelen.  Zie  Annal. ,  374  vv. 

Medina  Celi.  Zie  Annal.  364  vv. 

Meer  (van  derj  ,  familie  van  den 
Uw.  Vicaris  van  't  Capittel,  ge- 
boren te  Schaegen,   145  vv. 

Meij  (J.  van  der) ,  past.  te  Eijp- 
wetering,  44,  45. 

Meijer  (J.),  pr. ,  52,  54. 

Melander  (P.),  423. 

Mendocii'S  (B.).  Zie  Annal.  402. 

Mervpia  (Caroletta),  kloosterzus- 
ter. Zie  Annales,  387. 

Metz  (W.),  onderwijzer  te  Lim- 
men ,   100. 

Meulen  (van  der) ,  echtgenoote 
van  den  edelman  Peijme,  9. 

Middelburg.  94.  en  Annales. 

Middelburg  (Bisschopszetel).  21. 

Middelen  (kerckelijcke)  ,  tegen 
het  Pausdom.  Zie  Handelingen. 

Middelharnis.  76. 

Mynen.  75. 

Missive  van  de  Gec.  raden  van 
Z. -Holland  aan  de  baljiuwen  , 
van  21  Nov.  1730,  waarin  be- 
volen wordt  eene  lijst  op  te 
maken  der  Priesters,  43. 


Molquerum,  bij  Workum,  16. 

Mondragon.  Zie  Annal.  379  vv. 

Monniken  niet  toegelaten ,  vol- 
gens plakkaat  van  21  Sept, 
1730,  41. 

Monster.  83. 

Montfoort  (N.  van) ,  435. 

MooY  (P.),  baljuw,  75. 

MooKERHEiDE  (Slag  op  de).  422. 

Moordrecht.  51. 

MuYDEN.  76,  77. 

MuYL  en  Munsterkerk.  61. 

MuYLWiJK  (G.  van),  pr. ,  90. 

MüNDANUS,  bekeerling,  zielzor- 
ger te  Schagen ,   138. 

Musius  (C.j,  overste  van  het  St. 
Agatha-klooster  Ie  Delft ,  ge- 
marteld te  Leiden.  Zie  Annales, 
385  vv. 

Musius  (C.  V.  d.  Meere),  peete- 
kiud  van  Cornelis  M.  Zie  An- 
nales, 387. 

N. 

Naerden.  76,  77.  Zie  Annales, 

381  vv. 
Naters,  77. 
Neys  (Th.),    past.    te    Schagen , 

139. 
Neobethiüs,  kap.  te  Haarlem,  39. 
Nessaetjs,  23. 
Neve  (Alex.  de),  pr.  ,   82. 
Nieupoort.  74. 
NiEUWENDiJK  (A.  van),  wereld). 

pr. ,  47. 
NiECWENHüVEN  (C.  vau),  baljuw, 

60. 
—  (J.),  ass.  te  Schagen,  173. 

NiEUWENHDYS    (J.)  ,    455. 
NiEUWEBBRÜGGE.    93. 

Nieuwkoop.  78 ,  79. 
Nieuwveen.  93, 
Nijmegen.  Zie  Annales,  422. 
NoMiüs,  Deken  van  het  Haarl.- 

Kapittel,   32. 
NoiRCARMES.  Zie  Annal.,  349  vv. 

416. 

NOORDELOOS.    79. 

NooRD-HoLLAND.  Zie  Hande- 
lingen. 

NOORDWIJK.    79. 


479 


NOORDWIJKERHOUT.    66. 

NoTAE.  Strijdschrift  van  den  pre- 
dikant Voet.  Zie  De  Katholiek, 
60«  deel,  bl.  62.  Zie  Spongia. 

O. 

