Google
This is a digital copy of a book that was prcscrvod for gcncrations on library shclvcs bcforc it was carcfully scannod by Google as pari of a projcct
to make the world's books discoverablc online.
It has survived long enough for the Copyright to expire and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subject
to Copyright or whose legal Copyright term has expired. Whether a book is in the public domain may vary country to country. Public domain books
are our gateways to the past, representing a wealth of history, cultuie and knowledge that's often difficult to discover.
Marks, notations and other maiginalia present in the original volume will appear in this flle - a reminder of this book's long journcy from the
publisher to a library and finally to you.
Usage guidelines
Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the
public and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we have taken Steps to
prcvcnt abuse by commercial parties, including placing lechnical restrictions on automated querying.
We also ask that you:
+ Make non-commercial use ofthefiles We designed Google Book Search for use by individuals, and we request that you use these files for
personal, non-commercial purposes.
+ Refrain fivm automated querying Do not send automated queries of any sort to Google's System: If you are conducting research on machinc
translation, optical character recognition or other areas where access to a laige amount of text is helpful, please contact us. We encouragc the
use of public domain materials for these purposes and may be able to help.
+ Maintain attributionTht GoogXt "watermark" you see on each flle is essential for informingpcoplcabout this projcct and hclping them lind
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it.
+ Keep it legal Whatever your use, remember that you are lesponsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just
because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other
countries. Whether a book is still in Copyright varies from country to country, and we can'l offer guidance on whether any speciflc use of
any speciflc book is allowed. Please do not assume that a book's appearance in Google Book Search mcans it can bc used in any manner
anywhere in the world. Copyright infringement liabili^ can be quite severe.
Äbout Google Book Search
Google's mission is to organizc the world's Information and to make it univcrsally accessible and uscful. Google Book Search hclps rcadcrs
discover the world's books while hclping authors and publishers rcach ncw audicnccs. You can search through the füll icxi of ihis book on the web
at|http: //books. google .com/l
Google
IJber dieses Buch
Dies ist ein digitales Exemplar eines Buches, das seit Generationen in den Realen der Bibliotheken aufbewahrt wurde, bevor es von Google im
Rahmen eines Projekts, mit dem die Bücher dieser Welt online verfugbar gemacht werden sollen, sorgfältig gescannt wurde.
Das Buch hat das Uiheberrecht überdauert und kann nun öffentlich zugänglich gemacht werden. Ein öffentlich zugängliches Buch ist ein Buch,
das niemals Urheberrechten unterlag oder bei dem die Schutzfrist des Urheberrechts abgelaufen ist. Ob ein Buch öffentlich zugänglich ist, kann
von Land zu Land unterschiedlich sein. Öffentlich zugängliche Bücher sind unser Tor zur Vergangenheit und stellen ein geschichtliches, kulturelles
und wissenschaftliches Vermögen dar, das häufig nur schwierig zu entdecken ist.
Gebrauchsspuren, Anmerkungen und andere Randbemerkungen, die im Originalband enthalten sind, finden sich auch in dieser Datei - eine Erin-
nerung an die lange Reise, die das Buch vom Verleger zu einer Bibliothek und weiter zu Ihnen hinter sich gebracht hat.
Nu tzungsrichtlinien
Google ist stolz, mit Bibliotheken in Partnerschaft lieber Zusammenarbeit öffentlich zugängliches Material zu digitalisieren und einer breiten Masse
zugänglich zu machen. Öffentlich zugängliche Bücher gehören der Öffentlichkeit, und wir sind nur ihre Hüter. Nie htsdesto trotz ist diese
Arbeit kostspielig. Um diese Ressource weiterhin zur Verfügung stellen zu können, haben wir Schritte unternommen, um den Missbrauch durch
kommerzielle Parteien zu veihindem. Dazu gehören technische Einschränkungen für automatisierte Abfragen.
Wir bitten Sie um Einhaltung folgender Richtlinien:
+ Nutzung der Dateien zu nichtkommerziellen Zwecken Wir haben Google Buchsuche Tür Endanwender konzipiert und möchten, dass Sie diese
Dateien nur für persönliche, nichtkommerzielle Zwecke verwenden.
+ Keine automatisierten Abfragen Senden Sie keine automatisierten Abfragen irgendwelcher Art an das Google-System. Wenn Sie Recherchen
über maschinelle Übersetzung, optische Zeichenerkennung oder andere Bereiche durchführen, in denen der Zugang zu Text in großen Mengen
nützlich ist, wenden Sie sich bitte an uns. Wir fördern die Nutzung des öffentlich zugänglichen Materials fürdieseZwecke und können Ihnen
unter Umständen helfen.
+ Beibehaltung von Google-MarkenelementenDas "Wasserzeichen" von Google, das Sie in jeder Datei finden, ist wichtig zur Information über
dieses Projekt und hilft den Anwendern weiteres Material über Google Buchsuche zu finden. Bitte entfernen Sie das Wasserzeichen nicht.
+ Bewegen Sie sich innerhalb der Legalität Unabhängig von Ihrem Verwendungszweck müssen Sie sich Ihrer Verantwortung bewusst sein,
sicherzustellen, dass Ihre Nutzung legal ist. Gehen Sie nicht davon aus, dass ein Buch, das nach unserem Dafürhalten für Nutzer in den USA
öffentlich zugänglich ist, auch für Nutzer in anderen Ländern öffentlich zugänglich ist. Ob ein Buch noch dem Urheberrecht unterliegt, ist
von Land zu Land verschieden. Wir können keine Beratung leisten, ob eine bestimmte Nutzung eines bestimmten Buches gesetzlich zulässig
ist. Gehen Sie nicht davon aus, dass das Erscheinen eines Buchs in Google Buchsuche bedeutet, dass es in jeder Form und überall auf der
Welt verwendet werden kann. Eine Urheberrechtsverletzung kann schwerwiegende Folgen haben.
Über Google Buchsuche
Das Ziel von Google besteht darin, die weltweiten Informationen zu organisieren und allgemein nutzbar und zugänglich zu machen. Google
Buchsuche hilft Lesern dabei, die Bücher dieser Welt zu entdecken, und unterstützt Autoren und Verleger dabei, neue Zielgruppcn zu erreichen.
Den gesamten Buchtext können Sie im Internet unter|http: //books . google .coiril durchsuchen.
^
BRESLAUER
PHILOLOGISCHE ABHANDLUNGEN.
DRITTER BAND.
•^^Wr^
1-
• " /
BRESLAU.
VERLAG VON WILHELM KOEBNER.
1888.
• «
. » •• •
BRESLAÜER
PHILOLOGISCHE ABHANDLÜNGEi
DRITTER BAND.
-^iWrJ^
BRESLAU.
VERLAG VON WILHELM KOEBNER.
1888.
INHALT.
Habel, P., De Pontificum Romanorum inde ab Angusto
usqae ad Aurelianum condicione publica.
Reinhardt, L., Die Quellen von Ciceros Schrift de deorum
natura.
Reitzenstein, li., Arriani töv [lex' 'A)i£avSpov libri septimi
fragmenta.
Kauffmann, 6, De Hygini memoria scholiis in Ciceronis
Aratum Harleianis seruata.
Winkler, A., Die Darstellungen der Unterwelt auf unter-
italischen Vasen.
/
BRESLAÜER
PHILOLOGISCHE ABHANDLUNGEN.
DRITTER BAND.
ERSTES IIEn.
DE PONTIFICUM ROMANORUM INDE AB AUGUSTO
USOOE AD AURELIANUM CONDICIONE PUBLICA
8CRIP81T
PAULUS IIABEL
DU. PHIL.
BRESLAU.
VERLAG VON WILHELM KOEBNER.
1888.
DE PONTIFICÜM ROMANORÜM
m AB AUGUSTO ÜSQUE AD AURELIANUM
CONDICIONE PUBLICA
8CRIP8IT
PAULUS HABEL
DB. PHIL.
VRATISLAVIAE
APÜD GÜILELMÜM EOEBNER
1888.
GEORGIO WISSOAA^A
SACRUM
I
JLn quattuor sammornin collegiorum sacerdotes populi Ro-
mani quo modo recte sit inquirendum, accuratissime demonstravit
C. Bardt libro illo qui inscribitur *Die Priester der vier grossen
CoUegien aus römisch-republikanischer Zeit' Berolini 1871, Neque
vero adhue quisquam item examinavit, quae Augustorum tem-
poribus de eis memoriae sint tradita [Marquardt, St.-V. III p. 232
adn. 8]. Aetate imperatorum usqae ad Aurelianum pontificum
condicio publica quae fuerit, hoc loco cum disputaturus sim, cui
pontificatus maximus pontificatusque simplex et quomodo sint
tribnti, quae fuerit dignitas pontificalis, exponam; quae fuerint
pontificum officia ac munera, omittam. Deinde promagistrum,
denique minores pontifices in similem quaestionem vocabo.
Materiam suppeditari mihi arbitror ad singulas controversias
disceptandas etiam Ulis testimoniis, quae de auguratu quindecim-
Tiratu septemviratu scriptores rerum, quippe a quibus perraro
fiat mentio sacerdotiorum singulorum, titali nammi afferunt: dilucide
enim intellegitur temporibus cum reipublicae tum Augustorum
haec quattuor amplissima collegia externa specie (id est statu
pablico) sibi ita esse aequata, ut, quae ad unum ex eis pertineant^
recte referri possint ad tria reliqua.
Quaestioni et pontificum et pontificum minorum fastos prae-
mitto seiunetos et servato temporis ordine compositos, quoad eins
facere potni: persaepe enim difficillimum est cognoscere, quo
quisqne anno ad pontificatum pervenerit. Cum mihi satis sit
fastig illustrare, quo qnisque loco cnrsus bonorum pontifex factus
Sit, quae sacerdotia praeter pontificatum et quo ordine acceperit,
testimonia ad has quaestiones pertinentia collegi cuncta. Ceteros
honores pontificum non adnumeravi, adnotavi breviter, unde no-
titia vitae eorum facile posset bauriri.
Consulum anni comprobantur losepbi Klein fastis con-
sularibus.^)
\) I. Klein Tasti conflulara«« inde a Caesaris nece usque ad imperiam
Diocletiani' Lipsiae 1881,
Caput I.
Fast! pontificum maximorum et pontificum inde ab
Augusto usque ad Aurelianum.'')
1. MPERATOR CAESAR AUGUSTUS.
Natus est i Villi K. Oct. a. u. c 691 [Suet. Aug. 5; Orelli
1104. 2489; C. J. L. VI 2025. 2028. p. 625. 627]. Togam virilem
sumpsit d. AT K. Nov. a. 706 [Suet. Aug. 8; C. J. L. I p.
329.404; Mommsen in 'Herm\ XVTI p. 639; Henzen 5359].
') Hi fasti excipiunt Caroli Bardt tabulam pontificum p. 17. Fasti
compositi ab Augusto Bouche-Leclercq 'Les pontifes de V ancienne Rome, ^tude
historique sur les institutions reUgieuses de Rome* Lutetiae Parinonim 1871
p. 427 9qq. mihi in hac quaestione fuenint nulli adiument^. — Apud Suetonium
Caes. \Sp<nUifex legitur pro pmUifex maximtui; Serv. ad Vergil. Aen. III 80.
In inscriptionibus nummisque interdum vox maximi per errorem omissa est
[C. J. L. VI 1074: L. Septimi Severi... pontifieis et Parthici maximt];
Tac ann. III 58 summum pantifieum. — Graece apud scriptores in
titaiisque cum opx^P*^' (i^yiupiaoo^ri) tum ap^tspto; iki-^ioxo^ (App. bell,
civ. V 131: •tj pLs-f'cxYj IspcooüvYj) promidcue tam saepe legitur, ut exemplis
opus non sit. Zoeim. IV 36 (ed. L. Mendelssohn): et jiy| ßoüXexat tcovtif«?
0 ßaGi>.sö^ oyofi.d(eoO'a'., xd^^ioxa Yevfj08xat Kovzir^ti ^jidScfio^. Mon.
Ancyr. (ed. Th. Mommsen Berolini 1883) p. 32 et p. 221. — Raro dicitur
paniifex p(opulO B(<man%) [0. J. L. XIV 2802; cf. Fast. II; WiUems 'Le
soiat de la republique romaine' Lutetiae Parisiorum 1878 I p. 481 ; C. J. L.
VI 2125=XIV 2413: fietoH pontificum p. R,; Orelli 643: pontif. minor pw
Uieorump,R.sacrorum]aeq\ieAUi\ieaugurp.R. Quiritium [C. J. L. VI 1449.
1723; Wilmanns, Ind. p. 481; Henzen. Ind. p. 45]. Fontufex [C. J. L. V 861.
XIV 3618]. Dovrl^tS [C. J. Gr. 4033. 4034. 4154. 4351; 'E^pYyju a^yaioL 1885
p. 152. Waddington, Fast. 127; C. J. L. VI 3836. Eodem vocabulo rerum
scriptores yelut Dio Zosimus Zonaras utuntur. In monumento Ancyrano |p.
LXXXrV 30. 31] pontifiees translatum est verbis xo&c lepel;; Dio LI 19;
App. belL civ. II 106. Fieri posse mihi videtur, ut Dionis dpxtjpßt; [LXXIV 5]
^ Amobii pontifiees maximi [IV 35] nihil aliud significent nisi pontifiees
»los, et Appianus verbis xyj? [kf^ioxi]^ tepojaüv-rj^ I? xoü? Upia^ SY"
jpa^-^vat [bell. civ. V 72] S. Pompeinm pontificum factum esse iudicaverit.
1*
Pontifex (C. OCTAVIUS C. F.) aut iam fine anni 706
[Bardt 1. c. p. 16 u. 81] aut a. 707 cooptatas est, cum Caesar
Komae adesset [Dio XLII 51; Drumann, Gesch. Roms IV p. 249].
Quaestoriusfactusestasenatucumornamentis consularibus
mense lanuario a. 711 [Mommsen in ^Mon. Ancyr*. p. 3; St.-R.
I p. 458]. Pontifex maximus creatus est a. 742 pridie Non.
Mart. [Mommsen in ^Mon. Ancyr'. p. 45; Mercklin *Die Cooptatiou
der Kömer' Mit. et Lips. 1848 p. 149 sqq.]. Augur secundum
Theodorum Mommsen a. 713 vel 714 electus est. Sed nummi
[Cohen Caes. et Octav. 2. Anton, et Octav. 3; Zeitschr. f. Nu-
mismat. (edit. ab A. v. Sallet)' V p. 235 n. 14. v. Sallet 1. c. IV
p. 139] comprobare videntur eum iam a. 711^ postquam inter
quaestorios adlectus esset [Cic. Philipp. V 17, 46] (fortasse post
consulatum mense Augusto susceptum [C. J. L. V 4306]) augurem
esse cooptatum (fortasse in Caesaris locum [Drumann 1. c. IV
p. 250]). Quod vox auguris et insignia auguratus a monetariis
Antonii interdum sunt neglecta, id non refragari puto: conferas
Lepidi nummos [Cohen Lep. et Octav. 1. 2; Kgl. Mtinzkab. 962],
in quibus pontificatus mire est omissus. Quindecimvir sacris
faciundis cooptatus est inter a. 717 et a. 720 ex Theodori
Mommsen sententia; verum innotuerant nummi a. 722 cusi [Cohen
Ant. et Octav. 91. 337 (128)], in quibus instrumenta pontificalia et
auguralia sunt incisa, aliique eiusdem anni [1. c. 88. 111 (=Med.
consul. pl. XXI lulia 29. 30)1, Q^i tripodem quindecimviralem
praebent. Septem vir epulonum ante a. 738. Ad Octavianum aut
ad Gaesarem [Plin. N. H. XIV 97] pertinere censeo verba VII.
vir. epuL creatus [C. J. L. I p. 383; Borghesi opp. I p. 353]
propter verbum creandi, quod spectat ad comitia [Mommsen, St.-
K. U p. 27 sq.], Haec quattuor summa sacerdotia Octaviano
sunt attributa: Cohen 347. 348 (= M6d. cons. pl. III Antestia
9. 10); C. J. L. V 6416. VI 875; Becker-Marquardt, Handb. IV
p. 167 adn. 993. Praeterea fetialis (iam a. 722), sodalis
T i t i u s, f r at e r A r V a 1 i s f uit. De omnibus sacerdotiis Mercklin 1. c. p.
152 sqq. et Mommsen in ^Mon. Ancyr.' p. 32 sqq. disseruerunt.
Mortuus est a. U d. XIV K. Sept. [Suet. Aug. 100].
Homo patricius [Suet. Aug. 1. 2. 10; Vell. Pat II 59 J.
2. L. CORNELIUS P. F. BALBUS cos. suff. a. 722.
Non in lUspania ex cive natus, sed Hispanus (Gadibus ortus)
[Vell. Pat. II 51; Tac. ann. XI 24. XII 60; Plin. N. H. V 36] .
Una cum patrao, qui consalatum a. 7i4 gessit, a Pompeio a. 682
civitatem Romanam accepit
A. 710 et 711 quaestor Asinii Pollionis. Pontifex [Vell.
Pat n 51] post Ciceronis mortem (a. 711) videtur electus esse,
com hie eum nomine minons, nunquam pontificis a patriio distinguat.
In Durnmo aeneo Gadium insculpta sunt verba BaWus pont. et
instrumenta pontificalia [Eckhel I p. 20. IV p. 254].
Vixit etiam tum a. 74i [Suet. Aug. 29; Plin. N. H. XXXVI
7; Dio LIV 25].
Homo plebeius [Drumann 1. c. II p. 594. 608 sqq.; TeuflFel,
Gesch. d. Rom. Lit. p. 399 n. 4].») .
3. M. CLAUDIUS C. F. MARCELLUS.
Natus est circa a. 711 [Prop. IV 1 7 ed. L. Müller], Octaviani et
sororis filius et gener [Schiller 1. c. I p. 183].
Pontifieatu [Tac. ann. I 3] circa a. 730 honoratus est,
cum ei senatus concessit ßo'jXs'jsiv iv toi<; i'3Tpaxrj77jx6'3i xal
TTjV oraxsiav 8dxa daxTov Ixsotv YJrsp ivevöji'.'^to altY)aai
[Dio Uli 28]. Aedilis curulis a. 731 [Dio 1. c. et 26. 31].
Mortuus est eodem anno [Plin. N. H. XIX 24; Dio LIII33;
Serv. ad Verg. Aen. VI 861].
Homo plebeius [Drumann 1. c. II p. 402; Mommsen, St.-R.
I p. 556 adn. 1].
4. TIBERIUS CAESAR AUGUSTUS.
Natus est a. 712 d. XV 1 K. Dec. [Suet. Tib. 5; Henzen,
Arv. p. 171].
Quaestor a. 731 [Mommsen, St.-R. I p. 576 adn. 3]. Pon-
tifex (Tl. CLAUDIUS Tl. F. NERO) fortasse a. 731 factus est
in Marcelli locum (cf. simpulum, quod praebet nummus Gadibus
') S. POMPEIÜS CN. F. MAGNUS homo pleljeius, natus iu 67P, intcr-
fectus a. 719, ntnim pontit'icatum [App. bell. civ. V 72; Mommsen, Rom.
forschg. I p. S7] an auguratum [Dio XLVIII 36; Cic. Philipp. XIII 12;
iMimann 1. c. I p. 430; Schiller, Gesch. der röm. Kaiserz. I p. 95] a. 715
aoceperit et a. 717 amiserit [Dio XLVIII 54; Zonar. X 24; Eckhel VI p. 32
-«q], noD satis apparet. — M. TULLIUS M. F. CICERO cos. suff. a. 724
quo iure a Carole Drumann [1. c. VI p. 718; App. bell. civ. IV 51 Upea...
^ite>pTjve; Cic. ad Brut. I 5; Bardt 1. c p. 16 n. 8;^] angur sit nominatus,
Descio.
Baeticae signatus: Eckhel VI p. 184), certo iam est inter pontifices
a. 738 [Eph. epigr. II 325; C. J. L. VI 385 (a. 747)]. Pontifex
maximus creatus est a. i5 d. VI Id. Mart. [C. J. L. I p. 314.
322. 388. VI 2298; Orelli 686; Clinton, Fast. Rom. ad. a. 15\
Augur fortasse inL. Caesaris locum demortui a. 2 A.XUI K. Sept.
aut post adoptionem factam ab Octaviano a. 4 [Schiller 1. c.
I p. 189];^) nam nominatur augur a. 4 [Eckhel VI p. 184; C. J.
L. V 6416 a. 7/8], deest hoc sacerdotium in titulo C. J. L. IX
2443 Scripte inter a. 75213 et a. 757-, Cohen 27; Kgl. Münzkab.
979. (a. 10,). Ad quindecimviratum et septemviratum
quando post a. 7 pervenerit, non satis liquet [Orelli II p. 408;
cf. quae ad Octaviani septemviratum adscripsi], fortasse a. 15
in locos Augnsti.^) Haec quattuor sacerdotia coniuncta inveni:
C. J. L. II 2062 (a. 26127). VI 903 (a. 36i37). X 8088 (a. 32/33).
Frater Arvalis i^m a. U pridie Id. Mai. [C. J. L. VI 2023].
Sodalis Augustalis a. 14 [Tac. ann. I 54].
Mortuus est d. XVII K. Apr. a. 37 [Tac. ann. VI 50; Suet.
Tib. 73; Dio LVIII 28; Henzen, Arv. p. 63; Clinton, Fast. Koni,
ad a. 37].
Homo pa tri eins [Suet. Tib. 1].
5. C. ANTISTIUS C. F. VETÜS cos. a. 748.
Pontifex iam a. 748 [Vell. Pat. II 43].
Cum Velleius Paterculus historiarum Komanarum libros
scriberet (a. 30), etiam tum Antistius videtur vixisse [Waddington^
Fast. 63].
*) Germanictis enim natus iam a. 738 aut initio a. 739 [Wilmann«
880 adn. 11] a. 7/8 augur nondum fuit [C. J. L. V 6416].
*) Cum esset lex, ut ex pontificum numero crearetur pontifex maximus,
imperatores ei, qui aut Caesares aut privati homines hoc sacerdotio omati
non erant, prius adscribebantur pontificibus succedentes in locum principis vita
modo functi, tum honorabantur pontificatu maximo. Eodem fere die quo
pontificatum accipiebant reliqua sacerdotia, quae eis deerant, item Substitut i
pro Augusto mortuo. [Henzen, Arv. p. CCVI adn. 15 et p. 67]. Itaque no
iterum ac saepius idem repetam, de eis sacerdotum collegiis, in quae im-
peratores secundum hunc usum post principatum acceptum cooptabantur,
verba faciam nuUa (cf. adn. 15).
•) F. QUINCTILIÜS S. F. VARUS, homo patricius, aflinitate cum
domo imperatoria coniunctus cos. a. 741 num fuerit pontifex valde est in-
certum [C. J. L. VI 386; Mon. Ancyr. p. 166].
Homo plebeiuB [Drumannl. c. I p. b3 sqq.; Säet. Caes. 23;
Tac ann. XIH 28].
Filius eins fuit pontifex [Fast 11].
G. C. CAESAR AUGUSTI F. cos. a. i.
Natus est M. Vipsanii Agrippae filius a. 734.
Cos. des. (in annum i), prineeps iuventutis, pontifex
[Dio LV 9] post K. lan. a. 74,9 sumpta toga virili [C. J. L. II
3828. V 6416. 6835. VI 897. 899. 3748. IX 3078. 3343. XI 115.
1621; Cohen Oct. Aug. 42. 43; Zeitschr. f. Numismat. (edit. ab
A. V. Ballet) XIII p. 102 sqq.].')
Mortuus est a. 4 d. Villi K. Mart. [C. J. L. XIV 2801].
Homo patricius [Mon. Ancyr. p. 51 sqq; Eckhel VI
p. 169 sqq.].
7. DRÜSUS lULIUS Tl. AUG. F. CAESAR cos. a. 15 et a. 2L
Natus est a. 739 Non. Oct. [C. J. L. I p. 403).
Pontifex iam a. 7j8 [C. J. L. V 6416; Notizie degli scavi
1887 p. 113] fortasse in locum C. Caesaris. Quaestor a. 11
(Dio LVI 17. 25]. Sodalis Augustalis a. U [Tac. ann. I 54].
Frater Arvalis cooptatus est pridie Id. Mai. a. 14. Augur
iam a. 21 [Orelli 660. 661; Wilmanns 885], fortasse a. 19 in
Germanici locum [Eckhel VI p. 205; cf. Fast. 13]. Alia sacer-
dotia habnisse non videtur. Nam et quindecimvir [Hübner
ad C. J. L. n 2338; Wilmanns 885 adn. 5. 888 adn. 1;
Mommsen, St-R. II p. 1167 adn. 2] a plebe urbana certo esset
nominatus [C. J. L. VI 910] et flamonium Augustale [Orelli
211; Eph. epigr. lü p. 222 adn. 4; Nipperdey ad Tac. ann. I
54 et II 83] in eadem inscriptione urbana aeque atque in titulis
C. J. L. VI 887 et 909 (cf. 913) sodalitatem de loco demoturum
foisse, non hanc illud est verisimile; quamquaro cur plebs in
Germanici et Drusi tabulis honorariis sacerdotium Arvale silentio
praeterierit, nescio. Neque vero municipalium et provincialium
inscriptionum fides tam certa est, ut de ea dubitari non possit
[C. J. L. U 2040. 2338. V 4954. IX 35. X 4573. 4617. 4638].
') Simpulum vel capeduncula est pontificale insigne Gai, lituus cum
Locii fratris auguratu convenit [C. J. L. VI 898]. Per errorem üaio at-
tribütns est aaguratus: C. J. L. II 2422; Wilmanns 880 n. 11 a. De
Lucio Caesare ponÜfice maximo: Orelli 2148; Reinesius p. 445.
8
Nummi solum insigne pontificale praebent [Cohen Liv. 1. Drus.
1—4. Drus. et Tib. 1. 2].
Occisus est a. 23 [Schiller 1. c. I p. 294].
Homo patricius.®)
8, L. CALPURNIUS L. F, PISO FRUGI cos. a. 739,
Pontifex factus est ante a. U [C. J. L. VI 2023. 1445;
Eph. epigr. I p. 146 et 149 adn. 1; Tac. arin. VI 10]. Fratcr
Arvalis a. 14 adest in collegio.
A. 32 praefectus urbis octoginta annos natus de vita
decessit [Henzen, Arv. p. 180; Borghesi opp. V p. 567].
Homo plebeius [Drumann 1. c. U p. 59. 80].
Filius fuit pontifex [Fast, 14].
9. M. SCRIBONIUS M. F. LIBO DRUSUS.
lam a. 14 pontifex [Suet. Tib. 25].
Se interfecit Id. Sept. a. 16 praetor [Tac. ann. II 27 — 32;
Senec. ep. VIII 1; Dio LVII 15; Eph. epigr. I p. 146; Bor-
ghesi opp. V p. 301 sqq.; Haakh in 'Real-Encyclop.* (edit. ab
A. Pauly) VI p. 882 n. 19].
Homo plebeius.
10. T. STATILIUS T. F. SISENNA TAURUS cos. a. 16.
Pontifex [C. J. L. V 332. 878].
Eins mentio postrema fit circa a. 30 [Vell. Pat II 14].
Homo plebeius. De familia: Vell. Pat. II 127; Borghesi
opp. II p. 325. V p. 529; C. J. L. VI p. 994 sqq.
11. L. ANTISTIUS C. F. VETUS cos. suff. a. 26,
De consulatu: Nipperdey ad Tac. ann. IV 1 et VI 40;
Henzen, Scavi p. 97.
Fuit pontifex X vir stl. iud. quaestor [C. J. L. XIV
2802; Vell. Pat. II 43; Nipperdey op. p. 532].
Homo plebeius (non recte iudicavit Mommsen 8t.-R. 1
p. 555 adn. 3).
Pater fuit pontifex [Fast. 5].
•) GERMANICUM CAESAUKM Tl. AUÜUSTI F. pontificibus ad-
numerandum non esse, quippe quod augur fuerit, Mommsen recte ostendit
[C. J. L. V 4308. X 513. VI 909. XIV 3942; Wilmanns 885; Eckhel VI
p. 208 sqq.].
9
12. P. CORNELIUS P. F. LENTULUS SCIPIO cos. auf f. a. 24.
De consulatus tempore: Borghesi opp. VI p. 47; Henzen,
Arv. p. 184; Nipperdey ad Tac. ann. III 74.
Pontifex et fetialis (fortasse propter merita bellica pauUo
ante coDsnlatam) nescio quo anno factus sit [C. J. L. V 4329;
Orelli 2275; Wilmanns 1128].
Commemoratnr a. 52 a Tacito [ann. XII 53].
Homo patricius.
13. DRÜSUS CAESAR 6ERMANICI CAESARIS F.
Natus est fortasse a. 7 [Wilmanns 880 n. 17].
Toga virili sumpta a. 23 senatni commendatus est a Tiberio
postulante, ut munere capessendi vigintiviratus solveretur ei
(pimquennio inaturins quam per leges quaesturam peteret [Tac.
ann. IV 4. HI 29]. Assentior Carole Nipperdey, qui Tacitum
pontificatum Neroni maiori natu filio Germanici a. 20 per errorem
attriboisse dicit [Eckhel VI p. 216]; neque enim titulus Neronis
adhuc inventus est, cui inscriptus sit pontificatus, neque nummi
eins insignia sacerdotalia praebent. Equidem puto hoc modo
Germanici sacerdotia distributa esse, ut Drusus Tiberii filius
auguratum susciperet (cf. Fast. 7) et Nero a. 20 patri demortuo
saccederet flamen Angustalis, sodalis Augustalis, frater
Arvalis [C. J. L. VI 909. 2023. 887. 913; Tac. ann. I 54. II
83 cum Caroli Nipperdey adnotationibus; Eph. epig. III p. 76.
207] indutus toga virili [VII Id. lun. C. J. L. XIV 244], tum
Drusus Germanici filiorum alter, cum a. 23 ipse et frater a Tiberio
senatui traderentur [Tac. ann. IV 8; Suet Tib. 54], non anni
prineipio postquam togam virilem sumpsisset, in locos Drusi
Tiberii filii morte vacantes pontifex augur sodalis Augustalis
cooptaretur [Tac. ann. III 29: Addiiur pimiificatus; C. J. L. III
380; Suet Gai. 12; Orelli 667; Tac. ann. II H3: neve quü flamm
mt augur in locum Germanici ntM gentis luliae creareiur; IV 0
inmoriae Drusi eadem, quae in Gei'manicam^ decemuntur], Quac
sententia si est recta, sodalium Augustalium collegio novam de-
cnriam (XXVT) Tiberius non in honorem Dnisi Germanici filii
adiecit [Dessau in T.ph. epigr.' ni p. 76. 207; C. J. L. VI 1984;
Mommsen, St.-R. II p. 1110 adn. 4]. A. 31 paullo ante Seiani
mortem pontificale augurale Augustale sacerdotia ab eo videntur
esse abiudicata [Suet. Gai. 12. Tib. 54; Dio LVIII 7. 8. cf. Fast. 18].
10
Occisus est a. 33 [Tac. anu. VI 23—25; Dio LVIII 22].
Homo patricius.
14. M. LICINIUS M. F. CRASSUS FRUGI cos. a. 27,
Pontifex praetor urbanus (suff. a. 24 [Henzen, Arv. p.
CCXLIV]) consul legatus TL Claudii Gaesaris Augusti in
Maure tan ia [C. J. L. VI 1445; Eph. epigr. I p. 146 sqq.;
Notizie degli seavi 1884 p. 383; Henzen in *Bull. d. Inst.* 1885
p. 9 sqq.]. Bis imperatoris Claudii temporibus ornamenta
triumphalia adeptus est [Suet. Glaud. 17].
Interfectus est ab imperatore Claudio a. 47 [Senec. Div.
Claud. aTToxoXoTcovT. 1 1 ; Nipperdey ad Tac. ann. IV 62 ; Henzen,
Arv. p. 190].
Homo plebeius.
Pater fiiit pontifex [Fast. 8], filins pontifex [Fast. 20], nepos
fortasse pontifex [Fast 36].
15. (AQÜILLIUS L. F.) REGULUS.
Fuit pontifex s(alius aut sodalis Augustalis)...
quaestor Ti. Caesaris.
Homo patricius [C. J. L. VI 2122. HI 551].
16. C. RUBELLIUS C. F. BLANDUS.
Cos. suff. ante a. 21, quo anno commemoratur inter consulares
[Tac. ann. III 23. 51. VI 27 cum adnotationibus Caroli Nipperdey;
Borghesi opp. IV p. 484 adn. 2 et p. 492 eins consulatum
primum ad a. 17 ^ tum ad a. 20 rettulit. C. J. L. VI 14221].
Pontifex [C. J. L. XIV 3576] nescio quo anno factus sit.
A. 33 [Tac. ann. VI 27] in matrimonium duxit luliam Drusi
Caesaris filiam.^)
Superstes fuit Drusillae sorori C. Caesaris mortuae a. 38^
cui tabulam marmoream dicavit [Borghesi opp. II p. 141; Henzen,
Arv. p. 171].
Homo plebeius, cuius avus Tiburs eques Romanus fuerat.
17. PAULLUS FABIUS PERSICUS cos. a. 34,
Receptus est in collegia pontificum sodalium Augusta-
ium fratrum Arvalium [C. J. L. III 6073; Senec. de benef.
•) Fortasse etiam alii ex progeneris Tibeiii inter pontifices fuerunt
ITac. ann. VI 45. IV 17].
11
IV 30). Num iam a. 21 frater Arvalis fuerit [C. J. L. VI 2023],
dubiom est; recte nomen eins insertum videtur 1. c. 2024 a. 27.
Commemoratnr a. 4^ ab imperatore Claudio [de Gallor.
iure honor.; C. J. L. VI 2035; Henzen, Arv. p. 186; Waddington,
Fast 81: il etait mortj lorsque Sineque ecf^wmt].
Homo Patricias [Mommsen, Rom. Forsch. I p. 122].
18. C. CAESAR AUGUSTUS GERMANICUS.
Natns est pridie K. Sept a. 12 [Snet Gai. 8; C. J. L. I
p. 400; VI 2298]. Togam virilem sompsit nndevicesimo aetatis
anno [Snet. Gai. 10].
Pontificem angurem sodalem Angnstalem eom a. 31
Droso fratri successisse pnto [Suet. Gai. 12; Dio LVIII 7. 8 ;^^) Cohen
12;Eckhel VI p. 220; Mommsen, St-R. II p. 781 adn. 1; cf.
Fast. 13]. Qnaestor a. 33 [Dio LVIU 23; Henzen 5396].
Pontifex maximns creatus est a. 37 (fortasse mense Martio),
postqaam imperator appellatus est d. XV K. Apr. [Dio LIX 3;
C. J. L. X 796; nnmmi multi, quibus inscriptnm est pon, m. Ir,
p. (s. c): Kgl. Münzk. 984. 986; C. J. L. VI 2028; Henzen,
Ary. p. 63]. De reliqnis sacerdotiis cf. adn. 5; frater Arvalis
[Henzen, Arv. p. 171].
Occisas est d. IX K. Febr. a. 41 [Snet. Gai. 58].
Homo Patricias.
19. TL CLAUDIUS CAESAR AUGUSTUS GERMANICUS.
Natns est a. 744 K. Aug. [Suet Claud. 2. 10; Dio LX 2. 5|.
A n gu r ab Octaviano factus post a. 8 [Suet. Claud. 4 ; Cohen 69 ;
C.J.L. V 6416],sodalis Augustalis a. 14 [Tac. ann. I 54; Suet.
Claod. 6; Eckhel VI p. 235], sodalis Titius inter a. 14 et
a. 37 y quo consul fuit; haec tria sacerdotia inveniuntur: C. J.
L.1II 381. V 24. Sacerdos numinis imperatoris Caligulae
loYis Latiaris a. 40 [Suet. Gai. 22. Claud. 9; Dio LIX 28].
Pontifex maximus (fortasse mense Martio) a. 41 creatus est
[C. J. A. III 458; multi nummi praebent p. m, tr. p, (cos. des,
iter, ex s. c): Cohen 33. 40. 41; Kgl. Münzkab. 988. 989;
Notizie degli scavi 1887 p. 40].
'•) Quod eacerdotium L. AELIÜS SEIANUS una cum filio a. 31 accepcrit,
iporo [Mommsen, St.-R. II p. 866 adn. 3].
12
Mortuus est d. III U. Oct. a. 54 [Suct. Claud. 45; Dio LX 34].
Homo patricius.
20. CN. POMPEIUS CKASSI F. MAGNUS.
Imperante Caligula ;ratSfov [Dio LX 5; Suet. Gai. 35].
A. 4i_, quo Antoniam imperatoris Claudii filiam [Suet. Claud.
26. 27] in matrimonium duxit, vigintiviratus munere functus
est, tum fuit praefectus urbi feriarumLatinarumetquaestor
viginti annos natus [Dio LX 5]; eodem tempore eum honoratum
esse pontificatu puto: nam Notizie degli seavi 1884 p. 393
= Bull. d. Inst. 1885 p. 9 nominatur pontifex quaestor Ti.
Claudi Caesaris Aug. Frater Arvalis postea nescio quo
anno cooptatus est [C. J. L. VI 2032].
Oecisus est iussu Claudii a. 47 [Henzen, Arv. p. 194; Eph.
cpigr. I p. 147; Drumann 1. c. IV p. 593].
Homo plebeius.
Pater fuit pontifex [Fast. 14].
21. L. VOLUSIUS L, F. SATUKNINUS.
Natus est circa annum 25. Pontifex [C. J. L. VI 7393
et p. 1043]. Filius fortasse L. Volusii Saturnini auguris, qui in
urbis pruefedura a. 56' mortuus est [Henzen, Arv. p. 202; Bor-
ghesi opp. III p. 313 sqq.; Stevenson in ^Bull. d. Inst.' 1885
p. 26 sq.]. Ante patrem videtur mortem oppetivisse.
Homo plebeius.
22. L. CALPURNIUS L. F. PISO cos. a. 57,
Pontifex [C. J. L. VI 1445; Eph. epigr. I p. 149 adn. 1;
Nipperdey ad Tac. ann. XIII 28]. Frater Arvalis adest in
collegio a. 57 [C. J. L. VI 2039].
Interfectus est proconsul Africae a. 69 [Heifisen, Arv.
p. 181; Borghesi opp. IV p. 534 sqq.].
Homo plebeius.
Borghesi [opp. V p. 312 et 568] L. Calpurnium Pisoneni
Cn. Pisonis et Plancinae filium (consulem a. 27 , patrem eonsulis
a. 57 [Henzen, Arv. p. 180]) pontificem fuisse iudicavit, mihi
autem annorum intervallum rectius quadrare ad consulem a. 57
videtur.
13
23. NERO CLAUDIUS CAESAR AUGUSTUS GERMANICUS.
Natus est (L. DOMITIUS CN. F. NERO) d. XVIII K. lan.
aniri 38 [Suet. Ner. 6; C. J. L. VI 2041].
A. 50 d. V K. Mart. adoptatus est in patriciam genteni
Claudiam [Tac. ann. XII 25; C. J. L. VI 2040; Wilmanns 901:
XERO CLAUDIUS DRUSUS GERMANICUS CAESAR] et a. 51
toga yirili indutus d. IUI Nod. Mart. in annum 57^^) consul
designatus [Henzen, Arv. p. 66] — interim proconsulare im-
periam extra urbem gessit — prineeps iuventntis appellatus,
d. /// Non. Mart. in omnia collegia sacerdotum supra
oomemm ex senatus consnlto cooptatus est [Tac. ann. XII 41.
Xni 21; Cohen 311. 312; Eekhel VI p. 260 sqq.; C. J. L. VI
921. 1984. 2040. 2042; Henzen, Arv. p. III et p. 66; Mommsen,
St-R. II p. 781 adn. l]. Pontifex maximus nescio quanto
tempore post imperium d. /// Id. Cot. a. 54 suseeptum (fortasse
meiise Martio a. 55) creatus sit: uam et deest pontificatus
maiimns in nummis inter K. lan. et duodecimum diem meusis
Octobris a. 55 eusis [Cohen Agripp. et Ner. 3. 4 (6. 7 a. 54). Ner. 49.
331. 332; C. J. L. II 4719; Wilmanns 902] et iam Augustus
appellatus solam pontificis titalum gerit in nammis [Cohen 239.
240(56. 57)].»^)
Se interfecit d. V Id. lun. a. OH [Clinton, Fast. Rom. ad
a. 6'^].
Homo Patricias.
24. SER. GALBA IMPERATOR CAESAR AUGUSTUS.
Natus est (SER. SULPICIUS SER. F. GALBA) d. 7A' K.
lan. a. 751 [Suet. Galb. 4].
Consul a. 33 et Africae proconsul a. 45 ornamenta
triumphalia sacerdotiaque quindeeimvirorum sodalium
Titiorum sodalium Augustalium accepit [Suet. Galb. 8|.
fiomae principatum assecutus in reliqua collegia sacer-
dotum cooptatus et temporis spatio praetermisso (in prioribus
") Non recte Mommsen de anno 55 cogitavit [Herm. II p. 63. III p. 94
a<ln. 3; Henzen in 'Ann. d. Inst.' 1867 p. 258] : huic enim sententijvo obstant
Taciti verba.
") Mea qaidem sententia P. M. in nullo nummo invenitur, qui certo
anno 54 attribuatur [Mommsen, St.-R. II p. 1107 adn. 2|.
14
eins et senatus nummis non nominatur pontifex maximas [Cohen
2. 7. 8. 12. 15-22. 24. 25. 27. 48. 61. 63. 67. 98 sqq. 135.
138. 140. 145 sqq. 161. 168. 177 sq. 180. 184. 227]) pontifex
maximus creatus est (in inscriptionibus occnrrit hie titulus d.
XI K. lan. a. 69 [C. J. L. III dipl. 4. 5. X 770. 771. 7891;
Eph. epigr. 11 p. 454]).
Oecisus est d. XVIII K. Febr. a. 69 [Tac. bist. I 27. 29 sqq.;
Plut. Galb. 24; Die LXIV 6; Henzen, Arv. p. XCI adn. 6].
Homo patricius [Mommsen, Rom. Forsch. I p. 122; St.-R.
II p. 789 adn. 1].
25. IMPERATOR M. OTHO CAESAR AUGUSTUS.
Natus est (M. SALVIUS L. F. OTHO) d. //// K. Mai. a. 32
[Suet. Oth. 2].
Frater Arvalis iam a. 57 perhibetur [C. J. L. VI 2039.
2045]. Legatus qnaestorius post Agrippinae mortem per
decem annos Lusitaniam provinciam administravit a. 59 — 6*^
[Suet. Oth. 3. 4; Plut. Galb. 20]. Princeps nominatus est d.
XVm K. Febr. a. 69 [Henzen, Arv. p. XCI adn. 6], d. lll Non.
Mart. omnia sacer dotia [C. J. L. VI p. 499 ; Henzen, Arv. p. 67] et d.
VII Id. Mart pontificatum maximumaccepit[C. J. L. et Henzen
11. CO.; antehune diem nummi signati carent titulo pontificis maximi:
Cohen 1-5. 14—27].
Se interfeeit a. ß9 mense Aprili [Eckhel VI p. 300: d. XVI
K. Mai.; Henzen, Arv. p. 64: d. XIII K. Mai.; Schiller L c.
I p. 378 adn. 7: d. XVII K. Mai.].
Homo patricius [Suet. Oth. 1; Mommsen, Rom. Forsch.
I p. 122; St.-R. II p. 789 adn. 1].
26. VITELLIUS GERMANICUS IMPERATOR.
Natus est (A. VITELLIUS L. F.) VIII K. Oct aut VII Id.
Sept a. 15 [Suet Vitell. 3].
Ab imperatoribus Gaio, Claudio, Nerone honorihus (con-
sulatu a. 48) et sacerdotiis amplissimis (frater Arvalis
adest in collegio a. 57 [C. J. L. VI 2039]; de quindecimviratu:
Cohen 110. 111; iam hominem privatum quindecimviris eum
adscriptum esse putat Eckhel [VI p. 317] atque iussisse feriri
hos nummos iactandi prioris sacerdotii causa; Mommsen, St.-R.
II p. 781; at cf. ibid. p. 1103 sq.) auctm est, antequam pro-
consule Africae praeesset a. 60 [Suet. Vitell. 5; Tac. bist. III
15
86; Benzen, Anr. p. 201]. Post diem imperii XIII K. Mai a. 69
[C. J. L. VI p. 499; Henzen, Arv. p. 64] reliqua sacerdotia
et pontificatum maximum [Cohen 71. 72] ante diem XV E.
Aug. süscepit; nam hoc die iam maximum pontificatum adeptus . . .
fle caerimonüs publicis edixit [Suet. Vitell. 11; Tac. bist. II 91;
Eckhel VI p. 316]; itaqne in nnmmis anreis argenteis aeneis
ante hone diem excusis deest pontificatns maximns [Cohen
17-21. 41—47. 54. 85. 86. 108. 117].
Ultimis diebns mensis Decembris a. 69 occisus est [Schiller
I. c. I p. 398; Peter, Zeittaf. ad a. 69],
Homo Patricias [Mommsen, St.-R. II p. 789 adn. 1].
27. Tl. PLAUTIUS M. F. SILVANUS AELUNUS
cos. suff. I a. 45^ II a. 74.
A. 70 d. XI K. lul. cum praetor deos precaretur in
Capitolio resti tuende, praeiit pontifex sollemnia verba [Tac.
bist. IV 53]. Idem fuit sodalis Augustalis [C. J. L. XIV
3608; Wilmanns 1145; Borghesi opp. III p. 329 sq.].
Mortuus est ante Vespasianum [Lebas, part. V 660 a;
Waddington, Fast. 85; Wilmanns 1. c.].
Patricius ut videtur homo, quamquam tectu^ inter jmtricios
(sie frater dicitur) non nominatur [C. J. L. XIV 3605 — 3608;
Mommsen, St.-R. I p. 555 adn. 3; Nipperdey op. p. 532].
28. IMPERATOR CAESAR VESPASIANUS AUGUSTUS.
Natus est (T. FLAVIUS VESPASIANUS) d. XV K. Dec. a. 9
[Suet Vesp. 2; C. J. L. I p. 379].
Aedilis a. 39 [Dio LIX 12], legatus legionis in Bri-
tanniam missus a. 43 [Dio LX 20], triumphalia ornamentn
a. 47 [Dio LX 30] et in hrevi spatio duplex •sacerdotium
(iccepit [Suet Vesp. 4; de auguratu: Cohen 36 — 45; Eckhel
VI p. 331 (316): volebat Vespasianus iactare decus sibi adhue
pritato delatum; Borghesi opp. HI p. 429; Pick, Zur Titulatur
der Flavier in 'Zeitschr. f. Numismat' (edit. ab A. v. Sallet)
Xni p. 228 adn. 2. XIV p. 355; Mommsen, St-R. II p. 1103
adn. 3. p. 1104 adn. 1]. Consul suffectus a. 51, Ultimis
aoDi 69 diebus a senatu Imperator appellatus [Tac. bist IV
3; Suet Vesp. 12; Dio LXVI 1; Mommsen, St-R. II p. 875
adn. 3] fortasse mense Martio a. 70 post Nonas, quo die pon-
16
tifex maximns nondum nominatur [0. J. L. III dipl. 6 p. 849
et 904. X 1402; deest summum sacerdotium in nummis priore
parte a. 70 signatis (Cohen 66. 80. 81 sqq. 185. 209. 278. 43;
de 391. 392: Eckhel VI p. 321; Pick 1. c. XIV p. 359. XIII
p. 228 adn. 2; C. J. L. X 1402)], pontifex maximus est creatns
[Cohen 358. 379. 380. 385. 386. 389. 390; Pick 1. c. XIV p. 358 sq.;
cf. nummos, quibus litterae jp. m, tr. p. cos, II (de^, III) (s. c.)
incisae sunt: 186. 406. 416. 424. 513. 518. 523 (439. 510);
C. J. L. X 8005. III dipl. 7; Eph. epigr. II p. 457 Non. April,
a. 71], cum Roma abesset [Schiller 1. c. I p. 500 adn. 2; Clinton,
Fast. Korn, ad a. 70].
Decessit de vita d. IX K. lul. a. 79 [Suet. Vespas. 24 ;
Dio LXVI 17].
Homo plebeius a. 6*^ inter patricios est adlectus.
29. IMPERATOR TITUS CAESAR VESPASIANTJS AUGUSTIIS.
Natus d. /// K. lan. a. 4/ [Suet. Tit. 2. 11; Clinton, Fast.
Rom. ad a. 41].
Consul a. 70. Sacerdos omnium collegiorum (TITUS
CAESAR AUG. F. VESPASIANUS) cooptatus est a. 71 [C. J. L.
VI 1984; Eph. epigr. IV 779; Pick 1. c. XIII p. 209: diwbtis
pnmis anni memdms\ C. J. L. VI 2057, 2; ex quo tempore in
inscriptionibus nummisque saepissime pontificatus conuuemoratur.
De auguratu: Cohen 21—24; Eckhel VI p. 317. 331; Pick 1.
c. Xin p. 228 adn. 2; de quindecimviratu: Cohen 320 — 323;
ßorghesi opp. I p. 345], cum Romam venisset. Pontificatus
maximus a. 79 post K. luL ei delatus est imperium post
patris obitum adepto: neque enim prius occurrit nobis in titulis
nummisque nisi coniunctus cum tribunicia potestate nona, quae
incipit a K. lul. a. 79 [Wilmanns 918; C. J. L. VI 942. 1246],
et consulatu septimo [Cohen 153—155. 157. 158. 171. 172. 206.
207 sqq.; Pick 1. c. XIV p. 365 sqq.; Suet. Tit. 9].
Mortuus est a. 81 Id. Sept. [Suet. Tit. 11],
Homo patricius.
30. IMPERATOR CAESAR DOMITIANUS AUGUSTUS.
Natus est d. IX K. Nov. a. 51 [Suet. Domit. 1. 17;
Vespas. 4].
17
Caesar praetor urbanns consalari potestate a. 70
[Suet. Domit. 1; Tac. bist. IV 3. 39; Dio LXVI 1]. Conen l
suffectus a. 71. Sacerdos omnium coUegiorum a, 73
(CAESAR AUG. F. DOMITIANUS) [C. J. L. VI 932=Wilmann8
918; C. J. L. VIII lOllö. 10119. IX 4955; Cohen Tit. 26; Pick
L c. XIII p. 273; in nummis persaepe solum pontifex invenitnr.
De augaratu: Cohen 22; Pick 1. c. XIII p. 228 adn. 2; de
quindecimviratu: Cohen 546. 552. 594; Borghesi opp. I p. 345;
C. J. L. I p. 442; Marquardt, St.-V. Ilf p. 382; de sacerdotio
Aryali: C. J. L. VI 2054 (a. 75 adest in coUegio); Stobbe in
Thüolog\ XXXI p. 285 sq.]. Post diem imperii XVIII K. Oct.
[C. J. L. VI 2060] a. 81 pontificatus maximus ei decretus est
[C. J. L. m 312; Wilmanns 924 adn. 2; Eckhel VI p. 395;
Cohen 551 — 554, quos nummos per errorem anno 80 attribuit.
Cf. 56—59. 370 — 372, in quibus a. 81 signatis imperator Do-
mitianns Augustus solum pontifex nominatur, et cf. 54. 55.
^55 sqq., unde intellegitur enm a. 81 pontificis maximi titulum
^essigse].
A. 96 d. XIV K. Oct. occisus est [Suet. Domit. 17].
Homo patricius.
31. C. CALPETANU8 RANTIUS QUIRINALIS VALERIUS
P. F. FESTUS COS. suff. a. 71.
Post praeturam circa a. 68 sodalis Augustalis, inter
a. 72 et a. 77 pontifex factus est [C. J. L. V 531 = Wilmanns
1147; C. J. L. VI 1238; Mommsen, Ind. Plin. p. 427].
Homo plebeius.
32. CN. lULIüS AGRICOLA cos. suff. a. 77.
Natus est in colonia Foroiuliensium a. 40 Id. lun. | Urlichs,
De vita et honoribus Agricolae p. 9 ; Clinton, Fast. Rom. ad a. 93.
Id. lul. a. 37].
Inter patricios adlectus a. 74 [Tac. Agr. 9. ibid. 4: utriunqtte
<K*uni procuratorem Caesarum habuit . . . pater Uli . . . setiaforii or-
dm] Britanniae praepositus est legatus Augusti pro praetore
[i'/noTparrjoc Dio XXXIX 50] a. 78 adiecfo pontificatus sacerdotio
[Urlichs 1. c. p. 25].
Mortaus est a. 93 d. A' K. Sept. [Nipperdey op. p. 511;
Mommsen, bt.-R. I p. 575 adn. 1].
2
18
33. (L.) HELVIUS AGRIPPA.
Pontifex mortuus est a. 83 [Dio LXVII 3]. Fortasse is
est, qui a. 68 Sardiniam proconsule administravit [Mommsen
in ^Herm; II p. 102. III p. 62 adn. 3; Klein, Verw.-Beamt. I
p. 256],
Homo plebeius (ex Baetica provincia oriundus) [C. J. L. TI
1184. 1262].
34. M. LOLLIUS D. F. PAULLINUS VALERIUS ASIAT rCUS
SATURNINUS cos. suff. a. 93.
III vir a. a. f. f. salius Collinus pontifex quaestor
[C. J. L. XIV 4240; Haakh in 'Real-EncycL' (edit. ab A. Pauly)
VI p. 2362 n. 127].
Homo patricius.
35. C. OCTAVIUS TIDIUS TOSSIANUS lAVOLENUS PRISCL8
De praenomine cf. Theodorum Mommsen in ^Eph. epigr.' V
p. 655 sq.
Claras ille sebolae Sabinianae iuris consultus imperantibu»
Traiano et Hadriano natus est ante a. 60 [Mommsen, Ind. Plin.
p 413]. De tempore, quo consulatum [Tissot Tastes de la
prövince romaine d' Afrique' Lutetiae Parisiorum 1885 p. 87:
fwant 111] et pontificatum (a. 102 fuit pontifex [C. J. L. VI
L'184. 2185]) acceperit, nihil constat.
Videtur mortuus esse ante a. 138 [C. J. L. III 2864. addit.
p. 1062; Teuflfel 1. c. p. 795 n. 3; Pemice, Labeo 1 p. 69;
Kariowa, Köm. Recbtsgesch. I p. G97].
Homo plebeius.
36. C. CALPURNIUS CRASSUS FRUGI LICINIANUS
fortasse cos. suff. a. 87,
Nominatur consul pontifex [Notizie degli seavi 1884: p. 394;
Stevenson in *Bull. d. Inst.' 1885 p. 23 sqq.]. Sub Hadriana
necatus est [vit. Hadr. 5; Henzen, Arv. p. 180: Mommsen in
a:ph. epigr.' 1872 p. 149].
Fortasse fuit nepos M. Licinii Crassi Frugi pontificis (cf.
Fast. 14 [*Bull.' 1. c. p. 25]).
19
37. IMPERATOR NERVA CAESAR AUGUSTUS.
Natus est (M. COCCEroS M. F. NERVA) a. 32 [Dio LXVIII
4;Eatrop. Vin 1; Eckhel VI p. 403; C. J. L. I p. 379: d. VI
Id. Nov.; Gießen TDe imperatoris M. Coccei Nervae vita' Bonnae
1865 p. 4: die XVI m, Martit].
Homo privatus salins Palatinns, quaestor urbanus,
praetor fdesignatus a. 65 [Tac. ann. XV 72]), sodalis
Angnstalis, angnr, consul I a. 7i^ IIa. 90 factus est [Henzen
5435. Arv. p. 182; Borghesi opp. V p. 29]. Imperium sus-
cepit d. XIV K. Oet. a. 96. Eius in omnia sacerdotia co-
optationem describunt nommi a. 96 et 97 mcmoriae eansa signati
[Cohen 41. 47—51. 84. 105. Plotin. 9; Kgl. Mtinzkab. 1006;
Borghesi opp. UI p. 428 sq.; Mommsen, St-R. II p. 1103 adn. 3].
Pontifex maximns (deest pontificatas maximus in nummo
Cohen 104) nominatur d. VI Id. Oet. a. 96 [C. J. L. III dipl.
18. X 7890].
Mortuus est d. VI K. Febr. a. 98 [DioLXVriI4; Dierauer
in l'ntersuchnngen zur römischen Kaisergesehichte' (edit. a M.
Bödinger) I p. 27 adn. 3; Clinton, Fast. Rom. ad a. 98; Bor-
ghesi opp. IV p. 123].»»)
Homo patricius.
38. IMPERATOR CAESAR NERVA TRAIANUS AUGUSTUS.
Natus est (M. ULPIUS M. F. TRAIANUS) d. XIV K. Oet.
Ä. 53 [C. J. L. I p. 379 et 402; Eckhel VI p. 411; Dierauer 1.
c. p. 9].
Consul a. 91, Postquam a Nerva mense Octobri (aut
Novembri; anni 97 adoptatus, Caesar appellatus, consors im-
perii adsumptus est [Plin. panegyr. 8. 9], num idem absens
in collegia adscitus sit, certo non constat; verendum enim est,
nennmmus: Nerva, Traian, Caes, Germ, Ner. Aug, F, P(ontifex) Tr.
P' Cos, ( — Adoptio,) non gennmns sit [Eckhel VI p. 412]. Imperator
6ctu8 iam d. X K. Mart. a. 98 [C. J. L. III dipl. 19] titulum
") T. MUSTroS C. F. HOSTILIÜS FABRICIÜS MEDÜLLA AÜGURINUS
üiter tribunicios ab imperatore Nerva adlectos pontifex Patavü, nonRomae
^detor fiiisse: id quod colligo ex loco, quem pontificatas in inscriptione oc-
capat [C. J. L. V 2822. p. 268; Wilmanns 2128; Borghesi opp. VII p. 267 sqq.;
Bloch 'De decretis fonctorum magistratnum ornamentis' Lutetiae Parisiorum
^*S? p. 122 et p. 143],
2*
20
pontificis maximi gessit, cum Romam nondnm venisset [Cohen
337. 347. 362].
Mortuus est mense Augusto auni 117 (ante diem /// Id. Aug.
[vit. Hadr. 4; Clinton, Fast. Rom. ad a. 117; Schiller I. c. I p. 562
adn. 4]).
Patricius a patre [Dierauer 1. c. p. 5 adn. 4],
39. Q. POMPONIUS Q. F. KUFUS.
Administravit legatus Augusti pro praetore provincias
Dalmatiam a. 93 [C. J. L. TU dipl. 16] et Moesiam inferiorem
a. 99 [C. J. L. III dipl. 20], postea Africam, siquidem Lepti tabala
est inventa [C. J. L. VIII 13; Orelli 802]. Fuit pontifex et
80(dalis Augustalis?). Titulos: C. J. L. IX 2161 et 2189 qua
de causa Mommsen in indiee hominibus ordinis non senatorii
attribuerit, ignoro; fortasse pertinent ad eundem. Anni sacer-
dotiorum et consulatus adhuc sunt ignoti.
Si Q. Pomponius Rufus praefectus alae Gemellianae a. 6*4
[C. J. L. III dipl. 3] recte putatur pater pontificis esse, filius
lato clavo donatus videtur esse [Borghesi opp. V p. 524 sq.;
Mommsen, Ind. Plin. p. 422].
Homo plebeius?
40. M. APPULEIUS PROCULUS Tl. CAEPIO HISPO
COS. suff. a. 98 vel 99.
[Waddington, Fast. 119; Borghesi opp. V p. 511: mffetto
neir anno S54,- Mommseu, Ind. Plin. p. 404: uf videtur tamquam
COS. des. a. 103 vel 104; C. J. L. VI 2222].
Fortasse post consulatum demum ad pontificatum pervenit
[Orelli 3670].
Homo plebeius.
41. L. LICINIUS L. F. SURA cos. I anno incerto {98\
COS. II a. 102, COS. III a. 107.
Oriundus est ex Hispania Tarraconensi.
Propter merita hello Dacico parta circa a. 107 videtur re-
ceptus esse in collegia pontificum et sodalium Augustalium
[C. J. L. II 4508. 4536 sqq. VI 1444; Borghesi opp. V p. 32 sqq.;
Mommsen, Ind. Plin. p. 417 ; Dierauer 1. c. p. 80].
Mortuus est a. 107 vel 108 [vit. Hadr. 3; Dio LXVIII 15].
Homo plebeius.
21
42. P. MANILIUS P. F. VOPISCUS cos. a. lli.
Poniifex flamen praetor quaestor divi Traiani Parthici
iribuntts HtUitum legionis III Srythicae III vir a. a, a. f. f.
salius CoUinns curator fani Hcrculis Victor is (Tibure) [C.
J. L. XIV 4242; Friedländer, Sittengesch. III p. 456 sq.].
Homo patricins.
4». (POMPONIUS PKOCULUÖ VITRASIUS) POLLIO.
Post vigintiviratnm salius (Palatinus? [C. J. L. VI
Vj7S]j, post quaestnram videtur faetns esse pontifex [C. J.
L. X 4639]. Equidem pntem hunc fuisse patrem pontificis [Fast. 54]
legationeque provinciae Lugdunensis teraporibus Hadriani
fanctnm esse [Henzen 5477 adn. 6; Boissieu, Inscriptions antiques
de Lyon p. 226 legatum Lugdunensem interpretatur consulem
a. 166 (?) et a. 176]-^ neque enim fieri potest, ut ad eundem tituli
C. J. L. X 4639 et VI 1540 pertineant: hoc qui honoratur,
fiiit III vir monetalis a. a. a. f. f., sodalis Antoninianus, pon-
tifex, in illo magistratus Uli viri et X viri, sacerdotia saliatus
et poDtificatus leguntur.
Homo patricius. (A. 31 Vitrasius Pollio ordinis equestris
praefectus Aegypti fuit [C. J. L. X 3871; Herzog, Galliae Nar-
bonensis provinciae Komanae historia deseriptio institutorum ex-
positio, App. epigr. p. 157 n. 674; Dio LVIII 19; Plin. N. H.
XXXVI 57; Borghesi opp. IV p. 437]).
44. D. (TERENTIUS) GENTIANrS(aut DECIMIUS GENTIANUS
[Wilmanns 606]).
Fuit pontifex imperante Traiano, qui concessit, ut consu-
latum adipisceretur ante annnm vitae tricesimum [C. J. L. III
21 b. addit. p. 967; Friedländer, Sittengesch. U p. 245]. Non
recte Mommsen hunc titulum et C. J. L. III 1463 eidem attribuit
(filio D. Terentii Scauriani); ille enim Gentianus, qui in inscrip-
tiooe Aegyptia commemoratur, ante Traianum videtur obiisse
mortem, in Dacica autem mea quidem sententia consul anni 119
significatur (Fast. 49).
Homo plebeius; tertio saeculo familia inter patricias
fnit [C. J. L. VI 2144; Notizie degli scavi 1^83 p. 448; Jordan,
Tempel der Vesta p. 84 adn. 5].
22
45. T. HATERIUS NEPOS ATINAS PKOBUS PUBLICIUS
MATENIANUS.
Consul pontifex (riumphalibus ornamentis honoratus
ab iniperatore Traiano (post bellum Germanicum aut Dacicnm)
[Henzen 6496; Wilmanns 1249 a]. Wem videtur fuisse, qui a. 118
inter fratres Arvales nominatur [C. J. L. VI 2078; Henzen,
Arv. p. 187 sq. Sed Borghesi opp. V p. 38: anrä ...fiorito
sotto Domiziano]. Si tituli Henzen 6947 = Wilmanns 1249 b et C.
J. L. III 39 ad fratrem (non ad filium) eins recte referuntur, pontifex
ex ordine equestri in senatorium adlectus est [Plin. ep. V 9;
Borghesi 1. c. p. 39 . . . ne dedurrei Vorigine dalh casa del T.
Aterio cavaliei^ romano . . . ]. Neque vero necesse est statuamus
duos Haterios cognatione secum fuisse coniunctos: potest enim
fieri, ut consul et pontifex eiusdem familiae senatoriae fuerit,
cuius Q. Haterius orator [Tac. anu. IV 61; C. J. L. VI 1426].
Homo plebeius.
46. VALERIUS ASIATICUS cos. suff. circa a. 105, cos. II a. 125.
Pontifex (ante annum 125), salius Collinus, praefectus
U7*bis (fortasse ab anno 124 usque ad annum 134), /// vir a. a.
^- /• /v QU(xestor^ praetor^ consul^ proeonsul Asiae (a. 121 aut
a. 122) [Waddington, Fast. 127; C. J. L. XIV 3713; Haakh in
'Keal-Encycl.' (ed. ab A. Pauly) VI p. 2364 n. 143].
Homo patricius.
47. P. METILIUS P. F. SECUNDUS cos. suff. a. 123.
[Henzen, Arv. p. 192: Consul videtur fuisse pauci^ annis
2)ost a. 124-, C. J. L. VIII 10114]. Fuit pontifex, frater
Arvalis [C. J. L. VI 2076: raagister a. 117; Orelli 3382];
inter pon et fratri Arvali tertium sacerdotium videtur excidisse
[Marini, Atti II p. 771 sqq.; Waddington, Fast. 110].
Homo plebeius.
48. IMPERATOR CAESAR TRAIANUS HADRIANUS AUGUSTÜS.
Natus est (P. AELIUS P. F. HADRIANUS) d. IX K. Febr.
a. 76 [Vit. 1 ; C. J. L. I p. 379].
Fortasse circa a. 107J108 [cf. Fast. 41] ante consulatum
(cos. suff a. 108 [Mommsen in ^Herm.' III p. 46 adn. 5.
St-R. I p. 574 adn. 4]) sodalis Augustalis et septemvir
epulonum electus est [C. J. L. IIL 550 = C. J. A. III 464].
23
Adoptatns a Traiano factns est Imperator d. /// Id. Aug. a. 117,
cnm esset Syriae legatns [vit. 4; Borghesi opp. I p. 503. IV
p. 164]. Tum a. 117 sine dubio reliqua saeerdotia aeeepit,
qnamquam insignia sacerdotalia non inveniuntur nisi in nummis
s. 119 signatis [Cohen 454 — 456; Borghesi opp. III p. 429;
Mommsen, St.-R. II p. 1103 adn. 3]. In locum Traiani videtur
eooptatns esse frater Arvalis a. 118 mense aut lunio aut lulio
Mt Augusto [C. J. L. VI 2078. 968]. A. 117 iniit pontificatum
maxiroum, id quod comprobant nummi hac inseriptione: p. m.
tr. p. COS. alii, p, m. tr. p, cos. des, II alii [Cohen 3. 4. 5. 7.
256. 262. 251. 1^59. 263. 264. 740 sqq. 1003 sqq.].
Mortuus est a. 138 d. VI Id. lul. [vit. 25; Dio LXIX 38 :
Clinton, Fast. Rom. ad a. 138.].
Homo patricius.
49. (D.) TERENTIUS GENTIANUS cos. suff. a. 119.
Post consulatum (de censura provinciae Macedoniae:
Mommsen, St.-R. II p. 416) ad pontificatum videtur pervenisse
[C. J. L. III 1463]. Cum titulus a colonis Ulpiae Traianae
patrono positus sit, assentior Theodoro Mommsen, qui cum filium
fiiisse putat D. [C. J. L. III 1443: M.] Terentii Scauriani eius
qui primus legatus Traiani administravit Daciam [C. J. L. II
p. 868; Dierauer 1. c. p. 103 adn. 4].
Fortasse usque ad T. Antonini Pii tempora vixit [C. J. L. III
1128; Vit. Hadrian. 23; Friedländer, Sittengesch. I p. 130
Homo p leb ei US (cf. Fast. 44).
50. L. FULVIUS C. F. ABURNIUS VALENS.
Iuris consultus, natus circa a. 100.
Cum fuit tribunus plebis designatus candidatus Augusti
po8t a. 118, iam inter pontifices erat [C. J. L. VI 1421].
Commemoratur Pio imperante [vit. Anton. Pii 12], ubi pro
Sahio seribi vult Mommsen Fulvio assentientibus multis hominibus
doctis [Teuffei 1. c. p. 819 n. 4; Kariowa 1. c. I p. 709].
Homo plebeius.
51. APPIUS (ANNIUS ATILIUS BRADUA?).
Consul pontifex ['E^t)|i.. ip/atoX. 1885 p. 151 sq.]. Pater fuit
App. Annii Atilii Braduae consulis a. 160 et uxoris Ti. C'laudii
24
Ättici Herodis Marathonii consulis a. 143, quam maritus 1. c.
nominat 'ATCTcfav 'Avvtav Pr^^lWa^^ 'AtiXfav KaoxtStav
TspioXXav.
Mortuus est ante a. 160.
Homo patricius [Dittenberger in ^Herm.' XIII p. 67 sqq.;
Mittb. d. arcbael. Inst, in Atben VI p. 310].
52. IMP. CAESAR T. AELIUS HADRIANUS ANTONINUS
AUGUSTUS PIUS.
Natus est (T. AURELIUS FULVUS BOIONIUS ARRIUS
ANTONINUS) a. 86 d. XIII K. Oet. [vit. 1; Orelli 1104; C. J.
L. VI 10234].
Cousul a. 120. Adoptatns ab Hadriano post L. Aelii
Caesaris mortem a. 138 d. V K. Mart. [vit. 4], Augustus ap-
pellatus est post Hadriani obitum d. VI Id. lul. eiusdem anni.
Insignia quattnor sacerdotiorum inveniuntur in nummis a.
139 et UO signatis [Cohen 93 — 96. 101. 102. 835. 836.
876. 877. 921; Borghesi opp. III p. 429; Mommsen, St.-R. II
p. 1103 adn. 3. Itaque miror, quod in titulo Hierosolymitano
[Lebas part. VT 1895] solum pontificale sacerdotium et augurale
ei adscripta sunt]. Pontifex maximus factus est a. 138 (deest
pontificatus maximus: C. J. L. VI 999 [cf. 998]. II 4057 — postea
persaepe et in nummis et in inseriptionibus omittitur — ; nomi-
natur a. 138 pontifex maximus: Cohen 66 sqq. 574. 637; Eckhel
VII p. 10; C. J. L. V 4317. IX 697). Frater Arvalis [C. J.
L. VI 1000]. Flamen fratrum Arvalium electus est a. 155
in a. 156 [C. J. L. VI 2086; Henzen, Arv. p. VI].
Mortuus est a. 161 mense Martio [Clinton, Fast. Rom. ad
a. 161 \ Peter, Zeittaf. ad a. 161: pridie Xon.; Schiller I. c. I p,
635: d. XVI K. Apr.].
Homo patricius.
63. IMP. CAESAR M. AURELIUS ANTONINUS AUGUSTUS.
Natus est (M. ANTONINUS ANNII VERI F.) d. VI K. Mai.
a. 121 [vit. 1; C. J. L. I p. 379].
A. 129 sali US cooptatus est [vit. 4]; a. 138 adoptatus a
T. Antonino Pio (M. AELIUS AURELIUS VERUS (Caesar a.
139) [vit. Anton. Pii 4; vit. Marc. 5]); a. 139 cum esset quaestor^
25
consul in a. i40 designatus et in omnia sacerdotnm collegia
receptuß est [vit. 6. Instrumenta sacerdotalia: Cohen 450 — 4G1
(a. 140)-, frater Arvalis: C. J. L. VI 1012. 2085; Bull. d. comm.
archeol. com. 1886 p. 361 (a. i45)]. Pontifex maximus cre-
atos est a. 161 [C. J. L. VI 1241. IX 309; Eph. epigr. V 297;
saepissime titulus pontificis maximi d^est in inscriptionibus et
nummis] prineipatu suseepto.
Mortuus est a. 180 die XVI K. Apr. [Dio LXXl 33; Clinton,
Fast. Rom. ad a. 180].
Homo patricius [vit 1].
54. T. POMPONIUS PROCULUS VITRASIUS POLLIO
COS. I circa a. 138; cos. II a. 176.
Tempore prioris consulatus iam inter pontifices fuit [C. J.
L. X 4635; Eph. epigr. IV p. 17]. In sodalium Antoninia-
norum collegium post a. 176 videtur adlectus esse [Wilmanns
639 adn. 9; Orelli 3421 ; Herzog 1. c. p. 104 n. 495; Borghesi opp. III
p.245; C. J. L. VI 1540; Hirschfeld, Verw.-Gesch. I p. 227; Arch.-
epigr. Mitth. aus Österr.-Ung. X p. 184; Waddington, Fast. 142].
Vixit etiam tum Commodi imperii initio [C. J. L. VI 2010;
Borghesi opp. V p. 37].
Si rectam coniecturam feci de eins patre [Fast. 43], homo
patricius ipse quoque fuit [Mommsen, St.-R. I p. 555 adn. 3],
55. TL aULlUS) SEVERUS.
Cos. anno incerto (a. 155? Waddington, Fast. 143: cos.
suff. circa a. UO; Bloch 1. c. p. 147).
Cum Dio [LXIX 13. 14] vel Xiphilinus Ti. Severum con-
fiiderit cum S. lulio Severo, qui ludaeos devicit, illi recte attribui
idem nomen gentile puto [Waddington 1. c ; Borghesi opp. V
p. 413 adn. 1].
Civis Ancyranus ut videtur, oriundus a Galatarum regibus
et tetrarchis, adlectus est ab Hadriano inter tribunicios et, cum
AiDgeretur consulatu aut paullo post, accepit pontificatnm
(a T. Antonino) [C. J. Gr. 4033. 4034; Arch.- epigr. Mitth. aus
Ögterr.-Ung. IX p. 118 (=C. J. Gr. 4033): H. leooTjpov . ..; Borghesi
opp. IV p. 165 sqq.; Bloch 1. c. p. 75. 127. 147].
Homo plebeius.
26
56. P. lUVENTIUS CELSUS cos. a. 164.
Promagister collegii pontificum commemoratur a. 155
d. /// Non. Nov. [C. J. L. VI 2120].
De hac familia: Boissieu 1. e. p. 246 sqq.; Teuffei 1. c. p.
795 n. 2; Kariowa 1. c. I p. 696].
57. VELTÜS FIDUS.
Pontifex a. 155 [C. J. L. VI 2120; Borgliesi opp. IV p. 152;
Haakh in 'Real-Encyclop.' (edit. ab A. Pauly) VI p. 2429].
58. Q. TINEIUS SACERDOS CLEMENS cos. a. 158.
Consularis patriciiis pontifex nominatur [C. J. Gr. 4351;
Borghesi opp. TII p. 64].
Filius fuit pontifex [Fast. 6G].
59. M'. ACILIUS M'. F. GLABRIO CN. CORNELIUS SEVERUS
COS. a. 152.
Salius Collinus cooptatus estposttribunatummilitarem;
de pontificatus tempore nihil constat [C. J. L. XIV 4237].
Homo patricius.
60. M. PONTIUS M. F. LAELIANUS LARCIUS SABINUS
COS. a. 163.
Pontifex, sodalis Antoninianus Verianus (post a. 169)^
fetialis [C. J. L. VI 1497. III 774 = 6182; Borghesi opp. V
p. 36].
Homo plebeius.
61. IMP. CAESAR L. AURELIUS VERUS AUGUSTUS.
Natus est (L. CEIONIUS COMMODUS VERUS) circa a.
127 d. XVIII K. lan. [vit. 1. 11; C. J. L. I p. 379; Eckhel
VII p. 87 adn. 130].
Adoptatus a. 138 ab Antonino [vit. 2; vit. Anton. Pii 4].
A. 154 consul augur (L. AELIUS AURELIUS COMMODUS
[C. J. L. X 50Ö1J); a. 161 a M. Aurelio imperii particeps
factus [vit. Marc. 7; vit. Ver. 3. 4]. Dubitare non licet, quin
statim in collegia sacerdotalia ea, in quibus nondum esset,
cooptatus sit [Eckhel 1. c. p. 96]: pontifex [C. J. L. VI 991.
VIII 4591 (a. 164/165). 4644; deest haec dignitas — id quod
est mirum — C. J. L. VI 1021 (a. 163). 1022 (a. 166); frater
Arvalis [C. J. L. VI 1021 (a. 163)].
Mortons est a. 169 secundum nummos et titulos (fr. put. Villi),
qnamqnam Tulius Capitolinus [vit. Ver. 11] et Eutropiiis [VIII If]
penes eum per undecim annos fuisse imperium tradunt [Scbiller
1. c. I p. 647; Clinton, Fast. Kom. ad a. Wn\.
Homo patricius.
«2. CN. CLAUDIUS SEVERUS.
Consul bis, pontifex [C. J. Gr. 4154]. Borghesi [opp. V
p. 430]verboram YafjL^P^v Ka{oa,oo; M. A'jf>Tri>*fo'> 'Avrwvsfvo')
^i^^ri^i ultimo in Jlsßaaxo'j correcto eonsulem annorum W3
€t 17'S putat esse intellegendum : quae eoniectura probatur ab
losepho Klein et Leone Renier [Borghesi opp. III p. 247 adn. 7].
Homo patricius?
63. Q. POMPEIUS Q. F. SENECIO 80S1US PRISCUS
COS. a. W9.
Fait salius Collinus [C. J. L. X 6322. VI 1491], pon-
tifex (ante praeturam), sodalis Antoninianus (Verianus)
po8ta. i6'P [Marquardt, St.-V. III p. 472 adn. 6; Eph. epigr. III
p 214], sodalis Hadrianalis, salius in municipio Tibure [<.'.
J. L. XIV 3609 = Wilmanns 1194; C. .1. L. X 3724: Notizie
degli scavi 1H78 p. 239].
Mortuus esta. 180 annos LXll nienses Vlll dies A'/I'uatus
[C.J. L VI 1490; Borghesi opp. VIII p. 364 sqq. C. J. L.
Vni 7066; Waddington, Fast. 156].
Hoiuo j)atricius; pater (XV vir s. f.) fuit plebeius [(J. J. L.
X6321: Plin. ep. I 23].
64. L. ANNIUS L F. RAVU8.
Cos. SU ff. anno incerto.
Ex collegio saliorum Palatinorum est exauguratus n.
^70 [C. J. L. VI 1978], quod, ut mihi quidem videtur, pervenerat
ad pontificatum ante quaesturam [C. J. L. VI 1339J: aliter
Benier, M61anges d'epigraphie p. 34 sqq. iudicavit putans Ravum
coactum esse cum dedecore exire ex hoc collegio, sibi conttasse
inridiam imperatoris M. Aurelii, tum a Commodo Augusto paullo
ante quaesturam (circa a. ISOjlSl) ad pontificatum esse admissuni.
Neque vero inest in verbo exaugurandi hie sensus [Mercklin
'• c. p. 126] et recte dieit Borghesi [opp. lll p. 22]: non se ijli
"2^
ricorderebbe nri ononßcenza che almeno cinque anni uinanzi aveca
perduia ignominiosamente,
Homo patricius [C. J. L. VI 2010].
65. IMP. CAESAR M. AURELIUS COMMODUS ANTONINUS
AUGUSTUS.
Natus est (L. AELIUS AURELIUS COMMODUS) pridie K.
Sept. a. 161 [vit. 1; Zürcher in 'Untersuch, z. röm. Kaiser-
gesch.' (edit. a M. Büdinger) I p. 352].
Caesar appellatus d. /FId. Oct. a. 166 [vit. 1. 11], in omnia
collegia sacerdotalia assuniptus est a. 175 d. XllI K. Invictas
(= A7i/ K. Oct.) [vit. 1. 12; vit. M. Antonin. 16; insignia sacer-
dotiorum inveniuntur in nummis: Cohen 401 — 406. 599. 694. 599
i^Mmpontif.; Eckhel V^II p. 102; Clinton, Fast. Rom. ad a. 175;
Borghesi opp. III p. 430]. Togam virilem sumpserat Non. lul.
a 175 [vit. M. Antonin. 22: vit. Commod. 2. 12]. Pontifex
niaximiis creatus est a. 180 post M. Aurelii mortem. Neque
enim losephi Eckbel [VII p. 137] aut Gustavi Wilmanns [955
adn. 4] scntentiam statuentium eum labente a. 183 hoc summum
sacerdotium accepissecomprobo. Primura inde, quod priore loco tabu-
lae actorum fratrura Arvalium [C. J. L. VI 2099: d. /// Non.
Jan. a. 183] abest pontificatus maximus, posteriore non item,
coUigere non licet Commodum d. /// Non. lan. nondum tuisse
pontificem maximum: non semper omnes imperatoruui tituli
enarrantur [cf. C. J. L. VI 2037. 2056. 2067. 2078]; neque est,
quod posteriore loco (d. VII Id. lan.) quadratarii errorem sub*
esse arbitremur. Deinde quod pontificis raaxinü titulus in
nummis iiiscriptionibusque ab anno dem um 18^ invenitur, meae
sententiae non refragatur: nam omittitur pontificatus maximus
ex temporibus Pii saepissime, sie a. 184 et postea [Cohen 913
sqq. 940 sqq. 983. 702. 730]. Denique ante a. 184 re vera
Commodum summo sacerdotio functum esse demonstrant et in-
scriptiones et nummi [C. J. L. 11 1725 (a. 182); Eph. epigr. V
1180 fa. 180/181), quamquam tribuuicia potestas V et consulatus
/// non quadrant. IV 42 (a. 181 vel 182)-, Cohen 415 sqq.; de
tribunicia potestate: Mommsen, St.-R. II p. 801 adn. 2].
Interfectus est pridie K. lan. anni 193 [vit. 17; Dio LXXII
22; Zürcher 1. c. I p. 249].
Homo patricius.
29
66. Q. TINEIÜS Q. F. RUFUS cos. a. 182.
Salius Palatinus factns est a. 170 [C. J. L. VI 19781:
exiU ex collegio a. 178 [1. c. 1979], qiiod eooptatus erat inter
pontifices [C. J. Gr. 4351; C. J. L. X 3G83; Borgliesi opp.
m p. 63 8q.].
Homo patricius.
Pater fuit pontifex [Fast. 5S].
67. CINGIUS SEVEKÜS.
Pontificatus eius comniemoratur a. 193 [vit. Coramod. 20].
Nescio an hie sit ille Cincius Severiis, quem iniperator Septimins
Sevema. 197 interfecit [vit. 13; Noeldechen in *Histor. Taschenb.'
1888 f. 184: a. 205 oecisus post mortem Plautiani; Tissot 1. c.
p. 123: proconsul Africae inter 180/190].
Homo plebei us.
68. Q. VIBRTS EGNATIUS SULPICIUS PRISCUS.
Consularis, pontifex, flamen divi Severi [C. J. L.
V 7783].
Mortuus est post a. 211,
Homo patricius [Eph. epigr. III p. 223; Marquardt, St.-V.
ni p. 474].
69. M. VALERIUS BRADUA MAURICUS cos. a. 191.
Pontifex, sodalis Hadrianalis [C. J. L. V 7783. VI
1343. 1541]. Proconsul Africae temporibus Severi et Cara-
wllae [Marini, Atti p. 181; Tissot 1. c. p. 140].
Homo patricius?
70. IMP. CAESAR P. HELVIUS PERTINAX AUGUSTUS.
Natus est (P. HELVIUS PERTINAX) a. 126 K. Aug. [vit.
15; C. J. L. I p. 379; Eckhel VII p. 140 sqq.].
Consul a. 175 et a. 1,92. Cum a. 193 Id. lan. fratcr Arvalis in
Commodi locum sit eooptatus [C. J. L. VI 2102], eodem fere die
in omnia collegia allectum eum esse conicio [inter sodales
Augustales: C. J. L. VI 1992. XIV 2396; Borghesi opp. III
p. 429 de primo imperii die videtur cogitare]. Itaque pontifi-
catus maximus in tabula Arvali supplendus non est: deest in
nnmmis et inscriptionibus [Cohen 1 sqq. 25; C. J. L. VIII 8425.
10238. 10242]. Fortasse mense Februario [C. J. L. 11 4120
d. /// Id. Febr. abest] vel Martio [Orelli 896: d. XIV K. Apr. ades
pontificatum maxiraum suscepit [Cohen 23. 38].
Occisus est a. 193 d. V K. Apr. [vit. 15; Dio LXXIII 10
Homo patricius.
:i. IMP. CAESAR M. DIDIUS SEVERUS lULlANUS AUGUSTUi
Natus est a. 133 mense lanuario [Dio LXXIII 17; vii
9: Eckhel VIT p. 147 sqq.].
Homo privatus sodalis Antoninianiis et consul a. 17i
iactus est [C. J. L. VI 1401]. Post Pertiuacis mortem imperato:»:"
a senatu appellatus [vit. 3; Dio LXXIII 11 sqq.] pontificatu
maximum iniit [Cohen 8. 12. 13; Kgl. Mtinzkab. 1029].
Occisus est K. lun. a 193 [Dio LXXIII 17; vit. 8].
Ex plebeio patricius a. 103 factus [vit. 3].**)
72. IMP. CAESAR L. SEPTIMIÜS SEVERUS PIüS PERTINAX
AUGUSTUS.
Natus est (L. SEPTIMIÜS SEVERUS) d. /// Id. Apr. a. U6
Dio LXXVI 17; C. J. L. I p. 379; vit. 1: Vlidtis Apnles; Höfner
1. c. p. 32 s(iq.; Eckhel VII p. 166 sqq.].
Consul a. WO, F rater Arvalis commemoratur: C. J. L.
VI 102(3. Pontifex maximus post K. lun. a. 193 factus est
[C. J. L. V 4317. VIII 1170. VI 1074: pontifex et Parthicus
maximus; per errorem jxmtifex solum nominatur Cohen 374.
567 — 570; deest pontificatus maximus in nummis (a. i94) et in-
scriptionibus (C. J. L. VI 1034)].
Mortuus est a. 211 pridie Non. Febr. [Dio LXXVI 15].
A. 193 inter patricios adlectus est [vit. 3].
^\) C. PE8CENN10 NIGRO aut D. CLODIO ALBINO, quorum a legio-
nibus alter in Syria, alter in Britannia a. 193 electus erat Imperator, ho-
nores sacerdotales non sunt decreti [Eckhel VII p. 152 sqq.; Borghesi opp.
III p. 432], quamquam hie a. 193 a Severo factus Caesar [vit. Sever. 6; vit.
Alb. 1; Herod. II 15; Zonar. XII 17; in nummis: Äuguatus] titulum pon-
tificis maximi usurpans nummis impressit [Cohen Alb. 19; Höfner,
Untersuchungen zur Geschichte des Kaisers L. Septimius Seveinis und seiner
Dynastie I p. 78 sqq.].
31
13. WIP. CAESAR M. AURELIIJS SEVERUS ANTONINUS PlUS
FELIX AUGUSTUS.
Natus est (BASSIANUS) a. 188 pridie Non. Apr. [Dio
LXXVni 6; Vit. 6. 7; Eckhel VI! p. 199 sqq.; Höfner l. c.
P- 43 sqq. et p. 263].
A. 196 aut 197 Caesar nominatus (AI RELIUS ANTONINUS
Mt. Sever. 10; Höfner 1. c. p. 190 et 259]) in omnia collegia
^acerdotaliaexsenatus consulto supra nuraerum a. ir>7cooptatus
est[C. J. L. VI 1984. 2009; insignia sacerdotiorum: Cohen 53. 54.
o82~588; Kgl. Münzkab. 1077; Fröhner, Les medaillons de
I' empire roraain p. 162; Catalogue of the Roman Coins in the
British Museum Londinii 1874 p. 35; ßorghesi opp. I p. 351.
III p. 431; Mommsen, St.-R. II p. 1105 adn. 3; interdum jwn-
^i/ei in nummis et inscriptionibus appellatur: <Johen l. c. et 180;
0. J. L. VI 1074. X 5909; frater Arvalis: C. J. L. VI 1053;
Ho&er 1. c. p. 260], fortasse postquam Romam rediit mense lunio
[vit. Sev. 14; Schiller 1. c. I p. 718]; a. 201 togam virilem sumpsit
[Vit. Sev. 16; Borghesi opp. III p. 432]; a. 202 consul; a. 211
post patris mortem pontifex maximus factus est [C. J. L. VI
1062; Cohen 84. 86. 186. 193. 640].
Occisus est a. 217 d. VI Id. Apr. [Dio LXXVIII 5: vit. 6. 7].
Homo patricius.
U. IMP. CAESAR P. SEPT1MIU8 GETA PILS AUGUSTUS.
Natus est Geta a. 189 d. VI K. lun. [vit. 3; Höfner I. c.
P 45 sqq.; Eckhel VII p. 221 sqq.].
Ä. iP8 Caesar (ANTONINUS [vit. 5; vit. Sever. 16; Höfher
'• c. p. 265]) et sacerdos omnium collegiorum factus (in-
s^ignia sacerdotalia : Cohen 187. 188. 190. Idl; pontifex: l.c 97.98.
106.181 sqq.; Zeitschr. f. Numismat. (edit. ab A. v. Sallet) XIII
P 129; C. J. L. VIII 9035 et add. p. 974); circa a. 202 togam
^riJem sumpsit [vit. Sever. 14]; consul a. 205 et 208,
Interfectus est a. 212 [Clinton, Fast. Rom. ad a. 212: in
Homo patricius.
75. M. NUMMIUS UMBRIUS PRIMUS M. F. SENECIO
ALBINUS COS. a. 206,
Salius Palatinus cooptatus est a. 191 [C. J. L. VI 1980]^
eiüt ex hoc coUegio a. 199 pontifex factus ante quaesturam
32
circa quiuque et viginti annos natus [C. J. L. VI 1982. II
3741. V 4347. VI 1475; Borghesi opp. IV p. 510 sq. V p. 493].
Homo patricius.
70. L. FULVIUS L. F. GAVIUS NüMISIUS PETRONIUS '
AEMILIANUS cos. a. 206.
Salius Collinus*; pontifex electus ante quaesturam^
quam gessisse cum puto propter numemm plurativum Augg. in
C. J. L. VI 1422 traditum a. 198 [Renier, Melanges d' öpigr.
p. 16: salkis apres avoir exerce les foiictions de triunwir mon^taire,
pontifex avant sa (juesture ou plutöt pendani qiC il etait questeur].
Cum dedicatus est titulus C. J. L. VI 1422 — fuit praetor
tutelarius candidatus Augustorum — , vicibus promagistri
videtur funetus esse in pontificum collegio. Eiusdem hominis est
Lugdunensis inscriptio [Mommsen in *Ann. d. Inst.' 1853 p. 69
sqq.; Borghesi opp. VIII p. 602. 217], ubi praeterea sodalis
Flavialis nominatur, quod sacerdotium eum accepisse Mommsen
arbitratur eo tempore, quod inter duos illos titulos compositos
interiacet. In hoc marmore Lugdunensi Boissieu [1. c. p. 485]
et Mommsen suppleverunt pontifici solum, non pontifici pro-
magistro, quod voluit Borghesi [opp. IV p. 309 sqq.].
Homo patricius. (Cf. Fast. 77).
77. L. FULVIUS GAVIUS (NUMISIUS PETRONIUS CERVIDIUS)
AEMILIANUS.
Incertum est, num post consulatum [C. J. L. X 3856]
sacerdotii alicuius mentio (frater Arvalis aut fetialis
[Renier l. c. p. 22. 40]) evanuerit. Pontificatu videtur hono-
ratus esse ab imperatore Severo Alexandro praetorius, post-
quam dilectum habuit per regionem Transpadanam [Mommsen,
St.-R. II p. 850 adn. 3]. Cum Severus Alexander nominetur
(yptimus in titulo, Fulvius consul ante eins mortem fuit. Num
cognatione secum fuerint coniuncti hie pontifex et cousules
annorum 206*. 244. 249^ nescio [Borghesi opp. IV p. 278 sqq.
Vn p. 378. VUI p. 603]. Tituli autem: C. J. L. VI 1422 (cf.
Fast. 76) et X 3856 quin eidem attribuendi non sint, non dubito,
quamqnam negat Mommsen [ad C. J. L. VI 1. c; in *Ann.
d. Inst.' 1853 p. 70; Eph. epigr. I p. 138]. Nam si in titulo
Campano — omitto, quomodo is sit restituendus — cursus
bonorum ordine temporis servato enarratus est, Fulvius post
33
praetaram pontificatam accepit; tituli autem arbanus et Lag-
dnnensis enm ante qaaesturam pontificem factum esse et tempore
praetnrae iam pro magistro fuisse probant. Sin autem in illa
inscriptione pontificatus non suo loco inter honores relatus, sed
praeter temporis ordinem post consulatum positus est [Renier 1. c.],
qua de causa duo sacerdotia, quorum mentio fit in bis, aut alio
loco exbibita aut plane neglecta sunt?
Homo patricius [Borgbesi opp. IV p. 301 adn. 5].
78. C. FULVIUS C. F. PLAUTIANÜS cos. II a. 203.
Ornamenta consularia accepit a. 202 ( = cos. I [Hirscb-
feld, Verw.-Gescb. I p. 230 n. 58]). Ex Africa oriundus [Herod.
11110,6], praefectus praetorio regnante Septimio Severo ftiit;
a. 202 in ordinem senatorium adlectus (clarissimus vir
[Herod. III 11, 2: Y^ji^ieoTO '(ol^j ttjv ts xXaxixjTQftov ia^f^ta;
Hommsen, St.-K. 11 p. 866 adn. 3]) et pontificatu omatus est
[C. J. L. VI 1035. 1074. III 6075. V 2821].
Interfectus est d. A7 K. Febr. [a. 203: Höftier 1. c. p. 292;
Eckhel VII p. 224; Clinton, Fast Kom. ad a. 203] a. 205
[Bormann in TSull. d. Inst.^ 1867^. 218; Scbiller 1. c. I p. 731].
79. C. lULIUS C. F. GALERIUS ASPER cos. a. 212.
Sodalis Augustalis inter praeturam et consulatum
[C. J. L. XrV 2505—2513] et pontifex [Notizie degli scavi
M7 p. 72 et p. 141] vel ipso anno 212 vel postea videtur
factus esse. Pater bis consul et praefectus urbi [C. J. L. XIV
2514. 2515; Notizie 1. c], filius VII vir epulonum et lupercus fiiit.
Homo plebeius; itaque puto Asprum cum, qui a. 201 flamen
proditus exiit ex saliorum Palatinorum collegio [C. J. L. VI 1982^
1983], non patrem pontificis fiiisse [Borgbesi opp. VII p. 94 sqq.].
«). C. OCTAVIUS APPIUS SUETKIÜS SABINUS cos. a. 214.
Fuit pontifex et augur [Mommsen in *Epb. epigr.' I p.
137haec dicit: Sacerdotia haec quo tempore Sabinus adeptus sit cum
W>refwt«;, hie iis locum dedimu^ post consulatum'^ C. J. L. VI
1476. 1477. X 5178. 5398; Borgbesi opp. V p. 395; Desjardins
iö *Bev. arcbeoL' XXVI p. 65 sqq. et p. 171 sqq.; Henzen, Arv.
p. 193; Hirschfeld, Verw.-Gescb. I p. 119 adn. 3].
flomo plebeius.
34
81. Q. POMPEIUS FALCO SOSIUS PRISCUS.
Pontifex, salius, quaestor candidatus imperatoris M.
Aurelii Antonini [C. J. L. XIV 2803. VI 1490].
Fuit pronepos pontificis [Fast. 63], fortasse nepos Q. Sosii
Falconis cos. a. 193,
Homo patricius.
82. IMP. CAESAR M. OPELLIUS SEVERUS MACRINÜS PILS
FELIX AUGUSTUS.
Natus est a. 164 [Dio LXXVIII 40; Eckhel VII p. 236 sqq.].
Scriba pontificius [vit. 7]; a. 212 fuit praefectiis
praetorio dignitate viri clarissimi praeditus [Henzen 5512].
Post Caracallae mortem a. 2i7 imperator factus pontificatum
maximum iniit ipso imperii die [vit. 7; Dio LXXVIII 11;
Herod. IV 14; C. J. L. VIII 4598; Cohen 30. 69-81. 120.
142]; tum (fortasse mense Aprili a. 217) in collegia sacerdos
cooptatus est [C. J. L. VI 1984. 2009]. >5)
Interfectus est a. 218 post d. VI Id. lun. [Dio LXXVIII
39 sq.].
A. 217 inter patricios adlectus est [vit. 7 ; Dio LXXVIII 17].
83. M. OPELLIUS ANTONINUS DIADUMENIANÜS CAESAR.
Natus est a. 208 d. XI II K. Oct. [vit. 5; Dio LXXVIII 34 ;
Eckhel VII p. 240].
Clarissimus puer [Henzen 5513]; a. 217 Caesar factus
est [Schiller 1. c. I p. 757 adn. 1; C. J. L. II 4789; Bull. d.
Inst. 1884 p. 153]. In collegia sacerdotalia cooptatus est
una cum patre [C. J. L. VI 2009; Borghesi opp. III p. 432].
Interfectus est cum patre a. 218 [vit. 2. 8; Dio LXXVIII
41; Herod. V 4].
Homo patricius inde ex a. 217 [Dio LXXVIII 17].
84. IMP. CAESAR M. AURELLIUS ANTONINUS PIUS FELIX
AUGUSTUS.
Natus 'est (VARIUS HELIOGABALUS) circa a. 205 [Dio
LXXVni 31; Herod. V 5, 1; Eckhel VU p. 244].
**) Macrinus igitur factus est pontifex maximus, quamquam jx^ntifex
non erat (cf. adn. 5).
3n
D. XVII K. Inn. a. 218 Emesae a militibus Imperator
renantiatus [Dio 1. c; Herod. V 3, 12 5 vit. Macr. 9] post Macrini
mortem Romae a senatu comprobatus statimqae factns est pou-
tifex maximtis [Dio LXXIX 2; vit. 1; Cohen 125 — 133.
222—228; per errorem pontifex solum nominatur: Cohen 238 — 241 ;
pontifex maximm d. /// K. lun.: C. J. L. VI 2104]. In sacer-
dotia cooptatus est partim pridie Id. lul. a. 218 [C. J. L. VI
2001. 2009], partim iam ante hune diem [C. J. L. VI 2104;
Benzen, Arv. p. CCVI adn. 15; Borghesi opp. III p. 422 sqq.;
Mommsen, St.-R II p. 1104 adn. 2]. Praeterea hos titulos, qui
anteponebantur pontificatui maximo in inscriptionibns (excepta
inscriptione C. J. L. VI 3839), gessit: sacerdos amplissimus
et inciclus dei Solls Elagabali [C. J. L. III dipl. 50. VIII
4440], sacerdos amplissimus dei invicti Solis Elagabali
Plph. epigr. II p. 464 sqq.; C. J. L. X 5827], sacerdos dei Solis
Elagabali [Cohen 246 sqq.], sacerdos amplissimus [C. J. L.
VI 3839], invictus sacerdos [Cohen 58 sqq.; Eckhel VII
p. 249 sqq.], summus sacerdos [Cohen 276. 277], ii^ytsps»)^
loö 'EXsaYaßdtXoo [Zonar. XII 14; Dio LXXIX 11; vit. 1].
In nummis nnnqnam ntmmque sacerdotiam occurrit coniunetum.
Interfectus est mense Martio a. 222 [Dio LXXIX 3. 20;
Eckhel VII p. 252; Clinton, Fast. Rom. ad a. 222 et Loehrer
*De C. lulio Vero Maximino Romanornm imperatore' Monasterii
WS3 p. 34: mense Febniario],
Homo patricins.
«5. IMP. CAESAR M. AÜRELLIUS SEVERUS ALEXANDER
PIUS FELIX AÜGUSTUS.
Natus est circa a. 205 K. Oct. [vit. 5. 13. 60; Orelli 1104;
<^. J. L. I p. 379; Eckhel VII p. 267 sq.].
A. 221 nobilissimus Caesar d. VI Id. lul. cooptatus est
inomnia collegia [C. J. L. VI 2001. 2009\ pontifex: Cohen
458. 459; insignia sacerdotiorum : Cohen 198. 199; Borghesi
opp. III p. 437; cf. Herod. V 7]. Cousul a. 222, Pontificatum
maxininm simnl cum principatu suscepit [vit. 1. 6. 8. 56;
Loehrer 1. c. p. 34; C J. L. II 1533; Cohen 201—227]; sacer-
urbis [Cohen 527; Eckhel VII p. 270].
3*
36
Interfectas est mense Martio a. 235 [Clinton, Fast. Born, ad
a. 235; Loehrer 1. c. p. 36 et 44: d. X mens. Febr.; Schiller 1. c,
I p. 783 adn. 3 et p. 943].
Homo patricius.
86. C. FUKIUS OCTAVIANUS.
Consul pontifex [C. J. L. VI 1423]. A. 223 in albo de-
curionum Gannsinorum inter patronos clarissimos viros com-
memoratur [C. J. L. IX 338 1, 12; Borghesi opp. III p. 121; de
Rossi, Roma sotteranea II p. 139 sqq.].
87. L. Tl. CLAUDIUS AURELIUS QUINTIANUS cos. a. 235.
Pontifex [C. J. L. X 3850; Borghesi opp. III p. 442. V
p. 435 sqq.].
Homo patricius.
Klein [1. c. ad a. 235] huic pontifici adsignat titulum C. J.
L. V 3223 c. add. p. 1074, ubi Quintiani hominis patricii
[Dessau in *Eph. epigr.' III p. 225], consulis, flaminis^
Augustalis, proconsulis, pontificis, sodalis Aureliani
Antoniniani mentio fit.
88. IMP. CAESAR C. lULIUS VERUS MAXIMINUS PIÜS
FELIX AUGUSTUS.
Pontificatum maximum accepit cum reliquis titulis im-
peratoriis mense Martio a. 235 post Alexandri mortem [Eckhel
VII p. 290 sq.; Cohen 43 sqq.; Eph. epigr. V 75. 76; Loehrer
1. c. p. 36; deest haec dignitas C. J. L. VI 1085; Eph. epigr.
IV 444]. A. 235 d. VIII K. Apr. in collegia sacerdotalia
cooptatus est [C. J. L. VI 2001. 2009].
Occisus est a. 238 [Eckhel VH p. 295: medio Maio; Clinton,.
Fast. Rom. ad a. 238: slain in the be/jinning of May; Loehrer
1. c. p. 36: d. XI mens, lun.; Schiller 1. c. I p. 795].
Homo patricius.
89. C. lULIUS VERUS MAXIMUS CAESAR.
A. 235 Caesar [vit. 8]; a. 236 sacerdos cooptatus ii>
omnia collegia supra numerum [C. J. L. VI 2001. 2009; in-
signia sacerdotiorum : Cohen 1—9; Kgl. Münzkab. 1035].
37
L238 (Au gas tu 8 iam ftiit [Schiller 1. c. I p. 795 adn. 2])
«am patre mortem occuboit XXI aat XVIII annos natus [vit.
Maxim. 27; Eckhel VII p. 297 sq.].
Homo patricins.
SO. et 91. IMPP. CAESAKES MARCI ANTONII GOKDIANI
PII FELICES AUGÜSTI (pater et filius).
De nominibus: r. Sallet in 'Zeitschr. f. Nnmismat' (edit.
ab A. V. Sallet) VII p. 139 sqq.; Mommsen ibid. VIR p. 27 sq.;
Thedenat in *Rev. arch^ol.' XL p. 284 sqq. ; Eph. epigr. V 342 ;
Schiller 1. c. I p. 788 adn. 3].
Pater init consul a. 213^ proconsal Africae a. 238 [vit.
2; Tissot 1. c. p. 168].
Filins fiiit consul a. 229, legatns patris a. 238 [vit. 18].
Uterque a. 238 simul a senatu Augustns et pontifex
maximus factus est [Clinton, Fast. Rom. ad a. 238:proclaimed in
Fdmtary; Eckhel VII p. 293 sqq.; Borghesi opp. V p. 227 et
p.490: mense Martio; Loehrer 1. c. p. 43: die II mens, Aprr^ etiam
filinm pontificatnm maximum suscepisse postea explicabo [Cohen
4]. Tum simul in omnia collegia sacerdotum cooptati sunt
{C. J. L VI 2009 ; insignia sacerdotalia in nummo aeneo filii
(Cohen 3) inveniuntur].
Pater se suspendit, filius pugna cecidit XX aut XXII diebus
postqoam principatum adepti erant [Clinton, Fast. Rom. 1. c. : slain
w M(urh; Borghesi opp. V p. 490; Loehrer 1. c.].
Homines patricii.
92. IMP. CAESAR M. CLODIUS PUPIEN(I)US MAXIMUS
AUGUSTUS.
93. IMP. CAESAR D. CAELIUS CALVINUS BALBINUS
AUGUSTUS.
A. 238 eodem die [Clinton, Fast. Rom. 1. c: appointed in
March; Borghesi opp. V p. 490; Schiller 1. c. I p. 790: d. JII
Id. hl.; sed ci. C. J. L. VI 2113] imperatores agniti sus-
cepemnt pontificatnm maximum [vit. 8; Cohen Pupien. 26 — 31.
Baibin. 18—22; C. J. L. Vni 10342. 10343. 10365]; tum facti
^nt sacerdotes omnium collegiorum.
38
Occisi sunt a. 238 [Eckhel VII p. 294. 305: exeunte lulio;
Clinton, Fast. Kom. 1. c: slain about the middle of lune; Schiller
1. c. I p. 796 adn. 3: mmse Avgtisto; C. J. L. VI 2113].
Homines patricii.
94. IMP. CAESAE M. ANTONIUS GOKDUNUS PIUS FELIX
AUGUSTUS.
Natus est d. XIII K. Febr. [C. J. L. I p. 379; Orelli 1104]
a. 222 aut a. 225 aut a. 227 [vit. 22; vit. Max. et Balb. 3].
Caesar nominatus est a. 238 eodem die, quo Pupienius et
Balbinus Augusti [vit. Max. et Balb. 3. 8. 9; vit. Maxim. 16. 20;
Vit. Gordd. 22; C. J. L. VIII 10342]. Statim sacerdos
omnium collegiorum cooptatus est (insignia sacerdotiorum :
Cohen 182. 183; frater Arvalis: C. J. L. VI 1093). Im-
perator et pontifex maximus factus est post mortem Papienii
et Balbini [Clinton, Fast. Rom. 1. c: proclaimed abmit the middle
of lune; C. J. L. VI 2113. 1088 sqq. III 4820. V 3112].
Oecisus est a. 244 [Clinton, Fast. Rom. ad a. 244: slain
heticeen Feb. 24 and March 14; Schiller 1. c. I p. 800 adn. 6].
Homo patricius.
95. IMP. CAESAR M. lULIUS PHILIPPUS PIUS FELIX
AUGUSTUS (pater).
Imperator et pontifex maximus factus post Gordiani
mortem [Borghesi opp. IV p. 282; Cohen 113. 243—245; C. J.
L. VI 1097. VIII 10049. 10077; per errorem pontifex (pro: /)on-
iifex maximus) nominatus: Cohen 160]. Sacerdos omnium
collegiorum.
Oecisus est a. 249 [Borghesi opp. IV p. 284; Clinton, Fast.
Rom. ad a. 249: heticeen Sept, 1 and Od, 16].
Homo patricius.
96. IMP. CAESAR M. lULIUS PHILIPPUS PIUS FELIX
AUGUSTUS (filius).
A. 244 Caesar [Aur. Vict. Caess. 28; Oros. VII 20] et
sacerdos omnium collegiorum (insignia sacerdotiorum: Cohen
30—32), a. 247 Imperator Caesar Augustus et pontifex
maximus factus est [C. J. L. HI dipl. 53. V 4056. X 3335;
Eph. epigr. IV 647 ; Cohen 35].
39
Occisus est paullo post patrem [Aur. Vict. Caess. [agens 28
fitae annam XII [Aur. Vict. epit. 28].
Homo patricius.
De Philippis duobus cf. quae exposuit Mommsen in ^Zeitschr.
T. Nnmismat.' (edit ab A. v. Sallet) VI p. 412 sqq.
97. mP. CAESAR C. MESSIUS QUINTUS TRAIANUS DECIUS
PIUS FELIX AUGUSTUS.
A. 249 post mortem Philipporum Imperator agnitus et
pontifex maximus factus est [Borghesi opp. IV p. 285; Schiller
1. c 1 p. 803 adn. 4; C. J. L. III dipl. 56: a. d, V K. lan.;
Ball. d. comm. archeolog. com. 1881p. 10]. Sacerdosomnium
collegiorum (insignia sacerdotalia: Cohen 101).
Bello Gothico interfectus est a. 251 [Clinton, Fast Rom. ad
'si.251:beforeth€€nd of this year; Schiller I. c. I p. 807 adn. 1].
Homo patricius.
98. IMP. CAESAR Q. HERENNIUS ETRUSCUS MESSIUS
DECIUS AUGUSTUS.
A. 2^9 Caesar [Aur. Vict. Caess. 29. epit. 29; Eutrop. IX
4; Oros. VII 21] et sacerdos omnium collegiorum (sacer-
dotionim insignia: Cohen 14 — 16; Eckel VII p. 348 sqq.). Imp.
Caesar Augustns et pontifex maximus factus a. 25i [Klein
1. c ad a. 251: posteriore parte anni; C. J. L. VI 1101 (1100);
Cohen 7. 16. 18. 19. 37. 41; per lapicidae errorem titulus pon-
tificis maximi filio tributus est, patri non item in inscriptione
C. J. Gr. 2743 = Lebas, part. V 1624 (a. 250)].
Interfectus est una cum patre.
Homo patricius.
99. IMP. CAESAR C. VALENS HOSTILIANUS MESSIUS
QUINTUS AUGUSTUS.
A. 249 fortasse post fratrem [de Rossi in ^Bull. d. Inst.'
iS52 p. 15 sqq. et p. 132; Mommsen ibid. 1865 p. 27 sqq.;
Schiller 1. c. I p. 805 adn. 1] Caesar et sacerdos omnium
collegiorum factus est (insignia sacerdotalia: Cohen 18. 25.
%); a. 251 post patris mortem Augustns cum Treboniano Gallo
[Zosim. I 25; Anr. Vict. Caess. 30|; Eutrop. IX 5] et pontifex
njaximus dictns est [C. J. L. VI 1102; Cohen 7. 8. 22. 24. 29. 42].
40
Ante finem anni pestilentia abreptas est [Clinton, Fast Rom.
a. 252; Zosim. I 26; lordan. XIX 104; Anr. Vict. et Eutrop.
11. cc.].
Homo Patricias.
100. IMP. CAESAR C. VIBIUS TREBONUNUS GALLUS
PILS FELIX AUGLSTUS.
A. 251 imperator et pontifex maximns post Decii mortem
(simnl com Hostiliano [Eckhel Vn p. 354: circiter exeunie No-
vembri; Borghesi opp. VUI p. 337 sqq.; C. J. L. VI 1104 et
p. 844. Vni 10046. 10292; Eph. epigr. V 1093; Cohen 91.
Aemil. 38]. Sacerdos omnium collegiornm.
Interfectus est a. 253 [Clinton, Fast. Rom. ad a. 254; about
Febrvary; ante d. XI K. Nov. a, 253 : Wilmanns 1022 adn. 1 ;
Schiller 1. c. I p. 810 adn. 2].
Homo Patricias.
101. IMP. CAESAR C. VIBIUS AFINIUS GALLUS
VELDUMNL^US L. VOLUSIANUS PIÜS FELIX AUGUSTUS.
De nominibas: Borghesi opp. III p. 490. V p. 278.
A. 251 Caesar [Aar. Vict. Caess. 30; Eatrop. IX 5] et
sacerdos omninm collegioram (insignia sacerdotalia: Cohen
90) post Decii mortem, Angastas [Aarel. Vict epit. 30; Zosim.
I 24] et pontifex maximns Hostiliano mortao factas est
[Eckhel VII p. 366; Clinton, Fast. Rom. ad a. 252: Volmiamis
iras still Caesar ai Ion, 1 A. D. 252; C. J. L. VI 1104 et p. 844.
Vin 10046. 10292; Eph. epigr. II 760; Cohen Treb. et Volus.
8. Volas. 91—97].
Occisas est a. 253 ana cum patre.
Homo Patricias.
102. . . . B. POMPONIUS BASSUS cos. a. 258 et a. 271.
Promagister pontificam collegii [C. J. L. VI 3836;
de Rossi^ Roma sotterranea II p. 282 ; Mommsen in ^Eph. epigr.'
I p. 139].
Homo Patricias (tou y^voo; XcL^npob).
41
I. IMP. CAESAR M. AEMILIUS AEMILIANUS PIUS FELIX
AUGUSTUS.
Imperator et pontifex maximus a. 253 [Eckhel VII
p. 371: ctrdter exeunte Augusto; Clinton, Fast. Rom. ad a. 254;
Schiller 1. c. I p. 810 adn. 4; C. J. L. X 8011. 8012; Archaeol-
«pigr. Mitth. aus Österr.-Ung. VII p. 147; Cohen 32. 36. 39. 40].
Sacerdos omnium coUegiorum.
Occisus est mense tertio principatus a. 253 [Clinton, Fast.
Rom. ad a. 254: shin in May 25i].
Homo pa tri ei US.
m. IMP. CAESAR P. LICINIUS VALERIANUS PIUS FELIX
AUGUSTUS.
A. 253 post Aemiliani mortem imperator et pontifex
maximns factus [Eckhel VII p^ 371; in titulo C. J. L. VIII
2482 (d. XI K. Nov. a. 253) Valerianus et Gallienus [cf. Fast.
106] Augnsti, in privilegio militum in *Eph. epigr.* IV p. 513
edito (d. VII Id. lan. a. 254) pontifices maximi appellantar;
C. J. L. X 8033; Notizie degli scavi 1883 p. 148; Cohen 171];
a. 260 captns est a Persis [Schiller 1. c. I p. 821 adn. 8].
Homo patricius.
105. IMP. CAESAR P. LICINIUS EGNATIUS GALLIENUS
PIUS FELIX AUGUSTUS.
Non Caesar, sed statim Augustus a. 253 [Eckhel VII
p. 389; Clinton, Fast. Rom. ad a. 254; Schiller 1. c. I p. 812
idn. 2] et pontifex maximus videtur factus esse [C. J. L. II
2199; Cohen 797 sq.; cf. locos ad patrem pertinentes]; sacer-
dos omnium collegiorum cum patre cooptatus est (insignia
sacerdotiorum: Cohen 789).
Occisus est a. 268 mense Martio [Eckhel VII p. 395;
Clinton, Fast. Rom. ad a. 268-, Schiller 1. c. I p. 840 adn. 6].
Homo patricius.
106. P. CORNELIUS LICINIUS VALERIANUS NOBILISSIMUS
CAESAR.
Natas est a. 242.
A. 253 Caesar [Schiller 1. c. I p. 812 adn. 6; C. J. L. X
4558] et sacerdos omnium collegiorum factus est (insignia
42
sacerdotiorum: Cohen Salonin. 45 — 47. 50 — 56. 58. Nummo»
enim eos, in quibus Salonini nomen deest, maiori filio Gallieni
esse attribuendos puto, quam quam Cohen omues Salonino minori
filio adsignat [Mommsen in 'Abh. d. phil -bist. Class. d. k. sächs.
Ges. d. Wiss.' 1857 11 p. 245 sq.; Schiller 1. e. I p. 827 adn. 2;
Henzen 5546]).
Interfectus est a. 259 [Schiller 1. c. I p. 828 adn. 1 ; Clinton,
Fast. Rom. ad a. 260: ahmt hme],
Homo patricius.
107. P. CORNELIUS LICINIUS SALONINUS (VALERIANUS)
NOBILISSIMUS CAESAR.
Caesar a. 250 in locum fratris [Am*. Vict. epit. 33; C. J.
L. VI 1110 vivo fratrenondum nominatur. 1107 sq. X 7479; Clinton,
Fast. Rom. ad a. 260; Mommsen, St.-R. II p. 1164 adn. 5] et
sacerdos omnium coUegiorum factus (insignia sacerdotiorum:
Cohen Salon. 40—42. 44. 48. 57).
Interfectus est a. 268 cum patre [Schiller 1. c. I p. 840
adn. 8].
Homo patricius.
De Valeriano, filio nepotibusque eins cf. lulium Friedlaender
in ^Zeitschr. f. Numismat.' (edit. ab A. v. Sallet) X p. 61 sq.^*^)
108. IMP. CAESAR M. AURELIUS CLAUDIUS PIUS FELIX
AUGUSTUS.
A. 268 post mortem Gallieni d. IX K. Apr. [vit. 4; Clinton,
Fast. Rom. ad a. 268] imperator et pontifex maximus
factus [C. J. L. II 3737. 3833; Lebas, part. V2611]; sacerdos
omnium collegiorum.
Pestilentia interiit a. 270 [Clinton, Fast Rom. ad a. 270i
before the summer; Schiller I. c. I p. 849 adn. 12].
Homo patricius.
^^) In nuniero ttjrannorum triginta [Eckhel VII p. 437 sqq.; Bouchä-
Leclercq 1. c. p. 389 sqq.; Schiller 1. c. I p. 823 sqq.] fuerunt, qui titulum
pontificis maximi sibi aiTogantes nummis inscribi iusserunt (cf. nummos
Victorini, Quintilli, Tetrici, Postumi). Sacerdotiorum insignia inveniuntur
in nummis Quintilli et Tetrici filii [Borgbesi opp. III p. 431 ; Zeitschr. f.
Numismat. (edit. ab A. v. Sallet) VII p. 334 sq.].
43
m
109. IMP. CAESAR M. AUKELIUS CLAUDIUS QUINTILLUS
AUGUSTUS.
Imperator et pontifex maximus factus a. 270 post
Claudii fratris mortem [vit. Claud. 12; Aurel. 37; Eutrop. IX 12];
Bacerdos omniam collegiorum.
Brevi post [Aur. Vict. epit. 34: pauds diebus; vit. Claud. 12;
Eutrop. 1. c.: septimo decimo die imperii; vit. Aurel. 1. c.: die vi-
cesimo; Schiller 1. c. I p. 850 adn. 10] occisus est.
Homo patricius.
110. IMP. CAESAR L. DOMITIUS AURELIANUS PIUS FELIX
AUGUSTUS.
Imperator et pontifex maximus factus Quintillo occiso
a. 270 [Eckhel VII p. 479 sqq.; Clinton, Fast. Rom. ad a. 270;
C. J. L. II 4732. ni 219. IX 5577; Lebas, part. V 2137];
sacerdos omnium collegiorum.
Interfectus est a. 275 [Schiller l. c. I p. 871 adn. 6].
Homo patricius.
Sequuntnr pontifices ei, qui quo tempore vixerint, investigare
non potui.
111. C. APPULEIUS C. F. TAPPO.
Pontifex [C. J. L. I 1458. V 861].
Homo plebeius [C. J. L. V 862; Orelli 3827; Mommsen,
St-R. I p. 555 adn. 1].
112. L. COSSONIUS . . .
III vir a. a. a. f. f. pontifex [C. J. L. IX 1122]. Nescio
an hie intellegendus sit ille L. Cossonius Eggius Marullus cos.
a. 184 [Henzen, Arv. p. 184], cuius saliatus et flamonium com-
memorantur in inscriptione C. J. L. VI 1978. Borghesi opp. V
p. 369 haec dicit: Ora h. casa degti Eggii mostra di aver ienuto la
sua sede ad Edano, da ad promene la maggior parte delle sue
lapidij . . .
Homo patricius [Willems, Le senat de la r^publique ro-
maine I p. 451. 482 J.
113. L. LICINIUS L. F.
Pontifex... leg, divi Äug, pro[praetore] ... procos.
Bit[hyniae]... [C. J. L. VI 1442. Borghesi statuit esse eura,
euins mentionem facit Plin. N. H. IX 89].
Homo plebeius?
j44
114. METILaS.
Pontifex [C. J. L. XIV 2810].
115. (C. QüKCTIUS TKOGUS).
IC. J. L. X 1726).
Homo patricius.
116. M. TITaS L. F.
Pontifex patronns coloniae Anximi [C. J. L. £^ 5853].
117. VALERIUS CATULLUS.
Pontifex; fortasse pater L. Yalerii Catolli Messalini cos.
a. 73 [C. J. L. XIV 2095; Snet Gal 36; Borghesi opp. V p. 528 sq.]
C. J. L. V 881. VI 1630. 1982. 1983. VIII 1777. IX 2216.
X 4749; Notizie degli scavi 1S87 p. 32 b (p. 113). p. 115.*^)
'') Fortanse inter salios Palatinos [C. J. L. VI 1978 sqq.] inTeniuntur
etiam alii, qni propter pontificatum acceptum exierunt ex hoc collegio. —
De inscriptioniboB C. J. L. VI 2184 sq. cf. Theodonim Mommsen in 'Eph.
epigr/ V p. 656 (cf. Fast. 8o). — Denique in inscriptione C. J. L. VI 1545
pontificatus inseri non potest, nisi forte haec saeculo tertio posita est
quo eidem homini duo smnmorum sacerdotiorum tribui licebat.
Caput IL
De pontjficum maximorum et pontificum inde ab Augusto
usque ad Aurelianum condicione publica.
S 1.
De Augustorum pontiflcata maximo.
Inde ab anno u. c. 742^ quo Octavianus ])ontifex maximus
creatns est Lepido mortao, summum sacerdotium semper
oecessario coniunctum fuisse cum principatu constat
[MomiDsen, St.-K 11 p. 1106].^) Qua in re qnae similitndo inter-
cederet inter regum et imperatorum aetatem, scriptores non
omigerant commemorare [Serv. ad Vergil. Aen. III 80; Zosim.
IV 36]: reges enim ipsi quoque omnes a Nnma in pontificum
collegio primnm habuerunt locum [Mercklin 1. c. p. 86 sqq.;
Becker-Marquardt, Handb. IV p. 189; Mommsen, St-R. II p. 21;
Marquardt, St.-V. III p. 240]. Sic imperinm continebatur po-
testate maiestateqae tribunicia [Tac. ann. III 56; Vopisc. vit.
Tacit. 1] ac sacerdotali [Dio LIII 17]; hanc autem maiorem et
praestantiorem illa pntari [Tac. ann. III 58] imperatores Yoluisse
^el inde intellegitur, qnod in pnblicis titulis et in nummis ordo is
solebat servari, ut pontificatus maximus primo loco se-
qoeretur cognomina honoraria [Mommsen, St.-U. II p. 20
et in *Zeit8chr. f. Numismat.' I p. 238].*) Itaque nemo est^
qoinineo o£fendat, qnod pontificatus maximus imperatoris T. Antonini
^} Itaque ex hoc anno pontifices niaximi semj>er fuerunt patricii [Eckhel
Vm p. 380 sqq.; Mommsen, St.-R. II p. 7891.
') C. J. L. IX 1109: [Nero Claudius Cae8a]r Au[g. Oer]mam[cu8 pont]ifex
^^[imus poniifjieis maxilmi f.]. Alio loco collocatur pontificatus maximus:
t' J. L. VI 2040 [Henzen, Arv. p. LXVI adn. 1 ; Mommsen, St.-R. II p. 781
«in. 1]. U 2703. 4686. 4701. 4703. 4931. 4936 sq.; Orelli 642; Wilmanns
^'^; cf. Fast. 84. Qua de causa omissus sit in titulo Hadriani a L. Aelio
46
Pii in nummis et aeneis et argenteis aureisque persaepe deest
ceteris titulis exhibitis: cuius rei causa probabili quidem con-
iectura indagari posse mihi videtur.
Primum consideres tecum velim, quod in nummis a. 138
signatis et Phis et pontifex maximus legitur [Cohen 66 — 80.
638 — 644. 656. 658 sq.: neque Pius neque pontifex nmximus:
Cohen 128 sqq. 144. 597 sqq.; pontifex maxinm^^ Pim non item:
Cohen 574. 637. 660—665]. In nummis autem a. 139 cusis et
nomen una cum titulo conspicitur [Cohen 81 — 103. 480 sqq.
634 sq. 645—653. 666] et nomen solum (iam d. 17 Id. lul.
[Cohen 168. 305. 368. 465. 575—578. 743. 842—849. 856 sqq.
867 sqq. 878 sqq. — 840 sq. 850 sqq. 859-866. 871—8771);
atque inde ab anno 140 semper fere omissns est ponfißcatns
maximns [adest: Cohen 492 sq. 523. 528. 636. 654]»)
Deinde dubitari non potest, quin verba Pietas Augustij
quorum persaepe mentio fit in nummis Antonini Pii, significatione
quadara spectent ad nomen Pii [Cohen 597 — 633]: in eis enim
scnsum usque ad suum tempus inusitatum — eadem verba
repperi in priorum principum nummis [Eckhel VIII Ind. p. 548;
Cohen Galb. 160. 280. Tit. 151. Trai. 199 sq. Hadr. 1021—1048]
— inesse voluisse T. Antoninum Pium comprobatur nummis M.
Aurelii a. 140 signatis, in quorum aversa parte primum Pietas
Angusti Gum insignibus sacerdotalibus coniuncta est, quod exemplar
posteris deinceps imitationi fuit [Fast 53; Eckhel VII p. 46].
Similiter Pietas An ton in i est interpretanda atque Elagabali
Indulf/entia [Cohen Alex. Sev. 65 — 68]: ut Alexander Severus
indulgentia Elagabali Caesar, sie M. Aurelius sacerdos omnium
coUegiorum pietate Antonini factus est.*)
Oaesare filio dedicato |C. .1. L. III 4366], nescio. In inscriptione Liisitana
fC. J. L. II 4676 (cf. ibid. 4889) a. 217] nomen ^^o^^r militum locum pon-
tificatu8 maximi occupat.
*) In duobus [1. 3 (a. 139)] quattuor et viginti nummonim aeneoroiu
Antonini Pii, qui descripti sunt in 'Catalogue of the Roman Coiiis in tbe
British Museum' Pius et pontifex maximus nobis occurrit, in ceteris deest
sacerdotium; in inscriptionibus interdum neglecta est dignitas pontificalis
[Orelli 511. 865].
^) Cf. verba Pietas Augg. in nummis Gordiani III incisa (Fast. 94); Kenner in
^Numismat. Zeitschr.' XVII p. 58 dicit: ...mit der Aufschrift Pietas AugCusti),
welch' letztere indirekt auf die Quelle ihrer neuen Würde hindeutet. In
Antonini Pii sacerdotalibus ut ita dicam nummis Pietas Augusti abest:
ut ipse 86 in omnia collegia reciperet, fieri non potuit.
47
Denique in nummis T. Antonini Pins pro dignitate pontificis
maximi videtar esse snbstitntuiii, quod semper huius locum tenet
(cf. Pietät in nummis Cohen 597—633); ceteri autem imperatores,
qui Pii appellati sunt, bune titulum cognominum ordini inseruernnt
(Pius Invictns AugtistuSyPius Felix Augustus, Pi%is Pertinax
Augustus) et pontificatum maximum seeundum usum priorem
coUoeaverunt.
Unde coUigo, quacunque de causa Antoninus vocatus est
Pius,'^) ex imperatoris animo ae consilio notionem eam hiiic no-
niini fuisse subieetam, ut magis quam titulo Augusti cum bonor
tum potestas eo significaretur [Mommsen, St.-R. II p. 773; Dio
Lin 18: &!)va»j/.^; Dion. Halic. II 73: e£oo'3ta]: continebatur
nomine Pii munus summi et amplissimi sacerdotis, quod
pietas in sacra, insignis erga caerimonias publicas religio pon-
tificem maximum praeter ceteros decebat.
Cum Caesari, qui Augusto successurus esset, soleret deferri
tribuDicia potestas, ut consors imperii factus in proximo priucipeiu
loco esset collocatus, pontificatum maximum ei impertire
nun licuit; etiam ubi complures Augusti (duo aut tres)
cullegae dignitate et iure principali aequati rempublicam ad-
ministrabant Romanam — id quod saepius accidit, post([uam
M. Aurelius a. 161^ ut L. Aurelius Veras frater adoptivus particeps
esset imperatoriae potestatis, concessit — , cum uuo ex eis, cum
»eniore®) videlicet Augusto, summ US sacerdotalis bonor conve-
Diebat usque ad a. 23$^ quamquam in inscriptionibus provincialibus,
perraro in Italicis, et in nummis extra Italiam signatis Caesaribus
et Angnstis, quibus delatus non erat, pontificatiis maximus sive
») Vit. Hadr. 24; vit. Anton 2. 5; vit. Avid. Casa. 11; Eutrop. VIII 8;
Pausan. VIÜ 43,5; Dio LXX 1; C. J. L. VI 1001; Orelli 855. Eckhel VII p.
36 dicit: Verius crediderimj iUu8ire.m Uli hunc titulum non ah una causa^
$ed ab Omnibus hie commemoratis , et per probatam multiplici specimine
fieUUem fuisse inditum, sie ut Pius iam omnium ore vocaretur, antequam
fenaius comultum accederet. Rabino 'Beiträge zur Vorgeschichte Italiens'
Lipdae 1S68 p. 250 — 262; Bossart et Müller in 'Untersuch, z. röni. Kaiser-
g«ch.' (edit. a M. Büdinger) II p. 295. 298. 301 sqq.; Bouche-Leclercq 1. c.
p. 368; Schiller 1. c. I p. 628 adn. 3.
*) Brevitatis causa ita distinguo Augustos, quamquam aliam sententiam
Aominibus iunioris et senioris Augusti subesse non ignoro [Mommsen, St.-R.
U p. 1171 adn. 1].
48 _
adulatioue sive errore interdum adscriptas est."^) Tituli enim
publici (ut diplomata militaria) et nammi imperatorum senatusque
plane comprobant verba Dionis [LIII 17]: apxtspewv xi Tiva aaxcbv^
xav 800 xav xpei^ a|JLa äpj^üootv, elvat.
Itaqae dubitari non potest, quin imperator Caesar L.
Aurelius Verus Augustns pontifex maximus creatus non
sit.^) Contenderunt igitur homines doctissimi imperatorem M.
Aurelium, in cuius titulis et nummis persaepe omissus est pon-
tificatus maximus, abstinuisse hac dignitate, ne frater collega
ofFenderetur [Wilmanns 948].
Quae sententia meo quidem iudicio Claudicat Nam primum
Lucius consueverat fratre esse inferior [vit Ver. 3; Marc. 6],
praecipue honoribus sacerdotalibus: Marcus [Fast. 53] iam a.
139 ab Antonino Pio Caesar et omnium coUegiorum sacer-
dos factus est, Lucius [Fast. 61] Pio imperante Caesaris
titulo caruit et a. i54 in uno collegio augurum fuit. De-
inde si res ita se habuisset, Marcus semper vereri debuit summum
sacerdotium commemorare: neque vero modo in permultis nummis
hoc impressum est [Cohen 45. 72. 400 sqq. 466 sqq. 795 sqq.
1048 sqq.], sed in actis fratrum Arvalium, in privilegiis militum
veteranorumque aliisque titulis publicis et privatis Romae positis
semper fere M. Aurelius pontifex maximus nominatus est [Eph.
epigr. II p. 460; Arch.-epigr. Mitth. aus Österr.-Ung. VIII
p. 26; C. J. L. III dipl. 46. VI 1012. 1241. 2097. IX 5826;
Wilmanns, Ind. p. 513; Henzen, Ind. p. 69]. Denique post L.
Veri mortem in nummis, rarius in marmoribus, M. Aurelii pon-
tiiicatus maximus silentio premitur item atque antea [Cohen
3 sqq. 164 sqq. 265 sqq.; C. J. L. III 1450; Henzen 6015]-
Quid Marcum eo indulgentiae verecundiaeque processisse pu-
tamus, ut etiam mortuo fratre nollet sibi adscribi honorem
sacerdotalem, quo ille caruisset?
") Mommsen, St.-R. 11 p. 1108; Wilmanns 949 adn. 2; Henzen 5483;
Orelli 2148; C. J. L. Vin 9035. IX 4117. X 17; P:ph. epigr. V Ind. p. 661
et p. 663; Cohen Tit. 95. 107. 153 sq. Domit. 369. Trai. 202. Carac. 10.
173 sq. 181 sqq., ubi Cohen legi vult: Parthicus maximus (cf. 1. e. IV p.
140), Get. 99. 209.
') Praeter inscriptiones a Theodoro Mommsen [St.-R. II p. 1108 adn. IJ
collectas cf. C. J. L. VI 1021 sq. 1241. 2091 ; Eph. epigr. II p. 460. In
nummis Veri pontificatuni maximum non inveni.
_49
Immo vero, quod deest pontificatns maximas in inscriptionibus
nmnmisqae M. Aurelii, alia causa circamspicienda est: patris
radooem anctoritatemque secntas M. Aurelias omisit eom, idemque
seoatns in nummis, homines privati civitatesque in titulis fecerunt.
Sed com pater significaret amplissimum sacerdotium nomine gra-
^imo sanctissimoqne, filio non contigit, ut eadem compensa-
äooe Qteretur, quod successori senatus Pii nomen non aeque tradere
yolmt atque Aagnsti [Mommsen, St.-R. II p. 773 sq.].^) Eadem
entern sententia in nnmmis sacerdotalibus Commodi Gaesaris (cf.
Fast. 65) sub verbis Pietas M. Aurelii sine ulla dubitatione est
snbicienda, qnae inest in yerhis Pietas T. Antonini in nummis
M. Aurelii.
Hie satis est commemorare inde ab aetate Commodi saepius
in nnmmis, rarius in inscriptionibus pontificatns maximi mentionem
non fieri ceteris titulis enumeratis.
Forsitan quaerat quispiam, qua de causa sit factum, ut
pontificatus maximus, cum in reliquis par potestas auctoritasque
eoUegae concederetur, per tam longum tempus cum eo non com-
mnnicaretur : profecto regibus expulsis duo summi magistratus
nt essent in republica coUegae pari potestate, lege constitutum
est, diyinarum rerum cura uni commendata, qui magister coUegii
poDtificum in locum regis summi sacerdotis successit, quasi
regalis potestatis vestigium mansit liberae reipublicae tem-
poribus quamyis coercitum coUegii iure [Mommsen, St.-K. II p.
22; Marquardt, St.-V. lü p. 247]. Sic neminem fugit in pon-
tificatn maximo imperatores religiosissime id conservari Yoluisse,
quod constabat antiquo sanctoque usu — hanc principum ra-
tionem identidem illustrare meum erit — , praesertim cum fieri
nonposset, quin sanctitas maiestasque paene diyina, qua esset im-
perator ut pontifex maximus, imminueretur, si alter et tertius
haberetur summus hominum [Tac. ann. III 58].
Pontificatus maximus singulis deferebatur, quamdiu Augusti
aut statim cum imperio accepto aut postea consortem sibi ad-
snmebant: cum autem a. 238 primum a senatu simul duobus
principatus decemeretur, nihil fnit reliquum, nisi ut differentia,
') M. Aarelius Pii nomine omatus non est viviis, sed consecratus [Eckhel
^^I p. 74: In hoc nomen Aurelio per adoptionem Antonini Pii ius quidem
fnit. Vin p. 433; C. J. L. VI 992. 1028. 1032; Henzen, Ind. p. 68].
4
50
quae usque ad id tempus erat inter Augustos, tolleretar. Itaqne
inde ab hoc anno nihil iam obstitit, quominus duo vel
tres crearentur pontifices maximi. Adhuc inter omnes
constare videtur imperatores Papieniom et Balbinam (cf. Fast.
92 et 93) primos simal a senatu accepisse pontificatum maxi-
mam [Bonchä-Leclercq 1. c. p. 385; Schiller 1. c. I p. 791;
Mommsen, St.-R. II p. 1108], equidem iam dnos Gordianos
(cf. Fast 90 et 91) arbitror. Neque enim Inlius Gapitoliniis
primum in Pupienio et Balbino antiqaum morem dissolatnm esse
contendit [yit. Max. et Balb. 8] et inde, qnod uno senatns cousnlto
ambo Gordiani pater et filins Angusti sunt appellati [vit. Maxim.
14—16; Vit. Gordd. 8. 11; Herod. VII 7; Zosim. I 14; Zonar.
XII 17], sequitur, ut senatum iam tum non dubitasse statnamus
evertere legem, quam diebns viginti vel viginti duobns post
cum non servasse traditnm est. Confirmatur mea sententia hoc
nummo aeneo, quem Cohen Gordiano filio tribuit [Cohen 4]:
Imp. Caes. M. Ant, Gordianus Afi\ Aug. — p. m. tr. p. cos. p,
p. s. c.'^) Quod si probatur, in fastis sacerdotalibns C. J. L.
VI 2009 (=Henzen 6058) Gordianus filins non pontifex nomi-
nandus est — praeterquam quod nuUa est causa, cur in mar-
more hie titulo pontificis honoretur, Aurelius Antoninus, Diadu-
menianus, Severus Alexander, Maximus non item — , sed pontifex
maximus.
Quater usque ad Aureliani tempora simul duo Augusti
itaque duo pontifices maximi creati sunt [cf. Fast. 90. 91. 93.
93. 99. 100. 104. 105] ; saepius factum est, ut Augustus Caesarem
^°) Titalorum et nummorum Gordianorum numerus perquam exiguaa
est ['Archives municipales de Bordeaux. Inscriptions romains de Bordeaux^
par Camille JuUian. Burdigalae 1887 I p. 102 sqq.]. Patris pontificatiu
maximus apud Hemicum Cohen in duobus nummia incisus occurrit, insignia
sacerdotalia in uno aeneo filii [Cohen 3], quamquam sine dubio eadem
patemis sunt inscripta; atque facilius utriusque nummi poesunt confundi,
quam Eckhel et Cohen putant (cf. Kgl. Münzkab. 1036 sq.). Eckhel quaerit
[Vn p. 801]: . . . post dies non mtdios a Gordianorum obitu certum est binos
una fuisse pontifices maximos B€Ulnnum atque Pupienum, cur idem honos non
poterat deferri utrique Gordiano?; sed veram esse Vaillantii sententiam pro-
fitetur, pontificatum maximum solum Gordiano seniori poBse attribai: At
postquam secundis curis video, rationem, propter quam Baibinus et Pupienus
uno tempore pontifices maximi dieti fuere, non posse valere ad Gordianos . . .,
cuius opinionis causam non intellego.
^51^
«oUegam inferiorem sibi adscisceret, qni postea interdam Aagnsto
TJTO pari potestate dignitateqae toUebatur [Mommsen, St.-K II
p. 1164 sq.]: atqae etiam ipse imperator Caesar Angustas vocatus
maximom pontificatnm snscipiebat [cf Fast. 94. 96. 98. 99. 101].^^)
Adhnc qni imperator Caesar Angastns nominatus esset, ei
sommam sacerdotinm tradi solitmn esse exposni: nnnevideamas,
<)Qomodo principes facti sint pontifices maximi.
Ac primmn faitne lex, cni imperatorem satisfacere necessc
«rat, prinsqnam susciperet pontificatnm maximnm [Mommsen,
St-R. n p. 788]? Haec ex liberae reipnblicae temporibns relicta reli-
^osissime senrabatnr: pontificem maximnm nisi ex pon-
tificnm nnmero creare non licet. Cnins condicionis duplici
modo habita est ratio: ant enim novi imperatores iam, cnm
Oaesares erant, inter pontifices cooptati erant, ita nt nihil esset
impedimento, qnominns principatum adepti proveherentnr ad
amplissimnm sacerdotinm [Fast. (1). (4). 18. 28. 29. 30. (88).
53. 65. 73. 85. 94. 96. 98. 99. 101], ant, si pontificibns ad-
epti non erant, primnm in hoc colleginm recipiebantnr suc-
«edentes in locnm demortui imperatoris, tnm nonnullis diebns
post creabantnr pontifices maximi. Qnamqnam hnnc ftiisse
legitimum nsnm remm scriptores nusquam memoriae prodidemnt,
«t imperator Otho solns qno die ad pontificatnm, qno ad maximnm
pontificatnm penrenerit^ fratmm Anralinm actis cognoscitur (cf.
Fast 25). Sed cnm iam ostenderim et sim ostensums, quam
diligenter imperatores id stndnerint, ne pontificatus maximi in-
stitnta ex republica accepta mntarentur, nonne iure optimo licet
eonicere id, qnod de Othone traditum est, recte dici posse de
*') Error subest in nnmmo Maximioi Dazae relato in 'Nuiniäm. Zeitschr.
1 p. 437: MaximinuB n6b[ili88imu$] C^aeaar] — p m tr p p p procos. —
Hoc loco commemoro , cum tres Augusti regerent rempublicam Romanani,
ofioeasario tres fuisse pontifices maximos: exempli causa nomino Constantini
filios (a. 337)f quamquam pontificis maximi titulus Constantio soli attributus
adhuc inyentns est [C. J. L. III 3705], et Valentinianum Valentem Gratianum
iiide ab a. 367 ad a. 375 [C. J. L. VI 1175]). Postremus pontifex maximus
idemqoe Aognstus Romanus fuit Gratianns, qui a. 375 repudiavit hoc
^ommom sacerdoüum, qood ~ ut dicit Zosimus [IV 36] — aO-^iiitov
f^vot Xpcsr^vit» to ax'Vj^iLa (togam praetextam pontificalem, quam ei obtulit col-
leginm) putaret [Mommsen, St.-R. II p. 1108; Marquardt, St.-V. III p. 246;
Boucbä-Leclercq 1. c p. 418],
52
ceteris imperatoribus, qni, antequam principatum assequerentur,
in pontificam coUegio non erant [Fast. 19. 24. 25. 26. 28. 37..
(38). 48. 52. 70. 71. 72; cf. Cap. I adn. 5]?
Quae antiqaa sanctaqne lex obtinebatur in creando pontifice
maximo per totam imperatonun aetatem, nbi Caesar — nam
Caesares Aiisse pontifices postea demonstrabo — perreniebat
ad Aagusti potestatem. Neqne vero mirandom est posterioribu»
temporibus, si qnando Augusto pontificatas maximns decemeretur,
qni antea Caesar non fnisset, illam iam non dignam visam esse,
quae servaretnr: Augnstus enini, qnamqaam inter pontifices non-
dam erat, ipso imperii die a senatu pontificatum maximum ac-
cipiebat, ita nt simal et pontifex maximus et pontifex fieret.
Paullo autem post signabantnr numnii, qui memoriam eins ia
omnia collegia cooptationis retinerent [Fast. 82. 84. 88* 90. 91.
92. 98. 95. 97. 100. 103. 104. 105. 108—110].
Qui imperator primus, cum pontifex non esset, pon-
tificatum maximum sit adeptus, hoc loco in medio relinquo :
haec enim quaestio artissime cohaeret cum illa, quando primom
principi ipso imperii die a senatu simul cum ceteris potestatibus
et honoribns pontificatus maximus sit decretus, ad quam trac-
tandam nunc progredior (cf. p. 58).
Venio ad alteram partem disputationis, qua mihi propositum
est disquirere, qnomodo principes ad summum sacerdotium per-
venerint: id enim hie ago, ut explicem, per quem pontificatus^
maximus sit delatus.
Quae valet adhuc sententia, inde ab a. 14 senatum pontificatum
maximum tribuisse Augusto [Borghesi opp. III p. 410; Mercklin
1. c. p. 149 sqq.; Bouche-Leclercq l. c. p. 352 sq.;Henzen, Arv.
p. 68; Mommsen, St.-R. II p. 31 et p. 1107], a me probari noa
potest. Sed priusquam transeam ad hanc refutandam, paucis
exponam, qnomodo olim liberae reipublicae temporibus pontifex
maximus electus sit.
Primo per collegium, deinde per comitia minoris partis
populi id est inde ab a. 514 per septendecim tribus sorte de-
stinatas ex pontificibus creatus est pontifex maximus. A qua
lege usque ad annum 710 discessum non est [Mommsen, St-.K.
II p. 30]: adsentior enim Constantino Schwede*^) [p. 17 sq.],
'') C. Schwede 'De pontificum collegii pontificisque maximiin re publica
potettate* Lipsiae 1875.
53
<)ai eomprobari posse negat eam a. 673 a Sulla, qui ius sa-
«erdotum cooptandoruni a populo ad coUegia transtulit, esse siib-
latam, ita ut pontificis maximi electio aeqne atque antea a pon-
tificibus fieret*, et a Labieno a. 691 restitutam. Nam Caesarem
hoc anno per comitia^') factum esse pontificem maximum referunt
Suetoniuß [Caes. 13] et Dio [XXXVII 37]. Anno autem 710
post Idns Martias M. Aemilius Lepidus Antonio auctore in locum
Caesaris interfecti substitntus est pontifex maximus non per co-
mitia, sed per collegium [Dio XLIV 53]. Quamvis similibus
yerbis Dio actioneni Labieni et Antonii memoriae tradiderit,^*^)
de nova lege Antonii, qua electio Lepidi sit sancta, cogitandum
non est [Mercklin 1. c. p. 146 sq.; Madvig**) II p. 605 v
Mommsen, St-R. II p. 31 adn. 3]. Dio nihil aliud dicit nisi
Antonium, penes quem fuit potentia, in rebus tam tumultuariis
€t confdsis per se solum facere potuisse pontificem maximum,
«ed misisse auctoritatem suam ita, ut concederet pontificibus
statim eligere, quem ipse eis proposuisset. Antonius autem cur
violavit antiqnam legem? Ex Dionis verbis causa dilucide co-
goosci non potest: ceteri rerum scriptores probant futurum fuisse,
at in coroitiis non Lepidus, sed Octavianus, Caesaris filius ad-
optiTUB et beres, crearetur, cui pauUo antea plebiscito ius summi
Bacerdotii post patris mortem suscipiendi tributum esset [Dio
XLIV 5. XLV ay^ Quid enim Livii verba [epit. CXVII]:
In conßmone rerum ac tumultu M. Lepidus pontißcatum maximum
") Hoc e«t: per XVII tribua [Mommsen, St.-R. II p. 27 adn. 3]. Non
pect« Mercklin [1. c. p. 145] et Bouchä-Ledercq [1. c. p. 334] Caesarem per
XXXV tribus pontificatum maximum adeptum esse statuerunt.
**) Dio XXXVII 37: ...-cig aipiotiz t&v Upiwv, yP^'i^^^^'^o? jiivxoä
«»pa t6v ToO ^o)«X.oo v6ji.ov ereavY^Y^T®^» ivavewoajisvog xöv toü
Ao^itTto'j. Dio XLIV 53: ...5kui<; jap S*'] ^aStw? ahzb rzoir^a-^ (Antonius),
T; ti too^ Ispia^ a&O'i^ iici toö 8tjJ1.oo t*)] v aipeotv xoö dipyispiüi^
isavTjf a^e, xäv Tootot^ ahxbv (Lepidum) oöSiv ^ oXt^« "^«»»v vbvojj.'.-
3}Ltv«»v Kpa^a^ etiXcae, $uvy|^6U ^^ abxh^ UpmsaoO'at. Cf. Appiani
rerba bell. civ. U 132.
**) Madvig *Die Verfassung und Verwaltung des römischen Staates'
lipsiae 1882,
'•) Mercklin I. c. p. 150; Rubino *De augurum et pontificum apud
Teteres Bomanos numero' Marburgi 1852 p. 15 adn. 2 ; Bouch^-Leclercq 1. c. p.
338; Willems 1. c II p. 737. — Mommsen [St.-R. II p. 1106 adn. 6] Oetaviano
kereditatis iure pontificatum maximum esse concessum negat.
54
iniercepit, quid Ängusti ipsins [Mon. Ancyr, p. 45]: qui civiUs
moius occamone occupaiverat — xoö ^cpoxaTstXYjyÖTog aotijv 6v
xoXsiTixai^ Tapa/al^ significant, nisiLepidum celeriter occasione
dataeripuissepontificatammaximumalteri, qui iure sno eum vindi-
caret? Quid Vellei Paterculi [II 63]: qui pontifex maximua in C,
Caesaris locum furto creatus . . . nisi Lepidum fraudasse alterum
sacerdotio? Neque vero ea re sola, quod Lepidus praeter legem
electus erat, efiici potuisse puto, ut populus religionem in-
stitutaque sacra adeo neglegeret, ut vivo pontifici maximo-
munus auferre vellet, id quod usque ad id tenipus nunquan^
aeeiderat [Mon. Ancyr. p. 45; Senec. de clem. I 10; Suet. Aug.
31; App. bell. civ. V 126. 131; Dio XLIX 15. LIV 15. LVI 38].
lam quaeritur, penes quem aetate imperatorum fuerit
facultas creandi pontificis maximi.
Antonium non pertulisse novam legem inde quoque intellegitur^
quod Octavianus a. 742 pridie Non. Mart. post Lepidi mortem
pontificatum maximum suscepit priore usu per comitia populi (id
estperseptendecimtribus sortitas) substitutus: abrogatam autem esse
Antonii legem iterumque translatam electionem pontificis maximi
ad comitia a collegio memoriae traditum non est. Sic Octaviani
quidem permultum interfuisse accipere sunmium sacerdotiom
ritu antiquo et sancto cognoscimus:^^) quod exemplum utmm
ceteri imperatores sint imitati necne, huc spectat quaestio, quae
sequitur.
Octaviano uni comitia septendecim tribuum pontificatum
maximum detulisse, senatum ceteris principibus — de Tiberio aliu»
aliter iudicavit — eosque tum renuntiatos esse in comitiis adhue
homines docti consentiunt [Mercklin 1. c. p. 150; Bouch^-Leclercq
1. c. p. 352 sq.; Henzen, Arv. p. 68; Mommsen, St.-R. II p. 31
et p. 1107; Herzog 1. c. II p. 154 sq.]. Cuius opinionis tani-
quam ansas sibi dari putant yerbis Taciti [ann. I 15]: tum pri-
mum (a. i4) e campo comitia ad patres translata sunt, [bist. I 47] :
decemitur Othoni tribunicia potestas et nomen Äugusti et omnes^
principum honores, [bist. II 55]: in senatu cuncta lonffis aUonwt
' ^ Dionis verba [LIV 27], quibus narratur, quam indigne passus sit Octavi^
anuB, quod senatus auctoritate electionem a tribubus factam confirmar&
Teilet, mea quidem sententia Ambrosch [Studien imd Andeutungen im
Gebiete des altrömiachen Bodens imd Cultus' I Vratislaviae 1839 p. 41] et
Bouch^-Leclercq [1. c. p. 340] non recte sunt interpretati.
55
frmeqKitibus cofnposita statim decemuntur (Yitellio), [hist. IV 3]:
tmatus cuncta prindpibus soUta Ve^pasiano decemit [Mommsen,
St-R. II p. 786 adn. 4], lulii Gapitolini [vit. Macr. 7] : eundem . . .
fotUificem maximum appellavit (senatns), [vit. Max. et Balb. 8]: de-
oretis ergo ommbus impercUariis hanoribus atque insignibus . . . pon-
Üficatu fnaxifno,,.^ Aelii Lampridii [vit. Alex. Sey. 8]: GraJlias
vdnSj />. c.^ . . . de pontificatu maximo . . ,, quae omnia novo exemph
tmo die in me cantuüstisy Flavii Vopisei [vit. Prob. 12]: decemo
tgilur, p. c.^ . . . ponUßcatum maximum . . . Qua de sententia^cui errorem
robesse arbitror, denao institaam qaaestionem.
Ac primum Taciti verba [ann. I 15; Vell. Fat. II 124] ad
electiones magistratnum ordinariomm, quae usqae ad annum 14
re Vera pendebant cam ex volantate tribunm tum ex principis
eommendatione [Dio LIII 21], referri necesse est, non ad comitia,
qnibus imperatoris unins potestates et dignitates propriae decer-
oebantnr [Mommsen, St.-R. II p. 876]: quo iure Mommsen ordi-
natioiie comitiorum a. Tiberio facta quicquam esse conimutata
Degat comitia ea, quibns tribunicia potestas tradebatur impera-
toribus, eodem efficere licet comitia pontificatus maximi post
&. 14 eiasdem momenti fuisse atque antea. Quocum optime
ooDgmit, quod Tiberius ipse anno 15 d. VI Id. Mart. [Fast. 4]
per comitia pontifex maximus creatus est; neque enim dubitari
poteat propter verbornm similitudinem [C. J. L. IX 5289]: [iwp.
Caes]ar pontif. maxim. cre[atus est]^ [Orelli 686]: qua die Ti.
Caesar pontif. maximus felidssime est creatus^ [C. J. L. I p. 387
= VI p. 630]: hoc die Caesar pontif. maxim. fact. est, [1. c. I
p. 314 et p. 322 = VI 2299]: qaod eo die Ti, Caesar pont.
maxim. est factus^ quin Augustus et Tiberius eodem modo id est
per comitia summum acceperint sacerdotium.
Huc accedit, qnod Tiberius Septem fere menses praetermisit,
priiisqnam sibi tribui concederet pontificatum maximum: num
potamns eum exspectatnrnm fuisse, dum adesset mensis Martins
anni seqnentis, nisi diligenter senrare voluisset rationem ab
Octaviano initam, qui Lepido a. 741 mortuo per comitia creatus
a. 742 pridie Non. Mart. in locum vacuum successit? Quorsus
igitar pertinet haec argumentatio? Cum et comitia, per quae
Oelaviano et Tiberio delatus est pontificatus maximus, idem
rainerint atque temporibus liberae reipublicae habita neque electio
pontificis maximi a. 14 senatui sit concessa, nonne statuendum
56
est in comitiis a. 69 d. Fi/ Id. Mart. habitis imperatorem
Othonem non renuntiatum, sed creatum esse pontificem
maximum?^^)
Tarn venio ad alteram causam, qua non solum haec mea
sententia confirmatur, verum etiam comprobatur post Othonem
pontifices maximos per comitia creatos esse, non a
senatu.
Cum enim imperatores tribuniciam potestatem gesserint et
numerarint non ex eo die, quo comitia tribuniciae potestatis in-
stituta essent, sed ex die imperii (a temporibus Nervae ex die
X mensisDecembris [Mommsen, St.-R. II p. 796 sqq. 840 sqq.
874 sqq.]), ita ut senatus consultum iuisse maximi momenti, nullius
comitia appareat, probare posse mihi videor usque ad initium
tertii saeculi principes senatumque coepisse titulum pontificis
maximi incidere in nummis marmoribusque non inde a primo
principatus die, sed a posteriore aliquo [Mommsen in ^Zeitschr.
f. Numismat.' I p. 238 sqq.; St.-R. II p. 1106 sqq.]. Gravissimis
utor testibus his:
Nero [Fast. 23], qui imperium adeptus est d. /// Id. Oct.
a. 54, aliquamdiu partim titulo pontificis maximi caret, partim
pontifex solum nominatur;^^) tum demum a. 55 summi sacer-
dotii eins in nummis et inscriptionibus mentio fit. In nummis
aureis, argenteis, aeneis Galbae, Othonis,*®) Vitellii, Vespa-
siani [Fast. 24 — 26. 2S] paullo post principatum susceptnm
signatis, in privilegio militibus a Vespasiano dato qua de causa
horum imperatorum tribunicia potestas legitur, pontificatus
*') Non semper mense Martio comitia pontificatus maximi sunt in-
stituta [Mommsen, St.-R. I p. 589 adn. 2. U p. 1107; et'. Fast. 18. 19.
23-26. 28—80. 37, 881. - Si Henzen [Bull. d. Inst. 1869 p. 88 (C. J. L.
VI 2042)] recte iudicavit: congiungendo adunque la tavola degli anni 58 e
59 cd" frammenti nuovi e riunendo eon questi gli anzimentovati numeri del
Marinif ahhiamo finalmente compleii gli atti d'un intiero anno delV etä di
Nerone, valde est mirandum nobis, quod hoc anno 59 nulla exstat mentio
sacrorum ob comitia pontificatus maximi Neronis celebratorum [Mommsen,
St.-R. II p. 841 adn. 3].
*®) Quamquam error apertus subest Neronis nummis Cohen 49. 56 sq.
239 sq. — hibridae enim sunt — , res ipsa tamen non mutatur.
'^) Adhuc Othonis nummi a senatu excusi desunt. Mommsen senatum
exspectasse putat, dum Otho pontifex maximus in comitiis crearetur: sed
ne tum quidem eum nummos signasse, quod imperator paullo post urbe
cessisset [Schiller 1. c. I p. 375; Asbach in 'Histor. Taschenb.' 1888 p. 153].
57
TDaxifflus Don item, si modo hie simul cum illa primo imperii die
4 senata decretns est? Domitianus Augustus [Fast. '30] cur
«ontentos est pontifieis dignitate, cur silentio praeterit pontifi-
atom maximum, si senatus ei iam detulit hanc dignitatem?
Nervae pontificatus maximus deest in nnmmo Cohen 104 [Fast.
J7],T. Antonini Pii in inscriptionibus C. J. L. VI 999. II 4057
[Fast 52]; postea antem tam saepe omissus est in inscrip-
tionibas nummisque [Fast. B5], nt certa documenta sententine
meae non iam possim afferre.
Quibus testimoniis eomprobari puto imperatoribus senatuique
non heuisse ab ipso imperii die pontifieis maximi tituium nummis
fflarmoribnsque inscribere aeque ae tribuniciam potestatem, sed
postea concessum esse hoc ins: quod per comitia eis tra-
4itain esse verisimillimnm est. Unde efficitur, ut comitia
pontificatus maximi imperatorum temporibus eandem vim habuisse
statnamus quam antea, ita ut in comitiis pontifex maximus
nonrenuntiaretnr, sed erearetur. Facile igitur intellegitur im-
peratorum nihil interfuisse, utrum paullo an multo post senatus
consaltum, quo eis decreta esset tribunicia potestas, comitia
baberentur: potestne autem iusta proferri causa ^ cur principes
antiqaum morem comitia mense Martio habendi retinuerint aut
longnm tempns (complures menses) praetermiserint, dum insti-
tnerentur, si in eis pontificatus maximus a senatu primo imperii
<lie decretns tantummodo renuntiabatur? Immo vero ius tituli
illins gerendi per haec demum comitia imperatoribus dabatur.
Haec habni, quae adderem ad Theodori Mommsen verba [St.-K.
II p. 1107]: Dass indess deni Rechte nach der Oherpontlßcat seih-
ständig neben dem Principal steht, tritt dekdtich hervor in der
terschiedenen Vbertrcujung beider Stellungen, Wenigstem inihrend des
ersten Jahrhunderts haben die Kaiser den Oberpontißcat nicht mit deni
Regierungsantritt seihst, sondern erst einige Zeit nachher angetreten,
Qnamqnam non per totam imperatorum aetatem
pontifex maximus in comitiis est creatus. Venio ad verba
InHi Capitolüii [vit. Maer. 7. Max. et Balb. 8; cf. Herod. V 2],
Aelii Lampridii [vit. Alex. Sev. 8], Flavii Vopisci [vit. Prob. 12],
qaibus pontificatum maximum a senatu decretum esse principibus
ipso imperii die simul cum ceteris bonoribus potestatibusque ap-
paret Neqne vero quae ad tertium saeculum pertinent, ea ad-
hiberi possunt argumenta ad duo priora. Hoc quaeritur, utrum
58
a. 217 senatus primum imperatori pontificatum maximum detalerit
an iam antea. Cui Augusto primo a senatu summum sacer-
dotium imperii die tributum est, eundem primum pontificibus non
adscriptum — nisi forte homo privatas inter eos cooptatus erat
— factum esse pontificem maximum consentaneum est: utramque
quaestionem hoc loco absolvam, ut potero (cf. p. 52). Qua de re cum
memoriae nihil proditum sit, coniectura opus est: fortasse pon-
tificis maximi creandi ius a comitiis septendecim tribuum ad se-
natum transtulit imperator Septimius Severus hac compensatione
usus, quod ipse senatui abrogavit auctoritatem principatus tra-
dendi.^*) Itaque inde ab hoc tempore imperatores ut tribu-
niciam potestatem sie pontificatum maximum, qui renuu-
tiabatur solum in comitiis [Mommsen, St.-R. IT p. 876]^
gesserunt a primo principatus die,quoomnia Augustorum pro-
pria decemebantur: id quod fastis coUegiorum sacerdotalium com-
probatur.
Denique sententiae meae non obstant verba ad primum al-
terumque saeculum spectantia, quibus cuncta principibus soUla
senatum decrevisse imperii die traditur [Mommsen, St.-K. II p. 786
adn. 4]. His enim locis rerum scriptores ipsa ea intellegi volunt,.
quae a senatu principibus deferebantur: quid igitur mihi im-
pedimento est, quominus adductus causis gravissimis potestatem
fuisse contendam, quae post principatus diem aliter (id est per
comitia) Augustis soleret tradi? Neque vero mirum est scriptorea
rerum non commemorasse principes in comitiis accepisse ponti-
ficatum maximum, quod, qui Augustus erat appellatus, eum pon-
tificem maximum fieri necesse erat; at faciamus senatum inde ab a. 14
principibus summum sacerdotium tribuisse: recte quispiam in eo offen-
dat, quod quinque imperatoribus tertii saeculi (intra annos 2171276)
pontificatus maximus a senatu decretus perhibetur, intra ducentoa
annos antegressos ne semel quidem dignus est habitus, qui enu-
meraretur inter honores Augustorum a senatu acceptos.*^)
**; Höftier 1. c. I p. 118 sqq.; Schiller [1. c. I p. 758] Macrinum hoc
ius concessisse senatui arbitratur. Gapitolinus et Spartianus inter honores
Pertinaci [vit. 5] et luliano [vit. 3] decretos pontificatum maximum non
commemorant. Valde dolendum est, quod Dionis verba [LXXIX 2] adeo
mutila sunt.
") Fortasse licet mihi niti etiam verbis Dionis, ut sententiam meam
comprobem: xal vov |ilv iz&oai (id est olI wpooTjYOptat) &jJ.a ahxol^ im^
zb icoXu, hXyjv x*?]? xcüv xt|iY)xd)V, SiSovxai, xoi? 5i $•!] izakai xaxa
ypovoü^ dx; Exaoxat E'JY^'f 'Covxo [LIII 18].
59
Bis comitiis pontificatus maximi, quibus Interesse prineipes
nimimm opus non ftiit [Vell. Pat. II 3 et 43; Cic. ad Brat. 15;
ef. Fast. 28. 38. 48], praesedisse consules aeque ac posterioribus
Gberae reipnblicae temporibns [Mercklin 1. c. p. 138 et p. 147;
Gemoll'') p. 14; Mommsen, St.-R. II p. 28 et p. 32] verisimile est.
In tradendo pontificatu maximo pontifienm eoUegii
qaae fnerint partes, hie statim addam. Qua de re ceteri
renun scriptores tacent, verba faeit Zosimus narrans [lY 36]
poDtifices Omnibus imperatoribus ab Octaviano usque ad Gratianum
detnlisse pontificatnm maximum, cum eis principatus die vestem
sacerdotalem offerrent. Zosimi anetoritas cur omnino reiciatur,
nnlla est causa [Eckhel VIIT p. 386 sqq. ; Mercklin 1. c. p. 151 ;
Bouche-Leclercq 1. c. p. 418 sq.; Mommsen, St.-R. II p. 1108
idiL 5] ; hanc autem caerimoniam cum intellegi voluisse puto : '^) prin-
ceps nbi Romae sacra facturus erat vice pontificis maximi fungens^
solleniniter toga praetexta induebatur a pontificibus, quibus servanda
in templo levis Capitolini commissa erat; peractis sacrificiis vestis
eoUe^i tutelae curaeque reddebatur. — Sed haec quidem hactenus.
Quodsi quaerimus, quid spectaverit Octavianus, cum ponti-
ficatom maximum vellet semper esse coniunctum cum principatu:
com a potestate tum a sanctitate, quam tribui imperatoribus am-
plissimo sacerdotio necesse fuit, causa est repetenda [Mommsen,
St-R. II p. 1109; Schiller 1. c. I p. 174]. Habebatur princeps
idemqae pontifex maximus summus hominum non aemnlaüoni, non
odio out privatis adfectionibus obnoxius [Tac. ann. III 58]; sie
Seri potuit, ut dignitas imperatoria divina fere maiestas videretur
esse.'^) Quod agens Octavianus pontificatnm maximum nisi
mortao Lepido sibi deferri passus non est: malebat enim ex-
spectare, dum summum sacerdotium, quo re vera iam iungeretur,^^)
*'; A. Gemoll *De cooptatione sacerdotum Homanorum' Berolini 1870.
**) Cf. vit. Alex. Sev. 40: proetextam et pictam togam numquam nisi
connil aecepit, tt eam qtädem, quam de lovia templo »umptam alii quoque ac-
äfuba$U aut prattoree aut eon$ide$, aceepit pratUxtam etiam, 'cum sacra
feeeret, sed loeo pontificis tnaximi non imperatoris [Mommseiif St.-K. I p. 412
tdn. 1 et p. 421 adn. 5]; Nicol. Damasc. vit. Caes. 4.
*\ Senec de dem. I 10: Deum esse non tamquam iussi eredimus bonum
principem Auguatum.
**) Senec. 1. c: Ipsum Lepidum quamdiu ntori passus est? Per multos
«ffNO« tuiü omamenta prineipis retinentem et pontificatum maximum non nisi
60
esset vacuum, quam eius religionem et sanctimoniam vi \^
minuere et contaminare in posterum.*')
§ 2.
De Caesarum pontifleatn.
Usque ad Hadrianum Caesaris cognomen omnibus, qui virilis
sexus agnatione ab imperatore erant oriundi, iure indebatur,
tum ei soli vel eis solis, quos Augustus sibi succedere volebat in
principatu [Mommsen, St.-R. II p. 1139 sq.],
Videamus, in pontificatu Caesaribus tradendo quae ratio sit
inita.
Ac primum usque ad imperatorem Vespasianum id
semper diligentissime servabatur, ne duo Caesares pari co-
gnatione cum principe coniuneti simul essent pontifices.
Sic in collegium recepti sunt C. Caesar [Fast. 6], non item L.
Caesar frater eius; Drusus Caesar Ti. Augusti filius [Fast. 7], non
Germanicus Caesar; Drusus Caesar Germanici filius [Fast. 13], non
Nero Caesar frater; C. Caesar Germanici filius [Fast. 18], non
Ti. Caesar Gemellus; Nero Claudius Caesar [Fast. 23], non Bri-
tanniens Caesar: neque perperam me iudicare puto, cum conicio
praeter Neronem Claudium ceteros quattuor Caesares substitutos
esse pontifices alium pro alio.^^) lam quaeritur, cur hi ipsi
Caesares pontificatu, reliqui auguratu^^) aut aliis sacerdotiis or-
nati sint, quamquam in collegio pontificum loca fuerunt vacua, in
quae ita cooptari poterant, ut locorum numerura augeri opus
non esset? Neronem filium maiorem Germanici neque a. 20 patris
auguratum neque a. 23 Drusi Tiberii filii modo mortui ponti-
ficatum aut auguratum accepisse, sed utrumque sacerdotium
Druso fratri minori eius concessum esse nonne est mirum? Quo
mortuo iUo transferri in se passus est: tnaluit enim illum honorem vocari
quam spolium. Ceterum Octavianus in aversa parte niimmonim, in quorum
adversa Lepidi pontificatus maximus commemoratur, pontifex non nomi-
natur [Cohen Lep. et Oct. 1. 2; Kgl. Münzkab. 962].
*') Bouchä-Leclercq 1. c. p. 340; Bloch 1. c. p. 15.
**J De M. Claudio Marcello et Ti. Claudio Nerone pontificibu8 et'. Fast.
3 et 4.
'") De Druso niaiore augure cf. C. J. L. IX 2443.
modo Tiberii ratio est inteilegenda, qui primum C. Caesarem in
locum Drnsi firatris eius aagurem destinavit, tarn nondam inau-
goratum fecit pontificem? Ad quam quaestionem disceptandam
magni momenü esse mihi videntur verba Taciti [ann. I 3]:
üeterum Augustus subsidia dominationi Claudium MarcellutHy sof^orü
fUkmj admodum ndtdescentem pontificatu et curuli aediUtate . . . ex-
hili/^^), Suetonii [Gai. 12]: ...ad pontificatum tradudus eat insiffni
Mmonio pietatis atqae indolisj cum deserta desolataque reliquis
mbsidiis aula Seiano iam tunc suspecto mox et oppi*€Sso ad spem
isvctessionis jKmlatim admoteretvry Dionis [LVIII 8]: ...xat di6zi
xal xbv Fdiov 6 Tiß^pto^ Ufv^a a:ro56(Sac i^rf^vsos, xat zi
xil i; ?»aSo"/ov aoTOv xf^c (tovapyiac s£(ov iveSetxvjTo.
Hinc recte me efflcere arbitror iniperatores Octavianum
Tiberium Claudium id spectasse, ut solus Caesar is ad-
mitteretur ad pontificatum, quem ipsis succedere itaque
pontificem maximum creari vellent.^^) Neque enim negari
potest, com eligeretur ex pontificum numero pontifex maximus,
Caesarem eum, qui iam inter pontifices esset, propius pon-
tificatum maximum et prineipatum quodammodo stare visum
esse qaam reliquos. Qua re pontificatus Caesaribus attributus
pios yalere mihi videtur quam adhnc homines docti sunt arbi-
trati; atque Theodori Mommsen sententiam [St.-R. II p. 1168
adn. 2] ita corrigo, ut verisfmile esse contendam Octavianum
volaigse alterum nepotem, C. Caesarem, suscipere prineipatum
po8t ipsum, cum in imperio tradendo haberet eandem rationem
reipublicae quam Tiberius.*^)
Quem usum Vespasianus primus neglexit, cum con-
cessit, ut uterque filius, Titus Caesar a. 71 [Fast. 29] et
'•) De Marcello sueceasore potentiae Octaviani: Vell. Pat. II 93; Senec.
•iial. VI 2; Tac. bist. I 15; Dio UU 30 sq.
'*) £. Spanheim 'De praestantia et usu numismatum antiquoruni*
Amstelaedami 1717 II p. 422: Inferior tero Fontificis dignitas, ceu iniiium
quoädam ac tyrocinium summi ülius PontificatuSf Prineipibus Inventutis ac
Caesaribus est detnum delata; Mereklin 1. c. p. 158; Mommsen, St.-R. II
p. 1108.
") C. Caesarem nominant Pisani iam designatum iustissimum ac simüli-'
mum parentis sui virtutibus principem [Orelli 643] ; Tac. bist. I 15. ann. XII
25; Schiller 1. c. I p. 303 adn. 1 ; Madvig 1. c. I p. 542 sqq. — Qaamquam
qua de causa Tiberius Dnisum minorem filium Germanici praetulerit Neroni
maiori, traditum non est [Tac. ann. IV 60. VI 231.
62
Domitianus Caesar a. 73 [Fast. 30], in omnia coUegia sacer-
dotum adscisceretur; sie perbene intellegitur, quomodo sit
factnin, ut Domitiano, qnainquam neque praenomine imperatoris
neque tribunicia potestate bonoratus erat, quibas frater utebatur,
et spes excitaretur se una cum Tito participem iinperii fore et
odium inflammaretur, cum patre defnneto se iratri postponi
vidisset [Mommsen, St.-R. II p. 1168 adn. 2; Schiller 1. c. I
p. 520 sq.],
Inde ab Hadriani teinporibus pontificatus et reliqua
summa sacerdotia ad omnes Caesar es, id est ad eos, qui sac-
cessores erant designati, deferri solebant aut post datum Cae-
saris nomen aut simul cum eo:*^) sie Caracalla [Fast. 73] et
Geta [Fast. 74], L. Septimii Sevefi filii, sie Herennius [Fast. 98]
et Hostilianus [Fast. 99], Decii filii, simul sacerdotes omnium
eollegiorum fuerunt; Saloninus autem Gallieni filius minor
[Fast. 107] in loca omnium eollegiorum morte Valeriani fratris
vacua [Fast. 106] videtur esse substitutus.
Caesares ne prius reciperentur in pontifieum coliegium,
quam sumpsissent togam virilem, initio diligentissime obserratum
est [Fast. I. 6. 7. 13. 18. 23, 53. 65]. Aurelius Severus
Antoninus [Fast. 73] primus praetextatus puer in omnia collegia
sacerdotalia receptus est.
Nunc perquiram, quomodo Caesares facti sint ponti-
fices, de qua re homines docti alius aliam in sententiam dis-
cesserunt.
Atque Mercklin [1. c. p. 156 ''sq.] partim senatum, partim
imperatores pontificatu omasse Caesares, Borghesi [opp. III p.
409 sqq. et p. 428 sqq.], Henzen [Arv. p. 67 et p. 154], Mar-
quardt [St.-V. III p. 230 adn. 2], Mommsen [St.-R. II p. 1103
sq.] ex libero senatus consulto, ita ut princeps ne commendandi
quidem iure uteretur, Caesares cooptatos esse inter pontifices,
OemoU [1. c. p. 30] sefimtum nullo modo imperatorilms princijnhi^^ie
*') Borghesi opp. III p. 431 et p. 437. — L. Aelius Caesar, mortuus
a. 138, pontifex non fuit [C. J. L. VI 985. UI 4366; Orelli 829 = Wilmanns
942]. L. Aelius Aurelius Commodus [Fast. 61] Caesaris cognomine non or-
natus, adoptatus a T. Antonino Pio usque ad a. 161 tantum inter augures
fuit.
63
sacerdoHa ordbiaria sed tantum extraordinaria tribuere potuisse
«tatuerant. Equidem Caesarea pontifieatu esse honoratos
hoc modo arbitror.
Dnae rationes sunt distinguendae secundum temporis or-
dinem. Quanuu altera pertinet usqae ad a. 51: Imperatores
ipsi inre faciendi sacerdotes, qnod Octaviano a senatn populo-
que a. 725 traditum erat [Dio LI 20. LIII 17],'*) usi Caesaribus
poDtificatam (aliaqne sacerdotia) tribuebant. Quae sententia
comprobatur bis verbis Suetonii [Claud. 4] : Au/jvstus . . . reli-
(^lerit enm nullo jrraeter cmguralis sacerdotii honare impertitum et
Dionis [LV 9]: Upwoovr^v (pontificatum)... aöicj) (C. Caesari)...
lottxsv (Octavianns); [LVIII 7]: 6 Tißdptoc t6pda<: jieta
FiLoo 7£ xal sxsivov (Seianum) xal x6v otöv a&xoö lirottjas:
[LVIII 8]: Tov Faiov 6 Tiß^pto<; tsp^a airo8ef£a; iTnßvsos.''^)
Qnodsi nihilo minus constat inter homines doctos, qnamquam bis
iocis Omnibus deest senatus mentio,'^) tarnen decreta esse sacerdotia
Caesaribus a senatu, hunc errorem effectum esse falsa interpre-
tatione Taciti verborum [ann. 1 15]: Tum pnmum e camj^o co-
mitia ad patres transhUa sunt, infra comprobabo, ubi de honiinum
privatomm electione disseram.
Hoc autem usque ad a. 51 semper observaverunt principes,
ne in honorem Caesaris pontificum collegio (neve reliquis)'^)
noYODi locum supra numerum adderent, quamquam iure poterant
facere:^^) exspectare necesse erat Caesares, dum locus vacaret.
Octavianum, cum C. Caesarem a. 749 in collegium pontificum
'*) Kon recte Mommsen [St.-B. II p. 1110] de iure commendandi cogitat
[Borghesi opp. III p. 409; Mercklin 1. c. p. 158; Gemoll 1. c. p. 24 sq.;
Madvig 1. c. II p. 6041.
**) Praeterea cf. Vell. Pat. II 59: poniificatusque sacerdotio putrum
hcnoracit (Caesar Octavianum). Tac. ann. I 8: Augustus . , , Claudium
Üaredlufn... pontifieatu ...exttdit; ann. III 29; Suet Tib. 54. Gai. 12;
IHo LIX 28.
'*) Qaod ex senatus consulto Tiberius et Caesares tre» ad numerum ad-
iecti sunt, cum noTum collegium sodalium Augustalium a. 14 institueretur.
non mirum [Tac. ann. I 54; Suet. Claud. 6].
•0 Cf. adn. 36.
»•) Dio XLn 51. XLIU 51. XLIX 16. LI 20: Upia; xt ahxbv xal oicip
TOV ^piO-iJLOVy Sooo^ fiv Ļl iO-feXr^ou, alptlaO-ai KpoaxaTsatTjaavto;
Plot. qoaest. Rom. 99; Gemoll 1. c. p. 24.
64
aduntteret, id spectasse conicio, ut semper in hoc locus esset
vaeuus Caesari ei, quem princeps successorem destinasset: sie
pontifiees fuerunt C. Caesar ab a. 749 ad a. 4, Drusus Caesar
Ti. filius ab a. 4 (?) ad a. 23, Drusus Caesar Germanici filius
ab a. 23 ad a. 31, C. Caesar Germanici filius ab a. 31.^^)
Altera ratio incipit ab a. 51: simul in omnia collegia
Caesares ex senatus consulto cooptabantur, qui honor a. 51
Neroni Caesari a senatu ex Agrippinae consiliis inventus est [Fast.
23]. Cum Augustis ipsis quoque, qui Caesares non fuissent^
eadeni sacerdotia conferrentur,*®) hoc loco videamus, quae haee
omnia collegia fuerint.
Omnia collegia, quae quasi in unum conelusa sunt verbis
Capitolini et Lampridii/V) intellegenda esse non aliter nisi om-
nia quattuor collegia contendo, quamquam in quaedam reliquornm
Augustos et Caesares esse cooptatos non ignoro. Aliam sen-
tentiam sunt professi Borghesi opp. I p. 350 sq. III p. 428 sq.;
Mercklin 1. c. p. 152; Henzen, Arv. p. 67; Marquardt, St.-V. III
p. 222; Mommsen, St.-R. II p. 1102.
Ac prinmm quattuor amplissima sacerdotia et dum libera
fuit respublica Romana et temporibus imperatorum pari con-
dicione aequata secum ceteris opposita fuerunt:**) ne sodalitatem
quidem Augustalium quamvis honoratam cum eis comparari posse
dignitate recte demonstravit Dessau [in 'Eph. epigr.' III p. 208 sq.].
Ut reliqua omittam, homines privates duo quattuor sacerdotiorum
"®) Cf. Tac. anu. II 83: neve quis flamen aut augur in locum Germaniet
nisi gentis luliae creareiur. Ibid. IV 9; C. J. L. VI 911 sq.
*°) Lnperatores omnes ab ipso principatus initio sacerdotes ODinium col-
legiorum fuerunt [Cf. Cap. I adn. 5; Dio LIII 17]. De Caesare: Dio XLII
51: zoiq le f'^f» irovti'vptjt xal xoi^ otouviatal^, tüv xal aütög yjv, xolg
IS TCEVTExal^exa xaXou{JiEvoi^ iva exdioxoig icpoalv8(|ie, xaiicep ahxb^
ßGoX^ji^slc izölgol^ xa<; Upwoüva^ Xaßslv iuoicep ei};Y|?ptoxo (a. 707); Bajdt
1. c. p. 15 n. 63 et p. 24 n. 48 ; septemviratum Caesaris Plinius commemorat
|N. H. XIV 97 (a. 70«)].
**) Vit M. Anton. 16: Marcus . . . coniulerit ... in filium (Commodum) . . ..
sacet'doiium; vit. Commod. 1: in collegium sacerdoium adscitus est, — ibid.
12: adsumptus est in omnia collegia sacerdotalia saeerdos,
♦«) Mommsen, St.-R. II p. 29 adn. 3; Madvig 1. c. II p. 603.'; ;Becker-
Marquardt, Handb. IV p. 166 sq.; Tac. ann. III 64; Dio XLII 51. LVm 12^
Mon. Ancyr. p. 40 sqq.; C. J. L. I p. 385 (d. XVI K. Febr.). VI 912 =
Henzen 5381.
65
SQScipere temporibns Angastorani usque ad initium tertii saecali
Bon licnit, neqae vero qaicqaam impedimento fiiit, ne, qai iam
ponlifex ant angur aut XV vir s. f. ant YII vir epulonom esset,
eooptaretur inter sodales Aagustales yel fratres Arvales [Marquardt,
St-V. III p. 233; cf. Fast 80], atque imperatores omnium qaattnor
Bacerdotiornm magistros perpetaos foisse yerisimillimiim est, quam-
qaim adhuc tantummodo pontificuin et quindecimvirum magistros eos
fiiisse copstat;^') reliquis autem sacerdotiis aat semper homines
privat! praesidebant annui magistri aut ex ordine fungebantar
magisterio et prineipes et privati homines [Mommsen, St-R. IIp. 1 106 ;
Marquardt, St-Y. III p. 246; Henzen, Arv. p. lY]. Deinde im-
peratoris Othonis saeerdotia, quorum causa comitia habita sunt
t. 69 d. III Non. Mart, dnbium non est, quin eadem interpre-
tanda sint atque haec omnia saeerdotia, quae Augusti et Caesares
aecipere solebant: nulla autem nisi quattuor summa sacerdotia
per comitia popnli tradita (vel in eis rennntiata) esse homines
docti consentiunt [Ifommsen, St-R. II p. 19 sq. et p. 29 adn. 3].
Tarn factum esse probari potest, ut omnia sacerdotia non
uninl deferrentur, sed alio die omnia quattuor coniuncta, alio
reliqua: velut Hadrianus [Fast. 48] inter pontifices, augures,
XV viros s. f. a. 117 ^ inter fratres Arvales a. 118 cooptatus est;
velut M. Aurelium [Fast. 53] Hadrianus a. 129 in saUorum col-
kgmm rettulit et T. Antoninus a. 139 in collegia sacerdotum iubente
tmatu recepit; velut Heliogabalus [Fast. 84] imperium adeptus
sUtim eodem die omnibus quattuor coUegiis, postea aliis aliis
diebus videtur esse adscriptus. Denique confirmatur sententia
mea Angustorum Gaesarumque et inscriptionibus eis, in quibus
nnlla nisi quattuor sacerdotia (pontificatus maximus cum tribus
reliquis sacerdotiis coniunctus) enumerantur [Fast. 1. 4. 23], et
nimimis eis, in quibus insignia quattuor sacerdotiorum interdumque
rerba: sacerd. coopt. in omn, conl. (sMipra num.) ex. 8, c. sunt
incisa, praesertim si mihi continget probare nunquam in nummis,
qai in memoriam omnium sacerdotiorum acceptorum signati
rant,^^) reperiri instrumentnm, quod non pertineat ad unum ex
•■) De aagnrum principe: Becker -Marquardt, Handb. IV p. 347; Mar-
qiianit, St-V. III p. 399; C. J. L. VI 1233.
**) Huiasinodi nmnxnos feriri iusserunt imperatores et senatus non solnni
iBso eo, quo omnia sacerdotia decreta sunt, sed etiam postea [Kenner in
'Nvmismat Zeitschr.* XVII p. 55].
5
(^uattuor illis. Mea enim Bententia Borghesi erravit in insigiiibns
sacerdotiorum interpretandis, quamvis malti homines docti opi-
nionem eius secuti sint: quem errorem ut tollam, iam copiose
inquiram in sacerdotalia instnimenta, quae conspicinntnr in
nummis.
Simpulum^ lituam, tripodem, pateram significare Bacerdotia
pontificum, augurum, qnindeciiuvinim s.f., septemvirum epnlonum
Borghesi recte demonstravit [opp. I p. 343 sqq. III p. 428 sqq.;
Becker -Marquardt, Handb. IV p. 167; Marquardt, St.-V. III
p. 221 sq.]: quae insignia non reperinntur nisi in binis nnmniis
et Octaviani Angusti [Cohen 347 sq.] et Neronis Caesaris [Cohen
311 sq.]; in ceteris nummis sacerdotalibus, qui permulti sunt,
et deest sive hoc sive illud instrumentum (raro simpalum et
lituus, saepius patera, semper tripus) et nova occurrnnt (per-
saepe urceus vel praefericulam, aspergillum, secespita, semel
securis; apex et bucranium in binis nummis Commodi et Cara-
callae), ita ut interdum sex numerentur. Quae insignia in
nummis sint coniuncta, hie componam, quo facilius quaestio per-
spiciatur:
1. Simpulum, aspergillum, urceus, lituus [Cohen Vesp.
41—45. Tit. 24. Nerv. 41. 47—52. 84. Plotin. 9. Hadr. 454.
456. Ant. Pius 93—95. 835].
2. Secespita, lituus, apex, simpulum, securis [Cohen
Hadr. 455].
3. Secespita, lituus, urceus, aspergillum, simpulum
aut simpulum, lituus, urceus, aspergillum, secespita ant
secespita, aspergillum, urceus, lituus, simpulum aut
simpulum, aspergillum, urceus, lituus, secespita [Cohen
Ant. Pius 96. 101 sq. 836. 876 sq. 921—923. M. Aurel. 450—461.
Commod. 401—406. Carac. 587 sq. Get. 187 sqq. Alex. Sev.
198 sq. Maxim. 1 (in 2—4 deest simpulum). Philipp, fil. 32.
Salonin. 40—42. 45—47. 53].
4. Secespita, bucranium, apex, simpulum [Cohen
Commod. 599].
5. Secespita, bucranium, apex, urceus [Cohen Com-
mod. 694].
6. Lituus, apex, bucranium, simpulum [Cohen Carac.
53 sq.].
67
7, Litaas, secespita, patera,arceas, simpalum, asper-
gillam [Cohen Carac. 582 sqq.; cf. Fast. 73; Cohen Maxim.
5—9. Gordian. in 182 sq. Volnsian. 90. Salonin. 44. 48 sqq.].
8, Litnus, secespita, urceus, simpulnni, apex [Cohen
Get 191].
9, Aspergillnm, patera, lituns, simpulnm [Cohen Dec.
101].
10, Aspergillnm, simpulum^ urceus, patera, lituus
[Cohen Herenn. 14—16. 251. Hostil. 25 sq. Salonin. .^8].
11, Aspergillnm, simpnlnm, nrcens, patera, seces-
pita [Cohen Salonin. 56 sq.].
Urcenm, aspergillnm, secespitam, securim, apicem non spec-
tare ad nova sacerdotia^ sed ad pontificatnm et anguratum tarn
notom est, nt testimoniis vix opns sit [Marqaardt, St.-V. III
p. 248 adn. 2; cf. Cohen Pomp. 17. Caes. 2. 4. 21. Lep. et
Anton. 2 sqq.]; quod in nnmmis tripus et patera snnt omissa,
inde efficere non licere qniudecimviratnm aut septemviratnm
Aogosto ant Caesari delatnm non esse, qnis est qai neget? Qnid
antem vnlt bncraninm in nnmmis Conunodi et Caracallae Cae-
sarum? Borghesi, cnius sententiam probaverant homines docti,
bocraninm insigne esse attribnendnm sacerdotio sodalinm Augnsta-
liam contendit [Borghesi opp. I p. 351 ; Becker-Marquardt, Handb.
Vf f. 167; Marquardt, St.-V. III p. 222 et p. 471: Mommsen,
St.-R. 11 p. 1105 adn. 3]. Hoc non reete statnisse virum clarissi-
mam equidem pnto; demonstrare enim posse mihi videor iam
circa finem primi saeenli, cum antea qaattnor sacerdotiis qnattuor
eerta instrumenta respondissent, monetarios non ea ratione usos
esse, ut singula sacerdotia insignibus singulis significari vellent,
sed alios alia eligentes has varias, quas supra nominavi, ex-
pressisse figuras, quae omnes pertinerent ad eandem rem, id
est ad Augustorum Caesarumque in omnia quattuor collegia
cooptationem.
Insignia enim ea, quae primum in nummis T. Antonini Pii
et M. Aurelii (a. 139 et a. 140), postea saepissime inveniuntur
(cf. fig. 3; Eckhel VII p. 46), elegantia quadam composita esse,
ita ut ratio convenientiae et pulchritudinis haberetur, manifestum est;
medium tenet nrceus, ad hunc altera parte lituus, altera aspergillum
se applicant et vergunt hie in secespitam illic in simpulum, ut
68
minima instrumenta plnrimnm absint a madmo. Unde elncet
a. 139 monetarinm ant tarn ignorasse ex qninqne insignibns ab
ipso electis tria convenire in pontificatom, dno in angaratum, itaque
quindecimviratnm et septemviratom carere signis, ant eins nihil
interfoisse sno qnodqne sacerdotinm instrnmento distingnere.
Postea monetarii alü nnmmorom aversas partes eodem modo
signayeront, alii qni novam formam in Incem profenre volebaut^
modo addideront modo omisemnt modo permntayeront insignia^
prent eis libebat; convenientia tamen partium ita servabatnr, ut
nrcens semper fere medium retineret locum.
Sic in nummis Commodi et Caracallae adiectum est bucra- .
ninm usitatis instrumentis. Quae causa potest excogitari, cur
ipsos hos Caesares inter sodales Augustales esse adscitos in
binis eorum nummis novo insigni indicetur, cum et antea et
postea omnes Augustes Caesaresque in hoc collegium esse re-
ceptos constet? Cur in reliquis nummis utriusque Caesaris bu-
cranium incisum non est? Denique quomodo fieri potest, ut
bucranium pertineat ad certum novum sacerdotinm, cum in figura
4 neque auguratus neque quindecimviratus neque septemviratus,.
in figuris 5 et 6 neque quindecimviratus neque septemviratus
instrumentis suis sint significati?^^) Immo vero cum Commodi
aetate a monetariis insignia iam non ita esse electa explicayerini^
ut singula sacerdotia intemoscerentur singulis insignibus, senatu»
monetarinm, qui in nummis propter Commodi in omnia collegia
cooptationem signatis bucranium adiunxit secespitae, apici, sim-
pulo, urceo, non recte perspicientem, quid sibi vellet bucranium
in fanis inter instrumenta saeerdotalia interpositum,^^) hoc in-
*^) Non recte Borghesi opp. I p. 351 haec dicit: . . . a» quattro timboli
degli atUiehi soäalizj se ne vtdt aggiunio un quinto ch'l ü hueranio, ossits-
un tesehio di Imt,
**) Bucrania in templorum epistyliis inter summorum oollegiorum in-
stmmenta interiecta fnisse paribus intervallis decora omamentaque notum
est; velut in Vestae aedis epistylio [Jordan, Der Tempel der Vesta p. 18 sq.].
Item bucranium inter insignia saeerdotalia insertum invenitur in arcu ar-
gentario [Clarac pl. 220 n. 307 = Denkm. d. klass. Altert, (edit. ab A.
Baumeister) p. 1109 n. 1306; praeterea cf. Clarac pl. 250 sqq.; Dictionnaire
des antiquites grecques et romaines (edit. a. Ch. Daremberg et £dm. Saglio)
I p. 352]. In titulo Baebiano insignia pontificatus municipalis insculpta
sunt: patera, urceus, aspersorium [Henzen 5957 =: C. J. L. IX 1465; Rer,
arch^l. XVm p. 121 sq.].
09 _
signi non noYum sacerdotium notare, Bed novam formain aversae
partis nammomm exprimere volnisse coUigo. Qnod exemplum
inconsnlte ac temere secatus est monetarius Garacallae; ceteri
Teieeenmt bacraniiim intellegentes hoc non esse instramentum
«acerdotale neque rationem eam, qua bucranium effingeretnr in
monnmentiSy valere posse in nummis.
Restat, nt perqniram, nnm iam ante a. 139 (post a. 51)
qnattnor saeerdotiis sua instrumenta in nummis attribui sint de-
Sita. Exstant nummi anrei et argentei imperatorum Yespasiani,
Titi, Nervae, Hadriani, Antonini Pii post susceptum pontificatum
maximum signati [fig. 1 et 2], in quorum aversis partibus in-
»iignia pontificatus (simpnlum, aspergilhim, secespita, apex, se-
euiis) et augnratus (lituus, urceus) oecurrunt. Quo modo horum
imperatorum in omnia quattuor collegia cooptationem illustrare
volnisse monetarios, quamquam XV virum et VII virum instru-
menta desunt, statuo [Borghesi opp. III p. 428; Mommsen, St.-
K. II p. 1103 adn. 3 et p. 1104 adn. 1]. Nam si bis nummis
collegia ea significarentur, quibus essent adscripti imperatores
principatum adepti, eos inter XV viros et Vn viros fuisse,
antequam imperium assequerentur, necesse est: id quod probari
Don potest. Neque enim unquam primo aut altero saeculo homi-
nes privati in duo summorum sacerdotiorum sunt reeepti; Titus
AQtem iam, cum Caesar esset, in omnia collegia est cooptatus,
et Nerva ante annum 96 in ipso eollegio augurum fuit. Praeterea
dabitari non posse mihi videtur, quin Pii nummi Cohen 93—95.
836 [fig. 1] ad idem spectent ac nummi sub figura 3 enumerati,
qaibus T. Antoninum Pium in omnia collegia adscitum esse U-
Iii8trari nemo negat. Antea autem eadem instrumenta ponti-
ücatnm et auguratum solos significaverunt [Cohen Octav. Aug. 91.
128. 337].^^) Itaque me effecisse arbitror monetarios paullatim
iam diiudicare aut non potuisse aut nolnisse, quae cuiusque
*^) Qua de caasa Vespasianus et Titus in eisdem nummis sacerdotalibut
interdum auguris nomen gerant, igpioro [Fast. t% sq.]. Mirum est, quod
ani^oris titnius adhnc tantummodo in nummis Ephesi sigpiatis videtur esse
ixnrentus [Cohen Vesp. 86—45; Eckhel VI p. 831]. Ceterum hibridae esse
mihi Tidentur Cohen Yesp. 42. 44, fortasse Cohen Tit. 21 —24, ita ut aversae
partes Titi nummorum pertineant ad Yespasianam [Pick 1. c. p. 855]. Eckhel
TI p. 309 describit nummum Vitellii, in cuius parte adversa haec leguntur:
A. ViuUittM, Oerman, imp, pont.
70
«icerdotii eseent instrumenta. Vitellius etiam tum recte addixit
qnindecimviratui tripodem [Fast. 26] itemqae nanuni Titi [Cohen
320—323; cf. Fast. 29] et Domitiani [Cohen 546. 552. 594; c£
Fast 30] ad qnindecimvirale sacerdotinm videntnr pertinere
[Kenner in ^nmismat. Zeitschr.' XVII p. 65].^^) Quibus rehug
expositis mihi yideor demonstrayisse omnia sacerdotia non
aliter esse intellegenda nisi omnia quattuor sacerdotia, nt
omnia opposita sint singulis, quae hominibos privatis itemqne
nsqne ad annnm 51 Caesaribus suscipere licebat, eisque reliqua
minora appendicis loco esse adiecta. Neque vero mos fiiit post
a. 5i, nt omnia quattuor sacerdotia Augustorum Caesarumque in
marmoribus nummisque inciderentur:^^ ut Augustus pontifex
maximus solum vocabatur, sie Caesar in nummis pontificis titnlo
solebat uti, ut quattuor sacerdotia complecteretur, in inscriptionibus
antem plerumque [adest: C. J. L. VI 932. 1074. 1232. YUl 4591.
10116. 10119. X 5909. XI 3606], semper in privilegiis militum, quae
ab Augusto et Caesare simul data sunt, omittebatur hnius pontificatus.
Denique hoc addam, in nummis eis, qui praebent sacerdo-
talia instrumenta, persaepe inveniri verba: Pieias Äug. ant Pietas
^^S9'y primum a. 140 in nummis M. Aurelii Caesaris (cf. p. 46 adn. 4);
atque de his aversis partibus nummorum Kenner [1. c. p. 58]
recte haec dicit: filr die Andeutung der Thaisache ihrer Ernennung
»tifw Caesar ein ständiges Münzbild.
lam quaeritur, quo modo inde ab a. 51 Augustorum et
Caesarum cooptatione numerus locorum pontificiorum
sit auctus. Quam rem qui expedire et absolvere Tult, ei inuni-
**) In titulo T. Aquülü ProcaU proconsulis Anae a. 1031104 [C. J. L. X
16^9; Waddington, Fast 113] tripus spectat ad honorem quindecimYiralem ;
in ara a. 370 posÜA a Petronio Apollodoro v. c pontifioe maiore, XV riro
sacris faciundis, patre sacromm dei inTicti Mithiae occamint tedM Iroif«-
rtrstte, lituys, patnrm, ^uitus 9ive nimw H stimputdum [C. J. L. VI 609].
**) Titus vt Domitianiis soli sacerdotes omnium colleinoram nominantor
[Fast Ä Sej. - In actis fratnim Arralinm [C. J. L. VI 2042; Hensen,
Arr. p. 66] ob potttificatum JSerünit scriptum est (d. /// Non. Mart a. 59),
ita ut sacerdotiorum magnorum summum omnia quattuor comprehendere
Yideatur (cf. adn. 41). Quod T. Antoninus Pius in mannore Hieroaolymitano
pontifex et au^ur nominatur, mirum est [Fast. 52; cf. Wilmanns 885]. Sa-
mdotium Arrale inter titulos principum Caesarumque legitur in basibus eis,
quae a fmtribus Arvalibus sunt dedicatae [0. J. L, VI 968. 1000. 1012. 102«.
1095; Mommsen, St,-R. II p. 780 sq.J.
71
rersam sacerdotiorum Ordinationen! inquirendum est, cum de
pontificnm coUegio nihil eiusmodi sit traditum.
Post quam Octavianus pontifex, augur, XV vir s. f., VII vir
epalonnm a popnlo creatus est, ita ut succederet in loca hominuni
demortüorum, omnibns principibus, cum alter deinceps pro altero
Tita modo ftmeto sacerdos coUegiorum omnium substitueretur,
raus in sacerdotiis locus vacavit. Apparet enim Augustum
noYnm, 8i ante imperiom initnm acceperat nullum sacerdotium,
in omnia, si coUegio alicui adscriptus erat, in ceterorum morte
prioris principis yacua loca esse cooptatum; privati autem
homines pro imperatore mortuo in collegia ea adsciscebantur, in
qnibns snccessor iam erat^®) Itaque ubi Caesar, qui omninm
coUegiorum sacerdos erat, imperium suscipiebat, in omnibus
sacerdotiis Augusti deiuncti decuriae concedi 'poterant privatis.
Unde efficitur nsque ad Aureliani tempora fortasse nunquam in
ollo coUegio novum locum in honorem Augusti institutum esse,
id est Augustos nunquam ad numerum adlectos, sed le-
gitime cooptatos esse in loca ordinaria.^^)
Caesares autem inde ab a. 51 persaepe supra nu-
merom^^) omnium coUegiorum sacerdotes electos esse
mnltis probatur testimoniis. De qua institutione novorum lo-
conim quid ex fastis sacerdotatibus [G. J. L. VI 1984 sqq.;
Borghesi opp. III p. 39 1 sqq.] possit enucleari, exponam ; arbitror
*^ Henzen, Arv. p. IiI;.Qemoll 1. c. p. 30. — Pro Nerone a. 6fi substituti sunt
ptiTati quindecimTir s. f. (fortasse L. Calpumius Piso Frugi Licinianus
[Henzen in *Bull. d. Inst.' 1885 p. 12J), sodalis Titius, sodalis Aufstaus
[C. J. L. VI 1984], quod Galba iam in bis coUegiis erat. T, Tampiua
Umviamus tuecessü 8er, Stdpicio Oalbae, cum successw Otho iam antea in
€ottegium (fratmm Aryalium) reeeptus esset dicit Henzen 1. c. De Vitellii,
Yetpasiani, Nervae, Hadriani hominnm privatorum sacerdotiis cf. Fast. 26.
tt. 37. 48.
*') Aliter indicaverant Hirschfeld in 'Qötting. gelehrt. Anz.' 1869
p. 1502 sq.; Henzen, Arv. p. IV; GemoU 1. c. p. 29. Imperator Tiberius
»Ins, com collegium sodalium Augostalium institueretur, extra ordinem ad
»umerum est adiectus [Tac. ann. I 54; Suet. Claud. 6].
*'J AdUctus ad numerum [C. J. L. VI 1984], super numerum cooptatus
|1. c], cooptatus supra numerum [1. c. et ibid. 2001. 2009; Cohen Ner. 311
■q.]. — Tac ann. I 54; Suet. Claud. 6; Dio XLII 51. XLIII 51. XLIX 16.
LI 20 ; Mercklin 1. c p. 160 ; Rubino *De augurum et pontificum apud veteres
BomuKM nnmero* Marburgi 1852 p. 12 sqq.; Gemoll 1. c. p. 28 sq.
72
eniniy quae ratio ab bis coUegiis inita est, eandem yaloisse apnd
pontifices.
Materia est duplicis generis: exstant reliquiae duarum de-
curiamm coUegii sodaliom Aagastalium Claadialiom [1. c. 1984],
in quibas deinceps enumerantar, qai in eadem deenria* sueees-
senint alter alteri, et firagmenta duaniin tabolamm, in quanim
altera [1. c 2001] inde ab a. 218 ad a. 236, in altera [L e.
2009] inde ab a. 197 ad a. 238 senrato temporis ordine refertnr,
quo die Augosti et Caesarea in collegia et sodalinm Antoninia-
normn (?) et sacerdottun in aede lovis Propngnatoris eonsistentiom
recepti sint, ita nt in ntraqne tabnla binamm decoriamm partes
insint. In marmore 1. c. 2001 commemoratnr L. Egnatius Victor
Lollianns, homo privatos a. 213 [ex Ut^eris tiitp. Anianim jPm . . .
[ei omf^um consen]su /[acfm] sodalis Antoninianns [Borghesi 1. o.
p. 413 et 414 adn. ]]; qni nt bnic tabnlae inscriberetnr, quomodo
fieri potnerit postea eoniectnra explicare conabor.
Annis 51, 71, 73 in bonorem Neronis, Titi, Domitiani Cae-
sanun ex senatns eonsulto, nisi forte loca in aliquot sacerdotiis
Yacabant, omnibns coUegiis singnia loca snpra nnmemm adiecta
esse Terisimillimoni est. CoUeginm sodalinm Angnstalinm
CUndialinm a. 81 in decoriam Titi hominem priTatnm non ad-
misit, sed baec Tacna remansit nsqne ad annnm 197; atque idem
factum e:>se in ceteri$ coUegiis inre optimo coUigere mihi licet.
Fortasse stataendam est imperatorem Vespasiannm edixisse, nt
omnibas in collegiis singnia loea vacna relinqnerentnr Caesari,
ne postea itemm et saepins noya institiü necesse esset. Anno
antem lif? M. Anrelins Antoninus Caesar in Titi decnrias re-
eeptns est,^* suecessorem habuit a. 217 Macrinum [1. e. 1984.
2009}« in euias loeom a. 219 homo privatns ciH>ptatns est sodalis
Augnstalis Clandialis. lam Tero eqnidem baec ci>niecerim. Neqne
pro Yespasiano neqne pn> Tito nt substitiierentar homines privati,
ctt^noessit Di»mitianns. ita nt a. 96 {H>st hnins mortem in onoqnoqne
eollegio tema essent loca rarna. Tnm Angnsti et Cac^^ares al-
temo online in bina loca coi>ptabantar. donee a. 19S. cum Greta
Caesar sacenlos omnium ci>Ue:rioram factns esset, nnllns locns
•*j V^':^! per ktv^ixi? ict<?iT;^Ium d<fvu.ria XX VIII aAl^f^ jodAÜ
78
patnit: fiierunt igitur in omnibus collegiis Augustus et Caesarea
dao, id qaod iam antea acciderat inde ab a. 73 ad a. 79. Sed
care pates Septimium Severum, Caracallam, Getam in uno-
qooqne coUegio eadem loca tenuisse, quae Vespasianus, Titus,
Domitianns habuenmt; com enim Nerva saliis Palatinis, sodalibu»
Aagnstalibns, augaribus, Hadrianus sodalibus Augustalibus, Septem-
▼iris epulonibus, L. Verns auguribus, lulianus sodalibus Antoni-
Dianis ante imperium initum essent adscripti, effectum est, ut in
bis collegiis succederent principibus mortuis homines privati, et
m loca. quae antea privatorum fuissent, cooptarentur Augusti et
Caesares.^^) Diadumenianus et Alexander Caesarea utruni supra
Domenim adlecti sint an legitime (in loca Septimii Severi vel
Getae), non satis apparet; id autem constat, a. 236 Maximum
Caesarem inter sodales Antoninianos (itemque in cetera coUegia)
supra numerum receptum esse, quod imperator Sevenis Alexander
in omnia yacua loca homines privatos substituerat. Atque a.
238 sine dubio uterque Gordianus legitime (non supra numerum
[1. c 2009]) sacerdos collegiorum omnium fieri potuit, Gordiani
tertii autem in honorem novum locum adiectum esse omnibus col-
legiis admodnm probabile est [Mommsen, St.-K. II p. 1104 adn.
2 et p. 1110 adn. 4; Mercklin 1. c. p. 153 sqq.]. — In collegiis
sodalinm Antoninianorum [C. J. L. VI 2001] et sodalium Augusta-
lium Claudialium [1. c. 1984] semel (a. 218) imperator successisse
in privati hominis locum videtur; inde colligo a. 218 in bis
collegiis praeter Macrini et Diadumeniani loca forte patuisse
alia, in quae Aurelius Antoninus nescio qua de causa cooptatus
sit [Henzen, Arv. p. III; GemoU 1. c. p. 30]. Itaque Macrini de-
curiae concessae sunt privatis. LoUiani**) autem nomen insculp-
tum es>(e arbitror in tabula Augustorum et Caesarum, quod locus
eiu^, in quem Antoninus esset receptus, ex privato ut ita dicam
{actus erat imperatorius.
Sic me probasse arbitror Augustorum cooptatione nullo,
Caesarum quinque locis inde ab a. 51 ad a. 238 ponti-
ficum collegium esse auctum.
^*) De decuria imperatoria [Henzen 6058J cofritari non potest, quamquam
ieriio aaecolo plerumque accidit, ut novus Augustus in omnia loca demortui
oooptaretnr.
»») De LoUiano: Borghesi opp. III p. 412 sqq. IV p. 522. V p. 409; C.
J. A. in 632.
74
Seqnitnr, nt exponam, per quem AuguBti et Caesarea
inde ab a. 51 nacerdotes omninm coUegiornm sint electi.
In actis fratrum Arvalinm [C. J. L. VI p. 499] refertnr a.
69 d. JU Non. Marl, in CapiloJio ob comitia sncerdoliorutn tm-
peratoris Othonis August I lori bovem marem, lunont vacctan,
Minerrae raccam, Genio ipsius fatirum esse iminolatos; qnae co-
mitia aliam vim babniBse atque pontifioatus maximi comitia cnr
statnaro, nulla est cansa. Contendo igitur, cana Octarianus sine
iilla dnbitatiooe sacerdotia gamma per comitia acceperit neqne
Hit traditnm ins imperatoribiiB tribnendi sacerdotia popnlo esse
ademptum — nam homines doctos iudicanteK inde ab a. 14 sa-
cerdotia a Kenatu prineipibns esHe delitta eirasse iam sopra de-
monstravi (cf. p. 54 xqq. et p. 62 sq.) — , initio principatn»
Augnstis omnia sacerdotia (videlicet praeter ea, qnibns iam
lionorati erant) nno die''^) (antequam creati essent ponli-
fices maximi) coiieessa esse non ex senatns consalto,
sed iier trihns (septendecim) populi. Postea mutatio est facta,
qno tempore prinmm Aagugtua pontificatum maximam a senata ipso
imperii die accepit et post poDtificatnm maximum initnm omnibafl col-
logiis ad&eriptns est (post Septimimii Sevemm [cf. p. 52 et p. 58]):
a quo tempore eodem aenatus coiisulto et pontificatui^
maximuB et omnia sacerdotia decernebantnr imperato-
ribus, ita ut cultegia statim eos recipere iuberentur [Henzen,
Arv. p, 154; Momnisen, St-K. II p. 1104 adn. 2], Itaqne in
fastis Bodalium Antoninianorum et sacerdotum in aede lovis
Propagnatoris consislcntiuni ad cooptationem imperatorum reete
semper additnr formula ex setuilus consulto; in actis Iratrum Ar-
valinm scmel [C. J. L. VI p. 537 (a. 118)] eam a lapicida in-
cisam non esse, intercidisse in hiatu alibi [C. J. L. VI p. 571
(a. 21tf); Momroeen, St.-K. II p. 1104 adn. 3] pnto; qua de causa
antem ex s. c. desit in fastig sodalium Augustalium Claudialinm
C. J. L. VI 1!^84 (a. 217), utrum ordine legeque an caflu negle-
geotiaque omissum, nescio.
Caesaribua inde ab a. 51 semper ex nenatus con-
sulto omnia sacerdotia esse delata videntur. Commemo-
") Primo p. Chr. n. Bseculo bie comitiis omniiim tocerdotionim mensis
Martiue videtur xerratus eftse, fortasse cum ratio haberetur moru ex tempo-
ribuB liberae reipublicae antiquioribus relirti [cf. p. 65 sq.; Hommsen,
St.-R. I p. 582. II p. 3a et p. 1104|.
75
ratür quidem senatus consultum in nammis marmoribusque, ex
imperatoris autem auctoritate id factum esse, ita ut re vera hie
Caesari omnia saeerdotia tribueret non secus atque antea sin-
gala, demonstrant seriptores reruin^^) et yerba Pietas AugusH
aut Pietas Augustorum, quae persaepe inscripta esse aversis
partibus nummornm propter Caesarum in omnia collegia eoop-
tationem signatorum supra dixi [cf. p. 46].
De caerimoniis inaugurandi yel yocandi ad sacra
nihil certi constat [Mercklin 1. c. p. 125 sq.; Gemoll 1. c. p. 22;
Henzen, Arv. p. 155; Marquardt, St.-V. III p. 230 sq.; Mommsen,
St.-R n p. 33 sqq.]. 58)
Denique fieri potuisse eommemoro, ut imperator a Caesare
abiudicaret saeerdotia. A Tiberio enim C. Caesar videtur
ita factus esse pontifex, augur, sodalis Augustalis a. 31, ut suc-
cederet in loca Drusi Caesaris fratris, qui prineipis iussu vin-
eulis mandatus erat in Palatio, ubi a. 33 fame periit [Fast. 13.
18; Suet. Tib, 65; Dio LVIII 13]; atque si accidisset id, quod
Elagabalus in animo habebat, ut Alexander Caesaris nomine pri-
varetur [vit. Heliog. 13; Herod. V 8, 4 sqq.], sine dubio hac
dignitate amissa coactus esset exire ex omnibus eollegiis, in quae
Caesar adscriptus erat
Qua de causa Augusti (et Caesares) ut reciperentur in' omnia
collegia operam dederint, Gemoll recte explicavit [1. c. p. 25]: non
dignitatis cnufendae coMsa, quanquam id quoque effecium est, sed
quod nmlio est gravius — quia ita fantnm legitime saeerdotia tri-
Imere poterant.
§3.
De homlnum prlTatornm pontiflcatu.
Imperatomm aetate cuius ordinis hominibus privatis, quo
loeo carsus bonorum, quo modo pontificatus sit tributus, quae
fnerit dignitas pontificalis, haec, ut omnia brevi complectar,
exponere animum induxi.
^' > IqI. Capitol. vit M. Anton. 6: Pius . . . Mareum .,,in eoUegia aacer'
dctttm iubente seuatu reeepit ; ibid. 16 : ... Marcus, ut,, , contuUrit ... in
/Bnmi... aacerdotium (Ael. Lamprid. vit Commod. 1 et 12; Ael. Spartian.
▼it. Ser. U).
^*) Nimimm nihil obstitit, qnominus Augusti Caesaresque absentes eli-
gerentnr sacerdotes omnium collegiorum [cf. p. 59 ; Boi^hesi opp. III p. 432].
Ac primum quidem homines nisi senatorii ordinis^
etiamsi honores nondum capessivissent, pontificatu ornari noa
licuit [Dio XLII 51; Momnisen, St.-R. II p. 33. III p. 466).*«)
Quamquam plerumque ei, quorum maiores iam gesserant magi-
stratus, in collegium pontificum cooptabantur, noa tarnen desnnt,
qui ipsi demum in amplissimum ordinem adlecti pontifices sint
creati [Fast. 2. 39. 45. 55. 78].«o) Alexandri Severi autem
temporibus, ut refert Aelius Lampridius [vit. Alex. Sev. 58] w . . .,
ipii rem p, bene gesseranty consuhria omamenta decreia sfjtnty —
(|uae tum plerumque tribuebantur bominibus equestris ordinis
[Mommsen, St.-R. I p. 462 sq.] — additis etiam sacerdotiis et
affrorum possessionibus is, qui erant paupere^ et aevo iam graves.
De quibus sacerdotiis sit cogitandum, quaeritur. Hie autem in
spicere eiusdem rerum scriptoris verba necesse est [vit. Alex
Sev. 49] : poniißcatu^ et quindecimmrcUus auguraiu^ codicillares fecitj ita
ut in senatu allegarentur^ quae quomodo sint intellegenda, alii aliter
iudicarunt [Borghesi opp. III p. 411; Mercklin 1. e. p. 156;Bouchä-
Leclercq l. c. p. 382 sq.; Schiller 1. c. I p. 769; Mommsen, St-K. II p.
1112]. Sed ne Theodori Mommsen quidem sententia, qui reliquis re-
**) C. Appulleius Tappo [Fast. UlJ, Aquileiae natua, in indice Yoluminis
V corporis inscriptionum Latinariim ordini amplissimo non adnumeratur, at
pontificibus Eomanis. Mea quidem sententia aut homo laticlavius est pu*
tandus, aeque atque C. Appulleius M. F. Tappo, ipse quoque ex eadem urbe
oriundus, quocum haud scio an cognatione fuerit coniunctus : neque quicquam
obstat, quominus eum Romae pontificem fuisse arbitrer, aut non item: et
Aquileiae eum pontificatu functum esse statuo [cf. C. J. L. XIV 3618 et ind.
p. 525 et p. 567].
*®) A patribus fuerunt ordinis senatorii C. Rubellius Blandus et Cii. Ju-
lius Agricola [Fast. 16 et 32J. — Cf. C. J. L. X 4749, ubi duo filii lati-
clavii pontificis Suessani nominantur, quorum alter pontifex, alter augur
Romae videtur fuisse; C. J. Gr. 4029 [Mommsen, St.-R. III p. 470 adn. 4].
De sacerdotio Seiani adlecti in ordinem senatorium cf. p. 11 adn. 10; de
sacerdotiis filiis L. Vestini equitis Romani tributis Urlichs *De vita et ho-
noribus Taciti' Wirceburgi 1879 p. 4 haec iudicavit: Neque qui a Claudio
Caesare nominantur Vestini procuraton's fUii, e quibus unus a. 65 consukUu
functus estf quem primum sacerdotiorum gradum adepti sint, apparet. Ad
summa eollegia referendum esse inde consequitur, quod senatum rogavU im-
perator; cum autem dignitatis initium fuent, sodales potius Augustales factos
esse putaverim quam ad quatuor amplissima eollegia admissos^ simulque in
senatorium ordinem, ut par erat in tali sacerdotio, receptos esse. Tacitoa,
equitis Romani filius, ante praeturam ad quindecimyiratum pervenit
[Teuffei, Gesch. d. Rom. Lit. p. 765 n 6].
ibtetis imperatorem cum senatu communicavisse putat, quem-
etmqae sacerdotem nominavisset, videtur mihi stare posse; neque
enim nnqaam fere principes senatas rationem eam habuinse in
eligendis sacerdotibas postea explicabo, ut non cognoscatur, qaae
cao^ fnerit Seyeri Alexandri comitatis. Equidem arbitror
Aelimn Lampridium ntroque loco ad idem spectare, ita ut alter
locus illustretnr altero: equites Romani, qni bene meriti
erant de republica, ornamentis consnlaribus honorati
aat pontificatum aut auguratum aut quindecimviratum^^)
codicillo^^) principis accipiebant, et qui hoc modo in
collegia adscribebantur, non omnes novi sacerdotes, in
»enatn allegabantnr.^^) Sic tum, ut ofßcia senatoria et
eqaestria confnndebantur, eadem sacerdotia, quae antea erant
ordinis senatorii, equitibus Romanis deferri coepta sunt.
Provinciales aetate imperatorum ins bonorum adeptos
^pe altissimum magistratunm gradnm ascendisne notum est;®^>
homines autem, qui hac condieione erant nati, perraro di-
gnatos esse decore pontificatus saeerdotali discet, qui
fastoK a me compositos inspiciet: occurmnt duo Hispani [Fast. 2.
41], eiris Ancyranus [Fast. 65], Afer [Fast, 78], qui consulatum
gegfierunt et ad pontificatum pervenerunt**)
*') Aelins Lanipridius 1. c. et ibidem 22 pontifices, XV viros, augurea
ennmerat, VII vircw epulones non item.
") Hirechfeld, Verw.-Gesch. I p. 266 ; Madvig 1. c I p. 590. II p. 563 ;
Friedländer, Sittengesch. I p. 170; Kariowa 1. c. I p. 541.
") Hie noTQs mos fortasse inductns est, quod tum (Elagabali aetate)
poDtificatos minor desiit, ut videtur, esse 'omamentum equestre [cf. p. 97].
Id quoque sententiae meae documento esse potest, quod a Severo Alexandra
omnes decurias sacerdotiomm omnium hominibus privatis esse concessas
Terisimillimmn est, ut Maximum Caesarem a. 2S6 supra numerum cooptari
necesse fnerit [cf. p. 73].
**) Mommsen, St.-R. I p. 490; Friedländer, Sittengesch. I p. 210;
Madrig 1. c. I p. 32 sqq.; Tac. ann. III 55; Dio LI 17. LXXVI 5; Arch.-
epigr. Mitth. aas Österr.-Üng. 1885 p. 123: Innri Tcujtatwv (Ancyranum)
...ratspa x4 «[dicicov oovxX«rj]Ttx«ov.
**) De Agricola veUre et inlustri ForoitUienstutn colonia orto cf. Fast. 32.
De sacerdotiis filiorum Vestini oriundi ex colonia Viennensium cf. adn. 60;
C. Antins A. lulius Quadratus (cos. a. 93 et a. 105) septemvir epulonum^
frater Arvalis fdit origine Pergamenus [Benzen, Arv. p. 176 sq. ; Bloch 1. c.
p. 142J; C. Inlius Antiochus Philopappus Atheniensis ftdt frater Arralis
[Bloch 1. c p. 145]; C. lulius Severus cos. a. i55 6 «pÄtoc: twv 'EXX-rjvtuv
ftiit inter quindecimviros [C. J. Gr. 4029. 4030 Ancyrae].
78
Patriciorum pontificum permulti tituli ut serrati
sinty nescio an fortuito acciderit [Mommsen, Rom. Forsch. I
p. 85]; at tarnen quamvis exiguus sit numeru» plebeiorum pon-
tificum, Theodorum Mommsen non recte iudicasse, cnm diceret
[in *Herm.* III p. 44]: die Verleihung einer Stelle in den vier
höchsten Priestercollegien pflegte bei Nichtadligen nicht lange nach
dem Canmlat zu erfolgen, ex fastis mein facile intellegitur; nam
inveniuntur et plebei, qui ante quaesturam aut paullo post pon-
tifices facti sunt, et patricii post consulatum in hoc collegium
adsciti: id quod accuratius perspicietur, ubi exposuero, quid
enucleari possit de loco cursus honoruin, quo concessus
sit pontificatus hominibus ordinis senatorii. Haec quaestio
nisi ex inscriptionibus solvi nequit At magnus earum numerus
valde minuitur; nam primum a ceteris secemendae sunt eae, in
quibus pontificatus aut initio bonorum (plerumque post consulatum)
aut in fine collocatus aut interiectus est inter magistratus or-
dinarios et extraordinarios municipalesve, quod exemptus est ex
ordine temporis [Wilmanns 1126; Mommsen, St.-R. 1 p. 563].
Deinde caveamus, ne titulis a civitatibus hominibusque proyincia-
libus dedicatis nimiam concedamus fidem, quoniam facile fieri
poterat, ut ab aliquo sive inscientia sive neglegentia magistratus
et sacerdotia non suis locis collocarentur. Si vero pontificatus
aut in medio cursu bonorum refertur aut ante primum vel post
ultimum magistratum exhibetur aliaque sacerdotia conmiemorantur
alio loco, pontificatum suo loco inter honores positum esse puto.
Omissis igitur dubiis titulis pauci mihi relinquuntur, ([uibus nitor,
at certi.
Liberae reipublicae temporibuspraetextati puerioccurrunt sacer-
dotes et duo pontifices maximi, qui nondum sederant sella cu-
ruli [Ambrosch, Studien I p. 55; Mercklin 1. c. p. 119; Bardt
1. c. p. 37; Mommsen, St.-R. II p. 32 sq. et in 'Eph. epigr.' III
p. 2; Madvig 1. c. II p. 608 sq.]. Aetate imperatorum, qui to-
gam virilem nondum sumpsissent, nactos esse honorem
pontificalem nego; fieri autem potuisse, ut in pontificum
collegium cooptarentur, qui nondum munus yiginti-
yiratus suscepissent vel tribunatum militarem capessi-
vissent, contendo [Mommsen, St-R. I p. 544 sqq.; Borghesi
opp. lY p. 451]. lUustratur mea sententia optime tabula mar-
morea, quam L. Apronius L. f. Caesianus septemvir epulonum
79
Teneri Erucinae dono dedit post annum 20 [Eph. epigr. 11 p.
S64 aqq.]: Paerili toga praetexta posita panllo post ab im-
peratore Tiberio septemirir epulonum factas propter victoriam a
2^nmidi8 reportatam sacerdotalem [Mommsen, St.-R. 1 p. 421 sq.]
^ceepit bancque — id est efBgiem ipsius praetexta saeerdotali
indati — deae dedicavit; perraro enim tale aliqaid accidisse
3)robabile est Itaque statuendum est filiam aetate iiupeditum,
<]aomiiins fungeretnr magistratu, cum patre in Africam ivisse non
legatom, non tribnnmn militum legionis, sed comitem tantum-
TDodo [Mommsen, St.-R. I p. 506 sq. 572 sq.; C. J. L. XIV 2947],
et tnm demum in bello togam virilem sunipsisse [Marqnardt^ Pr.-L.
p. 121], nt inier se opponantur praetextae duae puerilis posita ei
tacerdotalis suwpta.^^) Sententiae meae non refragari puto, quod
adhuc pontifex nnllns oecurrit, quem ante vigintiviratum
tooptatnm esse constet;®^) neque enim quicqnam certi dici
potest de titulis, in quibus ant pontificatus solius mentio
«t [Fast. 21. 111. 114. 116. 117; C. J. L. IX 2216] aut
com vigintiviratu coninncti [Fast. 112]. Ante quaesturam pon-
tificatnm accepemnt C. Oetavius [Fast. 1], Cn. Pompeius Magnus
[Fast. 20], M. Lollius Satnminus [Fast. 34], L. Annius Ravus
(Fast. 64], M. Nummius Albinus [Fast. 75], L. Fulvins Aemilianus
[Fast 76]. Plemmque tamen aetatis senatoriae ratio videtur
esse babita, nt bomines iam magistratibus fnneti in amplissimum
eoUegium reeiperentur [Tac. bist. I 77; Plut Otb. 1; Dio XLII
51]; inter quaesturam et praeturam pontificatum adepti sunt
L. Cornelius Baibus [Fast. 2], M. Claudius Marcellus [Fast 3 (ante
aedilitatem)], Ti. Claudius Nero [Fast 4], M. Seribonius Libo
[Fast 9], Pollio [Fast. 43], L. Fulvius Valens [Fast. 50], P. lu-
Tentius Celsus [? Fast 56], Q. Pompeius Priscus [Fast 63], Q.
Tineius Rufus [? Fast 66], Q. Pompeius Priscus [? Fast. 81];
ante consulatum pervenerunt ad hoc sacerdotium T. Pomponius
Proculus [Fast. 54], L. Fulvins Aemilianus [Fast 77], C. Fulvins
*•) Praeterea cf. de Vestini filiis adn. 60. Senec. dial. VI 24: Hoc sanc-
titßU morum effteit (Metilius Marciae filius), ut puer aämodum dignus sacer-
doUo rideretur, materna sine dubio suffragatione, aed ne mater quidem nisi
pro bono candidato vtduisset [Heidbreede 'De L. Annaei Senecae Consolatione
ad Mardam* Biiefeldae 1839 p. 7]. de dem. I 9; C. J. L. IX 4855: L. iionius
Qmnttliamis L. f. Sex. n. C. Sosi cos, (a. 722) tHumphal, (a. 720) pronep.
9mgur solius Faiat. rix. ann. XXIIII. C. J. L. X 4749.
•') Fortaase L. Antistius Vetus [Fast 11] et Regulus [Fast 15].
80
Plaatianus [Fast 7S], post consnlatum C. Calpetanus Rantiu
[Fast. 31], Gn. lulins Agricola [Fast 32], U. Appnlems Proculv
[? Fast. 40], L. Licinius Sara [Fast 41], Terentius Gentiann
[Fast 49], Ti. lulius Severus [Fast. 55], C. lulius Asper [Fast 79
C. Octavius Sabinus [? Fast 80].^«)
Qaoniam in ordinem pontificatus et magistrataum inquish
nunc verba faciam, num fieri potuerit, ut simul aliorui
sacerdotiorum participes essent pontifices.
Ac prioribus quidem liberae reipublicae temporibus non rai
accidisse, ut bina summorum sacerdotiorum deferrentur singuli
accuratissime demonstravit Bardt [1. c. p. 38; Ambrosch, Studien I]
229 adn. 105; Marquardt, St-V. III p. 233 et p. 399]. Ine
autem a medio altero a. Chr. n. saeculo nobiles diligent<
impediverunt, quominus quis in duo quattuor coUegiorum c<
optaretur, ne maiore dignitate ceteris esse sibi videretu
hoc modo e£fectum est, ut quam plurimi nobilium in amplissim
collegiis essent. £andem rationem imperatores secuti sunt, 1
ipsis quam saepissime merita sacerdotiis remunerandi occas
daretur; nam eos plerumque abstinuisse iure loca collegiis supi
nnmerum adiciendi probabile est [cf. p. 63; Henzen, Arv. p. II]
ne eo minoris aestimaretur omamentum sacerdotale, quo facilii
posset accipi. Usque ad Aureiiani aetatem C. Octavius Sabim
COS. a. 214 unus occurrit duobus amplissimis sacerdotiis (pont
ficatu et auguratu) honoratus [Fast 80].^^)
*■) Henzen in 'Ann. d. Inet.' 1$63 p. 278; Urlichs, De vita et honoribi
Agricolae p. 25. De vita et honoribus Taciti p. 3 sq.; Marquardt, St.-V. I
p. 381; cf. Fast. 24. 26. 28. 37. 48. P. Vitellius legatns legionis a. 15 [Ta
ann. I 70. II 74] sacerdotium accepit a. 20 [ann. HI 19], simul cum Q. V
ranio, Germanici legato a. 18 [ann. IT 56], consule a. 49 et cum Q. Serrae
Germanici legato item a. 18, praetura functo a. 32 [ann. VI 7]; Aquillii
Kegulus, quaestorius a. 70, a Nerone sacerdotio omatus est, cum nondu
honarum capax aetaa eins esset [Tac. bist. lY 42]; C. Plinius Secundus cc
suff. a. 100 circa annxxm^lOS inter augures receptus est [Teuffei 1. c. p. 786
Vell. Fat. II 100; Senec. de benef. Vn 28. dial. V 31; C. J. L. XI 1432 s
XIV 3517. 3593.
**) Cf. p. 44 adn. 17; fortasse Postumius Varus ante annum 271 augi
et XV vir factus est [C. J. L. VI 1417]; titulus C. J. L. VI 2155: [^ii
decimviro 8\acr, fae, [YII viro eput]onum [aodali Anioninia]no quo tempo]
positus sit, ignoro. — Quarto autem saeculo cum cbristiana fides in dies li
tius pervagaretur, eos, qui colebant deos Romanos, duo atque tria snmmorui
81
Ifeqne vero qniequam obstitit, ne in mnun ex quattuor collegiis
etioalind praeter qnattuor illa homo ordinis senatorii cooptaretnr.
Hie repagnandnm mihi est loaebimi Marquardt sententiae [St.-V. III
p. 233 adn. 2 et p. 429 adn. 1; Becker-Marqnardt, Handb. IV
p. 370], qoi t^nporibus liberae reipablicae ant imperatorom
neeesse fiiisse negat saliom ex coUegio exire, emn pontificibns
(aut auguribas aut flaminibus) adscriptas esset Principum enim
aetate semper exangnratnm esse pnto saliom eum, qui eleetas
esset pontifex, at locus in salionun coUegio yacnas fieret; quam
legem imperatores institnisse mibi yidentur, nt quam plnrimos
patricios angerent et omarent decore sacerdotali, cum saliatus
adnlescentibns patrieiis dari soleret omamento. In fastis saliomm
Palatinonim [C. J. L. VI 1977 — 1983] caasa exaagnrationis non
semper commemorata est: relat Anninm Ramm [Fast. 64] et
Tineiom Sufam [Fast 66] propter pontificatnm acceptom exisse
ex saliomm collegio titnli eis positi probant, non fasti, neqne
meae opinioni inscriptiones refragantur, in qnibos et pontificatus
et saliatus fit mentio. Nam Annius Ravus et Nnmmius Albinns
[Fast 75] in marmoribns item salins Palatinus et pontifex no-
minati sunt, quos missum fecisse saliarem honorem fastis est tra-
ditmiL^^ lUque pontifices: Fast (15). 34. 42. 43. 46. 59. 63.
64. 66. 75. 76. 81 adulescentulos^^) in saliomm (Palatinomm aut
CoUinoram) collegia adscitos esse arbitror, tum exisse, cum ma-
iorem pontificatus dignitatem adepti essent Ceterum fieri potuit,
ot ad pontificatum penreniret, qui minore sacerdotio iam hono-
ratos erat, et qui iam pontifex erat, in alind coUegium (praeter
reliqua summa) reciperetur, ita nt eidem bomines simul sacer-
dotes complurium coUegiomm essent. Karo autem intellegitur,
quo ordine sacerdotia tributa sint Occurmnt bomines privati,
acerdotiorom suscipere necesse erat, ne sacerdotibus deficienUbus antiqua
religio exstingueretor [C. J. L. VI 1675. 1690 sqq.; Marquardt, St-V. III
p. 2451.
'*) In inscriptione C. J. Gr. 4361 Tineius Rnfiis pontifex vocator, salius
non iteoL
^') M. Antonios octavo aetatis anno salius factus est [Fast SS]; Jf.
lumiuM SüanuB ... Xvir sUiüb. iudie. $aliu$ CoUin. vixit anni$ XX mtnsibu»
VUII [C. J. L. VI 1439] ; Nerva ante seviratum inüt saliatum [Fast. S7] ;
et C. J. L. V 1812. VI 1383. 1553. 1559. 1573. IX 3154. X 5058. — Eadem
de causa eoe saliatu abiisse puto, qui auguratum (XV viratunoi, VH yiratum)
ant flamonium aocepissent.
6
82
qui fuerunt pontifex et frater Arvalis [Fast 8. 20.22. 77 (?).
47 (hie praeterea in tertio coUegio videtur faisse)]; pontifex,
dodalis Augastfilis, frater Arvalis [Fast. 17]; pontifex et
fetialis [Fast. 12. 77 (?)]; pontifex et flamen [Fast 42];
pontifex et flamen divi Severi [Fast 68]; pontifex et sodalis
AagU8tali8[Fast 15 (?).27. 31. 39. 41. 7»]; pontifex et sodalis
Antoninianus [Fast 54]; pontifex et sodalis Hadrianalis
[Fast 69]; pontifex et sodalis Flavialis [Fast 76]; ponti-
feXy sodalis Antoninianus Verianus, fetialis [Fast 60];
pontifex, flamen Augustalis, sodalis Aurelianus Antoni-
nianus [Fast 87]; pontifex, sodalis Antoninianus (Verianus^,
sodalis Hadrianalis (praeterea saliatu Tiburtino ornatus
erat [Fast. 63]). Quinque igitur pontifices adhue innotuerunt,
quorum unnsquisque simul binis aliis sacerdotiis fuugebatur
[Fast 17. 47 (?). 60. 63. 87].^^')
lam sequitur, ut exponam, per quem poutificatus homi-
nibus privatis tributus sit.
Postquam Labienus a. 691 Gaesare auctore legem Cn. Do-
mitii Ahenobarbi tribuni plebis a. 651 sei tarn, a Sulla dietatore
a. 673 abrogatam iterum pertulit, haee ratio fuit, ut minor pars
populi (id est septendeeim tribus sortitae) de eandidatis a sacer-
dotibus quattuor collegiorum nominatis su£fragia ferret, et ab ea
parte qui esset factus, is a collegio cooptaretur. Quid postea lex
lulia sanxerit, non satis eonstat [Mercklin 1. c. p. 122 sqq. et
p. 145 sq.; Bouchö-Leclercq 1. c. p. 334 sqq.; Momrasen, St-R.
II p. 28 sqq.; Madvig 1. c. II p. 603 sq.]. Quod ins saeerdotum
ereandorum a Caesare dietatore populo ademptum non est,
qnamquam rerum scriptores exeepto Nicoiao Damasceno [vit.
Caes. 4] de comitiis silent, ubi de electione saeerdotum verba
faciunt;^') sed ne tribus hoc libere persequerentur, obstabat
»») Cf. FaÄt. 24. 26. 28. 37. 48; Vell. Pat. II 127; Senec. dial. V 31. de
benef. IV 30; C. J. L. HI 2974 sq. VIII 6987. X 409. XI 1432 sq. 3365. XIV
2405. 2501. 3604. 4246; Marquardt, St-V. III p. 233.
'•) Vell. Pat II 59; App. bell. civ. II 138; Dio XLI 36. XLII 19,
51. XLIII 51. XLIV 39; Mercklin 1. c. p. 147; Mommsen, St-R. II p. 1110
adn. 1.
83
Caesaris arbitrium. Populum enim banc rationem babuisse Caesaris
?eri8imile est, nt nuUos subrogaret sacerdotes nisi quos ille com-
meodayisset; itaque Caesar nsas iure sacerdotali nominationis
legitime m ea collegia bomines privatos cooptare poterat, in
<\mhjiB ipse erat; qua de causa id agebat, ut in omnia quattuor
reeiperetur [cf. p. 64 adn. 40}. Non secns temporibus triumvirorum
homines ordinis senatorii sacerdotiis aucti sunt; comitiorum per-
raro fit mentio,^^) quod tribus plerumque non sua sponte volnn-
tateque sacerdotes creare poterant; Octaviannm ipsum sacerdotia
detnligse dicunt historici.'^^) Anno antem 725, cum bello civili
«onfecto respublica Romana denuo constituenda esset, Octaviano a
senatu populoque ins datum est, ut Dionis verbis utar [LI 20; cf. LIII
17]: Upsac xe aotöv xal OTCsp xöv apti>|xöv, ooooc äv iel sO-s-
U^^i, atpetod>at, quae viri docti hoc modo interpretati sunt:
Hercklin [1. c. p, 153 sq.], Gemoll [1. c. p. 24 sq.], Mommsen
[St-KIIp. 1110]BartholomaeumBorghesi [opp. III p. 428 sq^^^.
seenti inter se ita consentiunt, nt Octavianum populo, ceteros
principes senatni eos commendavisse statuant, qui sacerdotes
«rearentur; ita antem inter se discrepant, ut Mercklin et Mommsen
AngQsto a. 725 ins esse concessum putent et intra numerum
et snpra numerum sacerdotes proponendi, Gemoll a. 725 opus
fnisse lege neget, qua principi ins daretur sacerdotes ordinarios
sofiiciendi: immo vaJde mihi est persuasfuniy inquit, wt/Z/o ante
wmum 725 Avgustum in eis sacerdotiis^ in quae erat receptus,
omnes sacerdotes fecisse, in caeteris neminem sattem eo invito factum
esse, et alio loco: lila enim rerba multo facilius ita inteUeguntur,
vi knperatari ins esse datum et supra numerum h, e, mm, iam ut
antm tantum infra numerum, sed inde ab Iwc tempore supra nu-
menim quoque sacerdotes faciendi statuamus. Henzen [Arv. p. 154;
atqne similiter Madvig 1. c. II p. 604] alios sacerdotes ab im-
peratore, alios a collegiis electos esse videri indicat. Videamus
siognia.
Apertissime verba scriptorum docent imperatores ex arbitrio
SUD sacerdotia hominibus privatis dedisse;^^) sacerdotum comitia
^*) Cic. ad Brut. I 5. Philipp. XIII 12.
") VelL Pat. II 100; Senec. de dem. I 9. de benef. I 5; App. bell. civ.
IV 51. V 72: Dio XLVIII 36 (XLVIII 54). XLIX 16.
»•) Cf. p. 63. — Vell. Pat. II 100; Senec. dial. V 31. de benef. IV 30;
Tac ann. I 3. VI 40. bist. I 2. 77. III 86. Agr. 9; Plin. ep. IV 8. ep. ad
6*
84
nanquam commemorantur neqae inde, quod imperatoreB pontifice^^
maximi et omninm coUegiornm sacerdotes per tribus creabantar»^
efficere licet, bomines priyatos ipsos qaoqae in comitiis sacer—
dotes electos esse. Itaqae inde ab a. 725 comitia, in quibns pri—
vati crearentur sacerdotes, babita ease nego, et cum constet^
sacerdotes non statuto tempore, sed alium alio die anni coopta-
tos, simulatque locus vacaret, munns iniisse,^^) eos ne renuntiatos-
quidem esse conicio. Nam necesse erat aut identidem in anno-
comitia sacerdotum renuntiandorum causa haberi aut renuntiationem^
omnium intra quoddam tempus (yelut intra annum) creatorum sacer-
dotum in unum diem diflferri, ut qui diversis temporibus plurimuja
inter se distantibus sacerdotiis essent honorati, simul renuntiarentur :
neutrum probabile esse mihi videtur.
Anno autem 14, quo e campo comitia. ad patres transUüa sunt
[Tac. ann. I 15; Vell. Paterc. U 124], a Tiberio senatui ius con-
^j^sum esse sacerdotia amplissima privatis tribuendi, ut sacer-
dotea in comitiis tantummodo renuntiarentur, bomines docti sta-
tuerunt; quam sententiam in verbis Taciti non inesse demonstrabo»
Ac primum verisimillimum esse docui inde ab anno 725 comitia
neque creandorum neque renuntiandorum sacerdotum esse babita v
quod si recte dixisse videor, sacerdotum electio tribubus, penea
quas non erat, a. 14 adimi deferrique senatui non potuit. De-
inde obstant verba ipsa; ubicunque mentio fit huius ardinatioms
comüwrum, magistratuum anni ordinariorum, non sacerdotum co-
mitia intellegenda esse apparet.^®) Quamquam duobus exemplis
comprobari putant bomines docti imperatores commendavisse se-
natui, quem sacerdotem fieri vellent, [Tac. ann. III 19]: Paucis
post diebtis Caesar (Tiberius) auctof^ senatui fuit Viiellio alque
Veranio et Sertmeo sacerdotia tribvendi, et [Glaud. de Gallor. iure
honor.]: cuius (Vestini) liberi fruantur qaaeso primo sacerdotiorum
gradu. Nequaquam ex bis locis efficere licet omnes principes,.
Trai. 13 (ed. H. Keil); Suet. Claud. 22. Galb. 8. Vitell. 5. Vespas. 4;
Lomprid. vit. Alex. Sev. 49. 58; Plut. Oth. 1. quaest Rom. 99; Dio LVIII
7. LXVI 14; Athen. I 4; Eph. epigr. 11 p. 266.
*') Mercklinl. c. p. 129 8q. etp. 161;Momm8en, St.-R. IT p. 32; Henzeiv
Arv. p. 150 sq.; Tac. ann. HI 19 cum adnotationibus Caroli Nipperdey.
'») Suet. Gai. 16; Dio LIX 9. 20; Zonar. XI 5; Mommsen, St.-R. III
p. 348; Herzog 'Geschichte und System der römischen Staatsverfassung' II
liipsiae 1887 p. 243.
86
« qaem saeerdotio onutre yellent, in senatn eodem modo pro-
fosime atque Tiberiom et Clandinm. Immo vero haec Tiberii
ratio tarn mira fhit, nt Tacito, qui usitatas electiones gacerdotnm
«emper fere silentio praeteriit, digna esse videretar, qnae memoriae
tradoretnr;^^) quod antem Claudius nisi assentientibns senato-
rilms equitis filios ad dignitatem sacerdotalem provebere nolnit,
kani8 in senatum comitatia et facilitatis est Itaqne me proba-
Tisse arbitror inde ab a. 725 imperatores non commendar-
Tissetribubusaut senatui, qui sacerdotiis honorarentur,
sed legitime ex sua potestate bomines priyatos fecisse
sacerdotes.^^) Quam facultatem positam fuisse in sacerdotali
iure nominationis, quod imperator omnium coUegiorum sacerdos
obtiDeret, recte explicavit Oemoll [1. c. p. 24]. Errasse tarnen
mihi videtur, quod opus non fuisse opinatur lege, qua Augnslo
«rdinariorum sacerdotum eleetio permitteretur. Immo vero, cum
imperator non solum iura onmium collegarum sua nnius nomina-
tione rindiearet, sed etiam ad eum iura tribuum, quae desinerent
sacerdotes subrogare, translata essent,®^) optime intellegi posse
pnto ei lege concessum esse, ut et snpra et infra numerum sacer-
dotes faceret: id quod Dio breyins quam obscurius rettulit
Neque yero semper imperatores hoc iure sacerdotes
libero arbitrio faciendi usos esse cum per se yerisimile est
tum testimoniis probatur; quantum principes de sua potestate
detrabebant, collegiis sacerdotum concedebant [Mercklin
L c. p. 159 sqq.; Gemoll 1. c. p. 17 sqq.; Henzen, Arv. p. 154;
Madvig 1. c. II p. 604]. In cooptandis pontificibus quae
eollegii partes fuerint, nisi coniectura diiudicari nonpotest
Qnotannis certo die pontifices iurati eos nominabant, quos saeerdotio
dignissimos esse iudicabant [Plin. ep. II 1, 8. IV 8, 3].'*)
'*) Tiberius simulaera Ubertatis senatui proibehat [Tac ann. I 77. III 60].
Fortasae in honorem Viteilii, Veranii, Servaei nova loca instituta sunt
(Gemoll 1. c. p. 28; Mommsen, St-R. II p. IIIOJ.
**) Alia igitur sacerdotun, alia magittratuum eleetio tiiit [Mommsen,
St-B. U p. 731 et p. 921 aq.].
'^) Dio Uli 17: oSto) jiiv Sy] x6 ts toö dt^piot} «al x6 x^( '^t^oo^ia^
'»pato^ cäv 6( tiv Aofoooxov {xsxiaxY), xal &tc' a6xo5 xal ^xpiß*^^ |jlo-
**) Haie nominationi imperator Claudios intererat [Suet. Claud. 22] e^
«pede idem ius ezercebat, quod collegae; re vera autem neminem cooptatam
Eonim nomina, de quibus inter maiorem partem coUegii c(^ ^^^'
venerat, in tabulam relata et principi esse allegata videntn ^i
imperatores vero nominatorum bos probasse, illos reiecisse alio ^^'
que ex suo arbitrio substituisse verisimile est, ut semper e88er===^^
destinati, ex quorum numero, simnlatque locus vacaret, (8t&tQt:====^^
ordine) sacerdotes cooptarentur.^^) Saepe antem factum ess^-— ^
puto, ut principes bomines optime de ipsis et de republi«
meritos, quorum nomina tabulae sacerdotum designatorum
scripta non erant, ex sua potestate^^) occasione data sacerdoti«
omarent, ut collegium in loca vacua statim eos recipere iuberetur*
Quacum sententia Dionis verba [LIII 17] congruunt: ix xs xot>
Jv Tcdaaic täte Upcooovatc tspöo^at xal Ttpoo^xt xal toic
iXXotc xdc ?cXsioo<; oficbv StSövat, quae me quidem iudice ita
intellegenda sunt, ut bomines privatos in pleraque sacerdotiorum
loca ex arbitrio imperatoris adscitos, in reliqua eos cooptatos
esse statuatur, qui a collegiis nominati et a principe accepti
essent [Mercklin 1. c. p. 162; Gemoll 1. c. p. 26; Mommsen, St>
R. II p. 1111].
Quotiens imperatores in honorem bominum privatorum col-
legio pontificum nova loca adiecerint, non satis apparet [cf.
p. 63 adn. 38; Suet. Aug. 31; Mercklin 1. c. p. 153 sq.; Rubino
esse, quem ipse non nominasset aut probasset, consentaneum est [Mommsen,
St-R. II p. 11121.
") Mommsen, St.-R. II p. 30 et p. 1111 adn. 1; Tac. ann. VI 40:
Blaesis »acerdotiay integra eovutn domo destinata, convuUa disttderat
(Tiberius), tune ut vacua coniulit in alios; Senec. de benef. VII 28. de dem.
I 9. dial. VI 24; C. J. L. 11 1570. Plinius a Verginio Rufo, qui a. 98 mor-
tuus est [Asbach, Anal. bist, et epigr. Lat. p. 16], nominationis die semper
[ep. II 1, 8], ab lulio Frontino augure per hos eontinuos annos nominatus
|ep. IV 8, 3] a. 103 aut a. 104 in huius locum successit auguratu omatus
a Traiano, quem litteris adierat: rogo dignitati ad quam me provexit in^
dtdgentia tua vel auguratum vtl septemviratum^ quia vaeant, adicere digneris
[ep. ad Trai. 13]; annis igitur antegressis sive a maiore parte collegii non
acceptus sive ab imperatore praeteritus videtur esse.
•♦) Cf. C. J. L. V 3117 [Mommsen, St.-R. II p. 26 adn. 4]. VI 2001.
2004 : [ex lü]teris imp. Antonini Pii Feli{cis Äugusti et omnium (id est col-
legarum) eonsen\su f[aetus) sodalis Antoninianus [Mommsen, St.-B. II p. 1111
adn. 3; Gemoll 1. c. p. 30]. VIII 7062: sacerdotio FlaviaHi Tüiali iudieuy
(cf. Plin. ep. IV 8, 1. ep. ad Trai. 13) domini n..., imp. Caes. L, Septimi
Seteri Periinacis Äug, Fii exornatus.
87
L e. p. 14 adn. 3; Henzen, Arv. p. III; Mommsen, St.-B. 11
p. 1110 adn. 4].«*)
Pontifices per totam vitam sacerdotalem dignitatem
obtinuisse Marqnardt contendit [St.-V. III p 246; Mercklin 1.
c. p. 127]; sed cave credas aetate imperatorum Dnnquam ponti-
ficatnm homini vivo ablatum esse [cf. p. 75]. Neque enim dnbitare
licet, quin, qui motus esset de ordine senatorio, ei sacerdotiiim
ademptüm sit, et Plntarcbns praeter augnres sacerdotibus con-
demnatis et in exsilinm eiectis mnnns abrogatnm et in loca
eorum alios snbstitntos esse memoriae tradidit.*^)
lam restat, ut de dignitate pontificali (vel sacerdotali)
?erba faciam.
Qnaniquam in tria reliqua summorum coUegiorum non eadem
cora inqnisivi, tarnen, cum inter omnes constet publicam quattnor
sacerdotiomm condicionem parem fiiisse, aetate imperatorum
poDtificatnm, augnratum, qnindecimyiratam, septemviratum non
tarn mnnera hominum ordinis senatorii babita esse, quae eo
phs honoris tribnerent, quo qnis diligentins ea exseqneretur,
arbitror quam ornamenta, quomm in ipso titulo dignitas esset
po8ita; id quod cum inde apparet, quod adulescentuli saepissime
in collegium amplissimum admissi sunt, qui neque iuris neque
eaerimoniarum periti erant, tum ex exemplis eis, quibus sacer-
dotia delata esse demonstratur, etiamsi novus sacerdos nequa-
quam officio fnngi posset: velut Cn. lulius Agricola [Fast 32]
a. 78 simul pontificatu bonoratus et Britanniae legatus Augusti
pro praetore praepositus est, ut in collegium receptus statim de
nrbe decedere cogeretur. Provinciam autem per Septem fere
annos administravit, et a. 85 Domitianus id egit, üt Agricolam
**) De inaugurandi caerimoDÜs cf. p. 75.
**) Plut qnaest. Rom. 99: 2taxixo>y &XXu>v Itptiuv töv xata3ixao^4vxa
xai fof ovxa icaüovtt^ ittpov aipoovtai, toü Zi auf oopog Icug C^ ^^v
txi tol( fiCY'lcto&q &2ixY)fiaot xaxaf vu»oiv o&x &tpaipoüvxai; Plin« ep.
IV 8, 1. 2; Senec. dial. IX 11; Tac. ann. VI 40; Lex colon. Genet. in *Eph.
cpigr.' III p. 93; ßardt 1. c p. 15 n. 68; de Agricola pontifice: Tac. Agr.
40 »qq.; Dio LXVI 20; a S. Pompeio a. 717 [cf. p. 5 adn. 8], fortasse a
M. Antonio a. 722 [Dio L 4: xal x^jv xt 6iiaxttav a5x6v, t? -ijv icpo-
txcX"pO'^^v'y]xo, xal xr^v ^XXyjv c^oüaiav :cäaav ä^feiXavio] sacerdotium
abindicatnm est.
88
in Syriam legatam mitteret [Tac A^. 40].®^) Dignitatem sacer-
dotalem consequebatur is, qui in unum ex amplissimis collegÜH
erat cooptatus; qaattoor enim sacerdotia eiosdem pretii foisse
et inde apparet, qaod nsque ad initium tertii saeculi nunquam ac-
cidit^ ut duo summoram sacerdotioram in eondem conferrentur (cf. p.
80), et quod filius persaepe non in idem coUegiom atque pater oo-
optatns est, sed in aliud ex quattuor.^^) Sacerdotia autem pluris
quam magistratus aestimata et bominibus privatis quasi cnmolum
dignitatis addita esse probatur et inscriptionibus, in quibus illa
primo loco post nomen posita sunt,^®) et rerum scriptorum verbis.^®)
**) S. Pompeio a. 715 pontifieatns aut auguratus concessus est, quarnquam
proximifl quidem annis eum Italia abesse necesse erat [App. bell. eiy. V 78:
6itatc5oai ViiKovxa hC hxoo xpivoi tdiv <piXa>v]. — Saepe per longam
tempus Roma remoti sacerdotes yixerunt [Tac. ann. XVI 27; Plin. ep. II 1, 8;
Suet. Claud. 5. Galb. 8. Vespas. 4; Ael. Lampr. vit. Alex. Sey. 58; Symm.
ep. I 47; Dio XLYIII 82. LVIU 7; G. J. L. VI 2120; Lex colon. Genet. in
£ph. epigrr.' 11 p. 108 et p. 128J.
**) Gn. Pomx)eia8 Magnus augur, Gnaens maior filius XV yir s. f. (Gohen,
M^ imp. I p. 32], Sextus minor filius pontifex aut augur fuit (de nepotis
sacerdotio: Senec. de dem. I 9); Gicero augur fuit, de Marci filii sacerdotio
cf. p. 5 adn. 3; alter filius C. Antistii Veteris pontificis [Fast. 5] fiiit ponti-
fex [Fast. 11], alter in aliud collegium receptus est fcf. G. J. L. XIY 2849];
L. Galpumii Pisonis pontificis [Fast. 8] filius ipse quoque pontifex [Fast. 14j,
nepotum illius alius pontifex [Fast. 20], alius XV yir s. f. [Bull. d. Inst. 1885
p. 10], fortasse pronepos pontifex fuit [Fast. S6]; M. Scribonius Libo pontifex
[Fast. 9], Lucius frater VII yir epulonum fuit [C. J. L. XIV 2602]; Statilius
Sisenna pontifex [Fast. 10] nepos et pater auguris fuit; pater pontifids
[Fast, tl] augur fuit; M. Plautius Silyanus VII vir epulonum, ex filiis huius
P. Plautius Pulcber augur, Ti. Plautius Silyanus pontifex fuit [Fast. tT\;
pater pontifids [Fast. 63] XV yir s. f. fuit, proayus lulius Frontinus augur
[Mommsen, Ind. Plin. p. 414], pronepos pontifex [Fast* 81]; filius pontifids
[Fast. 79] VII vir epulonum fuit; G. J. L. U 4129. VI 1442; Tac ann. IV
17. VI 40. bist. I 77; de sacerdotiis Seiani filiique eius cf. p. 11 adn. 10. —
Praeterea cf. Plinii verba [ep. ad Trai. 13]: rogo dignitati ad quam me pro-
texit indulgentia tua vel augnratum vd septemviratum, quia vacatU, adicere
digneris, ex quibus eius nihil interfuisse, utrum acciperet, cognosdtar.
*") Henzen in *Ann. d. Inst.* 1863 p. 278; Wilmanns 1126; Mommsen,
St.-R. II p. 19 sq.; cf. G. J. L. V 6416. VI 897 sq. 909 sq. 913. 921. 1445.
XI 1052. 1182; Notide degli scayi 1884 p. 393 sq.
*^) Glaud. de Gallor. iure honor.; Senec. dial. V 31; Tac bist. I 77;
Plin. ep ad Trai. 13; Suet. VitdL 5; Flay. Vop. yit. AureL 49; Plut. Oth.
1; item municipalia et proyincialia sacerdotia babita esse summa decora ex-
89
Qaodä qois qoaerat, quae causa fuerit, cur summa munera post-
ponerentor sacerdotiis: auctoritas magistratuum imminuebatur
eodem modo, quo amplificabatur imperatorum; dignitatis autem
saeerdotalis Augustorum et Caesarum, quam pinrimi fuisse de-
mongtrayi, sacerdotes omnes ut collegae participes erant. Itaque
sacerdotia eo plus momenti habere necesse erat, quo magis om-
nibns persuadebatur imperatorem deutn munere summum pontificum
diam summum hominum esse, Huc accedit, quod pro salute
domus Augustae vota nuncupare si non unum, at tameu primum
officinm esse sacerdotum putabatnr [Tac. ann. IV 17. XVI 22.
28; Plin. ep. ad Trai. 13], neque quisquam negabit ad aestima-
tioDem sacerdotiorum pietatem religionemque hominum multum
vahiisse [Tac. ann. IV 16; Suet. Gai. 12; Flav. Vop. vit. Aurel.
19 sq.; Mommsen, St-R. II p. 20]. Altissimns gradus sacerdo-
talis dignitatis hereditaria possessione ita propagatus esse videtur,
nt, si pater iam sacerdotalis vir esset, filius item alicui summo-
ram coUegiorum adscriberetur [cf. adn. 88]; facile igitur intelle-
gitor fieri potuisse, et ut adulescentuli sacerdotia acciperent non
meritorum praemia, sed propter claritatem originis [Tac. bist.
III 86], et ut pater et filius simul in eodem versarentur col-
legio.*') Perraro autem videtur factum esse, ut adulesceutes,
quomm pater sacerdos non esset, reciperentur in collegium,
saepius, ut homines aetate progressi propter sua in principem
et rempublicam roerita sacerdotium adepti fanüliae dignitatem
sacerdotalem acquirerent.**)
posnit Kuhn 'Die städtische und bürgerliche Verfassung dei römischen Reichs
bis auf die Zeiten lustinians' I Lipsiae 1864 p. 116 sqq.
*') Exceptis Augustis et Caesaribus cf. Fast. 5 et 11, 8 et 14, 14 et 2t
<4S et H 5S et M, 76 et 77); Borghesi opp. UI p. 22; Bardt 1. c. p. 34 sqq. ;
Maiquawlt, 8t.-V. III p. 229 sq.; cf. C. J. L. XI 3254.
••) Sacerdotia data esse praemii locoprobant verba Vellei Paterculi [II 51.
127], Tadti [ann. III 19. bist. 1 2. 77. IV 42], Suetonii LGalb. 8. Vitell. 5.
Vapas. 4], Aelii Lampridii [vit. Alex. Sev. 58], Appiani [bell. civ. V 72].
Dionis [XL VIII 36]; cf. Eph. epigr. II p. 266. In inscriptione C. .1. L. VI
1490 Q. Pompeius Sodas Priscus [Fast. 6J], qui salius CoUinus, iwntifex, so-
^ftlii Antoninianoi, sodalis Hadrianalis fuit, a pronepote [Fast. %\] nominatur
mmeHisimus vir tt fartisnmus . . . piissimua $t domus suas conditor religio-
tinimus, qnainquam maiores eins inter sacerdotes iam fuerunt [cf. adn. 88 1.
De Qtnsque dignitatibos sacerdotiorum et magistratuum cf. Vell. Fat. II 43.
75. 124; Tac. ann. XI 11. XVI 28; Ael. Spart, nt. Did. lul. 6.
90^
§4.
De pontiflcnm prommgistro.^')
Qnamqaam pontificatns maximiis semper cum principatn
coniunctas fuit, tarnen factum non est^ ut daae potestates et im-
peratoria et sacerdotalis quasi in nnam plane confiinderentur,
quamvis difficile interdnm sit cognitu, nom qoid ex anetoritate
principis ant ex pontificia maximi arbitrio sancitnm sit [C. J. L. VI
930; Mommsen, St.'R. II p. 72; Karlowa, Rom. Rechtsgescb. I
p« 503 et p. 517]. Hoc constat, aetate imperatoram pontificatum
maximnm conexum qaidem mansisse cum magisterio pontifieum col-
legiiy nee tamen eodem modo atqne liberae reipublicae temporibus;
nam et saepissime principes diu Roma aberant [Mommsen, St.-R. I
p.491 ;MadYig I. c. II p. 6lb\ et quamquam certis testimoniis probatur
ex aliisque colligitnr cos, cum in urbe morarentur, ut magistroB
votiSy sacris, consiliis, nominationi collegii interfuisse, ludis ponti-
ficalibus praesedisse,^^) tamen dubitandum est, num Augusti inter
pontifices diligentius magisterio functi sint quam verbi gratia inter
fratres Arvales.^^) Itaque hoc loco inquiram, quo modo a
primis imperatorum annis^^) vicarius substitutus sit,
cum imperator aut causa aliqua impeditus non posset aut nollet
magistri ofGcia exsequi. Qua de re cum scriptores nihil tradi-
derint et promagistri^^) nomen primum a. 155 in marmore oc-
") Borgbesi opp. VII p. 376 sqq.; Bouchä-Leclercq 1. c. p. 366 ; Marquardt,
St.-V. m p. 246; Mommsen, St.-R. II p. 23 et p. 1106.
•*) Tac. ftnn. I 10. IV 17. VI 12. XI 11. 15. bist. II 91; Plin. ep. ad
Trai. 68; Suet. Aug. 45. Tib. 25. Gai. 18. Claud. 22. Domit. 4; Ael. Spart,
yit. Hadr. 22; lul. Capit. vit. M. Anton. 13; Ael. Lamprid. vit. Alex. Sev.
22; Dio LVII 10; Herod. I 9, 2; Zosim. H 5, 3; C. J. L. m 1312. VI 369.
933. 1233. 2120. X 6422; Roth in 'Rhein. Mus.' N. F. VIII p. 365 aqq,;
Mon. Ancyr. p. 41 sqq. et p. 91 sqq.; Lübbert 'Commentationes pontificales*
Berolini 1859 p. 55; Wamser 'De iure sepulcrali Romanorum quid tituli do-
ceant' Darmstadii 1887 p. 51.
*^) Perraro in coUegio adfuerunt [C. J. L. VI p. 584]. Caligula solus
magister bis sacris praesedit a. 38 [Mommsen in 'Grenzbot.* 1870 1,1 p. 167];
c^teri principes promagistros nominaverunt, etiamsi ipsi Romae erant.
**) Octayianum Lepidi pontificis maximi vice ab anno 718 usque ad annum
741 egisse consentanenm est [cf. p. 59; Suet. Aug. 16. 54; Dio UV 15].
*^) Pontifex maximus nunquam magister collegii appellatus est [Hensen,
Arv. p. IV adn. 1]; de magistro pontificum Cirtensium cf. C. J. L. VIII
7115. 7123.
91
eoiTat [C. J. L. VI 2120; Fast. 56], num quid locis reliquoram
«muDomm collegioram comparatio afferat, videamus.
Quindecimviris a. lyi qnioque magistri praesedenmt,
qnornm primns Octavianas erat; sed ludi saeculares ab impera-
tore et ab Agrippa celebrati snnt, qaibus collegiam editionem
oundayerat, quarnquam bic inter magistroB non erat [Mon. Ancyr.
p. 91 sqq.; Suet Aug. 45; Dio Uli 1. LIV 19]. Anno 32 ma-
gistri commemorantnr [Tac. ann. VI 12], Plinii temporibns ma-
gister [N. H. XXVIII 12]; anno antem 88 Domitianns nnus
magister Indos saecnlares fecit [Marqnardt, St.-V. III p. 381 sq.].
Promagistri titnlns in dnabns tabnlis pnblicis coUegii C. J. L.
X 6422 (a. 213) et 3698 (a. 2HS) legitnr.
Imperatomm aetate quis inter augures et septemviros
epnlones'^) loco magistri fnerit, non satis apparet; liberae rei-
poblieae temporibns in angnrum collegio qni pinrimnm aetate
antecessisset, eum principatnm tennisse nominatmnqne esse angnrem
maximom Marqnardt coniecit [St.-V. III p. 399; Becker-
Marqnardt, Handb. IV p. 347; Mercklin 1. c. p. 98]. Nescio an
coniectnra non aberrem, cnm statuo imperatores post annnm 32
(fortasse inde a temporibns Flaviomm) non solnm quindecim-
Tirornm perpetuos magistros fuisse, sed etiam augurnm
et septemviroram.*®) Hinc efficitur, nt inde ab eodem tempore
in collegiis pontifieum, angumm, quindeeimviromm s. f., septem-
Tironim epnlonum collegam eodem modo snbstitni necesse fuerit,
qni vice magistri fnngeretur.
In pontificum collegio circa medium qnartum saecnlum
monas promagistri fhisse annnam atqne plus semel ab eodem bo-
mine suscipi potuisse elucet ex bis verbis: pontifid tnmori pro-
magistro Herum [C. J. L. VI 1700 = Wilmanns 674]. At
tarnen dubito, num prioribus temporibns promagistri annui nomi-
nati sint; immo vero aliquamdin imperatores sua magistri ofGcia
non eidem totnm per annnm, sed alii coUegae alia data occasi-
one mandavisse, ita nt intra unius anni spatium plnres pro magistro
»•) C. J. L. XIV 3469 sq.
**) Cf. p. 65; etiam ipsos reges auguribus praesedisse Terisimile est
[Ambrosch, Studien I p. 193 adn. 171; Mercklin 1. c p. 95; Marquardt, St.-
V. in p. 241 et p. 398]. Ael. Lampr. Tit. Alex. Sev. 22: pantifieibus t€mtum
iäuUt et quindeeim viris atque auguribus, ut quasdam eawias sacrorutn a se
fnitas ittrari et aliter dittingui pateretur; C. J. L. VI 1233. VUl 7103.
92
6886 poBsenty probare mihi videntar verba Taciti [bist lY &3;
Marqaardt, St-V. III p. 265; Madvig 1. c. II p. 619 adiL],
Suetonii [Aug. 45. 6ai. 18], Dionis [LVII 10].
Perraro autem promagistri titulus in inscriptionibas invenitur;
eoiiiB rei me qoidem iudice causa est ea, quod manus illod, dum
Yicarium, nondom ordinariom erat, iure commemorari non licebat
nisi in tabolis eis, quae, quo anno administrabator, positae snnt;
yelut in inscriptione C. J. L. VI 2120 (d. III Non. Nov. a. 155),
quae decretum coUegii pontificum continet: lubentius Cdsus pro-
magister subscripsi. Quacum compares velim C. J. L. X 6422
(a. 213 d. XVII K. lul.): Ex auctoritate imp. Caes. M. Äurdü
AfUonini . . . et decreto coli XV, sac. fac. Servius (hlpurnius Do-
müius Dexter promagüt aram Circes samctissime restituit dedicat
— in utraque basi post a. 213 collocata [C. J. L. VI 1368
= XIV 3993. VI 1369] Dexter non promagister dicitnr, sed
tantummodo XV vir s. f. — et C. J. L. X 3698 (a. 289 d. XVI
K. Sept.): Pontius Oavius Maximus pro magistro (XV viromm s.
f.) subscripsi. Fortasse igitur tituli honorarii L. Folvü AenüUani
[Fast 76] et Pomponii Bassi [Fast 102] eo anno dedicati sunt,
quo bi promagistri collegii pontificum fuerunt^^^)
'**) In inscriptionibas quarti saeculi saepius promagistri commemorantur;
C. J. L. VI 1700: ponüfiei maicri pramagistro iterum, 2158: ,,.ptnUifice8
Ve9ta€ . . . pro magiiUrio . . . VüraHi PnuUxtaH. X 1125: . . .pontiflei VeO&e
mairi$ et in eoUegio pontificum promagistro-, Notizie degli acavi 18&9 p. 454:
pontifiees,., promag, Maerinio Sosaiano; Zosim. IVSG: 6 icpcütoi; svaüxot^
TexaYfiivo^.
Caput III.
Fasti pontificum minorum/)
1. T. STATÜLENUS lUNCUS.
Flamen Augustalis (Pisis), pontifex minor publicorum
f. B. sacroruniy princeps coloniae (a. 4 [C. J. L. XI 1421]).
— Marqnardt [Becker -Marquardt, Handb. IV p. 195 adn.
1145] hone pontificem minorem Pisis fuisse falso iudicavit
[Wilmanns^ Ind. p. 450 et p. 482 et 'De sacerdotiomm p. p. B.
quodam genere' Berolini 1867 p. 56 adn. 38 ; Henzen, Ind. p. 46
et in 'Ann. d. Inst' 1857 p. 92 adn. l ; Herbst 'De sacerdotiia
Bomanomm mnnicipalibas' Balis Saxonom 1883 p. 18].
2. Q. DECIUS Q. F. SATUBNINUS.
Patronus coloniae Aquinatis. Pontifex minor ante
annom 29 yidetur factas esse [Wilmanns 2046 adn. 2]. Inter
saeerdotia orbana (pontif. minori Romae, tuhicini sacror,
publ p. R. QuiriL\ qnae band scio an in fine totins cnrsus
iKmomm aoceperit, et saeerdotia Aquinatia (pontif., flamini
Romae et divi August, perpetuo) monera publica {curatori
viarum Labie. et Latinae [Hirscbfeld, Yerw.-Gescb. I p. 112;
Mommsen, St-B. n p. 1077], trib. milj praef. fabr. i. d. et
*) Becker-Marqoardt, Handb. lY p. 193 sqq.; Henzen in 'Ann. d. Inst.*
1S57 p. 92 sq.; Bouchä-Leclercq 1. c. p. 332 sq.; Marqnardt, St.-V. III p.
244 sq.; Mommsen, St.-B. 11 p. 26 et p. 1113. UI p. 566 sqq.; Madrig I. c
n p. 614. — Inyeniontnr nomina haec: pontifex [C. J. L. X 5392 (Fast. 2);
Henzen 6642 (Fast 6)]; panUfex minor [C. J. L. X 5393 (Fast. 2). VI 159S
(Fast I). 1607 (Fast 4). 1625 b (Fast. 5). XIV 2900. 2922 (Fast 7). VI 2126
(Fast. 8). 1620 (Fast 9). 3839 (Fast. !•)]; pontifex minor Romae [C. J. L.
I 5394 (Fast. 2)]; pontifex Romae saerorum publicorum [C. J. L« X 3901
(Fast II)]; poHÜfex minor publicorum p. R. saerorum [C. J. L. XI 1421
(FasL I)].
94
sortiend. iudicibus in Asia [Mommsen, St.-R. I p. 232] et mu-
nicipalia interposita sunt [C. J. L. X 5392 — 5394. Desjardins
in 'Rev. archeol/ 1873 (XXVT) p. 174 sqq.].
3. L. AURELIUS NICOMEDES.
[L. Aurelius L. Caesaris — mortui a. 138 — l{ibertus)
NicomedeSy qui et] Cdonius et Aelius vocitatus est, L. Caesaris fuit
a cubiculo et divi Veri imp(eratoris) — mortui a. 169 (lul. Capitol.
Vit. Ver. 2) — nutr[itory a divo Antonino Pia equo publica
et sac]erdotio Caeniniensi^ item pantif{icatu) min{ore) exor-
natuSy ab eodem proc(uratar) ad silic{es) et praef{ectus)
vehicul{^orufn) factus et ab imp{eratare) Antonino [Aug{^isto) et
divo Vera cura copiarum exercit]us ei iniunct[af]y hasta pitra et
vexillo et Corona murali donatuSy proc{urator) summarum ra-
t{ionum) cum Ceioniu Laena uxore hie sitüs \est\. Mortuus est
inter annos 169 et 180 [C. J. L. VI 1598 = Wilmanns 1262;
Henzen in ^Änn. d. Inst' 1857 p. 86 sqq.; Hirscbfeld, Verw.-Gescb.
I p. 101; Friedländer, Sittengescb. 1 p. 175; Mommsen, St-K.
II p. 1031].
4. L. DOMITIUS L. F. ROGATUS.
Fuit ab epistulis L. Aelii Caesaris (a. 137), tum pro-
curator monetae Augusti et procurator Augusti (T. An-
tonini Pii?) provinciae Dalmatiae. Quando pontifex minor
factus Sit, non constat [C. J. L. VI 1607].
5. M. PETRONIUS M. F. HONORATUS.
Cum procurator a rationibus Augusti erat, nondum
pontificatu minore omatus fuit. Postea praefectura an-
no na e, tum Aegypti (imperante M. Aurelio) ei mandata est
[C. J. L. VI 1625 a et b; Friedländer, Sittengescb. I p. 156].
6. L. MARIUS L. F. PERPETÜUS.
Pontifex (sc. minor), procurator provinciarum Lugu-
dunensis et Aquitanicae^ procurator stationis hereditat.,
procurator XX hereditatiu^Uj procurator patrimonii^ pro-
curator monetae^ promagister hereditatium [Boissieu 1. c.
p. 236 sqq. = Wilmanns 1272].
Huius filii [Monmisen in 'Ann. d. Inst.' 1853 p. 66; Borgbesi
opp. V p. 455 sqq.] fuisse videntur L. Marius Maximus rerum
liomanarum scriptor, cos. I a. 197 vel a. 198, cos. II a. 223 [C.
95
J. L. VI 1450 — 1453] et L. Marias Perpetuus consalaris Daciarnm
trimn [C. J. L. III 1178], quornm uterqne lato clavo donatas est.
7. T. FLAVIUS T. F. GERMANUS.
Patronns coloniae Praenestinae. Praeneste flamen
diyi Angusti factus et muneribus functus cursum bonorum
equestrium ingressus est et — iam fuit proenrator XX bere-
ditatinm — pontificatam minorem videtnr accepisse, quod
a. W triumphnm imperatoris Commodi optime instruxisset [C.
J L. XIV 2922; cf. similem inscriptiouem falsam G. J. L. Y21;
Hirechfeld, Verw.-Gesch. I p. 151 adn. 1], Ad bunc refero
titalum Praenestinum C. J. L. XIV 2900 [Wilmanns 1. c. p. 56
adn. 38; Jordan, Topogr. II p. 278 adn.].
8. P. LIVIUS LAKENSIS.
Pontifex minor [C. J. L. VI 2126]. Fortasse is est, qui
ab Aelio Lampridio [vit. Conmiod. 20 (a. 193)] Livius Laurensis
procurator pairimonii nominatnr [Boucbö-Leclercq I. c.p. 432;
Hirschfeld, Verw.-Gesch. I p. 310].
9. C. lUNIUS C. F. FLAVIANUS.
locertnm est, qno loco cursus bonorum — cum tabula
manDorea dedicata est, praefectus annonae fuit, antea pro-
enrator a rationibus — pontifieatum minorem adeptus
Sit [C. J. L. VI 1620; Wilmanns 1271 titulum non ante Antoni-
nonuD aetatem, at saeculo altero positum esse putat; Friedländer,
Sittengesch. I p. 156].
10. Homo ignotus ordinis equestris.
Ab imperatore Ehigabalo inter praefeeturam annonae et
praetorianam pontifieatu minore videtur esse exornatus.
Tom pervenit ad consulatum [C. J. L. VI 3839]. De prae-
fectig praetorio Elagabali temporibns: Hirschfeld, Verw.-Gesch.
I p. 232 sqq.
11. Homo ignotus.
...[pon]/t/. Romae sa[cror. pubL] pontif. Tea[ni^] , . .
[C. J. L. X 3901].«)
') M. OPELLIÜM MACRINÜM [Fast. 82J omiai, quem non pontificem
minorem [Becker-Marquardt, Handb. IV p. 194 adn. 1143; Bouchä-Leclercq
1* c p. 378; Marquardt, St.-V. III p. 244 adn. 8], sed scribam ponti-
ficiom foisse infra [p. 97] ezponam.
Caput IV.
De pontificibus minoribus.
Scribae pontificum (vel scribae pontificii [Liv. XXII
57 cum Guilelmi WeisBenborn adnotationibus]) aetate Livii mi-
nores pontifices appellabantur et pontificum collegio apparebant;
de quibus quae adhuc nota sint, Marqnardt [St.-V. III p. 244]
exponit. Postea mutatio ea facta esse videtur, nt munera
et officia, quae usque ad illud tempus pontifices minores exsecuti
essent, bominibus ingenuis humili loco natis libertisque man-
darentur^); pontifices autem minores, qui Augustorum annis in-
veniuntur, bonoratissimi fnemnt equites Romani, qnos ullam ap-
paritionem pontificibus nayavisse statui non potest.') Huic sen-
tentiae refragari Spartiani (vel Capitolini [Teuffei 1. c. p. 918])
verba [vit Macrin. 7]: eundem (Macrinum), mm scriba pontißdu^
esset j quos hodie pontifices minores vocanty pontificem maocimum
appellavit Pii nomine decreto (senatus), forsitan qnispiam dixerit;
baec autem aliter intellegenda esse atque adhuc viri docti
*) Tac. ann. XIII 27; C. J. L. VI 2195: Ti, aaudius Natalis a libris^
pontifieal. (C. J. L. VI 964 (inscriptio falsa): Livius Theona ab episttilis-
Grate, seriha a Hb. poniificalibus [Mommsen, St.-R. I p. 8&5]); Orelli 2439:
T. Aelio Aug. lib. Titiano prox, a libr, sacerdotal,; C. J. L. VI 2196: appa-
ritori pontificum) Symmach. ep. I 68: Rufus pontifiealis areartua; de cala-
toribus pontificum: C. J. L. VI 712 (820). 2184 sqq. X 1726; de fictoribua
pontificum bominibus ordinis equestris: C. J. L. V 3352. VI 2125 = XIV
2413. VI 1074; Wilmanns 311; Notizie degU scayi 1883 p. 466; de servis
publicis pontificum: C. J. L. VI 68. 2120. 2307—2309. — Marini, Atti 11
p. 810; Becker-Marquardt, Handb. IV p. 173 sqq.; Marquardt, St.-V. 11 p.
81; Mommsen, St-K 11 p. 64.
') Orelli [2158] baec dicit: Sed Caesarum temporibus eos nan fttisae
taniummodo mimstros, adiutores et scribas Pontifieum maiorum, ex hoc
titulo equidem coUigOt ubi ista dignitas praecedit vel procuraH<mem Provinciae^
97
patayernnt^me demonstrare posse arbitror. Macrinus qnamquam no-
minatnr scriba pontificins, tarnen adhnc habetur in numero pon-
üficQm minornm [cf. p. 95 adn. 2] ; quae opinio si probatur, gravissime
in eo offendendum esse mihi videtor, quod Spartianus neglegenter
ae temere Liyii verbis sit nsns, nt non cogitaret iam per tria
fere saecula nomen pontificis minoris valere pro scriba pontificio.
Eqnidem — sive forte accidit, ut tarn mire Spartiani et Livü
?erba congmant, sive illi (vel auetori illius) nescio quo modo loci
Liriani in mentem venit — , cum reputo verisimillimum esse pon-
tificatnm minorem hominibus ordinis equestris omamento tribui
ioitio tertii saecnli desitum esse [cf. p. 77], scribas pontificibus
apparere etiam post hoc tempus necesse fuisse, nullam causam
invenio, cur non adverbum Interpreter Macrinum fuisse inter
scribas pontificios,^) hosque Spartiani aetate pontifices
minores appellatos esse, ita ut tum hoc nomine mnnus, non
iam eqnestre decus, quod antea, significaretur. Qua de causa
Macrinum in fastos pontificnm minorum non rettnli.
Angustomm annis pontifices minores non ministros
pontificum fuisse ex eo dilucide cognoscitur, quod hoc
sacerdotio equites equo publico progressi aetate hono-
resqne adepti soli esse ornati videntur. Inter quae officia
eqnestria pontificatus minor acceptus sit, quoad certo exquirere
potoi, in fastis explicavi; haec pauca exempla sufficere arbitror
ad sententiam meam comprobandam [Fast. 2. 3. 5. 7. 10].^)
Qnominus qui sacerdotium aliquod equestre iam ac-
cepisset, ad pontificatum minorem perveniret, ut eodem
tempore pinribus sacerdotiis fungeretur, nihil obstitit, quamvis
raro propter exiguum locorum nnmerum factum sit [Fast. 2. 3].
Hoc autem esse tenendnm videtur,^ qui pontifex minor esset
electas, enm altissimum bonorum sacerdotalium gradum ascen-
disse, ut fieri non posset, ut posthac sacerdotio alio dignitatis
eqnestris omaretur [Wilmanns 1. c. p. 55]. Praeterea pontifices
*) Non tum a. 217, sed antea, cum vitam sordidam agebat et miserrimis
offiem fongebatur fvit. Macr. 4; Hirschfeld, Verw.-Gesch. I p. 231 sq.]. Ab
infimo monere, quod apud pontifices sustinuerat, eum elatum esse ad summum
honorem pontificalem Spartianus volle intellegi videtur.
*) Non repugnare puto titulos eos, in quibus equestrium munerum nulla
fit mentio [Fast. !• 8].
7
98
minores simul saccrdotes municipales fuisse iDScriptio-
nibus refertur: quae sacerdotia quo tempore eis delata sint,
iiou constat [Fast. 1: flamen Augustalis Pisis; Fast. 2: pontifex,
flamen Romae et divi Augusti perpetu^is Aquini; Fast. 7: flamen
divi Augusti Praeneste; Fast. 11: pontifex Teani].
Pontificatum minorem equitibus Romanis ab imperatore
traditum esse probatur verbis bis: [. ..a divo Antonino Pio
eqao puhlico et sac]erdotio Caemniensiy Hein pontif(icah() min{ore) ex-
ornakts [C. J. L. VI 1598 (Fast. 3)]; ,,.exomato (sc. ab im-
peratore Commodo) sacerdoL splendidissimo pontif, minor. [C. J.
L. XIV 2922 (Fast. 7)]; ab im[p donat. pon]tif. Romae sa[cro-
nim publicontm [C. J. L. X 3901 (Fast. 11)]. Sed imperatorem
pontifices quasi cooptasse ex iure sacerdotali nominationis ex-
posui, minores autem pontifices cum ex potestate pontificis
maximi elegisse verisimile est.'^)
Ut pontificatus hominibus ordinis senatorii cumidu^ di^piitaiis
tribuebatur, sie minor pontificatus stimmtim paene fastigium^) erat,
ad qttod eques Romamiß perrenire poterat [Wilmanns 1. c. p. 53
sq.].^) Inde autem, quod adbuc tam pauci equites inventi sunt
participes huius altissimi gradus dignitatis sacerdotalis, colligo
imperatores noluisse extra ternarium pontificum minornm numerum
prodire, ut pontificatus minor semper aestimaretur plurimi. Pon-
tificali igitur ornamento principes bominnm et senatoriorum et
equestrium merita remunerabantur.
Adduxi ideo quaestionem usque ad tempora Aureliani, primum
quod pontifices Romae a. 274 [Clinton, Fast. Rom. ad a. 274]
ab Aureliano Solis et templo exstructo et institutis pontificibns
[Flav. Vop. Vit. Aurel. 25. 35. 39] appellari coepti sunt pontifices
^) Nescio an a principe collegio pontificum interdum data sit facultas
nominandi equites eos, qui pontificatu minore omarentur; cf. C. J. L. XI
3103: , . , Caeniniensis a po[niificibu8 faclus] , , , [Mommsen, St.-R. II p. 26
adn. 7].
•) Cf. verba: exomato sacerdot, splendidissimo pontif, minor, [C. J. L
XIV 2922 (Fast. 7)].
'') Pontificem minorem adlectum in ordinem senatorium abiisse pontifi-
catu verisimile est, quod sacerdotium equestre ab hoc ordine abhorrebat
Fast. 10].
99
maiores.^) Deinde post huias principis aetatem ea mntatio est
facta, ut iam nihil impedimento esset, qnominns vir clarissimus
in duo vel tria sammorura collegioram cooptaretur [cf. p. 80
adn. 69]. Itaque inde ab hoc tempore in omnia quattuor collegia
conioDcta inqnirendum esse puto.
^) Adhuc pöntificis maioris nullufl titulus inventus est, qui ultimis tertii
saeculi annis positas sit [fortasse C. J. L. X 1687 = Wilmanns 1219].
De nomine haec habeo, quae dicam: iisitatissimum est pontifex maior [C.
J. L VI 501. 509. 511. 1675. 1684. 1690 sq. 1694. 1698-1700. 1782. 2121.
2153. IX 2566. X 1687. 1700; Henzen 5954; Notizie degli scavi 1883 p. 454.
/SWp. 40 (tantummodo pontifex [C. J. L. VI 498. 511. X 1125; Notizie
degli scavi 1883 I. c; Hieron. ep. 107, 1; cf. Ottonem Seeck ad Symmach.
ep. p. CLXXIX; Oros. adv. pag. VII 42])]. Tum circa medium quartum
aecolam additur Vestae, primum ab eis, qui simul pontifices Solis erant:
pontifex maior Vesiae [C. J. L. VI 1741] ; pontifex Veatalis maior [1. c. 503
(a. 390)]. Denique omittitur tnaior, ut pontifex Vestae oppositum sit titulo:
pontifex Solis [1. c. 1739. 1740 (pontifex deae Vestae). 1742. 1778 sq. 2158;
pontifex Vestae matris: C. J. L. X 1125 (circa a. 390)]; Marquardt, St.-V.
III p. 245.
i^^^*^^»'i
Corrigenda et Addenda.*)
p. 3 Y. 6: Orelli 2489=C. J. L. XII 4333.
p. 6 V. 2: C. J. L. XI 3517.
p. 6 V. 14 : C. J. L. XI 3786 (a. 31137),
p. 6 adn. 4 : C. J. L. XIV 3942.
p. 7 V. 9: C. J. L. XI 3040. XII 141.
p. 7 V. 20 : C. J. L. XI 3787.
p. 7 V. 26: Orelü 211=C. J. L. XII 147.
p. 7 adn. 7: Orelli 2148 = C. J. L. XI 1824.
^8y. 6: C. J. L. XI 1052. 1182.
p. 8 adn. 8: C. J. L. XI 1166. 3786.
p. 9 V. 10: Mommsen in *Herm.' XUI p. 247.
p. 9 V. 22: C. J. L. XI 3336.
p. 11 V. 14 : Henzen 5396 = C. J. L. XII 1849 (cf. ibid. 1848).
p. 11 V. 17: C. J. L. Xn 2331.
p. 11 V. 32: C. J. L. XU p. 906.
p. 13 adn. 1 1 : Mommsen ipse iam recte iudicavit in 'St.-R.* I p. 576 adn. 2.
p. 16 y. 29: C. J. L. XI 3734.
*} Volumina XI et XII corporis inscriptionum Latinanim edita sunt, dum
liic libellus typis exprimitur.
100
p. 22 V. 27: Orelli 3382 = C. J. L. XI 3718.
p. 22 V. 33: C. J. L. XII 169.
p. 24 V. 33: C. J. L. XU 5905.
p. 25 V. 16: Orelli 3421 = 0. J. L. XII 361.
p. 30 V. 2 : Orelli 896 = C. J. L. XI 3873 (d. XIII K. Apr.).
p. 35 V. 15: aacerdos dei Solis Invicti Elagahali [C. J. L. XI 3774].
p. 36 V. 23: C. J. L. XII 5427 sq.
p. 39 V. 10: C. J. L. XI 3088.
p. 41 V. u.: C. J. L. XII 12.
p. 42 V. 13: C. J. L. XI 826. 3093. XII 57.
p. 43 V. 20 lege: APPULLEIUS.
p. 45 adn. 2: C. J. L. XII 186. 145. 2331. cf. ibid. p. 911 v. 1.
p. 46 adn. 3: C. J. L. XII p. 907.
p. 47 adn. 5 v. 2: C. J. L. XII 594.
p. 48 V. 4 lege: x5v.
p. 48 adn. 7: C. J. L. XI 3785.
p. 48 adn. 8: C. J. L. XII 4344.
p. 55 V. 24: Orelli 686 = C. J. L. XI 3303.
p. 61 adn. 32 lege: iustissumum , , , simiUumum , , , Orelli 643 = C. J. L.
XI 1421.
p. 68 adn. 46 v. u.: cf. C. J. L. XII 1114. 5115 add.
-^\/\^/V»-
Typlfl BOcieUtls typographoram VratiBlaviensium.
BRESLAÜER
PHILOLOGISCHE ABHANDLUNGEN.
DRITTER BAND.
ZWEITES HEFT.
DIE QUELLEN VON CICERO'S SCHRIFT
DE DEORUM NATURA
VON
DR. LEOPOLD REINHARDT,
OBERLEHRER AM GYMNASIUM ZU OELS.
BRESLAU.
VERLAG VON WILHELM KOEBNER.
1888.
DIE
OUELLEN VON CICEROS SCHRIFT
DE DEORUM NATURA
VON
DR. LEOPOLD REINHARDT,
OBERLEHRER AM OTMNASITJM ZU OELS.
BRESLAU.
VERLAG VON WILHELM KOEBNER.
1888.
ÖEDJEN HOCHVEREHRTEN LEHRfiRN
UND MEISTERN
HERBN
PROFESSOR DR. STÜDEMÜND
UND
HERRN
PROFESSOR DR. FREUDENTHAL
WIDMET DIESE SCHRIFT
ALS mSSm ZEICHEN DMVER&ÄMGUCHEB DAMUABIEIT
DER VERFASSER.
Die Quellen des ersten Buches.
Das erste Buch von Ciceros Schrift de deorum natura zerfällt
in z^ei Hauptteile, die Darstellung der epikureischen Lehre durch
Telleius und die Kritik derselben durch Cotta. Vorausgeschickt
ist eine Einleitung (cp. 1—7), welche augenscheinlich nicht aus
dem bekannten Büchlein entnommen ist, in dem Cicero für alle
möglichen Schriften zu beliebiger Auswahl Vorreden im voraus
gemacht hatte, sondern eigens für diese Schrift geschrieben
istJ) Sie setzt die Schwierigkeit des Problems auseinander,
rechtfertigt das unternehmen gegen bedenkliche Freunde und
neidische Tadler und führt endlich ein in die Situation des
fingierten Gesprächs, das in den drei Büchern wiedergegeben
sein will. Wenn sie auch inhaltlich nicht von gi'osser Be-
dentung ist, so lehrt sie doch wenigstens, dass Cicero auch
ohne irgend welche Vorlage angeben konnte, um welche Fragen
^ sich bei seinem Problem handelte und wer die Hauptvertreter
der verschiedenen Antworten seien, dass er sich also nicht
ohne Grund auf seine frühzeitig begonnenen und lange Jahre
fortgeführten philosophischen Studien berufen konnte.
Die Darstellung der epikureischen Lehre durch Velleius
(cp. 8—20) besteht aus drei scharf von einander geschiedenen
Abschnitten, deren erster (cp. 8 — 10,24) eine Polemik
gegen die platonische und stoische Lehre, deren zweiter (10,
25—15,41) eine geschichtliche üebersicht der Lehrmeinungen
M Thaies bis auf den Babylonier Diogenes, deren dritter
(16, 42—20, 56) endlich die epikureische Lehre selbst enthält.
Schon diese Einteilung muss seltsam erscheinen; denn in
der Einleitung (I 7, 16) hebt Cicero hervor, dass würdige Ver-
') Hierauf weist schon Krische (Forschungen auf dem Gebiete der alten
PUlos. S. 6) hin.
1
treter von dreien unter den vier angesehenen Philosophenschulen
anwesend seien und nur Piso als Vertreter der Peripatetiker
fehle. Das hierin liegende Bedenken aber lässt er durch Cotta
damit widerlegen, dass nach Ansicht des Antiochus die Peri-
patetiker der Sache nach mit den Stoikern übereinstimniteii,
wenn sie auch ihre Lehre in andere Worte kleideten, was
freilich der Stoiker Baibus nicht anerkennen will. 'Hat dieser
Passus der Einleitung überhaupt einen Sinn (und da die Ein-
leitung durchaus sorgfältig gearbeitet ist, sind wir genötigt
dies anzunehmen), so kann es nur der sein, dass man bei einer
ginindlichen Erörterung sich mit den Ansichten der Epikureer,
Stoiker und Akademiker begnügen, alle anderen aber mit Still-
schweigen übergehen könne. ^) Cicero spricht also damit die
Absicht aus nur die Lehren der massgebenden Schulen zu er-
örtern, eine Absicht, welcher er aucli in dem ganzen Werke
treu geblieben ist, wenn man von dem Abschnitt II (l 10,
25 — 14,41) absieht. Hierdurch wird, wie es sclieint, eine An-
sicht bestätigt, die, soweit ich sehe, zuerst von Krische (a. a.
0. S. 23) aufgestellt, von Lengnick (Ad emendandos explicandos-
que Cic. libros de nat. deor. Halis 1871, S. 3 ff.) und Hirzel
(Untersuchungen zuCiceros philos. Schriften. Leipzig 1877 — 1883.
1. S. 22 ff.) gebilligt ist, dass nämlich (-icero den ganzen Ab-
schnitt II erst nach Vollendung des übrigen Teils der epikure-
ischen Darstellung eingeschaltet habe. Was man dagegen sonst
zur Begründung dieser Annahme beigebracht hat, ist nicht stich-
haltig. Man hat darauf hingewiesen, dass in den zahlreichen
Stellen, an denen im zweiten Buch auf den epikureischen Vor-
trag Bezug genommen werde, nirgends dieser historischen
Partie gedacht werde. Aber dieses Argument beweist nichtig
oder zu viel;^) denn es würde, wollten wir es als beweiskräftig
ansehen, notw-endig ergeben, dass der Abschnitt erst nach
Vollendung des zweiten Buches eingeschaltet sei, was unmög-
lich ist, da auf ihn im Vortrag des Cotta im ersten Buch drei-
mal Rücksicht genommen wird (I 23,63. 33,91—92. 34,94).
— Ausserdem aber bleibt zur Begründung der erwähnten An-
*) Man achte besonders auf die Worte: 'nuUius philosophiae eanim qni-
dem, qiiae in honore sunt, vacaret locus.'
') Vgl. Schwenke: Cicero's QueUen in den Büchern de natura deonrni.
Jahrb. für cl. Phüol. Bd. 119 (1879) S. 56.
s/cit nur übrig, dass man die historische Partie, wie Hirzel
S. 22 sagt, „aus dem Vortrag des Velleius herausnehmen konnte,
ohne dem Zusammenhang desselben zu schaden; denn die Worte
exposui fere non philosophorum iudicia, sed delirantium somnia\
öiit denen jetzt 16, 42 nach Beendigung der geschichtlichen
Darstellang fortgefahren wird, könnten sich ebenso gut an 10,
24 und die dort vorausgehende Kritik der platonisch- stoischen
Lehren anschliessen. " Dem gegenüber macht aber Schwenke
la. a. 0.) geltend, dass das Wort exposui auf 18 — 24 bezogen
möglichst unpassend gebraucht sein würde, da hier nicht wie
25 — 41 theologische Lehren auseinandergesetzt, sondern als be-
^nnt vorausgesetzte bekämpft würden. Diesem nicht verächt-
lichen Argumente kann noch ein zweites beigefügt werden.
I 34, 94 heisst es : 'tu ipse paullo ante, cum tamquam senatum
philosophorum recitares, summos viros desipere, delirare, de-
mentis esse dicebas,' was notwendig auf Thaies und seine Nach-
folger bezogen werden muss. Und ganz ähnlich lesen wir I
33,91 — 92: 'etenim enumerasti memoriter et copiose us-
^ue a Thale Milesio de deorum natura philosophorum sententias.
Omnesne tibi illi delirare visi sunt, qui sine manibus et pedibus
<^onstare deum posse decreverunt?' An beiden Stellen finden
^ir den Ausdruck 'delirare' gebraucht von den im geschichtlichen
Al)schnitt behandelten Philosophen von Thaies bis auf den Ba-
l^ylonier Diogenes. Das erinnert deutlich an den in der Ein-
Wtnng gebrauchten Ausdruck, dass, wenn man die gegenwärtigen
Führer der Akademiker, Peripatetiker , Stoiker und Epikureer
(»eisammen habe, ' nullius philosophiae locum vacare.' In lieber-
einstimmung mit dieser Ueberzeugung werden alle andern Phi-
losophen als 'delirantes' bezeichnet. Und da sollte Cicero gerade
denselben Ausdruck gebraucht haben ('exposui fere non philo-
sophorum iudicia, sed delirantium somnia'), um damit die Pole-
Duk gegen Plato und die Stoiker abzubrechen? Und er sollte
femer zwei von den vier nach seinem eignen Ausdruck in
Ehren stehenden Philosophenschulen kaum noch des Namens
von Philosophen würdig halten? Nein, darin wird man Schwenke
recht geben müssen: als die Worte 'exposui fere non seq.' ge-
schrieben wurden, stand die geschichtliche Uebersicht von Thaies
bis auf Diogenes schon an ihrer Stelle ; aber damit verträgt
sich auch gat die oben ausgesprochene Ansicht, dass sie dem
ursprünglichen Plan der Arbeit fern gelegen hat und erst
während der Ausführung eingeschaltet ist: durch keinen der
Gründe, die eine Einschiebung nach Vollendung des ei^sten
oder gar zweiten Buches ausschliessen, wird diese Ansicht
getroffen.
Aber damit hängt eng eine andere Frage zusammen, näm-
lich ob der ganze epikureische Vortrag aus einer Quelle
stammen kann oder ob notwendig verschiedene anzunehmen
sind. Diese Frage wäre im Sinne der Vielheit der Quellen
entschieden, wenn es feststünde, dass die historische Partie aus
dem in den herkulanensischen Rollen erhaltenen Fragment
7i€Qi evaeßelai; geschöpft sei, da aber hierüber noch Zweifel be-
steht, ^) muss sie vorläufig als eine oifene betrachtet werden.
Unter den Neueren hat Hirzel (a. a. 0. S. 18) mit aller Ent-
schiedenheit behauptet, Cicero habe mehr als eine Quelle be-
nutzt, während Schwenke die Möglichkeit und damit die Wahr-
scheinlichkeit einer Quelle nachzuweisen sucht. Hirzel beruft
sich zunächst auf die Stelle des geschichtlichen Abschnittes,
in der Cicero auf die Stoiker zu sprechen kommt (14, 36:
'Zeno autem, ut iam ad vestros Balbe veniam'j, und meint, so
spreche man nur, wenn von dem zu Erörternden vorher noch
nicht gesprochen sei; sowohl die Art des Ueberganges als die
Wiederholungen selbst deuten auf Benutzung verscliiedener
Quellen. Dem entgegnet Schwenke, die Art des Ueberganges
beweise nichts, da diese sicherlich von Cicero selbst herrühren,
nicht den Quellen entnommen seien, was man zugeben wird.
Wiederholungen aber seien auch in den nichtgeschichtlichen
Abschnitten nicht vermieden worden. Als Beispiel solcher
Wiederholungen werden zwei Paragraphen angeführt, die fast
nichts mit einander gemein haben (24 und 51), die aber, selbst
wenn sie ganz übereinstimmten, nur für denjenigen beweis-
kräftig wären, der glaubt, dass sie beide aus der gleichen Quelle
stammen, worüber später zu sprechen sein wird. Jedenfalls
kann durch solche Analogie das Auffallende der doppelten Po-
lemik gegen die Stoiker nicht erklärt werden, zumal da durch
*) Wir kommen später S. 9 ff. auf diese Frage zurück und begnügen uns
hier damit, als Vertreter jenes Zweifels anzuführen Schömann in seiner Ausg.
S. 18 , Schwenke a. a. 0. S. 49 ff. , Diels doxographi graeci S. 125 ff. , Mayor
in seiner Ausg. Cambridge 1880—1885. 1. Bd. S. 46 ff.
die Worte 10, 25: 'atque haec quidem vestra, Lucili; qualia
veroalia sint, ab ultimo repetam superiorum' die stoische Lehre
ausdrücklich als abgethan bezeichnet wird. Dies erklärt Hirzel
dadurch, dass in der einen Quelle Ciceros die stoische Lehre
absolviert sei, in der zweiten aber Cicero, als er ihre Benutzung
begann, noch nicht weit genug gelesen habe, um zu wissen,
ihis auch in ihr von denselben die Eede sei. Wenn man dem
gegenüber auch Schwenkes Ansicht gelten lassen will, dass in
dem Verhältnis nichts geändert werde, wenn beide Erörterungen
der stoischen Lehre aus derselben Quelle geschöpft seien, so
bleibt doch immer als unübersteigliches Hindernis die Unmög-
lichkeit, da^s ein Originalschriftsteller sich in der Weise wie
Hcero wiederholt habe.
Ist aber auch mit Hirzel daran festzuhalten, dass Abschnitt
II aus einer besonderen Quelle stamme, so bleibt vielleicht noch
die Möglichkeit, dass I und III einer und derselben Schrift
entnommen sind, wie Hirzel unter dem Beifall Schwenkes aus-
fühil (Hirzel a. a. 0. S. 28 flF.), dass also Cicero für den ersten
Abschnitt ein Werk zu Grunde legte, dann zu einem andern
griff und endlich zu dem ersteren zurückkehrte. Möglich ist
«ine solche Art der Arbeit immerhin, aber keineswegs wahr-
scheinlich, da ein solches Verfahren Ciceros in keiner andern
seiner Schriften mit Sicherheit nachgewiesen ist. Jedenfalls
Diuss man, bevor man sich dieser Annahme anschliesst, tiber-
zengende Gründe für dieselbe und namentlich den Nachweis
verlangen, weshalb die Benutzung der bisherigen Schrift unter-
brochen sei. Hirzel konnte sich allerdings den Nachweis des-
wegen leichter machen, weil er mit Krische und Lengnick an-
nahm, dass Abschnitt II nachträglich zwischen I und III ein-
geschoben sei, dass also in der ursprünglichen Fassung eine
Interbrechung in der Quellenbenutzung nicht stattgefunden habe.
Ist uns aber teilweise mit Schwenkes Hülfe der Nachweis ge-
gluckt, dass niemals III unmittelbar auf I gefolgt ist, so werden
wir die Sache mit anderen Augen anzusehen haben. Bei Hirzels
Voraussetzung ist die Annahme, dass für I und in verschiedene
Quellen benutzt seien, das unwahrscheinliche, eines besonderen
Beweises bedürftige; für uns, die wir annehmen, dass 11 wenn
auch dem ursprünglichen Plane fernliegend, doch schon seine
Stelle hinter I gefunden hatte, bevor III geschriebeu wurde,
ist gerade das Gegenteil die nächstliegende Annahme. Doch
auch Hirzel sucht seine Ansicht zu begründen, und zwar damit,
dass beide Teile ein wohlzusammenhängendes Ganzes bilden
und die gleiche Tendenz zeigen. „Die Darstellung des zweiten
Ab^schnittes," so erklärt er, „wenn wir von den Anfangsworten
absehen, richtet sich, soweit sie überhaupt polemisch, gegen die
Stoiker. Gegen die stoische und die ihr verwandte platonische
(sc. Lehre) richtet sich aber auch der erste Abschnitt. In keinem
von beiden wird auf eine andere Ansicht Rücksicht genommen
und beide unterscheiden sich durch diese engen Grenzen, die
sie ihrer Polemik stecken, sehr bestimmt von dem geschicht-
lichen Abschnitt, der dieselbe nach allen Seiten übt.*' Schon
aus diesen Worten ergeben sich zwei wesentliche Unterschiede
zwischen I und III, nämlich erstens, dass I rein polemisch ist,
während in HI die Lehre Epikurs auch positiv dargestellt wird,
und zweitens, dass I gegen Plato und die Stoiker, III nur
gegen die letzteren gerichtet ist. Was kann es dem gegenüber
nützen, dass die platonische Lehre der stoischen verwandt ge-
nannt wird (Hirzel a. a. 0. S. 24) und in einer Anmerkung die
Anrede 'vester Plato' (aus 8, 19) willkürlich bezeichnet wird
als an den Stoiker Baibus gerichtet, während augenscheinlich
der Akademiker Cotta damit gemeint ist? Damit lässt sirh die
Thatsache nicht hinwegräumen, dass III nur aus einer gegen
die Stoiker gerichteten epikureischen Darstellung entnommen
ist, I aber aus einer solchen nicht gut stammen kann, weil
darin kaum Platz für die Bekämpfung Piatos war. Will man
aber auch annehmen, dass das epikureische Werk in einem
Teil gegen Plato, in einem anderen gegen die Stoiker polemi-
sierte, so bleibt immer die Schwierigkeit, dass wir bei Cicero
eine solche räumliche Scheidung nicht haben, sondern in I eine
Polemik gegen beide, in HE gegen die Stoiker allein enthalten
ist, während ein Originalschriftsteller, wenn ihm die räumliche
Trennung nicht beliebte, die Vermischung wenigstens konsequent
durchgeführt hätte. Ausserdem finden wir in III manches so
behandelt, als ob es in I noch gar nicht zur Sprache gekommen
wäre. Man vergleiche nur was 18, 47 über die schönste Ge-
stalt gesagt wird mit 10, 24, oder achte auf die wiederholte
Darstellung des mühseligen Lebens des stoischen Gottes (20,
52 und 10, 24). ^) Dazu kommt noch die Verschiedenheit des
Tons in I und III: in I ein anmassendes, liochfahrendes Ge-
lH»lter. wie ^vir es später teilweise in II wieder finden werden,
in III dagegen eine durchaus sachliche Erörterung, die nur
all einer Stelle etwas aus der Rolle zu fallen scheint (20, 55:
qnanti autem haec philosophia aestimanda est, cui tamquam ani-
culis et iis quidem indoctis fato fieri videantur omnia'j. Cicero
selbst zeigt sich übrigens für die Verschiedenheit beider Teile
feinfühliger als die Neueren, denn an einer Stelle des zweiten
Abschnitts wenigstens sucht er eiiu* Annäherung an den ersten
Teil herbeizuführen, indem er zu der Polemik gegen die Stoiker
eine auf die Akademiker zielende Parenthese hinzufügt (18, 47).
Aus allen diesen Gründen scheint es unleugbar, dass I und III
nicht aus deichen Quelle entnommen sind.
Was nun die Quelle von I betrifft, so meint Krische (S. 22)
Cicero habe verhältnismässig selbstständig mit freier Benutzung
des Luki-ez (V 110 — 234) gearbeitet.
Den letzten Teil dieser Meinung, die Benutzung des
Lakrez, hat freilich Hirzel (S. 9 ff.) treffend widerlegt, mit dem
ersteren der verhältnismässigen Selbstständigkeit hat er es
sich aber doch etwas leicht gemacht. „Wenn nun Cicero",
sagt er, „den ersten Abschnitt selbstständig gearbeitet hätte,
würde er ihn nicht dann so eingerichtet haben, dass er sich
mit dem einer fremden Schrift entlehnten Bruchstück zu einem
besseren Ganzen fügte, als wir jetzt vor uns haben?" Das ist
gerade in Hirzels Munde eine seltsame Beweisführung. Denn
da n nach dessen Ansicht erst nachträglich eingeschoben ist,
I and in aber nach desselben Meinung „ein wohl zusammen-
hangendes Ganzes" bilden, so hätte ja Cicero, um einen passen-
den Fortgang der Rede zu ermöglichen, das Ende von I nach-
traglich noch einmal umarbeiten müssen, und dass ihm dieser
Preis für eine glatte Verbindung der Teile zu hoch scheine,
dafar kann man aus Hirzels Buch selbst passende Belege
*j Goethe in seiner Ausgabe 1887 S. 15) weist auch noch auf die ver-
schiedene Auffassung von nQoyotn in beiden Teilen hin, die 8, 18 personificiert
erscheiot, während 20, 54 von 'omnia providentera deura' gesprochen wird.
Doch Ist das ohne Belang, da die Stoiker mit derartigen Ausdrücken bestän-
dig wechseln (s. Zeller Ph. d. Gr. m, 1 « S. 139 f.) und daher auch der Gegner
bald den einen bald den andern gebrauchen konnte.
sammeln. Da auch nach unserer Ansicht II dem ursprünglichen
Plan des Werkes fern lag und erst während der Arbeit also
etwa nach Vollendung von I aufgenommen wurde, so erklärt
sich die lose Verknüpfung beider Teile wohl ohne Schwierigkeit.
Der Inhalt von I aber scheint Hirzel, wenn man ex silentio
schliessen darf, keine Bedenken gegen die verhältnismässige
Selbstständigkeit seiner Bearbeitung eingeflösst zu haben. Grade
auf ihn etwas nähöf einzugehen erscheint uns, nachdem wir
Hirzels von Schwenke gebilligte Ansicht von der Zusammen-
gehörigkeit von I und III zurückgewiesen haben, not-
wendig.
Was gegen die Stoiker bemerkt wird, ist nichts als ein
obei-flächliches Verspotten ihrer Lelire von der IlQovoia^ wie es
bei dem beständigen Gezänk der Philosophenschulen unter-
einander jedem, der einige ihrer Streitschriften gelesen oder
ihrer Vorträge gehört hatte, geläufig sein musste. Auch der
immerhin originelle Ausdruck 'anus fatidica' muss wohl Gemein-
gut gewesen sein, wenigstens weist ihn Schömann auch bei
Plutarch de nobil. c. 13 in dem griechischen xQ^f^^^okayoc; ygavi;
nach. Etwas eingehender wird über Plato gesprochen, aber
alle Einwendungen sind oberflächlicher Natur und richten sich
lediglich gegen den Timaeus, den Cicero wohl kurz vor Ab-
fassung des ersten Buches unserer Schrift übersetzt hatte, so
dass auch zu diesem Teil das Material in seinem Gedächtnis
vorhanden sein musste. Damit soll nicht gesagt sein, dass
eine ähnliche Polemik gegen Plato nicht auch in der griechi-
schen Litteratur vielfältig vorgekommen und auch von Cicero
gelesen sein könne; aber daraus, dass Cicero in III eine nur
gegen die Stoiker gerichtete Schrift benutzt, obwohl er, wie
wir gesehen haben, das Bedürfnis fühlt, zugleich gegen die
Akademiker zu polemisieren, dürfen wir schliessen, dass ihm
eine gegen beide zugleich gerichtete epikureische Schrift nicht
zugänglich war. Da der Epikureer aber im Verlauf des Werkes
nicht noch einmal zu Worte kam, erschien es notwendig, ihn
gleich im Anfang die Lehren seiner beiden Gegner beurteilen zu
lassen. Doch mochte wohl der Abschnitt I seinem Verfasser
selbst etwas dürftig vorkommen, und vielleicht gab grade dies
Veranlassung zu der sonst schwer erklärlichen Aufnahme des
historischen Abschnittes (II).
Die Frage nach den Quellen dieses letzteren lässt sich
zurückfuhren auf die Frage, ob Cicero die mit aller Wahr-
scheinlichkeit (vgl. Gomperz bei Diels doxographi graeci
S. 529 f.) von Philodemus verfasste Schrift negi «Jaf/^ffiaj;, die
unter den Herkulanensischen Rollen in beträchtlichen Bruch-
stücken aufgefunden ist, selbst benutzt hat oder ob beide,
Cicero und Philodemus, aus demselben Schriftsteller ab-
geschrieben haben ; denn dass unabhängig von einander mehrere
Schriftsteller in so vielen Punkten so überraschend überein-
stimmende Angaben niedergeschrieben haben, wie Schömann in
der Einleitung seiner Ausgabe S. 18 für möglich hält, scheint Hirzel
S. 5 mit Recht undenkbar. Andererseits hat schon Schwenke
8. 51 es für unwahrscheinlich erklärt, dass Philodemus die
historische Übersicht selbst angefertigt habe, weil er dann
schwerlich bei Diogenes von Babylon stehen geblieben wäre
and nicht vielmehr die Reihe der Stoiker bis auf Posidonius
verfolgt hätte. Diese Meinung wird auch dadurch unterstützt,
dass die historische Übersicht bei Philodemus, soweit man aus
den Fragmenten schliessen darf, zumeist eine ganz objective
ist und als eine feindliche nur gegenüber Persans (S. 75,
c. 9,28), Chrysippus (82, c. 15,11) und Diogenes von Ba-
bylon (84, c. 17,5) sich erweist. Was anders kann den Ver-
fasser dazu bewogen haben, als dass zur Zeit der Abfassung
der Übersicht diese Männer, die dem Epikureer beachtens-
wertesten Gegner waren, ein Panaetius und Posidonius also
noch nicht schriftstellerisch thätig waren ? Darum erscheint es
auch wenig glaublich, dass der Verfasser dieser Übersicht der
Epikureer Phaedrus sei, dessen Werk Philodemus und Cicero
excerpiert haben (wie Diels doxographi graeci S. 126 anzu-
Dehmen geneigt ist).
Man wird also nicht leugnen können, dass die Möglichkeit
für Cicero vorhanden war, in diesem Stücke aus derselben Quelle
wie Philodem zu schöpfen und es wird daher zur Entscheidung
der Quellenfrage nötig sein, die DiflFerenzen zwischen beiden
Darstellungen zu prüfen, wobei jedoch alle diejenigen Stellen
Ton der Unteniuchung auszuschliessen sind, bei denen das von
Cicero Gebotene in einer Lücke bei Philodem gestanden haben kann.
Die dann übrig bleibenden Differenzen zerfallen, abgesehen
von der Beurteilnng der einzelnen Philosophen^ die der cicero-
nisclien Darstellung? eigentümlich ist . in drei Gattungen , indeim^
erstens bisweilen Pliilodem mehr giebt als Cicero, zweiten^*
an zwei Stellen Cicero ausfiihrliclier ist, als Philodem, uncT
drittens an einigen Stellen eine Abweichung in den dargestellte! :i
Lehren sich findet, die nicht auf blosser Erweiterung oder Ver-
kürzung beruht. Die Differenzen der ersten Gattung sind nui^
dann beweiskräftig, wenn das von Cicero Ausgelassene von be—
sonderer Wichtigkeit ist. da der Excerptor unwichtigeres selbst-
verständlich häufig bei Seite lässt. Von Bedeutung indess er-
scheint die Auslassung von Heraklit und Prodikos, aber diese-
hat Hirzel (S. 7, 8) zur Genüge damit erklärt , dass es Cicero
um eine Darstellung der verschiedenen theologischen Lehren,
nicht um eine Aufzählung der verschiedenen Philosophen zu
thun war (cf. de deor. nat. I 5, 10: 'non enim tam auctores in
disputando, quam rationis momenta quaerenda sunC). Daher
konnte, wie Hirzel ausführt, Heraklit. der noch dazu schwer
vei^tändlich und schwer zu übersetzen w^ar, neben den Stoikeni
und Prodikos neben Persaeos entbehrt werden. (Vgl. Diels
S. 126). Aber, wendet dagegen Schwenke (S. 50) ein, das
würde, da Heraklit und Prodikos den Stoikern vorausgingen,
eine ungewöhnliche Voraussicht bei Cicero voraussetzen. Uns
scheint darin doch ein ungerechtfertigtes Urteil über Ciceros
Schriftstellerei zu liegen, w^enn man ihm nicht einmal zutrauen
will, einen so kurzen Abschnitt ganz gelesen zu haben, bevor
er ihn verarbeitete. Jedenfalls darf man aus der Auslassung
von Heraklit und Prodikos keine w^eiteren Schlüsse ziehen.
Wichtiger sind die Stellen, wo Cicero ausführlicher als Philo-
dem ist und doch in den Lücken Philodems sich kein Raum zeigt,
in welchem das von Cicero mehr gegebene gestanden haben
könnte. Es sind zunächst die Worte § 39: 'ignem praeterea
et eum quem ante dixi aethera, tum ea quae natura fluerent
atque manarent, ut et aquam et terram et aera' ; denn die vor-
hergehenden Worte 'animi fusionem universam' glaube ich nicht
mitrechnen zu dürfen, weil ihr griechisches Urbild in der
Lücke p. 77 c. 11, 21 ff. gestanden haben kann, sie aber auch
als eine wenig sagende Erweiterung der vorhergehenden Worte
angesehen werden köimen. Dazu kommt § 40 : 'idemque etiam
legis perpetuae et aeternae vim, quae quasi dux vitae et ma-
gistra officiorum sit, lovem dicit esse eandemque fatalem
11
necessitatem appellat, sempiteriiam rerum futurarum veritatem/
Doch muss zu § 39 bemerkt werden, dass auch Philodem von der
Göttlichkeit des Feuers (p. 79 c. 12, 20) und zu § 40, dass er
ebenso von der Göttlichkeit des Gesetzes, wenn auch beide
Male in anderm Znsammenhang spricht. In dem Relativsatz
ferner 'quae quasi dux vitae et magistra ofSciorum sit^ erkennt
man unschwer einen echt-römischen und echt-ciceronischen Zu-
satz, zu dem es wahrlich keiner griechischen Vorlage bedurfte.
Der Römer will auch in der Philosophie stets den praktischen
Nutzen sehen, dieser Gedanke durchdringt ihn bei jeder philo-
sophischen Betrachtung und verlangt bei passenden und un-
passenden Gelegenheiten zum Ausdruck gebracht zu werden.
Namentlich glaubte Cicero sein eifrig erstrebtes Ziel, seine
Landsleute für philosophische Studien zu gewinnen, nur so er-
reichen zu können. Doch bietet die ganze ciceronische Stelle
mancherlei Anstössiges. Wir finden in den Worten 'ait enim —
inesse videatur' (§ 39—40 Ende) eine doppelte Erwähnung
1) der alles in sich schliessenden Natur, 2) des stoischen Fatums,
3) des Aethers, (noch dazu wird dieser an erster Stelle mit
dem völlig ungerechtfertigten Zusatz *quem ante dixi' ein-
geführt), 4) des Flüssigen. Auflfällig ist ferner, dass an der
einen Stelle unter das Flüssige Wasser, Erde und Luft, an der
andern nur die Luft gerechnet wird. Daher sind schon frühere
aof den Gedanken gekommen, dass einzelne Worte interpoliert
sein möchten. So war 'universam' und *universitatemque rerum,
qna omnia continerentur' Lengnick verdächtig, Schömann er-
klärte *quaomniacontinerentur' für einen überflüssigen, wahrschein-
lich wegen des obigen 'omnia continentem' von einem alten Leser
beigeschriebenen Zusatz, Diels strich *universam atque omnia
continentem.' Mag nun immerhin manche Wiederholung auf
Rechnung des Auszuges zu schieben sein, wie denn auch bei
Philodem in dem Abschnitt über Chrysippus zweimal (77, 19
nnd 77, 29) von der Weltseele die Rede ist, so liegt die Wahr-
scheinlichkeit einer Interpolation des Abschnittes über Chry-
sippus doch so nahe, dass äusserste Vorsicht geboten ist, wenn
man ans ihm weitere Schlüsse ziehen will. Grade der letzte
Satz: 'eandemque fatalem necessitatem appellat, sempiteniam
rerum futurarum veritatem' unterliegt gerechten Bedenken.
Denn soweit wir aus Phüodem und Cicero ersehen können,
12
war der Gang des ersten Buches der in Rede stehenden Schrift
der, dass im ersten Teil die stoischen Götter aufgeführt
wurden, im zweiten die Yolksgötter mit diesen identificiert
wurden, woran sich dann im zweiten Buche naturgemäss die
Umdeutung der alten Mythen anschloss. Danach gehört aber
die Identificierung des ewig waltenden Gesetzes mit dem Fatum
nicht in diesen zweiten Teil des ersten Buches, sondern das
Fatum hat mit Recht seine Stelle schon im ersten Teil ge-
funden. Da nun der Ausdruck 'sempiternam rerum futurarum
veritatem', worauf schon Schwenke hingewiesen hat, echt stoisch
ist, so ist die Möglichkeit — von mehr kann hier nicht die
Rede sein — nicht ausgeschlossen, dass der Abschnitt über
Chrysippus nachträglich aus einer stoischen Schrift, vielleicht
von Cicero selbst erweitert sei (man vgl. de deor. nat. I 20, 55
III 6, 14. de divin. I 55,125, auf die schon Schwenke ver-
weist),^) und man wird daher für die Beurteilung der Quellen-
frage die hier allein vorkommenden Erweiterungen des cicero-
nischen Textes gegenüber Philodem nicht in Betracht ziehen
können.
Wenden wir uns jetzt den Stellen zu, in denen die Lehren
der behandelten Philosophen bei Cicero anders dargestellt sind,
als bei Philodem, so ist wohl am auffälligsten die Differenz in
Betreff des Anaximenes. Nach Cicero lehrt dieser, dass die
Luft Gott sei 'eumque gigni', von dem letzteren Zusatz findet
sich bei dem freilich nicht lückenlosen Philodem keine Spur,
und man kann mit Sicherheit behaupten, dass auch in den
Lücken derartiges nicht gestanden hat, denn Philodem ist in
seinen Angaben zuverlässig und würde sich eine solche Ent-
stellung nicht haben zu Schulden kommen lassen. Auch hatte
er dazu keine Veranlassung, da er, wie wir gesehen haben, die
Lehren der altern Philosophen ohne Polemik giebt, der Zusatz
aber augenscheinlich nur gemacht ist, um die Widerlegung der
Lehre zu erleichtern. Dadurch sind auch die Worte sicher ge-
stellt, so dass alle Konjekturen, durch die man Cicero von dem
argen Fehler hat befreien wollen, in sich selbst zerfallen. Selbst
die ICntschuldigung, ans Flüchtigkeit geirrt zu haben, wird
*) Wir werden später selieu, dass Cicero bei der Bearbeitung des zweiten
Buches Chrysippus benutzte, da fand sich also leicht Veranlassung, etwas
scheinbar Passendes hier nachzutragen.
13
maD . schwerlich gelten lassen dürfen , wo der Irrtum den
Zwecken des Irrenden so sehr zu gute kam (Diels S. 123).
Von Auaxagoras lehrt Cicero: 'prinius omnium rerum
lüscriptionem et modum nientis infinitae vi ac ratione designari
et confici voluit' und widerlegt dann diese Worte mit dem sich
anschliessenden Satze: 'in quo non vidit neque motum sensu'
(oder sensui*) Punctum et continentem infinito ullura esse posse
neque sensum omnino, quo non tota natura pulsa sentiret'.
Der Lehre des Anaxagoras also, dass die Ordnung des ganzen
Weltalls durch das vernünftige Wirken des unendlichen Geistes
geschehe, hält Cicero zunächst entgegen, dass das Unendliche
also auch nicht der unendliche Geist) keine mit Empfindung
und Bewusstsein verbundene Bewei^ung haben könne. Giebt
man die Richtigkeit dieses Satzes zu, so ist damit der (angeb-
liche) Satz des Anaxagoras widerlegt, denn die Ordnung des
Weltalls schliesst in sich Bewegung, das vernünftige A\'irken
aber setzt Empfindung und Bewusstsein ('sensus' vgl. Schümann
zu dieser Stelle) voraus. Es folgt darauf eine zweite Wider-
legung, dass nämlich das Unendliche keine Empfindung haben
könne, ohne dass in der Natur selbst d. i. in dem ganzen
Weltall diese Empfindung herrschte. Beide Widerlegungen
knüpfen also an an die Worte 'mentis infinitae vi ac ratione':
wenn der Geist nicht unendlich sein sollte, dann könnte er
sowohl mit Bewusstsein und Empfindung verbundene Bewegung
haben als auch Empfindungen besitzen, an der nicht die ganze
Natur teil hätte, wie denn auch Cicero selbst § 28 von Xeno-
phanes sagt : 'Xenophanes — de ipsa mente item reprehenditur,
nt ceteri, de infinitate autem vehementius, in qua nihil neque sentiens
neque coniunctum potest esse'. Nun aber will es das Unglück, dass
grade die Unendlichkeit des Geistes bei Philodem nicht gelehrt
wird, denn hier heisst es an der schon von Lengnick (S. 17)
mit Recht hierher gezogenen Stelle (S. 66 c. 4* ff.) : yeyovevai
n (x)cu elvai xa(i ea)eo(^ai) xal 7idvT(tov) äQ(xsiv) xal {vo)vv
äiBiQa ovra zd fuiyfi[ev>]ara ovfiTtavra Siaxoaiiif'^(aai), Wie
ist diese Differenz zu erklären? Lengnick meint und ihm
stimmt Hirzel (S. 97) bei, Cicero habe bei flüchtigem Lesen,
statt oLTTUQa Ol ra gelesen ä.ieiQov livta und habe dieses auf
voiv bezogen, ja Hirzel fügt hinzu, Cicero habe sich bei dieser
falschen Uebersetzung nichts gedacht, denn sonst habe er nicht
in der folgenden Kritik anf die richtige Gestalt der Worte bei
Philodem Rücksicht nehmen können. Das thut nun freilich
Cicero nach unserer eben dargelegten Auffassung der Stelle
nicht, und überhaupt treten der Annahme eines solchen Miss-
verständnisses doch mancherlei Bedenken entgegen, zunächst
dass man sich eine Stelle, die man widerlegen will, naturgemäss
genauer ansieht als eine, die man nur übersetzen will, vor allem
aber, dass auch hier wieder wie bei Anaximenes durch die Ab-
weichung von Philodem die Widerlegung bedeutend erleichtert
wurde. Da nun, wie wir aus einem Fragment sehen, Anaxa-
goras in der That dem Geiste Unendlichkeit zuschreibt,*) aber
freilich in ganz anderem Sinne als sie hier vorausgesetzt und
zur Widerlegung benutzt wird, so ist wahrscheinlich die Kennt-
nis von dieser Lehre hier benutzt, um damit die Philosopliie
des Anaxagoras leichter bestreitbar zu machen, wenn man nicht
etwa annehmen will, dass eine absichtliche Fälschung nur zu-
fällig zu einem der Wahrheit nahestehendem Resultat gelangt ist.
Auch bei Demokrit scheint sich Cicero die Widerlegung
durch die Art der Darstellung seiner Lehre erleichtert zu haben.
Dem Philodem erwuchsen über dieselbe Zweifel (ov (panerai
6^ iftoi JrjfioxQiTog p. 69 c. 5^ 9), vielleicht weil verschiedene
Autoren über seine Götterlehre verschieden berichteten (ioottsq
tvioL ebenda), Cicero aber nimmt die verschiedenen Ansichten
über ihn als baare Münze, so dass schon dadurch arge Ver-
kehrtheit entsteht.
Von Sokrates femer heisst es bei Philodem: (S. 71 c. 6^ 2 ff.):
(iv Tolg S)BV0(pw(vT0i; diioiiivr^)iiiov(€v/n)a[i](aLv ovx) 0Qäa&(ai)
(fr^iaiv lov) xh.ov (T/})r (fioQCft-v) dkka räqya
*) Mallach fragm. philo», graec. 6 roo? cT^ fanv aniiQot* xaX (wioxQttttg
xuX ^ifjiixTm ovdtvl XQW^^^' ^^^^ andere Auffassung der ganzen Stelle ent-
wickelt Hirzel S. 90 ff. , indem er unter dem 'infinitum' die unendliche Welt
oder Materie verstehen will , doch erkennt er selbst , dass es schwer ist , die
Beziehung zwischen 'infinitum' und 'infinitae mentis^ zu leugnen. Den in ihm
aus diesem Grunde auftauchenden Gedanken bei 'mentis' das Wort 'infinitae'
zu streichen , verwirft er jedoch selbst und nimmt zu dem angeblichen Miss-
verständnis Ciceros, von dem oben gesprochen ist, die Zuflucht. Uns scheint
jede Erklärung, welche die Beziehung von 'infinitum^ zu 4nfinitae mentis'
leugnet, von vornherein verfehlt. Auf Schömann's Erklärung mit der Lesart
^motum' für 'modnm' sind wir nicht eingegangen, weil sie uns von Hirzel
widerlegt zu sein scheint.
15
tim^ Htm, Dem eiitspriclit bei Cicero: 'Xenoplion — facit —
Socratem dispiitantem fonnam dei qiiaeri noii oportere.' Sauppe
(conmieut. de Philodemi libro qui fiiit de pietate S. 7) nimmt
an. Philodem habe die entsprechende Stelle Xenophons miss-
vei'stiiDden , denn während dieser nnr lehre (memorab. IV, 3, 13),
man dürfe nicht warten, bis man die (t estalten der ( Götter sehe,
.andern müsse sich begnügen, indem man die Werke derselben
sehe, sie frommen Sinnes zu ehren, mache jener daraus ein
Verbot nach den Gestalten der Götter zu forschen. Dass mm
'iieses Missverständnis sich auch bei (,'icero finde, sei ein deut-
liches Zeichen der Benutzung Philodems durch ihn. Ihm stimmt
Hirzel (S. 6) bei. Dagegen macht Diels (S. 124) darauf auf-
merksam, dass das Wort 'oportere' erst von ( 'icero hinzugesetzt
sei nnd diesen allein die Schuld an der Entstellung des xeno-
phontischen Gedankens treffe, während Philodem denselben im
wesentlichen richtig wiedergebe. Hier scheint die Entscheidung,
wem man an dem otfenbaren Fehler die Schuld geben soll, da-
von abzuhängen, wem man das grössere Vertrauen schenkt,
Plülodem oder Cicero. Doch giebt uns der letztere selbst einen
Wink, indem er statt jeder AMderlegung auf die Aehnlichkeit
(lieser Lehre mit der platimischen verweist. (Aehnlich Diels S. 124).
Natürlich sind damit Ciceros eigene Worte gemeint; 'in Legum
autem libris, ([uid sit omnino deus, anquiri o p o r t e r e non censeat',
das heisst also die ganze Widerlegung der xenophontischen
Lehre hängt von dem Worte ^oportere' ab, und unsre Stelle
zeigt sich als würdiges Seitenstück zu der Behandlung des
Anaximenes und Anaxagoras, ja man darf wohl noch einen
Sehritt weiter gehen und auch für die Entstellung der plato-
nischen Lehre die Verantwortung dem Cicero zuschieben.*)
Wir übergehen einige Stellen, in denen, wie Diels (S. 124) aus
•len darin vorkommenden Irrtümern schliesst, aller Walirschein-
lichkeit nach Philodemus etwas anderes gegeben hat als Cicero,
die aber für unsere Untersuchung ausser Acht gelassen werden
infissen. weil die etwa entsprechenden Worte des griechischen
Textes nicht erhalten sind, und kommen zu den Einwendungen,
^) An unserer Stelle mag Anlass zur Entstellung die Fassung bei Phi-
lodem gegeben haben, die etwa gelautet haben könnte: ^MXQttrrfg — ovx
opacr^i (fffOiv jou d-f^ov rr^r ftoocfijr (tXXit lanya l^ovra 6jH(og dvcei d-eoy rofjiC-
luy xeX fiij ayn/Ltiyety Jeiy, Icag ny avioy Mfjg.
die Cicero gegen die Lehren der behandelten Philosophen machi
Dass diese der ciceronischen Darstellung eigentümlich sind d. t
nicht aus Philodem entlehnt sind, können wir auch da m:
Sicherheit annehmen, wo die entsprechenden Teile des let;
teren verloren sind, weil Cicero selbst da, wo Philodei
eine Kritik übt z. B. gegen Persaeus (p. 75 , 3 c. 9 , 28
und Chrysippus (p. 82, 11 c. 15, 11 f.) diese nicht übersetz
sondern in seinen Angriffen eigene Wege wandelt. Die Ei
Wendungen selbst verraten zwar nirgends eine tiefere Kenn
nis der Geschichte der Philosophie, auch nirgends grösser
Scharfsinn, als man bei Cicero annehmen kann, zeigen ab
doch andrerseits ein strenges Festhalten an dem epikureisch
Standpunkt, wie man es bei einem Nicht-Epikureer und b
sonders bei Cicero kaum zu finden erwartet. Freilich behau
tet Diels (S. 123 f ), Velleius bekämpfe dem Demokrit gegenüb
Dinge, welche die Epikureer selbst lehrten und welche auchVe
leius später (I 18, 46. 19, 49) vortrage; ein Epikureer dürfe de
Demokrit nicht vorwerfen, dass er für göttlich erkläre 'illaii:*
naturam, quae imagines fiindat ac mittat', wie es Velleius § 2? -
thue. Aber darin vermag ich Diels nicht beizustimmen. Den^^
Demokrit wird vorgeworfen (wie auch I 43,120), dass er di^ -
von den Dingen ausströmenden eiSwla für göttlich erklärt, Epi —
kur lehrt freilich auch solche Ausströmungen, aber diese selbsP^
werden weder von Velleius noch von andern Epikureern fürr:^
göttlich ausgegeben. Eine Bekämpfung der Göttlichkeit diesei
streitet also nicht gegen den durchweg festgehaltenen epikure-
ischen Charakter der cicero - velleianischen Polemik. Und wenn
Cicero selbst an andern Stellen (I 39, 109, 11 30, 76. Hirzel
S. 70 f) den IiTtum begeht die eiSwXa oder 'imagines' des
Epikur mit den Göttern zu verwechseln , so spricht das mehr
dafür, dass an unserer Stelle nicht Cicero selbst, sondern ein
Epikureer, dem sich Cicero anschliesst, den Gedanken ge-
liefert hat.
Stellen wir nun, um womöglich zu einer Entscheidung der
Frage zu gelangen, ob Cicero aus Philodem geschöpft habe oder
nicht, zusammen, was sich aus dem Gange der bisherigen Unter-
suchung für die eine oder die andre Ansicht ergiebt. Der
Zusammenhang zwischen dem historischen Abschnitt und Philo-
dem ist bei der grossen Aehnlichkeit beider in vielen Punkten
1?
unverkennbar. Da aber Philodem selbst nicht der Original-
Verfasser ist, vielmehr die Originalschrift ihren Ursprung in
der Zeit vor Panaetius haben rauss, war auch die Möglichkeit
zu berücksichtigen, dass beide aus einer gemeinsamen Quelle
geschöpft haben. Diese Möglichkeit fand keine Unterstützung
in den Auslassungen Ciceros, da er für dieselben nachweisbare
Gründe hatte ; auch was Cicero über die Lehren der Philosophen
mehr bietet als Philodem, sprach nicht für eine andre Quelle,
da Anzeichen vorhanden waren, dass er hier Zusätze aus eigenem
geistigen Besitz und nachträglicher Lektüre gemacht habe.
Bis dahin also ergab sich nichts, was die Benutzung des
Philodem durch Cicero ausschloss oder auch nur unwahrschein-
lich machte. In anderm Lichte erscheinen die Abweichungen
in der Darstellung der philosophischen Lehren bei Cicero : sie
sind sämmtlich der Art, dass sie die Widerlegung der betreffenden
Lehren erleichtem und characterisieren sich dadurch als Ent-
stellungen und Fälschungen, und wer diese dem Cicero zu-
schreibt, wie Diels, darf ihm auch den Vorwurf des bewussten
Fälschers nicht ersparen. Davor scheut denn auch Diels in
der That nicht zurück, und doch hat dieser Vorwurf seine
schweren Bedenken; denn zu wie vielem Tadel Ciceros philo-
sophische Schriftstellerei auch Anlass giebt, mit wie grossem
Recht man ihm auch Flüchtigkeit, Vergesslichkeit, Unwissen-
heit, Mangel an scharfem und folgerichtigem Denken vorwerfen
kann; wo zeigt er sich in irgend einer andern Sclirift als be-
wussten Fälscher? wo haben wir auch nur etwas Analoges, das
zu einem so schweren Vorwurf die Berechtigung giebt? Ferner
spricht gegen die Annahme, dass dem Cicero nur Philodem vor-
lag , die durchaus und konsequent epikureisch gehaltene , in
der ciceronischen Darstellung gegebene, aber nicht bei Philo-
dem vorhandene Polemik gegen die Philosophen. Wenn man
auch nicht leugnen kann, dass in diesen Ausführungen nichts
enthalten ist, was Cicero nicht hätte durch eigenes Nachdenken
finden können, so setzt dies doch immer ein längeres Verweilen
und eine langsamere Art zu arbeiten voraus, als wir in den
andern Teilen unseres Werkes finden. Dazu kommt, dass, wie
vir oben sahen, Cicero ursprünglich nicht die Absicht hatte
einen solchen historischen Abschnitt in seine Darstellung auf-
zmiehmen^ dass ihm der Gedanke erst kam, nachdem er den
2
vorhergehenden Teil des Werkes niedergeschrieben hatte. LXi
wie viel unwahrscheinlicher wird dadurch die Annahme, it
er auf diesen Abschnitt mehr Zeit und Mühe verwendete
das blosse Uebersetzen beansprucht I
Wenn aber solche Erwägungen zu dem Ergebnis hin:
führen scheinen, dass dem Cicero das Original des Pliilodeii
vorlag und er aus ihm entlehnte, was er mehr als dieser biet
so stösst doch auch eine solche Annahme auf grosse Schwier
keiten, deren hauptsächlichste Diels (S. 125) mit den Worl
andeutet : 'at monstrent mihi isti [qui Ciceronem excusent qu:
graeca repetentem] non dicam Philodemum sed quemlibet scr:
torem graecum, (christianos semper excipio) qui in tanta versui
paucitate tam saepe tamque turpiter erraverit'. Die Ansi(
von Diels selbst geht dahin, dass das Cicero wie Philodem v(
liegende Originalwerk das Buch des Phaedrus ITeQi ^hop s
das sich Cicero ja auch von Attikus erbeten habe, die F
schungen und die ganze Polemik aber habe Cicero hinzugefü
indem er den Ton des Epikureers Zeno nachgeahmt ha'
Diese Ansicht widerstreitet jedoch dem, was wir über die 7
der Abfassung der Originalschrift gesehen haben, dass sie nä^
lieh in die Zeit vor Panaetius zu setzen sei , und beseit
andererseits die Bedenken, welche wir gegen den ciceronisclm -^
Ursprung der Fälschungen erhoben haben, nicht. Ebensowei^i^l
Beifall können wir nach dem früher ausgeführten Schwenk ^-^
Meinung zollen, dass Zeno der Original-Verfasser sei, der üeni
Cicero und Philodem vorgelegen habe. Zwar würde dessen
Lebenszeit sehr gut passen, aber nach unserer Meinung kann
der geschichtliche Abschnitt nicht von demselben Verfasser
sein, wie der folgende dogmatische, dessen Ursprung nach der
Annahme aller Neueren auf Zeno zurückgeht, und ausserdem
bleiben auch so die Irrtümer und Fälschungen unerklärt, die
man dem Zeno doch noch weniger als dem Cicero zutrauen
darf. Überhaupt machen diese die Hauptschwierigkeit. Will
man sie dem Cicero zuschreiben, dann ist, wie wir gesehen
haben, kein genügender Grund vorhanden, von der doch immer
zunächst liegenden Annahme abzuweichen, dass Cicero aus
Philodem geschöpft habe; will man das nicht, dann muss man
den Schuldigen anderswo suchen, aber sicher nicht unter den
griechischen Philosophen von Bedeutung. Dieser Schwierigkeit
19
geö^enuber sei es uns gestattet eine Hypothese aufzustellen, die
wenigstens die Möglichkeit bietet, die vorliegende Gestalt des
Werkes zu erklären und die in einzelnen Punkten eine gewisse
Mtze findet, aber weit davon entfernt ist, sich für Gewissheit
auszugeben. Dem Cicero fiel während der Ausarbeitung unserer
Schrift die geschichtliche Übersicht bei Philodem in die Hände,
er glaubte sie , obwohl er in der Einleitung erklärt hatte , die
Ansichten anderer Philosophen als die der Epikureer, Stoiker
und Akademiker nicht beriicksichtio:en zu wollen, für sein
Werk gebrauchen zu können, doch passte sie nicht zu dem
Ton, den er Velleius einmal hatte anschlagen lassen, und so
gab er sie zur Bearbeitung einem mit der epikureischen Philo-
sophie vertrauten Gehülfen. Dieser widerlegte von epiku-
reischem Standpunkt aus die einzelnen Philosophen und nahm,
nm sich dies zu erleichtem, auch zu Fälschungen seine Zuflucht.
Auf diese Weise erklärt sich leicht der lockere Zusammenhang
zwischen dem geschichtlichen und den beiden ihn umgebenden
Abschnitten. Bei dieser Annahme kann es auch nicht wunder
nelimen, wenn hier Cicero von epikureischem Standpunkt aus
die Gi3ttlichkeit der eidio?.a bei Demokrit tadelt , während er
sonst dem Epikur selbst diese Lehre zuschreibt: sein Gehülfe
kannte eben die epikureische Lehre besser als er selbst. Auch
die Fälschungen werden leichter erklärlich, wenn sie von jemand
leiTühren, der den Auftrag hatte, die angeführten Lehren zu
widerlegen und sich nicht anders zu helfen wusste. Endlich
bemerke ich noch, dass wir die Thätigkeit solcher Gehülfen,
wie wir sie liier annehmen, auch in andern Teilen unseres
Werkes erkennen werden, und dass überhaupt die grosse
Schnelligkeit der ciceronischen Schriftstellerei nur bei einer
weit ausgedehnteren Benutzung derartiger Kräfte, als man ge-
meiniglich annimmt, möglich war.*)
Der dritte Teil endlich (I 16, 42—1 20, 56) ist von Hirzel
(S. 25 ff.) auf den Epikureer Zeno zurückgeführt, auf den schon
früher Chr. Petersen hingewiesen hatte. Diese Ansicht hat
auch den Beifall der Gelehrten gefunden, die nach Hirzel in
eine Prüfung der Frage eingetreten sind wie Schwenke (S. 57)
*) Vgl. auch Usener Epicurea S. LXVI und speciell über einen epikurei-
schen Gehalfen S. 264 Anm.
2*
und Diels (S. 126), und in der That scheinen Ciceros eigeit ^
Worte (I 21,58 und 59) keinen Zweifel daran zu gestatten.
Wir kommen zur Widerlegung der epikureischen Doctri :»i
durch den Akademiker Cotta. Ueber die Quelle dieses Al^ -
Schnittes stehen sich zwei Ansichten gegenüber: Teuffei (Cxescl-» -
der röm. Literatur 173, 10) sieht sie in einer Schrift des PosL —
donius, Schömann in einer des Klitomachus, letzterem stimmt^
Hirzel (a. a. 0. S. 32 ff.) bei, während des ersteren Meinung*
von Schwenke (a. a. 0. S. 57 ff.) verteidigt wird. Doch haben
nur Hirzel und Schwenke die Sache einer eingehenderen Er-
örterung unterzogen, während ]\Ia3^or in seiner Ausgabe die
Grlinde für beide Ansichten einander gegenüberstellt, ohne
zu einer Entscheidung zu gelangen. Hirzel gründet seinen Be-
weis auf die auffallende Uebereinstimmung, die sich an ver-
schiedenen Stellen des Abschnittes zwischen Cicero und dem
neunten Buch des Sextus Empirikus finden, und wenn auch
einzelne Aeusserungen vorkommen, die auf stoischen Ursprung
hindeuten und im Munde eines Akademikers seltsam klingen,
so fällt dies doch seiner Meinung nach gegen das angeführte
Argument nicht ins Gewicht. Umgekehrt geht Schwenke vom
letzten Kapitel des ciceronischen Buches aus, in dem Posidonius
citiert wird, macht wahrscheinlich, dass grade im letzten Teil
dieser Widerlegung Cicero seiner Quelle am treusten gefolgt
sei, erinnert daran, dass des Posidonius Schrift über das Wesen
der Götter auch für das zweite Buch des ciceronischen Werkes
benutzt ist, und folgert daraus, dass Posidonius die Quelle des
ganzen in Rede stehenden Abschnittes sei. Was in demselben
dieser Ansicht widerspricht, hat Schwenke zufolge Cicero ent-
weder selbstständig hinzugesetzt, um das akademische Gepräge
der Rede zu wahren oder es sind schon bei Posidonius ver-
schiedene Ansichten einander gegenübergestellt, von denen
Cicero die ihm grade passende ausgewählt habe. Über die
auffallende Erscheinung, dass Cicero einen wesentlich stoischen
Vortrag einem Akademiker in den Mund gelegt haben sollte,
wird leicht hinweggegangen, ohne dass eine wirkliche Analogie
dazu nachgewiesen wird, und als Bestätigung der vorgetragenen
Ansicht wird auf die Art verwiesen, wie in der Vorrede des
ganzen Werkes die beiden akademischen Vorträge im ersten
und dritten Buch angekündigt werden. „Während § 4 zur Be-
21
zekhmng der Kritik der Stoa einfach Karneades genannt wird,
km es § 3 nach Andeutung der epikureischen Lehre : 'quorum
si Vera sententia est, quae polest esse pietas, quae sanctitas
ijuae religio?' u. s. w., Worte, mit denen ganz unverkennbar
die Widerlegung auf positiver Grundhige, wie sie 116 ff. ge-
geben wird, versprochen ist.'' (Darüber vgl. weiter unten.)
L'brigens sind die Auseinandersetzungen beider Gelehrten so
reich an treffenden und feinsinnigen Bemerkungen, dass es
uohl nur einem falschen Vorurteil und einer darauf gegründeten
falschen Fragestellung zuzuschreiben ist, dass sie zu einem so
wenig befriedigenden, weil so manche Zweifel ungelöst lassen-
den Ergebnis gekommen sind. Das Vorurteil ist, dass man,
solcinge nur irgend eine Möglichkeit dazu vorhanden ist, an
der Annahme einer und derselben Quelle festhalten müsse.
Nim ist allerdings richtig, dass Cicero nur ungern und nur um
besonderer Vorteile willen die Quelle wechselt, solange es an-
geht dagegen der einmal gewählten treu bleibt. Aber der
Urnud dafür liegt einzig und allein darin, dass er auf diese
Weise schneller und bequemer fertig wurde; er arbeitete wie
es im Altertum allgemein geschah: was fertig vorgefunden wurde,
wurde mit den notwendig erscheinenden Aenderungen auf-
genommen; wo eine passende Schrift nicht vorhanden war,
warie etwas Neues geschaffen. Hätte es also eine Schrift ge-
geben, die, sei es von akademischem, sei es von stoischem Stand-
punkt, gegen die dem Velleius in den Mund gelegte zenonische
Abhandlung polemisierte, so hätte Cicero sie gewiss mit Ver-
gnügen benutzt. Aber sicherlich stand ihm wenigstens eine solche
Abhandlung nicht zur Verfügung. Das ergiebt sich nicht so sehr
daraus, dass in der Polemik manches vorkommt, was in dem
zu bekämpfenden Abschnitt kein Analogon hat (denn dafür
konnte die Ursache in Weglassungen in der zenonischen Schrift
liegen), als vielmehr aus mancherlei Wiederholungen und an-
deren Unebenheiten der Darstellung, die im weiteren Verfolg
unserer Untersuchung zur Sprache kommen werden. So blieb
dem Autor denn nichts anders übrig, als was er zur Wider-
legung der einzelnen vorgetragenen Ansichten brauchte, aus
verschiedenen Schriften zusammenzusuchen, wobei die Mühe
natürlich die gleiche war, ob er sich an einen Originalschrift-
steller hielt oder mehrere benutzte, Damit fällt für Cicero
22
der einzige Grund, möglichst bei derselben Quelle zu bleiben,
weg, und andererseits haben wir keine Veranlassung, wo be-
stimmte Spuren auf einen Wechsel der Quelle hinweisen, diese
durch künstliche und gesuchte Erklärungen zu verwischen,
sondern wir müssen gerade sie benutzen, um aus ihnen ein
Bild von der wirklichen Art der ciceronischen Arbeit zu ge-
winnen. Und nun versetze man sich in Ciceros Lage: seine
nächste Aufgabe war, den aus Zeno geschöpften Teil des Vor-
trags des Velleius zu widerlegen; dieser Vortrag enthielt im
wesentlichen sieben Punkte: 1) die Lehre von der Existenz
der Götter, 2) von ihrer Glückseligkeit, 3) ihrer Unsterblich-
keit, 4) Unthätigkeit , 5) menschlichen Gestalt, 6) Wahrnehm-
barkeit und 7) die Lehre von der Isonomie. Cicero musste
sich, da er ein speziell die Originalschrift widerlegendes Werk
nicht fand, die Widerlegung der einzelnen Punkte aus ver-
schiedenen Schriften zusammensuchen, er musste ferner für die
nächsten Bücher seines Werkes stoische und akademische
Schriften durchlesen: und da sollte er der Versuchung wider-
standen haben in seine dem Akademiker in den Mund gelegte
Widerlegung aufzimehmen, was er aus den stoischen Schriften
brauchen konnte? er, der sich stets freut, die Epikureer wider-
legen zu können, sollte es über's Herz gebracht haben, eine
kräftige Polemik gegen dieselben unbenutzt zu lassen, w'o er
sie auch immer fand? Verstärkt wird die Wahrscheinlichkeit
der Annahme, dass Cicero hier sowohl aus akademischer als
auch aus stoischer Quelle geschöpft habe, durch gewisse Mo-
mente, die sich aus dem 2. Buche der Schrift de deorum natura
ergeben; sie kann aber zur Gewisslieit nur durch den Nach-
weis erhoben werden, dass sich durch sie die Fehler in der
Komposition und die Widersprüche im Vortrag des Cotta im
ersten Buch auf das leichteste erklären.
Es muss auffallen, dass in dem langen stoischen Vortrage,
der das ganze 2. Buch füllt, sich nirgends eine Polemik gegen
die sieben Punkte des zenonisch-velleianischen Vortrages findet.
Ist es bei dem beständigen Gezänk zwischen beiden Schulen
denkbar, dass so lange Auseinandersetzungen über das Wesen
der Götter ursprünglich nichts derartiges enthalten haben,
während doch andrerseits mit Vorliebe manche Punkte der
epikureischen Philosophie erwähnt und auch solche Teile der
23
epikureischen Theologie bekämpft worden, die nicht zu den
7 Punkten gehören? So werden ohne Polemik erwähnt II
23. 59 die 'monogrammi dii et nihil agentis', II 30^ 76 die
ünagines', II 32, 82 der Gebrauch von (fvoi<^. Noch bezeich-
nender aber sind die Stellen, wo gegen die Epikureer polemi-
siert wird: dreimal werden in ihnen Angriffe auf die Lehren
der Stoiker zurückgewiesen, nämlich II 17, 46 — 18, 48 (gegen
1 10, 24) der auf den runden, sich drehenden Gott, II 29, 73
f?egen I 8, 18) der auf die jiQovoia und II 65, 162 (gegen I
20.55) der auf die Weissagung, und nur an einer einzigen
Stelle II 37,93 ergreift Lucilius die Offensive, aber auch hier
nicht gegen den dogmatischen Teil des epikureischen Vortrags,
K>udern gegen die Lehre von der Atomistik und der Entstehung
der Welt. Was folgt daraus? Für jeden, der sehen will, dass
Cicero, was in seiner stoischen Quelle gegen den dogmatischen
Teil des velleianischen Vortrags gerichtet war, ausgeschieden
hat, um es an andrer Stelle, d. h. in dem Vortrag des Cotta
im ersten Buch, zu verwenden. Doch bedürfen wir einer solchen
FulgeiTing kaum, da auf dasselbe Cicero selbst schon in der
Einleitung des zweiten Buches hindeutet II 1,2: ^contra Epi-
earam satis superque dictum est', worauf dann gleich, wie um
zu zeigen, wie es zu verstehen ist, folgt II 1,3: 'etenim con-
victis Epicuri erroribus longa de mea disputatione de-
iracta oratio est'. Natürlich könnten diese Stellen an sich
auch auf eine Vorwegnahme durch das aus akademischer Quelle
geflossene gedeutet werden, wie denn auch II 17, 45 ('cuius
upinionis levitas confutata a Cotta non desiderat orationem
meam') sich auf etwas bezieht, das, wie wir sehen werden,
akademischen Ursprungs ist, aber zusammengehalten mit der
eben beobachteten Erscheinung dürfte es doch nicht ohne Be-
deutung sein. Was wir also von vornherein als wahrscheinlich
angenommen haben, dass Cicero, was er aus jenen stoischen
Quellen für das zweite Buch zur Widerlegung des Velleius im
ersten Buch brauchen konnte , herausgenommen habe , das ist für
jeden, der nicht an ein seltsame.s Spiel des Zufalls glauben mag,
von Cicero selbst mit dem "Ausdruck 'longa de mea disputatione
detracta oratio est', um hier von andern zu schweigen, bestätigt.
Sehen wir nun, um womöglich noch eine weitere Bestäti-
gung zu erlangen, ob wir nicht Spuren dieser Eontanimation
24
auch in dem Vortrag des Cotta im ersten Buch erkennen, was
von vornherein bei der flüchtigen und schnellen Art der cicero-
nischen Arbeit zu erwarten ist.
Wir finden zunächst von I 21, 57 bis I 37, 102 ein zu-
sammenhängendes Stück, das wir ohne Bedenken mit Schömann
und Hirzel dem Klitomachus zuweisen. Wenn Schweuke darin
einzelnes an stoische Lehren Erinnerndes nachweist, so ist
darauf nicht viel Gewicht zu legen, weil Cicero hier, wie auch
Schwenke annimmt, etwas selbstständiger gearbeitet hat, also
manche Reminiscenz aus seiner Lektüre anbringen konnte,
andererseits aber auch der Akademiker bei der Bekämpfung
der Epikureer die von den Stoikern geschmiedeten Watfen nicht
zu verschmähen brauchte, sofern er damit nur nicht zugleich
gegen seine eigne Schule kämpfte. So z. B. konnte gegen die
menschliche Gestalt der epikureischen Götter auch der Aka-
demiker den Einwand machen: wozu dem Gotte Füsse, wenn
er nicht geht, wozu Hände, wenn er nichts fasst? (33, 92). Und
ebenso gut konnte er fragen: was hindert dich die Sonne oder
das Weltall oder den ewig waltenden Geist für göttlich zu
erklären? (31, 87. 34, 95). Noch weniger lässt sich aus der
Frage: 'Quid ergo? solem dicam aut lunam aut caelum deum?'
auf eine stoische Urschrift schliessen (30, 84), da eine solche
Frage im Munde eines Stoikers gradezu unsinnig wäre. Und
warum sollte nicht auch der Akademiker das Argument ver-
wenden, dass im menschlichen Körper nichts überflüssig, nichts
ohne Ursache sei (33, 92. 34, 99), zumal wenn er sich ausdrück-
lich gegen die stoischen Konsequenzen aus dieser Lehre ver-
wahrt (36, 100)? Wir sehen hierin und in ähnlichen Stellen
also keinen Grund von der zunächstliegenden Annahme abzu-
weichen, dass die akademische Auseinandersetzung auf aka-
demische Quelle zurückgeht. Mit § 103 aber wird die Sache
anders. § 102 schliesst nämlich mit den Worten : ' haec oratio
non modo deos spoliat motu et actione divina ^), sed etiam homines
inertis efficit, si quidem agens aliquid ne deus quidem esse beatus
potest'; wie passt dazu die Frage in § 103: *quod eius (sc.
dei) est domicilium? quae sedes? qui locus? quae deinde actio
vitae?' Wie kann ein Schriftsteller, der soeben gewissermassen
*) *divina' dürfte interpoliert sein.
25
den höchsten Trumpf ausgespielt hatte, indem er sagt: bei
dieser Ansicht hört nicht nur alle Thätigkeit der Götter auf,
sondern es werden auch die Menschen unthätig gemacht, wie
kann dieser Schriftsteller im nächsten § nach der Thätigkeit der
iiottheit fragen? Ich vermag diesen Widerspruch nicht anders
zu erklären, als so, dass hier ein Wechsel in der Quellenschrift
eintritt: für den Schriftsteller, der hier nach der Thätigkeit
des Gottes fragt, existierte der Sclüuss des vorhergehenden
Paragraphen nicht. Zwar warnt Schwenke (S. 133) davor,
aus den Uebergängen voreilige Schlüsse zu ziehen, aber diese
Warnung hat doch nur da Bedeutung, wo die beiden zu ver-
bindenden Teile einen so ähnlichen Inhalt haben, dass Cicero
ohne es zu merken von einem zum andern gelangen konnte;
hier konnte Cicero keine andre Veranlassung haben nach der
eben abgehandelten 'actio divina' zu fragen, als dass ihm seine
Quelle die Frage diktierte.
Wenn nun bei § 103 eine neue Quelle einsetzt, so werden
wir zunächt zu fragen haben, wie gross das dieser entnommene
Stück ist. Darauf antwortet Schwenke (S. 63): wir haben in
den §§ 103 und 104 „einen unverarbeiteten Rest der Quellen-
schrift,'' denn während in § 103 nach 'domicilium, sedes, locus' und
actio vitae' gefragt wird, wird im folgenden gar nicht davon
gehandelt, sondern Cicero fährt in der Widerlegung des Epi-
kureers da fort, wo er stehen geblieben war, d. h. er geht zu
§ 49 (Wahrnehmung der Götter mittels der Bilder) über. Da-
nach müsste man also annehmen, dass die §§ 103 und 104 aus
einem anderen Schriftsteller oder, da Schwenke die ganze aka-
demische Polemik gegen Epikur auf Posidonius zurückführt, aus
einer anderen Schrift desselben oder zum mindesten aus einem
anderen Abschnitt derselben Schrift stamme. Wie soll man sich
da aber Ciceros Arbeitsweise denken? Er fährt § 105 da fort,
wo er § 102 stehen geblieben war, er hatte ein Original vor sich,
welches sich in durchgehendem Zusammenhang mit der epiku-
reischen Theologie beschäftigte, er brauchte nicht die einzelnen
Gründe aus einer akademischen Gesammtkritik der philosophi-
schen Götterlehre zusammenzusuchen (Schwenke S. 64): und
doch findet sich hier plötzlich den Zusammenhang unterbrechend
ein Abschnitt aus einer andern Schrift! Wie soll man sich das
erklaren? Wo sich sonst Widersprüche, Wiederholungen,
26
Störungen des Zusammenhangs finden, hat Ciceros Unachtsam-
keit, Nachlässigkeit und Bequemlichkeit die Schuld, und hier
sollte er nur um eine Störung hineinzubringen, die gleichmässig
fortlaufende Ubersetzerarbeit unterbrochen haben? Nein, die
Sache liegt offenbar ganz anders. In der bisher benutzten
Quelle waren von den oben erwähnten 7 Hauptpunkten der epiku-
reischen Auseinandersetzung die ersten 5 genügend besprochen,
dagegen fand Cicero nichts oder nichts ihm Zusagendes über
die Wahrnehmung der Götter und über die Isonomie, darum
ging er nun zu einer andern über, in der zunächst von der
Wahrnehmung der Götter die Rede war. Nur war diese in der
jetzt benutzten Schrift, oder wenigstens in der von Cicero heran-
gezogenen Stelle nicht die Hauptsache, sondern wurde bei Ge-
legenheit der Frage nach der Glückseligkeit und Ewigkeit nur
gestreift. Zugegeben, hiess es da, dass die Götter mensch-
liche Gestalt haben, was ist ihr Aufenthalt, was ihre Thätigkeit,
wie kommen wir dazu, sie für glückselig, für ewig zu halten?
Auf alle diese Fragen vermögt Ihr keine genügende Antwort
zu geben, denn nun kommt Ihr mit der Lehre von den Bildern,
die, von den Göttern ausströmend, in die Menschen eindringen
und in ihnen die Ueberzeugung von der Glückseligkeit und
Ewigkeit der Götter hervorrufen. So fand es Cicero vor und
so nahm, er es auf. Es ist ja klar, der Hauptgedanke ist hier
die Glückseligkeit und die Ewigkeit der Götter, aber es kam
doch immerhin auch die Wahrnehmung der Götter vor und das
genügte für die Aufnahme. Aus dieser Darstellung ergiebt sich
auch, dass der Vorwurf, § 104 stehe mit dem folgenden in
keinem Zusammenhang, ungerechtfertigt ist. Aber bedenklich
erschien es dem Cicero immerhin, mit so wenigen Worten über
einen Hauptpunkt hinwegzugehen, und so setzte er aus eigenem
Vermögen die {5§ 106—108 hinzu. § 109 aber schliesst sich
unmittelbar an § 105 an, und da hier auch die Isonomie mit-
behandelt wurde, so nahm Cicero unbedenklich die ganze Aus-
einandersetzung über die Glückseligkeit und Ewigkeit der epi-
kureischen Götter und sogar das abschliessende: 'ita nee beatus
est vester deus nee aeternus' auf.
Dass Cicero in diesem Stück einem anderen Original als
bisher gefolgt ist, haben wir zunächst aus einem mehr äusser-
lichen Umstand, aus dem Übergang, geschlossen; es kommt
27
jetzt dazu, dass in ilim ein Thema abgehandelt wird, welclies
zur Genüge in dem vorliergelienden behandelt war, auf das der
Originalschriftsteller zurückzukommen keine Veranlassung hatte,
das Cicero nur deswegen wieder aufnimmt, weil es mit der
Wahrnehmung der (lötter und der Isonomie verknüpft war und
es nicht der Mühe wert zu sein schien, es aus dieser Ver-
l'indung auszuscheiden.
In diesem Stücke nun weist Schwenke mancherlei nach,
das sich auch sonst in stoischen Schriften findet, dass hier wie
n 15, 42 die vei*schiedenen Aufenthalte der lebenden Wesen
mit dem der Götter in Zusammenhang gebracht werden, ferner
die Erwähnung der im Feuer lebenden Tiere (wie Seneca quaest.
nat. V 6), sowie die Bemerkung, dass es charakteristisch für
alle lebenden Wesen sei, nach etwas ihrer Natur Entsprechen-
dem zu streben. Auf der andern Seite will Hirzel (I S. 38 )
aus den Worten 'a Democrito omnino haec licentia e. q. s.'
I 38,107) auf akademischen Ursprung schliessen, da hier wie
bei Sextus (IX 42) dem Deniokrit Willkür vorgeworfen werde.
Dem gegenüber scheint mir in's Gewicht zu fallen, dass sich
gerade in diesem und dem vorhergehenden Paragraphen römische
Beispiele finden (Ti. Gracchus, M. Octavius, das Kapitol, Romu-
1ns nnd Numa), die doch dafür sprechen, dass Cicero diese
Paragraphen selbstständiger gearbeitet hat und dass, wenn er
in sie eine Reminiscenz aus einer akademischen Schrift einge-
fl'Khteu hat, daraus noch nicht auf den Ursprung des ganzen
•Stückes geschlossen werden darf. Wenigstens wird, wer an-
erkennt, dass ursprünglich in diesem Abschnitt über Ewigkeit
und (Glückseligkeit der (jötter gehandelt war, auch zugeben
müssen, dass § 106 bis 108 von Cicero selbstständig in diese
Auseinandersetzung eingeschoben ist.
AVenn man aber eine stoische Quelle annimmt, so liegt nichts
näher, als an das Buch des Posidonius über das Wesen der
<TOtter zu denken, das Cicero im 2. Buch benutzt und sicher
^hoü vorher gelesen hat, worauf auch das Citat I 44, 123
hinweist. Auf denselben sind wahrscheinlich auch die §§ 115
nnd 116 zurückzuführen, wie sich aus ihren Anfangsworten 'at
etiam de sanctitate, de pietate ad versus deos libros scripsit
Epicurus' verglichen mit den Worten 'at etiam über est Epicuri
de sanctitate' kurz vor jenem Citat aus Posidonius, sowie aus
28
den Definitionen von 'sanctitas' und 'pietas' (Schwenke S. 60^
ergiebt.
Anders ist über das folgende Kapitel (42, 117 — 119) zu
urteilen. Schon die Anfangsworte, welche den eben behandel-
ten Gedanken als etwas Neues erscheinen lassen, weisen auf
Quellen Wechsel hin. Deutlicher spricht und lässt eine stoische
Quelle ausgeschlossen erscheinen, dass die stoische und aucli
von Cicero als .solche in diesem Werke anerkannte Lehre von
der Erhebung hochverdienter Männer zu Göttern (I 15, 39-
II 24, 62) hier als Atheismus zurückgewiesen wird. Dass aber
diese Stelle (42,117 — 43,120) auch nicht auf Klitomachus
zurückgeführt werden kann, sondern trotz noch so grosser An-
klänge an andere Schriftsteller (Sextus IX 14 ff., 50 ff.; Laert.
Diog. IX 51) von Cicero relativ selbstständig eingeschaltet ist,
wird später gezeigt werden.
Darauf folgen nur noch wenige Paragraphen (121 — 124)
die wieder einen durchaus stoischen Charakter haben, so dei
Satz : 'quid enim melius aut quid praestantius bonitate et bene-
flcentia? qua cum carere deum vultis, neminem deo nee deum ne(
hominum carum, neminem ab eo amari, neminem diligi vultis
(Scluvenke S. 60). Gleich darauf ruft Cotta selbst aus : 'quant(
stoici melius!' und trägt nun unverhüllt stoische Lehren vor
und nicht viel später folgt das schon erwähnte Citat aus den
fünften Buch des Posidonius über das Wesen der Götter. Dem
gegenüber muss jeder Versuch scheitern, den Schluss auf irgenc
eine andere Quelle als eben auf jenes Buch des Posidonius zu
rückzuführen. Und doch behauptet Hirzel grade hier mit un
gewöhnlicher Bestimmtheit, jeden Zweifel an dem akademischei
Ursprung diesei* Stelle durch Vergleichung von Sextus IX 131
niederschlagen zu können. Vergleichen wir also beide Stellen
Sextus erklärt, die Pythagoreer und andere Philosophen seiei
im Irrtum, wenn sie wegen des das ganze Weltall durch
dringenden (göttlichen) Geistes annähmen , es existiere nich
nur eine Gemeinschaft zwischen Menschen und Göttern, sonderi
auch zwischen Menschen, Tieren und Pflanzen, und man handh
unrecht und gottlos, wenn man Tiere und Pflanzen vernichte
Worauf, fährt er fort, basieren nun die Stoiker die Gemein
Schaft zwischen Menschen und Göttern? Darauf, dass beid<
der Vernunft teilhaftig sind. Bei Cicero dagegen wird Epikuj
.- s
getadelt, weil seine sich um nichts kümmernden Götter keine
(löte und Wohlthätigkeit kennen, also auch die Menschen nicht
lieben und von ihnen nicht geliebt werden können, ja sich nicht
einmal niitereinander lieben können. Wie viel besser, lieisst
es dann , ist die stoische Lehre . nacli der alle Weisen schon
am ihrer Tugend willen sich gegenseitig lieben! Es wird nicht
nötig sein, auf den bedeutenden Unterschied zwischen beiden
Aasfiihriiugen hinzuweisen, beschränkt sich doch die Gleichheit
zwischen beiden fast auf die Erwähnung der Stoiker.
Das Resultat, zu dem unsere Untersuchung über die aka-
(lemijjclie Kritik des epikureischen Vortrags geführt hat, dass
Bimlich 21.57 bis 36, 102 auf Klitomachus, das übrige, ab-
gesehen von Ciceros eigenen Zuthaten, auf Posidonius zurück-
zuführen sei, mag auf den ersten Blick Bedenken erregen.
Aber wie wir gesehen haben, dass gerade diese Art der Arbeit
für Cicero die natürlichste war, wie wir ferner in der Beschaffen-
keit des Textes nach Form und Inhalt Spuren einer solchen
Kontamination gefunden haben, so soll uns zur Bestätigung
schliesslich noch die Verlegenheit dienen, in die die Verfechter
einer einheitlichen Quelle einem AViderspruche innerhalb des
Stückes selbst gegenüber geraten. 30, 85 bis 31, 86 spricht
Cotta mit Entschiedenheit die Überzeugung aus, dass Epikur
an Götter glaube, und führt als Beweis dafür Stellen aus seinen
Werken an. 44, 123 dagegen billigt derselbe Cotta die An-
sicht des Posidonius, dass Epikur nur zum Scheine 'invidiae de-
testandae gratia' die Götter bestehen lasse, in Wahrheit nicht
an sie glaube. Giebt es einen natürlicheren Weg, diesen Wider-
j?pnich zu erklären, als W^echsel der Quellenschrift? Wie stellen
ach nun dem gegenüber Hirzel und Schwenke? Hirzel schliesst
ans der ersten Stelle, dass Posidonius nicht die Quelle Ciceros
sein könne, da ja eine Ansicht , die wir später als posidonisch
kennen lernen, in ihr bekämpft werde. Aber statt konsequent
zu schliessen, für die zweite Stelle kann nicht Klitomachus die
Quelle sein, da hier einer Ansicht des Klitomachus entschieden
widersprochen wird , wendet er eine Art Kompensation an : trotz
des Widerspruchs muss auch für die zweite Stelle Klitomachus
die Quelle sein , da das durch andere Gründe erwiesen ist. Wir
wollen hier nicht wiederholen , wie ausserordentlich geringwertig
eben jene Gründe sind , da wir eine soche Kompensation, wenn
30
nicht der Widersprucli irgend wie erklärt werden kann, für ver-
fehlt erachten. Daher versucht denn Schwenke eine Erklärung,
indem er meint, Posidonius könne ja beide Ansichten über Epikur
erwähnt haben, Cicero aber habe sich, auch wenn seine Quelle
sich für die eine entschieden habe . doch die andere auswählen
können. Aber das würde ja grade bei Cicero eine weitgehende
Vorliebe für die eine Ansicht voraussetzen, während doch der
Umstand, dass er bald der einen bald der andern folgt, seine
völlige Gleichgültigkeit aufweist. Und wie wenig wahrschein-
lich ist es vollends, dass Posidonius die Ansicht, die er ver-
warf, nicht blos angeführt, sondern auch mit Beweisen aus
Epikurs Werken gestützt habe ? Oder sollte das wieder Ciceros
Zuthat sein, der dann Kapitel 30 ein ungewöhnlich lebhaftes
Interesse gehabt hätte, von dem sich 44 schon wieder das völlige
Gegenteil findet? Mag man sich drehen, wie man will, man
stösst immer wieder auf die grössten Schwierigkeiten.