Obdam  (Heer  van).  Zie  Annales, 

391  vv. 
OcKERSE  (W.  A.)  ,    predikant  te 

Limmen  ,  100. 
Oegstgeest.   80. 
Oem  (J.  S.  H.),  pr. ,  72. 
Oenen  (J.),  baljuw ,  98. 
Officie  van    den    II,    Bavo    en 

andere  eigen  Heiligen,  26,  27, 

28. 
Officidm  S.  Gregorii  VII,  41, 

42,   55. 
Oldenzaal.  Zie  Annales,  380. 
Olessek  (H.).    Zie  Arast.  Class. 
Oly  (Cath.  Jans),  23. 
Omal  (J.  V.).  Zie  Annales,  393. 
Ommeren    (S.    van) ,     past.     te 

Schaffen,  139. 
Oom  (P.  Pz.)  ,  435. 
Ooms  (officialis) ,  27,  28. 
Opdam.  42. 

Oranje  (Prins  van).   Zie  Annal. 
Orszandt  (J.  E.),  baljuw,  78. 
Osdorp.  73. 

Otgens  (Ph.  J.),    pr. ,  79. 
OüDEN.\ARDEN.  Zie  Annal.  375  vv. 
OüDENGIER  (A.),   pr. ,   98. 
OUDEROGGE  (G.) ,  pr. ,   77. 

OüDE-TONGE.    81. 

OuDEAVATER.  82.  Heer  Henrick 
Henricks  verkoopt  een  stuk  land 
aan  bestuurders  van  het  Gast- 
huis, 247.  Schenkingen  aan  het 
Heilige-Geest-huis  ,  248  ,  249. 
Schenkingen  aan  de  Cellezusters, 
256.  S.  Ursulen-Convent  heeft 
geld  opgenomen  van  eene  we- 
duwe, kan  de  som  niet  resti- 
tueeren  ,  en  geeft  daarom  een 
rentebrief,  258.  buitengewone 
subsidie  aan  een  zieken  Priester, 
260.  aanbod  van  vast  inkomen 
en  ondersteuning  en  aanneming 
van  dat  aanbod  ,  263.  verzoek 
om  zekeren  Jan  Copper  te    be- 


vestigen als  Bentmeester  van  het 
Convent,  265.  Eenige  gegevens 
uit  een  boek  //St.  Ursula- Con- 
vent", thans  op  het  Raadhuis 
aanwezig,  en  uit  de  rekeningen 
van  den  Rentmeester,  267.  en 
zie  ook  Annales,  350. 
Overdiemen  (onder  Diemen),  47. 

P. 

Paets  (J.),  435. 

Pancras-gors.  77. 

Pakidanus  (H.) ,    President  van 

het  College  Pulcheria    te    Leu- 
ven,  5,  12. 
Pausdom    (kerckelycke  middelen 

tegen  het).  Zie  Handelingen  en 

Amst.  Classis. 
Pauw,  kapelaan  van  past.  Coster 

te  Alkmaar,   1. 
Peijma  ,  edelman  ,  9. 
Perenot  (Fr.)  ,    stadhouder  van 

Antwerpen.   Zie  Annales,  426. 
Permot.  93. 
Perquin  (B.) ,  pr. ,  83. 
Persijn  ,  baljuw  ,  83. 
Petri  (Cunerus) ,   21. 
Philippcs  van  Kampen,  pastoor 

in  de    Groninger-Ommelanden  , 

16. 
Philips  II,  koning  van  Spanje. 

Zie  Annales. 

PlEDMONTELLO  ,    441. 

PiNTER  (A.).  Zie  Annales,  384, 
385. 

Pyll  (G.),  baljuw,  62. 

Pynaker.  60. 

Plaatsvervanging  :  is  voor  de 
Paters  de  toeslemming  van  den 
Ordinarius  noodig  ,  om  bij  af- 
wezigheid een  ander  als  plaats- 
vervanger aan  te  stellen?  6,  13. 

Plempius  (P.)  ,  14.  Zie  Exor- 
cismus. 

POELDYCK.    83. 

PoYET.  Zie  Annales,  406  vv. 
PoYNTZ  (D.)  ,   baljuw,   89. 
Poll  (J.  J.  van  de),  drossard,  65. 
Polsbroek  (Zuid-).  83. 
Poringo  (H.  Th.),  pr. ,  73. 
Prauwkr  (G.) ,  past.,  454. 


480 


Pré    (J.  du),    past.    te    Roelof- 

aartjensveen,  45. 
Priem  (G.)  ,    Jansenistiscli  past. 

te  Amsterdam,  454  vv. 

a. 

QuAKEL  (De).  47. 
QuESNEL  (Paschasius) ,  41. 

R. 

Raben  (G.),  pr.,  74. 

Raephorst  (Herbert  vau),  beeld- 
stormer te  Wassenaar,  240-245. 

Eammekens.  Zie  Annales,  415. 

Randenbukg.  94. 

Reeder  (M.  de)  ,  pr. ,  74. 

Reeuavyk,  94. 

Regenten  (Paepsche).  Zie  Arast. 
Classis. 

Register:  doop-,  vorm-,  trouw- 
en sterfregisters  op  het  stedelijk 
archief  te  Amst. ,  451   vv. 

Reliquieën  van  den  HH,  Boni- 
facius  en  gezellen,  9. 

Reliquieën  der  Gorkumsche 
HH.  Martelaren.  Zie  Annales , 
358  vv. 

Rentius  ,  gezant  van  Karel  IX. 
Zie  Annales,  398. 

Repelaar  (A.)  ,  baljuw,  87. 

Requesens  (Don  Louis  de),  op- 
volger van  Afva.  Zie  Annales  , 
402,  409   vv. 

Rest  (J.  van) ,  assist.  te  Scha- 
gen, 170. 

Rhoon.  86. 

RiJNDIJK.    63, 

Rijnzaterwoude.  68,   84. 
Rijpweteringe.  44,  45. 
Rijswijk.  85.   Zie  Annal.  388. 
RiNGRRS  (.1.),  past.  te  Alkmaar, 

148-151. 
Rinnegom.  Zie  Limmen. 
Ris  (Diederik),   baljuw,  51. 
RivETCS,  professor  te  Leiden,  17. 
RiviÈRE   (Matenesse  de  la).    Zie 

Annales,  429. 
RoBOL.  Zie  Annales,   303. 
Rodenrijs.  60, 
Roelofaartjensveen.  44,  45. 
Roemerswale.    Zie  Annal,  418, 


Roermond.  Zie  Annal.,  375  vv. 
RoMERO  (Juliaan).    Zie  Annales, 

364  vv. 
Romsavinckel.   Zie  Amst.  Class. 
Roosenboom  (C.  A.),  balj.  74, 
Roos  en  eelt  (L.),  vermoord,  403. 
Rotte  (G.  de),  pr. ,  63. 
Rotterdam.  Zie  Annal.,  343  vv. 
RovENius  (Ph.),Vic.  Apost.  1-40. 

Zie  ook  Annales,  360. 
Ruysendael  (W.),  pr. ,  77, 
RüLAEUS.  Zie  Amst.  Classis. 
Ruppellanus.  Zie  Annal.  439. 

S. 

Saandam.  Zie  Zaerdara. 

Sales  (de),  libellus,  3,  11,  16, 
17,  19,  20. 

Sanchio  d'Avila.  Zie  Annales, 
378  vv. 

Sandwegh  (B.),  baljuw,  86. 

Sanen  (van).   Zie  Amst.  Classis. 

Sapata  (Rodericus).  Zie  Annales, 
363. 

Sassenheim.  66,84.  Zie  Annal. , 
383. 

Schaaf  (v.  d.j,  predikant  te  Lim- 
men, 100. 