In Wahrheit freilich ist die Sache noch verwickelter als
Hirzel und Schwenke annahmen : nicht zwei, sondern drei Stellen
kommen hier in Betracht, denn wenn Cicero (23, 63) sagt : 'ex
quo' (dem Geschick des Protagoras) ^equidem existimo tardiores
ad hanc sententiam' (dass man von den Göttern nichts wisse)
'profitendam multos esse factos', so kann damit in diesem Zu-
sammenhang nur Epikur gemeint sein, wie denn auch bei
Sextus (IX 58) in der Aufzählung der Atheisten dieser auf Pro-
tagoras folgt. Wir finden also auch hier innerhalb eines Stückes,
das wir auf akademischen Ursprung zurückgeführt haben, die An-
sicht des Posidonius vertreten im Gegensatz zu der vorher von
Cotta ausgesprochenen. Um das zu verstehen, müssen wir die
Reihe der Atheisten, die bei Cicero vorkommen, genauer ins Auge
fassen. Wir finden also 23, 63:
Diagoras, Theodorus, Protagoras, Epikur (nicht ausdrück-
lich genannt, aber deutlich bezeiclmet) und 42, 117:
Diagoras, Theodorus, Protagoras, Critias (nicht mit Namen
genannt, aber deutlich bezeichnet, s. Hirzel S. 40), Euhemerus,
Ennius, die Mysten von Eleusis, Samothrake und Lemnus. Dass
Cicero an beiden Stellen derselben Vorlage folgt, ist augenschein-
lich, denn dass Epikur an der zweiten Stelle weggelassen ist, hat
seinen Grund darin, dass hier eben Männer angeführt werden, die
mit jenem verglichen werden sollen. Hirzel findet die Vorlage
31
in Klitomachus, aus dem Sextus (IX 50 if.) die folgende Reihe
von Atheisten überliefert :
Euhemerus, Prodicus, Diagoras, Critias, Theodorus, Pro-
tagoras xard Tiraj,", Epicurus xar iviovi;,
„Alle bei Sextus Erwähnten kehren auch bei C'icero wieder."
Mau könnte darauf erwidern, dass Ciceros Verzeichnis noch
länger sei, aber die Zuthaten könnte ja allenfalls dieser aus
f*ignem Besitz geliefert haben. Auch dass das Geschick des
Protagoras bei beiden verschieden erzählt wird, dass er bei
1 icero Landes verwiesen und seine Schriften verbrannt werden,
wahrend er bei Sextus zum Tode verurteilt wird, flieht und durch
Schiffbruch umkommt, macht ihm keine Sorge, denn das wird „mehr
als aufgewogen" durch andere Ähnlichkeiten. Wir wollen hier
nicht wiederholen, was wir von einem solchen „Aufwiegen"
halten, da sich in der That die Verschiedenheit der Erzählung
aus den verschiedenen Bedeutungen des griechischen ffevysiv
ohne Schwierigkeit erklärt ; aber bedeutsam erscheint, dass auch
die Worte des Protagoras verschieden berichtet werden. Bei
Sextus heisst es nämlich 7T€(}1 Oewv ovre ei elalv ovO^ (moToi
nri^* tlaiv dvvafiat /.iyeiv, bei Cicero dagegen (23, 63) 'de divis
ueque ut sint neque ut non sint habeo dicere'. Wie dies verstanden
werden soll, zeigt die andere Stelle (42, 117) 'ego ne Protagoram
qnidem (superstitiosum esse potuisse censeo), cui neutrum licuerit,
nee esse deos nee non esse', warum er diesen Gedanken aber
an der ersten Stelle so seltsam ausgedrückt hat, hat Schömann
erkannt: „Ciceros Übersetzung hat, um w^örtlich zu sein, den la-
teinischen Sprachgebrauch verlassen." Es ist demnach ganz
sicher, dass dem Cicero eine Fassung vorlag, wie wir sie haben
bei Laert. Diog. IX 51 : nsQi ^h O^euiv ovx ex(o sldeiai ovd^ dg
iiaiv oviF log ovx daiv. Kann nun eine ähnliche Fassung auch
dem Sextus vorgelegen haben und von ihm ungenau wieder-
gegeben sein? Das ist nicht anzunehmen, weil auch Sextus
und seine Quelle einen bestimmten Grund zu ihrer Darstellung
der Worte des Protagoras hatten; bei ihnen nämlich sind es
die Skeptiker, denen der Satz zugeschrieben wird, den bei
Cicero und sonst Protagoras anspricht: ov fiällov de elvai rj
fir; tlvai l^eovg diä t^v tüv dvTixeifiivojv löyotv laoad-eveiav ele^av
Ol diio tiji; :Sxi^€o)g, und sie haben daher absichtlich die Worte
des Protagoras umgeändert.
32
Dadurch ist erwiesen, dass für die Reihe der Atheisten
Cicero und Sextus nicht dieselbe Quelle benutzt haben, und als
Bestätigung dessen mag immerhin, worauf wir sonst wenig Ge-
wicht legen würden, auch die Verlängerung des Verzeichnisses
bei Cicero dienen. Dass aber dieses auch nicht aus stoischer
Quelle stammen kann, ist oben nachgewiesen worden, und so
bleibt, soviel ich sehe, nur eine dritte Möglichkeit: Cicero hatte
sich für seine Arbeit über das Wesen der Götter durch einen
litterarischen Handlanger, wie wir ihn in der Person des
Athenodorus Calvus aus den Briefen an Attikus (XVI 11, 4
und 14, 4) kennen lernen (man vergl., was oben S. 19 über
den geschichtlichen Abschnitt gesagt ist), eine solche Zusammen-
stellung machen lassen und entnahm ihr, was er gerade ge-
brauchen konnte oder gebrauchen zu können glaubte. Dazu
stimmt denn auch, dass die Anführungen daraus im Grunde an
beiden Stellen so unpassend sind, wie wir es einem gi'iechischen
Philosophen nicht zutrauen dürfen.
Der Epikureer hatte für die Existenz der Götter den Be-
weis 'ex consensu gentium' geführt, und darauf erwidert Cotta
(23, 62): Ich glaube, dass viele Völker in ihrer Verwilderung
von Göttern keine Ahnung haben. Wie? hat nicht Diagoras
u. s. w. die Götter geleugnet? In Wahrheit konnte die Wider-
legung des Beweises 'ex consensu gentium' nur dadurch erbracht
werden, dass Völker genannt wurden, die notorisch den Glauben
an Götter nicht hatten, oder er konnte dadurch bestritten
werden, dass auf die ünbekanntschaft mit vielen Völkerschaften
und ihrem religiösen Glauben hingewiesen wurde. Die An-
führung einzelner Gottesleugner ist also für den Zusammenhang
wertlos, wenn auch in der Form Behauptung und Widerlegung
einigermassen einander genähert sind. An der andern Stelle
vollends (42, 117 f.) ist kaum die Form gewahrt, so dass es
fast scheint, als wäre sie nur geschrieben, damit das Verzeichnis
der Atheisten nicht vergebens angefertigt wäre.
Dass übrigens diese Stellen z. T. wörtliche Übereinstimm-
ung mit andern Schriftstellem zeigen, kann bei der Art ihrer
Entstehung nicht überraschen.
Denkt man sich nun die Paragraphen 117—120 hinweg,
so wird man überrascht, wie unmittelbar sich 121 oder, genauer
gesagt, der zweite Teil von 121 an 116 anschliesst. Es ist
die toraüglichkeit der Götter, aus der § 116 die Epikureer
die ihnen schuldige Verehrung ableiten; dieser Scliluss wird
bestritten, erstens indem behauptet wird, die Vorztiglichkeit
allein sei. wenn sie in keine Beziehung zu den Menschen trete,
noch kein Grund zur Verehrung (116), und ZA\'eitens, indem
die Vorztiglichkeit selbst bezweifelt wird (121). Ja selbst bis
auf den Ausdruck ('eximia quaedam praestansque natura' 116
and optima praestantissimaque natura' 121) erstreckt sich die
Übereinstimmung zwischen beiden Paragraphen.
Das Ergebnis, zu dem uns unsere Untersuchungen geführt,
weicht von dem unserer Vorgänger im wesentlichen in zwei
Punkten ab: wir nehmen erstens an, dass Cicero an einigen
Stellen ohne bestimmte Vorlage selbstständig gearbeitet hat,
und zweitens, dass er mehr Quellen zu Rat gezogen hat, als
bisher angenommen wurde. Wem dieses Ergebnis Bedenken
einflösst, der möge sich erinnern, dass wir niemals selbstständige
Arbeit Ciceros angenommen haben, ohne die Gründe dafür
nachzuweisen und die Möglichkeit, wie er in den Besitz des be-
treffenden Materials gekonmien sein kann, und dass wir ferner
einen Wechsel der Quellen im Gegensatz zu unsern Vorgängern
nur da angesetzt haben , wo für Cicero gerade diese Art der
Arbeit die nächstliegende und leichteste war.
Schliesslich geben wir einen Überblick über die Original-
verfasser der einzelnen Teile:
1, 1—10, 24 Cicero.
10. 25—15, 41 Philodemus.
16, 42—20, 56 Zeno.
21,57—37, 102 Klitomachus (§ 63—64 von Cicero ein-
geschoben).
37,103—44,124 Posidonius (§ 106 — 108, 117—120 von
Cicero eingeschoben).
-•♦•-
Die Quellen des zweiten Buches.
Jjs wird zweckmässig sein auch bei der Untersuchung dieses
Boches zunächst zu fragen : welche Art der Abfassung ist nach
dem, was wir sonst wissen, als die wahrscheinlichste anzunehmen
und daher so lange festzuhalten, als sie sich mit dem vorliegenden
3
_ 34
Text verträgt? Nun ist festgestellt, dass Cicero für das erste
Buch die Schrift des Posidonius Tregi {^sojv benutzte. Ist dies
aber in dem Abschnitte geschehen, den er dem Akademiker in
den Mund legte, so ist wahrscheinlich, dass er ihn auch für
die stoische Darstellung im zweiten Buch benutzt hat, für die
er von den vier im ersten Buch benutzten Schriftstellern eben
nur diesen verwenden konnte. Ausserdem wissen wir, dass
Cicero sich ein Jahr vor der Herausgabe unserer Schrift das
Buch des Panaetius neqlTrqovoia^ schicken liess (ad Att.XIÜ, 81
Wenn daraus auch natürlich nicht folgt, dass er auch dieses
dem behandelten Thema zufolge dem zweiten Buche unserer
Schrift verwandte Werk wirklich ausgeschrieben hat — wie
denn in dem ersten Buche keine Spur einer Benutzung desselben
sich zeigte — so hat er es doch jedenfalls gelesen und aus-
schreiben können, und wir müssen demnach sagen, seine
Benutzung in dem noch nicht besprochenen Teil unserer Schrift
ist ebenso wahrscheinlich, wie die des Posidonius.
Etwas anders steht die Sache mit einem dritten Schrift-
steller. In demselben Briefe nämlich, in dem Cicero um das
Werk des Panaetius bittet, verlangt er aucli 'epitomen Bruti
Caelianorum', den Auszug des Brutus aus den Schriften des
Caelius. Bei der Ungenauigkeit, mit der Cicero hier wie auch
sonst in den Briefen Bücher benennt, würde man schwerlich
wissen, woran man hier zu denken hätte, wenn nicht in der
That in demselben Buche, in dem, wie wir sehen werden, Panae-
tius benutzt ist, auch Caelius citiert würde (de deor. nat. II
3, 8). Da es sich aber hier um ein Ereignis aus dem 2. pu-
nischen Kriege handelt, nämlich um die Gotteslästening des
Flaminius vor der Schlacht am trasimenischen See und ihre
Bestrafung, so haben Schümann, Mayor und Göthe in ihren
Ausgaben gewiss mit Recht an Caelius Antipater gedacht.
Mayor macht auch darauf aufmerksam, dass Cicero diesen in
der Schrift de divinatione mehrfach citiert und an einer Stelle
(I 35, 77 und 78) sogar ebenfalls für die Zeichen, die vor der
Schlacht am trasimenischen See geschahen. Da nun auch alle
andern Stellen, an denen er in de divinatione citiert ist, von
Zeichen und Wundern handeln, wie unsere Stelle in de deor.
nat., so wird der Auszug des Brutus, den Cicero in beiden
Schriften benutzte, wohl eben nur derartige Geschichten ent-
35
halten haben. In der That wissen wir ja, dass Brutus auch
aus den Schriften anderer Historiker Auszüge angefertigt hatte.
So aus Fannius und Polybius (s. Teuflfel Gesch. der Rom. Litt.
§ 210 A. 3), die Benutzung des Caelius Antipater steht also
unserer vorläufigen Annahme durchaus nicht im Wege, dass
Cicero aus Panaetius und Posidonius, was ihm bei jedem von
ihnen gerade als passend erschien, entlehnte, ohne sich sklavisch
an den einen oder andern zu binden. Denn wie wahrscheinlich
es auch ist, dass Cicero aus einem Schriftsteller, den er gerade
gelesen hatte, soviel entnahm, als er für seine Zwecke gebrauchen
konnte, so unbedenklich ist es anzunelmien, dass er von zwei
Schriftstellern, die er nachweislich gelesen hatte, bald den einen,
bald den andern benutzte. Das Übersetzen oder Excerpieren
aus der einen Schrift machte ja gerade so viel und gerade so
wenig Mühe wie aus der andern. Und der geringfügigste Grund,
etwa, dass der eine Autor zu ausführlich war und sich daher nicht
so leicht excerpieren liess oder dass er eine Einzelheit brachte,
die nicht Ciceros Beifall hatte, kurz Dinge, die sich absolut
nicht kontrolieren lassen, konnten den Quellenwechsel herbei-
führen. Möglich ist es freilich, dass er auch noch andere
Schriften benutzte, die nicht gerade in seiner Correspondenz
erwähnt oder aus Citaten in seinen Schriften bekannt sind, aber
das sind doch nur Möglichkeiten, mit denen man nicht rechnen
kann, wenn nicht bestimmte Spuren auf andere Originale hin-
weisen. So lange es sich aber um Panaetius und Posidonius
handelt, halten wir es für verkehrt, wenn von zwei auf einander
folgenden Abschnitten in dem einen eine auf den einen, in dem
andern eine auf den andern hinweisende Stelle vorkommt, an
einer dieser Stellen so lange herumzudeuteln , bis man beide
Abschnitte auf denselben Original-Schriftsteller zurückführen
kann.
Dazu kommt, sobald man sich der Betrachtung des Buches
selbst zuwendet, noch ein anderer Gesichtspunkt. Der ganze
Abschnitt 41, 104 bis 44, 115 wird durch die Worte, mit denen
er eingeführt wird ('Atque hoc loco me intuens: Utar, inquit,
canninibus Arateis, quae a te admodum adulescentulo con versa
ita me delectant, quia latina sunt, ut multa ex iis memoria
teneam) als specielles Eigentum Ciceros bezeichnet, ist also von
ihm selbstständig in sein Werk hineingearbeitet. Halten wir
3*
damit zusammen , dass auch im ersten Buch ein grösserer
schnitt und einige kleinere Stücke, wie wir gesehen hab(
selbstständig gearbeitet sind, so können wir uns der Möglichk(
der Annahme nicht verschliessen , dass wir auch im zweit^=^^
Buch noch an andern Stellen selbstständige Arbeit des Cice^^r^^^
finden. Die Fragen also, von denen wir in jedem einzelner:^
Abschnitt auszugehen haben, sind die folgenden: ist er \oii
Panaetius, oder von Posidonius, oder kann Cicero hier selbst-
ständig gearbeitet haben, oder endlich liegt irgend ein Grund
vor noch an einen andern Originalschriftsteller zu denken?
Solcher Abschnitte aber haben wir nach der Einleitung
(1,3) zunächst vier zu erwarten, denn Baibus sagt: 'onmino
dividunt nostri totam istam de dis immortalibus quaestionem in
partis quattuor: primum docent esse deos, deinde quales sint,
tum mundum ab iis administrari, postremo consulere eos rebus
humanisV) und diese Disposition hält Cicero denn auch in der
ganzen Auseinandersetzung des zweiten Buches fest. Wenn
wir aber die Ausführung mit der Disposition vergleichen, so
finden wir, dass mehrere Teile doppelt behandelt sind, so dass
sie, wenn man sie schon für abgeschlossen hält, noch einmal
aufgenommen würden. Dieses Verhältnis hat teilweise schon
Hirzel erkannt, denn er führt S. 199 fl\ aus, dass der Beweis,
dass Alles um der Menschen willen erschafl*en sei, zuerst 53,
133 und dann, als wenn noch nicht davon geredet wäre, 61,
154 bis 66, 167 noch einmal erbracht w^rde. Und ebenso
setzt er S. 208 ff", auseinander, dass der Beweis der Göttlichkeit
der Gestirne zuerst 6, 18 bis 16, 44 und dann noch einmal
17, 45 bis 29, 73 gegeben sei. In diesem letzten Punkt können
wir ihm freilich nicht vollkommen beistimmen. Es ist aller-
dings in beiden Abschnitten von der Göttlichkeit der Welt und
der Gestirne die Rede, aber doch in ganz verschiedenem Zu-
sammenhang: im ersten wird dieselbe bewiesen, weil damit
die Existenz von Göttern selbst bewiesen ist, im zweiten werden
ihre Eigenschaften besprochen, weil wir dadurch einen Einblick
gewinnen in die Eigenschaften der Götter, zu denen sie ja
^) Schwenke S. 132 meint , diese Einteilung habe Cicero nicht einer di-
rekten Angabe seiner QueUe entnommen, sondern aus einem flüchtigen Ein-
blick der verschiedenen Teile ihrer Lehre genommen. Dass er diese Ansicht
wahrscheinlich gemacht habe, kann ich nicht finden.
37
wählen. Daher gehört der erste zu dem Abschnitt 'esse deos',
Aer zweite zu dem 'quales sint'. Selbstverständlich verkennt
a.iich Hirzel dies nicht, aber er meint, Ciceros Ansicht nach
Solle das allerdings so sein, in Wahrheit aber gehöre das, was
6, 18 bis 16, 44 stehe , mit in den zweiten Theil ('quales sint')
hinein , und Cicero habe sich hier entweder getäuscht, oder er
wolle seine Leser darüber täuschen, dass er aus zwei ver-
schiedenen Quellen parallele Darstellungen, die sich in Wirk-
lichkeit mit einander nicht vertrügen, aufgenommen habe. Dass
es aber sehr wohl möglich ist, in der Weise wie Cicero zu ar-
gumentieren, zeigt doch Sextus Empiricus (IX 60 f., 85, 86,
91, 95 u. A.), bei dem in ganz ähnlicher Weise die Vernünftig-
keit und Vorzttglichkeit der Welt nachgewiesen, und erst daraus
der Schluss auf die Existenz der Götter gezogen wird (Siehe
Schwenke S. 131, Wendland Archiv f. Gesch. der Phil. Bd. 1,
S. 205). Für die Untersuchung der Eigenschaften der Götter
aber hält ja auch Hirzel die Betrachtung der Gestirne für ge-
eignet. Und was kann man in der That gegen ein solches Ver-
fahren einwenden? Dass es zu störenden Wiederholungen führt?
Aber das ist nur in sehr geringem Masse der Fall, während
wir, wenn Cicero liier in der That zwei parallele Darstellungen
hinter einander benützte, viel umfangreichere und störendere
emarten müssten, und die wenigen, die wir finden, werden sich
genügend aus der Quelle erklären, auf den wir diesen Abschnitt
Zurückführen werden. Die hier gegebenen Beweise aber sind
ihrem Werte nach nicht schlechter als viele andere Beweise
für das Dasein der Götter. Wir glauben also getrost Ciceros
Angabe, dass der erste Teil ('esse deos') erst 16, 44 zu Ende
ist, also von 2, 4 bis 16, 44 reicht.
Aber dieser Teil selbst zerfällt in zwei scharf geschiedene
Beweisführungen: 2,4 bis 4,12 und 5,13 bis 16,44. Schon
il2 wird der Beweis der Existenz der Götter deutlich abge-
schlossen mit den Worten : 4taque inter omnis omnium gentium
snmma constat; omnibus enim innatum est et in animo quasi
insculptum esse deos'. Dies klingt doch gewiss wie ein Abschluss,
nnd dass er es auch eigentlich sein sollte, zeigt schon die matte
Art. mit der dann der neue Teil begonnen wird: 'quales sint,
Tarimn est, esse nemo negat. Cleanthes quidem noster' u. s. w.
Sieht man aber diesen ersten Teil (2, 4 bis 4, 12) auf seinen
38
Ursprung an, so kann es keinem Zweifel unterliegen, dass er
von Cicero selbstständig gearbeitet ist. Der philosophische Ge-
halt kommt auf die beiden Sätze hinaus : alle Menschen glauben
an Götter und die Götter haben ihre Existenz durch Wunder
und Zeichen oft genug bewiesen, und die Beispiele sind fast
ausschliesslich der römischen Geschichte entnommen, und was
nicht römisch ist, setzt nur Kenntnisse voraus, die Gemeingut
der Gebildeten waren, wie die Erzählungen von Mopsus, Tire-
sias, Amphiaraus, Calchas und Helenus. Doch bleibt freilich
die Möglichkeit nicht ausgeschlossen, dass Cicero, wie er sich
für die römischen Beispiele einen Auszug aus Caelius übersenden
Hess, von dem oben gesprochen ist, in ähnlicher Weise auch
durch eine Sammlung von ^Zeichen und Wundem aus der
griechischen Geschichte seinem Gedächtnisse zu Hülfe kam. Von
wem aber der andere Teil herstammt, wird sich erst dann er-
geben, wenn wir auch den Abschnitt äquales sint' untersucht
haben, der von 17, 45 bis 28, 72 geht.
Auch in ihm lassen sich deutlich 2 Töile unterscheiden:
im ersten (17,45 bis 23,60) wird übereinstimmend mit dem
zweiten Teil des ersten Abschnittes (5, 13 bis 16, 44) von den
Gestirnen und dem Weltall gesprochen, deren Eigenschaften mm
den Göttern beigelegt werden. Auf diese Weise wird also in
der That auf die Frage 'quales sint' Auskunft erteilt. Dann
beginnt aber 23, 60 ein zweiter Teil , in dem gar nicht mehr
die Rede ist von den Göttern, an welche der Sprecher glaubt,
sondern von denen des Volksglaubens, die ausdrücklich nicht
als wirkliche Götter, sondern als Schöpfungen weiser Griechen
und Römer bezeichnet werden.
Da sich nun in diesem Abschnitt neben einzelnen griechischen
(aber nur allgemein bekannten) sehr zahlreiche lateinische Ety-
mologien, sowie Citate aus Terenz und Ennius finden, auch
eine hier vorkommende Euripidesstelle ins Lateinische übersetzt
ist, und so das Ganze ein durchaus lateinisches Gepräge trägt :
so könnte man auf den Gedanken kommen, dass wir es auch
in diesem Abschnitt mit Ciceros eigenem Werke zu thun hätten.
Aber dieser Vermutung gegenüber muss zunächst stutzig machen
die Erwähnung des Chrysippus in § 63 (wie über die ebenda-
selbst erwähnten Vorgänger desselben, Zeno und Cleanthes zu
urteilen ist, wird später besprochen werden) sowie die ent-
sclieden stoischen Gedanken in §§ 64 und 66. Dazu kommt,
das.^ Wendland (a. a. 0. S. 201 ff.) im Anschluss an Zeller (III
1, 315) durch Vergleichuug von Aetius I 6 (Diels, Doxographi
-95 IF.) und Clemens Alexandrinus Protr. § 26 folgende 7 Kate-
gorien von Göttern als altstoischen Bestand nachweist: 1) Die
t^estinie, 2) und 3) das Nützliche und Schädliche, 4) und 5)
:iQa]'uaia wie ^Ei.:ii^\ Jtxf;^ Hvrofiia und .id^t; wie ^Egio^; l^cpQo-
diir. Ilul^Oi;. 6) die von den Dichtern erfundenen, 7) Wohlthäter
der Menschheit. Diese 7 Kategorien finden wir aber auch bei
Cicero und es ist in dem Abschnitt von II 23, 60 an gegenüber
dem vorhei-gehenden nur der Unterschied gemacht, dass sich
Cicero in jenem genau an seine stoische Quelle anschliesst, von
nun an aber nur die philosophischen Gedanken seiner Quelle
♦^ntlehnt, die weitere Ausführung aber freier gestaltet. Was
aber bei Cicero als auffallender Mangel an Schärfe des Gedankens
erscheint, das war in seiner stoischen Quelle sicher Berechnung;
^l^nn da die Stoiker sich nicht in Widei^spruch mit dem Volks-
grlauben setzen wollten, so führten sie mit der Frage nach der
Entstehung desselben die Götter ein, ohne ihre Stellung zu ihnen
mit klaren Worten auszusprechen (Wendlaud S. 201). Wir
Averden also den philosophischen Gehalt unseres Abschnittes auf
denselben Stoiker zurückführen, der im vorhergehenden zu
^mnde gelegt ist. Aber auch die römischen Etymologien hat
Cicero schwerlich alle selbst zuerst aufgestellt, vielmehr wird
^r dabei die grammatischen Studien seiner Zeitgenossen benutzt
liaben, ohne dass sich die Quellen im einzelnen nachweisen
Hessen.
Von den beiden ersten Abschnitten bleibt uns nun nur
noch das Mittelstück (5, 13 bis 23, 60) übrig. Um uns über
dessen Ursprung aufzuklären, gehen wir noch einmal zur Ein-
leitung zuiück. Hier erklärt Baibus, er wolle von den oben
genannten vier Teilen niu* die beiden ersten besprechen, die
andern beiden aber auf eine spätere Zeit aufschieben. Durch
^'öttas Zureden aber lässt er sich, ohne irgend etwas zu er-
widern, oder auch nur das Aufgeben seiner ursprünglichen Ab-
sicht auszusprechen, davon abbringen. Sollte das ganz bedeu-
tUDgslos sein? Ist das eine natürliche Art der Unterhaltung,
auf den Wunsch, alle vier Teile zu behandeln, nicht ein Wort
zn entgegnen , sondern gleich au die Sache selbst zu gehen ?
40
Ich denke, nicht und ich schliesse daraus, dass es in der That
ursprünglich Ciceros Absicht gewesen ist, nur die beiden Ab-
schnitte ^esse deos' und äquales sint' zu behandehi, dass er
daiin aber die Absicht änderte und nun, damit die Ankündigung
mit der Ausführung einigermassen übereinstimmte, jenen Satz
des Cotta einschaltete. Das könnte als eine zu gewagte Fol-
gerung aus Worten erscheinen, die vielleicht nur, um die Schrift
als Dialog erscheinen zu lassen, gebraucht sind. Aber unsere
Ansicht findet eine Stütze in den Worten, mit denen der zweite
Abschnitt eingeleitet wird. Hier heisst es (17, 45): 'restat,ut
qualis eorum natura sit, considereraus\ Also auch hier ganz
so gesprochen, als wenn nur noch der eine Teil 'quales sint'
übrig wäre und sogar das Verbum ^restat', das vernünftiger
Weise nur den letzten Teil einführen kann.^) Wollte aber Cicero
anfänglich nur die beiden Abschnitte 'esse deos' und äquales
sint' behandeln, dann wollte er auch, aller Wahrscheinlichkeit
nach, nicht die Schrift des Posidonius Tiegi O^Hor benutzen, in
der alle vier Teile vorkommen, sondern ein Werk, in dem nur
die beiden ersten behandelt wurden. Da also Posidonius nicht
die Quelle dieser Abschnitte zu sein scheint, Panaetius mgl
TCQOvola^ aber hier noch nicht in Betracht kommen kann und
noch weniger Cicero die ganzen Abschnitte selbstständig bear-
beiten konnte, tritt hier der Fall ein, dass wir uns nach einer
anderen Quelle umsehen müssen.
Der in Frage stehende Abschnitt ist besonders reich an
Citaten, Plato und Aristoteles kommen einige Male, sehr häufig
die Stoiker Zeno, Cleanthes und Chrysippus vor, kein Philosoph
nach Chrysippus wird genannt, dieser aber mit so hoher An-
erkennung, dass augenscheinlich seine Behandlung dieser Fragen
die grösste Bewunderung Ciceros erregt hat. Nun wissen wir,
dass Chrysippus neben der Schrift TteQt nQimna^; eine tibqI iHöiv
verfasste, in der, wie Schwenke (S. 130) in anderem Zusammen-
hang nachweist, grade der Inhalt unserer beiden Abschnitte
vorkam. Von Chrysippus wissen wir femer, dass er bei seiner
ungeheuren Vielschreiberei sich vielfach wiederholte, wie wir es
in unserni Stücke ebenfalls gesehen haben. Ein Zusammen-
*) Man vergl. aus unserer Schrift II 61, 154 , ferner de senect. 19, 66.
de fin I 20, 65.
41
treffen so vieler Umstände kann nicht zufällig sein, sondern
H'eist deutlich darauf hin, dass er und kein anderer für diese
beiden Abschnitte Ciceros Quelle war, soweit dieser nicht,
Avie wir oben gesehen haben , selbstständig arbeitete. Damit
stiramt denn auch der Umstand überein , dass Hirzel
tS. 214—216) auf zwei Stellen hinweist (H 11/29 und 12,33),
die direkt auf Chrysippus schliessen und sich nicht leicht mit
seiner (und Schwenkest Annahme, dass Posidonius als Vorlajre
gedient habe, vereinigen lassen. An beiden Stellen werden näm-
Wch Ansichten geäussert, von denen Hirzel selbst nachweist, dass
:sie denen des Posidonius widersprechen, dagegen mit Chrysippus'
Lehre übereinstimmen.
Durch unsere Annahme allein lässt sich auch erklären, wie
es gekommen ist , dass die Polemik des Cotta im dritten Buch
de deorum natura so gut zu diesen ersten beiden Absclinitten des
zweiten Buches passt. Da nämlich das dritte Buch, wie allgemein
anerkannt ist, auf eine Schrift des Klitomachus zurückgeht,
Klitomachus aber nur die Ausführungen seines Lehrers Carneades
aufgezeichnet hat, und dieser vorzugsweise gegen Chrysippus
polemisierte, so konnte Cicero unter den Schriften des Klito-
machus leicht finden , was er zur Bekämpfung des Chrysippus
branchte, während das, was zur Bekämpfung späterer Philosophen
nötig war, wenn auch der Saclie nach zum Teil bei Klitomachus
gefunden werden konnte, so doch in Ordnung und Form erst um-
gestaltet und eingerichtet werden nuisste. So konnte alleni
schon die Bequemlichkeit der Polemik Cicero auf die Benutzung
des Chrysippus für die stoische Darstellung hinweisen. Jeden-
falls war die Bekämpfung des zweiten Buches in den Abschnitten,
in denen es auf Chrysippus zurückgeht , mit Hülfe des Klito-
machus bei weitem leichter, als in den andern Teilen. Natüi*-
lich hat Cicero das bei der Arbeit sehr wohl empfunden und
konnte daher von den Beweisen für das Dasein der Götter
sagen (III 4, 10): *mandavi enim memoriae non numerum solum,
sed etiam ordinem argumentorum tuorum', was in gleicher
Weise von dem zweiten Abschnitt (äquales sint') hätte gesagt
werden können, aber nimmermehr von dem dritten oder vierten.
Offenbar glaubte Cicero, als er diese Worte schrieb, dass die
Schrift, die er zur Bekämpfung benutzen wollte, Schritt vor
Schritt der zu bekämpfenden folgen werde, Das konnte er aber
42
nur dann glauben, wenn sie speziell zu ilirer Widerlegung
geschrieben 'war, und auch hierin muss man einen Beweis sehen,
dass eben Chrysippus die Quelle Ciceros in den beiden ersten Ab-
schnitten des zweiten Buches gewesen ist.
Eine völlige Vergleichung der Behandlung der beiden anderen
Abschnitte ('mundum a diis administrari' und 'deos consulere re-
bus humanis') im zweiten und dritten Buch ist nun freilich
durch die grosse Lücke im dritten Buch, die den dritten Ab-
schnitt ganz und den vierten zum Teil umfasst, ausgeschlossen,
aber selbst was erhalten ist, zeigt für den vierten Teil deutlich
und macht für den dritten wahrscheinlich, dass das Verhältnis
zwischen beiden Büchern hier ein ganz anderes ist, dass die
Ausführungen im dritten Buch denen im zweiten fast gar nicht
entsprechen, und das kann nur darin seinen Grund haben, dass
dem Cicero hier keine die Originalschrift des zweiten Buches
bekämpfende Quelle zu Gebote stand.
Diese Abschweifung zur Betrachtung des dritten Buches
war notwendig, um unsere Behauptung, dass im zweiten Buch
Chrysippus benutzt sei, auch von dieser Seite her zu beleuchten;
wir kehren jetzt zum zweiten Buch zurück und kommen zur
Besprechung des dritten Abschnittes desselben, der es mit der
uqlnoia zu thun hat. Dieser Abschnitt umfasst die Stücke
29, 73 bis 53, 132 und 54. 134 bis 61, 153. Wie über den da-
zwischen liegenden Paragraphen 53, 133 zu urteilen ist, werden
wir später sehen. Dass auch hier ein Teil , nämlich 41, 104
bis 44,115, auf Ciceros eigne Thätigkeit zurückzuführen ist,
haben wir schon gezeigt ; durch ihn wird der Rest in zwei ge-
sonderte Abteilungen zerlegt, 29, 73 bis 40, 104 und 44, 115
bis 61, 153 (mit Ausnahme des eben erwähnten Paragraphen
53, 133). Doch liegt darin noch kein Beweis, dass beide aus
verschiedenen Quellen entlehnt sind; denn wenn man es einer-
seits für wahrscheinlich halten könnte, dass Cicero seine eignen
Ausführungen da eingeschaltet habe, wo er mit Benutzung
einer Quellenschrift fertig war, so lässt sich dem doch auch
entgegnen, dass er zu seiner Ausführung über die Fixsterne
keine passendere Stelle finden konnte, als im Anschluss an die
Betrachtung der Planeten. So muss die Entscheidung, ob und
wo ein Quellenwechsel stattgefunden hat, sowie welche Schrift
benutzt ist, allein aus dem Inhalte dieses Abschnittes entnommen
48
werden. Nur das lässt sich schon jetzt behaupten, dass dieser
Abschnitt nicht wie Teile aus den beiden vorhergehenden auf
Clirysippus zurückgeführt werden darf, denn wir haben ja ge-
sehen, dass von ihm eine Schrift benutzt ist, die sich eben nur
mit den beiden eisten Abschnitten beschäftigt, und dass für
die andern nicht etwa eine andere Schrift desselben benutzt
sein könne, ist aus dem oben erwähnten Verhältnis zwischen
dem dritten und zweiten Buch unserer Schrift mit Sicher-
heit zu schliessen. Unsere einleitenden Bemerkungen w^eisen
vielmehr darauf hin, an Panaetius und Posidonius zu denken,
und wir müssen zunächst auf Spuren achten, die auf den einen
oder den andern deuten.
Doch vorher ist noch eine andere Frage zu erledigen : reicht
wirkhch der dritte Teil tisqI n-goroias; bis 61, 153 oder ist er
nicht vielleicht schon 43, 132 abgeschlossen? § 132 schliesst
nämlich mit den Worten : 'sie undique omni ratione concluditur
mente consilioque divino omnia in hoc mundo ad salutem
omnium conservationemque admirabiliter administrari'; der schon
mehrfach erwähnte folgende Paragraph aber fängt an: 'hie
quaeret quispiam, cuiusnam causa tantarum rerum molitio facta
Sit; giebt sodann einen kurzen Beweis , dass Alles nur um der
vernünftigen Wesen allein dasein könne und schliesst mit den
Worten: 'ita fit credibile deorum et hominum causa factum esse
nittndam quaeque in eo sint omnia'. Dann folgen bis 41, 153
Ausführungen über die Zweckmässigkeit der körperlichen und
geistigen Beanlagung des Menschen, und endlich beginnt § 154
mit den Worten: Testat, ut doceam atque aliquando perorem,
omnia, quae sint in hoc mundo, quibus utantur homines, homi-
nnm causa facta esse et parata'. Aber, so argumentiert Hirzel
(S. 197 ff.), was hier angekündigt wird als etwas Neues , das
ist ja schon § 132 bewiesen; wie konnte Cicero das nun noch
einmal beginnen ? Diese Frage beantwortet Hirzel so : Cicero
ging mit § 132 zum vierten Teil seiner Darstellung über und
arbeitete bis etwa § 154 (mit Hülfe der Schrift des Panaetius
:i€Qi :iQovoia<^), dann fand er, dass Posidonius mancherlei eigne
Gedanken über die Fürsorge der Götter für die Menschen habe,
wollte sich diese nicht entgehen lassen, andererseits aber auch
die beiden Quellen nicht so kombinieren, dass alle Wieder-
holungen wegfielen, und so schlug er, was anfänglich schon zum
44
vierten Teil gehören sollte, nachträglich zum dritten und er-
öffnete den vierten von neuem. Auch Schwenke (S. 138) findet
diese Vermutung einleuchtend, verwirft sie aber, weil er bei
§ 154 keinen Quellenwechsel annimmt, und ohne diesen die
ganze Deduktion allerdings hinfällig wird. Er denkt sich den
Vorgang vielmehr so: Mit § 133 ging Cicero zum vierten Teil
über, dieser Paragraph selbst bildete in der Originalschrift nur
eine Einleitung, das verkannte Cicero und fügte, weil er es f üi
einen selbstständigen Beweis ansah, die Schlussworte hinzu : ' iU
fit credibile deorum et hominum causa factum esse munduni
quaeque in eo sint omnia'.
Mir will weder die Ausführung Hirzels noch die Schwenkes
einleuchtend erscheinen. Wozu sollte nämlich Cicero, was an-
fänglich schon vierter Teil war, zum dritten geschlagen haben r
„Um die Wiederholungen zu verdecken", antwortet Schwenke
wie man wohl annehmen kann im Sinne Hirzels, der den Aus-
druck allerdings nicht gebraucht. Aber dazu wäre doch das
Mittel ungeeignet gewesen; denn wenn der Leser überhaupt ar
den Wiederholungen Anstoss nahm, so konnte er doch nichl
durch einen zwischen ihnen eingeschobenen Satz darüber hin-
weggetäuscht werden. Die Wiederholungen selbst aber sind
abgesehen von § 133, über den später zu sprechen ist, über-
haupt nicht weitergehend, als sie die Ähnlichkeit des Themaj
beider Absclinitte gestattet. Es wird allerdings dasselbe Ma-
terial zweimal verwendet, aber es werden doch andere Schlüsse
daraus gezogen. Hören wir darüber Hirzel selbst. „Eine Ver-
schiedenheit der Argumentation", sagt er S. 200, „findet ii
beiden Fällen statt, die ich nicht verkenne. In der erster
61, 153 wird es als ein Beweis der Fürsorge der Götter an-
gesehen, dass sie den Menschen allein von allen Wesen den ver-
ständnisvollen Anblick der Gestirne und ihres Ganges vergönnt
haben, in der zweiten 62, 155 wird daraus, weil dem Menscher
allein es verstattet ist, den Anblick der Gestirne zu geniessen unc
zu benutzen, geschlossen, dass dieselben auch nur seinetwegen ge-
schaffen seien. Sieht man aber auf die Hauptpunkte, so stellt
sich die wesentliche Gleichheit heraus ; denn aus der Thatsache.
dass der Mensch allein die Gestirne beobachtet und diese Be-
obachtungen verwertet, wird in beiden Fällen die Fürsorge, die
ihm von den Göttern zu Teil wird, gefolgert. Das Gleiche, was
45
von dem zweiten , gilt auch von einem Teil der folgenden Ar-
gumeute: sie wiederholen nur, was wesentlich bereits in der
vorausgegangenen Dai-stellung gesagt war. Es ist undenkbar,
dass solche parallele Gedankenreihen ein Originalschriftsteller
wie Panaetius oder Posidonius zwei verschiedenen Abschnitten
seiner Darstellung zugewiesen hätte". Das Letztere geben wir
zu. aber daraus folgt noch keineswegs, dass, wie der zweite
der beiden verglichenen Abschnitte zum Beweise für die Für-
sorge der Götter für die Menschen gehört, so ursprünglich auch
der erste zu diesem Zweck geschrieben sei. Dies leugnen wir
DämUch desw^egen, weil er dazu nicht geeignet ist. In Anlage
ond Durchführung will er überall nur die Zweckmässigkeit des
menschlichen Körperbaus imd der geistigen Beanlagung nach-
weisen, nicht aber den Genuss oder Vorteil, den der Mensch
davon hat, und wenn gelegentlich auch hierauf hingewiesen
wird (wie 56, 140. 59. 148. 60, 152), so lag ein solcher Hinweis
eben zu nahe, um Schlüsse daraus zu rechtfertigen. Wir
glauben also Ciceros Worten (61, 153), dass diese ganze Aus-
einandersetzung von 29, 73 bis 61, 153 zum Beweise für das
Walten der Götter d. h. zum dritten Teil gehört, natürlich mit
Ausnahme des § 133, und kehren jetzt zu der Frage zurück : hat Cicero
für die Bearbeitung dieses Stückes einen oder mehrere Autoren
herangezogen? Hirzel sowohl wie Schwenke haben sich für die
Einheitlichkeit dieses Abschnittes entschieden, und da wir eben-
falls davon überzeugt sind , könnten wir uns ein näheres Ein-
gehen darauf ersparen, wenn wir nicht hofften, auch darin eine
Stütze für unsere voraufgehenden Ausführungen zu finden.
Drei Beweise für das Walten der Götter werden 30, 75 in
Aussicht gestellt, aus der Existenz der Götter, aus der Ord-
nung und dem Zusammenhang des Weltalls und aus der Be-
schaffenheit des Himmels und der Himmelskörper, sowie der ir-
dischen Wesen. Nachdem die beiden ersten Beweise gegeben
sind, folgt 36, 90 und 91 eine Ankündigung, dass nun noch die
admirabilitas caelestium rerum atque terrestrium' auseinander-
gesetzt werden solle, wobei die 'caelestes res' gleich genannt
werden. Dies ist also wieder eine Art Disposition, der die
Ausführung sogleich nachfolgt, in zwei Teile zerrissen durch
Ciceros Verse aus Aratus, denn auch nach diesen Versen geht
die Betrachtung der Himmelskörper noch weiter. Träte hier
46
nun eine andere Quelle ein, so würde sich dies wahrscheinlich
in Wiederholungen oder dergleichen markieren, aber wiewohl alle
Himmelskörper noch einmal genannt werden (45, 116 f.), findet
sich nichts der Art, sondern es werden hier alle Betrachtungen
über die einzelnen weggelassen und nur der Zusammenhang
derselben unter sich und die Festigkeit des Ganzen ausgeführt,
dann wird 47, 120 zu den irdischen Dingen übergegangen und
bis 53, 132 von den Tieren gesprochen , so dass noch die
Menschen übrig bleiben, denen der Abschnitt 54, 134 bis 61,
153 gewidmet wird. Das ist Alles so wohl zusammenhängend
und so wohl geordnet, dass man es ebensowenig verschiedenen
Autoren wie verschiedenen Teilen eines Werkes zuweisen darf.
Bei der Frage aber, wessen Schrift diesem Abschnitt zu Grunde
liegt, muss man in erster Linie, wie wir schon bemerkt haben,
an Panaetius denken, dessen Schrift TreQi TiQowlai; Cicero sich
offenbar, um sie für unser Werk zu benutzen , von Atticus er-
bittet (ad Att. XIIT, 8) und die doch eben nur in diesem Teile
benutzt sein kann. Ein zwingender Beweis liegt allerdings,
wie ebenfalls schon bemerkt, darin nicht, es wäre ja auch
denkbar, dass Cicero nichts Passendes in ihr gefunden und sich
infolge dessen für die Benutzung einer anderen Quelle entschieden
hätte. Und welche könnte dies sein ? An Chrysippus, der, wie
wir gesehen haben, in den ersten beiden Abschnitten benutzt
ist, kann hier nicht gedacht werden, teils aus den schon oben
erwähnten Gründen, teils weil in ihm Panaetius und Posidonius
berücksichtigt werden. Dies könnte auch gegen Panaetius zu
sprechen scheinen; doch ist das, was von Posidonius erwähnt
wird (die Anfertigung eines Himmelsglobus) nicht der Art, dass es
gegen die Benutzung von Panaetius durch Cicero ins Gewicht
fällt. So bleibt nur noch Posidonius übrig, um neben Panaetius
in Frage zu kommen ; für jenen ist Schwenke , für diesen Hirzel
in die Schranken getreten. Beide haben die Stellen zusammen-
gesucht, die für ihre Ansicht verwandt werden zu können scheinen,
namentlich haben Beide scharfsinnig an einzelnen Stellen Ähn-
lichkeit mit den Lehren des Posidonius bezw. Panaetius nach-
gewiesen, aber Beide haben auch erkannt, dass es nicht genügt,
eine Ansicht des Cicero bei dem einen oder andeni Griechen nach-
gewiesen zu haben, wenn nicht gleichzeitig bewiesen wird, dass
der andere diese Ansicht nicht ebenfalls gehabt hat, und das
47
ist eben an keiner Stelle gelungen. Daher glauben wir von diesen
Stellen auch ohne weiteres absehen zu dürfen.
Etwas mehr (gewicht könnte man darauf legen, dass Cicero
i40. 103) den Mond für grösser als die Hälfte der Erde erklärt,
während Posidonius und die meisten Stoiker ihn fiii- grösser als
die oranze Erde gehalten haben sollen (s. Hirzel S. 193). Doch
glaubt Hirzel selbst, der dies Argument ja gegen Posidonius, also
für Panaetius verwenden könnte, ihm keine grössere Bedeutung
beilegen zu dürfen, da die hierin liegende Gelehrsamkeit das Mass
de^jsen. was man Cicero zutrauen dürfe, nicht überschreite. Ent-
scheidend ist dagegen für Hirzel, dass er bei 61, 154 Quellen-
wechsel nachweist und für den letzten Teil des Buches Posidonius
als Quelle annimmt, dieser kann also vor 61, 154 nicht ebenfalls
Quelle sein und so bleibt hierfür nur Panaetius übrig. Das hat
irnn freilich Schwenke nicht überzeugt , der (S. 139) glaublich zu
machen sucht , dass schon im Altertume eine griechische Schrift
eiktierte, die in ähnlicher Weise wie bei Cicero vor und nach 61,
154 argumentierte. Eine solche Schrift, meint er, habe Posidonius
benutzt und aus ihm habe dann Cicero die beiden letzten Teile
unseres Buches (wie auch die übrigen) excerpiert. Aber selbst
wenn der Nachweis einer solchen Schrift gelungen ist, sind da-
mit die Argumente, mit denen Hirzel den Quellenwechsel belegt,
noch nicht widerlegt, vielmehr scheint uns der Beweis dafür
vollständig erbracht. Immerhin mag es nicht unzweckmässig
sein, zur Verstärkung der Hirzel'schen Beweisführung auf eine
Stelle hinzuweisen, die bisher übersehen zu sein scheint. 30,
76 heisst es : 'primum igitur aut negandum est esse deos, quod
et Deuiocritus simulacra et Epicurus imagines inducens quodam
pacto negat\ Nun aber haben wir schon gesehen, dass Posi-
donius 'disseruit in libro quinto de natura deorum, nuUos esse
deos Epicuro videri, quaeque is de dis immortalibus dixerit, in-
vidiae detestandae gratia dixisse' (Cic. de deor. nat. I 44, 123).
In der bekannten Streitfrage, ob Epicur an Götter geglaubt
habe oder nicht, nahm Posidonius mit Entschiedenheit den
Standpunkt ein, dem Epicur den Götterglauben abzusprechen,
die Quelle Ciceros an unserer Stelle aber sagt 'quodam pacto
negat' d. h. er leugnet sie zwar nicht, aber was er sagt, kommt
dem Sinne nach doch darauf hinaus. Der Unterschied zwischen
beiden Auffassungen ist zwar nicht gross, aber Posidonius war
48
ja auch ein Schüler des Panaetius, und wenn dieser die eine
Ansicht vortrug, konnte leicht Posidonius einen Schritt weiter
zui- andern machen. Wenn es dann in der nach Posidonius ge-
arbeiteten Stelle weiter heisst 'Epicurus re toUit, oratione relin-
quit deos', so ist damit weder für noch gegen den Glauben
Epikurs etwas gesagt. Einen dem oben erwähnten ähnlichen
Unterschied aber finden wir auch in Betreff des Democritus.
An unserer Stelle wird er mit Epicur vollkommen auf dieselbe
Stufe gestellt; im letzten auf Posidonius zurückgehenden Ab-
schnitte des ersten Buches dagegen (47, 120 und 121) werden
beide einander entgegengestellt, und Epicur erscheint als der
schlimmere Gottesleugner ('Democritus — nutare videtur in na-
tura deorura — Epicurus vero ex animis hominura extraxit ra-
dicitus religionem'). Wir sehen demnach mit Hirzel in Panaetius
die Quelle des dritten Abschnittes.
Was aber ist nun mit dem schon so oft erwähnten § 133
anzufangen? Weder Panaetius, wie Hirzel meint, noch Posi-
donius, wie Schwenke glaubt, wollten mit solcher Argumen-
tation den Beweis führen, 'deos consulere rebus humanis'. Zwar
scheint Hirzel (S. 198) sogar zu glauben, man brauche ihn nur
durchzulesen, um zu sehen, dass er „zwar kurz, aber durchaus
abschliessend das Thema des letzten angekündigten Teils, 'con-
sulere deos rebus hmnanis' behandle". Aber nichts destow eniger
ist er dazu gänzlich ungeeignet, denn jenes 'consulere' ist doch
gemeint im Gegensatz zu den epicureischen Göttern, die sich
um nichts kümmern und die Menschen vollkommen ihrem Schick-
sal überlassen. Aber davon zeigt doch dieser Paragraph keine
Spur. Auch mit dem Beweise, dass die Welt um der Götter
und Menschen willen geschaffen sei, verträgt sich ja vollkommen
die Vorstellung der 'nihil agentes dii', und dementsprechend ist
auch in dem Teil, der wirklich von dieser Fürsorge handelt,
von der Schöpfung der Welt nur ganz kurz und nebensächlich
die Rede (62, 154). Zwar geben wir Hirzel und Schwenke zu,
dass auch Cicero den Glauben gehegt hat, 'deos consulere rebus
humanis' sei dasselbe, wie 'deorum et hominum causa factum
esse mundum quaeque in eo sint omnia', denn er kündigt 61, 154
den letzten Teil mit den Worten an: 'restat, ut doceani atque
aliquando perorem, omnia, quae sint in hoc mundo, quibus
utantur homines, hominum causa facta esse et parata'. Aber
49
das ist eben Ciceros Irrtum, den wir deswegen weder selbst
mitmachen, noch den griechischen Philosophen zutrauen dürfen,
aus deren Ausführungen bei Cicero sich vielmehr, wie schon
bemerkt, recht deutlich ergiebt, was sie unter 'consulere deos
rebus humanis' verstanden. Wenn wir hier aber weder Pa-
Daetios noch Posidonius vor uns haben, so haben wir desto un-
verfälschter Cicero selbst, wie er spricht, wenn er streng philo-
sophisch sein will. Es werden einige Ansichten aufgestellt, die
niemand hegt oder hegen kann, iregen diese Windmühlen wird
tapfer gestritten, und nachdem sie besiegt sind, bleibt nur die
einzig wahre Ansicht übrig. Ein würdiges Gegenstück zu unserm
Paragraphen bildet der Schluss von de officiis I mit seinem
•placet igitur' (de off. I. 43, 153) und 'non placet' (de off.
1 45, 159) und noch mehr der Schluss des zweiten Buches
derselben Schrift ( de off. II 25, 88 und 89) , zwei Stellen , an
denen Cicero notorisch selbstständig gearbeitet hat. Eine viel-
leicht noch passendere Analogie für diese mehr dialektische als
philosophische Beweisführung bietet auch I 9, 23, wo es (ähnlich
wie hier 'arborumne et herbarum?' und dann 'an bestiarum?' ge-
fragt wird) heisst: 'sapientiumne?' und dann 'an stultorum?'
nnd auch diese Stelle haben wir auf Ciceros eigene Thätigkeit
zfli-ückgef ührt. Die Entstehung dieses Paragraphen denken wir
nns demnach so : Cicero glaubte bei § 132 mit dem dritten Teil
seiner stoischen Darlegung fertig zu sein und versuchte den
vierten, wie er ihn verstand, auf eigene Hand zu bearbeiten,
wie er ja in diesem Werke schon mehrfach Lust zur Original-
schriftstellerei verraten hat. Dann sah er, dass Panaetius noch
mehr über den dritten Punkt zu sagen hatte, und nahm die
Arbeit wieder auf, wo er sie unterbrochen hatte ; den Paragraphen
wieder auszustreichen, verbot die Autoreneitelkeit, ihn an eine
passendere Stelle zu versetzen, die Bequemlichkeit.
Der vierte Teil endlich (62, 154 bis zum Schluss) ist von
Hirzel mit guten Gründen dem Posidonins zugewiesen. In der
That kann für den, der bei § 154 Quellenwechsel annimmt, auch
kaum ein Zweifel darüber sein; aber auch Schwenke, der letz-
terer Annahme widerspricht, sieht den Original Verfasser in
Posidonins.
Bevor wir jedoch die Betrachtung des zweiten Buches
sdiliessen, ist noch einiges nachzuholen. Wir haben, um den
4
48
ja auch ein Schüler des Panaetius, und wenn dieser die eine
Ansicht vortrug, konnte leicht Posidonius einen Schritt weiter
zur andern machen. Wenn es dann in der nach Posidonius ge-
arbeiteten Stelle w^eiter heisst 'Epicurus re tollit, oratione relin-
quit deos', so ist damit weder für noch gegen den Glauben
Epikurs etwas gesagt. Einen dem oben erwähnten ähnlichen
Unterschied aber finden wir auch in Betreff des Democritus.
An unserer Stelle wird er mit Epicur vollkommen auf dieselbe
Stufe gestellt; im letzten auf Posidonius zurückgehenden Ab-
schnitte des ersten Buches dagegen (47, 120 und 121) werden
beide einander entgegengestellt, und Epicur erscheint als der
schlimmere Gottesleugner ('Democritus — nutare videtur in na-
tura deorura — Epicurus vero ex animis hominum extraxit ra-
dicitus religionenr). Wir sehen demnach mit Hirzel in Panaetius
die Quelle des dritten Abschnittes.
Was aber ist nun mit dem schon so oft erwähnten § 133
anzufangen? Weder Panaetius, wie Hirzel meint, noch Posi-
donius, wie Schwenke glaubt, wollten mit solcher Argumen-
tation den Beweis führen, 'deos consulere rebus humanis'. Zwar
scheint Hirzel (S. 198) sogar zu glauben, man brauche ihn nur
durchzulesen, um zu sehen, dass er „zwar kurz, aber durchaus
abschliessend das Thema des letzten angekündigten Teils, 'con-
sulere deos rebus humanis' behandle". Aber nichts destoweniger
ist er dazu gänzlich ungeeignet, denn jenes 'consulere' ist doch
gemeint im Gegensatz zu den epicureischen Göttern, die sich
um nichts kümmern und die Menschen vollkommen ihrem Schick-
sal überlassen. Aber davon zeigt doch dieser Paragraph keine
Spur. Auch mit dem Beweise, dass die Welt um der Götter
und Menschen willen geschaffen sei, verträgt sich ja vollkommen
die Vorstellung der 'nihil agentes dii', und dementsprechend ist
auch in dem Teil, der wirklich von dieser Fürsorge handelt,
von der Schöpfung der Welt nur ganz kurz und nebensächlich
die Eede (62, 154). Zwar geben wir Hirzel und Schwenke zu,
dass auch Cicero den Glauben gehegt hat, 'deos consulere rebus
humanis' sei dasselbe, wie 'deorum et hominum causa factum
esse mundum quaeque in eo sint omnia', denn er kündigt 61, 154
den letzten Teil mit den Worten an: 'restat, ut doceam atque
aliquando perorem, omnia, quae sint in hoc mundo, quibus
utantur homines, hominum causa facta esse et parata'. Aber
49
das kt el'tra l i^er > Irr.ziL. drn vir dr<wez^r!i we»ier selbst
mitniacLen. L«"h »irn zri*r« L:-^ Lrn rif- s-ji-^n Zuinilirn dürfen,
ans deren Aa^fäLinL^en t-ei Cicrnij 5:i:h vitrlrirhr wie schon
benitikt. re^.ht «l-n;Ikh rnrlrf't. was sie uiiTer ö-csalere deos
rebus humaais' Trr>:aiLirD. Wenn isir tirr at-er weder Pa-
naetitts n«vb P.»-i.lc:ic5 vt übs hal-ea. s-> LaWn wir desto un-
vertakchter Ciceni» seUi>i. wie er spricht, wenn er streng philtH
S4jphisch sein will. Es wr-ri-n einige Ansichten aufg^estellt. die
oiemand he^t «-ler Leg-n kirn. c»^iren diese Windnuihlen wird
tapfrr gestritten, nnd nachürm sir t-esie^ sind. Meibt nur die
einzig wahre Ansicht übri?. Ein wfirdizes Gegenstück zu unserm
Paragi'aphen bildet der Schluss von de officiis I mit seinem
•placet igitur' ide off. L 43. 153 » nnd 'n«jn placet' (^de off.
1 45. 159) and n<xh mehr der Schluss des zweiten Buches
derselben Schrift < de off. n 25. 88 und 89 ; . zwei Stellen , an
denen Cicero notorisch st-Ibststäudi? gearbeitet hat. Eine viel-
leicht noch passendere Analogie für diese mehr dialektische als
philosophische Beweisführung bietet auch I 9. 23, wo es (ähnlich
wie hier 'arbommne et herbarum?' und dann 'an bestiarum?' ge-
fragt wird) heisst: •sapientiumne?' und dann *an stultorum?'
and auch diese Stelle haben wir auf Ciceros eigene Thätigkeit
zurückgeführt. Die Entstehung dieses Paragraphen denken wir
ons demnach so: Cicero glaubte bei § 132 mit dem dritten Teil
seiner stoischen Darlegung fertig zu sein und versuchte den
vierten, wie er ihn verstand, auf eigene Hand zu bearbeiten,
wie er ja in diesem Werke schon mehrfach Lust zur Original-
schriftstellerei verraten hat. Dann sah er, dass Panaetius noch
mehr über den dritten Punkt zu sagen hatte, und nahm die
Arbeit wieder auf. wo er sie unterbrochen hatte; den Paragraphen
wieder auszustreichen, verbot die Autoreneitelkeit, ihn an eine
passendere Stelle zu versetzen, die Bequemlichkeit.
Der vierte Teil endlich (62, 154 bis zum Schluss) ist von
Hii*2el mit guten Gründen dem Posidonins zugewiesen. In der
That kann für den, der bei § 154 Quellenwechsel annimmt, auch
kaum ein Zweifel darüber sein; aber auch Schwenke, der letz-
terer Annahme widerspricht, sieht den Originalverfasser in
Posidonins.
Bevor wir jedoch die Betrachtung des zweiten Buches
schliessen, ist noch einiges nachzuholen. Wir haben, um den
4
48
ja auch ein Schüler des Panaetius, und wenn dieser die eine
Ansicht vortrug, konnte leicht Posidonius einen Schritt weiter
zur andern machen. Wenn es dann in der nach Posidonius ge-
arbeiteten Stelle weiter heisst 'Epicurus re toUit, oratione relin-
quit deos', so ist damit weder für noch gegen den Glauben
Epikurs etwas gesagt. Einen dem oben erwähnten ähnlichen
Unterschied aber finden wir auch in Betreff des Democritus.
An unserer Stelle wird er mit Epicur vollkommen auf dieselbe
Stufe gestellt; im letzten auf Posidonius zurückgehenden Ab-
schnitte des ersten Buches dagegen (47, 120 und 121) werden
beide einander entgegengestellt, und Epicur erscheint als der
schlimmere Gottesleugner ('Democritus — nutare videtur in na-
tura deorura — Epicurus vero ex animis hominura extraxit ra-
dicitus religionem'). Wir sehen demnach mit Hirzel in Panaetius
die Quelle des dritten Abschnittes.
Was aber ist nun mit dem schon so oft erwähnten § 133
anzufangen? Weder Panaetius, wie Hirzel meint, noch Posi-
donius, wie Schwenke glaubt, wollten mit solcher Argumen-
tation den Beweis führen, 'deos consulere rebus humanis'. Zwar
scheint Hirzel (S. 198) sogar zu glauben, man brauche ihn nur
durchzulesen, um zu sehen, dass er „zwar kurz, aber durchaus
abschliessend das Thema des letzten angekündigten Teils, 'con-
sulere deos rebus humanis' behandle". Aber nichts destoweniger
ist er dazu gänzlich ungeeignet, denn jenes 'consulere' ist doch
gemeint im Gegensatz zu den epicureischen Göttern, die sich
um nichts kümmern und die Menschen vollkommen ihrem Schick-
sal überlassen. Aber davon zeigt doch dieser Paragraph keine
Spur. Auch mit dem Beweise, dass die Welt um der Götter
und Menschen willen geschaffen sei, verträgt sich ja vollkommen
die Vorstellung der 'nihil agentes dii', und dementsprechend ist
auch in dem Teil, der wirklich von dieser Fürsorge handelt,
von der Schöpfung der Welt nur ganz kurz und nebensächlich
die Rede (62, 154). Zwar geben wir Hirzel und Schwenke zu,
dass auch Cicero den Glauben gehegt hat, 'deos consulere rebus
humanis' sei dasselbe, wie 'deorum et hominum causa factum
esse mundum quaeque in eo sint omnia', denn er kündigt 61, 154
den letzten Teil mit den Worten an: 'restat, ut doceam atque
aliquando perorem, omnia, quae sint in hoc mundo, quibus
utantur homines, hominum causa facta esse et parata'. Aber
49
das ist eben Ciceros Irrtum, den wir deswegen weder selbst
mitmachen, noch den griechischen Philosophen zutrauen dürfen,
aas deren Ausführungen bei Cicero sich vielmehr, wie schon
bemerkt, recht deutlich ergiebt, was sie unter 'consulere deos
rebus humanis' verstanden. Wenn wir hier aber weder Pa-
naetius noch Posidonius vor uns haben, so haben wir desto un-
verfälschter Cicero selbst, wie er spricht, wenn er streng philo-
sophisch sein w^ill. Es werden einige Ansichten aufgestellt, die
üiemand hegt oder hegen kann, ^egen diese Windmühlen wird
tapfer gestritten, und nachdem sie besiegt sind, bleibt nur die
einzig wahre Ansicht übrig. Ein würdiges Gegenstück zu unserm
Paragraphen bildet der Schluss von de officiis I mit seinem
•placet igitur' (de off. I. 43, 153) imd *non placet' (de off.
1 45, 159) und noch mehr der Schluss des zweiten Buches
derselben Schrift (de off. II 25, 88 und 89), zwei Stellen, an
denen Cicero notorisch selbstständig gearbeitet hat. Eine viel-
leicht noch passendere Analogie für diese mehr dialektische als
philosophische Beweisführung bietet auch I 9, 23, wo es (ähnlich
wie hier 'arborumne et herbarum?' und dann *an bestiarum?' ge-
fragt w^irdj heisst: 'sapientiurane?' und dann 'an stultorum?'
and auch diese Stelle haben wir auf Ciceros eigene Thätigkeit
zurückgeführt. Die Entstehung dieses Paragraphen denken wir
ans demnach so: Cicero glaubte bei § 132 mit dem dritten Teil
seiner stoischen Darlegung fertig zu sein und versuchte den
vierten, wie er ihn verstand, auf eigene Hand zu bearbeiten,
wie er ja in diesem Werke schon mehrfach Lust zur Original-
schriftstellerei verraten hat. Dann sah er, dass Panaetius noch
mehr über den dritten Punkt zu sagen hatte, und nahm die
Arbeit wieder auf, wo er sie unterbrochen hatte ; den Paragraphen
wieder auszustreichen, verbot die Autoreneitelkeit, ihn an eine
passendere Stelle zu versetzen, die Bequemlichkeit.
Der vierte Teil endlich (62, 154 bis zum Schluss) ist von
Hirzel mit guten Gründen dem Posidonins zugewiesen. In der
That kann für den, der bei § 154 Quellenwechsel annimmt, auch
kaum ein Zweifel darüber sein; aber auch Schwenke, der letz-
terer Annahme widerspricht, sieht den Original Verfasser in
Posidonius.
Bevor wir jedoch die Betrachtung des zweiten Buches
sehliessen, ist noch einiges nachzuholen. Wir haben, um den
4
48
ja auch ein Schüler des Panaetius, und wenn dieser die eine
Ansicht vortrug, konnte leicht Posidonius einen Schritt weiter
zur andern machen. Wenn es dann in der nach Posidonius ge-
arbeiteten Stelle weiter lieisst 'Epicurus re tollit, oratione relin-
quit deos', so ist damit weder für noch gegen den Glauben
Epikurs etwas gesagt. Einen dem oben erwähnten ähnlichen
Unterschied aber finden wir auch in Betreff des Democritus.
An unserer Stelle wird er mit Epicur vollkommen auf dieselbe
Stufe gestellt; im letzten auf Posidonius zurückgehenden Ab-
schnitte des ersten Buches dagegen (47, 120 und 121) werden
beide einander entgegengestellt, und Epicur erscheint als der
schlimmere Gottesleugner (' Democritus — nutare videtur in na-
tura deorura — Epicurus vero ex aniniis hominura extraxit ra-
dicitus religionem'). Wir sehen demnach mit Hirzel in Panaetius
die Quelle des dritten Abschnittes.
Was aber ist nun mit dem schon so oft erwähnten § 133
anzufangen? Weder Panaetius, wie Hirzel meint, noch Posi-
donius, wie Schwenke glaubt, w^ollten mit solcher Argumen-
tation den Beweis führen, 'deos consulere rebus humanis'. Zwar
scheint Hirzel (S. 198) sogar zu glauben, man brauche ihn nur
durchzulesen, um zu sehen, dass er „zwar kurz, aber durchaus
abschliessend das Thema des letzten angekündigten Teils, 'con-
sulere deos rebus humanis' behandle". Aber nichts destoweniger
ist er dazu gänzlich ungeeignet, denn jenes 'consulere' ist doch
gemeint im Gegensatz zu den epicureischen Götteni, die sich
um nichts kümmern und die Menschen vollkommen ihrem Schick-
sal überlassen. Aber davon zeigt doch dieser Paragraph keine
Spur. Auch mit dem Beweise, dass die Welt um der Götter
und Menschen willen geschaffen sei, verträgt sich ja vollkommen
die Vorstellung der 'nihil agentes dii', und dementsprechend ist
auch in dem Teil, der wirklich von dieser Fürsorge handelt,
von der Schöpfung der Welt nur ganz kurz und nebensächlich
die Rede (62, 154). Zwar geben wir Hirzel und Schwenke zu,
dass auch Cicero den Glauben gehegt hat, 'deos consulere rebus
humanis' sei dasselbe, wie 'deorum et hominum causa factimi
esse mundum quaeque in eo sint omnia', denn er kündigt 61, 154
den letzten Teil mit den Worten an: 'restat, ut doceani atque
aliquando perorem, omnia, quae sint in hoc mundo, quibus
utantur homines, hominum causa facta esse et parata'. Aber
49
das ist eben Ciceros Irrtum, den wir deswegen weder selbst
mitmachen, noch den griechischen Philosophen zutrauen dürfen,
aas deren Ausführungen bei Cicero sich vielmehr, wie schon
bemerkt, recht deutlich ergiebt, was sie unter 'consulere deos
rebus humanis' verstanden. Wenn wir liier aber weder Pa-
naetiiis noch Posidonius vor uns haben, so haben wir desto un-
verfälschter Cicero selbst, wie er spricht, wenn er streng philo-
sophisch sein will. Es werden einige Ansichten aufgestellt, die
niemand hegt oder hegen kann, gegen diese Windmühlen wird
tapfei' gestritten, und nachdem sie besiegt sind, bleibt nur die
einzig wahre Ansicht übrig. Ein würdiges Gegenstück zu unserm
Paragraphen bildet der Schluss von de officiis I mit seinem
placet igitur' (de off. I. 43, 153) und 'non placet' (de off.
1 45, 159) und noch mehr der Schluss des zweiten Buches
derselben Schrift ( de off. II 25, 88 und 89) , zwei Stellen , an
denen Cicero notorisch selbstständig gearbeitet hat. Eine viel-
leicht noch passendere Analogie für diese mehr dialektische als
philosophische Beweisführung bietet auch I 9, 23, wo es (ähnlich
wie hier *arborumne et herbarum?' und dann 'an bestiarum?' ge-
fragt wird) heisst: 'sapientiumne?' und dann *an stultorum?'
and auch diese Stelle haben wir auf Ciceros eigene Thätigkeit
zurückgeführt. Die Entstehung dieses Paragraphen denken wir
ans demnach so: Cicero glaubte bei § 132 mit dem dritten Teil
seiner stoischen Darlegung fertig zu sein und versuchte den
vierten, wie er ihn verstand, auf eigene Hand zu bearbeiten,
wie er ja in diesem Werke schon mehrfach Lust zur Original-
schriftstellerei verraten hat. Dann sah er, dass Panaetius noch
mehr über den dritten Punkt zu sagen hatte, und nahm die
Arbeit wieder auf, wo er sie unterbrochen hatte ; den Paragraphen
wieder auszustreichen, verbot die Autoreneitelkeit, ihn an eine
passendere Stelle zu versetzen, die Bequemlichkeit.
Der vierte Teil endlich (62, 154 bis zum Schluss) ist von
Hirzel mit guten Gründen dem Posidonins zugewiesen. In der
That kann für den, der bei § 154 Quellenwechsel annimmt, auch
kaum ein Zweifel darüber sein; aber auch Schwenke, der letz-
terer Annahme widerspricht, sieht den Original Verfasser in
Posidonins.
Bevor wir jedoch die Betrachtung des zweiten Buches
sehliessen, ist noch einiges nachzuholen. Wir haben, um den
ja auch ein Schiller des Panaetius, und wenn dieser die eini
Ansicht vortrug, konnte leicht Posidonius einen Scliritt weitei
zur andern machen. Wenn es dann in der nach Posidonius ge-
arbeiteten Stelle weiter heisst 'Epicurus re tollit, oratione reliu
quit deos', so ist damit weder für noch gegen den Glaubet^»
Epikurs etwas gesagt. Einen dem oben erwähnten ähnlichei^^M
Unterschied aber finden wir auch in Betreff des Democritus^ —
An unserer Stelle wird er mit Epicur vollkommen auf dieselb^^
Stufe gestellt; im letzten auf Posidonius zurückgehenden Ab —
schnitte des ersten Buches dagegen (47, 120 und 121) werder^m
beide einander entgegengestellt, und Epicur erscheint als de:Mr
schlimmere Gottesleugner (^Democritus — nutare videtur in na —
tura deorum — Epicurus vero ex animis hominum extraxit ra. —
dicitus religionem'). Wir selien demnach mit Hirzel in PanaetiiL S'
die Quelle des dritten Abschnittes.
Was aber ist nun mit dem schon so oft erwähnten § 13-^3
anzufangen? Weder Panaetius, wie Hirzel meint, noch PosL —
donius, wie Schwenke glaubt, wollten mit solcher Argumeii-^
tation den Beweis führen, 'deos consulere rebus humanis'. Zwa.
scheint Hirzel (S. 198) sogar zu glauben, man brauche ihn nu
durchzulesen, um zu sehen, dass er „zwar kurz, aber durchau
abschliessend das Thema des letzten angekündigten Teils, *con
sulere deos rebus humanis' behandle". Aber nichts destowenige
ist er dazu gänzlich ungeeignet, denn jenes 'consulere' ist doc
gemeint im Gegensatz zu den epicureischen Göttern, die sie
um nichts kümmern und die Menschen vollkommen ihrem Scliick^
sal überlassen. Aber davon zeigt doch dieser Paragraph keine
Spur. Auch mit dem Beweise, dass die Welt um der Götter
und Menschen willen geschaffen sei, verträgt sich ja vollkommen
die Vorstellung der 'nihil agentes dii', und dementsprechend ist
auch in dem Teil, der wdrklich von dieser Fürsorge handelt,
von der Schöpfung der Welt nur ganz kurz und nebensächlich
die Rede (62, 154). Zwar geben wir Hirzel und Schwenke zu,
dass auch Cicero den Glauben gehegt hat, 'deos consulere rebus
humanis' sei dasselbe, wie 'deorum et hominum causa factum
esse mundum quaeque in eo sint omnia', denn er kündigt 61, 154
den letzten Teil mit den Worten an: 'restat, ut doceam atque
aliquando perorem, omnia, quae sint in hoc mundo, quibus
utantur homines, hominum causa facta esse et parata'. Aber
49
das ist eben Ciceros Irrtum, den wir deswegen weder selbst
mitmachen, noch den griechischen Philosophen zutrauen dürfen,
aus deren Ausführungen bei C'icero sich vielmehr, wie schon
bemerkt, recht deutlich ergiebt, was sie unter 'consulere deos
rebus humanis' verstanden. Wenn wir hier aber weder Pa-
naetius noch Posidonius vor uns haben, so haben wir desto un-
verfälschter Cicero selbst, wie er spricht, wenn er streng philo-
sophisch sein will. Es werden einige Ansichten aufgestellt, die
niemand hegt oder hegen kann, frepren diese Windmühlen wird
tapfer gestritten, und nachdem sie besiegt sind, bleibt nur die
einzig wahre Ansicht übrig. Ein würdiges Gegenstück zu unserm
Paragi-aphen bildet der Schluss von de officiis I mit seinem
placet igitur' (de ofF. I. 43, 153) und 'non placet' (de off.
1 45, 159) und noch mehr der Schluss des zweiten Buches
derselben Schrift ( de off. 11 25, 88 und 89) , zwei Stellen , an
denen Cicero notorisch selbstständig gearbeitet hat. Eine viel-
leicht noch passendere Analogie für diese mehr dialektische als
philosophische Beweisführung bietet auch I 9, 23, wo es (ähnlich
wie hier 'arborumne et herbarum?' und dann 'an bestiarum?' ge-
fragt wh'd) heisst: 'sapientiumne?' und dann *an stultorum?'
nnd auch diese Stelle haben wir auf Ciceros eigene Thätigkeit
zurückgeführt. Die Entstehung dieses Paragraphen denken wir
Qns demnach so: Cicero glaubte bei § 132 mit dem dritten Teil
seiner stoischen Darlegung fertig zu sein und versuchte den
Wen, wie er ihn verstand, auf eigene Hand zu bearbeiten,
*ie er ja in diesem Werke schon mehrfach Lust zur Original-
schriltsteUerei verraten hat. Dann sah er, dass Panaetius noch
Diehr über den dritten Punkt zu sagen hatte, und nahm die
Arbeit wieder auf, wo er sie unterbrochen hatte ; den Paragraphen
wieder auszustreichen, verbot die Autoreneitelkeit, ihn an eine
passendere Stelle zu versetzen, die Bequemlichkeit.
Der vierte Teil endlich (62, 154 bis zum Schluss) ist von
äirzel mit guten Gründen dem Posidonins zugewiesen. In der
That kann für den, der bei § 154 Quellenwechsel annimmt, auch
tanm ein Zweifel darüber sein; aber auch Schwenke, der letz-
terer Annahme widerspricht, sieht den Original Verfasser in
Posidonius.
Bevor wir jedoch die Betrachtung des zweiten Buches
seMiessen, ist noch einiges nachzuholen. Wir haben, um den
4
50
Gang der Untersuchung nicht zu sehr zu unterbrechen, an einigen
Stellen die Gründe, mit denen von andern ihre Ansichten ver-
fochten wurden, ausser Acht gelassen, müssen aber jetzt noch
bei einzelnen Punkten nachweisen, dass und warum sie nicht
beweiskräftig sind.
Hirzels Ansicht, dass der erste Teil auf Posidonius zu-
rückzufühi-en sei, stützt sich auf die Art, wie am Ende des
ersten Buches Posidonius citiert sei, daraus ergebe sich, dass
Posidonius schon im Anfang des zweiten Buches benutzt sei, und
da der zweite Teil nicht auf Posidonius zurückgehen könne, sei
es vom ersten desto wahrscheinlicher. Von mehr als Wahr-
scheinlichkeit spricht Hirzel in seiner besonnenen, nach allen
Seiten das Für und Wider abwägenden Weise selbst nicht. Aber
selbst diese Wahrscheinlichkeit können wir in jenem Citat nicht
finden ; wir sehen darin nur den Beweis, dass Cicero Posidonius'
Schrift kannte, wo er sie aber benutzte, auf diese Frage können
wir darin keine Antwort finden. Und auch den Beweis, dass in
den ersten beiden Abschnitten nicht dieselben Quellen benutzt
seien, können wir nach dem oben gesagten nicht als geführt
ansehen.
Hirzels Ansicht, dass im zweiten Teil Apollodonis benutzt
sei, stützt sich ebenfalls auf schwache Gründe, die Schwenke
mir vollständig widerlegt zu haben scheint. Im dritten und
vierten Abschnitt ist Hirzel entschieden glücklicher gewesen und
scheint mit Ausnahme dessen, was er über die Begrenzung dieser
Teile ausführt, durchaus das Rechte getroffen zu haben.
Schwenke aber argumentirt so: Wir wissen aus Laertius
Diogenes (VII 148 bzw. 138), dass Posidonius im ersten Buch
die Lehre von Welt und Himmel als Gott vortrug, im dritten
die von der Vorsehung, im fünften sprach er ausführlich gegen
Epicur. Damach scheint er in den ersten vier Büchern die vier
Teile der Götterlehre, wie auch Cicero sie angiebt, gelehrt und
im fünften gegen die anderen Schulen polemisiert zu haben. Dies
Zusammentreffen der vier Bücher mit den vier Teilen Ciceros
lässt auf einen ursächlichen Zusammenhang d. h. auf eine durch-
gehende Benutzung des Posidonius durch Cicero schliessen, und
daran muss man festhalten, so lange nicht sichere Beweise da-
gegen erbracht sind. Auf dieser Gnmdlage fussend, kommt
Schwenkes ganze Beweisführung darauf hinaus, nachzuweisen,
51
<i^ss Alles aus Posidonius geschöpft sein könne, die Möglichkeit
ird ja nun von selbst zur Notwendigkeit.
Wir wollen kein Gewicht darauf legen, dass gerade in einem
iresentlichen Punkte Schwenke sich auf eine unsichere Lesart stützen
ittss; denn, wie er selbst anführt, steht nach Hübners Lesart die
H-iehre von der TTQoioia nicht im dritten sondern im dreizehnten
•uch; auch davon wissen wir nichts, ob im fünften Buch wirklich
ie Polemik gegen Andersdenkende enthalten war, oder ob die Be-
lerkuugen über Epikur nur gelegentlich vorkamen. Aber selbst,
Ajvenu Alles so ist, wie Schwenke annimmt: liegt darin irgend
etwas Auffälliges ? Sagt nicht Cicero selbst (II, 1, 3), dass dies
die gewöhnliche Einteilung und Reihenfolge bei den Stoikern
g^ewesen sei? Darum müssen wir jeden Schluss aus diesem
.wunderbaren Zusammentreffen" für ungerechtfertigt halten, be-
sonders, wenn ihm zu Liebe die Spuren, die auf andere Quellen
liinweisen, verwischt werden müssen. Davon wenigstens ein
Beispiel. Hii-zel macht (S. 220 f.) durch glückliche Kombination
durchaus wahrscheinlich, dass Posidonius seine philosophischen
Sätze nicht durch rationalistische Mythenerklärung zu stützen
versucht habe, dass also jene etymologisierenden Mythendeutun-
gen, die wir bei Cicero (11 24, 63 f. ) in so grosser Zahl antreffen,
nicht auf Posidonius zurückgeführt werden können. Was erwidert
darauf Schwenke? Aus Hirzels Ausf ülirungen gehe nur hervor,
te Posidonius jene Mythenerklärungen nicht an Stelle wissen-
schaftlicher Gründe verwendet habe, nicht aber, dass er sich
ihrer überhaupt enthalten habe, daher fände man in den streng-
philosophischen Beweisen bei Cicero auch keine Spur davon.
Aber was bleibt damit von dem ganzen Lobe des Posidonius
nbrig? Wodurch unterscheidet er sich dann noch von Chry-
sippos und anderen Stoikern, zu denen er in Gegensatz gesetzt
wird, die aber doch auch jene Mythendeutungen unmöglich als
streng wissenschaftliche Beweise, sondern nur als accessorische
Stützen dieser benutzt haben? Grade im Gegenteil sehen wir
daraus, dass sich Cotta III 24, 62 f. über die Etymologien des
Balbos lustig macht , dass die ciceronische Verwendung der My-
then die war, welche von wissenschaftlicher Beanlagten als
Spielerei verworfen wurde.
Neuerdings sind nun noch zwei Gelehrte mit bemerkens-
werten Gründen für andre Ansichten eingetreten, denen gegen-
i*
über wir die unsrigen verteidigen zu müssen glauben. Wend-
land (a. a. 0. S. 204 f.) weist zunächst die Ansicht von Hirzel
zurück, dass der erste und zweite Teil unseres Buches auf ver-
schiedene Quellen zurückgehe, und darin können wir ihm nur
beistimmen; namentlich vervollständigt er den Beweis, dass
schon die griechischen Quellen in dem Abschnitt, der von der
Existenz der Götter handelte, die Göttlichkeit der Welt und
der Gestirne besprochen, um dann im zweiten Abschnitt, der
von den Eigenschaften der Götter handelte, nochmals darauf
zurückzukommen. Dann geht er (S. 206) auf die vielfache
Ähnlichkeit zwischen Sextus Empiricus IX und dem ersten
und dritten Teil von Ciceros zweitem Buch ein und meint, diese
Übereinstimmung lasse sich „nur sehr künstlich'^ erklären,
wenn man für jene Teile verschiedene Gewährsmänner annehme,
weil dann ja auch Sextus grade dieselben Gewährsmänner be-
nutzt haben müsste; man werde vielmehr nicht fehl gehen,
wenn man die Quelle für Sextus wie für Cicero in Posidonius
nsQi ^eiijv erkenne. Ferner stimme der Autor der pseudo-
aristotelischen Schrift TreQt xüOf^tov (392a. 399 a) ebenso wie Arius
Didymus in einem Kapitel, das Zeller (646. 147, 1) und Diels
(S. 77) auf Posidonius zurückführten, in der Anordnung der
Planeten mit Cicero überein. Endlich komme in einem pseudo-
plutarchischen Kapitel, das die oben erwähnten 7 Kategorien
von Göttern aufweise, eine Definition des Wesens der Gottheit
vor, die von Aetius p. 302 b. 22 auf Posidonius zurückgeführt
werde. Darum müsse man jenes ganze Kapitel auf Posidonius
zurückführen und, da auch Cicero jene 7 Arten von Göttern
anführe, so habe auch dieser aus Posidonius geschöpft.
Mag in diesen Ausführungen auch immerhin noch manches
unsicher sein, so wird man doch zugeben müssen, dass zwischen
dem Werk des Posidonius ttsqI d^acov und Ciceros zweitem Buche
de deor. nat. eine nicht geringe Übereinstimmung bestehe,
Aber über die Beantwortung der Frage, wie diese Überein-
stimmung zu erklären sei, ist er doch wohl etwas zu schnell
hinweggegangen; denn er hat von den beiden Möglichkeiten,
dass entweder Cicero aus Posidonius oder beide aus einer ge-
meinsamen Quelle geschöpft haben, nur die erste ins Auge ge-
fasst. Das kann «allerdings bei ihm nicht wunder nehmen, weil
sich sein Aufsatz zunächst mit dem Werke des Posidonius be-
I
53
schäftigt und die Qiiellenfrage bei Cicero nur gelegentlich streift,
nnd weil anderseits der Gedanke, dass Cicero Chrysippus benutzt
haben könnte, nicht so nahe lag. Anders steht die Sache jetzt.
Xaclidem wir mannichfache Spuren der Benutzung des Chrysip-
pus nachgewiesen haben, müssen wir versuchen, diese mit der
durch Wendland gewonnenen Kenntnis zu kombinieren. So
gelangen wir zu dem Resultat, dass, wie Chrysippus die An-
sichten seiner Vorgänger im Lehramt, Zeno und Klean thes, in
sein Werk aufnahm, so auch die späteren Stoiker sein Werk
fortsetzten oder was sie aus ihm gebrauchen konnten, in ihre
Bücher aufnahmen. Zu einer Fortsetzung aber forderte das
Werk des Chrysippus um so mehr auf, als es, wie wir gesehen
haben, nur die beiden ersten Teile der stoischen Theologie ent-
hielt; den dritten lieferte das Werk des Panaetius tifqI .Tpovo/as*;
aber erst Posidonius vollendete das Gebäude, indem er, was von
seineu Vorgängern geleistet war, in seinem Werk vereinigte,
das eben in folge dessen alle früheren verdunkelte und für die
spätere Zeit, wie W^endland nachweist, eine massgebende Be-
deutung gewann. Daneben behaupteten freilich in der älteren
Zeit auch die früheren Schriften noch eine gewisse Bedeutung'
da Posidonius ihnen nur das, was er billigte, entnommen hatte
nnd z. B. die Mythendeutungen aller Wahrscheinlichkeit nach
möglichst beschränkte. In der That ist auch Alles, was Wend-
land als gemeinsamen Besitz des Cicero und Posidonius an-
spricht, der Art, dass es sehr wohl auf Chrysippus zurückgehen
kanu. Grade für unsre Auffassung spricht auch die schöne
Parallelität zwischen dem Posidonius-Fragment bei Laert. Dio-
genes VII 140: im töv xoa^tor ehac ^X';/'^ exoi'ia
G^iatQoeidei; ' ^Qo^ /ap t/]p xiif^aiv dQfiodu'natov ro toiovtov\
^Cv^a tfi^OL Iloaeidonio^' f.p tiZ 7ik^i7it(i) tov ipvaixov koyov
und Cic. de deor. nat. II 18,48: 'haue aequabilitatem motus
constantiamque ordinum in alia figura non potuisse servari'
fWendland S. 207. 8.) Cicero hatte doch wohl nicht auch noch
die Physik des Posidonius benutzt, sondern beide haben den
Gedjmken aus Chrj^sippus entlehnt; Posidonius verpflanzte ihn
in die Physik, Cicero liess ihn da stehen, wo er ihn fand.
Ausserdem hat Usener in seinem vor kurzem erschienenen
Werk Epicurea (Leipzig 1887) Seite LXVII die Ansicht ent-
wickelt, dass für den zweiten Teil unseres Buches ausser der
54
stoischen Originalsclirift von Cicero noch ein Leitfaden von t^-
neades benutzt sei. Sein Gedankengang ist im wesentlicz-li
folgender: Die Akademiker beschäftigten sich in ihren ^^c
trägen besonders mit der Kritik anderer Philosophen, dazu fc
durften sie aber einer Zusammenstellung der hauptsächlichst:«
Lehren der zu bekämpfenden, und zweckmässig war es, a.o<
den Zuhörern einen solchen kurzen Leitfaden in die Hände ^
geben. So hatte Cameades die Ansichten von Zeno, CleanttK
und Chrysippus, nach Materien geordnet, kurz zusammenges tel
und aus einem solchen Leitfaden, vielleicht aus dem, den ^
*
selbst als Hörer benutzt hatte, soll Cicero mehrere Stücke ^
sein Buch hinüber genommen haben, nämlich aus dem Kapit
TioD^ev tvroiav ta^ov O^eiov ävO^Qton:oc die Lehre des Cleautli
Cic. de deor. nat. II 5, 13 — 15; aus dem Kapitel: fi anu ^^
die des Chrysippus II 6, 16 und aus dem Kapitel: '^([iov /.oyix
elvac rnv xmjfwv die Lehre des Zeno II 8, 21 f., des Cleanth^
II 12,33 — 13,36 und die des Chrysippus II 14,37 — 39. ^
bestechend aber diese Hypothese auch ist, so scheint sie doc. -
nicht genügend begründet zu sein, selbst nicht unter der vor •
Usener gemachten Voraussetzung, dass diesem Abschnitt de^
Cicero das Werk des Posidonius TrfQi O^eow zu Grunde lieg^
Denn während wir nach ihr die Reihe: Zeno, Cleanthes, Chr)'^
sippus mehrfach wiederkehrend oder wenigstens ein einzigem
Mal in völliger Reinheit zu sehen erwarten müssten, stellt si
in Wahrheit das Verhältnis so dar:
I. TToO^ev ivvoiav i'axov (}so)v ävt^Qomoiy
a) vacat,
b) Cleanthes 5,13 — 15,
c) vacat.
IL et dal O^f.oi^
a) vacat,
b) vacat,
c) Chrysippus 6,16—17.
III. ^({fov loyixov elvac tov xnofiov.
a) Zeno 8, 21 — 22,
b) Cleanthes 9,23 — 11,31,
c) Plato 12, 32,
d) Cleanthes 12,33 — 13,36,
e) Chrysippus 14,37—39.
56
IV. *in deorum numero astra esse ducenda'
a) Cleanthes 15,40 — 41,
b) Aristoteles 15,42 — 44.
Dazu kommt noch, dass man von den Citaten aus Zeno,
Cleanthes, Chrysippus die Stelle II 24, 63 schwerlich trennen
kann: 'Atque hie locus a Zenone tractatus post a Cleanthe et
Chrysippo pluribus verbis explicatus est'. Hätte aber dem Cicero
anch hier ein iyxeiQiötov vorgelegen, welches die Ansicht der drei
genannten Philosophen kurz angegeben hätte, dann hätte er den
Unterschied zwischen der Behandlung des Zeno und der aus-
führlicheren des Cleanthes und Chrysippus nicht machen können,
vielmehr weist die Art des Citierens darauf hin, dass er nur den
Chrysippus vor sich hatte, dem er auch das über Zeno und Cle-
anthes gesagte entnahm. Wie sehr aber grade die grosse Menge
der Citate fiir die Autorschaft des Chrysippus spricht, lehrt der
Ausspruch des Carneades bei Laert. Diog. X 26 über dessen
Schriftst ellerei: xai tä /LtaQtvQia xoaaikd eoriv log exeivcav
mviov yeiuiv rä (iißkia und der des ApoUodor ib. VII 181:
ii ycLQ Tig difiXoL toiv Xqvöitiuov ßißliwv iiaa dkkozQia rrapa-
Die Ergebnisse unserer Untersuchungen iiber das zweite
Bach sind also folgende:
I. esse deos i ?' 'rM^^T' ■
( o, 13 — 16, 44 Chrysippus.
. ( 17, 45—23, 60 Chrysippus.
IL quales smt j ^^ 60—28, 72 Cicero mit Benutzung der
philos. Gedanken des Chrysippus.
,„ ^ - .. ( 29, 73—40, 104 Panaetius.
III. mundum ab US \ . ' .^, ,, -.. r^-
, . . .Ml, 104—44, llo Cicero.
admmistran ^ ^.^ ii5_61, 153 Panaetius (ausser §133).
IV. eos consulere J 53, 133 Cicero.
rebus humanis ( 61, 154 — 66, 167 Posidonius.
Die Quellen des dritten Baches.
Dass für das dritte Buch eine Schrift des Klitomachus benutzt
ist, ist längst bekannt. Es wird bewiesen durch die Ubereiu-
stimnning, die zwischen ihm und manchen auf Klitomachus zurück-
gehenden Stellen bei Sextus Empiricus besteht, und bestätigt
durch die Art, wie schon in der Einleitung des ersten Buches
Carneades als Gegner der Stoiker^) genannt wird, sowie durch
die in Ciceros Munde seltsame, in dem des Klitomachus ganz
natürliche Äusserung über die Zerstörung Carthagos (III 41, 91
Hirzel S. 243 f.) Dagegen ist auf die andere Erwähnung Kar-
thagos III 16, 42 mit Recht nicht mehr Gewicht gelegt, als auf
die anderer Städte in demselben Zusammenhange.
Dariiber hinausgehend sucht Schwenke zu bestimmen, wie
Cicero den Klitomachus benutzt hat. Er macht die Beobachtung,
dass Cicero beim Citieren stoischer Ansichten zwei verschiedene
Methoden anwendet: entweder beziehe er sich direkt auf eine
Aeusserung des Baibus im vorhergehenden Buche ('dicebas', 'com-
memorabas', 'tibi videbatur' u. A.) oder er bezeichnet sie niu' als
stoisch überhaupt ('dicitis', 'dicere soletis', 'vobis videtur', 'placet'
u. A.). Da nun Cicero in ganzen Partien „ziemlich ausschliess-
lich" die eine oder die andere Citierart anwende, könne man daraus
schliessen, dass er in Partien der ersten Art selbstständiger
arbeite, indem er beständig das zweite Buch nachschlage, in
Partien der andern sich enger an Klitomachus anschliesse ; Par-
tien der ersten Art seien §6 — 28, 39 — 65, der andern 29 — 38,
66 — 93. Schwenke kommt in Uebereinstimmung damit zu dem
Resultat, dass abgesehen von den selbstverständlichen Zuthaten
Ciceros nur § 29 — 38, 66 ff. für eine im allgemeinen treue Nach-
bildung einer Schrift des Klitomachus zu halten sei. „Spuren
von der Anordnung dieser Schrift finden sich auch § 20 — 28.
39 — 64, und den Stoff, soweit er auf einer griechischen Quelle
beruht, bot sie sowohl in diesen Partien als § 11 — 17.*^ Die
*) Doch können wir darin mit Schwenke S. 66 keine Andeutung sehen,
dass nicht auch die Widerlegung des Epicur durch Cotta Klitomachus habe
benutzen kOuuen. Gegen Epicur wendet sich Cicero kurz mit einigen den
Haupteinwand gegen seine Lehre enthaltenden Worten; die Stoiker will und
kann er nicht so kurz abfertigen, darum verweist er auf Carneades.
57
Beobachtung, die Schwenke gemacht hat, ist richtig; nur in
Bezug auf die zweite Partie § 39 — 65 können wir sie nicht an-
erkennen. Denn einerseits finden sich mehrere Ausdrücke, die
der andern Art des Citierens entsprechen, 'dicuntur a stoicis'
(§ 39), defenditis' und -laboratis' (§ 62), 'quöd cum facitis, con-
fitemiüi' (§ 63); andererseits kommen in dem ganzen Stück 16,42.
21,53—24, 60, einer Partie, deren Zusammengehörigkeit später
gezeigt werden soll, also in mehr als dem dritten Teil über-
kaupt keine Citate vor. Auch der Folgerung, die Schwenke aus
seiner Beobachtung zieht, stehen wir etwas anders gegenüber.
Schwenke geht davon aus, dass die Quelle des dritten Buches
auf die des zweiten keine Rücksicht hätte nehmen können, weil
letztere in späterer Zeit entstanden sei, während wir zu zeigen
versucht haben, dass das zweite Buch in seinen ersten beiden
Abschnitten auf Chrysippus beruht und daher in der Schrift des
Klitomachus sehr wolil berücksichtigt werden konnte. Ausserdem
aber kommt hier noch in Betracht, dass mit § 28 die eigentliche
Widerlegung des Baibus aufhört und dieser in den folgenden
Partien schon deshalb nur gelegentlich berücksichtigt wird, weil
in ihnen auf den negativen Teil der positive Beweis folgt, dass
erstens Götter nicht existieren und zweitens, dass wenn sie exi-
stierten, sie sich nicht um die Menschen kümmerten, während
der dazwischen liegende Teil über die Voi-sehung verloren ist.
Mayor (im dritten Band seiner Ausgabe S. LXVIII f.) stimmt
im wesentlichen mit Schwenke überein, doch sieht er keinen
Grund an dem Carneadischen Ursprung von § 39 — 65 zu zweifeln
und ist überzeugt, dass die ganze Beweisführung des dritten
Buches von Klitomachus entlehnt ist, nur der Anfang § 1 — 13
seien von Cicero selbstständig gearbeitet.
Thiaucourt *) äussert (S. 240) die Vermutung, der Abschnitt
über die Götter, die gleiche Namen haben (III 21, 53 — 24, 61),
*) Essai 8ur les trait^s philosophiques de Ciceron et ieurs sources grec-
ques. Paris. Hachette 1885. Das Buch, welches mir erst, nachdem ineiue
Arbeit bis hierher geführt war, zugekommen ist, ist, soweit es für de deorum
natara in Betracht kommt, nach ciceronischer Methode gearbeitet: ttnoyQdifa
sunt; minore labore fiunt e. q. s. Auch darin gleicht er Cicero, dass er seine
Quellen nur ausnahmsweise nennt. Von dem , was er über die ersten beiden
Bücher sagt, wüsste ich nichts hier nachzutragen, als etwa, dass er das über
die Mysterien I 42, 119 gesagte und die darauf folgenden Citate auf Ciceros
58
der aus der Schule des Euhemerus stamme, sei vielleicht nie 3
dem Klitomachus, sondern einer andern Quelle entlehnt, da sie
bei Sextus derartiges nicht finde, doch fügt er sofort hinzu, auci
sonst sei freilich manches bei Cicero dem Klitomachus entlehnt,
ohne dass sich bei Sextus davon Spuren zeigten.
Auch den letzten Abschnitt von III 26, 66 an hat Cicero
nach Thiaucourts Ansicht selbstständig gearbeitet, da er durch-
gehends römisches Gepräge und nirgends Eigentümlichkeiten
zeige, die die Annahme einer griecliischen Quelle nötig machteu;
wenigstens habe Cicero seine Quelle sehr frei benutzt; doch von
III 38, 91 an, wo sich die eigentümliche Äusserung über die
Zerstörung Karthagos findet, auf die Hirzel aufmerksam gemacht
hat, habe Cicero sich wieder an Klitomachus angeschlossen.
Im Ganzen sind demnach nur einzelne Ansätze gemacht
über die längst anerkannte Thatsache, dass Klitomachus benutz
ist, hinauszugehen, und selbst wo speciellere Vermutungen aix'
gestellt sind, sind diese meist so wenig begründet, dass sien^
einen geringen wissenscliaftlichen Wert beanspruchen können'
Versuchen wir deshalb, die Frage nach den Quellen des dritte
Buches genauer als es bisher geschehen ist, zu beantworten.
Nach der Einleitung, die rein ciceronisch ist, fällt dem CotP
zunächst die Aufgabe zu, die Beweise des Baibus für die Existerr
der Götter zu widerlegen, und er verspricht dies in der Reihen:
folge zu thun, in der sie im zweiten Buch aufgestellt sind ('mar
davi enim memoriae non numerum solum, sed etiam ordinem an
gumentomm tuorum' III 4, 10). Nun aber rühren diese Beweise
wie wir gesehen haben, im ersten Teil von Cicero selbst her
für diese konnte er die Widerlegung aus keinem griechischer:
Philosophen schöpfen, sondern musste sie mit eigenen Mittel!
unternehmen, wobei die Mühe nicht grösser wurde, wenn er di«
im zweiten Buch gewählte Reihenfolge beibehielt. Aber was
gab ihm den Mut, dies für sämmtliche Beweise zu versprechend
Schwerlich traute er sich zu, auch die Widerlegung der alt-
stoischen Beweise aus eigenem Geiste schöpfen zu können; dent
das würde Allem widersprechen, was wir sonst über sein Ver-
fahren wissen. Aus der Bekanntschaft mit der Schrift, die er
benutzen wollte, konnte er aber diese Zuversicht ebenfalls nicht
Selbstthätigkeit zurückführt, was auch mir wahrscheinlich ist. (Thiau-
court S. 224.)
50
gewinnen, denn, wenn er diese Schrift schon durchgelesen hätte, so
liatte er gefunden, dass sie entweder überhaupt nicht alle Beweise
widerlegte, oder wenigstens nicht in der gewünschten Reihen-
folge, und fortwährend die Reihenfolge und den Zusammenhang zu
andern ist eine zu mühsame und zeitraubende Arbeit, als dass
sie Cicero sich vorgenommen haben sollte. Es bleibt also nichts
öbrig, als dass ihm der Titel der Schrift jene Zuversicht ein-
iösste. Darum glauben wir nicht, was Schwenke vermutet, dass
er :jeQi n^ovoiag oder ähnlich gelautet habe, was für eine aka-
demische Schrift wohl so wie so nicht w^ahrscheinlich ist, sondern
dass er sich direkt gegen die Gotteslehre des Chrysippus ge-
wendet habe. Nachdem also Cicero aus eigener Kraft III 4,
10— ni 6, 15 widerlegt hatte, was er im zweiten Buch aus
eigener Kraft an Beweisen aufgestellt hatte (nur III 6, 14 nimmt
er, wie Mayor S. LXVII zeigt, ein Argument des Carneades zu
Hülfe) beginnt III 7, 16 die Benutzung des Klitomachus zur
Widerlegung von II 5, 13; aber schon III 7, 17 — 18 ändert sich
das Verfahren, denn hier werden alle Beweise, die II 5,14 — II
1 6, 44 stehen , aufgeschoben bis zu dem dritten Teil 'de Provi-
dentia'. Ist das schon gegenüber dem III 4, 10 gegebenen Ver-
sprechen auflfällig, so wird die Sache doch noch auffälliger da-
durch, dass nicht erst im Abschnitt ttfqI TTQoiolag (der verloren
gegangen ist), sondeni schon sehr bald III 8, 20— III 10, 24 die
Besprechung eines Teils der eben aufgeschobenen Beweise, näm-
lich die II 6, 16 — 11 7, 19 enthaltenen, folgt. Jlan kann sich
den Vorgang etwa so denken, dass Cicero zunächst seiner Quelle
folgend jene Beweise bis zum dritten Teil aufheben wollte und
bei genauerer Betrachtung der einzelnen wird man finden, dass
sie dort sehr wohl hätten behandelt werden können; dann aber
fiel ihm ein , dass er zur Widerlegung des von Panaetius über
die Vorsehung gesagten die Schrift des Klitomachus ja doch
nicht gebrauchen könne, und er nahm nun aus dem Abschnitt
über die Vorsehung heraus, was ihm hier verwendbar erschien.
Daraus Hesse sich dann schliessen, dass er für den dritten Ab-
schnitt einen andern Autor habe zu Grunde legen wollen und
also auch wohl zu Grunde gelegt habe. Aber das lässt sich
leider nicht mehr kontrolieren , und auch das lässt sich mit
Sicherheit nicht behaupten, dass der Abschnitt neQt TiQovolag
im dritten Buch eingehend den entsprechenden im zweiten Buch
berücksichtigt habe, wie man es doch erwarten müsste, wewnn
Cicero eben in Rücksicht auf diese Widerlegung eine andere
Quelle benutzt hätte.
Die eben ausgesprochene Vermutung kann unter diesen Um-
ständen eben nur als eine Möglichkeit angesehen werden, ziunal
eine andere Äusserung Ciceros wieder einer andern Vermutung
Platz gewährt. Nachdem nämlich alle jene Beweise für spätere
Besprechung aufgeschoben sind, folgen (HI 7, 19) die Woile:
*a te autem idera illud etiam atque etiam quaeram, quibus ra-
tionibus tibi persuadeas deos esse'. Heisst das auch noch dis-
putieren, wenn man die vorgebrachten Bew^eise später erledigen
will, nach andern zu fragen, als wenn gar keine angegeben
wären ? Diesen Unsinn wird man einem griechischen Philosophen
nicht zutrauen : da wir uns hier aber auf streng-philosophischem
Boden bewegen, ist ebensowenig an selbstständige Arbeit Ciceros
zu denken, sondern wir haben hier die leicht erklärliche Er-
scheinung, dass der Excerptor durch seine Flüchtigkeit eiueu
an sich richtigen Gedankengang zerstörte, indem er unentbehr-
liche Zwischenglieder ausliess. Ja es ist nach dem, was \xt^^
durch den Auszug Ciceros erhalten ist, nicht einmal schwieri^i
den ungefähren Gedankengang des Klitomachus zu erraten, Aer^
etwa dieser gewesen sein mag: Beweise für das Dasein d^^*
Götter sind von Chrj^sippus ausser dem, was Cleanthes Üb^^
Ahnungen gesagt hat, nicht vorgebracht worden, denn w^as sons^ ^
noch angeführt ist, beweist entweder gar nichts, wie die Stürmt
und andere Bewegungen, oder es gehört nicht zu den Beweisem^
für das Dasein der Götter, sondern entweder in den zweiteti
Teil (äquales sint'), oder in den dritten ('de Providentia'), und
wird in den entsprechenden Abschnitten behandelt werden. Mit
diesen Worten konnte der Beweis des Cleanthes aus den Vor-
teilen, die die Menschen von den Göttern genössen, in den dritten
Teil, die Beweise des Chrj^sippus aus der Schönheit, Vorzüglich-
keit und Harmonie des Weltalls, sowie die aus der Gesetz-
mässigkeit von Sonne, Mond und Sternen in den zweiten Teil
verwiesen werden, wohin es recht gut passt, und zum Schluss
konnte dann sehr wohl gefragt werden: was bleibt also von
allen Beweisen für das Dasein der Götter übrig? Cicero aber
übersah in seiner Flüchtigkeit, dass ein Teil in den zweiten Ab-
schnitt verwiesen wurde, schob alles in den dritten Teil und
_ 61
fragte schliesslich nach neuen Beweisen, obwohl er grade den
enfscheidenden Gedanken, dass das Vorgebrachte keine wirk-
licieii Beweise seien, ausgelassen hatte. Als er dann aber zum
zweiten Abschnitt kam, nahm er ruhig jene von Klitomachus
in den zweiten , von ihm selbst aber in den dritten Teil ver-
wiesenen Widerlegungen da auf, wo er sie fand, während das
von Klitomachus in den dritten Teil verwiesene mit diesem ver-
loren gegangen ist. Wir glauben, dass diese eben ausgesprochene
Vermutung den Vorzug grösserer Wahrscheinlichkeit für sich
hat. Mag dem nun aber sein, wie ihm wolle, so viel kann wohl
immerhin aus den seltsamen Widersprüchen Ciceros geschlossen
werden, dass er sich hier durch flüchtig angesehene Worte seiner
Quelle täuschen Hess, dass er also durchaus in Abhängigkeit
von ihr arbeitet, so lange es gilt, das im zweiten Buch nach
Clu-ysippus bearbeitete zu widerlegen (III 7, 16 — III 11, 28).
Darauf folgt nun im zweiten Buch das, was Cicero selbst den
Ausführungen des Chrysippus über die Eigenschaften der Götter
beigefügt hat, aber statt sich jetzt an die Widerlegung dieses
Abschnittes zu machen, lässt er sich vorläufig darauf nicht ein,
sondern giebt III 12, 29—111 15, 38 die Beweise des Cameades,
dass es keine Götter gebe. Dass diese Partie im engen An-
^chluss an Klitomachus gearbeitet ist, kann keinem Zweifel unter-
liegen, da sie erstens als carneadisch eingeführt wird und zwei-
tens am meisten Übereinstimmung mit Sextus zeigt (vgl. Thiau-
court S. 240, Major III S. LXH flf.).
Dann schlägt Cicero im zweiten Buch nach, was jetzt zu
erledigen ist und findet den von ihm selbst mit Benutzung des
Chrysippus verfassten 'mythologischen Teil mit allerlei et}'mo-
logischen Spielereien über die römischen Gottheiten. Ihm stellt
er nun ebenfalls einen mythologischen Teil III 16, 40 — III 25, 64
gegenüber, in dem Schwenke nur geringe Spuren von Klito-
machus zu erkennen glaubt, während ihn Mayor seinem philo-
sophischen Gehalt nach für ganz klitomachisch hält. In Wahr-
heit zerfällt dieser Abschnitt in zwei wesentlich verschiedene
Teile: der eine, §§39—41, 43—52, 61—64 umfassend, enthält
die Besprechung einer grossen Anzahl griechischer, römischer
und fremdländischer Gottheiten mit einigen Etymologien römi-
scher Namen. Er kann seiner ganzen Beschaffenheit nach nur
von Cicero selbst herrühren, nimmt auch immer wieder Rücksicht
auf das im zweiten Buch gesagte. Sein philosophischer Gehalt
ist gering, er beschränkt sich im wesentlichen auf die Anwen-
dung des Sorites, den, wie Cicero selbst angiebt und Sextus Em-
piricus bestätigt, schon Carneades benutzte, um die Annahme
der Existenz einer Unzahl von Göttern ad absurdum zu führen.
Cicero entlehnte also dem Klitomachus einen philosophischen Ge-
danken, ganz ebenso wie er III 6,11 — 15 zwar selbstständig,
aber doch mit Anlehnung an seine Quelle arbeitete, und wandte
ihn auf ein buntgemischtes, hauptsächlich aber römisches Material
an. Dass er dies letztere selbst zusammengebracht habe, ist
zwar nicht unmöglich, da es nirgends eine besondere Gelehream-
keit zeigt ; doch wird man auch hier wohl besser an einen Hand-
langer denken, der die griechischen und egyptischen Gottheiten
wahrscheinlich aus den Sammelwerken alexandrinischer Gelehrten
('genealogi antiqui' nennt sie Cicero III 17, 44) und die römischen
aus den damals grade eifrig betriebenen Antiquitäten für Ciceros
Zwecke entnahm.
Der zweite Teil dieses Abschnittes umfasst die §§ 42, und 53
bis 60. Er behandelt nur Gottheiten, für die verschiedene Ge-
nealogien angenommen werden und beschränkt sich darauf, eben
diese Genealogien anzugeben; er hat mit der Frage, welcher Art
die Götter seien, so gut wie gar nichts zu thun, steht in gar
keiner Beziehung zum zweiten Buch, auf das doch im andern Teil
beständig Rücksicht genommen wird, und hat endlich weder mit
der stoischen noch mit der akademischen Lehre das geringste zu
schaflFen. Rein äusserlich giebt sich sein wesentlich vei-schiedener
Charakter auch dadurch zu erkennen, dass hier weder in der
einen noch in der andern Weise die Stoiker citiert werden. Dass
die beiden Abschnitte in den Ausgaben durcheinander gewirrt
sind, hat keine Bedeutung; denn Mayor hat (S. 110 f.) mit guten
Gründen ohne die tiefgehende Differenz zwischen beiden Partien
zu ahnen, die §§ 53 — 60 hinter 42 gestellt und damit ein um
so wertvolleres, weil unbewusstes Zeugnis für die Richtigkeit
unserer Auffassung abgelegt. Ist aber die Mayorsche Anordnung
die richtige, dann benutzte Cicero die Erwähnung des Hercules
in § 41, um mit einem ziemlich ungeschickten Übergang ('quam-
quam quem potissimum Herculem colamus, scire sane velim; plu-
ris enim tradunt nobis ii, qui interiores scrutantur et reconditas
litteras') jene ganze Abschweitung einzuführen, und kehrte dann
»rieder zu seiner Aufgabe zurück. Mayor untersucht (im Anhang
m dritten Bande S. 199 f.) auch die Frage, auf wen wolil die
^flsammenstellung dieser Genealogien, die aber schon Klito-
fliachus in sein Werk aufgenommen habe, zurückgehen könne,
önd macht nicht unwahrscheinlich, dass der Original-Verfasser
der Perieget Mnaseas sei. Wir würden dem Klitomachus ein
sehr schlechtes Zeugnis auszustellen glauben, wenn wir an-
nähmen, dass er diese ganz ungehörige Partie in seine Arbeit
aufgenommen habe, glauben aber auch nicht, dass sie direkt aus
Mnaseas entnommen ist. Das Verzeichnis trägt vielmehr den
Charakter alexandrinischen Sammelfleisses , wird vermutlich,
worauf auch die Untersuchung Mayors hinweist, noch voll-
ständiger gewesen sein und ausser Mnaseas, bei dem doch nur
gelegentlich einmal eine derartige Notiz vorkommen konnte,
auch andere Quellen benutzt haben. Übrigens giebt Cicero
selbst als seine Quellen an 'ii, qui interiores scrutantur et
reconditas litteras' (§ 42). 'theologi' (§ 53) und 'antiqui historici'
§ 55). was er schwerlich thun würde, wenn er den Abschnitt
ans Klitomachus herübergenommen hätte. Auch das wird man
liier nicht behaupten können, Cicero habe die ganze Stelle zu-
sammen mit der Berufung auf ältere Gewährsmänner aus Kli-
t<)machus abgesclmeben, denn für diesen können jene alexan-
drinischen Gelehrten doch kaum *antiqui historici' gewesen sein.
Wir sind nun bis zu der grossen Lücke gekommen, in der
der ganze Abschnitt *de Providentia' und der Anfang des folgen-
•len, 'consulere deos rebus humanis', verloren gegangen ist;
teil dürfte es zweckmässig sein, das wenige, was sich über
das Verhältnis des verlorenen ciceronischen Abschnittes zu dem
ebenfalls verlorenen Werke des Originalschriftstellers ermitteln
lassen wird, aufzuschieben, bis wir über den letzten Teil ge-
sprochen haben. Wir gewinnen so wenigstens den Vorteil, auch
aus der Analogie schliessen zu können, wiewohl wir nicht
verkennen, mit welcher Vorsicht gerade dies Mittel anzu-
wenden ist.
Auch für den vierten Teil muss man die Quelle in Klito-
machus suchen, denn grade in ihm finden wir jene schon mehr-
fach erwähnte Äusserung , die durchaus auf karthagischen Ur-
sprung hinweist, und es handelt sich nur um die Frage: wie
hat Cicero hier seine Quelle benutzt ? Der ganze Abschnitt ist
64 _
angefüllt mit Citaten aus römischen Dichtern und Beispiel«
aus der römischen Geschichte, und auch das, was aus griechiscli-
Mythologie und Geschichte stammt, ist so bekannt, dass Cice"
dazu kein griechisches Buch aufzuschlagen brauchte. Es liej
also der Sclduss nahe, dass er hier, wenn irgendwo selbststäud
gearbeitet habe. Bei dieser Annahme aber wäre der ümstar
unerklärlich, dass die ganze Auseinandersetzung auf den b'
treffenden Abschnitt des zweiten Buches, gegen den sie doc
gerichtet sein will, so gut wie keine Rücksicht nimmt. Würc
nicht Cicero, so könnte man .sagen, wenn er sich doch einm
die Mühe machte, selbstständig zu arbeiten,, auch wirklich seiu
Arbeit ihrem- eigentlichen Zweck angepasst haben, und ist nicl
grade der Umstand, dass dies jiicht geschehen ist , ein Bewp
für die Abhängigkeit von seinem Original? Der scheinbai
Widerspiaich löst sich einfach dahin auf, dass Cicero sich ai
dem ihm vorliegenden Werke des Klitomachus einen philos«
phischen Gedanken nach dem andern hervorholte, diesen abf
dann auf eigene Hand bearbeitete. So hatte er in dem ve'
lorenen Anfang dieses Abschnittes offenbar die Behauptung au
gestellt und, wie man nicht bezweifeln darf, aus Klitomachi
entlehnt,' dass die den Menschen nach Ansicht der Stoiker va
den Göttern gegebene Vernunft mehr ein Übel als ein Gut se
und führt diesen Gedanken nun selbstständig bis III 31, 7
aus, ohne Rücksicht darauf, dass die Vernunft doch II 62, 15
nur flüchtig gestreift wird. Nach dieser langen Auseinandei
Setzung über die Schädlichkeit der Vernunft folgt nun folgende
Paragraph, den ('icero augenscheinlich als Abschluss der Be
trachtung über die Vernunft angesehen hat (79): 'Sed hie qu
dem locus concludi iam potest. Nam si stultitia cousensu on
nium philosophorum malus est malum, quam si omnia mala c
fortunae et corporis ex altera parte ponantur, sapientiam autei
nemo adsequitur, in summis malis omnes sumus, quibus vos oj
time consultum a dis immortalibus dicitis. Nam ut nihil ir
terest, utrum nemo valeat an nemo possit valere, sie non ir
tellego, quid intersit, utrum nemo sit sapiens an nemo ess
possit. Ac nos quidem nimis multa de re apertissima. Te
lamo autera uno versu locum totum conflcit, cur di homine
neglegant :
Nam si curent, bene bonis sit, male malis, quod nunc abest
65
Das Merkwürdige ist, dass dieser Abschluss zn der vorher-
geljenden Auseinandersetzung gar nicht passt. Von der Schäd-
lichkeit der Vernunft ist gesprochen, und nun heisst es: Die
Götter kämmern sich um die Mensclien nicht, denn keiner kann
weise werden, Thorheit aber ist Unglück. Offenbar ist das
der Abschluss einer Auseinandersetzung über die unverbesser-
liche Thorheit der Menschen, aber nicht über den durch die
Vernunft angerichteten Schaden. Die Sache kann wohl nur so
zusammenhängen : Cicero hatte, wie wir oben sahen, den Grund-
gedanken über die Schädlichkeit der Vernunft von Klitomacbus
abgeschrieben, dann alles, was er darüber zu sagen, wilsste, an
die Stelle der klitomachischen Ausführungen gesetzt und wollte
jetzt wieder aus Klitomachus schöpfen, wo etwas Neues anfing.
Dabei geriet er an eine spätere Stelle der Schrift, hielt die Er-
zählungen, Beispiele u. dgl., die er hier vorfand, für zugehörig
zn dem früheren Abschnitt, zu dem sie ja ebenfalls passen
mochten, ging dann so weit, bis dergleichen Ausführungen auf-
hörten, und schrieb ab, was er nun an neuen Gedanken fand.
AVie wenig er hier, wo sich seine Arbeit dem Ende näherte,
noch Geduld zu sorgsamer Unterscheidung hatte, hat er darauf
selbst zu erkennen gegeben, indem er noch aus eigenen Mitteln
den Vers aus dem Telamon hinzufügte, der weder zu dem
passte, was Cicero über die Schädlichkeit der Vernunft aus-
getlhrt hatte, noch zu dem, was bei Klitomachus nach unserer
Annahme voranging, d. h. zu der Erörterung über die Unver-
kesserlichkeit menschlicher Thorheit, der vielmehr das ' deos non
consulere rebus humanis' aus einem dritten Gesichtspunkt, aus
der auf Erden herrschenden Ungerechtigkeit ableitete, über die
noch gar nicht gesprochen war, sondern nun eben erst gesprochen
werden sollte.
Das wichtigste f üi* Cicero war jedenfalls der folgende Satz :
debebant illi quidem omnes bonos efficere, si quidem hominum
generi consulebant; sin id minus, bonis quidem certe consulere
debebant'. Denn diesen entlehnte er, um daran wieder Bei-
spiele anzuknüpfen des Inhalts, dass es oft den Guten schlecht
und umgekehrt den Schlechten gut gehe (III 32, 80 — III, 35
85). In gleicher Weise wird nun 11135,86 der Gedanke: 'at
minora di neglegunt' und III 38,90: 'at deo ne excusatio qui-
dem est inscientiae; quem vos praeclare defenditis e. q. s.' und
5
66
ni 39,92: 'at subvenire certe potuit e. q. s.' aus Klitoniachi:^
entnommen und mit allerlei Ausführungen versehen , ohne da^
dabei auf den vierten Teil des zweiten Buches Rücksicht ge^
nommen würde. Nur gelegentlich findet sich eine zufällige Be^
rühnmg, z. B. III 39, 93 eine Bemerkung über Träume, wie II
66, 156.
Dass aber die von uns angenommene Arbeitsweise, die
übrigens die grösste Ähnlichkeit hat mit der Art, wie der Ab-
schnitt n 23,60 — 28,72 entstanden ist, die Ciceros wirklicl
gewesen ist, dafür hat er uns selbst noch ein unverächtliches
Zeugnis hinterlassen. Wir sahen schon oben, dass Cicero, un
einen Satz aus seiner Quelle zu entnehmen, auch mehren
andere, die in seinem Zusammenhang nicht passten, mitentlehn
habe (§ 79), weil es ihm nämlich zu unbequem war, den Sat:
aus seiner Umgebung loszulösen und mit dem bei ihm voran
gehenden zu verbinden. Das könnte als zufälliges Versehen er
scheinen, wenn es nur einmal vorkäme; aber ganz dasselbi
finden wir auch § 91, 92, wo augenscheinlich auch nur um dei
Gedanken, dass die Götter doch wenigstens schreiendes Unrech
hätten verhüten können, in Zusammenhang mit seiner Uragebunj
zu lassen, die in Ciceros Munde so seltsame Äusserung übe
Karthago aufgenommen ist. Ob auf dieselbe Weise auch da
subjektslose 'inquit' (§ 90) zu erklären ist als mitübernomme
mit dem Satze: 'at deo ne excusatio quidem est inscientiae
muss dahingestellt bleiben, da sich hierfür auch andere Erklä
Hingen aufstellen lassen, die man in den Ausgaben von Schöman
und von Göthe findet. Aber als auff'ällig muss es immerhin be
zeichnet werden, dass von den vier Stellen, wo in diesem Stücl
neue Teile beginnen und neue Gedanken ausgesprochen werden
sich dreimal Sätze finden, die sich am besten erklären lassen, wem
man annimmt, dass sie unbesehen aus Klitomachus entlehnt sind
Wenn übrigens Thiaucourt (S. 243) meint, dass von der zu
letzt besprochenen Stelle bis zum Schluss, d. h. in den §§ 91
und 93, Cicero den Klitomachus unter Augen hatte, so kann mai
dem wohl beistimmen, da sich in diesen beiden Paragraphei
keine Ausführungen mehr finden, die auf selbstständige Thätig
keit schliessen lassen.
Wenden wir uns nun zu dem verloren gegangenen drittel
Teil, so ist natürlich das, was man darüber sagen kann, wenij
67
^nd die Sicherheit , mit der man es aussprechen kann , gering.
üass anch in ihm Klitomachus benutzt ist, wird man wohl he-
liaupten können, nachdem man in den drei anderen Teilen seine
Sparen nachgewiesen hat. Auch giebt Cicero selbst eine An-
deutang, dass er ihn in diesem Teile benutzen wollte, wenn
'vvir anders aus der Stelle, in der er erklärt, einzelne Beweise
cies Baibus für den dritten Teil aufsparen zu wollen (III 7, 17),
oben die richtigen Schlüsse gezogen haben. Kam aber, was
dort in den dritten Teil verlegt ward, so weit es nicht trotz-
dem bald darauf im zweiten Teil abgehandelt wird, wirklich
im dritten Teil vor, so können wir daraus weiter schliessen,
dass dieser sich nicht an die Darstellung und Reihenfolge des
entsprechenden Abschnittes im zweiten Buch, sondern vielmehr
an den Gedankengang des Klitomachus gehalten hat. Damit
stimmt das Verhältnis des vierten Teils einerseits zu dem ent-
sprechenden Teil des zweiten Buches andererseits zu Klitomachus
überein, und es ergiebt sich danach, dass Cicero nur so lange
auf die betreffenden Abschnitte des zweiten Buches Rücksicht
nahm, als er in ihm entweder selbstständig gearbeitet oder
tTirj'sippus benutzt hatte ; dass er aber diese Rücksicht aufgab,
sobald er Panaetius oder Posidonius zu widerlegen hatte, ein
Kesultat, das ja an sich recht plausibel ist, da Cicero sich wohl
zutraute, sich selbst oder den durch Klitomachus bekämpften
(hiysippus zu widerlegen, aber nicht die späteren Stoiker, für
üe er eine widerlegende Quellenschrift nicht hatte.
Man hat eine nähere Kenntnis über den verlorenen Teil
des dritten Buches aus Minucius Felix zu gewinnen gesucht,^)
dem das Buch noch vollständig vorlag, und es ist in der That
sehr wahrscheinlich, dass er diesen Abschnitt Ciceros vor
Augen hatte ; doch handelt es sich nur um wenige Paragraphen
(cp. 5 § 7 — 9) und in ihnen findet sich nichts , was auf akade-
mischen Ursprung schliessen lässt; mehr deuten Ausdrücke, wie
•fortuitae concursiones ' und ' elementomm [ut] voluntaria con-
cretio' auf epikureischen Ursprung (vgl. de nat. deor. I 25,71
über 'concretio'). Sicher aber lässt sich aus diesen wenigen
>) S. Thiaucourt S. 242 ; Neumann, Rhein. Mus. 1881 S. 156 ; Fr. WiUiehn,
de Minncii Felicis Octavio et TertaHiani Apologetico (Breslauer Philologische
Abhdlgn. Bd. U Heft I) p. 4.
5*
68
Brocken nichts über das Verhältnis zwischen den Abschnitten
*de Providentia' im dritten und zweiten Buch Ciceros schliessen.
Das Ergebnis unserer Untersuchungen über das dritte Buch
ist folgendes:
1, 1 — 5, 13 Cicero,
6, 14 — 6, 15 Cicero mit Benutzung eines Gedankens des
Carneades-Klitomachus,
7,16—15,38 Klitomachus,
15, 39 — 39, 93 Cicero mit Benutzung der philosophischen
Gedanken des Carneades-Klitomachus ausser:
16,42 und 21,53 — 23,60 aus einem alexandrinischen
Sammelwerk.
Buchdruckerei C. Uftretske, Trebaiti L Schi.
BRESLAüEß
PHILOLOGISCHE ABHANDLUNGEN.
DRITTER BAND.
DRITTES HEFT.
ARRIANI TÖN MET' AAESANAPON
LIBRI SEPTIMI FRAGMENTA
KDIDIT
RICARDUS REITZENSTEIN,
BRESLAU.
VERLAG VON WILHELM KOEBNER.
1888.
ARRIANI
TUN MET' AAEEANAPON
LIBRI SEPTIMI FMGMENTA
E CODICE VATICANO RESCRIPTO
NVPEK ITERATIS CVKIS LECTO
EDroiT
ßlCARDÜS REITZENSTEIN
VRATISLAVIAE
APUD GUILELMUM KOEBNER
1888
MARTINO HERTZ
GUILELMO STUDEMUND
s.
ilomae cum aestate anni 1886 bibliothecac Vaticanae Codices
'iqnot rescriptos inspicerem, in quibus laterc mihi persuaseram,
^ae non sine fructu publici iuris fierent, incidi forte in codicem
^t. graec. 495. quem cum ex parte rescriptum viderem, hacsi
^ duobus foliis (230 et 235) pessime habitis, quorum prius in-
piebat a verbis rrjv noL^jOL IltoXeiiaiov aoxo|iöXr^otv. unde primo
^tutu intellexi me historiam Diadochorum, quos dicimus, manu
-nere. sed cum iam in eo esset, ut bibliotheca propter calorem
^stivum clauderetur, in patriam redux factus aliis me studiis
&di. hieme tandem eiusdem anni Romam reversus interccdente
^1*0 excellentissimo et hnmanissimo, legato imperatoris nostri
pud sanctam sedem, Curtio de Scbloezer, atque adiuvantibus
^nignissime loanne Baptista de Rossi et losepho Cozza yeniaui
^ remedia adhibendi impetravi «quae pergamenae nullo modo
ocerent". sed cum eis venenis, quibus uti mihi cum praefectis
^bliothecae Vaticanae convenerat, non tantum proficerem, quantum
^eraveram, sive quod illa parum scite ab homine Italo com-
^ita erant, sive quia ipse harum rerum non satis peritus eram,
maxime mihi cavendum esse putavi, ne posteris, si quis denuo
Uc laborem in sc susciperet, difficultatcm obstruerem, ac potius
tgamenae quam oculis meis peperci. paucis igitur litteris
^narum 230^ et 235^ exceptis, in quibus kalio sulphurato
8 sum, Ultimos tantum versus paginarum 230 '^ et 230 "" medica-
Ito gallae in aqua dissolutae infeci. ceteris in locis incertas
irarum umbras intenta oculorum acie iterum iterumque per-
ravi.*)
f
^) Hac lecüone nisus mense Febniario huius anni ea, quae sequuntur,
ienta edidi in commentatione ad veniam legendi in universitatc
iaviensi rite impetrandam scripta, brevi post cum Romam rediissem,
% denuo examinavi et aliquot saltem locos rectius legi, sicubi igitur
|liam manu tenes, editio a priore discrepat, Bomae me in re praesenti
b antea enotayeram, immutasse scito.
Codex Vat graec. 495 saeculi duodecimi comprehend<
folia 238, quorum singula 24,5 cm. in altitudinem, 18,5 cm.
latitudinem extenduntur, continet a fol. 27 usque ad fol. 2
loannis Damasceni Dialectica, quibus praemittitur in foliis 14— l
index capitum ab eadem manu saeculi duodecimi exaratus.
operi vir doctus saeculo decimo quarto ineunte varia adscripsw-
scholia; idem folia 1—13, 17—26, 216—238 addidit, quoruiC^^
maximam partem ex yariis saeculi fere decimi codicibus ita de^^
prompsit, ut pristinam scripturam ablueret. in his foliis onmibu»^
excerpta quaedam varii argumenti exaravit. itaque in fol. 1—12^
Bub recentiore scriptura troparii cuiusdam pars latet, in quo^^
Dotae musicae appositae erant. de fol. 13 nihil statuere possum.^^
de folii 17 antiqua scriptura, quae in transversum porrigitur, ^
praeter verba ^ö £xot(jLY] y] x- • • nihil fere conspicitur. folia 18 et 19 ^
non magis rescripta sunt quam 21, 22, 26. folia 20 et 23 inter
se cohaerentia lineis in transversum ductis saeculo decimo ex-
arata continent loannis Gbrysostomi primam deLazaro orationem^).
folia 24 et 25 eodem saeculo decimo scripta ad librum medici
cuiusdam (an geoponici?) pertinere haec fragmenta testantnr:
deptavoö (sie) ox^pjjiaTO«; 6pax(JLTjV |ie-- wg äXytxov Jv ac oSatt
TTÖTtCe. deinde: xatd/ovxag ttjv xpo^T^v, oo^ IStwc ot TcoXaiol
• • a/txotx; övo(iaCooat, (liXtxt (Jifjac • oXtvov. eidem operi adtribuendam
est, quod in fine codicis exstat foliorum par 216 et 223. in margine
inferiore folii 223 haec legi: itlnzu ••• Sä oxöjiiov loxv-'cepov
Setxvüxa • • • • odv lo^tov elv (sie) 7uot>jo£t oovepetxx^ov (sie) &a
xeX£0(idx(i)v xöv 6ta xö • • • praeterea haec: xp>j«(ü|iev wo ItcI xooc
XetpoXXo7oo(jivoü(; (sie) etpYixat. de foliis 217—227, 231, 232, 237
ex yariis eiusdem aetatis codicibus petitis, nihil affirmare ausim;
omnia fere deleta sunt, in folio 233 legi Tce äp^ea Xceo* • •(tad'*Q>;
fol. 23G ecclesiastici est argumenti. fol. 238 rescriptum non est
Folia 230 et 235 inter se cohaerentia continent narrationem
quandam rerum a Diadochis gestafum; qua scriptura abluta
manus recentior praefixo titulo Trepl av^jicov xal töv XotTröv ävso-
(jidxcav Blemmydis ex libris Aristotelis excerpta exarayit, quae
excipiuntur commentariolo quodam in psalmum octayum.
^) Ea, quam transcripsi, particula ab editionis Montefalconis tom. I
pag. 717 c — e hisce in rebus discrepat: c: «Xeovej^ta pro icXKoveüou verba xal
acuixia dcsunt. d: uavrwv deest. e5 oW ftu.
Antiqua scriptnra saeculo decimo adtribnenda videtur.
litterae o interdam forma et supra lineam et infra porrecta in-
yenitor fere haec Q] litterae y, x, t: modo mainscnlae sunt, modo
miimseulae. iota "sabscriptam" plemmqne adscribitar, aliquotiens
forma minore supra lineam positum, (o>^. ligatae inter se sunt
litterae st, ea, ex, ox, o^, ott, o/» ^^* spirituum forma est angu-
laris, ^ -*, accentus, quem circumflexum dieimus, rotunda. xai
coniunetio bis significatur hac nota: x. . litterarum umbrae ad-
modum pallidae magna ex parte recentiore scriptura obteetae
latent.
Singuli versus, quorum 28 in unaquaque pagina servati sunt,
habent in latitudinem 13,5 cm., universi in altitudinem 20,5 cm.
margo superior resectus est. litterae in plerisque versibus sunt
44 vel 45 vel 46, inveniuntur tamen etiam 40 vel 50.
lam quae legere mibi in unoquoque versu visus sum, apponam.
snpra eas litteras, quarum lectio incerta est, Signum interrogatio-
ois quod Tocant collocavi, quod duplex esse volui, sicubi in-
certissima lectio erat, ubi pro ea littera, quam in verborum
coDtextu exprimendam curavi, alias quoque intellegi posse con-
cedendum erat, bas minore cbaractere insignes supra lineam
addidL itaque fol. 230 '^ versus 15 prima littera aut \l fuit aut
ß aut X. interpunctionum notas et accentus eos tantum apposui,
quos in ipso codice exstare pro certo affirmo. ceterum verba
diligentius, quam in codice factum est, distinguenda curavi.
fol. 230'.
f
1 iTjV zol^jol TCToXejtatov aotojtöXrj'^tv xat xoo 5(ü[i oo a
2 AccavSpoo TY]v l<; atfoTcxov xojttSrjV e7rsl-«'(ü oi
3 i(tyt axxaXov te xac ;:oXs[tü)va ote • • • oy]
4 azo'/a>(>rj'3£o>9 s'3TaX|isvot a>a]cspSi
6
t ? ?
•/jCüp ?? T ? ? pü>
5 aav. 0 8s ext [laXXov xav» • sv • -X» • ;: fwvTC
6
T
G etv wa 7CToXe[iaiov [lev ay£X'5|xsvo'3 ttjv apxTjv xwv s x
? ? ?
7 va e7ctT7]8£tö)v xaxaoxTjaat alfOTTxoi) oirap/ov xoo aa)[ia
0 0 ? ? UfL ä 0
8 xoo 8s xoo aXs4av8poo xpax^aat. Tat)Ta8ssvv wv • et
11 ?
?? ? ? ? ? ?
9 8y] sa xtXtxtav 4t)v x^t 8ova[i.sc a^cxsto ytXwxav [tsv rov
10 SarpaTTiQV ty]i3 ^((üpao eirtxY]8stov • oca a[i^i xpaxepov y-
PL Ä
V 6 ?
11 fvwoxcDV ••peXo(3*v T7]c ap^Tja. ^iXo^svov 8e avx aoxon
0 ? V
12 ap)^stv xaxeax7](3ev sva xd)v a^pavwv [jLaxs8ovü)v ota Sy)
? ?
?Y '^' ^^ ???<*>? ? ?v
13 • • • atoXtcüijicaö'O^f opota7coXs[i- • c8ia' s • • • e • • s[i« • irs[i
? ? ?
14 (j>a'3 8£ so ßaßoXöva • • • -üpav f^t av8pa
? ? 7 V
15 [taxs8öv- 8öxc[iov xo ovo[ia xwv ^oxa [f-»-a-'-wt
16 •••ü)v ooxoovTCDV xov (JLSV $axpa7cs')£tv st« «SV xr^a««»'
???? 0 0X0?? ?v
17 Xwvtaa ap)^ü)va 8e xov TcpoaO-sv« • xp« ttyjv stti xyj
111
18 -ewaxcöv TrpoowScov etvac STTtSexY] Yjvapo
» T »
T'TT ?? ???? ???? ??
19 yaoTÖv Soxt|iov el a^txotxo sto ßaßoXidva xat xt)<3 fia
« ?? ? ? ?
20 xpa-etao sYxpatTjostev xo • ap^cAva |iev aTcaXXa^at
21 • • atodsvT)Ssxevx • • TCYjattaaivcooavx • • • • avi
? ?
22 :ce» svx -ev- • -oaivaxoa^Tioe-eva^JXoaox- «TTiaaxa
23 cöiaTi • £ • -ß-a« • «oxt« • aoxovSe« .....••....•.
«t ? ??????
24 XTj • a- ovooaovat
o
» ???? ???????? ??????? X
25 a • • • avda • • ooSee • i) • syt) • • 8T)xoooa7Co ••••••• [is
? ?
? ? ??????
26 XTjvtx* -vxYja- • • • Xwvoo^opxf 9 avex
? ? ? ji ?p ?
27 • • V • XX« • •tcooxsxtvevatva • • axtioxcov^r
V 0? 8????
28 {ioo<3 eTCtXefiajtevoo stOTjYaYev« • pox« • sxetoo« • ßaßo
fol. 230^
7
? o ? ? ? ? ?
1 .»^ta-'Ss S^va^a^wv xat ^paaao xr^v itepStxxoo [favoiav
2 xate'3Xooxov • • •^»tovxp • • • »xoTjextöve • • • xf^x^®^
?? ??T????. p ????
3 e •£ • « ' • • vxate^7)xav r^v- •ettYjv • p. • • • v
8
? ? ? ? ? ? ? ?
4 TCO Oüva7aYetv coa [jlyj o*«o[t6vot>a eici xyjv o^x^QV xov*«*
? st
5 |iov. xat ot [tev Trpoa tootoio T)oav Soxt|ioo 8e ea ßaxuXa>
?o ?
6 va afixo(JLevoa xaTwv ex xyjo x^^paoiivaa ßaßoXa>vt
?????? et 0 ? ? ? I ? ?
7 (ov Tcpooav» ex<«>v a|i£XT)o e^et oTpaTccoTai 7cpooe»««tov e«e
8 Spa|iov xaTsoTT) irpoo ap^cova. xat xa |i£V 7C»y]^y] xcov an
9 |iaxo|ieva)v xat tax** xcov x^op^^^ expaxeixo (oa §e axpo
? ? V V V
10 ßoXca|ia)i tivc xpao|iaxeai 7evo|iev(i>i xa>i apxcovi ou sroXXco
o
11 ooxepov fiüveßY] xeXeoxYjaat ex xcov Tpai)|iaxcov. xr^vixa«
ICO 0 p a Y) ? ?
12 xa 8e av»xoXsv xc|iog eSex^"»] xe e;rt tyjv fiatpaTcetav
V e 0 ? ? }JL a
13 icpoaxG)v ßa«**«vicov xai ta otco icepSixxoo irpoaxexaY|i&
14 va £ov TTtoxet xT)t so aoxov eicpaooev. ev 8e xooxcot icep8i
15 xao |iadcov xcov £V xoTcpcoc ßaoiXscov vixoxpeovxa xe
t V ? ? ? ? ? ? ? -rj?
16 xöv aaXa|iivtov xat xooax«o »cofi« • Yeyo|ievooo icaotxp«
17 xY)v xov aövtov xat vtxo»«ea xov ^ra^tov xootov xat av
?
18 opoxXea xov a|ia^ooato/ «poo (lev xxoXe|iaiov £t)ii|iaxL
??? ?????
? ? ? V
20 4o{i. • XijpoovTao ttjV 8e xaoiecov äoXiv xat xov a^x^vta
? ?? ??
?? ??????? ap
21 sjrtxoXtopxoovtao o8e • «p- «xx* • -aoev ex ^oivtxYj^i
22 ••ooTT^v eta xaptcov aotodev sx xiXixcao xa« zXo • • • oWol
? ? ?
T ? ?? ??????
23 axpoYT^^* Äapaoxeoaoaa »67000 (lev eo o* • xaxootoüo
? ? o t
24 ex***asv t(i>y vscov i7c:reaa 8e sa Tcsvxaxoaiooa. ocoat
25 -(evYjv Tov poStov eactxafiaa vaoapxov xat fieva^ov eirt xö
26 4&VCO (jL7]Siov xov •eooaXov. iirTcapxTjv 8e x(i>v i:ncea)v a
?
ß ? ? ?
27 {jLOVtav X7]0 Se £D|i7caa7]a §Dva|i&a)a ox-atiij'ov •no
? ?? ? ? ?
28 yTjvaa apf«oov xov aXefiavSpoo acofiaxo^ oXaxa xt)
foL 235
» • ■ • ■ •
1 Y^vatxa» • • a» V« »«xov
V
? ? ? ? ? Oft ? ?
2 avajtax^^^^^ xco^ovo)
10
3 xaY tcövx.
?? ???
4 Seye Seox • • •
? ?
???8 t ? V ? ? I ?
5 TtYovcot e7CtTT)8etoo (ov. xat (tevavSpoo XT)-««Sf»a
? ??????
6 xpa7CT)0 TTjV xe a^tfitv xt)v avxiYOVoo [ladcov xat aoav
0
a
7 Spoo Tcap aoxov a7Coxö>p7)otv irepSixxa« • • • coiievcoa • • •
?
? ? ? 1 ? 81V ? V
8 X* • • • • «xa* »(bv aji^t xpaxepov ep««««exö>v x»t8top
9 YT)o ex**^^ «spStxxa« oxt X7]v |iev* • • •a»etav fjv et^ev
II II I III IT?' ? ' ^ ? ' '
10 ao» cöVTC» • • • •6;rtxaxet ^oycov ;rpootY]V oxpaxtav |io
I
iiiiiiiiiiii II I tii?
11 •T)vo7caxoüetvxal* • -OD« • • • vxXeoTuatpav stvai ««»ev
P II
12 -vcöv xat XYjv eo|i6vooo-£» • • -s
13
P III I
14 8ev • »xatsv« t« • v8 x ^^ Ypayef«*«
1 1 Hill II I
15 X7)oetav <ooxt)v I • • • od oxpaxtav • • • • xx • t
0 I I X III I I
16 Tö)v eictx<»pta>v cö« • •;rXeiaT00o 8ovax- »et »(öat • xaxa
11
» ?
17 r/£iv tao- • • eta fpt)7tav T7]v [ts7aX7]v yspoüoao
?n ? ? ? ?to ??? ? ? ?????
18 o?ooa svia^avä)va • • • xaia)GO|iev • • • • Xocov^r • • •
19 ^oAta-v TTjTYj- • 8*xvav
?? ? » ?
20 «iTjXa« -Xaßeiv. a> vxfjaTfjoat
??? p ???? ??????
21 öTs 3cepSixxav •$ • v- vaox« • 8s7ri7roXe|i' • Sevov
? ? ? ?
» ??????? ???? ????
22 x-«avTt7ovooe€e- • v • T7]5e« •Ttoetotoi) äoXs
? ? ? ?
23 jiTjact zpo • • • • soiisvet xa eir aoxcoc • od
24 va
? ? ? ? ? V ?
2-3 yiXfooa i;rÄsaa 5e • • |ieT£)^ü)v a^fixexo xat Too»-|xe--»
?
» * ? ? ? 0 ? ? ?
i6 TT,'3o* • •oooÄö)- • 0)0 ffevxaxoaioüo s^
? ?? ?
i7 • • 8ex<«>vtat
?»'? ? ??????? ?????ep ??
!8 ts^t» vx- • • svtcovxa« • «xpetoCov avxa« • • soav
12
foL 235\
xat at SV xo
2 xXox XT]a ef eaoo icoXeia ^iXicoa xateSe^avxo aoxov o
3 Se itapeaxeoaCexo coa stcc aapSeia eXaacov ex*«*&vev xootui
4 Se xXeoicaxpa (jiadooaa xoö xs avxiYovoo xyjv opfJLirjv xai
5 X7]V eveSpav xyjv stti eiti eD|ievei icapsoxeoaafjievTjv i^ (jl^v
? ? ? ?
6 fpdCec Tcpoa eofievT] ta e^T] • • • • [leva o Ss afji^i SeiXijv €d
7 va^aYcov xooa £ov7]xoXood7)xoxaa aoTco ^iXooa xat iic
8 ireao ^capaYYsXXei (jnrjxe oaXiriY^a |i*i]xe aXXo xt xwv
9 itepif avG)v OY]|jLeto)v icpoafjieivavxao (oa xa^icsta npoa ico
10 peiav eoxeoaofjievooa napeivai. xai tjv [jl6V aoxcot i^ Sia (is
11 000 oSoo «o BZ avtaxovta ijXtov. •• »xoXo« • »Ct»» •yeo
12 [JL • • • (JLTjSev aoTif]v (Jiev a^eiv eoXaßi^dif] xa>i xaxeiXir]^*ai
?
13 etxaCetv t)«««8s iirl vatrjv avwY'Jjtcotatijv xij«8ef«
?
1
14 $X* in xo>i§e iQxioxa icpoo5oxo>|JL6Vif]V. :cpoeX&o>v Se
13
15 a{ifi 1000 etxoaiv axaScooa eta Se^iav (laXiaxa iTciatpef ei
? ? ? ?
??? 1 1 ? ??i ??
16 xaiaiiro*o(o^»di7ro Tf)o Sv e^eaco ••xe* • «ev • »St)
• • • •
??? ??? V6t?V X ???
17 oSe* «itev* ••TOo8ea|jL««Yovo>6Sp(ov ex •••••• eireixa
18 •7a'[6v XYjo SÄi 9pt)Ytav tyjv [JL6YaXif]v ••poooijo 0800 ox
0 a a? ? 1
19 ••siveve*«80stv xooo ticiceao icpooxYj «v
20 oJoo«««ayY]Ystxo. tija 8e abziio vx»»o avxiYOVoo oicsp
» » ? ? ?
»? ? ?oi ? I?
21 7S7T]«.»e«»»xa»»TY]a sto xs tov ts [ie^av xai
1
t ??V1C 0??? 1
B • YOV(oxepa>* • • •6t)[jLevooaavaxa)piJa6
? ?? ? I
t3 ••••p.adcov 8e xijv yoYijv xyjv 60[jLevooa xat 8xt xaxa»«»
o ?1 ?
4 6v*«»*««*6y68p6oovxaa etxaaaa. 6 8& eiteXaovsi 6ir***»v
S •••••••• «vxa« •• •aXXeov xtjv
a 6Y
5 tiiv xXsoiraTpav6t«6p8ixxav jtev tov o«ov»»»
8
' TTjVx • 6 avoXcovaf eaiv • • • «vxa^ r ov
M X»»»xi]os8e icspStxxav syi] ex xtjo erw
14
Prima de pagina (2300 pauca servata sunt neque mul
coniciendo addere mihi contigit. agitur de transfugio Arrhida
cuius nomen ante primi versus initium periit versus primns ip
facile in integrum restituitur. nam cum post verba pAppc8a(c
X7]v Trapa ÜToXeftaiov aüT0|iöXY)(3tv xal toö in versus clausula lega
tur ab) et incerta litterae |i vestigia, deinde spatio qninqi
litterarum intercedente oo, orationem sie redintegrandam es
apparet: xal xoö owi^ato^ x]ob 'AXefidvSpoo xyjv i<z Aiyottcov xoju8i
iTcst. decem deinde litterae in versu altero evanuerunt, quae e
cipiuntur verbis ol ajt^l "'AxtaXöv rs xal IToXc|i(üva. ad eosde
homines interiecto undeviginti litterarum spatio referenda so
verba aicoxwprpecDc saToXjiiva. in capite insequentis, id est qui]
versus reliquias verbi finiti, oav, expiscatus sum, post quas clau
periodum scriba interpungendo significavit. ex eo autem, qu-
sequitur, 6 8i intellegitur praecessisse nomen eins viri, qui,
infra videbimus, id agebat, ut Ptolemaeum ex Aegypto pellen
qui sine dubio fuit Perdiccas. itaque quoniam Attalum et Po
monem expeditioni, quam Perdiccas contra Ptolemaeum fec
interfuisse constat, Polemonem autem antea Arrhidaeo corp
Alexandri Babylone in Aegyptum deducenti se opposuisse^, l
loco traditum fuisse suspicor eos ad Perdiccam se recepis
cui coniecturae vestigia litterarum respondent, siquidem p*
verbum laTaX|jivoi litterarum cootc tenuissimas umbras, deinde e
T) vel X et p vel o cernere mihi visus sum; quae excipiun
litteris 8 et i inter se conexis. scripserim igitur a)(; n£p8{[x
licav^ejoav.
In versu quinto post syllabam aav quamquam nihil a
dispicitur nisi 6 % Sit [idXXov, constat sententiam hanc fuisse:
Iti (jidXXöv [ü)p|if^dY) GTpaTetov i<; Aiyotttov 7roi]siv. sequi tur ei
ü)<; ITtoXe(i.atov [iiv ay eXö(ievoc 'djv ap5(7]v xwv, deinde post incei
Septem fere litterarum umbras in septimi versus initio va iro
SeCcüv xataaxfjaat AtfOTCTOo oicap^ov to6 <iih\LOixo<; % toö 'AXs4av<
xpar^ottL post ea, quae sunt ttjv apx^jv töv, primum s 1
quae sequuntur litterae praeter ultimam neque supra lin(
») Phot. Bibl. cod. 92 p. 70 B 16 (Bekker) xal 'Appt8ato<; ^k h xb
'AXe^dvSpoü oiüfia «püXdoowv, irapa Yvw|i.iqv ohxb üepSixxoo Xaßü>y icp^ Di
pialov icapaYtvetat xov Ad'foo anb BaßüXdivo? 8ti Aa|JLaaxou hz* Ac^oiiTOv eXou
o< KoXXoc [uy bnb IIoX^jkuvo? toö Trpoaotxetoopivoü IlepSixxa xcuXu^l^ ivtxYjoev <
15
neqne infra porrigantnr; illam, qaae lineam paulolnm excedit, e
em dixeris, nisi quod etiam litterae t et i inter se conexae
simileffl imaginem praebent itaque quod monente Guilelmo
Stndemimd (is enim yerba eodem artificio collocata esse, qao
infra xol xm ix rfi<; x^^^ '^^'^^^ BaßoX(i>via>v intellexit) olim scribi
ioBseram xcöv i[aox(p] uva iiciTir]&(a>v nnnc etiam in codice cemere
mihi yideor*).
NoYom enuntiatnm deinde pronomine xaöxa vel xoöxo in-
cohator, post quod litteramm S et e yestigia admodum tenuia,
deinde e et v yel o, post hoc alterum v vel |jl et unius litterae
spatio intermisso (o vel a dispexi, supra posito accentu aut circnm-
lexo aut gravi sequitur rursus aut v aut o. suppleverim igitur
vmoL Sk £vv[o](öv. quae sequuntur, certa sunt: ßit]etdi] i<;
KiXtxlov £6v rg 5ovd(i£t a^fxexo, 4>tXa>tav |jiv x6v £atpdin]v xy]c X^P^
bti^tov [x]oi(; a|ifl Kpaxepöv ^[i^fvoKnccov. proximam post duas,
quae situ haustae sunt, litteras sedem occupant p et cum eo
eoDianctum s vel o vel a supra posito accentu, deinde Xoa et
post unius litterae spatium v. unde in codice fuisse coUegeris
Hp^a[e]v, quo de yerbo genetiyus qui sequitur pendet xy]c
ipXfjC. pergit scriptor sie: OtXö&vov 8ä avx' oäxoö Spxetv xax^oxTjoev,
ha t&v o^avCbv MoxeSövoiv^, ola 81]. de proximo yersu (decimo
tertio) nihil fere recuperavi nisi litteras (uaOofopoca et in fine
^ quae in yersu decimo quarto continuantur litteris 4»ac Se Ic
BoßoX&va, quibus novi enuntiati initium effici patet
Babylonia provincia post Alexandri mortem Archoni obtigerat
qoi, cum Arrhidaeus inyito Perdicca corpus regis Babylone in
Aegyptum deduceret, illius consiliis aut fayisse aut parum ob-
nixQs yidetur esse, itaque iam de ultione agitur.
Post ea quae sunt ici^^a<; Sk Ic BaßoX6^va yerba quattuor
iitterarum spatio interiecto opav, deinde post octo yel noyem,
quae evanuerunt, litteras 7}i supra posito accentu circumflexo
legi quod sequitur yerbum SvSpa fuisse iterum iterumque
codice inspecto tandem mihi persuasi. proximus yersus
& tennissimis litteramm (laxeSöv reliquüs incipit, quae una
^) Tivd scripei, non iva, quod apud nullum scriptorem ita coUocatum
<%)rehe]idi, com tl^ pronomen ab optimo quoque scriptore haud raro inter
articuliim et Bubstantivuin, quae de eo pendent, interponatur.
*) Eadem Instinas tradit XITT 6, 16: Cilicia Philotae adempta Philoxeno
datur. cf: Phot. Bibl. p. 71 B 25.
16
eaque amplissima littera interiecta verbis Aöxiijlov x6 8vo[jLa ex-
cipinntur. unde eqnidem confidenter Tc^ii^^ac % i^ BaßoXd^va
[ypojopav [xal li:' <x.hx]^ £vSpa Max65öv[a] Aö7tt|iov xb 8vo|ia scribo.
nam et a littera in fine yerbi posita et rp in hoe codice duanun
fere litteramm spatium aequant. proximam sedem tenet articulos
To^v, quoenm partieipium Soxoovtcov quod in proximo yersu facile
legitur coniongendum esse nemo negabit. sequitor primnm e et
litteramm oxa incerta yestigia, deinde |i et post quattnor fere
litteras evanidas a; tum post triam litterarum iactnram 6k yel
b)v supra posito accentu circmnflexo. in yersus deeimi sexti initio
rursus tres litterae interierunt^ quas excipiont m non sine accentu;
deinde Soxoövtcov yerbum, ut dixi, dispicitur, cuiuB prima de
littera orbiculus inferior boIub seryatns est itaqne qnoniam
genetiymn partitiyum de yerbis SvSpa Max6Söv[a] pendentem facile
agnoscimus, equidem scribo z&y Ic xa |jL[(&XiaT]a [ahz]i^ [ietax](bv
8oxo6vxa>v atque baec litteramm yestigiis optime respondere
affirmo. hucasque omnia pendent de participio ni^^cn^; sequitor
t&v (1^ £axpa7re6etv, deinde e yel et, tum spatium duamm litte-
ramm yel potius unius satis largae litterae, quam excipiunt s
et V. itaque, quoniam yerbum finitum hoc loco desideratur, de
quo pendeat accusatiyus cum infinitiyo, puto exaratum fhisse
el[:c]ev. quae succedunt, plana sunt: xfi<; [BaßD]Xo>vla(;, ""Ap^cova
S^ t6v Tcpöadsv [£a]Tp[d]inf]v InL sequitur primum x, tum litterae tj
yestigia dubitationi admodum obnoxia, deinde sex yel Septem
litteramm spatio intercedente in yersus duodeyicesimi sede
secunda d yel S yel, quod iterata lectione yerisimillimum yide-
batur, e, tum a> et post unam, quae fortasse x (yel ax) fuit,
litteram (bv supra scripto accentu; proximum yerbum est icpoaa>d(ov,
quod in 7cpoaöSa>v mutandum esse consentaneum est, deinde elvot.
itaque aut iid zflo aovtdi^jecoa aut Inl r^[c elaicpd£]eo^ x(dv
?rpoaöSa)v elvai scripserim. quae sequuntur usque ad yersus unde-
yicesimi initium expedire mihi non contigit in illo autem et in
yersu yicesimo haec legi: Aöxi|iov, el a^fxoixo sie BaßoX(öva xal
vffi 4atpa[7c]sfa(; ix^pavfiosieyj x6[v] "'Apxwva |iiv anaXk&iaiu inde
a yersu yicesimo primo usque ad finem huius paginae tantum
non omnia situ consumpta sunt, nisi quod in ultimo yersu £irt-
Xe€(&|i6V0(; eloT^Ya^ev dispexL
Alterius paginae (230^) initio agitur de Archone bellum et
ipso parante. in primo enim yersu post incertas septem litterarum
IT
reliqnias haec leguntur: Sk i^ya^a.'^m xal fpdao«; t/jv IIepS{xxoi>
(i{sT]dyoiav loco litterarum sx tarn parva lacana hiante, at illaB
inter se ligatas faisse necesse sit
In 8ecnndo versa et tertio, qai propter recentiorem scripturam
obdnctam legi non possunt, continnatur sine dubio oratio Archo-
nis Babylonios exbortantis, at copias saas in nnam cogant. ex
quarto enim versu haec verba expiscatas sum: oovaYaYsiv &<; (iyJ.
deinde post anam, qaae o esse videbatar, litteram daaram littera-
rnm spatio interiecto o(ievooo legi, unde S[eS]o(iivooc primus ef-
fecit 6. Stademund; qnae conieetara eo qaoqne probatar, qaod
in versa daodecimo eiasdem paginae [Aö]xt[tO(; iSt/ßyi xe inl xr^v
iTxpfiTCzioLy legitur, sicut hoc loco: w^ |iY) 5[sS]o|iivooc iid rrpf
^y.V ^'^ [Aöx]t|iov.
Pergit scriptor bis verbis: xal ot [liv zpö; to^jto'.c r^^av, Aöxt[i.O(;
c£ i; BoßoXöbva (cod. ßaxoXwva) af ixö(lsvg^. deinde x et triam
litteraram nmbrae admodam dabiae sapersant, qaaram primam
faisse a vel o, postremam t identidem iterata lectione mihi per-
saasi. seqaitar cov non sine accenta circamflexo. altera igitur
parte non potest non contineri articalas ad subseqaens nomen
BaßoXcDvtüDv referendas, prior procul dubio fuit xaL itaque scribo:
xa[t] Töv fot xffi ycüpac xtvac BaßoXcovfcov.
Proximam sedem tenet verbo ä^xöpisvoc per coniunctionem
xoi annexum participium quoddam. cnius ultima pars, s/cav, facile
agooscitur, priores sex vel Septem litterae dubitationi admodum
obnoxiae sunt, licet olim irpoaav et post has unam quae neque
snpra lineam neque infra porrigitur litteram dispicere mihi visus
sim; idem participium regat necesse est accusativum r.vdc. quid
scriptum fuerit, equidem non assequor, nisi quod ad antiquae
scripturae reliquias proxime accedit participium ::poaavdxa>v, quod
semel apud Polybium (V 103,5) cum accusativo coniungitur Tcpoa-
svr/(öv xöv xoopöv xijc ^vteo^eox;. quae sequuntur verba situ et
ipsa fere consumpta postquam sescenties frustra temptavi nunc
i^^jfi ml Gxpaxubxai 7:pb<; esse aflfirmo, ita tamen ut pro ultima
littera^ quae est a, coniuncta cum e littera, quae sequitur, etiam
legi possit Ott. tribus deinde litteris interpositis lov dispicitur,
quod excipit verbum lic^Spa|iov ad nominativum Gxpatidyxat procul
dubio referendum et xai^oxT] Tcpöc ""ApxcAvo, quae verba cum ad-
iectivo a\i£kri<; coniungenda esse nemo non videt. pergit scriptor
J8
verbiß xal td jiiv 7c[X]i(5^ twv airojjiaxoiiivcov xal l(jx[öv]x(i)v '/(öpiwv
^xpateiTo, quae certe, nisi antea ille Docimom militesqae
eius x<*>P^^ quaedam aut x^?^^^ qnoddam oppugnasse tradidit^ ne
intellegi quidem possnnt itaque lacunam post praepositionem 3cpö;
hiantem sie fere expleverim icpöc xi [x<«>p]fov l7r§8pa|iov. praeterea
ante nominativurn, qui est atpaniöxac, librarii culpa articnlus d
intercidisse totmnqae enuntiatum hunc fere in modum restituendum
esse videtur: Aöxi[i.O(; 8^ ec BaßoXwva d'ftxö[i.svoc xa[l] twv h. iffi
5(a)pac tiva<; BaßoXcovicov Tcpooavd^^wv (?) i^skifi, iml <CpC> <3'^P*'
xubxat icpöc xt [xö>p]fov i7r^8pa|iov, xax^axY) 7:p6c ^Ap/wva, quae con-
tinnantur verbis xal xd jjiv 7r[X]fj^ xöv a7ro|iaxo[iivü)v xal tax[öv]i(üv
X(i>p((ov Jxpaxelxo* wc 8^ dxpoßoXiaii(}> xtvi xpao(iax(cf 7£vo»jivij> xcj>
"^Apxwvt 00 ::oXX(j) oaxepov SovdßYj xeXeuxrjOot Ix xöv xpao[idx(i)v —
inde enuntiatum regens ineipere interpungendo seriba signifieavit
illud autem incohatur litteris X7]v, quibus succedunt, ut videtur,
t et X vel 7], tum a vel o vel a> et, una littera interieeta, xa vel
ICO, deinde Se. itaque x'ir]vixa[ö]xa 6^ exaratum fuisse coUegit Bruno
Keil, sequuntur post decem fere litterarum incertas reliquias,
quibus partieipium quoddam eontineri conicias, verba [Aöjxiiioc
iSt/ßri xe iizl X7]v Saxpaicsfav Tupöc xöv Ba[ßoXcü]vta>v xal xd oz6
n6p8fxxoo i:poaxexa7tiiva 4üv nhxzi vq ^<; aoxöv licpaoaev.
Ad finem perductis eis, quae de hac expeditione referenda
erant, ad alia scriptor transit: iv 8^ xoox(|) nep8{xxac [laO'cov xibv
Jv K67Cp(|) ßaatXiwv Ntxoxpdovxd xe x6v £aXa|i(vtov xal xooc x[o]{)[x]c^
4[t)Y]Yevo[iivooc naaixp[d]xrjv xöv SöXiov (cod. ut videtur, oövtov vel
o^vtov, sed conferas Plutarcb. Alex. 29 et Arrian. Indic. 18, 8)
xal Ntxo[xX]da x6v Ild^iov, xoöxov xal 'AvSpoxXea xöv 'Ap.ado6aiov
Äp6c (1^ nxoXs|iaiov 4ü{i[iaxtav TueTroiirjtiivoDC, vaöc 6s oo tcoXo
a7ro8eo6oa<; 8iaxoata>v So[t[ir]Xrjpoövxac, xi]V 8^ Mapcda>v ttöXiv xal xiv
äpxovxa ^TrticoXtopxoDvxac. nomen Mapt^cov omni dubitationi ex-
emptum videtur, quamqnam hoc loco xaatecov, in versu vicesimo
altero, ubi eiusdem sine dubio oppidi nomen redit, xapcav aut
tapsav aut captoDv legere mihi visus sum. nam litterae x et [i hac
sola re inter se differunt, quod alterius litterae prior hasta supra
lineam extenditur, alterius infra eam porrigitur. Mapta>v autem,
quod in versu vicesimo altero traditum videtur, quin in Mdptov
corrigendum sit, dubium non est.
Sequitur enuntiatum regens — nam hucusque de participio
[ladübv omnia pendent — cuius prima pars adeo oblitterata est,
19
nij qoid scriptum fuerit, affirmare non aadeam. quattuordecim
eoiffl litterarnm spatio intermisso verbi finiti reliquiae, asv, saper-
mitj qaas praecedebat fortasse littera o. hoc de verbo finito
pendeat necesse est vocabalum vaoc vel synonymum aliquod,
Teluti xpcyjpetc. nam nisi tale aliquid praemittitur, ea quae sequuD-
tor s:X[ola ir]oXXa atpoipfoXa Tcopooxeodaac — Iic[eß7)]^v xöv vsöv
ferri non possont itaqae sententia quae fuerit, facile perspicitur
(naves longas e Phoenicia coegit, naves onerarias in ipsa Cilicia
aedificari inssit), verba ipsa nisi fortissimis remediis pergamenae
adhibitis indagari non possnnt sequitur (v. 21) bc ^oLyfixrfiy deinde
in Tersns yicesimi alterius initio duae litterae evanuernnt, quas
«xcipiunt s vel o et o vel x vel ax, tum t) et v litterae, deinde
ä; Miptov (cod, (i/xpicov) a&xödev 6x KiXtxfac. quae praecedunt,
tton possunt non esse [:c(>]öc xt^v, sed substantivum, ad quod
articalus xf^v referatur, librarii neglegentia in codice intercidit.
suppleverim igitur 6 & [xpiTfjpetc ^^p]otaev (vel simile aliquid) ix
^v(xr^<; ['s:p]b<; xtjv elc Mdptov aoxö^v h. KcXix(oc(; << oxpatstav >
w(i] :rXo[ia ir]oXXd oxpOY-pXa Tcopoioxeodaac.
Proximi verbi [4]^t><: prior pars fere tota evanuit. Sdvoo^
tarnen, non ttsCooc, de quo facile cogites, scribendum esse docent
ea, quae sequuntur, verba fevaYÖv licl xcp 46v<[tx>cj), quae eodem
modo verbis txicdpyjQV % xm Ixic^cov opponuntur, quo boc loco
|i]^c v^ subsequenti l^cic^c Sd. deinde post praepositionem i^
Tel sl; trium litterarum spatio interposito cemitur toxootooa. de
[xevjxixoaiooc supplendo, quamvis bene spatio baec lectio satis-
faeiat, cogitare non licet; quis enim unquam baec ferat: [£]§vo!)c
Ji^ k [iCcv]xaxoa(a>c 6::[^ßT)]'3sv xöv veö)v, tTrxcO^ Ss i; Tuevxaxo'jLoocV
[k]xa3coaioD<; autem lectio, siquidem litterae ic et x ubique inter
se ligantur, ad spatium explendum non sufficit. contra [6x]xa-
Woix; supplementum non modo eo commendatur, quod litterae
1 fonua maiuscula in hoc codice non raro duarum litterarum
spatinm aequat, sed etiam eo, quod in eins, de quo agitur,
Tocabnli initio orbiculum litterae o similem oculis cemere semel
sole favente mihi visus sum. proximum locum occupat procul
dubio verbom finitum, cuius prima littera fortasse fiiit e, altera
7 ridebatur; tertia, quarta, quinta evanuerunt; deinde tenues
litterarum o vel o et ev vel et umbrae supersunt idem verbum
cum regere necesse sit genetivum x6[)v ved>v, i7r[^ß7]](3sv fnisse
eooiecerim. nam verbi iTrtßafvo) et aoristus et futurum apud
poetas recentioresque solatae orationis scriptores cum genetiro
coniuDCta sensu transitivo usurpantnr. ^)
Qaae sequuntur omni dabitationi exempta sunt: InicioL^; % l<^
:c£VTaxoaiot)c, SwotY^vr^v töv TöStov Inizaia^ vaoap/ov xal ^sva^öV"
£7:1 xq) S£v<Ctx>cj) (cod. £eva>) MyJSiov töv [0]saaaXöv, t7r;raf//rjV 8s^
Td)v t;nrda)v 'AjxövTav, xffi Ss S'>[i7:daTrjc 8üvA(te(i)(; 0T[p]a'nj[7]öv (cod*-
aTpaxTjYov) [a];ro9fjva(; — quod additur nomen novem fere litterarura^
cui per appositionem additur töv 'AXsS-ivSpoo acDiiato^oXaxo, primo-
obtutu incipere videbatur a syllaba api et desinere in o?jv; quam-
quam aliis diebus aliarum litterarum vestigia agnoscere mihi vide-
bar. attamen primo die verum me vidisse ex Arriano didici, qui
(Anab. VI 28) Septem Alexandri Gcoiiaxo^poXaxag enumerat: Leon-
natum, Hephaestionem, Lysimachum, Aristonoum, Perdiccam^
Ptolemaeum, Pithonem, quibus oetavus Peucestes additur. ceteri
quid sub Alexandri mortem egerint, scimus, de Aristonoo huc
usque nihil compertum erat.
De proximae paginae (235') verbis admodum pauca re-
cuperavi, velut in primo versu Yovatxo, in versibus 5 — 7 ['AvJti-
7ÖV(|) iiciTißeio<: äv. xal M^vavSpoc t:^[c Ao]8i[a(; i]aLZ[j6iirrfi Tr^v zt
a^ptjiv r^v ^AvTi^övot) [lai^cbv xal 'AodvSpoo 7:ap' aoxöv a7ro-/(opT^(3iv
ngp8txxa[v], deinde post undeviginti fere litterarum iacturam in
versibus 8—9 xa[l z]m a\Lfl Kpaispöv et sex litteris interiectis.
l5(a)v x[a]l 8i l(j^ffi S/wv nep5lxxa[v], Sri «rijv ji^v [£aTp]a[;r]£»av, ijv
sl'/ev, in versu deeimo ^jy^^ ^P^^ '^^ orpaxtÄv, in undeeima
oTuaxoösiv xat, deinde decem litteris interpositis KXso^ritpav etvat^
in duodecimo xal djv Eofiivooc, in versu deeimo quarto Tpd^et, in
versibus 15 — 18 rr^v £[aDT]o'") oxpattav et quinque litteris inter-
iectis x[a]l TÖV i7ri)(a)p(a)v (!l)[c äv] TtXsfaTOoc 8ovax[öv] ei[ir)] (üaT[£]
xaxaoygtv Tac, deinde post novem litterarum iacturam eU 4>po7(av
tf^v (i£YdXr/v ^Epoooac 68o6<;; in versu vicesimo xa[Ta]Xaߣiv di-
spicitur et duodecim litterarum spatio interposito xpar^aai, in versa
vicesimo primo nep8(xxav et £^v, in versibus 22 — 24 ^roXsjiijoei
et post tredecim litterarum iacturam EojiivEi Td in aotcj) [ß]oo[X£o-
ö|i£]va, in versu vicesimo quinto ytXtot)(; l'jt7cia<: et Septem fere
litteris interpositis Sycov df tx£To xat, in versu vicesimo sexto a>c
jrevtaxoatoix;.
') Cf. Luc. ü. Mort. 6, 4. Apoll. Rhod. II 875 xtuv 5tiva «pajjLvr^^ btc:-
ß*f;oofuv. de militibus: Appian. Civ. II 59 6 ?' 'Avtcuvio^ xob^ ixkpooq sirl td^
21
Sed licet ipsorum yerborum maior pars situ consnmpta sit,
nexQs sententiarum qualis fuerit, yel sie intellegitur. nam qai
dicit „postquam Menander Antigonnm advenisse Asandrumque
ad enm defecisse aadmt**, antea procul dubio has ipsas res
fitöins enarravit. quod factum esse in primis huius paginae
Tersibas et ea, quae sunt ['Av]r-YÖv(|) iTRXYjSsioc äv, verba ad ipsum
Asandrum, Cariae satrapam, referenda esse equidem coniecerim,
Asandrum sequitur Menander, Lydiae satrapa, qui et Cratero
amicus et Perdicae infestus est (vers. 8 — 9). ad eundem Me-
nandrum spectant verba ^r^m wp^g xijv oTpaxidv, unde antea illum
ona cum eis, qui a Perdiccae partibus stabant, fuisse, exercitum
aotem Menandro et Antigono magis favisse colligo. qui sequuntur
infinitivi orationis indirectae indicia esse yidentur, id quod verbo
fpi^i (vers. 14) etiam confinnatur. in sequentis paginae versibus
qnarto, quinto, yicesimo quarto insidiae, quas propter vias, quae
Sardibus in Phrygiam magnam ducebant, Eumeni inimici para-
Tenmt, ita commemorantur, ut antea fusius de eisdem actum
esse appareat; quas non ab ipso Antigono sed ab alio quodam
instractas esse e versibus 4—5 colligitur. Menandrum igitur
per litteras Antigono suasisse suspicor, ut quam celerrime Sardes
ipsumque Eumenem peteret; ipsum se cum exercitu Lydorumque
copiis eas vias, quae Eumeni, si fngeret, eligendae essent, occu-
patamm. unde lacunam in versu decimo septimo hiantem sie
fere explendam esse conicio: &ox[s] xaTa^i/siv tac; [Ix SipSecav] elc
♦po7Cav xijv (tefdtXTiv yepooao? iSooc. quae consilia, ut ex proximae
paginae versn quarto discimus, Eumeni a Cleopatra indicantur.
itaque, si quidem recte in versu vicesimo tertio scriptum fuisse
eonieci Eofiivet td eit' aixcj) [ß]oo[Xeoö(i6]va, scriptor postquam
Menandri Antigoniqne consilia exposuit, addidit ea Cleopatrae
a nescio quo homine patefacta esse, quae in ultimis quinque
versibus sequuntur, non possunt non ad Antigonum referri, de
quo etiam in initio proximae paginae agitur. enarravit igitur in
eis scriptor Antigonum summa celeritate Sardes profectum mille
equites — aut plures — secum habuisse.
Plura de ultima pagina (235^) servata sunt, quamquam
priffli versus magna pars cum margine resecta est. nam qui
aeqnnntur decem versus facile leguntur, velut in initio: xal at h
xoxXcf) xffi 'Eydaoo iüöXsk; f tXtoK xaxsSd^avxo a{)xöv, 6 & ^tapeoxsodCsxo
«c hci XdpSstc IXdocov. deinceps £x et spatio duarum vel trium
^22 _
litterarum interiecto ev conspicinntur, unde lx[si^]6v scriptae
fuisse conieceris.
Pergit scriptor sie: 'Ev Toötcp 8h KXsoÄdxpa [iadt>t)oa toö v
'AvTiYövoo -djv öpii-^jv xal t^jv lv^6pav t^v IäI (quae praepositio ii
codice iteratur) Eöfiivei ^apeoxeDaofiivirjv, i^ [ifev ypdCet ^p6c Eh^
ta e£Y)[Y7sX]|jiva, 6 & a\L^l SeCXTjv fiova^aYcov tooc fiovYjxoXof^dTpcöxa
aoTcj) ytXooi; xal iTrir^ac irapaYY^XXet (iTfJre 00X7:177« (tiijxe $XXo xi töi
;cepifavö>v or^[ieici)v 7rpoO|i.slvavTac wc Ti/tOTa Trpöc Tcopsfav laxeoo
O|iivoüg Tuapelvot. xal tjv |u^ aoTcp t^ 8ta [liooo 68öc ö)C ^^' ovtoxovr
^Xiov. ab hac autem via postea declinasse Eamenes videtn
etenim viginti Septem litteris interiectis ahv^y jiiv ÄYetv soXaßT^^
T({> %amkfff[d]ca slxdCstv legitur. aliam igitur elegit Yiain, qua
describitur verbis IttI t(j)8e ^tota TrpooSoxwfiivrjv. seqaitur «poeXdo
S^ aji^l TO'JC sixootv otaSlooc sl<; Sefitav iiAXiota iTctotpdf et xoi. i
reliquis versibus paacissima verba legantur, yelut y. 16: anb vi
iy 'Ecpäacp, 17 — 18: SiretTa ["^iTa^ev t^c £^1 4>pt)Ylav ttjv [le^oXi
[9s]po6o7j(; 680Ö, 19: [iXaJövstv (?) toi)<; iätt^c ^pöc, 20: ä^YjYelT
•njc 8^ aoTf^C v[o]x[t6](; 'Avrlfovo«;, 21: töv xe [li^av xa(, 22: Eü|iivoi
iva^copf^oat (?), 23: (la^v 8^ t^jv p7i]v t7]v 'Eojiivooc xal &
24: lvs8peoovrac slxdoac 6 8^ iTcsXaovet l?r[t], 26: t^v KXsoTcdxp«
[ItcjsI [n]6p8ixxav |i^ töv, 28: üepStxxav §77] Ix xfi<:y qnibus Eumene
in Phrygiam magnam abscessisse, Antigonnm autem, eadem noe
contra illum profectam, sero fugam eins comperisse demonstratu
reliqua perierunt.
Ab Atticista qaodam eam, quae bis, de quibus agimu
codicis saeculo decimo exarati fragmentis continetur, historia
compositam esse cum alia multa tum praepositionnm formae &
et i<;, quae pro aöv et sie plerumque inveninntur, satis ostendun
nono autem iam saeculo Photio, homini eruditissimo, duom
tantum scriptorum de rebus a Diadochis gestis libri praesi
erant, Arriani et Dexippi. quorum alter, Dexippus, cum nc
Archonem sed Seleucum iam a Perdicca Babyloniae praepoe
tum esse traderet (Phot p. 64 B 26), belli inter Docimum <
Archonem gesti ne mentionem qnidem facere potuit contra c
Arriani historiis haec fragmenta petita esse ipso sermone doc
mur. quod quo facilius ostendam, repetam iam ea, quae :
duobus illis foliis aut legi aut coniciendo restitni potuerun
litteris minoribus in eis verbis usus, quae nimis incerta vidents
adscribam autem in adnotatione locos similes aut ex ipsii
23
Arriani libris petitos ant ex eis, ad quornm normam potissimam
ille orationem suam direxit, scriptoribns, Herodoto, Thacydide^
Xenophonte:
fol. 230.
§ 1. ['ApptSafoo] rJjv Trapd ÜToXsitaiov aoxojtöXirjotv ^ xal tod
o«l4atoc t]o5 'AXfiSdvJpoo ttjv Ic A^ictov xo{u8i]v* 4irel
^ ijjL^l' ''AttoXöv xe xal IIo)i{JLcova ätco-
X»pTjagöK* ioToXjiivot* cic® IIsp8f[xxav 4itavTQe]aav. ' 6 & Su jjLäXXov*
[ipjiTj^ eg AtfoicTov otpaTEta]v ^[ot]6iv, cöc* ÜToXeiiatov ji^ aysXö|i.6vo<;**
n;v apxT]v xöv l[aDTe])] tiva iffix>)8e((ov ^ * xaTaorrJoat Alfoicxo»
*) Thom. Mag. p. 50, 6 (K.) A^rofioXta xdiXXiov ^ a^ropLoX-rjoi^. 6 otüTic
(Aiistid. ed. Dind. I p. 560) iv xCa irepl toö iwjiicttv ^-rj^tav toI? tv ItxsXiqc
W ]cpi{ o^o^ xd^ a6TOfjioXiac\ — o&tofjioXtlv fcopd xiva Arrianus (Anab. I 20, 10.
25, 8. IV 22, 8. 30, 4) dicit, cum Herodotus airojioXtlv ?; xiva, Thucydides
o^LoXtlv spo^ Tiva osurpent. Arrianum autem substaniiva verbalia in ot^
desmentia in deliciis habuisse recte Gmndmannus (Quid in elocutione Arriani
Herodoto debeatnr. Berolini 1884 p. 13. 14) monuit. itaque qooniam o^ro-
lf^yfX4 Tocabulum, quod hucusque apud onum Philonem (1 p. 272, 8 Mang.)
inTentiim est, non prorsos damnat Thomas Magister, ipaum hunc Arriani, nt
pnto, locom respioere videtnr.
*) Arr. Indic 34, 4 tt»<; hd %o^u^ toö Nfapx^ö- c^- ^'^f Ö« ^^y 10. Anab.
n 13, 3. VI 11, 2 (VI 1, 1). — similem yerborum collocationem sescenties in
Anabasi deprehendas, velut 1 18, 5 mi^T] fyxi^v ol vouap^oi tutv a^fl Nixdvopa
^ Ev Tg AiZiQ icpoxaTafttJX^iV.
*) Anab. I 5, 9. 11. 6, 11 etc.
*) Anab. I 6, 8. 10. 22, 5. IV 30, 3 (bis). V 14, 2. 6. 15, 2. 18, 1.
24, 3. 7. VI 7, 2. VU 27. 3.
^) Anab. IV 27, 7 et saepe.
•) Anab. I 4, 6. 25, 9. U 8, 9. 25, 1.
^) Indic 34, 4. Anab. IV 15, 6 etc.
•) Indic. 20, 8. 35, 7. Anab. I 6, 4. ÜI 4, 2. 19, 4. 21, 2. 27, ^. IV
7, 5. 18, 7. V 19. 3. 27. 6. 28, 1. VI 14, 2. 24, 4. VII 4, 3.
*) a>{ com infinitiyo raro et plenunque sensu consecutivo positum est
Hnd priscos scriptores. Arrianum autem abuti hac constructione recte
iBonoit Boehner (de Arriani dicendi genere Erlang. 1885 p. 55): Anab. I 1, 8.
\ 6. 6, 6. 7, 10. 9, 2. 3. 20, 3. 9. 24, 3. 25, 9. ü 1. 2. 2, 3. 4. 5. 4, 3.
8, 1. 10, 3. 13, 1. 3. 18, 6. 19, 1. 4. 6. 20, 8. 21, 3. 6. 23, 3. 27, 5.
ni 15, 4. 18, 2. 4. 29, 3. 30, 4. IV 3, 5. 4. 5. 5, 6. 6, 2. 11, 8. 17, 5.
18, 7. 21, 2. 3. 6. 28, 2. 3. 7. V 6, 1. 5. 9, 3. 14, 2. 15, 5. 16, 1. 4.
22,4. VI 1, 3. 3, 2. 4, 4. 6, 4. 11. 8. 13, 1. 18, 5. 19, 3. 20, 2. 21, 3.
24, 3. 25, 6. 27, 4. 28, 6. 29, 11. VU 9, 1. 2. 12, 4. 17, 4. 5. 21, 4.
*•) Anab. I 2, 7. H 1, 5 etc.
^*) Cf. infra § 5 tutv ex rvj^ X'"^9^ ^^^^ ßaßoXaiviwv. praeterea Arr.
Iwiic 20, 6 tÄv «va iiuoroo <pcXu>v. Anab. VII 22, 3 twv tk vodtäv. VE 22, 5-
24
5Äap)(ov,^ Toö o«)[iaTOc 8^ toö 'AXs£iv8(x/) xporf/oau* § 2. taöta
8^ Jw[o]äv^ [l^rJetSt] !<; KcXix(av 4'->v rj 6Dvi[isi* a-pfxexo, 4>tXa>tav
jiiv TÖv CaTpdcÄYjv tf^c /«opai;** STCttTiSsi^v [t]oEc a|i^l Kpaxsp^v tWt^**"
o%(i)v [ica]pdXoo[s]v t^<; ap^fji;*, <^tXö£evov 8& avx' a&toö äp^etv xaxdTnj-
asv,' Iva Töv iyavöv® MaxsSövdov ota S*?)* [ic^^föpocc. . •
§ 3. nE[i(j)ac & i<: BaßoXöva [^ po]opav
{xal iK' aätj-g^^ ävSpa Maxe8öv[a] Aöxtjtov t6 Ävo[i,a** töv Ic; xd
|jL[ÄXtox]a'* [aot]^ [7rtoT]ü)v Soxoovtwv t6v jiiv ^axpaTrsostv el[7r]sv t^c
24, 2. IV 16, 4. 27, 7. VI 18, 1. VII 3, 4. 4, 8. VI 9, 3. II 22, 6.
III 4, 3. IV 8, 6. 21, 8. 29, 4. VU 21, 7. II 26, 4. Indic. 11, 3. 13, 5.
34, 6; Thucyd. I 45, 3. VI 2, 3; Xen. Anab. II 5, 32. III 3, 4. V 7, 19;
Demosth. 6, 8. 19, 214. 24. 2; Herodot. I 51, 18 etc, cf. Grundmann p. 55;
Boehner p. 32. 33.
*) Arr. Anab. V 2, 2 3vTtva xai 5Tcap5(^ov zrfi x^P^^ "^^ Noaala; xaTcarfjsev.
cf. I 25, 3. II 3, 6. 4, 2. 14, 4. ÜI 5, 2. 3. 6. 6, 6. 16, 4. 18, 11. 27. 4.
28, 1. IV 7, 1. 22, 5. 28, 6. VI 16, 3. 28, 3. 29, 2. Indic. 8, 1.
*) Anab. IV 24, 5 toö vBxpoü Hpavrpav, cf. 11 8, 2 etc.
•) Anab. VI 13, 1 xal xabza hwrA^aa^.
*) Anab. I 27, 2 a>? icptxero ibv x^ ^ov6l\lsi. plerumque enim haec
verba ab Arriano adduntur, ubi ducem aliquem castra movisse narrat.
*) Anab. IV 28, 6 ol ßnap^ot zr^ x^P^> similia passim. — foimae
5aTp<iirr|v respondet in epitoma Photii p. 71 B 25 SaxpairetÄv teste codice
Marciano (A).
•) Anab. IV 22, 4 x6v 5irapxov irapaXoet tr^ ötpx^;- Thucyd. VIII 54.
Herod. VI 94.
') Anab. I 17, 1 xaxaarrjoag hh KdcXav oaxpansusiv. III 5, 3 xaT^ortja»
xÄv 5svü>v. .Spxetv AoxtSav Ak(üX6v. cf. III 6, 4. 6. VI 30, 3. Herod. V 25
xaxaoxYjoo? 'Apxatplpvsa. . . ßreopxov elvat. apud Arrianum identidem legitur
£pXeiv fcidoxYjotv, velut Anab. III 5, 6. Indic. 20, 7 etc. — ceterum conferas
etiam Anab. FV 17, 3 'ApxdßaCov ditiaXXaxxsc, 'Ajiovxav 5i 5«Tpa7nrjv avx"*
ahxob xad-tOT-rjau
•) acpav4i<; 'ignobilis': Anab. I 15, 6. V 27, 8. VII 11, 6. 29, 3; Xen.
Cyr. I 6, 35; cf. Diod. Sic. XVIU 36.
•) o^a 8-rj semel apud Thucydidem (VIII 84, 3), raro apud Xenophontem
Hell. IV 5, 4. V 4, 39 etc.), saepissime apud Arrianum inyenitur: Anab.
•I 3, 4. 6, 9. 9, 6. 20. 6. 28, 5. II 21, 5. III 15, 2 (bis). 29, 3. IV 3, 1.
5, 5. 21, 2. V 1, 5. 2, 6. 17, 5. 6. 23, 2. VI 6, 3. 10, 2. 21, 2. 22, 4.
25, 3. VII 12, 7. 21, 2. Indic. 16, 12. 24, 8. 30, 9. Peripl. 1, 2.
'•) Anab. II 1, 5 fpoopdv xs l<; ahrr^v etoTjYaY®^ ^^^ cppoopopxov hC Oibrj
Aoxop.*r|$*r]v ^PoSiov. IV 28, 6 ev Oihv^ ^poopdv xaxaax*f]aa^ xdiv Maxs^ovwv uol
^tXwticov hcl rg ^poopqt 4jYe|i6va.
'M Anab. H 3, 4 MtSav ovojia. Vü 2, 2 AdtvSajiK; Svopia. VII 11, 6 K«xXXty»jg
Svo{iA. Indic. 26, 6 Kapvtvirj ouvojia. 39, 2 oüvojjLa ndcdapfov; cf. Boehner p. 25.
*') Anab. IV 30 4 mo^ i^ xa ^Xisxa e^atvexo. VI 30, 2 ictoxov xs o:
i(; xi fjidXtoxa r-dijAevo?. cf. II 4, 7. 15, 4. IV 14, 1. VII 15, 6. cf. Herod.
25
[Baßo]Xa)v{a<;,' ''kpyiay^ ik xöv wpöod'sv [£a]xp[d]irriv^ IttI rrjc
lovtafiJsöK* Twv xpa3ö8ö)v elvat
Aöxc(iOV, el iftxoiTo sie Baß'Awva xal vffi £atpa[7c]e(ag ^Y^pa-
trjoetev/ tö[v] ""A^j'/ma. \is^ a7raXXd£at^
§4. iTctXsSdjisvo^^ slofjYaYsv'
& Cova^aYcov® xal ypdaotc^ tTjv UspStxxoi) [i[6x]ivotav xal s? TOütov__
ofjvoYafstv cig |JLY) 8[64]otiivoo(;^^ ItcI xy]v apyTjv t6v [Aöx]t|iov.
§ 5. xal ol [liv :rp6c tooTotc Tjoav,*^ Aöxi|i.o^ & !<; BaßuXcbva 4^t-
xo|jLevoc xa[l] töv Ix 'njg X<«)pa<; xivdc; BaßoXcovLcov itpooavexü>v ^ *
VI 89. 1 20. cf. praeterea Aoab. I 25, 3 Statvnr^v, avSpa Il^Trjv xuiv iji^p' aitiv
crsTOv, 1 15, 6 Arjidpato^ Zi, avrip Kop'lvOto^, Tu>y 3cp.^' aütov liaipiuv et similia.
') Anab. I 23, 7 tTj<; 8k Kopia^ SüH-'^aar^^ oaTpaneusiv. cf. III 6, 6. 19, 2.
IV 13, 4. V 26. 8. 29, 5. VI 15, 3. 27, 1. 30, 3. Xen. An. III 4, 31. Hell.
III 1, 10.
*) Anab. VI 15, 3 ötKaXXd^o^ TtpüioirrjV tov nposO-sv oatpaKT^v (icpo^O-sv V
19, 3. IV 29, 6 VII 14, 10 etc.).
*) Anab. I 17, 7 täv 8i cpopuiv tt^ aovtdieu)^ ts xal 6inocpopä( Ntxtav (seil.
tnjuXyjTTjV xattXiREv).
*) rfxpaxetv pro xpatslv *potiri dominari'* osurpatum et apud Metopum
(Stob. I 19, 17 Mein, xb XoYtoxtxöv pipo^ xaq ^^XP'-^ ^T*P*^ "^^ iX6Y«>) et in
Isixratis papyro Massiliensi II 29 fcf. B. Keil Herrn. XIX 620 tv xpatY^a) le-
gitor, sed recte me quidem iudice apud illum Hirschigius, in hoc Bruno
Keil soloecismum removerunt mxparg et eav xpax^;; emendantes. itaque hoc
loco band scio an e^xparr]? et-rj icf. Arrian. Bithyn. frgm. 60 (M.). Herod.
VIII 49. Thuc. V 35, 5 etc.) vel mxpatYjostcv (cf. Arrian. Anab. I 9, 3. 23, 8.
n 17, 2) corrigendum eit.
*) Anab. IV 17, 3. VI 15, 3. VII 8, 3. 12, 5.
•} Eict)i*fto^ai 'sibi eligere' atque praecipue eirtXe^afisvo? forma Herodotum
(ot lecte monet Boehner p. 7) imitatus saepe utitur Arrianus: Anab. prooem. 1.
I 10, 3. II 6, 3. III 21, 2. 7. IV 9, 8. 25, 4. 29, 4. V 2, 2 (bis). 9, 3.
12, 1. 13, 4. 20, 9. 21, 2. VI 14, 3. Indic. 12, 7. 13, 2. 18, 1 (bis).
20, 3. 29, 16. 31, 9. Gyn. 4, 2. 30, 1. Peripl. 22, 3. Ars tact. 5, 6. 6, 5.
9, 5. 12, 5. 16, 2. 33, 2. 34, 1. 35, 6. 38, 1.
') zi^^Ystv plerumque cum substantivo (ppo'jpdv coniunctum saepissime
apad Arrianum legitur, velut Anab. I 26, 2. II 1, 5. 5, 5 etc.
") Anab. I 1. 2. 7. 3, 6 etc.
») Indic. 5, 1. Anab. I 29, 2. II 5, 4 etc
*•) Anab. VI 14, 2 oaxpdirr^v diVoMyieod-oa,.
") KV« vel '^i'^vzo^ai itpo^ ttvt legitur apud Polybium 1 20, 2. V 58, 1;
apud Platonem Phaed. p. 84 c Phaedr. p. 249 d. Rep. X p. 567 a: apud De-
mo«thenem 18, 176. 19, 127 etc.
**; Polyb. V 103, 5 irpoaav4;^(iiv tov xaipov xrfi evisaiiiuc.
Tcpög ''Ap)^(öva.^ %al xa jiiv 7r[X]ifj07j^ twv a7ro|ia"/o|jivü)v* xal i(3^[öv]TCöv
XcopCcov ixpaxelTO.* <!)(; 8^ axpoßoXio[i(j)* xtvt xpa^\iazlo^ ^e'vo\ijt^i^^
tcp ''Ap/üD^A 00 :roXX(j) oatspov® Cov^ßr^^ xeXeoxYjoat ix xöv xpaofid-
T(i)v/® 'nivtxa[o]Ta &^* [Aö]xi|ioc k8t/ßyi xe lid X7]v
caxpaTTsfav ^ * :rp6(;** xöv Ba[ßt>X(i)]viö>v %aV* xa o^ro ITspSixxoo icpoo-
X6xa7(jiva S^v luotet x^ t; a^T^v** |;tpaoosv. ^^ § 6. iv & xo6x(j)^' Uep-
») Thuc. IV 32, 1. 104, 3. V 39, 1. cf. Arr. Anab. VI 23, 5.
*) Anab. VI 17, 2 3oot alttot rffi 6iicosTa3eu>( xatiorrjoav, 16, 5 Äoot alttoi
rf]<; aTCooriascü^ e^^^^. — äp^X-yj? irpo? Tt ita coniunctum apud Arrianum non in-
veni, sed ötp.8Xd»? e;^«v TCpd<; tt apud Xenophontem Oecon. 2, 7. Hipparch. 8, 2.
•) üniuscuiusque oppiduli v:Krfi^o(;, velut Demosth. 6, 24 ^laXiora ^
tot? ^X-fj^eot irpö^ TO'^; xopawoo^ (^üXaxtY|ptov).
^) iTCOjjL(4)^eod'at sed de bominibus usurpatum legitur apud Arrianum
Anab. I 1, 7. 28, 2. II 21, 3. IV 23, 2. 25, 7. 27, 2. 30, 2. V 14, 2.
VI 9, 2.
*) Indic. 13, 10 xpaisovrat ol S^ptot (IXe^avTE(;). cf. Anab. I 12, 4. II 7, 6.
V 18, 7. VII 2, 2.
•) Anab. I 2, 6. 20, 4. 8. 21, 2. UI 23, 5. IV 29, 3. Ect. 25. Ars
tact. 4, 3. 5. 6.
') Anab. I 20, 10 zpau\Laziai 8' i-^ivovzo, cf. IV 27, 2. V 24, 5.
«) Anab. II 20, 3. Indic. 30, 6. 34, 1 etc.
») Anab. I 22. 5. II 22, 1. III 13, 6 etc.
*°) Anab. III 21, 10 Aapslog hl aTcoO-vYjaxst oXifov ootepov Ix täv xpaofidcTcuv.
III 27, 3 rx XTfi itXr^Y*'!? IxsXtoxYjosv. VI 12, 1 2xt xedvr^x<i>^ sTyj rx xoö xpou^iaxo^.
**) Anab. V^I 1, 5 ensl fjivxot — xYjvtxaöxa 81. eodem modo tvxaö^ U
saepe in initio apodoseos usurpatur.
"J Cf. supra § 5.
^') De nimio, qui fit apud Arrianum, usu praepositionis npog cum verbis
passivis et intransitivis coniunctae cf. Boehner p. 42. 43.
**) Verba 18^^ et eTcpaooev, quamquam res, quae non eodem tempore
aguntur, sed quarum altera alteram sequi tur, exprimunt, e consuetudlne
Herodoti et Arriani per particulas xl — xat inter se copulantur. cf. Anab.
IV 30. 4. Vn 15, 1. VII 24, 4. Indic. 22, 1 (cf. Grundmann p. 38. 39).
'*) Anab. Hl 23, 7 xyj^ i<; Aapslov icioxso)? evaxa. III 26, 1 xal tr^ h;
a5xöv ^iXutxav ictoxewg (seil. iv«xa). praepositio 5üv saepius eodem quo apud
Latinos secundum sensu usurpatur apud Arrianum. velut $6v Six^j Anab. I
17, 12. rV 8. 9. 9, 7. VI 30, 2. VII 1, 7; 46v avdY*^ VI 25, 3; 56v irpo^ü|ua
rV 29. 7. itaque nescio an ea, quae hoc loco in codice traduntur. intacta
relinquenda sint.
*•) Anab. IV 22, 8 xal o&xot frepaooov 5aa tj 'AXe^av^poo fy xsxafjiiva.
IV 28. 5 ?rtpaoaov 4^^8yj 8oa ... 6:r' 'AXe^av^poo rrcxaxxo (itpooxsxaYJJievov : Anab.
VII 3. 6 (bis). 20. 8 etc.).
'') Verbis Iv xoox«}) saepissime Arrianus, ubi ad alias res transit, utitur.
cv U xoüXü>: Anab. I 15, 7. II 2, 4. V 27, 1. VI 2, 1. 26, 2 etc.
27
fixxac {ijoida>v Tcbv iv K6^p(|) ßa(3i>io>v Nixoxp^ovxd xs t6v IaXa[ilviov
xai wi« t[o]6[t](|) £[üY]YSVo[iivoo<; naotxp[A]T7]v töv SöXtov xal Ntxo[xX]^a
TÖv IlAftov, TOÖTov* xal 'Av8pox)ia xöv 'A|i.afto6oiov Trpöc jiiv IItoXs-
(lotov £a(t(tax^^^ 9r67ra7]|jivoac, voöc; §^ o& ttoXo iiroSeooaag^ Staxo-
(3t«v 4oji[^c]XTjpoövta<;,' r?]v &* Mofx^oDv ttöXiv xal tiv $p)[ovta
i«MCoXiopxoövTac,* 6 &• [tpt-Jjpet^ 4^dp]ototv Ix ^otvfxTjc [Äp]öc tijv elc
Mdpiov otäxöftev' ix KtXtxCac «<]aTpaxeCav> xa[l] 7rXo[ta 7r]oXXÄ
orpoYToXa® Trapooxeodaac^ [£]^ooc [i^v Ic ö[x]Taxoo[ooc^® «c[ißYj]a8v
x»v veÄv,** Imt^ac Sä l<; Tcevxaxoofooc, SwotY^vTjv töv TöStov iTuixAfiag^*
vaäapxov*' xal fieva^öv iid xcj)^* £sv<tx>(p** MyJSiov töv [ÖJsooaXöv,**
0 Anab. m 3, 6 xopaxoi^ Suo fcpoicexo^voo^ np& rf^^ axpaiia^, toutoo^
TKtL cf. I 23, 5. II 1, 2 et Herodoti locos, qnos collegit Grundmann p. 29.
*) Anab. I 14, 4 oXifov &ico^ovTe^ 2ia{xopta>v. Y 14, 1 ch izokb &ico$lovta(
tÄv i^axtoxtXuov. cf. V 18, 2. VI 2, 4 etc.
') Anab. I 19, 9 ioii'Kky^aoLq 'AXi^avSpo^ ^a vau^.
*) Anab. I 8, 8 Ixttivov to6c }ii.iv ev xalg olxioig sicstaiciircovTt^ , o3^ 2i
loi tg ^Xx^^v isTpoifj^iivoü^ , To&( hi xal icp^g lepolg lx8Ts6oytoi(. cf. Ars tact.
29, 2. 42, 2.
*) iicticoXiopxslv verbum hoc nno loco, eiRnoXtopxYirfjv antem apnd Alciphr.
n 2, 3 traditum est, ubi Kayserus E^fu icoXiopxTjff^v scribi iubet. equidem
niliil rnntayerim.
•) Cf. p. 29 adn. 8. — i^potC« cf. Anab. II 19, 6.
^ Thucyd. U 25, 2. V 83, 1. Arrian. Anab. II 6, 1. III 9, 3. 18, 7.
20, 4. 30, 6. VI 3, 4.
•) Anab. I 11, 6. VI 5, 2. 15, 1. Indic. 19, 7.
*) Anab. V 8, 4 t& nXola Soa icaptaxsuaaxo, et saepius.
'*) Anab. II 24, 4. IQ 8, 6 etc. conferas de hoc praepositionis sl; usu
Ubellnm Radolfi Mnecke (Zu Arrians und £pictets Sprachgebrauch, Nord-
hanwn 1887) p. 31.
'^) iiaßoivstv Tcuv vsttiv sensu intransitivo legitur apud Arrianum Anab. I
3, 6. 18, 6. V 13, 1. VI 3, 1 (bis). VII 7, 1. 25, 3. aoristum sensu transitivo
ab Appiano nsurpari supra (p. 20a.) monui.
*«) tiRteicottv 'praeficere, praeponere': Anab. I 24, 1. 28, 4. 29. 3. II 13, 7.
ffl 24, 5. 28, 4. 29, 1. IV 3, 7. 15, 7. 16, 2. 24, 10. V 23, 7. VI 14, 3.
17, 4. 21, 3. 22, 3. apud antiquoe historiae scriptores haue significationem
frostra quaeras.
'») Anab. I 18, 5. U 20, 10. UI 5, 5. VI 2, 3.
'*) Anab. I 28, 4 iicl & xip K&a>v6p^ iicfco^ev 4|YB{J^6va 'A^vtav.
^^) ti (tvtxov: Anab. 11123,8. Yocabulum 4>vaY6<; apud Arrianum (praeter
locnm Art. tact. 10, 3) non legitur, sed conferas Thucyd. 11 75, Xenoph. Hell.
V 1, 33 et rV 3, 15 'Hpiicici^ ^tve&Ytt ^evcxoö. simili modo Arrianus dicit
Anab. UI 5, 5 votoop x^v ttcl xthv vtcüv.
»•) Indic. 18, 7 Mrfito^ b ^OioH^toq Aapioato<.
28
Ti(j[7]öv [ijÄoyijvac* 'Api['Tc6v]o»)v töv 'AXsSdvSpoo owjtato^Xaxa. . .
fol. 235.
§ 7. '^ovaX^oL
, . divafj^)^sad'a&
['Av]Tt76vtp iicirfßoiO(;* cSv. xal MdvovSpoc xr^[^ Ao]8i[a(; 4]a-
Tpdinj^; TKjv TS ä^t^tv^ rfjv 'Avuyövoo [iadd)v xal 'AodvSp«) irap'
a&TÖv Ä^ro^cbpTjotv,^ Il£pStxxa[v] xa[l t]ü)v
a|i.'^l Kpaxepöv l/wv x[a]l 6t' öp^f^c l/wv' nepS{xxa[v] oxt r^jv
jiiv [4aTp]a[;t]efav, f^v el/ev ^ OYwv Tcpic
rJ)y oipa-ctav oTcaxooetv xal KXeoÄdxpav elvot ....
xal T^v Eo|iivoüc Ypd^et
T^v l[aüT]oö orpattav x[a]l töv iicixcopiwv &[<: av] äXsIotooc
ÄovaT[öv] ei[Tr)] SaT[e] xatao^fsiv® xac; [Ix SApSswv] el<; ^poflav X7]v
jjLEYdtXYjv* yepODoag*^ 68od<; xa[Ta]Xaßeiv ....
xparf^oat üepS^xxav
4^ov EotJivei xa k'K aoxcj) [ß]o'>[X60Ö|i£]va
/iXiooc l7nc^a<; ^yim ayfxero xal
wc; ;tsvxaxoafa)<;
§ 8. xal at iv xbxXcp t^<; 'Ecp^ooo tcöXsk;^* ftXtcoc xatsS^fiavxo*'
») tiricapxoc: Anab. I 25, 2. ImMtpxfi«; : Anab. IV 5, 7. 27, ö. V 18, 2.
VI 8, 2. cf. III 6, 6 lin:dp)r-r]v täv oofifm^^cuv. VII 11, 6 liocapyiav vrfi Tmcoo tT|C
itaipixY];. cf. VI 7, 2.
*) Anab. I 14, 3. IV 21, 4. VII 3, 5 etc.
•) Anab. VII 9, 2. 4. 11, 1. Indic. 9. 4.
*) Anab. I 10, 1. 3. 25, ö. IV 14, 1. V 28, 4. VI 13, 5.
») Herodot. I 69. II 116. III 69 etc.
•) Anab. VII 27, 3 itapa ^oü? 4j iKoxcopvjot?. cf. sopra § 1.
') Thucyd. II 64, 1. V 46, 5 etc. similia leguntur apud Arriannm
Anab. I 7, 10. IV 12, 7. Indic. 36, 7.
") Anab. I 27, 6. 29, 1. II 5, 6. 7. 8, 1 etc. &oxz autem cum infinitivo
coniunctum saepe pro ut final i apud Arrianum invenitur, yelut Anab. 1 8, 9 (bis).
8, 10 etc.
«) Anab. I 24, 5.
*") Anab. I 8, 3 (^ t4]v xciXrr^y h^v rijv xaxi xb 4IpdxXstov ^poooav. cf. I
7, 9. 20, 4. II 20. 10. III 18, 1 etc.
") Arrianus in Anabasi I 5, 6 xd x6xX(p rJjg icoXeux; opfj dicit (cf. I 5, 9.
III 10, 4. III 4, 1. VI 15, 7), cum vocabula ev xux^ip saepissime aut cum
verbis eundi coniungat aut absolute usurpet, eandem quam Thucydides legem
secutus, nisi quod ille semel (III 74) xä(; oixta<; xd? ev xüxXw rrjg dfopdu; scripsit,
ubi xäq xuxXijj exspectaveris. semel etiam Arrianus (Peripl. 24, 3) "^ y'Jj «v
xüxXü) too Mjxivo^.
>') cpiXiiu; Styead'ai: Anab. III 1, 2. V 8, 2. 24, 6. de Antigono autem
«QLTa^so&oc dicitur, quia ille quasi ex exilio revertitur. cf. Anab. I 10, 1.
29
flcäröv 6 8^ «apeoxeoaCsTo wc* ^^t XAp&tc eXdaciov* lx[sl^]6V.' ev
"c^OTcj) &* KXeoirdxpa (ta^oöaa toö te 'Avti^övgo rriv 6p[i'^v* xal
Ti^v Iv^Spav njv IttI Et>(iivei Tcapsoxsoaojiivyjv,® t^ ji^ ypdCet :tpöc
^yijxoXoodrptdtag^^ aoxcj) ^(Xooc xal Iwirsai; KapaYY^XXst ' * [ifjte oiX-
^^77« [if^TS äXXo Tt Töv TcspicpaWbv OTjjistwv*' Äpoojisfvavxa«;^* a)c
-cd^iora^* ::p6c ^opsiov*^ loxeooojiivooc ^ ' ;rap£ivat. § 9. xal tjv [ifev
«>rcp TQ 8ta {iioo»3 ' * 6%c <*)C ^^' avCo/ovra f^Xiov. * ^
') Anab. l 19, 2 KapaaxsoaCeoO'ou tug |jLayoü^fyou^. IV 25, 5 itapiOxso^oOttt
fiayoopivoo^.
') sXauv<u: Anab. I 1, 4. 6, 7. III 8, 7 etc. — temporis futori formae
legnntor Ect. 27 «wXaaooctv, Anab. III 30, 3 icopsXdasad'ou, Anab. IV 15, 6 eXaoKv.
«) Anab. I 8, 6. 11. 4. 19, 8 etc.
*) Anab. I 7, 1. 13, 1. 18, 1 etc. cf. supra § 6.
*) Anab. I 5, 9 jta^v rrjv ^p.*i]v xthv aji^l 4>tXü[»Tav. II 4, 6 pLad-uiv
«»^t>Toö rr^v opjJLY^v. I 2, 4 u>; ^ fjjiadtv a?ycd>v tyjv 6p|jLT^v. cf. I 4, 8. 6, 6 (bis).
19, 3. V 13, 1.
•) Xenoph. Hipparch. 4, 10 xol? «oXsjJLiotg evsopoi xaTaoxsodCovroi. —
^"^a: Anab. IV 6, 1. Ars tact. 15, 5.
*) Anab. II 6, 1 fp^C« oüxrot? zä tirjfsXjjiva. — fpiCstv irpo? ttva: Anab.
IV 13, 3. VII 18, 3 etc.; Uan^^^^: Anab. I 5, 1. 10, 1 etc.
•) 4j jiiv — b U proinde ac saepius apud Arrianum solum 6 5s parti-
cipinm praec^ens excipiunt; cf. Anab. II 12, 6 rr;/ jiT^Tspa vri^ Aapsioo
^^•pw.oacav.... vr^v li KpooBX^etv cf. II 7, 9. 12, 1. IV 2, 5. 18, 6. 28, 6.
VI! 2, 4. Indic. 34, 8.
») Anab. Ul 21, 9. IV 29, 6.
»•) Anab. I 1, 2. 7. 3, 6 etc.
») Anab. I 25, 2.
»») Anab. I 1, 8. 4, 1. 6, 1 etc.
") Ars tact. 27, 1 tot jiiv f wv^, ta 8i ipatol^ or^jj-eioi^, Ta Sl t^ oaXw^ft. —
^pt^pavT^T autem adiectivo i^vYj^ oppositum idem valet atque fcpaotjio^. —
^^bmn Trjtsia legitur in Anabasi II 22, 4.
**) Anab. I 6, 10. 8, 1. 14, 5 etc.
") Anab. VI 2, 2. (II 13, 1).
»•j Anab. I 5, 1. 27, 5. II 10, 3. 17, 1. ÜI 3, 4 etc.
") saxeoao|jLiyo^ ^armis et vestitu instructus': Indic. 33, 5. Thuc. IV 32. 33.
^^) Polyb. XI 30, 3 taxovro Sta jifooo. cf. C. Wunder 'Coniecturae Poly-
*^iaiiae' Act. sem. Erl. IV p. 236.
*•) Anab. I 11, 3 "^jv Zk abiw b oroXo^ a>^ hz* 'Aji'ftreoMv. I 4, 4 "f^v ^
'^'-^otc Yj bf/^L-i] a>^ i:opp<uTdTu> aito to5 icorofiou. I 27, 5 V 8i a^<j> 4| iropeta
^'*f« Tep|j.T^oc3iv «oXtv. ceterum tu? ^ centies fere et quadragies apud Arria-
^^öi legi monet R. Muecke p. 18.
30
ai)t7]v (isv äfstv eoXapYjdY)* tq)* xaTeiXf/^[d]at* elxd-
Cetv,* hd t<^6*
^xioTa® 7rpoo8ox(ö|jivY]v. ' TcposXd'wv® 8^ ajiyl^ toüc elxootv*^ otaSlooc el?
&£iav [idXtoTa^^ J^rtatp^yst^^xal .arö x^/c; Iv'E^^acp
l7CstTa[^]Ya-
Y6V T^<; l:tl 4>f/0Ytav ttjv ji^y^^v [yeJpoooYjc 6Sot>'"
xo'K tTc^^ac 'cpö«; a^Tj^sixo.
§ 10. xffi Sk cüzffi v[ü]x[tö]<;^* 'AvtC^ovoc oTOp
TÖv TS (id^av xal [töv [itxpöv]
£l>[iivODC avaytopY^at .... |iadd)V S^ rfjV pYYJV TYIV Eüjlivoix; Xal OTl . .
6vs8peöovra<;** elxAoac;'®, 6 8k iTrsXaovei iir[l]
- TTjV KXsoTcitpav [i^rjel [II]ep81xxav jiiv t6v
^ üspSfxXOV I^Y) ix T-^^...
*) eüXaßeloO-at cum infinitivo coniungit Plato Leg. VIII p. 843 c Eep. X
p. 608 a.
*) Anab. I 9, 2 ta \ijkv ^ap '^^pl SixeXiav 'Ad-fjvotot? iovtvtyj^v/za z(b xt
ic6ppü> iitö rrj^ olxeta^ Sia^^apYjvai a^rol? töv otpaTOv xod t<5) rtjv
KoXtv ct^Tot? icepiXsi^^Yjvai o5t8 ahxol^ , , , lar^v t4]V aloO-rjotv icpoalO-rjxev o5tt
•ktL cf. Ars tact. 15, 4.
•) Anab. I 1, 6. 5, 5. 7 etc.
*) Anab. 1 1, 9. 7, 3. 27, 7 etc.
*) li:l T(j>8e *hunc ad finem' vel 'hanc ob causam' apud priscos scriptores
non invenitur; apud Arrianum autem: Anab. I 12, 5. II 8, 10. 12, 8. 17, 3.
III 5, 7. 7, 2. 28, 7. IV 4, 9. 11, 3. 9. 13, 2. 20, 2. 27, 7. V 3, 4. 6, 3.
18, 7. VI 1, 6. 6, 3. 11, 8. 29, 11. VII 1.5. 20. 4. Indic. 15, 11. 23, 2. 6.
24, 7. 29, 3. 9. 10. 32, 11. 42, 3. Peripl. 22, 4. Ars tact. 33, 2.
•; Anab. V 4, 4. VU 12, 6.
0 Anab. III 25, 3. II 2, 3. UI 14, 5 etc. cf. etiam Arriani frag-
mentum Bekk. An. Gr. p. 179, 26.
*) Anab. I 8, 2. IV 24. 8. 28, 8. VI 19, 4 etc.
') Anab. I 1, 1. 16, 2. 4 etc. cf. Boehner p. 41.
•0) Anab. VI 25, 6. 4, 2. I 17, 4. II 26, 1. IV 21, 2. Indic. 22, 3.
*') Anab. I 21, 1 itpö? MuXaoa p-^Xioia TcxpapijjivYjv. II 1, 2 tva "^ itpoa-
PoX*}] jj.dXtOTa eoxtv tatg .... 6Xxdoiv. II 26, 3 xaxd tö vottov p.dXiaTa trfi
jroXtüx; xelxoi;. cf. III 16, 8. V 23, 7. VI 21, 1.
'») Anab. I 8, 4. II 11, 7. 24, 2 etc.
»") Cf. supra § 7.
>♦) Simiüa leguntur Anab. II 12, 3. 3, 8. 18, 1. V 23, 6.
") Anab. I 4, 4. IV 16, 7. 17, 3.
»•) Cf. supra § 9.
31
£a, qnae hucnsque de primis, quae inter Diadocbos ortae
SDot^ contentionibas nota erant, omnia fere bis scriptoribus
debentüT: Diodoro Siculo, Plutarcbo (in vita Enmenis), lustiuo
Pompei Trogi epitomatori, Pbotio, qoi tenuissima ex Arriani xcov
pusi 'A)iSav8pov libris excerpta confeeit (Bibl. p. 69A— 72B).
Is igitnr (p. 69 B 33) Arrianam testatur in quinto buias
operis libro eas res enarravisse, quae sab finem anni 322 a. Cbr.
et in Asia et in Europa gestae sunt, victorias scilicet de Aria-
raithe, Cappadocum rege, a Perdicca, de Graecis ab Antipatro et
Cratero reportatas. sexti libri initio Demosthenis fugam et
mortem, deinde in eodem, ut persuasum babeo, libro res a Tbi-
l)Tone et Ptolemaeo in Cyrenaica gestas exposuit. inde usque
a.d finem bistoriae Arriani sequitur primi Diadocborum belli, quod
inter Perdiccam et Antipatmm exarsit, narratio, quam a novo, id
est a septimo libro initium duxisse verisimile videtur.
Hains igitur libri argumentum paucis exponere mihi liceat,
quo facilius eognoscatur, qnae inter fragmentum Vaticanum et
Hotii epitomam ratio intercedat et quid ex illo de initio belli
renunqne in eo gestarum ordine eolligatur.
Cappadoeum gente devicta Pisidarumque oppidis expugnatis
Nicaea, Antipatri filia, quam, ut patrem adfinitate sibi devinciret,
Perdiccas in matrimonium poposeerat, in Asiam venit et ab lolla
et Archia ad illum deducta est (Phot TOB 30; Diod. XVIII 23;
Inst Xni 6, 4), cui eodem tempore epistulae ab Olympiade ex
Europa missae spem Cleopatrae, Alexandri sororis, in matri-
inoniom ducendae ostentabant quamobrem eonvocato eonsilio
Enmenes suasit, ut statim Cleopatram uxorem dueeret, Nieaeam
antem ad Antipatmm remitteret, hoc est bellum contra illum
snmeret Perdiccae autem, qnippe qui illo tempore id maxime
^ret, ut Antigonum, Phrygiae satrapam, opprimeret, Alcetae
'^tris sententia magis probata est, qui eum tum quidem Nieaeam
dncere et Antipatmm in amicitia retinere iussit, donec debellatis
Asiae et Aegypti satrapis in Europam ipse transgrederetur. nam
Ptolemaens, qui Cleomenem a Perdiccae partibus stantem*) inter-
fecerat, suspectus et ipse Perdiccae fuit sed ut occasionem
*) Cf. Pausan. I 6, 3, quem hoc caput ex Hieronymi Cardiani historÜB
"ÄQsisse consentiunt homines docti (cf. 0. Piundtner 'Die historischen Quellen
*le« Pausanias' annal. philol. a. 1869 p.,i54; F. Reuss TOeronymos von Kardia.
Studien zur Geschichte der Diadochenzeit' Berolini 1876 p. 6 et 8).
32
nancisceretur, qaa usus, si haec prospere cessissent, in Mace-
doniam ipse cum exercita transgrederetur, Alexandri corpus, quod
ut Babylone in Aegyptum deduceretur, antea inter principe»
Macedonum convenerat, Aegas, in veterem imperii sedem, trans-
portare constituit.^) Polemonem igitur et Attalum^) Babylonem
mittit, ubi Arrbidaeus adiuvante Archone satrapa pompam para-
bat. sub idem tempus et Cynane cum Eurydice filia, frustra
obnitente Antipatro, in Asiam transiit et Cleopatra, quam antea
Pellae cum matre fuisse Plutarcbus (vit Eum. 3) tradit, illius
potestati se subtraxit Sardesque, hoc est fere in castra Perdiccae,
venit. quod et ipsum non potuit non suspicionem Antipatro
movere; eam autem auxit Antigonus ex Asia profugns, qui illi,
ut ait Photius (p. 70B 11), -rijv elc; aoxöv iTcißooXi^v, f^v ITspSixxac
ißooXstje, StriY^joaTo, xal (ix; xaia :c4viö)v i^ aor?] a&ttj) |ie)iTrj oxoo-
84CeTat. aveSfSaS^ ts xal zb f^c KüvdvTr](; JxTpa7i|)8f^aac ;ca^c.
xal laöta Sta^|ievog slg 7röXe[iov aotq)' xobxorx; xaTsaTTjos. eadem
Diodorus, eundem, puto, auctorem secutus, fusius narrat XVIII 25:
JSlSaJsv aoTooc ice(A t^c 5Xy)(; iiutßoX*^«; toö IlspSCxxoo, xal Sidti
tfjV KXsoTcdxpav 7ajifpa<; eO^<; fj£st jista Tf^<; 8!3v4»jl£<i)(; l(; MoxsSovfav
ic; ßaaiXst)^ xal r^v "/j^efiovCav aoiwv TrapatpiijoeTat. ot 8^ irepl töv
Kpaxspöv xal 'AvtiTcaTpov 8td tö TrapASoSov tf^c ^pooaYYsXiag xaxa-
:tXaY^vTe<; a?>v7]Speoaav [isra töv t^^ysiiövcdv. TcpoTsdefoTj^ o6v ßooXf^c
Trepl TooTCDv, l8o££v 6[i07va)[iöv<i)<; ;tpö<; jiAv AItcdXooc I^' oic; -^v djvaröv
StaXo8*Yjvat, xdc 8^ 8ovd|ist<; xaxd Ti^o^ Trspatoöv sie x"?jv 'Aaiav, xal ti|>
[i^v Kpaxsptp T^v zffi 'Aatai; fjYsjtovlav Tusptttddvat , x(j) 8' 'AvxiirAxpC|)
TTjv xr^c; FApiüTCTfi, Trpeaßsostv Sk xal icpöc IIxoXs[jLatov :tepl xoivoTrpafiac,
S'/ca Toö |jiv OepSfxxoo TravxeXöc oXXöxptov, laoxotc 8^ yfXov, xotvg
8fe i«ißo!>Xeo6{ievov.
Perdiccas autem, cum praeter spem Antipatrura Craterumque
bellum parare et Ptolemaeum in foedus adscivisse comperisset,
consilium et ipse convocavit, cuius ex sententia primo Aegyptum
sibi subicere statuit') brevi post, cum iam ex Pisidia, ubi illnd
consilium habitum est, in Ciliciam profectus esset, nuntius super-
yenit Arrbidaeum invitis Attalo et Polemone corpus Alexandri
ad Ptolemaeum deduxisse;*) unde etiam graviore Perdiccas ira
*) Paus. I 6, 3.
«) Fragm. Vat. § 1. Phot. p. 70 B 20.
*) Diod. XVIII 25; lust. XIU 6, 10.
*) Fragm Vat. § 1. 2; Phot. p. TOB 16. eundem ordinem Sequilar
Diodorus (XVIII 25. 26).
33
exacerbatüs est itaqne cum in Ciliciam venisset, et Philotam
satrapam, quia Crateri familiaris babebatur, loco movit et Ärehoni,
qnod Arrhidaeum non retinuisset, per Doeimum insidUs paravit. ^)
Archon autem fraude Perdiceae intellecta Babylonios contra Doci-
nium ad arma evocat; qui primam strenue iussa eins facessunt,
mox aatem interempto Archone Doeirao se subieeerunt.
Sab idem tempus Perdiccas certior factas potentissimos
Oj'pri insalae regulos Ptolemaeo foedere iunctos classem exornare
et, quod anam in fide remansit oppidum, Marium obsidere, quin-
g^cntos eqaites oetingentosque mercennarios dueibus Aristonoo,
Medio, Amynta, Sosigene Cyprum misit. quod et ipsum, sicut
res ab Arebone et Doeimo gestae, ab hoc uno scriptore, Arriano,
si quidem rectum vidi, traditur.
Postea, ut ex lapidibus discimus,*) Perdiccas alteram classem
sub Hagnone Teio, Antipater autem Antigonum cum navibus in
Graecia collectis Cj^prum misit vicitque Antigonus, qui usque ad
^d tempus, quo Perdiccas in Aegypto a militibus occisus est, ibi
remansit, postea autem arcessitus a Macedonibus cum Antipatro
Triparadisum venit.^) e Perdiceae dueibus Sosigenes tribus annis
post (teste Polyaeno IV 6, 9) rursus navibus in Phoenicia aedi-
featis praefectus ab Eumene partem thesauri regii, qui Cyindis
ab Argyraspidis servabatur, ad Polysperchontem devehere iubetur.
Arigtonoum autem postea a Polysperchonte, ut opinor, Amphipoli
wbi praepositum illam anno 316 fortissime contra Cassandri
legatos defendisse Diodorus auctor est (XIX 51). quam cum
iussa Olympiadis tradidisset, a Cassandro interemptus est. —
Docimus (teste Plutarcho vit. Eum. 8), post Perdiceae necem
*) Hoc enim inde colligo, quod in fragmento Vaticano Perdiccas primum
Archonem exigendis vectigalibus praeesse exercitumque Doeimo tradere,
<^de eundem, si Docimus rerum potitus esset, omnino loco moveri atque
«pelU iubet.
') In Corp. Inscr. Att. II 331 v. 5 (cf. Droysen Hist. Diadoch. ed. II
P- 135 adn. 2) Thymocharea quidam Atheniensia laudatur, qui [^etpotovY]]-
*^ ^-(^rtf^b^ (mb TOü 0YJJ.OÜ lizi zb vai>xtx[öv ficXeJoacV tn\ tdiv vediv, ä^ b Syjjjlo^
-A'T.^ivw (cuius nomen postea erasum est) Güveirejj.TCev et^ t4jv 'Aotav xal
^*^*''<Z'j)iycrp[zv t]6v iroXsjxov töv ev Kunpo) xal eXaßsv ''A'j'vcuva tov T[Yjto]v xal
'a; vod; to^ jjlst' oütoö. etiam in edicto Nasiotarum Corp. Inscr. Graec. II
-^PP- 2166 c (Droysen Hist. Diadoch. ed. II p. 374) expeditionis Cy|)riacae
mentio fit.
') Phot. p. 71 A 32 |irc8xaXetto ot «tl 'Avxifovo*; ex Küicpou. cf. 71 A 38.
8
34
copias ex Babylonia in ÄBiam minorem redaxit et cum Ättali,
Polemonis, Alcetae exercitu coniunxit, quibus devictis captos ab
Antigono ad eins partes transiit.
Verum haec quasi per excursum addidi. Arrianus omissis
bis rebus tertium e Cilicia Eumenem a Perdicca emissum esse
narravit, quem ille Omnibus Asiae minoris copiis praeposuit')
sed quia Antipatrum non deeipi simulato Nicaeae matrimonio
bellumque iam ortum esse vidit, ut Alexandri sororis nomine et
auctoritate milites in favorem Antipatri Crateriquc propensos in
fide retineret^), Perdiccas Eumenem primum dona ad Cleopatram
deferre eamque coram Macedonibus ipsius nomine in matrimonium
poscere iussit. quae Antigonus, cum a Menandro, Lydiae satrapa,
comperisset, Antipatro Crateroque indicavit.^) Haec quidem
Photius; unum omisit referre, ubi teiTarum Antigonus versatus
sit, cum nuntius ille afferretur. qui si una cum Antipatro et
Cratero in Macedonia fuit, non intellegitur, cur Photius brevitatis
ut qui maxime Studiosus Menandrum Antigono nuntium misisse
illumque Antipatro rem indicasse tradiderit. accedit, quod ab eins
quam supra laudavi inscriptionis verbis [l'TcXeJoasv kizl töv vsöv
Sic; 6 Sfjjioc 'AvTt7Öv(|) oovdTcsjiTCEv SIC TTjV 'Aotav xal Sts7ro>i[irja[ev t]öv
TcöXejiov TÖv 4v KöTcpcp proficiscentes non statim Antigonum Cyprum
*) Eumenem enim usque ad id temporia Perdiccae in comitatu l'uisse
expressis verbis dielt Plutarchus (c. 3. 4). idem Arrianum tradidisse apparet
ex eo, quem Photius sequi tur, ordine. niandatum autem ei fuisse Diodorus
(XVIII 25) tradit, ut locis cireum Hellespoutum occupatis Antipatrum in
Asiam transgredi prohiberet; id quod re ipsa flagitari quivis intellegit. nee
multum discrepat, quod lustinus dicit (XIII 6, 14): ^Eumeni praeter pro-
vincias, quas acceperat, Paphlagonia et Caria et Lycia et Phrygia adiciuntur.
ibi Crateron et Antipatrum opperiri iubetur.' nam, ut infra docebo,
Eumenes, priusquam ad Hellespontum perveniret, ab Antigono fugatus et in
Cappadociam se reeipere coactus est. Plutarchus autem, cuius error unde
natus öit, facile nunc perspicitur, statim in Cappadociam Eumenem missum
esse tradit (c. 4).
') Cf. lust. XIV 1, 7: "Existimaturos ibi maiestatem regiam verti, unde
Horor Alexandri staret. tanta veneratio magnitudinis Alexandri erat, ut
etiam per vestigia mulierum favor sacrati eins nominis quaereretur.'
') Phot. p. 70 B 22: ev tootw xal Kü|j.Ivy|c irapa UepS'lxxoo Stupa :cpo^
KXeoicdtxpav l<; YdpZsi^ exofjitoe, xal Sit iYvwcfilvov etYj IlepSixxa Ntxaiav piv rx-
irejjiTCEiv, ävx' exsi\rr]? Se xaüXYjV aYsod-at. oh jjiYjvüöivTO^ — Mlvavopo? Se 6 AoSta^
oaxpaTTY^^ ejiYjVüoev 'Avti^ovc}) — xal 8:' aoxoö xoiq nepl 'Avxwaxpov xal Kpaxsp^v
SyjjjLootojä^vxo^, eirl jiaAXov a5xoI(; xa npbq Ilepoixxav e4s7cenoXe}j.u>xo. nepaioöxoi §yj
'AvtiTraxpo? xal Kpaxepo^ OLTzb xtj; XeppovTjGoo xov "^EXXYjGito'/cov.
35
delatam esse, sed antea in Asiam venisse snspicamar. augetar
autem haec snspicio altero Vaticani fragmenti folio, ex quo
Antigonmn, cum Eumenes Sardibas commoraretur, iam cum
eicrcitn in Asia fuisse diseimus, Perdicca, ut equidem crcdo,
nondum interempto. *) continuantur autem ea, quae de Menandri
proditione Photius refert, huius folii verbis. etenim Antigonus
com per Menandrum et de Perdiccae consiliis et de satraparum
in illum odiis certior factus esset, hac ipsa re ut cum classe,
qnam in Graecia collegerat, prior ipse bellum in Asiara trans-
ferret eiusque satrapas ad deiiciendum pelliceret, adductus est.
itaque primum in Cariam delatus Asandri amici copias, quas et
ipsas Eumeni oboedire Perdiccas iusserat, sibi conciliavit. quo
andito Meuander, quem una cum Eumene Sardibus fuisse
et ex Photii et ex Vaticani fragmenti verbis colligitur, ad
exercitum fugit — sive is antea iam sub eins imperio erat, sive
Eumenis milites Menander ad defectionem impulerat — et Anti-
gono nnntiavit summum hostinm ducem cum parva manu Sardibus
*) Cf. § 7 5t' h^rfi i'/o}y Ilsp^ixxav, § 10 flspS'lxxav e;p^ etc. nam de
^JiH rebus, quae interfecto Perdicca circa Sardes ^estae sunt et quas in
iwtio decimi libri Arrianus narravit (Phot. p. 72 A 35 e. s.), quominus
^oc in folio agi suspicemur, obstant etiam alia. primum enim ut inter
<iüo illa fragmenti folia inter se cohaerentia plus quam sex aut (si in
quiniones scriba pergamenas digessit) octo folia interciderent factum esse
non potest. in bis autem quot quantaeque res enarrandae erant:
^tus expeditionis Cypriacae, bella in Asia minore et in Aegypto gesta,
Perdiccae mors, Arrhidaei et Pithonis dominatio, adventus Antipatri,
provinciae Triparadisi inter principes Macedonum distributae, reditus
regtun regiique exercitus, bellum inter Attalum et Rhodios gestum! rem
breri abeolvam: libros octavum et nonum septimique et decimi libri
partes octo Ulis foliis inclusa fuisse num quis credet? deinde vero Photius
illo loco non Antigonum et Menandrum, sed ipsum Antipatrum contra
Eomenem profectum esse narrat Eumenemque a Cleopatra ut abscederet
exoratam, quem Plutarchus, eodem, ut apparet, fönte usus, etiam proelium
circa Sardes initurum fuisse tradit. quae omnia contraria sunt eis, quae in
fragmento Yaticano leguntur. (Phot. 72 A 36: Eüfiivv)? 'AvxtitaTpoo t? Iaf>Bet^
tovtoi; £^ X*^P^ iXd^lv ^Y^? "^i^» KXsondTpa 5t, 4j toö 'AXeJdvopoo oc^sX'ffj, tva
fir^ i? ti Xtt»v Maxe86vü>v icXf^^^ ev ScoßoX^ '^ivr^xai to^ ahxr^ xöv TcoXejxov abxol^
hzi-foo'za, icopoivei xal KetO«t F^jjirrj diKoyioipypai xtov SapSeiuv. Plut. Eum. c. 8:
Ä*^ ok xo^ Idpcei^ ißoüXexo piv tuTCOxpaxwv b EijiivY)^ toi? Ao^ol; EiraY^^vtaaaO-ai
ix^jcüi, 5|Aa xexi x^ KXsoicdxpa xr^v ?üva(JLtv eict^si^at ^tXoxtjJLOOjjLsvo? • a^rr^? hk ex2t-
vTj^ ^rr^^iOTjC — i^ßetxo Y«p a^.x'lav xtvd Xaßeiv bKb xäv icspl x6v 'Avxticaxpov —
z^^Xasev tlt; xtjv avco 4>püYtav.). itaque, si quidem ex Arriani opere fragmenta
V^iiticana petita sunt, non possunt nisi ad septimum librum referri.
36
morantem, si ille accarreret, ante ipsias belli initium intercipi
posse. ipse exercitum easque, quas e Lydia provincia copias
coegerat, propter vias, quae in Pbrygiam magnam dncebant, in
iusidiis collocavit, ut si appropinquantem Antigonum Enmenes
effugisset, ab ipso eo certius opprimeretar. ille autem cognitis
per Cleopatram hostium consiliis noctu profectua vüs saepe
matatis insidias evitavit et primum in Pbrygiam, deinde in
Cappadoeiam equites familiaresque, quos secum habebat, abduxit.
Unde illud quoque intellegitur, quod saepe miratus sum,
car Eumenes totam fere Asiam minorem sine pugna adversariis
concesserit neque Antipatro contra Perdiccam eanti obstiterit
quod ille ne faceret, hoc ipso impetu Antigonus videtur prohi-
buisse, ad quem nuUa mora interposita eae, quae in bis regioni-
bus sub imperio Eumenis eraut, Lydiae Gariaeque copiae de-
fecerunt. itaque patefacta per Antigonum via Antipater et
Craterus in Asiam transeuut, Antigonus cum classe Cyprum pro-
ficiscitur, Eumenes in Gappadocia alterum exercitum cogit.
Vides quam pauca ex eis, quae in fragmentis Vaticanis
leguntur, a ceteris scriptoribus tradita sint. neque id mirum,
cum Arrianus decem libris ea enarraverit, quae Diodorus, illorum
uberrimus, dimidia unius libri parte comprehendit. unde facile
conicias, qualem iniqua fortuna nobis librum eripuerit, cum
misellum hoc fragmentum doloris imtamentum magis quam
solacium reliquerit.
BRESLAUER
PHILOLOGISCHE ABHANDLUNGEN.
DRITTER BAND.
VIERTES HEFT.
DE HYGINI MEMORIA SCHOLIIS
IN CICERONIS ARATUM HARLEIANIS SERVATA
SCRDPSIT
GEORGIUS KAUFFMANN
DR. PHIL.
BRESLAU.
VERLAG VON WILHELM KOEBNER.
1888.
DE HYGim MEMORIA SCHOLES
L\ CICERONIS ARATUM HARLEIAJ^IS SERVATA
SCRIPSIT
SCHOLU APPARATÜ CRITICO ET NOTIS INSTRÜCTA
BT
CATALOGüM STELURÜM ADHÜC INEDITUM
ADIECIT
GEORGIUS KAUFFMANN
DR. PHIL.
VRATISLAVIAE
APUD GUILELMUM KOEBNER
1888
aUILBLMO STUDEMUND
SACBUM
Anno 1884 scbolia in Ciceronis Aratum ab losepho Vogels^)
edita gnnt ex codicibus duobus Musei Britannici, Harleiano 647
saec. IX/X (A apud VogelBiam, item nobis) et apographo eius A
Cottoniano Tib. B 5 saec. XI (b apud Vogelsium, nobis K) parum K
accnrate conlatis.') ego quoniam auctore Beifferscheidio') uiro
clarissimo ac nuper acerbo fato bis litteris erepto ad haec studia
accegsi, non tantam codicis K apograpbnm a uiro docto aliquo
Ängio Reifferscbeidii in usum diligenter confectum usurpare
potoi; sed etiam codicis A accuratam conlationem insigni Alfredi
Hilgard benignitate factam adeptns sum.
Spectant haec scbolia ad primam Ciceronis 'Arati' qui hodie
exstat partem, qua singula signa secundnm mutnum eorum situm
enamerantur,^) et cum imaginibus, quibus haec carminis pars
exomata est — in singulis enim paginis sui cuique imagini
nersns sunt subscripti^) — ita sunt coniuncta, ut in A pulcherrimis
eins imaginibus inscripta sint capitalibus litteris, in K extra
*) Scholia in Ciceronis Aratea aliaque ad astronomiam pertinentia e
cod. Mua. Brit. Harl. 647 pars I Crefeld (progr.). — hunc codicem ad Ciceronis
Carmen recensendum praeter Dresdensem adhibuit Bäbrens PLM I p. 2.
*) Prima horum scholiorum notitia iam Guilelmo Ottley debetur, qui
eodieem A insigni imaginom eius pulcbritudine adductus secundo uel teriio
tuculo attribuendnm esse miro consilio studuit probare. cf. Arcbaeologia
or mucell. tracts relating to antiquitj etc. uol. XXYI London 1836 pag.
47—214. describuntur Codices pp. 48 sq. 145 sqq.
') cf. Reifferscheid Ann. delllnst. 34 (1862) p. 108. Wattenbach
Schiiftwesen i. MA. ed. 2 p. 298 adn.
*) n. cap. n in. — quae reliquae Tulliani carminis parti in A ad-
•cripta sunt excerpta Pliniana et alia (u. cap. IV), ab bis plane differunt,
cnm et alieoae sint originis et aUo modo carmini adinncta.
*) Simili ratione Germanici carmen ex codice Susiano (cf. B&hrens
PLM I p. 145 sq.) expressum est in Grotii Syntagmate Arateorum Lugd.
B. 1600. — Harleiani imaginem praebent specimina, quae tabulis apud
OtÜeimn depictis continentur, unde unum mutuatus est Vogels.
la
2
figuras, quae pingendi artem Anglosaxonum propriam manifeste
indicant, litteris minusculis adiecta.
Originem antem ducunt scholia codicis A omnia ex Hygini
de astronomia libro; librarius if minorem horum partem repetiuit
ceterorum loco scholia Sangermanensia quae Breysigiiu
uoeauit (Germanici Aratea Berol. 1867) exscripsit.
Eiusdem modi scholiorum partim ex Hygino partim es
Sangermanensibus desumptorum ex codice bibliothecae eapitulari^
üercellensis hodie deperdito Cyriacus Anconitanus fragments
C nonnulla (C) exceri)sit, quae in eommentariorum eins particula*
seruata et abscondita indagauit Aug. ßeifferscheid (u. adn. o)
Scholia baec Hyginiana'') non solum ad restitueudam Hygiu:
memoriam multum conferunt, sed, cum Hyginum cum Ciceronit
Arato coniunctum oflferant, ad utriusque libri astronomici pei
medium aeuum propagati condicionem inlustrandam uidentui
apta. fluxisse ea apparet ex archetypo Hyginiano illo deperditc
X (X)y a quo nostri Codices originem petunt omnes®,) integriorc
nam Hyg. II 33 (p. 71, 21 Bunte), cum nostri codd. eaden:
laborent lacuna, scholia Harleiana uberiorem exhibent lectionem
quam uere Uygini esse scholiorum Germanici Basileensium ad
sensu, quibus illud de Lepore caput ab interpolatore ei
Hygino insertum esse Bursianus^) ostendit, omni dubitatione
eximitur.
Itaque nobis primum de subsidiis criticis, quibus nunc
ad restituendum nostrorum Hygini codicum archetypum X ut
licet, disserendum est (cap. 1), tum (c. II) in scholiis Harleianit
quae librariis debeantur (§ 1), quae ei qui ex Hygino ea con
posuit (§ 3), qua in re fragmenta illa Uercellensia quamquan
perexigua grato sunt auxilio (§ 2), ut segregatis iis, quae i
Y scholiorum Hyginiano exemplo (Y) afuisse certis argumenta
®) in 'fragmentis Pisaurensibus' quae uocantur ab Hannibale Oliueri
editis: Commentariorum Cyriaci Anconitani noua fragmenta notis illustrat^
Pisauri (ex Mus. Oliuer.) 1763 pp. 42—44.
^) De ceteria ab Hyginianis alienis, quae uiinoris sunt momenti, i
epimetro egi.
®) cf. Bursian Münchener Sitzungsber. phil. bist. Ol. a. 1876 p. 4.
*) in annal. philol. a. 1866 p. 76G adn. 13. sunt autem uerba U
postea in ipsius figura dicemus\
6
^Qincitar, ad codicem A' cam Y conparandam accedamus (c. III).
<leniqne, quid de Hygino cum Ciceronis 'Arato' coniuncto iudi-
<»ndam sit, statuemus (c. IV).
Caput I.
De Hygini codienm archetypo X.
In Hygini qui fertnr de astronomia libro recenseado certis
^t solidis artis criticae fundamentis caremus. nam qui anno 1875
Upsiae eum edidit Bernhardus Bunte, nee conferendis multis,
^ui snpersunt, libris manuscriptiH satis operae dedit, nee quae
ratio inter paueos, quibus utebatur, intercederet, quaesiuit. ac
ne Lugdunenses quidem Codices, quibus Augustinus van Staveren
iieglegentius ex more illius aetatis usus erat, inuestigare et de
Jntegro adire operae pretium esse dnxit, sed duos Codices inter
^e dissimillimos contulisse contentus modo ex hoc modo ex illo
lectiones hausit, tertio pessimo eoque mutilo passim usus, itemque
Jectionibus nonnullis, quas ueteres editores Scheflferus Munckerus
Staverenus e codicibus protulerant.
Codices Buntei hi sunt:
Dresdensis 183 saec. IX/X (bibl. reg. cod. De. 183); u. Bunte n
praef.p. 1 1-13. hunc neglegentissime a Bunteo adbibitum ipse contuli.
Guelferbytanus M8. 16. Aug.' apud Bunteum (p. 13) signatus G
(Bursian Mtlnch. Sitz. Ber. I. c. p. 2 adn. 3) et saeculi XII initio
adscriptus.
Guelferbytanus '65 Ms. Aug.' saec. XV; in hoc dimidia fere N
Hygini pars (p. 67,13—110,17) deest; u. Bunte p. H.
Conradum Bursian defunctum esse, priusquam mytho-
graphorum latinorum editionem, quam iampridem parabat (cf.
5^Tiiial. philol. a. 1866 p. 784) conficeret, eo magis dolendum est,
<l\iod quattuor illorum quos contulit codicum lectiones, quas
<lBidem publici iuris fecit (Münch. Sitz. Ber. 1876 p. 1 — 56), cum
^d emendandos singulos locos et peruersam Buntei rationem
fefatandam potissimum sint proiatae, ad singuiorum codicum
«ondicionem et auctoritatem inlustrandam minus conferunt. itaque
quam maximas ago gratias uiris inlustrissimis regiae Mona-
censiam bibliothecae, quae scripta a Bursiano relicta hereditate
accepit, praefectis, qui benigne mihi concesserunt, ut Bursiani
jgchedas per aliquot menses in usum meum excuterem.
Sunt autem Codices hi, de quibus conferenda sunt qua
Bursianus commentationis supra memoratae initio rettnlit:
B Reginensis 1260 saec. IX iam a Munckero (u. infra adn. 4
passim laudatus.
M Montepessulanus 334 saec. X. utrumque codicem Barsianu
cum D non interpolatorum in numero habet; qui seqnuntur, eo
interpolatos dicit:
p Parisinum 8663 saec. XL
B Bruxellensem 10078 saec. XII.
Praeter Bursianum apparatui quem uocant critico conparandi
et augendo operam dedit unus*) Ed. Heydenreich (Die Hygiu
handschrift der Freiberger Gymnasialbibliothek. Freiberg 187i
progr.), qui Stavereni codicibus inspectis demonstrauit eis qua
ille profert lectionibus fere nullam esse auctoritatem tribuendai
— ex codicis Vossiani primi 71 lectionibus ab inpressis uerbi
discrepantibus (p. 19 — 23 Bunte) 18 protulit Staverenus, quarui
in duodeeim errauit — , codice D denuo conlato quam temer
eo Bunteus usus sit exemplis (1. c. p. 2) probauit, de alii
quibusdam codicibus antea fere ignotis nonnuUa protulit, deniqn
F codicis deterrimi Fribergensis (F, saec. XV) lectiones a Buntean;
editione discrepantes omnes diligenter uulgauit.
Octo his codicibus si addideris editionem principem Uenetai
U (U) codicis manu exarati loco habendam, habes quae mihi ai
manus fuerunt codicum subsidia, exigua illa quidem, si cui
multis illis, qui adhuc in bibliothecis latent^ contuleris.
Inter eos autem Codices, quibus priores cditores usi sum
inprimis memoria sunt digni^) quattuor illi, quos ab lano Uliti
conlatos^) Thomas Munckcr uir de Hygino optime meritus i
editione Mythographorum latinorum anno 1681 Amstelodan
emissa adhibuit. sed cum Ulitianos in uniuersum, uel unum e
*) Nam C. Robert libro a. 1878 edito *Eratosthenis catasterismorui
reliquiae' quamquam etiam de Hygino bene est meritus, tarnen cur ex ips
codicibus noua subsidia ad uerba emendanda quaereret non habuit. de codi(
V ab eo inspecto u. infira p. 6.
') De codicibus in editionibus Soteriana et Moreliana adhibitis et c
codice Modii u. infra p. 13 sq.
') Haec codicum excerpta margini editionis Parantii illita fuisi
Munckerus (praef. fol. 3) testatur.
L'iitt., 2 Ulitt etc. laadet^ nee quid singolis debeat distingnat,
soae eaiqae libro lectiones reddi non possunt. tarnen cnm
-aoctoritate inter se nalde eos fuisse dispares, si nostronim
-eodieam lectiones conparabis, a quibns plane alienas paucas
-apud Manckernm deprehendes, eluceat, et Hres fuisse Petaaianae,
Kegiae bibliothecae apod Parisios quartum' ipse Manekerus
(praef. foL 2) testetor, licet suspicari Parisinnm illum enndem
•esse atqne Bursiani codicem P. Petauiani aatem libri cnm
maximam partem in Christinae Sneciae reginae bibliothecam i. e.
Uaticanam Reginensem migrauerint, snspicandnm est Bnrsiani
•eodiees Keginenaes, praestantiorem illnm R et codicem Reg. 1207
^^H.ecnli XI (n.p. 7), eosdem esse atqae dnos illorum Monckeri Peta-
tüanoram. et de R quidem pro certo habere hoc ansim. in prima
-enim eins pagina est scriptum Tetri Danielis Aurel.', cuius libros
in Petaoii bibliothecam migrasse constat.^) tertius denique
Petaoianns band scio an hodie Lugduni Batauorum adseruetar,
inter codd. Voss, lat 4^ n. 15*^, quem Leopoldns Hervieux
<u infra) a Sueciae regina Isaaco Vossio, cuius auxilio in con-
paranda bibliotheca usa erat, dono datum esse coniecit^) quam-
<|oam singuias Munckeri codicum lectiones cum cor um qui hodie
exstant memoria conparandi operam nee subii nee potui subire,
^nm et codiee Vossiano 15 et aitero Reginensi sim destitutus. —
praeter hos Codices nonnullarum lectionum mentionem facit
Mnnckerus ex ^Susii codiee', de quo u. infra c. II § 1 adn. 20,
^t ex ^membranis Rulaei', de quibus u. p. 7 adn. 9.
Augustinus van Staveren (Mythographi latini. Lugd. B.
Amstelodami 1742. 4) tribus Vossianis, codiee Ti. Hemster-
*) n. Bors. 1. c. p. 2, et quam in adnotatione laudat Hei-manni Hagen
Petro Daniel dispotaticmem (Bern. 1873) initio. ~ haie rationi non obstat,
'^^^^od eiusdem codids R nonnollii lectionibns nomine codicis A uel Anonymi
L«m Manekerus usus est (Burs. p. 3 adn. 4). nam paucae lectiones com-
emorantur, neque quidquam de codiee illo, ne de eo quidem uiro qui eum
»ntulerat conpertum habuit Munckerus. — huius codids excerpta aeque
^^>%qiie ceterorum quattuor ex bibliotheca Nie. Heinsii ad Munekerum per-
^=^^erant (praef. fol. 2).
*) Ulitius (Tan van Vliet) a. 1641/2 Parisiis uersabatur (Biogr. uni-
^^^^«rseUe s. n.). tum igitur quattuor illorum codicum lectiones Hygini Paran-
^^^an&e ediüoni (u. supra adn. 8) adscripsit, quae fortasse post mortem eins
<^ 1666) ad Nie. Heinsium peruenit (u. adn. praec.). bibliothecam autem
^aoli Petauii (mortui iam a. 1614) a. 1650 (Delisle Cabinet des manuscrits
^ 288) Christina per Isaacum Vossium emit.
husii {H ap. Bunteum), codice lacobi Philipp! d*Orville (0 aj
Bunt.) se usum esse testatur (praef. p. 8 sq.). de Orvilliai
Sorte nihil constat. ex Vossianis autem is, quem StaverenuL m
V uocat Vossianum primum (Voss. lat. 8® membr. n. 269), hodi^ J
quoque Lugduni exstat sie notatus: catalogi prioris n. 8^=- <
membr. in 8® saec. IX/X (cf. Kiehl Mnemosyne II a. 1853 p. 86)C ^
hune ab Ed. Heydenreich conlatum esse iam dixi. eunden]tf=
codicem mutilum — desinit enim II 22^) — C. Robert excussir^
(u. 1. c. p. 47), qui undecimo saeculo rectius eum uidetur attri-Ä
buisse. sane ex paucis quas profert leetionibus eom mei^i
codicibus melioribus, qui s^ecnli sunt noni decimiue, nequaquaniDtf:
parem esse elucet. Stavereni Vossianus secundus (Voss. n. 314]^=^
= catal. prioris n. 92 membr, in 4° saec. XIII (Kiehl p. 87) e*"^
ipse ab Ed. Heydenreich conlatus est (1. c. p. 5).
Denique Vossianus tertius (Voss. 4® 290)^) teste Kiehlio (p. 84)C ^
hodie quoque inter Vossianos seruatur = prioris catalogi Voss. 15^
membr. 4® (8® Kiehl) saeculi fere XI. hunc codicem miscellaneum^>C
qui Hyginum fol. 155* — 188* continet, quem unum ex Munckerift
codicibus Petauianis fiiisse conieci, describit Leopoldus Hervieux ^
Les fabulistes latins, Paris 1884 uol. I p. 228 — 242. contra -
ii qui Lugdunensi bibliothecae praesunt doctissimi uiri Eduardo '
Heydenreich 'Vossianum tertium* petenti miserunt codicem ^M.
Lat. Bibl. Publ. 0. N. 225' signatum, quem a Stavereno Vossiani
tertii nomine iniuria esse insignitum testati sunt (Heyd. p. o
adn. 2). hunc quem L(eidensem) uocat et ipsum Heydenreich
contulit (cf. 1. c. p. 19 adn. 2). sed errasse uidentur uiri illi
et Kiehlio potius est adstipulandum, qui (p. 83) hunc codicem^
*Noui Mss. Catalogi n. 425 (XVIII. 225) membr. saec. XIF apud
eum notatum, eundem esse dicit atque Hemsterhusianum a
Stavereno usurpatum. hie enim codex primum a Stavereno
memoratur ad p. 51, 12 Bunte (aduenium), quod egregie cadit in
codicem illum 'Leid. 225' mutilum, qui testibus Kiehlio et Heyden-
•) Staverenus tarnen per totum Hyginum Vossiani primi lectiones
adfert primo et secundo Vossiano ut uidetur confusis. u. Hob. 1. c
') Sic Stav. et Kiehl, 294 Hervieux. tarnen de eodem codice eum agere
atque Kiehlium ex paucis iis quae de Hygino profert (1. c. p. 288) intellegitur.
•) Staverenus dicit Codices suos et Vossianos et HO *non nisi Hygini
Astronomicon poeticum continere\
reichio a p. 51,9 ed. Bunte (qui cum maxime) incipit.^ contra
'Vossianom 15' totnm Hyginum, certe initinm eius continere
Kieblii et Leopold! Hervienx testimonio finnatur; et 'Vossianus
fertins' quem eundem esse Kiehlium secutus censeo, a Stavereno
continenter adfertur ab initio usque ad U 16. in fine huins
capitis legentibus non monitis desinuut Vossiani tertii lectiones
et incipiunt codicis 'Leid.' (prima est superuemt p. 5G,13), de
quo in praefatione nihil dicit Staverenus nee Kiehlius (p. 85)
qnidquam potnit emere. hoc uero statuit, non eundem esse
'Voss, tert.' et Tieid.'; nee desiisse 'Vossiannm tert.' in II 16
inde apparet, quod ad U 34 a Stavereno landatur.
Sed de his rebus diiudicabunt qui ipsos Codices inspicient.
eg'o ad eos qui praeter hos innotuerunt Codices breuiter recen-
Bendos pergo.
De altero Reginensi (Reg. 1207 saec. XI, desinit p. 116,20 ed.
Bunte: lunien\ quem fortasse unum ex Munckeri Ulitianis esse
monui, conferas uelim Heyd. p. 6. ibidem de duobus Uaticanis
saec. XIV et XV ^^) et uno Palatino saec. XIII a Bursiano
repertis nonnuUa leguntur. uilioribus his codicibus adde quem
Kiehlius 1. c. p. 85 memorat cod. Voss. 18 catal. prioris olim 237
ebart 8^ saec. XV (desinit p. 106,26 ed. Bunte), et duos quos in
sehedis Bursiani indicatos inueni : cod. Montepess. 452 saec. XV,
et cod. Basil. F II 33, quem recentissimae esse aetatis docemur
Qerbis quae initio Hygini leguntur (ap. Heydenr. p. 27). denique
Ms est adnumerandus codex Uindobonensis 3111 a Cuspiniano
eiaratus (Archiv f. Gesch. d. Kreises Unterfranken 1884 p. 279),
CQius notitiam Georgii Schepss u. d. comitati debeo. uetustior
est codex Sangall. 250 saec. XI, quo Hyginum contineri prinius
Bnrsianns indicauit (scholia Sangermanensia ex eo iam prompsit
*) Eiusdem codicis postea Hemsterhusiani lectiones nonnullas haud scio
an iam Mtmckerus attolerit. in praef. enim (p. 6) sero se adeptum esse
nairat *£iialdi Rulaei neteres membranas, qnae Poetici Astrononüci
librom tertinm et qnartnm nee non partem maiorem secundi continebant*.
qoae quanti sint preüi ut probet, tres commemorat lectiones ex libri II
capite 15 *qood in illis primnm est' — in Leid. 225 quod etiam capitis 14
extrema pars est conseniata, hnic opinioni nix obstat — , quae cum iis quas
Staverenos ex H profert consentiunt. cf. pp. 55/2 quo dimissOf 54,23 ut
aquHam eqs. a. Bunte ad h. 1., 54.6 patria quod Codices Stavereni omnes
haben t.
'") De hoc codice, üat. 3110, cf. Breysig in Gennanici editione, p. XXII.
Breysigins, u. Germaniei ed. p. XXVII). hanc quoque Ed. Heyden
reich eontnlit et (1. c. p. 19 — 21) acenrate deBcripsit. idem ia
commemoranit (p. 27) fragmentum Bernense et ipsum a Bursiani^
innestigatum (in Lncani codicis Bemensis 45 saec. X folio altimo)^
quo initinm primi libri (nsque ad p. 24,20 partibus) continetai —
fortasse ex 12 ipso transscriptam. denique in Britannia ad han(^-
diem ab iis qui Hygini codieibus operam dabant neglecta hos-
libroB seruatos esse conperi: dnos saecnli XI qui Cieeronis-
Aratum ex codice A de quo in capite secundo nobis agendunt
erit descriptnm habent, Harleianum 2506 et Cantabrigensem R.
15.32 Trinity College, ^^) et optimorum nostrorum aequalem
(saec. IX) codicem Ashburnhamensem Barrois 226.4^ (Zange-
meister Wiener Sitz. Ber. phil. bist. Gl. 84 a. 1876 p. 573).
Inter Codices autem, quibus mihi ad restituendnm arelie*
typum A'^') uti licet, non ea intercedit ratio, ut alius ex alio
flnxerit; nee quaenam quasi unius gentis familiae ab illo deri-
uatae sint potest discerni, cum deficiant plures, inprimis uetnsti-
ores, quibus interualla et lacunae suppleantur, quae singulonim
codicum meorum continuam memoriam et cognationis ordinem
interrumpunt id igitur unum statuendum est, quibus maxima
auctoritas sit huius uero scriptoris eo minoris esse pretii
Codices, quo recentioris sint aetatis, et tria eorum genera
distinguenda esse, quibus totidem Uyginianae memoriae per
medium aeuum propagatae et magis magisque turbatae quasi
aetates significentur, ex huius de astronomia libri per medium
^^) De Harleiano, in quo Carmen imaginibus (non scholiis) exomatum
est, cf. Ottley 1. c. p. 146, Vogels 1. c. ; de Cantabrigensi H. Schenkl Wiener
Studien VII 1880 p. 341, quo teste hie codex et alia ad astronomiam et
computum pertinentia saec. X exeunte scripta conplectitur — in bis 'Hyginum
et Marcianum' — , et Ciceronis carminis posteriorem partem, inde a u. 227,
saec. XI exaratam. prior igitur pars deest, quae in ceteris codd. in singolas
particulas dissoluta imaginibus subscripta est. ita hac maioris pretii parte
separata et ut uidetur deperdita — simile est fragmentum Lugdonense saec
XIII, de quo u. infra c. II g 2 n. 19 — quod reliquum erat carminis cum
ceteris illis commentariis ad astronomiam pertinentibus in unum codicem
coniunctum aetatem tulit.
") Ab eodem priorum editorum Codices et ii qui hac demum aetate
reperti sunt originem ducunt, inter quos unus Ashbumhamensis optimo
meorum generi (u. infira) aetate par est, Sangaliensem 250, Leidensem 225,
Vossianum primum deterioribus ut adsignemus, paucae eorum quas nouimus
lectiones suadent.
9^
aeoim seruati condicione intellegitur. nam ut dicendi genus
aolgare et inconditani a librarionnDy qui eum perscribebant,
lennooe latino non nimis longe distabat, ita res de quibus agitur
aceommodatae erant ad doctrinam eorum et VII artium liberalium
diseiplinain scholaaticam.^') itaqae non eadem religione in per-
seribeodo Hygino librarii utebantor, qua in propagandis optimo-
mm antiquitatis scriptorum et poetarum libris coercebantur. cum
igitur non ad uerbom exempla sequerentor, sed sententiam fere
conplexi memoriter singnla redderent, transponendo, omittendo^
similes locutiones uel uoces inter se mntando traditam lectionem
temere turbauenint. atque etiam locos eorraptos sanare uel
pro saa quantulacunqne scientia ita corrigere eonati sunt, ut
nocom rariorum uel obsoletarum loco quae ipsis usitatae essent
ponerent, et doctrinae frustula alinnde decerpta uel de suo
prompta traditis uerbis insererent
Minime corrupti sunt codd. uetustiores, ex meis DMR a)
saec. IX/X exarati, sed ne hi quidem ab interpolationibus im- ueta-
moaefi. immo uero etiam R, cui Bursianus nimiam auetoritatem »tioret
«ttriboit, qoamquam propius abesse uidetur a communi arche-
typo quam DM^*), scribarum doctrinam tantopere resipit, ut ad
resftitoendum arehetypum aequo iure ratio eius habenda sit atque
libromm DM, qui ut corruptelis laborant locis in R integris, ita
fion semel archetypi memoriam seruauerunt in R uitiatam. uelut
per totum tertium librum paene uniuscuiusque capitis ultima
aerba, quibus summa stellarum sideris adfertur^ in R temere
matata sunt. cap. 10 (p. 85,18) R habet Hta omnino est ordo Stel-
laram XX\ cum in eeteris codd. ordo desit, ita ut sententia sit
^*j D. infira cap. IV. ac ne fabulae quidem siderales neglegebantur,
quamqoam ad caelestinm reruin scientiam minus pertinebant et ut homines
ehrisÜanoe eosque monachos decebat, ut 'ridiculosissima geniilium delira-
menta' oontemnebantur.
^*) Ex ipso X descriptos esse tres hos codd. nego, neque enim raro
isdem deturpati sunt mendis, cum ceteii genuinam seruauerint lectionem
(vL. cap. HI). — DM ab uno exemplo esse deriuatos non paucis testimoniis
nideior probari. e. g. pro spectare (inprimis in libris III et IV) fere ubique
babent exspectare (idem de Ulitianis duobus testatur Munckerus ad p. 25,7
Bunte). — etiam Reginensem alio intercedente ab eo archetypi apographo,
ex quo uetustiores meos fluxisse statuo, originem ducere ii potissimum testari
nidentor loci, quibus lectiones eius corruptum iam exemplum indicant integris
eeteris codidbus. e. g. p. 69,10 (schol. IQ 13) satus esset.
'haec (u. 15) i. e. Andromeda est stellarum XX\ de ceteri^ -
locis nelim adeas Bursianum I. c. insertum autem esse sub-^^
stantiuum illud a librario, qni quid genetiuus stellarum sibi uellei'^
minus perspiceret, etiam eo conprobatur, quod eodera remedic::^
usi sunt recentissimorura codicum FU librarii, nisi quod fen
ubique pro ordo scribunt numerus, denique patrocinantur tradita
lectioni ii loci quibus aut nomen signi de quo agitur praemittitur^''
ut cc. 26 (Corona . . est stj, 28 (effusio aquae . , . st, est)j au
pronomen, ut cc. 8 et 9. sed etiam in cap. 8 (*hic — seil. Cepheu
— totus omnino est stellarum*) XIX') ordo R inseruit, in c»p. 9
ut numerus adderet, haec (seil. Cassiepia) in hie mutauit idem^
c. 36 substituit *ita totus est stellarum ordo' pro 4ta tota (Nauis, -^
cf. c. 8 totus) e. st' — ceteris locis aliis uerbis utitur Hyginus^ ^
Mta sunt stellae' uel ^habet Stellas'; ubicumque autem fieri potuit^ ^
in R ordo (numenis c. 9) insertum est excepto cap. 40**).
Nihilominus codex R et DM^ cum minime propriis inter-
polationibus et corruptelis inter se differant, ubi consentiunt^
arclietypi X pleruraque seruasse lectiones uidentur; ubi inter se
discrepant (aut singuli aut unus a ceteris), qui codex speciem
b) interpolationis prae se ferat, quaerendum est et recentiorum
deteri- codicum aliqua ratio habenda. raris locis iam RDM a primario
ores codice aberrasse (u. supra adn. 14) eorundem memoria certissime
cimprobatur; quamquam hi caute respiciendi sunt sunt autem
Codices saeculi XI/XII BGP^ inter quos principem quasi locum
uidetur teuere 6r, qui a librario maxime temerario ex exemplo
probae notae transscriptus est nee raro optimas atque ab omni
specie interpolationis liberas et scholiorum Harl. adsensu con-
probatas lectiones solus exhibet — deteriorum memoriae fere
sunt pares secundae manus codicum uetustiorum, quae mDM
(de R Bursianus tacet) ipsis codicibus non multo sunt recentiores^
certe saeculo X uix inferiores, fluxerunt enim in uniuersum ex
deterioris generis codicibus, ita ut non paucis locis uetustiornm
*) est stellarum traditum est. Bunteus scripsit stellarum est,
") Alio modo in Hasi^eri *Hygino philosopho' (u. infra cap. IV sub f.)
tradita uerba sunt mutata. sumraae enim stellarum paene ubique bis uerbis
adiunguntur *ita sunt (omnes)*. — genuinas autem lectiones in solo R sematas
hoc loco commemoro II 23 p. 65,10 exüuisset et a ceteris omnibus omissum
(u. Bursian 1. c. p. 26) et II 33 p. 72,6 ad comedendum (Burs. 1. c); u. infra
cap. III.
11
^^orroptelae ex integra recentiorum memoria sanarentur, saepias
geDoina lectio deteriore adseripta turbaretur.'*)
Deniqne infimi generis Codices saec. XV, ntpote qaos c)
^eoaiiiam memoriam in ceteris foedatam ullo loco seruasse neri io-
Bit dissimillimum^ ab archetypo restaarando prorsns sant amo-fi°i^im
genas
**) Nonnallis ex D sumptis exemplis hoc liceat probare, quibus siinul
neglegentia Buntei inlustretur, qua codicis D et Reginensi et Montepessulano
ffimilUmi imaginem praebuit incertam et a uero alienam. — p. G1,13 quae
pro codicnm DGN lectione uendit uerba nacti sunt recuperatisque corporibus
eqs. (eadem habent edd. ante Buntenm omnes et F, sed inuerso ordine),
fniperscripta sunt a m. 2 deleta lectione nacii corpora recurauerunt et, quam
eandem MRBP (3 ülitt. et nonnulli Stav.) exhibent, nisi quod pro recura-
uerunt paene omnes (praeter P *Leid.' *Vo88. sec.') habent recuperauerunt.
et recte quidem. nam haec uox facile potuit abire in recurauerunt non
rnlnm propter similitudinem conpendiosae scripturae, sed etiam cum uerbum
Tecurandi aptiorem uel faciliorem uideretur librario habere sensum (de
recrtaiis quod Munckerus ex 'Susii cod/ profert u. infra c. II § 1 adn. 20). —
p 62,5 tacet Bunteus uoces Uli et faciunt a m. 1 omissas et superscriptas esse
a sec. ni., u. 6 dixerunt correctum esse in dicunt. cum autem haec prae-
«öitia in solis oodd. PFNU exstent, perfecta habeant MRBG in quo fecerunt
ut in D omissum est (et Ulitt. et codd. Stav. paene omnes), fecerunt et
dixerunt Hygino sunt reddenda (cf. u. 3 uoluerunt). sed dubito de uoce Uli
qoae etiam in MRB deest. in D enim ipso — etiam hoc Bunte neglexit —
«t in BG pro hac uoce ante simulacra exstat Liberi [insequuntur uerba
ponctis postea notata sidera fixum dixerunt, quae iiurepserunt ni fallor, cum
Hbranus ab initio uocis fimulacra aberrasset ad «idera]. sie iUi uetustioribus
Omnibus refutatur, Liberi commendatur codice D et sententia, nam de Liberi
^ulacris comutis hoc loco est sermo, supra (u. 1) de simulacris Hammonis.
- p. ^7,2 rect« Bureianus ex R restituit crinem (cf. (>. 9. 1 1) quae lectio codice
li confirmatur, in quo crinem correctum est in uulgatam lectionem crines
qoam Bunte intactam reliquit. — p. 77,8 autem quod BGP inter Demiphon
et omnium habent — Bunte recte om. — in /) (= M) supra lineam est
additom, quod neglexit Bunte. — ib. 21 filias eius = MR (PFU edd,) etiam
ei D est restituendum, in quo quod Bunte probauit regis {regis filias BG
alteruter Mor.) genuinae lectioni superscriptum est. — p.78,8 dicunt in solo D
^pra lineam legitur, recte deest in codd. et edd. omnibus (similis in MP
est interpolatio aiunt pro autem). — p. 88,22 Bunte *ex /)' edidit pedibus
aefetiuum orbem, extremo ore caput Delphini tangere uidetur, ceteri codd.
omne?« habent pedibus aestitw orbe (orbi R) niti, extremo eqs. ac ne />
quidem cum Bunteo facit, sed uoce niti librarii errore omissa manus sec.
pro oeMiuo orbe, quippe quod sensu iam careret, aestiuum orbem correxit. —
p. W2fi cireulum quod Bunte recepit, in D pro uulgata lectione locum est
correctum, quam nullo pacto licet inmutare. neque enim de circulo est
•ermo eodem. ad quem singula signa sphaera semel uersa redeant, sed id
dicit aactor, ad suum quodque sidus locum, a quo profectum sit, semel uer-
iente se mundo necesse esse reuerti.
aendi. sunt aatem F, cni nimiam aactoritatem attribait h^iJd.
Heydenreich^^), et mutilus ille Gnelferbytanus Nj et codieis F
simillimus Ib codex ex quo editio princeps U expressa est.
Haec^^) prodiit Uenetiis a. 1482 cura Erhardi Ratd^^lt
*') Lectionum codieis F proprianim maxima pars memoria uetustior-^«iin
est deterior: e. g. ex ea Hygini parte, quam scholia Harleiana conplectanfcz^^^
ab loue schol. c 1 8; quodammodo t 9; giganta, homines 3 3.9; tU etiamy um ^ro
duas 6 8. 17. 26; cuJxirety uideretur, consequentem collocauU 7 5. 12 sq.; ü/ ^^
maritima ccnichyliisj in interscapilio habet Stellas VII 9 7. 13; pro inget >*<
htc Musis 10 14. 16; alia. praeterea u. supra p. 10. itaque etiam eae qu ^^^
meliores uidentur, docti cuiusdam librarii uel lectoris sagacitati potn — ^^
•
debentar. inprimis nomina propria ita sunt corrupta, e. g. schol. 3 ^
Dioffneti Ergthraei et 20 Ctesiae, 14 pro Aristomachus FU habent Arfstonit
pro Catrea in u. seq. Erythrea. ut bis locis exempli lectio falso est corre
potuit aliis locis fieri, ut nomina corrupta recte a docto recentissimae ill
aetatis librario, fortasse ex alio libro my thographico , emendarentur.
referam quod Heydenreich p. 24 laudat ut recte in FU seruatum Pleioi
(p. <»4,6), cum in archetypo fuisse Plesiones ceteri codd. satis testentur
p. r.3,10), (ex OuidioV — cf. etiam Hyg. fab. 192, p. 122,19 ed. Schmidt),
pluiis aestimem quod p. 38,5 (u. Heyd. p. 26) FU habent Laetiis filiOf c\
ceteri codd. archet}T)i formam corruptam indicent laetfsj de quo loco
ßursian in ind. lect. aest. len. a. 1874 (Emendationes Hyginianae) \), 13
qui ^Letus uel Latus* in illa uoce num lateat dubitans Ehctrae mam
scribere. praeterea Heydenreich (p. 23) ex F{U) Hygino reddendos
censet louis noiuinis casus obliquos a nominatiuo lupjiiier deriuatos, luppiti
etc., et ablatiuum fieubus p. 76,8 (sermo est de fructibus arboris, cf. u.
ficonmi, u. Neue lat. Fornienl. I 513) pro /?rw. sed ne genetiuus quidei
hippitris uidetur ab hominibus litteratis usurpatus esse (u. adn. 25),
rorum casuum plane nulla fit mentio. altorius autem uocis datiuum
ablatiuum plur. semper esse secundae declinationis F. Neue 1. c. exempl
probauit Capri de uerbis dubiis loco (Keil t. VII p. 109,15) insuper laudatc^^
nominatiui plur. ficus quem p. 76,12 priores edd. habent (cum etiam F \l.%^
seruauerit fici) de fructu dicti unum exemplum protulit Neue 1. c. j). 515^
ex Celso. — cauendum igitur est, ne tam uilis auctoritatis codicom testi-
moniis nisi huius modi formas Hygino inputemus. librarii cuiusdam potius
doctrinae eas adscribemus, qui ut postea Schefferus (u. infra p. 15) plebeium
Hygini sermonem ipso Hygino magis adfectabat.
*") Haec una cum Soteriana et Moreliana a uiro clarissimo Gottingensi
bibliothecae praefecto mihi missa est. — editio uere princeps Ferrariae a.
1475 prodiit, ex qua num U sit orta diiudicare non possum rarissima illa
editione destitutus. cf. Schweiger Handbuch f. class. Bibliographie Leipzig
183'i tom. II pars 1 s. u. Hyginus. Bunte 1. c. p. 9. — de Aldina axmi
1496, quam ut editionem primariam Schefferus fpraefat. in.) adfert, nihil
usquam conperi. cf. Muncker praef. fol. 2^» *ab Aldo quem etiam a. 1497
idem Astronomicon suis typis descripsisse aiunt,^ Schweiger: *eine Ausgabe
4" Ven. 14^9 ist wahrscheinlich nur ein Irrtum'.
Aogost^sis. ex ea qnae flaxerunt editiones singulas enamerare
Dolo, com non omnes uiderim.^')
Primus ab ea recessit et codicnm duorum manuscriptorum
aoxilio Hyginum 'ab innnmeriB qnibus scatebat uitiis repargatum'
cdidit loannes Soter Coloniae a. 1534 (a). Codices eius 'sie o
satis, nt eius aetatis ratio ferebat, emendate descripti' meoram
generi deteriomm uidentor pares fuisse (praeter eeteros B cum
Soterianis lectionibus consentit). hanc editionem prioribus omnibus
niilto praestantiorem non quanti debebat aestimauit lac. Mi-
cyllns, qni a 1535 Basileae (apud Hernagium) una cum Hygini
fabalis tum primum in lucem prolatis astronomicum eius librum
cxcndendum curanit sed paucis mutatis Uenetara recensionem^")
lepetiait in notis tarnen ad marginem adscriptis et snas con-
iectüras et 'aliorum' lectiones i. e. Soterianas commemorat Mi-
cjUnm paene ad uerbum secutns est lo. Scheffer in Hygini
editione a. 1674 Hamburgi et Amstelodami emissa^'), quamquam
in notis singulis capitibus subiunctis interpretando et emendando
lene Hygino eonsuluit.
Contra Soterianam a duobus bis uiris neglectam repetiuit
et noois manuscriptis subsidiis, quamquam plerumque traditam
i'etinait lectionem, anxit Guil. Morelius Parisiis a. 1559 ((t). ^
qnae editio imaginibus Micyllianis additis a. 1589 in officina
^anctandreana (Heidelbergensi) recusa est: 'Astronomica
'•) cf. Schweiger 1. c. — ex hop sua Bunte satis neglegenter excerpsit.
contra iam Munckerus de ratione quae inter singulas editiones intercedit
Donnulla protulit.
'®) Ni ÜEÜlor secutus editionem loannis Ludouici Vives Yalentini a.
i)14 ab loanne Lambert Parisiis publici iuris factam, ex qua (teste
^weigero) iterum excusus Hjginus a. 1517 Parisiis apud Paschasium
Limbert prodiit, quo libro typographicis mendis mazime foedato utor. uam
maior aimilitudo Micjllo intercedit cum huius editionis quam ipsius Uenetae
et imaginibus et uerbis. hoc unum commemorem, uersus Arati graecos
pag. 103,16 sq. ed. Bunte, qui in ü atque etiam in Soteriana desunt, legi in
UkjUi et in Parisina illa editione, ita ut ab loanne Vives ex ipso Arato
insertos eoe esse sit conidendum.
*') Ipse in praefatione dicit se sequi editionem Lugdunensem a. 1608
(ab loanne de Oabiano) paratam et teste Mnnckero ex editione lacobi
Paninüi recnsam, qui a. 1578 Parisiis secnndum Micyllum 'pauculis tantum
ei qnae nullius ferme momenti essent nouatis* Hyginum ediderat.
ueteram scripta isagogica graeca et latina'.'^) Codices se us^^r-
passe dicit Morelius 'duos praestantissimos', alterum meliorem^^. ^
bibliotheca Salignacei, alterum amici cuiuspiam alterius. qu^os
^on fuisse tarn praestantes quam putabat ipse credereque alS^os
uolebat', quamquam recte Scheflferus obseruauit,*') tarnen ^i*
praestare quibus primum Hyginus innotuerat ex codicam nostron-^^sfl
conparatione intellegitur. id simul apparet, quod iam Munckei ^
perspexit quattuor illorum codicum Ulitt. excerptis nisus, non
temere, quam putabat Schefferus codicibus ipse destitutus, mul
a Morelio imuutata esse sed reuera codicum auctoritatem ei
esse secutum. Schefferus autem propterca uetustiorum editioni
lectiones uere Hyginianas esse duxit, quod ei saepe magis cade
**) Buhle (Arati phiien. uol. I p. XXIII) praeter hanc editionem eiusdes^^^
anni adfert Astronomica ueterum ab Hieronymo (non loanne) CommeliK^^
edita, quae ipsum non uidisse apparet. eandem esse utramque, sed
nonnuUis exemplaribus editionis illius perrarae pro 'In otficina CommelianÄr^
exstare In officina Sanctandreana' recte ut uidetnr testatur Frid. Sch^^ ^
Gesch. d. griech. Litt. Bd. I übers, v. Fr. Schwarze p. (XXIII) et p. (XXVIIl^
") Horum codicum, quorum lectiones nonnullas editioni suae Morelius -^
subiungit, alter reuera uidetur melioris notae fuisse , sed errauit Moreli«-^ -
cum huic potiore auctoritate non attributa utrumque aequo iure usurpare ^^
Schefferus praeter hos Morelii Codices passim laudat lectiones codiciic: '
Francisci Modii ab hoc uiro uulgatas in libro qui inscribitur Nouantiqua^^^-
lectiones (Francofurti 1584). qui codex — nam unum tan tum ei praest^'
fuisse ex ea qua in laudandis illis 'membranis' utitur ratione mihi uideor pos^^^^ '
concludere; alius codicis uidetur mentionem facere p. 515 ubi (ad Hyg. !>. 67,' -^
Bunte) Zephyi'itidis 'diserte adeo in antiquissimo msto codice quo ab erudiSc-
tissimo I. c. Suffrido Petro (Coloniensi, 1. c. p. 29) usus sit conprobari scp^'*
uidisse' testatur — hie igitur codex qualis fuerit propterea difticile esfr -
diiudicatu, quod quid ei debeatur, quid e coniectura Modius mutauerit saep^^
est incertum. [nam codicis lectiones suis coniecturis eum temptasse u. g^
elucet ex iis quae p. 48 sq. de Hygini loco p. 41,15 ed. Bunte disserit.] id uen>
nego, uetustioribus meis eum parem fuisse — et', e. g. quae p. 100,4 per-
peram habet inserta ('ex membranarum penu' Mod.) = BGF et p. 42,4
lapidem = BG (de utroque loco u. Bursian.) — et deteriori fere generi eum
esse adsignandum censeam. ita Micyllianae recensionis ab U non multum
abhorrentis Modius et Schefferus non paucos locos ex codice illo emendauemnt
— e. g. illud numerus quod in FU ubi summae stellarum adduntur fere
ubique inrepsit (u. supra p. lü) iam Modius (p. 325) deleuit — et eundem
quidem in modum quo in Sanctandreana exstant, quare suspicatus est
Schefferus Modii codicem hanc editionem parantibus ad manus fuisse (cf. e. g.
quae dicit ad pp. 82,13. 76,3 ed. Bunte).
If)
oidebantnr in uulgarem et inelegantem, quo uti illum intellexerat^^V)
«ermonem, quam nouae lectione.s, quas ut ad incorruptae latini-
tatis leges temere accommodatas neglexit. Bio genetiuani lupUris
qui p. 49,5 in f; legitur, Prisciano nisus studet conseruare,*^)
sie siqua minus concinne in U sunt dicta qaam in ed. Sanct-
andreana — cuins lectiones non raro nostris optimi generis
codicibns eonfirmantur — netnstiores illas editiones maunlt sequi,
nee nero tacendum est interdum hoc studio induetum Schefferum
genainas lectiones uetustiorum editionum nostris codicibus probatas
iure retinuisse, cum Sanctandreana deteriorum codicum lectionem
repraesentaret interpolatam.
Editionem Sanctandreanam per^)aucis locis mutatam recudit
Thomas Muncker, qui codicibus de quibus supra dixi in-
structus in commentariis plurimos locos emendauit. cum secutus
Augustinus van Staveren nisi quod orthographia singulari
delectatur, ipsum quem uocant contextum rarissime inmutauit,
sie ut usque ad annum 1875, quo Bunteana editio prodiit,
Hyginiani libri ea ualuerit forma in quam tribus amplius saeculis
ante, anno 1559 a Morelio redactus est. Bunt ei autem editio
(ß\ quamquam multis locis illa integriorem memoriam ex T) eum ß
restituisse non nego, adeo caret certa artis criticae ratione, tot
iocis sine iusta causa uulgatam lectionem inmutat, tot locis
intactam relinquit, ut ne Morelianae quidem recensioni praestet.
'*) cf. eius *De aetate atque stylo Hygini dissertationem' editioni prae-
ftum, cuius initio et fabulas et astronomiam dicit habere *tain multa neiuini
paene usurpata et quasi singularia, qualia sunt ellipses pleonasmi graecismi
Gomposiia pro simplicibus simplicia pro compositis locutiones uerba denique
aliu« nix occurrentia et id genus.'
•*) Priscian. instit. VI 39 [I 229,9 ed. Hertz]: *sic etiam luppiter lup-
piteris et luppitris ut Caesellio Vindici placet dehuit declinarif nam louis
Dominatiuo quoque casu inuenitur'. sed 'debuit declinari' certeidsibi uult, non
ita declinatum esse nomen 'luppiter\ sed grammaticum banc formam ex
analogia earum quae uere exstabant finxisse. habent autem formam lupitris
V et Micyllus, qui tarnen in margine iam (ex Sot.) adnotauit 'louis/ —
oeteros casus quorum omnino non uidetur facta esse mentio, etiam Schefferus
repadiauit ablatiuus autem lupitre exstat p. 38,2 in FU, p. 50,19 in U\
<latinu8 lupitri p. 54,7 in FU\ accusatiuus denique lupitrem p. 70,8 in ü
et superscriptus in F cuius prima manus habet inpiter (^ed. Paris, a. 1517
b- 1. habet louem), u. supra adn. 17 ex.
Caput IL
De seholioram exemplo Hyginiano Y.
Uiginti quattuor signa (Cic. mi. 1—222, sed Procyoni ^«lu
222—226 subscripti sunt), ad quae scholia Hyginiana pertine^^nt
haec sunt:
bis codd. scholia continentur:
1. Aries A (fol. 2^) K
2. Deltoton A (fol. 3« etc.) K
3. Pisces A C
4. Perseus A C
5. Pleiades scholiis carent u. § 3 in.
6. Lyra AK
7. Olor AK
8. Aquanus C ) hoc folium in A ainissuin
9. Capricornus , . . K\ est.
10. Sagittarius . . . . J
11. Sagitta if (in ^ euanuit)
12. Aquila A
13. Delphin . . • . . -4 ) inferiores partes paene euanuenmt
14. Orion A) Orionis nonnulla legit Hügaid
15. Canis A
16. Lepus A
17. Argo A
18. Cetus A
19. Eridanus AK
20. Ära A
21. Piscis A
22. Centaurus . . . . A (sl Vogelsio neglectum)
23. Hydra A sed paene detersum.
24. Procyon A
His accednnt
25. Planetae, quorum scholia in AK exstant, uersibus
carent.
17
§ 1. De codicibus A et K.
Enndern in codice^ Bingnlis imaginibus scholia inscripsisse
et infra eas nersns Ciceronianos exaraiÜBse contra Ottleiom (L c.
p. 173) L Vogels (1. c. p. 5) iustis causis neganit. etiamsi non
niinis mira sit in nno homine tanta litteramm ductus dinersitas^
qnanta inter scholia et cannen Arateom intercedit^), uix est
eredibile librariom carminis quamqnam neglegentiorem tarnen
Ihigaae latinae peritum etiam scholia perscripsisse, qnae ab
homine linguae latinae mnlto minus perito exarata sunt, immo
ab eodem scholia scripta sunt qui imagines pinxit, canninis uersus
alii debentur librario. ab illo figuris egregia arte delineatis
litterae ita sunt inscriptae, ut singuli uersus uariis coloribus')
picti et formis imaginum et lineamentis etiam uarie incuruatis
quam artissime accommodati') quasi necessarii ad exomandas
imagines et apte perficiendas additi esse uideantur.
Id igitur potius cum ageretur, ut oouli eorum qui imagines
inspicerent delectarentur, quam ut scholia iis inscripta commode
*) Qnod scholia capitalibus, uersus carminis minusculis litteris scripta
sunt, iniuria Vof^Isius huc rettulit. nam idem librarius, cum Carmen usitato
litteramm genere scriberet, ad scholia imaginibus inscribenda alius formae
Htteris uü poterat, quae ad tam sin^larem scribendi modum aptior
^«8et. — conferas etiam Ottleium (p. 48): *the poem was written under
the figures in minuscules, and the text of Hyginus, within them, in small
Kapitals: this last kind of writing having been preferred tbr the figures
Wause of the regularitj and the heights of the letters and the means it
^orded of making the lines of the writing very close together and at same
^e distinct firom each other, so that by it a certain eveDuess of tint might
^ obtained which was desirable in the writing in the figures*.
') sie cum in ceteris imaginibus paene omnibus tum in Argo naui (17)
^ Lyra (0), de quibus liceat Ottleii uerba adferre: *in the writing within
the figure variety has been studied not little. upon the poop of the yessel,
the lines are altemately darkred and lightgrey, all the upper part of the
liolk is written with minium, and the part supposed to be under water,
with darkbrown' (p. 155). — in Lyrae imagine *the writing is partly red
and partly brown . . . it having been doubtless the Intention of the calli-
gnpfaist to distinguish, by this means, one member of the instrument from
anotber' (p. 152). — in Aquila (12) *the text is written with brown, except
on the tips of the wings and the tail where minium is employed, appa-
rently to make the bird look more brilliant' (p. 153).
') Hoc facile potuit fieri propter capitalem litteramm formam, quae
nee supra nee infra uersus nimis excederent.
2a
legerentur, nee uerba artifex aeenrate distinxit et interiinn
media ipsa nimio spatio diremit, ut quantam posset fieri psL^riB
inter singulas litteras essent internalla. in fine nersunm ne
laeonae hiarent, saepius neglecto syllabanim eonexn prio«"CS
tantnm nocabuli litterae nel sola prima adiungebantar, reliqcr^^
in posteriore nersn seqanntur. sie prioris nersus extremae litterae
singnlae binaene ad qnemnis nocabnli locum pertinentes inr'^^
inseqnentis uersus falso saepissime scribebantnr. rarius occnrrrx.n^
litterae in ipso nersu perperam bis positae.
Eins modi erroribas egregie fanit singularis scribendi di:^^
cultas, cum secundnm diuersas imaginom formas et circoit^'li^
litterarum ant longi uersus exarandi essent modo directi mo«
ineuruati, aut breuissimi, cum medii uersus interiecta aliqi
imaginis parte cui nihil inscriberetnr discerperentur^), cum maio
spatio interiacente ad aliam imaginis partem inscribendam ess
transgrediendnm^), et alia similia. porro omissis litteris M^
qualibet uocabuli sede foedissime peccauit codicis Ä libraric^^
et bis de causis et errore oculorum a priore littera ad eandeKU
proxime uel paullo post positam aberrantium.
Ignorantiae autem librarii multo luculentius hoc est testi-
monium, quod crebro in codice litterae similes inter se permutatae
sunt de qua re paucis agendum est, ut lectiones nonnullas boq
antiquae memoriae uestigia indicare, sed librarii erroribus deberi
intellegatur. fauit eis litterarum forma capitalis, quarum non-
nuUae inter se tam similes sunt, ut utram scripserit librarius
saepe non possit discemi, aliae quamquam dissimiles tamen, cum
eiusdem fere essent ambitus et magnitudinis, et ipsae poterant
inter se confundi a librario litteras singulas parum curante^.
Sic fere nihil interest inter C et 6 apice promiscue omisso
uel adiecto, inter E et F cum etiam imae litterae F lineola
*) sie in Argo naui puppis scholiis inscripta tribus remis diniditur.
^) a Persei bracchio dextro ad sinistrum, uel ab Arietis pede tertdo ad
qoartum.
®) Cauendum tarnen est, ne nimium librario inputemus in codice usu
adeo detrito, ut nonnulla scholiorum loca plane exstincta sint. quare etiam
singulas litteras non raro arrosas esse uel ex parte euanuisse consentaneum
est. cf. e. g. 20 1. 9 15 9 7 16 al.
19
«oleat adfigi'), inter JT et H% ¥ et F«) breuissima addita
eaada ael omissa. litterae V forma rotunda U com O interdom
«onAmditur summa circuli parte uel clausa'^) nel falso aperta.
4b O aatem gaepius discemi aix potest 2>.
Humertis pro Homerus 17 9. lombo 15 22. fortasse fauc cadit
quod bis in ^ exstat uom pro uum: 3 11 a««ftf<om 7 14 ouom {<mam
K), 12 10 ospicatam pro <Ca>-i«rptcotom u. infra. — O pro 2> legit
K t$ II ubi pro incenderU scripsit cenoerit.
Crebro peccatum est in litteris A et M perscribendis, cum
illa dimidia sit formae capitalis litterae üf , in primis ubi utraque
Uttera exaranda erat.
cf.'^) 8 7 causaatn ut = catisa aut, 0 18 liram utem =: lira autem,
18 11 cunuUurmtn ^ curuaturam. adde t 6 tera unaret pro termt-
iMire^ (ibidem M post A praue adiungitur: aliquam pro a2><I^'>'9ua
12 18 eaudam pro cauda) 25 25 etiaamarat, = e^tom £^a^. — - contra
omittendo peccauit 2 7 trifaria, 3 2 syrtam de flumen pro syriam ad
fiwnen littera £^ propter eam qnae sequitur F praue inserta. 10 4
a ante Mercurio excidit. 12 10 aquüam ospicatam pro a. auspicatam
aimul litteris O et Z7 ut saepius (u. supra) confusis. dubius bis
exemplis adiungo 12 l raptamanti pro lectione uulgata rapuiaae et
amanti, in qua corruptela latere mib; potius uidetur raptum amanti,
(cf. 8 2). — A7 pro ir est scriptum 14 25.
A pro jK habes 17 18 quatemat%9, Garn pro quatemas circufii>
n. p. 21. cf. 20 1.
Litteras Tili inter se simillimas confundi non est mimm.
cf. ei pro et 17 19, et pro «* 8 11, />er uentrefmj pro peruenire
12 15, ^ttfic a pro iuncta 7 14. — clesias pro Ctesias 20 6. — (/imi-
dsfwrcut«« = diuidit circtdus 12 14. — sicülam = sicüiam 2 6, *«6-
/a^m = 8ub<re>iectu 17 19.
0 e. g. 3 6 post esUare additur littera quae et JST potest esse et .F*,
25 15 in Eratosthenes inter JE? et i2 littera F praue inserta est simile
codids A uitium indicat quod ^ 11 ex. habet aere figi; u. p. 22.
") Pro habuisse 10 7 legitur hasuisse uel no^um«, 12 5 nunc pro Aunc
«tdem uoce paullo praecedente. adde quod 25 6 et 19 librarius codicis K
f^eetnonta et uenement legit.
*) Pro cygnum 7 1 is qui in Beifferscheidii usum codicem A contulit
kgit euenutn (cygnum K), cf. 10 4 aaturus.
**) Uix huc pertinet quod Q pro C interdum est scriptum : 0 28 qum
pro praepositione cum, 17 5 qui pro cui,
'') Ex eodem errore uidetur ortum quod 9 8 £* habet Capricornus
«CQUMin aapectans pro Capr» ad occ, apectans, neque enim cogitandum est
de occasum adspectans quod ab Hygini dicendi usu abhorret. — simile est
qood 8 2 Cyriacus seruauit ereptum [a] parentibus,
2»^*
20
Item JE cnm 1 confadit librarins, neqne ita solom ut neglectis
tranBuersiB illius litterae lineolis 1 scriberet, uerum etiam M
pro L
e. g. didmus i 3, uirgini 6 22, fufferi 16 1, pedis 19 8, efficü
tt 4; hostia 9 7, ubi de accnsatiui forma in -i« tenninata non est
cogitandum, quippe quae nostris Hyg. codd. nusquam probetar. —
memoreae 6 15, perspecitur 6 22, uedetur 29 8, [uocare 19 2] tredeoem
18 11, mare 17 17, canes 15 4. 12 17 utrum hoecedit an hoccidü et
18 8 Aec an /itc scriptum sit incertmn esse Hilgardus testatur^').
P^^ pro L {j^moh, = Uneola 3 15, epapAum(?) 26 25), J
(oapreu« 14 12), E {p^agri 6 3 parum 6 31) scriptum est, 8 pro
B^% alia, quae utrum soll librario Ä debeantur an ex exemplo
iam corrupto orta sint dubites.
Interdum litterae propterea sunt turbatae, quod librarii ocoli
ad sequentes iam procedebant
t% SO primum ante mensea pro primus, ib. 18 uereri8 pro Ueneru
sed priore R non satis accurate scripta. 24 6 quod quoddante prc
gut quod ante, 19 23 hdbem autem pro h<ibet autem, ubi If ante A
inrepsit (u. p. 19), ib. 5 croatn pro Crotutn^^), Gorgonam a pro Gor
gonas a Cyriacus tradidit 4 3.
^') Retinendum est 21 1 dei, 29 5 deis, cum nostri codd. habeant dii
diis. cf. p. 69,23 ubi ex corrupta codicum lectione dei est restituendum (u
Burs. ad 1.). adde eisdem 24 2 (u. infra adn. 21).
") P et D confunduntur: 3 12 dolum pro pdum, 29 9 exeipiens üb
utra littera sit scripta incertum est. 19 21 addarere pro apparere (noi
adparere, illam enim formam et scholia habent 3 4 et nostri codd. omnibui
quibus haec uox exstat locis. ceterum u. infra p. 23 n. 21). 0 4 ex apii
cuisae restituerim cidlicuisse, quamquam applicuisse et Isidorus uidetur legissi
(orig. in 21) et simili notione inuenitur p. 30,6 ad Dianam se applicauissi
(cf. p. 47, 11). sed adlicuisae ut ad sensum certe est aptius, sie haec per
l'ecti forma insolita satis apud Hyginum firmatur uno quo praeterea est
seruata loco, Pisonis annalium scriptoris ap. Priscian. X 3, t. I p. 497,!
Hettz [u. Neue lat. Form. 11 p. 494]. — D pro B {ad pro o^) 0 29 et 9 9
quam codicis K lectionem iure huc referas. S pro D ut uidetur 19 «
aHuitur, cum ex sententia restituendum sit adluitur. cf. 18 7 '(nauis) prioren
partem . . prope adluere flumen Eridanus uidetur*.
^*) Nasuisse pro habuisse 19 7. contra 15 9 non tsrnbore exstat quo(
Vogelsius legit sed tempore,
^^) Audiendas 6 4 (addiendas Ä) pro audietidum — cf. id quod prae
cedit feras — iam ante hunc librarium inrepsisse uidetur. cf. 18 10 «k
reliquassi corporis curuaturAm pro reliqui. alia.
21
Accednnt litterae inepte uariis aerbornm locis insertae, sine
nolla causa sine propter praecedentis similitadinem ^ ^).
oonf. e. g. 1 18 caudafusjunam {c, eins u, K\ 8 5 quo[d] facto^
18 5 a[d] cauda, 7 14 peperU[p]quod, 10 5 euf[l]eme8 (u. p. 24),
14 14 thefsjbis, 24 in altero uersu Arateo scholiis adnexo uiadens pro
uisena. forsitan etiam 4 10 pharcisu {Phoi'cis Cyriacus) huc referatur,
qnarnqnam X seraanit phorcisi, 6 14 potenter at ex poterant potius
comiptam uidetur quam ex patuerant, — etiam uoces nomiullae eodem
modo praue sunt insertae. sie 2 2 id ante quod repetitum est ex
uerbis praecedentibus. ib. 9 utfajtriangulum. 12 7 [subj c<jr^ete
eubreptam, 3 5 pisa'um [de] fonnam, quod codicis A esse proprium
genuina quam Cjriacus memorat lectione^^) conprobatur.
Itaque singola nerba non pauca adeo mntilata sunt uel con-
plnra in unnm quasi couglutinata, ut si Hygino duce careremus,
quid in eis lateret uix indagaremns. e. g.: 6 11 delectaretudUet
^0 delectaretur dtci^r ei, 4 15 umeraiem pro utnerum. Zaeuum.
17 18 in quatemcttiacum latere qucUemas circum conparato Hygino
uidetur (u. ad I.), 19 8 uerba ad Iqporis pedes et protmus abierunt
in oUiorispedisusprHnus. 25 15 pro Eratosthenes ait de causa
«cripsit A: eßratos athenensis dicat sie. pauUo supra (u. 10)
nerborum appeüatam dicit solae reliquae sunt litterae alt (alü K).
Plura supersedeo cumulare exempla. sed paucis h. 1. liceat
ibsoluere de apographi K librario. qui cum in uniuersum
exempli A uestigia fideliter sequatur nee raro uerba aperte cor-
mpfta perscribat, saepius mutila uerba suo Marte corrigere
eoDatur'^), non raro recte ut 6 7 patrem huius pro patre uiusSf
i 8 constUutos pro consHtos, 7 12 sequentem pro sequen, ib. ex.
txorüur pro exor%^% interdum iniuria ab exemplo recedit aut
leglegentius inspecto aut sententia minus intellecta, sie 6 12
'*) Supra (n« 7) iam attuli esUarelfJquod, effjratas. — simile est quod
CjnacoB in Aquario (8 8) seruauit ivSbeam pro iubam.
^') Etiam in Cyriaci codice similia occuirere menda iam hie moneo: in
post laewtm 4 15, ante polutn 3 12. ereptum [d] par. (u. not. 11). contra in
«ommnni eorum exemplo iam fuit ex qua 4 8. — plura huiusmodi ex-
itul in K,
**) Terra unaret 2 6 = tera unaret {terminaretj, uidü pro mutilato
mdU #11, eius (praecedit quae falso pro quem) pro <OeiC>en8 7 9, musas
ut ea eaUeeta pro m. <jC>^Uem ccXL 6 13, testudo pro te8tudi<ini3^ ib. 28.
**) Litteras et uoces in ^ bis positas, etiam locum illum 8 29 sqq. bis
recte omittit. — % IS est post locus in A praue omissum in-
dt, fortasse cum legeret in illo codice quod nunc euanuit. sed superfluum
est quod 7 16 inter nata dicitur habet esse et ii 6 est post sttbiectus.
22
initio a lAbero sit specalaius pro initia Liberi s, sp,^ ibid. 13 p^^o
it {id) praecedente littera s scribit ^^2 9 particula ut decep^E:^^
demonstrc^ur in coni. imperf. mntauit; 7 1. 2 habet appeüani^^^
orum^ ubi A recte appellant^ omin. maxime ab A recedit l L MO
demonestenes pro Ercdosihenes. — In iis igitar scholiis, qu^^»
Bolo K sernata sunt, Capricorno (9) et Sagitta (11), non raro <
mendis eins quid habuerit A discernemns: occcuum SLSpeetans 9^{-
üitinm codicis A quasi proprium indicat (u. adn. 11), ibidem <
hietnaU scriptum est pro ab h. (u. adn. 13). 11 7 ex uerbis <
humeros Ophiuchi in K factum est ad merosophimy certe
prima littera u (uel hu) et ultima i in A iam excidissent. ib.
^Prometheo occiso refertur' ex ^Promethei iocinora /erft^r'. nee noi
lectio occulta est in eiusdem capitis extremis uerbis 'quo fer — ^^
sokt aere figV, sed librarii K ingenio debentur, qui uerba HygEH^^
quo ferrum solet affigi fortasse sie scripta in A inuenerat:
ferr solet aeßgi (u. adn. 7)*®).
'®) h. 1. mentio fiat codicis cuiiudam (lac.?) Susii, cuius lectioneB ^
Munckero laudatae mire cum K consentiunt:
Hyg. n 20 p. 60,3 *quod Ino tostum seuerü quod in libro antiquo
disertim scriptum inuenit Susius, qnemadmodum in margine codicis notauerai'
ib. n. 4 Eratostkenes] *uet. cod. Susii perperam Demonesthenes heic
habnit'.
p. 61, 18 ^recreatia ex uet. cod. Susius in margine libri sui." (cf. sapra
p. 11 adn. 16).
III 19 p. 89,19 'coniungens iTlitt. 2 et Susianus'.
ib. 21 in interscapüio] 'praepositionem non agnoscunt ülitt. >3. nee
Snsianos über in quo fuit inter $capula\
ib. 22 *Si in ceruice duas tanttun colloces [tree Füedd] enml nimwrv
XVII. quomodo Ulitt. 2 et Susianus exhibent.'
Has igitur lectiones ex quodam *aatiquo codice* in margine codicis sui
Susius enotauerat, omnes ex duobns de Ariete capitibus desomptas, ita ui
integrum ülum Ubrum Hygini fuisse minime ueri sit simile. iam uero
omnes illi loci in nostro de Ariete scholio (19. 10. 16. 18. 19) exstailt
praeter tertiimi (recreatis), et cum coniungetw et airnrnnawi XVII eÜam
nonnulli nostrorum Hyg. codicum exhibeant, ceterae lectiones tres — i»
primis illud Denumesth&nss {demonestenes K) — tam singulari modo cum K
ooncinunt (primo loco etiam €mte quod in soholiis iniuria exeidit in Subä
illo antiquo libro defuisse lüdetur), ut casu'id euenisse mihi peifmiadere nott
poflsim. quid si Susius quondam uidit codicem JT, et primun exxa scholion
exscriptnm cimi poetea Hyginianum esse cognomsset, lectiones eiuB nana»
in sui exempli margine adnotauit? recreatis autem pro reeuperaiis e eox-
iectura in margine adscripsit?
23
Sed iam ad librarium codicis Ä reuertamur, quem^ qnamnis
Dolta eornm qnae describebat non intellegeret, tarnen non pror-
8BS ignanun ftiUse linguae latinae eo conprobatnr, quod scrip-
tnrae eonpendüs interdnm ntitnr, ut 17 17 hec^ conferas etiam
1 22 cöplurib; 25 4 eumq neq.
Orthographia in nninersnm scholia Harleiana Hygini codicibns,
inprimiB in nominibns propriis perscribendis, praestant'O* V^^
od, id, sed interdnm in codice A scriptnin est a^ 3 15 4 3
(C ntroqne loco ad) 7 7 17 9, cf. \2 6 ei pro od; it 6 13; set ft
12 14 9 25 9; ajmt 22 9, diphthongi'*) enm plemmqne recte
rint scriptae^ tarnen non tantnm e pro ae innenitar: fuge 1 9y
(mdromede 2 12 (idem C habet 3 12), aqaUe 7 6, preceps 10 22,
fme 13 8 15 9, argonaute^ grece 17 in., sed ethtm cepisse pn>
(mptMe 14 9; ae pro e legitnr: compraessem^ I 4 ef. 7 10, mui-
fnequae 6 31, nequae 7 4, utraquae 12 18. sed etiam hae in re
caaendnm est ne librano A inpatemn» qnae omnia fideliter ex
exemplo traBSseripmt 4 13 enim excecaüs (cf. 14 16 excecaium)
") De praepositionnm in uerbis conpositis adfiimilatione non minus
incerta est scholiorum quam Hygini codicum auctoritas, cum etiam in illis
nagnlarain uoenm seriptuiae inter se discrepent. itaque eam quam scholia
nngnlis locis exhibent form am retinere satis habui. ueluti conpiww
habent scholia 12 5 19 1 25 11, conlocare 1 15 (3 14) 22 19, ceteris locis
Gomibiis compl,, coU.; 7 5 inpetrare 25 18 impetrauit (quod in X utroque
looo est), adlicuisse et adluere scholia Harleiana seruauerunt (u. supra adn.
13), enm in Hygini codd. paene omnibus formae ezstent adsimilatae. ad^
uqui et 10 9 (= J(f) et 25 17 (= 2>) est traditum; priore loco etiam ad-
näuüaU legitur (diligentia X), cum uocis aaaiduus hanc tantum formam X
oideatur exhibere. cap. 15 initio [adposUua = D) nisus etiam 14 8 ad-
po$msse (= D) scribere malui. contra quod 9 4.10 K habet obpugnaret (= D\
»ubpceitus (= B), huic librano adscribendum uidetur, cum ti 2 A habeat
tfppugnare (= X). — 3 12 et 6 24 A recte semauit bracchium, 22 13
karuspicium. umerus in A recte scriptum est 6 25 10 20 22 23, cfl 4 ex.
umteralem, sed hufiUrus 14 28 22 16 in scholüs, aeque atque in codd. Hygini.
pronominum hie et ia quaedam formae neglecta aspiratione uel addita oon-
teae sunt: Am i» (3 6, cL exi9$et = ex his et \0 14), hi(i) ii (3 ex. ubi
Ai = X est restituendnm)» hisdem isdemy quae forma meliere utitur ancton-
täte qnam iiedem (c£ 17 6 et 6 25), sed eiedem scholia habent 24 2.
") Pro ii more antiquo t exaratum est: ali saepius, Aeti 17 6, medis
• 25 Mercuri 25 28.
24
iam in exemplo eius Msse inde concludam, quod Cyriaci frg.
excitatis exhibet — euflemes 10 b in A scriptnm est pro eufemes
littera 2 perperam inserta (u. supra p. 21), cf. 25 24 cefcMj com
ceteris locis littera ph recte sit seraata (^Cephali 15, Eüphratem,
Pherecydes etc.)*'). in tracia (6 32, thrada ib. 10) littera A
omissa est. — 16 2 ßncxissent^ 10 14. 24 cuUtmcxissej dexstro
(destro 14 28) iam exemplo attribaenda sunt
Ex bis, quae singillatim persecati sumos, facile concluseris
haec scholia Hyginiana redire ad codicem, quem si ^capi-
talibus' litteris exaratus erat, non post quintom p. Chr. n.
saecnlum confectum esse constat cf. Stademondum, Breslaner
Philologische Abhandlungen II fasc. 3 p. IX. itaque dabito,
nom iam in hoc litterae g et j matatae fuerint, cf. 6 11 ob-
gedsse Ay obiedsse K, qaamquam similis ni fallor scriptorae
exemplam ex Cyr. cod. seruatom est. in Aquario (8 7) enim
pro hiemali apad Cyriacum legitur geniaii i. e. gemaU iemali
omissa aspirata (cf. e. g. iemale R pro hiemalem p. 92,7)'^).
Sed etiamsi maiorem harum reram partem ipsi librario A
inpertiamus, id certe statuemns nee consulto com traditam
memoriam mutasse, qaamquam permulta peccauit, et, cum ipse
ex Hygino haec scholia, qua est ignorantia, non excerpserit,
exemplo cum usum esse eundem iam in modum imaginibus cum
scholiis exomato.
§ 2. De codice C.
Hoc egregie confirmatur fragmentis illis a Cyriaco Anconi-
tano seruatis, de quibus nunc agendum est.
De codice Cyriaci hodie deperdito ^), quem a Pompeio Com-
pagnonio Auximatium Anconae uicinorum et Gingulanorum epi-
") Falso ph inrepsit 25 25 in epaphumy quod ex datum (elafum)
cormptum esse arbitror. cf. t 7 triphariatn K, trifaria Ä.
'*) j pro g positae ezemplum ex Hyg. codd. est ienna R, iaenua D,
ianuam P, pro genua pag. 42,9.
*) Mommsen CIL III 1 p. XXII.
25
«copo') edendnm acceperat, haec narrat Oliaerius (fragm. Pisaur.
praef. p. 8): Tauca nunc de codice ipso ex quo haec Cyriaci
fragmenta desnmpta sunt praefari oportet. Cjriaco ille aetate
ferne suppar est, quod ex ipsius characteris forma facile dignos-
dtnr. qui codicem descripsit, ael Cyriacum nouerat uel ipsius
probe manum, inde saepe notat: manu Cyriaci, manu propria,
mann alterius. unde esset fortasse erui posset ex pag. 30, ubi
domesdcae rationes anni 1431 licet alio charactere in haec
nerba perscribuntur Bicholse Giovanni de Bandercho che lavora le
terre de Monte Chaperi Vcmno li31 etc. sed Piceni topographia
band satis explorata mihi est. illud tamen certum est codicem
bnnc domesticis rationibus assignatum neque tamen inscriptum
aliqnot post annos grauioribus nobilioribusque rebus attributum
fniflse; rationes enim ad a. 1431 pertinent, Cyriaci fragmenta
itinera ab eo confecta annis 1442 et 1443 complectuntur'. itaque
codex ille non solum repertus uidetur esse in regione Anconae
Cyriaci patriae uicina, sed etiam scriptus, fortasse a ciue
qnodam et amico Cyriaci qui extra urbem praedium possidebat.
fled ntut haec res se habet, certe transscriptus est ex autographo
Cyriaci ab homine diligenti ac probo. neque enim tantum adnotat
si qnid ab alia manu scriptum ei occurrit, sed etiam aedificiorum
formas, imagines signorum uel aliarum rerum, quas Cyriacus ex
more suo commentariis adpinxerat, se omittere singulis locis
monet'), neque solas inscriptiones latinas perscribit, ut multi
*) Haiufl in manus perpauds nt uidetur annis ante ('cum e tenebris
opportune prodÜBset' Oliu. praef. p. 7) peruenerat. conferas uelim epistulam
eins dedicatoriam ad Academiae Etruscorum Cortonensis socios datam (Oliuerii
editioni praefixam) p. 4 et Oliuerii praef. p. 7.
') sie (p. 17? cf. Oliu. not. 96) p. 31 *hic deficit statua erecta cum' etc.
- ib. 'hie deficit carms biiugalis cum quadam nauicula superimposita et
statoa feminea pulcerrima. Item alia statua rustici uindemiantis pulcerrima.*
p. 40: 'hie desunt duae imagines Martis.* atque etiam animalia seeundum
ipsam natoram Cyriacum depinxiase e. g. eluoet ex epistula eins ad Philip-
pum Mariam ducem Mediolanensem data (in Oliu. oomm. p. 55 sq. inserta),
qua 'xorophan' (camelopardalem), elephantos, crocodilos, quos in Aegjpto
niderat, depictoe ei misit. etiam h. 1. notat ille codicLs scriba: *hic deficiunt
hnagine« <^tiiinftlinTn praedictorum.' insigois autem eins pingendi ars — ut
aoknt illius aetatis uiri litterati nimiis laudibus inuicem se extollere —
laudator in epistula quadam ab Oliuerio not. 108 edita (ubi etiam camelo-
paidalis imago commemoratur), cui adde Caroli Arretini Carmen partim a
eorum qui Cyriaci opernm partes conpilauerant (cf. Mommsesi
I c), sed et graecas addit et quae praeterea Cyriacns commen-
tariis suis admiseet, bibliothecarnm catalogos, excerpta codicnm,
alia ab aliis eins expilatoribns saepe neglecta diligenter seraanit
Eiusdem codieis Anximatis^) apographon sernatnm estNeapoli
(Mommsen CIL V 2 p. XVI), teste Rossio (ap. Httbnemm CIL
II p. 692) circa medium saec. XVI exaratnm. sed cum epi-
graphica tantum perscripta sint, reliqna plemmqne omissa^
nostmm Uercellensis codicis fragmentnm eo contineri nix est
sperandum. praeterea num ipsum Cyriaci huius commentarioram
particnlae antographon hucnsqne alicnbi lateat, num alterum eins
apographon sit seruatum, ex ea quam I. B. Rossius parat editione^)^
spero, apparebit.
Deniqne Oliuerius, qnamquam bonus ille Pisanrensis Picem
prope Pisanram sitae prouinciae facile certe potuit 'topographiam
magis explorare', qnamquam similis ut ita dicam simplicitatis
saepius in eins notis occnrrnnt exempla, tamen ipsnm codicem
nidetur diligentissime expressisse neqne qnidqnam mntasse et
typographi menda mnlto accnratins in textu quam in notis
emendasse.
Sic memoriam eorum quae Cyriacus scripsit integram fere
apud Oliuerium seruatam esse statuere licet, quae uero rpsi
Cyriaco fides habenda sit, ex ea qua in describendis Ulis Uer-
cellensibus fragmentis usus est ratione intellegetur. sed iambie
uidetur proponendum, hoc codicis manuscripti frustulo ab eo seruato
egregie confirmari laudes, quibus Mommsenus probitatem eins et
fidem et diligentiam in titulis conligendis et perscribendis ex-
tollit«).
Laurentio Mehus (Kyriaci Anc. Itinerarium Florent. 1742 p. Uli sq.) ex-
pressum, qno Mercurii imagine (u. Voigt, Wiederbelebung des class. Alt. I
p. 286 sq.), quam *propria pinxerat ille manu\ antiquam artem superari
praedicatur.
*) Excerpta Suaresii ex eo sumpta (in cod. quodam Uat.) commemorat
Mommsen 1. c, cf. Oliu. praef. p. 8.
*) Voigt 1. c I p. 271 n. 1.
*) In conparando bonarum litterarum instrumento tarn gnauam operam
collocauit, tam intimo corde antiquitatem dilexit et suspexit, tarn egiBgia
fide quae uidisset rettulit, ut haud scio an longe praeferendus sit reliqnis
Omnibus qui quidem eo tempore in hisce studiis in Italia operam posnerint . . »
deinde ut probus ita aceuratus fuit et curiosus*. CIL m 1 p. XXIII.
27
Cyriacns cum a. d. XI. Kai. dec. a. 1442 Lignria peragrata
Nouarian et Comum petens Uercellas uenisset, in antiqua ipsa
Ca]Ht BibHotheea aetnstos et praeclaros libros quamplores' com
aliog innenit tum 'Arati librom antiqiussinnnii', ex quo cam non-
onlla exeerpserity solam eims codicis iamdadum ut aidetor deper-
dhi (an alienbi occnlti?) notitiam posteritati tradidit^).
'Aratnm' ^) illnm Cieeronis Carmen iuisse duobns locis, quibns Cyri-
tcw Bcholiis aersas earminis ad eadem signa pertinentes adianxit,
probator. idem testatnr eodicem scholiis, quonnn qnattnor ser-
0 Eomin qui de bibliotheca Capit. Uercell. agont nemo eum comme-
mont: Franc Anton. Zachariae soc. les. Excureus litterarii per Italiam ab
a. 174? ad a. 1752 uol. I Uenet. 1754 p. 59. - Lettera deirabate Gior.
AidreB al Sig. ab. Giac. Morelli sopra alcuni codici delle biblioteche capito-
lan di Novara e di Vercelli Parmae 1802 pp. 77, 99 sqq. — Frid. Blume
Iter Italkum I (Berlin 1824) pp. 87- 101, IV (Halle 1836) p. 132 sq. —
eiusdem Bibliotheca librorum manuscriptorum italica (Gottingae 1834)p. 5— 7.
— Ndgebaur in Serapei uol. XVIII (a. 1857) p. 177. — eundem firustra
qoaenmt Aug. Reifferscheid, dum Uercellis a. 1865 patrum latinorum co-
<^bii8 describend» operam inpendit. nee postea inuentus est. nam P. EnöU,
qvi ^ 1877 Uercellis fmt, uidisBe se eum negauit. — Wirceburgi eum fimstr»
qnMdoit Georgiua Schepas, quem de eo adieram.
') ütrum codici inscnptum fuit *Aratus' uel *Arati phaenomena\ an
CyiiacuB sie eum nominauit, cum inscriptione careret? certe librum cae-
Mhim signorum imaginibus et uersibus ad astronomiam peHdnentibus in-
itnictam ipse CyriacuB Arati nomine potuit appellare, utpote quo carminum
astrooeniiconun genus quasi in uniuersum iam antiquitus sit denominatum.
et Germanici quidem Aratum Cyriaco, hominum litteratorum qui tum
Floreniiae antiquitatis studiorum illius aetatis praecipua in sede uersabantur
amico, notum fuisse inde concludas, quod et codex Strozzianus illo tempore
um Floreniiae foit, et ürtnnatem qui non ex ipeo Strozz. est descriptus
(Bobert L c. p. 209) ibi exaratum esse licet sospicari (Voigt 1. c I p. 574
sq.). Stroizianus enim fiierat (u. Breysig praef. p. XXI) Colucii Salutati
Cancellarii illius Florentini littetarum studiosissimi, cuius post mortem
(a 1406) fortasse statim in Pallae Strozzii manus peruenit. — an una
cmn SUutati codiee Pliniano (Paris. Heg. 6798, e ap. Sillig. praef. p. XVI)
ad Leonardum Arretinum (Detlefsen in Fbilolog. 28 p. 300) et tum demum in
bibliothecam Strozziorum uenit? — Germanici igitur eodicem, fortasse ipeum
Stroczianum, fädle poterat (üyriacus Florentiae uidere [idem iam coni.
C. Bob^ 1. c p. 210 not. 25]. contra Oiceronis firagmentum ea quidem
aetate nondum repertun ewe mdetur. Leonardos enim Arretinus epist.
Vn 4 (t. n p. 83 Mehus) et alios libros dielt 'a Cicerone in latinum fuisse
connersofl, et insuper Arati librum de figuris coelestibus, qui
libri omnes iamdiu periere.'
28
uauit, instractom etiam imaginibus fhisse exornatttm. nee minu
ex eins uerbis elucet scholia aliqno modo cum imaginibus ftdss
coniuncta, et uersus Ciceronis pariter per singnlas paginas distrl—
butos et suae quosque imagini subiunctos foisse atqne in A et
eins apographis. nam uu. 20 — 26 (ed. Bährens), de Perseo, et
55—58, de Aquario, qnos horum signorum scholiis Cyriacns
adinnxit, iidem in Britannicis codicibus Persei et Aquarii
imaginibus subscripti sunt Aquarii autem uersus in medio
enuntiato desinunt, cum insequens uersus (59) iam sub Capri-
como, in pag. seq. quam non curabat Cyriacus, legeretur. ceterum
cur ad has tantum imagines uersus adscripserit Cyriacus, ad
reliquas duas omiserit, certam causam non magis licet adferre,
quam cur haec potissimum quattuor scholia elegerit. quae cum
neque ad signa deinceps subsequentia pertineant et ordine apnd
eum exstent carmini contrario — Delphinus (13), Aquarius (8),
Perseus (4), Pisces (3), — forsitan suspiceris eum euoluto ad
extremum libro cum quaedam digna quae perscriberentur uel
imagines ceteris insigniores uidisset, rursus librum a fine ad in-
itium percurrendo nonnulla excerpsisse. sed utut hoc se habet,
ea absit suspicio in ipso codice defuisse quae Cyriacus omisit,
aut mutilum eum fuisse, cum uiginti quinque imaginum priorem
tantum partem respexerit.
Ex hoc igitur codice in uniuersum Britannicorum simili
quattuor illa scholia Cyriacus seruauit. quorum tria tantum
Hyginiana sunt, quartum quo de Delphine agitur ex scholiis
Sangermanensibus depromptum est, quibus codicis K scholiorum
maxima pars, in his Delphini, debetur. de hoc in Epimetro
disserendum erit; reliquorum, quae Hyginiana sunt, duo, Perseus
et Pisces, cum codice A conparari possunt, tertio quod respon*
deat scholion Aquarii in A una cum Capricomo excidit, nee
codice K defectus suppletur. ipsa autem scholia cum infra una
cum Harleianis sint exprimenda, hoc loco quae Cyriacus singolis
praemittit uerba et carmini s uersus satis est proferre:
ARATI LIBER ANTIQVISS. SVPER DELPHINI figuram.
Neptunum eqs. u. Epitnetr. sub fin.
Item in antiquissimo Arati libro ad Oanimedis figuram.
In Aquario.
29
Aqnarimn hone eqs, u. schol. 8.
(55) Ipse aatem labens malus equus ille tenetar
Piscibus, huic cervix dextera mnlcetur Aqaarj
Serins hoc obitas terre visite quinis
Quam geUdum valido de corpore fngus anhelans.
(= Cic, Ami, m. 55 — 58. adfero lediones codicis D — in A hoc
fdium exddit — .- 55 mutifi cont. Turnebus, Bährens \ 56 dextra | aquarii D,
Aqnari editiones | 57 hacc | terra eius sit equiois D, terrai uisit equi als
I^ritcian, Bährens | 58 pectore Bährens ex Cic, n, dear, H 112)
Item in Aratl libro ad figoram egregiam Persei talerati,
& dextera Mednsae capnt, sinistra vero gladinm gerentis.
Perseus
Hie mobilitatis eqs. u. schol, 4.
(20) E pedibns natns summo love Perseas es^
Quos hmneros retinet defixmn corpore Perseus,
Quam snmmum ab regione Aqnilonis flamina pnlsat,
Hie dextram ad sedes intendit Cassiepiae,
DiverBOsqne pedes vinctos talaribns habtis (sie Oliuer.)
{25) Palvemlentüs uti de terra lapsus repente
In coelnm victor magnnm sab calmine portat.
(= Cic, Arat. u, 20 — 26. adfero lectiones codicum A (=- U ap. Bahr.)
J): 20 Datum | per se anis est A^ persea uissee Z>, Persea uises edd, \
21 nmero« A^^ humeris utUgo, umero Bährens; idem post retinet puncto
pcnto lacunam unius uersus post hunc uersum statuit ] defixo | 22 Cum A,
quem Cic, n, deor., qua ed, Morel, j Bährens \ summa | polsant A Cic. n.
dear,, edd, \ 23 cassiepiam A (m suppunxit m. 2) casiepheae D \ 24 aptis |
25 polaemlentis D \ elapsos ^\ elapsa A^, elapsu D, elapeu' Bährens \
26 caelom | mag^o manus 1 in A ex magnum correxit, Bährens)
Ad Pisces.
Pisces Diognetus eqs. u. schol, 3 1
Ad aliam piscem.
Eratosthenes aatem eqs, u, schol. 3 8.
lam si scholia utrinsque codicis de Perseo et de Piscibn»
conparamus, mire in aniuersnm ea inter se congraere, ab Hygini
archetTpo X recedere primo obtutu apparet. nam eadem Hygini
finstola excerpta exhibent, et Piscinm scholion inter utrumque
piscem in AC pariter est distributnm (u. p. 34). neque solnm
transpositis et omissis uerbis consentiunt^), sed etiam — qaoc^
malus est — locutionibas et uerbis qnorum loco alia Hygioo^
habet similia, et locis apud Hygininum tegris eodem uitio deturpatis.
sie 4 1 ^nouo genere conc. erat natus^^ ib. 5 'quam Oraeci aidos
dixerunt' pro uberioribus Hygini uerbis, et simüiter 12 'ab nna
(nno A) earum exceptum', 1 1 uigilasse pro uigiUas egkse, 14 sof^-
tarn pro eonsopitam. 3 8 capere pro captare quod propter id
quod praecedit capere pidetur inrepsisse (ex eadem causa ortom
uidetur 4 15 cuius pro hums)y ib. 4 nota casus mutatos %gura
piscium formam\ denique 3 in. ^Diognetus Erythraeus' in ÄC
recte conseruatum est, in X corruptum.
Ad tantum utriusque consensum accedunt uitia quaedam
leuiora, quae artissimae eorum propinquitatis et Gyriaci fidei
sunt testimonia: 3 9 eodem pro eo^ 12 bracchia pro bracctUo,
14 omissum non^ 4 8 ex ante qua (praecedit ex adamarUe), denique
5 quod utrique codici adscribo dutns (diutms C) pro induim,
sed de h. 1. singulariter oorrupto inAra disseretur (p. 31 sqq.).
Tamen neque ^ ex C transscriptus est, nam A nulla nisi
Hyginiana scholia habet, cum C etiam Sangermanensia admis-
cuerit^*0, neque C ex A, quod ex fine scholii 4 intellegitur, ubi
•) Transpositis uerbis ab Hygino recedunt 3 10 altei^ bareus alter nctius,
4 7 pt'obari potest. — omissa sunt multa, nee pauca quae ab eo qui haec
scholia ex ipso Hygino conposuit eiecta uidentur (u. infra § 8 p. 41). sie
3 5 deest in acc. c. inf. perf*. pass. esse, cuius rei apud Hyginum ipsum per-
multa exstant exempla. 4 10 tragoediarum scriptar post Aeschylus est omis-
erum. falso autem excidit 3 14 non, quo omisso sensus in contrarium uertitur,
quod quamquam in utroque facile potuit neglegi, tamen si cum ceteris con-
l)aratur, artissimae codicum adfinitatis nouum est argumentum, nee minus
quae 4 10 exstat manifesta lacuna, ubi haec supplenda sunt uerba Gh'aeae
fuerunt Gorgonum ciistodes,
**) *Arati librum antiquissimum' quem Cyriacus inspexit reuera unum
fuisse eumque Ciceronis Arateorum codicem nihil est cur negemus. nam ex
uno atque eodem codice Cyriacum quattuor illa fragmenta exscripsisse ex
ipsis eins uerbis (cf. illud item secundo et tertio fragmento praefixum) apparet.
neque id licet suspicari, illum codicem ita fuisse instructum ut, cum imaginum
caelestium signorum potius ratio haberetur quam integrae et bene digestae
earminis Aratei memoriae, singula folia ex duobus codd. Arateis, altere
Ciceronis scholiis Hyginianis aucto, altero Germanid scholüs Sanger-
manensibus adscriptis, in unum librum essent conposita. nam quamquam
simile quid potuit fieri in Arato, cui et graeco et latino ^Hbrarii et pictores*
tanto detrimento fuerunt, tamen scholia quae Breysigius uocauit Sanger-
manensia cum carmine Arateo neque in nostris Germanici codicibus coniuncta
sunt neque in eo fuerunt, ex quo Delphini illud scholion fluxit. u. epimetr.
31
kA post gimstrum propter gimiUtadinem litterarum excidit cnis,
et umerum laeuum ex Harleiani librarii more corraptum est in
meralemy cum C utroque loco genuinam lectionem seruauerit.
bis adde leuiora codicis A menda quae C uitauit^ e. g. 3 7
camsam ut et p. 19; 5 ante formam falso insertnm de, paallo
infra qtiod facto pro quo facto, 15 uut piniola, 4 9 nem pro nemo,
W fhordsfi, 12 uno pro una.
Qnae in C exstant nitia, dubium est ntram codicis sint an
CTiiaci an eins qni commentarios eins exscripsit nam qnamnis
probe et diligenter Anconitanns ille haec fragmenta perscripserit,
im illa quam hodie profitemnr axpiße(o^ usus praecipue qnantum
ad orthographiam attinet snae aetatis consuetudini interdnm quasi
innitns inseruit. uelut in Aquario Ganimedem facile Cyriaco at-
tribnas, quippe qui in uerbis quae ei scholio praefixit eadem
orthograpfaia usus sit: quamquam in ^ (12) haec uox pariter bis
scripta est (cf. € 18 liram). Polidicte 4 8 pro Polydecte (Ä) for-
tsflse iam in Gyriaci codice fnit, litteris t et e inter se propter
similitndinem confusis^^).
Nonnnlla menda eorum quae in A occurrunt similiima sunt:
8 2 in Syria<inC> ad, S 3 ereptum a littera a perperam in-
serta (cf. p. 19 n. 11), 3 11 aequinoctiale et, 4 3 gorgonam a cf.
p. 20, 3 14 capuli pro scapulis, collocatur pro collocatus, ib. 10 ideo-
^ pro ideo quod, quamquam h. L fortasse is qui Gyriaci com-
mentarios perscripsit conpendia inter se confudit eadem oritur
snspicio 4 15 ubi diuiditur pro actiuo scriptum est conpendio ad-
dito. ibidem post laeuum inrepsit in. 4 7 ante a omissum est
iam, — Haec cum codici malim inputare, alia ab eo abiudicanda
nidentur, ut 6 conpendium pro circulus 3 14, de quibus singulis
disceptare longum est^^). sed cum ex codicis A conparatione
einceat Cyriacum lectiones uel minutiores et aperte corruptas
semasse, minus opinor errabimus, si maiorem illorum partem
ipsi codici Uercellensi inputabimus.
Sed ad inlustrandam Uercellensis illius condicionem plus
conferunt uerba quae apud Cyriacum ad finem fragmenti de
Ferseo leguntur ^diutius ea aduerso non poterat uideri, quam
'*) cf. p. 20. — de excitatis pro excecatis 4 13 u. p. 24.
**) Certe codicis non est, sed fortasse Oliuerii atBo(; |
exaratum. u. not. ad 3 12.
graecis litteris
32
Graeci at^oc dixernnf . quae post galeam (u. 5) excidisse colkta
codicis A memoria elncet 'qua dutus ex adn. n. p. u. quam gr. a.
dixernnt non ut qnidam'. haec cum eo quo nunc apnd CTriacnia
exstant loco librario iure inepta uiderentar, ab eo ita correcta
8nnt, ut extrema illa ^on ut qnidam' omitteret, et pro dwhj»
— hoc enm legisse ex eadem codicis A lectione et ex emendatione
eins elncet — diutius scriberet, et ea pro ex emendaret uel litte-
ramm (capitalium) similitndine deceptiis legeret. post galeam
antem quod reliquum erat qua propter 4d quod sequeretor inter-
pretantur in accusatiuum facile potuit mutari. qaomodo antem
factum sit ut uerba illa de sede sua migrarent, explicatnr
singulari illa ratione qua codicis A scholia in ipsis imaginibus
exarata sunt in exemplo tam artificioso perscribendo quam
facile poterant neglegi uerba in bracchio uel pede uel alia
imaginis parte e corpore prominente scripta et aut onmino omitti
aut falso loco adnecti'*)! in Persei imagine Harleiana (quam
Vogelsius ab Ottleio mutuatus scholiorum editioni addidit) äitium
scholii scriptum est in umeris et in summo pectore usque ad
cum locum ubi bracchia a corpore in diuersas partes discedunt.
pergit scribere A in dextro bracchio, tum ad sinistmm transit,
quo usque ad manum — qua Medusae caput tenet Persens —
inscripto redit ad pectus et reliquum corpus breuibus nersibus
inplet iam ei qui exemplum sie instructum perscriberet facillime
poterat accidere, ut bracchio dextro confecto non ad sinistmm
transgrederetur, sed conexu sententiae neglecto ad medii pectoris
uerba, quae cum dextri bracchii uerbis fere cohaerent, et toto
demum corpore litteris operto quod omiserat sinistmm bracchium
ad finem litteris inpleret. ut igitur genuinus ordo enuntiatorum in
eum qui nunc est apud Cyriacum corrumperetur, in exemplo
eodem modo atque A instructo in Persei imo bracchio dextro
necesße est fuisse uerba praeterea galeam qua (A: dileocisse exisii-
ntatur), in sinistro bracchio toto haec: dutus ex aduerso non
*') Hoc I. Vogels expertus est, qui uerba Arietis pedibus posterioribus
inscripta (1 ex.) eodem Cottoniani librarii errore inductus falso expresait,
cum proo— creatum — ali crete — a dicunt, qui quattuor uersiculi in altero
pede summo leguntur, ita discerperet, ut proocreatum iam uerbis quae in
Arietis corpore sunt adnecteret, reliqua uersiculo proximo pedis prioris (est
in Boeotia). simili ni fallor errore uerba codicis A schol. 7 13—15 {ut —
Spartam) in K lacerata sunt.
33
polerat uideri quam Graeci aidos dixerunt non ut quidam (A: — tur
\alxxna et petasum accepit praet, gal. qua dutus ex adu, non), in
peetore mscierUissime nUerpretanhur eqs. {A: potercU uideri eqs.)»
nomeri litteramm, qnas in sinistro bracchio utriusqne figorae
ioBcriptas fhisse censemns, optime — si consideramus fignras
Qtriosqne eodicis simillimas nee tarnen pares fnisse, magnitudine,
forma litteramm, nersaum interstitio inter se discrepuisse — con-
sentiunt: Harleiani fere 60, alterius 65. qaae praecedunt (in
mneris et bracchio dextro) in A sunt litterae fere 170, in illo
exemplo fnerant paollo plus ducentae.
Eodem modo orta uidetur lacuna in Aquarii fragmento —
desunt uerba Hnfundens. Hegesianax autem Deucalion<;a;>
dicit esse, quod eo regnante tanta uis aquae de' — , sed uerba
Buo loco neglecta omnino omissa sunt in hac enim figura —
quam in A Persei fere similem fuisse ex Cottoniana imagine
intellegitur — si ea uerba quae ante lacunam C habet, litterarum
fere 163, in summo peetore et in dextro bracchio scripta fuerunt,
ea quae interciderunt, litterarum fere 70, in sinistro bracchio
Becesse est fuisse. hoc igitur neglecto librarius a dextro brac-
chio ad pectus transiit et reliqui corporis litteras descripsit, quae
in nostro fragmento sunt circiter 325. hie numerus minor quidem
est quam litterarum in reliquo corpore Persei exaratarum (in A
fere 540, in C 500), sed etiam figura Aquarii minor erat Perseo
(iic totus est litterarum 770, Aquarius 560), et bracchia iam
isde ab ipsis umeris distendebantur, ita ut pectoris summi inter
ea siti spatium deminueretur, cum ipsa malus praeberent.
Hi duo errores Cyriaco non possunt inputari, qui etiam
numifesta codicis uitia accurate expressit, sed eins sunt, qui
codicem a Cyriaco inspectum confecit. in exemplo igitur quod
Becntus est eodem modo atque in A spholia imaginibus erant in-
scripta, ipsum autem librarium codicis Uercellensis scholia non
inseripsisse imaginibus, sed extra eas adiecisse ut hoc eins
errore ueri fit similius, ita aliis causis confirmatur.
Nam Delphini imagini scholium (quod primum adfert Cjriacus)
non fuisse inscriptum, sed 'super eins figuram' — quod idem in
iT factum est — ipse Cyriacus testatur. in eodem autem codice
parti imaginum adiecta fuisse scholia, parti inscripta nemo sibi
persuadebit itaque etiam cetera scholia imaginibus adscripta
3a
34
erant in modum codicis K, quocum C eo quoque congruit, qnodl
Sangermanensia scholia Hyginianis admiscuit. eadem rationes
factum esse uidetur, ut Aquarii et Persei uersus Cyriacos adderet^
Delphini et Piscium neglegeret cum enim, ut in codice K^
uersus carminis infra figuras Aquarii et Persei subiuncti cum
seholiis circum totas fere imagines scriptis paene cohaerereat,
Gyriacus a seholiis quasi nitro ad uersus describendos perrexü.
contra Delphini et Piscium uersus a scholio interiecta imagine
seiuncti erant. qnod de Delphino Gyriacus testatur, Pisciom
autem tabula in illo codice eodem modo atque in K ita instructa
erat, ut scholion in duas columnas diuisum esset, quarum ii
altera necesse est fuisse uerba, quibus Gyriacus uerba 'ad Pisces
praefixit, in posteriore, quibus 'ad alium piscem.' Uercellensis
enim codicis librarius, cum exempli scholion eodem modo atqu(
in Ä inter duos pisces distributum ex more suo extra imagines
describeret, ea quae intra piscium corpora inuenerat, utriqne pisc
singultim adiunxit. neque huic snspicioni obstat, quod post 'a(
Ganimedis fignram' — cnius nomen ni fallor illa pincemae deoruo
figura recognita Gyriacus schedis suis inscripserat, priusquam a<
ipsa codicis uerba, in quo fortasse ut in AK ad singulas imagine
nomina uniuscuiusque signi adiecta erant, perscribenda pergere
— satis mire additur Hn Aquario', nisi nero quod in Cyriac
autographo erat '.i.aquariü' (id est Aquarium) librarii error
corruptum est. denique inscriptas imagines ni fallor Cyriaca
dignas habuisset quas expressis uerbis commemoraret, ant qa<
erat pingendi studio (u. supra n. 3) depingeret. sed neque ips<
quidquam de hac re dicit, neque is qui commentarios eins ei
scripsit imaginem se omisisse monet (u. supra p. 25).
Etiam quae de imaginum specie ac forma commemorat Gyria
cus, quamquam perpauca sunt — de Delphino et de Piscibns nihi
dicit— , in Britannicas imagines optimequadrant quod Aquarii signun
Ganymedem dicit, cum Gottoniana imagine (Harleiani hoc folinn
amissum est) conuenit, sed de hoc signo fuisse consensus (u. Ott!
p. 152) uidetur. unum Perseum pauUo accuratius describil
propterea, ut uidetur, quod haec imago in illo codice ut in 2
pulchritudine ceteris praestabat, nam 'egregiam' eam nocat sei
quae addit, a nostris imaginibus panllisper differunt, in qniba
taleratus' quidem est Perseus, sed Medusae capnt sinistra retr
nersa tenet, dextra manu porrecta non gladium gestat se
36
^aipen'y proprimn illud Persei 'telam falcatam'^^). de manibus
autem facile potuit Cyriacus errare et illnd telum 'gladinm*
Dominare, eam aceuratins deberet 'falcatum ensem' (sie Oaid.
met 4, 727). nee uero, si in ipso C gladins pro telo illo pictus
fnit, in uniaersom etiam inter imagines illiad eodieis etBritanni-
eomm tantam similitndinem intercessisse licet negare, quantam
inter ipsos Codices foisse carminis uersunm, qnos Cyriacus ser-
aaoit, conparatione nitro probatnr.
Ex bis ii tantnmmodo, qni ad Perseum pertinent (20 — 26),
tum codice A conparari possnnt, cnm Aqnarii uersns (55 — 8) in
eo nno folio amisso interciderint. sed snppetit codex D ex
eodem atqne A archetypo ortus, qnem recentissimas hnins
carminis editor Aem. Bährens primns adhibnit. — eosdem nersus
codicis A imaginibns snbscriptos fnisse iam monui (pag. 28),
maior antem cnm sit eis similitndo cnm codicis D lectionibus
(cf. n. 22 quain^% puisaty 20 perseus es) quam cum A^*),
hmc qnoque intellegitnr codicem C einsdem qnidem esse originis
cnm nostris codicibns — inprimis conferas ineptnm illnd
muitis in primo Aqnarii uersu, n. 58 corpore, 21 humeros^'^),
'*) Hoc telum eadem est forma in Grotii cod. Susiano (Orot. Syntagm.
Ar. p. 41), contra in ueteribus Hygini editionibus gladium aduneum Perseus
gestat. — ceterum in ipea antiqnitate ambigitur inter falcem, ensem falcatum,
ensem, cf. Preller Griech. Myth. II' p. 66 n. 2. in uasis fictilibus plerum-
qne qnantum uideo falcem tenens fingitur. eius quod in AK et Susiano
habet teli simillimum inueni in cratere quodam ab Ottone lahn edito in
Philologi uol. 27 tab. I fig. d. cf. Koscher Die Gorgonen und Verwandtes
pi 115. nee uero de conexu, qui inter codicum Arateorum imagines et ipsam
artem antiquam intercedit — cuius rei Persei imagines manitesto sunt
«xemplo — nunc disserendum est.
'^) qua est restituendum, quod ante Bährensium iam ed. Morelii praebet,
<L Arat. n. 250 hf ßop8(|>, Auien. 563 8ub fiahris aquilonis.
'*) Etiam in D Carmen binis columnis scriptum easdem in partes
diuisiim est nominibus signorum rubre colore inter singulas interiectis. nee
tameii Uercellensis ex ipso D fluzit, quippe qui scholiis et imaginibus careat.
'') Falsum id esse elucet, sed dubites, utrum cum prioribus editionibus
mmens scribas, an cum B&brensio utnet'o. illud malim, cum Auieni (u. 562)
anctoritate firmetur, quem Ciceronis Arati habuisse rationem muitis exemplis
piobatur, qua de re Gust. Sieg De Cicerone Germanico Auieno Arati inter-
pretibos HaHs 1886 (pp. 31. 44) breuius egit. cf. Arat. 240 lica>{ia^t(x et
Eodozum ap. Hipparch. p. 176 ^ (Petau. Uranolog.) icapa ^ xob^ ro^ vffi
^Av^pojii^ 6 Ilspotö^ iyijti xob^ u){i.oo{.
3a*
36
26 magnum^^) — nee uero ex A pendere. accedit quod 2$
lectionem habet integram (hssiqme in ntroqne codice comiptani^
et 56 Aquari. etiam locus ille (n. 57) a Prisciano solo recte
sernatns in C a genuina memoria eo tantom recedit, qnod n et
u litterae per Cyriaei ni fallor librariom confnsae sunt et aeta»
illa genetiui forma enannit, com D eadem iam interpolatione
laboret qua ed. Aldina (a. 1499) terrai iussit (D: terra eius sU =
terrae iussit)^^). nee uero menda desnnt. uelut initio Persei C
eandem habet corruptelam atque Aldina et ceterae uetere»
editiones Perseus eSj quae, cum neglectis qnibusdam litteris facile
sit orta, differt ab interpolatione codicis A^ quacum aliqua ex
parte consentit codex Lugd. Bat., qui Persea uisa est exhibet
magis degenerauit u. 25 lapsus (terra elapm' recte Bährens ex D)y
cum etiam Aldina terrae lapsus seruauerit.
Cum igitur ^ et C ex eodem exemplo Harleiani in moduno
instructo descriptos esse liceat suspicari, qnamquam paullo maiu»
intercedere posse interuallum non negem, ab eo ipso, qui codicia
A scholia et imagines depinxit, excerpta ea ex Hygino non esse
nouo argumento probatur.
Id qui fecit quomodo fecerit iam perquiramus.
§ 3. De scholiasta.
Ex numero eorum signorum, quae Ciceronis fragmento con-
tinentur, una Pleiadum (5) tabula scholiis caret^). id non propter
**) Non dubito Grotio (notae in Cic frgg, p. 74) et Bährensio prae-
enntibus m<igno scribere. nam 'sub culmine' sine adiectiuo offendit.
'•) In codice Lugd. Bat. (Buhle Arateorum t. II p. 211) genetiui forma
trisyllaba deleta pro genuina lectione uisUf ut metro satisfieret, peruisü est
correctum. — hie codex idem uidetur atque fragmentum illud Leidense saec.
XIII, cuius lectiones a Grotii editione recedentes pnblici iuris fecit Lnc
Müller N. Mus. Rh. 20 (1865) p. 142 sq. sane in eodem nersu (222) desinunt
(n. Buhle t. II p. 222 ad eundem uersum), et lectiones, quas ex parte taniam
neque ut uidetur accurate Buhle adfert, in uniuersum consentiunt.
0 Nomina tantum singulis uirginum capitibus ab eodem, qui ea pinxit
et cetera scholia exarauit, superscripta sunt, et eo quidem ordine quo apud
Ciceronem enumerantur (u. 35 sq.), qui cum ab Arato tum a Germanico
diöert. praeterea adscriptum est 'septem Pliades uel Athlantides', eodem modo
quo singulis signorum imaginibus nomina in A solent adfigi. K Sanger-
manensia secutus est. — u. Ottl. 1. c. tab. XIV et XV.
37
^autginis formam, qua capita Septem illamm uirginam certo
^Qodam ordine disposita sunt (a. Ottl. tab. XIV), factnm esse ex
^imillima planetarom (25) tabula intellegitur, in qua quinque
^eomm capita suo qnodque scholio circumdatum ad unius imaginis
<^cocordiam magna arte inter se coniuncta sunt (Ottl. tab. XIX).
^cd ea potius fnit causa, quod, cum apud Hyginum Pleiades non
cetera signa proprio loco commemorentur, sed una cum
jadibus ut Tauri appendices') (II 21. m 20), hie de Pleiadibus
locus cum qui ad imagines inlustrandas Hyginum conpilauit fugit
dem ratione in uniuersum Hygini uestigia scholiastam illum
acutum esse iam demonstrandum est.
Ex secundo et tertio Hygini libro haec scholia conflata sunt
mm:^ ut in unaquaque imagine ad fabulas siderales ex secundo
^ibro desumptas tertii libri caput, quo de eiusdem signi situ,
-OTta et occasu, ordine et numero stellarum agitur, adiungeretur.
^Taefixum est nomen signi aeque ac singnlis Hygini capitibus.
<!«ntra recte sunt omissae qnae non solum in deterioribus codicibus,
«ed etiam ex uetustioribus in DR saepius insuper addnntur in-
^riptiones, e. g. ^de Perseo' etc., quae in X et in scholiorum
^emplo Hyginiano Y defuerunt. etiam pronomen demonstratinum,
^ quo narratio singulorum capitum ordiri solet, in scholiis con-
«eraatum est (20 %s pro Mc^ 18 hie pro de hoc, u. adn. 4). quod
if in 11 Sagütam fumc scripsit, huic librario tribuo, nee minus
quod in 8 apud Cyriacum exstat Aquarium hunc a oodicum AC
<M)iniiiuni fönte alienum esse censeo. cf. Hyg. U 2. 8. 9. 13. 15.
18. 22. 25. 27. 28. 32. 34, ne dicam de iis locis, ubi pro-
Hominis genetiuns uel cum praepositione ablatinus exstat'). et
nomina signorum reuera ut inscriptiones separata a conexu
lutrrationis initio singulorum capitum esse conlocata aperte mon-
stratPiscium initium (H 30 seh. 3). cf. 41. 14. 40. in solo U 7 (6)
Ljrae nomen etiam primi enuntiati est subiectum. [U 23 pro-
Bomen hie a Bunteo iniuria omissum est, cum in uno D interciderit]
') Itaque imagines Pleiadum desunt in uetustis Hygini editionibus
(ante Munckeram et Staverenam, qK^ Oermanici codicis Suaiani imagines ex
Oiotii Syntagmate mutuaü sunt) et ni ÜEÜlor in eis oodd. recentioribus, qui
iinagmes habent. scholia igitur haec Harleiana com ab Hygino originem
docant, imagines ad antiquum aliqnem oodicem Arateum redennt. u. not.
ad schol. 1.
*) Idem mendom interdum in deterioribus Hyg. oodd. oecurrit, SagiUam
iU) GP habent, et initio Cygni (7) Olorem hunc FU.
38
Sic initio singulorum Bcboliorum nominibnB praemissis eadem^
quae in tertio libro apud Hyginum necessario exstant, is qni
scholia conpilauit non raro omittit, e. g. scboL 1. 8 (ubi in C
intercidit habet). 11. 15. 18^). 19. 20 (ubi uerba Piscis (mtem qui
notius diciiur bac de causa omittit). retinuit ea 2. 9. 21 et,
pronomine quod apud Hyginum sequitur omisso, in 24. a pro-
nomine ex Hyg. desumpto incipit 3. 4. 17, in 4 cuius pro hmus
in AC exstat. in 12 bene incipit Eiu^ ala dexiera^ ita ut AquHae
ala d. (cf. III 4 Coronam) in Y fuisse uideatur, quocum consentit
R (cf. Hasperi Hyg. Dextra ala Aquilae^ ita ut ala ablatiuus sit)
et Bj cum ceteri omnes babeant Aquila ala dextra. denique 6 pro
Hygini initio Lyra kaec apte scripsit Lyra autetn (idem casu
habet F conpendiis ni fallor confusis). in 7 et 10 tertii libri
capitum initia desunt, in 13 et 14 inferioris imaginum partis uerba
detrita sunt, solum c. 16 tertii libri particula caret (u. infra).
Eorum, quae in secundo et tertio libro de singulis signig
leguntnr, maiorem minoremue partem scholiasta exscribit ratione
babita singularum imaginum forinae et magnitudinis. sie breuia
utriusque libri capita de Ceto, de Pisce, de Ära, de Procyone tota
seruata sunt (schol. 18. 20. 21. 24), praeterea de Naue capita
ampliora (17), quibus nauis fignra satis spatii suppeditabat. de
Sagittario (10) u. p. 42. plerumque autem partem (priorem)
secundi libri capitis exscripsisse contentus tertii quantum potest
adiungit. etenim id egisse scholiasta uidetur, ut, quamquam fabulas
non neglexit, tamen ad astronomiam potius quae pertinerent ex
tertio libro desumeret. sexies enim neglecta fabularum parte
tertii libri capita integra transscripsit: Arietis, Lyrae, Gapricomi^
Sagittae, Aquilae, Canis (schol. l. 6. 9. 11. 12. 15). et in II
quidem cum fieri non posset, ut secundi libri caput totnm de-
scriberetnr, et propter insolitam eins magnitudinem et figurae
(sagittae) exilitatem, breuissima fabula, quam uberiori narrationi
praemittit Hyginus, descripta tertii libri caput commode adiungit
c. 9 duarum quas Hyginus profert fabularum priorem eamque
*) Pistricis nomen omittit, ita ut ea quae sequuntur ad Cetum sini
referenda. nihilominus quod Hyginus habet h<iec retinuisse uidetur (u. 8»
sed in codice A legitur hec uel Ate). Ceti autem uocabulo in priore scholii,
parte ubique ut masculino utitur scholiasta. inter codioes Hygini de genere
eins non conuenit. praeter nomin. Hyginus adhibet Ceto; u. Neue, lai.
Formenl. I p. 328.
39
Inreniorem excerpsit. c. 12 ex tribus fabulis, quas primae ad-
neetit Hyginns, neglecta secnnda^) mediam eligit ut breuissimam.
Sed luculentiuB, qua ratione scholiasta usus sit, eumqae
non sine aliqno iudicio ad excerpendum Hyginum accessisse
apparet ex scboliis 1 et 6. in utroque enim ad scbolion ex
8ecnndi libri prima fabnia et tertii integro capite conpositum
alia seeundi libri particnia insuper adnectitur, uidelicet cum ex
inprouiso spatii aliquid in fignra superesset, neque inprudenter
ea quibus uacua imaginis pars inpleretur ex secnndo libro eiegit»
in primo enim scbolio tertii libri toti capiti (scb. 1 13 — 19)
eam seeundi libri partem subiungit (1 20—22)^ quae primam
fabnlam quam initio exscripsit (1 1 — 12, nsque ad pag. 60,6
ed. Bunte, omissis extremis eins uerbis^) quere ut supra diximus
übscurius tUdeatur) insequitur (p. 60, 6—9). et primum quidem
dnae de Arietis origine sententiae enarrantur, quas apte scboliasta
addit. contra alterius quae sequitur de Pbrixo et Cretei uxore
narrationis (usque ad n. 25) initium tantum pedi postremo Arieti»
inscriptum est, sed integro enuntiato. melius in 6 ad secundum
libmm confecto tertio redire coactus (6 28) non Hygini ordinem
sequitur, sed neglecta longiore eins de Mercurii caduceo digres-
sione (p. 43,15 — 44,5) de morte Orphei fabulam et breuiorem et,
qnoniam supra iam de Orpbeo egit, ad conexnm aptam supplet
et cum ad totam fabulam transscribendam spatium non sufficeret,
Hygini uerba de Tbraciae mulieribus a quibus Orpheus est
discerptus (p. 44, 10 — 12) non inepte contraxit (6 32 sq.).
Eadem autem fere uerba {quibtis oft I(me — in Tracia sunt}
iam semel perscripta in extremis quinque codicis uersibus (cf.
Ottl. t XVI) iterum leguntur adiectis ultimis cmpere dedit, haec
quin addita sint, ut spatium imae lyrae expleretur''), nemo dubi-
labit nee tarnen ipse scholiasta et illa ex Hygino uerba
elegit iis quae nimium spatium exigerent in breuius contracti»
^) Sed prima eius nerba non nullt etiam dixerunt — quae Vogelsias
omuit — neglegenter tranascripeit. conf. quae p. 42 congessi neglegentiae
fim ezempla.
*) Omisea haec esse a scholiasta, eam aerba ut supra diximus, quae apud
Hjg. ad Caput quod praecedit de Triangulo spectant, in scholiorum ordine
»Ufa carerent, uix licet conicere, cf. p. 42.
') Librarius K, qui nee certo imaginum spatio obstrictus est, neque ea,
qua librarius A eet inscitia, uerba haec praue repetita recte omittit.
^0
et eadem uerba iterum imagini inscribenda curauit immo aero
accurate bic licet discernere eum, qui Bcholia ex Hygino con-
pilauit aliqua imaginom ambitus ratione babita, a librario qai,
fortasse iusBU scboliastae, ea, qnae ex Hygino excerpserat scho-
liasta, imaginibus artificiose inscripsit et, com excerpta non suffice-
rent ad totam imaginem lyrae explendam, aliquot uersus repetiuit.
Ipsi autem scboliastae attribuendi uidentur bini Ciceronis
earminis uersus, qui in 20. 21. 24 ad secundi et tertii libri capita
integra, ita ut ad Hyginum recurri non posset, exscripta (intra
imagines) adduntur: uu. 167 sq., 183 sq., 222 sq., a quibus sin-
gulae carminis particulae, quibus de tribus illis signis agitur,
initium capiunt scboliastae autem supplementa baec esse ea
potissimum de causa arbitror, quod uerba Arae (21) uersibus
praefixa de qua Cicero sie dicit a librario sane excogitari non
poterant^).
Denique scboliastae inputem, quod in fine Planetarum (25) in
scbolio circa Mercurii caput Scripte adiunctum est quae stdlae pkmetae
sunt dictae. sunt enim uerba quae initio Hyginiani capitis
(p. 78,16 sq.) leguntur in breuius contracta, quae scholiasta cum
suo loco omisisset, ut ea tantum, quae ad ipsam louis stellam
pertinerent, circum louis caput scriberet, ad finem, cum spatii
aliquid reliquum esset, addenda curauit. ad secundi planetae
scholion idem adiunxit Phaetho (u. 15).
In ceterorum signorum scboliis eam tertii libri partem potins
respexisse uidetur, qua de siderum situ, ortu, occasu agitur,
quam posteriorem, qua singularum uniuscuiusque signi stellarum
sedes enumerantur. hanc autem band scio an propterea neglexerit,
quod sedes et numeros stellarum perquirentibus ipsae imagines
stellis omatae praesto erant. sie in scboliis Trianguli, Piscium,
Eridani (2. 3. 19), cum secundi libri integra capita exscripta sint,
tertii prior pars additur, et ita quidem, ut c. 2, postquam de situ
signi dictum est, summa tantum stellarum adiecta sit. idem in
8 et in 3 factum est, ubi codicum ÄC consensu quae satis apte
desunt iam a scholiasta omissa esse uidetur probari. sed erranit
conpilator, quod, cum utriusque piscis stellarum numeros ex
') Praeterea moneo illud uisdens pro uiaena in altero Procyonis ueraa
prorsus cadere in menda illiua pictoris magis quam librarii propria, ita ut
hos uersus iam in eins exemplo eundem quem in ipso A tenent locum litteri«
capitalibuB intra imaginem ezaratos obtinuisse ueri sit simile.
41
fljgmo deberet desumere, eius tantum cuius prior apud Hyginum
ft mentio namerum ut uniuersum adiunxit. buiusmodi uero
fleglegentiae nel erromm exempla plara in eo deprehendi
(n. infra) nemo mirabitar. contra pauUo ante finem rectius
omttit ab Arietis pede primo, neque quartom scbolion, de quo
et ipso AC consentiont, babemus cur librarii culpa mutilatum e8se
^uspicemnr. nam libri secundi capite paene toto exscripto
— omittitnr ea quae ad finem apud Hyginum additur Euhemeri
<^^ntentia et ante eam integro sensu conlocatum — tertii prima
^^fentom uerba de situ Persei adduntur, neque conexum eorum
t^iarbat, quod o reliquo corpore in AC deest. denique c. 19
c^ Tantum tertii libri omiserit scboliasta, quantum A, ambiguum
1 nam quamquam extrema uerba huiu^ figuraHonem hiemalis
rcubis dnUdit sensu non carent et stellarum sunmia eis additur,
jnen restat suspicio librarii culpa nonnulla intercidisse.
3» jjniliter in scb. 7 paucis uerbis ex medio tertii libri capite
li^promptis — pro nominauüj quod secundi libri fabulae extremum
i uerbum, scboliasta breuiorem uocem dicU (in A euanidam?)
detur scripsisse — summa stellarum adiungitur. sed librario
^^x-ibuendum uidetur, quod 10 et 22 in medio catalogo stellarum
^cholion desinit. nam cum secundi libri caput integrum sit
^transscriptum, etiam tertii totum ex Hygino desumpsisse scholiastam
Vn tarn magna figura coniciendum est. librarins autem propter
ipsum maiorem solito figurae ambitum errauit, ita ut extremis
^lempli uerbis spatium deesset, unum restat scholion 16^ quod
^nndi libri fabulam apte conclusam, tertii nihil seruauit, unde
etiam hoc loco a scboliasta nonnulla ex III 32 addita, a librario
propter spatii inopiam omissa esse fortasse conligas.
Nee tamen certi quidquam de singulis locis statui potest.
id onam licebit constituere, eas lacunas, quibus sententiarum
conexus turbatur, a scboliasta in uniuersum esse abiudicandas,
deberi ei maximam partem earum, quae integro fere sensu tolerari
possant.
Quamquam igitur inprimis extrema singulorum scboliorum pars
in breuius cogebatur, ut ei quod suppeteret spatio accommoda-
retar, aut contractis sententiis aut eiectis iis, quae incolumi
^DBu deesse possent®), etiam mediis in scholiis, si qua minus
•) Inprimis cf. 6 32 propter quod Uentn* eqs., cui adde 17 2'»: quae
qnare non tata sU dixi.
42^
necessaria ad rem esse niderentur, a scholiasta omissa esse his
docetur exemplis. ad seciindi libri finem nonnulla eum omisisse
iam pag. 41 monui. praeterea conferas 8 6 fi^et pro Hyginiana
lectione f actus esse diceretur, 21 5 omissa iierba qmxm agere m-
cepisseniy quae superaacanea'snnt, 6 26 in fine tertü libri, prius-
quam ad alteram secundi libri particulam exscribeDdam pergeret^
breuiter seripsit unam in basL — alia in conexu Hyginianae
orationis neglecta sunt uel in breuius contracta: 10 22 uerba de
Corona, qaippe quae iam supra (u. 16 sqq.) commemorata esset^
et ib. 19 libri tertü initium Sagittamis — Centauri apte omisit.
15 19 in computo pro in mpite avtem alteram seripsit in capite I,
et 20 praeterea habet omisit. ib. Stellas inter singulas et obscuraf
omissum scholiastae inputo. 7 16 ceteras specie corporis praest^tns
iam a scholiasta omissum uidetur, ut ea quae seqnuntnr uerba
quam etc. (u. pag. 41) adnecterentur. etiam 24 1 quae turbant
potius conexum uerba scd a nonnullis (hnonis existimattMr im
scboliis desunt. his adde, quae pag. 30 iam conlegimus ex co-
dicum AC consensu exempla, et 7 9 sq., 14 16 sq. (om. cim^t-
nmtur)^% et alia huiusmodi.
Nee tamen desunt loci, quibus minus considerate Hyginnm
conpilator secutus est. quod in Piscibus (3) et fortasse in Ceto
(18) neglegentia eins commissum est, supra iam memoraui.
praeterea uerba, quae saepissime apud Hyginum occurrunt ui
ante diximns et similia, ordinis signorum Aratei ab Hygino
diuersi nulla ratione habita paene ubique perscripsit e. g. I 3
de qua alihi plura dicimus {dieemus Hyg.), quo loco Hyginus ad
'fabulas' uidetur lectores delegasse, in seholiis sensu carent. ib.
15 quod sujyra diximus, cum Deltoton (2) in seholiis sequatur. 3 3 (te
quo supra (II 28, in seholiis nusquam) diximus, 16 7 sq. de quo
(sc. Orioüe) et ante in Scofpionis signo diaimus et postea in ipsius
<ifigura dicemus'^j quod neutrum in scholiorum ordinem quadrat,
cum Scorpionis (II 26) non exstet scholion, Orionis (II 34) prae-
cedat (14). ut nihilominus interdum huiusmodi adnotationea
etiam ad scholiorum ordinem aptae sint, casu factum est sie
3 9 et 8 12 ad c. 20 referri possunt, 20 4 ad 3 spectat, 12 15
ad 114.
^^ Sed ib. 18 post ferens iniuria deest dicitury cuius uocis fortasse
reliquiae ante xtenisse in codice erant.
43
Eorum qaae 4 10 in ÄC desunt uerborum Graeae faerunt
Gorgonum custodes de quibus eqs., prima Graeae /. G, custodes
ininria intercidisse apparet. incertam est, utrum quae desunt
consulto a scholiasta omissa sint, an librarii culpa interciderint
Ut ab bac parte in medio quaedam relinquuntur, quae
ntrnm librariis an scboliastae sint inputanda dubites, sie ab altera
parte dubitatio exsistit inter scboliastam et id ipsum, quo usus
est, ezemplum Hygini. sed nonnuUa iam hoc loco de bac re
nidentur posse constitui: quae desunt in scboliis, iam in codice
fllo Hyginiano Y deftiisse nuUo modo licet suspicari. quae in
breuiorem fonnam redacta sunt locutionibus uel uerborum struc-
tora mutatis, scboliastae deberi uidentur. quamquam aliquot
structurae uel locutiones ab X diuersae sine dubio iam in Y
infuerunt nee minus codicis Y sunt, quaecunque praeter arche-
typi X memoriam in scboliis exstant (iis seil, quae scholiasta
addidit exceptis). de coUocatione denique perborum certi nihil
potest statui, sed, ut nostros Hygini Codices, sie XY inter se
diserepuisse, interdnm scboliastam a tradita uerborum positione
recessisse consentaneum est.
Caput III.
De Hygino ex ¥ emendando.
Huius qiiaestionis cardo uertitur in uerbis iam pag. 2 laudatis
et postea in ip^us <ifigura dicetnus^ (16 8), quibus codicem Y
neque pendere ex X^ in quo illa uerba desunt, conprobatar et
artius cohaerere cum eo Hygini exemplo, quo interpolator ille
Oermanici scholiorum Basileensium usus sit. contra in X genuina
lectio seruata est u. 5 quadrupedum, in A et schol. Bas. in ami"
malium mutata, cf. epitomen quam C. Robert uocauit (texpaxöScov
Robert 1. c. p. 172,11), et scholia Sangermanensia {quadrupedes
Rob. 1. c. p. 173, Germ. ed. Breysig pag. 170,20). apparet igitur
codicem y, cuius memoria frustulo similis codicis scholiis BasiL
conseruato firmatur, nonnusquam eadem uia a tradita lectione
recessisse, qua X et nostros Hygini Codices, et in restituenda
Hygini memoria utroque exemplo utendum esse, idem probatnr
memoria ultimi enuntiati huius scholii, cui restituendo XY pro
sua uterque parte inseruiunt. cum enim X (u. 8) recte seruauerit
et (ante ante) et ßngi^), utrumque in Y et exemplo interpolatoris
scholiorum Basil. omissum, idem enuntiatum laborat uitio iam
a Bursiano temptato, cuius sanandi uia fortasse codicis Y uestigia
sequentibus patet. duplex enim uerbum oportere cum offenderet,
in codicibus deterioribus nonnuUis priore loco (post negani)
omissum est, quos ß neglecto codice D secutus est. contra Bor-
sianus, cum sententiae structuram neglegentius et minus con-
cinne in modum anacoluthi conpositam esse intellexisset, Hyginum
*) Hoc uerbum ad sensum necessarium est (de infinitiuo qui adiungitur
uenari cf. e. g. 22 14 uenire figuratur alia). contra et, cum in eo qui est
apud ß conexu paene sit superfluum, optime cadit in Hygini lectionem ex
Y et Bas. restitutam et postea eqs. — in Scot'pione signo quod Bas. ser-
uauerunt (sie Strozziana ex archetypo eorum, in nostris Basileensium oodd.
BP quod sequi tur di^imus ante Scorpione legitur) non est probandum, cum
ab Hygini consuetudine alienum sit, sed retinenda uulgata leciio. nee minus
refiitandum est quod 20 2 in ^ legitur a signo Aquario,
46
post enuntiatnm illud relatiunm, cuius alteram partem primag
ei restitnit, his nerbis initium enantiati repetiuisBe censuit: hunc
igiiur negtmt oportere eqs. sed his uerbis insertis locum
saDatnm esse nego, quoniam ne schoiia Basileensia quidem,
qnae aerba quae praecedunt in X deperdita integra conser-
aanerunt, horum quae una cnm iis intercidisse in X Barsiann»
fingit ullum praebent uestigium, nedum codex A ille lacunosas.
hic nero codex post lacunam, qua ßgura dicemus intercidisse ex
Bas. elncet^ pro eo qnod X et Bas. habent oportere seruauit uerba
nrm debere. et uerbum qnidem dehere ininria pro oportere inrep-
sisse concedo (fortasse per scholiastam cum breuiorem mallet
scribere), sed particula non ante oportere inserta sententia in hoc
scriptore graeca exempli quod sequebatur lingua inplicato resti-
tnta uidetur.
Ceterum uno hoc loco — si ex ipso Y illud debere fluxit
— grauior differentia lectionis inter Y et interpolatoris Bas.
exemplum statnenda, uidetur; quae praeterea discrepant, librariia
seholiorum adscribere non dubito. sie a ante mercutHo (u. p. 19)
et tU post animalium omissa, alias bis pro alioSy ita pro itaqae
(u. 3). adde quod u. 9 -4 falso habet uenire pro uenariy u. 3
[direxerunt pro finxerunt?] ad pedes fugientemj ubi, cum X post
pedes habeat mts, rectins fortasse in A ex scholiis Bas. ante
baec uerba inserendum est ei. — schoiia Bas. pro et tarn magnum
(u. 7) habent tamque m.y u. 5 lepora genera pro cetera genera
fStrozzianis totus hic locus deest), praeterea intercidit esse et
pareret alias per errorem oculorum. denique u. 2 pro genuina
codicis X lectione nam cum ut oportebat Ä habet namque ut op,,
in schoL Bas. et Strozz. deest ut,
Proxima igitur intercessit cognatio inter Y et cum codicem,
quo interpolator Bas. usus est. haec autem Hygini memoria ab
X aliena, etsi nequaquam integra fuit (animalium\ tamen quantae
dt auctoritatis , etiam in reliqua Hyginiani de Lepore capitis
parte quam schoiia Harleiana non habent, ex Basileensibus in-
tellegitur.
Sic p. 72,1.2 Hygino ex Bas. haec restituenda sunt: 'et
ad eins partum diligentissime quae opu^ essent administrasse', ubi
uerba cursiuis litteris expressa iniuria in X intercidisse etiam
eo conprobatur, quod in eodem seruata est particula ad ante
f ^
') Scholiorum Codices Bas. Par. Strozz. habent ius, idem uitiuni satis
mirum Hygini archetypus X uidetur habuisse p. 58,7 (sie omnes codd.» etiam
ii qaos Staverenus adhibuit, praeter Fü^ cf. uis G).
') Sic DBG FF U edd. f a dotninia ex meis M^ idem 1 Ulitianus, alteruter
Morelianus et teste Ed. Heydenreich (1. c. p. 22) Sangall. 250, Leid. 225,
Voss, sec., in quo a m. 2 uulgata lectio ah hominiiMis saperscripta est. —
Bursianus de h. 1. disputauit 1. 1. p. 31.
*) Melioris lectionis in Strozz. seruatae iam stipra (n. 1) attuli exemplum.
addo p. 72,5 ubi Bas. magnitudinem habent, Strozz. recte (= X) muitUudinem.
p. 72,1 cum X seruauerit ah exteria finibus, in Bas. legitor ab e. gentis /*.,
in Str. ah e, terris f. {finibus eiecit Urbinas). quod uitium sie ortum uidetur,
ut, cum litterae teris falso bis essent exaratae, librarius — is fortasse, qui
hoc Caput ex Hygino inseruit — uocem ineptam in terris mutaret. quod cum
in Strozz. sit seruatum, is qui Basileensis et Parisiensis codicum scripsit arche-
X
eifis partum^ quae in BasileeDsium lectione necessaria est, molesta «^ | ^jp '
in uulgata. quare in PF omissa est, in M et D a lectore quodam ^^ •: sl^
uel librario deieta, quem temere ß secutus est. administrare
autem simili notione aliis Hygini locis usurpatur: p. 35,5, cf. 49,8.
52,11. 56,21 bellum^ sacrißda, nuptias administrare^ cum simplex
desit. — etiam extrema buius capitis uerba pag. 72, 11. 12
ex scboiiis Bas. supplenda sunt, sed ita ut nonnuUa, quae in X
desunt, scholiaBas. recte seruauerint (cursiuis litteris a me scripta), «^^^
alia (uncinis a me inclusa) omiserint quae nostri Codices habent: 'ut
bomines meminissent nihil kis <Cesse tam^ exoptandum in uita,
<;quin ex eo> si insolenter ufantur <Cp>lu8*) doloris quam laetitiae ^^
capere posterius cogantur*. quod ß habet nil nulla nisi editionnm x««ö
(inde ab U) et codicis F auctoritate firmatur. his — exspectes ^^s
potius sibi — Breysigium secutus recepi, quod pronomen aequo o^o
iure atque is ab Hygino usurpatur. sed malui ante esse tarn
id collocare, cum inter nihil et esse facillime potuerit inter-
cidere, et esse tcmi ni fallor propter similes quae sequuntur
litteras exoptan in scholiis negiectum sit uerba si insolenter
utantur uere esse Hyginiana scholiis confirmatur et sententia,
nam ad id quod u. 4 narratum est respiciunt. quod artissime
cum his uerbis cobaeret (/uin ex eo, in scholiis intercidit. denique
cogantur ex scholiis scripsi pro cogerentur^ quod omisso illo
ntantur ad meminissent in X accommodatum uidetur.
Denique p. 72,6 quod iam Bursianus ex R Hygino reddidit ^ _
ad comedendum pro ab liominibus^ scholiorum Strozzianorum
lectione (p. 171,11 Br., in Bas. hie locus intercidit)^) quibus cum
k-sr
lo
;f
^18
_^41
iä daretur ad mcmduccmdum egregie firmatur. retinenda autem
est codicis R memoria, cum enim manducaDdi uerbum nusquam
apfld Hyginum reperiatur, comedere et p. 76,9 occurrit et in
eodem hoc enuntiato paullo infra sequitur {oninia comederurU).
oode etiam supra eodem usam esse Hyginum facile concladas, qui
ideni aocabnlom ne breuiore spatio interiecto bis ponat, minime
euret praeterea manducare, cum uigente lingua latina peculiari
fuerit notione, senescentis demum linguae saeculis usitatissimum
uerbi (comjedendi loco fuisse cum aliis exemplis conprobatur
tum unguis Italica et Francogallica, in quibus ad bunc diem
^«rnatnm est^).
Praeterea quid intersit inter A' et eas quas scholia Basi-
IccDsia habent lectiones, aceuratius statuere cum longius a nostra
cjoaestione absit, ad codicum XY memoriam inter se con|)arandam
«"cdeamus.
Ac primum quidem seligendae uidentur eae codicis Y
Icctiones, quae — ut animalivm illud — codicis esse, non Hygini
o^rtis indiciis licet statuere.
13 in. in mmulo (juod pro inter astra scholia habent, quam-
<iuara eodem sensu interdum unurpatur quo inter astra uel sidera
Cef. pp. 32,6. 45^7. 48,6. 56,14 ^), in 1' ex eo qui apud Hyg.
I>raecedit uersu per errorem librarii uidetur inrepsisse, ubi
scriptum est in mundo cotlocamt^). simili errore natum est 10 20
^,fignrat%ts pro vollocattis^ quod in Hygini dicendi usum optime
oadit, ni fallor propter id quod (u. 19) praecedit ^ira/ur; — et
3 8 ubi uocabulo praecedente capere perturbatus librarius codicis
C«el scholiasta, certe idem habent AC) idem uerbum pro captare
typum, ex sententiae conexu in gentis correxit. quod igitur Breysigius pro-
poeuit exterae pro exteris* — *ex Hygino' nescio quo errore ductus addit —
*biciendum est.
*) cf. Georges Bursiaiis Jahresbericht 28 pag. 262. Wöltflin N.
Mus. Rh. 37 p. 103. — addo locum, qui casu mihi se obtulit, Bedae in
Hexaemeron libro I (Migne t. II col. 58) qui, cum in Genesis c. 3 uerbum
comedendi sit adhibitum, in commentariis quos ipse subiungit uerbo mandu-
caodi utitur.
*) Haec enim lectio uulgata ex codicibus fere omnibus restituenda est pro
Bonteana locauit, qui Codices DN se sequi testatur. sed N quid habeat
■mhi\ interest, in D manus secunda uocis collocauit primam syllabam ex-
pnnxit.
48
scripsit. — bis exemplig adiungo^) 2 9 demonstratur pro deformatur,
librarius enim ni fallor cum exemplnm neglegentius inspexisset^
uoces similes et utramqne in hoc libro frequentisBimam confndit
adde [16 3 direxemnt pro finxerunt?] 6 20 didt pro fingü.
similiter eiusdem fere notionis noces conftisae snnt 7 10, ubi
longe pro alte inrepsit (u. ad 1.), 14 19 contendisse pro reuertisse,
qnod non solam sententia probatur sed etiam scholiornm Ger-
manici et epitomes consensu (IXdetv TcaXiv epit pag. 162,23 Rob.,
reuerms BsiS,^ redetin/em Sangerm.)®); 19 3 aquosissimum (u.adl.);
inter scojnilas pro in interscapilio 10 25 (u. ad 1.) et 15 21;
7 16 nata dicitur^ ubi codicis X lectio nasdtur simiiibus locis
pp. 38,7. 47,13 firmatnr; 14 15 uino et cupiditate ineensus pro per
mnutn cupiditate incenstiSj haec scilicet lectio in illam quam
scholia habent abiit, non ex ea mutata est (olya>d^vta epit. et
schol. Arat. p. 162 p = schol. Nie. ther. 15, imb ^9ri(; Ix^pova
7evö|j£vov Parthen. 20). nee pluris aestimem 21 1 sacrißcasse ei
coniuratümem fedssey cum X per zeugma quoddam exhibeat
lectionem minus uulgarem sacra et c, /.
Denique codici Y uidentur inputanda duo quae in catalogis
stellarum exstant menda: 17 18 sqq., de quo loco in notis dis-
serui, et 15, ubi cum in X numerus stellarum (XX) a computo
(XIX) differat, in scholiis concentus inter eos institutus est pro
quattuor^) caudae stellis quinque positis. uetustiora igitur illa
exempla non magis quam nostri Codices ^^) de catalogis stellarum
') Fortasse huc referendum est etiam 14 12 appeUari iussitf cum in X
fuisse uideatur ajypellarit, facile enim quod paullo praecedit iussisse librario
Y causa potuit esse cur erraret. nee tamen negauerim scholiornm sen*
tentiam habere quo commendetur: quamquam pater gratiae deorum memor
iUo nomine eum iussit appellari, consuetudine tamen factum est, ut illud
nomen, diuinae eins et singularis originis quasi testimonium, in obliuionem
abiret. ceteruui u. not. ad 12 9.
*) Librarii R est reue^'sum esse (Oenopiona), — forma actiua probatur
scholiornm loco \t IL
') Id ipsum quattuor mendum esse ex graui iam archetypi corruptel&
ortum p demonstrauit (p. 170,20 ad seh. Bas.).
^°) G h. 1. eadem atque Y ratione rem sanare conatus pro una Stella
sinistro lumbo tres attribuit totidemque caudae pro quattuor illis stellis, ita
ut numerus XX expletus sit. contrariam uiam ingressus est R numero in
XIX mutato, et idem habent FU, — etiam aliis mendis laborare hune cata-
logum ostendit p ad Hyginum.
49
consenserunt, qui quam nariis iisque graiiibus et iam inueteratis
nitiis laborent, quicumque hisce calculis inmergitur iiidet.
Ex iis locis, quibus Y memoriam genuinam seruauit, primum
eos proponere liceat, quibns, cum scholiorum lectionis uestigia
in nostris Hygini codd. exstent, haec ipsa res ei patrocinetur^^).
3 1 Diogneti Erythraei nomen reete scholia (codd. AC) habent,
cum in X Diogneius quidem fuisse uideatur, altera uero uox leui
errore abiisse in erythracus. 4 6 aidos recte AC^ AEIAOC A'*^),
6 10 Pangaeo Y, pancaeo X, 10 6 Sositheus Y, sosiheiLs X, 20 6
Ciesias Y^ ethesms X, 25 4 eumqiie cum suppritnere cogitaret Y,
eumque 8, cogitare Xy ib. 11 incenderit Y, incenderet X, 12 de-
dderit F, deiecerit X, 6 3 copula erat quam scholia seruauerunt
in X intercidit, simiiiter 10 11 in X suo loco obiectum defuit
6tim, quod in nonnuUis codd. suppletum est (ante aMrortim in F,
ante deformaret in 6fß), cum alii uerbum deformaret in passiuum
mallent mutare. denique Cygni (7) stellarum summam [catalogus
in scholiis deest] recte, ut ex epitome et schol. Germ, elucet,
Bcholia seruanerunt XIIII, cum in X enumerentur XIII (in cor-
pore I post quinas insemit Rob.), subscripta autem fuisse uideatur
snmma XII, quam deteriores Codices in XIII mutauerunt fortasse
igitnr ipse catalogus in Y nondum mutilüs fuit.
Non pauci exstant loci, quibus genuina memoria codicibus
XY communis in unum duosue codicum meliorum recepta scho-
liorum consensu agnoscitur, cum in ceteris codicibus deprauata non
raro in ueteres editiones et in Bunteanam inuaserit. initium
") Ex numero eorum locorum, quibus de genuina lectione inter XY
oonaenit, nonnuUos eligere liceat, quibus ß codicibus suis i)eq)eram usus est.
14 5. 12 Catrea, CatreuSf quod iam Bursianus restituit, scholiis probatur, etsi
priore loco in A tantum legi potest hrea, altero capreus exstat (u. supra
p. 20). quamquam de ipso hoc nomine dubites (u. Rob. ad 1.). — ibid. 14 ß
editiones tantum secutus [== B) ibi ouiisit. iniuria uulgatam lectioncm
neglexit 3 6 (edere pro esitare), 17 19 solum G secutus eiecit et, 7 12
acripdt eonaequentem locauit, quae lectio duplici mutatione in D conparata
est- 7 l codice D neglecto uulgatam lectionem retinuit Graeci cygnum pro
r. Gr.y 8 4 neglexit addere aliquando in D correctum esse ex aliquOf quam
scholiorum et Hygini codicum lectionem genuinam esse iam Bursianus
oetendit, 9 7 pro iactatiane noluit recii)ere iactione, quod etiam D habet, alia.
**) De hoc uocabulo et ceteris graecis quae ai). Hyg. occun-unt u. not.
adSl2.
4a
50
capiamus a nonnuUis locis in R et scholiis recte sernatis^'): :^ :
9 5 panicos, cum ceterorum codicum (excepto P, qui ex codice^^^e
Reginensis simiilimo fluxit) lectioniB origo sit forma in paniscos^^^
comipta. 14 3 Iphiclo^ ceteri phiclo uel phido, 7 6 sesequi, cmn
quod DM habent seseque, ut totus locus mutaretur, eflFecerit
24 2 Procyon est appellatus in DM in Pr. esse ap. mutatum est,
in FU in Procyonem appelkUum^ quas lectiones ortas esse apparet
ex conpendiosae scripturae errore, cum pro est (e) in DM temere
scriberetur esse (ee), alii librarii pro procyon e legerent procyonem
et quod sequitur participium accusatiuo accommodarent. — denique
huc refero 12 12, ubi genetiuus aquilae scholiorum lectione (eins)
firmatur (u. supra p. 38).
Aliis locis DM cum scholiis genuinas lectiones seruauerunt ^ ^^
in R foedatas: in summis stellarum addendis eum a tradita
memoria recessisse (u. supra p. 9) scholiorum cum nostris praeter
eum codicibus consensu firmatur. 10 13 -ß' singularem habet ^'^
sensuque carentem lectionem qtwd equo mulio satus esset, cui a
m. 2 uulgata lectio superscripta est quod equo muUum sit usus.
illa quomodo orta sit, indicat lectio muUo pro muUumy quam
Staverenus ex '2 Voss.' profert. ex sit usus et factum est scUus
esset. Bursianus codice 12 fretus coniecerat equo uel muh uencUus
esset^*). non minus reiciendum est, quod idem 12 10 codicis 12
*') u. supra p. 46, ubi lectionem solo R seruatam od comedendum etiam
in Y fuisse scholiis Strozzianis probatur. praeterea ex ea Hygini parte quae
scholiis non est seruata liceat adferre locum certissimum p. 65,10, ubi quod
solus R ante pedem exhibet exiluisset et epitomes memoria (exirTj8*rjaa?) firmatur.
— mirus est scholiorum et codicis R consensus de uerbo düexisse 12 2, cum
ceteri codd. recte ut uidetur omnes habeant delegisse {¥kay[zv epit., cf. seh.
Sang.), casu eandem uocem in utroque scriptam esse cum uix possit cogitari,
fortasse licebit conicere in codicis R exemplo ex uetere lectionis discrepantia
utramque lectionem fuisse perscriptam, uel ipsum R hanc lectionem ex alio
codice desumptam pro uulgata recepisse.
^*) Aliud interpolationis exemplum ex ea Hygini parte quae a scholiis
aliena est liceat proferre. p. 52,5 pro 'itaque anguis et in Aesculapü tuteki
et in astris dicitur collocatus' R habet 'i. a. et Aesculapius (= cod. Oruill.)
Ioui8 tutela in a. d. c.\ quod non est probandum. nam louis tiUela sie usiir-
patum a consuetudine Hygini abhorret, cum ^lauis etc. beneficio' saepe ad-
hibeat. etiam sententia uulgari lectioni fauet. Aesculapium enim esse illud
Ophiuchi Signum cum antea dictum sit (p. 51,15), iam (inde a u. 25) causa
narratur, cur anguem manibus tenens figuratus sit, ita ut h. 1. anguem in
eius tutelam receptum simulque signo eins caelesti attributum esse necesse
51
lectione ad sacrißcandum ei aquilam au^icatam nisus — sed ipsc
dnbitans — protulit ad s. ei egresso eqs., adhibito ni fallor Seruii
loco (ad Aen. 9,561) 'ad quod (seil, bellum) egrediens luppiter
aquilae nidit augarinm'. immo retinenda est lectio scholiis pro-
bata sacrißccmti ei eqs. quod autem R habet, ni fallor ex uitio
exempli fluxit in quo sacrificandi scriptum erat, cf. p, 77,20 ß,
ubi pro exoptanti D^R habent exoptamli, in D a m. 2 in ex optato
correetum, quod ß temere reeepit. 2 5 alii quod Nilus habet R
(= D«) pro alii qua Nilus (u. not. ad 1.), 1 9 ortum mutatum in
tortum pro tostumy 4 9 conscripsit pro non scripsit (u. ad 1.);
10 12 deformaret in passiuum mutatum est (= PC7), cum obiectum
fum iam in X intercidisset (u. supra p. 49). interdum in R formae
nel locntiones uulgaris sermonis huius scriptoris proprii ad gram-
maticae leges et usum linguae latinae accommodatae sunt^^).
89 et 18 6 (u. ad hunc 1.) singularem uerbi iungendi structuram
neglexit, 7 11 pro falsum notione aduerbii simili usurpato
legitima forma /also correcta est, ibid. 12 hoc e facto pro e factOy
quod ubique apud Hyg. exstat, 25 22 sqq. perperam femininum
pro masculino scriptum est (u. not. ad 25 1), 6 1 collocaia
(= B^) pro constituta, quod ceteri omnes cum scholiis habent,
inrepsit — ex ea Hygini parte, quae scholiis non continetur,
nonnnlla liceat addere: uelut simplicia pro conpositis, conposita
pro simplicibus usurpata, monstrare pro dem. pp. 45,15. 55,11.
nt commemoretur, superfluum sit Aesculapium in caelo constitutum esse
denao addere. iatiis autem illo potissimum loco, .cum nonnullae litterae
forta^se iam t'also bis scriptae essent, facile legi potuit. — addo pag. 37,20
nbi qnod ß habet heniauctas (eniausias Burs.) pro etesias (ethesias ut uidetur
X) et ipeum interpolatum esse iam C. Robert docuit 1. c. ad p. 81,11.
'*) cf. e. g. p. 37,18 *qui aeatui . . . mederetur' = PF, cum ceteri codd.
ae^um recte retinuerint, u. Muncker ad 1., Wölfflin N. Mus. Rh. 37 p. 114
idn. 1. — p. 35,20 secundum arborem quandam in B mutatum est in suh
arbore qucidam, sane cum insolitus huius praepositionis usus offenderet. nee
nero desunt similia exempla, ut Plin. N. H. XXXI 49 secundum puieum dextra
ac ^niiftra fodiunt aestuaria, VU 214 statututn (horölogium) . . . secundum
rogtra, alia. et fortassc in uertendo loco graeca uerba nimis anxie ut
saepios expressit Hyg., nam ni fallor legerat xata (an icapa?) SevSpov Tt. —
p. 32,15 quidem in R temere mutatum est in autem, quod in sententiae
eonexu facilius esse uideretur. sed spectat quidem ad u. 18, ubi Arati sen-
tentia refuiatur.
4a*
53
cf. 47,1; scripsit pro conscr, 56,25; uersam pro conu, 59,9; inesse^
pro eÄÄe/ 61,4; suscepisset pro rec. 72,18; proiecerunf pro det. (cf
p. 36,15) 35,19; p. 35,5 reddidisset pro fedsset^% p. 65,9 ccm-
tendisset pro constitisset; pag. 65,2 amn/ pro addunt; pag. 73, l"!
sagittam dirigere (pro ä. niittere), quam uocem per ipsnm librarian:
ex eius aetatis sermone quasi sponte in contextum inrepsisse, qu:
eius quo R fere exaratus est temporis documenta e. g. Alcuin:
uel Hrabani litteras inspexerit uidebit. ceterum u. WölflFlin 1
(adn. 15) 1. p. 109. — denique 25 3 quod soli DM seruauerunl
in iis et scholiorum lectione in his et firmatur, 9 11 in B (cf. F]
deest autem^'^)*^ 6 18 {est posita = ß) et 15 6 {secum ducens = M*
uerborum eoniocatione R a ceteris codicibus et scholiis recedii
Codices DM cum his locis aut merito aut iniuria contra ü
consentiant, non raro ipsi inter se discrepant, ita ut MR contra
D, uel DR contra M faciant, codicum XY communi memoria, u
ex scholiis intellegitur, aut seruata aut corrupta.
Sic D aberrauit: 1 16 pistncis caput pro cap, pistrids, 16 \
{ut om., opereum\ [19 4 hnnc pro eum^] 218 oriens pro exoriens
10 17 quod ß habet paucae et cum non nisi codicibus FD
{paucaet m. l) M^ sit seruatum, pristina lectio paucae (pauca A
restituenda est. 6 25 quod corruptum in D exstat colcata iden
ni fallor resipit uitium quod VP indicant collocaia (sie ß). genuim
enim lectio coniecta (cf. 17 11) cum in conlecta uel collecia abiissel
hoc ut ineptum in collocaia (et testudinem in ablatiuum) correctuD
est. denique coniunctiuus diuiserint^ quem soli MR cum scholii
2 8 seruauerunt, optime quadrat in Hygini usum (u. not a<
12 9), et iisdem recte traditum est ihi pro uhi 15 6.
Rarius scholia codici D contra MR subsidio sunt 10 \
genuinae scholiorum lectionis q^i uir pro cur ex nostris codicibu
unus D aliquod praebet uestigium (u. ad l). 25 11 dixei^ti
pro scripsei^unt in MUiF errore oculorum ex uersu 9 inrepsit 8
autem quod codex C habet abest a solis MR,
Contra codicem M scholia cum DR recte consentiunt: 1 2'
»«) Reddere (cf. pp. 50,10. 55,2. 57,2. 60,21. 67,20. 79,3) eadem qu
facere iiotione nusqiiam ap. Hyg. occurrit. contra facere ut alias saepiRsiir
ab eo usurpatur, sie cum duplici ut dicunt accusatiuo (cf pp. 70, 5.10. 79,2
^^) Idem solus habet i? 21 8 in eadem fere uerborum structura, in qi]
autem in hoc tertio libro raro omissum est.
53
Orchomeno, pro adiectiao Orchomenio ad oppido pertinente, quod
Bjgmi consnetadini repugnat. 6 17 pro ßlio iam ß restituit
^iiae (u. ad 1.). 7 10 omnibus pro haininibas {hotnines perperam Ä)
scDteotia nitro refdtatar. qnae noces quam facile inter se con-
fxisae sint, scholiorum codex K demonstrat, in qno pro cormpta
oodicis A lectione et ipso omnibus scriptnm est.
M cnm scholiis et nonnnllis codicum recentiomm recte habet
ß 11 BacchaSy 13 4 eam quaesitum. 25 22 DR alii falso (u. not.
«►d 25 1) femininam hanc eandem exhibent, 1 13 habens ad exortum
0 ad ex. habens.
Interdnm cum netnstiores nitiati sint, recentiores ant omnes
SLUit nonnnlli ita cum scholiis consentiunt, ut de archetyporum
Y communi lectione non possit dubitari. 6 28 uoce Uenerem
DM^R{B) omissa in DA, ut sententia restitueretur, uenisset
Ci<iem in P inrepsit) pro infinitiuo scriptum est, in Toss. tert.'
^^roserpinam, particula cum eiecta. in D interpolatio magis pro-
gressa est, cum earum in dearum a correctore mutaretur. ib. 5
in D^iPR est Eurydicis (cf. euridis P). 1 19 DMR alii summam
^tellarum exhibent XVIIIj cum XVII, quod scholia et codd. de-
teriores seruauerunt, ex Pseudo-Eratosthene necesse sit enume-
^entar. de 9 9, ubi uetustiores Codices secutus iniuria Bursianus
^ uulgata memoria recessit, u. ad 1. 19 8 antarcticum ( — on schol.)
in netustioribus ex arcticum correctum est. 10 15 eius recte ß
(Schefferi eandemque Munckeri coniecturam secutus) ex G (u.
i^iipra p. 10) restituit, cum ceteri codd. perperam habeant esse,
ibid. 14 particula et recte bis posita (cf. u. 9 sq. et celerrimum . . .
^i acuiissimum , .) deest in MÄ*, cum D grauiore corruptela laboret.
^dem G uni debetur quod 10 12 ß scripsit louem fecisse et mm,
^om ceteri codd. et edd. omnes falso tradiderint /. /. ut mm,
scholia autem quamquam uerba quae inter louem et cum leguntur
omiserunt, tamen ni fallor ex ipsis his uerbis apte omissis con-
cludere licet etiam in Y fuisse et. praeterea scholiis cum solo
G fere conuenit de locis 12 4 (uolantetn) et 25 26 {quod . .
uidelur), u. ad IL
His locis addere liceat paucos, quibus quamquam cum
deterioribus scholia consentiunt, tamen eorum lectio falsa, genuina
ea est, quam soli uetustiores seruauerunt. cum igitur codicem X
iDtegram his locis fuisse necesse sit, casu lectiones illas deteriores
54
inrepsisse saspicandam est, siae quod ex sententiae conexa com-
mode librariis se offerebant, sine cum in deteriores nostros ex
alio codice illius scholiorum exempli similiore interpolarentur.
sunt autem — leuiora omitto — 6 16, nbi qiiod pro quarum et
propter litteras fere easdem et propter sensum faciliorem potuit
inrepere, cum uocis quod loco positam esse quorum nequeat
cogitari. 14 13 pro uenustate — scilicet cum minus placeret illud
Urion, 'perdidit antiquum littera prima sonum' (Ouid. f. 5,536) —
ut uetustate scriberetur, praesertim cum sequatur consuetudüne^
facile potuit fieri. 2 1 quod ut ei quam M^FNU et ceterae
ante ß edd. cum scboliis exhibent lectioni ueM uidetur ante-
ponendum, tum ita scribendum [id scholia, itaque quod Hygini
plerique Codices habent ni fallor inrepsit, cum id quod sequitur
quod falso pro particula haberetur].
lam transgrediendum est ad eos locos, quibus codex Y
prorsus a codice X abhorreat et ita quidem, ut lectiones eins
aut manifeste sint meliores, aut certe non habeant cur inpro-
bentur, cum autem codice sint traditae uulgata memoria tot locis
praestantiore, et ipsae integritatis in uniuersum praebeant speciem.
hanc non plane certam esse rationem consentaneum est, nee
uero alia licet uti, cum in eo qui nunc praesto est subsidiorum
apparatu, tum in hoc scriptore, in quo uel Optimum codicem non
Omnibus ex partibus ceteris meliorem esse ex memoriae eins
condicione sumendum est.
Conlocatione uerborum qui loci a uulgata lectione recedant*®)
enumerare longum est, satis sit protulisse paucos illos, quibus
codicis Y lectio certis causis probetur: 3 10 alter boreus alter
noiius, hoc enim ordine Hyginus in u. inseq. pergit et eodem in
epitomes et scholiorum Germ, catalogis utriusque piscis stellae
enumerantur. 20 8 inter Capricomurn et Aquarium, nam zodiaci
Signa ab Hygino semper suo ordine adferuntur, e. g. m 39 inter
Leonem et Uirginem, Aquario et PisdbuSj 31 Scorpione et Sagit-
iariOj 21 inter Taurum et Geminos.
Magis incertum est, quid iudicandum sit de iis locis, nbi
*^) Quorum nonnullos scholiastae (uel scholiorum librariis) deberi non
est cur negemus, u. supra p. 43. — ceterum moneo conlocationem uerborum
in hoc libro Hyginiano multimodis abhorrere a legitima et commoda.
# Gesollt in scholiis uerba a nostris codcL sernata. sed temere
m I, Vogels quod 4 10 in AC deest tragoediarum scriptor (cf. pp.
\ &d,21. 69,3) etiam e nostris codicibos eiciendom, 1 14 sq. bre-
ujorem scholiomm lectionem genninam esse pntauit (n. ad IL).
etiain S 6 canendnm est, ne scholiorum lectionem qai Ms locis
^»mni proximi Hygino obtradamus (u. ad 1.). ex ceterornm locorom
xiiunero liceat adferre 10 15, nbi uoeem qaandam, quam in X
post quod exstitisse ex codd. D {iam) et JR (tcon) conligendom
idetnr, etiam in Y faisse nihil obstat ne snspicemnr. sed quod
nrsianns pro icon coniecit Croto et palaeographicis rationibus
sententia refatatur, nam plane est saperflnom hoc nomen
ddere, quod etiam ß ex Hemsterhusiano codice inconsiderate
cepit mihi uidetur in perscribenda noce iam R errasse — sie
^t CO pro a legeret; similia autem menda, notissima uerba cor-
pta, etiam aliis hnios codicis locis inneniuntar — et retinendum
quod iam Robert probanit iam^ quod eiecta %epta interpolatione
^Sctyris^ (Bob. ad 1. p. 153,4) optime ad sensum quadrat. — uno
loco 7 11 (de quo u. not) uocem (consHtutus) in scholiis omissam
^tdam ab Hygino abiudicandam esse censeo. adde 25 25 ubi
ciMcUur eo quod sola scholia seruauerunt nimium elatum iure
^cesse conprobatur (u. ad L).
Cum igitur de iis quae in scholiis desunt ne id quidem
^^^ertis fundamentis possit statni, utrum in Y defuerint an postea
^^K^terciderint, ea quae praeter conmiunem codicnm XY memoriam
^^1^ scholiis exstant^^ in ipso codice Y fuisse statuendum est
Cj^ supra p. 43). ut autem Hygino haec ut uberioris memoriae
'^'sigmenta restituamus, inprimis locus ille in Leporis scholio in
-^ deperditus suadet, cui duo illa fragmenta in scholiis BasiL
^■"sidita succurrunt tamen et bis amplioris memoriae locis et
meiern, quibus codicis Y memoria a uulgata diuersa est, id est
^ndom, ut certae causae, cur scholiorum lectio praeferatur,
^luantam fieri potest exquirantur.
Quod scholia sola habent 15 2 morho, 17 19 summum
^^ Ea tantmn dico quae ad rem et ad sensum spectant, non infinitiuum
^ nel prouomma et aduerbia quaedam et similia addita, quibus amissis
oiliil mutatur. nam in huiusmodi rebus quam neglegenter et uarie hie
senptor se gerat, et ainguli librarii quantum inter se discrepent, in una-
qoaqoe fere pagina licet obseruare.
66
cpitomes (et schol. Germ.) adsensu Hygino uindicatur. sed ut
tarn manifesto testiraonio codicis Y memoria confirmetur raro
euenit. nam ne iis quidem locis, ubi quae Hyginus habet eadem
in epitome et in scholiis Germanici exstant, ex conparationc
eornm certum fruetum ad memoriam eins statuendam licet per-
cipere, cum neque accurate graecum aactorem sequatur et aliena
admisceat, aut simplicia uerba suo Marte inani quodam tumore
inflet. nee uero quisquam dubitabit, quin genuina sint e. g. (u.
ad 11.) quae 15 9 in X desunt uerba ne data henefida aliq^
tempore degenerarentur, 13 6 paene omnes et 3 Nerei ßliam, 1 ^
hio^ 25 25 nimium elatum et totus ille locus bis uerbis sematis
a uulgata memoria recedens. ibid. 18 sqq. scboliorum memoria^
de Martis Stella quae Pyrois uocatur meliorem esse satis mi^
uideor probauisse, nee non quam in louis Stella Y seruaci'
stnicturam de qua . . scribit, ait enim eqs., et uerba ab lo^
(25 1 sq. 7). quod aptissimum est ad sensum eum 9 4, eumq^
10 6, genuinum esse non est cur negemus. copulam seruauit
in X deperditam G 3 erat, 22 5 cum in X fuisse uideati:^
diuerteretury scholia deuertei*et%ir recte exhibent. copiosior struc:
tura quae 12 3 tradita est prorsus cadit in huius scriptoriu
morem, ib. 10 quam scholia habent uberiorem lectionem louerm
uktorem rmiertisse maiore auctoritate utitur. 21 9 scholioru»
lectione quo (pro quod), 2 4 ablatiuo graeco^^) sententia uidetu:
restituta, nee minus placet 24 5 ^spectan^ ad occasnm ut intei
Geminos et Cancrum constitutus uidetur\ 1 7 ut impetum aquilae
uitans saue anteponendum estuulgatae lectioni ut aquilam fugiens.
ib. 5 ut sui copiam faceret pro ut secum concumberet^ 10 9.10
adsiduitate et exiUisse pro düigentm et factum esse, 12 18 tibia
pro peiiruiy quibus addo 19 5 urbs pro insula^ ut nobiliora ut ita
dicam uel minus usitata uel peculiaris notionis uocabula com-
mendanda uidentur pro uilioribus uel usitatioribus. sed incertam
hanc esse saepe rationem concedo, nee panci restant loci quibus
scboliorum lectioni memoriae eorum auctoritas, quam non ab
omni parte absolutam esse et perfectam monuimus, sola patro-
cinetur. e. g. 22 4 ambigitur inter statueretur et numerareturj
**) In uulgata lectione louis nominej graece Atö^, ablatiuus nomine ferri
non potost. hoc eiecto graece Ato*; prorsus ex more Hygini insertum est
sed sclioliorum memoria haec coniectura tollitur.
ib. 10 sq. de structura louem miseritum . . . constituisse et luppiter
misertus . . constitmt, cum ex Hygini dicendi consnetudine certa
ratio neutri lectioni possit obici. eodem cadit, quod de tem-
poribas et modis in enuntiatis secandariis (u. ad 12 9) inter
scholia et X saepe non eonnenit. nee maltum prodesse scho-
lionim incertam memoriam in nominom graeconim casanm formas
inquirentibus ex iis quae ad 1 22 3 12 4 9 attalimus in-
tellegitnr.
Ut nero buiusmodi locis — qaos singnlos enumerare longam
est — ntrinsque memoriae aactoritas quasi par exsistit, ita inter
X et F, qaamais differant, tarnen summam intercedere simili-
tudinem cum ex integrarum lectionum crebro consensu intelle-
g:itar, tum ex uitiis, quibus utrumque laborasse nostri Codices
indicant. sie 25 1.6.10 et louis et Saturni Stella Phaethon
appellatur, cum illa deberet Phaenon, ib. 17 sq. uerba ut nihil
— impetrauit integra esse uix possunt in Nauis (17) catalogo
sieUas et IUI ante puppi in utroque iam uidetur defuisse. Sirii
(15) catalogo dudum corrupto — duo uitia auribus et in cauda
IUI ex graeco exemplo fluxisse probauit Robert ad 1. — et Y
et nostri Codices uarie studebant mederi. etiam in Capricorni
catalogo (9 12) commune uitium uidetur statuendum, quod ut tolle-
retnr fortasse in Y tradita lectio mutata est eidem quae subiungitur
summa corrupta est, nee non ultimum quod ex secundo Hygini
Vbro scholia exhibent enuntiatum uidetur deturpatum (u. Robert
ad l). 14 25 XY de exortu consentiunt 17 19 sub reiectu
etiam in Y fuisse ex codicis A corrupta lectione conligendum
est, pro quo recte Bursianus uidetur scripsisse supra tedum;
sed incertum est quod idem pro obscuro infinitiuo pagasae
(17 9), quem XY habuisse uidentur, proposuit TuaSat. 15 3 canem
nmnere (pro munen) accepisse quamquam ceterorum locorum
(a Bcholiis alienorum)'^) consensu refutari uidetur, tamen band
8cio an possit tolerari in hoc scriptore peculiari sermone tam
saepe uso. etiam alii loci, siue sunt suspecti siue non mutandi.
") cf. pp. 88,19 (munere BGN) 39,19 (munere B, om. GFU) 43,21
(mnnere D^P). contra *dedit pro munere' (datiu. DFUedd.^y ablat. G)
fljginua habet p. 39,3, cf. 30,22. — quod in R h. 1. est t« munere apud
Hjgmnm nusqnam occurrit, usurpatur in scholiis Sangermanensibus.
58
cum consensa scholiomm et nostromm codicum sint traditi, qua
similes archetypi XY fuerint amplios demonstrant.
Ita uel si ipso codice Y toto liceret uti, codex X negle^
non posset. cuinam uero saecnlo Y attribuendus sit, com ex e
quam praebuisse uidetur Hygini memoria aliqua cum prob«
bilitate'^) perspici non possit, num quid de hac re ex alil
indiciis liceat concludere, iam quaeramus.
tt
) De Isidori exemplo u. infra p. 66 adn. 13.
Caput IV.
De Hygino cum ^Arato' coninncto.
Äratus latinus Ciceronis cum Hygino in unum coniunctus,
qDalis in Britannieis codieibus nobis praesto est, mire quadrare
ttidetnr in locum Isidori (de nat. rer. 17), ubi Aratum et Hyginum
J€ sequi testatus {Dicunt aniiqui Aratus et Hyginus) Hyginum
wlum, et ad uerbum fere, exscribit (usque ad p. 34,5 ed. Becker).
wtest igitur cogitari, quod Aug. Reifferscbeid coniecit (quaestt.
keton. p. 443), Isidorum ante oculos habuisse exemplum ita in-
►tnictum, ut Arati Carmen et Hyginus unum quasi librum effi-
'erent, i. e. ^Aratum latinum, cui Hygini astronomia fabularis
idscripta fuerit', Aratum autem illum fuisse Carmen Ciceronis.
Neque est cur tale quid factum esse miremur, cum de rebus
inae tractantur inter utrumque non modo conueniat, sed Hyginus
n conponendo libro ipsius Arati quasi summi harum rerum
tnctoris rationem quam maximam habuerit. nam ut nonnullas
'ins sententias quas falsas esse putat castigat^), ita sequitur
^ magna ex parte et quae 'ab Arato obscurius dicta' ei
tidentur, ^lanius ostendif (p. 22,1 Bunte)*), facile igitur poterat
*) In explicandis signis (lib. 11) aliquotiens ab eo recedit Parmeniscum
acutus, ut censuit Robert (1. c p. 225 sqq.)
*) De hac re agere cum non sit nostrum, pauea tarnen liceat attingere.
>- 106,10 (ed. Buntej ne ab Anito quidem ('Aratum ipsum negare*) plane-
*^nnn corsus posse definiri dicit Hyginus. exscriptum autem esse Arati
^^*naen ab eo iam C. Robert nonnullis exemplis probauit — adde quod
PL«cis solitarii nomen notius ab Arato (u. 388) desumpsit, cum apud *Era-
^henem* magnus ait uocatus — , et tertium et quartum librum inspicientibus
^<^cet nam quae de mutuo signorum situ, de circulis quibus diuiduntur,
* ortu eomm et occasu Hyginus profert, maximam partem ex Arati carmine
^«prompta sunt, haec autem cum in quarto libro secundum continuam
Arati enarrationem conscripta sint — cap. 2 (usque ad p. 100,14) = Ar.
^1-499 de aestiuo circulo, c. 3 (usque ad p. 102,19 exceptis iis quae de
^ete ad Arati sententiam interpretandam inserta sunt) = 515 — 524 de
•fiquinoctiali ciic., c. 4 (usque ad p. 104,4) = 501—510 de hiemali circ,
• 12 = 704—732, 569—703 de siderum cum singulis zodiaci signis ortu et
60
fieri, ut duo hi libri in unum conscriberentur. qua autem fere
aetate id factum sit et cur Ciceronis potissimum Aratus fuerit
electus, ni fallor indicatur Germanici Arato, qui Lactantii Fir-
miani aetate — sub finem fere tertii saeculi — cum scholiis
(iis quae Basileensia uocauit Breysigius) uno uolumine iam ita
coniunctus erat, ut pater ille ecclesiae cum scholiorum quendam
locum adferret 'Caeaarem in Arato' laudaret'), qu^si ab ipso
Germanico et Carmen et scholia fuissent confecta. scholia igitut
illa iam altero p. G. saeculo ex graeco uidentur translata et
Germanici carmini adiuncta esse, inde ab hac autem aetate
usque ad eam, qua Auieni Aratus in publicum prodiit*), ^^
tempus statuendum est, quo — siquidem ipsa antiquitate hoc
factum est — ad Ciceronis Aratum Hyginus adscriptus sit. n^-^
cum Ciceronis Carmen praeter Germanici Aratum inter buiusmo^^
carmina, quae permulta erant (u. Hieronymi locum in adn.
occasu — , in tertio ad singula signa distributa sunt adiectis iis quae
mutuo eorum situ in camiinis j)rima parte aJferuntur. sie uenit in mentes^
quod — posteriore quidem aetate — Leontius mechanicus (de fabricatic-^^
sphaerae Arateae p. 136 ed. Sanctandr.) iis praecipit qui discere uelint, qi
Aratus de singulis signis disseruerit: xhv irepl tcüv ocotspiüv Xo^ov bI<; xpia
Siaipsl 6 "Apaio?. xal ev jx^v lu) TcptoTü) Ei^aoxei irspl x*?]^ Ttpög 5XXYjXa aot
^ececu^ (u, 26 — 453) . ., ev hk Seoilptp irepl xy]^ vooüp,lvf]<; a^xcüv dnh ['
Xü>v xüxXtüV xojiYj^ 7j 6i:otaooöv aOiÄv npb^ xoog xoxXoo? ayiotux; (462—558) --
ev Zk X(]) XoiTCü) TCSpl xr^^ '^zvo^ivi]^ a^xdiv irpö^ xa avaxiXXovxa |AepY| x* ^
Cüj^taxoö oxaceu)^ (559 — 732). . . . a>3xs äv ^eXYja(i)|j.sv ixaoxov xAv Cip^-*^ '
xaxa irdvxa oüjx'fcuvtü^ evxd'ai, ^STjOet xot? xptol x&szoiq svxuYX^vovxa^ eictoxI'^aoO-oc^
et xt Xl^sxai (Xrfovxai ed.) itepl xou CYjXoojiivoü Cw^'-o'J xal xaxa pipog ev xu) i ^
Yjxot xal iv xot? Soolv ^ xal ev xptol x|j.*r]|iaatv idv ooxto x6;cg itepl aoxoö x^
Xs^oftsva, Et(; 2v oovaYaYovxa^ sv xtvt irxo)^itj) Yjxot 0)^85api(}) ::po^ xö ixotjAOv <Tfz^^
oao^at. — sed alio praeter Aratum fönte etiam in his rebus Hyginum usun^
esse eo conprobatur, quod etiam de arctico et antarctico (et lacteo) circulCP
fusius egit.
') Lactant. 1 11 p. 183A Migne (Robert 1. c. p. 156). ceterum u.
Robert p. 9 adn. 11.
*) Hoc quando factum sit indicant S. Hieronymi uerba in comment
ad epistulam ad Titum missam (intra annos 386—392 conscripto, u. Teuffei
bist. litt. Rom. 434, 1. 2 ed. 4) c. 1: *quem (seil. Aratum) Cicero in latinum
sermonem transtulit et Germanicus Caesar et nuper Auienus et molti
quos enumerare perlongum est.* (Vallarsii edit. alt. t. VII 1 col. 706,
Teuffei 1. c. 420,2).
61
exscriptum), auctoritate et gratia praestaret^), in prompta erat,
com Gennanico echolia essent addita, etiam illud Carmen ano
nolDmine conprehendere com libro Hyginiano ad Äratum expli-
candnm paene facto.
Sed etiam Giceronis ipsins Hyginas aliqnam rationem habere
oidetur. pag. 103,18, ubi Arati duos nersas exscribit, Giceronis
eosdem addit praemissis uerbis 4dem Cicero dicif. iidem semati
sunt in Giceronis de nat. deor. libro II 108 (frg. X ap. Baeh-
rensiom), quo loco cum Cicero scripserit hocj seil, ut uersus com
üs qaae praecedont nerbis aptius cohaererent, Hyginns quod habet,
ita nt ex ipsins canninis continno ordine locum exscripsisse
nideatnr. sane ne postea interpolatos hos esse putemns, alter
locas, qno utmmque Hyginns landat, nos impedit, III 29 p. 94,10,
ubi cur stellam qna nincula Piscinm coninnguntur Aratus (u. 245)
aöv?£0|jLov oiroopivtov, Cicero (u. 17) nodum caelestem uocanerit,
SQoMarte explicat: ^qui ntrique nolnnt significare' eqs. bis locis
com nomen Giceronis adferat, eundem castigare uidetur III 11
I). 86,6, ubi sententiam eomm refatat, qui, com Aratus diceret
X^erseum Hnter sidera (sie codd., astra ß) xexovtaiiivov figuratum,
^ccepenmt eum pulnemlentum dictum\ ita enim Cicero uertit
'^ 25 (et Auienus u. 567 eum ni fallor secutus, n. supra p. 35
^dn. 17), cum Germanicus (u. 253) sententiam magis quam uerba
^xpresserit quod autem 'conplures' laudantur, cum de solo
^cerone sermo sit, in Hygino noli mirari (u. infra p. LXX).
^raeterea n 14 init ni fallor Giceronis memor ad graecum nomen
^)phiuckus — idem Germanicus retinuit — adiunxit 'qui apud
^ostros BcriftoreB Anguitenens estdictus', quod nomen latinum
»olum adhibuit Cicero, adde quod id signum, quod graece K^xoc
^ocatur, cum hoc nomen in secundo libro (c. 31) ex ^ratosthene'
') Reuera Giceronis Carmen tarn eximium locum tenuisse et illo
Hieronymi loco probatur et laudibos quibus a Firmico Matemo extoUitur
(Hathea. II praef., p. 15 ed. Pruckner Basil. 1551, cf. Teuffei 1. c 52,4) et
^ quod Lactantius eius Aratum praeter Germanicum adhibuit (V 5, 5. 9).
Auiennm eius magis rationem habuisse quam Germanici iam G. Sieg (u.
^^^ p. 35 adn 17) contendit. neque Antoninorum aetate sine aliqua gratia
^Quse Giceronis Aratum haud scio an liceat concludere ex eo quod Gordianus
primns (natus a. 158) 'adulescens cum esset . . poemata scripsit . . cuneta
iIJa quae Cicero, id est . . et Aratum . ., quae quidem ad hoc scripsit ut
Ciceroiiis poemata nimis antiqua uiderentur*. lul. Cap. Gord. 8,2 (II
31,10 Peter) c£ Teuffei L c. 189.2. 375,2.
62
(cf. epitom. et schol. Sang.) receperit Hyginus, in tertio et qu^^o
eodem nomine, quo a Cicerone, appellatur Pistrix, cum Germani^üs
huius uocis integra forma graeca utatur pristis^), alia nonnixlla
ut incerta malo omittere.
Haec carminis Tulliani in Hygino uestigia satis exigua esse
concedo. sed consentaneum est minus eum respexisse inl^r-
pretem, cum ipsius auctoris graeci eximiam habuerit rational»-
id uero licet statuere Hyginum ex numero eorum qui Aratum i^
linguam latinam transtulerant dignum cui operam daret sol^^^
habuisse Ciceronem. potuit igitur fieri, ut astronomia Hyg-iiw,
cuius 'genealogiam omnibus notam' iam initio tertii saec^T^^^
magistelli graecam linguam pueros docentes graece uerteban^Ä^^)i
huic potissimum carmini commentarii in modum adiungeretuK^ )
qualem nonnullis saeculis post eam legisse snspicamur Isidoiu^^
Huic uero totum Hygini librum, eam quidem quae nc::^^
superest partem, non frustula eins nonnulla ad manus fuisse ^
quos ex eo excerpsit locis satis demonstratur. quos cum «^^^
omnes congesserit Gustauus Becker, percensere liceat
Laudato Hygini nomine eum exscribit:
c. 19 de lunae cursu, pag. 39,16—40,2 ed. Becker = pj
115,4.5.11—13 ed. Bunte.
c. 48 de partibus terrae, p. 78,14—79,8 = p. 27,1—:
h. 1. cum etiam ea quae Hyginus huic capiti praefixit ^unc
exponemus' ad uerbum exscripserit (quod Beckerus neglexit^^
tum demum nomen eins adfert ('ut testatur Hyginus'), cum ad
ipsam eins de Terra disputationem peruenit. utroque autem loco
pariter atque eo a quo profecti sumus initio prorsus Hygini
uestigia premit, sub finem et omittendo et mutando paullo ab
eo recedit. tamen in cap. 17 'Arati et Hygini* auctoritatem
denuo ('putant idem philosophi') inuocat.
Praeterea huc pertinent duo loci, quibus cum 'antiquos'
landet (cf. c. 17 'dicunt aniiqui A. et H.') Hyginum sequi tur:
*) De dui)lici huius uocis forma deque notione eius u. F. O. Weise
Die griech. Wörter im Latein pj). 74. (114.) 494.
') cf. Dosithei Magistri illum locum a. 207 p. C. scriptum, interpret.
lib. III ed. Böcking p. 65 (Hygini fab. ed. M. Schmidt p. LIV. Teuffei 1. c,
2G2,5).
®) Ipsum Hyginum commentarium Aratei carminis scribere sibi non
proposuisse ex libri eius praefatione intellegitur.
63
e. 4 de mensibus p. 11,2.3: ^Mensem autem antiqui defini-
enml quamdiu luna zodiacum ciraäum perdudC = Hyg. p. 120,16.
c 16 de quantitate solis et limae, p. 33,1—6 Lunam autem
mmrem esse dicmU antiqui eqs. cf. Hyg. p. 118,7 — 13*).
Cetera qoae apod Isidornm exstant Hyginiani libri frustnla
ocis alinnde desomptis inserta sunt, et interdam quidem ita, ut
iingda Hygini uerba eum singnlis alieni aoetoris in annm eom-
oisceantor.
c. 10 pag. 23,8 — 11 cf. Hyg. pag. 27,21 — 25 (omisso medio
inantiato). fortasse etiam qnae sequantnr cum Isidorns (ex Suet)
x)npilaret Hyginom (cf. pag. 28,1 sqq. 15 sqq.) inspexit. sane
ixtrema capitis nerba sed qui proximi sunt aestiuo circuloy ipsi
tm/ Aetkiopes nimio ccdore perusti (p. 24,1.2) Hyginiana sunt cf.
). 28,12 sq.
c 12 polornm definitionem cacumina—dictus est p. 26,15—27,1
ib Hygino (p. 23,6 — 8) mutnatus est
c 18 p. 38,1 — 3 sienim — edipsis ßeret ad nerbnm fere
sxscripta sunt ex Hyg. p. 115,13—15.17.
c. 20 p. 41,3 — 9 cum Hygini loco p. 1 16,2 — 8 fere congruit,
^tra initio capitis nonnulla tantum uerba ex iis quae ap. Hyg.
)raecedunt (p. 115,21 sqq.) inspersa uidentur Suetonianae narra-
im. Suetoniana autem frustula uidetur admiscuisse loco se-
inenti ab Hygino desumpto. u. 6 ('ad solis locum ue/ lineam\
i initio capitis 'ad idem Signum [cf. ad eundem locum signi
Ijg. p. 115,23] uel Uneam') uerba uel Uneam Suetonio deberi
OBpicandum est (eadem habent Origines et scholia Sangerm., u.
^ckerum ad 1.). etiam uerba pag. 41,9 et ita ad oculos nostros
vnsmttit (et ita ad corpora nostra adicit Hyg.) Suetoniana uidentur.
c. 21 p. 42,13—15 ut per mediam — super terram prorsus
»nsentiunt cum Hyg. p. 116,10 — 12. etiam quae praecedunt
quia ea demensione hma distal a sole ex Hygino desumpta esse
*) Uerba longinquiUUe autem loeorum uisus languescU ab Hygino (1. c.
0 alioia sunt, eadem cum occnrrant p. 44,7 loco ex Suetonio desumpto,
od 8cio an hanc Suetonii sententiam laidorus ex memoria huic Hygini
o iniexuerit. etiam ad finem paullo ab Hygino reoedit, et recte quidem
iitit, qood perperam in nostris oodd. exstat non (u. 11). quod addit
fericr fortasse et ipsum Suetoniani illius loci quem attuli (c. 22,2) memor
effxut. cetemm nostromm codicnm memoriam tuetur, neque Bursianus
icatiaum uidetur in coniunctiuum debuit mutare (cf. efficit 18).
64
apparet, cum Isidorus Hygini uerba^®) minus perspiciens i
Marte satis peruerse sententiam mutaret. perperam enim scri(
quia^ quasi semper eadem esset positio solis et lunae et ter
haec, ^ut per mediam terram siquid directum traicias' et sol
et lunam contingas. hac re perturbata ne uerba et ipsa
Hygino (u. 12 — 14) excerpta 4deo uenit ut solis radii obicie
se mole terrae [uel umbra] ad eam non peruenianf inepta ui
rentur, nonnumquam coactus erat inserere. quod praeterea ad
tiel umbra ad alteram quam attulit causam 'quia usque ad
narem circulum terrae umbra extenditur' respicit, quae uei
forsitan Suetonii sint, cui et alteram paragraphum et huius initL
deberi Reifferscbeidius (1. c. p. 214) statuit
c. 22 uerba celeriv^ exorta — non simul occidunt p. 44,10 —
ex Hyg. pag. 21,1 — 4 exscripta sunt. — eiusdem capitis ini
Hyginus uidetur usurpatus, cf. p. 106,3 — 6 . . 'ut stanie mur
stellae exoriantur et occidant. quod fieri non potest, si ea
stellae uagae feruntur^ eqs.
c. 28 cum incipiat 'Ämbrosium in libro Hexaemeron h
dicentem', in medium paragrapbi secundae enuntiatum — \i
antea non ita anxie patrem ecclesiasticum secutus — inte:
nonuuUa Hygini uerba (p. 106,25 — 27) sol ad eutn — a no
separatur ultima hac uoce pro Hyginianis lumen auerti solis posi
Denique Hyginum inspexit in conponendis de die, noc
mense capitibus. mensis definitionem (c. 4) iam supra ei
diximus ad uerbum ab eo mutuatum esse, et cum Hygii
eodem loco quo mensem etiam diem, noctem, annum — hui
in definitione desinit is qui hodie exstat Hygini über — defi
uerit, in propatulo est suspicari etiam haec Isidorum n
neglexisse. et de nocte quidem uerba egregie cum Hyginiai
consentiunt, nee quod de die adfert ab eins uerbis discrepat:
c. 2 p. 8,4 'nox est solis absentia (Suet.), quamdiu ab occt
rar mm ad exortum recarraV cf. Hyg. pag. 120,15 'noctis aut<
spatium constituerunt esse, quamdiu sol ab o, r. ad ex. reuertah
c. 1 p. 4,4 'dies est solis [orientis] praesentia (Suet.), qnoi
que ad occasüm perueniat* cf. Hyg. 'quamdiu sol ab exortu ad o.
'") Etiam nostri codd. h. 1. (p. 116,9j infecti uidentur. me quid
quid sibi uelit *cuin prope dimensione sit liina' non intellegere fateor. 1
tasse autem scribendum est prope dimensionem i. e. prope axem, cf. p. 2
ed. Bunte.
65
de anno (c. 6), cnm nostronun codicnm archetypus X in uerbis
anoam nolnerunt esse cnm sol ab aestino circulo redit' (cf. c. G
iiiit . . . 'ac reditus per XII menses') desierit, quae integram anni
(solstitialiB) definitionem non praebent^^), nihil audeo statnere.
Homm locornm^*) maxima pars ex iis Hygini capitibns,
quibos de sole et Inna (IV 13.14) agitnr, deprompta est ad
Isidori capita 16 — 21 conponenda. sed ne snspicemur haec
snmpsisse Isidomm ex Arati latini qnodam exemplo, cui dno illa
eapita Hygini nomine landato nt scholia adscripta fnerint, obstat,
qnod et einsdem libri quarti alia frnstula reeepit et ex primo
libro cnm alios locos (cc. 48 et 10), tnm quae ex praefatione,
ubi Hyginns totins libri quasi conspectum explicat, in cap. 22,3
insemit itaque non fragmenta nonnulla, sed ipsum Hyginum
Imdoro ad manus fuisse necesse est nee solum eas partes,
**) Redit deest in DM^^ exstat in R et ceteris oninibu.') (redmt G, cod.
-^iam p. 120,11 uerbo demonstrabimtis finit). ita ut idem fuisse in X sit
^wndodendnm. P man. 2. haec supplet: rediens (pro redit) CCO*LXV dies
«HO curtu transigüy cf. Stavereni codd. *Vo88. sec.' descendens CCCLXV dies
*• c. tr, et *Leid.' rediens LXVI (sie Stav.) dies cursum transigit, aptius in
^|L post redit adianctum est ei zodiacum ad id Signum unde incipiebat per'
^"«ttitr. nee poteet negari mutüum esse enantiatum, cum non liceat inter-
X^retari annum confectum esse tum cum sol in aestiuo tropico (*ultra quem
«Jon transit' Hyg. p. 24,18) reuertitur. quid uero supplendum sit {nd eundetn
pfr XII signa'i cf. e. g. Gemin. p. 2 B . . hoih xoö aoxoö ofjp^ioo stcI t6 at>x6
^juiov dncoxa^otatot, Censor. 19,1), eo magis est dubium, quod non hoc
^iom exddit, sed malto plura de annis, cf. quae initio, ubi conspectum
Swri totius libri praebet, dicit (p. 21, 17 — 20): 'diximus etiam, qua ratione
löores astrologi non eodem tempore signa et reliquas Stellas reuerti dixerint,
^ qaare Meten diligentissime obseruasse uideatur, et quid reliquos fefellerit
^ eadem causa*. Hygino igitur probatur Metonis (quocum etiam ea in re
^Qt quod annum a Cancro incipit) annus magnus, i. e. cyclus ille decemno-
"^^Ois^ ad anni solaris et lunaris discriminum conparationem conpositus.
•MJnc num recte distinxerit a maximo quem Aristoteles dicit (Censorin. 18,11)
Mino planetarum, ex uerbis eins non satis perspicitur. sed si Isidorum 1. c.
^ 15^ sqq. ad anni magni (i. e. maximi) definitionem uidemus addere quem
""»«m aniiqui undeuicesimo anno finiri uel adimpleri durer unt, suspicio for-
*itan oriatur Isidomm hoc quoque Hygino Metonem sequenti debere et
'Jtrnmque annum aut ipsum aut Hygini exemplo perturbatum confudisse,
lödoro igitur integrum Hyginum ad manus fuisse postea mutilatum.
**) Sphaerae definitionem c. 12 p. 27,6 sqq. inspecto Hygino (p. 22,15)
wUidoro conpositam esse uix mihi persuadeam. neque c. 0 initio (cf. Hyg.
P- %13 sq.) uidetur in usum uocatus esse.
6»
66
quas in nostris editionibus primus et qaartns über continent, sed
etiam mediam partem, qua de singulis signis caeli agitur, in
eodem uolumine fuisse duobus locis, quos in caput 26, nbi de
buinsmodi rebus dicendi sola occasio erat, ex libro 11 recepit,
nitro probatnr. c. 26,6 enim nerba has Latini UergUias — tradi-
tum signis cum iis, qnae ap. Hyg. p. 64,12 — 15 legnntur, ita con-
sentiunt, ut Hygino ea deberi appareat ib. 14 nerba propler
flammae candorenij quod eiusmodi süj ut prae ceteris lucere uideatur
ex Hyg. p. 74,10^') exscripta sunt, tertium uero solnm libmm
ei defnisse, qnem enr in libro de nat. rer. adbiberet non erat,
nemo opinabitur.
lam discemitur, qnantnm interfuerit inter hoc quod Isidoro
ante ocnlos fuisse suspicamnr exemplum et id a quo nostri
Codices Britannici originem ducnnt: in illo totus Hyginns integre
^') Idem Hygini locus orig. III 71,15 exscriptus est, ubi haec uerba
apud Hyginum sequentia adduntur: üaque quo magis eam cognoscerent Siricn
appellaase, — Praeterea in Originum libro III haec Hyginiana (nomine nus-
quam laudato) inueniuntur: III 32 sphaera caeli est species quaedam in ra-
tundum formata (cf. XIU 5,2) cf. Hyg. p. 22,15; HI 44,2—4 (XIU 6) cf. Hyg.
p. 24,11-25,8. — m 71,23 de Ariele cf. Hyg. p. 62,1.(5.) - ib. 24 uerba
de Tauro (Taurum — transuexit) quamquam fabula mutata, initio capitis
Hyginiani (U 21 p. 62,9.8) inspecto uidentur conscripta. — ib. 25 de Geminis
(Ca8torem — dicuwt) cf. Hyg. p. 64,15.20 {inter om. /)?). — ib. aO Sagittarius
utr equinis cruribus deformatus, qua lectione scholiorum memoria (10 3)
firmatur (u. not. ad 1.). — contra uerba ib. 31 Capricomi figuratn ideo inter
sidera finxerunt propter capram lauis nutricem^ cuius posteriorem parttm
corporis in effigiem piscis . . formauerunt (cf. p. 69,18.21 = seh. 0 init.) neque
scholiorum lectioni (0 6) deformatam, neque ei quam X praebet formaiione
obstant. — ib. 34 (de Auriga) conferas quaeso cum Hyg. pag. 46,23 et pag.
47,1—3; ib. 35 (de Arcto et Arctophylace) cum Hyg. pp. 30,4.31,4.30,13.14.
31,2. — ib. 36 Isidorus consentit cum Hyginiani archetypi X memoria ab Y
diuersa: Centaurus Chiron propter quod nutritrit Aesculapium et Achiüem
inter astra dinumeratus est, cf. Hyg. p. 75,11 sqq., seh. 22 1.3.4, in X
enim est numeraretur, in Y est statueretur. — UI 22,8.9 uerba (de Lyra)
Orpheo tradidit, qui erat huius rei maxime Studiosus cum scholüs (6 3, Hyg.
p. 43,1) faciunt, nam in X deest copula erat, sequuntur haec Hyginiana:
unde et aestimatur eadem arte . . . feras . . allicuisse, sie Areualus, non
applieuisse, quod p. 2<) odn. 13 ex 6. Uulcanii editione, alia destitutus,
scripsi. ceterum u. 1. 1. — His locis addo XIV 6,29: Historia dicit ex Ja-
son e (= X) natum fuisse Philomelum et Plutum, ex Phüomelo I^reantum
(paveanta X) genitum, qui de suo notnine Paron (= X) insulam et oppidum
appellauit, cf. Hyg. p. 38,5 sqq.
Ciceronis carmini adionctus^^), in codicum ^CD archetypo, cuius
imaginem fidelissime seruauit Ay mutilum Carmen imaginibns et
seboliis eis inscriptis et ex partibus libri secandi et tertii Hyginiani
eontractis exornatum. nulla igitnr fere similitado inter utmmque
exemplnm est, ita nt ad nostrornm scholiornm originem statuendam
Isidori illnd testimoniom, a quo profecti samns, paene nihil con-
ferat idem plane irritmn cadit, si Isidornm 'Aratom et Hyginom'
se sequi testantem conparamus cum Orosio Tompeium Trogum
et lustinum' non semel laudante^^): ut hie solum lustinum ex-
pilauit, ita Isidorus, cum Hyginum excerperet, non huius tantum
Domen attulit, sed etiam eins, quem quasi summum auctorem
ille agnoscit, Arati.
Sed etiamsi hie Isidori locus neglegendus sit, tarnen quae-
ritar, an haec scholia cum imaginibus tam artificiose coniuncta
ei ipsa antiquitate originem ducant sane picturas illas egregias
codicis A ad antiquum exemplar^^) recedere peritorum indicio
'*) Scilicet in margine, commentarii instar. libros 11 et III igitur ad
Cttn partem carminis adscriptoe fnisse necesse est, qua de singolis signis
&gitar. haec cnm iam antiquitus imaginibus fuerit instructa, quae in sin-
gnlas paginas subiectis uersibus distributae erant (u. infra adn. 16), multum
b marginibus suppetebat spatii quod inpleretur. cum autem in II. II et III
oiigola signa eodem ordine tractentur, potest cogitari in illo exemplo singula
capita ex utroque libro in nnum conposita et ad Arateum ordinem accommo-
<lata in marginibns uninscuiusque signi adscripta fuisse. imaginum uero
lineamentis, ut in A^ includi non poterant, cum non pauca essent ampliora,
qoam quae ad figurarum ambitum accommodarentur.
^^) Sunt hi loci, ad qnos Guil. Studemund animum meum conuertit:
Oros. bist. adu. pag. FV 6,1 sicut Pompeius Tragus et lustinus exprimunt,
A. 6 «. P. TV. et I. faientur, I 8,1 Pompeius hisioricus eiusque bf'euiatar
ludinus docety I 10,2 ait enim Potnpeius siue lustinus hoc modo. Sem. in
Aen. 6,782 de hoc autem loco et Trogus et Probus quaerunt, cf. 0. Ribbeck
Prolegg. üergil. p. 145 adn., A. Sonny N. Mus. Rh. 41 (a. 1886) p. 479.
^*) Aratei libri iam antiquitus imaginibus signorum exornabantur,
qoibos ii tantum uersus, qui ad singula signa pertinebant, subiungebantur,
ita at carminis continnitas discerperetur. cf. Leontium de sphaerae Arateae
iabricatione p. 152 ed. Sanctandr. "O^r^pov {xiv Iv tPjo^ YP^?^^v ßXdicxst, tu>v
^cßXtoYpcbp<0V- "Apatov 81 86o, ßißXtoY(>acpütv xe xal Ct"lff^^?*"^» auctorem de Arati
genere et uita in Petauii Uranolog. p. 272 A tXopLfjvav 8s itoXXol toöto tö
KoirrjpA ^tu^pd^ «al &9Tpov6{xoi xal '^pa\i\Laxi%o\ xfxl •^nuiLsxpca' ixaoto; a6Tiuv
cpO( t6 ßo6Xir]fjLa t6 i8(ov '^^fa^ xal I^Y^f'^l^^^ l^ixK icoioop^voi. — Idem de latinis
oodidbns factum esse ex graecorum condicione et ex iis qui nobis seruati
•mit latinis intellegitnr. in Ciceronis codicibus C ei D Carmen eodem modo
5**
68
constat. scholia antem codicis A nideri redire ad codicen
quinto fere saecnlo confectnm snpra (p. 24) monuimus. potes
igitnr cogitari eam, qni primarinm illnd exemplnm in modun
codicis A instractnm condidit, ex qno A ti C [et neglectii
imaginibus cum scholiis D] fluxernnt, codice Hygini capitalibui
litteris non post quintum saecalnm exarato nsnin imaginibus ei
antiqno qnodam codice depictis et quasi renouatis scholia ilU
inscripsisse, scilicet Carolina fere aetate, qua antiquitatis e
litterae et artes summo cum studio resuscitabantur. tamei
audacius sit suspicari huius aetatis hominem sua sponte adductun
esse, ut antiquas imagines scholiis hac ratione inscriptis exor
naret. immo uero ipsum hoc genus imaginum litteris eis in
scriptis quasi perfectarum (u. supra p. 17) antiquae artis e8S<
statuendum uidetur, cui carmina illa figurata debentur et graecx
et ea, quae Porfyrius Optatianus conposuit, cui tabulae quai
uocantur Iliacae, quarum partes nonnullas, e. g. columnas, litterii
inscriptas forsitan huc liceat referre. fortasse igitur secundi
uel tertio saeculo, cui ipsum codicem A attribuit Ottleius, pri
marium eins exemplum conpositum est, et eodem tempore, qn(
Hygini 'genealogia omnibus nota' scholarum in usum discerpe
batur, astrologici eins libri particulae cum Ciceronis carmine e
imaginibus Arateis^^) artificiosissime coniunctae sunt
atque in A diuisum est, u. supra p. 28 et p. 35 adn. 16. etiam inter Ger
manici Codices de hac re conueuit: Susiani imagines et uersus a Grotio de
picta sunt, in Bononiensi imagines (binae) sunt in singularum paginarun
columna laeua, in dextra carminis uersus (Dahms in ann. philol. 99 a. ldC(
p. 269 sqq. ; spedm^n huius codicis edidit *the palaeographical society' uol.' F
tab. 96), idem est in Bemensi ex Bonon. descripto (Baehrens PLM I p. 145
Breysig Germ. p. XVII). in Breysigii codice Basileensi imagines infra scholif
pictae sunt (1. c p. XIV), scholia autem sicut in Parisino (u. p. XV) üiingnlii
carminis particulis, iisdem quas Susianus habet, subiecta.
^^) [magines ex Germanici Arato uidentur desnmptae (u. infra p. XXXV)
cui rei bene conuenit cum iis, quae de Ciceronis et Germanici carminibui
supra (p. 60) adnotauimus. nam Germanici Carmen iam initio imaginibui
splendidissime exomatum esse sumendum est, Ciceronis Aratum ab adule
scentulo, ut in utraque lingua se exerceret, conuersum neqne tum splendid«
omatu editum esse ueri simile est, neque postera aetate, qua artes et littera«
Bomae uigebant, Roman is acceptus erat, altero autem p. C. saeculo, cun
'antiqui* hominibus litteratis in deliciis essent, etiam Ciceronis 'Aratus* n
fallor resuscitatus est (u. supra adn. 5 de Gordiano) neque parui in post^run
aestinmtus (u. adn. 5). bis igitur inde ab altero saeculis potuit exsisiere, qu
Carmen eius ad Germanici exemplum imaginibus, imagines scholiis illis niti
dissime exomaret uel exomandas curaret.
60
Haec si ita sunt, buias primarii codicis apographnm quinto
i saecnlo scriptum et postea repertmn homo antiquae arüs
itos imitatus est: circa annnm 900, si ipsum ^ ab eo con-
om esse statuimus. sed cum codicem C, quem a communi
nplo com A ortum esse demonstrauimus (n. p. 36), recentiorem
I quam A neri simile sit — nam singolari illa difficnltate
^nes litteris inscriptis exornandi neglecta scholia extra eas
^ripta sunt (ceterum u. epimetr. sub f.) — , uix licet suspicari
ex eodem illo quinti saeculi codice descriptum esse, sed
US ex alio eius apographo. neque quidquam obstat, ne ab
homine, qui antiquum illud exemplar inuenit, conditum esse
cem putemus, a quo uterque noster originem duxerit hoc
lalnmus, uono saeculo uel initio fere noni saeculi cum id
»e suspicabimur.
Huic autem aetati tarn singulare genus artis antiquae reno-
im iure attribuendum uidetur, qua antiquitatis studia rena-
itia qnantum in codicibus picturis pulcherrimis inluminandis
;erintnotum est^^). neque ab eiusdem aetatis usu aut studio
sse talia artificia, ut imagines et uerba exarata in unum
)08ita, carmina figurata demonstrant cum Alcuini Uenantium
tunatum imitati, tum Hrabani Mauri, qui Alcuinum magistrum
m bac in re secutus ^de laudibus sanctae crucis' uersus crucis
Formas uarias artificiosissime coactos ad Optatiani Porfyrii
ninum exemplum finxit^'). denique quod astronomicum
neu tarn splendide exomatum est, et ipsum in illam aetatem
nie quadrat nam cum aliqua caelestium rerum notitia
de solis et lunae cursu, de bissexto et similibus rebus — ad
nendum 'computum', qui ne perturbaretur ad cotidianae uitae
prinatae et publicae usum plurimum conferebat, et cyclum
chalem necessaria esset, illa aetate, qua artium liberalium
iia nouo quodam uigore reficiebantur, praeter triuii artes
'onomiae potissimum disciplinam ualuisse consentaneum est,
nque multa uestigia indicant. horum Carolinae aetatis stu-
lun specimina nonnuUa non iniuria addere mihi uideor.
'") Wattenbach Schriftwesen i. MA. ed. 2 p. 297 sqq.
^*) k. Ebert Allgem. Littgesch. d. MA. 11 pp. 142.32.277 adn. 4. —
Uii Optatiani Porfyrii carmina rec. Luc. Müller (Lipe. 1877) pp. XI. 2.
70
Ipsum Carolum etiam his rebus opcram inpcrtiissc Eiahardas
testatar^^) et elucet ex epistulis Alcuini'*), quem de astronomicis
rebus saepe rex consulebat (ef. Ebert 1. c. II p. 10). Alcninns
autem ^uir undeeunque doctissimus' et Bedae doetrinae quam in
Galliam inportauit quasi heres etiam hoe studiorum genas dili-
genter coluit et epistulas et alias de his rebus eommentationes
eonposuit, quarum nonnullae uidentur interiisse, aliae fortasse
sine eins nomine sunt seruatae, siue interrogatus a rege, sine
ut diseipulomm ad usum haec studia aceommodaret (cf. Frobenii
monitum praeuium ad eommentationes de saltu et bissexto^ Migne
II 980 D). sie ep. 100 (ed. Dttmmler), quae medio fere mense
iulio amii 798 scripta est, regem in Saxonum terra seditione
denuo turbata uersantem de Martis Stella in conspeetum reaersa
docet (p. 423, ef. ep. 103, p. 435, ubi sciscitanti regi de eadena
re respondet) et hac occasione data eorum inpugnat sententiam,
qui solem et lunam planetis adnumerent. in ep. 99 paullo ante
scripta annuum solis per zodiacum cursum accurate describit^*]
et de bissexti per quadriennium praeparatione disserit. etiam
de lunae cursu et de saltu eins decemnonennali saepius uerba
facit, ep. 83, ubi suam de saltu sententiam regi commendan
studet, et ep. 98, cui 4unaris saltus supputationes in alteriut
chartulae distinctu notatas' (p. 411) adiecit, quae bodie quoqa<
*^) Uita Caroli Magni, c. 25 (Mon. Germ. bist. Scriptt. II p. 456) . .
*apud quem (seil. Alcuinum) et rethoricae et dialecticae, praecipue tamei
astronomiae ediscendae plurimum et temporis et laboris impertiuit. discebai
artem computandi et intentione sagaci syderum cursua cuiiosissime rima
batur.* — buic loco adde, quod in Capitulari illo ecclesiastico anni 789 pueroi
in scbolis *per singula monasteria et episcopia* instituendis non solun
'psalmos, notas, cantus/ sed etiam 'compotum et grammaticam* discere iubet
(Mon. Germ. bist. Leges 1 p. 65 niim. 71, cf. Ebert 1. c. II p. 9).
'^) Alcuini epistulae ed. E. Dümmler in 'Monumenta AJcuiniana . .
edd. Wattenbacb et Dümmler', Berol. 1873 (Bibliotb. rer. Genn. ed. Ph. JaflR
t. VI) p. 132. cf. Alcuini opera ed. Migne (ex ed. Froben. recusa) t. I col
135 (Patrol. curs. compl. ser. II tt. 100.101). epistulae quae buc spectam
sunt hae: 83 (76 Migne), 96-100, 103, 110, (80-86 M.) 111 (100 M.). e3
bi» ep. 97 ipsius est regis, epistulis 103 et HO regis quaestiones inseruii
Alcuinus.
'*) luuat b. 1. adferre quae (pag. 417) Alcuinus magistri sui Aelbert
Eboracensis uerba laudat: 'sapientissimi bominum fuenint, qui bas artee ii
naturis rerum inuenerunt. obprobrium est grande, ut dimittamus eas perin
diebus nostris.'
71
exstant expressae ap. Migneum 1. 11 981 — 993 adinncta peculiari
de bissexto dissertatione^^). contra quae ep. 103, nbi regi aaria
qnaerenti (de concordia solaris et lanaris cnrsus, de nario siderom
cnrsa, alia) 'ex memoria* respondet, Hn alia chartula de ai solis
inaeqaales cnrsns errantibus stellis facientis' (p. 436) scripsisse
Be dicit, periisse nidentnr (n. infira adn. 37).
'Albinmn magistnmi' etiam discipnlos snos com anUcae
Bcholae tum eins quam ipse ad summam gloriam enexit Tnro-
neosis ad haec stndia incitasse consentaneam est. celeberrimns
eoram flrabanns Manrns Fnldensis librnm de computo scripsit
(a. 820), ad quem praeter Bedam, Isidomm, Boethium^^), Ger-
manici carminis Aratei exemplar adhibuit scholiis quibusdam
instractmn, quomm reliqniae in codice mutilo Bemensi 88 saec.
X exarato exstant'^). eins discipulns Sernatus Lupus, intra
annos 842^-862 abbas Ferrariensis, librorum Studiosus inuesti-
gator, Ciceronis Aratum ab amico quodam petit, ut suum exem-
plnm mutilum ex eins codice suppleret^®). et eadem fere aetate
") Ut epistalas huc spectantes, qaae omnes annis 797-— 799 scriptae
snnt, cum Alcuinus in monasterio Turonensi morabatur, ita has commen-
tationes tnm ortas esse ipsa temporis condicione explicatur, ^propter saltum
noper (m. nou. a. 797, u. ep. 83) transactum' et 'propter bissextum prope
(m. febr. a. 800) imminentem* (Alcuin. ep. 111 p. 452).
**) cf. Ebert 1. c. p. 127 sq. — Hrabani Mann opera ed. Migne (Patrol.
cara. compl. ser. 11 tt. 107—112) t. I col. 669.
•*) Germ. ed. Brejsig^ praef. p. XVII. idem haec scholia ad calcem
libri sni (p. 233—238) edidit et Hrabani (c. 51 *de bis signis stellarum quae
eitra zodiacum sunt') locos nonnullos iam adscripsit. sed paene omnia, quae
de septentrionalibus et australibus signis Hrabanus dicit, cum nostris Ber-
nensibus concinunt. et ex Arateo exemplo haec se desumpsisse ipse dicit
fnt Arati phaenomena testantur'). neque illa solum, quae nostra Ber-
nentia habent, sed etiam ea, quae ab eis absunt (fortasse excepto uno loco
quem Basileensia habent, u. Breys. ad p. 61,2), ex eodem exemplo Hrabanum
excerpsisse per se est ueri simile et scholiorum Strozzianorum adsensu con-
probatur, quae ut ex Basileensibus et Sangermanensibus sie et ipsa ex
nberioriboB illis Bemensibus ni fallor conflata sunt.
'*) cf. eins epistulae 69 locum apud G. Becker Catalogi bibliothecarum
antiqui (Bonnae 1885) 25,10 'tu autem huic nostro cursori Tullium in
Arato trade, ut ex eo, quem me impetraturum esse credo, quae deesse illi
Egil noster aperuit suppleantur*. — sperasse igitur uidetur integrum Tulliani
carminis exemplar se impetrare posse, cum ipse haberet codicem mutilum,
qni prima parte carminis, ut nostri Codices, carebat. hie autem codex, utrum,
ot noster A, imaginibus et scholiis splendide instructus fuerit, an codici D
■uniHs, in medio est.
72
Mico Leuita (Baehrens PLM I pp. 1 et 142, Jen. Litt Ztg. 4 a.
1877 p. 155) iu libello prosodiaco (inedito) aliquot Ciceronis
carminis uersus adfert et duos Germanici, quornm alterum (u. 239)
perperam praefixo titulo 'Cicero in pronosticis'. Hygini autem
exemplum codem fere tempore exaratur in monasterio Angiensi.
quod inter libros 8ub abbate Ruodhelmo (a. 838 — 842) scriptoa
bis uerbi8 commemoratur 4iber astrologiae Hygini mirifice com-
mendatus ad Fabium suum dilectum' (u. Beckerum loco in adn. 36
laudato 9,7)").
Eidem fere aetati adscribo Carmen quoddam primnm a Bur-
siano ex cod. Sangerm. 434 (de quo u. infra) uulgatum [anaal.
philol. 93 a. 1866 p. 781 = Anthol. lat. 761 Riese], nunc ex
illo codice et Voss. 15 saec. XI (u. supra p. 5 sq.) editum in
Baehrensii PLM V pag. 380: 'Haec pictura docet quicquid
recitauit Yginus'. praeter Hyginum**) Cicero ut harum rerum
auctor laudatur, cf. u. 27 'Cicerone magistro', quo loco quae
explicantur (de quinque zonis) a Cicerone aliena sunt, sed in-
ueniuntur in Hygini libro I. sed adferuntur etiam quae neutrius
sunt, ut coluri u. 21 sqq. (u. infra p. XLUI adn. 2).
*'') In eiusdem saeculi catalogo Sangallensi enumeratur *Yf<iDi uolumen
r (Becker 15,322), qui bodie exstat Sangallensis saeculi est X (u. supra
pag. 7). — qui praeterea in antiquis catalogis a Beckero commuDi usui
patefactis commemorantur Hygini Codices, quantum conferant ad statuendas
eins memoriae per Medii Aeui saecula inde a nono propagatae condiciones,
perspicient harum rerum peritiores et pluribus Hygini codicibus instrucii.
'^) Hyginum adhibitum esse ab auctore huius carminis pro certo
habeo. sie uocem sUiquastrensis format u. 46 (a. b<isi8) memor süiqwistri, in
quo Hyg. in sec. et tertio libro (cc. 10. 9) Cassiepiam sedentem facit. uerba
extra laeua Bootis inest (u. 43 sq.) uix intelleguntur nisi accito Hygini loco
p. 105,8. quae de sphaerae partibus in quinque zonas diuisis dicit, u. 28—31,
non minus Hyginum (p. 24 sq.) iudicare uidentur; inprimis uerba (tequidies
(= to*r]p.eptv6; p. 24,21) capit octonas hinc, inde quaternas Hygini loco falso
intellecto debentur pag. 25,12 ('torridae' huius zonae quatemae partes in
utroque hemisphaerio sitae sunt), denique quae de Y circulis dicit inde
a u. 43 non raro cum Hyg. faciunt (certe magis quam cum Martiano, cui
tamen ut coluros inputem ita quod *septem quina' signa poeta initio comme-
morat, cf. Hart. YIH 838 [excepto zodiaco], quamquam XII signa non omittit),
sed ita ut poeta, homo non ita indoctus nee fabularum inperitus, suis uerbii
utatur et sphaeram describat ad picturam bemisphaeriorum circulis et signis
instructam (maluisset scilicet opus solidis insigne figuris u. 4). — ceterum
u. 50 post Ferset et u. 52 post marito {mariti male Bursian) — uncinis ( ]
'ieletis — , u. 62 sq. non post eins sed post ultima oommata conlocanda sunt
73
Ut hoc caruien auctoris nomiüc laiTt, sie coramentationes
moltae exstant de huiusmodi rebus anepigraphae^^) in codicibus
Qarie conglobatae, et ad computum similesque res uilioris doctrinae
et ad siderum et spbaerae motus pertinentes, quas ea de qua
agimus aetate ortas esse uariis indiciis probatur. de bis, quas
qaidem noui a Bnrsiano ex Hygini codicibus MP et ex codice
olim Sangermanensi 434 saec. XI nunc Parisino 12117 {S, u.
epimetr.) partim perscriptas, paucis liceat agere. plurimas con-
tinet M^% horum codicum uetustissimus, et eo quidem ordine
post Hyginum, ut in unum quasi corpus uel enchiridion astro-
nomicum coniunctas eas esse appareat. nee uero ab ipsius M
librario in hunc ordinem eas esse redactas, sed iam ante eum,
inde elucet quod eins commentationis, quam loco 13 cnumerabo,
exordium tantum in M exstat, cum totam eam babeant reccntiores
codd. PS, et quod nonnullae harum commentationum in M de
sua sede iam aberrauerunt bis in priorem locum restitutis hunc
habes indicem:
[L De anno] 1. De anno et partibus eins. 2. Quot atomos
habet annus uel partes (partis M) eins. 3. Quot modis soleat
annns nominari. 4. In quot annis de bissextilibus diebus unus
annos adcrescat. 5. Qualiter per qnattuor annos bissextus ad-
crescat. 6. De ascensu ac discensu solis. 7. Argumentum quot
Was luna in unaquaque nocte luceat. 8. De asccnsione lunae.
9. De interlunio. 10. De eclypsi lunae. 11. De eclypsi solis ^*).
[IL De signis caelestibus] 12. Excerptum (uel Excerptio)
de astrologia (*Duo sunt extremi uertices mundi' eqs.) 13. De
ordine ac positione stellarum in signis (Excerptum Parisinum'
qnod uocaui, u. epimetrum et infra p. LXXII).
'•) Praeter Alcuinum et Hrabanum liceat adferre Dicuilum Hibemum
Hrabani fere aequalero, coius librum ineditum commemorat Ebert 1. c. pag.
392, Heiricnm uel Hericnm tnonachum Autisidoriensem (Ebert p. 285), qui
Caroli Caloi aetate, qui et ipse horum studiorum fautor luisse uidetur (Eb.
p. 118), cum alia tum de positione et cursu planetarum scripsit.
denique anonymum illum uitae Ludouici EHi auctorem, qui propter ea quae
inprimisoolebatstudia Astronomus uocatus etiam imperatorem harum rernm
rtodiogiiwimnin fmaae testatur. Ebert pp. 116 et 362 (adn. 1). Mon. Germ. bist.
Scnr. t n p. 604, capp. 58. 27. 31. 42. 59. 62.
**) Latercnlus eorum quae M habet etiam apud Hasperum ('Hjginus
pliiloaophiis* n. infra p. 77) expressus est, sed erroribus deturpatus.
'') In if 9— 11 falso ante 19 exstant.
74
[UL De planctis] 14. De positione et cursn VII plane-
tarnm. 15. De internallis earum (sie). 16. De absidibos earum.
17. De cursa earum per zodiacam (cotidianam S) circnlnm.
18. Item de eadem re'*). 19. Dimensio caelestimn spatiomm
secandom qaosdam.
[IV. De praesagiis sidernm] 20. De praesagiis tempe-
statum.
Quattnor has partes in M8 conplures commentationes sequantor,
qnaram cmn nonnullae ad easdem res pertineant (sie excerpta
ex Macrobii comm. in Somn. Scip.), aliae ad alia spectant (de
probatione auri et argenti, de mensura cerae et metalli in operibus
fusilibus), ita ut prorsus eas neglegere aptius sitj
In illarnm antem quas enumeranimus partium prima, ubi de
anno et de temporum ratione agitur, capita nonnulla de sole
et luna, quippe quibus tempora definiantur, bene adnexa sunt,
idem argumentum traetant capita 9 — 11, cum in ea parte, quae
est de planetis, ubi in M leguntur, molesta sinf ). et haec
quidem pars, quam solus habet üf, anno 793 confecta est. sub
finem enim capitis 5, ut exemplo demonstretur calculandi ratio,
haec adduntur Anni ab incamaüone Domini anno praeserUi sunt
DCCXCIII eqs. num uero ipsi Alcuino •*) debeatur, certis argu-
mentis discemi non potest. nee tamen omittam ante oculos eam
uideri habuisse Alcuinum, certe caput 5, cum anno 798 de solis
per zodiacum cursu epistulam (ep. 99 Dttmmler) ad regem
scriberet cum huins enim uerbis (p. 41ö) initium illius capitis
— prima tantum et extrema uerba huius partis commentationum
Bursianus perscripsit — fere congruit.
'*) In M 17 et 18 in unum coniuncta sunt, seqauntar quae supra iam
posni cc. 9—11.
") Haec [quae integra transscripsit Bursianus] ex Isid. origg. paene
ad uerbum desumpta sunt, cf. III 54; 58 + 49,1; 57. — nee uero taceam
fortasse omnino ea ex hac sylloge eicienda esse, nam quamquam cum üa
quae praecedunt capitibus de sole et luna apte cohaerent, ad anni rationem
statuendam necessaria non sunt.
**) Mense iunio anni 793 ex Britannia, ubi per duos fere uel tres annos
moratus erat, iam redux est, ut ex epistulis eins post 'cladem Lindis*
famensem' in Britanniam missis (epp. 22 sqq., inprimis ep. 24 ex.) inteUe-
gitur. — de Hasperi 'Hjgino philosopho' hoc loco nisus idem iam proposuit
Bursianus, u. infra adn. 40 init.
75
Ceteras partes eodem quo M ordinc S continet, nisi quod
post 12 et 13 nonualla inserait (u. epimetr. adn. 10, Barsian
anoai. philol. 93 p. 787); P Hygino adnectit cc. 13. 14. 16 (tum
alia sequuntnr, u. Hasper *Hyg. philos.' p. 10). Ciceronis Arate-
orum codex A habet cc. 14 — 17.19 (adiecta planetarii effigie,
a. Vogels 1. c. p. 6 et infra adn. 35). tres hae partes, quae
optime cnm prima cohaerent, ntmm nna cum ea sint conpositae,
an antea scriptae illo anno cum ea conflatae, an postea cnm
prima in nnnm coalnerint, diindicare non andeo. nee tamen ita
mnlto post a. 793 hanc syllogen ortam esse inde elncet, qnod
ixi My qni codex est saecali X, genninus ordo iam tnrbatns est
et; cap. 13 fere totnm omissnm, cnm sernatnm sit in PS, et quod
Ä, qui easdem quas M — praeter primam partem — et eodem
ordine continet commentationes^^), post 13 cum alia nonnnlla
aiddit tnm libellnm qnendam, qui saeculo fere nono medio nidetnr
eonpositns esse'^), ita nt codicis M syllogen, cum illa commen-
t&tio in ea desit, ante eins aetatem iam ortam esse concludas.
singola si spectamns, tertia et quarta pars ex Plinii NH flnxit,
et ita qnidem ut tertia ex secundo libro (II 12.32—42.59—84)
— praeter c. 19 quod ex alio fönte eadem fere habet qnae 15
i.= Plin. II 83 sq.) — excerpta sit, quarta libri XVIII partem
extremam (inde a § 340) ad nerbum fere exhibeat. quae nnm
^em iUo anno 793 confectae sint incertnm esse iam dixi^^).
'*) Tertiam et qnartam partem (et ea quae seqauntur) cam fere totam
ctiam codex A inspersis aliis et ordine mutato contineat, has qoidem sylloges
putes iam ante eum exstitisse ultro probatur. tertiae partis capita quae A
continet (de ceteris u. infra) expressit Vogels in progr. Crefeldensi a. 1887
"Scholia in Cic. Aratea . . etc. . . Pars II' p. VII— IX.
'*) *£xcerptio uel expoeitio compoti Herid' de quo u. supra adn. 29.
Kd in oodice huic titulo a manu recenti adscriptum est Est Hüperici Mo-
«M*i & GaUi.
*^) Fortasse tertiae partis orig^i statuendae aliquam ansam praebet
«putola Alcuini (lOB Dümmler) a. 798 ad regem data, qua de uario
•teUarom errantium cursu a Carolo interrogatus petit, ut sibi libris destituto
mitteret nonnuUos, quibus instructus ei resjwnderet, et Bedam quidem (seil.
dtu de natnra rerum et quem infra ipse adfert de temporibus libellos)
et Plinii libnun 11 ('iubeatis nobis dirigere primos praefati doctoris Plinii
Secondi libellos"). tamen ne inertiae accusaretur, *quasi nihil haberet
repodtom in secreto memoriae cubiculo\ nonnuUa de iis rebus *ex memoria'
ptofert, 'pleniorem si forte opus erit responsionem ad praefatos doctorum
Hhros imroans'. fortasse igitur Alcuinus illa epistula regis commotus cum
.in
76
ac ne id quidem aliqun cum probabilitate licet suspicari qnarta
partem^^) una cum tertia esse ortam.
Tnter duas de signis commentationes, quae secundam haias
sylloges partem efficiunt, excerptum de astrologia'^ etqood
libros accepisset aut ipso ex Plinio haec tertiac partis capita excerpeit aut
amicorum cuidam uel discipuloi-um conpilanda mandauit. et ßedae quidem
in hac parte certa uestigia non exstant, tarnen ei qui ex Plinii üb. II haec
excei-psit Bedae de nat. rer. libellus uidetur ante oculos fuisse. Beda enim
eundem Plinii librum ad illum libellum conponendum adhibuit, cit ipse
testatur ad c. 14 (de absidibus planetarum) : *de quibu8 si plenius scire uelis,
lege Piinium Secandum, ex quo et ista nos excerpsimus' [praeterea solum
uidetur adhibuisse Isidorum et in c. 47 Plin. lib. VI 212 — 220]. eis autem
quibus de planetis agit capitibus 12 — 14.16 (cf. 20 Pliniana nonnulla Isidori
loco adspersa) cum nostro excerpto ea intercedit ratio, ut neque Beda ex-
cerptum ante oculos habuerit — de multis enim rebus in illo libro agit, de
quibus in excerpto nihil, nee raro de planetis plus habet ex Plinio quam
excerptum — , neque is qui excerptum confecit Bedam solum exscripserit,
cum multo plura de planetis habeat Pliniana quam Beda, et tarnen nonnulla,
inprimis loci Pliniani omissi, utrique communia sint.
") Codex S eam tan tum libri XVIII partem exhibet, qua de ipsorum
siderum (solis, lunae, stellarum) praesagiis agitur (340—353 med.), AM etiani
reliqua habent de praesagiis nubium, ignium, aquarum, etc. — initium quartae
huius partis in A cum ipsis uersibus 341—371 carminis Tulliani, cuius in
marginibus haec Pliniana scripta sunt, hodie dcperditum (cum aliis nonnullis
quae pi*aecedunt, u. Ottl. 1. c. p. 158 sq.) ajwgraphi tantum, Harl. 250ti et
K seruauerunt (Vogels 1. c. p. 6), qui incipiunt § 342 Purus oriens, cum
MS etiam paragraphorum 340 et 341 nonnulla habeant. inde a § 351 med.
ipse A Pliniana habet, haec autem [loctiones ab lani editione diuersae a
Vogelsio uulgatae sunt loco adu. 35 laudato p. V], ita cum codicum GM
memoria consentiunt, ut ab eodem archetypo ex Pliniano codice optimi
generis excerpto originem ea ducere intellegas. contra quae una cum Ger-
manici scholiis Strozzianis seruata sunt eiusdem libri Pliniani excerpta
(Breysig p. 203 sqq.) multo uberiora, ex alio Plinii codice eoque deteriore
deriuata sunt, [nimiam eis auctoritatem attribuit Silligius in Plin. edit.
annorum 1851 sqq. praef p. XLI, cui iam oblocutus est Alb. Fels De codicum
antiquorum, in quibus Plinii NH ad nostra tempora propagata est, fatis fide
atque auctoritate 1861 p. 107 sq., cf. Detlefsen in Philologi uol. 28 a. 1869 p. 309].
") Exstat in Hygini codd. D (bis, fol. 32 et Ibl. 98), M, Sangiül. 250
cui multa huiusmodi common taria cum D sunt communia, quae a ceteris ab-
sunt, Voss. 15 (post excerpta ex Plin. lib. XVIII), F, cf. Heydenreicb 1. c
p. 4, Bunte Hyg. ed. p. 12. idem habet,, cum Hygino careat, S' (Paris. 12117)
et Bride fertus Ramesiensis Bedae scholiasta (uixit c. a. IQOO, u. Fabiicii
bibl. lat. Flor. 1858 t. I p. 258), qui hoc excerptum, cui Descriptio poli
inscribit, ad Bedae de temporum ratione cap. 16 (t. I 369 Migne) addit.
denique ut exordium praefixum est in ^Hygino philosopho' u. infira.
77
iccani excerptum Parisinum, com bene ita conneniat, nt in
Ua sphaera describatnr et singula signa secandnm mutaum
crom sitnm ennmerentnr, in exe. Paris, imaginibus singulornm
Lrateo ordine depictis stellamm catalogi additi sint, tarnen non
1) eodem homine eas confeetas esse initio excerpti Parisini
Tobatnr, sed postea in hanc sylloges partem eoniunetae sunt,
ed excerptum Par. octauo fortasse iam saeenlo debetur, cum ex-
criptum sit ex codice nostris Basileensinm scholiorum eodicibus
3a8. saec. VIII et Par. saec. IX) meliore et tarnen simillimo
i. epimetr.). neque certins qnidquam de 'excerpto de astrologia'
batnere nunc qnidem audeo.
Ut in huius sylloges Lac parte ^excerptum de astrologia'
um signorum laterculo eonposito ex Germanici quodam codice
^holiis qnae Basileensia uocantur instrncto ('iuxta Aratum') con-
mctum est, sie idem illnd excerptum cum simili indice uberiore
K Hygini libro III desumpto in unnm coniunctum exstat in
bello eo, quem a. 1861 Hasperus edidit ex cod. Paris. 7400 A
embr. saec. XIV, ubi ei inscribitur Iginus philosophus de
maginibus celi^^). huius eodicis librarium non ipsum haec
*^) De hac editione (Uyginus pbil. de imag. caeli, d. i. das dritte Buch
» poet. astr. etc., zum ersten Male herausgegeben y. L. W. Hasper, Leipzig
^1) quid indicandum sit iam Bursianus ostendit (Litt. Centralblatt a. 1861
854 sq.). — quae post exe. de astrol. adduntur uerba (p. 15) Denique
'^ Plinius eqs. ex Plinio II 110 fluxerunt. in eo qui sequitur signorum
ktercalo non solum stellamm catalogi ex Hygino descripti sunt, sed etiam
^loe iis praecedunt, de mutuo eorum situ, de circulis quibus diuiduntur, de
'ttn eorum et occujsu. et ita quidem ut, quamquam Hyginum non raro ad
ottbum exschbit, tamen suis reddere uerbis Hyginiana perperam interdum
QiteUecta malit, nonnuUis locis aliena admisceat. sie in Tauro (p. 28 Hasper)
Sernius commemoratur (in Georg. 1,217 a dorso orilur). praeterea ex-
cerptum Parisinum adhibetur, ita ut conpilator ille, quippe qui exe. de
^Btrol. totum X)er8cripeerit, illam de signis partem sylloges ante oculos
^Qi»e nideatur. ex illo enim excerpto cum alia, ut nomina nonnulla,
^esompsit, tum stellamm summas, quae ad Hyginianas insuper adduntur,
poene omnes. etiam ipso Arateo quodam exemplo 'Hygini philosophi* auctor
lidetor usus esse, ni fallor Germanici codice scholiis Bernensibus nostris
iberioribns (an Sangermanensibus?; instructo (u. supra adn. 25). nee tamen
1 hac re nunc quidem morari licet, id uero addo confecto Hygini libro
aüo locum de coluris ex Martiano Capella (Vlü 832 sq. p. 307,12—308,6
J3B.) exscriptum esse (p. 31, post Hasperi n. 3), et eiusdem frustula nonnulla
yginiania adspersa esse, in Cepheo (III 8) unam manum dans lyrae, aüeram
78
conpilasse ex ea quam praebet memoria scribarum oitiis et
erroribns foedata intellegitnr (n. Bars, loco in adn. laad.). et
cum flyginiana desmnpta sint ex exemplo nostri R simillimo^^),
quod duobns quidem locis meliorem nostris codicibns memoriam
nidetur exhibnisse (a. adn.), etiam hanc commentationem noni
saeculi fortasse iam initio conpilatam esse censeo.
Sed qnae de uariis bis commentationibus et excerptis astro-
nomicis attuli, ad studiorum illorum imaginem leuiter tantom
adnmbrandam confernnt, non ad depingendam eam et accaratins
inlnstrandam. hoc nt efficiatur, ex pluribus codicibus hninsmodi
scientiae frnstnla coacernanda et quae in Bedae, Alcnini, Hrabani,
dans coronae ex Mart. VIII 84, et ni fallor nomen pantherae (in Centauro
ni 37) ex Mart. VIII 83 (cf. Germ, ed Breys. pp. 190,12 et 189,1). hanc igitoi
partem extremam una cum Hyginiana conscriptam esse iure conduda^, et,
cum Hjginianis etiam nonnuUa ex exe. Paris, inserta sint, hoc uero in
sylloge illa in unum coniunctum sit cum exe. de astr., quod ut prima pars
Hyginiano signorum indici praefixum est, totam hanc commentationem
'Hygini philosophi* ab uno atque eodem conpositam esse statuendmn est.
•') e. g. in 8 (p. 84,14 ed. Bunte) pro pfoiectis Hasp. habet parrectis,
porrectua cod. 22; m 13 (p. 87,19 sq.) eadem qua R laborat lacuna (om. in
sinistra — nngulas); 19 (p. 89,21 sq. = schol. 1 18) aub uentre I, in lumbo
in Hasp. = Ej quod uitium quomodo ortum sit ex oodicum DG lectione
apparet, ubi unam (post posteriore) inter sub uentre et tres inrepeit. alia. —
ex codice autem uetustiorum generi adscribendo oonpilatorem hausisse in-
primis docet locus qui inuenitur in Tauro (III 20, pag. 90,11), ubi poet in
dextro genul&jp. Hasp.insertum est in ceruicell, quocumconpares uelim lectiones
et
codicum D (in dextro genu I uacua et ceruiee J, sed hoc / in rasura, iuerat
eeruieetn) MRP (Burs. Mfinch. Sitz.-Ber. 1876 ad 1.) et 'Erat, catast.* et ach.
Bas. — adde quod in Leporis catalogo (III 32 p. 95,9) ~ catalogos in uninersum
accuratius exscribit — pro eo quod nostri Codices habent in corpore pasaim
diaposiias II *Hyginus philos.' seruauit in c, p. d. III (3 cod., u. Hasper
p. 18 adn. 3), in dorso elaram I, cf. epitom. (p. 172,19 Rob.) ^ toö oaiiiattK
f ', <uv 6 inl TY|( ^äj^toi^ Xa}iicp6(, et schol. Bas. et Sangerm., nisi qnod in
corpore (pectore Sang.) duM habent ut Hygini uulgata memoria. Hygino
igitur restituendum erit aut in c. p. d. III, <iquarum'^ in d, d. I [etiam
summam *Hyg. phil.* ex VII perperam in VIH mutauit], aut in c, p, d, II,
in d, cl, I; cf. Rob., qui in interscapUio I in uulg. inseruit, sed etiam nooe
dorai interdum Hyg. hac notione (= fax^) Qtitur. — praeterea Oloris (ach. 7]
stellarum summam recte habet XIIH (= seh.), cum enumerentur XIII,
netustiores autem summam addant XII.
79
aSomm operibus lateant, ernenda sunt, nt qnaenam inter ea
intercedat ratio et nnde et quo tempore sint excerpta certioribns
arpmentis possit statni, et quam mnltifariam haec et quae in
Arateomm scboliomm narias recensiones congesta sunt — cum
Basileensia scholia dico, tum Sangermanensia et Bemensia illa
nberiora, quae Hrabanns Manrus adhibnit, et qnae ex tribns bis
recensionibus me qnidem iudice (saec. IX) conflata sunt Stroz-
ziana — et Hyginas inter se cohaereant, amplins demonstretar.
Epimetrum (cf. p. 28).
De codlcum K et C scholiis ab A alienls.
Codicis K scholia ex Sangennanensibus desnmpta ex eorum
codicnni, quibns Breysigins usus est, OG^G^, nnllo floxisse, pro-
pius antem abesse a eodieibus Sangallensibus {G<iG^) iam Vogel*
sius uidit (1. c. p. 7).
Britanniens igitnr ille eodex — in Britannia qnin scriptns
sit K dnbitandum non est, ef. Ottley 1. c. p. Ö5 sq. p. 150 sqq^
Wattenbaeh Schriftwesen pag. 298 sq., infra adn. 1 — dnabus
rebns ab exemplo A differt. imagines enim a pietore secnndom
snae aetatis ae patriae mores mntatae et omissis scholiis
interiores earam partes, nt membra, nestimenta, bestiamm pelles
et nellera, delineatae sunt^), scholia autem non solnm extra
imagines adiecta sunt, sed eomm loco qnae Ä exhibebat plerum-
qne alia recepta. pictor igitnr dif&cnltate litteras insolitas
imaginibns inscribendi deterritns imagines solas depinxit, librarins
nersns carminis et scholia perscripsit. haec autem cnm difBcilia
essent lectu^), maluit excerpere, qnae eadem fere et eodem
') sie Perseus in K (Ottl. tab. XIII) manicata quadam tunica est
uestitus, 'bis legs are bound round witb gatlierings reaching more than
half waj up them, according to the fashion commonly obeervable in our
Saxon illuminations' (Ottl. pag. 55). in Ära, quae in A plane scholiis est
obtecta, (*upon it, howeyer, are flames painted red') in K *the Saxon artist,
though he has niaintained the general outline of this figure, has sought to
enrich it with Ornaments of bis own task' (p. 156). denique Orion, cuius
scboiion in A *ba8 been fancifully inscribed, around the figure, partly in red
and partly in a dark greyish ink, in the forme of a temple, with a pyra-
midal top, supported by four columns' (p. 154), in K templi imagine uarie
exomata circumscribitur, cuiuR extra lineanienta scholia exarata sunt, it-a tit
templum plane includant. - in uniuersum quantum intersit inter utriusque
codicis imagines, ex tabulis earum minutioriljus formis ap. Ottl. (tab. VII
et VIII ") depictis satis elucet.
*) Interdum in transscribendis codicis A scholiis librarius codicis K
errauit, u. supra p. 22 et p. 32 adn. 13.
81
^^gnlanim imaginiim ordine, sed usitato genere litterarum nee
^^^ insolita et singnlari seribendi ratione exarata eontinerent,
^oholia Sangermanensia. haec enim quae Breysigins noeanit*),
^^^^^m Äratei eanninis nuUa ratione habita continno ordine^) scripta
^int, non scholiomm sed singnlaris libri astronomiei speeiem
f>:s"aebent, quo singnlomm signomm^) et fabulae et sedes et
^^^Ilanim nomeri sabinnctis imaginibus explicantnr. ex huius
itor libelli exemplo nostromm codicam simillimo et fere aeqnali
nam (üottoniannm saeculi X exeontis esse Ottleins (L c. p. 55)
^^^statur, saec. XI Vogelsins (1. c. p. 7) — librarios K septemdecim
aginibos — in bis Pleiadibos, qaae in A seholio carent (u. snpra
^ 36 sq.), — seholia adscripsit, reliqnis oeto Hyginiana codicis A.
Sed hac nna re codicis IT seholia a Breysigii Sangermanensibns
wcrepant, qnod in iis stellamm catalogi singolis signis adiungontory
in Breysigii codicibns paene omnes desnnt. nee nero ab
80 eo, qui ex graeco haec nertit, partim neglectos esse catalogos
X^-surtim sematos, sed postea ubi desnnt intercidisse nel consnlto
'O:Kni8S08 esse eo magis snspicandnm est, qnod plerisqne locis
l^K^tia eomm restant, nerba habet Stellas nel habet autem steUas^
Sagittario (28 ordinis Aratei) habet st, in capite, in Orione (32)
^ st in capUe III claras^ similia in Canis, Leporis, Nanis scholiis
C^^^Sö). integros habent catalogos signa omnia, qnae ante
') Eam tantum eomiD partem dico, quae ex exemplari paullo con-
dore eiosdem libri graed, quo et Hjginus et scholiasta Basileensis uai sunt,
'EratoflihemB catasterismornin' (u. Robert 1. c. p. 28), Donnnllis alionde
^^dditis translata a Breysigio scholüa Strozzianis subiuncta est (p. 111,15—
^^,23). de oeteris commentationibiis ad astronomiam pertinentibus, quas
^^^sdem oodicibiis sematas eodem nomine oonplexuB est Breysigius, sine nna
^^^^im illa parte ab eodem homine conpilata, siue postea adnexa sunt, hie non
^«t agendum.
*) sie in D, qui eadem continet (u. infra); de Breysigii codicibus u. eins
Vf^. p. XXYII. etiam ex singnlorom scholiomm initiis elnoet non car-
^^ nersus respid, sed singola signa deinceps, ita ut posterius ad id quod
l»aeoedit particulis adned»tur, percenseri.
*) Haec sola cum enumerentur, desunt et planetae et drculus lacteus,
V^ in Basileensibus, quae uere sunt seholia Germanid carminis, ex graeco
^'^plo uerd exstant (ad uu. 437 sqq., 443 sqq.; Robert 1. c p. 194 sqq.). idem
^dom est in libro illo similis condidonis ex Hygini tertio libro excerpto,
quem Haspems edidit (u. supra p. 77 sq.), in ea signorum breui enarratione
^ 'Inuolutio sphaerae' inscribitnr (p. 224 Breys.), in 'excerpto Parisino'
(«.infra).
6»
82
Lyram (24) tractantar®). post eam computus Arae (39) soll
reliqans est, in Pisce (38) autem et Procyone (42), nt iam ii
graeco exemplo (cf. epitom. schol. Bas. flygOi stunma tantam^^
steUarnm additnr, de singalarnm situ nihil.
In Ä' igitur qnäe Breysigii Codices habent omnia leguntur,^
supplentur qnae in iUis desnnt. idem factum est in codice A ^
qui praeter Hyginum cum alia astronomica, tum Sangermanensia a
bis catalogis aucta continet^), quorum memoriae cum K et Brey —
sigii codicibus GO^G^ ea intercedit ratio, ut D uel propius absit a ^
K quam G<^{G^)y quocum et ipso artius quam cum G cobaeret^), «
^) Fortasse in imaginibus singulae stellae notatae erant — ut in codd.
AK et in ueteribus Hygini editionibus et in codice S (de quo u. infra) — ,
ita ut librario, postquam in perscribenda dimidia fere scholiomm parte
exemplum fldeliter secutus est, superfluum uideretur porro uerbis ezplicare
quae ex ipsis imaginibus facile perspicerentur. quod in mentem ei uenisse
cum Pleiadas (23) deacripsisset, quae septem stellae in certam figuram non
sunt dispositae, ita ut de singularum situ nihil dicendum esset, conicere
licebit.
0 Quae apud Breys. p. 111,15—182,24 leguntur, in D fol. 13^—26*
exarata sunt, inter singula scbolia imagines nitide et belle pictae nominibus
signorum rubro colore et uncialibus litteris adscriptis interiectae sunt,
catalogorum, quos praeter uulgatam memoriam hie codex seruauit, tres
(Cygni 25, Aquarii 26, Capricomi 27) publid iuris fedt Ed. Heydenreich,
N. Mus. Rh. 33 a. 1878 p. 479 (cf. Robert 1. c. p. 250), ita ut plures eum
non exhibere suspicionem moueret.
') Codicem D magis consentire cum 6^ (et 6^; qui ex codice huius
simillimo fluxit) quam cum (?, plurimi loci docent. unum adfero p» 139,20,
ubi DG'^G^ post lucidam unam recte (cf. Bas. Hyg. epitom.) inserunt in
sinistro femore ducts, in genu lucidam unam et summam in G praue mutatam
(u. 22) exhibent XIV. cum bis K facit, e. g. pp. 147,21 fierent, 153,19
ut om., 158,21 Sagittarium — autumant om., 159,21 illum add., 160,20 fingunt,
162.18 8ü om., 164,17 autem om., ib. 19 carius; 167,15 et 176,23 et add.
recte ni fallor, 180,13 sinuori (corr. 2>') etc. sed magis Cottonianum co-
haerere cum D quam cum Ch*G^ haec exempla docent: pp. 146,15 utrumque,
148,23 in sinistro I (om. genu), 150,15 ante genua, 163,12 lucet, 176,19
decidente, 180,16 eo quod, nee tamen ex ipso D exscriptus est, e. g. D solus
habet p. 164,20 factum, 171,20 quid, 172,22 iuppe, 173,18 autem om.; et p.
147.19 K (dea ne) cum G^G^ (ßiane) magis consentit quam cum D (dane).
— ex üs lectionibus, quae codicis D sunt propriae, liceat adferre p. 128,19
ubi splendidam post capite recte eum seruasse (= Bern.) ex Hyg. Bas. epit
apparet; p. 131,18 in are unam, in quarto unam, quod mutato ordine (m
quarto unam, in ore unam = Bern.) integram exhibet memoriam, cf. epit.
88
et; Qt etiam catalogi qnos DK soli habent, prozimae eomm
cognationis sint testes. hi aütem catalogi onde in codicnm DK
commane exemplnm — haec enim fere inter eos intercedere
uidetor ratio ^) — recepti sint, licet statnere. in dnobus enim
codicibus Parisinis (PS) et in ipso D^^) exstat signonun later-
cuIqs [infra p. LXXII sqq. expressns], ex quo eos descriptos esse
pTÜDo obtntu apparet, qui qoidem non deperditae scholiomm
Arateorom recensionis praebet speciem, sed pancis alionde petitis
ex scholiis Basileensibus excerptus est.
Hjg. Bas.; p. 119,21 loco narie turbato D post d%uu iuserit in genu I, in
tiHa ly qaod d dnas tibiae adscribis, cum ceteromin librorom memoria con-
^ntit. qnod sequitur in sinistro geniculo I band scio an errori eins qui
haec üerÜt debeatnr, cf. Robert p. 66,2 wcl ^ovato^ [ol] yu^urr^ a.
') Etiam de bis catalogis additis paene ad nerbum inter eos oonnenit,
niä qood K neglegentius scriptus est. mutila Sangermanensinm catalogonun
initia nterqne babet, o. snpra, Aqoilae catalogum uterqae Sagittae quae
pvaecedit subiungit. quae differunt quamquam minata sunt tarnen suadent,
IM Cottonianum ex ipso D fluxisse opinemnr (u. not. praec). in uniuersum
<liia fere cognatione omnes bi Codices inter se cohaerere nideantnr, baec
tabula demonstret:
^
^\^
is codex ex G ^^ exemplnm
quo G^ est catalogis auctnm
correctus ^ f^ ' i
(Brey8.p.XXVn). I
JtL
") Sunt codd. Parisini latini membr. saec. XI 8663 (P, qui fol. 1—19»
^ginnm continet, u. supra p. 4) et 12117 olim Sangerm. 434 (5), ex quibus iS^
^^ exoerptnm Bursianus exscripsit (u. supra p. 73). utriusque codids de-
^ptionem Georgii Wissowa comitati debeo. de S nonnulla dicit Bursianus
^Q ann. pbilol. 93 a. 1866 p. 784 sqq., de P Hasper (^Hjginus philosopbus*
'^ cIV) p. 9 sq.; stellarum ille index in P sequitur Hyginum (fol. 19^—23^).
^ S idem exstat fol. 13 1& sqq., ubi praecedit fol. 129^ Eoccerptum de
^^olcgia (u. c. IV), 130^ In quo duodecim gignarum Mars habeatur eqs.,
W^ Carmen rhytbmicum a Bursiano 1. c editum Spera caeli quater senia
^8. et figura quaedam 'Horologium uiatorum*, insequitur fol. 138» Carmen
^Qd Eaec pictura docet u. c. IV, tum alia nonnulla, tum f. 180» ea quae
^pra p. 74 numeris 14 — 20 conplexus sum etc. — excerptum de quo agimus
^ Qtroque codioe picturis penna ductis antequam uerba scriberentur exor-
^^^ est, quae cum adfinitatis speciem prae se ferant, tamen ita difiPerunt,
^t codicis s imagines nitidiores et pulcbriores et coloratae sint et stellae in
lunotatae. idem imaginibus carens in D exstat fol. 99»— 101» (boc ultimum
^^^^dids est folium, cuius pagina auersa uacua est). — borum codicum nullus
^ altero nko pendet. suis uerbis maxime indulget P, librarii uitiis magis
^ittm ceteri laborat 2>.
6»
••
Inscribitnr hoc qüod 'excerptüm Parisinüm' liceatnoc
De ordine ac positione stellarum in signis (om. S), breaem pra
fationeni, quam solam etiam M habet (u. saprap. 73)^^), seqnitu^K^^
signomm index adiectis nominibus — pleramqae et graecis eg*=a
latinis — et catalogis et summis Stellaram. hunc ex Arate^-^^
carmine scholiis instrueto excerptam esse et ordo signomutfri
conprobat et ipse ille qui eum conpilauit initio testatar (H
Aratum' eqs.); ex Basil. autem scholiis — non ex
codicibus Bas. Par. ipsis sed ex exemplo, quod meliorem illis ^
memoriam interdum uidetnr sernasse — maximam illias latercoLK
partem perscriptam esse ex conparatione eorum elacet. e. g
Aqüarii (26) catalogo ab Ed. Heydenreich nolgato (a. supr;
adn. 7) iam Bobertam offendit, quod 'singola nerba scholiis
accoratius respondent, quam in ceteris Sangermanensinm cata-^
legis solent, (1. c. p. 250). in Cygni (25) et Capricomi (27^^
catalogis praeter hunc ab Ed. Heydenreich ex D editis haec^:^^
tantnm diffemnt^^): pro in alis utrisque excerptam habet
utraque ala^ nerba quae est amplissima omittit — persaepe aatem
neglegit conpilator ille aerba, qaae eiecta sensam non tarbent^') — ,
in Capricomo priori pro priore^ in summitate pediSy at dicere solet
conpilator ille, pro <Cin^summo pede. praeterea in atroqne
catalogo aerba quibus summa additur uarie discrepant eadem
est condicio ceterorum catalogorum: nüsquam lacunae quas cata-
logi Basil. habent — scilicet si epit Hyg. Sang, conparas — in
excerpto expletae sunt, neque alia desunt manifesta exqmpla,
quibus conprobetur iisdem iam uitiis conpilatoris codicem labo-
rasse atque nostros'^), denique quaecunque in exe. Paris, cum
^*) Eandem ex P iam expressit Hasper 1. c. p. 10.
^') Godicis D memoria nonnullis librarii uitiis laborat, alia 1. c. minus
accurate ezpressa sunt.
^') e. g. cc. 4 om. darior in ainistra parte, Q ex his duas in dextera
(extrema Eiesal. Hob.) manu ciaras, 8 et magna quae est Ärcturus, 14 ubi ad
Pleiadas pergit (p. 76/77 Breys.) ab abscissione Tauri ad id quod rachis
uocatur, sed toto loco a Basil. recedit, Pleiadas autem, utpote quas cum
Tauro commemorauerit, suo loco Arateo (23) omittit. c 41 om. una obscura
ex eis ad ultimum et indinaius ad genu Uirginis,
^*) uelut c 22 et in excerpto et in scholiis deest non ante notata
sunt (notantur Bas.), adde 32 in echiridion, 34 oculis pro auribus u. Rob. ad 1.
— in Gancro (11), ubi Breysigii Codices habent in extreme minore I, cum
legendum sit in quarto extremo I, in ore I, excerptum habet in quarto (de
86
Bm. consentiiiiit, ita consentiont, üt conpilatam illüd esse ex
ipsonim Basileensinm exemplo nostromm codicnm simillimo mani-
festom sit interdum etiam melioris memoriae üestigia in excerpto
semata nidentnr^^). c. 16 (Cassiepia) recte scriptum est in bogt
S0ilae (steUae D), com scholia habeant in hasem steUaCy c. 18 cum
exceipti lectione (habet steüas) in coUo IIII^ proodmam capiti
dmm (proximo c. cL Bas.*) conpares epit knX toö tpa^T^Xüo S', wv
xÄv «pöc Tj xstpoX^ Xa|iicpötepov, Hyg. III 17 m ceruice Uli ob-
sturas, sed maxime tucet quae capiti proxima apparet. etiam c. 13
qnod exe. habet in ginguUs umeris singiUaSy in sinistro clariorem
quae appeüatur Qxpra epitomes et Hygini uerbis melius respondet
quam Breys. codicum memoria p. 74,8 in s. u. s. in sin. darior qui uoc.
Capra. simile est quod c. 9 in excerpto exstat in sinistra clariorem
quae uocatvr spica^ in scholiis p. 67,19 in sin. clarior quod u. spica.
denique in Cancro (11) pro scholiomm uerbis corruptis in sinistris
priores II claraBj cum Breysigius ex Hyg. proposuerit in sinistro primo
pede II clarae^ Rob. ad epitomes lectionem magis accedens pro
priores scripserit in primOj in excerpto legimus in sinistra parte
n» pede priori II ckaraSy quod quamquam in sententiam optime
boc TL infra) paruam I, ita nt eüam conpilator legisse uideatur minore.
lunc lectionem com sno Marte mntauerit, alios looos in exemplo cormptoe
^detur omifiiBse. sie quae in ^holüs in fine Arcti minoris (2) exstant (pag.
^»4 sq.). cf. Ophiachi (6) locnm in adn. praec exscriptmn. c 9 pro
"cholionmi memoria in ainishra ala obseuram /, in dextra ab umero et oft
^a innauoeahir (sie) protrygeter in excerpto est in sinistra ala (alia S)
^i^ram I, in dextra ala {alia S) I, qnod ni fallor ipse conpilator correxit.
^ 14 idem pro primis uerbis, quae in Breysigii codicibus turbata sunt
(p^. 76,14—17), respectis üs, quae u. 16 exstant {in sinistro cornu I, in
^ro i), scribere maluit in utroque eamu L
") Huc pertinere, quod in Hydra (41) ea, quae post trium signorum
^talogoe in Bas. addita sunt (p. 101,16 — 19 Breys.)» in excerpto desunt, ita
^ ab eins exemplo recte afuisse uideantur, nego. immo ut superflua ea
fonpilator omiait. nam ante Breysigü codicum exemplum inserta sunt, cum
^ Qosiris codd. initium loci corruptum sit — legendum est habet steUas
^^ XU (recte XXVD) eqs. — , et eadem iam adiecta fiiisse uideantur in
« oodice nostris non raro integriore, quo Strozadanus schoUasta usus est, cf.
P- 181,15 'ad idtimam eins caudam spectans* = nostri loci u. 17. etiam quae
^ ^ et 33, pp. 94,5 et 95,15 in Bas. adnexa sunt in exe desunt. — ceterum
Q ea quae inter excerptum et codioee (Bas. saec Vlll Paris, s. IX) scho-
Honun intercedit ratione et similitudine nono uel iam octauo saeculo con-
püatmn id eese lioebit ooncludere. (u. cap. lY).
*) p. 79,13 sq., quod Breysigius addidit I delendum est.
86
quadrat, tarnen cnm a tradita lectione, qnae com eo quod prai
cedit in dextris pedibus congruit, et ab epitomes et Hygini coi
sensu nimis recedat, a conpilatore ex sententiae conexu et e
imagine exempli correctnm esse cautins suspicabimnr.
Neqne enim ita scholiis ille usns est ut catalogos eonu
exscribere satis haberet, sed ut superuacanea omittit, ita qua
pluribus uerbis in Bas. explicata sunt paucis expedit^^), pi
graecis nocabulis uel minus nsitatis latina conlocat et notiora^^
quoniam id agit, ut suae aetatis hominum ad usum catalogc
signorum accommodet^^); eadem de causa interdum nonnnll
adiungit aut ex ipsis scholiis Bas. quae memoria digna uidentur'^
'*) e. g. in Serpente (3) in corpore toto X {in c t usque ad cauda
complures Bas.), ita ut ratio constet. 6 usque ad manum se tenentis 11 pi
u. a. m, Asclepii duae et ad manum est clarior, Asclepii nomen (cf. initiii
huius scholii) ut euitaretnr. 10 iuxta sinistrum pedem I magis perspicue p
sinistro pede distans uUimo L 18 in utroque genu I pro in genibus paster
oribus (prioribus Br.) duobus (1. du€ui). c. 41 de Cratere quae in scholi
p. 101,13 sqq. leguntur in breuius contrahit. etc.
^^ In Gentauro (40) in bestia quam manu tenet X pro scholiorum uerl
corruptis (p. 100^), in quibus therion latere uidit Brejsigius. c. 85 in lote
scribit pro in catastroma fortasse pictura adductus. eadem ni fallor ratioi
factum est, ut 31 scriberet in cornu II, cum scholiorum codd. (= Strozziau
in folia II habeant, ex quo lofia eruit Br., cf. 6itl rf]^ Xo9ta(; epit. (supi
Caput ad ceruicem uersus Hyg.). 11 asini pro Svoc. — 4 in pelle leonis p
in leonina p,, 6 in ore pro in oreficio, paruas minus accurate pro spissc
32 in dextra manu pro in ipsa (praecedit in dextro cubito) m., 41 in uent
pro in media (seil, cratere). pro in summo, imo pede uel simill. paene ubiqi
adhibet in summitate pedis etc., quae uox cum in Bas. nusquam occurr
crebro legitur in Sangerm., quae nonnullis certe saeculis iis sunt recentioi
in extremitate caudae 34 pro in extrema cauda, sed c. 12 in medietate uentt
habent DS, P idem quod scholia in media uentre.
^') Huc cadit, quod summas stellarum saepe secundum numerum earu
quae reuera enumerantur mutat. quamquam non desunt summae me
librariorum errore turbatae.
^') In Scorpione (7) ex p. 63,7 addit hie autem ob magnitudinem in d\
domicüia [id est in spatium duorum signorum, hoc de suo uidetur addei
partitur, c. 35 quae (quia codd. praeter D) non tata caela, sed a gubernacti
usque ad malum figuratur cf. p. 97,15. — c 37 huic subest Stella quae C
nopus appellatur cf. p. 98,9 sq. — quae post Tauri (14) computum addunt
sunt et Septem stellae quas Athlantides uel Pliades uacant, quarum VI uidentn
septima obscura est uarie ex scholio Bas. sunt contaminata, cf. p. 77,1-
p. 76,5—7.
87
Aot de suo addit, qnibus scholiomm nerba inlustrentar*^), aut
aljimde desnmpta admiscet
Nominum enim signbram, qaae singalis catalogis praefigantar,
qcamqaam magna pars in ipsis Bas. scholiis innenitur, tarnen
ncD pauca ab eis aliena snnt'^), qnae Gennanici carmini deberi
coniciendmn est, cuins in marginibus fortasse nomina erant ad-
scripta uel soo loco in ipso carmine rabro colore exarata uel
singalis imaginibos adiecta. nonnulla antem et nomina et alia
sib enchiridio illo astronomico, qnod scholia Sangennenensia
Breysigius aocaoit, originem petere nidentor, qnod imaginibus
cum signornm nominibns instractum conpilatori illi similia paranti
C€rte promptum ad nsnm erat in 6 et 8 nomina Ophiüchus et
^Arclaphylax ex Germanico ni fallor addit (an. 75.9 1), com Serpen-
Uxrks et Bootes (hoe etiam Bas. habent*^)) ex Sangerm. uideantur
liansta. 13 Äurigae nomen solus Germaniens habet (n. 174),
qnod additoT uel Agitator quem EricUmiura dicuni Basileensia
indicai ex solis Sang, oidetnr sompsisse e. g. 42 Anticanis
{^ocyon Germ. 433), 38 Pisds magnus {maior Piscis Bas., cf.
Genn. 379 sqq.), 36 Coetus (Pristis Germ. 356). — pauca nomina
in nentra scholiormn recensione neque in Germanico inueniuntnr:
4 vngeniculoj 24 ßdis (sie), 39 ara, 41 uma. etiam haec ni
fallor in margine uel ad imagines illius Gennanici exempli ad-
scripta*') inuenit conpilator, fortasse praeter hos fontes plani-
'^) cf. Scorpionis locmn adn. praec, c. 40 post in thyrso vA^i quem portat^
^ Aftern manihua tenet post Serpens, alia. fortasse etiam ipse addidit quae c. 21
^ graeca nomina Piscium ex scholiis exscripta adiungontur latina id est
^'pümdis et qui et australis uocatur, — imaginum rationem interdum eum
uderi habuisse iam adn. 17 monni. quibos locis fortasse sunt addendi c 12
w» üibus pro Inschium^ c 16 in dextro fenwre, 29/30 in alia summitate II
pfo uUra II in fundo sagiUae (praeoedit in summo). 38 in ardine positas a
^^9^ usque ad caudam, 39 in igne qui ei inpositus ardet pro in carbonibus.
'*) Ex Bas. e. g. desnmpta esse non possunt nomina Serpentis (3), qni
^ uocatur Draco, Trianguli (20), quod ibi Trigonum, Serpentarii (6) et
^t (36), cum in Basileensibus pronomina tantum ad ipsius carminis nomina
'B'picientia exstent.
") Consentaneum est saepe de eodem nomine inter Germanicum et
basileensia (uel scholiomm singulorum initiis uel catalogorum) et Sanger-
manensia (in his quoque imaginibus nomina sunt adscripta) conuenire. sie
5- 7. »^12. 14-16. 19. 21. 22 etc.
'') Fides et Ära illa signa a Cicerone nominantur, ex quo fortasse in
^icnoaiuci exemplum migrauerunt.
sphaerium signorum imaginibas et nominibas instractom
spexit**).
Sangermanensium catalogam manifeste indicant uerba, qm
in Scorpione (7) post comibus inserantnr uel potius labiis. in ill
eniniy cum de Scorpionis chelis (Hyg.) i. e. bracchiis nel
interpres Bas. h. 1. dieit comibns senno sit, inepte scriptum et
in utroque labio, certe cum scholiasta ut Eiesslingius monet (i
Bob. p. 73 ad 1.) x7]Xig et yeiXei inter se confudisset. labium autei
uoci comu adeo praestare uidebatur conpilatori, ut idem in eodei
catalogo infra adderet et in Cancro (11). — in Scorpione qna«^
praecedunt uerba in quarto pamam I ex Bas. et Sang, conflai
uidentur. ex horum enim catalogo ni fallor sumpsit quod
Bas. deest quarto^ paruam autem corruptela Bas. exempli a(
ductus scripsit (u. adn. 14). — in Corona (5) Bas. habent quam
contra caput Leonis (sie libri, fortasse per dittographiam, qno(
eadem uox paullo praecedit, DracorUs iam Breys. emendauit^^
sunt eius qui est inter septentriones (epit xoö "'Oyecoc xoö &a zibw^ "
"'ApXTCüv), excerptum quae contra capud Serpentis septentrionalis^^^
swnt. cum conpilator ille uix recte legerit Draconis, pro quod^^
Serpentis uocabulum quo ubique utitur posuerit, hoc potim
statuendum est cum, cum uitium manifestum, quo Leo intei
utramque Arctum situs esset, sentiret, Sangermanensium loco "^
{ad capud Serpentis Arcturi) inspecto Serpentis nomen restituisse.
ipsi autem attribuo, quod pro Basileensium uerbis unum septen-
trionaKs in excerpto scriptum est. septentrionalem enim hunc
Serpentem uocat, ut distinguatur ab eo signo sphaerae australis,
quod et ipsum Serpentem (41) dicit'^).
'*) Conferas e. g. illud *planisphaeriam Gemuigi', quou Ottleius (tab.
XXII) ex A expressit. etiam commentatio illa de *Inuolatione sphaerae'
(p. 224 Breys.) ad 'sphaeram* quandam uidetur conposita, aeque ac Carmen
*Haec pictura docet*.
'*) Fortasse etiam pro inter septentriones in exemplo legit quod scho-
liorum Bas. cod. Paris, habet in septentrione. — cetermn idem signum septen-
trianalis draco uocatur a Mariiano Cap. YIII 840 et loco hinc exscripto
Strozzianorum p. 190,10 Br. (cf. ib. p. 108,9). idem nom significaturus erat
scholiasta Sangermanensis uerbis Serpentis Arcturi (= Arcti = Septentiio-
nis)? certe nostris codidbus uetustius esse hoc mendum eadem scholiomm
Bemensium lectione (p. 233,20 Breys.) probatur.
89
Deniqüe restant loci nonnuUi, qnos cum et a Bas. et a
Sang, nostris alieni sint, ne ipsi quidem conpilatori licet ad-
Signare, ita nt aliunde eos sumptos esse necesse sit. haec autem
qnaestio cum ab ea, quae est de codicis K scholiis ab Uygino
alienis, nimis nos abducat nee paacis ita possit absoloi, nt singnla
saÜB probentar, ad ipsa scholia Cottoniana liceat redire, quae ex
eodem atque D Sangermanensinm exemplo catalogis ex excerpto
Parisino additis ancto deriuata esse iam dixi. cnius rei unum
h. L satis sit attulisse exemplnm, qnod Aqnilae et Sagittae cata-
logi, qai hoc ordine in excerpto exstant (29.30), cum secnndnm
Aratam Sagitta praecedat^^), etiam in DK Aquilae scholio ambo
adnexi legnntur, qaamqnam in ntroque (in K ex A desompta)
Sagitta recte iam praecedit
Haec de Cottonianis scholiis ex Sangermanensinm codice
aliunde aucto transscriptis. — ex Uercellensi codice a Cyriaco
") Ap. Germ, de Sagitta et Aquila agitnr nu. 315—320, et ita quidem
Qt breni enuntiato Sagitta una cmn Aquila laudata de hac tabula (Ganj-
iQe<Ü8) narretur. post hos igitur uersus utriusque signi scholion sequi ne tum
<ruclem esset mirum, si uu. 315—317, quorum in primo Sagitta commemo-
^tür, in scholiorum Bas. codicibus, ubi desunt, seruati essent. is autem
qni Basileenaia excerpsit propterea ni fallor Aquilam priorem exscripsit,
<)Q0(1 duo haec signa, quae uno quasi scholio continebantur, etiam in unam
^loaginem coniuncta erant, in qua aquila magis sub oculos speetautis cadebat,
^Qe sagitta supra eam erat depicta, sine unguibus eins tenebatur. illud occurrit
ui cod. ^ (Ottl. p. 153, ad Sagittam), quamquam in pag. praec. huius codicis
>Q^ habet Sagitta imaginem cum scholiis et uersibus, et probatur loco
%• in 14 (p. 87,30). apud Aratum (313), quocum faciuut Cicero (87) et Auienus
W\ Aquila tantum ox^^o^v ol fiirjtat (seil. Sagittae, non ei qui et ipse
^^ praeteruolat, KopaitiirTaTai, Cygno). neque aliud uidetur sentire Ger-
°^CQs, qui omisso Cygno Sagittae uicino satis habet addere (316) 'quam
(^' missam Sagittam) seruat louis ales*, i. e. obseruat, adspectat, cum
pfope eam uoVet. eius uerba falso potuisse intellegi de Aquila sagittam
(uQgDibus) tenente iam Grotius monet ad imagg. pag. 60. picturam autem
^ instructam cum ex Germanici codice Susiano expresserit Grotius (Synt.
Ar.), cum praebeat D in Sangermanensibus scholiis [eandem Breysigii Codices
I'flbere hinc concludas], cum ante oculos habuerit scholiasta Strozzianus
(Anonymus ap. Grotium), qui Sagittae scholion Basileense Aquilae subiun-
g&a oerba quam A^üa tenet in pedibus (p. 161,7 Er.) inseruit, etiam ex-
ttrpti auctorem uidisse statuemus. — huiusmodi imagine explicatur, qnod
flygini (1. c, = schol. 113) codex F pro supra Aquilae siynum posita habet
$igno Aquilae »upposita, quod e coniectura in U mutatum est in signo Aquilae
iupfrptmta, ita ut sententia restituta sit.
7a
&0
seruatum est hoc fragmentum 'super Delphini figuram' scriptumn;
cui uarias lectiones codieis K et scholiorum Sangermanensiu^
(codicum GG"G^ ap. Breys. pag. 161,22, et codieis D) lice
subiungere :
Neptunum aiunt') fabulae poetarum*) Amphitriten'^^
uoluisse in*) coniagium accipere, quae cum ob uerecundia
magnitudinem & uirginitatis obseruantiam ad Atlantem^
confugisset^), Neptunus postea^) inter ceteros^) niisso-«
Delphinum^) etiam dicitur misisse*^ qui per Atlantis '"^
insulas circumuagans eam^^) alloquutus^^) sit, & Neptun^
in matrimonium^*) adsumendam adduxerit; ob*^) han
causam inter astra conlocatus^^) sit^^) habet Stellas. ^^)
*) aiut G fiunt K *) poetarum fabulae K •) ampbitritem D amphi: m^
trione G amphitricem G"G^ amphitrem K *) uoluisaem G *) athlantec^'-
DGK ®) confugisse omnes ') post eam DGCh'G^ •) cetero D •) missuK:-^
delfinum ö«ö* »<>) mississe G *') athlantis DG adthlantia K *») eü
") adlocutus DGGoR adlocatus G^ ante corr, **) matrimonio G ") et oF
antnea ^*) collocatus DK ") am, DG^G^^K *') in ore I, in cornu II, i«
uentris i>ennuli8 III, in dorso I, in cauda II sunt onines Villi add. D
{ex exe. Paris, j u. infra p, LXXVIU 31).
Singula si conparamus, artior cognatio non inter KC inter—
cedit — unum postea (7) eis commune est, cum Sang, rectiu
habeant post eam — , sed ita res sc habet, ut et K (cf. 3.6.13.15^
5.11.17) et C (cf. 1.2.16), et propius quidem K (qua de re iam
supra egimus) cum ipsis Sangerm. cohaereant. haec cum mlnutiora
sint, scholion C non ex K descriptum esse sed ex Sangermanen-
sium exemplo Breysigii codicum simillimo certissime eo con-
probatur, quod C eodem quo Breys. codd. defectu laborat, qui
unde in DK expletus sit uidimus. accedit quod, cum h. 1. KC
scholion Sang, exhibeant, cetera scholia tria quae ex Uercellensi
codice Cyriacus protulit Hyginiana sunt, quae cum iis quae A
habet artissime cohaerent, eorundem autem signorum Cottoniana
scholia ex Sang, fluxerunt. cum igitur C ex K non pendeat, codici
K cum eo rationem quandam intercedere uix potest negari. neqne
enim casu factum esse mihi persuadeam, ut et £* et C Hygini-
anorum scholiorum loco idem illud enchiridion Sangerm. ad-
hibuerint sed ni fallor codieis C, in quo nonnullis signis pro
archetypi Hyginianis Sangermanensia scholia adiecta erant,
exemplo adductus etiam Cottonianus librarius, cum codicem A
perscriberet, Hyginianis scholiis uel magis quam in C neglectis
91
Sangermanensia expilaait, sed codice eodem modo atqne D
suppleto usus, et Cottonianus etiam ea in re codicem C secntus
est, certe cum eo consentit, qnod scholia imaginibus non in-
scripsit ut Äj sed extra delineamenta earnm adiecit'^).
Cum, haec si ita se habent, codicem C ea aetate qua K
exäratas est, in Britannia fuisse (n. init. epim.) necesse sit, band
scio an habeas ansam, qua usus quomodo Uercellas deuenerit
explices. bodieque enim exstat Uercellis quidam codex, qui ex
Britannia quin illuc migrauerit uix dubitari potest, cum lingua
anglosaxonica sit scriptus. est celeberrimus ille codex Uer-
celleosis a Blumio repertus'^), qui cum alia nonnulla tum car-
mina quaedam anglosaxonica continet. nna igitur cum boc
codice Aratom illnm, quem saec. XV Cyriacus inspexit, Uercellas
transuectum esse ausim suspicari.
'') Codicem C igitur aetate superiorem fuisse Cottoniano suspicor. sed
longo interuallo ante K eum esse scriptum, certe decimo saeculo esse ue-
tustiorem, uix concedam (u. supra p. 69), praesertim cum etiam nostrorum
Sangerm. codicum aetas huic rationi faueat.
'') Saeculi X. cf. Blume Iter Italicum I p. 99 [^dies ist um so merk-
würdiger, da keine Cap. Bibl. in Italien andere als lat. oder ital. Hss. ent-
hSlV] — eiusdem Bibl. libr. ms. it. p. 6. — Andreas und Elene herg. v.
lac Grimm (Cassel 1840) praef. p. XLV sqq. [* vielleicht im Ausland ge-
«cfarieben, wahrscheinlich aus England nach Italien mitgenommen oder ent-
seBdet'J. — Grein Bibl. d. ags. Poesie Göttingen 1857 I pag. 365. — Cyne-
wulfs Elene herg. v. Zupitza Berlin 1877 praef. (p. IX).
SCHOLIA HARLEIANA.
INDEX NOTARVM.
Scholiorum Codices
A = HarL 647 saec. IX/X. contulit Vogels, in meum nsmn denno
excussit Hilgard.
A' = Cotton. Tib. B 5 saec. XL contulit Vogels, ego adhiboi con-
lationem a uiro quodam docto Anglo factam.
C = firagmenta codicis Uercellensis a Cyriaco seruata.
Hygini Codices et editiones
B = Bruxell. 10078 saec. XII. a Bursiano conlatns.
D = Dresd. 183 saec IX/X. a Bunteo adhibitus. hunc ipse contnli.
F = Friberg. saec. XV. ab Eduardo Heydenreich uulgatus.
G = Gnelferb. saec. XII. a Bunteo adhibitus.
M = Montepess. 334 saec. X. a Bursiano conlatus.
iV = Guelferb. saec. XV. uiutilus. a Bunteo adhibitus.
P = Paris. 8663 saec. XL a Bursiano conlatus.
R = Regin. 1260 saec. IX. a Bursiano conlatus.
ü = ed. princ. üenet. 1482.
y = Vossianns primus a Stavereno adhibitus, nunc Lugdun. 84 saec
XL ex hoc a Carolo Robert conlato nonnullas tantum lectiones
licuit proferre.
X = Hygini codicum archetypus.
y = scholiorum archetypus Hyginianus.
1
II
Praeter U protuli lectiones earum editionum, quae ex codicibus cor
rectae sunt (u. c. I):
o = Soterianae a. 1534 et
{1. = Morelionae a. 1559. — ex ceteris Sanctandreana, Munckenis,
Stayerenus paene ubique faciont cum (jl; Micyllns, quem
Schefferus secutus est, plerisque lods cum U, rarius cum o.
U edd. = omnium editionum (ante Bunteum) consensus.
ß = Hyg. astr. ed. Bunte.
p = Eratosth. catast. ed. Bobert.
De codicibus priorum editorum, quos passim laudaui, in cap. I
egi. — In Hygini codicum lectionibus adferendis adposita uoce Htfg,
genuinam esse memoriam codicis X significaui, adpoeita littera X
falsam uel incertam. — Singuli Codices ubi commemorantur, ii quo«
non attuli consentiunt cum scholiis. manus primae (e. g. D') scrip-
turam ubi notaui, manua ueunda cum scholiis facit; hanc ubi ad-
scripsi (D*), manus prima cum scholiis facit.
Uncis huius formae [] inclusi eicienda.
eursiuis litteris expressa sunt, quae inserui uel mutaiH.
1. irles. hie existiuatur esse qui Phrtxuni et Hellen
^anstnlisse dicitnr per Hellespontum. quem Hesiodus et Phere-
^J^des ait habnisse anream pelleni, de qua alibi plura dieimüs.
^^d Hellen decidisse in Hellespontum et a Neptuno compressam
f^^eona peperisse complnres, nonnulli Edonnm dixeront. prae- 5
t^rea Phrtxam incolnmem ad Aeetam peruenisse, arietem loni
ii^Mnolasse, pellem in templo fixisse. arietis effigiem ipsius a
N'nbe inter sidera eonstitntam habere tempns anni qno frumentum
s^ritur, ideo qnod Ino tostnm seuerit, qnae fiigae maxime fnit
e^i^üsa. Eratosthenes ait arietem sibi ipsum aoream pellem 10
Scholiorutn Codices AK. 1» In K inscriptum est knie seholio
F^A^BYLA ARIETIS, tu A in marg. inferiore m. reemiiar addidU ABIES
^^ nei, I 1 phryzum A fiyxnm K | 2 transtullisse A \ pherecides K | 3 ait
<^99m^ I 4 helle | compraessam A conpressam K | 5 paeonam A poenam K \
plisres K \ nonnuUa K | eodonum | 6 pryxum A phryxum K | incolumen A
Lxt'oolnm K \ aetam | 8 tempore K | 9 füge | 10 Eratostheneä]
^^xnonestenes K (idem fuit in 'uH. cod. Sueii ""de quo uide cap. II % 1 not. 20) \
«iV»imet jr I ipai JS:
Uygini Codices. 1. 1-12 = Hyg. II 20, p. 59, 23—60, 6 | 1 frixum
^ß phryxum ü^ pyrmm P | et Hellen transtuliase] sie (r^ transtulisae
^t. Hellen (helen D^P) ceteri \ 2 dictus est X | esiodus D (eed o add. m. 2)
^^ hesyodos P i pherecides DRBPü phericides F \ 3 dicemus Hyg. \
"* kelen /)*P | a om. D^P | conpressam DMRB^ compressum P | 5 peona
^^Fü^ poena P | procreasse (precreasse D) X | conplores DMRB^ \ nulli
fiiium (sie) am. D* I hedonnm MRBOFNo\i. | 6 phryxum FU^ | preterea
*^rixuin h. l. om. P, inserU poet peruenisse (m. 6) | incolumen D^MRB
i»Jcolomen P incolomem D^G \ aetam D* oetam D^MRPFÜ oetham B
^tam G I arietatem D et arietem Fü \ 1 inmolasse Dß | pelle D* | arietis]
^t. arietis X (sed ed. Par. a. 1517 et MieyU. = AK) \ ipsius effijjriem X |
^^ X I 8 loue FU I quo] hominum quo D* quo tempore P (= Stav.
^^^^.') I frumenti D' | 9 ideo om. Fß et ideo F CT | Ino] om. X id Ino
"^^^^m. Muneker (cf. Hyg. fab. 2, p. 38,15 Schm.)^ \ tostum] sie recte D^M'?
^^*tm D^WBGFÜ ^ortum R hortum PiVojj. | seuerit] seuerit ante Hyg. \
^^gae maxime] maxime fugae (fuge D) X | causa fuit G \ 10 Eratosthenes]
^^ Eratosthenes F edd. et erasthotenes B et eratostenes G et herasthotenes P
^^ erasthetenes ü at Er. eoni, 8cheff. sed Er. p erathost^enes D (eras. h)
^^etatem D* | sibi ipsam B ipsum sibi ceteri \ pellem auream X
1*
IV^
detraxisse et Phrtxo memoriae causa dedisse, ipsnm ad sidcr
peruenisse.
In circulo aeqninoctiali consistens, capnt ad exortas habei
conuersum, occidens a primis pedibns et exoriens caput infi
15 Triangulum qnod supra diximas tenens conlocatum, pedibas pro;
conmngens caput Pistricis. habet autem in capite stellam unai
in cornibus tres, in ceraice dnas, in pede priore de primis nnai
in interscapilto quattuor, in cauda unam, in uentre tres, in Inmb
unara, in pede posteriori iinam. omnino sunt stellae X et VI
20 Nonnulli dixerunt in oppido Orc/K)meno quod est in Boeoti
natuniy alii in S'aZonum Thes^^a/iae fini6tes procreatum, alit' Cret(
Schol. coddm AK. 1. 11 phryxo | 13 capud K \ 14 caput ow.
15 tenens om, u. not. | 16 coningens A \ pistrici A" I 18 primum in o#«.
interscaplo A inter scapula K {= cod, Susii u. ad u. 10) \ cauda] cauda \
A cauda eins K \ 19 posteri eins K \ Stellas | VVIl A | 20 in] procreatu
in K I orcitomeno | Boeotia — (22) fuisse] boetia alii cretea dicunt natu
naconum thesatiae et athamanta cuniis alii cumpluribus aeoli filiis natu
fuisse A" I *J1 natum — finibus] natum naconum thesatiae tinit. s. A \ pr
ocreatum ^ | ali -4
Hyg. coiid» 1. 11 phryxo D frixo /?i? phyrroP | 12 pemenisse] perueni&s
quare ut supra diximus obscurius uideatur Hi/g. tum Sequilar ea qi*am inft
(u, 20) Acholiasta adiungit fahula \ 13— 19 = Hgy. III 19 | 13 Aries in aequ
noctiali circulo Hyg. \ capud R \ exortum X (u, not,) sed pro ad exortui
habeus RP habens ad exortum ea^hibent, \ habens ad exortum conuersui
occidens a primis pedibus /)', po8t rasuram prim pedibus Z>* | 14 capil
DR^ capite et P \ 15 quod] et quod D* quod et BG | coUocatum
(collatum B) \ prope] quoque F \ 16 coniungens pistricis (sie cor
m. 2 prstiRinis m, 1) caput D contingens caput pistricis GPFU capi
contingens pistricis J5ajJ. n. not, ad 18 5 | 17 in cornibus] in scapu]
quatuor in cruribus F \ in ceruice tres FU^ \ priori P \ de] in G
,18 in oin. X (habetit edd, inde a c. sie ubique ante uocem inte:
ßcapilio) I interscapilio — tres om. F \ in uentre] sub uentre (otn. Mb
Hyg. cf. epüom. sed in uentre seh. Sang. \ tres — (u. 19) posterior
unam, tres in lumbis, unam in pede posteriore DG^ unam, in lumb:
tres, in pede posteriori RF (sed om. unam ei in pede) U \ alterui
unam om. DM^BG^ \ omnino sunt stellae] omnino est stellarum (st. (
o.' G o. e. ordo st. R quae sunt omnino numero FU) Hyg. \ XVI
Sic recte BGP*^?; XYIU DMRP'FU edd. | 20—22 = Hyg. ü 20 ^. 6(
6— 9 14. supra ad u. 12 | Nonnulli] Hunc autem nonnnlli Hyg. \ Orchomeni
MBGPFU edd. | boetia D*MR^ (betia m. 1) FNU | 21 aalemum /J
salenum D* Salor F salorum U Salmonum coni. Bursian \ thessalie D
phybisni P | 21/22 dicunt Cretea (Crete D Crethea rede edd. ina
a c, ß) X
^ücimt et Athamanta cum ofiis complaribns Aeoli iilios faisse.
(snnt stellae XVII).
2. Deltoton. hoc sidus uelnt littera est graeca in triangulo
posita id appellatum est. [id] qnod Mercnriüs snpra caput Arietis
«tatnisse existimatar, at obscüritas Arietis /tuins splendore quo
loco esset significaretnr et louis, nomine graeco Dios, primam
litteram deformaret. nonnulli Aegypti positionem, alii qna[m] 5
iV^ilus termtnaret Aegyptum et Aethiopiam, alii Sicilüim fignratani
putauernnt. alit qnod orbem terrarnm snperiores trifaria/n
diniserint, tres angnlos oonsti/utos esse dixernnt
Deltoton autem ut [a] triangnlnm demonstratar, aeqnis la-
teribns duobus, uno priore sed prope aequali reliquis, inter 10
SctMl, coild. AK. 1. 22 cum aliis] cuniis A \ coplurib; A \ iilis ^
2:^ haec uerba in A (K om. lU uhique) extra figtiram (infra caudam) a m,
rec. sunt scripta, totidetn stellae sunt depictae. u. not. ad schal, in.
2. in K inscriptum est huic schotio FABüLA DELTOTONIS,
in A in mary. inf. tnanus recentior addidit DELTOTON | 1 gpreca K \
2 prius id] num scribendum est ideoV sed uide Hyg. codd. | cdterum
^^\ ideo K I 3 uius splenddore A \ 4 es^set significairettiir A \ ioiouis A \
^reoo I prima litte A prima littera K \ 5 nnonnulli A | egiptii K | ali-
^uam I 6 uilus A | tera unaret A terra unaret K \ a,\\ A, i super-
^'^ipta a m, rec. \ Siciliam] sie illam | 7 alii] ali ^ eo A" j 8iipi>eriore8 A I
^ri^a A tripbariam K \ 8 diiiiserunt K \ constitos A \ 9 in a fiyuram
^ latere coniecit Usener ap. Vogels. \ ut a triangulo demonstraretur K \
^0 aequalis K
Hyg* coddm 1, 22 et eqs. (— etiam u. 10 ß) om, N \ Athamantem X
•• Hot. I cum e/js. (— Athamantis u. 10 ?) om. R \ conpluribus D (AfR?)^
Pluribus BPFU edd. \ fuisse filios G | (23 om. Hyg.)
«. 1-8 = Hyg. II 19 | 1 Delton G \ sidua] solus D' | uelut] sie
^FNU edd. quod ut DM^RßGP^^p recte ut uidetur, an quod uelut? |
^fece DM^ graeceA B \ triangalo D* | 2 id] itaque (u. supra uelut)
^MbGFUedd.^ ita (u. supra quod ut) RPp \ apellata est G appellatur
**^« j id om. Hyg. \ 3 estimatur G | ut] ideo ut Hyg. \ barietis D |
^ graece MRBGFU edd. ßp greci DP (Starereni codd. 'Leid.' et H) om. ed.
^»flctenrfr. I Ai6< FU edd. (praeter Micyll. et Scheffei'.) ßp | 5 alii qua]
*"i quod D^R u. not. \ 6 Aegyptum et AetbiopiamJ Aetbiopiam et Aegyptum
^^^ttrunt Hyg. sed Aetbiopiam ease dixerunt atque Aegyptum VP Aetbiopiam.
^^ et Aegjrptum dixernnt U \ fignratam] figuratam esse R \ 7 superiorem B \
^ <Üuiserint] sie recte MR diuiserunt ceteri \ esse constitutos X \ 9 — 12
=^ %. in 18, p. 89, 8-11 I 9 Delton ut G | ut triangulum D^M^BGFz
tt triangulum D^M^RP\i.^ ut in triangulum U | deformatur (formatur D*)
y!f9- 1 equis D et quis F \ leteribus D quodammodo lateribus FU \ 10 priore]
iore Hyg. \ prope om. G \ aequinoctiali R | inter] in D
Vf
aestiuam et aequinoctialem circulnm, snpra capnt Arietis, non
longe ab Andromedae dextro crure. habet Stellas TU. (snni
stellae III.)
3. Plsces. Diognetus Erythraeus ait qnodam tempore Ueneren
cum Gnpidine iilio in Syriam ad flumen Euphraten nenisse
eodem loco repente Typhona de quo snpra diximns appamisse
Uenerem autem cnm filio in flumen se proiecisse et ibi figun
piscium formam mntasse. quo facto periculo liberatos. itaqu(
postea Syros, qni Ms locis sunt proximi, destitisse pisces esitare
quod nerentnr capere, ne simili cansa ant deomm praesidii
inpugnare uideantur, ant eos ipsos capere. Eratosthenes anten
ex eodem pisce natos hos dicit de quo posterius dicemns.
Scfiol. codd. AK. 2. 11 capud A' | 12 andromede i HAB. Lj III ^
uerha sunt stellae III dextro figurae IcUeri a m. rec. in A adscHpti
om. K, totidem stellae sutU pictae in A,
AC, 3. Piscis australis qui et notius habet Stellas XV (totidem sun
pictae) extra figuram prioris piscia manus recentior in A cuiscripsit (i
eiusdem cod. marg. inf, m. rec. habet PISCES) | 1 Erithreus C | 2 Sjiia C
ad] de A | Euphratem C | 4 in flumine A ; om, C \ 5 formam] de formam A
quod A \ 6 is ^ | pro proximi A (prius pro in fine uersus) | esitare
(uel f) ^ I 7 quod uerentur capere om, C \ causa aut] caussamut A
praesidiaa in inpugnare uideanntur A I 8 impugnare C | Eratesthenc
— stellarum XVII {it. 16) in A alter i pisci sunt inscripta, cui haec aa
pinxit m, rec, (capit, liä,^Ht uhique) : Piscis aquilonius qui et boreus habe
Stellas XII (totidetn sunt pictae), eandem scholii partem Cgriacus praefixx
uerbis Ad alium piscem a priore secreuit, uinculo quo pisces coniunguntu
in A adscriptum est in uinculo stellae Villi (totidem pictae),
Hyg. codd. 2. \\ aestiuum circulnm et aequinoctialem P \ capud DR
arieti />* | 12 longe om, F \ crure — III)] crure et Persei manu sinistr
conlocatum. cum Ariete toto occidens, exoriens (oriens Z>ß) autem cum eiusdei
dimidia priore parte, habet stellam in unoquoque angulo I. Hyg.
3. 1 -9 = Hyg, II 30 | 1 deognetus D^B diogetus GP* diogenetus Ä«/
(diognetes '2 Voss,^) diogenetes (H)^ Diogenites U^ Diogenes F \ er]
thracus D (sed fuit errythracus) R(OH)^\i. erithracus M erithacus <
erithrachus (J erithratus B erythratusj F entracus P \ quodem D*
2 copidene R^ | siriam DB \ flumen Euphraten] eufraten flumen G
euphrathen D eufraten F eufratem U Euphratem edd, \ 3 eodem] eo B <
eodem FU edd, | loco om, Micyll, | tiphona MB Typhona giganta FU edd,
qua D I 4 figuram piscium forma X u, not, | 5 liberatos] esse liberat<
Hyg, I 6 his] sie ofi. in bis Hyg, u, not, \ destitis D^ \ haesitare
hesitare M^ edere D'ifcf' Gß cedere B \ 7 uerentur] uereantur eos Hyg,
causam D^ \ eorum F \ 8 impugnare RB \ uideantur impugnare P \ uid<
tur D^ I captare Hyg, \ eratestenes D erathostenes B \ 9 eodem] eo Hyg,
pisces P I hos om, G homines FU edd, | postea F post Uedd.
VII
Homm alter boreas, alter notins appellatnr, ideo qnod anus 10
eonm qui boreus dicitur inter aeqainoctialem et aestinom circa-
imn sab Andromedae bracchio collocatas [est] areticon polam
spcctans constitaitar. alter aatem est in zodiaco circalo extreme
sub scapalis Eqai non longe ab aeqainoctiali circalo conlocatas,
spectans ad occasam. hi pisces qaibasdam stellis at lineola 15
eonionguntor. stellaram XVII.
4. Perseas. hie nobilitatis caasa et qaod noao genere
concabitionis erat natas ad sidera dicitar penienisse. qai missas
a Folydecte Hagnetis filio ad Gorgonas a Mercario, qai eam
dileiisse existimatur, talaria et petasani accepit, praeterea galeam,
SehoLcodd.AC. 3. lOborius | ideo quod] ideoque C| 11 aequinoctiale C
aestioom A\ tarnen aestiüuin sct'ipsi u. cap, II § 1 \ circulnm] 0 C
12 Andromede C \ bracchia A brachia C \ colocatus est areticon
dolnm A coilocatus est et areticon in polum C. in archetypo est pro et
6*. Eyg,f sed potest deesse copulaj scriptum uidetur fuisse, tum in C et
insertum | 14 capnli C | non om, | collocatur C \ 15 at ^ | ii ^ Hii C \
15|16 Qut piniola coniomgantur A \ sub capite huius piscis (fortasse ab
fodm manu teste Hilgardo) scriptum est HIC PISCIS AQÜILONIÜS andro-
»^e est humeros qnia aquiloni est proximus (u. not, ad 1 in,),
4, PERSEVS in A a, m, rec. in marg, inf, et sie ubique | 1 mobili-
Utü C I 3 Polidicte C \ ma agnetis ^ | at ^ | Gorgonam C | 4 existi-
n»tur tnr | Pegasum C
Hyg. codd. 3. 10- 16 = Hyg. lU 29, p, 93,21-94,6 | 10 Pisces horum
*lter Dotius (nothius P notos U\ littera i etiam in D expuncta erat, sed
^(M^ rurgus sunt deleta) alter boreus X \ appellatnr om, o | ideo]
^<^ue 9 I 12 sab brachio Andromedae R sab Andromedae brachio X \
*Uocatur D' | est areticon] et arcticum X (sed articum B et om. G) de
^' forma m. not, \ 13 ezspectans D \ autem] etiam /' | est om, Bo
**twmo — circalo («. 14) om, />*, in marg, add, D' sed omissa uoce equi
^^ scapalis] scapilio coni. Scheffer \ coilocatus X (sed collocatur R)
15 exspectans D espectans M ) hii RGP \ pices R \ quibusdam] cuius-
^ F I Stellas B | lineolo D uineda F \ 16 coniimg^tur. stellarum XVII]
^ Arietis pede primo coniungimtur. quorum inferior ante occidere et
^^oiiri oidetar. habet autem Stellas XVII et boreus omnino XII. coniunctio
^^>nuQ habet egs, Hgg.
4. 1—14 = Hgg, U 12, p, 46, 6—21 | 1 hie am. FP | causae D^ \
^^] inusitato Hgg. (in D o ex e correxit eadem manus inuisitato Uo) \
^ concapiscionis D^ eoncubicioms />' | esset Hgg, \ dicitar ad sidera G |
^ Polidecte RBF polydete P | filia if » M pegasum />' VF \ preterea D
Pfaeterea et RB
VIII
5 qua tVidatus ex aduerso non poterat uideri. quam Graeci aid
dixerunt, non ut quidam inscientissime interpretantur eum Ol
galea usum, quae res nemini docto probari potest fertar etia
a Uulcano falcem accepisse ex adamante factam, [ex] q
Medusam Gorgonam interfecit, quod factum nemo non scrips
10 sed ut ait Aeschylus in Phorcisi f quae utraeque uno oculo us
existimantur et ita suo quaeque tempore accepto oculo uigilasi
hunc Perseus ab una earum exceptum in paludem Tritonids
proiecit. itaque custodibus excaecatis facile Gorgonam som
sopitam interfecit. cuius caput Minerua in pectore dicitur habei
15 cuius sinistrum crus et umerum laeuum circulus aestiuus diuid
(sunt stellae XVIII).
Schal, codd. AC. 4* b qua] quam C | dutus A \ indutus — quida
(u. 6) om. C sed in fine huius scholii habet diutius ea aduerso non potei
uideri, quam Graeci aiSog dii^erunt u, cap. II § 2 | 7 etiam] et C
9 nem A \ 10 Aeschilus C \ phorcisu A Phorcis C \ 12 uno A \ 13 ex
catis A excitatis C \ 15 crus om, A \ umerum (humerum C) laeuu
umeralem A \ circulus] in circulus C | diuiditur C in quo sequitur diuÜ
— dixerunt u, supra <id u, 5 \ 16 hoc in A a m. rec, inter pedes Bnr
grassantis scriptum est, om, C (totidem sunt pictae).
Hyg* codd. 4* 5 quam P | induitur D^ | quam] itaque Hyg,
AEIAOC DMBGN ANIAOC B AHHAIOC P xovrrjv toö opxoö F om,
itooc uel ä'tSo^ edd, "^AtSo^ ß | 6 dixerunt] galeam dixerunt esse Hgg. (sed
e. d. BGF) I quidem R^ \ inscientissimi F \ 7 nemine />' a nemine B
potest probari X | 8 a] in D nidetur fuisse u | ex om, Hyg, \ 9 medusst
1)^P I gorgona D* (m expunctat sed puncta paene erasa sunt) MRPF
gorgonem BGq^ u, not, | nemo non scripsit] sie MR* nenon scripsit .
nemo conscripsit R^D^GFNU edd, ß nemo scripsit VP nemo scribit
u. not, I 10 Aeschylus] Aeschylus (heschilus R aeschilus MB aescylus
tragoediarum scriptor Hgg. \ Phorcisi] Phorcisi, Graeae fuerunt Gorgoni
custodes, de quibus in primo libro Genealogiarum scripsimus (huius h
memoriam codicum MRBP Bursianus uiUgauit annal, philol, a, 1866 p. 7
n. 2, cf, p p. 249; in D haec differunt: phorcus isigreao m. 1, gorgoneti
in quibus m. 1) u, not, \ utroque D* | H quoque D^M^R quequae Z>'
uigilias egisse Hyg, \ 12 ab una earum] una earum (uinearum D^) trader
Hyg, I Tritonida MRPU edd, p | 13 proiecit itaque] proitaque üiP
gorgona MFN tritonida gorgona P Gorgonem p. | 14 consopitam Hyg.
cui jß^ I Caput Minerua] capit manustua D^ \ habere] habere coUocatu
Euhemerus quidem eqs, Hyg, \ 15 = Hyg, III 11 p, 85,20 sq, \ 15 coii
Perseus huius Hyg, \ diuidit] a reliquo corpore diuidit. ipse eqs. Hyg.
16 om, Hyg,, cf, p, 86,4 omnino est stellarum XYIlII (omnino ordo stellan
XIIII R o, e. St. XVII G),
IX
5* Pliadei» scholii» Ih/glnianiH rnrent. iimufinen earum auper.'<criptiM
^^^inibuH ex codice A expresmae ,sunt ah Ottleio /. c. tob. XIV. u. cap. II § 3 i/i.
6. Lyra inter sidera constituta est hac ut Eratostbenes
*it de causa, quod initio a Mercurio facta de testudine Orpheo est
^adita, qui Calliopes et Oeagri erat tilius eius rei maxime Studiosus.
existimatur suo artificio feras etiam ad se atidiendnm aJlicuisse.
qui querens uxoris Eurydices mortem ad inferos descendisse 5
existimatur et ibi deorum progeniem suo carmine laudasse praeter
Liberum patrem. Auius enim ohiiuione ductus intennisit ut
Oeneus in sacrificio Dianam. postea igitur Orpbeus, ut com-
plnres dixerunt in Olympo monte, qui Macedoniam diuidit a
Thracia, sed ut Eratostbenes ait in Pangaeo sedens cum cantu 10
delectaretur, dic/tur ei Liber obtecisse Baccbas, quae corpus eius
discerperent mterfecti. sed [ut] alii dicunt quod initia Liberi
Sciioi» codd. AK. C //* K hnic scholio inscriptuiti eM FABVLA
FIDES QVAE ET LIRA; in A m. rec. in marg. inf. adsct-ipsit FIDES QVAE
LIRA I l Lira A" | ac TT | 2 est om. \ 3 opagri A \ studiosius K \
4 addiendas A audiendas K \ aplicaisse A applicuisse K \ 5 eurydicis K '
6 laaddasee A | 7 patre uiuss A I intennisit dactus K | 8 eneus K \
9 macedonia K \ 9/10 atbraccia K \ 10 pangae | 11 delectaretur dicitur]
<ielectaret udit A delectaret uidit K \ ei] et | obgecisse A \ 12 discer-
perenterfectis et ut A diwerperent interfectis et ut K \ initio a libero K
Hyg. codd. O. X-M = Hyg. H 7, p. 42,24-43,15 | Libra B sed
^ *V(Uf. Lira D Lyra autem FUz \ astra D^PVFU edd, \ collocata RB^ \
ati PFUz I 2 inicio B | a] de Ä | orfeo D \ 3 Oeagri] in D fuU egri,
^ in 0 muimiit ectdem manuSf a superscripsit tn. 2 \ erat om. X\ ideni erat
^gim uidetur Isid. orig. III 22, 8: et Orpheo tradidit qui erat huius rei
^'^^^xiine studioeus | filius] filius fuit ed. (Jen. a. 15 VJ 3 Micyll. \ studiosusj
studioeus fuit ^Voss. tert.^ Fßp (ei rei maxime studuit Udter^ cod. Mo-
^^ianua); studiosus. itaque Hyg. ( 4 ad] de M^ | te />M audiendum om.
^' audiendi causa BFUz \ adlicuisse] sie /)ßp allicuisse MRBGFNU
^^' applicuisse Isidor. orig. III 21, P; adplicuisse V. n. cap. II § 1 adn. 13 |
^ qoaerens D j eurydicis M^R euridicis D (e super scr, m. 2) euridis P \
uifereros/) | descendisse ad inferos iV | 6 deeorum Z>* | progenies D* \ progeniem
^^or\m PF I elaudasse Z>* | propter JR* | 7 huius] hunc Hyg. \ praeter-
ini^t Hyg. | 8 eoneus R^ oenus D* eneus B oeneus pater tidei ^V | igitur]
didtnr B \ ut] ut etiam FU \ plures U \ 9 olimpo DRB olympho P ,
9/10 a tracia MBB et trachiam N (et a thracia 'Voss. secJ) | 10 ut] et Ä« ,
äBrathosthenes D {ß^ pro mm. 1) arestotenes B erastotenes P \ pancaeo MS paii-
chaeo B (pancheo *Voss, tertS) panceo DGP(O) pauceo F Plancaeo U
pancaheo R (panceeo ^Voss, prim,' panteo 'Voss, sec.') \ 11 Liber ei Bzil ,
baccas D*NU bachas RG bacas B bauccasse Z>* | Bacchas obiecisse FU |
quae corpus eius otn. D^ \ 12 decerperent jV ed. Paris, a. 1517 Micyll. \ ut
om, Hyg, | inicia DB \ Liberi sitj sit Liberi R
Bit speculatas id ei accidisse. Musas autem collecta meml>^^
sepulturae mandasse et lyram quo maxime poterant benefic^^o
15 illius niemon'ae causa figuratam stellis inter sidera constituii^se
Apollinis et louis uoluntate, quod Orpheus maxime Apollin^m
laudaret, luppiter autem filiae beneficium concessit.
Lyra autem posita est contra regionem eius qui locus ^^sl
inter genu[s] et manum sinistram eius qui Engonasin uocatK:Mr.
20 cuius ipsa testudo spectat arcticon circulum, summum aut^m
cacumen ad polum notium contendere uidetnr. quod signtm m
Uirgine Oriente occidere, cum Sagittario exoriri per8ptcitm::«r.
habet autem in ipsis testudim« lateribus singulas Stellas, ^Q
summis cacuminibus eorum quae in testudinem ut bracchia so. ^
25 coniecta singulas, in mediis i^dem quos umeros [ut] Ei — -^
ScfioL codd. AK, 6. 13 id] it Ä %ic K \ accedisse K \ utem
utea K ) menbra A \ 14 mendasse K \ liram K \ quae | potentei
beficio I 15 memoreae I 17 iupiter A ioppiter K \ 18 liramutem A
autein K \ alterum est om, A \ 21 nothum K | 22 uirgiDi | perspecitür
23 testudi A testudo K \ 24 testudine | brachia K \ 25 media idem
Hyg, codd, 6, 13 sit om. D* | id] et ob id i? | 14 mandasse] tra(^==^
disse G | liram B \ qua Ä* | maximo Scheffer et ^Voss, teH' \ potuera^^— ^
MRBGPNGikp potuerunt DFU^ \ 15 constituisse] posuisse G \ 16 uoluntar -^
louis G I quod] sie VB^PUedd. cf. F, quorum MRB^GN^p, quod D (d m^
ramira, r a m. 2 »uperscr,, erasum uldetur s. uidetur igitur quos primua^ ^
correctum in quorum, tum erasa est littera s iam expuncta et eius loco
scripta) j Apollinem maxime X \ \1 laudauit R} laudarat ^Vßp, idem iar^^
ucluerant Scheff, Munck, \ autem om, N uero FU \ filiae] sie DRM*N^ fili- '^
M^BGPFUedd.p filiae filio coni, Scheff. u, not. | beneficio D« | 18-27 = Äyy^-'
in 6 I 18 autem] sie F haec Hi/g. \ est posita RG posita est L^
( ;- = est superscripsit m, eadem) | eius] sie G et ed, Sanet,, eius loci H^, /
locus om, PFU edd. (hahent Munck. Stav.) \ 19 eius qui] et F | 20 arcticon]
ad arcticum X (at areticum B ad arcturum G). ad, quod in scholiis deest
{cf. 9 8), interdum ah Hygino omissum uidefur apud uerbum spectandi, ef. 3 12
uhi haec structura codieum XY consensu probatur, et Hyg. III 17 Equus
arcticum circ. spectans | 21 nocium D nothium P \ quod signum] haec lyra
Hyg. (lyra om. öß) | 22 exoriente Hyg. \ occidere] occidere uidetur et U \
exoriri om. G \ prospicitur F uidetur G \ 23 ipsius F \ 24 que D \
testudine PFU edd. ß | brachia X \ Äni B \ 25 collecta Gcpi collocata PV^ (ex
Voss. *sec. et tert'); colcata D, tum unius litterae (e ?) rasura; coniecta uel
collocata F (r pro altera c ap. Heydenreich. per error em typ. ?) \ singnlas]
post hane uoeem M habet in scapulis ipsius (cf. u. 26), sed linea notatum.
similis est error in R: singulas in scapulis ipsius testudinis Eratosthenes
fingit singulas (u. 26) | hisdem BF iisdem Uedd. | quas BPFV \ umeros] sie D*
(umeres) M humeros ceteri et sie fere ubique | ut om. Hyg. \ erathosthenes D
XI
tosthenes dicit singnlas, in scapalis ipsins testndinis unam, nnam
in hm,
Nonnnlli etiam dixernnt Uenerem mm Proserpina ad iu-
dieiam lonis nenissey cui eamm Adoniam concederet qnibus ah
loue Calliopen datam iudicem, qnae Mnsa Orphei est mater. 30
tm indicasse, nt dimidiam partem anni nnaquaeqne eamm pos-
sideret. propter quod Uenns irata mnlieribus qnae in T/»racia
sant carpere dedit.
7. Olor. hnnc cyennm Graeci appellant. qnem complnres
propter ignotom illis historiam commnni genere auium omin
appellanemnt, de qno haec memoriae prodita est cansa. Inp-
jiter cum amore inductns Nemesim diligere coepisset neqne ab
ea nt sni copiam faceret inpetrare potnisset, hac cogitatione 5
SchoL codd, AK, 6. 26 in otn, A | scapt K \ unam in basi] in basi
^ K \ 2S uenerem uenerem qum | ad iud. loois] iudicium iadicium ad
iouis (iouuis K) | 29 cui] cui cui | uerba quibus — sunt (u, 33) bis exstant in A
<W inferiore loco scriptum est que musa et muleribus) | ab] ad | 30 calliopem |
31 unaquaequae parum | -^2 tracia
z
7. CIGNÜS QUI ET OLOR ET ORNIN in marg, inf. codicis A a m.
rec^ FABÜLA CIGNI «cholio inscHbit K \ 1 holor K | cignum greci appel-
lantor K \ quam | 2 ignotum | orum K \ 3 memoria A \ iupiter | 4 nequae
Hyg. codd. 6. 26 dicit] finit D^M^ finxit V fingit ceteri {idem in
^M correctum a m, 2) | singulis Z>* | testitudinis D | unam] duaa FU
«< 18 Voss,* I unam in basi] in ima lyrae (lyra i^ofJ. lyram G lyri />*; in
^BM) lyrae ?p ex amiectura Munckerf) quae (que />') ut basis totius uidetur
^ömnH]^. I 28— 83 = Ä^. II 1, p, 44, 5—12 | etiam om. FU, in D atUe
^ne uoeem ercis. e | Uenerem om, DM^RB \ 29 uenisset DRP * Voss, sec* \
^einiin />• erum B* | adonim DBGFN^ adonin MRPU edd, (n, not, <w/ I 22) j
qnibus] cuius M^ \ 29/30 Calliopen ab (a BUn) loue X \ 31 eam] itoque X |
Qti X (ut F) I dimidiam] in D a m, 2 super hnne uocem scriptum fuit deä
ftd rursus deletum est | earum unaquaeque X (in D corrector uocetn una-
qiieq: ante anni transponi iubet) | o2 propter — (33) dedit] Uenerem autem
iodignatam quod (ut FU) non sibi proprium concessisset, obiecisse omnibus
quae in Thracia essent (erant R sunt FU) mulieribus, ut Orphea (orphei
RG) amore {in D fuisse uidetur a maiore) inductae ita sibi quaeque appe-
terent (appeteret FU9\l\ ut membra eins discerperent. Hyg,
7. l-}6 = Hgg, II 8, p. 44, 19—45, 11 I l holorem F Olorem U \
cignum RBGPN cicnum M cingnum D \ Graeci cygnum (x6xvov fj.) GFUedd, ß |
oonplures DG^ \ 2 historiam illis FU \ omim GFNU Spviv ofiß | auium
omin om, B \ 3 nominauerunt BFU \ 4 amorem D | Nemesim] sie RF
Nemesin ceteri \ 5 sui dpiam faceret] secum (om, D^) concumberet (cubaret
FNU) X I impetrare X
amore est liberatus. iubet eniiu Uenerem aquilae simulatam se
sequi, ipse in olorem conuersus ut impetuin aquilae uitans ad
Nemesim confugit et in eins gremio se collocanit. quem Nemesis
non aspernata amplexum /enens somno est eonsopita et ab eo
10 compressa. luppiter autem auolauit, et qnod ab homintftu^ longe
uolans uidebatur, inter sidera dictus est esse, quod ne falsnm
diceretar, luppiter ex faeto cygnum uolantem et aquilam sequen-
iem collocauit in mundo. Nemesis autem, ut quae auium generi
tunc/a, mensibus actis oütim peperit, quod Mercurius auferebs
15 detnlit Spartam et Ledae sedenti in gremium proiecit. ex quo
nata dicitur Helena, quam Leda suam ßliam dicit,
Exori/«r autem cum Capricorno. Stellas habet XIIII.
V
Schal, codd. AK. 7. 6 aquile | simulatu K \ 7 olore A | ut otn- \
at ^ i 8 quae A que K \ 9 amplexus K \ ens A eius K | sompno I^
consopitae A consepita K \ \0 comp praessa A compraessa K I homines '*
Omnibus K I 11 int ter -4 | ne] e Ä" | 12 iuppit ter A | cig^um K \ sequ^*^
O'n fine Her»us) A | 13 ut— (15) Spartam] ut quod auium peperit quod ^^
generis tunc a mensibus actis ouam. spartam iC ) 14 iuncta] tunc a | ououb ^
(m. ad 3 U) ouam K | quod] pquod ^ | 16 nata] nata esse K | haelena I^^ }
filiam dicit] in A legi tantum potent m, pi^aecedunt quattuor litterae euanidae, t^ '
filia ieste HilgardOy FlAI legit is qui Reifferscheidii in ustnn codicem de^crip^^^^ '
filiam dicit Ä^ | 17 exori A \ capriccomo A \ XIII K
Hyg. coild. 7. 6 amore] ab amore R \ liberatur D* | aquile ^
aquila F \ similatam MBPo^ \ se sequi] seseque DMGFNU, se sequi, sesequ^^
cjjL I 7 olerem I)^ | conuersus] conuertit et BGz^ \ impetum aquilae uitanW
aquilam fugiens X | 8 Nemesin X (F = A) \ fugit NU J 9/10 et ab e^
compressa. luppiter] quam dormientem luppiter compressit (conpr. R), ips^
Hgg, I 10 auolauit autem ipse G | euolauit R sed correxit eadem manus \
quia RFU \ ab hominibus mn, Ä* post uolans inseruit üf*, ab omnibus MF \
longe] alte Hgg. (in D m. 2 exhihet apte, uidetur fuisse ad te) | 11 uolans|
uolann caelo Hyg. \ est ont. B \ esse] esse constitutus X (esse om, R) ti. not. \
falso Ä I 12 uideretur FU uide G \ e Hgg. (hoc e R) | cygnum] eum X
(üted eam D^M^R) \ consequentem D^FNU^^ | 13 locauit D' (collocauit,
suppunxit m. 2) ß I 14 iuncta] esset iuncta Hgg. | peperit] procreauit Hyg. \
mercuribus />* | 15 spartum Z>* | id§ D^ lled§ D* | in gremium] ingenium
/>* I proiecit in gremium U \ 16 nata dicitur] nascitur Hyg. \ Helena] Helena
ceteras (ceteris U^) specie corporis (c. sp. Uedd.) praestans Hyg. \ ledam
D^ G \ filiam suam G \ familiam M, corr, ead. m» | dicit] nominauit. alii
autem eqs. Hgg. \ 11 cf, Hgg, III 7, p* 84, 7. 9 | Stellas habet] onxnino
habet Stellas Hyg, (omnes h. st. /?, h. onmino st. V sed omnino a m. rer,
additum) I Xllil] sie p, XII DM^RVPU, XIII M'^BGF^^^
XIII
8. Aqnarin«. buDC complures esse Gani^iedem dixerunt,
quem Inppiter propter palchritudinem corporis ereptum [a] paren-
tibns deornm ministrnm fecisse existimatur. itaque ostenditnr
ut aqaam aliqno infandens, Hegesianax autem Deucaliona dicit
me, quod eo regnante tanta uis aqfme de caelo profusa sit, ut 5
catacI|(smos fieret.
Pedes Iictbet in Aietnali circulo defixos, manum autem si-
nistram usqne ad Gapricorni porrigens tergum. dextera iubam
Pegasi prope contingeDs spectat ad exortus. qui cum ita sit
tignratus, necesse est corpore cum prope resupinato uideri. effusio 10
aütem aquae peruenit ad cum piscem qui solitarius figuratur, de
quo posterius dicemus. habet autem Stellas XII F.
9. Caprlcornos. huius efßgies similis est Aegipani, quem
Inppiter [et] quod cum eo erat nutritus in sideribus esse uoluit
nt capram nutricem, de qua ante diximus. hie etiam dicitur,
Seholm cod» C, H. 1 Aquarium hunc | Ganimedem ] 4 infundens
- (5) de 0/M.y M. cap, II § 2 | 5 coe]o | 6 cathaclismos | 7 habet om. \
biemali] geniali | 8 jubeam | 9 cui inita | 10 propere supinato | 11 quae
K. 9. inscriptum eist scholio FABVLA CAPRICORNVS
Hyg. codd. 8. 1-6 = Hyg. 11 29, p. 70, 8-13 | 1 conplures DM^p \
^anymedem (g^animedem MRB ganimeden P) esse X \ 2 propter om, I)^ \
corporea D* | ereptum om, i?^ 1 a om, Hyg, (sed habet P) \ 3 deeorum D* \
4 aliquando D* (aquilo Voss, sec) caliculo coni. Scheffer aquali ß aliquo
rede tarn restUuit Bursianus \ hegessianax R hegesimaz F hegesinax U \
(iencalion DMRBGP deucalionem F \ 5 quod eo et quae sequuntur usque cid
N. Ij^ traditum sit omni- (omnibus pro homioibus) in D a m. 2 in ra9ura
fftipta fmnt \ de] se de X (idem D ex quo ß se e aumpsisse se dicit) i
profaderit X I 6 cataclismus DMRBF cataclysmus GPUedd, ß | fieret] factus
ose diceretur. Eubulus autem eqs. Hyg, | 7 — 12 = Hyg. III 28, p, 93, 8—13 j
Aqnarius pedes habet (habet pedes FU) Hyg, \ in om. D^ \ fixos FU I
utem om. MR \ 8 ad om. G \ post capricomi in D unius littercie (u ?) rasura \
tergus (FU = schdl.) X \ dextram DRFU dextra ceteri \ iubae Pegasi RFU
I'cgftBi iubam G \ 9 prope om. G, post uocem sequentem postM R \ coniungens
''£p «. not. ad 185 | exspectat DM (in D post hanc uocem eras. aj spectans
^ie^. I ortus D* rr<w». sec') ortum D«i?ß u. not. orf I 13 | 10 eum
<^rpQre GU | eum om. F | 11 autem om. Hyg. | 12 superius D^ \ post dicemus
(unitw sunt in scholio quae Hyginus de Aquarii oriu et occasu et de singulis
fituf dteüis dicit. summam addit in u. 18 ß: omnino XIIII, sed XIII G XII
J>'P XXn D'R; XVII restUuÜ p
9. 1-7 = Hyg. II 28, p. 69, 16-22 | CAPRICORNIÜS D' \ aegypani
bBP aegippani i2 | 2 et om, Hyg. \ in sideribus esse uoluit] ut cum eo esset
^ «jderibus uoluit F cum eo esse uoluit U
xini
cum luppiter Titanas obpugnaret, primus obiecisse enm bostibos
ö timorem qui panicos uocatur, ut EratostAenes dicit. bac etiam
de causa eius inferiorem partem piscis esse defonuatam, qaod
muricibus bestes sit iaculatus pro lapidum iacdone.
Gapricornas occasum [a]spectaDS et totus in zodiaco circnlo
deformatus cauda et toto corpore medius diuiditur a/; hiemali
10 circnlo, subpositus Aquarii manu sinistra. occidit praeceps,
exoritur autem directus, et babet in naso stellam unam, infra
cernices unam, in pectore duas, in primo pede unam, in posteriori
pede alteram, in interscap/lio VII, in uentre V, in cauda UV
oranino stellarum XXVI.
SchoL cofl. K. 9* 5 timore | eratostenes ! aetiam | 7 hostis | p^^
iaccionem | 0 caude | ad | 12 prima | 13 in interscapilio VIIJ inter^ca^'^
fem
VII-
Hyg> codd* 9» 4 cum] quod cum (F) U^ \ tytanas DP \ oppugn ^
MRP oppugnarat F \ prius F \ eum om. X \ ostibus R \ 5 panisco^
(cos a m. 2 i>artim in rasura scriptum^ in qua fiiit iscos uel tale quid) —
panistos F paniscnos BG icavtxo? 5|ißp | uocatur] appellatur Hifg. | ut
dicit] ut ait Eratosthenes X, jmst haec uerba lacunam stntuil p, gu^m uir^
6 causa] in D fuit causae sed correxit eadem manus \ huius FU |
formatione G formatione MRBPp formationem D ed, Ueneta a, 1512 ei ^
inde a o, ? formatio FU u, not. \ quod] U edd., et quod Codices mei omnes.
locus uidetur turhatus \ 7 muricibus] id est maritimis conchyliis add. FU (^
in D rici in rasura scriptum est, fuisse uidetur neri I iaculatus] aulatus ^
lapideum D* | iactatione GPFUedd.^ \ %—U — Hyg. III 27 | ad occas
spectans (ezspectans D) Hyg. (de ad omisso u, 6 20) | circulo] in circulo ^
9 deformatur D^R Bursian | et om, DM^R^P, cum it*, a Burs, \ medius c:
RAP Burs, u, not. \ 10 suppositus X (Isubp. B) \ aquarum Z>* | manu sinist^
sinistra manu G manui sinistrae FU edd. manu sinistrae ex coniect^m
Munckeri ß | occidit] occidit autem U \ 11 exoritur autem] exoritur R
exoritur F \ erectus G \ et om. G hie R sed ceteri \ habet] in singulis comib^
singulas insei^tit p. idetn post in naso st. u. addit in capite II | in niu
stellam G stellam in naso FU | 12 ceruicem GFU | primo] priore Hyg,
posteriori pede] priore (priori D^R alio P *Leid,\ summo coni. p) eodem
uide not, | 13 in om. codd. \ interscapilio VII] Interscapillio habet stelli
VII FU cf. Scheffer. | V] VII FU \ lU] U Hyg. {sed V P) | U omnir
stellarum] o. e^t st. X (o. est st. ordo R et ita est o. st. numerus F et e
numerus st. Micyll. et est o. st. U) \ XXVI] sie DMRBGP, XX (tot enum
rantur) cjx, XXI F (ed. Paris. 1517) Micyll; XXII U {sed ed. Uen. o, 151
ut solet Ptdetnaei summam exhibet XXVIII) cf. u. 23 ubi U septetn pro quinqi
Htellis (=F) habet; XXIV ßp.
10. Sagittarias. hnnc complures Centauram esse dixerant,
alit antem hac de causa negauenint qaod nemo Gentaurus sagittis
Sit usas. hie antem qnaeritur, qui uir equinis cruribus sit defor-
Diatns et candam habeat nt Sati/rns. dicnnt enim nonnulli hnnc
esse Crotum nomine Eup/iemes Mnsarnm nntricis filinm, nt 5
Sosithens tragoediarnm scriptor; enmque domicilium in monte
Helicone ha&nisse et cum Musis solitnm delectari, nonnnnquam
e/tom studio uenationis exerceri. itaque pro merita [in siluis]
adsiduitate magnam laudem adsecutum. nani et celcrrinmm in
Ms et acutissimum in Musis extitisse. |)ro quo studio illius 10
petisse Husas ab loue, nt cum in aliquo astrorum numero
defonnaret. itaque louem, cum omnia illius artiticia uno corpore
nellet significare, crura equina fecisse, qnod equo multum sit
QSQgy et sagittas adiunxisse, ut ex his et acumen et celeritas
eins nideretur, candam satyricam in coq>ore finxisse, quod non 15
Schoi. cod. A. 10. in marg, inf. a tu. rec, SAGITTARIVS ;
^ ali I negauerint i 4 satarus | 5 croam | euflemes | 7 habuisse] nasuisse
ijn^'ma littera et N potest esse et H) | msis | 8 enim | in siluis huc
^igrauit in A, cum post celerrimum (u. 9) »it canlocandum \ 13 crurequina |
14 adiancxisse ut exissct acumen | 15 corpo
Hyg. codd. 10. \—\S = H^g. U 27, p. 68, 26—69,15 | Sagittarium
^^mplures hunc P | 2 autem del. M^ \ hie Z>^ | de om, B Mic, \ 8 queritur
^^F I qui uir] idem habuit D*, quur D', cur ceteri uide not, \
** Satyri Hgg. (satiri D^B) = epitom, et schoi. Bas, | 5 euphemis DBG
g
''t] ut ait Hgg. \ 6 sostheus DMB} sotheus /?'P sosteus BU soxteus F
^^Unquel ®«ni X (eam Z>') w. noL \ morie D^ \ 7 helycone RF elycone P, om, G
^^^^tt D^ I non numquam />(?(?) ßp nonnumquam R (falso ß im adnotatione
*««if/^. nonnumquam/ nam edd. meae omnes idem habent quod A nonnun-
^XKam) ) 9 adsiduitate] diligentia X \ magnam laudem assecutum in D a
•*•• 2 in rwfura (praeter litteras mag in marg. additas) scriptum est \ asse-
^^x tum JC(ads. M) \ 10 et om, P \ extitisse] factum esse X | U eum om. X, post aliquo
•*»4rerM»^ F, poM numero öß | 12 deformaretur RPUedd.^ \ cum] fecisse et
^^ti ^ ex G et eoniectura Schefferi, ut c^eri) cum Hyg. \ 18 crura eins equina
^^Sfg* I multum sit usus] mulio (multo *2 VossJ) satus esset R^ uel mulo
^eiiatus esset coni. Bursianus | 14 usus] unus Z>^ | pro ingenio post sagittas
**^dHnt FU e4d. \ adduxisse R sed correxU ead. m. | ex his et acumen] ex
"^«tjuniin acumine D, a m. 2 (praeter litteras exi) scriptum, maximam partem
e et e
»1 rimira \ et acumen et celeritas] acumen celeritas M acumin. celiritas R
(^uper$cr. m. 2) et celeritas et acumen F \ 15 eins] sie ß «r G, esse ceteri \
«ansam uidetur hahuisse D* 1 fixisse DMRGFUz^^ \ quod] quod iam 7)ß
n^iod icon B (quod Croto coni, Burs.)
XVI
.T ^-i
• s^sr
^— ^
minus hoc Musae quam Liber Satyris sit delectatus. ante huius
pedes stellae sunt paucae in rotundo deformatae, quam coronain 1*^^
huius ut ludentis abiectam nonnulli dixerunt. i ^*^
Corpore figuratur uelut mittere incipiens sagittam, a pedibus
20 usque ad umeros ad hiemalem circulum figuratus, ita ut caput
solum eins extra eum circulum quem supra diximus a;j»parere
uideatur. cuius arcus lacteo circulo medius diuiditur. hie proe-
ceps occidit, exoritur directus, habe^ autem in capite Stella» 1 ^
duas, in arcu duas, in sagitta unam, in dextro cubito unani, in
25 manu primori unam, in uentre unam, inter scapulas II, f
(sunt stellae XVI).
11. Sa^ltta. hanc unam de Herculis esse demonstrant, qn^
aquilam interfecisse dicitur, quae Proraethet iocinera fertur exedissß*
Inter duos circulo«, aestiuum et aequinoctialem, supt»
\-^
t)
Schol, cod. A. 10. 17 pauca I 20 at | 21 exttra | addarere | 22 uidetux- \
precepe | 23 habem | sstellas | 24 dexstro | 25 uuentre | 26 haec uef^
ejctra figuram inter caudam et pedem a tnanu recetUiore sn^ipta mint, (totidf^^
sunt pidae, — de nutnero uide infra Hyg» codd.)
K. 11. l Sagittam | 2 Promethei — fertur] prometheo occiso refertar^* ^
3 quos circulo
11 yy. codd. 10. 16 hoc Musae] hoc Croto Musae ^ ex H praeeuw^^
WesHelinyiOf hie Musae U hie Musis F Micyll. \ Satyris (satiris DB) ut inepto^^
hUetpolntioftem deleuit p | pedes huius G \ \1 paucae et />' (tw. 1: pauca^^^
J/*Fß I rotunde D» rotundum P \ quas D^M^BGV edd.^ | 18 eius .ST
19—25 = Hyg, III 26. p. 92, 16—23 | Sagittarius autem \^om, G), specta^:^^^
(exspectans DP) ad occasum, Centauri corpore eqs. Hyg, | figuratus G
uelud DR I emittere G \ incipiens sagittas D^BP^o^ sagittas indpie^^^,
(tFU I 20 in hiemali circulo Hyg, \ figuratus] collocatus Hyg, (collocatur D)
21 eius solum PFU \ eum am, G \ 22 diuiditur medius P | post diuiditu^^^
haec Hyg. habet: ante pedes huius est quaedam Corona stellis effeeta de qu^^^
prius (superius X)ß) diximus. | 23/24 II Stellas G \ 24 prius unam] II p
25 priori D^MRBUedd, priore D*GPF^ \ inter scapulas] in (om, codd,) inXxsr —
scapilio Hyg, u, not. | post II in Hyg, sequuntur haec: in cauda I, in priori'
(— i ÄP) genu I, in pede I, in inferiore (— i RP) genu I, in poplite I (u^
glossema del, p), omnino (omnes RG omnino est stellarum FUedd,) XVI
(sie D^MVBGP; XV cei^ri, quod probauit pj. Corona autem Centauri est
stellarum VII.
11. 1-2 = Hyg, II 15, p. 52, 8—10 | Sagittam GP \ HereuUs]
Herculis telis Hyg, (sed cf. p. 117, 21 ß: a Martis seil, Stella) | qua aquilam]
qui abquilam Z>^ | 2 dicitur interfecisse X \ iocinora Bsp. iaconora G \
iecinora Promethei FU \ ^—10 = Hyg. III 14 | Inter] Sagitta (Sagittae D')
inter Hyg, \ etquinoctialem R \ 3/4 super aquilae signum posita M*BGz^ supra
Signum aquilae posita R signo aquilae supposita F signo aquilae super-
posita U (0)
xvn
aqniloe signam posita diuiditur ab eo circulo, qui utroque polo
sobiectas [est] ad Gancrain et Caprieoiiium peruenit. huius 5
[cjacamen ad Eqni pedum regionem spectat, altera pars ad
umeros OphiucAt. haec oecidit Uirginis exortu, exoritur autem
com Scorpione. habet omnino Stellas IIIT. quariim una est in
principio materiae, altera in medio, duae reliquae in eo loco
qoo ferrum solet a/tigi diuersae uidentur. 10
12. Aqoila. haec dicitur Gani/meden raptum amanti loui
tradidisse. quam etiam luppiter ex auium genere sibi dilexisse
existimatur, qnod unam hanc ex auibus traditum est memoriae
contra solis exorientis radios uolatu contendere. itaque nunc
Super Aquarium uidetur collocata. Aunc enim conplures Gany- 5
meden esse finxerunt nonnulli etiam dixerunt f
Aglaosthenes autem qui Naxiaca conscripsit ait louem [sub]
Crete snbreptum Naxum delatum et ibi esse nutritum. qui pos^
SdwL cod. K, 11, 4 aquile | 7 umeroR Ophiucbi] meroRophim
10 ferre^l aere figi diuerse (ti. supra p. 22)
A. 12. in marg. inf. a m, ree, scriptum est AQVILA | 1 ganimeden
»• nd, ad 122 \ anti | 2 auiu um | 5 hunc] nunc | ganimeden | 7 aglo-
»thenes | 8 cete subreptam | posquam
Hyg. cod4lm 11. 4 diuiditur] uidetur B \ utrique a{jL | 5 est otn,
Sjfg. I 6 cacumen] »»V PU, acumen Hi/g, \ aequi D | expectat D espectat M^ \
7 bomerum R \ aephiuchi D^ ophiochi F Ophiulci U (ut fere semper) \
tendit post Ophiuchi add. Hyg. \ ortu (orto Jf *), oritur X | 8 habet] habet
autem VGP \ omnes R \ est ow. X \ 9 duae om. F \ relique Z> | 10 adfigi M
12. 1—11 = Hgg. II 16, p. 55,12—17 p. 5G,2— 7 | 1 haec dicitur]
*»f F, haec quae dicitur U, haec est quae dicitur ceteri \ ganimeden DMP
guiimedem R BG N U Gonymodem Fedd. ß | raptum] rapuisse et Hyg, \ iouitZ>* |
2tradidisset Z>* | tradidisse] dicitur add. N | quam] hanc X \ luppiter] primus
«rfrf. X (primum VGN) prius p | dilexisse] ttic R, sed delegisse Hyg. \
^legisue sibi FUo \ 3 quod — traditum] quae sola tradita X w. ttot. \
^ wientw U | uolatu contendere] contendere uolantem G contendere uolare
i>lf »Ä'B (/iiiY contradere) ixß, contendere ualere R'M^VPFUop u. not. \
BUBc (m%. X I 5 supra DMRGP^ \ equum Z>* | uidetur collocata] uolare
'udetnr X \ quam plures N \ ganymeden] sie DM ganimeden P ganimedem
ÄÄGiVt/ Ganymedem Fedd.^ \ 6 dixerunt] Meroi>em quendam fuisse eqs.
arfrf. Hyg. p. 55,17 — 56,2 I 7 Aglaosthenes] sie ediiiones itide a o. ipi codd.
^^idäur omnihus «rs/a^ aglosthenes {DMRFU) vel aglostenes {cf. 'AY^ittod-ev-fj??
^itr 9ßS) I Nazica (naxia D) Hyg. \ conscripsit] sie GF, scripsit ceteri \
•it Itmem om. G | aub am. Hyg. \ 8 Cretae U edd. u, not. \ surreptum
^GFNUedd. \ nazam B \ postquam] cum R
2
xvm
quam peruenit ad nirilem aetatem et aoluerit bello lacessere
10 Titanas, sacrificanti aquilam ouspicatam. quo auspicio louem
uictorem renertisse et aquilam inter sidera collocasse.
Eius ala dextera non multum extra circulum aequinoctialem
prodire, sinistra autem non longe a capite Ophiuchi figurata
uidetur. praeterea rostrum eius a reliquo corpore diuidit ciV
15 cu/us, quem supra diximus a Cancro ad Gapricomum peraenire.
media autem finitur ab eo, quem supra lacteum orbem deroon-
strauimus. haec oectdit exorto Leone, oritur autem cum Capn-
como. habet in pede stellam I, in utraque tibia I, in canda ^*
(sunt stellae IIII).
13. Delphin, hie qua de causa sit in mundo collocati^^
Eratosthenes ita cum ceteris dicit. Ne;)tunus quo tempore Ampb^'
triten uoluerit Nerei filiam ducere uxorem, et illa cnpiens coi^-
seimare uirginitatem fugeret ad Atlantem, complures eam qnaesittM^
i,^
3 ^'
H-
'^
Schol. cfHh A. 12, 10 ospicatain (u.p. 19) i 13 post capite septem ud
litttff'anim spatium uacuum est relictum, Ophiuchi ex Hyg, suppleui \ 14
terea | a am. | diuiditurcuius | 15 diximuss | et | peruenire. media autem]
uentrem medium | 17 haec occiditj hoccedit uel hoccidit | 18 Stella | utraqua/^^ ^
caudam | 19 extra figiiram add, m. rec, (totidem sunt pictae).
13, DELPHIN VS in marg, in f. suhscr, m. rec. \ 2 netunus | 4/5 queaitm^^^*'^
dimissiRse
Hyg. cadd. 12. 9 peruenerit D^VBGPFU edd,^^ u. not. \ uoluit f^^ [
lacescere HU et editiones o Micyll. ^ laceraase Scheffer \ 10 titana D^
sacrificanti ei Hyg. cf. epitom., sed ad sacrificandum ei üf (ad sacrificandi^"--**^
ei egresso Bursian) \ louem — sidera] usum esse et eam inter astra X
not. I 12— 18 = Hyg. III 15 | 12 Eius] Aquilae RB Aquila ceteri \ dextra
(dextera B) \ circulum om. 6r | 13 a om. DMBBGP j opbiuci D ophjuchi
Ophiulci U\ figura D^P\ 14 propterea i? | 15 Gapricomum] Scorpionem F' I
U» autem] et F \ demonstrauimus] esse add. Hyg. \ 17 haec exorto Leorm^
occidit FU I exorto] orto G occidente Bo \ exoritur Hyg. | 18 habens X I
pede] capite Hyg. \ tibia] penna X u. not. | 19 om. Hyg. (in FU addituf
Itaque omnino sunt quattuor).
13. 1-8 = Hyg. II 17, p. 56,15—22 | 1 Delfin D Delphynus R Del-
phinus MBo^k (u. not. ad 4 9) | hie om. G \ de qua F \ in mundo] inter astra
Hyg. I collocatus inter astra G \ collocatus corr. ex allocatus D \ 2 dicit
cum ceteris G | Neptunum (nuptunum />') X | 3 uoluerit Amphitriten
(amphytriten DR amphitritem BN U edd. amphytritem P) X \ Nerei filiam
o;w. X\ seruare GFNU | 4 uirginem Ä* | fugerit FNUedd. {praeter oiijf^
Atlanta (athlanta D) X \ eo U \ quaesitam RD^BGN
xvnn
dimisisse, in his et Delphinum quendam nomine, qai pernagatus
poeDe omnes insulas aliquando ad uirfjinem penienil eique persnasit
nti Neptano nnberet, et ipse nuptias eorum adminisirauil. pro
quo facto Nepttinu^ inter sidera Delphin! efßgiem collocauil . . .
(sQDt stellae Villi).
14. Orion, hanc Hesiodns Neptuni filinm dicit ex Enri/ale
Minoos filia natum. concessum autem ei nt supra fluctus curreret
nt m terrOy qnem ad modnm Iphicio datnm dicitur ut supra aristas
curreret nee eas infringeret Aristomac/ius auteni dictt quendam
Ga/fhjrea fuisse Thebis, Pindarus autem in tnsnla Chio. htinc
Scitoim cofi* A. 13. 6 i>ene | aliquando — i>eruoiiit om. \ eiqua |
7 admini»tranit eq»,^ Vogelaius hunc lomm sie exhibet adm. pro q. f. N.
coUocauit inter astra Delphini effigiem. t^ed Ililgarduit haec tatitum uerauum
*^itia legit post et ipee nupti: as eorum ad ... | quo facto nept ... | ra
*^lphini . . . quae uulgatae potius mnnat'iae rett^xtfulefit. qiti ticquutitur
9**indeam fere hretus ueraus (unque ad os Delphini) ita nuinuernnt ut Icffi
•0»« possint. primi initium Hilg, legit itaqiie (it extrenme litterae uocis
^^'ollocauit; ap, Hyg, sequiiur et hoc ampliuR). aentmii Q (qui Neptuno eqs.) \
^ ^^ra figuram adscripsit manus recentior,
14. in marg, in f. nt, rec. €idscr. ORION | 1 euriale | 2 fifilia natuR concess-
I 3 in terra am, | 4 aristomacuR | diccat | 5 CathreaJ sie ex Hyg, codd,
eui {cf, infra u. 12), in A legi tantutn polest hrea, primae litterae
^^^^Mnuerunt \ in inRula] in in euanuit j 5 hunc — et quod (m. 10) ex Hyg.
^*^<Ä(/. »uppleui, cum in A hie locus omnino — nonnullae litterae possunt
^^-^^tmi — euanuerit
Hyg. codd. 13. 5 iR /> | Delphina (delfina D delphinam P delphynam V
"^Iphynum R) Hyg. \ quandam Z>' | peruagataR D \ 6 jmene omnes otn. X
** not. I inAulas] in insulas D^MP in siluis F \ Ruasit F | 7 ut nuberet
^^ptono X I eorum nuptias G \ amministrauit HO \ 8 Neptunus om.
W|^. I 9 cf. Hyg, III 16 omnino est siellarum IX (Itaque omnino sunt stellae
^^MneroX FU edd. praeter aji).
14. 1-22 = Hyg. II 34, p. 72,13-73,3 | 1 hesiodes Z>' | euriale
^UBF (in D inter e «^ u unius litterae rasura) | 2 Minois X (minonis D
<^' S) Minyae coni. Burs.*) \ filio Z>* | natum] procreatum G \ super FU \
cirreret om. /?' | 3 utl et R^FU \ phiclo MD^BG phyclo FU phido Z>»
pfaydoP I ut mn. D \ aritas />» | 4 nee) sie BPFU edd., neque DMRG^ \
inachiis D* Aristonicum F Aristonicus U Stareren | 5 Catrea DM Burs. p
fti^m uide, catraea R chatrea B cratea P cathaream G Erythrea FU'^il Hyrea
Mieyll. Hyriea Munck, Staveren ß | pandarus B \ chyo P
•) idem (Mtvooo pro Mtwooc) ad Pseudo-Eratosth. catast. locum eundem
(p. 162 p) tarn coniecerat 0. Müller Orchomenos p. 100 adn. 3.
2*
XX
autenty cum loueni et Mercurium hospitio recepissei, petisse oh
ut sibi aliquid Uherorum nasceretur. ilaque quo fadUus päitw)^
impelrarei houein immolasse et his pro epulis adposuisse, quöd
cum fedssel, poposcisse louem et Mercfurium qaod corium de boue
10 foret detractumj et quod fecerant urinae in corium infudisse et ii
siib terra poni iussisse. ex quo postea natum puerum demoB^
strant, quem Ca/reus ex facto Uriona nomine appellari iusßi^
sed uetustate et consuetudinc factum esse ut Orion uocaretur.
hie dicitur Thebis Chium uenisse et ibi Oenopionis filiam Meropei^
15 uino et cupiditate incensu^f compressisse. pro quo facto ab
Oenopionc excaecatum et de insula eiectum Lenmum ad CTul-
canum peruenisse et ab eo ducem quendam Cedaliona nonmine
accepisse. quem collo ferens ad Solem . . . uenisse et ab eo
sanatus ut se ulcisceretur Chium contendisse. Oenopiona aut^m
20 a ciuibus sub terra custoditum esse, quem postguam se inucair«
Sch^d» cod. A. 14, 12 capreus | 13 sei | 14 dicittur tbeebi^ l
15 incenauquo | 16 excecatum | uulcannum | 17 Cedaliona] aliona tantum f^P*
potent, retenwi ne ea quuhm qtiae Vogehius legit (usque ad u. 22> t^-^^
Hilyarilo accitrate possunt mnnia discei^ni \ 18 . . . uenisse] peruenisse ua^^*
Vof/eis, mihi potius uerhi dicitur mutila pars excidisse uidetur (cf, 6 *
delectaretndit) | 19 ulcisceretur euanidum in codice | 20 postquam euanuit^
liyg* codd. 14, G hospitio recepisset] suseepisset hospitio R \ eis F€^' *
7 aliquis D^IiM^P \ quo] cum I) | filius 3f* | 8 inpetraret M | apposui^^*^^
MRBGPUedd, (adp. sn-ipsi cf, 15 1) | 9 quumF | de boue muß \ 10 foret] fui$^=^^*
FUedd, I fecerat D* \ uirene /)M H iwniussisse D \ demonstrant otn, X *^*
not, I 12 chatreus B^G chares B^ erithreus F Eratheus U Erythreus ^:^=^"
Hyreus Min/U. Hyrieus Mnnck, Star, ß | e A^ | fato D sed corr, ead. w»
uiriona />' | nomine ajmd ß excidit \ appellari iussit] appellauit FU «appella:
M appcllaret DRBGPo\l^ I 13 uetustate] sie BGFUedd., sed uenuHt&te o
DMRP^^ I esse] sie D^Ry est reteri u. not. | Orion] ante hatic nocem in
una Uttera (e, an e ?) erasa est | 14 chyo P \ ibi om. BUedd,^ (exstat
D tibi sequitur rasitra duarum iittei'arum bi uel bo) | enopionis GP oppin^^^
onis />* oenoppinionis Z)* | 15 uino et] per uinum Hgg, \ conpressisse /)ß
\i\ oxcaecatus (excecatur />) Hyg. \ eiectum] eiectus (iectus Z>) existimati^^-^^^
(autem add. Bo\i) Uyq. \ lemnon D^GP lenum U lemni B \ uocanum D^
17 uenisse i>' | ducem quendam] sie M^ quendam (quemdam D) ducei^^-^^
e
ceteri \ cadalonea D^ ccdarionem />* cedaliona M celadonia Cr | 18 ferens '^
ferens dicitur (dicitur om. ojj.) Hyg. \ 19 sanatum ü senatum F\ contendisse]
reuertisse Hyg. (reuersmn esse R) cf. epit. et schd. Germ. \ oenapiona
oenipiona B \ 20 sub terra] se i?* | custodium D* | esse om. D' | inuenire]
posse add. Hyg,
->*
XXI
desperarat, Oriona in insulam Cretam pernenisse et ibi uenari
coepisse cum Diana . . .
Hunc a zona ei reliqito corpore aequinoctialis circulus diuidit^
cum Tauro decertantem coüocalum, dextra inanu cktuam ienentem
ei incincium ense, speci(tniem ad occasum ei occidefUem exortu 25
Scorpionis posteriore parle ei Siujiiiario exorieniej cum Cancro
autein ioio corpore pariter exsnrgeDtem. hie habet in capite
Stellas tres ciaras, in utrisque umeris singulas, in dextro cubito
obscoram unam, in manu similem, in zona tres, in eo quo gladius
eins de/onwa/tir tres obscuras, in uirisque gcnibus singtUas claras, 30
in pedilms singulas. omnino XV IL
(sunt 8t€llae XVIII).
15. Canis. hie dicitur custos Europae adpositus esse et ad
Minoa peruenisse. quem Procris Cephali uxor morbo laborantem
dicitur sanasse et pro eo beneiicio canem munere accepisse f
Qe nlla fera praeterire cum posset. post eins obitum canis ad
Sciiol* cad* A. 14. 21 in insulam] in silua | 22 c^^pisno 1 jwst
*^iiuia nihil amplius leijere potuit Vogels, lHUjardus nonnulla addit qiun*
'*» dimidia columna teinpli in quo Orion stans figuratur (u. epimetr,
*^^^. A) minio scripta sunt, cetera jdane euanuvmnt. ego tertii libri
^^^^quam partem ex Ilygini codd. suppleui \ 2bj2ß teni (TEAl) exortu scorj^ionis
^*^^^äterior, quae »equuntur (usque ad toto ti. 27) ex Hyg, suppleui |
^^ raliter exsurg gentem | 28 Stella las | deatro {rf, dexstro 10 24) | 29 ob-
^^^'^T ram un nam | 30 deformatur] fomiatur eqs, ex Hyg, suppleui \ 32 extra
l^^^^ a m. rec,
IB. SYRIVS in marg. inferiore adscripsit m. rec. \ 2 minoaa |
'^'^^l^^hiali I 4 canes
Hyg» ctHld» 14. 21 desperaret (disiwraret DM) Hyg, \ Orioneni R Orion
^'^ri I uenit etc. G u.f^\ uenare D \ 22 Diana] sequitur in Hyg.: et ei polliceri quae
^^^ "Mpra diximus et ita ad sidera peruenisse. eqs. \ 23 — 31 = Hyg. III 3Ö | 23 Orion
*^ :»c Hyg. | 24 claueni D clauum RP \ 25 esse R \ exsi)ectiinteni D spectantem M
<f ante s rasura (fuit certe e ut fere ubique in M) \ exortu] sie DMRBGpQii.,
exorta (= U^) uidetur corrigendum u. not. \ 26 i)Osteriori o | cum cancro
*"^^^m] et cancro in D \ 27 exurguentem R exurgentem MGPFU \ 28 tres]
^y Ä| cubito eqs. {usque ad p. 9G»3) om. Z>» | 2ü similem] similiter 1 /^«i'^ß
'^^ ^•^»:iilem I ceteri | tres] II D^R \ quod MP \ 31 omnino] onines R sunt omnino
^-^^% obscuras. omnino sunt FU | XV R XVIII Z>* | 32 om. Hyg.
JB. 1 -13 = Hyg. II 35, p. 73,23—74,7 | 1 custos] ab loue custos Hyg. \
^r>lK«tu8 MRBGPU edd. \ ad om. M \ 2 Minoa] animo Z>» | i)ocris /)*
\*^cxKhri8 MBPU procis G \ uxor Cephali F \ morbo om. X (cf. epit. ex vo^oo) |
'^ iBimere] in munere Äf» muneri Munckerum secutus ß | accepisse] coepisse F,
**^«Mt«r in Hyg.: quod illa studiosa fuerit uenationis et quod cani fuerat
^tom I 4 illa />' | eum preterire Äo
XXII
5 Cephalura peruenit, quod Procris eius fnerat uxor. quem ille
ducens secum peruenit Thebas. ibi erat iiulpes, cui dalum
dicebatur ut onmes canes eflugere posset. itaque cum in unura
peruenisseut, Iup/>iter nescius quid faceret ut Istrus ait utrosque
in hipides conuertit, nc data beneficia aliquo tempore degenera-
10 rentur. nonnuUi liunc canem Orioni« esse dixerunt, et quod
Studiosus fuerit uenandi cum eo canem quoque in/er astra con-
stitutum, alii autem Icarii canem esse dixerunt, de quo ante
diximus.
Leporem fugientem sequens posterioribus pedibus diuiditur
15 aft biemali circulo, pedem dextrum Orionis paene suo capite
coniungens, coii)ore ad occasum spcctans, sed caput ad aeq^i-
noctialem circulum tendens, et occidens Oriente Sagittario, exoriens
autem cum Cancro. hie Canis habet in lingua stellam unaißi
quae Stella Canis appellatur, in capite I, quam nonnulli Siriöti
Schol* coU» A. 15. 5 que | 7 effugerre | 8 iupiter | histrus
9 tempore] tsmbore legerat Voijds. Hiiyai'dus tempore (P quamqnam #*<"*
safis accurate possif disrcrnlf rerte non esse B) | 10 orionem | et on^-
quod — (12) dixerunt om, Voy. | 11 in | 15 ad | penc | 18 auuteem
Hyg, colitim 15. 5 pocris D* prochris PU | fuerat eius B eins fu^'^
M' I 6 secum ducens I<M^^\i. \ Thebas (tebas D) ^leruenit X \ ibi] sie ^^^
ubi BBGVFU cdd.% \ uulpis D \ 7 dicebatur] erat G \ ut om. FC-o I pcr^^
FV"^ I unam />M 8 no.scius /)» | quod H \ histrius DMRBPFU hystriu.^ ^
Lster o|jL IsfcruH ßp | utrumque FU(R^?) \ 9 lapides] sie oja, lapid
DMRBGPFU^i^ u, not. \ ne - degenerarentur om. X | 10 Non illi I>
dixerant i> | II studiosu« om. B studiosius U \ fuerat F \ cane quoque
quoque cane o | in M | awtra] sydera /?, sed corr. ead. m., Fü^i \ constitutu
conlocatum X \ VI autem] hunc P \ Icurii] sie D (prima litfera i super lii
a m, eadem) M^R (haee forma etiam ceteris Hygini loeis eodieibus uetusti
ribus magis rommendutur quam learus quod ß recepit^ quem u. ad p. 34,2
Icari ceteri ßp ] canem Icari B \ dixerunt om. />' | 13 diximus] in Uft
additur quae multa propowita 8U0« habent auctores. sed Canis eqs. | 14— *i
= Ilgg. lil ?A*) I 14 Canis Leporem Hijg. | consequens MRD^BGPFU^ pe^^
sequens a|i. «. not. \ jwdibus om. B \ 15 ab om. Bq \ ab hiemali circuL-^^
diuiditur G \ orionis dextrmn BG \ capite suo F capiti auo AV \ 16 contingei
[i. I corpore] capite Hyy. u. not. \ exsi>ectans D"^ \ capud R, h, l. corpore wi
uidetur scribendum | 17 circulum om. o | tendens et] tendit X (uersus G)
occidit FU I exoritur F \ 18 autem om. P \ 19 stella om. M*GUedd. | l
autem alteram (autem om. G) Hyy. | syrion RD^BFU
*) Hoe eapnt in D a m. 1 omissum a m. 2 eum Pistrice (UI 30) in
rasnra eM scriptum f. 8o^> inter Pisces (III 29) et Eridanum (III ol). eadem
manus rec. jujst Orionem (III 33) hoc caput leyendum esse siyno adiecto monuit.
n .
a .
'^'C-:
^*n
- «
X -.
xxm
ftppellaaernnt, de quo prins diximus, in ntrisqne auribns singulas 20
obscoras, iu pectore II, in pede priore UI, inter scapulas III,
in sinistro lumbo I, in pede posteriore I, in pede dextro I, in
canda V. omnino niginti.
(sant stellae XX).
16. Ijepus. hie dicitnr Orionis canem fngere uenantis. nam
cum nt oportebat eum uenatorem iinxissent, uoluerunt etiam signi-
ficare aliqua de causa, ita leporem ei ad pedes fngientem di-
reierant. quem nonnulli a Mercurio constitutum dixerunt eique
datnm esse praeter cetera genera animalium, ut alios parcret, ö
alios haberet in uentre. qui autem ab bac causa dissentiunt,
negant oportere tam nobilem et tam magnum uenatorem, de quo
et ante in Scorpioni« signo diximus et postea in ipsius ßc/nra
^ f (iicemus^ non debere leporem uenan.
(sunt stellae VII). 10
SchoL cod» A, 16, 20 utrisq. (in fine tiermis) \ 21 obdcurans I
^^ lombo I 24 extra figuram adscr. m. rec, (totidem sunt piciae).
Iß, addo lectiones scholiot'um Germ, e codd. B(asil.) P(ari».) S(trozz.) cf.
^^^eys. pp. 95 sq. 170, 5 — 11. de hoc scholio egi initio capitis III. — LEPVS
^*» marg. inf, m. rec. in A \ 1 fugeri uenatis A \ niini cum] namque A \
^ xii 09H. BPS I fincxis8cnt A finxisse BP\ 3 itaque BPS (= Ilyg.) \ ei om. A,
^^tims P\ direxcrnnt] finxcrunt BPS (= Hyg-) I quod Sequilar enuntiafam om.
^ I 4 a om. A | constitut tum A I ique A isque BP \ 5 esse om, BP \
P**>Dpter P I cetera) leiwra BP \ ut om, A | alisvs utroque loco A | alios
P^^fc**eret om. BP \ 6 uentrem A \ qui — disHcntiunt] quidani S \ disBentiu unt A \
^ :aiegagant A | et tam] Uimque BPS \ 8 et om. AB PS \ «cori)ioni signo
-^imus A scorpione signo diximus S scorpione d. s. BP \ figura dicemus
. i4 I 9 non del>erc] oportere BPS | lepore A \ uenirc A \ 10 ertra figuram
A adscr. m. rec. (totidem sunt pictae).
Hyg» caild. IB. 20 appellant Hgg, \ primum t/ | in] praeterea habet
Hyg. I singulas obscura^] sie Cr, obscuras ningulas FU »ingulas stella-s ob-
ceteri \ 21 priori Äop. | inter scapulivs] sie Micyll., in interscapilio Hgg.
^^^■^ om. codd.) w. not. ad lO 25 \ 22 lumlx) 1] lumbo III G \ ix)sfceriori o\ip
V] 1111 Hyg. (cf. p ad L, tres G) | omnes R omnino sunt PFU \ XIX
l\ XVIII 0 I 24 om. Hgg.
16. 1-9 = Hgg. U 33, p. 71,14-22 | 1 LeiKW F \ dicitur om. P |
^^^s'Äantes Ä' | 2 cum ut oportebat eum] cum oi)creum /), e super sa-. m. 2,
V^^xim eum H) \ uoluere FU \ etiam] etiam hoc U edd.^ et hoc F \ 3 itaque
^^Sß9' \ ei ad pede«] ad pedes eins Hgg. \ direxerunt] finxerunt Hyg. \
^ animaliam] quadrupedum Hgg. \ 6 causa om. G \ 7 oportere om. M^PFU
^*^. (praeter oji et ed. Sanctandr.) ß | 8 in om. D* | et ix)8tea in i^isins
[ «^wa dicemus om. X \ 9 non debere] oportere fingi X \ uenaii] sequitur in
Y *^W. ü schol. Germ. Callimachum etc. \ 10 om. Hgg., cf. Hgg. Hl 32, pag.
Y ^^>10 ita Bont omnino VI, ubi restüuendum est VII {u. p).
xxiin
17. Argo. hanc nonnuUi propter celeritatem Argo dixetuot
graece appellaUiiu, alie autem quod Argus fuerit eins inuentor.
quam primam in mari eoiuplures fuisse dixerunt et hac re maxime
stellis esse tiguratom. hanc autem factam Pindarus aii in
5 Magnesia oppido, cui Demetrias est nomeu. Callimaehus autem
in isdem finibus, a^ Apollinis Actii templum, quod Argonautoe
proficisceutes statuisse existiiuantur in eo loco qui PagasöC
uoeatur, ideo quod nauis Argo ibi primum compacta dicatur, quod
est graece pagasae. Homerus hunc eundem locum in Thessaliae
10 finibus esse demonstrat. Aeschylus autem et noiinuUi dicunt a
Minerua quandam materiem eo esse coniectam. sed huius non
tota effigies inter astra uidetur. diuisa est enim a puppi usque
ad malum, significans ne bomines nauibus fractis pertimescerent
Huius puppis hiemalem cireulum et maioris Canis caudam
15 contingens inferiore parte nouissimae nauis inclinata antarcticon
cireulum üingit, occidens Sagittario et Capricorno exorto ut in
mari collocata, exoriens autem cum Uirgine et Chelis. haec
Schal* cod* A. 17. in marg. Inf. a m. rec. ARGO | 2 ali | arg gas I
4 ut I 5 magnesi | qui | 6 at appoUinis iicti | argonaute | 7 pagase | 9 grec« I
paga^e | humerus | 15 inferiorem pai'tem | antarticon | 17 mare u, nct. \
hec
Hytß. codd. 17. 1 - 13 = llyg. II 37 | 1 Argon Ä | hac /)* | praeter F» '
1/2 graece dixerunt Argo BGz\\.^ dixerunt graece Argo M^, dix. A. gr. ;Sif<if. |
dictam G \ autem om. X \ luerit eins inuentor] sie F^ eins inu. f. P, eius f. i.
ceteri \ 3 quam] hanc autem X \ in niai'i fuisse complures (f. in m. c
M'^)X\ haec P^ \ 4 autem] nauem Hyg. (nauim ßPFUedd.) \ 5 Magnesiae ?
magne sida />* | Z)emetria U \ nomen est FU | challimachus I) \ 6 hisdem
MBG eisdem B iisdem FU vtid. \ apix)llinis R \ hacti P actu D (~ a m. 2) 1
ergonautae P \ 7 proficiscentem D^ \ existimantur statuisse G \ existimatur
/)'3/» I eodem G \ Piigasae] sie PFq\l? pagiise I)W ijegase MRD*BG I
8 Argo om. F \ conpacta />ß | dicitur Hyg, | 9 pagase BPU pagasse D^
jxjgasse D^ lyegnse MBGF naYctaal o icaYaoat (x Pagasae Micyü, Jta"(ä3at
Seheffer naf-rjvat eoni, Muhekcr iiä4at (pagsae) coni, Biirs. | 10 aescilus MB
escilus D Hcilus /? eschilus P \ autem om. F \ et] ut M'^BG'^^ \ dicunt]
aiunt X \ a om. P | 11 Mineruam P \ materiam X (u. Neue lal. Formenl. I
pp. 371.373) I eo] loquentem eodem Hyg. \ coniunctam X u. not, \
12 tota] nota 1) | efficies />* | est enim] sie G enim est eeleri | pupi R |
13 fnictis nauibus BG^ii | 14-20 = /%. III 36 | 14 Argo huius Hyg. \
15 inferiori G inferiora R \ nouissime D^RBPU edd. \ nauis om, />' | ant-
arcticon] sie D et ^Voss. see.\ antarticum MB antarcticum RGPFUedd.^ \
16 Sagittario] sagitt G | exorto] extoto R | 17 mari] niaiori D' | autem
om. FUo I hie D'
XXV
ibet in pnppi ad singula gubernacula quatema«, ctVcum carinam
sab reiectu quinque^ ad malum summnm tres. ita est stel-
mm sedecim. qnae quare non tota sit dixi. 20
(sunt stellae XXVI).
18. Cetu8. hie dieitnr ut a Neptuno 8it mis^us ad Andro-
edanty de qua ante diximus^ sed, qnod a Perseo sit interfectus,
opter inmanitatem corporis et illius uirtutem inter sidera collo-
ktü8.
A[d] cauda media diniditur hiemali circulo^ spectans ad 5
Lortas, rostro prope posteriorem Arietis pedem iangens. huius
norem partem corporis, qaae spectat ad exortus, prope adluere
amen Eridann« uidetnr. hoec occidit exorto Cancro et Leone,
Schal, cod. A. TZ» 18 h habet | puppim | ad otn, \ quaternas circum] sie
ri^Mfi', quatematia cum ^ | 19 et] ei | reiectu] hatw lectionem ex codicis X
moria recipere malui, lectu yl | 21 extra fig. a m, rec. (totidem sunt pictae).
18, COETVS in marg. inf. adscr. m, rec. | 1 Cetus om, | aa |
ÜBQg I andromedan | 2 quo | 8 eridanum | haec] utrum hec an hie scrijytum
i discemi non potesi. fortasse igitur rede scholiasta haec quod Ht/ginus
flirf (de Pistrice) in hie mutauit, de Ceto.
Hyg. oodd. f7. 18 puppi] IUI add, ß, sed restUuendum est Stellas
UI. de hoc caialogo tc not. | quaternas] ad primum Stellas V, ad alterum
altenun D) IUI Htfg. \ circa B \ carinam] V add. Hyg. \ 19 et mn. G^ \
vb reiectu] sab reiectum GFÜo, supra tectum coni, Burs. | summum om. X \
m D^VBGFU edd. {sed III \l) | ita est stellarum] ita totus est stellarum
^RiU toia est stellarum ceteri \ 20 sedecim] sie (XVI) DMBG, XXII R
yo9s. 8ee.\ XXm VPFUedd., XXVI ß, XXVII p (VI stdlis pro quinque
^rinae attribuiis) \ quae — dixi] quae quare non sit tota in mundo collo-
^ prins (u. supra u. 13) diximus Hyg. \ 21 om. Hyg.
18. 1-4 = Hyg. U 31 | 1 Caetus D | hie] de hoc Hyg. \ 2 ut (cf. Hyg.
/». 34,10. 45,21. 65,3. 79,8)] quod D*M*BGFU edd. ^ \ sit missuni M^Rp
u«Q8 dt FU I ad Andromedam] ut Andromedam interficerct (interficiet />*)
^jfy. I 2 de qua] sie MRD^BG^^^ quam D^PFU | quod om. Uedd. |
iterfeciom M^R^p \ 3 inmanitatem] sie MR^p immanitatem ceteri (in D
' inuuiitaiem corr.J \ illius] per illius Bo\l | uirtem D \ conlocatum />ßp
^oa^mM^PFU | 5-11 = Hyg.lll'SO*) \ bAd] Fiatrix a {^om. P) Hyg. | media
o^FUedd. \ hiemali] ab hiemali X u. ad 99 \ cxs^^ectans D* espectans
sed 6 eras. | 6 exortum DRo^ m. not. ad l 13 \ rostrum prope posteriori
tf. not. I pedi R | 7 corporis quae om, D^ \ spectad R exspectat D' espectat
sed e eras. \ exortum ifa|Jiß | alluere X \ 8 Eridanus] Ueridanus MR Aeri-
108 B Eridani D'FU om. D«ß | cadit FU
*) Hoc Caput D' in rasura scripsU, u. ad 15 14. sed eiusdem maior
s (a partem u. 7) a m. i scripta reliqua est (postea deleta) fol. 84 in.
XXVI
exoritur autem cum Tauro et Geminis. sed habet extrema cauda
^0 Stellas II obscuras, ab eo loco iisque ad reliquam corporis
curuaturara quinque, sub nentre sex. omnino tredecim.
(sunt stellae XIII).
19. Eridanus. hunc alii Nilum, conplures etiam Oceanum
esse dixerunt. qui autem Nilum uolunt uocare, propter magni-
tudinem eius et utilitatem aquosissimum esse demonstrant, prae-
terea quod infra eum quaedam Stella sit clarius ceteris lucens
5 noraine Canopos apjpellata. Canopos autem urbs flumine ar/-
luitur Nilo.
A sinistro pede profectus Orionis et perueniens usque ad
Pistricem rursus diflfuuditur arf Lq>oris pedes protinus ad antar-
cticon circulum tendens. huius iigurationem biemalis circulus
10 diuidit stellarum est XIIL
(sunt stellae XIII).
Schal, cod. A. 18. 11 ciiruaturmm | uenttre | tredecem | 12 «^rfra
fi{f, adscr. m. rec, (totidetn sunt piirtae).
codd. AK. 19. ERIDANVS in tnarg, inf. A a m, rec, K \ 1 complures K \
2 qui — uolunt oin. \ 3 aquosin^ji sinium A \ 5 canapos K utroque loc^ '
apellatii | abluitur | 8 ad Leiwris - ad antarcticon] altioris pe<i**^*
prtinus afc arcticon A altioris |)edi8 sed protinus antarcticon üf | 11 €-f^^
fg. adscr. m. rec. in A, om. K. toiidem stellae in A sunt pictae. acC^
(om. K) quarta decima magna, cui m. rec. adseripsit stella Canopus.
Hyg, codd* 18, 9 Tauro] Centauro o | extrema] in extienia (extra<?*"*
/)') Hijg. cf. epit. et schol. Germ, apud p | 10 Stellas om. ß | reliqoi Htf^'
\\ omnes li omnino est G omnino sunt FUedd. omnino est stellarum P '
tredecim] sie U edd., tresdecim F XVI D' XIIII G XIII ceteri \ 12 om. H0'
19. 1-0 = Hyg. II 32 | 1 Heridanus MR \ nylum DP \ complurej?
X (V) I 2 quo Z>> I nylum DP \ uoluit Z>» | uocari (om. B) Hyg. \ 3 aquosis-
simum] acquissimum Hyg, u. not. \ propterea D^Bo \ 4 eum] hunc D* (w. 1
uidetur habuisse eum) ß | ceteris] a ceteris D^BGo \ 5 canapos R utroque i |
urbs] insula X u. not. \ fulmine /)' | alluitur MRPo^ abluitur DBG Stm.,
aluitur FU\1-\Q = Hyg. Ul 31, p. 94,24 -95,1 | 7 Eridanus a Hyg. \ usque
om. R I 8 rui-sum BGoil | difficitur R^ \ protinus] sie R, et protinus ceteri |
arcticum D (sed ant superscr. m. ead.) M^R^Poii antarcticum M*R*BGFU^ \
9 circulum tendit (t. c. FU) X </. 15 17 | circulus hyemalis FU \ 10 diuidit]
diuidit ab eo loco quo projie coniungitur Ceto eqs. Hyg. \ stellarum est]
p. 95,5: omnino est stellarum ordo R, o. e. st. numerus Füy st. hie est G,
o. st. e. Bo\L^ o. e. st. ceteri \ 11 om. Hyg.
xxvn
30. Piscis qui notius appellatur. is uidetur aquam aocipere
signo Aquario. qui laboraDtem qnoDdam Isim seruasse exinti-
latur, pro quo beuefieio simulacrum piscis et eius filiorum, de
dibos ante diximus, inter astra constitu/um. itaque Syri com-
lures pisces non esitant et eorum simulacra inaurata pro deis 5
^natibus colunt de hoc C/esias scribit.
Inter hiemalem et antarcticon circulum media regione collo-
itns spectare ad exortum utdetur inter Capricomum et Aquarium,
e excipiens aquam quae profunditur ab Aquario. bie oceidit
iente Canero, exoritur autem cum Piscibus. sed est omnino 10
ellamm duodecim.
Exinde australem soliti quem dicere Piscem
Uolnitur inferior Capricomo uersus ad austrum.
ont gtellae XII).
21« Ära. ad hanc primum dei existimantur saerifieaBse et con-
rationem fecisse, cum Titanas oppugnare conarcntur. eam
Item Cyclopas fecisse. ab ea consuetudine homines dicuntur
Seholm cod* A. 20, PISCIS in marg, inf. a m. rec. \ 1 accipere ud
cipere | 4 con-stitoni | G clesias | 8 at | uedetur | 9 excipienH uel excidien» |
^ ed I 14 ejcira fig, adscr, m, rec. — totidem stellae sunt pictae.
21, ÄRA in marg. inf. a m. rec. \ 1 aras | hac
Hyg. codiL 20, 1— ü = Hgg. II 41 | 1 quo i^ | nothius R notus D* \
c X I aquam] ore aquam (a. o. B) Hyg. \ excipere Hyg. \ 2 a om. R \
luarii rede MRD^BGPoii^ u. c. HI adn. i, in D fuit a . . . quario (2 nel
UUerarum rasura, ntiV) I issim R ysim BG isin PU^\i. \ 3 simulachrum DR
t ubique) \ 4 inter diis astni M sed diis del.f in antra D^ \ constüuit
Ify. C^iiome^ neutri ledioni repugnat: oo<; roivTa<; exipL-rjoav xal iv TOt<; ^otpot^
"*jMiv p. 180p, cf. schoi. Bas.) \ siri DP syrii F \ quauiplure» If' con-
xires D (sed s add. m. 2) M^R? \ 5 hesitant PF ''esitant R \ aurata U \
Ü8 X I 6 poenatibus P | de — scribit om. G \ Ctesia.^] sie ex codd. suis rede
»« Burs.f etesias D (sed as eras.) B, ethesias MR etheriaä P et Hesyas FU
^Hegesias oji et Ctesias coni. Modius Muncker \ scribit om. /)* | 7 — 11
~ H^fg. HI 40 I 7 Piscis autem qui notius dicitur inter Hyg. | antarcticon] sie M
»ötarcticum D^FÜedd.^ antracticum R antarticum P arcticon /)* areticon B
*^cnm G I collocatus om. F \ 8 exspectare D \ idem quae sequuntur uerba
^ ordine exhibet: inter Aquarium et Capricomum uidefcur ad exortum |
nier Capricomum et Aquarium] sie FU recte, inter Aquarium et Capri-
oranm ceteri w. cap. III sub f. | 9 funditur X \ 10 oritur G | sed opn. G !
st ow. Ä I omnino stell.] sie R, st. o. ceteri | 12 sqq. om. Hyg. \ 12/13 = Cic.
rat. IL 167 sq., u. cap. II § 3
2L l—b = Hyg. II 39 | 1 ad hanc] in hac Hyg. \ plurimum B
i XI esümantnr P \ sacrificasse et] sacra et (sacram D^P)X \ 2 tytanas PU
Qgnare P \ 3 ciclopas B \ eaque G
xxvm
instituisse, ut, cum aliquam rem efScere cogitarent, prius sacri-
5 ficarent.
Ära prope an^arcticum circnlum tangens inter Hostiae caput
et Scorpionis caudam extremam coUocatur, occidens Arietis
exortu, exoriens cum Capricomo. haec habet in summo cacnmine
circuli quo formatur Stellas duas et in imo alteras duas. omnino
10 Stellarum quattuor.
De qua Cicero sie dicit
Inde Nepae cemes propier fulgentis acumen
Aram quam flatu permulcet spiritus austri.
(sunt stellae IUI).
22. Centaurus. hie, nomine Chiron, Saturni et Philyrae esse
filius dicitur, qui non modo ceteros Centauros, sed homines quoque
iustitia superasse et Aesculapmm cum Achille nutrisse existimatur.
pietate igitur et diligentia effecit, ut inter astra statueretur.
5 apurf hunc i/ercules cum deuerteretur et cum eo sedens sagittas
consideraret, fertur una earum decidisse supra pedem Chironis
et ita eum interfecisse. alii autem dicunt *Centaurum miratum,
Schol. coil. A. 21, 6 arcticum | 7 extrem mam | occidedens i
8 e exoriens | 14 extra fig, adscr, nu rec, — totidem stellae sunt pictae.
22, Hoc schd. neglexii Vogels, — GENTA VRVS in marg. inf, adscr.
m. rec. \ 3 iustitiae | aesculapem | 4 eiUcit | astraa | 5 aput | ercules
Hyg* codil. 21. 4 instituisse] sibi c^d. Hgg. \ ut otn. D^ \ efficerem D ^ \
conarentur G \ sacrificarent] sacrificarcnt quam agere incepisscnt (incoepisäcnt
BPo\i. coepiäsent FU incepiissent D a m. 2 ex incipiissent correctum) Hyg. |
6—10 = Ilyg. III 38, totum hoc cajnU otn. G | 6 prope om. P, post circulum
posuit Uoy propter /) V j antracticum R antarticum P | 7 extremam caudam P ;
extremo B \ 8 oriens DF^ exoriens autem i? | 9 circuli] turibuli ro/ii. ß w.
not. I quo] quod DMRBP^ ubi FU edd. \ altaras R altaris (i | duas] otn.
FUo I omnino stellarum] et ita est omnino siells^mm FU edd., omnino DMBP^
omnes R | 11 — 14 om. Hyg, \ 12/13 = Cic. Ärat. u. 183 sq,
22. 1-14 = Hyg. U 38 I 1 hie] hie cUcitur X \ chyron R cyron DP \
philurae MR filure /)« filare D^P filiainie B philyres F \ 1/2 filius ea«ie X \
dicitur oni. X \ 3 aupererasse D dicitur superasse FU \ et — Achille]
Aesculapium (escolapium D esculapiumque G Moditis *ex memhranis suis*)
et Achillem (acyllem P) X \ A diligentiam 1>* | effecit om. G \ m D^ \
statueretur] numeraretur (annumeraretur G numeretur DM^P)X^ \ 5 aput DB \
deuerteretur] sie rede ß, diuerteretur DMR^BFUedd., diuerteret GPR* 'Voss.
sec.\ deuerteret uoluU Staveren \ cum eo] simul cum Chiix)ne (chyronc MRP
cyronae D) Hyg. | 6 unam D^ | super G \ chyronis BF cyronis D
xxvmi
(|nod tarn brenibus sagittis tarn magna corpora Centaurorum
interficeret, ipsum contendcrc arcum conatum. itaque ex eius
manu sagittam prolapsam in pedem decidisse. pro qua re lonem 10
miseritnm inter sidera eum constituisse cum Hostia, quam supra
Aram tencns immolare uidetur. hnnc alit Pholon esse Centaurum
dixerunt eum qui haruspicio plurimum ualuerit. itaque ad Aram
com hostia uenire louis uolnntate figuratur.
Centanrus autem ita figuratur, ut in antarctico circulo niti 15
pedibus, umeris hiemalem sustinere uideatur, capite prope caudam
Hydri coniungens, Hostiam dextra manu tenens supinam, qnae
pedibus et extremo ore cireulum biemalem tangit, inter eum et
an/arcticon orbem conloeata. Centauri autem crura a reliquo
corpore diuidit circulus qui lacteus dicitur. hie spectans ad 20
exortnm signorum totus oecidit Aquario et Piscibus exortt«,
exoritur autem cum Scorpione et Sagittario. sed babet Stellas
«npra capnt III obscuras, in utrisqne umeris singulas, in cubito
sinistro unai/t, in manu unam, in medio pectore equino unam, in
prioribus poplitibus singufatÄ, in interscaptlto IIII, in uentre II, 25
SchoL codm A, 22. 8 in pro altero tarn | 12 alii Pholon] calipholon
1*^ at I 15 tauruH, syllabam cen initio uerftus omisit librarius, cum eadem in
hf praecedentis exstaret, uocis Centaurum m. 12 | 16 humeris | 19 arcticon |
^ diniditur | 21 exitum | totuss | exorto | 23 umeris s | 24 una iHhus
*»« loeis I 25 prioriibus popllitibus sing intersscaplo
Hygm coddm 22, 8 tarn breuibus] ita breuibus P \ centaurum B^
9 interfecerit Hyy. \ conatum arcum G \ 10 prolapsuni Z>* | pedum M^
decidisse] eius incidisse Hyg. | louem miseritum] luppiter eius misertus X
n constituit X \ super G \ 12 ara P arcam /)' | tenens om. G \ imolare F
plionon esse FU pholen esse P philonense D' | 13 eum qui] eumque RGU
^fuspicio (harusp. F) X \ plurimum) praeter ceteros (ceteris />*) plurimum
%. I nalnisset DMEEGPay.^ ualeret F ualere U u, not. ad \l^ \
1* fignratum Hyg. \ post hanc uocem in D est octo fere litterarum ra»ura,
ffiiise uidetur ara in hac | 15—26= Hyg. III 37, p, 96,17-97,2 | 15 autem]
^^^ ^Ifg. (om. GF) | in om. D^G \ arctico P \ 16 hiemalem sustinere humeris
^1 17 Hydrae (hidrae i?) Hyg. \ contingens Goji | dextra hostiam G \
"<ipinam quac] supinamque /> | 18 et om. RB \ extromo Z> | 19 antarcticum
A' I collocata A' | autem] uero G \ 20 dicitur] sie G, uocatur ceteri | exspectans
^ «ipectans M \ 21 ortum F exortus P ortus ceteri \ cum Aquario o |
^rtis R exortus D^B \ 22 exoritur] sie FUo oritur ceteri | sagittarios D* |
^ habet] habet autem X \ 23 capud D | singulas] ciaras add. Hyg. | 24 in
Dianu unam om. F | 25 poblitibus G | post hanc uocem utrisque inserunt
t^^MBGFUedd.^ \ in om. X | Inter scapillio DF, in hoc cod. supra illio
feriptum est nlo | £111] tres R, in D m. 2 uidetur uoluisse I | uentre] pectore
G I II] duas daras Hyg.
XXX
in cauda III, in Inmbo I, in genibus singulas f
(sunt stellae XLTIII).
23* Hydra, hoc nomen in marg, inferiore codicis A subscripsit m.
rerentior, ipsum scholion corpori eius inscriptum paene totum euanuii. hctec
tantum legit Hilgardus: (cf, Uyg. II 40, p. 76,3 »qq,) in Hydrae tergo 9ub
Cratere (septem stellis ornato) usexia = posiius existimatur «. 3, 8Üb Coruo,
in quo et ipso septetn stellae sunt pictae, ansam coru = causam coruus u, 4 (?),
praeterea earum (t«. 7) exspectans (m. 9), denique in uentre diu moratus sit
coruus, Apollo autem coactus mora corui . . . . uti ea ignoraiaia enm defedt
ut cf, u. 10 sqq., quod enuntiatum a uulgata memoria manifeste recedens sie
fere uidetur restituendum: <lpi'0 quo adniisso, quod]> diu moratus sit
coruus, Apollo autem coactus {seil, sit) mora corui •< alia aqua I> uti, ea
ignominia eum <Ca>>d[e]fecit, ut . . .
24. Procyon. btc ante minorem Canem exoriri nidetnr.
hac etiam de causa Procyon est appellatus. sed eisdem omnibns
historiis quibus superior Canis adnumeratnr.
In lacteo circulo deiixns pedibns aequinoctialem circnlnm
tangit. spectans ad oecasum ut inter Geminos et Cancrum con-
stitutus uidetur. qut quod ante minorem Canem exoritur Proci/on
est appellatus. bic autem occidit exorto Capricomo, exoritur
cum Leone, sed omnino est stellarum trium.
Schal, cod» A. 22, 26 1 lumbo | singulass | 27 extra fig, adser. m.
rec. — XLV stellae sunt pictae,
24, ANTICANIS in marg. inf. adscr. m. rec. | 1 hante | 2 nomini-
bus I 5 sectans | 6 qui quod] quod quod d | procion | 7 exorto bis \ 8 leon
Hyg. cadd, 22, 26 lumbo] lumbo equino Hyg. | in genibus singulas]
in g. posterioribus singulas, in poplitibus singulas. omnino XXIIII (XXVI
DMBGPV, XXI Ä, XXIII ed. Sanct.). Hostia autem eqs. Hyg. \ 27 om, Hyg.
24. \—Z=Hyg. II 36 | 1 procion D prochion GU proehyon B | ante]
autem D* | maiorem Hyg. | uidetur] sed a nonnullis Orionis esse ezistimator
add. Hyg. sed haec uerha potius post enuntiatum quod sequitur hac — appel-
latus transponenda sunt et pro sed scripto, ut iam ß uoluit. cf. I^euderatosth. |
2 ac P I etiam] autem G | prochion appellatus G procyon esse appellatus M
procyones se appellatus D sed es ex is corr. m. 2, procyonem (prochionem)
appellatum FU<s | isdem DRP^ hisdem MG iisdem FU edd. idem B |
amnibus D^ | 3 adnumeratur] sie P, annumeratur ceteri, quod in D a m. 2
correctum est ex obnumeratur | 4—8 = Hyg. III 35 | 4 Procyon hie in Hyg. \
defixis />» U fixus G | 5 spectat X \ ab />» | ut om. BPD* | constitns B \
6 uidetur om. X u. not. \ maiorem Hyg, | procion D prochion G | 7 appel-
latur D^ I exortu Capricomi ü extoto caprino 12^ | 8 sed — trium] sed o. e.
st. ordo (?Mec uox del. in cod. linea suhduda) DI Bj sed e. o. st. f%t. om, F)
numerus trium F(7, sed e. o. st. III P, s. o. st. e. III (7
XXXT
Antecanem graio Proc^yon qui nomine fertur.
Htvec sunt quae uisens noctumo tempore signa.
(sunt stellae IIT).
25. Plaiiietae** Prima est louis nomine Phaetbon, de qna
Heraclides Ponticna scribit. ait enim, quo tempore Prometheus
homines finxerit, in bis et eum pulcritudine corporis reliquos
praestantem fecisse. eumque cum supprimere eogitaret neque
loni ut ceteros reddere, Cupidinem loui nunliasse. quo facto 5
migsum Mercurinm ad Pbaethonta persuasisse, ut ad louem
ueniret et inmortalis fieret. itaque eum ab loue inter astra
collocatom.
Secunda Stella est Solis, quam alii Satumi dixerunt. hanc
Eratosthenes a Solis filio Pbaethonta appellatam dicit. de quo 10
Schol* cod» A, 24, 9 procion | 10 uisdens | 11 extra fig, adscr, tn.
w. ~ totidem stelUu sunt pictae.
coddmAK, 25» l Planetae addidi \ primae^ primeiT | phaet ^n K \ 2era-
clides K \ promet theus homin nes Ä \ 3 pulchritndine K \ 4 fecsse K \ eumq A \
06q. i I 5 Cupidinem — quo am, | 6 missusum ^ | at | phaeethonta A pheet-
oonta K \ perauaisse A^ | 7 in | 9 ali ^ | dixexcrunt A I 10 eratostenes K \
phaettbontha | appellatam dicit] u, Hyg., ali A alii K
Hyg. codd., 24. 9 sqq. am. Hyg. \ 9/10 = Cic. Arat. u. 222 gq,
25. 1 — 31 = Hyg. II 42 Reliquum (Relictum X)') est nobis (dicere
inseruit Burs., disputare G^) de stellis V, qua« complures ut erraticas ita planetas
Graeci dixerunt, quarum una est louis, nomine eqs. \ pbaeton RFU pheton
DM^BGP photon M\ Phaenon ß ex schal. Sangerm. (p. 229.3 Breys.), u. not. \
de qua] quam D' am. B quem D' ceteri u. not. \ 2 eraclides BU eraclydes R
heraclydes G erachides D eraclytes F \ panticus R, pontiaicus D* |
scribit am. X \ enim am. X \ 3 finxerint P| in bis et] in iis et Af * inisset D
sedfuit iniisset uel inusset (pra finxerit inisset ut uidetur finxisset /)'), ceteri am. \
eum] buncX(bic ed. Sanctandr.) | pulcbritudine X | reliquis FU edd. (reliquos o)
ar. not. ad u. 2A \ A eumque — eogitaret] sie iam Modius coniecit \ eumque]
comque BGFU^^ \ cum am. X \ subprimere D \ cogitare MRD^BPa^ \ neque
om. U atque Fa|i | 5 loui am. MBGPFUedd., louis D^R^ \ ut ceteros]
nt certum BPFU edd., idem habet M a ni. 2 in ras. scriptum, ut certam
tum O I redderet Hyg. | 6 pbetontha D phetonta MBP phaetonta RF
Phaenonem ß Phaenonta Burs. p | 7 immortalis RBPU edd. ) itaque]
itaquem />' | ab loue am. X \ 8 coHocatum] ferunt coli. R u. not.,
locatum G coUocauit Z>' | 9 est] dicitur Hyg. I alius D* | 10 erat bostenes
DB eraathostenes P \ pbaetonta FU pbetontam MGP pboetontam B pbenon-
tarn B pfaentam D sed n in ras. a m. 2, pbetonta in marg. />', u. not.
ad u. 1
xxxn
conplures scripserunt, ut patris curru inscienter nectus incenderi^
terras, quo facto ab loue fulmine percussus io Eridanom deciderit
et a Sole inter sidera sit perlatus [Phaetbo],
Tertia Stella Martis, quam alii Herevlis esse dixeruat?
15 Ueneris seqnens bac ut Eratosthenes ait de causa^ quod, Uulcana«
cum uxorem Uenerem duxisset et propter eius obseruantiam Marti
copia non fieret, ut nibil aliud adsequi nideretnr nisi sna Stella
Ueneris sidus persequi, id a Uenere impetranit. itaqne, quam
uebementer amor eum iucenderit significanSy e facto Pyrois est
20 appellatus.
Quarta est Stella Ueneris, Lucifer nomine, quam nonnolli
lunonis esse dixerunt. bunc eundem Hesperum appellari. isque
Hcliol. codd» AK. 25, 11 uecttuss A uecus K \ cenoerit K |
12 decideret K\ 13 et om. K \ 15 ac A" | Eratosthenes ait .de causa] eft-ato^
atbenensis dicat sie A efratos atueniensis dicte sit K \ qod A \ 16 cu JT |
uenere K \ et ow. | obseruantam Ä | 18 uereris A (sed prior Uttera R wo« mti^
clara) | id inserui | 19 uehement A uenem K | significans e facto om. f
pirois K \ 20 apppellatus A \ 22 esperum K | apellarisque K
Hyg. cadd* 25, 11 plures FC^ cumplures P cumplure />* complure^
/>' cetert \ scripserunt] dixerunt M^RFp | patris (pateris D') inscienter (in^
Rcientis o) curru Hyg, \ incenderit] sie ex caniectura Uedd.fip incenderet X f
12 flumine DP \ percussum MRPFU percursum D om, G \ heridanum MBB \
deciderit] sie ex schol. Sangerm. (p, 228,21 sq. Breys.) p, quem secutus est p
laudata Hyg. fahula 152, p. 26,9 ed. Schmidt, deiecerit DMRPFU deiectus est
BG<i^ deiectus a Sole {om. et) Micyll. \ 13 sit om. BG<3[l \ Phaetbo om. Hyg. \
14 Stella] est Stella Hyg. (est om. P) \ martis Stella RG | erculis D | esse
om. X I dixerant 2>' | 15 sequens] sequens stellam Hyg. (sequens est F)^
sequax scholia Satigermanensia p. 229,8 | ulcanus D uolcanus B \ 16 quum F \
c
Uenerem uxorem M^ \ et om. DM^R \ 16/17 marciopia R, Marti eins copia
Micyll. Sanctandr. \ 17 assequi MRBGPFÜ edd. \ suam stellam MicyU. \
18 üeneris om. D* | id quod etiam in X deest insertn (hoc p) meliore huius
loci uix integri remedio destitutus \ non petrauit />' impetrarit P | quam]
cum (eum D*) X, quia schol. Sangerm. p. 229,11 Br., de h, l. u. not. |
19 eum amor Go\l eum amore BFU amore eum D (sed prius e in ra^ura)
Pß, amorem R \ incenderet X \ significans] rem significans (i id significans
Micyll. I Pyrois est appellatus] Pyrois Stella est appellata* seh. Sangerm.
l. c. H. 12, stellam pyriona (sie MR codd. Stavereni, pyrionae 5 codd. Ulitiani,
piriona B phiriona D quod m. 2 in pbirionam correxit phyriona P phrionia G
periona F Hyperiona U Pyroenta edd. ß p) appellauit (appellatum D') X (
21 Stella est X I 22 banc (bunc D*) eandem DRP^p u. not. ad u. 1 \
heperam i>* | appellari isque] appellari multis traditum est historiis. hie
(baec R) autem Hyg.
xxxm
omniam siderum maximus uidetur. quem nonnulli Aurorae et
CepAali filiom dixerunt pulchritudine multo« praestantem. qua re
nimium elatnm etiam cum Uenere certasse, ut etiam Etsl- 25
to^henes dicit, ennque hac de causa Ueneris appellari. qni
quod exoriente Sole et occidente uideatur f
Quinta Stella est Mercurit, nomine Stilbon. sed haec est
breuis et clara. quae Mercurio data existimatur, ideo quod
primuÄ menses instituerit et siderum cursus. Euhemerus autem 30
üenerem primam ait sidera constituisse et Mercurio demonstrasse.
qnae stellae planetae sunt dictae.
ScIioL coddm AK. 25, 23 aurore K | 24 cefali A | pulchritudine multo
i pulchritud inuito K \ 25 elatum sct^psi, epapbum A epafum A' | uere K |
etiaam A | aratothenes | 27 eü Oriente IT | 28 mercuri | sei | 30 primum |
32 steUe A
Hyg» codd» 25, 23 maxima R \ uidetur] esne uidetur Hyg. \ quem
nonnnlli] nonnulli- (autem inserunt FU edd.) hunc X \ 24 filiam jR* |
diienmt] esse dixerunt RPFU edd. \ pulchritudinem D* pulcritudine G \
nmltis Fü edd. (sed Staveren multos) u. not. \ qua re nimium elatum] ex
qoa re X, de toto h. l. u. not. \ 25 certasse] dicitur certasse X | 26 ait P |
enmqne] eum (cum D) X \ de hac P | qni — uideatur] quod exoriente et occi-
dente uidetur G, exoriente Sole et occidente (ex. et occ. sole B) uideri ceferi
fodd. mei et edd. et ante haec uerha inserunt ß (ex *Voss. 8ec.\ et Oriente
wm Scheffer uolueratj p. sequitur in Hygino iure hunc et hedum {sie DM^Ry
Heoum Bursian. Luciferum ceteri) et Hesperum nominatum | 28 stirban P \
W R I 28/29 breuis est P \ quae] haec autem (autem am. B) X \ ideo
ow- X I 30 priufl P I constituerit B \ et] et peruiderit (praeuiderit ?7o) Hyg. \
^^^irs^s syderum G | 31 Uenerem — sidera] primam sit uenerem F, primam
ait Uenerem astra U edd. \ 32 quae — dictae om. Hyg.
NOTAE AD SCHOLIA.
Ad schoL h Extra imagines codicis A sl manu receutiore,
ged litteris capitalibus, quibus scholia, scripta sunt et oomina
singulorum signornm et stellanim summae (quas ad calcem
uniuscuiusque scholii nncinis inclusas addidi) et alia nonnulla,
quae unde sumpta sint quaeritur. ac summae quidem steliarum
ad numerum earum, quae in imaginibus sunt pietae, uidentur
conputatae. nam — neglectis Pliadum et Planetarum scboliis
(5. 25), iis quae in A desunt (8. 9. 11), iis quibus summae non
sunt adscriptae (6. 7. 23) — praeter ea scbolia, ubi summae et
extra et intra scriptae cum pictarum numero concinunt, 1.2. 12.
(13.) 15. 18—21. 24, restant 4. 10. U. 16. 22, in quibus ipsis
cum summae non sint traditae, quae extra sunt scriptae con-
sentiunt cum pictis, et 3. 17, ubi, quae intra leguntur summae
ita discrepant a pictarum numeris extra adscriptis, ut ne pictorem
quidem ex Hyginiana scholiorum memoria Stellas pinxisse con-
cludere liceat. in scbol. 17 enim cum XY uideantur habuisse
summam XVI (u. ad 1.), pictae sunt stellae XXVI et eadem
summa extra figuram adscripta est, quam scholia Basileensia et
Sangermanensia tradiderunt etiam magis dilucida est res in
schol. 3. hie enim, cum eas quas X habet steliarum summas
XVII -j- XII etiam in Y fhisse ex priore, quem unum scholia
scruauerunt, numero XVU appareat, et pictae et utrique pisci
adscriptae sunt summae XV et XU, quae cum iis quas epit. Bas.
Sang, tradunt consentiunt, recedunt ab illis, quas solus Hyginus
habuit. adde quod in uinculo, quo pisces coniunguntur, nouem
stellae pictae sunt idemque numerus adscriptus est, quem sola Basil.
habent, cum Hyginus cum ceteris quater temas lineolae illi
attribuat. iam si meminerimus horum Ciceronis codicum imagines
non esse proprias Hygini sed Arateas (u. supra p. 37 adn. 2), eum,
qui primus hoc modo Ciceronis Carmen imaginibus et scboliis
XXXV
^^ornanit, sampsisse imagines pictis stellis ornatas ex codice
^ennanici scholiis quae nanc uocantur Basileensibus instructo,
quomni ex anctoritate imaginibus stellae essent inscriptae,
Statuemus.
Qaae praeter snmmas et nomina extra fignras legontur,
sompta esse uidentur ex enchiridio illo astronomico, quod Brey-
sigins scholia Sangermanensia noeauit. binomm enim nominiim,
qnae atriqne pisei (seh. 3) adscribuntur, altera qnidem (noHtis
et boreus) sunt Hygini (= schol. Bas.), priora (australis et 071/1-
lonius) sola Saug, habent. isdem ni fallor debetur, quod lineola,
qua pisees coniunguntur, ttinculum appellatur {coniunctio Hyg.,
aOigamentutn Bas.), sed apertius hune fontem indicant uerba sub
capite alterius ('aquilonii') piscis scripta Hie piscis aquilonius
eqs.^), quae ad Sangerm. locum (p. 146,17 Br.) Andromedae
oMiem umerus sinister piscis est Signum, habet quidem aquilonius
eqs. propterea referenda esse suspicor, quod haec ipsa ex mani-
feste errore, Arati loco peruerse intellecto*), orta sunt, cum
piscis ille sub braccbio Andromedae sit constitutus. — bis locis
hoc adnumerandum uidetur, quod scb. 19 ad stellam magnam,
quae praeter XIII quas fontium consensus Eridano attribuit est
picta, adscriptum est Stella Canopus, nam quamquam huius stellae
etiam in Hyginianis scholiis fit mentio, tamen eidem auctori, cui
cetera, quae ex ipsis scholiis fluxisse non possunt, etiam haec
uerba deberi conicio.
Nomina denique, quorum nonnuUa ab Hyginianis scholiorum
diffenint, num et ipsa ex Sang, sint desumpta dubito. nam
recentiore aetate sunt adiecta, et cum Syrius (16), Coetus (18),
Antkmis (24) initiis Sangermanensium legantur, Fides quae lira
(6), Cignus qui et olor et omin (7) desunt. lectorem igitur quendam
nomina, quae imaginibus in Arateo codice uel sphaerae tabula
^scripta inuenisset, huius codicis figuris subiecisse suspicor.
1 13 ad exortus habens« plurali exortus pro exorlum
Scripte scholia ab X recte ut uidetur diflferunt pluralis enim^)
') Fortasse ab eadem manu, qua scholia, haec scripta esse Hilgardus
*<liiotat. sed ut cetera quae attuli etiam haec uerba manui illi paullo
rwentiori attribuerim.
*) Arat. 246 sq. 'Av^po^iiSf]^ oe tot ai\LO<; otptctKpi^ 'Ij^O-oo^ eotoi Sr^^ia
*) Seil. nom. et acc, nam ablatiui semper usurpatur singiilaris, u. not.
ad 14 25.
3*
XXXVI
non solnm, ubi siDguli singulorum sideram exortus, uel tempor
eorum uel loca uel utrumque significantur, ab Hygino usurpatit
sie p. 108,5 signorum et corporum exortus^ p. 105,25 gut siw
exortus et qm occasus^ p. 115,4 lunam per alios ex, et occ,, se
etiam, ubi in uniuersum regio caeli significatur, ut p. 91,2 öp
exortus spectanteniy p. 93,10 (8 9) spectat ad exortus^ p. 94,18. H
(seh. 18 6. 7) spedans ad exortus (exortum DR) et spectat m
exortus (exortum R). bis locis is, a quo orsi sumus, uidetur ad
Dumerandus. sed eadem notione singnlaris duplicis nostra
memoriae eonsensu probatur seh. 20 8 spectare ad exortum^ it
ut, quod p. 94,7 deficientibus seholiis X habet spectantes a
exortuniy non liceat mutare; etipsa uoce signorum addita enndei
singularem X praebet p. 89,23 (deficientibus seholiis) et scholi
p. 96,23 (22 21) pro eo quod X seruauit ortus. (u. adn. 1
rccte autem singularis positus est — cum duobus bis loc
pluralem exortus certe malis — pag. 108,15 ut exortus (scilici
Draconis) cum occasu permisceatur (quod ß habet permisceantx
errori debetur), p. 120,15 sol ab occa,su ad exortum reuertaiur^
') Hoc pro ad oiium est scribendum, nam etiam simplex ortus offend
qninquics enim cum in uulgata memoria Hygini occurrat» scholia tribus u
exstant locis conpcsitum habent: hoc scholii 8 loco, 11 7 üirginis exari
22 21 ad exortum pro ad ortus, duo igitur restant in X p. 21,6 scripsim
in XII signorum ortu, et ib. 10 cotttra XII signorum ortus eat, quibus
ipsis an conpositum restituendum sit dubites. — ut substantiuum ita uerbü
conpositum multo saepius inuenitur quam simplex, cuius rei ex tote Hygi
libro exempla h. 1. congerere longum est. in ea autem j^arte, quae schol
continetur, simplex {oriente) duobus tantum locis, seh. 15 17 et 20 10, codicu
XY eonsensu probatur; 21 8 (et p. 89,12) quod ß scribit oriens ne X quid€
praebet, denique 22 22 in X ut uidetur fuit orüur, in Y conpositum.
*) Pro ad solis exortus p. 119,11 ex DBGP a solis exortu scribendv
existimo, quod sententia postulare uidetur. pag. 62,12 MRB^GFNU ec
habent spectat autem ad exortum (ortum F) sölem {solemus />'), quod prors
a consuetudine Hygini abhorret, ita ut, quod ß ex D* (=B*P) recepit, so
corrigendum uideatur. sed cum hie secundus Über et rebus et sermone
ceteris libris differat, licet fortasse suspicari Hyginum bis uerbis ad exortt
solem uertisse graecum fzpb^ Y|Xtov ävaTlXXovTa (cf. spectat orientem seh. R
h. 1.), cum ad exot'ientetn s. exspectes. — substantiui autem loco participit
oriens uidetur usurpatum in libro quarto, p. 105,26 ubi pro contra orienti
(7)ß) coteri Codices contra exorientem perperam habent. sed ib. 23 iniui
e^ Oriente ß ex correctura codicis D m. 2 scripsit pro exorientes {exorii
tis D^).
xxxvn
igitur uocis plaralis cnm freqnentias ab Hygino nideatar
nsnrpatus (cf. avaxoXat, xpöc avatoXdtc, sed definitur exortus [singu-
laris] p. 23,22), occasus duobns tantum locis, nbi ana cum uocabnlo
tmrim coniangitur, pp. 105,25 et 115,4, numeri est pluralis,
c^teris locis omnibus nullo notionis discrimine facto singularis.
1 14 et exoriens infra Trlangnlnm^ qnod snpra diximus
conlocatnni, qnod Vogelsias codicem A secutus legendum pro-
posuit, ferri nequit. nam qaod s. d. conL i. e. 'quod supra Arietem
conl. esse diximns' abhorret ab Hygini consnetudine dicendi,
cnm qnod in nostris codicibus legitnr quod supra diximus saepissime
sit asarpatnm. neque caput deesse potest, cum hnius signi
exorientis positio et pedibus (u. 15) et capite significetur. scho
liorum igitur librarii culpa et tenens et caput intercidisse mihi per-
suasnm est, non a scholiasta data opera eiecta esse, quippe qui
noQ is fiierit, qui tam scite et breuitati et sententiac consulerct
1 22 Atfaamanta scholia, cum X et h. 1. et infra, ubi
scholia desunt, p. 60,24 latinam formam habeat Athamantem, cf.
13 4 Atlanta JT, Athmlem Y, quod X altero quo hoc uocabulum
occurrit loco p. 33,23 seruauit {Atlantem montem). ita ex codd.
certi qnidquam de neutro uocabulo potest statui, neque, cum
cetera quae in as-antis et on-ontis exeunt nomina graecum accu-
satiuum seruauerint omnia, Camabonfa, Demiphonta^) , giganta,
Paremtüy Phaethonta, Phorbanta^ etiam Aihamanta et Atlanta
ntroque loco licet restituere. nam etiam cetera nomina graeca
similiter inter graecam formam et latinam fluctuare uidentur.
sie nominum in eus desinentium accusatiui^) omnes ni fallor
graecam habent formam in ea^ et pleraque eorum, quorum stii-ps
in Quam litteram consonam exit^ a habent pro ein, sunt autcm
haec: Catrea (= schol.), Cephea, Cetea, Cretea (= schol), Hyriea^
*) Hanc formam et Demiphon Demiphoniis (gr. Airjfio^div) iam Bursianus
ei codd. restituit. u. F. 0. Weise Die griech. Wörter im Latein pag. 60,
ßitschl op. ni p. 308 sq.
*) De acc sing. — acc. plur. tertiae semper desinit in as: AethiopaSf
Curetas, Cydcpas, DodonidaSf Hyad(i8, MeropaSy NereidaSy Plüidas, Titanas;
cläidas, antipodas — potissimum est agendum. genetiui nonnulli cxstant
gneci: Caüistus, Megistus (acc. CaUisto, Megisto cf. abl. CelaenOf sed dat.
Itumi p, 62,19); Panos, Minoos et Minois, graeca sunt uerba aidos, aegoSj
aiäidaSf dios, — de nom. sing, et plur. u. infra.
xxxvm
Melissea^ Nydea, Orphea^ Pefi*sea, Promeihea^\ Scdmonm (haec
enim forma in eodicum corruptelis p. G0,10 latet), quibus accedit
Minoa; Aega, aegida, Arcada^ Arctophylacuj Coronida, Tritomda
(de Tritonidam u. infra); Aeglpana, Ariona, Cedulioruij CMrom,
Deiicaliona (hoc iu Aquario est restituendum, dencalion X), lasum,
Ixlona, Oenopioruij Oriona, Paeona, Pana, Typhonay Vriona. in
em desinunt Cecropem^ Meropem, quibus adde lampadein, ei Harn-
monem, Lycaonem,
Duo quae oceurrunt nomina in ys habent yn (u. Neue lat.
Formenl. I p. 314): Isdiyn {scyn X) masc. gen., et Tethyn {täMm
RP)fem. sed uarie in codieibus nostris discrepaut nominumin«
aecusatiui in in et im exeuntes (Neue 1. c. p. 206 sq. 312):
edipsin (eadem uoce iam utitur Comificius rhet. ad Her., u. Weise
1. e. s. u.), omin (seh. 7, hoc certe ut graecum nomen formam
graecam retinuit); sed Sagaritn flumen, Ttowt/riiw^ Istm(= scholl 5) >
Thetim (p. 62,17, idem ex codd. est restituendum p. 54,9, cum ?
ex D^N scripserit Thetin); pro Adanim MR habent AdorUnj se^
scholiorum lectio, nisi uero ipsa uulgatae est praeferenda, AdotM^^\
um% magis fauet formae in im; pro ibim R et deteriores nonnul^^
ibin habent; denique, cum X habeat Nemesin, scholia (7) utroqii^
loco Nemesim tradunt.
Etiam nomiuum in es exeuntium aecusatiui uidentur fluctuan
inter enetem (Neue I 308 sq.). Codices habent Anaphden (p. 56,7,
pro quo nomine alibi nou tradito Bursianus proposuit Anubin uel
Anubidem), Cometen (de hac forma communi paene usu firmata
u. Neue 134), Euphraten (seh. 3 2, u. Neue p. 336); pro lobaten
D et deteriores nonnuUi iobantem uel iubantem habent; in accus.
') pag. 54,21; idem p. 53,19 est restituendum ex MR contra Dß. quod
p. 10,3 exstat Peraea {Perseum corr. D*, cf. pag. 45,18 ubi R pro Cephea
scripsit Cepheum), etiam p. 45,16 est scribendum = D (etiam h. 1. correctum
erat Pe^'seum, sod v ruraus est erasum).
*) Exstitisse hanc formam Adonius apparet ex Probi uerbis (in append.,
Gramm, lat. IV p. 199,13), qui Adon non Adonius scribendum esse dicit.
nee tamen alibi uidetur seruata. contra Adoneus a Plauto est usurpatum
Men. 147 ubi aquila Catameitum raperetf aut ubi üenus Adoneutn, idemque
Statins in Catullo restituit pro archetypi Ueron. corruptela ydoneus, c. 29,8
ut albtdus columbus aut Adoneus, qui praeterea laudatur locus Ausonii
p. 330, c. XLVin 6 Peiper), huc non cadit, cum ille Adoneus sit graecus
'A^veü^ i, e. 'AtScüveo^, cf. carm. seq. u. 2 ßAx)(o^ ^vl Cwototv, evl cpdtfiivoiatv
'ASa>veu^.
XXXVIIII
Belkrophonlem consentiunt Codices; Ganymeden daobns locis con-
sensn scholiorum (12) et codicnm DM commendatur, idem num
tertio quo accus, exstat loco (seh. 8, quod solus C seruauit,
qui etiam 3 2 Euphratem habet) sit restitaendum, dubites (Neue
p. 309 sq.). deniqne Booten meliore auctoritate fulcitur quam
Bootem, uno enim loco p. 110,17 Hygini codd. — in scholiis
nnsquam occurrit — omnes praeter BP habent Booten^ reliqnis
sex locis M bis habet latinam formam, D semel (sed ono loco
perperam nom. pro acc), R abiqne, quod qnidem librarii studio
emendandi, quo hnnc codicem magis ceteris aetastioribus detnrpatam
esse nidimus, debetur'). ut autem latinae hae formae repadientur,
id qaoque aidetar suadere, quod etiam feminini primae decl.
acensatiai in em (et genetiui in is) exenntes non raro in codicibas
Qe) uetnstioribas occarrunt, quod sane uitium est librariornm,
qni ad similitadinem latinamm graecas qaas ignorarent formas
mntauerint^. — bis adiongendum uidetor Triopas, cuias cum gen. sit
Triopae, acc. graecam formam seraaait Triopan.
Contra transiermit in lingaam latinam nomina Aeetae regis
(Aeetain I G, cf. Neue p. 3G qui formarum Aectes-Aeeten nonnuUa
esempla ex solo Ualerio Flacco profert) et Semelae, cuiusaccusatiuum
Semekim p. 39,9 nostri codd. uidentur probare**), huic formae
adde ab OmphaUiy in Melanippa et datiuos Ertgonae, Ariadnae,
{^Cretae? u. seh. 12 9), qui seil, ex codicis X lectionibus erigone
(p.37,5) et ariadne (p. 41,1) sunt restituendi. de acc. Gorgonam
u. ad 4 9.
Magis accommodata ad linguam latinam sunt uocabula
^imdae decl, quorum perpauca graecas formas seruauerunt:
*) Qaod genetiuus etiam apnd Hyg. est Bootis — formae Bootae ex poetis
aonnulla profert exempla Neue p. 336 — non ofl'endit. e. g. formia Euphratis,
^phraten ubique Tacitus utitur, Neue 1. c.
') u. Neue I 58. e. g. p. 36,7 D^MRBP habent Erigonem, idem
P. 36,18 DRBP, p. 68,9 i?; Erigonis paene omnes p. 34,24; Berenicetn p. 67,3
I>BG, Berenids p. 67,2 DBF, ib. 14 DMBBP {Beronice scribunt dett.); ib. 3
^ X fuit Aristonis ex Arsinoia mutatum; p. 44,7 Calliopem scholia (6)
Jiai)ent, p. 43,3 (6 5) Eurydicia uetustiores nostri. — non maioris fortasse est
P^, qaod scholia (4 12) et D habent TrUonidam pro Tritonida (u. Neue
1 325], cf. Phaethantam, quod in Hygini codd. paene omnibus legitur 25 10.
c^temm aide not. ad 4 9.
*) sie MRGPN, idem est restitutum in D, in quo pro setnelam matrem
pfimom fuit aut semel ad matrem aut semele ad matrem. Semelem habent
U tdd, {\L adn. praec.), Semelen BF,
nomina propria noDnuUa rariora Canopos (stella et urbs uel
insula), Canopkon os, Histoe (urbs); accusatiui (Neue I 121.125)
Paron {Parion ß, oppidum), Olenon oppidum, cuius eponymum
paullo supra laudat Olenum, Coon et Coutn^) in eodem uersü
p. 55,19, Parthenon^ Photon, Sirii (stellae in Ganis signo cla-
riösimae) accusatiui ubique (ter) inuenitur graeca forma Sirio^)
(de Scorpio u. ad 4 9) et eadem uocis ceniron, de hoc autem
nomine et ceteris appellatiuis graecis ab Hygino in usum uocatis
paucis egi, qnantum fieri potest in hac subsidiorum manu-
scriptorum condicione, ad 3 12.
2 5 alii qnod Nilus (sie RD^) ita ortum uidetur, ut librarius,
cum quid uerba scholiis confirmata alii (jua Nilus sibi uellent,
non intellexisset et simul eo quod paullo infra sequitur alii quod
adductus, hoc loco idem scriberet^. sententia autem haec est: ut
aliis Aegyptus (uel ea potius Aegypti pars quae Delta uocatnr)^
aliis Sicilia propter figurae similitudinem illud trianguli sidus^
uidetur esse, ita nonnuUi eam regionem hoc signo deformatam
esse dixerunt, 'qua Nilus Aethiopiam et Aegyptum terminaret',
eam seil, ni fallor Aethiopiae partem, quam rriv ottö ty]v Aif^Triov
Ai^o;rtav Ptolemaeus (geogr. lib. IV, inprimis cap. 7) uel rectius
Diodorus (I 41,9) t^jv Al&tomav ttjv xst(jiv7]v oTu^p Aquircoo dicit.
huius autem caput Meroe insula, quam Nilus et duo alii fluuii
circumfluunt, xpiYwviCooaa ab Heliodoro (Aeth. X 5) uocatur, cum
Diodorus (I 33,2) et Strabo (821) tbpsoö potius formam eam
habere referant. — structura uerbi terminaret ad graecum öpiCe'v
uidetur accommodata esse, cf. Xenoph. anab. IV 3, 1 xoxa[t6v . .
8c öptCst T/jv 'Apjieviav xal rfjv twv KapSoo/wv j^wpav. ibid. 8,2.
Herodot. IV 51. 56. 57. VII 123. 127. ex Hygino autem ipso
adde p. 105,16 {lacteus orbis) extremam caudam terminat Scorpi-
onis et arcum medium Sagittarii et Aquilae dimidiam partem /)er
eius transiens pennas^ ubi terminat idem significat atque diuidit\
et p. 23,13 Horizon appellatur is qui terminat ea quae perspid
aiit non uideri possuntj quod conpares quaeso cum p. 107,3
*) Accusatiuum Coum (Coos, Cous = Cos) Neue p. 132 ex Plinio mai.
et Tacito profei-t.
') Alio errore FP laborant, ubi esse in hoc enuntiatum (jpost Aethiopiam\
ita ut sententia plane turbaretur, inrepsit, idemque in U redit. etiam
Schefferus errauit, qui locum perperam intellectum uoce alii ante qua deleta
studuit sanare.
XLI
Horiwu . . dinidens ea quae uideniur et tjuae non apparent, —
nerbo disterminandi eadem notione usus est p. 27,14.
3 ö fignra piseinm formani niatasse scholia, cum X
inuereos habeat casus ßguram p. forma m. et piscium quidem
ad figura pertineat necesse est, cum haec uox de bestiis et rebus
abflygino dicatur (in lupi, ursae, caprae, leporis figuram conuertere;
in alias figuras se conuertere pag. 69,25 ; figura plaustri, stellae
nacnae a figura, adde de quo . . in ipsius figura dicemus 16 8),
forma uno illo, quo praeter hunc exstat, loco (p. 45,21) de Cassiepia
Sit dictum, iam habes in scholiis aptam sententiam et solitam
strnctnram (u. Dräger Hist Syntax I p. 554) : formam suam cum
piseinm figura mutauit. nee tamen uulgata lectio sensu caret,
dommodo figuram et piscium coniungantur; quod si fit, ablatiuus
forma quasi est pretii: sua forma figuram piscium mutuata est,
cnios usus prima exempla ex Horatio adfert Dräger 1. c. p. 555
(simile uidetur Gatull. 12,7 sq.). incerta igitur huius loci ratio
nidetor. tamen ni fallor scholiorum auctoritati et uerborum
coülocatio et structura facilior patrocinatur.
3 7 qni in his locis snnt proxinii. in scholiis prae-
positio in librarii errore intercidit. nam additam eam esse ab
interpolatore uix est credibile, et firmat eam ipsa sententia. neque
enim ii significantur qui illi regioni sunt uicini, sed ipsi eins
iücolae uel accolae, ita ut pro graeco uerbo lifX**^P^^^ ^^1 gvxoxoi
satis inscite ut adsolet Hyginum haec uerba posuisse fortasse
suspiceris.
3 12 areticon polum scholia, arclicum polum X. eodem
modo diflFerunt: 620 areticon circulum, 1715 antarcticon c. (=i)),
idem 19 8, 20 7 (= itf, cf. D^), 22 19 ubi arcticm (pro ant-
art^tkm) orbem perperam scholia habent. uno loco 21 6 scholiis
cum X de forma latina conucnit (sed etiam h. 1. arcticum pro
ontcMTdicum falso tradunt). scholiis igitur cum graeca forma
paene nbique commendetur, Hygini Codices latinae potius fauent.
sed in ipsius X reliqua Hygini parte a scholiis aliena aliis locis
graecae aliis latinae utriusque uocis arcticos et antardicos et
nominatiui et accusatiui formae seruatae sunt, similiter alia
uocabula graeca — nominum propriorum casus partim graecos
partim latinos iam supra ad 1 22 recensuimus — inter graecam
et latinam declinationem quasi fluctuant. neque id mirum est
nam graeca et ea, quae ad ipsas res caelestes pertinent, et alia
XLII
uocabula, nisi in linguam latinam sunt connersa, aut ut gra&<^^
adferuntur — non raro adiecta interpretatione latina — , ant ^
scriptore loco nominis latini deficientis uel nondum usitati re(?^'
piantur. sie prorsns ut latina usurpat Hyginus uerba suas-^
aetatis consuetudine iam firmata') astra (saepius tarnen scrips^ ^
sidera\ astrologi (iam apud Enninm; uide Weise 1. c. p. 246]^!
sphaera et hemisphaeriwn^ polus boreus*) et noHus, bis aeeedu».^
signorum noniina, quorum pleraque — exceptis seil, propriis
in linguam latinam aut sunt conuersa aut recepta, ut DracOj Lec^ — -
Cygnus (saepius Hyginus scripsit Olor), Hydra% Lyra; etancipitÄ
forma (u. ad 4 9) Delphin- DelphinuSj Scorpius-Scorpio^ Crater —
Cratera (Ceius lib. II = Pistrix II. HI et IV). deinde loco lati-
norum usurpantur Ardos^ Cynomra, HeUce (sed saepius Vrs(z
minor ^ maior)^ ArduruSj Bootes^ Chela et Chdae, Deltotony Engonasin,
[pro Heniocho Hygino magis placuit Auriga], Ophiuchu^ (quod ex
^) Praeter ea, quae ad astronomiam pertinent, haec apud Hyg. inueniuntur:
adatnas, adurus, athletictts, BacchGf hasiSy bracchium, caduceus, caiadysmusj
CentauruSf comoedia, concha, etesiae, gigas, graimnaiica ars, historioy hora^
hoi'ologiuntf ibis, lampas {lampadem acc., u. p. XXXVIII), nympha, jyelasuSf
poenttf poeta, Satyrus, Satyr icuSf spiroy symphonia, Threicia auis (de Lac
forma u. Saalfeld Tens. it. s. u. Thraces; adiectiuum Tßiracius habes p. 42,10;
cf. Argiui jjp. 39,10. 58,9 et Argeus \). 48,2), trcigoedia, tyrannusy zona.
haec uerba omnia iam liberac reip. temporibus usurpantur, certe non post
Augusti aetatem primum inueniuntur, cum hie Hygini Über ante primi p. C.
saeculi finem confectus esse non possit. unum aeluri nomen apud luuenalcni
primum legimus (Weise 1. c. p. 98), Threiciae auis pro grue (Sem. ad Aen.
10;265) nomen praeter hunc locum inueniri non uidetur. quae praeterea
apud Uyginum leguntur graeca, tamquam peregrina esse apparet, quae infra
una cum iis, quae caelestium rerum scientiae sunt propria» enumerabo. —
ceterum monendum est, cum in hoc libro graeca satis sint rara, qnamquam
res e graecis fontibus sunt haustae, scatere graecis Hygini fabulas quae
feruntur, quod et ipsum sie explicandum uidetur, ut latini libri graeca uersio
rursus in latinam linguam translata (et uarie turbata et lacerata) fabularum*
nomine ad nostram aetatem seruata sit.
^) Hanc formam ubique habet Hyginus, ita ut 3 12 codicum ÄC lectio
borius librario sit tribuenda.
•) Hoc cum Hyginus ubique habeat, uno quo hoc uocabulum in scholiis
occurrit loco 22 17 Uydri in Ä legitur pro Hydrae. sed retinendum est
femininum (quamquam masc. uidetur fuisse usitatius), praesertim cum idem
sit in Ciceronis carmine (= "TSpYj Arat.; Hydroa Germ. = T8po^ Pseudo-
Erat.), cuius interdum rationem habuisse Hyginum non iniuria mild uideor
conicere. u. cap. lY.
XLm
Cicerone ni fallor addit Ärupitienens II 14, hoc uno loco habet), Pro-
(^ Cqaod sidus apad Romanos non habet nomen' PHd. XVIII 268.
Q. Weise et Saalfeld s. u. *) ; Canis signi stellam illam Bplendidam
Sirion uoeat. deniqne planetarnm quinqne nomina bis ennmerantur
(p. 78 sqq. et 119 sq.) Phaenon {Phaethon codd.), Phaethon, Pyrois^
flisÄpeni« (idem p. 117) [et /fem«?], Stilbon. sed ipsa uoce phnetae
UDO tantum loco, ubi de eis est dicturus p. 78, atitur ut graeco
nomine, cui latinum addit erraticasy ipse ^quinque Stellas' (nel
^Septem st.') eas manult nocare. similiter ubi coluros circalos com-
memorat nomen nitat^), et zodiaci nomen graccum quamqaam
retinuit — latine eum iam Cicero denominanit signiferum^) —
plemmqne eins loco 'XII signa' dicit. sed zodiacum latino nomine
interpretari non magis necessarium ei oidetur quam centrorij
horizonj quae aequo inre adhibentur atqne mundusy sphaera, polus,
alia, qaae in libro I definiuntnr. in eodem numero sunt habenda
onfipode« {—as acc), edipsis ( — in acc), hemicydus (an potius
kmv:ycU\mi'iy\ paraUeloe^ quae forma ex codicum meliomm
nestigiis est restitaenda (u. infra).
^) Becentiore aetate Antecanis (Ante Canem Cicero) uel Anticanis for-
matom est. cf. scbol. Sangerm. etc.
') Colurum tropicum (Mart. Cap. VIII 832 sq., pag. 307,12 sqq. Kyss )
<ücit p. 87,31 (schol. 114) circalam, *qui utroque polo subiectus ad Cancrum
et Capricornum peruenit', cf. pag. 88,Ü (12 15); alterum (aequinoctioruin)
p. B2,li) *qiii per utrosque polos transieus tangit Arietem et Chelas'. neque
commeniorantur in primo libro, ubi paralleloa et ceteros sphticrae circulos
reconset Hyginus, neque in quarto, ubi signa sub singulis circulis sita enu-
nKrantnr. cum lest« Gemino (p. 19 Petau. Uran.) illud nomen *a quibusdam'
tantum usurpatum sit — idem habet Hipparchus Uran. p. 207 sq., et fortasse
am Eudoxus (ap. Hipp. 1. c), quamquam apud Aratum deest; — licet suspi-
^ id defuisse in graeca sphaerae descriptione, quam Hyginus secutus est.
fortan autem nomen eins oetatc apud Romanos nondum usitatum ueritus
^ recipere. sane Manilius 1,603 sqq. nomen colurorum tacet, cum uiam
^Tum per singnla signa accurate describat. neque apud Plinium eorum fit
Mentio. contra apud Macrob. (Sonm. I 15,14) et Mart. Cap. (1. c), quos
«iuersos de hac re auctores sequi apparet, nomen eorum iam uulgatae uidetur
notioms.
'j Arat. 317 sq. *Zodiacum hunc Graeci uocitant nostrique Latini Orbem
signiferum perhibcbunt nomine uero.'
*) p. 21,5 diximus quare non essent in sphaera super iora interiofibus
^^^fwydi aequalia Codices. — inferioribus iam ß recte scripsit (cf. p. 108,20
^9); idem hemicydiSf ut nomin. sit hemicydus *rj}j.ixox/.0(;, sed haud scio an a
DocabuJo ositatiore hemicydium deriuandum sit hemicydiis (u. Saalfeld Teus.
it 3. uu.)
XLim
Priusquam ad parallelorum nomina — in bis arcticos ^^
antarciicos — pergamus, ea, quae ut graeca uerba a scripto:^^
laudantur, uidentur proponenda. in X autem graecis litter^s
exarata fuisse haec aidcntar: singuli uersus Anacreontis (p. 42,.^)
om. FU) et Eratosthenis (p. 35,11, om. GF), duo nersas Aratei (^p-
103,16, om. FUj sed u. supra p. 13 adn. 20) et uerba A^at^^-^
oovSsojxov üÄOopdvtov p. 94,9 (om. FU), quibas utroque loco inte:^'
pretatio Ciceronis est adieeta; p. 27,23 ea terra a Graecis &c
xexoa)(jivir) (latine J36rP) uocatur; denique 'AtSo? uel potius ostÄ
ut falso X habet pag. 46,10 = seh. 4 5, ubi latinis litteris in
quidem haee uox est scripta, eum apud Gyriaeum exstet at§oc
u. supra p. 31. in Jf et F latinis litteris fuerunt exarata du
(seh. 2), omin (7), panicos (9), pagasae (17). bis ex ea Hygii
parte, quae solo X est seruata, nonnuUa accedunt, quae cum ii
nostris eodicibus latine sint scripta, graecis potius litteris scripseris
quamquam de omnibus certi quidquam statui uix potest si<
participium %e%ovia[iivov et infinitiuos ajcoxoviaat (p. 86) et qua(
forma in eo, quod XY (17 9) uidentur habuisse, pagasae latet,
graece scribenda esse pro certo habeo ; quibus haud scio an ad-
numeres p. 42,1 2 Aeschyli fabulam quae inscrihUurUpo\L7i^Bb<; Xoöftevoc
{prometheus hyomenos X), sed Phorcisi (4) graecis litteris uix scribas, —
et cum a(xa£av pag. 32,8 in uetustiore quodam codice uideatur
fuisse — X enim ni fallor habuit amaxan, neglecto spiritu cum
litterae transscriberentur — , ita ut in uniuersum ea, quae nt
graeca adferuntur graecis litteris scribenda esse suspiceris, tamen
quaenam sint seligenda incertum est. itaque enumerasse reliqua
satis sit: ^mmorfe« p. 61,1, Siephanus p. 39,20, Hephaestius p. 41,9,
aleiida (sie Robert ex Hesych.) et aletidas p. 37, 9. 11, aegos^)
et aegida p. 49, 7. 8; bis adde stellarum quarundam in Ursa
minore, Geminis, Uirgine insignium nomina choreutae p. 81,15,
propus {iropus X) p. 90,25, protrygeter p. 91,25; denique p. 23,20
naturalis . . mundi statio quae physice dicitur.
Eis adnumerandum esse cum zodiaci quod p. 24 adfert
graecum nomen Xo^ög apparet, tum ea, quae infra recensentur,
parallelorum nomina, certe tria mediorum i. e. depiv&g xpo7nxö<;,
Xsi[teptvö<; TpoTTixöc, loT][ieptvö<;, quorum loco in reliqua libri sui
*) In reliqua ossa aegos caprina pelle contecta p. 49,10 aegas ut ex u. 7
huc transscriptum eicienduin uidetur.
XLV
parte nbiqae (uno loco p. 99,2 excepto) latinis utitnr nominibus
aestmsj MemaliSy aequinociiaUs circulus. hinc elncet etiam ap-
x-nxöc et ivxapxxtxö? (hoc solnm cur litteris latinis scripserit ß,
DOD uideo) boc qnidem loco pro graecis esse habenda. haec
antem duo nomina com recipere malnerit Hyginns quam latine
reddere, quid negemus accnsatini et nominatini formas et graecas
et latinas promiscue enm scripsisse? aliud liceat adferre exemplnm:
p. 117 internalla inter terram et lanam, solem, planetas, zodiacam
interiecta definiantar eo spatio, quod inter terram et lanam est,
qcod 'Graeci xövov {tonon) appellauernnt'. graecam aocem latini
sequantur accusatiui tonum unum (n. 8), /. dimidium (11) etc.^).
similiter cum circulns, 'qui meridiem significat' pp. 94, 12. 13 et
107,12 mesembrinos ({leaYjjißptvö?) uocetur, eandem mesembrinum
snpra se iam dixisse p. 107,20 dicit etiam Ursae nominis gracci
^rcios — non raro utitur uoce latina — formae uarie discrepant.
sie p 30,14 {ursae . . quae graece äpxxo? appellatur) ut graecam
uocabnlam adfertur, qnod recte ß graecis litteris scripsit, et
^rcios maxima maior illa Ursa aocatur initio eiusdem capitis.
8ed mnlto crebrior est latina forma, e. g. p. 31,23 Arctus minor
(33,1 Arctos deterioribus codicibns est traditnm), nequc nllo
loco Codices nostri accnsatinam Arcton babent, sed nbiqae Ardum
(et gen. sing. Arcti^ abl. ArdOj gen. plar. Arctorum, acc. Arctos),
<M)ntra nominatiuam plnr. Arctoe ex codicam lectione Arctos
(p. 81,3) iam ß (idem Bnrsian) nolait restituere, qai similibas
fonnis Histoe, paraUehe (u. sapra) satis fulcitur*). — Zodiaous
I itominatiaas cum ubiqae codicum nostrornm consensn sit traditns
(pp. 24,2. 25,13. 26,12), accasatiui forma latina dnobas locis
l^tor (pp. 104,6. 120,16), ceteris tribus, in bis etiam eo quo
primum commemoratnr, — p. 20,18, p. 26, 14. 26 — Codices DM
fomam zodiacon semauemnt, qai cum in bis rebus multo maioris
0 Tonum unum codd. ornnes habent (ü oni.), ceteris locis codicum
^M memoria accusatiuus firmatur, quem graecum certe exemplum secutus
retinüit Hyginus, cum quod R et dett. habent tono dimidio (hentitonio uel
^^Uonio dett. nonnulli et 3f * et edd. u. 11 et 21 — seil, ex Macrobio uel
Maitiano —, medietate tont iidem fere u. 16) ad linguae latinae usum magis
accommodatum esse appareat.
*) Haec duo uocabula omisit Neue, qui 1. c. I p. 131 magnum huius-
ßwdi formarum numerum cougessit. pluralis Arcioe profert exempla haec:
Cic n. deor. II 105 et Arat. 441, Germanici Ar. 25.63.
XLVI
sint fidei qaam i2, fortasse etiam huias aocis formas graecas
latinas promiscue ab Hygino usarpatas esse licebit statnere.
Ut horum aocabuloram graecas formas nonnullas prae
latinas etiam uulgata memoria semauit, sie eamm, a quibus c
sumus, uocum ardicos et antardicos scholia, ut supra monaiin
uel plnres graecas formas tradiderunt quam X nidetur habais
qui in Hygini parte a scholiis aliena graecas et latinas foni
promiscne semauit. ubi qainque circuli enumerantur (p. 24 sq.),
mediorum trinm ita homm duomm graeca nomina enm asnrpa
iam diximus. similiter, nbi de bis circulis agendam sibi p
ponit, initio libri quarti p. 98,19 et p. 104,27 (hie tertius addi
lacteusy caius ubiqne hoc nomen latinum est usurpatam), arcti
et antardicos landantur. adde p. 103,9 ad orbem qui ardi
uocatur^ p. 27,27 fine ardid drculi et dus qui antardicos uocal
p. 25,2 drculum quem arcticon supra definiuimus (praecedit t
ardicos), p. 104,29 Arcticon^ pro quo Bursianus ex R (antarctia
scripsit arcticunij sed memineris quaeso quam grauiter ille co(
hniusmodi mutationibus sit infectus. etiam pag. 105,4 ex
(eundem cum scholiis saepius graecam formam retinuisse su]
adnotauimus) antardicon scribere malim quam antarcticum. pr
terea pag. 108,14 omnes Codices habent ardicon extra drcult
p. 82,26 duos drculos, ardicon {-um dett. ß) et aestiuum^ p. 84
formae arcticos {drc. qui a. uoc.) solus R (et D^) obstat cob
ibidem u. 1 et pag. G4,2 drc. qui arcticus uocatur {dicii
consensu codicum traditum est etiam ceteris quibus ]
uoces extra scholionmi partem occurrunt quattuordecim Ic
latinae (accusatiui) formae sunt seruatae, cum ex Septem lo
qui scholiorum et codicis X communi memoria traditi sunt, i
loco latinus acc. scholiorum auctoritate firmetur, ceteris gra-
forma exstet bis codice D et codicibus D W adsentientibus. ita^
ubi scholiis sunt seruatae, graecae formae retinendae erunt, cet<
locis singulis, utrum eaedem sint restituendae necne, in me
relinquendum est hoc solum statui uidetur posse Hyginum
graecis et latinis harum uocum formis usum esse, seil, postqu
graecas recepit, cum saepius iis esset utendum: casus obliq
latine flexisse, nominatiuum et accusatiuum et graece et lat
promiscue formauisse.
4 9 tiorgonam h. 1. et infra u. 16 scholia habent idem<
priore loüo D\ altero DE, Gorgona ceteri, quorum ratio habei
XLvn
est; sed in ea huias capitis parte quae a scholiis abest pag.
46,21 coDsentinnt DMR de forma Gorgonam et iidem de acc.
G&rgona p. 85,25 [Gorgonem non nisi deterioribus nonnullis tra-
ditom est], altera igitar forma pertinet ad nominatinum Gorgo
— et tertiae sunt declinationis ceterae formae GorgoniSy Gorgonum^
Gorgonas — altera ad nom. Gorgona. similis usus ancipitis
eiempla non plane apud Hyginum deesse nidentur. duo certe
Qocabola in codieibus nostris dnplices babent formas Scor-
pius'Scorpio et Delphin -Delphinus. illius uoeis genetinus et ab-
latiaas abique est tertiae declinationis, et nterqne casus octonis
loeis exstat (uno loco pag. 111,7 ablatinum scorpio babet R).
nomin. Scorpiu^ (cf. pag. 29,16 pars Scorpionis et ipse Scorpius)
octies est traditus'), sed p. 107,17 sequitur nominatiuum Scorpio,
quem ceterorum locorum consensum secntus band scio an et
ipsnm mutes in Scorpius. sed duplices formae nidentur exstare
accasatiuL p. 26,24 enim Scorpium omnes babent (sed seqnitur
'Sagittanum'), pag. 68, 19 et 20 Scorpionem, idemque p. 40,19,
nisi quod D^M^ scorpion babuerant, quae graeca buius quidem
uocabnli forma in boc scriptore nusquam alibi seruata est. —
Alterius quam attuli uocis (u. Neue I 321, et Prisciani locum ab
eo laudatum I pag. 210,8 sqq. Hertz) gen. sing, est Delphini
(pp. 5G,22. 57,25. 88,23), contra gen. pl. delphinum (pag. 40,20);
de ceteris casibus et singuli loci et Codices inter se discrepant,
msiqnod R ubique secundae declin. formas exbibet (p. 29,12 m. 2
^Ifine pro delßno correxit), quem iniuria Bursianus secntus est.
accQsatiuum delphinum omnes babent p. 56,23, delphina omnes
(praeter R) p. 57,11 et p. 56,19, quae forma, quamquam etiam
in scholiis (13 5) latina legitur, eo magis retinenda uidetur,
qnod non de pisce sed de bomine quodam, quem Hyginus ex graeco
exemplo perperam ut adsolet intellecto sibi fingit, sermo est,
Dominnm autem propriorum accusatiuos in -a exeuntes paene
ubique Hygino placuisse iam p. XXXVII sq. diximus. praeter acc.
^et gen.) nominatiuus sing. 13 1 occurrit Delphin, quam formam
^ Hygini codieibus unus uidetur babere D (et P), ceteri (in
Ws M) Delphinus; sed altero quo redit loco pag. 88,14 forma
öelp/«n potioris auctoritatis est, cum codieibus D^MißG) sit
*) Initio capitis libri secundi R praefixit de scorpione (mai. litt.), idem
ra tertio Ubro B.
XLvm
tradita. ablatiuum Delphino omnes habent pag. 110,25, Delphi^ne
pag. 29,12 {delfino E*). dcnique de nom. plur. delphini codice*
consentinnt p. 57,9, sed ibid. u. 21 fonna delphines satis manifeste
indicatur cornipta codicis M lectione delphine se, qnae in DRP
in delphini se abiit, cum legendum sit delphines e,
Praeterea huc referenda uidetur uocis Crater declinatio
Hyginiana. huius enim nom. (et abl.) cratera cum iam in Cice-
ronis Arato occurrat (u. 219, cf. 292. 387, u. Neue I 323:
crateramy craterae, craterarunty crateras), earum quas nostri Codices
habent primae decl. formarum auctoritas firmatnr. nom. enim
(pp. 76,3. 78,4. 98,6. 102,15) et gen. (p. 110,27) cum sint tertiae
decl, praeter acc. cratera pp. 76,14. 78,7 {craierem R), 97,19 (crateraf^
P) uno quidem loco (p. 76,17) omnes Codices tradunt crater(pi^'
similiter bis exstat cum cratere (pp. 76,9. 78,2), contra de (xaief^
(-aeÄ)p. 77,1, et fluctuant Codices p. 77.21, ubi cum uino <Cin^
cratere mixtum MR habent, c. u. cratera m. D{BGP), terti^^
igitur decl.' formae potioris sunt auctoritatis, tamen quae s\it^^
primae ad illarum exemplum inmutare non ausim. immo etia:^^
Gorgonam retinere maluerim, quamqnam ceterae huius uoc:^^
formae Hyginianae ut graecum FopY«)^) tertiae sunt decl., neq» ^
eadem forma ante Seruii aetatem (u. Neue I 324) reperiri uidetu:^
nam huiusmodi formae uulgaris sermonis ad Hygini genu ^
dicendi accommodata sunt, simile est Tritonidam 4 12. — d
Calliopemj Engonem, Erigonis u. supra p. XXXVIIII.
4 9 qnod factum nemo non scripsit. C. Robert in nemc
non scriptoris nomen 'fortasse Hesiodus' latere opinatur, e
I. Vogels codicis A lectione nisus proponit Memnon, quae uox, nisf
quod ad litterarum ductus traditos proxime accedit, nihil habet
quo commendetur. sed hoc dicit Hyginus: Perseus falce illa
instructus Medusam interfecit quae fabula quamqnam ab omnibus
paene scriptoribus et poetis narrata est et decantata, quos
excerpere licet, tamen malo Aeschylum sequi.
4 10 nt ait Aeschylns in Phorcisi qnae eqs. integram
huius loci memoriam X seruauit, nam tragoediarum scripdyr
(cf. p. 53,21. 69,3) 'epitomes' adsensu (6 im TpaY(|)8töv izoLiirffi)
') Forma Top^ov^ multo recentioris uidetur aetatis. Pape - Benseler
Wörterbuch d. griech. Eigeiui. ed. 3 s. u., Suid. s. u. Fop^oveiov • xal Fopfov^
4j FopYü». L. Dindorf in Steph. Thes. s. u.
xLvim
finnatnr, et quae post Phorcisi in scholiis desunt perperam interci-
disse sententia docet, qua haec aerba flagitantur: Graeae fuerunt
Gorgonum custodes, cum quae praeterea sequuntur scholiasta ut
sopernacanea potuerit omittere. sed iniuria post castodes numerum
ni addidisse mihi uidetur p, cum codicis R lectionem secutus
tarn ratione habita memoriae ^catasterismorum'. nam quamquam
Aeschylum eandem fabulae formam in Phorcisi secutum esse
snspicandum est, quam in Prometheo (u. 793—800) profert, ubi
tres Phorci filias commemorat trinm Gorgonum sorores, quem
ipsara numerum apud Pseuderatosthenem fiiisse ex scholiis 6er-
manici Basil. intellegitur, tamen quod apud Hyginum sequitur
'quae utraeque uno oculo' eqs. non aliter interpretari licet ac de
duabns Graeis eum cogitare. itaque etiam h. L more suo aliena
^dmiscuit^), eaque ex eodem ni fallor fönte, ex quo Ouidius (met.
"^9 772 sqq.) sua sumpsit'), quocum aliis quoque locis ei inter-
^^^ere similitudinem iam p (1. c. p. 232) monuit quod autem
ft habet Graeae fuerunt Gorgones (res ex alio quodam libro in-
"^psit, in quo utraeque erant confiisae, ita ut de Gorgonibus
-a.ntnm esset sermo. conferas uelim e. g. quod scholia Sanger-
Hsnensia magis etiam quam Hyginus ab exemplo graeco rece-
lentia de Gorgonibus habent 'quae dum tres sorores fuerint, uno
^cnlo, una uidelicet pulchritudine utebantur'. his autem
^imillima sunt uerba Isidori (origg. XI 3, 29) 'Gorgones . . .
l^abentes unum oculum, quo inuicem utebantur. fuerunt autem
tres sorores unius pulchritudinis quasi uniusoculi', quae
quidem ad Seruium respicere uidentur (ad Aen. 6,289: 'Gor-
gones . . omnes unum oculum habebant quo inuicem utebantur . .
Irenas tamen dicit poeta Gorgonas puellas fuisse unius pulchri-
teüms* . .). huiusmodi igitur locum (cf. Mythogr. Uat. I 130)
^itte oculos uidetur habuisse is cui codicis R lectio debetur,
quam iniuria p non neglexit.
6 17 flliae iam ß a prioribus editionibus regressus restituit.
Dam de Calliope filia louis id dictum est, cum expressis uerbis
ßarretur et Apollinis et louis uoluntate lyram a Musis inter
') Fortasse cum numerum in exemplo non inueniret, qui etiam in
^^oetria 'epitomes' codd. desideratur.
'j cf. Hesiod. theog. 270 sqq. — eundem numerum etiam artis monu-
mentis non semel uideri seruatum monuit R. Gaedechens de Graeis pag. 7
(iL ib. p. 56).
4
sidera constitntam esse, Apollinis, quem praeter ceteros car-
minibus celebrauerat Orpheus, louis, qui Orpliei matri, filiae suae,
morem gesturus erat^). filio inrepsit, cum ad ApoUinem uideretur
haec uox referenda. quod igitur Scheflferus proposuit filiae fi^
probandum non est.
7 11 inter sidera dictns est esse, hoc uno loco uocem
in scholiis omissam etiam ex Hygino expellendam esse pato,
seil, consiiluius, qua remota — ad sensum necessaria non est -
haec sententia me quidem iudice aptior exsistit: Cygnus hominibus
tam alte (non longe, quod perperam scholia habent) uolare uide-
batur, ut inter ipsa iam sidera eum esse opinarentur. qua
opinione ne frustrarentur, luppiter eum in siderura numerum
rccepit — librarius autem X cum scripsisset inter s, d. e. f-
perfacile addere potuit constitutum, quae locutio creberrima est
in Hygini libro.
9 6 eins inferiorem partem piseis esse deformatafi^
uocula ut ante pisds inserta (cf. p. 62,11 *quod eins prior pati
appareat ut taurf) haud scio an integram habeas lectionet«
quamquam non nego scholiorum auctoritatem h. 1. uno K tradi
toruni infirmiorcm esse, ita ut acquiescas in formatione.
9 9 totus in zodiaco circnlo deformatas cauda ^
tote corpore medius diniditnr ab hiemali circnlo. ab ha
memoria Bursianus codicem R secutus iniuria recessit. sententi
haec est: 'Capricornus, qui totus in zodiaco circulo est, hiema
circulo*) medius — scilicet et cauda eins et totum reliquai
corpus^) — diuiditur', quae optime confirmatur uerbis, quae IV
p. 103,26 leguntur hiemaUm circulus medium CapHcornum diuidens{i^
Ar. 501 ^(50"^ AiYoxopf^a x^jj^vet, unde Hyginus ex more sno ha^
sumpsit). hanc sentcntiam particula et omissa turbatam R uaH
*) Similiter p. 40,15 pro eo, quod ß editiones (= F?) secutus Rcrip?*
eum, ex omnium codicum consensu eam restituendum est. nam cum AeffaiW^^
Panos uxorem aniaret, caprae figuram inter astra luppiter collocauit.
') In hac stmctura praepositio a promiscue ab Hygino usurpatur u<
neglegitur. cxstat pp. 86,19. 87,30. 94,17 (18 5 om.). 95,7.22. cf. 92,5. dee?
80,18. 87,9. 90,16. 91,12. 92,19.
^) Similis ablatiui (cauda et t. corpore) usus saepius ap. Hyg. oc<:urrit
e. g. p. 95,7.21 (cf. 87,10. 86,17 al. getmum fine), interdum addita prac
iwsitione a, etiam ubi diuersae notionis eadem particula insequitur, ut paj
94,17 (cf. 103,27), et simile est p. 86,19.
LI
temptauit pro deformattis enim habet deformatnry ita ut ab ea
qnae sequitur noce cauda nonnm enuntiatum incipiat, et omissa
uoce medius iam molesta^), cum ad nominatinom cauda respicere
Don possit, hanc praebet sententiam, quam Bnrsianus probauit
inserta ante ioto particula a: caudam hiemali circnlo a toto i. e.
reliquo corpore dinidi. hoc igitur modo eflfecta est scntentia
genninae contraria, haec cum ipse R habeat, a m. 2 ante toto
superscriptum est cuw^ ita ut idem sensus, quem huic loco uindi-
cauimus, restitutus sit. quae res ni fallor ita explicatur, ut is
qni cum inseruit ex spbaerae quadam imagine uitinm codicis
hoc modo emendauerit.
9 12 in primo pede nnam^ in posteriori pede alteram.
ineptae codicis X lectioni in priore pede unamy in prior e eodem
(lUeram et epitome et scholia Germanici repugnant (Robert 1. c.
pag. 150 sq.). Basileensia enim habent 4n pede priore I, in
summo pede V Sangermanensia (quae ex Strozzianis recte p
snpplenit) 4n anteriori pede I, in summitate ipsius pedis I.'
deniqne epitome kic' i\Ln(jo^Movi roSö? a, cui p addidit st:' axpoo
so%; a. de priore igitur loco conuenit inter singula haec
exempla et uulgatam Hygini memoriam. itaque quod K habet
primo {prima est in codice) mutilatum uidetur ex primori, quod
idem in scholiis occurrit 10 25, ubi in X legitur pn^yri^), altero
loco cum pfHore ineptum sit, eodem conprobatur scholiorum Sanger-
manensium lectione ipsius, ita ut, quod p ex scholiis Germanici
apnd Hyginum scribendum proposuit in sutnmo eodentj habeat
^) Hanc cum diuidendi uerbo et actiue et passiue usurpato saepissime
in tertio (et quarto) Hygini libro coniungi unaquaeque fere pagina docot.
') In conparatiuorum ablatiuo in » uel e exeunte etiam meliorcs codd.
^^ ubiqne fluciuant. — eadem uox etiam in nostris Hyg. codd. saopiiiR in-
i^itur. pp. 83,1 primorihufi digitis M^IiP^, 85,2 j)ede jyrimori {priori Pj
^^hGz^ ipstitts FU) dextrOy 90,22 in pedibus ufrisque jyritnorihuüy ubi haec
'^ox pr. a BPFU edd. et a p eiecta haud scio an retinenda sit, dunimodo
Q^rtas hC axf>a>v sooöiv £xatlpo>v. nam conferas uelini locos laudatos p. 83,1
•^^85,2, ubi I« p. pr, d, nihil aliud potest fiignificare nisi ItC Äxpoo T^nZh^
^»ö, cf. epitom. 26 Hyg. HI 28 in mann irriori = ItC iv-paq ytipo^ Zthä(;,
^it. 28 Hyg. III 26 in manu priore = £tc' axpa<; X'^p"^?- adde epit. 11 Hyg.
UT21 h' axpoo tco^ to5 tstaproo ^= in quarto primOj ep. 40 Hyg. III 37 ex.
'^ wpf» Ä0%<; ^ta^loü (seil. xoO By]p'.oo) = in pede de postei'iorihus primo,
^•19 Hyg. ni 19 «c* 5xpoo ko56; £jjLitpoa(Koo (seil. toO Kpioö) = in jjede priore
4*
potuerit inserto eo quod librariis usitatum erat inter scapäßs.
egregie ostendit scholiorum codex K, in quo interscaph quod
1 18 -4 corruptum habet, in inter scapuhs mutatam est addo
quod in Haspen Hygino eieeta uoee interscapiUi hominibus illto
aetatis insolita omnibus iis quos enumeraui locis (etiam p. 81,9)
positum est inter scapulas,
12 3 sqq. quod nnam hanc ex auibns traditum est
memoriae contra solis exorlentis radios nolatu con-
tendere. hanc ampliorem memoriam non dubito ipsi Hygino
reddere. nam ex auibus, quod apte est additum, cum epitome^
([jl6vov töv Cwwv) tum scholiorum Germanici (sola auium Bas^
altim cunctis uolatilibus Sang.) consensu firmatur. ad uolatu
contendere acccdit codicis G lectio contendere twhnleinj qu»»®
nescio an eiusdem integrioris memoriae in Hygini codicibus sola^
Sit uestigium (u. supra pp. 10 et 53). nam librario eam debo^^
minus est uerisimile propter accusatiuum %wlaniem, qui cum ^*
quae in scholiis est uerborum structura congruit, abhorret *
uulgata. ceteri Codices fluctuant inter uolare et ualere. illi-^^
codicum DM auctoritate et simili scholiorum lectione comme ^'
datur. sed fugit Bunteum, qui hanc lectionem in textum recej^^^^
temere (secundum Munckerum) laudato loco p. 58,19, sensu ea
carere, neque enim quidquam aliud significare potest contetuicm
uolare^ nisi uellcy conari uohxrey quod h. 1. ineptum est. itaqc^:^^
uulere, quod aptum praebet sensum et similiter saepius usu:
patur (cf. pp. 40,10. 68,18 al.), fortasse per coniecturam inrepsi
an genuina fuit lectio uolata contendere tmlere? — denique particul
qnod, qua in Y hoc enuntiatum ad id quod praecedit adnectitui
et sententia — nam causa adfertur, cur aquilam sibi delegei
luppiter — et scholiorum Germ, memoria^) (. . est signum loui
quod sola . . Bas., propter louem qui . . eam sortitus sit eo quoc
altius . . Sangerm.) optime commendatur. inpersonalis autei
hac uoce angustioris notionis interpretatur graecum ^X'?> quod in schol.
Baa. et Sang, uertitur uocabulo dorsi et rarius spinae (hoc in Bas. uno loco
cxstat, in Leone, saepius in Sang.), quare etiam in Scorpione p. 74,3 Rob.
in epit. inserendum est eirl vr^ f(d)^5(ü?, non quod p scripsit eitl toö vcutoo. —
formam scapultim {in scaj^ulo) Sang, habcnt eadem qua interscapilium notione
in Ursa maiore p. 54 sq. Rob. stc* a>[jLoitXaid)V = in summo interscapüio Hyg.
= in armo Bas.
*) In epitome p. 156,7 jjlovov h\ iam Wilamowitzius (ap. p») correxit in
LV
huiusmodi uerborum strnctura etiam ubi praesens asarpatum est
in hoc scriptore oecurrit, e. g. pag. 40, 6. 8 dicilur . . Minoa . .
fMsse.
12 8 Crete snbreptnm. hanc codicum XY lectionem
intemptatam reliqui, cum datiuns Cretae, pro qao crete scriptum
fuisse ad exemplum datiuorum Ariadnaey Erigonae (u. not. ad 1 22)
suspiceris, cum uerbo subripiendi coniunctum, ubi de loco non de
persona agitur, uix possit ferri. sed etiam abl. Crete (cf. Cretam
uenmet p. 40,7, transuexerit Cretam p. 62,8 neglecta praepositione)
qaamqnam ad sententiam aptus est, molestus uidetur propter
formam graecam, qua huius quidem uocis nusquam utitur Hyginus
(minmla Creta p. 49,4, Cretae [gen.] 48,14, in instäam Cretam 73,5).
neque ullum huius casus graeci exemplum nouit Neue, I. c. I 47,
ubi multa locorum nomina in e exeuntia (praeter formas usi-
tatiores latinas) conlegit, nam quem profert abl. Crete (Plinius
NH IV 58) njmphae est nominis.
12 9 qni postquam pernenit . . et uoluerit. temporum
et modorum in enuntiatis secundariis — iis praecipue, quae
indirectae narrationi inserta sunt — usus Hyginianus quam-
qaam satis peculiaris uidetur esse et a communi consuetudine
recedere, tamen accuratius in hanc rem inquircre, ita ut
orationis eins certas leges liceat statuere, huius commentationis
inodum excedit. neque enim solius Hygini ratio habenda est, in
qao nnlgaris sermo et tumidae cuiusdam grandiloquentiac ad-
fectatio et graecae linguae non raro male intellectae crebra
Qestigia mire confusa sunt, sed ex aliorum librorum conparatione
qnaerenda sunt subsidia. itaque nonnulla tantum, quae ad scho-
liomm memoriam pertinent, leuiter tetigisse satis sit sie, ut ad
scholiorum locum redeamus, post coniunctionem postquam in
oratione obliqua e praesenti pendente (directae orationis unus
exstat locus p. 59,7 p. peperit) coni. perf. et p. 80,14 rescient et
03,23 sit capia et 44,5 inuenerit (inuenit li) et 42,16 defecerint
i^eficerent R) usurpatus est (de coni. cum postquam in orat. dir.
coniuneto u. Dräger Hist. Synt. II 591 sq.). uno loco p. 73,4
(H 21) X coniunctiuum imperfecti desperaret habet, cum in
^ sit desperarat. — idem coni. perf. in iis enuntiatis temporalibus
orationis obliquae, ubi quo tempore usurpatur, occurrit (de ind. u.
iöfra) pp. 79,1 (25 3) finxerit, 60,26 oppiignauerit, 42,14 ahduxerit
(paulio infra illud postquam defecerint sequitur), 58,9 deuenerit
Lvm
auspicinm aduolasse, quam uictor bono omine acceptam tutelac
suae subiugarit', cum in nostris scholiorum Basileensium codicibus
ipsa illa uox uictor interciderit. neque a Lactantio addita est,
quippe qui ad uerbum fere scholiorum locum exscripserit. quod
uero nihil tale in epitome legitur, non obstat, cum in breuius
eam contractam esse etiam ex scholiis Sangermanensibus Capnd
Titanas ptigncisse') eluceat. praeterea uelim conferas Seru. ad
Aen. 1,394 ^aquilam loui) obuolasse in augurium ac statin)
uidoriam consecutam et ideo inter sidera collocatam*. quod
louis nomen in Y positum est, cum in X desit (cf. 13 8 Xef^
tunus\ et Aquilao nomen pro solo pronomine (cf. 7 12 q/gnun
pro €um\ minoris est momenti. nee uero est cur haec reiciantui
neque quod sequitur sidera pro astra^ quibus uocabulis promiscu
utitur Hyginus, sed crebrius ut uidetur latino (u. supra p. XLfl
12 18 habet >) in pede stellam I^ in ntraqne tibia
cum in scholiis uox propriae notionis exstet tibia (Flügelröt
knochen), in X commune uocabulum penna traditum sit, q}
ceteris locis alas auium significat Hyginus (cf. e. g. III 7. 24. 3
adde 16; saepius occurrit in libro IV), scholiorum lectio plai
aestimanda est. et fauet ei, quod scholia Strozziana (p. 161
Breys.) habent (seil, ex Sangermanensium catalogo deperdt
sumptum) in hmneris &irujulis alatmm, cui loco addo scholiorO
Bernensium memoriam 4n roslro superiori I, in subteriori
(Breys. not. ad p. 238,16), quod haud scio an errori scholiast^
illius debeatur, qui uocabulo yßXoQ (= margo) labrum uel rostm
(cf. rosltum equi ap. Hyg.) significari putarit. — contra qu«
pro capite (cf Strozz. p. 161,5) Y habet pede, falsum est, cu
non possit omitti, in utro pede sit Stella, quod iis tantum loe
non addit Hyginus, quibus uter sit dictus elucet. . nee uero tac(
idem pede Bemensia habere, cum neque in epitome neque
scholiis Basileensibus singulae Aquilae stellae enumerentur.
13 5 peruagatus paene omnes insulas. Delphinus, que
hominem esse fingit Hyginus^) 'Delphina nomine*, cum grac
*) Habens X, hoc cum scholiorum lectione et communi in hoc ter
libro U8U refutetur, scholiis nisus mal im restituere habet atitem, ucl oonparj
III 30 (cf. 35. 40) sed habet
*) Eadem de causa etiam ea quae exscripsi uerba minus accurate s\
translata 'peruagatus insulas', cum epit. habeat irXavcojxevtx; xaxa xa<; vrp
cf. seh. Bas. *qui cum circa insulas Atlantis rimaretur*, seh. Sang, circu
uagans.
LVIIII
nerba, quae sequantur (epit p. 158,12 p), ex more suo male in-
tellegeret, 'aliquando ad nirginem pernenit'. ea quac in scholiis
inserta sunt nerba pene omnes si qna alia gcnnina esse et hoe
scriptore dignissima nemo, opinor, qni eins indolem et inanem
uerbonim copiam perspexerit negabit. neqne cum in epitome
exstet xaxa tac vf^oo? xoö "'AxXavxoc cireumnagatum esse Del-
phinum — idem nterque seholiasta Germanici legit — , suspicio
est reicienda nerba pene omnes sagaeitati illius conpilatoris deberi,
qai graeci exempli cormptelam TOr(A)nANTOC nel tale quid
liunc in modum interpretaretur. qualem autem in nertendo graeco
exemplo Hyginus ille se praebuerit, duobus quae initio libri sui
C. Robert commemorat exemplis satis inlustratur.
U 11 natnm puernm demonstrant eqs. quod ex uerbo
dmonstrant in X deperdito pendet esse (u. 13) non solum scbolia
scdetiam D'jK semauerunt demonstrant autem, quamquam paene
superfluum est, prorsus ex more huius scriptoris insertum esse
cum alia exempla docent, tum pag. 38,8 ubi Petellide auetore
laadato tamen Hyginus pergit ^quos neganf. in indicatiuo iussit
(u. 12) in oratione obliqua minime offendendum esse et appelkiri
'^mil magis commendari quam quod fcrri nequit appellaret iam
iid 12 9 diximus. uetnstate denique pro uenustate falso scholia
cum deterioribus codd. habent, u. supra p. 54.
H 25 oceidentem exortu Scorpionis posteriore parte.
ablatiui buius temporalis plura exstant exempla, p. 87,3 occidere
^igittarii et Capricomi exortu, p. 87,17 occidens exortu Geminorum,
^mri, LeoniSy pag. 88,2 = seh. 11 7 occidit Uirginis exortu
(u. supra pag. XXXVI adn. 1), pag. 97,10 = seh. 21 7 occidens
Metis exoriUj p. 109,24 quorum (seil. XII signorum) exortu quae
^e reliquis c^yrporihus ocddant aut oriantury ib. 27 Arietis exortu,
P- 110,19 exortu Leonis, hoc tamen loco qui sequitur ablatiuus
posteriore parte ferri nequit, ita ut exorta cum (/ß sit corrigendum,
^ui optime respondet quod sequitur 'et Sagittario exorien/e'.
15 8 sqq. Inppiter . . . ntrosqne in lapides conuertit,
^^ data beneflcia aliquo tempore degenerarentur. canis 'quem
^ttlla fera praeterire' potest, persequitur uulpem 'cui datum dice-
"*tur ut omnes canes eflfugere posset'. Inppiter autem cum in
^nta difBcultate id remedium, ut diuinis illis beneficiis utrique
^demptis canis uulpem persequeretur, adhibere noUet, ne auctoritas
deonun, cum data beneficia irrita facere cogerentur, diminueretur,
LX
'cum in unum peruenissent* i. e. cum prope iam a uttl?^
canis abesset, 'utrosque in lapides conuertit'. lapides aut^^
quod scholia habent scribendum esse et sententia conprobatiiT
— nam certe priusquam uulpem canis conprehenderet, luppi^'
eorum formas conuertit (u. etiam Pausaniae locum in adno^
exscriptum) — et iis uerbis, quibus ApoUodorus utitur in bibl. J
4, 7 (p. 51,18 Hercher) Zetx; a^^ozi(jOO(; Xfdwc SirotTjoev (cf. Antoi
Lib. 41 ex.), qui eiusdem uidetur Istri fabulam exhibere, ex q^:>
Hyginus hunc fabulae exitum ^catasterismorum' narrationi a.^
miscuit*), u. Robert p. 230.
16 14 sequens recte scholia. cf. e. g. p. 34,23 hie . . efacr
sequens Ursam (in caelo) perspicitur^ cum antea u. 19 de Arcac3
Ursam in templum persequente sermo sit, p. 64,11 Orion . . fugient ^
eas sequi uidetur (in caelo), p. 45,7 = seh. 7 12 aquilam sequente ^
collocauit in mundOj p. 32,22 plaustrum sequens^ alia.
15 15 sq. corpore ad occasum spectans^ sed caput 2m
aequinoctialem circulum tendens et occidens eqs. — X hab^
capite pro corpore, tendit pro tendens et. in hac lectione oflfendi
quod cum caput ad occasum spectare dixerit scriptor, de eodei^
pergit 'sed caput ad aequinoctialem circulum tendit'. tamen prior"
loco nihil mutandum est^), nam capite spectare saepissime occurrS
apud Hyginum, et aptum est ad rem, cum in eandem regioneic
Sirius spectet, in quam e. g. Orion quem sequitur spectat (pag
95,13). immo pro eo quod deinceps additur capnt malin^
restituere corpore^ quod cum uerbo tendendi apte coniungitui:
et, cum lectionem scholiorum tendens et tueatur, nitro firmatur/
quod uero iis, quae in uulgata huius enuntiati memoria exstant^
participiis nouum additur, in hoc scriptore uix oflfendat, quippes
qui e. g. in eo quod praecedit capite de Orione participiorum
*) cf. Pausan. IX 19,1 de Teumesia uulpe . . xal a>? (mb toö xov6? . .
äXioxeo^oi p.lXXouoa ahzri xe Xi^o^ Iy^sto 4) 3(Xumv]$ xal 6 xucuv ooxo^.
') Hae uoces saepius in Hygini codicibus inter se confundantur.
p. 92,9 in FU legitur capite pro corpot'e. contra p. 84,16 cum DMBGF
habeant corpus, tarnen quod deteriores et edd. exhibent caput iure ß probauit, ut
ex initio capitis elucet 'praeter umeros et caput nihil occidere.* cf. Arati, ex
quo ut adsolet priorem capitis partem paene totam Hyginus desumpsit,
u. 633. — ceterum ex eodem Arato (u. 186 sq.) p. 84,13 restituendum est
'quem a capite pnmum efficere uidetur*.
LXI
praesentis qninque accusatinos in nnum ennntiatnm con-
posnerit
17 11 eoniectam scholia recte ni fallor, coniunctam nnigo.
nam cnm nerbi coniungendi (u. ad 18 6) haec strnctura ab Hygini
coDsaetadine aliena sit, id quod in scholiis legitar simili eiasdem
uerbi nsn commendatnr, cf. 6 24 'quae in testudinem nt bracchia
sunt con%ecta\ qnod fortasse ad graeci nerbi l[jLßdXXeLv exemplam
scriptum est
17 17 in mari colloeata (mare A) scribere non dnbitaui,
qnamqnam etiam 15 11 et 25 7 scholiis in astra constitutum
{collocalum) traditnm est (priore loco = M) pro inter a, c; tarn
paacis enim hnins straetnrae (de qua n. Dräger 1. c. I 658 sqq.)
eiemplis plorima obstant praepositionis in cum ablatiuo con-
innctae, ex scholiis: in triangulo posita 2 1, in gremio se colh-
(mit, colhcauit in mundo 7 8. 13 etc., cnm praesertim post uerba
Muere et constituere teste Drägero (1. c. p. 660) rarioris illius
stracturae nnlla exstent docnmenta. — contrarium huic loco est,
quod 3 4 in J[ legitnr in flumlne se proieeisse. hanc structnram
qnamquam ad p. 78,2 {in mari proici BU) Munckerus laudatis
Folgentio et Lactantio mythographis et Hygini fabula 92 {deduccU
«M m Ida monte p. 88,1 ed. Schmidt), et ad p. 57,8 {se in man , .
proiecerunt BPNU) Staverenns ut Hyginianam commendare conantur,
tarnen etiam nunore quam accnsatinus ille pro ablatiuo utitur
auctoritate.
17 18 sqq. hie catalogus in A uarie corrnptus iam in Y
ä meliere illa quam X habet memoria satis uidetur aberrasse.
oam cum in qnaternatiaenm (u. 18) uix quidquam aliud latere
possit quam quatemas drcum (u. supra p. 19), octo hae guber-
nacnlorum stellae una differunt ab eo numero, quem X epitomes
iQctoritate probatum tradit, V -|- Uli. etiam sunmia quae subiun-
gitor sedecim falsa est, tamen cum iis, quae in scholiis reuera
eaninerantur, stellis mirum in modum consentit. habes enim in
gabemaculis YUI, 'circum carinam et sub reiectu' V, ad malum
10. interciderunt igitnr quattuor puppis stellae — idem numerus
a codice X afuit*) — et carinae stellarum numerus quinque.
Jam uero etiam in X numerus uidetur fuisse XVI crebro errore
') Snpplenit eum ß. sed mallem addidisset Stellas ante IUI, quod
<^talogoram iDitiia nunquam deest. nam p. 94,22 apud ß typotbetae tantum
«nope intercidisse uidetur (= seh. 18 10).
Lxn
pro XXVI scriptus*); tot enim stellae, si quattuor illas puppis
addideris, enumerabuntur, et candem cxhibent snmmam schol.
Bas., cum XXVII uerus sit numerus iudice Roberto, amissis
igitur quattuor puppis stellis quinque carinae stellae intercidisse
uidentur, ita ut totus stellarum numerus iam esset XVII. qui
ut ad summam XVI aecommodaretur, singulis gubemacufo
quaternae tantum stellae in Y tribuebantur. — sed quantumüte
hie catalogus sit deprauatus, t<amen uno loco scbolia memoriatft
codice X uberiorem et aperte genuinam seruauerunt. tres ea^^
illas Stellas ad malum sammum esse deformatas, quod ^^
epitome (IttI oxoXiSoc äxpac) et scholiis Bas. {in malo sumr^^
discimus, etiam Hyginum commemorasse docent.
18 6 rostro prope posteriorem Arietis pedem iunge^^^'
sie XY. solus R dissentit: rostrum p. posteriori Ar. pedi t. c«^^
h. 1. conferas quod 8 8 7? habet de^ctram ivbae Pegasi prope cr:^'
iungens pro dextra iubam P. p, coniungens (contingens). utrumcf^^^
igitur locura ad communem linguae latinae usum conunutatu^™
exhibet Ry recedens ab ea qua Hyginus utitur singnlari ue^^^^
iungendi siue coniungendi structura. eadem enim notionc ^
structura hoc uerbum cum simplex tum conpositum ab eo
hibetur, qua contingere quo et ipso utitur^), ita ut uoces h
*) Quod R habet XXII ad eanim quae in X enumerantur stellai
summam accommodatum est. summam XXIII exhibent recentiores quidr
Codices, in nonnuUis enim malo IUI stellae pro tribus attribuuntur.
quod in Hasperi Hygino est *ita sunt omnes XXII uel XXIQ.'
*) pp. 84,1 contingens extremum pedem sinistrum. — 82,21 (Arctophyls
Coi'onam umero sinisiro 2>^'f>P^ contingere nidetur (insequitur coniungity
infra p. LXIIII). 87,18 (Anguis) prope ej-tremo ore Coronam coniingit, 9'
(Scorpius) extrema cauda circidum hietnalem contingei'e uidetur, 96,10 (17
piippis hiemaJem circ. et fnaioris canis caudam contingens inferiore pni
(accus, falso in A) noulssimae (sie recte A cum M et aliis) nauis. 102,
sinistro prope contingere uideatur seil, circulum; prope enim quod ff^:^^
D^MBF'^iL est (pede RD^G% prope pede PUj prope pedes Micyll.) restituendo^^
est, cum id tantum intersit inter Arati (515. 517) et eam quam *nonnull
habent sententiam, quod auctore Arato 'Tauri genua (in circ. aequin.) u ^
fixa perspiciuntur', secundum illos Taurus dextro tantum genu eo nititiu — '
sinistro prope eum contingit. — etiam pag. 102,18 (cf. 14) contingens ex^
codicibus scribendum est, cum ß coniungens ex correctura codicis D in textum
recei^erit. p. 100,5 prope contingens omnes mei Codices habent, hnnc autem
cum uno R (et P) sit traditum, ex Hygino quidem eiciendum c<?nseo. —
etiam attingere usuqjatur pag. 81,18, et persaepe occurrit simplex uerbum
tangere, 82, 1. 11. 83,4. 84,26. 85,22 etc.
Lxin
simillimas saepissime in codicibus confundi non sit mirnm. tarnen
illa üoce eiecta ubique usitatiorem contingere et codicnm memoria
no8 netat restituere, cui nonnullis locis accedit scholiorum auctori-
h% et qtiod non solum conpositum illnd, sed etiam simpIex uer-
bnm iungendi interdnm ita est usurpatum (p. 94,18 = seh. 18 6, p.
104,30), quod cum contingere esse confusum uix credideriS; denique
qnod etiam strnctnra passina huius uerbi oecurrit, cum contingere
passino careat. loci autem, qui buc spectant, hi sunt: pp. 104,30
Cepheus pectore suo circulum (arct,) iungit^ 88,24 {Equus) Aquarii
manmi dextram ceruice sua coniungenSy 95,23 (= scb. 15 15)
{Cam)pedem dextrum (hionispaene suo capite (capiti M^) coniungens
(contingens ap.), 96,19 (= seh. 22 16) Centaurus . . capite prope
caudani IJydrae coniungens (contingens 6r'3(i), 88,16 Delphinus . .
capite prope coniungens (cont, GPU edd, cf. F) equi Pegasi rostrurn,
89,19 (= seh. 1 17) Aries . . pedibus prope coniungens (cont.
BGPFU edd.) caput Pistrids, bis accedunt duo a quibus orsi
sninusloci, 18 6 (p. 94,18), ubi rostro ablatiuum esse ex iis quae
attuli exemplis intellegitur, et 8 8 (p. 93,10), ubi utrum coniungens (sie
^fi) scribas an contingens dubites, quamquam hoc ceteris codicibus
seruatum etiam scholiorum fragmentum Uercellense exhibet. nam
^^ quam codicis C per Cyriacum habemus notitia non est tam
^curata quam codicis A^ quem hodie licet inspicere, et dextram
^bae, quod praeter R etiam in FU (et *Voss. sec.') legitur, cum
•
'Jieptam sit cum contingens coniunctum, id certe testatur etiam
^^ aliig codicibus, a quibus recentissimi illi originem ducunt, fuisse
^^^ungensy ita ut idcm fuisse in X non omnino sit negandum.
Haec autem structura ni fallor datiuo pronominis reflexiui
suppletur: Cepheus e. g. (pag. 104,30) circulum arcticum sibi
^^ngit, seil, pectore suo, et Aquarius (93,10) iubam Pegasi prope
sibi coniungit dextra sua, cum in R Aquarius iubae illius suam
dextram coniungat. haec codicis R structura cum usitata fuisse
^ideatur^) (cf. e. g. dextram dextrae iungere^ Italia Dalmatis iuncta,
*) Eadem in alios Hygini Codices interdum inrepsit. iis quae attuli
^lemplLs addo, quod in Hasperi *Hjgino philosopho* haec structura exstat
^^ loco quo in R fquocum in uniuersum magna ei intercedit similitudo]
P" 94,18 rostrum prope jiosteriori Arietis pedi iungit, praoterea p. 95,23
^' • . rapid 9imm iungens. ~ uno loco in X hanc structuram fuisse
^icum omnium consensu probatur pag. 84,2 Olor . . sinistram alam habet
l^^Mlum extra circulum aestiuum, paene coniungens (seil, eam) pedibu8 Pegasi,
LXIIII
umerOy lateri alicuius %\mg%\ eins qua Hyginus utitur alia exemp^a
frustra circumspexi ^). sed in eodem inuenitur passiua structura,
quae actiuae qua utitur plane respondet. cf. pag. 85,8 ^ndro-
medae cajmi equi Pegasi uentre {ueniri RD^GFU edd. ß) coniungii^^^
= Andromedae caput (accus.) equus uentre (suo sibi) coniung^^
86,21 Heniochi dexter pes (p, d. Dß) Tauri sinistro cortm st^i^
coniungitur una = Heniochi dextrum pedem Taurus sin. comu (Bi
sibi) coniungit una Stella (et pedi et cornui communi). ad<
pag. 105,3 manus sinistra Bootis exteriore parte circuJi peru^^
coniunclüy i. e. ad regionem signorum, quae inter arcticum cir^
lum et polum sita sunt^ peruenit manus sinistra Bootis^ qu^
circulus arcticus exteriore parte coniungit uel attingit^ sciL ce:
reliqua huius signi pars intra circulum arcticum et aestiuc
posita sit, manus sinistra ultra arcticum circulum ad poli:
porrecta est. cf. pp. 82,6 et 110,9. de locis pp. 104,2 et 9E
quorum simplicior est structura*) u. adnot. 1. — falso ß pas^
uum coniungitur scripsit Munckero (et tribus Ulitianis) adstip
latus pag. 82,22 ubi haec codicum lectio est restituenda: g
autem Engonasin <^u>ocatur'^^) dextri pedis calce coniungit sc
Coronaniy quod praecedit. sie Codices mei omnes, in J2 a m.
contingit [hoc Bursianus probauit] in coniungit est correctu
*) Simile uidetür, quod Dräger Hist. Synt. I p. 425 adfert ['der uulgar-
Sprache mag entlehnt sein'] Plaut, m. gl. 51 communicaho semper U tnetm
mea. quod idem (paullo inftu) de participii coniuncius usu dicit huc i*
pertinet. sed ni fallor huius usus uestigium reliquum est in francogallico joincT
qn., cui structurae prorsus respondet quod p. 94,13 uidetur restituendum qB
loco is circulus mesemhrtnos coniungit {coniungitur Codices, quod apto sens
hie caret) et transit aequinoctialeni circulum [cf. quod sequitur in ipsa cot
iunctione circulorum] i. e. den Aequator erreicht und durchschneidet {joit
et traverse). et eodem uidetur cadere p. 104,2 Scorpionis extretna cmtd
eodem circulo coniungitur i. e. caudam idem circulus coniungit j cum p. 95,
ab eo loco quo (Eridanus) pi'ope coniungitur Ceto dubites utrum ablatiuus s
Ceto (Eridanum coniungit Cetus), an datiuus (u. adnot. praec.).
') Aliter res se habet pag. 94,4 (= seh. 3 ex.) hi pisces quibusda,
stellis ut lineola ab Arietis 2)ede pi'imo coniunguntur i. e. inter se (cf. Ära
et seh. Germ.) coniunguntur quib. st. ut lineola, quae ab Ar. p. pr. pr«
ficiscitur, cf. u. 8 'herum coniunctionem quae a pede Ar, pr, notatur\
*) Inuitis codicibus omnibus recte hanc uocem inseruit Bursiani
(ß Munckerum secutus dicitur). cf. pp. 29,8. [40,5.] 108,11. 105,2; 83,1
84,2. 110,15.20.31. 111,19. |;87,3 Ophiucho et Engonasin oceidentibus.]
LXV
seBtentia ighar est haec 'Engonasin soi pedis caice Coronam
sibi eoniangit i. e. tangit.' Bontei nero lectio sie intellegitar
(ef. pp. 85,8. 86^1): eum qni Engonasin uoeator dextri pedis
ealce doniniigit — qnis?
Deniqne eum passinis formis etiam praepositionem cum
Hjginns eoniangit: pp. 84,5 {Cygni) cauda iungiiur extrema cum
capUe Cqphei. 90,2 {Tcturi comu skUstrum) coniungitur cum dextro
pede Äurigae. eontra p. 87,16 üa tarnen ut extrema cauda (angtUs)
dmdum aequmoctialem cum Aquäae cauda iungat {iungatur R) hoc
significat: ut anguis sua eauda una cum Aquilae cauda eirculum
aeq. (sibi) iungat i. e. eontingat
19 3 aqaosissimnm in Y conieeturae librarii debetur, qui
com aequissimum quid sibi uellet non perspexisset, aqaosissi-
mnm Nilum satis seite sibi uisus est appellare. dubitari autem
potest, utrum uulgata lectio retinenda an id inserendum sit. sane
flu epitomes uerba ixspot 8d rpaai Stxai6raxov aoxbv sivai NetXov
(p. 178 p) egregie patrocinantur, quae exemplum graeeum inscite
^b Hygino translatum esse uidentur demonstrare. in schöliis
BasUeensibus hoc ipsum uerbum corruptum esse dolendum est,
c£ Breysigium p. 98,8, in qua corruptela aut aequissimum aut
f^egmis eum (fortasse legerat scholiasta Stxaidtspov), quod utrum-
Que Breysigius coniecit, latet
19 5 nrbs Y, insnla X. duplex haec memoria ni fallor
orta est altera utra uoee ut glossa adscripta. genuinam autem
lectionem etiam hoc loco schöliis conseruatam esse suspicor,
^ulgatam inrepsisse per sciolum quendam lectorem, qui cum
insiilas Nili ostiis formari nosset iUud insula adscripsit, simul ut
^ptius insulam quam urbem flumine allui diceretur.
21 8 in snmmo eaeumlne circnli quo formatiir. loco
abUtini quo in X fuit quod^ pro quo in FU edd. substitutum est
^ (^ut uel quid Munckeri codd«?). huie codicis X memoriae,
4uae idoneo sensu caret, ß frustra ita mederi conatus est, ut pro
^caU scriberet turibuliy quo nomine Germanicus Aram appellat
^ neque apud Hyginum neque in schöliis Germanici haec uox
^nam occurrit et manet molestum illnd quod formatur. immo
schotiornm sententia explicatur uerbis p. 85,2 4n quadrato quo
sella deformatur* et p. 95,18 (= seh. 14 29) Hn eo ^uo gladius
•
^^^ deformatur.' eandem lectionem Vogelsius quoque probauit,
5
LXVl
qui codicis Lugd. B. imaginem apad Grotium expressam conferri
iubet *).
24 6 spectans ad occasum ut iiiter Geminos et Cancrum
constitntus uidetnr. haec uberior scholiorum memoria Hygino
reddenda est particula ut, qaae in nonnallis codieibus intercidit,
X non caruit, et reete quidem. nam haec lectio prorsus coß-
sentit cum Hygini consuetndine, qui illa uoee, etiam ubi miaus
necessaria nobis aidetar, saepissime utitur. et com iam in nuV
gata 'specta/ ad oce. ut . . constitutns' aptum haec particula
exhibeat sensam, egregie confirmatur ea quam ex scholiis prottib
lectione.
26 1 Phaethon XY. sed recte ß ex scholiis San^^^'
manensibus (u. infra) restituit Phaenon, cf. u. 7 Phaenonia j>^^
Phaethonta, nam Phaethonta Solis uel Saturni stellam ab Hygi^^
nominatam esse, louis de qua agitur Phaenonta, et epitomes ^
scholiorum Bas. consensu firmatur et nota illa Phaethontis fabu^ ^
quae de Saturni uel Solis Stella ex Pseudo-Eratosthene ab Hygi^^^
narratur. sed exstant in nonnullis codieibus nestigia inte^^
polationis, qua, cum prioris sideris nomen Phaethon in codicibc^^
esset, Saturni stellae Phaenontis nomen daretur. cf. u. 10 (DÜT^*
desumptum autem est hoc nomen fortasse ex Martiano CapelL^
(VIII 851, p. 315,21 Eyss., cf. Cic. nat deor. II 52).
25 1 sqq. de qua Hernclides P. scribit ait enim quo
tempore Prometheus homines flnxerit In his et eum eqs.
sie molestum illud qitem (quam D*) H. P. ait . . . hunc toUitur.
quod uero primum de qua est dictum, tum masculinum sequitur
eum^ optime quadrat in masculini et feminini pronominom ad
Stellas et nomina earum pertinentium in hoc capite usu. de
ipsa enim Stella ubi dicitur, femininum est positnm, ubi de eius
ut ita dicam eponymo, masculinum. hoc igitur loco prima Stella
est . . de (pm, tum ubi de Phaenonte pulcherrimo illo homine
fabulam est narraturus, pergit in his et eum. de quinta Stella
tantnm ut de Stella agitur, non de homine. idem est u. 9. 10.
*) In ipeo A ara quadratam habet formam, sed in globo Famesiano
figuram praebet columnae ambitu sursum crescente. cf. Mus. Borbon. Y 52
= Baumeister Denkm. d. class. Alterth. I pag. 225 fig. 175; eadem sphaera
ad calcem Manilii ab los. Merkel uersi (Des M. Man. Himmelskugel . . .
übersetzt . . von los. Merkel, Aschafienburg 1857 ed. 2) depicta est. — num
ipsius Arati uerba Sivuiroio Siyzrjpioo (u. 439) in eandem sententiam cadunt?
LXVII
tum mascnlinum sequitui* de quo seil, de Solis filio Phaethonte.
n. 14 reete quam^ eom ei quod 19 seholia habent Pyrois est
appelkUus Bcholioram Sangerm. lectio praestare uideatar Pyrois
fteOa est appellata (u. not. ad 1.). u. 21 Quarta . . . quam, tum pergit
kmc eundem Hesperum appeüari, quod non debebat ß codieem D
(hmc a manu 2 ex hunc est correetum) secutus in hanc eandem
H, a. mutare, nam ad Luciferi potius nomen (u« 21) haec pro-
Qomina respieiunt quam ad stellam. sed ex uerbis quae in-
seqanntnr etiam iis locis, ubi de ipsa Stella agitur, nominis eins
potias rationem habere scriptorem apparet. nam in isque {hie X)
mnmn siderum maximus uidetur quin recte traditae sint formae
masculinae noli dubitare. feminine si uti maluisset, certe siderum
nitasset, scripsisset stellarum. quod igitur solus R habet haec . . .
maximaj librarii studio, quo eiusdem generis formas restitueret,
deberi manifestum est. idem est dicendum de ultimis huius
planetae uerbis quae in scholiis interciderunt (p. 80,6), ubi idem
onofi R hanc et nominatam correxit.
25 7 Itaqne enm ab lone Inter astra collocatam
Bcholia, ita ut hanc louis propriam stellam ab ipso loue in caelo
positam esse disertis uerbis apte commemoretnr. contra codicis
R lectionem «. e. inter astra ferunt c. non dubito spuriam iudicare,
praesertim cum conexus orationis obliquae, qua tota haec fabula
ab Heraclide Pontico sumpta narratur, illo ferunt turbetur.
25 18 sqq. Itaque quam nehementer amor enm In-
Mnderlt Pyrois est appellatas seholia, cum in X uideatur fuisse
i^^ue cum u. a, e. incenderety signißcans e facto stellam Pyriona
(fpeUauit. praeterea arcessenda sunt seholia Sangermanensia
(p. 229,11 sq. ed. Breys., eadem in D seruata iam ß in usum
Docauit) in quibus locus ita est traditus: et quia uehementer morswm
(sie D et codd. omnes Breysigii, morsu cod. Strozz., amor eum
Breys. correxit) incenderit, Pyrois Stella est (sie 6f"6r*Breys., ceteri
omittunt steHa, sit pro est Brux. Strozz. G) appelkUa. iam uides
maiorem intercedere similitudinem nostris scholiis cum Sanger-
manensibus, in quibus maxima Hyginiani huius capitis pars, nee
raro ad uerbum exscripta exstat (u. Breys. adp. 18ö; Robert p. 204).
codieem autem, ex quo haec excerpta sunt a magistello loquaci
et insipido, codice X praestantiorem et similiorem codicis Y
faisse etiam ex aliis nonnullis locis potest concludi: pag. 228,21
SS seh. u. 12 seholia Sang, recte habent dedderit, et in uersu
5*
LXVIII
proxime praecedenti conflcmerit {conflauit Fulgentius) = incenderit
y. de p. 229,17, ubi scholiornm nerba ei quam nostra scholia
seruarnnt memoriae patrocinari uidentur, nide pag. LXXI.
denique moneo in solis Sangerm. Saturni et louis stellarum
nomina reete distineta esse, com in XY ntroque loco exstet
Phaethon (u. ad 25 1), quamqaam non plane est negandnm
posse haec nomina aliunde desumpta esse, cum Sangermanensium
exemplum codicum XY simillimum^) tarn graui re etiam codiei
Y praestitisse minus sit ueri simile. sed incerta profecto haec
ratio est in hac exigua Hygini particula, quam cum Sang, licet
conparare. — lam eo de quo agitur loco uerba significans e facto
et in nostris scholiis et in Sang, desunt, exstant in solo X. in quo
quidem molesta sunt, sed apta, si in nostra scholia ea receperis').
nam in nulgatae memoriae conexu significans superfluum est, qnod
cum ueteres editores sensissent, alii id, alii rem ante illam uocem
inseruerunt. in nostrorum autem scholiorum quam restitnendam
censeo lectione e participio significans apte pendent uerba ^quam
[hoc in Sang, in (pda abiit leui mutatione, fortasse consulto facta]
uehementer amor cum incenderit'. simul hoc modo efficitur, at
e facto ad id uerbum spectet, cum quo et sententia artissime co-
haeret et fere semper ab hoc scriptore coniungitur, scilicet ad
appeüare^). etiam alia in re hoc loco inter nostra scholia et
*) 25 17 eadem corruptela exemplum Sangermanensium uidetur labo-
rasse qua XY. nam quod p. 229,11 dicit scholiasta ille coitum Martern a
Uenere inpetrasse idem significat quod Hygini uerba s^ua Stella üeneris sidus
peraequi i. e. constellationem utriusque planetae. neque quidquam inde pro-
ficitur, quod nihilque adsequi uideretur idem habet, ita ut legisse nideatur et
nihil aliud a. u. pro ut quod in XY est. quo modo huic loco sit medendum
dubito; certe eo quod p temptauit hoc inserto (facalios est id) non uidetur
persanatus.
») Etiam peruiderü (Hyg. p. 80,9) in AK (25 30) et in Sang. (p. 230,1)
exddit, cum recte exstet in X nam et sententia postulatur — menses Mer-
curius primus instituit perspecto niderum cursu, cf. epit. p. 196,20 Bob. xal
tu>v SoTpoiv xa( zaiti<; . . (jLetpYjoai — et Hygini dicendi consuetudine probatur,
cui uox peruidendi quasi in deliciis est (prorsns eiusdem est notionis
p. 32,10 ß).
") pp. 72,24 (seh. 14 12 ex facto), 64,4. 39,20 [h. 1. quod Scheflfenia et ?
receperunt a facto soli codd. DBG habent]. — cf. 33,24 e facto . . (in caelo)
perspicitur, 45,6 (seh. 1 12 ex facto) luppitet' e f. Cygnum . . . eoUocauit in
mundo, ubi quod R habet hoc e facto ut ceteroi-um codicum et scholiorum
consensu, ita Hygini consuetudine dicendi redarguitur.
LXVTTTl
Saogennanensia exstat non contenmendas consensus. passiuam
enim exhibent structnram, cum in ualgata memoria hoc enuntiatüm
Sit actiunm. hac qaoque in re nt Bcholiis adsentiar inprimis
«ddncor eo, quod nominatiuus Pyrois in utroqne scholio recte
geraatns est, cum X accusatiui formam corruptam habuerit pffriona.
in hanc formam Pyroenta deprauatum esse nemo sibi persuadebit.
itaque melius sie rem explicare mihi uideor, ut pyriona leui errore
exaratum sit pro pyroina uel (nam littera a uocis appellauü
sequitur) pro pyroin, quam accusatiui formam non prorsus fictam
esse liceat probare loco quodam Martiani Capellae, ubi quos
Eyssenhardt contulit Codices Bambergensis et Reichenauensispyrotn
habent (p. 315,22), quod in Pyroenta Eyssenhardt correxit. Pyroin
antem librario debetur, qui a genuina memoria regressus pro nomina-
tiuo — quem et epitome et schol. Bas. habent et ipse Hyginus
p. 120,5 — accusatiuum, et pro passiuo actiuum scripsit, fortasse
adductus eo quod praecedit significa/ns^ e quo steüa pendere ei
uideretur. significans autem cum apud ß de Uenere dictum sed
plane sit superfluum, in hoc uerborum conexu id sibi uult, ut
ipsa Stella suo nomine significet^ quanto Ueneris amore Mars ex-
arserit. totum igitur locum sie constitutum Hygino reddam:
^^ßxfie quam uehementer amor ernn incenderit signißccms e fado
ftdia (hanc enim uocem a scholiasta ut opinor omissam recte
sernaaerunt Sangermanensia) Pyrois est appeUata, quod ita fere
Hertas: Daher wurde der Stern, zur Bezeichnung der heftigen
Uebesglut des Gottes, nach dieser Begebenheit der Feurige
genannt
85 24 mnltos praestantem. accusatiuum quem X habet
{mulHs codd. recentissimi et edd.) etiam quod in A{K) est multo
iödicat. eadem structura redit p. 45,10 {ceteris U) et 21, p. 57, 12
{ceteris M% p. 79,2 (= seh. 26 3, reliquis FV edd.). datiuum
semauit X pp. 39,14, 49,1. 51,17. u. Dräger Bist. Syntax
1380.
25 24 sqq. qua re niminm elatnm etlam enm Uenero
eertasse^ nt etiam Eratosthenes dicit^ enmqne hac de cansa
üeneris appellari. qui quod exoriente sole et occidente
nideatar . . (reliqua in scholiis interciderunt). in X fuit ex
qua re etiam c. U. dicitur c, ut e. E. d. eum hac de c. U. appeUari.
exoriente sole et occidente uideri. quare ut ante diximus iure hunc et
LXX
fhedum^) et Hespervm nominatum. in codicis Y igitnr memoria
sublatnm est illnd ex qua re, qnod etiam in hoc scriptore est
molestnm, contra inserta snnt nerba ad sensum aptissima
nimium elatum (nam in miro illo epaphum uix quidqnam alind
delitescere iam snpra dixi p. 24 adn. 23, adnerbii aatem formam
eandem habet Hyg. p. 68,8. cf. 69,10 mwftirm); et ipsnm enuntia-
tum — quod X habet didtur iure deest — cum eo quod prae-
cedit structura uerborum et sententia artissime cohaeret: nam
iidem illi 'nonnulli' et pulchritudine eum praestantem fnisse
narrant et hac re elatum cum ipsa Uenere certare esse ausmn.
sententiam sie incohatam enmqne^ quod in uulgata memoria
fern nequit, apte perficit. ceterum hoc loco inter uulgatam et
codicis Y memoriam non multum interest. in illa enim cum
Eratosthenis testimonio extrema tantum uerba cum hac de c. V. a«
firmentur, in 7 uerba ut etiam E. d, ad ea quae praecedunt respiciunt
simulque quae sequuntur apte adnectunt. totam autem hanc
fabulam, quae ^onnullis' initio inputatur, ex ^ratosthene' de-
sumptam esse ex utraque lectione intellegitur et scholiis Ba^M
quae eandem fabulam quamuis misere foedatam exhibent, ^^
Hygini consuetudine probatur. saepe enim eum quem sequit«
auctorem — inprimis illum 'Eratosthenem' — de eins fabal^
quam totam ex eo exscribit parte tantummodo laudat, uel ^
extremum eins quoque testimonium adfert, cum initio 4ionnull^
uel 'conplures astrologos' etc. se sequi glorietur*). conf. e.
p. 69,20 (seh. 9), ubi prior fabula tota ex TEratosthene' flu:^
p. 51,14, ubi quod 'conplures astrologi finxerunf Eratosth^
debetur, quem non nisi u. 20 laudat. denique loco eins de (g^
agitur simillimo, seh. 10 8, Sosithei totam de Groto fabulam es^^
*) Hoc uidetur habuisse X. legitur enim in DM^R ('2 Voas.'). qn
reliqoi habent Luciferum^ ex u. 21 pro hac uoce aperte comipta Interpol!
tum est. ei quam Bursianus (quem uide) proponit coniecturae Heoum (<
p. 119,3) i. e. *E(j)ov, tarnen id uidetur refragari, quod et epit. et Ba
<t>u>^9opov in graeco exemplo fuisae testantur.
") Inania haec esse uerba etiam iis locis conprobatur, quibus auctor
nomine neglecto nonnuUos se sequi ait, ut pag. 32,4 ubi Arati sententiai
profert, cuius nomen et epitome et scholia Germanici adferunt. eiusdem e
pretii, cum e. g. pag. 45,14 Euripides cum ceteris (solum Euripidem habei
epit. et seh. Germ.) commemoretur, uel 56,13 Eraiasthenes cum cetertH, 58
Äratus et alii conplureSy 75,4 (seh. 17) Äeschylus et nonntiUif al.
LXXI
quam ex Psendo-Eratosthene Hyginus desnmpsit, sententia et
epitome et scholiis Bas. eonprobatur.
Qaod seqaitur in Y qoi qood exoriente sole ot oceidente
nideatnr cum eo quod praecedit apte coninnetnm est et cum
seqnentibus uerbis ui ante cHximus (omittendnm quare) iure hunc.
i hedum ei Hesperum nominatumy quae qaamquam in scholiis
)ropter spatii inopiam intereidenint ex aulgata memoria snp-
ilentor, causalem indicat conexum. contra in X uerba exoriente
ole et oceidente uideri paene omni conexa sunt soluta. nam
aod Scheffermn (et Oriente) secutas ß temptauit et exoriente
ententiam non restitnit sed prorsas ineptam reddit. neqne enim
rofecto quod Hesperns cum Uenere de palcbritudine certanit,
im Stella et exoriente sole et oceidente aidetur. denique
odicis Y memoriae fanent quae in schol. Sang. pag. 229,17 (a.
'. LXVlll) exstant eo quod ui quadam nonnumquam Oriente sole
rnrnrntquam oceidente uideaiur^)y fortasse etiam quod codex G
labet quod ex. et occ, uidetur, quem codicem solum nostrorum
nterdnm archetypi X frustula seruasse uidimus (supra p. 53).
*) Fal80 scholiasta ille ad ea quae praecedunt cum haec referret
~ fortasse deerat codici quo utebatur Hyginiano quod Y habet qui —
^raeclaniin illud ui quadam addidit, ut cur t/enus illa Stella appellata esset
V^(i ueriloquic explicaret.
i
[EXCEBPTUM PABI8INUM.]
De ordine ac positione stellarnm in signig.
Est qnidem hie ordo et positio siderum, quae fixa caelo
ploriam coaeeruatione stellarnm in signum aliqnod formata nel
fabnlose nariamm genera formarnm in eaelnm reeepta credontar.
qnornm nomina non natnrae eonstitntio, sed humana persnasio,
qnae stellis nnmeros et nomina feeit, adinnenit sed qnia iaxta
Aratum nnmerus stellarnm nnicuiqne signo adseriptns est, eo
qno ab ipso est ordine digesta deseriptio in medium hninsmodi
proferatnr.
1. Heiice, Arciurus mcdor^ habet Stellas in eapite VII, iD
singulis umeris singulas, in armo T, in pectore I, in pede priori
elaras II, in summa canda claram I, in uentre claram I, in crate
posteriori II, in extremo pede II, in canda III. fiunt XXII.
2. Cinosiiray Arcturu^ minor y habet Stellas in \mo latere \S^
Claras in quadro positas, in canda ciaras III. fiunt VII. snb ^^®
apparet sidus qnod uocatur polus, circnm quod putatur tot^^
orbis uerti.
3. Serpens, qui inier Arctvros meditis iacet, habet stellar ^^
eapite ciaras V, in corpore toto X. finnt XV.
De hoc excerpto u, epimetmm. uarias lectiones ex codd, DPS suhscr^^
negUctis minutwribtiSf praeterea inde a c, 24 ex Satigermanensibus sch<p^
huius excerpti caidlogis auctis, quae codex K et idem iUe D (A) pt'aebent (%u p, 9^^
Bctsileensium scholiorum singtUas lectiones quae differunt non adacripsi, ^^
eos excerpti locos ah iis diueraos, qui maioris momenti uidebantur, cursiuis litte.^
expreasi. De ordine — signis om, Sy in signis incipit add. D |
ac P I posido D \ naturae] natura D^S | constitudo D | ascriptus D \ qi
quod PS I descripdo D \ in medium huiusmodi om, DS \ praeferatur P
1^3, nomina ex Sangermanen sibtis uidentur desumptOy quorum u, init^
(p, 1 12 sqq, Breys,) et imaginum subseriptiones (ap, Breys, in apparaiu ct-ü,^^
mediuB cf. Bas, p, 60,6. -— 1, Bas, schol. p. 58,19 — 59,4 | priori] primo S
in summa — posteriori 11 om, D \ uentrem P \ posteriore S \ cauda IUI ^
2, Bas, seh, p, 59,16—60,5 | Cynosira D \ alterum quod] quo S =^ seh
Bas, (quod Breys.) \ notus orbi S
3, Bas, seh, p. 60,17 sq, \ daras in eapite P
\
b^
P
LXXIII
4. Hercules^ qui et ingeniculo (Ucitur, habet stellam in ca-
pite I, in brachio I, in nmeris singalas claras, in Binistro cubito I^
in ipsa mann T, in ntrisqne ilibns I, in dextro femore II, in
pede I, snpra dextram manum id est in claua I, in pelle leonis im.
summa XVI.
5. Corona habet Stellas VIII in orbem positas, qnarum tres
clarae, qnae contra capnd SerpenÜs septenlrioncdis sunt.
6. Serpentarius, qui grece Ophiucus uocatur^ habet stellam
in capite claram I, in singolis umeris ciaras, in singalis pedibas
Claras, in sinistra mann in, in dextra IUI ciaras, in cabitis
singolis singnias, in singniis genibns singulas, in dextro cmre
claram. summa XVII. Serpens, quem manibus tenet, habet Stellas
in ore dnas, in capite paruas Uli, usque ad manum se tenentis II,
inflexu corporis XV, summa XXIII.
7. Seorpins habet Stellas in singulis comibus uel potius
^aim binas, ex quibus priores clarae sunt, in fronte UI, quarum
media clarior est, in dorso UI ciaras, in uentre U, in cauda V,
in aculeo IL summa XVIIII. Ex bis priores IIU, quae in
comibus uel labiis quae chelae appellantur positae sunt, Librae
^signantur. hie autem ob magnitudinem in duo domicilia, id
^t in spatium duorum signorum^ partitur.
8. Bootes, qui grece Artoßlax uocatur, habet Stellas in
dextra mann UU, qnae non occidunt, in capite claram I, in
singolis umeris singulas, in mamillis singulas, lucidior est in
dextra, sub mamma I obscuram, in dextro cubito claram I, inter
Senna utraque claram I, in singulis pedibus singulas. summa XUU.
4, Bas, seh, pag, 61,2. 11 — 16 | ingeniclo D \ capite] corpore P
'^ilibns D I foemore I PS' | summa stellarum PS
5, Bas. p. 62,10 sq. \ clare que D \ Serpentis sept.] cf. Sang, p. 120,19
\== Bern.) Serpentis Arctmri | septentrionales S
6, Serpentariufi] cf. Sang. seh. initium et inscriptumem {p. 120,20 etc.) \
^biucus] cf. Germ, u, 75 | Bas. p. 62,19—63,6 | qui] uero qui D \ HU]
ttl P I cmre om. S \ claram I S \ paruas capite Z), corr. ead. m. \ XV] X DS,
*^ in D sequUur rasura, V P | XX e^ rasura Z), XIII P
7, Bas. pp. 64, 6 — 12. 63,7 | Stellas om. D \ uel — labiis] cf. Sang. p.
"123,18 in utroque labio | binis P | XVmT] XVÜI S \ hie autem eqs.] cf
'**»*. 8ch. Bas. I signorum om. S \ partitus est D
8, Bootes] cf. Bas, pag. 64,24 Sang, seh. 8 init. et inscr. \ arctofilax P
•'^hylax S, cf. Germ. m. 91 | Bas. p, 65, 1—7 | dextera 5, sie et infra \
loamellis D mamillas S \ obscura D
Lxxnii
9. Uirgo habet stellam in capite obBcnram I, in singnlh
nmeris singnlas, in sinistra ala obscnram I, in dextra afa I, iv
singulis cnbitiB singulas, in singalis manibas singulas, in sinistra
clariorem, quae aocatnr spica, in tnnica obscuras VI, in singnlit
pedibns singulas. summa XVIIL
10. 6eniinornm unuB, qui iuxta Cancram est, habet stellan
in capite claram I, in singulis umeris singulas ciaras, in dextrc
cubito I, in singulis genibus singulas, in pedibus singulis singnias
fiunt nouem. Alter habet in capite I, in mammis singulas, ii
sinistro cubito II, in summitate manus I, in sinistro genu I, ii
pedibus singulas, iuxta sinistrum pedem I, quae uocatur propus
fiunt X.
11. Cancer habet Stellas in pectore II ciaras, quas appellani
Asinos, inter quas est nubtcuh quae candidi cohris apparet, quam
Praesepium uocant, in dextris pedibus singulas, quae sunt IQ]
obscurae, in sinistra parte in pede priori duas ciaras, in secundo n.
in tertio I, in quarto paruam I, in dextro cornu u-el labio II T, in
sinistro II. fiunt XVII, ex quibus duae, quas in pectore Cancr
diocimusy cum aliis duabns minoribus et obscuris Asini dicuntur
habent autem Stellas Uli.
12. Loo habet Stellas in capite III, in collo II, in pectore I
in Spina III, in cauda media I, in summitate caudae claram I
sub pectore II, in pedibus prioribus claram I, sub uentre claram I
in medio uentre claram I, in iUbus I, in posteriori genn I, ii
propoda claram I, summa XVIIL uidentur et aliae iuxta candan
eins stellae obscurae YII.
9. Bas. p. 67, 16—21 | ala] alia S utroque loeo
10. Bm, p, 68,9—16 I claram] obecuram P | in singulis pedibus D
nouem] VlII DS \ mamillis D \n] 1 D \ que propus uocatur D
11. Bas, p, 71, 11—19 I uocant S | nubecula D | et in quarto D
quario add. ex Sang, | paruam] eztremo minore schol, Bas, (jpro extreme
I in ore) | uel labio ex Sangertn, add, (u. c. 7) | III] IUI fuit in i> | ex] c
PS I autem om. D
12. Bas, p. 72, 14—20 | in capite Stellas D \ in collo II om. P\l pom
media om, />, sed add, m. ead, | in medietate uentris DS \ I post genu am
S I propodo S protopoda />• | aliae] duae add. P | YU] VUI P
-l
LXXV
13. Anr^lga nel Agitator, quem Erictonium dicant, habet
stellam in capite I, in 8ingulis nmeris singnias, in sinistro
elariorem, qnae appellatnr Capra, in singulis genibns singulas,
in smnmiiate manns 11^ in sinistra mann IT, qni nocantnr Haedi.
snmma Villi.
14. Tanrns habet Stellas in utroque cornn I, in ntroqne
ocnlo I, in naso I. hae qninqne stellae Hyades appellantnr. in
nn^a III, in collo H, in dorso 11, nltimam clariorem, sab
ucntre I, in pectore I claram. snmma XV. snnt et septem
stellae, quas Athlantides nel Pliades nocant, quamm VI nidentur,
septima obscnra est. cUcunturque in cmida Tauri positae,
15. Cephens habet in capite Stellas ciaras n, in dextra
mann claram I, in cnbito obscaram I, in sinistra mann claram T,
in sinistro nmero I, in Ixüteo HI obliqnas, in dextra coxa II, in
sinistro genn II, in summitate pedis I, snpra pedem III.
ftintXVIL
16. Cassiepia habet in capite stellam claram I, in singulis
nmeris singnlas ciaras, in dextra mamilla claram I, in dextro
fmore claram I, in sinistro femore ciaras II, in genn claram I,
in basi sellae qua sedet ciaras 11. snmma X.
17. Andrameda habet stellam in capite splendidam I, in
singolis nmeris singnlas, in dextro cnbito I, in mann claram I,
in sinistro cnbito claram I, in brachio I, in cinctn HI, snpra
zonam IUI, in genibns singnlis ciaras singnlas, in dextro pede II,
in sinistro L snmma XVIIU.
13. Aoriga] ef. Germ, 174 | Agitator] Bas, p. 14 fi | quem Erictonium
(erichonium P) dicunt] ef, Bas, p, 73,2 | Bas. p, 74, 7 — 10 | sinistri D \ qui]
stellae add, P | hedi A edi P
14. Bas, p. 76,13—77,3 | occulo P | steUae am, DP \ Ul] Jm D \
adthlanüdefl P atblantidas D \ plyadas P {cf, Bas, p, 76,5)
Iß. Bas. p, 77,10—15 | Stellas ciaras in capite S \ umero] uentro S
16. Bas. p. 78,2 — 7 | Casiephia D Casiepia P Gascdephia S \ claram
stellam D, stellam am, P \ sellae] stelle D cf. seh, Bas, \ XIIII schal. Bas. et
idem D* correxü.
17. Nomen ex carm. Germ. u. 201 | Bas. p. 78, 14—19 | I post dextro
cubiio am, S
LXXVI
IS. JEqauH, quem PegaBum uocant, habet Stellas in facie
ciaras ü, in capite I, in coxa T, in anribus singnlis singolas
ciaras, in collo IUI, proximam capiti claram, in armo I, in
pectore I, in nmbilico claram I, in ntroque genu I, in nngnlis
singulas. fiunt XVII,
19. Aries habet stellam in capite I, in naribas III, in collo II,
in mmmilate pedis dextri claram I, in dorso IIII, in canda I, in
smnmitate pedis sinistri I. fiunt Xm.
20. TriangulfM, quem Greci DeÜoion uocant, habet Stellas
m, in singnlis angulis singulas.
21. IHsces duOj quorum unus qui borius id est aquilonoHs
appellatur habet Stellas XII, notius autem qui et australis uoccUurXy.
linea quibus sibi inuicem conexi sunt habet Stellas ad partem
borii ni, ad notii III, ad occidentem III. sununa stellanun
XXXVI.
22. Porsens habet Stellas in singnlis umeris singulas ciaras,
in dextra mann claram I, in sinistra manu in qua capnt Gor-
gonis tenet KI, in uentre I, in dextro latere claram I, in genn I,
in pede claram I, in sinistro femore claram I, in tibia II, circa
Caput Gorgonis ciaras lU. caput autem et harpe singnlis stellis
notata sunt.
IS, Equus] cf. Sang. init. {pctg. 140,24) | quem — uocant] cf. Boa, p, 79.1
(Sang.) \ Bcis, p, 79,11—16 I clarae lU P \ ciaras om, PS \ promixmam D |
I post claram om. S \ ungulis] singulis P
19, Bas, pag. 81, 1—5 | IUI] HI D \ fiont] luncteq. simnl fiunt in
numero P
20, Triangulus — uocant] cf. Sang. pag. 145,18: quod Graeci ....
Deltoton, Latini . . . Triangulum uocant | Delton S \ Bas. ^. 81,10 ^. |
mi DS
21, Piflces] cf. Germ. u. 241 | Bas. p. 81,15 — 20 haec hahent: quonim
alter borius appellatur, altSr notius .... borius piscis habet Stellas XII,
notius XY. linea autem qua continentur in partem borii habet Stellas III,
in notii III, ad occidentem III. fiunt stellae XXXVI (XXVI schol. cod. P) \
boreus DP \ id est aquilonalis] cf. Sang, (aquilonius) F I nothus P notus S |
qui et (et om. DP) austr. uoc] cf. Sang.? | ante quibus polest excidisse
stellarum, sed malui locum intefnptatum rdinquere \ borei D \ nothii P
nocii D
22, Bas. p. (82,12) 83,8—10 | dextro 5 | in sin, — in uentre l om. D \
in] II P I circa caput — sunt] fiunt XIII P \ capud D \ harpes DS, cf.
arpes seh. Bas.
LXXVII
24. Lyra^ quae et fidisj habet Stellas in utroque peetine
singolas, in cacuminibus cornaoram singulas, in umeris singulas,
in fando I, in dorso I. fiunt YIII.