Schagen.  De  nieuwe  leer  hier 
spoedig  verkondigd;  1573  volle- 
dige vrijheid  van  de  kerk;  1578 
twee  predikanten ;  velen  Katho- 
lieken echter  getrouw  gebleven 
en  spoedig  ook  weder  spraak  van 
eene  Katholieke  partij,  123,  124; 
zelfs  in  het  begin  der  17'' eeuw 
een  Schager  priester ;  bij  Willem 
Vet  komen  de  Roomschen  te  za- 
men,  deze  daarom  beboet,  125, 
126.  Eerste  pastoor  na  de  Refor- 
matie Fr.  van  der  Brugge,  was  in 
Febr.  1630  waarschijnlijk  reeds 
te  Schagen,  zijn  geestelijke  bedie- 
ning, uitgestrektheid,  127-129; 
door  de  Kerkelijke  overheid 
wordt  te  Schagen  eene  Latijusche 
school  opgericht  voor  de  jonge- 
lingen van  het  Bisdom,  bestuurd 
door  Meester  Schudt;  hetgeen 
hierover  is  opgeteekend  in  de 
Synodale  handelingen  van  Aiu- 


481 


sterdam,  Ilaariem  en  Hoorn,  132. 
De  Schagers  dwingen  om  een 
tweeden  geestelijke ,  maar  zijn 
niet  tevreden  met  degenen  die  hun 
gezonden  worden,  134.  Kwestie 
over  een  testament  tusscheu  den 
Pastoor  en  zekere  Cornelia  Hdr., 
welke  kwestie  18  maal  voor  het 
Kapittel  geweest  is,  135.  Waar- 
schijnlijkheid dat  de  H.  Gehei- 
men gevierd  zijn  in  het  huis  door 
Advocaat  Eijp  gelegateerd,  137. 
Pastoor  V.  d.  Brugge  sterft  19 
Jan.  1653,  wordt  opgevolgd  door 
Carolus  de  la  Chambre,  die  reeds 
17  Aug.  16  54  sterft,  138.  Inter- 
regnum :  Mundanus,  bekeerling, 
zielzorger.  Volgt  past.  van  Om- 
meren, f  7  Oct.  1676,  Thomas 
Xeys,  f  1  Oct.  1681,  139.Barth. 
de  Backer,  141.  Gerardus  Alke- 
made ,  t  27  April  1708,  142. 
A.  B.  Lansingh:  notarieele  akte 
omtrent  zijne  komst;  zijne  ver- 
antwoording dat  hij  geen  Jesuiet 
is,  145.  Familie  van  der  Meer; 
geschenken  aan  kerk  en  armen, 
147.  Deze  pastoor  vertrekt  naar 
Spaarnwoude  en  wordt  opgevolgd 
door  den  pastoor  van  die  plaats 
Petrus  Siby,  148.  Eenige  bizon- 
derheden  over  Joës  Eingers,  past. 
te  Alkmaar,  151.  Pastoor  Siby: 
inventaris  van  inboedel  ,  taxatie 
der  kerk-goederen,  155.  Nieuwe 
preekstoel,  nu  nog  in  gebruik , 
niemv  orgel.  Testament  van  Cor- 
nelis  Bregman,  157.  Schenking 
van  past.  Siby.  Hij  wordt  opge- 
volgcl  door  Ant.  Wiggerinck,  12 
Sept.  1752,  158.  De  Katholieken 
behoeven  niet  meer  te  betalen  aan 
den  baljuw,  159.  TJitkeering  aan 
past.  Siby.  "Weigering  van  den 
pastoor  om  eene  toespraak  te  hou- 
den, 160.  Zijndood,  9  Sept.  1803. 
P.  X.  van  Crimpen,  deservitor. 
J.  K.  Mekke,  pastoor  tot  23  Dec. 
1808,  161.  Diefstal  in  de  kerk, 
de  dief  gestraft ,  het  gestelene 
terug,  162,  zilveren  sieraden  ver- 