25. Cignns habet stellam in capite claram I, in utraque ala
quinas, in corpore I, in canda L fiunt XIII.
26. Iqnarins habet Stellas in capite obscuras U, in umeris
singalis ciaras singulas, in sinistro cubito I claram, in dextro
cabito T et in manu T, in mammis singulas, in dextro crure I,
in pedibus singulas ciaras. summa XIL effiisio aquae notaia
est ex stellis XXX, ex quibus duae clarae, ceterae obscurae sunt.
27. Capricornus habet Stellas in singulis comibus singulas,
in naso claram T, in capite II, sub collo I, in pectore II, in pede
priori I, in summikUe pedis I^ in dorso VII, in uentre V, in
canda II ciaras. summa XXIIII.
28. Sagittarins habet Stellas in capite U, in [c]acumine
sagittae 11, in dextro cubito I, in manu I, in uentre I claram, in
dorso Ily in cauda I, in genu priori I, in summo pede I, in
posteriori genu I. fiunt XIII.
[23, Pliades cf. 14]. eos qui sequuntur catalogos paene omnes hahent
^Mia Sangermanensia codicum K et D {^) u. epim. p. 82 9g.
24. {non habet K) | Lira D \ Bas. p, (83,21) 84,15—17 | Lyra — fidis
Offl. A I quacuininibus A \ comeamm schol, Bas.^ chordarum ex Urhinate
Brey$., comunm RöbeH [comorum? cf. Neue lat, Formerü, I 347] | umeria
aingulig A | doreo uno A | Villi DPA
26. (non habet K) \ Bas. p. (84,19) 85,4—6 | Cignua habet om. A | in
capite stellam />, stellam om. A | clara una A | utroque ala A | fiunt] fiunt
omnes P
26, Bas. p. 86,18—87,2 | Aquarius om. JTA | in capite Stellas D \ in
singnlis hnmeris cl. s. D, in humeris (umeris A) singulas ciaras singulas ÄA,
in ameris singnlis ciaras P | sinis P | cubito om. K \ in dextro cubito 1
om. D I in mammis] et in mammis D in mammis singulis P | suma K \
effbsio quae P efFusio que K | obscures (sunt om.) K
27. (non habet K) \ Bas, p. 89,12— 16 | Capricornus om. A | in pectore
I A I summa] sunt P
23. Bas. p. 91,1 — 5 | Sagittarius om, UTA | cacucmine D \ I om. K
manu] iwammn. B I I clara A, claram I P | in genu — pede I otn. K
prioris iS^ I posteriore S \ renu A | XIIU A
Lxxvm
29.30. Aquila habet Stellas IUI. ex his media clara e^^*
Sagitta habet Stellas Uli, in summo I, in medio I, in a^
summüaie II.
31. Delphinus habet Stellas in ore I, in comu U, in uentris
pennulis III, in dorso I, in cauda II. omnes Villi.
32. Orion habet Stellas in capite III ciaras, in singolis
umeris singulas ciaras, in dextro cubito I obscuram, in d^tra
manu I, in balteo III, in echiridion III ciaras, in genibus singulas
ciaras, in pedibus singulas. fiunt XVII.
33. Canis habet stellam in lingua I, quam Ganiculam appel-
laut, claram, in armis singulis singulas obscuras, in pectore II,
in pede priori III, in uentre II, in sinistro femore I, in extremo
pede I claram, in cauda IUI. fiunt XVI.
34. Lepus habet Stellas in oculis singulas, in corpore U,
in extremiiate caudae I, in posterioribus pedibus singulas. fiunt VII.
35. Nanis, qime apud Grecos Argo nominaiury habet Stellas
in puppe im, in IcUere V, in summo mali lU, sub carina V.
summa XVII. quae non tota caelo, sed a gubernaculo usqae
ad malum figuratur.
36. Coetus habet Stellas in cauda ciaras U, et a caud^
usque ad fiexum eins V, sub uentre VI. fiunt XIU.
20.30. Bas, p, 91,22.13-15 I Aquüa am. Kl | est dara est A, clar^
est et if I Uli Stellas D \ in media 1 A, om, K \ alia om, P \ sumitate K
31. Baa. p. 92,11—14 | Delphinus (cf, Bas. 92,6) ow. Kl \ pinnulas S ^
omnes] sunt omnes Kl summa stellarum fit P
32. Bas. p. 94,1—5 | Orion om. Kl \ ciaras tres Kl | oscuram K \
baltheo K \ in ecbyridion S in echeridion 1 incheridion K iecheritson D,
qui post ciaras addit uel ethjridion | IUI K \ ante singulas utroque loco
singulis inserü P | fiunt stellae XVII P
33. Bas. p, 95,11 — 15 | Canis — appellant claram om. Kl \ singulis]
singulas D \ obscufas K ciaras D | priore S \ foemore P \ Uli] III S | fiunt]
summa stellarum omnium fit P \ XV S
34. Bas, p, 97, 9 — 11 | Lepus (cf. Bas. Sang, Germ.) — in oculis singulas
om. Kl I singulas in oculis singulis P | posteribus K \ paedibus ÜT, om. D
36. Bas. p. 97,17.18 | Nauis {cf. Bas. p. 97,14) — - Stellas otn. Kl ,
quae — nominatur] cf. Germ. u. 345 | pupe DK iuppe 1 puppi P | sub] in D 1
summa] sunt Kl \ sub — XVII post figuratur habel 1 \ quae — figuratur
om. K (cf. Bas. m. 15 sq.) | quae] que I> quia PSl
36. Coetus (Caetus D) cf. Sang. p. 173,17, ow. Kl \ Bas. p. 98,3—4 |
Stellas om. D
Lxxviin
37. liuuivH, quem Heridanum dicunt, habet Stellas in primo
Bern Illy in secondo III, in tertio YII, quae dicuntur ora Nili.
summa XTII. huic subest Stella, quae Canopas appellatur.
38. Piscis mafffifts habet Stellas XII in ordme positas a
ropite usque ad caudam,
39. Ära siue Sacrarium habet Stellas IIU, duas in igne^ qui
i imjxmius ardet^ et in basi II.
40. Centanrns habet Stellas in singulis umeris singalas et
n cabitis binas, in pectore IUI, in reliquo corpore X, in pedibus U,
Q neste II, in thyrso quem poriat 11^ in bestia quam manu
enet X, in ipsa manu II, in capite V. fiunt XLIII.
41. SerpenSf quem Hydrum nominant, habet Stellas in ca-
nte III ciaras, in prima fiexura VI, in secunda III, in quarta II,
n quinta usque ad caudam YIII ciaras. fiunt XXV I. Coruus
n cauda spectans occasum habet in oculo stellam I, in pennis II,
in cauda II, in pedibus singulas. fiunt Yll. Grater siue Uma
posita ultra primam fiexuram Serpentis habet in labio Stellas II
obscuras, in uenire III, in fundo II. fiunt VIL
42. Anticanis habet Stellas IIL
37. (nan habet K) \ Flunius] cf. Sang, p, 174 | quem — dicuntj cf, Bas,
P' 98,7 Germ, u. 367 | Fluuius — dicunt am, A | Bas. p. 98, 11 — 14 | primo
^] prima acie A | in trihus his locis unus habet P {ante primo idem in A
^) I VII] VI S I hora A | nihi /) | summa stellarum fit P fiunt D | huic
~ appeUatur] cf, Bas, p. 98, 9.10 | Kanopus A
38. Pincis magnns] cf. Sang, p, 176 | Bas. p, 99,5: habet Stellas XII |
st- h. P I Piscis — Xn om, UTA | quae sequuntur fortasse ex figura conpilat&f
^iecit, ut saepius | ad capite A | usque ad caudam am. K
89. (nan habent if A) | Sacrarium] cf. Sang, \ Bas, p, 99, 14.15: h. st. IUI,
^Qas in carbonibus et in base duas. | Uli] lU P | impositus ardet et] in-
positoB est uidentur D
40. Bas. p, 100,6—10 | Centaurus h. st. am. Kl \ pectore IUI] capite
^ D ) uestibus U D \ tyrso jBTA tirso D thirso S \ quem] quam P | quam]
quem S, quam in if, que in A | fiunt] summa stellarum P | XLIUI P
4L quem Hydrum (ydrum D hjdram P) nominant] cf, Germ. u. 426 h jdros,
ydra Sang. \ Bas, p. 101,7 — 16 | Serpens — Stellas am. Kl, übt past uerba
SsM^m. (p, 181,28) habet igitur hoc signum Stellas in K additur: I serpens,
n i: serpens ille | UI\ IUI S \ claram K | pro prima, secunda, quarta, quinta
r habet l, U. UU. V. | U] III K | VUI] VIIU D = seh. Bas, \ ciaras] dr K \
unt XXVI am, S | Carui catalagum post Craterem habet P \ caude A* |
3ectas K \ oculos et rasura A, ouilas K \ Stella D Stellas K \ pinnis A'A
= schal, Bas, | rater D {amissa rubra littera initiali) \ labia K \ U Stellas D
42. {nan habent Kl) \ nticanis i>, cf. Sang, p, 181 Antecanis | Bas.
102,4 I summam stellarum P \ IUI D
INDEX CAPITVM.
De Hjgini memoria scholiis in Ciceronis Aratum Harleianis seruata
Cap. I. De Hygini codicum archetypo X
Cap. IT. De scholionmi exemplo Hyginiano F . . . .
§ 1. De codicibuB -4 et Ä" p. 17. — § 2. De codice
C p. 24. — § 3. De scholiasta p. 36.
Cap. in. De Hygino ex Y emendando
Cap. IV. De Hygino cum *Arato' coniuncto
Epimetrum. De eodicum K %i C scholiis ab Ä alienis
Scholia Harleiana .
Notae ad scholia X]
[Excerptum Parisinum] 'De ordine ac poaitione stellanim in signis* L
Indices L
Addenda et corrigenda LX^
INDEX LOCORVM HYGINI.
p*g.
20,18 ed. Bunte . . . XLV
21,5 XLUI
26,14.26 XLV
32,15 51
35,5 52
-19 52
-20 51
36,7.18 XXXVnil
37,18 51
38,5 12
39,9 xxxvmi
—20 Lxvm
42,4 14
-24=schol.Harl.6l») 51
(43,1) 6 3 49.66
(-3) 6 4 20.66
(-12) 6 14 21.LVU
(-14) 6 16 54
(-14) 6 17 LVn
(44,7 6 29) Adonium. XXXVIU
p. 44,7 (6 30) XXX
-11 LVla
(45,6) 7 11
(-6) 7 12 51.L3
(—10) 7 16
—15
-16 XD
(46,6) 4 1
(-18) 4 12 . . XXXVÜILXI
—21 X
49,5
-10 X
-15
52,5
(-9) 11 2
53,19 XX]
54,9 XX]
55,11
(—12) \t 1 Ganymeden XXX
(-12 sq.) 12 1 . . .
*) Eos scholiorum locos, qul in 'Notis ad scholia' tractantor, hie non enun
LXXXI
p. (5ö,14) 12 2 50
~19 LVII
—21 LVI
(5e,5) 12 10 ... . 50 sq.
— 14 47 adn. 6
(— 15) 13 1 XLVII
(—15) 13 init. ... 47
(—17) 13 3 LVI
(—18) 13 4 XXXVII
—19 13 5 XLVn
—25 52
57,21 XLVm
5^,9 52
(—15) t \ 54
(—18) 2 4 56
(—22) 2 8 LVn
(60,7) 1 20 52 sq.
61.4 52
— 13 li.22
6'-^.5 11
^12 XXXVI
64,6 12
—20 66
6S.2 52
(—8) üb. II c. 23 . . 37
~9 52
—10 50
66,8 LVI
67.2 11
-^2. 3, 14 xxxvnu
(69,8) 10 11 sq. . . . 49.51
(-^10) 10 13 ... . 50
(-^12) 10 15 ... . 55
(-^14) 10 17 ... . 52
---21 9 6 66
(■^22) »7 20
^23 20
^^0,8) 8 1 xxxvnn
(■^9) 8 2 19
(•^19) 3 2 xxxvm
(-^21) 3 4 LXI
(■^l,!) 3 8 47
(---13) 19 5 20
(--16) 10 3 ... . 45
(—18) 10 5 44
1--20 sqq.) 10 7 sq. . 44 sq.
pag.
p. (71,21) 10 8 2.44
72,1 46
— 1 sq 45 sq.
—6 46 sq.
—11 sq 46
-18 52
(-24) 14 12 ... . 48.LV1I
(—24) 14 13 ... . 54
(—26) 14 15 ... . 48
(73.5) 14 19 ... . 48
(—5) 14 20 LVII
—17. . 52
(-24) 15 2 55
(—25) 15 3 57
(74,15) 24 2 ... . 50
(—15) 24 2 20
(75.2) 17 8 LVII
(—13) 22 4 56.66
(—17) 22 9 LVII
(—22) 22 13 ... . LVII
(-24) 21 1 20
(-24) 21 1 48
76.8 12
-17 XLVm
—20 LVI
77,5 Demiphonta . . XXXVII
—8 11
—20 51
-21 11
-21 XLVIII
78.8 11
(—11) 20 2 44
—11 20 2 Isim . . . xxxvm
(—14) 20 5 20
(79.8) 25 11 ... . 52
(—14) 25 17 ... . LXVni
(-19)25 22 hunc eundem LX VU
80,6 LXVU
-9 25 30 LXVm
81,3 XLV
82,22 LXUn
-26 XLVI
83,1 LI
(-21) 0 25 52
(-22) 0 26 48
(84.9) 7 17 49
Lxxxn
p. 84,13 LX
-16 LX
-22 10 adn.»)
-25 XLVI
85,2 LI
-8 LXini
— 18 9 sq.
-25 XLVll
86,21 LXim
87,30 11 3 89
88,6 12 12 38.50
-U XLVII
-16 Lxm
-22 sq 11
(89,8) 2 9 48
-12 XXXVI
-21 1 18 78
(-22) 1 19 53
90,11 78
-22 LI
(92,17) 10 20 ... . 47
(-18) 10 21 ... . 2Q
(-22) 10 25 ... . LI
(93,1) 0 8 19.22
(-4) 0 11 52
(-9) 8 7 52
-10 8 9 XXXVI
(—21) 3 10 54
(-21) 3 10 XLII
94,13 LXim
p. 94,17 18 5
-18.19 18 6.7 . . . X
-22 18 10
95,9
(96,3) 15 23 ....
(-15) 17 19 ... .
(-19) 22 17 ... .
(—24) 22 22 ... . X
(97.10) 21 8 ... . X
(—10) 21 8 52 a
(98.11) 20 8 ....
100.4
-5
102,5 sq
—11
—18
104,29
105,3 ]
-4
-23 X
—26 X
107,16
108,16 5
110,17 XX]
116,9
117,8.11
118,11 sq 63 1
119,11 X
120,17
Eratosthenis catast. ed.
Robert p. 74,3. . . .
Scholia Germanici Basi-
leensia ed. Breysig
pp. 67,19. 74,8. 79,13.
101,16
pag.
LIIII
85
Scholia QermaniciSanger-
manen8iaed.Brey8ig pp.
119,21. 128,19. 131,18.
139,20 et 22. 167,15.
176,23 82
— p. 229.11 sqq. . . . LXV
ADDENDA ET CORRIGENDA.
p. 20 acb. 13 u. 5 eq. dele aerba: et Isidorus uidetur legisse (orig. III '21]
>. cf. p. 66 adn. 13.
ib. u. 6 1. applicuisse
p. 22 u. 12 1. iocinera
p. 90 u. 3 1. Hyginum integris
p. 34 u. 27 1. ex-
ib. n. poenolt. L 'taleratns'
p. 45 u. 17 dele prius comma.
p. 47 adn. 5 o. 8 1. col. 54
p. 65 u. 2 1. *anniim
ad p. 76 adn. 37 u. 7 sq.: conspectum haius libelli Bedae adscriptis
plerisqne Plinli et Isidori locis praebet G. Werner Beda der Ehrwürdige und
8dne Zeit Wien 1875 p. 107 sqq.
ib. ad adn. 38 n. 6: praeter initiom Pliniani excerpti in Ä interierunt
tres hae commentationes in apographis eins seruatae et ab Ottleio 1. c.
p. 159 et Vogelsio 1. c. (progr. Crefeld. a. 1887) p. IV expressae: I De con-
cordia solaris cursus et lunaris [incipit: Nouem horis in luna pro
qomqiie diebus in sole computatis]. n Item de eadem ratione [incipit:
I'iina Incere dodrantis semuncias dicitur]. ni De concordia maris et
iQnae [incipit: Unius semper horae dodrante et semuncia transmissa]. quae
addnntor, ad explicanda prima uerba addita esse apparet, in prima et tertia
commentatione praemissa uocula idem, pro qua id est legendum esse nemo
Aon oidet. primae autem commentatiunculae initium est Bedae de natura
fci^ libelli capitis 21 finis; tertiae initium in eiusdem libelli capite 39
innenitur; secundae initio haec capitis 20 uerba respondent: quam (seil.
lunam dicunt) lucere dodrantis semuncias horarum. — haec scholia ad
Bedam eadem exstant in codice Sangallensi 250, u. Heydenreich 1. c. p. 20 sq.
p. 84 u. 15 1. solent'
p. ni Hpffini Codices u. 15 1. ortum pro artum
p. lY Hyg. codd» u. 10 post o}i. insere: caput coniungens Pistricis ß
p. VI 3 6 1. bis
p. IX Hyg. codd. u. 10 dele uerba Isidor. orig, III 21,
p. X Hyg» codd* u. 19 L testudine
p. XI 7 1 L cygnum
ib. 3 L appellauerunt. de
p. XVn u. 1 L Aquilae
ib. SchoL cod» n. 2 1. «. pro n.
ib. Hyg» codd. n. 15 post N adde: compluree %U uidetur ceUri codd,
praeter D
Lxxxim
p. XX Hyg» codd, u. 14 post uocanum D^ adde: uolcanum If'
p. XXI * » u. 8 ante cubito insere: cubito dextro I^ü
p. XXIII * s u. 3 post sie insere: ed, Paris, a, 1517 et
p. XXIV * * u. 5 ante haec insere: conplures Z>ß |
p. XXVnil tt 14 1. Hostia
p. XXXin Hyg. codd* u. 6 ante qui insere: ueneres Z>' |
p. XXXVIII u. 15 pro 15 1. 20 2
ib. adn. 2 u. 7 I. (p.
p. XLII adn. 2 1. 3 10
p. XLVIU u. 15 1. 77,21
p. LH II u. 3 I. scaptda
p. LVI u. 1 1. 56,17 (13 3)
p. LVII u. 9 1. 2 8 . ^
ib. u. 26 I. 6 17
Typis äociotatis typoRraphorum Vratlslauiensiuni.
- V
BRESLAÜER
PHILOLOGISCHE ABHANDLUNGEN.
DRITTER BAND.
FÜNFTES HEFT.
DIE DARSTELLUNGEN DER UNTERWELT
AUF UNTERITALISCHEN VASEN
VON
AUGUST WINKLER,
DR. PHIL.
BRESLAU.
VERLAG VON WILHELM KOEBNER.
1888.
DIE
DARSTELLUNGEN DER UNTERWELT
AUF
UNTERITALISCHEN VASEN
EINE ARCHÄOLOGISCHE UNTERSUCHUNG
VON
AUGUST WINKLER,
DR. FHOi.
MET EINEB TAFEL.
BRESLAU.
VERLAG VON WILHELM KOEBNEE.
1888.
Inhalt
I. Die Yasenbilder der ersten Klasse.
I Canosa-M&nchen 849 Seite 4
n Ruvo-Karkrahe 388 „ 13
ni Altemura-Neapel 3222 „ 18
IV Santangelo 709 „ 27
V Karlsruhe 258 „ 35
^er^leichung der Darstellungen der ersten Klasse „ 38
II. Die Yasenbilder der zweiten Klasse.
VI Santangelo 11 Seite 50
VII Tischbein, Vases d'Hamilton tom. IV pl. XXV 53
VJU Petersburg 498 „ 54
rX Jatta 1094 „ 57
X Petersburg 426 „ 58
XI Tischbein, Vases d'Hamilton tom. 11. pl. I , 62
Xn Petersburg 424 „ 65
Xm London, F 276 ^ 69
XIV Bengnot 28 , . . . . „ 71
XV London F 116 » 73
XVI London F 370 , 79
III. Schlossbemerkungen . . .' . , 82
nhang. I^i® Bestrafung des Ixion auf Petersburg 424 . . „
89
•MOf-«-
Bucfa(lruckerei Maretzke & Martin, Trebnitz i. Schi.
)
5weck der vorliegenden Abhandlung ist eine möglichst
greifende und vollständige Untersuchung der sämtlichen
tzt bekannt gewordenen Darstellungen der Unterwelt auf
äsen späten Stils. Ein Theil der Abhandlung ist bereits
irz dieses Jahres als Inaugural-Dissertation, die Mehrzahl
nten^eltsvasenbilder der zweiten Klasse umfassend, er-
enM.
ine genaue Beschreibung der einzelnen Bilder hielt ich
undlage richtiger Erklärung für nötig, selbst auf den Vor-
lin, zu umständlich verfahren zu sein; ein Vergleich mit
ühem Beschreibungen wird zeigen, dass die meine nicht
issig war. Meine Ergebnisse werden, hoflfe ich, der Mehr-
lach Zustimmung finden; manche freilich sind nur als
'Meiten anzusehen.
on verschiedenen Seiten hat meine Untersuchung Förde-
grfahren. Herrn Prof. Dr. C. Robert in Berlin verdanke
e Anregung dazu und vielfachen Rat während der Arbeit,
iers verpflichtet bin ich Herrn Geh. Regierungs-Rat Prof.
. Rossbach, unter dessen erfahrener Leitung ich die
idlung ausgeführt und dem ich geradezu die Erklärung
r der schwierigsten Punkte (die Deutung der Dionysos-
ae-Gruppe auf Conosa-München 849, die Erklärung von
n 116 und 370) verdanke. Ferner hat mir auch Herr
Dr. W. Studemund nützliche Winke und Hinweise ge-
. Nicht minder schulde ich den Herren Dr. F. Stud-
:a und Dr. K. Wernicke in Berlin vielen Dank. Ersterer
ie Güte gehabt, die Amphora Altamnra-Neapel 3222 auf
Restaurationen hin genau zu untersuchen, letzterer mir die
jenswertesten Mittheilungen über die in London befind-
Vasen gemacht. Endlich muss ich noch der freundlichen
•kommenhei£ gedenken, mit der mir Mr. A. S. Stuart in
)n eine Zeichnung von London F. 276 übermittelt hat.
diesen Herren spreche ich an dieser Stelle meinen verbind-
en Dank ans.
Breslau, im Juni 1888. . x *w. i_i
' Angnst Winkler.
') De iuferoriim in vasis Italiae inferioris repraescntationibiis. Vratis-
MLK'CCLXXXVIII. Die Arbeit, deren Druck nur teilweise unter
^ Uitung erfolgen konnte, enthält einige auffällige Druckfehler, die ich
*^^T ZU verbessern bitte.
^i^^Ur, DanteUan^n der Unterwelt auf imteritalischen Vasen. i
[)ie Vasen mit Darstellungen der Unterwelt gehören zu den
igsten Mustern des unteritalischen Vasenstils. Wii' be-
ihrer etwa ein Dutzend, durchweg Amphoren von bedeu-
Grösse, die in die Sammlungen von Neapel, London,
iburg, München und Karlsruhe zerstreut sind. Eine be-
und ziemlich vollständige Zusammenstellung dieser Unter-
ilder bieten die in jüngster Zeit erschienenen Wiener
igeblätter für archäologische Uebungen Ser.
r. I — VI. Doch fehlt noch eine die sämmtlichen Vasen-
dieser Gattung umfassende und besonders auch die ein-
Darstellungen vergleichende Behandlung. Einerseits ist
nzahl so gut wie noch unerklärt. Denn einige mystisch-
istische, haltlose Erklärungen aus den Zeiten Creuzers,
rds und Panofkas haben sich längst überlebt und von
erledigt, ohne durch neue ersetzt zu sein. Andererseits
sich auch in Jüngern Besprechungen viele Irrtümer und
gre Deutungen, die einer Richtigstellung bedürfen. Dazu
;, dass die Darstellungen fast immer nui* einzeln und zu-
nhanglos besprochen sind, während eine vergleichende
htung neue und wertvolle Ergebnisse verspricht^),
ie ünterweltsvasen lassen sieh beim ersten Ueberblick in
grosse Klassen ordnen: Die erste enthält diejenigen,
I mehrere Scenen auf einem Bilde vereinigt zeigen, die
e nmfasst die Gefässe mit einfachen, nur einen mythi-
Vorgang zeigenden Darstellungen.
or ersten Klasse gehören die Amphoren Canosa-
hen 849, Ruvo-Karlsruhe 388, Altamura-Neapel
Santangelo 709 und das Karlsruher Bruch-
: 258.
Die kurze Besprechimg von Banmeister, Denkm. des kl. Altert,
ff. (Artikel : Unterwelt) begnügt sich fast ledigUch mit der Wieder-
ir früheren Erklänmgen.
Die zweite Klasse bilden die Vasen Santangelo VP
Jatta 1094, Petersburg 424, 426, 498, London 11^
276, 370. Endlich sind ihr die beiden Zeichnungen bei Tisch-
bein, Vases d'Hamilton, II pl. I, IV pl. XLV und eine
im Katalog Beugnot unter No. 28 beschriebene Vase zuzu-
rechnen.
I.
Die Yasenbilder der ersten Klasse«
I. An die Spitze zu stellen ist die wichtigste und schönste
Vertreterin der ersten Klasse, die Amphora Canosa-Mün
chen 849^).
Die Teile des Hauptbildes, das hier in Betracht kommt
sind durchaus sjinmetrisch geordnet: in der Mitte ein Gebäude
mit einer Gruppe, um das sich in drei Reihen übereinander di<
übrigen Gruppen und Figuren in ziemlich strenger Responsioi
anfügen; in der obern und mittleren Reihe sind rechts un<
links Gruppen zu je drei Personen, die untere Reihe bilde
eine Scene von vier Figuren, rechts und links von einer, be
ziehungsweise zwei Figuren abgeschlossen.
*) Millin, descriptioii des tombeaux de Canosa p. 5 ss. pl. 3—6. — Welcke:
GöttiDgische gelehrte Anzeigen 1817 S. 17. — £. Braun, AnnaH deU' Ins'
las? p. 230 88. tav. d'agg. J. — Welcker, Arch. Ztg. 1843 S. 177 ff. -
Gerhard ibid. S. 193 f., Taf. Xu, 1. — Grenzer, Abbildungen zur Sjrmboli
S. 34 ff., Taf. XLn— XLV (Guigniaut, Religions de Fantiquit^ pl. 149 bi
ter.). — Furtwängler, Die Idee des Todes S. 403 ff, Taf. V. — Inghiram
Pittare di vasi Etruschi IV p. 107 ss. tav. CCCXI— CCCXIV. — MtÜlei
Wieseler, Denkmäler alter Kunst I S. 54 ff., Taf. LVI — 0. Jahn, Beschreibun
der Vasensammlung König Ludwigs in der Pinakothek zu Milncken S. 273 1
— Valentin, Orpheus und Herakles in der Unterwelt 8. 1 ft*, No. 1, 2 d<
Tafel. — Th. Lau, Die griechischen Vasen S. 35. Taf. XXXV. — Wien<
Vorlegebl. Ser. E. Taf. L — Baumeister, Denkm. d. kl. Altert. S. 1928, Ta
LXXXVn Abb. 2042. B. C. — Gefunden wurde die Amphora in Canosa a
16. October 1813 zusammen mit 810 und 853 der Münchener Sammlung ue
2192 und 2311 des Museo nazionale in Neapel. DargesteUt ist auf der Bttcl
Seite ein Totenkalt, auf dem Hals Phosphoros, Eos und Helios auf Vie
gespannen — Dionysos mit zwei Frauen und einem Satyr.
Das Gebäude ist in leichter, aber nicht ganz richtig
durchgeführter perspektivischer Zeichnung von rechts aus ge-
sehen angelegt. Auf einer zweistufigen Krepis erheben sich
j^ecLs schlanke ionische Säulen mit Andeutung der attischen
Basis ein verziertes (Tiebeldach tragend, dessen Akroterien
Palmetten schmücken. Neben dem mittleren Säulenpaar von
tler kassettierten Decke im Hintergrund herabhängend sind
zwei Räder gemalt.
Innerhalb des Gebäudes zwischen dem zweiten und dritten
^ulenpaar sitzt auf reich verziertem Thronsessel ^) — die
g^i'ade Armlehne wird von einer Sphinx und einer nackten Fi-
gur mit erhobenen Armen getragen, die breite Rüklehne zieren
au den Ecken zwei schwebende Niken — ein bärtiger bekränzter
)Ta.nn^ Hades, im Profil nach links mit langem, gestickten und
gegürteten Aermelchiton und einem Mantel bekleidet, der seinen
IJuken Arm und seinen Unterkörper bedeckt; die beschuhten
t^&sse ruhen auf hoher Fussbank. Die gesenkte Linke hält ein
langes, edelsteinbesetztes Scepter, auf dessen Knauf ein Vogel
Hut ausgespannten Flügeln, wohl ein Adler, sitzt, die Rechte
ist mit der Geberde des Sprechens erhoben*).
Vor dem Gotte sehen wir in dem ersten Intercolumnium
5>eine jugendliche Gemahlin in langem Chiton und Ueber-
wurf, mit Sandalen an den Füssen, in halber Schreitbewegung
uach links gewandt. Ihren Kopf ziert eine hohe Krone und
ein Schleier: doppelte Halskette und Armspangen zeichnen sie
aus. Mit beiden Händen hält sie eine Fackel mit brennenden
Querhölzern, welche sie noch besonders als die Unterweltsgöttin
kennzeichnet ^). Den Kopf und Blick wendet sie leicht nach Hades
zurück, wie auf seine Worte oder Befehle hörend. Von ihr links
^ den Stufen des Palastes erscheint im orchestischen Schritt*),
^e ihn Apollo Kitharodos als Musagetes hat, ein junger
Mann die Kithara spielend. Er ist bekleidet mit dem Kitha-
*) Aaf einem gleichen Throne sitzt Dareios auf der Dareiosvase, Mon.
^' Inst. IX tav. 50.
*) Vgl. Apnleius Met. U 21 : . . . porrigit dexteram et ad instar oratorum
cottfonnat articulnm dnobusque infimis conclnsis digitis ceteroa eminns porrigit.
^ Vgl. Avellino, Annali deU* Inst. I p. 253 n».
*) 0. Jahn a. a. 0.: „8teht^
e
höchster Anstrengung gegen einen Felsen. Vor seinen Fuss^^
liegt Petasos *) und Schwert, zwischen beiden Beinen wird a
Boden eine Keule sichtbar. Eine hinter ihm befindliche Eriny
treibt ihn mit geschwungener Geissei zu seiner zwecklosen --
mühseligen Arbeit an. Sie trägt einen kurzen Chiton mit Kreuz^ —
bändern und Gürtel, von dem sechs Wollschnüre herabhängen^)-^
Stiefeln {ivdQOfddei;) und ein Pantherfell über den linken Arm^
Die zweiriemige Geissei schwingt sie mit der erhobenen Rechten^
in der linken Hand hält sie einen kurzen Spiess mit Pfeil-
spitze (xevTQOv)^).
Tantalos erscheint in der rechten unteni Ecke, als-
Herrscher von Sipylos in reichem asiatischen Königsschmuck,
mit langem, gestickten Aermelchiton, der mit Kreuzbändeiii und
Gürtel zusammengehalten wird, mit Mantel, Schuhen und reich ver-
zierter phi-ygischer Mütze bekleidet. Der Kopf ist zurück und
empor gewandt, die Linke mit ausgespreizten Fingeni nach
rechts oben erhoben; ein vogelbekröntes Scepter hält er in
ziemlich wagerechter Lage in der Rechten. Voll Entsetzen,
das aus der ganzen Bewegung der Figur und dem weit ge-
öffneten Auge spricht, weicht der Götterfrevler vor den ihn be-
drohenden, überhängenden Felsen, die rechts von ihm angedeutet
sind, zurück*).
>) 0 Jahn: „Schüd^
*) Vgl. deu Dionysos auf der Lykurgosdarstelluug bei MiUiu, a. a. 0.
pi. xin.
») Vgl. Bull. arch. Ital. II tav. VII; BuU. arch. Nap. N. S. III tav. V.
— Die älteste Darstellung einer solchen Figur haben wir auf einem in Vico
Kquense gefundenen Krater, Mon. deir Inst. XI tav. XLII mit der Beiächrift
*) Valentin (a. a. 0. S. 29), das Bewegungsmotiv der Figur mii^sverstehend,
sagt, er strecke die Linke nach den Früchten des Baumes aus, für den er
irriger Weise den Felsen ansieht; die Handbewegung ist ein unwillkürlicher
Ausdruck des Schreckens , der auch aus dem weit aufgerissenen Auge spricht.
— Die Bestrafung des Tantalos durch deu Felsen ist die bei den griecldschen
Lyrikern und Tragikern geläufige und auch später noch bekannte Fassung
der Sage; doch verlegen sie dieselbe nicht in die Untei^welt, sondern, ähnlich
wie bei Ixion, zwischen Himmel und Erde. Vgl. Archiloch. Fragm. 53. — Alkman
Fragm. 87. — AUtaios Fragm. 93. —Find. Ol. I 55 und SchoLiu I 97; Isthm.
Vm 9. — Eurip. Orest. 6 und Schol. ; 982 und Schol. — Athen. VTI 14. —
Anton. Lib. 36. — Schol. Od. X 582. — Die Odyssee (X 582 ff.) versetzt ihn
dagegen von ewigem Hunger und Durst gequält in die Unterwelt; ihr folgt
die jüngere griechische und die gesamte römische Litteratur: vgl Diod. IV.
Unter der ganzen unteren Figurenreihe sehen wir verschie-
dene Andeutungen des Bodens, Steine, Gräser und zwei Schwäne,
welche auf die Asphodeloswiese und die äkoea IJeQOCifoveir^i;
hinzudeuten scheinen und die Seene wohl als am Ufer der
acherusischen Fluten vorgehend bezeichnen sollen.
Leicht bestimmbar ist endlich noch die in der Mittel-
reihe über Tantalos befindliche Gruppe dreier bärtiger
Hännergestalten. Der erste links steht ziemlich im Profil
flach rechts mit übergeschlagenem rechten Bein, in derselben
reichen Bekleidung, wie der eben beschriebene Tantalos. Sein
Bart besteht aus vier Reihen weisser Punkte, die auf künst-
liche Kräuselung nach asiatischer Sitte deuten. Mit der Rechten
hält er ein an die Schulter gelehntes langes Scepter, die Linke
niht auf der rundgeschweiften Lehne des Sessels, den der Mann
vor ihm eingenommen hat. Dieser sitzt auf untergebreitetem
Pantherfell und ist ziemlich von vorn dargestellt. Der obere
Teil seines Körpers ist unbekleidet, die Brust vorn behaart,
nui- um seine Lenden ist ein Mantel geschlagen ; die beschuhten
Fasse iiihen auf einer Fussbank. Sein, wie der Bart, in na-
türlichen Locken gebildetes Haar ist mit zwei Blattzweigen
gezielt, der Kopf, von dem liinten ein Schleier herabwallt, der
ersten Figur zugewandt; die linke Hand, am Gelenk mit einer
an einer Schnur befestigten Kugel geschmückt, hält ein Scepter,
der rechte Arm stützt sich leicht an die Lehne des Sessels.
Der Dritte sitzt ihm gegenüber auf einem Stuhl ohne Lehne,
nnterwärts mit einem Mantel bekleidet und mit Schuhen an
den auf einer Fussbank ruhenden Füssen, ebenfalls eine kleine
Kugel am linken Arm tragend. Der stark vorgebeugte Ober-
körper zeugt wie das weisse Haupt- und Barthaar von einem
^lir betagten Greise. Der Kopf ist in den Nacken zurück-
^* — Luciaii de liutu 8. Trago<lop. 11. Necyom. 14. ~ Pbilostr. vita Ap. III
2ö. — Xonnos narr, bei Westenuaiin, ^lythogr. Gr. p. 386. — Tzetz. Chil. V.
^ ff. ~ Cie. Tusc. I 5. de fin. I 18. — Hör. epod. 17, WJ. Sat. I 1, 68. —
J^^Met. IV 475; X 41. Amor. II 605. — Tibnll I 3, 77. ~ Senec. Herc. f.
^^. - Hygin Fab. 82. — Serv. z. Aen. \l 603. — Aucb Polygnot lässt ihn,
•^^i^e Strafarteu verweiidend, in der Unterwelt weilen (Vaxxn. X 31. 4). — Auch
^^ dem vatikanischen l'rotesilaos - »Sarkophag (Visconti, Mus. Pio-CIem. V
^" ^9) sehen wir ihn mit Ixion und Sisyphos im Hades. ~ Ueber den My-
^ handeln ausführlich Weicker, Eh. Mus. N. F. S. 242-254; Stark, Niobe
«öd die Niobidea S. 426 ff; Comparetti, Philolog. XXXII S. 230-251.
10
gelegt, der Mund zum Sprechen geöfltaet. Die Hand des mS
dem Ellenbogen auf dem rechten Schenkel ruhenden linkei
Arms ist erhoben, die Rechte, deren drei erste Finger zugleicl
die Sprechgeberde machen, hält einen langen Knotenstock. Diesi
Gruppe stellt offenbar die drei Unterweltsrichter dar
dafür sprechen die Dreizahl der ehrwürdigen Greise, der Platz
den sie einnehmen — neben dem Palaste des Hades — ihn
langen axf;:nQa und ihre conferierende Unterhaltung. Abei
über das Mass bildlicher Betrachtung sind diejenigen hinaus
gegangen, die behauptet haben, dass die drei Richter über dei
vorliegenden Fall des Orpheus aburteilen. So etwas \^
sicherlich nicht in der Absicht des Künstlers. Zur Unterwelt
sagte er sich, gehören auch die drei Totenrichter, und all
solche, als Gruppe für sich sind sie auch dargestellt zu nehmen
ganz abgesehen davon, dass die Entscheidung über die Er
füUung von Orpheus' Bitte nicht ihnen, sondern lediglich den
Herrscher der Unterwelt und dessen Gemahlin zukommt. Etwai
Anderes ist es, ob wir die drei Figuren genau unterscheide!
und einzelne mit bestimmten Namen benennen können. De
stehende Mann ist den beiden anderen gegenüber entschiede!
durch die asiatische Königstracht, den Bart und sein präch
tigeres Scepter hervorgehoben. Und wenn wir bei Plato*
lesen, dass Minos als Asiat galt, dass er allein ein goldene
Scepter, also gleichsam den Vorsitz des Kollegiums führte, s<
werden wir diesen Greis als Minos bezeichnen dürfen. Welche
von den beiden andeni aber Aiakos, welcher Rhadamanthy;
sei, wird sich erst später bei Besprechung der Vase Altamura
Neapel 3222 entscheiden lassen^).
Soweit lässt sich das Vasenbild deuten und soweit ist e^
auch im Allgemeinen in den ersten Besprechungen gedeutet
Mehr Schwierigkeiten bieten die drei noch übrig ei
Gruppen, bei denen eine sichere Deutung aus dem Bild«
heraus nicht möglich ist, wie die vielfach aufgestellten ft-üherei
Vermutungen beweisen, die sich alle als falsch ergeben. Ihn
Erklärung wird erst durch Heranziehung der andern Dar
Stellungen möglich, da zwei von ihnen noch zweimal wieder
1) Gorg. p. 523 E. 524 0.
') Miliin erklärt die Gnippe als Tantaloa, Rhadamanthy?, Kronos; Creuxe
alsLynkeus, Kronos, Rhadamanthys; Gerhard als Kronos, Rhadamanthys, Minos
11
kehren und dabei (auf Altamura-Neapel 3222 und Karlsruhe 258)
durch beigesetzte Namen gesichert sind, während es für die
dritte Gruppe (die linke Gruppe der Mittelreihe) nötig ist durch
Betrachtung der sämtlichen Vasenbilder der ersten Klasse
erst einen festen Ausgangspunkt für ihre Bestimmung zu suchen.
Ich begnüge mich daher vorläulig mit einer Beschreibung und
blossen Namensbeisetzung und verweise für die Begründung der
letzteren auf die Ausf ühningen an den betreflfenden Stellen.
Die eine dieser Gruppen sehen wir gegenüber den Un-
terweltsrichtern hinter Oi-pheus. Ein nackter Jüngling (Dio-
nysos) von weichen, schwellenden Formen, nur mit einer über
beide Schultern herabhängenden Clilamys versehen, steht in
Vorderansicht *) ruhig da. Mit der zum Kopf erhobenen Linken
ist er im Begriff einen Myrtenkranz auf sein Haar zu setzen,
das in langen Locken auf seine Schultern herabwallt. Den
rechten Ann legt er um den Nacken einer Frau (Ariadne),
die mit übergeschlagenem linken Bein an seiner Seite steht und
der er auch Kopf und Blick zuwendet. Bekleidet ist sie mit
einem langen Chiton, in dessen unterem Saume Schwäne ge-
stickt erscheinen, und mit einem um Schultern, rechten Arm
nnd Lenden geschlagenen Mantel, dessen einen Zipfel sie mit
der linken Hand an der Schulter fasst. Auf dem Kopf, den
sie zu dem des Jünglings emporwendet, trägt sie eine zackige
Krone, die Haare sind hinten mit Bändern zu einem Knoten
^öfgebunden. Ihren linken Arm zieren zwei Spangen . den Hals
^löe doppelte Kette, an den Füssen trägt sie Schuhe. An ihre
^^hte Seite .schmiegt sich ein Knabe, über dessen linke
Schulter eine hinten nachflatternde Chlamys hängt. IJeber seine
^iHst zieht sich ein Band, von dem zwei Reihen von ,Tfp/a///#ara *)
Wabhängen; auch das linke Schienbein ziert ein Band. Das
l'^ckige Köpfchen hat er zurückgewandt, mit dem linken Arm
'i'iifasst er die Frau, mit der rechten Hand zieht er sein Spiel-
^Ug, ein zweirädriges Kinderwägelchen ^), nach sich.
*) O.Jahn: .koiiiint ein .Tünglinjs: niit <ler Chlamys herhei".
*) Vgl. (). .Jahn, Berichte der sSchs. Gesellsch. d. Wissensch. 1855 S. 43.
*) Valentin falsch: .StÄhcheii nnd Ball"; das Spielzeng findet sich öft^r,
^gl V. Stackelherg, die (iiäher der Hellenen, Tf. XVII. 4. — Gerhard, Apul.
"^asenbilder Tf. XIV. — Panofka, Bilder antiken Lehens, I, 3. — A. Fnrt-
^•^ngler, die Sammlung Sahouroff, Tf LXVIII, fi. — (iazette arch^ol IV. 7. —
Aich. Ztg. 1861 Tf. CLV, 1. —
12
Die beiden anderen Grruppen sind die zwei Seiten-
gruppen der oberen Reihe.
Links sitzt eine Frau (Megara) im Profil nach links, be-
kleidet mit langem Chiton, einem Hinterhaupt und Schultern
verhüllenden Mantel^) und Schuhen. Sie ist mit Halskette.
Armbändern und Blätterkranz im Haar geschmückt. Die rechte
Hand legt sie auf die Schulter eines Mellepheben (Heia-
k 1 i d e), der in Vorderansicht mit übergeschlagenem linken Bein sieb
leicht an sie lehnt und die Linke auf ihren Sitz stützt. Ü^^
der Rechten hält er zwei Lanzen, die mit dem untern EnA^
auf dem Boden stehen. Um Stirn und Schläfen trägt er eit>^
Binde; eine zweite weit breitere trägt er um den Leib obe^
halb der Lenden. Rechts und links sind am Unterleib unte
halb der Binde eine Anzahl Blutstropfen wahrzunehmen. V
seiner linken Schulter wallt hinterwärts ein Mantel hera
Ebenfalls bloss mit einem über rechte Schulter und linken U
terarm geschlagenen Gewand versehen schreitet links davo
ein zweiter Mellephebe (zweiter Heraklide) heran ai
die Frau zu. Auch er trägt die Binden um Kopf und Leib und auch be^^
ihm sind an seinem Leibe unterhalb der Leibbinde mehrfache
Blutstropfen erkenntlich. Um sein linkes Bein ziehen siclr
oberhalb des Fussgelenks drei Streifen. Mit der herabhängende]^
Rechten hält er Strigilis und Oelfläschchen , während er mM
der erhobenen Rechten eine Schale trägt. Offenbar hat er sie
eben an dem Brunnenhaus hinter ihm gefüllt und will sie der
sitzenden Frau reiclien. Das Brunnenhaus ist, weil am Rande
der Darstellung befindlich, nur in abgekürzter Fonn durch
einen Teil der Krepis, eine darauf stehende ionische Säule,
ein Stück des Gebälks und Simses, sowie durch einen Wasser-
speier (LG wenkopf) angedeutet^). Zu Häupten der beiden Jüng-
linge sind zwei Sterne gemalt.
Rechts oben sitzt nach rechts hin eine Frau (Dike) in
geschürztem langen Chiton, einen Mantel über die Beine ge-
schlagen, beschuht und mit Kopfputz, Halskette und Armbändern
geschmückt, in der Rechten neben sich ein gezücktes Schwert,
*) 0. Jahn: „Schleier'*.
*) Vgl. Lenormant et de Witte, Elite des mon. c^rainogpr. IV pl. XVU,
XVm; Arch. Ztg. 1844 Tf. XVni.
inder Linken die Scheide desselben auf dem linken Knie haltend.
Neben ihr sitzt ein Jüngling (Peirithoos), den Reisehut auf
dem Kopf, auf seiner untergebreiteten und mit dem einen Ende
Dm seinen linken Arm gesclünngenen ('hlamys. Den Kopf
wendet er der Frau zu. Sein rechter Arm ist erhoben und
niht auf einer in die Achselhöhle gestellten Keule^). die von der
linken Hand umfasst wird. Vor diesen beiden Figuren steht
in halber Kückansicht ein zweiter Jüngling (Theseus),
bloss mit ('hlamys bekleidet^ den Hut im Nacken, mit der Rechten
auf eine Art Knotenstock gestützt und die Linke in halber
Beugimg wie sprechend erhoben haltend. Vor seinem Kopf be-
findet sich ein Stern, der wie die beiden Sterne über der Ge-
gengruppe, sowie die beiden Rosetten über dem Tempeldache,
zur K^umf üllung dient.
II. Eine zweite wichtige Darstellung der Unterwelt bietet
die Amphora Ruvo-Karlsruhe 388^).
Das Bild ist ebenfalls in drei Reihen komponiert und zeigt
uns zum Teil schon bekannte Gruppen und Figuren.
In der Mitte steht das Haus des Hades auf einfacher
Krfepis; das mit Palmetten auf den Ecken, zwei Ranken in
der Mitte und mit einem Gorgoneion im Giebel geschmückte
Dach ruht auf zwei ionischen Säulen und zwei auf ionischen
Säulen sitzenden Sphingen. Auch hier ist die Perspektive
vielfach unrichtig, wie besonders die Säulenkapitelle zeigen.
In der Mitte des Palastes sitzt in Vorderansicht Persephone
^) 0. Jahn : „ streckt die Hand gegen einen vor ihm stehenden Jüngling
tws*.
«) E. Braun, Annali dell' Inst. 1837 p. 219 sh. Mon. dell' Inst. II tav.
XLIX. - Welcker, Arch. Ztg. 1843 S. 181. — Gerhard ibid. S. 194 ff. Tf. XI.
Welcker, Alte Denkmäler lU S. 105 ff. Creuzer Gall. 8. 124 f., z. Archaeol. III
^•2l2fr.,221.—Bonn.Jahrb.IIS.57(UrlichH).— Arch. Anz. 18518. 85n.l9(Gerhard).
— Fröhner, Vasen und Terrakotten der (jrossherzogl. Kunsthalle zu Karlsruhe
S. 6-12. — Valentin a. a. 0. Nr. 3 der Tf. — 0. Jahn, Berichte der sächs.
ö«8ell8ch. der Wiasensch. 1869 S. 10. — Wiener Vorlegebl. Ser. E Tf. HI 1. —
H- Winnefeld , Beschreibg. der Vasensammlg. in Karlsruhe S. 99 ff. — Bau-
m«i«ter, Denkm. d. kl. Altert. S. 1929. — Die Bückseite dieser aus Buvo
^^^^nunenden Amphora zeigt BeUerophon auf dem Flügelross die Chimaira be-
l^nipfend, unterstützt von Amazonen, als zuschauende Götter oben Poseidon,
Atbena, Pau und Hermes, der Hals Helios auf der Quadriga und einen Frauen-
topf auf Blumenkelchen.
14
auf eüiem reich verzierten Sessel mitArmlehnen und Rficklehne
an deren Ecken zwei Sphingen sitzen. Bekleidet ist die GoUii
mit Chiton, Mantel und Schuhen; eine Mauerkrone, Schleier
Halskette und Armbänder zieren sie. Die linke Hand ruh
auf der Armlehne des Sessels, die gesenkte Rechte hält ein mi
Geisblatt bekröntes Scepter, die Füsse ruhen auf einer Fuss
bank. Den Kopf wendet sie nach rechts zu dem neben ih
stehenden Hades, der. mit langem über linke Schulter, Rücke
und Unterkörper geschlagenem Mantel und Schuhen bekleide
das Haar bekränzt, in der gesenkten Lmken ein adlerbekrönt<
Scepter hält, während er die Rechte sprechend und nach linl
weisend erhoben hat. Links neben dem Thron derPei^ephoi
steht eine weibliche Figur in kurzem Chiton mit darüber g
gtirtetem, anliegendem Pantherfell und hohen Stiefeln an d
Füssen, durch Armspangen, Halskette und Ohrgeschmeide ai
gezeichnet, das Haar zum Schopf aufgebunden und mit ein
Art Episphendone geschmückt, in beiden Händen lange bre
nende Fackeln tragend: offenbar Hekate. Ihr Gesicht wend
sie dem Orpheus zu, der links neben dem Palast in reich
Kleidung und ganz dem Orpheus auf Canosa-München 849 en
sprechend seine mit drei Schnüren und zwei langen gestickt-
Tänien verzierte viersaitige Kithara spielt. Persephone ist hi
in ihrer Eigenschaft als Königin der Unterirdischen besonde
hervorgehoben dadurch, dass sie in der Mitte des Palastes a
dem Thron sitzt, der Gemahl nur neben ihr steht und Heka
als Daduchos ihr beigegeben ist. Sie hört auf die Worte, d
Hades auf den Orpheus weisend zu ihr spricht, man hat aber d
Empfindung, dass erst sie die Entscheidung über die Erfnlhii
der Bitte des Oi'pheus aussprechen wird, die auf Cauosa-Münch
Hades fällt.
In der obern Reihe links treffen wir, wenn auch et^
variiert, dieselbe Gruppe, die schon auf der Canoser Vase
gleicherstelle begegnete: eine sitzende Frau und zwei Me
ep heben vor ihr. Die Frau trägt am vierten Finger^) (
linken Hand einen Ring, die Rechte hat sie erhoben; im U«
rigen gleicht sie ganz der entsprechenden Figur auf Cano
München. Der vor ihr stehende Jüngling, mit Chlamvs v
*) Nach Fröhner und Winnefeld.
sehen, legt seine linke Hand auf ihr rechtes Knie, seine rechte
vai die Schulter des zweiten Junglings, der, den Körper etwas
nach links gewandt, den Kopf der Frau zuwendend und die
linke Hand auf seinen Sitz aufstützend, in der rechten ein
Bohr mit Blütenkolben ( Narthexstengel) hält. Sonstige Attri-
bute fehlen, die Binden imd Blutstropfen, die wii* auf Canosa-
Manchen sahen, sind weggeblieben und es mangelt auch hier
ein fester Anhalt zur Deutung der (iruppe, die sich mit Hilfe
der Beischriflen auf Altamura-Neapel als Megara mit zwei
Herakliden ergeben wird.
Rechts oben sehen wir nur zwei Figuren: ein Jüngling,
nackt auf seiner Ghlamys sitzend in ganz ähnlicher Stellung
wie der soeben beschriebene Jüngling der vorigen Gruppe, in
der auf dem rechten* Oberschenkel ruhenden rechten Hand zwei
Speere haltend, wendet den Kopf zu einem andern Jüng-
ling, der im Profil nach links, das rechte Bein auf ein Fels-
stuck gestellt, mit Stiefeln und über die linke Schulter ge-
worfener Chlamys bekleidet neben ihm steht. Der Oberkörper
ist vorgeneigt, der linke Unterann ruht auf dem rechten Ober-
schenkel und hält mit der Hand das Ende einer auf dem Boden
Stehenden Keule ; der rechte Arm stützt sich mit dem EUen-
l>ogen auf die linke Hand, die rechte Hand ist vorgestreckt.
Da die beiden jugeudkräftigen Gestalten im Hades weilend zu
denken sind und besonders da der eine von ihnen eine Keule
f&hrt, wie sie die Sage nächst dem Herakles besonders dem
'ßieseos giebt, so drängt sich uns fast zwingend die Deutung
&tf Theseus und Peirithoos auf, die in verwegenem Mute in
die Unterwelt hinabgestiegen sind, um dem Hades seine junge
Gemahlin zu rauben. In welcher Lage wir sie uns zu denken
l^ben, wii'd sich bei der Vergleichung der Darstellungen der
^ten Klasse ergeben. Damit sind wir für die Erklärung der
entsprechenden Gruppe auf der Vase Canosa-München einen
Schritt vorwärts gekoumien. Denn nichts ist näher liegend,
*ls in den beiden Jünglingsgestalteu derselben die gleichen
Helden zu sehen. Doch die neben ilinen sitzende Fraueuge-
^t mit dem Schwert in der Hand setzt der Erklärung noch
einige Schwierigkeiten entgegen, die sich erst durch das Karls-
niher Fragment, wo sie sich durch Beischrift als Dike ergiebt,
lösen.
16
In der rechten Gruppe der Mittelreihe, wo wir auf
Canosa-Mtinchen die drei Totenrichter fanden, sind hier die
Figuren eines Jünglings und zweier jugendlicher Frauen
dargestellt. Der Jüngling steht im Profil nach links mit hiuter-
gesetztem rechten Bein. Er ist mit einer über die linke Schulter
geworfenen Chlamys und Stiefeln bekleidet und trägt im Haar
einen Aehrenkranz M ; die linke Hand, auf welcher der Ellen-
bogen des erhobenen rechten Armes ruht, stützt sich auf einen
Stab. Die junge Frau hinter ihm ist in Vorderansicht darge-
stellt, mit langem Chiton und TJeberwurf bekleidet und durcli
Armspangen, doppelte Halskette und Haarschmuck ausgezeichnet
Den Kopf wendet sie nach links, die Rechte hat sie mit au^-
wärtsgekehrter Handfläche wie im Schreck oder Staunen er-
hoben, die herabhängende Linke hält eine grosse H3^dria. Nebei
ihr steht in gleicher Bekleidung, jedoch kleiner und rael*
mädchenhaft gebildet eine andere weibliche Gestalt mit hint^f
gesetztem rechten Fuss, nach links gewandt. Die linke Haft
stützt sie auf die Hüfte, die Rechte legt sie auf die Schultz
der vorigen. Gerhard nennt diese Figur Eurydike, wozu j^
doch jeder Anhalt fehlt ; Welcker sah in der Mittelfigur de
Gruppe eine Danaide zwischen „einem Paar, das die straflose
Bewohner des Hades vorstellt"; ihm schliesst sich Valentin ar
Doch läS8t sich eine Beziehung zwischen dem Jüngling und de
zweiten weiblichen Figur nicht nachweisen und ausser
dem haben wir doch gewiss auch bestimmte mythologisch*
Figuren in ihnen zu sehen. Dass die mittlere durch die Hy
dria gekennzeichnete Figur eine Danaide ist, ist zweifellos
Aber auch in der andern weiblichen dürfen wir eine solch«
erkennen, obzwar ihr der Maler keine Hydria beigegeben hat
Dafür spricht ihre ganz gleiche Bildung und Kleidung, sowi(
die Zusammenstellung mit der Danaide, mit der sie durch da;
Legen der Hand auf deren Schulter eng verbunden erscheint *)
Auf den Jüngling komme ich noch später zu sprechen, da icl
eine ganz gleiche Figur auf einer andern Vase (Petersburg 426
als Protesilaos nachweisen werde.
^) BrauD a. a. 0. : Corona di palustri plante.
') Auch auf den Danaidensarkophagen (Berichte d. sächs. Gesellsch. c
Wissensch. 1858 Tf. Tl. III) ist die eine Danaide ohne Hydria dargestell
(Hypermnestra ?}.
17
In der Mittelreihe links hinter Orpheus sehen wir zwei
Erinyen. Die eine sitzt nach rechts gewandt auf ihrem unter-
gebreiteten Pantherfell, mit kurzem gegürteten Chiton und
Stiefeln bekleidet. Um den Hals trägt sie eine Halskette, in
dem wirren Haar züngeln zwei Schlangen. Die rechte Hand
ist auf das Pantherfell aufgestützt, mit der erhobenen Linken
hält sie eine um den Unterarm gewundene Schlange. Die zweite
steht in Vorderansicht neben ihr mit übergeschlagenem rech-
ten Bein in derselben Bekleidung, aber mit zwei mächtigen
Flügeln versehen, zwischen deren Spitzen zur Raumfüllung ein
Kranz geraalt ist. Die rechte Hand ist auf den Oberschenkel
der andern Erinys gestüzt. Auch sie trägt zwei Schlangen im
Haar und eine in der linken Hand.
In der unteren Reihe treffen wir links wieder Sisyphos
mit über den linken Arm geworfener Chlamys, ein Schwert an
der linken Seite, mit beiden Händen sich gegen eine Felsmasse
stemmend. Hinter ihm sprosst ein dreizweigiger Lorbeerstrauch.
Es folgt dann wieder, wie auf Canosa-München, die Gruppe
des Hermes, Herakles' mit dem Kerberos und der He-
kate. Hermes, mit Chlamys auf dem linken Arm, als Mell-
ephebe eine Bulla um den Hals tragend, den Petasos im Nacken,
einen Lorbeerkranz im Haar und Stiefeln an den Füssen, in
der linken Hand das Kerykeion haltend, schreitet nach links
voraus, mit der erhobenen Rechten vorwärts deutend, um dem
Herakles, zu dem er zurückblickt, den Weg aus dem Hades zu
weisen. Herakles ist hier bloss mit Bogen und Köcher, die an
einem über die rechte Schulter und Brust gehenden Bande be-
festigt sind, und mit Keule in der Rechten ausgestattet, ohne
Löwenfell. Mit beiden Händen hat er die in ein Seil über-
gehende Kette gefasst, an welche Kerberos gefesselt ist. Dieser
hat den Leib und die Tatzen eines Löwen und der Zeichnung
nach einen gewöhnlichen zottigen Hundeschwanz. Doch sagt
Fröhner a. a. 0., dass auch er den Schlangenschwanz habe.
Hekate ist ganz wie dieselbe Figur oben neben Persephone be-
Ueidet, nur trägt sie noch einen Mantel übei* Schultern und
l^ide Arme geworfen. In der an der Hüfte ruhenden Linken hält
sie zwei Lanzen, mit der Rechten eine brennende Fackel empor,
von der eine geknotete Wollenschnur mit Quaste herabflattert*).
*) Es erscheint sonderbar, dass Hekate auf derselben DarsteUong zwei-
Winkler, DarsteUungen der Unterwelt auf onteritalischen Vasen. 2
18
Endlich sehen wir hinter Hekate eine weibliche Figu
in Kleidung und Geberde fast ganz der Danaide in der zweite
Reihe entsprechend; die Rechte ist im Schrecken erhoben, 4
Kopf nach Herakles hingewandt, dessen kühnes BeginDen s
wohl in Schrecken setzt. Durch die Ungenauigkeit d
Zeichnung, nach der sie mit der Linken einen Gewandzipl
gefasst zu halten scheint (Fröhner : Tierfell), verleitet hatmi
lange an der Figur herumgedeutet (so u. A. Gerhard : Alkmene
Doch steht nunmehr fest, dass sie nicht einen Gewandzipi
sondern, wie die Danaide über ihr, eine Hydria trägt und a
unzweifelhaft als Danaide zu bezeichnen ist^). Rechts s
ihrem Kopfe ist eine Tänie zur RaumfttUung gemalt.
Unter Herakles und dem Kerberos ist eine leichte Terra
erhöhung angedeutet und unter der ganzen unteren Reihe
eine Menge blühender Pflanzen sichtbar, die wie auf Cano
München die Asphodeloswiese darstellen. Sonst sind unter (
Gruppen die Grundlinien punktiert.
III. Das dritte hierher gehörige Vasenbild befindet s
auf der Amphora Altamura-Neapel 3222^).
Es ist besonders wichtig durch die den Figuren gross
teils zugesetzten Beischriften, wenn es auch durch starke 1
Staurationen sehr gelitten hat. Zur Annahme der letzte
hatten mich verschiedene Verdachtsgi'tinde (schlechte Zeichni
mancher Partien, schematische Faltengebung , das Fehlen '
Beischriften bei einzelnen Figuren, sowie auffallende l
weichungen von den andern Darstellungen) geführt. Herr
mal Yorkommt, dock ist dies aus der kompUatorischen Zasammensetzong
Gruppen erklärlich, worüber später.
*) vgl. Arch. Ztg. 1884 S. 261; wie schou 0. Jahn vermutet hat : Beri«
der Sachs. GeseUschaft der Wissensch. 1869 S. 11.
») Braun, BuU. deU' Inst. 1848 p. 23. — Brunn ibid. 1851 p. 24 i
Minervini ibid. p. 38 ss. — Gerhard, Arch. Anz. 1851 S. 89 f. — Welc
Alte Denkmäler HI S. 122 ffl — ü. Köhler, Annaü deU' Inst. 1864 p. 283
Mon. deir Inst. Vm tav. IX. — Valentin, a. a. 0. S. 5 ff., Nr. 4 der Tafel
Heydemann, die Vasensammlung des Mus. Naz. zu Neapel S. 510 ff. — Wi(
Vorlegeblätter Ser. E. Tf. 11. — Baumeister, Denkm. d. kl. Altert. S. 1928. i
2042 A. Das Gefäss wurde in Altamura gefunden 1847 (nicht 1848, He;
mann) ; vgl BuU. deU' Inst. 1848 p. 23. Die Rückseite enthält drei Reihen
thologischer Darstellungen (noch ungedeutet), der Hals zwei Griechen
Kampf mit zwei berittenen Amazonen, Helios auf dem Viergespann, I
Selene auf einem Pferd (Annali deU' Inst. 1864, tav. d'agg. S T.)
F. Stadniczka hat dann im Ängust 1887 die Gfite gehabt da-
raufhin das Gefäss zu antersucheu und die Restaurationen,
soweit sie festgestellt werden konnten, auf einer Bause einzu-
tragen, wonach ich sie in der folgenden Beschreibung mit an-
gebe. Freilich war dabei eine genaue Bestimmung der sicher
alten und der restaurierten Teile bis ins Einzelne ohne chemische
Waschung nicht möglich, zumal auch an verschiedenen Stellen
üebermalungen stattgefunden haben, durch die wahrscheinlich
noch mehrfache, bei der Restauration verwendete alte Bruch-
stücke und — Stückchen verdeckt und überstrichen sind. Denn
es ist kaum denkbar , dass es ein Restaurator unternommen
haben würde mit Hülfe so weniger Brocken, wie sie sich für
fest zwei Drittel des Bildes als sicher alt feststellen Hessen,
das Gemälde wieder herzustellen ^).
Auch auf dieser Darstellung sind die Figuren in drei
fieihen verteilt. Die Mitte nimmt wieder die Andeutung eines
Palastes ein. Die Krepis ist einfach; zwei nackte jugend-
liche Figuren, die auf dem runden Abakos zweier aus mächtig
emporspriessenden Akanthusblättern sich erhebender Säulen
stehen, und zwei ionische Säulen tragen das mit Akroterien
'uid im Giebelfeld mit einem Gorgoneion und zwei Hippo-
kampen verzierte Dach. An der Hinterwand sind zwei rosetten-
Wige runde Scheiben angebracht, von der Decke hängt eine
Tympanon herab.
Das Gebäade ist vorherrschend in Weiss ausgeführt nnd vielfach restan-
'^ert. üebermalt und daher wohl neu ist das Tympanon, an dessen SteUe
sich Yielleicht, wie auf Canosa-München und Petersburg 424, zwei Räder be-
enden.
Innerhalb des Gebäudes über einer erhöhten, mit Palmetten
^) Nach den Mitteilungen Dr. Studniczka's sind der Fnss der Vase so-
^ die Henkel (grossenteils) ergänzt. Besonders stark ist die Rückseite ge-
^ckt Wahrscheinlich ist auch der Hals des Gefässes verkehrt au%e-
%tzt, da die Lichtgottheiten, die auf drei andern Unterweltsvasen (Canosa-
*Önchen, Ruvo-Karlsmhe, Petersburg 426) — wohl in künstlerisch beabsich-
^^m Gegensatz — über den Unterweltsbildern angebracht sind, hier über
^^ Rückseite sich befinden. — Dass das Gefäss in Bruchstücken gefunden
^de, bezeugt BuU. deir Inst. 1848 p. 23; nach Bull. delF Inst. 1851 p. 24
^*f der bekannte Kunsthändler Raff. Gargiulo der Restaurator. — Das Ur-
^il Heydemanns 1. c. S. 510 „Sehr flüchtige Zeichnung, zuweilen sogar roh"
^ Wohl durch die vielen nicht erkannten Restaurationen veranlasst und kann
^on den alten Teilen der Figuren nicht gelten.
20
verzierten Basis sitzen auf einer Kline einander zugewandt
Hades und Persephone. Ersterer ist unterwärts mit einem
Mantel bedeckt und beschuht, der bärtige Kopf ist mit einer
breiten Tänie geschmückt. In der Linken hält er das an die
Schulter gelehnte, mit einem Geisblatt bekrönte Scepter; mit
der Rechten hebt er ein Karchesion zum Kopf empor. Die
Göttin mit Chiton, Mantel und Schuhen bekleidet, mit Arm-
spangen, Halskette und Myrtenkranz geschmfickt, hält in der
Rechten eine Fackel mit brennenden Querhölzern, während sie
auf der flachen Linken dem Gatten eine mit zwei Zweige»
gezierte Fruchtschale bietet.
Die Figuren sind stark restauriert; so der Kopf und die untern Teile der Pet*
sephone, während an Pluto nur der grösste Teil des Kopfes, Brust und Scb^^'
tem sicher alt sind. Doch ist anzunehmen, das auch noch andere alte Teilcb^^^
zur Restauration benutzt wurden, so dass die Figuren im grossen Gan^**
wohl richtig hergestellt sind.
Es ist dadurch, dass Persephone hier dem Gemahl ei^^
Schale reicht und dieser ein Karchesion in der Hand hält, ei :^*
Darbringung von Opfergaben, ähnlich wie auf den Dai-stellung^^^
von Totenopfern, mit der Scene verbunden. Der Künstl^
wollte vielleicht ausdrücken, dass Persephone fürbittend durc^
das Opfer den flnstem Gemahl gegen Orpheus, der auch hi^
wieder vor dem Palast zugegen ist, mild und gnädig zu stimmet
sucht und damit, dass Hades das Opfergefäss schon in d^
Hand hält, scheint ausgesprochen, dass er das Opfer annimmt ^
Orpheus steht in derselben Haltung und Kleidung wie ai^
der Mtinchener und Karlsruher Vase kitharspielend wieder linL-^
vom Palast. Ueber seinem Kopfe ist mit eingeritzten Buch —
Stäben OFtDEY^^^) geschrieben.
Die Figur ist im Ganzen unversehrt ; nur der untere Teil der zehnsaitigen^
Kithara scheint neu zu sein. Wenigstens geht von dem rechten Wirbel des
Instruments durch die rechte Hand des Orpheus eine Sprunglinie, die sidi
von seinem Schooss ans rechtwinklich nach dem Kopf des Herakles hin fort-
setzt. Hierauf wird wohl auch der Umstand zurückzuführen sein, dass
Orpheus mit den Fingern der rechten Hand, nicht wie sonst mit einem Plek-
tron, die Saiten rührt.
^) Woran Heydemann erkennen wiU, dass er das Gef ftss seiner Gemahlin
reichen wiU, ist mir unerfindlich.
*) Heydemann sagt, dass die Beischriften alle his auf die Inschriften-
reste hei der rechten Gruppe der Oherreihe aufgemalt seien, doch sind sie nach
Mitteilung des Herrn Dr. Studniczka durchgängig eingraviert.
21
Hinter Orpheus sind wie auf der Karlsruher Vase zwei
Erinyen wie im Gespräch einander zugekehrt. Beide sind mit
kurzem, gegürteten und mit Kreuzbändern verseheneu Aermel-
chitoD und hohen Stiefeln bekleidet und mit kurzen Speeren
ausgerüstet. Die eine, links, sitzt auf untergebreitetem Panther-
fell, das linke Bein über das rechte gelegt und die Hände auf
dem linken Knie zusammengefaltet, den Kopf mit aufgelöstem
Lockenhaar ihrer Genossin zuwendend. Diese trägt ein Pauther-
fell um den Hals geknüpft, dessen gähnender Kopf über ihre
linke Schulter emporragt, ist kurzhaarig und erhebt die Rechte
über ihre Schulter. Die Beischrift {7x)0lNAI bezeichnet die
beiden Erinyen als die strafenden Göttinnen^).
Restauriert ist nur ein geringer Teil der Füsse und des PantlierfeUs der
sitienden Erinys.
lieber diesen zwei Figuren in der obem Reihe begegnet
uns wieder dieGruppe der Frau mit den beiden Mellepheben.
Die Frau entspricht ganz derselben Figur auf der Karlsruher
und Münchener Vase ; die rechte Hand erhebt sie sprechend zu
den Mellepheben. Auch der erste derselben neben ihr ähnelt
durchaus der entsprechenden Figur der Karlsruher Vase, nur
tragt er noch, was wieder an denselben Jüngling der Münchener
Vase erinnert, eiue breite Binde um den Leib. Der andere
steht mehr im Profil nach rechts, mit dem rechten Ann leicht
au einen blätterlosen Baumstamm gelehnt, die linke Hand vor-
streckend. Um den Kopf trägt er, wie auch auf dem Canoser
Bilde die beiden Jünglinge, eine breite Binde.
Die Grappc ist unversehrt bis auf ein dreieckiges, von den Lenden des
zweiten Jünglings nach dessen linkem Fuss spitz zulaufendes eingeflicktes Stück.
Die üebereinstimmung der Gruppe mit den entsprechenden
Ärf der Münchener und Karlsruher Vase ist augenfällig, die
sichere Benennung dereelben aber erst durch die auf der
Neapler Vase den Figuren beigesetzen Namen ermöglicht, denen
zufolge MET APA und FHPAKAEUAI, die Gattin und
Kinder des Herakles, dargestellt sind^. Alle drei Vasen-
*) Vgl Soph. Aias 843 noivt^oi Egiyveg. — Paus. I 43, 7. — Lucian.
i^ekjOBL 9, 11 ; de luctu 6. — ac. Pis. 37, 91. — Tibull, I 9, 4.
*) Die früheren Erklärer, welche diese Vase noch nicht kannten, deuten
die Grappe auf die Dioskuren (Jacchos, Casmillus) und Persephone-Libera
(Kilün, lughirami), Lynkens-Camillus und Persephone-Libora (Creuzer), Dios-
22
bilder zeigen die Kinder in freundlichem Verkehr mit der Mutter,
die in liebevoller Weise zu ihnen spricht. Das innige Verhält-
nis der Blinder zu ihrer Mutter ist so überaus schön ausgedrückt.
Wo wir uns die Gruppe befindlich zu denken haben, ob in der
Oberwelt, wie man vielleicht vermuten könnte ^), oder ebenfalls
in der Unterwelt, darüber giebt ein bisher nicht genügend be-
rücksichtigter Umstand Auskunft, auf den schon Minervini hin-
gewiesen hat. Ich meine die beiden Leib- und Kopfbinden an
den Jünglingen auf dem Canoser Bilde, die zum teil auch auf
dem Neapler wiederkehren, und die man gewöhnlich als Gürtel
und einfache Tänien erklärt hat*). Es sind breite Verband-
binden für Wunden, was durch die auf Canosa-München darunter
hervorquellenden und herabrinnenden Blutstropfen bezeugt wird.
Die Knaben mit ihrer Mutter sind somit als durch gewaltsamen
Tod umgekommen und in der Unterwelt befindlich gedacht.
Es liegt darin freilich ein gewisser Anachronismus, da Herakles
Gattin und Söhne der Sage nach erst nach Heraufführung des
•
Kerberos im Wahnsinn tötet. Doch ist dies eine Freiheit, w^^
sie sich die antike Kunst auch sonst erlaubt. Unter den B^'
wohnem des Hades boten sich dem Maler auch Megara und di®
Herakliden zur Auswahl, die er vielleicht auch gerade desha^^^
wählte, weil sie auf den folgenden unseligen Wahnsinn d^
Helden, der hier noch so kühn den Kerberos bezwingt, hi^'
weisen*).
kuren und Leda oder Amphion, Zethos und Antiope (Braun) oder als ,E ^^
geweihte* (Welcker).
*) Wie es auch Valentin a. a. 0. S. 54 thut.
') Heydemaun a. a. 0. S. 515 sieht hierin die „Andeutung eines gegi^^
teten Chitons".
») Schon Od. X 269 ist Megara in der Unterwelt. Paus. IX 11, 2 sa^^^
dass schon Stesichoros und Panyasis die Sage behandelt haben. Die älteste^^
Nachrichten über die Ermordung der Herakliden durch ihren Vater liegen b^^
Pindar Isthm. IV 64 und im Herakles des Euripides 972 ff. vor. Bei ersterei^
sind es acht erzgerüstete Söhne, die Herakles ins Feuer wirft, bei Euripide^
drei kleine Knaben, von denen er zwei durch Pfeilschüsse, den dritten durcl^
einen Keulenschlag umbringt. Diesen beiden Hauptfassungen folgen mit:^
grösseren oder geringeren Abweichungen die Mythographen. Die pindarische
Form befolgen Pherekydes, der Logograph, nach Schol. Pind. Isthm. HI 104.
— Apollod. n 4, 12. — Nicolaos Damascenus fragm. 20 (C. Müller, Frgm.
bist. Gr. in p. 369). Verbreiteter war die euripideische Gestaltung der Sage:
vgl Asklepiades in Schol. Od. X 269. — Diod. IV 11. — Dionysios in SchoL
Auf der gegenüberliegenden Seite, rechts oben, zeigt die
Vase Altamura- Neapel eine Gruppe von drei Figuren. Im
Profil nach rechts mit aufgesetztem linken Bein steht ein junger
Mann, bekleidet mit phi-ygischer Mütze, einer hinten herab-
hängenden Chlamys und Stiefeln. Mit der Linken hält er eine
an die Schulter gelehnte Lanze, die Rechte erhebt er sprechend
mit ausgestrecktem Zeigefinger gegen einen zweiten Jüng-
ling, der nur unterwärts mit einem Himation bekleidet ihm
Zugewandt dasitzt. Die Rechte hat er erhoben, während die
Linke auf einem an seiner Seite stehenden Rade; ruht.
Ein zweites Rad ist oberhalb von seinem Kopfe gemalt. Hinter
diesem Jüngling steht eine Frau, fast ganz in Vorderansicht,
mit langem gestickten Chiton und Mantel bekleidet. Den mit
einem Haarschmuck verzierten Kopf wendet sie nach links zu
dem neben ihr sitzenden Jüngling, auf dessen Schulter sie ihre
rechte Hand gelegt hat. Hinter ihr steht auf runder Basis
ein Dreifuss. Zu Häupten der beiden Jünglinge lesen wir die
Buchstaben HE^ und MlPl.
Die Gruppe ist sehr stark restaorirt, wie überhaupt die rechte Seite des
Vasenbildes am ärgsten mitgenommen ist. Als sicher alt liessen sich nur
wenige Teile feststeUen, so das rechte Ünterbein des stehenden Jünglings,
ein Stück des Schoosses und der Oberschenkel der sitzenden Figur, ein Stück
iQit der obem Hälfte ihres Kopfes und mit den beigesetzten Buchstaben
MlPT und ein kleines Bruchstück mit den Füssen und dem untern Teil des
Gewandes der Frau. Doch ist wohl anzunehmen, dass der Restaurator auch
itoch verschiedene andere alte Teilchen zur Herstellung der Gruppe benutzt
kat Von der Beischrift TIEZ ,.wich das 2 dem Nagel", war also modern.
^r Dreifuss ist ganz mit Weiss aufgesetzt und, da er auch verschiedene
plompe Zeichenfehler aufweist, wohl Zusatz des Restaurators.
Auf Grund der Beischriften, der Räder und der phrygi-
schen Mütze des stehenden Jünglings hat man die Figuren
I^elops, Myrtilos undHippodameia benannt und denkt sie sich
^n der Lage, wie Pelops und Hippodameia den Myrtilos vor
^d. L c. — Paus. I 41, 1; IX 11, 2. — Nonnos narr, bei Westermann, My-
%. Gr. p. 370. — Philostrat. Imag. II 23. — Eustath. zu Od. l 269. —
Tzetz. in Lykophr. 58. — Hygin. Fab. 31 ; 32 ; 72. — My thogr. Vatic. n 158.
~^ Die Zahl der Kinder schwankt zwischen zwei bis sieben. Die bei den
^ythographen angegebenen Namen sind offenbar meist den Epitheta des
yaters entnommen. — Nach Paus. X 29, 7 hatte auch Polygnot die Megara
^ Beine Nekyia aufgenommen. — Auf der Assteas-Vase (Mon. dell' Inst. VIII
^^' I) wirft Herakles ein Kind ins Feuer.
24
der Wettfahrt des ersteren mit Oinomaos zum Verrat zu be-
reden suchen. Ich werde bei der Vergleichung der Grappen
auf diese Figuren zurückkommen.
Unter diesen drei Figuren begegnet uns wie auf der
Mfinchener Vase eine Gruppe von drei bärtigen Männerge-
stalten, die wir dort als die drei Totenrichter bezeichnet
haben. Der erste, links, sitzt auf einem Stuhl mit ausge-
schweiften Beinen und Rticklehne, ziemlich in Vorderansicht,
die Beine nach links gewandt. Er ist bekleidet mit langem,
gestickten und mit Gürtel und Kreuzbändern versehenen AerraeV
chiton, Mantel und Schuhen; auf dem Kopfe trägt er eiuet^
Lorbeerkranz. Die linke Hand ruht auf der Rücklehne d^
Stuhls, die Rechte hält ein adlerbekröntes Scepter. Den Kop^^
über dem TPlOnTOAEM02 steht, wendet er nach rechts ^
der dritten Figur der Gruppe. Der zweite steht in Vorder^^'
sieht mit übergeschlagenem linken Bein, auf einen knotig"^^
Stab gelehnt. Bekleidet ist er mit langem Himation, das s^^
Hinterhaupt, den Rücken und die untern Teile verhüllt; ^
den Füssen trägt er Schuhe. Der Kopf, neben dem links AlAKC^
steht, ist ebenfalls der dritten Figur zugewandt. Es ist di^
ein kahlköpfiger, weissbärtiger Greis, der den beiden andern zv^
gekehrt mit etwas eingeknickten Beinen dasteht. Er ist mi^
einem langen, gestickten, mit Gürtel und Kreuzbändern ver^
sehenen Chiton und Mantel bekleidet, der sein Hinterhaupt ver^
hüllt und hinten herabwallt. Im linken Arm hält er ebenfalls
ein adlerbekröntes Scepter, die Rechte hat er mit erhobenen^
Zeigefinger emporgestreckt. Hinter ihm ist ein grosser Lor--
beerzweig gemalt, üeber seinem Kopf lesen wir die Buch--
Stäben MANQY^, die sich ohne Weiteres zu (Qada)MANQY:^
ergänzen.
An der Figur des Triptolemos sind die Füsse und der üutersaum des^
Gewandes, sowie die Filsse des Sessels neu. Bei Aiakos ist nnr ein StOck
mit dem Kopf und der Beischrift und die rechte Lendenpartie, bei Rhadaman-
thys nnr ein Stück mit dem obem Teil des Kopfes, dem Scepter und dem
Namensrest sicher alt. Neu ist der Lorbeerzweig.
Wir haben hier wieder die drei Totenrichter vor uns,
die der Vasenmaler hier Triptolemos, Aiakos und Rhadaman-
thys benannt hat. Sie sind ebenfalls als Gruppe für sich ge-
dacht: der greise Rhadamanthys spricht, die beiden andern
hören ihm aufmerksam zu; sie zu Orpheus in Bezug zu bringen.
26
^e es Heydemann ^) za wollen scheint, liegt so wenig wie auf
Canosa-München ein Grund vor. Triptolemos erscheint hier als
Totenrichter nach der attischen Sagenform, die bei Plato und
nach diesem bei Cicero überliefert ist^).
Durch diese drei Figuren wird zugleich die Deutung der
entsprechenden Gruppe auf der Münchener Vase als der drei
Totenrichter bestätigt und sicher gestellt, nur dass wir sie
dort Minos, als durch seine Kostüraierung gekennzeichnet, Aiakos
und Rhadamanthys nennen werden, ja wir werden auch dort,
auf diese Darstellung gestützt, die greise sitzende Figur als
Bhadamanthys und somit die mittlere als Aiakos bezeichnen
dürfen.
In der unteren Reihe links begegnet uns wieder der nackte
bärtige Sisyphos, sich mit beiden Händen und dem Kopf)
mit aller Gewalt gegen einen mächtigen Felsen anstemmend.
Ton seinem Namen sind über seinem Kopfe die beiden End-
buchstaben 02" erhalten. Ueber dem Felsen steht sich etwas
herabbeugend eine Erinys nach rechts gewandt, bekleidet mit
kurzem Chiton und Stiefeln. In der vorgestreckten linken
Band hält sie einen Lorbeerzweig, in der rechten eine Geissei,
mit der sie, wie auf der Münchener Amphora, den Sisyphos
antreibt. Links von ihrer Schulter stehen die Beste eines
ihr beigesetzten Namens NAN, die Köhler zu MANIA^ Christ
zu ANANKH ergänzen*).
Die Figuren sind mehrfach restanriert : So der rechte Arm des Sisyphos
init der verzeichneten Hand und ein Teil des Felsens. Vom Steisshein des
') a. a. 0. S. 515 Anm. 6.
') Apol. Socr. p. 41 A; Tnscul. qnaest. I c. 41.
*) Vgl. ApoUod. I 9, 3: n^xQOV xnU X^Qff^ xal tJ x€(paX^ xvUiay ;
Hyj^n. Fab. 60: dicitur saxiim . . . ad versus montem ad inferos cer-
^•cibu» volvere. Die Sage von seiner Bestrafung in der Unterwelt findet sich
^emOd. k 593 ff. —Vgl. femer Schol. IL A 180, Z 153. — Schol. Od. A 593. —
Sc^l Find. Ol. I 97. — Paus, n 5, 1 ; X 31, 2. — Cic. Tusc. disp. 15.—
^ergü Georg DI 39 ; Aen. VI 616. — Ovid. Met. IV 45. — Lucret. m 1013.
^ Hör. C. II 14, 20 nehst Acro und Schol. Cruq. dazu. — Senec. Herc. f. 751.
^ythogr. Vatic. I 165 ; H 105 ; IH 6.
*) Vgl. ö. Körte, Ueher Personifikationen psychologischer Affekte in der
^teren Vasenmalerei, S. 79. — Inschriftlich findet sich Ananke auf einem
korinthischen Lekythos bei Benndorf, Gr. u. Sicil. Vasenbilder Tf. XXXVI, 9.
^« Litteratorstellen ebenda S. 79.
26
Sisyphos geht nach der Ferse seines rechten Fnsses ein Sprang. Einige rote
und weisse Linien am linken Arm und Schulter zeigen, dass die Figur wie
auf der Münchener und Karlsruher Vase eine Chlamys trug. An der Erinys
sind der linke Arm, Brust und Schultern und der grösste Teil des Kopfes
neu , alt dagegen die linke Hand , nicht aber die Verbindung derselben mit
dem Zweig, der wahrscheinlich, da in seinem obem Teil acht, auf dem Boden
stand , während die Figur in der linken Hand "wie auf Canosa - München ein
Kentron hielt. Ganz links unten ist unter dem Fels noch eine weisse BInme
auf dem Original erkennbar.
Hinter Sisyphos steht Hermes, das Kerykeion iu der ge-
senkten Linken, mit dem Zeigefinger des rechten ausgestreckten
Armes den Weg weisend, den Kopf, über dem EPMAI^) zu
lesen ist, dem ihm folgenden Herakles zuwendend.
Neu siud ein Teil des Petasos, die linke Schulter und Brust, sowie die
Kniee der Figur ; auch der obere Teil des Kerykeions ist neu, indess vom alten
auf dem Grunde links davon sich noch einige Spuren finden.
Es folgt etwas höher stehend Herakles mit dem Ker-
beros in ähnlicher Stellung wie auf Canosa-München und Kavo-
Karlsruhe. Der Held ist hier ohne Waffen, hinter seinem
Rücken wallt ein Löwenfell herab, der Kopf ist geradeaus nach
rechts gewandt, links davon stehen die ersten Buchstaben seines
Namens HPyi(xki}i;). Die Kette, an die Kerberos gebunden ist
hat der Heros mit beiden Händen gefasst; der Schlangen schweü
des Hundes windet sich hinten herum und schlägt die Zähn<
in sein rechtes Unterbein. Ueber dem Kerberos sind Köcher ttn(
Bogen gemalt.
Die Gruppe ist sehr stark ergänzt und übermalt; nur der untere T^
des Herakles etwa vom Nabel abwärts nebst den zwischen seinen Beinen e
scheinenden Hinterbeinen und dem Schwanz des Kerberos sowie der grösste T<
des LOwenfeUs ist sicher alt. Alles Uebrige ist, wohl mit Benutzung einiS
alteu Teile , restauriert oder übennalt , und hierauf werden auch die Ab%*'
chungen von den andern DarsteUungen, wo z. B. Herakles immer mit Bo^<
Köcher und Keule bewaf^et und den Kopf zu Hermes herumwendend erschein
zurückzuführen sein. Ergänzt, aber mit alten Teilen durchsetzt, ist auch ^
Terrainandeutung unter der Gruppe mit dem sich gabelnden, rot gemalt:
Streifen, den Minervini für eine Andeutung des Unter weltsflusses hielt; an-
der unter dem Bilde sich hinziehende Mäander ist hier ergänzt — Au
Köcher und Bogen über dem Kerberos scheinen neu zu sein.
Rechts von Kerberos folgt eine Frau, die fast voUständi
in Vorderansicht, aber mit nach links gewandtem Kopf ai
einem nach rechts sprengenden Seepferd sitzt. Die linl
*) Dorische Namensform ; vgl. 0. Jahn, Vasens. König Ludwigs S. CXISX2
27
Hand hat sie auf den Hals des Hippokampen gelegt, mit der
Rechten hat sie den emporgebogeneu Fischschwanz desselben
umklammert.
Von der Frau Hess sieb nur ein viereckiges Stück mit dem Hals, den
Schaltern und der Brust derselben, von dem Tier nur Kopf und Hals, sowie
ein Teil der Brust und des rechten Beines als alt feststellen.
Ueber die Deutung der Figur wird bei der unten anzu-
stellenden Vergleichung der Vasenbilder der ersten Klasse zu
sprechen sein.
Die letzte Gnippe endlich bilden drei Frauengestalten,
welche durch die Hydrien und die allgemeine Gleichheit der
Gestalten als drei Danaiden gekennzeichnet sind. Die erste,
die Hydria mit der gesenkten rechten Hand haltend, drängt
sich an die neben ihr nach links auf ihrer Hydria sitzende
zweite heran, den linken Arm um ihren Nacken legend und
von dieser mit dem rechten Arm an der Hüfte umfasst. Die
dritte, beschuht, tritt mit der Hydria in der Linken und mit
euier Fruchtschale auf der rechten halb erhobenen Hand hinzu.
Die Köpfe sind sämtlich nach Herakles hingewandt.
Auch diese Gruppe ist stark restauriert und fast nur die untern Teile
der Figuren scheinen alt zu sein.') Doch ist die Deutung auf die Danaiden
gesichert, da der grdsste Teil der Hydria der rechts stehenden Figur alt ist.
Die Grundlinien der Figuren sind auf dem Vasenbild punk-
tiert, in der unteren Reihe sind wie auf Canosa-München und
Kuvo-Karlsruhe einige Gräser angedeutet. (Auch links vom
i*echten Fuss des Herakles sind Spuren einer weissen Blume
auf dem Original).
IV. Eine vierte Darstellung der Unterwelt befindet sich
auf der Amphora Santangelo 709*).
Die Darstellung ist hier zweireihig, das Haus des Hades
Glicht angedeutet.
') Die Köpfe sind natürlich restauriert; ich brauche wohl kaum auf die
^Dsdrnckslosen Profilgesichter und die mit vollem Schwarz ausgeführte Haar-
liildmjg. die fast alle restaurierten Köpfe zeigen, zu verweisen.
«) H. W. Schulz, Arch. Ztg. 1843 S. 191. — Gerhard, Hyp. Rom. Studien
18. 186. — Vinet, Revue arch^ol. U S. 476. — Panofka, Arch. Ztg. 1848 S. 220,13.
^ K. 0. Möller, Denkm. alt. Kunst I S. 55. — Heydemann, Vasensammlung des
^^8. Naz. zu Neapel S. 816 ff. — P. Hartwig, Arch. Ztg. 1884 S. 253 ff. Tf. 18.
*- Wiener Vorlegeblätter Ser. E Tf. III 2. -^ Baumeister, Denkm. d. Kl. Altert.,
^' 1929, wo irriger Weise die Beschreibung des Vasenbildes in der Arch. Ztg.
^^ S. 191 auf ein davon verschiedenes bezogen wird.
28
In der Mitte der oberen Reihe sitzt ähnlich wie auf der
Ruveser Vase, nur nicht wie dort nach links, sondern nach rechts
gewandt, Persephone auf einem Throne mit Rticklehne und
Fussbank, bekleidet mit langem Chiton, gesticktem Mantel und
Schuhen, mit Halskette, Armspangen und Perlendiadem ge-
schmückt. Mit der Hand des gebeugten linken Armes hält sie
ein langes Scepter, die Rechte ist nach links hin ausgestreckt,
auch der Kopf ist nach dieser Seite hin gewandt.
Rechts neben ihr steht in Vorderansicht Hades. Der
linke Arm ist in die Seite gestemmt und von dem den Unter-
körper bedeckenden Mantel verhüllt. Die Recht« hält ein
langes, auf dem Boden aufstehendes Scepter. Der Kopf ist
leicht geneigt und nach links gewandt.
Auf der andern Seite steht neben der Göttin in Vorder-
ansicht wieder Hekate^) in kurzem Chiton mit Gürtel und
Kreuzbändeni und mit hohen Schnürstiefeln an den Füssen.
In beiden Händen hält sie brennende Fackeln, den Kopf wendet
sie nach links zu der folgenden Figur des Orpheus. Hinter
ihr steht ein Panther mit erhobener rechter Vordertatze, den
Kopf mit dräuendem Blick nach Orpheus gerichtet. Dieser, i»
der bekannten Kleidung, steht in Vorderansicht, den Kopf nadi
Persephone hinwendend. Mit der linken Hand greift er in diß
Saiten der siebensaitigen Kithara, während er mit der recht^^
eine neben ihm stehende, ihm zugewandte Frau, Eurydit^
am Handgelenk des rechten Armes fasst. Sie ist bekleü^
mit langem, unten mit Pflanzenomamenten gestickten Chit^
und gegürtetem Diploidion. Von dem mit breitem Reif g'^
ziertem Kopfe wallt ein Schleier, den sie mit der (verzeichnete:^
linken Hand lüftet. Auf Orpheus zu schwebt ein geflügelte
Eros, die Arme um seinen Hals schlingend. Rechts und linK
von Eurydike stehen am Boden zwei Lorbeerreiser. Ferner sin *
über dem Kopf der Hekate eine Schale und rechts vom Kop
des Pluto zwei Radreifen gemalt, die wir sonst in dem Palas<
finden.
Offenbar bilden die sämtlichen beschriebenen Figurer
eine Gruppe und der Vorgang ist nicht schwer zu deuten
Während auf den bisher betrachteten Vasenbildern der Augen-
1) Gerhard, Heydemann, Hartwig: „ErinyB.'
bück dargestellt war, da Orpheus seine Bitte vorträgt und die
Unterweltsgötter dui*ch sein Spiel zu erweichen sucht, haben
wir hier den Augenblick der Gewährung der Bitte vor uns.
Während Hades, der hier von der Handlung fast zui^cktritt,
in rahiger Teilnahme zusieht, spricht seine Gemahlin, der zur
deutlicheren Bezeichnung und Hervorhebung ihrer Macht und
Würde der Künstler, wie auf der Ruveser Amphora, die He-
kate beigefügt hat, mit nicht misszuverstehender Handbe-
wegung die Worte: „Nimm sie hin", und schon fasst der Sänger
die ersehnte Gattin, die eben hinzugetreten ist, am Arm und
wendet sich zum Gehen. Sinnig drückt diese Wiedervereini-
gung der Gatten der auf Orpheus zuschwebende Eros aus^.
Die Darstellung bildet einen klaren, einheitlichen Vorgang, den
man zerstört, wenn man, wie Hartwig thut, etwas anderes
darin sehen will. Er drückt sich so aus*): „Die Figur links
von Orpheus ist bereits von Gerhard, Panof ka und Heydemann
für Eurydike erklärt worden. Dass diese, um deretwillen
Orpheus zum Hades hinabstieg, schon früher auf den bekannten
Vasenbildem vermisst und gesucht wurde, ist erklärlich. Da-
gegen erachtet V. Valentin in seiner oben citierten ästhetischen
Studie ihre Anwesenheit auf unseni Unterweltsdarstellungen
für unnötig, ja sogar unkünstlerisch. Es kommt aber doch
sehr auf das Wie der Darstellung an. In unserem Bilde ist
äe allerdings nur zu erklären, wenn wir eine Znsammenziehung
zweier poetischer Momente in einen bildlichen annehmen. —
Offenbar greift Orpheus noch mit der Linken in die Saiten,
Hades lauscht gesenkten Hauptes, Persephone winkt Gewährung
^Hd schon überredet Himeros mit eindringlicher Geberde den
^doldigen Gatten sich nach der Geliebten umzuwenden
(Sen. Herc. f. 588: Odit verus amor nee patitur moras, munus
dum properat cemere perdidit), ja der Sänger hat sie sogar
schon angefasst x^W ^'^ ^dgrui wie auf dem albanesistihen
fielief. Dass aber Orpheus Eurydike angefasst hätte, ohne sich
zuvor nach ihr umzuwenden, wäre sonderbar und nicht möglich.
') Auch auf der Berliner Amphora mit der Hochzeit des Herakles (3257,
Geriiard, Apul. Vasenb. Tf. 15.) schwebt yon Herakles za Hebe ein Eros mit
ausgebreiteten Armen.
*) a. a. 0. S. 256.
30
Auch hier, wie in vielen anderen Punkten, werden die un-
gleich wertvolleren Karlsruher Fragmente einen Wink geben,
wie wir uns Eurydike im Rahmen des Vorbildes zu denken
haben werden". Hartwig denkt also an eine Vereinigung der
beiden Momente der Gewährung der Bitte und des ementen
Verlustes der Eurydike infolge der Nichtbeachtung des Gebots
sich nicht nach ihr umzuwenden. Doch sind diese beiden Mo-
mente unvereinbar, da jeder einheitlich in sich abgeschlossen
und sie örtlich und zeitlich von einander geschieden sind. Denn
das Umwenden des Orpheus und das Wiederverschwinden der
Eurydike erfolgt erst kurz vor dem Ausgang aus dem Hades ^)
Auf unserem Vasenbild hat sie der Maler hinzugefügt, weil er
eben die Erfüllung der Bitte und die Wiedervereinigung
der Gatten darstellen wollte*^), während auf den drei vorigen
Darstellungen der Hauptaccent auf den Vortrag der musischen
Bitte des Orpheus gelegt wird und daher die Beisetzung der
Eurydike unnötig ist. Doch wird auch dort die Gewährung
durch die Handbewegung des Hades oder der Persephone
angedeutet. Was den Verweis auf die Karlsruher Fragmente
betrifft, so ist derselbe hinfällig, da die dort vorkommende
„Eurydike" nicht zu einer Unterweltsdarstellung, sondern zö
einer Darstellung aus dem Antigone- Mythos gehört und Ge-
mahlin Kreons ist (vergl. Arch. Ztg. 1885 S. 72).
In der oberen Reihe rechts, etwas höher gerückt, sehen
wir eine Gruppe von zwei Personen: Eine Frau mit Chito^^
Mantel und Schuhen bekleidet, mit Armspangen geschmückt, ^^
der gesenkten Linken ein in der Scheide steckendes Schw^^
haltend, die Rechte erhebend sitzt in Vorderansi cht neben ein^^
nackten Jüngling, dem sie den Kopf zuwendet. Derselbe si*^
nach links gewandt, die Hände gewaltsam auf den Rücken ^^
\
^) Vgl. das Wandbild aus dem ostiensischen Grabe, Mon. dell' Inst. VlH
tev. xxvin.
*) Ueber die Hadesfahrt des Orpheus ygl. Eurip. Alkest. 357 mit Schol. —
Diod. rV 25. — Paus. IX 30, 4. — Apollod. I 3, 2. — Conon Narrat. XLV.
(Westermann, Mythoi?r. Gr. q. 146). — Lucian. Dial. Mort. 23, 3. — Heraclit
de iucred. XXI (Westermann, Mythogr. Gr. p. 317). — Verg. Georg. IV 471. —
Ovid. Met. X 1 ft — Hygin Fab. 164 ; Astron. II 7. — Mythogr. Vatic. 1 76 ; H 44.
— Albricus philos. de deor. imag. XVII.
31
selt^) und infolge dessen den Kopf nach vom neigend, den
itÄSOs im Nacken, auf seiner untergebreiteten Chlamj^s. Vor
inem Kopf ist ein Schwert und Schild, zu seinen Füssen eine
^hale und ein grosses, unten spitz zulaufendes Gef äss gemalt.
Den Jüngling haben die Erklärer allgemein und, wie sich
•geben wird, mit Recht Peirithoos genannt. • Die Frau neben
im, in der wir dieselbe erkennen werden, die in der ent-
)rechenden Gruppe der Münchener Vase mit gezücktem Schwerte
ftsitzt, nannte man bis zur Bekanntwerdung des Karlsruher
ragments meist Medea *), doch ist sie, da auf diesem letzteren
ischriftlich bezeugt, als Dike zu bezeichnen, welche den ge-
«selten Peirithoos bewacht.
In der unteren Reihe begegnet uns wieder Herakles mit
m Kerberos, links von ihm Hermes den Weg weisend,
ichts Hekate mit einer Fackel und zwei Lanzen. Herakles
it, wie auf der Münchener und Karlsruher Vase, mit Löwen-
)11, Bogen und Keule ausgestattet und hält den Kerberos,
e^sen Schwanz auch in eine Schlange ausgehen soll, mit der
Qken Hand an doppelter Leine; den Kopf wendet er nach
ermes herum. Dieser eilt nach links voraus, mit der vorge-
ireckten Rechten, an der noch die Reste eines weiss auf ge-
alten Kerykeions erkennbar sind*), vorausweisend und den
opf nach Herakles zurückwendend.
Bildeten diese Gruppe bisher (auf der Münchener und
arlsruher Vase) drei Personen, so hat hier der Vasenmaler
Kh eine vierte hinzugefügt: den links von Hermes ebenfalls
)rauseilenden Jüngling. Er entspricht in Bewegung und
barakterisierung ziemlich genau dem Hermes hinter ihm. Er
ägt Schnürstiefeln, eine hinten nachflattemde Chlamys und
iuen Petasos im Nacken, ausserdem ein Schwert an der Seite.
fe Rechte ist wie die des Hermes vorwärts weisend erhoben,
er Kopf zurückgewandt. Die fluchtartig rasche Bewegung
lit stark vorgelegtem Körper, der offene Mund und das (nach
Br Zeichnung) aufgerissene Auge drücken Schrecken und Ent-
itzen aus.
*) TgL Arck Ztg. 1870 Tf. XL; 1883 Tf. VU 1.
•) Gerhard, Arch. Ztg. 1843 S. 191: „Furie."
*) Arch. Ztg. 1884 S. 258. — Panof ka a. a. 0. hielt ihn und den Jttng-
g Tor ihm f är Theseus und Peirithoos.
32
Auch diese Figur findet die Missbilligung Hart^^igs, der
überhaupt das Vasenbild etwas abfällig beurteilt *) : „Dererstere
der beiden vor Herakles einherschreitenden Jünglinge wurde
von Gerhard und Heydemann ohne nähere Begründung für
Theseus erklärt. Selbstverständlich erwartet man diesen zu-
nächst an der Seite des Peirithoos (vgl. Canosa und Euvo).
aber offenbar reichte dem Vasenmaler der von der Mitte aus
disponierte Eaum für drei Personen rechts von Hades nicht
mehr zu. Sinnvoller strich der Maler von Ruvo, der sich in
gleicher Lage befand, die weibliche Figur. Am Anfang der
unteren Reihe vor der Gruppe Hermes-Herakles hatte unser
Maler einen freien Raum, anscheinend nicht gross genug, um,
wie die Maler von Canosa, Altamura und Ruvo Sisyphos mit
seinem Felsen unterzubringen: dort stellte er seinen Theseus
hin, ziemlich getreu das Costüra des Canosischen und das Motiv
des im Gespräch mit Peirithoos vorgestreckten rechten Annes
bewahrend^). Freilich ist diese Figur neben Hermes ihres
gleichen Schemas wegen weder künstlerisch erfreulich noch
auch an dieser Stelle sinnreich, denn wessen bedarf es noch,
wenn Hermes geleitet? Es müsste denn sein, dass der Gedanke
an die Befreiung des Theseus durch Herakles, die mit dem
Kerberosabenteuer in Verbindung gesetzt wurde, unsem Vasen-
maler veranlasste den Theseus in die Nähe des Herakles ^
rücken".
Ich glaube, die Situation ist auch hier, wie in der Gruppe
darüber, dm'chaus verständlich. Nicht aus Raummangel hat d^^
Künstler die Figur hierher gesetzt, nicht weil oben nicht i^^
Theseus, unten nicht für Sisyphos Platz war, sondern mit klarer
Absicht, eine bewusste, frei künstlerische Umbildung vollführend.
Es ist wirklich der Fall, was Hartwig bloss als Vermutung aus-
spricht: Die Figur ist Theseus, der mit Herakles, welcher
seine Loslassung durchgesetzt hat, die Unterwelt verlässt^).
Voll Entsetzen enteilt er, noch dem Hermes voran, dem Ort des
Grausens und der Schrecknisse, der oben noch seinen Freund
») a. a. 0. H. 268 ; vgl. S. 960 ff.
*) Der Maler hat die Figur doch nicht ans jenen beiden zusammengeflickt!
*) In der ge<)fiiieten linken Hand des Theseus befand sich vieUeicht eine
weiss angemalte und wie das Kerykeion des Hermes verwischte Keule.
in ewigen Banden zoräckhält. Auf Canosa-Mfinchen und Ruvo-
Karlsrahe verweilt Theseus ruhig bei seinem Freunde, während
Herakles bereits im Begiiflf ist den Hades zu verlassen. Diesen
Widerspruch mit der Ueberlieferung ^), nach welcher Theseus
mit Herakles bei Gelegenheit der Heraufholung des Kerberos
zurückkehrt, hat unser Maler vermieden, indem er den Theseus
der Heraklesgruppe zusetzte. Freilich ist diese Aufgabe nicht
in der glücklichsten Weise gelöst und das gleiche Schema der
beiden Figuren des Hermes und des Theseus wirkt künstlerisch
nicht angenehm, wie überhaupt das Vasenbild eine flüchtige
Arbeit ist und technisch weit hinter den betrachteten zu-
rücksteht.
Neben der Hekate, die in Bildung, Haltung und Kleidung
ganz der gleichen Figur auf der Ruveser Vase entspricht
— nur wendet sie den Kopf nach rechts — bildet
den Abschluss der unteren Reihe eine weibliche Figur.
Bekleidet mit langem Chiton mit Ueberschlag und Schuhen,
mit Armspangen, Halskette und Haube geschmückt, steht sie
in Vorderansicht, das linke Bein übergeschlagen, mit dem linken
Ellenbogen auf einen Felsen gelehnt, mit der Rechten einen
Gewandzipfel an der Schulter fassend, ruhig da, das Gesicht
nach Herakles hinwendend und seinem Thun zuschauend.
Velcker hält die Figur für eine Seele, Gerhard für Alkestis,
Panofka für eine Quellnymphe der Styx, Heydemann endlich
(wegen des Gef ässes über ihr) für eine Danaide. Ihm schliesst
sich Hartwig an, der ausserdem noch eine Aehnlichkeit mit der
Danaide rechts unten auf dem Ruveser Bilde entdeckt haben
will. Doch ist diese letztere Deutung nicht so gesichert, wie
Hartwig glaubt, da das Gefäss sich zu hoch über der Figur
befindet, als dass wir es ihr zuweisen könnten, und daher nur
zur Raumfüllung zu dienen scheint, wenngleich eine Reminis-
zenz an die Danaidengruppe , die auf Altamura - Neapel und
Bavo-Karlsruhe die gleiche Stelle einnimmt, darin liegen kann.
Die Aehnlichkeit der Figur aber mit der Danaide der Ruveser
Vase ist nur eine allgemeine und bedeutungslose; auch der Um-
stand, dass die Gestalt dieselbe Stelle einnimmt, wie die Da-
naiden auf Ruvo-Karlsruhe und Altamura-Neapel, besitzt nicht
^) Wie derselbe m erklären ist, wird sich später ergeben.
Winkler, DarsteUongen der Unterwelt auf anter italischen Vasen.
34
genug Beweiskraft. Ich mochte die von Panofka gegebene
Deutung der Figur als Quellnymphe der Styx für wahr-
scheinlicher halten. Denn es giebt sichere Analogien, die
für diese Bezeichnung der Figur sprechen. So findet sich aul
einem Vasenbild bei Gerhard, Antike Bildwerke Taf. XXVII 2.
das die Scliindung des Marsyas darstellt, ebenfalls rechts unten
eine Frauenfigur, welche bis auf die Stilunterschiede völlig un-
serer Figur entspricht und welche, da aus dem Fels, an den
sie sich lehnt, deutlich Wasser hervorquillt, notwendig als
Quellnymphe bezeichnet werden muss. Ganz in derselben
Situation und Stellung erscheint die auf ein Ornament sich
stützende Maia auf einem Berliner Vasenbruchsttick (Gerhard,
Abh. der Akad. der Wissensch. zu Berlin 1841 Tf.), das He-
rakles vor König Atlas zeigt, und ebenso eine an einen Pfeiler
gelehnte Frauengestalt auf einem Vasenbild bei Inghiranii,
Pitture di vasi Etruschi II tav. CLXXI (Oinone?). Charakte-
ristisch für alle diese Figuren ist ihre eigentümliche ange-
lehnte Stellung, der Platz, den sie auf den Darstellungen
einnehmen — sie befinden sich sämtlich in der rechten
Ecke der Bilder — , und ihr ruhiges Zuschauen bei dem
dargestellten Vorgang^). Dies Alles berechtigt vielleicht zu
dem Schlüsse, dass hierein bestimmter Typus für die Dar-
stellung von Nymphen vorliegt, und dass wir demgemäss, be-
sonders auf die Analogie der Quellnymphe der zuerst ang^'
führten Marsyasvase gestützt, die fragliche Figur unseres Vaseti-
bildes als Quellnymphe der Styx bezeichnen dürfen. Man ka^^
auch daran erinnern, dass auf Canosa - München und Petef^
bürg 426 ein Unterweltsfluss am untern Band des Bildes äxucc^
Wasserpflanzen und Schwäne angedeutet wird, der dann sfi^
Santangelo 709 durch die Nymphe personifiziert dargestellt wäre ^}
Die Grundlinien der Figurenreihe sind punktiert. Ausser-
dem steht zu Füssen des Theseus eine Lorbeerstaude und sind
unter Herakles Steine und rechts zwei Blumen mit gi-ossen
Kelchen gemalt, die wieder an die Unterweltswiese erinneni,
') Die letzten beiden EigentümUckkeiten zeigt auch die Nemea zu benen-
nende Figur auf der Darstellung des Todes des Archemoros auf einer mveser
Vase bei Overbeck, Gall. heroischer Bildwerke Tf. IV 2.
*) Auch Ovid. Met. V54Ü redet von avemales nymphae.
35
vielleicht auch für die Quellnymphe, zu deren Füssen sie stehen,
nicht bedeutungslos sind.
Y. Zur ersten Klasse der Unterweltsvasen ist endlich auch
ein Bruchstückeiner Amphora in Karlsruhe(No. 258)*)zu
rechoen, das besonders wichtig ist, weil es einen bisher ver-
missten Aufschluss über die Frau in der rechten oberen Gruppe
aut' Canosa-München und Sautangelo 709 giebt und die Deutung
der Figuren des Theseus und Peirithoos sichert.
Das Bruchstück bildet die rechte obere Ecke einer
dreireihigen Darstellung der Unterwelt. Oben bildet den Ab-
schlass ein Kymation und ein Palmettenomament. Links am
Bruchrande ist nocli ein kleiner dreieckf örmiger Teil der Giebel-
ecke eines Gebäudes erhalten, so dass angenommen werden darf,
die Mitte der Darstellung sei wie auf der Münchener, Neapler
und Karlsruher Vase durch einen Palast eingenommen gewesen.
Kechts davon ist der Rest von der Gnippe einer männlichen
und einer weiblichen Figur erhalten. Ein Jüngling, völlig
nackt, von kräftigen Formen, sitzt, die Hände auf den Rücken
geschlossen, nach links auf einem durch zwei angedeutete Höh-
lungen gekennzeichneten Felsblock, über den ein Gewandstück
gebreitet ist, von dem das eine Ende unter dem rechten Arm
des Jünglings emporflattert. An seiner Seite hängt in der
Scheide ruhend ein Schwert, den Kopf wendet er trüben Blicks
^d mit schmerzlichem Ausdruck zu einer Frau, die halb nach
links, den rechten Fuss etwas höher gesetzt, neben ihm sitzt. ^
Bekleidet ist sie mit langem Aermelchiton, Mantel und einem
das Hinterhaupt verhüllenden Schleier. In der gesenkten Linken
scheint sie eine Schwertscheide zu halten, der rechte Arm stützt
') P. Hartwig, Arch. Ztg. 1884 S. 263 fiF. Tf. XIX ; H. Winnefeld, Beschrei-
bung der Vasen Sammlung in Karlsmhe S. 62 f.; Wiener Vorlegebl Ser. E.
Tf VI 3. Das zweite ebenda veröffentlichte Bruchstück derselben Vase, das P. Hart-
^ auf dieselbe Darstellung bezieht , rtthrt von der Rückseite der Amphora
ier öud gehört einer Darstellung aus dem Antigone-Mythos an. Vgl. Arch. Ztg.
1885 S. 72 und 1870 Tf. 40. — Wann und wo die Fragmente gefunden sind,
ist nicht festzustellen.
*) Hartwig und Winnefeld erklären die Haltung der Figur als stehend,
doch spricht dagegen das Aufstellen des rechten Ellenbogens auf das gegen-
über dem linken Bein nur wenig gehobene rechte Knie: auch sitzt die
gleiche Figur auf Canosa-Mttnchen und Santangeio 709 ebenfaUs.
sich mit dem Ellenbogen auf das rechte Knie und hält in der
zum Kinn erhobenen Hand ein gezücktes Schwert. Den Blick
wendet sie mit scharf gespannter Auftnerksamkeit ^) auf den
Jüngling. Der Maler hat die Figuren durch die beigesetzten
Namen nElPlQOo:^ und JlKli bezeichnet. Wir haben also die Be-
strafung des Peirithoos in der Unterwelt vor uns , wie er sie
für sein frevles Unternehmen dem Hades seine GemahUn zu
entführen erlitt. Es scheint, dass der Vasenmaler beide über-
lieferte Momente der Bestrafimg ^) , die Fesselung und das Fest-
wachsen auf dem Felsen, hat wiedergeben wollen. Zugleich hat
er als strenge Wächterin des gefährlichen Helden die Dike
hinzugesetzt^). P. Hartwig meint, dass rechts von der Dike
noch der treue Gefährte des Peirithoos, Theseus, dai'gestellt ge- j
wesen sei. Doch würde derselbe nach den Gesetzen der Gruppen- ]
bildung (wie auf Canosa-München) auf die andere Seite des |
Peirithoos gehören und ist unmöglich hinter der abscldiessenden \
Figur der Dike anzusetzen, ganz abgesehen davon, dass die |
Darstellung dadurch zu sehr ins Breite gehen würde. Wir werden ;
nachher noch sehen, wo wir uns den Theseus auf dem Bilde, \
von dem das Bruchstück herrührt, etwa zu denken haben. j
Die inscliriftliche Benennung dieser beiden Figm-en ist
zugleich für die Erklärung der bisher betrachteten Vasenbilder
wertvoll. Einerseits wird die schon oben vorgetragene Deutung \
des Jünglings in der entsprechenden Gruppe auf Santangelo 709
als Peirithoos und der beiden Jünglinge auf der Münchener
und Karlsruher Vase als Peirithoos und Theseus bestätigt, an-
dererseits führt die Inschrift JIKH zu einer sichern Bestifli-
mung der entsprechenden, mit einem Schwert bewaffneten und
1) P. Hartwig a. a. 0. S. 268 „düsteres Vorsichhinbrtiten«.
*) Wie P. Hartwig ausführt; vgl. Paus. X 29, 9.
') Dike erscheint besonders bei den Tragikeni als streng strafende, über
das Recht ernst wachende Gottheit und als eine den Erinyen verwandte
Figur. Vgl. Aesch. Sept. 646; Ag. 1432; Choeph. 639 ff., 947; Eum. 511, 785.
— Soph. Antig. 451, 854; Elektra 528, 475; Oed. r. 274, 885: Oed. Col. 1382;
Aias 1390; Trach. 808. — Eurip. Hippol. 1172; Med. 1389. — Soph. Antig.
451 heisst sie ausdrücklich tfüvvoixo^ t<ay xarw ^«wr. — Bei Plut. de exil.
11 sind die Erinyen ihre Dienerinnen. — Nach Paus. V 18, 1 war sie auf dem
Kjpseloskasten dargestellt; inschriftlich auf einem streng-rotfigorig^n Vasen-
bild hat sie Brunn, Memorie delP Inst. II (1865) p. 383 tav. IV, 4 (= Röscher,
Ausf. Lex. S. 1019) nachgewiesen.
neben Peirithoos sitzenden weiblichen Figur auf den angeführten
Vasen ^).
Auch von einer zweiten, unter der eben besprochenen
Gruppe befindlichen Figurenreihe sind auf dem Karlsruher
Brnchstück noch die Reste zweier Figuren und zweier
Namen erhalten: Links Kopf und Schulter eines auf einem
Thronos mit geschweifter Lehne in Vorderansicht sitzenden
Mannes. Der Kopf, der hinten mit einem Mantel oder Schleier
verhüllt ist, und nach einigen andeutenden Linien auf der
Zeichnung bärtig gewesen zu sein scheint^), ist leicht nach
rechts , der Blick auf die folgende Gestalt gew andt. Es ist dies
ein noch ziemlich vollständig erhaltener Mann, welcher der
vorigen Figur zugewandt im Profil nach links auf einem Diphros
sitzt. Bekleidet ist er mit einem über die linke Schulter und
nm die Beine geschlagenen Mantel, am linken Arm trägt er ein
Armband. Der Körper ist schön imd fast jugendlich gebildet,
Haar und Bart sind lockig. Die Rechte ist mit ausgestreckten
Fingern und sprechender Geberde nach dem vor ihm sitzenden
Manne erhoben, lieber dem Kopf dieser Figur lesen wir noch
den Namensrest TPin und ebenso links am Kopf der andern
Figur die Buchstaben Ä02*, die sich ohne weiteres zu TFIII
(ntk^o^) und (aia)KO^ ergänzen: also zwei der Totenrichter,
die wir auf der Mtinchener und Altamura-Neapler Vase fanden.
Da dort drei Totenrichter dargestellt sind, so darf auch für
das Vasenbild, zu dem das Karlsruher Bruchstück gehört, ein
dritter angenommen werden. Hartwig setzt denselben rechts
von Triptolemos an, doch sind hier dieselben Gründe dagegen,
die sich der Annahme des Theseus rechts von Dike entgegen-
stellen. Dagegen verbietet nichts ihn links von Aiakos zwischen
diesem und dem Gebäude stehend, wie Minos auf Canosa-München,
anzunehmen, da hier, wenn man sich letzteres ergänzt denkt,
noch ausreichend Platz füi* eine Figur da ist. Ob nun Minos,
wie auf der Münchener Vase, oder Rhadamanthys, wie auf Alta-
mui'a-Neapel, dargestellt war, lässt sich nicht entscheiden.
*) Die Gruppe der Mtinchener Vase wurde von Milliu und Inghirami als
Minerya. Thesens und Peirithoos, von Creuzer als Lynkeus, Hypennnestra und
Diener, von Braun und Wieseier als Medea, Theseus und Peirithoos, von
0. MüUer als Elektra, Orestes und Pylades gedeutet.
*) So auch nach Winnefeld a. a. 0. S. 63.
38
Vergleichung der Darstellungen der ersten K
Nachdem wir diese Vasenbilder im Einzelneu bei
haben, wende ich mich zu einer Vergleichung derselben
der verschiedenen Gruppen und Figuren untereinander,
die Lösung der noch gebliebenen Schwierigkeiten fö
sein wird.
Zur bequemeren Uebersicht stelle ich die Dai-stelhi
Tabellen, gleichsam in ihren Inhaltsangaben, nebeneinan<
ergeben sich folgende Kompositionsschemata:
I. Canosa - Mfinehen.
Zwei Herakliden, Megara.
Kind, Frau, Jüngling. Orpheus,
Dike, Peirithoos, Tb*
2dino8, Aiakos, Rhad
Sisypho», Erinys.
Hermes, Herakles mit Kerberos, Hekate.
Ta
II. Rnro-Karlsrnhe 388.
Zwei Herakliden, Megara.
Zwei Erinyen.
Sisyphos.
Orpheus,
Persephone,
Hekate, Hades.
Peirithoos, Theseuf
Jüngling, zwei Dai
Hermes, Herakles mit Kerberos, Hekate.
III. Altamnra- Neapel.
Zwei Herakliden, Megara.
Zwei Erinyen.
Orpheus,
Persephone, Hades.
Pelops, Myrtilos, Hip
Tripto- AjakoK
inmn« AiaKOS,
lemos.
Erinys, Frau auf
Sisyphos : Hermes, Herakles mit Kerberos. Hippokamp. Drei
39
IT. Santangelo 709.
Eurydike, Orpheofl, Hekate, Persephone, Hades. Dike, Peirithoos.
Theseas, Hermes, Herakles mit Kerberos, Hekate. St>'x (?).
y. Brnchstfick in Karlsrahe (358.)
Peirithoos, Dike.
Aiakos, TriptolemoM.
Die Hauptgruppe bildet auf allen vier vollständigen
Bildern Orpheus vor den Unterweltsgöttern. Auf der
München er Vase scheint Hades die Entscheidung zu fällen ^),
auf Altamura-Neapel ist die Seene nach Art der Totenopfer be-
liaudelt und soll wohl ausgedrückt werden, dass Perseplione durch
das Opfer den Gatten dem Sänger gnädig zu stimmen sucht.
Die Karlsruher Amphora zeigt die Göttin auf dem Thron sitzend,
umgeben von Hades und Hekate, und sie ist es vor Allen, an
die Orpheus sich wendet und die seine Bitte erfüllen soll ^).
^ocli mehr als mächtige Herrin der Unterwelt ist Persephone
auf Santangelo 709 hervorgehoben, wo sie die Gewährung aus-
spricht. Hier ist auch die Handlung bereits weiter vorge-
schritten und während auf den drei anderen Vasenbildem
Orpheus noch seine Bitte vorträgt, ist hier ihre Erfüllung dar-
gestellt: Orpheus erhält sein schon neben ihm stehendes Weib
zurück.
Ist somit auf vier Vasen dieselbe Scene dargestellt, so
darf gefolgert werden, dass auch auf dem zerstörten Vasenbild,
^'on dem das Karlsruher Bruchstück herrührt, einst die gleiche
ßnippe vorhanden war, zumal dort- noch die rechte obere Ecke
des Hadeshauses erhalten ist.
Die linke Gruppe der oberen Reihe zeigt uns in den
Hauptzügen ziemlich treu und nur in Einzelheiten von einander
*) Aischylos nennt den Hades ^adezii 'AiStoyivg äyanofjinog (Pers. 649).
*) Anch in der Litteratur haben wir diesen Zug, vgl. Diod. IV 25, 4,
^^d Met. X 15.
abweichend auf Canosa-München , Ruvo-Karlsruhe und Altaniura-
Neapel Megara mit ihren zwei Söhnen. Da das Karls-
ruher Bruchstück auch von einer grossen dreireihigen Dar-
stellung herrührt , so ist es sehr wahrscheinlich, dass auch auf
dieser dieselbe Gruppe an gleicher Stelle sich fand.
In der rechten Gruppe der Oberreihe sitzt auf Canosa-
München Peirithoos^) von Dike bewacht, während sein treuer
Genosse Theseus im Gespräch neben ihm steht. Die Karls-
ruher Amphora zeigt die beiden Helden in gleicher Situation
ohne Dike. Es ist eine treffende Vermutung Hartwigs, dass
wir uns diesen sitzenden Peirithoos als mit seinem Sitz ver-
wachsen zu denken haben, wodurch Peirithoos nach alter Ueber-
lieferung bestraft wurde ^). Theseus dagegen erscheint unbe-
straft und ist als treuer Genosse das Schicksal seines Freundes
teilend bei ihm geblieben. Wir haben somit die Fassung der
Sage vor uns, nach der Peirithoos als der eigentliche Frevler
allein in der Unterwelt bestraft wird, Theseus aber in rührender
Freundestreue freiwillig bei ihm ausharrt: aidov^ dxalxevroion
eCevxtat Tieöaig (Eurip. fragm. 598, Nauck.) Eine andere Fassung
scheint der Maler von Santangelo 709 im Auge gehabt zu
haben: Peirithoos sitzt gefesselt und von Dike bewacht in der
oberen Reihe auf seinem Felsen, Theseusverlässt unten mit
Herakles die Unterwelt. Seine hastige Flucht und der Aus-
druck des Schreckens, der sich in der Figur ausspricht, scheinen
darauf zu deuten, dass er unfreiwillig zurückgehalten und erst
von Herakles befreit worden ist^). Auf dem Karlsruher
') E. Petersen, Arch. Ztg. 1877 S. 121 hält den sitzenden Jüngling für
Theseus, wofür allerdings die Keule spräche, was aher dadurch widerlegt,
wird, dass auf allen andern Darstellungen der sitzende Jüngling Peirithoos ist.
') Nach Paus. X 29, 10 hat Pauyasis diese Bestrafuugsart eingeführt;
vgl. auch ApoUod. II 5, 12. — Schol. Aristoph. equ. 1368, — Suid. s. v.
JUanoi. — Hör. C. IV 728. — Mythogr. Vat. I 48; n 133. — Schol. Stat.
Theh. I 476.
') Die Sage, dass Theseus mit seinem Freunde im Hades bestraft, von
Herakles durch Bitten oder Gewalt befreit wird, wälirend Peirithoos zurück-
bleibt, war die verbreitetste : Vgl. Soph. Oed. Col. 1590. — Eurip. Herc. 619.
1170, 1222, 1237, 1336, 1415: Heraclid. 218. — Diod, IV 26; 63. — Paus.
I 17, 4. — ApoUod. II 5, 12. — Apollon. Rh. I 101 und Schol. — Schol.
Ariatoph. eq. 1375. — Aelian V. H. IV 5. — Mythogr. Vatic. I 48, n 133.
«- Ein euhemeristischer Erklärungsversuch des Zurückbleibens dc^ Peirithoos
Bruchstück finden wir an gleicher Stelle den ebenfalls ge-
fesselten und auf einem Fels sitzenden Peirithoos und Dike
ihn bewachend neben ihm. Theseus lässt sich bei der Gruppe,
wie oben gezeigt ist, nicht annehmen ; da er aber auf den drei
andern Vasenbildem vorhanden ist, so können wir auch bei
dieser verlorenen Darstellung seine Anwesenheit voraussetzen,
and hat er vielleicht denselben Platz wie auf Santangelo 709
eingenonunen , d. h. er war die Unterwelt verlassend der
Heraklesgnippe beigesetzt. Denn dass auch diese dargestellt
war, ergiebt sich als höchst wahrscheinlich.
Auf der Vase Altamura-Neapel sind auf der rechten
Seite der Oberreihe seltsamer Weise Pelops, Myrtilos und Hip-
podameia dargestellt. Ich sage: seltsamer Weise. Denn, wenn
anch an und für diese drei Figuren als Hadesbewohner er-
scheinen können, da sie durch ihren gemeinsamen Verrat an
Oinomaos sich versündigt haben, so ist es jedenfalls sehi* auf-
fällig, dass an einer Stelle, wo auf vier andern, auch sonst
vielfach mit Altamura-Xeapel übereinstimmenden Vasenbildem
die Bestrafung des Peirithoos dargestellt ist, ganz
andere Figuren erscheinen. Fast noch schwerer wiegt folgende
firwägung: Die Figuren fallen, wie sich noch später zeigen
• _
^ Hades ist die Erzählung, dass derselbe vom Kerberos aufgefressen worden
^i. Plut. Thes. 31 ; 35. — Joannes Antioch. Fragm. 1 (Müller, Fragm. histor.
Gr. IV. p. 538. — Tzetz. in Aristoph. Ran. 142. — Sdiol. Tzete. Chil. in
Anecd. Oxon. in p. 359, 25. — Seltener ist die Ueberlieferuug, dass auch
Peirithoos zur Oberwelt zurilckkehrt. Gregor. Cor. p. 1312 (\Valz, Rbet. Gr.
^Tl). — Nonnos Narr, bei Westermann 3Iytbogr. p. 380. — Ovid Trist. I
^'31. — Gangbarer dagegen und besonders bei den augnsteiscben Dichtem
^erweudet ist die Erzählung, dass beide in der Unterwelt zurückbleiben: Od.
l 630. — Dio<l. IV 63. — Pau8. X 28, 2. — Verg. Aen. VI 617. — Hör. C.
ni 4, 79. — Val. Flacc. Argon. II 191. — Ganz vereinzelt, doch wohl alt
•
^t die Fassung in Schol. Eurip. Hippol. 1349, wonach Theseus sich durch
«nen der drei ihm von seinem Vater Poseidon gewährten Wünsche befreit.
- Das ethische Motiv, dass Theseus aus Freundestreue freiwillig bei
seinem Freunde im Hades verweilt, ist durch da« pseudo-euripideische Stück
-Peirithoos" eingeführt worden und beruht wohl auf der athenischen Vorliebe für
den Xationalheros. Vgl, Eurip. Frgm. 598. — Gregor. Cor. a. a. 0. Letzteren
Zag finden wir auf Canosa- München, Buvo- Karlsruhe und wie es scheint
auch auf dem Albanesischen Relief (Zoega, Li bassi relievi autichi di Roma
n Uv. cm) dargesteUt; vgl. E. Petersen Arch. Ztg. 1866 S. 258 f ; 1877
S. 122 Tf. 12. — Robert Arch. Ztg. 1882 S. 80.
42
wird, gänzlich aus dem Kreise der auf den Vasenbildc
vorkommenden Gestalten heraus, indem ausser den ty
sehen Bewohnern des Hades nur solche Figuren der S«
zur Darstellung gelangen , welche aus dem Hades zur Ob
weit zurückgekehrt sind. Diese Bedenken drängen fast (
Argwohn auf, dass die sehr stark restaurierte Gruppe vi
leicht falsch aus der Gnippe Theseus- Peirithoos-Di
wieder hergestellt sei, zumal da die Gestalten, der sitzei
Jüngling, der vor ihm stehende Genosse — fast das Spiegell
des Theseus auf Kuvo - Karlsruhe ! — und die Frau dal
augenfällig im Einzelnen wie in ihrer Gruppierung denen.e
sprechen, die auf den andern Vasen als Theseus, Peiritho
Dike sicher stehen. Freilich treten einer solchen Annal
bedeutende Schwierigkeiten anderer Art entgeg(
Es ist nicht wohl denkbar, dass die phrygische Mütze i
die Räder, durch welche die beiden männlichen Figu
als Pelops und Myrtilos gekennzeichnet werden, blosse !
thaten des Restaurators sind. Besonders aber scheinen
Beischriften IIE und 3HF1\ von denen die letztere auf al
Grund eingraviert ist, Zweifel an der Aechtheit nicht i
kommen zu lassen. Eine Entscheidung dieser heiklen Fi
ist nur vor dem Original und mit Hilfe einer chemisc
Waschung des Gefässes möglich, welche auch in anderer
Ziehung wünschenswert erscheint. Immerhin lässt sich die Gn
in ihrer unbedingten Richtigkeit und Zuverlässigkeit anzwei
Schliesslich ist auch die Annahme nicht ganz unglaublich,
der Maler der Vase unter der Gruppe des Theseus, Peirit
und der Dike auf seinem Vorbild sich den Pelops, Myrtilos
die Hippodameia vorstellen konnte und sie demgemäss d
die Räder und die phrygische Mütze, sowie die Beischr
kennzeichnete ^).
Eine feststehende Gruppe bildet auf den Vasenbildem
andere Hauptdarstellung, Herakles den Kerb<
bezwingend. Sie ist in den einzelnen Bildern nur in
ringer Weise variiert. In der Mitte steht stets Herak
*) SoUte vielleicht die Vase Neapel 3227 (Heydemann a. a. 0. S.
die auch Pelops, den rädertragenden Myrtilos nnd Hippodameia zeigt,
Restaurator als Vorbild gedient haben und könnten die Räder, soweit si
sind, vielleicht aus dem Palast heiTühreu, wo sich jetzt in der Mitt
Decke ein übermaltes und daher wohl modernes Tympanou befindet?
die Keule in der Rechten, Köcher und Bogen an der Seite,
meist mit dem Löweufell versehen, an einer Kette oder Leine
das dreiköpfige Ungetüm nachziehend M. Links von ihm steht
oder schreitet voraus Hermes nach dem Ausgang weisend^).
Rechts, dem Herakles gegenüber steht Hekate fackel tragend,
den Helden mit der lodeniden Fackel zurückschreckend oder
ihm bei seiner Arbeit leuchtend ^j. Auf der restaurierten Am-
phora Altamura-Neapel dagegen vertritt die Stelle der Hekate
die rätselhafte Frauenfigur auf dem Seepferd, die den Er-
kläreni grosse Schwierigkeiten gemacht hat. Gerhard und Köhler
sehen darin eine Anspielung auf die Inseln der Seligen, irgend
Jemand^) will sie sogar als Hypermnestra erklären, „welche den
Weg zu den Inseln der Seligen nimmt"*. Wir befinden uns bei
dieser Figur in demselben Zweifel, wie bei der Gruppe Pelops-
Mjrtilos, Hippodameia: die Analogie von vier andern Dar-
stellangen. die immer Hekate an dieser Stelle aufweisen, legt
den Verdacht einer falschen Restauration nahe, während der
Kopf des Tieres, der sicher alt ist und nur ein Pferdekopf sein
kann^), eine solche Annahme verbietet. Dies Rätsel ist zur
Zeit unlösbar , doch ist zu hoffen , dass auch hier eine Waschung
und erneute Untersuchung des Gefässes Klarheit bringen werde.
Dass auch auf dem verlorenen Vasenbild des Karlsruher
Rmclistücks an der entsprechenden Stelle die Gruppe Hermes-
Herakles-Kerberos-Hekate vorhanden war, dürfen wir annehmen.
Die noch übrigen Gruppen der Vasenbilder sind weni-
ger constant:
In der Mittelreihe rechts sehen wir auf Canosa-München,
Altaraura -Neapel und dem Karlsruher Bruchstück die Toten-
richter als bezeichnende Gruppe der Unterwelt ; zweimal finden
*) So aucli auf Santaugelo 11; die Abweichungen auf Altamura-Neapel
^f klären sich aus den Restaurationen.
^ Auf Santangelo 709 hat der Maler hier auch den Theseus hinzugefügt.
') Auch auf Santangelo 11.
*) Arch. Ztg. 1884 S. 259 Anm. 9.
^) Von einem Panther, den wir auf Santangelo 709 neben der Hekate
*hnlen, kami der Kopf, wenigstens der Zeichnung nach, nicht herrühren. —
^« übrige Teil des Tieres, der grosses Ungeschick vemit. ist sicher Werk
^^ Restaurators. Man vergleiche z. B. dagegen Gerhard. Apul. Vasen des
%i. Mus. zn Berlin, Tf. VII. X. — R. Rochette Mon. ined. pl. VI. — Dubois-
^laisonneiive, Pemt. de vases antiq. pl. T, XTV, XV, XVI. - d'HancarviUe,
'^tiq. ttruaq. lü pl. 118. - Mon. deU' Inst. UI tav. XX; IX tav. XXXVUL
44
wir Triptolemos darunter. Dass für das Karlsruher Bruchstück
die ursprüngliche Anwesenheit eines dritten Totenrichters au-
zunelunen ist, hat sich schon oben ergeben.
Auf der Karlsruher Vase finden wir den noch ungedeuteten
Jüngling und zwei Danaiden an derselben Stelle. Letztere
lassen sich in Vergleich stellen mit den drei Danaiden der
Neapeler Vase, die zwar stark, aber der Hauptsache nach wohl
richtig restauriert sind. Zunächst ist auffällig, dass auf der
Karlsruher Vase noch eine dritte Danaide unten erscheint,
dass also zusammengehörige Figuren hier getrennt sind^). So-
dann ist bei der ersten Danaide hinter dem Jüngling die Ge-
berde des Schreckens, die wir auch bei der einzelnen, unten |
stehenden finden, nicht recht verständlich^). Bei der unteren |
ist ein Motiv da: sie ist erschreckt durch den Kampf des
Herakles mit dem Höllenhund. Auch bei der ersten Danaide
auf Altamura-Neapel sehen wir das erschreckte Zurückweichen
beim Anblick der kämpfenden Mittelgi'uppe. Da also einei-seits
die drei Danaiden zusammengehören, andererseits die Bewegung
der ersten obern Danaide auf Ruvo-Karlsruhe erst erklärlich wird,
wenn wir sie zur Heraklesgruppe in Beziehung setzen, und
ausserdem auf der Amphora Altamura-Neapel die drei Danaid^^
neben der Heraklesgruppe erscheinen, so ist anzunehmen, d**^
auf der Ruveser Vase eine Verteilung der Figuren auf z^e^
Reihen stattgefunden hat, die freilich als im inhaltlichen Z*^'
sammenhang begründet nicht angesehen werden kann.
Auf der linken Seite der Mittelreihe sehen wir ai^-*-
der Münchener Vase Dionysos mit Ariadne und dem Knaben^
über die ich noch sprechen werde, auf der Karlsruher un^
Neapler Vase befinden sich an derselben Stelle je zwei Erinyen,
hier als Jägerinnen, dort als die grausen, Schlangen im Haar
und in den Händen tragenden Rachegöttinnen aufgefasst, müs-
sig, der Befehle ihres Herrn wartend, auf der Neapler Vase
vielleicht nicht ohne Absicht den Unterweltsrichtern gegenüber
*) Winnefeld a. a. 0. S. 103 sagt, sie „stellt dadurch, dass sie gerade
unter den beiden Danaiden der mittleren Reihe angebracht ist, gewisser-
maasseu die Verbhidung zwischen dieser unteren Reihe und der oberen Bild-
fläche her".
*) 0 Jahn, Berichte der sächs. Ges. der Wissensch. 1869 S. 10 sieht da-
rin mit Unrecht das Lauschen auf den Gesang und das Spiel des Orpheus.
45
t. Ob auf dem zum Karlsniher Bruchstück gehörenden
an dieser Stelle sich ebenfalls Erinyen befanden, oder
ruppe der Münchener Vase, lässt sich nicht entscheiden,
inks unten ist dreimal Sisyphos dargestellt; wahr-
lich befand er sich auch auf dem zerstörten Vasenbild,
t oder ohne eine ihn treibende Erinys, ist nicht zu er-
1. Dass sich ausserdem hier noch die Figur des Theseus
len haben mag, hat sich schon früher als wahrscheinlich
n.
echts unten endlich linden wir auf der Münchener
Tantalos, auf Ruvo-Karlsruhe und Altamura-Neapel eine,
ungsweise drei Danaiden, auf der Vase Santangelo 709
rmphe des ünterweltsflusses, es ist also nicht festzustellen,
m derselben Stelle der fragmentierten Darstellung vor-
1 war.
ie gewonnenen üntersuchungsergebnisse lassen sich durch
[ompositionsschemata verdeutlichen. Es sind Vermutungen
teilweisen falschen Restauration des Bildes auf Altamura-
l und eine Rekonstruktion der Darstellung, von der das
Jtück in Karlsruhe herrührt:
I. Amphora Altamura-Neapel 3222.
Herakliden. Megara.
i Erinyen.
Orpheus,
Persephoiie. Hades.
ThM««t, P«iritliOM, DIk« (7).
Tripto- A:»|,rt, Rhada-
lemos, '^»»*^*>»' manthvs.
Sisyphos, Hermes, Herakles mit Rerberos, H«kat« (?). Drei Danaiden.
II. Amphora des Karlsruher Bruchstücks.
Rerakliden. Hesara
Peirithoos, Dike.
Aiakos. Tnptolemoa.
? Theseus (?), Hermes, Herakles mit Kerberos, Hekate.
Danaiden ?
46
Es bleibt noch übrig, die vier von uns bisher noch nicht
erklärten Figuren noch einmal zu betrachten. Es simldies
auf der Münchener Vase die linke Gruppe der Mittel-
reihe und auf der Karlsruher Vase der ährenbekränzte
Jüngling im Reisekostüm, der vor den zwei Danaiden rechts
in der Mittelreihe steht.
Die mannigfachsten Deutungen sind für diese Figuren
vorgebracht worden. Die Gruppe der Münchener Vase hält
Miliin für Adonis, Aphrodite und Eros, Furtwängler f ör Mu-
saeus, seine Gemahlin Deiope oder Antiope und ihren Sohn
Eumolpus, Deutungen, die es genügt anzuführen und die keiner
Widerlegung bedürfen. Welcker's Vermuthung, der sich Valentin
anschliesst, es sei nur ein Elternpaar mit Kind, nicht bestimmte
mythologische Figuren, wird durch die Erwägung widerlegt,
dass sämtliche übrige Figuren bestimmte mythologische Ge-
stalten und dass überhaupt derartige allgemeine Darstellungen
der griechischen Kunst fremd sind. 0. Müller riet auf Prote-
silaos und Laodameia, denen aber in der mythologischen Ueber-
lieferung der Knabe fehlt; Wieseler endlich schlägt die Namen
Hektor, Andromache und Astyanax vor, dem schon die ganze
Bildung des Jünglings mit den üppig weichen Körperforn^en
widerspricht. Den Jüngling der Karlsruher Vase nennt Br»^^
Promedon (Schedias-Pelias) auf Grund des Polygnotischen ^^'
des, von dem aber die Vasenbilder in keiner Weise abhäi^S^^
sind; ihm schliesst sich Gerhard an. Valentin hält mit Welc^^^^
den Jüngling und die Danaide ohne Hydria für „ein Paar, ^^
die straflosen Bewohner des Hades vorstellt", auch hier wi^'^^
die Figuren nicht benennend und zwei Figuren in Bezieh '^^^
setzend, die nichts mit einander zu thun haben ^). Winne^^^
(a. a. 0. S. 101) endlich nennt ihn, wohl wegen des Aehi^^^
kranzes, Triptolemos, für den jedoch die kräftige Hero ^^
gestalt im Reisekostüm nicht passt.
Angesichts dieser Deutungs versuche ist es zunächst Pflic^
den Kreis zu bestimmen, in dem die Figuren zu suchen sii
Eine Ueberschau über sämtliche auf den behandelten Va8(=^*
bildern dargestellte und in ihrer Benennung sicher stehen:
*) Schon der Umstand, dass die beiden Danaiden hinter dem Jüugli
mit der Herakles- (rnippe in Verbindung zu bringen sind, beweist dies.
47
ersonen ergiebt einerseits das gewohnte Unterwelts-
Brsonal: die Unterweltsgottheiten (Hades, Persephone, Her-
es psychopompos, Hekate, Dike, Styx), die Totenrichter (Minos,
riptolemos, Aiakos, Rhadamanthys), die Erinyen und die
erdammten (Danaiden, Tantalos, Sisyphos, Peirithoos), —
idererseits eine Anzahl Sterblicher. Diese zerfallen
ieder in Abgeschiedene (Megara, die Herakliden, Eur}'-
ke) und solche, die der Sage nach wieder zur Ober-
elt zurückkehrten (Orpheus, Herakles, Theseus)^). Die
steren sind aber nicht als selbstständige Personen
fgefasst, sondern stehen in Abhängigkeitsbeziehung zu den
'.zteren: Megara und die Herakliden scheinen durch die Dar-
Bllung des Herakles hervorgerufen und Eurydike ist als Ge-
ihlin des Orpheus da. Diese Erwägungen ergeben als ein
itendes, in den Darstellungen latentes Prinzip der
asenmaler, dass solche mythologische Figuren in der
nterwelt verweilend dargestellt werden sollten, die
IS derselben zur Oberwelt zurückkehrten. Zu dem
ikannteren Unterweltspersonal nun können die fraglichen Fi-
iren nicht gehören^). Es bleibt also nur übrig, dass es ent-
eder Pei*sonen sind, die zu den Figuren des Orpheus, Herakles
ler Theseus einen Bezug haben, oder selbst, d. h. die Haupt-
ruren der zwei Jünglinge, solche mythische Gestalten
nd, die zur Oberwelt wiederkehren. Nun lassen sich
>er in der Mythologie Figuren, bei denen das erstere der
all ist und die auf die vorliegenden Figuren passen, nicht
tchweisen, wir müssen also das letztere annehmen^).
*) Die Gruppe Pelops-Myrtilos-Hippodameia auf Altamura-Neapel kommt
^ unsicher nicht mit in Betracht.
*) Es wird kaum Jemand auf den Einfall kommen in den Figuren
-MUeua, Helena und Euphorion sehen zu wollen, von denen Ptolemaeus
^ennus in seiner xittyij iarogia erzählte. (Phot. Bihl. cod. CXC; Wester-
^nn, Mythogr. Gr. p. 188). Euphorion i«t nicht aus der Ehe AchiUs mit
^lena auf den Inseln der Seligen entsprungen, sondern dem Kopfe des
^lemaeus; vgl. Hercher, N. Jhrb. f. Phil. N. F. Sppl. I S. 281 flf.
') Hygin zählt in der 251. Fabel folgende Personen auf, „qui licentia
^rcarum ab inferis redierunt": Ceres, Liber, Asclepius, Castor und Pollux,
^^t«8ilau8, AIcestis, Theseus, Hippolytus, Orpheus, Adonis, Glaucus, Ulysses,
^Ji^, Mercurius.
48
Innerhalb dieser Grenzen also sind unsere Figuren zu
suchen. Zunächst müssen wir in den Jünglingen zwei ver-
schiedene Figuren, nicht, wie man etwa vermuten könnte,
ein und dieselbe mythische Persönlichkeit sehen. Sie sind beide
in ganz verschiedener Weise charakterisiert : der Jüngling der
Münchener Vase ist ausgezeichnet durch seine fast völlige
Nacktheit, die weichen, fast weiblichen, schwellenden Formen
und durch sein langes, auf die Schultern herab wallendes Locken-
haar; der Jüngling auf Ruvo-Karlsruhe dagegen ist als ein
wandernder Heros im Reisekostüm mit Chlamys, Stiefeln und
Knotenstock ausgerüstet dargestellt. Bemerkenswert ist der
Aehrenkranz in seinem Haar, der ihn als irgendwie zu Demeter
in Beziehung stehend kennzeichnet. Auch zu Tod und Unterwelt
hat ja Demeter als chthonische Göttin Beziehungen; in Athen
wurden die Verstorbenen gradezu z/i;,«?;Tp6£ot genannt und di^
Sitte die Toten zu bekränzen ist bekannt. Also einen ver^
storbenen Heros, der aber zugleich der oben aufgestellten
Bedingung entspricht, dass er zur Oberwelt zurückkelirt, liabea
wir in dem Jüngling zu suchen. Wenn wir nun auf der Am-
phora Petersburg 426 einen Jüngling in ganz derselben Aus-
rüstung auch mit bekränztem Haupte finden, der sich dort als
Protesilaos erweisen wird, so müssen wir schliessen, dass auch
der Jüngling der Karlsruher Vase den gleichen Heros darstellt,
also Protesilaos ist. Die Figur passt in der That auch
durchaus auf diesen Helden. Es liegt eine Art wehmütiger
Trauer über der Gestalt, wie wir sie uns bei dem im Schatten-
reiche weilenden Heros, der voll Sehnsucht der früh verlassenen
Gattin gedenkt, wohl vorstellen können. Zugleich bildet die
Figur ein inhaltlich und poetisch schön wirkendes Gegenbild
zu dem auf der andern Seite des Hadeshauses dargestellten
Orpheus, zu dem er in einem gewissen reciproken Verhältniss
steht. Beide sind früh von der geliebten Gattin getrennt, dem
einen ist seine Eurydike gestorben, der andere hat seine Gattin
verlassen und selbst in das Reich des Hades hinabsteigen
müssen; gleiche Liebessehnsucht, die den einen zum Hades
herabkommen, den andern um kurze Rückkehr zur Oberwelt
flehen lässt, erfüllt beide.
Und nun der Jüngling auf der Münchner Vase! Wer ihn
unbefangen betrachtet, muss zugeben, dass es in dem Kreis,
49
lern wir ihn zu suchen haben, wie überhaupt in der ganzen
Mogie nur eine Figur giebt, auf welche die weichlich
ine und doch hoheitsvolle Jtinglingsgestalt mit den herab-
senden Locken in jeder Beziehung passt: Dionysos. Und
diesen haben wir wohl auch wiiklich die Figur aufzufassen.
I ganze Charakteristik spricht durchaus dafür *). Ausserdem
ier Gott, ähnlich wie Persephone, das Bild des werdenden
sterbenden Naturlebens, ja eine Gestalt der Sage, die zur
erweit hinabsteigt und zur Oberwelt mit dem Erwachen
Natur wiederkehrt*). Wer aber sind die Frau und der
be, mit denen der Gott so eng verbunden erscheint? In
reich gewandeten, mit Diadem geschmückten Frau, die in
romehmer Haltung an der Seite des Gottes steht, und die
er mit dem rechten Arm liebend umfasst, kann nur Ari-
le, seine gefeierte Braut und Gemahlin, erkannt werden,
der er in der Unterwelt weilend vereinigt ist^). Mehr
wierigkeiten bietet der Erklärung das Kind. Der Dar-
Inng nach kann der lockige Knabe nur das Kind der jungen
igatten sein, aber es fehlt jede Ueberlieferung von einem
ide des Dionysos und der Ariadne, das mit ihnen im Hades
lt. Sollte vielleicht die bei Plutarch berichtete Sage,*) nach
Ariadne auf Kypros, ohne geboren zu haben, in den
Bhen stirbt, eine dunkle Erinnerung an das hier mit der
tter in der Unterwelt weilende Kind sein?
') Bei Grappierung mit andern Figuren ist das Umfassen mit dem einen
Q und das Erheben des anderen zum Kopf durchaus charakteristisch für
nyaos: Vgl. Clarac, Mnsfee de sculptures, pl. 685 Nr. 1612, pl. 691 Nr. 1627,
8, 1629; pl. 693 Nr. 1635 a; pl. 694 Nr. 1633, 1634, 1635 und besonders
690 Nr. 1624, wo die Figuren sich auch ganz wie hier anblicken.
*) VieUeicht ist es auch nicht bedeutungslos, dass die Gruppe gerade
ter Orpheus sich befindet, der zu Dionysos vielfach in engen Beziehungen
it, vgl. Preller, Gr. Mythol. I S. 400, ü S. 484 ff.
*) In ähnlicher Umarmung zeigt sie eine Marmorgruppe bei Clarac,
i^ de sculpt. pl. 694 Nr. 1&34.
^ Thes. 20.
Winkler, Dantellongen der Unterwelt auf unteritalischen Vasen.
50
IL
Die Vasenbilder der zweiten Klasse.
Die zweite Klasse der Unterweltsvasen zeigt Herakles,
Orpheus, Theseus mit Peirithoos, Protesilaos und Adonis in
Einzeldarstellungen als Mittelpunkt des Vorgangs in der Unter-
welt, sowie die Abholung der Persephone durch Hermes aus
dem Hades.
Ich beginne ihre Betrachtung mit der Darstellung auf der
Amphora Santangelo 11^).
VI. Die Mitte des Bildes nimmt ein Tempel auf ein-
facher Basis mit vier ionischen Säulen und Giebeldach ein, in
dem zwei Figuren angebracht sind, während die übrigen in
zwei Reihen neben und unter demselben gi'uppiert sind. In
dem Gebäude sitzt auf einem mit einem Pantherfell bedeckten
Lehnstuhl mit geschweiften Beinen ein Jüngling nach links
gewandt, um die Beine einen Mantel geschlagen, beschuht, mit
einem Lorbeerkranz im Haar, in der Rechten ein mit einer
Sphinx bekröntes Scepter haltend. Vor ihm steht, ihm zuge-
wandt, eine jugendliche Frau mit langem Chiton, an dem voiii
ein breiter Streifen herabläuft , und mit einem über Hinterhaupt
und Schultern herabhängenden Mantel bekleidet. An deu
Füssen trägt sie Schuhe, im Haar eine Stephane und Spangei^
an den Armgelenken. Mit beiden Händen hält sie eine nicht
brennende Fackel mit Querhölzern. Wegen dieses Attribute
ist diese Figur mit Sicherheit als Persephone zu bezeichnen.
■
») Panofka, Kunstblatt 1825 S. 361 == Gerhard, Hyperb. Rom. Stud.
I S. 186; Annali dell' Inst. 1832 p. 127 nota; Musfee Blacas p. 23, 4; 127;
Arch. Ztg. 1848 S. 223 f. — Welcker, Rhein. Mus. N. F. I S. 413 = Alte
Denkm. HI S. 255 f. — Vinet, Revue archfeol. II p. 476; Annali deir Inst
1843 p. 185. — Schulz, Arch. Ztg.' 1843 S. 191 f. — Gerhard, Akad. AbL I
S. 174. — 0. Jahn, Arch. Ztg. 1867 S. 33 if. — Forchhammer, ebd. S. 97 ff.
Taf. CCXX, CCXXI. — Kekulfe, Strenna festosa off. al Sig. Gugl. Henzen,
Roma 1867. — Heydemann, Vasens. des Mus. naz. in Neapel S. 629 ff. — Bull.
Nap. N. S. Vni tav. 6, 7, 8. — Wiener Vorlegebl. Ser. E. Taf. VI 5. — Das
in Armento gefundene Gef äss zeigt auf der anderen Bauchseite eine Darstel-
lung des Todes Meleagers, am Hals einen Jünglings- und einen Frauenkopf
zwischen Bltltenranken.
51
Doch in dem vor ihr sitzenden Jüngling wie in den bisherigen
Darstellungen Hades zu sehen ist unmöglich, da derselbe in
der Kunst stets nur im Typus seines Bruders Zeus erscheint.
Schon Panofka schlug daher den Namen lakchos vor und Ke-
kale hat (a. a. 0. S. 16) die Richtigkeit dieser Deutung in tiberzeu-
gender Weise dargethan. Der jugendliche Gott , eine Hypostase
des oberweltlichen Bakchos, ist hier an die Stelle des Hades
getreten und als Gemahl der Persephone gedacht^). Unten
sehen wir neben einer bärtigen, tänienbekränzten, wie es scheint,
ithyphallischen Herme, Herakles mit Binde im Haar, Bogen
und Köcher an der linken Seite, die Keule in der Rechten,
sich bemühen den dreiköpfigen Kerberos, der seinen Schwanz
um den linken Schenkel des Helden schlingt, an einem Riemen
nach links hin nach sich zu ziehen — ganz wie auf den früheren
Darstellungen. Ihm gegenüber, rechts, steht mit auf einen
Stein aufgesetztem rechten Fuss eine geflügelte weibliche
Figar in kurzem Chiton und Stiefeln, mit Armbändern und
Tänie im Haar; sie neigt sich etwas nach vom, in der linken
Hand hält sie schräg nach unten eine brennende Fackel, indess
sie die Rechte mit ausgestrecktem Zeigefinger gegen Herakles
hin wie mahnend erhebt. Vor ihr ist am Boden eine grosse
Blume, hinter ihr ein Lorbeerzweig. Auf den früheren Vasen-
bildem fanden wir an dieser Stelle immer Hekate, doch sind
hier der Figur einige erinyenhafte Züge hinzugefügt (bes. die
Befl^elung), so dass sie als ein Synkretismus der beiden Be-
griffe, als eine Hekate-Erinys angesehen werden kann. Wir
haben also hier wieder Herakles den Höllenhund aus der Unter-
welt ziehend, deren Grenzen die Herme bezeichnet, während
Hekate drohend-wamend den Finger gegen Herakles erhebt.
Oben links vom Palast sitzt nach links, den Oberkörper
und Kopf nach rechts herumwendend ein lorbeerbekränzter
Jüngling, mit langen, auf die Schultern herabfallenden Locken,
beschuht und den Oberkörper in -einen Mantel gehüllt; in der
gesenkten Linken hält er eine Kithara, in der erhobenen Rechten
einen Lorbeerkranz. Die ganze Bildung und Charakterisie-
rung zwingt uns in dem Jüngling Apollo zu erkennen^}.
*) Ygl. Aristoph. Ban. 324 £f; Hymn. Orph. 53.
*) Heydemami a. a. 0. S. 630: Orpheiu (!).
Die Anwesenheit des Gottes ist leicht erklärbar: da aij/
dem Bilde ein Agon des Herakles dargestellt ist, so ist er &Js
Schutzgott des Helden zugegen und weist mit seinem Kranz
auf das siegreiche Bestehen des Kampfes hin.
Dem Apollo gegenüber, rechts, sehen wir zwei Jünglinge.
Der eine sitzt im Profil nach rechts auf einem IQappstuhl,
unterwärts mit einem Mantel, dessen einen Zipfel er mit der
linken Hand über die Schulter zieht, und mit Schuhen bekleidet; |
sein Haar ist auffallender Weise weiss ^), in der rechten Hand ■
hält er einen Stab. Der zweite steht ihm gegenüber, eine i
Chlamys über Schultern und Arme geworfen, mit Stiefeln an \
den Füssen und einer Tänie im Haar. In der Linken hält er
ebenfalls einen Stab, die Rechte hat er sprechend zu dem sitzen-
den Jüngling erhoben. Oben zwischen beiden hängt ein Kranz.
0. Jahn^), der auch den Apollo für keine bestimmte mytholo-
gische Figur hält, glaubt auch in den beiden Jünglingen keine
erkennen zu dürfen. Kekul6^), dem sichHeydemann*) anschliesst,
sagt: n6 so se possano e debbano nominarsi, erinnert aber da-
bei an die Figuren des Theseus und Peirithoos auf den anderen
Vasenbildem. Und in der That denken wir beim Anblick der
Gruppe sofort an Theseus und Peirithoos auf den anderen Dar-
stellungen, die sich in derselben Situation befinden. Würde
der Jüngling links auf einem Felsen sitzen, oder wäre Erdreich
angedeutet, so würden wir keinen Augenblick anstehen mit der
grössten Bestimmtheit wie dort Theseus und Peirithoos zu
erkennen. Das Unterscheidende ist nur der Klappstuhl, der
aber nicht hindern darf jene augenscheinliche Analogie anzuer-
kennen. Es ist eine Willkür des Malers, der sich erlaubt hat
von dem herkömmlichen Mythos hier abzuweichen, weil es ihm
ausreichend schien, dass Peirithoos überhaupt als in der Unter-
welt weilend dargestellt sei*).
^) Panofka: blondgelockt, Kekul6 (S. 13): di colore proprio bianco.
«) a. a. 0. S. 45.
•) a. a. 0. S. 45.
«) a. a. 0. S. 631 Anm. 6.
*) Denken lässt sieb auch an die beiden Dioskuren, die — in Re-
sponsion mit dem ApoUo auf der andern Seite — als die Kampfesheroen, unter
deren Schutz unten Herakles seine Arbeit ToUf ührt, dargestellt wären.
63
TII. In anderer Situation als bisher zeigt sich ans Herakles
bei den Unterirdischen auf einer nach einem Vasenbild gefer-
tigten Zeichnung, die sich bei Tischbein, Peintures des
Vases Etrusques d'Hamilton, tom. IV pl. XXV*) findet.
In der Mitte des Bildes sitzt auf einem Lehnstuhl mit
geschweiften Beinen und Lehne ein bärtiger, epheubekränzter
Mann im Profil nach links, nackt, um die Beine einen Mantel
geschlagen. Mit beiden Händen hält er ein grosses verziertes
Ftllhorn gefasst und zugleich mit der Linken ein an der Schulter
lehnendes adlerbekröntes Scepter.
Die rechte Hand auf die Lehne seines Sessels legend steht
hinter ihm eine junge Frau in langem gegurteten Chiton, be-
schuht, mit Diadem im Haar, von dem hinten ein grosser, um
den linken Arm geschlungener Schleier herabwallt.
Vor dem thronenden Manne, ihm zugewandt, steht He-
rakles mit Chlamys und Löwenfell bekleidet, mit der Linken
sich auf seine Keule stützend und die Bechte sprechend erhoben
haltend.
üeber die Deutung der beiden andern Figuren des Bildes
sowie des dargestellten Vorgangs stimmen die Erklärer wenig
überein.
Fontani, (p. 36) hält den sitzenden Mann und die Frau
für Zeus und Hebe und sieht in der Darstellung die Auihahme
des Herakles zu den Himmlischen und seine Vermählung mit
Hebe (Jole)*). Miliin erkennt in den Figuren Herakles, Zeus
und Hera und zwar den Augenblick, da Herakles dem Zeus
das Hom des Acheloos tiberreicht; Gerhard schUesst sich
Miliin an. Welcker endlich sieht die Scene dargesteUt, wie
Herakles von Pluto und Proserpina gastlich empfangen
wird und wie dabei Pluto den Helden aus seinem FttUhorn
nehmen lässt.
Die Welcker'sche Benennung der Figuren ist richtig: Die
sitzende zeusähnliche Figur ist Hades, als den ihn ausser dem
Scepter besonders das Ffillhom, das er auch sonst als sein At-
J) MiUin, GaU^rie mythol. pl. CXXV Nr. 467, p. 89. — Gerhard, Ago-
tbodaemon S. 24, Nr. 32. — Welcker, Alte Denkm. U S. 84; IE S. 305—307.
*) Vom Füllhorn sagt er: una specie di comucopia in cui e facile a ra-
▼isarsi la fatale oma, neUa quäle, secondo le favole, era riposto ü destino
degli nomini (!).
54
tribut hält *), und der finstere Blick kennzeichnen, nnd die herai
nahende junge Frau mit Diadem und Schleier kann nur sein
Gemahlin Persephone sein. Aber für die gastliche Aufnahm
des Herakles in der Unterwelt und die Gewährung der Gabe
aus dem Füllhorn, die Welcker in der Darstellung sieht, ist i
der Mythologie keine Stütze vorhanden. Der Vorgang ist zi
nächst folgender: Herakles ist in die Unterwelt hinabgestiegt
und vor dem Totenkönig stehend trägt er demselben mit h
gleitenderHandbewegung^) ein Verlangen vor; düsteren, finsten
Blicks hört Hades auf seine Worte, während seine Gemahl
still und aufmerksam nach dem mächtigen Helden blickend i
seine Seite tritt.
Die Sage überliefert, dass Herakles zweimal in die Unte
weit hinabstieg : einmal, um den Kerberos zu holen, das ande
Mal, um die Alkestis zurückzuführen. Doch ist die letzte
Sage offenbar eine spätere Variante des Mythos, dass Herakl
die Alkestis dem Thanatos abringt; die bekanntere und allg
meinere war jedenfalls die erstere^). Und wenn bei Apollodor
der die ausführlichste Schilderung des Abenteuers giebt, at
drücklich angegeben wird, dass Herakles bei dieser Gelege
heit den Hades um den Kerberos bittet, so ist es wahrschei
lieh, dass hier dieser Augenblick dargestellt ist.
Till. Orpheus vor dem Herrscher der Unterwi
ist dargestellt auf der Amphora Petersburg 498^).
*) Vgl. Lenormant et de Witte, £lite des mon. c^ramogr. III pl. LV
Mon. deU^ Inst, I tav. IV; V tav. VLIX ( inschriftlich ! ) ; J. de Witte,
Script, des antiqnit^s et objets d'art qui composent le cab. de Feu Moni
Chev. E. Durand, Nr. 201.
') Ein Herausnehmen eines Gegenstandes entspricht nicht der Bewe^
der Finger; die Haltung der Hand ist lediglich durch die Situation
Sprechens bedingt. Hätte der Künstler die Hand höher gerückt, so wän
Bewegung derselben nicht nach dem Kopf des Hades hin gegangen , son
über denselben weg; rückte er sie tiefer, so wäre der Anblick des FüUfc
geschädigt worden.
') Welcker sagt, dass Herakles ein drittes Mal hinabstieg, um
Theseus zu holen, doch diesen be&eit er bei der Heraufholung des Kerb<
*) II 6, 12.
*) Gerhard, Vases grecs relatifs aux myst^res pl. HI, IV; Text «u
bards Antiken Bildwerken S. 379 f. — Welcker, Arch. Ztg. 1843 S. 19(
56
Die Darstellung nimmt den oberen Teil der einen Bauch-
seite des Gefässes ein. In der Mitte sitzt Hades auf einem
Thronos mit Armlehnen und Rücklehne, deren Ecken zwei ge-
flügelte Niken zieren. Er ist in dem gewöhrilii^hen Typus als
unterirdischer Zeus dargestellt, in einen Mantel gehüllt, die be-
schuhten Füsse auf einer Fussbank ruhend. In der linken
Hand hält er das adlerbekrönte Scepter, mit den Fingern der
Rechten macht er den sprechenden Gestus. Vor seinem Kopfe
hängt eine Kanne (TTQoxovi;), zu seinen Füssen lehnt eine
Schale, hinter ihm steht auf drei Füssen ein Thymiaterion.
Vor dem Gott steht ihm zugewandt Orpheus in dem uns
schon bekannten Kostüm, mit der Linken in die Saiten der an
emem Band befestigten Kithara greifend, in der Rechten das
Plektron haltend. Die Gruppe dieser zwei Figuren ist durch
die entsprechenden anderen Darstellungen klar: Orpheus bittet
Hades wieder um seine verlorene Gattin.
Mehr Schwierigkeiten bieten der Auslegung die beiden
ausserdem rechts und links von dieser Scene beigesetzten Frauen-
gestalten. Die eine in reicher Kleidung und Schmuck sitzt
hmter Orpheus auf einem Sessel ohne Lehne, auf den sie die
linke Hand stützt, während sie i|i der erhobenen Rechten einen
Fächer hält und den Kopf, vor dem eine Hydria angebracht
ist, der Mittelgruppe zuwendet.
Die andere Frau sitzt auf der gegenüberliegenden Seite,
in dereelben Bekleidung wie jene, neben einem grossen Luterion.
Mit der linken Hand hält sie einen ausgespannten Sonnenschirm,
auf der flachen Rechten eine Schale.
Einen festen Anhalt zur Benennung bieten die beiden Frauen
an sich nicht. Derartige, im üppigen Geschmack hellenistischer
2eit modernisierte Damen mit Täuien, Kränzen, Bällen, Spiegeln,
Kästen und sonstigen Toiletten- und Spielgegenständen begegnen
in dem luxuriösen Modestil der kampanischen Vasenmalerei
überall. Auch auf die sonstigen Beifügungen wie die Hydria,
Cataloghi del Museo Campana XIV 25. Stephani, Vasens. d. K. Eremitage
S. 256 flf. — Wiener Vorlegebk Ser. E. Taf. V 2. — Die anderen Darstellungen
dieser aus Buvo stammenden Vase zeigen Jünglinge und Frauen und sind
nicht mythologischer Art; am Hals sind zwei Fraueuköpfe gemalt.
66
das Lnterion, die Kanne, die Schale and den Ball darf, da sie
lediglich verzierende Zuthaten sind, kein Gewicht gelegt werden.
Wohl aber ist es gestattet, aus der Zusammenstellung der Fi-
guren mit Hades und Orpheus, zu denen nur Persephone, Eury-
dike und Aphrodite in Beziehung zu bringen sind, eine Deutung
vorzuschlagen. Hiervon sind wohl auch die bisherigen Erklärer
ausgegangen: Gerhard und Welcker nennen sie Eurydike (1.)
und Persephone (r.) ; Stephani scheint für die Namen Peitho (1.)
und Aphrodite (r.) zu sein.
Die Deutung der Figur hinter Hades als Persephone
ist wohl die wahrscheinlichste. Der Maler hat sie an die Seite
des Gottes gesetzt, ein Platz, der seiner Gemahlin in erster
Linie zukommt, femer bietet sie, wie auf Altamura-Neapel, dem
Gatten eine Schale und endlich haben wir auf allen bisherigen
Darstellungen die Göttin anwesend gefunden. Der Einwand,
dass sie als Herrin des Schattenreichs unmöglich einen Sonnen-
schirm führen könne, ist nicht stichhaltig, wenn auch die Er-
klärung Gerhards, dass derselbe auf das unterirdische Licht
hindeute, nicht beifallswert ist; für die Vasenmaler dieser
Zeit, denen es ausschliesslich darum zu thun ist, ihre Figuren
mit allen möglichen Luxusartikeln auszustatten, giebt es keine
derartige mythologische Bedenken mehr. Ausserdem wäre
man ebenso berechtigt zu fragen, was denn irgend einer andern
Figur in der Unterwelt, wo doch die Scene spielt, der ausge-
spannte Schattenspender solle.
In der anderen Frauenflgur Eurydike zu sehen verbietet
die Erwägung, dass der Maler diese sicher in anderer Weise
(als Schatten, trauernd das Haupt verhüllt, nicht sitzend) zur
Darstellung gebracht haben würde. Die Figur scheint nach der
Absicht des Künstlers, wie die gleiche Bildung mit der andern
Frau und ihr Sitzen zeigt, der Persephone an Rang gleich zu
stehen und ich möchte daher Aphrodite in ihr erkennen, für
welche die Bildung des Körpers und der Fächer angemessen
sind. Die Anwesenheit der Göttin scheint auszudrücken, dass
die Liebe es war, die Orpheus in die Unterwelt geführt hat,
und dass er gleichsam unter dem Schutz der Liebesgöttin steht,
die ihm durch ihre Anwesenheit auch. helfen wird.
57
IX. Die Helden Peirithoos und Theseus in der Unter-
welt, aber in anderer Situation als bisher zeigt uns die Am-
phora der Sammlung Jatta 1094^).
Auf dem Bilde sitzt unter den Zweigen eines Oliven-
baumes auf einem Pantherfell der bärtige Herrscher der
Unterwelt, nach rechts gewandt mit gegürtetem Aermelchiton,
Mantel und Schuhen bekleidet^); die Linke ist befehlend aus-
gestreckt, die Rechte hält ein langes Scepter, auf dem oben
ein Käuzchen, der lichtscheue Nachtvogel, mit ausgespannten
Flügeln sitzt»).
Vor Hades steht ebenfalls in Seitenansicht nach rechts
seine Gemahlin, bekleidet mit langem, übergeschlagenen
Chiton, Mantel und Schuhen , mit Schleier, Diadem, Ohrgehängen,
Halsschmuck und Armspangen geziert, in den Händen zwei
brennende Fackeln mit Querhölzern haltend. Die Göttin ver-
waltet hier gleichsam das Amt der Hekate, indem sie, wie sonst
diese, die Scene beleuchtet.
Unter der Figur des Unterweltsgottes sehen wir in halb
liegender, halbsitzender Stellung einen nackten Jüngling, die
Hände auf den Rücken gefesselt, mit schmerzlich verzogenem
Antlitz.
Auf der ersten Seite des Bildes ist ein zweiter, gleich-
fallsnackter Jüngling mit schmerzvollem Antlitz auf die Kniee
gesunken, seine Hände werden ihm von einer geflügelten Eri-
öys mit einer Schnur auf den Rücken gefesselt. Sie ist mit
Stiefeln und kurzem gegürteten und mit Kreuzbändern versehe-
nen Chiton bekleidet, von hässlichen Formen, mit dem aufge-
») Gerhard, Arch. Ztg. 1844 S. 227 Taf. XV. — Minervini, descrizione
^ alcuni vasi fittili della collezione Jatta P. I p. 92 ss. ; Biül. Nap. IV. p. 75
S8. - Cavedoni BnU. arch. Nap. V p. 58. — Müller- Wieseler, Denkmäler
»Iter Kunst U Taf. LXVIU No. 862, S. 38 f. — Jatta, Storia di Ruvo p. 60.
- G. Jatta, Catalogo del Museo Jatta p. 493 ss. — Wiener Vorlegebl. Ser.
E. Tf. VI 4. — Der Fundort des Gef ässes ist Ruvo. Die Rückseite zeigt
eisen Heroenkult, der Hals einen Greif und einen Löwen eine Gans angrei-
fend and Blumenranken.
*) Soll die eigentümliche, fellartige Kopfbedeckung vielleicht die
"Jtdog xvy?, darstellen ? Vgl Mon. deir Inst. IX tav. XV 1 ; Mitteil, des
sthen. Instit. 1882 Taf. XII. S. 388 (Mylonas); C. Robert, Arch. Märchen
& 177.
•) Vgl Ovid. Met. XV 791 : Stygius bubo.
58
sträubten Haar^), den aufgerissenen Augen, der Raubvogelnase
und den Runzeln im Gesicht an die Charondarstellungeu a,ö/
etruskisclien Wand- und Vasenbildern erinnernd^).
Zwischen der Erinys und der Persephone liegen über einem
Haufen Gewandstücke zwei Lanzen, eine Keule und ein Pe-
tasos, ebenso rechts in der Ecke zwei Lanzen , ein Gewand und
ein Petasos. Das Terrain ist durch mehrfache punktierte Linien
und zwei Steinhaufen angedeutet.
Vor dem Herrscher der Unterwelt also, in Gegenwart
seiner Gemahlin, werden zwei jugendliche Helden von einer
Erinys auf Befehl des Gottes entwaffnet und gefesselt. Die
am Boden liegenden Gewänder und Waffen gehören zweifellos
den beiden Jünglingen und deuten zugleich an, dass sie von
der Oberwelt als noch nicht gestorben angelangt sind. Des |
Theseus und Peirithoos Ergreifung und Bestrafung in der
Unterwelt ist offenbar hier dargestellt. Peirithoos, der ge-
fährlichere Gegner, liegt bereits überwunden und gefesselt am
Boden, während die grause Erinys seinem Freunde, den die zu
seiner Ausrüstung gehörende Keule kennzeichnet, mit boshafter
Freude das gleiche Geschick bereitet^).
X. Eine Darstellung auf der Amphora Petersburg 426*)
betrifft den um die Rückkehr zur Obei'welt bittenden Protesilaos.
Die Figuren des Bildes sind in zw^ei Reihen geordnet.
Oben in der Mitte sitzt auf einem Sessel ohne Lehne nach
links gewandt Hades in der uns schon bekannten Gestalt,
reich bekleidet, das Haar bekränzt, in der Linken ein adlerbe-
kröntes Scepter haltend, die Rechte mit der Geberde des
M
u
«^1
*) Minervini glaubt Schlangen in dem Haar zu sehen, Wiegele*
„Feuerlohe".
«) Vgl. Mon. deir Inst. IX tav. XIV, XV;; Dennis, The Citiea and C^
meteries of Etruria vol. n frontispice.
*) Vgl. Hygin. 79: a furiis strati diuque lacerati sunt.
*) Minervini, Bull. arch. Nap. N. S. IH p. 49—53 tav. 3. — Catalogl^
del Mus. Campana Ser. XIV No. 9. — Stephani, Compt«-Eendu 1860 S. 73 ;
1863 S. 14, 91, 268; Vasens. d. K. Eremitage S. 223. — 0. Jahn, Aich.
Ztg. 1867 S. 44 f. — Wiener Vorlegehl. Ser. E. Taf. VI 2. — Die Vase stammt
aus Ruvo; die Rückseite zeigt einen Totenkult, der Hals Eos mit Vier-
gespann, einen Satyr, Eros und eine Bacchantin ; auf dem Fusse sind zwei
Frauenköpfe zwischen Blütenranken gemalt.
\i
59
Sprechens erhebend. Vor seinem Kopf sind ein Schwert und
ein Petasos aufgehängt.
Vor ihm steht, deih Beschauer zugewandt, mit übergeschla-
genem linken Bein Persephone mit langem Chiton, dessen unteren
Saum eine Reihe von Schwänen ziert, und mit Mantel und Schuhen
bekleidet und mit Zackenkrone, Halskette und Armbändern
ausgezeichnet. An ihrer linken Seite steht eine nicht brennende
Querholzfackel , auf die sie sich leicht mit dem linken Arm
lehnt, mit der rechten Hand zieht sie einen Zipfel des Mantels
über die Schulter, den Kopf wendet sie Hades zu.
Hinter diesem steht etwas nach rechts gewandt, aber nach
links blickend, Hekate in der uns bekannten Tracht; in der
Rechten hält sie eine brennende Fackel, von der eine Schnur
mit Quaste herabhängt ^), während die Linke den herabhängen-
den Mantel gefasst hat.
Etwas höher^ rechts davon, sitzt eine Erinys ziemlich in
Vorderansicht, ebenfalls nach links blickend. Ausser der ge-
wöhnlichen Bekleidung ist sie mit zwei grossen ausgespannten
Hügeln versehen. In der gesenkten Rechten hält sie ein in
der Scheide steckendes Schwert, um ihren linken Unterarm
windet sich eine Schlange und zwei andere sieht man in ihrem
Haar, üeber ihrem Kopfe sind zwei Rosetten angebracht*).
Auf der linken Seite sitzt neben Persephone eine jugend-
liche Frau nach rechts gewandt, mit langem Chiton, der von
der Schulter herabgleitend die linke Brust frei lässt, und mit
Mantel und Schuhen bekleidet, mit Armbändern, Halskette und
Diadem im Haar geziert. In der linken Hand hält sie auf
das Knie gelegt einen Ball, den Kopf wendet sie etwas nach
links herab zu einem tiefer stehenden Jüngling. Zu ihren
Füssen sprosst eine Blume und liegt eine Schale, neben ihrem
Kopfe hängt eine Phorminx und ein Fächer mit Tänie.
Der Jüngling steht, mit hintergesetztem linken Fuss, im
Profil nach rechts aufrecht da, mit dem linken Arm leicht auf
einen Knotenstock gestützt. Bekleidet ist er nur mit einem
nrn den linken Arm geschlungenen, vom und im Rücken her-
abhängenden Mantel. Der bekränzte Kopf ist empor gegen
*) Vgl. die Hekate der Vase Ruvo-Karisrohe.
>) Vgl. Moa. deU' Inst X tay. XXV.
60
Pluto hingewandt, zu dem die Figur auch beide Arme wie bittere
erhebt ^).
In der unteren Reihe sehen wir in Verschiedenen Stellungen
fünf Frauengestalten, die wegen der jeder beigegebenen
Hydria ohne Weiteres als Danaiden benannt werden können.
Alle sind in gleicher Weise mit langem Chiton, Mantel und
Schuhen bekleidet und mit dem üblichen Schmuck versehen ; das
Haar ist durch Sphendone und Bänder hinten zum Schopf auf-
gebunden. Die erste links steht mit aufgesetztem linken Fuss
nach rechts gewandt ; der linke Arm, an dessen Handgelenk der
Tragreifen (aneiga, rvAjy, arculus, cesticillus) gesteckt ist, ruhl
auf dem linken Knie, die rechte Hand ist nach der folgenden
Figur ausgestreckt; die Hydria steht neben ihr. Die folgende
sitzt nach links gewandt, den Kopf nach rechts wendend. In
der gesenkten Rechten hält sie den arculus, in der erhobenen
Linken einen Spiegel ; der linke Ellenbogen ruht auf der neben
ihr stehenden Hydria. Die dritte steht in Vorderansicht mit
nach links gewandtem Kopfe, auf dem sie mit untergelegtem
Tragreifen die leere Hydria trägt. Der linke Arm ist in den
Mantel gehüllt, die Rechte mit ausgestrecktem Zeigefinger er-
hoben, wie im Gespräch mit der folgenden Figur, die ihr der
Kopf zuwendend dasitzt und die Rechte sprechend zu ihr erhebt
Den Tragreifen trägt dieselbe am linken Armgelenk, die Hydrid
liegt neben ihrem Sitz. Unter ihrer rechten Hand ist ein grosse
Spiegel gemalt. Die fünfte Danaide endlich steht etwas höhe
mit aufgesetztem linken Fuss nach rechts gewandt und leei
ihre Hydria in einen vor ihr zur Hälfte angedeuteten grosse
Pithos.
In der oberen Reihe sind die Grundlinien der Figuren punl
tiert; in der unteren ist ein felsiger Boden mit einer Blumi
einigen Gräsern und zwei Schwänen angedeutet und weist di
rauf hin, dass die Danaiden am Ufer des Unterweltsflusses g
dacht sind*).
Bis auf den Jüngling links und die über diesem sitzen«
Frau liessen sich bereits alle Figuren sicher benennen. Es g
noch jene beiden Figuren und den dargestellten Vorgang :
^) Stephan!, Vasens. der E. Eremitage 1. c: „nach ihr (der Frau ül
ihm) hingewendet und mit ihr sprechend''.
') Vgl. die Vasenhilder der ersten Klasse in dieser Hinsicht
61
bestimmen. Minervini (a. a. 0. S. 51) sucht die beiden Figuren
folgendermassen zu erklären: Le due figure, una femminile e
Taltra virile , le quali si veggono presso la divina coppia, a me
sembrano Ipemmestra e Linceo che godendo la felicitä delFElisio
fimno un ben inteso contrasto coUe punite Danaidi. La sposa
di Linceo riceve essa sola il premio della sua virtä, della quäle
parlano assai spesso gli antichi .... — Stephani, der im
Compte-Bendu an den angeführten Stellen das Bild nur kurz er-
wähnt, setzt den Beschreibungen der Figuren in seinem Katalog
der Petersburger Sammlung in seiner fiblichen Weise in Klam-
mern (Aphrodite? Hypermnestra?), (Adonis? Lynkeus?) bei,
scheint also auf Aphrodite und Adonis oder, mit Minervini, auf
Hypermnestra und Lynkeus deuten zu wollen. — 0. Jahn sagt,
.dass diese Gestalten schon der mythischen Form entkleidet
und in ein Grenzgebiet allgemeiner poetischer Auffassung zwischen
Sage und Wirklichkeit versetzt sind". — Alle diese Erklärungen
st&tzen sich auf keine Beweise. Nur darin hat Stephani Recht,
dass in der sitzenden Figur der Frau Aphrodite zu erkennen
ist. Dafür spricht ihre Neben- und Gleichsetzung zu Perse-
phone, wie sie nur einer Göttin zukommt, im allgemeinen und
im besondem die ganze Bildung der Figur, die reiche Ge-
wandung, die gerade für Aphrodite bezeichnende kokette Ent-
Wössung der einen Brust ^), der Ball in ihrer Hand, der auf
Vasen dieses Stils ein häufiges Attribut der Göttin ist, vielleicht
auch der beigemalte Fächer*).
Wer aber ist der bekränzte Jüngling? Offenbar bildet er
den Mittelpunkt der Handlung, ist die Hauptperson der Dar-
stellung. Er wendet sich mit erhobenen Händen bittend zu dem
Herrscher der Unterwelt, Aphrodite über ihm sieht mitleidig
ond theilnehmend zu ihm herab, Persephone scheint seine Bitten
2a unterstützen und Hades, ähnlich wie auf Canosa-München
and Buvo-Earlsruhe Orpheus gegenüber, seinen Machtspruch
') Vgl. ApoUon Bhod. Arg. I 742 ff., Ovid. An amat m 307. — Mos.
Borb. m 40. — Hon. deU* Inst. VI tav. 71. — Gerhard, Antike BUdw. Tf.
ILni; Arch. Ztg. 1883 Tf. 6. — Dasselbe Motiv zeigt auch die Peitho (?)
iMoannte Figur des Partkenonfirieses.
*) Es scheint auch, dass die Blumen eu den Füssen der Figur, die sich
Mck sonst g^erade bei Aphrodite finden (vgl. Petersburg 424, 452) nicht be-
dentongslos sind, sondern auf Aphrodite als FrOhlingsgOttin {ßy x^mng, ay^im)
hindeuten.
6^
dazu zu sprechen, gütige Gewährung gebend. Auf die Frage,
um was der Jüngling den Herrscher des Totenreiches wohl
bitten könne, ist die Antwort nahe liegend: um die Rückkehr
zur Oberwelt. Ist dies richtig, so haben wir Protesilaos
zu erkennen, von dem allein der Mythos diesen Zug überliefert^).
Er bittet den Gott der Unterwelt noch einmal die Gattin be-
suchen zu dürfen , die er so früh verlassen musste. Die Figur
der Aphrodite drückt aus, dass die Liebe ihn zu der Bitte an-
treibt*) und dass die Liebesgöttin ihn in Schutz genommen hat,
ähnlich wie auf Petersburg 498 den Orpheus. Die Danaiden
hat der Maler, wie die Hekatfe und Erinys, zur näheren Kenn-
zeichnung der Unterwelt hinzugesetzt, vielleicht aber auch um
des Gegensatzes willen , den sie zu Protesilaos bilden : während
sie zur Strafe für ihren Verrat an der Gattenliebe zu ewijrer
Mühsal in der Unterwelt verdammt sind, erhält Protesilaos als
Lohn für seine treue Liebe zur Gattin die Erlaubnis zur Rück-
kehr in die Oberwelt').
XI. An dieser Stelle glaube ich das Bruchstück einer
Vase einreihen zu müssen, das sich einst in der zweiten Ha-
^) Der Zug wurde wahrscheinlich durch das euripideische Drama Pro-
tesilaos eingeführt, vgl. Schol. Aristid. p. 671 ... xttl (faaly on lovg xurim
SttCfAovng ^TTjffaro xal a(ff{d-rj fi^ay ^fi^Qay ... — Lncian, dial. mort. 23^
der diese Seene dramatisch vorfülirt. — Eustath. zu II. Z. 27 — 41 ....
IlQtitiaClao^ XttlfiiTct &ayaroy igtoy ij^g ywatxog xara ^rjyty yf(f>^ocfcri;c g r rjciti o»
Tövg XttTio&iy oyrctg ayfX^eiy. — Vgl. Tzetz. Chil. II 766. Serv. z. Aen. VI
447. — Hygin. Fab. 103; Mythogi-. Vat. I 158; H 215. — Stat. Silv. II
7, 120. — Minucius Felix Oct. XI 8. — Die Deutung auf Orpheus, der um
seine Ghittin bittet, ist ausgeschlossen, da er, wie auf den andern DarsteUnngen,
im Kitharodengewand, mit Tiara auf dem Kopf und die Kithara spielend dargest«nt
sein müsste. Die Phorminx tlber dem Kopf der Figur dient lediglich zur Raumf fll-
lung, die gerade hier besonders notwendig war, da Protesilaos tiefer gestellt ist
Sollte sie eine Bedeutung haben, so könnte sie nur auf Aphrodite, der sie
auch näher ist, bezogen werden als ein Gegenstand tändelnder Beschäftigung,
wie der Ball und der Fächer.
*) Auch die linke Seite des Neapler Protesilaos^arkophags (Hon. deU*
Inst. III tav. XL) zeigt diese Seene ; hier wird Protesilaos von einem Eros rot
Pluto und Persephone hingezogen.
') Durch die Deutung der Figur ist auch, wie schon oben gesagt worden,
die Erklänuig des Protesilaos auf Buyo-Kaxlaruhe 388 gegeben.
milton-Sammlung befunden hat und uns nur durch eine Tisch-
I beinsche Zeichnung erhalten ist (Tischbein, Vases d'Ha-
fflilton, tom. II pl. I auf dem oberen Teil des Blattes)^).
Wir sehen hier einen bärtigen Mann, den Kopf mit einer
Tänie umwunden, nach links hin sitzend, einen Mantel um die
Beine geschlagen, dessen einer Zipfel auf der linken Schulter
zum Vorschein kommt. In der gesenkten linken Hand hält er
ein mit runden Punkten verziertes Scepter, die Rechte ist mit
ausgestrecktem Zeigefinger nach links weisend • erhoben ; die
Fasse fehlen. Neben ihm links ist der obere Teil einer Frauen-
figur erhalten, die dem Beschauer zugewandt gestanden hat.
Sie trägt eine Zackenkrone anf dem Kopf und ist mit einem
an den Schultern durch Spangen zusammengehaltenen und mit
gesticktem Busenstreif versehenen Chiton bekleidet. Von der
Zackenkrone wallt hinten ein Schleier herab, den die Figur mit
der Rechten in Schulterhöhe zierlich gefasst hat, während sie
mit der gesenkten Linken ein Scepter hält. Neben der rechten
Hand befindet sich ein Stern.
Rechts, hinter dem sitzenden Manne ist noch ein Teil einer
jugendlichen männlichen Figur erhalten. Dieselbe hat
nach links gewandt mit linkem Standbein und rechtem Spiel-
bein gestanden, war nackt bis auf eine Chlamys, von der ein
Zipfel unter der leicht in die linke Hüfte gestützten linken
Hand herabhängt ; der obere Teil des Körpers sowie die Füsse
fehlen.
Italinski erkennt in den Figuren Zeus und die Argivische
Hera; die dritte Figur erwähnt er gar nicht.
Ich glaube, wir haben hier ein Bruchstück einer Unter-
weltsdarstellung vor uns. Die auflFallende Uebereinstimmung
der Figuren des sitzenden Mannes und der vor ihm stehenden
Frau mit dem Pluto und der Persephone auf Canosa-München
nnd Petersburg 426 bestimmt mich in den beiden Figuren eben-
falls Hades und Persephone zu erkennen. Bloss mit einem
^) Der untere Teil der Tafel zeigt einen Griechen mit einer Amazone
im Kampf. Die zweite Tafel, die ebenfalls Bruchstücke derselben Vase ab-
bildet, zeigt oben Athena, Aphrodite und einige Figurentrümmer, unten einen
g^en ein Zweigespann, auf dem ein Perser steht, heransprengenden Reiter.
Vgl 0. Jahn, Abhdlg. der sächs. Gesellsch. der Wiflsensch., Philol. histor.
blasse m S. 702, 11. Vgl. die Amphora Neapel 3220.
64
Mantel bekleidet ist Hades auch auf der Vase Karlsruhe 388
und Santangelo 709, und auf denselben Vasen hat auch, wie
hier, Persephone ein Scepter. Auch zeigt die Zeichnung trotz
ihrer oberflächlichen Behandlung noch manche stilistische Ueber-
einstimmung mit unsern Vasen, so in der Haar- und Bartbil-
dung, in den auf die Scepterstäbe aufgesetzen Punkten (wie auf
der Mtinchener Vase und auf Petersburg 426) und der behaarten
Bnist (wie bei dem Aiakos auf Canosa-München) ^). In der ver-
stümmelten Jünglingsfigur hinter Hades lässt sich aus der
ganzen Bildung der Figur ziemlich sicher Hermes er-
kennen.
Der bezeichnende Gestus der zum Ausdruck des Hinweisens
erhobenen rechten Hand des Hades, wie wir ihn auch bei dem
Hades auf Canosa-München, Ruvo- Karlsruhe und Petersburg
426 und 498 finden, giebt einen Anhalt zu einer weiteren Be-
stimmung der Darstellung. Einerseits deutet er darauf hin,
dass links von Persephone sich noch mindestens eine Figur b^
funden haben muss, welcher die ausgestreckte recht« Hand des
Hades gegolten hat, andererseits ermöglichen die genannten
Vasenbilder eine Veimutung, wen wir uns etwa an dieser Stelle
zu denken haben. Auf der Münchener und Karlsruher Vase und
auf Petersburg 498 ist es Orpheus, auf Petersburg 426 ist
es Protesilaos, zu dem Hades spricht. Es ist also wahrschein-
lich, dass auch hier eine von diesen beiden Figuren sich befand.
welche, ist schwer zu entscheiden, vielleicht Protesilaos, da
Hermes, dessen Anwesenheit auf der Darstellung sich so als
Psychopompos, der den Heros zur Oberwelt zurückführt,
leicht erklärt, ausdrücklich bei Hygin als Rückgeleiter des Pro-
tesilaos genant wird*) und als solcher auch auf Sarkophaget
erscheint').
^) Der Stern links von Persephone dient natürlich, wie z. £. die dn
ganz gleichen Sterne auf Canosa-München, zur BaumfüUung.
*) „a Mercurio reductiis" (Fahel 103).
») Mon. deir Inst. III tav. XL.— Visconti Mus. Pio-Clement. V 18, 19. Ma
könnte auch versucht sein an die Zurückforderung der Persephone dun
Hermes zu denken, wie auf den drei folgenden Darstellungen. Aber a
diesen ist Hermes zu Hades sprechend dargestellt, hier aber würde für l
Ausstreckung des Armes des Hermes kaum Raum sein; ausserdem ist Had<
der dort in ruhiger Majestät dasitzt oder sich zu Hermes wendet, hier d
Sprechende.
65
hie folgenden drei Vasenbilder betreffen die Scenö,
wie Hermes von Hades im Auftrag des Zeus die neu-
rermählte Gattin zurückfordert.
XII. Die vollständigste Darstellung dieses Vorganges findet
sich auf der Amphora Petersburg 424^).
Die Figuren sind in zwei Reihen übereinander, wie auf
Petersburg 426, angeordnet, doch so, dass dieselben durch zwei
zwischen beiden sitzende Figuren kompositioneil verbunden sind.
In der Mitte erhebt sich auf verzierter Krepis ein Ge-
bäade mit vier ionischen Säulen ohne Giebeldach, das Gebälk
mit drei Stimziegeln geschmückt^. Es soll offenbar ein io-
nischer Distylos sein, doch ist die Perspektive stark verfehlt,
daher die Unklarheit der Zeichnung. In der Mitte sitzt über
zwei Stufen auf reichem Thronsessel mit Lehne Hades, bärtig,
eine Perlenschnur und Kranz im Haar, bekleidet mit langem,
gestickten und gegürteten Aermelchiton, Mantel und Schuhen.
In der Linken hält er ein adlerbekröntes Scepter, die Rechte
int als die eines Sprechenden erhoben, ebenso der Kopf, und
Blick nach rechts gewandt zu Hermes, der rechts heranschi*ei-
tend erscheint, mit vom genestelter, hinten herabhängender
Chlamys bekleidet, den Petasos im Nacken. In der erhobenen
Rechten, deren drei erste Finger zur Sprechgeberde ausge-
streckt sind, hält er das Kerykeion.
Links steht Kor a, mit langem Untergewand, das mit zwei
Heiken weisser Schwäne *) verziert ist, und mit Mantel und Schuhen
bekleidet, mit Perlenschnur im Haar, Halskette, Ohrgehängen und
Armbändern geschmückt. Mit der rechten Hand den Zipfel ihres
Mantels an der Schulter fassend blickt sie nach rechts zu Her-
mes hin.
^) Racml HocheUe, Mon. in6d. p. 179 A. 3 pl XLV. — Gerhard, Vases
Hlatifs aox mystöres pL 1—3 ; Text zn Gerhardts Antiken Bildwerken S. 375 ff.
- Arch. Ztg. 1843 S. 199 ; 1844 S. 226 f. Taf. XIII. — Cataloghi del Mus.
Cunpana Ser. XIV 8. — Stephani, Compte-Rendn 1862 p. 157; 1863 p. 265,
^; Vasensammlnng der K. Eremitage I S. 223 ff. — Wiener Vorlegebl.
Ser. E. Taf. IV. — Baumeister, Denkm. d. kl. Altert. 8. 1930. — Die Rück-
wite dieser in Ruvo 'gefundenen Amphora zeigt einen Heroenkult, der Hals
(Üe Bestrafung des Ixion und einen von zwei Eroten bekränzten Frauenkopf.
*) Ein gleiches Gebäude zeigt die Vase Santangelo 11 auf der Rückseite.
*) Vgl. Ariadne auf Canosa - Mtlnchen , Persephone und Hekate auf
Petoraburg 426. ^^
Winkler, DarsteUangen der Unterwelt aaf anteritalischen Vasen. ^.
66
Von der Decke des Palastes vor dem Kopfe des Had«.
hängen, wie auf Cauosa-Mttnchen, zwei Räder herab.
Oben links und rechts vom Gebäude sehen wir je zwei
Figuren. Links sitzt auf einem Pantherfell eine schlanke
Mädchen figur, bekleidet mit gegürtetem und gestickten kurzen
Chiton und hohen Stiefeln, mit Halsband, Armspangen, Ohrge-
hängen und Kopfputz geziert. In der ruhenden Linken hält
sie eine lange Lanze, die Hechte erhebt sie sprechend zu dem
vor ihr in Vorderansicht mit übergeschlagenem rechten Bein
stehenden Jüngling, der ihr den beki-änzten und perlenge-
schmtickten Kopf zuwendet. Mit der herabhängenden Linken
hält er das eine Ende der um seinen Eücken und den rechten
Oberarm gescldungenen Chlamys, in der Rechten einen in zwei
Aestchen sich spaltenden Lorbeerzweig. Zwischen beiden ¥1-
guren hängt eine Tänie. Wir erkennen in den Gestalten sogleich
Artemis und Apollo 0.
Rechts vom Palast sitzt nach rechts gewandt eine jugend-
liche Frau mit langem Chiton und Mantel bekleidet, beschuht
und mit dem üblichen Schmuck versehen ; mit der linken Hand
hält sie einen Spiegel vor ihr Gesicht, die Rechte hat sie auf
den Sitz gestützt. Zu ihren Füssen sprossen zwei Blumen.
Auf die Frau zu schwebt ein kleiner Eros, geflügelt, das Haar
nach Frauenart aufgebunden, mit Halskette, Armspangen, Schuhen
und vier Reifen am linken Unterschenkel geschmückt. Mit
beiden Händen hält er die Enden eines Kranzes , mit der Linken
zugleich an zwei Bändchen einen Ball. Die Frau ist durch
alles dieses deutlich als Aphrodite gekennzeichnet. Vor ilir
steht, ihr zugewandt, ein nackter Jüngling, das Haar bekränüt»
mit hinten herabhängender Chlamys und Knotenstock an der
linken Seite. Mit der Rechten führt er eine Syrinx zum
Munde; diese, sowie der Knotenstock, endlich zwei kleine
Hörnchen an der Stirn kennzeichnen ihn als Pan*).
^) Vgl. BuU. arch. IUI. I tav. VII ; Artemis mit Pantherfell sehen ^
schon auf einer attischen Schaleuscherbe. Mitteilg. des Ath.Inst. V Taf. 10-
>) Vgl. Gerhard, Antike Bildw. Taf. XXVU 2. — Die in der spÄteren
Vasenmalerei sehr häufige Verbindung Fans mit Aphrodite ist aus dem Lieb*
habercharakter des Pan und vieUeicht auch aus der Vereinigung lokaler Kult«
beider zu erklären.
6?
Unten sind um das Gebäude herum sechs jugendliche
Frauengestalten gruppiert, zwei an den Ecken sitzend, die
übrigen vier unter dem Palast von rechts nach links eilend.
Alle sind in gleicher Weise mit langem Chiton, Mantel und Schuhen
bekleidet und mit Armspangen, Ohrgehängen, Halsketten und
Perlen in dem mit flatternden Bändern aufgebundenen Haar ge-
schmückt. Die erste, links, sitzt nach links, den Kopf zurück-
wendend, und hält in der erhobenen Linken einen Spiegel von
ungewöhnlich grosser Form, mit der Rechten eine auf ihrem
Knie aufstehende Hydria am Henkel. Vor ihr ist eine Tänie
und eine Rosette gemalt. Die ihr entsprechende Frau rechts
sitzt ebenfalls nach links und hält in der Linken einen Spiegel,
auf der flachen Rechten einen geöffneten Toilettenkasten.* Eine
Hydria steht vor ihr; über derselben ist eine Rosette gemalt. Von
den vier unten nach links hin eilenden Figuren hält die erste,
zurück- und emporblickend, mit der linken Hand eine Hydria
und hat die Rechte erhoben. Die folgende hält ihre Hydria im
linken Arm und in der erhobenen Rechten einen Kranz. Die
dritte, zurückblickend, hält die Hydria mit der Linken und hat
mit der Rechten den Mantel gefasst. Die letzte endlich, die
Hydiia mit der linken Hand tragend, hält in der erhobenen
Bechten wieder einen Kranz. Vor ihrem Kopf, ebenso wie zu
beiden Seiten des Kopfes der Frau vor ihr, sehen wir eine Ro-
sette den Raum füllend.
In diesen sechs gleichen Frauengestalten, die alle mit einer
Hydria ausgestattet sind, müssen , wie auf Petersburg 426, die
Danaide n erkannt werden.
Doch damit ist die Erklärung des Vasenbildes nicht erledigt.
Zwar sind sämtliche dargestellte Figuren benennbar, aber
^ bleibt die Aufgabe, nach dem mythischen Vorgang zu
buchen und die Figuren zu einander in Beziehung zu bringen,
lurch die sowohl die Anwesenheit der Oberweltsgötter Apollo
•
^d Artemis, Aphrodite und Pan auf dem Bilde, als auch die
auffallende Darstellungsweise der Danaiden ihre Erklärung
Buden.
Die bisherigen Erklärungen sind ungenügend; sie gehen
^älschlich von den Nebenfiguren der Danaiden aus. So erkennt
J. Rochette in der Darstellung eine „pompe funeraire", Ger-
ard „ein Opfer gottesfärchtiger Unterweltsdiener" oder „eine
5*
68
mystische Weihe". Ich glaube, eine ansprechendere D^tu
vorschlagen zu können.
Das Hauptgewicht bei der Erklärung ist offenbar auf die Mil
der Darstellung zu legen, d. h. auf die drei Figuren in dem Pala
den hereintret^nden und sprechenden Hermes, den erwidernd
Hades und dessen Gemahlin , während die übrigen Figuren nur z
nähern Bestimmung und Kennzeichnung dieses Vorgangs diene
Demgemäss sehe ich dargestellt, wie kurz nach der Ve
mählung des Hades mit derKora, Hermes, derGötte
böte, in der Unterwelt erscheint und dem Herrsch
des Totenreiches den Befehl des Zeus überbringt d
junge Gemahlin auf einen Teil des Jahres der Obe
weit zurückzugeben^).
Der Unterweltskönig sitzt in seinem Palast auf dem Thrc
seine neuvermählte Gattin steht neben ihm; zu beiden Seit<
des Palastes sind Aphrodite mit Eros und Pan, Apollo ui
Artemis als die Liebes- und Hochzeitsgötter ^) anwesend, a
die erst geschehene Vermählung hinweisend, ganz im Sinne d
unteritalischen Vasenmalerei^). Die Danaiden aber, als die einzige
mythischen Jungfrauen in der Unterwelt, hat der Künstler
einer nahe liegenden poetisch - künstlerischen Umbildung ^
Brautjungfrauen gemacht, die Spiegel, Kasten und Kränze trage
welche an die Schmückung der Braut und die Hochzeitsfei
erinneni, und im fröhlichen Tanzreigen sich ihrer neuen Herr
freuen. Auch insofeni lag die Benutzung der Danaiden ^
Hochzeitsjungfrauen sehr nahe, als sie Hydrien tragen und s
sich der Maler daher leicht als die lovtQotjpoQoi, welche d;
Wasser zum Brautbad geholt haben, denken konnte*). — I
1) Vgl. Hymn. Hom. in Cererem 335 ff., 407 ff.
') ApoHo und Artemis erscheinen als Hochzeitsgötter auf einem Vas€
bild bei Stackeiberg, die Gräber der Hellenen Taf. XXXTT und bei Geito
Apul. Vasenbilder Taf. XV (Berlin 3257, Hochzeit des Herakles) und auch son«
') Vgl. G. Körte, Personifikationen psychol. Äff. in der spät. Vase
maierei. S. 1 ff.
*) Die zweite Danaide (von links) scheint ursprünglich nicht tc
Künstler mit beabsichtigt, sondern erst infolge ungenauer Raumeinteilm
durch welche zwischen der ersten und dritten noch eine zu grosse Lücke bUi
eingefügt zu sein, wobei das Schema der fünften wieder benntst wnn
auch auf Petersburg 426 sind nur fünf Danaiden.
69
plötzlich tritt der junge Gott, der den Verkehr zwischen Ober-
UBd Unterwelt vermittelt, in den Palast und meldet dem Hades
den Befehl des Zeus, dem sich derselbe mit Widerstreben zu
f ngen scheint, was die sprechende Geberde seiner rechten Hand
wohl ausdrückt, während Persephone ruhig den Worten beider
lauscht^).
XIII. Die Zurückforderung der Persephone durch
Hermes in einfacherer Form zeigt auch eine Amphora des
British Museum, 4*** vase roomF. 276*). Die in der Basili-
kata gefundene Vase ging aus der Durand'schen Sammlung in
den Besitz des Duc de ßlacas über, mit dessen Sammlung sie
dann nach London gekommen ist. Herr Dr. Wernicke, der auf
mein Ersuchen gelegentlich einer Reise im Sommer 1887 danach
forschte, hat sie im British Museum wiedergefunden und Herr
A. S. Murray hat mir dann eine von Edwin J. Lambert ge-
machte Durchzeichnung der betreffenden Darstellung, die ich
auf der beigefügten Tafel wiedergebe, freundlichst übei'sandt.
Die Darstellung bildet die obere Reihe der einen Bauch-
seite und enthält die vier Götter Hades, Persephone,
Aphrodite und Hermes.
Hades*), bärtig, mit gesticktem und gegürteten Aermelchiton,
einem über die linke Schulter und den Unterkörper geschlagenen
Mantel und Schuhen bekleidet, sitzt nach links gewandt auf
reich verziertem Sessel. Die Linke stützt sich auf ein langes,
mit aufgesetzten Punkten und einem daraufsitzenden Adler ver-
ziertes Scepter, auf der ausgestreckten rechten Hand hält er
eine grosse Schale.
Persephone*) steht links vor ihm, dem Beschauer zuge-
kehrt, mit langem Chiton, Mantel und Schuhen bekleidet, mit
Annbändem, Ohrgehängen, Halskette und einem zackigen Dia-
dem auf dem zum Knoten aufgebundenen Haar geschmückt.
^) Dieselbe Scene kehrt auf der rechten Schmalseite des Sarkophags
^«flpigliosi (Annali deU' Inst. 1873 Uv. d'agg. E F 2) wieder. — Die Herauf-
fälming der Persephone durch Hermes zeigt ein Vasenbild bei Baumeister,
I^enkm. des kl. Altert. S. 433.
*) J. de Witte, Description des antiquit6s et objets d'art qui composent
ie cabinet de Feu M. le Cheyaiier £. Durand, Paris 1836, p. 61 f., No. 203.
^ de Witte: Pluton ou Jupiter Nemens.
^) de Witte: H6cate ou plutdt Adrastte.
70
Mit der rechten Hand hat sie an der Schulter zierlich de
Mantel gefasst, mit dem Ellenbogen des linken Arms, in desse)
Hand sie einen Kranz hält, lehnt sie sich leicht an eine nebei
ihr stehende Querholzfackel; den Kopf wendet sie Hades zu
Zwischen den beiden Gottheiten hängt ein Schwert und Petasos
hinter Hades steht ein Thymiaterion , zu den Füssen der Pei
sephone ist ein grosser Spiegel*) gemalt.
Hinter Hades steht Hermes in Vorderansicht, mit dei
linken Ellenbogen an ein Lutron gelehnt, das linke Bein öki
geschlagen, mit hinten herabwallender Chlamys, den Petasc
im Nacken und Flttgelschuhe an den Füssen. Mit der linke
Hand hält er seinen Heroldsstab, die Rechte hat er mit dei
Gestus des Sprechens ge^en Hades hin erhoben, dem er auc
mit gespanntem Blick den Kopf zuwendet. Bei demselben sin
eine Oinochoe und ein Ball angebracht, rechts unten am Bode
liegt ein zweihenkliches Gefäss. Auf der linken Seite, hint<
Persephone, sitzt auf einem Klappstuhl ebenfalls neben eine
Lutron Aphrodite, nach links gewandt, aber nach rechts blicken
mit langem Chiton, Mantel und Schuhen bekleidet, mit Perle
diadem, doppelter Halskette und Armbändern geschmückt,
der linken Hand hält sie einen ausgespannten Sonnenschir
mit der erhobenen Rechten einen offenen Toilettenkasten a
einen Ball. Der Boden ist an verschiedenen Stellen dur
weisse Punkte angedeutet.
Eine Erklärung des dargestellten Vorgangs giebt de Wil
nicht; doch ist ein solcher leicht erkennbar. Offenbar hab
wir hier dieselbe Scene wie auf dem vorigen Vasenbild, nur
vereinfachterer Form, anzuerkennen: Hermes ist in der Unt<
^) de Witte: ime conpe a longue manche. Einen gleichen Spiegel '
der ungewöhnlich grossen Form fanden wir schon bei der vierten Dana
auf Petersburg 426 (Stephani: »grosse gelbe Schale mit langem Griff*') \
bei der ersten Danaide auf Petersburg 424, und derselbe ist auch auf ande
Vasenbildem z. B. auf der Bückseite und dem Revershalsbild von Canc
München und Miliin Peint. de vases 11 pl. XXV nachweisbar. Nach den I
Stellungen kann der Gegenstand wirklich nur ein Spiegel von grosser konka
Form sein ; auf London 276 scheint sogar der Griff von einer Figur gebil
zu sein. — Zwei solcher Spiegel befinden sich im Berliner Antiquarinm ni
den Nummern 7273 und 7286 (1877 in Montefiascone gefunden), wo sie
Unrecht als „Pfanne'' bezeichnet sind. Auch das archäologische Uusenn
piorenz besitzt zwei solche Geräte (No. 34 und 67).
1
1
I weit erschienen und verlangt die Persephone von Hades,
der mit finster-traurigem Blick dem Befehl des Zeus sich zu
%en scheint, während Aphrodite demVoi-gang ruhig-aufmeric-
sam zusieht. Dass auch hier die Abholung kurz nach der Ver-
mähJong erfolgt, das hat der Maler durch die Hinzusetzung der
Aphrodite mit dem Toilettenkasten, die gewissermassen als
Schmückerin der Braut an Stelle einer Oharis fiingiert hat, die
beiden Lutra, den Spiegel, den bräutlichen Kopfputz der Perse-
phone und den Kranz in ihrer Linken genugsam angedeutet^).
Die übrigen auf der Vase dargestellten Figuren beschreibt
de Witte folgendermassen : Rang inlerieur. Une femme vetue,
assise sur un chapiteau ionique, tient un tympanum et une cor-
beille. En arriöre de cette femme le g6nie hermaphrodite, assis
sur un rocher, tient une grande fleur ; devant lui est une ban-
delette. Devant la femme qui occupe le centre, un ephfebe nu,
assLs sur sa chlamyde, se retourne vers eile et tient une phiale
et une grappe de raisin. — Sur le col, une tete de Demeter
de face, coiffee du modius; eile est posee sur le calice d'une
fleur epanouie; de chaque c6t6 sont un lecythus et des en-
^ottlements de fleurs.
R. Deux rangs. Sur la panse. Le g6nie hermaphrodite
assis sur un rocher entre deux femmes debout. II tient une
phiale et une couronne. Les deux femmes sont vetues: l'une
tient une corbeille, une couronne et une bandelette; Tautre k
droite croise les jambes et s'appuie sur un cippe ; eile tient une
couronne, une bandelette et une guirlande de myrte. — Rang
inßrienr. De chaque c6t6 d'un cippe ome de bandelettes est
^e femme assise et vetue, l'une munie d'un miroir et d'une
grappe de raisin, l'autre d'une corbeille, d'un tympanum et d'un
TDffoir.
XIV. Eine dritte Darstellung desselben Gegenstandes end-
scheint sich auf einer Amphora der ehemaligen Samm-
^) Auch auf den meisten anderen Vasenbildern trügt Persephone als
brilatliche Gemahlin des Hades die Brantkrone. Vgl. auch v. Stackeiberg,
die Graber der HeUenen Taf. XXXII ; Mon. deU' Inst. X tav. XXV, XXX 2.
Die Schmücknng der Braut mit Diadem und Blätterkranz zeigt Lenormant
et de Witte, iSliite des mon. c6ramogr. FV pl. 72, wo auch Aphrodite mit
Schmackkasten und Spiegel anwesend ist.
72
lung Beugnot ^) zu befinden, über deren Verbleib ich leider |*«^
nichts habe erfahren können. Sie ging aus der Sammlimg Du-
rand 1836 in die des Vicomte Beugnot über^ und ist 1840
mit dieser zum Verkauf gekommen. Ich gebe ihre Beschreibung
nach de Witte wieder:
Amphore en forme de candelabre , percee par en bas. Peint
r., bl. et viol. Ruvo. — Deux rangs de peintures.
Premier rang sup6rieur. Le dien des morts, Hadte ou
Pluton, avec une longue barbe, est assis sur un tröne tourne
ägauche; il est vetu d'une tunique brodee; un sceptre est danssa
main gauche. En face de lui, k gauche, est Proserp ine ou He-
cate, debout, v6tue d'une tunique talaire et d'un peplus, et te-
nant des deux mains un grand flambeau snrmonte d^nne roae.
et un Collier; un thymiatörion est entre la d^esse et Hades.
En arrifere de Proserpine est un tronc d'arbre peint en blanc;
une roue est suspendue de chaque cöt6 du tröne du dieu des
enfers. Dans le champ, on remarque aussi trois fleurs de Tes- ^<
pfece de Taster. A droite, derriöre le tröne d'Hadös et prfes d'uB
labrmm, est Hermfes psychopompe debout, couronnfe de myrte et
chausse de bottines ; sa chlamyde retombe par derrifere, et laiss^
son Corps ä dfecouvert; le pfetase est rejetfe sur le dos; dans s^
main droite est le caducfee, qu'il tient par sa partie superieur^*
Second rang, ün edicule carre, d'ordre ionique, au centT^
duquel est assise, sur un chapiteau ioniqne Venus, detoumatf
. la tete en arrifere. La deesse est vetue d'une tunique blanch^
et d'un pfeplus de pourpre; dans sa main droite est un flabel^
lum; dans sa gauche, une couronne. Une bandelette est sus-^
pendue au fond de Tedicule. A droite est une femme vfetue^
d'une longue tunique; eile appuie le pied droit sur un rocher.
Dans sa main droite est un miroir, dans sa gauche le tympa-
num. A gauche de l'edicule, une autre femme, levant la jambe
droite, vetue comme sa compagne, tient d'une main une fleur
^) J. de Witte, Descriptions des antiquit^s et objets d'art qui composent
le cabinet de Feu M. le Cheyalier £. Durand, Paris 1836, p. 60, 61 No. 202.
J. de Witte, Description de la collection d^autiquit6s de M. le Vicomte Beognot
Paris 1840, p. 23—28, No. 28.
*) Supplement k la descript. des antiquit^s du Cabinet de Feu H. le
Chevalier E. Durand p. 3 (für 806 fr.).
78
(xjiW) et de l'autre une ^appe de raisiif. On doit considirer
ces deox femmes comme deux Gräces on deux Hierodoles.
Sor le col du vase est peint une tete de femme, vue de
face et sortant d'une large fleur epanooie.
R. Pres d'un cippe orn6 de bandelettes sont deux femmes
vetaes de longaes tuuiques. L'une tient an miroir et une grappe
de raisin; prös d^elle sont une bandelette et un plat. L'autre
tient la sph6ra et nn ^ventail. Sur la base du cippe est pos^e
one large scaph6: dans le cbamp, une bandelette et deux fleurs
de l'espece de Taster, placees au-dessus de la tete des deux femmes.
Dieser nicht ausreichenden Beschreibung nach scheint die
Hauptdarstellung des Gefässes (im „Premier rang superieur**) mit
der eben besprochenen die grüsste Aehnlichkeit zu haben, nur
ist sie durch Weglassung der Aphrodite noch mehr vereinfacht.
Die drei Figui'en des Hades, der Persephone und des
Hermes scheinen ziemlich genau denselben Gestalten auf der
eben besprochenen Vase zu entsprechen, und es ist fast mit
Sicherheit anzunehmen, dass Hermes gleichfalls sprechend dar-
gestellt ist, also die Botschaft des Zeus überbringt. Auf die
geschehene Vermählung scheinen das Labrum , an das Hermes
sich lehnt, und der Kranz oder das „coUier^ in den Händen
Persephones als letzte Reminiszenzen noch hinzudeuten.
Es bleiben noch zwei Vasenbilder übrig, deren Be-
sprechung ich bis hierher aufgespart habe , weil sie der Erklä-
niQg ungemeine Schwierigkeiten bieten, indem sie die darge-
stellten mythischen Figuren nicht, wie bisher, in einfachen, von
4er Mythologie überlieferten Vorgängen, sondern mehr in einer
aus poetisch -künstlerischer Reflexion hervorgegangenen Korre-
lation zu einander zeigen, wie sie sich zum Teil auch schon
auf den besprochenen Vasenbildem bei den Nebenfiguren gött-
licher Art erkennen liess.
XT. Die eine Darstellung findet sich auf einer unter dem
Namen „Oxybaphon Blacas'^ bekannten Amphora des British
Knseum, 4^ vase room F. 116*). Die Vase ist nach
>) Panof ka, Le Mns^e Blacas p. 23 ss. pl. VIT, VIII. — Weloker, Aich.
Ztg. 18id S. 189; Alte Denkmäler UZ S. U7 f. — Gerhard, Arcb. Ztg. 1844
-* •--
Mitteilungen Dr. K. Wernickes, der sich freundlichst der Mühe
sie wiederholt zu untersuchen unterzogen hat, aus Bruchstucken
zusammengesetzt und hie und da restauriert, aber ohne dass
dadurch die Darstellung eine wesentliche Aenderung erlitten
hätte. Ich gebe zunächst eine Beschreibung des Bildes.
Die Figuren sind auf zwei Reihen verteilt. Ein Baum, in
der Mitte der unteren Reihe stehend, mit eigentümlich gefonnta,
ausgezackten, grossen Blättern ragt bis in die obere Reihe
(ergänzt ist die Mittelpartie der Krone). In dieser sehen wir
links den ziegenfüssigen, mit Chlamys und Knotenstock ausge-
rüsteten Pan (Oberkopf restauriert), der in dor vorgestreckten I >:
Rechten eine (grossenteils ergänzte) Syrinx haltend auf den ihm f x^
gegenübersitzenden Hermes zueilt. Dieser sitzt auf unterge- I > «^
breiteter Chlamys nach links hin. An den Füssen trägt er die
Flttgelschuhe, mit der herabhängenden Linken hält er Kerykeion
und Petasos, mit der Rechten liebkost er einen zu ihm empor-
springenden Hund, das (Tesicht ist nach rechts hin abgewandt.
Hinter Pan ist zur Rauinfüllung eine Tänie gemalt.
Rechts sitzt Aphrodite in Seitenansicht nach links aut
einem Kissen, mit Chiton und Mantel bekleidet und mit dem Ji i
gewohnten Frauenschmuck versehen, in der Linken einen gi'ossen irr
Fächer haltend (oberer Teil des Kopfes und des Fächers er-
gänzt). Auf dem rechten Oberschenkel sitzt ihr zugekehrt ein
Schwan mit ausgebreiteten Flügeln. Vor der Göttin steht e^
geflügelter und am rechten Fuss und linken Arm mit Spange^
geschmückter Eros, die rechte Hand auf den Rücken geleg^^ ^
und hält eine Tänie mit der Linken (die Tänie ist zum T^^
neu, die Flügel fast ganz).
In der untern Reihe steht rechts von dem Baum nd^
links gewandt ein mit Himation und Schuhen bekleideter Man^^
mit bekränztem Haar (der Kopf ist restauriert), stark vorg^
beugt und sich mit der linken Achselhöhle auf einen Stab lehnen^^'
- 1
S. 226 Taf. XIV. — C. 0. MüUer, Kl. Schriften n S. 498. — 0. Jahn, ArcL^'
Ztg. 1867 S. 43 f. — Wiener Vorlegehl. Ser. E. Taf. VI 1. — Baumeister^^
Denkm. d. kl. Altert. S. 1930. — Der Fundort des Gefässes steht nicht fest^
Die Rückseite, anch mehrfach ergänzt nnd übermalt, zeigt Dionysos in der
Mitte sitzend, eine vor ihm stehende Frau, die ihm in eine Schale eingiesst,
einen Jüngling hinter ihm mit Thyrsosstab nnd Tänien und über dem Gotte
Gros aitssend.
^M
Üit der linken Hand hält er an einer Kette den dreiköpfigen
'J iTerberos (weiss fibermalt), der nach links springen will, zu-
I föci, mit der vorgestreckten Rechten hält er eine sechssaitige
f Kitbara.
I Ihm gegenfiber steht ein Jüngling, den Mantel fiber den
* linken Arm geworfen, den Petasos im Nacken, zwei Lanzen
in der Linken haltend. Die erhobene Rechte streckt er nacli
der Kithara aus, welche die vorige Figur vorhält. (Ergänzt:
der rechte Unterann . die Beine , mit Ausnahme der Kniee und
Ffisse, der obere der beiden Speere i-echts von der Figur).
Zwischen den beiden Figuren, etwas nach hinten, erhebt sich
auf dreifachem Sockel eine Herme, deren Kopf (auf der rechten
Seite ergänzt) mit einer Strahlenkrone geziert ist.
Hinter dem Jfingling steht in Pädagogentracht ^), EIxomis,
Hantel und Stiefeln, ein bärtiger Alter, einen Krummstab in
der Rechten haltend, die Trinke vorstreckend (ergänzt der linke
Oberschenkel). Rechts, hinter der Figur mit dem Kerberos,
sitzt auf einem Felsblock in der Nähe eines Ix>rbeerbaumes eine
Verhüllte, weibliche Gestalt ziemlich in Vorderansicht, den
Kopf nach links wendend. (Diese Gestalt hat durch einen sie
in der Mitte durchziehenden Bruch stark gelitten).
Da ein bestimmter mythologischer Untergi'und für die Dar-
^llong nicht leicht ersichtlich ist, so hat man darüber die
Verschiedensten Vermutungen ohne sicheres Ergebnis aufgestellt.
Panofka, Gerhard und Welcker denken an eine mystische
Weihe, halten die Figur mit dem Kerberos und der Kithara
ffir Orpheus, dem Liber-Pater oder ein Pädagog einen Jfingling
(«Neophyten") zuffihrt, sehen in der verhfillten weiblichen Ge-
stalt Orpheus' Gemahlin oder die Mutter des einzuweihenden
Jfinglings, in dem Baum den „Unterweltsbaum", in der Herme
^e des Bacchus -Pluto, des Zeus -Dionysos oder des ApoUo-
Agyieus. 0. MfiUer erklärt das Bild folgendermassen : „Hippo-
lytos tritt in deutlichem Jagdkostfim, von einem Pädagogen be-
>) Vgl. Gerhard, Trinkacbalen mid Gef aase Taf. XXII; Arch. Ztg. 1883,
Taf. 6. Auf dem Original befinden sich über dem Kopf der Figur die Spuren
von ?ier Buchstaben , deren zweiter als E erkennbar ist , wie mir Herr Dr.
K, Wemicke mitteilt; wahrscheinlich rühren sie von einem l>eigeschriebenen
[TPO] 4>EYZ her,
76
gleitet, als orphischer Zögling zu einer Herme des Dionysos,
an der zugleich Orpheus seine Kithara, mit deren Hülfe er den
Kerberos gefesselt, einem Gelübde gemäss aufhängen will -
diese Handlung ist voUkonmien deutlich — , hinter ihm, etwas
getrennt, sitzt die von Liebe gequälte Phädra^. O. Jahn da-
gegen drückt sich so aus: „Da Orpheus auf den Unterweltsvasen
in so ausgeprägter Gestalt erscheint, auch nirgend zu Kerberos
in ein bestimmtes Verhältnis gesetzt wird, glaube ich nicht den
Jüngling dieses Bildes als Orpheus in Aispruch nehmen zn
dürfen. Es scheint vielmehr, dass der allgemeine Gedanke,
welcher sich aus den Sagen von Herakles und Orpheus von selbst
ergab, dass durch Muth und Tapferkeit, wie Frömmigkeit and
geistige Bildung der Mensch die Schrecken des Totenreichs über-
schreiten könne, auch durch die bildende Kunst unter allgemein
gültigen Formen mit Abstreifiing alles mythologischen Kostfiffls,
dargestellt worden sei".
Diese Erklärungen befriedigen nicht, wenn sie auch im
Einzelnen für die Bestimmung einiger Figuren nicht unrichtig
sind. So hat 0. Müller richtig erkannt, dass der Jüngling mit
den zwei Lanzen, dem Petasos und der Chlamys auf dem linken
Arm als Jäger gekennzeichnet ist, und ebenso hat 0. Jahn, so
wenig wir dem Grundsatze seiner Erklärung, dass keine mytho-
logische Figuren dai^estellt seien, beistimmen, mit Recht die
Deutung der Figur mit der Kithara als Orpheus zurückge-
wiesen.
Offenbar bilden die Figuren der unteren Reihe die eigent-
liche Hauptdarstellung des Bildes. Hier tritt ein Jüngling ii^
Jägertracht, von seinem Pädagogen geleitet, von links heran,
die Rechte an einer Herme vorbei nach einer Lyra ausstreckend,
die ihm ein mit Himation bekleideter Mann mit der rechten
Hand entgegenreicht, während er mit der Linken an einer Kette
den Kerberos, der gegen den Jüjigling losspringen will, zurück
hält; eine hinter ihm sitzende verhüllte Frau sieht diesem Vo
gang ruhig zu.
Wie das Vorhandensein des Kerberos beweist, ist ein
Unterweltsscene dargestellt, und die Herme scheint, wie ao
Santangelo 11, die Grenze anzudeuten und kund zu thun, das
sich der Vorgang am Eingang zur Unterwelt abspielt, auf d:
vielleicht auch der Baum daneben mit den eigentümlich geformt4
77
Blättern^) hinweisen soll. Ist dies richtig, so kann der Mann,
der am Elingang der Unterwelt den herannahenden Jüngling
empfängt und den Kerberos von ihm zurückhält, nur der Pförtner
der Unterwelt und der Hüter des Höllenhundes sein, als welcher
Aiakos bei den Alten genannt wird*). Da femer der Jüngling
am Eingang zur Unterwelt erscheint, so ist es das Nächstlie-
gende, in ihm einen Verstorbenen zu sehen, der zum Hades
seinen Weg nimmt. Nur so erklärt sich auch die eigentümliche
Handlung, in der Aiakos ihm gegenüber erscheint. Es kann
dadurch, dass dieser dem Jüngling die Kithara reicht und den
gegen ihn anspringenden Kerberos an der straff angezogenen
Kette zurückhält, nur ausgedrückt sein, dass derselbe, von den
Schrecken der Unterwelt befreit, in die elysischen Gefilde ein-
kehren soll, auf deren Glück und heiteres Spiel die ihm darge-
reichte Kithara hinweist '). Einen weiteren Anhalt für dieBe-
stiimnung geben die in der oberen Reihe dargestellten oberwelt-
lichen Götter. Während Pan und Hermes mit dem Hund wohl
auf die Jagdliebe des jungen Helden hinweisen, deutet die Gegen-
wart der Aphrodite an, dass es sich um einen ihrer Lieblinge
handelt.
Unter den berühmten Jägern der griechischen Sage giebt
es nur einen, auf den in jeder Beziehung alle diese Bestimmungen
passen: Adonis. Hippolytos, der höchstens noch in Betracht
kommen könnte*) und als welchen 0. Müller die Figur bezeichnet
hat, ist ausgeschlossen durch das Fehlen der Artemis, die unter
den dargestellten göttlichen Nebenfiguren nicht fehlen dürfte.
Die Dai-stellung mutet uns fast an, wie die Elegie eines
alexandrinischen Dichters: Der Grundgedanke ist der Eingang
Adonis in die Unterwelt und seine Au&ahme in die
*) Der Banm ist als Phantasiebanm anzusehen; eine botanische Be-
rtünmung desselben ist, wie mir Herr Prof. Ferd. Cohn fi-enndlichst mitteilte,
iiicht möglich; einigennassen erinnere er an eine Palmenart (Mnsa), doch
^derspricht dem wieder die Verzweigung und Auszackung der Blätter. Be-
iDerkenswert sind die Schellen an den Ausbuchtungen der letzteren.
*) Vgl. Aristoph. Ran. 469 ff; Corp. Inscr. Gr. 6298; ApoUod. HI, 12, 6;
Lucian de luct. 5—9; Gregor. Ck)r. (Bhet. Gr. ed Walz VII) p. 1312. Vgl.
*uch Mon. deU' Inst. Vni tav. XXVm.
•) Vgl. Pmd. firg. 129 (Bergk). — Tibull I 3, 59 ff.
*) Vgl. Arch. Ztg. 1883 Tf. 6, Untergang des Hippolytos, wo auch ein
Pädagog, Aphrodite und Pan anwesend sind.
^
elysischen Gefilde durch Aiakos. Besonders spricht sich die
elegisch-lyrische Stimmung in den göttlichen Figuren der oberen
Reihe des Bildes aus, die sich gerade zu Adonis aufs beste in
Beziehung setzen lassen: Aphrodite als seine mächtige Scktz-
göttin, deren Liebe ihm auch die Aufnahme in das Elysion ver-
schafft, Hermes und Pan als die Fluren- und Waldgötter, die
hier gleichsam um den frühen Tod des Adonis zu trauern scheinen;
Pan reicht dem Hermes die Syrinx, als wollte er sagen, dass
er nicht mehr froh darauf blasen könne, seit er Adonis nicht
mehr in seinen Hainen jagen sieht. Ein Hund, gleichsam der
Jagdhund des jungen Jägers, springt klagend an Hermes em-
por, als wollte er von dem Seelenftthrer seinen Herrn zurfick-
forden, und der Gott selbst wendet sich trauernd ab. Man
wird unwillkürlich an Situationen und Empfindungen erinnert,
wie sie Theocrit Idyll. I 70 ff ; Bion Idyll. I 18 ff 91 ff; Mo-
schos Idyll. III 26 ff. sich finden. — Die typische Pädagogen-
figur hat der Maler offenbar nur der Sitte der Zeit gemäss dem
jugendlichen Adonis hinzugefügt*).
Nicht bestimmt zu benennen ist die hinter Aiakos sitzende
Frau, die sich ruhig und gelassen der Scene zuwendet; doch
ist sie sicher in der Unterwelt zu denken, und der Lorbeerbaum
kennzeichnet sie wohl als in den Gefilden der Seligen befindlich,
in welche Adonis eingehen soll*).
Endlich spricht noch ein anderer wichtiger Umstand zn
Gunsten der vorgetragenen Deutung: Adonis gehört, da anch
er der Sage nach zur Oberwelt wiederkehrt '), durchaus in den
Kreis der Personen, die wir bisher dargestellt gefun-
den haben: Orpheus, Herakles, Theseus, Protesilaos, Dionysos,
Persephone. Er hat wie die beiden letztgenannten seine xd^
do^ und ävodo^ und die so hochgefeierten Adonien sind gerade
diesem Doppelsinn gewidmet*).
Dass auf aUen behandelten Vasenbildern gerade solche F^'
^) Charakteristisch ist der Pädagog für Hippolytos ; vielleicht ist er to1>
dieser sich vielfach mit Adonis berührenden Figur entlehnt.
*) Sollte es etwa Adonis^ Mutter Myrrha oder Smyma sein?
») Theocrit. IdyU. XV 102, 136 f., 144. — Johannes (Damascenns) in
Boisonnade's Anecd. Gr. IV 248. — Oiph. Hymn. 56, 10. — Hygin Fab. 251.
— Claudian in nupt. Honor. et Mar. 1 16. — Servius zu Verg. Ecl. X 18.
*) üeber die Adonisfeste vgl. Greve, de Adonide p. 24—31 ss.
goren dargestellt sind, bei denen dieser Zng der Wiederkehr
zur Oberwelt charakteristisch ist, ist entschieden bedeutungsvoll.
So weit ich auch von der alten Erklärungsweise entfernt bin,
um an Mysterien und Verwandtes zu denken, so lässt sich doch
der Gedanke nicht abweisen , dass eben die Bestimmung der
Vasen, den Toten in die Grabkammem beigesetzt zu werden,
die Vasenmaler bewogen haben mag Darstellungen zu wählen,
die etwas Trostreiches enthalten, dass der Verstorbene fortlebt
und nach mythischen Vorbildeni auf die Oberwelt zurückkehren
kann. Möglich ist auch, dass die pytliagoreische Lehre von der
Palingenesie undMetempsychosis, die ja gerade in Unteritalien
am verbreitetsten war, nicht ohne Einfluss dabei gewesen ist.
XYI. Das letzte zu betrachtende Vasenbild befindet sich
auf der Amphora F. 370, 4 ^^ vase room des British
Museum^), die ebenfalls der ehemaligen Sammlung Blacas ent-
stammt.
Auf einer Anhöhe ragt zur Hälfte ein mächtiger Pithos
hervor*). Links daneben steht nach links gewandt, um die
Figur gleich zu benennen, eine Danaide mit Chiton und Mantel
bekleidet, mit Perlenkranz, Armband und Halskette geschmückt.
Mit beiden Händen hält sie eine gefüllte Hydria unterhalb der
Seitenhenkel, die sie — wie die Stellung der Füsse zeigt —
sich umwendend in den Pithos leeren will. Eine zweite Da-
naide eilt auf der anderen Seite, weit ausschreitend, den Ober-
körper stark vorbeugend, herbei. Nur mit höchster körperlicher
Anstrengung scheint sie noch den Pithos zu erreichen, in den
sie die vorgestreckte schwere Hydria leeren kann. Eine dritte
steht unten, halb vom Rücken gesehen, und ist im Begriff mit
der gefüllten Hydria emporzusteigen, wie die Hebung des Hauptes
^d die Wendung des Blickes nach oben anzeigt. Der ge-
rate Mund kennzeichnet die Anstrengung bei dem schweren
^) Panof ka, Le Miu^e Blacas p. 29 f, pl. IX. Die Nachricht, dass sich
^ Qefiss in London befindet, verdanke ich der freandlichen Mitteilnng
Dr. K. Wemickes.
«) Vgl. Petershnrg 496.
80
Werke , wie überhaupt die ruhelose , mühevolle Thätigkeit der 1
Danaiden hier am besten zum Ausdruck kommt ^).
Noch zwei andere Figuren befinden sich auf dem Bilde. 1
Rechts unten sitzt auf einem untergebreiteten Gewandstlick ein i
knabenhafter Mellephebe von weichen, fast mädchenhaften i
Formen, das lockige Haar bekränzt, mit einer über die Brust I
laufenden Perlenschnur und mit Armbändern geschmückt. In
der erhobenen Rechten hält er einen mit runden Perlen be- .
setzten Kranz , wie es scheint. Links steht , das linke Bein
hinter das rechte Standbein etwas zurückgestellt, ein Jüngling
nach rechts gewandt, bekränzt, mit Chlamys bekleidet, den Pe-
tasos im Nacken, dem Thun der Danaiden zusehend. Die mit
einem Armband geschmückte Rechte ist ausgestreckt und ruht
auf einem langen Knotenstock, die Linke ist lässig über den
rechten Arm gelehnt.
Vor dem Jüngling steht ihm zugewandt ein Hund. Hinter
ihm ist ebenso wie rechts hinter dem sitzenden Knaben ein ;
grosser mit Perlenschnüren um Haar und Hals gezierter Frauen-
kopf gemalt, wahrscheinlich unter dem Henkel des Gefässes be-
findlich und nicht zur Darstellung gehörig. Ausserdem sind
zur Raumfüllung über diesen Köpfen und ebenso über dem ^
Pithos flache Pateren, oben rechts und links und vor dem linken |
Frauenkopf je eine Tänie gemalt. Die Grundlinien der Figuren ^
sind merkwürdiger Weise durch blühende Ranken angedeutet.
Es handelt sich um eine Bestimmung der beiden zuletzt
beschriebenen Figuren des Bildes. Panofka hält den Jüngling
für einen ^Epopten", den Knaben für Lynkeus, den Hund für
Kerberos, eine Deutung, die augenscheinlich falsch ist.
Dass eine Unter weltsdarstellung vorliegt, beweisen die drei
Figuren der Danaiden. Die Scene spielt also im Hades und
der Jüngling ist ebenfalls als eine im Hades befindliche Figur
anzusehen. Da in dem betrachteten Bildercyclus durchaus der
Grundsatz befolgt war solche mythische Gestalten darzustellen,
^) Das eigentttmliche Anfassen der Hydrien beruht darauf, dass die
schwachen Seitenhenkel beim Tragen der gefüUten grossen Gefässe nicht
halten wtlrden. Auch wird der Sindruck der Schwere durch diese Art des
Anhebens noch verstärkt. Dieselbe Art des Anfassens der gefüllten Hydria
begegnet auch sonst. Vgl. Gerhard, Antike Bildw. Taf. 31; Ball. Nap. m
tav. 14.
^Bl
rdche zur Oberwelt zurQckkebren , so ist es wahrscheinlich,
ASS auch hier in dem Jüngling eine solche Fignr za suchen
st Nun erinnert derselbe in seiner ganzen Gestalt und Haltung,
rie er in Reisetracht auf seinen Stab gelehnt ruhig dasteht,
loffallend an die Figur des Protesilaos auf Ruvo-Karlsruhe
md Petersburg 426, so dass sich die Vermutung aufdrängt,
rir haben hier denselben Helden vor uns. Was den Maler ver-
udasste den Protesilaos zusammen mit den Danaiden darzu-
rtellen, war offenbar der Gegensatz, den derselbe zu letzteren
ifldet'). Protesilaos, das gefeierte Muster treues ter, rührendster
Jattenliebe, steht im grellsten Kontrast zu den Verräterinnen
in derselben, den gattenmordenden Danaiden. Ja der Gegen-
tatz erstreckt sich noch weiter und zeigt sich auch in dem Lose
les Protesilaos und der Danaiden nach dem Tode: diese sind
tu ewiger Strafe in der Unterwelt verdammt, jener erhält als
Uhn seiner treuen Liebe die Erlaubnis zur Rückkehr auf die
Oberwelt. Grade letzteren Gedanken scheint der Maler des
Bfldes ausdrücken zu wollen. Wir haben uns den Heros eben
n der Unterwelt ankommend zu denken, wie seine Reisetracht
iDd der Hund vor ihm zeigen. Denn dieser, der natürlich
licht der Kerberos ist, für den ihn Panofka erklärt, aber auch
licht gut als blosser Begleiter des Heros aufgefasst werden
^j da er nicht an dessen Seite, sondern ihm gegenübersteht,
Dil wohl ein den Eingang zur Unterwelt bewachender Hund
'in. Es genügt daran zu erinnern, dass der Hund Attribut
er Hekate ist*), die wir sonst als die Hüterin des Eingangs
um Hades dargestellt fanden. Auch die Danaiden scheint man
ch, wie Ruvo-Karlsruhe und Altamura-Neapel zeigen, in der
ähe des Eingangs der Unterwelt gedacht zu haben. Zum
nsdruck nun, dass dem Heros ein ganz anderes Los bevor-
teht, als den Danaiden, die er in rastloser Strafarbeit vor sich
ieht, hat der Maler ihm gegenüber die Knabenfigur, die dem
leiden einen Kranz entgegenstreckt, angebracht. Die ganze
(iidong derselben ist bis auf die Nichtbeflügelung so erotenhaft,
') Anch auf Rnvo-Karlsnihe and Petersburg 426 ist in der Znsammoi-
BÜnng des Protesilaos mit den Danaiden dieser Qegensats, nur nicht so
ignant wie hier, ausgesprochen.
•) Vgl. Gerhard, Gesammelte Abhandlungen, Tf. 32, 1. 2. — Auch bei
1 Erinyen findet sich der Hund als Begleiter.
Winkler, Darttellangeii der Unterwelt auf nnteriUUschen Yeien. •
82
dass wir wohl, wenn auch nicht Eros selbst, so doch eine diese*
verwandte Figur — ich möchte sie am liebsten Hymen aios
nennen — in ihr zu sehen haben. Der Gott des Ehebundes
streckt dem Heros den Kranz entgegen zum Zeichen, dass die
treue Liebe, deren Verrat den Danaiden die ewige grausame
Strafe in der Unterwelt auferlegt hat, ihn sogar den Tod tiber-
winden nnd zur geliebten Gattin zurückkehren lassen wird.
III.
Schlttssbemerkungen.
Zum Schluss haben wir auf einige kurze Betrachtungen
allgemeiner Art einzugehen.
Schon der flüchtigste Blick auf die betrachteten Vasen lehrt,
dass sie sämtlich die Eigenheiten des unteritalischen Vasen-
stils zeigen. Sie haben alle die so beliebte Amphorenfonn,
sind von den mächtigen Dimensionen ^), zeigen die bis zur Ueber-
ladung gehende reiche Bekleidung mit figürlicher und omamen-
taler Malerei in polychromer Behandlung, wie sie den Vasen
dieses Stils eigen sind und wie sie ganz dem luxuriösen Ge-
schmack und der Prachtliebe der hellenistischen Zeit des dritten
Jahrhunderts entsprechen. Unter einander zeigen sie freilich
noch mancherlei stilistische Verschiedenheiten, wie eine Ver-
gleichung z. B. von Petersburg 424 und 498, London 276
einerseits, der Amphora Jatta oder London 116 andererseits
leicht zei^. Doch erklären sich dieselben wohl aus zeitlichen und
örtlichen Unterschieden, ganz abgesehen davon, dass auch die
Eigenart der einzelnen Maler nicht in letzter Reihe mit i^
Rechnung zu ziehen ist. Wenn dem gegenüber P. PartW^S
den Karlsruher Bruchstücken eine Sonderstellung giebt ui^^
^) Wir haben folgende Höhenangaben: Canosa-Mttnchen 849: 42^
Buvo-Karlsrahe 388: 1,19 m; Altamura-Neapel 3222: 1,47 m; Santang^-^
709: 0,91 m; Santangelo 11: 0,66 m; Petersburg 424: 1,07 m; Peter8baf<
426: 1,03 m; London 276: 33''; Amphora Bengnot 202: 0,84 m. — D^
Mttnchener, Karlsruher und die beiden Petersburger Vasen sind die grOaste^
der betreffenden Sammlungen; Altamura-NeiH[>el 3222 ist die drittgrösst«^
Vase des Museo naxionale.
83
dem attischen Stil zaweisen will % so hat er offenbar Un-
it; die Zeichnung, wenn auch sorgfältiger und auf gute
;ter zurückgebend, ist durchaus im Stil unteritalischer Technik
alten, und überdies sprechen aui)h die grossen Masse des öe-
;es, von dem die Bruchstücke herrühren, entschieden gegen
) solche Annahme.
Da sich aus dem Stil der Gefässe so manche Eigentum-
keiten unserer Darstellungen erklären, so verdienen sie in
ler Hinsicht noch eine kurze Beleuchtung. Gehen wir zu
lem Zwecke etwas näher auf die Komposition der Bilder,
Gruppenbildung, die Darstellungsweise der Figuren und die
mische Behandlung im Einzelnen ein. •
Gerade in dieser Beziehung sieht man gewöhnlich etwas
chgültig und geringschätzig auf die Erzeugnisse der unter-
ischen Vasenmalerei, die man schlechthin als die Zeit des
falls dieser Kunst zu bezeichnen pflegt. Gemss, in vieler
sieht, gegenüber der edlen Einfachheit und klassischen Ge-
(enheit, dem hohen Schönheitssinn und der künstlerischen
lendung der attischen Kunst ist es Verfall. Aber doch nicht
Jser Verfall! Wenn auch Vieles, was die Vasenbilder der
sehen Kunst auszeichnet, die Solidität der Ausführung, die
le Liebe und Hingabe des Künstlers an seinen Stoff verloren
und eine gewisse Oberflächlichkeit und Flüchtigkeit, ja häufig
»st ein Schematismus der Behandlung Platz gegriffen hat,
tiaben sich doch noch viele gute, alte Ueberlieferungen fort-
rbt, und es verrät sich andererseits auch ein so staunens-
tes Können, eine solche Flottheit und Sicherheit des Vortrags,
8 wir unsere Bewunderung nicht zurückhalten können. Ja
ist sogar in gewissem Sinne, was Kompositions- und Gruppie-
gskunst und Formenverwendung betrifft, eine Weiterbildung,
Fortschritt wahrzunehmen, wie sich dies auch bei unseren
!en leicht zeigen lässt.
Für die Bemalung der ausgedehnten Seitenwände der
ihtigen Gefässe war die Darstellung der Unterwelt ein sehr
ignetes Thema, da sie den Künstlern eine reiche Fülle der
schiedensten Gruppen und Figuren bot. Die Kompositionen
Bilder sind fast durchweg mit grossem Geschick entworfen,
>) Arch. Ztg. 1884 S. 268 f.
6*
84
den Grundsätzen der Flächendekoration gemäss, die ja auch bei
der Anbringung von figürlichem Schmuck den ersten Gesichtspunkt
bilden m&ssen. Die mannigfachen Gruppen sind in optisch wohl-
gefälliger Weise nach dem Prinzip der Symmetrie und der
gegenseitigen formalen Besponsion auf die Fläche verteilt, ohne
dass dabei die Darstellungen — selbst wo, wie auf Peters-
burg 424, auf eine mehi* äusserliche, schematische Weise ver-
fahren ist — irgend wie beeinträchtigt würden. Meist haben
die Künstler die Anordnung getroffen, dass sie in die Mitte der
Darstellung den Palast des Hades mit den GK)ttem der Unter-
welt setzten, wodurch die Komposition zugleich einen festen,
einheitlichen Mittelpunkt erhielt^), während sie die übrigen Fi- |
guren in zwei oder drei Reihen übereinander um denselben |
gruppierten. Freilich ganz tadellos sind die Kompositionen doch
nicht. Einerseits waren die Maler da, wo sie nur einzelne
Sccnen aus der Unterwelt darstellten, wie auf Petersburg 498,
London 276, Beugnot 28, genötigt noch eine andere Darstellung
zur Ausfüllung des Raumes auf derselben Bauchseite anzubringen.
Andererseits ergiebt sich bei näherem Zusehen, dass die grossen
Darstellungen nicht einheitlich entworfene und durchgeführt«
Kompositionen, sondern Aneinanderreihungen mehrerer, ursprüng-
lich selbständiger Scenen zu einem Bilde sind. Schon die Za-
sammenstellung so verschiedener und im Einzelnen für sich
durchaus abgeschlossener Gruppen, wie die Herakles- und Orpheus-
gruppe, die sich in ihrem Nebeneinander gegenseitig stören und
beeinträchtigen, beweist dies. Auch andere Absonderlichkeiten
^) Die 80 häufige Verwendnng der „Aedicula'^ auf den unteritalisdien
Vasen lässt sich jedoch nicht aUein aus diesem Bedttrfois des Baomschmackes
und des Zusammenhaltens der Komposition erklären (Vgl. 0. Jahn, Beschiß'
hung der Vasensammlung König Ludwigs S. CCXVIII). Am häufigsten finden
sich solche Gebäude auf den beliebten Darstellungen des Totenkults, und '^
diesen kleinen Grabtempelchen, die man den Verstorbenen' errichtete, und die
sich auch auf den Grabstelen der späteren Zeit finden, ist wohl ihr tb&t^
sächlicher Ursprung zu suchen. Von diesen Darstellungen wurden sie dann
auch auf solche mythologischer Art übertragen, zunächst auf das Haus des
Hades, dann auch auf andere Scenen. Freilich ist auch andererseits, da ?iele
Darstellungen unter der Einwirkung des Dramas entstanden sind, der Einfluss
der Bühnenscenerie mit ihrem architektonischen Abschluss nicht wegzuleugnen,
wie er sich auch auf den Darstellungen etruskischer Spiegel nachweisen lässt
Vgl. E. Schippke, de specuUs Etruscis p. 30 s.
der Bilder sprechen für eine solche Annahme und finden zugleich
nur darin ihre Erklärung. So ist vor Allem das doppelte
Vorkommen der Hekate in derselben Darstellung auf Buvo-
Karlsruhe und Santangelo 709 auf andere Weise unerklär-
bar. Und wenn wir auf Canosa - München , Ruvo- Karlsruhe
und Altamura - Neapel Megara mit ihren beiden Söhnen
schon als Unterweltsbewohner finden, wähi^end auf denselben
noch Herakles den Kerberos entführend dargestellt ist, der
doch nach dem Mythos »erst nach Heraufführung des Höllen-
hundes Gattin und Kinder ermordet, so lässt sich dies am
einfachsten und natürlichsten ebenfalls auf die nicht gerade
mit grosser Kritik vorgenommene Zusammenstellung der ver-
schiedenen Gruppen zu einem Bilde zurückführen. Ganz
ebenso steht es mit der Theseus-Peirithoos-Gruppe auf Canosa-
München und Ruvo-Karlsruhe. Auch hier ist ein scheinbarer
Widerspruch mit der mythischen Ueberlieferung da, nach der
Theseus mit Herakles bei Heraufführung des Kerberos die Unter-
welt verlässt. Während aber auf den Darstellungen Herakles
unten schon im Begriff ist unter Führung des Hermes dem Hades
zu entschreiten, sehen wir doch oben Theseus noch ruhig bei
seinem Freunde verharren. Auch hier ist die Erklärung dieser
auffallenden Erscheinung in dem Umstand zu suchen, dass die
ursprünglich für sich bestehende, selbständige Darstellung der
beiden im Hades weilenden Freunde als solche von den Malern
der beiden Vasen übernommen wurde ^). Nur der Maler von
Santangelo hat versucht die beiden Scenen in Einklang und
Zusammenhang zu bringen und hat den Theseus der Herakles-
gmppe beigesetzt.
Eine grosse Kunst zeigen unsere Vasenmaler in der Zu-
sammenstellung der Figuren zu Gruppen. Wir können in dieser
Hinsicht kaum etwas Schöneres und Vollkommeneres finden, als
z. B. die in ihrem Palast thronenden Unterweltsgötter, die He-
raklesscenen, die Dionysos-Ariadne-Gruppe auf Ganosa-München,
die mehrfach wiederkehrende Gruppe der Megara mit ihren
Kindern und des Freundespaares Theseus und Peirithoos. Wie
sind die Figuren so künstlerisch wahr untereinander verbunden
I) Aach auf den römischen Sarkophagen sind derartige Znflammen-
«tdlungeQ häufig.
86
und wie klar und deutlich ihre Beziehungen zu einander aos^
geprägt !
Auch wer die Figuren im Einzelnen betrachtet, muss den
Vasenmalern hohe Bewunderung zollen. In geradezu virtuoser
Weise beherrschen sie die Formen und verwenden sie in spielend
leichter, freiester Weise. Gegentiber diesem Reichtum der Mo-
tive, die uns die Figuren in allen nur denkbaren Stellungen —
stehend, gehend, sitzend, in Vorder- und Seitenansicht, in halber
Vom- oder Rtickansicht — zeigen, dürfen wir wohl zugleich
ein Hinausgehen ftber die Vasenmalerei der klassischen Zeit, ,
deren Einfachheit doch zugleich eine gewisse Gebundenheit und
Steifheit ist, und die daher nur mit wenigen Formen operiert*),
feststellen. Ein eigentümlicher Grundsatz ist dabei in der Dar-
stellung der mannigfachen Figuren bemerkbar: das Bestreben,
denselben durch teilweise Entlastung und Verlegung des Schwer-
punkts ausserhalb des Körpers eine leichte, elegante Haltung
zu geben. So spielen Standbein und Spielbein eine grosse Rolle,
das eine Bein wird aufgesetzt, die P^iguren stützen sich auf
einen Stab oder lehnen sich an % Hier ist zugleich ein Punkt,
der eine besondere Erwähnung verdient: die Künstler zeigen
bei. der Verwendung der verschiedenen Motive eine Vorliebe
für gewisse Typen und Figurenschemata, wie sie die griechi-
sche Plastik in ihrer Blütezeit ausgebildet hatte, so dass sich
geradezu ein Einfluss der grieschischen Bildkunst auf die spätere
Vasenmalerei nachweisen lässt. Es ist dies allerdings nur in
dem Sinne zu verstehen, dass manche, von den grossen griechi-
schen Bildhauern in typischer Vollendung ausgeprägte, schöne
und wirkungsvolle Motive allmählich Gemeingut der Künstler
geworden sind und auf diese Weise immer wieder benutzt und
verwendet wurden. So ist das Motiv der einen Erinys auf
Altamura-Neapel, die mit übergeschlagenem Bein und am Kni^
verschlungenen Händen dasitzt, zuerst bei dem Ares des VdX-
thenonfrieses nachweisbar. *) In dem majestätvoll thronenden Hades
klingt unverkennbar noch das Zeusideal des Phidias wieder. Arf
^) Vgl. F. Winter, Die jüngeren attischen Vasen im Verhältnis snr
grossen Kunst.
*) Das Bestreben erstreckt sich sogar bis auf die sitzenden Gestalten,
die cdch häufig mit der einen Hand noch auf den Sitz stützen.
*) Auf den auch der Ares Ludovisi zurückgeht. In der Vaseomalere
Ljsipp geht das auf unseren Vasen so häufige Schema der mit aufge-
stelltem Fuss stehenden Figur zurück^). Am nachhaltigsten
aber scheint auf die späte Kunst Praxiteles und seine Schule
eingewirkt zu haben, da das von ihm so oft verwendete Schema
der leicht angelehnten oder mit einem Arm sich aufstützenden
(häufig auch mit einem übergeschlagenen Bein stehenden) Gestalt ')
fast auf jedem Vasenbild wiederkehrt und für die unteritalische
Vasenmalerei geradezu charakteristisch ist.
Was endlich die technische Behandlung im Einzelnen be-
trifft, so sind die Figuren vielfach mit einer gewissen Lässig-
keit, aber dabei mit grösster Sicherheit und Leichtigkeit ge-
zeichnet. In der Ausführung der nackten Teile herrscht eine
Neigung für weiche, geschwungene Linien und volle üppige
Formen vor, die in Verbindung mit den eleganten Stellungen
und zierlichen Handgesten der Frauen — ich erinnere nur an
das überaus beliebte Anfassen des Gewandes an der Schulter *) —
den Gestalten eine gewisse weiche und elegante Grazie ver-
leihen. Der Gesichtsausdruck ist oft sprechend und charakte-
ristisch wiedergegeben. Die Bildung des Haares ist meist so,
dass dasselbe in einzelnen Locken eingezeichnet ist, doch findet
sich auch auf manchen Vasen (Santangelo 11, Jatta 1094,
London 370) die ältere Art der Behandlung, wo es mit vollem
Schwarz aufgemalt ist^). Die Gewandbehandlung zeigt grosses
künstlerisches Gefühl und Verständnis. Die reichen Gewänder
sind anmutig und wirkungsvoll drapiert, die Faltengebung
folgt den Körperformen und ihren Bewegungen in natürlichem
Floss und ist manchmal von fast plastischer Schönheit^).
ist das erste Beispiel der Odysseos auf Berlin 2326, Arch. Ztg. 1881 Tf. 8;
Vgl. C. Robert ebenda S. 143 f. ; Petersen, Pbeidias S. 254.
^) Vgl. K. Lange, Über das Motiv des aufgesetzten Fusses in der antiken
Kunst.
•) Vgl. H. Bronn, Geschichte der griechischen Künstler I S. 351 f.
«) Vgl. F. Welcker, Alte Denkmäler IV S. 182.
*) Auf Altamura- Neapel ist diese HaarbUdung nur vom Bestaurator
Fenrendet und daher ein Kennzeichen der Bestauration.
^ Das viele Beiwerk auf den Vasenbildem dient teils zur Charak-
teristik der Figuren, teils hat es lediglich den Zweck des reicheren Schmuckes
und der Baumfttllnng. Man muss daher in der Heranziehung desselben zur
Bestimmung von Figuren sehr vorsichtig sein ; auch auf unseren Vasen hat es
mehrfiich zu falschen Benennungen verleitet.
88
Es bleibt nur noch eine Eigentfimlichkeit zn erwähnen
die zwar auf unseren Vasen nicht so deutlich und ausgeprägft
erscheint, wie auf vielen anderen , aber sich doch in einigen
Zügen verrät: ein gewisser Zusammenhang mit dem gn>
chischen Drama in inhaltlicher wie in äusserlicher Hinsicht.
So ist die bestimmte Formung der Theseussage, die auf Canosa-
Mfinchen und Ruvo-Karlsruhe dargestellt ist, nachweisbar die-
selbe, wie sie in dem pseudo-euripideischen „Peirithoos'* ge-
schaffen worden war. Auch der Zug, dass Protesilaos die
Unterweltsgötter um Erlaubnis zur Rückkehr nach der Ober-
welt bittet, ist erst in dem gleichnamigen Stück des Kritias
eingeführt und wohl infolge der traditionellen Einwirkung
dieses Dramas auf die Sage auch auf Petersburg 426 zur Dar-
stellung gekommen. Sicher auf den Einfluss des Dramas sind
der Pädagog auf London 116 und die Herrscherfiguren in ihrer
reichen gestickten Gewandung und dem charakteristischen Aermel-
chiton zurückzuführen. Aber auch sonst werden wir den-
selben z. B. in Bezug auf ^die dem Bühnentypus entsprechenden
Erinyen oder die beliebte Verwendung von zuschauenden und
mit der Handlung in ideeller Weise verknüpfen göttlichen Figuren
nicht ganz abläugnen können.
Dass unsere Vasenbilder, wenigstens in den Hauptscenen
und -Gruppen, auf malerische Vorwürfe zurückgehen, ist un-
zweifelhaft. Dafür spricht das mehrfache Vorkommen ganz der-
selben Kompositionen und die oft vorzügliche Erfindung mancher
Gruppen. Ja es ist durchaus wahrscheinlich, dass die schönsten
und besten derselben in ihrer Ursprünglichkeit in einer Zeit
entstanden sind, die der Blüte der grossen Malerei noch nicht
fern war. Jede weitere Frage aber nach den Schöpfern oder
anderen näheren Bestimmungen der Entstehungszeit könnet
wir nicht beantworten. Den Versuch Brauns, die Bilder a^
Polygnots Bild in der Lesche zurückzuführen, hat schon Welck^^
in genügender Weise abgewiesen. Und wenn neuerdings Haf^'
wig einen Zug der Nekyia Polygnots auf Santangelo 709 ^
finden geglaubt hat^, so wird ihm, wer unbefangen die Da-^
Stellung mit der betreffenden Pausaniasstelle vergleicht, nicE^
darin folgen können. Auch die gewöhnlich angeführten SteUe^
*) Arch. Ztg. 1884 S. 258.
89
tes Demosthenes and Plautus *) geben keinen Anhalt, abgesehen
lavon, dass sie im Grunde genommen überhaupt hier nicht her-
anzuziehen sind, indem dort von Bildern die Rede ist, welche
die Strafen und Qualen der Verdammten in der Unterwelt ent-
halten, während dieselben auf unseren Vasenbildem nur neben-
sachlich zur Verwendung kommen und der eigentliche Inhalt
derselben ein ganz anderer ist.
Anhang.
Die Bestrafong des Ixion auf Petersburg 424.
Anhangsweise bedarf es noch einer kurzen Besprechung
des einen Halsbildes auf Petersburg 424, einer Darstellung der
Bestrafung des Ixion^, die man meist in den Kreis der
Von uns behandelten Darstellungen rechnet und die auch in den
Wiener Vorlegeblättern denselben mit eingereiht ist, während
sie entschieden davon auszuscheiden ist.
Wir sehen in der Mitte ein grosses, frei schwebendes Rad
mit radialen Flammenstrahlen, an das der Götterfrevler, ganz
Von vom gesehen, mit Händen und Füssen durch eherne Klam-
inem angeschmiedet ist. Er ist bärtig und mit einem kurzen,
Vom Gürtel bis zu den Knieen reichenden gestickten Chiton und
ilantel bekleidet.
Links davon steht eine Erinys mit kurzem gegürteten
*) Demostb. c. Aristog. 52 p. 782 : fAi^*iv oi C<oyQa<fot toitg aaeßelg iv
^«(fov yQatfOvaiv, fjLiia Tovttoy, fieragag xal ßXaaiftifjiCaq xal tftd^vov xdi
^^üa((i>g xttl viCxovq negi^Qx^^"^- Platit. Capt 998: vidi ego molta saepe
P^cta, qaae Accherunti fierent cniciamenta. Vgl. Cic. Tuscol. disp. I 6:
^^^taniiik et pictorom portenta.
') Raoul Bochette, Mon. in6d. p. 179 Adn. 3. — Panofka, Zufluchts-
SXittlieiten S. 37 ff., Taf. IV 7. — Gerhard, Arch. Ztg. 1844 S. 225 f. Taf. 13.
^^ Mi&ervini, Descru. della coli. Jatta I p. 101. — 0. Jahn, Berichte der
^^^8. Ges. der Wissensch. 1856 S. 282. — Hüller-Wieseler, Denkm. alter
^«nn n S. 39 f. Tal LXIX No. 863. — Stephani, Vasens. d. kaiserl. Eremitage
^ 8. 223 1 — Wiener Vorlegebl. Ser. £ Taf. Via.
90
Aermelchiton, Cblamys und Stiefeln bekleidet und mit ScUangen
im Haar ; mit beiden Händen bat sie das Rad gefasst.
Becbts von dem Rad steht in Vorderansicht, mit dem linken
Arm an einen Baumstamm gelehnt, ein bärtiger Mann, das linke
Bein übergeschlagen, mit einem Himation bekleidet, das ober
seine linke Schulter und um den Unterkörper geschlagen ist
In der erhobenen Rechten hält er einen Hammer. Unschwer
erkennt man in der Figur Hephaistos^).
Rechts von dem Baumstamm, aus dem in den Astans&tzeu
drei Zweige hervoraprossen, sehen wir nach links gewandt eine
jugendliche Frauen figur mit langen Flügeln versehen, mit
einem kurzen Chiton, der durch Gürtel und Kreuzbänder fest-
gehalten nur von den Hüften bis zu den Enieen reicht, und mit
Stiefeln bekleidet, geschmückt mit Armbändern, Ohrgehängen
und Perlenschnur im aufgebundenen Haar. Mit der herabhän-
genden Linken hat sie ein Kerykeion am obem Ende gefasst,
in der erhobenen Rechten hält sie einen Zweig; die Figur ist
also offenbar Iris.
Auf der anderen Seite der Darstellung endlich, hinter der
Erinys, sitzt im Profil nach rechts ein bärtiger, bekränzter
Mann im Zeustypus auf reichem Lehnsessel und Fussbank,
unterwärts mit einem Mantel bekleidet. Die linke Hand ruht
auf dem linken Oberschenkel, die Rechte hält ein mit einem
Adler bekröntes Scepter und streckt Zeige- und Mittelfinger
wie befehlend aus.
Wir haben also hier die Bestrafung des Ldon vor uns:
Hephaistos, den die hinter ihm stehende Götterbotin Iris herbei^
geführt hat*), hat ihn eben angeschmiedet*), und die Erinys ist
im Begriff das feurige Rad in Schwung zu setzen. Die Frage
ist nur : wer ist der thronende Mann, der mit den ausgestreckten
Fingern der rechten Hand den Befehl zur Bestrafung zu geben
scheint? Meist hat man in der Figur Hades gesehen^]
^) R. Rochette: le Charon grec sons sa vraie et primitive foim
heUtolque (!); Panofka: Daedalus; 0. Jahn: Aeakus.
*) Eines ähnlichen Amtes waltet Iris im „Herakles" des Euripides.
') Dieselbe Aufgabe vollführt Hephaistos im „Prometheus'' des Aeschylo:
^) Jahn, Wieseler; R. Rochette: Aeacns; Minerrini: Minos; auch Gei
hard (Text zu den Antiken Bildwerken S. 377) nimmt den unt^rirdisdie
Zeu8 ßia.
91
md sich somit die Bestrafang in der Unterwelt vor sich gehend
gedacht. Gewiss widerspräche dem nicht die zeosähnliche Bil-
dung des Gottes, die wir auch sonst bei Hades gefunden
haben. Aber die Bestrainng des Ixion wird in Poesie und Kunst
erst sehr spät in die Unterwelt verlegt. Die ältere und be-
kannte Version ist durchaus die, dass Ixion auf Befehl des
Zeus an ein geflügeltes oder feuriges Rad geschmiedet wird,
das in der Luftregion, also in der Oberwelt, kreist^). Dass
diese alte Vorstellung auch noch bei den spätem Vasenmalem
die geläufige war, beweisen zwei andere Vasenbilder desselben
Gegenstandes. Das eine befindet sich auf einer campanischen
Amphora des Berliner Museums (Nr. 3023)^. Es zeigt
uns Ixion, an das feurige Bad mit Schlangen gefesselt, in der
Luft schwebend, umgeben von zwei weiblichen FlttgelgestaJten
(NBfiXai Heibig), unten Hermes und Hephaistos emporblickend,
zwischen ihnen, halben Leibes hervorragend, eine Erinys mit
brennender Fackel. Das andere befand sich in der Sammlung
Ponrtal^s und ist jetzt in London'). Hier wird Ixion von
Ares und Hermes in Gegenwart der thronenden Hera fest ge-
halten, während Athena ein geflügeltes Bad herbeibringt. —
Wir sind daher berechtigt zu schliessen, dass auch auf dem
Torliegenden Vasenbild die Bestrafung des Ixion auf der Ober-
welt dargestellt und der thronende Gott, auf dessen Befehl sie
>) Find. Pyth. n 39 ff. und SchoL— Sophokl. Philokt 678 ff. — Enrip. Phoen.
1185 and Schol.— Diodor IV 69. — Nonnos Narr. p. 386 Westerm. — Schol.
Od. ff 303. — Schol. Apollon. Rhod. m 62. — Schol. zn Ladan diaL deor. 6.
— Die jüngere Sagenform, welche die Bestrafang in die Unterwelt versetEt,
findet sich erst in der heUenistischen Litt«ratar and dann dnrchgängig in der
lateinischen : ApoUon. Rhod. ni 62. — Plnt Mor. p. 19 C. — Lncian dial.
deor. 6; de lacta 8; Necyom. 14; Tragodop. 11. — Schol. H. A 268. — Verg.
Acn. VI 616; Georg, m 38, IV 484. — Hör. C. m 9, 21. — Ovid Met IV
460, X 42. — Senec. Hercul. f. 750. — Stat Theh. IV 639. — Hygin. Fah.
62. — Mythogr. Vatic 114; n 106. — Serv. zu Verg. Georg, m 7.
>) KlOgmann, Annali deU* Inst 1873 p. 93. Tav. J. K. — A. Fortwftngler,
Beschreihang der Vasensammlang im Antiqaarinm S. 840 f. — Baumeister,
Denlon. des klass. Altert S. 767, Ahh. 821.
*) Panof ha, Mas6e Poartal^ p. 39 pl. Vn. — B. Bochette, Monom. inM.
p. 212 pl. XI^. — lUtt^ann, Memone deU' Inst. tqI. n p. 388—392.
92
erfolgt, Zeus ist^), dass also die DarsteUnDg aas der Seihe i
der Unterweltsvasenbilder zu streichen ist^). . I
^) So schon Gerhard Arch. Ztg. 1844 S. ^6 imd Panofka a. a. 0.
^) Schon die Anwesenheit der Iris verbietet , in der thronenden Figur
Hades zu sehen, da sie nie in der Unterwelt erscheint und nur Hermes den ^
Verkehr mit derselben vermittelt. Vgl. Hymn. Hom. in Merc. 572 : olor ^lii i
*A(driv imkeafjifvov ayyeXov itvat. — Auch wftre es doch sehr aufialiend, dass
Hades cweimal auf derselben Vase dargestellt wäre.
n
BRESLAÜEß
PHILOLOGISCHE ABHADLUMEI.
VIERTER BAND.
BRESLAU.
VEBLAG VON WILHELM EOEBKEB.
1889.
INHALT.
Goldstaub, M., De iRAaq notione et usu in iure pablico Attico.
Stephani, E., De Martiale verborum novatore.
Reitzenstein, B^ Sapplementa ad Prodi commentarioB in Platonis
de repablica libros naper vulgatoB.
Philonis Alexandrini libellus de opificio mandi, edidit Leo-
polduB Gohn.
BßESLAüEß
PHILOLOGISCHE ABHANDLÜNGE
VIEKTEK BAND,
ERSTES HEFT.
DE AAEIAS NOTIONE ET ÜSÜ
IN IURE PUBLICO ATTICO
8CRIP8IT
MAXIMILIANUS GOLDSTAUB
DR. FHIL.
BRESLAU.
VERLAG VON WILHELM KOEBNER
1889.
DE AAEIAS NOTIONE ET ÜSU
IN IURE PÜBLICO ATTICO
8CRIPSIT
MAXIMIIIANUS GOLDSTAUB
DR FHIL.
VRATISLAVIAE
APUD GÜILELMUM KOEBNER
1889.
GUILELMO STÜDEMUM)
MAGISTRO MAXIME COLENDO
SACRUM
f
Liber prior.
edio fere saecnlo a. Chr. n. quinto, cum Athenis discidia
na sedata essent, populäres summam remm potestatem,
olim reges et optimates obtinuerant, nacti sunt eamqne et
tionibns et in iudiciis exercebant. Qnod imprimis Periclis
0 et opera factum est, qui inter viros rem publicam Athe-
im gubemantes gravissimus auctor exstitit ad stabiliendum
-ficiendum Imperium populäre. Postea plebis turbatores
item et arbitrium populi legum yinculis liberare studuerunt.
Periclis quidem aetate leges manserunt iuris et iniuriae
6; posterioribus autem temporibus, cum populi mores iam
ti essent, qualis democratia fuerit, optime demonstrant
hontis verba [H. G. I 7, 12] : (tö 8k nkffio<; Ißöa) Setvöv slyai, el
laoei Töv Sf^oy TrpdTxsiv 8 äv ßoöXrjTot. Et tum sane id ius sibi
tum populus concitatione et ira inflammatus in eontionibus
3iiti8 exercuit, mox autem populi volnntas norma, qua res
a dirigeretur, est facta, id quod eiusdem quarti saeculi orator
le bis verbis dixit: 6 StJiioc 6 .'AdYjvaCcov xoptcotatoc wv xöv
TtöXet ixdvTcov, Kai s$öy aixcp Trotetv 3 xi av ßooXrjxat . . . ^).
ata igitur democratia id appetit, ut omnia populiscitis de-
itur et ex populi arbitrio fiant, cum in moderata democratia
libido legibus coärceatur'). In utraque autem summum
um a populo administratur, qui aut ipse aut per magistratus
;reatos de bello et pace, de foederibus, de legibus ferendis,
ibus expellendis, de bonis publicandis decemit, ius vitae
ue exercet, magistratus creat eosque ad rationem reddendam
) [Dem.] LIX 88. cf. ibid. 4.
I cf. Aristot. Pol. IV 4 p. 1292 a (ed. Bekker): itepov sl^o«; ^T,|ioxpaxia«
dy Etvat xoLfyza, Tiupiov o'slvat xö izK-rfia^ xal \Lr^ lov vojjlov ; v. Schoemann :
1. Altert.« I 388 sq.; Oncken: »Staatslehre des Aristot.« (Lips. 1875) II
ilbert: »Handbuch der griech. Staatealtert.« I 295.
1
vocat.^) Quod summum populi imperiam in iure publico AtÖ^^
„t6 xüfitov xffi TCoXiTsCa«;" vocatur,*) quae verba quid siguificC^^
facile ex scriptorum usu intellegitur. Sicut enim in iure ci^i^^
6 x6piO(; eum significat, qui suae potestatis est et libero arbitt^^
rem familiärem administrat, ita in iure publico populum, qp^^
omnia ipse regit :^) ut Athenis penes populum summa potest^^
est, quam in tempus deferre potest, velut ad senatum, quo facto
hie quoque „xopioi;"*) vel „aotoxpdtKop" *) appellatur. Atque po-
pulus, qui summum Imperium partim in contionibus partim in
iudiciis heliasticis*) exercet, idem libero arbitrio rei public»^
opibus utitur, quae voce „t6 xoivöv'* ^) vel „ra xoivi'^ (sc. ypT^jiaxx) ^
significantur.
Quorum sane verborum (xoö xopfoo et toö xoivoö) discrim^»
non satis constanter servant scriptores veteres, quare vocem v>r3
xop(oo quidem nunquam usurpant ad significandum t6 xotvöv, no sb
raro tamen xa xotvA etiam x6 x'iptov comprehendunt, quia xoö w^pt^''^
una omnes cives participes sunt,*) h. e. zb xopiov totus populixs
exercet, xö xotvöv.vel ta xoivi eis summae potestatis partibcrs
efficitur, quae singulis civibus competunt.^^)
*) Ct. Busolt: »Die griech. Altert.« in I. Muelleri »Handbuch der ds
Altert.- Wissensch.« tom. IV (1887) § 38.
') cf. Aristot. Rhet. 1 8 p. 1365 b: ... xä^k xopta §iißp*rjtat xatd xa^ KoXt«iat<^
3oai '(äp al icoXiteiai, looaöTa xal ta x»jpta sattv. cf. Pol. III 5 p. 1278 b; KV
1 p. 1289 a; recenti voce xh xoptov tyj^ itoXixeta; est »Staatssouverainitaefc« ;
cf. Busolt 1. 1. § 45.
*) cf. Arist. Pol. ni 6 p. 1278 b.-xoptov piiv fap icavTa^oö t^ itoXitsojwi t-^
icoXeu)^, icoXlisD}ia 81 eor.v 4j itoXtxeia. "ks^tü 8'otov Iv \Lh xrxl^ dY]}j.oxpattxal^ xüpto^
b ^^0^, ..; ni 8 p. 1279 b: 8Y|jj.oxpaTia U bttv, Stav ji x6ptov xo tcXy]^; H^
1 p. 1275; IV 4 p. 1292 a; Isoer. X 36; Dem. XX 107; XIX 259; III 30;
[Dem.] Xni 31: tootcdv S'atttov iirivTCDV 5« tote [ilv 6 5-ii}io^ Seaicor/j; ^jV ««•
xupco^ drcdviuiv. . .
*) cf. Dem. XIX 154: ... ttjv ßoüXtjv TCOtYjoavTo; toö $Yjfioa x'jpiav. . .; [DeDt>^-l
XXV 23; CJA. II 17 vs. 34 sq.; U 809 b vs. 35.
*) Andoc. de myst. 15; cf. Gilbert: »Staatsaltert.« I 261 adnot. 1; Brx^o^^
1. 1. § 183 p. 165 adn. 10.
•) de bis cf. Guilelmum Hofmann »de iurandi ap. Ath. formulis« (D»^^^
stadii 1886) p. 11 sqq.
') Dem. III 26; XX 24; [Dem.] XLII 25; Thuc. I 80, 4; 141, 3; V^t ^'
2; Aristot. Pol. II 9 p. 1271 b.
•) Dem. XIX 294; XXIV 9. 97. 102. 172; XXIII 209; [Dem.] LVIU ^
Dem. VIII 21. 23; Arist. Pol. II 9 p. 1271 b.
«) Busolt 1. 1. § 188 p. 169.
^^) Aesch. in Ctes. 17; Dem. XX 108; XXIV 192; IX 44; XV 32; IH ^^'
8
Secnndum Aristotelis sententiam res publica per se ipsa
torae qnadam necessitate orta est et permanet^), popnlus antem,
li de bis rebus aliter ac pbilosophi sentire solet, rem publicam
vinitus esse institutam credidit.') Quam ob causam res publica
istar deorum omnipotens, t6 xopcov sacrosanctum vel inviolabile,
) xoivöv integrum ratumque sit oportet, quae omnipotentiae,
iQctitatis, integritatis notiones in Atheniensium civitate demo-
fatica plurimum yalent Cumque ex iuris publici Attici ratione
ilus reipublicae ex sanctitate et integritate et xoo xoptoo et
>^ xoivoö pendeat, populi est utramque rem omni modo munire
' coDseryare. Itaque si quis summum populi Imperium illegitima
'gatione violaturus esset, ut cives testarum sufiragiis decem
'norum exilio multati ante legitimum tempus revocarentur,
^ocvö{x(0v eum accusare, aut si quis remissione fiscalium debitorum
S^ta aerarii publici deminutionem illegitimam facturus esset,
is nomen per gvdsi&.v ad heliasticum iudicium deferre licuit.
Nihilo tamen secius interdum populus ipse, ut aut sanctitas
^ xopioo aut integritas too xoivoo yiolaretur, concedebat.
Quod quando factum sit, quam ob causam fieri potuerit,
tkiqne quomodo rite sit factum, hac commentatione demonstrare
tiabor. Agitur autem de instituto publico: de aSsCa«; notione
usu.
Quae Yox apud scriptores Atticos, imprimis apud oratores,
^berrimo in usu est; sed quae vis insit in verbo, quamquam
ires iam homines docti indagare studuerunt, nemo tamen ad-
c gatis subtiliter et commode expedivit. Posteaquam enim
»gustus Boeckh primus [„Staatshausb. d. Ath.*"]^) hunc obscurum
tiquitatum Graecarum locum illustrare conatus est, Georgius
'hoemann, ut verbi vim explicaret, operam dedit;*) tum copiosius
felicius res tractata est a Victore Thumser [„de civium Atbenien-
') Oncken: »Staatslehre des Aristoteles« II 8. 14.
*) cf. Oncken 1. 1. II 22 ; Busolt 1. 1. § 1 p. 4.
*) pluribos locis: cf. I 516. 580. 582 sq. II 40 sq. 64, quos occasione
^ attingemns. [Recentissimam editionem a Fraenkelio curatam inspicere
^ non licuit].
*) »de comitiis Atheniensium« p. 834; cf. eundem: »Griech. Altert.« I
'^ ; cf. etiam Rangab^ : »Antiquit^ hell^niques« I 210; Westermann in Paulyi
^^al-Encycl.« I l p. 168.
l*
sium muneribns eorumque immunitate"'), nuperrime deniqne
sagaciter retractata a Valetonio [Mnemosyne n. 8. XV (1887)
p. 2 sqq.].
lam yero nt a re gravissima ordiar, quam homines docti
nondum enuclearnnt: yerbnm aSeCac modo propria, i. e. ad io^
publicum pertinente, modo translata qnadam et amplificata no-
tione apud scriptores in usu fuisse tenendum nobis est
Atqne primum de tralatis quibusdam yocabuli aSsiacnotio- |
nibus, qnae omnes ad nnam referri possnnt, pauca dicaiD-
Significat enim SSeia metus yacuitatem siye securitatem, ita ut quid-
aut tuto rem exequi possit, i. e. libertatem*) vel potestatem vel veniait^
aliquid faciendi habeat, aut impunitatem delicti iam commissi^
vel obliyionem praeteritorum : id quod grammatici quoqne docent^
Ita Suidas iSsiac loco ponit atpoßCav, accuratius Hesychius ^^
a^poßCav et ISooaCav ä^poßov. His usus speciebus pro ftindament^:^
est significatio yacuitatis a metu yel securitatis, deinde impunitati^^-
sive cui impune aliquid faciendi yenia est, siye post factan:^^
venia datur; quare SSeia hac notione amplificata idem significat^^
quod nomina oacpaXeiai; et l^ooaCa«;. Gnius usus exempla non — '^
nuUa iam afferamus. Itaque securitatis notionem in verbo^
oMcfA inesse voluerunt cum alii tum Lysias XVI 13: ...i?^oo-
|isyo<; alo)(p6v elvat toö ttXtJ^oc (liXXovrOi; xtvSovsoeiv äSetav i|iaoT^
TrapaoxeoÄaavtt oxpateöeodau*) Saepissime autem hoc vocabulo
scriptores utuntur, ubi indicare volunt homini alicui libertatem vel
potestatem vel veniam vel impunitatem esse cuiuslibet rei faciendae^
*) (Vindob. 1880) p. 19 sqq. — Etiam in epitomis antiquitatnm Grae-
carum de iSetqt agitur, velut apud Hermannum in »Gr. Altert.« I 124, 2. 133»
3; imprimis apud Gilbertum: »Staatsalt. d. Gr.« I 271. 293. 319. 338. 345;
etiam apud Busoltium pluribus locis de ratione hü^w; dandae, nullo fere de
notione huius actionis sermo fit.
') raro Ä8eta notionem äp^ta; (i. e. vacationis) habet (cf. Hesych. s. ▼.
ä^eta), quae significatio ei adiungenda est, quam verbis »libertas aliqnid
faciendi« explicavi. cf. Henr. Steph. in thesauro Graecae linguae s. v. &^ia.
') Thumser 1. 1. p. 20 sie explicat: »venia et incolumitate aliquem, si
delictum iam commiserit, donare.«
*) cf. Herod. EX 42: . .,.ev aSetTj 81 oo icoieo{iivü)v xö )iYeiv, Latine: »haud
pro tuto habentium proferre«; Thuc. VIII 91:... el Tot<; f^ otujiaot ctpöiv äSsta
eoiat. — Lysiae loco, quem supra protuli, ut verbum xtvSovtoetv oppositum.
voci ötSetac docet, 55eta idem quod aofdXeta significat; cf. Lys. II 16; Dem*
XXI 210; XXII 25; XXUI 128. 133; XXIV 31; [Dem.] LVIU 65.
6
Teint apud Lysiam XXX 34: iXTciCouotv o(iit(; l^aicaTT^ovtec SSeiav
sh; TÖv Xoticöv xp^vov XT^tl^ea^at xoö irotetv S xt äv ßooXcoyrai, Isoer.
XIV 24: in&iSfi Sk vo(i.(Co^iv aoroii; SSsiav y^y^^^^ sroceEv o ti av
^ooXij^üaiv, Dem. LIV 21: ob& aSsiav uicdp^ecv ;coep' &{itv, ii ^v
ißpCCstv iSlaxai.^) Veniae deniqae rerum praeteritarom sive am-
BeBtiae notionem habet vox aSetac e. c. apud Lysiam XXV 28;
Antiph. V 77.«)
Bis, qnas snpra dixi, notionibuB tralatis amplificatar primaria
et principalis, qnae ad ius publicum pertinet,^) significatio/) de
HHSL copiosius nunc agendum est.
Et Westennann qnidem [in Panlyi ^Real-Encycl.'' I 1 p. 168]
^8stav bis yerbis explicat: ,rA&ia ist die Befugniss, welche der
Staat einem Individuum ausserordentlicherweise zum Behuf der
Vollziehung einer bestimmten Handlung erteilt, zu welcher
«er an und ftür sich nicht berechtigt ist;^ rectius autem Boeckh
{L 1. II 40] bis : /Afisia ist Sicherheit in irgend einer Lage oder
Handlung gegen Belangung oder Angriff."^) Sed ne id quidem
prorsus sufficere mihi videtnr. Nostris demum temporibus ho-
mines docti, ut vim a&ia«; subtilius exponerent, operam dederunt,
Teluti Thumser haec dixit [1. 1. p. 19 sq.]: ^Angustior ...vocis
*) cf. Lys. XXIX 13. I 48; Hyperid. frg. 44 (ed. Blass); Dem. XXIII
159; LI 15. 16; [Dem.] LIX 111; Dem. XXIV 205; XIII 17; XIX 289;
XXU 42; [Dem.] LVIII 6; Dem. XXIV 102. 103. 106. 217; XVIII 286:
« . uov ifp6voov Xoßovto^ S^uxy, Latine : »sententiae snae impnnitatem nacfK)s,€
Oermanioe: »Qedankenireiheit«, quem locnm ReiBke in indidbos ad orat.
Att. ita explicat: Hoooiav tob xaoTa ä^ecb^ ^vspwoai.
') Herodianus (cf. V 4, 10) nozmunquam SSciav et ^cftv^jatiav copolat; v.
H. Steph. 8. Y. SZbul — Thumser cum 1. 1. p. 21 dicit: »Deinde huc etiam eos
looos referendoa esse ezistimo, quibus noxae sociorum nomina aliquos detulisse
memoriae prodituTi« tralatam notionem ab ea, quae ad ius publicum pertinet,
non discemit.
•) In lingua sacra dicitur: 6 6«ig X4j*ir)v BcSa>oiv (cC [Lys.] VI 27),
sicat in iure publice: ö 8Yj{io< £28tav StScuaiv yel (l'^cpiCeTai.
*) Huic ea qnoque subest notio, quam Thumser 1. 1. p. 21 not. 2 vo-
<»bulo sanctitatis (äotpaXna^) explicat. Significat enim SSeia [cf. Dem. V 6. 8;
(huc autem Dem. XXIV 31, quem locum Thumser cum illis coniungit, non
pertinet)] idem quod apud Romanos »fides publica« i. e. securitas peregrinis
-data, ne oomprehendi possint, vel venia commeondi.
*) Similiter Caillemer in »Dict des antiqu.« (ed. Daremberg et Saglio)
I 66, qui non inepte £^tav ita explicat: »dispense ou exemption de la res-
ponsabilit^ que poavait entrainer nn certain acte: eile {Sbma) 6taii acoord^
^ Athhies par Tassembl^ du peuple.«
aSsiac notio optime explicari videtur, si verba äSeiav 8i8övac
Tel ^T]cpiCsa^i modo 'decernere, ne cni res Bit frandi, quae
eeteroqnin supplicio digna habeatnr, nt legis alicnius vis alicaiu»
hominis causa ad tempns tollatnrV) modo Srenia et incolnmitate
aliqnem, si delictum iam commiserit^ donare' significare statuimus;'
imprimis autem Valeton, qni SSetav his verbis sollerter explicat
[Mnemos. n. s. XV p. 2] : „Impunitas rogandi est copia data rogationi»
einsmodi impune ferendae, qua sine illa civibus lex interdixerit/
At vero non solnm, quid iuris vel quäle Privilegium iSeto^ tri-
butum sit, sed etiam, quid sit &8sia(; natura, aecuratius definiri
posse opinor. 'ASs^c^ enim, ut uno yerbo dicam, gratia a po-
pulo concessa est, quae in Atheniensium iure in priyilegiorom
Tel ^Y]f iG(tdTo>v Ix' ivSpi numero est. Nam cum adhibitis legibus non
raro civibus iniuriam fieri nimisque acerbe atque dure eos tractari
intellexissent homines, id in plerisque civitatibus agebant, ut esset
aliquis in civitate, qui legibus non obnoxius esset') atque legom
asperitatis et iniquae severitatis mitigandae ac levandae potes-
tatem haberet. Quod ins gratiae dandae nostris temporibus in
regnis longe plurimis exercet rex, in libera re publica summui»
magistratus. Leges sane, quae valent, non abrogantur, si gratia
datur, sed novum fit in beneficium hominis alicuius populiscituuL
Quod ubi fit, Bomae a populo Privilegium irrogatur, in Atheni-
ensium autem re publica, cum nemini illius iuris administrandi
vel gratiae dandae potestas tributa sit, in iure publico Attico
Vera privilegia sunt nulla.') Attamen simile quoddam Athenis
fuit institutum. Neque enim populus Atheniensium, ut gratiam
alicui faciat, poenam, sicut nostra aetate in civitatibus fit, re-
mittit aut ex parte levat, Aon impunitatem dat, sed SSstav
tribuit i. e. vacuitatem a metu accusationis. Populus igitor
in maximo comitiatu occultis sufiragiis decemit, ne is, qui
illegitimi aliquid commissurus sit, timeat, ne accusetur, neve
aut ipse aut ii magistratus, quorum sit accusationes instruere^
illum in ins vocent. Quae cum ita sint, SSeta homines inviola-
biles reddit non secus atque oxe'favTjfopta, quacum illam De-
*) cf. Boeckh: »St. d. Ath.« II 64.
') cf. MnemoA. n. s. XV p. 9.
') CniuB rei etiam alia causa snbest: leges privas rogare in iure
Attico non licmsse, sed populiscita tantum priva Valeton contendit 1. L p.
7. 15 sqq.
meBthenes XXI 33 cooiuDgit.^) Haec aSsCac vocabuli propria in
iure pnblico Attico significatio est')
A principio autem S&ca non inter instituta iuris pablici fuit,
sed, sicut pleraeqne iuris publici antiqui sollemnitates ex rebus
diyinis ortae sunt, ita SSeta ex ea caerimonia sacra, quam
IxeTT^pCocv Graeci Tocaut Civitas igitur yereeundia erga deos
commota deorum loco gratiam faeit Sed quando SSsux ex re
sacra iuris publici institutum factum sit, uon satis liquet; illud
tarnen constat, perfectae deroum democratiae temporibus, tortasse,
ut coniectura utar, iam ipsius Clisthenis aetate, certe Periclis —
siTC is publice S&iav instituit sive iam pridem institutam ampli-
ficayit — illud paulatim eyenisse. Et primum, quod sciamus,
quinto a. Chr. n. saeculo SSsta a populo decreta est,^) quibus
temporibus raro id factum esse vcrisimile est, vel accuratius, ut
Valetoni^) yerbis utar: „rogandi licentia (illis quidero temporibus)
peti potest, si lex, quae rogationem vetat, simul addit ex-
ceptionem petitae impunitatis.'*^) Saepius autem populum demo-
cratia iam immoderata facta ea potestate usum esse opinor, id
quod cum äS^ia^ natura maxime congruit. Est enim huius in-
Etituti publici natura eiusmodi, ut populus ius gratiae exercens
decreta contionis legibus superiora esse ducat, quamquam haec
lex valebat: ^fffio\La.,. |iyj&v (injxe) ßooXfj«; injxe Sf^iioo vö|ia> xo-
puuxepov elvai^); idque optimo iure, nam, ut ait Busolt [1. 1. § 3
p. 5] ^) 2 » in jedem Bechtsstaat ist der vö|io<; der eigentliche Gebieter."
Quod tamen secus accidit in Atheniensium republica, si quando
populus e. g. de debitorum fiscalium remissione agendi, quam-
quam leges id fieri yetabant, tamen yenia concessa facultatem
^) cf. Boeckh 1. 1. II 40. Dexnosthenes 1. I. haec duo Terba etiam cum
▼ocabulo ^^fi coniungit; c£ Caillemer 1. 1. I 67.
') Beete igitur naturam ithtia^ Lipsius explicat (cf. Meier et Schoemann :
>Att. Process'« p. 991) hia verbis: tRücksichtlich der in öffentlichen Pro-
zessen verhängten Strafen stand auch in Athen dem Yolkssouverain das
Recht der Begnadigung zu.«
■) ▼. infra 8. n c
*) V. Mnemos. XV p. 2.
^) De sollemni harum legum formula cf. Mnemos. 1. 1. p. 8.
•) Andoc de myst. § 87; Dem. XXIII 87; v. Perrot: »Essai sur le droit
pnbUc d* Äthanes« Paris 1869 p. 147 et 178; Busolt 1. 1. § 143 p. 129 adn. 4.
») cf. ibid. § 45 p. 42 adn. 6; § 198 p. 174. — cf. Valeton in Mne-
moeyne n. s. XV p. 389; cf. ibid. p. 10.
dabat. Itaqae olim, dum populiscita legibus coärcentur, multo
rarius quam posterioribus temporibus, quibus omnia fere penes
populum erant et ex libero eins arbitrio fiebant, ius gratlae dandae
populum Atheniensium exereuisse yerisimile est.
Sed iam videamus, quibus in rebus vel quibus homiaibvs
petentibus illa gratia, quam seeundum ius publicum Romanonm
Yocabulo priyilegii significare liceat quamque nos recenti nomiAe
„Indemnitaet**^) vocamus, data sit
Ut paucis rem complectar: ''ASsta id Privilegium est, quo
populus, penes quem summa potestas est, in maximo comitiata
occultis suffragiis aut rogatori rogationis alicuius ferendae, quB»
aut TÖ x6ptov aut zb xotvöv (vel potius aerarium et publicum et
sacrum) violetur, aut ipsi harum rerum violatori yeniam sive im-
punitatem concedit. Itaque id priyilegium semper eiusmodi est,
ut quis gratiam aut sibi aut alteri rogans rei publicae aii^
summam potestatem yiolaturus aut opes illegitime deminutum^
sit. Nunquam yero SSetav dari necesse fuit ad ea priyilegi
irroganda, quae praemia erant et honoris causa dabantur. Su
igitur natura haec privilegia leges violant, quippe quae et xb xopco*^
inviolabile et xö xotvöv integrum servanda curent. Venifc-
autem et impunitate a populo data rogator poenas ex legibus
illis constitutas non luit, itaque, nisi certa poena proposita est,
illa, quam Graeci yp^tV ^apavöjwov vocant, actio iudicialis pro-
hibetur, cui omnes illegitimae rogationes subiectae sunt, aut ille
poenas non subit, quibus, si iSsia data non esset, afficeretur.
Eis, quibus SSsia data non est, saepe actio acerrima IvSet&c instat,
in qua supplicium propositum esse solebat, semper autem ro-
gatores 9capavö|ia)v accusare licet, cui actioni rogationes ipsae,
etiamsi rogator impunitatem nactus rogationesque perlatae essent,
semper obnoxiae manserunt, sicut, ut analogia utar, rogator
quidem unius cuiusque psephismatis tantum per annuum tempus
Ypaf-Q 7rapavö(i(ov subiectus fuit, sed rogatio ipsa perpetuo sub-
iecta mansit.^
») cf. Boeckh: *St. d. Ath.c II 41; Lipsins: »Att. Proc*€ p. 991.
*) Itaque id, quod Valeton (Mnemos. n. 8. XV (1887) p. 5 et adn. 1)
putavit Ypa^Y^v icapavojjuuv non suffecisse, reiciendnm puto. Caosae enim Tili
docti magna ex parte eiusmodi quidem sunt, ut afferri possint, cor haec
actio non perfecta institutio habenda sit, sed '^pcvfyiv icapavofKov non
Quare denique populas sammnm illud Privilegium impertiverit,
postea demonstrare conabor; in Universum tamen iam hoc loco
dici potest semper rei publicae commodum esse causam, cur t6
lübficoy aut xb xavöv ut violetur, populus concedat.
Sed priusquam ad singulas res pertractandas nos vertamus
anquiramusque, ad quas rogationes ferendas SSeiav dari oportu-
erit, disceptandum est, quibus rationibus propositis materia optime
disponatur. Et lulius Pollux [VIII 96] quidem de oSe^ dicens
niateriam disponit hunc in modum: i^ Sä Ss^ytipa IxxXrjaia avstxac
^; ßoDXo(iivoiC, txexTjpiav dsjjivocc, )ilfstv aJS&Gx; nBpi ts tcov ISfcov
taX x(bv §r^[toa{tt)v; aliter Schoemann [«de com. Ath.** p. 334],
qni haec dicit: „Duplex statui potest illorum supplicum genus:
altenuD eorum, qui beneficiuni aliquod aut auxilium a populo
petant; alterum eorum, qui maleficium aliquod delaturi, cnius ipsi
affines sunt, impunitatem a populo poscunt. " Sed nobis explicatione
ootionis iStia^ privilegii supra allata per se ipsa dispositio ma-
^riae in duas partes generales offertur:
""ASeia ei opus est, qui rogatione aliqua
I aut summam populi potestatem violaturus
II aut aerarium (a) sive rei publicae (b) sive deorum
[aut (c) quinto quidem saeculo res familiäres
civium] illegitime deminuturus est.
Ante omnia autem secemamus necesse est^) eam veniam
^^2 impunitatem {Ä)y quae legis aut psephismatis cninsdam ro»
^"tori conceditar, (h, e, venia vel impnnitas rogandi), et eam
^J>nnitatem {B\ quae ipsa rogationis Unis est, id est quae saa
^^ius causa petitur, (h. e. impunitas indicandi delicti et venia
oonuneandij.
ii^lo modo demonstrare mihi videntur. Itaque in Hyperidis causa, cuius
[T^in.] XXVI 11 mentionem facit, haec sola actio adhibita esse videtur, et
id, quamquam rogationem ille talerat : slvoi xoi>^ 3cTi{jLoo^ hnv.\Lo>}^, ad quam feren-
dam venia ei non concessa erat. Confer etiam accosationem Timocratis (Dem. or
^^IV). De YP^'9 icap>av6puy contra dationem civitatis instituta v. infra in
libri alteriüs cap. 11 et HI. — Ceterum huic quoque actioni (fp. i:ap.) gra-
YUsimae poenae propositae erant.
*) cf. Mnemosyne n. s. XV p. 2.
A. Venia vel impunitas rogandi a populo concessa.
I. Populas ei yeniam dat, qui rogatione summam
potestatem (tö xopiov) Tiolaturns est; vel, ut accaratias
sententiam meam explicem: impunitate rogandi opas fuit, si qnia
impedituruB esset, ne ii, quos populus sive ostracismo in decem
annos sive asifofic^ in perpetunm relegasset, exules, aut ii, qaos
capitis deminutione multasset, capite deminati manerent. Sed
singula iam yideamus.
1. Eins a§s(ac speciei, quam primo loco tractare in animo
habeo, memoria yalde lacunosa et manca est. Agitnr autem de
ostracismo, qnam actionem, antequam nos ad quaestionem ipsam
vertamns, summatim attingere liceat.0
Lex fnit, ut, si quem populus Atheniensium occultis suffragiis
in maximo comitiatu per ostracismum danmasset, is intra decem
dies ex Attica exulatum abiret in decem annos.') Sed neque
capitis deminutio (atiiiia) neque bonorum publicatio^) homini
testarum suffragiis e civitate eiecto accidit; manifesto enim
ostracismus non actionis iudicialis instar habebatur.^) Intra iUud
*) De modo huius actionis instruendae relego ad eos homines doctoe,
qui totam materiam congesserunt : Lugebil: ȟb. d. Wes. u. d. bist. Bdtg.
d. Ostracisin. in Ath.« in Jahrb. f. klass. Phil. Suppl. IV (1861); FraenVd:
»Att Geschworenenger.c (Berol. 1877) p. 14 sqq. ; Gilbert: »Staatsalt.« 1 2948qq.;
Busolt 1. 1. § 192 p. 173 sq. ; nuper accuratissime res tractata est in Mnemo-
syne n. s. XV 129 sqq.
') Secundum Schol. ad Aristoph. Equ. t. 855 (cf. Lex. rhet. Cant.
8. Y. ^oip. tpono^) homines docti putavenmt illos in quinque tantum annos
posteriore aetate e patria ezpnlsos esse, quod in suspicionem vocaTÜ Valeton
1. 1. p. 339 adn. 1; cf. etiam Gilbert I 295, l.
') cf. Meieri: »Historiae iuris Attici de bonis damnatorum et fiscalium
debitorum libri lU (Berol. 1819) p. 98.
*) cf. Platner: »Proz. u. Klagen bei d. Att.« (Darmst. 1824) 1 389. —
Busolt dicit eam actionem »einen Akt politischer Zweckmässigkeit« ; cf. 1. 1.
§ 192 p. 173 adn. 7 et p. 174; Valeton: Mnemosyne XV 342.
11
decenninm qais rem familiärem exulis administrayerit, non tra-
ditur: propinqnos aut amicos id fecisse Terisimile est. Cum
igitnr hoc proprium illius esset exilii, ut neqne bona pablicarentur
et tempus exilii determinaretur,*) non verbo yofTjc, sed {tetaatioecDc*)
ntebantnr in iure publico Athenienses. Quarnquam aatero totus
popalüs — sex enim milia Atheniensium, qni numerus minimus
erat eorum, quos in suffragia ire oportebat, ex fictione iuris
publici Attici totius populi loco fungebantur*) — exilinm decre-
Terat, fieri tarnen potuit, ut poena remitteretur et tempus remotio-
nis minueretur. Nee pauci exules ante decimum annum populi-
Bcito revocati sunt^) Revocandi autem modus extraordinarius
Tidetar fuisse: hanc enim rogationem ad populum ferre nemini
licoisse nisi impunitatis indulgentia impetrata opinorSchoemanno^)
adstipuiatus. Ac duobus Plutarchi locis^) significatur id revocatio-
1U8 Privilegium nisi sollenmi psephismate irrogari non potuisse^
qaamquam non diiucide dicitur eis rogatoribus aSeio^ opus fuisse.
Qua obieeta difficultate prohibebant Athenienses, ne rogatio de
f^vocandis exulibus saepius ferretur.
^) cf. Schoexnann: »de com. Ath.« p. 246; Said. s. y. oatpaxiofio^.
*) cf. Aristot Pol. m 13 p. 1284 a; [Dem.] XXVI 6; Lex. Khet. Can-
**br. 8. T. h<rzp. tpoiwx; [Philoch. fr. 79 b ed. Muell.]; cf. Schoemann: »Anti-
^uit. iur. publ. Graec.« p. 98, qui [leiaoraotv vocabulo remotionis vertit.
') de bis cf. alt. commentat. libr. cap. I.
*) cf. Scboemann: »de com. Ath.c p. 246.
^) cf. eondem: »Griech. Altert.« I 399; Mueller-Struebing: »Arist. u.
i hiat Krit« (Lipe. 1873) p. 313 sq.
•) Flut. Pericl. X; Cim. XVU; cf. Plut. Aristid. VIU: Tptx<|) V frei
^^(^Yzo xol(; jw^ottoot (cf. [Dem.] XXVI 6; Lugebil 1. 1. p. 132) xadoiov.
^08 generis exules Plutarchus significet, manifestum est. Agitur praedpue
^^ revocando Aristide, qui testarum suffragiis e patria erat eiectos (cf. ibid.
VD). Etiam yerba: Xdoavrs^ töv vojiov (sc. hz* &v^i) ad ostracismum per-
tinere mihi videntur. ()uid autem hoc loco numerus pluralis (tol^ fu^oxtuoi)
flgüificat, cum alioe quoque viros ostracismo expulsos eo tempore esse auctores
iK)D tradant? Plutarchum sane diversas res confudisse vel potius rem non
accnrate exposuisse opinor. Tum enim omnes, etiam ii, qui non per ostra-
cismum, sed alio modo exules facti erant et propter exilium (cf. And. de myst. 78)
expertes amnestiae, revocatos esse vensimile est, itaque id quod Andocides
(de myst. 107) de pugna apud Marathona commissa tradit, ad pugnam
Salaminiam referendum esse cum Carolo Scheibe [»Oligarch. Um wälz, zu
Ath.« (Lips. 1841) p. 38 adn. 19] arbitror. Horum exilium verbo furaotdosoi^
non accurate significavit Plutarchus.
12
Qaae cum ita 8int, — causas aatem infra afiferemas —
mirandum est, quod psephisma sex miliom civium suffragiis
occultis perlatum impimitate rogandi totidem suffragiig ctecreU
simplici populiscito abrogari potuit. Populas scilicet snmina
potestate nsas in populisciti incommodi ac molesti locum sab-
rogabat alterum^ quod temporariis volantatibus populi aptins
esset. ^) Ut autem caasa huius iSeiauz dandae intellegi posait,
nonDulla de ostracismi notione disseramus necesse est Atqne
olim quidein homines docti existimaverunt Clisthenem') testanun
suffragia instituisse, nt probiberet, qaominns sicut superioribos
temporibus viri, qui vel opibas vel aactoritate vel yirtnte im-
primis laude bellica insignes in civitate essent populique libertati
officere viderentur, rem publicam in periculum discrimenque ad-
ducerent. ^) Qnocum ostracismi consilio id, quod auctores tradant,
congruit, ostracismum initio in socios Pisistratidarum adhibitom
esse, in quorum numero Hipparchus erat, qui primus testanun
suflragiis de civitate exterminatus est.^) Hanc autem sententiam
ita impugnayit Lugebil^), ut exponeret ostracismo abusos esse
principes factionum ad sua consilia exequenda, qui populum com-
moverent, ut ipsorum partes sequeretur, itaque rem publicam a
seditione civili tuerentur;^) quod ad ea quidem, quae inde ab
ineunte saeculo quinto facta sunt, quadrare concedendum est
Apud Plutarchum compluribus locis,quibus de ostracismo agitur/)
diversae opiniones (et Lugebili et aliorum) quasi in specnio
') Simile aliquid in secunda Andocidis oratione (ic. x. eauxoü xado^)
legimus, qua Andocides a populo impetrare studet, ut &l9ta pridem sibi
decreta restituatar (§ 23 et 27). Eodem pertinet» quod civitatem per sex
milia civium decretam fpaft ^ol^vo^v abrogare licuit. v. Hofmann: *^
iuraudi ap. Ath. formulis« p. 11; CaiUemer: »la naturalisation k Ath.« ?^
1880 p. 14; Y. infra in libro altero. In bis rebus accidit, id quod ArUi^
teles (Pol. lY 4 p. 1292 a) dicit: xopiov d' eivac to icXi^dtt^ xod [uri xbv vd^lov.
») cf. Buflolt 1. 1. § 135 p. 121 (contra v. Oncken: »Staatelehre« H -*^'
cuius sententia non recta est); Yaleton: Mnemosyne I. 1. p. 129 sqq.
') Meier: »de bon. damnat.« p. 98.
*) cf. Scboemann: »de com. Ath.« p. 246 sq. et adn. 13. 14; OncP^^j
»Staatel.« II 459 sq.; Gilbert: »Staatealt.« I 144 sq.; Busolt 1. 1. § 135 p. ^^
adn. 9; Mnemos. 1. 1. p. 130 adn. 2.
*i cf. Jahrb. f. klass. Phil. Suppl, IV (1861) p. 124-136; Oncl^^'
»Athen und Hellas« (Lips. 1865) I 119.
•) cf. Oncken: »Staatel:« II 461.
^) cf. Plut. Themist. XXU; Aristid. I. VIl; Poll. VIII 20; v. Schoem».*^'
»de com. Ath.« p. 243 not. 2. Contra cf. Plut. Pericl. XIV.
eernimtur. Mihi Lngebil ostracismi originem non recte videtar
intellexisse ; rectios iadicavit Platner [„Proc. u. Klagen"^ I 387 sq.],
qm diversas Plutarchi opiniones dnplici genere ostracismi explicare
stndet Optime antem Gilbert [„ Staatsalt ^ I 145] bis verbis rem ex-
po8mt:,Er8t in der späteren Zeit ist der Missbrauch aufgekommen^
den Ostracismns zu Parteizweeken zu benutzen. Von dieser miss-
bräuchliehen Anwendung desselben, welche aber bereits im An-
fange des 5. Jahrh. eingetreten ist, gilt dasjenige, was man
Terkehrter Weise als das ursprüngliche Wesen des Ostracismus
anfgefasst hat''^) Recte igitnr Aristoteles [Pol. UI 13 p. 12S4a]
ostracismum explicat,*) qni, cum paulo infra addat: o^ fap IßXecov
(sc. al ÄÖXetc) irpöc to vffi :roXiTsiac tijc olxsfcac cpjjty^pov, oXXa
OTooiaatixdx; r/pÄvto tote 6oTpaxta(i.oi<;, ipse testatur commntatam
ostracismi vim et dilucide distinguit,') quam ob rem ostracismus
institntas et ad qnas res postea usurpatus sit.^) Verum autem
Clisthenis, qui ostracismum instituit, V aleton [Mnemos. n. s. XY]
intellexit consilium. Institait enim Clisthenes ostracismum propter
^nnidis suspicionem, in qua tunc erant demagogi nobiles.
Qnare omnes quidem demagogos nobiles relegationem meruisse
^tatuit, sed quis eorum relegandus esset, populi arbitrio permisit
VQae cum ita sint, eiectus est demagogorum aliquis, non quod
*) cf. Busolt 1. 1. § 135 p. 121 sq.; cf. etiam Valeton 1. 1. p. 340 adn. 1.
') his verbis: 6 (f'^p) o(Tcpaxto|i6^ rfjv aorr-v f^et &j\ajuv xpoitov xtvd tij»
«oA^oottv too^ 6icepi)^ovTa^ xal '^a^zotty. cf. V 3 p. 1302 b.
'j cf. Thucyd. VIII 73, 3: . . . twoxpaxtafuvov [sc. TicipßoXov] ob ttä ^üvqijjlsu)^
^ «i4uifwiT0? ^oßov...; cf. Plut. Alcib. XIIl; Cic. Tuscul. V SO; v. de hac re
''^eton Mnemos. n. s. XV p. 350 sq. p. 354 sq.
*) Ex democratiae quoque natiira et ratio et notio ostracismi intellegi
P^^tmt. In democratia enim pauperes (cf. Arist. Pol. III 8 p. 1279 b) — ut
^^ Aristoteles: ot iito^ — summam exercent potestatem, et omnes pares
««^t (cf. Arist. Pol. m 13 p. 1284 a; v. Busolt 1. 1. § 45 p. 42 et adn. 2),
^ aristocratia antem ot ::Xo6atoi; quare Aristoteles [Pol. III 8 p. 1279b] recte
tti^t: (|i ol ^ta^spoostv yj ts SrjjLOxpaT'a xal 't\ oXt^ap^^a öcXat^Xwv, itevta xal
kX&oto; eotiv. . . [cf. Büchsenschütz: »Besitz u. Erwerb im gr. Altert.« (Hai. 1869)
p- ^ adn. 3]. Cum autem homines ingentibus pocuniis aut summa auctoritate
intet dyes excellentes in democratiae angustis quasi finibus versari non
possint, immo rei publicae periculosi sint, ostracismus institutus est, ut ei
liomines e civitate expelli possent. (De iure, quod populus in hac re exercuit,
cf. Schoemann: »Griech. Altert.« I 182 sq.). Cf. etiam id, quod exposuit
VaJeton. Mnemos. XV p. 134 sqq.
/
u
aliis periculosior esset, sed quod plebi magis displiceret Et
sane iram populi maxime ad potentissimum quemqae pertinera
Clisthenes non ignoravit, sed id ei nullius momenti fuit. Ut
igitur paucis verbis rem comprehendamus: ostracismus nihil aliod
est quam iTci/eipoTovla demagogorum. Fictio utique ea erat, at
populus Atheniensium per ostracismum eos in exilium expelleret,
a quibus libertati civitatis periculum imminere videretur. Et
simulac populus ostracismum decrevit, eodem tempore is, qnem
populus designaverat, rg TcoXiteCGf putabatur periculosus idque exilio
decem annorum quasi expiabat Ätqui eos homines populus ipse
ante legitimum tempus non raro revocavit certo quodam consilio
commotus. Considerantibus enim nobis eas revocationes in maximis
tantum periculis discriminibusque rei publicae — cui Aristidis,
Alcibiadis, aliorum non in mentem venit? — factas esse, facüö
intellegitur publici emolumenti causa eos revocatos esse. Namque
cum Status et salus rei publicae in summas angustias addacU
esse viderentur, praeclarissimos viros, quamvis periculosos rei
publicae, revocare populus maluit;^) confisus igitur illos nihil
aliud quam patriae libertatem vindicaturos populus Atheniensiun^
ex duobus malis minus elegit. Sed quod populi voluntas, qua0^
in maximo declaraverat comitiatu, neglegitur, itaque zb mhpiff^
violatur et res publica audacter in periculum vocatur, rogatoi^
äSsta impetranda est. Quod, etiamsi certis veterum scriptoruU*
testimoniis non affirmatur, tamen pro certo statuendum e^t»
Quamquam Valeton hanc sententiam reicit. Dicit enim rogationeU»
non legitimam eam quidem fuisse, sed ratiim factum esse po"
puliscitum, „quia nemo fuisset, qui 7rapavo[uav persequeretur."^
Tamen iam ex eo, quod non raro revocationes factas memoria^
proditum est'), patere videtur eiusmodi rogationes (venia scilice*
concessa) ad populum ferre licuisse. Atque, ut ego opinor, nuii-
quam potuit fieri, quin civitas Atheniensium omni tempore ac-
cusatorum copia abundans a rogatoribus rationes rogationum noD
legitime latarum reposceret. At, inquies, tale quid nunquato
factum esse non certo possumus scire, cum scriptores nescio qa^
casu de hac re nihil tradiderint Concedo. Verum rei public*^
»J cf. Plut. Aristid. VIII; Cim. XVII.
*) cf. Mnemos. 1. 1. p. 11 adn. 3.
^) cf. Mueller-Struebing : »Arist. u. d. bist Krit.« p. 313.
15
iuga legislator sapiens impedire non poterat, quominus populus
raeclarissimom quemqae, qui nullum aliad delictum commisisset,
aam ut rei publicae libertati pericnlosns haberetar, in angnstiis
^mm revocaret; et popnlaris legislator rationis suae ac propositi
lemor populo potestatem decreta temporaria faciendi servare
ebnit, dummodo praeeaveret, ne illam nimis immodice exerceret.
uod a^stc^ effectum esse demonstravi, quae, ut ex re sacra
ablicnm institutnm fieret, haud scio an ipse Clisthenes, qui
^tracismum instituit, lege sanxerit.^) Opas autem fuit rogatori
^t'x, quod summae populi potestatis violandae auetor faetas est.
2. Atque eadem fuit causa eins, qui populum commoturus
at, ut exules revocarentur.
Sunt enim in iure publico Attico duae exilii formae secer-
'Hdae, quas Atbenienses verbis ö'3tpax:'3[io0 et astyoYiac s. ^^ffi
gnificant.*) Discrimen autem, quod iam supra (p. 10) breviter
tigimus, triplex est. Nam ostracismus nibil aliud quam ratio
i publicae tuendae, ea autem, quam Graeci ostp^iav vocant,
'Qleribus quibusdam poena constituta est; deinde ostracismus
Milium decem annorum, p^nj s. as'/f07(a, ut ipsum nomen de-
OQstrat, sempitemum exilium fuit; denique is, qui testarum
tffragiis e ciiritate eiectus est, nuUam rei familiaris iacturam
cit neque bonorum ad tempus tantum in suspenso relictorum,
^ interdictione autem aquae et ignis etiam bonorum publicatio
^üiuncta est. Vidimus, quibus condicionibus exilii tempus
vium per ostracismum relegatorum potuerit imminui. Sed
^tne omnino de eorum quoque revocatione cogitare, qui aquae
' ignis interdictione sempitema puniti erant? Notum est exules
^ amnestiae quidem, quae anno 403 decreta est, participes
^8e: cum enim post triginta tjrrannorum Imperium dissolutum
■öuis memoria discordiarum sempitema oblivione deleta esset,
toen in iusiurandum senatorum hoc receptum est: xal oo S^So[iat
'fet&v ot)SI a;:a7'a)7'Yjv svsxa täv xpöt£f>ov 7sifevYj(iivö)v, tcXyjv täv
^ovtwv („neminem, nisi exules, deferri ducive sinam praeteri-
*) V. supra p. 7.
*) Tertia forma, quam Meier: »de bon. damn.« p. 99 commemorat, non
^^^ loci est.
j6 _
toram causa) ''.^) Atqae similiter in Patroclidis psepbismate,^ ex
quo capite deminuti et debitores public! restituuntur, ob homicidioia
commissum capite damnati aut exilio') puniti homines excepü
sunt. Denique huius loci nonnulla verba sunt iurisiurandi heli-
astarum apud Demosthenem Timocrateae inserti;^) lex enim dd
iure iurando quodam lata — quod iusiurandum sit, ambiguum
esse possit — haec est: o\>Sk tooc yeoYOvtac xaxdS»» oh^ &y dd-
varoc xat^Yvcoarai („exules non reducam neque capitis damnatos^
qui supplicium subteHugerunt").^) Quibus rebus, quam diligenter
Athenienses id egerint, ut exulibus omnem spem reditus eriperent^
perspicuum est.^) Atque Hyperides, cum clade ad Chaeroneam
accepta rogasset,^ ut liberi fierent servi, civitate donarentur per-
egrini, capite deminuti restituerentur, exules reducerentur, iropot-
*) cf. Andoc. de myst. § 91; ad h. 1. cfl Gilbert 1. L I STSsq. adn.2.—
Scheibe: »Die oligarch. Um wälz, zu Ath.c p. 137 sq.; Dict. des antiqu. I 233;^
cf. etiam CJA. I 9; IV 27a vs. 7 sq.; Hofmann: »de iurandi formulis« p. 40.
— De bis Ev^etjsw; vel iiraYtoY*^^ actionibus cf. H. Meuss: »de äim-^üix^jf;
act. ap. Ath.c Vratislav. 1884 p. 16 sq., imprimis p. 33 sq. — Ck>ntra Solon cum
multos alios peregrinos tum exules (feüfovxa? ienpoYt^ijt r)]v kaxyzaty) civitate
donavit, quippe quibus in patriam redeundi nuUa spes esset. c£ Plut. SoL
XXIV.
') apud Andoc. de myst. 78 servatum; cf. ibid. § 80.
') Supplicium capitis et sem}.itomum exilium antiquissimis temporibus
iuxta aestimantur; cf. e. c. [Aescli.] epist. XII 5; CJA. 11 17 vs. 59 sq.
*) de boc iureiurando cf. Fraenkel: Hermes XIII 452 sqq.; de nonnullis
litis instrumentis, quae extant in Demoetbenis Timocratea (or. XXTV), cf. R.
Scboell in Sitz.-Ber. d. k. Bayr. Acad. d. Wissenscb. (pbilos.-bist. Classe) 1886
p. 83 sqq. et de hoc ipso iureiurando cf. Hofmann: »de iurandi ap. Ath.
formulis« p. 3 — 28; ad quam commentationem v. C. Schaefer: Berliner Pbilolog.
Wocbenschrifb 1888 num. 13.
^) Extrema enuntiatio lacunosa est et ita fere supplenda: »qui suppli-
cium subterfugerunt.« (Ad loci sententiam v. PolL VHI 117: fi«Ä ^ tiv
Tcpoiepov XoYov ^Yjv (po^etv, et xt^ y®^^*? ^^''Q ftKcxTovtt»^, ubi Meier coniecit: al ji-rj,
Hemsterh.: «Xy^v et xt(;). Hie iuris iurandi locus genuinus est, sed dubium
esse puto, utrum post triginta tyrannos receptus posteaque abolitus sit, an
semper valuerit aut in ipso heliastarum iure iurando aut in alia quadam iuris
iurandi foimula scriptus. (cf. Fraenkel 1. 1. s. fin. commentat.). Cetemm
cf. Hofmann 1. 1. p. 13, qui locum ad iudicum iusiurandum pertinere
semperque valuisse putat, quae sententia mihi quidem reicienda videtur.
«) cf. [Lys.] VI passim, e. c. § 15. 18; cf. etiam Dem. XXTV 153:
. . . xal ::3pt T(üv ^peü^ovituv xaö^Soo xal icepl tüiv ^Xu>v ituv Seivote&tcuv.
') cf. Lyc. adv. Leoer. XI § 41; v. de hac re Schenkl: »Wiener Stud.c
n 173.
17
vö(Uk»v ab Aristogitone accnsatus,^) sed Ps.-Plutarcho anctore
absolutus est^) Yetiti igitar erant cives reditom exulum rogare.
Nihilo tarnen minns illos nonnanqnam revocatos esse constat')
Ex quo sequi mihi videtar, nt, qui exulom, sive singalorum^)
^ive (in amnestiis) complarium, revocationes rogare vellet, ei
iSeCq. opus fderit/) Et Hyperidem qaidem ob civitatem peregrinis
dandam et exnlum revocationem rogatam icapavö|i.a)v accusatnm
esse snpra commemoravirnns. Alii antem, qui eandem illegitimam
rogationem tolerant, non in ins sunt vocati. Ergo nulla alia ex
causa fieri potnit, ut Hyperides accusaretur, quam qnod rogator
legitima qnaedam observare oblitus erat, vel, ut aliis verbis dicam,
quod orator — causam autem ignoramus — veniam rogationis
ferendae sibi dandam non curaverat.^) Sed, ut Piutarchus tradit,
absolutus est, quoniam populus manifesto rogationem Hyperidis
approbavit et liberaliter impunitatem dedit legum laesarum.
') cf. [Dem.] XXVI 11. — Fortasse huic rei etiam tv^tSt? propoeita erat;
T. de hac re Mnemosyne n. e. XV p. 5.
') cf. Meier: »de bon. damn.« p. 50 not. 157: »Habemus fragmentom
defensionis Hyperidis ap. Rutil. Lup. p. 63 (a Ruhnkenio praeclare emenda-
tiun): *Qmd a me saepius bis verbis de meo ofßcio requiritis? »Scripsisti,
Dt serrijB libertas detur?« Scripei, ne liberi serritutem experirentur.
»Scripsisti, ut exules restituerentur?« Scripsi, ut ne quis exilio afficeretur.
»Leges igitur, quae probibebant baec, nonne legebas? « Non poteram, propterea
quod litteris earum arma Macedonum opposita officiebant.'
») cf. e. c Lys. XXV 27.
*) Cf. Lipsius: »Att. Proc.'« p. 993 not. 640. — Ceterum num sin-
gulorum revocationes acciderint, pro certo dici non potest. Nam etiam
Alcibiadis revocatio, quae commutatione rei publicae facta a populo decreta
est, amnestia quaedam videtur fuisse; cf. Tbuc. VHI 97.
*) De revocatione sollemni populiscito decreta cf. Tbuc. VUI 97, 3.
81, 1; Plut. Alcib. XXXTH; Diod. XHI 69; Lipsius: »Att. Proc.*« p. 992. —
Ceterum exules, qui ipsi veniam a populo petituri Atbenas redire volebant,
per litteras plerumque populum rogabant, ut fides publica (^Seta) sibi daretur
[de bac re v. infra s. B 2 a], propterea quod exuli periculosissimum erat vel sub
tntela deorum a populo veniam petere. Haec enim tutela non semper se-
cnritatem praebuit; cf. e. c Lyc adv. Leoer. § 129, qui Pausaniam regem in
templo Minervae fame enectum esse tradit bis verbis: xol ic&oiv imoY)p.ov iicol-
nr^oav (sc. ol AaxeSoufAOvtoc) x*)]v tifiiupiav, &r ohh^ al icapa Kjüv d-euiv ImxoopCot
YOt^ icpo^oi^ ßoir)^o&aiv.
*) Valeton 1. 1. p. 5 (cf. ibid. adn. 1) Hyperidem, cum 55etav nactus
esset, tarnen itapav6}jui>v accusatum esse contendit. Sed illi äSsiav concessam
esse prorsus nescimus.
2
18
Ceteram yerisimile est Hyperidem in defensione exposaisse, qua
de causa psephisma illegitime tulisset. Qaodsi qnis snspicetar
Hyperidem ob nullam aliam causam Tcapavöjixov accusatum esse,
quam quod rogavisset, ut civitas peregrinis daretur,*) fragmentum
defensionis, quod extat,') satis demonstrat Hyperidem etiam
causam exulum sua opera revocatorum dixisse. Denique dabito
an ex verbis Plutarchi, quibus de Alcibiadis revocatione agitur,')
id, quod supra diximus, conici possit. Atque etiam aliae cansae,
quae rebus ipsis suppeditantur, ei rogatori iMoL opus faisse
comprobant. Reditu enim exulum vel potius revocatione violatnr
iusiurandum, quod senatus iuravit. Contio igitur rogatione pro-
bata consulto iusiurandum laedit, quod senatores per tres deos
publicos iuraverunt, laedit divinum rei publicae ordinem, laedit
sacras leges*) et rei publicae instituta, et iusiurandum con-
temnendo iras caelestes in se ipsa detestatur.^) Quam ob caasam
rogatorem 7capavö[ia)v accusare licuit. Sed rogationem exules re-
vocandi ferri omnino lex vetat, quia zb xoptov t-^; roXiteCa; vio-
latur, ita quidem, ut populus, postquam pro scelere commisso
aquae et ignis interdictionem sempiternam constituit, ut poenam
remittat, commoveatur. Nam si quem iudicium heliasticum, penes
quod summum harum rerum arbitrium erat, exilio sempitemo
multasset, poena remitti non poterat;^) si autem remissio roga-
batur, tb xoptov violabatur, perinde atque xob xoivou integritas
violabatur rogatione facta, ut pecuniam aerario debitam popolas
remitteret.
Quare exulum restitutio Privilegium erat, quod impunitate
^) In hac re yP*?'*!^ itapavojjLüiv intendere licuit; cf. [Dem.] LIX W»
Schoemann: »de com. Ath.« p. 338; Meier: »de bon. damn.« p. 57. — ^**
eam, de qua supra ag^tur, rem cf. Schenkl 1. 1. IT p. 173.
') V. supra p. 17 adn. 2.
») cf, Plut. Aldb. XXXni.
*) de quibus legibus haec dicit [Dem.] XXV 21: mtSi] toivov ol >*^^
futÄ TOü? ^o6( 6p.oXoyoövrat o<uCttv ri^v itoXtv . , . ; cf. Aesch. I 5 ; Dem. ^-^
225. Populus autem legum custos e^t, ut e. c Aesch. I 7 dicit.
*) cf. Lyc. adv. Leoer. § 76: Sv (sc 5pxov etjrrjßtxov) t\ piv ofuujioxs A
xpaTYj(;, (pavepw^ ^iruopxfjxc , xal oö [iovov öjia? 4j5txYjxev inWä. xal zlq tö
•^otßTjXBV ....ivO-' luv Sixatmg fiv oitiv xal 6itip 6fi.u>v xal öidp td>v
tt}ia>p-r)aouo6«.
•) Cf. Schoemann: »Gr. Altert.« I 399.
19
n data rogare nemini liceret.^) Cur antem venia rogandi data
, eadem cansa est, qaam supra, nbi agebamns de vironim
r ostracismnm eiectorum revocatione, attulimns: rei pnblicae
[nmodum, cai omnia cednnt. Si igitur rei pnblicae salns
stnlat, sanctissininm iasinrandnm sanctissimaeqne leges vio-
itur.*) Verum enim vero extra ordinem tantum et potissimum,
m de amnestiis agebatnr, in summis rei publicae discriminibns
ibrae revocationes exnlnm factae sunt: ita bello Persico,')
st bellum Peloponnesiacum eonfectum,*) alias.*) Tum civitas
lita rerum ante actarum revocat cives expulsos, ut patriam
^anttir; deos autem laesos sacris placat, quibus non oblatis
^pbisma rite perferri non potest; si bene ceciderint sacra,
icatos se esse di ostendere creduntur.
Cnius i%(ac speciem quandam paueis exponam: Caedis yo-
itariae reis post primam defensionem, si causae diffiderent,
loiitario exilio solum vertere licuisse constat.') Quo facto
lenndi yeniam dare propinquos lex vetuit, et thesmothetarum
t videre, ut exules eins generis reduces morte punirentur.^
odsi quis revocationem illorum rogaturus esset, id nisi venia
pull impetrata fieri non potuit. Kam revocatio quidem cum
•es violat tum deos, quorum loco popnlus interfectorem a republica
3ladit;^) redux autem interfector civitatem universam poUuit.
^) Ad sententiam noetram Schoemann in »antiqaitat. iur. publ. Gr.<
pe accessit, ubi (p.234) haec dicuntur: »Etiam alii exules, qui non OBtracismo
iadicio damnati simulque infamia (äxiida) et bonorum publicatione puniti
nty restitni non poterant nisi populi iussu; nee alia ulla poena legitime
i a populo in comitiis remitti aut imminui, nee rogari bac de re populus
>erat, nisi venia ante impetrata.« Disertim autem Scboemann diZeicf, opus
Bse ad banc rogationem ferendam [>Gr. Altert.« I 399] affirmavit argu-
•ntijs sane non allatis; nee secus Lipsius: >Att. Proc.*« p. 992.
') Ex sanctissimis autem legibus ima erat baec: xoo; ^fr^ovza^ ji-Jj
tdq-etv, id quod ex natura et condicione antiquarum rerum publicarum
bellegitur; cf. Cic, Verr. V 6.
») cf. Andoc. de myst. 107. 109; Scheibe 1. 1. p. 38 adn. 19.
•) cf. Andoc. 1.1.80; Meier: »de bon. damn.« p. 229 not. 247; Scheibe 1.
p. 38 adn. 20.
*) cf. Xen. B. Gr. II 2, 11. 20. 23; Lipsius: »Att.Proc.«« p. 992adn. 638'.
•) cf. Poll. Vni 117; Meier: >de bon. damn.« p. 18 (adn. 47); Gilbert
368 adn. 1.
») cf. Poll. Vm 86; [Lys.] VI 15; Dem. XXHI 31; Gilbert I 368 adn.
H. Meuss: »de äKor^oy^rf actione« p. 19 sqq.
*) cf. Gilbert I 361.
2*
20
3. Consimili deinde modo ei, qai rogaturus esset, ut qm
capite damnatas yita donaretur/) aSelci opus fiiisse puto. Quod
nonnunquam factum esse e Demosthenis or. L 48 videtnr patere.')
4. Denique quae de iis diximas, qui exnles revocandi ro-
gationem laturi erant, eadem ad eos pertinent, qui rogaturi erant,
ut capite deminutis sempitema av.\LlöL abiudicaretur,') itaque etiam
bis impunitas rogandi impetranda fuit.^) Atque huius oMtK
certiorem notitiam habemus legis in Demosthenis Timocrateam
insertae auxilio. Lex baec est [§ 45]: My]% icspt xcöv axtpv,
oTccüc XP'^l ^^tfjtooc aoxooc elvat, jjlyj& Tcepl twv Ä^eiXövxwv toic ^-
5e6x;, lav (itj (|>7]9toa|iiva)V 'A^vafccov x^v $§eiav «pwxov xxX. Ge-
nuinam autem banc legem esse verba ipsius Demostbenis ibid.
§ 46 demonstrant.
Ante omnia duo genera capite deminutorum nobis distinguend»
sunt: alterum eorum, qui debita publica tempore legitimo noi^
pependerunt ob eamque causam in tempus capitis deminution^
maxima multati sunt;^) alterum eorum, qui diversis de causi^
sempitema axt|i.io^ affecti sunt. ^) Utriusque autem generis capit^
deminutorum restitutionem nisi impunitate impetrata rogare no
licuit. De debitoribus publicis boc loco non agitur, sed de ii
solis, quorum au|i.Ca fuit sempitema. Atque primum quidem e
psephismate Fatroclidis ab Andocide in oratione de mysterü^
memorato [§77 sqq.] restitutionem illomm venia demum im^ —
petrata rogare licuisse coUigendum est. Cuius psepbismatis initio^^
^) y. supra p. 16 adn. 3.
') Cuius rei copiosius mentionem facitHauvctie-Besnault: »Les Stratege»
Ath^niens« Paris 1884 p. 103; Lipsius autem: »Att. Proc.'< p. 993 id
factum esse negat. Quod si verum esset, Callistratum aut supplicio non
affectum esse aut primo quidem effugisse, deinde autem venia non impetarata
tarnen impune redüsse ponendum esset.
■) V. Schoemann: »Antiqu. iur. publ. Gr.« p. 225; accujratius: > Gr. Alt.«
T 399; cf. Lys. XXV 27; And. de myst. 107.
*) cf. Paulyi »Real-Encycl.« I 1, 168; Gilbert I 293; Busolt § 194
p. 175, 3; Caillemer: »Dict. des antiqu.« I 66; Yaleton: Mnemosyne n. s.
XV p. 2, qui hanc legis formulam statuit: »ne quis rogaverit, ut äx^u>^ fiai
emTijio^.«
*) cf. Busolt § 158 p. 143, 7.
*) De capite deminutis cf. Meier: »de bon. damn.« p. 101 sqq.; Schoe-
mann: »Gr. Alt.« I 362; Busolt 1. 1. § 158 p. 143.
21_
qnod, quamqnam genninom esse constat, tarnen, ut Droysen
ipse concedit^), satis deprayatom et interpolatnm est, haec
legnntur: IIatpoxX£{5Y]c eticev, 'ETcstdf] ifj)Y]ytoavto 'A^vaiot t/jv
S&tav Tcspl Töv 6feiXövta>v, Säte X^etv Sfeivot xal Sirtfl^YjytCstv. . .
et inferiore loco [§ 78]: oaa*) Sttita i^oav yJ äyetXovtec
Verba autem „icepl x&v 6feiXdvio>v'' dabitationes afferre possnnt.
Habet enim offensionis aliquid sententiaram nexos: 6fst-
Xovxe^, &<Tcs >i7eiv i^stvai xtX., quae verba per ambages dicta
sunt. Nam debitor fiscalis (6 o^ siXcov t^» 57)|jLoa(({)) sane contio-
nandi (toö X^eiv) facnltatem non habet neque epistata in sufifra-
giom mittendi (xoo i7ci^rirpUieiy\ sed tantnmmodo quatenus debitor
aerarii idem capite deminntns (STt(ioc) est, „(p |i.y] S£eattv ekeiv
h x()> 87]|i.({>/^ Quod leyioris esset momenti,') nisi psephismatis haec
verba essent, in quo omnia accnrate scripta esse solent. Gravier
aatem altera est causa. Apud enndem enim Andocidem in
oratione de mjsteriis habita, postquam [§ 73] orator dixit: ...xal
l%4sv ojilv to&c axl^(XK eittti|JW>oc roifjoat, xal sIäe Tijv ifva)(tY)v
natpoxXsföTjc, [usque ad § 76] de diversis generibus capite de-
cniimtorum agitur iique, a quibus singula iura abiudicata erant,
ennmerantur. Denique [§ 76] haec verba sequuntur: xa( (loc
fcvdtTvo)^ xb (j^Tj^ojta xb IlaTpoxXefSoo, xä^* 6 taöta ^Y^eto. üarpo-
^sfJrjc elrev xtX.
Hie quaerat quispiam, qua de causa in psephismate de de-
^it;oribu8 agatur, sed d $xi{tot, quamquam supra de omnibus
^onun generibus copiose orator dixerat, ne memorentur quidem.
^^oi, postquam psephisma recitatum est, addit Andocides:
^■^crca ju^ zb ^7^fca(ta toorl toöc oxfjtoo^ ItotIijlooc knovfiaaxs. Nihil
^^ debitoribus aerarii; idque optimo iure mea quidem sententia.
^ebitores enim fiscales tantnm capite deminutorum numero com-
^>*ehenduntur, sed non omnes capite deminuti numero debitornm.^)
^^ue Saupii exemplo post verba rfjv $6eiav haec inseri: „Tcepl
"^v ici|uov** itaque legi volo: iicBiSii S^TQ^foovto 'A^voiot t^v
^) cf. I. Droysen: »de Demophanti Patroclidis Tisameni popoliscitiB«
BeroL 1873. Is enim acta publica apud Andocidem servata utrum a falsario
qnodam ficta eint necne, quaedvit.
•) ita BlasB; Droysen verba »^ ^ttXovxt^« deleri iubet.
*) praesertim si conferamus Demosthenis verba XXIV 90: ,..Kp6<; U
Tootoc^ iicttifiooc to5^ &^iXovta( . . . xa^onr^oiv.
*) Yelut debitores aerarii disiungit a reliquis capite deminutis [Dem.]
30.
22
äSsiav ^pl xcov at(|jLa)V xal Tä)v 6f siXövtcov, ^) id qaod Blass quoque
in editione infra textum posuit. Qaae cum ita sint, iam ei lii&
?erbis id comprobatar, qaod supra diximus: restitationemomniom
capite deminatorum^ non solom debitorom fiscaliam^ nisi yenia
data rogare non licuisse. Deinde autem eadem dicuntur in lege
ea, quam Demosthenes in Timocratea^) memorat, qaae recte ita
incipit: ^rßk Äspl xwv ax[|jLCöv, oirco^ yjtf^ iicizi^jofK oixoix; elvai^
quibus yerbis singillatim adduntar: [jl7]% mpl xm o^siXövxqdv xxX.')
Idem denique ex verbis Andocidis ipsius colligitor, qai omniboa
capite deminatorum generibus enameratis [de myst. § 73—76]
psephismate Patroclidis omnes capite deminatog venia rogatori
concessa in integram restitutos esse^) docet
Iam exemplis nonnullis ea, qaae dixi, iliustrabo. Si qaia
oratorum ter ;capavö(ui>v convictus esset, aliqua ex parte eam capite
deminutum esse Demosthenes [LI 12] narrat;^) si nihilomiBoa
in contione rogat, ei £Seiav datam esse necesse est Itaque
Demadi oratori, cai, qaamquam äxiitoc factas erat, tarnen rogationem
ferre licebat, concessa demam venia fait rogandi impanitas.*)
Eodem modo, cam Ps.-Demosthenes [XXV 30] liberis eoram,qüi
morte puniti essent, ins in senatu et in contione dicendi ad-
emptam faisse referat, ne bis qaidem iitiTi^ia nisi venia dat^
restitui potuit.'') Deniqae qui, cum a locis qaibusdam per capit^
qaandam deminationem arceantar, ea tamen adieront, per i^
6si£iv®) ad thesmothetas^) defernntor aat ab andecimviris (
*) cf. And. de niyst. § 78, ubi ol fixtjiot et ol o<f»iXovte^ coniuncti gm^'*
Lipaius: »Att. Proc.'« p. 992 adn. 633.
') § 45; V. supra p. 20.
') In altera quidem eiusdem legis parte [Dem. XXIV 50] de solis
bitoribos fiscalibus agitur, sed id nihil habet ofFensionis, com oratores
tantum locos legum recitaverint, qui suis consiliis servirent (v. infra s. lU 3^
*) cf. Caillemer 1. 1. — De Solonis lege, quae fundamentum peephismati^
a Patroclide perlati fuit, cf. Flut. Sol. XIX.
*) V. Meieri emendationem huius loci: »de bon. damn.« p. 130 not. 485
cf. Schoemann; »Gr. Altert.« I 362; Gübert 1. 1. I 286 not. 1; Busolt 1. 1^-
§ 158 p. 143.
•) cf. Plut. Phoc. XXVI; contra cf. orationes Ps-Demosthen. XXV ei^
XXVI, quibufi Aristogiton, qui, quamquam fittiio^ erat, tamen apud populum
Terba fecerat, icapav6fKi>v accusatnr.
') cf. Meier 1. 1. p. 136.
•) cf. Poll. VIII 50.
•) cf. Poll. Vm 86; V. de hoc loco Platner: »Proc. u. Klagen« I 482.
2H
pitalibos) in yincalis tenentur, quoad iudiciom heliasticum eos
danuiayerit, ^) nisi iis prius £§sta data est,^) quo facto loca ad-
eundi Ulis facultas sive impunitas fnit. Quae SSeta cum fide
publica exulibus, qui redituri erant, concessa similitudinem quan-
dam babet') Alia autem eorum ratio fuit, qui, cum illud ro-
gationes ferendi ius iis abrogatum esset, tarnen id exercere h.
e. in priorem statum restitui voluerunt. Quod, nisi &Stia sive
impunitas rogandi data esset,' quae ab illa aSeio^ sive impunitate
adeundi differt,^) fieri non potuit.
Quae cum ita se habeant, nunc iam indagemus, qua de
causa ei, qui restitutionem Ta>v atC|i.a>v rogaturus erat, iSsta im-
petranda fnerit Cum enim duo fuerint capite deminutorum
genera, quorum utrumque in vitae tempus axi\ucu^ poena afßcie-
batur,^) alterum eorum, a quibus onmia iura et honores ciyium
abiudicata erant, alterum eorum, quibus civitatis quadam parte
frui non licebat:®) in Universum dicendum est ei, qui rogaturus
esset, nt sempitema aTi|i.io^ multati in integrum restituerentur,
oiSeCaL opus fuisse, quippe qui populum impediret, ne voluntatem,
quam in heliastico iudicio declarasset, exequeretur eoque modo
xb xopcov violaret. Nam poena ab heliastis constituta in con-
tione cum populo de ea re denuo agere non licuit, nisi totus po-
pulus, qui summa potestate utitur, ipse veniam dicendi decrevisset.
At in pace quidem eos, qui e. c. ob ictpateCav vel ob
SetXCav, ut ait Andocides, „$Tt|tot f^oav td ocoiiaxa/' non restitutos
esse certum est.^) Quod tum demum, cum respublica in summis
periculis erat, fieri potuit, factumque est, ut restitutiones, de
») cf. Dem. XXIV 105 (in lege).
') T. Meier: »de bou. danm.« p. 43.
*) De hac re v. infra s. B 2a.
*) De ratione huius impunitatis dandae id, 'quod et de impunitate in
^candi delicti et de fide publica exponemus, cooferendnm est; t. infra 8. B.
*) Athenis capitis deminutiooe maxima multatis sicut Romae ne libertate
Quidem uti licuisse pro certo dici non potest, quamquam nonnullae »itpoord^^tC«
^Jiquam partem libertatis ademerunt [cf. And. de mjst. § 76], id est
2i«pitis deminutio maxima a foro sacrisquearcebat; cf. Schoemann: >6r. Alt.« I
^2; Busolt 1. L § 158 p. 143. — Ceterum, ut supra dixi, de debitoribus
^nblicis hie non agitur, quippe qui itifioi essent, dum solverent debita.
•) cf. Gilbert I 189, 1 ; Busolt § 158 p. 143.
') de bis capite deminutis cf. e. c. Hauvette-Besnault 1. 1. p. 141 sq.
24
quibus agnnt scriptores, demonstrant. Ac Solon, qui Plntarclio^)
qaidem auctore vojjLO&exT]^ aoToxpixcop amnestiae gratiam de£ty
Toöc axtji.ooc in integrum restituit exulesque reduxit. Posterioribn^
antem temporibns nonnunquam ii restitati sunt, qui in commn-
tationibus rei publicae oppressam factionem consectati eamqne
ob rem Slxi\loi facti erant Velut oligarchamm factio Athenis
restitutione eormn aucta est,*) quomm primum locum Uli
Qaadringenti obtinuerunt; similemqae Patroclidis psephismatis
causam fuisse Andocides docet.') Alias etiam propter inopiam
ciyium 5Tt[jLot sunt restitutio)
Atque hanc quoque äSstav concedere e republica fuit, »
quidem restitutione id egit populus, ut factiones gratia inter
sese reconciliarentur, concordia inter cives restitueretur, novi
defensores patriae compararentur, itaque sicut exulum revocationes
plerumque in amnestiis illa restitutio evenit^)
Una restat quaestio, num capite deminutis et ipsis re-
stitutionem a populo petere licuerit, quibus ins „Sv t«p Sii^t^ >iifs£v**
abrogatum esset. Et ex bis quidem legis, quae extat apud De-
mosthenem XXIV 50, verbis : .... I«xv ... . a&töc 6 bf\m ixsteotl
TTplv Ixtiaai xtX. colligendum est debitoribus ipsis ut in senati^
aut in comitiis venia data rogare, ita iSeiav petere licuisse;0
*) cf. Plut. Sol. XIX; de iis, qui amnestiae expertea erant, cf. ibid.; v"'
de hac re Platner 1. 1. I 14; Cnrtius: »Gr. Gesch.*« I 334.
. '} cf. Xen. H. Gr. II 2, 11 (cf. de illis temporibus Lys. XU 43-46) ^
Schoemann: »Antiquit. iur. p. Gr.« p. 183.
') cf. And. de myst. 73; Scheibe: »Ölig. Umw&lz. zu Ath.« p. 36 sq.
*) cf. Meier: »de bon. damn.« p. 49. 50; Andoc. de myst. 109, quae
restitutio praemium erat bene de republica meritis tributum (cf. § 107; d,
etiam Lyc. adv. Leocr. § 41); tarnen in his rebus (i. e. in poenis reniittendis)
rogatori 3i^8i(jc opus fuit. De privilegiis, quae venia non data praemii causa
tributa sunt, s. III agetur.
*) Revocatio exulum et restitutio capite deminutorum praecipua gratia
est, quam populus in amnestiis dare solet. Aliter sane h. e. missis omnibos
ambagibus Athenienses in civitates subiectas consuluerunt. Cum e. c Alci-
biades Selymbriam urbem recepisset (cf. Xen. H. Gr. I 8, 10; Plut. Alcib.
XXX), simplici Atheniensium decreto amnestia facta est. Cuius peephis-
matis fragmentum extat in CJA. IV 1, 61 a, ubi statuitur, ut bona publi-
cata reddantur, capite deminuti in integrum restituantur, exulibus in patriam
liceat redire.
*) cf. poenam lv$siSsu>^, quam eadem lex eis de decemit, qui
venia non data iura abrogata exerceant.
25
ero autem eiusdem legis loco [ibid. or. XXIY 45] in eom debi-
em aerarü, qni ipse venia non data debiti remissionem roga-
US sit, Iv§6i4sa>g actionem intendi inbetor. Quare debitori ipsi
liam petere licnisse veri non dissimile est. Qnod deniqne e
itarchi quidem verbis^) patet, quibus Demaden, qui, com con-
^Qto tempore debitnm publicum non solvisset, ob eam causam
|ioc factus erat, ipsum impunitate a populo impetrata rogatio-
n quandam ad populnm tulisse docemur.^) Quamquam Vale-
i') pntat Plutarchum ipsam axl^im restitutionem SSetov dixisse
0 liritt|jiac. nQnod si verum est**, pergit ille, „necesse est alins
quis civis petiverit pro Demade lriTt(i.{av; itaque eum civem
i primnm aSetov, Demadi deinde iTciti^lcc^ comparavisse dicere
)ttit Plutarchus.*' Sed Plutarchi verba tam dilncida sunt, ut
errore aut neglegentia vix cogitari possit, quare verba „aSstav
ö[jLevoc* nihil aliud significare videntur nisi: „veniam sive im-
Qitatem rogandi consecutus.^ Atqne ne uno quidem verbo
cipLiav Demadi restitutam esse Plutarchus dicit. At iSsta rogandi
icessa est, idque, ut opinor, qnamvis debitor aerarii ille manserit
od si verum esset, haec rogandi sive dicendi venia multum
ferret ab illa impunitate, quam is petebat, qui restitutionem
)ite deminutorum vel debitorum rogatnrus erat.*) Utcunque
:em res se habet, non est, quod dubitemus, num capite demi-
ds vel debitoribus ipsis facultas iSetac petendae fuerit Nam,
in altero conunentationis libro demonstrare conabor, SSstav
am debitor supplex deorum petit, venia autem impetrata
3itori remissionem rogare licuit; haec enim adda:; natura est,
illegitimi aliquid impune faciendi potestas a toto populo
mr.^) In hac autem re duas potissimum invenio causas, ob
ä8 aSsia daretur necesse fuerit: alteram, quod rogator summam
pali potestatem violat — populus enim ins rogationum feren-
mm ab illo abiudicaverat, — alteram, quod ii, qui potestate
*ba faciendr vel rogationes ferendi abrogata capitis deminutione
lima puniti simulque a foro sacrisque prohibiti sunt, impuri
») Plut. Phoc. XXVI.
•) cf. Paulyi »Real-EncycLc I 1, 168; Caillemer 1. 1.
*) cf. Mnemos. n. 8. XY p. 3 adn. 1; y. infira de eadem re s. IIa. 2 s. f.
*) cf. SZieuK)f loca quaedam adenndi ei concessam, qui ab iu exclosui
I; y. supra p. 22.
*) y. supra p. Seq.
26
creduntar, quam ob causam rei publicae numen quoddaU
divinum, 8i publica negotia exerceut, polluunt, quod scelns ki^
expiandum est.
lam absoluta de capite deminutis restituendis disputation
rem ad Ps.-Demosthenis locum [LVIII 27]^) pertinentem strictii
attiogere liceat. Cum enim haec verba legantur: oo Sta jjlsv rJjv xmc
TtovTjpiav (sc. TOö öeoxpivoo) aSeXyöc aotoö deaitoö-sTcbv xal xm
5(p(ü|i.svoc oo|i.ßo6Xq) Toto'jtoc sSoSe rap' 6|i.tv avö-pcoroc elvai, Sot' c
|i.övov afjTo; a^reystpOToWj^ twv i:rtyeipOTOVtci)v oiaöv, oXXa xal rr
ipxTjV a:raoav (omne illud thesmothetarum collegium) S^roCr^oev xc
sl [jLTj 8eo[jiva)v aütwv xal IxcTS'jövtwv, xal Xs^övrcov ü)C ooxsn ^rpöoei^
OsoxptvTjc :rpo^ TTjv ap'/Tjv, STCia^Te ijisic xal TcdXiv ätt^Sots too
oTs^dvo'j; afjTOtc, TTavTüdv av aia^/tora ol oovdpxovre^ iTrswövO^oav,'
quaeritur, utrura hoc loco de aSslof cogitari possit, ita ut, cui
populus in comitiis illos omnes, quos Ps.-Demo8thene8 cou
memorat, honore privasset, eorum restitutionem nisi venia cor
cessa rogare non licuerit. Sicut enim au^o^ nisi venia rogatoi
data in pristinum statum restituendus non erat, ita ne £px<D
quidemxaTa/sipoTovYjO-sfc, a quoipsi heliastae munus abiudicaverani
Ceterum id quoque verisimile est, magistratibus a re publica remoti
ins „To?) XsYstv iv k]) Sr] jicp** abrogatum h. e. eos aliqua ex pari
att(j.io^ aflfectos esse.^) Quod si verum esset, iis magistratibu
venia demum data a populo restitutionem petere licuisset. Se
hie, quem supra attuli, locus alio modo explicandus videtur. ^
enim populus in STut/sipoTovio} töv ap/övtwv magistratum quendai
de quo querelae motae essent, abrogasset, id scitum heliast
eis iudicibus aut comprobandum aut antiquandum erat De oSs
igitur cogitari posset, si de magistratuum restitutione et a popu
et a iudicibus honore privatorum ageretur.*) Hoc autem lo
») cf. [Dem.] XXVr 6. — De &Tcox«potovtqt cf. Poll. VUI 95; Harpo
■. V. xapta txxXT|Ota; Bekk. Anecd. Gr. 268, 27.
*) cf. Schoemann: »de comit. Athen.« p. 231 not. 9.
') Colligendum id esse puto ex eo. quod »tot? iKO&Soxtiiacjjivot^ 5px
Xa^Göotc (reprobatia ab iudicibus) verba in comitiis facere non licuit; cf. [Dei
XXV 30; V. Schoemann: »Ant. i. p. Gr.€ p. 239; Gilbert 1.1. I 210 adn. 5.
Eandem poenam arbitri publici (^laiTTjxou) muneris male administrati c(
demnati subierunt; cf. Gilbert I 371 adn. 3.
*) Id quod nunquam factum puto.
27
agistratunm restitationem, de qaa P8.-Demosthene8 dicit, in
)8o heliastico iudicio factam esse opinor.^)
5. Yenimos postremo ad speciem qaandam aSsia<;, quam,
um in eam commentationis partem, in qua de aerario illegitime
iolando agetur, referendam esse putet aliqois, tarnen re vera hoc
)ertinere demonstrabo. Agitor autem de impnnitate rogandi, ut
rierarchus mnnere explendo liberetar, quae SJkiOL non omni sed
!erto tantnm tempore^ idque posteriore demum aetate, in Atheni-
insium republica yaluit Hac potissimum re ab eis iSsCa«; generibas^
[oae supra exposui, differt.
Ea liturgia, quae voce trierarchiae significatur, ad id insti-
Qta est, ut civis aliquis naves longas a re publica traditas con-
»erraret^) et armamenta aut compararet aut a re publica data
ueretnr') navesque nautis et remigibus impleret/) Is, qui hoc
nnniis snscepit, trierarchus appellatur, qui aut ipse navem
ieqnitnr aut vicarium mittit.^) Quae liturgia cum tantum ad
^Ili nsum instituta esset, trierarchi e locupletiorum ciyium
niinero^) electi sunt a praetoribus, qui iidem lites trierarchicas
^tmebant^) Iidem curaverunt, si quis liturgiam iniuste sibi
imponi aliique se opulentiori potius imponendam esse contenderet^
it proYocatus aut susciperet ipse illam liturgiam- aut res familia-
'68 permutarentur.®) Sed quamquam fieri potuit, ut muneribus
') Eandem sententiam Schoemann protnlit (v. p. 26 ado. 2). — De yo-
abuHg »^lodot xai Ixrccotivc ad actionem iudicialein pertmentibus, quibus Ps.-
W L 1. utitar, y. infra ■. m 1.
') cf. Schoemann: »Antiqnit. i. p. Gr.< p. 326.
*) Armamenta navium publice comparanda erant; nam haec non semper
tnerarchis praebita esse luculentissime colligitur e Demosthenis or. L 7.
^.; V. Schoemann 1. 1. p. 312. 327; Gilbert I p. 810 adn. 3. p. 355sq.;
^lunser »de civ. Ath. muneribus« p. 61; Hauvette-Besnault p. 69; Busolt
223 p. 196.
*) Quarto a. Chr. n. saeculo trierarchorum erat gubematores eoeque,
^ ^icr^p&mt Yocantur, conducere iisque stipendia tribuere; cf. Hauvette-
^ault p. 71; Busolt § 223 p. 197 adn. 3.
^) et Schoemann: »Antiqu.« p. 327.
*) cf. HauYette-Besuault p. 68; Busolt § 223 p. 196.
^) d Dem. XXXIX 8. XXXV 48; Schoemann: >de com. Ath.« p. 314;
^bert I p. 223 adn. 1; Thumser 1. 1. p. 58.
*) cf. Isoer. or. XY; Dem. XXI 78; [Dem.] or. XUI; Schoemann:
^tiqu.« L L; Platner n 106sqq.; Gilbert I 342, 4; Thumser p. 100;
^It § 221 p. 194.
28
encycliis sive soUemnibus per Privilegium immunitatis (axsXs
ciyis aliquis liberaretur, tarnen sicut omnium liturgiamm
trierarchiae nemo immunis fuit nisi novem archontes,^) fi
heredes sive „sxtxXirjf^ot'*, pupilli, dum sub tutela erant,*) p
terea coloni publice missi, ii, qui „xotvcoviKa'' possidebant, d
que qui officii exequendi facultates non habebant.^) Neque
cuiquam e locupletibus quidem, cui praetores^) munus mai
vissent, officium detrectare licuit.*^) Itaque Demosthenes*) d
.... Ttov 7ap st<; töv xöXsjjlov xal ttjv owTTjpiav xffi iröXsox; dof
xal TptTjpap/twv öpddx; xal Sixafwg obSsi^ S'jt' aTeXY]<; in twv ttoX
vöficöv, 008^ OD«; ooTOc S7pa(])c, xotx; atp' ^ApjjLo8ta> xal 'AptoiOYsb
Nihilo tamen secius, ut ait Schoemann [„de comit. Ath
p. 333], „haud raro factum est, ut trierarchi, qui muneri exple
impares essent (itaque ex causa aequitatis, ut trierarchia lib
rentur, postulare se posse putarent), oneris levationem ... a po]
peterent^)," qua in re illi txsrat*) plerumque ad aram Dia
Munichiae^) perfugerunt.^®) lam oritur quaestio, numvox.tx^ot
ad eos supplices referenda sit, qui a populo impunitatem
gandi petierint, et propterea de aSs^o^ hoc loco cogitandum sit AI
Schoemann quidem, qui [1. 1.] huius oneris levationem cum
bitorum remissione coniungit, concedit ei trierarcho iSdo^ opus fu:
Quamquam causae duorum aSsfac generum non eaedem sunt eius
de qua nunc agitur, rogationis impunitatem non impetran
fuisse a populo nisi certo temporis spatio postea demonstr
Nunc autem, qua de causa JcSsta danda fuerit, explorei
Hie dicat fortasse quispiam illo privilegio aerarium publi
') Dem. XX 18. 27. 28.
') cf. Dem. XIV 16. Orbi etiam prozimo post tutelam anno imn
erant; cf. Lys. XXXII 24.
«) cf. Thumser 1. 1. p. 118; Gilbert: »Staatsalt.c I p. 353, 1; B
§ 223 p. 196, 13. Quos verba »ot a^vatocc significent, non recte intej
Hermann: »Gr. Staatsalt. <^« § 162, 13.
«) cf. etiam Hauvette - Besnault p. 68; ßusolt § 223 p. 197.
^) Posterioribus temporibus inquilini quoque id munus praestal
cf. CJA. n 414; V. Gilbert I 172 adn. 3; Busolt § 15 p. 15 adn. 2.
•j cf. Dem. XX 18; cf. ibid. § 26 sq.
») cf. Dem. XVm 107 et ülp. ad h. 1.; v. Boeckh: »St. d. Ath.c I
') cf. Dem. 1. 1; de notione vocis y. infra s. m 1.
») cf. de hac ara Lys. XIII 24.
»«) cf. Platner: »Proc. u. Klagen« II 98.
") vel „ixrrrjpia«; d^vre;" (v. Dem. 1. 1.).
29
Tiolari. At vero liturgia trierarchiae non in reditus ordinarios
lei publicae relata est;^) et tum tantummodo to6 xavoo integritas
Ueditnr, cum ordinarii reditus') illegitime deminauntur. Itaque
ei Boli, qui rogationem latnrns est, ut hornm reditnum deminutio
ülegitima fiat, iSdo^ opus est.') Quae cum ita sint, hanc causam
falsam esse intellegitur. Ergo in eo esse causam dixerit alius
qnis, quod trierarchiam maximi ad servandam rempublicam
momenti fnisse multis oratorum locis edocemur/) Atque re vera
haec res tam gravis esse yidebatur, ut praetoribus liceret de iis
comitia convocare.^) Trierarchiae enim liturgia ad id instituta
erat, ut bello usui esset ;^) expeditiones autem navales in longum
tempus extrahi possent, nisi trierarchi munere periungerentur:
talis igitur officii levationem nulli locupleti civi populus con-
cedere potuit. Nam cum in aliis tum in illa institutione salus
rei publicae posita fuit, quare trierarcho muneri administrando
impari venia demum data rogationem ferre licuisse dicas, ut
litargiae immunis fieret, idque non tam quod tö xoivöv iacturam
faeeret, quam quod res publica ipsa in periculum adduceretur.
Sed id fieri non potuit, propterea quod prioribus quidem
temporibus alius quis illius loco trierarchiae munere fungeretur
necesse fuit, posterioribus autem, cum symmoriae institutae essent,
^eceni locupletissimi cives sumptus in trierarchiae liturgiam
fecenmt. Quare ne ea quidem causa sufficere videtur; sed res
^Uo modo tractanda est.
Itaque de ratione, qua trierarchi liturgiam praestabant, pauca
^^88eramus oportet, quo facto, num quando haec aoeia statuenda
^^^ et quae causa a^Ca«; dandae fuerit, multo facilius apparebit
-'^^a igitur temporis spatia distinguenda sunt. Atque primo quidem
I^otannis e locupletissimis civibus quadringenti trierarchi electi
^nt.^) Cumque nemo per duorum insequentium annorum de-
^Tsum cogi posset hoc munus praestare,®) c. octingenos cives
') cf. Dem. XX 25.
*) in quomm numero etiam multae sunt; v. in&a s. IIa 2 s. f.
') nt poetea demonstrabitur ; v. infra s. IIa.
*) cf. Dem. XXIV 91. — De trierarchia idem dicendum est quod de
-^5*^; cf. Isoer. Vm 12.
*) cf. Schoemann: »de com. Ath.c p. 314.
•) sicut elo^opd, quacum trierarchiam coniungit e. c. Isoer. VTII 12. 20.
') cf. Ps.-Xen. de rep. Ath. III 4; Busolt § 223 p. 197, 4.
•) cf. Gilbert 1 p. 351.
30
fuisse ponendum est, qui huins oneris sascipiendi facnltates
haberent.^) Trierarchiae antem munus locupletissimis tantnm
ciyium impositnm est, quare ei magistratus, quorum erat illnd
munus impertire, potestate saepius abusos esse yix credibile
est. Atque etiam faeultates civium quinto quidem saecnlo eiusmodi
erant, ut satis magnum numerum civium locupletium fuisse stata-
endum sit^) Cum autem res familiäres civium hello Peloponne*
siaco valde imminutae essent, ut bini trierarchi unius naris
trierarchiam praestarent, concessum est.^) Denique ei, qui alinm
potius quam se ipsum munus suscipere posse putaret, antidosin
postulare licuit.*) Ita, quinto quidem saeculo, quadringenis trier-
archis electis quin expeditiones navales in tempore fierent?
nuUa mora fuit*) Sed postea anno 357/6 ex Periandri cuius-
dam lege symmoriae, quae ad tributum extraordinarium (eloyofw/)
exigendum institutae erant, in trierarchiae liturgiam praestandancB^
translatae sunt^) Atque in his sjnnmoriis singula milia et daceai
cives erant,^) ex quibus treceni locupletissimi impensas iix
triarchiae mimus fecerunt Viginti autem iTzi^Xrjfzai^) singularnna
symmoriarum sumptus in singulos sjnnmoritas distribaendi
liberam potestatem habebant. Tum, ut fieri solet, pauperrimo
cuique gravissimum onus imponebatur, itaque Demosthenes
*) cf. Buechsenechuetz: »Besitz u. Erwerb« p. 591.
') Temporibus bellonim Persiconim c. duodeciin milia, initio belli
Peloponnesiaci c. quindecim milia, post pestilentiam illam, quae in dmteB
et in pauperes pariier incesserat, c. undecim milia, poat dadem Sicilienseoi
c. novem milia, initio belli Corinthii c. octo milia eonim civium, qui censün*
militum gravis armaturae h. e. primae et alterius et tertiae classis [v. ScheöW •
»Wiener Stud.« II 169] habebant, Athenis fuisse Beloch probavit in praeclft^
libro: »Die Bevoelk. d. gr.-roem. Welt« Lips. 1886 p. 71; cf. etiam Schen^^*
»Wiener Stud.« II 169. 173. 174, cuius numeri ab iis, quos Beloch aÖe*^
paulo discrepant.
') Quam „S3mtrierarchiam" anno 405/4 factam esse scimus; cf. Gill^^*^
I p. 351, 2.
*) V. supra p. 27, 8.
*) cf. Hauvette-Besnault p. 72.
•) cf. Gilbert I 351 sq; Hauvette-Besnault p. 70; ßusolt § 223 p. 1^^
') quorum c. quadringeni octogeni munere liberati erant; cf. Gilb^^^
I p. 353 adn. 1.
•) vel »4]Ye|i.6ve<;«, utique locupletissimi; cf Gilbert I p. 352; Hauvett
Besnault p. 70.
31
rebus navalibus praefectus anno 340/39 legem pertulit, ut
ex censn cives trierarchiae mnnns praestarent.^^ Idemque
orator in oratione de Corona [or. XVIII 107], antequam illam
legem pertulisset, permnltos trierarchos snpplices muneris re-
missionem petiisse a popnlo queritur.^) Quo loco de eis Ix^tot^
cogitandnm esse, qni äSstoiv petitnri ftierint, patet Nam ex legibus
ixi(uXr/ra{ liberum arbitrium egerunt stipes distribuendi et ex-
igendi. Quodsi onera pauperibus plerumque illi imponerent,
ditissimo autem cuique, quantnm fieri posset, parcerent, inique
et inhoneste illi quidem, sed nihil contra leges fecerunt. Ex
qnibus sequitur, ut, si quis populum adiret eiusque rogationis
ferendae, ut liturgia suscipienda liberaretur, aSeiav peteret, eas
leges yiolaverit, quae symmoriarum institutum tuerentur. Populus
Aotem adetov dando ius gratiae exercet, cuius ipsi soll potestas
est. Quamquam enim ex legibus ne populo quidem eos, qui
onera distribuebant, in iure interpellare licnit, tarnen religione
motus tx^^v illegitimae rogationis ferendae äSeiav petere passus
est Deinde venia concessa illi civi rogationem ferre licebat, ut
innuere trieracbiae levaretur. Dat autem veniam populus ex
^^nsis misericordiae et aeqnitatis. Iniustum enim est et iniquum
^^^ qui non ex locupletissimis sit, hanc sumptuosam liturgiam')
mandari. Neque vero e republica esset, si quis in expeditionibus
^ patriam defendendam faetis Imperium quoddam haberet, cui
non gatis magnae pecuniae essent.
Hanc, quam modo tractavirnus, aSe^ac speciem diversissimam
^se ab iis, quas supra exposui, facile intellegitur. Nam bae
onrnes fere iam pridem, fortasse quo tempore äSeta publice est
^^ituta^ ortae sunt; illa autem posterioribus demum temporibus
^0 ue diu quidem valuit. Itaque impunitatem ad trierarcbiam
P^tinentem legibus non constitutam fuisse pro certo habendum
^^ sed populus illis temporibus, quibus, ut ait orator quidam:
^"^ aüX(j) Tcotsiv 0 Ti av ßoüXiQxat'*,) ius aSetac dandae sibi arro-
^^it.5) Populus enim hac in re gratiam facit vel tale fi^rirpi'3\L0L
*) cf. Hauvette-Besnault p. 70; Gilbert I p. 354 sq.
*) Habita est illa oratio anno 330.
•) cf. Gilbert: »Staatsalt.c I 356.
*) [Dem.] LIX 88; v. snpra p. 1.
*) V. snpra p. 8.
32
Ix' av8p{ civi irrogat, quale legibus interdictum est, idque propt^
ea quod institutum quoddam pnblieam simnlqne iura eoram yi^
lantur, quae populus ipse legibus sanxit Quae cum ita sin
summam populi potestatem ea rogatione violatam esse negai
non potest.
Eis, quae hucnsque exposui, hoc mihi videor effecisse: aSei-
ei opus fuit, qui aut remissionem poenae ab ipso popnl
constitutae aut levationem vel immunitatem liturgiae :
populo — vel ab iis, qui eius vice fnngebantur, — imposita
rogaturus esset.
IIa. Populus ei veniam dat^ qui rogatione public
aerarii integritatem violaturus vel qui aerarium pa
blicum (tö xoivöv) illegitime deminuturus est
Hactenus eam rogandi veniam consideravimus, quae rogator
summam populi potestatem violaturo appetenda fuit. lam ai
alterum a&(a<; genus nos vertamus, quam ob aerarii publici ia
tegritatem violandam rogatori dari oportuit. Ad statum enin
rei publicae maximi momenti esse diximus^) rei publicae opesT^
aerarium publicum (ti xoivöv) integrum vel potins ratum esse^
ita ut ratio redituum publicorum et necessitas erogationum intei
se congruant.^) Aerarii publici autem integritas duplici modc
violari potest: aut pecuniis publicis illegitime deminuendis aQ<
augendis, id quod nuUo alio modo nisi legitimis quibusdam ob
servatis fieri potuit.' In Atheniensium quidem re publica, »
quis pecuniis illegitime deminuendis integritatem aerari
laedi vellet, ut is impunitatem rogandi a populo peteret, lex foit^
Sed ad quas rogationes ferendas populus äSetav dederit, vel
m
ut aliis verbis dicam, quibus rebus opum publicarum non legi
timae deminutiones factae sint, singillatim iam sum examinaturü^
*) V. supra p. 3.
*) ut lingua vemacula utar: »dass das Vermögen des Staates rechnani
massig richtig ist.« * **
•) Taciti Annal. XIII 50 verba exscripsi.
*) Ex iure Romano, in quo omnia snbtiliter et constanter excogita
perfectaqne sunt, si eadem lex valuisset, etiam ei ^Sttqe opus esset, qui aenu
illegitime augendo integritatem violaturus esset; sed in Attico iure publi
hanc äSsia^ causam frustra quaeras.
33
1. Atque reditu quidem hominum per ostracismam relega-
uin decreto aerarium publicum non cepit detrimentum, cum ex
Qis civis remoti nullum fructum perceperit res publica, ut supra
10) demonstratum est. Diversissima autem exulum revoca-
nin ratio videtur fuisse. Cum exilio enim sempitemo Athenis
aorum publicationem usque coniunctam fuisse notum est.^)
c existimet quispiam omnibus, qui in patriam rediissent, bona
Idita esse. Nam populus Atheniensium, cum rationem intellexisset,
r exules restitui oporteret, — restituebantur autem patriae
3ndae causa — fortasse imprudenter egisset, si iis rei familiaris
Btitutionem denegasset. ^) Et reapse revocatis bona reddita
ise aMitylenaeis') Isocrates, ab Atheniensibus Andocides dilucide
adiderunt^) Sed nequaquam id semper et necessario factum
el com revocatione exulum bonorum restitutionem ipso iure con-
auctam esse equidem opinor.*) A Plutarcho®) enim accepimus
[)Ost reditum demum Alcibiadis restitutionem bonorum eins
decretam esse. Quod intellegi non posset^ si cum exulum
revocatione semper bonorum restitutio coniuncta esset. An
potandom est restitutionem rei familiaris specialiter rogari
i^on oportuisse, nisi bona publicata iam venissent?'^ Quod
•
81 concedendum esset, tamen plerumque restitutio separatim
^<)garetnr necesse fuit, cum semper fere bona statim venire
solerent, quo facto non iam recuperari potuerunt®) At id veri-
^^le non est, quare omni modo restitutionem specialiter rogandam
') Cf. e. c. Schoemänn: »Ant. i. p. Gr.« p. 234.
*) Huc refer, quae opinio in antiquis rebus publicis in omnea pcr-
l^^ta erat: imprimis agromm possessores Rummis studiis et animis prom-
^^^mis patriam defendere, et Dinarcho auctore praetores quidem eos tantum
^ ^^t^eari inssitf qui fundnm intra Atticae finea possidcrent; cf. Scboemann:
® Com. Ath.« p. 313; v. etiam infra s. III 1.
*) Id Mitylenaeis cum Atheniensibus commune fuisse recte Meier: »de
**• damn.« p. 229 coniecit.
*) ct. [Isoer.] epi8t.Vin 3; Andoc.de myat. 53; cf. etiam PI ut.A leib. XXXIII;
"^tiHer: »Proc. u. Kl.« I 151; praecipue Meier 1. 1. p. 229 sq., qui magna
^S^citate restitntionis modum exporait.
•) Aliter Meier 1. 1. p. 228 sqq. et Lipsius: »Att. Proc.'« p. 993 adn.
'*"^ qui bona semper revocatis reddita esse putant, ea tantum condicione,
^ illa nondum vendita essent.
•) cf. Plut Aldb. XXXIII; Nepos Alcib. IV. VI.
') ▼. adnot. 5.
^ c£ Meier: »de bon. damn.« p. 230 et adn. 253.
3
34
fuisse arbitror. Id enim iam ex eo colligendam videtur, quo^
Isocrates [1. 1.] restitationem bonorum exulum diserte commemor^^
et alio quoque loco') revocationem exulum et restitutionen bono-
rum ut diversas res coniungit. Atque re vera Athenienses, a^
publieandis bonis aerarium augeri cupiebant,^) ita aegerrim^
publicata bona reddebant. Huc aceedit, quod damnum mnlto
maius esse oportebat, quam commodum fuerat. Nam aerarinn
sacrum fructum ex bis publicationibus capiebat, quod snaoa
bonorum partem retinuisse certum est, et portio aliqua „tip atü—
Ypd4>avtt*' dari solebat*) Haec quidem hactenus.
Iam vero quaeritur, num rogationem bona publicata resti-
tuendi missis ambagibus ferre licuerit Res, ut equidem opinor,
aeque se habet ac rogatio exules revocandi vel, ut aceuratios
dicam, ne restitutionis quidem bonorum rogandae, nisi venia data
esset, cuiquam civium potestas fuit. Causa autem haec est, qnod
impensis publicis in gratiam hominis alicuius rogatis aerarinni
publicum illegitime violatur, sive bona decreta restitutione red-
duntur sive pretium bonorum venditorum ex aerario persolvitor.
Considerantes autem, quomodo populus Atheniensium vb xocvov
tueri et servare studuerit, iure existimabimus populum cum ob
alias causas tum ideo exulum reditum difficillimum reddidisse, ne
bonorum publicatorum iacturam aerarium publicum faceret Sed
exulum reditu decreto si non semper, at tamen plerumque etiam rei
familiaris restitutionem factam esse verisimile est venia rogatori
concessa. Quam veniam qua de causa populus dederit, facile
intellegitur. Etenim revocatorum Status restitutione bonorooi
sublevatur restitutique possessione ad patriam devincinntar.
Quare populus, quamvis invitus faciat, tamen bona reddit ^^
remittit, quia bis opibus praestat rei publicae salus, qua res^'
tutio flagitatur/)
*) [Isoer.] epist. VII 9: xat^Y"^ ^ ^°^ ^ptoYovtot^, ^nroBi$6v(xi Ik tot^ ^
fiY^H^^^ • • •
'} Lepidissime hos civium mores perstringit Aristoph. Yesp. vs. 48^^
507; cf. Lys. XXX 22. XXV 26; Schoemami: »Ant i. p. Gr.c p. 318.
') Copiosius rem tractavit Meier 1. 1. p. 201 sqq. ^,
*) Eadem interfectomm, quibus populus reditum oonceasit, condido esT"^'
nam horum quoque bonorum restitutionem, nisi venia data esset, rogare n(r ^
licuit, si quidem, ut Meier: »de bon. domn.« p. 18 sq. adn. 47 coniecit, illoroi^^
res familiäres, cum exules facti essent, publicatae sunt (cf. etiam Schoemann ^
35
2. Transeamus ad alteram &8e(ac speciem et, quae de re-
missione debitomm publicorum nobis tradita sunt, exponamus.
Popnlom Atheniensium, nbi de opibos publicis servandis
agebator, non multnm misericordiae aut indulgentiae adhibuisse
com alia docent tum severae illae leges de debitoribus fisealibus
latae,^) quibus debitores pecuniarum sacrarum adnumerandi
siuQLt.^) Ita peeunia multati homines, nisi statim^) solvissent,
et debitores fiscales ^cttfioi facti sunt^) et capitis deminutione
n&que eo affecti manserunt, quoad pependissent, ex hac lege:
T^ h^Ckovza t(p 87](tooi({) {t*?) iroXixsosodat*) vel bis verbis
significata: Töv öyefXovta X(p 87]jioolcp, [i^XP^C av SxtfoTg,
$ti[iov elvat.*) Certo autem tempore interiecto summa debita
ipso iure duplicata est''), nee iudicum sententia opus erat.^)
Atque etiam custodia debitorum fiscalium poena saepe aucta
^t^ Si autem debitor x(bv iirit((uov iura sibi arrogaret, per
^Mtv ad thesmothetas raptus est^^) aut statim ad undecim-
^8^^) per ÄTcaY wYfjv. * *) Et ipso debitore aerarii mortuo pro
»AntiqtL iur. publ. Gr.« p. 292; Boeckh: »St. d. Ath.« I 517). Qaod si verum
^1 restitutio bonorum aerarium illegitime deminuit, quare rogatori impuni-
^ opus fuit. De interfectorum reditn cf. etiam Meier 1. 1. p. 43.
*) cf. Meier 1. 1. p. 137 sqq.; Platner 1. 1. II 111; Boeckh: »Staatsh.
i Ath.« I 506; Gübert: >Staatsalt.« I p. 337 sq.
*) cf. [Dem.] LVni 14. — In tabulas hi debitores relati sunt a quae-
*toribu8 Minervae et reliquorum deorum et a rege sacrorum; cf. i)8ephisma
^^troclidis apud Andoc. de myst. reservatum (§ 77).
'j cf. [Dem.] LVin 21. 49. — Qui ößpeco^ condemnati erant, ut nndecim
***^bü8 postquam danmati erant, solverent, lex fuit; cf. Boeckh 1. 1. I 508.
*) cf. [Dem.] or. LVIII passim.
*) cf. Petit: »Leges Atticae« IV 9, 12 p. 464.
•) cf. Petit 1. 1. n. 14 p. 465 ; Libanium ad Dem. Androtianam et Timo-
'^team; [Dem.] or. XXV. XXVI; Dem. or. XXIV; cf. etiam Petit 1. 1. III 2, 12
^* ^12; Schoemann: »Gr. Alt.« I 362. — In hos ^vSeiSsok actio adhibetur;
^- (Dem.] or. LVID; Dem. XXIV 22; Busolt § 218 p. 192.
*) cf. Meier 1. 1. p. 138 sqq.; And. de myst. 73; [Dem.] LVIII 1. LIX 7;
^'^xun. ad [Dem.] or. XXV.
') cf. Heydemann: »de senatu Athen, qnaest. epigr. sei.« in: »dissertat.
^^l Argent. sei.« vol. IV p. 27 [173].
») cf. Dem. XXIV 144.
»•) cf. PoU. Vm 50; [Dem.] LVIII passim.
^*) id qnod H. Meuss 1. 1. p. 19 in suspicionem vocat.
**) cf. Petit 1. 1. p. 465. — De M«5e«K et iTcaY^wT*^ actionibus cf. H.
L L p. 17 sq.
3»
36
patre solvere filiorum est, ad quos, nisi solverint, capitis deminut^^
transit. *)
Quaerentes autem, qnomodo debitor satisfecerit rei pnbUc^^
et rursus l7riii|jL0c factns sit, quattuor reperiemus species.
a. Ac primum quidem, si debitor aes aliennm persoln'
nomen eius ex tabulis publicis statim expungitur,^) et ipse rarsni:
lirdijjLoc fit.
b. Praeterlapso autem eo tempore, post quod ipso iur
publicatio institnenda est, uni aut pluribns^) mandatur, „aico^pceftt
xa /pTjjjLaia," ut videlicet indicem bononim faciant.^) Deinde c
n(ük7f:ai bona vendunt/'^) Qua in venditione aerarium publicnn
quasi ius primae actionis ex hypotheca habet Postquam igita
rei publieae cautnm est de pecunia, tum demum etiam prirat
bona repetendi faeultatem habent; si vero res publica bonomn
publicatione constituta totam rem familiärem vindicavit, priyatij
controversiam de bonis publicatis fisco movere licet®) Venditatij
igitur bonis res publica sibi satisfecit Quodsi bona debitoris
publicata et vendita plus efficiunt quam debitum duplicatnm, i<
quod excedit, debitori, aut ipsi aut eo mortuo heredibus, a senato^
redditur.^) Sin venditis debitoris bonis non, quantum ad sol
vcndum duplicatum debitum satis est, in aerarium rediit, debita:
rei publieae ille manet idemque äitjjLoc®) Denique si debito
nihil habet bonorum, quae publicari possint, in carcerem coniei
') Cf. Dem. XLin 58; [Dem.] LIX 7; Petit 1. 1. IV 9, 15; Meier: >de bon.
damn.« p. 141; Busolt 1. 1. § 158 p. 143.
*) In lingua Qraeca dicitur: sSaXet^pstv; cf. Andoc. de myst. 79; [Dem-J
L VIII 51. 52; argum. ad [Dem.] or. XXV; vel aicaXst^pccv; cf. [Dem.] LVIH^^-
Boeckh: »Seeurk.« XVI b 130 p. 535.
■) TfffT^zai commemorantur apud Lys. XXI 16; Dem. XXIV 11; cf. Har*
pocr. s. V. C'H'ciQrfi^ ; Phot. s. v. Cvjrrjrow.
*) cf. Meier 1. 1. p. 201.
») cf. [Dem.] LIX 7; Meier p. 210; Gilbert I p. 227, 2; Baaolt § ^^'
p. 192. — De portione, quae in aeraria deorum redibat, cf. Dem. XXIV 1*^
Xen. H. Gr. I 7, 20; Meier p. 215.
•) cf. Meier 1. 1. p. 220; Platner 1. 1. II 20.
^) cf. Dem. XL 20.
*) cf. Dem. XL 22. XLin 58; Meier: »de bon. damn.« p. 142; W^
holtz: »de litis instrumentis in Demosthenis quae fertur oratione
Macartatumc (Kil. 1878) § 22; HeflPier: »Die athen. Gerichtsverf.« p. 39^
•) cf. Meier 1. 1. p. 141.
37
') Conceditnr tarnen debitori, ut ant pro eo alius solvat aut,
intum debiti 8npersit, ad id solvendnm pecuniam conquirat,
» solnto tollitur capitis deminutio.^)
c. Nonnunqnam deinde populus Actione, qua debitum solutam
ebatnr, usas est, ea scilicet, ut opus parvum debitori locaretur
ama debita. Quam rem Boeckh praeclare ita illustravit,
tres eiusmodi locationes commemoraret.'j Fictio aatem haec
;, ut res publica pro opere locato snmmam pendat, quae de-
.um expleat/) Huc id quoque pertineat, si quis rei publicae
IQ totum debitum persolvat, res publica tamen totum accepisse
igens nomen debitoris ex tabellis expungat: quod num unquam
iciderit, incertum videtur.
d. Quarta denique species est debitorum remissio.^) Velut
acedaemone mos erat, ut rege mortuo a successore debita
ablica remitterentur,^) quamquam novum regem de suo pecunias
erario solvisse verisimile est. Atque Atbenis Solonem debitis
rivatis Gstaax^etcf^ remissis etiam debitores aerarii, qui sol-
endo non essent, novarum tabularum beneficio in liberum statum
'stitaisse nemo est qui nesciat^) Quod Solon nomine vo|jLoddToo
^oxpdiopo^^) fecit; sed alias debitorum remissio fieri non potuit,
') Cf. Nep. Miltiad. VII; Platner 1. 1. I 44; Meier 1. 1. p. 152; Wach-
'Itz 1. 1.
*) Qua in descriptione Meieri praeclaram rci tractationem secutus sum;
I. 1. p. 141.
*) cf. »St. d. Ath.« I 514 sq.; Hauvette-Besnaolt l. 1. p. 112, 4; Lipsius
'• p. 993 not. 641.
*) cf. Gübert 1. 1. I p. 338, 4.
^) In Universum cf. de debitorum remissione Buechsenschuetz: »Bes. u.
^erb« p. 35 sq.
•) cf. Herod. VI 59.
') De notione ostoaj^d^ta^ cf. Scboemann: »Gr. Alt.« I 330; Gilbert I
Sq.; Busolt § 123 p. 114 sq.; alitcr eam explicant Hermann: »Gr. Staats-
* § 106, 6; Buechsenschuetz 1. 1. p. 36. — Ytiodyi^tciv Solon noudum
^^^nrj^, sed Spxtov Plutarcho quidem auctore [Sol. XVI] iam pertulit.
•) cf. Scboemann: »de com. Ath.« p. 362; »Gr. Alt.« I p. 331; Curtius:
■• Gesch.»« I 318.
•) Solon illo tempore »xyj^ KoXtteta^ Stop^üar»]^ xal vofJio^rr]<;€ Plutarcho
^re [Sol. XVI] fuit. Eadem potestate Clisthenes usus est, qui inquilinos
Ubertinoe civitate donavit; cf. Aristot. Pol. UI p. 1275 b; Oncken:
^tsl.« II 457; Gilbert I 179, 4; Caillemer: »la naturalisation k Ath.«
11; Busolt § 156 p. 141, 8; cf. etiam Schenkl: »Wiener Stud.« II 166.
38
nisi rogatori venia data erat. Yaluit enim de ea re lex in
Demosthenis Timoerateam inserta,') qua, nt Schoemanni yerbis
utar, interdicitur, „ne com populo agatur de iis, qui capite de-
minuti sint, in integrum restituendis neve de iis^ qui aut publice
aut sacris deorum aerariis debeant, debito aut toto aut ex parte
levandis, nisi ita, si sex milia baud minus civium in contione
impunitatem aetori eoncesserint suffragiis occultis; atque tanc
ita agi liceat, prout senatus populusque statuerit.^^) „Quodsiqnis
absque hac venia in senatu aut in comitiis remissionem (maltae
aut a senatu aut a populo aut a iudieiis impositae) supplicasset,
sive debitor ipse: nomen eins deferri (per IvSetStv)') leges iasse-
runt, quemadmodum eorum^ qui, eum populo deberent, iudices
facti essent; sive alius quis pro debitore: omnia eins bona
publieari; proedrum autem, qui eorum causa populum in suf-
fragium misisset, capite minui atque Sxi|jlov fieri.*'^) Ac rem ita
se habere legemque genuinam esse ipsius Demosthenis verba
demonstrant^), quibus dilucide dicitur ei aSeCc} opus fuisse, qoi
rogationem laturus esset, ut Sxi\LOi in integrum restituerentur,
utque debitori fiscali aut totum debitum aut pensiones concessae
remitterentur. Postquam autem totus populus ®) aut — qui totius
populi vice fungebantur — sex milia civium veniam dederunt,
tum demum cum populo senatus probuleumate perlecto in contione
rogatori agere licuit de debiti publici remissione debitorisque in
*) Cf. Dem. XXIV 45 et alteram einsdem legis partem § 50; Schoemann:
»Gr. Alt.« I 399; Gilbert I 338, 3; Lipdus 1. 1. p. 991; ßusolt § 194 p. 175, 3.
§ 218 p. 192, 13; CaiUemer 1. 1. — Valeton: Mnemos. n. a. XV p. 2 1^
formulam haue fuisse censet: >ne quis rogaverit, ut ei, qui populo vel sacro
pecuniam debeat, concedatur, aut ut nihil solvat aut ut pro debita reprae*
sentationc pecuniam creditam solvat diebus rogatione constitutis«.
') cf. Schoemann: »de com. Ath.« p. 275 sq.; cf. etiam de hac lege
Boeckh: »St. d. Ath.« I 455 adn. c; Lipsius: »Att. Proc.'< p. 992.
») cf. Poll. VIII 50; Dem. XXI 182; [Dem.] LVIII 14; Bekk. An. Gr.
250, 10, ad quem locum conferatur Boeckh: »St. d. Ath.« I 512 sqq.; Gilbert
1. 1. I 244 adn. 3 et 4.
*) cf. Schoemann: »de comit. Athen.« p. 288 sq.; Meier: »de bon. damn.«
p. 145.
*) cf. Dem. XXIV 46. 52. De his poenis v. Valeton: Mnemos. n. s.
XV p. 5.
•) cf. Dem. XXIV 48.
39
priorem statum') restitntione. Exemplo ator Timocrate, qui cum
ex aliis tum ex hac causa 9raf>avö{ta)v accusatas est, quod venia
DOD impetrata remissionem rogavit^) Quamqaam Yaleton^)
ex eo, quod Demosthenes „non verbo arguerit bona Timoeratis
faisse publicanda**, demonstrare stndet legem Timoerateam non
Privilegium fuisse; quod si fnisset, Tpa^i) Tcapavöjicov non suffecisset.
Atque concedo equidem illam legem non Privilegium fuisse et
oratorem „nimium probandum suscepisse^. Verum ex eo non se-
quitur, ut, si Timoerates Privilegium vetitum rogasset aSs^ non
impetrata, 7pa^ 9rapavö{ia>v non fuerit suffectura. E contrario
mihi quidem sequi videtur, ut baec actio etiamtum intendi po-
tuerit, cum aliae ex legibus constitutae sint.^) De publicandis
sane bonis rei in Timocratea non agit orator, quod argumenta
parum firma fuissent.
Utique autem, quamquam debitorum remissionis beneficium
non saepe tributum est, tamen non desunt exempla, quibus com-
probetur id et pluribus (in amnestiis) et singulis irrogatum esse.
Et copiosissime de re agitur in Patroclidis psephismate^), quod
ita incipit: 'EitstSi] ^Tjyfaavxo 'A^rjvaioi ttjv äSetav xxk Atque
etiam filiis Lycurgi oratoris debitas multas a populo remissas esse
memoriae proditum est^) Quam rem tractans Boeckh [„Staatsh.
d. Ath." I 516 adn.a] duobus exPlutarcho^ et ex Ps.-Demosthene®)
') Cf. Petit p. 1. IV 9, 22; Platner: »Proc. u. Kl.« I 443-446. H
134 — 138 [quo loco de üs capite dcminntis agitur, qui debitorum fiscalium
nomine £Tt{ioc facti sunt].
•) cf. Dem. Timocr. (or. XXIV) passim.
•) cf. Mnemos. n. s. XV p. 5 sq.
*) Nam cum orator, qui Timocratem Privilegium vetitum rogasse con-
tendit, illum icapav6{juov accuset, quamquam alias quoque actiones [e. c. ev-
&t4tv (cf. Dem. XXIV 50; v. supra p. 24 adn. 6)] intendere licuit, sequitur,
ut in bis rebus semper TP^?^^ Tcapav6}iü>v adhibendae accusatori facultas
fuerit; v. supra p. 8; p. 17 adn. 1.
») cf. Andoc de myst. § 77—80.
•) cf. [Aesch.] epist. Xu 14; Platner 1. 1. I 445 sq.; Meier: >de vita
Lycurgi« p. LVÜ sqq.; praefat. Taylor! ad Lycurgum ap. Reisk. orat. Gr.
vol. IV 118. Aliam restitutionem Hyperides rogavit; cf. Suid. s. v. itceijnrj-
cpcoato [cf. Hyperidis (ed. Blass) fragm. 33]. De hac re et simili Epbesiorum
populiscito cf. Schenkl: »Wiener Stud.« II 181 adn. 38.
0 Plut. Demetr. XXTV.
•) P8.-Dem. epist. III 24 p. 1480, 10; cf. Lipsius 1. 1. p. 993 et
adn. 639.
40
commemoratis exemplis haec recte addit: „Es ist voraaszusetzen,
wenn auf Fürbitte von Königen wie in den Fällen bei Ps.-De-
mosthenes und Plutarch Demetr. eine Schuld erlassen wurde, sei
auf Grund dieser Fürbitte die äSsta zuerst nachgesucht worden."
Verum in civitatibus subiectis populum Atheniensium, ut rem
publicam componeret, cum alia tum debitorum remissionem simplici
psephismate decrevisse per se ipsum intellegitur.^)
lam vero indagemus, utrum . remissione debitorum publi-
corum concessa respublica, cum debitum in tabulis deletum sit,
pecuniarum iacturam fecerit, an aliunde id, quod periit, snp-
pleverit.^) Non difficile intellegi potest lacunam aerarii extra-
ordinario videlicet tributo explendam fuisse, nisi habuisset res
publica, unde impensas publicas praestaret. Quod non obscore
ex Demosthenis or. XXIV 161 patet, ubi haec legimus: . . 5tj|it/-
Yopiav 8' inl xoÖTOtg «otoofievoc, wc Soxi xpiöv aipeotc ü|iiv, i] rd
7co|JLÄSta xataxöTCTstv y] irAXiv sw^peiv 7] xoöc ö^stXovrag slairpdttetv...
Itaque si debitae pecuniae, sive remittebantur sive non im-
pendebantur, non redirent, extraordinario tributo pecuniae con-
ferri solebant, ut equidem opinor. Sed idne semper et unde
factum sit, incertum est; etiam incertius, utrum pecuniae debitae,
quas remittendas populus decreverit, in tabulis ab iis, qnos
irpdxTOpac Graeci vocant, magistratibus deletae sint, ita quidcm,
ut lacuna fuerit in tabulis, an earum pecuniarum loco summa,
quae redierit £lo(pop^, relata sit. Ex Patroclidis sane psepbis-
matis Ycrbis: ££aXsi(|>aL tooc icpdxtopac') ab Ulis magistratibus
nihil aliud nisi expunctas esse summas debitas videtur colligen-
dum ; tamen id abhorreret a gravissima illa lege et fonnula
iuris publici Attici, qua et aerarium et tabulae publicae rata
esse iubentur. At ob hanc ipsam causam, quod rogator aerarium
publicum illegitime deminuturus erat, ei iSstof opus fuit. Verum-
tamen rem disceptare non audeo.
Sed ad legem de remissione debitorum supra (p. 38) allatam
revertamur. Quam non integram esse iam Schoemann perspexit?
*) Cf. CJA. IV 1, 61 a; v. supra p. 24 adn. ö.
^) Certi enim reditus ad nonnullas inipensas ordinarias faciendas ^
populo erant destinatae: velut multae ad mercedem heliastarum (c. sexa^^^
talenta per annum; cf. Busolt § 225 p. 198, 7); cf. Gilbert I p. 321,2-,
ßusolt § 213 p. 188, 3.
') cf. And. de myst. § 79.
41
qai, postquam de hac lege disserait [„de com. Ath.^ p. 275
not bb\ ita pergit: „Qnid illnd sit: icspl td^ecoc, Ulpianus docet
ad 1l L, qaamqaam is locus non satis sanus videtur. Nam, ut
nunc legitur, £f eaiv explicat, qnae nalla explicatione eget, et ita
qaidem, ut perspieuum sit eam explicationem ad td^tv pertinere.
Sed excidisse nonnulla yidentur." Tarnen Schoemanni explicatio
non sufficit. Quaeritur enim, quid ad haec verba: y] td^eax; sup-
plendnm sit: »icsp{'' an „icspl af^(3io><;^; utrum legendum sit:
[lYjSe [sc. Set X^etv tj kw,^rffiljs,ty^ TOpl a^^aeox; toö ofkii^xoq
T) <^^rsf>t> xi^sttK» an: tj <CiC6pt a^^oscoc^ täSsok. Nam si
logendum esset: ,7j <!irepl> xdSeöK**, diceret lex in comitiis de
pensionibus debitorum agere non licere nisi venia data; sin: „y]
<^3repl a^a6ax;> xd^eoK*,*) diceret de remittendis pensionibus
agere non licere nisi impunitate impetrata, sed non diceret, num
omnino ei dSeto^ opus sit, qui a populo petiturus est, ut pensiones
sibi concedantur. Fortasse igitur interciderint nonnulla, quae hanc
rem illustrayerint; quamquam, quae vera sententia loci sit, vix
dnbitari potest Idem enim, quod de remissione totius debiti dicitur,
ad remittendas pensiones debitoribus aerarii concessas pertinet, ita-
qne ne id quidem nisi venia data a populo decretum est.') Qnae
') Cf. And. de myst. § 77; CJA. I 32ß vs. 16. I 31, 20. II 17, 51.
II 203, 26. II 610, 13; Thuc. II 24. VIII 15.
') cf. Platner: »Proc. u. KU II 134.
•) Aliter ßoeckh 1. 1. I 516 et Gilbert 1. 1. I p. 338, 3 iudicant, qui
e lege supra commemorata ne pensiones quidem rogare licuisse nisi venia
ciata colligunt; cf. Busolt § 194 p. 175. § 218 p. 192, 13; Lipsius 1. 1. p. 991;
Valeton: Mnemos. n. s. XV p. 3. Sed in lege de remittendis tantnm pecu-
nüs actum videtur fuisse; mim autem ei, qui rogaturus esset, ut pensiones
sibi concederentur, ä$»<^ opus fuerit, non certo constat. In argumento ad
tDem.] or. XXV dicitur: xiitv aSnqoofuvo^ xoö o^pX-fifjuato^, nihil de venia data
^nt non data. Contra e Thucydidis vetbis III 70, 5: . . . ^Xovtcuv ^ odntav
Xal icp6^ xä Ispa Ixetcuv xad-cCofiivcuv hiä icXyjO'Oc rrj^ CY]p.iQi(, 5ica>( ta^d-
ixevoi dicoSdiaiv .... sequi videtur, ut bis quoque venia rogandi opus
fuerit. Nam etiamsi de Corcyraeis boc loco agitur, tamen idem in Athe-
niensium res transferre licet. Et Thucydidis sane verbis, quae exscripsi, non
dilucide dicitur rogatori ä^ecav impetrandam fuisse, sed boc tantum, illos
supplices pensiones a populo petiisse. At haec supplicatio leges violat, quae
debitores fiscales statim pendere iubent. Ceterum tributi remissio cum pen-
sionibus concedendis coniungitur: CJA. I 40. — Utique decretae simt non-
nnnquam pensiones, atque etiam longa spatia debitoribus data sunt: velut
debiti solutio e. c. in decem annomm pensiones distributa est; cf. argum. ad
42
pensiones voce iä£eo>v^) significantur, et ii, qui spatia sibi
statuunt, appellantur : dl Ta(d|i£vot. ')
Itaque nt paucis complectar, quae singillatiin exposita sunt:
£Seia fiiit impetranda, si quis rogaturns esset^ ut totom debitnm
debitori aerarii remitteretur ant pensiones a populo concessae,
sive debitor ipse rogationem laturns erat sive alias qois pro illo.
Namqae etiam debitori fiscali ipsi veniam rogandi et hac im*
petrata remissionem debiti a populo petere licnisse snpra
(p. 24 sq.) dixi. Cum autem idem $Tt[ioc atque negotioram
pablicomm expers sit, ob hanc quoque causam ei impunitate
rogandi opus fuit.*) Verum si populus venia data debiti re-
missionem decrevit, cum hac etiam restitutio in priorem statum
coniuncta est, id quod in Patroclidis psephismate diserte dicitor
[And. de myst. § 78]. Contra debitoribus aerarii, quibus venia
data verba facere in comitiis licuit, debitum non remissum
esse puto.*)
[Dem.] orat. XXV. Ceterum debitores &u\xx>t manent, donec totum debitui
pensum est; ci*. ibid.
^) cf. Hesych. s. v. toji;: -fj litl ^(psiXopivo^ )^^fiAot xaTaßoX*f}; Fraenkel -
»Die att. Geschworenenger.« p. 17 not. 1.
») cf. Thuc I 117, 3. ni 70, 5. — Vox xa6eü>? (sc to5 (popoo) etiaco
tributorum pensiones significat, et ol toSÄpievot ii socii appellantur, qui ip^*
censum deferunt; cf. CJA. 1243 (VI) v. 5: koXek; a^al «popov ta^a^uvat; ibid. X
244 (II)v. 71. I 256, 37. Id nonnullarum urbium Privilegium erat; cf. Phüol- .
XLT 659. 668 sq.; Boeckh: »St. d. Ath.* (1516b). II 613 sqq.; Heydemann: »d^
senatu Athen.« p. 32 [178]; Gilbert I p. 3%, 2; Busolt § 242 p. 215. Velat
Methonaei ab Atheniensibus petunt, ut aut tributum sibi remütant aut p^'
siones fxdStv] concedant; cf. CJA. I 40, 12. Sed haec significatio vocis b^c
non pertinet, quamquam hoc loco de ea re aliquid actum esse puto (v. in^
8. III 3).
•) Nam si quis fitip-o^ iura tdiv licixipuv exeroere e. c. apud popul^^
contionari vellet, veniam ei impetrandam fuisse demonstratum est; cf. Wesi®^'
mann in Paulyi: »Real-Encycl.« I 1 p. 168.
*) Quae cum ita sint, Demadi oratori (v. supra p. 25) pluribus de cao^^
ÄJewjj rogandi opus fuit. Plutarchus enim Phoc. XXVI haec dicit: . . Airjjjta^'^^^
81 |iY|div fi^o( J)v ä)^eiXe XFr^i^tcuv eirl Tal? xatoSixai? Ixtloai vfi ico^"^
8ovdlp.evo? (4|X(ux6i '^äp krczä '^pa^ä^ Tcoipavopov xal '^v^oviti^ £ti}i.o( l^stp^sto
Xl^civ), £8etav c6p6(ievo? (»veniam consecutus«) t6te yp^T^^ 4^<pta}ia ice^instv k^
'AvTiTwixpov 6idp BipYjVY)? Tcploßei? a^toxpdtopo?. [cf. ad h. 1. Platner: »Proc
Kl.« I 444 sq.] 'Attjua? igitur causa non solum ea fuit, quod pendere E^
mades non potuit, sed idem &tifuqc affectus est, quod iterum ac saepius
vopttv est convicttts. Quamquam haec res non satds certa est. Nequi
43
Qaoniam demonstravirnos remissiones debitornm nonnanquam
Lthenis factas esse, idqae venia rogatoribns prius data, nanc
»ritur quaestio, quam ob rem SSeta iis rogatoribus ixopetranda et
[ua ratione data sit a populo.
Ac si quis pro altero remissionis rogationem ferebat, leges
dolabat, quae eam rogari vetabant. Qnod interdictum est,
|iiia Toö xoivoo integritati imminebat rogatio. Nam mnltae
Uhenis in ordinariomm reditunm nomero refenmtar, aerarinm
intern pablicom ratom sit oportet.^) Sin ipse debitor fiscalis
'emissionem rogabat, altera quoque causa extat, cur a§ci<f ei
>pus fuerit. Capite deminutos enim apud senatum populumque
^erba facere leges vetant; itaque si quis £xi|jloc hoc ins
sibi arrogat, — is qui civium munera improbe neglexit ideo-
ciue impnrus factus est - contionem populi poUuit et summam
popoli potestatem violat, qua prohibetur, ne civitatem exerceat
Atque illius nomen per SvSet^tv deferri leges iusserunt, si venia non
coiicessa rogavisset. Quodsi remissio debitorum eiusmodi privi-
'^um est, quo zb xoivöv illegitime deminuatur,^) de ea rogatione
<iia demum agere licuit, postquam totus populus occultis suffragiis
'^^^m est, qnod non probemas id, qnod Platarchns tradit. Meier sane [»de
^- damn.« (p. 141) not. 459] Plutarchnm errasse dicit bis verbis: »Narra-
i^^m Plutarchi .... falsam esse dnplici potest argumento efßci; nam cum
[**^ [not. 435 (non 441)] probaverimus eum, qui ter itaf>av6|jLuiv convictus
»y ea infamia notatnm iiiisse, qua a dicendo in senatu populoque arceretur,
indes non potuit septies icopavopuv convinci, et cum, quamdiu quis multam
^^ impositam nondum pependisset, Sxi\tJO^ esset, ne ad secundam quidem
^vait Demades rogationem admitti, antequam multam ob priorem rogationem
^^ impositam deposuerat«. Sed altera nullius momenti causa est, propterea
^^>^ Demadi venia data rogationem ferre licuit; cf. verba: ÄSstav eopojuvo«;.
•-^^ est causa vocis iictdc. Lex erat, ut, si quis oratorum ter icapavopuv con-
'^^18 esset, aliqua ex parte &xt\Lo^ esset. Quamquam hoc verbum »xpk«
^^Idus tantum locis (et altero loco emendatione restitutum) invenitur, tamen
^^ius yidetur quam hm, Analogiae loco id conmiemoro, si quis ter falsum
^^:imonium dixisset, ipso iure capite deminutum eum factum esse; cf. Platner
^* I 419 sq. Ad nostrum locum Platner [1.1. I 445] adnotat: cum is, qui
^ ffä4>ay6puv convictus esset, a dicendo in senatu populoque arceretur, in
^^^laden hanc legem non adhibitam esse posse; quae sententia non impro-
^^iÜB videtur.
*) V. supra p. 32.
*) Nam multas in reditus ordinarios rei publicae relatas esse supra
; aimul restitutio in integrum t6 xopiov violat; v. supra p. 23.
44
veniam dedit; nam, ut ait [Dem.] LVIII 20: oo... Sei xijv ziV^
a7C6(3xspfjodat Tö)v Ix x(üv vö[j.a)v £mxei{iiv(DV C'y)|ucbv. Dat autelt
populas veniam eiusmodi rogationis ferendae, at aerarii dimit^
tendi sint, confisns debitores solvendo non esse; neque enin^^
aliter ille debitum remisisset. Deinde debitorem aerarii, de caiu^
resitutione agebatur, eo privilegio dignam esse oportebat>
Sed hae cansae, quae ad ipsam remissionem gravioris momentL
erant quam ad veniam dandam, non sufficiebant. Namqae notoiiL
est viros de republica optime meritos, cum peconiam debitam.
pendere non potuissent, in vinculis publicis mortuos esse eonim-
que anfiLiav ad filios transisse.^ At vero remissio debitoranM.
extra ordinem facta est temporibas pericalosissimis, qaibu»
populas Omnibus civibus eorumque consiliis et operis utebatar^
aut tumultu intestino oppresso, cum factio, quae superior dis^
cesserat, satius esse putabat capitis deminutione sublata dis--
cordias civiles et novis tabulis multorum civium inopiam sab—
levare.
IIb. Populus ei veniam dat, qui rogatione aera.-
rium sacrum violaturus vel illegitime deminuturus est.
Aerarium publicum aut illegitime deminuendis aut augendis
pecuniis violari posse supra (p. 32) cxposui; nam integritas aerarii
opibus publicis non solum iacturam facientibus sed etiam extra
ordinem amplificandis laeditur. Itaque ad duo genera a^^
tractanda nunc iam accessurus sum^ ubi pecuniis illegitime aucti^
ne integrum sit aerarium, prohibetur, eamque aSeCac dandae caus^
esse putet quispiam;^) at rem aliter se habere videbimus. ^^
primum quidem de pecuniis sacris ad usum publicum adhibend^
deinde autem de extraordinariis tributis (ela^ opaic) rogandis dica^*
Antequam vero in ipsam rem inquiramus, paucis Atheniensit^^
aerarium publicum attingam necesse est.
Persis devictis cum insulae loniae Atheniensibus ducibf^^
primum sociale foedus inissent, civitates foederatae aerariu0
>
») Cf. [Dem.] XXV 18. LVm 24.
») cf. Herod. VI 136; Nep. Mütiad. VU; [Aesch.] epist III 2; Meier:
»de bon. damn.« p. 178; cf. etiam Uauvette-Besnault : »Les Stratbges Atbe*
niens« p. 107 sq.
*) Qua de causa nonnullas res hoc loco exponere malui, qoamquam ad
priorem commentationis partem pertinent.
46
commune colligendnm esse intellexernnt, unde bellum contra
Persas perseqnerentur. Ex annnis igitnr socioram tribntis
aerarinm sociale coactnm est Deliqne depositum, cnins qnaestores
Hellenotamiae erant. Sed notnm est ex sociis {(so^^Ypn;) paulo
post subiectos (omjxöoix;) factos esse, itaqne cnm dignitate et
anctoritate Athenarnm congruebat, qnod c. annum 454 aerarinm
sociale Delo Athenas translatnm et re vera in aerarinm publicum
Atheniensinm mutatum est, *) ex quo non modo in rem communem
h. e. militarem pecuniae impensae, sed etiam ad Atheniensinm
aedificia, dies festos aliasque horum res coUatae sunt') Et con-
simili modo populus Atheniensinm eis pecuniis libero arbitrio usus
est, quae ex tribntis redundantes apud qnaestores Minervae de-
positae erant, ^ quorum sub custodia totum aerarinm in arce, in
postica Parthenonis^) cella, reservatum est Qua re aerarinm non
deae factum est,^) sed publicum mansit in sacra deae tutela de>
positum^) a civitate in templo Minervae, ut is, qui has pecunias
averteret, sacrileginm^) committeret Partem tantnmmodo tributo-
rum (minam de talento^) populus Atheniensinm deae quotannis
») Cf. Gilbert I p. 318 sqq. p. 391, 3; Buflolt § 212 p. 187, 11. § 240
p. 212 sqq. § 242 p. 216.
') Num omnino aerarium publicom Atbeniensium ante id tempus fuerit,
dubitari potest; posteriore aetate pecuniae ex reditibus superflnae distribni
solebant; cf. Bnsolt § 213 p. 188.
*) cf. Bekk. An. Gr. 306, 7; Gilbert I p. 234, 3; Hauvette-Besnault
1. 1. p. 132, 4; Busolt § 213 p. 189, 2. § 242 p. 216. — Num pecuniae ex
reditibufl annuis redundantes, si quae fiierint (cf. adnot. 2), bis aerarii socialis
pecuniis additae sint, incertum est; cf. Gilbert I 318; Busolt § 213 p. 188.
*) cf. Gilbert I 318; Busolt § 213 p. 189; depositae erant hae pecuniae
dextra; cf. CJA. I 32B vs. 23. In eandem Parthenonis cellaxn (sinistra) anno
435/4 etiam reliquorum deorum pecuniae delatae sunt [cf. Busolt § 213 p. 189],
qnas ol Tofiuu x&v £XXa>v dtuiv administrabant [Tabulae quaestomm reliquorum
deorum, quae extant, leg^ntur CJA. I 194— 22ö]. Anno 403/2 ex duobus
qnaestorum coUegiis unum est factum: ol To^iiai tcov Upd>v y^prr^xoiv vt^;
'Ad^voiou; xod täv ÄXXiüv ^äv; cf. CJA. U 6428qq.; Busolt § 178 p. 159.
Inter annos 390/89 et 385/4 duo coUegia denuo seiuncta sunt [cf. CJA. II 660.
€67. 671. 672], sed c annum 321/22 rursus coniuncta esse videntur; cf. Eoebler
ad CJA. n 719; Gübert I 235; Busolt § 178 p. 160.
*) cf. Kirchhoff: Abhdl. d. Berl. Ak. d. Wissensch. 1876 p. 21 sqq.;
Busolt § 213 p. 189, 2.
') cf. Büchsenschütz: »Bes. u. Erw.« p. 508.
^) De UpoooXiqc cf. Schoemann: »Gr. Alt.« 11 142.
•) cf. CJA. I 226.
46
tamqaam ÄTcap/TiJv consecravit,*) quo dono nuUa foederata ciyiti^
liberabatur, ne tum quidem si Athenienses per Privilegium tt^*
butum ei remiserant.') Qns^e oLTcoLpycd ab Hellenotamiis') quaesto-
ribus aerarii Minervae (xa|ji(at<; xfi<; *soö)*) pensae sunt logisöö
eustodibus.^) De eroganda autem quemcunque in usum eS:
aerario publico et sociali^) peeunia ab ipso tantum popnlo
Atheniensium decerni potuit,^) et psephismate de adhibendis
pecuniis perlato quaestores Minervae^) eam^ quam populus de-
creverat, summam Hellenotamiis®) vel iis magistratibus pendere
iussi sunt, quos psephisma constituerat.^^) Verum non totias
aerarii in templo reservati populo psephismate simplici facultas
erat erogandi; discemenda enim sunt Sota et Ispoc xP'^il^'^^^*)
Et Sota quidem xpifil^-ata^*) ea sunt, quae ad publicos profanosqae
usus populo adhibere licet, ispdi autem ea, quae deorum sacra
sunt et in diyinas tantum res impendi possunt/')
Sed nonnunquam aliqua 6gC(dv xpyjijAtcov vel ipsius pnblici
aerarii pars (aut ex Holwerdae sententia, qui sacras tantam
') Cf. Boeckh: »St. d. Ath.« I 578; Kirchhoff 1. 1. p. 28 sqq.; Gilbertl
p. 319; Busolt § 213 p. 189. §240 p. 213. § 242 p. 216, 11; Beloch: N.Rh.
Mus. XXXIX 55.
») cf. CJA. I 40.
») cf. CJA. I 32.
*) Ol xa^uai TÄv Upd»v xp7j|idttO)V r?)^ 'A6-rjvata? vel xajit« xiBv ttj? ^
vel tafj.iat vf^ 9^00 hi appellantur.
*) cf. tabulas tributorum CJA. I 226—272. — De hoc logistarum mimere
cf. CJA. I 32; cf. etiam CJA. I 226. 228. 273.
•) Quod aerarium Gilbert : »Staatsschatz«, Busolt rectius: »Beichsscb»^*
vocat; cf. e. c. Gilbert I p. 318; Busolt § 213 p. 189.
') cf. Schoemann: »de com. Ath.« p. 295.
') Admimstrabant hi quaestores Minervae Poliadis et Yictoriae aerd^
separatim: CJA. I 273; cf. Busolt § 178 p. 159.
•) cf. Hauvette-Beanault p. 132.
'•) cf. Kirchhoff 1. 1. p. 37; Gilbert I 319. - Rationes pecuniaT*^^
Minervae Poliadis et Victoriae in CJA. I 177 sqq. leguntur; cf. Bu^
§ 213 p. 189.
*0 cf. e. c. Dem. XXIV 11; Kirchhoff 1. 1. p. 32 sq. g
*') Holwerda quidem [»de sacris pecuniis« in Mnemos. n. s. XIV (18^^
p. 113 sqq.] coniecit to6? xa^iux^ twv UpÄv xpTjjidtxaiv aerarium publicum n^'
administrasse neque has publicas pecunias in templo Minervae asservat^^^
esse; sed pro certo id dici non potest.
") cf. Schoemann 1. 1. p. 297 adn. 2.
47
icnnias in arce adservatas esse pntat,^) aliqua hp&y xPW^'^^'^
irs) imprimis sancta^) et iis rebus, ad qaas seposita erat, ex-
^ptis integra intactaqne ad Ultimos casus servata est, quam ob
im quaestores de illa summa pendere vetiti erant Tamen res
nblica interdum necessitate coacta ex hac aerarii parte pecunias
id publicum usum legitimis rebus quibusdam confectis depromi
UBsit Id enim non prius rogare licuisse, quam populus rogationis
reniam vel, ut nostrae aetatis significatione utar: „Indemnitaet^
lecrevisset,^) ex Thucydide II 24 patet, qui de sepositis mille
^lentis haec dicit: xal x^^ xiXavta aicb zm h rg axpoTcöXei
(pij|iiTü)v ISoScv oÄTOtc 44a(psra TCoiYjoaiiivoK; x**P^^ d^oftat xal jji"^
woXoöv, iXX' OLTcb xöv iXXcov icoXs[i6iv* t^v 8d tt< siriQ t) Im^^rj^CoiQ
«vsiv ta xP^J^Äta taöta i^ äXXo xt, rjv (jl*}] ol iro)i(UOt v7]txiQ orpoxcp
«t3ÄiöKR rfl ÄöXst xal 8^ a{iova(3dat, d^vaxov CT]|iiav Sir^ftsvto.
hod anno 431 deeretum est;^) reapse autem hae pecuniae
^Qcydide auctore usque ad annum 412 integrae manserunt,^)
Qo anno Athenienses, cum pecuniae indigerent, ut Thucydidis^)
crba mea Caciam: .... td xe x^^^^ xiXavxa, odv Sia Tcocvt&c xoö
5Xi[jLoo J-jfX^xovxo jt"^ S<|)aodai, e^^^ X&<3avc8c x&^ ^icixei[iivac Ci'HJ'^ac
* ekövTt 7] Jirt(|)T^yC(3avtt üä6 x>jc ^tapo6<37)c focTcXijSecö^ [xal] lc|>Y]yC-
^vxo xtvstv . . . . , i. e. rogatori SSsiov dederunt. '') Ex quibus
^uitur, ut Athenienses infinitam potestatem earum tantum publi-
•nun pecuniarum habuerint, quae non ad certas res sepositae
^nt. Ex hac autem^ quam supra diximus, parte populo tum
'i&um pecunias erogare licuit, cum veniam rogatori decrevisset^).
»ntra venia non impetrata rogator, propterea quod populi pse-
^sma has pecunias depromi dilucide vetaret, supplicio affectus est ^)
Atque qua de causa rogatori a86{<f opus fuerit, non dubium
letur in Attico quidem iure publico. Nam si ius Atheniensium
>) V. Bupra p. 46 adn. 12.
') vel^ ut recenti nomine ntar: »als eisemer Bestand, als Notfonds des
atzes«.
*) cf. Boeckh: »St d. Ath.« U 41.
*) c£ Busolt § 214 p. 190.
•) cf. Thuc. Vni 15 (ed. Stahl); Phüoch. fr. 116 (ed. Muell.).
•) Thuc. Vm 15.
^) Eis Thncydidis verbis Boeckh 1. 1. II 64 naturam iMa^ recte ex-
dicit.
•) cf. Boeckh: »St d. Ath.c I 582; Busolt § 194 p. 175.
•) cf. Thuc n 24; Busolt § 214 p. 190.
48
— sicut Romanum — accoratissime in artem redactom ess^
eam aSeCac dandae causam statuere oporteret, qnod pecnniae ^
rei publicae administrationem aut ad bellum gerendum destinat^
illegitime angerentur, itaque toö tcoivoö integritas laederetnr. Qnai
impnnitatis rogandi causam in iure Attico frnstra quaeras ; ') se
altera subest, quae gravioris momenti est Rogatione enim le
violatur et summa populi potestas, qui iustis causis illas pecnnia
non adhibendas, sed quodammodo sacras intactasque habenda
esse decrevit Absumpta enim illa summa rei publicae op€
detrahuntur, quibus in maximis periculis, ad quae sedanda pecnnia
sepositae essent, eins saluti consulatur; itaque rogator rei publica
salutem ad incertum revocat.^ Contra difficili rei publicae tenc
pore Omnibus subsidiis civitas utebatur, cumque sanctior aerar
pars, ita ut in ultimis periculis rei publicae prodesset, servaretm
populus ei, qui in imminenti periculo, ut eae pecuniae adhibi
rentur, rogaturus erat, SSeiav denegare non potuit Rursum, ein
a8s(G( rogatori opus esset, impediebatur populus, ne temere pecr
niis, quae data occasione rem publicam servare possent, uteretiu
Antequam autem rem inceptam persequamur, appendicis loc
similia nonnulla hac occasione exponemus.')
Populus enim Atheniensium leges quasdam et institnta ab
rogari vetuit«) Itaque, priusquam de ea re agere liceret, im
punitas rogationis ferendae impetranda erat. Ad eam autenc
de qua nobis agendum est, rem abrogatio legum de pecunii
quibusdam adhibendis pertinet^)
Pericle rem publicam Atheniensium gubemante ad sacra e
spectacula concelebranda populo pecuniae (x6 dscoptxöv) distriba
^) y. snpra p. 32 adn. 4.
*) Si autem hae pecaniae, sicut Holwerda quidem putat (cf. Mnemc^
n. 8. XrV p. 114 sqq.), sacrae fuerunt, rogatio illa non legitima fuit, qui^
ut videbimus, pecunias sacras in usus profanos adhibere, nisi venia rogator
data est, non licuit. Quod si verum esset, hac in re duae oMa^ dflnd^
essent causae. — Ceterum id quoque fortasse spectandum est, ut ex pecuiu*
in templo deposita dea perceperit usuram, quam summa absumpta — ^
pecunia re vera deae fuerit — ■ non iam pensam esse a populo verisimilec^
') Hae quoque res ad priorem quidem commentationis partem (v.p'^
adn. 3) pertinent, sed quia de pecuniis adhibendis agitur, huc eas referenda^*
censui.
*) cf. Mnemos. n. s. XV p. 5.
*) cf.Dem.XXni62;Platner:»Proc.u.Kl.€n43; Petit l.l.IV10,9p.4759qq
49
Bolebant,^) qaae largitiones postea per Agyrrhium qaendam anctae
sunt Com antem Eubolus reditns publicos administraret, omnes
ex reditibas saperflnae pecaniae populo datae sant.') Qaare
ApoUodorus Ps.-Demosthene [LIX 4. 5] aactore com anno tre-
eentesimo qninqnagesimo a. Chr. n. rogationem tulisset, nt eae
pecüniae, qnae de reditibas pnblicis snperessent, in snmptas rei
militaris adhiberentur,') popalus quidem, nt id fieret, scivit,
Apollodoms antem irapavö|ia»v a Stephano quodam accnsatns qnin-
decim talentis mnltatns est;^) idqne merito, si qnidem et lex valnit^),
qnae eani rogationem fern vetabat, neqne Apollodoms impnni-
tatem rogandi sibi dandam cnravit Impnnitate antem rogatori
opus iiiit, perinde ac si qnis rogaret, nt pecnniis illis sepositis,
de quibns panio ante diximns, nteretnr popnlns. Snmma enim
populi potestas rogatione violabatnr, qnam ferri popnlns vetnerat
Si nihilominns popnlns, nt rogatio ferretnr, concessit et in gratiam
alicning hominis lex snblata est, id, nisi iSeta data esset rogatori,
fieri Don potnit Re vera antem illa lex — si qnidem valnit ~
nee rem pnblieam nee x6 xotvöv tnebatnr, sed civinm commoda
qaaedam enm damno rei pnblicae, qnare aSeiac institutnm, si
fogator eam petiisset, in hac re perverse adhibitnm esset
Omnino antem dnbitari non potest, qnin popnlns in Apollodori
damnatione Tpa^ f^c 7rapavö|j.a>v institntione tam insolenter nsns sit,
Qt ex democratia iam pridem oehlocratia videatnr faeta esse.
N^ni lex, etiamsi Apollodori rogationem ferri vetabat, ab altera
dissentiebat, qnae pecnnias ex reditibns superflnas in bellnm
gerendnm insnmi inssit^) At, nnm re vera ea fuerit lex, non
^tis liqnet. A grammaticis ^) qnidem traditnr non mnlto post
^Q8am Apollodori diindicatam Enbnli opera legem perlatam esse,
») Cf. Bnsolt § 138 p. 124.
*) cf. Schoemann: »Ant. i. p. Gr.« p. 307 sq.; Gilbert I p. 229. 318.
^20; Buwlt § 178 p. 160. § 213 p. 188. § 224 p. 198; cf. Hauvette-Besnault
P- 133 sqq. Imprimis conferatur de hac re Fickelscherer: »de theoricis Athen.
P^cimiw* (Lipeiae 1877).
•) cf. Schaefer: »Demosth. u. seine Zeit« II* (Lips. 1886) 82; Gilbert I
P- 229. 320 et adnot. 3; Fickelscherer 1. 1. p. 24 sqq.
*) cf. Hauvette-Besnault p. 134; Sauppe ad Dem. orat. Olynth. I 19;
fickelscherer 1. 1. p. 25.
*) Si non valuerity ApoUodorus illegitime damnatus est.
•j cf. [Dem.] LIX 4; Gilbert 1. 1. I p. 320.
') De hac lege cf. Schaefer 1. l. 1" (Lips. 1885) p. 208 sq.; Sauppe ad
orat Olynth. I § 19; Fickelscherer 1. 1. p. 23. *
4
50
quae theoricas illas pecunias in rebus militaribus consami ve-
taret, sed, si quis, ut id fieret, rogasset, ut morte multaretw,
sanciret.^) Illo igitur tempore, quo Apollodorus rogationem talit,
nequaquam lex illa rata fuisse videtur, at vero paulo post eam
valuisse verisimile est. Qaare Demosthenes non rogationem feri,
ut theoricae pecuniae ad 'bellum impendantur,^) sed consilittia
dat („Ol) Tpa^pst, iXXa oTj[ißoüXs6£i **).') Si vero rogator illegitimam
illam rogationem impune ferre voluisset, a populo venia ci
petenda fuisset. Nam illis temporibus etiamsi lex exceptionciu
petitae impunitatis non addidisset,^) tarnen, quin populns potest»
tem a§e(ac dandae sibi arrogaturus fuerit, non dubitandnm est
Quaeritur igitur, qua de causa Demosthenes hanc viam non in
gressus sit. Atque primum quidem eventus incertus erat, deind<
autem oratoris minus intererat ipsum impunitatem habere^) e
semel exceptionem fieri quam legem in perpetuum abrogari.'^
Quod per nomotbetas tantum fieri potuit, quare DemostbeD&
[III 10] haec dieit: yo\LodixoLQ xa^foTate* Jv & xootoi? xoi^ vo;io^
d^Toic [i'tj d^oO-s vö|iov |iY]3^a (slal 7ap txavol ojilv), iXXa wV
eli; TÖ Tcapöv ßXdicxovxac o|iä^ Xooa-cs* Xdifco 8^ xoix; Trspl töv ^s«opt-
x6)v. . . , Qua lege abrogata xa O^coptxd facere oxpax'.coxtxa licuit/
Sed faaec hactenus; nunc eo, unde digressi sumus, revertamur
Demonstravimus igitur supra (p. 47) a populo veniam ei peteudaiE
*) Cf. argum. ad Dem. II; Fickelscherer quidem 1. 1. p. 25 legem
illam valuisse putat, sed »aliis quibusdam legibus esse oblitteratam« .
*) cf. Fickelscherer p. 29 sqq.
') cf. argum. ad Dem. or. I s. exit.; Dem. 1 19.
*) V. supra p. 7.
*) cf. Dem. I 16.
") Ali am viam legis cuiusdam abrogandae Plutarcho auctoi-e Solon ii
gressus est. Bellum contra Megara cum malo eventu gessissent, Atheniens«
decreverunt, ne quis rogaret, ut bellum renovaretur, qui rogaret, morte pun
retur. Tum Solon, homo privatus, restituere animum civium et reconcilia:
audet. In contione in lapide sedens, ex quo praecones munere fungebantu
quasi mente captus esset, Carmen illud recitavit, quod »Salamis« vocatu
Protinus lege abrogata bellum paratur. Plutarchus quidem [Sol. VIU] dici
. . . Xüoavrg^ löv v6|jLov ai)^c ^kzoyzo toö noXd{ioo xtX. Cum autem de ratio]
legis rogandae et abrogandae, qualis illis temporibus fuerit, nihil fere trada
scriptores, et ne res quidem ipsa satis certa sit [cf. Hauvette-Besnault p. '
mentionem rei fecisse sufficiat; cf. Curtius: »Gr. Gesch.*« I 809.
') Id Demosthene rogante anno 339/8 factum est; cf. Philocb. fr. 13
Hauvette-Besnault p. 134; Busolt § 178 p. 160.
faisse, qui rogationem ferre vellet, ut pecaniae velut sanctiore
<|nodam aerario reconditae ad rei publicae usam depromerentur.
Atque aestate anni 412^) primum ex seposita illa aerarii parte
pecaniaa erogatas esse Thucydides auctor est [VIII 15].*) Verum
iam anno 418/7 peconias veoia data a quaestoribus Minervae
solotas esse tituli nonnalli docent^) Popalum autera alteram
sanctiorem aerarii partem non reservassc pro certo dici potest;
ergo etiam aliae pecnniae fbernnt, quae, nisi venia rogatori data
esset, ad usnm pablicum a populo adbiberi non potuerunt At-
que hae pecaniae sacrae fuerunt.
Praeter pablicum enim aerarium in arce etiam sacrum
aerariran (Ispd fjA^^Lam) fait *), quod, cum initio in divioas tantum
res impensom esset, ^) imprimis bello Peloponnesiaco populus
reconditum rei publicae aerarium duxit, unde legitimis quibusdam
observatis, venia scilicet rogatori data, ad usum rei publicae
peeuniam mutuam depromere posset.®) Cuius pecuniae usuram
res publica pendebat, dum aes alienum solveretur. Hac igitur
eondicione et venia rogatori concessa populus etiam erogandae
^i aerario sacro pecuniae potestatem habuit. Quibus confectis
qnaegtores Minervae iis pendunt, quos populus in decreto nomi-
i^sverat.^) Kationes autem barum pccuniarum tanquam syngraphae
'Q arce positae sunt, ex quibus logistae usurarum rationem in-
Jenmt.»)
') Cf. Busolt § 214 p. 190.
*) V. p. 47 adn. 5.
*) cf. CJA. 1 180— 183. lllo anno primum post pacem, quae Niciae voca-
tor, populuü, id quod antea saepissime factum est, denuo pecunias ab aerario
«a£ro mutuatus est; cf. Busolt 1. 1. et adn. 10.
^) Rationes annuorum redituum (eiureta) leguntur apud Kirchhoftium :
Abhdl. d. Berl. Akad. 1876 p. 49 sqq. et inventariorum tabulac in CJA. I
117-175. 194-226; cf. Busolt § 213 p. 189, 7; Beloch: N. Rh. Mus. XXXIX
/)d aerarium publicum fuisse negat, aerarium Minervae et rei publicae unum
idemque fuisse contendit. De Holwerdae sententia cf. p. 46 adn. 11.
») cf. Busolt § 213 p. 189.
•) cf. CJA. I 32 B; Boeckb: »St. d. Ath.« II 41. 64; Hauvette-Besnault
p. 132; Gilbert I p. 319; Busolt § 213 p. 1S9; Kirchhoff 1. 1. p. 34 sqq.;
Yaleton: Mnemos. n. s. XV p. 3 hanc legis formulam fuisse putat: >ne quis
rogaverit, ut populus pecunias sumat ex thesauro aliquo sacro« •
0 cf. Kirchhoff 1. 1. p. 37. 41.
•) cf. CJA. I 273; Busolt § 214 p. 190, 8.
4*
52
Atqae nunc quidem ex rationibns pecanianim Minerva
Poliadis et Victoriae eos locos, qui huc pertinent, afferre lice^^
Leguntur in CJA. I 180—183.
In CJA. I 180 V8. 10 — 14 certis Kirchboffi supplementi
leguntar baec: ['EtcI ti)c — (8o(; 7cpoTa]veiac Seoi^pac [ffp^TavetKÄdi;
*EXX7)voxa|i(at(; *), 'Ep]YOxXet 'AptotstSoo Brjoatet. | [. . . . 'IspoxXi
'Ap/eJoTpiioo 'A^ovet xal oov[d]p[y|ooot, xpiaxoox^ t^(iipQ^] trfi xpt
Tavefac 7t[apd8o{Jisv xP^d^^ KoCixtjvoö OTaTfjp[a]c XXXX . . | —
ap'föpiov TooTcov II. Toöto zb /pootov xap^So|ji[e|v xot^ inl t«
in\i'za'{](ü^o^K toic [leta Air]|i[o(3d^voo<;, c|>T^f taa(iivoo toö Sf^oo rljn
SSstav... Extrema verba exemplo aliarnm inscriptionnm certo sop
pleta sunt*) In CJA. I 181 vs. 3 sqq.') legimus baec: ir[ap^8oaav —
(JTpaTTjYcj) Iq] xa l«l Op^ij^xirjt; ^7)^i(3a|iiv[oo xoö 8t][j.oo nj
') Hauvette-Besnault p. 132 sq. adnotat ad hnnc titulum: . . »qni (w
cette inscription) semble prouver que les stratöges ne devaient recevoir lea
argent que pai* rentremise des iXXir)voxa}iiat€, id quod non recte comectxai
esse puto, aique id Hauvette-Besnault infra p. 133 ipse concedit.
*) Dubium est, ad quam rem verba: »^^toojiivoo toö 8-f^oo rr^
SSciav« referenda sint. Meier in CJG. I p. 903 censet ^Setav »esse veniiin
mutui dandi conceesam quaestoribus aerarii«. Boeckh: »St. d. Ath.< II 4'
dicit: »In gewissen Zeiten . . . wurden gewisse Teile des Schatzes al^
besonders geweiht oder als eiserner Bestand schlechthin oder mit Ausnahm«
der Fälle, wofür sie bestimmt waren, für unangreifbar erklärt; sonach durflex
die Schatzmeister daraus nicht zahlen. Doch wies der Staat darauf in dei
Not an; dies konnte jedoch nicht eher beantragt werden, als das Volk i^
den Antrag eine voraufgehende Indemnity-Bill beschlossen hatte«. Sane vii
doctissimus hoc loco non de sacro deae aerario cogitare videtur, sed id hoiaf
loci non est. Leguntur igitur in his titulis haec: xajitat Ispcüv xp^^"»> ^^
s^oav. . . '^«ftoa^oü xoö S-rifioo r>)v ^$etav, qaae verba eam vim habere videntor,
quaestoribus, nisi venia iis sit data, solvere non licere. Itaque Gilbert I
p. 319, 4 dicit: »Die Auszahlung durch die Schatzmeister erfolgte ^rj^. t. l.
t. ^.« In alio autem titulo [CJA. I 32 B] legimus rogatori &^'.a opiv
fuisse. Potestne igitur existimari populum, cum venia data rogationem pro
hasset, tum demum quaestoribus quoque veniam pensionis dedisse? An hae
formula 'j^^f. t. $. x. SZ> ad veniam rogandi referenda est? Si ita res 8
haberet, verba significarent haec: cum populus sacris pecunüs uti iussisset -
venia prius rogatori data — , tum quaestoribus pecunias solvere licuisse. 1
autem fortasse cum verbis ipsis et cum Atheniensium difßdentia rerum p<
cuniariai-um dissentit. Caillemer: »Dict. des antiquitäs« 167 de iis rebus hsa
dicit: »II est probable que, lorsque le besoin se faisait sentir de recour
k des proc^d^ de payement ou ä des affectations de sommes contraires au
r^gles de la comptabilit^ d' Äthanes, une decision du peuple intervenait poi
mettre ä couvert la responsabilit^ des agents du tr^or«.
») cf. Suppl. I (CJA. IV 1) p. 32.
o&tav — ] et V8. 6 sq.: [xap«8o(isv oTpaxrjifoic ^<; MfjXov Tet^jt]^
T£t<3t[ija5(oo Ke^poX-^sv,! KXso|iii^&i A^yxo[\Lißoiy<; — , T^^|iif>3^ — tr^ itpj-
tovetoc, 4*T]^toaiiiv]or) toö 8f^|ioo djv iSetav ^. Deniqae in CJA. I
183 V8. 1 sqq. baec legantnr: xon^iai lepwv )y>irjjidTa)v| [iT^t; 'A^yj-
mot<... irap^Sooav ot(>|[aT]rjYOt(; T xal] icapiS^jij^ ^spsxXefSig
Cum pnblici quidem aerarii popnlam simplici psephismate
infinitam facultatem habuisse, ex seposila aatem aerarii parte
eas, de quibas agitar, pecanias depromptas esse non posse
snpra demonstratnm sit, restat, ut peeuniae saerae ftierint. Quam-
quam Boeckh [„Staatsh. d. Ath.*" 1678] eensuit Athenienses
totam fere aerarium pablieam Minenrae consecrasse, ita at inter
aerarinm pablieam et sacram deae aerariam nallam discrimen
esset; itaqae illas peeanias ex consecrato aerario pablico de-
promptas esse^) vir doetissimas contendit. At pecanias reapse
sacras faisse eqaidem opinor, qaam ob causam ei, qai ex illis
^ popalo erogari vellet, a^ln^ opus faisse. Aliter Beloch [N. Rh.
lins. XXXIX 55 sq.] nuperrime rem tractavit. Exponit enim
e^ ipsis quidem tributis pecunias pendere quaestoribus Minervae
^Bi venia concessa non licuisse, pecanias autem ex tributis
^perfluas cum aerario Minervae coniunctas eoque modo con-
s^ratas esse, a qao sacro aerario quomodo pecunias mutuati
sint Athenienses, nobis non notum esse. Quod probare non
pOBsum, cum etiamnunc Kirchhoffi sententiae^) assentiar.') Ac
primum quidem miretnr quispiam optimo iure populum sociorum
^butis non simplici psephismate uti potuisse. Deinde autem
etiamsi populum facultatem illam non habnisse concedendum
^^t, irustra quaeras, qua de causa peeuniae uonnunquam se-
positae sint, quibus venia rogatori data eodem modo atque illis
ati popnlo licuerit Quae cum ita se habeant, pecunias, de
quibas agitur, sacras fiiisse constare mihi videtur.
Quibas rebus Atheniensium ratio ab aerario sacro mutuandi
illnstratur.^) Sacras enim pecunias (Ispa )^p7]|iata) ad profanos
') Cf. Boeckh 1. 1. I 580.
») cf 1. 1.
*) Recte diatlDguit xp*fj|wita bpa et Syjjloowx Holwerda: Mnemos. nov.
«er. XIV p. 115.
*) Etiam aliae civitates, vel potius plurimae, a pecuniis sacris mutuari
flolebant; cf. Büchsenschütz: »Bes. n. Erw.« p. 507; de civitatum Oraecarum
mataationibus cf. in Universum Szdntö: »Wiener Stud.« VII p. 232 — 252.
54^
usus adbiberi nefas est, nihilo tarnen secins ciyitas in ang
rerum aerario sacro ad eam, quae populo Atheniensium gravi
yidetur, rem utitur,ad rei publicae videlicet salutem. Atheniense
insigniter divitiis ornant, non eo sane consilio, nt etiam in si
periculis et angustiis ab iis manus abstineant, sed nt bis
integris intactisque opibns rem publicam servare possint
rationem secnti Athenienses peeunias ex aerario sacro in
pnblicnm depromere ausi snnt.
Cum Athenis temporibus belli Peloponnesiaci tria tem[
aeraria fdisse constet, Minervae Poliadis, Victoriae, reliq
deomm,^) qnaeritur, a quo aerario populus peeunias mu
Sit. Quod de solius Minervae peeuniis factum esse exif
Et re Vera buius deae aerario populus praeter cetera
est.*) Nam cum in Minervae tutela et urbs et (3oji.ji.axta
niensium fuerit, sicut maxime deorum donis ornata est Mi
eius imprimis fuit urbi in discrimine rerum patrocinari €
tulari.^) Reliquorum quidem deorum reditus vectigalia^)
et dona, Minerva autem etiam tributorum, bonorum publica*
multarum aliqua parte ab Atheniensibus donabatur.^) ]
maximae, quae in buius deae aerario coacervatae sunt, pec
dum Athenae in periculis versantur, in rei publicae usni
biberi solent. E. c. inter annos 433/2 et 427/6 ad l
gerendum ex aerario Poliadis plus quattuor milia talentu
prompta et annis insequentibus etiam reditus annui abs
sunt.^) Sed populus Minervae opibns non contentus etiam re
rum deorum aerario utebatur. Velut iam anno 435 popul
ducenta talenta reliquorum deorum aerario redderentur, sei
et paulo post e. c. a parvo Victoriae aerario, quod sepj
a peeuniis Minervae administrabatur,^) duo et viginti tali
») Cf. Beloch: N. Rh. Mus. XXXIX 56.
») cf. CJA. I 32 B.
») cf. Busolt § 213 p. 189.
*) Templa non modo »TejiivY]«, sed etiam alioe agros possideba
Büchsenschütz 1. 1. p. 64 sqq.
*) cf. Dem. XXIV 120; CJA. IV 1 fasc. alt. p. 16 n. 34; Busol
p. 189; Büchsenscbüiz 1. 1. p. 506 sq.
") cf. Holwerda: Mnemos. n. s. XIV p. 109.
',) cf. CJA. 1 32. 273; Busolt § 213 p. 189.
0 cf. CJA. I 273.
») c^. Beloch 1. 1. XXXIX 244.
atqne a reliquornm deornm aerario plus septingenta talenta
popnlüm mutuatum esse tituli aliqaot docentJ) Namque etiam
homm deoram erat urbem tueri, et suapte sponte deos id prae-
gtare popnlus putabat, eam deoram et nrbis salus firmissime
inter se conianctornm nna eademqae esse videretur. Qaare non
solum reditas annui aliaeqne omnes deoram pecaniae bello Felo-
ponnesiaco consomptae sant^), sed etiam rebus pretiosis, qaae
templa possidebant, popalus asas est, qai e. c. anno 406/5
pretiosas deoram res in Pronao resenratas conflari^) et priore
anno [407] ex Victoriae simalacro nummos aareos cudi^) iassit.
Yidemas igitur, qao pacto ex omnibus aerariis sacris populo
pecanias erogandi potestas faerit, ea scilicet coDdicione, ut, si
qais aerariom sacrara violare vellet, ei aSei<f opas esset, proinde
ac si qnis, at aerarium pablicam illegitime deminaeretur, rogaret.
Impiinitate igitar rogatori concessa qaaestores Minervae sammam
aliqnam pendere populas iassit Cuias pecaniae asara persolata
^t^) caerimoniae caasa, at religio eximeretar, verum id ipsum
^Qf rogatori danda magis effectum est.®)
Qucoiam impunitatem rogandi impetrandam fuisse de-
0Aon8tratam est, uunc anquiremus, qua de causa aMn^ rogatori
opus faerit. Cum autem eam 0LStia<; causam esse, qaod integritas
"KJö xotvoD pecuniis iis violetur, quibus aerarium publicum auctum
si^ in Attico quidem iure publico statuendum non sit, alteram
»ubesse oportet. Cum deorum enim damno aerarium publicum
lUegitime auctum vel aerarium sacrum deminutum est, quam-
qüam populi est curare et eflficere, ut sacrae deorum pecuniae
^tactae maneant. Nam sicut publicum ita sacrum aerarium
^^grum ratumque sit oportet, et populo pecuniae cum ipsi tum
"*8 debitae sunt exigendae. Utrum id quidem tutor an curator
^ dominus faciat popnlus, non huius loci est quaerere; sed
**t utique officium. Itaque si quis rogationem laturus esset, ut
P^cuniarum sacrarum deminutio fieret illegitima vel ut pecuniis
^^rig popnlus in usum publicum uteretur, id nisi venia concessa
^^H non potuit. Nam si popnlus venia rogatori data pecunias
*) De bis mutuationibus cf. Beloch 1. 1. p. 57 Rq.; Busolt § 214 p. 190.
*) cf. CJA. I 188.
') cf. CJ\. I 140; Busolt § 214 p. 191.
•) cf. BOchsenschütz p. 600.
*) cf. Boeckh 1. 1. I 580; v. supra p. 51.
*) De hac re in libro alt. cap. I 8. f. agetur.
deorum adhibendas esse decreverat, dei bonis privabantar, quortin^
possessioDem omni modo taeri religio erat.^) Sed in discrimi^^
tantum rerum populum illis pecuniis usum esse pro certo stat^'
endum est, ac ne tum quideni nisi ea condicione, ut primo quoq^^
tempore restitaerentur pecuniae. Minerva autem, tutrix Athenami^'«
urbi magis propitia erat, quam ut pecuniam sibi consecratam teiO'
poribus periculosissimis ei non mutuo daret. Et sieut populus rog^'
tori impunitatem concedit, propterea quod in re publica conserran«
nihil fere perhorreseit, ita ipsa Dea populo, qui publicae salutis
omnia experitur, veniam dat,^) si initio contionis hostia litatar«
Postremo tituli Attici locum, quo ei rogatori, qui aerarincxi
sacrum illegitime deminui volebat, aSeic^ opus esse diluciA^
dicitur, afferre liceat. Ingeniosis enim Kirchboffi Supplement! s
in CJA. I 32 B leguntur haec [vs. 16 sqq.]: ^av 8d xk; [swna P/i
^icn|>Y]y[i]a*(i [17] l[?|)Y]<pt(3[iivYj(; 7t][ü) tffi iSeJta^ yipfp^oti to[ic Xp^t^]'
tol[^] Tfj(; 'AdTr]v[atac, lvsyd'3^][ü) xoi<; ai)T]oic oiaffsp i4|v tt^) ia]^i
6t[7c]i() Yj lm[t|)rj(p{aT(j. . . .*) Atque etiam alter huius tituli locni
quem integrum referam, dignus est; vs. 11 sqq. haec leguntur ^
') Cf. Holwerda: Mnem. n. s. XIV p. 115.
•) In Graecoinim lingaa sacra dicitur: X-fjö-rjv 8i8tü3tv; v. suprap. Sadn. 3-
•) Hoc loco legendum est: xi<; litteram <; lapicida per errorem oniiüiti-
*) In CJA. I 188 V8. 2 sqq. haec leguntur: xaiitat lep<öYXP''iM^'^"*^ ^^
'AO-fjvatotg . . . . irapsSoaav ex ttuv sicexeiiuv »'{/Yj^ptaaijivoo xoö 8-f|jJLOo«. Gilbert A
p. 319 not. 4 adnotat ad haec verba: quaestores Deae pependisse »'j^tj^toofif/oo
Toö S-rjfioo f)^v 5?stav€ aut, ut ipsius verbis utar: »auch wohl mit Weglassoa^
von T-rjv ^Setav (CJA. I 188), aber in demselben Sinne« ; cf. Kirchhoff: AbhcU-
d. ßerl. Akad. 1876 p. 40, qui etiam CJA. I 179, cui titulo tota deest for"
mula, huc pertinere dicit. Id autem non rectum est mea quidem sententiü-
Lapicida enim verba: xtjv aSeiav automisit, aut formula 'Vrj'f.oafjivoo toö 3-fjio«>
aliter atque haec: ♦J'Yj^taaijivoo toö $Y||ioo frjv ÄSstav explicanda est, ita quidectr,
ut hoc loco non de pecuniis sacris cogitandum sit aut, si pecuniae sacrae
fuerint, ut ex iis populo simpiici psephismate erogare licuerit. Voce »mw»*
significantur anni vertentis reditus apud Deam depositi, ut Boeckh [l. 1- ^
5] exposuit, ex quibus populo psephismate missis ambagibus erogare liciut
[cf. Boeckh I 579 sq.], utique pecuniae publicae [cf. N. Rh. Mus. XXXI ^
58 sqq.], quas quaestores venia non data solvunt; ex his igitur pecum^
quaestores »elg tyjv SuußeXiav« et ad similes res pependerunt, ut CJA. I 188 9^1-
docet. Si autem hae pecuniae (eicfceta) annui pecuniarum sacraium redi^***
essent [cf. Bärchhoff 1. 1. p. 49], ad eas saltem, de quibus dixi, res venia do^
data quaestores solvisse esset statuendum [contra cf. quae Kirchhoff l- .
p. 40 sq. exposuit]. Nam verba '^r^i>' t. 5. x. a5. non supervacanea esse, Q*^*
anxiam Atheniensium curam et diligentiam rerum pecuniariarum noven^
nemo non intellegit.
hl
[. . .xoi<; 8s] ojXol^ XMI^*"!^^ '^^^]^ "^fi 'A^vata^. xo[t^ ts vöv o'jotv
i][|iKdX6t xa]i äxt' av t[6] Xo[iff6v avJa^^^or^Tat, (jlt) yp:?jo[^ai |i.7)8§
ixovajpioxsiv a]x' a^jxöv ec aXXo [xt, ii*»)&] £^ taöxa oir^p |io[pta<;
df«)giac SJoövat xsXJsostv, iiv xi 8§[Tfl. s^ aXX]o Sfe [itjScv X!^*^i^^^[^
Toi; XP^ll*-*^!^» ^*^ J^'^i '^l*')^ äSstav (j*irjy[i'3Tjxat 6] 8f^|jL[o]^, 7ca[^]i7r[s]p
^p^ 7j ^4^1^ iq] [irspl ^Gfjopact;. Caius titnli psepbisma alterum,
qnod in parte legitur postica, ad pecanias Minervae pertinet.
Qdo psepbismate scivit popalus, at deductis pecuniis qnibasdam,
qnae ad certas res divinas destinatae erant, reliquae pecuniae
Minervae, quae tarn in arce servarentur aut postea in aerarium
Deaedeferendae essent, integrae manerent neve in eam, de qua ante
dictum esset, rem amplins impendi liceret decem milibns draehmarum,
^ quid opus esset In alias res tum demnm consamendas esse
il'^s pecanias, si populus rogatori SSeiav decrevisset. ^) Ex initio
entern detmncato iam Augustus Boeckh^) coUegit de rebus qui-
i^Qsdam sacris reficiendis et de suraptibus in aedificationem
^iiandani faciendis sermonem fieri.') Et ad sacras quidem res
Popolos peeunias deorum psepbismate decernit^) Tamen ne
^ his quidem certum modum ille transit. Deuique ex eodem
^^ulo eum, qui peeunias sacras ad profanos usus depromi velit,
P^puli interdietum violare intellegitur,^)
Verum tamen rebus adversis populnm ad aeraria deorum,
'''^primis Minervae, refugisse snpra (p. 54 sq.) exposui. Quam ob rem
"^licles, cum instante belio Peloponnesiaco publicas Atheniensium
^P^8 et subsidia enumeraret, etiam tsfjöv xr^TQtJi'^^wv mentionem fecit^)
^i^fisus populum rebus angustis sine ulla dubitatione iis usurum
^^^ ^) Quoties autem res publica Atheniensium, quamquam rogatori
') Cf. Boeckh: »Staat«li. d. Ath.« I 582 sq. II 64 ; Busolt § 213 p. 189 sq.
*) 1. 1. II 64.
•) cf. Kirchhoff: Abhdl. d. Berl. Akad. 1864 p. 9; cf. Busolt 1. 1.
*) cf. Bull, de corr. hell. IV 225. Hoc psephismate populus scivit, ut de \ye-
^^^üs sacris in sacro templi Eleusinii agroex8trueretur,ubiÄ«a(>xottreconderentur.
^^^rum idem titulus invenitur in CJA. iV 1 fasc. alt. p. 12 post n. 27 vs. 10 sqq. ;
^ etiam CJA. IV 1 fasc. alt. n. 35b; Beloch N. Bh. Mus. XXXIX p. 53; Busolt §213
^' ^ ^9, 6. — Pecuniarum sacrarum in eas aedificationes consumptarum usurae non
P^^aebantur; cf. Kirchhoff: Abhdl. 1876 p. 37; Mnem. n. s. XIV p. 115 sq.
^) Eadeni, quae de Minervae pecuniis traduntur, de reliquorum deorum
^^^'^lio colligenda sunt.
•) cf. Thuc. II 13. VI 8.
') Velut Demoethenes XXIV 9 t« lepa et xa oziol /p-fj^aTa nomine »la
'^Vfi^ comprehendit.
^58 __
äSsta (landa fuit, divitias deorum suas fecerit, nemo fere est q^^^
noverit. Et initio quidem pecuniae debitae reddebantur,^) Pel<^
ponnesiaco antem bello confeeto omnia, non modo pecuniae sacr^
sed etiam aurea et argentea in Parthenone*) vasa consump
fuerunt, et in tioc naufragio neqne caput neque usnrae pecai
arum sacrarnm in aeraria deorum redierunt.^)
llc. Popnlus ei veniam dat, qui (quinto quidem a. Ct
n. saeculo) sla^popav rogaturusvelqui civium res familian
illegitime h. e. tributis extraordinariis deminuturus et
Venimus ad aliam olMck: speciem.
lam pluribus loeis demonstravimus, quam anxio animo p
pulus Atheniensium id egerit, ut x6 xotvöv integrum ratumqi
esset. Omnino enim Atbenis nihil fere subtilins et diligentü
legibus temperatum fuit quam res ad pecunias publicas pe
tinentes, quae non modo cura, verum etiam suspicione et diffident
eustodiebantur. Itaque populus omni modo curavit, ne zb xoiv
illegitime deminueretur neve illegitime, scilicet pecnniis deoroi
augeretur, ad quas rogationes ferendas aSüo^ opus fiiisse dixima
Idem autem vahiit, si quis x6 xotvöv illegitime de civium pecunii
h. e. eb'fop^, augeri voluit.
Constat a populo in summis belli calamitatibus psephismai
extraordinarium et ex censu conferendum tributum (elotpopav) impen
tum esse. Quod tributum extra ordinem in bello aut belli c&a&
praestandum, cum non in capita/) sed in res familiäres*) civiui
imponeretur, ipsi inquilini, quin etiam heredes filiae et pupilli i
civium numerum nondum adscripti pensitabant,®) neque cuiqoai
immunitas eins dabatur,') neque eis, quibus codem tempore mnm:
*) Cf. CJA. I 32 A: sirsi^Y] x^ ^\0-fjvaioc xa xp'.ay'Xia TaXavT[a] ftvsvrfivrfx'cat
TCoXtv..., quae pecuniae Deae redditae 8unt; cf. Kirchhoff 1. 1. p. 44; BofO
§ 2U p. 190 adn. 10.
*) cf. Hauvette-Besnault p. 133.
") De aerario sociali cf. in Universum Busolt § 214 p. 190. — l>eco
dicione rei publicae Atheniensium post bellum Peloponnesiacum confectum *
Bilcheenschütz p. h9S sqq.
*) cf. Dem. XXir 54. XXIV 16«.
*) cf. Meier: »de bon. damn.« p. 145.
•) cf. Dem. XX 26. 28; Lys. XII 20; Gilbert I 345. 5; Thumser: »^
civ. Ath. mun.« p. 11>^, l. — De tributo extraordinario inquilinis imposi
cf. »Wien; Stud.€ II p. 191; ibid. VII 65 sq.
') cf. Dem. XX 18.
59
trierarchiae mandatnm erat,^) neque eis, qui omnium liturgiaram
immunes (ixsXeic) erant,^ ged oportebat ;,7rdvTa<; (praeter thetes
scilicet vel capite censos) sb^dpeiv'', ut ait Demosthenes.') Qoodsi
qiiis haee tributa non contalerat, eins bona publicata venibaut,^)
sed id, quod venditis bonis deduetoque eiacpopdc pretio reliquum
erat, domino einsve heredibus reddebatur;^) nee tarnen eo nsque
poena patebat, ut in vincula publica coniceretur.^) Per cetera
ü, qui debita tributa extraordinaria non persolverunt, pares sunt
ac debitores aerarii; itaque iis, qui remissionem sla^opdc sibi irrogari
▼ellent, aSsio^ rogandi opus fuisse opinor. ^) Denique sb^opd initio
qaidem de fundis (7av5f4 omia^) tantum pensa est,^) deinde^) autem
de mobilibus quoque rebus (a^avsi ohoio^)]^^) ipsi capiti in servis
occupato tributum est impositum. * M Sola metalla immunia erant. *')
') Intra onius anni spatium non plus una litorgia praestauda erat elvi
Attico; stsipopd autem in numero '/»stioupfuiv non erat [cf. Thumser 1. 1. p. 22.
*^J« qnamquam eam scriptores saepe liturgiam nominant [cf. e. c. Isoer. VIII 20;
Thumser p. 26] ; cf. etiam Busolt § 222 p. 194 sqq.
') velut Harmodii et Aristogitonis stirps; cf. Dem. XX 18; Thumser 1.
1- p. 117, 2.
») cf. Dem. I 20. II 31. XX 26; CJA. IV 1 p. 11 n. 25 vs. 6. — Semel De-
ii^oethene adulescentulo civibus Sidoniis, qui Atbenis habitabant, cto^f>d^ im-
n^^Uiitas data est; cf. CJA II 86; Boeckh 1. 1. I 694; sed de hac re v. infra
P- ^l sq. adn. 3 s. f.
*) cf. Suidas s. v. 7zoi).r^Tffi; Phot. s. v. Koihr^xv.; Busolt § 222 p. 196, 3.
*) cf. Meier: »de bon. damn.« p. 145; de publicatione bonorum cf. Lys.
XX IX 9; Boeckh I 507.
*) cf. Demosthenis Audrotianam, in qua oratione Demosthenes de sls-
^^^^i; exigendis copiose agit. Platner quidem [»Proc. u. Kl.« I 41] oratorem
^o>-iun debitomm custodiam commemorare afßrmat, Boeckh autem negat [1. 1. 1
. ^ ] ; cf. Dem. XXII 48 sqq. Quoquo autem modo res se habet, certe nonnunquam
_ ^cddisse puto; cf. Dem. XXIV 160 sqq. Nam onmino »toog stOTrparcovra^«
^^O^ste se gessisse in exigendis tnbutis retro debitis Dem. XXIV 198 docet.
^) cf. Dem. XXII 42. — Num autem id unquam factum sit, pro certo dici non
P^t^'^st. Nequaquam tota pecunia imperata redibat [cf. Dem XXII 44 ; Busolt §222
P 1^ 96, 4]. De hac re cf. id, quod supra p. 31 de remissione trierarchiae exposui.
*) Simulac negotiatio Athenis increvit floruitque, tum non solum prae-
^^*Tim possessores, sed etiam negotiatores tributum pendere oportebat
^^XMnseri sententia [l. 1. p. 31].
*) certe iam hello Peloponnesiaco ; cf. Gilbert I 346, 1.
>•) cf. Hesych. s. v. vaoxUpot; Busolt § 222 p. 195, 3.
") cf. Isoer. XVII 49.
*') propterea quod possessores quotannis aliquam redituum partem ae-
^^^opnblico pendere debebant; cf. Boeckh 1. 1. I 639; Hermann: »Gr. Altert.«
^"^ §162, 20; GUbert I 346, 1; Thumser p. 40. 28 sqq. 118, 2.
60
Gertum liuius tributi impositi cxemplnm primiim apnd ThV'
cydidem [III 19] invenitur. Quo anctore anuo 428 a. Chi. ^■
Athenieoses Mytilenas oppagnatari, ut duceDtoram talentam tn-
butum exigeretur, decreverant.') Mos idem saepias imperatoK'
«BBC videtur.') Veram id üUb temporibaB non Bimpüci psepUie
niate a populo decretnm eese andimaa. Udo enim titnlo [CJ-^
I32B] nOD licuiBBe — quioto quidem aaecalo — nisi potestat
publice coDceBsa ad popoliini ferre, ut tributam civibna impoiic
retur, docemnr.') Quo loco a Kirchhoffio optime restitnto I«
guntiir haec: [-e; äXXjo 84 jLt^Siv /i>t,o&a[i toi? yjiiffjxai][/, im ja.
TJijv iSiinv ^rffll-miTTi ö] 57l(i.[o]c, xa[*]«t[slp 4["v Tj ox^t? ifl] [xst
i^y]ofi4c- ääv Si Tt; [etjrfl ij) ^iri^iTj^ltjaxi ^i\ i['^rifi'3^Ävrfi k](» r?,
4Se][ac -/j/fp^ai to|'? •/p-f,^]am.v TOi[c) xf,; "A#Tjv[afai;, iv3)fi3d][a) tat
awtjotc oforsfi li[v 11(0 i^lfäf-ttv st[s]:[j fj km,[<^7ff{'rQ . . .*) Populo
decrevit: In alias res pecuniae Minervae ne adbiberentur, uif
populus eiua rei i^scav acivisset, proinde ac si Etifofii in discep
tatioDe veraaretor. QuodBi quis rogationem tulisBet ant (proedrufi
populum iD snffragium misisset venia non data, ut ex aerari-
sacro Minervae depromerentur pecuniae, eaadem poenas luere*
ac ai quia rogationem tuliaaet ant (proedrns) in auETragiam mi
sisset de ili^tpo;)^ exigenda (sc. venia non data).
Quoniatn $8eiav inipetrandam fuisse tiof'ipä'; rogatori coa
stat, qua de causa veniam dari necesae fuerit, demonstrare conabor
Ei(]fpofi(iv tributum extraordinarium ad bellnm gerendum fnissc
e mnltis acriptoruni locia patet;') quam ob cauBam praetoribDS ^j
■) Cf. ThutDserp. 50,öiUaiivette-Be8nault p. 134, S\ BoBolt g 214 p. IW-
■) cf. Arist. Equit. v. 924 (ed. Kock; cf. adn. ad h. I.); Boeckh 1. I. I
fl20a. De hac re cf. in univertum Hermann: -ür. Altert.» I § 162; floeckb
1. 1. pasfiim, imprimia 1 618 eqq.; Gilbert 1 p. 346; Beloch: N. Rh. Uu«-
XXXIX 245 Kqq.
•} cf. CJA. IVl n. 25.8; Gilbert I 345. 6; Thuraser 1. 1. p. 19; Bosd*
g 194 p. 175, 2. § 222 p. 1«, 10; Valeton: Mnem. n. s. XV p. 3, qni )er»"
in bnnc forntam redigit: 'ne quia de tributo ex cenni civibus imponend'^'
ntpi itafop^t, rogationem tnlerit niei impunitat« impetrata«.
*) cf. Thumaer i. I.
'') E locomm huc spectantium multitudine ho9 tantam ael^; %^^
Oec 11 6; Plat. Legg. XII ii. 949c: Lya. XXV 12; Isoer. VIU 20; Dem- ^*
4. XX 26. 18. XXII «3; cf. BuBolt g 222 p. 19t, 9; v. etiam snpra p. 5Ö-
*) cf. Schoeraann; >Ant. i. p. öt.< p. 323; Hauvette-Besnault p. 134>
riliua temporibua cura illa commisBa erat naucraris, qni poatea demar^
lati annt; cf. et Harpocr. et Suid. a. v, üijuipfo^; Hraych. b. t. vainkt^
cura reram ad sta^opiv pertinentium commissa erat^) Tamen
fieri potnit, at id tributam ad alias res adhiberetiir, sive pecuniae
ad rem publicam administrandam sepositae in bello gerendo
eonsumptae erant et dorpopoj, restitnebantur, sive pecuniae mutuae
solvebaninr, sive magna opera ad usam militarem destinata
oonficiebantnr.') Sane etiam tum sla^opdv semper fere rebas
militaribas praesto fuisse Boeckh docuit. Nam in pace
qnoque rebus bellicis prospiciendum esse per se ipsum in-
tellegitur. Itaque hoc extraordinario tributo pecanias publicas^
ex qnibns impensae in rem publicam administrandam fiebant^
ftngeri') non recte dicas, sed eb^opi aut ipsis rebus ad
') Cf. Boeckh 1. 1 I 620 adn. d sq.; Scboemann: »de com. Ath.« p. 314;
»Gr. Alt.« I 461; Hauvette-Besuault p. 140. 142; Busolt § 179 p. 162. —
^praetonim ministris cf. Platner II 103; Boeckh I 212.
') cf. Boeckh 1. 1. I 620;Schoemann: »Anüqa.« p. 311 sq.; Gilbert I 330.
') Hoc loco in verba quaedam, quae in titalis nonnullis inveniuntur,
breviter inqoiramas necesse est. Legimus quaestores Minervae sumptus »st^
^j> avaifpQKp4]v TTfi (STf^KTfi* faciendos »«t ttöv ?hta taXavroiv« pendere iuberi
[cf. Hartel: »Stud. üb. att. Staatsrecht und Urkunden wesen« (Vindob. 1878)
P- 131 sqq.; Boeckh: >St. d. Ath.« I 234 (CJA. U 17. 44. 84. 86. 270)].
Haec decem talenta Koehler: >Urk. u. Untersuchungen Üb. d. del.-att. Seebund«
P* 12 pniat esse, ut ipsius verbis utar: »ein Dispositionsfonds für die laufen-
^<ai Ausgaben (»t; ta «iovra)«, Hartel [cf. CJA. II 270 vs. 8 sqq.] 1. 1. p. 1:'.2:
•cm Einnahmeposten, der durch die tiotpopat der Metöken Jahr für Jahr zu-
^mineii^^ebracht wurde«, ut ego opinor : tributum [aut quotannis aut constituti»
wntnm temporibus Cef. »Wien. Stud.« VII 56)] inquilinis impositum, quo im-
P^^ fierent in arm amen tarium atque navalia restituenda, ex quibus tamen
**•? ^ Uona* quoque pecuniae a populo erogatae sunt [cf. Thumser p. 17
^^* 3; Schubert: »de proxenia Att.« (Lips. 1881) p. 51 ; cf. de hac re etiam
^«^kl: »Wiener Stud.« II 188]. Quae pecuniae in arce a quaestoribus
^Grvae administratae sunt, cum autem populus simplici psephismate (venia
''^^atori non data) bis pecuniis usus sit, reditus deae, id quod Hartel vult [1.
h e^ non possunt [cf. Gilbert I p. 321/2, 4]. Hie autem dixerit quispiam pecunia»
'^^ oollatas saepius »et? rrjv Jtotx-rjotv« adhibitas esse. Sed illam inquili-
*^in «Iwopdv — quorum «lo^pop^ig omnino a civium tributis Athenienses ac-
.^^^te distinxisse tituli, quibus isotelia peregrinis datur, docent (cf. e. c.
^*^A. n 121, 27. 176, 31 ; cf. etiam »Wien. Stud.« II p. 191 ; ibid. VII 65). - ab ea
^'^^»Tiendam ease puto, quae ad beUum gerendum collata est; cf. »Wien. Stud.«
. . ^6. Hoc modo expHcandum videtur, quod semel peregrini Sidonii Athenis ha-
^*ites huius tributi immunes facti sunt; cf. CJA. II 86. Accedit, quod hi Sidonii
^ metoecorum ordini adscripti Athenis habitabant, sed negotiandi causa Athe-
^ pTofecti per breve temporis spatium ibi commorabantur, id quod Schenkl 1.
'^* p. 189 probavit. — (3eterum Schenkl contendit Sidonios illos non clotpop^
^^'^to« esse per Privilegium, sed populi decreto interdictum esse, »ne eorum
bellum pertinentibus praesto fait aut pecuniis „Staxfpsox;" i^
bello consumptis lacunam pecuniaram publicarum explevit.*)
Utcunque autem res se habet, quod augendis pecuniis integrit^
aerarii publici violatur, nequaquam Athenis causa aSeta^ danda^
fuit. At illegitime id factum est in damnum civium, quamquatO
legum est res civium integras tueri. Sed videtume ex hominibas
sibi diffidentibus constare is populus, qui, neea rogatio feratur, imp^—
dire studet, quae rei publicae in summo periculo partem quandam e:^
civium pecuniis comparet? Sane quidem. Atque re vera conce^
dendum est ad veniam dandam magni momenti fuisse, quod po-
pulus, ne munus ad omnes locupletiores aeque pertinens a quovi s
cive temere imponi posset, prohibere volebat. Ela^pi enina
nirais grave onus putabatur, quam plerique inviti suseipiebant^J
Dt id, quod dixi, illustrem, simile quid afferre liceat. Eum, qixl
legem aut psephisma rogarat, lege aut psephismate iam a populo pro-
bato per Yp^^'^jv irapavö|uov in ius vocare licuit. Qua in actione, si ro-
gatio, quam totus acceperat populus, contra leges lata erat, nemo nisi
rogator poenas luebat, propterea quod populum in errorem im-
duxisset.^) Rogator igitur solus periculum plebiscitiperlatisabiba^-
Sicut autem Ypa^Tj 7rapavö[jxov ad id instituta erat, ut rem publicam ^'
temerariis vel perniciosis rogationibus tuerentur iudices heliastici,
ita sloy opa^ rogatori äSsca impetranda fiiit, ne temerariis rogati-
onibus primi cuiusque iacturam facerent res civium.*) Hie fof-
nomina in symmoriarum ad tributa extraordinaria exigenda iiiAtitutanii33
laterculos inferrentur« contra leges. De horum privilegio cf. etiam Wester-
mann: »de publ. Athen, bonor. ac praemiis« (Lips. 1830) p. 7 adn. 6'
Thumser 1. 1. p. 117 sq. et adn. 2. Itaque Schoemann, qui [in »Antiquit. iu«'-
publ. Gr.« p. 321] hoc contendit: »immunitas (stwpopd^) inquilinis raro to*
batur«, nimium dixisse mihi videtur. — Nequaquam igitur StotxY^otoK pecuniÄ^
slcfof^ auctas esse dici potest.
*) üt lingua vemacula utar: »sie deckte ein Deficit«. Nonnunquau*»
posterioribus saltem temporibus, Elocpopat imponebantur, cum pecuniae debit^^
remissione concessa non redierant; y. supra p. 40.
«) cf. Lys. XX VIII 4. 3; Dem. II 24. Velut tio^opd cum civium ^^v^^
confertur apud Isoer. VII 51; Dem. XXII 65; cf. etiam Xen. Oec. 11 6;
nique [Xen.] de rep. Ath. I 13, quae sane verba in paucornm potentium
tionem scripta sunt; cf. Thumser 1. 1. p. 50 sqq.
") id quod Aristoph. Equ. 1355—1357 lepidissime perstringit
*) H»rtel cum [»Stud.« p. 255] dicit: »Es ist eine staatsrechtliche Ui
geheuerlichkeit zu glauben, dass ein vom Volk sanctionierter Bescblo-
gegen seinen Willen durch die Einsprache des Ersten Besten ohne WeiUr^^^
G3
tas«e dicat aliquis hanc causam aSeiaz dandae maxime ad tem-
pora democratiae dissolutae et eflTrenatae quadrare videri, non
temperatae et moderatae; illis autem temporibus SSetav rogatori
concedi non iam oportuisse, sed simplici psephismate siafo.od«;
imperatas esse verisimile est. E contrario id ipsum moderatae
democratiae est omninm civium, divitum paupernm, res familiäres
aeqne tueri. Cum autem eia^opd rei publicae in damnum civium
Privilegium sit, leges eam rogari vetant, perinde ac si quis pe-
caniis sacris populum uti velit. Atque re vera elayopi in titulo
Attico [CJA. I32B] cum pecuniarum sacrarum deminutione*)
confertor, quam venia non data rogare non licuit Immo, quinto
quidem a. Chr. n. saeculo, cum deorum aeraria magnis pecuniis
erant referta, rem publicam magis a civium rebus familiaribus
quam ab aerariis deorum manus abstinuisse ex eo patet, quod
pennnltis iam mutuationibus factis, cum pecuniae sacrae magis
magisque consumptae essent, tum demum, ut primo extraordinario
tribnto pecuniae ad bellum gerendum conferrentur, populus de-
crevit*) Atque quamvis saepe inde ab illo tempore sto^opi^)
civibus imponeretur, tamen extremis quoque temporibus, ut ait
Hauvette-Besnault [„Les Strat6ges Atheniens" p. 134]: „eh^opi
^Qt toujours une mesnre extraordinaire, que le peuple ne se de-
<5idait ä voter qu' en pr^sence d'un danger imminent.***)
'ASzio^ igitur res publica impedivit, quominus civium res
^iäuxiliares immodicis tributis extraordinariis nimis deminuerentur,
^^ rogatori aMn^ opus fuit, quod, quinto quidem a. Chr. n. sae-
°^tte inhibiert werden können«, obliviscitur Athenis leges plus valuisse quam
P^Puli psephismata [cf. Busolt § 193 p. 174]. Quin etiam ^pa^ig icopavo^juuv
^^taids datio a sex milibus civium decreta, si quidem contra leges rogata
«rat, inritaest facta [cf. Plut. vit. X orat. p. 835 sq.; Gübert I 176, 1; Hof-
^a^D: »de iurandi formulis« p. 11]. Si igitur psephisma quoddam leges
^ölaret, illa actione decretum illegitimum antiquari potuit. Idem vero in-
^itutum male ac perverse adhiberi potuisse per se ipsum intellegitur.
') Num templa quoque in tributum extraordinarium pecunias con-
^'^rint, incertum est; npo6io^of>d<; quidem munus postera aetate etiam pa-
^»^m Sacra praestabant (cf. Busolt § 222 p. 196).
*) Haec quidem Busolti sententia est (1. 1. § 214 p. 190); item Belochi
^^' ^h. Mus. XXXIX 245; de hac re v. paulo infra). Quoquo autem modo
^ 9e habet, utique mutuationes a pecuniis sacris prius quam slofopa; a
P^P^lo decretas esse opinor.
•) cf. Beloch 1. 1.
*) cf. e. c. Dem. XXIV 161.
64
culo, tributom extraordinarium ') civium bonis imponi lex vetabat')
Nam in Atheniensium re publica vectigalium tantum exigendonua
mos fuit;^) itaque si quis rogaturus erat, at civibas tribatam
imponeretur, ei adü^ opus erat, qnippe qui civium res familiäre»
illegitime deminuturns esset.
Sed haue iSsiav cum quinto saeculo valnisse traditum sit, oritor
quaestio, num posteriore aetate ea rogatori non iam opus fuerit, vel
quando lex illa ita abrogata sit, ut tributa missis ambagibus rogareli-
ceret Titulo sane allato [GJA. 1 32 B] cum dilucide doceamur legem
vel decretum quoddam deelo^opdcrogandae ratione factum valai88e/>
') üt noetrae aetatis significatione utar: »eine directe Steuer«.
*) Nam legem quandam de hac re valuisse ex eo videtur patere, qnod
in CJA. I32B iilius ratio habetur.
•) Schoemann: »Griech. Altert« I 451 recte dicit: »Freistaaten haben
gegen directe Besteuerung eine sehr erklärliche Abneigung und greifen dQI'
in Notfällen dazu«.
*) Quo tempore lex lata sit, pro certo did non potest. TituluB iU«^
anno 435/4 Kirchhoffi quidem sententia scriptus est, quare legem ante ill^^
tempus perlatam esse verisimile est. Itaque inde, quod Thucydides, quo loco d&
prima 6io?pop« agit [III 19], legem silentio praeterit, sequi mihi videtur, ot
illud tributum a Thucydide commemoratum primum eorum tantum fuerit, qua^
hello Peloponnesiaco imperata sunt. Qua enim ratione in titulo CJA. I32B, q^
anno 435/4 scriptu-« est, de elccpopa roganda decemi potuit, nisi iam antea sb^op«*^
imperatae essent? [Cf.etiam Abhdl. d. Berl. Ak. 1876 p. 27] Aliter sentit BelocA^'
N.Rh.Mus. XXXIX 245; cf. Busolt § 214 p. 190. Legem autem de eare valui«^
etiam ex alio titulo fortasse coUigendum est. In CJA. IV 1 p. 1 1 n. 25 (cf. CJA.1 2^]
vs. 8 leguntur haec: L'^^P^l ^^ yj^r^xtuv lofo[pa^ ji4] el]vat tm'}nr][^lC«v] (»de sio^o^^.
ne liceat in sufiragium mittere« — dicitur autem de epistata— sc venia rogato^*^
non data). Etiam alii huius titnli loci digni sunt, qui afferantur: vs. 6 in
dicitur, ne eb'fopäg immunitas detur; tum (vs. 7) haec leguntur: f- -alt/rg xöpt
ix[xXY)oia]t jjL*}) eXXaTT[o---;- de privilegio igitur quodam (fortasse ei irrogandc^"
qui a populo £Stiav petiturus erat) agitur, quod non minus sex milia dviu
decemere poesunt (cf. CJA. IV 1 fasc. alt. p. 11 n. 25, quod fragmentum
huc pertinet, vs. 6: x^^'""); ^8. 9 ita supplendum censeo: täy ji*rj k'5aT«[v
KOUMOt x]3o^^**'i4'stg; cf. [Dem.] LVIII 56, qui dicit Athenienses Melüs extra-
ordinariam pecuniam imperavisse multae nomine propter receptos piratas:
»5x1 TOD? \'QQxä(; 67tt^5avTo« ; cf. Schoemann: »de com. Ath.« p. 290. — CJeterum si
Kirchhoff V8. 4 recte supplevit, quo tempore hoc psephisma factum sit, exeo se-
quitur, quod Thuc. 1 114, 3 de deditione Hestiaeae in insula Euboea sitae tradidit
[cf. etiam Thuc. VII 57, 2. VÜI 95; Diod. XIT 7. 22; Kirchhoff: Abhdl. d. Berl.
Akad. 1873 p. 4]. Cum enim Athenienses Euboeam in didonem redegissent. He-
stiaea quidem colonis Atticis tradita est, sed Chalcis ipsa sua sponte in poteetatem
Atheniensium rediit [cf. CJA. IV 1, 27 a; Gilbert I 892, 1]. Subacti autem
nailo verbo illam legem abrogatam esse memoriae traditur. Nihilo
tarnen secius legem, si quidem qaarto non iam rata fuit saeeulo,
abrogatam esse verisimillimam est. Quamquam Busolt quidem
abrogationis, ubi de a8el(j^ rogatori 5la^opä<; concedenda agit [1. 1.
§ 194 p. 175 et § 222 p. 194, 10], mentionem nullam facit; venim
Gilbert [l 345 adn. 6] illam aSsiav posterioribus temporibus non
iam valuisse videtur existimare. Atque re vera boc factum esse
et Demosthenis quidem aetate rogatori ea non iam opus fuisse
nonnulli apud Demosthenem loci demonstrare videntur, ex quibus hos
aflero: Dem. II 27, ubi dicit orator: 'fT^ji.1 Syj Seiv ela^fsf^stv ypr)[iaTa [cf.
VIII 76], neque quidquam de a^io^ danda addit; deinde apud eun-
dem oratorem 120 legimns: i'Jtt Stj Xotiröv, oI[i.ai, Äavxac elo^epetv.
Quodsi Demosthenes bac occasione non rogationem fert, id non
factum est propterea, quod aSsia ei data non erat, sed quod aliae res
praesto erant ad aerarii lacunas explendas. Legem igitur de illa
a£s'4 danda tum abrogatam fuisse opinor ; sed inde a quo tempore
iosw rogatori non iam opus fuerit, aceuratius definire nequeo.
Fortasse lex iam abrogata est, cum slof opal saepissime impera-
rentur;*) sed si quis posterioribus demum temporibus, veluti
Nausinico archonte, anno 378/7, id factum esse contenderit,
^b eo non dissentiam. Nam illo anno symmoriae ad tributum
citraordinarium cogendum institntae sunt, qua occasione nescio
^Q decretum sit, nt tributa venia non data rogare liceret. Quod
^1 rectum est, qua de causa rogatori aSüa^ non iam opus fuerit,
'^cile intellegitur. Cum enim ex democratia ochlocratia facta
*88et, id tributum sine populi venia licuit rogare, quod plebs locu-
p'etiorum civium, qui slo'f opa^ onere maxime premebantur, rationem
"*bere noluit. Accedit, quod eo tempore el'j^opo, quamquam
^^'amtom res extraordinaria putabatur, inter ordinaria instituta
^'^^t Hestiaei eodem anno, quo Chalcis a Pericle expugnata est, id quod
*^o 445 factum est. Scriptus igitur est titulus eodem anno vel paulo post. —
^d eandem, de qua supra agebamus, rem duo alii quinti saeculi tituli, in
<l^l)a8 tla^op'x? mentio fit , pertinent : CJ A. I 55 frg. c ; Kirchhoflf ad vs. 5
laudat Thuc. VI 8, ubi memoriae traditur Athenienses scivisse, ut sexaginta
DÄves in Siciliam mitterentur; itaque pecuniae, quas sio'fopoi collataa esse
titulus docet, ad res militares adhibitas esse manifestum est. Amplius quid-
quam neque ex hoc titulo discimus neque ex eo, qui CJA. IV 1, 116 a legitur;
d. vs. 14 et 15.
0 cf. Arist. Equ. v. 924.
5
66
publica fuit, ^) ita quidem, ut leges eam sive ad bellum gerendum
sive ad laeunam aerarii explendam imponi iuberent.
Una restat quaestio, qua de causa populus quinto ante Chr.
n. saeculo civibus elo^opa^ rogaturis yeniam dederit. Hoc enim
populus eam rationem secutus fecit, quod salns rei pnblicae plnris
esset quam singulorum civium divitiae, praesertim cum, si res
publica victa interisset, simul res familiäres civium in praedan
victoris cessurae essent.
Elof ofjai, ut demonstratum est, extraordinaria tributa fueruat,
quibus belli temporibus, cum ordinarii reditus non sufficerent al
rei publicae necessitates, populus aerarium supplebat. Atque
etiam alias quasdam extraordinarias rationes supplendae de-
ficiente aerario pecuniae nobis tradunt auctores, quas appendicis
loco nunc paucis attingere liceat.
Et primum quidem Pythoclem Atheniensem popnlo suasissele-
gimus apud Aristotelem [Oec. 11 p. 1353], ut plumbum publice eo, cfi^
vulgo venditari solebat, pretio coemi ac deinde triplo maiore pretio
venire ille iuberet, ut huius negotii lucro aerarium augeretur.*)
Quam rogationem laturo veniam dari necesse fuisse non traditaf •
Neque enim aerarium publicum, de cuius amplificatione in hac t^
agitur, illegitime auctum esse videbatur, si populus sicut aliis rebu^
ita plumbo vectigal imponeret. Veluti Athenis vectigal quod'
dam fuit, quod in omnibus emptionibus is, qui emebat aliquid?
fisco pensitabat,') Num autem ei, qui rogaturus erat, ut novuU^
eiusmodi vectigal institueretur, a&to^ opus fuerit, pro certo dioi
non potest, sed dubium est, praesertim cum elayopac rogatori teil»'
poribus democratiae non iam temperatae aSefo^ opus non fuerit
Ceterum illo Pythoclis consilio Athenienses videntur non usi esse. '*)
Aliud deinde extraordinarium vectigal Polyaenus [IIT 9, 30 ed-
Melber (Lips. 1887)] commemorat. Iphicratis enim consilio, vti
*) Cf. Beloch: N. Rh. Mus. XXXIX p. 245, qui haec dicit: »Die tl^'
^opi..., die seitdem (sc. seit 428/7) bis zum Frieden (des Nicias) einen \y^'
ständigen Posten des attischen Budgets gebildet hat« . . .
') cf. Schoemann: »de com. Ath.« p. 289; »Gr. Alt.« I 457. — De n»<^
nopoliis in antiquis rebus publicis cf. in Universum Büchsenschütz: »Bes. *^'
Erw.« p. 547 sqq.
*) Hoc vectigal ab Atheniensibus xi eitwvtov vocatur; cf. Gilbert: »Staafc-s^
altertümer« I p. 333.
*) cf. de hac re Büchsenschütz 1, 1. p. 548; Schoemann: »Gr. Alt.« 145
67
SchoemanniO verbis utar, „populas vectigal quoddam pro cenaculis
in yiam prominentibas foribusque, quae in publicum aperirentur,
aediam posaessoribus pendendum imposnif Sed eadem fere,
qaae paulo ante exposui, de hoc genere dicenda sunt, etsi id
qaidem ex alia ratione explicari potest.
Gravissimum denique est, quod nobis de peeuniis publicis
TÜitate nummum auctis traditnr. De qua re Schoemann [I. 1.^)]
haec dicit: ,,Nonnunqnam etiam, ut aerario subvenirent, nummos
viliores cudi iusserunt (Athenienses) eisque pretium maius, quam
quo re vera erant, publica auctoritate tribuerunt, quibus cives
atque inquilini intra urbem finesque imperii, aliquantisper certe, inter
senticogebantur; veluti Callia archonte factum videtur, ut aänei cu-
derentar, qui pro argenteis valerent. " ') Qua in re num rogatori aSsto^
opus fuerit, quaeritur. Accepimus praeter ceteras civitates Graecas
Athenienses maximam vim tribuisse bonis nummis.^) Quod cum tan-
tae arbis auctoritate et dignitate tum magna et quaestuosa merca-
^a flagitatum est. Nempe rei nummariae bonitas multum ad com-
merciam et valere debuit et Athenis valuit. Quin etiam forma
monetamm cum in aliis rebus publicis Graecis tum Athenis ad
altom artificii et perfectionis gradum elata est. Qoare in pleris-
que civitatibus Graeciae haec lex valuit: Siv xt^ xb vöjitofta 8t a-
?^tpi{j, O'avatov X7]v C^ipifav eivat.*) Quam legem etiam Athenis
'^^m fuisse Demosthenes [XXIV 212] docet®) Cum autem lex
*^ eo8 privates proprio pertineret, qui nunmios adulterinos per-
^Dterent, tamen ea quoque rogatio, ut populus nummos viliores
^^di iuberet, leges violavit. Qua de causa, etiamsi inter se
^tnm cives et inquilini illis vilioribus nummis uti intra Atticam
M Cf. Schoemann: »de com. Athen.« p. 289; eundem: »Gr. Alt.« 1457;
^^^tikh: 1. 1. 192, qui Athenienses id non executos esse dicit. Simile podi-
^^ yeddgal iam Hippiam, Pisistrati filium, statuisse Aristoteles Oec. II
p l347a refert; cf. Thumser 1. 1. p. 4 adn. 4 (qui per errorem Hippiam
^*^clis filium vocat).
*) cf. etiam eundem : »Gr. Alt.« 1 402.
•) Laudat Schoemann ad h. 1. Aristoph. Eccles. vs. 810 sqq. — Id
/^"^Xim est anno 407 a. Chr. n.; cf. Arist. Ran. 720 et schol. ad h. vs.;
^^^Iwenschütz 1. 1. p. 600.
*) cf. Xen. de vect. 1112; Schoemann: »Gr. Altert.« 1435; Büchsen-
•^^^tz p. 537 sq.; Gilbert I p. 313, 1; Busolt § 210 p. 186.
*) cf. Dem. XXIV 212; Büchsenschütz p. 538.
*) cf. Dem. XX 167. Id tantum incertum est, utrum lex iam Solonis
^^^•^.t» an posterioribus demum temporibus valuerit.
5*
68
finesque imperii cogerentur, rogatori aSsto^ opus fuisse censeo.
Denique accedit, quod baec aerarii supplendi ratio tarn iniqaa
et invidiosa fuit, ut sine venia vix quemqaam ansam esse potesi
rogationem suadere. Quodsi populus veniam dedit rogationi»
ferendae demoeratia indignae, ex nulla alia causa nisi propter
angustias rerum id fieri potuit.
III. Privilegia quaedam praemii causa data.
Quoniam demoustravimus, ad quas rogationes ferendasSfe*
a populo irapetranda fuerit, nunc in nonnullas species inquiremn»^
ubi aSeto^ rogatori modo opus fuisse, raodo non fuisse arbitror.
In Universum enim dicendum est unum quodque Privilegium (Tel
potius populiscitum privura) venia non concessa rogare licuissCy
si populus hominibus de re publica bene meritis praeraium im-
pertire voluerit. Et erant privilegia, quae ob nullam aliani
causam nisi ob beneficia in rem publicam collata') dabantnr^
velut quotidianus in prytaneo victus, statua ponenda, imprinii&
civitas peregrino cuidam tribuenda.^) Alia autem privilegia modo
*) Cf. [Dem.] LIX 89: St' av8paYa«tav; Szdntö: »Untersuch, üb. d. fti^-
Bürgerrecht« in: »Untersuch, aus d. alt. Gesch.« (Vindob. 1881) p. 29 ^'
*) Secundum Solonis legem eos solos cives facere populo licuit, qui ^^
patria expulsi erant aut qui Athenas venerant, ubi artem aliquam e%^^'
cerent; cf. Plut. Sol. XXIV; v. de hac re Schenkl: »Wiener Studien« ^^
165 sq. [De civitate peregrinis et servis a Clisthene data cf. Aristot. PoÜ*^*
III p. 1275b; »Wien. Stud.« V70J. De posteriore aetate cf. Busolt § 16 p. l^'
% 154 p. 139; Cai Hemer: »La naturalisation k Athenas« p. 5; Szäntö 1. 1. p. 26 sq^'
Ante pugnam apud Arginussas factam etiam servis militiae sacramento o^^
ligatis, si fortiter se gessissent, i. e. praemii causa, non modo libertatem, s^^^
etiam civitatem datum iri populus promisit; cf. Schoemann: »Gr. Alt.« 135^'
856; Büchsenschütz: »Bes. u. Erw.« p. 172, 4. p. 180, 4; »Wien. Stud.« V6i
Busolt § 151 p. 136; cf. etiam ibid. § 13 p. 12 [De civitate Plataeensibu^^
data cf. Caillemer 1. Lp. 11 adn. 2; Szantö p. 7 sq. 30]. -— Hoc loco simil^^^
quid paucis tractare liceat, Plutarchus Pericl. XXXVII memoriae tradidif^
in gratiam Periclis, praeclarissimi illius viri, populum Atheniensium con-^"^
cessisse, ut filius eins et Aspasiae Milesiae in civium numero referretur, quam-
quam ipse, ut ait Plutarchus: vojxov ^-^pa^t {jiovoo^ 'AO-rjvaioex; stvot xoo^sii Sotiv
'AO-rjvaia>v -^f^ovoza^ (»ne quis civis esset Athenis, nisi qui ex utroque parente
cive esset procreatus«; cf. Schenkl 1. 1. II p. 169 sqq.; ibid- V 60 sq.). Peri-
clem illo tempore veterem legem restituisse cum alii putant tum Oncken:
»Staatslehre d. Arist.« II 124 [cf. etiam Blassi in Plut. vit. sei. ed. Siefert
et Blass (vol. III Lips. 1883) adn. ad Plutarchi locum]; Buermann autem:
Jahrb. f. klass. Philol. Suppl. IX 624 sqq. Periclem ex Solonis lege ota'5rr,^tT.v
66
cum populi venia modo sine venia rogare licuisse puto: opus erat
venia eis, qui illa a populo meri beneficii causa petitnri erant,
non opus erat ad ea privilegia roganda, quae a populo praemii
causa tribuebantur. Nam populiscita quaedam priva rogare non
licuit ex iure Attico, nisi quis rogavit, ut praemii causa darentur.
Itaque si quis tale quid sibi aut alii rogabat de re publica non
bene merito, leges violabat, quae omnium civium laovo[itav
tuendam curabant. Quae cum ita se habeant, illi rogatori aSefo^
opns fuit; non opus fuit, si de homine bene de republica merito
agebatur.
1. lam vero ad singula pertractanda nos vertamus. Ac
primum quidem de privilegio i^xrijosox; •]f'?)<; xal olxia<;*) plu-
ribus disserere mihi in animo est.
Inquilinis fundos domosquc in Attica neque acquirere neque
possidere licuit.') Agrorum enim possessio ut in totaGraecia ita in
civium rogasse censet [cf. Gilbert I p. 179, 1]; aliter sentiunt Schenkl: »Wien.
Stud.« V 60 (qui Periclem Solonis legem ad tempus mutasse contendit) et
Beloch: »Bevölkerung d. gr.-roem. Welt« p. 80. — Ceterum, si quidem et
Periclem non psephisma, sed legem pertulisse et 8ia'|'r^(piaiv non psephismate,
sed lege fuisse rogandam constat [cf. »Wien. Stud.« VÖO. 82], fieri potest,
niai aliae Buennanni sententiam refutent causae, ut Periclem Sia'|*f|(pi3tv lege
rogasse st^atuamus. ~ Utique autem legem a Plutarcho commemoratam Atbenis
valuisse constat; itaque si quidem Periclis filio illud Privilegium irrogatum
est, num id &$ti« non data fieri potuerit, quaerat quispiam. Legem illam
tum non abrogatam esse in nomothetarum oollegio ex eo patet, quod Euclide
archonte Aristophon quidam eam renovasse dicitur [cf. Scbaefer: »Dem. u. seine
Zeit« I' 138 sq.; Oncken: »Staatsl.« 11 124, 1; Gilbert: »Staatsalt.« 1 p. 178—181;
Bosolt § 157 ; cf. etiam Schenkl : »Wien. Stud.« V 58. 63 sq. (qui Aristophontem
Periclis legi aliquid adiecisse itaque legem Soloneam supplevisse didt)]; si
ig^tur lex, quae rata erat, in gratiam alicuius hominis in tempus sublata
esset [cf. Suid. s. y. ^r^umolffo^: Xuoo^ tov kaiyzoö vop^v; cf. etiam Plut. Per.
XXX VII; Ael. var. bist. VI 10. XIII 24 J, id quod summam populi potestatem
violaaset, rogatori a^iot opns iuisse statuendum esset. Accedit, quod ille homo
in ciyitatem receptus et civitatem et civitatis deos poUuit. At vero agitur
in hac re de civitate danda, i. e. de 4^<piofjLaxt in' ävSpi, quod venia non data
rogari potuit; cf. Suid. s. v. ^r^^umdr^o^, Civitas sane hac occasione non tC
^cv^fa^a^lav data est, sed in honorem patris, qui de re publica optime meruerat ;
cf. Busolt § 157 p. 141; Mnem. n. s. XV p. 9 adn. 1.
') cf. Westermann: »de publ. Ath. hon.« p. 13. Sane etiam hoc pri-
vileginm semper fere praemii causa datum est, sed una exceptio nobis nota
est; V. paulo infra.
»j cf. Dem. XXXVl 6; Hermann: »Gr. Alt.« 1* § 115, 5; Boeckh: »St.
70
Attica erat res maximi momenti, quae per Solonem condici«
non illa quidem civitatis, tarnen omnis in civitate auctoritatis c
potentiae*) facta est et posterioribus quoque temporibus civitati
fandamentum putabatur.^) Itaque lex valuit, ut praetore», qi
praeter ceteros ad patriam tuendam praesto essent^ et oratore
qui populo optima dare studerent consilia, agros possiderent.
Atque similem rationem secutus Phormisius quidam, postqua
imperio triginta virorum dissoluto populäres in patriam redierm
rogavit, ut ii soll civitate cum suflfragio et iure bonorum fr
erentur, qui agros possiderent, quae sane rogatio non perla
est.*) Utique et inquilini et peregrini in Attica agros posside
vetiti erant; si quis autem Privilegium lY^tiijaswc vr^c ^i oH
(i. e. ius agros atque domos in civitate peregrina et acqniren
et possidendi) a populo petiturus erat, id certe nisi venia prii
concessa fieri non potuit.*) Nam populi voluntas legesque pc
egrinos consanguinitatis ac gentilitatis vinculo cum civibus d<
coniunctos®) a fundi domuumque possessione prohibuerunt, ne qn
ipsi cives detrimenti caperent. ') Agros enim colere ac possidere sie
Optimum putabatur fundamentum cuiusque civitatis/) ita ciTii
d. Ath.« I 196; cf. etiam CJA. II 17; Xen. de vect. II G; Büchsenschüt
1. p. 41; Schubert; »de prox. Att.« p. 41; Busolt § 15 p. 14, 4; »Wie
Studien« II 174. 178; ibid. Vn49 sq.
^) cf. Curtius: »Gr. Gesch.»« I 320; Oncken: »Ath. u. Hell.« I 155
*) cf. Ad. Philippi: »Beitr. zu einer Gesch. d. att. Bürgerrechtes« (B€
1870) p. 18; cf. etiam Büchsenschtitz 1. 1. p. 56.
^) cf. Dinarch. I 71; Platner: »Proc. u. Kl.« I 321 sq.; Schoemann: »i
i. p. Gr.« p. 288; Hauvette-Besnault 1. 1. p. 43. Erat enim antiquai
civitatum opinio eorum, qui fundos possiderent, patriam defendi ab ext
hostibus magis interesse quam aliorum civium; cf. e. c. BQchsenschütz: »
u. Erw.« p. 27 sq.; v. etiam supra p. 33 adn. 2.
*) cf. de hac re Büchsenschütz 1. 1. p. 57,2; Busolt § 143 p. 121
*) cf. Schoemann: »Gr. Alt.« 198; Busolt § 152 p. 187, qui haec di
»Die Metok en besassen nicht die bürgerlichen Rechte und konnten daher a
nicht ohne Weiteres Grundbesitz erwerben« ; cf. titulum Atticum, qui alte
Atheniensium societatis maritimae temporibus (anno 378/7) ortus Atheniense
urbibus sociorum et praedia et domos acquirere et possidere vetat : CJA. II 17;
Büchsenschütz p. 68; Schubert: »de prox. Att.« p. 47; Busolt § 246 p. 21S
«) cf. Schenkl: »Wiener Studien« II 162.
•) Velut domos conducere multis civibus quaestui fuit; cf. Böch
schütz p. 95,4; Boeckh: »Staatsh.« I p. 198.
") cf. Büchsenschütz p. 27; Schoemann: »Gr. Alt.« 198; Philippi
p. 18 adn. 30.
praecipuam ius patabatur, quod unum peregrinos inferioris ordinis
civesfaceret. Itaqae sacri soll tum demom participi esse lieet pere-
grino, cum populus Privilegium rogaturo S$eiav concessisset et ipsam
rogationem probasset. Quod rarissime vel nonquam fere aecidisse
verisimile est, cum a&ioi, ubi agebatur de inquilinis bene de re
publica meritis, qui soli illud Privilegium sibi irrogatum iri spe-
rare poterant,*) iTxnjotv rogaturis opus non fuerit; — quamquam
nescio an etiam ii, quorum nulla in rem publieam merita extabant,
simulatione quadam publica beneficii tribuendi causa bene meriti
egge ferebantur. — Illuc pertinet titulus Atticus [CJA. II 168],^)
qui, nt uberius hoc loco tractetur, dignus est. Extat enim et pse-
phisma senatus et populi decretum de hac re: Mercatores Gitiei
primum a senatu SYXTT^tv Tf^c petunt ad aedem Veneris exstruendam.
Senatus aut^m probuleumate non perscripto rem ad populum defert.
Tum in comitiis Lycurgus orator, cum mercatores „?wo|ia ixeteöetv**
dicat, ut Privilegium iis irrogetur, efficit. Quod num impunitate ro-
g&ndi concessa factum sit, quaeritur. Quamquam autem petitio voce
txstsoeiv significatur, id quod cum usu loquendi congruit, tamen
iSeixv datam esse nullo verbo affirmatur. Sane quidem hie ti-
tulus non tabula publica Attica est, sed Citieos ipsos columnam statu-
endam curavisse Koehler probavit.') At id non explicat, quare
(^tiei aSetov decretam silentio praeterissent, si ea opus fnisset.
Quam rem homines docti, qui de hoc titulo disputaverunt, non
verbo attigerunt Et Foucart quidem [1. 1. p. 129] haec dicit:
nl^autorisation accord^e par un double vote du conseil et du
Peuple porte sur deux points: le premier est le droit d'acqu^rir
et de posseder un terrain, droit qui n'appartenait k un ätranger
4^6 par un decret public; le second est Tusage k faire du
ten-ain et la fondation d'un temple consacre a une divinite
^trangfcre ...."*) Sed hoc, mea quidem sententia, sine populi venia
') Cf. Dem. XX 151. XXIII 123; Thumser: »de civ. Ath. mun.« p. 137
*^ö- 1 ; ßüchaenschütz p. 41.
') De hoc titulo plures iam homines docti disserueront: Uartel: »Stnd.«
P^ttribus loci«: p. 87. 79—83. 148. 213 sq. 243; Koehler: Hermes V 352;
'oucart- »des associations religieuses chez les Grecs« (Paris 1873) p. 128 sqq.
*) cf. 1. 1. p. 352; Hai-tel 1. 1. p. 37; »Wien. Sind.« 1276 sq.
*) cf. Schenk!: »Wiener Studien« II 212, qui haec dicit: »metoeds
^^ne templa oondere neque statuas ponere licehat, nisi venia a senatu po-
P^loqoe impetrata«, ad quam rem CJA. II 168 et 475 [continet autem hie
^^ttlug (475) senatus consultum de statua metoeco ponenda] laudat.
72
rogari non potuisset, nisi id accessisset, quod Citiei exteram re-
ligionem advehendo idem facturi erant, quod antea Aegyptü
fecerant. Deinde si quidem ad Aindi acquirendi rogationem
ferendam SSetav dari necesse non fhit^ eam causam esse pato,
quod in honorem deae rogatio lata est aut quod, cum antea
Aegyptiis quoque ad templnm Isidis deae erigendura loco»
concessas esset, ea Citieornm snpplicatio (Ixsxsia) videri potoit
^lvvo[i.o<;**.*) Nihilo tarnen secins Citiei quoque id Privilegium
non petunt, sed suppliees orant;') euius rei duas potissimam
invenio causas: alteram, quod » inquilinis rogationes ferre ad
senatum populumque omnino non licuit Athenis; alteram, qnod
inquilinos fundum aequirere et possidere lex vetuit. Vemm
aSelo} iis quidem opus non erat, quod agrum quendam ad rem
sacram adhibendum aequirere volebant. Cuius rei analogia in
promptu est: Apud Athenienses enim mulieres tantum usque ad
modii pretium potestatem rei familiaris habuerunt; quin etiam
mulieri ne donare quidem licuit sine tutoris auctoritate nee inter
vivos nee mortis causa. Attamen dis immortalibus et temporibü»
et locis Omnibus suo iure consecrationes feminae fecisse videi^'
tur.') £odem modo hac occasione Athenienses templi exstri^'
endi potestatem dederunt in honorem deae. Sed quaerat qui^
piam, nonne vox txeisGeiv, quam in titulo, de quo agitur, legimu^
ad äSeiav datam referenda sit. Quod ut illustrem, de verbi signi'
iicatione pauca iam exponam, quoad iTtsteta^ caerimonia ad ita^
publicum pertinet. Duae autem notiones hie distinguendae suni^ '
altera in usu est, si quis supplex (tx^Tjc) a populo petit, quo^
leges vetant (quod ubi fit, de aSefo^ danda cogitandum e8t>!3
altera, si quis petit, quod usu sancitur. Et illa quidem, qua^
propria est, notione adhibetur vox, si quis a populo gratiait^
petit, id est si quis in comitiis „tx£TY]ptav d^{jLevo<;"*) impun^
verba facit, ut äSsiav rogationis ferendae impetret a populo, quae^
') Cf. Foucart p. 130. — De religionibus exteris apud Athenienses cf.^
Schoemann: »Gr. Alt.« l 402. II 147 sqq.; Lüders: »Die Dionys. Künstler«
(Berol. 1873) p. 30. — Omnino hoc decretum a reliquis, quibus privilegimn
iY^tYiOCttx; singulis hominibus defertur, secemendum est; cf. Schubert 1. 1. p. 42.
») cf. Foucart 1. 1.
*) cf. accuratissimam huius rei tractationem apud Henricum Lewy: »de
civili condicione mulierum Graecarum« (Vratisl. 1885) p. 15. 21 sqq., cuius
verba exscripsi.
M cf. Poll. VUI 96.
73
rogatio a lege quadam dissentit.') Hac autem notione verbum
ixsTsosiv adhibetnr, si quis a indicibus aut a popnlo petit, quod
qnidem legibus non interdietnn], immo vero nsn sanetum fiiit,
cum concedere penes popnlom esset aut denegare.*) 'Ixsnrjfyla
antem nihil aliud nisi preeibus poudus a£fert.^) Sed haec bactenus.
Aliter res se habuit, b. e. olMo^ rogatori nequaquam opus fiiit,
»i praemii causa Ipinjaiv populns Atbeniensium decrevit. Nee
raro Atbenienses, sicuti aliae civitates, peregrinis,*) praesertim
inqnilinis, Privilegium agros domosque in Attica possidendi pse-
phismatis irrogaverunt^) Formula autem psepbismatum, quae in
nmitiß titulis extat, haec est: elvat & aoxcj» (-otc) yf^; rpcxr^atv %al
') Cf. Dfm. XXIV 50 (in lege), ibid. 12; argum. ü ad Dem. or. XXIV
P- 695; argum. ad Dem. or. XXIV p. 694.
') Qnod ad alteram huins usus speciem attinet, verbum Ixrcsuttv ple-
nimque cum vocabulo Sels^ot coniunctum et idem fere significaus ab oratori-
^08 Atticis saepissime usurpatur; cf. e. c. [Dem.] LVIII 3. 27; Dem. XXVII
^. XXI 7. XXIV 52. XLIII 84 ; Isoer. XV 321 ; Is. H 2. 44. VI 57. VIII 45 ;
^"f- etiam [Dem.] LIX 85. Quod ad alteram speciem attinet [cf. Foucart 1. 1.
P- 130], in titulis quibusdam Atticis de hac re verba: Ivvo|ja Ixstsueiv leguntur.
^^iut iu8 honorum quorundam postens confirmandorum penes populum fuit
l^f- Schubert p. 19], si igitur posteri eorum, qui honoribus affecti sunt, a
P^pnlo petunt, ut privilegia tributa sibi confirmentur, »svvojia Ixtxsustv« videntur,
^ G- petitionem legitimam esse populus censet [cf. CJA. II 230 fr. b v. 16;
^ hoc titulo cf. Buermann: Jahrb. f. klass. Phil. Suppl. X p. 353 sqq.J. Ab
"^ verbis non multum differt, si dicitur: aketoOtw xaxa t6v v6|j.ov, id quod
^pe in honorum decretis legitur. His enim verbis eorum honiinum petitio
^^«iificatur, qui bene de re publica meriti a ix)pulo Privilegium i)etunt aut
Privilegium quoddam iam assecuti etiam aliud sibi tribui vohint.
*) cf. e. c. Aesch. II 15.
*) De hoc privilegio totis urbibus dato cf. Büchsen schütz p. 42;
Willibert p. 47.
*) cf. Hermann: »Gr. Alt.« 1 § 116,4; Westermann: »de publ. Ath.
7*^« p. 13; Schubert 1. 1. p. 41. Apud Pollucem VII 15 loco tYxtYjoeioc verbum
**'"^4<3su;(; legitur.
•) Titulos Atticos, qui huc pertinent, ex CJA. vol. II collatos affero:
^^JA. II) 41. 44. 68. 91. 131. 139. 142. 145. 165. (168). 170. 171. 176. 186.
^- 209. 222. 282. 367. 369. 370. 380. 414. 428; cf. ^X^iv.Vf p. 186; Mit-
*^^- d. deutschen archaeol. Inst. VIII p. 218 [CJA. II 550 extat decretum
^^iphorum, qui cum alia privilegia tum Sy^rrjotv tribuunt]; cf. Schubert 1. 1.
^" 40. Cf. denique Bulletin de corresp. hell. 1888 num. III vs. 17 sqq. —
^^^m ooxtfiaota commemorari videtur; cf. Hartel: »Stud.« i>. 270 sq.; Szä.ntö
* ^« p. 5; Schubert 1. 1. p. 45 sq. — Sola ffxrrjyj; otxia^ tribnitur e. c. CJA.
^ <2. 70. 121. 413.
74
De privilegio sYxr/^osa)^ pereo:rinis, praecipue proxenis, in
gato^) praeclare egerunt Boeckh [„Staatsh. d. Ath.** I 196 sqi
deinde Schubert [^de proxenia Att."], nuperrime Monceanx [J
Prox^nies Grecques" (Paris 1885)]. Et Boeckh iam in quaest
nem vocavit, utrum Privilegium JY^XT^oecoc cum :cpoSev(c^ aut l-sotsi
coniunctum fuerit necne. Mihi quidem haec duo privilegia i
coniuncta videntur fiiisse*) propterea, quod in decretis icpokss
plerumque l^xurjaK; disertis verbis enumeratur. Quamquam ei
publici hospitii (^rpoSsvfac) privilegio irrogato non fuit, cur l-pcn
non daretur, tarnen, ut S^xT-rjat«; separatim rogaretur, lex erat*) Ita(
in nonnullis decretis :cpoSev(ac additaroentis diserte iTxnrjot;
cernitur-/) contra in decreto, quo l-pctr^oic irrogatur, haec legim
eivat 5' a'jTÖv ;rpöSevov xtX.^) Quae cum ita sint, facile haec decretor
quorundam verba intellegi possunt: elvat ^ aiicj) xal 7:^0
TTpoc TTjv ßo'jXYjV xal t6v Sr^{i.ov, siv too S^r^Tat (si quid opus siti
si qiiis aliud Privilegium sibi irrogari velit).^) Diffiicilior res est,
in decretis Trpo^cvtac haec leguntur: Eivat 5s aoT(j) xal -^ffi xal oix
l'YXTYpiv „xaxa lov vö[iov**; sed secundum ea verba, quae in
tulo [CJA. II 423 vs. 5 sqq.] inveniuntur: 5£5ö[aO'ai] [& aoxtj) >(
[;rf>]o4£[v]i[av] xal '^(ffi xal o[l][xiac l'YXTYj'Stv] alTT^(3a[[ii]v(|) xaia ti
[vö|iov ad verba: xaxa xöv vöji-ov supplendum esse: „ai*
aajxsvco" equidem censeo.^)
*) Cf. Westermann 1. 1.; Tissot: »Des Prox^nies Grecques« (Dijon!?
p. 73 sq.; Szantö 1. 1. p. 44.
») cf. Gilbert 1. 1. I p. 173, 2. II 3S6 sq.; Schubert p. 12. 14. 25; Koeb
Mitteil. d. dtsch. archaeol. Inst. VIII p. 220, l ; Foucart: Bull, de corr. hell. 1
num. III p. 168; cf. etiam Dem. XX 133. — Monceaux 1. 1. p. 98, 6 aliter sei
^} De :zpoirAa et «oXitsiot cf. Tissot 1. 1. p. 81 sqq. ; Monceaux 1. 1. p. 59 sq.
*) cf. e. c. CJA. II 41. 131; cf. etiam CJA. II 18C. "KyxTYiOK; sine
?eviot, ut tituli docent, iam ante Euclidem bis donata est; cf. CJA. I 4^
quidem ex litteris tituli valde mutilati vs. 21 servatis: rr|otv, iure verbum
xrrjatv restituitur, et certo in CJ.\. I 59. Post Euclidem tYxrrjot^ saepi»
tributa est; v. supra p. 73 adn. 6.
") cf. e. c. CJA. II 44.
®) cf. CJA. II 41; cf. de hoc privilegio Schubert p. 33. 38; Mono«
p. 98. — In duobus titulis: itpooo^o? Tcprög t^v ;roXefiap)^ov xa^icsp tot? oJ
«po58voi<; tribuitur [CJA. II 42. 131]; cf. Schubert p. 13, qui id non in
explicat, sed rectius fortasse de hac re agitur: »Wien. Stud.c VII 5t, 2S
52 sq.; cf. etiam Monceaux 1. I. p. 30. 91 sq. 95.
') cf. CJA. II 438. 455; Schubert p. 47; aliter de hac re agit Mon«
p. 98,6; cf. etiam Caillemer: »la naturalisation k Äthanes« p. 17; Koel
Mitteil. I. 1.
75
Ut igitur paucis id, quod exposui, complectar: ßi quis per-
egrinas hospes publicus (:rpö£svo(;) factus est, quamqaam non
iam hostis rei publicae putabatur, tarnen, ut STxxr^aiv a populo peteret,
necesse erat, nisi ea statim in decreto 7rpo4ev(ac ei irrogata esset.*)
Atque idem dicendnm est de boxsXe^, quacum l-ptTTjorv non
coniunctam esse Schubert [I. 1. p. 52 sqq.] demonstravit.*)
In titulis allatis nullnm a^eiac rogatori datae vestigium
videmus propterea, quod Privilegium ^Yx-njaso)^ praemii causa iis
tributum est, qui bene de re publica meriti erant.
Item agrorum donatio, cuius pauca exempla extant,^) Atbenis
nisi ob merita publica non evenit.
2, Transeo ad aliud huius generis Privilegium, quodverbis:
JTpöaoSo? 7:pb^ ttjv ßooXvjv xal töv Sr^jiov significatur.
Privilegio enim opus erat Atbenis, ut civibus exte^arum urbium
in senatu et in comitiis adesse liceret, id quod populus Atheni-
ensium populiscitis non raro decrevit.
Antequam autem haue ipsam rem exponam, ut de aliis
quibusdam privilegiis breviter disputem necesse est: si cum po-
pulo aut de rebus civis alicuius ante negotia a prytanibus pro-
posita aut de rebus programmate omnino non promulgatis agebatur.
lulio Polluce quidem auctore [VIII 95 sq.] programma quat-
tnor ordinariarum contionum certum et praefinitum fuit.*) Sed
dubium non est, quin illis negotiis expeditis etiam de aliis rebus
*p licuerit suo tempore programmate promulgatis^) aut ad se-
uatum saltem latis.*') Atque etiam extraordinariarum contionum
') llp-oievlo^ Privilegium praemium quidem, sed nihil aliud nisi titulus
honorarius est [cf. Schubert p. 4], quocum neqne f^xiTjat? [cf. CJA. II 41)
neque iiiXeta fcf. CJA. II 91 ; Dem. XX 133J neqne iooriXsta [cf. CJA. II 48]
ipw iure coniunctae sunt; cf. Gilbert: »Staatsalt. c I 173; Schubert 1. 1. p. 12.
*) cf. CJA. II 413; »Wien. Stud.« VII 66; Monceaux 1. 1. p. 103.
') cf. Büchsenschüfcz 1. 1. p. 63; Monceaux 1. I. p. 37 et adn. 3. p. 98 sq.
*) cf. Ad. Beusch: »de dieb. cont. ord. ap. Athen.« in: »dissert. phil
-^ent sei.« vol. III (Argent. 1880) p. 73 sqq., qui id falsum esse putat;
^1 PoUuci hoc loco fides tribuenda est, dummodo ne ordinem contionum ab
"io commemoratum rectum esse credat quispiam; cf. Gilbert I 282,3; cf.
^am Schoemann: »Antiqu.« p. 226.
') De programmate cf. Gilbert I 270. 282 sq. et adn. 3; Busolt § 189
P' 170. De hac re cf. Beusch 1. 1. III p. 71 sqq. ; v. infra in libro alt. cap. II s. f.
^) cf. Perrot: »le droit public d' Äthanes« p. 39.
76
negotia plerumqae antea programmate promulgabantur. Tum
«ecandum programma de rebus propositis actum est, ita quidem,
ut rogationibus a praetoribus ad populum delatis nulla alia causa
antecederet. ^) Itaque si quis civium in comitiis ante negotia
publica legitime constituta aut de rebus programmate senatas
non promulgatis^) verba facere vellet de rebus privatis, id
privilegio demum irrogato fieri potuit.^) Quo privilegio ä
5rpÖ7f>a|i|ia senatus, quod Ps.- Demostbenes [XXV 9] inter gravissima
eomitiorum fundamenta enumerat, non zb xof/.ov zffi TcoXiTsia; vio-
latnr, quam ob rem de a&iqc rogatori danda non cogitandum est. Hnc
pertinet id, quod Schoemann [„de com. Ath." p. 333] commemorat,
quo loco haec dicit: „Apud Aeschinem [de f. leg. 15] legimus:
expugnata a Philippo Olynthiorum urbe, cum simul cives quidam
Attici Olynthi tunc forte degentes a Macedonibus capti essent,
horum propinquos supplices in contionem prodiisse popalttmqoe
orasse, ut illorum, qui capti essent, salutem curac sibi haberet''
His autem, ait Schoemann [ibid. p. 334], beneficium aliquod a
populo petentibus aSstav dari necesse fuit, ut liceret iis verba
in comitiis facere de rebus non propositis a prytanibus. Sed in
hac re iSeiav rogandi non petitam esse iam ex eo apparet, quod
ratio veniae dandae difiicillima erat, res autem, de qua agebator,
diflFerri non poterat. Accedit, quod hac occasione rogaliones
non latae sunt, sed cives quidam nihil aliud uisi omnibus pre-
cibus oraverunt populum, ut captivorum illorum salutis curaiD
haberet, id quod supplicibus impune facere licuit. Supplicuö
') Cf. Busolt § 179 p. 163, 7.
') quas Poll. VI 144 »öc«p»6Ypa'fa« nominat; cf. Schoemoiin: »Gr. Alt-*
I 382,6; Perrot 1. 1. p. 39,2.
•) In multis titulis haec leguntur: xal elvat a'jxol; icpooooov r|»? ^^
ßoüX-ijv xal xöv OTjjjLov izpiiyzoi^ fjista xa Icpd [Titulos huc pertinentes dS^
Uartel: »Stud.« p. 175 sq.; cf. Heyse: »de legationibus Att.€ (Gotting. \^
p. 59]. Eis, quibus hoc Privilegium tributum erat, quotienscunque cum sen»^
et populo iis agendum erat, ad senatum populumque aditum sibi pateface
(itpoooSov noulfsd'rxi) licuit, ut de rebus suis referrent. Tum ex his decr^
verbis: Tcptutoic ^itexa xa Ispd eorum res statim post sacra agendae erant [^
Schubert I. 1. p. 34 1. Quae verba explicat Monceaux I. 1. p. 31 sie: »apr
les c^remonies religieuses pr^liminaires«. Td Upd autem non esse caerimonii
sacras, quae uniuscuiusque contionis initio haberentur, probaverunt cum Hart
[»Stud.« p. 174] tum Schubert [1. 1. p. 36. 37]; sed haec verba significai
videntur »post actiones de rebus sacris« fp. 37]. Nam ic8j>l pr^cov actiones i
programmate uniuscuiusque contionis positas fuisse statuendum est [cf. Schübe
p. 36; »Wien.' Stud.« 1289; aliter sentit de hac re Heyse p. 59].
77
autem ritn illos auxilinm petere oportebat propterea, quod rati-
one non legitima petitio facta est^) vel^ nt aliis verbis dicam^
qnod priyilegio non dato de rebns non promalgatis verba illi
fecerunt. Privilegii autem, de qno snpra dixi, rationem banc
fu88e equidem censeo. Si quis civiom, anteqaam in comitiia
yerba faceret, senatum adierat, ita ut a prytanibus introducta»
de rebus privatis ante negotia legitima^) et programmate promnl-
gata agendi facultatem haberet, id Privilegium probuleumate se-
natus rogatum TrpoystprOTovtct, ut opinor, concessum est;**) sin
statin) in comitiis aderat, ut aliquid a populo peteret, id sup-
plici impune facere licuit. De ipsa re populus postea senatu»
probnleumate perscripto egit.
Qoibus expositis nunc iam quaeritnr, qualis eorum civium
causa Aierit, qui senatus auctoritate omnino omissa, b. e. sine
senatns probuleumate, rogationes tulerunt.
Inter omnes constat nihil licuisse Athenis ad populum de-
ferre nisi quod antea a senatu pertractatum ac probuleumate
instruetum esset^) Nam populus quidem sumroam potestatem
tenuit, sed, ut Schoemanni verba usurpem [„de com. Ath.** p. 158],^
nOe. . nimis libera esset et e£frenata potestas demagogorum sedi-
tiosonnnque hominum eloquentia in contionibus dominantium duo
erant remedia a Solone sapientissime excogitata: alterum, ut,
qni legem inutilem aut perniciosam [vel potius alii legi repu-
gnantem*)] tulisset, male rogatae legis, TuafyavöjjLcov,^) accusari posset
* quolibet cive...; alterum autem, ne quod psepbisma a quo-
qnam ad populum ferretur nisi comprobatum antea a proedris**
'Tel potius a senatu) . . . "O Quare senatus convocavit contionem^
convocatae, de quibus erat agendum, res proposuit si non semper^
^Daen plerumque^) probuleumate instructas easque arbitrio et
') V. supra p. 72 sq. 73, 2.
') Singulis hotninibus de rebus privatis statiin »|i£x^ xa Upct* cum po-
P^o aj^endi Privilegium populiscito delatum est; cf. Hartel: »Stud.c p. 176.
'j Idem de legatorum introductione coniecit Gilbert: Jahrb. f. klass.
^- 1879 p. 237; Staatsalt. I p. 277, 1; cf. Heyse: »de legat. Att.« p. 59;
^^r sentit Hartel: »Wien. Stud.« I 287.
*) cf. 0. Miller: »de decretis Atticis quaest. epigr.« (Vratisl. 1885) p. 7.
') cf. Gilbert I p. 284, 1.
') Eadem TP*T^ TCaf>av6|JLtov constitutioni democraticae propugnaculo fuit;
'^ Thuc VIII 67. 68; Dem. XXIV 154.
) Ordinem vcrborum exscriptorum consulto inverti. — De hac re in
^^^^ alt. cap. III copiosius agetur.
') cf Miller 1. l. p. 7.
78^
suffragio popiili permisit. Saepe enim senatus satis habnit ante
contionem programmate rogationes ad popalum ferendas pro-
malgasse et in ipsis comitiis, nt de iis rebus disceptaretur, carasse.
Itaque si quis civium rogationem ad populum latums erat, antea
„TcpöaoSov YpA(}*ao^at zpö; xyjv ßooXr^v" *) necesse erat.*) Tum demum
civi a Benatu in contionem produeto^) rogationem programmate pro-
mulgatam et probulenmate plerumque instruetam in comitiis de-
fendere licuit. Sin quis rogationem a senatu non promulgatam neqae
probuleumate comprobatam ad populum tulerat, ;capavö[xa)v eum ac-
cusandi unusquisque iKixi^o(; potestatemhabuit.^) Ad omnessane ro-
gationes in comitiis ex senatus consulto latas non solum addita*
menta rogare,^) sed etiam probuleumata reicere et aliter decernere
populo licuit.^) Atque id quoque fieri potuit, ut novae rogatio-
nes in ipsis comitiis ad populum ferrentur, dummodo ad eas, de
quibus agebatur, res pertinerent. '') Rogationes autem ad res in
programmate promulgatas non spectantes neque probuleumate
instructas in comitiis ferre licuisse nego; nee de venia daoda
hoc loco cogitari posse per se ipsum intellegitur. Nam is civis
solus illegitima illa ratione rogationem fert, qui senatus auctori-
tate omissa iliegitimam quandam rogationem facilius se per-
laturum sperat, isque veniam — etiamsi de ea posset cogitari —
M Cf. Dem. XXIV 48.
'; cf. »Wien. Stud.t VII 51 ; populus ipse «posoSov decemit homini pn-
vato e. c. CJA. I 31.
^) cf. And. de myst. 111; schol. ad Aristoph. pac. 905.
*) Velut Thrasybulum ab Archino itopavojitov accusatum esse legim^»
quod absque senatus auctoritate rogationem ad populum tulisset; cf. Pl^t*
Vit. X orat. p. 835 sq.; Meier: »de bon. damn.c p. 121. Cf. etiam Deio-
adv. Androt. oral.; Androtio enim rogationem senatus auctoritate neglect*
apud populum pertulerat, sed paulo post in ins vocatus est.
*) cf. Thumser: »de civ. Ath. mun.« p. 142; Miller 1. 1. p. 43.
«) cf. Mitteil. d. dtsch. archaeol. Inst. VIII 213. 216; Buaolt § 190 p. 172,
') Quod si fiebat, saepe (non semper, ut Hartel vult; cf. e. c »Wi^
Stud.« 1290) rem populus ad senatum reiciebat, ut probuleumate ille ro^
tionem instrueret |cf. Gilbert 1. 1. I p. 278,3; Busolt§ 190 p. 172,2]. Itaq'
id, quod L. Schmidt: »de auctorit. itpoßooXsojiatcx: in republ. Athen.« (Ind. Le^
Marb. 1876/7) p. VI dicit: licuisse Athenis cuivis civi rogationes neglecto ^
natu ad populum ferre, dummodo populus, priusquam de re decemeret, ea
ad senatum reiceret, ut is eam deliberaret iterumque populo proponeret [:
quod Miller: »de decretis« p. 54 non probat], hoc modo commutandum piito, i
«tatuamus homini phvato rogationis ad populum ferendae causa senatus p«
buleumate opus non fuisse in ea re, de qua forte ageretur in comitiis.
79
& populo petere ausus non esset, quoniam vera consilia protious
patefieri necesse fuit.
Sed ad rem propositam revertamur et de privilegio ^rpo^ööoD
disseramus, ac primnin quidem de hoc privilegio legatis concesso.
Imprimis enim legatis exteraram civitatum, quarnm res ab
iis agerentnr, permissnm est, ut aditum ad senatum populumqae
haberent,*) ita quidem, ut iis statim post actiones de rebus saeris
verba facere liceret.^) li autem legati, quorum civitatibus illud
pmilegium non irrogatum est, a prytanibus non sine ambagibus
in senatum populumque introducti sunt.^) Quorum duo genera
distingnenda sunt Atque foederatarum quidem vel amicarum
civitatnm legati, aut si qui suorum negotiorum causa ex alia
ciyitate Atheniensibus non infesta populum Atheniensium adire
Volant,^) ubi Athenas venerunt, petunt a senatu, ut sibi aditum
^ senatum populumque det. Quod si senatus populusque pro-
bayjt^) eamque sententiam piytanes cum legatis communiearunt,
statim legati senatum adeunt.^) Deinde introductis a senatu^)
'^tis facultas est in comitiis ad id destinatis^) cum populo
agendi. In aliis autem comitiis id tum demum fieri potuit, cum
popnlns iis psephismate Privilegium irrogasset.^) Hostilium vero
^^i^tatum legati in senatu aut in comitiis adesse vel potius
Drbem intrare vetiti erant, nisi iis, ut opinor, fides publica*®)
^^ta erat. Nam legati per se praecone non praemisso sacro-
^cti non fuerunt^V) Itaque cum civitas, quacum Atheniensibus
*) Cf. Heyse: »de legat. Att.« p. 71b sq.
*) cf. id, quod de verbis: »nfxoxot^ fjisxa xä Is&a« exposuimus p. 76
^1^ 3.
') cf. Heyse p. 59 sq.
*) Inter hos nihil discriminis factum esse de hac re Heyse p. 63 pu-
*^it; sed pro certo id dici non potest. — Ceterum plenimque proxenorum
^ti legatoe introducere; cf. Monceaux p. 109 sq.
^) Ex Gilberti sententia [I p. 277, 1] legatorum introductio probuleumate
'^^*ltu8 rogata statim icpox^tpoxovia concessa est.
•) cf. Heyse p. 60 sq. 71a.
') cf. Aesch. de f. leg. 58; CJA. II 49. 51. 54; Thuc. V45; Plufc.
*^^» X; Arist. Equ. 665 sqq.; Heyse p. 71; Busolt § 183 p. 166,2.
•) cf. Poll. Vm 96; Heyse p. 64.
•) cf. CJA. n 164. 233.
") De hac iSsta^ notione infra sub B 2b agetur; cf. Thuc. 153; Dem.
163; Busolt § 59 p. 55.
**) cf. Heyse p. 8; Busolt 1. 1.
80
pax non erat, Athenas legatos misit, praeco sacrosanctus praeit^
qui cum Ätheniensibus, certe cum seoatu, „ajr^vSsxat'', L e. libati-
one efficit, ut legatis libere urbem intrare liceat*), aut veniam
legatorum mittendorum antea per caduceatores illa quidem petere
solet^) Senatui autem et comitiis Interesse nisi ixsts!>övTa)v')
nomine vel sub tutela deornm iis non licet.
Aliam ob causam legatis Naucratiticis aSeio^ opus fuisse
puto, qui ab Atheniensibus petierunt, ut pecuniae reddercntor^
quibus mercatores Naucratitici essent privati. Quod in argumento
II ad Demostbenis orationem XXIV (initio) bis verbis traditnr:
IloX£{i.oo rjY/AvovTo«; 'Aihjvatot«; Tupöc ßaatXsa, xatd toötov tövypövoy
^Ypd'f Yj ^iffiO\LOL obXoL 7rXoia>v 7roXs{i(a)V slvat xal YivsaO-at xa Ti|i.f^ji.ai«
Tcbv xXoTTwv 5rj{i.öaia xal Xö^wv Yevojieviov roic Alfj7Cv,oi<; •pöc
t6v 8fy{i.ov xai ixstetöv/) ooS^v t^ttov Jxpi^hj td -/fviQiJLaxa slvat Sr^io-
oioL WC "oXsjitwv Svxcöv Twv AIyotowv. Quibus legatis pro contione
dicentibus venia debitoribus fiscalibus remissionem petituris danda
opus fuisse eenseo, quoniam populus has pecunias iudicaverat
publicas.*) Quod enim apudDem. [XXIV12]legimus: icldewv
nfjv txetr^ptav '^) wv r^v xd ypnjiiaxa avö-pwxoi, wc aÄsyetpoxovfjoa^' t)|tsic
jiTj fiXta elvai . . . , et simili modo in argum. I ad Dem. or. XXIV
[p. 694] : elO"' oi Naoxpaxtxat [jiv eXdövxsc 'AOTJvaCs xov 8f^[iov Iti-
T£i)Ov,^) 6 8^ 3^(ioc ^v(i) ;ro>i(xia slvat xd )(pY][iaxa, xal [iyj 5siv
dTToSodf^vat xotc 6|i:röfiOt<;, ex bis verbis sequi non potest, ut illae
pecuniae tum demum publicae iudicatae sint, cum legati in co-
mitiis eas repetituri essent. Quod iam antea psephismate
factum esse in argum. II ad Dem. or. XXIV initio [p. 695] k-
gimus, quare eas repetere non licuit. Venia igitur demum data
legatis cum populo iterum de hac re agendi facultas fuit Verba
autem Demostbenis et scholiastae, quae supra dixi, ad eam
contionem pertinent, quae de navibus iure belli captis iudicavit,^)
M Cf. Dem. XIX 163; Heysep. 58; cf. etiam Schoemonn: »Gr. Alt.« Ü '•
^) cf. Schoemann: »Antiq.« p. 368,2; Heyse 1. 1. p. 8.
^) De notione verbi v. supra p. 72 sq.
*) De verbis »Xoyoi xal Ixsxstai« cf. id, quod de coniunctione verbortti'^
»tx2T£'jsiv xal ^zlz^i€ exposui (p. 73 adn. 2); sed hoc loco, ut demonstrabOt
de aosiot data agitur.
*) quae reddendae non erant; cf. Dem. XXIV 50 (in lege).
*) V. supra p. 73 adn. 1.
') cf. ibid.
^) quae fungebatur, ut lingua vernacula utar: »als Prisengericht«; ^*
hac re cf. Schoemann: »Gr. Alt.« I 401.
81
t Yenia mercatoribus concessa de pecnniis publicis reddendis
el, Qt aliis verbis dicam, de illegitima aerarii pnblici deminntione
iisceptavit Haec qnidem bactenns.
Alia ac legatomm causa inqailinorum^) videtur fuisse, qnibns
(enatüi et comitiis Interesse non licuit. ') Qnare, ne illud praeeipaom
mum ias nisi cum populi venia exercerent, iis interdictum erat/)
Saepe auteni inquilinis et peregrinis bene de re publica meritis
)rivilegium irpooöSoo Tcpö^ xf^v ßooXtjv Tcal töv 8f^{tov delatnm est,*)
it sine populi venia de rebus suis in senatu et in comitiis agendi
facnltatem haberent. Quod Privilegium cum peregrinis cuiusque
^eneris tum maxime proxenis irrogatum est.^) Ac plerumque id
Tactam est, ut inquilini et peregrini, quibus Privilegium aliquod
am tributum erat, potestatem haberent etiam alia privilegia im-
Detirandi, si iis digni essent®)
Quaerentibus nunc, quam ob causam rogatori utriusque pri-
^legiorum, quae supra dixi, generis impunitate opus fuisset, nisi
)raeii)ii causa illa tributa essent, id occurrit, quod rogatione t&
•Vov violatum est.
Atque etiam eiusmodi rogationes, quibus xoo xotvoo illegitima
eminutio fieret, impunitate actori non data ferre non licuisset,
isi praemii causa Privilegium quoddam irrogatum esset, ad
Qod nunc iam nos vertamus.
3. Lex, quae Timocrateae [Dem. XXIY 45] inserta extat,
> qui debitorum remissionem rogaturus esset, adsia^ opus fuisse
>8 docet. Quam legem non integram, sed nonnulla snpplenda
^se supra (p. 40 sq.) dixi — sive in eadem lege actum est^ sive
'parata lex fuit de remissione et pensionibus tributorum.
') omnino peregrinormn, nt opinor; cf. p. 79 adn. 4.
^) quamquam delictorum indicia deferre et inquilinis et servis licuit,
lam rem infira sub B 1 uberius exponemus.
») cfl »Wien. Stud.€ VII 51.
*) cf. CJA.II 41. 91. 115. 164. 209. 289; cf. etiam CJA. 136. De-
^to (CJA. II 42) icp6oo^ izpb^ x6y icoUfiopxov hospiti publico conceditur,
quod et inquilinis quibusdam et omnibus proxenis privilegio irrogatur; cf.
Hubert 1. 1. p. 13; »Wien. Stud.« VII 52 sq.; v. supra p. 74 adn. 6.
') cf. Schubert p. 32—40. p. 76; Monceaux 1. 1. p. 98.
') Simile quid haec verba: stvou ^ a5xol( xal üWo s5p^d«a ?capa tou
^i»^oo arfa^v 5too Sv aoxÄotv S^ioi civat [cf. CJA. 11 164. 207] significare
«Hi videntur; cf. Hartel: »Stud.« p. 241; Schubert p. 38.
^) Hae lacunae non demonstrant leges a falsario fictas esse, sed constat
6
82
Tributoram enim sociorum eandem causam fuisse quam de-
bitorum publicorum censeo vel, ut accuratius sententiam expli-
cem: sicut debitorum publicorum ita tributorum remissionem,
nisi venia rogatori data esset, rogare non licuit.^) Namque
remissionem tributi aut pensiones (idisK;)^) per Privilegium tantum
sociis Atheniensium concessas esse constat, id quod duplici
modo, ut opinor, fieri potuit, ita quidem, ut populus soUemDi
psephismate illud Privilegium tribueret, aut in contione extra-
ordinaria actori impunitate concessa tum demum in comitiis de
remissione vel de pensionibus agere liceret. Et alteram, qoam
diximus, viam ingressos esse Athenienses remunerationis vel
praemii tribuendi causa e. g. Methonaeis psephisma, quod extat
[CIA. 140], docet; alteram autem viam, si qua urbs solvendo
non esset eiusque legati „Ixdrai'* aut alius quis pro illa bene-
ficium remissiohis tributi aut pensionum peterent.') Atque bis
quidem aScfo^ opus fuisse pro certo habendum est. Nam sicut
multae, ita sociorum tributa in reditus ordinarios rei publicae
relata sunt et socii, qui tributa non pependerant, pro debitoribus
publicis habiti.*) Remissione igitur tributorum non secus acpe-
cuniarum rei publicae debitarum xö xotvöv illegitime deminntuni
est, id quod sine populi venia rogari non potuit. Etenim quam-
quam sociis Atheniensium de tributo, quod senatus populusqne
Atheniensium decreverat,^) etiam in heliastico iudicio agendi
oratores saepe recitavisse eos tantum locos, quos suis consüiis accommodare
possent; cf. Wachboltz: »de litis instrumentis« § 18 p. 33; Koehler: Hermes
II 31. I)e siroili re cf. Hofmann: »de iurandi formulis« p. 8.
*) cf. Busolt § 242 p. 215 adn. 9,, qui ad hanc rem § 218 confert, ubi
de remissione debitorum publicorum agitur, it>aque is quoque non obscure
probare v-idetur tributorum remissionem nisi cum populi venia rogare non
licuisse.
') De pensionibus concedendis cf. ea, quae supra s. Ua (p. 41 adn. 3)
exposui.
') cf. [Dem.] LVIII 35, ubi de decreto, quod Automedon quidam in
gratiam Tenediorum rogaverat, agitur; CJA. Uli? fr. b. vs. 13 sqq., ad quem
titulum cf. Hauvette-Besnault: »Les Strat. Ath.« p. 135; cf. etiam [Dem.] 1.
1. § 37 sq.
*) Velut Harpocratio dicit: ixXoYet^* o\ sxX^ovte; xal siorparcovreg xa vs^,-
X6|j.8va to) 8rjxo3iü>. 'KxXoYct? autem ei magistratus sunt, qui tributa debita
exacturi in urbes sociorum mittebantur; cf. de bis Gilbert I p. 398,4; Busolt
1. 1. § 242 p. 216, 2.
*) cf. Gilbert I p. 395 sqq.; Fränkel: »Die att. Geschworenenger.«
p. 44; Busolt § 242 p. 215. Koehler quidem [>ürk. u. Unters.« (Berol. 1870)
iacultatem fnisse verisimile est,^) tarnen a senatu popaloqne et
heliastis re iudicata, cum amplius provocationem (l^eotv) fieri
lex vetaret,') vel deminutionem vel pensionem vel remissionem
tribnti, nisi venia rogandi data erat, sociis petere non licuit."^)
Atque secundi foederis Ätheniensium maritimi aetate eadem tri-
batomm remittendornm ratio fiiit. Ulis enim temporibus cum <pöpoi
Tel potius (»vro^st^^) psephismatis Ätheniensium decretae essent,
«it Tpotft ^otpavöfJXDv populiscita antiquarentur, fieri potuisse con-
stat;^) at remissiones collationum ne tum quidem nisi cum po-
puli venia rogare non licuisse arbitror. De barum igitur re-
missionibus aut pensionibus idem valuisse .existimo .quod de
prioribus, quamquam hae sociorum pecuniae non in aerarium
pablicum Ätheniensium, sed in aerarium sociale delatae sunt.^)
4« Alia ac privilegiorum, quae supra dixi, atEXsiac omnium
vectigalium ac munerum et hoxsXeia«; peregrinis aut inquilinis
<latae^) condicio est, quae privilegia, quamquam huc non per-
tinent, tamen paucis attingere liceat.
p. 66 sqq.] tributum a senatu populoque et nomothetis (i. e. ab heliastis) de-
cretnm esse putat; sed primom tributum solum lege constitutum esse [cf. de
hoc tributo Thnc. I 96] Bnsolt adnotat § 239 p. 212,6; cf. etiam Koehler:
•Urk. u. Unters. € p. 68; Schoell: Sitz.-Ber. d. K. Bayr. Acad. d. Wiss. 1886
p. 127 sq.
») cf. Gilbert I 397; Busolt § 242.
«) cf. Dem. XXIV 50. 55. XX 147; cf. etiam CJA. 137,42; Gilbert I
p. 387; Busolt 1. 1. adn. lt.
•) Frftnkel cum 1. 1. p. 44 dicit: »Über einen Erlass des Tributes hat
«. .die Volksversammlung das Recht zn befinden, ohne dass eine Mitwirkung
-der Gerichte erforderlich ist; dies wäre aber unmöglich, wenn sie bei der
Festsetzung concurriert hätten, denn niemals kann die Volksversammlung
«inen richterlichen Beschluss aufheben«, errare mihi videtur; nam populi
contio sententias heliastarum, venia scilicet rogatori data, antiquandi potes-
tatem habuit. Judicium sane heliasticum remittendis tributis nequaquam
interfoit; cf. Schoell 1. 1. p. 128 sq.
*) cf. Schoemann: »Antiqu.« p. 320; Hauvette-Besnault p. 126,3. Maio-
res dvitates has collationes non pensitabant; cf. Busolt § 248 p. 222,11.
») cf. [Dem.] LVIII 37 sq. ; Busolt § 248 p. 222, 5. Tributa, si a so-
•cüs soluta non erant, per vim coacta sunt; cf. Mitteil. d. dtsch. arch. Instit
II 142 vs. 13 sq.; CJA. H 62; Gilbert I p. 417; Busolt 1. 1. adn. 8.
*) cf. Gilbert I p. 417, 4. Eodem etiam multae delatae sunt; cf. Busolt
I, 1. adn. 9. 10.
') cf. Dem. XX 60; CJA. II 144. De itsXtte? cf. Westermann: »de publ.
Ath. hon.« p. 6—12; Tissot 1. 1. p. 75; »Wien. Stud.« VII 64. — Immunitas
6*
84
Ac primum quidem incertum est, num bis privilegiis, qaibns
inqnilini tributo illo anniversario, qnod vocatur (uxoCxiov, soWendo
levantar, aerarii publici reditus ordinarii illegitime deminaantnr.
Nam [isToixtov sicat omnia vectigalia non per magistratus rei publicae
iussn atqne nomine exactam esse, sed per publicanos, ad qnos elocs-
tum esset, Scbenkl [«Wiener Stud." II 183 sq.] demonstravit; qnamob
rem publicanos potius qaam aerarinm pablicom iacturam fecis8e?eri-
simile est Deinde antem nunquam fere inquilinis nisi praemii cansa
illa privilegia irrogata esse videntur,^) itaqne re vera de a&(^
rogatori danda cogitari non posse opinor.
Idem dicendum est de civibns, qui sollemninm litürgiaram
immunes facti snnt,^) cum borum quidem privilegio ordinarii rei
publicae reditus nequaquam deminuti sint, et sicut inquilinis ita
civibus tale quid ob nullam fere aliam rem nisi ob beneficia ia
civitatem collata') da tum sit.*)
Nee TupoSsvfac*) Privilegium huius loci est, quae titulus tantnm
bonorarius videtur fuisse.®)
sacrorum (^xiXtia tepu>v) Athenis non fuit; ne Uarmodio quidem et Aristo^toni^
tyranni interfectoribus, illam concessam esse Dem. XX 128 testatur; cf. Tbumser:
»de civ. Ath. mun.« p. 123 sq. — Utrum portorii aliorumque huiusoe generU
yectigalium immunitas Athenis honoris causa data sit necne, non satis liqQ^i
[cf. Westermann: »de publ. Ath. hon.« p. 7; imprimis Thumser p. ISOsq]'
*) cf. Schubert: »de pror. Att.« p. 59. 71. 74 sqq.; Westermann p. b;
Schenkl I. 1. II 219; cf. exempla nonnulla decretorum, quibus axDwSta con*
cessa est: CJA. II 27. 121. IV 1, 27a; ioorlUta e. c. CJA. II 48. 413; cf. »Wien.
Stud.« II 186 sqq.; VII 67 sq.; Foucart: Bull, de corr. hell. 1888 num. DI
p. 168 ; Gilbert I 173. — De immunitate proxenis concessa cf. Monceaux 1. 1.
p. 99; »Wien. Stud.« VII 64 adn. 77.
») cf. Dem. XX 25.
•) cf. Thumser p. 141.
*) Non secus e. c. Lacedaemonii optime tan tum de civitate meritos
homines hoc pra^mio donaverunt; cf. Thumser p. 111,3.
'^) Id Privilegium e. c immunitate minoris dignitatis fiiit ; cf. Thamser
p. 136. Contra Monceaux 1. 1. p. 31 didt de hac re: »les scoliastes placeni
tot\jours les prox^nes, pour la condition l^ale, au-dessus des m^töques et
des isot^les.
^) Huc etiam »sütpY^ou« titulus pertinet; de bis cf. Westermann 1. 1.
p. 29. 43; Gilbert I p. 173; Schubert p. 4. 8; aliter sentit Monceaux p. 14;
cf. imprimis p. 56. 91. 97. 106. Hospites publicos t6 pircotxtoy non solTisse
ille quidem dicit (p. 95. 102), sed id tum demum fieri potuisse puto, cum
iis WXeta data esset; ceterum cf. ibid. p. 99. Cum irpoSevtqc alia privilegia
non coniuncta simt ipso iure; v. supra p. 75 adn. 1.
85
Postremo qua de cansa in privilegiis, quae hominibus
optime de civitate meritis praemii causa data sant, de venia
Togatoribns impetranda cogitari non posse existimem, paucis ex-
plicare conabor. Atqae primum populus, quotiens SSeioev decrevit,
«emper rem publicam in aleam magni periculi ant detrimenti
-dat. Sane quidem, gi impunitatem rogationis cninsdam ferendae
ille dedit, id commodi sui cansa fecit, sed praemia et honores
tribnens non solum pericnlnm non subit, vemm etiam emolumentis
•qaibnsdam iam fructa est civitas, itaqae nihil aliud nisi gratiam
refert hominibus optime de civitate meritis. Sin autem is, cui
praeminm populus tribuit, eo indignus videbatur/Ypoc^-Q 9rapavö{JL(ov
Privilegium ab illo abiudicare licebat. ^) Deinde mos quidem fuisse
Tidetnr,^) ut iis, qui bene de re publica meriti honoribus ac prae-
miis digni viderentur, ea a senatu populoque peterent, quae petitio
irerbis: altewO"« xaxa töv vöjiov*) significari solebat; sed omnino a
praemii vi abhorreret, si hominibus bene meritis, ut praemia im-
petrandi haberent facultatem, supplicum ritu litSeia petenda esset,
qua re beneficiorum auctoribus (toi^ soepY^oic) urbs esset privata.
Liberalitatis denique famam Athenienses plurimi aestimasse De-
mosthenis in Leptinem oratio quodque orator ea e£fecit, demon-
strare potest.^j Quodsi quis dicat dubitandum esse, num legibus
de Ulis privilegiis tribuendis exceptio petitae impunitatis^) ad-
dita sit vel leges de hoc aSe^a«; genere dando valuerint, ab eo
equidem non dissentio. Sed id nullius momenti est, cum ea,
quae protuli, maxima ex parte ad posteriora tempora pertineant.
Illo autem tempore, quo nulla fere res publica in largiendis honor-
ibus et praemiis e£fusior fuit quam Atheniensium, psephismata
populi legibus superiora fuerunt simulque aSsiav saepius datam
«sse verisimillimum est, quam per leges cautum et provisum sit.
*) Id ex e^*'"*^^*^ quidem decretis videtur colUgendum ; cf. Schubert 1. 1.
p. 45 «q.; V. supra p. 73,6. Idem de icpo^svia^ privilegio valuit; cf. Monceaux
1. 1. p. 72; cf. etiam ibid. p. 54; Hyperid. fragm. 79. De ätsXjiot autem id
Demosthene rogatore institutnm esse videtur; cf. Dem. XX 164.
V; cf. Thumser 1. 1. p. 137,1; »Wien. Stud.« VII 64; Schubert p. 74 sq.;
fiartel: >Stud.c p. 237; cf. etiam Buermann: Jahrb. f. klass. Phil. Suppl. X
p. 348. ütrum autem eiusmodi lex fiierit — id quod Hartel vult — necne,
diflceptare nolo.
^) V. supra p. 73 adn. 2; cf. Caillemer: >la naturalisation k Athenes«
p. 17; cf. etiam Monceaux I. 1. p. 71 sq.
*) cf. Monceaux 1. 1. p. 100. 117.
*) V. supra p. 7.
86
De venia magistratus aecusaturis acquirenda.
Priusquam ad alteram huiu8 libri partem transeam, reiJ^
quandam exponere in animo est, in qua, mea qnidem sententi^
de aSzlo^ danda cogitari non potest, quamquam Schoemann id-
videtur affirmasse. Agitur autem de potestate magistratus accn-
sandi, de qua Schoemann [„de com. Ath." p. 229')] haec dicitr
^Nemo.., ut videtur, magistratus accusari potuit propter delictaii>>
in fungendo munere sive contra ipsam rempublicam sive contra
privatum aliquem commissum nisi cum populi venia. ** ^Hoc iix
esse", adnotat Schoemann ad haec verba, „etiamsi nullis testi-
moniis probare possum, ipsum tamen per se verisimillimmii
videtur. Adde, quod apud Romanos quoque simile erat insti-
tutum".*) „Sed in gravioribus delictis", pergit ille, „quae ai
sunmiam rem])ublicam pertinerent, et extra ordinem persequendft
viderentur, si'iaYYeXia ad senatum populumve'^) deferebatur*.*)
Quam sentcntiam Platner [,Proc. und Klagen bei d. Att* I
332 sqq.] refiitabat, cui ego quoque assentiar, si quidem
Schoemann verbis: „nisi cum populi venia" äSstav significar&
voluerit Etenim magistratus Atheniensium iure Attico ministri
tantum rei publicae vel populi sunt,*) qui ipse solus zb xöpiov^
tenet, quare Aristoteles [Pol. VI 2 p. 1317 b] optimo iure dicit: töttjv
sxxXTjaCav X'3(iCav slvoi ^rivtwv, ap)(tjV Sk {t7)8e|i(av jitjSsvöc Tj ov. oh-
YcoTwv t) twv [isYbTwv xoptav... et Demosthenes orator [11130)
*j Cf. Schoemann: »Antiqu.« p. 232.
^) Idem valuit apud Lacedaemonios, quorum flummos magistratus ftf
6pöo<;) post absolutum demum munus in ins vocare licuit. Etiam religioa^^
Cretenses auctoritatem summorum magistratuum tuebantur: nam ex \^
illa Gortyniorum nuper detecta (I 50—54) [cf. N. Rhein. Mos. XL supp*'
p. 97, 1] cum cosmo, sive eins servua ab alio vindicabatur, sive ipse servo^
vindicaturus erat, non prius agere licuit, quam cosmus munere se abdicaviss^*^
3) cf. de hac re Busolt 1. 1. § 185 p. 167.
*) Huc referendus mihi videtur locus apud Lys. XIII 32: MretS-Jj oi ,
£v TU) OTjjjLcj) «eprl tüjv oz^XTf^ttiV xttl xÄv xaScd^p^tuv |i*rjvüOt^ -(hwxo (T«pl U T^^
ÄXXoiv owcexpvj ev rg ßooX^ |i6vt|j y^T^^'^^)- Ad hunc locum Rauchenstein [e^
Lys. orat. sei.' (Berol. 1876)] haec adnotat: »Wenn für die Andern die nt^
vor dem Rat gemachte Anzeige genügte, so bedurfte es hinwieder der fi-fivoc^ ^
tv Ttt) 0Tj|W|j bei Magistraten, weil diese ohne Volksbeschluss nich ^
durften gefänglich eingezogen werden«; cf. etiam Frohbergeri adn^^^
ad h. 1.
*) cf. Perrot: »le droit public d'Athenes« p. 77 sqq.
87
populum: «Se^jcöTTjV xcbv 7roXiTci>o[isv(i>v significat.^) Itaque si quis
Atheniensiam magistratns — qui hac re a magistratibus Roma-
nonun multum dififerebant^j — accusare voluit, ei aSefo^ opus non
fnisse puto, quod accasatio magistratus cuiusdam zb xopcov populi,
cniiis ille non particeps est, non yiolat. E contrario, cum magistra-
tas in administrando munere aut civibus aut rei pubiicae iacturam
inferre posset, missis ambagibus eum accusare licuit. Tum nomen
eius per sl-iaYYsXtav ad populum deferri lex iussit venia accusaturo
non data, ut ipse Schoemann concedit, et eadem de causa in
prima cuiusque prytaniae contione iirr/etpoiovia magistratuum facta
est. ^j Atque etiam querelas (:rpoßoXd(;) apud populum de magistra-
tibus habere licuit, quo facto, ut de bis rebus in heliastico iudicio dis-
ceptaretur, lex fuit^) Itaque iam ex eo, quod civibus magistratus
qnosdam accusaturis non semper £§eiav dari necesse fuit, intellegi
potest illam sententiam probandam non esse vel, ut aliis verbis
Qtar, impunitate (aSeic^) magistratus accusaturis non opus fiiisse
ex iure Attico. At vero, num magistratum cuivis civi sine populi
^eaia accusare licuerit, quaerat quispiam. Quod Lysiae verbis
[XlII 32] docemur delationes (3Tpax7j7fi)v et taSidp^^wv apud senatum
factfiis non suflFecisse, id quidem ita explicandum videtur, ut tunc
de rebus gravissimis actum sit, quam ob rem indicium ad ipsum
populum deferendum fuerit.^) Tamen primam actionem magistra-
tibus semper fere in comitiis intendi necesse fuisse concedo. Ab hac
^gitur sententia, ex qua videtur magistratum non sine populi
psephismate vel praeiudicio in heliastico iudicio accusare licuisse,
^^^ habeo, quod dissentiam.*)
») Cf. [Dem.] LVIII 55.
*) cf. de hac re Perrot 1. 1. p. 74-79. [Commeiitationem K. Fr. Her-
'öaxujj. »quaestioimm de iure et auctoritate magistratuum apud Ath. cap. ü«
'^^delberg 182P) inspicere mihi non licuit].
•) cf. Busolt § 173 p. 154 sq.; cf. etiam Hauvette-Besnault p. 62;
^^eton: Mnemos. n. s. XV p. 380.
*) cf. Bu8olt § 192 p. 173.
*) cf. Buaolt § 192 p. 173 et adn. 5.
•) Idem dicit Lipsius: »Att. Proc.« p. 337; cf. etiam Schoemann: »Antiqu.«
*^' ^32. — Alia magistratuum in manifesto scelere depreheusorum condicio
^^tur ixiisse, quas per ^vocijtv vel per äna'fio'^r^v accusare licuisse verisimile
^ Id quidem de pi^tanibus [de his cf. Arist Pol. III 11 p. 1282 a; Lyc.
'*^^- Leoer. 79; Hermann: »Gr. Alt.« I* 125,4; Fränkel: *Die att. Geschwo-
^^nger.« p. 22J officiorum immemoribus valuit; cf. Dem. XXIV 22 (in lege);
* Qtiam titulum Atticum CJA. 1 37, ubi vs. 25 sqq. eiusmodi prytanibus
^^'ilta statuitur.
B. De impunitate, quae non ad rogationes quasdam
ferendas, sed sua ipsius causa petitur.
1. De aSsC(f (impunitate) danda {jLYjvotaic i. e. iis, qni
sceleris cniusdam ipsi affines delaturi sunt socios.
Multis seditionibns civilibns perterritns populns Atheniensiam
id potissimum sibi agendnm esse intellexit, nt constitationi rei
pnblicae conservandae omni modo consnleret. Itaque nt renim
pnblicarum commutationes, omnino perdnelliones nascentes com-
primi possent, in nniversum: nt gravia crimina publica, qnae differri
non possent, cum de iis certae leges desiderarentur, protinns ad
populum deferrentnr, ea, quae slaa^^eXla Yocatur, actio institnta
est.^) Atqne pnblico iure Attico eins quidem actionis intenden-
dae nemo nisi civis Atticus — et is tantum^ qui integra civitate
(^irixtiJLOc) erat — ins potestatemque babuit, sed indicia non-
nuUorum delictorum etiam inquilinis peregrinisque et servis ad
senatum aut contionem populi deferre licuisse auctores tradunt')
Quod indicium yoce (jLTjvoaeox; significatur, quae ab sl'^aYYsXii;
actione, b. e. a delatione, diligentissime distinguitur, quamquam
non pauci scriptores duorum verborum notiones confundunt^) In
qnibus indiciis deferendis auctores saepe iSstav datam comme-
^) Cf. Perrot: »le droit public d' Äthanes« p. 34. 321 et adn. 2; Gilbert:
»Staatsalt.« I passini, imprimis p. 289 sqq.; Basolt: »Die griech. Altert.«
§ 208 p. 185.
') cf. Andoc. de myst. pluribus locis: e. c. § 15; Thuc. VI 27. — Dela-
tionefl aut indicia ad senatum ferri solebant; cf. e. c Arist. Equ. y. 300;
Schoemann: »Gr. Alt.« I 397; Busolt § 182 p. 165, 1. § 185 p. 167.
') Praeclare de hac re egit Schoemann : »de com. Ath.« p. 221 [cf. eundem:
»Gr. Alt.« I 397], qui »^-rivootvc yertit vocabulo indicii, »tlw.'c^tkiw delationis.
Kioa^Y^^^^ttv intendit civis, {JL-f^vootv facit servus aut peregrinus aut civis cri-
minis delati socius; cf. Meier: »de bon. damn.« (p. 134) not. 445; Platner:
»Proc. u. Kl.« I 353 sqq.; Busolt § 208 p. 185.
morant, et qnaeritnr ante omnia, quid haec id^ia signifieaverit in
iure pnblico Attico. Atqae Hermann qaidem [„Gr. Alf I* 133, 3]*)
opinatas est seryis ac peregrinis in einsmodi causis, qnas dixi-
mas, yeniam yel impunitatem publice datam esse, ut iis yerba
apnd populom facere liceret Nam reapse et peregrinos, qui, anti-
qnissimis saltem temporibus, usqae adeo hostes') rei publicae habiti
sunt, Qt res eonun archonti polemarcbo*) enrandae traditae essent,
et senros apnd Graecos — non aliter atque apnd Romanos — neg-
otiorom publicorum partieipes esse yel apnd populum yerba
facere lex yetabat, cum comitiis interesse nemini nisi ciyibus, qni
integra ciyitate fruerentnr, licnisse satis constare yideatur.^)
Nihilo tamen secins apnd P8.-Demosthenem [LIX 90] baec legi-
mus: to6? & Trpotdtvetg x6Xe{)6t xt^vat toö^ xaS(axoi>c 6 v6(iO(;. . . .
^ptv toi)<; $dvoo(; thiiyca xal ta T^pf>a avaipetv. ex qno loco Schoe-
maDnquidem [^de com. Ath."p. 80 adn. 33]*) coniecit „ex more
peregrinis ad iinem comitiomm ceteris rebus peractis aditum
permissum esse.''^) Atque etiam baec apnd Demosthenem [1X3]
•) Cf. Paulyi: »Real-Encycl.« VI 1 p. 1092. 1 1 p. 168; Westwnann: »de
Piibl. Ath. hon. ac praem.c Addenda ad § 1 p. 6 pa^^t y. 7; Caillemer in
»Dict. des antiqu.« I p. 66 sq.; Perrot 1. 1. p. 321 (cuius sententia testi-
^oniig veterum non comprobatur).
*) De huius verbi notione principali cf. Varro L. L. V 1,3; Cic. Offic.
112,37.
*) cf. PoU. VIII 91; Harp. 8. v. jco/ijiÄpyo; ; v. infra 8. B 2b a. Quod
^tiqnoram temporum institutum etiam posteriore aetate yaluit; cf. Basolt
§ 49 p. 46.
*) Too; hcxX-rjataCovToi? e5«^Cetv inter alia lexiarchoram eorumque XXX
^^Dunistromm munus erat; cf. Poll. VIII 101; Perrot 1. 1. p. 44 et adn. 1;
Bu8olt§ 189 p. 170,7.— Agorato apud Lys. XIII 73 id crimini datur, quod,
<itun dvis non esset, tamen iura civium exercuit: to oixdCsiv xal xb IxyXrp'jx-
>K> xal zb Ypa^a<; '^pd'^tQdui. — Ne isoteles quidem comitiis interfiierunt ;
«f Schenkl: »Wien. Stud.« II 224.
*) cf. Schoemann: »Gr. Alt.« I 384; cf. etiam Mnem. n. s. XV p. 27 sqq.
*) Fortasse hoc loco, quo de ciyitate peregrinis danda agitur, non qui-
Übet peregrini promiscue dicuntur, sed novi tantum cives, qui ^r^oKoir^zo',
vocantor; hi enim, antequam populus in maximo comitiatu civitatem de-
creyisset, nondum ciyes, sed peregrini erant. At id non certum est. Nuper-
rime Valeton : Mnemos. 1. 1. aliter et sagaciter ille quidem de hac re egit. —
Neqnaquam seryis licoit comitiis interes5;e [cf. Schoemann: »Gr. Alt.« I
362, 6J; Menandri yerbum (cf. Meineke: Fragm. comic. Gr. vol. IV p. 181)
memoriae proditum est:
.... Mtia^^o») Ki^ffrpia^ (sc. toj So6Xo>),
90
leguntur: f)|xst<; ttjv T:o.{j'^fpl(i^ liCi [liv xwv aXXwv o5tw vm^
oTso\>£ 851V s'.vat Tiaot xol? £v t*(j ^röXsi, waxe xal TOt<; £svcpi? xal tci;
8o6Xot? aoTT^C iiexaSsStoxats^ xal ;roX).oi)<; äv Tt<; olx^xa^ iSot ^ap' ^)|»iv
[jisxa :rX5tovo? ijoo'^tac 0 xi ßooXovrat X^7ovxa<; t] roXixac h hm.s
xcbv aXXcov :röXsa)v, denique Ps.-Demosthenes de solis peregrinis
haec dicit [LVIIIG8]: ...wa^'... [ir^S' eX7c(8a i^juv sivat piSeiiiw
xoö [AexaT/E'-v xf^? Xttl xoi<; 4£vot<; SeöojjivTjc Trapprplac. Sane quidem
Ps.-Xenophontis [de rep. Ath. I 12] verba: lorj^opfav xal xoic; SooXoc
2rf,6c TO'K iXsrj^po'j^ £ÄOtrpa[Jisv xal tote; [xetoixot^ Trpix; xoo? aato^'),
in falsum aucta esse ex consilio libelli videtur coUigendum.
Verumtamen Demosthenes, etiamsi plus dixerit [1. 1.], quam veritas
patitur, satis dilucide affirmat Athenis servis ac peregrinis fr
cultatem aliquam verba faciendi fuisse.^) Ex bis igitur, quaepro-
tuli, sequi mihi videtur, ut Athenis nee peregrinis nee senris
a5£'4 opus fuerit in indicandum delietum. Immo sicut civibus
erirainis cuiusdam affinibus, ita peregrinis et servis indicia de
fevrc licuit vel potius, ut equidem opinor, ut cives et peregrini
et servi delicta indicarent, populus oecasione data decrevit') Hie
(licat quispiam hanc indicandi faeultatem impunitate demnm pu-
blice data illis hominibus fuisse. At id a vcro plane dissentit,
cum et peregrinis et servis vel iniussu populi supplicum ritu in-
IUXtiotov aüTov xo'jto -otv^cst jcoXo (Stob, floril. LXIl n. 27), ex quo ^r^^
«ap^Yjatav non fuisse patet. Tarnen ad publica sacra et festa deonim seivis
aditus erat fcf. Busolt § 12 p. 12, 14. § 150 p. 136; cf. etiam Schoemann:
»Gr. Alt.« I 352,8; Büchsenschütz: »Bes. u. Erw.« p. 149, 3J itemque per-
egrinis fcf. Schenkl: »Wiener Stud.« II 212]. — De metoecis aliqua expart*
sacrorum publicoiiim participibus cf. Schenkl 1. 1. p. 204 sqq.
') Schenkl: »Wiener Stud.* II 182, 40 ad hanc rem laudat: 'A^|V. tcoXit-
I 10—12 et haec adnotat: »quo loco scriptor, etsi optimatium fautor, tamöi
lovjYopiav inquilinis dutam ab amicorum opprobriis defendit«; cf. Schoemann:
»Gr. Alt.-K I 351,2; Büchsenschütz p. 154.
*) cf. Plat. Gorg. p. 461 e; Schenkl: »Wiener Stud.« II 182 adn. 40;
Busolt § 150 p. 136.
") cf. Thuc. VI 27, 2. — Si Menon, Phidiae jJLYjVürfj?, civis fuerit AtticM,
eum propterea supplicem adisse populum (cf. Flut. Pericl. XXXI) puto, qaod,
cum populus edictum, quo indicibus aosia daretur, nondum proposuisset
Menon indicium delaturus impunitatem antea acquirere voluit, quam omnes
indices supplices peterent necesse fait 'A^eia autem illi opus erat, quod
criminis socius fuit; nam indices, ut postea demonstrabo, criminis delaü af-
fines habiti sunt.
dicia facere licuerit. Qaoquo modo aatem res se habet, magnum
ntique discrimen est inter liberam verba faciendi aut per ela-
a-p[£>iav accusandi potestatem et indicii deferendi facnltatem^)
vel, nt aliis verbis dicam, aliad est indicare, aliud accasare; illad
primo cuiqae, hoc civibus solis facere licait Athenis.
Hac vero occasione rem, qaam Schoemann [„de com. Ath.*^
p. 333] ex Aeschine depromptam affert, examinare liceat, quam-
qnam hnius loci non est, ut demonstrabo. Agitur enim de po-
testate accusandi servis danda, quae aSsta, si patuerit serris
in iure Attico, ad priorem commentationis partem pertineat.^)
Aeschines [I 60] narrat Pittalacum quendam, servum publi-
com, cum ab Hegesandro et Timarcho gravissimis a£fectus esset
contnmeliis, supplicem in ara Matris Deorum^) consedisse, „ut
videlicet**, ut ait Schoemann, „querelam ad populum deferret
eiusqne beneficio ulcisceretur homines potentes, quos in iudicio
persequi neque facile sibi neque tutum existimabat.** Nam Athenis
etiam tooc oßpiCovca? elc toix; 5o6Xoo<;, dummodo ne hi servorum
domini essent, in ins vocare licuit,^) quare Aeschines [I 62] de
Pittalaco dicit: ßap^o)C 8t fspo)v xtjv 5ßptv aoxwv 6 ivO'poDTcog 5txr/v
^xsp({) (zi>Tö>v Xa-jQ^avst. Quaeritur autem, num servi iure Atticoinhac
f6 cive aliquo vel potius domino^) usi sint patrono. Quod ita fuisse
') Itaque Meier: »de bon. damn.« p. 135 adn. 445 haec dicit: »Yerba
Upad Andoc de myst. 20: 6 y^P vo^o^ oottu^ si^ev xtX.] satis arguunt non hie
^ accnsatore agi (eisaYYßi^'Ävti), sed de indice (jjlyjvot^) longe ab accusatore
^^eno; cmn accnsare qaidem nisi civi evrifjKp nemini liceret, index autem et
P^i^rinus et servns esse posset«...; cf. Lipsius: »Att. Proc.« p. 330. 751;
^Utner 1. 1. 1 91. 353 sq. [Id, quod Perrot p. 321 dicit, a vero abhorrere
^^otavi p. 89,1].
') Sed num ea unquam data sit, dubitari potest.
*) V. de hac re in libro alt. cap. IV.
*) cf. Aesch. I 15. Explicat id orator § 17 his verbis: . .ßoüXofjievo? (sc.
1^^<^' ^k xoix; SoüXotK jßp'Cetv. Cf. Hyper. apud Athen. VI 266 F: s^eoav o'j
|^''^v 6?:ip xcüv (XEU^poiV, oXXa xal eav ti? el^ doukou ow^jia 6ßp'loTß, yP<*?*? ilvoii
*«Ti TOü fjßpiGavTo^; Lipsius: »Att. Proc.« p. 394 sqq.; cf. etiam Dem. XXI 47;
flen.] de rep. Ath. I 10; Schoemann: »6r. Alt.« I 351,5; Bücbsenschütz
p. 151 sq.; Gilbert I 164,4; Busolt § 150 p. 136,4.
*) Nam dominus in omnibus rebus servi patronus fuit; cf. Dem. LIII
20; Antiph. de caede Herod. 48; Gilbert I p. 164,4; Lipsius: »Att. Proc.«
p. 749—752; Bücbsenschütz p. 148; Busolt § 12 p. 12. § 150 p. 136.
92
Platnerum secutus^) equidem opinor, qaam ob causam AeBchinesnoD
aocurate rem exposuisse videtur.*) Pittalaci autem dominus fnitres
publica ipsa, itaqne servus populum „tx^^(;^ adiit, ut is, vel potiospo-
Iemarchu8,cuiu8 in tutela servi publici^) erant, maleficii ratioDem&b
Hegesandro et Timarcho reposceret, nisi forte ipsi/) venia scilieet
data, illos homines in ins vocandi facultas factii esset. ^) Etenirnquin
aSüo^ servo cuique, si ipse civem accusare vellet, opus faerit,
vix dubitari potest Sane quidem servis (et peregrinis) „i^ma^
quaedam verba apud populum faciendi Athenis fuerit,^) nequa-
quam yero potestatem contionandi et accusandi babuerunt,^ aqoo
accusandi iure diversissima est indicii deferendi facultas; „deoD*,
ait Platner [„Proc. u. KL" I 354], „der Denuntiant, welcher
ein begangenes Verbrechen zur öffentlichen Kenntniss brachte,
trug auf keine Strafe an und verband demnach mit seiner Ad-
') Cf. »Proc. u. Kl.« I 91.
*) Sed si ab ipso servo sine populi yenia civem in ius vocatum esse
statuendum esset, id contra leges factum esset. Atque ille§^timi aliquid Athenis*
non raro evenisse notum est. Nee secus a metoecis Atticis in ius voeatt^
esse cives narrant scriptores, qua in re ne uno quidem verbo patroni eoi^
commemorantur. Sed id quoque, si res ita se habuisset, contra leges hx^
esset; cf. de hac re »Wien. Stud.« II 176 sqq.; VII 53 sq. Heffiter aliterde
hac re sentit: »Die Ath. Gerich tsverf.« p. 96; cf. Lipsius 1. 1. p. 752,1*'
Schoemann: »Gr. Alt.« I 352.
') Haec Perroti sententia verisimillima mihi videtur; cf. Perrot: >le droit
publ.« p. 261; Büchsenschütz p. 167
*) De meliore servorum publicorum condicione et de praecipuo iure»
quo hi Athenis fruebantur, cf. Lipsius 1. 1. p. 752; Schoemann: »Gr. Alt« ^
354. Sed id, quod Büchsenschütz dicit (p. 167): »ee ist wahrscheinlich, daf^
ihnen (sc. den Staatssklaven) in Bezug auf selbständige Führung von PrO'
cessen Vorzüge vor den Privatsklaven gewährt waren«, a vero abhorrei Nai»*
illorum dominus res publica est, cuius vice in his rebus polemarchum fi»^
tum esse verisimile est.
*) Ceterum cum ille sua sponte de ara surgeret, in deorum tutela, qn^
supplex fruebatur, esse desiit; cf. Lys. XIII 29.
*) Quamquam equidem puto eam facultatem in indiciis deferendis ver-
satam esse; et si hac occosione tormenta adhibita dnt [v. paulo infrap. 3^
adn. 6], indicium ab his factum idem valuerit ac testimonium eorum, ad
quod dicendum a^siqc servis non opus erat.
') cf. Lys. XIII 73. XXVI 2. Immo ne testes quidem servi produd
poterant, nisi in caedis causa; in aliis causis testimonium servorum nisi tor
mentis adhibitis nihil valet; cf. Schoemann: »Antiqu.« p. 189; »Gr. Alt.« 1
352; Lipsius: »Att. Proc.« p. 875 sq. ; Büchsenschütz p. 145; Gilbert I p. 16i
Busolt § 12 p. 12r 10. § 150 p. 136. — Pro servo ut dominus, pro peregris
zeige kein Klaggesuch. Er hatte daher die Obliegenheiten eines
Klägers: Entrichtung der Gerichtsgelder, Fortsetzung des an-
hängig .gemachten Processes und eine gerichtliche Ausführung
seiner Anschuldigungen nicht auf sich, noch auch die Nachteile
zu beflürchten, welche den sachfälligen Ankläger trafen/ Haec
eiviom iura et honores erant, quibus nee servi nee peregrini
sine populi venia uti potuerunt. Sed si forte populus Pittalaco
yeniam dederit, ipse serri publici exstiterit patroDU8,eoquidem con-
siliOf nt possessionem suam tueretur. Si enim quis servurn yiolabat^
domino cum accusare licuit^ Alia autem fuit causa eorum ser-
Yornm, qui supplices orabant, ut liberarentur a dominis. Servis
enim, qui saevius crudetinsque tractabantur, populus pennutatio-
nem dominorum vendendo concessit.^) Qua in re de a&^ servis
danda non cogitandum est. Namque servus ex iure Graecorum (et
Romanorum) non persona fuit, sed res eins, qui illum emerat')
Populo autem inter dominum eiusque rem iudici existere non
licnil^) Qua igitur de causa in haue rem se interposuerit po-
^ metoeco patronua in omnibus et publicis et priyatis negotii« intercederet,
lex fuit Sed, ut ait Schenkl in »Wien. Stud.« 11 p. 179: »legi suffecisae pu-
^tnr metoecns, si in libellis vel ceteris litteris forensibus suo ipsiiu nomini
Pi^ni praescaripeisset nomen (id quod verbo irpo^pa^stv significatur). Quod si
feoerat, tum aut ipse causas agere yel sua gerere poterat negotia aut alius
cTiiiisdam praeter patronum civis in eis adininistrandis uti auxilio«. — De
ineliore condicione, qua inter peregrinos metoeci Athen is fruebantur, cf.
Schenkl: 1. 1. p. 213; cf. etiam »Wien. Stud.« VII 53.
') cf. Busolt § 12 p. 12, 9.
*) cf. Schoemann: »Antiqu.« p. 188. — Asyla servorum nimis aspere
^tatorum a dominis et vexatorum fuerunt Athenis: xb Br^oetov et xö täv
'Kpivötov l6p6v; cf. Gilbert I p. 165,1; Büchsenschütz p. 152; Buaolt § 12
P- 12. § 150 p. 136. Utrum lex fuerit, ut ii serri venditarentur, an populus
^'^^oordia commotus id ooncesserit, disceptandum non est; cf. Schoemann:
•Antiqu.« p. 188; »Gr. Alt.« I 351; Büchsenschütz p. 153; Gilbert I p. 165,2;
Lipeius: »Att. Proc.« p. 180. 625 sqq.; Busolt § 12 p. 12. § 150 p. 136. De
^mili Cretensium instituto in lege Gortyniorum oommemorato cf. N. Bh.
^08. XL suppl. p. 95 et adn. 66.
') cf. Arist. Pol. 14 p. 1254 a; Oncken: »Staatslehre« II 89 et adn. 1;
Bflchsenschütz p. 142 sq. 150; Busolt § 12 p. 11.
*) Sane quidem dominus yitae necisque potestatem in servos non habuit»
sed morte nisi per iudices servus puniri non potuit; cf. Hefiter 1. 1. p. 94;
Schoemann: »Gr. Alt.« I 351; Büchsenschütz p. 150,6; Gilbert I p. 165;
Busolt § 12. § 150. Tarnen si dominus servurn suum ocddisset, tan tum
numen divinum scelere violatum expiare fas erat; cf. Antiph. VI 4; Paulyi:
»Keal-Encycl.« VI 1 p. 1091; Büchsenschütz p. 151.
94
pulus, quaeras. Fecit id populus religione motus. Antiquis«-
morum enim tempornm civitates cum societates pnblicae tum
sacrae fuerunt, quae eosdem deos colebant Cuins coogrega-
tionis et coniunctioDis in re publica populari sacerdos maximm
populi contio est, quae non modo ins hnmanum sed etiam W
divinum tuetur. Inter praecepta autem lovis est hoc, ne supplex'
yioletur; itaque si quis in tutela Ai&c txeaioo est, populum i
^um id adhibere, quod Graeci voce alSoog signiiicant, religio ee
Sed ad rem propositam revertamur.
Quoniam demonstravimus (p. 90) aSscav, cuius in indiciis d*
ferendis scriptores mentionem faciunt, non significare potestatei
apud populum verba faciendi vel indicandi delicti publice datai
ad aliam rem illa pertineat necesse est. Ac Thnmser quidei
[^de civ. Atli. muneribus^* p. 21], qui primus de hac re fusius egi
demonstrare est conatus populum illis hominlbus impunitatei
delicti commissi largitum esse, postquam Blass Goetzi cod
mentationem [„der Hermokopidenprocess'' in Jahrb. f. klass. Phi
Suppl. VIII p. 535 sqq.] recensens [„Jen. Lit.-Ztg." 1877 p. 154
Hermanni et Goetzi errorem animadvertit^) Atque Meier [,d
l)on. damn.^ p. 135 adn. 445] iam rectum intellexit, quod hi
verbis dixit: ...„cum ...index ..criminis socias eöse posse
cui, si Vera indicasse iudicetur, SSsca i. e. impunitas dabatnr.
Postremo autem rem recte exposuit Lipsius [„Der attische Process
p. 330].^) Sed ut res disceptetur, accuratius in nonnullos loco
huc pertinentes inquirere mihi in animo est.
'ASs'la^ enim illius exempla non pauca inveniuntur apn
oratores Atticos, praecipue apud Andocidem in oratione 1
mysteriis habita. Ubi (§ 11) Pythonicus quidam in comitü
*) De suppl icibus cf. e. c. Thuc. IV 98. De asylorum sanctitate d
Ächoemann: »Antiqu.« p. 376; in Universum cf. de asyiis: Caillemer in »Dict
des antiqu.« 1 505 sqq. s. v. äoüXia.
') Blase 1. 1. haec dicit: »Eine Ungenauigkeit andrer Art ist p. 5^3,c
'Freunde (id erratum typographicum corrigendum est verbo: »Fremde«) ui
Sklaven bedurften, wenn sie die Anzeige von einem die Sicherheit d
Staates bedrohenden Verbrechen zu machen hatten, dazu der ^Seiou' Do
nur insofern sie sich selbst als beteiligt angaben, und diese ^Seta war d(
Bürger Andokides bei seiner Anzeige nicht minder nötig«.
*) cf. Frohbergeri adnot. ad Lys. XIII 55 [Frohberger ed. Lys, oi
sei. vol. I' (Lips. 1880)]; cf. etiam ea, quae Valeton: Mnemosyne n. s. '
p. 2 de hac re breviter adnotat.
95
euButiat Andromachum servani in Alcibiadem indicium facturum
mysteriornm laesornm, si SSstocv impetraverit. Atqne aSsio^ data
Andromachns indiciam defert Quo loco orator his verbis utitur^):
...xal iav ^TirpiTrp^ äSetav*) ((J)) ^70) xsXeuo), {>£pdir(üv ojuv ivO-dSs
r^^xwv av8(i<öv a[ji()Y)TO^ wv ipsi xa (i/xmfjfjia* sl 6^ [ir], yjjfp^ i[hol
0 u av i>|jLtv Sox^g, lav {1.7] TaXTjdfj X^yö). Qaodsi ex bis tantnm,
qnae protuli, verbis colligenda esset notio ddsca;, non baberem,
<iaod Hermanni^) sententiam non probabilem existimarem. Quod
ctiam dilucidius fiet, si addideris, quae apud eundein oratorem
(§ 12) legantor: Itcsi 8e i^r^rplaoL^zo aoxtj) ttjv aSetav, sXeysv oxt ^v
T^ olyio^ xoö IlooXtixtwvoc Yi^vaTo |j^<3XT)(>ta.^) Verum baec Her-
manni sententia yerbis redarguitur,^) quibus vim legis ad indicia
facienda speetantis Andocides exponit (§ 20): xal 6 7carr]fj lire{-
*3^(] a^öva rotODTov aYcovbaaO^i, sv co 5oo'.v xoCv {iSYiaxotv xaxotv oox
T,v wVrij» ÄjjLapxeiv; Tj 7ap iji.oö Sd^ovroc ta Svxa (ir^v'jaai xar sxefvw
^ä' S|io5 a^o^avstv, 7) aoxcj) acot^ivx: Sjii iTroxxstvac. 6 7ap vö{i.o^
Äfcx; Eiyev' el ji.ev taXrjd-^ [lYjvoaei^ xtc, elvat xtjv äSstav,
£*. 8^ xa t[)6ö8fj, xs^vdvai. Dilucide igitur baec lex praecipit,
ut äSsta i. e. impnnitas indici ([jnf]v>x^) detur, ea quidem condi-
«ione, ut verum sit, quod dixerit, sin aliter, ut morte puniatur.
Atque etiam Ps.-Lysias [VI 23] idem dieit: ix 8' oüv xoOxoo xoö
') Ed. Blaas.
'j Hoc loco articulus vocabulo öcSeia^ deest, qui huic nomini saepe si-
gnificanter additur. Apud Andocidem usus incertus est (cf. de myst. 12 et 15) ;
^ titulis Atticis (v. supra p. 52 sq.) ille semper fere legitur.
*) V. supra p. 89.
*) non aliter ac si ille homo venia demum data facultatem verba fa-
^endi impetrasset. Ab eadem sententia ne alius quidem locus [de myst.
^ 15] abhorreret, nisi index illius criminis a se delati ipse socius esset:
^hunc locum cf. Scheibe: »Ölig. Uraw&lz.« p. 54 adn. 24. Huc pertinet locus
nutarchi Pericl. XXXI: Mlvuivei ttva ttöv <I>«t8'loo oovEpYÄv icetoavre^ Ixetyjv ev
^opä xttdtCooGiy altwjievov SSnav eirl pL*rjv'Jast xal xanr^Yoptot toO 4>8t5'loo, quo verba:
^feav hA p-f^voaei ita interpretemur neceese est: »(petentem) impunitatem«, ut
iingua vemacula utar, »um der jx-r^voot? willen« vel »dafQr, dass er die fi-rivoat;
erstatten wird«; cf. [Ljs.] VI 43; Blassi in Flut vit. sei. (ed. Siefert et Blass)
adn. ad h. 1. Nam supplici omni tempore indicandi potestas fuit; si igitur
Mjx ei opus erat, alia causa suberat, ea scilicet, quod, ut demonstrabo, index
sceleris delati affinis putabatur; v. etiam supra p. 90,3. — Caillemer in
»Dict, des antiqu.« I 67 Menonem servuni fuisse contendit non recte, ut
opinor. Cum enim aziXtia ei data sit a populo (cf. Plut. Per. XXXI), aut
civis aut peregrinus ille fuerit necesse est.
*) cf. Thumser 1. 1.
96
xt(JL7j[jiaT0^ eSsSexo £776^ Ivtaotöv, xoti ijtijvoas ds§e[iivo^ xaia "^^^
aoTOö at>Y7ev(üv xal ^{Xcdv, aSeca(; Sodeto7]c aoxcj), el SöSete »xiXrj*^ ■
ji.Y]vüoat;') denique huc pertinet Lysiae locus [XIII 50]*), q^^
haec leguntur: Sicetd' tj xptat?, i^v ixpC^ s;rl tcbv xpidxovxa x.^^
iyei^, 5tappT]8Y)v Xc^et, „Stöxt" ^Y)a(v „S8o$6 xi^TQ^f^ el«^^*
a^YSiXat". Quae cum ita se habeant,') tarn civibus*) quam per*-^
egrinis servisque*'^) hac impunitate opus est.®)
Quodsi £Sstav impunitatis delicti commissi significationem ha^
buisse et ea civibus quoque opus füisse constat, sequitur, ut SSstsc^
impetranda fuerit propterea, quod indices socii criminis puta—
bantur. Hie dicat aliquis civibus quidem tum impunitate opos-
fuisse, cum ipsi affines criminis a se delati essent; quam sen—
tentiam iam Thumser [1. 1. p. 21] his verbis refiitavit: „Ne qnis
..obiciat, servum illum (ab Andocide [de myst. 11 sq.] com-
memoratum) non ipsum mysteria aperuisse, etiam eos, qoi
tantum audierant mysteria enuntiata, poena adfectos esse qaam.
clarissime eo ostenditur, quod Polystratum, quamyis non in to-
i*um numero relatus esset, qui mysteria fecerant, tarnen occisom
esse Andocides [1. 1. § 13] tradidit. ** ^) Athenienses enim in bis
^) Idem patet ex duobus locis: [Lys.] VI 43 et Lys. XIII 56.
') cf. Frohberger ad h. 1. et Rauchenstein.
•) cf. Busolt § 150 p. 136 (i^eta; concessae p-y^votatc Busolt hoc loco
mentionem non facit).
♦) cf. Andoc. de myst. § 22; [Lys.] VI 23. 36; Lys. XIII 55; Plut Alcib.
XXI. Pericl. XXXI; Thuc. VI 60,3.
*) omnino iis, qui cives non erant; cf. Andoc. de myst. 11. 12. 15.34;
Lys. Xin 26; ad hunc locum cf. Frohbergeri et Rauchensteini adnotationes
ad § 28.
®) In Universum Ueifber: »Die Ath. Gerich tsverf.« p. 235 recte h«^
dicit: »Mitschuldige, die die Teilnehmer an dem Verbrechen verrieten, ^
hielten Straflosigkeit«, Cf. Thuc. VI 27,2. 60,3. — Ceterum ex Lys. verbii
XIII 25. 27 fortasse oolligi potest etiam in indiciis deferendis quaestion^B
servorum et libertinorum (et peregri^orum) tormentis adhibitis foctas &^
(cf. adn. Frohbergeri ad Lys. XIII 27 et Rauchensteini ad Lys. XIII 27.
54; Scheibe: »Ölig. Umwälz.« p. 51 ; Lipsius: »Att. Proc.« p. 889 sqq. 896 sqq.);
cum autem tormentorum in Agoratum adhibitorum nulla mentio fiat, poi-
estne ex hac re conici ex servis (et peregrinis) et libertinis indicia facienü-
bus impunitate data non per tormenta quaesitum esseV an id non fisLctum
esse putandum est propterea, quod Agoratus se civem esse ementiebatur?
^) cf. tabulas poletarum [CJA. I 277 vs. 7 sq.], quibus etiam illios
bona publicata esse apparet; cf. etiam CJA. IV 1 fasc. alt. n. 277 a, im-
primis ea, quae Kirchhoff ad hunc titulum adnotavit.
97
rebiis eam secnti sant rationem, ut conscii criminis alicnius iidem
affines habiti sint. Itaque Agorato aSe{(f opas fuit,^) qui non
yeniam dicendi, sed impunitatem commissi sceleris impetraret.
Is enim quamquam in coniuratorum numero non erat,^) tamen
eoniurationis, sicnt conscins erat, ita affinis pntabatnr,') qnam
ob causam de ipso qnoqne qnaestio habita est^) Ätqne eadem
de eo indicio dicenda sunt, qnod Plutarchns [Pericl. XXXTj me-
moriae prodidit.^)
Facile igitnr intellegi potest, quibus consiliis usus popnlus
boc Privilegium irrogaverit. Si enim qnis sceleris publici noxius
^t, leges, praesertim eas, quae rei pnblicae constitutionem aut
deomm sacra instituta taenda cnrant, violavit et divinum rei
publicae ordinem mpit ac turbavit. Nee solum, si quis scelus
io deo8 committit, in hos peccat ipsos, sed etiam rem publicam,
quae deorum sacra iura tutatur, violat. Apud Thucydidem quidem
[VI28)2] legimus baec: xal Iß6a>v a><; kizl Sy^ijloo xaxaXoaei ta xe
[MxJtixd xal i^ Tcbv 'Epiiöv icepixoin] 'x^ovzo.^) Tamen populus sociis
uidicatis delatores ut homines de re publica bene meritos poena
non aiScit, sed gratiae ins exercens impunitate donat, cum ex in-
dicio fructum se perceptumm esse speret. Una autem sola im-
P^nitatis dandae condicio est, ut verum delatores indicent: si
^^nun est indicium, scelus illorum expiatum videtur, sin falsum^
^oite luunt Quae cum ita se habeant, impunitatem decretam ab-
^^^are populo licuisse, cum indicium falsum fuisse is cognovisset,^)
P^J" se ipsnm intellegitur, non secus ac donationis vel privilegii
^cuius decretum populo antiquare licuit. Nam baec impunitas, de
qua agitur, praemium fuit indicibus ut hominibus de civitate
*^eue meritis tributum.®) Praeterea servi indicio delato non raro
*) De Agorato cf. Lys. or. XIII; de hac re cf. Frohbergeri adn. ad. Lys.
XlII 26. 28.
*) cf. Lys. XIII 21 et ea, quae Frohberger ad h. 1. adnotavit.
•) c£ J&Vohbergeri adn. ad Lys. XIII 23.
*) cf. Rauchenstein ad Lys. XIII 50.
*) cf. de hac re Lipsias:.»Att. Proc.« p. 330 sqq. Hoc quoque loco in-
dicem criminis socium habendum esse censeo, quare ei aSeia opus fuisse. For-
tasse id etiam ex vocabulo oovspY^ö, quod e. c. apud Andoc de myst. § 15 so-
dnm criminis significat, colligendum est ; cf. Blassi in Plut. vit. seL (ed. Siefert
et Blass) adn. ad h. L
•) De hac re cf. Plut. Alcib. XXI; cf. etiam Oncken: »Staatslehre« 114,
^) cf. Frohberger ad Lys. XIII 55.
•j cf. [Lys.] VI 36.
7
98
libertate donati suntJ) Atque etiam aliae indicinae sive praemia
indicii (xa [lYjvuxpa) memorantur.^) Si quis enim ex indicio io
exiliam expellebatar bonaque pnblicabantur, partem delatori po-
pulum tribuisse notum est Et ex publico qnoqne aerario prae-
mia non parva dabantor.')
Ceterum ea impanitatis datio honesta ratio putari non potest;
nam genus delatorum hoc privilegio generatnm educatumqne est,
quod, nt sycophantae posterioram temporum, saepe malis coDBilm
nsui füit^) Etenim magna illa praemia delatoribus data caosae
fuerunt, quod nunquam non inveniebantnr, qui indicia facerent
Et sicut sycophantis accusationes quaestui erant, ita imprimu
servis et inquilinis indicia. Perniciosa antem auctoritas, qua
sycophantae Athenis fruebantur, nemini ignota est, qui qoideni
historiam rei publicae Atheniensiam, imprimis posterioris aetatis,
noYerit.^) Pemiciosior indicum fuisset, si una cum data impanitate
vitae securitatem populus decrevisset.^) Nam si id factum esset,
servorum indicia nimis crebra fdissent, praesertim si rationeni
babeas magni serromm in dominos odii.^) Atque re vera servo
») Cf. Heffber 1. 1. p. 235; Schoemann: >Gr. Alt.« 1852; Lipaius: »Att.
Proc.« p. 751; Gilbert I p. 167 sq.; Busolt § 13 p. 12 et adn. 16. § 150
p. 136; Büchsenschütz: »Bes. u. Erw.« p. 173; Schenkl: »Wiener StuA*
II 218.
■) cf. Thuc. VI 27; [Lys.] VI 43; Westermann: »de publ. Ath. hon.«
Addenda ad § 1 p. 6 post v. 7.
») cf. Andoc. de myst. 27. 28; Plut. Per. XXXI, ubi Menoni praeter
S^iav etiam immunitatem irrogatam esse audimus; Blass ad h. 1.
*) öf. Plut. Per. XXXI; Thuc. VI 60. — Etiam Romanis hoc indicum
genus notum erat, idemque nostris temporibus inyenitur in Britannia, ubi ^'
stitutum »testium coronae« (Kronzeugen) viget. — In Universum cf. de bac
re Lueder: »Das Souveränetätsrecht der Begnadigung« (Lips. 1860) p. 173.
*) cf. Büchsenschütz 1. 1. p. 568 sqq.
*) Id autem non factum esse verba Plutarchi Per. XXXI satis dilucide
demonstrant; hoc enim loco legimus populum impunitate Menoni data pr>^
toribus imperasse, ut saluti eins hominis prospicerent [de hoc praetorom
munere cf. Hauvette-Besnault: »Les Strat. Ath.« p. 144 sq.; Foucart: BuU.
de corr. hell. 1888 n. III p. 169J; cf. de hac re Meier et Schoemann : »Der Att
Proc.'« p. 107. Nam äh^itf data populus delatorem ab accusatione tuetur,
non ab ultione civium potentium, quare imprimis servos ^tiisf. conceasa non
tutos fuisse facile intellegitur. Velut Batrachus quidam, qui aetate XXI
tyrannorum delator factus erat, in urbe remanere non ausus est, »o6o«»v
a5T(j>«, ut ait [Lys.] VI 45, »oovO-rjxÄv xal Spxtuv xa^-dirsp tot^ ''E>^doiv6^<.
^) cf. Büchsenschütz 1. 1. p. 156 et adn. 1.
99
licuisse sceleris a domino commissi indicium facere e Lysia [V 5]
Tidetur patere.*)
Ex bis, quae dizimns, apparet SSetav illam non ad rogationem
quandam ferendam petitam esse, sed per se ipsam impnnitatis
possessionem ntilem fuisse criminis alicaius affinibas. Itaqae ratio
hnins oSeiac dandae diversa est ab ea, quam in libro altero ex-
ponemus;^ ut accuratias dicam: boc Privilegium einsmodi erat,
ut in eadem, in qua ad populum ferebatur, contione ratnm fieret;
«ed ntrum id a sex milibus civinm band minus impertiri necesse
fderit necne, diseeptare non audeo.') Ceterum indicia saepissime
ad senatum delata sunt,^) qui, quo tempore aoToxpixcop fiiit, etiam
impnnitatis dandae potestatem babebat.^)
2. De ade{Q( sive fide publica Atbeniensium.
a. De fide publica, quae ad ins publicum Atbeni-
^ensium pertinet, b. e. exulibus in patriam redituris ac-
quirenda.
Nunc iam de ea aSeCo^ copiosius disserere mibi proposni,
^nae in iure publice Romanorum „fides publica*'*) vocatur. Et
primnm quidem, postquam fidem publicam in duo genera distinx-
^rimus, quorum alterum ad ius publicum, alterum ad ins gentium
spectat, de iuris publici Institute, b. e. de fide publica sive venia
^el impunitate Atbenas redeundi exulibus acquirenda, agemus.
^) Of. Schenkl: »Wiener Stade II 218; Lipsius 1. 1. p. 751.
') Haec enim, de qua agemus, ratio ad alterum dü^ia^ genus supra (sub
A) tractatum pertinet.
') Omnino haec £^ca, quam nunquam indicibus non concessam esse
puto, nihil aliud nisi caerimonia videtur fuisse, cum yeritas indicii delati
maximi momenti fuerit (cf. Frohbergeri adn. ad Lys. XIII 55. 50). Atque
heliastarum iudido illud populi decretum et probare et abrogare licuisse puto.
Itaque Andocides, cui £Btiav datam esse scimus [cf. Andoc. II 23; [Lys.] VI
43], postea a populo petiit, ut S^na abrogata sibi restitueretur; cf. Andoc.
II 23. 27. Quae cum ita sint, hanc &$ciav simplici psephismate irrogatam
«886 existimet quispiam, quamquam id incertum est; cf. Valeton: Mnemos.
n. 8. XV p. 2, qui contendit: »haec.. (sc impunitas indicandi delicti) per
dmplez populiscitum irrogatur«.
«) cf. Busolt § 185 p. 167.
•) cf. Andoc. de myst. § 15 et ea, quae Blass in edit. (Lips. 1880)
prae£ p. XI adnotat.
*) recenti nomine: »sicheres Geleit«.
7^
100
Ei, qui exnlum revocationem rogaturus erat — id quod m
amnestiis fieri solebat — äSsiav impetrandam fuisse supra (p. 15 sqq.)
demonstraviinus. Qua rogandi impunitate decreta ipsa revocationU
rogatio in comitiis accepta ant antiquata est. Quodsi populo»
Bollemni psephismate omnes exules revocari iasserat, in patriam
tuto redeundi illi potestatem habueraut, neqne iis iide publica
opas fuit. Sin autem populus venia rogatori data reditum m-
gulornm exulum decreverat, simul revocatis maioris secaritati^
causa fidem publicam si non semper, attamen saepe decretam
esse opinor, quamqaam id non certo scitur. Huc pertinent dno
de reditu AIcibiadis loci, qui apud Thucydidem inveninntur.
Quibus Thucydides [VIII 76,7] baec dicit: 'AXxißtaSYjv ts, f^v ai-
Tip äSeidv 16 xal xAO-oSov TrotTfjocöotv, $0[ievov r^v icapa ßaoiXsw;
$'>(jL[jia)(lav Tcap^Sstv, et ibid. [cap. 81]: xal t^Xo(; iit" ixxXrjOiac
ezetae (0paai)ß(X)Xo<;) tö izXfi^o^ xwv oxpaTtaycöv, *) xal ^rffiaa^sm'f
aoTwv 'AXxißidSiQ xddoSov xal äSstav ;rX6Doa<; a)< xöv TiooaydpvT,v
xax'^Ysv £<; ttjv Id(jLOv xöv 'AXxtßia8Y]v. . . *) Quid autem bis loci»
vox dSeia^; significet, quaeritur. De impunitatis quidem notione
vix cogitari potest, quod revocatione decreta ipso iure Alcibiades
impunis factus est; itaque £Seia nihil aliud nisi securitatem itineris
faciendi publice datam sive fidem publicam^) mihi videtur si-
gnificare. Quod Privilegium cum revocatione in maioremrevocati se-
curitatem coniungi solebat, ne quis cum violare änderet. Atque
eandem ob causam etiam iis, qui per ostracismum expulsi ante ex-
actos decem annos psephismate revocati sunt,hanc äSeiav sive fidem
publicam nonnunquam decretam esse non veri dissimile videtur.
Sed eins aSeta^ Privilegium iis maximi momenti fuit, qui revocatione
nondum decreta in patriam redire voluerunt. Archontum*) enim
erat videre, ut exules iniussu populi reduces raorte punirentur.^)
Itaque si exules reverterant, eorum aTraYcö-p] facta est ad thes-
*) Si id initio quidem venia rogatori non data factum sit, mirum Bon
videatur, cum haec revocandi ratio extraordinaria fuerit. lusta autem et soll*
emnis revocatio paulo post Athenis decreta est [cf. Thuc. VIII 97].
') cf. etiam hos locos Thucydidios: III 114. IV 114, ubi simili modo
vocabula iSeloTepo? et &Sed>^ in usu sunt.
•) V. supra p. 5 adn. 4.
*) cf. Gilbert I p. 239 et adn. 4. Sed id potius thesmotbetarum munus
fuisse probavit Meier: »de bon. damn.« (p. 43) not. 127; cf. Meier et Schoe-
mann 1. 1. p. 41, 37.
*) cf. Poll. VIII 86; cf. etiam Dem. XXIII 31; Platner 1. 1. I 266 sq.
282 sq.; cf. Meuss: »de iwaYm^Yj? actione« p. 19 sqq.
101 _
mothetas^) aut ad undecimiriros, vel per gv§st£tv eoram nomina
delata sunt,^) nisi iis antea fides publica a populo privilegio
decreta erat. Quam iidem publicam exnles, anteqnam Athenas
redirent, per litteras a populo petere solebant Tarnen Andocides
orator, qui propter mysteria ennntiata exul factus erat, aliquante
post eversum Quadringentorum imperium non solum in patriam
ille quidem rediit iide publica non data; inimo, quamquam a foro
sacrisque arcebatur, a prytanibus, videlicet 'pecunia corruptis, in
<M)ntionem introductus petiit a populo, ut impunitas pridem sibi
<lecreta^j restitueretur,^) rogatione autem non perlata tum demum
rursus ex patria discessit.^) Sperayerat enim Andocides impune
«e Athenas rediturum esse, quod tum alii quoque exules re-
Terterant. Contra P8.-Demosthene auctore^) Demostbenes ipse,
^um exul factus esset, per litteras fidem publicam a populo petiit,
ut Athenis revocationis restitutionisque agendae ipse facultatem
haberet.
b. De fide publica Atheniensium, quae ad ins gen-
tium pertinet
a.-de fide publica peregrinis Athenas profecturis
4tcquirenda.
Transeamus ad alterum fidei publicae genus, quod ad ius
gentium spectat, h. e. ad veniam Athenas commeandi.
In antiquis rebus publicis opinio inveteraverat quemvis per-
^egrinum hostem civitatis iudicandum esse,^) et prisca quidem
4ietate in omnibus Graeciae ciyitatibus peregrini omnibus legum
praesidiis carebant^) Atque etiam posterioribus temporibus,
*) Cf. Lyc. adv. Leoer. § 121; Schoemann: »Gr. Alt.« I 414.
•) cf. Poll. Vm 50; Dem. XXIU 51 sq.; [Lys.] VI 15.
') y. supra p. 99 adn. 3.
^) cf. Andoc. IT 23. 27; Meier: »de bon. damn.« p. 183.
^) cf. Plut. yit. Andoc. in Blassi edit orat. Andoc et arg^onL ad or. II.
•) cf. P8.-Dem. epist. HI p. 1484: ....xal |jl6vov al-roövxo^ fiSetav oaovictp
^(povov rf^v Exxiatv ^$a»xaTs (»com fidem publicam et tntnm receptum petam«);
ef. etiam Pa.-Dem. epist. II (mpi x9^ ISto^ xad6Soo) p. 1472; [Aesch.] epist. VII 4.
») V. supra p. 75. 89; Cic. de off. 1 12, 37; Hermann: »Gr. Alt.« P § 9, 2
[cf. etiam editionis sextae a Thomsero cnratae (I*) fascic prim. § 9 adn. 3];
Perrot 1. 1. p. 259 sq. et adn. 8. Contra cf. Schoemann: »Gr. Alt.« II 18 sqq.;
cL etiam Bosolt § 54 p. 50. § 15 p. 14; Monceaux: »Les Prox. Grecques«
p. 2. 91.
•; cf. »Wiener Studien« H 162. 178; VII 51.
102
quamqaam mercata ac commercio in dies crescente rationes illae
grayes et iniquae paulatim in melius mutatae erant,^) tarnen
generaliter peregrinorum condicio etiam in iis ciyitatibas, in
qnibus commercii causa multi peregrini versabantur, bona Don
erat,') et imprimis in itineribus faciendis multa illis pericula
imminebant. In quibus nee rernm nee vitae, non in belle tan-
tum sed etiam in pace, uUa fuit securitas.') Itaque si qnis,
praesertim belli temporibns, extems civitates aditurus erat et
tuto proficisei cupiebat, is qui aliter in itinere nuUa fere iura
habebat, sed deorum tan tum, imprimis Aiöc (evtoo, tutela froe-
batur,^) secnritatis Privilegium a eivitate petendum ei erat
Atque Aleibiades quidem, cum nullo alio loco se tutnm fore
intellexisset, a Lacedaemoniis petiit, ut ipsum reciperent; pritis-
quam autem ad eos proficisceretur, fidem publicam, quam Plntarcho»
[Alcib. XXIII]^) nomine aSetag significat, postulavit, qua accepta
Lacedaemonem venit. Qua in re Alcibiadem usum esse eacon-
suetudine, quam Athenis valuisse puto, verisimile videtur. Quod si
verum est, haee SlSbkx. fidem publicam et tutum receptum et le-
gatis^) et peregrinis Athenas commeantibus concessit itaque inter
gravissima iuris gentium instituta fuit. Quod Privilegium nisi
sollemni populi psephismate tribui non potuit, cum eiusmodi esset^
ut ea re, h. e. peregrino vel hoste recepto, res publica ipsa in
discrimen quoddam se inferret. Givitas autem irrogabat privilegiQiD
») Cf. Schenkl 1. 1. H p. 162 sq.
') cf. de metoecormn Atticonim statu id, quod Schenkl 1. 1. p. ISOsq^l'
exposuit. — In Universum metoecorum condicio multo melior erat qu^
peregrinorum; cf. Schenkl 1. 1. p. 163. 167. 178 sqq. 205. 213; v. etiai»
supra p. 92 adn. 7 s. f.
•) cf. e. c. Thuc II 67, 4 ; Büchsenschütz 1. 1. p. 545.
*) De iure gentium apud Graecos cf. Gilbert II p. 376 sqq.; Busolt
§ 54 p. 50 sq. — Schoemann : »Gr. Alt.c 1120 id ita fuisse negat his verbi»'
»zu sagen, dass er (sc der Fremde) rechtlos gewesen sei, ist eine arge Üb^
treibung« ; sed haec, quae ille dicit, ad metoecos solos, qui in plerisque Orfl^'
ciae ciyitatibus praedpuo quodam iure fruebantur, pertinent; cf. Schenkl 1-
1. p. 163 [sed cf. etiam p. 182].
*) cf. ad h. 1. Caillemer in »Dict. des ant.« I 67, qui haec dicit: »L* fi^n*
nous est pr^ent^e par Plutarque conmie une sorie de sauf-conduit, de
garantie contre les mauvais traitements que Ton a pu m^ter par sa condni^
envers un peuple«, sed latiorem esse vocabuli notionem puto; securitateoA
enim significat vox, qua peregrinus, imprimis civis rei publicae hostib^
non fruitur.
*) De fide publica legatis data v. supra p. 79 et adn. 10.
propterea, qnod ex eo Iractam se captaram esse sperabat, ant ut
praemium homini de re publica bene merito tribneret Id fidei
pnblicae priyileginm; sive qnis ipse (plernmque per litteras) petiit,
ut sibi irrogaretur, sive alias pro illo rogavit, in nna contione
ratam factum est Sed ntrom id in maximo comitiatn^) datnm
sit necne, pro certo dici non potest. Omnino vero, nnm hoc aSeCac
Privilegium fuerit Atfaenis, dubitari potest, cum mirum videatur
eandem vocem et institutum iuris publici Attici et iuris gentium
significasse. Qnare qnaerat quispiam, nonne de aa^aXefac privi-
legio cogitandum sit, qnod ab Atheniensibus saepe peregrinis datam
esse postea demonstrabo. Nam etiamsi ex locis Thucydidiis, quos
supra (p. 100) attuli, iSe(ou; vocabulnm tidei pnblicae notione ad-
hibitum esse constare videtur, tamen ea i&ia, quam exulibus Atticis
datam esse dixi, ad ins publicum pertinet. Verum uno titnio
Attico, de quo hoc loco fusins agere liceat, etiam peregrinis
^Selov sive fidem pnblicam concessam esse docemur, si quidem
id verbum, qnod maximi momenti est, Kirchhoff recte snpplevit
Quae res, cum coniectura quamqnam ingeniosa nitatur, incerta est.
Extat is titnlns*) in CIA. I 36 ys. 3 — 19, nbi haec leguntur:
'Avtix[X]-
[Iy]^ etTTs' ta |iiv äXXa] xa^[4]Äsp rjj ßoDXf^-
[f stvai & idetav (?) 'Apji^xtj) KoXo<poyv(()>, k-
[ov x6v 'A^jvafoDv x]al to6<; axpattwTa«;, x-
[ob<; Sk <^axpa'n)70t)<;> 7r]poe7ci(iiXeodoti ai-
[t<p TJjc xo[u8fjc (?)], OTTöx; av oöov tq 'A^jV-
[aCs IXdetv. lÄt|iiX]60^at Sh aotcj) xal
[<xoi)<; axpaT7]7o6<: >] oel i&vzou:, 5xot> av 5-
[tr^oL xal X7][i.ßoi>X7j]v x^v ßcwXeooooav xa-
[Xstv Ittl 4^a (?). xal] :üpöoo8ov eivat au-
[tcp icpö^ xe xooc xpo]xAv6t<; xal rrjii.ßooXYj-
[v (t) npb<; xöv 8ij[iov)') Trjpwxtj) jtsxa xa lep-
*) h. e. per sufiragia senum milium; cf. de hac re Valeton: Mnemos.
n. 8. XV p. 2.
*) Kirchhoff recte coniecit id psephisma eo anno perlatum eese, quo
Notinm, Colophoniorum oppidmn, receptum est ab Atheniensibus per Fache-
iem Ol. 88, 1/2 vel paulo post. Laudat vir doctissimus ad hone titnium
Thuc m 34.
•) Hnnc versum secnndum conieciuram Schuberti: »de prox. Att.« p. 38
restitoi.
104
[d. <]aÄOXtetvat & >tal>] [ti^ i^stvat aüxöv
[<di'T'l8' SxßaXßiv> äv]eo toö Sijfta) xoö 'Aftrjv-
[at(i)v. etvot 8§ xaöxa xa]l TOt<; bt^övot-
[<; aoToö x]al Idv «<; xo6-
fx
KirchhofP ys. 5 verbis: elvot dk SSetav^) restituere conatoB
est. Initio quidem — ea videlicet condicione, ut ita lacnna ei-
pleri possit — suppleat quispiam: (SixdXeiav sive Trpo^evtov sive
7coX(xeiav') sive aliud Privilegium; at id respiciendum est, hiine
locum tituli, qui extat, nihil aliud quam additamentum esse.
Etenim nisi id ita esset, o&Cac vox falso suppleta esset, qaod
verba: elvai 8ä taöxa xal tot^ Ix^övot^ ahzob ad eam referri noo
possent neque ea verba, quae Privilegium axi^asax; ^v irpuxayet({)')
significant. Nee vero haec verba, quae dixi, ad iSetav pertinent,
sed potius ad id Privilegium, quod ex ipsa rogatione, quae non
iam extat, hoc psephismate irrogatum est. Quod privilegiam
quale fuerit, incertum est, sed Areto civitatem datam esse veri-
simile videtur. Cum civitate autem Privilegium securitatis con-
iungi non mirum est.*) Nam Areto Colophonio, qui — utiqae
in oppido Notio subigendo — de exercitu Atheniensium optime
meruerat, populus civitatem dono dedit; ut autem novus civis
ex extera civitate Atheniensibus infesta profectus tutus esset in
') Articulum modo voci ^c^eia^ additum esse modo deesse (v. supra p. 95
adn. 2) differentia notionum vocabuli explicandum esse censeo. Nanqnftni
«nim in titulis quidem Atticis articulus non legitur, ubi vocabuli notio ad
ius publicum pertinet (v. e. c. supra p. 52 sq.) ; aliier sane res se habet apiKi
«criptores, quippe qui principalem et tralatas verbi notiones saepisdme oon*
fundant (v. supra p. 4 sq.).
') Quamquam id quidem verbum in decretis, quibus civitas tribuitar,
tantum in titulis postrema aetate scriptis legitur; cf. Sz&ntö: »Unters, üb.
d. ai,t. Bürgerrecht« p. 2 sq.; Caillemer: »la natur. ä Ath.« p. 15 sq. 40.
') »Epulum in prytaneo« hereditate relictum aliter significatur; cf.
€JA. II 275: [elvoi hh abx^ (in aliis titulis haec leguntur: Souvoi ^ Mf)
xal oiTYjacv ejv icp[oTavciu> xal a6i(|» xal IxYOvtov ^t] tu> icp8o[ßotdt(p ; cf. ibid. U
276. 300. 410; Schoell. Hermes VI 33 sq.
•) cf. Büchsenschütz »Bes. u. Erw.« p. 545, qui dicit haec: ...»so
dass sogar in Volksbeschlüssen, welche einzelnen Personen das Bürgerrecht
in dem betreffenden Staate verleihen oder sonst eine bevorzugte Steliung
einräumen, es als eine besondere Vergünstigung ausgesprochen wird, dan
sie in den Hafen der Stadt ohne vorhergegangenen besonderen Vertrag und
ohne Gefahr der Wegnahme ihres Eigentumes im Kriege und im Frieden ein-
laufen und auslaufen dürfen«. [Agitur autem de mercatoribus.]
105
ere, etiam iidei pnblicae Privilegium ei concessnm est. Qaod
rerom sit, lacnnam, quae vs. 8 inter verba: xqoc Ss et: icpo-
liXfio^ot est, ita explendam esse censeam : tooc & <IoTpatT]70o<;>
ssifiiXEo^L xrX. et vs. 11 bis fere: <Ctoi)c 0TpaT7)70i){:> ^) ael
cac. Nam praetornm erat secnritati bominis, cni fides publica
a erat, prospicere,*) quae res verbo SmiieXeto^t') significatur
titulis. Laennas vs. 16 sq. recte qnidem explere difficile est,
jnqnam sententia non dubia videtur-/) fortasse iis fere vocibus,
» supra exempli causa posui.
Venimus denique ad alteram eius privilegii, de quo modo
lerui, speciem. Agitur autem de boc iuris gentium instituto:
ß. de fide publica bistrionibus concessa.
Hac occasione de notionibus et difPerentiis verborum: aSeiac,
/aXsiac, aaoXCa(; pauca exponere mibi in animo est.
Antiquissimis quidem temporibus, quibus ius gentium apud
lecos nullum fere fuit,*) imprimis mercatores peregre negoti-
i causa profecti usque in discrimen se obtulerunt; sed posteriore
ite, cum commercium magis magisque floresceret, nemo mer-
2, foris, portubus prohiberi solebat, nisi bostis.^) Nibilo tamen
') Cf. CJA. II 115, 41 sq. 121, 30.
*) cf. de hoc praetorum et senatus munere e. c. CJA. IV 1 fasc alt.
7 n. 116p; Hauvette-Besnault 1. 1. p. 128,4; Foucart: Bull, de corr. hell.
J n. III p. 169. 171. Imprimis icpo^evot et thtpr^hoA horum praesidio firue-
5nr; cf. Busolt § 179 p. 163 et adn. 5. § 183 p. 166 et adn. 5.
*) De »epimelia« e. c. proxenis tributa cf. Schubert: »de prox. Att.«
Ä sqq.; Monceaux 1. 1. p. 95. Ratione extraordinaria praetoribus im-
ivit populus, ut secnritati civis vel peregrini alicuius prospicerent ; cf.
i. Per. XXXI: xal icpoTixoi^B (sc. h hr^io^) toI; ^^vtf^oi^ mjuXsloOw ty^;
K^Kto^ TO'j iv^pcuicou, ad quem locum Hanvette-Besnault p. 144 sq. ad-
it: »D* une mani^re g^n^rale, il appartient aux strateges de garantir la se-
t^ des citoyens«. Sed incertum est, utrum Menon, de quo agitur, civis
peregrinus fuerit; v. supra p. 95 adn. 4; cf. etiam ea, quae Blass 1. 1.
^ocem »oTparrjYotc« adnotavit. — De epimelia una cum civitate collata cf.
Qbert 1. 1. p. 30.
*) cf. Antiph. de caede Herod. § 47 : S oh^ nokn eSeortv, Äveo ' A^jVatojv
«X ^vaT<p C-riFwÄoot; cf. CJA. IV 1,27a; Thuc. I 77,1; Lys. XXV 26;
)tiam CJA. I 57 : [fiv^o toö 8-r)p>o xoö ' Adnrjvotüiv kXyjI^ovto^ jj.*»] etvat ^v[a]-
(quam formulam Busolt § 129 p. 118,3 dicit: »altes, nach dem Sturze
i^ierhundert wieder aufgezeichnetes Gesetz«); Gilbert I 402,2.
*) cf. Schoemann: »Antiqu.« p. 365.
•) cf. Schoemann 1. 1. p. 374 sq.; Schenkl 1. 1. II p. 162. — His rebus
vta^ institutum maximi fuit momenti ; cf. Monceaux 1. 1. p. 255 sqq. 308 sqq.
106
secius etiamtam omnibus, qui itinera faciebant, parum secnri-
tatis fuit,^) nisi iis privilegia quaedam erant irrogata. EranI
autem haec privilegia aSsCac (fidei pnblicae), aa^aXsCac, aao)^;
quae cum in exteras civitates, ut ita dicam, aditam patefecem
tutoque commeandi facultatem dederunt, tum magnam ad excolend»
artes, imprimis artem scenicam, vim habuerunt. Praecipue enin
Privilegium aSsfac histrionibus datum Qst, ut iis artis in exterii
urbibus exercendae causa sine ullo periculo itinera facere liceret
De quo privilegio scholiasta ad Demosthenis orationem Xß
[p. 335] haec dicit: oüxot (sc. 'Apiot68Tr)(i.o<; & xal NsoircöXsiia
'WoxpixaQ 5ia ttjv olxstav xd"/v7]v aSsiav er/ov iTTtsvott oTca av ^'V
XcDVtat, aXXd Syj xal xp»6c 7roX£[j.[o'j(;, et Demostbenes ipse [V 6];
xanSwv N£o:rTÖX£[j.ov xöv oTroxf^trrjv T(j) [liv x*^^ xr/vrjc xfiOT^p}!^^
T075(<Ävovx' ao£ta<;. . . [„cum perspexissem Neoptolemum artificem
per speciem artis fidem publicam (sive sanctitatem)*) nactpi
(rei publicae vero maxime perniciosa molientem resque vestras
ex rc Philippi administrantem et regentem, prodii et vobis ex
posui. .)"].'*) Histrionibus igitur hostium quoque urbes in ip&<
bello adire licuit/) cum iis aSetac Privilegium datum esset
Quod cum ai-tis gratia factum est tum maxime ideo, quo
histriones in honorem Bacchi itinera fecerunt artemque c<
luerunt.'^) Haec enim vetusta opinio est, qua ^ot ^spl d
AtövDoov" (sc. Tsxvtxat)*^) in ipso collegiorum nomine Baccl
patrocinio gloriantur.^) Dens igitur artifices scenicos tan
quam sacerdotes suos tuetur, et civitates histrionibus oiMo
*) V. supra p. 101 sq.
*) De hac vocabuli notione cf. Thumser: »de civ. Ath. mon.« p. 5
adn. 2.
') cf. Dem. V 8 [v. ad h. I. R^iskii Indices Graeci tatis in oratores A
ticoe I (Oxonii 1828) s. v. SZna]; Lüders: »Die Dionys. Künstler« p. 55 <
adn. 106; Foucart: »de coUegiis scenicorum artificnm apod Graeoos« (P«:
1873) p. 81. 46.
*) Nam Apollinis ipsius oraculum praecepit, ut liber et tutus singal
inter alienos commeatus esset. In lapide Teio [CJG. n. 3067 v. 17 — 19] ort
cula memorantur, quibus Graeci obsecuti scenicos artifices cum pace tos
bello tutos et inviolatos esse universi iusserunt; cf. Foacart: »de collegii^
p. 32—44; Lüders 1. 1. p. 80.
*) cf. Foucart: »de collegiis« p. 1. 30 sqq.
«) cf. Lüders p. 58. 61 adn. 114; Foucart 1. l. p. 6 et adn. 2; Tl
Bergk: »Gr. Literaturgesch.« III 92 not. 320. |
^) Foucart 1. 1. p. 18. 32 sq.
priTilegium tribuentes dei partes sascipiunt. ^) Qnare histriones
imprimig tatela Ampbictionura nsi sunt, quorom fait yidere, ne
illorum privilegia violarentur.*) Fuerunt autem praeter hoc, qnod
dixi, a&tac sive fidei pnblicae Privilegium etiam dno alia, qnae
higtrionibus et Athenis') et in aliis civitatibas per Ampbictiones^)
concessa snnt: äa^paXsCac et aaoXiac privilegia dico. Atbenienses
enim band raro singulos aliarura civitatnm cives aut collegia
ant eiteras urbes fide atque incolamitate terra mariqne bello et
pace (aa^aXeCo^ xotl ao»)Xiot xal xoxa 7fjV xal xaxd MXaooav xal
toU^m Ttal Blp-fiYTfi o^fSTfi)^) donavemnt.
Quorum iuris publici Attici vel iuris gentium institntorum
natura et notiones ex titulis Atticis dilncide intellegi possunt/)
Atque exempla nonnulla iam afferam:
In titulo Attico [CIA. II 46] Megarensi cuidam, qui privi-
legio e&£p7$tT](; factus est, populus Atbeniensium etiam aaoX[av vitae
et bonorum irrogat: ei[vat 8k aaoXtav Ttal] aototc xal XP^it^*!^«-«
In alio titulo [CIA. II (Add. et Corr.) Ic v. 19 sqq.] baec le-
pintur: 7t[al a'T3X[av ci][v]at aottj) xal tote XP^^^l^^ aoxoö xal a]v-
^VTi xal aTctövTt. In decreto xf/ofievfac (publici bospitii) [CIA. II
^,16 sqq.] baec privilegia enumerantur: (SeSöo^at S^ aotc}...)
^po&vto'i; 7rp»o[i.avTeiav X{>o5tx(av a^iXiav atdXetav xpoeSpfav l(i.7räat
^^? i^übvocc. . . xal Y^C xal olxtac Sipcnrjotv. In alio xpo^svCa^ de-
^®to [CIA. n 144] Privilegium immünitatis (axeXsiac) datur; deinde
^®- 6 sqq. baec leguntur: aooXtav xal a [xlp^l^^^^ '^^'
'^^^{iw 5]vTo^ xal si[pTjvr^c], quem locum Scbubertum [„de prox.
'*^** p. 66. 67] secutus in bunc modum restituo: etva[t S^
^]c atÖ*iay 7rd[*/x(i)v xal] iaoXtav xal a[hxol<; xal xlpTjiiaotv xa[l
^) De munimento, quod ius gentium ex religione habnit cf. SchoemanB :
*^tiqu.€ p. 365 sq.
') cf. Bergk 1. 1. III 92 adn. 821 ; imprimis Foucart 1. 1. p. 41, qui in
^ privilegiis deferendis Amphictiones nihil innsitati excogitasse, sed plera-
^® ^ priscis temporibuB et maiomm institutis repetiisse probavit; cf. etiam
^ouoeaux 1. L p. 267.
•) cf. Lüders 1. 1. p. 80.
*) cf. Lflders p. 66. Etiam icpo^ivia artificibus saepenumero data est;
^' ^onceaux p. 277. 302 sqq.
*) cf. Hermann: »Gr. Altert.« I § 116; Meier: »commentatio de prox.
^^ö publ. Graec. hospitio« (Hai. Sax. 1843) p. 18 sq.
^) De titulis Graecis huc pertinentibus cf Meier 1. 1. p. 18 adn. 172;
rf- etiam Büchsenschütz 1. 1. p. 545,4; v. e. c. CJG. n. 1793. 1567.
9co)i{ioo S]vxo(; xxX.^) Gravissima denique, quae haias loci
sunt, legUDtar in CIA. II 551 sq.,') ad quem titulam (n. 5&1)
Koebler haec adnotat: „Nee dubitari potest, quin haec decreta
Amphictioniea, qnibus collegio artificnm seaenicorum quod Äthenis
fuit ateXeia amkia aof (iXsia eoneessa sive eonfirmata est, ipsonuu
artificuiD iussu et impensis in theatro sint proposita." Qnibas
in decretis duo sunt privilegia, quae artificibns extra ius com-
mune tribuuntur: immunitas et sanctitas. Atqne sanctitas qoideni^
de qua hie agitur, definitur vocabulis aooXCac et aa^ oXsCac. Quotdid
alterum nomen a<TjXfac semper cum verbis: xal aixoic xalxpTj!*^^
coniunctum videmus, itaque haec vox nihil aliud significat, quam
et vitae et rei familiaris sanctitatem, perinde ac si ille homo, qoi
hoc privilegio fruitur, loco sacro versetur, quo utatur perfugio.
Quam ob rem e. c. in Apterensium decreto haec dicuntur: „siqnis
Aptereusium Teiis iniuriam fecerit, teneatur lege de sacrilegio.")
Altera ao^paXeta^ vox generaliter securitatis notionem habet. Propria
vero et principali significatione vocabulum acjoXtac; ad res vel
ad rem familiärem^) alicuius hominis, aa^aXsta^ ad capat vel
ad vitam et salutem*) pertinet.^) Haec igitnr privilegia eo va-
lebant, ut, qui illis frueretur, esset quodammodo sacrosanctus^i
ita quidem, ut interdictum esset, ne quis artificem aut hello B,ni
*) Cf. CJA. I 41 vs. 12 sqq.: tcXetv 'A«-[-rivoC8] [xä xlp^^« ^«>^ *^
ia[tcov88l] [a]oTÄv ä'^tiv xGtl olxov.. (de verbis: iooXtl xal ötoirov^t ci, Meier *•
1. p. 18); Le Bas et Waddington: »Inscriptions Grecques et Lat.« (Voyag^
arch^l.) partie V sect. VII tit. 1140 vs. 7 sq.: iteXeiav tcdvttüv xal sioicXo'^^
xal JxicXoüv [ioüXel xol ioJitovSsfl) xotl 6v elpvjvjj xal Iv itoXsjjlc}). De hoc priTÜe^*'
hospitibus publicis dato cf. Monceaux 1. 1. p. 36 n. 7. lisdem saepe aof«-
Xcta tributa est; cf. ibid. p. 94; Schenk! 1. 1. II 221; Tissot: ^De8 Prox
Grecques« p. 71 sqq.; Busolt § 55 p. 51.
*) cf. Luders 1. 1. p. 66 sq.; Foucart: »de collegiis« cap. V p. 37 sqq. —
Ceterum id rectum est, quod Foucart p. 40 dicit: »Etsi ad populum
Atheniensem de Attico tantum collegio mittuntur Amphictionum decreta«
certum est tarnen ea non propria Atticorum artificum, sed uniyersorniD
coinmunia fuisse«.
•) cf. Foucart 1. 1. p. 44.
♦) De verbo oüX&v cf. Kirchhoff: Philol. XIII p. 3 sqq.; Gilbert II 382.
*) cf. e. c. Isoer. II 36; cf. Foucart 1. 1. p. 45.
') De his verbis cf. Meier: »de prox.« p. 18 sq.; Westermann: »de
publ. Ath. hon.« p. 42; Tissot 1. 1. p. 71 sq.; Foucart p. 43; Gilbert 11381;
Busolt § 55 p. 51.
') ct. Meier: »de prox.« p. 19.
109
ice traheret neve res eins raperet.^) Qnae cum ita se ha-
»U)t, aa^dXeia et iaokia artifieibns idem securitatis Privilegium
iDcedunt, quod iis aSsio^ datum esse Demosthenes^ dicit, et
;rba illa idem paene significant in iure gentium, quod äSsta in
re Attico.
lam vero oritur quaestio, quod trium verborum discrimen
t. Atque iotAia quidem proprie ad ins sacrum pertinet, iSeia
Item ad ins publicum, aarpaXeCa^ denique notio latissime patet:
curitas hac voce omnino opponitur periculo,') et significat vo-
ibalam eam, quam leges^) tuentur, securitatem, ita quidem, ut
cives, nisi contra leges peccent, ea fruantur et peregrinis in
ice omnes fere civitates, praesertim foederatae, sive tacita con-
^Dtione sive sollemnibus populiscitis concedere soleant. Contra
^la in iure publico Attico eins civis Privilegium significat, cui,
lamquam aut x6 x6[>tov populi violaturus aut xb xotvöv sive rei
iblicae sive deorum aut res familiäres civium illegitime demi-
itoras vel, nt omnia paucis eomplectar, quamquam illegitimi aliquid
ctorns est, qualibet de causa veniam vel impnnitatem populus dat.
lia ac civium causa peregrinorum fuit.*) Peregrinis enim —
^ceptis solis caduceatoribus^) — per leges ne in pace quidem
la securitas vitae aut rei familiaris data est.^) Itaque civi-
tes Graecae iis, quos legitiraa ratione et bello et pace securi-
te frui volebant, Privilegium a^yaXstac irrogare solebant.®) Quod
lidem Privilegium cum aliae Graecorum civitates tum Atheni-
seg et singulis peregrinis et collegiis urbibusque exteris imper-
') Cf. Foucart: »de collegiis« p. 43.
^ cf. Dem. V 6. 8.
') cf. Xen. Hieron II 9. 10; Dem. XXIII 42; Isoer. III 56. VIII 21.
*) cf. e. c. Aesch. I 5: e& o'Tots, u» 'AO-r^vatot, 8xt tot (jjlsv) ttov ^y^pioxpa-
piv(uv aoijxaxa xal tyjv reoXttsiav ot v6{Jloc otoCooat.
*) cf. Hermann: »Gr. Alt.« I § 9.
•) cf. Heyse: »de legationibus Atticis« p. 5 sqq.
') praesertim autem belli temporibus; cf. Busolt § 15 p. 14. § 54 p. 60.
legati quidem sacrosancti fuerunt; cf. Heyse 1. 1. p. 8; cf. etiam Kirch-
': Philol. XUI 4. — De »iev^Xaowst« Lacedaemoniorum in ipsa pace facta
Büchsenschütz: »Bes. u. Erw.« p. 539; Schenkl 1. 1. II p. 162.
•) cf. argum. H ad Dem. XXIII p. 620; Dem. or. XXIH passim, e. c.
)3 (v. ad hanc rem Monceaux 1. 1. p. 94}. Hoc Demosthenis loco (XXIH
I instum ac proprium vocabulum (io^dXsia) adhibitum est; aliia nonnullis
iem orationis locis non ^s^Xsca, sed S^tva. dicitur, translata scilicet no-
>, ut opinor; cf. e. c. Dem. XX III 128. 133.
110
tiebant; äSeia vero 4*1^910(1.« ki:' avSpf est, h. e. populiscitam m
galis irrogatum, sive de iuris publici Attici sive de iuris gen-
tium instituto agitur. Namque etiam, ut supra demonstraTi
(p. 101 sqq.), peregrinis aSeiac Privilegium videtur tributum tm^
si cui populus securitatem itiueris faciendi vel fidem publicAm
concedere volebat; sed num vox aSstac generaliter Privilegium
securitatis peregrinis concessae vel idem quod oLorfxkoia^ pri?i-
legium signifiearit, pro certo dici non potest. Ac scriptores
quidem discrimen herum verborum non semper observaverunt,
sed saepissime ea eonfuderunt;') at tituli supra allati semper Pri-
vilegium securitatis artificibus concessae voce aa^oXsia^ doo
aSsCac, significant. Qui tituli etiamsi posteriorum temponim mnij*]
quibus instituta publica magis magisque res inanes fiebant et
iuris publici ac iuris gentium instituta significationesque iuter se
confundebantur, tamen iustae formulae, id quod scripturae lapi-
dariae est proprium, in iis usque ad ultima Graecitatis tempora
reservari solebant. Itaque incertum est, num histrionum illad
securitatis Privilegium' vocabulo a8eia<; Athenis significatum sit')
Sed haec bactenus.
Dedi equidem operam, ut omnia a&iac genera recenserem,
quae aut a scriptoribus veteribus commemorantur aut coniectura
colligi possunt. Licet alia praetermiserun, alia falso adiecerim;
tamen id nunc certo demonstratum esse puto, quod Platner iam ob-
scure dixit [„Proc. u. Kl. bei den Att." 1445]: äSetav multo cre*
brius a populo Atbeniensium petendam fuisse vel multo latias
patuisse in iure Attico, quam homines doctos olim credidisse.^)
In Attici sane iuris scientia pertractanda difBcile est certas artes
construere, non solum quod memoria tam manca et lacunosa est, sed
etiam quod ius et civile et publicum ex singulis legibus coniunctam et
*) De improprio clMolq vocabuli usu cf. e. c. Dem. XXIII 159. 19i
VIII 64; [Dem.] X 66; Isoer. XIV 24; cf. etiam Thuc VHI 91,3. 'A^^^
auiem loco a^tiag legitur apud Xenophontem Mem. II 1,15. H. Gr. Y 4,11;
apud Demosthenem XIX 164, qnibus lods haec vox liberam commeandi dia*
cedendive potestatem vel fidem publicam significat.
') cf. Foucart: »de coUegiis« p. 37.
') Fortasse enim Demosthenes [V 6] et scholiasta ad Dem. orat XIX
p. 835 vocabulo ähziaq notione impropria usisunt.
*) cf. Valeton: Mnemos. n. s. XV p. 3, qui haec dicit: »Probabile vi-
detur etiam alias leges huiusmodi foisse nobis ignotas«.
quasi coDglntinatum saepeque incooBtanter exstruetuin videtur;^)
deoique qnod instituta publica difficillime a fundamentis religi-
ODom et rernm ad ius sacrum pertinentium secerueuda sunt.
Qaod cnm alia docent tum adeiac institutam. Id enim ab ixsttj-
pCn; caerimonia profectum paulatim ex singulis legibus in unum
confusum et dissointae democratiae temporibus magis magisque
amplificatum est, quod tarnen nunquam ab Atheuiensibus per-
poliri ae confiei potuit Omnino consideranti mihi, quid Athen!-
enses in hac re consecuti sint vel, quid aoeiai; instituto ad ex-
eolendnm cultum atqne humanitatem contulerint, per ambages
tantum id videntur effecisse, quod Romani primi legitime et iuste
excogitaverunt et creaverunt atque in artem redegerunt. Nam
populas Atheniensium aSeCac datione nihil aliud nisi legibus
soly it vel ab accusatione tntatus est homines aliquos, popnlus
Romanns autem privilegio irrogando^) verum gratiae dandae
ius exercuit, quod inter summa beneficia est, quae in genus hu-
mannm unquam delata sunt.
Quamquam autem multa Atheniensium instituta et civilia et
publica ex singulis legibus orta in unum coaluerunt, tamen, cum
pluribns legibus ad eandem rem spectantibus generale» rationes
snbesse necesse sit, certae vel probabiles artes exstrui possunt
Cetemm rationis, quam proposuimus, satis certa exemplahaecsunt:
äoeta et capite deminutos et debitores aerarii restituturis acqui-
renda, qua iis propterea opus fiiit, quod rogationibus summa po-
puli potestas (t6 x6ptov) violata et aerarium publicum (x6 xoivöv)
illegitime deminutum est.
Restat, ut omnia, quae singillatini exposui, paucis com-
plectar.
""ASetav is a populo petebat, qui rogationem laturus (aut
aliqoid facturus) erat, quae aut summam potestatem populi aut
integritatem aerarii publici — sive pecuniis cum damno rei publicae
deminuendis sive cum damno deorum et (quinto quidem a. Chr. n.
saeculo) civium illegitime augendis — violat et rei publicae, alias
') Cf. Meieri epistulam ad Eduardum Gerhard: »de bon. damnat.«
praef.; Platner: »Beitr. z. Kenntn. d. att. Rechts« (Marburg 1820) p. XI sq.
XXT; Perrot: »Essai sur le droit public d' Athl^nes« Introd. p. XLIV sq.
') Liberae sane rei publicae temporibus ne Romae quidem privilegia
qnaedam irrogare licuit ex duodecim tabularum legibus; cf. Petit: »Leges
Atticae« II 1,8 p. 189 sq.; Paulyi : »Real-Encycl.« VI 1 p. 55 sq.; v. infra
in libro alt. cap. I.
112
integrae et deoram ipsornm instar inviolabili, detrimentum aliqood
afPert in favorem singulorura hominani, non omninm civium. Quo
decreto populus universus gratiam facit, quod Privilegium Athenis
tantum a sex milibus civium occultis sufiragiis irrogari potnit
Sed ea sola privilegia nisi cum populi venia deferri leges veta-
bant, quae neque hominibns optime de re publica meritis tanqnam
praemia tribuebantur, neque ipsa ex (|>T^cptaji4xü>v in' avSpi ratione
(i. e. per non minus sex milia civium) dabanturJ) Atque specic
quidem populus id Privilegium rogare patitur religione commotus:
verecundia (alSot) in supplicem (tTc^nrjv) ntitur, sicut Zstjc Ixioioc (sive
txsTTjotoc) ^) ipse, vel alii dei,^) in quorum tutelam supplex secom-
mendavit. Nam ade^ac institutum ex iure sacro ortum semper
cum sacris caerimoniis coniunctum mansit, ut in libro alterode-
monstrabitur. Re vera autem populus ä5eiav dat sui commodi
causa. Salutem enim rei publicae plurimi aestimans popnlas
semper ea decreta facit, ex quibus maximam utilitatem captumm
se esse sperat. Itaque etiam damnum aliquod perfert, si ea re
rationibus suis se consulere putat. At vero populus in bis rebas
seque salutemque suam in aleam quandam dat, itaque ea sub-
eunda sit necne, a^stav dando aut denegando disceptat.
*) Yelut in lege de donaoda civitate lata cautum est, ne quis nid o^
beneficia in populum Atheniensium coUata civis fieret; cf. [Dem.] LK 89.
In privilegia antem praemii causa irroganda venia rogatori non opus erat.
Accedit denique, quod civitatis datio ipsa ^-fjtptojxa hz^ äv5pi est.
•) cf. Preller: >Griech. Mythol.« I* p. 145,2. 151,2.
•) Sicut Zeö<; Ixioto? ita Zeüc stpsorto«; antiquitus supplices tuetur; cf-
Preller 1. 1. I p. 146 sq. 151,2; nee secus ipsa ^Koxta; cf. e. c. Plut. de mul'
virt. XVII. [De diis, qui l^ioxioi vocantur, cf. Preller 1. 1. I p. 424,2.] Eu^
pertinet locus corruptus, qui apud Hesychium legitur s. v. äSca?, quod verbui«^
ille quidem vocibus: ^o/dpv) vel ßü)p.65 explicat. Guilelmum Studemund se^
cutus, cuius coniectura me uti benignissime voluit vir doctissimus, locurc»
sie restituo: 6tB<[e>ia^ kzy&p^' ßiupio^. In curiam, ubi xoivtj iorta erat, etianc*'
posterioribus temporibus supplices venerunt praesidium a populo petituri [cf^
Preller 1. 1. I p. 424,3; v. infira in libro alt. cap. III. Alia supplicum det»»
Diana Munichia est, quae imprimis a scriptoribus, qui de indicüs deferendi^
agunt, commemoratur [de hac v. infra in libro alt. cap. IV]; et fortass^
etiam "EXso; huc pertinet, cuius ara in foro fuit [cf. Preller 1. 1. II' p. 281,1]^
ütrum autem lex an mos fuerit, ut alia supplicum genera ad alios deo^
confiigerent, pro certo dici non potest.
Llber alter.
DE AAEIAS DATIONE.
Cap. L ""ASsta nisi maximo in comitiatn irrogari non
otuit.
""ASeta ex iuris Somani significatione Privilegium^) est, in
tticorum autem iure publico populiscitum privato irro-
*) De privilegiis irrogandis apod oratores Atticos compluribus locis
Ät lex, quam Andocides de myst. 87 bis tradidit: M-rj^ rn' iv^l v6fiov
vctt ^tvac, «av ji-fj töv a^^ tid näotv 'AO-fjvatot<;, I4v jjly] i{axia)^iXtot(: ^-j
?^v ^J'-rj^ptCoii^t^, extremo autem ennntiato: eiv jx-Jj.... 4'Yj<ptCojiivoic
Lsao haec lex apud Demoethenem [XXIII 86 et ibid. 218] extat, quae
U>Ti8 ipeius yerbis [§ 86] comprobator. Eandem legem deinde Ps.-Demo-
^es [XL VI 12] memorat; denique Demosthenes [XXIV 59], quo loco in
^sque codicum ea verba, quibus continetur exceptio illa, quae de privi-
^ a sex milibus civium irrogandis agit, leguntur: Mrfik y6}ioy Hslvou tit'
^ dvivGit, fiav jj.*»] tov tdyzbv hd icdatv 'A^vottot^ ^^» <C^iv H-'h (Schoemann)>
^Qofiivcov (lY} fXattov i^oxtoxtXuuv, olc &v ^o^'q xpoß^v 4^(piCopivoic [cf. Dem.
rv 45 ; [Dem.] LIX 89 ; Philoch. fr. 79 b ; Valeton : Mnemos. nov. ser. XV p. 7
^>dn. 1 sq.]. Atque diversam eiusdem legis conceptionem Boeckh [»Staatsh.
^th.« I' 294] recte ille quidem ita explicat, ut altera [cf. Andoc. 1. 1.] ante
^Udem, altera [cf. e. c. Dem. XXIV 59] Euclide archonte facta sit. Wester-
^ autem, qui [cf. »Unters, üb. d. in d. att. Redner eingel. Urk.« p. 3 — 60
^bhdL d. k. sächs. Ges. d. Wiss. (pbilol.-hist. Gl.) Lips. 1850] litis in-
itnenta, quae apud Demosthenem in oratione adversus Timocratem habita
Uit, omnino a falsario ficta esse contendit, exceptionem illam non genuinam
• dixit; legis igitur verba haec fere fuisse, quae in Ps.-Demosthenis oratione
'Vi 12] legerentur: (iXXot jj.4]v oT^* vojiot iicaYopsoooot) fj-iqSi v6}j.ov l^etvot lic'
^ ^Ivai, fiv }!*}] t^ ojMv t(p' &icaaiv 'A^vaiot^. Quam sententiam secuti
^ alii homines docti [velut Fr&nkel: »Die att. Qeschworenenger.« p. 92
^> 1 8. f.] legem illam spuriam iudicaverunt tum Valeton, qui (Mnemos.
^ XV p. 8) privilegia vel leges de privis hominibus ex iure Attico ro-
^ non licuisse contendit. Multi «ane apud Demosthenem loci eam legem
^tionemque legi additam yaluisse videntur demonstrare; cf. Dem. XXIV
8
J 14
gatum/) quod (|>T^yto{jLa Stt' av5p(*) vocatur. Quamquam emm
ex iure Attico non licuisse accepimus cum privatornm aut gr&tia
aut damno populiscita quaedam priva irrogare, — qua lege
omnium civium laovo[jLCa significatur, quam in democratiae funda-
mentis gravissimam pntant, — tarnen id legislator') excepit,
si re in comitiis populo proposita minimum sex milia eiyiiim^)
occultis suffragiis gratiam'^) vel aliquod populiscitum privom
irrogarent; ut aliis sententiam aperiam: populiscita quaedam
priva, de quibns paulo infra agemus, uti a eoncilio populi maxi-
mo in comitiatu sciscerentur, lex fuit. De his enim valent legu,
quae apud Demosthenem [XXIV 45] extat, verba: . . .lav [i.t] ^
fioajJLdvoDV 'A^vaCoDV (rfjv äSetav Trpwxov) {i*^ IXaxxov sS^xtT/dittv,
oU äv 8ö4iQ xp6ß87)v 4*T]9tCo|JLdvot(;, quae ab ipso oratore compro-
bata [§ 48] sollemnis formula, qua modus populiscita priva de-
ferendi significatur, fuisse videntur. Neqnaquam igitnr sollemnia
illa psephismata, de quibus agitur, nisi maximo in comitiato
sancire populo licuit, quae comitia ab ordinariis differunt et
occultis suffragiis et quod minimum sex milia civium vel potios
sex milia civium et unum^) inire suffragium necesse erat. Qoi
numerus qnomodo intellegendus sit, etiam hodie in controyersia
59. 48; orationes adv. Aristocr. et adv. Timocr. passim; [Dem.] LIX 89
his cf. Platner: »Proc. u. Kl.« II 41; Yaleton: Mnemos. n. s. XVp. 21 sq.;
Y. etiam supra p. 39]; cum idem Demosthenes passim (cf. XXIII 86; [Dei&']
XL VI 12) ita loquatur, quasi privilegiis nullus omnino locus in re public*
Attica relictus fuerit; id quod Schoemann quidem: »de com. Ath.« p. ^^^
adn. 54 his explicat : »(illis lods, quibus accuratior rei explicatio inutiüs fore^)
abuteretur, puto, si quis... illam exceptionem: iäy (i*^... . xp6ßdY|v ^|^^
fUvocc spuriam pronuntiaret«. Sed res non satis certa est — De privilegu'
cf. etiam Dem. XXIV 18. 188; Petit: »Leges Atticae« 111,8 p. 188 sq.;
Schoemann: »de com. Ath.« p. 273 sqq.; Perrot: »le droit public« p. 42.
^) Ut Tocem nostra aetate usitatam adhibeam: »Ausnahme -Gesetz« (^
e. lex, quae non ad omnes cives promiscue, sed ad singulos tantum pertinei)'
') cf. Dem. XXIII 218. Valeton: Mnemos. n. s. XV p. 8 SStiav a lO-
gationibus de privilegiis (vo^-otc hn^ Mpi) distinguit; illa enim in ^jnrpptsfiattf'
6ic' av^i numero est.
») de hoc cf. Petit 1. 1.
*) Nuperrime hanc rem copiose exposuit Valeton : Mnemos. n. 8. XV
p. 1 sqq.
*) V. supra in libro priore p. 6.
•) cf. Poll. VIII 48; cf. etiam Dem. XXIV 9 et schol. ad. h. 1.; Frtokd:
»Die att. Geschworenenger.« p. 92 adn. 1.
115
versatur. ^) Atque Boeckh quidem per non minus sex milia civiom
consentientium populiscita priva deceiiienda fnisse sibi visas est
probasse, enius sententiae pleriqne hominnm doctorum adstipulati
snot. Fränkel autem [„Die att. Geschworenenger.** p. 92 adn. 1]
demonstrare conatns est non amplius sex milia civinm et unam
necesse fnisse sniFraginm ferre, non consentire, id quod Boeekh
volnit, qnem ait Fränkel sententiam pluribns scriptorum locis,
qui aliter explicandi sint, et duobus litis instrumentis a Demo-
sthene in oratione XXIV (§ 45 et 59) landatis, quae spuria
pntanda sinjt,*) confirmare. Boeckhio enim argumento fueront
haec legam verba: oU av S6i% qnae primo quidem aspectu vim habere
videntur: (sex milia eivinm) consentientium vel qnibus id pla-
euerit. At considera, quaeso, omnia psephismata ita incipere:
iSoisy rg ^Xfi ^^^ '^^ ^V'^j 4^^® yerba non significant omnes,
qui in contione adessent, psephisma probasse, sed eorum maio-
rem partem.') Nam quod maiori parti placuit, ratum erat/)
Denique quod attinet ad veterum scriptorum testimonia,^) quae
maxime Boeckhii sententiam comprobare videntur, Fränkel iustis
causis ea refutavit. Nihilo tamen secius Valeton [Mnemos. n. s.
XV (1887) p. 32-40 et XVI (1888) p. 7 sqq.], qui nuperrime
sennm milium suffragia in controversiam yocavit, aliter ac Fränkel
sentit contenditque [1. 1. XVI p. 7] „legem de ostracismo postu-
lavisse, ut sena milia minimum suffragiorum in unum hominem
^) Cf. Petit 1. 1. p. 188 sq.; Schoemann: »de com. Ath.< p. 245 sq.;
Boeckh: »Staatsh. d. Ath.< I'29d sq.; Lugebil: Jahrb. f. klaas. Phil. Suppl.
IV p. 144 sqq.; Perrot: »le droit publ.« p. 43 et adn. 2; Fränkel 1. 1. p. 93;
eiusdem adn. 430 ad Boeckhii »Staatsh. d. Ath.« I'295; Gilbert: »Staatsalt.«
I p. 298,1; imprimis cf. Mnetnos. n. s. XV p. 33 sq.
') Contra leges ad nomothesiam Atticam pertinentes, quae apud De-
mosthenem in orat. XXIV extant, genuinas esse R. Schoell: Sitz.-Ber. d. k.
Bayr. Acad. d. Wiss. 1886 p. 88 sqq. probavit; cf. ad Dem. XXIV 45 Vale-
ton: Mnemos. n. s. XV p. 3. 35 sqq., qui exceptionem, i. e. verba: eotv |jlyj —
t;Qi«i3y iXifov , genuinam, haec autem verba: oU ^v o64)7 ^ grammatico quo-
•dam (recte quidem!) addita esse putat; cf. ibid. p. 40.
') Idem dicendnm est de verbo ^^iCto^ai, de quo paulo infra agetur.
*, cf. Aristot. Pol. IV 8 p. 1294 a.
*) cf. Phüoch. fr. 79 b; PoU. VIII 20; Schol. ad Arist. Equ. vs. 855
(ad quos locos cf. Fränkel 1. 1.). £x Ps.-Demosthene LIX89, qui de civi-
tate donanda haec dicit : siceit^ sicsi^v iceisd^ 6 ^y^o^ "mX Sü> tY]v Swptdv (i. e.
soUtrlav), o6x iä xopiav ^^vSo^t t*>]v itotYjotv, «av jj.*r) xig 4^<p<|) 8t< tyjv emo&oav
ttxXrjoiav &ic8p«4axtox'^(^ 'A^vouuv ^^bcuvrat xpoß^v ^^Y^^tCofisvoc, Fränkel
iiihil aliud collegit, quam id: »dass 60i)l Stimmen abgegeben sein mussten«.
8*
conspirarent, si quidem fiitnnim esset, ut aliquis relegareiu'-
Quod primo quidem, nt ait ille, „Philochorus . . . . dilncide affix-
mavit.... Deinde omnem dnbitationem tollit similitndo aliarom
legnm, quae sunt de suffiragiis sennm milium''. Veram id ipsuD^
quod y aleton de similitudine aliarum legnm dicit, eius senten-
tiae repugnare yidetur. Nam verbum f^rpltitadw.y quod in Us
legibus legitur, nihil aliud significat nisi «sufEraginm ferre'.^l
Argumento est Ps.-Demosthenis locus [LIX 89], quo orator dieit
civitatis donationem (r?)v 7ro(7]aiv) ratam esse non potuisse: ^
jti^.... OTTepgfiaxtoxtXiot 'AdTjvafwv (I^Yj^focovrat xtL, Latine: ^nisi
plus sex milia Atbeniensium decrevissent'' vel accuratius: ,saf-
iragium tulissent". Nam id quidem nemo contendit legem posto-
lasse, ut plus sex milia civium consentirent.*) Quodsi nnib
veterum testimonia ab ea, quam Fränkel probavit, sententia ab-
horrent, non est, quod tarn magnum sufPragiomm numerum con-
sentire necesse fuisse credamus. Nam etiamsi eo tempore, qno
suffragium senum milium inventum esse Valeton putat, cirei
annum 509, ^totam multitudinem civium, qui tum ins safEragü
haberent, numero 12000 aestimatam fuisse ab inventore legis'
concedendum esset, ^) tamen non verisimile videtur dimidiam totin»
populi partem in populiscito privo irrogando consentire nec€S8^
fuisse; sed satis habuit legislator, si tarn ingentem civium no-
merum^) i. e. sex milia minimum comitiis Interesse iussit. Neqn^
praescripsit ob eandem causam legislator, „ut relegareturis,qiie0
plurimae sententiae notassent, (modo tria milia amplius 80^-
fragiorum in cum hominem conspirarent**)^) sed, ut senum mi-
lium suflFragiis populiscita priva rata fierent, lege sanxit E con-
trario sapientem legislatorem, qui fore, ut cives augerentur, pro-
videret, non certum numerum, sed potius dimidiam civium, (fl^
tum esseut, partem praescripturum fuisse in promptu est coD'
icere. Accedit deinde, quod sex milia civium soUemnis in inre
^) Deinde verbum hoc significat: »ex maioris partis aententia decemere«-
*) V. supra p. 115 adn. 5.
•) cf. Beloch: »Die Bevölk. d. griech.-röm. Welt«, qui (p. 99) aetote
belli Persarum plus quinque et viginti milia civium Athenis fuisse probat;
cf. etiam »Wien. Sind.« II 168 sq. ; V 54.
*) cf. Fränkel l. 1. p. 92 adn. 1 s. f.
^) Verba exscripta leguntur apud Valeionium: Mnemos. n. s. XVI
p. 10. 8.
117
pnblico Attico numerus fuisse videntur, quibus totias populi loco
snmmam potestatem exercere licuit. At fieri potuit, ut cives e.
c. in ostracismo habendo de cive, qui relegaudns esset, inter se
dissentirent aliorumque alii sententiis dicerentur, ita quidem, ut
parva 8u£fragiorum pars ad civis alicuins relegationem sufficeret
Vemm id a consilio Clisthenis abhorruit et posterioribus demum
temporibus, quibus singulae populi partes ostraeismo abutebantur/)
band scio an raro aceiderit; sicut autem legislator nou impedivit, quin
natura ostracismi mutaretur,*) ita fieri potuit, ut ratione ostracismi
habendi paulatim male ac perverse uterentur Athenienses. Fac
antem, quaeso, sex milia eivium consentientium opus fuisse ad civem
relegandnm; quod si verum esset, sententiis in varios cives distractis
tot homines in su£fragium ire necesse fuisse statuendum esset, quot
nnm saepius in comitiis adfuerint, dubitari potest Atqui non raro
ostraeismo cives expulsos esse Athenis scriptores tradunt Quare
Temm Clisthenis consilium fuit id, ut is civis — agebatur autem de
vno^ ubi plurimum de duobus demagogis — relegaretur, quem
maiori parti senum milium relegari placeret, sin aliter, suiFragii
latio irrita esset. Quod ex iis senum milium suffragiis patet, quae ad
luiam bominem spectabant, et ex civitatis videlicet donatione et
ex impunitatis datione. Deinde id quoque, quod Valeton oppo-
^it^ totam rem absurdam fuisse, si qua pars a sufPragio ferendo
se abstinuisset, nullius momenti videtur esse, cum id et lege
interdictum esse neque usu venisse equidem existimem. Quae
enm ita sint, sequitur, ut verba illa, de quibus modo disserui,
significent: ,,nisi maiori parti sex milium eivium occnlta sufira-
P* ferentinm id placuerit".')
Sed ad rem ipsam transeamus.
In numero (|^7)^ia(i.dT(Dv Itc' avSpC ex iure Attico haec sunt:
^i^itas peregriuis donanda (icoXtteCa),^) relegatio per ostracismum
*) V. supra p. 13.
*j V. ibid.
') Eandem sententiam probat Btisolt: >Gr. Alt.c § 135 p. 121. § 190
p. 172.
*) Civitatis donatio in peephismatum privonun numero est, cum ad
eam haec legis verba pertineant: säv }j.4] ^^.oofiivcuv p.*^ fXatxov i{axia)^iXio>y
%xL (cf. MnemoB. n. s. XV p. 8). lila enim ut ipsa S^wx per senum milium
niffiragia rata est facta (cf. Mnemos. L 1. p. 14 adn. 2).
118
decernenda vel remotio (6oTpaxto|jLoc vel potias 6<rcpax(wo(i(4
venia rogandi danda (SS^a).^) Qnod ex horum popaliscitorom
notionibus et ex ratione, qua data sunt, patet. Nam plenimque
quidem scitam eins populi partis, quae in comitiis forte aderat^
quasi voluntas totius popnli esset, ratnm erat, sed ^i^^apia hl
avSpi a toto popnlo irrogandom fnisse eo apparet, quod nee
cnm gratia nee cum damno hominnm privatomm popnliscita
facere licnit^) Qnae lex a nullo nisi ab aniverso popalo m-
lari potnit. Cum autem fieri non posset, nt unqnam totns po-
pnlus eomitiis interesset, ea fictione nsi sunt Athenienses, nt sex
milia civium totius populi vice fungerentur. ^ Qni numerus in
Universum id spectabat, ut quam plurimi cives ad suffiragia fe-
renda commoverentur.^) Democratiae enim propria opinio est
ex maioris multitudinis sententia Optimum quidque et ntilissi-
mum potius colligi posse quam ex minoris. Itaque Aristoteles
[Pol. VI 2 p. 1317 bj dicit: 3 n av Sö^iq Tot<; icXsfoot, xoöi' etv»
xal tdXog xal toöt' eivai t6 SCxatov, et alio loco [V 9 p. 1310a]:
800 Ydp laxtv oic 1^ 8Y)(ioxpaT{a Soxei Äpfad-at, x^ tö izktm 6iv«
xoptov xal x^ IX£t>^p(Q^.^) Populus autem Atheniensium sex mi-
lium civium decretum utilissimum esse et universi populi volofi-
') ^'ASttav rogandi inter populiscita priva esse Valeton recte demon-
etravit ; v. supra p. 1 14 adn. 2. De aliis aSeia? generibus v. infra p. 1 24 adn. 8. -
ElcaYYB^t*v ad ipsum populum delatam, in qua populus item (i. e. itfö?^.^)
sufFragia tulit [cf. Lyc. adv. Leoer. 146. 149; Xen. H. Gr. 17,9; cf. etim
Sz^ntö: »Wien. Stud.« III p. 24 sq.] huc pertinere Busolt § 190 p. 172,5.
§ 208 p. 185,5 contendit; cf. de hac re etiam Valeton: Mnemos. n. s. XV
p. 42 sqq.
■) V. supra p. 114.
') cf. e. c. Dem. XXIV 46. 48; Fränkel: »Die att. Geschworenenger.«
p. 14 sqq. ; Gilbert I 293 ; Valeton ; Mnemos. n. s. XV p. 40 sqq.
*) Erat autem numerus eorum civium, qui comitiis interesse solebant,
plenimque sex milibus minor. Thucydide quidem auctore [VIII 72] cimm
in comitiis numerus quinque milium multitudinem non fäcile excedere so*
lebat; cf. Perrot: »le droit public« p. 6. 19 sq.; Fränkel 1. i. p. 92 adn. 1
8. f. ; Busolt § 188 p. 169.
*) cf. etiam ibid. VI 3 p. 1318a; Oncken: »Athen u. Hellas« I p. 198;
eundem: »Staatsl.« II p. 164 sq.; 173. Ceterum in rebus diiudicandis non
semper maiorem numemm, quid verum sit, perspicere praeclare Plato Lach,
p. 184 e (cap. IX) exponit. — Contra oligarchiae propria opinio est ex pau-
eorum — nimirum optimorum — sententia Optimum quidqne coHigi posse;
cf. Meier: »de bon. damn.« (p. 185) not. 81.
119
tem significare ^) finxit Itaque nt in civitate donanda, in rer
actione decernenda, in venia danda scitum sex miliom eivinm
iud minus ratum esset, lex fnit. Sed qua de causa is qnidem
imems legitimus esset, diseeptari adhue non potuit, quare nu-
^rrime novam huius numeri explicandi viamValeton^) ingressus
t. Contendit enim ille in ostracismo habendo sex milia civium
»nsentientinm suffiragium inire necesse fiiisse, quem numernm
snm dimidium civium adultorum fuisse, qui, quo tempore suf-
Gigiam senum milium institutum sit, Athenis essent. Hoc igitur
odo suffiragii lationis re vera omnes cives fiiisse participes
sileton demonstrat; nam illo tempore, quo inventa sit haec lex,
quis non iniret suffragium, lege ei suffragium attributum esse
itiquans. Quam sententiam probare non possum, quia ad po*
iliscitum privum irrogandum sex milia civium iubentium opus
isse nego. Omnino vero id nobis tenendum videtur, quod
ipra (p. 116 sq.) diximus, illi numero praecipuam ac sollemnem
^tionem fiiisse in iure publico Ättico. Nam si legislator nihil
iud praescribere voluisset, quam ut dimidium civium suffragii
tioni interesset, certum numernm non imperasset in lege.^)
tcunque autem res se habet, summa illa populiscita priva nisi
aximo in comitiatu irrogari non potuisse constat; i. e. per
tnum milium decreta peregrini optime de re publica meriti
vitate donati et ii, quos populus sibi periculosos iudicavit, in
H;em annos e civitate eiecti sunt iisque venia data est, quibus
iegitimas ferre liceret rogationes eiusmodi, ut iis aut summa
)puli potestas violaretur aut aeraria — sive publicum sive
icmm — illegitime deminuerentur.'*)
') Cf. id, qnod de hac re exposuit Valeton : Miiemos. n. s. XY p. 41 sqq.
*) cf. Mnemos. n. s. XVI p. 10 sq.
^) V. supra p. 116.
*) Quae enim de impunitate 5<pe<3tv (sc. xoö h<fikr^azoq) rogaturis con-
denda vel de ratione ^&ia<; remissionem debitorum ac restitutionem roga-
iris dandae diserte tradita sunt, eadem ad omnia veniae rogandi genera
«tinere mihi videntur. ütrum autem et 55eia acquirenda jjlyjvotoik et fides
iblica mazimo in comitiatu irrogatae sint necne, pro certo dici non potest ;
. Valeton : Mnemos. n. s. XV p. 2 sq., qui impunitatem indicaturis delicta
sr Simplex popnliscitum irrogatam esse contendit. — Ceterum suffragium
num milium de impunitate e. c ei acquirenda, qui beneficium debiti publiei
missionis rogaturus erat, tempore antiquins esse quam senum ^lium suf-
agium de civitatis datione confirmanda Valeton: Mnemos. n. s. XV p. 3
120
Sed nunc iam anquiramas, quae huius soUemnitatis notio
fiierit in iure Attico.
Graecos rem pnblicam divinum institntum existimasse snpn
(p. 3) demonstratum est.^) Itemque rei publicae constitationem
et in rebus publicis popularibus summam populi potestatem
numina divina sacrosanetasque habitas esse pro certo dici potest
Quam ob causam Aristophanes quidem poeta, qui omnia atqne
ipsos deos deridet et in ludibrium vertit') audacterque onmia
mala rei publicae instituta et t6v 8i)t^ov ipsum perstringit et
obiurgat, nee t?jv TcoXixeCav nee t6 xopiov xijc TcoXttsfoc eludere
audet; at vero Soerates, quod cum alias res pemiciosas tnm
praecipue „xoxa^ppovsiv x^g xaO-sotaKJY]«: iroXixstai;" adulescentes docu-
isset,^) morte multatus est. Illius autem numinis divini, b. e.
rei publicae, sacerdos in democratia populi contio est imprimis
ea, cui sex milia ciyium intersunt. Cuius contionis est et
summam potestatem exercere et videre, ne quid detrimenti
capiant aut rei publicae aeraria aut summa populi potestas,
quae integra esse et sacrosancta aliorum numinum diTinoram
instar fas est^) Itaque ne quis e. c. a civitate remissionem
debiti yel restitutionem in pristinum statum petat, cautum est
legibus, quae hostiis dis publicis immolatis sanctae erant Qnare
antequam debitor aerarii^) — ut in hoc uno exemplo acqni-
escam — remissionem rogaret, cum ramis oleae alba lana re-
vinctis supplex considere in ara aliqua^) solebat, ut ei a toto
populo, aut qui eins vice fangebantur, venia rogationis ferendae
putat propterea, quod eius veniae exemplum extet in populiscito Patrociidis
(cf. Andoc. de myst. 77) anno 405 facto; sed in hoc psephismate nihil di-
citur de ^cSsio^ dandae ratione, id quod ipse Valeton adnotat, qnamqoam id
mihi quoque constare videtur, hanc fiSctav illo iam tempore a sex milibos
civium decretam esse; de hac re v. infra p. 124 adn. 8 s. f.
*) cf. etiam Schoemann: »Gr. Alt.« 145 sq. 95; Busolt § 1 p. ^ ^
hac re uberius egit Oncken: »Staatsl. d. Arist.« II § 1.
•) cf. Schoemann: »Gr. Alt.« II 144 sq.; Kock: N. Jahrb. f. W«».
Philol. Suppl. III p. 95.
«) cf. Xen. Mem. 1 2, 9.
*) V. suprä p. 3.
*) V. supra p. 24 sq.
*) velut in aris Matris Deorum aut Misericordiae , quae in foro erant,
aut in ara quadam Munichia [sie (non Munychia) nomen scribendum est, iit
demonstrant tituU; cf. e. c. CJA. 11467,21. 468,13. 470,16. 471,29]; de hac
re infra cap. lY copiosius agemus.
121
laretor.^) Qaodsi debitor aerarii sapplex factna tutela deorum
ititHTy inviolatus et sacrosanctus est') atqae impane verba fa-
nendi facnltatem habet, nt venia sibi detur remissionis rogandae.')
rnm sacris rite factis in maximo comitiatu populns id, qnod
nstum et rei publicae utile est, decernit vel, nt aliis verbis
itar, sex milibos civinm in suffraginm missis diiudicata res
ist, ntnun popnlns SSeiav concedat an deneget. Per hanc igitur
lollemnem contionem popnlus, vel per sacerdotem maximum
livinnm rei pnblicae nnmen, volnntatem snam dicit et nomine
iSBtaq snpplicibas gratiam dat. Ex quibns patet in aB&ia^
luplicem notionem inesse: alteram ad ins publicnm, alteram ad
ins diyinnm pertinentem. Omnino in hac re, qnae quidem inter
inris pablici institnta est, cuins tarnen initia a rebns sacris pro-
Tecta sunt, religiones, propterea qnod in institatis Ätticis a
solleninitatibus pnblicis caerimoniae sacrae non satis constanter
distinetae sunt,^) ma:^imi momenti esse supra (p. 7) demonstrayi.
Quoniam autem de aSsiac notione, quae ad ins publicum
pertinet, copiosissime disserui, restat, ut de ea, quae ad res
sacras spectat, pauca dicam. Ac primum buius rei similitudines
qaaerentibns nobis facillime ex caerimoniisreligionumpraesto sunt.
Theatrum in Graecia ex cultu Dionysi ortum est, cuius
diebus festis, Lenaeis et imprimis Magnis Dionysiis, ludi scenici
in fano Dionysi Liberatoris (Aiovoooo 'EXeiy^pdox:)^) vel in agro
sacro templum contingente edebantnr^) dei simnlacro praesente,
ante quod sacerdos maximns locnmtenet.^ Qui ludi cum magis
magisque efQorescerent et frequentarentur, templi sedes spec-
^) Cf. Schoemann: »de com. Ath.« p. 333.
«) cf. Platner: >Proc. u. Kl.« II 140.
') Quamm rerum tenorem infra cap. II exponam.
*) cf. de hac re Platner: »Proc. u. Kl.« II 138.
^) in Lenaeo sito [ubi dnae Bacchi aedes (Theatrum et Odeum) et duo
^simnlacra dei erant; cf. Paus. 120,3]; cf. Hesych. s. v. m Ayjvoucj) äftov;
Prellen »Gr. Mythol.« I' 553,3; Bergk: »Gr. Literaturgesch.« III 33adn. 101. —
Magnis Dionysiis spectacula antiquissimis temporibus in foro fieri solebant;
cf. Bergk 1. 1. adn. 102; aliter sentit Wachsmuth: »Die Stadt Athen im
Altertum« I (Lips. 1874) p. 510 adn. 1.
•) cf. Wachsmuth 1. 1. I p. 510 sq.
') cf. A. Monmisen: »Heortologie« (Lips. 1864) p. 392 adn.; Bergk 1.
1. m 46 adn. 151.
122^
tantibus non iam snffecerunt. ^) Itaque c. annum 460 theatnun^)
e lapide exstrui coeptum per Lycurgum oratorem perfeetnm est,^)
in quo inde ab illo tempore Magnis Dionysiis^) spectacula
iiebant Sed id nefas erat deique praeceptam, quo sanctnm est^
Qt Indi in templo ederentnr, contemnebat popnlas. Quare Magnis
Dionysiis ab ephebis^) vesperi coUucentibas facibus simnlacram
Dionysi ex templo in Lenaeo sito in theatrnm portabatnr et in
orebestra eollocabatur,^) qna in re saeerdos maximns mmiere
quodam yidetar fnnctus esse.^) Cum autem dao simnlacra^) dei
fuisse traditam sit, ntro in hanc rem usus sit populus, quaeras;
sed id pro certo dici non potest.^) Ceterum id quidem nnllm
fere momenti est, gravioris autem, quaenam vis in eaerimonia
*) Haue theatri construendi causam fuisse arbitror Fickelschereri ^^e
tbeoricis Ath. pecun.« p. 3) exemplum secutus.
*) quod »TÖ Atovo3tax6v ö^atpov« nominari aolet; cf. de hac re Bergk L
1. III 53 adn. 110.
'*) cf. Wachsmuth 1. 1. I 5 sqq. et adn. 2.
*) Lenaeis, quibus peregrinos non interfuisse verisimile est [cf. Momm-
sen: »Heortol.« p. 342], ludi in Lenaeo videntur fuisse [cf. Mommsen I. l
p. 338, qui haec dicit: »Ort der Feier war das Lenaeon«]; cf. etiam Wachs-
muth 1. L 1510,1.
^) cf. CIA. n 471 vs. 12 sq.
*») cf. Dio Chrysost. or. XXXI p. 386 (ed. Dindorf). Ibi simulacrom per
dies festos collocatum mansit; cf. Bergk 1. 1. III 39 adn. 122.
') cf. Mommsen 1. L p. 392; cf. etiam Bergk 1. 1. III p. 39.
') Et vetus simulacrum (Joavov äpyalov) Dionysi Liberatoris [c£ Pa»«-
1 38,8] et splendidum simulacrum ab Alcamene factum [cf. Mommsen p. 353].
*) Mommsen [l. 1. p. 392 (cf. p. 353)] quidem splendidum illud simu-
lacrum in theatrum latum esse opinatur; nam, ut ipsius verbis utar: »Man
wollte den Bündnem, den vielen Fremden überhaupt, imponieren, Alles sollte
herrlich und glänzend sein. Das Cultusbild war aber gewiss nicht hen'Uch
und glänzend« ; sed vetus simulacrum in usu fuisse equidem puto. Nam
cum vesperi illam pompam fuisse traditum sit, ea, quam Mommsen ^^^^
causa non probabilis videtur; accedit, quod pompa eaerimonia sacra fait» *"
quam, mea quidem sententia, xb äp)^aIov Joavov adhiberi fas fuit. [Vetustnm
igitur simulacrum pompa sollemni e Lenaeo in priscam aedem sacram iuxta
academiam sitam latum et relatum est (cf. Paus. 129,2; Hermann: »Gottes-
dienstl. Altert.'« § 59,7 sq.; Schoemann: »Gr. Alt.« 11 p. 442; Preller i»
Paulyi »Real-Encycl.c II p. 1063; Wachsmuth 1. 1. 1305,2; Preller: »Gr.
Mythol.« P p. 556 et adn. 1)]. Sed etiamsi in hac eaerimonia splendidum
illud simulacrum in usu fuisset, nihil fere discriminis esset; nam, ut Momm8e&
i\. 1. p. 392) recte dicit, illud simulacrum erat: >nur eine veredelt« Copie
des Cultusbildes«.
123
insit. Qaam nihil aliad nisi Instrationem significare equidem
opinor. Nam com praesentia dei theatram sacratum esset et
Bollemnibas libatioDibns ante commissos Indos factis^) deus
placatns esset, antistes sacrornm hoc loco spectacala iieri posse
fatas est
Similis igitnr causa contionis est, in qua cum populo agitur,
atmm iSsta e. c. remissionem debitorum rogaturo concedatur an
denegetur. Hanc enim rogationem illegitimam ferre non licet,
sed a limine ea reicienda est. Quam ob causam debitor, qui
idem capite deminutus h. e. impurus est, in comitiis supplicis
nomine sub tutela deorum verba facit et veniam rogationis
ferendae petit. Tum populus de ea re in maximo comitiatu in
suffragium it et venia demum rogatori tributa delictum illud in
rei publicae numen divinum commissum') expiatum est, quo facto
illi rogandi facultas fuit Atque ipsi dei eadem re violati lustra-
tionibus placati sunt^)
Cap« II. De contionibus, in quibus de aSslcL<; datione
actum est^)
Conciliorum populi duo sunt genera: alterum ordinariorum
') Cf. Bergk 1. 1. III 39 adn. 123.
*) In ea, quam protuli, re rogator duplici modo in legibus peccat;
nam primum quidem rogatio, quam ille laturus est, leges violat, deinde
antem potestas rogationum ferendamm ab homine capite deminuto abiudi-
cata est.
^) Idem de eis söllemnibus comitiis valet, in quibus civitatis donatio
rata fit. Nam antiquarum civitatum fundamenta in gentilitatis vinculo
posita erant, »quod gentium ac familiarum vinculum«, ut ait Schenkl : >Wien.
Stnd.« II p. 162 [cf. etiam ibid. V52], »cum a diis ipsis institutum existi-
marent veteres Graeci, sanetum id habebant ita, ut nefas haberent vinculi
illiüs iotegritatem ulla re imminui vel inquinari. Civium igitur iure is tan-
tnmmodo frui poterat, qui legitime parentibus civibus ortus cuidam familiae
esset adscriptus«. Nihilo tamen secius peregrini optime de re publica me-
riti civitate praemii causa populiscitis privis donati sunt Verum id et
deos et sacra rei publicae instituta legesque violabat. Quare lex fnit, ut
civitatis decretimi a toto confirmaretur populo, qui populiscito privo facto
omnia gentilitatis iura ad novum civem detulit.
*) Ea, quae de bis rebus expositurus sum, penitus fere ex reliquomm populi -
sdtomm privorum simihtodine collecta sunt, cum de ähsiaq datione paucissima
tradiderint scriptores veteres; cf. Valeton: Mnemos. n. s. XV p. 25, qui ci-
vitatis et impunitatis dandae »ritum et modum prorsus similia inter se et
eadem iiusse« dicit.
^124
sive legitimorum/) quae quattnor erant in singulis prytamis;^)
alterum extraordinariorum, qnae coDYOcabantor, si quid sabiti
acciderat.') Atque ordinariarum contionnm qaaedam cum con-
stitutis diebns ex lege habitae esse videntur, — imprimis antem
hnc pertinet Hecatombaeonis dies undeeimas h. e. primae cninsque
anni contionis dies^) — tum una quaeque certis remm generi-
bns destinata erat^) Aliae vero res nondnm praefinitae prj-
tanum programmate^) paucis diebus, antequam de iis in comitüs
agendnm erat, promulgabantur. Qnod de rebus, quae in extra-
ordinariis contionibus popnlo proponebantnr, non semper fieri po-
tuisse per se ipsum intellegitur.
Qnibus expositis iam indagemus, nimm de aSeiac datione
in ordinariis an in extraordinariis comitiis actum sit.
Ante omnia autem ea comitia, in qnibus de ipsa tcdu
danda agebatur, secernamus necesse est ab iis ordinariis, in
quibus rogatio proponebatur populo, ad quam ferendam rogatori
venia opus erat.'') Ac rectissime Gilbert [„Staatsalt." I p. 294]
ad hoc Privilegium irrogandum tribus contionibus opus fuisse
statuit: in prima rogator, qui e. c debita publica remitti vnlt,
supplex a populo petit, ut sibi in extraordinaria contione veniam
rogare liceat. Quod si populus concessit, deinde extra ordinem
contio convocatur a senatu, in qua rogatori de venia danda ant
deneganda cum toto populo agendum est. Venia maximo in co-
mitiatu data <|>if](pta|ia ii:' avSpi ratum est Postremo in ordinariamm
contionnm aliqua de debitis remittendis, ad quam rogationem
ferendam $dsiav dari necesse erat, verba facit rogator apnd po-
pulum.®)
*) Quas contiones Aesch. de f. leg. 72 vocat : exxXirjotou; xerafpiva? tx täv v6(«»v.
*) Primo cuique eorum conciliorum nomen xopta 6xxX-f]oia erat; cf.
Reusch: >de diebus cont. ord. ap. Ath.« in »dissert. phil. Argent. sei« ^I
62 sqq.; Gilbert I p. 269,1; Busolt § 189 p. 169,10; cf. etiam Valeton:
Mnemos. n. s. XVI p. 3 et adn. 2.
•) Haec concilia ooYxXYjxot ExxXir^oiai dicebantur aut xatdtxXfjtot, quia ra-
stici quoque in nrbem evocabantur; cf. Schoemann: »de com. Ath.< p. 289(1'«
Busolt § 189 p. 170,1.
♦) cf. Reusch 1. 1. III 57.
*) cf. Poll. Vni95 sq.; Hartel: »Stud.« p. 172.
•) de programmate cf. [Dem.] XXV 9; Platner: »Free. u. Kl.« 1353;
Gübert 1270,1.
^) Schoemann: »de com. Ath.« p. 332 sq. id non satis perspexit.
') Nee secus rem exposuit Valeton : Mnemos. n. s. XV p. 4. 14 et adn. 2. —
125^_
Ad quam Gilbert! sententiam examinandam iam accessarus
9am. Et de ipsa re quamqaam auctores nihil fere tradant, tarnen
pro certo dici potest reliquomm ^I^yj^ ia[idT(ov ii:^ avSpi irrogandomm
rationes, ostracismi habendi et civitatis donandae, simillimas
fiiisse atqne a&tac, quare omnia, qnae de illis tradita habernns,
in hanc transferre licet.
Ac primnm quidem de ostracismi habendi modo ac ratione
panca dieam. In prima sextae prytaniae^) contione quotannis
Mia autein eias ^iSsta^ dationis ratio est, cuius possessio per se ipsa
atilis est (v. supra in libro priore s. B): in hoc 6cdtia^ genere tertia illa, de
i^na supra dizimus, contio locum non habet; sed ne id quidem, utrum ad
banc SZtiav dandam duabus contionibus opus fuerit necne, utrumque ea ^^sta
simplici psephismate an soUemnibus senum milium suffiragiis tributa sit
icf. Mnemos. n. s. XV p. 2 et adn. 6] pro certo dici potest. Fidem pu-
i>licam quidem in una contione popnliscito decretam esse verisimillimum est»
idemque de impunitate indicibus danda, quam rem quam celerrime ezpediri
^portuisse recte dixerit quispiam, valuisse nonnulli oratorum loci huc per-
dnentes demonstrare videntur. [Exempla impunitatis fjLTiVoxat^ concessae le-
apwtur e. c. apud Andocidem de myst. 12. 15 et apud Lysiam Xin55.
Bztat etiam huius &Ma(; testimonium in oratione Andocidis secunda (de
reditu), in qua a populo SSeia petitur; at vero de restitutione tantum
prioris decreti hoc loco agitur (v. supra p. 12,1; ceterum orator illegitime,
ti. e. prytanibus pecunia corruptis, in contionem introductus est; cf.
Ifeier: »de bon. damn.« p. 188; v. supra p. d9,3), quare id testimonium
non satis certum est.] — Ceterum ea, de qua hoc loco agendum est, ratio
kSetog dandae haud scio an quarto demum a. Chr. n. saeculo in usum venerit.
^am utmm prioribus temponbus ex analogia ostracismi habendi populus
Eostav dederit an initio quidem ex consuetudine civitatis dandae simpliciorem po-
pulisciti privi irrogandi modum adhibuerit [v. infra p. 140 adn. l], disceptare
sequeo. Id unum constare videtur, inde ab initio veniam rogandi senum
nilium suffiragiis irrogatam esse. Quam SZziav iam quinto a. Chr. n.
laecnlo decretam esse nonnulla exempla docent. Ac primum huius privilegii
»rtiun exemplum in CJA. I32B extat, quem titulum anno 435/4 scriptum
sflse Eirchhoff quidem oenset (v. supra p^ 64 adn. 4); alterum in Patroclidis
[»opnliscito a. 405 facto, quod ab Andocide (de myst. 77 sqq.) traditum est.
^erum ex hia populiscitis nihil de äBciag dandae ratione coUigendum est
Y. supra p. 1 19 adn. 4 s. f.). Si autem populus Atheniensium in ahncf, irroganda
ömilitudinem civitatis dandae secutus est, quinto quidem a. Chr. n. saeculo
boc veniae rogandi privüegium in una contione - senum miUum suffragiis
latis — ratum est factum et quarto demum saeculo tribus (vel potius dua-
bus) oontionibuB opus fuit.
^) cf. Lex. Bhet. Cantabr. (append. ad Phot. ed. Porson) p. 672,13 sqq.
(ed. Houtsma Lugd.-Batav. 1870 p. 20); imprimis cf. de ostracismi habendi
temporibus et modo Yaleton: Mnemos. n. s. XYI p. 1 sqq. Ea, quae Philo-
126_
ante testarum snfFragia ferenda (ioxpaxof op{av) ^) in comitiis de-
liberatum est,^) ntrum illo anno testamm saffragia ferri oporterei
necne. Quodsi populns ostracismum habendom esse decreyent,
ad iustam ootpaxo^opiav in altera contione lege ant popnlischo
constituta convenit.^) Quanim contionam (vel soffiragii lau-
onum) prior secundum Aristotelem iTcixeipoxovfa^) vocatur, cniüs
concilii initio 7rpox£tpotov{a? actio est habita. Qnae vox qaid
significet, grammatici sie definiunt: ^poxsiporovEa est sufiragiom
de ea quaestione latum, ntrom populns senatns probnleuma sim-
pliciter accipere velit, an diseeptatio (oTid^^c) de eo fiat;^) qna
cum definitione vocabuli usus®) congruere videtur. Tarnen r^
choruB tradit: procheirotoniam ante octavam prytaniam habitam esse Yaleton
1. 1. p. 4 ita explicat, ut haec dicat: »in lege (sc. de ostracismo habendo)
additnm esse debuit, opinor, si in concilio xoptw sextae prytaneae epicheiro-
tonia ob aliquam causam facta non esset, eam habendam esse in concilio
xi>pi(}> proximo, i. e. septimae prytaneae«. Sed coniecturam probare dod
possum, quia in lege de hnyiiipoxoyici. vojmuv nihil buiusmodi scriptum est;
cf. Yaleton 1. 1. p. 4 adn. 2.
') cf. Platner: »Proc u. Kl.c 1389; Busolt § 192 p. 173.
') Ut lingua vemacula utar: »es fand eine Vorabstimmung darüber
statt«.
^) 'OoTpaxo<popiav usque in octava prytania habitam esse adhuc bominee
docti crediderunt; cf. Gilbert I p. 294; Busolt 1. 1.
*) cf. Lex. Rhet. Cantabr. (ed. Porson) p. 672,14; V. Boee: »Aristot
Pseudepigr.« (Lips. 1863) p. 437; Valeton: Mnemos. n. s. XV p. 362. STOwj.
*) cf. Harpocr. s. v. icpoxstpotovta (= Phot. Suid. s. v.), qui haec diät:
Ibixtv 'Ad-rjvy|Ot xotoöro ti ftY^^^^^» 6it6tav vrfi ßooX-v)^ icpoßooXtoodoY^^ «lofipT
Tou 81? T^v S^jp-ov 4j Y^H'"'!* icpo^spov Y^veroi )^6ipotovta tv rg ixxXirjoia itocspo»
doxei itepl tü>v itpoßouXcü^^cov oxit|^aod«i xhv Syj^iov, y| ^cpxtl zb icpoßooXtop;
Schoemann: »Antiqu.« p. 222; eundem: »de com. Ath.« p. 99; eundem: »Or.
Altert.« 1884; Perrot: »le droit publ.« p. 177,2; Gilbert 1 p. 276,3; BmoH
§ 190 p. 171,10; Valeton: Mnemos. n. s. XV p. 357. 372 sq. Alii aliter de
hac re sentiunt homines docti; sunt enim qui npoxtipoToviav ad ordinem earam
rerum pertinere putent, de quibus agendum sit in comitüs ; c£ Gilbert LI-"
Initio igitur demagogorum tm^^tipoxovta^ facta est npoxetpaxovtQi, quare grammA'
ticus Philochori verba exhibens [cf. Lex. Rhet. Cantabr. ed. Houtsma p* ^1
recte didt : itpoö)^8tpot6v8t jiiv b hrjp.o^ Kpb vf^ hrftor^^ icpocavsto^ *tX. ; cf. eti»Bi
Gilbert: Jahrb. f. klass. Phil. 1879 p. 239, ubi haec leguntur: »man konnte. -o
die zweite Abstimmung als die eigentliche x^^P^^^^°^ aufEassend, von der
ersten als von einer itpo)^«tpotovta sprechen, und in diesem Sinne ist die «p^
X^poTovia an den bekannten Stellen über den Ostrakismus zu verstehen«. ^
quae Valeton: Mnemos. n. s. XV p. 407 sq. dicit, probare non possum.
•) cf e. c. Dem. XXIV 11 sq.; Aeach. 123.
^2T^
aliter exposnit Gnilelmns Hartel,^) qui coniectayit Tcpoxstpoxovfav
idem significare quod nostris temporibus, ut recenti nomine ntar:
^erste Lesung", idqae copia satis larga titulorum allata recte
<lici stadoit demonstrare. Sed hanc sententiam imprimis Gilbert^)
impagnabat et postea Miller') iastis argumentis. . Qnae res hnc
qaoque pertinet, eam Hartel opinionem snam cum aliis rebus
tum ostracismi habendi ratione probare voluerit. In hac enim
Actione ille quidem secernit, ut ipsius verbis utar: „erste Lesung*"
vel ^ Vorabstimmung" et „ Schlussverhandlung". ^) Sed ne id
quidem viro doctissimo argumentum praebere potest, cum haec,
^^ qaa sermo fit, actio non Tcpo- sed iicixsLpoxo'^iT.i; nomine vo-
<^tiir; at etiamsi hac in re ^rpox^ipoiovia iusta esset appellatio,
^i^ae illam notionem haberet, tarnen multum differt inter ^iifi<j\ija.
^^' avSp( et Simplex populiscitum. Neque magis ostracismi ha-
^nii ratio sententiam Hartelianam confirmat Etenim prior illa
^Ufiragii latio nnllam aliam yim habet, nisi quam supra diximus
nVorabstinunung*', quibus in comitiis deliberabat populus, utrum
^oipaxofpopiav habere oporteret necne. Senatus igitur constituto
tempore probuleuma ad populum tulit, qua re de ostracismo
liabendo cum populo agendi facultas est data. Si autem populus
oaipaTwxpopiav decreverat, in extraordinariis comitiis^) testarum
saffragia in foro a populo tributim lata sunt. Itaque aperte
prior suffragii latio (iTciystpoxovfa) vel actio et iusta propriaque
testarum suffragia (öatpaxo^opia), nullo autem verbo duae actiones
distinguuntur.
Sed ut ad rem propositam revertamur, num in veniae quoque
datione duas eiusmodi contiones statuere liceat, indagemus.
Gilberti et Valetoni exempla secutus^) simillimam horum fj^r^yt-
o[idta>v sTc' ov^pi condicionem puto fuisse. Itaque si quis e. c. aut
') »Studien üb. att. Staatsrecht u. Urkunden wesen« p. 180 sqq. 202 sqq. ;
eundem in »Wien. Stud.c I p. 269—294.
*) cf. Jahrb. f. klass. Phil. 1879 p. 237 sqq.; ibid. 1880 p. 529 sqq.
•) in commentatione : »de decretis Att. quaest. epigr.«; cf. Busolt § 190
p. 171,9.
*) cf: Hartel: »Stud.« e. c. p. 180; »Wien. Stud.« I p. 282. 290.
*) Yaleton quidem: Mnemos. n. s. XVI p. 6 contendit: »ostracophoriam
ex lege habendam fiiisse die proximi concilii, postquam accepta esset itpo-
XetfOTovia«. Causae, quas ille affert, gravissimi momenti esse mihi videntur,
aed oum yera sit eius sententia, pro certo dicere non audeo.
*) y. supra p. 124 et adn. 8 initio.
128
sibi aut alii restitutionem a populo petiturns erat, snpplex is
senata deinde in comitiis ordinariis orabat, at populas in ma-
ximo comitiatu veniam rogationis ferendae sibi daret; qnod %\
populns concesserat, veniam dandam aut denegandam esse in
extraordinariis comitiis ad id convocatis decrevit; et venia demiini
impetrata restitutionem a populo petere licuit. Quarum contionnm
prima et altera congruunt cum iTci^etpotovCcf et iaxpaxofopvj^ quibns
4>TjyiO|jLa in' ävSpi ratum fit.
Postremo etiam civitatis donandae soUemnitates^) cum aSsis;
datione habent similitudines.^ In comitiis enim ordinariis, post-
quam senatus rogationem sive petitionem probuleumate instmxit^
civitas alicui peregrino bene de re publica merito decemitor.
Quo facto id psepbisma in altera contione, plerumque in prima
proximae prytaniae,') cui ut minimum sex milia civium iiiter-
essent, lex erat, occultis suffragiis comprobandam fuit Deniqae
civitatem a toto populo decretam prioribus quidem temporibns
^poLfxi ^apavö[ia>v antiquare licuit, posterioribus autem temporibns
Soxtfiaata novorum civium in iudicio heliastico facta est. Tum
- - — - - ,
^) quae quarto a. Chr. n. saeculo valuenint; antea antem civitas rmo
psephiamate populi decreta et rata facta est, quod populiscitum fpa^t '^*
vofjuuv abrogare licuit heliastis; cf. Busolt § 154 p. 139 et adn. 7.
') De civitatis datione cf. [Dem.] LIX 89 sq.; Gilbert: »Staatsalt.«!
p. 176.
•) Tempus concilii semper populiscito constitutum est; cf. Valeton*.
Mnemos. n. s. XYI p. 5. Formulae, qua in titulis Atticis haec suffiragii ^'
tio significatur, semper fere hoc additum est: tl? rriv KpiuTYjv sxxX-r^av; cf-
Mnemos. n. s. XV p. 25 et ibid. XVI p. 5; Buermann: Jahrb. f. klass. Phil*
Suppl. X p. 358 sq. Idne ad extraordinarias an ad ordinarias contiones tir
ferendum sit, non satis liquet. Sed id nullius momenti est, si quidem senoiQ
milium sufifragii latio non specialis ^xXiQaia Aiit, id quod Valeton coniecü
(v. etiam infra cap. III p. 138 adn. 2). Quod si verum esset, illae snf-
iragii lationes in comitiis ordinariis extra ordinem fierent. Id autem videtor
constare, haec civitatis decretorum verba non ad primam, sed ad alteram
contionem pertinere, cum haec formulae probuleumaticae verba: to6c icpo-
^pou^ ot äv XäyioiOi itpoe$p8uetv (icpooafaYBiv xbv 8«lva) ilq t-Jjv icpuirrjv fixuX-rjotav
(xal) )(p*rjfiaTioai icepl tootüdv xtX. ad contionem senatus consessum sequentem
pertinere existimem [aliter sentit Hartel] ; cf. Gilbert : Jahrb. f. klass. Phil. 1879
p. 229; Blass in I. Mülleri »Handb. d. klass. Altert.- Wiss.« I (1886) p. 453,
qui haec dicit: »Die Worte der probuleumatischen Formel: «k ^v icpoyrfjv
IxxXrjotav bezog Hartel auf die nächste nach der beschliessenden ixxXiQoia...;
Miller hingegen mit anderen auf die nächste hixXir^ota nach der RatssitKung
[>de decretis Atticis« p. 34: ad comitia senatus consessui proximal«.
129
emiim civitatis decretam ratum fiiit.^) Atqne prior qnidem
ontio cum ea conferenda est, in qua qnis snpplex') petit, nt po-
iqIqs de venia danda convocetor. Deinde antem popnlns in
Itera contione nt iSeiav irrogat ita civitatis dationem confirmat.
^ostremo e. c. et capite deminatns restitutionis rogationem fert
i civitas a popnlo tributa in iadicio examinatur, ntqne re-
titotionem denegare ita Ypa^'Q zapayö^M^ ant Soxifiaofo^, si contra
eges data est, civitatem abrogare licet.
Ex iis, qaae exposuimus, aSefac dandae actionem satis diu-
inam fdisse intellegitur; sed in iis rebus , qnae hnc pertinent,
aululam morae non noxae fnit.^)
Duas igitnr contiones ad ipsam veniae dationem necessarias
atcendas esse demonstratum est Quaram alteram PoUux [VIII 96]
lictim attingit bis verbis: 'q d& de*jTspa £xxX7]ata (sc. xffi jcporaveiag)
^Toi Totg ßo)Xo{iivoiC9 IxeTTjpfav O^iiivotc, Xi^etv a8eä)C icepC xe xwv
^v xai xö>v SY]pLoa(a»v, qaae Schoemann [„de com. Ath." p. 158]
tine vertit bis: „In secnnda ecclesia contio dabatur iis, qni
>plici ramo proposito de privatis ant pnblicis rebus dicendi
liam poscebant**.^) Quaeritur autem, utra contionum PoUucis
'bis significetur. Vocabulum aSecoc (h. e. impune) hoc sane
nificare potest: „venia impetrata"; at vero rogator veniam
Adam impetravit, quam ob rem supplex orat, at verba: txs-
^lav d>s(iivotc demonstrant Haec igitur contio, quam Pollax dicit,
Da, in qua venia data est, non sequitur: nam in hac, post-
am veniam supplex impetravit, ultro ei licuit impune rogare;
d oSccoc dationi antecedit, quare PoUucis verba ad priorem
•ntionem pertinent,*) in qua rogator impunitate verba faciendi
*) Cf. e. c CJA. n 51. 54. 800. 397. — De bis rebus in cap. III copi-
Q8 agetur.
') nam de rebus quibusdam: vofio^ oüx 6ä Xi^stv oöSi )(pYjjxaTtCstv, ut ait
mostbenes XXIV 46; cf. Valeton: Mnemos. n. s. XV p. 4 et adn. 4.
') Impunitatem enim indicia delaturis acquirendam, quae res maximi mo-
ntd et sicut eiaafYsXia quam celerrime expedienda erat, huc non pertinere
isimile est (v. supra p. 99 adn 3). Id etiam Platner: »Proc. u. Kl.«
43 intellegit, cum impunitatem indicibus, ut ipsius verba usurpem, »ohne
ondere Förmlichkeiten« dare licuisse dicat. Atque ne id quidem, num
nia aScto^ genera senum milium suffiragiis irrogata sint, pro certo scimus;
Valeton 1. i. XV p. 2.
*) cf. Perrot: »le droit public« p. 38.
^) Ad aliam autem (tertiam sciÜcet) contionem Gilbert Pollucis verba
9
130
utitnr propterea, quod in tutela deorum est. Tum contionatar
ille apud populum non (i^x' aSstac*) vel aSetac Sodsiatj^*) L ^-
cum populi venia, sed in aSsfq^*) ut videlicet in proxima extr»^
ordinaria contione SSeiav impetret Quae cum ita sint, PoUnci^
loco, quem protuli, in secunda cuiusque prytaniae contione —
erat autem ordinaria — *) supplicibus veniae impetrandae caus^
populum adire licuisse edocemur.
Quaestione absoluta nunc iam exemplo iSüa^ dandae rati*
onem illustrare conabor.
Capite deminutus ne in comitiis verba faciat neve resti-
tutionem petat, lege interdicitur. In secunda autem cuiusque
prytaniae contione ordinaria illi supplici cum ramis oleae in ara
aliqua considere et hinc sacrosancto dei tutela facto impane
de suis rebus verba facere licet, ita quidem, ut venia rogandi
sibi concedatur. Antea enim ne supplex quidem ipsius restitn-
tionis rogandae potestatem habet. Primum igitur hoc tantmn
petit a populo, ut prytanes populum extra ordinem convocare
iubeantur aSsCac dationis deliberandae causa. Deinde in eitra-
ordinaria contione populus in suffragium mittitur, utrum supplici
venia rogationis ferendae danda an deneganda sit. Quodsi po-
pulus maximo in comitiatu et occultis suffragiis SSstav concessit,^)
tum demum in contione aliqua ordinaria^) de restitutione in in-
tegrum cum senatu populoque agitur.')
Ceterum Pollucis testimonium, quo demonstratur contionum or-
dinariarum unicuique certas res constitutas esse, quamquam Benscb
pertinere dicit; cf. »Staatsalt.« I p. 294 et adn. 1; contra cf. Valeton:
Mnemos. n. s. XV p. 4. — Congruunt igitur inter se hoc condlium et illud,
in quo iicix'tporovia demagogorum est habita; utrique enim certum tempos
lege destinatum fuit; cf. de Imxcipotoviou; tempore Valeton: Mnemos. n. s.
XVI p. 1 sqq.
') cf. e. c. Thuc. VI 60.
*) cf. e. c. Dem. XXIV 46.
*) cf. Schoemann: »de com. Ath.« p. 334. — Oncken: »Staat»!.* ^
p. 626 Yocabulum 8i$8d>( non apte Germanice vertit verbo: »rücksichtslos**
*) De his V. supra p. 123 sq.
*) cf. Dem. XXrV 45. 46.
^) cui num semper tempus praestitutum sit a populo, inoertum est
0 Schoemann: »Gr. Alt.« 1399 suffiragium senum milium, quod ft^
£$tiav dandam pertinet, per errorem in ea contione latum esse statuiti ^
qua de poenae alicuius remissione agitur; cf. etiam eundem: »Antiqn. itff*
publ. Gr.« p. 225.
Udissert. phiL Argent. sei." III 71 sqq.] in SQspicionem vocavit,*)
^men res ipsa non in dubio est, quin programma ordinariarum
s^ve legitimarum contionum praefinitum fiierit.*) Dubitari sane
Potest, num de aSstcf danda in seeunda contione actum sit; sed
^Setac dationem in numero negotiorum pnblicorum lege prae-
finitorum*) fiiisse videtur constare.
Cap« IIL De senatus in aSsta? datione functionibus.
In re publica Atheniensium permulta iura et potestates ad
senatum delata ftierunt, quae onmes fere res complexa sunt;
Qt Bnsolti verba mea faciam: senatus summum coUegium fuit,
qnod totam rem publicam rexit atque administravit^) Itaque
anctoritas senatus multum valuit in legislatione, in rebus ad
aerarium et rei publicae administrationem pertinentibus, in pu-
blicis negotiis cum exteris civitatibus gerendis, in omnibus de-
niqne rebus, in qnibus ille negotia publica ex legibus procuravit^)
Senatus igitur, ut nostrorum tempomm res cum illis conferam,
quasi summus rei publicae cancellarius est, qui in grayissimis
rebus una agit cum contione populi xb xöpiov t7j<; iroXtxEtac te-
nentis. Quin etiam tanta senatui potestas fuit rei publicae
gnbemandae, ut dixerint quidam coUegium summam potestatem
tenens Athenis contionem una cum senatu (ßooX-^v xal bcx^TjaCov)^)
') Cf. Scboemann: »de com. Ath.« p. 32; Perrot: »le droit publ.« p. 38;
Heyse: »de legat. Att.« p. 65; Miller: »de decretis Att.« p. 34,1.
') etiamd concedendum est praet-er legitimas res etiam de aliis in bis
contionibus agero licuisse; cf. Reuscb 1. 1. p. 72. 77 sqq.
') De civitatis quidem donatione agebatur tempore lege praestituto;
velut in CJA. II 309, in quo titulo civitas peregrino cuidam decemitor,
haec legnntur: [.. .2kav al *r^pai I^YixoioJiv [a]l Ix xoö v6p.ou )^[|xaTt<3ou irepl
icoXitsia^ (?)... Atque idem in ostracismo babendo de feirt^^stpotovta^ tempore
yaluit.
*) Busolt § 183 p. 165 dicit de senatu : »Er war die böcbste Regierungs-
und Verwaltungsbebörde« ; cf. § 48 p. 44.
^3 De titulis Atticis ad senatum Atbeniensium pertinentibus nostris
temporibus agere coepit: Heydemann: »de senatu Atben. quaest. epigr. sei.«
in »dissert. pbil. Argent. sei.« vol. FV.
•) Ut lingua vemacula utar: »die Körperschaft, welche die souveräne
Staatsgewalt in Händen hatte«; Busolt § 48 p. 44 haec dicit: »Der Rat re-
präsentierte mit dem Demos die oberste Staatsgewalt«; sed xb xupiov penes
solum populum est vel, ut Germanice sententiam dicam: »Souverän ist allein
der Demos«; v. infra p. 138 sq.; cf. etiam Perrot 1. 1. p. 35 sq.
9*
faisse. Atque re vera psephismatis legitimis ratisque prae-
scriptum est hoc: SSo^sv rg ßoDX'g xal zC^ ^"^V^ ^on secus ae
si in fine maltorum titulornm legimus: i^ ßa>Xi] 6 Sr/[io?, nomm
snbscripta cancellarii et populi ipsins. Quocam congraunt ea^
qnae senatui in comitiis de populiscitis perficiendis fnerunt, ne-
gotia: conYOcavit contionem populi, res, de quibus in comitÜB
deliberandum fuit, constituit easque populo ante comitia pro*
grammate promulgatas proposuit.^) Praeterea autem ad popnlnm
quidquam deferri vetitum erat, nisi quod ante a senatu pertrac-
tatum et probuleumate^) instructum esset, ^) ex Solonis^) lege^
quae iussit: [Tt]v ßGoX-^v] 7C(>oßoDXsüstv . . . toö 8t5[j.oo xal |it^^ lav
aTcpoßoüXeoTov sie bcK^Yjaiav slatpdpeaOat.^) Tarnen praeter ceteroB
Miller [„de decret. Att^] recte demonstravit non semper „necesse
faisse eundem (sc. senatum), quid sibi de singulis rebus placeret^
populo exponere et suadere, quid faciendum esset ^) Saepe
enim senatus satis habuit'' — neque ea posterioris aetatis li-
centia fuit^) — „rem ita ad populum ferendam decrevisse, nt
quivis civis quod videretur rogaret**/)
Atque operae pretium est nunc iam anquirere, quibus se-
natus in aSetac datione muneribus functus sit. Cum autem de
hac re a scriptoribus nihil fere traditum sit, rursum ex aSsiac cuu^
öaTpaxia[i.(j) et nohidr^ similitudine res, quam proposuimus, colU'
genda est.
^) Upo-fpaiLiLa legitur e. c. in CJA. II 61; cf. Busolt § 182 sq. p. 165 s^^'
■) cf. Harpocr. s. v. irpoßoüXsüfjta; Phot. 8. h. v. ; I. Bekk^: Anecd. Gr"^-
289, 26 sqq.
*) cf. Schoemann: »de com. Ath.« p. 158; Miller: »de decret. Att.« p. "^^
*) cf. Plut. Sol. XIX. Num autem lex Solonea fuerit, nuper ü. Koehlff'^^'
in dubium vocavit; cf. Busolt § 128 p. 117.
*) cf. Dem. XXIV 11; Petit: »Leges Atticae« 112,2 p. 198; Schoemann -
»de com. Ath.« p. 95 sqq.; Miller 1. 1. p. 7,1; Busolt § 183 p. 165,9.
*) cf. Gilbert: »Staatsalt.« I p. 276,2. Loco wpoßoaXsufiato^ conscript^*-
senatum res propositas saepe ad populum (oratione) detulisse dicit Gilbert l -
1. I p. 275,5; cf. etiam ea, quae exposuit L. Schmidt: »de auct. icpoßooXsüjiatc
in rep. Ath.« (Ind. lect. Marb. 1876^/7).
^) Nam hac occasione senatus auctoritate omnino neglecta res ad po
pulum deferebantur; cf. e. c. argum. II ad Demosthenis Androtianam p. 592;
V. supra p. 77 sqq.
*) Haec formula probuleumatica patet ex CJA. II 168; cf. Gilbert 1276,2?
Busolt § 190 p. 171,9.
133
Initio quidem dubites, num omnino senatus in venia danda
na cum populo egerit. Cum enim populus in bac re gra-
issimum ins snmmamqae potestatem exercuerit, senatns autem
)ö mplm particeps non ftierit/) oritur quaestio, nom senatni
tiam baec aSsloc dandae rogatio probuleumate (cuius vide-
cet antiqnandi popnlus semper potestatem babuit)') instrnenda
terit. At, inquies, illa, quam supra attalimns, Solonis lex')
olata esset, si eiusmodi psepbisma probuleumate senatus antea
>n comprobatum ad populum latum esset. Verum id ipsum,
10 tempore eontio populi non a senatu, sed ab aliis magistra-
)a8 convocata est, interdum videtur accidisse. Constat enim
^etoribus in rerum angustiis quoquo tempore') ins eum populo
^endi fuisse, sive per piytanes illum convoeari iusserint prae-
res,^) sive ipsis contionem conyocare lieuerit. Nam eum Thucy-
des [II 59] de Pericle dieat: S6XX070V irotijaac (Ixt S* loTpan^Yet),
im prytanes bae oeeasione eum adiuyerint, dubitari potest.^)
tque idem ex psepbismate patet, quod extat apud Demostbenem
^VIII 73], ubi legimus: SxxX-rjotac ooyxXtjxoo otcö oxpanj^wv.^) Quod
•iie in summo tantum rei publieae periculo, velut bostibus in
^eam invadentibus, fieri potüisse yerisimile est.^) Omnino
') Cf. L. Schmidt 1. 1. p. HL
*) cf. Gilbert I p. 278 et adn. 2; Miller: »de decret. Att.« p. 42.
•) quam legem Hartel: »Stud.« p. 181 gravissimam iuris publici Athe-
^^^om significat, non secus ac Miller, qui 1. 1. p. 54 haec dicit:. . . »legem
^Jn snpremam et sanctissimam in iure publico Atheniensium habitam esse
^inrns«.
*) cf. e. c. CJA. I 40,54 sqq.: oov[e]xä^ 8i notlv T[a; hcuX-rjota];, io); fiv
^*?]*X^» ÄXXo 8i icpo)^p7jjia[ttoat toütü>]v |i"r)8sv, ^^fifJ**'] tt ol OTpatir)[Y]ol
^>ca[t].
») cf. Dem. XVm37. 164; Thuc. IV 118,14; CJA, II 439 (ad hunc ti-
>iin cf. Hauvette-Besnault: »Les Strat. Ath.< p. 125; Gilbert 1.1. 1 p. 279,2).
«) cf. Thuc. II60; cf. etiam Plut Phoc. XV; Diod. XVI 84. — Convo-
^onem populi senatu auctore a praetoribus fcictam esse putant Hermann:
T. Alt« P § 128,6; Schoemann: »Gr. Alt.« 1383; Gilbert I p. 222 et adn. 6.
U homines docti (cf. e. c Perrot: »le droit publ.« p. 37,5. p. 58; Busolt
I79 p. 163,6; Hauvette-Besnault 1. 1. p. 124) etiam eam contionem, cuius
HC. II 59 mentionem facit, per prjtanes convocatam esse contendunt
^) cf. etiam Dem. XVIII 37. 75; Schoemann: »de com. Ath.« p. 102 sq.
' hac re cL imprimis ea, quae disseruit Hauvette-Besnault 1. 1. p. 124 sq.
") Perides praetor contionem convocavit, ut animos sedaret, id quod
^ periculosissimis temporibus fieri non potuit ; cf. Thuc. U 59 ; Hauvette-
!snault 1. L p. 125.
134
Hauvette-Besnault quidem [„Les Strat^ges Athöniens" p. 125] i^
praetorum ius senatus populique convocandi perpetuitate et assi'
duitate^) habiti senatus irritum factum esse dixit Sed etiamsi
alias quoque^ ipsis praetoribus licuisset contionera convocare et
rogationes probuleumate non instructas ad populum ferre, tarnen
id huc non pertineret. Itaque, ut ad rem propositam transeam,
in venia danda senatum una cum populo egisse demonstrabo,
ita quidem, ut id in utraque contionum,^) quae ad veniae dationem
opus erant, nequaquam factum sit.
lam vero indagemus, quae functiones senatui fderint in iis
conciliis, in quibus populiscitum privum i.Se[a<z irrogatum est; ac
primum quidem in ea contione, in qua quis supplex rogat, ut
sibi liceat in extraordinariis comitiis $§eiav a populo petere.
Haec contio si non secunda, ut PoIIux tradit, tamen ordina-
riarnm aliqua est, cui res, de quibus agendnm est, lege prae-
finitae sunt. In qua contione senatui rogationes ad populum fe-
rendas semper probuleumatis comprobandi potestatem Aiisse per
se ipsum intellegitur et pro certo habendum opinor, etiamsi
plurimi interfuit prytanes programmate promulgato contionem
convocare, utque rerum disceptatio et deliberatio fieret, curare,*)
Tamen plerumque et iustum senatus probuleuma statuendnm
puto et, ut supplex, antequam in comitiis verba faceret, utique
senatum adiret,^) legitimum fuisse. Similis est slaa^ifsXia; ratio,
*) Ut ait Hauvette-Besnault 1. 1.: »(par la) permanence du conseil*.
*) id quod Hauvette-Besnault p. 125 in dubium vocat.
*) V. supra cap. II.
*) Schoemann: »Antiqu.« p. 222 adn. 7 nullam senatus auctoritatem
perscriptam esse putat, »si tantummodo in Universum edictum esset, de
quibus rebus cum populo agi liceret, e. c. in magistratuum mysipotovwi;«.
•
Cf. etiam [Dem.] XXV 9. — Posterioribus temporibus ex titulo Attico, qoi
eztat in CJA. 1X472, prytanes (vs. 12 sq.) cum ob alias causas tmuobhaDC
laudantur, quod: sitejt]eX'f|^oav . . . rrj; oüXXo[y'?)? ttj«; te ßGoX-yj^ xal ToöS-ryji«)...
*) Id enim ut ante omnia ordinaria populi concilia fieret, lex fuit; d
e. c Dem. XXIV 48. Is igitur, qui äSstav a populo petiturus est, prindpio
in senatu supplicandi caerimonia usus (cf. Valeton: Mnemos. n. s. XV p. ^)
verba facit. — Ceterum quae Preller: »Gr. Mytbol.« 1*425 dicit: »(Das Pry-
taneion) war die Stätte .... der Gemeindeberatungen und die der Schute-
flehenden, wenn sie den Schutz des ganzen Staates in Anspruch nahmen«.
ea de posteris quidem temporibus nequaquam valent [de prytaneo cf. Gilbert
»Staatsalt.« 1 118,2; Hagemann: »de pr}^taneo« Vratisl. 1880; de curia cf. Gilbert
1 259,1]. Nam Clisthenis iam aetate xotvY] eaxia in tholum translata. est, uli
135
quam etsi in rebus gravissiinis delatori statim ad populum^) de-
ferre licnit,') tarnen contio, cnm elaa^^eXCav accepisset, ad senatum
reiciebat, qui probuleumate rem instrueret*) Atque etiam wpo-
ßoXd; in comitiis, quae ex lege in templo Dionysi habebantur,^)
per ipsos prytanes ad populum delatas esse lex a Demostbene
[XXI 8] commemorata demonstrat^)
Hoc igitur utique videtur nobis tenendum, supplicem, ante-
qnam verba faceret in comitiis, senatum adire necesse fuisse,
qnae sententia et äatpaxiaiioo et 97oXtrsicx<; comparatione probatur.
Neque enim dubitari potest, quin etiam in ^;:txeipoTovC<f in
prima sextae prytaniae eontione babita a senatu TrpoßooXsotia saepe
certis consiliis instruetum ad populum delatum sit, quod docuit,
quae sit ostraeismi habendi causa. Atque etiam eos demagogos
nobiles, quorum nimia potentia et opes timendae essent quosve
ob eam causam expelli e civitate oporteret, in illa eontione no-
minatos esse nonnuUi homines docti putaverunt,^) quamquam id
pro certo dici non potest. Aliter autem Valeton') de hac re nu-
prytanes quotidie sacrificabant, cenabant, consilia habebant ; cf. Schoell : Hermes
VI 28 sq. ; Hagemann 1. 1. p. 28 sqq. — In ipsa curia (ßoüXeürr]pitij) xotvrrjv
itmav fuisse Bursian: »Geogr. v. Griechenl.c I (Lips. 1862) p. 282 putat; v.
snpra p. 112 adn. 3.
*) cf. Busolt § 192 p. 173,5.
*) Plerumque sane delationes (elcaY^eXta:), sicut indicia (p-r^voost;), ad se-
natum ferebantur; cf. Arist. Eqn. v. 300; Isoer. XV 314; Gilbert I p. 291
et adn. 3; Busolt § 182 p. 165,1. § 185 p. 167. § 197 p. 178.
*) cf. Xen. H. Gr. 17,7. Idem fieri potuit de aliis rebus in ipsis co-
mitiis ad populum latis; v. supra p. 78 adn. 7; cf. etiam Schoemann: »de
com. Ath.« p. 205 (aliter sentit de hac re Platner 1. 1. I p. 370 sq.).
♦) cf. e. c. Dem. XXI 9. 11. 175; Isoer. XV 314; Keusch: »de diebus
cont. ord.« p. 4.
*) cf. Schoemann: »de com. Ath.« p. 238; eundem: »Gr. Alt.« I 395.
»In comitiis«, ut ait Schoemann (»de com. Ath.« p. 238), »actor adversarium
produxit, et post propositam a prytanibus icpoßoXT|V uterque (et is qui aecu-
sabat et is qui accusabatur) verba pro se ad populimi fecit«. DpoßoXTj sane
in magistratus (quam Schoemann: »de com. Ath.« p. 231 tantum in emx^t-
potovtaci: magistratuum factam esse contendit) iusto probuleumate senatus non
comprobata ab ipeo actore ad populum deferebatur; sed icpoßoX-r) ista cum
poenae irrog^tione non coniuncta erat, neque populus ipse ulla poena
reum affecit, sed post illud comitiorum praeiudicium rem heliastico iudicio
cognoscendam et diiudicandam commisit; cf. Schoemann: »de com. Ath.«
p. 239; Gübert I p. 289,2; Busolt § 192 p. 173. § 209 p. 186.
•) cf. Schoemann: »de com. Ath.« p. 243 sq.; eundem: »Gr. Alt.« 1 398. —
De candidatorum tabeUa, quam Meier statuit, omnino non cogitandum est.
*) Mnemos. n. s. XV et XVI.
136
perrime egit, qui baec studet demonstrare: „lirtxstpoxov{av (de*
magogorum) qaotannis (constitato tempore) in concilio habits0^
esse, neque eam contra legem potuisse impedire senatum, si in-
senatu nemo rogaret de l7n)(6ipoxovC<f habenda**;^) quare probo.^
leoma senatos statuendnm non esse,^) immo vero „nollam de e^
re (b. e. de ostracismo) faetam esse senatas auctoritatem, nallao^
in concilio institutam esse deliberationem publicam''.') QnanE
sententiam cum aliis argumentis tum ex ratione ^Tcixetporcoviuv
babendamm et notione ^Tn^etpotoviac vocabuli^) confirmare Valeton
studet Atque id quidem, quod disseruit ille de „^3:tx6tpoioviaic
äiTrpoßooXeoxotc^^): legem Soloneam de senatus proboleomate hac
re non violatam esse,^) non improbabile videtur. Tamen equidem
id non rectum esse puto, quod Valeton statuit, in illa scilicet iinyESfo-
Tov[o( sine ulla suasione vel consultatione populum interrogatom
esse: icötspov Soxst t6 Sotpaxov ela^ipstv ri (ii^; quod si verom
esset, de ostracismo, ut ita dicam^ nullo verbo facto populos in
sufiragium missus esset. Nam äoxpaxo^opla ipsa re vera nihil
aliud nisi suffragii latio ftiit, ut postea demonstrabo. lUud aatem
abborrere videtur a vero sapientis legislatoris consilio, qui pro-
bibere voluit, quominus saepissime populus potestate data per-
verse uteretur. At, ait Valeton, „causa. . . , cur adeo metuendus
ftierit ostracismns, baec est, quod regebatur affectibus et cnpidi-
tatibus populi sine ullo consilio*'.'') Verum id non democratiae,
sed ocblocratiae proprium esse mibi quidem videtur. Etiamsi
autem concedendum esset disceptationes vel suasiones de ostra-
cismo babendo in l7rtxecpotov(<f non factas esse,^) tamen probn-
leuma a senatu factum esse pro certo babeo, id quod res st
minima, quam ipse confert Valeton,^) demonstrat, iirr/etpoxovd
scilicet Tä)v vö(i.a>v. Cuius rei senatum participem fuisse com
*) Cf. Mnemos. n. 8. XV p. 363.
*) cf. ibid. p. 365. 406.
») cf. ibid. p. 365.
*) cf. ibid. p. 370 sqq.
») cf. ibid. p. 372 sqq. 376.
*) cf. etiam Schoemann »Antiqu.« p. 222 adn. 7; v. sapra p. 134^
adn. 4.
') cf. 1. 1. p. 420.
•) Quam sententiam equidem probare non possum; v. supra p. 126 Ct
adn. 5.
•) 1. 1. p. 380 sq.
137
ilii docaenint tum praecipue K. SchoelU) Sicut igitur in ^m-
retf^iovfav x&v vö(i(i>v habendam, ita in Im^stpotoviav demagogomm
eoatns probnlenmate opus est, quod in prima contione sextae
lytaniae populo proponitur. Tum popnlus — disceptatione
cta, nt opinor, — senatus probulenma accipit aut antiquat, h.
ooTpaxofopCav haben iubet aut vetat
Qnoquo modo antem illa res se habet, ntique ratio, quam
prima eamm, quae ad aSeCac dationem habendae sunt, contio-
a adhibitam puto, alterins popolisciti privi, h. e. civitatis do-
tdae, simili tadine comprobatur, de qua nunc panca disseram.
In iis enim comitiis, in quibns de civitate tribnenda primum
bstur, senatns ad populum probnleuma ferret necesse fiiit, ita
i^m, nt nullo modo prorsns liceret in comitiis civitatis dandae
^tionem ferre, nisi ea rogatio sive petitio antea in senatu
probnlenmate instructa esset Qnod decreta TcokxeCac, quae
X, aperte demonstrant, in quibns semper formnla legitur,
eenatns rogationem probnlenmate comprobatam ad popnlnm
i^fj^iod'ai rjj ßooX-g tox icpoiSpoo^ d äv Xij^cöot irpoeSpsoetv
[v irpcorr^v btxXrplav (vel elc r^jv Iztooaav hxkririiav) Tcpooar^a-
"rtv &tva elc TÖv 8i)|iov xal ypr^'^axinca irepl oÄtoö, ifvcoinrjv &
^^'^tXXEodai tfj< ßooXiJc elc xöv S-^Jjiov, oti Soxsi Tg ßGoX-g xtX.*)
^4^e secnndnm hoc solnm exemplnm etiam in ea contione, in
^& quis snpplex, ut aSsiac dandae causa extraordinaria comitia
>i^vocentnr, petat, probnleuma statuendum est.
Nunc ad alteram contionem, in qua de ipsa venia danda
^t deneganda agitur, nos vertamus.
Atque etiam in hac extraordinaria contione probnleuma se-
^tus ad populum delatum esse Gilbert [,, Staatsalt. ^ I p. 294]
^tat. Sed quaeritur ante omnia, quid in his comitiis maxime
terfuerit Senatus fuit, cum popnlus extraordinariam contionem
^nvocandam decrevisset, constituto tempore imperata facere.
V priore sane concilio et senatns ad populum probnleuma
srtis consiliis instmctum detnlerat et in ipsa disceptatione sup-
*) In Sitz.-Ber. d. k. Bayr. Acad. d. WissexLBch. (philos.-hist. Classe) 1886
. 127 sqq.
*) cf. e. c. CJA. n 51. 382. — Eadem formnla etiam in icpo5evtac decretis
gitur; cf. CJA. II 47. 50. De hac formnla probnleumatica cf. Hartel:
Itnd.« p. 166 sqq.; cf. etiam Monceanx: »Les Prox. Grecqnesc p. 12. 78 sqq.
138
plex causam exposuerat, cur SSecav dari iustum et ipsi populo
utile esset. Quodsi populus precibus illius commotus concesserat^
ut in extraordinaria contione de diSeiac datione sufiragia ferrentur,
omnia in eo posita erant, ut prytanes programmate promulgato coa-
tionem convocarent populumque in suffragium mitterent. Qnare
in bis comitiis neque iustum probuleuma neque diseeptationeDcm
fuisse censeo.^) Etenim prius concilium disceptandi facnltaten»^
dederat, extraordinarium re omni ratione et cogitatione pertrac —
tata ad id tantum constitutum erat, ut populus sufiragium inirei'
Atque primum quidem öatpaxo^optac — ut ipsum nome;
docet — rationem eandem fuisse nemo fere hominum doctonun es
qui dissentiat. Ad banc igitur oatpaxo^popiav id, quod Valeton d^
iirtyetpOTovtof exposuit, referendum esse existimo^): deliberationcDCÄ
publicam de ea re nullam fuisse neque in senatu neque in coa —
cilio populi. Senatus enim in iusta quidem actione et discepta—
tione una cum populo agit deliberatque, sed in sufiragii latiooe
populus solus auctoritate supremi collegii public! non coärcitus
summam potestatem exercet, qua usus aut ^oxpoxo^opiav habet
aut veniam dat aut civitatis donationem confirmat. Nam to
xoptov tffi TcoXiTstac nemo nisi ipse populus tenet,*) qui »<J
suum arbitrium summa populiscita priva rata aut irrita faeit,^)
^) Quam sententiam cum alii homines docti [cf. Wachsmuth: »Die
Stadt Athen im Altert.« I 538, qui haec dicit: »Für einzelne Akte des sou-
veränen Volkes, für die Vornahme des Ostrakismos und wahrscheinlich ßr
einige ähnliche Geschäfte, bei denen die Debatte wegfiel und einfach phylen-
weise abgestimmt wurde, (wurde die &y°P^ ^^ Versammlungsplatz benuUt)«]
tum imprimis Valeton : Mnemos. n. s. XV passim (cf. e. c. p. 27) probavertint.
•) Valeton quidem putat suffragii lationem senum milium »emper cum
concilio eodem die, sed alio loco habito coniunctam esse; cf. Mnemos. n. s.
XV p. 26.
^) Ad solam iaxpaxocpoptav c^rte haec verba pertinent [1. 1. p. 406]:
»Tertium argumentum (quo probatur nullas in ostracismo habitas esse deli-
berationes) certissimum inest in modo et ratione suffiragii testularum, quod
per scripturam fit«.
*) cf. Schoemann: »Gr. Alt.« 1373; cf. etiam ea, quae Valeton: Mne-
mos. n. 8. XV e. c. p. 390 sqq. 397 de voluntate populi attulit
*) cf. quae de bis rebus initio commentationis diximns; v. etiam supn
p. 131 adn. 6; praecipue cf. Schoemann: »Antiqu.« p. 100, qui haec didt: >..in
absolutis democratiis . . . senatus auctoritas aut nuUa est aut admodum ex-
igua , neque quidquam tarn certum est definitumque legibus, ut boq
plus ubique valeat populi arbitrium«. Quae verba ftSeta«; naturam potissimum
videntur illustrare (v. supra p. 7). Cf. denique Perrot 1. 1. p. 2 et adn. 1.
139
cmn alias senatus rem pnblicam gerat et administret secnndnm
decreta tfjc JxxXrioiac. ^)
Deinde autem is, qaem diximas, actionis tenor decretis :ro-
XiTstac, qnae multa extant, comprobatur. Civitatis enim dandae
ratio, qnam hoc loco uberias tractare lieeat, haec fuit.')
Si quis civium ex peregrinorum sive inquilinorum numero ali-
qaem civitate dignum putat, rem aut ipse aut per alium ad senatum
refert, qui probuleuma de ea re perscriptum per prytanes populo
proponit in eontione ordinaria, quo facto disceptatio fit, placeatne
populo Atheniensium hunc bominem civitate donare. Quod ita
factum esse in ^oXitetac decretis formula probuleumatica aperte
demonstrat^) Si autem populo civitatem illi impertire visum
est, non prius rata est donatio, quam populus in proxima eon-
tione^) praesentibus minimum sex milibus civium et uno eam
') Cf. Perrot 1. 1. p. 31 sqq.
^) Haue rem descripsit [Dem.] LIX89 sq. Praeclare rationem civitatis
irrogandoe exposuit Meier: »de bon. damn.« p. 57 sq.; Caillemer: »la natu-
ralis, ä Ath.« p. 13 sqq.
•) cf. e. c CJA. II 51. — Hoc loco strictim de formula probuleumatica,
quae in paucis icoXitsia; decretis non legitur, et de praescriptionibus titu-
lorum quorundam agere liceat. In titulo CJA. 1154 additamento (h. e. in
ipeis comitiis iusto senatus probuleumate non facto) rogatio civitatis dandae
fertur, tum verba: x'^jv II ij^Yj<pov Soövat xtX. sequuntur, quibus praescribitur
prytanibus, ut de civitatis datione populum in extraordinaria eontione mittant
in suffiragium. Titulo autem hoc est praescriptum : eSo^sv i^ ßouX^ xal td) 8t,|1(j),
et formula probuleumatica in eo legitur (cf. CJA. II 51. 280); v. de hac re
snpra 78, 7. In CJA. 11 230 fragm. a, in quo titulo legitur formula pro-
buleumatica, in proxima eontione populum ad suffiragia vocare prytanes
iubentur; nihilo tamen secius hoc praescriptum est: eSo^sv icf) ^-r^i^, non
hoc: ISoJev t^ ßooX{ xal x«|» Stjijkj), quare haec verba sequuntur: etC^^toO-a: kJ)
Sr^fiu). Scriptus est titulus c. Ol. 111; cf. de hac formula Miller: »de decret.
Att.« p. 28; cf. etiam Schubert: »de prox. Att.« p. 17, qui de formula
in proxeniae decretis adhibita disseruit, et Monceaux: »Lex Prox. Gr.«
p. 79 sqq. In CJA. II 300 formula probuleumatica titulo deest; praescriptum
hoc est: Pjo^zv xA ^^% itaque num Eoehler subscriptionem recte suppleverit:
[tj ßooX-f|] 6 87i|jLo<;, dubito [cf. CJA. U 263. 243]. De bis rebus Blass in I. Müllen
»Handb. d. klaas. Altert.- Wiss.« I p. 451 dieit haec: »Die Sanktionierungsformel
der probuleumatischen Dekrete (lautet) auf den Steinen des 5. und 4. Jahr-
hunderts einmütig: e^oSev tq ßoüX-g xal xip Sy^iic}); nach Euklid, genauer nach
Ol. 124 [cf. Miller: »de decret. Att.« p. 29], findet sich daneben auch jene
kürzere: ^o^ev tö) 8-fj|iü)«.
*) De his comitiis v. supra p. 128 adn. 3.
140
confinnayit;^)prytane8 igitur programmate promulgato poBlquam
contionem coDVocaverant, bic cados ponnnt et populo accedend
caiculos tradunt,') anteqnam peregrini') in contionem admissi
sunt saeptaque (xa ^ifj^a)^) sublata.^) Qnibus in comitüs doh
iam disceptatur de civitate danda, sed populus missis ambagibos
in suffragium mittitur; quam ob causam probnleuma senatns noa
8tataendum est. Quod ex decretis TcoXtxsCac intellegitar, in
qnibus hanc formnlam legimus:*) sivat x6v Setva 'A*r^vaiov aotov
xal Ix^övooc xal elvat aoxcj) Ypi^aad-at ^oX-^c xal 8ii5{too Ttal ypatjolac
T^C äv ßoöXTjxat xaxa töv vö(i.ov, xoöc Sä 7cpt>xdtV6i<; xoic tijv thimv^
Tcpoxaveiav Ttpoxavsooviac Soovai irepl aotoo rJjv (]^f5yov x^ 8T][it[) sie
X7]v 7rp(i)T7]v lxxXTr]ofav.'^) Verba autem: toDc & Trpardvet?. . .. Soö-
') Oncken: »Staatsl.« II 457 pntat Clisthenem primum rationem ciTi-
tatis dandae posteriore aetate usitatam adhibuisse; cum enim ille haecdicat:
»Man darf zuversichtlich annehmen, dass das Verfahren, das in der späteren
Zeit bei Einführung von Neubürgem rechtens war, von ihm (i. e. a Clisthene)
zuerst angewendet worden ist«, ea ad senum milium suffiragii lationem in*
stitutam pertinere videtur existimare. Busolt autem secundum Aemilii
Szdntö sententiam [cf. N. Rhein. Mus. XL p. 507 adn. 1] id ante annum 369
et post Euclidem archontem demum (i. e. inter annos 400 et 370 a. Chr. n.)
factum esse probavit 1. 1. § 154 p. 139, 7; cf. Valeton: Mnemos. n. s. XVp.2
et adn. 2 sqq. p. 3 sq. Quod ad senum milium sufiragium in ootpoxo^opt?
ferendum attinet, Clisthenem id instituisse Valeton contendit [L 1. X^
p. 10], id quod non veri dissimile est. In ostracismo igitur habende seoiUD
milium suffiragii latio prima est adhibita. Quo autem tempore hoc mSnr
gium de impunitate danda institutum sit, non satis liquet: fortasse id qoo-
que iam Clisthenis aetate fiEictum est, si quidem ille £Setav publice institoit
(v. supra p. 7); utique autem, ut ait Valeton (1. 1. XV p. 4) »haec senimi
milium actio... ad quintum etiam saeculum pertinere videtur«. Quod si
verum esset, hoc de impunitate danda suffragium senum milium tempore an*
tiquius esset quam illud de civitatis datione confirmanda [cf. Valeton 1 1*
XV p. 3] ; quamquam argumentum, quod Valeton affert, non certum est; t.
supra p. 119 adn. 4.
*) Alia res est: tlo^pepetv xb ootpaxov; cf. Valeton 1. 1. XVI p. 15 sq.
•) V. de hac re p. 89 adn. 6.
*) De his cf. Valeton 1. 1. XV p. 27 sqq.
*) R^m accurate descripsit Valeton 1. 1. XV p. 31 sq.
•) cf. CJA. II 243. 272. 273. 288. 361. Decreta collata aflFert Haitd:
»Stud.« p. 272 sq.; cf. Gilbert: »Staatsalt.« I p. 176,2; Caillemer Li
p. 14 sqq. 38 sqq.; Buermann: Jahrb. f. klass. Phil. Suppl. X p. 347;Siint6:
»Unters, üb. d. att. Bflrgerrecht« in »Unters, aus d. alt. Gesch.« p. 19 sqq.
^) Haec, quae extant, decreta post primam actionem sunt in tabulis in-
scripta, deinde collocata. In his prytanes alteram contionem constituere in-
141
voi. . . d)v ^fffov^ qnae nihil aliud nisi snffragia a popolo ferenda
significant, ad alteram contionem, qua donatio rata fit, pertinere
dilacide intellegitur ex titulo Attico [CIA. II 309 ys. 29 sqq.],
abi haec legantur: to[Dc Sh ^rpoTiveic ol av to^J/dcvcoaiv Trporaveo-
qvt[6< Soövot TfjV ^fffov 97epl T7]]c Siüpeä^ ^TCstSav l7rixo[pa>d^, slaa^a-
Ifsfv & t})v 8]oxt(jLaotav to6< Äeo|i[oddTa<;. . ., et ex popnli deereto,
qaod extat in CIA. II 300 vs. 46 sqq., nbi legimns haec: looc
Sfe icpjordtvetc 6oövat Tcepl [aöxoö t^v tl^fj'f ov] elc tyiv «pcoTYjv ixxXT][(3fav,
TOo<; & ^so]{iO'^ot<: sloa^aYetv [aot^ t7]v 8oxt|i]aaiav. . . . Nam ex-
amen in iudicio heliastico tum demum factum est, cum populus
maximo in comitiatu donationem ratam fecerat.') Confirmato
igitur a contione psephismate Atheniensium cuilibet, cui potestas
est (h. e. xoic kicvzl\Loi(;)j rogatorem icapavötj^v in iudicio accusare
licet') Quodsi heliastae illud decretnm contra leges factum
esse iudicayerunt, rescinditur donatio. Posterioribus autem tem-
poribus Tpa(p>]c 7rapavö(ia>v vice Soxtpiaa^a^ omnium noYorum civi-
um in heliastico iudicio facta est, cui donatio diiudicanda com-
missa est.^) Velut in titulo allato [CIA. II 300 vs. 46 sqq.]
bentnr, qua donatio rata fiat. Horum autem extraordinariorum comitioram
tabulae non extant; cf. »Wien. Stnd.« 1282.
^) cf. Valeton: Mnemos. n. s. XV p. 25; Sz&ntö 1. 1. p. 20 sq., qui
secunduin sententiam Hartelianam eani, de qua agitur, formulam non ad se-
candum, sed ad tertium concilium pertinere dicit.
•) cf. [Dem.] LIX90; Gilbert I p. 176,1; Busolt § 16 p. 16. § 154
p. 139,5; Caillemer: »la naturalis, a Ath.« p. 13 sqq.; Szäntö 1. 1. p. 7 sqq.
•) cf. Gilbert I p. 176,1; Schubert: »de prox. Att.« p. 45,2; Buermann
1. 1. p. 361; Szantö 1. 1. p. 2. 7 sqq. 18 sq.; Busolt 1. 1. § 154 p. 139,8;
Caillemer 1. 1. p. 15. 39. Ea, quam supra diximus, sententia id refutatur,
qnod Fränkel: »Die att. Geschworenenger.« p. 34 sqq. exposuit.
*) Id rogatori quidem donationem non difficiliorem , sed potius facili-
orem reddidisse equidem opinor. Nam rogator, cum icapay6}jio>v eum accusare
liceret, periculum non parvum adibat. Peregrinis autem donatio Soxifiaoi« in-
stitnta difißcilior est facta; cf Busolt § 154 p. 139; cf. etiam Szäntö 1. 1.
p. 19, qui de hac re dicit: »Man machte also einen Fortschritt von der
willkdrlichen Gerichtsverhandlung (Ypo^f^ ncxpavofiwv) zur regulären, gesetzlich
fixierten (Soxt^iaata)«. — Hartel quidem, qui (»Stud.« p. 275) haec dicit:
»...der Strafverhängung über den Antragsteller geschieht weder bei Ps.-
Plntarch (ubi TP^?^^ napavopuv contra civitatis dationem instructae mentio
fit) noch bei Aeschinee R. g. Etes. § 195 Erwähnung; erst Max. Planudes
ZQ Hermog. V 343 W. weiss von einer Geldbusse des Thrasybulos zu mel-
den«, "^poLfr^v icapavdpKuv, de qua hie agitur, non adhibitam vult, ut ipsius
verbis (»Stud.« p. 271) utar: »im strengtechnischen Sinn«; sed id reiciendum
142
haec leguntur: too? S^ 7rp]oTivet<; Soövoi irepl [aoxoö tyjv ^f^fov]....,
xooc Sk ■^eajjiod^ac sloa^aYelv [at)X(}> t}]v Soxtjijaotav tf^c miisii^
[xal TfjC Scopeäc] elc x6 Sixaonjptov xa[Ta xöv vö{iov...*) Sed hae^
hactenus.
Itaque omnia, quae singillatim exposui, complexo hoc mih
statuendum est: in extraordinaria contione vel in senum milionBi^
Buffragii latione nee iustum probnleuma, qnod omnino non sem —
per opus fuisse Miller [„de decretis Atticis" p. 7] recte demon-
stravit, nee disceptationem faetam esse ant de öatpaxo^opiq^ habend&
ant de civitatis donatione comprobanda ant de ipsa venia danda.
Postremo ad eam ordinariam contionem nos vertamus, in
qua e. e. debitori publico cum populi venia remissionem ro-
gare licebat. Atqne primum quidem ante comitia babita h
6(pd\(Ay T(j) 8ri\Looli!^ in senatu remissionis rogationem fert. Deinde
autem in contione senatus consessui proxima, euius programma
esse puto; cf. Gilbert I p. 176 adn. 1; Sz&nt<5 1. 1. p. 8; cf. etiam Hofmann:
»de iiirandi formulis« p. 11 et adn. 2.
») cf. CJA. II 309. 312. 318. 397. — In CJA. U 395 (factum est hoc
psephisma medio fere saeculo a. Chr. n. tertio) decemitur a populo civitatem
homini cuidam dandam esse, si Soxt|i/xotq( probatus sit. Altera autem contio,
quae ad dationem confirmandam habenda est ante Soxifiaalav, non commemo-
ratur [cf. Hartel: »Stud.« p. 273, qui etiam alia exempla affert]. Paulo
discrepat titulus in CJA. 11 401, ubi decemitur hominem quendam probatum
$oxi}j.aotqc civitate donandum, Soxi{jLaoiav autem thesmothetis instmeiKiam
esse ; deinde haec leguntur : xal [8]oövat icepl [a5jT0ü t4)v ^jz-r^cpov xal ji-Jj «
airo--. Idne ad thesmothetas an ad prytanes pertinet? In titulo, qui in
CJA. II 455 extat, formulam probuleumaticam et ius coronae a popolo de-
cretum (vs. 9) haec sequuntur : [8e86]o8«t 8i a6T<f> xal iroXttetav [xata tiv vojiov
atTT|Oa][jjiv](f)' to5^ hl ^so^oOira^ xtX. Alterius contionis mentio non fit {d-
Hartel: »Stud.« p. 273, qui ita suppleri vult: [5886]oÖ«at hk o^tcj) xal «oXittiav
[5oxt|iÄod^vxt 6v 8ixaorr)pt](})). Ex quibus rebus Fränkel: »Die att. G^eschwore-
nenger.« p. 37 collegit illo tempore Soxi)xaoiav alterius contionis vicem prae-
stitisse; cf. Hartel: »Stud.« p. 275 sq.; Buermann 1. 1. p. 349; Caillemer L
1. p. 15; Sz4ntö I. 1. p. 24, qui illo tempore civitatem statim in prima (vel
secundum sententiam Hartelianam: in altera) contione a sex milibus avium
decretam esse putat; Gilbert autem: Jahrb. f. klass. Phil. 1879 p. 230 etiam
tum duabus contionibus opus fuisse statuit his verbis: »Sie (i. e. die dritte
Formel) sagt vom Standpunkte der vollendeten, doppelten Volksabstimmung
*e8 sei dem Betreffenden das Bürgerrecht erteilt' ... — De formularum
spedebus in decretis icoXtttta; adhibitis cf. tabulas apud Caillemer l l-
p. 38—40; Szdntö 1. 1. p. 2; cf. etiam Valeton: Mnemos. n. s. XV p. 2.
143
itea promalgatum est, senatus rogationem probuleumate in-
mctam populo proponit et rogator, sive debitor ipse sive alias
lis, causis expositis remissionem a populo petit, qni rogationem
U probat aut antiquat Qnam rem Demosthenes [XXIV 47] bis
txhis descripsit: xal 6 (i^ vöjioc, obS" hcetSav t/jv äSeiav sopTjTat
;, S8tt>xsv a><; av ßooXirjTaL irpAirstv, oXX' wc av rg ßGoX-g xal tcp
j{K^ Sox-g* et ibidem: ...aXXa xal Trpooin o&x elc r^v ßouXifjv,
»x sie xöv S-^iJLOV eiTTcov Trcpl TODTcov oöSdv ....*) Haec igitur oratoris
irba ultimam legis a Demosthene [XXIV 45] commemoratae
iragrapbom confirmant, nbi legnntnr baec: xöis (sc. ^ir)9iaa|iiva)v
^^jVaicöv TTjV äSeiov irpöxov) 8^ ^eivat xpTjjiaxfCetv xa-^' o xt av rg
>3X^ xal x(f> or][i.({) Sox-q. Deniqne etiam alia Demostbenis [XXIV 48]
erba buc pertinent: et xt Sfxotov SßooXoo wpAxxsiv, ^rpöxov |jiv irpöa-
5ov Ypd^[>aoOai 7rpo<; xYjv ßooXrjV, elxa xcp Sf^jicp 8taXe)(^jvat, xal xö^'
5rid^, el iraotv 'Adr^vaCotc ISoxei, 7pdf stv xal vo|iodeteiv icepl tooxwv.
erba autem: Tcpwxov [u^ TrpöooSov 8caXs)(^ivai ad eaordinaria
omitia^ qnae veniam datam sequantur, referenda esse verba ante-
Mientia: xal xö^' oiixax;, ei ;raotv 'A^vatotc iSöxet,*) docent^)
Cap. IT. De loco, qno comitia aSeCo^ dandae babita
int.*)
Tituli Attici, quorum nunc magna copia extat, cum multa
nova nos docent tum ea loca, quibns populi contio de salute
') Cf. etiam initium legis, quae eztat apnd Demoethenem XXIV 50.
') cf. initium psephismatis Patroclidis ab Andocide de myst. § 77
mmemorati.
') Haec, ut demonstravi, benefidi, ad quod irrogandum dth^cf, rogatori
»US erat, psephismate tribuendi ratio fuit. Quod tamen ad eiusmodi
nefidum lege priva impertiendum attinet, quoniam in lege ferenda
natus populusque et nomothetae h. e. iudicium heliasticum [cf. Fränkel :
He att. Geschworenenger.« p. 23 sqq.] una agebant [de nomothesia Attica
. Schoell: Sitz.-Ber. d. k. Bayr. Acad. d. Wiss. 1886 p. 83 sqq. praedare
;it; cf. imprimis p. 127 sqq.], praeter ultimam in senatu comitiisqae acti-
lem a nomothetis de hoc privilegio concedendo deliberaretur, necesse erat
f. Schoemann: »de com. Ath.« p. 273 sqq.]. Velut immunitatem, qua
lis frueretur, aut lege aut populiscito constitutam esse Demosthenes
X131 affirmat [cf. »Wien. Stud.« Vn64; cf. etiam CJA. 11115b]. At
!ro in hoc privilegio de ^Seiqc danda cogitari non posse supra p. 84 de-
onstrare studui. Omnino Valeton [Mnemos. n. s. XV p. 7. 15 sqq.] qui-
im privilegia in iure Attico fuisse negat; v. supra cap. 1 initio(p. 113,1).