kocht, 163.  Joseph  Webbe,  deser- 
vitor. Simon  Terlaar,  past.  1809, 
t  28  Oct.  1822,  164.  past.  van 
Kamp,  benoemd  opvolger,  wordt 
niet  toegelaten  ,  de  assistenten 
slecht  behandeld  ;  Schagen  een 
jaar  lang  zonder  priester.  De 
pastoor  stond  geheel  buiten  de 
administratie,  166.  eene  commis- 
sie van  Schagers  bij  den  land- 
deken ,  antwoord  van  dezen  na 
hunne  tehuiskomst ;  zij  willen  den 
pastoor  niet  President  van  de 
kerkvoogdij  zien;  gevolg  daarvan 
dat  zij  de  geestelijke  bediening 
moeten  missen  ;  na  drie  maanden 
komen  de  Schagers  een  weinig 
tot  nadenken,  zij  wenden  zich  tot 
Koning,  168.  waarneming  der 
geestelijke  bediening  tijdens  het 
quasi-interdict;  de  Schagers  ge- 
ven eindelijk  toe,  169.  Oct.-Xov. 
1823  past.  Herm.  Esbeukman  , 
die  1834  bedankt  om  de  vele 
moeielijkheden  en  wordt  opge- 
volgd door  P.  H.  van  Dijk,  (assi- 
stenten 1838  J.  v.  Eest  en  1839 
J.  Hendrix),  die  ook  om  de  vele 
kwesties  over  de  fondsen  ver- 
plaatst wordt.  Na  hem  is  J.  M. 
Tiebes  deservitor  en  komt  in  1850 
A.  Heuvels,  171.  IJver  en  succes 
van  zijn  ijver  :  missie,  vergroo- 
ting der  kerk,  kerkhof,  vereeni- 
ging  van  den  H.  Vincentius  van 
Paulo,  bijleggen  der  kwestie,172. 
Pastorie  ,  bewaarschool  ,  Paro- 
chiale school,  broederschappen, 
174.  A.  G.  Schweitzer.  Lijst  van 
Kapelaans  sinds  1864  ;  twee 
hiervan  te  Schagen  overleden , 
N.  Wessels,  die  vol  ijver  stierf 
aan  typhus  en  A.  Bots,  176. 
ScHEEPE  (Joës),  pr. ,   73. 

SCHELLIKGEBHOUT    (C.  V.),   balj., 

69. 
SCHELLÜYNEK  (F.  T.  V.),  balj.,  74. 

Schep  (G.)  ,  451. 

Schiedam.  Zie  Annal.,  344  vv. 

SCHlMMELPENNIxNGH  -  MeERK  ERK 

(E,  F.),  baljuw,  91. 


482 


SCHIPLUYDEN.    60. 

ScHMEDDiNG  (F.  F.) ,  past.  te 
Limiïien,   109  vv. 

SCHOONEBEEK    (J.)  ,    452. 

Schoonhoven.  44  ,  74  ,  83.  Zie 

ook   Annales,  380  vv. 
ScHOONHOvius.  Zie  Amst.  Class. 

SCHOORL.    58. 

Schouwenburg  (van).  Zie  An- 
nales, 380. 

Schudt  (W.)  ,  hoofd  der  Lat. 
school  te  Schagen,  130   vv. 

ScHULERUS.  Zie  Amst.  Classis. 

ScHWEiTZER  (A.  G.) ,  past.  te 
Schagen,  174. 

ScRivERius.  Zie  Amst.  Classis. 

SelimL'S,  keizer  der  Turken,  449. 

Seraerïs  (f).  Zie  Annal.  404  vv. 

Sevenhoven.  84. 

Sevensterre  (Joës)  ,  wereldlijk 
priester,  47. 

SiBY  (Petrus),  pr. ,  54.  past.  te 
Schagen,  145,   151  vv, 

Sielhorst  (VV.),  wereld),  pr.,  47. 

Sigismund  (dood  van)  ,  koning 
van  Polen,  415, 

Sylvius  (C),  baljuw,   59, 

Synode.  Zie  Handelingen. 

Slype  (Rogier  v.),  balj.,  62. 

Sluis.  Zie  Annales,  364, 

Sluypwyk,  94. 

Sluyter  (G.),  pr,,  52,  53,  54. 

Smidts  (A.),  Aartspr.,  27,  28. 

Sneek.   Zie  Annales,   380, 

Snelrewaarde.  82, 

soetemeer.  84. 

Soetehwoude.  85,  Zie  Ann.  363, 

SoNSBEECK  (W.  B.),  pr. ,   83, 

SOÜTEVEENE.    96. 
SOUTMANNUS    (Joës);    35, 

Spaanius  (Gaspar),  33,  35,  36, 
37,  39. 

Sparendam,  Zie  Annal.  382  vv. 

Sparrewoude.  54. 

Spiegel  (P.  L.),  6  (noot),  13. 

Spitholdiüs  of  Spithout,  Kanun- 
nik en  plebaan  van  Antwerpen, 
6,  13, 

Sponoia  notarüm  quibus  Alexi- 
pharmacum  aspersit  Gisb.  Voe- 
tius,    Lovanii  1631  :   antwoord 


van  Jansenius  op  de  uNotae" 
van  predikant  G,  Voet,  1.  Dit 
werkje  vertaald  door  de  Haarl, 
Kanunnikken,  vooral  door  J. 
Bugge ;  gedrukt  bij  Jac.  Car- 
pentier,  11,  16,   17,  22. 

Staat  :  over  het  opmaken  van 
eenen  Staet  der  Haarlemsche 
kerk  aan  de  regeering,  7,  13. 

Staet  der  studeerende  jeugd  over 
te  maken  aan  het  Kap.,  33,  36, 

Stappers  (J.),  pr.,  96. 

Stavoren.  Zie  Annales,  380. 

Steenius  (Joës) ,  past.  te  Aker- 
sloot, 24  vv. 

Steenwijk.  Zie  Annales,  380. 

Steun.  88, 

Stempelsoon.  Zie  Annales,  335. 

Steng  (Ph.  van  der),  notaris,  54. 

Stompwyck.  85. 

Stoot  (Jac.  v.  d,),  past.,  50, 

Strijen  ,  Bisschop  van  Middel- 
burg, 21. 

Strijen  (landen  van).  87. 

Swaluwenbuürt.  47. 

Swammerdam.  93, 

Swartsenburg  (Graaf  van).  Zie 
Annales,   341. 

SwiETEN   (G.  B,  V.),  baljuw,  67. 

Sdytwyk,  94, 


Taxiüs  (J.  B.),  403,  444. 

ÏECcop.  75. 

Teylingen  (August.  V.),  6,  12. 

—  (Joës  van),  30. 

Teraar  (Lage  en  Korte).  93. 

Terlaar  (S.),  past.  van  Schagen, 
163. 

Testament  van  overledene  Pries- 
ters, 26. 

Tetterode,  57. 

Texel.  Zie  Annales,  342. 

Thalesius  (Q,)  ,  zijne  dochter 
gedood,  403. 

Thienen,  Zie  Annal.,  374,  376. 

TiEBEs  (J,  M.)  ,  deservitor  te 
Schagen,  171. 

Tympel  (O,  V,  d.).  Zie  Ann,  375. 

Tyras  (Joës),  Pater  Minderbroe- 
der te  Amst.,  14,  Zie  Exorciraus, 


483 


Toestemming  der  geestel.  over- 
heid noodig  voor  het  bouwen  van 
nieuwe  kerken  in  dorpen,  19,  20. 

ToRRius  ,  37. 

Tbeslong  (J.),  429. 

U. 

Uitgeest.  71. 
//Unigekitus."  Zie  Bulla. 
Utrecht.  Zie  Annates,  34-2  vv. 


YOGELEZANG.    57,    66. 

VoGELSANCK  (F.),  Zie  Annal.  406. 

VooGT  (P.  D.),  baljuw,  79. 

Voorburg.  85. 

Voorhout.  66. 

Voorne.  93. 