*) Ea, de quibus hoc loco sermo fit, ad solam rogandi veniam pertinere
dentur.
144
rei publicae gravissima cepit consilia, accaratissime significant:
velut contiones in theatro,^) in Dionysi templo,*) in Piraeo/)
quarum nostris quidem temporibus certiores habemos notitias,
quam antea id fieri potuit. Verum ne ex titulis quidem, nuia
quando ^xxX-rjaiat Iv rg a^opc^ fuerint vel, ut aliter sententiam ex-
plicem, quo loco populiscitis priyis irrogandis comitia habit^
sint, cognoscitnr; nee monumenta litterarum quidquam de re
proposita tradunt, quare ex öaxpaxo^op^ac similitudine ea, de qua
agitur, res colligenda est.
Populum enim in ootpaxofopf«^ tributim in foro*) suffragia
tulisse apud Plutarchum legimus, qui [in yita Aristidis cap. VII]
rationem öatpaxo^optac habendae copiosius bis deseripsit: ""OaTpoexov
Xaß(i)V Sxa<3To<; xal 7pdt<j>a? 8v IßoöXeto [Lsraof^aat t(5v TCoXtröv, l^spsv
elc Sva xö:rov zffi a^opag 7CsptxeypaY[iivov h x6xX(p Spoydxtot;. Oi
8' äpT^ovtec TtpcbTov |jiv SiYjpt^oov x6 aojiTrav h TaoTi]> tcov öotpixwy
ffXfj^C* el 7ap l^axtaxtXiwv SXdxxovsc ol Ypd^avxsc e^sv, aTsXf|C y]v
6 ISootpaxio(i.ö<;.*) De oGxpaxo^opioj igitur id valuisse constat.
Ex omnium autem (I^Yj^iaiidtcov in' avSpC inter sese similitndioe
senum milium suffragia semper tributim in foro lata esse a po-
pulo E. Curtius [„Att. Stud." 11 40^)] conieetavit Nam, ut tri-
butim in öoTpaxofpopiof testae^) a populo ferrentur,®) lex erat, quon-
iam haec aliquante commodior erat ratio et decuplo brevior/>
') Cf. CJA. II 377. 381. 392.
*) cf. CJA. II 307.
') cf. CJA. 11401. 417; Reusch: »de dieb. cont. ordin.« p. 4.
*) Quare poeta quidam (cf. Hesych. s. v. K«pafi[t]tx7] jxaoxtSl non infac«t^
de >x6pap.tx^ jidoxtY^« dicit. De hac re cf. schol. ad Arist. £qu. 855; Philoch.
fr. 79 b; Lex. Rhet. Cantabr. (ed. Pors.) p. 675, 12 sqq. (ed. Houtsma p. 24);
Poll. VIII 20; Schoemann: »de com. Ath.« p. 244 sq.; eundem: »Gr. Alt-*
1398; Perrot: »le droit publ.« p. 7 sq. 43; Wachsmuth: »Die Stadt Athen
im Altert.« I p. 538.
*) cf. Schoemann: »de com. Ath.« p. 245. — De archontibus huic mn-
neri praefectis cf. Valeton: Mnemos. n. s. XV p. 26.
^) vel in Abhdl. d. k. Ges. d. Wiss. zu Gott. XII 156; cf. eundem:
Monatsber. d. Berl. Akad. d. Wiss. 1878 p. 86 sq.; Gilbert: »Staatsalt«
I p. 271 et adn. 5; Busolt: »Gr. Alt.« § 189 p. 170; Wachsmuth 1. 1. 1 538;
cf. etiam Valeton 1. 1. XV p. 25.
^) De his cf. Valeton: Mnemos. n. s. XVI p. 16 sqq.
®) De modo eius sufiragii lationis cf. Valeton ibid. p. 12 sqq.
•) cf. Fränkel: »Die att. Geschworenenger.« p. 15.
146
imprimis aatem propter fanins contionis sollemnitatem. Qnod
aeqae ad omnes sennin miliam snffragii lationes pertinet, in
qnibüs non pars popnli comitia habet, sed totus populns —
ant qni eins yice fangontar —, nt summa potestate utatar.^)
Htec antem comitia nuUo alio loco habebantar nisi in foro.')
Quo ciyitas vetere et soUemni more, ut coUegii instar de rebns
grayissimis consilia caperet, convenit „xara ^oXdc^,') quarum
beroes in proximo Areo colle collocati erant.^) In ipso medio
foro arae Daodeeim Deornm^) fnernot, quibus praesentibus po-
pnlas smnmnm ins exercait, nee procnl Misericordiae ara, qua
söpplices perfugio atebantnr.^) Deniqne hoc loco, ut Curtius')
studuit demonstrare, antiqnus expiationis locus fiiit, Leocorium,^)
qUo popnlum in his sollemnibus contionibus vetere more usum
^Bse yidetnr verisimile. Nam piacula et lustrationes cum uni-
'^iqne actioni publicae antecedebant,') tum imprimis populi con-
'liis; sollemnitas autem sacrorum ante illa comitia, in quibus
>]7ia|iata Itc' avSpi rata fiebant, immolatorum Leocorii sanctitate
^cta est. Haec igitur nova et gravis causa videtur esse, cur
^nitia diiStia^ dandae hoc loco habita sint Accedit, quod, ut
^pra demonstrare studuimus,^®) in iSeC^ notio aliqua ad res
*) V. supra cap. IH passim.
') De voce ixopa;, qna exxX-rjota significatur, cf. e. c. Curtius: Abhdl.
Oött. Ges. d. Wi88. XII 127; Wachainuth 1. 1. I p. 486 et adn. 3 ; Paulyi:
^^1-Encycl.c 1 1 p. 579.
») cf. Busolt § 189 p. 171.2; Valeton 1. 1. XV p. 31.
*) cf. Borsian: »Geogr. v. Griech.« I p. 283.
*) De hac ara cf. Herod. VI108; Tlmc. VI 54,6; Lyc. adv. Leoer. 93.
^ eins situ cf. Wachsmuth 1. 1. I p. 200. 201 et adn. 1; Bursian 1. 1. I
^. 281.
*) De arae situ cf. Wacbsmath 1. 1. I p. 211 adn. 7. 212.
') cf. Monatsber. d. Berl. Akad. 1878 p. 77 sqq.
*) Thucydides 120,2 id commemorat his: xb Aetuxdptov xaXoojuvov; cf.
Dem. LIV 7. De situ Leocorii cf. ea, quae Wachsmuth exposuit 1 204,1.
212,2 sq. — Forum eorum conciliorum, de quibus agitur, locum ftiisse nemo
fere est, qui neget; sed quae pars fucrit, in eo non consentiunt homines
locti. A Curtio dissentit Valeton 1. 1. XV p. 32 adn. 1.
•) cf. Harpocr. s. v. xa^tipotov (quem locum Suidas s. v. exscripsit):
E^^ü^ •Jjv 'A^VTjot xadatpeiv x^^y lxxXY|Otav xal id diax^a xal oXco^ xaq toö
rr^oo aov6^{ fuxpoi^ icdvo yoi^^w.<:, &nsp (uy6}xaCov xad^ota; Curtius: Mo-
latsber. d. Berl. Akad. 1878 p. 81.
^*) y. supra libri alterius cap. I s. f.
10
146
sacras pertinens et ea expiationis cuiusdam fuit , Potuitrie igit»i
aptior ad eam dandam locus inveniri qnam forum, si quideift
Leocoriiim ibi fuit? Adde, quod e. c. ei aSst^ opus fuit, qui, ttt
ex aerario deorum pecuniae in usum publicum et profanum de-
promerentur, rogaturus erat, quae rogatio, quia deos ipsos via-
labat, praeeipue expiauda erat. Sed id, quamquam probabile
videtur, pro certo dici non potest Id unum tenendum est, \ät
opinor, de aMaq datione in foro suffragia lata esse a populo, id.
quod iam Augustus Boeckh [„Staatsh. d. Ath." lU p. 51] coniecit.
Verum vir doctissimus, qui a^opav ordinarium comitiorum Iocued
fuisse putat, de perfectae quidem democratiae temporibus in eo
mihi videtur errare. Nam antiquioribus tautum temporibas si
non semper, tamen plerumque in foro comitia babita sunt^^iquan
morem usque ad postrema tempora populus teuebat, cum tota
civitas collegii instar conveniebat,*) et tum quidem forum extra-
ordinarius locus extraordinariarum contionum fuit.
His extraordinariis comitiis, in quibus de ipsa venia danda
aut deneganda agebatur, ordinaria antecessisse demonstravimus,
in quibus rogatorem supplicis nomine populum adire necesse
erat. Quae ordinaria comitia non in foro, sed multis aliis co-
mitiorum locis habita esse per se ipsum intellegitur. Supplicesenim
aut in ara Matris Deorum aut Misericordiae considere solebant
aut in ara Dianae Muuichiae aut aliis locis sacris,^) dum in se-
natum*) aut in contionem productis facultas daretur impune a po-
pulo, ut extraordinaria contio convocaretur, petendi, in qua ipsis
venia rogationis cuiusdam ferendae irrogaretur. Atque Gilbert
quidem [„Staatsalt." I p. 294] supplices omnes in ara Pnycis
ramum oleae posuisse putat. Sed constitutum locum omnino non
') Cf. Schoemann: »Gr. Alt.« I p. 382; eundem: >Antiqu.« p. 219 sq.
Perrot: »le droit piibl.« p. 4 sqq.; Wachsnmth 1. 1. I p. 487 sqq.
*) cf. Wachsniuth 1. 1. I p. 490. 538.
^) Matris Deorum et Misericordiae arae, ut supra 120,6 dixi, in foro
erant; cf. Aesch. 160; Paus. 117,1; Wachsmuth 1. 1. I 211 sq. De axa
Dianae Munichiae cf. Lys. XIII 24 et Frohbergeri adn. ad h. L; v. etiam
8upra p. 112,3.
*) In tholo (aut in curia) xotv-J] ^oxta erat, qua supplices utebantur per*
fugio Lde hac re cf. Preller: »Gr. Mythol.« 1*425; Curtius: Abhdl. XII 175 sqq.;
V. supra p. 134 adn. 5]; itaque id quoque fieri potuisse opinor, ut supplices
statim ad illam aram confugerent.
147
' «
fuisse equidem opinor. Itaqae cum prytanes edixissent, quo
loco illa contio, in qua impune verba facere (aosö^; Xi^stv) liceret,
baberetur, supplices ad aram aliquam eo loco exstructam se con-
ferebant, ut in tutela dei essent. Quod quinto et imprimis quarto
a. Chr. n. saeculo plerumque in Pnyce factum esse verisimile est. ')
SedMunichiae') quoque comitia habita esse accepimus,^) tum sup-
plices saepissime ad aram Dianae Munichiae^) confugisse opinor.^)
Nunc ad eam contionem, in qua de ipsius veniae rogandi datione
actum est, redeamus. Quam ex ooxf/xxo'fopfac similitudine in foro
babitam esse pro certo statuendum est. Atque eodem loco quin
') Nam Pnyx illo tempore Ordinarius comitiorum locus fuit; cf. Gilbert
I p. 270,4; Wachsmuth 1. 1. 1538; Busolt § 189 p. 170,2.
') in theatro scilicet; cf. Wachsmuth 1. 1. 1320; Bursian 1. 1. 1269.
») cf. Thuc. VIII 93; Xen. H. Gr. 114,32; Lys. XIII 32. 55. — Posteri-
oribus temporibus plerumque in theatro comitia habebantur; »ip/atpsclat«
Tantum in Pnyce fiebant; cf. Pol). VIII 133; Hesych. s. v. tcv65; Busolt § 189
^ 170, 4 sq.
*) cf. Wachsmuth 1. 1. I p. 319 sq.
*) Omnino cum contiones aut in urbe aut in Piraeo erant constitutae,
tum eo se conferebant supplices. Et priore quidem aetate tantum rerum na-
raliom causa in Piraeo contiones habebantur, posteriore autem saepius; cf.
Gilbert 1271 et adn. 4; Busolt § 189 p. 170,5. — De titulis Atticis huc
pertinentibus cf. Rausch 1. 1. p. 4 sq. — Alia a^sta^ acquirendae \Lr^voxal^ causa
fuerit, si quidem id populiscitum privum in eadem contione, in qua }i.y^vüty^<;
supplex rogabat, ratum est factum. Quod si verum est, ad eam solam con-
tionem acriptorum, imprimis oratorum, loci pertinent, quibus }jl7]vütTjV ali-
qnem supplicis ritu Munichiam aut in forum ad aras quasdam confiigisse si-
gnificator. Plerumque inquilinos quidem, qui in Piraeo habitabant, Munichiam
aut in forum, ubi cives peregrinique negotia gerebant, se contulisse constat.
[Utrum illis locis semper de urbis foro (de hoc cf. Valeton: Mnemos. n. s.
XV p. 25; cf. etiam Paulyi: »Real-Encycl.« 1 1 p. 580 sq.; Curtius: Abhdl.
d. Gott. Ges. XIl 159 sq.; Bursian 1. 1. I p. 280 sq.) an interdum de i^opri
Piraei (4j ^Iicico^jisto^ är^opa; cf. Bursian 1. 1. I p. 269 et adn. 1) cogitandum
ait, non satis liquet.] Velut Menonem, Phidiae indieem, in foro supplicem
consedisse accepimus; cf. Plut. Per. XXXI. Agoratus Munichiae in ara
sopplex invenitur, quia postea Munichiae in theatro comitia habita sunt ; ct.
Lys. XIII 24. 32. Nee secus illa loca in indiciis a servis factis saepe com-
memorantur. — Ceterum scriptorum loci, quibus de impunitate jifjvrnai;
concessa agitur, argumento esse })0S8unt, quod illa <^os:tt in eadem contione
petita et rata facta est; cf. de hac rc e. c. Lys. XIII 55: ...Sxs -tj £xx).yjt>x
Moüvtyiaatv ev tü) ^axpcj) syi^vsto . . . , Tza^d-^zi ub'zhv zlq töv oyjjjlov xal sopt-
axovTou ahxC^ [statim in illa videlicct contione, id quod in omnibus indiciis
factum ease verisimile est] ^osiav. De hac igitur impunitate, omnino de hoc
iMaui genere [de quo s. B egij, non in foro suflragia lata esso o]^inor.
10*
civitatis donatio sex miliam civium sufiragiis confirmata sit, nou
dubito.^) In foro igitar comitia illa fuerunt, in quibus prytanes
nihil aliud nisi populum in suffragiam miserunt; contio anten»-
praecedens, in qua populus peregrinum aliquem ciyitate donan-
dum esse decrevit, modo in Pnyce, modo in Piraeo, modo m
theatro habita est Velut lxxXT)oioev i(i.[Isip(xisi civitatem tribaissk^
tituIuB [CIA. II 401] docet, sed id decretnm nondom ratnoL
fuisse verba, qnae sequnntur, aperte demonstrant. ')
lam absoluta quaestione de iSsCac dationis modo actionis te-
norem paucis repetere liceat; utque res clarior fiat, exemplo ntar
eo, de quo Demosthenes copiosius egit, debitorum remissionein dico.
In aliqua quattuor prytaniae cuiusque eontionum ordina-
riarum debitori aerarii, postquam in foro aut Muniebiae aat
aliis locis sacris supplex factus senatum, ut in contionein
produceretur, oravit, impune rogare licet, ut in eontione extra-
ordinaria de veniae rogandi datione agatur. Deinde senatas pro-
buleumate perlecto disceptationeque facta prytanes populum in
suffragium mittunt. Quodsi populus extraordinaria comitia bit—
beri iussit, constituto tempore, plerumque in proxima') eontione,* >
prytanes programmate promulgato populum extra ordinem coi^ —
Yocant, in quibus comitiis probuleumate senatus ad populum noi
delato nee deliberationibns habitis nihil aliud nisi yeniam aiL
irroget ille aut deneget. Quae comitia sollemni modo in fo
facta sunt, ubi populus universus tributim (xoxa pXdc) et occalt^^'
(xpoßStjv) calculis (^ij^otc)^) sufifragium init, cui rei prytanes^^
^) Cf. Valeion: Mnemos. n. s. XV p. 25 sq.
') Comitiorum, quae ad confirmandam aut antiquandam cintatis da^'
onem habita sunt, tabulae non extant; v. supra p. 140 adn. 7.
') De constituto horum comifciorum tempore in civitatis decretis cf. 9*
c. CJA. II 54, ubi haec leguntur: fr]v 8i tj^Tj^ov ^uvai. . . . ev ttJi ^]^
iv.vXypia (vel in aliis titulis haec: eIc 'cV icpoirrjv lxxXv)oiav); CJA. 11243.
273; Hartel: »Stud.c p. 207; Szantö: »Untersuch.« p. 21 sqq. Haec autem
verba : tyjv hk t}»7i'f ov Souvai xtX. ad extraordinariam contionem pertinere saprt
(p. 141) dixi. — Ceterum haec quoque res hominibus doctis, quibus senteaw*
Uarteliana probatur, magnam affert difficultatem ; cf. e. c. Szäntöl. 1. p. 21 flQ<l-
*) vel potius ante hanc ipsam contionem, si quidem senum miliiUD
sufiragii latio non specialis ^xxXvjaia fuit; v. supra p. 138 adn. 2.
^) In ostracophoriis tantum testae a populo latae sunt.
^) Ostracophoriis quidem novem archontes et senatores praefecü eraat,
id quod ad illa tempora quadrat, quibus ostracismus institutuset adhibitoi
149
praesunt. Atque si minimnm sex milia civium et unos saf-
fragia tulerunt, ^ritpia^ ix' avSpt confectum est Qaod maiori
parti placuerat, ins ratumque fuit h. e., si populus veniam de-
negarat, nihil amplius de hac re actum est; sin dederat, ante
proximam contionem ordinariam de debiti remissione rogator
cum senatu egit, antequam in ipsis comitiis apud populam verba
feeit. Senatus aqtem probnleuma ad popalom defert, qaod ac-
eipere aut mutare aut antiquare ei liberum est. Qua in actione
rogator snae causae defendendae ipse facultatem habet Quodsi
populns remissionem scivit, qnaestores eins, cui summa debeatnr,
aerarii nomen debitoris expungere iubentur.^) Tum denium t6v
ofiCkovza t^ fiif)(ioo(ip debitum solyisse fictum et in pristinum
statnm capite deminntus restitutus est
est; cf. Philoch. fr. 79b; Lex. Bhet. Cantabr. (ed. Houtsma) p. 24; Valeton:
Mnemos. n. s. XY p. 26.
') cf. Andoc de myst. § 77 sqq.
Addenda et Corrigenda.
p. 1 adn. 2 vs. 3 lege: II (Lips. 1875)
p. 3 adn. 3 adde haec: In libro altero editione recentissima (i. e. tertia^
usus sum.
p, 4 adn. 1 vs. 2 adnota haec: Aliis lodd Hermanni .»Antiquitates pabli-
casc sie laudavi: »Gr. Altert.« I, aliis sie: »Gr. Staatsalt.«; editione
usus sum quinta, uno loco sexta, ubi id adnotavi.
p. 9 vs. 3; lege: cur,
p. 9 vs. 27 lege: impunitaa commissi delicti
p. 12 adn. 1 vs. 3 post (§ 23 et 27). adde haeo: Sed de hac re t. infra
p. 99 adn. 3.
p. 12 adn. 1 vs. 4 lege: licuit;
p. 14 vs. 21 dele comma poet neglegitur
p. 16 adn. 1 vs. 7 lege: esset;
p. 16 adn. 5 vs. 3 lege: ooniecit: sl
p. 16 adn. 5 vs. 7 dele punctum ante Ceterum
p. 17 adn. 6 vs. 1 adde post adn. 1 ; haec: c& etiam 14, 2
p. 21 vs. 9 lege: b
p. 23 adn. 4 vs. 1 lege: in-
p. 24 adn. 6 vs. 1 lege: eis debitoribus
p. 25 adn. 4 vs. 2 lege: p. 22 sq.
p. 27 adn. 3 vs. 4 lege: Thumser:
p. 27 adn. 8 adde haec: De ävtiSoosi alii aliter sentiunt homines docti; ^
adnot. Fränkelii 883 ad Boeckhii »Staatsh.c I* 675. _
p. 28 adn. 5 adde haec: Cf. etiam Thumser: »Wien. Stud.« VII p- ^
adn. 55 (qui — non secus ac Busolt 1. 1. — ad verba vs. 1 aU*^
CJA. II 411 per errorem laudat).
p. 30 vs. 18 lege: trierarchiae
p. 32 vs. 20 lege: ratio quaestuum (sie enim apud Tacitum legitur!)
p. 32 vs. 27 comma post dederit delendum est
p. 33 adn. 3 vs. 2 lege: p. 229 sq.
p. 33 adn. 4 vs. 2 lege: p. 229 sqq.
p. 33 adn. 5 vs. 3 lege: venditata essent. Ibidem adde haec: Si bona veaa
issent, pretium redditum esse Meier arbitratur.
p. 34 adn. 4 vs. 3 verba: adn. 47 delenda sunt
p. 35 adn. 3 vs. 2 dele comma post erant
p. 36 adn. 8 vs. 3 adde post »Die athen. Gerichtsverfc haec: (Colon. \29X\
161
p. 37 adn. 1 vs. 1 Meieri locus, qaem laadavi, hac non pertinet.
p. 38 adn. 1 ts. 3 lege: Caillemer in »Dict. des antiqa.« I 66. —
p. 39 TS. 12 lege: constitutae essent.
p- 41 vs. 10 lege: <[icepl ^^otuK^
p. 42 TS. 10 lege: expers esset,
p. 44 adn. 3 poefc pertinent, adde haec: i. e. ad cap. I, nbi de ea diZticf, age-
bamus, qua summam potestatem {xb xupiov) violaturis opus fuit.
p. 45 TS. 3 lege: quaestores
p. 45 TS. 8 lege: est,')
p. 45 adn. 5 adde: Cf. etiam Fränkelii adn. 739 ad Boeckhii »Staatsh.« 1*525.
p. 46 adn. 12 ts. 1 lege: »de pecuniis sacris in Parthenonis opisthodomo«
p. 47 adn. 4 adde haec: Cf. etiam Schaefer: »Demosth. u. seine 2^it< I'
(Lips. 1885) p. 209.
p. 48 TS. 15 lege: qui imminente
p. 50 adn. 6 ts. 11 adde haec: Ceterum num Solonis iam tempoiibus &^:a(
institntum publicum Taluerit, nescio equidem; t. supra p. 7.
p. 59 adn. 3 ts. 3 lege: CJA.
P- 60 TS. 17 et 20 lege: aut (epistata)
P* 61 adn. 1 ts. 1 lege: 1.
P- 61 adn. 3 ts. 6 sqq. adde haec: Locuro, quem Hartel: »Stud.« p. 132 de
Koehlero deprompsisse dicit, equidem 1. 1. inTenire non potui.
P- 61 adn. 3 ts. 22 punctum ante — delendum est
P- 76 adn. 3 ts. 12 lege: itepl Ispuiv
P- 80 TS. 30 post iudicaTit dele oomma
P- 80 adn. 2 lege: »Antiqu.«
P- 90 adn. 3 ts. 5 lege: fuit.
^ dl Y8. 10 post Terba: ad priorem commentationis partem, insere haec
accuratius ad eam partem, de qua sub A. egimus,
P- ^ adn. 2 ts. 6 adde haec: Cf. Caillemer in »Dict. des antiqu.« s. t. 8irj|i.6
otoi fascic. 12 (1888) p. 92 sq.
^' ^ adn. 4 ts. 3 post 354; adde: cf. Caillemer in »Dict. des antiqu.« s. t.
ÖYjpLooiot p. 92.
P- 92/93 adn. 7 ts. 13 lege: Schenkl 1. 1.
P- 104 adn. 3 ts. 3 lege: ^l]
P* 104 adn. 4 ts. 1 lege: Büchsenschütz:
P- 108 adn. 7 lege: Meier
P> 110 TS. 26 lege: homines docti olim credidissent.
P* 115 adn. 5 ts. 2 lege: Fränkel: »Die att. Geschworenenger.« p. 92 adn. 1
p. 118 adn. 1 ts. 2 lege: p. 124/5
p. 129 adn. 3 ts. 3 lege: adn.
p. 131 adn. 5 ts. 2 lege: coepit Heydcmann:
p. 132 adn. 7 ts. 1 lege: po-
p. 135 TS. 13 lege: quae esset
p. 136 adn. 6 ts. 1 lege: Schoemann:
Tndesc.
Liber prior:
DE AAEIAS NOTIONE ET tJSU
IN IURE PUBLICO ATTICO. . . p. x-m
De &Seia( notione p. 1—8
De iSeiac usu * p. 8—112
A. Venia vel impunitas rogandi a populo con-
cessa p. 10-87
!• Popnlus ei veniam dat, qai rogatione summam po-
testatem (xi xoptov) violaturus est p. 10—32
1. De revocatione eorum, qui expulsi sunt oarpaxiofjLCf), ante
legitimum tenipas cum populi venia decretü p. lO-lft
2. de remissione poenae iis acquirenda, qui in perpetuum ex-
terminati sunt ati^^icf p. 15—19
3. qui capite damnati sunt p. 20
4. qui sempiterna ^TifjLiqi multati sunt p. 20—27
5. de remissione liturgiae a populo impositae p. 27—38
IIa« Populus ei veniam dat, qui rogatione publici
aerarii integritatem violaturus vel qui aerarium
publicum (tb xotv6v) illegitime deminuturus est. . p. 32—44
1. De restitutione bonorum exulibus revocatis acquirenda . • p. 33—34
2. de remissione debitorum publicorum p. 34—44
IIb« Populus ei veniam dat, qui rogatione aerarium
sacrum violaturus vel illegitime deminuturus est. p. 44-2»
II 0« Populus ei veniam dat, qui (quinto quidem a.
Chr. n. saeculo) tlo^opdv rogaturus vel qui civium
res familiäres illegitime h. e. tributis extraordi-
nariis deminuturus est. p. 58-60
De nonnullis eztraordinariis supplendi aerarii rationibns. . p. SS—oo
H.
ilegia quacdam praemii causa data p.
r-ivilegio l'^Y-Tr^taa^ -(r^c xal o-xta^ p.
"ivilegio k^ozo^m 7:po^ tt^'j ßooX-rjv xal tov oy^jxov . . . p.
'iiiissione tributorum p.
rivilegiis arsA-ta^, tsoTeXsia^, Trpojsviot^ p.
a niagistratus accusaturis acquirenda. . . . p.
mpunitate, quae non ad rogationes quas-
ferendas, sed sua ipsius causa petitur. p.
5ta (impunitate) danda p-Yivotat; i. e. iis, qui
eris cuiusdam ipai affines delaturi sunt aocios. p.
K)teätate accusandi servis danda p.
iia sive fide publica Atheniensium p.
fide publica, quae ad ius publicum Atheniensium
rtinet, h. e. exulibus in patriam redituris ixcquirenda p.
ide publica Atheniensium, quae ad ius gentium per-
et p.
ou de fide publica iKjregrinis Athenas profecturis ac-
quirenda p.
ß. de fide publica histrionibus concessa p.
de difterentiis verborum: aosta^, ascpaXsiag,
aauXia^ p.
inni libri priori» p.
G8— 85
69—75
75—81
81—83
83—84
8G— 87
88-110
88—99
91-94
99-110
99-101
101-110
101—105
105—110
109—110
110—112
Liber alter:
^ AEIAS DATIONE
AZr.a nisi maximo in comitiatu irrogari non ix)tuit. . p.
\fM4 notione, quae ad res sacras spectat p.
De contionibus, in quibus de aSsio^ datione actum est. p.
rantur contiones, in quibus actum est
et de ostracismo habendo p.
et de civitatis datione . p.
. De senatus in aSeia(; datione functionibus. . p.
rantur senatus funetiones et in ostracismo habendo p.
P-
et in civitatis datione. . p.
P.
, De loco, quo comitia ft^sia dandae habita
i P-
iom llbri alterius p.
p. 113—
113-
13-
121-
123-
149
123
123
131
[25—127
128-129
131—143
[34-137
[38-139
137
39-142
.43-148
148—149
Typis societatiä typo^raphorum VratlälavieiiBiuiik.
BRESLAUER
PHILOLOGISCHE ABHANDLÜNGEK
VIERTER BAND.
ZWEITES HEFT.
DE MARTIALE VERBORUM NOVATORE
SCRIPSIT
AEMILIUS STEPHANI
DR. PHIL.
BRESLAU.
VERLAG VON WILHELM KOEBNEE.
1^89.
DE MARTIALE
VERBORÜM NOVATORE
SCRIPSIT
AEMILIÜS STEPHANI
DR. PHIL.
VRATTSLAVIAE
APUD guilslmum: koebneb
1689
Vf. Valerii Martialis epigrammaton editionibns laudabili
iidewini^) cura paratis (editione critica a. 1842, altera
e a. 1852) stndia hominnra doctorum ad hunc poetam fe-
' conversa sunt. Veluti Ludovicus Friedlaender in indi-
scholl. Regimontanis (1862 et 1865) et in bist, monim
volumine tertio (1881^ pg. 424 — 440) tempora librorum
tiale scriptorum editorumve definivit; indicem personarum,
commemorantur a poeta, sive verarum sive fictarum con-
Paulus Giese (Gryphiswaldiae 1872); Oscarus Guttmann
er gramraatica quaedam rei metricae partem illustravit
islaviae 1866, dissert. pg. 46 — 52)*); quatenus antiquiores
s cura alios tum Catnllum et Ovidium imitatus esset Mar-
, ostenderunt R. Paukstadt (Halis 1876), A. Zingerle
ponti 1877 et 1878), E. Wagner (Regimonti 1880)»); hie,
tertio loco nominavi, et illis priorum exemplis et pleris-
'orum locorura, quibus posteri Martialem imitati sunt aut
verunt, collectis ornavit editionera a Friedlaendero paratam.
ina Martialis ipsa a Walthero Gilbert multis locis bene
lata codicibusque familiae B, de quorum indole Schneide-
\ erraverat, rectius adhibitis a. 1886 edita sunt^) addito
) cf. de eo indichim Friedlaenderi in edit. pg. 123.
) Continnata et absoluta res est in edit. Frdl. pg. 26—50. — cf. prae-
rh. Korsch, Metrisches zu Martial, in mus. Rhen. 41 a. 1886 pg. 55.
) Addidit non paucos locos K. P. Schulze, CatuU und Martial, in N.
. f. Philol. 1887 pg. 637 sqq.
) cf. de hac editione iudicia: Berl. philol. Wochenschr. 1886 n. 31. 32.
he Litt. Ztg. 1886 n. 44. Literar. Centralblatt 1886 n. 88. Philol.
er 1887 pg. 2a3 sq. Bl. f. d. bayr. G.-W. 1888 pg. 97.
nominum indice; eodemque anno Friedlaenderi editio*) in kern
prodiit, et prolegonienis uberrimis et adnotationibus difficiliora
illustrantibus et indicibus nominum propriorum et verboruin')
sollertissime instructa.
Restat, ut de Martialis copia verborum dedita opera quae-
ratur. Nee enim uUo modo suffteit illud Oaroli Pauckeri
,epimetrum', quod legitur in , Anhang zu Beiträge z. lat
Lexikogr. u. Wortbildungsgesch. I— III' Dorpati 1875; quivir
doctus in quattuor pagellis (41 — 44 j Statu, Valerii Flacci, Silii.
Martialis, luvenalis ,vocabula novicia' enumeravit, omisit autem
et Graecas voces omnes et adiectiva de propriis nominibus de-
rivata neque errores evitavit. Itaque de Martiale verborom
novatore hac commentatioue denuo agam, has potissimura se-
cutus rationes.
1. Primum animadvertendum est, quaenam verba apud nullnni
scriptorem antiquioreni inveniantur^), si quidem in bis raulta sunt,
quae aut ab ipso scriptore novata putari possint aut quae illis
demum temporibus in sermone exstitisse*) veri simile sit. Item
•
in verbo unoquoque quaerendum est, resne ipsa nova sit an, si
non sit, quibus antea vocabulis ea expressa fuerit ; neque inutileerit
addere, quae praetereaad eandem rem siguificandamposteainventa
sint vocabula. ^)
^) cnius textus a Gilbert! editione paucissimis locis discrepat. Cf. d«
Friedl. editione iudicia: Berl. phiiol. Woch. 1886 n. 49. Reviie critiqne 1886
n. 50. Deutsche Litt. Ztg. 1887 n. 5. Lit. Centralbl. 1887 n. 14. WikIi
f. kl. Phil. 1887 n. 26. 27. Phiiol. Auz. 1. c. Bl. f. d. bayr. G.-W. 1. c
2) cf. Woelftlinus iu Arch. f. lat. Lex. 1887 pg. 148 sq.
^) Quoniaiii iuiuria temporum permnlta veterum scripta interiernnt-
hninsmodi quaestioiiibus non quid venim, sed quid veri siraile sit reqniritw. |
conf. etiam C. Zangemeister de Horatii vocibus singnlaribus pg. 2 sq.
*) Eorum, quae praeter Martialem unus alterve ex aequalibus (Siliu^
Statins; Quintilianus) exhibet, quis inter hos auctor sit, in raedio relinquo.
Quae Statio cum Martiale communia sunt, neuter fortasse ab altere muttiatoä
est propter mutuum ac tacitum odium (cf. edit. Frdl. pg. 8. 9). ViolantiUa
quidem, Stellae uxor, alteri ,Ast€ris* est, alten ,Ianthis*: noluit videlicet po-
sterior prioris iuventum adoptare. — Ferdinandus Buchwald (quaestt. Silianae,
1886) docet anno 92 p. Ch. n. Silii Punicorum libros I — X editos esse videii,
ceteros XI— XVII annis 92—100 confectos.
^) Quae de eiusmodi synonymis attuli, inclusa sunt uncis rotundis ( ).
Cetera perspicuitatis causa allata saepsi angularibus uncis ( ).
Deinde quoniam poetas constat posteriores priorum exempla
im in copia verborum plerumque sequi, refert cognoscere,
tenns Martialis a superioribus poetis ita discesserit, ut ve-
nia nondum antea a quoquam poeta posita — nos quidem
d sciamus — primus in versibus*) usurparet. Hoc genus
abnlorum (dicamus autera „genus b"), quae in prosa oratione
i ante exstabant, insigniviraus litteris incUnaiis; ea autem,
le oranino nova videntur („genus a'*), diductis,
2. Posteriorum vero scriptomm loci, quibus illi vocabula a
.rtiale quae videntur novata exhibent, accurate colligendi
it; nani ex parte eorum aperte cognosci potest iniitatio, atque
te ex oinnibus apparet, quae verbis eis quasi sors postea
üeve perennitas fiierit. In quo lectores ad lexica delegare
fas est, quia loci saepe per compluria lexica dispersi, saepe,
i opus fuerat, conexu verborum non addito indicati, nondum
ro plerumque, id quod caput est, temporum ordine digesti
lt. Itaque dedimus operam, ut ex locorum serie uniuscuiusque
rbi quasi fata comparerent. "yln:a^ keyoftsia autera, i. e.
ae praeter Martialem nusquam leguntur, cruce f notavimus.
ntra in vocabulis generis b plurimis satis habuimus prosarium
temceteris vetustiorem intra uncos rotundos adicere, poeticos tan-
nmodo locos omnes enumerare.
3. Dividimus vocabula in Graeca et Latina; Latina in I
bstantiva simplicia, II adiectiva simplicia, III substt. et adii.
nposita, IV^ substt. et adii. deminutiva, V verba simplicia,
verba composita, VII adverbia. Derivata secundum suffixa,
ibas formata sunt, coUegimus, ut intellegeretur, quaenam vo-
)ttlorum genera quaeque suffixa scriptor plurimum amavisset.
4. Sed ne illud quidem neglegendum est, quatenus forma-
les novae metricis legibus explicentur; atque cum Martialis
jrammata metra compluria prae se ferant, numerandum di-
«ter est, qua numerorum ratione in metris singulis novata
isqne generis reperiantur. Itaque, quoniam id adhuc a nullo
um est, dinuraeravimus metra Martialis atque computavimus,
lium verborum quotam partem quodque metrum contineret. ^)
*) Vocabula in lemmatis tantum (lib. Xin et XIV) ant in praefationibus
a oratione scriptis posita steUnla * designavimns.
') Significamiis per totam hanc commentationem metra hisce uotis:
Continet autem
<f
s sen.idim.|sot
Über spect.
liber I
II
in
IV
V
VI
VII
vra
IX
X
XI
XII
XIII
XIV
109
110
290
248
211
65
21
27
188
187
136
36
194
194
64
170
2
2
209
209
205
40
180
180
187
86
231
198
160
28
2
262
261
172
42
2o2
252
130
30
350
350
101
48
3
3
270
270
243
115
297
297
157
51
o
2
189
189
266
77
135
135
2
2
220
220
18
omnes libri II 3;^76 | 3300 | 2052 1 790 | 33 j 34 I 2
Atque quoniamhi versus sunt diversi arabitus, etiam syllabae
computentur :
b continet (13—17, i. e.) 15 syUabas; 3376 b = 50640 syll.
,3300 p = 42900 ,
2052 (f = 22572 ,
790 s = 9480 ,
„ 33 sen. = 396 ,
34 (lim. = 272 ,
Itaque dactylici versus (h + p = 93540 syll.) coinparati
cum (f) (= 22572 syll.) quater tanto maiorem molem verboruin
efficiunt; cum iambicis (s + sen. + dim. = 10148 syll.) com-
parati noviens maiorem.
p
JT
(12-
-14,
i. e.) 13
^
7>
11
s
55
fere 12
sen.
n
. 12
dim.
m
. 8
b = bexameter dactylicus
p = Pentameter dactyücns
<f = Pbalaecius versus hendecasyllabiis
s = trimeter iambicns scazon sive cboliambns
i sen. = senarins iambicns
(rariss.) < dim. = dimeter iambicns acatalectns
( sot. = Sotadeua.
Errasse videtur Tb. Birt, qni (in edit. Friedl. pg. 38 m.) bexametiorm
nnmerum reddit 3358; nam etiam si a Martialis versibns detrabimiis I 93,
b (et 6 p) nt aliennm, III 3, 1. 3 b (et 2. 4 p) nt forta.sse spnrios, XI ^
3. 5. 7 b (et 4. 6. 8 p) nt Caesaris Angnsti versus, relinqimntur non 3J^
sed 3370 b (et 3294 p).
Postremo ratio reddatur eorum vocabulorum, quae, si lexicis *)
les habetur, iion vetustiora Mart. epigi-amraatis existimantur
*r tarnen sunt; omitto ea, quae in commentatione ipsa comme-
orandi occasio erit.
Ganymedeus: laus Pisonis^) 153 h.
macellus (pro ,macellum') : Pompon. Bonou. 38 Ribb.*
* monobiblos: cf. Friedl. ad locum (XIV 189 L).
imedico, onis: Priap. 68,8p: pedicönum.
Sybanticus: Ovid. trist. 2, 417 Riese: Sybaritica, n. pL,
irmeu Hemitheonis (Merkel: ,Sybaritida\ f. sing. acc).
Sequantur ea verba, quae apud Martialem primum in versu
:currere falso e lexicorum silentio concludi potest:
cognatio: Afran. 56 ex sententia Ribbeckii, Hermanni,
uecheleri.
colicuU: cauliculi Bibaculus^) fr. 1, 6 y Mueller = 3, 6
aelirens; coliculi Petron. 132 sot. 2.
censorius: censorio (codd. censori[a]e) Pacuv. praetext. 2
ibb.«
expingere: Phaedr. append. 15, 2 sen.
fruciuosus: Priap. 61, 2 (p,
indeeens: Priap. 12, 13 (f.
mqmUnus: Priap. 70, 1 (p.
luscus: Pers. 1, 128. (adde: Sidon. carm. 23, 139 y).
mango: [Lucil. 29, 88 M.] Horat. epist. 2, 2, 13 h.
mumceps: Catull. 17, 8.
paganicus: Calpurn. 4, 125 h.
prurtgo: Priap. 27, 3 h.
Seiinus: Titin. 121 Ribb.^: agrum Setinum.
sHibra : Bibaculus fr. 1, 6 (p *).
*) seil. ForceUini-De Vit, Klotz, Georges', Quicherati thesaiur. poet*,
lalfeldi tensanr. italogr. (Vindob. 1884), Panckeri snpplem. lexicorum Lat.
krohn. 1885), Georges, Lex. d. lat. Wortformen (Lips. 1889, a—confirmo).
*) Carmen hoc Calpomio tribuendum esse denno diserte ostendere studet
soricns Schenkl in praefatione editionis bucoUc. Calp. et Nemesiani (1885).
') Hnius enim, non Snetonii (apud quem nobis servati sunt) versus esse
ica non profitentur.
*) Locum, qui Martialem non primum hac prosodia (pugnante cum
mi-' et ,semodlus') usum esse docet^ adferr^ debuit Friedlaeuder ad I 99, 5,
stumus: Priap. 61, 10 y. (adde: Authol. ^) 762 [= PLM5
pg. 364], 17 h.)
theca: plur. Propert. 2, 8, 30 Muell.
Caput I.
VOCABULA GRAECA.''
Quaestio prima est, quaenam verba, rariora praesertia
Graecis litteris scribeuda siut, quouiam codicuui in ea re auc-
toritas vel parva vel nuUa est; cf. quod habent I 27. 7: Jus-
omue mouasympoteu , I 45, 2: touda pamibomeuou , IV 9,3
ecliis asotos, V 38, 3: syca merize, etc.^) Itaque certi aliqttid
ibi solum statuere licet, ubi ex toto couexu verborum auxilium
peti potest. Asseutiendum certe Friedlaendero est, qui IX 94. 4
dederit x«^^« — XQ^^^^^ siquidem apertum est poetam partim
Homeri ipsa verba {Z 235 sq. : ievyie äfieiffsv XQ^^^<^ yalxfm)
pouere voluisse, quod si noluisset, profecto Latiua eiusdem men-
surae ,aerea — aurea' scripsisset. Altero loco ad modum simiü
VII 57, 2 et Gilbert et Friedl. bene pro Schneidewiui ,P}^a-
gathos — Hippodamos' secundum versum Homeri r 237
{KäoTOQa d^ iTTTiodaiLiov xai nv^ dya^ov ITolvdevxsa) scripserunt
Tiv^ dyaO^o^ et innodafioi;. Alia de causa probandum est, quo<l
Friedl. exliibet III 77, 10: aajiQOffaydi;, non ,saprophagis' ut
codd., Schneidew., Gilb.; nomina enim ut saepissime a Graecis
mutuabantur Latini, ita verba (praeter participia) rarissinie;
equidem exceptis duobus (clepere, psallere; et vocab. dub.
,hymnire') nuUa inveni nisi iu -are exeuntia (propinare, pWl^'
sophari , paedagogare , harpagare , gargarissare, evangelizare,
*) jAnthologia* utiqne Riesei, PLM Baehreusii ,poetae lat. minores' dicü
sunt; FPR eins ,fragmenta poett. Rom/ (1886).
') Cf. 0. Weise, Griech. Wörter in der lat. Sprache, Lips. 1882.
') Dnbitari qnidem potest, rectene V 38, 8 editores exhibeant cum pwte
codicnm jffoXoixiaf^oy, Calliodore, facis', at XI 19, 2 iidem ,soloeci3mnni men-
tula nostra facit'; vocabulum hoc iam Lucilius (9,2 M.: soloecismöu genen
= 9, 244 Baehrens (FPR): soloecismüm genera), Cornificius et Seae^a
rhetor tamquam tenninum technicom nsurpaverant,
exeuterare, clialare, blasplieiuare etc.). At haud scio an VII
4:1, 1: xoafiixoi; et 2: xoofttxd scribendum fuerit (in quo cum
Klotzio et Saalfeldio consentio); ut enim II 43, 1 et 16: xoiva
ffiiuov,, sie hoc loco graecissantis alicuius ,magniloca' vox illu-
ditur, minime in usum Roinanum recipitur. Cf. quae dixi
pg. 22 adnot. 4.
Cetera vocabula (praeter ea quae collecta sunt in edit.
Friedl. vol. 2 pg. 532) recte Latinis litteris scribunt; nam et
sermo cotidianus illorum temporum multis Graecis verbis inqui-
natus erat et Martialis saepenumero ab eo sermone prope abest.
Quod quam vere dixerim, tum maxime intellegemus, ubi
Martialem cum Statio aequali comparaverimus.
Hie enim in 10839 versibus epicis Achilleidos et Thebai-
dosGraeca verba, quae apud antiquiores Latinos scriptores frustra
quaera^, non habet nisi liaec tria: nehris A. 1, 609 Th. 2, 664;
f/Umnas Th. 4, 106, plur. A. 1, 358; pale A. 2, 155 (ubi Kohl-
manu prave ,Pale'), Th. 6, 805; in 3892 versibus Silvarum praeter
ea quae nominavi mbris (1, 2, 226) et gymnas (2, 2, 8) non plus
sex haec: trieliora, n. pl. (1, 3, 58), hypocausta, n. pl. (1, 5, 59),
curyoüs (1, 6, 20), molyhdus (3, 2, 30), yomphus (4, 3, 48), synthesis
(4, 9, 44); cetera nova sunt in lemmatis 1,4: soteria, n.-pl., 4, 2:
^itihristkon, 4, 5: ode, et in praefationibus prosariis libri 1
(et 1. 2 L): ejyithalamion, lib. 2 (et 5, 3 L, 5, 5 L): epicedion, lib.
2 (et 2, 7 L): genethlincon, lib. 4 (et 4, 6 L): epitrapezios. Ergo
in 14731 versibus Statins 9 tantummodo nova habet Graeca;
[praeterea extra versus : Septem] ; id est 1 : 1636.
Martialis autem in 9587 versibus novavit 55 ; [extra versus :
^luattuor]; id est 1 : 174. Hie igitur fere deciens tanto plura
quam Statins novavit, praesertim cum Statu versus paene omnes
(14160) hexametri, Martialis autem maior pars sint breviores versus
(pi ff, s).
Accedit altenim genus („b") vocabulorum Graecorum, quae in
Versu primus videtur Martialis usurpavisse, 76 nostra quidem com-
pntatione.
lam quaeritur, utrum in aliquibus metris horum (55 + 76 =)
131 verborum sit frequentior usus quam in ceteris necne. Confe-
ratur igitur haec tabella, in qua quae verba in metris pluribus
inveniuntur, horum in unoquoque semel numerantur.
8
Novata in
h
P
(f 8 (lim. seu.
geueris a
28
19
15
8
geiieris b
46
26
20
16
2
1
araborum
74
45
35
24
2
1
Ergo pro ratione numerorum plurima novata exstant in
scazoutibus, minor exspectatione numerus in pentaraetris; mf-
dia frequeutia in hexametris et hendecasyllabis. Vel si, ut
supra pg. 4, dactylicos cum iambicis comparamus: in dactylicis
sunt 119 Graeca, in iambicis 27; ergo in iambicis duplo maior
numerus quam qui ex dactylicorum numero exspectatm^ (13).
Hendecasyllabi quoque paulo plura exhibent (35) quam exspec-
tantur (30).
In choliambis igitur Martialis propius quam in ceteris metris
ad pedestrem sermouem et cotidianum accessit. —
lam transeamns ad vocabula ipsa; quae secunduin reiura
genera quam secundum verborum et formarum clavsses gram-
maticas disponere maluimus.
Litterac (ex parte pro numeris ordinalibus positae).
alpha^) {= primus) II 57, 4 s V 26, 1 s: Cordus alpha pae-
nulatorum. Prud. catli. 9, 11: (Christus) alpha et il cognömi-
natus, ipse fons et clausula. Paul. Nol. 30, 89 h : alpha itidem
mihi Christus et w.
beta^) (= secundus) V 26, 4 s: dicas licebit beta me to-
gatorum.
töta (littera), n. II 93, 4 p. (Cic, al.) Auson. technop. iS
et 138 h: jota, ae, f. Orient, de trinit. 77 h. Coripp.') in laad.
lustini 1, 353 h.
cf. sigma pg. 18.
cf. theta VII 37, 2 p et Friedl. ad locum.
Quac ad libros pcrtincnt.
hihUöpöla, ae, m. IV 72, 2 p XIII 3, 4 p XIV 194, 2p
(semper initium alterius hemistichii faciens). [ßißho7n.oh^<;\ Pto
») = littera: Varro 1. L. 8, 64.
pha et beta pueUae. — alibi.
«) = littera : luven. 14, 209.
3) omisenmt lexica,
luven. 14, 209 : hoc discunt omnes ante al*
1, 2, 6 et 9, 11, 2. Porphyr. Hör. sat. 1, 4, 71. epist. 1, 20,
\)ybliopola Sidon. ep. 2, 8, 2 *). 5, 15, 1. Isidor. orig. 6, 14, 1 : li-
arios ante bibliopolas dictos. Librura enim Graeci fiißlov vocant.
ibrarii autem iidemautiquariivocautur, sed librarii sunt, quinova
iribunt et vetera; antiquarii, qui tantummodo vetera, unde et
omen sampsemnt bybliopola CIL 6, 9218. bibKöpöla^) Aiithol.
64, 11 h. (Cum vocabuli Latini ,librarius' significatio altera
Bcriba) et vetustior et iisitatior') esset, fieri non potuit, quin
aepe perspiciütatis causa Graecum vocab. usurparetur. Inveni-
irtamen illo sensu ,librarius': (plur.) CatuU.*) 14, 17 y. Sen.
eu. 7, 6, 1. Gell. 5, 4, 2 et 18, 4, 1. Sulpic. Sev. dial. 1, 23, 4. —
bellio (eo sensu) Stat. silv. 4, 9, 21 (p\ de capsa miseri libel-
onis. Gloss. Graeco-Lat. pg. 257, 38: (fißkioTnokr^^ libellio.)
hihmthem, ae, f. VII 17, 1 et 12 (f XIV 190, 2 p. (Cic, cet.)
ybliotlieca [bibl. Peiper] Auson. epigi*. 40, 1 h Schenkl. byblio-
lieca Sidon. ^) ep. 4, 11 v. 4 y. 9, 16 v. 28 adon. idem carm.
4, 92 (f. bibliotheca Antliol.«) 899 [= PLM 5 pg. 407], 4 p.
Tbliötheca Alcuin 65 (p. 1. aevi Carol. 1 pg. 283), 3 h. Tbeo-
alf 42 (ibid. pg. 540), 1 h.
cörönis, idis, f. XI, Ih: nimius seraque coronide longus
iber. [xogom^;]. Sueton. pg. 140, 13 Reiff.: coronis tantum in
ue libri posita invenitur. Auson. prof. carm. 26 L.
t eschätöcollion, ii, n. = extrema pagina, II 6, 3 fp,
iaxato-xokhov nusquara exstare videtur].
lemma, ätis, n. (= inscriptio carminis cum carmine
pso) X 59, 1 h: consumpta est uno si lemmate pagina, transis.
plur., = inscriptionescarminum)XI42, 2 p XIV 2, 1 h et2 p. [A/;////a].
^lin. ep. 4, 27, 3: lemma (= argumentum, Stoff, Thema) sibi
unipsit, quod ego interdum versibus ludo si mihi ex
IOC ipso lemmate secundus versus occurrerit. Victorin.')
*) omisemnt lexica.
') deest in lexicis.
*) etiam Mart. ter hoc sensu.
*) A lexicographis partim omissus locns, partim non recte intellectus.
ilso etiam Haenny (,BuchhaendIer u. Schriftst. in Rom^ [1884], pg. 23.):
Srst der Bömer der Kaiserzeit nennt seinen Buchhilndler librarins.*'
•)^^ omisenmt lexica,
10
ad Cic. inv. (rh. 1. m. Halm) pg. 193, 39 : (firmamentum)
lerama dicitur, id est falsum argumentum. Donat. Ter. Andr.
3, 3, 14 et 37 (plur.) = sumptio ^). Auson. pareut. praef. in.
(pg. 41 Seh.): lectorem solum lemma soUieitat tituli. idemeglof.
24, 1, 6^: mihi praeter lemma nihil placet. idem epist. 16.2,
90: mitricis inter lemmata (= carmina vel cantus) lallique söin-
niferos modos. Sidon.^) ep. 8, 9, 3: videris, quam tibi sit epi-
grammatis flagitati lemma placiturum. (inscriptio, titulus, epi-
gramma; sumptio.)
tömus, i, m. 166, 3 s: scriptura quanti constet et toraas
vilis. (de signif.*) cf. Frdl. ad locum). [ro//oc]. M. Am*el ap.
Front, ad M. Caes. 2, 10 (13) pg. 34, 14 N.: feci . . . excerpU
ex libris sexaginta in cjuinque tomis. Hieron. ep. 22, 38: accipe
tibi tomum magnum, novum, et scribe in eo stilo hominis: 8*2.
7: sex mille Origenis tomos non poterat quisquam legere. qn«)s
ille non scripsit. (volumen, liber.)
schida, ae, f. (v. 1. scheda) IV 89, 4 (f. (cf. Frdl.) (Cic
ep., al.)
Artcs mctriea et ninsiea.
tetrastlcha quaedam (carmina) VII 85, 1 h. [rrrpacjr/pjj.
Quint. 6, 3, 96: Ovidius ex tetrastichon Macri carmiue libmin
in malos poetas composuerit. Treb. Poll. Gallien. 18, 5: (porfe!
tetrastichae fierent. Sidon. ^) pg. 250, 9 : non distichorum aot
tetrastichorum stringit angustiis. Anthol. 2 [= PLM 4, \%
3 h: tetrasticha, n. pl.; -on ibid. 395 L, 555 [- PLM 4, 13<1
L: tetrasticha de Vergilio, 567 {= PLM 4, 138] L: tetrasticha
de quattuor temporibus. 658 L: dialogon tetrastichon.
galltambosy i, m. II86, 5f/>: mollem debilitate galliambon.
(Caes. Bass.«) (GL 6) pg. 261, 28; 271, 22 etc.; alii.)
*) cf. Cic. divin. 2, 108 MueU. : sed deniiis tibi istas duas sumptioBes \ea
quae Xrjf^^anc appeUant dialectici, sed uos Latiue loqiü niahimu»), adsumptw
tarnen (quam 7iQ6alr,\}}ir iidem vocaut) non dabitur.
*)') omis. lexica.
^) ea enim, quam lexica praebent, aperte inepta est.
*) omis. lexica.
") huins enim, non Atilii Fort., nt lexica praebent, illud fragmeat\ui
esse Westphalius et Keilius docuerunt. cf. sequens vocabolum.
11
seazm, ontis, m. I 96, 1 s VII 26 *), 1 et 10 s. (Caes. Bass.
f. 257, 3 etc. ; alii.) axd'Ciov Ter. Maiir. 2400 s. scazon Rufin. in
etr. Ter. (GL 6) pg. 559, 30 h.
eptgramnia: vicieus bis (in 18 li, 3 r/), 1 s). (Cic, al.) Prud.
Tist. 11, 8 p. Sidon.») ep. 9, 16 v. 57. Anthol.') 21 [= PLM
211], 269 h. 287 [= PLM 4, 441], 22 (f.
metrum IV 6, 4 (f. (Vitruv. 103, 10; alii.) Ter. Maur. passim.
[venc. 2, 141 li. Auson. epist. 20. 1 h. Sidon. epist. 8, 9, 16 cp.
iithol.*) 131 [= PLM 4, 319], 5. 671 [= PLM 5 pg. 85], 20.
crüsmäta Baetica, n. pl. VI 71, 1 h. [xQovana], Censorin.
. spur. 11, 1 Hultsch: crusraata pulsus decori sine carmine vo-
tiitur. (pulsus lyrae Ov. fast. 5, 667.)
dscaüles'^)^ ae, m. X3,8s. [dax-avXr^i; nusquam legividetur].
ot. Tiron. pg. 173: monaules ascaules calamaules. (Latinum
)cab. ,utricularius' praefert Sueton. Ner. 54: voverat pro-
turum se — etiam hydraulain et cboraulam et utricularium ac
>vissirao die histrionem — .)
chöranles, ae, m. V 56, 9 cp VI 39, 19 s IX 77, 6 dim.
I 75, 3 rp. (Petron., al.) luven. 6, 77 h. Sidon. «) ep. 9, 13,
78; carni. 23, 300 f/. Mim. anon. 27 Ribb.: clioraula. Ven.
ortun.') 3, 6, 47 h.
mönaulos, i, m. XIV 64 (= 63 Gilb.), 2 p. (Plin. 7, 204).
Ars incdica.
cllnlcus, i, m. {= medicus) I 30, 2«) p IV 9, 1 y IX 96,
h. [xkirixoi;], Cyprian. ep. 69, 13 et Lact. 3, 8, 10: clinicus =
^mo aeger in lecto iacens. Prud. apoth. 205 h : clinicus deus
Vesculapius). Grell, inscr. 2983 et CIL 6,2532: medicus cli-
icus. Gloss. Vatic. (et Thom. thes. pg. 152 a): clinicus, pa-
ilyticus.
[De ,arcliiclinico', quod III 93, 24 Schneidew. scripserat
tque immerito Gilbertus quoque (dubitanter) recepit, adsentior
'riedlaendero; cf. eins adnot.]
') hoc loco jScazon* editore», iuconstauter. Omisit locnm index ed. Frdl.
•)•')*) omis. lexica.
*) cognomen viri in inscr. Pomp. CIL 4, 636: . . . Vesbinus. rog.
crib. Ascanles.
•)') omis. lexica.
^ ubi etiam de libitinario cogitandnm est.
12
ophthaltmcus, i, m. (seil, medicus) VIII 74, 1 h. [(if^ai-
ftixog]. adiect. Cassian. coli. 24, 15: in otalgicum, sive inopli-|t
thalmicum vertitur morbum. (ocularius mediciis Geis. 6, 6.8; §5:
alii. ocularii, subst. Scribon. 37 et 38. Marcell. Emp. ^) 8 fi
93, 2 m. ocularius chirurgus Grut. inscr. 400, 7. — ocularis
medicus Murat. inscr. 927, 5.)
dröpaxy äcis, (f.?) III 74, 1 h X 65, 8 ff: dropace colidUiä|>
(-no Sehn. Gilb.) [(Jßc5rra|]. Ausou. epigr. 92 (131), 1 h: drop^a
calido. Th. Prise. 2,11 fol. 304, 1 : dropaces. Cael. Aiu*. Axm, \^
1, 1,36: dropax adbibendus; 37: dropacem. Sehol. luv. 9,U
Buech. : fascia visci. psilothruni siguificat, dropacem quo solebal
se aceurare.
psllöthrum^ i, n. Ul 74, 1 li VI 93, 9 h. (Sen. rh., al.)
epäphaeresis, is, f. VIII 52, 9 y : facitque longam detonsis
epapliaeresin eapillis. [err-ay-a/^fdei;]. epapliaeresis (seil, san-
guinis) Vegetius (qui excusat vocabulum apposito ,quasi') mul.3'),
45, 2 : postero quoque die quasi epaphaeresis fit et sanguk
detrahitur. 5, 24, 5: tertia die epaphaeresin quasi factums
denuo fistulam appones. Cass. Felix*) 24: flebotomare oportet
et secundam detractionem facere quam epafaeresin vocant
item 36 et 73. (detractio sanguinis Gels. 2, 7, alii. detractio
(eod. sensu) idem 2, 10. Plin. 16, 244. alibi. — detractio
eapillorum Gael. Aur. cliron. 3, 8, 131.)
hydröcelae,^) arum, f. XII 83, 3 y. [i^J^o-x/JA^;]. Th. Prise.
1, 26 m.: hoc herniarum perseverantiam intus sub ligatura, etiani
veterum, percurabit: et liydrocelas et sarcocelas et euteroceiaj?
similiter. (hirnea (liernia) Gels. 7, 18. Mart. III 24, 9 h Xn
83, 1 (f. alii.)
enteröcelae, arum, f. X 56, 7 h XI 84, 5 h. (iireQoxr;lr^CAh
enterocele Plin. 26, 134. al.)
*) omis. lexica.
*) Apud Novium v. 3d olim legebatur ,psilothrum', nunc ,ciIotram\
») lexica falso ,2, 45, 2'.
*) omis. lexica.
•) cf. Geis. 7,18 pg. 276,27 D. : Uraeci coromani nomine, quidqnid est
vdQOXTjXtfy appeUant: nostri, iit scilicet nuUis discriminibiis satis coguitis, baec
qnoqne sub eodem nomine, quo priora habent. — Adiect. ,hydrocelicu8' iam
Pün. 30,74.
13
mteröceUeus unctor XII 70, 3 h. (Plin.)
t hystericam se diceret XI 7, 11 h; hystericam se dixerat
5-« XI 71, 1 h. [vaT€Qix6i;].
hemttrttaeos^), i, m. (seil. TivQsrog) II 40, 1 h XII 90, 2
— at IV 80, 3 h = is qui ea febre laborat. [i^fti-TQualos],
j)r. de sing. der. 9 pg. 184, 3 H.: hemitritaeo insanabili la-
rare. Seren. Samm. n. 51 L (Baehrens): hemitritaeo depellendo.
tm 932 ^ h : mortiferum magis est, quod Graecis hemitritaeon ')
nlgatom verbis; hoc nostra dicere lingua | non potuere uUi,
bo, nee voluere parentes. Th. Prise. 4 fol. 314 b. Cael. Aur.
lt. 2, 22, 133. [Apul] de herbis 123.
(hemitritaicus Mare. Emp. 30 fol. 131 a. alibi. hemitritis,
Theod. Prise. 4 fol. 311 b.)
lich^ties, um, m. XI 98, 5 s. (Plin. 21, 127).
jAretiesis, is, f. IV 80, 1 h. (Sen., al.) luven. 14, 136.
renesis Ser. Samm. 87 h et Prud. hamart. 125 h.
pMhlstcus cinaedus XI 21, 7 h. (Sen. rh., al.)
Ungnenta et slmilia.
glauctna pallida (seil, unguenta) IX 26, 2 p. [ylavxivo^ de
xxiiwv (herba quaedam et eins suecus) deduetum non videtur
reniri.] Pompon. dig. 34, 2, 21, 1: unguentis qualia sunt
»magena glaueina erina ete. Plin. Val. 3, 12: olei glaueini
antum snfficit.
cemnm, ätis, n. IV 19, 5 h V 65, 3 h VII 32, 9 h XI 47, 5 h
:V50, lh;plur. IV4, lOf/^. (Sen., Plin., alii.) luven. 6, 246.
narthedu, orum, n. XIV 78, 1 h. (Oie. fin. 2, 22: doloris
idicamenta illa tamquam de nartheeio proment.)
splepim, orum, n. (= Pflaster) H 29, 9 h 10 p VIII 33, 22 p.
>lenium (Pflaster) Plin. 29, 126 et 131 ; al.)
aphrmttnm, i, n. XIV 58, 2 p. (Plin. 31, 113*); alii.) Stat.
V. 4, 9, 37 y: panes viridantis äphrönitri.
*) cf. Cels. 3, .3 pg. 77, 20 D. : id genns plerique ^fiirQiraToy appellant.
*) falso Georges et Saalfeld ,491* (pro 941 prior, edit.)
*) ,r]^iTQiTatoy^ priores editores, qnod rectius puto.
*) idem 31 <faIso ,XXI* Frdl. in adnot.), 112: spuma nitri.
14
dmpasma, ätis, n. I 87, 5 h. (Plin. 13, 19 et 21, 125.)
resinn, ae, f. III 74, 4 p XII 32, 21 s. (Cels., al.)
FriiRCS et arbores.
äpynnay orum, n. pl. XIII 42, 1 h 43, 1 h. (Sen. ep.,
cäryöta, ae, f. VIII 33, 11 h XIII 27, 1 h. (cai eota Vami r.
r. 2, 1, 27 Keil, cariota Sciib., alii.)
cärpötuleSy acc. -Tdas, f. XI 31, 10 ff. [xaptw/s]. Stat. silv.
1, 6, 20 (f.
conehis, is, f. V 39, 10 ff VII 78, 2 p XIII 7, 1 h. [x«;7i;
apud Graecos non legitur.] luv. 3, 293 ^) : conche. 14. 131:
concbem (cf. scliol.: id est fabam coctam). Fronto ad«M. i'aes.
ep. 4, 6 (pg. 69, 17 N.): concbim. Prise. 1, 35 (GL 1 pg. 26,25?;
vetustissimi ,cuncbiu' pro ,conchin\ (faba Plaut., cett
Mart. deciens.)
coUäm, orum, n. pl. IV 88, 6 p VII 53, 7 h XIII 28,2 p.
(Plin. 13, 51.) Stat. silv. 4, 9, 28 (f. luven. 3, 83: cottöna.
hötryon,^) önis, m. XI 27, 4 p. [^oTQvvtv non invenitur.]
Itala cant. 1, 12: botryo. Pall. Sept. 17 et Nov. 12, 1: bo-
tryones. Serv. Verg. Georg. 2, 60 Thilo: sane raceraus botry-
onis est pars, et botryo Graecum est. Cassiod. var. 12, 15 in.
civitas in modum botrj^onis pendet in coUibus. Isidor.
orig. 17, 5, 14 (cf. Serv. 1. c.): racemus est botrionis pars, et
botrio graecum est. Ps.-Acro Hör. sat. 2, 4, 71: vennucula:
uvae genus est, cuius botryones oUis servari possunt. Gi*egor.
Turonens. de curs. stell. 28 Krusch: has Stellas quidam raassain
vocant, nonnulli Pliadas, plerique vero butrionem. Paulin.
Aquilei. 1 in ep. pros. (p. 1. aev. Car. 1 pg. 130): Acres qui
clusas celant botrionum gemmatas suo in tempore producendas
uvas. Gloss. Vatican. : botryones, latices ^). Thomae thes. pg
80 a: botryo, botrus, uva, racemus.
f pityönes^)j acc. -önas, m. (ex emend. Salmasii) XII
») falso Georges et Saalf. : 2, 273.
*) cf. CIL 10, 1501 : M. Caninius Botryo et Caninia Paeznsa. 6, (^'
Butrioni».
') cf. Loewe, Prodrom, pg. 78.
*) Deest adhuc in lexicis. (supplevit nnper Georges in WoelfÜini A^
chivi 3 pg. 354.)
15
), 1 h. [7TiTvv)v, pinetum Gloss.] (pinetum Ov. fast. 2, 275. 4, 273.
lin. 27, 66.)
daphnön, acc. sg. -öna X 79, 5 h; acc. pl. -önas XII 50, 1 h.
^etron. 126).
plätunöHy acc. pl. -önas XII 50, 1 h. (Vitruv., al.) Sidon.
K 8, 9, 13 ff.
Aniinalla. ^)
fmhälus, i, m. sp. 23, 4 p. (Plin., al.) büfölus^) Ven. Fort,
rni. 7, 4, 21 h.
(/imms% i, m. VI 77, 7 h. (hinnus Varr. r. r. 2, 8, 1 et 6;
ii. ginnus (codd. innum) Plin. 8, 174 Detl.)
öryx, Jcis, m. XIII 95, 2 p. (Colum., al.) luven. 11, 140.
tchneumon, önis, m. VII 87, 5 h. (Cic, al.) Nemes. cyn. 54 h:
ineiimona (acc).
senirus, i, m. V 37, 13 s. (Varro 1. L. 8, 68. al.)
f lägälöpex^)^ ecis, f. VII 87, 1 h: auritä gaudet lagalo-
ce Flaccus. Ykay-aUonr^^^ fxoi;; quamquam Graecus locus non
stat.]
ömcrötälus, i, m. XI 21, 10 p. (Plin. 10, 131. al.)
f eher SOS feminea^) XIV 88, 1 h. [xeQooi; eo sensu nusquam
ri videtur.] (Plin. 8, 38 : sunt et terrestres (seil, testudines),
ae ob id in operibus chersinae vocantur.)
sälämamlra, ae, f. II 66, 7 h. (Petron., al.) Seren. Samm.
4 h. Walahfrid Strabus 61 (p. 1. aevi Carol. 2 pg. 404), 7 h.
eöräcinHS% i, m. XIII 85, 1 h. (Plin., al.)
eammärus, i, m. II 43, 12 p. (Varro r. r., alii) luven. 5, 84.
*) cf. 0. Keller, Thiere des class. Altertums in cultnrgeschichtl. Bezie-
ag, Oeniponti 1887.
') falso Georges: büfaliis.
*) vocabnlam in indice ed. Frdl. omissum.
*) Yocab. adhnc in lexicia deest. Videtur mihi animal sie nominatnm
t ex anrium longitudine (,anrita') ant quia fortasse ad venandos lepores
[libebatur, nt vertragus (XIV 200,2: iUaesiim leporem qni tibi dente feret).
nn (Bl. f. d. bayer. G.-W. 1.3 [1877] pg. 212—214) emendari yult
agalopex*.
*) cf. adnot. Frdl.
•) Nomen viri IV 4.S, 1. 4. 11 <f VI 54, 4 (f.
'-,A,
1^
cordyla, ae, f. IH 2, 4 y XI 52, 7 h XHI 1, U. (Pk^l ü i
47. — cordula Apic.) i '^
cyUimi, i, n. V 78, 5 y XI 27, 3 h XI 31, 14 (^. (Varw i ^
1. L. 5, 77. alii.)
spotidifhis, i, m. VII 20, 14 s. (Sen. ep., al.) sphondjlus Pai | i
Nol. 3, 7 h {Auson. ed. Peiper pg. 309).
Eseuleiita
(praeter ea quae iam inter fruges et animalia rettulimus).
t copta Rhodia, ae, f. XIV 68 <= 69 Gilb.) L. ibid. 2 p
[xüTrrjJ]. (coptoplacenta Petr. 40. Anthol. 199 [= PLM 4,
47 h. — cf. Scliuch Apic. pg. 148 b.)
oxygärum, i, n. III 50, 4 p. [o^vyaqov], Apic. 1, 35: oxyi
digestibile. Sidon. epist. 9, 13,4: circa ordinaudum oxygaim
Ps.-Apul. herb. 60, 3 : herbam consolidam si cum oxygaro edat
,Plin. Val.' 2, 23: oxygarum, quod ventrem malaxat (et insqq
verbis). Dosith. hermen. ^) pg. 323 Bouch. : ;>f s; o:^^^yaQ^n\ pone
oxogarum. (gärum Horat., cett.; Martialis septiens. — alte
Plaut., Hör., alii; Mart. bis. — müria Cato, Hör., alii; Hart
XIII 103 L.)
f* palathium^) caryotarum XIII27L. [naldi^ioi'], (palatha.
ae, f. Vulg. ludith 10, 5. reg. 2, 16, 1 et 2.)
qy^dijmisy acc. pl. -idas, f. XI 31, 7 if. (Petron. 69,6.)
m<Utea, ae, f. {^laiiva) X 59, 4 p XIII 92, 2 p. (Varro L
L. 5, 112; al.)
melandrya, orum, n. III 77, 7 h. (Varro l.L. 5, 77. Plin.9,48.i
ttsäna (,ptisaua* Sehn, et priores)^), ae, f. XII 72, oh
(ptisana Varro sat. Men. 318 Buech., alii.)
Vasa; artifieum opera.
t rhyttum, i, n. II 35, 2 p: in rhytio poteras, Phoebe, la*
vare pedes (seil, curvos). [(wiiov (demin. vocab. ^vrov) Graecö
*) deest in lexicig.
•) ex emend. Salmo-sii ; ,Petalioii* vel ,PctaHiim* [.Petacium* lu ,Petavinnro'
T] plerique codd., ,Spathalinm' a Scriver.
") ,pti8anarium^ iam Hör. sat. 2, 3, 155.
17
ICO non invenitur.] Forma magis Latina Dosith. hermen. pg.
ä9 Boucherie: (nrrov: rutium*). Eam Lucilio (3,20 M.) tribu-
re volunt Stowasser^) et Baehrens^), qui conicit ibi scribendum :
itio (cavus) caulis habetur (ein hohler Stengel dient dabei als
rinkhom).
diätreta, orum, n. XII 70,9 h. [Jia-rßjyros]. Ulp. dig. 9,
, 27, 29: calix diatretus. — cf. Frdl. ad locum.
phicUa, ae, f. HI 41, 1 s VIII 33, 2 p 23 h: Quid tibi cum
lüala? VIII 51, 1 h: Quis labor in phiala? (Plin., al.) lu-
en. 5, 39: Virro tenet phiala. Luxorius authol. 303 [= PLM
, 457], 4 p.
cötükiy ae, f. VIII 71, 8 p. (Cato ag. cult. 114, 1; alii.) co-
Fle carm. de pond. 73; (acc. pl. -as) ibid. 67 h.
pärapsis, idis, f. XI 27, 5 h: paräpside rubra; XI 31, 18 y.
pampsis Petron. 34 et 50, al.) paröpside cenat luven. 3, 142
ahn-Buech. ; paräbside iüngit Prud. psych. 532 h Dressel.
synthesis^), is, f. IV 56, 14 (f: crasso figuli polita caelo
eptenaria synthesis Sagunti. [avp-i^eati;], Stat. silv. 4, 9, 44 (p:
jTithesis alborum calicum at(iue caccaborum.
crystallina, orum, n. I 53, 6hm 82, 25 s IX 59, 13 h XIV
U, 1 h. (Sen. ep., alii.) luven. 6, 155.
chrtjsendeta, orum, n. II 43, 11 h II 53, 5 h VI 94, 1 h
^I 29, 7 h; lances chrysendetae XIV 97 L. [xQvü-h-detog\.
sidor. orig. 20, 4, 8: chrysendeta, vasa deaurata. — cf. Frdl.
d n 43, 11.
änäglypt^i, orum, n. IV 39, 8 y. (Plin. 33, 139 Detl. et inscrr.)
encnnstns Phaethon IV 47, 1 h. (encausto pingendi duo fuere
ntiquitus genera Plin. 35, 149 Detl., al.) hinc per iocum dicitur
t dipyrus Phaethon = bis ustus IV 47, 2 p. \di-nvqo(^\
Leeti, lectlcae,
t hexaclinon testudineum, n. IX 59, 9 h. [e^d-xlivos].
*) Don est in lexicis.
•) in Woelfflini Archivi 1 a. 1884 pg. 117.
»} ibid. 2 a. 1885 pg. 476 et FPR pg. 154 mim. 109.
*) De alio usn verbi jSynthesis' vtl. pg. 19 sq. — praeterea — medicameu-
am compositio vel mixtnra ap. Ser. Samm. 573 et 1064.
a
18
siyma^), ätis, n. X48, 6 p: Septem sigmacapit; XIV 87,1h:
lunata scriptum testudine sigma. octo capit. [aiy^ta metaphoni
formae alias res (lunam, orchestram, porticum) apud Graecos
significat.] Spart. Hadr. 17, 4 Peter*: cum pluribns siramatibus
pasceret. Lampr. Heliog. 25, 3 : invenit simma in terra steniere.
non in lectulis. ibid. 29, 3: octo longos et octo pingues, cai
capi non possent uno sigmate. Sidon. epist. 2, 2, 5: quot solet
sigma^) personas (recipere). idem carm. 17, 6 p: Assyrius murei
nee tibi sigma dabit. 22, 212*) h: dominis liibernum sigma locare.
Ale. Avitus*) append. 24, 2 p {pg. 195 Peiper): Assyrius marex
nee tibi simma dedit. (cf. hemicyclium Cic. Lael. 2.)
* stibadia, orum, n. XIV 87 L^). [aiiffddicn]. Plin. ep.ä
6, 36: in capite stibadium candido mannore vite protegitflr.
Serv. Verg. Aen. 1, 698: antiqui stibadia non habebant, sed
stratis tribus lectis epulabantur. Sidon. epist. 1, 11, 14: stibadii
circulus. 2, 2, 11: stibadium et abacus. Orell. inscr. 2358.
CIL 5, 3929.
hejcäpUron, i, n. II 81, 1 h IV 51, 2 p VI 77, 10 p. (heia-
phori = sex homines, qui portant aliquid Vitruv. pg. iU.il
R.: maxima pondera cum feruntur a phalangariis , hexaphoris
et tetraphoris).
oääplwmn % i, n. VI 84, 1 h. (octophoron Cic.) Anthol. 865
[= PLM 5 pg. 405], 1 h: octöphöro fertur.
Beliqiia supellex.
(ladjjmthöca, ae, f. XI 59, 4 dim. (Plin. 37, 11 et inscrrJ
t mi/xae'^), arum, f. = rostra lucernae XIV 41, 2 p. [mtö]
t* poliimyxos^) lucerna XIV 41 L. [7iolv-^iv':^o^ e Graecoruin
scriptis non adfertur].
^) Littera (non lectus, ut Saalfeldio videtnr) ap. Lncil. 9, 34 KnelL: »
nostrorum, etiam Graece quod dicirau' sigma (= 330 b Lachm.: s nostram rt
»emigraece quod dicimu' sigma).
•) Hoc loco Griipe et lexica recte interpretantur: ,8oliiim, Badewanne*.
')*)*) Loci non sunt in lexicis.
•) Georges et alii falso: octophoron.
') cf. Groeber, Vulgftrlat. Snbstr., in Woelffl. Arch. 4 a. 1887 pg. 12^-
•) Exemplnm omisit Neue, Formenl. 2' pg. 20 ex.
19
stätem, ae, f. X 55, 7 tp iu clausula. (Cic, alii.) Stat. silv.
4, 3, 35 if et 4, 9, 46 tp item in clausula.
clepsydra, ae, f. VI 35, 1 h et 6 p VIII 7, 3 h. (Cic, al.)
antliä curva, f. IX 18, 4 p: curva laboratas antlia toUit
Liquas. [dvTkla], Suet. Tib. 51 : uno ex iis, equestris ordinis viro,
et in antliam conderanato. Isidor. gloss. 111: antlia, rota ex-
lauritoria. Anthol. ^) 284 [- PLM 4, 438] L: de ancla [antlia
laehrens] : Fundit [Pandit B.] et haurit aquas, pendentes evo-
mit nndas, Et fluvium vomitura bibit. mirabile factum ! Portat
aquas, portatur aquis. sie unda per undas Volvitur et veteres
haurit nova machina lymphas. Thom. tlies.^) pg. 277 : haustrum^),
fota hauritoria, quae et girgillus dicitur, et haec anclia.
(cf. Georges et Frdl. ad locum; ubi de rota cogitare ve-
tamur et epitheto ,laboratas' et quia ,Marciam vicinam' sibi
aquara non praebere ,sicca domus queritur' (v. 5). Etiam apud
Suet. 1. c. conexu verborum cx)gimur machinam ab hominibus agi-
tatam intellegere.)
Vestliiienta; colores.
eudrömis, acc. -ida (-idam vSchn.^ Gilb.), f. IV 19, 4 p
XlV 126 L et 2 p. [f r-rfßo///s,* apud Graecos uticiue calceamen-
torum genus esse videtur, non vestimentum athletarum ut bis
l^cis.] luv. 3, 103 Buech. : endromidem; 6, 246: endromidas.
Tertull.*) de pallio 4: sicut vestigia cestuum virus occu-
Pavit, ita et endromidis solocem aliqua multicia syntliesi extrusit.
^^ — cf. Sidon. ep. 2, 2, 2: endromidatus.
synthesis'*), is, f. IV 66, 4 p V 79, 2 p 6 p X 29, 4 p
XlV 141 L; plur. II 46, 4 p XIV 1, 1 h. [aU-lhtn^]. Act. fr.
Arval. anni 91 p. Clir. n. - CIL 6, 2068, 8: (in triclinio discum-
*^entes) cum sintes{ibus) epulati sunt. Tert.^) pall. 4 (vd. supra).
')*) non sunt in lexicis. — cf. Loewe, Prodrom, pg. 372 sq.
') Cf. Lucredus 5, 515 Bernays : ut fluvios versare rotas atqne aiistra
'^'demus.
Praeterea conf. Vitmv. 10, 9 et quae de vocab. ,austrum* disputavit
^'olff, De Lucretii yocabulis singularibus, Halis 1878 pg. 14 — 16.
*) Oniisenint lexica.
^) cf. .synthesis' pg. 17.
**) Omisernnt lexica.
I*
20
Scaev. dig. 34, 2, 38, 1 : quaero an ex universa veste, id est an
ex synthesi tunicas singulas et palliola Sempronia eligere possii
etc. (synthesTna Titin. com. 168 Ribb.*: tunicis sordidis, m-
thesinis*). Suet. Ner. 51: synthesinam indutus.)
bombydm, orum, n. VIII 68, 7 h XI 50, 5 h XIY 24, 1 h.
(Plin. 24, 108; al.) luven. 6, 260: panniculus bombycinus. Ven.
Fort. Vit. S. Mart. 2, 86 h: bombycina, n. pl.
gausäplnae (seil, paenulae), f. VI 59, 2 p et 8 p. (Petron. 21.^)
sindon, önis, f. IV 19, 12 p: sindöne Tyria.*) [atvdiov.miK]
Auson. epli. in parecb. v. 2 pg. 4 Seh. : et linteam da sindonem.
Vulg. iadic. 14, 12 et 13: sindones. prov. 31, 24. Isaia 3,23.
Marc. 14, 51.52 et 16,46. Matth. 27, 59; Luc. 23, 53. Nonias
pg. 537, 19: plagae, grande linteum tegraen quod nunc \m\t
vel lectuariam syndonem dicimus. (cf. carbasus Lucr. 6, 109,
al. — lina xylina Plin. 19, 14.)
Tyrtanthtna^) urbica, n. pl. I 53, 5 h. [TvQ-i-dviymHm
videtur Graeco loco exstare.] Vopisc. Carin. 20, 5: pallium ty-
rianthinum.
tanthhia, orum, n. II 39, 1 h. (ianthina ve^tLs Plin.
21, 27. al.)
coccim, onim, n. II 16, 2 p II 39, 1 h H 43, 8 p XIV 131.
I h; coccinae (seil, lacernae), f. pl. IV 28, 2 cp. — cocciiia aluta
II 29, 8 p. (coecina gausapa Petr. 28, 4.) luven. 3, 283: codna
laena. Ven. Fort. carm. 8, 7, 12 p.
ämethystinae vestes I 96, 7 s; lanae amethystinae XIV154
L. amethystini trientes X 49, 1 r/. [duFiyimivo^] luv. 7
136: amethystina, orum. Suet. Ner. 32: interdixisset usam
amethystini ae Tyrii eoloris. Prud. psych. 860 h: sardonyclien
pingunt amethystina. Ven. Fort.'^) carm. 8, 3, 265 h et vit. S.
Mart. 3,470 h: amethystina vitta. Walalifr. Strab. 54 (pl-
aevi Carol. 2 pg. 401), 23 h: nee sie augustum deeorant anie-
tistina eoUum.
*) ,8int et dicis* codd., jSyntheticis* Ribb.* sec. Palmerinm.
') Cum ibi ,gansapia' traditum sit, vulgo ,gaiisapina^ legitnr; minus ven
similiter Bnech. ed. 3: gausapa.
') XI 1, 2 h: ,sindone' Scriv., ,sidone^ Sehn., ,Sidone^ Gilb., Frie^
*) omis. index ed. Frdl. ; cf. vol. 2 pg. 366.
*) omis. lexica.
21
caUähme lacernae XIV 139, 2 p. (callaini tali Plin. 8,
11; al.)
jrräshm synthesis*) X 29, 4 p. — prasiuum flabellum III
2, 11 s. — prasinus (de factione circeusi hoc colore vestita)
: 48, 23 h XI 33, 1 h 4 p XIII 78, 2 p XIV 131, 1 h. (Petron.,
lii.) Sidon. ep. 2, 10, 15 r/). Lnxorius Aiithol.^) 328 [= PLM
, 482J, 1 h. Venant. Fort. 8, 7, 13 h. Anthol. 191 [= PLM
, 371], 5 h. Incerti Genesis (ed. Oeliler post Tertull.) 59 b:
räsinus.
Balneum. Palacstra. Tlicatriim.
thernute, ariim, f. vicieiis quinquiens (10 h, 3 p, 8 (p, 4 s).
>en., Pliu., alii.) luv. 7, 233. 8, 168. Paul. Nol. 10, 242.
idon.3) carm. 22, 128. 180. 184 h; 23, 42. 498 (f. Anthol. 124
= PLM 4, 313], 3 h; 210 [= 389], 11 h; 211 [= 390], 1 h;
12 [= 391], 11 h; 213 [= 392], 7 h.
t harpastum, i, n. VII 67, 4 (f\ plur. IV 19, 6 p VII
2, 10 p XIV 48 L. [äQTjaaiow] (cf. pila raptim ludere Nov. com.
3. — pila paganica XIV 45 L; paganica VII 32, 7 h XIV 45,
h. — follis: sexiens. — trigon Lucil. fragm.*) (cf. Gunder-
lann raus. Rhen. 41 a. 1886 pg. 632), Hör. sat. 1, 6, 126. Mar-
alis ter.)
halter, eris, m. XIV 49, 1 h; plur. VII 67, 6 y XIV 49 L.
ilrf.Qf^.] Schol. luv. 6, 421 (,cum lassata gravi cecideruut
racchia massa'): halteras dicit, quibus utuntur athletae cum
cercent. (cf. Sen. ep. 15, 4 : cum aliquo pondere manus motae.
lem 56, 1: manus plumbo graves. luven. 1. c. — manipuli
ael. Aur. chron. 5, 2, 38: manipulos tenendos, quos palaestritae
lir^Qag appellant.)
hä2)he, es, f. VII 67, 5 (/. (Sen. ep. 57, 1.)
amphUJwcUrum, i, n. spect. 1, 7 h 2, 5 h 28, 9 h IX 68, 7 h.
Plin., al.) Rutil. 1, 239 h. — cf. ,amphitheatralis' in cap. alt.
cönioedi, orum, m. VI 6, 1 h VII 82, 2 p XIV 215, 1 h.
*) non ^prasina toga*, qiiae verba iu iud. ed. Frdl. falso coniuucta sunt ;
)ga Romanoruin erat alba.o
') oDiis. lexica.
*) non est in lexici».
*) add^ndum editiouibus lexicisque,
22
(Cic. al.) luven. 6,396; coinoedus 3,94; uatio comoeda 3, 100.
Sidon. carm. 23, 129 ff, conioedns.
söpJws, adverbium instar substantivi positum = acclamatio
secunda I 3, 7 h I 49, 37 sen. I 66, 4 s I 76, 10 p I1U6,
8 p VI 48, 1 h. (Petron. 40.) Sidon. epist. 9, 13 alt. carm.
(dim. troch.) et carm. 1, 4 p 5, 8 h 8, 10 p 23, 234 if. ^
Anthol. 3 [= PLM 5 pg. 110], 9 li.
Varia.
schöla, ae, f. I 35, 2 ff II 64, 7 h III 20, 8 s IV 61. 3 s.
(Cic, al.) Ter. Maur. 302. Auson. 13 (edyll. 4), 6 h 31, 15 li
Coripp. in lust. 3, 158 h 4, 188 h.
harhänsmns, i, m. VI 17, 2 (p. (Cornific, al.) cf. ,soloecis-
mus' pg. 6 adu. 3.
eölossns, i, m. spect. 2, 1 h I 70, 7 h VIII 60, 1 li; acc.
colossou II 77, 3 li VIII 44, 7 s. (Sen. ep., alii.) Stat. silv. l
3, 51 h. Auson. 26, 2 (edyll. 11), 70 li. CIL 8, 212, 82 h.
t lyydos^), acc. -on, f. VI 13, 3 h VI 42, 21 f/. [IvM
(cf. Plin. 36, 62 : lygdinos in Paro repertos. luL Val. 1, 4 ed.
Car. ^) Mueller : at vero horoscopus lygdinus erat. Isidor. orig.
16, 5 (de marmoribus), 8: Parius candoris eximii, Ligdinos
cognomento.)
cosmicos^), i, m. VII 41, 1 li; cosmica, onim, n. ibid
2 p. [xo(j//£xos'.] Firniic. math. 2, 32 (pg. 43, 5): eosniica
sidera. (mundanus Cic. Tusc. 5, 108: Socrates quidein
*) Mirabili errore Klotzins et Saalfeld s. v. addimt: „Adiectimli:
Mart. 6, 13, .3 und 6, 42, 6 (sie) marmor lygdou." Georges falso ,lydos\ —"
Coguomeii virile (teinp. Tib. imp.) Tac. ami. 4, 8. 10. 11: Lygdus spad"J
Mart. XI 41, 7; (puer exoletus) VI 39, 13; 45, 3 XI 73, 1 XII 71. (in mor-
tario Pompeiano) CIL 10,8048, 15: Lygdi. 5,3155: P. Aelio P. L Lyg^^'
mensori .... Lygdamo iiepoti . . .
») Falso Teuffei RLG^ 399, 1: „L. Müller".
^) cf. tarnen quae de vocabiüo hoc Graece scribendo dixi pg. 7 in. -
Friedlaenderi interpretatio , qui dubitauter verbum a Cosmo iinguentario de-
ducit, reicienda maxime ob haue rem videtur, quia isto modo iuterpretantibn*
distichi pentameter multo deteriorein sensum praebet, quam si dicere poeUm
statneris : (raundanum esse lausne an potius opprobrium sit iucertoni est,
pam) in mundo et mala et bona sunt.
23
cum rogaretm*, caiatem se esse diceret, ,mun(laDam\ inquit,
totius enim mandi se incolam et civem arbitrabatur. — —
iBondana = mandns Clialeid. Tim. 251.)
änälecta, ae, m. VII 20, 17 s XIV 82, 2 p. (Sen. ep. 27, 6.)
draucus'), i, m. IX 27, 10 s XI 72, 1 (f XIV 48, 1 h;
plur. I 96, 12 s VII 67, 5 #/>. [ÖQavxoi; Saalfeld : „von ÖQäv (Ggstz.
pathicus von 7iaOelpy; ex Graecis scriptoribus non adfertur.]
(cf. tribas [T^i/^ds], f. Phaedr. 4, 16, 1. Martialis ter.)
zelöt^piis, a, um I 92, 13 h. (Petron., al.) luv. 5, 45. 6, 278.
Auson. epigr. 9, 1 h. (eodem semper versus loco.)
praginätlcus, i, m. XII 72, 6 p. (Cic, al.) luv. 7, 123.
prox^neta (ae, m.) Vatiniorum fractorum X 3, 4 s. (Sen.
ep. 119, 1. Dig.)
cätaplüs Niliacus XII 74, 1 h. (Cic. p. Rab. Post. 14, 40:
cataplus ^ ille Puteolanus. Sidon. ep. 6, 8, 1 et 7, 7, 1.) Auson.
19 (ordo urb. nob.), 127 h. Anthol. 910, 67 li : Lagaea cataplus.
^utroque loeo in clausula ut apud Mart.)
celeuma, atis, n. HI 67, 4 y: lentos tingitis ad celeuma
i^mos; IV 64, 21 ff: nauticum celeuma. [xekevfia rarius quam
^i'Uvafia.] Vulg. lerem. 25, 30 : celeuma quasi calcantium con-
cinetur ad versus omnes habitatores terrae, ibid. 48, 33: nequa-
qnam calcator uvae solitum celeuma cantabit. ibid. 51, 14:
^per te celeuma cantabitur. Rutil. Nam. 1, 369: bis mecum
pigri solabar taedia venti, dum resonat variis vile ce-
leuma modis. Sidon. ep. 2, 10, 27 (p: amnicum celeuma; ep. 8,
12, 5'): hie tuas laudes modificato celeumate simul inter
^fanstra remiges, gubematores inter aplustria canent. Ps.-Asco-
^ius ad Cic. div. in Caecil. 55 m. : cani remigibus celeuma so-
l^bat et per assam vocem, id est, oreprolatam, et, ut in Argo
*) Cognomen moliebre Drauca in ,yico del lupanare' Pompeis CIL 4,
5193. — OreU. 5002. — CIL 14, 1.^8/9 (Ostiae) : Corneliara Draucen.
€IL 7, 1336, 436 (Londinii): DßAVCVSF.
*) Sic Kayser et C. F. W. Muellcr secimdum Lambinnm ; ,artata plus*,
,arcÄta plus* codd. cf. CIL 6, 12615: L. Atilius Cataplus. 10, 8068, 3
et 4 : Cataplus l(iberta8> et Limen f(iliu8). 14, 2675 : M. Aiiius Cataplus.
^ omis. lexica,
24
navi, per citharam. Ven. Fort. carm. 8, 19, 6 p: quando
(nauta) celeuma canit. idem vit. S. Mart. 4, 423 h : aUiue petenü
portum vada complet uauta celeuraä. Vita S. Galli ( p. I. a«vi
Carol. 2 pg. 406) 682 h : nou cessat sanctum Gallus cantare ce-
leuma. Gesta ApoUonii ^ibid. 2 pg. 490) 207 li : ac nautae laeti
fuerant celeuma secuti. Tliom. thes. pg. 138a: celeuma, da-
mor nauticus.
(Lucan. 2, 688 : ne litora clamor | nauticus exagitet. — cf.
modi Sen. ep. 56, 5 : pausarius (= x€?.evatfjg) voce acerbissinia
remigibus modos dans.)
t tröpisj acc. -in, f. XII 82, 11 li : feret ipse ti'opin de
faece lagonae.\) {igonii; carina; metaph. =fundamentum.] (cf.usus
metaphoricus vocab. ,sentina'.)
condplus^), i, m. V 78, 30 rp: parvi tibia condyli. [xrli-
dvkog,] (metaphorice hoc loco pro harundinis geniculo dictum:
sensu autem proprio) Mart. Cap. 1, 88: complicatisque in con-
dylos digitis. Paul, ex Festo 38, 14 : condulus anulus. Thomas
thes. pg. 143 a : condylus, nodus.
(t) trägus^), i, m. = foetor caprinus alarum XI 22, Tb.
[iQayog,] (caper CatuU. 69, 6 p : (tibi fertur) valle sab alarum
trux habitare caper. Ovid. a. am. 3, 193 h : ne trux caper iret
in alas. — hircus Horat. epod. 12, 5 h: gravis hirsutis cukt
hircus in alis. — apud Mart. nee ,hircus' nee ,caper' eo sensu, at
,hircosus'.)
gäläslnus, i, m. VII 25, 6 p: nee grata est facies, coi
gelasinus abest. [yelaolvo^-.] ,gelasinos*) tuos* legendum esse
censeo in inscr. Capuana CIL 10, 4483 („in CEIASINOS qni<i
lateat, nescio" Mommsen).
*) Friedl. : ,Woriu hier die Dienstleistung besteht, ist nicht klar.' W^'
dem sie intellego, Meuogenem ipsiim ei, quem adnlatur, etiam faecem (cf. H«r
a. p. 277. Ov. a. am. .3, 211) imam (i. e. exiraiam) apportare ad illinenda'»
faciem. Scilicet in thermis balneisque omnis praesto erat talis apparatas.
*) Condylus, nomen propr. IX 98, 2 p.
*) Omittere vocabuhim noluimus, quamquam iam Ovidius habet halieut
112; translatum autem apud hunc nomen quadrupedis in piscem est, acut
(apud PUn.) alopex, hippos, asellus, lepus, lupus (Ovid., Mart. XIII 89).
*) = sulculos qui sunt in natibus, vd. lexica Graeca ; cf. ibidem DICITl
pro ,digiti* scriptum. — — Cognomen Gelasinus CIL 2, 1742. 9. 6083. 4.
10, 3063; 28Ö2. 14, 936. Gelasina 14, 1911.
25
orthöpyglnm anatis raacrae III 93, 12 s. [oß^o-Trvytov,
saepius oQQo-nvyiow] spiirio loco Apul. met. pg. 930 Hild.
rhonchi^)y orum, m. 11182,30s; metonymice = superbia
I 3, 5 h IV 86, 7 (f. [(>oyxos* rarius quam (»^yx«^*.] Apul. met.
1,9 m. : caupouem deformavit in i*anam, et nunc senex
ille adventores pristiuos offlciosis roncliis (= Quaken)
raucus appellat. — cf. rhoncliisonus Sid. cann. 3. 8 p. rhoncliare ^)
id. epist. 1, 6, 3.
po2)pysmäta (n. pl.) fatui cunni VII 18, 11 h. [norfTivaina.]
luven. 6, 584: frontemque manumque | praebebit vati crebrum
pi>ppysma roganti. (poppysmi [TtoTisiviffw^] Plin. 28,25: fulge-
tras poppysmis adorare consensus gentium est.)
sti(/mi, ätis, n. XII 61, 11 r/ ; plur. VI 64, 26 h X 56, 6 p
XI 84, 13 h. (Vitruv., Sen., al.) luven. 10, 183. Auson.^) 20,
13 h: priorum Stigmata vatum. Damas. carm. 7, 22 li. Ale.
Avitus3,9 1i. Veu. Fort. Vit. S.Mart. 2, 232 h. Anthol. 772, 7 li.
si/fnple(/ma, atis, n. XII 43, 8 (/>. (Plin., al.)
aenUjnm Thebanum I 90, 9 li. (Cic, alii.) luv. 8, 50 h.
Ausou. 26, 2, 38 h et epist. 4, 72 dim. Prud. apoth. 331 h:
enigmata*). perist. 2, 118 et catli. 10, 136: aenigmata. Ven. Fort.'*)
Vit. S. Hart. 2, 394 h.
söterta, orum, n. = dona revalescenti data XII 56, 3 li.
[iiotT/;QiOi;.] Stat. silv. 1, 4 L: soteria Rutilii Gallici. — ®)
xenm, orum, n. XIII 3, 1 li. (Vitruv., alii.) Alcuin 1 (p. 1.
aevi Car. 1 pg. 171), 56 h: ast indigna vident tantis exenia')
votis. Walahfr. Strab. 11 {ibid. 2 pg. 359), 7 li: xenia sed
mundas tantum pascentia mentes.
^) Siugnlaris ,r(h)unchuä' e lexicis Latiuis reinoveudus est.
'') cf. Groeber, Vulgärlat. Siibstr., in Woelffl. Arch. 5 a. 1888 pg. 23J):
röurare.
^ uon est in lexicis.
*) cf. L. MueUer d. r. m. pg. 358 m.
*) omineruut lexica.
•) Cugnomen Soteria, ae CIL 3, 2268. o, 88; 131. 9, 91; 319. 12, 797;
4197 ; 5070.
') haec foniia, quam Paucker ex Augustiiio et P. Diac. vit. Gregor,
lexicis Latinis addidit, inveiiitur etiam in Tliom. thes. pg. 628 et in codicibus
Jiartialls TN iu iuscriptione libri XlII.
26
t tröpä (ex emend. Brodaei) ludit IV 14, 9 if. [xqma. cf.
adnot. Friedl.]
trläeris, idis , f. = trieimium VI 38, 1 h VII 96, 3 h IX
84, 9 h X 53, 3 h : trieteride (seinper in quinta sede). (Trie-
terides (seil. toQzai) Cic. n. d. 2, 58 Muell.) trieteris (eofrr)
Stat. Theb. 4, 722 h 7, 93 h; = triennium silv. 2, 6,72 t
Auson. Caes. 2, 7 h. Sidon. ep. 2, 8, 13 r/. Anthol. 671 [= PLM
5 pg. 89], 125 h.
* parazoniumj i, n. XIV 32 L. [Gloss. Graeco-Latinae pg
394, 38: TtaQoCihvioi; ftaxaiga, haec sica.] Gloss. Araplon. pg.361,
163: parezoniura, cinculum (lege: parazoniam, cingulum). Hoe
tarnen loco ,parazonium' nou plane idem esse atque pugioDem et
ex epigrammate ipso apparet (cf. Frdl.) et ea re quod proximnm
(33) munns, qno minus pretium repraesentatur, est pogio.
Ad haec appellativa Graeca adiciantur
adleetira
a nomiiiibns propriis derirata Oraeeanlea,
quorum prorsus alia est condicio. Ut enim illa, quo elatior
sermo erat, tanto magis repudiata esse supra vidimus, ita ad-
iectiva haec Graecanica potissimum terebantur ab epicis, tragicis,
lyricis poetis, quippe qui cum argumentis ipsis et nominibus
deorum, heroum, hominum, locorum etiam adiectiva eorum Domi-
num a Graecis auctoribus recepissent, accommodatis aliquatenos
ad OS Latinum vocalibus. — Consentaneum argumentis carminüin
est Valerium Flaccum et Statium epicos (in eo genere) formis
a superiore poesi receptis multo plura addidisse quam Mar-
tialem aequalem epigrammatarium ; id quod iam singillatim per-
sequemur.
Fiebant illo modo e suffixis Graecis his: 1) ato^ 2) r;ioi
3) ixog 4) sog 5) log 6) siog 7) laxog 8) og 9) f;vi)g 10) h%
11) 14; idog 12) idg iddog apud Latinos haec:
1) -aeus. Eins modi Flaccus quidem tria nova posoit:
CytaeuSj Drancaeus, Nephelaeus; Statius haec quinque: Alal-
27
:dineiiaeus, Ätälantaeus, Eripliylaeus, Itönaei, Pyrrliaeus. Mar-
ialis (receptis viginti) uuUum addidit, nee plus novavit suffixo
2) -eins/) quo fonnata adiectiva a prioribus poetis re-
:epit diio. Flaccus quattuor haec nova: Boebeius, Crethe-
us, Dölöpelus, Pägäseiiis ; Statins sex habet : Cäpäneins, Chärö-
)ölns, Megämns, MJcäleins, Pelelus (cnui Silio), Sipyieius; idem
i Latino nomine (Tlberiüs) ad Graecornm nominum exeniplura
netri necessitate nnus finxit: Tibereiä anla.
3) -icus, quod suffixum Graecis cnm Latinis commune est,
if. cap. alt. Graeca duo novavit Statins: TegeätTcus, Centauricus;
\Iartialis pro.Ovidii ,Mitliridätens' posuit liendecasyllabo idoneum
MUhruhltiarni bellum VI 19, 5 ff. (Cic al.) Sidon.*) carm.
t), 257 (f. Mithridaticns triumphus; 22, 164 li: Mitliridaticus
miles.
4) -eus.
De liis adiectivis ob causas plnres nberius dissereudura est,
quaniqnam nee Flaccus nee Statins nee Martialis novum praebet.
Primum secernamus -*) ab eis diligenter nomina in f?tv*) ca-
dentia substantiva, nt Pentheus, Orpheus, Theseus, Pänöpeus,
I I
Caphereus, T^phöens, itemque epitheta masenlina (substantiva)
a locis suffixo «i'v derivata, nt apud Horatium Pätäreus Apollo,
*) Siiffixi Graeci -eius semper trisyUabi eos tantiim casus pouere dacty-
iici.s 1 Icebat, qiii brevem faciebant synabam finalem. Contra in Latinis no-
niinibiis (subatt. et adiectivis, iit Nauueius, Pumpeiiis, Saufeius, Tarpeius etc.)
suffixum semper disyllabum est. Ad horum exemplum Valerius Flaccus Colchi
aUcnias nomen usnrpavit 5, 582: Carmeiüs äit.
•) Omisenmt lexica.
^) Confuilerunt terminationes -fvg et -fng, ?a, 6um editores Val. Flacci
0. Jk-henkl (1871) et Aem. Baehrens (1875), qui ex versu 7, 301 (saevus Ecbloniä
ceu Pentheä Bacchus in aulä) in indicibus praebent: Penthea aula.
*) Th. Birt, über die Vocalverbindung eu im Lateinischen, in mus. Khen«
34 a. 1879 pg. 1 sqq., imprimis pg. 13 sqq., docuit Latinis diphthongum tu
averisantibus etiam poetas dactylicos saepissime, ubi ictus diphthongum non
feriret, diaeresis facultatem dedisse, eo quod dedita opera vocabulum a vocali
incipiens seqaeretur. Itaque verbi causa pronuntiabant (Ov. met. 13, 683 sq.) :
Aken I Hyleüs et longo . . . ; quin etiam alicubi metro diaeresis postulabatur,
ut C'ulicis 117 h in fine : ... Orpheus Hebrum, et Phaedr. 5, 1, 1 sen.: De-
luetrius qui dictus est Phal6reüs (pro ^t*(tXi,Qfv?). Tanto magis cavendum est,
ne epitheta in -eus (tug) ut Hylßus, Sinöpeus, Phaler^üs habeantur pro
adiectivis in -eus, ßa, cum (= <of, ^i/, eoy).
28
candide BässtlreTi, apud Ovidiiim NyseTis *), Sinopeus (in clausula.
trisyll.), Alcoii Hyleus; quoruni genetivos (ut Orpliei^), ilionei)
et dativos ablativosque (Orpheö) et iii clausula acvusativ^iii
(Typliöeä, Orpliea) dactylici quidem poetae usurpare uequibant
nisi per synizesin.
Quam difficultateni dactylici feliciter eftageruut in adiecthi:?
exeuntibus in -eus, ea, eum. Mutuati enim quae Graeeis p<.»etk
erant'^) (in sui:, t/;, soi) posuerunt: Cyäueus, Hectoreiis, HJi^r-
böreus, Nestöreus, Tautäleus, finxeruntque ad horuni norniain.
quia plurinüs casibus ad metrnni dactylicum bene quadrabaiil.
non soluiu haec: Aesäreus, Aescliyleus, Ageuöreus, Ämniluöus*),
Antenöieus, Busphöreus, Caucäseus, Cerbereus, Eugänens, Gor-
göneus, Meutöreus, Mimallöneus, Pegäseus. Pergämeus, Phäsldeas'i,
Taenäreus *^), Tartareus, (Tyndareus), sed etiam a Latiuis nunii-
nibus: Apollincus, Caesäreus, Cupidineus, Heicüleus, Pueiiiceos
vel Püniceus, Römüleus.
. Ergo quouiani metri dactylici causa in liis adiectivij?
Omnibus') trochaeus terminationem -eus autece-
*) Errore iiietrico jNysc'Mis' Klotzins.
*) Clraecus iu -eös gciietivuü dactylis habilior uouduiu a Vergilio iwsiw:*
est, at iu Culicis v. 269 (Orphoös), apud Ovidiuui, alios ; MartialLs iu re m^
trica severus hunc solum sumpsit (Tero5s, Pelcös); prorsus euim s} uiresin w
eo genere vitavit, cf. pro dativo nomiuis ,Eurystheus' IX 65,5 h: Ai^olb
tyrauno ; coutra Vergilii Aeu. 8, 292 (ablativus) : rege sub Eürystheö.
*) OnoMiastico quideui Papei (ed. 3 Beuseler) si crcdiiuus, apud Graat'j
ex eisdein adiectivis quiuque tan tum illa servata suut.
*) Sic Ausouius, at VergiUus alia totius vocabuli meusura Ammei»
vel Amiuueus.
*) Non est in lexicis; le^it sie Riese in Ovid. rem. am. 261.
®) Sic Propertius (ed. Baehrens) ; etiam apud Valerium Flaccum haec fonna
6 codicibus revocari potcst.
'') Coliegi illa ex nominibus Catulli, Vergilii, Horatii, Tibulli, Propertii,
Ovidii, Persii, Lncani, Petrouii poet., Calpumii, Valerii Flacci, SUtii. Mar-
tialis (qui a prioribus recepit quindecira), luvenalis, Ausonii, Sidonii, deniq««
Authologiac Riesei. Duo adiectiva, quae sola ei legi obstare videntiir, \e^^
adeo non infringunt, ut potius confirment ; sunt enim etiam aliunde siispecta.
1) Typböea tela Verg. Aen. 1, 665 Ribb. et codd. ; at ,Typhöia* Haupt (1873)
suo iure, uam iam Servius testis est hanc lectionem aeque vetnst4un es!<e. —
2) Caphärea saxa Prop. 4, 6, 39 Muell. = 3, 7, 39 Baehrens ; at quod in coi
y mauus altera ,capharia^ correxit, subtilius est, quam qnod uuUo codice
29
dit *), falsum est, quod novissimi editores dederimt X 42, 3 h XTII
24 L et 1 h: C^dönda (mala), pro Schneidewini ,CydönTa'^).
o) -ms.
Suffixo hoc omnium frequentissimo iiovata apud Vale-
riuni Flaccum occurrunt liaec: Aeetius, AesepTus, Äträcius,
Döliöiuus ^) , Electrius , Hyperiunius ; apud Statium undecim :
AbantTus, Aepytius, Anthedönius, Asöpius*) Th. 7, 723, Ithä-
ceslus (cum Silio), LabdäcTus, LicymnTus, Meleagrius, Palae-
monius, PhäetliontTus (cum Silio), Sangärius, Teumesius. Mar-
tialis nova tautummodo tria habet:
Arsäcia aula IX 35, 3 h. [Arsäces, ^Aqüamo^ adiect.]
(•laudian. carm. 8, 216 h: Arsacium os. Sidon. carm. 2, 450 h:
Arsaciae domus.
t i/^/icäö/r?« regio XIV 152, 2 p. [Helicaon X 93, 1.]
t LampsäctHs versus XI 16, 3 h; Lampsaciae puellae
XI 51, 2 (f. [Lampsacus.] (Lampsaceni [Aafii/faxt;vos:] Oic. Verr.
1, 63. Lampsacena urbs Val. Max. 7, 3, ext. 4.)
aflhibito correctnm videatur, ac re vera qnibiisilam locis ea manus altera ge-
nninuni sola exhibet; cf. (-. Weber, De auctoritate codd. Propert. (progr.
Hagen. 1887) pg. 12 sq.
*) Prorsiis alia erat causa adiect ivonim in -ins = log, quae innumera-
bilia a Graecis iam formata non erat cur Latini poetae dactylici repndiarent
idoneis formis casibnsqiie, ut Achßlölä comna, Phäethöntlä fabula; Sangäri-
nsqne puer, Paläeuiöniö Lechaeo). In -eus =-^ tiog adiectiva ea dactylis ac-
coinmodabantur, quae aut longam syllabam ant duas breves ante suffixuin ex-
hibent (Pbäetbönteus, Pelopens). Ergo in nomine eodeni et -eus et -lus, in
altero et -lus et -eus comparcre possunt, non possunt et -eus et -öus in eodem
apud dactylicos. De qua re falso Georges aliique iudicant s. v. Aeschyleus,
Capharcus.
•) XIII 24 codd. fere omnes: Cydonea, at X 42 omnes praeter TX:
Cydonia. Atque ex eis quas exposui legibus postulatur forma aut Cydönens
(sie Ov., Sil., Stat.) aut Cydönlus (sie Verg., Hör., Prop., Calp., Anthol.).
Plinii ,Cydoneus* a Gilberto (in edit. Frdl. vol. 1 pg. 115) allatum neqae quomodo
dimetiendum (-eus an -eus) sit scitur neque cum poeticis exemplis couiun-
^ndam est.
■) Falso Georges: Döllönius.
*) Non est in lexicis.
30^
6) -ens, I
Terminatio haec, quae apud dactylicos nominibus eWm f ^^
mensurae applicatur atque -aeus, -eins, (-eniis), apparet in afa-
tivis a Flacco novatis düobas: Lägeus, Thyneiis, aStatiow»
vem: Adrasteus, Cäpäneiis, Cenchreiis, CTnyreus, Clyme».
Dicarcheus (Sil.), Eurystheus. Menoeceus, Phöröneus. A Late
nominibus poeta uniis quantum vidi Statius iion dubitavit al
Graecam normam derivare Märöneus ') et Neröneiis (cf. supra
eiusdem ,TibereTus^). -
Martialis receptis a prioribus poetis viginti adiectivisnnuni ■ *
de ,Ianthis' (lanthidös VII 15, 1, lanthida VI 21, 1), qiiodnomeii |^
ipse excogitaverat pro Violantilla, (non iit debiiit ,Ianthideus-\
sed metri causa quasi esset uomiuativus ,Iantbe\) derivasse pu-
tatur ab editoribus:
t lanthene^) Stella sititor aquae XII 3, 12 p. I*"
7) -laciis.
Longae adnexum syllabae a doctis poetis Romanis ad dactyte
efficiendos libenter usurpatur. Itaque Flaccus uovavit Jhe-
spiacus', Statius (recepto hoc et decem praeterea): Anipliry^i-
acus. Byzantiacus, Caspiacus, Isthmiacus (cum Silio), Lemuiacüj:
(cum Martiale), Sestiacus, Telphüsiacus ; Martialis (receptis sex)
nova haec addidit:
Lemntäcae catenae V 7,7 h. [Lemnos]. Stat. Theb. 3.
274 h: Lemniacae catenae; silv. 3, 1, 132 h: antra Lemniaw.
Sidon.*) carm. 11, 33 h et 23, 290 (f. Lemniacae catenae.
(Lemnius [^/;//j^/Oj,'] Plaut., cett. ; Lemnia vincula Stat. silv. l
2, 60 et alibi sexiens. — Lemnias [.it^^upidi;], ädis Ovid., Stat.,
plur. Anthol. •') 65 [= PLM 4, 253] , 1 li 2 p. — Lemnieiisi?
Plaut.)
*) Qnod apnd Tibull. (et Plin. maiorera) legitur Märönens, a Tbmic»
iirbe MttQioyttft derivatum est. — Statio videlicet auctore Vomaniii.s in Antbol.
514, 2 p: Märöneum ingenium. (omisenint lexica).
*) siquidem suffixa stirpi in casibus obliqiiis integrae adnectiintiu, cf.
Atlas Atlanteus, Athamauteus, Phäsis Phäsidßus pg. 28, Thetis Tlieti-
delus etc.
•) ex emendatione Scriverii ; ,Yantheae' P ,Yanteae' B ; ,Hyanteae' cetei^
codd. et vulgata ante Schneidewimira lectio, quam etiam nunc lexioa praebent
Itaqne (vd. adn. praeced.) ip.se quoqne a codioibus recedere vereor.
*)*) Omisenint lexica.
31
t Maurüstäcus citrus Xu 66, 6 p. [Maurusia]. (Mau-
rusius Verg., alii. — Manros Horat., alii, Martialis quater. —
MaurTcus *) Coripp. lohann. 2, 137.)
8) -US.
Hoc modo interdum finguntur adiectiva nominum ipsorum
quoque in -us {-og) vel in -a (-a, -jj) exenntium. Ita a Flacco :
Äcesina agmina [Acesinus, flumen Sarmatiae], a Statio: Inächa
pubes [Inachus]; a Martiale, si recte emendatum est:
t Mtnyus XI 99, 6 p: et Minyas*) in tränt Cyaneasque
nates. (cf. adn. Frdl.) [Minyae = Argonautae Ov., Lücan., Val.
Flaccus.] (Mlnyeius Ov. met. 4, 389. cf. apud eundem Minjeias,
ädis {= filia Minyae) et Minjeides, um ; Minyas, acc. -ada (herba)
Plin. 24, 157.)
f Myrlnus IX 42, 1 (p; campis dives Apollo sie Myrinis')
— fruare. [Myrina; cf. adn. Frdl.]
9) -enus et 10) -inus.
Suffixis bis non frequentibus novavit Flaccus: Tibisena
Ostia; (Statins ab Ovidio recepit: Abydenus) ; Martialis in
choliambis :
Bämascenus V 18, 3 s: senibus cum Damäsc6nis (seil,
pranis). (Plin., al.)
t Phäldntinus^) Galaesus V 37, 2 s. [Phalantus conditor
Tarenti.] (Phalanteum Tarentum Sil. 11, 16 h.)
10) -Is (idis vel Idos) et 11) -ias (iadis vel iados).
Terminatione utraque (a virorum aut loconim nominibus)
derivata substantiva feminina huc non pertinerent, nisi a poetis
rebus inanimis adiectivorum instar saepe attributa essent. Nova
eiusmodi apud Flaccum sunt: Aeetis, Messeides undae; apud
^) At ,{L. lunins) Manricna' (in lexicis [praeter Quich.] non notatum)
Hart y 28, 5 8; Manricius Yen. Fort. carm. 2, 14, 5 h.
*) Sic vetere emendatione pro codicum ,nimias^; ,minias' Q, Koestlin.
•) Sic Gilb., Frdl.; ,marini8' Scalig., Schneidewin; ,8emarinis', ,8ic mu-
rinus* etc. codd.; jMyrines* Buecheler. Myrinns, cogn. CIL 10, 1403 g
1, 30. Myrina 3, 5389.
^) cf. Erjrcinns, Enenlnns etc.
32^
Statium: Baccheis Epliyre, Eiiböis tellus, ora, Hömolöldes in-
geutes (portae), Märathönis quercus, silva, Scyreldes, Tithönis:
apml eundem: Eryinanthlädes nymphae, Sestlas; apud Martialem:
Castälis (unda) IX 18, 8*) p; CiistalTdes sorores IV 14,
1 i;. [KaotaUdf^.] Sidon.^) carm. 1, 9 h: Castalidnm chorus;
2,314 li: Castalides. (('astalia umbra Lygd. 1, 16 p. arbor
Prop. 4, 2, 13 h. aqua Ov. am. 1, 15, 36 p et Mart. VII 22, 4
p; domus VIII 66, 5 (f. Castaliae guttae Col. 10, 267 b.)
Delphis'') tua IX 42, 4 if. [Jfhfi^.] Lact. 1, 6, 7: Del-
pliidis; ibid. 1, 6, 9 et inst. epit. 5, 1: Delphida. (Delphica, ac
XII 66, 7 et apud posteros (cf. Marquardt, Privatleben 310)
mensae genus significat, quod ,niensae Delphicae' dielt Cie. Verr.
2, 4, 59.)
t Permessis I 76, 11 h: Permesside nuda; VIII 70. 3 h:
sacram Permessida. [/7fp///;(j(j/V.] (Pennessius fons Claud. laud.
Seren. 8.)
*) Locus omissus in iiidice edit. Fnll.
*) Omisenint lexiea.
2) Delphis, eogii. CIL 2,2289. 5,7044. 9, 7(Ki; .3^%; 4694. 10,6770.
Delpis 9, 8325. .
Caput IL
VOCABÜLA LATINA.
I. Substantiva simplicia.')
A. Substantiva derivata.
exeuntia 1) in -tor (-sor) et -trix.
His terminationibus substantiva cum omnibus Latinae linguae
temporibus et in poetica et in prosa oratione nova sunt formata,
tum a recentioribus et recentissimis scriptoribus omnium plurima ;
cf. Paucker in ,Materialien zur latein. Wörterbildungsgeschichte'
Berolini 1884 pg. 28 sq.*) Valerius quidem Flaccus novavit
fortasse haec sex: frenator, mugitor, pulsator, gestatrix, me-
moratrix, sociatrix ; Statins haec octo : nutritor (cum Martiale),
reparator, rotator, temerator, populatrix (cum Martiale), prae-
datrix, simulatrix, turbatrix. Ex Silio Paucker 1. c. (pg. 2 huius
libelli) nova non indicavit, ex luvenale: secutor.
Etiam Martialis non pauca huius generis videtur novavisse ;
sunt enim apud eum 15 nomina, quorum antea neque masculina
neque feminina forma exstabat; accedunt sex, quorum ad priorem
fonnam in -tor aut -trix alteram in -trix aut -tor adiecit; de-
^) Intel* simplicia nomina et verba nimiram ea quoqne rettnlimns, quae
a compositis vocabulis derivata, non ipsa compositione orta sunt; itemque
inter Latina, quae a Graecis nominibas ducta sant suffixis Latinis.
') Omnia in -tor et -trix exeuntia babes collecta ab eodem in ,Meletemat.
lexistor. alt/ parte I (Dorpati 1875) pg. 52—65. — Praeterea cf. Henricns Ploen,
De copiae verbomm differentiis inter varia poesis Rom. antiquioris genera
intercedentibos (Dissertt. Argent. vol. 7 a. 1882) pg. 42, de quo libeHo et
doctiasime et soUertissime scripto non recte indicavit Guilelmus Deecke in Bor-
siani ^Jahresbericht' 32 a. 1884 pg. 334 sq.
34
nique 12, quae inter poetas videtor primus posoisse. Haec 33
vocabula ita singulis metris continentur :
insont in
h
P
V
s
gen.
generis a
6
7
2
6
1
generis b
6
5
4
4
amborum
12
12
6
10
1
Ergo in iambicis vembus numerus circiter quattuor par-
tibus maior est, quam qui ex dactylicorum comparatione ex-
spectatur; hendecasyllabi autem numero novorum vocabolonm
cum dactylicis congruunt.
bästator XI 98, 13. 16. 19 s; plur. ibid. 1 s. [,basiare, bi-
siatio^ Catullus novaverat.] Glossae nominum pg. 569, 33 : ba-
siator, amator, osculator. Gloss. 6raeco-Lat. pg. 471, 31:
quXrjrr^g^ basiator, amator.
calcülator X 62, 4 s. [calculare Chalcid., Prud., al.] Edict.
Diocl. 7, 67 (= CIL 3 pg. 801). Rufin. Origen. in num. boa
27, 12. Ulpian. dig. 38, 1, 7, 5. Modestin, dig. 27, 1, 15, 5:
xalxoviAtOQag^ ovg diaipi^ffiaräg Uyo^isv. Isidor. orig. 10,43.
Ps.-Acro Hör. sat. 1, 6, 72. CIL 5, 3384. 14, 472. Gloss. no-
minum pg. 572, 8 : calcülator, computator. Thomae thes. pg
149 b: calcülator, numerator. calculatrix Beda de miuidö
const. tom. 1 pg. 403. (calcülo, onis Fest, breviar. 1 Wagener.
Augustin. ord. 2, 12, 35. Anthol. 96 [= PLM 4, 284], 1 h. -
ratiocinator Cic. ad Att., al.)
t cH^brator VIII 78, 3 h : Hyperborei celebrator SteD»
triumphi.
conturbator^) aper VII 27, 10 p; conturbator macellns
X 96, 9 h. — subst. : Ps.-Quintil. declam. tribun. Marfan. 6 et
Hegesippus 4, 4, 1. Facund. defens. tnum capitnlorum 4, 1 ei
12, 5 (Mignei patrol. Lat. tom. 67) : Ecclesiae conturbatores.
grätülator^) X 74, 1 s. Augustin. in loannis ep. ad Partbos
tract. 8, 9.
invitator IX 91, 2 p. Tertull. ad Marc. 4, 25 ex. Chal-
^) Exempla bainsmodi (adiectivi) usus plmima collegit Nene, FonneaL
2' pg. 35 sqq.
*) Sporio loco Cic. de fin. 2, 108 Mneller.
35
d. Tim. 17 A. Hieron. in Matth. 1, 9, 13. Augastin. ad Do-
lt. 20. Salvian. gub. dei 1, 36. Sidon. ep. 9, 13, 4. Cod.
LSt. 12, 59 (60) , 10, 5. CIL 6, 8857—8862. Gloss. Graeco-
at. pg. 350, 51 : xI/^ojq^ invitator. invitatrix Symmach.
>. 1, 59 in.: hortatio invitatrix religionis. Cassiod. var. 11, 38:
Lvitatrix pulchritudo chartarum. (vöcator Sen. de ira 3, 37,
ü; Mart. VII 86, 11 r/).)
malUator palucis Hispanae XII 57,9 s. [malleatus *), a,
m Col., alii.] Vnlg. genes. 4, 22; lob 41, 15. Hieron. Orig. in
3rem. hom. 3, 1: quotiescunque in tentationem incideris, scito
lalleom diabolam esse, et malleatorem enm, per quem te za-
olus insequitur. Orell. inscr. 3229 : malliatores. Gloss. Graeco-
At. pg. 449, 52: otfVQoxoTio^, malleator. Thomae thes. pg. 366 b :
lalleator, cum malleo percutiens.
t masturbator XIV 203, 2 p. [mastnrbare, vd. infra.]
? mascarpio^) Petron. 134.)
plörator vernula XIV 54, 1 h. Vulg. sap. 18, 10: flebilis
udiebatur planctns* ploratorum infantinm. (lamentator CIL 8,
519, 14 h. al.)
t ructatrix mentha') X 48, 10 p.
sciscttator urinae III 82, 16 s. Auson.*) 8, 5, 21: quid
e oneras sciscitator? Amm. Marceil. 22, 16, 16: Herodianus
rtium minutissiraus sciscitator. Prud. cath. 7, 193 sen.: ex-
orat arte sciscitator callida. Gloss. Graeco-Lat. pg. 471, 48 :
iXoTitvoTT^g ^ sciscitator. (Inquisitor Cic, alii. — investigator
ic, alii. — scrutator Lucan. 4, 298, alii.)
mötor cunarum fueras mearum XI 39, 1 h. Gromat. vet.
f. 351, 4: motores (seil, terminorum). (commotor Augustin. civ.
i 7, 3.)
t dormitor Endymion X 4, 4 p. (cf. dormitator Plaut, trin.
12 et 984.)
*) malleare : Groeber, Vulgärlat. Subatr., in Woelffl. Arch. 3 a. 1886 pg. 524.
') Cf. Stowasser in Woelffl. Arcb. 1 a. 1884 pg. 287 et Tbielmann ibid. 3
1886 pg. 541. Praeterea cf. cognomina Mascarpio CIL 12, 5876, Mas-
pus ibid. 5686, 555.
^) Cf. cetera metonymiae exempla collecta a Friedl. ad I 15, 7 (catenatiqua
ores), ubi typothetarum errore legitur ,mentha circalatrix'.
'*) Omisenmt lexica.
r
i
36
t esüritor Tuccius III 14, 1 sen. [,esuritio* Catulteiiö-
vaverat.] (esürio, onis Plaut. Pers. 103. — f ämelicus Ptau f ^
ceteri.) r ^
sltltor Stella aquae lantheae XII 3, 12 p. Apul. met. 1, f-
2: sititor alioquin novitatis. Mart. Cap. 1, 82: iuvenis sititoT
sanguinis.
Altera utra forma (aut feminina aut masculina) iam eisU-
bat horum nominum:
gestator (passive) IV 64, 19 y. (active) Plin. epist. 9,33,8;
delphinus gestator conlusorque puerorum. Rufin. Orig. in Levit
hom. 5,8: gestator aquae. Prud. apoth. 932 h: innocuigesU-
tor corporis. Anthol. 617 [= PLM 4, 142], 6 li: iuvenis gesUUn
aquae (caeli Signum). gestatrix Val. Flacc. 4, 605: Gor-
gonei gestatrix monstri. (vector (passive) Cic, Vergil., Ovii
Lucan., alii. (active) Lucil., Ovid., Sen., Mart. II 14, 17 h, aE)
pöpülatrix Hymetti apis XIII 104, 1 h. Stat. silv. 3,2,
86 h: Siculi populatrix virgo profundi. Auson.^) 18,2,241h:
scrutatur toto populatrix turba profundo. •Claudian. rapt. Pro-
serp. 3, 167 h: populatrices catervae. Ti-oiae populator
Ovid. met. 13, 655; alii. Val. Flacc. 1, 685: Calabri po-
pulator Sirius arvi. Mart. VII 27, 1 h: Tuscae glandis aper
populator.
sälütatrix pica VII 87, 6 p; Charta salutatrix IX 99, 2p
luven. 5, 21 : salutatrix turba. salutator, vd. infi*a.
t südatrix toga*) XII 18, 5 y. sudator Plin. 23,43:
sudatoribus e longa tussi.
trdctätrix III 82, 13 s. Charis. GL 1 pg. 44, 7: tractator
tractatrix. tractator Sen. ep. 66, 53. Charis 1. c. Claud.
Mam.') septiens. Sidon. ep. 2, 9, 5 et 4, 11 v. 9 y. traetatores
Ale. Avit.*) poöm. 6, 406.
miirttor VIII 28, 5 h: Tartesiacus stabuli nutritor Hiberi
Baetis. Stat. Tlieb. 10, 228 h: volucrum nutritor equorum
Suet. gramm. 7 : M. Antonius Gnipho . . . . a nutritore suo ib»-
• I
^) Omisenmt lexica.
») Cf. pg. 35 adnot. 3.
')^) Logos omisenmt lexica.
37
numissus. Lampr. AI. Sev. 13, 4: nutritor Philippus. Firm.
Mat. *) 5, 8 : equorum nutritores. Charis. GL 1 pg. 44, 8 : nu-
tritor nutritrix, quamquam in usu nutrix dicatur. Claudian. in
Eutrop. 1, 104 h: dotalem genero nutritoremque puellae | tra-
didit. Pelagon. art. vet. 17 (pg. 70 Sarchiani): nutritor equorum.
Ruricius*) 2, 40, 4: nutritor dominus. Dracont. de deo 1, 685
h; 2, 2 h; Orest. 353 h. Ven. Fort. carm. 9, 16, 9 h: te tutorem
alii nutritoremque fatentur. CIL 5, 4241; 4400; 7188. 6, 8425.
10, 189; 295; 482; (648). 14, 2540; 2828. Gloss. Graeco-Lat.
pg. 460, 14: rQO€p€vg^ nutritor, educator, altor, nutric(i)us.
[jloss. nominum pg. 577, 50 et 586, 10. (nutricius, adiect. Varro
r. r. 2, 1, 9, al.; subst. Caes. b. c. 108, 1, al. — altor et edu-
cator Cic. n. d. 2, 86.)
Vocabula generis b:
ambülatar I 41, 3 rjp II 11, 2 s. (Cato ag. cult.)
cantator cygnus XIII 77, 2 p. (Varro 1. L., al.)
dLspensator V 42, 5 h VI 73, 2 p VII 71, 3 h XI 39, 6 p.
Cic, al.) luven. 1, 91.
fellator XI 30, 2 p XI 66, 3 y XII 59, 10 tp XIV 74, 1 h;
)lnr. XI 95, 1 h. [,fellare' ut CatuU. 59, 1 s.] (Inscr. Pompeian.
JIL,4, 1708; 1825 a; 2169; 2400; felatoribid. 1666; 1784; 2170.)
^.uson.») epigr. 66 L et 3 h. ^ felatrix CIL 4, 1389 etc.
häbttator nemoris amoeni IX 51, 5 h. (Cic, al.) luven. 14,
J12. Prud.*) psych. 745 h. Anthol.^) 286 [= PLM 4, 440],
104 h ; 838 [= PLM 5 pg. 398], 1 h.
iiegötMor X 87, 9 y XI 66, 2 (p. [negotiari, vd. infra.] (Cic, al.)
nömencülator X 30, 23 s. (nomenclator Cic, al. ; nomenculator
Sen., al.)
sälütaior I 70, 18 p III 58, 33 s VIII 44, 4 s X 10, 2 p X
74, 2 s XIV 74, 1 h. (Q. Cic, al.) Stat. silv. 2, 4, 29 h.
spöUairix amica IV 29, 5 h. (Cic.) spoliator (Cic, Liv.)
luven. 1, 46.
consessores I 26, 3 h. (Cic, al.)
delator spect. 4, 4 p 5 h XI 66, 1 y. (Liv. 45, 31, al.)
luven. 4, 48.
*)•)■)*)*) Loeos omisenmt lexica,
38
fütütrix manus XI 22, 4 p; fututrix lingua XI 61,10 s.
[,futuere, fututio* apud CatuUum primum legitur.] (Inscr. Pomp.
CIL 4, 2204: MO^A OOYTOYTPIC.) fututor Priap.'i
57, 6q> 58, 4 s 63, 16 s. Inscr. Pomp. 1503, al. Maitialis
octiens. Anthol«) 148 [= PLM 4, 335], 8 p.
struäor X 48, 15 h. (Cic, al.) luven. 5, 120. 11, 136.
Ven. Fort. carm. 1, 11, 1 h.
2) in -tlo et -slo.
Quae Martialis vocabula in has terminatioues exeuiit, oni-
nia multo vetustiora sunt (ac ne apud Martialis aequales qui-
dem poetas novicia exstant); tarnen dimidia pars (10) nondamaotea
in versibus occurrit. Eins rei causa in metricis legibus et
prosodiacis posita est. Nam cum post florem tragoediae et
comoediae tota fere poesis Romana dactylicis potissimum ver-
sibus uteretur, propter longitudinem litterae o finalis ea tantoni
substantiva, quae in anapaestum exibant (ut ambitiö), metro
accommodabantur. Atqui mutata ^) paulatim illa mensura litterae o
^Y) Logos lexica omiserunt.
') De universa quantitate litterae o finaUs disseruit Lucianus Mueller d. r. ql
pg. 336 — 340; quamquam, quod ad Martialem et eiiis aequales attinet, bod
recte haec scripsit : ^licentiam iutendere Seneca Martialis luvenalis Statiusceteri
classicorum, qui et verborum ac nominum formal promiscne nee raro corripntre
adverbia velut ideo illico intro porro sero subito ac numeralia puta ambo
octo". Enimvero apud Martialem (et Statium et luveualem et aM
non licentia) sed potius lex quaedam apparet, scilicet tit
littera o extrema praeter dativos et ablativos semper brevis
sit) si ictu non feriatnr; si feriatur, semper longa. EpigrammaU
quam religiosissime perscrutans laesam eam legem deprehendi tantommodo
bis 5 locis (1 h, 4 (f>): II 18» 1 b: Capto tnam, pudet beu, sed ciptö,
MÄxime, cenam. IV 43, 7 et 8 y> : lürö p6r Syrios tibi tumores, lürö p^r Be-
recyntios furores. V 6, 19 y: Ültrö purpureum petet libellura. VI55, 5(/:
M&lö qu&m bene olere nii olere. XI 75, 7 (p: £rgö n6 videaris inndere.
Atqui proprie repugnare legi unnm illud ^cäptö' (h) dici potest, qnoniam cetera vo-
cabula in prima sede hendecasyllabi leguntur, boc aut«m loco apud Catnlluin,
quem Martialis multis aliis rebus imitatur, etiam trocbaeus saepe occurrit. Qua li-
centia quamquam Martialis prorsus abstinuit (cf. 0. Guttmann, Observ in M.
Val. Mart. pg. 61 ; Friedl. in praef. pg. 28), tarnen coniunctis bis duabus causis,
seil, antiquiore hendecasyllabi forma et antiquiore litterae o quantitate, suoiorese
excusatum putavit ; cum praesertim idem usus compareret in bendecasyllabis car-
minum Priapeorum : in quorum initio (semper spondeo praeter unum iambniQ
39
Martiali et aequalibas seqnentibasqae poetis nnlla iam diffi-
cnltas erat in bis vocibus asorpandis, quin etiam libenter eis-
dem nominativis quintum dactylum hexametri efficiebant. —
Inveniuntar igitur apad Martialem in h 8, p 2, 9 2, s 1:
cepkUio II 59, 1 h. (Sen. ep., al.) luven. 7, 183. Sidon. carm.
22, 207 h.
cömissatio XII 48, 11 h. (Cic, al.)
gestatio (passive) V 20, 8 y. (Geis., al.)
mwf^io spect. 29, 3 h XII 29, 7 h. (Cic, al.)
oscUationes^) II 6, 4 y. (Geis., al.) Stat. silv. 4, 9, 20 fp.
petisio m 30, 3 h III 38, 6 p VII 92, 5 h XII 32, 3 s. (Gic,
al.) luven. 9, 63.
partio spect. 15, 2 p. (Gato, al.) luven. 3, 61. 9, 128. Auson.
parent. 15, 11 h. Rutil. Nam. 1, 426 p. Sidon. ep. 7, 17 v. 4
p; cai-m. 7, 157 h; 21, 4 p. Ale. Avit. 2, 420 h.
praefaiio IE 18, 1 h. (Gic., al.)
venatio XIII 100, l h. (Gic, al.)
vexatio X 82, 1 h. (Gic, al.)
Adicere ad haec liceat duo in -lo, ad quae eaedem leges
metricae et prosodiacae pertinent:
pügio, onis, m. XIV 33, 1 h. (Gic, al.) Prud. cath. 12,
116 dim.
tälio XII 63, 10 9): sine talione. (duodecim tabulae, al.)
3) in -tus quartae declinationis.
Snffixum -tus (-sus) elatioris generis poetae praeferebant
terminationi alteri -tio (-sio) in prosa oratione et cotidiana
moltis partibus frequentiori, dactylici vero antiquiores etiam
metri necessitate (vd. supra et cf. Ploen 1. c pg. 43).
Etiam Statins octo habet novicia; ex hisinSilvis: certatus,
distincttts, natatus, precatus, spumatus; in Achilleide: rotatus;
in Thebaide: applausus, proflatus. Valerins Flaccus novavit
4, 2) habe« : trgö 2, 9. 14, 9. 77, 8. p6rrö 26, 1. ntoö 32, 8. qua68ö 77, 16,
qoamqnam ceteris locis 0 finalis nisi ictu non producitur.
*) Cf. apnd Catallnm item in fine hendecasyllabi coUocata : oscülationis,
Mstlmatione, aUöcütione et -is, ambülatione, appröbationem, irrümatione, (et
quae eo auctore Martialis qaoqae sie posuit :) bäsiationes, cögitationeB (-e M.),
esüritione et -lun (-em M. bis), fütütiones (-is M.). In scasontis initio uterqae
habet: öratioiie(m).
40
hoc: ovatas; Silias hoc: extentus. At Martialis, qni versnon
plus tertiam partem non dactylico metro incluserit et saffixo
-tiö in casu recto libenter ad dactylos fingendos usus sit, annm
non ab ipso inventom introduxit in poeticam linguam
räätus^)^ US, m. II 24, 1 h in clausula, ut plernmqoe se-
quentes poetae. (Messala ap. Qiünt. 8, 3, 34; alii.) Auson.*) 4,
3, 79 h. Prud. c. Symm. 2, 473 h; cathem. 7, 175 sen.; 11, lOi
dim.; hamartig. 929 h. Prosper ingrat. 1, 20 h. Sidon. carm.
9, 270 (f. Sedul. carm. pasch. 4, 237 h. Ale. Avit. 2, 51; 180:
346; 397. 3, 91. 4, 414. 5, 223; 708. 6, 167 h. Ven. Fort 5,6
V. 30 h; Vit. S. Mart. 1, 218. 3, 525. 4, 203; 557; 595 h.
AnthoL«) 794 [= PLM 5 pg. 389], 15 h.
4) in -mentum^)*
Substantiva in -men desinentia sublimioris dicendi generis (he.
epicorum tragiconimque), contra pleniorem tenninationem -mentnin
tenuioris et familiaris poesis fuisse recte notavit numerisqne coin-
probavit Ploen 1. c. pg. 42 sq. Quocirca Valerius Flaccus finxit:
adspiramen, lustramen; Silius: decoramen, meditamen, nutamen;
Statins in Thebaide: litamen. Martialis autem cum raro ser-
mone elatiore uteretur, in -men nullum novavit, sed solus in
versu posuit*) haec in -mentum desinentia:
lömentum TU 42, 1 h. (Cael. ap. Cic. ep. 8, 14, 4, alii.)
tömentum XIV 160, 1 h. (Varro 1. L., alii.)
5) in -etum^),
quibuscum comparentur Graeca vocabula tria vel quattiior in
-MV novata pg. 14 sq. Novum Statins habet ,nücetum' (in f);
Martialis haec:
*) Non a verbo, ut cetera quae nominavi, sed a nomine ,reu8' ductnin;
cf. Tocabula: consulatns, flaminatus, magistratus, tribunatus.
•)•) Non sunt in lexicis.
^) De tenninationibns -men et -mentum disputayit Ck>r88en, Krit NKh*
träge pg. 124 sqq. — Paucker, Laterculi nominum in -men et -mentom exe-
nntium) in ,Meletemat lexistor. alter.^ pg. 23—81.
*) In initio dactylici versus Catullas quoque noyayerat, Omentum' 90, 6 p
*) Cf. G. BordeU^y De linguae lat. adiectivis suffixo -to a nominibas den*
yatis, Duesseldorfiae 1878 pg. 64—57. Paucker^ Materialien pg. 43 adnot
41
büxetum HI 58, 3 s; plur. 11 14, 5 h. Gloss. Graeco-Lat.
f. 426, 15 : Tiv^eiov, buxetum.
lUcEtum IV 55, 23 y XII 18, 20 qp, utroque loco in clausula.
Bst. pg. 366, 8: Tifata iliceta. Sidon.^) cann. 9, 183 y item
clausula. Idiom, cod. Harleiani pg. 500, 33 : ilicetum, nqivixiv.
loss. Dominum pg. 582, 16 : ilicetum, genus arboris spinosi. (cf.
lerquetum Varro; quercetum Horat., alii.)
ficetum XII 33, 2 p. (Varro r. r., al.)
6) in -tas«).
Nomina in -tas cadentia in elatiore poesi magis quam in
rmone vulgari in usu fuisse Ploenius probat 1. c. pg. 39;
nlta autem, partim prosa oratione trita, dactylicis omnibus
►etis metri causa repudianda erant. Itaque Martialis (receptis 26
priore poesi) ex prosa oratione ascivit quattuor in fp et s, quam-
lam unum (debilTtas) ne dactylicum quidem metrum reformidat.
debiUtas 11 86, 5 qp: möllern debilitate galliambon. (Cic, al.)
ven. 14, 156: morbis et debilitate carebis.
höspitälitas IV 64, 28 y: tam comi patet hospitalitate. (Cic,
.) Sidon. cann. 23, 3 ; 434 y 24,83f/>: sanctasuscipit hospitalitate.
pröcäcitas I 41, 19 y 11 41, 17 y. (Cic, al.)
virllitas IX 6, 5 s. (auct. bell. Alex., al.)
7) in -0 et -lo masculina,
irivata cum vi augendi a vetustioribus formis in -us exeuntibus^).
cäpönes, um III 58, 38 s XIII 63 L. [capus.] Treb. PoU.
äUien. 12, 5: caponem. Apic. 4, 173: testiculos caponum.
Ulad. Nov. 1, 3: sanguine caponis. Charis. GL 1 pg. 103, 26:
.po dicitur nunc; sed Varro de sermone Latino ,iterum' ait
t gallo gallinaceo castrato fit capus'. Anthol.*) 132 [= PLM
320] L: de capone phasianario [phasanacio Baehrens]. CIL
8247^): capone(m H)erculi. (capi Varro r. r. 2, 7, 15 et 3,
3. Colum. 8, 2, 3.) cf. ,pävus' Ennius, Varro, alii, et ,pävo'
^) Omisernnt lexica.
*) Of. Paucker, Die substantiva abstracta auf -tas, in Z. f. vgl. Sprachf.
; a. 1877 pg. 138—169.
*) Cf. Guilelmus Meyer, Das lateinische Suffix ö, önis, in Woelffl. Arch. 6
1888 pg. 223-234.
*)•) Omisenmt lexica.
42
Lucr. 2, 806 li. Cic. fin. 3, 18. alii. Martialis V 37, 12 s; plur.
ni 68, 13 s: pävönes; XIII 70 L.
petaso XIII 55 L; petäsöne III 77, 6 p XIII 54, 2 p 55, 2
p, eodern semper pentametri loco. [petäsus^).] Edict. DiocL
4, 8: pernae optimae sive petasonis Menapicae vel Cerritanae.
Tliomae tlies. pg. 471 a: petasones vel petasunculi, bacones,
pernae avium. (Alteram terminationem, -io, eadem vox habet
apud Varrouem r. r. 2, 4, 10 Keil : pernae comatinae et cavarae
et petasiones. perna Cato ag. cult. 158, 1, alii; Marl. X
48, 17 h XIII 54 L.)
mörio% onis, m. VI 39, 17 s Vm 13, 1 h XII 93, 3 etl(f
XIV 210 L; plur. III 82, 24 s. [mörusj Plin. ep. 9, 17, 1:
scurrae cinaedi moriones mensis inerrabant; ibid. 2: si quid....
stultum a morione profertur. Verus in epist. ap. Vulc. Avid.
Cass. 1,8: me luxuriosum morionem vocat. Lamprid. AI. Sev.
34, 2: nanos et nanas et moriones. Augustin. ep. 166, 17:
quidam vero tantae sunt fatuitatis, ut non multum a pecoribus
differant, quos moriones vulgo vocant. Schol. luven. 1, 35: Massa
morio fuisse dicitur, et Carus nanus. Isidor. orig. 10, 183:
morio a morte vocatus, eo quod non vigeat intellectu. Not
Tir. pg. 102: fatuus murio gurridus.
cf. infra ,pumilus, pumilio'. — Malchus (auct. bell. Alex.,
CIL 5, 1619), Malchio (CIL 1, 1087, alii; Mart. UI 82,32 s
[ubi Friedl.: malchio] typice ut Petronii Trimalchio).
8) in -ar et -aL
cf. adiectiva in -aris et -alis cadentia.
* holet aria, n. pl. XIV 101 L. [boletus.] Schol. luveu.
11, 137. — Discerni non potest, nominativus singularis huius
verbi sie ut lexica volunt, boletar (cf. coclear), an boletare (cf.
cocleare), an boletarium (cf. coclearium) sit, cum praesertim hae
*) Hinc enim rectius originem eins vocabuli repetere mihi videor, quam
lexicographi a TrtTnaojy, qnoniam uec ante Athenaeum id quidem occurrit, et
aliae quoque partes aniiualium (esculentae) nominibus rerum forma similium
uominantur, velut ,imbrex' porci II 37, 2, ,glandulae' apri III 82, 20
VII 20, 4.
*) Hole tameu nomini et aliis in -io masculinis Meyer 1. c. pg. 230 recte
videtur significationem tribuere deminutivam vel vnoxogiiTTixrfy.
43
tres formae exstent: boletari (abl.) Äpic. 2, 41 et 5, 190, bole-
tare (acc.) ibid. 191. — boletar Treb. Claud. 17, 5. böletar
(falsa mensura) Authol. 153 [= PLM 4, 340], 3 h. — voletarium
Itala Marc. 14, 20.
subltgar, n. III 87, 4 p. (plur. Plin.) luven. 6, 70.
mlnütal varium XI 31, 11 (p (cibus fere, qui nunc dicitur
,ragout'). Fortasse omnino primus testis est Martialis; vix
enim ad haue formam pertinet pluralis apud Petron. 47 : ,aqua,
lasani et cetera minutalia' (= Kleinigkeiten), sed potius ad
adiectivum ,minutalis' (Tertull., Hieron.). — luven. 14, 129:
hestemum minutal. Apic. 4, 173: minutal apicianum; 177: mi-
nutal ex iocineribus et pulmonibus leporis; 8, 399: ex sanguine
et iocinere et pulmonibus leporinis minutal. Thomae thes. pg.
364: minutal, frnstum panis, quod et quadra dicitur.
cervical XIV 146, 1 h. (Geis., al.) luven. 6, 353 (eodem ver-
sus loco).
t* quinquepedal, vide substantiva composita.
B. Cetera substantiva terminationes novas exhibentia.
t acipensis XIII 91 L; äcipensem ibid. 1 h. (äcüpenser,
eris Lucil.^), Cic; äcipenser Hör., Ovid., Plinius (qui ,accipenser*
quoque semel habet); aquipenser Paul, ex Festo, dxvinijvasQ
Lydus.) Similes metaplasmos coUegit L. Mueller d. r. m.
pg. 380.
Masculinum (in -us) reperitur in his vocabulis, quorum fe-
minino (in -a) utuntur vetustiores:
fringillus IX 54, 7 h: fringillorum^). Dosith. herm.*)
pg. 422 Bouch. : fringuillus. Gloss. Graeco-Lat. pg. 435, 48:
anivog^ 6 atQOv^og, frincillus, fritigillus. (friuguilla Varro 1. L.
7, 104. Avien.*) phaen. 1761 h. fringilla Paul, ex Festo 90, 14.
*) Accuratius locos indicat Georges, Lex. der lat. Wortformen, b. v.
*) OmLserunt lexica.
■) Sic TXACGahlpw; ^terigilonam' s; ,frigido fringulUarum' b; ,frin-
^Uarum' reiiqui.
*)*) Non sunt in lexicis.
44
Thomae tlies. pg. 244 a: frigilla, avis quaedam, quae frigore
cantat.)
verträgus^) acer XIV 200, 1 li; canis vertragus ibid. L
(vox Celtica). Firm. math. 5, 8 : similiter et canum, molossorum.
vertagorum (sie) et qui sunt ad venationes accomraodati. (ver-
trälia, ae, f. Gratius cyneg. 203 h : et pictara macula vertraham^
delige falsa. — Not. Tir. pg. 176: veltagra.)
Feminina idem Martialis habet nova:
condisctpüla X 35, \b (f: hac (Sulpicia) condiscipula vel
hac magistra Esses doctior et pudica, Sappho. Apul. met. 9,
17: Areten meam condiscipulam memoras. (condiscipulus Pompon.
com. 76, Cic, alii.)
lüdia^) V 24, 10 cp: Hermes (gladiator) cura laborque lu-
diainim. luven. 6, 104: (Eppia) quid vidit, propter quod ladia
dici Sustinuit? ibid. 266: quae ludia sumpserit umquam Hos
liabitus. Thomae thes. pg. 324 a: ludia, ioculatrix, quae et
lena dicitur. (ludius (= mimus) Plaut., Cic, cet. ; (= gladiator)
luven. 6, 82. 11, 20. — confer Liv. 7, 2, 4: ludiones ex Etruria
acciti; ibid. 6: vernaculis artificibus, quia ister Tusco verbo
ludius voeabatur, nomen histrionibus inditum.)
C. Cetera substantiva non composita.
1) Substantiva barbarac origlnls.
Celtica haec sunt vocabula:
bascauddy f. XIV 99 L et 1 h: barbara de pictis veni
bascauda Britannis. luven. 12, 46 : adde et bascaudas et mille
escaria. Schol. (ed. Buecheler): mascaudas. vasa, ubi caUces
*) Sic T (idem cod. in L: vertricacus) ; »vertag!«' FO Scriv. ; »artagus* P;
jVetragus* rel. codd. — Arrian. cyneg. 3, 6 (ed.* Hercher 1885) : «i cf* nMxn;
xvvig al KiXrixal xitXovyrm ft^y ov (QtQayot (f€ovij liov KelTtöy, ovx «^o
f&youg ovdiyog, uXX* ..... airo r/y? (oxtfit^rog. — — Omisit vocabulum index
ed. Frdl.
•) Sic editores recentiores (Haupt 1838, Baehrens 1879) ; pamm aecnrate
Forcen, et in adnot. Friedlaender exhibent ,vertagram*.
») Gilbert in N. Jahrbb. f. Philol. 1887 pg. 145 vix recte mterpreUtiir:
„Spottname der für Aufführungen und Auftretende passionierten Damen^
j45
lavantar. et caccabos. Gloss. Vatic: baschaudas, conchas
aereas. Gloss. Isidori (et Tliom. tlies. pg. 77 a) : barcanda,
concha aerea. — cf. Loewe, Prodrom, pg. 62 sq.
f^ panaca') XIV 100 L.
carrüca, ae, f. m 47, 13 s III 62, 5 h XII 24, 2 y.
(PUn., al.)
veredus, i, m. XII 14, 1 h: parcius utaris, moneo, rapiente
veredo; XIV, 86, 1^) h: stragula succincti venator sume veredi.
[Pro composito vocabulo Latino ^) habitum a Festo pg. 372, 25 :
veredis (lege: veredos) antiqui dixenint, quod veherent rhedas,
id est ducerent.] Festus 1. c. Auson. epist. 8, 7 h: vel celerem
maunam vel ruptum terga veraedum Conscendas; epist. 14, 3 h:
sed cisiara aut pigrum cautus conscende veraedum, Non tibi sit
raedae, non amor acris equi. Sidon. epist. 8, 11 v. 30 y: post
veredos (v. 1. veraedos). Priscian. GL 2 pg. 27, 15: veredus
veredarius. Cod. lust. 12,50(51), 4: usurpato uuo vel duobus
veredis; ibid. 7: in omnibus provinciis veredorum pars quarta
reparetur. Ven. Fort.*) vit. S. Mart. 3, 300 h : bove nempe ve-
raedo (-edo codd.). Inscr. Orell. 2968: proc(urator) a veredis.
CIL 12, 1122 = Anthol. 903, 1 : Borysthenes Alänus Caesareüs
veredus Per aequor et palüdes Et tumulOs Etrüscos Volare
qui sol^bat etc. Gloss. Lat.-Gr. pg. 206, 30: veredus, niokog.
Gloss. Gr.-Lat. pg. 257,17: ßeQBÖog, veredus. — CIL 7, 1336,
1158: VEREDV. M (fortasse cognomen viri).
verträgus, vd. pg. 44 in.
Hispanicum hoc:
paliix^) XII 57,9 s: pälücis®) malleator Hispanae. (Plin.
33, 77 Detl.: aurum — — quod minutum est balucem vocant.
lustin. 44, 1, 7: in palucibus (Ruehl; ,balucibus' Salmasius,
,palttdibus' codd.))
*) 0. Weise 1. c. et Saalfeid dubitant an ex Graeca lingua ductum sit.
•) Locom omisit iudex edit. Frdl.
') At enim in vocabulis Latinis ex nomine et verbo compositis verbalis
pars secundom locum tenere solet. Perperam lexicographi Festo yidentnr assentiri.
^) Omiserunt lexica.
*) ,bäliix' Georges et Klotzius propter formam ,ballaca'.
•) Sic Friedl. <cf. eins adnot.); »paludis <-es>' codd., Scriv., Sehn.»; »balucis*
Tomeb., Salmas., Schu.*, Gilb.
46
Punicum hoc:
lälmo, onis XIII 97, 1 h. (Plin. 8, 174: puUis eoruin (ona-
grorum) — Africa gloriatur, quos lalisiones appellat.)
2) E vulgarl sennone siimpta quae rldentur.
äptnae {= nugae) I 113, 2 s: apinasque nostras (seil, car-
mina ea quae ipse fecit ,iuvenis et puer quondam'); XIV 1, 7 h:
sunt apinae tricaeque et si quid vilius istis. Gloss. Lat.-Gr.
pg. 19, 31: apinae, d^iakoylai; ibid. 40: apinae, tpawa^.
[Ficta videlicet explicatio apud Plin. 3, 104: Diomedesibi
(in Apulia) delevit urbes duas, quae in proverbi ludicrum
vertere, Apinam et Tricam. cf. praeterea Goetz, ,afannae\
in Woelfflini Arcliivi 2 a. 1885 pg. 341 et 597. — O. Ribbeck
in Leipziger Studien 9 a. 1887 pg. 337 sq. probabiliter coDicit
,apinae tricaeque' ex Italia inferiore i. e. Magna Graecia ori-
ginem ducere (cf. Plin. 1. c); illud ,apinae, afannae' (cf. ik
''Aifdvag = ,in Utopiam', vd. Steph. Byz. pg. 149 M.) ex difavr^
= ,unsichtbar, unwirklich, nichtig' ortum esse : ut fir^x^v^^ machina,
TQvrdvt] trutina, sie difdv{v)ai^ apinae; ,trica' ex accusativo vocis
x^qi^ natum esse.]
^ plpinna (= parva mentula) XI 72, 1 y: drauci Natta
sui vocat pipinnam ^), coUatus cui Gallus est Priapus. [Stowasser^
Graecum esse putat, simile formis ^'HQiwa^ Koqivva ; derivatum
a ninog idem significare quod Latine .pipio, pipiunculus'. —
Aviculae*) niminim nomen statuentibus annominatio comparet
ad vocem ,Gallus'.]
sandäpUa, ae, f. II 81, 2 p VIII 75, 14 p IX 2, 12 p.
luven. 8, 175: inter carnifices et fabros sandapilarura. Suet. Dom.
17 ex.: cadaver eins populari sandapila per vespillones expor-
tatum. Sidon. carm. 16,45 h: ut mortua membra | lecto, san-
dapila, tumulo consurgere possint. Fulg.*) expos. serm. ant. pg.
») Sic ^QF; ,bipinnam^ EXAC; ,bipennam' BV.
") in Woellfl. Ai-ch. 5 a. 1888 pg. 191.
") De avium nominibos obscene translatis conf. Buecbeler ibid. 2 a. 1886
pg. 116 sq. et 508. Haud scio au ,Pipinna* restitueudum sit cognonien
mutilum CIL 5, 5325 : C. Aviauua Pipin . . ; cf. cognomen Alauda apud Mart
XII 58, 2 et 60, 8, praeterea Anser, Corvus, Merula etc.
*) Cf. pg. 47 adnot. 2.
47
558: sandapilam antiqui dici voluerunt feretrum mortuorum,
id est loculum, non iu quo nobilium corpora, sed iu quo plebe-
ioram atque damnatorum cadavera portabantur, sicut Stesim-
brotus Stasius (Thasius) de morte Policratis regis Samiorum
descripsit, diceus: posteaquam de cruce depositus. sandapila
etiam deportatus est. Thomae thes. pg. 557 a : sandapila, fere-
tmm mortuorum. Gloss. Lat.-Gr. pg. 178, 22: sandapila, vexQo-
ffuQiov. (feretrum (eodera sensu) Varro 1. L. 5, 166, Verg., Ovid.,
alii. — cf. orciniäna sponda X 5, 9 s.)
vispülo^), onis, m. I 30, 1 h I 47, 1 h 2 p; plur. II 61, 3 h.
Suet. Dom. 17 ex.: cadaver eins populari sandapila per vespil-
lones exportatum. Fest. pg. 369: vespae et vespillones dicuntur,
qoi fnnerandis corporibus officium gerunt, non a minutis illis
volucribus, sed quia vespertino tempore eos efferunt, qui funebri
pompa duci propter inopiam nequeunt. Hi etiam vespiilae vo-
cantur. Apul. floril. 19 ex.: vispillonum manibus extortum
(aegrum) — domum rettulit. Firm. math. 2, 10: famosos ho-
mines, maleficos, fures, vespillones, poUinctoresque. Serv. Verg.
Aen. 11, 143: inde etiam qui funeri praeerant a vespera primum
vesperiones, deinde vespillones dicti videntur. Sidon. ep. 1, 11,
9: per cathedrarios servos vispillonibus tetriores; 2, 8, 2: vi-
spillonum sandapilariornmque ministeria. Fulg.^) expos. serm.
ant. pg. 558 ex.: vispillones dicti sunt baiuli; quanivis Anti-
damas Heracleopolites vispillones dixerit cadaverum nudatores ;
sicut in historia Alexandri Macedonis scripsit, dicens: plus quam
trecentos cadaverum vispillones reperiens crucibus fixit. Tamen
Mnaseas scripsit in Europae libro, Apollinem, postquam a love
victus atque interfectus est, a vispillonibus ad sepulturam de-
latum esse. — Gloss. Lat.-Gr. pg. 30, 25 : bispello, vexQotpoQos.
— Aliter (abusive?) gloss. Isid. pg. 698 (et gloss. Vatic):
vespillo, sepulcrorum violator. Tliom. thes. pg. 624 a: vispillo
raptor, qui aliis violentiara ingerit.
Alio significatu (= carnifex)») Antliol. 138 [= PLM 4, 304],
3 h: nam te (,bicipitem') si addictum mittat sententia campo,
*) jVespillo* Sehn.*, sicnt omnium fere temponim libri ambignnt.
•) Scriptores vel scripta, quae Fulgentius laudat, ficticia esse mani-
festum est {d Teuffei RLG* 480, 7).
*) Non est in ISxicis.
48
vispillo ignorat, quod secet ense caput. (at Mart. 11 61, 3 sq.:
vispillonum — et carniflcis.)
Exstat praeterea forma ,vispellio' Ulp. dig. 21, 2, 31: si
ita quis stipulanti spondeat, sanam esse, farem non esse, Tispel-
lionem non esse etc. Marcell. dig. 46, 3, 72, 5: vispellionem
aut alias turpem — hominem. Gloss. Isid. : vespeliones, fossarii
qui mortuos sepeliunt. Gloss. Lat.-Gr. pg. 30, 24 : bispelliones,
vexQo^aTiTai^ xonidrai, Gloss. Gr.-Lat. pg. 375, 32 : vex^^anvr^^,
vispillio, libitiuarius. 1
lam Gracchorum temporibus illud vocabulum in usu faisse J
cognoscitur ex Aurel. Vict. 64, 8 : ,cuius (Ti. Gracchi) corpus
Lucretii aedilis mann in Tiberim missum; unde ille Vespillo
dictus'. Atque a Cicerone commemoratur (Brut. 178) Q. Lucre-
tius Vispillo, a Caesare (b. c. 3, 7, 1) Lucretius Vespillo; cf.
TeuflFel in Paulyi ,Realencyklüpaedie' 4 pg. 1198.
3) Cetera substantiva Latiiia
a) primae deelinatlonis.
cattae^), arum XIII 69^) L; Pannonicas cattas ibid. Ih.
Vulg. Baruch 6, 21 : supra corpus eorum, et supra caput eoroin
Volant noctuae, et hirundines, et aves etiam, similiter et catUe
(Septuaginta : aikovqoi), Placit. de medic. 18 L: de catta sen
feie; ibid. 1. 2. 3. 4: cattae stercus. Rufin. recognit. 5, 21: alii
eorum bovem, qui Apis dicitur, colendum tradidere, alii hircum,
alii cattas, nonnuUi ibim, quidam serpentem. Not. Tir. pg. 176:
gliris talpa catta nitella. Gloss. nominum pg. 571, 2: cato,
bestiolae genus, quod dicitur merth. Gloss. Graeco-Lat. pg. 220,
32: ailovqo^ (pg. 295, 16: eliovQog), felix, haec catta. Gloss.
Servii pg. 518, 8: cata, eluros. Idiom, nominativa pg. 540,18
(et idiom. cod. Parisini pg. 552, 43): catta, Ixvev^nav.
*) Weise 1. c. Graecam putat. — Cognomen mulieris Catta in Pomp,
inscr. CIL 4, 1887 ; 2941 (cf. ibidem 2199 et 2200 : Felicia). — 3, 3586 ; 4263.
6, 5709.
•) Argumentum Forcellinii, qui cum Fried! aendero hoc (uno) loco are«
dictas esse censet, scilicet quod ant«cedentia et sequentia epigrammÄta
aves describant, vix sufficere videtur; confer librum XIV turbato ordine
traditum.
49
Masculina forma ,catus (cattus)* Pallad. 4, 9, 4 : contra tal-
pas prodest catos (cattos) frequenter habere in mediis carduetis.
Luxorias Anthol. 375 [= PLM 4, 529], 1 h: immensi soricis
cattus dum merabra vorasset. Isidor. orig. 12, 2, 38: musio
appellatus, quod muribus infestus sit. hunc vulgus catum (cattum)
a captura vocant. alii dicunt, quod catat id est videt etc. Gloss.
Isidori: murilegus, catus. Mythogr. tertius 6, 22 Mai: est enim
odium aliud naturale, ut homiuum et serpentium, canis et cati^),
. . . aliud causale etc. Anthol. 181 [= PLM 4, 361], 3 h: cattus
in obscuro cepit pro sorice picam. — ^)
cistema, ae, f. III 56, 1 h. (Varro r. r., al.)
coxay ae, f. VII 20, 5 s. (Cels., al.)
cucumay ae, f. X 79, 4 p. (Petron., al.) cöcüma Ven. Fort.*)
carm. 6, 8, 14 p.
gäbätae, arum, f. VII 48, 3 (p: transcurnint gabatae vo-
lantque lances; XI 31^ 18 (p: gabatas parapsidesque. Eunod.
130 (carm. 2, 22) L Vogel: epigramma de compostile habente
Septem gavatas. Anthim. 34 Rose^: gavata (ter). Ven. Fort.
carm. 11, 10, 3 h Leo: carnea dona tumens argentea gäväta*)
perfert ; carm. 7, 24 L : versus in gavatis. Isidor. orig. 20, 4,
11 : lancis gavata, quasi cavata, g pro c littera posita. Gloss.
Vatic. : parapsis, gabata vel patiuum; pisi, gavata vel patina.
— — Forma ,gävessa'^) utitur Alcimus Avitus carm. 24, 3 h
(pg. 195 Peiper): Nee per multiplices abaco splendente gavessas
Ponentur nitidae codicis arte dapes.
länista% ae, m. VI 82, 2 ^f XI 66, 3 7). (Cic, al.) luven.
3, 158; 11,8; plur. 6, 216.
simila, ae, f. XIII 10, 1 h. (Cels., al.)
*) In editionc, quam Bode a. 1834 cnravit, omissa sunt verba ,cani9 et
cati', quamquain in indice verborum cum loci eiusdera patina et versu legi-
tur ,catta'.
*) Cf. Groeber, Vulgärlat. Substr., in Woelffl. Areh. 1 a. 1884 pg. 643 et
ibid. 2 a. 1885 pg. 434 : gattus. — Cattus, cogn. CIL 9, 6083, 82.
*) Omiseront lexica.
*) Falso Georges: gavata.
•) Non est in lexicis.
^) Vocem jlanista* hibridam esse puto addendamque eis, quas eadem d*
causa vulgari sermoni tribuit 0. Weise in Philologi vol. 47 a. 1888 pg. öl :
tablista, computista.
50
sHUa, ae, f. XH 70, 3 h. (Cic, al.)
sübühy ae, f. III 16, 2 p. (Sen., al.)
(i) altcrius declinationis.
äctiSy acc. plur. -os ^) (piscium genus) X 37, 6 p. (Plin. 9,
166: acus sive belone; cf. 32, 145: belonae — quos aculeatos
vocamns — .)
cücuUus, i, m. III 2, 5 9) V 14, 6 s X 76, 8 y ; plur. XI 98,
10 s. (Col., al.)
tübiy orum, m. XI 61, 6 s. (Sen., al.)
püüium, i, n. XII 32, 19 s. (Cic, al.) Seren. Sammon. 15
et 592 h Baehrens.
tömäcla, orum, n. I 41, 9 y. (Petron.) luven. 10, 355: to-
macüla.
y) tertiae declinationis.
gerresy plur. III 77, 7 h XH 32, 15 s. (Plin., al.)
lödices, um XIV 152, 1 h. (PoUio ap. Quint. 1, 6, 42: hos
lodices; al.) luven. 6, 195: sub lodice; 7, 66: de lodice paranda.
♦ udones Cilicii XIV 140 L. Ulp. dig. 34, 2, 25, 4: alia
causa est udonum, qui usum calciamentorum praestant. E^ct. DiocI.
7, 47: pro udonibus i quattuor. Th. Prise. 4 fol. 311 b: desuper
udones induendos. Excerpt. ex Charis. 6L 1 pg. 552, 33 : hie ndo,
ndonis, to ifmiXiov^ ro iwdiovaqiov. Idiom, nominativa pg. 543,
19: udo, ifiniXiov,
IL Adiectiva simplicia.
A. Adiectiva denominativa.
1) exeuntia in -ärius (substantiva et adiectiva)').
Nomina haec in usu cotidiano ft^equentissima, a snblimiore
poesi fere omni repndiata'), Lucilio autem satirico, qui decem
novavit, et CatuUo, qui in carminibus tenuiore sermone conditis
^) Similem nominis ,ficu8' in mutata significatione heteroclisiii docet vf»
Martialis I 65. Neglecto videlicet eo discrimine codd. PQWF: acus.
*) Cf. Paocker, Die nomina derivata auf -alis (ans) und -arius, in Z. i
Tgl. Sprachf. 27 a. 1886 pg. 113—156; collegit nomina in -alis et -ans
cadentia 1220, in -arius ld35.
•) Cf. Ploen 1. c. pg. 6ö.
51
0
<y, s) quattuor et unum in carm. 61, 138 (pherecr.) nova habet,
satis grata yidentur fuisse. Itaque apud Martialem CatuUi imi-
tatorem minime desunt hoc suffixo novata; sunt euim
nova in
i h 1 p (f
s
generis a
generis b
2
1
3
4
2
5
ergo in 9 et s ut apud CatuUum pluriraa, quibus metiis habi-
liora sunt quam dactylico. (Statu quoque novicium ,velaria' n.
p1. in ^ legitur silv. 1, 6, 10.)
clancülarius poeta X 3, 5 s. [clancillum, adv.^)] TertulL
pall. 4: clancularia Lydia {„= Omphale cum qua Hercules clam
consuescebat" Oehler). (clandestinus, arcanus, obscurus; abditus,
occoltus, secretus.)
t glabraria, f. sbst. = quae glabros amat IV 28, 7 y.
gräphiarium, sbst. XTV 21 L; plur. ibid. 1 h. [graphium.]
Suet. Claud. 35: calamariae aut graphiariae thecae. Gloss. Gr.-
Lat. pg. 265, 12: ygaifio^r^xr}^ grafiarium. Idiom, cod. Harleiani
pg. 503, 63. Gloss. nom. pg. 581, 41: grafarium, vagina graphi.
Prorsus aliter (— recepta) posuit ,grafarium' (gerafadium
cod.) Soran. Lat. append. 3 et 4 Rose. Alexander Lat. 1, 49:
scribam tibi ipsa grapharia.
helciarii^ sbst. IV 64,22 (f>: clamor helciariorura. [hel-
cium*).] Sidon. epist. 2, 10 v. 25 <f : chorus helciariorum.
infantaria non est (Bassa) IV 87, 3 h. Marc, apud Tert.
ad nat. 1, 2: infantariae {„= quae infantes amanf* Oehler).
(pnerarius®) Tert. anim. 55. Gloss. Lat.-Gr. pg. 164, 24 et Gr.-
Lat. pg. 471, 47. — puellarius Petr. 43 (cod. et Buech.^ pulla-
rius Burm. et Buech.*). — puerosus Gloss. Gr.-Lat. pg. 392, 18.)
f pinguiarius XI 100, 5 s: sed idem amicam nolo mille
librarum: carnarios sum, pinguiarius non sum.
sabbätariacj sbst. = ludaeae (sabbata agentes) IV 4, 7 (f.
Angustin. epist. 36, 21: sabbatarius temptator. Sidon. epist.
1, 2, 6 : luxus sabbatarius.
*) Cf. necesse necessarius, temere temerarius.
') Apuleius met. 9, 12 et 22.
') Vocabulum non est in lexicis; supplevit L. Havet in Woelifl. Arch.
1 a. 1884 pg. 194.
62
bustuariae moechae III 93, 15 s. (Cic, al.)
conffiarium, sbst. III 7, 2 s. (Cic, al.)
füniari<iy n. pl., sbst. X 36, 1 h. (Col., al.)
löcarii sbst. V 24, 9 y. (locarium Varro 1. L. 5, 15.)
nötarius velox X 62, 4 s ; notariorum — chorus levis V 51,
2 s. (Sen. apocol. 9, Quintil, al.)
nummülariusy sbst. XII 57, 8 s. (Petron., al.)
plägiariuSy sbst. I 52, 9 y. (Cic, al.)
sälariiy sbst. I 41, 8 tp IV 86, 9 y; salarium, sbst. DI 7, 6 s;
Salaria (seil, via) IV 64, 18 y. (Cic, al.) Salaria Prud. c Symm.
1, 405 h.
septetmria synthesis IV 46, 15 y. (Cic, al.)
^dulciarius pistor KTV 222 L. [dulcium^).] Apul. inet. 10,
13: pistor dulciarius. Finn. math. 8, 11: pistores dulciarii.
Valer. apud Treb. Poll. Claud. 14, 11: dulciarius, sbst. Lampr.
Heliog. 27, 3 et Veget. epit. rei mil. 1, 7 in. : dulciarii. CIL 6,
9374^): locus Leopardi dulciari. Orell. inscr. 114 = Wilm. 2956:
vascul(a) dulciar(ioruin). Gloss. Gr.-Lat. pg. 263, 31: ylvxeo-
7i(fdtf^i,% dulciarius; ibid. pg. 408, 34: TtlaxovvrdQiog^ placuntarius,
dulciarius. — ibid. pg. 263, 34 : ykvxvTtQoiTiov^ dulciarium.
t* nivarium colum XIV 103 L; Saccus nivarius 104 L;
lagona nivaria 116 L. (cf. nivalis (VII 95, 2 y XIV 118, 1 h),
niveus (undeviciens) ; nivatus, nivosus, nivifer.)
2) in -ärls et -älls') (substantiva et adiectiva).
Huius teiminationis et eins de qua modo egimus, -arius,
originem esse eandem et signüicationem similem ostendit Paucker
1. c pg. 140 sqq. Consentaneum igitur est etiam hoc snffixo
epicos poetas Martialis aequales novata exliibere nulla^), Mar-
tialem autem, cum praesertim Catullus quinque in -alis addidisset,
aliquot aut omnino aut inter poetas primum usurpasse; et qai-
dem pro ratione metrorum plura in 9 et s (4) quam in dacty-
licis versibus (5); cetera in lemmatis leguntur (3).
^) Apicius, Lampridius, alii.
') Omisenmt lexica.
•) Cf. pag. ÖO adnot. 2.
^) Nisi qiiod ,plantaris^ legitur apud Valerium Flaccum et Statiam alia
prorsus significatione atque apud priores. In praefatione prosaria libri 4
Silvanun novavit Statius: ,pilaris^ lusio.
53
cäpi lläre,n. sbst. (seil, unguentum) III 82, 28 s. — adiectivum
Paul, ex Festo 57, 17 : capillaris vel capillata arbor. Ps.-Apul.
herb. 48: herba capiUaris.
t öllares uvae VII 20, 9 s. (oUarius Plin. 34, 98: quae
(temperatura aeris) vocatur oUaria, vase hoc nomen dante. alibi.)
t trinoctiale domicenium XII 77, 5 tf. (Similiter clauserat
CatuUns novo vocabulo versam 46, 2 9) : aequinoctialis.)
bessalis scutula VIII 71, 17 h. (Vitruv., al.)
cöcUare (v. 1. cochleare), n. sbst. VIII 33, 24 p VIII 71, 10 p
XIV 121, 2 p (eodem semper pentametri loco). (Cels. 3, 22 pg. 113,
2 D., Apicius, Gloss.) Ven. Fort.^) carm 3, 13*, 4 p (eodem
versus loco atque Martialis).
extempöralis factns est meus rhetor V 54, 1 s. (Sen. rhet., al.)
mümctpalis vita IV 66, 1 h. [municeps ^).] (Cic, al.) luven.
3, 34; 8, 238. Auson. parent. 26, 8 p. Sidon. carm. 9, 309 (p.
specälariu, n. pl. VIII 14, 3 h. (Sen., al.) luven. 4, 21. Seren.
Samm. 372 h. Ven. Fort. vit. S. Mart. 3, 156 h et 4, 505 h :
speculare.
thiätrcUis locus V 23, 2 p. (Cic, al.) Prud. hamart. 310 h.
amphttMätrales magistri XI 69, 1 h; amphitheatralis usus
XIV 137, 1 h. (Plin., al.) Prud. c. Syram. 1, 385 h. Claud. cons.
Manl. Theod. 293 h. Dracont. de deo 3, 187 h. Luxorius')
Anthol. 346 [= PLM 4, 500], 1 h; 354 [= 4, 508], 11 h; 373
[= 4, 527], 1 h.
♦ epistolares chartae XIV 11 L. Ulp. dig. 33, 9, 3, 10:
chartae epistulares. Hieron. epist. 53, 6 : epistolaris angustia.
Augustin. epist. 138, 1: epistolare colloquium. Mart. Cap. 9,
896: epistularis, f. sbst. = intemuntia (avis). Sidon.*) epist. 1,
2, 1: epistularis pagina; 7,2, 9: epistularis formula; 9, 1, 1:
opus epistulare; 9, 15 v. 41 sen.: epistularis stilus. Ruricius*)
1, 7, 3: obsequium epistulare; 2, 4, 1: epistulare officium. Ale.
Avit.^ epist. 22 (pg. 54, 19 Peiper): rescriptum epistulare; ep. 35
(pg. 65, 20> et 96 (pg. 102, 27) : epistularia officia. Ennod. ')
77 (= epist. 3, 10), 2 : commercium epistulare (et omnino qua-
^) Omisenmt lexica.
•) ,manicipiam' falso ForceUini et Georges ; cf. princeps principalig, prin-
dpimn principialia; particeps participaUs, participiam participialis.
*)*)*)*)^ Non sunt in lewis.
54
dragies: cf. index ed. Vogel). Cod. lust. 7, 62, 32, 2: epistu-
lares = scribae. (epistularius Ennod. 29 (epist. 1, 22), 3 : scriptio
epistularia. Salvian. giib. dei 5, 7, 30 Halm: epistulaiii = tabel-
larii. — epistiüicus [tTTiarolixd^] Gell. 6 (7), 10, 2 : yerba Ca-
touis sunt ex primo epistulicarum quaestionum; idem 14, 7, 3:
VaiTo in libro epistulicarum quaestionum quarto; et 14,
8, 2. Hieronym. epist. 32, 1: epistolica confabulatio.)
♦ mamillarvj n. sbst. (seil, amiculum) XIV 66 L. Auct.
dynamid. 2, 96: niamillares tumores. Gloss. Gr.-Lat. pg. 373,
16: /loi'oxf^/a, mamillares. (strophium Catull., alii. — fascia
pectoralis Mart. XIV 134 L; cinctus pectoralis Apul. met. —
amictorium XIV 149 L.)
t* trigonalis pila XIV 46 L. [trigonum (Dreieck); cf.
JYiedl. ad IV 19, 5.] (trigonaria pila Isid. orig. 18, 69, 2. —
trigonus, adiect. Manil. 2, 276, al. — trigonius Gromat. vet.
288, 8 et 341, 12, alii. — trigonicus [TQiytovixog] Firm. math.
2, 32; 5, 3, 1. — trianguhis (-um, sbst. Cic.) Geis., alii. — tri-
quetrus Lucr., alii.)
3) in -ÖSU8*),
Adiectiva in -osus multo magis tenuioribus poesis generi-
bus placuisse quam sublimioribus ^ docet Ploen 1. c. pg. 55.
Catullus quidem praeter 17 formas antiquiores in ,nugis' (prae-
cipue if) novem primus exliibet; Priapea quoque carmina, in
quibus omnino non minus 27 adiectiva in -osus exeunt, nova
liabent quinque: membrosior (h), ficosissimus (y; Mart,: ficosiis),
seminosus, ? pruriosus, fascinosior (s).
Itaque etiam Martiali liuius generis adiectiva gratissima
erant; recepit enim ex Catullo, Horatio, Ovidio, Priapeis, alik
poetis non minus 56 adiectiva atque nova addidit — pauciora
saue exspectatione — 3 generis a, 4 generis b :
*) Cf. Paucker, Die Adiectiva auf -osu8 (und -entus), in ,Materialicn'
pg. 72—92; Schoeuwerth et Weyman, Über die lat. Adiectiva auf ösus, in
Woelffl. Arch. 5 a. 1888 pg. 192-222; F. Stolz ibidem pg. 368.
*) Cuius tarnen rei causam ex parte metricam esse monet Schoenwcrth
1. c. pg. 201.
55
pidicülosum^) mentam Xn 59, 8 9). [pedis, pedicolas; vd.
Inot.] Placit. de medic.^ 24, 12 L : ad pediculosos, quem af-
ictam Graeci phthiriasin nominaDt; ibid. 16, 22 L: ad phthiri-
cos, id est pediculosos. Cass. Felix •) 3 : in cachecticis corpo-
ibas id est mala habitudine aflfectis pedicalosa passio generatur
aam Graeci phthiriasin vocant. Gloss. Graeco-Lat. pg. 470,
6:. (pd^€iQdQioi,\ pedncolosos. (pedicosus Titin. com. 177 Ribb.)
pölyposus XII 27, 2 9): nasatum volo, nolo polyposnm.
^polypns longa prima ut semper^) apad Romanos; ita Poly-
amas. sie Dorenses, quornm faere coloniae in magna Graecia
t Sicilia, ntolvnog Iliftkvdd/itas'^ L. Mueller ad Lucil. 29, 86.]
Ip. dig. 21, 1, 12 pr. (ozinosns [ozina, oKatva] Pelag. vet. 16pg.68.)
t pertrlcosa res m 63, 14 p. — vd. adiectiva composita.
contüm€liosi bubnlci barbara rota X 7, 4 (p. (Cic, al.) Sidon.
irm. 9, 338 9: contnmeliosi lectoris tnrgida ora.
exUiosus VI 21, 4 p. (Cic, al.)
gOosuSy a, um VH 20, 22 s VIII 23, 1 h IX 10, 4 (p
: 59, 5 h XI 61, 13 s XII 41, 1 y XH 64, 2 p XIII 71, 1 h; gu-
isius ni 22, 5 s Vn 20, 1 s. (Sen., al.) luven. 11, 19.
p^cüniosae artes V 56, 8 q>. (Cic, al.)
4) in -ül-entus.
Ad voces tres iam prius a compluribus poetis positas,
aarum tamen in versu collocatione Ovidii *) potissimura et Pria-
Borum^ anctoritas apparet, adiecit Martialis
') Emendavit Gryphias, codd. ,pericnlo8i^ flxempla priscae comoediae
', Locilii, qnilms primam syUabam vocis ,pedis* (die Laus) longam faisse
imonstratar, coHegit Fleckeisen in annal. philol. a. 1861 pg. 574. Tarnen
hil hoc loco offendit, quod vocabuli e plebeio sennone tot annis post scrip-
res vetnstos petiti mensura mutata comparet; cum praesertim similitudo
irbomin (CatoJli) cänicolosos, fSbriculosos. (Horatii etPriap.)sIticulo8U8multum
klere potuerit. Cf. praeterea ,8omnIculosus' Laber., al., Mart. III bS, 36 s.
*)') Non Biint in lexicis.
0 Fugit enm ,pölypn8' Anthol. 205 [= PLM 4, 384], 7 h; quod etiam
zica omisenmt.
*) Cf. Ovid. am. 3, 6, 95 h : Ant lütülentus agis . . . . ; Mart. IX 22,
l h : Ut lütülenta linat . . . . ; (aliter sane VII 67, 7 <f .) — Ovid. ibid. 96
in initio alterins hemistichii ,palySrülentus^ («pulvere lentus* anctore L.
nellero Riese), quod collocatione eadem Martialis qnater: in 6, 8 p IV 19
p vn 32, 10 p XU 2, 2 p.
^ Priap. 39, 6 ^ eodemqne ▼«rsns loco Mltrt. II 86, 4 <f>: lücülentu«,
56
esctUenta praeda VII 20, 18 s. (Cic, al.) Sidon. carm. 9, UOy:
esculeutam dapem.
6) in -änus^).
Suffixum hoc maxime Romanoinim noniinibus et cognomiui-
bus aduexum ut in prosa oratione usitatissimum est, ita raram
apud poetas, quos qnidem inspexi; velut Statins duo tantum
novavit: Märönianus (in y), Mantüanus (in hendecasyliabo
Sapphico). Graeca enim nomina propria, quae ex mythologia
plernmque sumpta epicis et lyricis in deliciis sunt, alias ter-
minationes amant (vd. pg. 26 sqq.). Atqui a Martiale maior no-
merus Romanorum uominum commemoratur quam ab alio quo-
quam ; unde fit, ut adiectiva quoque illo modo formata permalta
apud eum primum occurrant. Accedit, quod magnam partem
adiectivorum illorum dactylicum metrum respuit; Martiali autem
etiam talia novandi occasio erat in iambis et trochaeis *). Con-
tinentur novata singulis nietris sie:
insunt in
h
1
P
ff
s
geueris a
geiieriä b
1 5
2
4
2
6
5
3
5
Seeernamus autem, aeque atque Schnorr v. Carolsfehl (1. c.)
fecit, a) suffixo simplici -anus, ^) suffixo aucto -lanus, y) suffixo
duplici -it-anus (= in;^: + anus) fonnata.
a)
Parth^niana^) (toga) IX 49, 3 h 10 p. [Parthenius.]
Petlliana^) regna XII 57, 19 s. [Petilius.]
Septicianum^) argeutum IV 88, 3 h VIII 71, 6 p. [Sep-
ticius.]
*) Cf. H. Schnorr v. Carolsfcld, Das lat. Suffix anus, in Wodffl. Arch.
1 a. 1884 pg. 177—194.
•) Ut CatuUus jFormianus, Gallicanus, Thyönianus, Vatiniauus^ in </», ,in6m-
br&na (= M. I 06, 11), subürbdnus (31. bis), ürbänus (ter; M. bis), Sestianus,
transpädanus' in s, unura ,Firmanns* in h exbibet. Vocabulum ,Subüranus'
Martialis bis eodem hexainetri loco posuit, quo legitur in carm. Priap. 40, 1 h.
') Partheuianus, cognonieu CIL 5, 2156. — De cognominibus et nomi-
nibus gentiliciis in -anus disputavit Aem. Huebner, Quaestt. onomatol. Lat.
in Ephem. epigraph. 2 a. 1875 pg. 25—92.
*) Petiliianus, cognomen CIL 5, 58. Petiliana 9, 1378.
*)'Septicianus, cognomen XI 107, 2 p. CIL 5, 5278.
57
Vitelliani '), sbst. (seil, codicüli) II 6, 6 y XIV 8 L et 2 y.
itellius.] Tac. bist. 1, 84: Vitellianae partes; ibid. 85: Vi-
lliani milites; 2, 14 ( — 4, 1 fere vicieus): Vitelliani, sbst.
iil. homines vel milites). M. Regulus apud Plin. ep. 1, 5, 2 :
telliana cicatrix. Suet. Vesp. 8 : Vitelliani, sbst. ; id. Domit.
bellum Vitellianum. Capitol. Ver. 4: Vitelliani, sbst. Apic.
197 et 201: pisa Vitelliana; 8, 377: porcellum Vitellianum.
Gräiiatia (seil, vasa) IV 39, 6 cp, [Gratius.] (Plin.)
Öpimianum nectar III 82, 24 s; Opimianum (seil, vinum)
: 87, 1 y X 42, 2 (f. [Opimius.] (Vell., al.)
Bhenana^) manus IX 35, 4 p. [Rhenus.] Sidon. ep. 4, 17,2:
benanae terrae.
Castrana rura IV 60, 1 h. [Castrum Inui.] Lib. colon. 1
f. 226, 13 : ager Castranus ; ibid. 2 pg. 254, 20. [Castrum in
Lceno situm.] (cf. castrum castrensis (Cic, cet.); Castrensis CIL
4994, al ; Castrensianus 8, 8527, al.)
t Summoenianae uxores III 82, 2 s XII 32, 22 s; Sum-
oenianae buccae XI 61, 2 s. [Summoenium, vd. substt. composita.
Argiletaivae tabernae I 3, 1 h. [Argiletum.] (Cic.)
Lävicana humus I 88, 2 p. [Lavicum vel Lavici.] (Cic, al.)
Caeräanus ager VI 73, 3 h; Caeretana (seil, vina) XIII
24, 1 h. [Caeres, etis.] (Val. Max.)
phäsiana (seil, avis) III 58, 16 s. [Phasis.] (Plin.)
m^rldiana liora III 67, 7 ip. [meridies.] (Cic, al.) Avien. ora
arit. 641 sen.
Cäpelliana, n. pl. (genus cibi) XI 31, 17 (p. [Capeila').]
t BlaesianuM facis ipse (quod donas) VIII 38, 14 (p.
Jlaesus*).]
») Vitellianus, cogu. CIL 3, 746; 791. 8, 5356. 9, 334; 5534. Vi-
Uiana 8, 9327; 10945. 10, 3029.
■) ,Rhcnigeiia* Sehn.' non recte.
*) Utnim cogiiomen Capeila cum lexicis et Gilberte ponendum sit an
)meu Capellius (ut Frdl. velle videtur), certo diindicari neqnit; illi expli-
tioni favent similia nomina haec: Dolabella Dolabellianus, Agrippa Agrip-
anus, Galba Galbianus, alia. CapeUianus, cogn. CIL 2, 4249. 3, 3282.
', 109.) 12, 3453; 5686, 173. Capelianus 8, 2170.
*) Non ,Blaesius', ut auctore Scriverio Georges (et ab eo deceptus Schnorr
Carolsf. 1. c. pg. 180) exhibet. Qnamquam etiam nomen ^Blaesius' in
iscrr. occurrit.
58
CätuUiana^) basia XI 6, 14 (f. [CatiiUus.] Auson. 26, 1,4:
ilhid Catullianum. Atil. Fort. (GL 6) pg. 298, 21 : ex Catulliano
hendecasyllabo.
Marcellianum^), i, n. (seil, theatrum) II 29, 5 li. [Mar-
cellus.] Suet. Vesp. 19: scaena Marcelliani theatri.
Cosmianae^) ampullae III 82, 26 s; Cosmianiim (seil, un-
guentum) XI 15, 6 tp XII 55, 7 (f. [Cosmus.]
t Pätroclinnae sellae XII 77, 9 (f. [Patroelus.]
Nlc^rötiana fragras plumbea VI 55, 3 (f\ Nicerotiani nimbi
X 38, 8 (p. [Niceros, ötis.] Sidon. earm. 9, 323 </>: Nieerotianis
quae fragrant — siieis.
Caesärlana Pallas VIII 1, 4 p; Caesariaiia platanns IX 61,
6 p. (Nepos, al.)
Cätönuxna lingua IX 27, 14 s. (Cie., al.)
Nerönianae thermae II 48, 8 rp III 25, 4 s VII 34, 5 f XII
83, 5 tp; Nerönianae (seil, theimae) VII 34, 9 y; Neroniana massa
XII 57, 8 s. (Cic, al.) Sidon. earm. 23, 495 y: balnea non Ne-
roniana. Ablabius ap. Sidon. ep. 5, 8 v. 2 y : sunt haec (saecla)
gemmea, sed Neroniana.
t orclniana sponda X 5, 9 s. [orcinus.] (orcinus Suet.
Aug.: (senatores) quidam indignissirai et post necem Caesaris
per gratiam et praeniium adleeti, quos oreinos vulgus vocabat.
Labeo dig. 33, 8, 22 pr. lulian. dig. 28, 5, 8, 1 : orcinus beres.
Ulpian. dig. 26, 4. 3, 3 et iustit. 2, 24, 2: orcinus libertus.
Gloss. Isidori : orcinus, morte manumissus. Thom. thes. pg. 401 b:
orcinus, morte ad Orcum missus.)
y)
t Ähderltana plebs X 25, 4 p. [Abdera, Abderites.]
») CatuUianus, cogn. CIL 8, 9918.
^) Coucedendum L. MueUero (d. r. m. pg. 256) est synizesin ,Marcell-
jano' admodum duram esse; exemplum, quod prorsns qiiadret, nnsquam exstare
videtur. Quae praeterea e Martialis carminibus ab editoribus adfenmtor
synizeses paucissimae et partim dubiae sunt. Itaque quid hoc loco sUta-
endum sit incertus sum. Marcellianus, cogn. CIL 3, 3996. 5, 3992;
5418. 6, 2457. 12, 1395. — Nonius MarceUanus 8, 6154.
^) Suo euim iure Buecheler Petronio fragmentum 18 videtnr abindicai^
Cosmianus, cogn. CIL 10, 4861. 14, 256, 39,
59
Antipölitanus thynnns IV 88, 5 h Xm 103, 1 li. [Auti-
lis; noUtf^g.] CIL 12,178: incola Antipölitanus; ibid. 189:
lleg^io Antipo)litanorum.
6) in -inus.
Ut suffixum -anus maxime hominum Romanonim nominibus
necti solet, sie hoc suffixum regionum urbiumque Italicarum
animalium nominibus. Horum adiectivorum qnod aliquot apud
llum poetam Martiale^) vetustiorem occurrunt, partim casu
3tum est, partim eo quod brevioribus formis poetae ceteri ute-
ntnr, ut Laurens, Laurentius pro Lauren tinus, Picenus pro
centinus.
Ätestim^ Sabina X 93, 3 h. (Plin., al.)
Lauretüinum litus X 37, 5 h. (Val. Max.)
Mämerthia amphora XIII 177, 1 h. (Cic, al.)
Nurs^huie pilae XIII 20, 2 p. (Liv., al.)
PlcetUim'') Ceres XIII 47, 1 h. (Plin.)
Spöletina lagona VI 89, 3 h ; plur. XIII 120, 1 li ; Spoletina
ina) XIV 116, 1 h. (Cic, al.)
Tn/öUna^) vitis XTU 114, 1 h. (Plin., al.) luven. 9, 56:
rifolinus ager.
haedhia pellis XII 45, 1 ep. (Cic, Varro, al.)
vuüürinum Collum IX 27, 2 s. (Plin.)
* verveciniim Caput XIV 211 L. [vervex, ecis.] ' Tertull.
dv. Marc. 4, 40 : vervecina (seil. caro). Edict. Diocl. 4, 3 :
imis caprinae sibe (sie) verbecinae. Amob. 5, 3 Reiff. : c^put
ervicinum. Lampr. Comm. 1, 9: vervecina pellis. Augustin.
. Faustum 16, 30: vervecina (caro). Pelagon. vet. 30 pg. 102:
ledullae de pedibus berbeciuis. Auet. de diaeta 6. Not. Tir.
g. 175: verbicina. Gloss. Gr.-Lat. pg. 416, 23 : nqoßaTsiov xgiag^
aec verbeeina. Idiom, cod. Harleiani pg. 498, 19 : verbecina,
QOßaTlOV.
^) Apud Siliom et Statium novicium est adiectiviun Vesuvü montis
-uptioue ignis paulo ante nobilitati ,Ves(u)vinns'.
') Atestinus, cognomen m 38, 5 h.
•) Picentinus, cognomen IX 78, 2 p.
*) Non ,trifolina'^ ut editores praebent; geographicum enim nomen est.
60
7) in -CU8.
Suffixo Latiuo -eus a nominibus appellativis derivantur
adiectiva ea qiiae dicinitiir materialia ^). Talia Statius novavit:
ilTceus, taxeiis; atqiie oinnino ita poetis grata sunt, ut ex 49.
quae Martialis epigramniata continent. diio tantum non io anti-
qiiioribus versibus^) legi videantur:
buxH dentes II 41, 7 ip. [buxus.] (CoL, al.) Anthol.') 115
[= PLM 4, 303], 6 p : biixea tela.
sillginäi cunni IX 2, 3 h. [siligo, inis.] (Cato, al.)
♦ membranei pugillares XIV 7 L (et XIV 184 L Friedl.:
in pugillaribus membraneis; Sehn., Gilb.: in pug. membranis)
[membrana, ae, f.] Ulp. dig. 32, 52 in.: quod si in codicibos
sint membraneis vel cliartaceis vel etiam eboreis vel alterius
materiae vel in ceratis codicillis, an debeantur, videamns. cf.
Gloss. Lat.-Gr. pg. 128.41: membraneorum, rvitianoTm'. (mem-
branaceus Plin. 16, 126 et alibi; CIL 10,6: pugillares mem-
branacei. — membranus interpr. Orig. in Matth. 11.)
8) in -iiius.
Sunt haec ipsa qnoqne materialia; cf. adnotatio 1. Pln-
rima Graecae originis (respondet enim plane suffixum ivoj;) habes
in capite priore, imprimis pg. 20 sq.
(jalbtni mores I 96, 9 s; galbina ales XIII 68, 1 h. [galbus.]
(Petron!, al.) luven. 2,97: galbina, n. pl. (seil, vestimenta).
silcina, orum (Bernstein) III 65, 5 li V 37, 11s XI 8, 6 p:
adiect.: sucina gutta IV 59, 2 p VI 15, 2 p. [sucus*).] (Plin., al.)
luven. 6, 573: pinguia sucina. Prud. perist. 3, 21: spemere
sucina (coepit).
*) Vi. Pauckeri .Verzeichnis von Adieotivtbnneu auf (einfachem) -eos,
welche . . . bedeuten: ans — bestehend, oder auch: wiö aus — bestehend,
-ähnlich, -farbig, -f önnig, -artig, (dazu synonyme auf -inus, -nus) oder eine
mehr oder weniger analoge Bedeutung haben', in »Materialien' pg. 105— IW-
2) CatuUi nimiruni (praeter ,consanguineus' et .saxeus') et Priapeorum
omuia apud Martialem quoque occurunt.
') Non est in lexicis.
*) Negat a Latino vocabulo ,sucus' derivatum esse 0. Weise in mos.
Rhen. H8 a. 1883 pg. 544 adn., siquidem quo tempore r^UxTQoy primum io-
portaretur origo huius resinae nondum coguita fuerit.
61
9) in -ieus.
Suffixum -icus Latinum (cf. Graecum pg. 27) ad nomina
•opria geographica adhibebatur, sed inde etiam ad appellativa
corum nomina transibat. In quo est Statu ,caelicus* (,Coeli-
is' Baehrens et index Kohlmanni) ; Martialis appellativi ,urbicus',
lod iam Claudii imp. temporibus exstabat cognomen (Pompeius
rbicus), primus testis est. Scilicet adiectivum ,urbanus' iam
u cultus humanitatisque gradum saepius quam locum designare
leperat. Novicia apud Martialem sunt haec:
t Chattica^) spuma XIV 26, 1 h. [Chatti^).] (cf. Cattha
aller Suet. Vit. 14.)
t Leucönicae lanae XI 56, 9 h; Leuconica saga XIV
►9, 2 p; tomentum Leuconicum XIV 159 L; Leuconicum, sbst.
eil. tomentum) XI 21, 8 p XIV 160, 2 p. [Leucones^).]
t Sequänica textrix IV 19, 1 h. [Sequani.] (cf. Sequana
ins Lucan. 1, 425.*))
Vardäicus^), sbst. (seil, calceus) IV 4, 5 y. [Vardaei.]
Birdaicus calceus luven. 16, 13. cucuUi Bardaici Capit. Pert. 8, 3.
Lingönicus bardocucullus I 53, 5 h. [Lingones vel {ut pri-
os Mart. VIII 75, 2 : Lingonus) Lingoni.] Claudian. ®) cons.
ilich. 24, 94 h : Lingönicus vomer.
Baeticus^ grexV37, 7 s; Baetica crusmataVI 71, 1 h; Bae-
cae lanae XII 65, 5 s. [Baetis.] (Col.. al.) Baetica (provincia)
;at. silv. 2, 7, 29 y. Baeticus aer luven. 12, 42.
Lücänlca, ae, f. sbst., (farciminis geuus) IV 46, 8 (p XIII
>, 1 h. [Lucani.] (Cic. ep., alii.) Stat. silv. 4, 9, 35 (f,
Marsica <vina) Xin 12i; 1 h. [Marsi.] (Cic, al.) Sil. 8,
36 h.
Pannänicum bellum VIII 15, 1 h ; Pannonicae cattae XIII
9, 1 h. [Pannonii.] (Plin., al.) Nemes. cyn. 227 h.
*) Vocabnlum non est in lexicis, quouiaiu Sehn, prioresque dederant
austica^ (cf. adn. Frdl.).
*) Tac. Genn. 29, 30. 31 etc. ; alibi saepe ,Catthi* scribitur et ,Catti'.
•} Nusquam commemorati videntur esse.
*) Apud Plin. (14, 18), quem lexica adferuut, pro ,Sequanoque' DetJefsen
otanoqne'.
*) Editores: vardaicus.
•) Omiserunt lexica.
^ Baeticus, cognomen m 77, 1 h 10 p m 81, 1 h 4 p.
62
urbicus^) poeta I 41, 11 y; urbica TyrianthiDa I 53, öi;
urbicae occupationes XII praef. 3. [urbs.] Suet. Caes. 49: urbi-
ci negotiatores ; id. Aug. 18: auuona urbica; 46: magistntus
urbici; id. Ner. 23: urbicae res. Gell. 15, 1, 3: venum beide
dedissem res rusticas et urbicas emissem. Apul. met. 7,6.
urbica luxuria; 11,28: erogatioues urbicae. UIp. dig. 4,4,11.
2: urbica procuratio. Lampr. Heliog. 20, 2: praefectus orbi-
cus. Pallad. lan. 18: sextarii urbici. Prud. perist. 2, 570
dim. Dressel: alumpni ui*bici. Schol. luven. 9, 11: facetiae ur-
bicae. Inscr. Henzen. 6527: ratio urbica.
(urbanus, a, um Plaut., al.; Martialis deciens. — urbaniciaDOs
Spart., dig. , inscrr. — urbicarius codd. lust. et Theod. -
Antiochus Urbianus CIL 3, 6035.)
10) in -ensis et 11) in -as, ätls.
Nominibus in -ensis et -as, ätis cadentibus ab initio in-
colae urbium significabantur; sed etiam ab aliis locorum noti-
onibus formata iam Cicero verbi causa habet: castrensis,
forensis, Martialis: Velabrensis; atque etiam inanimis rebas
utrumque genus attribuebatur. — Rara apud poetas plerosqne
sunt (cf. supra suffixum -anus); Catullus quidem in s et p:
,Bononiensi8, Veronensis', Statins unum ,Cannensis' (Propert.)
habet; Martialis item in s et p: Pärm^nsis (Horat.),
Pätrenses fundi V 35, 1 s. [Patrae.] (Cic, al.)
t Velabrensis focus XI 52, 10 p; Velabrensis (focus et
flimus) XIII 32, 2 p. [Velabrum.]
BävennaJtes ranae III 93, 8 s; Ravennatis guttur onocro-
tali XI 21, 10 p. [Ravenna.] (Cic, al.) Ven. Fort. vit. S. Mar-
tini 4, 680 h: Ravennatem urbem.
Tölosdtis casei quadra XII 32, 18 s. [Tolosa.] (Tolosate^
Caes.) Sidon. ep. 9, 16 v. 66: qui Tolosatem tenuit cathedram.
*) Urbicns, cognomen Tac. ann. 11, 35: Pompeius Urbicus (impcratore
Claudio ad supplicium traditus). Mart. VII 51; 96, 1; XI 55, 1. luven. 6, 71
Buech. Lampr. Ant. Diad. 9, 2. Augustin. ep. 36, 3 <cf. adn. Mignei).
Aggenus Urbicus (cf. Teuffei RLG* 447, 1>. Praeterea frequens in CIL voll.
8. 3. 5. 6. 7. 9. 10. 12 (cf. indices cognominom).
I
V
12) in -ätns a nominibus derivata^).
Hoc snffixum, cui sigoificatio subest ,versehen mit etwas^
admirabile est quantopere Martiali in deliciis faerit. Apud
aeqaales qaidem epicos nihil ita novatum deprehendimus, quippe
qui adiectivis in -fer et -ger exeuntibus uti maluerint (vd. in-
fra), quae omnino elatiori poesi idonea visa esse Ploenius docet
{1. c. pg. 63), ita tarnen ut interdum etiam epici utramque for-
mam habeant, velut ,peltifer* Stat., ,peltatus' Ovid., Val. Flacc,
etc. — Vocabula ,guttatus' et ,palliolatus' quod non ante scripta
reperiuntar, casni tribuendum est, quoniam adverbia ,guttatim^
et ,palliolatim' iam apud priscos scriptores occurrunt (cf. ad-
nott.). Ex Priapeorum inventis ,nientulatior^ et ,mutuniatus^
Martialis hoc alterum in suum usum convertit, ex ceteris pri-
oribns poetis^) 21 huius modi nomina.
Notabile autem videtur ex 17 fonnis a Martiale intro-
dactis non minus octo non a substantivis sed ab adiectivis de-
clinatas esse; sed quamquam Septem de his formis subest si-
gnificatio ,mit — bekleidet', unum ,entheatus' similitudinem ta-
liam (verborum in -are) sequitur, qualia sunt firmatus = firmus
factos, liberatus = liber factus. Scatent eiusmodi vocabulis maxime
scazontes; omnium enim in singulis metris novatorum con-
spectus hie est:
noYata in
h
P
\<f 8
1
generis a
4
2
8
9
generis b
2
4
1
2
amborum
6
6
4
11
cerussata^) Lycoris I 72, 6 <p; cerussata Sabella II 41,
12 tf', cerussata cutis VII 25, 2 p. [cerussa.] Cod. Theod.
11, 27, 1: tabulae cerussatae.
^ Cf. G. BordeU^, De lingnae Latinae adiectivis saffixo -to a nominibus
derivatis. Dnesseldorfiae 1873.
•) Cf. capill&tis CatuU. 37, 17 s. capill&ti Mart. III 58, 3L s X 62, 2 s;
capiil&tQS II 57, 5 8. Praeterea commnnia Martialis habet cum CatuUo:
comatQs, dentatns, piUeatus, praetextatus; cum Ovidio: ceratus, cothuroatus,
cristatos, peltatus, torquatus, vittatus; cum Persio: barbatus, cirratus, cre-
t%tiis, tnnicatus; etc.
•) Cic. in Pia. 11, 25: jpulsataeque buccae' cod., ,purpurissataeq.* Halm
coniedt (et Georges), ,pallidaeq.' Jeep, ,cerussataeq.* luntiua editio et al.
64
fasciatus truncus Xu 57, 12 s. [fascia.] — Verbmn
,fasciare* aliquanto post demum legitur apud Capit. vit. Ant. Pii
13, 1: tiliacis tabulis in pectore positis fasciabatur, ut rectus
incederet. Vulg. Ezech. 30, 21 : (ut bracchium) fasciaretur lin-
teolis. Cass. Felix ^) saepe. — Sidon. ^) ep. 2, 2, 2: endromi-
datus exterius, intrinsecus fasciatus.
güttätae^) Nuraidicae (seil, gallinae) III 58, 15 s. [gutta,]
Pallad. 4, 13, 4: colores hi praecipui: albus, guttatas,
candidissimus — — . Isidor. orig. 12, 1, 48: color hie prae-
eipue speetandus: albus, guttatus, niger; ibidem 12, 1, 50:
guttatus, nigris intervenientibus punetis. Cf. gloss. Lat.-Gr. pg.
36, 46: guttat, aratn, (ef. maeulosus Verg. Aen. 1, 323, al.;
Mart. X 80, 1 h: maeulosa murra. — maculata tigris Val.
Flaecus 6, 704.)
t perttcata frons*) V 12, 1 rp. [pertica.]
pustülatum Hispanum (seil, argen tum) Vn 86, 7 y. [pu-
stula.] Suet. Ner. 44: argentum pustülatum. — ,pustulare' et
quidem intransitivo sensu demum apud Tert. eult. fem. 1, 6. pa-
stulari Cael. Aur. ehron. 5, 1, 16 sq. (argentum pusulatum Alfen.
dig. 19, 2, 31 m. [pusula.] — pustula (eodem sensu) Mart.
Vm 51, 6 p.)
paenülati II 57, 4 s V 26, 1 s : alpha paenulätörum. (Cic., al.)
palmata toga VII 2, 8 p. (Liv., al.) Paul. Nol. 10, 253 h.
Sidon. earm. 5, 5 h 15, 151 h. Draeont. 1, 275 h. Ennod. 140
(carm. 2, 32), 3 h.
r€s%nata vina III 77, 8 p. (Geis., al.) luven. 8, 114: resi-
nata iuventus.
rütati laeerti X 48, 11 h. (Plin.)
stölatiis pudor I 35, 8 h. (Vitruv., al.)
palltölata% f. IX 32, 1 h. [palliolum.] Suet. Claud. 2:
palliolatus novo more praesedit. Vopisc. Bonos. 15, 8: tunicae
palliolatae. (cf. cucullata vestis Isid. orig. 19, 24, 17.)
*)•) Omiserunt lexica.
') guttatim Plaut, (merc. 205) et posteri.
*) Minus bene Georges coniungit ,perticata pondera'.
*) palliülatim Plaut, pseud. 1275. Caecil. com. 133 Ribb.' (ex con-
iectiura). palleolatim Fronto pg. 157, 5 N. — — palliatus Plaut., cet.
t si Sir ata turba XII 29. 19 h. [sistrum.] (sistrifera
Pharia Anthol. 4 [- PLM 3 pg. 287J, 99 h. — sistriger Nilus
CIL 8, 212 V. 84 h.)
t spleniätum mentura X 22. 1 s. [splenium, pg. 13 ex.]
föUatnm, sbst., = nardiniira XI 27, 9 h; plur. XIV HO, 2
p. (Plin., al.) pluiL luven. 6, 465.
nitrata aqua XIII 17, 2 p. (Colum.)
t sardönychata manus II 29, 2 p. [sardonyx, ydiis.]
xnpemta manus VIII 59, 4 p. (Col., al.)
sulphüratnm ramentum X 3, 3 s; sulphurata merx XTI 57,
14 s; sulphurata, orum I 41, 4 c/. (Vitruv., alii.)
f ämethystinatus II 57, 2 s. [amethystlnae vestes,
pg. 20.]
t haeticatus I 96, 5 s. [Baeticae lanae, pg. 61.]
cänüslnat US Syriis IX 22, 9 h. [Canusina (seil, lana)
XIV 127, 1, al] Suet. Ner. 30: canusinati muliones.
cocclnati, orum I 96, 6 s; coccinatus Euclides V 35, 2
s. [coccTna, orum, pg. 20.] Suet. Dom. 4: puerulus coccinatus.
Tertull. test. an. 2: et vittä Cereris redimita et pallio Saturni
coccinata et deae Isidis linteata.
(cf. purpurata mulier Plaut, most. 289, al. — concliyliati
(eo sensu) Sen. ep. 62, 3.)
t galbtnatus {= moUis) III 82,5 s. [galblnura, pg. 60.]
t leiicöphaedtus I 96, 5 s. [leucophaeus.]
f pexat us^) II 58, 1 h. [ pexa tunica ^).]
t entheata turba XII 57, 11 s. [entheus.] (enthei gressus
Sen. Med. 382 sen. ; entheus gradus id. Troad. 674 sen. ; enthea
manus id. Oedip. 628 sen. enthea tempora Stat. silv. 1, 2,
227 h; enthea tecta id. ibid. 3, 5, 97 h. mater enthea^)
Mart. V 41, 3 s ; enthea turba XI 84, 4 p. vates enthei Firm,
math. 8, 21. enthea daemone Maenas Auson. epigr. 107, 7 h.
enthea Bassaris Sidon. carm. 5, 496 h.)
^) Apud Senecam („vit. beat. 2b^ Forcelliiii et Klotz) verbum iUiid
frustra quaeras.
•) Hör. epist. 1, 1, 95 sq.
^) Cum lexicis ibi activum sensiun statnere opus non est, sed potius
translationem poeticam; cf. I 15, 7 et qaae adnotavit Friedl.
6
66
13) in -lelus ').
Denominativa suffixo ^) -icius formata, quornm multo minor
exstare numerus ^) videtur quam verbalium in -icius, raro omnes
ceteri poetae usurpaverunt, liaec scilicet Septem, nisi me fallit:
,aedilicius' Plautus, Atta; ,novicius'*) Plaut., Ter., luven.:
,patricius' Plaut., Persius, Lucan., Sil., Stat., .Martialis, luven.:
,sodalTcium et -us' CatuU., Ovid., CIL 2, 1293, 5^) h: ,nate-
ITcius' Pers., Martialis, luven. ; ,tribunTcius' ^ Lucan., Martialis.
Corippus*'); ,multicius' **) luven.^), Antliol.^^)
Unde et comparata consuetudine eorum, qui soluta oratione
scripserunt, cum Woelfflino (1. c. pg. 416 sq.) concludere licet
hoc genus adiectivorum fere totum vulgaris aut cotidiani ser-
monis proprium fuisse ac iure ab epicorum sublimitate repudi-
atum. Contra Martialis et tenuioris poesis exemplum sequi
solet et ex plebeio usu nonnulla — non metri causa — sum-
psit; cousentaneum ergo est eum adoptatis tribus ex priorum
poetarum vocabulis nova addidisse ad dactylos efficiendos
quattuor haec:
*) Cf. Paucker, Die Adjectiva auf -icius, in ,Materialieu' pg. 93—110,
imprimis pg. 100 sqq. Woelfflin, Die Adjektiva auf -icius. in Arch. b a,
1888 pg. 415—537.
*) Secludimus enim pauca illa in -icius cadentia, in qnibns litterae
-ic- ad stirpem vocabuli pertinent. ut ,meretric-iu8*, .pontific-ius', alia.
^) Collegit quidem Paucker 1. c. denominativa 66, verbalia 131.
*) DifFerentiam mensurae omnino praeterniisit Paucker 1. c. Leoni
autem Meyer, qui (in ,Vergl. Grammatik* 2 pg. 454) collatis vocabulis ,tibi-
cen* [tibia] et ,tubicen' [tuba] conicit ,novIcius' derivatum esse a forma .no-
vius' non servata, pauci profecto adsentientur, praesertim cum simiUter etiam
in verbalibus (ut ,empticius) productionem litterae i explicare studeat. Multo
probabilir.s Woelfflin 1. c. in ,novicius' (addere debuit ,multicius*) et in ver-
balibus Omnibus i natam esse ceuset coutractione : empto-Icius. -öi-, -el-, -i-;
ad vocabuli in re publica Koni, usitatissimi .patr-icius' similitudinem non
solnm cetera a nominibus declinationis tertiae oriunda efücta esse, sed etiam
,tribiu)Icius' propter reram propinquitatera. — Nomina gentilia in -icius it€in
variae mensurae esse, ut Numicius, Mauricius, Sulplcius, Ruricins, nemo ad-
huc videtur uotasse.
*) Locum omiserunt lexica et Woelfflin.
®) Falsü lexica (praeter Quicheratum): tribuuicius.
') Testem hunc omiserunt lexica et Woelfflin.
®) Vocabulum omisit Paucker.
^y^) Testes hos omisit Woelfflin ideoque etiam mensuram vocabnli.
67
t cäth^dräUcii^) rainistri X 13, 1 h. [cathedra; cathe-
dralis^) Auson. 10, 32 h.] (cf. cathedrarius Sen. brev. vit. 10, 1:
cathedrarii philosophi. Sidon. epist. 1. 11, 9: catliedrarii servi.
4. 3, 10: cathedrarii oratores aut forenses rabulae. Paul. dig.
33, 10, 5 pr. : subsellia cathedraria.)
Flöräliciae ferae VIII 67, 4 p. [Floralia, um vel (ut
Mail. I praef. 16:) Florales.] Philoc. in Kalend. ad d. V. Non.
Maias {CIL 1 pg. 342): Floralici.
SätiiniäUcia selibra V 19, 11 h; Saturnaliciae nuces V 30,
8 p VII 91, 2 p; Saturnalicium tributum X 17, 1 h; Saturna-
licii versus XI 15, 12 y; Saturnalicium lutum XIV 182, 2 p.
(Sen. apocol. 8: Saturnalicius princeps. Gell. 18, 2L: Saturnalicia
ludicra Atlienis agitare. Spart. Hadr. 17, 3: saturnalicia et
sigillaricia frequenter amicis inopinantibus misit.)
prnetöricia Corona^ VIII 33, 1 h. [praetor.] Caper or-
thogr. .(CtL 7) pg. 101, 3: vir praetorius et quaestorius, non
praetoricius aut quaestoricius dicendum. CIL 6, 1388: prae-
toricius = is qui praetor fuit; 8, 346: P. Caelius Victor Pre-
toricius (agnoraen). (praetorius Cic, ceteri; praetoriauus (eodem
sensu) Augustin. confess. 6, 10.)
B. Adiectiva verbalia.
1) in -iclus'*).
Plane abhorret hoc suffixum a poetarum oratione sublimiore,
minus a comicorum sermone, qui (teste Ploenio 1. c. pg. 55)
decem exhibet, in quibus ,demissicius' {= herabhangend),
,emissicius" {= ausgesandt) ; Martialis autem, qui recepit ab illis
.suppösTticius' in y, a simplici ,mittere' derivatum primus habet
missicins, sbst. {= Entlassener, ausgedienter Soldat) III
91, 1^) h. Suet. Nero 48: quidam missicius praetoriauus.
*) Vocabuliira omi^it Woelfflin.
*) Vocabulum non est in lexici:^.
*) Xon, nt Georges aliiqiie volunt. -= ,a praetore accepta'; cf.
Priedl. adnot.
*) Cf. pg. 66 adnot. 1—4.
**) Lociiin Martialis etiamnunc lexica omittnnt, qnamquam iam Sehn.*
^1842) illud ,Mi8itiu3' sustulerat.
68
Not. Tir. pg. 38. missicius CIL 2, 1690. 3, 2037; 2065. 5, 910:
7822. 6, 2382 a, 2; (2428 :> 2604. 10, 469. miles missicius
(„raro in titulis" 0. Hirschfeld) 12, 3179. missicius ex testa-
mento 12, 262. Gloss. Vatic: missicus (sie), qui militia exit.
(emeritus, veteranus, missus honesta missione, honeste missns
(frequenter in titulis).)
2) in -örias *).
Haec terminatio usitatissima illa quidem, sed recentioribns
multo magis quam prioribus grata fuit.^) Poetas qnidem anti-
quos tragicos epicosque prorsus ea vocabula evitasse docet
Ploen*); apud comicos contra, qiiorum sermo a lingua vulgari
cotidianoque usu nou alienus est, 10 vel 11 in -torius (-sorius)
exeunt. — Martialis e prosa oratione unum tantum in versu (y) so-
lus arcessivit ; cetera nova in lemmatis et praefatione libri XU
inveniuntui-.
cenätoriaj n. pl. (seil, vestimeuta) X 87, 12 y. (Petron..
al; Mart. XIV 135 L.)
* adventoriaj ae, f. (seil, cena) XIT praef. 23 (24).
Caper de verbis dubiis (GL 7) pg. 107, 4: In singularibus
verbis multa dubie habentur. ea per ordinem (litterarum) exse-
quemur. (10) adventicia cena, non adventoria. Mnrat,
inscr. 470, 9: adventorium hospitiura. (adventicius Cic, cet.
— adventicia, sbst. (seil, cena) Petron. 90. adventicia cena
Suet. Vitell. 13. Caper 1. c.)
*amictorium, subst. XIV 149 L. Hieron. in Isai.
2, 3, 23: sindones, quae vocantur amictoria. Cod. Theod. 8, 5.
48, 1: lineae vel amictoria; ibid.: linteamen amictorium. Gloss.
Gr.-Lat. pg. 307, 15: ijii^iokaiov, amictoriam: pg. 433, 6:
axinaofia^ ro TrsQißokaiov^ amictoriam. Gloss. Vatic: amic-
torium, tegumeutum. Gloss. nom. pg. 566, 17 : amictorium, de-
tnincatio (?). Tliomae thes. pg. 45 a: amictorium, coopertorinni ei
») Cf. Paucker, Die Adjective auf -orius, in .Materialien^ pg. 27—45,
•) Ex Omnibus 554, quae collegit Paucker 1. c, 420 uon ante murtei»
Hadriani videntur usurpata esae.
•) 1. c. pg. 55. — Etiam postea plerique poetÄC hoc genas repudianüt^
nisi qnod tritissima vocabula ,victoria* <M. VIII 78, 1 h> et ,praetorius et -um*
(M. X 79, 1 h) Ubenter in dactyüs posuerunt; praeterea Horatius unum ,de
ersoriav, habet, Persius et Priapea unum ,tectoria/ — Cf. cenaorina pg. o.
69
tegumentum. (amiculnm Plaut., al. — amictus, us Catull., al.
— amicimeu Apul. — cf. mamillare pg. 54.)
t* ministratorii urceoli XIV 105 L. (famularis Cic.
Tiisc, al. — cf. administratorius Hieron. in Isai. 13, 46, 11. al.)
t* scalptorin m , sbst. XIV 83 L. (ßf. scalprum Cato, al.)
3) in -<b)ills ').
Adiectiva in -(b)ilis cadentia, quae ab epicis praecipue
poetis formantur ^), novaverunt Valerius Flaccus : implorabilis ;
Statins: remeabilis, speculabilis, (indubitabilis) ; luvenalis sati-
ricus: curabilis. Cum Ovidius iam finxisset ,indelebilis', hac
re tantummodo, quod negationein Martialis ab eo adiectivo se-
paravit, novum factum est ,delebilis' ; duo alia in oratione soluta
non multo ante Martialem usurpata erant.
t d elebilis VII 84, 7 h : (in nostro carmine vultus
sodalis) nullis delebilis annis vivet. (dissolubilis Cic, Lact. —
exstinguibilis Lact.)
duäile flumen XII 31, 2 p. (Plin., al.) Ale. Avit. 6, 37 h.
structile caementum IX 75, 1 s. (Vitr., CoL, al.) Prud.
hamart. 190: simulacrum structile; psych. 834 h: struc-
tile saxum.
C. Adiectiva cetera non composita.
Sajcetänus VII 78, 1: Saxetani cauda lacerti. [Saxetanum
Itin. Anton, pg. 409.] (Plin. 32, 146: colias sive Parianus sive
Sexitanus (sie) a patria Baetica.)
venäus^)^ subst. (= homo factionis venetae) VI 46, 1 h;
de veneto prasinoque X 48, 23 h; si veneto prasinove faves
XIV 131, 1*) h. (Act. fr. Arval. anni 69 post Chr. n. = CIL
6, 2051 tab. 2, 15: faction{is) venet(ae). alii.) luven. 3, 170:
contentusque illic veneto (Veneto Buecheler) duroque cucullo.
*) Cf. Paucker, Die Verbaladjective auf -bilis, in ,Materialien* pg. 46—71.
*) Cf. Ploen 1. c. pg. 54.
') 8iqnidem recte ,venetns* scribitur, ubicuinque de colore, non de geo-
grapbico agitur nomine (Venetiis Prop., al., Mart. III 74, 4 p XIII 88, 1 h) ;
cf. ,cyaneu8* et »Cyanens*. Itaque correxerim locos hos: luven. 3, 170 Bue-
cheler. Suet. Vitell. 14 Roth. Veget. mil. 4, 37 «Lang.
*) Oroisit index ed. Frdl.
68
Not. Tir. pg. 38. missicius CIL 2, 1690. 3, 2037; 2065. 5, 910:
7822. 6, 2382 a, 2; (2428;) 2604. 10, 469. miles missicius
(„raro in titulis" 0. Hirschfeld) 12, 3179. missicius ex testa-
mento 12, 262. Gloss. Vatic: missicus (sie), qui militia exit.
(emeritus, veteranus, missus honesta missione, honesta missns
(frequenter in titulis).)
2) in -örlas *).
Haec terminatio usitatissima illa quidem, sed recentioribns
multo magis quam prioribus grata fuit.^) Poetas quidem anti-
quos tragicos epicosque prorsus ea vocabula evitasse docet
Ploen'); apud comicos contra, quorum sermo a lingua vulgari
cotidianoque usu nou alienus est, 10 vel 11 in -torius (-sorius)
exeunt. — Martialis e prosa oratione unum tantum in versu (y) so-
lus arcessivit ; cetera nova in lemmatis et praefatione libri XII
inveniuntur.
cenätoria, n. pl. (seil, vestimenta) X 87, 12 ff. (Petron.,
al.; Hart. XIV 135 L.)
* adventoria, ae, f. (seil, cena) XII praef. 23 (24).
Caper de verbis dubiis (GL 7) pg. 107, 4: In singularibus
verbis multa dubie habentur. ea per ordinem (litterarmn) exse
quemur. (10) adventicia cena, non adventoria. Mural.
inscr. 470, 9: adventorium hospitium. (adventicius Cic, cet.
— adventicia, sbst. (seil, cena) Petron. 90. adventicia cena
Suet. Vitell. 13. Caper 1. c.)
* amictorium, subst. XIV 149 L. Hieron. in Isai.
2, 3, 23: sindones, quae vocantur amictoria. Cod. Theod. 8, 5,
48, 1: lineae vel amictoria; ibid.: linteamen anüctorium. Gloss.
Gr.-Lat. pg. 307, 15: erciffolaiop, amictorium; pg. 433, 6:
axeTiaofia^ to TieQißolaiov, amictorium. Gloss. Vatic: amic-
torium, tegumentum. Gloss. nom. pg. 566, 17: amictorium, de-
truncatio (?). Thoraae thes. pg. 45 a: amictorium, coopertorium et
*) Cf. Paucker, Die Adjective auf -orius, in .Materialien* pg. 27—45. .
') Ex omnibiis 554, quae collegit Pancker 1. c. 420 non ante murtcm
Hadriani videntur usarpata esse.
') 1. c. pg. 55. — Etiam postea plerique poetae hoc geuns repudiaroBt.
nisi quod tritissima Tocabula ,victoria' (M. VIII 78, 1 h) et ,praetorias et -nm'
(M. X 79, 1 h) libenter in dactylis posuerunt; praeterea Horatius unnm Ätr
ersoriav, habet, Persius et Priapea unum ,tectoria.* — Cf. censoriiu pg. 5.
69
tegumentiim. (amiculnm Plaut., al. — amictus, us Catull., al.
— amicimen Apul. — cf. raamillare pg. 54.)
t* ministratorii urceoli XIV 105 L. (famularis Cic.
Tusc, al. — cf. administratorius Hieron. in Isai. 13, 46, 11. al.)
t* scalptorin m , sbst. XIV 83 L. (6f . scalprum Cato, al.)
3) in -(b)ilis ').
Adiectiva in -(b)ilis cadentia, qnae ab epicis praecipiie
poetis formantur ^), novaverunt Valerius Flaccus : implorabilis ;
Statins: remeabilis, speculabilis, (indubitabilis) ; luvenalis sati-
ricus: curabilis. Cum Ovidius iam finxisset ,indelebilis', hac
re tantummodo, quod negationem Martialis ab eo adiectivo se-
paravit, novum factum est ,delebilis' ; duo alia in oratione soluta
non multo ante Martialem usurpata erant.
f d elebilis VII 84, 7 h : (in nostro carmine vultus
sodalis) nuUis delebilis annis vivet. (dissolubilis Cic, Lact. —
exstinguibilis Lact.)
diidile flumen XII 31, 2 p. (Plin., al.) Ale. Avit. 6, 37 h.
stmctile caementum IX 75^ 1 s. (Vitr., Col., al.) Prud.
hamart. 190: simulacrum structile; psych. 834 h: stmc-
tile saxum.
C. Adiectiva cetera non composita.
Sdxetäniis VII 78, l: Saxetani cauda lacerti. [Saxetanum
Itin. Anton, pg. 409.] (Plin. 32, 146: colias sive Parianus sive
Sexitauus (sie) a patria Baetica.)
venetus^), subst. (= homo factionis venetae) VI 46, 1 li;
de veneto prasinoque X 48, 23 h; si veneto prasinove faves
XIV 131, 1*) h. (Act. fr. Arval. anni 69 post Chr. n. = CIL
6, 2051 tab. 2, 15: faction(is) venet(ae). alii.) luven. 3, 170:
coutentusque illic veneto (Veneto Buecheler) duroque cucullo.
*) Cf. Paucker, Die Verbaladjective auf -bilis, in ,Materialien' pg. 46—71.
«) Cf. Ploen 1. c. pg. 54.
') siquidem recte ,venetii8' scribitiir, ubicumque de colore, non de geo-
grapbico agitur nomine (Veuetiis Prop., al., Mart. III 74, 4 p XIII 88, 1 h) ;
cf. ,cyaneus* et ,Cyanens'. Itaque correxerim locos hos : luven. 3, 170 Bue-
cheler. Suet. Vitell. 14 Roth. Veget. mil. 4, 37 «Lang.
*) Omisit index ed. Frdl.
68
Not. Tir. pg. 38. missicius CIL 2, 1690. 3, 2037; 2065. 5, 910:
7822. 6, 2382 a, 2; (2428;) 2604. 10, 469. miles missicius
(„raro in titulis" 0. Hirschfeld) 12, 3179. missicius ex testa-
mento 12, 262. Gloss. Vatic: missicus (sie), qui militia exit.
(emeritus, veteranus, missus honesta missione, honeste missus
(frequenter in titulis).)
2) in -örias *).
Haec terminatio usitatissima illa quidem, sed recentioribos
multo magis quam prioribus grata fuit.^ Poetas quidem anti-
quos tragicos epicosque prorsus ea vocabula evitasse docet
Ploen'); apud comicos contra, quorum sermo a lingua vulgari
cotidianoque usu non alienus est, 10 vel 11 in -torius (-sorius)
exeunt. — Martialis e prosa oratione unum tan tum in versu {(f) so-
lus arcessivit ; cetera nova in lemmatis et praefatione libri XII
inveniuntur.
cenätoria, n. pl. (seil, vestimenta) X 87, 12 <f. (Petron..
al.; Hart. XIV 135 L.)
* adventoriaj ae, f. (seil, cena) XIT praef. 23 (24).
Caper de verbis dubiis (GL 7) pg. 107, 4: In singularibus
verbis multa dubie habentur. ea per ordinem (litterarum) exse
quemur. (10) adventieia cena, non adventoria. Mural.
inscr. 470, 9: adventorium hospitium. (adventicius Cic, cet.
— adventieia, sbst, (seil, cena) Petron. 90. adventieia cena
Suet. Vitell. 13. Caper 1. e.)
* am i et ort um ^ subst. XIV 149 L. Hieron. in Isai.
2, 3, 23 : sindones, quae voeantur amictoria. Cod. Theod. 8, 5,
48, 1: lineae vel amictoria; ibid.: linteamen amietorium. Gloss.
Gr.-Lat. pg. 307, 15: impolaiov^ amictorium: pg. 433, 6:
axirtaa^ia^ to naQißoXaiov^ amictorium. Gloss. Vatic.: amic-
torium, tegumentum. Gloss. nom. pg. 566, 17: amictorium, de-
truncatio (?). Thomae thes. pg. 45 a: amictorium, coopertorium et
*) Cf. Paucker, Die Adjective auf -orins, in «Materialieu^ pg. 27—45. .
') Ex omnibiis 554, qaae collegit Paucker I. c, 420 uon ante murtew
Hadriani videntar usurpata esse.
") 1. c. pg. 55. — Etiam postea plerique poetae hoc genas repudiaimt«
nisi quod tiitissima Tocabula ,yictoria^ (M. VIII 78, 1 h) et ,praetoriiis et -am'
(M. X 79, 1 h) libenter in dactylis posnerant; praeterea Horatios nnum .^^
ersoriav, habet, Persios et Priapea imum ,tectoria.' — Cf. ceasoriiu pg. ^'
69
tegumentiim. (amiculiim Plaut., al. — amictus, us Catull., al.
— amicimen Apul. — cf. mamillare pg. 54.)
t* ministratorii urceoli XIV 105 L, (famularis Cic.
Tusc, al. — cf. administratorius Hieron. in Isai. 13, 46, 11. al.)
t* scalptoriHnij sbst. XIV 83 L. (6f. scftlprum Cato, al.)
3) in -<b)ilis ').
Adiectiva in -(b)ilis cadentia, quae ab epicis praecipue
poetis formantur^), novaverunt Valerius Flaccus: implorabilis ;
Statins: remeabilis, speculabilis, (indubitabilis) ; luvenalis sati-
ricus: curabilis. Cum Ovidius iam finxisset ,indelebilis', hac
re tantummodo, quod negationem Martialis ab eo adiectivo se-
paravit, novum factum est ,delebilis' ; duo alia in oratione soluta
uon mnlto ante Martialem usurpata erant.
t delehilis VII 84, 7 h : (in nostro carmine vultus
sodalis) nullis delebilis annis vivet. (dissolubilis Cic, Lact. —
exstinguibilis Lact.)
dudile flumen XII 31, 2 p. (Plin., al.) Ale. Avit. 6, 37 h.
strnctile caementum IX 75, 1 s. (Vitr., Col., al.) Prud.
hamart. 190: simulacrum structile; psych. 834 h: struc-
tile saxum.
C. Adiectiva cetera non composita.
Sdjcetänus VII 78, l: Saxetani cauda lacerti. [Saxetanum
Itin. Anton, pg. 409.] (Plin. 32, 146: colias sive Parianus sive
iSexitanus (sie) a patria Baetica.)
veuetus^), subst. (= homo factionis venetae) VI 46, 1 h;
de veneto prasinoque X 48, 23 h; si veneto prasinove faves
XIV 131, 1*) h. (Act. fr. Arval. anni 69 post Chr. n. = CIL
6, 2051 tab. 2, 15: faction(is) venet(ae). alii.) luven. 3, 170:
coutentusque illic veneto (Veneto Buecheler) duroque cucuUo.
*) Cf. Paucker, Die Verbaladjective auf -bilis, in ,Materialieii' pg. 46—71.
«) Cf. Ploen 1. c. pg. 54.
') siquidem recte ,venetu8* scribitur, iibicainque de colore, non de geo-
graphico agitur nomine (Veuetiis Prop., al., Mart. III 74, 4 p XIII 88, 1 h) ;
cf. jCyanens* et ,Cyaneus'. Itaqne correxerim locos hos : luven. 3, 170 Bue-
cheler. Suet. Vitell. 14 Roth. Veget. mü. 4, 37 «Lang.
*) Omisit index ed. Frdl.
68
Not. Tir. pg. 38. missicius CIL 2, 1690. 3, 2037; 2065. 5, 910:
7822. 6, 2382 a, 2; <2428;) 2604. 10, 469. miles missicius
(„raro in titulis" 0. Hirschfeld) 12, 3179. missicius ex testa-
mento 12, 262. Gloss. Vatic: missicus (sie), qui niilitia exit.
(emeritus, veteranus, missus honesta missione, honesta missus
(frequenter in titulis).)
2) in -örias *).
Haec terminatiü usitatissima illa quidem, sed receutioribns
multo magis quam prioribus grata fuit.^) Poetas quidem anti-
quos tragicos epicosque prorsus ea vocabula evitasse docet
Ploen'); apud comicos contra, quorum sermo a lingua vulgari
cotidianoque usu non alienus est, 10 vel 11 in -torius (-sorius)
exeunt. — Martialis e prosa oratione unum tantum in versu {(f) siv
Ins arcessivit ; cetera nova in lemmatis et praefatione libri XII
inveniuntur.
cenätoria, n. pl. (seil, vestimenta) X 87, 12 «f. (Petron..
al.; Mart. XIV 135 L.)
* adventoria, ae, f. (seil, cena) XII praef. 23 (24).
Caper de verbis dubiis (GL 7) pg. 107, 4: In singularibus
verbis multa dubie habentur. ea per ordinem (litterarum) exse-
quemur. (10) adventicia cena, non adventoria. Mural.
inscr. 470, 9: adventorium hospitium. (adventicius Cic, cet.
— adventicia, sbst. (seil, cena) Petron. 90. adventicia cena
Suet. Vitell. 13. Caper 1. c.)
* am icto r tum ^ subst. XIV 149 L. Hieron. in Isai.
2, 3, 23: sindones, quae vocantur amictoria. Cod. Theod. 8, 5,
48, 1: lineae vel amictoria; ibid.: linteamen amictorium. Gloss.
Gr.-Lat. pg. 307, 15: trcifiokaiov, amictorium; pg. 433, 6:
axinaofia^ to TieQißokaiov, amictorium. Gloss. Vatic: amic-
torium, tegumentum. Gloss. nom. pg. 566, 17: amictorium, de-
truncatio (?). Thomae thes. pg. 45 a : amictorium, coopertorium et
*) Cf. Paucker, Die Adjective auf -orius, in «Materialien' pg. 27— 4o.
') Ex omnibiis 554, quae collegit Pancker 1. c, 420 non ante murtein
Hadriani videntor usurpata esse.
") 1. c. pg. 55. — Etiam postea plerique poetae hoc genas repudiaront.
nisi qnod tritissima Tocabnla ,yictoria' (M. VIII 78, 1 h) et ,praetorias et -lun'
(M. X 79, 1 h) libenter in dactylis posuerant; praeterea Horatios imam .^^
ersoriav, habet, Persius et Priapea unum ,tectoria.' — Cf. censorius pg. ö.
69
gumentum. (amiculum Plaut., al. — amictus, us Catull., al.
- amicimen Apul. — cf. mamillare pg. 54.)
t* ministratorii urceoli XIV 105 L. (famularis Cic.
iisc, al. — cf. administratorius Hieron. in Isai. 13, 46, 11. al.)
t* scalptorin m , sbst. XIV 83 L. (ßf. scftlpnim Cato, al.)
3) in -<b)ilis ').
Adiectiva in -{b)ilis cadentia, quae ab epicis praecipue
)etis formantiir ^), novaverunt Valerius Flaccus: implorabilis ;
tatius: remeabilis, speculabilis, (indubitabilis) ; luvenalis sati-
ctts: curabilis. Cum Ovidius iam finxisset ,indelebilis', hac
\ tantummodo, quod negationem Martialis ab eo adiectivo se-
iravit, noYum factum est ,delebilis'; duo alia in oratione soluta
m multo ante Martialem usurpata erant.
t delehil i s VII 84, 7 h : (in nostro carmine vultus
»dalis) nullis delebilis annis vivet. (dissolubilis Cic, Lact. —
Lstinguibilis Lact.)
duäile flumen XII 31, 2 p. (Plin., al.) Ale. Avit. 6, 37 h.
struäile caementum IX 75, 1 s. (Vitr., Col., al.) Prud.
iniart. 190: simulacrum structile; psych. 834 h: struc-
[e saxum.
C. Adiectiva cetera non composita.
Sfu-ctänus VII 78, l: Saxetani cauda lacerti. [Saxetanum
in. Anton, pg. 409.] (Plin. 32, 146: colias sive Parianus sive
5xitanus (sie) a patria Baetica.)
ven^tiis^), subst. (= homo factionis venetae) VI 46, 1 h;
; veneto prasinoque X 48, 23 h; si veneto prasinove faves
IV 131, 1*) h. (Act. fr. Arval. anni 69 post Chr. n. = CIL
2051 tab. 2, 15: faction(is) venet(ae). alii.) luven. 3, 170:
ntentusque illic veneto (Veneto Buecheler) duroque cucullo.
*) Cf. Paucker, Die Verbaladjective auf -bilis, in ,Materialien* pg. 46—71.
«) Cf. Ploen 1. c. pg. 54.
') siqnidem recte ,venetu8' scribitur, iibicuinque de colore, non de geo-
apbico agitur nomine (Venetus Prop., al., Marl. III 74, 4 p XIII 88, 1 h);
,cyane\i8* et ,Cyanens'. Itaqne correxerim locos hos: luven. 3, 170 Bue-
ßler. Suet. Vitell. 14 Roth. Veget. mil. 4, 37 «Lang.
*) Omisit index ed. Frdl.
68
Not. Tir. pg. 38. missicius CIL 2, 1690. 3, 2037; 2065. 5, 910:
7822. 6, 2382 a, 2; (2428;) 2604. 10, 469. miles missicins
(^raro in titulis" 0. Hirschfeld) 12, 3179. missicius ex testa-
mento 12, 262. Gloss. Vatic: missicus (sie), qui militia eiit.
(emeritus, veteranus, missus honesta missione, honesta missns
(frequenter in titulis).)
2) in -öritts^).
Haec terminatio usitatissima illa quidem, sed receutioribns
multo magis quam prioribus grata fuit.^ Poetas quidem anti-
quos tragicos epicosque prorsus ea vocabula evitasse docet
Ploen'); apud comicos contra, quorum sermo a lingua vulgari
cotidianoque usu non alienus est, 10 vel 11 in -torius (-sorius)
exeunt. — Martialis e prosa oratione unum tantum in versu {(f) so-
lus arcessivit ; cetera nova in lemmatis et praefatione libri Xu
inveniuntur.
cenätoria, n. pl. (seil, vestimenta) X 87, 12 y. (Petron..
al.; Hart. XIV 135 L.)
* adventoria, ae, f. (seil, cena) XU praef. 23 (24).
Caper de verbis dubiis (GL 7) pg. 107, 4: In singularibus
verbis multa dubie habentur. ea per ordinem (litterarum) exse-
quemur. (10) adventicia cena, non adventoria. Mural.
inscr. 470, 9: adventorium hospitiura. (adventicius Cic, cet.
— adventicia, sbst. (seil, cena) Petron. 90. adventicia cena
Suet. Vitell. 13. Caper 1. c.)
* a m icto r i u m , subst. XIV 149 L. Hieron. in Isai.
2, 3, 23: sindones, quae vocantur amictoria. Cod. Theod. 8, 5,
48, 1: lineae vel amictoria; ibid.: linteamen amictorium. Gloss.
Gr.-Lat. pg. 307, 15: empokaiov, amictorium; pg. 433, 6:
axeTiaa^ia^ to neQißolaiov^ amictorium. Gloss. Vatic: amic-
torium, tegumentum. Gloss. nom. pg. 566, 17: amictorium, de
truncatio (?). Thomae thes. pg. 45 a: amictorium, coopertoriuni et
*) Cf. Paucker, Die Adjective auf -oriiis, in »Materialien* pg. 27—45. .
') Ex omnibiis 554, quae collegit Paucker I. c, 420 non ante mortem
Hadriani videntur usurpata esse.
") 1. c. pg. 55. — Etiam postea plerique poetae hoc geuns repudiannt
nisi qnod tritissima vocabula ,yictoria^ (M. YIII 78, 1 h) et ,praetorius et -ud'
(M. X 79, 1 h) libenter in dactylis posuerunt; praeterea Horatius imum M^
ersoriav, habet, Persius et Priapea unum »tectoria.' — Cf. censorius pg. o-
69
tegumentum. (amiculiim Plaut., al. — amictus, us Catull., al.
— amicimeu Apul. — cf. mamillare pg. 54.)
t* ministratorii urceoli XIV 105 L. (famularis Cic.
Tiisc, al. — cf. administratorius Hieron. in Isai. 13, 46, 11. al.)
t* scalptorin m , sbst. XIV 83 L. (6f. scalprum Cato, al.)
3) in -<b)ilis ').
Adiectiva in -(b)ilis cadentia, quae ab epicis praecipue
poetis formantiir '^), novaverunt Valerius Flaccus: implorabilis;
Statins: remeabilis, speculabilis, (indubitabilis) ; luvenalis sati-
rictts: curabilis. Cum Ovidius iam finxisset ,indelebilis', hac
re tantummodo, quod negationem Martialis ab eo adiectivo se-
paravit, novum factum est ,delebilis'; duo alia in oratione soluta
non multo ante Martialem usurpata erant.
f d elehilis VII 84, 7 h : (in nostro carmine vultus
sodalis) nuUis delebilis annis vivet. (dissolubilis Cic, Lact. —
exstinguibilis Lact.)
dudile flumen XII 31, 2 p. (Plin., al.) Ale. Avit. 6, 37 h.
strndüe caementum IX 75, 1 s. (Vitr., Col., al.) Prud.
haniart. 190: simulacrum structile; psych. 834 h: struc-
tile saxum.
C. Adiectiva cetera non composita.
Sdxetänm VII 78, l: Saxetani cauda lacerti. [Saxetanum
Itin. Anton, pg. 409.] (Plin. 32, 146: colias sive Parianus sive
Sexitanus (sie) a patria Baetica.)
veuHiis^), subst. (= homo factionis venetae) VI 46, 1 li;
de veneto prasinoque X 48, 23 h; si veneto prasinove faves
XIV 131, 1^) h. (Act. fr. Arval. anni 69 post Chr. n. = CIL
6, 2051 tab. 2, 15: faction(is) venet(ae). alii.) luven. 3, 170:
coutentusque illic veneto (Veneto Buecheler) duroque cucullo.
*) Cf. Paucker, Die Verbaladjective auf -bilis, in ,Materialieii* pg. 46—71.
*) Cf. Ploen 1. c. pg. 54.
') siquidem recte ,venetiis' scribitur, nbicuinque de colore, non de geo-
graphico agitur nomine (Venetns Prop., al, Mart. III 74, 4 p XIII 88, 1 h) ;
cf. jcyaneus* et ,Cyanens'. Itaque correxerim locos hos : luven. 3, 170 Bue-
cheler. Suet. ViteU. 14 Roth. Veget. mil. 4, 37 «Lang.
*) Omisit index ed. Frdl.
68
Not. Tir. pg. 38. missicius CIL 2, 1690. 3, 2037; 2065. 5, 910;
7822. 6, 2382 a, 2; (2428;) 2604. 10, 469. miles missicius
(„raro in titulis" 0. Hirsclifeld) 12, 3179. missicius ex te^ta-
mento 12, 262. Gloss. Vatic: missicus (sie), qui militia exit.
(emeritus, veteranus, missus honesta missione, honesta missus
(frequenter in titulis).)
2) in -örias ^).
Haec terminatio usitatissima illa quidem, sed recentioribns
multo magis quam prioribus grata fuit.^) Poetas quidem anti-
quos tragicos epicosque prorsus ea vocabula evitasse docet
Ploen'); apud comicos contra, quorum sermo a lingua vulgari
cotidianoque usu non alienus est, 10 vel 11 in -torius (-sorius)
exeunt. — Martialis e prosa oratione unum tantum in versu (ff) so-
lus arcessivit ; cetera nova in lemmatis et praefatione libri XII
inveniuntur.
cenätoriaj n. pl. (seil, vestimenta) X 87, 12 (f. (Petron.,
al.; Mart. XIV 135 L.)
* adventoria, ae, f. (seil, eena) XII praef. 23 (24).
Caper de verbis dubiis (GL 7) pg. 107, 4: In singularibus
verbis multa dubie habentnr. ea per ordinem (litterariun) exse-
quemur. (10) adventicia eena, non adventoria. Murat.
inscr. 470, 9: adventorium hospitium. (adventicius Cic, cet.
— adventicia, sbst. (seil, eena) Petron. 90. adventicia eena
Suet. Vitell. 13. Caper 1. c.)
* a m icto r i u m , subst. XIV 149 L. Hieron. in Isai.
2, 3, 23: sindones, quae vocantur amietoria. Cod. Theod. 8, 5,
48, 1: lineae vel amietoria; ibid.: linteamen amictorium. Gloss.
Gr.-Lat. pg. 307, 15: impolaiov, amictorium; pg. 433, 6:
axinaofia^ vo Tiegifiokaiov, amictorium. Gloss. Vatic: amic-
torium, tegumentam. Gloss. nom. pg. 566, 17: amictorium, de-
truneatio (?). Thomae thes. pg. 45 a : amictorium, coopertorium et
*) Cf. Paucker, Die Adjective auf -oriiis, in «Materialien^ pg. 27—45. ,
') Ex Omnibus 554, quae coUegit Paucker 1. c, 420 non ante mürt^m
Hadriani videntur usurpata esae.
") 1. c. pg. 55. — Etiam postea plerique poetae hoc genus repudiamnt,
nisi quod tritissima Tocabula ,victoria' (M. VIII 78, 1 h) et ,praetorius et -um'
(M. X 79, 1 h) libenter in dactylis posuerunt; praeterea Horatius unum ,de-
ersoriav, habet, Persius et Priapea unum ,tectoria.' — Cf. censorius pg. ^-
69
tegumentum. (amiculnm Plaut., al. — amictus, us Catull., al.
— amicimen Apul. — cf. mamillare pg. 54.)
t* ministratorii urceoli XIV 105 L. (famularis Cic.
Tusc, al. — cf. administratorius Hieron. in Isai. 13, 46, 11. al.)
t* scalptorin m , sbst. XIV 83 L. (6f. scAlpnim Cato, al.)
3) in -(l))ilis ').
Adiectiva in -(b)ilis cadentia, qnae ab epicis praecipue
poetis formantur ^), novaverunt Valerius Flaccus: implorabilis ;
Statins: remeabilis, speculabilis, (indubitabilis); luvenalis sati-
ricus: curabilis. Cum Ovidius iam finxisset ,indelebilis', hac
re tantummodo, quod negationem Martialis ab eo adiectivo se-
paravit, novum factum est ,delebilis' ; duo alia in oratione soluta
uon multo ante Martialem usnrpata erant.
t (l elebilis VII 84, 7 h : (in nostro carmine vultus
sodalis) nullis delebilis annis vivet. (dissolubilis Cic, Lact. —
exstinguibilis Lact.)
duäile flumen XII 31, 2 p. (Plin., al.) Ale. Avit. 6, 37 h.
stmctile caementum IX 75, 1 s. (Vitr., Col., al.) Prud.
haniart. 190: simnlacrum structile; psych. 834 li: struc-
tile saxum.
C. Adiectiva cetera non composita.
SiLretanm VII 78, l: Saxetani cauda lacerti. [Saxetanum
Itin. Anton, pg. 409.] (Plin. 32, 146: colias sive Parianus sive
Sexitanus (sie) a patria Baetica.)
cenötus^), subst, (= homo factionis venetae) VI 46, 1 li;
de veneto prasinoque X 48, 23 h; si veneto prasinove faves
XIV 131, 1^) h. (Act. fr. Arval. anni 69 post Chr. n. = CIL
6, 2051 tab. 2, 15: faction(is) venet(ae). alii.) luven. 3, 170:
ooutentusque illic veneto (Veneto Buecheler) duroque cucullo.
*) Cf. Paucker, Die Verbaladjective auf -bilis, iu ,Materialien* pg. 46—71.
^ et Ploen 1. c. pg. 54.
^) siqnidem recte ,venetiis' scribitiir, ubicuinque de colore, non de geo-
graphico agitur nomine (Veuetus Prop., al., Mart. III 74, 4 p XIII 88, 1 h);
cf. jcyaneus* et ,Cyaneus'. Itaque correxerira locos hos : luven. 3, 170 Bue-
cheler. Suet. Vitell. 14 Roth. Veget. mü. 4, 37 «Lang.
*) Omisit index ed. Frdl.
70
Sidon. caim. 23, 324 cp: albus vel venetus. CIL 2, 4315, r)h:
Factionis venetae Fusco sacravimus aram.
vätius vernula XII 70, 1 h. (Varro r. i'., Ulpiau.)
Casui tribiiendum est, quod antea iiou scriptum invenitur
* pnmilus, sbst. XIV 212 L; mulae pumilae XIV 197
L. Stat. silv. 1, 6, 57 (f. ordo pümilorum ; at ibid. 67 q:
mirantur pümilos ferociores. Suet. Aug. 83: (Augustus animi
laxaudi causa conquirebat) pumilos atque distortos et omnis
generis eiusdem.
Quae enim ab hoc verbo derivata est (cf. raorus morio pg.
42) substantiva forma ,pümilio, ouis' iara apud multo antiqui-
ores scriptores legitur: Lucret.^) 3, 1154 Bern., Sen. ep., Plin.,
al.; Mart. I 43, 10 p XIV 213, 2 p.
III. Nomina composita.')
A. Substantiva.
In hoc genere epici poetae Martialis aequales nihil novaveruut;
atque etiam ex veteribus epicis Ploen 1. c. pg. 59 non amplius
novem novata adfert. At et Martialis 7 (8) nova posuit, et
luvenalis satiricus haec duo: epi-raedia, orum 8, 66 (cum Quin-
tiliano) et tri-scurria, orum 8, 190. Martialis haec sunt*):
*) Omisenint lexica.
2) Cui haec forma in hexametro sicut MardaU in peiitametris magis
qabilis erat.
*) Cf. F. Stolz, Die lat. Nominal-Compositiou, Oenipouti 1877. — F.
Skutsch, De nominum Latinorum compositione quaestioues selectae, Nissae 1888.
*) Vocabuli ,defi-öcülns' (,t desioculus' Sehn.), quod cum Heiusio aliis-
que editores novissimi ex versu XII 09, 9 <f removerunt, patronus nuperrime
exstitit Aemilius Renn (in Woelffl. Arch. 5 a. 1888 pg. 398) ut ex vulj;:ari
sermone petiti. At nee MartiaUs nee priorum aliqiüs, quos in usurpaudis vo-
cabulis vel saepius vel seniel sequitur, uUum exhibet tarn insolenter coropositnm.
Fortasse autem ita emendandum est, ut versibus nono et octavo ante sextum
positis scribatur: ,hinc te siccöcülus(que) et inde lippus' (vocabulo Plautino
iocose mutuando).
Nee minus omittinius Scbneidewini et Friedlaenderi ,ludimagistri' XII
57, 5 8, quippe quod si re vera unum vei bum repraesentat, non proprie com-
positum, sed ex eis sit, quae F. Stolz (iu Woelffl. Arch. 4 a. 1887 pg. 317)
71
denti'Scalpiumy i, n. XIV 22 L; dentiscalpia Septem VII
53, 3 h. [dens, scalpere.] Dosith. herm. *) pg. 441 Boiich. : ykv-
TiTr^Q^ y^v(fii;, dentiscalpium. (Ceteris locis vel materia substitui-
tur vel forma : cuspides lentisci III 82, 9 s ; tonsis lentiscis VI
74, 3 s; XIV 22, 1 h: lentiscum; frondea cuspis.) cf. denti-
fricium Scribon., Plin., Mart. XIV 56 L. auri-scalpium Scribon.,
Mart. XIV 23 L.
t dömi'Cenium triste V 78, 1 (f ; trinoctiale domicenium
XII 76, 6 (f, [domus, cenare*).]
hardö'Cücullns Lingonicns I 53, 5 h; Santonicus bardo-
cucuUiis XIV 128, 1 h; bardocucullus ibid. L. [= Bardaicus
cucullus.] Gallien, ap. Treb. Poll. Claud. 17, 6: paenulam Illy-
ricianam unam, bardoeueulliim unura, cucutia villosa duo ....
(cf. Santonicus cucullus luven. 8, 145. cuculli Bardaici Capit.
Pert. 8, 3.)
t Sum-moPHiam, i, n. I 34, 6 p. [= sub moenibus regio;
cf. adnot. Friedl.] cf Summoenianus pg. 57.
con-söcer, i, m. X 33, 3 h. Suet. Claud. 29. Auson. pa-
rent. 24 L; ibid. 32, 12 p. Ulp. dig. 24, 1, 32, 16. 20. 21.
CIL 10, 4860 et 4861. consocrus, f Auson. parent. 32 L.
ante-amhido^) tumidi regis II 18, 5 h; anteambulonis con-
giarium lassi III 7, 2 s ; antearabulones et togatulos inter X
74, 3 s. [ante, ambulare.] Suet. Vesp. 2 : (Vespasianum iuvenem
niater) identidem per contumeliam anteanibulonem fratris ap-
pellat. Aliter gloss. Isid.: proxeneta, quasi inter emptorem et
venditorem, vel anteambulo. (cf .togatuli* pg. 75 et ,togati ante
pedes' luven. 7, 142 sq.
se-modius, i, m. IV 46, 6 tf VII 53, 5 h. [se(mi)-, modius.]
(Cato ag. cult. 11, 3, alii.) luven. 14, 67 eodeni hexametri loco.
t* quinqnf'pcdal, is, n. XIV 92 L. [quinque pedes.]
— — quinquepedalis, adiect. Groniat. vet. 340, 24: terminus
egregius quinquepedalis. (cf XIV 92, 1 li: puncta notis ilex
et acuta cuspide clusa.)
dicit .seUjständige Worte .... durch Zusammenrückung zu scheinbaren
Korapositis (wie . . . aquaeductus) vereinigt'.
*) Oraiserunt lexica.
*) ,domi cenare' Älartialis noviens.
^) De synizesi cf. L. Mueller d. r. m. pg. 252 ex. — De terminatione -o,
onis, m. cf. Ploen 1. c pg. 40 ex.
72
B. Adiectiva.
Adiectiva composita, inprimis qiiae in -gena vel -genus,
-cöla, -söuiis, -fer et -ger, -ficus exeuiit et quae iücipiunt a
negativa particula in-, admodum frequentia sunt apud epicos
poetas ^). Itaque apud Valerium Flaceum nova reperiuntur
haec: aegisonus, aerisonus (Sil., Stat.): monstrifer, saxifer; Iq-
strificus; arquipotens; anmigena, soligena; inteAerandus: separ;
(inclinis).
Apud Silium haec: Faunigena; Gradivicola, viticola; me-
tallifer (Stat.), uvifer (Stat.), pharetriger, sceptriger; mitificus:
tridentipotens ; nubivagus ; inacceusus , inamatus , inapertus,
indispensatus, inforniidatus, inlacerabilis, inproperus, inrestinctiis,
invetitus; praevetitus; semiambustus.
Apud Statium haec: multisonus (Mart.); olorifer (?), pel-
tifer, vaporifer, votifer, astriger, freniger; flucti vagus; inabruptus,
inaspectus, indubitabilis, inexplicitus (Hart.), inlaudabilis,
insatiatus, inserenus, insiccatus; bivertex; declinis, defluus.
Minorem in eo genere numerura Martialis et luvenalis
novaverunt; luvenalis enim teste Pauckero duo tantum: ,piniii-
rapus', ,segni-pes\ Martialis haec (e quibus ,multisonus* et
jinexplicitus' cum Statio aequali, ,vitifer' cum Silio communia
habet) :
mnlti-söna Atthis^) = Philoniela I 53, 9 h. Stat. silv.
3, 2, 103 h: nmltisonum sistrum. Claudianus Mamertus^) 2, 3 pg.
105, 2 Eng.: geminae primum Graeciae classicum multisona
Pythagoreorum tuba et lituum Piatonis exaudiat nee tumescat
sola vanitate nominum, sed pinguescat nuiltimoda veritate u-
tionum. Boeth. in categ. Aristot. 1 pg. 181 Migne: si quis
dicat flammiger, vel multisonus, vel fluctivagus ....
(luinqm-plex^) cera XIV 4, 2 p; quinquiplices, sbst..
(m.) ibid. L (cf. triplices XIV 6). Itala reg. 3, 6, 31: quin-
quiplicia limina. Tac. imp. ap. Vopisc. Prob. 7, 4: sälariuni
*) Cf. Ploen 1. c. pg. 60—63. Voces Ovidianas collegit Paucker in ,Me-
letemat. lexist. alt.' parte 1 pg. 3.
*) Vitiose in indice edit. Frdl. iunctum est : ,miiltisoua fervet'. — ^^^
apud Catullum ,elansoiius, tlueutisoiius, raucisonus'; ,multivolus'.
*) Omisenmt lexica.
*) V. I.: quincuplex.
73
quinqiiiplex. Vopisc. Florian. 3, 2 : imago quinquiplex. Auson.
epist. 25,83 h: quinquiplex Tolosa. Gloss. Gr.-Lat. pg. 401,
19 et 20: quinqueplex. (quincuplus Boeth. inst, arithra. 1, 23.
Gloss. Lat.-Gr. pg. 167, 37: quinquupluni, TretraTikovv.)
t trl'fllis calva VI 74, 2 s. (cf. epigramma XII 7.)
[tres, filum.] (cf. tri-lix Verg. Aeu. 3, 467: lorica auro trilix;
alii; Mart. XIV 143. 1 h: Patavinae trillces (seil, tunicae.))
t semi'fultus^) subsellio extremo V 14, 9 s.
In-enarrahile^) munus II 10, 3 h. (Liv., al.) Prud. psych,
praef. 41 sen.: fons iuenarrabilis.
t in-evölütus redeas (liber) XI 1, 4 tp.
in-expllcXti^) Piatones IX 47, 1 h. Stat. Theb. 2,510 h:
dicta inexplicita. Prud. cath. 3, 153: träctibus änguis inex-
plicitis. (in-explicätus Arnob. 7, 12. — in-explicäbilis Cic. ad
Att., alii. — in-explörätus Liv., Sen., alii.)
per-tnane söphös I 76, 10 p. Interpr. Ireuaei 1, 11, 4 pg.
135 Stieren: cum hac Cucurbita autem est virtus, quam et ip-
sam voco perinane. Augustin. serm. 2 n. 1 Mai: stabat enim
ante Dominum .... sapientia perinanis.
t per-trlcösa res III 63, 14 p. (tricosus Lucil. 350 Lachm.
(at ,stricosus' Mueller Lucil. 11, 27). Gloss. Lat.-Gr. pg. 201,
41: tricosus, dxQeio^\ layycovdv^. Gloss. nominum pg. 595, 62:
tricosus, piger, inutilis. cf. Loewe, Prodrom, pg. 320. — impli-
cätus, impeditus, diificTlis.)
im-'rläicüla res VII 75, 2 p. (Cic, al.)
trans'tibennus ambulator I 41, 3 (f\ transtiberina domus I
108, 2 p; transtiberina cutis VI 93, 4 p. (Cic, al.) Prud. perist.
12, 63: transtiberina sacra.
t ci^s^^-/e/•*)i,m.(an ciS'tiler?\L ,Addenda' mea) V17, 4 p.
*) Praeterea habet Martialis Plaiiti ,semidüctus' ; et Ovidianis ,semlcr€-
matus, semisüpinus* non secns atque Ovidius initium alteriiis hemistichii eflfe-
cit pentametri. Cf. Catulli ,semihians, semilautus, semimortmis, semirasos*;
Ovidii ,sem(i)adapertus, semilacer, semireductus, semirefectus, semisepultus*.
*) Cf. Vergilii (Aen. 8, 625) et Persii (5, 29) ,nön enarrabile* eodera ver-
sus loco positnm.
^ Fiiedlaenderi interpretatio (,imgelesene') mihi qiüdem minus placet
quam vulgata (,imverstandene').
*) Cf. B. Deipser, Ueber die Bildung und Bedeutung der lat. Adjectiva
auf -fer imd -ger, progr. Brorabg. 1886, pg. 27.
74
cf. CIG 6218: KICTIBEP. (Graecum ,cistophoros' apud Latinos
nunimum Asiaticiini significat (Cic. ad Att. 2, 6, 2 etc.) praeter
inscr. Orell. 2318 : cistophoro aedis Bellonae.)
vUi-ßra Vieuna XIII 107, 1 li. (Plin., al.) Sil. 4, 347. Enuod.
164 (carm. 2, 45), 8 p; idem 364^ (carm. 2, 139), 1 h.
hönöri-ficnm ^) (aliquid) X 45, 2 p. (Cic, Caes., al.) Ausuii.
par. 6, 32 p: honorificum niunus. Antliol.^) 117 [= PLM 4, 305],
1 h: hoiiorificus amictus. CIL 14, 480 v. 5^) h: honorifica viu.
(semper post primum trochaeum positura.)
IV. Nomina deminutiva*).
Deminutiva poetarum maxime tenuioris generis, h. e. lyri-
corum et satiricorum, propria esse facile est iutellectu; cf.
Ploen 1. c. pg. 67 sqq. Imprimis is, quem Martialis multis rebiL^
imitatur in eiusque genus dicendi saepe fortasse invitus ineidit,
Catullus abundat deminutivis ; cuius ä.TaS quidem layoiiera teste
Ploenio 15 sunt; idera autem primus inter poetas videtur 27
posuisse. Quorum Martialis quoque usurpavit haec: codicilli,
lapilli, libellus, mentula, sacculus, versiculi, albulus ^), gemelli;
praeterea commuuia cum Catullo habet: catulus, flagellum, lec-
tulus, munusculum, ocellus, papilla, puella, tabella, aureoliis,
bellus, misellus, parvulus, pusillus, vetulus.
Itaque etiam nova deminutiva Martialis satis multa ex-
hibet; continentur autem ea singulis metris hac ratione:
*) Vocabulum omissum in indice ed. Frdl.
*)^) Loci non sunt in lexicis.
*) Cf. L. Schwabe, De deminutivis Graecis et Latinis, Gissae 1859. —
G. MueUer, De linguae Latinae deminutivis, Lipsiae 1865. — Kessler, Die
latein. Deminutive, Hildburgh. 1869. — C. Paucker, Die latein. Deminutive
auf einfaches -ulus, -ula, -ulimi, l^Iitaviae 1876. — Idem, Die Deminutive
mit doppeltem 1, in Z. f. vgl. Sprachf. 23 a. 1877 pg. 16D— 188. — Idera, Die
Deminutive mit dem Suffi.\ -c-ulus, in Z. f. öst. Gymn. 27 a. 1876 pg. 595—614. —
A. Weinhold, Genuswechsel der Deminutiva, iu WoelfÖini Arch. 4 a. 1887 pg.
169—188.
^) Vocabulum (XII 98, 4) omis.sum in indice edit. Frdl. vel potius pro
Albuta, rivo ülo apud Tibur sulphureo (I 12, 2 IV 4, 2), perperam habitum;
hoc enim canniue non de Italia sed de Hispania agitur, couiungenduniqne
est ,albula freta*. — Georges et veram interpretationem loci exhibet et fal-
sam iuscius idem.
75
uuva m
k
P
V 1
h
3
6
'1 7
1
3
3
geucris a 2 3 6 1
generis b ' 7 | 3 3 4
Apparat et loiige plurima in cp esse et in s plura quam pro
itione dactylicorum.
Enumerabimus primura proprie deminutiva in iisque etiam
ToxoQKUtxd et xaratfQinr^itxd, quae uon uietri causa pro for-
lis primitivis posita sunt:
t sestertiölnm, i, n. = mille sest. I 58, 5 h. (sestertium
ic. etc. passim; sestertia, plur. Cic, Varr., Catull., Hör.; Mar-
alis deciens.)
t thermiilae Etrusci VI 42, 1 (f. [therraae, pg. 21.] (bal-
eum Claudii Etrusci Stat. silv. 1, 5 L. — balneölum Cic. fr.,
en. ep., luven. 7, 4.)
t tögätiUi, orura, m. X 74, 3 s XI 24, 11 y. (togatus (eodem
ensu) I 108, 7 h. luven. 3, 127, al.; turba togata VI 48, 1 h.
uven. 1, 96, al. — cliens Plaut, etc., Martialis sedeciens. —
lientüli Tac. dial. 37 in., al.)
mann Uli ^), orum, m. XII 24, 8 (f. [mannus.] Plin. ep. 4, 2, 3.
tIoss. Isidor. : mannulus, caballus buricus.
cenrda, ae, f. V 78, 22 et 31 q VII 51, 12 p. (Varr. sat. Men.
30, alii.) luven. 3, 167.
cratlmla, ae, f. XIV 221, 1 li. (Cato ag.cult. 13,1 ^) Keil, al.)
cnspulns iste V61, Ib2pl3h. (Sen. ep., al.)
Gmecula eclio II 86, 3 (p, (Cic, al.) Graeculus, sbst.
uven. 3, 78; Graecula 6, 186^). Anthol.^) 127 [= PLM 4, 315],
h: Graecule (vocativus).
irt/iilus'^) sutorum III 16, 1 h. (Varro, Sali., al.) Anthol. 762
= PLM 5 pg. 363], 43 h (avis).
msticulus libellus X 19, 2 y.^) (sbst. Cic, al.) Auson. 25,
), 3 : Bissula nonien tenerae rusticulum puellae. Prud. c Symm.
, 107 h: rusticulae lupae.
*) Cogiiomen CIL 5, 4488: (Valerius) . . . qui et Mannulus.
*) Adiect. jCraticulus', quod Georges falsa eiusdem loci lectione fultiis
raebet, nunc e lexico removeudum est.
^/) Loci non sunt in lexicis.
^) Regulus, cügnomen apud Horatiuin bis, apud Martialem quindecieus.
«) XIII 76, 1 Selin.»: rusticula, ae, f.; Schn.S Gilb., Frdl.: rustica.
76
t^mcula *), ae, f. IX 92, 3 h. (Varro r. r.)
vernüla, ae, sbst. fem. V 37, 20 s; masc, veruula vatius^) XD
70, 1 h; libelli vernulae^) V 18, 4 s; plorator vernula XIV 54,1
h. (Sen., al.) luven. 5, 105; 10, 117; 14, 169. Prud. perist. 10,524
seil. Rutil. 1, 112 p. Ennod. 148 (carm. 2, 35), 3 h.
* galericiilum, i, n. XIV 50 L. Frontiu. 4, 7, 29. Säet.
Otho 12. Cliaris. (GL 1) pg. 80, 10. Gloss. Servii grammatici
pg. 530, 25: Calericuluni. (galerus Varron. fr. ap. Gell. 10, 15,32.
Verg. Aen. 7, 688, cet. — hoc galerum Fronto ap. Serv. Vei^.
Aen. 7, 688. alii. — galear C. Graccb. et Varro ap. Charis.
<GL 1) pg. 80, 9 et 10.)
Metro videlicet ductus usurpavit Martialis haec:
bötellusy i, m. V 78, 9 ff\ plur. XI 31, 13 f/>, utroque loco
in clausula, [bötülus.] Apic. 2, 55. Sidon. epist. 8, 11 v. 46 (f in
clausula. Dosith. herra.*) pg. 407 Bouch. (botulus Laber. com.
80 Ribb.* Petron. 49 ex. Mart. XIV 72 L et 1 h aliique postea.
— farcimen Varro 1. L. 5, 111; alii. — hilla (eo sensu) Horat.
2, 4, 60.)
löcellusj i, m. XIV 13, 1 h in clausula; 2 p. (Caes. fr.,
Val. Max.)
öfellae, arum, f. X 48, 15 h XII 48, 17 h, utroque loco in
clausula. (Catoag. cult. 162, 1 L^), al.) luven. 11, 143 in clau-
sula. (Seren. Sammon. 45, 834: ,opellam' codd. et Baehrens,
,ofellara' vulgo.) Prud. perist. 10, 383 sen. Anthol.^ 206
[= PLM 4, 385], 3 h in clausula.
^ pänäriölum, plur. V 49, 10 fp\ cum panariolis tribus
redisti. (panarium Varro 1. L. 5, 105. Plin. ep. 1, 6, 3. al)
t sellärlölae popinae V 70, 3 y: in sellariolis vagus popi-
nis. (sellarii, orum Tac. ann. 6, 1: tuncque (Tiberii aetate)
priinum ignota antea vocabula reperta sunt sellariorum et
*) Georges aliique falso ,tegöticüla'. Cf. Priscian. 3, 5, 31; Paucker l.c,
(Z. f. ö. G.) pg. 604; L. Mueller d. r. m. pg. 353; Corsseii, Aussprache 2* pg. 513.
') Mirabili errore index ed. Frdl.: ,veniiila liutea'.
') De adiectivo usu cf. Neue, Formenl. 2' pg. 30.
*) Nou est in lexicis. .
^) Non est in lexicis. ut etiam alii loci Catoniani, quos collegit E.
Hauler in Woelfflini Arch. 1 a. 1884 pg. 584.
*) Omiseruut lexica.
77
spintriarum ex foeditate loci ac multiplici patientia. — sella-
rium ^) (Sesselsaal) Suet. Tib. 43 : sellaria excogitavit (Tiberius),
sedem arcanarum libidinum. Plin. 34, 84: in sellariis domuus
aureae; 36, 111: agri minorem modum obtinuere quam sellaria
istonim. — sellaria, ae, f. Schol. luv. 3, 136: inde (a sella)
sellariae dicuntur (meretrices). — — cf. ,sellaris' et
,sellularius'.)
ancillärtölus, i, m. XII 58, 1 h. [ancillarius^) = qui ancillas
amat.] (Sen. benef. 1, 9, 4.)
Annominationis causa videntur usurpata esse haec:
t lecticäriöla, ae, f. XII 58, 2 p. [Respondet verbo in
priore versu ,ancilläriölus' ac tamen sonum magis quam reli-
quam verbi condicionem imitatur; nam si ancillas amans homo
ancill-arius , ancill-ariolus est, iam quae lecticarios amat (hie
enim sensus postulatur), lecticari-aria^), lecticari-ariola nomi-
nauda erat. Sed hoc vocabuluni et xay.iHpioi'OP est neque metro
toleratur.]
pütulüla IV 20, 4 p: altera ridicüla est, altera pütidüla.
[putidus.] Capit. Macrin. 14, 1: cum .... hominem putidulum
in imperio ferre non possent. (putidus Plaut., cet., Mart. III
50, 8 p XII 39, 2 (f. — putidiusculus Cic. ad fam. 7, 5 ex.)
älicüla^), ae, f. XII 81, 3 s [„a stirpe alic- in älXi^ sive
aA/j^l" G. Mueller 1. c. pg. 4 m.] vestem signiflcat, tamen se-
quenti vocabulo älica (Speltgraupe) quasi deminutivum ac mi-
noris pretii donum opponitur. (Petron. 40, al. ; vd. adn. Frdl.)
Mutata notio nativi verbi est in his formis deminutivis:
') Falso lexica: sellaria, ae, f. — Signiflcat enim terminatio -arium, i,
n. 3^^!^ ^^* vßJ j™i*^ — *•
') Vocabuluni non est in lexicis; habet Dositb. henn. pg. 469 Bouch.
amissa Graeca versione, sed in pravis cnpiditatibus enumeratum. Glossam
Lat.-Gr. pg. 17, 18: ,anciUaria8, doukonQenijg^ non dubito^equidem emendare in
,anciUaris\
') Multo demum postea Latini talia formarunt qualia sunt denariarins
<Volas. Maec), salariariiis (dig. et inscrr.), ocnlariarius, speculariarias (inscrr.)
etc.
*) ^älicula' falso lexica praeter Quicheratum ) hie autem inepte de ,aUca'
Tocabulnm derivat.
78
hüceUne% arum, f. VI 75, 3 h. [bucula*).] Tertull.^) de
monogamia 11 in.: et illi plane sie dabunt viros et uxores,
qnomodo buccellas. Apic. 7. 278; 294: 302. Ps.-Cyprian. de
rebapt. 8 pg. 79. 22 Hartel. Vulg. Ruth 2. 14 al., genes. 18.5
al. Cod. Theod. 14, 17. 5. Antbim. 75. Gloss. Gr.-Lat. pg. 481.
42: ilHDuiov bucellura. Not. Tir. : bucella. (bucca, <eo senso) Pe-
tron. 44, Mart. X 5, 5 s. — buccea Aug. ap. Suet. Aug. 76 ex. —
bucellatum Spart. Peso. Nig. 10, 4. buccellatum Vulc. Avid. Cass.
5, 4, alii. — cf. offa, offula, ofella pg. 76; fnistum. frustulnm,
frustillura.)
umhella, ae, f. (Sonnenschirm) XI 73. 6 p XJV 28 L. [um-
bra*).] luven. 9, 50. Aliter Gloss. nom. pg. 588, 35: opacitas.
umbella delectabilis. Thom. thes. pg. 625 b : umbella, paiTa um-
bra. (unibraculuni (hoc sensu) Ovid. a. a. 2, 209: fast. 2, 311. Tibull.
2, 5, 97. Mart. XIV 28, 1 h (plur.))
ßdJcühe, ainini, f. (genus tormenti) V 51, 6'') s. [fides.j
(eodera sensu Val. Max., alii.) Prud. perist. 10, 481 et 550 sen.
glwuhlhe, arum, f. (corporis pars) III 82, 20 s VIII 20. 4 s.
[glans.] (Cels., alii.)
V. Verba simplicia.
1) Verba in -arl et -are a substaiitivis derirata®).
Ut apud Statium primum vocabula leguntur ,amicare' [ami-
eus] Theb. 3, 470, et .gregari' [grex] Achill. 1, 373, ita apud
Martialem nova occurunt (in (f 2, s 2) haec :
Uhldhiariy. libidinatur VII 57, 13 (/). [libido.] Suet. Ner.
*) V. 1. jbuccellae', sicutfluctuant libri interbiicca, (bnca), buccnla, bucula.
*) significat, ut bncca, partem capitis, traiislate hiünsmodi partem ga-
leae et similia, nusqnam id qnod bnceUa.
^) Omiserunt lexiea.
*) Cf. Ubra libella, fenestra fenesteUa, castrum casteUiim, hicnim lucel-
Inm etc. G. MueHer 1. c. pg. 7 med.
*) Locum Martialis omiserunt lexiea.
•) Cf. Paucker, Verbornm denominativonira a substantivis declinatonim
in -are breviarium, in , Anhang zu Beiträge etc.* Dorpati 1875 pg. 1 sqq:
Die verba denominativa auf -are, in Ztschr. f. vgl. Sprachf. 26 a. 1883 p?
261-301.
') Petron. 138, 7 : ,Paris dearuni libidinantium index* inepte tradituni fe-
Heiter ex coni. Douzae in Buech. edit. tertia correctiun est in ,litigantiuin'.
79
28 : libidinatum inceste . . . affirmant. TertuU. Scorpiace ^) 3 :
abeunt (Israelitae) libidinatum ad filias Moab. Porphj'i*. Hör.
epod. 12, 11: subare proprie sues dicuntur cum libidinantur.
Anthol. 149 [= PLM 4, 336], 10 <[: mores illicite libidinantes.
f naucülari: nauculatur in stagno Lucrino III 20, 20 s.
[iiaucula^).] (.navigare' apud Martialem quater.)
negötlari: negotiatur VII 86, 9 (f, [negotium.] (Cic, al.)
senntarl: semitatus^j unguento calvam trifilem VI 74, 2 s.
[semita.] (Plin. 17, 169: (vineas oportet) quintanis semitari, hoc
est ut quinto quoque palo singulae iugo paginae includantur.)
2) Verba desiderativa*).
Verborum desiderativorum in -türire cadentium scriptores
Latini haud ita magnum numerura exliibent (22 ; cf. Woelfflin 1. c.) ;
tarnen in lingua familiari multo plura olim ursurpata esse cre-
dibile est, quandoquidem haec omnia fere leguntur in scriptis
eis, quae a cotidiano aut vulgari sermone prope absunt. Itaque
apud epicos quidem nullum depreliendimus, at apud luvenalem
satiricum novum ,mictürire' (6, 309 et 16, 46) et apud Martialem
epigrammatarium in iambis non minus tria:
t eenätürire XI 77, 3 sen.: cenaturit Vacerra, non caca-
turit. [cenare.] (esürire Plaut., cet., Martialis septiens.)
cäcätürire: ibid. [cacare.] Gloss. Lat.-Gr. pg. 95, 19:
cacaturit, yy^i^n^.
nupturire^) audes III 93, 18 s. [nubere.] Apul. mag. 70:
nupturisse.
3) Verba freqncntatiTa et Intenslva ^.
Haec verba cum prioribus temporibus multo plura in usu
fuerint quam posterioribus (cf. Ploen 1. c. pg. 79; Woelfflin 1. c.
*) Sic corrigendum pro lexicorum ,adv. gnost.'
») Plin. ep. 3, 16, 9, al.
•) ,semi-tactus* dederat Sehn.; nunc e lexicis removendnm.
*) Cf. Woelfflin, Die verba desiderativa, in Arch. 1 a. 1884 pg. 408-414.
^) ,nuptüire*, qnod Sehn, et Gilb, exbibeut (cf. app. crit.), fem nequit ;
,nnptnm ire' Scriverii metro refeil itur.
•) Cf. Paucker, Die verba freqnentativa, in Z. f. vgl. Sprachf 26 a. 1883
pg. 243 — 261. Woelfflin, Die verba freqnentativa und intensiva, in Arch.
4 a. 1887 pg. 197—222.
80
pg. 204 ex.), non tarn generum poesis discrepantias quam tem-
porum statuere licet. Quocirca neque epici Valerius Flaccus et Sta-
tins neque epigrammaticus poeta Martialis magnuni numeram
novaverunt; Flaccus scilicet iinum: .advectare' Argon. 4, 106.
Statins: ampedltare' Tlieb. 2, 590 et ,deiectare' ibid. 4, 381.
Martialis :
expulsare (pilam) XIV 46, 1 h. [expellere.] Ammian. 23.
6, 24 : qnä (Seleuciä) per dnces .... expulsatä <= expugnata).
(Varro sat. Men. 456 : pila expnlsim Indere.)
aditare causas I 17, 1 </. [agere.] (Cic, al.) Sidon. carra. 23.
140 if\ causam seu Ctesiphontis actitaret.
4) Verba formatiouls non plane eertae.
masturbari IX 41, 7 h: masturbatus uterque. IX IW.
13 h : masturbabantnr Phrj'gii servi. Gloss. Lat.-Gr. pg. 127.45:
masturbat, manuturbat, derpei xal ditferat, ean df (>/;//« y.onvv.
[Probabiliter Buecheler *) statnit compositum esse verbum ex ,ina-
n(u)' et ,sturbare' reiciendumque esse ,mastuprare', quod priore
saeculo grammatici substitueruut. Praetermisit, quod alii (velnt
0. Weise et Saalfeld 11. cc.) verbum iiaarQOTreveir subesse opi-
nati sunt; boc autem improbandnm esse et significatio Graeci
verbi docet et quod verba omnino rarissime Latini ex Graeca
lingua arcessiverunt {cf. pag. 6 ex).] cf. ,masturbator* pg. 35 m.
febrlcitare ^) XI 98, 20 s : febricitantem basiabit et flentem.
[febris.] (Sen., al.)
VI. Verba composita.')
In hoc genere multum distat inter Martialem et illius aevi
epicos. Valerius enim Flaccus novavit octo haec: adfremere,
advectare ; dequeri ; in termicare ; praefulgurare ; protonare ;
superfugere, superincendere ; Silius Italiens novem (undecim)
haec: {circumstipare 10, 453; an ,circum stipare' ?>, diffuhninare,
>) in Woelffl. Arch. 1 a. 1884 pg. 1U7.
*) Comparari fortesse potest cum verbi ,os-citere* formatione.
*) Of. Paucker, Die mit Praepositionen znsarameng^e.setzten Verba, in
»Materialien' pg. 1—26.
81
(eifrenare: .eftVenus' iam Verg. et Ovid.), iiistridere, intei*struere,
praefonnidare ((^uiiit.), praegaudere , silberigere, suhnatare,
siiperiiistre|)ere; Statins vero qiiinquaginta tria haec: ab-na-
tai'e; ad-ae8tuare, -cantare, -errare. -frangere. -narrare*), -nu-
bilare, -sibilare. -sociale, -stridere, -tremere, -verberare, -ver-
rere. -vivere; de-(ire?Theb. 2.551), -grassai^i, -lainbere. -serpere,
-vesci; dif-fibulare; effülgurare. einauere, excui-sare, -errare;
in-glouierare, -luctari. -iiuitescere, -radiäre, -reptare, -rubescere,
-rugare , -serpere . -servare . -tei)ere : i n t e r - ligare. -nigrare.
-pHcare. -soiiare. -virere: ob-ardescere; per-nierere: prae-
celerare. -fiirere, -libare. -nietere, -solidare, -siidare; pro-our-
vare, -fringe^^. -iiectere; super-fulgere: t raiis-funiare.
-saniere.
Martialis aiitein iiiveuit uon ainplius quattiior: ideiii ex
pix>sa oratioiie ascivit 12 composita:
aUatrare: allatras mimen II f>l, 6 p; allatres licet us(iue nos
V 60, 1 if, (I^iv., al.) Sil. 8. 21X). Claud. cons. Stilich. 2, 466 h.
ronrivöre I 86, 8 #f . (Sen. ep., al.) Vict. gen. 3, 634.
exccUciaim XII 87, 6 s. (Varr, sat. Men. 439: nemo se excal-
reatur. Seneca aliiqiie: excalceari (reflex.))
exheredare: exheredavit te pater III 10, 6 \k (ric, al.)
f'xhllärare: exhilarant ipsos gaudia nostra deos VIII 50. 6 p.
(Cic, Plin.) Anthol.*) 683 [- PliM 3 pg. 245]. 14 p: exhilarans
variis tristia corda modis.
excögUare: excogitavit XII 87, 4 s. (Cic, al.) Poeta pall.
ine. ine. 7 sen. Ribbeck : nulla poena acerbior excogitari potuit
uxoris malis.
interiufigere (intrans.) II 6, 16 y ; interiungit eqnos III 67,
7 (f'. (Liv., al.) Stat. Theb. 6, 286 Kohlm.: natantibns inter-
iunctus equis.
per/rmire: perfrlcuit frontem XI 27. 7 h. (Cic. al.)
per/ngesc^re: perfrixisse tiias fauces III 18, 1 h. (Varro, al.)
permädesc^re : etfuso permaduisse croco V 25, 8 p; multo
permadnisse sale VI 44. 2 p. (Sen., al.) Prud. perist. 10, 1010
sen. : pennadescitis.
') ,adnarrare' (Theb. 8, 619 Kohlm.; ,enarrare' priores) non est in lexieis.
') Omisenuit lexica.
6
82
per' nerv: cuni mihi suprenios Lachesis pemeverit \) auno*
I 88. 9 li. Sidoii. cHiin. 15, 167 b: vita noudiiui periieta.
t prr'oscülari: hos perosculatur (- omue^^ deiucejb
osculatiir) V'IIl 81,5 </•. (per-basiare Petron. 41: cinnimeuntem
puenim sane perbasiamiis.)
prar-lrfferc: quos (versus) praele^at in srhula nwffist^r
1 i\h, 2 tf \ praelejrat iit tmnidiis rauca te voce ma^rister VUI
8, 15 h. Quintil. 1. 5. 11: auctores. quos praeleuuut: 1. 8. 8:
pueris .... praele^jfenda: 1, 8, IJ: in praele^endo «n^i^mma-
ticus et iUa . . . praestare debebit etc. Suet.-) p*aniiii. 1: si
(juid ipsi liatiiie composuisseut, praele^ebaiit : ibid. IH: primo>
dicitur .... Ver^iliuui et alios p«)etas novos jiraelegere voe-
pisse. Tac. ann. 2. 79: oram Lyciae ac Paniphyliae praele-
*z;e]ites -- praeterveheutes; item 6, 1: Campaniaiu pi"aele«?ebat.
Rutil. 1, 22H h: Alsia praelegitur tellus (cf. Tac. I. e.). —
Apul. met. 7. 11: praelectus grandis hircus = electus. (recitare
Plaut., al.: Mart. viciens septiens. — legere alicui Tic, alü;
Mart. III 44, 10 et 11.)
t re-fibularc: refibulavit turgiduni faber peuem IX
27, 12 s.
sahharr^): soliuHi subluto podice perdis 11 42, 1 h; iiigai-
na sie tuto subluis in solio VI 81, 2 p. (Caes., al.) Avien.
terr. J88 h: subluit illic i uuda Chelidonias. Anthol.*) 478. 4
p: securos subhiit (eni. Kiese) uuda pedes.
sHhvötan-. nou sobria verba subnotasti I 27. 5 #/ ; cum
vultu digito^pie subuotasset VI 82, H </. (Aliter Sen., al., ^ sul)-
scribere.) Prud. perist. 2, 132: tum sübnotanda est sümmula =
subscribenda.
') In Gilberti editiono typothetaruni eiToro (eodem qui est in aliquot
codd.) legitnr .pen'^enerit'. [Ibidem III 1, 1 pro ,ob' ex edir Sohn- trans-
snnipto \q^o .ab', XI 5.H. 5 pro .fac uuda* leg:e .fecnnda', XT 50, 1 pn» ,Chae
remen* le^e ,Chaeremon*. In Friedlaenderi contextu II 17. 2 pro .pedent
lege .pendent', IV 19, 9 pro ,ratU8' le^e ,artus', V 35, 4 pro ,rep^t' W
.repetif, VII 27, 2 pro .Aetola' lege .Aetolae'.] j^
■) Suetoniuni et (lellium confnndere videtur Georges. W
=*) Nani conio( tnra Kibbeckii in Pacuv. 394 (,sublnta mole') ifcös mcerU-
est ueque eani iexico^raplii receperuut.
*) Nun est in lexicis.
83
- — - ■ ■ ■ ■ ^ m I
Vn. Adverbia.
Statius inventor fortasse est adverbii ,incorapte/ (silv. 5, 5,
34 h); Martialis e cotidiano sermone virtetnr sumpsisse
r/ferte^V. II 27.3 h: ett'ecte! o^raviter! cit<)! nequiter!
eupre! beate! (e!t'ectus.| Annnian. Marcell. IB, o, 7: eifecte
pleiit^que («dligeret. coiiiparativus Apul. Hör. 9: rationem tuam
in proviiM ialiimi nepfotii.s (M)nteniplon qua eftectius ainare te
dt^beaiit; ibid. 10-): s^d de lioc tum ego perfectius, cum vos
eftectius.
iiidhmiirt X 22, 1 (f. [iudeceus.j (Sen., al.)
Et (juouiam relativum ab Ovidio et Valerio Flacco usur-
patum ,quälitei- Martialis quoque ter posuit, cousentaueum est
eundem addidisse demonstrativum
tälU€r V 7, 3 h. (Pliu., al.)
De ratione qnae inter omnia iioTata et metra epijn'ammatQin
Intewedlt.
<)mnia quae digessimns vocabula si computaveris et, quae
in pluribus metris occurruut, in unociuofpie eorum metrorum
semel numeraveris, hos efficies numeros: exhibentur
novata in li IM 'f I "^ Jim. { sen.
generi^ a i 78 l 50 ö4 42
ireneris b ! 11« i fi7 1 65 ! (50
2
3
1
omnia i 194' 117 119 102' 2
ergo in «lactylicis 811, in ianibicis 108.
Sequitur, quoniam (cf. pjr. 4) dactylici versus quater tan-
tam verborum copiam efficiunt (^uam bendecasyllabi, 41 novata
') Adverbia in -e derivata a particijiio j>erferti collegit Paucker in
.Mattmalien' pg. U0-14H.
*) ibid. 15, quem locnm (Georges praebet, non adverbiiun, sed adiec-
tivnm est.
6*
84
in (f> plnra esse quam quo! exspectantor (78). In iambicis vero
quae uoviens minus syllabarnm quam dactylici taciont. exspec-
latur esse 34, insunt autem 108, i. e. t^r tanto plura.
Cjuod igitur in bis (scilicet imprimis elioliambis) Martiali$
tribus partibus magis. in 7 aliquanto niagis quam in dactvlici^
versibus ab apparatu priorum puetarum discessit. icl ea re de-
claratur, quod, cum bis metris pauci ante ipsum usi essent. in en
poesis genere satis novo vel certe nondum exculto tritove etiam
verba plura novanda erant, quam ubi magnam a priuribo^
.quasi liereditat^m ceperat.
De studiis posterorum.
Epigrammata Martiaiis per omnia litt^rarum Latinamm
saecula nota fuisse exemplis testimoniisque docuit Schneide-
winus in editionis niaiiais pg. \\l sq.; eorum aut^m poetaram.
i\\\\ Martialem imitati sunt, versus aut versuum partes diligent4?r
congessit E. Wagner in editione a Fri<*dlaendero cumt^.
Etiam certins liistoriani verbonim a Martiale novatorum i>^r-
stx'Uti ad eos |M)etas dncimur, (pii ado])tatis fM)ruui vocubnluruni
permultis, (iuanto])ere Martiaii studuerint quantunique huins
apud se auctoritas valuerit, manifesto prae se fernut. Nomi-
nandi sunt prae ceteris luvenalis, Ausonius, J^rudentius, Sid«)-
nius Apollinaris, Venantins Kortnnatus, et anthologiae Lathme
quidam pootae.
luvenalem enim supra docuimus adoptasse liaec:
rhomtih's; phrtmesvi; ronr/iis, mttmia; orifXj rammarns]
phiidn, jMiropsis, viijstuUhia; rndrom is^ rornntts, anwthiß.staia,
homhijclinis; (mmm ; thmniu\ rotttordl; .ri'lotiffuts, jßi'agMatictu^^
.stlfima, neiiUima, poppet sunt; saintatri.v, dis}H*nsiitoi\ hnhitaUtr.
dtiatoi\ stntctor; veiiatm., y>/*/^v/^>, ^mtüo; dfhditas; itttmttfd, ffiri-
ral, suhinfai' ; I n d i a ; h a s v a n d a : sa n dtijf i I a : iaHtsfa , ti)iiiaaik^
ifHUr; tHt(nirijMdis, sprndarhi; fftdostts; Tri/oiluNs; (/idhlHO, sttchio:
li n r d ai r n s ( Alart. : Va rdaicnis), HaHkas ; rcshudus ; mtHns:
.sewmCiHs; vcHida, (imevidus, renuda, ofcilfi, Hnthfila.
85
Ausonimn haec:
bibliotheca, lemma; mdrum; dropax; sindon; cohssus,
itnphi^, zelotypas, stigtHci, aenigma^ trieteris; sciscitator (so-
ta orat.), popnlatrix^ fellator; portio; reatits; veraedus ;
unicipalls; Catullianus (soluta orat.); consocer, quinqui-
lex^ ^Htnorißciuf ; rtistictdiis,
Prudeiitluin haec:
alpha^)\ epujnimnux; clinieus, phrenesis; parabsis; ame-
iystina; aeniijnia; .sciscitator^ tjestator^ hahUator; piiffio;
nti4s; Sfiluria; thetUmlis, amphitheittralls; stmmi; urbicus;
ructilis ; uieiiarrabilis , ine xp l i c i tas^ trankst iberinii.s ; rusticulus,
rmänj ofellfie, ßdiatUu'; jwrmmlesf^re, subtiotare (alia sigiiiii-
ttiuiie).
Hidoiiluin^ liaec:
bybliopola (soluta orat.), bybliotfieca, lemma (sol. or.); te-
asticha, epigranana^ nietramy dwraukw; platatwn; oxygarum
ol. or.), ffigtna, .stibadinm (sol. or.); endromid'Aiw^^) (sol.
'.), prasinus; Uiennur,, coitWfduSy sopiws; VAitaplns (sol. or.), ce-
u m a , IrieteriH , rho n ch i soll iis ; Mithndati^uiSy L e in n iacuSj
rsaciHs; invitator (sol. or.); VA^mUu)^ portio; reaiiui; ilice^
im; kfJspitaliUis ; veredus; vLspUlo (sol. or.); sabbatarias
ol. or.), hei dar ii; mmmipidis^ epistalaris; contmneliost^s ;
culenttuf; lihenanuH (sol. or.), Nicerotianus^ Seronianiis;
olosas; palntuta; ve^ietas; botellus; tuiitare causam; pernere,
Veiiaiitluin liaec:
choraales; büfalu^s (Mart. : bnbalus); coccinus, amethystinus,
unbycitut, jrrasinns; celetunn, stiywa^ aeniyma; ntitritor ,
») Hoi; tAintiii e Scriptlira .-»iicra (roainiis apocal. 1. 8. 21, 6. 22, 18:
\*rf> ^uin H et M') Prndentinm siiinpsiAse manifetotnni est.
») Vi. K. (feisler. De A|K)llinAris Sidonii stndii». Vratij^laviae 1885
') Fals<» .eiMlroinitatns' (loorgfes et rTru|>ei in<lex in c<litioiie Luet-
hanni (1887).
86
structor; reatus; veredus; cocmna (Mart. : cucuma); gävaia
(Mart. : gäbata): corlrare, speadiire: Ravennas,
Aiitholourlno poot^is qiiosdain hat^c:
hihliöpdla (falsa inensiua). hihHofh'ra: rjnfframma. f^t ra-
st lehn, fuffrunt; ß)hiahi: ortttjJfftroH; jira^sinus; thn'mar^ so/ös: rn-
Uiplns, stitima, friffrris; t/rstfifor, ltahif4ifor: n'nftts: hohtnr
(falsa nieiisura): rispiflo; fnup/afJmttralis: hnxrns; hottonjints:
(xra^ndus, rtynins (avis), ofdJ4H': I ihid inn ri ; f'rhihn'an\ salh
laere.
ADDENDA ET (DRRIGENDA.
TVy. 7. 6 lefir |)jr. 22 adnot. 8.
Prj. 24, 14 all i'oudijhis hacr aditotn: iMiiinus viiltratain liuius lo*i
explicatioiK'in, cpiao tarnen et subdifticilis est neque ullo ex tot iilü de liW«
ai2^itiir loci-« («-ollrcris v. r. in Forci-Ilinii l<*xic!<») c-onttnuiitiir. Ac«e<Ut qn^i
po.'it versns 2(i- 2S e\M|KH'tHtnr «|n«Klannno<1<) nientiu eins, i\\\\ tibia ninet;
itaque qiKtniani ex IX 1>S co^noscitur ,roiul.vliis' nonion noii inso)en> tui"i>e
servoruni. persiiasinn lii.'* ranf<is mihi esst, scribendiiui e.<.<e: .parvi tibia (Viulyli
sonabif. connuenioraritiuo a Martiab' pueniiii vt^nmlani. {Ci, V 34, vi parviiU
Erotion, VI :W. l ]»arviis He^rnlns, VI i:J. (» parve <\ipi<lo.) Nani eadm
saepe noniina et verorinn et fiit4nuni liominuni oe^'nmint apud MartialeiD;
et*, in (lilberti in«!i<:e noniinnni : Api«ius, Oliaridenuis, l'inna, Crij^pns. Ltsbia,
Lupus, Lv<'oris. l*artbenopaeus. l*»»llio. PrisrU}«, Hufus, 8antra mUl. etr.
Vff. 27 adn. I fvr<. 4 jhmL arha seniiier tlisyllabuni est. /«in- Mf-
Itaque etiani XIII 74, l .inn l^i^KXAHKü. Sehn.» Iejrt;i„lnu, est ,T;UT)ei
terapla Touantis* {vi. IX >M\. 7: 'rarpeinni Toiiauteui. 101, 24: TariMMo patri),
nou ,TarpeijV cum KT. Shu.-. Gilb.. Frieclj.
/)/. 2S, 12 poMt ( 'erbeivus, addc v.r Propvrtio Daeilälous, ^Iri*^^
post Gorgöiieus, tultU' ex AhUwI. Meniphideus.
l)f. 'SK) odu. 1 tvi>. H mUlf harv: Quud in Peivigil. Vener is 72 .Röniü-
leas nuptias* exstat. ineMu tnulniico indulsit poeta
hj. n\, 24 ifffp 11 ) -is(idisvel nios) et 12) -liis (ladis vel lados).
J.^(f. Hl mhi. H (uhir: Myrinus. bestiarius sjiect. 2(), 1 b, ijladiator
XU 29, 7 h.
87
/^. 47, H ttduoUi hacv: Qnod in Thouiae rlien. p^. 568 exHtat glossa:
,.Haii<1apil;i, sonrra. lixa, corbellus', coiitaniinatae »(»rordia librarioriim mihi
videiitnr coinpliirc^ «jfloHsae, tortassc liue online ulini scriptae;
üandapilii feretnini niortnonnii
i»aiuiio Hcurra
sarcinula lixae corbellu».
lljf. ir\. 2\) piwt stölattis pudor lege I 35, 8 </ . Ititque $tt praecedentis
p<if/niue tnhula wetriiti he.cfimftnff^ytn nuMero Helrahvmht^ umtHy l^endecasylla-
horum mtii.s aä(li*uduH vat.
l^j. 7H (\r. ad'\ vi st }'/(*}% 1, lU. an ri Seither? haec itdnota: .cistifero*
tum TP et nonnnllis «leterioribns libris editores praebent : »ed. quod qnattnor
optinii Codices XAIUJ habent . ,cistibero* iure praefertnr ab 0. Hirschfeld (in
Herniae V(»l. 24 a. 1889 pg. 10(5 sq.) cogritante de ,qiiinqueviris eis Tiberim'
(vd. Momiusen^ Köm. Staatsrecht 2^ pg. 611 sq.), qui ,Ci8tibere8* dicuntor a
Pomi)onio dig. 1 , 2, 2, ;53. — i 'eteras lectiones (celtibero, cestigero, cistigero)
improbandas es.se omnes consentinnt.
INDEX CRITICÜS.
Verg. Aeu. 1. 665 pg. 28 adn. 7.
Propert. 3, 7. 39 Baehrens ....... pg. 28 adn. 7.
Ovid. am. 3, 6. 96 Riese pg. 55 adn. 5 ex.
Martialis V 78, 30 pg. 86 med.
VII 41, 1 et 2 pg. 7 in. et pg. 22 adn. 3.
X 42, 3 pg. 29 in.
XII 3, 12 pg. 30 adn. 2 et 3.
XII 59, 9 . pg. 70 adn. 4.
XIII 24 L et 1 pg. 29 in.
XUI 74, 1 pg. 86 ex.
XIII 114, 1 pg. «^ ftdn. 4.
CIL 5, 5325 . . pg. 46 adn. 3.
10, 4483 pg. 24 ex.
Gloss. Lat.-Gr. pg. 17, 18 ....... pg. 77 adn. 2.
Thomae thes. pg. 563 pg. 87 in.
-•■•»■
INDEX VERBORÜM.
(Vocabnla „tfeneris a" litteri» diduotis iiisisrnita sunt )
t AbderitanuH 58.
t acipensis 4H.
aetitare HC).
ac'us, i TM).
♦ adveiitoria ßH.
aeni^na 25.
äliciila 77.
allatrare 81.
alpha 8.
ambnlator 87.
t amethystinatiifl H5.
amethystinus 20.
♦ amictoriiim 68.
aiuphitheatralis 53.
amphitbeatruin 21.
anaglypta 17.
analecta 28.
ancillariohis 77.
anteambulo 71.
Antipolitaniis 59.
aiitlia 19.
apbronitnim 13.
apinae 46.
apyrina 14.
[arcbiclinicus] 11.
Argiletanus 57.
Arsacius 29.
ascanles 11.
AtestiniiB 59.
t baeticatns 65.
Baeticns 61.
bftlnx vd. pftlux.
barbarismuB 22.
bardocnoulhis 71
bascaiida 44.
baniator 34.
besgalis 5^V
beta 8.
bibliopola 8.
bibliotheca 9.
t Blaesiamii» 57.
boletaria 42.
boinbycina 20.
botcIliiH 76.
bot ryon 14.
bubahiH 15.
bucellae 78.
bustuarius 52.
buxetuiii 41.
buxeiis 6().
c a c a 1 11 r i r e 79.
C'aeretanu8 57.
C^aesarianus 58.
callainuff 21.
calculator 84.
cammarns 15.
. canUtor 87.
canusinatus 65.
t Capelliana 57.
capillare 58.
capone» 41.
carruca 45.
oaryota 14.
caryotifl 14.
t Castalis 32.
Castranus 57.
cataplus 28.
t cathedra Heins dl
('atoniaiins 58.
cattae 48.
Oatnl Hanns 58.
t celebrator84.
celeiiina 23.
cenatio 89.
cenatoria 68.
t penatiirire79.
cennla 75.
ceroma 18.
c e r n s s» a t u s ^
cervical 43.
[cbalcea] 6.
t Chatticusßl
t eher 8 OS 15.
choraiiles 11.
chry sendet US M
[chrysia] 6.
cistema 49.
Ciatiber? 73. 87.
cistifer? 73. 87.
lancularins M.
clepsydra 19.
clinicus 11.
coccinatns 65.
coccimis 20.
cocleare 53.
eolossns 22.
comissatio 39.
comoedi 21.
c 0 n c h i s 14.
condiscipnU 44.
89
l7lii8(?)24.86.
[arinm 52.
«sores 37.
ocer 71.
unelioBUs oö.
tarbator 34.
vere 81.
ta 16.
iiiiis 15.
la 16.
)ni8 9.
mianus 58.
uicoB (?) 7.22.
na 14.
a 17.
49.
zaltk 75.
oliis 75.
imata 11.
allina 17.
las 50.
na 49.
im 16.
loneiisj 29.
'liotheca 18.
iscenos 31.
lon 15.
itas 41.
or 37.
tbilis 69.
»his 32.
iscalpinm 71.
«ma 14.
reta 17.
^rus 17.
asator 37.
iceninm 71.
nitor 35.
icas 23.
)ax 12.
ÜB 69.
;iarin8 52.
cte 83.
IBttlS 17.
endromis 19.
enterocelae 12.
euterocelicus 13.
t entlieatufl 65.
epaphaeresis 12.
epidipiüs 16.
epi^ramnia 11.
epintolaris 53.
t eschatocolliouU.
escnlentufl 56.
t esuritor 36.
excalciatiiB 81.
exco^tare 81.
exheredare 81.
exhilarare 81.
exitiosus 55.
expulsare 80.
extemporalis 53.
fasciatuB 64.
febricitare 80.
fellator 37.
ficetam 41.
iidiculae 78.
FloraliciuB 67.
foliatom 65.
f ringilluB 43.
fumaria 52.
fututrix 38.
gab ata e 49.
galbinuB 60.
t galbinatUB 65.
* galericnliim 76.
galliambos 10.
gauBapinae 20.
gelasinuB 24.
gerres 50.
gestatio 39.
gestator 36.
ginnus 15.
t glabraria 51.
glaudiüae 78.
glancina 13.
Oraecolus 76.
graphiarinm 51.
Gratiana 57.
gratulator 34.
gulosos 55.
gnttatUB 64.
habitator 37.
haediuus 59.
halter 21.
haphe 21.
t harpastum 21.
he Iciarii 51.
t Helicaonius 29.
h emitritaeoB 13.
t hexaclinon 17.
hexaphorum 18.
bonorificoB 74.
hospitalitas 41.
hydrocelae 12.
t hysterica 13.
t lantheus (?) 30.
iauthinuB 20.
icbneumon 15.
ilicetum 41.
indecenter 83.
inenarrabilis 73.
t inevolutus 73.
iuexplicituB 73.
infantaria 51.
iuteriungere 81.
invitator 34.
iota 8.
t lagalopex 15.
lalisio 46.
t Lampsacius 29.
lanista 49.
Laurentinus 59.
Layicanus 57.
t lecticariola 77.
] e m m a 9.
LemniacuB 30.
t LeuconicuB 61.
; t leucophaeatns 65.
I libidinari 78.
lichenes 13.
90
LingonicQs 61.
locarii 52.
locellus 76.
lodice8 oO.
l^mentum 40.
Lucauica 61.
ludia 44.
lygdo^s 22.
[malchio] 42.
malleator 35.
Mamertinus 59.
* mamillare 54.
maiinnli 75.
Marcel liannni 58.
Marsica 61.
in astiirbari 8li.
t luastnrba tor 35.
inattea 16.
t Mauru8iac\i.s 81.
luelandrya 16.
* niembra 1)6118 6().
iuerid]anu8 57.
metruni 11.
t*miin8tratoriu8 69.
minnt^al 43.
t Minyus 31.
lu i 8 M i c i 11 8 67.
iiiiäsiu 39.
Mithridaticn8 27.
nionanlos 11.
m ö r i 0 42.
motor 35.
ra\ilti8oniis 72.
municipali8 53.
t Myrinns 31. 86.
t myxa 18.
uarthecia 13.
t nauculari 79.
negotiari 79.
uegotiator 37.
Neronianii.s 58.
N i c e r o t i a I1 11 8 58.
nitrattu) 65.
* nivarins 52.
nomenculator 37.
notarius 52.
noimnulariiis 52.
nupturirc 79.
Niirsinus 59.
nntritor 3(>.
octaphonim 18.
ofellae 76.
t ollaris 53.
oiiocrotalus 15.
ophthalroiciis 12.
Opimianns 57.
f orcinianus 58.
0 r t h o p y g i II in 25.
oryx 15.
oscitÄtionea 39.
oxygarnm 16.
paeiinlati 64.
t*palathion 16.
pa]lio]atn8 64.
paluiatiis 64.
palux 45.
t*panaca 45.
f panarioliim 76.
Paiinonicii8 61.
parap.sia 17.
* parazoniuin 26.
]^art]i6nianii8 56.
Patrenais 62.
t Patrociianna 58.
))eciiniosiia 55.
pddiculoana 55.
peusio 39.
perfricare 81.
IMjrfrigeacere 81.
perinania 73.
I)erroade8cere 81.
t Perm 68 81 8 32.
pernere 82.
t peroaculari 82.
perridiculua 73.
perticatns 64.
t pertricosiia 55. 73.
petaao 42.
Petilianus 56.
t pexatus 65.
t PhalantinnsBl.
phasiana 57.
phiala 17.
phrenesM 13.
phthisicns 13.
Piceutiniu 58.
t pingniarius 51.
piperatn« 65.
t pipinna 46.
t pityoue« 14.
plagiariiia 52.
platanon 15.
plorator 35.
t*polymyxo8 18.
p ö 1 y p o s u 8 55.
poppysmata 25.
popnlatrix 88.
portio 39.
praetatio 39.
pr aelegere 82.
praetoricius fi7
pragmaticna 23.
prasinua 21.
procacitas 41.
proxeiieta 23.
pailothniDi 12.
pugio 39.
puleiiim 50.
♦ puinilus 70.
puatnlatum f)4.
p 11 1 i d u 1 u 8 77.
t*qiiinquepedal 43.
71.
quin quip lex 72.
Raveunas 62.
reatus 40.
t r e f i b 11 1 a r e 82.
regiihia 75.
resina 14.
resinatus 64.
R h 6 n a n 11 s o7.
rhonchi 25.
91
t i n m 16.
tat rix 35.
ciiloH 75.
tus 64.
batariae 51.
tus 53.
naudra 15.
ins 52.
ator 37.
ata tri X 36.
dapila 46.
»rophagere] 6.
iouychatus 65.
malicius 67.
tanus 69.
Iptorinm 69.
Ml 11.
la 10.
la 22.
citator 35.
*ii« 15.
lario]ii8 76.
lifnltui) 73.
tari 79.
kHiis 71.
snarios 52.
ticiauns 56.
iiauiciiH 61.
tertiolnin 75.
ma 8. 18.
inens 6<).
la 49.
Ion 20.
rat US (hK
tor 36.
bn 22.
s 0 1 e r i a 25.
specularia 53.
splenia 13.
t 8pleniatii8 65.
Spoletinus 59.
spoliatrix 37.
spondylns 16.
»tatera 19.
* stibadia 18.
Stigma 25.
stilla 50.
stolatus 64. 87.
stmciilis 69.
stmctor 38.
subligar 43.
sublnere 82.
siibnotare 82.
siibnla 50.
.sncinns 60.
t sndatrix 36;
äiilphiiratus ()5.
t Siiminoeiiiiiin 71.
t Snmmoenianiis 57.
sjmplegma 25.
syiithesis 17. 19.
talio 39.
tegeticula 76.
tetrasticha 10.
theatralis 53.
thermae 21.
t tbermuiae 75.
tisana 16.
t togatuli 75.
Tolosas 62.
toraacla 50.
ti)iiientnm 40.
1 0 in u 8. 10.
tractatrix 36.
(t)traga8 24.
transtiberinus 73.
trieteris 26.
t trifilis 73.
Trifolinus 59.
t^trigonalis 54.
t trinoctialis 53.
t tropa 26.
t tropis 24.
tubi 50.
Tyrianthina 20.
VardaicuB 61.
vatias 70.
♦ ndones 50.
t Velabreusit 62.
venatio 39.
venetns 69.
veredus 45.
vemnia 76.
vertragns 44. 45.
♦ verveciiius 59.
vexatio 39.
virilitas 41.
vispÜlo 47.
Vitelliani 57.
vitifer 74.
umbella 78.
u r b i c ü 8 62.
vulturiniis 59.
xeiiia 25.
Kelotypus 23.
Typis expreMerunt Xaretske et NsertiB, Trebnttiae.
BRESLAUER
PHILOLOGISCHE ABHANDLUNGEN.
VIERTER BAND.
DRIHES HEFT.
SÜPPLEMENTA
AD
PßOCLI COMMENTAßlOS
IN PL&TOMIS DE RBPUBLM LIBROS NUPEB M&ATOS
EDIDIT
RICARDUS REITZENSTEIN.
BRESLAU.
VERLAG VON WILHELM KOEBNER.
1889.
SÜPPLEMENTA
AD
PROCLI COMMENTARTOS
IK PLATONIS DE REPD6LICA LI6R0S NDPER 7ULGAT0S
EDIDIT
ßlCARDUS REITZENSTEIN.
BRESLAU.
VERLAG VON WILHELM KOEBNER.
1889.
GUILELMO STUDEMUND
s.
ijongratulaturus tibi, vir amplissime, qui per quinque iam
astra philologorum studia auxisti et oraasti, cum circumspicerem,
lum quod et ipse licet parvum, licet non „victurum" munosculum
)flFerre tibi possem, incidi in Prodi philosophi librum et gravitate
iententiamm et iniqua qua usus est et ntitur fortuna insignem,
jommentariorum dico, quos ille in Piatonis de republica libros
»cripsit, partem alteram, quam uno codice Vaticano graeco 2197
lervatam nuper publici iuris fecit Joannes Baptista cardinalis Pitra
n Analectis sacris et classicis Spicil. Solesm. paratis tom. V. qui
luidem liber meministi quanto cum ardore ab utroque nostrum
(xceptus Sit, quam saepe sermonibus nostris quasi ansam praebuerit.
led me paucos locos in codice corruptos emendare conantem retinuit,
[uod sciebam paucorum hominum doctorum in manibus hanc editio-
lem esse eamque ipsam ab inlustri illo viro, qui gravi ssimi morbi
onginquitate confectus nuper decessit, non ita ut ipsum optasse
)utes absolutam esse, itaque parvulam illius operis partem ad fidem
ipographi ab Angelo Maio olim summa cum diligentia confecti
Yat. lat. 9541), quod utinam nosset Pitra, editam tibi mitto; quo
ipographo cum Pitrae editione collato plerumque, quid in codice
criptnm sit, facili opera agnoscitur. quod ubi minus patebat,
itriusque viri lectiones litteris M et P signatas apposui. ubi litteram
ll solam invenies, Pitram nihil dispexisse, ubi nihil additum erit,
psius codicis vestigia me premere scito, etiamsi editio princeps alia
radat. nam quamquam aeque de meis curis nx iudicabit, qui illam
lon inspexerit, hoc tamen a me impetrare non potui, ut enumerandis
is locis, in quibus virum illum optime de philologorum studiis meri-
um errasse confido, lectores retinerem. hoc unum commemoro
[uatemionum ordinem ab eo non recte me iudice restitutum esse.
Codex enim Yaticanus igni aegre ereptus in singulos olim
äsciculos dissolutus iacebat, qui non ex rerum ordine, sed ut quis-
[ue casu se offerebat, ab operario indocto coniuncti et denuo in
ibri formam redacti sunt, genuinus autem rerum ordo recuperatur
1
cum ex indice codici Mediceo (Laur. plut 80, 9), hoc est priori
totius operis parti, praemisso tum ex antiquis numeris, quos in
nonnullis quaternionibus egregie dispexit Malus; nam Pitram Ms
in rebus minus felicem dixeris. qui cur a codicis ordine recesserit, cum
illam liehaaav eig tov ev JIoliTeiif (lib. VIII) loyov xüv 3Ioiaiüv com-
mentariis in decimum librum scriptis postponeret, parum intellega
idem vir doctus semel etiam in ipso commentario ad decimi libri
mythum pertinente rerum ordinem non perspexisse videtur, cum
fasciculum, qui constat e foliis 25 — 32 (ut nunc numerantur), post-
poneret duobus illis, qui folia 1 — 16 continent. nam in folii 25 initio
exponitur, cur multae eodem tempore animae ad daemonium locum
accedere dicantur; deinde de ipso illo loco fusius agitur. quibus
verbis optime continuantur ea, quae in folio 63 legimus, ubi Proclus
cur omnes animae daemonium locum transire cogantur et cur
multae una illuc perveniant pluribus enarrat respicit enim Platonis
locum p. 614 B: ecpr] de, ejteiörj ov hißrpfai xriv ipvxi]v, Ttogeveadtu
/uera noDMfv xal äq^inveiad-at a(fäg eig totcov riva daifxoviov.
Ipsa Prodi verba adscribam, quo facilius intellegatur folium 63
continuari folio 25:
fol. 63 V. del yoQ ro Of.ioiov ttclv (piQead'ai TtQog to o/äoiov^
vinav di ev zalg nivr^aeac ro Tckeovexrovv ' war elxoTwg Ttogeve-
ad'ai leyeiv ^er dXkwv eig tov daif.i6viov xonov VTteq yfjg ona,
xav Tiveg avTwv a^iwg wacv ßeßiwxvlai riov vtto yr^g dixaatr^QicJv.
?} yoQ zdoig ineivwv OQßyofjevwv tov diyLtjg Tvxeiv Ttaacov, ly di
d^ia TtQog TOV olneiov i'Xxei tlXv^qov eyuxOTrjv. yiveoS-ai piev ovv xat
TOtTO Ttid-avov xal afja nkeiovg ipvxctg aXlag i^ aUiwv Toruov dg
TOV öinaOTinov T6710V avvTQexeiv, äneq o\ avroi dixaOTai Ttaaaig
diAa^ovacv. ovdev de d'av/.iaoTov tov ^Hqo /Aera Tiokküv TtoQevea&ai
ipvxiifv (eTi iLtä^lov laiog twv ev T(p (avTi^) noXeia^ TerelevTfjxotbnfy
ovg xai öiaqfd-aQfjval cpi^aiv 6 fiv&og did ttjv ovttv TceQtaTaatv)
exßeßr^xviwv cltto tiov Oionaxwv xai 6f407ta&cdv ällrjlaig ovaiiv tai
piera ttjv TelevTtjv awayekal^oideviov akkr^laig xai xoivr^v tijv o^fiijv
eTtl TOV TOJtov TOV öiY.aoTi'KOv TtoiovfAevojv — xofi Ttjg iGTOQiag
fol. 25 r. TOVTOig ^aQTVQOtai]g * le I [yei yciQ] 100
eig TO avTO Ttaawv, xai yctQ [ev TOig Ttoleiiioig]
a^a Tivwv OTtokofjevwv xai ev vavayiwv mal iv txoXbwv Tunaaei-
a^eiawv moivaig (pd^oQalg wcfd^rflov dyekac i/;t^e5v Tiaiv tüv %a
avTa Tiad'ovawv drcayyelkovoai Tag eavTwv av(X(po^dg TÖig 7t(0-
OTvxeoiv avTalg yevo/devoig,
El de, log ev 0aiöwvi (p. 107 D) fiefia&i^xa^evy oixl tüv x^vküv
al OQ^al pLOvoVj aXkä xal oi kaxovreg avzag dyovai daifjoveg
'Kivovvreg exaazrjv Etp ov du totcov il&eiv {wate xal olov cwto^a-
Twg (piq^ai^ai xat aTtQOCLiqeriag) ^ e^oi av nal zccvTr] tcoXItjv 6 tov
^Hqog loyog aXTJ&eiav.
IdXka zig 6 dai^oviog ronog iativ^ xrA..
In seqnentibus Proclus fusius de illo loco daemonio verba
facit, deinde de quattuor hiatibus, quos ex illo porrigi dicit Plato;
quae continuantur folio primo, unde novi fasciculi initium oritur.
deinde in secundo eiusdem fasciculi folio ad proxima Piatonis
verba, quibus ipsum iudiciiim describitur, pergit. verumenimvero
haec infra ipse videbis et quam saepe in foliis 1—16 Proclus ad
folia 25—32 respiciat intelleges.
Addo eidem fasciculorum ordini etiam eos, quos Mains dispexit,
quatemionum numeros respondere. nam in initio eins qui folia
56—63 complectitur fasciculi Mains videre sibi visus est aut ^J aut
M, in folii 25 margine superiore ^E, ubi tarnen Pitra ^Z legit.
sed neque M neque ytZ numerum recte stare ea, quam infra ex-
hibui, ostendet quatemionum computatio.
Prior integri codicis pars, Mediceum dico librum, olim viginti
quattuor quatemiones comprehenderat, de quibus tres fasciculi et
dimidius interciderunt. altera pars, Yaticanus scilicet über, qui
etiam in fine mutilus est, in initio quattuordecim foliorum iactu-
ram passus est, cum totus quatemio KE et tres fasciculi Kg partes
eodem, ut puto, incendio consumerentur, quo reliquorum foliorum
partes superiores passim laesae sunt, ultima duo folia quatemionis
Kg, quae prima sunt huius partis, nunc numeris 151 et 152
signata sunt.
lam videas, quaeso, tabulam (pag. 4), in quam quas aut
Mains aut Pitra dispexit quatemionum notas recepi; reliquos
fasciculos arabicis, quas dicunt, litteris signavi.
Addo nostrum hoc specimen continere codicis folia 25 r 16—
32 V. 1 r— 12 V 5, quibus respondent apud Pitram paginae 37,11
—43,21. 23,29—33,13.
Yaleas, vir amplissime, legasque, si quidem etiam talia legere
dignaris, feliciter.
Scribebam Vratislaviae die 8 mensis Febraarii.
'S.
et"
b3
ii
*.^ ^ <.
3?
5» CO CO CO 00 ^. e. B. W WCOQ'T^i'^W
k
93
N
PS
CO
CO
00
Ol
I
•4
-4
Ol 00 00
CO ^J
tO I—IH^I— 1|— IH^C^QO
I
O^ 4^ 00 CO
►f^ 00 C?i "4
CO 00
I I I I ! I I I I I I I ' M I I I
^3 H^
CO
to
^ O^ 00 o
H- H^ 00 CO c: ^^
»f- CO ro Od CO 00 rf^
CO ^ Od
00 cn
I I
I I
(-* H^ O C;i 00
00
CO
i?
0C>f^00t0H-OOC00C-<l^J05C;iÜirf^C0C000»-* 00^J-4OiC7'C7«rf5w
0000rf^Ci-<lC0OC0üi00»-*4^^J»-*00O00-4»4C0i-*-4C0C0C^COl— ^co
CO»-*cO'-^»-*00COCOCOCOCO00t-»CO»-*COOirf!k.cjl»-*'— ^CO^^COCOIND»-»
CO»-*| OOCX)COÖOO>f^^3»-*Orfi'COCOCO
M I i.1 M I I I I I I I I I
coi-*»-*co^^»— »»-*»-*cooo*a-<iOic;ic;ioocooocö-^j
COrf^>^>^COh-»OOCOÜiOO»-*>f^-4i-^«<l O "
»-* C0O'<lH^»-*0000*^C005OC000 00
I I "f
>^ CO »—» CO $» I
p;; Wt w^r- j^-.j^j- -^ w tO CO 00 ^P
" 00
00
•4
t
00
I I I
K- H^ H- 05 O» C
00 ^3 -^l Üt CO H^
J^i^i^ooloT-
^- CO H-» 00
00 CO Oi
o
3
o
CO
CO
CO
•4
H^ H^ Ül Ol
I I
CO
00
CO
I— '
CO
05
00 •<I ^
^ 00 o
«• .^ ««
CO 00 »—»
CO 00 00
I I I
CO 00 "4 CD CD ,- .^
■<l »4 00 00 0° Cß oo
'•'•«• et- '^ e^ c*
Cn CO 00
CO 00
CDCDCDCDCDCDCDCDCDCDCD
CDCDCDCDCDCDCDO(D_
GQOOOOQOGQGOGOr
Ol rf^ »f^ 00 CO
CO Ol »f*' rfs»' 05
00 ^^ 00 CO •-»
H- I CO CO
I i,^ I I
to
Ol
I
o^ c^
Oi 00^ »^ 00 ÖD g^ tO -
^3
CO
S.a5
c c
o
SD 3.
9
2.
PI
Bespielt in subsequente parte commentarii Proclus baec Pla-
tonis verba e narratione Eris Armenii desompta (de rep. X p. 614
B— E):
^Efprj de, eTreidfj ov sxßijvav Tijv xf/vx^jv, TiOQevead'aL (XBxa nok-
AcSy, Tuai aqunvBiad'ai aq>ag elg totzov nva dat^oviov^ iv (j) trig
re yijg öv elvai xäaixctta ixoixiv(o aXhfjXoiv aal tov ovqovov ctv
iv Ttp av(a alla TuxrcnrriTCQV. dvTUxatag öi /Aera^v rovriov na&i]-'
oS^aif ovg, STceidi] diaöiTuxaeiav , Tovg (xiv dmalovg xeXeveiv tto-
Qevead^ai Tijv elg de^idv re nat av(o öia xciv ovgavov, arjfieia ne-
QiäipcevTag raiv dediwxa^ivünf iv t(^ n^oo&ev^ zovg di adinovg ttjv
elg aqiaTeqav te yuxt xdnoy exovxag tuxI rovrovg iv rtp oniaS-ev
OTiiieia TtdvTOiv (ov enqa^av. kawov de TtqoaeXd'Ovtog elftelv, ort,
öioi ctvTov arfyeljov av&QoiTtoig yeviad'aL tüv hmäy mal öicnnekevoivzo
Ol äxoveiv re xai d-eäaS-aL Ttavra ra iv rcp TÖTtiff, oqav drj rarrj
fiiv xa^' kxdreQOv to xaü(ia tov ovqccvov re wxl rfjg yijg amovaag
rag xfwxotg^ ijteidr] avtalg diTUxad'eiri ^ xccra de tw eriQU ix fiiv
rov ävievav ix, rrjg ytjg pieatag ccix^tov ze xat xöveiog, ix de tov
ereQOv xazaßaiveiv eveQag ix rov ovQavöv xad'OQag' xal rag ael
ä(pixvovfiivag äoTteq ix TtoXlijg TtOQeiag q>aivead'ai ipieiv^ xal
aafiivag elg rov lei/4iova dvuovoag olov iv TcavrjyvQeL xaracxr}'
vaa&ai.
fof **26 r IdXkcL Tig 6 daifiovioq TOTtog ioTiv, eig ov rj acpi^ig; um u
6 avTog ioTiv^ ov xai 6 iv roQyitf (524 A) Hyei /Atd'og^ dixdttiv
710V <pt]aiv Tcal enelvog ev T(p leijÄuivi tbv Mivw nat tov ^Pada-
fACcvd'W xai Tov ^iaxov tqitov iv ttj TQi6d(p; yuxi el 6 mtog
bxoTtog V7t a^(pOTiQO}v Xiyevai tüv ^vd-cov, 7t üg alXrikoig o\ dita-
atal av/jßaivovaiv , al tjQw'ixai \pv%ai rolg daifioaiv; 6 yaq toi
dainovLog roVrog a/ro tcDv daifuoviov i'xiov rrpf 7tQOor)yoQiav elg
dainovag iomev ava7C€^7teiv Tovg dimaCofiivovg,
'Ott piiv ovv ov Ttdvra 7tdvTeg o\ 7ceqi Tt5v Iv ^!/iidov /av^oi
10r(p nXdriovc 7zoii]S'€vt€g hcdiddaxovaiv ^ drjXov. 6 fxav yaQ tovg
dtnaoTCtg Itz airvwv xrjQvrrec tojv ovo/jdtwv, wOtcbq 6 hf Fo^l^f
^Tj&eig, 6 de tov t67T0v q>Qd^€L diacpegovriag, üa7ieQ oöb o
fxvd^og {ev FoQyiff ixev yaq UQrjfiai Toaovzovy ori ömdKovaiVy \
foi. 25 T. [ajvj /4efiad'i]iiafiev dQ[Tio)g za ovoficcra, kvvavd-a de] ovrog o
15 TOTTOg ovc iiieTa[^v yrjg eOTi] xai ovqavov XeXexrai oaq>iog\ o ii
xa ^rjfiaTa rijg ^lurjg xat TOvg Ttata^iovg i7t€iidcrjy€lTai rovg mo
y7]g, üa7teQ 6 ev OaiöwvL (p. 111 D e. s.). 7tdvTa de Ofiov t^ v(p
avlXaßovreg ^^Ofiev vovg diTuxatdg, tov t671ov twv dixaanov, tag
Xij^eig zag vjt avxüv d<foqiQ,o\ievag. l^Xka ta fuev elaav^ig
20 ^i]ri]0o/4€v fjiiieig'Tov de dfj zoTcovy ov e^vfxvrjoev ev zoXg Ttqoxu-
ixivoig dai^oviov elTtwv, zlva del (pdvai, TtQog ^fiag avrovg iiTKn-
fiev, Novfjijviog juev yccQ to TiivzQOv elvai q>rjaiv zovvov tov te
x6o/4ov Tcavrog xai rrjg yrjgy log fxeva^v fiev ov tov ovQavov, juerafr
de Y.ai Ttjg yT]g • iv (p xadija^ai TOvg dmaOTCcg xal 7caQa7reiÄ7teiv tag
2bf.iev elg ovqccvov tüv xpvxwvy zag de elg tov vtvo yrig totzov tai
zoig exel TtozafAovg * ovQavov piev zrjv dTclavfj leycjv Tuxi iv zartri
2) 6 avros] cod. ovTog
14) in initio fol. 25 v. M dispicere sibi videbatur ftenad'f^fuva 7va^ ....
17) cod. omittit 6
18/19) P xai J,7]^si9 M T«fe Xfi^is
19) cod. eh av^'te
23) ftiv ov] cod. /itiPor
dvo xdaiAcna^ rov aiyoy.iQ(o xai zov tuxqxIvov, tovtov fiiv nux&odov
xdcfÄa T^^ eig yiveaiv^ avodov de inelvov, norafiovg di vno y^g
Tag TiXaviOfxivag {dvdyei yag eig zavrag rovg TtozafAovg ymI avrov
Tov TaQTaQOv)' nat akXr^v Ttolkrjv ifcecadyuv TegaroXoyiav, 7ir]driaeLg
T€ tf.fvxiov drto Tiav tqotiixüv ifct za larj^CQivd nat oltco zovziov 5
Big zd ZQOTcind xal fxezaßdaeig, ag avzbg Ttrjdwv ijii zd nqdy-
fiiaza ijezaq)€Qei, nat avQqdrtziav zd IlkazioviTid ^rjfiaza zoig ye-
ve&kiaXoyi7cöig yuxt zdvza zölg zeXeazi'üöig ' fia^vQOv/ievog züv ovo
Xaofidzcüv nat zrjv ^O/Lti^v 7toir}Oiv ov piovov Myovaav (Od. 13,
110 — 112) zdg fiiv nqog ßogiao nazaißazdg dv&QoiTroiaiv odovg | 10
[ag qnriOLv eivai did ycagnivov nat zr^g yeveaeiog] dTtozeleazindg' 'oi. 26 t.
[zdg d* av nqog vozov elvac d^eiazigagy di] wv ovn [eaziv dvdgdaiv
iaiQXBod'aLj dd-ctvdzoig] di ^övoy [nat d-eiaig ipvxaig, zdg dt alyo-
neQCj' ojydg aiyoneQwg dvdyiov zdg xpv[xag dia]Xvei /jev avzcjv zrp^
iv dvÖQaai ^(oijv, fidvrjv di zrjv d9dyazov eladex^zai nat d^eicnrlb
ov zavza 6* ovv fidvovy dUd nat rjkiov icvlag vfxvovaav nat dij/Liov
dveiQCJv (Od. 24, 12), zd fiiv ovo zQOnind K({jdia nihxg '^liov tcqo-
oayoqevaaaav^ d^fiov di oveiQwVy äg q>r)aLv enetvogy zov yahx^iav,
nat ydq zov llvd-ayoqav di aTtOQQifviov ^'Aidrjv zov yaXa^lav nai
zoTtov tlrvxojv aTionaleivj log ensi awia&oviievtav dio nagd ziacv^
e^eaiv ydhx aTtdvdea&ai zoXg d'eolg zölg züv xfwxfSv na^d^aig,
nat zwv Tteaovaiov elg yiveaiv elvai ydhx zfjv TtQoizrjv zqofpTqv. zov
di dtj nXdziova did fiiv züv xacTjUcrrcüv, wg uqrfcaij drjXovv zdg
dvo TtvXagy did di zov (pwzog^ o dtj avvdeaijiov eivai q>Yjai zov
ovQavov, zov yaXa^iavelg ov dviivav di rj^egiov dvonaidena Ta^25
ifwxdg dnb zov zotzov Z(Sv dinaazwv ' rpf di 6 zonog zo nivzQOv.
ivrevS-ev zoLwv aQXO^ivrpf zrjv dwdendda zeXevzav elg zov ovgavov,
iv 5 zo nevzQOv elvai, ztjv yr/Vy z6 vdo)Q^ zov diQa, zdg kiczd
TchxvtDfjLevagj ctvzov zov aTclavfj nvnXov, eivai <f ow zd zqoTtind
^(pdta, zd xff^jWOTo T« dcnloy zdg dvo Ttvlag ovofiozi diacpiqovza^
^ovov, nat TcdXiv zov yahz^iav^ zo gnog zo zfj i^tdi 7tQ0O(peqig.
zov drjfAOv zwv oveiqwv zavzov. ovelqoig ydq dneinaCeiv zdg dvev
oioiAOTwv tpvxag nat dilod'i zov Ttoitj \ [zi]v] foi. «e t.
4) ytoXXrjv in margine codiciB additur.
10) ßogiao] cod. ßoQiag
11) nTioTBkeCTixdg] M aTtoTeXsajae
15) P primum dv avd^orr^ri . . . ^on^v, iteratis CUlis ^*' dvd'pojTtorrirt t,cor]v.
23) cod. a;frta/i«Tö>v, correxit P.
24) cod. om. fr^ai cf. Bep. 616 C.
27) P dvodcxaSa, M dvcodexdSa
Typis eipresserunt Xaretske et Naertin, Trebnitiae.
9
xafi€v, ei öi del xavva TCQoaiead'at., juovog de 6 ald-ijQ v7to tov
ovQovdv wv xi'^i^ TitQiqqel trjv ytjv oltjV, ovrog ioTiv 6 daifjovioq
TOTcog, iv oß xai ol dmaarai Tuxd'i^^evoi /Lteta^v yrjg aal ovQavoVy
Tuxl f] TQiodog avTT] luv ipvxüv yuxi iy awaqirj twv xaOfjLoctwv tc5v
Te eig y^v Teivovrcjv xai twv elg ovQavov. all* ozav fiiv -^alijtai 5
TQiodog, eig Tag Tqinlag avdyexai ^uTixag odovg Tc5y ifwxtov, Ttjv
üg TU oKQa Ttjg yr^ efiöaifiovaw ovaav &eoetiov (Phaed. 111 A), r^
eig TOV vTtoyeiov totcov xolaCofdivwv ovoav, tt^v eig yiveoiv apicpdiv
fieaoTYjra avfiTrlfjQOvaaVf rj aal alXtog ttjv ovQCcviav, tt^v xd'Oviav
Tr]v VTCOX^oviav, ag r/ di'KaaTLxr] tpr^cpog \ 10 foi. a? v.
105 oa eig Ttp^ fiearjv Ttoivrjg a^iag
öia TOV ^ 1^^, OTi av diä twv TCTTaQWv Hyr^Tai
Xaafidrwv ytocvov arjf.ieTov, diitlag a(p .... exet Irj^ewg
odovg, ovQoviav xal ;f5'0viai', xat difclag mad^odwv eig yeveaiv,
TiOTcc dinTjv eyuxreQOJv anorelovfiivwv. xat yoQ ai Irj^eig 6^/^OKrail5
TTCfg' avTwv TUXL oLTt htzivwv ug TYjv yeveaiv avd-ig odol yivovtai
fieta Tag TteQiödovg, ag atfWQiaavTO ineivoi.
To (xiv ow TOV daif.i6viov totvov dinaOTiTCOv elvai totcov a7co
rc5v iv T(pde t^ fjvd^qß yeyQa/4fAevwv dr]lov, acfiYvela^ai q)dvTog
aiTOv fjieTa nolXwv eg Tiva daif^oviov totcov, diyMOTag (Je ev20
avT^ xa&ria&ai, to di (xrfiev tovtov dia(piqeiv r^g tqioöov tov iv
roQyi<f fivd-ov fjnag diddoneiv qr^aofiev • iv yoQ ttj TQi6d(iß na&tj'
ad'ai (ftjaiv iyceivog Tovg dixaCTag. ei de ixeivog yuxi tov leif.iwva Ty
TQiodip avvfixpev eiTtwv iv t(^ lei/jwvi öiTuiteiv avrovg iv ttj r^todr^,
TcavTi driTtov yvwqifxovy oti to TQia tov ovtov dr^löi tov xoa^ov^
TOTtoVy 6 öaifioviog, rj TQiodog, 6 lei^wv. fiera^v de ovqccvov xai
yfjg 6 dai/AOViog, wOTe Tcal rj TQiodog xai 6 leifuiv, 6 di ai&i^Q
ioTi fiovog äfAipolv ixiaog, tog dideixTai diä tcuv iv 0aidftiy4 (109 C.
seqq.) yeyQapiixivotv ^ ov Tivog yrig, alla tT^ oliqg vn9q(tp%hafikivQ^
%ai TOV ovQavöv navTog VTCoßaivwv * 8i6 xal aitiarai TOvg nciXoig 9^
eig TOVTOV ayovtag ai&eQa mal ovqovov. eoTiv aQa xai 6 daifiOinoQ
TOTtog xai 6 let | [fjiwv xai ij TQiodog 6 ai&tjQ]
toi. » r.
4) avrtf] cod. avTfj
6j cod. ^cocii 6 xcjv if'vxdyp
12) 8i nvTcop M.
13) dfarcSv k'xet M.
15) cod. xnxa otTiXijv ^ litteram x suprascripsit corrector.
18) cod. Stxaartxcov
30) cod. Ttarros coy, conleceram :iavT6^ lars^edv collatis verbia quae p. 8,30
exhibui uerd Trdrra iiiv top ovoayov iaratj nat-Tos vTtoßaivciyp BrUDO Keil.
BRESLAUER
PHILOLOGISCHE ABHANDLUNGEN.
VIERTER BAND.
DRIHES HEFT.
SÜPPLEMENTA
AD
PROCLI COMMENTARIOS
IN ?\>mm DE REPDBLICil LI6R0S NDPEB TDLGllTOS
EDIDIT
RICARDUS REITZENSTEIN.
BRESLAU.
VERLAG VON WILHELM KOEBNER.
1889.
SUPPLEMENTA
AD
PROCLI COMMENTARTOS
IN PLiLTONIS DE RBPDBUCA LI6R0S NDPER TDLßilTOS
EDIDIT
RICARDUS REITZENSTEIN.
BRESLAU.
VERLAG VON WILHELM KOEBNER.
1889.
_ J^
ijy Tuxl 6vt(og tov reaaaQa rsfieiv)^ älXa dlg ovo ftdvrufg Ttov noiei
yvwQifiov^ ort ro olov eldog acpogitti Ttjg veTQddog Tavrrjg ovx i}
fAOvdg {oTce^ av i]v elg (xovada xai TQidda t^ ro/jifjg ovatjg) alX
i; dvdg. nuxl yoQ oi'x iaziv ovaioidTjg^ dXXa Cforjg diaq^OQOVtjg xai
Twv h crvr^ iuv^aea)v ' ai ös yuvrjaeig TtQog Ttjg drteiQiag elal luxi 5
rrjg doQiOTOv dvddog, log av oi JIvd-ayoQUOi q)a7€v, nai tiüv
d'SoXoywv Ttdkai trpf dvadixtjv alriav %üv ipvxiov yuveiv elg tvqoo-
öovg xai fieQiaiiovg Xeyovxiov oi tag xpvxag piovov {xai Tovrag fiiv \
104 zigag ovaag tüv . . . foi. so v.
. ... 24 fiv^og Iworiaag irci 10
[to] (jLtv ow TCTQadixov xoivov Tt] Tfi \ov\ai(ii Tfjg y^vxtjg y.(u rf]
^off] Twv aizlojv avTwv dfÄ(pov€Qiov avijfcrat zcüv re nazQiiaav xal
TÜv fiTjTQixwv, To öi fiovadiTLOv Kai TQiadmov Trjv ovaLav %r]v
ipvxi'M^ fiiav T€ TLal XQKfvrj noiovv dg ttjv 7raTQixfjv avrijv ava-
Tsivei iLtovadoy to de dlg ovo ttjv h avry ^ioi]v TtoixcXXoiiivrjV Ttav- 15
Toiaig Tuvrjveaiv xai doQiorov lag dlrj&üg ovoav üg zijv /ArjTQixTjv
avacfiqei övdda,
Tiveg d^ ow al dvddeg avcat; tv^wtov (xev ow ixeivo /aoi
doxei fiT] TtaqiqYiog 6 llkdriov ovofxdaai xdo^ara rag ovo dvddagy
aXk eldiog xai top d'eoloyop ^Oqcpia Tovrqj t(^ ovofxati xakotjvra^
Trjv 7taowv xivrjoeuv xai TtQOOÖiov TiQwrovQyöv iv TÖig voijiolg
cuTiaVy t)v Ol nv&ayoQBiOi övdda vorjTtjv xai doQiOTOv n^orjyo-
QEVOV
y,^ld-€Qa fiiiv XQOvog ovrog dyrJQaog, dq^d^iTOfJLr^ig
FeivaTO xai fiiya xdofia jtehoQiov ey&a xai IV^a." 25
Tuxl fiix^ov vare^*
„Xda^a d* vtz rjeQiov xai vijvefiog ^qqdyrj ai&rQ
'Ogvvfiivoio OdvrjTog/^
el yaQ TavTtpf sx^i to TtQdTiOTOv xai vorjrby x^^l^^ '^V^ dwa -
fiiv XLvelv ndvca xai duyeiqtiv eg Ttqoodovg xai jcavToiag (Jeaxßi-30
oeigy elxoTCog d'^/cov xai Tag fievaßarixdg tiov tpvxoiv eq> ixdreqa
2) 17 M ^ P
4) lyi M ^ P
11) fiiv\ uov M
11) T^ TC] T^ TO P »7 . . . M
12) avTMV P (seil. T^g ovaiag rrji yvjlf^ff et rrji ^(oijs); M nihil Disi nv
. . . legit, onde av[Trjg] scribendum esse colligas.
14) Tiotovr] cod. TtouXv,
16) cod. oQ^arov, corrector ao^iarov.
22) rivd'ayoQeioi P Uvd'ayo^toi M
24-28) Cf. Orphica ed. Abel frgm. 48. 52. 56.
14
yLivtiötiQ, y(.ai aif inareQiov elg xo fÄiaov odovg %d<Jf,iaTa tiqoobi-
Qrf/,€v, log ea^cfr/yv aifof-iolwaiv TtQog ro vot]T6v xcfo^ q^€QOvaag. on
foi. 31 r. ß^ qI-^ ivtal&a f-iovov 6 IJkd | [riov] 50 . ...
[tov (.iv&ov Tov hf 0alÖQ(i) (249 A) yey]Qafifiivov, [ev qt
örcSv xpvxiov /AFTa tov ßtov] rag f.iiv elg tcc viro yTjg [dixaiom^Qia
aq>ix]vovixivag dUtjv t(faro [fxreWiv, irag] de tlg
ovQavov Tiva xoitov vno xijg Ji'Ar^g yLOvq^iad'eiaag diayeiv cc^uog ov
iv avd^QOJ7tov eidei eßuoaav ßlov, nai elaiv avrai al ovo rtoQÜai
TÜv xpvxiov^ ag xal ivtavd-a a(ft]yovfjevog rtjv f.iev elg to avm
'^Ocpi^alv ciyeiv xal to 7tq6ad^evj rrjv di elg ro ycdvio tuxI t6 ojriad-ey.
ena rag Xoi7tag ovo 7CQoarid^r]aiv Xtyiov „T<p de %iXioaT(i) aiitfove-
qai acfixvovvTai htl ydriqtoaiv xal alqeotv devreqov ßiov.^^ neql
luv xal evtavd'a diaXey6f.iev6g q^rjOiv zag /jev i^ ovQavdv xazievai^
rag de ix tov Trjg yr;g avuvai yaonaTog^ xal xaTacxr^väad-ai aq^g
Ibev Tq) leifiwvL (dedeixTai de rif.uv e/dTZQoad'ev, Ttg 6 Xeifidv).
exofxev ovv xal ex tov Oaldqov ror ovo xdaixaja Tct Tag h]^eiQ
OQi^ovTa xal tol Xoitccl ovo tcc dvTiOTQOcpa Tovroig^ Ttj fxev elg
ovqavov dyovoj] to exei&ev xaTayov, TJ] öe elg tcc vtco yfjg dixauo-
TTjQia 7caQan:ef.i7rovarj to exeld-ev dvdyov, to de xoivbv tiov rerrcf-
2^Q(av Tfir^iiia xal arj(.ie7ov tovtov tov keyof.ievov dai(.i6viov Tonov xal
lei/ncjva xal TQiodov ' ev öe tovtci) xad-rjad^ai Tovg dixaOTdg, avtovg
de TOvg dcxaCTccg ev fuev Foqylcjc Tivag eq)aTO, xal ivTav&a öedijlco'
xafxev xal ev Toig elg exelva yeyQafifievoig evayxog i^/luv ' vvvl de
xoivoreQOv dxoveiv d^iovi-iev ndvTag TOvg TavTrjv ellrjxorag tv^v
2bdvva/dtv ev d^eoig, ev dai/noaiVj ev iJQwaiv. tüv ydq jcove di7uiaT(ov\
foi. 31 T. 70 deixvvoi de ttjv (iev [kvdeeaTeqav]
exeiviov Td^iv xal to elg IlXoiTCJvog [exeivovg^ 7raQa7tei.i7t€iv zag
iffvxdg eYg Te (.([axdQWv] vf'jaovg xal elg TdgTaQOv, TOVTOvg de xa&oh-
xüJTeQOv eig Te ovgavov xal tcc vtzo yijg ndvra dixauoTiqqia' jteQU-
30 xtixcoTega de Tavva tov Ta^dqov xal rj ovQavia dqa XTj^ig t^ ev
fjaxdQwv v}]aoig, coOTe xal ol Tyde dixaOTal Ttov ev FoQylff 7teqiXi]'
7CTixcoTeQOi^ xal ovx ijQioYxal xpvxal fiovov eaxccTai ovoat tüv dixaau-
3) nkn[T(ov] Bupplevit P.
7) pro Jixr}i descripsit riiirii M primas tres litteras admodum incertas
ßibi videri significans.
12) Piatonis codd. tov Sevri^ov, sed conf. infra foi. 11 r.
16) cod. om. T« ante ras.
21) cod. Sixa<JTns Tors Si avrovi Sixaardg.
27) nXovTcora M
28) f/Vf /* rt]<Tov(Ti M
15
xiov dwd/.iewVy alla %ai ei riveg dXXoc tiqo tovxijjv^ log 6 ovQavog
7t QO Tiov f.iceyuiQWv vr^awvy wg rd dmaiwTi^Qia rd vtio yr^g ttqo tov
Ta^dgov ' tovtov ydq deojjitrvr^QLOv zioecog eitcev (Gorg. 523 B)
eivai Tiai (J/xr;g, dlX^ ovx aTrliog dmaiioTrJQiov. ri ydq akXo larlv to
dixaiiüTrQiov jj ro dmaiovv nai naza dinrjv aTteV'd'vvov; %i de dXko 5
TO Tf]g Tiaeiog deajjiaTi^Qiov rj to tIüiv xai TifxioQiav iaxdTrjv
i^fdyov yuxl avf.i7todlKov rag ipvxdg; bViji de diacpeQei TifxwQia
dijcjjg xai wg tj (iev ovivrjaiv, tj de tüv dvidrojv iari xpvxwvj avtov
diddoTLOvrog iv ey(.elvuj TiT) fiid-it) /4€fia&ijxa^€v (525 B). ort de
yuxl Ol nev fxccmdQwv rrjaoi IlXovTwveioi k^^eig eiaiv, al de ohqdviai 10
rl^g TOV TTQiüTOv Tiüv TQiwv Jiog ctQX^^ xcrra Trpf elg TQia tiov
Kqovidüv TOf.irjv tov xöcf-iov, 7cdhv iv Tolg avroig aTtodedeixccf-iev
koyoig, xal cJ^ ij fiiv elg JlXoiTiovog eOTi TQiodog rj elg Tdg fAccytd-
Q€ov n^aovg, tj elg to dea^um^Qiov Ttjg Tioeiog, rj elg Tovg xad'a^i-
xotg TOTtovg^ fj de \ [elg ovqovov TQiodog rj elg] 45 ^ , 15 'o^- 3* '•
.... TtQoarjTie . . . 30 . . . Tag loyo
[tüv iv] roQyi<f leyof.ieviüv ohxioTeQovg, [eYrreQ deX]
iy.eivovg ijQioag, Tovrovg de daif.iovag yuxl d'eovg fffelad-ai TteQiixov-
Tag xal Trjv iKeiviov Ta^iv.
To (.liv ow KLCtt dvTiKQv Td iv ovQav(p ;faajMara elvac roZ^20
'MXTa yrjg Terafiivoig ovx dnXwg dnoveiv d^iov, yuxr dvTixQv Xeye-
ad'ai T(p Td f4ev avco rtwg elvair aal ovQdvca^ Td de ndrtü tvov xai
X^ovia (yuxl Tomo /aev yaQ leyovaiv)^ dlkd yuxl fiegi^eiv yuxl T(p fiiv
(TeQ(iß Twv avio to h^eqov dvTiTi&ivai twv yuxTii)^ Tip de Xoi7t(^ to
XoLTtov. yuxl drj yuxl eTtiaxoTtelv jcqoarpfLei JtoTeqov 7toTeQ(if, Xdyo) de, 2b
el Tip yuxrdyovTi xcrra yrjg to dvdyov elg ovqccvov xat Tip dvdyovTi
OTto yrjg to e^ ovqavdv Ttdkiv xccTayov, dXXd tovto (xtotiov, elg ydq
TavTov TovTiav ri odog, elg tov yu)iv6v totzov, tov leijACüva. leiTre-
Tat ovv TO fiev xccTayov ijtl yrjg dno tov fxeoov totzov yun dvTixQv
Xeyeiv Tip i^ ovqccvov mxTayovTL 7tQog to /aeoov, to de dvdyov duo 30
yrjfg elg tov pieaov Tonov Tip dno tovtov elg ovqavov dvdyovTi. to
d diTiov, OTi Td ivavTia jidd-tj nercovd^aTOv ' ov ydg artoXelTtei
TOTiov d'dTeQOv, yunalafißdvei to Xoitvov • Xdiov de tovto tiov evav^
TUOV.
El de del ixrj yt^cv^aetg ixovag did rtSy xacTjuctra;!' oqov furjdesb
iiliog ;fcfa/Monra TOiavTa voelv olov xw^iyrixor^ Tonovg (yfj fiev ydg
5) cod. a.Tievd'vriov
10) cod. ov^dvioi
18) cod. om. 8t
21) retaftivots] cf. p. 9, 5 tdiv eis y'r^p reivovriov
23) cod. om. liyovaiv
16
OTOuia ccTva i'xeiv y.ai didavaaiv ov yMkverai, öi tay xtoqiiv
foi. 32 V. ii-rarov, ola dr^ xai iatoQt^rai 7tolXaxov TlXov \ [viovog elvm
7rv).ag] 125 OLo^aviiubg ta x\aiS'
/actta i^^vto]Qeiv aiti^x^vov^ iq^iaxaviiv XQ^p /ur/rorc oiQaviag umg
böia toviiüv taStig 6 f.tv^og aivitztiai dexo/Ltivag rag ipvx^tg r
Y.avioiaag [i;] dviovoag nai TiaQaTteviTtovaag elg tot oliulov ixaair^
TonoVy ag a^csinaoev x^^H^^^^i '^ Tuvi;a€iüv Tt^oozcaidag rm
avOTOixovg ovoag ^Qog xrpf %ov x^^^G iiuirov dvvafiiy^ mad-aTieQ
EuiofiEv Tov 7raawv ahiov nQOodiov "Kai %ivrpEisjv, ht^i %ai axxog
\(()7ta^yu Twy TOiovziov iitovoiCov r^jiiy acpOQfiijv eiTtiov (615 E)
Tip a/rb yrjg dvdyovri Tivag x^Of^ari nageaTclhag to (pd-iy^a xinct-
jLiav&dvsiv vmI jjtif.Wfjevov xccrex^iv ezi zag avuvai jcqo tov xaiQol
o/revdovaag äjto tüv dtxanüTTjQiwv ixeivtov il^vxdg, cJg av xcnuivov
awaiad'r^aiv Ixovzog zrjg d^iag nov ifwxtov xai rüv aviod-ev iq^arii'
15 Tiüv Talg dviovaaig hxid'ev, daifiovcüv ovtujv dr^)^v6Tiy nuxi ij difiiv-
TV)v i] r.(i)XiovTiov eyLEivi^ owenofxivuiv xal T(p hjeivov q'd-iyfian
ovv&i^fjaTi TT^g d^iag ;f^ct>/i«Va/y. fjijfrore ovv tt^qI TidvTtDV xotv^
ley.Ttov daifjoviag elvai To^eig tu xdofiaza TeTQaxj] dictTETay^ivag
{dt 6 xai 6 T67rog 6 piiöog^ 6 xoivog Ttov x^^f^drwvj TutXeiTai öai-
20 ^oriog), i'jv al /Jtv eiatv ?yt]^eiov ;cQoaTdTideg eifioiqoTiqojv ij tAi;-
7ta3^eaTiqwv (dfiXov de ^roTe^ac TToreQiov), al di twv elg yiveaiv
foi 1 r. xa&odiov avw&ev r. noTCüd^ev; aal yaQ al fiev \ 75 . .
a)Xriv 28 iftßalvofjai
[dyovTag] l'xaoTOV [elg TtjV xqiaiv xai TtdXtv i§ at^T^$
25 dvdyovrag 7iaQ£aTU)Tag aal TUXTa/Ltad'OVTag tov ydofACCTog t6 (pd'iyfia
ÖQaVy a dl] Y4x\ dqav XeyovTai ^ceqI Tag ipvxdg, wg av 7to?Jjiay
ovTiov xorr* iiulvo Terayijiviov, oioTe yuxi hei TcdvTcov eoiicey ♦ * *
XQ^jvai Turtd to dvdXoyov kajußdveiv, nal yoQ ovdiv S-av^iooTOf
7to'kXovg eivai Tovg xad-^ i'ycaoTov i(feaTidTag rj nard tcc etörj tt^
^Tiüv xpxrxibv tiorjg dnjQr]i,ievovg^ ?} xcrra Tag diaq>0Qdg tüv rd/rwK,
i(p ovg dyovaiv i] d(p lov Tag ipvxdg^ i) xaTa Ta fueTga twv Ttegt-
6d(ov diaTETayfxivovg^ i} xorr' akh]v i^alXayip^ TOiavrrjV TteTrkrjdro-
piivovg^ tYxioTOv di Tthjd-ovg Ti]v xoivrjv Idiav ttjv xcüpjjrix^ nuxi
4) /<^Tt M
5) niriTTBTai M ; conieceris nivirTr,Taiy sed etiam inira in foi. 12 r ineuDte
de particulifl ov ^rj indicativus pendet, ubi coDiunctivum exspectes.
6) Tj supplevit P
6) i'xaarn M l'xaffrai P
11) cod. om. Tiras
21) cod. om. Totr
27) Post i'oixer P legit o nid-oi, M id-opj utrumque ineptum.
17
dianOQd'f4evTiKfjv rwv ifrvxüv dft aXXwv roTtiav elg aXXovg dfAetvovg
ij x^iQOvg ^aa^a TrQoaayoQevead^aiy fiiccv vTtodoxfjv ovaav Ttaauiv twv
«c Tov cwTov a%eXkoixivix}v elg t6 avzo. ycal ydq la xaöiJicna dlodoi
Tiveg eivai q>iXdvaiv rj vödrcov r] Ttveu^dviov, wv dvvayrai dix^o&ai^
Tuxl elg aXkrjv naqaneixjceiv ^cJ^av, eig t6 xorct; x^Q^^^ rj elg b
t6 avw TOV To x^Ofia Ttoiovvrogy üojteq elnof^ev^f vdccrog r] 7tvev-
ficerog, el de aal tq xotiü ovra dvo ^aa^ora axerai dlXr^Xaiv xal
fä ccvw TOV avTov tqotiov, drjXov oif4ai nai ht TotVcov, ort tcc ixiv
ioTiv dUrjloig avyyevt] fjiälXov log nXovTüJveia^ tu de dUi^Xoig wg
Jua^ Tuxi TO %Oivov arj^elov dtjlol tt^v d \ 75 10 foi. i t
TWivtiv 28 Tteqi tov avTov 22
d-eov.
l4Xka TovTwv f^iv fi5[r;v], e/rt de tcc enofieva tovtwv xw^w^fiv
Toxcc yaq av ti %ai iv TOig e7cof4ivoig dxovaaifiev neqi tovtwv aaq>eg.
EoLTfev de xai to okov oxrif4a twv X'^^^driov X€tag i,uf40vf4evov 15
fÄaXiaTa Tt^oorpuiv ipvxcug ov ixovov Talg (Aequ/Loig, dXKd aal ä7id-
aaig dnXüg. o xai tov Tif4aiov (36 B) ötjXovv. 6 yovv 7ta{^
ccvTip dijfAiovQyog ox^oag ttjv ixiav evS-elav twv dQtd-fiwv twv dqixo^
VLxwv xai dvo Ttoiijaag avvdipag avrdg tuxtcc f^eGag oiov XI 7toielv
liyeraif tovtov tov xctQaxTfjQa ttj ovoi(f tc3v ipvxwv iyxdqdiov ivd-elg 20
Ttdar^g idiov ovta ipvxrig. oIltiov de ort xal ^ dQX''^V ^^>' V^^'' fiovdg
ex TOLOVTwv ijv xtao^arcüv, wg 6 xccQaxTt^Q avTfjg diaarjf,iaivei. xal ovxiTi
TovTa nXoTwvog ovde Tif^aiov Xoyoc Tivog, dU^ d^eovgywv xal &ewv
ayvwOTa yQacpovrwi^ xal oOTig laTOQrjaev t6 TtTeQWf^a Ttjg d^xi^^V^
^vxfjgy oldevoXeyw. Tjj d^ ovv ^w^ tj] (/^«^X^^S ^^^ ^^^ Xi xccQaxTijQa xal 25
6 TifAaiog dvrjxev' dXX^ rj fiiv oXi] ipvxr^ xal 7cäaa ij xqeLvTwv f^fiwv
ive^yel xal xara tovtov del tov X'^Q^^'^^]Q^ ^woyovixov ovra xal
xctrd Tovg dvo xvxXovg voeqovg ovtag' tj de fifjieneqa x^qIs h^^ ^^^'
exelvov, x^qIs ^^ xara TOvg ev avTjj xvxkovg. od'ev, olfiai, xal vvv
TO xdofia 7€aQeiXrj7CTai (xovov Tag l^wrixag xivrjaeig twv ipvxwv^
2) Corrector vTte^oxrjr.
7) cod. cm. T« xdrcj et $vo /na^ftr«, sed corrector in m^i^g. addit r«
xdrto /ao/iATa 8vo,
13) ^i $e] M iTtetSrj.
14) Tff/rt ya^ av ri] M ra yaq avxi.
20) cod. om. TOV.
24) Qoae in eis, qui praecedunt, versibus persentiuntur dactylici numeri
reliqoiae redeunt fortasse ad Carmen poetae Proclo coaevi, qui iarogriae ro
Tixi^fia TTJü a^x^^^i V^'^XV^*
30) cod. //rto/i«.
2
18
foi. i T. V7todex6f4evov avw te nai xarw %al cev av(o \ 150
[iTii TTjv rwv knof4i]v(ay ovaTttv^iv i^fuv ixiov. —
„[Ot'g ineidij] diadindaeLOVy rovg
fiiv dmalovg yceXsveiv TtOQevead-cu
5 Trjv elg de^cdv xe nai ovo) diä rdv
ovQccvov arjfÄeia TceQidipavrag
— ?iog Tov „TtavTiov wv eTtQa^av.^^
^H (jiev diadmaala xüv dinaataiv iati %qioig TtoXveidrjg difjorj-
10 f4€vr] Tteqi Tag ixBTB%ovaag ctvrrig linjxdg, wg yaq awol TteQi rrpf
di%rpf f^EQi^ovTai fiovdda dixaOTixfjv ovaav naaiv %o xar* aJ^icnf
d7tov€!novaav, ^€o7g, dai^oatVy ipvxccig a^avdtoigy ^yrjTäig qwaeaiv,
acifAaaiv {ovdiv yaq e^w övrarai Tfjg oXvjg dUrjg Tceaeiv)^ 6vt(o dfj tuu
al xpvxai dLtjQtjidivtog vrcodixortai rrpf an avrciy Tt^iaiy^ äore tag
IbfAev aXhaVy rag de aUwv fÄSTQWv rvyx^^^'^ huivtav akkriXoig Ofia-
yvwfjLOvovvziJüv Tuxi xad^ ^va vovv hfBqyoivTiav aal dnoitXrjqoivxm
Ttjv TtSQi rag ^xag ßorkrjaiv r^g Jl%r^g aTtaaav. ^Ixrj /ley yaj
xal d^eöig iq)iaTrpiev q>QOVQ0vaa trjv hidatiav %d^iv iv t^ nay%i
xal TOP OQOv rov drj^iovQyixov. dio xal t<^ JlI Toig Tivaai tag
20 iyxoa^iovg diavifieiv 7taqaa%evat^0fjiiyf^ Aijfeig ^nea&ai trjv Jixrpf
6 ^OQcpevg qnrfiiv ' „T(i) di Jinrj TtoXvnoivog iq>ia7teT0 Ttäaiv a^
yog.^ ei yaq naaiv aQUfyog noXvTioivog, el tqi dTjfiiovQy^ töv nar-
foi. 2 V. Tog awötaxoGfiel ta ndna, d-eaiv aQxei, daif^oaiv \ 136
talg diadLxa^ofi[evaig dTtoöidoaai] xottixag tovranf ^orrcg
2bdvvdfieig xal [avjnyv fiLfÄOVf^evoc trp^ oXrjv dixrjVj fiizQa de aXkaig
alhxy Kuxd-dneq el'7t0f4ey, diavifiovreg. xal ei tiov TLqivovnav 6 vovg
eJgy dH^ fj tüv XQLvofiivtov diaq>0Q6tt]g Ttokveideig notel tag x^'-
aeig ' aXlat yaq aXkaig d^iai xal neql aXXtov ixXXt] tpfjg>og.
^H f4ev toivw diadixaaia toiavtrpf efiq)aatv l%€t talg nok-
*SOXalg xpvxaig ta TtolXa xal talg i^Xkayfiivaig tä i^tjiXayfiipa
2) M . . . . fuav.
9/10) M 8iriQovfAdvri P 8t€U^ovfU$n^,
10) avrrje] Cod. avTtov.
18) rdiiv] cod. aSiav sed r littera priori a superpoeita; M addit „imde
fit rd^iv," verbum d^iav ferri poBse me monuit Bruno Keil.
21) cod. ifinmo, cf. Procl. in Timaeum p. 7&3 ed. Sehn. (= Orphica ed.
Abel fr. 125), ubi TtoXvnovos d^dnero codd.
24) SiaSixa^ov . . . M.
28) cod. «Imir.
19
TLQiTma fjLirqa dundtTOvaa nuxd^ i'va xßv XQLvoyzioy vovv elg
fiiccv ayareivofAevoy lAOvada ^eiav, ttjv di%rpf • ij de ycileiaig ^
dixaaTmfj fieza zijv duxdcTUxaiav axoloV'd^og eaxiv elg eQyoy jcQod-
yovaa zfpf voeqav tS)v diKaarciv neqi enaarcav xqiaiv. tuxI d^lov^
OTi, eneidiJTieQ ov X6y(^ xeXevovaiv, ovd^ üaneq oi ivravd-a dixd^oy- 5
Teg TtQoaxdxxovOiv , ort x^ nad'elv Tovg ÖLadiTuxaai^evovgy dXla di
avzr^g rijg ^(o^g ^w^fit rtSy t€ ngid^evriov nal twv VTtovQyovyruiv
ttvToig daiiAOvonf fi Toidde miJievaig, Toig /aev Ttoqevovaiv tag dqx^
ivdidioai t% Ttqooexöig elg rag ipvxcig Ttonfjaewg, Tolg de /lOQevo-
fievoig T^g iTtt roig n^oarpfoovvag ronovg Tunjoewg dveyeiqei rag 10
OQfidg. q>eQeTai ^ev ydq hcaarov xcrra zov iv eavzip vofioy elg ro
Oftoiov xal iTteiyezai zb ixev üg ovqavov ovqdviov ov, ro de elg yijy
X^oviov ' nQoazL&efiivri de \ [ij xelevaig'] 150 foi. 3 r.
elg za acu/Aaza • itXrjv ozi [_diaq>eQei 6 zrjg] jcoirjaetjg zqonog ij acrcJ-
f^azog äv rj awfiozoeidijg. xoivov de Tidvzcavy ozi dvvafiiv ivdidioaivlb
Ttav zo noiovv elg zo Ttdoxov zivcc aal ro Xaßoy hcetai zy zov
dedwxozog dvvdfAU, tuxI ai ifwxccl zoivw WQfirjfiivai xal dq>* eavzaiy
elg zag oixijaeig zag nQenovaag jcQoaXafißdvovaiv xal dno züv 5t-
xaazwv eig zijv en ixeivag noqeiav dvvafjiiv xal Xaßovaai xivdvvtai
xal oQ^waiv xal vno zwv ijcczezayf^evünf avzaXg daiixoviov 7iQoae'^20
Xeozegoy zeXeiovac zag eavzwv OQfidg, IVa rot; TtqoarpfLovzog zvxomjlv.
xal zavzfjy zijv dvwd'ev iq>i^xovaav nQoa^rpar^v zfjg dvvdfxewg xiXev-
Oiv TtQOoeiTtev 6 lAv&og evdoaiv ovaav dvm^ecjgy wg z^ dno zf^g
^anjg i7tiZ7]deLÖzr]za Jtqog zrpfde zrjy Ifj^iy dveyeiqovaay,
Kai f^ijv xal ij diaigeaig zwv Xr^eujv eig ze zovg dixalovg^
yevofiivrj xal zovg ddixovg fiaQzvQei zoig ÜQtjf^eyoig. zo fiiy ydq
zrjß dixacoavyrjg eldog drjlöi zrjy aizofCQayiav zwy xpvxwy xal zrjy
zd^iv zr)v iv avzalg, zo de ztjg ddixiag zijy dXkozQiOTiQaylav xal
zry dza^iav. TCQoarjxei de ftov zd^tg ixev zoig ovQavioig xal avzo-
TCQayia {rtdvza ydq exei zd eauzcHy Ttgazzec xal dicczrjQei zrjy davy- 30
Xvzov TiQog dXXrjXa zd^iy), dXkotqionqayia de xal dza^ia \ [zoXg foi. 3 ▼.
X^ovloig xal] 80 Ttayzaxov q^egead^ai
^Qog ziay azoLxeicoy
eig zo xorcci ro ßdqog exovza TcaQa zfjg
(pvaewg dvydfiewy exazega zo bfioiov iitLdiuixoyza, nuxzd zd avzdSb
df) xal zd fjiey zezayfiiva zwy zezayfxivvjy ogiyezai xdxeiya anev-
5) cod. cm. ovB\ supplevit Bruno Keil; ego xslevovxsi oonieoeram.
35) M TOV OflOlOV.
35) xara ra avra corrector, prima manus xai avra.