Voorschoten.  89. 

Vos  (Hub.  de),  pr.,  82. 

Vos  (Th.),  past.teRinnegom,  102. 

Voshol.  93, 

Vrijehoef.  88. 


Valdez  (F.),  Spaansch  bevelheb- 
ber (beleg  van  Leiden).  Zie  An- 
nales,  403  vv. 

Valencyn.  Zie  Annal.  346  vv. 

Valkenburg.  88. 

Valois  (Jac.  de),  pr. ,  84. 

Vassen  (H.  van  Huyskes),  assist. 
te  Schagen,  173. 

Vasten  :  dispensatie  op  de  Vigilie 
van  H.  Matthaeus  enz.   8,   13. 

Veen  (C.  van),  syndicus  te  Lei- 
den. Zie  Annales,  392. 

Veere.  Zie  Annales,  345. 

Velde  (Th.  v.  d.),  pr.,  67. 

Veldhoen  (Reynier),  pr.  66,  84. 

Velzen.  57. 

Venetië.  407. 

Verbraken  (W.),  pr. ,  61. 

Verkamer.  Zie  Chambre. 

Vermey  (Justus),  pr. ,   93. 

Verwek  (Nic),  past.  te  Amster- 
dam, Kanunnik,  29,  33-40. 

Veur.  89. 

VlANEN.   90   vv. 

Vischer  ,  40. 

Visitatie  van  geheel  het  Haar- 
lemsche  Bisdom,  23,  33,  36,  37. 

VisiTATio.  Bouteriana,  4  en  12, 
16,  17,   19,  22,   24,  25. 

ViTELLi  (Chiapino).  Zie  Annales, 
349    vv. 

Vlaardingen  en  ambacht,  92. 

Vlaardingen.  Zie  Annal.  342  vv. 

Vlie  (het).  Zie  Annales,  342. 

Vliet  (G.  van),  pr.,  73. 

Vliet  (J.) ,  burgemeester  van 
Haarlem,  405. 

Vlijmen.  65,  66. 

Vlissinqen.  Zie  Annal.  342  vv. 


W. 

Waardt  (Th.  V.  d.),  pr.  ,   80. 

Waddingsveen  (Noord-).  94. 

Wamesius  (J.).  Zie  Annal.  375. 

Warmond.  94  vv.  Zie  Ann.  443, 

Waspik.  61. 

Wassenaar.  95.  Ouderdom  der 
familie  Wassenaer,  225.  In  1339 
verkrijgt  Philippus  de  W^asnare 
het  burggraafschap  van  Leiden, 
hetwelk  aan  de  hoofdlijn  der 
Wassenacren  blijft  tot  1544,  over- 
gaat in  de  Ligne  en  in  1651  ver- 
kocht wordt  aan  de  stad  Leiden, 
226  ,  227.  Een  Burggraaf  van 
Leiden  was  pluimgraaf  over  Rijn- 
land ,  Delfland  en  Schieliind  ; 
rechten,  wapen  dier  burggraven, 
wapen  der  Wassenaeren ,  227. 
Ligging  en  ouderdom  van  het 
dorp  Wassenaar.  Het  kasteel  der 
baanderheeren  van  Wassenaar. 
Vluchtig  overzicht  der  familie 
Wassenaer  en  Half- Wassenaar, 
bloed-  of  aanverwanten,  wapen 
van  Wassenaar-Zuidwijk  ,  230. 
Achteruitgang  van  Wassenaar  in 
1494  en  1514.  Getal  communi- 
canten in  1514:  700,  234.  Ge- 
schiedenisder kerk,  238.  ameu- 
blement, patroon,  altaren,  vica- 
rieën  ,  239.  Pastoors  vóór  de 
Reformatie ,  240.  Pastoor  Dirk 
Wouterse,  geleerdheid,  kunstzin 
maar  vooral  geloofsijver  van  dezen 
Pastoor,  de  wijze  waarop  hij  be- 
handeld werd  bij  den  beeldstorm 
vooral  door  Herbert  van  Raep- 
horst,  zijn  leven   na  den  beeld 


484 


storm  en  dood,  245.  Wie  is  de 
eerste  predikant  geweest?  R.  G. 
de  Ridder,  een  voormalig  R.  C. 
Priester?  346. 

Watergeuzen.  Zie  Annales. 

Wateringen.  95. 

Waterland.  Zie  Annales,  346, 

Waveren.  47.    Zie  Amst.  Class. 

Webber  (J.),  deservitor  te  Scha- 
gen,  163. 

Weerdt  (Emmanuel  de),  pr.  58. 

—  (Jac.  de),  pr. ,   60. 

Weert  (Amand.  de),  pr. ,  73. 

Weesp.  77.  Zie  Amst.  Class. 

Weesperkarspel.  77. 

Weijerius  ,  16. 

Wenkom  (Ant.) ,  pr. ,  84. 

Werf  (Adr.  v.  d.).  Zie  Annales, 
435. 

Werfershoef.  Zie  Handelingen. 

Wesselingh  (H.),  pr.  ,  89. 

Wessels  (N.),  kap.  te  Schagen, 
175,  176. 

Westwoud.  457. 

Wetweijs  (Bern.)  ,  Provinciaal 
der  PP.  Franciscanen,  9. 

Wierman  (P.  J.)  ,  baljuw  van 
Alkemade,  45. 

Wiggerinck  (A.),  past.  van  Scha- 
gen, 15S. 

Wiggerus(N.),  priester  van  Haar- 
lem, gezonden  naar  Zweden,  399. 

WijKE  (Theod.),   5,   20,  26. 

WiLCKEN  (H.  F.),  kap.  te  Rijp- 
wetering,  44,  45. 

Willes.  88.  Zie  Amst.  Class. 

WiLMERS  (Hend.),    baljuw,  69. 

WiNCKELius.  Zie  Amst.  Classis. 

Winghe  (H.).  Zie  Annal.   375. 


WiTTEBROODS-KINDEREN.    404. 

VV^ittenwrongel.  Zie  Amst.  Clas. 
Wyck  op  Zee.  53. 
Wyngaerden  ,  baljuw,  70, 
Wytmans  (W.),  pr.,   57,  58,  66. 
Woerden.  96  w. 
WoLFFiüS  (.\ug.),  Poenitentiarius 

van  het  Kapittel,    gestorven  19 

Oct.   1635,   1-28. 
Workum.   15,  16. 

WORMER.    73. 

wormerveer.  54. 
Woubruggb.  67. 
woudrichem.  97. 
WODTERSE  (Dirk),  past.  te  Wasse- 
naar bij  den  beeldstorm,  240-245. 


YSSELVEEN.    82. 


Zaerdam.  52,  56. 
Zandvoort.  Zie  xinnales,  368. 
Zarazo.  Zie  Annales,  345  vv. 
Zellius ,   24. 
Zevenbergen.  98. 
Zevender.  98. 
Zijdewind.  Zie  Handelingen. 

ZüYLEN  VAN  NyEVELT(A.  V.),  51. 

Zul  (J.  't)  ,  //de  laatste  van  het 
oud- Kapittel,  welke  de  partij  der 
scheuring  aankleefde",  452  vv. 

ZuTPHEN.  Zie  Annales,  361  vv. 

Zweden  (Joës,  Koning  van),  399. 

ZwiETEN  (Adriaan  van).  Zie  An- 
nales, 350  vv. 

Zavolle.  Zie  Annales,  380, 


j.  J.  thunnissen,  Reet. 


ERRATUM, 

Dertiende  Deel,  S'*'  aflevering,  pag.  347,  18"^'  regel  staat: 
kerkzuilen,  moet  zijn:  „kerkuilen",  kunstterm  voor  groote 
baksteenen. 


EINDE    VAN    HET    VEERTIENDE    DEEL. 


c