2*
20
dei yuxraXaßeiv, tcc de crrcrxra Tuh araxTiov avtlxerai mal h enei-
vocg o/tevdei yeviad-ai, nat yaq iativ ty avrölg otvov fiiv Xoyog
xai vovg elg to q^unEivov avdycov^ otvov de akoyia %ai acSfiaiOi;
ßaqvTtjg elg to anariodeg nccraaTtcjaa aal ea%ca:oVy xal owaTtru
bTa ^ev d'eoXg, ra de vhxöig daifAOOiv^ iVa xai dt cnVcUv uv exet
Ttad-wv VTz hiziviiiv iioXa^6f4eya (fvyj] tq TcdS^], aal yoQ 7tdö%ont/^
V7t avTwv f4iaovf4ev tcc 7id&7], diXohc eveqyövvTeg tuxt arrcf. xqivia
de xd KoXdKovra, rd f4ev rag e7tidTf4iagy iv oaoig XQCcrel to
eTtidv^r/vixov y xd de rovg dv^ovg, iv baoig to dvfioeidegy rd
10 de rdg diaatqotpovg do^ag^ ev oaoig yvcoaig fiiy ioriv do^aauxi^
Tig, dfivdQd de com] xal iTtluTtjTog del yiyvofiivTj ' tuxI rctvra Ttdrta
evaXXoijeva zdig rd ofioia nejiovdviaig xpvxaig iTtdyei rag noXdaeig^
fiovovovxl ßoojarjg rijg /JUrjg, ori Tag rd TOiccvra Kioijg elUij (piXo-
q>QOV9]Oaf4evag dvdynr] avveivai TOig 6f.ioioigj avvovaag de 7tda%eiv
\bvjt avTiüv, oaa Tolg xotovroig TtQOOrpiU tvoibIv. üoTtSQ dfj xal
foi. 4 r. Tag elg to avccvreg q>eQ0f4evag Tdg fiev xorra Xoyov \
65 Tr^v fiev ... 20 ... . [diaq>e]Q6yT(og ßtoTSvoy-
re<; Tdg d- nQoaayoQevof^evoi dalfioveg xal
0 TL Tolg d-eötg. del ydg dfi voeiv ndfiTtoXv to
^ datfAOviov TiXaTog dvwd-ev arto tiov d'etordrwv aqyi^o^evov dai^ovutv
xal elg Tovg vXixtJTaTOvg TeXevTwv^ ev (neoii) de tovtiov OTgeq^h-
fiivag Tdg xpvxdg ovre tüv dxQOTOTtov dwai^evag yeveaS-cu. Ttore
xqeiTTovg ovtb tiov eaxoTiov x*'V^^^» ^cfvrctn' tüv ev avTälg üdwv
Tijg ^(oijg xorra oxeaiv ev kxeivoig xaT ovaiav nqovTzaQXOvToiv xal
25 Ttth' iv TovTaig TtaQd q>vaiv iv ixeivoig xorra qwaiv, ovdev ydg
ätdiov Ttaqd q>vaiv, exdoTTjv ow i) ofioiorrjg dyei Ttqbg to avyyevig,
TTjv f4ev irtl d'eov 6 iv ccvTfj d'eog, Ttpf de iul vovv 6 iv ctirty vdvg^
TTjv de irtl Xoyov 6 iv avTrj Xoyog, xal ndwa inl to Terctyfievov
Tj iv ccvTÖig Ta^ig ' xal i7il Tovroig ttjv f.iev irtl Xoyov dftvdQOv 6
dOev avTji Xoyog dXoycod'eig, tijv de inl to Sri^oeideGTeQOv 6 iv av-
Tji d^rfiog ^coad^elg, ttjv de inl to (fiXi^dovtjreqov i; iv airr^ ifTi-
d^vf^ia XQOTijaaaa, xal ndvTa dTthag to iv avTolg otccxtov irtl to
Ofioiov xal TTjv dra^iav,
TavTa (xiv ouv Xdßoig av ix Ttjg xorra to dixaiov xal ddixoy
35 diaiQeaeiog tüv elg Tdg dvTixeifiivag Xi]^eLg TtOQevofievcjv etaw tov
ovQovov xal eioix) T^g yJjg. yurcidtofiev de xal Tdg dreh tc5v axio^f^
20) d'eiOTarotr vel d'eicar] cod. d'ecav.
29) Scriba post afivS^ov addidit k'xov sed statim expunxit.
30) cod. iv eavrfj.
30/31) cod. iv iavrff,
32) cod. avraie.
21
Twv TOTrinuüV diaqxyQagj ag TtQoaedi]y(£v 6 ftvd'og. Tag (.liv ydq,
q>i]aivy eTcefiJtov rag a/Aci \ [yovg Tfjv eig de^cdv ze xai avio dia tov foi. 4 v.
ovQccvov^ rag de xelqovg tijv elg dqiaTeqav te nai xcttw, taig ^iv
ev %([) TtQoa&ev ai]f4€ia nBqidxpavtig raig a/Aei] voaiv, Talg di [iv
T(p oniad'ev aHa Tiva negid^evreg Ta^tg xeiqootv, ovtcovv tcc f4iv 5
TQia avGTOixa dlX'^Xoig to öe^iovy to avio, t6 Ttgoad'evy tcl dt XoLrta
TtdXiv ä}Xr^h)igj to aQLOTeQoy, to xaTio, t6 07ciad'evy novra de
avyyeyfj lav^aeaiy xai övvdfieai tüv (Aeqi^imv ipvxcov; ai ixev yag
oXai xpvxai xcrra xvxXov TteQidyovrai aal neqi Ta eavTtJV yUvTQa
Tuvovvrai xal Tovg noXovg {xevTQa de airvwv ai iv avTalg evoeideig 10
mcdg^eig, yuxd^ ag fiovii^iog edQd^ovvai ev eavralgy n6h>i de ol
yoegy neqi ovg oi hvkXol xivövvTai) ***** Tcaadiv, i^ wv edrjfÄiovQ-
yi]d-r]aav ' Talg de fÄeQixaig al avTal axioBig %ai ai xorr* avTctg
TtQOörpiovaai mviijaeig, Toig fiiv naTa tov tovtov xviikov hfsqyov-
aaig t} dg de^ia x/yijatg, Talg de xctTcc tov d-areQOv drjkov cog fjXh
eig dqtaTEqdj %ai Talg fiiv elg vovv e7TiOTQ€(pOf4evaig f] ini to avw
Ttoqeiay Talg de elg tcc 7td&r] xaraQQeTCOvaaig fj elg to xdrw TtTio-
aig^ Tuxi Talg f4ev eldviaig eavTag nuzl Talg did yvuiaewg yuvovf^e-
vaig Tj TOV nqoG&ev o%iaig^ Talg de dyvooioaig tuxi dt dyvoiag
TttuTOvoaig T] TOV OTtiad^Bv. ef.iTtqoad-ev ydq eOTiVy i(p 0 ai ala&ri'^
ougy dio yvmoTov to TiQoaio Talg ala&rfleoiv ' efinahv de ont-
a&ev TO Twv aladijaecov d7t6aTQoq)ov, dto avvdTjidd ioTiv dyvoiag
TTfi eavTwv xai twv iv ^filv Ttad-üv. %ai vovg fiiv ijjticüfv vTteqKd-
d^rjTaiy Ta de Ttdd^ fied^ ^f^ag' wW 0 jueV elxoTiog av(o keyeTac
xal tj in avTOv odbg dvwffoqog^ Ta de ndra) xat rj iit avra xivr] | 25
aig 7utTü}q>6Qog 55 irrl de^id TuxXelTac — foi. 6 r.
[{pivei yccQ ßelTiov to] de^iov, äg (paai xal oi Tteqi ^{«{[wy yeyqa-
yorcg] — ij de d^ateqov irt dqiaTeqa dg iii ineivr] Teray/Aevr] xai
devTBQOvqyogy wg Ta dQiaTega twv de^iwv iv Tolg ^iiioig devvBqa,
du> Kai oi f^ev ccvTonQayrjaavTeg ttjv de^iav noQevovTac ttiv arTcSv 30
J^onjv iftiOTQiipavTeg Tjj xqeiaaovi tolLv Tteqiodoiv^ oi de dXkoTQto-
Ttqayrfsavxeg Ttpf dqiaTBqdvj wg inBivrjg fiev dnoaTdvTBQ xara rcrv-
2) d/uilyove] Bupplevit P.
6) M av\Toixa tres quae sunt mediae litteras incertas eese significaiis.
7) cod. omittit to ante xarot,
12) codex sine ullo hiatus indicio.
13) cod. ai axioBig avrcu.
15) cod. d^aiigov.
19) cod. Big äyyotaVf COrrect. Si ayvoiav.
26) M iTuSßSia.
27) Aristotelee ne^l noQBias ^dcav cap. 4.
32) cod. xat^ avrrjv.
22
Tiyy de ßeßtatxoTeg. el de Tuxi irtl tu eccvraiv ol diTUxarai mfiJtov-
atv de^ia tuxI B7iI tcc avio ra eatrvüv aal TtaXiv stiI ra fitvtiov
aQiaT€Qa tuxI tot kuxtiü tcc iavrwvj drjXoVj ori Tag f4ey arayfoyoig
airvcüv dvvdf4eig avw aal de^iag Siljaof4€v, Tag de xoXaarixag xorw
5xat aQiOTßQag, aviXrßdrpf ow TQixvjg änovoofied-a Tavra to ort)
xai TO xaVco, to de^iov xai t6 aqiaTBQOv^ ipvxnuog^ dixaOTitjiag^
noüfÄLTUog • eOTL yaQ aal iv t(/)i xo(7^(/> Ttavra xor' avaXoyiay, ai
ixev ovv KLQBiTTovg aal dg vovv oqäv id-iXovaiv xal Tuxza tijv afieino
^wfjv ivegyeiv aal yiyvoiaxovaiv eavTag %ai to oItuiov Telog, dio
10 mvovvTai TrjV hti de^ia aal dvu) xal to dmaOTiTia arjfieia Ttgoata
fpiQOVOLV • al de x^^QOvg tuxI el'g tt/v tüv na^üv OTa^ictv onio^o-
ßaqovoi aal %axd to xeiqov eavTiov ^loaiv Kai dyvoovaiv Tag eav-
TÜv av^tpoQagj dio xat xorco x^Q^'^^^ yurcd ttjv toHv dixaarüv
HQiaiv xal elg aQLOTBqd q>iQ0VTac xal ort lata TceQiaTtrerai avrcug
foi. 6 T. 15 TU ar]f4€ia Ttjg xQiaewg, ov \ yoQ
56 aTtoviineiv dvva^ TOJ^etJg
Iv Ovaixili „vioToig d* diLi[q)l d-eag] q)vaig äjcletog yojQijrai^^ q>rjalv,
xal Ta Xoyia ttbqI Ttjg tiov q)ta€wv rjy^aeiüg Talg voBquniQaig ttjv
elg TO TtQoao) ßXiipiv d7tovif4€L. ei ow al i^iv VTto Twy qwa&av
20 xaTaTsivovTaL tüv vXtxvjv xal tmv 7toivaiiüv dyxTiJQWv twv elg to
axoTog dyovzüJVy a\ da V7i6 tiov vor]ae(ov dvdyovtat xal tiov diaro-
rjTixüv Bvegyeiiüv, elxoTCjg di]7tov^ev bütiv tcl kQiTixd ai]/Aeia ta
fAev voeqiAteqa Gwd^i]piaTa ^ojrig e(.i7cqoad'ev j tcl de dXoytiTeqa xal
(pvaixiüTeQa (dkoyia ydq avvdel 7tQog Trjv (pvaiv, (og TCQog vovv
2bX6yog) 07tiad'ev.
IdXkd Tiva dl] eoTi Ta ai]f4eia Tavra TteQiaTtTOfiepa Talg ijfv-
XaXg i(p exaTBQa q)eQ0f4ivaig; Ta f^iv ydq aXla dfjXa yeyovev. ^ xm
ToivTO TtavTl xaTaq>av€gy ort Gr^fneiojv ioTlv e'oyov tvtzov ^liv tiva
xal Xxvog ixelviav e'xeiv, cov eoTiv arjfiela (xal tovto dt/wg, J/ dC
30 ofiOioTtjTog Vj dl dvakoyiag avTwv), a de ixeiva Tct olov ar]f4cuv6'
f4eva V7t avTwVy /at] elvai; Xeyio de di oi^oioTtjTog fiiv, otov eX ug
keyoL ar]f4eiov elvai jcvqog tov OQcifievov xxxTtvov — exei ydq ti dia
TB TO dvwqniQov xal to d^BQfiov of^oiov 7cqog to tzvq xal ei 7cqo(J'
d'eirig avT(^ to Xaf^TtQOv ixovov {tovt(^ ydq iXletTtei TvvQog) eotai
1) cod. om. iTfL
6) cod. om. TO ante n^urreQov.
11) araSiav] cod. d^iar; oorrexit P.
16/17) M a ^ats fvaixwv fnoroi^ S^av fvaie nTthnFzos r^to^rfta. cf
Proclus in Timaeum 4 D. — Orphd eet fr. 296 ed. Abel.
20) M nyxjjTrj^unf P dyxTi]Tij^cav.
_23
TtvQ xai ov %a7tv6g — di ayaXoyiag de, log im tuiv fiavrixwv arj"
fisiwv ax^dov TtdvTwv ra /.tiv TÖig äfÄBivoai rüv nQayf.ictc(ov ava-
hyya ti^s^evoi, ra di töig xelqooiv arjfieia xakovaiv, otav \ [aic hui]- foi. e r.
vojv 30 ... . fÄOvwv, olov 52 ... ov
y[aQ i^] ixelvwv rcarva yiyovev [olov 6 iia7t]v6g ix, xov TrvQog^ 5
aJJia dia zrjv avaXoyiav fiovrjv ij oiyt,ewTi]g. iv a^(pOTiQOig ow röig
at]fÄ€ioig afivÖQuig iaxiv ro arjftaivoi^evov. ei ow Toiovde ti di]Xöi
TO ariixelov, oueq av rj ar]f,ieiov, kiyeiv XQV >c«>^fft5^a ttjv Ttqodqo-
fiov Tüiy dixaatiüv eig rag ipvxo^g doaiv tiov 6q>eiXoixeviov atjfieiov
TtQoaayoQBveiv rov fjvd-ov (xal yaq xrig ev7tad'eiag Trjg iv ovQccvfpio
xai %rig Tiaewg rrjg vno yrig TtQOxatdQxovOLv oi dmaarai nai ******
IV* ev ineivaig yevvjvtai raig Xi^^eaiv ai ipvxccl xal tibv rifÄioQuoy
aq^MVTai tuxI tüv i7ti%aQ7iiüv * ov yaq rjv rj Taqiaig Xoyog [lovov^
alX eqyov\ ei yuxi alhav rjv TtQorjyov^ivovg f^eta Ti^y HQiaiv zag
aQX^Q Torg ivöedofievag teXeiiaaad^ai aal rag fiiv eig rrjv ^r^oai^-iö
Tcovaav avdyeiv evfioiQiaVy rag de eig rfjv TtQOKarrjQyfiivtjv nuiXaaiv,
ei fiiv OW huireQOv vtco rüv ycQircüv iyiyyero fAovwVy oim av iQQij-
dTjOav x^^^^'^ arjfÄeioig^ xal ei fÄrjöiv iTtoiow oXtog * iTcei da
ÖQÜai f4€v, VTtaQ^dfievoi de dqüaiv aXXoig 7caqadid6vreg rrjv dno-
TtXi^Qiüaiv, ai doaeig avrwv aal a^oeidelg Ttoii^aeig arjfieioig ajtei- 20
xdad't]aav^ wv oixeiorrjg /aev iari nQog rd arjfAaivofteva %al VTto-
rvTtwaig, dfjivÖQoreQa de inelvcjv ij mtooraaig, ravrag dfj ow rag
diyuxariKdg iveqyeiag ai ixev xQeirrorg ifwxai yuxi yiyvitiaxovatv %ai
aeßovaiv xai awaiad-dvovraiy rtdi nore avrdg ayovaiv, ai de x^i'
qovg xai yevofne | 100 rovf47tQoa&6v . . . . 25 foi. 6 v.
\7te]Qui7tro}\reg] rovnavj rovg dixaiovg ....
roigy dio xai ofcia&ev ' ovriog [drj rrjg dixi]g]
xai ev r(i) rfjde ßi^) rolg f^iv dyad-olg ^ nqovoia xai rd in av-
r^g iariv iv yvtiaei naoiVy oi de xaxoi xai ndaxovreg vrt avrfjg
dawaiadijvwg exovai nqbg amjjif, eoixev ow olov avararixd elvaiso
2/3) OOd. avdXoyov.
5) yl^^] oonied, /« M.
5) [xtt7f]r6£ coniea, . . . QOi M.
12) cod. xai neqi fiev ixeivai^ ytrcavrai r. A. ai \p,
13) OOd. a^ovrai,
14) OOd. xai T(Sv äXXotv,
14) cod. Tt^orjyov^'pcJSt COrrector, Ut videtlir, TtQorjyovfterov.
17) ood. x^^T^i5v; corrector teste P rjirrav, teste M enrov suprascripsit,
unde x^irrov evadit. utnimque ineptum.
19/20) cod. anoxXfi^fo^v, oorrector anonXriQoHnv,
22) Bb ixeiviüv\ coriector in marg. yQ, 8i eixonov.
24
ta diKaarixa zavra at]f4eia tiov dediKaafiivMv ipvxtav xa [liv TiQog
xa iv ovQavii), tol de TtQog tu vtco yf]g, IVa ovOTad-etaai nccQa Twy
dmaoTiov tov xiXovg zvxcoac itaqa xiov VTrodexofieviov avxdg,
„'Eatrvov di 7rQoaeXd'6vTog
• 5 ehceiv^ ori dioc avtov ayye-
Xov dv&Q(ji7coig yeviad^ai
Tiüv sxel xai diaxeletoivro
Ol axoveiy xxxl d-eaad'ac navxa
xa iv Tf/i xoTtfi).^^
10 ^aqKog iv xotxoig 6 ftvd-og xd^iv ayyeXtyLtjv aal diaTtoqd^fiEvxi'
TtfjV xCov e^M aiüficcxog jcbqI xctg ipirjuäg av^7ti7tx6vxtüv d/todtdioöiv
xq) xov fjLv&ov affriyov(.Uv(i} xctxd xrjv diTUxaxin'^v tlnypov. ei di toTto,
TtQodrjkoVj oxc Tuxl xovxo) Tuxxd dixrjv ivcfJQ^ev %ai xf^v «t xd
7tavxog eqrrpfLOvaav d^lav xovxo tuxI alXi^ Ttccvxl x(p XT]Xixot'Xwy
lbdyad-(ov iv d-eotgitf yevf]aof4ivq) , xai XeXvxai xo a7coqovj Tcwg du-
fieivev elg xoaavxag ^/tiigag xö oüfjLa xov 'Hgog Ttsifievov iTti y^
ddidXvxov, ei ydq Kord xijv xoafuxrjv iyivexo xd^iv d'ewgov yevia&ai
xijv ^fvxtjv xct^^fCT^ciacfv xaiv ^era aiofioxog doQdxwv ical ayyelc»
foi. 7 r. dv&QioTtoigy yuxi xfjv xov aaiiaaxog \ 135
20. . . . ^Hgog 22 Ttegl 7taaüv Xiyei ipvxufv. tag al
IJtv [ow] elaiv ixqxxvxoQixal xaig iv yeviaec xlfvxcug xwv dyvioaxtav
avxaig 7CQayf4dxwv , al de aiXüßv xaxd xdg diaq>6Q0vg xov uavxbg
TteQiodovg^ (olov al fjiev xeXexüv nai /nvaxr]Qia}Vf ooat xoig reierot;^
yolg dvelvxai '9'eo7g, ai de xijg d-eiag fÄCtvxixrjg, oaat, xalg exq^av-
25 xoQixalg xd^eoiv dvelvxai xrjg xQvq>iwg ovarjg ev xotg d-eoTg dkr^d-eiag,
ai Ö€ laxQtxrjg, oaai xalg Ttaiwvioig dwdfjieai xalg dyiJQWv xai
avoaov xai dXvxov awexovaaig xov oXov ovQavov), ovxcj dfj ow nuxi
xwv dcpavdfv TteQioöiov xcüv xpvxixüv d^iai xiveg yiyvovxav diaq^e^vxiog
x^g i7T0ipiagy oaai xolg xcov 7ceQi6dwv xovxwv rffefiöaiv olxeiovvxai '
dOxat avxai noxe fieV avxoqxxvwg Idovaai xdg iv x(p Ttavxl xovf(^
xoa^q) xd^eig avxurv diayyiXkovaiv xaxd xrjv iv xtp navxl Ttqo-
VTtdgxovaav xai leQaxixrjv ötxrjVy al di akXov xqottov dvai^yi]a^elaai
xwv i%ia d-eafAdxurv xjaxd xfjv q)iX6aoq)Ov d-eijyqictv. dg ydq oi naq
fj^lv leQaxixol xolg inoTVcaig dvvaixiv ivxi&iaaiv idelv S /i?j tiqo-
2>bteQ0v q>da(xaxa xai tvoiovol d^etogovg, ovxo) xai ij «/ r<p xoom^
13) cod. TOtrtfov,
21/22) cod. yn>x(tU ayvtoürcov rmv iavraie.
29) cod.' oixeiannrai.
31) cod. Siaare'lXovaiv, corrector Biayyilkovaiv,
32) cod. om. Sixr^v,
25
dinrj TtQo TT^ Tiaq rjpiiv elg Ttollag tovto dgq il^vxag Tag a^iag
TTJg TOiavrr^g fiaxaQiaTi]g d'iag (tvqo yctq tüv f4€Q0Jv to oXov) aal
TeleOTiyuxig x^i^rat dv \ [vdfAeoi] 140 foi. 7 t.
. . TvxTjV . . . na&iBQOvai %q6vov fiiv TO Ttäv xccTa
di%r^v 6q>eiXof4evr]g avTy Tfjg TOtatTi;g €vdaif40vog TeleiorrjTog, (og 5
di JtQog imeivrpf ri}v v/to tov navrog TcXovfiivrjv elg äyyeXixrjv
änjyeTO tü^lv. tuxI yaq oi Tjjde TekeaTixoi Ta^&og eiai TOiaorrig '
yyS-iei ayyeXog iv öwdi^ei Cow" q>rjaiv t6 Xoyiov, oOTig ioTiv
log aXrji^wg leQcevixog ' ylverat ow eTCOTtrrjg fiev tüv dq)aviov, ayyekog
di TÖig ifiqHxviaiv 6 avTog ' diorteQ ccvtov 01 dixaoTal xelevovaiv 10
OQav Ta ev Ttp iro7irf^i rrovra xat axoveiv, totvov ixev drfcov tov
fivd'ov iJyovTog tov naqa TÖlg diiaxoTaig • evTevd-ev ydq tag ex 7t e-
QiWTtfjg oXov TOV TLOOfAOv TLal Tct 6v avT(^ xaS'OQaVy Ta fiiv dadfiaTa
TÖig dawftoTOig of^f^aaiv T^g V^%» ^^ ^^ atofÄOTixd Tolg tov
ctvyoeidovg ox^f^ccTog, dio xal dnoveiv avTov (priac XQV^^^ *"^ ^Q^ ' ^^
tovto ydq nai oQaTixav iiXov äf4a xal dxovaTLXOv botiv. xal ydq
hf avT([} TTQioTwg Tj diad7]aig ^ fjiia xal df4eQi]g^ d(p^ rjg al fiefieQi-
Ofievai ttsqI Tolg alad'rp:rjQioig. log ow ixeivr] yiyvtiaxec Ta rcaOMv,
ovTü) xal TO oxrjf^a ro avT^g tcc navTiov tcSv aladTjTfjQiiaVy xal wg
dfĀQwg ixeivif], ovtw to ox^l^cc djca&ijg. TavTatg de XQV^^^ Talg 20
ala&fjaeaiv e^w auifiaTog ov xal vXrig xaly oTav dnoxaraaTTj ^ Ta
TB ovQovia xal Ta vtcbq tov ovQavov, oig q>aaiv oi x^eovQyoi, q^ioTa
d'BüifiBvov xal Tfjg \ 108 av ksye tzov xa , . foi. s r.
. . .25 aXkd Tovra xal ev aiXoig [BCQtjTai. öid tI de ai^^/ela]
Touti^ 7CBQid7CTBiv ovx ed'iXovoiv o\ dixaCTai, dijXov, ov ydq BixBv2b
ctvTi^ Tteqag 6 ßiogy ij de xQiOLg rjv (abtol tov ßiov xal r} tüv at]-
fieiiov TtBQid'eaLg (xerd ttjv xqloiv, ovt(o de xal ev ToXg eTtOfievoig
igei fitjde xX^qov avTov Tiva XayxdvBiv ' ov ydq r^v exf Stbqov ßiov
fieraßaaig, dH^ 6 avrbg rjv diaxoTZTOfiBvog tT] avTOjcTLxfj TavTy
d-BioQUf xal T(p x^Q^^^^V ^^^' (JcifiaTog, 30
yjOqav di} TavTy fiiv xa3^ exoTBQOv
TO x<x(Jfxa TOV ovQavov tb xai
Tijg y^g" — ewg tw "tuxI da^iivag
1) cod. om. 8ixf].
3) S^pdfieai] supplevit P.
5) OOd. oyeiXofiirTjv.
8) VerBOB hezametai clausula.
13) cod. xa&oaov, conector xa&oQäv.
26) M ni^as ßios P itiqag oTiiag.
31) o^v Bri oorrector, o^firi de cod.
26
elg tbv Xeifiuiva amovaag oiov iv
^Ev TovTOig aaq)eaTaTa dunQivev 6 fiv&ogy riveg fiev uaiv m
Xqetat riov ovo xaaijKnwv twv elg rag Xi^^eig ayovrwv rag tpvxdg,
briveg de riov Xoltiüv rcSv elg yaveacv (feqovrtjv outo tiov Xrj^eti»
Fxeiviov, aniaat f4iv xoiwv ai xpv%ai öia Toiv dvoiv^ wv %o fih
elg ovqavov Teivei, ro de elg %a vtzo ytjg. ei de ra xaoixata oi
XioQai Tivig elaiv, alXa daif^oviai td^eigy log edeixwf4€Vy dtaotek-
lovaai rag ztSv xlnr^üv Xrj^eig ovqavlag xe xai x^oviag^ eio^ ^ih
lOexelyog, el Tvxoiy ^clI rag aacjfÄCcTovg diavof4ag tiov iln^wv, eiüQa
de xal Tag OioiActvixag (neTaaxdaeLg, ag ijtoiovvzo dia tüv oxfjfidviav
avio %e xal xario q^QOfiiyaßv^ eladexoi^eviüv avrag artiovaag ^ x(a¥
foi. 8 T. elg ovQavov avayovrwv daifiovcay rj twv elg tot | [vjco yrjg]
.... 130 q^eQOvra Tonov e^ ovqavdv %e
Ihyucntovoat xal ex yr/g dvtovaai, atekkofiepac de afÄq)w nqog %a^
yeveaeig tiüv ^loiay • ©[^«v] nat ir, Jtog xal hc nXovnavog ävai
rag elg Iloaeidvivog eTteiyofiivag. tag f^ev ow ht Ttjg yrjg aviovaag
'Aj6vev)g /teTtkrj^Mod-aL aal avxf^ovy zag de i^ ovqavdv nuttiovoag
elyai xa&aqdg Tovtiov. ai f^ev ydg ov Ttavteluig r^aav vXrjg siaog,
20 al de Tavrrjg enad^aQevoy ' rrjv de vXt]v avxf^tjQav log ayovov neu
Tiov Xoyliov XeyovTiüv axovofiev. wv ow xal tcc oxijficrra tpf ervXa
xal axorteivd xal erc Ttjg 7caxvriqag ovo lag dvaTteTtXr^afÄiva, Tavrag
avxfiov xal xovewg ehcev fiearagy wv de xovqforega ra TteQißXijfiora
xal q>iürveiv6Teqa dia zrjv iv ovqav(^ dioxqißrpf^ Tavrag xa&aQ(a'
2bzeQag, rtav yaQ xa^aqov ro ^fjdev aXXotQiov elade^äf4evov, dXXo-
XQiov de T(p XeTtT^t tb Ttaxv xal zip ifiTtvQU^ t6 yeiideg tuxI t(^
Xa^TtQfi) TO axoreivov. el de xal tiov ix yijg dviovowv evi tdig
7tvevf4aaiv eveq)avTal^et6 rig evovaa x(av exel xoXaatixarv TOJtufv
ldi6ti]g^ oiov Tov nvQiq>Xeye^ovTog i} tov 2%vyiov ^(xaxogj taig
30 de e^ ovQavolv TtQOofjv eqieXxjead-at ri q)wg exeid-ev iyyevofievovy oloif
dt] TioXXdxig iXkaiAuet xal Xld^ocg aTCoqqolag exovaiv rjXiov wi
foi. 9 r. oeXrjvrjg xal aOTQUJV, ovdev \ [d-avfiaatbv] 135
Tog TteQiXafiipLv. Ttdoag \de q>t]aiv zag ipvxog elg] tov Xetfiüva
aq)ixof4evag üaneq iv TzaviffvQU xaracxt^vaad-ai.
35 Tov jtifV ow Xeifudtva xal did tovtwv olftai df}Xov tüv
^rjfiaTotv ort tov dixaaTixov^ üoTteQ iv T(p FoQyliff totzov änoxaXet
14) re] T* M.
15) ix yrjg] eis yfjv M.
35) drjlov P StjXoX M — in venu 36 cod. om. ot«.
27
ei yoQ dg tov üolvov äq)ixv6vvrai xüv xaaixavujv %uiQOv^ owog di
ccv 6 daifioviog Tonog iativ, iv t^ xadi;a&ai nqouqrfcai, rovg dc-
TtaGTag, iv <^i xat 6 rovde xov Xoyov TtccTrjQ ix&ieXevaTO naget rüv
öinaaTüiv ^eäad-ai navra tcl iv rti) totki) xal äxoveiVy d^Xov dg
avTog katai xal daifioviog Tonog xai Isi^wv xat twv dixaaziov 5
X^Qog^ ov änedeUw^ev tf47tQoa^€v evaqyuig aitov elvac xov ai^iga
Tov ovQOVov xal T^g yijg oXi]g fjiioov xal ov%l riov iyxoikcjv f^oviov
^^^ y^' ^'^'^^ f^iv oirv 6 leif4ü)v ovTog xavttjv e'xiov i:f}v ijtcaw/aiav
iog aq^ui Ttjg rwv ^evatiov q)vaeiog xal ziov ir vyQfft Tqeq^opiivixiv
Tceqio%r] Ttdvrwv loyiov re yeveaLOVQyiov xal ^(orjg vXixt]g aatdviog 10
xivoviiiivfjg TOTtog ' tolovtov yccQ oi Xeifiwveg vdQr^Xoi riveg xal
dv^ewv xal allwv zocovtwv yifiovzeg. zovrov 'Efi7redoxkt]g (v. 386.
388 Stein) Idwv rbv Xeif4iava Ttavroiiov avrov eivac xaxMv 7cXi]Qrj
xal eiftev xal ehccav dviii^io^ev ' j]'Ev^a Korog ze Oovog ze xal
aUMv €&vea xrjQwv ^!/izrig iv leifÄiovi xazd axozog rjhiaxovza^^Ab
liiiaoq)arjg ydq ovzog ö X^Q^S^ ^ ^ ^^ | [loyiov ^j^ai] foi. 9 t.
• 90 xeiov elvai zov VTtvovaiv .... [Kazaaxrjvaa^]ai
Sa (ffjOLv iv avul» zag ipvxdg [exelae] xazavzioaag üüTttQ iv 7cavr]-
yvQ€L, diozt xal iv zaig TtaviffVQeaiv älloc ze dXkaxod-ev dq)ixvovvzai
xal 7crj^df4evoc axrjvdg diaizwvzac x^Q^S ^'^ dlXTqlÄav. 20
Tig ow rj Ttavr^yvqig iv zavzaig; noiag eivai zag xpvx^xag ohjOo-
fied^a axt]vdg; zag fiiv yctQ TtQog dkXijXag avzüv avvovoiag (.lai^i]-
aofied-a ialxqov vözeqov. ^ öi drj TtavrjyvQig zag ix zov 7cavzog
ccvzoßv q>OLzrjaeig elg zr]v xoivrjv x^Q^^y ^^ toziav zijg yevioeiogy
7caQiazr]aiv. xal ydq iaziv ovzog 6 zonog^ (og ixiv diavyiazazog2b
züfv azoixeiMv, oixelog zaig i^ ovqavov azccXeiaai^g , log di yiveaiv
i^coy, zaig ix yrjg, V7CodoxTj de iaziv zwv jtavzaxod'ev yeveaiovqyov
^wTjv ijdf] TtqoßaXkofjiivitjv xpvxiov ' dio dfj Ttavi^yvQet zijv avvoöov
avzwv ajteixaaev 6 fivd-og, xal zovzo yeviaec TtQSTCOv ovofAa d-e-
juevog, elg ydq zr]v yiveaiv navzoda7Tal ifwxal q>iQOvzaij xal al fAevdO
^eag h^exa züv zfjde xal lazogiag wg iv zaig rtavrffVQeatVy aig xal
ri xd&odog dveTtax^^g, al di ifi7tOQeva6f4evai zi züv yevioei xa&rj-
xoi'zwv xal djtoduiGoixevai zc zwv olxeitov (S di xal ovvzekovaiv
elg zr]v evyovLav züv hvhav)y aX di olov lovrjaof^evai zi züv dno
1) cod. a^iHVovTai.
5) cod. om. aal poBt ioTM,
7) ftiüov oorrector, ftiv cod.
15) cod. iXamcovrai.
21) cod. om. fj.
27) cod. om. Tals,
33) a 8£\ cod. ai BL
28
TTjg yeveasMg xai TTQoXrjipofievat Tteiqav xibv yeveatovQyiav Ttadtoy^ ai
foi. 10 r. öi allo Ti TtQoaeoixog exovaai Tolg eig zag nctvtffVQeig \ \ßX^(ivCiv\
90 ovg 6X ^6t . . ^MVTUL zfjg yrjg y tXting^
%va Tovg Trjg 7iavf]yvQ OTrevdoHJLV. naoav d ow TtavtffVQi-
5 ^ovaiv ovv evd'VfÄiijc 7toiovf4evai Trjv xdd'odov. aurjväad-ai de aqa keyov-
Tai TÖig q)vaixoig rjdt] aal evvXoig yu^ifjiBvai Xoyoig xal rovrovg tzqo-
XeiQi^ovaaij nad-^ ovg fiikXovaiv K^v • xal alkac aHtog ^coaiv xa uii]
Ttoixlhx xai xa oxt^fAcera za iavTioy kvvXcüT€Qa Ttoiovaai dia ti^g
7CQoßolijg yuxl neQiaf4niax6f4€vaL xtrwvag rcaxvreqovg xat yeviou
lOqilXovg, dl lov a7to%QV7txovaiv eavxag yuxl dioixi^ovaiv arto xdv
aXXiüv wG7t€Q oV iv Toig axrjvalg dictiQißovTEg, ei de Tuxi axiai;
l'vexa Tzrf/vvvxai tag axr]vag iv xaig 7tccvi]yvQ€aiVy IVa fi?; vTcaLd^QOi
didyioaiv (od-ev xat to ovof^a raig axrjvdig), (pcnfSQoVy ort Talg
rldfj yeviaevDg i7roQeyo/.ieyaig xat elg x^v q^vatv OQidoiaaig xo luna-
15 anr^väad^ai 7tQ€7t6vxiog eiqrixai^ q>evyovaaig fxev xrjv vjtaid-QOv KwrjVy
elg de xa axeqea adf^axa naxiovoaig, iv olg al aiual aal xa udiola
xibv ovxüjv • e7iel %al xa xag aiuag noiovvxa ovk aXXa ioxlv \ xa
X^ovia 7ceQißXi]i,iaxa xwv xpvxwv,
Kai ixev dt] xal x6 aofxevag enaxioag elg xov Xeifiüva afi-
20xve7ad^ai xal x6 in jiolXvß xivog ctvxag jioQeiag q^xivead^ai rpuiv
driköi xi]v xe Tteql xfp^ yeveaiv dfiq)oxeQiüv q)tXo(pqo(Jvvr^v. ei yaq o
Xeif4(üv ccQxij xijg yeveaeaig eaxiv^ al de aofievoi xov Xeifitova luna-
foi. io T. la/Aßdvovaiv \ 96 [xal^
xe ovQavijaig ovv xal xalg x^oviaig [itwxcug f) i^e]xaßokf] x^ l^iotjg
2baaf4evog f^v xa^ova[aig] iv xalg nqoxeqaig eveqyeiaigj xalg f4ev ye
elxovwg, er xXrjjcad-eiaig ovaaig^ xalg dij ei xal iv evTzad^eiaig,
dXiC mcoxafiovoaig xal 7t[^Qbg] ixeivijv xrjv ^loijv, ov yaq olaig
tavxalg ev^qyowy dXXa /aovqt x(p fiiveiv avco dvva^evt^. xdqa oov
aixiov wqiyexo xfjg iv ovqavi^ ?^S> ^o de XoiTtoVy ooov eixev
1) cod. n^oakr}yp6fiBvoi,
7) aXX(oi\ cod. akkovi. in margine legit M yQ* nXXai xai aXloit^ ^ofon'
Tß ei'Srjf P /(». ftXXa akkr^kovi ^airrtov ra eidrj, — fortasso TtQOX^^^t^Ofitvai
Bcribendum.
9) cod. nQoßoXfje, corrector Tt^oaoxrjiy aed. cf. p. 82, 9 edit SchoeU.
14) cod. post oQfKoaaie addit aU.
17) cod. om. prius t«.
19) cod. d<TflBV(OS.
21) SrjXol P SfjXov suprascriptiB litteriB ori M.
22) Ipse Proclus aa/uvot \pvxai dicit, sed ubi Platonls verba laudat,
feminini generis formis utitur.
25) pro i^v M Tii dispicere sibi yidebatur.
28 cod. xa^aovv; dwtinxit P.
29
iiuioTYi %rig (piXoyepeaeiog ^(oyg, hui fiiv aveyioyrp^oy fiivov, iq)i€-
/Ltevov di iv€QyT]aai, yuifiveiv hcoUi tuxI aaS-eyetv rrpf oXrjy Kotd xi
fcrvtrjg ifwx^v t^I %d^vovaav didovai %ai t(^ aq>v^civTi xcJ^cfv tuxI
didovaav aa/AeviCetv tov Xeifiaiva 7t q6 6f4f4dT(av avtciv Ttoiovvra
%ipf yivBGiv. 5
Trjy TB ovv ^(orjv alviaaeraL rrjv BTiixqixovaav rjdfj t^ yeviaei
To dcf^ivag iv T(p Xei^tüvi xaxaamjväad^ai rag ^xovaag elg ccvrov
ayu)&€v nai ndrw^ev ipvxdg, xat to ix 7ioXXr}g TtoQsiag tjueiv q>ai'
vead-ai ripf alticcv TtQoaTtdTjaiv, dt tp^ aaf4evoi rov i^ifÄÜva xara-
Xafißdvovaiv. ol yccQ TtoHrjv jcoQeiav TteTtoitjfiivoc tov xa^ucrrotlO
Trjv amTtavhxv aopiBvoi dixovrcci. xal avrai ovv noXka TcoQSvd^eiaai
TavTOv BTtaaxov * noXka da i/tOQevdi^aav ai f4ev tuxt ovqccvov avfi-
7teQt7ioXovaat Toig ovqavloig ^eöig, al de iv TÖig V7t6 yf^g T67toig
TTOixlXag kxovaac fÄeraßdaeig d7x aXhav elg aXlovg^ wg huiaTi]v
iiyev 6 rfjg Tiaecog vofiog. ort fxev ow ai xpvxctl xai oyripLaaiv x^^ 15
fievai TUvovfAevoig xcera T67tov yuxl avTai \ [lavovfievai] 80 foi. ii r.
[v7t6 Ttav ala^']aewv rj qHxvTaatwv
• . . . \7tq6drj\h3v. TOV de dt] x^ovov T^g 7roQei[_ag ivTovd'a f4ev]
ovx eiqrjMVj iv de ToXg f7tof4evoig igel x^^^r^ ttjv Ina yr}g elvai
7C0Q€iav. eOTi de xat Trjg ovQaviag tovtwv twv ipvxtov ToaovTog.20
Tto^ev TOVTO yqdqxx) Tex^aiQOf^evog; oti xai iv Oaidq^t (249
A. B) fjLera tyj[v xqioiv twv aXXwv ijjvxüv TtaQcc Tag q>Lloa6q>ovg
ayaycav Tag fiev elg ovqavov^ Tag de elg tcc vtio yrjg dixaiwrrJQia
iTtfjyayev „T(p de x^^octt«^ dfiq)6TeQaL dipixvovvTai iTtl xki^Qiüaiv
xai aiQeaiv devTeqov ßiov" Xiytjv d^q>0TeQag^ xai Tag elg ovQavdv2b
xai VTto yrig yeyowiag, xdvTciv&a de (619 C) Tag i^ ovQavov
ifwxag e&ei avev q>ih>ao(piag ßeßitoxviag oQ&wg Xeyei 7caQeivai Tag
Xrj^ecjg ixel Tvxovaag, eiTa elg tov Xetpitjva äq>Lyf4evag • olaTC 17
XiXierrjg 7Z0Qeia xolvtj Ttdaaig iaTiv Tcdraig. xai eoixev iy x^^^Q
XQOvog elvai Tig TieQiodixog aTto yeveaeiog iTtl yiveaiv aytav rag 30
V^X^S» ö^ d7tXb}g, dXXa TtQO Trjg TeXeag aTtoxaTaaTdoeiog. el yaq
ctvev (fiXoaofpiag ovQdvcai yeyovaaiv, (yv7tü) ixev dvtjxdif]aav elg ttjv
1) verbum ^a/^s deleverim.
14) cod. an dXkrihov.
19) cod. om. rriv.
25/26) P ov^avov rj vtio yrjg M ovonrov dno yrjs.
27) cod. nihil nisi 6^9'cSg elvai; fortasse inter haec verba plura inter-
cidenint
29) cod. x^^^V^ '^v^ Ttooeias; fortasse x^^VQ^s rrje 7t,
30
voijtrjv q}vaiv^ Talg di iyaoofiioig Tuv^aeoiy Tiov ov^ccyiwv aviA/iBquno-
kovv diä TTjv i^ t^ovg rd^iv avralg ivred'eiaav %aiqovüai ttj rd^et
Twv Ttegiodtav ixeivcov. xal ovdiv d'avfiaarov tpvxctg mal oxtuima
ifwxüv avyyevjj TÖig ovqavioig tovto dQoy^ 07tov xai tüv hf yrj
byi€CT€QQi^(üf4ev(av ioTiv oQav tcc (äsv ijA/^i avyiuvovfievay %a de
foi. 11 T. aeXrivr] avvxqe \ [^ovra] .... 75 huivoc .... 20 ... .
xoTö Tiqv qwavv (AiieioT[iqo}g dia%ei\Tcu ta fiiv elg ijXiovj m di dg
aelrjvr]v, log 6 Tif4aiog (41 E. 42 D) idida^ev, iarlv to fiey
^hcma ox^ficcra, ra di aeXrp^aia, %ai ei tovto äXtjd'igy ovdiy d'OV'
lO^aoTOP Tct fjiiv ^Xi(^ Ta di aeXi^'r] avfiTreQiTrokeiv , et f4f] araxia
(piqoiTO. Tr]g di oTa^iag dia Tijv iv e^eac Texay^ivoig ^anpf crrj-
Qrjf4ivr]g i'Ttetac ra xara (pvaiv avrä ^ü)f]v e%ovTa tuxI ovza ovQma
q>vaei avf.ineQidyead'ai TÖlg '^yefioaiv tuxI QTtoxdinveiv fjdrj Ttori dia
TTpf iv avToXg ^owyv da^eyBOTeqav ovaav Trig twv oXcjv Kwr^g ax-
Ib^ijuwg iveQyovarig. xai f4t]deig oiia&o) dia TOVTOvg ij^aiv Tovg loyovg
rj Ta oxrif^ara x?^^«^ f^iveiv vno oeXiqvrpf rtaaüv tvjv eig olqayov
dveX&ovawv, rj awaviovTwv nai twv 6xt]f^dT0)v to ovqdvtov awfia
cxiaeig V7to(xivBiv Tivdg^ noa&drtBQ tov diqa nivovfAeviov r^fiüv dia
Tov dsQog. deZ (niv yccQ hcacTOv eig Trpf oXorrjTa ndvrwg dnonutr
20 d'ioTaad-ai Ttjv oineiav, bXoTrjg di twv onaqevTwv loTiv dx^jf^dtojv
TavTa Tcc atifioTa, iv oJg ioTtdQrj yuxrd qwaiv, enei xai t6 ttv^
OQWfiev Tfjv oineiav oXoTtjTa KaTaXaßelv anevdov xai riyv ßwXov
xai TO 7tvev(xa. xai jtdvTwg aroTtov Toig fjiiv q>d'CCQT0ig V7tdQ%Bif
Trpf OQB^iv Tavrrpf wg awfiaaiVy Tolg di dtpd'dqroig fit] vndq%uv^
25 r/ VTtdoxetv fiev^ firjdeTtore di eig TiXog dfpixveXad^aiy elneq ovdefiiaf
foi. 13 r. OQB^iv qwoixijv jucf | [tj^v] 65 &ai Tuxi
näv .... 21 ... . Teg tlvl twv oXwv ioTi xccrd q>[vacv. ei yoir
Tov^Ta Tvpf xara qwaiv drjXol dtavo^ijVj ov ^rj dcd Ttp^ twv oxt}-
^droiv diodov axi^erai Ttwg to owfxa to d'eiov rj Xa/Äßdvei tcqoo-
dO&r'jxrp^ dviovTwv ij dfpaiqeaiv VTrofiivec xotiovcwv, dXX^ ddiaiQerfag
dl avTov xoi^I Tavra xai irtid-eTai Talg oixeiaig TteqKpo^aiq.
näXai, yaq riitelg xai awfia did aw^ar^og xwQeiv dTtedeirtwfiev tm
ov ndvTa Ta atSficera tovto 7cdaxeiVy dXXa tcc avXa dia Twr
tvvXwv r] Ta avXa diievai did twv avXwv (Xiyw di vXrjv xrf
3) cod. yw xag oxi^ftara omisso xai,
6) avvT^lxofieva] BUpplevit P.
12) cod. T^v xara ^aiv.
17) cod. cm. TO ov^dviov acofia.
18) cod. axetreis»
29) cod. ajif^^eTfti ntog.
33) cod. Ttdvra (Tca/naTa.
31
iaxanrpf xai %oig iaxctroig atiiiaaiv vftonecfiivrpf ovalav) elvai
de Tiva xal ixioa tüv ivvXiop xai orvXiov, a dfj tuxI avza
nqog aXXrjla t6 t6)v irihav vrcofiivei Ttdd-og, %mQBXv ov dwa-
fueva dl dXXijXojv adiaiqetwg ' dio firjdi ro ^Xiaxdv (piag avSfia ov
dia rov aeXtp^aiov odfÄCtrog xtiyqtiv {rov f4sv ydq dtjloi ttjv nqog 5
xa hn)Xa avyyivBLav ij Tildaigj xov di ^ aiud ' noul ydq xal 17
oeX'qyr] axidv) firjdi ro oxtj/^a ro '^fiireQov did tüv hniXwv oyxiov
(jiiaov ydq iatcv xai zdvro täv hniXwv xai dvXcov), did de röv
ovQoviov OiifiaTog xai tovto xai ro rjhaxov (füg ddiai^ov f4ivovTog
avtöv q}oirav. naaa ydq ÖLaiQeacg ndd'og iati Trjg xov diaiQOv- 10
fdivov awexeiag (pd'aqtixov.
^AXXd ravza fiiv did TtXeiovwv iv aXXoig fi^iurcai dioQd'Qwaeajg '
Tig di 6 xt^CT^g aQid'fÄdg \ 75 v foi. 12 v.
«c tovt[<u)v] [l'jcTTat dqHxvigy oaa Tteqi tüv
6xf]fidTiav diTJXd-Ofiev. 15
1) ood. om. ovaiav.
7) oxriaa] OOd. oxfjua,
10) ood. vn avTOv,
13) cod. ;f«A**Tiys.
Corrlgenda:
L^endum est p. 9, 9 x^ot^^a«/, — 11, 1 xai — 12 not. 14 conector
(non revisor) — 16, 4 xri-
BRESLAUER
PHILOLOGISCHE ABHANDLUNGEN.
VIERTER BAND.
VIERTES HEFT.
PHILONIS ALEXANDßlNI
LIBELLUS DE OPIFICIO MÜNDI
EDIDIT
LEOPOLDÜS COHN.
SPECIMEN NOVAE EDITIONIS OPERÜM PHILONIS AB ACADEMU REGIA
BEROLINENSI PRAEMIO EX DONATIONE CARLOTTUNA ORNATÜM.
BRESLAU.
VERLAG VON WILHELM KOEBNER.
1889.
PHHONIS ALEXANDRM
JBELLUS DE OPIFICIO JttUNDI
EDIDIT
LEOPOLDUS COHN
SPECIMEN NOVAE EDITIONIS OPERUM PHILONIS
AB ACADEMIA REGIA BEROLINENSI PRAEMIO
EX DONATIONE CARLOTTIANA ORNATUM
VRATISLAVIAE
APUD GUILELMUM KOEBNER
1889
GUILELMO STUDEMUND
ANTE HAEC ÜUINQUE LUSTRA
SUMMOS m PHILOSOPHIA HONOßES ADEPTO
GßATULABUNDUS
D. 0. 0.
UEOPOUDUS COHN
JNon indignatunim Te spero, Guilelme Studemund, quod
laetam occasionem hoc festo die oblatam amplexus Tuum
nomen huic libro inscripsi, quippe qui nulli fuerit curae maiori
quam Tibi, nam cum aestate anni 1887 Regia Academia Bero-
linensis ad certamen de praemio Carlottiano provocasset et
Philonis Alexandrini libellum de opificio mundi ratione critica
tractandum proposuisset, ego vix in certamen descendissem,
nisi Tu vires meas aliis occupationibus distentas huic quoque
labori suffecturas esse credidisses. in Italia, ubi tum forte
morabar, libros manu scriptos Philonis statim examinare
et conferre coepi; neque enim in ullo scriptore ars critica
certo quod in codicum memoria consistit fundamento carere
potest, et quae ab editoribus Philonis de librorum manu scrip-
tonim fide et auctoritate adhuc congesta sunt ea minime satis-
facere ab initio mihi persuasi. Philonis igitur libellum ad
codicum fidem recensitum et apparatu critico prolegomenisque
instructum Academiae tradidi atque contigit mihi ut opella
mea a viris doctissimis et clarissimis laude praemioque digna
iudicaretur. novis curis auctum et emendatum libnim tandem
in lucem emitto, quo in absolvendo et perpoliendo Tua doc-
trina Tuumque auxilium nunquam mihi defuerunt. verbis scrip-
toris duplicem adnotationem subieci, unam qua codicum scrip-
turae discrepantias enotavi, alteram qua locos simillimos e
reliquis Philonis libris coUectos descripsi. deinde in appendice
locos similes ex philosophorum Graecomm libris excerptos
congessi; qua ex colleclione luce clarius apparet Philonem e
tribus potissimum fontibus doctrinam suam hausisse, e Piatonis
Timaeo, e Sloiconim doctrina theologica et morali, e Pytha-
goreorum de virtute numerorum doctrina. denique ne quid
deesse videretur vocabulorum Graecomm fata scrutantibus,
indicem verbonim memorabilium adieci copiosissimum.
Omnibus viris doctis, quorum liberalitate et humanitate
in hac editione perficienda adiutus sum, facere non possum
quin gratias agam maximas, inprimis lacobo Freudenthal, cdus
doctrina omnibus in hoc studiorum campo versantibus cognita
et probata semper mihi praesto fuit. Tibi vero, Guilelme
Studemund, quomodo pro summa comitate et benevolentia, qua
semper me prosecutus es, gratias agam non habeo. hunc librum
qualemcunque ut exiguum grati animi mei documentum benigne
velim accipias mihique favere pergas. Vale.
ScribebamVratislaviae d.Vm. m.Februarii a. MDCGCLXXXIX.
EMENDANDA: p.XXV, 16 toYjiieptvc)^; XXVm,37 dele quariam virgulara;
p. XXX, 4 diligentia; p. XXXVni, 21 leguntur.
Prolegomena.
I. De codicibus et editionibus.
1. Inter omnes quibus Philonis opusculum de opificio
mundi traditur libros manu scriptos principem obtinet locum
codex Vindobonensis theol. gr. 29 (F), membranaceus, 7
forma maxima, saec. XI, ut videtur, eleganti manu exaratus.
contulerunt rogatu meo S. Mekler et G. Weinberger Vindo-
bonenses, quibus maximam gratiam me habere hoc quoque
loco profiteor. praeter hanc coUationem uti mihi licuit ea quam
Friderieus Hanssen in suum usum confecit mihique inspiciendam
liberalissime concessit; quas inde desumpsi novas scripturae
discrepantias nota F* significavi.
Insunt in codice Y haec: fol. 1—61'^ Eusebii Pamphili libri
quatluor Eclogarum Propheticarum de Christo; fol. 61^ — 141^
loannis Philoponi libri VII in Hexaemeron; fol. 142^ — 146^ eins-
dem disputatio de tempore celebrandi Paschatis; fol. 147"^— 154^
Philonis libri de mundi opificio pars prior; fol. 155"^ — 249
S. Cyrilli episcopi Hierosolymitani Catecheses. Philonea olim
plura inerant; fol. 146^ enim haec tabula extat:
TAAe eNeCTIN OIAWNOC:
Uepl vf\<^ xaxa jitouaia xoojiOTTOifai; :
Twv Jv Y^viaet ^YjTTjjiaKOv xal Xuaetov a ß' y' 5' e «;':
Twv Jv J^oSq) ^ir]T7)(iaTü)v xal Xuaetov ß' xal e':
uepl Tü)v Tou 5oxYjäiaocpoO xalV JyY^^^^ ^^^ ^ jieTavaoTYj«; Y^yvexat tß' :
Uepl Tü)v 5exaXoYfü)v (sie):
Ilepl T(i5v avacp£po|i£vü>v Jv elSei vojiwv efg ß' y^^ "^^^ SexaXoYfwv
t4 ^ xal ^' TO xe xaxa (lot^wv xal TiavxÄi; axoXaaxou xal x6
xaxa dv5pocp6vü)v xal TraaYji; ßfa^* xal x6 r\ xal y xal ( xö
Ttepl xoö [iTf] xXiTcxeiv xal (J^euSojiapxupeiv xal jiy) JTitflijjietv xal
Ttepl xü)v ef^ Sxaaxov ova^epojiivtov xal Tispl Sixatoauvnr]^ rj Tiaoi
xoti 5exaXÖY0t^ (sie) Jiyapjiö^ef 5 Joxiv x^^ oXyji; ouvxaSews: —
III
ex archelypo vetustissimo deductum esse, qui circiter annum
p. Chr. n. 380 descriptus erat e codice papyraceo bibliothecae
Caesariensis. quot exempla interiacuerint inter archetypum illum
et codicem F, dici nequit. sed ipsum illud exemplum, ex quo
•
codex F transcriptus est, litteris maiusculis exaratum fuisse
demonstratur notissimo illo corniptelae genere, quo litterae
veteris scripturae inter se simillimae confunduntur. cuiusmodi
exempla in codice Y reperiuntur haec: p. 3,14 eüx' J^Yjjitoev pro
eneOHMICfN; 5,12 afjilvag pro AIMBNAC; 15,14 Sex^^vat pro
AGXeHNAI; 16,12 oxtTrapa pro OTeTTAPA; 21,11 axpayT) pro
AKPACH; 29,12 uTraYT^oog pro rHAITIOrC; 30,3 dvYjpTijiivou
pro ANHPHMtNOr; 31,3 auY«? pro AITAC (Xiirua^); 32,7 ael
pro 661. item ex unciali scriptura codicis illius explicandum
est, quod saepe singula vocabula in codice Y male distincta
aut continue scripta oecurrunt et accentus aliaeque notae non
recte ponuntur vel plane omittuntur: veluti 3,12 xaGia Svxwv
pro Taiixa Sv x(j); 4,6 (livovxa pro jiiv ovxa; 4,8 7rp6o|it>cxov pro
TTpo^ (iixxov; 4,9 apxtou Tieptxxov pro apxiOTieptxxov; 4,19 av uTraf-
xtov pro avuTcafxtov; 5,1 Tipo^ J^exuTiou pro Trpoe^exÜTrou ; 10,3 av
elp^e pro avetp^e; 22,4 Tiav xaXd) pro TrayxaXü); 23,6 liy^ xt^
pro xexv^n^^; 25,9 xaux' tl pro xauxf; 27,4 5yj pro 5* \ ac tales
quidem errores librario codicis Y deberi videntur. sed codex
ille uncialis ne ipse quidem a scripturis mendosis liber fuit.
saepissime confunduntur litterae i et y) et et, qua confusione
iam in papyris vetustis nullam frequentiorem esse constat: veluti
xeivTTjö'iv x£ivT]ae(i)(; x£tvou|i£voi) sim. pro xtvtjO-ev xtvYJaew^ xtvou|iivou;
item ef5£a pro föia; 4,20 d7a)xovfo9nr) ; 5,6 T^|i£tv pro i^|itv; 5,13
efSpüaet^ pro fSpüaetg; 9,18 Staxi^efso^xo^ pro Siaxetxf^ovxo^ ; 12,8
Jßeßpefö'ei; 12,9 vuvet pro vuv£ et jiipir) pro (lipet; 12,12 aTtoxfvouoa
pro dTTOxefvouaa; 13,20 Seuxepfwv pro Seuxepefwv; 17,20 X®P^^€
pro x®P^^*<S; 24,18 YXetxojiivou pro yXtxoiiivou; 28,12 xeivfaet^
pro xivYJoetg; 29,15 mytSv pro TDriytSv; 31,24 xpetof et ßpeiS-ovxei; ;
33,8 Jcpetxxa pro Jcpixxd. haec quidem leviora. sed oecurrunt
etiam graviores corniptelae, quarum non nullae in omnibus
vel aliquot libris manu scriptis redeunt, aliae in Vindobonensem
solum irrepserunt. cf. 1,3 TcpoorcepiXaßövxe^ et TiXi^O-et; 2,17 Sy^ü)
Stöxi; 3,7 TtepijiocxTlxov ; 4,15 auxTrjv; 5,12 veü)^* orxoi)(;; 9,18 dva-
X-rj+tv; 13,17 icav (pro TrdXtv); 13,22 ol (pro ofoi); 31,14 xal tl
I*
IV
xalq oSotTiopfai«; xajiot; 31,21 äpoxpov (pro apoxov); 33,10 y] 61 t^$
lß5o|ia5o;. de vitiis codicis V propriis memoranda sunt haec:
1,8 xoLiq 5tavo(at(; t(3v xpriaa\ih{ü'^; 2,4 xanqoxTjjiivwv; 2,16 ouvex-
TtxoTaxwv (pro auvexTtxüJxaxa xwv); 5,16 auvocppaytaaiievo^; 8,22
Ttavxa 3aa (pro ttocvxwv oaa) ; 9,4 xa xptxiqpta; 10,26 oxepedv; 11,11
auvpu£vxü)v; 12,4 iytl^; 17,14 ocpQ-oXjiori; (pro äcpS-aXiid^: haec lectio
e falsa interpretatione duplicis scripturae, quae fortasse in
archetypo fuit ocpä-aXjiOi;, orta esse videtur); 19,11 JpY)pL(av; 20,7
avayxafa«; avaxefvouatv (pro avayxafai; Staxefvouatv) ; 23,17 Ixipwv
(pro uax£pü)v); 31,2 aYptdxY]xa (pro dyptüJxaxa). aliquotiens etiam
depravationes consulto factae et interpolationes in codicem V
irrepserunt: 2,12 in ceteris codicibus recte tradita sunt verba
xou 51 ö-eoO tcoXXy^v aTrpa^fav . . . xaxe^J^eüaavxo, 5£ov SjiTiaXtv xo5
(liv xxX., in codice V (et apud Eusebium) haec male contracta
et corrupta sunt xou Q-eou . . . xaxa^J^euoaiievot, 5£ov SjitioXiv xoü-
xou xxX. ; 3,12/13 pro verbis xaxd xauxa 5v, xw jifev dopaxcp xai
voY)X({) 7tpoaiv£i|i£v in codice V haec leguntur : xaxa xauxa Svxwv
(liv aopaxwv xal voYjXüJv 7rpoo£vei|i£v: scilicet primum 5vx(i)v leviter
corruptum erat ex 5v xej), deinde verba oiopizif xal votqxcjü temere
correxit aliquis in dopaxwv xal voyjxwv; similis corruptela 3,15
iya.yY.aXo<; av elf] xal ou ytYriz6(; pro dvayxafwi; av errj xal yevrjxo;;
24,18 a&poou cpwxd^ pro 9^£ou cpwxdi;: vocabulum dfl-pdou videtur
primum tamquam varia lectio in margine adscriptum fuisse,
deinde in contextum ingressum vocabulum S-efou exclusisse;
vocula ydp sine causa idonea bis addita est 4,20 (post ßouXtj-
ö-ef^) et 26,4 (post OTiouSato^).
Nee tarnen bis et similibus corruptelis auctoritas codicis V
deminui potest, quae bonis lectionibus permultis commendalur
et comprobatur. nee solum ubi Codices in duas pluresve partes
discedunt; plerumque ille meliori favet lectioni, sed multis
locis quibus ceteri Codices omnes corrupti sunt unus veram et
genuinam scripturam ita servavit, ut interdum novam quandam
lucem textui Philonis afferat. quarum emendationum insignia
exempla haec sunt:
2,13 dvayvü)!; V (et Euseh,): Jvayü)^ vel lyapftSq vel oux
euaytS^ in aliis codicibus legitur. h(xy(i<; corruptum est ex dvoY-
vü)^, Jvapyw^ et oux euaYtSg inania corrigendi conamina sunt,
scriptura oux euaytiöi; fortasse repetita est ex loco Philonis de
Abrah. II 11 (Mang.) t6v xöajiov auxöv UTiiXaßov efvat S-eöv, oux
euaytS^ tö Y^^^jievov Jcpo|iot(i)aavTe^ T(jll TieTionrjxdxt. adiectivum
avayvoi; apud Philonem legitur de sacrif. Abel et Caini I 190.
5,5 auviaxYjxev V: ucp^oxYjxev lectio vulgata. causa corrup-
telae fuil quod praecedit verbum wovoerv.
8,19 xT)v S* äßuaaov V (et Euseb,): tö S* aßuaaov vulgata.
sicut brevi ante Philo scripsit xö jiiv JTcecpT]|itae anß.6xo<;,^ ita hoc
loco xT^v S' aßuaaov; nam apud hunc scriptorem haud raro
pronomen relativum et demonstrativum congruit cum eo quod
sequitur substantivo praedicativo (v. infra cap. II).
9,5/6 in editionibus haec leguntur: xov 5' dopaxov xal vorjxöv
O^rov Xoyov xal Q-eoG Xöyov efxova Xk^ti Q-eou* xal xauxT)? efxdva
xd voTQxiv cptiS^ Jxetvo, S Q-efou Xöyou yiyoyt'^ efxtiv xoö Stepjirjveü-
aavxoc xTfjv y^veatv auxoö. eadem extant in codicibus (excepto F),
nisi quod verba xal S-eoij Xoyov ab aliquot libris absunt et pro
xaüxT)? efxöva in quibusdam scriptum est xauxTji; v^i; efxovoi;.
Philonem haec ita non scripsisse facile apparet; neque enim
intellegitur quomodo, cum de luce intellegibili agatur, subito
transeat oratio ad verbum divinum atque hoc dicatur aopaxov
xal voYjxov, quibus vocabulis lucem vel mundum intellegibilem
Philo significare solet. deinde 9'tlo<; Xöyo? Philoni non fuit efxciv
O-eoO, sed idem fere cum Deo. tum vero tautologia quae inest
in verbis xal xauxTj? efxöva x6 voyjxöv cpwi; Jxervo, S Q-eteu Xoyou
Y^Y^vev efxü)v ferri nullo modo polest, glossema scripturae vul-
gatae subesse demonstrant codex V et Eusebius et loannes
Damascenus, qui haec tradunt: xö 5' aopaxov xal voyjxöv (pcS;
Sxetvo 8'efou Xöyou '^iyoyt^ efxoiv xoö 5tep|nr]veüaavxo^ xk^v yhzoi^
auxoö, reliquis omissis. haec plana sunt et sententiae con-
cinnitati bene accommodata.
10,14 dvex^pirjaev V (ei Eiiseb,): u7i£x^pT^<^£v vulgata. prae-
cedit uTre^ioxT].
12,1 övöjiax' auxoii; izl^exo V: övöjiax' auxot*; Ixl^ti vulgata.
Philo vocabulum ovo|ia et similia cum verbo medio xfö-eaftat
coniungere solet, non activo: cf. 57,6 xtvai; Snrjaexai TrpoapYJaet^. de
Cherub. 1 149. de mut. nom. I 588. de decal. II 184. frg. II 653.
12,8 xaxa fevavxfov xpÖTtov V: xaxa xöv Jvavxfov xpÖTiov
vulgata.
VI
12,18 0 xapjrä^ loi%(iQ afiepiai ijnriYJiaotv iStcö ßpaxunrjto? |AÖXt5
opaiot? 7: 6paT6(; Iradunt ceteri Codices, opaxoli; Mangey tacite
iam correxit.
12,20 sqq. in ceteris codicibus haec tradita sunt: (xapTcd;)
xdx vt]i; euxpaafo^ t(3v TweujidKOv, a ^ijy^jpaX^ ajia xal pLo^axcoripat;
aupat^ ^(OTTUpelTai xal TtÖTrjvelTat xal ouvau^exat npdq Syxov Jm-
5c5ou(; (vel JutSoug) TeXetoxaTOV. quaeritur ulrum verba ^WTcupetiai
xal Ti^velxat xal ouvau^e'cat cum relalivo ä coniungenda an ad
enuntiatum primarium referenda sint; si cum relalivo con-
struuntur, enuntiatum primarium verbo flnito caret, si cum
enuntiato primario, verbum desideratur post relativum. verba
tradita homines docti vario modo emendare vel explicare
frustra conati sunt. Turnebus pro a tj^uxpali; temptavit i^^X'
poi^j quod languidissimum esse apparet. Christophorson inter
aupati; et ^(OTcupeixai verba Twer, xaxa jitxpöv inserenda proposuit,
quam coniecturam audacissimam et pessimam Mangey recepit:
nee structura Tweujidxtov a Twei nee verba xaxa [itxpov, quae
idem significant quod Jx xou xax' iXfyov, ferri possunt. Mueller
verbum i^wTruperxai coniunxit cum relativo, verba xal xtSnrjverxot
xal ouvaü^exai ad enuntiatum primarium rettulit; sed verbum
xiÖTrjveixat propter illud xaf a verbo ^WTwpetxac secerni nequii
medelam loco corrupto suppeditat codex F, in quo particula
xa( ante ouvau^exai deest: verbum ouvaü^exat igitur ad enun-
tiatum primarium referendum est, verba I^WTcupecxat xal xiöifj-
vetxat ad relativum pertinent.
13,11 Tztpiiy(^o'^xz(; V: Treptix^uaai lectio vulgata. participium
non ad vocem Tcapaaxeuaf, sed ad xapjrof referendum esse nemo
non videt.
15,17 x6 Xty6\iz^o'^ Jv yetojiexpfqc airjiierov V: xo Xsyö-
(levov £v ft(d\iExpl(f. efvat OTjjieiov vulgata.
24,11 xaxa xou? (louatxfj? ztXtlcK; v6|iou? V: legebatur
xaxd xou? x-^? jiouotxi^i; xeXeiou? vojiou?. (louaixii^ xeXefa est Pytha-
goreorum concentus caelestium.
26,1 xaxfa? 5fe xal dpex^? cS? av ofxo? vou? xal Xdyo?, ^
Ttecpüxaatv JvStaixaaS'at V: of? (vel ol? auxat) Ttecpüxaaiv JvSiai-
xacO-ac ceteri Codices, relativum a voce ol%o<; pendere apparet.
27,7 xa Tzpooty^ioxaza xü)v e?5(3v V: xa 6ax.axa xwv eßwv
vulgata. Tipoaex^cjxaxa iam coniecerat Mangey. cf. de agric. I 321
VII
TcocXiv Sfe Tü)v aTsXwv af e?$ xa Xey6[Aeva xaTTrjYOpY][iaxa xal ou[iße-
ßiQxÖTa xal 5aa toutcov iXarcw Statplaei^ 7rpoaex£t<;. Sext. adv.
mathem. XI 15 nioa yap, cpaatv, uycirjg Siafpeat^ y^^^^S ^^^ zo\iri
zIq xa TrpoaexTJ e^iQ. Diog. La. VII 61 Siafpeat^ 5i Saxt y£vou^ tq
ef^ xa Trpoaex'^ eßil xo[iTJ.
29,9 [iT]x* a<ppoai>vir] xal 6etX{a xal aSixia ocal x6 x(3v oXXtov
xaxi(i5v a[Ai^'xavov TiXYJfro^ V: xaxriJv vulgata.
20,13 ceteri Codices valde corrupti sunt: Ion 5' ifjStxYjxoxcov
avayxafov 5ua7r6ptaxov alii, Soxt 5* iQStxYjxöxcov ef^ xöXaatv xa xd)v
avayxa((i)v 5ua7cc5ptaxa alii, Saxt 5' rj SfxY] xt^ xc5v avayxafwv xö
SuoTiopioxov Mediceus. a vero prope abest Mediceus, sed incor-
ruptam lectionem praebet codex V: 5axt 5' t^ 5{xt] x6 xüJv
dvayxafwv SuaTidptaxov.
32,21 Sy^ F: 5i vulgata. St^ sententiarum conexu requiritur.
Quantopere codex Fbonitate et integritate ceteris praestet
his exeraplis satis deraonstrari opinor. itaque non dubium est quin
eins potissimum auctoritatem sequamur oporteat in libri Philonei
parte priore, quae infelici casu ab eo sola servata est.
2. A codice V cum vetustate tum auctoritate proxime abest
codex Mediceo-Laurentianus plut. X cod. 20 (Äf), M
membranaceus, forma quam vocant duodecima, ineunte saeculo
XIII litteris minutis exaratus. specimen scripturae huius codicis
edidit Constantinus Tischendorf in tabula photographica libro
qui inscribitur Philonea (Lips. 1868) adiecta. in pagina tegu-
menti interiore haec verba leguntur: Ä. Coccldus Mugellanus
contuli a^. MDCCXXXIII cum imp{ressY Turnehi, contulit in
usum Mangeii (v. infra). in altera pagina folii alterius haec
scripta sunt: r\ ßf^Xo^ auxirj xo5 ^payxfaxou cpiXiXcpou Sax:v. textui
Philonis praefixus est Tifva^ xwv JiA^epojiivwv x^ Trapouaig ßfßX(p
Xdy(i)v xoö Ißpatou (fiXwvog. extant in hoc codice viginti sex scripta
Philonis, in his opusculum de opificio mundi fol. 136^ — 154^
(cf. Bandini, Catal. codd. graec. bibl. Laur. I p. 487 sqq.).
lacuna maior hiat inter capita 33 et 34: omisit librarius
fol. 146^ nullo signo lacunae addito omnia inde a verbis (oax*
fe^afpexov lyjii Xoyoy usque ad verba x£Xeiov xal zoic, auxoö [ilpeatv
faoiiiievov (p. 36,4 — 37,12); quae lacuna quomodo orta sit ex-
vni
plicare nequeo. libellum Trepl Y.oo\i.onod(x^ contuli Florentiae aestate
anni 1887; collationem meam cum sua ut compararem Fridericus
Hanssen benignissime permisit; lectiones ab eo enotatas et a
me omissas vel a raea collatione discrepantes nola Jf* in ad-
notatione critica signiftcavi.
De natura codicis M iudicare plenum opus est difficultatis.
ostendit enim duplicem quodaramodo faciem, cum modo egre-
giam et genuinam modo depravatam et vitiosissimam scrip-
turam praebeat. et librarius quidem exemplum quo usus est
accurate videtur expressisse, ut textus Philonei formara quam
codex M exhibet vetustiorem esse eins aetate existimaverim.
archetypus certe, ex quo hie codex derivatus est, antiquus über
optimaeque notae nee dissimilis codici V fuisse mihi videtur.
archetypum litteris uncialibus scriptum in eoque singula voca-
bula nee ubique dirempta neque accentibus aliisque notis
distincta fuisse memorabiles quaedam corruptelae codicis M
demonstrant: velut 6,9 cpa[ifev tS^ omp pro cpa|ievo€ ^Tcep (magis
corruptum inde cpafitv (SoTiep, quod in aliis codicibus legitur);
6,17 5yv(i) 5^ fv* euepyexerv pro Syvw Sefv euepyexetv (magis cor-
rupta aliorum codicum lectio Sy^ü) Fv* e^epytv^); 8,12 ttäv fraü|ia
pro Travfr* a[Aa; 11,7 cS^ efvat xfe äfia pro tS^ efvat xiX\j,a, (TGAMA);
16,19 StaXöyü) pro f5{(i) Xöyü); 20,19 OTroftov pro 6 TcotdJv; 22,13
cpYjal Tou^ iXiozoK; xpiaatv pro (paal zouq aXa^ xor«; xp£aaiv; 23,23
Jv auxü) TÖv SXov Jxfvet pro Sva t6v t(j5v oXtov ixetvov; 26,1 Sa'
av ou xoaiiet pro cS^ äv ofxo$; 28,1 efxa pro i] xi; 35,17 eüSet
pro tl Bri; 45,4 S^yjv TcXaarriJv pro S^pir) nXaxtov; 52,2 i!jv oi^ pro
1^ VEüJi;; 60,1 ttäv xaXöv pro TrayxaXov; 61,16 biyjxQoxjoi pro 5txa-
t^oüaig; 62,18 a[ia pro aXXa (AAAA). quod de archetypi prae-
stantia eiusque cum codice V slmilitudine dixi, maxime con-
firmatur multis et optimis lectionibus, quibus in priore parte
libelli de opificio mundi M solus omnium codicum conspirat
cum codice V: cf. 11,14 a^auavfretaav; 18,1 zol^; 21,16 axeX-^
xaxaXtTTüJv; 26,15 7roLTr)a(i)[i6v; 28,13 Jv al; anaaav; 28,16 xd^ tl-
xova?; 29,1 ävTtxpu^; 29,4 ^ux"^?? 29,16 yewTidvwv; 29,19 Jice-
vex^sf^nj?; 30,12 XeX£x*w; 31,2 xd^ cpuaetg; 32,4 xaX^vaywyrja'eC^;
32,21 Jv x^P^^; 33,1 xeXefou. itaque in parte posteriore, in qua
codicis Fsubsidio destituti sumus, codicis if virtutem eo magis
efifulgere consentaneum est. et sane largam messem bonarum
IX
ctionum suppedilat, cum plus sexaginta locis unus veram
ripturam servaverit. exemplis quibusdam rem illustrabo.
42,15 haec legebantur: of y^ V''^ TcXavYjTe^ tq t' avxCppoTuo^
:paxta Tfj^ t(3v aicXavcov Ittcä Staxoaiioövxai xcc^eat. quae cum
^nsu omnino careant, Mueller totum enuntiatum tq t' drdppono^
ipaTta r^$ t(ov aicXavcSv tamquam glossema delendum esse
^nsuit. at nihil nisi vocula xe sententiam turbat. hanc omittit
)dex Jf, ea deleta sententia evadit planissima. cf. leg. alleg.
45 TcXavTjxS^ xe yap kirzi yeydvaatv, avrfppoTiot xig xaxa xauxa
i\ (oaauxco^ ^X®^^ cpopqt.
49,20 xü)v 5' e?pTr)ii£v(ov oüx dno^tl xal x6 [ilXXov X^y^^J^at
ilgata. verbum awoSetv significat deteriorem esse (cf. 53,18
fToSer yap xa |itinr)[Aaxa x(3v (äpxe'WTtwv); eam notionem huic loco
3n idoneam esse apparet, requiritur notio verbi discrepandi.
»ram igitur lectionem tradit M: oux aTiaSet non discrepat, non
ssentunetim est. alia verbi aTcaSetv exempla apud Philonem
ctant haec: de post. Caini I 226 X7j$ Jv xoTi; 6v6[Aaai npoyelpou
xvxaafag ttoXu xdXYjfl-oö; aTcaSouoTis (sie codex teste Tischen-
3rfio Philon. p. 84,4, non a7ro5eoüaY)^). ibid. I 235 JTreiSV) xauxa
5^ dXTr)8*eia5 anaSei. de Abrah. II 2 oxt xa xeS^etfiiva Staxayjiaxa
]€ cpuaeü)^ oux ÄTraBet. a Piatone verbum dndbtiy coniungitur
im dativo vel cum genetivo et praepositione dno, cum
3netivo a Plutarcho Sexto Empirico Luciano aliis, ut a
hilone.
56,3 xexvtxeuaig M: xexvtxeuoiQxat vulgata. Philo omnibus
►eis usurpat verbum activum xexvtxeuetv: cf. de mut. nom. I 583
yewYJaoc^ xal xexvtxeuoag Tcaxrjp. de somn. I 685 xoö S-axepov
5o^ X7)5 ya(TZpi\jLapyla(; xexvtxeuovxo^, et 686 xa Tiepl JSwSVlv axpa-
5g xexvtxeuovxa. de victim. 11 239 Saa atxoTcovtov xal 6?papxuxü)v
Epiepyfat xexvtxeüouat. fragra. II 626 onoze xexvtxeuot. item forma
2tiva reperitur apud Dionysium Halicarnassensem Sextum
mpiricum alios.
57,10 in ceteris codicibus traditur rcpooizi x(3v ofxefcov ava-
zX(3v Spycöv. collato simili loco fragm. II 653 Mangey scribendum
3se coniecit Tipo; iTcfSet^tv xwv oJxefwv avaxaXcSv Ipywv. sed
nendationem faciliorem praebet codex -3/, in quo npoq xt xwv
xe((Ov avaxaXdSv SpycDv exaratum est.
X
58,3/4 in ceteris codicibus corrupta leguntur verba cSjioiouxo
T(}) xaxd TTjv Y^veatv xdafio) xal fl-efp. veram scripturam servavit
M: üS[AotoöTO xaxa tk^v [lovcoatv xöa[Atp xal d-etj), quae insuper
conlirniatur locis simillimis p. 66,21. 67,10.
58,14 6 5fe Tcöfro^ ouxoj xal tVJv t(j5v awiiaxcov T^SovifJv b(irr(\Qt^^
... 5t* oö uTraXXarcovTat xov S^rjxöv xal xaxo5a([AOva ß{ov avx*
dfravaxou xal 6i35a{[Aovos vulgata. genetivus ou normae gramma-
ticae repugnat et relativura sine dubio a vocabulo t^Sovtjv, non
a Tiofro^, pendet. recte igitur cod. M: 5 t' Vjv.
61,11 Codices valde corrupti sunt: xiXog oöx Spov oXXo -^ xo
|iT]5fev ÖTToXefTread'at alii, x£Xo$ oux oXXo i^ x6 {iiQSfev uTcoXefTceaftai
alii. dubito num quis in hac codicum memoria coniectando
verum invenire potuerit, quod in codice M exaratum est x£Xo;
ou xopov dXXa x6 jnr]5fev üTcoXefeeaO'at.
Pauca haec elegi exempla ad codicis M praestantiam
demonstrandam. quantum vero ad' textum Philonis emendan-
dum contulerit, in unaquaque pagina huius opusculi ex ad-
notatione critica elucet. accedit quod duobus locis lacunae
ceterorum codicum unius codicis M memoria explentur : 46,2—3
^Yjal 5fe xal 'iTTTcoxpaxYj^ xxX., et 51,16 Sxt 5' oXxöv xal euspYOv.
Atque haec quidem in bonam partera de codice M dicenda
sunt, quodsi per omnia talis esset qualem se praestat multis
illis quos significavi locis, sane nobis gratulari possemus. sed
idem tot vitiis tantisque corruptelis scatet, ut multis locis
videatur libris pessimae notae adnumerandus esse, longum est
omnes eins scripturas vitiosas enumerare. pleraeque tales sunt
quales in codicibus non satis accurate emendateque scriptis
reperiri solent. sed ad hoc usitatum genus vitioiTini accedit
alterum quod ex audaci mutatione verborum et ex interpolatione
oritur. Philonis scripta multifariam et identidem correctorum
et interpolatorum manus experta sunt neque ullus Über manu
scriptus eiusmodi vulneribus intactus ad nos pervenit. sed in
nullo codice interpolatorem saepius deprehendimus quam in
codice M, nam cum satis magna copia vitiorum et glossema-
tum ei cum aliis codicibus communis sit (v. infra), multae et
gravissimae corruptelae et interpolationes in eo solo reperiuntur:
velut 21,14 Ixdxepa vrjxxa (verba e versu proximo perperam
repetita); 23,6 y] oIol ävepyer xexvfxYj^; 25,1 xaxaxXüatoaiv Sm5t5(j)atv
XI
auTw t6 cpü)^ 0 d-ed?. cf. inprimis adnot. crit. ad 56,18. 61,4 — 7.
61,9. 61,11. 62,4/5. 62,8/9.
lam utroque genere lectionum examinato recteque aestimato
anceps natura codicis M sie fere explicanda videtur, ut exem-
plum, ex quo transcriptus est, ad archetypum rediisse bonum
ac vetustum, sed ex altero quodam codice corrupto et inter-
polato multis locis correctum vel potius depravatum fuisse
statuamus.
Codices F et if suum uterque locum in codicum ordine
singularem obtinent, ceteri fere omnes in duas classes discedunt.
3. Prioris classis (a) Codices a me collati sunt hi quattuor: a
codex Monacensis graecus 459 (4), olim Augustanus, mem- a
branaceus, forma quadrata, saec. XIII manu elegantissima exa-
ratus. specimen scripturae eins dedit Constantinus Tischen-
dorf in tabula altera Philoneis adiecta. in prima pagina (fol. l"^)
ai manu recentiore (saec. XV, ut videtur) haec adnotata sunt:
hf T(p TTapovxt ßtßXftp TTptoxov (5cp60.ouatv avaYtvüJoxeafrat ol 5üo Tiepl
[Aovapxfo^ Xdyor efxa 6 Trepl xoafiOTCotfa^' xal [Aei' aüxöv 6 X5' xal
^e', of etotv ef^ t6v jiexa tk^v l§aY)[Aepov • oti xaxa axoXouS-fav Stcov-
cai xfjs foTopfa^ xal aXXrjYOpfa^' xal [lex' auxoii^ 6 ff^ ^^o^oq^ S^
&ixtYpa<pexat Tiepl voiwov feptov dXXTjyopfa* TiXVjv Soxet ava[A£aov xoii-
r(i)v Sx^tv xal ?xepov Xoyov, 8$ Sv xcp Trapövxt ßtßXfü) oüx loxtv [aex*
aiixov 5fe xöv tj°^ Xdyov avaytvüiaxexat 6 XYJ Xdyo^, ou tq ^TctypacpT]
Jtepl x(j5v x^poußlii xal vf\(; cpXoYfvYj^ ^©[icpafa^* l^et 5^ [liaov xoiixwv
IXXetcJ^tv xtv' (5^ orjiat . deinde ab eadem manu adiuncta sunt haec :
£jg XÖV Xa' Xdyov Tiepl ytyavxcov eupYJaets oxt So^a^et xal Skoq 6 xda-
|xo^ TceTiXrjpdSad'at (sie) ^pux«3v xal atjxol of oii[A7tavxe5 daxlpe^ efalv
Sji^uxot, iTiel del xal ^rjxof eJatv. et in ima pagina haec: xpet«;
ydp Sd^a^ ivavxfoc^ x^ SxxXirjaia eup(axü) zo\)xo^ acpotXXovxa* xirjv
3Xt)v ävap^ov TCpoÖTrap^tv ^^ux^v xoOj doxlpac; t^ciSvxa^ xal xdv d£pa
a(i)dv. ab eadem manu passim in margine scholia adscripta sunt
Qullius pretii. foliis 1^ — 2^ a librario praemissus est irfva?
Philonis librorum minio scriptus; ordo librorum idem est
quem plerique Codices huius classis exhibent. libellus de opi-
icio mundi legitur fol. 163 «'—180^ cf. Hardt, Catal. codd. mss.
jr. bibl. Bav. IV p. 422 sqq. hoc codice etiam Mangey usus
3st: neque enim dubitandum est quin codex Augustanus, quem
XII
Hoeschelius et Mangey commemorant, idem sit cum Mona-
censi 459.
B codex Venetus Marcianus 41 (ß), bombycinus, forma
quadrata, saec. XIII variis manibus eleganter scriptus. fuit
olim bibliothecae Bessarionis Cardinalis, continet viginti quinque
scripta Philonis (cf. Zanetti, Graeca D. Marci Bibl. p. 27) ; opus-
culum de opificio mundi legitur fol. 77^— 100\
C codex Coislinianus 43 (C), membranaceus (non bom-
bycinus), forma maxima, saec. XV exeunte scriptus. insunt
viginti scripta Philonis eodem ordine disposita atque in codice
Monacensi A\ liber de opificio mundi extat fol. leß"^ — 186^ cf.
Montfaucon, Bibl. Coisl. p. 115. in eo codice, ex quo descriptus
est C, duo quaterniones videntur transpositi fuisse; nam ea pars
libri de opificio mundi quae pertinet a verbis xo OTcipiia nepiexo^
usque ad verba ßafrous lizviziZtf Tipoaxeö'ivxos (p. 13,16 — 36,1)
suo loco in codice inter fol. 169^ et 170*^ deest, extat loco
posteriore inter verba xwv |ifev ^ip iortv et a^puxo^ i^ öXtj (58,18)
inde a fol. 176^ vers. 6 usque ad fol. 183'" inf. initio libri de
opificio mundi ab altera manu (saec. XVI) in margine quaedam
correcta vel temptata sunt, hoc quoque codice Mangey iam
usus est.
D codex Laurentianus plut. LXIX cod. 11 (Z>), mem-
branaceus, forma quadrata, saec. XV (non XIV). continet Phi-
lonis scripta quattuordecim (cf. Bandini, Catal. II p. 630 sqq.),
in his librum de opificio mundi, qui legitur fol. 171^ — 180^
161'"— 170^ 181"^ — 186^: duo quiniones (codex enim e quini-
onibus compositus est) sedes suas ita mutarunt, ut quae inter
fol. 180 et fol. 181 locum habere debebant nunc fol. 161—170
legantur.
His quattuor codicibus unam constitui classera mirabili
eorum consensu probatur. atque eidem classi adscribendi sunt
duo Codices a Mangeio adhibiti, Vaticanus et Oxoniensis. et
Vaticanus quidem numero 152 a Mangeio notatus sine dubio est
■E? codex Vaticano-Palatinus 152 [E)^ chartaceus, forma
octava, saec. XIV, in quo septem scripta Philonis insunt eodem
fere ordine disposita atque in Laurentiano D. liber de opificio
mundi legitur fol. 1—39. cf. Stevenson, Codd. mss. Palat. graec.
p. 82. paucas scripturae discrepantias huius codicis (quem ipse
Xffl
non vidi) ad Mangeii fidem in adnotatione critica commemoravi.
Oxoniensis autem praetermittendus est, quippe descriptus e Veneto :
codex Oxoniensis Collegii Novi 143, chartaceus, forma
maxima, saec. XVI, continet triginta Septem scripta Philonis
duabus manibus exarata; altera pars codicis anno MDXXXUI
Patavii scripta est; opusculum de opificio mundi extat fol.
107*^ — 124*^ cf. Coxe, Catal. codd. mss. qui in coUegiis aulis-
que Oxon. hodie adservantur, tom. I. hunc codicem aestate
a. 1888 Oxonii contuli et e codice Veneto 41 (B) ad verbum
descriptum esse intellexi^); quare in adnotatione critica eum
non commemoravi.
Memoria classis a codicum proxime distat a codice If,
quocum permultae lectiones bis codicibus communes sunt et
egregiae et corruptae. et bonis quidem codicum M ei a lecti-
onibus verba Philonis in editionibus depravata multis locis
eraendari et in pristinam formani reduci possunt. sed quod de
codice M animadverti, multis eum inquinatum esse corruptelis
et glossematis, idem fere de codicum classe a dicendum est.
namque archetypus huius classis cum eo codice, ex quo ut
supra dixi corruptelae gravissimae et interpolationes in codicem
Jf transierunt, artissime cohaesit; pleraque enim eadem quae
in codice M vel corrupta vel interpolata sunt in bis codicibus
reperiuntur, passim etiam verba in codice M leviter afflicta in
hac classe codicum gravius depravata sunt. cf. 1,3 i^exucpXwaav;
1,10 xal y(jprioi\jL(jixdvri T(j) ß{(p xVJv xoaiioyövov xal iv Eepal? ßfßXot^*)
verba interpolata; 2,1 yevirixoG; 2,13 oux euaytü^; 2,18 5pa<JTy)ptov
i£K; afuov; 3,8 xaxaaxeua^cSvTtov l(Tzi; 3,22 6 Tipwio^; 4,4 h zoi<;
Suai (pro oijGi); 5,3 auxa; 5,10 eüxpaafav xaf interpolata; 6,14
eu^J^ü^fav; 7,4 aad-eviorepov lozly; 7,9 ttjv afa8nr]rr)v toXiv Tg voYjrg;
^) argumenta ne quis desideret, validissimum argumentum hoc affero,
omnes scripturae discrepantias codicis Veneti B proprias in codice Oxoniensi
reperiri; 4,19 Cöiav om. || 7,5 süapptöoTq) || 8,15 feptsXXev || 15,4 ivxannT^pa ||
24,15 xopoßaptöJvxeg || 27,20 xdJv |1 30,3 verba at xaxfat xai om. || 34,13 ouvxt-
^C^ II 36,1 xou om. || 38,4 xai km^ctytiaf, ante xal ypoL\i\\.i \\ 38,24 napsppsTod'ai ||
40,1 iQXOtxo II 41,15 |iiav || 45,11 jJtexaßoXi^g || 58,9 eTitYtvöptevog || 59,19 XiyBXOLt
ök xö TCOtXatdv || 61,8 xig.
') ötcopiojjiivrjv, quod in adnotatione Mangeii additur, in codicibus non
legitur.
XIV
7,12 5teTU7t(i)9ir) xo Trav (ubi hominis creatio tractatur); 11,19
avfxfioüg cpiiaet^; 15,9 ou^ av Ttavxai;; 16,7 o£ xd xapua naCCprct^;
17,13 XP^^^^? ^^il aXiTjxxov; 18,12 (xal) Svexa SirjiiioupYtdJv inter-
polata; 18,15 xiva 5* Sxaaxov napiyexoLi M (pro ofav xxX.), TvaS'
Sxaaxov TzaLpkrfr[zaL\. a; 18,24 Ttal xdafiou interpolata; 19,3 cpwxo^;
19,4 xa^ iUa^ ^Tct^avefa^ äpXovxat 5tacpa{vetv afrpoot (xal) notö-
xYjxa^; 19,6 xal [nQvtiSv xal SviaüxtiSv dpi^iiou^ xal t^cpcov Ifi^ux**^^
interpolata; 20,19 Ttepl aJa8nr]ae(i)v l^cptov 5ta*£aet^ ((5v) glossema;
21,21 Tiotet xal eiiS-u^ interpolata; alia.
Sed ut codex M proprias habet corruptelas et interpola-
tiones, ita multa vel corrupta vel interpolata in his codicibus
solis reperiuntur. velut 2,9 TrapaSoänTJaexat; 5,10 TcotXtv; 5,14
Ixdoxou; 5,19 Tiepl om.; 7,1 impiypoLivzoi; 7,7 ouSSva; 7,11 ovü)
ypa^tov; 11,8 ou[A7r6cpup[i£vü)v ; 11,18 dvaa^etv; 13,17 ntpikyioi;
20,12 STTtxeXetxat ; 21,11 JxxpiTreaS-at; 23,20 JjicpavSoxepov; 24,6
5iax£[ivü)v; 25,19 oi xixxTjxat; 26,4 auxriJv o Sxaaxo^; 30,1 ^opcd;
30,9 xoö [IT] xa ovxa; 30,10 SYjfiLOupYtx"^^ ; 31,10 Jmxuxövxa; 31,13
Sxovxa; 32,2 Spyov; 32,17/18 eJacpopa; 36,8 dTToSel^ai ßsßatoxipov;
40,21 xa xpfa; 41,10 Sv xatg; 42,6 Jv dawfiaxot^ TcpoxoXetxat xal
voYjxw^ jTciSefxvuxat; 44,19/20 xd 8' Jv zolq XeyoiA^vo^ OTrXdyxvotc;
48,1 Ket^ev; 49,4 Xoyov; 50,22 7rveu[iaxo$; 51,16 xaO-dXou; 53,22
ßeßatoxaxa; 54,2 ttXy^v 5i ou; 55,5 dxpoxdxtp; 58,8 ouS* Jv ^xeivep;
ibid. Jiicpav£axepov; 58,11 dpfioxxovxaTrofl-ovSvföpuaev; 61,14 tqSovtjv;
67,12 xötp^X*^^^"*^'
Verum tarnen est ubi classis a codicum sola bonam et
genuinam lectionem suppeditet. cf. 14,5 Sapoi; xal |iexo7r(i)pou;
22,7 x(5; 36,10 utco; 36,12 xd dxxü); ibid. 51; yevdfievo;; 37,9 ol;;
42,18 ^[iTtOLoGvxe; ; 44,7 6 XYJ; dfiTtiXoD (seil, xapjrdi;); 49,8 Ivouotj^;
60,16 aTcouv et Tzpr^^lq TieTixtoxd;; 65,20 af divaot; 66,17 dxXoxpaxiav.
Omnium huius classis codicum longe optimus est Mona-
censis A, ab hoc proxime abest Coislinianus C; multo magis
corrupti sunt Marcianus B et Laurentianus Z), quos ex eodem
exemplo descriptos esse existimo; ex eodem derivatus est
codex Laurentianus Gonv. 107 (olim Abbatiae Florent
78), chartaceus, saec. XV — XVI, quem ipse inspexi et in Omni-
bus fere cum Laurentiano D conspirare intellexi. Vaticanum
E propius abesse a codicibus BD quam a codicibus AC^ his
locis probatur: 5,22 oUtltf BDE\ adnot. ad 9,5 xal d-eoö Xoyov
XV
om. BDE; 17,1 Setxfl^vat BDE. uno loco, si Mangeii testimonio
ödes habenda est, a codicibus BD discrepat: 43,10 cpiiatv ACE,
moTtv BD. sed ex Mangeii testimonio non minus novem locis
ab Omnibus huius classis codicibus sese removere fertur. ac
tribus quidem quattuorve locis casu fortasse hoc factum est:
21,21 xa 7zpooz(xy(ß'hz(x, (pro xö Ttpooraxä'ev) ; 34,2 JSea^ (pro
Gucria^); 47,13 TQpiipav ißSofiiriv (pro fepav lß5d[ATr)v); 55,15 ouafa?
(pro ßea^). talia enim ipsi librario nescio an tribuenda sint.
reliquis autem quinque locis cum aliis codicibus ita convenit,
ut librarius earum lectionum auctor existimari nequeat: 16,1
(cf. Corrig.) Stöxt ^üaet [ifev kyoq 5ua^, ^üaei 5fe ori\ido\) auvfaxaiat
YpafipiY] (= V); 32,1 xaxaxXtvivre^ (= VF); 40,21 zou; l^yjxovxa
(== Jf); 48,1 dSixetv Jx Tipovota; (=: J/i^); 60,13 xpÖTrov (pro
Seiyiiaxa teste Mangeio: an pro xutccov? cf. cod. Jf). omnibus
bis locis Mangeii errores subesse mihi videntur; fortasse Pala-
tinum 152 cum alio quodam Vaticano confudit (v. infra).
Praeter eos quos nominavi libros manu scriptos huic classi,
ni fallor, adnumerandi sunt e libris in bibliotheca Vaticana
adservatis codex Vaticano-Palatinus gr. 183 (chart. saec.
XIV) et codex Vaticanus gr. 380 (membran. saec. XV), si
quidem in eis scripta Philonis eodem ordine atque in codicibus
A et C disposita sunt (cf. Stevenson, Codd. mss. Palat. gr. p. 94.
Pitra, Analecta Sacra II p. 314).
4. Alterius classis (ft) Codices quos coUatos habeo hi sunt b
quattuor:
codex Venetus Marcianus 40 (jff), chartaceus, forma H
quadrata, saec. XIV (non XIU), olim Bessarionis Cardinalis Über,
continet, ut Bessario adnotavit, <1>D.ü)vo$ *Iou5atou xa a\jf(pdi\i\i(x.x(x.
lüocvxa, ut accuratius dicamus, omnia quae postea Turnebus
edidit; liber de opificio mundi legitur fol. 1*^ — 18 ^ huius
codicis gemellus vel ex eo descriptus est codex Venetus
Marcianus 39 (membran., forma maxima, saec. XV), quem
obiter inspexi.
codex Monacensis graecus 124 (J), chartaceus, forma j
maxima, saec. XVI neglegentissime scriptus. complectitur eadem
scripta Philonea quae codex H; opusculum de opificio mundi
extat fol. 1»^ — 27^ cf. Hardt, Catal. II p. 65 sqq. praemonuit
XVI
librarius haec: cpfXwvo^ ?ou5afou xi auYYpaiAlAaxa Trccvra xa eupto-
x6jieva (lexeypa^irjaav ix t^$ ßtßXtoOnfjxrj^ ßeaaap^covo^ xapS'iQvotXEü)^
ToG T(3v TOuaxXcov, SXXrjvo^ xö fhoq,. descriptus est igitur codex
/ e codice Veneto H. idem est quem Fridericus Pfeiflfer in
editione sua (Erlangae 1785) usurpavit et littera A notavit;
sed falso eum bombycinum et saeculo XIV exaratum esse
contendit, nee vero omnes scripturae discrepantias eius eno-
tavit, sed selectas, nee satis accurate codicem excusserat, si
quidem passim falsa de eo rettulit: velut 2,13 in eo non legitur
JvapYCO^, sed ivayü)^; 21,13 non cpO-opocv, sed (popav; 37,9 non
ol^, sed ^<;; 49,9 tcoXuox^Sü)^, non TroXuoxtSwv; 54,16 euv6|i(o;, non
euvo|io$; 60,14 xaXoövxa, non xoXouvrwv. scriptus est codex
summa cum neglegentia, librarius indoctus fuit et linguae
Graecae paene rudis; itaque in adnotatione critica foedissima
vitia eius silentio praetermisi.
K codex Parisinus 434 {K), olim Regius 2250, chartaceus,
forma quadrata, saec. XVI ineunte variis manibus exaratus.
insunt viginti scripta Philonis eodem ordine disposita quo in
codicibus HI; liber ntpl xoa[i07rotfoc^ legitur fol. 1^ — 29 ^ videtur
et ipse descriptus esse e codice Veneto H (vel eius gemello
Veneto 39). in margine passim correctoris manus occurrit, de
qua infra dicendum erit. in prima pagina manu Constantini
Palaeocappae haec tabula praemissa est:
+ xaSe JveoTiv Jv rjj ß{ßX(p x^Se*
+ cp£X(i)vo$ JouSafou Tcepl jitoaicos y.oo^onoda^. X&foi tt)' (sie).
+ xoö aOxou Trepl ßteu iiwaiw^ XoYOt y'.
+ SiYJyirjat^ Eaxoptx(!) xu7C(p Sie^toöaa xd x^^ TtoXata^ Tpa^«
anno igitur MDLII, quo primum Turnebus Philonem edidit,
codex K in bibliotheca regia Fontebladensi fuit, quoniam
Palaeocappa, qui hunc indicem scripsit cum in ea bibliotheca
librarii munus administrabat, anno MDLI ineunte mortuus est
(cf. E. Legrand, Bibliographie Hellenique II p. 162 sq. et quae
dixi in libro qui inscribitur Phüd, Abliandlungen, Mafiin HerU
snim siebzigsten Geburtstage dargebracht^ Berol. 1888, p. 123 sq.).
L codex Parisinus 433 (L), olim Regius 1895, chartaceus,
forma quadrata, saec. XVI a Nicoiao Sophiano scriptus. suspicor
Sophianum hunc codicem a se in Italia scriptum uni ex legatis
vendidisse, quos Franciscus I rex Francogalliae Venetiis habebat;
XVII
fortasse Georgias de Selve, qui Francisci regis legatus Venetiis
fuit post annum MDXXXIV quemque ab Angelo Vergecio calli-
grapho illo notissimo et a Nicoiao Sophiano Codices graecos
sibi describendos curasse constat (cf. L. Delisle, le cabinet des
manuscrits I p. 153), hunc quoque codicem emit et in Franco-
galliam abduxit. insunt in hoc codice scripta Philonis omnia
quae Turnebus postea edidit; libellus de opißcio mundi legitur
fol. 1'— 20^
Memoria textus Philonei in hac classe codicum inest partim
melior quam in libris classis a partim deterior. ac primum
quidem absunt a codicibus huius classis graviora illa quae
supra commemoravi vitia et glossemata codicum M et a, ut
multis locis illi genuina verba scriptoris una cum codice optimo
V servaverint. nee raro soli omnium codicum bonam lectionem
suppeditant: cf. 3,7 a7:ept[AocxT)xov; 5,12 vewaofxou^; 7,13 S |iert^ov;
7,14 SyJXov 5^ OTi; 9,4 xdJv aJaänrjTtxwv xptTY)p{(i)v; 9,18 avocXa[A?ptv;
12,20 1^ äp5et; 13,22 ofot; 18,21 t(5v aXXwv aorlpwv; 21,13 ovtü).
•d^Ovra; 29,21 avioxpe^pe; 34,11 avrf; 36,8 ße^aiwidov; 49,11 d^au-
aivo|i£vir]v ; 52,9 TipoaaviTiXarcs; 58,11 apiiöxTexat; 59,2 dStd^fropov;
62,4/5 auvo5oi ^evayöv lyj:>\}Qv^ i^Sovyjv.
Sed ne hi quidem integra omnia et incorrupta servarunt
neque eorum archetypus vitiorum expers fuit. cf. 2,13 ^vayü)^;
3,3 faxopet Xoyo^; 3,14 ^hzoi"^ xal oi^tlo^^ 5vo[Aa; 4,6 2^ et Set;
6,19 JTTtXaßetv; 8,2 yjp6^o\}\ 8,6 x(p 5vxt add. (repetitum ex eis
quae mox sequuntur xal y»P t^'^o^fo^ xtj) 5vxt); 8,16 Tiapa xoö
voTjXOÖ xöafiou verba interpolata (napa soloecum); 8,18 S^YJiAiae;
12,8 JTte^pffret: hanc formam, quae nulla est, per editiones
omnes propagatam et conservatam esse paene incredibile
est; 14,19 TiavxeXoO?; 18,7 ou^rjxTJaewg ; 22,21 dvaYxattp Xöytp;
29.10 Tiavxa oaa; 33,4 yeviaiov; 34,15 TiXeupöv; 35,3 ivap[iov(a$;
36.11 XT^v aOxrjv; 37,9 i^?; 37,20 xot^ efwd-datv (5vö[Aaai xP^H-^vcov;
40,10 iTTcd; 43,1 dvaxä-efoY)^ ; 54,3 J7rr)px7][iSvot; 61,18 Jmcpopdv;
62,8 dTioxXafexat; 67,5 TreTrotYjfiivou . praeterea verba scriptoris
in hac classe codicum saepe perperam transposita sunt; prae-
cipue Simplex et facilior structura ex difficiliore et contorta,
quae Philoni in deliciis fuit, haud raro facta est. velut 2,14/15
TcXSov xo5 (lexpfou aTroaejivövat pro TiXiov aTioaefivGvai xoG jiexpfou;
5,11 xfic, (jLeXXouoY]^ ttoXsü)^ d7roxeXera8*ai pro xi^$ iieXXouoiQs diro-
II
XVIII
TeXetaS-at noXtay^; 7,10 Mwaiü)^ ydp lau x6 5&f\ka. xouxo pro to
bl 5ÖY[Aa TOUTO McDaio); Sorfv; 16,5 T^yocy^v i^|ia€ £^ Iwotov pro
T^yayev e?€ Swotav i^iia^; 18,15/16 ofav 8' Sxaoxov xcSv eJpTinivwv
Xpefav T6 xal co^iXecav 7rap£xsxat pro oEbcv 8* Sxa<Tcov Tcaplx^^»^
Tü)v efpYjfiSvwv yjfzLoL^ xe xal (jJcpiXetav; 21,2 aT|ioug oaqppiQati; pro
xal SacppYiais iT[AOu$, qua mutatione antithesis periodi mem-
brorum restituitur chiastica structura apud Philonem frequen-
tissima sublata.
Scripta Philonis in eis quos vidi omnibus huius classis
codicibus eodem ordine ita disposita sunt, ut initium facial
libellus de opificio mundi. quare praeter eos quos nomina?i
libros manu scriptos alii multi in bibliothecis adhuc latitantes
necdum excussi eidem classi adscribendi videntur: velut de
libris Philoneis in bibliotheca Vaticana adservatis codex Vati-
canus graecus 382 (bombyc. saec. XIV), codex Palatinus
graecus 311 (chart. saec. XV — XVI), codex Ottobonianus
graecus 48 (chart. saec. XVI) ; deinde codex Escurialensis
y — I — 5 (chart. saec. XIV: cf. Miller, Catal. des mscr» grecs de
la bibl. de X Escurial p. 2G2), codex Leidensis suppl. 105,
codex Leeuwardensis 40 (chart. saec. XVI: cf. Omont, Catal.
des mscr. grecs des bibl. des Pays-Bas p. 20 sq.).
5. Neutri harum classium videtur adnumerandus esse
-F codex Laurentianus plut. LXXXV cod. 10 (F), charta-
ceus, partim saec. XV partim saec. XVI, cuius collationem
liberalitati Friderici Haussen debeo. continet Philonis scripta
varia, in his opusculum Tiepl xoa|i07rotfa$ fol. 85^ — 106^ (cf.
Bandini, Catal. III p. 269 sq.). duabus manibus exaratus est:
prior manus (saec. XV) folia 15—412 scripsit, altera (saec. X\T)
folia 1 — 14 et 419 — 559. tum tertia manus recentior multa vitia
correxit quae prior librarius commiserat; eadem manus in
foliis 104 — 106 finem libelli de opificio mundi (inde a verbis
Sttü)? ajAlioxo^ auT(i; ij xax(a( p. 57,8) a librario omissum sup-
plevit. contextum a librario neglegentissime scriptum corrector,
quem hominem doctum fuisse facile intellegitur, sollertissime
retractavit nee solum librarii errores correxit, sed etiam ali-
quot locis quae falsa esse ei videbantur de suo ingenio emen-
dare studuit. correctoris manum nota F^ significavi, librarii F^
XIX
De auctoritate huius codicis iudicium non ita facile est. in
Universum quidem maxime cum codicum classe b conspirat,
quapropter eum in adnotatione critica non nominavi nisi ubi
a memoria classis b discrepat: itaque ubi codicis F scripturae
discrepantiam non enotavi, cum classe b eum congruere scito.
sed multis locis ac maxime eis quibus Codices huius classis
corruptam lectionem tradunt, codex F ab iis dissentit et reli-
quorum codicum memoriam sequitur. veluti 1,15 avu[AVY]aat habet
(== ft), sed 3,3 afpet Xoyo^, non foxopet; 3,7 impi\iiyrizoy (= &),
sed 3,14 yiveatv o^xetov 5vo[ia, non y^veatv xal oJxefov ovo[ia;
8,16 TipwTOv oöv Tiapd xoö voiqtoO 'k6o\jlo\} {= &), sed 9,18 dva-
XYjtj^tv. tum transpositiones illae verborum, quas codicum classis
b proprias esse supra dixi (p. XVII sq.), fere omnes a codice
F absunt: cf. adnot. ad p. 2,12; 2,14/15; 4,20; 5,11; 6,11; 7,10;
7,11 al.
Non paucis locis codex F cum codicibus classis a convenit,
ut exemplum ex quo transcriptus sit textum Philonis ex utra-
que classe mixtum continuisse videatur. cf. 7,15 xdafiov efvat
voYjxiv; 8,5 ToG xdafiou; 29,1 (lovovoü; 29,5 y) xP^t^dT^wv "ij apX''Q'S»
34,10 in auTÖv; 36,10 6tz6; 36,12 y^voiasvo^; 42,18 i[A7ioto0vxe? ;
45,22 fSpwot; 46,19 dnoxekel; 47,5 Ixotfioxipav ; 50,16 flvrjxö^;
61,14 i^SovYJv. sed hac suspicione singularis natura codicis F
non illustratur; nam permultis locis et a codicum classe & et a
classe a omnino discrepat ac vel cum codice V vel cum codice
M vel cum utroque horum conspirat: cf. adnot. ad 8,8; 9,2;
12,6; 15,2; 16,11; 18,14; 20,12; 21,2; 23,12; 24,6; 24,11; 26,12;
27,12; 28,19; 29,16, 29,20; 29,21; 32,1; 36,4; 41,6; 43,13; 44,17;
48,1; 48,19/20; 51,4; 52,12; 54,16. nee desunt loci quibus codex
F a reliquis libris omnibus discedit; nee solum vitia in eo
comparent propria, sed est etiam ubi solus omnium bonam
lectionem servaverit: veluti 36,8 anoSei^si; 36,11 xi^v d|icporv;
41,21 iksp^xet; 42,22 eupei^.
Quae cum ita sint, in codice F exarando librarium duobus
exemplis usum esse suspicor: alterum codicibus classis b si-
millimum fuit, alterius memoria prorsus diversa et reliquis
codicibus propior.
Omnia haec dixi de librario i. e. de eo qui cum alia tum
maiorem partem opusculi de opiflcio mundi exaravit {F^), sed
II*
XX
eadem fere dicenda sunt de correctore (jP*). ne is quidem ad
unam contextus Philonei memoriam sese applicavit, sed modo
hanc modo illam secutus esse videtur. veluti 2,13 librarius (F^)
scripserai ivaYw^ (= &), corrector {F^) littera p addita Ivapyto^
substituit; 10,17 i] XiyzxoLi F^ (= &), i^ Xaexxai F* (= F);
12,30 i] F^ (= 6), ^v F^ {= Ma); 13,17 mpii-^ovioi F' (= Fi/ft),
litteris finalibus xoi; erasis Tcepi^x^v restituit corrector (= a)\
16,1 librarius eadem scripsit, quae in codicum classe 6 leguntur,
corrector supra versum addidit verba Sioxt (SiJaei pifev Ivo^ hoii,
^uaei 5fe oYjiiefou ouvtaraxat ypaiiinrj (= 7); 17,11 a7c£qprjV6V -F*,
(XTricpaivev jP« (= F); 21,19 UTtoXaeiTTCo i^^ (= Ka), tSTccXIXeiTno
J'» (= &); 26,1 (05 i?"^ ((? 7), or? i^« (= i/ft); 39,8 l^oxio F\
lyoMQv^ F^ {= a); 40,21 iTira JPi (= &), IgYjxovxa i?^« (^ 3^.
41,3 -^ i^i (= a), 0 F^ (= i/); 49,18 xaTafiy^vtaCtov i^i (= 6),
xaTa[iTjv{(i)v F^ (= Jfa). neque alia res est in ea parte libelli
de opificio mundi, in qua corrector librarii munere functus est:
in ea quoque modo cum codicum classe & modo cum classe a
vel cum Ma^ passim etiam cum codice M solo conspirat: cf.
adnot. ad 59,1; 59,12; 60,16; 63,5; 66,21. itaque correctorem
aetate non procul a librario {F^) distare existimaverim et eadem
exempla usurpata esse ab eo in corrigendo atque a librario in
transcribendo opusculo Ttepl xcafioTioifa^. aliquot locis corrector
suopte ingenio verba tradita temptavit: veluti 17,13 ^ewpfjaat
corrigebat (pro yv^P^^ött); 18,12 Joia? (pro ouafa^); ibidem tov
oupavdv (pro xwv oOpavwv, quod levi errore scriptum est pro ttfi
oupavtj)); 36,5 Svxö^ SexaSog (pro iv 8exa5t); 42,22 eupet^ eWv d
xe xöXtcoc (pro etipef^ £axtv 8xe xoXttoi), et mox ßa9^t^ olI^itXo^
(propter verbum corruptum frjat).
Singularem locum in codicum numero codici F tribuendum
esse ex eis quae supra exposui satis intellegi opinor. ac nescio
an alii Codices similes adhuc in bibliothecis latitent nondum
excussi. simillimum certe suspicor esse codicem Vaticano-
Palatinum graecum 248 (bombyc. saec. XIV — XV: cf.
Stevenson, Codd. mss. Palat. gr. p. 135). in quo cum alia
Philonea leguntur tum opusculum de opificio mundi fol. 40"^— 56^
cuius initium Augustus Mau rogatu meo benevolentissime con-
tulit. quo ex specimine magnam intercedere similitudinem inter
codicem F^i codicem Palat. statim intellexi; nam et is plerumque
XXI
cum codicum classe b congruit, sed multis locis et eisdem fere
quibus codex F ab ea memoria discedit. velut 1,11 in eo scrip-
tum est noipiy(o\)oa (= F); 2,1 ^pyavou (= F); 2,13 Ivapyw^
(= F*); 2,14/15 a7ioae[ivGvat xoO iiexpfou; 3,3 iptl (pro afpet: cf.
lectionem codicis M); 3,14 y^veotv oUtlo"^ 5vo[Aa.
Eis quae de codicum necessitudine disserui hoc fere stemma
efficitur:
(X)
6. Ad libros manu scriptos quibus opera Philonea integra
continentur alterum accedit subsidium artis criticae in Philone
factitandae, quod excerptis efficitur ex scriptis eins collectis.
nam Philo et antiquis temporibus et medio quod dicitur aevo
multum lectitabatur eiusque doctrina sententiaeque saepe et a
multis adhibebantur. inprimis in codicibus graecis qui vocantur
miscellaneis excerpta Philonea permulta circumferuntur. ex
eiusmodi codicibus ipse adhibui codicem Parisinum 1630
(P), cuius notitiam aliquam habebat etiam Mangey, quippe qui p
duas lectiones e codice Regio 3502 (is enim nunc notatus est
numero 1630) repetitas commemoret, TrpoaTrepißaXovxe? (1,3) et
IvapycS^ (2,13). est codex bombycinus, forma duodecima, saec.
XrV, cuius foliis 88^ — 91^ excerpta quaedam Philonea leguntur.
initium facit excerptum ex libro Tiepl iiexavofag, pertinens a
verbis OtXapexo^ xal ^tXöxaXo^ usque ad verba el(; oinoLy oux
aYvoirJaavTO? (= II 405 Mang.), sequuntur 1% xdSv cpfXtovoi; i^-
YYJaecöv ctTcavS^aiiaxa xcSv Trepl xoa[io7totfa^, quae florilegia libelli
de opificio mundi particulas comprehendunt hasce:
XXII
1. verba Twv aXXwv vojicO-excov — xcj) %6<j\i(f ouv^cSovio^ (1,1—13)
omissis verbis iiyjt' euö-ii; — xotl; 69* Ixipcov ouvre^ratv (1,7 — 9);
2. verba xd \ily oi5v xaXXo; — nkioy a7coae(iv0vai xou (iexpCou
(1,14-2,15);
3. verba töv 51 xdajiov of cpaoxovxe^ — xqü [iYj 7re7conr)xdTt(2,23 — 3,7);
4. verba iml oiJv opaxö^ — yevvYjxtxtoxaxo; 0 55 (3,1^4 — 22);
5. verba of xapuaxfl^ovxe^ ~ oxepeöv iq5y) acoiia (16,7 — 11), quibus
compilator de suo adiunxit haec verba: Eoxt 5fe 6 xotixtöv
apiO-jiö^ faaxt^ xal laoq xal cSaavel i^jitoXio^, [iixpov xe fadxYixo^
E^wv |nr]5lv 5tacp£pov x(3v TrXaviQXüJv . aXXa xf^ Süvaxai xTJv
axpißeoxlpav xaxaXiQtJ^tv fx^iqXax^aat xwv 5e5ir]|itoupY7Jii£vü)v;
6. verba Set 51 xöv xda|Jiov — iray^vai xdv l^ (4,6 — 7), quibus
adiecta sunt verba xr^v 5fe TcpwxYjv ou xoXsc TrpcixTjV, fva [ii^
xati; aXXat^ auY>ta'capt8*[iY)xat (4,12 — 13);
7. verba TipoXaßtiiv yotp 6 S'cö^ — aTretxovfaOnr) (4,17 — 20), quibus
addidit compilator haec: efxa Xiyet (seil. OtXwv) xov öpaxöv
xoOxov xda|jiov Trpö^ adpaxov apx^'cuTiov y^^^^^^^t ^^^ XM'^*'
7capa5e(y|Aaxt xoiixcp;
8. verba ^TietSav TcdXt; xx(I^Y)xat — xoö^ xuttoü; auxrjs (5,6 — 21);
9. verba aXX' ou Trpö^ x6 |ji£yed'o; — Ixaoxcp xo ^TwßaXXov
(6,19-7,6);
10. verba iTiel Si xd au|ji7cav üJSwp — tlq 5ta|iovY)v (11,5 — 13);
11. verba 5tö (fX^ßa^ — EjJteXXov avaxetv (11,17 — 18);
12. verba 6 [ifev 5V] Tcpoaxaxxet — al?tdxTf)xo; (13,6 — 14) omissis
verbis xa^ a7iep|Jiaxtxd; ouafa; — xaipcüv TceptdSot^ (13,10—12);
13. verba xig 51 xexapxig iQiJtipf — npd aocpfa^ 9"au|iaaavxe;
(13,18—14,3);
14. verba Tva |iY)5evl Y^VTjxqü — xapTioO; TQveyxev (14,7 — 11);
15. verba ola yap iQvfoxo; — S^eqü 5uvaxa (1*4,14 — 16);
16. verba omp voö^ Jv ^uxig — x(3v a(i)|Jiaxtxü)vavx{Xir]cJ>iv (17,11 — 14);
17. verba |Jiexa 5ifj xa aXXa Tiavxa — T^yeiidva vouv (23,18 — 23);
18. verba ind 5fe 00 ou|i7caaa efxciv — xutiov E^ovxo^ (25,2 — 5).
Memoria contextus Philonei, quae bis excerptis continetur,
proxime distat a codicum classe &, sed ut aliquot locis, inprimis
eis quibus graviores corruptelae in Codices eius classis irrep-
serunt aut verba scriptoris perperam transposita sunt, in partes
aliorum codicum abeat. veluti 1,3 npoontpi^aXovztQ verain
lectionem una cum codice IT suppeditat; 2,13 ivapytS^ (=i^);
xxm
5,18 euxpao{av om. (= VM); 11,17 inkri^^upty (= M); 14,1 noX6
{= VMä) ; 14,15 J7cetXY)|Ji|A£vo; (= Fa) ; 16,8 TzpouH^ztq, (= Fifa) ;
16,11 orepeöv (= VMFä). exemplum igitur, ex quo excerpta
codicis P fluxerunt, non dissimile Videtur fuisse archetypo
codicum Laurentiani F et Vaticano-Palatini 248.
Magis quam P cum codicum classe 6 conspirat codex
Palatinus Heidelbergensis 129 (bombyc. saec. XIV), in Pal, 129
quo excerpta Philonea tradita sunt foliis 14' — 17\ 24' — 28^
31'. excerpta e libello irepl xooiioTcotfa^, quae fol. 14^ et 24'
leguntur, benignissime ac liberalissime Maximilianus Treu
mecum communicavit. huius codicis scripturae discrepantias,
quippe quae nihil fere novi aflferant, ubique enotare supersedi.
uno tantum loco bonam lectionem servavit in ceteris codicibus
aut omissam aut pessumdatam: folio 24' cum alia tum verba
Philonis ola, kzaip\<; xal [iiy(Xoq — 8c^ laoxoö (iy) 5uva|Ji£voü
(64,11 — 65,1) laudantur, in quibus codex Palatinus integriora
tradit ceteris verba xoO^ tuttou^ ixacjicdv ^vacppaytl^öiievat xal tö
ojiotov ivepyaCoiAevat nd^oq (64,16). vestigium genuinae scrip-
turae servavit etiam codex -Jf, sed corruptum (ivauyatjojievat),
in reliquis codicibus vocabula xa( et JvepYa^o|ji6vat desunt.
Excerpta quaedam ex opusculo iztpl Y.o(3\konoda(; traduntur
a patribus ecclesiasticis demente Alexandrino, Eusebio
Gaesariensi, Joanne Damasceno . et Clemens Alexandrinus
quidem e Philonis libello auctore non laudato transcripsit
Solonis Carmen de hominum aetatibus (p. 39 — 40,2). Euse-
bius duobus locis Praeparationis Evangelicae particulas quas-
dam opusculi Philonei descripsit: uno loco (Praep. Ev. VIII 13)
ea quae capite altero huius editionis scripta sunt (p. 2,11—3,17),
altero (Praep. Ev. XI 24) primum particulas capitis sexti et
capitis septimi, inde a verbis ef 5£ xk; JO-eXtjaete usque ad verba
TcpüÜTov InolfiGZ TÖv oupavdv (p. 7,6 — 8,8), deinde finem capitis
septimi et caput octavum, inde a verbis Tcpwxov ouv 6 noim
iizoUi usque ad verba efXixptvfe? yotp ou5kv t(3v Sv afadi^aet (p.
8,16 — 9,13), denique finem capitis noni et initium decimi, inde
a verbis ineX 5fe cpo)^ |jifev lyi'jzzo usque ad verba axepeöv SxaXeaev
(10,13 — 26). quod Eusebius in his Philoneis cum codice Vindo-
bonensi plane conspirat, nemo iam mirabitur, quandoquidem
codicem V ex antiquissimo codice bibliothecae Caesariensis
XXIV
derivatum esse constat. loannes Damascenus, qui permulta
Philonea in Sacra Parallela sua recepit, pauca descripsit ex opusculo
de opificio mundi. Mangey in adornandis fragmentis Philonis a
loanne Damasceno traditis codice Societatis lesu Claromontanae
usus est: hunc eundem fuisse suspicor cum codice Rupefucal-
dino, quem adhibuit Michael Lequien in curanda editione operum
loannis Damasceni (Paris. 1712); nam is fuit codex Glaromon-
tanus 150, qui postea Meermannianus 94, tum PhiUippsianus Chel-
tenhamensis 1450 fuit, nuper in bibliothecam regiam Beroli-
nensem transmigravit. ipse Parisiis contuli loannis Preshyteri
et monachi codicem Coislinianum 276 (membr. saec. X),
in quo excerpta e libro de opificio mundi haec leguntur: verba
t£^ äv eft) — xal y(jb>pi\ooi,i ri 6 9'tlo^ Xoyo^ (p. 6,3 — 5); verba d
zi^ ib'iXoi YU|ivox£pot(; — oux ijJtdv (7,6 — 10); tö aöpaxov xal
voY)xöv 9ü); — xal xaS'apa^ auy^i; |jiexaXa|Jißavet (9,5 — 11); otJX
(jS^ Tcicfuxev — xd [ihfe^oq auxtiSv (7,2 — 5). loannes Damascenus
plerumque cum Eusebio et codice V congruit, sed excerptorum
more saepe Philonis verba mutavit.
Philonis excerptorem et compilatorem nuper deprehendi
loannem Laurentium Lydum. in huius enim libro qui de
mensibus inscribi solet multa quae de quaternario numero et
de septenario exponuntur e Philonis libro ntpl xoojiOTrotfa;
auctore non nominato compilata sunt, quod quanta neglegentia
loannes fecerit quo melius cognoscatur, verba eius apposui
locis Philonis ex quibus singula delibata sunt significatis.
prior locus (de numero quaternario) legitur de mens. II cap. 8
(p. 64 Roether):
Philo Tcepl 5fe xoO xax' aptO-iiöv a5t(0|iaxo; o xixapxoi; ipi^\i6q xexpa-
ftji'^oq i<3Zi' (lövo^ yap faaxt; fao^ fao|Jiep7]s Sx xwv auxciSv xal
auv9"laet xal 5uva|jiec Tr^cpuxe yeTvaaS-ar ouvS'eatv [ifev oöv Ix
Suetv xal Suetv, 5ijva|jitv 5fe Ix xo5 5ta5uo, TcayxaXdv xt au|i-
cptovfa^ etoos l7ct5etxvü|Ji6V0(;, 8 (JtyjSevl xwv oXXwv apt\)'|ji(i3v ai)|i-
p. 15,2— 3 ßeßiQxev. — o^ty xal aTcoxeXeajiaxtxö^ xaXecxat* ei yap aTiö
liovaSo^ ^iyjp^ xexpaSo^ kJ^rlq ouvxeö'etev ipi^\ioij 5exa5a anoxt-
Xoöatv.
alter locus est de mens. II cap. 11 (p. 72 sqq. Roether):
p.3G,16— 37,6 of ye [lYjv nuä-ayopetoi xw Tf]Y6|Jiövt xou uavxö^ xrjv IßSdiiTjv
avax(3*6vxat. . . . dpS^wi; oöv ajJiYJxopa xdv lirca apid*(iöv 6
XXV
OcXdXao^ Tcpocnjyopeuae" [iovo^ Y*P ^^'^^ yevvav oöre yewaoO-at
Tci^puxe* t6 5fe jJiYJxe y6W(5v (lyJTe YSvv(i5|ievov ax£vY)TOv, Sv
xcvYJaet Y^P 'h Y^^^^€> 'cö [a^v fva y^w^^j '^^ ^^ ^"^^
YewYjärg, (0^ xal auxii; o ftJKop 6 TapavTcvo;, ^rjal 5fe outcd;-
„'EoTt Y^P 'fi^^V'^'^ '^od apxwv aTravTcov elq ael (üv •S'eo^,
lidvL|Jio(, axfvTjxo^, aiixo^ laux(p oiiotog". . . . tq xofvuv lß5o- p. 34,19— 26
fia^ ODviaxY]xev l^ Ivö^ xal Suocv xal xexxapwv, S^ouca
5uo XÖYO^€ ap|Jiovix(oxaxou$, xdv xe xpciiXaotov (1. StiiXaoiov)
xal x6v xexpaTcXaatov. E^et hl xal Statpiaei^ tJuYa5Y)v xpÖTcov
Ttvi ouveoxaiaa^ • 5tatpecxac y^P ^p^'^ov tlg {JiovaSa xal l^aSa,
ETcetxa ei<; TcevxaSa xal 5ua5a, xal xeXeuxacov d<; xpta5a xal
xexpaSa* iiouatxcoxaxY) 5fe tq xouxcdv xü)v dpiS^tov avaXoY^a.
— 5taxe(vec 5fe auxrj^ tq cpuat^ xal StiI xyJv öpaxu^v aiiavxwv p. 42,7— 12
ouafav, oupavov xal y^v' auxfxa y^^^ oupavöv cpaatv kirzi, 5te-
^(3a8*at xiixJwOtg, (ov övd|jiaxa xa5e' apxxtxö^, avxapxxtxd^, %'&'
ptvö^, xs^l^ßptvd^, «^ Tjiiepcvds, C^Staxd^ xal Tcpoaixt Y^Xa^fot^* [6
Yap xotouxo^ dpt8*|JL6$ «S-erdg Joxtv]. — o8*ev xa xaxa xt^v T^|i6- p. 44,12— 14
xlpav 4^uxVjv 5ta (1. Sfx«) 'co^ i^Y^P"^^^^^^ XdYOu iTrca^t] oxf-
J^exat, TTpds xe Tcivxe afaO-tjaet^ xal xd cptoviQxtxdv dpYavov xal
inl Tziai xd Ydvt|Jiov. — xal xd ttäv 5fe xouxo Jv &7rra ö'ecopetxar p. 45,9— 11
£v aa)|iaxt, Sv 5taaxdaet, iy (jy(i]\iazi, Sv |jieYi9"et, Jv xP^t^ati, £v
xtvyjaei, Sv oxdaei, xal Tcapa xauxa ou5fev Sxepov au|jißlßY)xe xoci;
cpa)|i£voi^. — ... iTixa 51 xal cptovdSv iiexaßoXaf, d^eta, ßapefa, p.4ö,ll— 14
7:epia7«0|Jievy], aü|Ji(f 9"Oyyo<; (l. 5aau$ cpS'OYYOS)? 4^'-Xirj xe xal (iaxpd
xal ßpa^eta. — Evö-ev xal xa l7cxd|jnr]va ßpicpr] x£XetoYOvera8*at p. 46,5— 6
TOCfDxev, (Oi; 'iTCTcoxpdxYj^ Xiyzi' ri yap xoö aptö-iAou (J^uxoYOvtxV]
5iiva|JLt€ xa £7ixa|jiyjva xiXeta ino^alyei ... — xal xtvrjaet^ 5fe p. 45,14— 16
a£ Tcaaat [idvac efalv Itixoc, t^ xe ävto, i^ xe xdxct), t^ StcI 5e^ta
TQ eu(i)vu|Jia, IQ Tcpdaü), ri xaxdjitv, i^ Jv xüxX(p. — ozoiytltay 5fe p.46,16— 47,1
xa cpwvTjevxa Itcxoc, iTretSu^ xal J^ lauxcov Sotxe cpcovecaS'ai xal
xoi^ oXXot; ouvxaxxdjjieva cpcova; Jvdp9"pou$ dcTioxeXerv xciSv Y^^p
iQp.tcpü)Vü)v ava7iXY)pot xd iv5£ov, dXoxXrjpou^ 5fe xaxaoxeua^et
xou^ ^8^YY^^?9 '^^^ 5fe d(f(i)V(i)v xpiTcet xe xal (jiexaßocXXei xo^
cpiiaet^, fva Y^vYjxac xa appirjxa fiQxa.
7. Haec hactenus de libris manu scriptis et de reliquis
artis criticae subsidiis, venio nunc ad editiones. primus
Philonis opera typis excudenda curavit Adrianus Turnebus,
XXVI
cuius editio sie inscripta est: OCXwvog 'Ioü5a(ou eJg xa xou Mcoaiü)^
Koa|ji07iotir]Tixa, ^loropixa, No[io8*6Ttxa, to3 aiixou (lOvoßcßXa. Phi-
l<mis Iiidaei in libros Mosis de mundi opifido, historicos, de legibus,
eiusdem libri singidares, ex BiUiotheca Regia . Parisiis, ex officina
Adriani Tumebi typographi Begii. Regiis Typis, M, D, LIL
in primo folio legitur editoris epistula dedicatoria ad Carolum
Cardinalem Lotharingiae missa. ordinem quo scripta Philonis
in hac editione principe disposita sunt a Turnebo excogitatum
esse ipsius testimonio constat; scribit enim in epistula illa cum
alia tum haec : tioXXti^v 5fe ouyxuaiv eupövxe^ Sv rj tcSv Xöytov xot^et,
ouxü)^ auTOu^ xaTexwpfaajAev, co^ ötto tou ouyyP^T^^S S8oxo{>|iev rr^v
apxVJv SiaxeS^eraO-at, axoXoudirjaavTOi; (jSi; u7reXa|Jißavo|JLev TaC; loO
Mcoalu)^ I^Tjs (SoTcep xaO-' efpjiov ^Tjaeat xal foropfat^. opera autem
in tres partes dividendi ansam ni fallor ei dederunt Philonis
verba quae initio libelli de praemiis et poenis II 408 Mang,
leguntur xd^ jifev oi5v xtSv 5ta xou irpocprixou Mcoaio)^ Xoyfwv xpel;
f5£a€ efvac OD|Aßlßyjxe' xt^v [ifev y^P ^epi xoaiiOTcotfa^, xyjv 11
faxopixYJv, xT^v 5e xpfxirjv vo|Jio8*extxT]v. nee sine causa Turne-
bus in Philonis scripta hanc Pentateuchi divisionem transtulit,
eui cum non omnes libros aecommodatos videret, quartam
formavit partem librorum singularium.
Quod ex Bihliotheca Regia se Philonem edere denuntiat,
libros manu scriptos dieit Regis Christianissimi bibliothecae
Fontebladensis, qui nunc in bibliotheca Parisiensi quae vocatur
Nalionali adservantur. sunt autem Codices Parisini numeris
433 et 434 nunc signati inprimis intellegendi, quos iam tum
in bibliotheca Regia fuisse supra dixi (p. XVI sq.). atque in libello
quidem de opificio mundi recensendo primario duee et auctore
Turnebus usus est codiee Parisino 433 (L); nam huius con-
textum in editione principe integrum fere expressum videmus.
itaque cum codex L ad codicum elassem 6 referendus sit, in
Universum Turnebi editione principe memoria classis b reprae-
sentatur. codicem L autem, non alterum Parisinum, illi pro
fundamento fuisse eo comprobatur, quod iis quoque locis
quibus L vel a codiee K et reliquis classis b codicibus vel ab
Omnibus recedens singularem tradit lectionem, editio princeps
cum codiee L conspirat: 20,19 xal a^TJv L et ed, pr.^ tlq acprjv
vel xal ef; acpirjv ceteri Codices; 21,13 (pö-opav L et ed, pr.^ (popav
xxvn
ceteri codd.; ibid. ocpaiepcoTepa L et ed. pr.^ xpaxaiOTepa ceteri
codd.; 23,12 xoö ^toou L et ed. j>r., xoö om. K et plerique codd.;
25.8 Tü5v SXoDv 2i et ed, pr., xöv SXoov rdiqui codd. dassis b; 31,22
ovaxiiivovxe^ L et ed. jpr., avaTijjLVovTat rdiqui codd. dassis b;
35,7 Svap|Jiov(av L et ed. |?r., apiiov(av ceteri codd. ; 39,8 of t* 2i
et ed. jpr., alii Codices aliter; 47,8 xijj avcoTaxq) 2i et ed. j>r., XYJ^
ovtoxaxü) Ä^ et plerique codd,; 54,16 ^vlßatve i et ed. jpr., aüv£-
ßatve ceteri codd, ; 55,6 St^ L et ed. 2>r., 8fe rdiqui codd. dassis b.
Sed Turnebus alterum quoque Parisinum, codicem K^ ante
oculos videtur habuisse. duobus certe locis editio princeps cum
codice K congruit, non cum L: 34,5 articulum o omittunt K
(et FHI) et ed. pr,, habet i; 58,23 xöv 8' oux 5|iotov iT (et
FHI) et ed. 2>^r., xöv 5* ou^ TQ(Aepov 2^. accedit quod in codice
K ab altera manu, quae hominis docti esse mihi videbatur,
vel in margine vel supra versum lectiones variae et emen-
dationes adscriptae sunt, quae fere omnes in editione principe
redeunt; nescio an manus sit ipsius Turnebi: 4,15 ailxYjv K in
textu, TQ in margine (ai3x^ ed. pr.); 10,5 hzoLizohio^v^ot, K in
textu, 5u6 in margine (S7ia7co5ud|jieva ed. pr.); 11,19 apexwaav
Km textu, dpdat|Jiov in margine (apdat|Jiov L et ed. jpr.); 23,12 C^ou
K in textu, xoG add. in margine (xou ^toou L et ed. j)r.); 35,7
apjAOvfav K in textu, aXXct)^ Svapjxovfav in margine (Svapjjtovfav 2^
et ed. j)r.); 37,5 el iT in textu, fato^ ef^ in margine (el? ed. ^r.);
39.9 |Ji6|JivTr]|Jievov yaiJLOu efvai -K" in textu, ap' add. in margine
(|Ae|jivTr)|ji£vov äp yaiAOi» sfvat ed. |?r.); 39,12 EaO-' Sjjko^ Z" in textu,
V r V
28*' in margine (50-' o|jl(3$ ed. pr.); 43,21 lxaaxY](; T]|JL£pa^ -K^
(IxaoxTQv i^iilpav ed. ^.); 47,5 alTixe -K" (oiTTceji ed. j)r.); 54,16
euvd|ji(i><; K in textu, Taw; euvo|JiO€ in margine (euvo|jio€ ed. 2>r.);
57,3 xpovtov 6xt TieptdSot^ ed. pr. : Ixi in codicis K margine legitur
inter vocabula xpo^wv et irepidSot^, sed referri voluit corrector
ad illud 6xt ante SeaTrd^ouat, cuius loco in contextu perperam
Saxt scriptum est; 58,23 xöv 5' oux S|iotov K in textu (ed. jpr.),
xöv 8' oiix tjlAspov in margine (= L).
Ceterum Turnebus in constituendo contextu verborum
vestigia codicum quibus usus est satis anxie pressit et ab
eorum auctoritate raro discessit. vitia quibus libri Parisini
scatent pleraque retinuit, non nuUa correxit, sed passim corri-
XXVIII
gendo falsas scripturas ipse induxit. 3,5 Saa 5* (0(p£Xc|ia edidit
Eusebium fortasse secutus pro eis quae in libris tradita sunt
Tot 5' oaa cS^iXiiJta; 3,14 fiytoiy tö oly.zlo^ ovojjta de coniectura
scripsit pro y^veatv xal ofxeiov Svo|Aa; 4,15 aöng rede pro auirjv;
7,6 Ixaaxü) x6 ^TrißaXXcov perperam mutavit in xo ^xaorq) Im-
ßaXXov; item 22,11 Tcpö; auxi (jlovov in 7cpö$ aoxiQv [idvov; 28,19
Xexxia pro Xexxiov dedit corrupta scriptura Seuxlpa inductus;
30,9 eupiapiaxepov recte pro eiijiapioxaxov; 30,23 aWot^* dvaY*
xa((i)i; 556t male pro afxfa; avayxafa^* E5et; 31,12 xt pro xtvi;
34,3 xexpaytovot pro xexpocYtovov; 36,8 anobti^ti pro inoba^xi;
38,21 ivaxirjv pro Svvia; 49,9 iroXuaxtSwv pro TcoXuoxtStos; 63,7
Saov dvayxacov ^tXauoxYJpq) xal aejjtvcp ß(((> correxit deletis voca-
bulis 8 5tJ ante cptXaoaxrjpq) inlerpolatis ; 66,22 ef; ttjv xou 6Xoy
Y^veatv recte scripsit pro xal xyJv xou 5Xou y^veatv.
Non nulla ad emendationem Philonis contulit Turnebus in
appendice editioni suae adiecta. ut ipsa inscriptione appendicis
indicavit (*^H Stacpopoi; YP*9^> ^^^ a^aXjJiaxwv xtvwv STcavöpdtixjt;),
duplex lectionum genus ibi congessit, alterum eanim quibus
typothetae errores ac levia menda corriguntur, alterum variarum
quae proprie dicuntur lectionum; quas, etsi non nuUae in
codicibus quibusdam redeunt, non tamen e codice quodam
haustas esse credo, sed coniecturae Turnebi ipsius deberi,
praesertim cum duabus lectionibus vocabulum fato^ praefixerit;
omnes autem tales sunt, quales horaini docto facile attribueris:
1,3 TcpoaTteptßaXdvxe; pro TipoaTceptXaßovxe^; 1,15 äv ujivi^aat pro
avu|Jivi^aac ; 15,10 TceptXaßoöaa pro TrapaXaßoOaa; 16,8 ixpoxid'ivxe;
pro Tcpoaxtö-^vxes; 21,2 et 61,16 x^^o^S pro X^^^S? 21,13 (popav
pro cpö'opdv.; 35,3 Sv apjiovfat^ pro SvapjJtovfa^ ; 39,13 [ily' aptoxo^
pro |Ji6x' dpfoxat^; 42,23 efaf pro rtjai; 43,1 dvaxuS-efoYis pro dvox*
S'efaYis; 45,2 aiiXoti; pro atiXail;; 50,17 appev pro appriv; 63,1 o5;
pro ou; 66,17 dxXoxpaxfav pro ^xXoxpaafav.
Turnebus igitur cum Philonis opera ad fidem libronun
manu scriptorum ederet, simul felix scriptoris emendandi ini-
tiumfecit. quod munus persequi conatus estloannes Christo-
phorson Änglus, qui (teste Mangeio) Turnebi editionem per-
tractavit et quadringentas fere lectiones varias, cum libros de
opificu) mündig de decalogo, de creatione princijmm^ de iudice, latine
ederet (Antwerpiae 1553), ad calcem huius editionis congessit:
XXIX
vide infra. sed per ducentos fere qui proxime sequebantur
annos ars critica in Philonis scriptis factitanda tantum non
neglecta iacebat. nam postquam Sigismundus Gelenius
Philonis scripta omnia quae in Turnebi editione extant latine
reddidit (Basileae 1554), et libri Philonis tres qui in editione
principe desiderantur, legum aUegoriarum Über secundus, Über
de mutatione nomimim^ de somniis liber secundus, a Davide
Hoeschelio e codice Augustano editi sunt (Francofurti 1587,
Augustae Vindel. 1614), tres qui secuti sunt editores satis
habuerunt textum Philonis a Turnebo constitutum ad verbum
typis expressisse eique Gelenii versionem latinam librosgue ab
Hoeschelio editos adiunxisse. quarum editionum prima prodiit
Coloniae Allobrogum anno 1613, altera Lutetiae Parisiorum
a. 1640, tertia Francofurti a. 1691.
Novos studiis Philoneis impetus dedit editioMangeiana,
quae sie inscripta est: OfXwvo^ xoG 'Iou5a(oi> xa ei5pta7cd|Aeva
aTiavra. Philonis ludaei Opera quae repeiin potuenmt omnia,
Textum cum Mss, conhdit, qnamplurima etiam e Codd. Vaticano
Mediceo et Bodleiano, Scriptoribus item, vetustis^ nee non Catenis
Graecis ineditis^ adiecit^ Interpretationemque emendavit, universa
Notis et Observationibm iUustravit Thomas Mangey. (Londini)
MDCCXLII. editio haec nitidissima duo volumina comprehendens,
quamquam Turnebi aliisque editionibus multis numeris praestat,
non tarnen omnem quam commoverat exspectationem explevit.
multis enim et novis et bonis subsidiis instructus Thomas
Mangey ad Philonem restituendum et emendandum plurimum
conferre potuit. ac primum quidem ordinem librorum soUertius
constituit quam Turnebus. deinde libris a Turnebo et ab
Hoeschelio publici iuris factis adiecit e codice Vaticano graeco
381 commentarium de posteritate Caini (quem nostra aetate
accuratius edidit Constantinus Tischendorf in Philoneis suis,
Lipsiae 1868), cui accessit nova pars libri Philonei de specialihus
legibus cmn dissertatione de iustitia^ e codice Bodleiano utra-
que descripta. tum vero fragmenta librorum Philonis deper-
ditorum ex Eusebii Praeparatione Evangelica, loannis Damas-
ceni Sacris Parallelis, aliis fontibus coUecta scriptis quae aetatem
tulerunt addidit. nee vero acquievit in recudenda editione
principe, sed codicum multorum subsidio et coniecturis hominum
XXX
doctorum adhibitis novam textus recensionem instituit. itaque
bene de Philone meritum esse Mangeium negandum non est
sed nee satis habuit subsidiorum nee subsidiis quae compa-
raverat ea qua par est deligentia et sollertia usus est, ut
fundamentum magis Philonis edendi iecerit quam ad finem
rem perduxerit.
CoUatos Mangey habebat Codices Vaticanum 152 (immo
Vaticano-Palatinum 152), tres Codices Parisinos Regios 1895.
2250. 2251 (nunc numeris 433. 434. 435 signatos), Coislinianum
43, Augustanum, tres Codices Oxonienses, unumCantabrigiensem,
denique codicem Mediceum. ex hac codicum copia in libro de
opificio mundi commemorat Vaticanum Coislinianum Augusta-
num unum Oxoniensem Cantabrigiensem Mediceum. de codice
Vaticano- Palatino 152 supra dixi p. XIV sq., de Coisliniano 43
p. XII, de Augustano (Monacensi 459) p. XI; codicem Oxoniensem
(CoUegii Novi 143) apographum esse codicis Veneti 41 supra
dixi p. Xin ^) . quattuor igitur Codices classis a adhibuit Mangey
et eorum potissimum memoriam in editione sua expressit, cum
Turnebus auctoritatem codicum Parisinorum 433 et 434 i. e.
classis 6 secutus esset, codicem Cantabrigiensem Collegii
S. Trinitatis B. 9. 6 (chart., forma maxima, saec. XVI) nuper,
dum Cantabrigiae moror, inspexi et pretii nullius esse statim
cognovi. scriptus est manu neglegentissima, librarius duobus
exemplis videtur usus esse, quorum alterum codex classis h
(vel fortasse ipsa editio princeps), alterum codex classis a fiiit:
sequitur enim modo hanc modo illam memoriam, saepe simul
utramque recepit vel supra versum vel in margine ea quae
primo scripserat corrigendo . margines codicis permultis obser-
vationibus emendationibus coniecturis completi sunt adscriptis
a diversis manibus : videlicet longo temporum decursu codicem
multi homines tractaverunt; quibus non dubito quin adnume-
randus sit loannes Christophorson, qui altera parte saeculi XVI
socius fuit Collegii S. Trinitatis. non mirum igitur quod Mangey
saepe easdem lectiones huic codici simul et Ghristophorsono
*) verba r^byi t^C ^^«C (p. 61,9), quae fide huius codicis Mangey reposuit,
non in. contextu legunlur (ubi xi^g sCösx^'Sfag), sed in margine a manu
recentissima.
XXXI
adscribil. — codicem Mediceum (M) ab Antonio Cocchio
medico Florentino accuratissime in suum usnm collatum esse
refert Mangey. quam laudem valde exaggeratam esse mihi per-
suasi, postquam librum de opificio mundi cum Mediceo ipse
contuli; nam multas lectiones silentio ille praetermisit et in
interpretanda codicis scriptura saepe erravit.
Codicis igitur Medicei, quem iure omnium praestantissimum
praedicat, non satis accuratam cognitionem habuit Mangey.
reliquorum autem quos laudat codicum scripturae discrepantias
consulto (ut videtur) non omnes enotavit, sed selectas tantum,
ac plerumque satis habuit adnotasse s^ic Mss, vel similia. nihi-
lominus multis locis editionis principis errata codicum suorum
ope correxit et scriptoris verba restituit. veluti 2,1 dpYavoc;;
3,3 afpec; 4,6 l§a; et Ibti; 5,21 dntxikti; 6,19 IniXayiel^; 8,11
^(i^avcSv; 8,18 STie^YJiJttae; 14,19 TcavxeXefo^; 15,2 yoCv; 15,10 Tiept-
Xaßouaa; 17,16 Tza.pam[i^^zlaix; 18,7 ^fiT^aetUi;; 21,5 Sta^ipovxa;
24,10 xopdaiq; 26,4 5t' SXwv; 29,10 TcavTtov; 31,18 f5ouat; 32,15
uorepf^ovre;; 33,4 y^viO-Xiov; 34,15 TtXeupav; 35,3 iv apixovfai^;
37,20 zol(; 6vd|jiaatv efwWxwv XP*^^**^; 38,14 av8*p(i)T«i)v i^Xtxfai;
40,10 i(; xa b\<; inzi; 45,2 aOXoti;; 45,5 XoYOt; 54,3 aTnrjpnrijJLivot;
55,15 Sxefvoo; 61,20 Tcpofeoö-at; 66,5 kJ^ Ixofjxoo Tcapaoxtov; 67,5
To5 YsvojJilvoii . sed idem multa vitia propagavit ac fide codicum
suorum iusto pluris aestimata textum Philonis depravavit falsis
lectionibus temere receptis. velut 8,2 oopavou retinuit, cum
Codices veram lectionem xoajjioo ei suppeditarent; 8,16 irapi xoG
votjToO ocdo|Aou verba interpolata non expunxit, quamquam in
codicibus classis a omissa sunt; 11,19 ap6at|iov recepit codicum
scripturam dpextSoav aspernatus; 43,10 YvcijiiQv dedit egregia
codicum suorum scriptura (puatv spreta. codicem Mediceum
ceteris tantopere praestare putavit, ut eins vel unius auctori-
tatem sequi non dubitaret . attamen multas et egregias lectiones
eins recipere noluit: velut 46,4 cpopa, 55,16 TcpOTtaxopa, 58,4
[lövtoatv, alias.
Omnino certam ratlonem in verbis scriptoris constituendis
sequi non potuit, quia librorum manu scriptorum notitiam
habuit imperfectam ideoque certum iudicium de singulorum
librorum pretio ferre non potuit. ipse de ratione sua haec
declarat: uhique sequor editionem Parmensem Phümiis operum
XXXII
anni 1640^ quue qnidem qiioad textiim non cdia est oft editione
Adriani Turnebi . . . texttim nuUibi ex coniecUira muto nee ea-
nnkis tantum codicis manuscr, fide nisi Medicei^ quem rdiquonm
omnium longe optimum esse existimo et ex quo sclo hiatu^ betie
midtos supplere in textit non dubitam, at hanc normam non per
omnia secutus est. nam etsi de coniectura aut unius codicis
fide se verba tradita mutasse negat, Chrislophorsoni tarnen
lectiones paene omnes in contextum recepit; quarum etiamsi
permultae in libris manu scriptis redeunt, sunt tarnen quae
nulla codicum fide probentur. scilicet non omnes lectiones a
Christophorsono congestas e libro manu scripto excerptas
esse, sed coniecturae quasdam originem debere iam dudum
suspicatus eram eamque suspicionem nuper confirmatam vidi,
cum codicem Cantabrigiensem Collegii S. Trinitatis inspexissem,
cuius margini lectiones illius quas laudat Mangey omnes ad-
scriptae sunt (sine dubio manu ipsius Christophorsoni). con-
iecturas igitur Christophorsoni et plerasque pravas Mangey
textui Philonis inculcavit his locis: 2,3 orxod'ev jifev ou5ev oill
TZoXXd; 2,6 TU7Cü)ö*e(aa(; ; 6,6 lyouaa zuf/^dyti; 10,20 ^eXetoup-
yetTo; 12,21 Tcvet, xaxa (Jiixpdv ^(onupeixat; 13,11 aStjXoi jib
— StjXot 5£; 31,21 ßos^ pro Taöpot; 49,14 [irjvuouai 8fe touto*);
51,3 S-vTQTo; 6 äv8*pü)7ro5; 53,5 ^üaet afad"ir]T(p; 55,9 a^ w;
Xewcpdpou^; 57,18 dq in atJxö z6 7i£pa$ ^S^cxveiv; 58,23 xdv 8'
avtjiiepov; 66,10 ava5t5aox6t Mtoa^TJ^. uno tantum loco emenda-
tionem videtur invenisse, 30,9 TrapaYayerv pro TcapeXa^iv.
Suas ipsius coniecturas Mangey plerasque in adnotatione
vel in addendis tantum commerhoravit. sed passim in contextu
scripturam traditam et vulgatam de suo tacite mutavit: velul
12,18 opaxor^ (recte)*); 24,6 TcoXuoxtSeti xe avaxljivcov o5oug xal
Xew^dpODi;; 35,16 aXX' dpO-oytovtov iv äjiofcp {Jiivec (videtur error
subesse); 41,21 "oTztpiy&i (recte); 52,13 cSaTiep; 53,8 xotouxos V'^
oGv; 54,16 Ewo|Jio$ (fortasse error typothetae); 54,20 xt]^ 51 r^;
*) ne hac quidem coniectura opus est: verbum jitjvüsiv absolute usur-
patum est pariter ac de creat. princ. II 367 Mang.; similiter verbum xex|iT|-
pioöoö-at infra p. 38,1 xsxiiYjptwoafco ö' av xtg xxX.
^) opaxoTs Mangey de coniectura dedisse existimandus est, cum Codices
praeter Vindobonensem omnes öpaTog tradant idemque legatur in editione
principe.
xxxni
TcdXeco^; 57,7 iveSofaaev; 58,7 ivYjajiivtae ; 61,5 avappLTif^ouaat
(recte); 62,12 napiyti; 66,17 xaxoTOXtxetwv (recte); 66,20 5^
i^O|iOi(i)aa^, tum Spyov, Tiacng; 67,2 uapaXa|jißavovT6$.
Summa cum laude Mangey in praefatione leremiam
Markland commemorat, cuius opera et consilio et iudicio
perpetuo se usum esse profitetur. coniecturas eius non paucas
in addendis publici iuris fecit, non ubique tamen virum illum
sagacissimum laudavit. etenim exempla editionis principis et
editionis Mangeianae, in quorum marginibus Markland emen-
dationes et coniecturas suas adnotavit, etiam nunc in biblio-
theca Musei Britannici adservantur. quae cum nuper Londini
inspexissem, Mangeium haud raro coniecturas tamquam suas
edidisse intellexi, quas a Marklando acceperat. eis locis omnibus
Marklandi nomen in adnotatione critica adscribere non dubi-
tavi, atque alias quasdam eiusdem coniecturas, quas casu vel
consulto Mangey praetermisit, recepi vel commemoravi: cf.
adnot.adp. 6,12; 24,11; 31,21; 36,18; 41,12; 49,4; 49,8; 51,14;
52,14; 60,6; 60,7; 61,11; 62,6; 62,17; 64,4; 64,13; 67,12. passim
etiam Marklandi inventa Mangey tacite in contextum Philonis
recepit: velut 25,14 acp' lauxou, 28,15 i^XP^^^V-^'^^^^
Post Mangeium scriptis Philonis recensendis et emendandis
opera paene nuUa navata est. nam quae secutae sunt editiones
Friderici Pfeiffer (5 voll., Erlangae 1785—1792) et Caroli
Ernesti Richter (8 voll., Lipsiae 1828 — 1830) nil nisi apo-
grapha fuenmt editionis Mangeianae . et Pfeiffer quidem lectiones
trium quos parum accurate contulerat librorum Monacensium
attulit, pauca editionis Mangeianae errata correxit, Mangeii
adnotationes in addendis congestas verbis Philoneis suis locis
subscripsit. non igitur iniustum videtur illud Wyttenbachii
iudicium: Phüone Pfeifferiano Ivbens caream; in hoc enim pecu-
niam perdidi, qui non est nisi repetitus Mangeyanus (D. Wytten-
bachii Epist. sei. ed. Mahne, fasc. n p. 88) . textum Pfeiflferianum
ad verbum repetendum curavit Richter, fragmentis a Mangeio
coUectis adiecit scripta Philonis armeniace servata et ab
Aucherio latine versa et edita. Pfeiffer et Richter (et Mueller,
de quo plura paulo infra) Mangeianae editionis auctoritatem
adeo secuti sunt, ut ne manifestos quidem sive Mangeii sive
typothetarum errores corrigerent; quorum exempla ridicula
III
XXXIV
haec accipe: 3,13 TcpoaivejJiev quod in editione Mangeiana legitur
sine dubio errori debetur, cjuoniam in omnibus libris manu
scriptis et in editione principe Tipoaivetjisv traditum est; attamen
Pfeififer et Richter (et Mueller) 7cpoaive|iev edunt; 4,6 l^a^ ed.
Mang, pro h^dii non aliter ed. Pfeiflf. Rieht.; 12,4 ßoxovte^ pro
ßoxava^ Mang. Pfeiflf. Rieht. (Mueller); 23,13 xamo 51 toöto
Mang. Pfeiflf. Rieht. (Mueller): bii codd. et ed. princ.; 32,17
d^iivzt(; Mang. Pfeiflf. Rieht. (Mueller): l^iivztQ codd. et ed.
princ; 51,11 Seveyxerv (pro 5i6V6Y>t€tv) Mang.: 5' Sysy^^tv (sicl)
Pfeiflf.; 57,11 inaxyzo^a'do^ (pro iizayjzo^OLxifTQ) Mang. Pfeiff.
Rieht.; 67,5 ftytwri^hoK) in editione Mangeiana legitur, sed
Yevofiivou Mangeium scribere voluisse ex adnotatione eius
apparet: Pfeiffer et Richter tarnen Y^Y^wYjjiivou receperunt.
quin etiam novis vitiis editores illi novissimi textum Philonis
inquinaverunt: 10,24 Ivvota xf^ recte dedit Mangey, at Iwoiavj;
Pfeiffer, Iwota xk; Richter (et Mueller); 33,14 napoL\J^%^0; recte
Mangey, TTpcau^Tjä-ei; Pfeiffer et Richter (et Mueller); 52,10
TipwTOv om. Richter (et Mueller)»
Philonis opusculum de opificio mundi commentario in-
structum seorsum edidit I. G. Mueller (Berolini 1841). qui de
exphcanda et illustranda Philonis doctrina bene meruit, in
recensendis autem verbis scriptoris viam et rationem secutus
est falsissimam; putavit enim Turnebi editione verum ei
genuinum textum Philonis contineri, Mangeii codicibus omnino
depravatum atque interpolatum . itaque sicubi Mangey codicum
suorum (classis a) auctoritatem secutus ab editione principe
discessit, Mueller ad hanc ita sese applicavit, ut Turnebi
recensionem tantum non integram exprimeret. tanta vero
iudicii perversitate occaecatus fuit, ut ne aperta quidem errata
editionis principis repudiare in animum inducere posset, quam-
quam Turnebus ipse non nuUa in appendice correxerat. veluti
21,13 <p8*opav vocabulum (pro (popav) reduxit a Turnebo in
appendice correctum; 30,19 in editione principe male Im-
pressum est Svavxf (piiaeta (pro Svavxia cpuaet), sed a Turnebo
in appendice correctum: Mueller tamen Evavti cpiJaet scripsit;
35,6 *e(i)p(av (pro d'ecopf^) in editione principe erratum est, sed
in appendice correctum: nihilo secius Mueller ^ecdpfocv scripsit
ac defendere conatus est; 35,11 Tp{yü)vov, quod errore omissum
XXXV
videtur in editione principe, omisit etiam Mueller; 40,15 J5cav
ouaraoiv (pro Staouaxaatv) non aspernatus est. sed cum tanto-
pere editionem principem editionibus recentioribus praeferret,
non tarnen impeditus est, quominus vitiosissimas quasdam
scripturas (quas supra commemoravimus) ex Pfeifferi et Richten
editionibus transcriberet.
Non nulla ad scripta Philonis emendanda et illustranda
contulit Fridericus Creuzer in commentatione annalibus
inserta qui inscribuntur Thedbgische Studien und Kritiken,
1832, p. 3 sqq. (= Deutsche Schriften III, 2). cf. adnot. ad
p. 61,4 sqq. 62,13.
8. Omnibus bis codicibus et editionibus ceterisque sub-
sidiis quam poteram diligentissime excussis et examinatis
Philonis libellum Tcepl xoa|i07coi(a^ ad fidem librorum manu
scriptorum et ad artis criticae normas recensere et emendare
studui . atque in priore quidem parte libelli me ducem potissi-
mum secutum esse codicem Vindobonensem consentaneum est.
in altera autem parte praecipuum auctorem codicem Mediceum
existimavi eiusque lectiones amplexus sum omnes quas et
sententiarum conexu et Philonis usu dicendi commendari mihi
persuasi; iis vero locis quibus vel corruptelis vel glossematis
textus Philonis in codice M aperte depravatus est ceterique
Codices de scriptura inter se discrepant, modo codicum classis
a modo classis 6 auctoritas sequenda fuit . melioribus codicibus
eisque diligentius usus multa vitia quae in editiones e corruptis
codicibus irrepserant e textu Philonis sustuli ac saepius Man-
geio genuina verba scriptoris restitui. sed non omnia vulnera
quae Philonis textus vulgatus prae se fert librorum manu
scriptorum ope sanari possunt, quoniam nuUus codex a mendis
scripturae et corruptelis liber est ac memoria Philonis iam
antiquitus depravata fuit. itaque plus semel coniectura opus
est ad vitia toUenda et verba tradita emendanda. emendationes
ab aliis propositas recepi bis locis:
4,15 aurg scripsi cum editoribus omnibus pro aunrjv. nam
Philo etsi verbum iTitcpTnifC^tv aliquotiens cum duplici accusativo
coniungit (cf. 8,18 (5v i6 |ifev STcecpYJjjitae axdxo^), non tamen tt^v
7rp6apY)oiv fem^Yjiifaa^ auTYJv dixisse putandus est: cf. 3,14 xcp 5*
III*
XXXVI
afaOnrjxq) Y^veaiv oJxerov Svojia iTre^YJiitaev; 47,2 of xd dvöiiaxa xoti
TipaYl^aotv i? *PX'^€ iTct^Yjiifoavxe^; de Äbrah. 11 8 (Mang.) njv ix
T(5v TpttSv ouvd^xov xX'^atv i7ci9Y]|i(aa^ lauxcp. celerum dativus
postulatur participio SvtSciJv, de quo pronomen illud non minus
pendet quam de participio imcpirjiifoag. stnictura verbonim
simillima est 44,15 zoxi |ilv i^peixet xoxk ti ociveruai xd^ dpfiox-
xouao^ ox^^ßi^ ^al xivrjaet^ Sxaoxov.
6,12 dvö|ioto€, quod propter sententiae concinnitatem necessa-
rium videtur, inserui monente Marklando (in notis mscr. ad
editionem Turnebi).
19.15 dyj8*eaxipü)v idem probabiliter coniecit pro oXiq^coxI-
pcov: cf. quod det. pot. insid. I 208 xal oaa xaft irr]a{o^ copott;
ocaivoüpYOÜ|ievd xe xal £^ Ed-ou^ aTcoxeXelxat.
25,14 d^" lauxoO dedi Marklandum (et Mangeium) secutos
pro ti^' lauxoö. vicissim 36,10 dm ex uko corniptimi est in
codicum classe 6.
30,9/10 TcapayaYetV cum Christophorsono (et Mangeio) scripsi
pro TiapeXÄ-erv, quod ferri nequit.
31,21 äpoxov ex äpoxpov correxit Markland (quem secutus
est Mangey). idem vocabulum Philoni restituendum est de
septen. 11 283 extr.; recte traditum est äpoxov de creat. princ
n 370.
36,18 xal xi ftr^^^ verba inserenda esse monuit Markland
(in notis mscr. ad editionem Mangeianam).
37,2 ytwTfzai. pro y^viQxat scripsi cum Mangeio.
39,5 6x1 pro inl correxit Bergk.
39,7 Tio^ xcg iv lß5o|id5' Saxlv äptoxo^ scripsi Brunckii con-
iecturam secutus.
41,12 Yeü)|iexptxTf)v 8' Sx xcSv xeoadpwv corrigendum esse pro
Y6(i)|iexptx7^v 5' IQ x(5v 5id xeaadpcov vidit Markland.
41.16 xod |iiaou, quod ex versu proximo perperam repetitum
est, delevi cum Gelenio (Marklando Muellero).
49,9 7roXuaxt8(3v pro TioXuaxtSciS^ scripsi Turnebum secutus.
53,16/17 verba post ln(x,Y.\Ldacci libris manu scriptis tradita xwv
xaxd Y^vedv d|iaupoxipa^ del xoc^ xe [lop^d^ xal xd^ Suvaiiei^ Xa|Ji-
ßavövxcov inepte repetita esse ex eiusdem capitis clausula (54,5 — 7)
recte monuit Mueller.
56,11 J^'^P'cat pro S^'pxirjxat correxit Mangey.
XXX vn
58,4 ivaTceiiocTxexo pro aire|idTTeTo recte coniecit Mangey;
sed quod idem paulo post (58,7) tacite scripsit ivrjajiivtae bar-
barum est.
61.4 al inserendum esse coniecit Greuzer {Deutsche Schriften^
m 2 p. 443).
61.5 ivoppiTrf^ouaat pro avapptTrcouaat (tacite) correxit Mangey,
63,1 ou^ pro ou correxit Turnebus.
64,4 yoLlpoMQCfx pro ycdfoxiaa scribendum esse monuit Mark-
land (in notis mscr. ad editionem Mangeianam).
66,17 xaxo7coXiTei(i5v pro xaxoTcoXixwv correxit Mangey. cf. de
agric. I 307 (ubi xaxoTcoXtxetwv M) et de paenit. II 406.
Ipse scripturam libris traditam de meo mutavi bis locis:
7,15/16 verba xö izoL^iZti'^^oLj ipy^ixono^ f5£a t(5v ffietSv, quibus
tautologia intolerabilis efficitur et pronomen auxo; a substan-
tivo 6 S'eoö Xoyos male secernitur, ut interpolata uncis in-
clusi. primo adscripta fuerunt in margine ad illustranda verba
1^ ipxixuTio^ ocppayf^, tum in contextum irrepserunt, sed falsiun
locum obtinuerunt.
18.1 l^TzoLptly^t restitui: legebatur l^izoLfiyjit.^ sed codex V
tradit Tiapelx^v et sequuntur imperfecta tlyji et TrpooTrepietpYa^exo.
19,7/8 aTcoxpikJ^eaiv pro Smxpütpeatv (praecedente iTiixoXatl;)
correxi, sicut traditum est loco simillimo 43,16. cf. Ghrys. ap.
Stob. Ecl. I 24,5 (Wachsm.) xuvo^ aTcdxputpiv utuo y>)v. Aet. Plac.
II 29,6 (Diels, Doxogr. p. 360) xo; |iir]vuxfou^ iTioxpü^pet^ (aeXTJvY)^).
item iTcoxpÜTcxeaö'at dicitur de sole et stellis deficientibus, non
imxpuTTcead'ai : cf. Archil. frg. 74,3 (Bergk) dTtoxpii^pa^ (poto^ i^Xfou.
Aet Plac. II 28,4 (Diels, Doxogr. p. 358) x6 5k aTcoxpuTuxojievov
Tcepl aöxTJv (aeXYJVTQv). Diog. La. VII 146 (aeXYJvt]) iTroxpuTixouaa
ouxöv (iqXtov).
21.2 articulum t) ante Spaat? delevi concinnitatis causa.
28,13 Sv als anflbat^ e scriptura codicum VM Sv al^ änaaav
restitui: legebatur bt ol? Snaai.
28,15 libri manu scripti haec tradunt: icp' ifj? o£ jiexa xaux*
£vd*pümoi Ypo^^^l^^voi xaii; bcux(i5v tpu^ocr^ xd^ etxova^ dvayxaioxoexiQv
xal t$qpeXi|Ki>xdxY]v xixviQv x(p ߣ(p 7iap65oaav. Mangey ex coniec-
tura (Marklandi) dedit bf(foi.i^i^v40i^ quod probarem, nisi ante-
cederet d^ ifj^, cui aptius videtur esse Ypa^djievot: cf. 53,19 xd
5* inb x(3v |ii|iY)|idxü)v Ypa90lJ''eva. itaque Sv vocula addita scripsi
XXXVIII
Ypa^paiievoi Sv xat^ lauxcSv ^J^oxati;: cf. 67,7 Sv tJ auxou ^-g
acppaY'.aajievo^.
29,12 inoLvzaxai correxi pro vulgata scriptura dnavzi. Co-
dices leviler corruptos esse apparet, quippe qui vel oTcavra -d
vel aTravra xe vel a Ttavxa xe tradant. item de septen. n 289
nescio an dTcavxaxai restituendum sit, cum in codice -If scriptum
sit xal 98*6vos o08elg ajcavxa xal^ ix xcüv SeoTcoxcov TcocXatoxaxq)
58*et xexpaxiriji£vü)v (cf. Tischendorf Philon. p. 36,5). forma verbi
media legitur etiam de confus. ling. I 422 jiiq'xe xog dTcapaixrixou^
1% 8*eou 8(xa^ zol^ ouxco^ ovootoupYOli a7tavxü)|i£va^. verbo
medio anavxaaS'at pro activo airavxav utuntur etiam Polybius
et Lucianus.
30,7 Codices plerique tradunt i^Xmaav, pro quo Mangey
scripsit ikizli; äv, codex V iXizl^ av ifjv, codex M YjXTciaocv ^k-
equidem Philonem scripsisse arbitror iXitl^ av elf], cui coniec-
turae non obstat napatjytly infinitivus aoristi; nam apud Phi-
lonem alibi quoque infinitivus aoristi (sine particula dcv) cum
verbo iXTrß^eiv coniunctus legitur: cf. de losepho 11 60 S^ äXTciao?
XT^v üepacüv xafl^erv «PX'^Qv. de mut. nom. I 612 ou8' D.n\q i^i-
x£ad*ai.
31,22/23 in codicibus haec leguntnr: xal ßa^efo^ auXaxa;
avax^iivovxe^ 8t' i^|i4pa^ 5axi 6' Sxe |iaxp6v 8iXtxov aTioxeivoucji.
ante |iaxpöv aliquid intercidisse particula 86 satis declarat in-
serui xal vuxxö?: cf. 29,16 xal xöv y^cotovcüv xa|iaxov |jLed''TJ|iipÄV
xal vuxxcop axpuxo)^ ix8exö|ievoi.
32.4 sie legebatur: xal ini^v xö y^ ^ujitxuJxaxov ^(j)ov finco^
^a8(a>^ äY^xat yuxki^is^d'eli;^ fva jm^ oxtpxwv a(pY)vta^ij], xal xa vdha
xotXava^ eij |iaXa Ttpö? xd eueSpov Six^"^«^ "^^v Siioxov. non de
equo qui agitur i. e. iugo coacto vel ad currum iuneto hoc
loco verba fieri, sed de veloci et ad equitandum idoneo mani-
festum est. deinde Codices VM yiaXv^ayturffib'tl^ praebent, quod
verum esse arbitror, si quidem non intellegitur, quomodo ex
äYßxat x*^^^^*^^€ corrigi potuerit i^ezcii x«^tvaY(i)YiQ9'efe, cum
contrarium facile fieri potuerit. quodsi Philo x^^^^o^^^^*^^^
-scripsit, verbum äY^xac ne sie quidem ferri potest. itaque hoc
vocabulum interpolatum esse censeo.
33.5 av ujivYjaat scripsi (pro dvu|ivTJaai), ut 1,15 in plerisque
codicibus traditum est.
XXXEX
33,10 codicum scriptura vario modo corrupta est: tq 5fe rr\<;
Ituto^ gßSo|io^ äpid'iiö^ Jif. pro ißSo|ia§o^ corrigendum esse SexaSo^
intellexit Mangey eique adstipulati Richter et Mueller scripse-
runt 1^ Sk X7J$ 5exa5os Itlzoq ipi%^6^, equidem tq 5' Sxtö? SexaSo?,
aptSiid? dedi, sicut antea scriptum est tq jifev iviö? 5exa5o^. voca-
bulum api%y.6<; pro appositione accipiendum est: similis struc-
tura legitur de septen. 44,13 (Tischend.) l<rci 51 voujirivfa xaxa
aeXrivYjv, XP^^^S ^ ^'^^ ouvö5ou Inl ouvoSov, 5v xtX.
34,9 icp* auxov correxi pro in auxöv. proximo versu codex
M recte tradit Scp' aürov.
34,23 legebatur ^uyüJSyj xpÖTcov xiva ouveaxcSaa IßSoiia^. Mark-
land (in notis mscr. ad edit. Turnebi) temptavit t^uYcoSr)^, quod
vocabulum alibi nusquam reperitur. sed cum in codice Jif t^uyaSt
exaratum sit, t^\)yd5r\y Philonem scripsisse iam dudum conie-
ceram, nuper vero hanc coniecturam a Joanne Lydo confir-
matam inveni, qui in excerptis Philoneis, quamvis in ceteris
corruptus sit, ^uyaSiriv recte tradit (v. supra p. XXV). t^uYaSriv
legitur etiam de post. Caini I 237, de praem. et poen. II 411.
41,7.8.9 xaS"' 5v ter deinceps correxi pro xaS** tqv, si qui-
dem pronomen relativum pendet de vocabulo XoYq).
44,13 legebatur ivrcayfi oxf^exat, izpb^ nirce aJaönrjaet^ xxX.:
restitui e?$ 7c£vxe aJaänrjaeis. hoc loco iam Lydus scripturam
corruptam legit (v. supra p. XXV).
46,1 £ß5d|Mr] inserui, quod sententiae conexu manifesto
postulatur.
48,14/15 libri manu scripti in duas (vel tres) partes dis-
cedunt : xal yap tl jit) xaxa \iipoQ aO'pda Tiavxa 8ie^eXT]Xud*e Ma, xal
yap d (|iV)) xa xaxa |iipo^ deffpda nd^na 5t6?eXTiXu8*e &. neutra lectio
ferri potest. codicum Ma auctoritatem secutus et voce dXXa
inserta scripsi xal yap d |iif) xaxd |iipo^ aXX* ad-pda irdvxa
Ste^eXrjXud«. cf. 12,10 vuvl jifev yap iv jiipet yfvexai xd yw\itya
Xpövot^ 5ia(p£pouatv, dXX' oux d8*p6a xaip(p £vf. similiter Markland
(in notis mscr. ad edit. Mang.) coniecit dS-pda bl Tcdvxa Ste^e-
XriXuO-e.
51,1 3 Y^P SvecpuoTjaev, ouSfev lijv Sxepov correxi pro vulgata
xi Y^P ^'^^'
XL
51,10 legebatur Ixatepa äptaxo^ ^'^X'^^ "^^ "^^ awfia. codex
Jf Iradit Ixaxipwv, unde Ixaxepov restitui coli. 55,12 xö xa^
Ixatepov tpux>jv xe xal ad>|ia xaXXo;.
66,8 verba (3v ä^tov a7rdx6a8*at non habent quo referantur.
suspicor ea in margine ab aliquo lectore adscripla librariomm
culpa in contextum irrepsisse.
66,20 ante S?o|iotü)oa$ articulum o inserui. subinde o Twtoij
xaxexpTJaaxo xig ouafqt traditur libris plerisque; sed cod. M\ oaa
TiaoT], unde o^ aTiaoig correxi.
Restat unus locus graviore corruptela afflictus. 42,22 sqq.
libri manu scripti haec tradunt: eupeiv (eupefat^ a) fip 6crctv ore
xdXirot (xoXttov a) d^aXaxxYjs uTiooupefoYi^ (uTcooupaaai^ a) Ä|i7WDX6at
ßaöni^ (Sx ßad-ou^ M) i^af^vY]^ a^ytaXö^ (a?YtaXol M) Pyjoi (om. Jtf,
efaetot a) xal |itxpöv Gaxepov dva^uO-efoiQ^ Tztkdfri ßa^'^axa
((S^flnrjoav add. il/) ou ßpa^efat^ oXxaotv aXXa |iupiO(föpoi^ voualv
i|i7tX6c5|ieva . eas lectiones quas uncis inclusi aut corruplas aut
coniecturas esse atque omnino reiciendas facile intellegitur.
sed neque eüpetv Saxtv 5xe xdXTtot graece dici potest neque eupetv
habet quocum coniungatur. deinde rrjat vel potius rrjot per-
obscurum est; fallitur enim Mueller verbum f£vat notionem in-
transitivam prorumpendi et invadendi habere posse ratus.
sententia loci ni fallor haec est: inte^dum sinu^^ ciim mare aestii
decrescenie recedit^ subito iwofmidum litus fiiint et paido post aqua
refluente may-ia jy^^ofimdminia, cf. de septen. 45,14 (Tischend.) iq
ou^l xat^ au^YJaeatv auxYj^ avax^ovxat 7coxa|Jiol xal TrrjYal xal (ieiouvxac
TiaXtv |i£tü)0£ot xal TreXocyT) xoxfe jifev i^avaxwpet xal a|JL7C(Dx(^ovxa
uTtooiipexai, xoxfe 5' i^a7civa(a>^ inizpiyiti xaxoJ TWcXfppotav. verbum
eupeiv corruptum esse ex eupet?, ut lati sinus commode oppo-
nantur profiindo litori, iam dudum' conieceram, postea hanc
coniecturam codice F confirmatani inveni. tum pro rrjat ex-
spectaverim yfvovxat, quod cum nimis a tradita scriptura distet,
quamvis dubitanter elal scripsi, quod et Turnebus (in appen-
dice) et Markland (in notis mscr. ad edit. Turnebi) commen-
daverunt. sed fortasse post ajjwrwxeat aliquid intercidit velut
lieiouvxat et subinde scriptum fuit xal ßadTig i^(tl^Yf\Q a^ytaXo^
£veiai vel simile aliquid, et subito profundum litus prorumpit^
in conspectum venit.
XLI
In rebus orthographicis codicum auctoritatem in Univer-
sum secutus sum . sed cum in his rebus libri manu scripti parum
sibi constare soleant, ubi necessarium videbatur, vel ab optimis
discedere non dubitavi. iota avex^wvYjTOv ab omnibus codicibus
abest. in accentibus ponendis multos a librariis errores com-
mitti satis constat. eiusmodi minutias omnes in adnotatione
critica enotare necessarium non duxi. singillatim hoc loco
monenda mihi haec sunt: dizö oxotwu in codice V ubique ino-
axoicoö uno vocabulo scriptum est, in ceteris codicibus omnibus
ano OX07C0U. haec posterior scriptura ad praeceptum quoddam
grammaticum videtur referenda esse, quippe quae alibi quoque
occurrat: ut apud Harpocrationem &no xoö npif\iazoi' avxl xou
aiüoö^v, apud Phrynichum BekL An. 27,12 &no xatpoO Xiyeiv
TÖ axatpco^. cf. etiam quae disputaverunt Th. Benfey in Götting.
Nachr. 1878 p. 175 sqq. et G. Curtius in Stud. Lips. III p. 321
sqq. — Littera v quae dicitur paragogica in codice V saepe
ante consonas scripta, ante vocales omissa est; item outcd^,
non oüTCD, in codice V ante consonas plerumque reperitur. —
Elisio et crasis vocalimn in libris manu scriptis modo factae
modo neglectae sunt. Philonem vero hiatum tantum non ubique
evitare studuisse maxime probatur eo quod pronominis relativi
formis plenioribus ante vocales utitur Sicep, aTcep, oaauep, tqti^ etc.
eandem ob causam formam contractam usurpat S-aiepov, par-
ticulam (i^ pro 5xt ante vocales et Stdxi pro oxt (quia) post
vocales etc. in codice antiquissimo V elisio et crasis raro
neglectae sunt, itaque eins auctoritatem secutus crasin reduxi
in xouvavxtov, xovavxfa, xdvaYxatov, xax, xaxelvo, xaXTjO'i^, zifa^^d,
xiSixctv etc.
II. Observationes de serraone Philonis.
Sermo Philonis non multum abhorret ab illo quo scriptores
Graeci eins temporis optimi et eruditissimi uti solebant. nam
Philo, ut mos fuit nobilium ludaeorum Alexandrinorum , a
puero litteris Graecis operam dederat et celeberrimos Grae-
corum poetas et scriptores prosae orationis diligentissime
tractaverat. itaque cum philosophiae studio animum intendisset
et ad scribendum accederet, vulgari illa quae in Asia et Aegypto
XLII
tum in usu erat dialecto uti noluit, sed exemplum ceterorum
hominum litteratorum secutus veterum scriptorum artem dicendi
imitatus est. quo in studio tarn felix fuisse quibusdam visus
est, ut perversum illud dictum -fl OÄcov uXaxcov^^et r^ IlXanov
(ptXtüvflJet non tan tum ad philosophiae doctrinae verum eüam
ad sermonis similitudinem referendum esse sibi persuaderent
sed etiamsi Philonis sermo non is est, qui cum Piatonis ele-
gantia vere comparari possit, laudem tamen boni et elegantis
pro suo tempore scriptoris iure adeptus est. quamquam enim
novis et raris vocabulis et dictionibus non plane abstinuit,
summopere tamen studuit, ut orationem suam Attico quodam
colore afficeret.
Ac primum quidem in delectu verborum non ad unum
scriptorem vel ad unum genus scriptorum sese applicavit, sed
ut in philosophiae doctrina explicanda non unum philosophum
quasi ducem sibi elegit, sed multorum, inprimis Piatonis
Stoicorum Pythagoreorum, dogmata usurpavit, ita verborum
copiam multorum scriptorum in usum suum convertit. omnium
vero scriptorum veterum maxime adamavit Piaton em, quem
aliquotiens in libris suis nominatim laudat, multo saepius
tacite adhibuit et expilavit. itaque non mirum quod magnam
copiam verborum a Piatone accepit. verba Platonica^) in
libello de opificio mundi sunt a8icc<pd«po;, aepoitopo^, afadTjxixo^,
axpaxcop, d\iiyrii;, a|iu5p6(;, flc|JiuvTif]ptov, avaßXacrcavetv, ävap|jwaxta,
avapiiocrco^, dvTJvuxo;, iiriSeiv, aTraO'avaxß^eiv, aTcaxptßoöv, aizo^ri;
xüveiv, £7coae|ivuv6iv, iTz6<jnoi.(3\ka, inpcfJ^iaj dlouii^covfa, äxa|i{euxo^,
auxoxpaxTJ^, acptXöao(pos, ßpaßeuxYjc, y^^P^I^^PY'*» y^^^'^QS? Y^'^*^^'^'
x^C, SuatüTceraö'ai, Sx|jiaY6rov, iXXÖYtiio^, l|ji<pa(vsiv, SvavxtcSxir]^, iJ^v.-
Iia^eiv, S?(x7]Xo€, STrfxrjpos, imfiQiif^eiv, ^Tioxexeüetv, loxiaxcop, he-
potöxYjs, euap|iO(jxo^, i^cüxtxd^, d*epa7catv{^, föioxY]^, fSpuat^, loaxu;
X<jo^^ x£vü>ai{, xX-^ot?, xopußavxtov, XaiiiapY^«) Xeco^opo^ 686^, |iaXa-
x6xY]s, iiapjiapuYyl, jiexpuxi^eiv, [lovcöats, Syxo^, iXxd^, dXöxXtjpo^
6pYavo7cotfa, TietS'apxetv, Toj^t^, 7tpdcrcaY|ia, TupoÜTcopxetv, oxoxo8cy.äv,
ouvaSecv, ouoxaai^, aa)|iaxoei8YJ^, uTioaxeXf^eiv, 9iXod*ea(i(ov. nee
solum singula vocabula, sed etiam totas cppaaet^ Piatonis lubens
*) In eis quae congessit Siegfried (Philo von Alexandria, lena 1875,
p. 32 sqq.) multa desiderantur.
XLIU
Philo repetiit, praecipue ex Timaeo dialogo, quem quasi funda-
mentum libelli de opificio mundi dixeris : velul 5x^i TceptXaßouaa
15,10 (cf. Plat. Tim. 30c TceptXaßöv Ixti); noXkm x^P^v 18,12
(cf. Plat. Tim. 33 c); xö TOiYjxtxiv yivo^ 50,4. 60,12 (cf. Plat.
Tim. 19 d). cf. etiam locos Piatonis in appendice p. 69 sqq.
laudatos.
Poetica verba rara apud veteres scriptores, crebriora
apud posteriores, a nullo frequentius usurpantur quam a
Philone. in libro de opificio mundi e poetarum usu petita
extant haec fere vocabula, quorum tamen non nulla iam Plato
adhibuit (et Aristoteles):
dr{yloTzopo(;: vocabulum Aeschyleum. Plat Rep. III 391 e.
oivao^ (cf. de Cherub. I 161. de plant. I 347): Hesiod. Op.
587. 595. Plat. Phaed. 111 d.
oXoioq: poet. Plat. Arist. etc.
a|i-y]T(op: Soph. Eur. Plat. Conv. 180d.
avocYvco^: (ävayvo^) trag. Lycophr.
ao{Si|jio^: poet. (Dionys. Hai. Plut. Lucian.). "
apexav: pro vulgata scriptura dpöat|jiov 11,19 e codicibus
restitui apexdSaav, quo participio saepissime Philo
usus est; cf. de somn. I 677 äpexciSoa naiStla; de victim.
II 249 1^ ßa8*era xal apexcSaa nthidq; de septen. II 280
apexcSaa Siavota; II 286 xtqv dpexcSaav x^P^^»* ^^ spec.
leg. II 309 YTJv apexcoaav; de creat. princ. 11 371 apexwaa
Y^; II 372 Sv apexwoig y^; II 373 xn^v ipexcSaav y^v; de
praem. et poen. II 410 iv apexcüoig x^P?5 '^^' ^^ C^*-
II 587 apex(öaav y^v. verbum apexav apud veteres non
legitur nisi apud Homerum 8* 329. x 114.
ipXTJY^xY)?: Pind. trag. Plat.
dx|iGs: a Philone usurpatur forma masculina, quae legitur
apud Aeschylum Euripidem alios poetas; eadem forma
utuntur Plutarchus Lucianus alii. Attici scriptores (Plato
Theophrastus) formam axjif? praeferunt; utraque forma
apud Aristotelem occurrit, sed saepius axiif?.
axpuxo? et dxpüxü)^: poet. Arist.
Yavuo8*at: poet. Plat.
8ecrreö^eiv: poet. Plat. Arist.
ivoxYipf^eiv: Hom. O 168. Apoll. Rh. IV 1518.
XLIV
i^eu|jiap(Ij6tv (cf. Siegfried, gloss. Philon. s. v.): Eurip.
knanobuzab'at. (cf. Siegfried, gloss. Philon. s. v.): Ar. Lys.
616. Suid. s. V. i7ca7uoSu(i)(ied*a.
Inlxtipo^: trag. Fiat.
euxxaro?: poet. Fiat.
xa|JiaTO^: poet.
xXaO|ia: Aesch. Soph, Ar.
xXövo?: poet.
xXü5(Dv: poet. Arist. (Folyb. Flut.).
xpaiatd?: forma poetica, quam 21,13/14 e codicibus restitui,
saepius apud Fhilonem legitur: cf. quod det. pot insid.
I 223. de septen. II 282. 288. de praem. et poen. II 412.
eadem utuntur Flutarchus Lucianus alii.
jiaxpafcov: trag. Apoll. Rh. (LXX).
vTQXWÖ'at: poet.
vou8*6a(a: poet.
Ö5ÜVY): poet. Fiat.
TrXcoTTJp: poet. Fiat. Arist.
7ipo7T:o|iTOs: Aesch. (Flut. Sext. Emp.).
orevcüTO^: poet. Fiat.
xednQTidvac: poet. (Flut. Luc).
Xpeto^ (cf. de post. Caini I 254. de conf. ling, I 431. de
vit. Mos. II 98): trag. (Luc).
Sed in hac veterum scriptorum imitatione Fhilo multa illa
quae longo aevo post litteras e Firaeo evectas novata erant
non neglexit atque ingentem copiam eorum verborum usur-
pavit quae in philosophorum scholis inventa et formata in
communem usum transierant. velut inde abAristotele demum
in usu erant vocabula aStacpopo;, dvTü)8*erv, iTcoxiXeajia, dcjuvirj^j;,
auxoxfvYjTo^, ^txjoii;, 5ta|jiovY), 5taxu7ioöv, 5tauXo8po|JLerv, Sta^uoi;,
5i')(6xo[i,oQ^ zip\i6<;y Sxxptat?, I|i7cept£x£iv, Sii^aat^, Jjicpuoav, ivanokti-
TreaO'at, Jvipyeta, ivix|Jio^, lYzzkiy(Z{.ay Jvuirapxetv, eOaapx(a, euxopxo;,
euXpota, S^txxo?, ^(poyoverv, d-eoXoYetv, Sv|jitxÖ€, foßöXo^, xaxaTcXr^x-
xixd?, xaxdpd'coat?, xe^aXataiSY)^, Xi|jiva^6iv, iieCtoai^, jiovaStxd^, jiovnfj-
pr)?, d^ucüTTifi^, ^&>ü)7cfa, Spaot^, opyavtxds, 7iep(xx(i)|ia, TtoXuoxtSt)^,
irpöeat^, OTrepiiaxtxos, ouv5uaa|jiÖ€, aa>|jiaxixö^, xauxöxYjg, xeXeatoupYEiv,
(ptXapexo^, (füpa|jia. atque ut a Flatone et ab Aristotele, ita ab
aliis philosophorum scholis nova vocabula Fhilo accepit, in-
XLV
primis a Sloicis et a Pythagoreis. et Stoicorum quidem
Yocabula haec dixerim: aveTriSexxo^ (26,5 Tcavro^ dveTiKexios
xaxou: cf. Diog. La. VII 147), oXXirjyopfa, avoi^otTO^ ^), dTcoxata-
crcaTtxös, dcpocvxaoxos, a^frapoia, JvanoiiaxreaO'at, ivStad-exo?, Jva^pa-
yt^eaO'at, xaTotXri^'t^. e Pythagoreorum doctrina vocabula
mathematica potissimum repetiit, velut dvoXoYetv, ipxtOTriptTxo^,
xavovtxt) d'ea>p{a, jiouaixK^ xeXefa, 7iavx£Xeta.
Multis vocabulis, quae iam apud veteres scriptores leguntur,
scriptores posteriores novas notiones induerunt, et quae apud
illos propria sunt, metaphorice hi usurparunt. velut dv-
aTCTead-af xi apud Philonem (ut apud Diodorum et Plutarchum)
notionem habet sibi vindicandi aliquid: cf. 29,6. 62,3; verbum
activum dvdTcxetv xtv( xt est tribicere^ mandare aliciä aliquid.
dvax£|jiveiv 68oüs a Philone dicitur de aperiendis novis viis:
cf. 24,6. 43,9. 55,9. de Abrah. II 2. de monarch. 11 226. de
creat. princ. 11 362. similiter auXaxa^ dvax^iivetv 31,22. 43,17,
dvaxijiveiv xtJv mbiiba 29,14. dvaxp^x^^v 14,9 metaphorice
dictum est, ut apud Polybium et Diodorum {respicere). dva-
Xaixf^eiv apud ceteros scriptores modo intransitive usurpatur
(reluctari) modo transitiva notione deiciendi et evertendi ; Philo
hoc verbo utitur de cohibendo citato cursu et impetu : cf. 29,8.
32,17. de agric. I 311. de vit. Mos. 11 84. 123. de septen. p.
47,6 (Tischend.); item Lucianus. inizf] apud Philonem (et in
N. T.) passim non fraudem, sed illecebras significat: 59,17 ri
x^€ dndvfi^ Tcpdcpaats (serpentis in paradiso), 63,12 xo^ Sk yorixtlaq
xal diraxa^. cf. Moeris Atticista dTcdxY) tq TcXdvY] Tcap* 'AxxtxoliS,
dTcdxT] ri tip^iq, Tcap* ^'EXXrjatv. y^^P^H'®? apud Philonem et
alios scriptores posteriores disciptdum significat, et tScprjYTixYJ^
magiatmm: cf. 57,9. de post. Caini I 254. de ebriet. I 362. de
vit. Mos. n 93. Y^tJi'Vos metaphorice usurpatur 1,1. 7,6. 8ixdt^etv
de sensuum iudicio dictum est {discemere^ secernere) 21,1. 48,13.
61,16. eadem notio inest in verbo xpfvetv 45,8. 5üva|iis mtrffi-
plicationem vel eam summam quae efßcitur multiplicatione
*) cf. Zeno ap. Stob. Ecl. I 19,4 (Diels, Doxogr. p. 459) cpüoet ydp ctvo)-
9otTa xaiJx' slvat Öti x6 nrjösvog liex^xsiv ßapoug- apud Philonem dvco^otxo^
legitur de opif. m. 56,11. de vit. Mos. II 111. 115. [de mundo II 612. 621.
de incorr. mundi II 498. 513].
XLVI
significat his locis : 4,4.6. 16,14. 15. SuaTiöpiaxov vulgo dicitur
id quod difficile est comparatu; Philoni 29,14 xö xcSv dyayMtim
SuoTröptcrcov est diffictdtas res necessarias comparandL eadem notio
occurrit apud Plut. Sol. cap. 23 tcXti^v tl |iV] oTravfi^ovxog xöxe xou
vo|i{a|Jiaxo( jieyötXa^ InoUi xa^ apYupixo^ ^Yll^^o^^ to SiKjrcoptoxov.
SxxiiiveaO'at verbum passivum cum accusativo iunctum Phi-
loni idem est quod aTrooxepetad'ai, dcpaipedrfjvai : cf. 25,19 voflv
xal X6rfoy ixxlx|JiTixat . quod deus sit immut. I 292 x6 XoYtsW*ai
6 voö^ Jxx|iTi8*6fs. de migr. Abrah. I 446 Svjiöv xal Smdv[ifav
ixx£x|iY)xat. de spec. leg. II 304 Jxxexjiir]|iivos x^^ ^'^X'^^ "^ ß^^'
«peX6axaxov. i|jißa*üvetv vulgo transitive usurpatur, a Philone
(et LXX) intransitive {penitus se demittere, penetrare in cdiquid):
cf. 27,13. de praem. et poen. 11412. o£ JvxuYxavovxeg a Phi-
lone et a ceteris scriptoribus posterioribus dicuntur lectores.
\LzyciX6noXiQ Philoni (ut Stoicis) est tiniversitas rerum: cf.
5,20. de monarch. II 217. jiiQTtoxe cum eJxöxw^ consociatum
19,17. 21,7 est fartasse, quam notionem grammaticis et scholi-
astis usitatissimam e dialecto Alexandrina petitam esse suspi-
catus est Sturz, de dial. Maced. et Alex. p. 184. ofxefcöoi^ 3,7
idem est quod ofxeiöxT]^, famüiaritas, iiecessittido, TcoXüS'eos
66,16 dicitur is qui multos deos esse credit. iipoXaiißaveiv
apud scriptores posteriores (inde ab Aristotele) notionem habet
praesentiendi et providendi, a Philone (et Plutarcho) etiam cum
particula 5xt et cum enuntiato interrogativo construitur: cf. 4,17.
13,21. uTcipßaat? 51,12 idem est quod uTrepßoXrj. liiiöaxeat;
apud Philonem passim non promissionem , sed sententiam
quamlibet propositam significat: cf. 36,8. de septen. 48,3
(Tischend.). cp8*av6tv ItzI xt Philoni est pervenire ad aliquid^
adipisci aliqiiid, quae notio verbi (pfravetv primum apud LXX
interpretes occurrere videtur; eadem utuntur Plutarchus et
alii. xopfiyel"^ inde ab Aristotelis tempore idem significat
quod napiy(t{,y, praebere^ suppeditare^ dofiare; item yippfifla, copia^
subsidititn.
Sed Philo ipse etiam nova vocabula excogitavit. in libello
de opificio mundi haec occurrunt, quae ante Philonem cognita
non fuisse videntur:
ayaXiiaxo^opetv.
iyY.iaxpz^eo^'OLi.
XLvn
axad«ipexos (cf. Siegfried, Glossar. Philon. s. v.).
ovaTcXriat^.
dvd^Ypa^elv.
avxeTiffteotc (cf. Siegfried, Gloss. Philon. s. v.),
iTza\jr(a(s\ia (cf. de plant. I 337. de concup. II 356).
äiceXeud'eptal^etv.
a7cepi|iflcxiQT0g.
anoy(ixt\joi^: verbo iTzoy(zzz6tiy ulunlur Plato Aristoteles
alii (Philo de agric. I 306).
Siaouaxaats: cf. quod omnis prob. lib. 11 454. verbum 5ta-
ouvioxavat legitur apud Diog. La. III 79, apud Philonem
saepe (cf. Siegfried, Gloss. Philon. s. v.).
lTz(Xa\if^v; (cf. de sacrif. Abel et Cain I 168. de Abrah. II 7.
de spec. leg. II 330).
SmXtxveüetv: lniki)(y&jti 61,7 e codice M restitui pro Tiept-
Xtxveiiouot, item de migr. Abrah. I 446 nescio an
TieptXixveuouaa corrigendum sit in STctXtxveüouaa. cf. leg.
alleg. I 137. de agric. I 305.
iJuYfltSirjv (v. supra p. XXXEX).
l^(p07cXaaT6rv (cf. Siegfried, Gloss. Philon. s. v.).
fXVYiXaxetv (cf. Siegfried, Gloss. Philon. s. v.).
xapuax(^6cv.
v6(pü)ai€ (cf. de vit. Mos. 11 98).
öXiyoMa (cf. de vit. Mos. 11 85. 163. de victim. 11 239. de
spec. leg. n 273. quod omnis prob. lib. II 457. de
septen. 51,8 Tischend.).
Tcavaüyeia.
iMcpeuYiiieperv (cf. Siegfried, Gloss. Philon. s. v.).
TcoXußud'Os.
TcpoStaxuTrouv.
TCpOeXTUTCOUV.
7cp06mair)|ia(vea&ai.
TcpoeuaYYsXf^eoO'at (cf. de mut. nom. I 602).
TcpoeuTpenC^eaO'at (cf. Siegfried, Gloss. Philon. s. v.).
TcpoTtwtouv (cf. de confus. ling. I 431).
OtXOTCÖVOg.
XLVIII
crcaxuYi(poperv: forma verbi oraxoti^operv, quam 12,4 e codi-
cibus optimis restitui, Iradila est etiaia de septen. 50,16.
61,6 (Tischend.), item de carit. 11 400 scribendum est
axaxuTj^opiQaa^ et de execrat. 11 430 SaTaxuT)cpopt)aev. cf.
leg. ad Cai. II 583 Tcayyri^opoy et vocabula eodem modo
formata axaxutixoiierv, otocxutixöijio^, oxaxuiQXÖYO^, axaxüTf
T(5|JiO(;.
crceXexouv.
aTOxaoTYJc.
ou|i7tapflcXTi(pt€ (cf. leg. alleg. I 134).
(ptXauanrjpos.
9tX£ß§oiio^.
(puxoetSrj^.
In verborum declinatione Philo quantumvis sennoni
Attico studeret, tamen formas quasdam a scriptoribus Atticis
alienas admisit, soloecismis vero et barbarismis abstinuit. voca-
bulorum formas dialecti Atticae proprias apud Philonem multas
legimus. velut Tcpaco^, non Tipaiü)^, 10,9. 30,6. quod det. pot insid.
I 219: cf. Phot. Ttpqcü)?' ou Ttpaiü)^. xal Tipqcov, ou Tipau. xal izpäo^
ou npa\)Q. SivSpeaiv dixit 11,11, non SivSpot^, quae forma apud
scriptores Atticos raro occm'rit. tcX6ov 2,14. 22,10. 38,21. 66,19,
non TcXetov. a^auafvetv, non dTiauafveiv: cf. Ar. Ran. 1089.
Eccl. 146. lex. Bekk. An. 462,15 Suid. auafvexat, Eust. in Hom.
p. 1387,1. 1547,62. dpuxovxai 9,9 et avüxet 32,9 formas
Atticas ad optimorum codicum fidem restitui; item de septen.
45,6 (Tischend.) avtixet Philo scripsit. cf. lex. Bekk. An. 411,28
Suid. dvuxetv of 'Axxixof, Sntp ri[itlQ avtietv. lex Bekk. An. 448,24
Suid. dpikead-ai ouv x(j) x Xi'^orjoi xal oüx dpüead*ai (ex Aelio
Dionysio Atticista: cf. Eust. p. 1216,62). Moeris Att. dpiixeo*«
Axxixof, apüead'at'nXXTfjve^. Stxxd^ dixit, non 8iaod^. item Xüxxa,
non Xiiaaa, et Xuxxav: cf. de praem. et poen. II 411. 423. S5af<^to5
formam masculinam cum nominibus femininis Philo coniungit:
42,19 ßfat^ l^aidoiQ. de vit. Mos. II 99 -f^ iJ^aiaio^ tpopd. eundem
usum, qui communis fuisse videtur, omnes scriptores inde ab
Homero (0 598 ^afatov apTrjv) sequuntur praeter Xenophontem,
a quo (si libris fides habenda est) tfxrffi ^^atcrfa dicitur Hell.
IV 3,8. item oX'koq forma masculina cum substantivis femininis
XLIX
a Philone coniungitur ad exemplum Piatonis : 51,16 oXxöv uXriv.
54,2 oXxou 8uva|i£(o^. quod det. pot. insid. I 209 iXxö? yap i^
Siivaiic^ aiixou. de post. Caini I 239 i^SoWj^ oXxoG (hanc codicis
Vaticani scripturam in IXxoüoiq^ lemere mulavit Tischendorf
Philon. p. 104,2). de somn. I 623 oxt oXxöv dnjp ly(ei cpiiacv. de
Abrah. II 11 oXxoiig Ix^vxeg 5uva|iet€. de monarch. II 229 6Xxol
xal euaytoYOi 5tavotat. leg. ad Cai. II 585 6Xxö^ Süvaiii^.
apiiÖTxetv et apiidljetv promiscue Philo videtur usurpasse,
sed frequentior usus formae Atticae: cf. 44,16. 58,11. 66,1.
altera forma (i^p|jio!Jev) legitur 52,2. inter formas xixTape^ et
xiaoape^, S-aXaxxa et O'flcXaaoa, fluctuat scriptura codicum; sed
saepius Philo videtur usus esse formis Atticis. similiter modo
itl modo dUl videtur scripsisse: longior forma traditur 9,20.
33,16. 53,12. cf. de spec. leg. p. 7,17. 22,20. 29,8. 38,6. 41,24.
60,2 (Tischend.), xpetxxova similesque formas alternat Philo
cum formis apud Atticos usitatioribus [lefl^ü) et similibus.
Vulgarem usum Philo secutus est in his formis verborum:
6 ofeXo^ dixit 45,20, cum sermo Atticus postularet xö ofaXov.
cf. Ael. Dionys. ap. Eust. p. 1390,57. Moeris Att. ofaXov h xw
d xal oo5ex£pü>^ 'Atxixot, afeXov h xw e xal apaevtxw^ "EXXrjvei;.
xaO'üJs in libello de opificio mundi semel legitur 67,6, ceteris
locis Omnibus forma Attica xaS-aTiep usus est Philo, forma
xad*ü>^ inde ab Aristotele demum occurrit: cf. Sturz de dial.
Maced. et Alex. p. 74 sqq. Lobeck ad Phryn. p. 425. fortasse
illo loco pro xafrco^ corrigendum est xad*' ouq (seil, vojiou«; xal
S-eafiou^). ?x^^^€ formam vulgarem scripsit 22,10.14, si codicis
V auctoritatem sequimur. Attici dicebant lyßvq: cf. Phryn.
Bekk. An. 44,20 fx^^^* "^ afxiaxtxK^ xwv 7rXir]Si)vxixü)v !Ä.xxtxü)X6pov
ifJTUp ly(ßv(x<;, AY)|jiTixpav formam accusativi vulgarem dixit 50,2.
5uof dativi forma vulgari, quae apud scriptores Atticos non
reperitur, usus est 41,22. 45,2.3. 66,5. unoXiXeinxo 21,19
scripsit augmento neglecto: apud scriptores Atticos exempla
huius usus rara sunt; cf. Kühner, Gr. Gr. I p. 506,11. Stahl,
Quaest. gramm. ad Thuc. pertin. p. 59*. TipoeuxpeTcfaaxo 28,7
sine augmento in libris optimis exaratum est, item de praem.
et poen. II 409: a scriptoribus Atticis augmentum in verbis
quae a diphthongo eu incipiunt non neglegitur; cf. Stahl 1. 1.
p. 59 sq. IvSiigxaxo 54,12 traditur et ivSngxTJOnr] 62,10: item
IV
de septen. 67,2 (Tischend.) ivStijjTcSvxo scribendum videlur (IvStat-
xcSvxo if , Sve8tatx(j5vxo Tischendorf, quae forma nulla est); Attici
dicebant JveStigTaivTO et IveSngnqänQaav duplici augmento. impe-
rativi tertiae personae pluralis terminatione vulgari in -ixüxjov
Philo usus est; ava5pa|jili(Daav, lXm!J6T(üaav 14,9.11. SvaxTjpfaij
23,4 et axTjpfaaod'at 31,15 fornaae sunt vulgares: Attici dicebant
i^avflpO^, oxYjpf^aaO'at. sie Philo ipse de agric. I 311 axrjpix-
änrjoexat, de profug. I 553 oxripix^ef^.
In syntaxi et constructione verborum Philonis
sermo haud exiguam similitudinem ostendit cum veterum
scriptorum Atticorum dictione, sed insunt etiam multa poste-
riorum tantum scriptorum propria.
Plurali forma substantivi abstracti frequenter Philo usus
est ad Atticorum scriptorum consuetudinem: velut 1,3 ^exu-
9(Daav xd TiXYjänrj. 31,11 ä"p£|Ji|Jiax(ov TtXYJflnr] |iup(a. de Abrah. II 3
xa TcXiQänr] x(5v äXXwv i^rjouxaaa^. cf. Isoer. IV 75 xd TcXTJdif]
irpoxpi^'avxe^ . Plat. Gorg. 452 e aol xfj) 5uva|i£v(i) Xiyecv xal iztidzvf
xa 7iXy)8^. Demosth. VI 24. XVIII 46. XXm 124. eodem perti-
nent 2,7. 24,14 uTcepßaXXovxa xGtXXr) et 49,4 TceXayT] Xtfievwv lyitiy
liey^önQ vo|i(^ouat: cf. Plat. Criti. 115d iieY^ä-eoi xdXXeaf xe xwv
5pyü)v. 31,2 xal Saa xa^ (puaet? aypwoxaxa: cf. Plat. Tim. 18d
Äptaxot xoLQ cpuoet^. Lobeck ad Phryn. p. 365.
Pro verbo quod dicunt fmito verbum substantivum cum
participio eins verbi coniunctum haud raro ponitur a scrip-
toribus Atticis ac maxime a Piatone: cf. Kühner, Gr. Gr. II 1
p. 35 adn. 3. huius usus exemplum habes 67,1 tlal yap oi
uTioXafißavovxeg.
Verbum substantivum sive copula ex more communi a
Philone saepe omittitur. inprimis animadvertendum est enun-
tiata relativa pleraque verbo substantivo loxfv vel ii]v vel yi^v^zca
carere. velut 3,4 xal oaa |jifev ^Trt^YJiJita xal ßXaßepa, fi-^X^^ ndarq
SwoS-eixat. 5,3 oaaTiep iv Sxetvci) voYjxa. nee minus omittitur illa
copula in enuntiatis interrogativis, ut 10,24 axepeou 5fe xal
Oü>naxo$ Swota xf^ lx£pa tcXtqv xö ndvrq SieoxYjxo^; 18,4 Tcpoo-
TceptetpyaCs'cOj 'cf^ 'h 'cciSv opaxwv 5ti^ xouxcüv ouaCa . . . xal xt$ 6
xpOTco^ x^<; xtvTQoeü)^ xal x{v£$ af aWat. item in enuntiatis quäle
legitur 9,14 eu [livxot xal xö (fdvot.
LI
Adiectivum quod vocalur praedicativum de nomine mascu-
lino vel feminine pendens frequenlissime formam induit neu-
tram. velut 3,21 xa^ei 5' apt^tiö^ otxetov. 20,18 nevtax^ 5fe
t|iy)t6v afo^at^. 23,5 <puat€ 6fe ßiXxtov onip^axoq. 27,4 xaxiv 8*
1^ xax(a xal af xaxa xax(av tAp^eiai. 27,10 uoTaxov ioxtv ävö-pcoTco^
r^^ xou xöo|iou Y^viaetü^. 37,2 jiovov 8' ouxe xtvoöv ouxe xivoiJ|jievov
6 Tcpeaßuxepos apX^v xal iqye\im,
Pronomen relalivum numero et genere aliqiioliens congruit
cum substantivo quod succedil praedicalivo, non cum eo de quo
pendel. cf. 7,13 6 afaflTrjxög xdajio?, 8 (letljov ri]Q avO'pwTrfvY)^ laxl
|jL(liY)iia d*efa^ efxdvo?, et subinde tq äpx^xuTcog a^payf^, 8v (fafiev
voTjxiv efvat xdojiov. 9,8 xal Soxiv uTcepoupavto^ doxYJp, tctjy''') x(5v
aZo*T)X(j5v aax£p(j)v, iqv oux aTtö oxotcoö xoXiaeiev av xt^ TiavaÜYetav :
relalivum (igv), quod pendet de substantivo aoxirjp (non enim
ad TnrjYTJ referendum est), congruit cum substantivo Ttavaüyetav.
cf. Kühner, Gr. Gr. II 1 p. 68. eadem ratione explicanda est
structura quae legitur 8,18 irpcSxov oiJv 6 noim inoUi oöpavov
aaüiiiaxov xal y'^v aöpaxov xal alpo^ ?8£av xal xevou* (5v x6 |i&v
i7ce(pTi|itae oxdxo^ . . ., xk^v 8' aßuaaov, ubi xö \kiy, quod ad dlpo^
referendum est, cum substantivo otlozoi; congruit, xtJv 84, quod
ad xevoO pertinet, cum substantivo apuaaov.
Adiectiva vel participia neutra articulo praefixo pro sub-
stantivis abstractis iam a veteribus scriptoribus usurpari sole-
bant, inprimis a Thucydide et Piatone. Philoni eiusmodi
vocabula in deliciis sunt: cf. 2,2 Svsxa xou freo^tXou; amoris dei
causa. 6,15 xd suapfiooxov, xi oujJKpwvov . 29,13/14 xö xm avaY-
xa((ov 8üa7r6pt<JXov (v. sup. p. XL VI). 32,6 np6^ xö eÖ68pov ad
sedendi commoditatem , 44,3 xoö %'toitptno\}<; divinae dignitatis.
47,15/16 xou ouv8i8(>xo$.
Articuli usus apud Philonem, ut apud omnes scriptores
posteriores, multo liberior est quam apud scriptores Atticos; saepe
enim omittitur, ubi secundum Atticismi normas ponendus est.
Magis Atticorum scriptorum usum in syntaxi casuum
imitatus est et raro ab eo discessit. severioris Atticismi pro-
prius est genetivus ille partitivus qui est in enuntiato tq nXetoxT)
x^ X^P^ ^^ similibus: cf. Kühner, Gr. Gr. 11 1 p. 239. huius
usus in libello de opificio mundi duo exempla leguntur: 22,5
«|n>x% Y^P 'h V^^ apYOxaxY) xal i^xiaxa x6xu7Cü)|i£vYi, 65,17 xyj<; y^<5
LH
xK^v ßaö'srav xal xapTco^ öpov . cf. de spec. leg. II 329 4^ux% • • •
1^ |ji4v JoTtv xxX.
Dativus pluralis cum pronomine auxö; coniungitur com-
munionis signiflcandae causa: ^f^at; aOiat^ 29,20. de agric. I 301.
sed Philo his locis morem scriptorum posteriorum secutus
pronomen postposuit, cum Attici dicerent auxar^ pf^ouj; (cf.
Lobeck ad Phryn. p. 100); et sie legitur quod deus sit immut
I 283 aixcdq ^fijai^ xa^ xtqi; Siavofo^ vöoou^ ^xxeiietv.
Verbum Sta^ipetv apud veleres scriptores cum genetivo
personae et dativo rei construitur. scriptores posteriores (Arist
Polyb. Diod. etc.) cum accusativo personae verbum 5ta<p£p€iv
coniungunt eique superandi notionem induunt. hune usum
secutus est Philo: cf. 51,11 [laxpcp xtvi xoti^ 67cetxa Steveyxelv.
53,10 xou^ X6 vuv Svxai; xal xou^ Tipd iQ[i(ov SteveyxoJv aTcavxo^.
Structurae x^^P^^^ ^^ "^^^^ ^^ ^"^^ "^^^^ alternant 64,4 sqq.;
apud Atticos x^fps^v Sv xtvt raro occurrit: cf. Soph. Trach. 1118.
Plat. Rep. X 603 c.
feficpayerv xou xapTcou Philo dixit (60,4) ad consuetudinem
scriptorum posteriorum; veteres verbum ificpayerv cum accu-
sativo coniungebant.
Verbum avlx^^^ cum genetivo et praepositione im con-
iunxit 47,14 ano xwv aXXwv avixovxa^ 6py<i)v, aliis locis cum solo
genetivo: cf. de vit. Mos. II 113 twcvxwv 5fe [iixpcov xal \ivfaX(äi
5pY(i)v avix^^v StefpYjxai. n 166 XYJ^ ßXaa(pif]|ifa€ av^xetv. 11 167
avixovxa^ [ifev Spycov xal xtyym xdSv eJ$ Tcoptafiöv. de septen. II
281 et 283 dvlx^tv Spytov (ubi Tischendorf ötTcix^tv scripsit sine
causa idonea). de spec. leg. II 305 6[iiX(ac ctvex^aSto. eadem
verbi avlx^tv structura apud alios scriptores posteriores occurrit,
ut apud Appianum b. Pun. 75 avaaxetv xou tcoX£|iou ; eadem iam
usus est Sophocles Oed. Tyr. 174 iY]fü)v xafiaxcov avexouat Y^vatxe^
(schol. iXeuS'spoövxat, aveoiv ?x^^^^^j avaTcaüovxat). apud Plutarchura
legitur av^x^tv lauxöv dm xivo^.
Accusativum cum praepositione uto coniunctum legimus
pro dativo 31,7 xad-toxY] xdSv utcö oeXY]vif]v aTwcvxcov ßaoiXia et
47,12 xat^ 5fe Siavofai^ x(3v ucp' auxÄv aTcavxwv ivexapa^e. cf. de
post. Caini I 229 TcavS** 5oa x(3v uti' oupaviv (oxu8po|Ji(Oxaxa. de
vit. Mos. II 144 |iexa Sk xtJv xaS-apotv X(i5v ütcö aeXiQVTjv. haec
casuum confusio in sermone vulgari in dies magis increbruit,
Lffl
sicut ixet et iiulot^ 6v8ov et efaö), tiou et nol sim. commuta-
bantur; sed aliquotiens ea iam veteribus scriptoribus excidit:
Hom. E 267 ooaot 5aotv un tjü) t' iQiXtöv xe. o 349 YJ tcou lu
^(ooiKTiv 6n auYok i^eXfoio. Thuc. VI 86 uti' auxoü^ efvat. Demosth.
XVin 270 TüSv U7c6 TOUTOv TÖv YJXtov avS-pcoTcwv. cf. H. Stein ad
Herod. V 10. Rehdantz ad Xen. Anab. VH 3,5 et Vü 7,32.
Formae pronominis reflexiv! laurou laur^; cet. et demonstra-
tivi auTou auTYj^ cet. a librariis saepissime inter se confunduntur.
velut 4,1, ubi vulgo recte legitur JooüfJievo^ zol^ lauxou (lipeotv (cf. de
viL Mos. n 148. de decal. II 184), Codices plerique et optimi aoTou
habent, 37,12 aikoO Codices omnes; etiam de septen. II 278 in
codice Mxoiq aikoC» (lipeatv foov scriptum est (teste Tischendorfto
Philon. p. 15,13). 6,10 libri omnes tradunt t^^ dplorri<; aöxou
fuaeo); oux ifd^vYjaev: at in simili sententia 7,1 oO 7cp6; x6
(liysO'o; euepYexsc xöv aurou yiaplxtü"^ codex optimus V habet
lauToO. equidem sicubi sententia postulabat, pronomen reflexi-
vum vel contra librorum fidem restituere non dubitavi.
Pronomen auxö a Philone saepe cum vocabulo jidvov ita
coniungitur, ut eins vim tantummodo augeat nee per se quic-
quam signißcet. cf. 22,11 Tcpö; atkd juivoy xk^v twv ocdfJiaTCöv 5ta-
(jLOVYJv. 31,13 StcpS^pav 8' aiko |iövov 6xovxo; oxeTcaoTyjpiov. 66,14
X^TeoO^t S' auTO |i6vov Tcpo^ avO'pciJTcwv. leg. alleg. I 45 xotvcovfa^
xal Ivcoaea)^ ayd-pcoTccov, oux iTZi\i,iEf.aq auxd iJiövov, ouaa ahla. de
post. Caini I 245 axoa^ auxi |iövov iQSuvet. I 252 uSpfai; 5' auxö
|i6vov. de somn. I 625 aXX' ou ^piXT^v aiixö (lovov ^wvn^v dpYTJv.
de Abrah. II 2 ou Tcpö^ xov Sxefvcov STcaivov auxö |iövov.
Pronomina demonstrativa oöxo^ et oSe secundum usum
vulgarem a Philone promiscue ac sine discrimine usurpantur.
cf. 25,9 tlodr^ti yotp x6v 7rax£pa zm SXtov xauxl Xiyovxa* 7cotYJaa>|iev
xxX. 37,4 liapxupet 5k . . . OiXöXao^ 4v xoüxot;* 6oxt yocp xxX.
14,17 YjS' ioxlv aWa. 28,18 ifjöe [Jifev aJxfa TcpwxY) . . . V) Sfe 6eu-
xipa xxX. 30,12 6eux4pa |ifev ahta. ifjSe XeX^x^» xpixT) 8* ioxl xotaSe.
nihil inter se dififerunt ouxo; 6 x6a|ioc (4,20. 7,13 etc.) et o5e o
xoafjioc (2,23. 3,15 etc.). neque ulla intercedit dififerentia inter
TOtoüxo^ et xoiooSe: cf. de praem. et poen. II 421 Sav yap ola xa
ßooXeü|iaxa xotouxoi ot Xöyoi, xal ola xdb XeYÖ|ieva xoia(Se ac npoc^ei^
(5atv. nee discernuntur vocabula äXXot et Sxepoi: cf. 1,1 xwv äXXwv
vojJwd^xciSv et 1,9 T) ouvatvdoa; xoH; Äp^ Ix4pa>v ouvxeö'erotv.
LIV
Pronomen Soo^ apud scriplores posteriores in simplicis
relativi notionem abiit amissa notione generali; itaque voca-
bulum TzSiq saepe cum eo coniungitur, quod apud Atticos raro
ßt. cf. 6,15 ^av 8aov n^^ xpefxrovo^ iSiaq, 8,22 irocvrtov 8aa ^üxj-
9Öpa ÄOTpa . . . S|ieXXe auvCoraoO'at . 12,5 uav*' &ja x^^€ 1^
xrrjveaiv, ovS-poiTiots 5' SjxeXXev SoeaS-at Tpo^rj.
Notabilis struclura legitur 3,5 xa 6* 8o' (i^iXi\ia xal Xtxn-
TcX*^ et 44,6 td 5oa 4x y'^j«; TcXetoYovefxat. ^) haec non cornipta,
sed recte tradita esse, multis exemplis confirmatur. illud xa
non est articulus, sed pronomen demonstrativum , quod prae-
fixum est, quo argutius et luculentius fiat pronomen relativum.
cf. leg, alleg. I 121 xal Trpeoßüxaxo^ xal yevtxcixaxog xwv 5aa
YiYOve. I 137 xal xüJv 5oa xax(a iiztpyd^tab'ai cpiXei. de post
Caini I 230 xö (j5 jjtövcp ßXlTcetv tjSüvaxo bcouafo^ 7rr]p(i{aa^. I 246
7cpoo£xi |i£vxot xal xd (5v oux äv äTiavxa xp^vot xal xönoi. I 247
TTpö^ x(3v (5v ^p^YOvxat dnrjpav. I 257 xd ol^ aa)|ia irXeovexxet icotvxa.
de somn. I 624 xm äXXwv xd ol^ Svap|i6^exat. de septen. 11 279
X(i5v fjifev 5oa XÜTTirj^ afxta xal cpoßwv d|ji£xoxoi. de praem. et poen.
II 412 x(j) 5' S x£xXtjxat voö^. II 415 oux^ x(3v 8aa oxovxeta. II 425
xöv 5aa S7WcpT)[i(^exat xol^ TcpooKJxouat. hie usus antiquior est
Philone. in carminibus Homericis pronominis 6 tq xö vim
demonstrativam vigere satis constat. sed in prosam quoque
orationem haec structura transiit ac maxime apud Platonem
occurrit: velut Tim. 38 e Intiiii 5k ouv d^ X7]v lauxcj) izpinoDOoci
6xaaxov d^fxexo cpopdv xöv Saa 86ei ^vaTcepYdi^ead'ai xpovov. cf.
Kühner, Gr. Gr. fl 1 p. 507.
Inusugenerum et temporum verbi ab Attico sermone
haud raro Philo discessit. velut multa verba, quae apud veteres
scriptores transitiva sunt, intransitive usurpavit. inprirais verbis
mediis pro activis uti solet:
Stwä'etoö'ai: 3,5 5oa |ifev Jmt^YJfita xal ßXaßepd, |aiqxo^^ näaii
Sicofrelxai (deus ab homine). vim suam reflexivam Btco^eta^ött
habet in fragmento Chrysippi ap. Diog. La. VII 85 xd xe ßXdTc-
xovxa 6t(od«txat xal xd ofxela Tcpoofexai (cf. Philo de post. Caini
I 238).
StaiiexperoS-ai: 7,5 ef [iV) St6|i6xpYJoaxo . . . fcxdoxcj) xö imßotXXov.
*) 5,3 quod codex V tradil xd 6oa«ep ex errore librarii videtur ortum esse.
LV
au|i7cept7coXeta^ai: 2441 T^avrjxcov te xal aicXavcov x^P^^^^
au|ji7repi7coXif]8'e£^. aliis locis Philo ipse forma verbi activa usus
est: de monarch. II 217 a^j^mpnzoXm i^Xiep xal oeXirjvig xal xej)
ou|i7cavxt oilpav^j). de septen. II 279 oeXYJvig xal Xj^kltf Ttal tJ
Xope(f TciSv oXXcov aaxipcov . . . ou|i7iepc7coXouvxe(. de spec. leg.
n 299 oüfiTcsptTcoXerv i^Xf(|) xal osXYJvg xal T(p Tcavrl oupavcj) xe xal
xoa{Ji({). de praem. et poen. II 427 xal [lövat^ oufJtTreptTcoXoGvxa
xaCg oupav((ov x^P^^'o^^'S ^^cl TiepiöSot^. item verbi TceptTioXerv formam
activam usurpavit: 17,19 xdSv jJifev xaxa xauxa xal (oaauTco^ icept-
TcoXoüvxtov.
7cpoexot|Jia!Jeo8'ai: 27,17 oXX* cS^ oixetOTaT(|) xal (ptXxaxq) ^qjq)
xa fev xda[i(|) Tcavxa 7ipor)xoi|Jiocoaxo. cf. de victim. II 238. de victim.
oflfer. n 252.
7cpoeuxpe7c(^6o8'ai: 28,7 avS-pcoTiov xaXetv |ji4XXü)v int x' eucoxfav
xal S-ecopfav xa ef^ Ixaxspov tl5oq Tcpoeuxpeicfaaxo . 50,1 tq (piiot^
TDQYa^ovxag av£5ü)xe [laoxou^ 7ipoeüxpemoa}JidvT) xpocpo^ x(j) ysvtjoo-
(livcp. cf. Siegfried, Gloss. Philon. s. v.
aTcavxaofrat: v. supra p. XXXVIIl.
d7rox£[iveoö'at: 42,14 inozt\i'^o\iiYqq xiqc aio^osü)^ xoxfe |ifev
iXdxxo) xoxfe Sfe |ie{^e) TceptypacpiQv.
ap|iöxxea9-at: 58, 11 Spcoi; 5' iTciYtvöfJievG^ xafl'aTisp Ivi^ t^(|)Ou
Stxxa xfjitjfiaxa SisoxYjxoxa auvaYayülv d<; xauxöv ap|i6xx£xat. 30,13
apx'^iv xal xlXo^ xtov ysYOVÖxwv 6 S-eöi; app.daaoS'at StavoYjS'sf^. cf.
de sacrif. Abel et Cain I 177 xal TcaXiv Tzdaocq ap|ioaa|iivY). de
Abrah. II 15 yd\io(; 5' ov apfjio^exat t^Sovy). II 36 rj cpüoi^ xt^v
ovSpö^ xal Y^vatxo^ i^p[iöoaxo xotvtovfav. de vit. Mos. II 151 &p\iO'
^d|ievo€ x6 |iouoix6v xal O-slov dq akri^'t^ opYavov.
Praesenti quod dicunt historico et aoristo gnomico frequen-
tissime Philo usus est. nee raro perfectum usurpavit pro prae-
senti: velut 25,19 ixxdx[ir)xai; 26,2 xexoivwvYjxev; 31,20 xaxeTcrrj-
Xaoi; 56,7 ßlßY]X£v; tcI^uxe et oüfißsßTQxe saepius.
Imperfectum et aoristum paene promiscue usurpavit. cf.
31,2 5cd xal ^eaaajjieva Tcavxa 6ia uavxwv ri\itp(69"fi xal . . .
^Y^vexo xstpoT)ä'£oxaxa. 5,20 S; . . . SvevdY]ae . . ., i^ <j5v . . .
anexiXei. 10,15 anexeXetxo euW^, S . . . fexaXsoev. 10,22
Inolti . . ., Sv . . . Tzpoariy6pe\)aE'^. 13,13 feßouXrjfl'if] y^P o
%^6(; SoXixe^etv xtqv (puatv . . ., oü X^P^^ ^*^ ^PX^"^ ^P^€ xiXo^
"jJY^ ^^^ iTiloTceuSe xal . . . IkoLzi.
LVI
De Philonis elocutione in Universum illud iudicium
ferendum est, quod nuper Udalricus de Wilamowitz non sine
iure de omnibus eius aevi scriptoribus pronuntiavit (cf. Gonimen-
tariolum grammaticum III, Ind. schol. Gotting. aest. 1889, p. 19):
scribit quantum potest omate et copiose et periodorum labyrinthos
exstruit, e qiiibus ne ipse quidem feliciter se exsdvit. Philo vero
magis ceteris fuso et nimis abundante genere dicendi usus est.
demonstratur hoc inprimis notissima illa quam adamavit syno-
nymorum vocabulorum cumulatione. in libello de opificio mundi
haec fere synonyma leguntur coniuncta:
aßeßafou xal aviSpikou;
Syovov xal axelpav;
iSsXcpöv xal ouYYSvl;;
£§Y]Xoi xal afavEl<;;
axaxfa xal aTcXÖTYj^;
axaXXconcoxa xal yi)|iva;
citxXivfe^ xal öpfl-öv;
äxpaxot xal afiiYel^;
oXxaC TS xal SuvaiJiei^;
aTcdvwi; xal axaXatTccopci)^ ;
apYaXeüJxaxo^ xal ßapiixato^;
dppü)oxY)[iaxO(; i?j vooTrJfJiaxo^ ;
a\jzo\ia%^^<; xal auxoSföaxxo^;
Scl!^eu^av xal 5iiXuaav;
biOLTtiyi^OYZOQ xal Suoxavxo^;
Suafaxa xal a^epaTieuxa;
efxöxwv xal Triö'avcSv;
efXtxpivIoxaxo^ xal dxpat(pv4axaxo$ ;
im^YJ|iia xal ßXaßepd;
ipY]|iT]v xal xevT^v;
etJSfa xal YaXirjvy);
euaißeia xal 6ai6xY](;
f(iipou xal Tioö-ou;
xXüScovt xal xuiJiaxaiaet;
XajiTcpoxepöv xe xal a^YoetSloxspov ;
[laxapfa xal eu§a(iJiu)v;
oJxetoxaxo^ xal ouYYßvioxaxo^;
TcpooTJxovxa xal iTcißocXXovxa;
Lvn
TcpoaoiJiiXcov xal auvSiaixa>|jLevo^;
Tcpoo^uo)^ xal eudT>ß6Xa)^;
oirf^evr); xal arf^loTzopo^-,
TpOTH^ xal iiexaßoXtj;
ÜT^Bp^dyoi^ xal irpoaYcovcarat;;
i)TVfipixoLi xal tjTcoupYOt;
XXtSi^C xal d*pü4^eu)(.
nee veretur ad sententias argutius illustrandas tautologia uti,
cuius exemplum luculentissimum legitur p. 51,12: 6 yap oXiQÖ'efqc
xotXo^ x^yaO-i; ouro^ 5vt(d; lijv. aut aXr)ö«fqt aut ovxcog interpolatum
esse facile quispiam existimaverit; at simillima tautologia extat
de gigant. I 267 5vt(d$ Y*P ^ aXtjfltvö^ outo^ ioxiv.
In deliciis Philo habuit dissolutam orationem qua plura
deinceps vocabula aouv5£xa)€ sese excipiunt. cf. 5,12 fJi£pYj ox^Söv
aTTavxa, fepa, y\j\i,maiaj Tcpüraveta, ayopa^, Xi|iiva(, vewoofxou^,
arevüDTcou^ xxX. 6,12 i?jv [Jifev y«P ^ auirj^ aiaxio?, anoto^, ä^puxog,
avojJtoto^, iTepoioTTQxoi;, avapfioaxfa^, aau|icpa)v^a( [isonrj, et subinde
Tflt^tv, TcotönQTa, 4|nj^ux^av, ofioiÖTYjxa, xauTonrixa, xö euap[iooxov, x4
ouficpcovov. 20,18 Trevxaxt] 5k x|iT)xöv aroänQOK;, eJ^ opaotv, ef^ axoTJv,
ef; Y^^^^^j ^^^ 5o(ppr]otv, sf; acpiqv. variatio quaedam efficitur,
cum in asjmdeto bina vocabula contraria particula xa( inter se
conectuntur: velut 26,6 9pdvir]otv xal a^pooiivriv, o(o<ppoaiJvir]v xal
axoXaa(av, avSpsfav xal SeiXfav, Sixaiooiiviqv xal a5cx(av.
Particula xe non solum ad singula vocabula verum etiam
tota enuntiata adiungenda Philo usus est. cf. 14,3 xaxtSdvxeg
T aöa-t;; 17,10 £f5ü)€ xe Sxt; 20,2 euW^ xe; 42,20 TiaXiv xe; 46,8
af xe ßaperat voooi; 46,16 oxoixsfwv xe; 55,6 ouYY^virj^ 'ce; 62,13
o7ceu5ei xe. atque etiam duo vel plura periodi membra sola
particula xe inter se coniunguntur. cf. 60,19 [loXt^ xe y^P t^v
xe(paXTflv ^Tcafpet . . . otxetxai x' oux otjpavtov xpocpYJv. 62,4 oXX* af
xe TcpcJJxat . . . lyiODai^ i^Sovirjv, af xe onopal . . . ouvfoxavxat, xa xe
YevöfJieva ouSevl upwxov ofxeiouofl'ai Tiiqpuxev.
Longas et molestas periodos saepissime apud Philonem
inveneris. cf. p. 13,21—14,16 TcpoXaßtiv — Suvaxa; 27,23—28,17
xad'ocTcep — 7cap£6ooav; 47,7 — 48,3 xaöxa — oXiaO-elv; 53,17 — 54,7
OTcep — TcotdxYjxa^; 59,19 — 60,11 Xiytxai — TcpooTrjxouoa?.
Concinnitatem aequabilem qua singula periodorum membra
plerumque coniuncta sunt passim Philo, ne nimis oratio lan-
V
Lvni
guere videalur, interrumpit chiasmi arlificio adhibito. cf. 15,7
T^^ [jikv yotp 8ta Teirapcov 6 Xdyo^ inizpixo^^ ttj^ bl Sta Tcivte i^iiw-
X105, StTcXaaio^ 5fe xrjc 6ia uaawv, xexpairXaatoc 5fe rrj; 51^ Bii
7rao(3v. 21,1 ')Kfi(6\iaza [ikv Spaoii;, (pcova^ 5' axoYJ, x^^®^ 8k y^iJoi;,
xal oocppT]otc dlxiJioü^, |jiaXaxö'n)Ta€ St . . . a(prj. 29,4 sqq. liv
|iYJ9-' af ÄXoyoi i^Soval ^|>ux'^$ Suvaareuacoat . . . |JiY]d"' af Bo^tj; . . .
Im9v\ilai x6 xou ß(ou xpaxo^ ava4^a>VTat |it]Te GTeiXcoai xal
xa|i(p(oai Siavoiav af XÜTcac (JiYJd*' 6 xaxo^ au|ißouXo( qpoßo^ xs^
. . . opiidb; Ävaxaixfoig. omnino chiasmi structura Philo saepe
usus est: cf. 12,5 Tcayd-' 5oa x^^€ V^^ xnrjveaiv, avS-pcoTioi^ 5* SiieXXev
SoeaS-at xpocpiq. 51,7 Svrjxöv |ifev xaxi xi a(3|ia, xaxd 8fe xrjv Stocvotov
afravaxov. 57,1 uTiapxov |ifev atSxou, xwv 6' £XX(ov TjyeiJLdva twcvtwv
xtfret^. 62,7 xcLlpoYzoL jikv tqSovtq, xk^v 5' ivavxfav iXyTjBdva 5uaxe-
pafvovxa.
Addenda et Corrigenda.
7,1 adn. add.: xcov om. F,
10,6 adn.: verba di^eugav xoU non om. F.
12.1 corr. to.
12.3 corr. y^v.
12.6 adn. add.: dvi^uev] dvi^acvsv F.
12,22 adn. add.: iiw5iöo0c -F.
14.2 adn. add.: ouxl] ou JP.
15.4 adn. add.: sÜLouvrai xal dvaorpäqpovxac xal dvaxdpLicrouac ^.
16,1 lege: xd 8üo Ypa)i(iTJ, 8iöxc ^uoei fi&v ivo^ dudg, ^uosc di
ovjiieCou ouv£oxaxac YpapLtiij* Ypa)i)iiQ 8' &axl xxX. non recte
feci quod verba öcöxc— Ypajipnfi tamquam interpolata e contextu
Philonis expuli, quae in codice Y (et F*) recte tradita, in codicibus
Ma comipta sunt. cf. Sext. Emp. adv. matb. IX 380 et quos infra
p. 73 sq. descripsi Tbeonis Smyrnaei et Sexti locos.
21,21 adn. dele numenim 36 ante aux(xa Vb,
25,18 adn. add.: a(|;uxd x' ioxi F.
27,4 adn. add : ixYÖvotc F,
31,18 adn. add.: 28ouac F,
36.11 adn. corr. xt^v dfiqpoTv.
40,9 corr. ixicov (pro 4x<üv).
42.7 corr. dicaoav.
42.12 corr. {^(pficaxöv.
51.13 corr. eufiopqpCav.
61,9 adn. dele nomen {Christoph.), cf. Proleg. p. XXX adn. 1.
66,7 — 9: verba TocoOxoc ji4v xxX. Fridericus Hanssen nuper sie emendavit:
Toiouxo^ |i4v 6 ß{oc x(5v &v %pyijji (liv dxaxfqp xai dnXöxYjxc XP«»(^^^<»^)
ao^cg 8i xaxCqp dvx* dpexiQC, icpoxc{i<ovx(i)v (5v dgcov dic^x*^^^^- ^f*
American Journal of Pbilology, vol. IX (1888) p. 463.
Index notarum.
V = cod. Vindobonensis theol. gr. 29
M = cod. Laurentianus X 20
A = cod. Monacensis gr. 469
B =^ cod. Venetus gr. 41
C = cod. Coislinianus 43
D z= cod. Laurentianus LXIX 11
E = cod. Vaticano-Palatinus gr. 152
a = classis codicum ABCDE
F = cod. Laurentianus LXXXV 10
H = cod. Venetus gr. 40
I = cod. Monacensis gr. 124
K = cod. Parisinus gr. 434
L = cod. Parisinus gr. 433
b = classis codicum (F)UIKL
P = cod. Parisinus gr. 1630 (excerpta)
Eu8. = Eusebii Praeparatio Evangelica
Jo, Dam, = loannis Damasceni Sacra Parallela
Turn. = Tumebus
Mang. = Mangey
^lAQNOS
HEPI THS KATA MQSEA KOSMOHOIIAS.
1, TtiSv oXXcov voiioö'eTüiv of jjiv axoXXoimoTa xal Y^fjiva xa p. 1 M.
vojicaö'ivTa Tcap' auToU; efvat 5fxata Stexoc^avxo, of 5fe tcoXuv Syxov
Toli votj^iaat TcpooTrepißoXovxec i^sx^^woav xa 7tXif]9-ir], p.uO'txolis
7cXaa|iaai xk^v oXrjö'etav iTttxpu^j^avrs^. Mcoa^^ 5' Ixaxepov uTcepßot^,
TÖ |ilv (0^ aaxeTcxov xal axaXafTccopov xal acpiXöaocpov, t6 5' (i<; xaxe- 5
^peuojiivov xgtl [leoxöv Yoyjxefa^, 7caYxocXr)v xal osjivoxaxYjv ap^V^v
STcotrjoaxo x(3v v6|i(ov, |irjx* euSni^ a xP'*i Tcpaxxetv i^ xouvavxfov UTcet-
Twiv |ir)x' iTreiSr) TipoxuTccSaat xa^ Siavofa^ xwv xP'yi^oiJ''^v(ov xoii; vöfiot^
ävaYxatov yJv fjtufl'ou^ icXaaa|ievo^ i] ouvatvioa^ xol^ tS^' Ixipcov ouvxe-
S^caiv. IQ 5* apxYJ, xaö'aTiep Ecpyjv, ioxl ö'aoiiaawoxaxY] xoaiJiOTioifav lo
mpdyouaoLj (o^ xal xou xöaiJiou xcp vom) ^^^ '^^^ vöiJiou xcj) xöa|iq)
ouvaSovxo^ xal xou voiJi(|iou avSpög eiiSni^ Svxo^ xoofJtOTroXfxou Tcpo^
x6 ßoüXY]|ia XY)$ (püoecü^ xo^ upa^et^ aiceuO'üvovxog, xaö»' i^v xal 6
au|X7ca^ xc5o[iO€ Stotxeixat. T6 [Jifev ouv xaXXo^ xwv voT)[iaxü)v XYJ^
xoojiOTcotta^ ouBel^ ouxe TcoiY]xif)€ ouxe XoyoYpacpo^ a^^cog äv u[ivr^oai 15
Svivatxo • xal yap | Xöyov xal dxoT^v uTiepßotXXst, [let^ü) xal oe[ivd- p. 2 M.
Inscriptio: (cpCLcovoc) nspi tiq^ xaxd (icDuoia xoopLOicoifa^ F, (p^Xcovog nepl
xoo(iOicoc{oi( {jUDotfoD^ M, ToG auTOu nepl r^^ xou {juDO^CDg xoopLOicocdac i^, (pCLoDvo^
ntpi vfl^ (10)00^0^ xoapLonoUac 6, 9G.(i)voc Soudadou icspl xi^^ pta>ai(i)C xoafio-
icoiCac ilC, xoG au xou (pCXcovog touSa£ou nepl tq^ ptodaicoc xoofiOTcocda^ J9, xou
qptXcovo^ toudadou itspi T^g ikoo^od^ xoa)io7coc{ac Xö^og s D 2 elvac nap' auxolg
dfxaia a 3 icpoonepißaXövxec MP (app. Turn.): icpoanepiXaßövxs^ F6,
«pooTcapoXaßo'vxeg a 4gexu<pö)aav FPft: igexuqpXcooav Ma xa iiXtj^ tibi
TcXifj^c F, «Xi^d^t xal M, nuOtxolc nXaapLaoc xal x(j) nXYJ^ec P 4 uicoxpucl^av-
xeg a 7 x(5v vöfioDv inotifjoaxo MPa verba jnfjx' eu^u^ — 9 ouvxe^etocv
om. P 8 J1150' Jf xalg Öcavolacg F XP'^^^V^^^'^ ^ 10 posl ö-aup-a-
oteoxdxiQ in Afa interpolata sunt haec: xal xP'''l^^P^ö)xdxY] xqi ß{(p* xijv xoo-
jioYo'vov xal iv tepalg ßlßXocg (xal add. M solus) 11 nzpiix^uad] &xouoa F,
ntpiixouottv If, nopäxouoa ^ xal post (og om. Jf a 15 ou^i icocv^x^C AT av
6|ivigoaiFM a (app. Turn.): avu^vi^^ac ft, ipstP 16 Öuvacxo om. P, Öuvaxat P
3 de decal. II 181 Upd xal vecäg auxal^ (Id^ai^) icpoaicspießdXovxo. de
monarch. II 215 dndxai ag ptuO^YP^T^^ dianXdaavxs^ i^exu^coaav. de praem.
et poen. 11 412 aXfid^iof, ti xucpo^ dvxficaXov.
1
xtpcL ovxa y] (&<; Sviqtou tivo; opYfltvot^ ivapttood^vat. oO iiV^v Sta tgu^
iQouxaariov, oXX'Svexa xou ö'SOcptXoui; xal uTcfep 8üva|itv SmToXjiYjxIov
Xiytty, ofxo^ev [ifev ou5£v, öXfya 5' avxl tcoXXwv, Scp' a Tr)v ivfrpo)-
Tifviqv Siavotav (pO-aveiv efxö^ Spa>xt xal 7co3*(p oocpiag xaTeoxiQli^v.
ö (0^ yap x(3v xoXoootafü)v [leYeS-wv to^ ^|icpaaei^ xal V) ßpax^xa'nj
ocppayl^ xuicwO-etoa Six^^a^j oSxü) xoc^a ttoü xal xa xrjg ovoYpa-
cpsfcnj^ iv xoci; vofioii; xoo|Ji07rot(a; uTiepßocXXovxa xotXXY) xal xat; {lop-
[iapuYatl; xa^ xciSv ivxuYX«v6vx(i)v ^j^u^a^ iTcioxtat^ovxa ßpax^xipo^
7rapa5Y)Xü)8irjo£xat y^jxpoL-Kvfipaiv ^ iTTStSdv ixecvo [ir)vu9^ Trpöxepov,
10 imp oux a^tov a7iootü)7rrjoat.
2. Tivfec Y^P '^^v xoofjiov [ioXXov ri x6v xoa|i07tot6v d-aujiaoavis;
x6v |ifev dcY^viqxdv xe xal dtSiov aTiecptjvavxo, xou 5fe d-eou tcoXXi^v
aTcpa^tav dvdYVü)^ xaxetpeuoavxo, 8£ov 6[i7iaXtv xou |ifev xo^ Suvajiet;
(0^ TTOtTQxou xal Tiaxpö^ xaxaTiXaYYjvat, xov Sk |iV) TiXiov aTtoaefJivuvai
1 5 xou |iexp(ou. MwoTj^ 8fe xal cpiXoaocpfa^ In aOxn^v cp^daoc^ axpdxtjxa
xal XP'^^l^o^** '^* TioXXa xal ouvsxxtxwxaxa x(J5v x^$ (füaeo)^ ava5t-
Saxö'el^ 6yvü) 5y) Sxt dvaYxatöxaxov iaxtv iv xotl; ouat x6 \iky etvot
5paaxT]ptov afxtov, x6 5fe TcaSnrjxov, xal oxt xd |ifev Spaoxirjpiov 6 x(5v
SXtov vou^ loxtv efXtxptvioxaxo^ xal dxpat(pv£axaxos, xpefxxwv fl iperii
20 xal xpefxxü)v "^ i7«ox7J[iY) xal xpefxxwv fi auxö xaYaS-ov xal auxoxo
xaXöv xö Sk Tcaänrjxdv a^J/u^ov xal dx(vir]xov i§ lauxou, xtvTjfliv 5^
xal ayri\i,aziodi>^ xal tl/ux(i)0*fev U7i6 xou vou, |iex£ßaXev ef^ xö xeXeco-
xaxov SpYOv, xovSe xöv x6o[iov* 8v of cpaaxovxe^ (o^ Soxtv äy^^*^®^
1 Ovrjxou FPä : Yevi^xou Ma opyavotg VMa : opyavtp P6, op^dvoo F
TouO"'] TOüT* V, xauTa P, TauTtjg ooV M 4 xariQox'iQM.ävcov F, xaxtoxTliiivTjv (lextj
corr.) ^, xaxsox'yjp.ävov BD 5 xoXooiicüv ATD, xoXoooi^(i)v B^ xoXooooiiov ^,
xoXoootat^cov P 6 xuitcü^siaag Mang. (Christoph.) 8 oxta^ovxa V 9 Tcapa-
ÖY)Xa)^osxac VMPb : iiapaöo^osxac a iiietöav 8' ixetVo F jjLÖvtjdiQ If,
(lÜYjdiQ K 10 TcapaouoTriQaac PZ> 12 xou 8& 0*600 MFPa : xou d«ou d^ 6, Ss
om. ^t«.F 13 avocyvcog .Biw.F: Sva^wg i^'ft, Svapytoc i^^P, oux euaYm^ Ma
xaxac|;6uaa(ievoi Eu8,V xou jiiv] xouxou ^t«.F 14/15 anooEjivuvac xou {icxp^ou
Eos. V MFPa : xou ^lexp^ou a7ica6p.vüvac 6 16 xal ouvexxtxoxaxtov tiq^ qpü-
oewg F 17 lyvo) öcöxt -Emä.FM 18 dpaoxijpcov (og alxtov Afa atxtov
— öpaoTiQpiov om. .Etw. Tcadigxo'v cocW. : Tia^xtxöv Mang. 19 xpefxxöv ij
apsxTJ F ; xp6{xxü)v (xpefxxto M, xpetxxov AB) ti -rj (tq If C) dpexi^ ceteri, xpeft-
xö)v 1^ ot pm) xal om. Eu8, 20 xpeTxxov i^ SitiaxigjiY] xal xpelxxov Af, xpsixxov
(bis) ABi ig iTttaxTi^iY) eliam VC (corr. in marg. C*), xpeTxxov ©v ig eztoxrjjiti
xal xpeTxxov (Sv D auxö xö xaXov xal auxo x6 ayaO^v BD 21 ixa^-
xtxöv JS?Ma. F 23 xövöe xöv xöa(iov • 8v ot ^doxovxeg Eus. V : xövde xov xo'a|iov
ot (pdoxovxeg MUf xöv di xög^iov ol ^doxovxeg Pb cog loxiv om. P a^ev-
3
XeXtj^aot t6 (j^eXiiicoTaiov xal ivaYxatöxaxov xdJv zIq eua^ßeiav uico-
xe|iv6iJievot, xrjv upövotav. xoö [Jifev yap YeYOVÖxo^ imii&Xetad'ac xiv
irax£pa xal tcoitjxk^v afpel XÖYog* xal yap Tcan^p fexyrivcüv xal 5T]}jit-
oupYÖi; TciSv 5T)|JiioupYY]8ivT(ov OTOxa^exai rfji; Siafjtovrj^ xal ooa |ifev
i7ci^Y)|iia xal ßXaßepa, iiYjxav^ Tcacng Stcod^cxai, xä S^ 5a' iSf^ilJia 5
xal XuotxeX*^, xaxa nocvxa xpÖTcov ixuopfi^etv iictTTOÖ'er" Tcpo^ 5fe xö
|it1 Ysyovö^ oJxe{(i)ot€ ouSsfJifa xej) |jit) 7ce7rotif]xoxt. aTreptiiax'^'^®^ ^^
S^Ylia xal ovco^eXi^, ävapx^av (o^ ^v TcdXet xaxaaxeuoc^eiv x(j)5e xcj)
x6a|iq) xöv 6(popov "^ ßpaßeuxiQv -^ Stxaoxifjv oux 6xovxt, ucp* oö uavx'
oJxovo|iero^at xal 7rpuxaveu6o3*at ^£(1.1^. oXX* 2 ye [i&ya^ Mcoafj^ lo
dXXoxpiaSxaxov xou | 6paxoü vo|i(oa€ efvat xi aY£vT)xov — tiov y^^P P-^^-
x6 aJadTTjxöv Sv Y^vioet xal [lexaßoXati; ouS^Tcoxe xaxa xauxa ov —
x(p (Ji^v aopax({) xal voiQxq) 7cpoa£vet|iev (o^ oSeXcpov xal ouyy^v^C
drStöxYjxa, x(p 8' aJoSTrjxtp y^^^^^^ oJxerov SvoiJia iTcecprJiJitaev. iTcel oöv
opaxo^ xe xal aJoäTQxö^ 55e 6 xdaiJioc, dvaYxafü)^ äv efT) xal Y6vy)x6^* 15
5^v oux anö oxoTioö xal xt^v y^^^^^^ ov^Ypa^pev auxou |iocXa
ae|iv(i)^ S-eoXoYTQaa^.
3. **E5 5' iQiJiipac^ 8tj|JitOüpYt]3^va{ (pif]ot xöv xoofjiov, oux iTcecSr)
TcpoaeSerxo xpov(ov [hqxou^ o tcocwv — a|ia fap Tcavxa 5pav eJxi^
d*edv, ou Tcpooxaxxovxa jidvov, oXXa xal Siavooü|ievov — , aXX* iTreiSi^ 20
xoH; Y^^ot'^^o^ ^5^^ xo^ecog. xct^ei 6* aptö^fid^ oJxeiov, äpiO-iicov hl
vTjTov P 1 Tcovs^ceua^ßecav Eu8,VMa : t«üv eEg euaäßecav i^^övxcov P6
aicotstivo^evoc P 3 alpsT Eu8.Fa^ dipzi (sie) V, alpel Af : loropsT b, oldev 6
Xd^og P 6 Yotp P §xY(ovö)v Af* xal 6 P 5 xd 8' 60' ABC, xd
d' oaa MDPö, xd 8& 5oa F: 5aa 8i ^119. 6 xaxd ndvxa xpönov V: xaxd
om. ceteri xo om. D 7 oCxitoocg FD, opLodcooig 3f dnsptudx'iQ'cov b :
icspiiidxiQxov Ett8,VMa 8 xaxaaxeud{^fiiv ^u«.F6 : xaxaaxeoaSövxwv ioxl Ma
xo)vde F, x(p d& Jf 9 «üg xov $<popov F, sed (og rursus deletum Ecpopov]
9dßov Etts. Tidvx' JS?i«.F: xd Ttdvx' Jf, xd Tcdvxa ceferi 10 jitoüo^c VF
12/13 xaxd xauxa ovxtov jiiv dopdxcüv xad votqxcov F ov ] ovxa 3f
14 Y^vtaiv om. Eu8. olxeTov ovotia Eus.VMFa: xai oixelov ovo^a 6,
x6 oixstbv ovoiia «W. 4iis<fig'jicoev] eIx' i(fY])iL08V F 15 döpaxog F dva^-
xaTog FP xal ou y^^'cöc F 16 xal om. Z> 18 ö' om. F cpifjol ÖTjutoop-
YTjd^vat a 19 xpovcov Pft, xpovov F: xou xpovcov Af, xoö x(5v xpovcüv a ^-sov
elxdg P 21 YtY^O|A*^ot€ ^ xdgsc] xd^ea)^ M 22 wpdJxog F6 : 6 np(oxoc Jf a
2 de praem. et poen. II 415 vöpLOC yip qpuaecoc iicipLsXfilad'ai x6 nsicocyjxöc
yeyovoxoc. 18 de decal. 11 197 dXX' 6 |iiv ^og dnag xaxexpiQoaxo xalg 8^
•qiUpaii npo^ xV]v xou xöa|iou xsXedcDGiv, (iiqxouc XP^^^^ ^^ npoodeopLevog.
ziXtf.6^ ioitv, ?oou|ievoc xot^ auxou |i£peat xal ouiiTcXiQpouiJievo^ 15
aÖTtüv, Yi\ilao\}<; |ifev xptaSoi, xpfxou 8fe SuocSo^, Sxxou 5fe (lovctSo^, xal
ü)^ Jtco^ efTcelv Äppr)v xe xal O^Xu^ efvat Tci^uxe xax rriQ Ixaxlpou
Suva|iea)( ifjp|iooxar äppev |ifev y^^p iv xot^ oCiat xö Tceptxxov, xo
5 5' apxtov S^Xu* Tcepixxwv |ifev ouv apiO*[i(3v apxV) xptot^, Suo^ 5*apx((i)v,
1^ 5' d[i(porv 5uva|itc l^a^. 586t yip xöv x6o}Jiov xeXeiöxaxov |iiv Svxa
x(ü)v ysY^^^*^^^ ^^"^^ apt^|iöv xSXeiov Tcayi^vai x6v §§, Sv aiixcp 5*5x^tv
[jiiXXovxa xo^ ix ouv5uao|ioG Yeviaet^ Tipdg [itxxov aptS^ov xöv izpmoy
cipxtOTtiptxxov xu7iü)0nf]vat, 7cept£^ovxa xal xt^v xou oTcefpovxo^ äppsvos
10 xal xtJv xou ü7io6exo|iivou xo^ y^^^S ^'Xso^ (S£av.
4. 'Exaoxig 5fe xüJv i^ficpwv a7i£vei[i6v Svta xtSv xou tcovxo^
X|iifi[iaxü)v xifjv 7cp(i)X7]v ÖTte^eXöfJievo^, rjv auxö^ ouSfe ixpcjJxYjv, fva [itj
xaii; aX}vai( ouYxaxapiO*|Ji'^xat , xoXe?, |i£av 5' 6vo|iaaa5 eu3n>ßöXü)^
TTpooaYOpeüei, xtJv |iova5o^ (püotv xe xal irpöopYjotv ivi8(ov xe xal
1 5 ä7ci(pT)[i(oac aurjj- Xexxiov 5' oV olöv x* ioxl x(5v iiiTcepiex^Fi^v^v?
imib-fi Tzivz a|iT)xavov Tieptlx^t y^P '^^^ votqxöv x6a|iov i^afpexov,
p. 4 M. (ä( 6 Tiepl auxY)^ Xc5yo^ | }JiT]vüei. TipoXaßo^v y*P o ^ßoc ä'ce S^o? oxi
lifliTjixa xaXiv oux äv Tioxe Y^votxo Sfx« xaXou TrapaSefYlAaxo^ oü5I
xt xwv afo3if)X(3v avuTtafxiov, S [ü) Trpii; ap^ixurcov xal votjxt^v ßlov
2 0 aTcecxovfoänQ, ßouXyj^el^ x6v opaxöv x6a|iov xouxovl SiQiitoüpYTjaat,
1 auTou] auxou VMa, 6auToG 6 2 i^pLifjtaoug F xpioldo^] xpceov a
3 app6v Jf 4 ouoi] ÖDol 3f a 5 ocpxTov F iiepiTctov] Tieptrcov (sie) F
öüdg ö' apxCü)v] 8uo 8' apxtov F 6 a|i<poTv VMa : in apLqpoTv b üid^VMa:
Ig & löst VMa : Öel Pft y^i-p] ^* ^ t^"^ ovxa] (livovxa F, [liv
om. -BD 7 auxtjj -4jBC : auxq) VMDy &aux(p ft 8 xag kK ouvdugtopou]
xd ^^ IvSoiaa^ou M ptäXXovxa xd^ ix auv8uao|iou ^eväaeig om. /, y^^^^^^ om. M
Tipoojitxxov F 9 dpxtoü «aptxxov F nepi^govxa] «spl 8g ovxa M oicsi-
pavxog if* 10 i^ioL^ BD 11 fexdoxrjv 3f Ivta] §vl Af 13 p.Cav 8' ovo-
(idoa^ ovoVaxi euO-ußöXtog «pög ayopau^vat (sie) F 14 xe prius om. Vb
15 aux^ edd, : auri^'v coci^l. 6a'] co^ Afa icepiexopivcov 3f 17 \in\-
Xaß
vuet FMa : jiyjvuaet & TipoXaßwv VMCPb : «poVööiv J., icpordcav 52)
0, xijiYjfia corr. ex oxtjiYjjia 4 18 xaXöv] xaXcüv M Ö£x« xaXoü VM:
xaXou Ö(x* 2^«ft 19 av uTiaixtov F töiav om. B 20 otTnjxovCodig F
ßoüXyjO-eic ydp V xöo(iov xoüxovl VMFa : xouxovi xög^iov b
1 Leg. alleg. I 44 oxav ouv Xifxi »cJüvexdXeoev hiVQ iQplpqi xd IpYa"^
voTQxiov oxt ou nX-^^og T^J^epcüv TcapaXafißdvet, x^stov 81 dpt^iiov xov Sg, i:cEt$ij
TcpüXxog Toog äaxi xoTg laaxoo jiipEotv, r^[iia&i xal xp{xq) xat Sxx(p. 4 sqq. de
septenn. II 281 fegdg jiiv ydp dpxtoitiptxxog dptO^iog Sx xo5 öl^ xpCa «aye^,
6Xö>v dppsva ji4v xöv Tceptxxöv, ^Xov bk xov apxtov, ög (Sv stotv at YsvioeiC xaxd
9i)asü)g O-sajioOg dxtvrjxoug.
5
TzpodEßVjno\j XGV voyjxov, fva xp^l^^vc^ aacoiiaiq) xal S-eostSeoTaTq)
TcapaSe^Yfiaxt xov acojiaxixov aTcepYaoTjxat, upsoßüxlpou vewxepov aTcec-
xovtaiJia, xoaauxa 7rept£^ovxa afoSiqxa Y^^> oaaicep Sv ixetvcp voYjxa.
5. Tov 5* ix x(i5v f56ü)v ouveaxwxa xöaiJiov Sv xoTiq) xtvl X^yetv
7) ÖTiovoetv ou fl-eiitxov ij 5fe auviaxTrjxev, eJaoiieS-a TcapaxoXouÖTrjoav- 5
xe$ efxovt xtvl xwv Tiap' TQ[itv. ^TietSav ttoXi^ xxtl^Yjxai xaxi tcoXXtJv
cptXoxifJifav ßaaiXdü)^ i^ xtvo^ rJYeiJtövo^ auxoxpaxoG^ i^o^^a^ fjtexa-
7rocou(iivou xal a|ia xö cppövir]|ia Xa|i7cpou, xn^v euxux^av ouveTcixoa-
|ioövxo^, TcapeX^ülv 6axtv oxe xi^ xüJv aTO noLibtla^ avifjp apxtxexxo-
vtx6$ xal xK^v euxatpCav xoö xottou d'eaaa|ievo( [Scaypa^et upöxov Sv lo
ia\}X(i xa r^i; (ieXXou<n]( iuoxeXerod'at nöXeo)^ jiipT] oxe56v aTiavxa,
fepa, Y^[ivaata, Tcpuxaveta, ayopot^, Xiii^vo^, vewoofxou^, oxevümoü^,
xet^wv Tcaxaoxeua^, fSpiiaet^ o^xicov xal 5T)[ioafü)v oXXcov oJxoSofJitj-
{iaxü)V efO*' (ooTiep iv xY]p(p xij lauxou +ux'9 "^^^^ Ixaoxwv Se^a-
(levo^ xuTiOü^ dYoXfJiaxocpopet vorjxijv 7i6Xtv, rj^ ovaxtvrjoag xa eüS(i>Xa 1 5
|ivT^'[iig xig oü[icpuxcj) xal xou^ yiapaymlpoi^ Ixi (jloXXov ivacppaYcaafjievoc,
ola 5t]|JitoüpYÖ€ dYaö'ö?, dTcoßX£7«ov eJ? x6 77apd5eiY|ia xn^v Sx X£8"ü)v
xal ^liXcov äpxexat xaxaaxeudt^eiv, Ixctoxig x(3v da(D|idxa)v ffiedJv xo^
a(0|iaxtxd^ ^0|iocd!lv oi3o£a^. xa 7iapa7cXT)ata 5i^ xal Tiepl O-eou So^a-
oT^ov, Si; apa xn^v [ieYaXÖTcoXiv xxt^etv StavorjS'elc ivevÖT]0£ Tipdxspov 20
xou^ xuTiou^ atix^C, 5^ ^v x6o|iov vorjxov ouaxY]oa|i£V0(; antzkXti xal
xöv afoänQxöv, TrapaSsfYJAaxt XP^^^-^^^C ixe£v(|). xad-ocTcep oijv 7] iv x(j)
dpxtxexxovtx(j) TcpoSiaxuTcwO-stoa tiöXi^ x^P*^ Sxxo; oux efxev, otXX*
1 icpog i^exuicou V 2 ooDfjiaTixov F6 : ocotiaxixdv touxov If a aicsc-
xov{a|iaToc M 3 xooaGxa ft, xooauxa (sie) V: aoxd Jfa nept^ovxa ö,
icspUgov xa F : nspUxo^ xa 3£, neptixov xd ÄßC, «cpt^x^vxa Z> y^ "wt
ooaicsp F Sv om.jBZ) ixedvoov D 4 etöiwv F Xi^eiv om. BD 5 iq FKL^
IQ F: ei MHIa ouvioxiQxev F ; uqj^oxTjxev orfm 6 TcöXig FPft : «oXtg
xt€ Ma 7 T^YCjJiövoc] dpxovxog P 8 verba xrjv eüxux^av ouve7icxoo|ioüvxos
nctibei
om. P 9 icouds£acFP6 : euasßsfa^ Jf, suaeßsCag J., euicaids^a^ PCZ) 10 euxai-
p{av VPö : euxpaofav xai euxacpfav MABC^ suxpaaCav D icpcüxov] icoiXiv a
11 dicoxtXeladui noXscog FPJf JPa : noXecDg dicoxtXfilad^i 6 12 Upd om. F
alfiivocc F| Xctiivac xdXXa P v8o>oo£xouc & : vsco^* olxoug FAfa verba
vscoooCxouc — 13 oCxoSotivjiidxcDv om. P 13 oixkSv ISpuaecg a xal dT)^o-
oto>v xad dXXoDv a 14 &v xvjpcp xcvi PCD aaxou M &xdaxou a 16 auv-
o^paYtod^üvoc F, ivaqpaYiad(i6voc ^1 18 xaxaoxeudl^ecv FAfP : xaxaaxeud-
(eiv euxpaoCav €ib sifiicüv F 19 §^ ofioccov F icspi om. a 20 og] (o^F
21 auxrjc] auxou 6 dnrciXeiFMa: dnoxsXeld xaiom. 6et2d. 22 ixcivq)]
o2xt{q> PX)^ 23 icpoxuiCQD^toa Pi> x^x^P^^ FJf 6 : xi^v xcopAv a dXX* om. M
Bstov xGoiio; aXXov ov 6x0: tötiov tj töv ftelov Xoyov xov xaöxa 5ta-
xoajiT]aavia* iTcd zl^ äv efrj xciSv Suvaiieiiyv auxou xoTzoq SxEpo^, 0;
Y^vcx* äv fxavo^ ou Xiyö) TWtao^ ajJ.a |iiav dbcpaxov t^vxivoöv Se^a-
5 a8"a{ xe xal xcop-^aat;
p. 5M. 6. Ativa|ii^ 5fe xal tq xoafJtoTCOttixtxTj ihjytJv S^oua« I x6 izpoq
fltXrJO-etav iyaO-öv. e? yip xv; Jd^rjoete xrjv aJxwcv tJ^ gyexa x65e 10
Tcav S8T]|itoupYerxo StepeuväGO-at, 8oxet jiot [itJ Siaiiapx&rv otcoicoS
cpijievo^, OTcep xal zm Äpxafwv etj^i xi<;, iyaS^v efvat xdv Tcoxipa
10 xal 7cotY]X7Jv, ou x*P^^ "^^ ipfonri^ ocuxou (fuaeci)^ gi5x J(p*6vrjacv
ouafa |Jit]5lv 5^ «^t^? ^X®^^ xaXov, 8uva|Ji£vig 6fe Tcotvxa y{veoftai.
TJv [Jilv yop J5 a^xY)^ axaxxo^, a7Wio<;, Sf^xxfOij <av6{Jioto^)>, Ixepotd-
x7)xoc, avapfjioaxf o^ , aau|ji(f(ov{a^ (Jteoxirj' xporri^v 5fe xal jjtexa^oXTjv
ltiy(tzo xTJv e2^ xovavxfa xal xa ßiXxtoxa, xo^tv, uotöxTjxa, i(i^)nix^y
16 6|iot6xrjxa, xauxöxrjxa, x6 euap|ioaxov, xö oujjtcpwvov, irav 5aov xtj$
xpefxxovo^ J5£a^. ouSsvl 6k TcapaxXifjxq) — zlq ydcp rjv Sxepo^; —
|i6v(p 8* laux(p xPl^^P-^^o? 0 ^60^ Syvü) Setv eöepYexetv dxa|iteüxot;
xal TcXouofats x^P^^ '^^ ^^^^ 5(Dpea^ ^efa^ ^lioiv oöSevdc oyaS^u
5uva|i£vir)v iTrtXaxe^v i^ laux^^. oXX' ou icpö^ x6 [ilyeS^^ euepyexe:
1 xoG om. C 2 sidä(0v F 6x*t -^ xdnov] xpowov Z> verba xov xatuta
Ötaxooin^'oavxa om. V 3 xfg] «oTog 3fa Sg yivoix'] npooY^voix* 3f, «oto;
yivoix' ABC, noTog yivoix' D 4 i^vxtvouv axpaxov BD tqvxivouv tjv 3f
6 xoojionotyjxcxTQv ixouoa ictjyi^v F Ixouaa xuyxavet Mang, ex fide Codd. {T)
et Christoph, x6 om. V 7 xo8e om. M 8 SÖTQiicoop-pjoaxo If 8t-
afiapxavscv Ma oxotcou VMa: xou oxoicou 6 9 ^afisvog, öicep] (paiiiv
(og, oTcsp If , qpa(i&v (ooicep a 10 auxou codd, edd, 1 1 auxi^g V, aur^^ M,
fcaüXTJg oft navxaYivso^at FAf a : ndvxa ysvio^ac JP, yvtio^oci iwtvxa 6
12 auxTjc] aoxrjg VMD, fcaoxiQC ABCh Äxaxxog om. F avd|ioioc add.
Markland &xepöx7]xoc M 14 eucl^ux^^v If a 15 ou(i(pu^ F 16 oudevi
Yolp xtSv napaxXvjxoDv Jf 17 5i aoxcj) FAf lyvo) 8i Iv' euepYexsTv M, 6*pK«)
Iv* euepYsxig a 19 &iciXaxeTv Fifa : iTctXaßsZV b aux^g FHK, auT^c IL
6 de somn. I 648 xouxo th xö deixvuptevov xal opaxöv, 6 aiodifjxog ouxooi
xöo^og, ouSiv apa diXXo &oxtv ri olxog ^sou, (iia^ xcov xou ovxet)^ ^oG duvd^ieov,
xaO"* ii>f ayaO^c tqv. 9 Plat. Tim. 29 E X^Ycoiiev örj, Öt' -^vxtva aCxfav y^"^ö^^
xal xö Tiav xööe 6 guvtoxag guvioxTjoev ctYaOog tqv, otYadtp 84 ouöelg TZ^pi ouöcvog
oiJö^TCoxe iYY^'n*'^*^ cpS^vog* xouxou ö' 4xxög ciSv navxa oxt |iäXiaxa y^**'^
ißoüXTfiO^ napaTcXYJoia fcaux(p. 12 sqq. de creat. princ. II 367 xd y«? V^'^l ovxa
&xdXeo6v fit( x6 slvai, xdgiv &^ dxagCag xal i^ dicoCcov icoioxrixa^ xal ft^ dvoiioCov
öjiotöxTjxag xal Äg fcxepoxT^'xwv xauxöxTjxac xal kl dxoivcowjxoDV xal dyapjidaxeov
xoivcüvlac xal dp^iovlag. 19 sqq. de Caini post. I 254 (Tischendorf Philonea
p. 130) xö Y*P Yswtj^iv oüöiTioxe ptiv d|iOLpe7 xdJv xoö 6«ou x^P^'ccov, tttü TcdvxoC
Tcöv eauTOö x^P^'cwv — intplypoL^oi yop aüxaf ye xal axeXeunriTot — ,
Tipd^ 8fe xa^ Tüüv eüepyexoüjAivwv SüvajAei^' ou yap (5; Tcdcpüxev 6
•S-eo^ eiJ Trocefv, oütü) xal xö ytvöjAevov eö Tcaoxetv, Jicel xo5 |ifev a£
Suvatiei^ üTuepßfltXXouai , xö 8' aad-evioxepov 5v yj (5axe Sl^aaS-at xö
liiyed-o^ auxwv imlmy av, tl jay] Scefi&xpYJaaxo axaS-jAiriaaiievos eJap- 5
(LÖaxa)^ ^xaax(p xö JTcißaXXov. Ef 54 xt^ JS-eXirjaeie yu|ivox4poi€ XP''^"
aoLob-oLi xol^ 2vo{iaacv, ou5fev av Sxepov tlnoi xöv voyjxöv xogjaov efvat
7j d-eoö Xöyov fßri xoajAOTcotouvxo^* ou5fe yap Vj voyjxti^ toXi^ Sxepdv
t{ Joxiv y] 0 xoö ipxtxdxxovo^ XoyiajAÖ^ t^5yj xt^v voy]xi(^v tcöXiv xxf^eiv
Siavooutilvou. x6 5fe SdyjAa xoOxo M(oada)^ iax£v5 oux S|i6v * xi^v youv i o
avd-p(i)icou ydveatv avaypacpoDv iv xoc^ Siceixa 5tappTQ87)v o|ioXoyet, ü>s
apa xax* sfxova d-eoG StexuTwoSng. ef 8fe xi (idpo^ tExwv eJxövo;, S^^Xov
ort xal x6 5Xov efSo^, ou|i7ra5 ouxo^ o aJa9nf)xÖ5 xdajAo;, S jAet^ov
x^<; avd-ptomvTis iaxl {i(|iY){ia b'tlccq efxdvo^* 8*^Xov 8' 5xt xal i^ apx^-
xuTto^ acppayfs, 5v cpajiev votjxov efvat xogjaov, atixi^ av eFirj [xö Tcapa- 1 5
8ecytia, apx^xuT^o^ f54a x(3v JSetov] 6 S-eou Xöyo^.
7. OtqgI 5' (0^ „Sv apx^ S7io(Y]aev 6 d-eö; xöv oupavöv xal xVjv
ytjv", äpxi^v 7rapaXa{ißavü)v | oiJx ^? ofovxaf xive; xt^v xaxa xpdvov p. 6M.
1 &auxou V: auxoG ceteri otnepiypnnzoi a auxaC coddr, auxaf edd.
ye om. FP 3 '^vio^e^os Jo,Dam.M 4 ov ^ ] äoxiv Jo.Dam.Ma
5e{{iig]6i^tF 8tep.ep{oaxo i^* £uapp.öox(p B 6 Ixaoxcp xö inißaXXov
coc2(2.: xö &xaax(p iicißaXXov ecid. xi^ om. D d-sXifjoeie 3f, &0^oi Jo,Dam,
Yt)p,vdxEpov JE^u^. 7 6vop.aoiv Tcepl xoo^iOTcoifag Jb. Dam. oud&v av] oud^va a
oOS&v Sxepov supCaxei xou xöv voifjxöv xöa^iov elvai Jo. Dam. xöcfiov
elvat VMa : elvat xÖGfiov 6, elvat om. Eus. 9 ö om. MBD xijv
voTjxigv noXtv Eus, Jo. Dam.Vb : tj^v atoOiQX)jv iwXtv xtq votjrg Ma xxC^etv
$uva}iivou BD 10 xö di ^öytia xoöxo Mcüodco^ §oxCv (lo^' V) Eu8.Jo.Dam.
VMFa: Mcoo^wg yap loxt xö Wyjia xoöxo 6 11 avO-pcöTieov a avco Ypa<?>o)v a
diappTJdigv 6 jioXoY et .El«. FMi^a: ojioXoyeC StappTfjÖTjv 6 12dpaF 8ie-
xonf&^ xö nav Ma öiqXov oxt VM: StjXovoxi Eus.nb.^ verba 8i5^®^ ^"^^ — 1^ stxo-
vog om. D 13 oü^nag ouxog 6 ato^Tfjxög ^w.F: ö aü^inag ato^xög
ouxool oetm, atoOi^xög om. B 8 jieTCo"^ & • Sg jisTCov MAB, og p-eCStov C,
■^ lieCCcov F, et |iedCö>v ^m«. 14 xYjg av^ptoirCvtjg äoxi jKmä.F : ioxt r^g
avO'peoTcivTic cc/eri öigXov bi oxt 6 : öi^Xov oxt F, öifjXovöxt Eus.MFa 15 aqppaYdg
auxoO Afa votjxöv slvat xöojiov Eus.VM : xöa[iov elvat voyjxöv i^a, elvat
xöo^iov voTfjxov b verba xö napaSety^ia — 16 töetSv uncis inclusi 7capadetYp.a,
apx^TOWog tö^a Eus.V : apx^xüÄOv icapadetY^ia, tö^a ceteri 16 etö^cov F
^«5 ii, ^ (i. e. O-eög) F 17 cpyjoiv tüg if iv om. D 18 apxi^v Afa6: xigv
dv öti^^apxo, ^äpetv tk x>Jv ÄoXXigv xad acp^vov aüxtov f ujirjv aöuvaxet* 8tö ßoü-
Xo')i6voc ovTjotv TJ^tag Sxetv m intdddcoot Tipög Tjijv xd)v Xa^ßavövxcov toxov xa
8iSo}ieva axa^{Jiaxat.
8
Xpövos yap oux tjv npd xöa(AOu, ötXX' 7] ouv auicp yiyo^/t'^ 1^ |1£t'
auTÖv JTiel yap 5taanr]|ia rrj; xoö x6a|iou xiVTQaeo)^ Jonv 6 XP^^»
Tcpoxlpa Tou xtvoi)|i£voü x(vTr]at^ oüx äv y^voiio, oXX* avoyxatov ouxtjv
•^ uaxepov 1^ afia ouvtaTaad-af avayxarov apa xal xöv xp^vov -^ Jcnj-
5 Xtxa x6a(A0ü Yeyovivai 'J\ veoSxepov ixefvou* Tipeaßuxepov 5' oTco^arf-
vead-at xoX|iav acptXdao^ov. e? 5* ap^V) JaV) 7capaXa|ißacvexai xovuv 1^
xaxd XP^^^^j ^^^^ ^^ ^'''^ liYjvueaS-at xt^v xax* aptO^dv, cö^ xö „Iv
apxiQ J7i:o(7)a£v" faov efvai x(3 irptoxov SirofT]ae x6v oupovov. xal yip
eöXoyov x(p ovxi Tcptöxov ai3xiv ef^ ydveotv IXS-elv, aptoxov x* ovxa xtSv
10 Yeyovöxwv xax xoG xaS-apooxaxoü x^; oucrfa^ irayivxa, 5tdxt d«(5v
i|iq5avü)v xe xal aEa9nf)X(5v SfieXXev ofxog Sa&a^ai fepüixaxo^, xal yip
e? TravS*' afia 6 Tcotwv STCofet, xa^tv ou5fev -^xxov dy(t xa xocXco^ yivd-
jAeva* xaXdv yap ou5fev iv dxa^fa. xd^t^ 5' dxoXouS^a xal e£p|i6c
Jaxt TrpoTjYOujAivcDv xtvwv xal ^7i:o{i£va)v, d xal jn^ xol^ dTcoxeXla-
15 (laatv, dXXd xot xati; xtov xexxatvo(Alvü)v Sirtvofai^' oöxo) ydp SjieXXov
if5xptß(i)ad'a£ xe xal aTiXavet^ efvai xal douYX^'^®^- ^pöJxov ouv 6
Tcotcov JTTofei oiJpavdv daü)(Aaxov xal y^jv ddpaxov xal d£po^ S£av
xal xevoG* wv xö ja^v J7i:e<pir]|itae axdxo^, JTcetSif) (liXa^ 6 dtjp x^
cpuaet, xTfjv 5' äßuaaov, TroXußud'Ov yap xö ye xevöv xal dxavi^" eJ^*'
20 uSaxo^ daü)|iaxov oiiafav xal TweujAaxos xal JtiI Tiaatv IßSöjiou
<p(oxÖ€, 8 TidXiv da(i5|iaxov tJv xal votjxöv tqX£ou TcapaSetyiia xal
Tcdvxtov 5oa ^wacpöpa aaxpa xaxd xöv oöpavöv S|ieXXe ouvfoxaaS'at.
8. npovo|itas 5fe xö xe TcveO{ia xal xö 9(0^ Vj^fou* xö fiiv yip
apxijv jKmä.F 1 Ttpög xda|Jiov C jie^' aüxdv (sie) V St knsi Eus.V:
inetÖTQ Mab ÖtaoTyjjia Ti^g] öiaoTYjjiaxog Jf x ö 0 ji 0 u £t«. F3fFa : xpdvoo ft»
oupavo'j crfff. 3 irpoxipou F, «pöxepov 8ä jKm«. 4 dpa F xai om. & il loij-
Xtxa Eus.ABCby tq toyjXtxa F : :^ om. MD 5 tou xöojioo i^W y*Yov^*0
Yev^od-ai a 86 ÖtaTioqpaCveo^at M GdqpiXöoo^ov Eus.VMFa : z^ ovit
add. 6 Tavi3v om. D i^] tqv F 8 t$] xd Fi^ 9 aütov ctg yive-
otv FMFa : etg yiveotv auxöv 6 10 xdx xoo a& : xal xo5 VM xtqv ouoCov a
11 §[icpava)v VMC: äjiqpavöJv il, a^avdSv BZ)6 8otod«t] Soxat D 12 iidv^'
ajia] Tiav ^üiia Af 13 Sv om. F 15 xot F6 : yt Ifa ifj.6XXev B
löwpdSxovouv Ek8. VMa : Tcptioxov oi5v «apd xoG voifjxou xdqiou h 6 om. 3f
18x0 ji fe V ^t«. F3f a : xov jifev 6 iTceqpYJjitoe JB?i«. Fifa : iqpifjiitoc 6 6 om. M
19 xtjv jKtiÄ.F: xö Meib ye om. ifa 20 xai ante kid om. Jf
22 Tidvxa Eu8. V cpcoaqpdpa xaxa xöv oüpavöv S^jieXXev doxpa ouv(axa-
od^at BD 23 xö xs «veojia Eus.VMa : xs om. 6 iggtoüxo- xö jiiv Eus.V,
TJglOÖXO [liv AfÄ
2 [de incorr. mundi] II 492 xdxa xtg eupeotXoYCov SxwVxö« ipel xöv XP«^^
awoÖeööod'at didaxT2p.a xi^g xoö xöap.ou xivYJascog.
9
bivouaoe d«ou, Sioxi ^(dTtxüixaxov x6 Tcveuua, ^(>>% Sk d'eö; aftco;,
TÖ 5fe 9(3^, 5xt u7repßaXXovT(og xoXov Toaouxq) yap xö vo7)töv tou
6paT0ü XaiiTcpdxepov xe xal aiiyoetSSaTepov oa(p7rep Y|Xto^, ol\iaij axö-
Tou^ xal T]|i£pa vuxxö^ xal tüJv afadnrjxtxwv xptnqpfwv o voü; 6 rrj^
SXyjs ^'ux'^«; T^Ye|i(üv xal i^a-ocXfiol a(i5|iaT05. xö 5' aopaxov xal voyjxöv s
cpü)^ Jxetvo S-efou Xöyou yiyovev efxcäv xoö | 5tep|i7jveuaavxo$ xk^v p. 7 M.
Y^vsoiv auxoü" xal Soxtv uTiepoupavio^ acmjp, TnrjYYJ xdSv aJaSngxtov
aoxiptov, T^v oux a7c6 oxotcoü xocXIoeiev av xt<; TcavaÜYetov, icp*
t5$ T]Xio€ xal aeXYJvY] xal of oXXoi Tzkdvriziq xe xal ajiXavelig apii-
xovxat, xaS-' 5aov Ixaoxö) 5üva|it€, xa npinovza ^^YTHl) '^^ aiiiyou^ i o
xal xad-apa^ auy^; Jxefvy)^ a|iaupou|ilvT]^, oxav ap^Trjxat xpiTcead-at
xaxd xT^v ix voTjxoü irpö^ afaSngxdv (lexaßoXYjv e£Xtxptvfe$ yap ouSkv
xc5v iv afaönrjaet.
9. Ei5 {ilvxoi xal xö ^ocvat oxt „axoxo^ tJv STiavü) xfj? aßuaaou".
xpÖTiov yap XIV* o arjp uTcfep xö xevöv Joxtv, STcetSif) Tcaaav xt)v o^av^ 1 5
xal JpTJjnrjv xal xevTjv x^pav JTCtßo^ JxTreTiXYJptoxev, Sot) Tcpi^ TQJAa^
aTüö xwv xaxa aeXT]vir]v xaÖTQxet. Mexa 5fe xt^v xo5 votqxoö ^(oxög
avaXa|i4^iv, S Tcpi i^Xtoü yiyovev, uTcexüJpet xö avxfTcaXov oxdxo^, 5ia-
xetxf^ovxo^ in dXXrjXtov auxa xal Stioxavxo^ d'eou xou xa^ ävavxiö-
xTjxa^ eu efSöxo^ xal xi^v ix cpuaew^ auxdJv Stafiaxiriv. fv' oöv (ay) afel 20
1 övo^aoai M Ötoxt F 2 üiwpßotXXovTog 2>, unepßotXXov JKt«. F xoo-
oüxov F^, TooouTo If*, TOooöiTo 6 Y*P om. F 3 ooaTiep Z) 4 xdJv ato^-
Tix(5v xpiTy]p(Q)v 6 : xcSv a^a^xdüv xpiTyjpCcov a, xtov xptTyjpCwv Jf, xd xptxYJ-
pta £W.F 5 xai post T^Ye^cov om. .E?i«.F oqpd^jidJv jKu».F xö ö'
aöpaxov xai voyjxöv «ptüg ixsTvo (5 add. F) ^efou Xöyoi> fifo^it^i
eCxcov ^u».Jb.X)am.F: xöv Sä aopaxov xai votjxdv ^Tov Xöyov xai ^soö Xd^ov
(xai d«oii Xöyov om. BDE) sixöva X^yet O-eou* xai xaüxrjg sixdva (xaoxYjg xiQg
elxövog a) xö votjxöv 9(05 ixetvo 0 (6 om. Ma) ^ioü Xöyou (Xoyoo om. BD)
Y^YOvsv eixeiv 3fa& 7 TiifjYT^] TtXigv Jb. X)am. 8 ^v] ov Jb. 2)am. 9 i^Xiog
xai osXifjvTf) .Bm«. Jo.X)am.F: 6 ijXtoc xai oeXigv»] 6, 6 i^'^tog xai ri osXifjvY] IfFa
TiXav^xat En8, xe om. if apiixovxai Eu8, codex J, dpöxovxat ^u». codex Z),
apüxxovxat F: dpuovxai Mabf apxovxat Jo.Dam. 10 xai xa^oov Ja. Dam.
ixdoxou Jf cpäYY«t ^ xi^c] ^*^*^ö.2>am. djitY^öc] aoYOus X> 11 aüY'JC
ftxeiviQg ^tw.FM : äxeivtjg auYTQC «^ öxav] ou av En8,y oü av (sie) F apxiQ-
xai M 14 xö oxöxoc MFAC cf. LXX 18 avaXa|icptv b : dvaXtjcptv VMFa öta-
(X
xtx'^lZovxo^ V 19 8ttox(5vxo€ If ^ e 0 u VMFa : xoG ^oö 6 20 a i e i F: dei ceteri
15 sqq. de somn. I 641 diw Ydp xt^€ osXigvtaxi^C ocpaipag, YJv äoxdxYjv ji4v
xcDv xax* oupavöv xuxXcov, npcDXTjv th xcov icpö; iQjidc dvaYpd^ouoiv ot 9povxioxai
xov lisxsa^pcüv, axpi Y^C ^^o^xtj^ ö di}p ndvxrj xa^ig i^^axev. de vii. Mos.
II 153 9uaei fdp 6 OLt^p }UXac xai xpönov xivd tcoStJpy]^ dveo^v dnö xcov xaxd
o«Xtjvt|v xai (iixP^ "^C "rtc xaO-ei^ iwpdxcov «dvxi) xexup.ivoc. de monarch. II 225.
10
au|i9epo|J^eva aiaata^wat xal n6Xz\io^ avx* e^pTQVT)^ äicixparg nfjv dxoa-
jitav Jv xoajAü) xid-ef^, ou jaovov Jx^P^^^ ?^€ >wtl oxoxog, dXXi xal
opou^ Jv [liaots Sd-exo 5taaTT)|iaatv, ol; avetp^e xciSv £xf (ov ixoxepov*
S|ieXXe yap yetTviüivTa oiiyx^^^^ anepYa^eoS-at xq) Trepl Buvaaretx;
6 ayriSvi xaxa ttoXXVJv xal aTcauoxov ^tXovetxfav £7ca7roSuc(ieva, ti |it]
|ilaot Tiaydvxe? opot Sti^eü^av xal 5t£Xuaav xt^v dvxeirfd-eatv. ouxot
5' efalv laicdpa xe xal Tipcota, cJv tq jAfev npozuayyekCZßxoLi jiiXlovxa
T^Xtov avfoxetv T(5p£|ia xö axoxog avefpyoüaa* i^ 5* kanipa xaxaSüvn
iTityfvexai T^Xfq) xt^v ad-poav xoü oxoxoü^ cpopav irp^co^ ixSexojAivTj.
10 xal xauxa (livxot, Tipwfav X^yw xal ^aicipav, iv xig xd^ei X(i5v daw-
{idxtüv xal voYjxwv d-exdov oXw^ yap oii5lv afa8Tr)xäv Jv xouxoi^, dXXi
Tcavxa ?5£at xal (lixpa xal xutcoi xal a^paylSe^, e£$ y£veatv SäXm
aa(i)|iaxa a(0{idx(i)v. 'EttsI 5fe (p(aq |ifev ^£vexo, axoxo^ 5* uice^idn)
xal dvexwp')Q<Jev, opot 5' Jv xot«; {lexa^O 5taaxir](Aaatv äTcdyirjaav Icndpa
1 5 xe xal Tcpwfa, xaxA xdvayxatov xoü yjpoyou jAlxpov aTcexeXerxo euW$,
8 xal i^iiipav o Tcotwv JxdXeaev xal i^|i£pav ouxl T^pcoxiQv, dXXd [uov,
1^ X£Xexxat 8id xt)v xoü voyjxou xda{iou |i6vü)atv (lovaSiXY^v Sx®^'^
cpiiatv.
10. *0 jAfev oijv da(i)|iaxo^ x6a(io; rfif] Tripa^ e^x^v f5pu9^l$ Jv
p. 8 M. x(j) d-efü) Xoyq) , 6 5' aJadnrjxo^ | np6^ TcapdSetyjAa xoiixou fexeXeio-
21 yovetxo. xal Tcpwxov atixoG x(3v |iep(3v, S 57j xal Tiocvxtov äptaxov,
äTTofei xov oupavöv 6 SYjfitoupyo^, Sv Jxu(iü); axep£(i)[ia Trpoarjyopeuaev
axe a(i)(Aaxtxöv ovxa* xö yap acofia cpiJaet oxepeöv, oxtTiep xal xpixi
otaaxaxöv* axepeoö 8fe xal atüfiaxo; 5wota xf? Ixdpa 7cXy)v x6 Trayrr)
26 SteoxTQxd^; efxoxü); ouv dvxtxtS-el^ x(p voYjxcj) xal aa(i)|idx(p xdv afa^-
xov xal awfiaxoetS'q xoOxov ax6pl(i)|ia JxdXeaev. efx* eüd-ltog oupavov
1 ou^i^epö^evai V STiixpaT-g VM a : SmxpaTTJ<jQ ^ÄKX, SirtxpaxTJaet J
3 av elpge F fexaTspog 2) 5 S7ia7coXüöp.eva 6, &:iaTCoXXüp,£va JF' 6 lU-
Seugav xai om. 6 7 TiposüaYYeXCCigxat Af* ji^XXovxa om. M 8 ayvs-
XÖv (sie) J 9 iTctYivtjxat xq) i^Xitp Jf aO-poav xoO om. D npdto^ Vb:
Tipa^cog Ma 10 X^yot V 12 etö^a F 13 aooiiiaxa owjiotxcov] diao>p.dxQ)v 3f,
aoaijiaxa ao(0|iax(ov 2) &7cel £u«.F: InecSig Jfa 6 14 avexcopYjosv ^«ä.F:
uTiexcopYjoev Jf a& 15 xe om. F 16 6 «ottSv] 6 om. FM, xoiXci)^ noicov .Bw.
17 ^ XiXexxat jKiw. Fi^*: ^ (ri B) oöxcos XiXsxxai Jtf a, -^ Xiysxat f^^fr
cf. p. 12,28 M. 19 töpuvO-sis VFD, sed in F littera v rursus deleta
20 äxeXeioYovelxo codd. : IxeXetoupyeTxo Mang. (Christoph.) 21 8tq om.^itt.F
xai] xaxd M 22 7cpooY)YÖp6uoev EtM. F: TipooYjYÖpsaxsv McUp 25 verba
xal daa)(idxq) — 26 atöptaxoetöi^] xal alo^xqJ xöv ocofiaxosidiQ Äf 26 oxspifofia]
oxepsov Eus.V elx* eud-dcog oupavov Tipoastnsv auxov F: elx' eud'io»;
oupavov auxov M^ slx* auxöv euO-dco^ oupavov ah
15
e?vat X£yü)V xal «YjyYJv 8 yap JvxeXexeta Sexa^, touto texpa^, w^
Sotxe, 5uva|ieL* ef youv of ind (lovaSo^ ä^pt xexpaSo^ l^*^? ouvre-
•d^fev aptd-fiof, 5exa5a yeTVifjaouatv, TfjTt^ 5pos rijs aTretpfa^ tüJv iptd*-
liü)v äoxt, Tcepl Sv (5^ xa|i7m^p' efXoövxat xal avaxajiTrxouai. Ilept^x^^
5^ 1^ xexpo^ xal xoO^ X^you^ x(i5v xaxa jAOuaixi^v au|i9ü)vi(5v, rJj^ xe 5
Sta x&TcapoDv xal 8cd Ti^vxe xal 5id Tiaacov xal Tcpoaixc 51^ Scd
TcaatSv, S5 ^v auoxyjiia xo xeXeioxaxov aTcoyewaxat • xfj^ |ifev ydp 8td
xexxaptov 6 Xöyo^ äTifxptxo^, x^^ 8fe 5ta Tiivxe T^jitöXto^, BtTcXotatog 5fe
T^S 5ta TcaacJüv, xexpaTiXdato; 8fe x^^ Slg 8td TcaadSv, oS^ aTcavxa^ tj
xexpo^ 5x^t ireptXaßouaa, xov (ifev äTcfxptxov Sv xw xSaaapa Tcpd^ xpta, i o
t6v 5* i^jAtöXtov Jv x(j) I xp(a npoq 5üo, xov 5fe 8c7iXdatov Jv xtp Siio p. 11 M.
Tcpo^ Sv -^ xdaaapa Tcpi^ 5üo, xov 5fe xexpaTcXdatov Jv x(p xiaaapa
Tcpö^ Sv.
16. "Eoxt 5fe xal 8uva|ii^ oXXt) xexpaSo^ Xe^ö^vat xe xal vot)-
■ö^vat d-auiiaatürcaxT]. TiptoxY] yap aöxT] xn^v xoü oxepeou cpiiatv SSet^e, i ^
T(5v Tipä auxfj^ aptS-iitov xot^ dacofiaxoc^ avaxei|i£vü)V xaxa jAfev
yap xö Sv xaxxexat xö Xeydjievov Iv yeü)|iexp(a oT]jAerov, xaxd 5fe
1 8 Y«P] 0^0 *P' ^ SvöeXexeief M 2 yoüv Fifa: ouv b ol om. FF
verba axpt XExpaöog om. Af a fegijc] 6g iQg FJ' 3 apiO-jiqJ D ösxaöa]
fiexa F T^s] Tt€ -F 4 Äspl cöv Fi> ävxaiinTi^pa J5 5 xs om. J 6 xeo-
odpcDv M xal ante 8ta iraotov om. J 7 xö om. a y*P om. F 8 xsood-
poöv Jf 9 verba xsxpaTtXaotog 86 xigg ölg ötdc naacov om. J5D6 oög av
e V
«dvxag Ma 10 ßx^t -M^D «epiXaßoüoa YMFBCD : «apiXaßoüoa -4, Tcapa-
Xaßouaa h xö jifev ABC, xöv jifev oöv Jf (yoüv Mang.) 11 xö Ö' T^pttöXtov Afa
xo 5ä öwtXdoiov ^BC 12 i^ ^^P^C 8v t^ F xö öi xsxpaTrXdotov a
14 Öex^^vat F 16 Tipög auxi^g O 17oif]jiETovF: elvat o7j[ieTov ce^eri
1 de plant. I 347 xaXsTxai hk xsxpdg xal nd^, öxi xd 7.X9^ ^exddog xal
auxiQv SexdSa icept^x^i Suvd}i8i. 3 de decal. II 184 ox^^^v ydp V] dnetpla
xov dpid-^cov xaux^ (dsxdfii) {lexpelxai.. 4 sqq. de vit. Mos. II 152 ^neiSig
icdvxa &v X1Q xexpdSi* .... xal al xaxd (iouoixtjv dpiaxai auii^covlai, iq xe 8td
xeaadpcov iv &7cixplx(p Xö^cp xal ig Scd nivxe &v iQticoXlcp xal 19 Sid naacov iv
8i7cXaa((p xal iq ölg Cid «aotov 4v xexpanXaalq). 16 sqq. de decal. II 184 xö
jiiv ydp hiidl ay]p.6loic icepaxoü}i6VOv loxc Ypa|ip.Ti, xö 8* äicl Öoo ötaoxaxöv imqpd-
veta, ^ueloT]^ inl icXdxog Ypap.{jii^C, xö S' inl xpla axepcov, (jnfjxoug xal nXdxou^
pd^C TcpoaXaßövxcDVy I9 (ov 1!axaxai 9001^* nXeloug Y^P xpuov diaaxdaecg oux
ftY^vvT]a8v. dpx^xuTCOi d4 xotixoDv dpi6'{iol xou (liv dSiaoxdxou oiQpieCou xö fiv,
xiQc 84 YP^P'M'^C '^ ^^^i ^^^ iTCi^avelag p.4v xd xpla, axspeoG hk xd xäoaapa'
i5v 17 oov^ai^, Ivo^ xal duoTv xal xpiSv xal xsaadpoov, dicoxeXet Sexd&a. de
congress. I 540 . . . otj^sTov ^tt &axiv o5 {lipog oudiv, yP^I^J^^ ^^ P^^)^^^ dnXa-
xi^, iTCiqpdveta di S iii^xog xal itXdxog piövov Ixei, oxspsöv 86 6 xdg xpetg Sx*^
8taoxda8i(, I^^OC icXdxog ßd^g.
12
5* oinoY.pid'ly ö5ü)p S-aXaaaav.
12. Elia 5iaxoa|ierv ap^etat rr)v y^Qv* xeXeüec y«P auxVJvx^oi-
cpopetv xal oraxuiQ^operv Tiavxofa^ ßoiocva^ avteiaav xal TieSta euxopr«
6 xal Tiavd"* oaa x^^€ 1^^^ xTTJveatv, avd-pwTtot^ 5* g|i&XXev laea&a:
xpocft]" Tzpooizi (livTOi xal xa^ SivSpcov ?5£a^ dcTraaa^ av^^uev, ou5b
ouxe x(3v x^i; aypfa^ oSxe X(i5v xrjc if]{iipou X£yo|A4vY)$ uXtj^ nopet;.
p. 9 M. JßeßpfS-et 5fe Tcavxa xapTiott; | eudni^ a|ia x^ TcpüJxig yev^aet xäx' Jvov-
x(ov xpOTCov 1^ xöv vuvl xad-eaxwxa • vuvl jifev yap Sv [i^pet yxvexat li
10 ytvojAeva xpovot^ Stacpipouatv, oXX' oux ad-pda xaipcp &vt" xi^ yip oux
ofSev oxt Tcpwxov ja£v Jaxt aTiopa xal ^üxefa, Seüxepov bk xöv cjrat-
p4vxü)v xal (puxeuS-^vxwv au^at^, i^ [ikv e?s xö xaxco ^ß^ot^ auoiet-
vouaa ofovel S-ejAeXfou^, i^ 5' e?^ x6 avü) Tcpö^ ö^^og a^pojiivcov xal
oxeXexoüjAdvoDv; Sjcetxa ßXaaxol xal TcexocXwv Ixcpuaei^, efx' Jiil Tcäai
15 xapTcoS cpopa* xal TcaXiv xapTio^ ou x£Xeto;, aXX* Sx^"^ Tcavtoio^
(lexaßoXai; xaxa xe xt^v iv {leylS-et TioaoxYjxa xal xdg Jv TroXufiöp^oi;
?5lat5 TcotoxTjxa^' dcTioxfxxexat (ifev yap 6 xap7i6$ ^oixü>i; aiiepeat
f^Tff^aoi^ OTTO ßpaxuxTjxo^ ji6Xt$ öpaxot*;, aTiep oux diro cfxotcou ^oitj
xt^ av efvai Tcpwxa afaSnrjxa * jAexa 5fe xaux' Sx xoG xax' oXtyov 5x x£
2 0 x^$ S7cox£xeuojA4vTr]5 xpo<p%, i^ ap8et xö 54v5pov, xdx x^^ suxpaois^
xü)v 7uv£i)jAaxü)v, ä ^'üxpali; afia xal (locXaxcoxdpac^ aupai^ I^coTOipet-
xat xal xidiQverxat, ouvaü^exat np6q Syxov iTrtStSoü^ xeXetoxaxov* oOv
1 ^TfO-STO V: hzib-si ceteri 4 xal oraxuig^opsTv om. M aia-
XüigqpopeTv FFilC: oraxtio^opsTv 6, oraxw^opetv JBD dvelbav M, dve^ V
5 X^^^C 1^ 6 "cas TüJv S^vSpcüv AfF lödag dcTiaoag VMFAC i a::aa8ts
tfi^ag 6, ana'oag om. .Bi) 7 xcov xi^g otyp^as VABCE : x(5v om. AfD6
uXigc XeYO{i^vif]^ a napeloa Af 8 ^ßeßpf^et MFa, &ß6ßpe(d«t F: §nsßpt-
0«t 6 xaxd ivavxtov F : xal xöv Svavxlov Af, xaxa xov SvavxCov afr
9 vüvd xaO«ox(üxa FAf : vüv xa^oxcioxa ab jiipT] F y^T^*'^*^ VMäB
10 YtYv6|i6va YMABC xaipcp fevQ xaip(p* elev Af 11 olöev] clösv Af vSt*
<puxsü^€vx(Dv xal 07tap^vxa)v Af 12 anoxivouoa F 13 xat] r^ a 15 Sxcov 75:
fiXo>v 4v laux(p A£a 17 y*P o^^« -^ d[iapdot J 18 ^y^'xviV.Qv^ C 6p%-
xoTc F (Mang.): opaxog ceteri qpalif] xtg av F: av om. ce<m 20 k^o-
XeuojiävTgg F -^ 6 : üv (sie) F, tjv MF^a 21 a ante 4^uxp«^ o^i- -^
l^conupeTxai] ^oDonupsTxai Af, nvel, xaxd {itxpov l^oDicupelxai Mang. (Christoph.)
22 oüvaugsxat V: xal ouvaügexat oe^eri äTiiCoug 6
19 sqq. Fragm. II 642 58aoi p,fev ydp tiqv y^v xaduCpei, xöv 8' uro
aeXifjv7]v dTcavxa x(it>pov icvsupaoiv* d^Kpoxipoig d& |^(pa xal ^uxd xpi(f6i xal ou^et
xal xtXeiot
13
Sk T(p |ieyl9^t xal xot^ noiovrixo^ aXXaxTei, xaS-aTcep urco fpatfud]^
£mary||iY]^ XP^l^^^^ Siaf opoc^ 7coixiXX(5|i£vo^.
13. *Ev 8fe rg TiptoxTg yevlaet tüJv SXodv, xaS-aTccp 6(pY)v, 6 ^eo^
ÄTcaaocv m^v xöv cpurdSv üXyjv ix y^^ aveSfSoü xeXefav xapTcoii^ ^X^^
aov Oüx axeXeti aXX' axjAat^ovro^ , eZ^ lxot|iOTaTir]v xal aviwcipd^xov 5
XP'H^tv xal aTcöXauaiv Cv^^ '^^^ aOxfxa yevTr]ao|i£v(ov. o |ifev BV) Trpoa-
xaxxet Tjj yig xauxa YevvTJaar i^ 5' (oorcep ix iroXXoG xuocpopoöaa
xal (liSfvouaa xfxxet Tiaaa^ |ikv xa; oTiapxöJv, Tiaaa^ Sfe xo^ SivSpwv,
8x1 8fe xapTccSv ä|iu8Tr)Xü>v Ibiaq. ÄXX* oü |i6vov i^aav o£ xapTiol xpocpal
^({)ot^, oXXd xal Tcapaoxeual Tipög xt^v xtov 6|jio(ü)v oel yiveatv, xo^ lo
OTcepiiaxixo^ oüofa^ Tceptlx^v^s^j ^v al; äSyjXoi xal acpaveü; o£ Xe^yot
x(3v 8Xö)v e?a(, STJXot xal ^avepol Ytvö|ievot xaipüSv TteptöSot^* Jßou-
X-ij^Tf) yap 6 S-eö^ SoXtxevietv xn^v ^uaiv aTraS-ocvaxf^wv xa yivY] xal
(lexaStSoii^ auxoti ilSidxYjxos* ou x*P^^ ^^^ ^PX*"^^ '^P^^ xlXo^ 'fJYe
xal STrIoTteuSe xal x£Xo^ lit^ ^PX^^ avaxa[i7rx6iv iTcofet* Ix xe yap 15
qpuxüJv 6 xapTO^, (0^ av £^ ^PX*^? xiXo?, xal 1% xapTcoG xö cmlpiAa
iceptlX^^os ^ iaüxcp irotXiv xö ^üxov, (o^ äv Sx xIXou^ ^PX^«
14. Tig ZI xexapxTj] i^{i£pa jiexa xn^v y^v xiv oupavöv Inoi'ntXke
8iaxoa[i(5v, oux iTceiSif) xoöxov iy uoxipq) yfj^ Sxaxxe, x^ jAfev SXaxxovt
fpuoti 7rpovo{i(av StSoii^, xV^v 5fe xpefxxova xal S-etoxdpav 5euxepe(a)v 20
o^Kov, aXX' e£$ 6v5et$tv ivapyeaxaxrjv xpaxou^ «PX'^l^* '"^poXaßcJv yap
Tcepl x(5v oüTCü) yeyovdxwv | avS-ptOTCWv, oloi xo^ yvü)|ia^ laovxat, p. 10 BL
7 Tfl Yfi om. P xoöxa Tj Ytf Ji£ yewi^aat] Y8vioO*at P 8 coÖeC-
vooaa F xag onapTcov] xeov orcapTcov a, xag t(öv oTcapxcov P xag SivSpoDv] t(3v
Ä^vÄptov 2>, Tag xdJv Öivöpoöv P 9 Ixt 86] xai M; Ixi öi xapicwv om. a
ajiD^'xcovFPft : anüdTJxoug If a xpocpi^ BD 10 napaoxeui^ jBD ael om. P
verba xdg a7cepp.axixdc — 12 iwptoöoig om. P 11 neptäxovxsg F: Tceptä-
Xouaai ce<m )iiv posi a5T]Xoi et 8i post dv]Xoi add. Mang. (Christoph.)
12 Y«v6[itvot Z) 13 awaSbavaxCCcov F: aOuvax^cov ce^m 14 auxoTg]
dvd>p(0noig BD TCpdg xiXog VMa: npög xö x^og 6 15 loiceude Ma xe]
jiiv If 16 xäXog FAfFarxö xiXog 6 xapTcou VMa: xapwciov 6 17 ne-
ptix^^oc Flf6 : Tceptixov « itocXtv] icav F3f * xo5 90x00 M «PX*^? -M^
18 xifl ante iQpipqp add. 2> 19 ÄtaxoojidJv om. P «rtc FP6 : xi^C TT^C -^^^
21 ivapYtoxdxoo BD xpdxoog] xapnoog D 22 olot Fb: ol VMa
11 sqq. de plant. I 330 sq. vo^iog d' 6 dtdiog d-soo xoo atcovCoo xö oxupcor
xaxov xai ßeßaioxaxov Ipeiotia xcov oXodv iox£v* ooxog dnd xcov [liafü^* inl xd
icipaxa xal dno x(5v dxpeov Äiil xd p.ioa xaO^lg ÖoXtxeuet xov xi^g cpooetog 5pö[iov
dtjxTjijxov, oovdY(Dv xd \Upri icdvxa xai o^CyT«*''* Ösojiov fip aoxöv dppYjxxov xoo
Tiavxog 6 Y«w*}oot€ &7co£6i «aTyjp.
14
»^^>
OTOXÄcnal xwv efxöxwv xal TciS-avcov, Jv ol^ izoXo xo euXoyov, aiX
oii^l x^S axpai^vou^ dXYjS^fa^, xal 5xt TCioxeiJaoüat (loXXov xoti; 9«-
vofi^vot^ -^ S-ecj) aocptoxefav Tipo aocpfa; S-auiiaaavxe^ , xaxiSovo;
x' auä"t$ xa^ T^Xfoü xal aeXY]VTr]€ TreptöSou^, 5t' cJv ^pirj, x^^l"^^'
6 lapo; xal |iexo7i(i)pou xpoiraf, xwv Sx yfj^ ava tüov 5xo$ 9uo|jivü)v
xal ytyvo|i4vü)v aicavxcov afxfa^ uTioXirj^^ovxai xaq xwv xocx' oupavov
aoxipwv TceptTcoXtjaets, fva inrjSevl yevTjxcjJ xa^ Tcpoixoc^ ocvaxtftiva:
xivfe^ xoX|i(oatv "^ 5ta d-paao^ ava^ox^vrov ü] 5c' ajiad^av uTieppatxXw)-
aav, ava5pa{i£x(i)aav, ^Yjaf, xaf^ 5iavofat^ SttI xt^v TipoJxTQv xciSv olcöv
10 y£veaiv, 5xe Tcpö i^Xfoü xal aeXir]VTr]s iravxora [ifev yuxa ixovxofou^ S
xapTcoii^ Yjveyxev i^ y^, xal S-eaaafievot xati StavoJat^ ö.7ii^lxü)aav
5xt xal aud-t^ oFaet xaxa Trpooxa^tv xo5 Tiaxpö^, oxav ocuxqJ Sox-g |ii]
7cpoa5e7jd'4vxt xwv xax* oiipavdv Sxyovwv, ol^ 5üva|iet€ jiiv S5(i))t€v,
Oü |iy)v aüxoxpaxec^* ola yap T^vfo^o^ i^vtwv "fj xußepvTJxiQS oJaxcüv
1 5 JveiXirjinilvo^ ayet ij av Jd-dXig xaxa vojaov xal 5fx7)v Sxaoxa |it]5£v&;
7cpoa5e6|ievo€ oXXoü* Tcavxa yap S-ecjS 5üvaxa.
15. "H5' Jaxlv a?x(a 5t' i^v Tipoxipa jikv JßXaaxTjae xal tfXo-
7jcp6p7)aev Vj yi^. 0 5' oupavö^ 5texoajA£lxo audt^ Sv äpt&{i(p xeXs&p
xexpa5t, i^v 5exa5o€ xrj^ TcavxeXefa^ oux av 5tajAapxot xt$ a(pop|iif]v
1 Ti 0 X u FMP a : TÖ noX\> h eöXoYov A^ aXo^ov ^Z) 2 ictoTsuooat BD
9. yjfP : Tol^ <p. }iaXXov a& 3 ^ ^qJ] iqO^c Jf, iQ ^ou Z> oo^ioxcCoic 3/*
4 xs^K^<'t>v F 5 Sapo^ xai }i6T07C(6pou xponaC a : xai ora. &, xal lopo^
}i6^7C(i)pou (sie) ipoTcaf F, xal a^pog (sie) xai jircoiwopou xpowa^ Jf 6 ytvo-
}iiv(i)v C6, Y8V0{i^va)v J^ unoXefcpovrai C 8 post ToXjJicoaiv add. olxCac afr
(et P, qui toX[i(i5otv aitfag xtvfeg), omisi aCxfag cum Y (et Jf) verba ^
Scd ^paoo^ ocvafaxuviov om. M tC a^iapifav M 9 verba avadpa)iix«»-
oav — 10 oxe om. P 10 Sxt FKL (Tum.) «avxoTa qpotxa xai navxototK
xapnou^ i^^^T^s^ ^ TiavxoTa] Tiavcofat; C verba |i4v ^uxd — 11 ötavoCot;
om. C 11 iXiccoaTwoav D 12 xaxa] xal xo D |ii} Fif : |iT]div ah
13 olg xal Öüvdjietc Ma 15 iv6tXif)^}iivo; Äfft: ine(Xif]fj.iJiivoc VPa («a-
Xtjjijiivoc FC) dv] fedv F, om. J O^äXiQ Af, äd^ot a 17 «pöxtpov F
xal fex^otjqpöpTjosv om. 2> 19 xexpdöi öt-^v F iravxeXsiag VMa :
«avxsXoOg & dqpop^i^v slvat X^ytov xal «TjYTiv F: elvat Xir^färt d?op-
infjv xe xal «yjytjv ce^ert
14 de migr. Abrah. I 437 xlg dv oöv sItj «Xt^v 6 XÖYOg 6 «pcoßoxspos xwv
Y^veotv elXigcpöxcov, ou xaduTiep oTaxog iveiXi^^^ivoc 6 xc5v ^Xcov xußspvijn};
mfjSaXiouxsT xd autinavxa. 19 de vit. Mos. 11 147 xov dico (iovado^ }i^i
dexdSo^ xiQg navxeXela^ aup,7cXY2poü|Ji«vov dpi^}idv. 11 148 Cva xal dsxdda §xo9i
xi)v navx^eiav. de deeal. II 183 xal npoxepöv y^ "^^^ xe^ocXaicodcoxiptov (vo}jicdv),
(i5v eud-ia)^ dgiov d-au}idoai xov dpid^v dsxddi xff navxtXclqp Tcspaxouiievov.
15
£?vat XIywv xal «YjyYJv S yap JvxeXexeta Sexa^, xouto texpa^, (o^
Sotxe, Suva|iet* e? yoBv of aTii (lovaSoi; ä^pt xexpaBoi; l^fj? ouvte-
•8«l£v apiä"|iof, 5exa5a yewTJaouaiv, ifju$ 5pog r^€ a7C£ip(a<; xdJv aptS--
|X(j5v Saxt, Tiepl 8v ü>^ xa(A7m^p' efXoövxat xal avaxa{i7rcouac. üept^x^c
8* 1^ xexpo^ xal xoü^ Xdyou^ xdSv xaxa (AOuatxV)v ou|icpü)vi(5v, x^^ xe 5
8ta xexxapwv xal 8ta nivxt xal 8ta Tcaawv xal Tcpoa^xt 81^ 8ta
Tcaatov, S5 ^v ouoxiQjAa xö xeXeiöxaxov aTCOYewaxar xi^? (ifev yap 8ta
xexxapcov 6 Xöyo^ inizpizo^^ x^$ 8fe 8ta Tc^vxe i^(AidXto^, 8i7iXaaiO€ 8fe
Trji; 8ia 7raa(3v, xexpaTrXaaio^ 8fe x^^ 81^ 8ta TcaadSv, ou^ axcavxa^ tq
xexpo^ 5X^^ TceptXaßoüaa, xov |ifev Sicfxptxov Sv x(j) xiaaapa npoi; xpia, i o
xov 8* TQfitdXtov Sv xü) I xpfa Tipo^ 8üo, xöv 8fe 8i7iXaaiov Sv xcp 8üo p. 11 M.
Tzp6<; 6v "^ x^aaapa Tcpo^ 8üo, xov 8fe xexpaTiXaatov Jv x(j) x4aaapa
•jtpö? 5v.
16. "Eoxt 8fe xal 8uva|ii^ äXXirj xexpa8og Xex^^vaf xe xal votj-
-B^vat d-auiAaatüytaxT]. TcpwxY) yap aüXT] xn^v xoü oxepeoö cpuaiv 28et5e, 1 5
Tc5v Tipd auxi^; aptd'iicov xou; aacojiaxoc^ avaxet|i£v(i)V xaxa ja^v
ydp xd Sv xaxxexat xö Xeyd|ievov Sv yecofiexpfa oT]|ierov, xaxa 8fe
1 8 ydp] olo ap' F ivdeXexe^qp Af 2 youv Fifa : ouv b ol om. Fi?*
verba axpt xsTpaSog om. Afa feg^g] §g igg FJ' 3 dpt^qJ D öexdfia]
Ösxa F T^s] '^^ F 4 irepl cSv FZ) fevxanÄXi^pa J5 5 t« om. J 6 t«o-
odpoDv M xott ante 8id iraawv om. J 7 xö om. a y*P om. F 8 XEOod-
p<ov Jf 9 verba xffcpanXdotog öi ttqC ^^S ötd naacuv om. ^2)6 oog av
s V
TMtvTag Ma 10 Sx^t ATD «epiXaßouoa YMFBCD ; irapöXaßouoa -4, «apa-
Xaßoöoa b xö jiiv ABC, xöv ji^v oüv 3f (yoüv Mang.) 11 xö 5' i^jiiöXtov Afa
xö S& SiTiXdotov ^^C 12 IQ «pög Sv ig F xö 8i xexpairXdotov a
14 ÖexOr^vat F 16 Tipög auxrjc 0 17 oTj^ieTov F: elvai O7][ietov ccfert
1 de plant. I 347 xoXeTxai Öi xexpdg xal uag, oxt xd dxpt SsxdÖog xat
auxi^v SexdSa Tcspi^x^i Suvdtisi. 3 de decal. II 184 ox^Söv ydp iq dneipfa
T«v dpiO'p.cov xauxTfl (öexddi) {lexpelxai.. 4 sqq. de vit. Mos. II 152 ii^ziZii
«dvxa äv X1Q XExpdJf .... xal at xaxd jioüotxVjv dptoxai outiqpcovlai, iq xe Ötd
XEGodpoDv iv &mxplx(p Xö^tp xal ig ^^* n^vxe Sv iQ^ioXlcp xal ig ^'* «aotov Sv
SiTcXaolq) xal ig 8lg 5td naocov 4v xsxpaTiXaafq). 16 sqq. de decal. II 184 xö
|iiv ydp 8üol oignsCotg icepaxou|ji«vov iaxt Ypaji[iig, xö 5' StiI öuo Ötaoxaxöv STCtcpd-
vsia, ^ueloigg Snl icXdxo^ Ypap.ti7Jc, xö d^ Snl xpla oxepeöv, jjug'xoug xal icXdxou^
ßd^C TcpooXaßövxcoVy iqp' c5v loxaxai cpuoig* nXe^oug Y^P i^P^^ diaoxdosig oux
äYäwTjasv. dpx^xuTCOi SS xouxodv dpcd'p.ol xou (liv ddiaoxdxou oigp.6(ou xö §v,
'Ct]^ 8i Ypap.{i:^C xd Süo, xal Smcpavsfag }iSv xd xp{a, oxepsou SS xd xiaaapa'
<dv IQ ot)vd«ai(, §vö( xal SuoTv xal xpicov xal 'z^Qoi.^tffiy dicoxeXet dexdSa. de
congress. I 540 . . . oigpieTov }i^ Soxiv oi]i {lipo^ ouSSv, Ypa}ip.i^ SS (lYJxog dnXa-
x^, SicKpdveia di S (iiQxog xal nXdxog piövov Sx^^ oxtpeöv SS 8 xd^ xpeX^ Ix^i
diaoxdott^, y^r^yLOZ irXdxog ßd^C*
_^J6
ta 8Ü0 ypa(ijAT]* ypajA(nf) S'iorl {i-^xo^ aTiXaii^* TcXaxoug Sk 7cpo<JY6vo-
(livou Y^vexai ^TCif dveia, t] Tixaxxai xaxd xpidSa * ini^aytOf. Sk Tcpo^
xtJv xoö axepeoO cpiiatv Ivö^ Sei xou ßad-ou^, S 7cpo(jxediv xptoBi yCvexflß
xexpot^. &9*ev xal liiya XP*^!** oujAߣß7)Kev efvat x6v dptäiiöv xoihov,
5 S^ ly. xfjs daü)|idxou xal votjxyj^ oüofa^ YJyayev eZg Swotav r^^
xpiyifi 5taoxaxo5 aa)|iaxo^ x^ ^uaet 7Cp(5xov atoSTrjxoö. 6 Sk \yfi ouvels
xö X&y(5(ievov Sx xcvog TcaiSca^ ebexai tcocvu ouvi^d^u^. of xapuoxi-
l^ovxe^ e^^aot xp(a ^v innziZtf xdpua 7cpoxid*£vx&c iTctfipeiv Iv,
axT)|Jta 7n>pa|ioet8fe5 aTcoyewtovxes' x6 jAfev oGv fev ^TccixiSq) xpfywvov
1 0 Coxaxai (i^XP^ xpcocSo^, xö 5' £7cixed*äv xexpdSa |i&v iv dpid^i^, iv Sl
axiQJAaat 70Jpa{i{5a yew^, oxepeiv -^St) a(i){ia. Ilpdg 8fe xouxot^ ou5'
ixelv' dyvoYjxiov, 5xi Tipöxo^ dpid'{i(i5v 6 xdxxapa xexpocycDvö^ Jonv
fadxt^ faos, faöjAexpov StxaioauvT]^ xal fadxrjxos, xal Sxt |i6vo^ Sx xtSv
auxcov xal ouv^ia&i xal Suvapiei Tcicpuxe yewaad'at, ouv^oec (Jilv ix
15 Süolv xal 5üorv, 5üvd(iet 5fe TiotXiv fex xoG 81^ 8i)o, TcdyxoXov xt oü|i-
cpwvfas efSo^ i7ci86txvi)(i6vo€, 8 |i7)88vl xciSv oXXcov dpiS^v oujAßißrf
Tcev • aux(xa yoöv 6 S5 ouvxtä'iiievos Sx 8üorv xpidScov ouxSxi yewaxot
noXxjTzkaoioLO^Biom, dXX* Sxepo;, 6 Jw^a. IloXXat«; Sfe xal oXXat^ xl-
Xptjxat 8uvd|ieat xexpoc^, ä^ dxptßdoxepov xdv xcp Tcepl aux^s fSfcp Xdyq)
1 TÖ 5uo D posi YPÄP-t^^ cum D6 omisi quae in ceteris sequnn-
tur glossemata: Siöii ^tiasi fiiv &v6( duag, ^üaet S& or^fistou auvCaxaxa:
Ypa^tiYJ VEF*, Ötöxt 9uaet fix (Jtcil 31) OT]p.8{ou ouvCoraxat 17 Ypa(i)iTJ Jfa tcpoo-
Yivojjidvou BD 2 &nicpav6{qp scripsi : iniqpaveiai F, imqpavsia Mab 3 xou
post X19V om. F Sei F: Sslxai a&, 8texai 3f xpiaSi Fa& : tq xpid^t M
5 8g] (og Jf 8Jc Ivvotav T^jiag VMFa: yiv^oL^ «ig 6wotav6 6 ouvelg F:
oüvitlg oe^ert 7 eJg x6 C xo XeYÖjJitvov om. Jf etosxat] eupsral (sie) M
ol xapuQcxf^ovxeg VFb : ol xd xapua naf^ovxeg Ifa 8 xdpua ante icpo-
xtdivxeg in FP, ante xp{a in M, post Tcpoxt^ivxsg in 6, xapoa om. ABA
verba 4v STWuiÖq) — 9 oüv om. C npoxt^vxK VMFa : «pooxtd^vxfig *
9 Sv om. F 11 ox'*jV*^t FJfi^ : oyaHV^oLU Fab oxspeov VMFFa:
oxeppov 6 12 6 xixxapa] 6xtnapa F 13 Cadxig taog M& : loog om. a,
Ixavog iad%iQ taoig F ^ad^isxpov 8 ixa 10 aiivT]g F: 8 ^aöjjiexpov xai dtxouo-
oüvyjc 3fa, jiixpov ÖtxatoouvTjg 6 15 xal Soolv om. J 17 yoü^t] oov D
ouvxed«i|iivoc MAC Suetv F 18 icoXuicXaaiaoMg a, icoXXaTcXaoiaa^cig If
IxEpog Fifa : o Ixfpog 6 19 duvap.80i om. F xtxpdc F6 : tq xexpotg Ifa
xdv] xal iv Fft, iv (xal ohl) Ma lölq) XÖY(p] XÖYq) lötq) BZ), ötaXÖY«? i'
12 de plant. I 347 Tcpsoßüxaxög x' au xrcpaYciivcov d dptö-jjiÄg (xäxxapa)
wv Iv dp^atg Yö)vCatg, (og xd xaxd Y60>|ASxpCav ÖyjXoT ox^'J^-a» igexot^exat- ....
dvdYXTf) pivxoi xdg xou xexpaYcovou TiXsüpdg laag slvat* ötxowoouvyjv di tooTijg
T19V Sgapxov xal T^Ysp-ovlda xcSv dprccov Sxsxsv, cSoxe loöxYjxog xal Ctxoioauvijt
xal TidoT); dpex^Qc» Xö>plc X(5v dXX(ov, äntÖsCxvüxat xov dpid-fiöv «Ivat oujißoXov.
17
TrpoouTcoSecxxiov. dtiroxpT) 5fe ym'mX'^o Tcpood-ervat, oxt xal rg xou
Tzccrzö^ oupavou xe xal x6a|Aou yeviaet yiyovev ap^iQ" ta yap
xixxapa oxoc^era, i? ^v x65e xö tcäv S57)|AcoupYTf]8Tr) , xa^aTiep i7c6
7nr]Y^5 ippuT] xyj^ Sv apcS-iioti xexpaSoc xal 7ip6^ xouxot^ a£ SxYJatoi
(opat xixxape^, a£ l^cpcov xal <pux(3v a?x{ai yeviaeü)^, xcxpax*fj xou §
Jvtaüxoü 5iav6|i7)9^vxo$ efg x^^V-^^^ ^*^ ^*P ^*^ ^^po^ xal {lexoTccopov.
17. ToaauxTTjs ouv o^woä'ivxo^ Jv x^ cptiaei iT:povo|i(a^ xoü Xex-
S^vxo^ aptS-fiou, xaxa xavayxarov 6 noirivfn 5texda(Aet xdv otipav6v
xexpocSi na'pLciXtf xal d'&o&i5eaxax(p x6a|i(|), xoii; fcoacpöpot^ £axpoi(*
eß(i)^ xe oxt xüJv Svxtov äptoxov x6 ^co^ Joxtv, | Spyavov auxo x^^ p. 12 M.
dpioxY)^ x(5v afaÖTrjoewv opaaeo)^ a7c£<patv6V Sirep yap voG^ Jv tp^x^j ^^
xoöx' 6<p5'0tX|id€ ^v ooijiaxf ßX^Tcet yap Ixaxepo^, 6 |ifev xa voyjxoc, o
5fe xa afa9nf)xa* XP^^*^€ ^' ^ I^^^ ^^^^ JTCtoxTJiiT)^ e?^ x6 yvtopfoat xd
äao)|iaxa, dcpS-otXiid^ 5fe cptoxö^ e?^ xt^v x(3v acofiaxwv avxfXirjtptv, S
7coXX(i)v jifev xal iXX(ov dyaOtSv aüxtov y^yovev dv^pwTrot^, Siacpe- 15
pövxü)^ 5fe xou |i£y(axou, ^tXooo^fa^* uk6 yap ^(oxd^ äv(0 7capa7ce{i-
9*eraa tq Spaat^ xal xaxtSoöaa cptiaiv aoxipwv xal xfvrjatv auxtov
Jvapfiövtov, diiXavwv xe xal TiXavTJxtov eu Staxexayjiiva^ Tcept^opo^,
Tci5v jifev xaxa xauxa xal (oaauxo)^ TcepiTcoXouvxwv, xdSv 5' dvo{io((0(
xe xal üTCevavx(ü)g 8ixxat(; ireptoSot^ XP^l^^^v» X^P^^*^ "^ Tcdvxwv 2o
1 TcpooO«Tvai] Jetx^vat J5D^ xal t-q F: xai om. ab, xat tq M
2 xe om. D Ysvdoet om. Af 3 xtoaapa b 4 ir»]Yi5d "rtc -^ "^c] "^^^ ^-^
TsxpdÖog fev dptOiioTg jBD Touxq) 3f* infjacai b 5 xircapeg Fi^a:
xiaaapeg Mb cü ^cpcov 6 aTxcai b 6 |i6^n(i)pov F 8xaxdxö
avayxaTov F: xax' dva-pcaTov cefert 9 xexpdfit YMFai iv xexpdöt b
90o9opoi€ F 10 ovxoöv] voigxÄv F 11 aEodTJostDg opdasoov F dn^-
qpaivsv F^' : dwiyYivtv ceteri 6 voüg C 4v rg t|>üx5 a 12 xouxo o
dcpO-GÜLiiog P, xooO-' ocp^otXiAog F xd voigxd FPft : xd ovxa voYjxd If a
6 84 FP : 6 8' au ceteri 13 XP^^og FPft : XP^C«^ -^tt P-*^ oni. BD
Yvcoptoatt] ^(dpi^aat -F* 14 oqp^aXp-osP, oqpd-oXp.oTc F: öqj^aXjioi ccferi
x(5v OQopiaxixcov P 15 aixtov yiyo'^s^ YMFAC : y^yovsv alxiov J5i>, y^yo^*^
om. 6 16 TCapaTCC(i9d'eTaa VMFa: iU[i:p^XacLb 17 iq om. 3fÄ(7 dax^pcov]
auxcov BD xsCviaiv F auxcSv] doxipcDv j?i> 18 ivap^iöviov ante auxcuv M,
ftvap(iov£av ^ ini^opdc j?i) 19 xaxd xauxa VMa xal om. M xcov
d& 6}ioCci)c F 20 xs ante xal om. F
1 sqq. de plant. I 347 xdg xe yoGv xoG «avxog fi5*Si ig ö>v 6 xooiiog,
tixxapa^ slvai ou}iß^ßif]xs, y^v uScop d^pa nup * xal xd^ ixifjafoug (opag loapld'p.ous,
Xei|JL(ova xal d^pog xal xdg (led^pfoug lap xe xal fjiexonoDpov. 10 de victim.
offer. n 263 5paacc piv ^cog x6 xdXXioxov &v xatg ouafaig 6p^. Fragm. II 665
(Upog t* loxl x(Sv d-upl8(i)v, X^o) tri xcov aladTJoecDV, iq opaat^, iicel xal c|>ux'n6
paXiaxa ouyy^^Ci oxiTcep xal X(p xocXXloxcp x(5v ovxodv, qp cdxI, otxela xal uTryjpixif]^
xcov ^£(i)v.
2
18
Tcapet^e rg ^'UX'Q '^P4'^v '^ ^^^ tqSovtqv t) 8' lancoiJtivY] d^oqjtoKov
S7rotXXif)Xü)v, kJ^ Ixipcüv yap tJv Sxepa, tcoXXyJv ditXTjaxfav efx^ w
S^wperv efS-*, ola ^tXer, TipooTreptetpYa^exo , x($ tj xciSv ipoxcSv StJ
6 xoüxwv Oücrfa xal ef ayivTjxot Tiecpüxaatv "fj yevlaeto^ §Xaßov opxijv
xal x(^ 0 xpOTCo^ XYjs xtvTjaeü)^ xal xfveg a£ aWat St* tiSv Sxaox'
ofxovo|ietxat. Sx 5fe x^^ xouxcov t^TjxTJaew^ x6 cptXoao^fo^ ouvioxT) y^^
o5 xeXetdxepov iyaS-öv otJx ^JX^-ev eJg xöv avS-pcömvov ßfov.
18. npo^ 5y) xk^v xoü voyjxoö ^(oxö^ fS^av Sxe{vt)v aTctSuiv, iq
10 XiXexxat xaxA xöv aaa)|jiaxov xöafiov, i8ir]|itoupY£t xoii^ aJodTrjxou^
aox^pa^, äyocXiiaxa ^tla. xal TcepcxotXX^oxaxa, ou^ (SoTcep h^ kpif
xad'apoixaxcp xfji; aü)|iaxtx% oiJcrfa^ Kpue X(j5 oupav(p, tüoXXöv X*P^^*
Iv6^ jifev XOÜ ^(oacpopetv, Ixipoü 5fe oYHiefwv, efra xaipcSv x(3v TKpl
xo^ SxYjcrfou^ (Spa^, xal inl Tcaatv T^(Aep(i5v, |AY)v(3v, Jvtauxtov, a StJ
15 xal (ilxpa xp^voü y^yove xal xt^v aptd-pLoG cpuatv feyiwrjaev. oExv 8'
Sxaoxov Tcap^x^"^*^ '^^^ efpYjiiivtov xp^^ß^v xe xal coq^iXeiav, S-^Xov
(ifev Ix x^^ Jvepyefa^, Tcpog 5' axptßeox^pav xaxotXY)c|^tv otix axoirov
faü)^ xal Xöy(p xaXYjd^^ fx^^**^^*^« ''^^^ ^'^1 <J^|iiravxog XP^'^^ 5^'
ve(A7)d'4vxo€ e?^ 5uo x(AYJ|iaxa, rjjilpav xe xal viixxa, xrj^ (jlIv i^pipa^
20 xä xpaxo^ 6 navfip aveSföou tqX((|) ola iieyccXq) ßaatXet, x^^ 5fe vuxxö^
aeXYJvig xal x(j) TiXi^'d-et xwv oXXwv aox^pcov. xä 51 [ilyed-o^ r^^ Tiepl
x6v VjXiov 5uva|ieü)^ xal apx'rj*; JjAcpavecrxax7]v irfoxtv Jt^ei xfjv
XexS-etaav i^Sy]* ef; yap (3v xal (i<5vo^ f8(a xal xa*' auxöv ifJiitou
p. 13 M. xjAY)(Aa xa5 ouitTcavxoi; xP^vou | xexXrjptoxat xiqv iQjiipav, oi 8' oXXot
1 xoTg FJf : T1QC cfter» fiXrjxxov Jifa ip.TCap6Tx8 scripsi: «ap-
«txev F, i^Tcap^xsi ceteri 4 elO-'J elxa a «pooittpcigpYdC«^© F öiq om. a
5 Et] ot CD IXaßev F 6 ai om. Fft 7 Ctj-njoecDg VMFa : Gi>Zr^<j&oz b
9öii]86BD aniöwv om. F ^]^lfAJ5Ccf.p.lO,17 lloöcom.Ma Uptp
xa^apcoTaxq) FAfa rlepq) xq) xad«pa)xax(p ft 12 Oüotag] töiac ^* 'wbv
oüpavtov JPS xöv oupavov ^' noXXcov x^p^v xat Ivtxa 8ig|iioupYuSv M, icoXXeov
Xaptv Svexa örjjitoupYttov a 13 elxa xal xaipo5v F 14 ixTjofac MF, ouxtj-
oteügS T^K^spcov, jiT]V(5v FJf 6: i^tiepcov, vuxxcov, (itjvcüv a 15 |iixpa xpo^oo
Y^T^v« YMFa : jiixpa y^Y^^^c xP^^®^ & o^*v] x£va 3f, ?vaa 16 §xaoxov
TCap^X^'OL ^-^1 Sxaoxov Tcap^x^xai a: nap^rco» post 8ipT]|UvcDv F^ post
(DcpiXetav 6 17 |iiv om. F 19 Tgnipo« tt xai vuxxog F 20 ivsÖÄou U
igXtq) Flf ft : xcp r{kLt3^ a 21 oeXYJvia codd. : xiq oaXujvia Mang. t<5v SXkxffi
aoxiptov 6 : xcov dXXwv om. F, aXXoöv om. Ma 22 duvatitco^ F6 : fiova-
litcog XE Ma 23 xax' auxov M 24 xpövou Yh : xpo^oo xal xdo|iou MAC^
xÖGfiou xal xpovoü BD
7 Plat Tim. 47a . . . ig cov inoptaatisO'a qpiXoooqpfag Y^^^» o^ jUl^o^
(XYa^v oüx' iqXO'EV ou^' i^^ei tcoxä xcp «^xy Y<vet Ö(Dp>j«iv 4x 0«i5v.
19
icovreg |i£xa aeXrjvYjg S-ocTepov S xlxXiQTat vu^* xal to3 |ikv ivaxef-
XavTO^, a£ ^avxaafat tüJv xoaoüTWv aor^pwv oüx aiiaupouvrai |iövov,
oXXa xal a^avf^ovxat rg xoö ^^yy^^^ ava^ucet, xaxaSüvxo^ 5£, xa^
B{a^ opxovxat Siacpafv&iv aä'pöot Tzoi6vf\zo^.
19. reyövaat 5*, STiep aiJxd^ ef^^ev, ou |i6vov fva cpw^ ix7c£{i- 5
iccoatv facl yfjv, oXXa xal Stko^ aY)|iera {leXXövxcov irpocpafvwatv "^ ydp
avaxoXati auxdJv 'J] Süaeaiv -^ JxXeftpe^Jtv i] TcotXtv STctxoXali; -fj aTio-
xpucj^eaiv '}) xat^ oXXaig Tcepl xo^; xivrjaei^ Stafopat«; dlvd-poiTcoi xa
a7CoßT]ad|i€va oxoxaJJovxat, xapTcdSv cpopo^ xal Äpopfa^, iJoJwv yevlaet^
xal cpd^poe^, alb'pla^ xal ve^ciSaeig, vT]V£ti(a( xal ß(a^ 7W£U|iax(ov, 10
7coxa[i(3v TiXirjiniüpa^ xal xevoJaet^, ä'aXaxxY]^ if]pe|i(av xal xXuScova,
(opcov x(3v JxTja((ov uTtaXXayo^ 1^ d*ipou^ y(ei\iOLlyovzo^ ü] y(ti\imoi;
^Xiyovxo^ fl 8apo€ |iexo7wopf^ovxo^ 1^ [lexoTcaipou Sapf^ovxo^. t^Stj 5fe
xal xXovov xal aeia|iöv y^^ äx xwv xax' oupavöv xtvi^aewv oxoxaajAcp
TüpoeoTfJiiTjvav xive^ xal |ii)p{' äXXa xwv iirjä'eoxipwv, (S^ a^^euS^oxaxa 1 5
XeXiyß'OLi 8x1 yeyovaotv e2^ air){iera of aox^pe^, Tcpoaixt ji^vxot xal ef^
Tcotpoii^' xaipou^ 5fe xo^ äx7]a(oü^ <5poc^ uTreÄYjcpev efvat, xal |iy]7iox*
eJxöxü)^* Swoia yap xatpou xl<; ov efirj iiXV)v xpo^^g xaxopä'üJaeü)^;
af S^ (iSpai Tcavxa xeXeof opouac xal xaxopd'ouot, OTiopa^ xal cpuxefa^
xapTCüiv xal C^(ov yevdaet^ xe xal aö^aet^. yeyövaot 5fe xal Tcpög 20
1 oeXYJyyjg sC^ Oaxspov ACD, aeXigvy]v eZg ^xspov JifJ9 xäxXigTat] xe-
xXTJpcDTai F^ABC 3 ^^yy^üc] ^oöxog Afa 4 Cöfot^ 6, WCoug F* : Cöiac
tittqpavetog 3f a TcotOTyjTag VACb : xai TiotöxTjTac 3£, xal xdg «otoxrjxac BZ)
5 ouep] (ooicep If 6 int y^'' VMFa : ini ti^v «fTi^ ^ verba jieXXöv-
TODv npoqpafvcoaiv* r^ yocp om. .BZ) Tcpo^afvcootv] rcpo^aCvcoai xai jiYjvtSv xal
iviauT(ov apiO-)ioi^C xal (xal om. M) Cv«v i^cptixcov MAC 7 TJ ftxXel4>eotv VMa :
xal ixX6l4>80tv b verba ^ icoXiv &TCixoXatg "Q anoxpocl^eoiv om. Af 1] ano-
xpucl^eatv scripsi : iq ircixpucpeoiv V, xal &mxpücp6atv a& cf. p. 28,19 M.
8 dia^opd^ D 9 (cpcuv xi y^^^^^^ VMa 10 al^plag x4 xal C 11 tcXiq-
(lupac y ipiQ^lav V 12 coptov] opcSv V Xß'P-^^'^ovxoc F6 : x6t|Ad?ovxo€ Ma
13 Ö4 om. J5Z) 14 xal ante xXövov om. F oxoxaojKov F 15 aXXcov D
aT]^8oxip(0v Markland : aXifjd-eaxäpoDv codd, 16 ysy^^^^^^ ^^€ ay)(ieTa V,
YeYovaatv slg otjjisTov Af : stg ayjiieTa Y^Y^vactv aft cf. LXX 17 atxTjoloog F
18 xlg] xlvog i^ 19 al Ö' (opat] iv q) copat 3f xsXeoqpopoGoat xaxop-
^uai Füf oRopd^ xal qpuxelac 6 : xal om. VMa 20 xal ante ^(pcov
om. BD X« om. i^
6 sqq. de monarch. II 226 oocfol d' dvdpeg xal |iopl' aXX' dxxa icaparyipifj-
oavTS^ av8Ypd(|;avxo ix xcov oupavleov OT2^ei(!)adp.8Voi vyjve^ilac xal 7CV6t>p.axa>v
ßlac, 90pdc xal dqpoplag xapmov, xal dvsi^iiva xal tpXoyoitiazoLXOL MpY), x^^t^^^^C
igoiolou^ xal iapl^^ovxag, ocuxi^<>C >(«^ iicopißpfac, suYovlag ((pcDv xal ^uxeSv xal
xouvavxtov ixaxipcov aYOvlag xal 5aa xoiouxoxpoica.
2*
20
(lixpa xpov^^* T^Xfoü yap xal aeXrjvTj; xal xüJv äXXwv Texorfii^va^
7rept65oc^ i^|iipai xal (i'^ve^ xal ivtaurol ouvfearrjaav. eudo^ te lo
XpTQ^JtiiüJxaTOv, 1^ aptO'iioü cpuotg, iSe^x^j yupoyou TcapaqpiQvoyxo;
auxTJv Sx ydp |iias i^(ü>^pttC xö 8v xal äx Sootv xd 5üo xal Jxxpuüv
6 xd xp(a xal i% |Air]vö$ xd xptdxovxa xal H^ ^viouxou xd Jadpt^ov
xati Jx SüSSexa jayjvwv i^piipat^ «XYJd-og xal J^ direCpou XP^^'^ °
dcTceipo^ apid'jiö^. £?(; xoaaiixa^ xal ouxo)^ dvayxafo^ SiaxeCvouaiv (ifc-
Xefa^ af x(3v xax' oupaviv ^lioet^ xe xal xtviQaet^ doxiptöv • e2^ too«
8' dXXa cpafirjv av lycoye x(3v i^jirv |ifev aS7)Xoü|i£v(üv — ou y^P ^^*
10 x(j) 8vir]X(j) yivet yvctipuia — , Tcpo^ Sk xi^v xoG Skou ouvepyouvwv
StajAovrJv, ä S-eaiiolis xal v6{iot^, oG^ cSpcoev 6 S-eö^ dxtviQxou^ iv xt^
Tcavxf, ou(Aßa(v6t tcocvxt] xe xal Tcdvxtog factxeXetoS'ai.
20. Fi^s 5fe xal oupavoü 5taxoa(i7j8ivxü)v xoZq irpooYJxoüoi xo(J-
|iot€, x^s (ifev xptdSt, xoö 5* (5? lX£x^ xexpdSt, xd -Svyjxd y£vT|
1 5 ^(pOTiXaoxerv lytyelpti^ xn^v dpx>^v d7i6 xtov ^vuSpcov Tiotoujievog ""Qf^
p. 14 M. I TrifiTTCig, vo|i(aag 0ü5fev oSxü)^ Sxepov Ixipcp ouyY^v^ cd^ K>^^ 'c^
xd5a. Siacpipet ydp Sfi^^iixa dtpux^^ ^^^^^^ jidXXov i^ afaS-yjaer Tuev-
xaxi?i 8fe x|iY)x6v araSn^at^, d^ Spaotv, sZ^ dxorjv, ef^ yziiaii, tk
oa?ppT]atv, ef^ dcpi^'v fexdoxig |iivxot irpoa£vet|iev 6 tcoccSv xdl kJ^oa.-
1 pixpov i^ oXXoDv aatipcDv coni. Mangey 4 xal ante &x 8u67v
om. BD 5 toapt^jiov] etc aptd-jiov M 7 8iaT8£vouaiv ] dvaxsfvouoiv F
cf. p. 27,26 M. 8 xai' oupavcSv D 11 xai vopioic om. J 12 c50|i-
ßa£v6i VMF: au^ßafveiv a& icavxoTe ^ imieXsTTai a an scrib. aico-
xsXsTadui? cf. p. 33,3 M. 14 yi^fii A 16 Ixspov ouxcd^ ixipou ^, oüto
oxsppdv &xip(p 3f, oux(0g om. a 17 Sia^^psiv ilC T^p] d& Af 18 t|iij-
xdv Yh ; ötatpexöv Afa opaotv] opav D stg axoTJv, sJg Y^öotv, sie
oo^prjotv FAf a : eig ubique om. h 19 «lg dqjifäv Filfa : xoU ei;
d^YJv FHIKj xal dqpiQV Zr cflU. o tiokov] 6 ^eog komüv D, onoCcov Jf xoti
ante k^oLipiion^ om. Af, eius loco add. mpi alaOnfjaecov ^(pcDV Siad^osig oöv, verba
1 sqq. de monarcb. II 226 •q[iipoL^ xal vtixxag, jii^^C xe xal iviautot);
xal ouvöXcü^ XP^'^^^ '^^C AviSei^sv 5xi p.ig asXiffvTjc xal iqXIou xal xdöv aXXav
doxipa)v ivap}iövcoi xal «avxög Xö^ou xpslxxoüg «ept^opal; xlg Sä xijv xou apiS^
p.oG cpuoiv oxt [11^ xd Xex^-ivxa xaxd xdg xtov ^lepcov xou xpo^o^ ouvd^osig; Plat
Tim. 47 a vuv 8^ i^ji^pa xs xal vug ocpO-eToat p.'^v^g xs xal ivtauxcov Tcsplodoi ju-
jitjxdvigvxat [i6v dpiO-p-öv, xpo^o^ 5' fiwotav Tiepl x« xi^C "^^^ Tiavxog qpiiasmc W*^*
otv 68ooav. 17 sqq. de plant. I 349 xal Ötd xoGxo ^^vxoi xdv xapudv xoü
7C^|iicxou igpiTv dvaxl^oiv, oxt alo^oecog Tcevxdg dpcO-jidc oixeTog xoU si ötT xdXtj-
^feg eiiuTv xö xpi^ov xdv vouv i^ficov äoxtv alo^Kjotg, "»j Öt' d^d^jiöv xdg XP***
(idx(i)v xal ox'yjiidxtDv Tcotdxifjxac «uxpsulCowaa -^ öt' cSxcov navxoöaTcdg xd^ w
^(dvcov I8idx7]xa€ ri ötd ^uxxiQpcDv dojidg -^ X'^^oug dtd oxd|iaxo€ "^ JiaXaxdxijxa;
eusvödxoüg xal oxXYjpdxTjxag dvxtxunoug i^ XEidxTjxag xal xpaxuxifjxotc <+»XP<^'nrwi)
25
Xeifiappou xpÖTcov Sxx^ovrat, (S^ xaf^ |iap|iapuYal(; t6 t^s Stavofa^
o(ilia axoToStvtav. *Eirel 5* ou aujiTcotaa e^xtiv i[i9epY]g apxexuiccp
TcapaSe^YlAötTi, noXkal 5' eJalv avöjAOtot, 7upooeireoirj(iT|vax' e^Tuo^v x(j)
xax' efxöva xÄ xaS*' 6|io((Datv e?$ 5|i(paotv Äxptßoö^ i%^aytlo\) xpa-
vdv xuicov Sx^vxo^. 5
24. 'ATcopYJaete 5' av xt^ oux aTcö oxotcou, x{ BYJTcoxe x^Jv
avS-püiTioü |iövou ylveatv ou^ &vl 5Y]|itoupY(p xaS^ocTcep xoXX' dv£-
Snrjxev, oXX* c&aavel TiXefoatv efaayet yap xöv 7cax£pa xdUv SXwv
xauxl Xiyovxa* „ironf)aü)|iev avS-ptOTiov xax* eZxova Y]|iex£pav xal
xafl"* 6|iof(i)atv". jn^ yip XP^^^S Jaxtv, tlnoi\i,* äv, ouxivoaoöv, (p lo
TiavS"* ÖTDTJxoa; ^ xöv jifev oupavöv i^vfx' inoUi xal XTf)v yfjv xal
xVlv S-oXaxxav, ou5evög J5etj8Trj xoO ouvepYiQaovxos, avö-ptOTcov 5fe
ßpaxö ^(j)ov oöxü)^ xal äirfxYjpov oux olö^ x' -^v Bfx« oufiTcpa^ew^
Ixipcov aOxö^ acp' lauxou xaxaoxeuaaaaS'at ; xn^v (ifev oCiv aXirjS'ea-
xaxTjv afxfav S-eöv avayxY) |i6vov efS^vai, xVjv 5* eJxöxt oxoxaajAfp 15
TCtS-avTjv xal eöXoyov efvai BoxoSaav oux dTcoxpuTTC^ov | 5axt 5' p. 17 M.
iqSe. xüJv 5vx(Dv xa ja^v oöx* apex^^ ouxe xaxfo^ (lex^X^t, (SaTcep
cpuxd xal ^(pa oXoya, xd |ifev 5xt a^puxd x' Saxl xal dcpavxdoxq)
qpuaei Stotxelxatj xoc 5' 6xt voGv xal Xoyov Sxx^x(i7)xat • xax(a^ 5k
1 x^iM-o^ppou a1^ xpönov ^x^^^^^ xaxaxXuaoDoiv, imSCScoaiv auxtp t6 90)^ 6
d«6c (D€ Talg xxX. 3f 2 oxoTOÖstvtav V, 0x0x08 ivtcSvxt 3f iicsl] StieiSi^ M
&(iqp8pi^c apX8Tt)ic(p TCapade^YM'tt^^ VMFFa : apxexi>ic(p napaSs^Yt^axi
i}&98pijc 6 3 TCpoouTiscnrj^ifjvaxo F tq)] x6 D 4 Ixiiaytoo V 6 aico-
p7i<T5 3f Tigv om. i'' 7 xaXX' av idnjxsv D 8 xov 6X(dv JETZir, xcov
oXcDv om. a 9 xaoxi Xiyovxa] xaox' ti XiforzoL F, avxtXäyovxa J?Z) 10 eticotp.'
dv] ECnoitJiav&C D 11 icavxa codd. xal xt^v y^v. om. V xal y^v xal ^-
Xaxxav If 12 d-dXaooav 6 ouvspYTJaavxog D 13 inlxaipov 3f 14 acp*
lauxou Mang. (Markland) : ucp' &aoxou codd, 18 ac|;uxo^ ^^^ ^ 19 dico-
xT]xat M voGv] xal vouv a vou xal Xöyoo 3f ixxäxpiiQxac] ou xixxT)xai a
{hjoiv xal olxov icaxpd^ xov Xo'yov xaxaXCic^g, aXXd xal aauxi^v aicddpaO-c xal
6xoxT)0t oeauxi^Ci xa8«7iep ol xopoßavxwovxeg xal xaxex<>(^evoi) ßaxxeu8'eToa xal
^eo90pif]6«Toa xaxa xiva 7cpo97)xtxöv ft7Cid>eiaop^v* ivO>ouat(i>aif]c ydp xal ouxäxi
ouoTjc ftv iaurg diavolag, dXX' ipeoxt oupavlcp aeooßTj^iivy^g xal ixp.e)iT]volac xal
Ävco Tipog aüxöv 8lXxüO|jiiv7)g, irpoVoüOTjc dXif]0«lac xal xd iv :ioolv dvaoxsTJloooTjc,
Iva xaxd Xsooqpopou ßalvoi xVjg 68ou, x6 ^ev^ad^ai xcov d'slcov xXy)povd|jLov. de
yit. contempl. 11 473 ol t* &icl d-epanelav lovxeg ouxe i^ S^oug ouxe ix icapa-
icXifjaeeDg ^ napaiv^aeeov xtveov, dXX* urc' Spcoxoc dpnaadivxeg oupavlou xad-dicep
ot paxxfiuöp.8V0i xal xopußavxidSvxec ivdouaid^ouai, (i^pig dv x6 no^ou^evov
I8tt>aiv. 17 sqq. de conf. ling. I 431 sq. tq jifev (piJatc xwv ^«pcov eTg x' dXoyov xal
Xoytxigv (ioTpav ivavxlog dXXyjXaig lx|jL7Jdif] xd «pcSxov 17 ö' aö XoYtxij «dXtv elg
22
ng xe xaiaaxeuig 5ta(pfepovTa xal xotS; ^b>(iat^ xal xat^ ivuirap^oiiaais
ßXaiixtxars 1^ (li^eXTQxtxali; Suvajieotv. 'Eiri 8fe tcooiv äicofei xov äv-
d-pwTiov • 6v 5fe xpÖTiov, (itxpov uoxepov ip(3 Tip^epov Ixelvo StjXiooa^
5x1 7iaYxotX(j) X(j5 x^^ axoXouS^a^ etp[i(p xi/P^'^«^? >^«^* "J^v u^tjYTjoato
5 ^(poYOvfav. 4'^X'^€ Y^P "h V-^^ apYOxaxT) xal i^xtora xexuTccüjiivi) Kp
Y^vet x(3v fx^wv TcpooxexXrJpwxat, tq 8' axptßeoxaxTj xal uLaxa irorc'
apfoxY) x(p x(3v ivd-poMWöv, TQ 5' d^iif o?v [leS-opio^ xcp xciSv x^P'*"^
xal aepoTcopov auxif] y^P afoSirixtxcoxipa [i^v iaxi xyj^ Iv ?x*^)
p. 15 M. aiJiuSpoxipa 51 XTJ^ iv avS-pwicot^. 5td | x(3v ijnj'^X^^ npiAiooq bfh-
1 0 vTrjoev fx^^c^ TiXfeov [lex^xovxo^ owjiaxixfj^ ü] 4'^X^^"'1€ ouofo^, xp&rov
xtva iJqJa xal oii !J(pa, xtvY]xa äcj'uxa, icpö^ «^"co jiövov xi^v xwv
aü)|iax(i>v Stajiovi^v TwtpaoTcap^vxo^ auxoti; xou c^^X^^^^®^? xa&Aiep
cpaol xous oXa^ toIq xpiaoiv, fva jik] ^qcS{(i>^ ^S-eCpotvxo" jiexi S
xoii^ fX^^ "^^ 7rn]va xal xep<5ara* VJSy) y^^P xauxa y' aioftr^xtxw-
15 xepa xal 5ta xrjs xaxaoxeuYJ^ ijicpafvovxa xpavoxipa^ xd^ x^^ ^w-
Xüiaew^ ffitöxTixa^' iicl 5fe Tcaaiv, (5$ JJix^j "^^^ äv^pomov, cp voflv
i^afpexov iSopelxo, 4'^X'^^ "^tva 4'^X''^^ xafl-aiiep xopirjv ^ 0(f*aX|i(p'
Tcal ydp xai>XT)v o£ xa^ ^lioei^ xwv icpayjiaxwv axptßioxepov Jpeu-
vwvxe^ ^cpfl-aXiiou Xfeyouotv ö^S-otXiiov ervai.
2 0 22. Toxe jifev oülv ajia Tiavxa ouvfoxaxo. ouvioxaiiivcov 5* öjioiJ
Tiavxwv, 1^ xa^ts avayxafü)^ X6y(j) uTieypa^exo 5td xif^v £ao|i£vTjv oüftt^
i? oXXtjXwv yiveotv. Sv 8fe xot^ xaxa |x£po^ ytvojifevot^ xa^t^ i^8' fcrctv,
4 uaYxotXcDC 3f a, Tcdv xocXcp F 5 ^'ox'»}? Vb : ^^X'h ^^ 6 xoLzi tx
udvxa A 7 xq)] tiq (utroque loco) VMb xcov ante X6P<7^<>>'^ om. M 8 it}s]
xoT^ C 9 XT^s] xoTg Jf irpüJxov M 10 2x^^*C 1^^ ^X^€ ceteri 11 xal
om. F dx(vY]xa M aoxo coeid. : auxi^v Turn. 12 itapaoitäpovxoc ^D
13 cpriai xoOs aXioxotg xpiaotv If §v xoTg xpiaaiv F qp^Cpocvxo Vb:
ötaqpO^fpotvxo a, 8taqp9«ipotxo If 14 2x^^*€ VMa : tX^C b xal xd
XepaaTa a ritei F y' om. F3f a 15 xpavcoxdpag -450, xpavoxipo^ om. b
(habet F) cl^üxoiascog] c|'üx'^C F 16 x6 dv^pconlvov (sie) ^* voüv] votp D
17 cpüX^C VM : ^oxi a b xöptv F 20 ouvloxavxo Af a 21 isTf-
xalcög VMFa: dvayxaCcp ft 22 jiäpoug J i^8' SoxCv VMa: tj^s y« i^^'* *
16 sqq. quis rer. div. her. I 480 c^oxiQ ÖtxöJg XiYS^at, i^ xe oXtj xal xo
T^yejiovtxöv aüxyjc Ji^pog, 8 xopCcog elirsTV c^oxt} 4'i>X^6 Soxtv, xa^Ttep dqj^^Xjiog
0 X8 xuxXo^ ou[inac xal xo xupiQ)xaxov {lipo^ xö q^ ßX^ico}jL6v. quod deus sit
immut. I 279 Sgalpsxov oiSxog (6 avO-pwiroc) xoivov y^pa^ ^«X^ ötdvotav, iß xd;
dndvx(ov ^uaeig a(0}idx(ov xe ojjioG xal npayyLdxtoy elcode xaxaXa(ißdveiv ' xadansp
ydp Sv jjiiv x(p ao»}Jiaxi xo i^yejjiovixdv 6c|;tc ioxlv, 4v bk x<p «avxi tq '^5 tpmxo^
9iJotg, x6v auxöv xpöwov xal xwv §v T^pTv xö xpaxtoxeuov 6 voGg* c|iux^C T*P
5c|;ic oGxoc.
23
opx^^^^^ V-^"^ ^^^ "^^^ cpauXoxaxou ttjv ^liotv, XirJYetv 5' zl^ xö icav-
Tcov aptoxov • t{ 5fe xoux' Soxf, 5t]X(ox£ov . xö oiripiia xtov ^(pwv y^v^-
oeü)^ opX'^Q^ ^^^*^ oüjißißYjxe* xoGS** (5^ 5axt cpauXöxaxov iotxÄ^ ^TP^i
-S^copelxar dXX' Sxav elq xVjv jirjxpav xaxaßXT]div SvaxTjptaig, xtvirjatv
eu5ni^ Xaßöv ef^ ^liatv zpintxar (püoi^ 5fe ßlXxiov oiripjiaxo^, liztl ö
xal x(vr)at$ TJpeii^a^ Sv ysvirjxolg" irj 8* ola xe^v^xirj^ "^ xupibixepov
eCTcetv aveicRtjTTCO^ "^^X^ iJtpOTcXaoxer xrlv jifev uYpdv ouaiav ef^ xa
xoO a(i>|iaxo( [lIXtj xal jiipY) 8cav^(iouaa, xrlv 5fe TweujiaxtxTlv eJg xd^
r^€ ^'^Xl^ Süvaiiet^ xtjv xe 9^eicxtxTlv xal x^jv afoäirjxtxiQV xVjv yap
xoG Xoytojiou xavöv tSjcepS-ex^ov 5ta xou^ ^aoxovxa^ SnJpad^v auxöv ^o
iTztiOii^oi d^cov xal atStov 5vxa* otJxoGv i^p^axo ijl&v äicd OTcipiiaxo^
euxeXoG^ tq cpüot^, ^irj^e 5' eJg xö xt|it(i5xaxov, xt/Jv ijcpou xal avfl-pümou
xaxaoxeuTjv. xauxö 5VJ xouxo xal Inl XTJ^ xou Tiavxd^ Yev^oeto^ ouji-
ߣßY]xev T^vfxa yap !J(pa StaTcXaxxetv 65o5e x(p 5Y]|itoi>pY(p, xa jifev
irpciSxa x^ xot^et ^aüXdxepa tcü)^ tjv, fx^^j ™ ^' uaxaxa aptoxa, 15
avS-pOTcoi, xd S' dXXa (i£aa xcov dxpov, diieCvo (ilv x(Ov Tcpox^pov,
Xe(p<o 8fe x(i5v üoxSpwv, x^P^*^** '^^^ Trcy)vd.
23. Mexa 8*») xoXXa Tiavxa, xad-dicep SX^x^? ^^^ ävfl-ptDTOv
^ai YsyeTTjod-at xax* efxova d-eou xal xaS*' 6|io((oaiv. Tcdvu xaXco^,
^(i^ep^oxepov y*P o^8fev YIY^^^S dv^-pomou fl-ecj). xtjv 8' i^^iptiav 20
jx7)8el€ eJxa!J4xü) ocijiaxo^ X*P*^'^P^' ^^'^^ Y^P avS-ptOTWjiopcpo^ 0
S-ed^ oöxe d'eoet8fe€ xö dvA-ptiTietov | aco^jia . tq 8' eSxc&v XiXexxat xaxa P- 16 M.
TÖv x^5 4'^X''i? T^Y^l^^^* vouv Tcpö^ Y^P ^^* "^^^ "c^v SXtov Sxervov
3 elvai] el D 4 fevoxYjpfoTfl a ft, oxYjpioet F : fevonfjptgiv r^ M 5 Xa-
ßcov FDJ ßiXxtov VM : ßeXxfcov a& onäpjjtaxog ßeXxicov BD 6 4v
YSVYjxolj Vb : iv yevrjxolj yevYjxdv 3f, §v yswtjxoT^ yswyjxöv a i^ ^' ®^*]
•^ ola ivepYsT M 'csx^fxrjg] x^x^ "^^6 ^ xopttoxspog Z) 8 jiäpY) xal
p^T) MFBD Siave[iouaai F 9 xs om. Ma 11 ineioivai (sie) Y xad
«t^iov om. J 12 XTjjitcüxaxov V Cqiou VHIKa : xou Cqiou MFZr 13 xaoxa
Ö1Q xaGxa If öiq codd. : öfe Mang. xi^s om. D 14 S^a om, b (habet F)
15 uoxepa M 16 axpcov] ttypCcov D p,iv] [liv ouv a 17 uoxäpcov] Ix^pcov F
18 xadauep SX^x^ om. P 19 yeYev^oO'at xax' etxdva ^eou VM :
Ysv^o^t xax' slxöva ^oG P, xax' etxdva ^oo yev^o^at -F, xax' eixöva y^vdo^at
0«o'j a, xax' slxöva ysyäoO-at & ; Y^vdoO-at om. D, ^eou om. & 20 feiiqpspäoxspov]
ipi^aviaxepov a 21 xapa^'c^pt FifPft : x«P«^'^pot^ « ou ydp P 22 oüxe]
oüxe öi If av^pconsiovF: av^paimvov ceteri Xdyexat P 23 xov]
Tigv Z) xov ante xcov om. BD irpdg ydcp Sv auxtp xov oXov §x(vei (og
dpx^TUicov (0^ iv gxdoxq) Jf ixsivcov J, ixetvwv £[
5 Leg. alleg. I 71 5cpct 8' ig (puotg Igtg ig^^ xtvoup-ivYj.
24
(is äv apxi'cuTcov 6 iv 6xaax(p x(3v xaxd |iipo^ aicetxGvta^Tj, xporov
xtva d^d; (Sv xoö ^fepovxo; xal dYotXtJwtTo^opouvTO^ auxov ov yop
6xet XÖYOv 6 iiiya^ T^Y^H-tiv Sv äTiavxt x(p xoaijup, xourov ci)^ lotxe
xal 6 avfl-püwctvos voö^ Sv iv9'pü)7C(j) • iopaxö^ xe yap Sanv ouiä^
ö TiavO"' 6pü>v xal äSrjXov tft^ t/Jv oua{av xo^ xwv dcXXcov xoxoXaji-
ßocvwv xal x^xvat^ xal iTiioxYJiiat^ icoXuoxtSelg ovaxijivcov dSou;
Xe(ocp6pou^ dirötaa^ oid y-^^ Spxsxat xal S-otXaxxT]^ xd iv ixaiipa
cpiJaet Stepeuvoijievo^* xal TidXtv Trnjvd^ dpfl^l^ xal x6v alpa xal x«
xoiixou 7ia8iQ|iaxa xaxaoxe^^diievo^ dvwxipw (pipexat Tcpd^ aidipa xal
10 xa<; oupavbu^ 7reptö8ous, 7;;Xavrjx(ov xe Tcal dicXavtSv yioptiat^ auji-
TieptTcoXTjS'el^ xaxd xou^ (louatx-^s xeXefa^ vöjiou^, ino^v^^ Ipom
oocpfa^ TToSTjYexoövxt, Tcoaav XTfJv odo^vf\y ouafav uTiepxu^^a^, Ivxau*'
icptexat x^; voT)X7J€* xal (3v efSev Svxau^' aJoSirjxöv iv Sxefvg ti
7capa8e{Y|i'0(xo& xal xd^ ?5£as S-eaadjievo^, uTrepßotXXovxa xoXXt], iiSftig
16 vT)cpaX{q) xaxaoxeö'ek (3<mep o£ xopußavxtwvxe^ ivfl^uaia, ixkpoo
Yeiitofl-el; C(iSpou xal 7i68'Oi> ßeXxfovo?, ü<p' ou Tipd^ X7)v dxpov d^^tSa
Tiapaiceiicpd'el^ x(Sv voiqxwv In auxöv ?Svat Soxel xov |iiY°^ ßaatXia*
YXtxop^vou 5' fSelv, S-e(oi> (ptoxo^ äxpaxot xal diiiyetig auY^i
1 i^etxovfo^ 52) 4 auxdg ora. If 5 itav^'] xd «avxa "F, aicavxa Jf,
iwtvxa ccteri 6 xal ante xix"^*^ om. If «oXuoxeöelg VMF diaxipivGOv a
7 ^oXaooYjg M 8 xal irdXtv om. D TixTjvog] -^ xtvog Z) 9 xaxaoxsoa-
od|itvog JF* 10 oüpavtoüg] oupavoO T, xou oupavou M xe om. J*
Xoptfatg VMFa: x<^P*^*€ & ouniMpwiXa'/riO^lg If 11 (louoixi^c VMF:
T^S jJioootxi^s a6 xeXelagF (coni. Markland): xeXeloog ccteri v. sup. p. 18,1
13 Sqpfevxat D slöev ivxaü^'] elöe xauxa M 14 xotXt] F 15 xop»-
ßapicovxeg 5 fcxdpoo 8i y^P^^^^^C ^ ^7 TiapaneiKp^Crj M 18 Y'^^XO*
p,^vou F Y^^X^l^^^ov ti xoüxov tÖsTv Jf ^(ou ] oi^pooD F, ddpöou (itJicco^ M
8 sqq. de monarch. II 217 ouÖ&v y^P djietvov xou CtjxtN xov dXijdi^
d'söv* .... [idpxupsg S& ol pii^ x^^^^^^ oixpoi^ yB\}od[i.e;^oi fpikoao^iaL^, aXXz
Xü)v XÖYCOv xal ÖoYJidxcov aüxi^g kizi iiX^ov feoxtaO^vxsc* xooxeov y^P ö XoYwp.6s
dicö x^g Y^( dvo) p,8x^pog dp^elg al^epoßaxeT xal at)p.nepi7coX«5v "igXCq) xxl
oeXTJviQ xal xcp aup,icavxi oupavcp xd §xeT ndvxa yXix^P-svo^ iSeTV djiudpoxdpai^
XP^xat xal^ irpooßoXaX^ dxpdxou xal iroXXoo fpiyyouz ^xxsoptivou, tog xd xiQg
c^ux^Jc ojijjia oxoxoötvtdv xaTg p^appiapuYo^^C • de septenn, 11 279 (Tischendorf
Philon. 17, 13) d>ea)pol XTJg (füotcog xal x(5v Sv aurg irdvxwv aptoxoi, y^v xal
^dXaxxav xal däpa xal oupavov xal xdg iv auxol^ 9Üatig Siepsuvcüfievot, OEXrJvfj
xal i^Xlq) xal xig X^ps^? 'ctov iXkio'^ dox^pcov TiXavrjxcov xe xal dicXaveov xalg
ötavolatc oüjJwreptiioXoüvxs^, xd ji&v oüijjiaxa xdx© irpog x^P''®'^ löpupivot, xdg 5i
c|;üxdg üiroirxäpoüg xaxaoxeudCovxeg, öiwog atd^poßaxoovxeg xdg fexel duvd|i«t^ iwpi-
a^pdJotv. 15 sqq. quis rer. div. her. 1 482 itöO«g ouv sX xtg sloipxexof oe, «^uxii,
X(ov d'tlcov aYOt^v xXY]povo|ii^aa(, iii^ iiövov y^v i6 oöjJia xocl ouYY^t^v olo-
25
yti^ippox) xpOTiov Sxx^ovxat, (5^ lat^ (lapixapuyari; xö tyj^ Stavofa^
ojijia axoToStvtav. *E7cel 8* oiJ oujiTcaaa efxcAv SjicpepVj^ dpxexuTCCp
TcapaSe^Yiiaxt, icoXXal 8' e?alv dvö|xocot, 7ipooe7reaY)|nfjvaT* efTwiv T(j5
xax' eJxova xö xaS*' ojioftootv eJ? 8|i(paaiv dxptßoö^ 6x|iaYe{ou xpa-
vov xiircov Sx®^®^- *
24. 'ATropYJoete 8' äv xt^ oux inö oxotioG, x{ 8Y]7roxe XTJv
dv9*p(i)7coi> (lovou Y^vs^^v oux &vl 8ir]|itoi>pYcp xafl-aTcep xoXX' av£-
Snrjxev, dXX* tioavel TcXetoaiv tlodr(ti yip xöv Tiaxipa xdSv SXtov
xauxl X^YOvxa* „7ionr]0ü)|iev avS-pcöTiov xax* efxcSva ir]|iexipav xal
xad-* 6|io{ü)otv". (iV) Y^P XP^^^*S S^tv, efTcotii* av, ouxtvoaoöv, (p lo
Tcavö-* ÖTOjxoa; i^ xöv (ifev oupavdv iqv(x' Sirofet xal xy)v y'^v xal
xtJv d-flcXaxxav, ouSevö^ i8eir]0ir) xou ouvepYil'oovxo^, ävS-pcDTiov 8fe
ßpaxO Cv®^ ouxtos xal S7ifxir]pov oux oloq x' Vjv 8(xa ouiiTipd^ew^
Ix^ptov auxds d(p' lauxou xaxaoxeuaoaaS'at; xrlv [iky oi5v ÄXtifl-eo-
xaxY]v aJxfav S*eöv dvaYXY] |i6vov e?8ivat, xtjv 8* efxoxt oxoxaojiq) 15
7ci^avT)v xal euXoYOV efvat 8oxouoav oux iicoxpuirc^ov | Soxt 8' p. 1
rßt, x(ov 5vx(ov xd jifev oux* dpex^i; ouxe xaxfo^ ^t-ziytiy (SoTiep
qpuxd xal !J(pa dXoYa, xd jifev 5xt ac^uxd x' Soxl xal dcpavxdoxcp
qpüoet 8totxerxat, xd 8' oxt vouv xal Xöyov Sxx£x|AT]xat • xax(oc^ 8fe
1 x^^l^^Ppo^ A*^ xpoicov ixx^ovxai xaxaxXuocoaiv, inidfdcoaiv auxq) to 9(0^ 6
d«6g (!)€ xatg xxX. If 2 oxoxoÖetvtdv F, oxoxoöivtcovxt M äjcsi] äTrstöij Af
ifiqpspiQg dpxexuncp napaSe^Yiiaxc VMPFai dpxexuncp TcapaSe^Ypiaxt
&pr9spigc 6 3 irpoaüneoYjnYJvaxo F x^] xo D 4 ixpiay{ou F 6 dno-
pTJoiQ Af xigv om. F 7 xaXX* av l^xev D 8 xov oXcov HIK^ xcov
oXcov om. a 9 xauxl X^ovxa] xaux* ni XÄyovxa F, dvxtXiyovxa ^Z) 10 elnoijji'
dv] £2noi|iav^ Z) 11 Tcdvxa coäd. xal xijv yi^v. om. F xal yi^v xal 6«-
Xaxxav If 12 d'dXaoaav 6 ouvepYTioavxog D 13 ^Tclxaipov If 14 dcp'
iauxou Mang. (Markland) : ucp' §auxou co(i(f. 18 dc|;uxd iaxi b 19 $ic6-
xTjxai M vouv] xal vouv a vou xal Xöyou Jf &xxix{iY)xai] oG x^xr^xai a
dijotv xal olxov uaxpög xov Xöyov xaxoXin^g, dXXd xal oauxi^v ditööpad^ xal
IxoxTjOt osauT^g, xaMirep ol xopußavxtwvxeg xal xaxexö|i8vot, ßaxxeuO^Toa xal
^oqpopiQd^Toa xaxd xiva npoqpTjxixov ^nt^6iaa{jiov* iv^^uouooTjg '^OLp xal oux^xi
oüOTjc &v fcauTg ÖtavoCag, dXX' Ipcoxt oupavfcp oeooßrjuivtjg xal &x}ji8pL'y]vu£ac xal
av(o irpög auxöv stXxuoiUvrjg, TcpoVouoYjg aXtid-eCag xal xd fev iroolv dvaoxsXXouoTj^,
Iva xaxd Xeöxpo'pou ßalvot xi^^ ööoü, xö ^evio^at x(3v Ö«l(ov xXiQpovöpiov. de
vit contempl. II 473 ol ö' Swl ^«paTcelav lövxeg ouxe feg 6^^ug ouxe Sx irapa-
xXi^as»^ ^ «apatvdoecov xtvwv, dXX' uir' Ipcoxog dpiiaoO'dvxec oupavfou xa^dicep
ol paxxsuöpievoi xal xopußavxtdJvxcg ivOouotdCouot, (i^pig dv xö Tio^^ujievov
ISeoatv. 17 sqq. de conf. ling. I 431 sq. ii piv 91)01^ xcov Ctpcov etg x' dXoyov xal
XoyixiQV {ioTpav ivavxlag dXXi^Xaic fexjjnj^ xö irpwxov 17 Ö' aö XoYtx-^ TtdXtv elg
26
xal iptvqz (O^ £v o^xo^ voO; xal Xöyo^, (p Tcefüxaoiv ^vSiatxaa^*
xd 5' au (lövY)^ xexoivü)VTr]X6v dpeTfj^ ä{iiTOxac iiocotj^ ovxa xaxfo;,
(SoTcep o£ doripes* oikot ydp ^qJd t' ervat X^YOvxat Tcal tjtpa voepsc,
[iaXXov 8fe vou^ aikd^ Sxaoro^, 5Xo^ 5t* SXcov OTcouSaro^ xal Tcovid^
5 dveTifSexTO^ xaxoG* xd 5fe xrj^ (itxxrj^ ioxt ^uaeco^, (ooTcep av&pcd-
710^5 5^ STctSixe'cat xdvavxfa, cppovTjatv xal d^poauvrjv, acotppoouvrjv
xal dxoXaofav, dvSpe(av xal SecXfav, ScxatooiivYjv xal dSixfov, xal
auveXövxi (ppdaai dyad-d xal xaxd, TLoXi xal a^o^p^, dpexxjv xal
xaxfav. x(j5 SV) Tcdvxwv Tiaxpl ^e(p xd jifev OTiouSara 5t' auxoO |i6vgu
10 Tioterv oJxet6xaxov TJv 6vexa xrjj Tipd^ auxöv ouyy^^^^^j '^* 5' dSwt-
9opa oux dXXöxptov, S7iet5Tl xal xauxa x^^ ^X^P^ aux(j> xax{a^
d|iOtper, xd 5fe (itxxd x^ |jiv oJxetov xfj 5' dvofxetov, oixetov jil*/
6vexa xfjj avaxexpaiidvY]^ ßeXxfovo^ ߣa€, dvoCxetov S' Svexa ttj;
ivavxfa^ xal jtlpo^o^. 5td xoöx' StcI (iövy)^ t^S dvö-poiTrou yev^aeü)^
16 cpT]otv 5xt eJirev o fl-eo^ „7iotY]0(0|iev", &jztp i^tpalytt. axj^napdXr^v^
1 (6s av olxog ] oo' av oo xoo|ieT M cp F: cog ^^, olg MF*bj olg autoua
2 piövos D 4 auxo^ ixacrcog] auxcov 6 SxaoTog a Si' 6Xoov VMFa:
8i' oXou 6 GTCouSalös ^dp xal F 7 dv$p{av l^a 8 cppdooLi ] qpdvoi a
xal ante xaXa^ et ante dpsxi^v add. VM 9 8t' auxou ÄH : did toO F*,
8i' auTou ceteri 10 auxöv codd. xd 8& 8id9opa if 12 xi^ (iiv — xij
8' VMF : 1^ |ifev — fiY] 8' a& 13 dvaxexpaiiävjfjc om. M ßeXxtovog]
xpeCxxovoglf i8^a( om. If 15 nötig o (o }Ji s v Fif: icotTJocop^v (icotigootuv D)
dvd-p(oicov ab
xe xo qp^apxov xal dMvaxov el8os, 9^px6v piiv x6 dv^pconcov, apd^pxov 8i xo
«l'uxcov da(0}Jidx(ov a'E xaxd X8 ddpa xal oupavov TcepinoXouat* xaxCag 8i d^tixoxot
|i^ elatv auxat * dp.<xoxot 8& xal al xaSv dXÖY(ov, icap' oaov dpLotpouo«
8tavolag ou8& xcov ix XoYtap.ou aup.ßatvovx(ov IxouoCcov d8ix73)idx(0V dXdoxovxau.
Iiovog bk OX88ÖV Sx TOtvxwv 6 dvO-pconog dyaOtöv xal xaxcov Ixcov irciaxijtii^v
alpelxai {liv noXXdxtg xd 9auXöxaxa, qpeuyet 8& xd orcoudyjg d^ta, e»^ auxd
fidXiaxa inl xoT^ ix npovolag d|iapxTJ|iaat xaxaYtvoSoxeadut . icpoiTy^xövxa»^ ouv
xi^v xoüxou xaxaaxtui^v 6 d^og nepti^cl^s xal xo7(; uicdpxot^ auxou Xiyov „noiijoiDtiSv
dv^pcöirov", tv' al |iiv xoo voö xaxopWoetg in auxöv dvaqpipoovxot (lovov, iit'
dXXou^ 8' al d|xapxlat. de mut. nom. I 583 9at>Xou p.iv ydp 4^0x13 v ou 8iä-
nXaasv* ix^P^^ T^P ^^9 xaxla* ti^v 8& (i^oiqv ou 8t' lauxou (ipvou xaxd xov
Upcüxaxov Mcoo^v, inefZii xTjpou xpönov SjieXXsv auxi) 8igaod'ai xaXou X8 xal
atoxpou 8iaqpopdv . 8tonep X^yexat „7coiTJaa)|i6v dv^pconov xax' eixova iQ}ifixipav*S
tv' el |i&v 8i^'y]xai (paGXov xutcov, §xip(ov qpalvYjxat 8Y2pLtoup'pr)pia, st tk xotXöv, xoG
xcov xotXeov xal dyaO-cov pidvcov xexvCxou. 4 de gigant. I 263 xal fdp 00x01
(doxipeg) c|;uxal oXai 81' oXeov dxTJpaxol xe xal ^eTat, nap' 5 xal xüxXq» xtvouv-
xat XTJv oüYY6vtoxdxT)v vq) xlvYjotv voög ydp Sxaoxog auxcov dxpouqpvioxaxo^
de somn. I 641 xal ydp Sxaoxo^ xot5x(ov (doxipcov) ou |iovov ((pov, dXkd xal
voSg 5Xog 8t' 5Xa)v 6 xa^pcoxaxo^ eivat X^exat. de plant. I 331 C^a y^
xal xoüxoug (doxäpag) votpd 8t' 5X(ov ^aalv ol cftXoso^TJaavxs^.
29
8i8aaxaX(av xcSv Imvza^ [iovov oux £vxixpi>^ ßooSoiQc r^^ cpuaeco^,
Sri |ii|ioi>|Jievoi xöv apxtJY^*^^ '^^^ fi^o^q dn6yis^ xal axocXatTccopco^
iv ay^ovwxaxig x(3v avayxafwv 6U7cop{qc 8iflt$ouotv xouxl Sk ouji-
ßTjaexai, | idv jiTid"' a£ oXoyot i^Soval <pi>x"^€ 5i>vaaxeua(Dat yaoxpt- p. 19 M.
liapY^av xal Xayvefav STrtxetx^aaaat [itjö*' af Sd^Y)? "J] xP''QH'*xü)v ^} 5
apXYJg l7cc^|i{ai x6 xou ß(ou xpaxo^ ava^covxai (itjxe axeCXcoai xal
xa|i(];(i)ai Sioevoiav af XÜTrai (iiq^' 6 xaxi^ auiißouXo^, fdßo^, xo^ ItcI
xa aicouSaFa x(3v Spytov 6p|ia^ ava^acxtcng |iY]x' a^ poauvY] xal S£iX(a
xal aStxfa xal x6 x(3v oXXwv xaxiciSv djiTfJxavov TiX-fjO^s iTitS^xat.
vuvl jilv yap Tiavxwv 8aa XdXexxai 7capeuY]|iepT]advx(ov xal xwv lo
dtv^ptOTWov av65T]v lY.%ty(p\iiytoy eB; xe xd TcdSnf) xal xd^ dxpdxopa^
xal UTzoLvdoix;, o^ otJS' efiierv ^d(ii^, ^pl^et^, dTiavxaxat 8(xy) TipoaYJ-
xouaa xt|Ki>pöc daeßcov i7rtxTf)5eujidx(öv 6oxt 8' tq SfxY] xi x(3v
dvayxa^cov Süonoptaxov. jiöXt^ y^P dvaxijivovxe^ xtjv TieStdSa xal
7n]Y<3v ^£79*pa xal 7coxa|iü)v STcoxexeuovxeg onefpovxls xe xal ^uxeü- is
ovxe^ xal x6v y£<«wi^vcov xdjjLaxov [led*' iQii^pav xal vuxxwp dxpuxco^
Sx8exo|Aevot 8t* Sxou^ ouYxojif^oüot xd iTzivrßtia xal xaGx' loxiv
oxe XuTcpd xal ou icdvu 8iapx'^, Sid TcoXXd^ ßXaßivx' aMaq' H] ydp
o|ißp(ov lirotXXT}X(i)v fopal xaxioupav ii yijxXdZxi^ ßdpo^ i7cev£xd'e(aY)g
d^p6(i>c xax£xXaaev "^ x^^^ 7cepi£(];u§ev iq ß(a 7i;v£i>|idx(i)v ^(^at^ so
auxat^ dv£axpe(];e' TCoXXd ydp u8(i>p xal dif)p e?^ oYOvCav )cap7Cü)v
vecDxepß^ouaiv. e? 8^ aco^poauvig (ifev ^eu|iaptad-£lev al £|xexpoi x(3v
1 |iovov oGx Fft : jiovovou Fa^ ptdvov ou xal If avtixpog TJlf : av-
Ttxpü a& 2 «Tcovov 2^* 3 Sv a9d>ov(oxaxig x(Sv avayxafcov euwo-
p { qp VMFa : ftv aqpS^vco'wtTio ötaCtig xat euTcopfqt t(3v dva^xato» & Touxi MFa,
To5 xij ^•* ^©"""co h 4 jiKJxe co(2d. ^'üxi?? ^^ • ^'WX'*)^ ^^ öovaoxeüocoot MKL :
duvaoreücoat VFÄBCHI, Suvaoreuouac Z) 5 iniaTtxfaaoai Af (lYJxe codd.
al om. If 1^ XP^P'«'^®'^'? «PX*?? -P*«» "^ XP®!^*'^®'^ ^ «PX^€ 1^» "5 XP^P^'^^)'^
ctpxi^C M : ^ apxijc "^ xP''3l**'^ö^^ ^ 7 ötdvotav om. V J^t^O-'] pti^ö' Af 8 xÄg
anoüöafo^ Af avaxexCo^ V 9 xo] xtp C, xd Af * xaxtcov F: xaxcov ceteri
10 (1^ YQcp] 8i a ndvxQov FAfa: ndvxa & unspeuiQpiepYjodvxcov BD
11 dva^diQV D ixxu|xiv(0v V sl^ xd xe Af dxpaxeT^ Af 12 uicai-
xtoog] üiraYT^oüg F, uTCEvavxCoug Af aTcavxdxat scripsi : duavxa xe F, a
fcdvxa xe Af, dnavx^ xk ab npooTJxouoa Sigexai xipio)p6g Af 13 xei|iO)p6c F
Tg ÖtXTj xo xc3v dvaYxa{(ov öooiröptoxov F: i^ ÖCxy) xt^ xö)v dva^xaCcov
x6 Suondptaxov Af, i^ÖtxTixöxwv dva^xaTov (xavapcaTov JF^J öuoiwptoxov ^6, i^^txY)-
xoxcov e^ xoXaaiv xd xd)v dvaYxa{(ov Suoicöpiaxa a 14 |ioXig] (JiÖYig Af xi^v
icsdidSa F^a, XTJvxenedidSa Af: xdneSfa & 15iwycüvF 16 Yetoicövcov F,
T«5v f8!(on6^tiiy M : Y^conovov a& %cl^ i^fi^pav AfF 17 ouYxopi^t^ovxai Af
19 9opal xaxioupav F: 90pd xax^oupev ceteri inevex^efaYjg FAf :
xaxsvsx^c^^C Ab 20 d^pda^ F^ 21 dviaxpe4's& : dvioxpe^av F, dvixpe^e Afl^,
28
inl «SetTwov xaXoOotv H] xa np6<; euwxfav Tcavx' tuxptnloai xal o£
xo\>q f\}\iyiy.ou(; ay^va^ xal oxYjvtxoO^ Tid^vxe^, Tcplv oüToyaTetv
xou^ S^axo^ eB; xe xa Siaxpa xal xa oxaSta, euxpeTct^ouoiv oycd-
vtoxwv xal ^ea(Jiax(OV xal axoi>a(iaxtov icXi^S-og, xdv auxov xponov
6 xal 0 xüJv 6X(öv T^Ye|i(iv old v.q dS'XoS'fcxY]^ Tcal laxtax(op ovS^^omov
xocXerv (liXXcov iirf x' euco/^av xal ^e(i)p(av xa e^ Ixaxepov elSo^
TipoeuxpeTrfaaxo, fv' ef^ xöv xöojiov etoeXS-tJv eüStI^ eup-g xal oü|i-
Tcoatov xal Siaxpov Eepwxaxov, xö jifev aiiavxwv Tzkript^ oaa f^ xal
7coxa|iol xal S-ocXaxxa xal an^p ^^pouotv ef^ XP^^^ '^^ aTcoXouotv,
10 x6 5fe 7iavxo((i)v S^ajiaxtov, S xaxaTcXiQxxixcöxaxa^ jifev S^et xd;
oucrfa^, xaxa7cXT]xxtx(Dxaxa(; 51 xo^ Tcotöxrjxa^, d'au|jLaai(Oxaxot^ 6fe
xä^ xivYJaet^ xal x^P^^^^ ^v xa^eotv iQp(ioa(iivai( xal äpid*|i(ü)v ova-
Xoylai^ xal 7cepi68(ov ouji^tovfat^* iv alg ÄTiaoat^ xtqv dpx^xiwcov
xal dXtjOT] xal 7iapa5etY[iaxtxT]v jioi>atxTlv oux $v diiopxor/oi ii^
15 eJvat X^Y^v, acp' TJi; of |jLexa xaux' avfl-ptOTcot yP*4'*F''®^®^ <^^!> '^*^'»
iaux(3v ^l'^X*^*» "^^^ eJxöva^ avaYxatoxaxiQv xal cicpeXiiKOxdxiQV x^xviQv
xcp ß((|) TcapiSoaav.
26. "HSe jifev a?xfa TcpwxY), 5t' i^v avS^tOTio^ Scp' inaai y^Y^"
v^oO-at Soxer* Seux^pav 5' oux ino oxotcoö Xexxfeov. ojia xig icpoixTj
20 Y^viaet xiq e^ x6 ^"^v Tcapaoxeud^ dicdaa^ eupev awd-piano^ zi^
1 xaXoüotv om. M ii xd] elxa M irdvx' om. J5Z> YjuxpäTccoav If,
xaxeuxptuCoat BZ> 2 Y^jJivtxouc otYcovag xal oxTjvtxoug F: f^tivixouc
xal oxYjvtxoüg aycovag ccteri irplv -^ Jf 3 xe om. If xa oxd5ta xal
xd ^äaxpa BD eüxpeirl^oDotv] ÖtYjoxp^wtoav 3f 7 «pooeuxpentoaxo Jf,
7rpoY)uxp8Tiloaxo a eüO-Og om. M eupot a 8 x6 ptiv om. Af TcXijpYj Jf
9 XPfl^^'^ VMFa: XP*^^^^ ^^ ^ 10 verba xaxai:XYjxxtx(oxaxag — orioCac
om. 3f 1 1 Ö6 xal xdg irotöxrjxag 3f, Ö^ xdg om. I 12 xetvlotig F x^9^^]
Xpelag I r^p\koa\ii^0Lt.z ABCb, elp[ioo|iivai F: i^ppioqiiva^ AfZ> 13 iv
als dndoaig scripsi : iv al^ dicaaav Flf, §v ol^ dnaai ab 14 djiapxd-
voi VM \ dpidpxoi ab 15 iv addidi 16 auxcov F xdg eixöva^ om. ah
xäxvTQV om. Jf 17 TrapdÖwxav a 18 y^T®'^*'^' VFa : Ys^^^^^t -Äf, elvat h
19 Seuxdpav F^ : Seüxepov Ma, (eux^pa b Xsxx^ov ccxid. : Xsxxäa eeU.
auxöv, dppev xal ^Xo iuolyjoev auxoug". ouxixt „auxov" dXX' „auxoog" §m-
9ip8t iiXYj^uvxtxwg, iqpapjjiöxxcöv xd elörj X(p Y^vtt Ötatpedivxa eo^ elicov toöxtjxi.
12 de conf. ling. I 431 6oxi 9& xal xaxd xov dipa (('uxqW doofidxov
Upoixaxo^ X°P^€ onaSö^ x(ov oupavCcov* aYY^oug y^P "^^Z 4^^X^S xauxo^ eleo^
xaXeTV 6 ^onupdög Xöyo^* iwri ouv x6v oxpaxov &xdoxcov &v xat^ dp)iox-
xoüaaig S(ax6xoo|jiY2pidvov xd^eoiv uiDQpixiQV xal ^pantuxiQv tlvai 0D|ißi-
ßYjxe xou dtaxoaiiigaavxoc i^y^I^'voCi <P xaSiapxouvxt xaxd dlxigv xal d«0)JL6v iicexau
31
i^Y^t^ova (p\y3ti xal SeoTcomrjv* Si& xal d-eaac^iieva Tcavxa 8id^ icavtcov
iq|iep(i>dir] xal Soa xi^ cpüoets ^ypttotaxa xaxÄ Tif)v 7cpü>Tir]v euSnig
7ipöao(j;tv Sy^^^*^^ X^^P^'^Q^^*'^*» '^^5 H-^^ axt^aaou^ XiJxxa^ SirtSeix-
vuiteva Tcax' äXXtqXwv, ef^ Sfe |jl6vov xöv ävS-pwiiov xtfl-aoeuöjieva .
icap' i^v aWav Tcal yevvirjaas auxov 6 noLvfip 'fyft^ovir.i^ ^uoet ^(ffov 6
oux 6pY(p [idvöv oXXa xal x^ 5td Xöyou x^^po'fov{qc xaS^oxY) xwv
und aeXrivKiv inavxwv ßaatX£a, x^pc^afwv xal iviiSpcov xal aepo-
icöpwv ooa Y^^p *VY]xd iv zolq xpiol oxotxefot^, y^, i55axt, iipt,
Tiflcvd'' U7i£xaxxev aux(p, xd xax' oupavov u7ce^eXö|ievo^ axe ^etox£pa^
|iofpag intXaxovxa. Tifoxt^ 5fe xi^^ ^PX'H^ SvapYeoxdxTr) xd (patvöjieva' lo
d-peiiiiaxcov 6oxtv oxe 7cXir]3Tf) (lupCa icpö^ dvSpö^ iv6g ayexat xoö
xo-jKpvzoq ouS"' iTiXo^opouvxo^ oöxe aßrjpov ouxe xi xwv djiuvxiqpCwv
Sm^epojiivoi), 5t<p^£pav S' aux6 [lovov Sx^vxo^ oxeTiaoxifjptov xal
ßaxxY)p(av Svexa xou StaoYjiifJvaf xe xal £v xat^ 6Soi7cop{ai^ tl
xdiioi oxTipfaao^af xdg foxiv noXot^tfox)^ iyikaq Tcpoßdxtov, alfm, 16
ßowv, äyet tcoijiyjv, afic^Xo^, ßouxöXo^, avS-pwiiot jiYjSfe xor^ otojiaotv
lpp(i)|i£voi xal a^ptYtovxe^, dq Svexa y^öv eue^Ca^ ijjLTcot-rjaat xoli
JSoOat xaxdicXtj^tv xal af xooauxat xöv xoooiixwv dXxa( xe xal
Suvocfiei^ eöoTiXouvxwv — ly(p\}ai y^P 'cd^ Sx fuaeo)^ Tiapaoxeud^
al^ djiüvovxat — xafl-aTrep SouXot 5eo7cöxY]v xaxeTrnJxaot xal xd 20
icpooxaxxojieva Spdkjf xaupot jifev xaxaijeüyvuvxat np6q äpoxov ytjs
xal ßa^e(ocg aöXaxa^ dvax£|JLVOVxe^ Sl' i^fi^pa^, Saxi S' Sxe <[xal
vüxxö^)>, (laxpöv SöXtxov diroxefvouat yetoTcövou xtvi^ i^eoxoJxo^"
xpiol Sfe ßp(d'0vxe^ ßad^ac |jLaXXor^ uicötioxoi xaxd xi^v Sapo^ (Spav
1 d«aaa(uvov ^C 2 xag 900815 VM: xi^v 90017 a& otyptoTaxa C,
otYptOTTjxa y, aYptcüyca M 3 äY^yvexo F, iy^vorco AC dTtd-otoooc FJf :
dxiO«oooo€ a& Xorcac -Äf, «oyac 7: Xoooag FABDHK, Xooag CIL 4 öi
)i6vov] 86Ö|i6vov V Ti^aoeoöp.eva VMD : xiO-aoosoöpieva ABCb 6 xa-
^ £ o x rj F : xa^oxTjot oeferi 7 xep^aiö>v xi xal M xal ante depoiröptöv om. BD
9 Tcdvxa codd. xa om. Y Ö9egeXönevo€ T* 10 iTctXaxövxa] Swtxoxovxa a
llidlTj^cM 9i^hp6(^ fcvogFDifevogdvÖpösABCft, Ivocom.lf 12ooÖi
oÄYjpov Jf xi] om. AC, xtvt ft, xl dXXo Y 13 aox^ ptdvov JP, aoxoö jiövrjv Jf
l^oYZQL a, 6xovxa ante |iövov C 14 8taoY)|ieTvat-F xal fev xaT^ oöotiiopiaig
c2 a& : xal el xatg odotTtoplaig Fif 15 xdji'g M oxrjpfaao^at YFa : oxTjpC-
(so^i Mb npoßdxcov YMFa : xcSv npoßdxoov 6 17 Ivexev F 18 ISoooi]
oSoooc C& xal at] xdv if dXxaC xe om. F 20 Seo7cox7]v YMb : Seonoxag a
21 xaopoi coäd, : ßoe^ Mang. (Christoph.) (iiv ydlp If a p 0 x 0 v Mangey (Mark-
dva
land) : apoxpov codd. 22 dvax^|jivovxat HZ!S', dvaxe|idvxtc F, xaxax^^ivovxeg A,
xaxaxi(ivovxs€ C ^C i^tUpa^] voxxo^ xal ri^poL^ M xalvoxxö^ addidi 23 p.a-
xpov] icdvov M doXixov YM 24 xpeiol th ßpslO-ovxeg Y ondnoxoi] xal noxoig M
30
7tafl*(3v 6p|ia(, Stxatoouvig 8' cd Tcepl xaSixetv oicouSaf xe xal 91X0-
Tt[i£at, xal ouveXövTt ^paoat xat^ opexaS; xal xar^ xax' dpexo^
SvepYefat; af xax(ai xal af xax' aiixi^ avtjvuxot Tcpctget^, ovgpt]-
(i^vou jifev TioXijiou xoG xaxa ^^yyji'^y 8^ a^I^euSriJ^ Soxt 7coX£|i(i)v
6 apyaXeoixaxo; xal ßapüxaxo^, eJpTJVYj; 8' i7itoxo^i<3>]€ ^«l xat? Jv
T^jilv 8uvajieatv euvojifav ^apaaxei>a!Joücn]? tqcjux'^ xe xal Tcpaco^,
SXtcI^ äv efY] xdv d«öv äxe cptXapexov xal <ptX6xaXov xal Tipoaixi
cpiXavS-pwirov x^yaö-a aiJx6[iaxa Tcapaoxe^v Hi Ixotfiou xcp yivet-
Si^Xov yap tS^ eu|iap^axepov xoö xa (iVJ 5vxa e?^ x6 sfvat Tcap-
10 ayaYetv x6 XTfJv ix xdSv 5vx(öv cpopav äveu x^xvtjs yewpytxils fau-
8a4>iXeuaaa^ai.
27. Aeuxipa (ifev aWa i^8e XeXix*ö>j '^9^vr\ 8' Soxl xoia8€.
opxVlv xal xiXos xwv yeYOVÖxcDV 6 S-eo^ apjioaaoS'at 8tavoT]d^l€ (ü^
avayxala xal cptXxaxa, apX'J^v jifev oupavöv teofet, xlXo^ 8* avd^öwrov,
16 xov jifev xüJv iv afoäirjxoli d^d-apxtov xeXetöxaxov, xov 8fe x(3v f^lY^-
p. 20 M. vüüv xal (pO-apxüIiv äptoxov, | ßpax^v, ef 8er xaXirjd^? eJicerv, oupovov
TioXXd^ iv atSx(p (piioet^ doxepoei8eti; aYaXjiaxo^opouvxa x^x^oi;
xal iTrtaxTJiiat^ xal xoti; xad*' IxaoxYiv apexTJv aoi8{|ioi€ S^wpiQ-
(laacv. ^7cet8ifj y*P ivavxfa cpuoei xö xe cpfl-apxöv xal xö a^d^pxov,
20 elSou^ ixax^pou xi xdXXtoxov apx'Q xal xiXet Tipocivetfiev , apx*0
|jlIv oöpavöv, (ö; JXix^j "^^Xei 8' ävS-püMcov.
28. 'EttI Traot (livxoc xÄxetvo X^y^''^*^ 'tzfb^ d7cö8oatv aWa^
dvayxaia^. 68et TidvxcDv y^Y^vöxwv öoxaxov (puvat xov avS^powiov, fva
xeXeuxaroi; ^anivaCo^ xoH; aXXot; ^^oti; Siit^aveli; ijiTroiYjaig xaxd-
26 7cXT)5tv S|ieXXe Y^p ?86vxa icpcoxov xeäirjTrfevat xal Tipooxuverv ci)^ av
xaxäoTp8(|;6 a 1 oppiaC] ^o^9.i a al] av Af xaSixeTv F: xo aSixstv
oe^m qpLXoTipiefat F 2 qppaaai] <;pocvai M 3 verba al xaxCac xa2 om. B
xaS-' F avTfjpxtjiivou F 4 1:0X^1100] xou TcoXdjJtoo F 7 iXulg «^ sTi]
scripsi : iXTilg av tqv F, i^Xmoav sZg Jlf, T)X7:toav a& axe] ovxa M verba
^iXoxaXov xal Tipoa^xi om. F 9 6U|xap^axaxov h (non 2^ xou (iiq xd ovxa a
etg xö om. F uapayaYetv Mang. (Christoph.): napeXÖ^lv codd. 10x6
om. F* YecöpYtxyJg] öYjpttoopYtxYJg a 12XeXäx^*öFAf:XäXexxataft tpCxTj]
xp{a Z> 14 §7coteTxo (xo in ras.) Af 15 aZoOigxtxoTs a verba xeXttoxaxov — 16
9^apx(5v om. / (xeXetöxaxov add. in marg.) x(5v ante y^JY^'^^öv om. Af 16 Sei]
84 Af 18 xal iTctoxrjuatg F: xal xtotv imoxTfinatg oeteri ^ß3 atxlag
dvaYxalag. 68et codd,: alxlag- dvaYxalwg 6Öet Tum. 24 Cqiotc om. D
16 quis rer. div. her. I 494 ouxcoc iö^ppTjoav Ivtoi xal xcp navxl xöqup
x6 ßpaxoxaxov CqJov av^poonov loov dit09i5vat, xaxtödvxtg oxi &xdxepov ix
ooSpiaxog xal <|;ux^€ xa^doxTjxe XoYtxigC» *5^^ ^*^ 4vaXXdxxovx«c ßpax^^ V^
xöapiov xov dv^pcoTCOv l^aoav, |xiYav Ö' dv^p(onov xov xöo}iov elvai.
33
iptd^oö xtktlox) fuotv, TT^v Smouaav i^(i£pav lß5G|iir]v i(i£|JLVuvev 6
icoen^p iTcaiviaac xal ayfav TcpooeinoSv* kopvfi y^p oä |ita^ TcoXeco^
1^ X^P^ ^^^v ^^^ '^^^ Tcavxö^y i^v xup((i)^ £^iov xal |iövY]v
7cav57)|iov &vo|JLce!^eiv xal xoO x6a(ipu yevi^Xtov. Tif)v 5' lßSo|ioc8o( fuaiv
oux oß' er Ti( (xaviog Sv u|iVT]aai Süvaito Tcavxo^ ouaav Xöyou 6
xpehxova* oi) |iif)v Sn ^auitaauox^pa tcov Tcepl adr^i; Xeyoiidvcov
&Tc{, Sia Toud*' iqaüxaardov, £XX' imToX|iT]T£ov, e2 xal |iii) Tcavra
|iT]Sl xa xopuikaxa oröv xe, xd youv xatg Y]|iex£pai^ 8iavo{at^ if ixxa
ST]X(3aai. Six<2^^ lßSo|id( Xtftzaij i^ |jl&v ivxd^ SexoSo^, t]xic lircdxic
{iovoeSi (lövig (lexperxai ouveoxükja ^x |jL0vd5(i)v licxa, iq 8' ixxö^ lo
8exa8o^, dpid^d^ ou Tcavxco^ ^PX*)^ |iOva^ xaxdb xoO^ StTcXaatou^ '^
xpiiiXaafoi)^ "^ oüVÖXd)^ ovaXoyoSvxac dpid-iiiou^, (og Sxet 6 l^xovxa-
xiaaapa { xal 6 iTcxaxöaia eCxoaiewia, o |jl&v xaxd xov im (lovdSo^ p. 22 M.
SiicXdaiov Tcapau^d-eC^) 6 5' au xaxd xdv xpcTcXdacov. Ixdxepov 8'
eZ8o( ou noLpipyiaq imcrxeirriov. x6 |i^v 8^^ 8euxepov i|i(paveaxdxY)v 15
Ixei 7cpovoii(av* atel ydp 6 in6 |iovd8o^ oovzi^i^evo^ Iv 8i7cXaa{oi(
H] xpiTcXaaioic "^ ouvöXo)^ dvo^OYouaiv gß8o|iOg dpi^lid^ xußo^ xe xal
1 xsXe£ou VM : xeXetov ab cf. p. 4,1. 14,18 3 verba aXXd xou uavxog
om. F 4 Ytvi^Xtov VMFa : Y«viotov ft 5 Ixavcog] Ixavog -4.B1>, Ixavog
«^(«c Jlf av u(iV)]oai scripsi: avup,vv]oa( codd. cf. p. 1,15 7 xoux' F*,
xooxo M cfcXXd y 8 i^etxxd F 10 ouvwxcooa 8' ix If ^ 8' ixxd^
dsxdSoc scripsi: iq di x^c IßSojiaSoc T, iq 8i x^C &ßdo{jA8og ixxo^ a&, 17 d&
iirwig, IßSojiog Af 11 dpt^-jietg D 00] ou F udvxcov Z> xaxd xooc
dtTcXaotoog: hie desinit 7 16 det ABC 17 Sß8o)ioc] &ßSo}jid8o^ If
1 sqq. de vit Mos. II 166 sq. pisxd bk xigv xou 'xvrftj^oiS xSv oXcdv xipii7V
xiQV Ispdv &ßdö)iif)v ioip,vuv8v 6 npo^vJxiQc idcov aurv^g o^ucontoxipoic 0(it(jLaai
xoUXoc igatoiov iv8a9paYia{iivov oupavqü xs xad xcp aupiTcavxi xöa^up* .... elx^
hi xpCxou xaxsvÖKjaev auxi^v i^sxdCcov xal xöo|jiou y^väd-Xiov, -^v iopxd^ei (liv
otipavoG, iopxdl^ei ti y4 xai xd iv yf « Y^^l^^^ ^^^ iveu9paivd|i6va x{ Tcavap-
tiov((p 6ßdo|Addi. de victim. II 239 xatg d' IßdöfMCic dinXaaidl^si xov xoSv tepeCcov
dpi^jiöv, loa npoaxiHl^ loo^i Zoöxip,ov i^Yot>)&cvoc xi^v IßSoiiYjv atSvc, '^v xai
Ycvid'Xiov xou xoojjiou navxog dviYPtt4'6V. de septenn. II 281 ißdofid^ d' dpii-
Y^oxaxog xai ^cdc, bI xpi? xdXY)^ sZicetv, igdSoc & fOLp t(iYrriaB>f §gd^, xau^^
&ßdo|idc xtXeaqpopTjdivxa insScfSaxo* nap' S xal y^^^^^^C '^^^ xdo(iou Ssovxo^
dv icpooaYOpeuoixo. ibid. 284 . . . xi^v xou xöajjiou fei^i^Xio"* ri\UpOLy &opid|^a)v.
16 de septenn. II 277 sq. (Tischendorf Philon. p. 15,9) xd jiiv ouv «epi
xffc Iv dpi^oT^ ißdo)iY]c etpvjxai did (laxpoxipcov npdxepov i^v xs Ixai qptioiv iv
dcxddi xal ^v ouYY^vsiav icpog xs auxY)v (exdSa xal npog xrcpdSa xi^v dexddog
dpxi'iv xe xal nvjYnv xal (o^ ouvxe^Toa (liv dno i&ovdSo^ Igi^C Y>^ '^'* oxx(o
xal sTxoot xtfXtiov dpid'jiov, xoT^ auxou (lipsoiv loov, elg dvoiXoYCav dx^Taa xußov
6(iou xal xexpdYCDVov dicoxeXtt.
3
32
U7i6 TTOtjiivoi; xeXeuo^ivxe^ faxavxat jiex' if]pe|i(a^ YJ xal Tiaux*^ ^wtxa-
xXtv£vTe€ ijiTiap^x^uaiv aicoxefpaoS'at xi 6ptov l8t^6|JL6vot xa&flbcep
p. 21 M. af ir6Xet^ xöv SxTjatov anoStSövat | 8o^|i6v xcj) yüaet ßaaiXet • xal
(lYJv x6 ye 9^|jLtx(oxaxov C<pov, Ttitco^, ^aS{(0^ [äyexat] jak^-
5 Y^Y^^^^efe, fva jiy^ oxtpxcov dcpirjvta^ig, xal xd vcSxa xocXdvo^ eu
jioXa TTpd^ xö eueSpov S^x^xat xov Siroxov xal |iex£(opov dva^-
xdoot^ d^uxaxa S-et OTcouSdt^cüv, e?^ oö^ «v S7ie(Y7)xat ft^to^'oa xonooq
ixetvo«;, dcptxverad'ai xal 8iaxo(i(!^eiv* o S^ £ftSpu|iivo^ £veu xaiidxoov
xaxÄ noXkii^ i^ouxfav lx£poi> aa)|iaxi xal Tcoalv dvuxet xöv 8p6|jwv.
10 29. IloXXa 5* $v 6x^t xtg Xiyetv Sxepa ßouXöjievo^ dTiojiti-
xuvetv ef^ SvSei^^v xo5 iurjSfev diceXeud^ptal^etv u7ce§Tgpr^|jievov t^;
i^d'pdKOx) T^yejiovfas* SeCyiiaxo^ 5* Ivexa xal xd ^YjS'ivx' dpxef*
Xpif) jifcvxot jiYjS* Sxerv' ayvoerv 8xt oii Twtp* Saov uaxaxov Y^Y^vev
av^pWTTO«; Std xrlv xd^cv i^Xdxxwxat. jidpxupe^ 8* i^vfoxot xal xußep-
16 v^xaf o£ jifev Y^^p tSoxepfiJlovxe^ xwv utco^uy^wv xal xaxdrov ocuxwv
i^exa^öjievot ijj av iöiXtootv auxd oifODOf, xcov i^vwiSv iveiXTUiiiivot
xal xoxfe jifev S(pt^vxe€ Tipi^ ^§^v Spöjiov, xoxfe 8* dvaxatxCI^ovxe^, tl
(popa xoO 8feovxO(; icXefovt Moi' o£ 8' au xußepv^xai Ttpö^ x6 Ti);
vew«; Soxaxov x^P^ov Tipujivav TiapeXS^vxe^ ^Tcdvxwv ci^ lizo^ üiuli
20 etotv äptoxot xtov SjiTiXedvxwv, axs XYJ^ veco^ xal xwv Iv aiirg xr^v
owxTjpfav Sv X^P^^ '^^^ a6x(Sv Sx^vxe^- iQvfoxov 8iq xtva xal xu^ep-
virjx7]v iy' anaotv 6 TiotYjxTQs iSirjjitoupYet xöv ävS-pcoicov, Tv' iQvtox^
xal xußepva xd Tcep^YSta, ^(pov xal fuxcov Xaßc&v xV]v im(iiXeiav
old xt5 uTTapxo? xou Tcptoxou xal |jL£YdXou ßaaiX£(i>^.
26 30. 'EtteI 8' 6 ouji7ca<; xöajio^ SxeXewoOnrj xaxd xVjv l^dSo;
1 ^ xai FjF': tj om. ceteri xairaxXtvivTeg Fl^ (et E teste Mangeio):
xaxaxXfvovxeg lf6, xaxaxXid'ävxeg a 2 anoxeCpaoO-ai FM^a: anoxEi-
peod-ai & Ipiov] Spyov a i^i^öpievai & (non ^ Sxcp^uasißaaiXel F3f :
xtp ßaotXsT 9üoet ab 4 ayETai uncis inclusi x*^'^*Tö^Y''3^s^€ ^-i'^-
XotXtvw^dg aft 7 ^T] oeT F ^Cveo^t om. Jf a 8 JiaxojiC^st Af e^st-
fipujjiivog F 9dvüxei] avtixxti F, dvuet M^ i^avuxxei a, iSavusi & 10 Sxi) ^^*
Ol ig
Ixxi K^ 6xot Zf Sxepa X^y^iv a 11 uqpe^Tgpigudvov F 13 öoxaxog Jlf, uoxs-
pov 5Z) 14 post av^-pcoTiog verba xTJg xou xöaixou Ysvioswg add. Äf 15 yip
om. F üaxepf^ovxeg VMFa : uoxepfCovxat 6 16 -j av] iq S*v F, §av itf
^äXcöotv Jf ABC T^vCtov FJf &veiXT2pipi^voi FlfFa: 6iXY)pipivoc& 17S!fi^
xeg coeZeL: aqpiivxeg Mang. dvax6x(^ovxeg Fa eS] (dg pii^ Af et 90p?]
eJoqpop(? a (sed in A o eras.) 18 ^iot] 0-iet A, d-ia C, ^T ^D, d^otsv F*
20 nXedvxcov a 21 4v x*P®^ VM i iv xalg x«P®^ <*& aoxcSv VMFBDIL^
aOxcDV corr. ex auxcov H ÖYJ F: Öä ce^ert xat om. BD 23 xußspvj -F
33
äpid^u xeXetou fuaiv, ttJv Imouaav i^iiipov lßBG|iY)v l(i£|ivuvev 6
icoen^p inaiviaac xal oy^av TcpooecnoSv kopvfi ydp ou |ica^ icoXeo)^
il yjidpa^ feoxlv oXXd tou Tcavxö^, i^v xup{(i>^ ä^^ov xal jjlovtqv
7cav87)(iov &vo|iflc^etv xal tgO x6a(i.pu yevi^Xcov. Tif)v 5' lßSo|ioc8o( ^uacv
oüx oß' ef xi€ Exovco^ Sv ujivTJoat Siivatxo Travxöc ouaav \6rfo\} 6
xpehxova* oi) (iV^v Sn d^uitaauoripa xcov Tiepl aäx^^ XeyoiiivcjDv
iox{, 8ta xoGS-' iQaüxaox£ov, ÄXX* imxoXjitjx^ov, ef xal jii^ Tcavxa
(iTjSl xd xupuiixaxa oKv xe, xa youv xal^ iQjiex^patg 8tavo£atg J^txxd
8v]X(oaai. Si^ci^ lß8o|id^ Xdyexai, i^ |jl&v ivxd^ SexccSo^, '^xi^ lircdxic
|iOvaSi (lövig (lexpelxai ouveoxükja ix [iovdSov iicxd, iq 8' ixxö^ ^o
8exfle8o^, dpid^d^ ou tcocvxo)^ dp/i^ (lovd^ xaxd xou^ 8i7cXaa{oi>^ i]
xpiTzkaoloi}^ ü] oüvöXiog dvoXoYoSvxo^ dpcd'|jLOi>c, (og ly^ti 6 l^xovxa-
xiaaapa { xol 6 iicxaxöota eCxootewia, o |JLfev xaxd xov in6 |iOVfle8o^ p. 22 M.
SiicXocoiov 7capau^d«((, 6 8^ ai xaxd xdv xpCTcXdotov. ixdxepov 8'
el5o^ ou TCocpipyo)^ ^Tcioxeirriov. xö |jLfev 87) 8euxepov iiJL^aveaxdxrjv 15
ly(ti 7cpovo|jL{av* atel ydp 6 d7c6 iiovd8o( ouvxcdi|ievo^ iv 8c7cXaa(oi^
t] xpi7i;Xaa(oic 1^ auvoXo)^ dvoXoYoSatv Eß8o(io^ ipid'^^ xußo^ xe xal
1 TtXsCou VM : T6Xt(av ab cf. p. 4,1. 14|18 3 verba dcXXd xou icavxög
ora. F 4 Yevi^Xtov VMFa : ^ev^otov ft 5 Ixaveog] Ixavog -4.5A txavog
«g((0C Jlf avu|iv^oai scripsi: dvup,vv]oai codd. cf. p. 1,15 7 xoox' F*,
xouTO If ttXXd y 8 itpUKXOL V 10 ouveoxoSaa d' ix If 17 8* ixxöc
SexdSoc scripsi: iq tk t^J lß8o)id$oc F, 1^ d& TJ^g IßSojJAdog ixxoc <3^&« ^ ^^
licrdg, IßSojiGC Jf 11 dpiO-iieCg Z> oo] ou V Tcdvxcov D xaxd xorig
diiüLaotoo^: hie desinit 7 16 olbI ABC 17 8ßdo|ioc] &ßSo(id8og M
1 sqq. de Yit Mos. II 166 sq. pisxd tk xigv xou Y8VVY)xoui xSv 5Xcdv xt|iiQV
T7QV Updv &ßSö)iii2v ioi(Lvuv8v 6 icpo^vJxiQg id(Dv aur^c o^ucüntoxdpoic 0{i(Mcai
xo^oc iSaCoiov ivea^paYiaiiivov oüpavcp xs xal x^ au(iiiavxi xoa|i(p* .... sXx'
k% xpfxou xaxsvoiQoev auxigv i^rcd^cov xai xoa|iou y^^^^^*^! "^^ &opxd(si |jiv
oupavo^, &opxd|^6i tk y^ xal xd iv y^i '(0N6[u^aL xai iveuqppaivdpisva rg navap-
|iov{(p 6ßdo|Addi . de yiciim. II 239 xaT^ d' &ß9ö(MCic diicXaoidCei xdv xcSv tepeCcov
dpi^}iov, loa npooxt^tg l<'oic, £aöxi|iov 'fyf(i6\ivioz xi^v &ß8ö(iY]v atSvi, "Qv xai
YCvi^Xiov xou xoa|iou icavxog dviYpo^^^ev. de septenn. II 281 &ßdo|idc d' d|ii-
Y^oxaxoc xQci <;p(5€, ei XP^ xdXv)d^ einttv, k^dbo^' & ydp äY^WYjOfiv Igd^, xaGd-*
&ß8o|ids xtXeo90p7)6^vxa inedcfSaxo* nap' S xai y^v^^Xio^ xou xoo|iou Ssovxco^
av icpoaaYopsüoixo. ibid. 284 . . . xi^v xou xöa|iou y^^^^^^o^ iQpidpav &opid(^(ov.
16 de septenn. II 277 sq. (Tischendorf Philon. p. 15,9) xd jiiv ouv irepi
xt]€ iv dpi^ot^ &ßd6|jiv)g 6lpY]xai 8id (laxpox^pcüv npoxspov vjv xs Ixei 9i)ocv iv
dcxoEdi XQci ^v ouYY^vttav npö^ xs auxijv dexdSa xai npö^ xsxpdda xi^v Sexddo^
dpx'yjv xe xal td^y^IV xoci (Dg ouvxe^Toa (liv dno p,ovddog igi^g yvr^ xdv oxxco
xai elxooi xtfXeiov dpid^v, xotg auxoG (lipeoiv loov, eig dvoiXoYiav dx^Toa xußov
6)iou xai xexpdY(ovov dnoxeXet.
3
34
tfexpocYCövoc ionv, i^<p6xtpa xot elBt] ntpikjKjta^ Tfj^ x* otoci)|iaTOO %d
a(0|JLaxixfj^ oöa{a^, xfj^ jikv oacoiiaxou xoxd xt)v l7rfice8ov ifjv aiw-
xeXouot xexpotYwvot, T?j5 8k a(0(iaxix'^g xaxa x>)v oxepeov i^v oam-
xeXoöat xüßoL oacpeaxaxt] 8* o£ XexWvre^ ÄptÄ-piol irton^' orWx«
5 6 aTcd |iovoe8o( Iv SiTcXo^fevc X6Y(p napau^d«!; gß8oiirO^, 6 xiaaapa
Tcal I^TQxovxa, xexpocycovo^ ji£v ioxtv öxxoExt^ 6xx(ji 7coXi>7cXocaiaadiv-
xcjdv, xußo( 8k xeaaocpov iicl xiaaapa xexpaxt^. xal tcoXiv 6 £v xpi-
idfltofovt Xdyq) napau^iQS'el^ aici iiova8oc 5ß8ojios, 6 kircaxiai* eZxo-
atewia, xexpaycovo^ [ikv TcoXuicXaotaadivxo^ i^* atJxdv xou ^Tcxd xal
10 efxoat, xüßo^ 8k xoG Iwfca S^' aöxov Swaxt^. xal del xiv SßSojwv
7iotoi>|ievo€ xt^ dvxl |iovd6o^ dpxiQV Tcal Twtpaii^wv xaxa xt)v aunjv
dvotXoYfav äxptg kß6o|ia8o€ euprjaei Tcavxco^ xöv Tcapau^Oivxa xiJ^
xe Tcal xexpdycövov ind youv xou k^xovxaxteaapa & ouvxeS^l? h
8t7iXaa{ovt Xdyq) YewYJost Eß8o|iOv xdv xexpaxtoxfXta xal Svcvtqxov-
15 xa£5, xexpaywvov 6|io5 xal xußov, xexpdywvov jikv auxdv icXeopdv
6xovxa x6v I5>l^ovxax£ooapa, xiißov 8k x6v kxxa(8exa.
31» Mexaßaxdov 8k xal Inl ^dxepov kß8oiioe8o(; e^o^ x6 T^spi-
eX^H-evov Sv 8exd8t, S-ai>|iacmf)v i7w86txvu|ievov xal oux SXocxxova
xou Trpoxdpoü cpuaiv. at}x(xa ouv£oxTr|X6 xa kirxa S^ ^v6^ xal Sootv
2 0 xal xexxdpwv iy(6vziO'^ 8üo X6^Q\)q dpiiovixcoxdxou^, xov xe 8wcXfltoiov
xal xexpaTcXdatov, x6v jikv xt)v 8ta izaom oujicptövfav, x6v 8k xexpa-
TcXobtov x>)v 81^ 8ti TcaaciSv ÄicoxeXouvxa. Tiept^x^^ ^^ **^ Btaipiaet?
£XXa^ I^uYd8T]v xpÖTTOv xtva ouveoxwoa kß8o|jLot^* 8taiperxat y*P
irpcSxGv |ikv eS^ (lOvdSa xal k^dSa, iTceix' e?^ 8i>d8a xal icevxdSa
2 5 xal xeXeüxaTov ef^ xptaSa xal xexpa8a. |iouaix(i)xdxTj 8k xal iq
xoüxwv dvaXoyfa xwv Äptfl-jitiSv xa |jLkv yap S^ Tcpöi; 8v Xdyov bfßi
HOL
2 ouaCa^] ^uotcog ouafag If, 28ia^ £ (teste Mangeio) aTCoxtXoGoi if
3 xrcpaYCövot (t in ras.) F^ xrcpocYeovov M: TsxpotYcovov ab oxepeavif
(coni. Mangey) : Ixipav ce^m 4 xußov ABC oaqpeoxdxy)] oocqpioxaxa xig M
5 ö om. JPfl"/E' fißöoiioc om. C 5/6 o gö' ilBC 6 itoXXaiaaoia-
oWvxcöv M 7 0] h^ F 8 fcitxaxöota xal tlxoot xai ivvia If 9 i^'
aüxov scripsi: in auxov cotid. 10 49' auxöv §vvdxt€ M: Jtc' aoxov
4vvaxt€ -Fa, 49' auxov om. b 11 avxt ft: oltzo Ma 12 fticau£t2^<vxa J*
13 xou gö' ilJBC, x(3v fc^'xovxa F auvxi3«i€ ^ 14 xal orn. AB qg' J^
15 «Xeupdv AfjPa: «Xtupov & 16 xov gfi' -äJB l^oiöexa If, is' AB
19ouväoxTfjxoü&7txdAf 20x«]Öilf 21 xalx8xpaiiXdoiovom.X) xiQVom. -M
22 xijv] xov MBD ^ Ziyyd^tiw scripsi: ZDfdbi M, CüywÄTj a6 xivd«
ouvtoxcooa« IßSojiddag M 26 dXoXoYla M irpos §valf XÖYOvIxstlf:
5x*t Xdyov ceteri
35
i^aTcXaoiov, 6 8* ^aiiXoJoto^ Xdyo^ x6 ^ktzov hv xol; oöat noitt
Sidavri^ay ^ 8ilavr\yfz xd o^axov oini tou ßapuraTOu, xad-aicEp
ä7coSe(^o|iev, Sxav aicd xciSv apid^v |iex£Xdto|jLev inl xdv ^ ap|io-
vlaiQ XoYOV xd Sfe ir^e np6^ 5üo TcXefoxYjv Sv ap|iov(qc Suvajitv
fejitSefxvuxat, oxeSAv ^d(iiXXov xijj Std tcokjcSv, Siiep Iv xig xavovtx'Q 5
d^(i>p(a aafdaxaxa napCaxaxar xd 8^ xiaaapa Tcpo^ xp(a | xrjvp. 23M.
7cpü)XT)v dpiiovCov ÄTWxeXer xtjv facfxptxov, ifjxt^ ioxl Std xeaaocpcov.
32. 'E7ccSe{xvuxai Sk xal Ixepov xocXXo^ aux^^ lß8o|id^ fepco-
xaxov votjdr^vat. ouveoxwoa ydp ix xptdSo^ xal xexpdSo^ xi iv xoX^
ouatv dxXtvfe^ >wcl ipS-öv ^uaet Tiapix^'^at* 8v Sfe xpdirov, 8y]X(dx£ov. lo
xö ipS^tövtov xpiytovov, ontp ioxlv ap/VJ tcoioxtqxwv, S^ dpiS^MiSv
oi)v£(mr)xe xou xp£a xal xiaaapa xal irivxe* xd Sfe xp{a xal x£a-
oapa, aTiep ioxlv IßSojidSo^ oiiofa, xii^v 3p^v ywvfov dTcoxcXel* iq
|iiv ydp d|ißXera xal 6^ela xd dv(0|iaXov xal dxaxxov xal dviaov
&(i9a(vouatv* a|ißXux£pa ydp xal ä^ipa y^vexat &c£pa kxipoQ' 6p%^ is
8' oux ini8iy(txai ouYxptatv ou5* 6pd^x£pa y^vexat Tiap' Ix^pav, dXX*
iv 6iio(()) jifevet xif)v f8£ocv (puatv ourcox' dXXdxxouaa. ef 5VJ x6 [ifev
op^oywvtov xpfywvov ax'yjjidxcov xal itotoxrjxwv loxlv dp/T], xoüxou
Sfe xo dvaYxatoxaxov, XTJv op*if)v y^vtav, iq ouofa XTJ«; EßSojidSo^
Tcap^xe^catj "cptoc ^V-^^ '^ xexpd^, vojifijotx* äv eJxixws i^5e 7Dr]Y>5 20
TTovxös axTJJAaxo^ xal ^doYj<; 7cotdxY)xo^. HpA^ 5fe xoti; e?pY]|i£voi^
xdxervo XfeyoLx' äv Sedvxto^ 5xt xd |jLfev xp{a iTznziZou oy^ri^ioL'zoQ louv
dptd^o^, — liietSirJ OYjjielov jJifev xaxd |iovd5a, ypaiAjnf) 5fe xaxd 5i>d8a,
facficeSov 8fe xaxd xptd8a xfexaxxai — xd 8fe xlooapa oxepeou xaxd
s2( eeteri xdv Iv om. 2) ftv ap|iov{acc 3f a : ftvappLOvto^ b 4 npog xd
duo M &v dp|iov{q^] &vap|ioviov If tiqv 8uva)iiv If 5 ircidaCxvuvroci BD
dvdfiiXXov ABZ), dvafiiXXov C 6 8i om. If 7 dp|iov{av] ivapjJiovCocv Zr (Tum.)
ftmxsXsT M^BD 8 xal om. a auTJJ^] aur^^ coeid. 9 xpidSo^] SudSoG BD
11 TptYCövtov HT, xpiywvov om. Tum. 12 xal xoö xiooapa BD 14 dvci-
liaXXov Hin dvcopiocX&C Jf ^ xal ante dvtoov om. jP 15 xal codd. : Yj Mang.
ylvexai Mb: Yiyovev ABC, om. Z> kxipa. izipa^ M: hzipcf. om. eeteri
16 icap* lx<pav M: ktipoL nap' §xipav eeteri dXX' §v opiolq) codd,:
dXki xal ftv 6(iol(p Tum., dXX' opd^y^^^^^ ^"^ 6pio{(p Mang. 17 ei 8V]] sTSei M,
ei 86 Mang. xö jiiv Jf : |jiv om. ccteri 18 6pO«Yo>vov ft dpx^j Soxtv C
xoüxou] xoö C 19 dvaYxatoxdxcöv D, dvaYxaiöxaxov (idpo^ if 20 r^te]
-n U Db 23 )i&v MFa: \U^ i<ni b
11 de Vit. Mos. II 147 . . . xou opO^wviou xptYcovou, oiisp ioxl x^g xc5v
oXcDv Y6vöoea>c ÄpX''^«
3*
38
^TcetSV] Taüng TeXeocpopetrat xa aü|i7cavxa. xex|JLY)ptci>aatTO 8* äv
Ttg ix To5 Tcov aöjia ipyavtxov xptol jifev xexpijaäm Staoxaaeoi,
(lYJxei, TcXaxei xal ßa^ei, Tixxapai Sk ic^paai, cn]|ie((p xal yP^R
xal iicifavefa xal aTEpe(j), Si' (Sv ouvtedivtcov äTcoxeXerxai lßSo|JLa(.
5 a|it]xocvov S' 'Jiv xa aa)|iaxa lßSo|ia8i (lexpelad'at xaxa xt^^v ix
Siaoxaaecov xpuSv xal Tcepaxcov xexxapcov ouvS^aiv, tl |ii^ ouvißaive xa;
xuSv TcpioxcDv äpid-iJuSIv iSia^ Iv6( xal Suolv xal xpu3v xal xexxopcDv,
olg d*e|ieXiouxai Sexoc^, IßSoiidSog f i$aiv Tz&ptiyifiiy ot ^Ap Xe^^ivie;
api^|iol xiaaapa^ |ikv l^ouaiv Spou^, xov Tcpcoxov, xov Seuxepov, xdv
p. 25M. xpfxov, xov xfcxapxov, Staoxooet^ bh xpell;' TcpcoxY] jifev Stocoxooic | t]
11 aTcö xou Iv6^ ItcI xa Siio, Seuxipa 8' i^ i7t6 x(ov Suolv i^cl zi xp(a,
xpixT) 8' 1^ dn6 x(3v xpwov fall xä xiaaapa.
36. A^x^ S^ 'C(ii>v e?pY](iivu)v ivap^icnaxa Tcapicxaat xt)v xeXeo-
fopov 8üva(iiv lß8o|ia6o; xal a{ ix ßpicpou^ axpc T^JP^^ ävd*p<o-
15 TWöv i^Xixfat (iexpoü|ievat xauxig' xaxd |jlIv oöv xt)v 7cp(i)X7]V iirca-
exfav ix^uot^ o8dvxu)v ioxf* xaxa 8fe xi^v 8euxipav xatpö^ xou 8uva-
ad-at Tcpofeafl'ai OTcipiia y^vtjiov xpfxig 8fe y^^^^®^ aöfrjat^ xal
xexapxig izp6^ foxOv iirffioot^* ni\iTzvQ 8' aiü yajwüv cSpa- Sxxg 81
ouvioeü)^ ixjiTQ* xig 8' iß8d[ng ßeXx{ü)at$ iji^olv xal ouvau5Tl<r^,
20 vou xal Xdyou* ^8613 8* tq iv ixaxipq) xeXeiwat^' xaxi 8fe xt^v
ivaxTfjv iTTtefxeta xal TcpqtöxY); xwv Tca^tSv iicl TiXiov iQiiepü>€^(0v*
xaxa 8fe xt^v 8exaxTr)v xou ßfou x6 euxxalov xiXo^, 6xt x(3v 6pyavt-
x(3v |jLeX(i5v ouveaxYjxöxcov* fiXec ydp xö (laxpiv Y^pa^ Exooxov
u7coaxeX(^ecv %al icapaiperad-ai . xd^ i^Xtx(a^ xauxo^ äviypatj^e xal
25 SJXcDv 6 xwv 'A9Tf)va{(ov vojioS-ixYi^ iXeyela TcoiTJoa^ xa8e'
3 icXdxsi xQci ßa^st J^ : ßdd«i xal nXdxti osfari xitxapai] xixpaoi eodi.
4 xal im^avsCqp ante xal YP^P^t'^'Q -^ imxpctyicf. D ti om. If 5 ijv]
av iiy Pfeiffer et Richter 6 ntpdxcov Tstxdpov (yel xeaodpov) MFa:
TSTcdpcov om. 6 8 ^fJisXiouTai] TsXeiouxtti If 10 npmvri |iiv ouv Jf
ri dno Tou 6vdc If : ri om. ceferi 11 Ssoxipa tk 1^ MD : di om. edai
SueTv & (non F) 12 xp^Ty] d i If : $i om. ccteri ri om. 6 (non I)
13 8i om. J napiavfiai M 14 al om. I dvdt)coic<ov iQXixlai MFa:
dv^pcoiccov om. 6 15 ouv om. a 18 xeTdpTg ig Jlf 8' au If : xs au cderi
ydixcov (opa 1^ in' axpov Süvap.is 3f 19 xg Ißdöpit) ^ ouvaugt^oic om. a
20 1^ om. J iv ixaxdpcf BD 21 iwaTv^v MÄCD, kM% b.BF lOJw I
24 napaipelG^ai] napepetod'ai D, napeppsTo^i B\ noipleo^i (sie) xd^ iqXadac'
xauxa dviypac^e M 25 6 vojiO^Tyjc "«wv 'A^vatov I>
Xpi^ xdXT]d>ic eticaXv, ^EdSo;* d ydp iYiwrjosv igdg, xaud-' ißdo|idc xtXtoqpopi}-
divxa ineSslgaxo.
37
xal x6 YewttS|i6vov oux oveu xivYJaeco^, xö jifev fva yewTJoig, t6 5* fva
yewfjxat' {lovov 8* ouxe xtvouv oöxe xivoü|jLevov o Tcpeoßuxepo^
apx(i>v xal i^6|i(i)v, ou XlYOt't' äv Trpocnrjxovxü)? eZxo^v ißBojicc^.
|jLapxupel 8£ jiou xcp Xoyq) xal OtX6Xao^ fev xouxot^* ,*Eoxt yap, qyiQofv,
i^y6|i(üv xal apxcov aTcovxcov S«ö^, el^g, del (ov, |x6viiio^, äx{vt]xo^, 5
atko^ auxcS S|xoio^ Sxepo^ xcov £XX(i>v.''
34. 'Ev |jifev ouv xoEi voYjxotJ; x6 dxi\nr)xov xal ina^lq fem-
Scfxvüxat feß8o{iflC€, Sv 8fe xoli aJoöiQxoli; |ieyotXirjv xal ouvexxtxwxaxiQV
5üva|xiv, * * * olg xa ^7c(yeca Tcavxa Tcl^uxe ßeXxtouad'at, oeXrjvT]?
xe 7ceptö8ot5* 8v 8k xpOTCov, Smoxeircfov. im {iovo68o€ ouvxeS^l^ lo
£^f]g 6 lircd dpid-iid^ yewqc xov dxxd xal efxoat xlXeiov xal xolq
auxou {iipeaiv foou|jirevov 6 Sk yewTfjä^l^ opcfliiö^ airoxaxaoxaxtxo^
&jxt oeXrjvYj^, a^* o5 iQp^axo (Tfr^^azo^ Xaiißavecv au^iQatv afoSiQxdS^,
e2( ixetvo xaxa (leboaiv ovaxaiiTcxoücFYj^* au^exai |ikv yap im x^g
icpaSxT]^ [iTjvoecSou^ Iniki^^tidq iyjfi Si^oxäiiou i^|iipai^ &7rca, tW 15
^x£pai^ xoaaüxai^ 7üXY]ai(faif]( y(vexai xal tuocXiv uTcoaxpi^ei 8iauXo-
8po{iouaa xtqv aüxn^v 686v, aTc6 jiiv x^^ nXrjatcpaoS^ iicl xifjv 8ixoxo-
{tov &7cxa TwcXtv i^iiipai^, eft' anö xauxiQg iiil xtqv iiir)voei8'^ xali;
Taats, i^*?]^ 0 Xex^ek aptS-jid^ aüjiTceuXYJpcöxai. KaXetxat 8*iq lß8o-
jiag 'Jtiö xtov xup{ü)( zoX^ 5vö{iaatv eJwS-oxtov xP'^^9'«t ^^l xsXeayöpos, 20
2 Y^^^^'c A( Mangey : ^irr^xoLt. codd, 5 7jYt}Muv b : 6 i^ysiicDv a sl^] tl 6
6 auxq)] auxtp 6 7 xal ctitod^ om. F 8 verba |i8yaX7]v — 9 peXxioüod^t om. F
9 ante olg non nulla intercidisse videri monuit Mangey coli. dem. Alex.
Strom. VI 813 olg a: r^z b «i^uxe om. D 11 xöv] xö A stxoot-
oxxco BD^ %y{ AC 12 ouStoG] auTou codd, anoxeXsonxo^ ^ (yp. ano-
xaxaoxaxtxöc F* in marg.) 14 ixsTvov C dvaxaTtTouotjc J |jiiv ydp MFa :
fdp om. b 15 jiovoeiöoüg F^HIL, jiovoftiöouc Ä" i^pipag AJ5C 16 xooaü-
xat^] loouc Jlf XQcl naXiv] xaictiO'' Jlf 17 nXTjaioqpaoug D 18 |iovoei8i^ i^^,
corr. F* 19 fe^i^c] ig i^s AFHIL, fegi^g coir. ex ig ^c JST, ig cov M
Xex^eig] frj^lc -B-D 17 om. jD 20 xolg 6vö|iaatv tlcodoTcov yu^oboLi MFa :
Tot^ 8ict>^aiv 6vo(iaai xpc^P^^o^v fr
9 Clem. Alex. Strom. VI 813 hrvia, jiiv eZotv ol -njv jjieyianfjv 8uva|itv
§XO"^^S nptOTOYOVot «YT^ö*^ »PX^vre^, ^wxd öi xai ot dnö xdJv (laO^pidxcDv xoug
«XdvTjxag elvai cpaotv doxipag xrjv nepf^eiov SioCxiriaiv iTitxeXouvxac, 09* cov xaxd
OT>p.iidd«iav ot XaXÖalot ndvxa Y^vsoO-at vo|i£(ouol xd nepl xov dvy]x6v ßiov, nap'
5 xal Tcspl xcov (isXXövxcov Xd^eiv xivd utcioxvouvxou, x(Sv di aTcXavcov inxd {xiv
al icXeidSeg, inxdoxepoi 8i al dpxxoi, xa^* dg al yscopY^ai xal vauxiXCai
oo(iiC6paiouvxat, 17 oeXirjvTj xe öi' §7ixd i^fiepcov Xaiißdvet xoug |i6xaoxT)|iaxia(iouc.
11 de vit. Mos. II 148 . . . xal xöv oxxto xal etxootv dpid>}jL6v x^etov, Toov
xoT^ iauxou {ii(j60iv. de septenn. II 278 ... xal cog (§ß8o(idc) ouvxed'Sloa (liv
aiw liovddog igi^S T^^? "^©v oxxei xal etxoot x^«tov dpiö-iidv, Tolg auxoö pipeotv
loov. 20 de septenn. 11 281 ißdop^dg 8' d^uYioxaxog (dpi^() xal qpeSc, %i
40
ttJv Bexarriv 8' tl v.^ xeXfeaa^ xata (i^tpov fxotxo,
oux av Suapo^ ^c&v {xorpav S^oi dttvaxou.
36. X) |i&v oGv 2öXa)v ^ßSoiiocai Sixa xati; eipY||i£vaig xax-
apid'iier xov dvd'poSTiivov ß{ov. o S' lotxpi^ 'IicnoxpaxYjg i^Xtxto^ licxa
p. 26 M. tbal 9T)ai, TcacSteu, | TcaiSö^, fieipoexfou, veav^oxou, dvSpö^, npeaßü-
6 xou, yipovzQ^y xauxo^ Sk (lexpera-S'ai (i&v IßSoiiaaiv, ou |iii)v xaci;
xaxd x6 l^tj^. X^yei S' ouxci)^* „'Ev ov^pomou fuoet ^icxa e2oiy
(lipai, o^ i^Xixfa^ xoXiouai, TcaiS^ov, Tcari;, (lecpaxiov, veavfoxoc, äyyjp,
iipeaßuxY]^, Y^pov* xal icacSfov |i£v iaxiv ^xpi^ Itcxoc ^cov dSovxtov
10 gxßoXYj^' nal^ 5' £xpt Y^^^ ixfüaiog, £( xa Sl( knxi' fietpaxiov
5' äxpt yevetoü XaxvaSaioc, 4^ xa xpl^ lirxa* veavCcrxo^ 6* äxP'^
aO^i^'aio^ SXou xoO a(i)|xaxoc, £( xä xexpaxt^ ^tcxoc* äyfip b* axpiC
£vÖ5 bioYzoq TievxTJxovxa, ig xa iTcxaxtc Itcxoc* TipeoßuxTfjg 8' oxpi
iievxTfjxovxa 85? 4? '^^ iTcxaxig dxxw' xo 8' ivxeöd'ev y£p<ov." Atf^'^«
15 il xaxelvo npog 8iaouaxaaiv §ß8o|ia8og a>g •8'oa>|iaorr]v ^x^^^^ ^
rg fiiaec xo^iv, iicel auv£axY]xev ix xpuiüv xal xexxapcov* xov |ib
xp{xov aTcö [lovaSog e? 8c7üXaaial^oi xig, eupi^'aei xexpaY(i)vov, xov 8k
xixapxov, xußov, xov 8' iJ^ aii^otv Sß8o|JLOv, xiißov 6|jloG xal xexpo-
ytovov 6 |ifev oiJv iizd {iova8o$ xpfxog fev iinkaatoyi Xoyq) xexpotywvig
20 ioxiv, 6 Sk xixapxog, oxxüS, xüßog, 6 8' gß8o|iog, xiaaapa icpög
xol^ ^xovxa, xüßog oiiouxal xexpaycovog* cog eTvat xeXeo^opov Synog
x6v Sß8oiiov iptfl-fiöv, aji^ox^pag xdcg tooxiQxag xaxayyöAovxa xtJv
X* inlmio'^ 8ta xexpayciJvoü xaxÄ X7]V irpäg xpta8a ouYylvetav xal
XT^v oxepedv 8cd xüßou xaxd xt^v icp6g xexpdSa oSxetöxiQxa* ix
25 xpid8o( Sk xal xexpd8og £ß8o|idg.
1 Tigv 8fixdxv]v ^' ü M : vq teuMVQ d* sl Fa cod. Crom, Äp.y tj
dsxad' 8l & CxoiTo] -^xotTO B Tg StKaxio 5xe di) z9Xi(TQ d«dc im' iviao-
toü'c Clem. AI (Bergk) 2 aopog BD ^q ä, 8x« M> Cfew. -4/. 4p.
3 Öixa] öig JF «poetpY)[iivatc Jf 4 o 8td C verba laxpo^ — 5 iictpa-
x£ou om. C 5 veavtoxou om. D npeoßoT^pou Jf ^ 6 Tocuxa If di
om. D 7 ctotv] etxootv C 8 ^eipäxiov, vsaviaxoc, «vTJp, npe9ßüx7)Ci
Yip(ov If: (leipaxiov xa( al Xotnaf oeferi 10 ixqpoaett^ codd. &c (sig MD)
xd dig iTcxd JlfFa : knid dl^ Inxd 6 11 XK]Kyiqotto^ Cy Xaxv(6o8<DC eefen
sZg AB verba §g xd xsxpdxig §nxd (12) ante vsavCoxoc in M t* om. Jf
12 aogTfjotwc MBC eJg ABC verba wriip — 13 §«xd om. D
13 ig MFHIK : s^c £a dxpt ixcov Tisvxrpcovxoig M 14 sCc JT^BC
15 fi^] yoLp D xdxsTvo om. 6 (habet F) diaoiioxaoiv oocU. : Sdtov aÜ9xa-
oiv Turn. 16 xsoodptov JUT 17 dinXotoid;;« a 18 xai om. M 21 xGt(
&£T!xovxa JUTi^* (J? teste Mangeio) : xotg licxd J^' &» xd xp(a a 22 xaxocYT^^ovxsi]
dicoxtXouoiv &icxd M 23 npoc xpidSoc Mi xpidSog oetert 25 6i om. a
39
^uaa^ SxßfltXXet irpohov Sv 5irc' Sxeatv
T0O5 8' feiipoü^ 8x5 8ifj Ttkirnjn S^ög Sttt* Svtauxou^,
i^ßrjs Sx^afvet cnjitaxa YtT^oiA^vT/?'
TQ Tpixang Sk y^vetov de^ofJ^^vtov 5xt yuföw 5
Xoxvoijxat, XP^^'^S ävä-o^ a{i£cßoii£vY]^*
xig 5fe xexöcpxig tco^ xt^ Sv £ß5o(jia5* fecrdv aptoxo^
fax^v, -^v X* avBpe^ cnjjiax' Sx^ua' apex^?'
ii£|i7cxig S' (opiov ovSpa yi^ox) iie(JiVY]|iivov tbai
xal Tcaföcov ^Yjxetv eborcfao) yevei^'v 10
rg 5* 1%VQ Tcepl Tcocvxa xaxapxuexat voo$ dv8p6$,
ou5' SpSetv Sfr' 6[i(D$ EpY* a7caXa|iva fl-iXet'
lirca 8fe vouv xal Y^düacav Sv £ßSo|iaatv (Ji4y* aptoxo^
öxxü) x', aiifoxipcov xloaapa xal 86x* Sxy]'
xig 5* hdvQ Sxt [iV)v 8üvaxat, {jtaXaxoSxepa 8' auxoG lö
npi^ {leyotXrjv dpexVJv Y^ttkioa xe xal ao^fr)'
1 Solonis versus (frg. 27 Bergk) praeter Philonem tradunt Clemens
Alexandrinus Strom. VI 814, cod. Paris. 1843 ap. Cram. An. Par. I 46,
Apostolius XIV 94 {Äp.), qui omnes hoc ipso Philonis loco usi sunt 2 cpiioag
äv Snx^ Exeai ixßaXXei icpoSxov J^D; icpeSxov licx' av Ixeaiv cod. Cram. iind HIK
3 TsXio^ J^ (Schaefer) : xsXäosi ceUri 4 ixqpocCvsi] 81] qpotfvti 3f, 8i
9a£v6i cod. CVam., dft ^aveCoT]^ C2em. il/. orjfio^'ca] oTcipfiaxa Ckm. AL
ytyvo|iivif]g Jf: Y^^oiiivTjc a Äp., ystvoiiiyifjc & cod. Cram., yivoiiivcov
Cfem. Ji. 5 xpvzdvQ] xpivQ cod. Cram. ydveta a Ap., yivet cod. Cram.
dUgö^isvov Cfem. iiZ. Ixi Bergk: kid codd. y^Ccov] yucov If, yuqdv ABC,
Yiioo Dy Y^<)^^ dem. AL 6 Xaxvouvrai a 7 na^ xig iv &ß8o}jia8'
ftoxlv apiaxo^ Brunck: na^ xtg bt Ißdojjiadi fiiY* dlpioxo^ Cfem. AI. (Bergk),
Tcaaiv &ßdo|iad8aiv £piaxoc Jf, nalg xi^ iv &ß8o[iade9a(v apioxog ^ cod. Cram.,
icalg xi^ &v iß8o|iaoLv apioxog a Ap.f notCg iv ißSopLadsooiv apioxog b 8 iq v x'
Ckm. AI. : iq x' MHK, -q x' corr. ex iq x' JF, ig x' AjBC cod. Cram. Ap.,
elx' D, 6x' J, ol x' ü avSpsg oTJiiax'] avSpö^ i^vYJfiax' 3f Sxouotv F^a
apsxac AjBC 4P-) ttpexa^ D 9 Spiov] copio a Ap.^ coptou Bergk yatiou
)it(iVT2|iivov elvai] |i.e}jLVT]|iivov y^^iiou elvai & 10 e^oonCaco CZem. A/. (Mang.):
igoTcfoco ceferi 11 xaxapxtivexai a Ap., xapxuvexai Ckm. AI. 12 ou8*] iv 8'
ood. Crom. oüd' ioiSsTv E^' 6|ioto>c Spya {xaxaia ^^si Clem. AI. S^' oiA-cSg]
Sod-' Sp,«c & (non ^ 13 vo5 b (vouv jP) xat] ^ If iiäy' Äptoxog 3f
Clem. AL: ]ux* dpfoxai^ oe^ert 14 6xx(o x' Mangey : oxxco 8' oodd. a(iqpo-
> , . a
xipto^i Mangey: aiiqpöxepov Cfem. Ji. cod. Cram., aix^oxepa ceferi xeaoapeo-
xofdsx' ^, X80oapeoxa{88x* DHIL, xsaoapeoxaCSexa AjBC 15 iwax^Q AD
(ii^v If: \xk^ceteri }iaXax(oxEpa codd., (lexpioktpa Cfem. A/. 16 yX&OQd
xe xoci oo^^T)] o<3|ia xe xal düva)U( CZem. AL xal om. J^
40
ttJv Sexarriv 8' ef xt^ xeXfeaa^ xaxa (lixpov fxotxo,
oux £v £(i)po^ i(ov {ioipav Sxoi duvcexou.
36. X) (itv ouv 2öX(i)v lßSo|jLaai Sixa xali; eipY||i£vaic xax-
api^et xov ävd*püS7civov ß(ov. o S' SaxpÄ^ 'IicicoxpaxYj^ i^Xixto^ licxa
p. 26M. erva( fYjat, :rai5(ou, | TcaiSö^, |ieipoexfou, veavfoxou, dvSpö^, icp£aßu-
6 xou, Y^P^^^^9 xauxo^ Sk |jLexpe{<7'9'ac {i^v lß5o|jLaaiVy ou (ii^ xatig
xaxd x6 l^tj^. Xiysi 5' oSxcoc* ,3^ ävd'pamou füoEi brca efotv
(lipai, o^ i^Xixfo^ xoXiouai, icaiSiov, uaiic, (iecpaxiov, veavfoxog, avrjp,
irpeaßuxY]^, Y^po>v' xal icaiSbv {liv iaxiv ä^pic ^^cxa ^cov dSövxuw
10 fexßoXYjs' tzolXq 8* äxpt Y^^C fex^üato^» k ta 81^ farca* |i£Lpaxiov
8* äxpt Y^v^'öü Xaxvcoaio^, 4^ xi xpl^ Ittcgc' veavbxoc 8* oxpt«
au^iQaioc SXou xoG auiiioexo^, l^ xd xexpdxi^ ^Tcrd* dvrjp 8' dxpic
Ivö^ 8£ovxo5 irevxTJxovxa, i^ xd iTcxdxtc feTcxd* Trpeoßuxifjc 8' äxP^
TcevxTJxovxa 85» k 'cd §7cxdxt€ öxxüJ* x6 8' fevxeuS'Sv Y^pcDv." Afrfe'c»
15 8& xdxecvo Tupo^ Sioouoxaaiv lßSo|id8o^ a>^ •8'au|iaaxT)v ^ou<n)( iv
x^ cpiiaec xd^iv, intl ouvionqxev 4x xpicov xal xexxdpcov* xov |ilv
xp{xov Atzq (JiovdSo^ e? 8i7üXaacdl^oi xi^, eupiQoei xexpdYCovov, xov 81
xixapxov, xußov, xdv 8' ^ d|icpoiv Sß8o|iov, xüßov 6|jlou xal xexpd-
Ytovov 6 [ifev otjv aTcö (jiovd8o5 xpfxo^ iv 8t7daa{ovt Xöyv xexpoYWvic
20 ioTiv, 0 8& x£xapxo(, oxxoS, xiißo^, 6 8' Eß8o|io^, xiaaapa icpo;
xoli; ^xovxa, xiißo^ 6|iOu xal z&zparftüyo^' t^ eTvai xeXeo^öpov Svtok
xov 5ß8o(Jiov dpcd^öv, dji^ox^pa^ xd^ JaoxYixo^ xaxaYYÖAovxa xtjv
X* inlTztSc^ 8id xexpaYüJvou xaxd xrjv np6^ xptd8a ouYY^vetav xal
XT^v oxepedv 8id xüßou xaxd xif)v icp6^ x£xpfl(8a o{xei6xT)xa' ix
25 xpid8o^ bl xal xexpd8o( £ß8otid;.
1 Tigv d8xaxv]v 8' sl üf : tiq dexdx^ d* sl ^a cod. Crom, 4P-i '^
dsxad' sl b txoiTo] ^xoiTo B Tg Stxaxig 5xe di] tcX^oiq d«öc im* iviou>-
toü'c Cfem. AI (Bergk) 2 aopog BD Sx-q il, ix« -^^ ^^fe». ^» 4P-
3 dixa] Sig F icp08ipif]|iivaic 3f 4 6 Sidl C verba laxpoz — 5 |ieipa-
xtou om. C 5 V6av{oxot> om. D npeapuxipou Jf ^ 6 xauxa M tk
om. D 7 eCaiv] etxooiv 0 8 ^sipäcxiov, veavfaxo^, Q^vTJp, npe9ßÜTY)Cf
Yip(ov If: (leipaxiov xa( al XoiTcaf oe^ert 10 ixqpiSoeooc codd, i^ {ü^ MD)
xd ^l£ knxd MFa : iircd blQ inm h 11 Xaxvijas»^ C, Xaxv(6o8<DC eefen
t^c AB verba §g xd xsxpdxcg iicxd (12) ante veavCoxoc in Jf d' om. Jf
12 aügi908<öc MBC eCg AjBC verba dvijp — 13 iwxd om. D
13 H MFHIK : bI^ La oixpi IxeSv nevxYpcovxaiE if 14 ei^ iTi^C
15 &4] '{oi'P D xdxsTvo om. 6 (habet F^ diaoiioxo^otv oocU. : idtov oüoxa-
oiv Turn. 16 xEoadpcov 3f 17 dinXaoidCst a 18 xal om. M 21 xol;
i£rJxovxa MF* (^ teste Mangeio) : xotg inxd F^ &» xd xp(a a 22 xaxaYT^^^''^*]
dnoxcXouoiv iicxd Af 23 npoc xpiddoc M: xpidSog oetert 25 Ih om. a
41
37. ''Eon 5' ou xtk&a(p6po^ liovov, oXXa xal cog hzo^ zlntO^
ap(iovtx(i)TaxY) xal xpöicov xcva TOjYt) xoG xocXXfarou 5coeYpa|iiiaTO^,
S TzdaoLQ (i^v To^ dlpiiov^o^, nqv 5ia xetiapcov, xif)v Sia Tcdvxe, xif)v
5ta TcoacSv, icaoo^ Sfe xo^ ÄvotXoY^a^, xif)v aptS-jiiQxtxirJv, xi^v y^w-
|iexpixi^v, Ext 8fe xTf)v äp(ioviXT)v iieptlx^t. xA 5k TcXtvO-fav ouvioxrjxev 5
^x x(Sv8e x(3v ^id^v, S^ 6xxcA iw4a ScoSexa* 6 |ikv dxxc^ 7cp6^
g^ iv £mxp{xq) Xo^q), xad-' Sv iq Sca xexxap(i)v apiiovta £ax(y* 6 S'
^4a 7cp6^ g^ iv T]|uoX(()), xad-' Sv iq Sia iiivxe* 6 5k 5üi5exa icp6^
S^ ^v 5iicXaa(ovi, xad*' Sv i^ 5ia i^aacSv. Sxet 5' (S^ SXeyov xal xo^
i^oLkorflonQ TCOGo^* apid'|iT)xtx'y)v (ikv ^x x(3v S^ xal £w£a xal 5(i>5exa* lo
ol^ yap uicep^ec 6 ^iao^ xoö TcpoSxou xpiofv, xouxoi^ intpi-jftxai
uro xoö xeXeuxafou' yecoixexpixiqv 5' ix xwv xeooapwv Sv ydp
XcJyov 5x^t xa öxxci icpo^ ii, \ xoöxov xa 5(ii5exa icpi« Svvia • 6 8k P- .27 M.
Xöyo€ farfxptxos* aptioviXTJv 5* Sx xpicov, xoG 85 ^ ^^^'^^«^ ^
SoiSexa. apiiovtx*^^ 5' ovaXoyfa^ Stxxif) xpfat^" jite {i6v, Sxav Sv X^ov ^^
S^et 6 6oxaxo€ [xou |iiooü] Tcpö^ xöv 7ip(3xov xouxov 8x13 iQ wepox*») ij
uicep^x^i 6 loxaxo? xoG |iiaou iipA^ xif)v wepoxtjv Tjj uirepixe'cat
ünö xoö |x£aou 6 Tcpcoxo^. SvapyeoxaxTQV 5k Trfoxiv Xaßot xt$ äv Sx
x(Sv 7cpoxei|JL£vu)v ^id'iicov, xoö §5 xal oxxo^ xal SoiSexa* 6 (Jikv y^P
xeXeuxalb^ xoö TcpoSxou StTcXaoto?, 1^ 5' uTicpoxV) icotXiv SticXaafa* xd 20
|ikv yop 5(i>5exa xcov Sxxc^ xixxapaiv U7cep&x£^ 'c^ S' ^^'^^ 'cc^lv E^
5ua{* xd 5k xiaacipa xolv Suotv SiTuXdaia. kxipa 5k ßdaavo^ x^^
optiOvtxY]^ dvoeXoyfa^, oxov 6 (lioo^ x(3v dxpcov foc;) [lopfcp Ö7cep£xi9
xal tJTiepix'JTcaf 6 yap 5y5oo5 ^iaoq <Sv ÖTtepix^t |ikv xoö Tcptikou
xpfxcp iiop(q)* öcpaipefrlvxwv y^^P 'cwv 5$, xd XotTtd 5uo xp(xov Soxl ^5
1 ou |iövov xsXeocpöpo^ Jf 3 8 MF* : ri F^a, >j HIK', ^ corr. ex r^ L
xtoodpcov £ 6 }Ji&v] [i&v otSv JfF 7 xa^' 8v scripsi : xad>' "Qv oo({(i. edd.
xeooapwv JOD 8 updg xd Ig F xa^' 8v] xa^' -^v codd, edd, bi
om. D 9 X a 9'* 8 v] xa6-' ^v codd. edd. ig 8id nao(Sv ? (sie) AT, 6 8id
7coia»v a ixsi] e^ Jf 10 nftaag MFa: dnocoa^ & ix xdSv] iv xalg a
11 ol^ j9f : (og cefert uicepixst] icepc^ei Jf ToiSxotc uicepix^xai M:
xoÜTOLg om. ce^eri 12 YetofisrpixiQ a ixxcovxeooapcov Mangey (Mark-
land) : IQ x(3v 8ia xeooapcDv codd. 13 npö^ l| M: npög xd Ig ce^ert npö^
ftvväa MFHIK: npö^ xd iwia £a, npo^ xöv ivvia edd. 14 xou npo^ Ig M
15 |i£av jB 8xacv om. C 16 6 loxaxo^ xoG iiiooo codd. (xou iiioou om.
in ras. J'^ : xou iiioou del. Gelenius xouxov] xöv otuxöv BD IxQ ^y ^^ ^ •
iX«t ceteri iq unepoxT] om. a ig] -^ F'ABC, flv Jf * 17 ^ Jf : tjv cefert
19 xou l£ xou öxx(6 xou dcodexa ABC 21 ydp om. FC xöooapotv FABC
i^iMpiX*^ -^ (Mang.) : unspix>xai oeUri 22 xixxaipa A xdiv duoTv AjBC
25 xpCxov Mb: xpCxa J.(7, xpto ^2>
42
xoG Trpüixow iutpiy^exai 8' uto xoO TeXeuxafou xtp focp" zl yop
öfaiped'edr] xcov SoSSexa xa £xx(i), xd XoiTca xiaaapa y^vexai x^
xeXeuxafeu xpfxov.
38. TaSxa iilv avayxafcoc Tcepl aeiivöxiQxo^, fjy ^xet xi Std-
5 ypa\L\LOL ii TcXcvd^ov "^ Sxt xP'vl xo(Xe7v, Tipoeipirjadto . xoaaüxo^ ßio^
ocal Ixi nktloo^ £ß5o(idg iv äacoiiaxoi^ xal voiqxoI^ ImSefxvuxoa*
5taxe(v6t 5* aivi]*; y] ^uot^ xal Siel X7)v opaxi^v Sitaaocv ouoiav,
oupavdv xal yi^v, xa Tclpaxa xoö Tcavxd^, fd'aaaaa. xl yap cu
(f(ki^bo\Loy xcov &v x(j) xöa|JK[) |i£pO(, Spcoxi xal ico^cp 5a|iaa^
10 ^ßSoiidSo^; aux{xa xdv oupavöv ^aotv lircd Scet^coadui xuxXot^, äv
cvöiiaxa efvai xaSe* opxxtxov, avxapxxtxdv, fl-eptvöv xpOTctxöv, X^4^'
ptvöv xpoTiixdv, Zaif)[ieptv6v, ^toStaxöv, xal Tcpoolxt yocXoc^^av 6 yip of'-
^ü)v 7ca9^€ ^^'^iv Yjiilxepov, (O^ äv o^omfa^ Jx*!) ''^^^ "^ xouvavxfov, azo-
xe[iV0[i6vYj{ x^i; aiadn^aeco^ xoxfe jjLfev JXdxxcD xoxfe 8fe {lef^co Treptypa-
1 5 9ir)v. Of Y^ |iTjv 7cXavT]xe^, iq avxfppoiro^ axpaxtd x^^ xcöv aTdovwv,
^TTcd Siaxoaiiouvxai xd^eat, 7cXe(<nY]v ^mSeixvu|jirevoi ou|i7cdd«iav npo^
iipoL xal YYJv xöv (i&v ydp eZ^ xd^ ^a(ou^ imxoXoupivoc^ cSpo;
xpiTcouai xal (iexaßdXXouac xad*' lxd(7XY]v (lupfa^ oaa^ ^(iTrotoüvie^
[lexaßoXd^, vY]veii(ai^, aZd-pfai^, vecpcoaeat, ßfai^ d^aiofoi^ 7uveu|jidxt0v*
2 0 Tco^iv xe 7coxa|xou^ icXT]|xiiupoOat xal (leiouai xal izzbla, Xi|ivd^ouoi
xal xouvavx(ov d^auafvouai* xal TceXaycSv fepydCovxat xpoitd^ ^ova-
Xcopouvxcov "^ 7ccxXippo(ai( XP^I^^^^^' ^^P^^ Y^P ^^'^v ^ xdXicoi
d'aXdxxY)^ uTcoaupeCoY]^ diiTcciixeat ßadv^ i^a^f viqc afy^^^ ^^ ^^
1 verba xqJ latp — 3 xeXsuTafou om. C 3 xp(xov Jlf ft : xplxa. AC, y' 5,
Tp£a D 4 dvayxaTovJ'* 5 npoeiprjodto AT: npooetpifja^ cetert 6 & ß So-
fias Jf: 17 ißSopidc ceteri tt ao»|iaTOic npoxocXilTai xai voigxcSc ^ 7 aur^;
om. D opangv om. J 8 xai ante xd lUpaxa add. M fp^oaaay Tum.
9 x(p om. BD 11 xd ovö^iaxa D 12 xponixov post x^(^pivov om. a
2aT]|jLtpivouc 3f ^ t^coSiaxöv] 8uo (sie) M üolI npoo^i om. a 13 Sxoi ABC
14 XTjc 6pdo8ä)c -P (in marg. yp. aio^asco^ -P*) xoxi |Aiv — xoxi 2i MFa:
x6 jiiv — xd d^ & 15 i5 dvxCppoitog M: ri x' avxCpporeo^ ceferi cxpa-
xsfa Jf xiQg om. P* 17 xo piv JP 18 xpiicouoi xai ixexaßaXXouot Jf:
xqlI i^exaßdXXouai om. ceteri tlolI (lupfag M ii^noiouvxe^ Fa : &|i:cocoGvxa 6,
i|inoioGvxai Jf 19&^(xiaCoigJf: i^oLiaicti^ ceteri 20 xs] d& a icoxa-
|iot^ MF^ 22 suptTg i^: eupetv 3f&, eupeCai^ a (supeCoc^ Mang.) grctvöis]
e^aiv ot, xe F xoXnoi 3f & : xoXnov a (Mang.) 23 d^dooiQ^ Fa UTCooupcbai;
diiwcktot a ßa^iic F^ACb : ßaa^IgP'», ix ßd^ug M, eu^g BD aJrtoXol If,
aCytaXoGc F* «Col append. Tum.: »toetot a, Itjat (sie) ft, om. M
15 Leg. alleg. I 46 yioiipv. t' ii sptSotg &ßdo|idd(* nXdvT^xig xe ydp ixtd
YSYÖvaoiv, dvx£ppoTCO( rg xaxd xauxd xai cSoocihoc ^ouox) ^opqL
43
|uxp6v Soxepov ovocxod-efaifi^ nekdfri ßad^xaxa oG ^poc/tlat^
I oXxoGiv dXka |iupiOf öpoc^ vaualv £|X7üXed|JLeva . xal |jikv St) xd ^7c{- p. 28 M.
ytia luevxa, ^(pa x' au xal fuxd xapicot^ y^v^^^^^^i o^^o^x^t xal
xeXeafopoOot, xif)v iv Ixooxoi^ fviaiv SoXtxeileiv napaoxeua^ovxe^, d)^
via TcoXaioC; iTcavd^v xal £7cax|ial^ecv icpo^ x^P^Y^^ äf^vou^ xcSv ^
Seoilivcov.
89. "Apxxog Y^ V''^'^y ^^ 9*^^ icXcöxirjpoov efvat TcpOTiofjwcov, i^
feirca oaxlpcov ouvloxyjxev eJ^ i^v acpopdSvxe^ xußepvi^xat xa^ ^
d'oXdxxig |iup(a^ oSoO^ dv£xe|iov, dTifaxq) Tcpayiiaxt xal [lef^ovi y]
xaxd 9üotv dvS-pümfvTiv SmSifJievof oxoxaojicj) yc^P 'cdSv e^pYjiiivcov lo
ooxipcov xd^ Tcplv dSY]Xou|i£va^ X^P^ dveupov, VYJaou^ [ifev of xt^v
i^TCEtpov oJxoüvxe^, VT]at(3xat 8' iQ7ie(pou$* liti ydp tjT^Ä xo5 xad'apco-
xaxou x^( oua{a^ oOpavoO ^qicp xcp d^ofiXeoxdxcp y^^ 6iiou xal
d-aXdxxYis dvaSeix^vat xoii^ |av>XO^€> dvä-pciiaDv y^vet. üpo^ 8fe
xoli; eZpY]|i£voi^ xal 6 xoüv T^eidScov x^P^^ doxipcov ißSoiidSc au|i- 15
iceTcXifjpcoxai, (3v af ^TcixoXal xal aTcoxputpei^ (JieYoeXcov dyad'cov a^xfai
Y^vovxai Tcoai' Suoiiivcov |i&v y^P) auXaxe^ dvaxiiivovxai npb^
OTcipov iQvfxa 8* äv |i4XXü)atv JmxiXXetv, djiiQxov euayyeXf^ovxat,
xal InixtCkoLoai y^alpovzoL^ yttüizo'^ox)^ upd^ auYxojitSrJv x(3v avay-
xa{(ov Jyefpouotv oE 8* £a|xevoi xd^ xpo^oQ inoxi^&nai npb^ xtjv 20
xad"' Ixdoxyjv i^|iipav XP^^^- "0 xe [iSY«€ i^Y^K-^^ tQF^^ä? i^^W€
1 avaxü^sdoYjc MFa : dvax^iotjc & »9^ootv post ßa^xaxa add. M
2 |iiv Ö19] }jLävToi 2) 3 Y«vv«vT8€ &, yswfovxa (sed a in ras.) F verba
augouoL — 4 napaoxsual^ovTec om. a 4 §v ixocoroic] &xaaxou AT 5 X"^?"^'
ylct^ A 7 yt M: tt ab, om. in ras. F jwfjv] jiiv F npono[iTO^v ^
8 tlz o5g i^ 9 dvixcjiov M, ava xi|iovTat (sie) ^* iniaztp Tzp6iy[ioi.xiM:
npotYiiaxi dTcfoxq) ccferi |ie£((0 Af 10 cpuotv MF ACE: Tcfortv J5i), yvtoiiirjv &
§mO^|ievot] fcnönevot BD 11 vT)oa(oi>c If* 12 i^nupov C utw r^g
xaO^peoTaTy)^ ouaiag AT v. sup. p. 8,10 13 O'eoqpiXeoxaxq) J£F: d>8oqpLXeTa6
16 imozoXcd C xal dTCOxpi>c|;eig MFIa: xal al dTC0xpüc|;6ic HKL
alx(at M: aTxiai cc^ert 17 ylvovxat itaoi Jlf : naot (naoat C) Y^vovxai
oe/m }i^om. JfD 18 ajitjxov ABC: ajjiirjxdv JlfD& 19 irnnsOlaoai D
21 xa^«' IxaoxTfjc i5l*^P*€ ^ ^ "^^ l*^T*S t^Y^M-^öv Jf: 5 ^' i^y^I^öv ceteri
V. sup. p. 18,20 6 YJXtoc Ä"
7 Leg. alleg. I 46 xal £pxxo€ inxd aoxpois oufinXTjpouxai, xoivovloic xal
ivoosioc dvO-pconiDv, oux kKi[ixJ^ia^ auxo (lovov, ouoa alx(a. 10 de mut. nom.
I 612 el ti xouxo tUlCov ^ xax' dv^omlvijv qpüoiV) dYaic(0|itv. de septenn.
II 280 xtXtioxipav ij xax' dvO'pconCwiv ^liocv uniXaßtv ümu
44
5irca^ xad*' gxaaxov iviauxov äicoTeX(Sv &n)|&ep{a^, Eapt xal |ieio-
TCüipcp, xTf)v |ifev ^pivi^v Sv xpwj), Ttjv 5k |iexo7cci>piviJ)v iv Cuycp,
SvapyeoxaTiriv Tcapixs'^«^ Ttfaxtv xoS icepl nijv IßSojitjv d«oicpeico5$*
fcxaxipa YfP '^^v £aY)|iepu3v ^ßSo|K|) y^vexai liTjvi, xa^' o^ xol
5 iopToe^eiv Sie(pY]Tai vö|iq) xo^ {ley^c'^ttC "^oü Sir]|xoxeXeaxaxtt( ^pxflky
^TieiSiQTcep ä|xf oxlpai^ xa oaa ^x y^^ xeXeioyoverxat, Sapi |a^ 6 xou
a{xou xap7c6^ xal xdav £XX(i)v oaa aicapxa, {lexoTccopcp 8^ 6 xr};
äfiTc^ou xal x(5v £XX(Ov icXefoxcov axpoSpücov.
40. 'Eirel 5' ^x xciSv oupavCov xa hzlytia i^pxiQxot xaxa xiva
10 fuaixTJv au|jL7ca^eiav, 6 xfjc ^ßSoiiaSo^ X^yog £v(i>d%v ap^a|jievo(
xaxIßT] xal Tcpd^ i^tio^ xotiQ d^nr)xorig y^^^^^^ ^TCifOcxYJao^. aiixtxa
x^S iQ|iex£pa^ ^^X'^^ "^^ ^^X* '^^^ Yjyeiiovtxou |i£poc ^irca^^
oxfC^'cat, e?5 7t£vxe a^adijaet^ xal x6 ^wvTrjxTJptov Spyavov xal
bd nioi z6 y^vtiiov* S 5i^ Tcovxa xad'aT^p £v xol^ d-aüiiaoiv uico xou
15 if]Ye|ioyixoG v8upoa7caaxou|ieva xoxfe [ikv iQpeiie? xoxfe 5k xivelxai xo;
apfioxxoüaa^ ayiiott^ xal xcvYJaet^ Sxaoxov. oiio^co^ 5k xal xou
aaiiiaxo^ e? xi^ ^exa^eiv inv/ßipr^otiz xa x' ^xxd( xal ^vx6^ |i£pT],
xad-' kxaxepov kirca eupiQaei' xa |ikv ouv ^v ^avepcp xaux' loiC*
p. 29M. xe^fltXr}, <jx6pva, ya^y^p» I 5txxal x^^P^& 5txxal ßobeis* xa 5' Jvtö^
20 XeY<5|ieva orcXaYX^*? oxo'|iaxo€, xap5fa, icveüticov, otcXyjv, i^tulp,
1 lao[LOipioL^ BD 2 I^UTcp] x^P^^^ -^ ^ §xaTip(p Jf 6 td 09a] td
loa J^ (sed l in ras. man. 2), 5oa Tum. 7 5ott iazi owapxd if 6 t^c a : w
r^C 3f, xo xi^C & 10 6 ydp xigc J£^ 12 t&ipouc 1£ 13 sC^ scripsi : np^c oocU.
14 diQ om. BD uno om. jB1> 15 xivtTxai] xivigaeic Jf 16 ixaoxov om. M
17 &ntX8ipifjosi 3f ftxToc xai ivTog MF: ivxocxoU&xxogcetert 18 xa^'
ixaoTov D iv T^ qpavsp^ F 19/20 Td d' iv xoT^ Xr|fO|iivotc oTcXdyx^'^ ^
4 de decal. II 206 ißdo|i.d8i tk xd^ lirfCora^ xaL icoXuv]|iipouc loptdc
npooävsi(ic xaxd xd^ xou Sxou^ 2aY]|i8p£ac iapivi^v xoU iiexoiccopivvjv, 8uo duolv
dvad-eCgy Ixax^pav iqp' i^pipAC &nxd, xiqv |iiv xaxd xd Sap iici xeXsu6oei xwv
07ct(po|iiv(ovy X1QV d& |i8xon(0pivi^v inl ou^xciiid^ xapiuov aTcdvxcov ouc xai xx
divSpa i^vtyxsv. 12 Leg. alleg. 1 45 «C^X^C T* V-"^^ "^ dXoyov i7cxa|upic,
a^odTJasic nivxe xai ^oawixi^piov opyavov xai x6 Sii^xov dxpi napaoxaxcBv 5 Sij
YÖvt}u>v ioxi. quod det pot insid. I 223 x6 aXo^ov xigc 4'UX^C ci^ licxd dia-
vificxai {loipoic, Spotoiv oaqppTjoiv dxoijv ysuoiv d^'v, Xöyov, yoviiiov. quis rer.
div. her. I 505 x6 |iiv y^lp dXoyov ^^x^i l^og ^Q^X^ diaXov 6 di^iiioopYo;
&icxd iiofpoc sipydoaxo, 5paoiv y*U)Oiv dxoiQv ooqppY^oiv d^v, y^v((^ov, qpovijv.
16 sqq. Leg. alleg. I 45 avXdyxyf'' r> 1^^^ tnxd, oxo)iax^i xapdto, oxXijv,
iQnap, icvfU|ittv, vs^poi 8üo. yLÜai tk ottjiaxoc 6|ioCo»c iodp(^(ia, xs^oiXi}, xp«x'>)^»
oxipvov, x^PKi xotX£a,i^pov, nodt^ . xo ^ iQY8|iovixcDX«xov xou (qiou icpoocoicov iicxax4
xaxaxixpTjxou, ^lyal^ 6fp^ak\uiXQ xai «ooi duo£v, loocc (iuxxifpotv, 6pd6|i^ ro|iaxi.
45
ve^pol ^uo. icoXiv 8^ au x6 i^yeiiovixüiTaTOv h t^tftf YZ^paXii xoH;
dva^xaiOTOTOi^ lirca y(jpi\zaij Sualv i^^aX^otQ^ dxoaC; laai^, atJXotl;
|LuxT^po^ Sixrfv, IßSöiiq) OTÖiiaTt, 5i' oG y^vexai dvy)T(5v (Uv, (oc
hfn nXaxcov, elaoSo^, S^oSo^ S' af^pxcov* iT^io&pxeToct |Jikv y^
ocikfp (Kzla xal icoxa, fduprou a(i>|iaxo^ ^fdupzal xpo^af, Xoyoi S' ^
i^aotv dedttvaxou t^^X*^^ ad-oevaxoi v^iioi, 5t' (3v 6 XoYixdg ßfo^
xußepvoxat.
41. Ta Sk 8tÄ x^{ ap(omQ€ 'cwv atoS-rjoecDv 2<];e(i>^ xptvöjieva
(lex^x^i xoü api9y.o\i xaxd ylvo^* Ittcoc *(dp ixrzi xa 6pa)|JLeva, a(0|xa,
Stoaxaot^, OX'^H'*? l^y«^^> XP^F^j x(\nr]ot€, oxaai^, xal Tiotpa xaOx' ^^
ouSfev Sxepov. Sujiß^ßYjxe (livxot xal xo^ ri]<; cpcövfji; ixexaßoXd^
iwcoo^ lircd efvat, xtqv ö^etiav, xV)v ßapetav, xV)v 7repta7WD|iivTriv, xal
xixapxov Saouv (pO-OYYOv xal tptXiv 7r6|iTcxov xal [laxpov Sxxov xal
ßpo^uv Sß8o|Jiov. 'AXXde yatp xal xivYJaei^ kKzä efvai ouiißißiQxe,
xi^v ävö), xV)v xdxco, X7)v Siil Se^t«, 'ri)v lic' eucovuiia, xif)v Tcpöaci), 10
xi^v xaxoTCiv, xif)v fev xüxXq), &z bf xolq |ic£Xtaxa xpocvouatv ol xV)v
SpxiQ^v iiuSeixvu|xevoi. Oaal 51 xal xo^ Std xou acofjiaxo^ £xxp(a&i(
uTceoxoeXd'ac xcp Xex^^vxi apid*|X(j)' Sid (ikv y^P ^f^aXiicov Sdxpua
TzpoytlzM, Sca 5^ [luxxTJpcov al i% xe^aX'^^ xad*dpaei^, Sid S^
oxojiaxog 6 iicoTTCuöfjievo? afeXog' efal Sfe xal 5txxal Se^apieval npo^ ^^
tAq x<3v icepixxcoiidxcov aTioxexeüaet^, tq jifev 5|i7rpoa^v, 1^ bl
xaxoTctv SxxY) 5' Soxlv i^ 5t' oXou xoö acofiaxo^ Jv ßpwxt iipoxuots,
1 d' au M: T& au a&, xi au J^S 8& au F* 2 auXoT^ MFa: auXoZ^ b
4 Sqp7]v nXaoTfiSv (sie) M fdp om. a 5 Xö^ot MFa: Xoy^^ ^ 6 i^-
louaivj^ 8 xptvd|i«va] ft^uiaxpivöpieva M 11 (ircaßoXi^g J9 12 icaaagJf:
aicdaa^ ceteri 15 xi^v avcoxdxco, xigv xaxcoxdxQ) Jf in' om. M 16 xai
Ti)v xaxoiuv M &c] -^v Jf 17 Y(vo)iivac ante &xxp£o6i^ add. Jf 18 ydp
om. D 19 &x om. Jlf 20 6 dnonxuö^svo^ oCsXo^ Jf : ol dnoicxuoficvoi
aCsXoi ce^ert 21 iq {liv ydp npöad'sv JUT^ 22 IdpoSot jPa
4 Plat Tim. 75 d xi^v 8i Sig xou oxöi^axog i^ixcov Süva^uv oSouoi xal Y^(^tt\}
xocl x^*^^^ Ivtxa x(ov dva^xatcov xal xöSv dploxeov 8iexöo)i7]oav ol diaxoofjLOuvxe^,
ig vuv diaxixaxxai, xiqv (liv tCooSov xcBv dvaYxalcov (iT]xav(D)icvoi x^P^^» '^^ ^'
i^odov xcov dploxov* dva^xo^v |i&v ydp icdv ooov tloöpxexai xpo^igv didov x(p
oi»)iaxi, x6 8i XÖYCov va|ia Sgoo ^^v xal umQpexouv qppovigafti xdXXioxov xocl
apiaxov icdvxov vapaxeov. 11 Leg. alleg. I 46 xdg xt zm t^fftü'^ xdoeic
iiGxd sTvou ou|ißißT}X6v, ogüv, ßapuv, i»pioiuopi«voVy Saouv, cpiXöv, )iaxpöv, ßpaxüv.
14 Leg. alleg. I 4ö tcocXiv au ocofiaxoc &nxd xtvijotic, opYavtxoU {liv ig, 6ß8d|iiQ
d* 17 xuxXq). 17 ibid. aC xs dnoxplatt^ lircd, ddxpua, (lugat, olsXoc, onipiJiay
dixxol 7ctpixxcD|idx(i>v 6x8Xo(, xal fii' oXou xou o(D|iaxoc Ifipto^.
1
46
xal <lß8ö|iT]> 'fi ^uatxooxaxyi onip^xo^ icpöeot^ Std tm ycwnfjttxöv.
OyjgI Sk xal 'iTCTcoxpaTY)^ b tt)^ fuaeo)^ £mYVü)|icov £v lß5o|iaSc
xpaiuveofrat xal xif)v tt^^^v t^s Y®^€ >wtl ti^v dvaicXYjaiv x^g oopxo;.
IloeXiv S' au y^vai^v i^ ^ opd x(5v xaxaiiiQv{(OV e^ &7cxd xo^ icXeCoto^
5 i^ii£pa^ x^P^Y^^'^^^* ^^^ '^^ ^^'^^ yttoxpo^ ßp^T^ |i.T]oiv bnd
xeXetoyoverafrai iil^uxev, cS^ iwcpoSo^dxaxov xt au|jLßa{veiv* yb^xoa. y«P
xd iTixaiiTjviata Yovijia, x(3v ixxü)(JiT)via£<Dv co^ S7c(7cav ^cpOYOveZoSm jii^
Suva|iiv<i)v. Ar xe ßapelai vöaoi a(i>iidx(i>v, xal (idXcad*' Sxov h
Suoxpaa{a^ x(5v ^v i^iiTv Suvd|jLeü)v icupexol auvexel<; ^idaxTJtJMdacy,
10 ^ßSöiiig (loäcaxd 7C(i>g i^|i^p? 5caxp(vovxai * Stxd^ei yoLp arftS^a. xdv
Tcepl 4'^X'^'Sj '^^^ V'^^ awxYipfflcv «j^^ii^ojiivTri, xolij 8fe S-dvaxov.
42. 'H dli Süvaiic^ aOx^^ oO [lövov xoi«; stpYjiiivoi^, dXXd xal
xalig dp(axai^ xcov ^i(7XY]ii(3v ^TCiTie^ o{xY)xe, YP^f'H'^'^^'Q '^ ^^ 1^^^^
atxiQ. Xüpa (liv y*P "^ feTcxöcxopSo^ dvoXoYOöaa x^ xc3v itXavTJxwv
15 x^P^^? "c^ SXXoYfjÄÄU^ dpfiovCa; dTtoxeXer, oxe56v xi x^g xaxd (wo-
p. 30M. otxrjv dp^oc^oizoilaq dndcnjs | YjYeiiovl^ ouaa. oxoixefcov xe xöv Iv
Ypaiiiiaxix'g xd XeYÖpteva (pcovYJevxa ixu|i(i>^ iTTud ioxiv, irceiS'q xal
^ auxcov Socxe fcoverad'ai xal xol^ dXXoi^ auvxaxxöiieva qpcavd^
fevdpS-pou^ aTtoxeXerv x(3v fifev y*P iQ|it?ü)Vü)v dva7cXY]por xd fev5£ov,
20 oXoxXirjpous xaxaaxsud^ovxa xoü? ^%'&f(o\)^^ xciSv 5' d^covcov xpfeet
xal (lexaßocXXei xd^ fiiaei^, ^iiTwIovxa x^^ lUa^ Suvd|jieci>^, Tva
1 &ßdd|iV2 addidi 2/3 verba ^irjoi di — T^g aapxö^ accessenint ex M,
om. ce^ert 4 naXiv 8' aü AT: noiXtv xi au eetert qpopd M: xaTo^opd
Cßteri V. inf. p. 49,18 5 xd om. C xaxd om. M 6 xeXstOYoveta^at Jf :
{^(poYOveTö^-ai oeferi ou(ißa{vei J 7&TCxa[iT)viaTaJf: &nxd|AY2va oefert Y^vt^ia]
Y^wTjfia 2) 9 ft7C(ax<c|;Q)aiv C, xaxaoxTJcj^ouoiv Jf 10 diaxpCvsxai jBD
11 ^vaxov OLBi M 12 auxi^c] auxolg F* 13 «sqpoCxYjxs if xs xai Jf :
xt om. ceteri 14 jiiv '^OLp] xi if, ydp om. K ig om. a xc3v uXavij-
x(DV MFai x(i5v fcTtxd nXavi^xo)v & 15 xt] xig -^ 16 iQY«|J^ovrtfe ouoac if
18 auxcDv il, auxcov MFBCDy iauxov b 19 dTcoxtXetv Jf 6 : dnoxsXeT l^a
21 xdc] xd J£ 9Ü08IC om. M itioL;] oXtion M
4 Leg. alleg. I 45 xai fD^fouJ^l 84 a( xaxajJDJvioi xo^dpoEi^ ^XP^ ißdo|iddos
napaxsfvouou 5 ibid. xCq yip oux olStv 5xt xcov ßpsqpcSv xd {liv iicxa^iigviaTa Yovtiia,
xd 8i nXsCo) xpövov icpooXaßövxa, cog dxx(6 ii'^va^ iv8iQux7)d^vai x^^^P^y xaxdxo
icXtToxov dyova. 8 ibid. iv |jiiv otSv xatg vdootg xpixixcoxdxiQ ißSoiidg. 12 sqq. Leg.
alleg. I 46 SitXigXu^ d' 1^ Suva^ig auxi^g (lß8o)id8oc) xai lici xdg coqpeXitMsxdxa^
x(5v x«xvö)v, XTJv YPaM-JiÄXixT^v <xal iiouotxii}v>' xd yoi>v iv ypQ((^1J^>'cixx[ apwxa
x(Bv oxoixt£(ov xa( nXstoxifjv Sx^vxa 8üva[iiv iircd ioxi ^(ovi^svxa* xaxd xe (louotxr^v
17 lircdxopöog Xupa Tcdvxtov oxedov opYdvwv dpCaxiQ, Ötdxt xd ivap^idviov, 5 8ij
x(3v {i6X(p8ou|AivQ)v Y^voSv ioxi xd ae|ivdxaxov, xax' auxi^v (laXiord iccd^ ^oopeTcoi.
47
yivfixca xa £ppiQta ^xa. Sid [loi SoxoOaiv ot xde ovötiaxa xot^
icpoeyi^oc^v i§ ^PX*^^ ^Tcif Tjiibocvxe^ axe aof ol xoXIaai xdv api^iv
iTcxd aic6 xoO Tcepl auxdv aeßaa(iou xal x^^ Tcpoaouar]^ aeiivöxY]xo( *
'Pcoitaroi 8fe xal npoau^iyctq x6 SXXet^Siv 69' 'EXXtjvwv oxoixerov
x6 2i xpavouaiv Sxc |iaXXov X7)v Sii^aoiv, ^{icoxepov a£irce|i Tcpoa- 5
ocYopeüovxe^ aicd xou ae|ivoO, xad'ATcep iX^x^^ ^^^ aeßaa|iou.
43. Taijxa xal Sxi 7üXe{(i> X^ys^^at xal fiXoaof eixoi Tcspl IßSo-
|jLa8oc, (Sv gvexa xtiia^ [ib/ SXa^ev £v x^ cpüaet xo^ avcoxaxco, xtiiaxac
Sb xal Tcapa xoli; Soxifjicoxaxoc^ xciSv 'EXXtjvcov xal ßapßapcov, oE xif)v
lta8ir)|iaxtxY)v Smox7J|iT)v StaTcovouotv, Sxxex([iiQxat 8' tjT^ö xou 10
^tXapixou Ma)a£a)(, 8? xö xötXXo^ aux^5 ivlypai'ßv Jv xal^ fepcoxaxati;
xou voiiou oxTjXatg, xat^ 8fe 8tavo(at5 x(3v u^' aöxdv aTioevxwv
^eX^P^^9 5^* ^ iq|iepti5v xeXeüaa^ ayeiv fepav IßSöjiYiv an6 xwv
oEXXcov A^^x^vxag Spytüv 00a xaxa ^tjxyjoiv ßfou xal Tropiajiov, ^vl
{tovü) oxoXa^ovxa^ xcj) (ptXooo^etv eJ$ ßeXxiwatv Vjfl-tov xal xöv xou 15
ouvet8oxo5 EXeyx^v, o^ Jvt8pu|ilvo5 x^ 4'^X'5 ^«^a^ep Sixacrn)^ Stw-
TcXtjxxcov oii SuacoTieixac , xa |ikv ofoSpox^pai^ aTcecXali; xa 8^ xal
2 npayfiaoiv Jf (coni. Müller): YP^M-M-a^Jt^ cefen axt oocpoi om. M
töv om. I 3 auxov] auxoG jB1> 4 TCpooxtWvc«^] «T^ooüvxft^ «po«?-
xC^svxai M 5 xai xpavouoiv If iTU{ji(ttxtpov Jf : &xt)iiox4pav JTJf,
ixoi(iOTipav JFXa aiTcxs(i] asicxi Jf, oiirct afr (oäirce £) npoaovo-
liolCovxe^ 3f 6 osßaaiiCou 3fC 7 xai Sxi tcXsCo) üf : Ext om. ceteri
8 xtjidc M: xt|ii5s oe^«r» xdg dveoxdxo) M: xt} (corr. ex x^g) avö)-
xdxo) -ET, xTjc dvQDxdxQ) F*IKa, xifl avcoxaxcü ^ *i (Tum.) 9 xal ante napd om. M
xd5v om. & 12 ucp' auxov FABCb : uqp' auxeov 2), uti' auxov M
13 iv8xdpoi£t Jf : om. D, ix^poi^e ce^m Itpdv] i^iiäpav E (teste Mangeio)
14 dv^xovxsg D (og ante &v( add. M 15 (lovov i> xcp] x6 D 17 xal om. a
11 sqq. de vit. Mos. II 167 xauxTjg ßvexa x^g alxfag 0 iiavxa |Ji^ac Mcoo^g
idixotooe xoOg iYYpaqpivxag auxou xig ttp^ noXizwiof, ^o|iolg (puascog Inofiivoug
«avTjYupHJetv, iv tXapatg ÖtdYOvxag euO-üjilatg, dvixovxag jiiv Spytov xal xexvoJv
T»v elg icopta(i6v xal npaYixaxsuov Saai xaxd ßlou l^igxTjoiv, dy^^^C ^^ kMX'^ipidM
xal diaqp8i|jivouc ndaT)^ ^nticovou xal xa}iax7)pdg (ppovxlSog, oxo^dt^ovxag oux 0^
ivioc Y^axnv ^ naiSial^ )j [iliicov ^ 6px>2^<i3v inidelgsoi, . . . dXXd fiovip x(p
9iXooo(p8Tv, oux onsp (isd^Ssuouoiv ol Xoyo^pai xal 00910x011, . . . dikka x(p ovxi
9iXooo9eTv, 5nep ix xpuov ouvticpavxai, ßouXeu}idx(Ov xal Xd^cov xal npdgecov elg
Sv tliog iQp)ioo|j^(Ov npog xx^oiv xal dicoXauoiv euSaiiiOvlag. de septenn. II 282
(Tischendorf Philon. p. 23,6) npooxdgag )iivxoi jw^ öianoveTv xoTfe ocojjiaot xaxd
xdg &ßdo)id8ac i^i^xs xdg d^xelvoug upd^sig iiKxeXsTv auxai 8' elolv al did Xd^oav
xal doY|idx»v xü5v xax' dpexi^'v • icpoxp^iwi ydp yiXoooqpsTv x6 ßsXxioüv xt^v <I«)Xt^v
xcd xdv iQYS|idva vouv.
48
dLSixetv £iceiXal<;, icepl 5' cSv axoüota 5ia x6 aicpoopflenoc ^x^
44. 'E7aXoYi^6|xevo^ Sk ttjv xoa|i07coi(oev xeqpoüLauoSa iuia|>
5 ^YioJv „ASxT] 1^ ßfßXo^ Y^^^^ oüpovou xal y^g 2xe frfivexo ij
'fl^ip^ iTcofrjoev o fl'eos x6v OüpocvÄv xal xif)v y^jv xal tocv x^^^^
ötypou :rp6 xou y^vlad'at Jiil XYJ^ y^^ **^ nina x^pxov oypoG icp6
xoO avaxelXai'^ op' oux &|if avcog xd^ äa(i)|iaxou^ xal voTjxa^ Sio^
icapfoxYjotv, o^ x(3v aJafliQxdSv anoxeXeojiaxwv o^paylSoc^ e?vat oü|i-
10 ßißrjxe; Tcplv yip yXofioai xtjv y'^Jv» «^^ xoöxo Jv x^ qpuaet xiiäv
:rpaY[iaxü)v x^^*"!? ^Tjofv, Vjv, xal nplv avaxetXat x^P'cov Jv a]fp^,
Xopxo^ 1QV oüx opaxö^. önovoYjxfeov 5' oxt xal Ixaoxou xc3v SXkw
p. 31 M. S Sixat^ouaiv abdijaec^ xd iipeaßuxspa | eüSif] xal {lixpa, ol;
eZSoTcoielxai xal {uxpetxai xd Ytvd|jLeva, irpoÜTT^pxe* xal yoLp d (ii^
15 xaxd |Ji£po( <^dXX']> dd-pda Tcdvxa Sie^eXi^Xud'e, fpovxCI^cov e2 xa{ ii^
dXXo{ ßpaxüXoYfa^, ou5lv i/jxxov xd ^TQÖivx* oX^ya SeCyitaxa i^^
x(ov ouiiicdvxcov £axl (püaeco^, i^xi^ aveu dacoiidxou icapoSe^Yli^cxog
ou5fev xeXeatoupYel x(3v Sv atoSiriaei.
45. Tyj5 8' axoXoüftfa^ ^x^fievos xal xdv efp|x6v xcSv bcojuvwv
20 Tcpö^ xd T^Y^^lJi^v* StaxYipwv X^Y^i ^^<S' »>nT)YTf) 5* avißatvev i% t^S
Y^js xal feTOxt^e wov x6 7rp6a(D7cov x^i; Y^^*- ^^ H-^^ äXXot 91X600^
xd oiiiiTcav uScop Ev axocxe^ov efvai ^ aat x(i5v xexxocpcov, ^ cov 6
x6a|io^ fe5T]|itoupYT]8nri • McooTJ^ 5* o^wTceoxIpot^ 5(i|iaat xal t«
1 iSogsv] SSeigsv a &xnpovoCac aStxsTv 1£, ocdixsTv &x npovoCa^ F
(et ^ teste Mangeio) : diwi^Tv ix icpovoCoi^ b, dneiXcTv (aiuiXigv £) ix npovoCscc a
2 axoüaia] ocxoucrcd M 5 iq om. C verba i^ivexo ig "^t^^P^ om. If
9 iiap£oTif)otv om. jBD 10 x^of<5at Jtf 12 ftxaoxq) Jf 13 (li^pa xoi
etÖYj 5D U €l nii Ma: tl jii^ xd JFH (sed in H \iii deletum), bI xa IKL
15 [i.ipoz\ Y^voc Jkf dXX' addidi SieSsXTjXu^ei Jf 17 oufinavTCDv If fr :
iidvTtov a 19 Tov] ngv Jfcf^ elpfiov] s^popivT^v jP, om. M 20 qpuotv post
&iaTy]p(5v add. MF I^Tjg X^yet M ix MFa : ctiro & cf. LXX 21 npöotoKov
•^^C Y^C -3/ : itpdotonov auti^C c«^^ cf. LXX |iiv Jf : |iiv y«? ccfert 22 iv
om. M xeoodptov Jf 23 o^nniipoi^ AC, oguxipoic BD
8 Quaest. in Gen. I § 2: Incorporeas species assimulat per haec:
quoniam illud antequam esset consunmiationem innuit omnis virgulti et
herbae« seminabilium arborumqne ; quod autem dicit, priusquam fferminassä
super terram, fecisse emn viride et foenum et cetera, patet incorporeas
species sicut indicativas (prius) creatas esse secundum naturam intellectualem,
quas ista quae in terra sunt sensilia imitatura erant
49
[laxpdv eZ(i>'9^^ eu (locXa d-ecopetv %olI xaxoda|ißav6iv, aroixe^ov {ikv
oüexai eZvat Tifjv {leYotXirjv fl^airav, itolpav Texapryjv xwv oujiTcotvxwv,
i^v ot [lex' auxov 'Qxeav6v icpoaaYopeüovxe^ xä icap' i^|xrv 7cX(i>xa
TceXa-pfj XtjifevtDv ly(tv^ {ley^fliQ vo(ji(^ouaf x6 8fe y^^^^ '^öt^ Tidxtjiov
uScop Si^xpivev iub xoO •S'ocXaxxfou Tcpooxaxaxo^o^ auxd xiQ y^ xal ^
(lipoc xauxY]^ UTcoXaßdiv, oux £xe{vou, 5id xr^ Xe^^^^^^^v aZxCav
Tipoxepov, fv' (Ä^ av utiö 5ea|ioO ouv^xiTcat y^^^^ irotöxTixi xöXXt)^
xp^Tcov ivouoiQs* ^pa ydp äTcoXeicp-d'eraa, (iV) 7capaSuo|i£vY]( voxßo^
Sid x(5v apauoiiaxcov tcoXuoxiScov inifoixaioTjg, ♦ « « ^^^^y gieXIXuxo*
ouv^x^xai S& xal Scaii^vei xa [ikv Tweüiiaxo^ IvcoxixoG 5uva{i£i lo
xd Sk XY)( voxfSo^ oux i(Jkrfi^ £(pauaivoii£viQV xaxde xpü^Y] [iixpa xal
^ydXa d-puTcxead'ai. [iCa |i&v ahla fße. Xexxiov 8^ xal Ixlpav
(noyia^o^ivriy äanzp oxotioü x^s aXirjO-efa^. oüSfev xc3v yiriYevtov
aveu uypas ouofo^ ouv^oxaGd-ai iiicpuxe* [HQvuouai 8' ai xaxaßoXal
Xü5v OTcepiiaxcov, aTiep "^ üypa feoxtv, (5$ xa xwv C^l^cov, "^ otix äveu 15
uypo^'cos ßXaoxavet, xotauxa Sk xa xc3v ^uxüJv Soxtv ü^ ou 8yjXov
oxt dvaYXYj xTf)v Xe^d-sroav iSyp^^ ouofav (lipo^ efvat y'^lS '^S Ttavxa
xtxxoiioYjs, xafraTiep xal^ y^^*^ '^^ ^opdv x(3v xaxajiiQvfcov X^ye^^at
ydp ouv xal xaGxa 7cp6^ dv8po)v fuaixcSv ouafa aü)|iaxcxT) ßpe^cov
efvat. xtov 8' etpiQiiivcov oux diwcSec xal xä (liXXov Xifta^-ar Tcdoig 20
(iY]xpl xaS-flCTiep dvayxatoxaxov (i£po^ tq cpuat^ TnrjYo^ovxa^ dv£8ü)xe
1 tiaxpd MBD zUa^^ C 2 oltxai slvai] elvai qnQoi ilf 3 ol om. BD
icap' ig|iTv om. a 4 Xi)iäv(ov] Xi[iV(Sv coni. Markland (Mangey) {xrjfidif) Jl£& :
XÖYOv a 5 xoü ^oXarctou] rfiz ^ctXdaori^ a npoxocTaxaga^ D x'q yxf '^'
TQ om. ccteri 6 ötöl xi^v 3f : Öta ye tt^v a, Ätot xe ngv b 7 av om. Jfcf
uTco] dicö Jlf Sea|i(0v D SIvouotjc ABC: ivoüoYjg Jl£2)& (sed i corr.
ex I ME), ivouog Mang. (Markland) S'^ipd] gupd 0 dicoXy]9^Ic;a i> voT^do^
om. et uYpoxTjxo^ post dpaicojjidToav add. a 9 rcoXuoxidcov Turnebus : noXuoxidtü^
eod(2. (xal noXuoxidco^ Mang.) ante xdv dieX^uxo interciderunt non nulla
xav disXiXuxo Ml itM^f SieZXev auxo &, xdv xal 8id xouxo dielXev (SielXov D)
auxo a 11 't^C voxCdo^ MFa: x>]c om. & d(pauaivo|iivt]v bi om. Jlf|
dqpaua£v8ad^( xal a 'cpücpr)] dpücpY] ^, xpuqn^v M 13 oxonou Jf & : xou
oxoTCOu a 14 niqpuxs ai>v(oxaaO«c a {lYjvuouai 8& xouxo Christoph. Mang.
al om. M 15 ^ipYj ante dnep add. M ii <>TP^] '4 ^TPo^ -^^ ^ o^* ^
16 Ö4 xal xd (xal superscr.) M ^otxöv C ÖTjXovöxt FABC 17 y^c
x^c] TJjc Y^^S M 18 xaxajiY]v{ö)v MF^a : xaxajitjvtadcov F^b cf. p. 46,4
19 xauxa] xdJf äOdicqpSstjlf: dnodsT ceteri
20 sqq. de plant. I 332 xi ^^ C^ "" X^P^«^* **^ 9«''»» ^^0 wdXtv,
icpooiv8i|it, xigv auxTJv xs |iT]xäpa ßouXTjd^elc elvai xal xpoqpöv xa^-dnsp yap
Yuvaixl xal Tcavxl xqJ dr^Xsi mfiyoLl npog xö |iiXXetv dnoxutaxetv aTCOx^ovxat
4
50
(laoTOüs npotxyzptniaa^ivf] xpocpa^ xcj) YßVYjaofJilvcj) ' fiiQ'niP 8* (4^
Sotxe xal i^ yr), iiap' 8 xal xoli; TCpoitot? 58o5ev oüxt^v AtjjiTiTpav
p.32M. xotX4oat t6 [iiQTpÄ^ xal y-^s Svofjia ouv^etatv ou | ydp y^ ^uvacxo,
(D€ efrce nXaxcov, cJXXd yuvt) y^v |iS|i([iYiTat, i^v Sxufjio)? t6 wottjxixov
5 ylvog TcaiiliirJTOpa xal xapTCOcpöpov xal 7rav8(i>pav efco^v 6voiia^etv,
intiSii :ravTü)v a?x(a y^vlaeco^ xal Siafiov^^ ^({>(i>v ojjloö xal <puT(3v
feoxtv. eZxÖT(ö5 oijv xal y^ tig Tcpeoßuxatig xal YOvt|i(!)Taxijj (iiQTipwv
iv48(i)xev V] füaig ofa {iaarou^ TcoxafjKov j^erS'pa xal ir/iycov, Tva xal
tÄ ^ütd $p8otTo xal Tcoxdv ä^^vov 8x^t Tcdvta xa ^(pa.
10 46. MexÄ Sk xauxd cpT)oiv oxt „STiXaaev 6 9^6^ x6v avfl-pöMcov
XOüv Xaßüiv dnb XYji; y'^S >tal Jve(puaY]a6V ef^ x6 Tcpooümov auxoiS
TWOTfJv C^'^s"- SvapY^oxaxa xal 8ta xouxou TiapfaxTQatv oxt 8ia(popa
7ra[i|ieY^*il€ Joxl xoö xe vuv irXaafrfevxo^ dv^pcoTiOü xal xoO xaxa
XTfJv efxdva S-eoG y^Y^^^^S ^pöxepov 6 |ifev y*P 8ta7cXaoO«l;
16 afoflnrixäc i^8t] [lex^x^v tcoi^xtixos, Jx o(ü|iaxo€ xal ^u^tjc ouve(jni)g
dvVjp T^ Y^VY], cpüaet S^xo^' o 8fe %ax6L xVJv efxova f8£a xt^ "Q Y^^^
•^ acppay^, voyixo^, dotojiaxo;, oöx' appev o3xe 8^Xu, o^frapxo^
9uoet. xou 8' aJoänrixou xal inl {ilpou^ dvO-pcoTcou xyjv xaxaoxeutjv
ouv9*exov e?vaf cpYjotv 8x xe y^wSou? ouofai; xal Tiveufiaxo^ S^iou*
20 Y^Y^^^^*^ Y^P '^^ V"^^ awpta x^^v xoS xexvfxou Xaßovxo^ xal
jiopcpi^v dvO-pcüTcfviriv i^ auxou 8ia7cXaoavxo?, vfpf 8fe ^^xiQV vsz*
ouSevÄs Y^^"^®^ '^^ iiapflCTcav, aXX' Sx xou Tcaxpö^ xal i^eitdvo;
1 «posüxpentCofidvrj a xtp Y6vr)oo|i-iv(p C, t(p Yevyif]oo|iiv<p MFäBDEi
T(ov Y^^^^^M'^'^«»^ & ^ auTiJv om. M Ariiinjxepav Jtf 4 tisiiCjiTjxxt]
tii^elxai 3f STu'tico^] &TÜ[iQ>c HJIT, kzoi^^ FCDL, ofioCcog if Tcotij-
xixöv Mb : iiotY]T(üv a (Af *) 6 öta[iov»j 3f 7 xai yS om. jM" 8 ola
Ol ot
li-aoO-ouc D tva xal Jf : xai om. oetert 9 Sxiq JB, ix^ -^^ (^^^ -^
10 Tov a vd-poTCov MB : töv om. oeteri cf. LXX 11 Xaß<ov om. P xijc
om. M 12 8id xouxo i> 13 xa( na}i|ji6Yidi')C ^« napajieY^O^C -^ 1^ stxöva
Toü O-eoS M 15 aCo^YjTÖg ^öt) MFa: rfi^ aio^ioc 6 16 verba dvijp —
övyjxog om. 3f d-vi^xöc -Pa: ^VTjxög lov & 17 oux' £ppsv Mangey: oots
Yap dppev Jf, oux' appT]v cefert «(f^pxov M 19 ^ocatv Jtf Sx xs If :
xe om. ceteri 20 y^T^^*^^^^ ^ ^^ SiaicXaoMvxoc ^ 22 yswi^xou a
icaxpö^] nveü|Mxoc ii, nvc £CD
Y^Xaxxog, tva xoT^ y^^^'^M^o^G apdcooi xdg dvaYxafa^ xal dp)iOxxou9a^ xpoqpa'c«
xdv auxov xpönov xal xf[ xsp^A^<i>'^ (cpcov [iigxäpi y9 ^^0^^ qpuxmv icpooivsifisv
löiac, tva ouYYsviot xal jw^ oO-zeCatg xpoyat^ xd Y8vvc»|i«va xp^'oi'J'cau 3 Plat
Menex. 238a ou Ydp y^ Y^vaTxa p«p,£)iY2xai xuYJoei xal Y8^o«^ «^* T>'^ W«
51
TCüv itovTWV 8 yäp ive^uoTioev, ouSfev ^jv Sxepov ^ Tweujia ^tov
dno Tt]^ |iaxap(a€ xal 8uSa{|iovo( ^üaeo)^ ixe(vir)^ aTcoixfav tyjv
ivS-aSe oTetXa|ievov 4tc' (iJqpeXefy tou y^voü? i^ptöv, fv' eZ xal dvYiiöv
ioTi xaxa n^v dpan^v |xep(Sa, xax« yoGv xifjv iopaxov aä-avaxßiirixai .
Siö xal xupto^ av xiq tlnoi xov ävä*pa)«ov övrix^c *ötl aftavaxou ^
9006(05 efvai jieö'opiov ixaxlpa^ ooov avaYxaiov feoxt jxexixovxa xal
YeyevYJa^at S-VYjxdv ojioö xal dd-avaxov, S-vrjxäv jifev xaxa xö acStia,
xaxd 5k xifjv Sidvoiav äd^axov.
47. 'Exelvo^ 8* 6 irpwxo; ävS-pcoTco? 6 yfiftvriQ, 6 iravxo^ xou
Y^voüg iQ|i(3v dpxTjY^'CTQS j Ixdxepov äptoxog +^X^^ '^® ^*^ ^^l^* *®
Y^Y^v^afl-af |iOt 5oxec xal {laxpcji xtvt xo6c iTceixa 8tevtY>^^v xaxd
xd( iv d|jL90xipoic ui^epßdj&ic 0 y^P dXirid'fiCf xaXd^ xdYad^^ ouxo;
ovxcD^ lijv . xex(jiir]pwi)oatxo 8' av xt^ xtqv pifev xou acijiaxo« eu|iop9(av fex
xpuov, <5v ioxt 7cp<3xov xöSc dpxt x^f y^^ veoxxfoxou ^aytliTf\^ xaxd
xi^v xou TCoXXou I ü8axoc 8tdxpioiv, 8 TcpoaeppirjdTi ^dXaxxa, xtJv 5Xt]v P- 33 M.
owißaivc x(ov Y^voiiivov ditcY^ xal £8oXov xal xad-apdv Exi 8' 6Xxöv 1 6
xal eöepYOV efvat, iJ^ ifj^ xd dTroxeXoüpteva eSxoxco^ lijv dviwcafxta.
Seiixepov 86, otjx ix xou xux^vxoc jiipou^ xyj^ y^? lotxev 6 fl^eö^
Xouv Xaßcov xdv dv'9'p(i>7coei8'r] xouxov dv8ptdvxa TcXdxxetv fefl^X-^oat
(lexd x^j$ dvcüxdxcD a7cou8%, dXXd Staxpfva^ ^ dudair]; x6 ß^Xxtoxov, 20
1 naivTcov ilf : dnocvxcov ceferi § y^P scripsi: x6 yo^P co(2(2. 2 (puaeco^
&X6CvT)^ Jkf :&xeCvT]g ^i5ae(0^ oefert anoixCav] iisToixCav Jf Stv'om.Jlf O-vigTÖv]
'^Tog 6 £vd-p(onoc Christoph. Mang. 4 aO«vax(|^cTa( 3fF 5 eln^ ^HJ,
Ol V)
eln^ JT, $tnoi L 7 [vki om. if xo om. MD S didvoiav] 4'^X'4'^ ^
10 ixdxspov Bcripsi : Ixaicipcov Jlf, ftxdtepa eeteri cf. p. 55,12 «l'uxtlc te
xai o(i)|iaxoc M 11 (loi Ysysy^a^i doxeT a 12 uicspßofoeic] uTcepßoXdg 3f,
lisxaßoXdc F, lisxaßoXdc in marg. ^/ dXv2d>8(qp Jfi^a : äv dXT]^<qp b xai
xocXög xal dya^C a ouxog Svxcog If: ovrcog o5to^ oeteri 13 }i&v
om. M 14 verba aüv ^oxc npcSxov om. 3f xdfie* dpxi] xo, X8 dpxi M
veox(xxoi> M xaxd] [isxd coni. Markland 15 xo5 om. a «oXXtJv D
«pooepTfj^ Ä, npoospi^ D ^dXaxxa M: O-dXaooa eeteri 16 yt^vo-
}iävo)v 6 xal xad-apdv] xa^Xou a verba Sxi d* oXxov xal euepyov
accessenint ex M, om. ccferi 17 ig iqg] §6^g ^J diioxsXoii|ieva If 5
|7cixeXoü{i6va eeteri 18 oux eodd, : oüdi edd, 19 xov dv^poonoeiS'^ codd.
(Tum.) : xov )i&v dvd-pconoecd'^ Mang. xouxovl Af
1 de concup. II 356 xo 9' i|jL9t>o(6|iavav di^Xov co^ al^piov iqv icvsO^a xal
el 8ij Ti al^p{ot> nveu|iaxoc xpsTxxov, dxe t^c (laxapto^ xal xpio(iaxapla€
9uae(05 aTiauyaaiJM.
4»
52
k% xad-apa^ uXirj^ xö xad-apcoiaiov xal 5iiridir)|jivov axpco^ 8 Tipi?
TTi^v xaxaoxeuTi^v iiÄtaä** iqpjioljev olxoq fdp xt^ ri veci^ fepo?
iiexTafveio tj^ux'^^ XoYtx-fj^, i^v SjjieXXev dtYfltXjiaTO^opYJaetv arfoX^mm
TÖ d-eoetSioraiov . xpCiov 51, 8 yirßl ouyxpiatv S^et TcpA; xd Xex*
6 frivra, 6 SYniioupYÖ? ayaS^i^ ifjv xa x' aXXa xal xrjv ImcrnJuTjV,
(i^ Ixaoxov x(3v xoö acofiaxo^ ixepcSv xal ?5(a xad*' aoxd zooq
SutßocXXovxo^ EX^tv iptä-jiGii^ xal Tcpo^ xt^v xou Skox) xoivü)v{av
euapiioaxo)^ a7nr]xptß(5a8*af jiexd 51 xiq? ai)(i|iexp(a^ xal ciiaotpxiav
TcpoaavIjcXaxxe xal euxpotav lijvä'oypatpei ßouXö|ievo5 (o^ 6v: {ifltXtaia
10 xotXXtaxov o(pä^vat xöv TcpcSxov ävS^pcoTiov.
48. *'Oxt 5fe xal xii^v ^u^t^v apioxo^ ifjv, ^avepöv ouSevl y«P
Ixipq) TcapaSe^Yiiaxt x(3v iv Ysviaei Tcpö? xt)v xaxaoxeurjv auxf^^
loixz xPYJaaaä'at, jiövq) 5* (o^ e&iov x(j> lauxoG XdY«p. Std 97]oiv
iTietxövtajia xal |i(|iY)|ia y^Y^^^^*^ xouxov xäv ävS^pwirov IfiTcveuo-
16 d-ivxa 6?^ x6 TcpoatOTcov, Svd-a xtov aJadirjaecov 6 xotco^, octg xi |iiv
a(i5|ia Jtl^üxcooev 6 SrnitoupYÖ^, xöv 5fe ßaaiX£a XoYtajiöv Svt5puaa|ji€vos
1 ix] xal C diYj^iJiivov] Sil^fiivov et in marg. elxe to icaXaucv
JtyjvO^IA^vov Jf, 5tT)^|Aävov corr. ex ÖtYjO-tojiivov F^ ÖtTjvd'tojiivov Hy ötrjdtojiivov
et in marg. dY^V^piävov J 2 (laXiora codd. i^ vecüg] i^v o»^ M Ispcp a
3 ixexxaivexo om. Af verba TJv SiisXXev — ^oetJ^oxaTov om. F ayotXiia-
xoqpopeTv Af 4Tp£Tovdä Ma : 8^ om. & 6 xad>' auxo xoug] xaxd xou^ M
8 euaapxfag IT, euoapxfag /, euoapxfvag K (in marg. corr. euoapxCav)
9 npocav^TiXarcs 6 : icpoaavanXarcsi Jlf, Tipoa^nXaixe a 10 npwxov oul
Richter et Müller 11/12 oüöi fOLp k'zip(p napade^Yiiaxi ouJsvi x(5v J^, cude^
ydp fcxäpwv napa8eiY{jidx(ov M 12 aux^g] auxoü MF 13 (og cod({. (Tum.) :
(ooTcep Mang. 14 xouxov] xouxou (seil, xou Xö^ou) coni. Markland 15 al^]
§v al^ M pi&v om. a 16 xov ^k ßaoiXia Af : xov ßaoiX^a di cetm
ldpuod|isvog Jf
13 sqq. de concup. II 356 ixsivrjg (4'i>X'^s) Y*P o^aia. 7weu{ia ^stov xoU
jidXtoxa xaxd Mtoo^v, 6g äv xiq xocpionoc^qp cprjoiv dvd'pcdnq) xqi Tcpcoxq) xai apXTj-
Y^xig xou y^voug t^jkSv ijA^uoi^oat nvoijv |^(0^c xov ^öv stg x6 xou acS^iaiog
T^ye|AOvtxö>xaxov xö upöocoiiov, IvO-a al öopu^öpot xou vou xaO-diisp pLeyaüLou
^aotX^tog a^oO^'ostg napfjpuvxat. de plant. 1 332 6 öi ii^Y*? Mcöoi^g ouSevt
XüJv ysYOvdxtüv x^g Xoyixiqc 4'"X^€ "^o elöog copioCcooev, dXX' slwev auxigv xou
d^(ou xal dopdxou TTveüpiaxog ixeCvou 8öxc|iOv elvai vö{Jiio{jia cn](i6i(Ddiv xal
xuTitüd'&v 09paYTÖt ^Eou, iQg 6 x^P^^^'c^QP ä^'^tv dtötog Xöyoc* „iv^icveuae y*Pt
q)T)o£v, 6 ^6og tlg "t^ itpoocDTiov auxou iwoi^v 5ö>^€"» <öox« dvdYXYj wpog xov
ijiTTvdovxa xov ÖexoM-^vov diisixovto^at • ötd xal X^rcai xax' clxova ^ou xov
dvö-ptOTiov YSY^'^^^*'» o'^ V""^"^ ^«"c* ttxdva xtvog xwv y«YOvox(i)v.
53
T(p iQYe|AOVtx(j) 7cap£S(i)xe Sopu^opetad-at TipA^ xa^ y^jptü^dxuiy xal
9(DV(3v yyXm x' au xal ax|i(Ov xal xcov TiapaTÄrjaftov avxt-
Xi^'(|>6t^, a^ äveu aJa^'aeco^ 5t' auxoö |idvou xaxaXaßetv ou^ oK^ x'
tJv. avflCYXY] 5fe TiaYxotXou 7capaSe(Y|iaxo^ TcocYxaXov efvat |i{|iY)|ia.
•S-eou 5fe X^YO^ xal atixou xotXXou^, STcep Joxlv h xig (püaet xotXXo?, 5
a(ie{v(i)v, ou xoajiouiievo^ xotXXec, %6a^oq 5' auxo^, e? Set xaXiriä*fe€
e?7cerv, eu7cpe7i£oxaxo$ Sxefvou.
49. Tocouxo^ |ifev 6 Tcpcoxo^ avftpcoTco^ xaxa xe aa)|ia xal
<puxVlv Y^Y^^^^*^ V-^^ 8o7C6c, xoü^ xe v5v 5vxa^ xal xoti^ Tcpo i^|i(3v
5tev6Y>^wv aTcavxa?" i^ |ifev y^^P 'fili'txipa yiytoiQ ^ avS^tüTicüv, xöv lo
6fe fl'eö^ S5Y]|icoüpYiQaev J9* Saov 5fe xpefxxtov 6 tcomSv, JtiI xoaouxov
xal x6 yi)f6^z'^o^ ä|ietvov (ooTiep y^P t^o ixjia^ov afel xo5 TiapYj-
ßY]x6xo$ ßlXxcöv Joxtv, efxe ^(j)ov efxe cpuxöv efxe xapitö^ efx' äXXo
Tt x(5v Sv x^ cpüaet xuyxö^o^ ouxco^ Socxev 6 {liv Tcpwxo^ 5ca7üXao-
d-el? ovO-ptiMTO^ ax|iii) xou ri\itxipo\) Tiavxo^ uTiap^at yhouq^ o£ 5' i5
Imixa |ir]x£S'* 6|io((i>^ £7cax|iaaai [xm xaxd yeyeav aiiaupoxlpa^
ael xot^ xe |iop(pa^ xal xa^ 8uva|iec5 | Xajißavovxwv] . ÖTcep iid xe p. 34 M.
TcXaoxtxYJi; xal ^cpYP^T^*? Y^^®!^^^®^ ef8ov, — a7co5et y^P '^^ P^'^P"'''!"
(laxa xü)v apxexuTtwv, xa 8' iizo xm |ic|iir)(iax(s)v ypoL^po^e^^a xal
TcXaxxojxeva tcoXu ixoXXov, axe |iaxpav a^eoxdSxa x^? *PX''Q€' Tcapa- 20
TcXYJacov 5fe TcaS^s xal i^ (iaYVTJxt^ X(8*05 JTicSefxvuxat* xwv y*P
otSiripcSv SaxxuXicDV 6 [ifev aiixTJ^ tj^auoa^ ßtatdxaxa xpaxetxac, 6 5fe
xou (J^aüaavxo^ YJxxov Sxxpljiaxac 5fe xal xpfxo^ 5eux£pou xal
1 T(p iQYe|iovcx(p 7iapä8(0xe] napiSodxe xo ijYe{jiovix6v M xal ante npo^
add. M xag xcov xpo»ptft'c«»v a 2 x^*5v ^^D x^^^^v 1' au] xi>Iaö>v
au Af napawXrjotov ^ 3 ag] tog M aüxoö HI: auToO ccferi 4 xö
p,{{iif]{ia M 5 cpuoEt aCo^xq) Christoph. Mang. 6 auxöc M: aüxog
qW ce^m 7 lxnp87c€axaxoc b 8 ^v ouv Mang. xaxd xd a(i5|ia Z>
9 Yeyev^od'at] ysy^oO-at Af lOyävsotg MFa : YäwYjotg & 11 xpeTxxov M
xoooöfxov MFa : xoaooxo & 12 ytvdjisvov MD \ yevojievov ABC& ydip]
ys 6» xi JF' aUi Af : del ceteri 13 elx' oXXo] slxe x<5v aXXcov M
14 xüYXO^'^^^ ^^ ^^"^ ^^' ^ ^^ feiwcxjidljovxeg Af verba xdSv xaxa
yevedv — Xapißavovx(ov (sie Af6, Xaßovxwv a) del. Müller 18 nXaoxt-
X1QC -Äf : xiQg «XaoxtxiQC ceieri ycvojievov AßC sldov] sldog Soxiv Af;
iSeTv ioxiv coni. Mangey aTcoS^et Af )ii|iTi|iaxa Afa : jiciii^xd 6 19 8'
a
om. M 21 XC^og SutJsfxvüxat ^a : XCd^g intSefxvuot M^ ämöeCxvuxat
X£^S (sie) ^, iici88(xvuxai X£d«g i, ftniSeCxvuxai X£d«c -^^ 22 ßcaiöxaxa]
ßsßaioxaxa a 23 8& om. M
54
xixapzo^ xplxou xal icijwtto^ xetaptou xal ixifxov 6xspoi xaxi
|iaxp6v OTOl^ov ön6 iito^ 6Xxou 8uva|ie(d€ ouvex^H^^o^ '^''1^ °^ '^
auTÄv ipfeov ael y«P ©£ tcöppw t^? ^PX'H? äinipttijlivot x*^*2vrat
8ta t6 tt^v oXxVjv dvfeaä-at |iiri7t£*' 6no((i>€ «(pfYY^tv Buvajiivtjv —
5 ojiotov 5if] Tt TceTrovS-Svai xal x6 yivo^ tcöv dv^püJttwv ^aivexoi, xaft*
&xa(7XY]v Y^vedv d|iu8pox£poe€ Xa|jLßav6vxa)v xoc^ xe xoO a(i!|iaxo^ xal
xas XY]$ ^^X'^i^ 5üva|iets xal Trotoxrixas.
60. T6v 8' apxTJY^'^v ixelVov ou jiövov itpwxov ävd^icov,
oXXÄ xal |i6vov xoafioicoXfxiQv Xtforz^^ itj^euBioxaxa ipou|iev* tJv
10 YÄp ofxo^ aöxcp xal 7z6Xi^ 6 x6a|iO€, {iY|8e|ita^ x^V^^^^^*^®^ xaxa-
oxeuTJs 8e8tuiioüpY)r][ilvri€ fix X£*(dv xal ^uXtöv öXir]s, «? xaO^wep Iv
iraxp(6c yLtxä ndcrri^ äaf aXe{a^ fiv8i')gx£xo fößou |ikv fixxd^ (3v, £x6
X7]€ x(3v TreptY^fcov ^JY^f^-ö^f^^ d^icoä^l^ xal icccvxwv 8aa dviQxd xoxs^
77n]xöx(0v xal ÖTcaxoüeiv (0$ 8&(ncdxig 8e8c8aY|JL&v<0v ^ ßiaodivxcov,
15 Iv ei}7cad*e£aic 8^ xati; fiv e^pifjvig aiz6ki\i.tf ^(ov ävemXTJtctb)^. iusl
8fe Tcaaa tcöXi^ euvo|iO( Sx^i iroXixetev, dvaYxabo^ ouvißatve xip
xoajioicoXfxTQ xP*^^**^ itoXixef^ ij xal cnJjiTta^ 6 %6a^^' otSrnfj 8'
fiaxlv 6 x^5 cpiJaeci)^ öp-ö-d? Xöy©^, 8^ xupwoxip^ xXtjoet itpooovo«
|id^exai ^ea|Ji6^, v^|io^ d^eto^ cov, xad*' Sv xA tcpoorjxovxa xal
20 fimßoXXovxa fexdaxoi^ aTteveiiTJdif] . xaüxY]^ xfj^ fcöXeco^ xal icoXtx£{a^
I8et xivd^ sivac np6 avS^pomou tcoXfxo^, o? X^yoivx' fiv ivBCxo^
X
2 {laxpöv oToTxov 6 : (iixpov ox^x^v MC, piixpöv axoTxov A, |uxpdv oxotxov B^
{iixpov oToTxov i> nXijv ou 3f & : iiXi)v bä o6 a 3 amjpxifjtUvoi MFa :
&7cif]pTT]{iivoi & 4 x6 oin. Jf dvCsod-ai If (coni. Mangey) : avsTo^oi oäeri
5 dyj] Si M 10 olxo( auxtp xal nöXig 6 xöo)ioc Af : olxoc 6 X03)i0(
auTcp xal noXi^ ce^m 11 xai] 'rj Af^ 13 xdiv om. a 14 dxoueiv (sie)
cog SeanoTQ Af : (og deonöxig (dsoTidxifjv D) unaxoueiv oefert dsSiYfUvttv AC^
deSsiYpiävcov B 15 euTca^Cai^] eoaxad-elatg BD Sft om. M dnoXdp^ Af!FJ:
dicoX€)io)g HKLa dveniXujnxoc Af: dv8it{A.if]TCXoc ce^eri 16 suvoikd^ 6,
8uvo{ioc corr. ex euvojitoc ^, Iwopioc Mang, dvapcatov MF Euv^^aivs X (edd.)
17 noXixsfqp -g] noXixe(av If 18 og] (og Jf npooovo}jid|^6od«i Jl* 19 xal
om. M 20 xaüxTjc] t^C 8^ (sie) Mang. noXixelac] noXlxac If^a 21 Xi-
yoix* M^ iv5ixci)g] elxöxcDg a
17 de Josepho n 46 . . . iq )i&v ydp ixeYaXdnoXig 5^8 6 xdojioc ioxi xal
|ii^ XP''?'^^^ noXix8lq^ xal vopiq) &v(* Xö^og d' iaxl 9006(0^, npooxaxxtxoc |iiv »v
npaxxiov, dicaYopeuxixo^ 8' wv ou noiTjxdov .... npoadijxat |iiv ydp ol xsxd
nöXst^ vo|ioi xou xi^c ^uoscDg opd'ou XÖ700* npoo^xi) d' ioxi noXixcxos d^p
ToG ßiouvxog xaxd q)uoiv.
55
(icyaXoTcoXcxat, xov |iiycaTOv TiepfßoXov oJxelv Xaxovxe^ xal tcj)
|jiey£aT(p xal teXetotaTq) TroXtTeujiaTt iyypatplvxe; . ouiot ofe xfve? äv
eiev oxi |iY] Xoyixal xal d>ecai (piiaei^, af (itv aa(0|iaTOc xal voY)Ta{,
ai S' oux aveu a(0|iaT(Ov, 6nolo\}^ ouiißlßYjxev efvai xou^ aorepa^;
0I4 npooo\iiXm xal ai)vSiaiT(i)|Jievo^ e^xörco^ h axpaxq) Siixpcßev 5
euSac(iov{a' ouYYevYJs xe xal ÄYxf<J'wpos <3v xou i^ejiovo^, axe 51^
TcoXXoö fuevxog ef$ auxov xoö S-eiou Tweüfiaxo^, Tcavxa xal X£yetv
xal T^paxxecv &77coü§a^ev e^ ap£axeiav xou Tiaxpö^ xal ßaaiXico;,
licc|ievo^ xax* fxvo^ auxcj) xaH; 65or$ o^ Xeaxpopou; 1 avaxljivouatv p. 35 M.
opexaf, 5t' (j5v jiövat^ t^ux*^ ^|ii€ 7cpoo£pxeod'at x£Xo; iQyoüjiivat^ 10
ttJv Ttpö; x6v yewrjaavxa S-eov ^o|io((oaiv.
61. Tou |ifev ouv Tcptoxou 9ÜVX05 avö-ptiMTOu x6 xa^ Exaxepov
«J^ux^jv xe xal ad)|JLa xaXXo^, e? xal TroXXqi xifj? oXri^-efa? SXaxxov,
dXX' oiüv xaxd xijv iQ(iexlpav 5uva(itv cog oKv x' YJv efpirjxat. xoii^
5' aitoyövous x^? Jxeivou jiex^xovxa^ l^iaq i'^arpiaXoy ^ d xal ajiu- 10
Spous, oXX' ouv 5xt aqJ^eiv xoii^ xiiitou^ xfj^ Tcpö^ xöv TcpoTcaxopa
ouyyevefoc^. t^ Sfe ouyyiveta xf?; tco^ ovä-ptOTco? xaxd (ifev xtqv
Scdvocav (pxeftdxai Xoyq) fl'efq), xrjg |iaxap{a^ cpuaeco^ Sxjiayecov "^
oin6oTzao\i.a 9] d7cauyaa|ia yeyovto^, xaxct 5fe xii^v xou atüjiaxo^
xaxaaxeui^v aTcavxt xtj) xoajiq)' ouyx£xpaxac ydp ix xwv auxwv, y^^ 20
1 Ol post {iSYocXonoXTxac add. BD 2 Ypaqp^eg a 3 Xo^ixal xal
dsZai 3f : xal om. ceteri 5 npocotiiXcov corr. ex 9t)vo|uX(3v F^ dxpax(p]
dxpoxdxcp ABC, ayf.pozdvQ D 6 Ötq] Äfe FHIK 7 toi3 om. a 8 Tiaxpog]
7cvsu|iaToc (tcv^) M piexuüv post ßaoiXdcog add. 3f 9 xax' txvog aux(pM:
auxcj) xax' lyiyo^ ceteri (5^ inter ag et Xecoqpopoug inseruit Mangey ex
Mss, (?) e^ Christoph, 10 W|Atg c[>üxaTg a 8t' c5v — i^Youii^aig] ötoxt
fiovov iq 4'wX'*i (sie) Wpitc «pooäpxeo^at xäXog -^y^wM^ -^ 12 x6 (corr.
ex xou) |jiv ouv xou npahou F «poSxov A 13«l>üX'>'ivxs MFa: xal
^'uxi^v b iXdxxQ) M 15 T^g om. 3f hce^vou MFa : ftxelvcov 6 liexa-
oxovxag a lö^ag] ouola^ E (teste Mangeio), yp. ouotag in marg. F* iqv
post dvapcatov add. M 16 8iaoa)|^6iv M npondxopa M: nax^pa ceteri
17 x£^; Tcac] ^€ 'ct^ M verba xaxd piv om. Jf 18 (pxslcoxai] <p
olxetouxou 3f XoYq) d-elq) 3f : d«l(p Xöyq» ce^m 20 ouyxäxpaxai 1£
(coni. Creuzer) : ouyx^pixou ceteri xe post fil^ add. D
17 Leg. alleg. I 119 x6 pAv ouv o(5|ia ^xf^g öeötjpLtoüpTnTcat, 17 ^i 4'«>XtQ
ol^o^ ioxlv, dicoaicaopa ^Tov. quod det pot insid. I 208 sq. iio>c ouv elxög
ßpaxuv ouxcDC ovxa xov d'^^'pfä'Kiyo'^ vouv pitjvtYTt ^ xapölqp ßpax^tv oyxot^
iYxax8iXT]^(iivov piyed^C oupavou xal xöopiou x^P^^^^ xooouxov, el pi^ x^g d«lo^
xal eudalfiovo^ ^^^X^C ixslvif)^ dndoicaotia iqv ou diaiptxov; 20 [Philo] de incorr.
mundi II 498 dvO^poonoc ydp dno zm xrcxdpoDV axotx^^v, ä ^ 6Xa xou icavxo^
56
xal uSaxos xal iipoc, xal Tzopoq, Exaoxoi) xöv azoiy(jdfav eJo-
evEYXovxo^ t6 jTitßotXXov |i£po( Tcpö^ fexuXYJpiOotv aiiTotpucoTGcnQ^ uXt];,
i^v S5et Xaßetv xöv SrjjicoupYÖv, fva xexvcxeiKTg xt)v öpocxrjv xorittjv
eJxöva- xal npooiu Tcaot xoH; Xe^^^^^^v (d^ oixetoxflrcot^ xal
5 ouYYß^soxaxot^ X^P^®^ SvStacxaxat xötiou; a(ie{ß(i)v xal oXXox' aXXoi;
Jtii^ocxwv, (0^ xupwoxaxa <pavat xöv avö'püMcov tcocvx* e?vat, yepaalm
Evü5pov 7rcY]v6v oiipavtov ij (ifev yap ofxet xal ßlßirjxev ItzI y"?!??
Xepaatov IJqJov feoxcv, ij 5fe Süexat xal vtjxexat xal nkzl TcoXXaxt?,
Evi>5pov — SjiTiopot xal vauxXiripoc xal TiopcpupeS; xal oaot xfjv Itc'
10 ooxpkoi^ xal ?x^^^ aypav |iex{aat xou Xex^^vxog eidl aa^eatacTT]
Tcfoxt? — , ij 5fe |iexl(i)pov iizi f^Q avuScpoixov ^pxat x6 a(i>|io^ JiyoiT'
av JvSfxü)^ ÄepoTiopov efvat, Tcpög 8fe xal otJpaviov, 8ca xrjs TQye|ior.-
xwxaxTj^ xü)v afaflnrjaewv ocpeo)^ i^Xfq) xal oeXYJvig xal Ixaoxcp xtiSv
oXXcov ooxlpcov iiXavir)X(öv xal aTcXocvcSv ouveYY^^^«
15 52. HaYxaXwg 5fe xal xii^v ä-latv x(3v ovo(iax(ov ovi^tj^e T(p
Tcpciixq)' ao^fa; yap xal ßaatXefo^ xö Spyov, aotpö^ 5* Jxetvo^
auxojiadT'^^ xal aOxoSföaxxo^ x^P^^^ ^efat^ yev6|ievo5 xal Tcpooir.
ßaatXeü^* ijiTipeTtfe^ 8' YJyejiövt Tipoaayopeuetv lxa<jxov xcov uTrrjxowv.
p. 36 M. uTtepßotXXouaa 8' (5^ efxo^ | 8üva|it$ ^PX^^ ^^ ^^P^ '^^^ TcptSxov
20 Jxelvov ävä'püMiov, Sv 071008*5 biaizkioa^ 6 d-eö^ ifj^fou 8eiixepe{ü)v,
1/2 eZoeve'pcovTOg] igevsptovrog If STexviTeüoioM: TtxvtTSütnjxat eetai
4 (6g oiiYTSveoTOCTotg xal oexetoxaTotg BD 6 xopwoxaxov F^y corr. jP* 7 iq]
eJ M fip om. D 8 -g] eS If 10 xai Cx^atv om. D eiol] icrri* If
11 's] 6^ Jf dvQ>(f oiTov] avtt) qpoixcov M igiQpTai coni. Mangey: ö^prujisu
codd. 14 iiXavTJTtüv aoxiptov Af ooveyy^?®^ MBD : ouvsyt^ov (o corr.
ex (o) 4, ouvsyyCCo^ C& 15 ovopiaxwv] ö{ji}iax(i)v BD 17 x*pt<^] X^P^ ^
xal npoo^xi Af& : xal icpooäxi 8& a 18 ßaaiXsT D ßaotXeuc eoirpem^c xai
i^yspicüv' npoGayopeueiv S& &xdax(p xcov utitjxöcov uicepßocXXouorjg »g sCxog xxX. M
ioxtv, [oupavoü], y^g) <3öaxog>, d^pog xe xai itupög, ßpax^a xaxd qpüoiv jiipT)
daveiod|i6Voi auvexpd^iiev. 12 quod det. pot. insid« I 207 |xövov ydp ^
xü)v iTii yi^g cpüxov oupdviov 6 ^ög dvO-ptonov elpYdoaxo, xtSv jiftv oXXov xd;
xeqpotXdg 7iT]gd|ASvog iv x^P^9 — xaxcoxdpa ydp ndvxa — , dvd'pooicoo ö* ctg xo
dvo) Tipca^aYo^v* . . . xdg Zä vou Sopu^öpoug ala^asig xal aoxov &x€Tvov iioppo)-
xdxQ) {iiv xcüv nspl yi^v £g(|)xioe, xaX^ 8' d^pog xal oupavou icepiodoi^ d(pdapxotc
ouoatg ivedi^oaxo. de plant I 332 i^aipäxou d& xiQg xaxaoxsu:^^ SXaxev avd>p(07cog*
xöv |iiv Ydp dXXö)v xdg ocpetg ueptYiYays xdxco xd{i()>ag, 8to vövsuxc icpög x^P^'o^»
dv^pcMioü^Ö' SpmaXtv dvcopdtooev, Iva xov oupavov xaxot^wtxat, q?OTov oux inlYStov
ötXX* oüpdvwv, c6g d naXaidg ^öyog, uitdpxcov.
;)7
uTwtpxov |ifev aÖTOu, t(j5v 5' oXXcov aitavTcov t^y^I^^^* xtS-ef?, &iz6zt
xal o£ Toaaurat^ y^^^*^*» uorepov ^üvxe?, i?]5r] xou y^voug 5ia [iaxpo^
XpövtDv TieptoSou^ ^trrjXou 6vxo^, oiiSfev YJrcov Sxt SeoTioIJouat xm
oXÖYtov xad-ocTcep XaiiTcaSiov apx*^? xal Suvaaxefa? airö xou Tcptoxou
SiaSo^'fev (puXarcovxe^. cpY]alv ouv ort Tcavxa xa ^(pa ^y*Y^^ ^ ^^®€ *
Ttpo^ TÖv !Ä.5a|i, ßetv ßouXojievo^ xfva^ ^'aexat Tcpooptjaet^ Exaoxot^,
otix ort Jve5o(ai^ev — oYVtdaxov ydp ou5fev ä*6(j) — , iXX' Sxt ijSet
ttJv XoYtxTjv Iv dvrjTcj) ^uotv xaTeaxeuaxci? auxoxfvirjTOv, Sicco^
ajiixoxo^ auTÖ; ij xaxta^. Anemipaxo 8' (5^ ucpiriY^Tifi? Y^topfjiou
TTjv JvStaä^TOv S^iv avaxtvcov xal Tcpö^ xt xdSv ofxeftov ^axo^cov ^^
Spycöv, fv* aTcauTOjAaTfoig xiq S-Iaet^ |iy|t' ovotxefou^ jirjx' avap-
jiöaxou; dXX' Iji^acvoüoo^ eu [laXa xo^ xwv u7coxec(ilv(ov ffitöxTfjxa;.
axpaxou yap Ext xrj^ Xoycxfj? cpuaeco^ uiiapxouoTr]^ Sv tJ^u^'Q ^«i
|iir]Sevd^ app(i)axY]|iaxoi; i^ vooYijiaxo; tJ ni^ODQ TcapeiaeXYjXufl'Oxo^,
xa^ (pavxaate^ xwv atojiaxtov xal TcpaYjiaxwv axpaccpveoxaxa^ Xaji- i^
ßavtov euflnißöXou^ ^Tcoielxo xo^ xXtjaet^, eu (iotXa oxoxa^öjievo? xwv
§ir]Xou|iiv(i)v, (Ä; a|ia Xe^S^vai xe xal votj^vai xo^ ^liaet^ auxdSv.
ouxü) jifev Sv aTcaot xoi; xoXol^ 5t£(p6pev, feie' aOxd xö nipo^ (pd-ocvtdv
x^5 avd-pcoTifvirj^ etj8at(iov£as.
63. 'Eitel 5' 0ü8fev xwv h yevioet ßißatov, xpoTio^ 6fe xal 2C
1 aoxoü il, auTOü oefert dticavxwv T^yeiiöva 3f : i^T^l^öva navxcov oeferi
T£d«toc 2>, ^{^ C 5 ^uXocoaovxec D 6xöv'A8d)iAf: tov «vd-pconov
Oßfert cf. LXX 7 iveöfaljsv D, iveöofaoBV Mang. -{dst] iqÖy] 3f 8 tiovyjxov
post auxoxfvTjTov add. Af a verbo otkoc incipit man. 2 in J'' 9 aOxöc
om. Jf 10npöcxi3f: npoaizi ceteri; npog änCdei^iv coni. Mangey
11 SpYCOv ante avaxoiXcov a 12 xdg om. & (habet F) 13 Yctp : an scrib. Ö 6 ?
qpuoecog] Sgecog M 14 yj vocriQjiaxog om. 3£ ISxdg^avxaoCag MFa:
xaTg 9avxao{atc 6 xal 7ipayjidx(ov Jf : -^ icpaY|Adx»v ceteri dxpat^veo-
xaxa^ Xa)ißdv(ov MFa: dxpai9VEaxdxaic XP^P'^^^^C & 1^ Si^cpepev]
Ötiqp^tpev C öig Stc auxö xo Tcipag ^Ouvetv Christoph. Mang. 20 xeSv om. D
5 sqq. Frg. II 653 ^^HY^T^^ ^ ^^€ "^^ !^<ptt ^P^S '^^v 'Addfi, ^etv x£ xaXäosc
auxd''. ou ydcp ävSotdl^ec d'eö^, olXX* iiuiSi) vouv Sdcoxe x(p dv^pamq) x(j> npcoxo-
YevsT xal oicoudalq), xa^' 5v öncoxT^iiovcxoc o5v ndqpuxe Xo^Cl^soO^t, xa^nep
u972YT]xi^^ Y^(opi|iov xivel npog §7cldec^iv olxedav xal OL^opof. xd dptoxa au xou tiq^
^^X^^ fix^ova. . . . dvdpög 8' i7ciaxT){jiovix(oxdxou xal (;ppovyJo8i dia^äpovxog
olxeioxaxov xauxo xö fipyov ou oo^cp |iovov, d>Ad xal xqS npooxoYsvet xuv ovo*
}&dx(0v ij ^oig* Söet ydp Tgyejiova |iiv xou dvO-pconefou <Y^voog>, ßaotXia ti xdJv
'plYsvcov Tcdvxoov, xal xouxo Xaxelv f^poL^ i^alpexov, tv' (ooicsp npcoxog "gdec (slSe ?)
xd t^(pa, xal icpcoxog elorj'prjxigg xal eupexig^ Y^vrjxai x(ov iii(ovu}iui>v.
58
liexaßoXa^ avaYxafwg xa övrixa hiyjixaiy ^P'^jv xal xov Tcpiiov
avä'pcoTiov aTioXauoaf xtvo^ xaxoiipaY{a€. op^V] 5fe x^^ uiwtixfaj
^tOYJs atjx(p Y^vexat yuriq' fi^XP^ l^^^ Y^P ^^ "^^y ö)(iotouxo xaxi t»)v
|idvü)acv xda|iq) xal d^(J) xal rrj^ Exaxipou fuoecD^ ^aTcefiaxxexo i^
5 tj^ux^ "^ö^S X^P*^'^P*€? ®^ Tcavxag aXX' Saou^ x^P*^^*^ Suvaidv
dvrjxiflv ouoxaotv STcel 5* jTiXaaSnr) xal Y^vt}, d-eaaaiievo^ aSeX^ov
etSos xal auYYßvrj |iop(piflv ifjajiivtae x^ fr£a xal Trpoawiv TfJcjTwt^eio'
1^ §' ouS^v ixe{vou TcpoaßXiTcouaa ^^ov i|i(peplaxepov lairrg yGcvurot
xe xal in:nipo(yp^if{exai \ux* aßou;* Spox; 5' liriyevoitevo^
1 0 xad-aicep EvA^ ^qJou 5txxa x|iirj|iaxa SteoxiQxdxa ouvaYaycÄv eIq xoutov
ipjioxxexa:, irofl'ov SvtSpuaanevo^ Exaxlpcp x:^^ irpo^ S-axspov xotvo)-
vfa^ tiq xtjv xoG 6|iofou yhtoDf 6 51 n6%^ oirzoq xal xtjv xcüv
a(i)|iax(ov T^SovifJv tylwrioev, Tfjxt^ feoxlv a5txY](iax(DV xal Tcapovojitj-
p. 37 M. |iax(Dv I apx^j , 5t* i^v tJTcaXXocxxovxat xöv Qvrixöv xal xaxcSaCiiova
15 ßfov avx' dä^ocvaxou xal eu8ai|iovo5.
64. *^xi 5fe xo5 StvZpoq |iovr]pT| ßfov ^(Svxog, {iTiTaD
SiaTcXaaö-efoirj^ x^5 yuvatxd^, ^uxeu^vat Xoyo^ 6xet TcapaSetaov iko
^ou xoti; Tcap' T^jitv ou5^v Ttpoaeoixoxa* xwv |i^v yap J<jxtv a^|;uxos
1^ ijXy], Tcavxoftov S£v§p(Ov xaxaitXeto^, xwv (liv aecS-aXwv Trpd^ xi^v
20 5(|>e(ö€ a5taoxaxov i^5ovTJv, X(i5v 5^ xali; Japiva!^ copac^ i^ßcDvxtDv xal
ßXaoxavövxtüv, xal xd)v (ifev T^jiepov xapTcdv i^ptanoiq cpepövxwv, ou
Ttpö; avayxaiav [idvov XP'^^^^ xpotf^^ oXXdb xal Trpd^ i^ptxnijv
aTcöXauacv aßpoStafxou ßfou, xcöv 8* oux 8|iotov, S$ avaYxafü)^ dTrjpfoi;
a7C6ve|XY]5nr] • xaxd 8fe x6v ä'etov TiapaSecaov SjicJ^uxa xal Xo^ixi
1 ocva^xaCcog M: om. F, avayxGcfac ce/ert xal om. a 3 ouxou a
liiv om. (7 ydp in marg. A, om. J5D xtp post cüiiotouxQ add. lihri
omnes praeter M 4 (iövcooiv Jf : yäveotv ccfori cf. p. 66,21. 67,10 foia-
T^pcp 3f §va7ie)idTT6To coni. Mangey : dneiidxxexo codd. xig om. If
6 -ngv ante ^vyjttjv add. M inkdo^] SyevYJ^ 3f 7 £viQa)iävio6 Mang.
S Y^ t* A ou8' &v ixe{v(p a, äxeCvq) etiam ^^ öjiqpavdaxspov a
yttvoTott] Ydwüxat a&, yaüpoüTat 3f 9 xs om. If dvxtupooqpd-iyYexat] «poa-
ayopstSexai 3f iiciYiyd)ji6vo^ Bj ysvoiievo^ Jf 11 dp{jiöxxrcai b : iQp|iovi{^6xo Jf
dp|ioxxovxa nodov ivCdpuosv a 14 di' f]v 3f : di* o5 entert 15 dvx' om. M
16 öi xat j^ 17 x^g -pjvatxög 3f: x>}c om. oeferi 21 xöv MFIa:
xov corr. ex xcov H, xöv Ä'L 22 jiovyjv M Tipog om. / 23 xc5v 8*
oux o|ioiov scripsi : xcov ö* oux ojioCwv M, xc5v 8' oox 6|iotov om. Jff'o, xovö'
oux Sjioiov FH^IKj 'my ö' oux ^l^epov L (et ÜT in marg.), xöv ö' dwjjispov
Christoph. Mang. 6^ dvaYxato)^] »c dvapcoUco^ Jf, o^ dvapcaTo^ (o^ corr.
ex cDg) ^, 8g (d)c J) dvayxa£(og ante xöv Ö* «Jx ßjAOwv JE"
59
puxd nivz e?vai au|ißeßr]xe, xapirov (p£povxa xo^ apexo^ xal Tcpoo^xt
7^7 oSiacpd^pov ouveaiv xal oy^fvoiav, 'j yv^pfi^exai ta xo^a xal
Ä aJoxpa, !^WY]V x' ovoaov xal atpS-apafav xal nav tl xi xoüxots
i(ioiöxpoii;ov . xauxa S& |ioi Soxei au|ißoXixa)^ [loXXov 'f{ xupfcix;
?tXoao(perad'af 5£v5pa ydp iiz\ y^^ ouxe TcS^rjvl too Tcpoxepov oux' 6
tu^t^ eJxös cpavelaä'ac ^cüyji; -^ auviaeo)^* oXX* (o^ Sotxev aJvfxxexat
ka [ifev xou TcapaSefaou x6 x^; 4'^X^? i^efiovtxov, Sicep Soxl xaxa-
cXecov oloL (pux(ov [lupfcDv Sacov So^cov, 5ia S^ xou SdvSpou x^( C^%
n^v jieY^^v xdSv dpexcov 9^oa£ßetav, 5i' YJ$ aSwvaxß^exat V) +ux^j
)td 5fe xou xaXwv xal noviQpcov YVtoaxtxoG ^pövirjatv xtJv jiicnjv, ijj lo
5taxp(v6xat xavavxfa cpiiaet.
66. 0£|ievo5 5fe xouxou^ xoii^ opou^ fev «puX'Q ^tad-aicep Stxacrn^^
LoxÖTiei, npä; Tcöxepov ^mxXivco^ £^ei. c^^ S' e^e ^^Tcouaav |itv ^tcI
xavoupY^av, euaeßefa; 51 xal äatoxTjxo? dXtycopouaav, S5 (5v i^ aS«-
/axos ^(di^ ireptyfvexat, TcpoußotXexo xaxa x6 e?x6? xal J(puYa5eüaev is
tx xou iwcpaSefaou, [iy]8' iXirföa rfjg e^aau^c^ iitavoSou Suofaxa xal
xd'epfltireuxa icXT)|i|i6Xouaig «pu^'Q ^apaoxwv, Sicel xal y) xyj; dnaxTj^
jipd(paac^ i7c(XY)irro( lijv ou (lexplo)^, i^v oux £^cov icapaaiom^aat.
^Y^'c*^ '^0 TcaXatöv xö JoßcJXov xal yriyevfe^ Epnexöv Jcpt^ dvS'pümou
jxovTQv 7rpotiBaä*ac , xa{ Tioxe 7rpoaeX8*civ x^ xou nptoxou <puvxo^ 20
xvSpö^ yuvacxl x^^ ßpaSux^xo; xal x^^ ayav euXaßeJag 6v6t5taat, 5t6xt
1 9uxa MF: xd ^utqI oefm 2 ddid^dopov hi ddtd^opov ÄBD,
Jtotcpopov AfC xai d^x^votav om. if xd xaXd xat xd atoxpd 3f : xd
xEoxpd xat xotXd oeteri 3 ^wi^v dveotv (sie) If xooxotg MFa : xooxcdv &
5 TCQ)] 1C0U Jf 6 cixög] olxoc i> 10 xou xq5v xaXeov a xou xocXov
cai icov7)p6v op^axixou Jf 's] vj ^ 12 Bäfisvo^] ^«(a^svoc I tk] ouv a
Toöxoüg xodc 6poüg MF: xotig opoüg xouxoug ccferi 13 iizi Mi «pög
?ß(m 14 euoeßsfag S& xai 6oiöxT]xog Mi 6oioxt)xo^ d& xai euoeßeCag
'xUri cf. p. 67,12 15 icepiYtvexat Mi imvivrcott cefert iipoußdXexo 6:
rcpoußdXXexo MFa xaxd sixög Mang. 16 liiavodou om. D 17 nXiQfi^ouox)
om. F iiwtöij 1£ 19 «fe post X^rexat add. J5 6 oqpt^ M 20 «pooeX^N F
6 Leg. alleg. I 93 „Sv jiiaq), ^Yjof, xou guXou xou 7iapa8«£oou", xoux^oxt
xaxd [läoov xov vouv, Sg xai auxög piiooc ioxlv cooavei TiapaösCoou xi^g oXYjg
4'^X'nC . de plant. I 335 X^yo^^?^ T^P ^ "^^ napaSefacp ^uxd elvat |iY]d&v ioixdxa
Tot^ nap' iQ{iTv, dXXd ^mfiZ, d^avaofag, sidTJoeco^, xaxaXiQcj^scog, ouvioeco^, xoiXou
xoi icovv)pou ^avxaofag* xauxa d& x^P^^^ 1^ ^^^ ^^ *^^> Xoyix'^S S& 4>UX^C
dvaYxatoc <fuxd. 8 Quaest in Gen. I § 10 verum tamen optimi viri lignum
vitae dixenmt in homine optimam virtutum pietatem, qua sola potius mens
immortalitatem assequitur.
60
|i£XXec xal uTcepxf^exat nayxotXov ocpdTJvat xal Tf[5taxov OToXauod^vai
xapTciv Sp^Tiea^at, npö^ 5fe xal cÄpeXtfWiSxaTOv cf Bovi^aetat yv««>P^^^
ayaS^a xe xal xaxa* xrjv 5' ove^exflwxwg am yv(i)|iyj€ apeßa£ou xd
p. 38 M. cKviSpüxou auvaivlaaaav Sfi^ayetv | xoö xapTcou xal x(p dvSpl (lexa-
6 SoOvai — xal xoux* ilE/xmvaltat; ajicpox^pou^ ä^ dxaxfoc^ xal aidc-
xTrjxo? iQä*(Sv e2g navoopY^av iiexIßaXev — , ip' (j) xov 7cax£pa x°^"
TDfjvavxa — ri yap irpo^tg opY^? a^(a, licel TWtpeXS^vxe^ xö ^(dt]^
ad'avaxou cpuxov, xii^v iperqs TcavxiXeiav, ocp' tJ? (iaxpa{(ova xal
et}Sa(|iova ßfov ISuvavxo xapTCOüad-ai, xöv ScpYJ|iepov xal dvrjxov ou
10 ßfov iXXa xpovov xaxo8ai|Jiov{a( [ieaxäv efXovxo — xoXaaet^ opJooi
xax* auxaiv xa^ npocnixouaoc^.
66. "Eaxt hl xaifxa ou jniä-ou TcXaojJiaxa, olg x6 TrotiQxixov
xal aocptaxtxöv yijxlpti y^vo^, oXXa 8e(y(iaxa xutccdv In oXXiriyopfav
TcapaxaXouvxa xaxa xd^ 8t' utcovomov a7co8öaet€. i7cö|i6vog 81 v^
16 6Jx(5xt oxoxaajicp <piQa6t 7cpooTr]xövx(ö5 xov efpir](i£vov 6cptv iq8ov^5
efvat ou|ißoXov, 8xt Tcpdhov |ifev Stiouv Soxl xal 7rpT)vfe^ Tcsiruwxo?
inl ya<jx£pa, 8eüxepov 8' 8xt yYJ; ßtoXot^ atx{q) xP'H'^^^j xptxov 8* on
x6v Jäv ^Tw^ipexat xou; 38ouaiv, cf xoti^ 8irix^^vxa^ dvatpecv 7c£(puxev.
otJSevd? 8fe xöJv Xex^^vxtöv 6 cptXif]8ovo€ d|iotpec' jioXts xe ydp niiv
20 xecpoXVjv hizalpeij ßapüvöjievos xal xaS-eXxojievo^, Jxxpocx'viXtCo^?
1 ndpcocXov] icdcv xocXöv Jf dicoXaud^vai If 2 verba npo^ bk xai
c0qpeXt}imaxov om. ^ 3 ifOL^ ts xal xaxd b : ocYoi^d xe au xal xoxd MFD,
aycLdd T8 xal au xaxd ABO d' om. D 4 Spyou post dvidpTSxou add. J^
ouvaiv^aaisv qpay^v M 5 xal xoux'] xdneixa M i^aiccvo^ou^ If ^ 6 |icxi-
ßaXev] lisxaßaXsTv coni. Markland 7 iq] iqv coni. Markland iicsi] si M
xo xiQC ?töiQ€ F 8 cpuxov dOttvdxou a 9 ft^TJuspov] uqp' TJiJLspov D 12}iu^09
icXdo{iaxa If: icXdot&a |iu^u F, nXdopiaxa t&ud^u &, nXdoiiaxa }iu^«)v a
13 xal ooqpioxixöv om. D tsif\kOLza] xponov Mang, ex Ms. Vat (?) xunov]
xpöicov M 14 napaxaXouvxa MFa: xaXouvxa b (xaXouvxov Turn.)
xaxd] xal M 15 (fTjol 3f IGdxouva: dicoug 6, t^q>ov dicoov M
X a l accessit ex M, om. cefen icpiQV&c nenxtoxo^ a : icp'v^v^ neicxcöxco^ MF,
npYjvT^g icsTcxoxo^C ^ 17 verba f^^ — oxt om. F XP^'^*0 ^^T'^ou n
d' om. D 19 fiöyi^ Jf 20 ftna^psi] ftni^^pei M
15 de agric. I 315 xov piv oGv r^g Y^vatxdc Sqpiv, alo^ato^ xal aapxöv
lxxpt{jia}i^C l^co^C» i^dovi^v clval qpapieV) lXuoicoo}JiiVT)y xal icoXufcXoxoxdxVt
dvsyepdTJvai |iiQ 8uva|iivy)v, del xaxaßeßXYjtiivrjv, Ircl }iova xd y^g ipnouoxv
dyadd, xaxaduosi^ xd^ ftv x(p ooSfiaxt I^Yjxouoav, (oontp opuYtiaoiv t^ x^^I^^^
ftxdarg X(5v aladirjasoov iiiqpooXsüouoav, ou)ißouXov (licCßouXov ?) dvdpconou, ^ovttoav
xaxd xou xpelxxovog, loßdXoi^ xal dvoDdüvoi^ yXixop^^vTjv 8iQr)iaaiv dnoxxtiVaL
61
xal üTcoaxeXt^oücn]^ x^S äxpaafa^* criTEttat x' oux otJpavtov xpo^v,
i^v 6pir(^i xolQ 7iXa9«a|ioai 5ta Xoytöv xal 8oy|iaxü)v ao^fa, xijv 5'
ävaStSo|iivY]v Jx y^^ xaxa xo^ ha\<3lo\)^ (Spo^, 6^ "^S oJvo^Xuyfat
xal ^tpo^aytai xal XaciiapY^ai, <[«?)> xo^ y^^P^^ imdD|Ji(a(
icpoaavappYjyvuaai xal ävappinfi^ouaai xal avSpaTToSC^ouaat icpö^ 5
yaorpiiiapY^av auvau^ouai xal avappY]Yvuouoi xal xou^ uTCoyaoxpfou^
ofoxpou^' aixoTcpvwv xe yap xal d(|>apxux(i5v xa|jLaxov iraXiy^ytoti xal
x^€ a7c6 x(3v iQ8üa|iax(i)V xvfacnjs Sv xüxXq) xVjv xetpotXVjv neptocycov
|i£xo&Xa|ißaveiv x^s effiex^ßf«? 6p^exat, xal oTcdxe TroXuxeXrj
xpaice^av d^aaaixo, xaxaßaXci&v oedx6v SXov ^nl xa euxpencadivxa lo
ix^elxai, Tcoevxcov dd-poov OTCOuSa^cov ^ix^operad'ai, x^o^ oa xopov
oXXa x6 iiY]S^v u7coXe(7C£ad'ai xdSv euxpemadivxcov icoiou|ievo^. od*ev
oux i^'^ov o^eo)^ iv xotg 68oGatv imxpiptxai xöv Mv oiixot y*P ^^^^^
aTCXYjoxfa^ uinqplxai xal uTcoupYof, ttöcvÖ'' oaa irpo^ J8ü)5ii^v xi|ivovxis
xe xal Xeafvovxes xal xö (i^v Tcpwxov yXwxxTg irapaStSovxeg x^ 15
XuXou; Stxa^oüoig npoq STifxptatv, 5iretxa 8^ cpapüYyt' | otxtov p. 39 M.
8' a|iexp{a d*avaxd)8e^ cpüoet xal toßöXov, axe ici(|;iv oux lv86XO|iiv(Ov
8cdc xtJv x(i5v jTcetatövxtov cpopav, YJ yfvexat Tcplv fe5t^|Aaaftf]vat
xd Tcpöxepa.
57. 0(i)vi)v 8' oyd-pconeiov o^i^ X^y^tai TrpoC&ad-ai, 8i6xt |iup{oic 20
1 T^g om. If 8' oux MD 2 xal 8id Xö^ov ABO xal 8id
doYtiaxcov D ^4 a^ add. Greuzer 4? — 7 xag yaorpög hnidi}\iict^ oüvaugooot
icp6c yadTpipLapY^av* dvappYjYvuaai (sie) xai dv8pano$C|^ouaai xd^ YadTpiiiapyto^
xai Toug uicoyaoipfou^ oloxpou^ Jf 5 npooavappTjyvuaai] dvappYjYvuouoac coni.
Greuzer. dvappcnCf^ouoai Mangey : dvappiircouoai cocid. 6 ouvau-
gouoai a dvappigyvuouoat a; npooavappiQYvuouoi coni. Greuzer xal ante
Tou^ om. a 7 iniXixveuec M: neptXtxvsuouai ce/m 8 t^c MACbi xi^
(sed i in ras.) B (Mang.), xdg D xvfcry]^ 6 9 }i6xaXa}ißdv8iv ttjc eldex^Cog
öpiysxai a& : (lexoiXaiißdvsi xal |jLSxix6i x^g slSex^lac' op^sxai 8& Jf; '^St] x^c
Mac (pro T^c eldex^ag) Mang. (Christoph.) 10 xaxaßaXcov Jf : im-
^oXw4 ceteri auxov] aiSxovMD/L ll&YX^txatlf ndvxcov dd-pdov aicoudd{;<Dv]
navxa dv^coicov oicstSdoov 3f; dd'pdoov coni. Markland xiXo^ ou xöpov
ol\X6l Ml xtfXog oux ^P^^ ^^^ (oXXov J) vj 6, xiXo^ oux dXXo ^ a 13 iv
xot( ddouocv Jf : auxot^ 6douoiv FMKLa, aurrj^ dSoüaiv J 14 ftdodi^v]
iqöovijv jFa 15 wpdoxov yXöjxxiq] yXmvQ «pöxepov 3f tq] xoOg M
16 x^o^€ Bi>& dixat^ouoio] ^v/jiZowi M 17 8* om. a ^vaxcttdt)
9U01V If ftv$8xd(ievov If 18 ftTcaioiovxcov] &moixl(DV Jf (popdv MFa:
ftm9opdv 6 "^ om. Mj ri D 19 xd npöxspalf : xocl xd npdxspa cefert
20 dv^pconlwjv a npotbaO^i if a : icpoio^ai b
62
ÖTcepiioexo^C xal Tcpoaywvtaraßs i^Bovii) XP*^*^*^ '^^ iirt|JLiXewcv xal
icpoaraafav auTJj^ £vecXY](p6aiv, o? xoX|i(iSaiv ävaSiSobxeiv Sxt icavnov
to xpaxo^ avYJTTcat |iixpa)v xe xal (jieYOÜ.(i)v oOSevög u7ue^pY)|iivou
xi Tcapanav. äXX' a? xe TcptSxai xoO dlppevo^ Tcpö^ x6 dTjXu ouvoSot
6 ^evaYÖv Ixouatv t^Sovtqv, af xe OTropal xal ytviati^ 8ta xoimjs
ouvCoxavxai, xa xe y^voiieva oOSevl npcikov o2xetoaa^ai Tcifuxev '^
xauxig, x^'P®^* H-^^ ^S®^> '^v 8' ivavxfav dXYt)8dva 8uoxepa{-
vovxa* Tcap' 8 xal ÄvaxXaJexat xi ßpicpo^ aTcoxuTjWv, aXyipay «5
Soixe x^ Tceptcpü^ei* ^x yip d>ep|iOxaxou xal in}p(o8eaxaxou y^taplou xou
10 xaxÄ xT^v jiTjxpav, (j5 itoXilv xp^vov iv8t'gxtjSnf], 7rpoeXd-6v £§amva{ös
e2g dlpa, tj^uxpöv xal doüVTJSnf} xdicov, StcXiqx^ ^wd x^^ iSüvTjs xal xoG
8uaxepafvetv aXYTQ8övt xd xXaü|Jiaxa 8erY|ia ^capiox&v ivapYfejraxov*
a7ceii8ei xe, qpaa(, Tcav ^cjiov (&^ iic' ovaYxaiöxaxov xal auvexttr
xfiSxaxov xiXo^ iqSovtjv xal (locXiox' Sv^pcoTCO^* xd |ilv y^ ^
16 Yeuae(«K {aövov xal xdSv YßvvrjxtxcSv S9(exat xauxT]s, 6 8' dv^pomo^
xal 8id xm dXXcov a^adifjaeiov , 8aa 6^[iaxa "^ dxoua|iaxa xiptjnv
8uvaxai Tcapaox^tv (oal xal o^ctX^olQ |irexoe8uoxo>v.
58. A^Y^'cac 8^ xal dXXa na\nzXri%ii npo^ iTcacvov xou Tcd&cu;
xal (05 Soxcv ofxetoxaxov xal auYY^v^axaxov ^(potg* dTOXP'^l 51
20 ht[')[]i<x,xo(; Evexa xal xd vöv efpr](iiva, tov X^P^^ dvS-pcoirfvTQV ^wvrilv
SSo^ev 6 891^ 7cpotead*ai. 816 |ioi 8oxer xdv xoli; xaxd |i£po^ vojict;,
1 7ipo,aYO)vurcio /, aYtövtoxatg a r^torq^ D, iqöovij om. i'' XP^'c*^ 'tixpiii-
Tai a §7ci|i^X64av tlolI npoaxaofav If: xai icpooxaaCav om. ceteri
2 auTQC] auxoTg M 2/3 navTcov tö xpocxog M : to «avrcov xpocTo; ccferi
4 verba napanav — appevog om. M 4/5 ouvoöot geva^öv Sxouoiv ij&ovijv d :
aüv^;(Oüatv i^öovijv ouvoöot a; oovdöot^ gdvtov gx^üoaig tj^oviqv atxCav, orccpa!;
xai YEV^oeof Öid xaüxifjv ouvCoxavxac xd yevöpiEva xxX. M 6 Y^^l^^oi] Y*^^'^
|i6va Fa oudevi] ouS^v Jf npdüxov cocZ(2. (etiam 3f), icpdxspov coni. Markland
n^9ux6v] ne^uxöxa M 8 nap* 0] xad^ 3f, napö ceteri dvaxXaCexai MFa :
dnoxXaCexai 6 dXYvioav xxX.] dXYvJtittviv (o^ slxo^ xolc fctpl 4'O^iv If 9 xopCoo if
xoG om. BD 10 xigv f&yjxpay 3fjPa : Ty]v om. b ^] oü M idti^xKJ^ i)
TCpoeXMv FHj icpotX^Tv i> iEantvobün^ om. BD 12 xXaooiiaxa if
icoipioxev] 7cap^x*( Mang. 13 ontüSsi xe M: oicsüdsc xs y^P <3^^
(poLoi MFa : 97]o< 6; qpuoei com. Greuzer 14 ^dov^f b 15 6 S* £v^p«me6;
oodd. : 6 d' om. eid. 16 9«axd 1^ dxouaxd 3f 17 düvavxot Af [OxaJMiHw]
}i8xadu6xti coni. Markland 18 xal om. a SXXat] at&a M napiicXi)^^
(noiJiicXy)^ M) icpdc ^Tcacvov xou nad-oug MFa : icp6c Sicatvov xoG iwIkoC
«ajiTsXigd^ & 19 ouYY«v<<Jxaxov] Ötxaioxaxov BD 20 vuv om. / 21 6 om. /
63
ou^ T^epl ^([)(i)v aviYpoctpev, & te XP*^ icpoo^ipead'ai xal TouvavT{ov,
feiratv£aat ixocXcata xöv ocptotioexiQv £mxaXoü|Jievov — IpTrexöv
5' Soxlv Ex^v äva)x£p(o ox£Xt) xciSv tcoSoJv, oEg a7i6 y^g Til^uxe TryjSav
xal (lexicopov aüjpead-ott xaS^aiiep t6 xm axpföcov y^vo^ — • 6 y^^P
6cpto(ictXTQ€ oüSfev aXX' i] au|ißoXLX(o^ lyxpaxeca efvaf |iot Soxer, 5
liGcxTjv axad-afpexov xal TcoXeiicv oonovSov Sxcpipouaa icpög äxpaa{av
xal iq5ovy]V IQ jifev y^p eiJxiXetav xal oXtYoSefizv xal oaov avaYxalbv
cpcXauoxTJpq) xal ae|JiV(j) ß((|) Siacpepövxo)^ aoTcal^exac, i^ 8fe TcepiepY^av
xal iroXuxiXecav, a x^^^'^lS **^ 8*pik]>eü)$ afxta Y^vexat ^^uxiSJ xal
a(t)|iraxc, 8i' (Jiv xyjv unafxiov xal duvaxou x^^^^^^x^^P^v ^(üt^v Tcapi lo
xot^ etJ^povouat au|iߣßir]xe Y^veaS^au
59. Tfl^ 8^ yoriztloLQ xal airocxoc^ aiSxTJ^ t^8ovt^ x(p (ilv av8pl
OD xoX|jLa Tcpoacpipecv, x^ 8i Y^vatxl xal | 8ta xauxTjs ^e(v(p, ttocvu P-^
Tcpoa(pu(D€ xal eöOa>ß6X(i)^' 5v iQ(itv y^P ^8pd€ ja^v Ex^i Xöyov
1 oGg append. Tum. : oo a6, ou M av^Ypa()>8v If : Sypttcftsv ceteri
xoU TOüvavxiov 6 : xad & Touvotvrtov a, "^ xaJvavxtov -F, xat jMfj 3f ; v. sup. p. 1,7
2 feicatvetv M oqptojidx'J'iv] oqptv jiotXTjv M 3 8' om. Jf 4/5 ij (corr. ex 6)
Yap oqpstog iiax^j if 5 aXX' ij MF : otXX' i^ 6, oXXo ij a 7 oXt^oöetav M & :
oXiYoSefo^v ABD, oXycSsCav C 7/8 otvayxaTov & Ji^ ^iXaucm^pq) 3f, otvaYxatov
8 8iQ (x(p add. -F^ qptXauoTjfjptp JF^ö, avaYxaXov tJTioxdd^xat, 8 Öi^ ^tXauonfjpq) a:
corr. Turnebus 8nspt8pY(avJf: «oXuspYCav ccferi 9 Ä om. M olMol M
tpüxiQ xat aot)}iaxc M & : rj 4'üX'D '^ *«^ "CV owjiaTt a 12 auirjc (corr. ex
1 Leg. alleg. I 85 napacvet ^tnoi 6 Ispog Xd^og iv Asuixixij), „ano tcSv
Ipicrccov £ nopsuexai inl xeoadpov, a ixet axiXT] avcoxcpov xcSv nodcov, cooxe
7CY]dav iv auxotg, ocxsTod-at"* cov öoxiv 6 ppoüx^C xal 6 axxoucog xal iq axplg xal
xäxapxov 6 6(fio|iax'y2S* xal Ssövxcoc' el ydp axpoqpov xocl ßXaßspov icpdYpia
6<pui)dY2€ igdovyj, xpo9i|K6xaxov av xal ocoxrjpiov yivoixo iq npog i^dovi^v dia)&axO'
|iivv2 (püai(* auxif) S& iq ocoqppoouvr) &7xl. de concup. ü 354 sq. olg 8& xc3v
Ipicexcov unepdvd) axdXY) xSv nodcov iaxiv, (ooxs nn^Sav dno xi^g f^c duvood^
xauxa &v xad-apolg dvaypdt^psi, xa^nsp xd xa>v dxpldov ^ivr] xoU xov 6qpio{Adxov
xocXou|ievov, ndXiv 8id au|ißöX(ov i^^ xal xpdicoug Xoyix^^ 4'^X'^C di8p8uv(0(isvo(.
12 sqq. Quaest in Gen. I § 47 primum decepit serpens, secundo peccavit
per eum mulier permittens se seductioni, tertio vir locum dans mulieris
Yoluntati potius quam divino mandato. verum optime habet et rationem
allegoriae hie ordo, quoniam serpens symbolum est cupiditatis, ut probatur,
et mulier sensus, vir autem intellectus. fit ergo peccati auctor pessimus
cupiditas et ista primum decipit sensum, sensus autem mentem captivat.
he^, aileg. I 73 . . . oCxsiöxaxov xal eudtißoXoSxaxov ftaxcv oyo{jia ala^oso^
•pviQ • wnBp ydp 6 jiSv dvi^p iv x^ Öpfioai B«»pÄxai, ftv di t$ iMtox«^^ '^ V^^j
ouxa>€ iv \iki x<p dpot^ 6 voug, iv bk x$ ndoxeiv ^ovacxög xpdnov tq atoOiQoi^
64
6 vou^, yuvatxA^ 8' afaSTjat^* rßovfi bl Tcpoxipat^ tnurffini, xal
ivo|iiXer xati aJadijaeat, 5i' (Jiv xal töv T^y^l^^* ^^^^ ^evaxß^*
^TceiSav yap Ixaonr) xwv aJadijaewv xot^ ^Ätpot^ auxiQ^ uiwx*^,
Xa(pouaai TOl; Tcpoxetvojiivot^, JtcI xP^t^'^'^^v |ifev xal oxtQIWpw*^
5 TcoixiXfai^ S^^i^, ^Tcl Sfc 9a)V(i5v i|i|ieXe(ac€ äxoif], ^ Sfe x^^^^ t^Suirjoi
yeSai^, xav xari; td)v avadDiiL(i)(jiiv(i)v ax|i(j)v £ua>8{ac^ Saqpptjai^ Se^a-
[levai xa Sciüpa d^paTcaivtScov xpÖTCov Tcpoa^lpouotv ola, Secncoxig xtp
XoYcaiKJ), irapaxXrjxov Inayo^tyai Tcetdti Tcepl xo5 (iiqS^ aiw&jao^
xä napocTcav* 6 8' aux{xa BeXeaaä^els utctjxoo; avd"' i^yejiövo; xal
10 BouXo^ Ävxl SeoTiöxou xal ovxl TroXfxou fiiyd^ xal Svrjxd^ ovx' a*a-
vaxou yfvexat. auvöXco; yÄp oiJx oyvotjx^ov 8xi ola Ixatplg xal
jiaxXo^ ouoa tJSovi^ yXlyitxai xuxetv Spaoxou xal iiaorpoTCOu^ ova-
CTjxet, 8t' (Jiv xoöxov ayxtaxpeuaexaf liaorponeüouai 5' aurg xal
Tcpo^evoGoi xöv Spcoxa aJaSnrjoet?, a^ 8eXeaaaaa ^aS((o^ uTTriyaT^'W
16 XÖV voöv, (j5 xa cpav£vxa Jxx6{ efoö) xojiß^oiiaat BtocYylXXoüai xal
S7ct8e{xvuvxac, xou^ xutioix; Exdoxtov Jvacppaytl^öiievai xal xö 5|iowv
ivepYa^ö|ievat Twcä-o^* xt]p(p yap ^oixcii^ 81x2'^«^ td^ 8ca xcSv afa^-
1 1^ alo^oig a 3 ixaanQv M ^ 4 xa^po^^^At Markland : xo^P^^^oc codd,
ini] &v Af xal ox^M'^'^«»^ noixiXfac^] xal noixiXlaig XP^I^*^^^ -^^t ^^^ icoixi>iai;
ocofiaxcov J9I> 5 ocj^ig in textu om., in marg. man. 2 add. ABC (ol|ia^
Xsinet ocfjtg C*), opaot^ D; verba oc};tg — itifjLtXelai^ om. -F tm] Sv Af iv
XüXwv 8& a x^^v BZ)& ig^üTTjat om. M 6 tq ysootg Af xav xal;
xcov avad>u)ii(0pL^v(ov ocTpicov eucoSfaig scripsi : %cd xaX^ xcov avaxt^|uo-
{i^(0v dxpicov su(od£aig If, xax vr^(; xdiv avaOD|ii(0|Jiiv(i)v (dvadtiofiivcov C in texta,
dva^utuo>{ji<vo>v C* in marg.) dxjKov (om. i'^ sucod^ag Fa, xax t^C 'wuv ava-
di8o{Jiäv(0v axfiolfv 6UQ)d£ag b olX 8egd|ievai M 7 ^paicaiv{8oc ^jD xcv
TpÖTWv M 9 öeXeao^ig] Ötxaoxijc (sie) Jf 12 -^ ijöov^ M Falat W
yX£x«^*i "cou ipaoTOü x^xetv Pal. 13 touxov] xai xooxov F) xöv vouv coni.
Markland apctoxpeuexat AßC Po/. «^"ciq] auxigc ^ ^4 al abdijatt;
Pal. Sc] alc a üTrrJYaye a 15 ixxog om. Pal. xojiCCouot D 16 ixaoxov]
ftx icdvxcov M ocppaY^l^ö^isvai Jf 16/17 xai xo 5}ioiov ivepYaCöfisvai
icdd«c Pa^, xal x6 5|ioiov ftvauyal^öpLevac nddog •^* ^^^ ^^ ivepYa^ö^icvai om.
ceteri 17 ftoixdc M
igsxdl^sxac. (lad-sTv 8' ix xiq^ ivsp^slag ^qpdiov* ')q 0(|>i€ ndax^i uico x<»v xivotivxnv
auxi^v opaxd)v, xou Xeuxou, xou {liXavog, xdSv &XXa)v* ig dxoiQ icoiXiv uico xöv
^(ovcov xal 1Q Ysuoig utco xcov x^^cSv diaxld-exai, und xcov dx)icov iq oo^pt^ai^, und
xpax^og xal ixaXaxou iq olcpvj' xal >)pe|iouol y* al aiadigoet^ dicaoai, (UxP^ ^
npoo^^ &xdaxx2 xd xivigoov Sgco^ev. 15 sqq. Leg. alleg. I 55 xd i^y^I^o*^^^
i7|icov icavdex^ ^'^^ ^^ fioixs xiQpcp ndvxa^ xou^ xuicoug xaXoög xc xal aloxpo<>€
9sxo|iivc|> . quod deus immut 1 278 alo^oi^ piv ouv . . . xa qpavivxa iiccto^ip«
65
ae(ov favToaCa^, al^ xi acoiiaxa xaxocXa|ißavet hC auxoG [iV) Suva-
(ievo^, xad-ocTiep ^&r] efTcov.
60. Ta 5' Inf^eipa t^s 'fßovfi^ etJ&ti^ Vjpavxo of Tcpwxot Yevo-
(levot SoGXot x^^^^^ ^ Suataxou TcaS^u^' i^ |iiv yuviQ o^oSpd^
äy{a^ ^vSe^aiilvY] xd^ iv ciSrai xal xo^ Tcapdb xov £XXov ßCov Xuicoc^ 5
ItcoXXtjXous xal jiotXtaxa xo^ inl x£xvot^ yew(0(iivotg xal xpe^oiilvot^
xal voaoöat xal uyiaivoüGt xal eiixuxouat xal axuxouatv, efx'
o^afpeaiv iXeu^epfoc^ xal xir]v dc7c6 xou auvovxo^ avSpö^ SeoTioxeCav,
o5 xoli S7ctxaY(iaat 7cetä*apxetv ovaYxaiov o 8' avi^p Sv (ifepet tcovou^
xal xaXai7«op(a^ xal ouve^^^ CSpcSxa^ Svexa nopio\io\j xcov lo
ävaYxa{(i)v xal axIpYjaiv (i&v xcov auxo|iax(i)v oYad-cov, anep SSiSoex^
cpipeiv IQ Y^ Uy(jx feu^pyi^f]^ STct<rnJ|nr]€, axpiixcov 5fe |iexoüaiav
xa(iaxa)v tl^ ^TJxY]aiv ß(ou xal xpo^*^; ÖTckp xou |iii) Xc|i(j)
icapaTcoXdad'ai* o7|iai y^^P ^v (SoTcep ifJXtov xal aeXirjvTjv äel (fcoa^operv
aiia^ xeXeuafl^vxoc^ afia x^ irpciJxiQ y^^^^^^ '^ou T^avxA^ xal xö fl^elov 16
TtpöoxaYfia Staxirjpecv ouSevö; Exipou X*P^^ "^ 2*^ I "^^^v opwv otipavoG p. 4-1 M.
(iaxpdv xax(a Tcs^uYaSeuxat, xov atkiv xpoTcov xal x^? y^5 xtjv
ßad^tav xal xapTcocpopov £veu xIxvy]^ xal auiiicpoe^ea)^ Y^^^^^^v
ävSpaSv ^^petv äv noXXi^v i^S'OvCav xaxa xo^ ixiQofou^ copa;* vuvl
8* a£ olvaot Tur\fal xwv xou *eoG x^P^'^^v imay^i^aocy^ 5x6 "^p^axo 2o
xax(a xd( dpexo^ 7cap6UY]|ieperv, fva (iV) ci^ ava^^ot^ X^P'^QY^^^-
1 xaxodapißavrcac Jf Po/. di' auxou F^ ^C lauxou Pal, : ti auxou oe^ert
2 xa^Tcep elnov i^^y) M 3 xd d' iic^x^ipa] xd d& naupa If i^pavxo]
eupavxo If npcSxoi Jf : npdxspov ee(en 4 aqpodpdg] 09oSpa M 5 8e^a-
|j4vy] M 5/6 Xuicag ftnaXXTJXouc M : iizcKXkr(ko\)^ Xunoc^ ce^ert 6 y^wod-
|i£voic] Y6tvo)i^otc If 7 8lx* If : 8^ oe^m 8 ouvövxoog ^ 9 ou] ou J
12 qp^petv — SirtoxTfjpiiqg] S^etv diid xo5 0«oü ini(mf]|iT]c Xoyixfjg 3f 8i] 8i
T« If jiexoüoCac 3f 13 xpoqp^c] xpuqj^g -4jBC oTcip] cSg C jiij om. BCD^
superscr. man. 2 in A 14 ol{jiai] ol )iiv Jf dv om. a 17 xocxCocv Af J
neqpUYaSsGoO-ai 3f 18 xal post ßa^Tav om. F xocpno^öpov ^opdv F
20 d' al dävaoi (7, 8' al diwaoc ilB Po/., 8' aUwaoc D: d& xal diwaoi 3f,
Ö' ddwaot & «TfjYat om. F xou d«ou] 5«(ö)v i> &7csox^^(7kv]
aicsox^^oav M 21 xdg dpsxd^ om. M mz dvoigfoi^] dvoigfcog If
Tcp v(j>* xothcp fdpj ir»i8iQ |i^iaxdv ioxt xa{jii8Tov xai 9cavd8x^€, icav^' 5oa Si^
6pdo8a>g xoU dxoT}^ xal xäv dXXcov aZo^xcxcSv op^dvcov, ivx£d«xai xai iv-
aicodif]oaup{|^6xai. ^avxaoCa d' ioxi xuncoai^ öv (j^ux'g* d ydp 6iaigY>T^ ixdoxiQ
Tcov a2o^o8o>v, (0C7C8p daxxuXiog xig i^ a^payC^, ivaicepid^axo xov olxsTov x°^P^^'
T^pa' xiQpqS 8^ iocxo^C 6 voug xö ixiiayetov 8e£d|i6voc dxpQ)^ nap' lauxqi»
9uXdxx8i, (i^XP^C *^ '^'^ Xünov Xedvotaa Xr^^ tq «vxCTiaXog livTJijnqg ij djiuöpov
ftpYdoiQxai "^ icavxeXco^ dtpoMiarQ,
5
66
ISet jilv oöv xb Twv avd-püJTWüv Y^^€> ^^ '^v apjiöxrouaav SjuXXe
8(xt]v uTcojiivetv, Ti](pav{a8*at 5ta ttJv Trpö; x6v eOepY^rrjv %od owxfipa
fl^eöv a^aptoxfav' 6 8* axe Ttjv cpuatv EXeco^ o^tTOv Xaßci&v l|ieTp(aa£
ni^v Tiiicopfav, x6 jifev y^vo^ Saaoc^ Btajilvetv, xo^ 5fe xpocpo^ ouxiS''
6 ojioicos i^ lxo(|iou Tcapaoxwv, fva [xV] 5ual xaxoS; apyte xal xoptf
Xp(0|ievoi 7:XY]|i|i&Xa)ai xal äßpt^cooi.
61. TotoGxo^ jifev 0 ßfos xcov Jv apx^ l^^v axax(a xal iizkovriTL
Xp(0|i£v(ov, aud-t^ 8fe xax{av dvx' apex^; icpoxintivxwv [ciSv o&ov
aTi^x^^^öct]. 8t(i Sfe XT]€ Xey(%^lari^ xoa|ioi:ot(as ttoXXä jifev xal SXka
10 T^fiä? ava8tSa(jxet, mivxe Sk xot xotXXtoxa xal ttöcvxcov opiaxa* irpöhov
(ifev oxi 6oxt x6 ^tov xal tjTiapxet, 8ca xoti; afliou^, c5v of |iiv
SveSofaaav J7ta|icpoxep(aavxe5 irepl x:^^ uicoep^eco^ atJxoü, of Sk xoX|it]-
pdrepot xal xaxed'paauvavxo ^ajievot |ir]8* 8X(0€ efvat, X^eoO«:
8' auxö jiovov Tcpö? dvO-ptoirtov Tddajiaot iiuS-ixoC; factaxiotaflcviöjv
16 xtjv oXifjO-etav 8euxepov 6' 5xc d-eö^ elg Soxt, 8ta xoti? eEoTjYTjiac
x^€ TioXuS-^ou 8ö5Tri€, di oiJx Jpud'pwücyi xi^v 9auXoxaTr]v xcSv
xaxoTcoXtxeccov ö^Xoxpaxfav ind y% ^^S ot5pav6v |iexotxß^ovxe^' xpfxov
8' (Ä; i^8y] X^exxac, 5xt Ysvirjxög o xdojjio^, 8cd xoO^ ofo(ilvou€ ouxov
äyIvtjxov xal dtötov efvac, di TÄiov ouSfev a7covi|iouoc d«(j5- xSxapxov
20 8' Sxt xal eE; iaxcv 6 xoojio^, JTtetSt) xal elj 6 8Y)(itoiipYÖ^ <6>
l^o|xoi(6aa^ aöxcp xaxd xtjv |xovtoatv xö SpYOV, S^ dirdoig xaxexptj-
aaxo x^ uXig ef^ xtjv xoG SXou Y^veatv SXov Y^p o^^ «v tjv, ef |ii^
1 xcov av^ptoTKov M : t(3v om. oeteri xigv «avapiioxxoooav üf 2 xai
post TJqpavio^t add. M 3 *e6v] ^eoü Turn. axe] olü M 5 ig 6to{|jioü napa-
oxo)"^ 3£^a : ig fexo^iioo om. 6 ; v. sup. p. 30,8 7 |iiv prius om. M 8 xaxCoc AB
otvx' om. Af (ov agtov] xcov olgtov M verba cov dgiov dnix^o^w, uncis
inclusi 9 {liv om. Jf 10 avadidocoxsi Mcooi^g Mang. (Christoph.) 11 oxi
loxi x6 ^elov xat unocpxei Jf ; oxt loxt xal uwapxet xo ^«Cov crferi
12 iveSfaoav D auxou] auxcov ii xoX)iif]pdxspov If ^ 13 xaxedpaoTJvovxo if
jirjödXcoc -M"«, R^' 5>.o)g ^ 14 auxöv Turn. 15 eioYj-pQ'cas om. C
16 xTJv 9auXc)xiQxa M xcov om. D 17 xaxoTCoXixetdSv Mang. : xaxo-
TioXtxcov co<W. (xaxaTioXtxcüv J^ oxXoxpaxfav Fa : ox^oxpaoCav Mb
19 TiX^ov M : TiXetbv cc<m 20 6 xciojioc M: 6 yr^ovel^c x(>a}ioc -F«? ^
YsvYjxoc xoojioc Oüxog 6 6 post Rlg om. Jf 6 post ÖTQp^oopYÖg addidi;
Sc add. Mang. 21 aoxcp J, auxcp corr. ex auxq) MF xiqv om. D iwvöotv]
djioCcDoiv F og dnaoTQ scripsi : ooa «occtö 3f, 6 uag JP, 6 iMto^i Cßfe»^
22 uX-g M : o^aicf, ceteri ei^ M (corr. Tumebus) : xai ceteri
22 de plant. I 330 xeXetöxaxov ydp iQp|ioxxe x6 jiiytoxov xd5v ipycov xip
pieytoxcp ÖT)|itoupY(p ötanXdoaoO'af xcXswxaxov d' oux dv yjv, el jw^ xsXsioi;
67
iJ^ oXcDv indcffi xal ouvioTT) xwv |iep(3v eJol y^ °f TcXefou^
u7coXa|ißavovxe( efvac x6a|i.ou(, of 8^ )cal d7ce(pou{, dcTcecpoi xal
dvemoTif]|iov6€ auxojl Tcpog dXiQ'S^tav Svre^ dJv tcoXöv SmoT)fj|iir]v 6xetv
7cl|i7rcov 8* Srt xal Ttpovoet xoö xöojiou o 9^6^' im^eXtlo^'ai yAp
oel TÖ TCETtotiQxd^ xoü Y6vo|ilvou fuaeco^ v6|i.oi^ xal S«a|iot(; ivoyxarov, ^
xaS^ Tcal Yoveli xlxvwv | TipojiiQS'Oövxat. '0 8i^ xaGxa |n^ p. 42 M.
axo-g {ioXXov "^ 8tavo(y 7ipo|i.ad'(i)v xal Sv x*g atSxou ^^X'i <J?paYt-
aa|jievo^ d-auiiobia xal 7iepc|i.oexir]xa eßiQ, &n lau )cal örcap^^ei d-eo^
xal oxc el( ä ciSv Svxco^ ^oxl xal 8xt 7ie7co(ir]xe xov xöa|i.ov xal
TceTCodfjxev Eva, ioq ikiyißhij xaxd xr^v |i.öva)aiv ^o|i.occi$aa^ lauxcj) i<)
Tcal oxi ael Tcpovoef xou y^Y^^^*^^^) |iaxap(av xal ei}8a(|i.ova l^coi^v
ßtcoaexai 86Y|J>aacv euaeßeCo^^ )cal äaidxYjxo; x^P^X^^^-
2 unoXaßdvxsc M, icapoXaiißavovxsc Mang. slvai xooiiougM: xdoiioug
elvai eeferi 5 aei om. a Yevop,ivou MFa: nenoiv){iivou & 6 npoiiv)-
Oouvrai] npovoouvrai M di^] d' eC M, d& Mang, (iig xauxa Af 7 lauTou ABC,
auxou &, auTou corr. ex auxou M 8 elSif)] etdc&g 2> 5ti Soxi scripsi : Sxi
t£ ioTt a, oTt xk Soxi 6, xocl Sxi Saxi M 9 (ov om. M 11 aei om. M
eudaffiova] euox'vjiiova M ISooidxTjxocM (coni. Markland) : ^löxiQxog
ceteri; v. sup. p. 59,14 x^P^X^^C -^^ • X*P*X^^*^ ABC, x^P^X^*'*^ -^
ot>vsnXv)pouxo }iip80iv* d)axe &x Y^^g dnaoiQg xal navxog uSaxog xal dipog xal
ttopo^, liY^ösvog Sg(D {iv)di xou ßpaxoxdxou xaxaXeKpOivxo^, ouväoxT) 6 de 6 xöo|io^.
4 de spec. leg. II 331 . . . xal cog 6 Yewrjoac icax^p v6|i(p (puoeü)^ iTci^ieXeTxai
xou Y^^P^o^> npovooup,8voc xal xou 5Xou xal X(i5v iiepöüv.
5*
Loci selecti
ad illostrandam Philonei libelli doctrinam idonei.
2,12: Epicur. ap. Diog. La. X 39 (Usener Epicur. p. 6,1) -m
(iVjv xal x6 7WCV del xotourov ifjv ofov vuv Sort xal del toioutov
Soxaf ouSiv Yotp ioxtv eJ? 8 |i.£xaßaXXet (|jiexaßotXsr üsener).
Aetius Plac. 114,11 (Diels Doxogr. p. 332) Ssvo^avY];,
napiievCST]^, MiXcaao^ aY£vY)xov xal afSiov xal äfd^cprov
xiv xöa|iov. Aet. Plac. 11 4,1 (Diels Doxogr. p. 330) Hüfta-
Y^pa^ xal nXaxcov xal of Sxcoixol Y£Vtjx6v utco S«oG tcv
xda|i.ov.
2,17 sqq.: Aet. Plac. I 3,25 (Diels Doxogr. p. 289) Ztjvtöv
Mvaaiou KtxteO^ ^tp^o^ l^^v xdv S^eov xal xtJv uXirjv, wv 6 ji^
Saxt xou Tiotetv aüxio^, i^ 5fe xou Tiaaxetv, axotxewt Sfe xeoaopx
Diog. La. VII 134 Soxet 8' auxori; (S toi eis) ap^ok efvoti xtov
5Xü)v 8uOj x6 TTOtouv xal x6 iwcaxov xö |ifev ouv Ttaoxov etv«
xtJv äTtotov ouafocv, xVJv uXt)v, x6 8fe Ttotoöv xöv Jv ocotQ Xoyov,
xöv S-eöv xoGxov y^P atStov 5vxa 8ta TiaoTj^ aux^^ 8Y)|i,toüpY£iv
Sxaoxa. x(3ir]at 8fe xö 86Y|ia xouxo Ztjvcov [a^v 6 Ktxteti^ iv xtp
Tcepl ouafa^, KXeavS-ir]^ 8' Sv x(j) Tiepl dx6|i(0v, Xpüat7c:toc
8' Sv x^ Tcpwxig xwv cpuacxcSv Tipög x(j) x£Xet, 'Apx^6ir]|io$ 8'
6v x(j) Tiepl oxotxefcov xal nooet8(i)vtO€ Sv x(j) 8sux£p«p xou
cpuotxou XoYOu. (135). . . . Sv X6 efvat S-eöv xal voöv xal efjwtp-
(i£vt]v xal A(a TioXXali xe Ix^pat^ dvo(iaa(ac^ 7cpoaovo|i,oc^ea^.
Sext. adv. mathem. IX 11 ou jiVjv oXXa xal of auö xtj;
Sxoa^ 8Ü0 XiYovxe^ apx^€> ^e^v xal äuotov uXiqv, xöv jilv
■ö-eöv Tiotetv ü7tetXYj(faat, xrjv 8fe üXyjv uaaxetv xe xal xplneaSw,
Seneca Epist. 65,2 dkunt ut scis Stoici nostri dtio esse in
rerum natura^ ex quiius omnia fiant^ causam et materiam;
materia iacet inersy res ad omnia parata^ cessatura ^i fiewo
moveat; catisa autem^ id est ratio^ materiam format et ^pio-
ctnique vidt versat, ex iüa varia opera produdt. esse ergo debet
69
unde cdiquid fiat^ deinde a qtio fiat: hoc causa est, iütid materia.
— Aet Plac. 13,8 (Diels Doxogr. p. 281) orceuSet 5^ auxcj)
(Pythagorae) x(3v ap^wv i^ |i^v Inl x6 TtotiQxtxöv afxtov xal
atStov, 5ntp ^l vou^ 6 fred^, 1Q 8fe Sitl xö iia3ir]xtx6v xe xal
uXtxdv, OTtep äaxlv 6 öpaxö^ xöa|iO€.
3,2: Arius Didymus ap. Euseb. Fr. Ev. XV 15,5 (Diels Doxogr.
p. 464,24) xotvcovfov 5' uTrapxetv (putant Stoici) Ttpd^ aXXnjXou^
8td x6 Xoyox) jiexixetv, 5^ iau cpuaet vdfios' xa 5' oXXa icavxa
YeYOv£vat xoüxcov Svexa. oEg dxoXoüS'Cog vo|itaxlov Tcpovoetv xciSv
dvä-püMccöv xiv xd 5Xa Stotxoövxa S-eöv, euepYextxöv 5vxa xal
Xpti^JTÖv xal ^tXdvS-püMcov Sfxatöv xe xal Tidaag SX^vxa xog
dpexd^.
3,11 sqq.: Fiat. Tim. 27 d Soxtv oüiv 8irj xax* 6|it]v So^av updSxov
8tatpex£ov xöcSe, x{ xi 5v iel, Y^veotv 8fe oux £x®v, xal x{ x6
YtYvöjievov |ifev de(, Sv 8fe ou8£iioxe. xi |ifev 81?) vorjaet |iexd
XÖYOu TceptXiQTcxäv del xaxd xatka ov, xö 8* ai 86^ (lex* afa-
-önrioew^ dXoYOu Bo^aoxöv YtYvd|ievov xal d7coXXu|i.evov, 5vx(og 8fe
ou8iicoxe 5v. 28b 6 8if) uog oupavi^ "^ xoafio^ i] xal äXXo 5 xt
Tzoxk ovo|iaIJd|ievog fiotXtox' äv 8£xot'co, xouS"' i^iifv (ovoiidaa-co,
— axeTcx£ov 8' ouv Tcepl auxoö Tiptöxov, Siztp uTröxetxat Tiepl
uavxö^ iv dpx'3 8erv oxouerv, Tioxepov ifjv de(, Y^v^^ecog ^PX^^
6x(«>v oii8e|i{av, TJ Y^Y^vev ot' dpx'^S xtvog dp5d|ievog. y^Y®'^^^'
opaxö^ Y^P «^^0^ '^^ ^<^t '^i aü)|ia £x^^> Ttdvxa 8^ xd
xotauxa aJo3ir]xd, xd 8fe aJodirjxd 86^ 7teptXT)7cxd (xexd afadnfjoeco^
YtYVÖjieva xal Y^vYjxd fepdvt]. xcj) 8' au y^^ojJ'^vV ^^V^"^ ^'
aWou xivö^ dvdYXT)v efvat Y^^iaS-at.
4,1 sqq.: Theol. Arith. p. 33 Ast (ex Anatolio) i^ l^d^ TipcoxiQ
(1. Ttpwxog) xIXetog* xoti; Y^P a^€ |i£peotv dpiS-fieixat <;',
Sxowaa xp(a xal T)|itou' . . . 6^ dpxlou xal iceptoooö xwv
irptüxcov, appevog Tcal flnrjXeo^, 8uvd|X£i xal 7coXXa7iXaaiaa|i.(j)
Y^vexat. . . . |iexd bl X7)v 7ievxd8a xöv <;' eöW^ dptS^ov Svap-
Yeoxipotg 6o£|ivuvov SYX(i)|i(otg, S7T:tXoYt?6|i6vot 8e(Y|Aaotv oGx
d|icptßdXot$, xax' auxTjv (seil. ^^d8a) Svecpux^^*^ ^°^^ xa8Tf)p-
jxooS'at xöv xda|i0Vj xuxe^v xe oXoxTjxog xal 8ta|iovfig ^ici|xeXou^
(1. STCtxeXoQ^) xe uYefag xal xd i^(j)a xal xd (puxd. Theon
Smjnrn. p. 45,10 (Hiller) Tcal xiXetot ^y efatv of xol^ aöxtiJv
{i£peatv Ibot, cig 6 xwv <;'• |i£pT) Y^p atkou 'f||i.cau y'> tpfxov ß'.
70
IxTOv a, axtva ouvtiS-iiieva noi&l x6v <;'. Alex. Aphrod. in
Arist. Metaph. I 5. 985 b p. 29,13 (Bonitz) Im 8k rjxz
auTOtJ^ (Pythagoreos) äppev jifev x6 Tieptiröv, ^Xu ZI x6
ÄpTtov npäxoq 8fe oöxo^ (1. 6 ixxo^?) 5? apxfou xoö Süo TrpcoTOu
xal Tcpwxou xoö xp(a iieptxxoö xtJv y^veaiv lyei, Macrob. comm.
in Somn. Scip. I 6,12 Senaritts vero . . . variae ac multiplicu
religionis et potentiae est: primum quod sdus ex omnibus
numeris qui intra decem sunt de suis partibus constat ; habet
enim medietatem et tertiam partem et sextam partem^ et est
medietas tria, tertia pars duo, sexta pars unum^ quae omnia
simid sex faciunt.
4,18 sqq.: Plat. Tim. 28a 5xou jifev o\5v äv 6 Stuitoupyd^ npbq xo
xaxd xauxa lyo"^ ßX^TCcov ae(, xotoiixcp xivl 7ipooxpü>|i€vo€ ^ap«-
8e(Y|iaxt, xtJv ßlav xal 8uva|i.iv aiJxou aTtepYocIjYixat, xoXöv l?
avöCYXTQ^ oux(0( inoztXtlo%'ai Ttav ou 8' äv eJ^ xö Yeyovo^
Yevt]X(j) 7iapa8e{Y|Aatt 7tpooxpci)|Jievo€, ou xaXöv. 28 c x68e 8'
oöv TtfltXtv SiwoxeTcxfeov Ttepl auxoö, npcx; Tiöxepov xwv iwtpa-
6etY|Aax(0v o xexxatvo'ijievo^ aux6v aTtetpYa^exo, Tiöxepov Tcpö^ xo
xaxd xauxd xal (oaauxo)^ Ex^v ij TxpÄ^ xö y^Y^^^' e^ |a^ 5t)
xoXö^ Soxtv 58e 6 xöa|iO€ 8 xe SiQiitoupYis dr(x%^Zj StjXov ti$
Txpös xö atStov SßXeixev eJ 8fe 8 |iT)8' eJitefv xtvt di|xt€, 7xpö$ x6
YeY^^^S- Txavxl 8ir) oa^fe^ 5xt Tipd^ xd at8tov* 6 |ifev y^P xoXXtoxo^
x(3v Y^Y^vöxwv, 6 8' äptoxo^ x(3v aWwv. ouxcd 8y) y^^^I^^
ixpi^ xö X^YV ^^i 9povY]06t TxeptXiQTcxdv xal xaxd xauxd bfjyi
8e8T)|itoüpYTixat. xouxwv 8fe uixapxövxcov aij ixaaa dvorptt] x6v5e
xöv x6a|iov efxdva xtvög efvat. Aet. Plac. 11 6,4 (Diels Dox.
p. 334) nXdxcov xöv 6paxdv xöafiov Y^T^vivat npbq itapaSetYl^*
XOU VOTQXOU x6a|iou.
6,10 sqq.: Plat. Tim. 30a ßouXiQS'el^ y^P ^ ^^^ oYaS-d jib
Txdvxa, ^Xaupov 8fe |iT)8fev efvat xaxd 8üva|i.iv, ouxco 8y) tov oaov
ifjv 6paxiv TxapaXaßü^v otJx yjau^fav äY^^» oXXd xcvou|JievGV
7cXYj|i|ieXd)^ xal dxdxxco^, tl^ xd^tv auxö -^y^T^^ ^^ '^€ axo^fa;,
iQYTQ^a|A6vos ixetvo xoüxoü Txdvxco^ d|ietvov. -ö-lfii^ 8' oux' "fy
oux' 5axt x(j) dp(ax(p 8pav äXXo TxXirJv xi xocXXtaxov.
6,12: Sext. adv. mathem. X 312 il Anolox} |jlIv ouv xal Ivoc
a(i)|jiaxo^ xifjv xwv SXcov uTxeoxYjaavxo Y^veatv o£ SxcoixoC* ap^ii
y&p xü)v 8vx(i)v xax' auxou^ Saxtv i^ dixoto^ uXtj xal 8t' oX(i)v
71
xpeTTCT], liexaßaXXoüairjs xe xauxTjg yfvexat xa x£aoapa oxotxeta,
Ttup xal aTJp, 38ü)p xal y*^. Arius Didym. ap. Stob. Ecl.
1 11,5^ (Diels Dox. p. 458) Stpirjae 8fe 6 IloaeiScovco^ xV^v xwv
5X(ov otia{av xal uXtjv dcTcotov xal £|i.op(pov efvac, xad*^ 5aov
ouSfev dicoxexaY|ilvov IStov S^et ox'^fJia ou8fe irotöxiQxa xaS*'
aüX7)v, ael S' £v xtvt oxTJlJtaxt xal TcotoxYjxt efvat.
8,1: Plat. Tim. 37 d e^xöva 8' STcevöet xtvt]X7]v xtva atciSvo^ Ttotfjaat,
xal 8caxoa[i(Ov a|ia oupav(j) Tiotet |ilvovxo^ afciSvo^ äv Ivl xax*
äpcd'ii.dv foöaav afcovtov eJxöva, xouxov 8v 8i^ yjpo^o^ (iJvo|iaxa|iev
i^|x£pa( yap xal viixxa^ xal |i.TJva^ xal ävtauxoti^ oux 5vxas Tiplv
oupavöv Ysy^aS-at, xöxe ajia ^xefvcp ^^vtoxajiivcp xVJv y£veatv
aux(i5v jiTjxavaxat.
8,2: Diog. La. VII 141 £xt ZI xal (dicunt Stoici) xöv xpovov
aactS|i.axov, 8iaax7]|xa 6vxa x^^ xou xda|xou xtvtjaecD^. Arius
Didym. ap. Stob. Ecl. I 8,40« (Diels Dox. p. 461) Ztjvcov
ScpYjae xP^vov efvat xtviqaeco^ 8taaxYi|ia, xoi>xo Sk xal (i£xpov xal
xptxTJptov xocxou^ xe xal ßpa8uxir]xo€, onta^ S^^t <Sxaaxa)>. Sext.
Pyrrh. hypot. DI 136 (cf. adv. mathem. X 170) xP^vov yap
efvaf ^aoiv ol jifev 8taox7]|ia XTJ^ xou SXou xtviqaeco^ (oXov 8fe X^yco
xov xdo|iov), of Sk auxT^v xVJv x(vt]atv xou xda|i.ou. Aet. Plac.
121,2 (Diels Dox. p. 318) HXaxcDv aJwvo^ efxöva xtvtjxYJv, iq
(? 1. ZyJvcov ?) 8iaax7)|i.a x^^ xou x6a|iou xtvYJaeco^.
8,10 sq.: Aet. Plac. I 6,11 (Diels Dox. p. 296) ßXiTOvxe? 8fe xoii^
aoxlpa^ iel S'iovxag afxfoug xe xou ^copefv i^|iag -^Xtov xal
oeXTJvtjv S'eou^ TcpooTjYÖpeuoav (Stoici). Arius Didym. ap. Stob.
Ecl. I 21,5 (Diels Dox. p. 466) de Chrysippo: ... xov fifev
oöv xaxd xtJv 8taxöa|iT]atv XeYOjievov x6a|iov ef^ xauxa^ 8ta-
xexpfaS-at xo^ cpüaet^* xd 8fe Tieptcpepöjievov aux(p äy^uxXfcD^
a^Mpa efvat, bf (^ xd aaxpa xad^Spuxai, xd xe aTüXavfJ xal xd
7iXavci$|i.eva, S'ela xi^v ^üoiv 5vxa xal liicp^x« >tal 8iocxou|i.eva
xaxd xifjv 7ip6votav.
10,23: Diog. La. VII 135 a(3|ia 8* Sax(v, (5$ cpiQatv *A7toXXd8(opo€
bf x^ rfDoix-^^ x6 xptx^ 8taoxaxdv, e?^ Iatjxo^, zl(; TiXdxo^, tl;
ßd^-o^* xouxo 8fe xal oxepeov acofia xaXelxat. Sext. Pyrrh.
hypot. in 39 xtvfe^ 8fe a(0|i.a efvat Xiyoxyoi xd xptxTJ Staoxaxov
jiexd dvxtxu7i{a€. Aet. Plac. I 12,1 (Diels Dox. p. 310) o(i)|id
iaxt xö xptx*^ Staoxaxdv, TcXdxet ßdS^t |i.if]xet.
■
70
Sxxov a, axtva auvriS-^iieva Ttotef x6v «;'. Alex. Aphrod. in
Arist. Metaph. I 5. 985 b p. 29,13 (Bonitz) lau ZI xai'
auxoO^ (Pythagoreos) £ppev |ifev t6 neptrcov, dTjXu hl i6
apTtov Tcpwxo^ 5fe oiko^ (1. 6 Exxog?) iJ^ dpxCou xoö 8üo Tcpcdxou
xal Tüpcoxou xoö xp(a Tceptxxoö xtJv y^veoiv S^et. Macrob. comm.
in Somn. Scip. I 6,12 Senaritis vero . . . variae ac multiplicis
rdigionis et potentiae est: primum quod sclus ex amnüm
numeris qui intra decem sunt de suis partibiis constoU; habä
enim medietatem et tertiam partem et sextam partem^ et est
medietas tria, tertia pars duo, sexta pars unum^ quae omnk
simul sex faciunt.
4,18 sqq.: Plat. Tim. 28a 5xou (ib ouv äv 6 8ir]|itoüpYO€ npoq to
xaxa xatJxa S^ov ßX£ica)v aef, xotouxq) xtvl npo<T]iupti\uvQ^ Tcapo-
SefYfiaxt, xi^v f8£av xal 8uva(itv aikou aTtepYalJyixat, xoXov ü;
avayxiQs ouxco^ äuoxeXeraS'at icav oi5 8' äv eJ^ xö yeyovo;,
Yevt]x(j) 7tapa8e{Y|iaxt 7tpooxp(ü|Aevo€, ou xaXöv. 28 c x68e 8'
oi5v TtotXtv SutaxeTcxdov nepl auxoö, Ttpd^ Ttoxepov xc3v itapa-
8etY|iax(i)v o xexxatvd|Jievo€ aux6v aTietpYa^exo, TOxepov npö^ x6
xaxd xaöxa xal waaüxco^ 6xov ij Tipo^ xö y^Y^v®€- ß^ P^v 5i^
xoXo^ Soxtv 28e 6 x6a|iO€ o xe 8ir]|itoupYÖ€ äy^^S) B'^Xov (4?
irpd^ xd dtSiov EßXeTcev* e? 8^ S |iir]8' e^Tcelv xivt di(it^ Tcpoq tg
YSY^^^^« wavxl 8i^ aa^fe^ 8xt Tipo^ x6 dt8tov 6 jifev y«P xaXXtoioc
x<3v YeY®vox(i)v, 6 8' aptoxo^ xwv aWcov. ouxcd 8y) y^^I^^
upi^ x6 X&ftf xal cppovTfjoet TreptXiQTrtöv xal xaxd xauxd Irjfpi
8e8ir]|itoupYiQxat. xouxcov 8fe uTrapxovxwv aö naaa dvGrpcT) xovSc
xöv x6a|i.ov eJxdva xtvö^ efvat. Aet. Plac. 11 6,4 (Diels Dox.
p. 334) nXdx(i)v xdv 6paxöv xda|iov Y^T^vivat «pdg TcapdSecYI^
xou V01QX0U xöa(iou.
6,10 sqq.: Plat. Tim. 30a ßoüXirjM^ y^P ^ *^^ OYa^d jiiv
Tcdvxa, fXaOpov 8^ [iT]8kv efvai xaxd 8uva|iiv, o8x(o 8t) icov Saov
TQV 6paxiv TiapaXaßü^v otJx iQouxfav äyov, dXXd xivou{ievov
7cXir)|i,|ieX(0( xal dxdxxo)^, e?^ xd&v aüxo -^y^Y^^ ^^ "^^ axa^fa;?
'fl'ffiadi\ityo^ Sxervo xoüxou Ttdvxü)^ d|ieivov. %i^iz 8* oux' "^v
oux' 5axt x(p dp(ax(p 8pdv äXXo tiXi^v xi xocXXtoxov.
6,12: Sext. adv. mathem. X 312 S§ inolox) jilv oiiv xal bo;
a(i)|i,axo^ xtJv x(3v SXcov uueoxigaavxo Y^veotv oE SxoixoC* dpxi^
Ydp xwv Svxcöv xax' auxou^ ionv i^ fiicoto^ uXtj xal 8f 81wv
71
xpeTTCTJ, iieTaßaXXoüair]^ xe xa6vf\(; yiwExai xa xlaoapa axotxeta,
Tolp xal atjp, ö5ü)p xal y*^. Arius Didym. ap. Stob. Ecl.
111,5'^ piels Dox. p. 458) Stpirjae H 6 IloaetStovto^ X7)v x(3v
5Xa)v oua{av xal uXtqv axcotov xal £|i.opcpov efvat, xaS*' 5aov
oOS^v ÄTtoxexaYjilvov IStov S^et oxtJlAa ouSfe «otöxiQxa xaS*'
auTiQV, ael 8' Sv xtvt oxiQ|Jt°^'^^ ^^^ «otoxTixt ervat.
8,1: Plat. Tim. 37 d efxdva 6' iirevoet xtvtjxTJv xtva almo^ Trotfjaat,
xal Scaxoa[i(ov äfia oupavcj) Trotel (iivovxo; afwvo^ äv Ivl xax*
aptd'[idv foöaav atoivcov efxdva, xouxov 8v 8i^ XP^^®^ (iJvon,axa|iev
i^|i£pa( Y^P '^ Vüxxa^ xal iiYJva^ Tcal ävtauxoti^ oux Svxa^ Tiplv
oupavov YSviaS'ai, xdxe ajia ^xefvcp 5^vtaxa|jiivü) xi^v Y^veotv
auxcov |iT)xavaxat.
8,2: Diog. La. VII 141 6xt hl xal (dicunt Stoici) x6v xP^vov
äactS(iaxov, 8taoxT]|ia 6vxa XTJ^ xou x6a|xou xtvtjaew^. Arius
Didym. ap. Stob. Ecl. I 8,40« (Diels Dox. p. 461) Ztjvwv
SfiQae xpovov efvat xivtjaecos StaaxYjiia, xoöxo Sk xal |i.£xpov xal
xptxTJptov xaxou^ xe xal ßpa8tixif)X05, ontdq £x^t <Sxaaxa)>. Sext.
Pyrrh. hypot. UI 136 (cf. adv. mathem. X 170) xpovov Yap
efvaf cpaatv ol jifev 8taoxY]|ia xt)^ xou SXou xtvtjaecog (oXov 8fe X£yü)
xiv xdo|iov), of Sk auxT^v xt^v xfvtjatv xoö xda|i.ou. Aet. Plac.
121,2 (Diels Dox. p. 318) ÜXaxcov aicJJvo^ eJxdva xtvrixYJv, ri
(? 1. Ztjvwv ?) 8taoxif)|ia xtj^ xou xda|i.ou xtvifjaew^.
8,10 sq.: Aet. Plac. I 6,11 (Diels Dox. p. 296) ßXiTOvxe? 8fe xou^
äox£pa^ ael d>£ovxa^ aZx(ou^ xe xou d'e(i)perv i^|xa^ "^'Xiov xal
aeXif]vt]v freou^ irpooTiYÖpeuaav (Stoici). Arius Didym. ap. Stob.
Ecl. I 21,5 (Diels Dox. p. 466) de Chrysippo: . . . xdv |i^v
oöv xaxa xrjv 8taxöa|iir]atv XeYÖjievov xda|i0V ef$ xaika^ 8ta-
xexpfad-at xdeg füaei^* xd 8fe 7cepifepö|i.evov auxcj) &pcuxX((i>g
al9ipa efvai, ^v (^ xdl aoxpa xad^Spuxai, xa xe aTüXav^ xal xd
T[Xavü!|i.eva, d-eta X7)v füaiv 8vxa xal S|i.({^uxa xal 8coixou|uva
xaxd xifjv Tipdvotav.
10,23: Diog. La. VII 135 at5|ia 8' iax(v, (5^ cpiQotv *A7coXXd8(opo€
Sv x^ (puacx-g, x6 xptx^ 8taaxaxo'v, e?s |Af)xo^, ef^ TiXdxos, ef?
ßdO-o^* xoöxo 8fe xal oxepeöv o(3|ia xaXecxac. Sext. Pyrrh.
hypot. in 39 xtvfe^ 8fe a(i5|i.a efvat X^Y^^^Jt ti xptxfj 8taoxaxiv
(lexa dvxtxüTtfo^. Aet. Plac. I 12,1 (Diels Dox. p. 310) aü)|id
Soxt xö xptx*^ 8taoxaxdv, TtXdxet ßdS^t |iif]xet.
72
14,19: <Plut.> ap. Stob. Ecl. I Prooem. 10 üuS-aYÖpas idetona
071008*5 '^^P^ "^^^ aptS-iioOg iyjf'ffiCL'zo Tocg xe x(3v l^cpcov Yevioet^
av^yev e?^ apcdjiot^^ xal x(Sv aoxipcov xä^ TceptöSou^, §xi 5^ xot^
d-eoc^ £icetxa^a)v ^7C(Ov6|ial^ev, (o^ !^7c6XX(ova (ikv xtjv (lOvaSa
oöaav ... xal xtJv SexaSa üavxiXetav. Arist. Met. I 5. 986a 8
xiXecov 1^ Sexo^ efvai Soxel xal Tcdaav 7cepceiXT)(p£vo&i xt^v x(5v
ipta-ficiSv cpüotv. — Theol. Arith. p. 23 (Ast) 6xf|M0v 5fe auxi^v
(xexpaSa) oE üud'aYdpeioi (5; SexaSo^ YewTf]xixiQV.
15,1: Theol. Arith. p. 44 . . . §xt xd |i^v im |i.ovocSo^ |^^^^
xexpdSog Suva|i,ec 8ixa ^ax(, £yepYe(f 8fc aOxo xouxo iq Sexoe^, 6
5fe i^' aptS-jiTjxtxT^ |iea6x7)€ xexpaSo^ xal SexaSo?, xpowov xtva
Süo SexdScov, xiq^ |i.^v 8i)vd|iec, xf]^ S& ^vepYetf, uTcoStTcXdoio^
(i5v x^5 d|i(porv ouvS-iaecd^. Aet. Plac. I 3,8 (Diels Dox. p. 281)
Tcal x(ov 5£xa TiotXtv, (pirjafv (Pythagoras), iq 8üva|x(s Joxtv Jv
xot«; x£oaapai Tcal xg xexpaSt. x4 8fe aüxiov tl xt^ aicd xfjS
fiovaSo^ f dvaico8(ov xaxa icpöoS-eatv xtS'eft) xoO; äpid'|jLou^ oxpi
xöv xeaaapcov TTpoeXS-üiv, ^XTcXiQpaSaei xöv 8£xa dpid^ov. . . .
olov et xt^ S'eftr) Ev xal 8üo, TipooS-efif] xal xp(a xal xouxotc
xiaaapa, xov xcov 8£xa icXiQpcoaet äptd-iiöv, (Soxe ä äpi^|xd^ xoxa
|i^v |i.ova8a (?) ^v xott; SIxa, xaxd 8k 8uva|iiv ^v xoD; x£aoapoi.
15,3: Theol. Arith. p. 63 (ex Anatolio) tj 86x05 y^^**^*' Suvofiet
i^ dpxfou xal icspiaaoS* icevxaxi^ y^P ^^ 8£xa. xuxXo^ ioil
Tcavxi^ dpid>|iou xal Tcipa;* icepl aux6v y^P sEXoü|ievot xal ovo-
xd|i7cxovxe5 (SoTcep xa|i7rnjpa 8oXtxeuouatv, 8xt Spo^ Soxl XTjs
ä7ceip(oc5 x(Sv apid-i^cSv. xaXeixai h\ xpdxo^ xal 7cavx£Xeta,
^Tcel Tcdvxa icepafvec xöv dpcd*|i.öv, Tcepi^x^^^^^ icoaav ^üoiv Ivxöc
&aux7]5, depx{ou xe xal icepiaaoG, xtyou|jiivou xe xal äxtwjxou,
aYafl-ou xe xal xaxoü. Ext y^Y®^^^ ^^ '^^^ wptSxcöv apid^uSv x^
xexpaxxiio^ ouv^ixwv a ß' y ^ • Theon Smyrn. p. 106,7 (Hiller)
1^ |i£vxoc 8exa5 rcavxa 7cepa(vec xiv äpi^ov, &|i.7cepi£xo^cra TzSaa:^
cpüocv brzb^ adxfj^, apx{ou xe xal Tcepcxxou, xivou|iivou xs xal
ixtvtjxou, aYaS-ou xe xal xaxoö* icepl i^^ Tcal 'Apxvi'ca? iv x(p
Tcepl r^( 8exd8o5 xal OiXoXao^ ^v xcp Tcepl fuoiog TcoXXd
8te5(aatv.
15,5 sqq.: Nicom. Inst. Arith. I 5,1 (ed. Hoche) ... xal af
liouaixal au|i.f(ov(ac 8cd xeaaapcov, 8id idkvzt^ 8iä icaacSv xaxa
apid-iiov ebiv (ovo|iaa|i£vai* 6|io((i>5 xal xoug ap|jiAvixoO( X6you(
73
dptS'(iT)Ttxoü€ navTco^ S^ouatv, i^ [a^v Std xeaoapwv teftpiTov, i^
hh Std luivre i^(udXLOV, i^ Sk Sid Tcaacov SiTcXdaiov, xpiTcXdaiov S^
IQ Sid 7caa(i5v a|ia xal Std iu£vxe, TexpanXdaiov 8^ iq TeXecoTanf]
TQ 81^ 8td naam. Theol. Arith. p. 23 8oxet 8fe xal xeXe(a
dp|iov{a Sv xptal au|i.f(Ov{ac^ tj^eoxdvat, xig Std xeaaocpcov, TQxt^
iy Invzphtf xetxat XoYq), x*g Std ii£vxe Sv TQ|itoX((j), xig 8td Tcaauiv
h bnzkaaltjf. ovxcov Sfe dptd'|i.(j3v xeoadpcov xcov Tcpwxcov a ß' y S',
Jv xoiixot^ xal 1^ T^s ^^X^^ 28da Tcept^xe'cat Tcaxd x6v &vap|i.6vtov
Xöyov 6 ji^v ydp S' xoö ß' Tcal 6 ß' xoG Tiptüxou 8t7daa((ov, Sv
({) xerxat 7] Std icaacov au|if(ov(a, 6 Sfe y xoG ß' i^|itöXtos,
7iept£x<«)V auxöv xal xö Tiiitou, 6v qS i^ Std izkvzt au(i9(ov(a, 6 S^
S' xou xpfxou ^Ttfxptxo^, Sv (Ji IQ Std xeoadpcov au|xf(ov(a. zl hl
iv x(j) S' ipi%'^(f xö Tiav xelxat 6x 4'^X'^^ '^^^ ooijjiaxo^, dXirjflis
apa xal oxt af au|i9(i>v{at Tcooat xax' auxov xeXetoövxat. Theon
Smyrn. p. 58,13 (cf. p. 93,19) Ttdaa^ Sfe xd^ au|if(ov(oc^ mpiiyiet,
IQ xexpaxxii^. ouvIaxTQae jifev ydp auxi^v a' xal ß' xal y' ^^«1 8'.
Sv Sfe xouxot^ xofi; dpt^olg äoxtv i\ xe Std xeaadpcov au|icp(ov(a
xal IQ Std Tcivxe xal i^ Std TiaaoSv, xal 6 ^Ttfxptxo^ Xöyo; xal
Y][itöXto^ xal StTtXdoto^ xal xptTiXdato^ xal xexpaiiXdato^.
15,15 sqq.: Theol. Arith. p. 23 TipüJxiQ tq xexpd^ SSet^e xtJv xou
oxepeoü 9uatv aT)|ierov Y^P, efta yP^I^Iatq, efxa bctcpdveta, efxa
oxepeiv 5 xt aS^oL. Theon Smyrn. p. 83,21 crctYiiV) Sfe ouxe
xaxd 7toXXa7iXaataa|iöv ouxe xaxd ouv^eatv (au^exat), dXki xaxd
ouv^x^tav fuetad xe xal Svex^^^oa ypa^^ii'v dicoxeXet, ypa]i^'fi
Sfe ^mcpdvetav, äm^dveta Sk acofia. p. 111,14 xd S^ auxd eupe-
Snfjoexat xal inl oxiQIJtdxwv • (5y updSxov äoxtv iq oxtYfiiQ, o Soxt
oTQiierov i^tfz^'t^ xal d8tdoxaxov, YPöflJ''F'''^€ 7t£pa^, olov (xovd^
Siatv 6xouaa. xou Sfe jieY^S'Ous x6 |ifev I9' Sv Staoxaxov xe xal
Statpexdv yP«IJ^IJ^''1i (Itjxos ouaa aizkaxi^' z6 S' SttI Siio ^TttTteSov,
I^tIxo^ EX^v xal TtXdxo^' xö S' in\ xpfa oxepeöv, ii'^xo^ xe xal
TcXdxo^ xal ßdO-o^ 6xov. Sext. Pyrrh. hypot. HI 154 xö |ifev
Ydp OTQiietov xöv x^^ (lovaSo^ ini^ti^ Xoyov, xtJv Sk Ypa|A|AiQv
xöv xTJg SudSo^ (Süo Y^tp aT)|ie(cDv |iexa^ S^copetafrat xaüxTjv),
xtJv Sfe ^Tttcpdvetav xöv XYJ^ xptdSo^ (fuotv y^^P e?va£ ^aot xtj^
Ypa|i.|i.'^^ e?^ TtXdxo^ in dXXo cnQ|ietov Sx icXaYfou xet|ievov), xö
Sfe a(iü|i.a xöv xiqs xexpdSo^* Suavdoxaatv y^P y'Y^^^^*^ '^€
imcpavefflt^ StcJ xt oTQiieibv u7cepxe((ievov. adv. math. IV 4 — 5
74
xa-frocTtep yap inl x(i5v Yewjiexptxwv dpxwv UTceSef^aiiev updSiov
t(^ Soxtv Yj oTtYiiT), efra (lex' aunfjv i^ YP*!^!^''^ F^'^^^C ««Xai^
TüYX*vouoa, xdv auxöv xpöuov xal inl xou icapövxo^ iq |jlIv |iOvd(
xov x^€ oxtY|i7J€ STiix^t XoYOv, tq 8fe Suo^ x6v xrj^ ypajjuifji; xal
xou jiTJxou^' . . . 7] 8fe xpiÄ^ iizl xou icXaxou^ xal rfj^ Jmcpaveto^
Sxixaxxo* uoS-fev yap ttou 6cp£pexo 6 voij^ xal itpooTtd^jiivyjs x^
xaxa (lYJxo^ Staoxaoei xfj^ xaxä nXaxo^ Scaoxaaeu)^ £m<faveia
voelxat. oXXa xav STitS-ecopiQaig xi^ x^ xptaSt xexapxTQV {iOvoSo,
xouxfeoxt xfexapxov aT)(ierov, ylvexat 7cupa|ji{^, oxepeöv acofia xal
oxTJjia* xal Ydp (i.'^xg^ S^^t xal TcXaxo^ xal ßad«^' coaxe ti xtp
xiaaapa apcd*|i.(p xöv xou aaifiaxo^ ntpiiyto^'ai Xdyov. Hierocl.
comm. in Aur. Carm. p. 465 (Mullach F. Ph. Gr. I) xal
oxepeou npiivf] l^^aaiQ Sv x^ xexpccSt eupfoxexat* x6 yocp cnrnietov
avotXoY^v ioxi [lOvdSc, tq 8fe Ypa(i|iTl 8ua8i, airö xivog y^P ^'^ '^'
xal xptocSt TcpooTJxei t] ^icLcpaveia, oxocx&icoSioxaxov y^P "^^
ti^vrfpa^^iav xd xpfYWvov xd oxepeöv 8fe ofxetov xig xexpaSt*
IQ Y^P 'tp^ä^ irupajil^ äv x*g xexpd8t d^eoopetxac, xptYCovou |iiv
ßdaeo)^ ÖTCoxeS-efaTrjs xou xpfa, xopu^Tjs 8k aux^ SmxeS^foT)^ xo3
Ivo^.
16,12 sq.: Alex. Aphrod. in Arisl. Met. I 5 p. 28,26 (Bonitz) . . .
8ta xouxo xal xöv Jaaxt^ Toov dpid'|Jb6v Tcpwxov IXeYOv (Pytha-
gorei) efvat 8txatoauvY)V xö y^P wpwxov Sv fexacrcq) xiiSv xöv
auxöv Xöyov iyiOYca)^ |i.aXcaxa efvat xouxo 8 X^Y^xat. xouxov 51
o£ (ifev xöv x^aoapa SXeyov, iizel np&xoq (Sv xexpdywvo^ elq foa
8tatperxat xal 6oxiv fao^, 81^ Y°^P ^^°* Theol. Arith. p. 23
xaXelxai 51 auxYJ, (o^ fYjaiv ö AvaxöXiog, 8ixaioauvir], ^Tcel x6
xexpaYCOVOv xö an auxi^g xoux£oxt xö S|ißa8öv x^ 7cepc|i£xp(p faov.
17,1 sqq.: Hierocl. comm. in Aur. Carm. p. 465 xal ank^ xd
5vxa Tidvxa iq xexpd^ dve8YJaaxo, axotxefwv dpi^^v, copdüv xou
Sxou^, YjXtxttov, ouvotxta|i(3v xal oux 6oxtv efTcefv, 8 lit) xrj^
xexpaxxuo^ w^ ^(^tiq xal dpXTJ? i/jpxY|xaf 2<jxt y*P» ^i^ Syociiev,
8T]|itoupYÖ$ x(ov 8Xü)v xal aJxfa i^ xexpoc^, S'eö^ voyixö^, ofxio;
xou oupavfou Tcal aJa3nr]xou S«ou. 7rapa8l8oxat 8fe iq xouxou
YvdSat^ xoli; üuS'aYopefot^ 8t' auxou xou HuS'aYÖpou.
17,15 sqq.: Fiat. Tim. 47a B^i(; 8i^ xaxd xöv i|AÖv Xoyov aJxia
X7]$ jieYfaxY]^ tScpeXs^a^ Y^Y^^^^ ^l^^v, oxt xöv vuv Xöy<üv Tcepl xou
Tiavxög XsYol^^vcov OU86I5 äv Tcoxe ippri%ri (itjxe aoxpa jnfjre VJXtov
75
|iTjx Oüpavöv fSovTCDv. vöv 8' i^|x£pa xe xal vu^ 6^9tXaai ^i\yi^
xe xal ^vcauxcov uepteSot |ie|iT)xavt]VTat jifev dptS*|i6v, xpovou 6fe
Swotav Tcepf xe X7)s xou Tiavxö^ ^liaeco^ i^TJxYjatv ESooav H^ (ov
&7üopcaa|jied'a cptXoaocpfas Y^^^Si ®5 [Ael^ov ayaS-iv oux' riXS-ev
ouS"' Yj^et uoxfe x(j) S-vTrjxcp ylvet 5(opY)84v Sx frewv.
20,18: Aet. Plac. IV 10,1 (Diels Dox. p. 399) of Sxwtxol ii£vxe
xo^ efStxa^ afadn^'aet^, 5paaiv axoVJv 6acppT)atv yeilatv acprjv.
23,5: Diog. La. VII 148 ^liatv 6fe tzoxI jifev aTto^afvovxat (Stoici)
xtJv ouv^xo^^^av xov x6a|iov, Ttox^ Sk xrjv ^uouaav xa StcI y^^.
Joxt 8fe ^puat^ S§tg i$ aux7J€ xtvoufiivTr] xaxd a7cep|iaxcxoug X&{0\)<;
dnoxtkoriai xe xal ouv^xo^^J« 'td ^? aux^S 6v (jSpia|i.£voc^ yjpoyoiq
xal xotaGxa 8p(3oa a^' ofwv d7cexp(önr].
23,10: Arist. de gen. an. n 3. 736 b 27 XefTtexat 8fe xov vouv fiovov
SnipaS-ev iuetcrfevat xal S-erov efvat |idvov ouS-fev ydlp auxoö xig
Svepyefa xotvcover a(0|iaxtxi^ ävipYeta.
30,16: Phot. Bibl. cod. 249 (vit. Pythag.) p. 440 a 33 Bekk. oxi
0 äv^ptüTcos iicxpö^ x^|io^ Xiyexat. Macrob. comm. in Somn.
Scip. n 12,11 ideo physid mundum magnum hominem et
hominem brevem mundum esse dixerunt.
34,5 sqq.: Theol. Arith. p. 41 (ex Anatolio) dn6 |iova8o5 kizxi
dptS-iiol Iv 8t7tXaa(ovt X6ytf Ttpoaau^TQdivxe^ Tcotouat xov Tipcöxov
xexpaycovov 0|iou xal xußov xov ^8', a'. ß'. 8'. t)'. t<?'. Xß'. ^8'*
iv xptTüXaofovt 8fe Xöycp Tipoaau^S'ivxe^ Itttöc aptS^iiol TiotoOat xov
8eüxepov xexpocYcovov xal xußov xdv t^xS"', a'. y'. y. xlj'. iza.
a(iY'. 4'>ty.
35,6: Theol. Arith. p. 42 (ex Anatolio) 6 C Xiyexat xyJ? TipwxT)!;
ai)|xf(ov(a^ dpcd-iii^ efvat xTjg 8ta xeaadpcov, 8y', avoXoYta^ xe
Ye(i)|iexptxY]s a'. ß'. 8'.
35,11 sqq.: Theol. Arith. p. 42 (ex Anatolio) xou Tcpcoxoximou
SpS-OYcovfou xptYWvou 6 C Ttept^x^^ '^öc^ Tcepl xiijv ip8if]v Y^vfav
TcXeupd^* xwv Y^P ^Xeupwv tj |ifev 8', tj 8fe y-
35,18: loann. Lyd. de mens. II 7 p. 58 (Roether) 8ta xouxo of
nufraYÖpetot xpta8a (xfev iv iptS-ixori;, Sv 8^ oxiQIJtaat xd öpfl-o-
Ywvtov xp^YWVov üTcoxtS-evxat oxoix^wv X7]$ xwv SXwv Y^viaeco^.
35,22 sqq. : Theol. Arith. p. 42 (ex Anatolio) Sxt feß8o|ias Sx xtov
xeaaapcov Tcepdxwv, OTjiiefou yP*!^!^'^^ ^TtKpavefa^ Ttaxou^, a(i5(ia
8e(xvuatv.
76
36,5 sqq. : Alex. Aphrod. in Arist. Met. I 5 p. 29,7 (Bonitz) intl
5fe oute yevva xtva xciSv Sv tq SexaSt aptS^tov 6 iTcxd oute
yewaxat uicö xtvog aöxwv, Sta xoöxo xal 'A^vav SXeyov auxov*
6 (ifev yap Siio xdv xiaaapa xal 6 xp(a xöv Swia xal xov S§
xal 6 xiaaapa xov 6xx(i xal 6 nirzz x4v 8lxa y^^?? y^^'^^*^
S^ 6 x^aaapa xal o E^ xal 6 äxxd^ xal o iw£a xal o §£xa* 6
5fe Itcxä ouxe xtva yevvqc ouxe £x xivo^ Yewaxat* xotaüxt] 8fe xal
7] ^A^yiw a(iT]X(i)p xal ael TiapS-^vos. Theon Smyrn. p. 103,1
xal 1^ feß8o|ia; Sfe [rfn 8exd8os ouaa] S-aüjiaoxTqv lyiei 8uva|itv
|i.dvo^ Y^P '^^^ iyco^ xiQ€ 8exa8os ouxe Y^vva Sxepov ouxe yewaxat
69' Ixipou. 8tö xal !&.8"yiva utto xcdv nuS-aYoptxüJv JxaXeixo
oöxe |iT)xpös xtvo^ oöaa ouxe jAifjxiQp* ouxe y^^P Y^^^*^*^ ^^ ^^
8uaa|i.ou ouxe ouvSud^exaf xtvt. x(Sv y^^P aptS-fioSv xcJiv iy xj
8exd8t of (ifev Y^vvcoat xe Tcal Y^vvcövxat, t&q 6 8' yty^ jifev (lexa
8ud8o€ xdv TT)', Y^vvaxat 8fe öttö 8ua8o€' of 8fe y^^^^*^ IJ'^Vj ^^^
YewdJat 8£, (o; 6 «?' Y^vvaxat jifev uicd ß' xal y'j 0^ y^^ ^^
ou8£va x(j5v Sv xg 8exa8t' oE 8fe y^^^^^ I^^» °^ y^^^^*^ ^^^
(0^ 0 y' ^al 0 e' Y^^^^^^ 1^^^ ^ ou8ev6€ [aptS-jAou] ouvSuaaitou,
YevvcSat 8fe 6 |ifev y' '^iv S*' xal xöv <; |i&xa 8ua8o^, 6 8fe e' y^^
|iexa 8ud8o5 auxiv xöv t'. jiovo^ 8fe 6 C ouxe ouv8uaa8«($ xtvt
Yewa xtva xcov Sv tQ 8exa8t ouxe ix auv8uaa(iou yer^SixaL
Hierocl. comm. in Aur. Carm. p. 465 . . . tq 8fe IßSofiog w?
djwfjxcop xal Ttapfl-ivos xrjv xt]^ |iova8o€ d^fav 8eux£p(i)€ 6x.^t*
ouxe Y^p Y^vvaxat i$ dptd'|iou xtvo^ t(3v ivxö^ 8exd8o?, oS; 6 8*
in xou 81? ß' xal 6 S$ 6x xou 81^ y' ^^^ ^ "^^ ^^ '^^^ ^^€ 8* xal
6 y ix xou xpl^ Y ^^^ ^ ^' ^^ "^^^ 5^ ^'j °^^ Y^^? "^^^^ '^^^
ivxöi; 8exa8os, co^ 6 8üo xäv xiaoapa xal 6 y' "^^v S^ >wcl xov y
xal 6 e' xäv t'. loann. Lyd. de mens. IH 6 p. 90 iieY^oxt) yap
1^ 8üva|itg X7)(; £11x00805 • 6 y^P >tÄ'c* auxi^v aptä-iiö? a|AtY*yjS ^"^
xal d[iifjx(i)p, liiQxe y^vvcov |iT]xe Y£VV(iJ|ievo€, cjS^ Exaaxog xcSv iv
rg 8exa8t aptS-ficiäv' oS-ev o£ HuS-aYÖpetot 'A3ir]va xVjv iicxotSa
avaxfS-evxat. Macrob. comm. in Somn. Scip. I 6,11 hnic aiitem
numero^ id est septenario^ adeo opinio virginitatis inclevit^ ut
Pallas quoque vocitetur. nam virgo creditur^ quia niiUum ex
se parit numerum dtiplicatus^ qui intra denarium coartetur^
quem primum limitem constat esse numerorxim\ Pallas ideo,
quia ex sditis monadis fette et mtdtiplicatione processit^ sicut
Minei'va sola ex uno parente nata perhibetur.
77
37,10 sqq.: Theol. Arith. p. 41 (ex Anatolio) ort 6 kivzi äiiYJTcop
Tcal TcapSivo^ inb |i.ova8o^ ouvreS^el^ xiv %r( Tiotet x^Xeiov
iQliipai aeXTJvY)^ xtq' xaS*' lß8o(ia8a au|i.7cXir]p(i>d'eraac. Theon
Smyrn. p. 103,19 |nr)v 8fe xaS** IßSojifllSa^ x^aaapa^ oujiTdir)-
poikat, TQ |itv Tipciixig feßSojjiaSt 8txo'cö|iou x^^ aeXTJvnri^ 6p(i)|i.£vY)^,
rg 6fe 5euT£p9 TcXirjataeXiQVGu, tq 8fe ipfrig 8txox6|iou, TcotXiv 8fe
Tg TexapxTg ouvo8ov iiotoü|jiivTri^ Tipög ifJXtov xal apxt)v izipox)
|iT]v6€. Gell. N. A. 11110,6 Praeterea scribit (Varro), Jwwoe
curricidum confid integris quater septenis diebus^ nam\ die
duodetricesimo luna^ inquit, ex quo vestigio profecta
est^ eodem redit^ aiictoremque opinionis huius Aristidem
esse Samium. Macrob. comm. in Somn. Scip. 16,48 lunam
qiwque . . . numerus septenarius movet cursumque eius ipse
dispensat . . . luna octo et mginti prope diebus totius zodiad
ambitum conficit. (52) huius ergo viginti octo dierum numeri
septenamcs origo est, nam si ab uno usqiie ad septem quantum
singuli numeri exprimunt tantum antecedentibus addendopro-
cedas^ invenies viginti octo nata de septem. hunc etiam nume-
rum^ qui in quater septenos aequo, sorte digeritur^ ad totam
zodiad latitudinem emetiendam remetiendamque consumit . . .
(54) simüibus qtioque dispensatumibus hebdomadum luminis sui
vices sempiterna lege variando disponit. primis enim septem
u^que ad medietatem velut divisi orbis excresdt et Stxörojio^
tunc vocatur: seaindis orbem totum renascentes ignes ccUigendo
iam conplet et plena tunc didtur: tertiis biy(6io\i,o^ rursus
effidtur, cum ad medietatem decrescendo contrahitur: quortis
ultima luminis sui diminutione tenuatur,
38,1 sqq. : Macrob. comm. in Somn* Scip. I 6,36 nee non omnium
corporum tres sunt dimensiones^ longitudo latitudo profundita^s
(v. sup. ad 10,23), termini adnumerato effectu ultimo quuttuor^
punctum linea superficies et ipsa sdiditas. 40 ex quattuor igitur
dementis et tribiis eorum interstitiis absdutionem corporum
constare manifestum est: ergo hi duo numeri, tria dico et quattuor,
tam miUtiplid inter se cognationis necessitate sodati effidendis
utrisque corporibus consensu ministri foederis obsecuntur.
38,15 sqq.: Theon. Smym. p. 104,5 Ivtot 84 cpaot, . . . Yev6|ieva
8fe äv huzoL jiirjalv ö8ovTocpuetv, SxßaXXetv xe xou^ dSovxag 6v btxa
78
Sxear anip\ia Sk xal ifjßT] ^v Seuxipf lßSo|iaSi' y^^^^ ^' ^
iTcteav ^ xpfTTQ, <Sv -j^ xal nrlv e?^ iifjxo^ aö^rjv diroXaiißflcvei,
ttJv 8' d^ TcXaxo^ iv xexaprg lß8o(ia8u Macrob. comm. in
Somn. Scip. I 6,70 post annos septem dentes qtii primi emer-
serant aliis aptioribus ad cihim sdidum nascentibus cedunt
(71) post annos autem bis Septem ipsa aetatis necessitate pubescU:
tunc enim moveri incipit ins generationis in mascidis et pur-
gatio feminarum. . . . (72) post ter septenos annos genas flare
vestit iuventa idemque anntis finem in longum Crescendi fadt:
et qnarta annorum heMomas inpieta in latum quoque crescere
idtra iam prohibet etc.
40.4 sqq.: Theol. Arith. p. 42 (ex Anatolio) i^Xtxfat iTrca, (5$
cpTjatv 'iTTTtoxpaiTj^* iTTca eZatv (Spat, &^ i^Xtxfo^ xocX£o|uv,
iiat8tov, Tcalis, |ietpaxtov, veavfoxog, aviqp, TipeaßÜTris, yipcov. xol
7iat8£ov |ifev äxP^S ^^^* Sx£(öv, 68dvT(ov SxßoXTfj* tzoliq 8' äxpt^
<yov^^> Sxcpüato^ h; xd 81^ C' jietpdxtov 8' &y(jpi Yevefou Xax*
vcoaecog Iq xd xpl^ C'' veavfaxo^ 8' 2ax' a\>^ae(i>^ SXou toö
a(i)|i.axo^ S^ xd xexpdxt^ 1^'* TipeaßüxT)^ 8' SxP^S ^"^^^ ^^' ^ "^^
iTcxdxt^ Y]'* xd 8' Svxeöd^v yfepcov.
41.5 sqq.: Sext. Pyrrh. hypot. III 155 xal ouxcd xd xe a(i>|iaxa xal
5Xov x6v xöajiov dvet8(oXoicotoüaiv (Pythagorei), ovxiva xal
8totxetoS'a£ cpaat xaxd dp|i.ovixou( XoYOug, x6v xe 8td xeoadpwv,
0{ Soxtv STifxptxo^, (0^ 2x^t Ttpös xd E5 "cd oxxü), xal xov 5ta
7i£vxe, 8^ Soxtv i^|itdXto?, (i^ 6xet npo^ xd 6^ '^d Sw£a, xal xov
8td 7iaab)v, 8^ iau 8t7cXdaiog, (jS^ Sxst Trpd^ xd E^ xd 8(i)8exa.
41,9 sqq.: Theon Smyrn. p. 85,8 dvaXoYfa^ 8fe 6 |ifev OpdauXXo;
9Tjaiv elvat 7rpoT)YOU|i£va5 xpetg, dptS-jnrjxtxi^v YßcöiiexptxTJv dpfiovi-
xTJv dptS-jiiQxtXTlv jifev xiqv xaux(j) dpid'|i(j) u7cep£xo^^av xal
u7T:epexo(ifevTriv, <[orov <?' S*' tß'* yti3}[Ltxpiiiriw 8fe xtJv xaux(j) Xdy?
^Tztpiyoxjacc^ xal i57C6pexoiJ^^vt]v,]> ofov 8t7iXaof(p "rj xpiTiXacrfcp, (5;
Y' <?' tß' • apjiovtxVjv hl xTfJv xaux(p |i£pet xcdv £xp(i)v tjTrep^xo^^*'^
xal uTcepexojiivnriv, olov xp(x(p iq xexdpxq), olov <;' yj' tß'. p. 102,7
xaxd zo\)xo^ 8fe Tipßxov (xdv <;') ouvioxT] i^ dpfiovtxi^ lUGOxt]?
Xyj^Mvxo^ [|ikv] xoö <;' iTitxpfxou <|ifev> Xc5you xtov y)', 8t7cXaa{ou
8fe x(3v tß'- c;' Yj' tß'* X(j5 Y^^P ^^^ |Ji£pet 6 yj' xwv dxpcov üirep-
Ix^t xal Tjueplxetat, <;' yj' tß', xoux£oxt x(j) xpfxq), xol dpt^
jiYjxtxY) 8fe |Jiea(5xY]s XYjcpS-ivxo^ xoö c' iQjitoXfou jifev X^you x(3v *',
79
SiTtXaofou 6^ x(üv tß'* x(j) yap aöxcp apidjicp xa S*' ^Tuepix^i xcov
dExpcov xal impiyßxai. Tiotet 8fe tt^v Yecojiexptxtjv avaXoyfav (ilao?
XticpS-ef^' äv YÄp iQ(iiau auxou Xaß(i)|xev xöv y xal SticXaatov xöv
iß', Saxat T]|irv Tj YecDjiexptxT^ avaXoyfa y «?' tß'* x(p yap auxcp
Xiycp xa «?' xcov axpcov inepkyifii xe xal ÖTuepix^'coci, y' *» ^ß'>
xouxioxt x(j) hiTzkaaltf.
41,15 sqq.: Theon Smyrn. p. 114,14 ap(iovtxi^ 5£ äoxiv ovoXoyfa,
feTcetSov xpwov op(j)v TipoxeS-ivxcov 8v 2x^t Xöyov 6 Tipcoxog Tipö^
xöv xpfxovj xöv aiJxöv i^ xoS Tcpcoxou ijTcspoxV) Tipö^ xtJv xoS
Seuxlpou u7cepoxt)v Sx*?!-
42,10: Gell. N. A. 11110,3 circulos quoque ait (Varro) in cado
circiim longitiidinem axis Septem esse.
42,15 sqq.: Sext. adv. math. IX 79 . . . xaxa ydcp xo^ x^€ <J6Xt)vy)$
au^'aetg xal ^S-foet^ TioXXa x(3v xe ^Tctyefcov i^(pü)v xal S-aXaaofwv
<p9^vet xe xal au^exat, d|i7t(i)xei€ xe Tcal 7rXir)|i|iup(6e€ Tiepf xtva
jiipt) X7)^ S-aXaaoTjs Yfvovxat. (i)oaux(og 8fe xal xaxa xtva^ xwv
doxipcov ^TcixoXd^ xal Siiaec^ |i.exaßoXal xou irepi^x^^^^ ^^^
7ca|i.7co(xiXoi Tiepl xgv a£pa xpoical au|i.ßa(vouaiv, bxk |i^v ^tcI x6
xperxxov 6xfe 6fe Xot|i.ix(5^.
42,17 sqq.: Theon Smyrn. p. 148,17 Trpdg hl xi^v xpovou StapfS-jitjatv
xal xTfJv x(i5v icepiYe{(OV Tcal aTtOYefwv jiexaßoXn^v Sy^vexo tj xcISv
7cXav(0|i.£v(ov cpopa TrotxtXt) xt^ '^Stq ouveoxTjxuta, (3oxe dcxoXoüS-etv
aOTg x6 Svxauä-a* xaXqydp xouxcov xpouali; Tcpoatövxcov xal dTutövxtov
ouji(iexaßflcXX6i xal xcmaöS-a nayzoiiüq. p. 149,7 xal ycep Y^veati;
xal 98^pa Tcepl Tidvxa xdvxauS'a xal au^at^ xal \uUaaiq
dXXo((i>a(^ xe 7iavxo(a xal tq xaxd xoicov TrotxfXiQ ^opd. xouxcdv
8£, ^ofv (Empedocles), afxta xd iiXavci$|i.eva xcSv doxpwv.
Macrob. comm. in Somn. Scip. 16,47 Septem qtwque vagan-
tium sphaerarum ordinem iUi steüiferae et omnes continenti
siibiecit artifex fabricatoris Providentia, quae et superioris
rapidis motibus obviarent et inferiora omnia gvbemarent
44,9: Diog. La. VII 140 ^v S^ x(j) x6a|i.(p jiirjSfev efvat xevov, dXX*
T^vwaS-at auxiv xouxo ydp dvayxdi^etv xrjv xcov oupavfcov npbq
xd SufYeta oufiTWOcav xal ouvxovfav.
44,12 sqq.: Aet. Plac. IV 4,4 (Diels Doxogr. p. 390) of Sxcotxol
i$ dxxco |iep(ü)v (paat ouveaxdvat (animam), Tr^vxe (ifev xcov afaOnr)-
xtxciSv öpaxtxou dxouaxtxoö da^pavxtxou yß^^txou dircixoG, Ixxou
I
80
Sk fcoviQXixou, lßS6|Jiou Sk oicep(iaTtxou , irftoou Sk ouroG toG
iQYe|AOvtxou, a^' ou xatrca icavxa hzvzixaxM Sta xi3v oixe{(öv
6pYavü)v Tipoo^epcoc xaH; xo5 icoXuiroSoc nXexxflcvat^ . ib. IV 21,1
(Diels Dox. p. 410) of Sxcoixof ^aoiv efvat x^c ^'"X'^S «v(i>-
xaxov |iipO( x6 iQYe|AOVtxöv, x6 tcoioGv xä^ «povxacrfo^ xal (wy-
xaxad*£aei( xal aSadnrjaeic xal 6p|Jioi(* xal xouxo Xofia^i
xoXouatv . (2) ini 5fe xou 'fiyt^virjoxi iiuza fiipt] ioxl x^^ ^yjfi
^xicef uxcxa xal lxxecv6|Jieva e^ x6 acofia xa^äicep od orco xou
. -reoXuTcoSos TcXexxavaf xwv 5k lircd [tepcov xfj^ ^'^XflC i^vxe |i£v
e?at xd aJad7)XTJpta, 8paat^ So^pYjai^ dxoTj ytxioiQ xal oytj. . . .
(4) xcüiv 8k XoiTccov z6 |Jikv Xiyexai a7c£p(ia, . . . x6 Sk „cpcovoEv^^
U7:6 xou Zyjvcovoc e?pir]|ji£vov, S xal ^covtJv xaXouatv. Porphyr,
ap. Stob. Ecl. I 49,25* auxfxa ol jikv dicd x^g Sxoag dxxa-
jAEp*^ xK^v ^'UX'^^ ^£vxe€ xal nivzt |tkv jiipir] xa otfadtjxixi
Xaßovxec, Ixxov 5k x6 (pcovYjxtxdv xal 6ß5o|iov x6 OTcepiiaxixöv,
xal Xowidv x6 i^Y^tJ^'^v^^^v ^€ «v apxovxo^ x^P*^ S^etv uitex(ä«vxo,
xd 8k dXXa |i£pY] h uTnrjpIxou xd^ei d7ce8(Soaav. Diog. La. VII
157 (cf. 110) |iipY) 5k 4'^X'^^ X£YOuatv dxxciJ, xd^ 7c£vx' ociodijaets
xal xoü^ h T^iilv oTTiepiiaxtxouc Xoyou^ xal x6 «pwvYjxixov xal x6
XoYtoxtxöv.
44,17 sqq.: Theol. Arith. p. 50 (ex Nicomacho) onXoYXva xe y^P
xd XeYÖ|ieva jiiXY] (1. |ji£Xava) lircd xax' aWJv ^(tTc^^uxev Tf]|i.tv,
YXcoxxa, xap5(a, '^Tcap, 7weu|ia)v, cjtcXyjv, ve^pol Suo* xal xi
xad^Xixd |Ji£pY] xoaauxa, dTcep loxl xef aXt], ^poc^, X^^^^ ^^^)
TcdSeg Suo xal aföorov* xaxd |Ji£po^ Sk Siaxptjaei^ ^v (ikv x^
Tzpooiüntf ^\ if d*aX|i(5v 8uo, düxcov 8üo, ^iv(ov 8üo, ax6|jLaxo^ a .
Theon Smyrn. p. 104,14 xal icopot 8k xe(paX% brca* xal
OTcXocYXva kicxd, Y^<3aaa, xap8(a5 7weu|Jia)v, ifJTcap, oiiXtjv, v€<fpol
8uo. Macrob. comm. in Somn. Scip. 16,77 idem numerus
totiiis corporis mernbra disponit' septem sunt enim intra
hominem qxuxe a Oraecis nigra mernbra vocitantur, linffua cor
pidmo iecur lien renes diw: . . . (80) in aperto quoque septem
sunt corporis partes, caput pectus mamis pedesque et puden-
dum, . . . (81) e< quia sensus eonimqvi/e ministeria natura in
capite velut in arce constitiiit, septem foraminibus sensuum
celebrantur officia, id est oris ac deinde ocidorum narium et
aumim binis.
81
45,9 sqq.: Theol. Arith. p. 42 (ex Anatolio) Ittcä opwjiev owjia,
Staoxaatv, oxTJjia, {liYß^o^, XP^I^*» xivy]otv, oxocatv. . . . ndvza
45,14: Theol. Arith. p. 42 (ex Anatolio) xtvYJaet<; knxd' av(D, xaico,
Tcpoacö, 67ciocö, Ss^ca, optorepa, jjiiaov. Macrob. comm. in Somn.
Scip. I 6,81 (cf.' Sat. VII 9,3) immo ideo et Septem motihus
omne corpus agitutur: mit enim accessio est aut recessio mit
in laevam dextramve deflexio aut sursum quis seu deorsum
movetur aut in orbem rotatur.
46,2: Gell. N. A. III 10,7 ad homines quoque nascendos vim numeri
istius porriffi pertinereque ait (Varro): nam cum in uterum^
inquit, mulieris genitale semen datum est^ primis Septem diebus
conghbatur coagulaturque fitque ad capiendam figuram idoneum.
cf. Hippocr. It. cpüato^ TcatSfou I p. 385 Kühn (Theol. Arith.
p. 46. Macrob. comm. in Somn. Scip. 16,63 sq.).
46,4: Macrob. comm. in Somn. Scip. 16,62 . . . iitenim nuUa
vi seminis occupatum hoc dierum numero natura constituit^
vdut decreto exonerandae muUeris vectigali^ mense redeunte
purgari.
46,5: Aet. Plac. V 18,6 (Diels Dox. p. 429) ol Sfe [laS-YUiaxtxol
Tou^ 6xt(j1) [ii^vo^ flcouvB^TOu^ (paalv eJvat tiocoy]^ y^^^^^^^j '^^^^
bk iTTxa ouvBextxoü^ • . . . Sta xoGio xal xa £7rxa|iY]va 5vxa xal
8£xa|iY]va y6yi\i.a etvat, xa 8^ oxxa|iY]va 5ta xö aouvSexov xou
xöajiou (pö'efpEa&at. Theol. Arith. p. 47 (ex Nicomacho) x^^
8fe YOvtjiöxTjxo^ (xhlocy [toXtaxa xir)v I^SojiaSa uTCapx^'-v StqXoi xö
xal xa £7cxa|irjVLara 5i' aOxTjv ^ü)at|ia oöx SXaxxov xwv ^wea-
(iTjviafcov ylyead'OLi^ Stacf&etpea&at 8k uTci xYJs cpuatxiq^ avaYXYji;
xa ajicpotv |iiaa xexaYJi^va 6xxa{iY]viaLa.
46,8: Theon Smyrn. p. 104,9 af xe xpfoet^ x(i5v voacov icp' t^Ia^P«?
iTTxa, xal 1^ ßapuxipa xaxa Tcavxo^ xoO^ TceptoSixoii^ Tcupsxou^
eJ^ XTQv ißSöjiYjv aTiavxa. loann. Lyd. de mens. III 6 p. 92
(Roether) X^Y^'^at ol xal xptaK; 8ta x6 xq) xaüxY)^ aptä'iiü) Tcavxa
Xa|ißav£tv xT]v inl d-axepov Sxßaatv. Gell. N. A. III 10,14
discrimina etiam perictdorum in morbis maiore vi fieri putat
(Varro) in diebus^ qui conficiuntur ex numero septenario^
eosque dies omnium maxime^ ita ut med'un appeilant^ xp:a{|iou^.
Macrob. comm. in Somn. Scip. I 6,81 unde non immer ito hie
6
82
numeruSj totius fabricae dispensator et domintiSy aegris qucqm
corporibus pericuhim sanitatemve denuntiat
47,1 sqq.: Nicom. ap. Phot. Bibl. cod. 187 p. 144b 14 Bekk. t^
il feß5o|i4^ — t£ äv TIS xal thzoi] euS-u^ |ifev y^p Jon asiruflc;'
. . . xocaiiTY] |ifev 1^ aTcöSet^ti; S-auiiaorrJ, c5^ lau Tcavrtd^ aeirca;
xal O£ßaa|io5 o^io^ 6 Ittcoc. Theol. Arith. p. 43 (ex Nico-
macho) Sxt tVjv iTcraSa oE üuS'aYoptxol ou^ o\i,ol(aq xou;
äXXot^ (paalv aptS-iior^, aXXd oeßaajioö (paatv o^^av «[iliei
aeuxaSa TcpoaYjYope^ov aÖTYjv, xaS-a xal üpoipog 6 IluS^yoptxö^
Jv T(j) Ttepl T^€ £^5o|iflc5oc ^Yjaf. Macrob. comm. in Somn.
Scip. I 6,45 hie numerus Itcco^ nunc vocatur antiquato mit
primae litterae: aptid veteres enim aeTrua^ vodtabatur^ quod
Oraeco nomine testabatur vene^'atumem debitam numero,
51,1 sqq.: Diog. La. VII 157 Ztqvwv 5' 6 Ktxteiis xal 'AvxtTraxpo;
^v xoiq TTspl ^u^iQ? xal IlooetSwvto^ Trveöjia §vd>ep(iOv etvai
XTjv tJ>üXTQV xoüxü) Y^^P 'fiV'^i sf^öct Jjiuvooü^ xal utco xoutou
xtvsta&ac. Chrysipp. ap. Galen, de Hipp, et Plat. III 1 tom.
V p. 287 (Kühn) i^ ^^^X'''^ 7rv6U|ia brzi oiiiiyuxov i^iitv ouve^^
Tcavxl xcj) atojiaxt Sirjxov, ?ax* av t^ xtj^ ^^"^^ oujuiexpfa ^rapig Jv
x(5 a(i)|jLaxc. Sen. Epist. 66,12 ra^io autem nihil aliud est quam
in corpus humanum pars divini Spiritus mersa,
54,9 sqq.: Arius Didym. ap. Euseb. Fr. Ev. XV 15,3 (Diels Dox.
p. 464) de S toi eis: X^Y^^^ö-ai 5fe xöa|iov xal xö o?xirjxrjptov
d-edSv xal av^pü)7C(i)v <^yj xov ix O'ewv xal avS-pcoTctüv^ xal x(5v
Evexa xoüxü)v y£vo|i£vü>v ouveaxtoxa* Sv y^P Tpoirov TcoXt^ XeYetai
St^ws x6 xe o?xY]XYjptov xal x6 ix im ivotxouvxwv ouv xoS;
7roX{xai^ ouoxr^jia, ouxo) xal 6 xdajio^ ofovel TtöXtg ioxlv ix
S*£(j3v xal avS*p(07Cü)v ouveoxtooa , xcSv |ifev d*e(3v xnfjv i^y^I^''^^'*^
ixövxü)v, x(iSv 8' av8"pü)7rü)v UTcoxExaYJiivcov . xoLVü)v{av 5' ^izdpytv^
Ttpd^ oXXtjXou^ 5td xo X(5you fiexix^^v, 5^ ioxt cp6ati vg^io^" xi
5' aXXa Trcxvxa yBr(oyhai xoiixwv £v6xa. Plut. de comni. not.
34,6 dXXa fiVjv xov y^ x6a|iov efvat noXtv xal uoXfxa^ xoO;
daxipa^. Gic. de fm. III 19,64 mundtim autem censent (Stoici)
regi numine deorum eumque esse qnas^i communem iirbem d
civitatem hominum et deorum. Gic. de nat. deor. II 62,154
est enim mundiis quasi cmnmunis d-eofmm atque hominum
domus aut urhs utrorumque.
83
• . ^
54.18 sqq.: Ghrysipp. ap. Diog. La. VII 88 Stdrcep xeXo^ ylytxai
zb axoXoüd-fO^ xig cpuaet ^fjv, ontp lazl xaxa xe rrjv auroö xal xaxa
xT^v xü)v oXcov, otJSfev SvepyoOvxai; (ov aTcayopeüeLV e&od-ev 6 vöfio^
6 xotvo^/ ooTcep fejxlv 6 dpfto^ X6yo(; 8ta Tcavxcov Jpxojievo^, 6
auxd^ c3v xcj) Atl xaSnrjYeiJtövt xoiixcp xtj^ xü)v 5Xü)v Btotxi^'aeco^
ovxf etvat 5' auxö xouxo xtJv xoG £u5af|iovoc äpexi^v xal eupotav
ßtoü, oxav Tiavxa npaxxYjxat xaxa xyJv oujKpcövfav xoö Tcap' lxaax(}>
5a(|iovo^ Tcpo^ xtJv xoG xü)v 5Xü)v 8iolxy]xou ßouXTjatv. M. Aurel.
V 27 ou^'5 5fe S-eori; 6 ouvexcog Sstxvu? auxoti; rr^v lauxou ^^u^Vlv
apeoxo|i£vir]v |i^v xoli; aTcovejiofiivot^, Tcotouaav 5^ 5aa ßouXexat
0 Sa{(i(ov, Sv ixaaxq) 7cpoaxax7)v xal T^yeiiöva 6 Zeu^ 55ü)X£v
dn6onoLo\i.a lauxou • ouxo^ 5£ Joxtv 6 ixaoxou vou^ xal X&fOQ.
55,17 sqq.: Epict. diss. I 14,6 dXX' af tl'^x^l [ifev ouxcos e?olv ivSsBe-
(livac xal ouva^el^ xq) ^(j) axe auxou [lopta oöaat xal auooTrao-
|iaxa. Alex. Polyh. ap. Diog. La. VIII 28 Stacpipetv xe ^^X'h'^
^ü)fj^ • afl-avaxöv x' efvat auxTJv, imtSy]Tzep xal x6 a^' oüi aTrfeoTtaoxat
a&avaxov Saxt.
55.19 sqq.: Phot. Bibl. cod. 249 (vit. Pythag.) p. 440a 33 Bekk.
Sxt 6 ÄvO'pwuoi; [itxpoi; x6o|io^ Xiyexat, ou^ Sxt Ix xtov xeaaaptov
oxot)^e(ü)v ouyxetxac (xouxo y^P ^^cl Sxaaxov xcov ^(pwv xal xwv
euxeXeoxaxü)v), oXX* oxt Tcaaa^ ly^ti xa$ xou xoajiou 5uva|i£t^ • iv
yap x(5 x6a|jLa) ebl ö'eof, laxt xal xa x£aoapa azoiytia, Saxt xal
xa oXoya C^^a, Saxt xal cpuxa* Tcaaa^ 81 xaüxa*; xdq 5uva(i£tg
ly(Ei 0 av&pcüTco^' S^st yap ö'efav [ilv 5üva|itv riQv Xoytxrjv, lyei
xtJv x(j5v oxotx^fwv cpuaiv xiqv ä-peTtxtxiQv xal atj^xixi^v xal xoö
6|io{ou YewTfixtxYJv.
62,6 sqq.: Sext. adv. math. XI 96 aXX' efüJ&aai xtve^ xwv aTiA -üyj^
'ETCtxoüpou afpiaox; 7rpö(; xa^ xotauxa? aTCopfa^ UTcavxwvxe^
Xlyeiv Sxt cpuatxü)^ xal aStSaxxto^ xi ^(j)ov ^tuyei |ifev xy^v
aXyr^Sdva, Stcoxet 51 xVjv tqSovttjv YevvY]8'lv youv xal fiYjSlTCü) zolq
xaxa 56Eav 5ouXeuov a|ia x(j) ^aTCtaä-TJvat (^tTctofl^vat Usener)
io\JYt]%'ti a£po$ 4^u?et IxXauae xe xal Ixtixuaev. Sext. Pyrrh.
hypot. III 194 6^ev xal oi 'ETitxoupetot Seixvuvat vo|i(^ouat
(fuaet afpexV^v etvat xVJv tqSovyjv xa y«P Cv^ 9a<Jtv ajia xw
Yev£oO"at aStaoxpocpa 5vxa 6p|iav filv ItcI xy)v i^8o\nrjv, IxxXfvetv
51 aXYYjSovai;. [Diog. La. VII 85 8 81 X^YO^^^f xtvei;, irpo^
YJ8ovV]v ^iyyza^^ai xyJv TcptixTjv ipfiiQv xot^ C^iot^, tJ>eu8o<; aiio-
6*
84
^afvouatv (Stoici)]. Alex. Aphrod. in Arist. de anima II 19
p. 150,33 (Bruns) xolq Sfe Trepl 'Eirfxoupov i^Sovi^ xo TcpcSrov
oJxetov IBo^ev efvai öctcXco^, Tcpol'övTcov 5fe Siap^pouadui xaÜTTjv
xT^v i^SovTJv <paatv. Gic. de fin. 19,30 hoc Epicurus . . .
irbstituit docere sie: omne cmimal^ simid atqtie natum sit, vclup-
tatem adpetere eaqiie gaudere ut siimmo bono^ dolorem aspemari
ut summum mcdum et quantiim possit a se repeßere^ idque
facere nondum depravattim^ ipsa natura incorrupte cUgtie integre
iudicante. Cic. de fin. 11 10,31 aprimo^ ut opinor^ animantmm
ortu petitur origo siimmi boni. simui atque natum animal est,
gaudet voluptate et eam adpetit ut lonum^ aspematur ddürem
ut mcdum. de mcdis autem et bonis ab iis animalibu3^ ^lae
nondum depravata sint, ait optime iudicari. Diog. La. X 137
inobd^ti 51 XP"')'^^^ (Epicurus) xo5 xiXoq efvat xtqv tqSovtijvtw
xd ^(jJa a|ia xcp Yewif)frT)vat x^ |i^v etJapeoxetoS'at, x(S Sk ;cov(j)
Tipooxpouetv «puatxd)^ xal X^P^ Xoyou. X 34 Tcaänfj 5k XtfODOi"^
efvat 5Ü0, tqSovk^v xal oXyriSöva, faxa|jieva iztpl Tcdv ^c^v xal
xTf)v jifev olxElo'^j xK^v 8fe oXXoxpcov • 5t' (j5v xptveoO'at zag atpecet;
xal (foyoc. Usener Epicurea frg. 398 p. 274.
64,15 sqq.: Aet. Plac. IV 12,1 (Diels Dox. p. 401) Xpuoticiuo;
8iaf£peiv dXXyJXcov ftjal x^xxapa xauxa. ^avxaata {ikv ouv Igt.
TtaS-o^ Iv x^ ^^Xi y^T^o^&^o^j iv5etxvu|ievov ^ aux^ xal to
TccTtotYixöi;; ofov i7iet5av 5t' S^^eto^ d^ecopcj^iiev xö Xeuxöv, Sor.
Tcafro^ xö JyY^T^^IJ''^^®^ 5^^ "^S opaaews Jv xg ^'^X'B- "^
<(xaxd]> xoöxo xö TcdS-oi; dmXy ly(0]uy, 5xt ÖTcöxetxat Xeuxcv
xtvoüv Tq|ia^* 6|iot(D$ xal 5ta x^^ aq^-^c xal xiq^ öa^piQaecog. Sext.
adv. math. VII 227 xptxTJptov xofvuv ^aolv oXiQd^fag efvot of
£v5pe^ ouxot (Stoici) xt)v xaxaXyiiixtxTfjv ^avxaatev. . . . (228)
^avxaote ouv Soxt xax' aiixou^ xuTtüXJi^ Sv «l^ux'jj' TCspl tj^ euW^
xal 5t£axTr]aav KXedvO'Y)^ |ifev y^P >l>toüa£ xtjv xuTctootv xaxi
eiacx^jv xe xal J^oX*^'^) cSoicep xal 5td xcüv 8axxuXfü)v ytvofiivrjv xou
xY]pou xiiucoatv, XpuatTiuoi; 5fe axoTiov t^y^^*^® '^^ xotoöxo. . . .
(230) auxö^ ouv xtJv xuTccoatv eip-^aS-at utcö xoö ZiQVcovog uicsvoei
dvxl xYj^ ixepot(oaea)(, wax' efvat xotouxov xöv Xöyov „(pavtaaia
Soxlv lxepo(ü)at<; «^i>xiQ€." • • • (231) äantp y*P ^ diQp, oxav a|ia
uoXXol f a)V(oatv, afiudnrjxou^ tSnö Ev xal 5ta9epouaa^ dlva5exö|i€vo;
^XrjYd^ euSni^ tcoXXä^ faxet xal xa^ ixepotuSaet^, ouxco xal xd
85_
i/)Y6|A0vtxöv TrotxfXü)^ ^avxaatoiiiievov avaXoYÖv xt Touxq) Tcefaexat.
ibid. 249 xal yap xax auxo x6 uTcap^ov 5er yfveafl'at X7)v xaxa-
Xt)TcxtxTlv cpavxaafav, (250) otJ jiVJv dXXa xal Sva7C0|ie|iaY[i4vYiv
xal ivaTcea^paytajifevTjv xuyx^^^^v, fva Tiovxa xe^vcxü)^ xa {8ca)|iaxa
x(5v ^ovxaatwv dvaiiaxxTQxai. (251) (ü^ y*P ^^ yXocpeti; Traot xot<;
|i£peai oujißotXXouat xwv xeXoü|i£vo)v, xal 8v xpiirov af 5td x(3v
5axxuX(ü)v a^paytSe^ del uavxa^ iii' dxptßfec xoil^ X^P^^'^P^?
JvaTTOjidxxovxat x(j) xY]p(j>, ouxü) xal of xaxo&.Tjt|^tv Trocoufievoi xcSv
ü7roxet|i£vü)v uaoiv 6<pe{Xouoi xoti; ?5t(i5|iaatv auxdSv SutßflcXXecv. cf.
Diog. La. VII 45. 46. 50.
66,20: Plat. Tim. 31a Trdxepov oöv dpO-wi; £va otipavöv iipoaetpiQ'-
xa(Jiev 1^ TioXXou^ xal dTzelpouQ Xtftiy iqv ipS-oxspov; 2va, efTcep
xaxa x6 uapaSecyiia 5e5Y)|itoupYY]|i£vo5 Soxat. x6 y^tp Tcept^x^v
Tcavxa, OTcdaa voY)xd ^(j)a, fiefl"' Ixfepou Seüxepov oux äv Trox' efir).
... fva ouv xö5e xaxa xtJv [lovwatv Sjiotov ig x(j> TravxeXei ^q>q),
5td xaöxa oöxe Suo oux' d7re(poü<; STrofYjaev 6 ttowISv xöa|iou^,
dXX' ef^ S5e [lovoYevY]? oupavi^ Y^Y®^^€ ^^'^ '^^ ^^^ ^"^^ Soxat.
Diog. La. VII 143 5xi S*' ef^ äaxt (6 xoajios), Zyjvcdv cpY]alv Sv
x(j) Tcepl xoö 8Xoü xal XpuacTCTCo? xal 'ÄTcoXXdSwpo^ iv xig
(fuatx'g xal IloaecScovcoi; iv Trpwxq) xou (puaixou Xoyou.
66,21 sqq.: Plat. Tim. 32c xwv 5fe 5Vj xexxdpwv Sv SXov Sxaaxov
eüXiqcpev IQ xou xöafiou ^uoxaai^* ix ydp Tcupö; uavxo^ uSaxö^ xe
xal alpo^ xal y*^^ ^vioxYjaev ai5x6v o ^uvtoxd^, |i£po$ ou5kv
oüSevö^ ou5fe 5üva(iLv S^toO-ev uttoXitcüSv, xd5e StavoTjö-et^, Tcpwxov
|ifev fva oXov 5x1 iiaXtaxa ^qJov x£Xeov ix xeXicov xwv [lepwv efr),
Tcpo^ 5fe xouxoi^ 6v, axe oux uTtoXeXetfuiivwv i^ (Jv aXXo xotoöxov
yivoix' av, Sxt 5fe fva dYYJpcov xal ävooov ij«
67,2 sq.: Plat. Tim. 55c a 5tj xi^ el Tcdvxa Xoyt^diievoi; ijAfieXcoi;
dicopofY], Tcöxepov aTcefpous XP*^ >td^tAOU(; efvat Xeyetv lij 7ripa(;
Sxovxa^, xo fifev dTiefpoui; tqy^^*^'^' '^^ Svxw^ amlpox) xtvö^ efvat
8c5Yjia (3v Sfiiietpov xp^^v efvat.
Index.
aßißatog (YVtojiTf]) 60,3
dßpoöiaixog (ßtog) 58,23
«ßuoooc 8,19. 9,14
dyad-ög passim. xö «pog dXnjd'ecav ocya-
^v 6,7. aya^c d-eög 6,9. 52,5
aYa5L|ia 18,11. 52,3
otYaXriaxoqpopeTv 5,15. 24,2. 30,17.
52,3
ttYKV. Tq^ ayav suXaßeCag 59,21
aYÖVYjxog 2,23. 3,11. 18,5. dtY^vi^xov xal
dtötov (xöanov) 2,12. 66,19
&YtO€ 33,2
diYxiaxpsüeod'ai 64,13
aYVosTv. oux dYVOTjxdov 16,12. 64,11
dYveooxog 57,7
otYOvCa 11,10. 29,21
ÄYOvog. ttYovov xad oxeTpav 11,15
ÄYpa 56,10
ÄYptog. «Yptag (Wvöpeov) 5Xv]g 12,7.
aypteoxaxa (?(pa) 31,2
*TX^^®'* 59,2
ÄYX^ö'^opog 55,6
«Ycov 10,5. 28,2. 46,10
dycövioxigg 28,3
'AÖdn 57,6
ddeXcpdg (adi.) 21,15. 58,6. ddeX^öv xai
(j\}f(6si^ 3,13
a$Y)Xo( 24,5. d8Y]Xoi xal dcpavsl^ 13,11
dÖYjXouod-at 20,9. 43,11
dSidxpixo^ {(^^01^) 11,9
ddidaxaxo^ 58,20
ddidqpd-opo^ 59,2
ddid^opog 26,10
dötxelv 30,1. 48,2
d^iy.ri\iOL. ddixY]|JiO(xa)v xal iiapavo|jiY]-
pkdxcov 58,13
dötx(a 26,7. 29,9
aÖoXoc {üXy]) 51,16
de£ passim. itpo^ xt^v xcüv 6|xo{a)v dei
Yäveotv 13,10. aee£ 9,20. 33,16. 53,12
det^aXTJc 58,19
d^vaog. al divaoi icvjYai xt5v xot> deou
Xocpfxoov 65,20
depoicöpoc 21,16. 22,8. 31,7. 56,12
dYJd-7]g 19,15
difjp passim. iipo^ tdiav 8,17. (UXz^ g
diQp x{[ 9U061 8,18. 6 diQp uic&p to
xevov ftoxtv 9,15
da-avax£Ceo^at 51,4. 59,9
d^dvaxog 51,5. 7. 8. 58,15. 59,14. 60,8,
64.10. dd-avdxoo 4'^X^C a^vaxGi
vo^oc 46,6
dd>eoc 66,11
dd-Epdiceuxog 59,17
d^Xod-ixTjc 28,5
d^po oc 10,9. 12,10. 19,4. 48,15. d^pGcv
61.11. dd-pö(!>c 29,20
alfioLXoi; 42,23
dtötog 2,12. 23,11. 66,19
dV8töxr)c 3,14. 13,14
ae^vjp 24,9
oLl^pioL 19,10. 42.19
aiv{xx6od-ai 59,6
atpEtv. alpet XÖYOg 3,3
alpsad^ai («e extoUere) 12,13. 24^. 63,4.
(/*errc, accipere) 65,3
aloa^Yjotg 9,13. 20,17. 18. 42,14.48,18.
53.3. 64,1. aJodijoetc 17,!!. 44,13.
45,8. 48,13. 52,15. 56,13. 62,16. 64,t
3. 14. 17
ato^Tjxtxo'c 9,4. 22,8.14. 23,9
atod-Y]xöc 3,12. 14. 15. 4,19. 5,3. 2i
7,13. 8,11. 9,7. 12. 10,11. 20. 25.
11.4. 12,19. 16,6. 17,13. 18,10.24,11
' 13. 30,15. 37,8. 4«,9. 50,15. 18.
ato^xdSs 37,13
dixioL 6,7. 14,6. 17. 17,5. 18,6. 25,15.
27,10. 28,18. 29,18. 30,12. 22. 31A
36,14. 43,16. 49,6. 12. 50,6
aTxtog 2,18. 9,1. 11,10. 17,15. 63,9
87
axa^afpexog 63,6
axaxCa. axaxCag xal anXdnQxog 60,5.
dxaxfqp xai dicXöriQxi 66,7
dxaXXconiaxog. dxaXXooicioxa xoU YU{iva
1,1
axdv7)xo€ 2,21. 20,11. 36,18. 37,5.7
dxXivigc. axXtvfec ^«1 op^v 35,10
dx^aCstv 13,5. 53,12
dxjiTJ 38,19. 53,15
axoTJ 1,16. 20,18. 21,2. 64,5. 67,7. dxoai
45,2
dxoXaa(a 26,7
dxoXoud-fa 48,19. dxoXoud^a xai elpptd^
8,13. dxoXou^ag 8tp|j.(j) 22,4
dxoapiCa 10,1
dxouatog. dxouaia (ddixetv) 48,2
dxoua[iaxa 28,4. 62,16
dxpa 21,11
dxpat^vTJc 2,19. 14,2. 57,15
dxpaafa 61,1. 63,6
Äxpaxog 6,4. 55,5. 57,13. axpaxot xai
d|itYeli 24,18
dxpdxcop 29,11
dxptßTJc 18,17. 22,6. 25,4. dxptßiorepov
16,19. 22,18
dxptßoav 8,16. 27,14
OLxpi^ 63,4
dxpdSpua 44,8
dxpoc 10,3. 23,16.24,16. 41,23, dxpcog
52,1
dxpdxTjg 2,15
dXrelv 62,8
dXYTjeeov 62,7. 12
dXexxog 18,1
dX^ä^sta 1,4. 14,2.49,13. 55,13. 66,15.
iXti^iq, 51,12. npöc dXrjO^tav 6,7.
67,3
dXxig. dXxa£ xe xat öüvd|i»tg 31,18
OLWai xoi 8,15
dXXTjyopia 60,13
iXXoxpio^ 3,11. 26,11
dX[iupöv (udoop) 11,10
ÄXoYOC- IJ(j>a aXoY« 25,18. 57,4. dXoYOt
^5ovai 29,4
djia^Ca 14,8
[d{iaupös 53,16] .
dtiaupouad-ai 9,11. 19,2
djißXuc. 1^ djißXsla (Ycov(a) 35,14
d|jiE{ßeiv 56,5
djieprjc 12,17
djiixoxog (xaxiag) 26,2. 57,9
d|iexp{a 61,17
d|iexpog 29,22
djiTjxog 43,18
djiTfjxtop 36,15
dji7Jx«vo€ 4,16. 29,9. 38,5
d|itY>i€ 9,10. 24,18. 51,16
diiotpelv 26,12. 60,19
d|Jiop90g 11,9
d|i7ca)xi^ 42,23
dnuöpög 22,9. 54,6. 55,15
djiiiO-yjxog 13,9
djiuvxTJptov 31,12
dvaßaoxd^^siv 32,6
dvaßXaaxdveiv 27,22
dvdYVcog 2,13
dvaYpdcpetv 2,6. 3,16. 7,11. 38,24.
47,11. 63,1
dvadeueaO-ai 11,8
dvaötöövat (proferre) 13,4. 61,3. (tri-
buere) 18,20. 49,21. 50,8
dvad-ufiiaoO-ai 64,6
dvaipeTv 30,3. 60,18
dvaioxuvxog 14,8
dva^xtog 27,3
dvaxd|j.nxEiv 13,15. 15,4. 37,14
dvaxelad-ai 15,16
dvaxepdvvuaO-ai 26,13
dvaxivslv 5,15. 57,10.
dvaxXafsad-ac 62,8
dvaXajißdvsiv 62,2
dvdXa^cpi^ 9,18
dvaXoYsTv 33,12. 17. 46,14
dvaXoY^a 28,13. 34,12. 26. 41,4. 10.
15. 23
dvawtveiv 11,7
dvanXyjpouv 46,19
dvdTcXrjotg 46,3
dvd 71X6 IV 56,15. dvdircsoB-at (xpdxo^)
29,6. 62,3
dvapjiooxia 6,13
dvdpjioaxo^ 57,11
dvappTQY'^^^*^ ^^'^
dvappiTiil^etv 61,5
dvapx^a 3,8
dvaoxpdffetv 29,21
88
avaxäXXstv 19,1. 48,8. H
avaxinvetv 24,6. 29,14. 31,22. 43,9. 17.
55,9
avaxtS-ivat 11,4. 14,7. 25,7
cüvaxoXifJ 19,7
dvaxpäxetv (xaTg ötavoCaig) 14,9
ava(poeiv 12,6
avaxatxil^etv 29,8. 32,17
avaxetv 11,18. avaxeto^at 11,6. 43,1
avdx^oiC 19,3
dvdpaicod{|^eiv (metaph.) 61,5
(iv8pe{a 26,7
«vdpidg 51,19
dväÖTjv 29,11
dve^PYCiv 10,3. 8
dvegeTQcaxo)^ 60,3
dv8ic{dexT0c. navTo; d. xaxou 26,5
ocveitdX7]iixo€ 23,7. 27,1. dveictXi^iixcöc
54,15
dveiiiox7i|i(DV 67,3
dvipiceiv 21,9
dv^X^^"^ (a6«^nere) 47,14
dvig'vüxog 30,3
dvd-oypacpeTv 52,9
dvd-pwiietoc 23,22. 61,20
dv«-p(6iitvoc 2,3.7,14. 18,8. 24,4. 40,4.
43,10. 50,21. 57,19, 62,20
dvd'pCDicoeidvjc 51,19
dv^p a)7cö[iopcpoc (^eoc) 23,21
dvda 65,5
dv£8p uxog (YV(i)|jnf]) 60,4
dvUvai 12,4. 21,21. dvCeo^ac 54,4
Ävtoog 35,14
dvfoxßt^ 10,8
dvofxsiog 26,12. 13. 57,11
dvoiAotog 6,12. 25,3. dvojioicDg 17,19
Ävooog (l^coTJ) 59,3
dvxapxxixö^ (xuxXo^ oupavoG) 42,11
dvxsTiiO-sotg 10,6
dvxixpu^. d. ßocüOT]^ X)]c (puaeoog 29,1
dvxa7)c|;t€ 17,14. 53,2
dvx^icaXog 9,18
dvxtnpooqpO-iYT^o^*' 5^»^
dvxCppoTCO^ 42,15
dvxtxt^ävat 10,25
dvxco^elv 21,13
dvoTcafxtog 4,19. 51,17
dvo7cäpd'6xo^ 13,5
dvüxeiv (xov 8pö|Jiov) 32,9
dvo> 12,13. 17,16. 45,15. dvoox^ 24,9.
63,3. xijid^ xdc dvcoxdTco 47,8. iiexd
x^g dvcDxdxQ» onorj^z 51,20
dvcod'sv 44,10
dviofiaXog 35,14
dvcoqpeXt}^ 3,8
dv(6(f)oixo( 56,11
dgfcoai^. dgCoDoCv xe xal xtfii^v 11,4
doCdijio^ 30,18
döpaxo^ 24,4.51,4. d. xa( vot]xoc 3,13.
9,5
dic^^s^v 49,20
dica^avax{;;8iv 13,13. 27,23
dnaa-TJc 37,7
dicaxpißodv 52,8
dTiavxao^ai 29,12
dnapxdaO-ai 54,3
dwaxT) 59,17. 63,12
dicttuyaotia 55,19
dTcaooxog 10,5
dnauxo|Jiax{(6iv 57,11
dneixov^l^eiv 4,20. 24,1
dTCEixdvto|Jia 5,2. 52,14
dies ITC etv 7,5
diceip{a (xQ)V dptd|ii5v) 15,3
dnsipog (m/fnth») 20,6. 7. 67,2. (im-
IMjnft«) 67,2
dneXeu^spidl^eiv 32,11
duspYtt^eod-ai 5,2. 10,4
duspfYpaqpoc 7,1
dnepin-dx'i'l'cov (ÖÖYiia) 3,7
dTieud-üvetv 1,13
dTiXavTJc 8,16. dnXavsTc (do-Upt^) 9,9.
17,18. 24,10. 42,15. 56,14
dnXoLxiQ (iii^xoc) 16,1
dnXigoxfa 18,3. 61,14
dnXöxrjg 60,5. 66,7
dicoßafveiv. xd dTcoßT^adixsva 19,9
dTtoysvvotv 15,7. 16,9
duoYo^oS 55,15
dicoöeTv {inferiorem esse) 53,18
dicödeigcg 36,8
dnööoocg 30,22. 60,14
dnocxfa 51,2
dnoioc (oua(a) 6,12
dnoxaxaaxaxixöc (atXiQvijc) 37,12
dnoxsCpead-ai 32,2
89
OCTCOXpfVSlV \%^
aTC0xpüc|;6ig (aoxipcAv) 19,8* 43, 16
aicoxuetv 62,8
aicoXaiipQcveiv (aeeipere) 21,18
dnoXaiieiv 58,2. 60,1
anöXauotg 13,6. 27,20. 28,9. 58,23
aicöXei&og (e^pTJvT)) 54,15
aico{iif2xuv8iv 32,10
dnoväpieiv 4,11. 54,20. 58,24. 66,19
dnövcDc xod dxoXaticcopeDc 29,2
dnoictipaod'ac 57,9
dicoicTutiv 45,20
ditoa8|jivtiv8tv 2,14
dnooKonav 2,10
dicöaicaa|ia 55,19
dicoxsfvstv 11,20. 12,12. 31,23
ditoxeXeTv 5,11. 21. 10,15.34,2. 3. 22.
35,7. 13. 38,4. 44,1. 46,15. 19. 51,17
dnoxeXäapkaxa 8,14. 48,9
dicox<(iV6ad'ai 42,14
anoxdxxetv 12,17
dnoug 60,16
dnox*'C6iia8i( 45,21
dnoxpfl 17,1. 62,19
dicpa^Ca 2,13
dicpoopdxco^ 48,2
diccüd'eTod'ai 64,8
dpatä)(iaxa 11,12. 49,9
dpYOcX^og. dpYoXtcoxaxoc xai ßapuxaxog
30,5
dpY^a 66,5
dpYOg 22,5
dpdeiv 12,20. 50,9
dp^axeia 55,8
dpexav. xi^v dpexcoaav (y^Qv) 11,19
dpexTJ 2,19. 25,17. 26,1. 2. 8. 30,2. 18.
55,10. 59,1. 9. 60,8. 65,21. 66,8
dpcd-pkT^xiXTJ (dvoXoY^a) 41,4. 10
dpxxcxög (xüxXog oupavoO) 42,11
&PXXOC 43,7
dpjiovCa 35,3. 4. 7. 41,3. 7. 46,15
dpt&ovixöc 34,20. 41,2. dppiovixi^ dva-
XoY^a 41,5. 14. 15. 23
dpjiöxxetv (dpjiö{;»iv) 44,16.52,2.66,1.
dpjioxxeo^t 4,4. 28,12. 30,13. 58,11
dpoxog 31,21
dppnjv 4,3. 9. 27,6. 50,17. 62,4. dpptv
xo ncpixxöv 4,4
dppifixa 47,1
ippcoaxT^tia. appcoaxi^iiaxo^ :^ vooTJt&axoc
57,14
dpxiad-ai 44,9
dpxion^pixxoc (dpid-fioc) 4,9
dpxiog 4,5
dpüxsad-ai 9,9
dpx^xüitoc 4,19. 7,14.24,1.25,2.28,13.
53,19
dpx'»JY*'CTQ€ 29,2. 51,10. 54,8
dpxcctxxovixöc 5,9. 23
dpxixäxxcDv 7,9
apx<ov. 6 icpfioßüxtpo^ dpxoov xal i^y*|kdv
(deus) 37,3
daeß'^C 29,13
doxsnxo^ 1,5
do(&6v{{^eiv 58,7
daicdCeo^ai 58,7. 63,8
danovdo^ (noXstioO 63,6
daxspoei8iQc 30,17
dox-^p 9,7. doxips« 9,8. 14,7. 17,17.
18,11. 21. 19,2. 16. 20,8. 26,3. 43,8.
11. 15. 55,4. 56,14. aoxpa 8,22. 17,9
doüYX^'^og 8,16
douti^oovfa 6,13
doüVTfj^yjS 62,11
do(D|iaxo€ 6,1. 18. 8,17. 20. 21. 10,10.
13. 19. 25. 15,16. 16,5. 17,14. 18,10.
34,1. 2. 36,3. 42,6. 48,8. 17. 50,17.
55,3
dxaxxog 6,12. 35,14
dxaXafncDpoc 1,5. dxoXaciKOpcDC 29,2
dxa{i£8uxoc. dxa)utuxotg xod nXouoiat^
Xdptoi 6,17
dxagCa 8,13
axe (= (og) 4,17. 30,7. 66,3. dx8 c. part.
10,23. 31,9. 32,20. 53,20. 54,12.
61,17. dxe ÖTf] c. gen. abs. 55,6
dxeX^C 13,5. 21,16
dxeXeuxifixoc 7,1
dx^d'aaog 31,3
dxjioi 21,2. 53,2. 64,6
dxonov (seq. infin.) 18,17
dxpüxog 65,12. dxpüxcog 29,16
auY^ 9,11. 24,18
auYoetÖTQC 9,3
auXaxeg 31,22. 43,17
auXoC (iiüxxT^pog) 45,2
90
aüg7)ot€ 12,12. 37,13. 38,17. 40,12.
au^jasi^ 19,20
aupa 12,21
auxdpxTQg (5^1']) 56,2
auxCxa 13,6. 21,21. {ut exemph utar)
34,4. 19. 42,10. 44,11. auxCxa yoSv
16,17
auxodCdaxTOg 56,17
aoxoxCvYjxog 57,8
auxoxpaxYJc 5,7. 14,14
auxo|j.ad'iQC xal auTodfdaxxog 56,17
auxö|jLaxoc 30,8. 65,11
auxöc. «uxö iiovov 22,11. 31,13. 66,14.
xaxd xauxa 3,12. xaxd xauxa xai
(ooauxo)^ 17,19
aqpaCpsaig 65,8
acpavYJc 11,18. 13,11
d^avCl^ea^ai 19,3. 66,2
dydvxaoxog (^wotg) 25,18
dcpauaCveiv 42,21. dcpauaCveod'ai 11,14.
49,11
acpTJ (toc^w) 20,19. 21,4
dcpigvidtetv 32,5
i^^dpoloL 59,3
dcp^apxog 30,15. 19. 45,4. 50,17
dcpd-ovia 27,19. 65,19
a^d-ovog 11,20. 29,3. 43,5. 50,9
dqpiXoooqpo^ 1,5. 8,6
d^opäv 18,9. 43,8
dqpopfa 19,9
dcpopixig 14,19
d^poc 23,3
dcppoouvv] 26,6. 29,8
d(f)a)va (axotx^tot) 46,20
«xav^C 8.19. 9,15
dxap^<''c^o^ 66i3
d 4) 8 u d (5 c 30,4. oL^mi^ioxaxcL 1 9, 1 5. 54,9
d4^(€ 24,16
dtl^üxoc 2,21.6,12. 20,17. 22,11. 25,18.
58,18
ßdd-oc 16,3. 36,1. 38,3
ßad-urstoc 11,20
Paxxr)p£a 31,14
ßdpog 29,19
ßapuvsod-ai 60,20
ßapug 30,5, 35,2. 46,8. -q ßapeta {accen-
tu8 gravis) 45,12
ßdaavog 41,22
ßdasi^ (pedes) 44,19
ß aoaeug. 6 nir»C P- (deus) 24,17. 32,24.
xov ßaoiXäa XoYiofiöv 52,16
ßäßaco^. oud&v x(5v iv y^^^*^ ßißotcv
57,20
ßeßaiouv 36,8
ßeXxtouod-ai 37,9
ßeXxiwotc 38,19. 47,15
ßda 19,10. 29,20. 42,19. ß((^ 21,13
ßiafcog. ßiacöxaxa xpaxitxai 53,22
ß(o€ (tnto) 18,8. 28,17. 29,6. 38,22. 40,4.
45.6. 58,15. 16. 23. 60,9. 10. 63,8.
65.5. 66,7. (victus) 47,14. 65,13
ßXaTCXixö^. ßXanxtxalc duvd(i80t 22,2
ßXaoxdv8tv 14,17. 49,16. 58,21
ßXaoxöc 12,14
ßodv. dviixpog ßocÄoiQg xtjc <pü<»ö>€29,l
ßoxdvTf] 12,4
ßoti XT)|jia (xi^c 9woe»c) 1,13
ßpaßeuxTJc 3,9
ßpaÖüx^C 59.21
ßpaxüXoyCa 48,16
ßpaxüXTfjg 12,18
ßpdO-etv 12,8. 31,24
ßpoJotg 11,16. 17
ß(oXog 60,17
yaXagCa^ (xuxXo^ oupavoO) 42,12
YaXyjvT) 21,12
Y d V ü 0 0- a t 58,8
Yaoxpt|iapY^* 29,4. 61,6
Yetxvcdv 10,4
Y8ti(;;8od>ai 24,16
Y8V8d [53,16] 54,6. 57,2
Ysväa-Xtos 33,4
Yiveotg 3,12. 14. 16. 7,11. 8,9. 9,7.
10,12. 11,3. 12,8. 13,3. 10. 14,10.
17,2. 18,5. 21,19. 22,22. 23,2. 13.
25.7. 26,14. 27,11. 28,20. 36,18.
50.6. 52,12. 53,10. 57,20. 58,12.
65,15. 66,22. ftsiotn; 4,8. 19,9. 20.
62,5
YSVTjxdc 3,15. 14,7. 23,6. 50,22. 66,18
Y8vvdv passim. de numeris 36,6 sqq.
Y evvY] XIX d53,22.xaY8vvYjxtxd 46,1. 62,15
Y^vog passim. xo cpiXoooqpCag Y^vog 18,7.
27,22. x6 TiotTjxixöv y^^S 50,5. xö
91
TcotKjxtxov xai ooqptOTtxöv Y^vog 6O43.
xaxd Yivog 45,9. xa^' ßxaoxov Y^vog
21,21
Veuotc 20,18. 21,2. 62,15. 64,6
YecöÖYjc (ouoia) 50,19
-yeconexpia 15,17. 36,2
Ytcot&'eTpixTJ (avoiXoYfa) 41,4. 12
yetöitovog 29,16. 31,23. 43,19. 65,18
YecopYtxKJ (xixvTl) 30,10. (iiwonQinQ)
65,12
Y15 passim. y^v adpaxov 8,17. y^QC "^6
itavra xixxouoYjg 49,17. jn^Trip i^ y^
50,2
Y^YsvTJc 23,20. 30,15. 49,13. 51,9.
59,19
YXCxso^at 24,18. 64,12
YXüxü (^^tap) 11,12. 49,4
YvcöpCCttv 17,13. 59,2. 60,2
Yva(pi)&oc (discipuliui) 57,9
Yvcooxtxdg 59,10
YOT)xe(a 1,6. fotiiBioL^ xat anaxag 63,12
YovYJ (eemen) 4,10. 40,10. 46,3
Yövtnoc 38,17. 44,14. 46,7. 50,7
YpaniiaxtxTfi 46,13. 17
YpajijiYJ 16,1. 35,23. 38,3
Ypa^KJ. al tepai ypoL^pdi 27,12
YpaqjiXTJ (äTttOTyjiiK]) 13,1
YujivaCeo^at 21,13
Yüuvtxod (dYO)vs^) 28,2
Yunvdg (metaph.) 1,1. 7,6
YcovCa 35,13. 19
ÖaxTiiXiog 53,22
dao|iöc 32,3
öaoüg (sp^YYOC) 45,13
ÖsTYJia 48,16, 60,13. 62,12. Uiy[i(ixo^
gvexa 32,12. 62,20
ÖstXfa 26,7. 29,8
Ösxag 14,19. 15,1. 3. 33,9. 11. 34,18.
36,5. 11. 38,8
SeXsal^eiv 64,9.14
8ega{iev7i 45,20
ÖedvTwg 35,22
8ea)Jkd^ 49,7
öeondCecv 57,3
beoncxBioL 65,8
SeoxepeTa 13,20. 56,20
AY]|Jiif]xpav 50,2
ÖYjlitoopYeTv 3,4. 18. 4,20. 6,8. 17,3.
18.10. 21,15. 27,2. 32,22. 4«,23.
53.11. 54,11
ÖTjutoupYdg 3,3. 5,17. 10,22. 23,14.
25.7. 52,5. 16. 56,3. 66,20
dT^tioxsXvjc {kopvri) 44,5
^idypct,\i.\i.a. 41,2. 42,4
biOLfpd^eiw 5,10
Sia^euYvüvau ^i^^eugav xai di^uaav
10,6
8ia|^(!>vvuo^ai 42,10
diaip^aeig 34,22
dtaixaod>ai 21,10
ötaxoojieTv 6,3. 12,3. 13,19. 14,18.
17.8. 18,1, 20,13. 42,16
ötaxpfvstv (secemere) 27,6. 49,5. 51,20.
(disoemere) 59,11. at ßapelai vöaoc
StaxpCvovxai 46,10
diocxpioi^ 51,15
8ca(iax^ 9,20
Siapiäveiv 49,10
dia)i6xp8la^ai 7,5
ÖtanovTJ 3,4. 11,13. 20,11. 22,12. 50,6
ÖtavosTod^at 3,20. 5,20. 7,10. 30,13
Ötavota 1,8. 2,4. 14,9. 11. 25,1. 29,7.
33,8. 47,12. 51,8. 55,18. 67,7
ÖcaicXaxxetv 21,7. 23,14. 50,14. 21.
53,14. 56,20. 58,17
ö tano vsTv (xi^v iiaOTjuaxtXTJv SmoxYJuTjv)
47,10
ÖtapxTJc 29,18
ötappYJöTjv 7,11
$iaaY]|ia{veiv 31,14
ötaoxaotg 38,2. 6. 10. 45,10
ötaoxaxöv (xptXTf o&[i.a) 10,24. 16,6
ötaoxYjna 8,2. 10,3. 14. 11,3. 35,2
Staouoxaoig 40,15
ötaxaxxeod-at 1,2. 12,1. 17,18
ÖtaxeCvetv (intr.) 20,7. 42,7
Siaxeix^l^stv. diaxeix^ovxog xal ^uoxd'^-
xog ^Oü 9,19
öiaxTjpetv 48,20. 65,16
ötaxüitouv 7,12
öcauXoöpojietv 37,16
diacpafveiv 19,4. ^Mccpafvso^i 27,8
öta<päpetv {differrt) 12,10. 20,17. 21,5.
22,1. (eocceUere) 57,18. 8. xivoc («*pc-
rarc) 51,11. 53,10
92
öia^epövxcog 17,15. 63,8
Sia^opa 19,8. 50,12
&caqpuo6L^ 11,19
8i&aaxaXfa 29,1
dtecnelv. ditCpnixai vö)up 44,5
dceg^pXsod'ai 48,15
diepeuvaod'ai 6,8. 24,8
$iep|Jiif]V6U6iv 9,6
8 tif] d- «Tv. x6 xaO«po&xaxovxai öcif)^|iivov
52,1
dctaxavai 9,19. dUoxaad^i 10,25. 11,14.
35,2. 58,10
8ixa|^8iv 46,10. (de sensuum iudicio)
21,1. 48,13. 61,16
ötxaiooüVT) 16,13. 26,7. 30,1
ÖtxaoxTJc 3,9. 47,16. 59,12
ÖCxt) 14,15. 29,12. 13. 66,2
diotxeloO-ai 1,14. 25,19
8iicXaaia(eiv 40,17
ötTtXototog 33,11. 14. 16. 41,20. 22.
(Xoyo^) 15,8. 11. 34,20
ötiiXaoCeov (XÖYOg) 34,5. 14. 40,19. 41,9
ö txxöc 17,20. 41,15. 44,1. 19.46,20. 58,10
8i9^<pa 31,13
ÖCxa 4,18. 25,13. 38,13. 44,12. 65,12
8txöxo|iog (oeXyjvT)) 37,15. 17
öiXö>C 33,9
Sicod'elo^ai 3,5
8dY»i« 3,8. 7,10. 61,2. 67,12
8oXtx«oetv (xi^v 9i)0tv) 13,13
ÖdXtxo« 31,23
ööga 59,8. 66,16
öogal^etv 5,19
dopucpopsTod'ai 53,1
SouXo^. fiouXoi x^^^o^ ^^^ duotaxou
noi^oog 65,4
öpaoxTJptov (alxiov) 2,18
Spänead-ai 60,2
Öuag 4,2. 5. 34,24. 35,23
Öüvajitg 9,10. 15,14. 18,22. 35,4. 37,9.
38,14. 46,12.21. 49,10. 54,2. 56,19.
t, xoationoitjxixTJ 6,6. (multijpHoatio)
4,4. 6. 16,14. 15. 8uva}iti (opp. 4vx«-
XexE^qi) 15,2. xaxa xi^v iQpisxipav
Suvapiiv 55,14 uicip dt>va{itv 2,2.
öuvajjietC 2,13. 6,3. 7,2. 4. 14,13.
16,19. 22,2. 30,6. 31,19. 46,9. [53,17].
+"X^C öuv«|JL«t€ 23,9. 54,7
SuvaaxeCa 10,4. 57,4
Suvaoxeusiv 29,4
düaei^ (aaxäpov) 19,7
d u 0 ( a X 0 c 65,4. SuoCaxa xoU oc^paneois
59,16
8uoxpaa{a 46,9
duoicdpiaxog. x6 x«v dvapcaCosv do9-
icdpioxov 29,14
duaxepaNtiv 62,7. 12
duo(ontTad>ai 47,17
dcopsa 6,18. 27,16
iap 14,5. 17,6. 19,13. 31,24. 44,1. 6
ftapf^eiv 19,13
iapivog 44,2. 58,20
& ß $ 0 IX a c (num^rttf sep^enarit») 33,4. 9.
34,12. 17. 23. 35,8. 13. 36,2. 4. 7.
37,3. 8. 19. 38,4. 5. 8. 14. 40,15.
25. 42,6. 10. 44,10. 47,7. {hebdmmu)
43,15. 46,2. (septemdum) 40,3. 6
iffpd^ita^ai 55,2
ifKpdxticL 63,5
hyXaLpaixzMi>/ 47,13
IdcodTJ 61,14
etdix^sia 61,9
etSoTcoietv 48,14
elöoc 7,13. 11,16. 16,16. 28,6. 30,20.
33,15. 34,17. 58,7. tKij 27,6. 7.
34,1. 4«,13. 67,8
eldcoXov 5,15
eZxal^Eiv (compamre) 23,21
etxoJv 5,6. 7,12. 14. 9,6. 23,19. 22. 25,2.
4. 9. 28,16. 37,3. 50,14. 16. 56,4
E^xdig. fiCxöxi axoxao[i(p 25,15. 60,15.
etxög (seq. inf.) 2,4. 3,19. 8,7. 59,6.
(üg E^xö^ (seil, kaxl) 56,19. x«xd xo
sCxog 59,15. xmv eSxoxcov xoti iciO«-
vtSv 14,1. Etxdxwc 10,25. 19,18. 21,7.
35,20. 50,7. 51,17. 55,5
slXelod-at 15,4
slXixpcvTJc 9,12. vo5c slXtxpiviaxaxoc
xal axpatqpvioxaxoc 2,19
slpjiög 8,13. 22,4. 48,19
&ioriy'riziQi. st<n]YY)xdg xiQg TwXu^iou
ÖdgYjg 66,15
eloo) 64,15
IxYOvot 3,3. 11,16. 14,13. 27,4. 36,12
ixÖdx«o^»t 10»Ö- 29,17
93
ixxpCaei^ 45,17
ixXe{t^8t€ (aoxipcöv) 19,7
ixjiaYelov 25,4. 55,18
äx7c<|i7:etv («pcSg) 19,5
SxuXYjpouv 9,16
ixTcXYJptooic 56,2
ixicop{|^6iv 3,6
ixTä(ivsad>ai. vouv xal Xöyov 4xx^-
|j.iQxai 25,19
ixTipiav 47,10
SxTÖg 5,23. 33,10. 44,17. 64,15. <pößoü
ixTog 54,12
ixxpaxTQX^Cstv 60,20
ixxpiicea6>at (Vftar«) 21,11
&XXU90UV 1,3
ix^äpsiv (ndXefiov) 63,6
Ixcpuotg 12,14. 38,16. 40,10
ixxeto^at 25,1. (metaph.) 29,11. 61,11
iXaTTouad-ai 32,14
SXsyxoc ("cou ouvetöoTog) 47,16
iXXa(iß(£vead'ai 14,15. 32,16
iXXeCneiv 47,4
&XXÖYC(&oc 46,15
iußa^üveiv (xoT^ vdnotg) 27,13
^{ipkäXsiac (90)V(ov) 64,5
i(i|jitXelc (XopeTai) 18,1
Sn^aXtv 2,13
l(&icapäxeiv 18,2. 32,2
§(iicepidxeo^ai 4,15
i(iicvtTv 46,21. 52,14
({jLicopog 56,9
i\i.izpBKi^ (seq. inf.) 56,18
Spiicpoad-sv 45,21
i^k^ayeTv 60,4
IjicpaNstv 22,15. 26,15. 35,15. 57,12
iricpavT) 58,11. 18,22.33,15. I|i<pave5€ 48,8
&pkqpaoi€ 2,5. 25,4. 47,5
itJKp^psia 23,20
iliyspric 23,20. 25,2. 58,8
Iji^opelad-ai (oix£o>v) 61,11
§pt9uoav 50,11. 51,1.
i{i(|^ux^o( 6,14
Sjic^üXOC 20,17. 22,9. 58,24
ivdp.iXXoc 35,5
ivavxCog 12,8. 26,14. 27,3. 30,19. 62,7.
xoGvavxiov 1,7. 42,13. 21. 63,1. xa-
vavxia 6,14. 26,6. 59,11
ivavxtdxTjxeg 9,19
ivanoXeCicsoO-ai 11,13
ivaicopiaxxeod'ai 58,4
ävapYTJg 13,21. 31,10. 41,18. 44,3. 62,12.
ivapYäoxaxa 38,13. 50,12
Svap^pot (cpcovaQ 46,19
Svapjjiöviog (x(vif]otc doxipcov) 17,18
ivapiidxxeod'ai 2,1
Ivöec^c 13,21. 32,11
ivöixeo^at 61,17. 65,5
Svötoc^exoc (S^tg) 57,10
ävötaixdco^at 26,1. 54,12. 56,5. 62,10
Svöixwg 54,21. 56,12
Svöota|;ecv 57,7. 66,12
ivepyaCso^at 64,17
ivipYsta 18,17. 27,5. 30,3
§v^ouoidv 24,15
Svt. (06 Ivt jidXtoxa 27,14. 52,9
4vi8püeod-at 47,16. 52,16. 58,11
Svixpioi (diacpuoEig) 11,19
Svvoetv 5,20
Ivvoia 10,24. 16,5. 19,18
ivoiiiXetv 64,2
ivopav 4,14
§voöv. xöXXigc IvoüOTjg 49,8
SvoxTjpiCeiv 23,4
iyo^payir^Ba^OLi 5,16. 6,1. 64,16
§vxeXäx6ca 15,1
Svxdg 33,9. 44.17. 19
svxüYX*"^^^'^ 64,1. ol ivxüYX*^ö^sg
{kctores) 2,8
gvuöpog 20,15. 31,7. 56,7. 9
4vu7:dpx«tv 22,1. 27,8
Ivcoxixdg. icveü[iaxo5 ivonixoG 8t)vd}iei
49,10
i^aCpead-ai 56, 11
l^adpExog 4,16. 20,19. 22,17. 36,5
igaCoio^ 42,19
fegai9VY)c 42,23
^gavaxtöpelv 42,21
igaiitvaiwc 30,24. 60,5. 62,10
IganXdotog (XÖYOg) 35,1
Igdc 4,6. 32,25. 34,24
IgsxdCetv 44,17. fegexdCeo^t 32,16
Sgäxaotg 27,14
Sg6ü|j.apii;6tv 29,22
IgTJg 15,2. 36,9. 37,11. 19. 40,7. 48,20
Igixjidl^eoO'at 61,18
94
Igte 57,10
ig£TT)Xo€ 57,3
igojioioGv 5,19. 36,15. 66,21. 67,10
igo|io{a)aic 55,11
igouaCa 5,7
lopxotl^eiv 44,5
lopxri 33,2. 44,5
&7cax{ia|^8iv 43,5. 53,16
i7caXXr)Xot 18,3. 29,19. 65,6
iicaiicpo-cepfl^eiv 66,12
inav^elv 43,5
iwavoöo? 59,16
&7iava) 9,14
iTcaTcoöüead-at 10,5
insioi^vai 23,11. 61,18
In 611 OL. Äv xolg lnetxa 7,11. ot liwtxa
29.1. 51,11. 53,16
lueo^ai 2i,ll. 60,14. xd ftnöntva 8,14.
48,19
iwdxeiv 30,5. 65,20
inißaXXsiv. x6 imßaXXov (ptäpog) 7,6.
56.2. xoug ämßotXXovxag api9'|jioog
52,7. xd TCpooTfjxovxa xai äicißdXXovxa
54,20
hniysioL 37,9. 43,2. 44,9
iTCtyiveoO'at 10,9. 58,9
47itYV(i)|iü)v 46,2
iTCtYpd(f)8iv 27,2
ftnida^'iXeueoO-ai 30,10
iictd^Xeo^ttt 26,6. 35,16
intötöövat (intr.) 12,22
iniöootg (i^pög toxuv) 38,18
iniefxsta xat TcpqpdxT]^ 38,21
iicil^rlixio^. iTcil^Tipiia xai ßXaßspd 3,5
47it|;Y]xeTv 27,10
iTctO-uiiiat 29,6. 61,4
fei:dxTf]pov (^cpov) 25,13
intxXtvüJg 59,13
in^xpioic 61,16
STctXarxavciv 6,19. 31,10
47ifXa|ic|>tC (aeXiQVYjg) 37,15
iniXtinzot; 59,18
SwtXtx^^^ctv 61,7
ini'koyi^Bo^'OLi 48,4
ini|iäXeia 32,23. §TCi|x^Xsiav xai npo-
oxaodav 62,1
i7it|ieX6ToO-ai 3,2. 67,4
iiitvi^'X»od'ac 21,9
iicfvoia 8,15
ininav. oSg i. 46,7
änd iiÄot (|HW<r«mo) 8,20. 12,14. 18,14.
22,2. 16. 30,22. 44,14. i^' diw«
27,11. 28,18. 32,22
iwCitgSov 16,8. 9. 34,2. 35,22. 24. 36,1.
40,23
äntuXigxxeiv 47,17
&icinod-8tv 3,6
ÄTCtoxYJTixetv (de morbo) 46,9
iicioxidl^eiv 2,8. 66,14
iTcioneüdetv 13,15
iiiiox7]>Ti 2,20. 13,2. 17,13. 24,6.27,21.
30.18. 46,13. 47,10. 52,5. 65,12. 67,3
§iccouvdY*tv 11,11
Ä7i(xay|ia 65,9
inixecx^l^etv 29,5
änixeXeTo^at (?) 20,12
l7:tx<XX«tv 43,18. 19
&7CiXYJ$6U(ia 29,13
&7ctxcd'ävac 16,10. ^ix{^ad«i (susd-
pere) 43,10
intzoXoLi (doxipwv) 19,7. 43,16
S7itxoX|jiav 22,2. 33,7
iTiixpixog (XÖYOc) 15,8. 10. 41,7. 14.
(dpiiov(a) 35,7
iicicfdveia {superficies) 16,2. 38,4
liciqpäpecv 16,8. imqp^peo^i (pass.)
29.19. (med) 31,13. 60,18. 61,13
4TCt<p7j|j.iCetv 3,14. 4,15. 8,18. 47,2
Sm^otxdv 11,6.44,11.46,13.40,9.56,6
inlx^ipai, 65,3
iTioxe-CEüscv 12,20. 29,15
Snoxog 32,6
iicxaexia 38,15
iTcxaiiTjviatoc 46,7
&iixdxopöo€ (Xiipa) 46,14.
ipaaxTJg 64,12
Ipsuvav 22,18
Sprjiiog. ipTfjjiTjv xat xsviqv x<^po^v 9,16
gpiov 32,2
fepwsxöv 21,21. 59,19. 63,2
SpuO-ptdv (c. pari.) 66,16
gpeog 24,11,58,9.64,19. gpcogxalnöK
2,4. 27,21. 42,9
kaxida^at, (d^apdxcov) 18,2
feoxtdxwp 27,23. 28,5
95
loxaxog 41,16. 17
kzoLipiQ 64,11
fexepotdxTQC 6,12
^TTJaiog (daopioc) 32,3. irifjoioi (opai 17,4.
18,14. 19,12. 17. 42,17. 61,3. 65,19
gxot|ioc 13,5. ig lxo{|ioü 30,8. 66,5
äxüiicoc 10,22. 46,17. 50,4. ixujMOxepov
47,5
euaYTs^^Ceo^at 43,18
6uap(ioaxo^6,15. euapiiöoxeog 7,5.52,8
eüöat|iov(a 55,6. 57,19
6üöa£|ji(Dv 51,2. 58,15. 60,9. 67,11
Budia. ButCof, xai YaXyjvTg 21,12
euedpog. Tcpog xö suedpov 32,6
eü6§{a 31,17
euepYOC (öXy]) 51,17
eu^üßöXog 57,16. 6üd-üpdX(Dg 4,13. 11,1.
63,14
eu^üg 1,7. 12. 10,15. 20,2. 21,14. 23,5.
28,7. TIQV 7ipü)XTfJV 6uOl>g TtpOOO^ptV
31,2. Eü^c ajia 12,8. eüd^cog 10,26
Euxaip{a (xoö xottoü) 5,10
eiiXpoca{a (x(5v irveujiaxwv) 12,20
EüxxaTog 38,22
EuXaßsta 59,21
EüXoroc 8,9. 14,1. 25,16
EuiiapiQ^ 30,9
Bu\i.op(pict (xou a(0|jiocxo^) 51,14
euvop.£a 30,6
suvo|j.oc 54,16
euonXsTv 31,19
sunad-sia 54,15
euTiopia 29,3
eunpsTcvj^ 53,7
suaocpxfa 52,8
EuoäßEia 3,1. suasßsfa^ xal öoiöxiqxo^
59,14. 67,12
euxäXEioc 63,7
euxsX^^ (a7C^pp.a) 23,12
euxpETiiCsiv 28,1. 3. 61,10. 12
EüXüx^a 5,8
euqpopCa (xapnwv) 11,12
euypovslv 63,11
eux^P'^oC* '^e^^* suxopxa 12,4
euxpoia 52,9
sucüdCat (ax|jio)v) 64,6
eiicoxia 28,1. 6
fe^YijiEpog 60,9
i^idpusad-ai 32,8
iqpiivat 32,17. Itptead-ai 24,13. 62,15
iytxxog. xd yoöv xal^ i5P'ß'^^P*'C ^'*-
vo^ai^ iqptxxa 33,8
Sqpopo^ 3,9
CYJXTjotc 18,7. C. ß(oü 47,14. 65,13
CüYaÖTjv 34,23
^UYO^ (Signum zodiaci) 44,2
S(pYpa<p^* 53,18
^(pSiaxöc 42,12
CwTJ 9,1. 58,3. 59,3. 6.8. 15. 60,7. 63,10.
67,11
^(poYOVsTo^at 46,7
CcpoYovia 22,5
^(poTiXaoxetv 20,15. 23,7
^(OTCupetv 12,21
^(oxixog. |^(0xix(oxaxov x6 7cveu|jia 9,1
riyBXo^ai. xoc iQYOüiAEva (opp. xd lito-
liEva) 48,20
T^YCjiovCa (dv^pö)7:oü) 32,12. 54,13
TQYßP-ovtxdg. TQY^P'O^'*^^ yuoEt CqJov
(homo) 31,5. xö 'iQYßP'0''i^**''^*'^'^^ ^'^
IJcpq) xsqpaXifi 45,1. 8td x^c T^Y^P-^^t"
xcoxdxTf)^ x(ov aio^'os(ov o'>|/s(o^ 56,12.
xö i^T^P-ö^i^^v (xi^g ^^X^^) 44,12. 15.
53,1. 59,7
'^yB\LO'^i^ 46,16
•j^YeiAwv 5,7. 64,9. (deus) 24,3. 27,2.
28,5. 36,17. 37,3. 5. 50,22. 55,6.
(homo) 31,1. 56,18. 57,1. (voG?) 9,4.
23,23. 64,2. iqy^P'C^'' "^V^^P^Z iqXio^
43,21
TjÄovTJ 18,2. 29,4. 58,13. 20. 60,15. 62,1.
5. 7. 14. 63,7. 12. 64,1. 12. 65,3
iQduofia 61,8
i^öüxtjg 64,5
Tj^og 47,15. 60,6
i5Xtx(at (dv^pöirtCöv) 38,15. 24. 40,4. 7
TJXtog passiin. votqxöv tqXCoü nocpd8siY)ia
8,21. |J.^Y*€ ■iQYsP'öiv T^pipag i^Xtog
43,21
iQfispog (8^v8p(0v uXt]) 12,7. (xapicdg)
58,21
Tjliepoüv 31,2. 38,21
TJIJLtdXtos (XdYoc) 15,8. 11, 41,8
TQ p, ( 9 0) V a (oxotXEta) 46, 1 9
96
i5v(a UM, 32,16
T^vtoxttv 32,22
>ävCoxoc 14,14. 32,14. 21
i^Tcap 44,20
ripi\iOL 10,8
iQpeiitIv 44,15
ripB\ii(i 19,11. 23,6. 32,1
^oüxa^ttv 2,2. 33,7
^oüx^ 30,6. 32,1
IQXOt — "^ 11,1
O-aXotTTtov (üöoöp) 49,5
d-avaTöSÖYjc 61,17
^ia 58,7
^eaiiaxa 18,2. 28,4. 10. 62,16
^BttT^S 28,3
O-^axpov 28,3. 8
^tlog passim. ^Xoq ^öyog 6,2. 9,6.
10,20. 55,18. ^Tov 7wtö|ia 50,19.
51,1. 55,7. TO «-etov 66,11
d>tp.iXioi 12,13
d>e|jitXioaad-ai 38,8
^d|itg (seil. ioTi, seq. infin.) 3,10. 29,12.
55,10
d-ejitTÖv (seq. infin.) 5,5
^eoetÖYjc 5,1. 17,9. 23,22. 52,4
O-toXoYßTv 3,17
d-eoicpeTiTJ^ 44.3
O-tdc passim. ^soü ^oyog 7,8. 16. 53,5.
d«(ov &p.9avü)v X8 xal aio^xeav
(sidenun) 8,10
d>soaäßeia 59,9
d'SocpiXifjc 43,13. Ivsxa xou O^o^iXoug
2,2
^epaiiatvfg 64,7
^eptvög 42,11
^epiiog 21,3. 62,9
^dpos 14,4. 17,6. 19,12
O-äots (ovojittTtüv) 56,15. 57,11
^80|JiÖ€ 20,11. 54,19. 67,5
^ttopsTv 18,4. 23,4. 36,8. 49,1
^ecopTJ p.aToc 30,18
a-ewpia 27,20. 28,6. Sv x^ xavovtx^
d«a>p{qp 35,6
a-^Xüg 4,3. 10. 27,0. 50,17. 62,4. xö
apxtov ^Xü 4,5
^vTQxds passim. öaoug x^öpTJoat Äuvaxov
^vyjXT^v ouoxaotv 58,6
9>pdaoc 14,8
d-päp-fiaxa 31,11
^ptTixtxTQ (4*0X^6 Juvaju^) 23,9
d-püicx6od>ai 49,12
«■pütptc 63,9
32,4
d-üpad-tv (47t«toiivat xdv vouv) 23,10
itioL 4,10. 6,16. 21,16. 26,13. 50.16.
55,15. iipo^ idda xai xevou 8,17.
voTjxoü 9tt>xög töte 18,9. icpog apx*-
xunov xal voiqx^v Cddav 4,19. itioL
10,12. 12,6. 17. 13,9. 24,14. 38,7.
42,5. ao(0|jiaxoi Cdiai 5,18. 48,8. i
tK x(0v tdeeöv xÖGfio^ 5,4. 6,2
lötoc 16,19. 19,4. 21,1. 35,17. 46,21.
idiq, 18,23. 52,6
tötöxtjxB; 22,16. 57,12
I8pu8tv 10,19. 18,12
CSpiiott^ (o2xi(i>v) 5,13
tÖp(0€ 45,22. 65,10
UponpsTCTJc 36,4
tspöc 28,8. 35,8. Updv &ßöö|i>jv 47,13.
ofxoc ■»] veoig Updc 4'"X^€ Xo^tx^c
(corpus) 52,2. olxo^ lepcoxaxoc (cae-
lum) 8,11. al Upal yP^T«^ ^7,12.
tt xalQ lepeoxdxoic xou vd|irOu oxrjXaic
47,11. Up6}f 18,11. Upa 5,12
Ixavo'c 6,4. Ixavco^ 33,5
Cxfidg 11,7
rXecü^ 66,3
tliepo^. {[lipoD xa{ ndd^u 24,16
ioßdXog 59,19. 61,17
tos 60,18. 61,13
'iTiTioxpdxtjg 40,4. 46,2
lad'KLZ loo^ 16,13
iodpid'p.os 20,5
to:^Xt€ (Xpovog xöo|ioü) 8,4
ioY]p.ep{a 44,1. 4
toTjjiepivdg (xiixXog oupavoö) 42,12
[ad{i8xpov 16,13
looc 8,8. 41,23. 42,1. 4o,2
iaoifli 16,13. 40,22
loouod-ai. iaou)isvos xoTg auxou pipeoi
4,1. 37,12
txvTjXaxelv 18,18
Ixvos. iTcdjievoc xa'c' Ix'^o^ 55,9
97
xa«-a«ep 1,10. 5,22. 13,3. 17,3. 21,18.
22,12. 17. 23,18. 25,7. 27,23. 31,20.
32,2. 35,2. 44,14. 47,6. 16. 49,18.
21. 54,11. 57,4. 58,10. 59,12. 63,4.
65,2
xa^apöc 8,10.9,11.18,12.43,12.51,17.
52,1
xa^apoei^ (ix xEcpoXi^g) 45,19
xa^iXxeiv 60,20
xa^i^xeiv. ocnj «pög igiiac «wo xwv
xatd otXrjvt)v xad^ixei 9,17
xaO'iOTdvat 31,6. xöv vüvl xa^OTCöTa
12,9
xaS-opav 14,3. 17,17. 27,9
xa^cog 67,6
xatpöc 12,10. 13,12. 18,13. 19,17. 18.
38,16
xaxia 25,17. 19. 26,2. 9. 11. 27,4. 5.
29,9. 30,3. 57,9. 65,17. 21. 66,8
xaxo8ai(iov£a 60,10
xaxo8a£(i(i)v (ßto() 58,14
xaxoTCoXtxefa 66,17 /
xaxoicpaY^tt 58,2
xaXXoc 1,14. 35,8. 47,11. 53,5. 6. 55,13.
xoXXy] 2,7. 24,14
xaiittToc 29,16. 32,8. 61,7. 65,13 i
xa)iicx6iv (ötavotav) 29,7
xaiinxiQp 15,4 i;
xavovtxYJ (0«(Dp(a) 35,5
xapdfa 44,20
xapnouoO'ai 60,9
xapnoqpöpog (yi^) 50,5. 65,18
xapua 16,8
xapuax£5«tv 16»7
xaxaßaXXsiv 61,10. x. oiUp^ia 23,4
xaxaßoXa^ (x(3v onepfiaxcov) 49,14
xaxaYY^^lXetv 40,22
xaxaSüveiv 10,8. 19,3
xaxad'paauveaO-ai 66,13
xaxaxXav (onopa^) 29,20
xaxaxXCvetv 32,1
xaxaXap.ßdv6tv (percipere) 24,5. 49,1.
53,3. 65,1
xaxdXiQcl^iC 18,17
xaxa^ii^vta 46,4. 4^,18
xaxdnXecüg 58,19. 59,7
xaxaicX'y^xxixö^ 28,10. 11
xaxdTtXtjgtg 30,24. 31,18
xaxaicXrJxxEod-ai 2,14
xaxaTcxYjaosiv 31,20. 54,13
xaxaax^Tcxead-at 24,9
xaxaoxsudt^siv 3,8. 5,18. (med.) 25,14
xaxaoxeutj 5,13. 22,1. 15. 54,10. av-
^ptüitoü X. 23,13. 50,18. 52,2. 55,20.
^liXfi^ X. 52,12
xaxaoupeiv (anopdg) 29,19
xaxaxp'^o^at (x^j öXxj) 66,21
KaxacptüSeod-ai 1,5. 2,13
xaxiXs^'^Ai (capi) 2,4. 24,15
xaxdmv 32,15. 45,16. 22
xäxoiixpov. (i>oiC8p iv xaxoTcxpcp 27,8
xaxope-oöv 19,19. 27,2
xaxdp^wotg 19,18
xdxo) 12,12. 45,15
xevdg 9,16. x6 xevdv 8,18. 19. 9,15
xevoSaeiG (7coxa)i(ov) 19,11
xs^aXaiCDdYjg 48,4
xeqpaXiQ 44,19. 60,20. 61,8. x6 -^Ytjiovt-
x(0xaxov iv t!(|>(p xe^otXrj 45,1
XT)pdc. (oansp iv XT)p(p 5,14. xiQp^
iotxtoc (voüg) 64,17
x-ijxTi 21,4
xtvsTv 37,2. xtveTod-ai 2,21. 37,2. 44,15
xfvTQotg 8,3. 18,6. 36,18. 37,1. 44,16.
45,10. 14. X. xda|jiou 8,2. daxipodv
17,17: 19,8. 14. 20,8. 28,12. anip-
jiaxog 23,4. 6
xtvif)xÖ5 22,11
xXaüfiaxa 62,12
xXi^POC 21,18
xXtjpoGo^ai 18,24
xXiQoig (appellatio) 54,18. 57,16
xXdvog. xXövov xal atiafidv Y^g 19,14
xXuSoDv 19,11. xXü8(i>vt xai xu}iaxo9a8t
21,12
xvfooa 61,8
xoiXa£v6tv (xcc vcSxa) 32,5
xoivcoveTv 26,2
xoivcovfa .52,7. 58,11
xoXdoetg 60,10
xöXXa 11,13. 49,7
xoXoootaTog. xcov xoXoaata£(ov p^Y^'
«•(üv 2,5
xdpY] {pupula oculi) 22,17
xöpog 61,11. 66,5
xopußavxidv 24,15
7
98
xoo|ioicot6Tv 7,8
xoa)io7iotT)xixvj (8üva(ii^) 6,6
%oa\ionoU(i 1,10. 15. 2,7. 48,4. 66,9
xoo(i07iotd( 2,11
%oa[ionoXixyiQ 1,11 54,9. 17
xöotioc (omatuB) 17,9. 20,13. 53,6.
{mundus) passim
xpaxatöc 21,13
xpax6Tad>at 53,22
xpocToc 13,21. 18,20. 29,6. 62,3
xpaxüvta^ai 46,3
xp{v6tv (de sensuum iudicio) 45,8
xpiöc (si^^um zodiaci) 44,2
xpCot^. dcpiiovixiQC dyaXofiai Sitxiq xp(oig
41,15
xptXTJpiov 21,1. x(3v aCo^xixcov xpi-
XT]p(eov 9,4
xxYJvtj 12,5. 21,20
xx(Cetv 5,6. 20. 7,9
xußtpvav 32,23. 45,7
xußspvYixT)^ 14,14. 32,14. 18. 21. 43,8
xüßoc 33,17. 34,4. 7. 10. 12. 15. 16.
40,18. 20. 21. 24
xüxXoc. ^ xuxXcp 45,16. 61,8. xüxXoi
oupavou 42,10
xu)iax(i)ai( 21,12
xuo(foptIv (de terra) 13,7
xüptoc. xupicoxäpqp xXijasi 54,18. xd
xupt(i)xaxa 33,8. xupCco^ 11,1. 33,3.
37,20. 51,5. 59,4. xupionspov 23,6.
xupKoxaxa 56,6
XaYV8(a 29,5
XaiiiapY^a 61,4
Xa(ind8iov 57,4
XatiTcpög. x6 9povif](ia Xa^inpou (i^ye-
(iövoc) 5,8. Xa(i7ipöxtpöv xe xa( au-
Yosidäoxspov 9,3
Xdxvcoaic (Yevetoü) 40,11
Xsa^vstv 61,15
Xzioxtii 21,3
XsQxpöpot 68o£ 24,7. 55,9
Xtfivd?etv (Tteiia) 42,20
Xtjiöc 65,13
XoYtxög (ߣoc) 45,6. ^uxri XoYtxij 52,3.
XoYtxij qjüots 27,15. 57,8. 13. XoYtxad
xai d-elat «püottg 55,3. XoYixd yuxd
58,24
XoYio(iöc (i. q. vouc) 7,9. 23,10. 52,16.
64,8
XofOfpi^oz, ooxe icoiy)xiq^ ouxt X. 1,15
XoYoc 1,16. 4,17. 16,19. 31,6. 33,5. 35,4.
37,4. 44,10. 45,5. 61,2. alpel Xöro«
3,3. XÖYoc Ix« 36,16. 58,17. 6 ti^c
(puotoc op^i Xo'yo^ 54,18. (m^)
13,11. 22,21. 24,3. 25,19. 26,1. 36^.
38,20. 41,13. 63,14. cf. s. v. toOd-
oio(. iiiülaa{(i)v. IgaicXdoio^. hdzpi-
xo(. iQ(iiöXio(. ^Xoz. ^tö^. xrcpa-
nXdaiog
Xuicpö^ 29,18
Xüpa (ig &7cxdxopdoc) 46,14
Xüxxa 31,3
\iayyrizii Xi^o^ 53,21
|jiad"y](iaxixTi (imoxij|i7]) 47,10
|ji ax d p 1 0 (. (laxapCoc^ ^üasco^ 55,18. |ia-
xapfag xqU suSa^tiOvoc ^üocc»^ 51,2.
}iaxap{av xai sudaC}iova l^oniv 67,11
|jiaxpa{(ov (ߣo€) 60,8
tiaxpdv (adverb.) 49,1. 53,20. 65,17
(iaXaxö^. {lotXaxtDxipai^ aupou^ 1231
(iaXaxdxTjxec 21,3
(laXXöc 31,24
p.ap|JiapuYa£ 2,7. 25,1
p.dpxup6c 32,14
(lapxuptlv 37,4
jiaoxod 11,17. 50,1. 8.
(laoxpoTceüeiv 64,13
(iaoxponög 64,12
tidxXoc 64,12
[ityaXonoXiz (mundus) 5,20
(iSY^^o^o^^'^tt^ ^4
jiiY8*o€ 6,19. 7,5. 12,16. 13,1. 18,21.
45,10. litYä^ 2,5. 21,5. 49,4
piid-T). \Ub^ vif]9otXCcp xaxaoxt^tt^ 24,14
tied-öptoc 22,7. 51,6
pieiouv (noxoL\xo6z) 42,20
(leCcoatg (otXiQvigg) 37,14
jiäXag (dYJp) 8,18
jiäXY] (owfiaxoc) 23,8. 38,23.
fitpiC 51,4
jiipoc passim. iv (Upsi 12,9. 27,7. 65,9.
iv ouScvl |Up6t ^(optTxai 36,8. xoü
i7C( (iipOUC dv^pCDICOU (Opp. XOU VOT)-
xoü) 50,18. xaxd iiipoc 22,22. 24,1.
99
48,15. iv xoXq xaxd (Upo^ voiioi^
62,21
jitoxög 1,6. 6,13. 60,10*
l&sxaßoXTi 3,12. 6,13.9,12. 12,16.42,19.
45.11. 58,1
l&sxadtSövat 13,14. 27,15. 60,4
|itxadiQ)X8iv 62,17
(isxagü 10,14
l&txaicotstod'ai 5,8
|i8xix«tv 25,17, 45,9. 50,15. 51,6. 55,15
}isxä(i)poc 32,6. 56,11. 63,4
(itxitfvai (Cx^»v aypav) 56,10
{itxoixCCsiv 66,17
titxoTCOpit^stv. iocpo^ |&txoico>p((^ovxos
19,13
(icxonoptviQ (2aif)[i»p{a) 44,2
titxdicopov 14,5. 17,6. 19,13. 44,1. 7
(isxoooCa 65,12
tiSxpsTv 11,13.33,10. 38,5. 15.40,6. 48,14
(lexptat^eiv 66,3
{itfxpioc 2,15. 48,1. tiexp((0C 59,18
»itfxpov 10,12. 15. 11,3. 18,15.20,1.48,13
(ivixoc 3,19. 16,1. 38,3
(iiQVOsiS'yic (otXi^vTQ) 37,15. 18
(iiQvüeiv (demonstrare) 2,9. 4,17. 8,7.
27.12. 49,14
jiYiicoxs (fortasse) 19,17. 21,7
jiTixpa 23,4. 62,10
jitjx*viQ. jitjxavio ndcro 3,5
{itxxög 4,8. 26,12. }iixx>]c 9Üa6a>c 26,5
ti£(iY)|ji(x 4,18. 7,14. 52,14. 53,4. 18. 19
(iVIQtiTI 5,16
jiolpa 31,10. 49,2
tiöXic 12,18. 29,14. 60,19
(iovaSixi^ (9t><3t^) 10,17
liovd; 3,22. 4,2. 14. 15,2. 33,10. 13. 16.
34,5. 8. 1 1. 24. 35,23. 37,10. 40,17. 19
jiovYJpTQs (p(os) 58,16
{iovifiog (^8oc) 37,5
|iövov oux 29,1
(lövcDGig (xöafiou, ^oü) 10,17. 58,4.
66,21. 67,10
(löpiov 41,23. 25
jiopcpij 27,7. 50,21. [53,17]. 58,7
}i o u a IX d g. (iOoacxcDxdxY] (dvocXoY^a) 34,25.
{lOoaixTJ 15,5. 28,14.46,13. 15.tiouaixi^
xtXeia (conoenfMtf cae/e9äi4m) 18,1.
24,11
liu^ixö^. (iu^xotg icXdo}iaot 1,3. 66,14
p-ue-o; 1,9. 60,12
jiüxxT^p 45,3. 19
(lupioqpdpog. i&upioqpöpoi^ vauafv 43,2
jiüXO^ (rtC ^*i ^«XdxxYjc) 43,14
Mwo^C 1,4. 2,15. 3,10. 7,10. 47,11.
48,23
vauxXT)poi 56,9
vsdxxtaxog (ffl) 51,14
veupoaxaaxeTv 44,15
v89po£ 45,1
vecpcoasig 19,10. 42,19
vs(oaoixot 5,12
veoDxepiCstv 29,22
vtjxxd 21,16
vijvejitat 19,10. 42,19
vT)(fdXtoc (M^) 24,15
vifixBoO-at 56,8
NixTj 36,15
voepft (t!q>a) 26,3
voYJp.axa 1,3. 14
voTjxdg 5,3. 15. 7,8. 9. voTQXog xöa(ioc
4,16. 5,1. 21. 7,7. 15. 10,17. v. ou-
pavog 10,25. V. dv9'p(Dicoc50,17. votqxt^
IdioL 4,19. 48,8. V. ouofa 16,5. 24,13.
voYjxad qpüoetg 55,3. votqxov ^(ög 8,21.
9,2. 5. 12. 17. 18,9. xö votjxöv 3,13.
xd voTjxd 10,11. 17,12. 24,17. 37,7.
42,6
vö(iip.oc (avTQp) 1,12
vd)ioc passim. xaxd vd)iov xa( dCxY)v
14,15. dOdvaxoi vd(ioi 45,6. qpiicttt^
vdp.oic 3,22. 67,5. vd(ioi )iot)ocxiqc
xeX«(ag 18,1. 24,11
vdoi^l^a 57,14
voxCc 11,12. 14. 49,8. 11
vou^eoCat 48,1. 3
voug 17,11. 13. 22,16. 24,4.26,4. 27,21.
64,1. 15. voüg d xi^g l'^X^S i^YSjioiv
9,4. 23,2 <. 64,2. voü; xal Xdroc
25,19. 26,1. 38,20. d xwv oXcöv voüg
2,19. 22
vuxxQop 29,16
vü)xft 32,5
gevaydg 62,5
6t) pd (r^) 11,12. 12,1. 49,8
100
oSotnopfa 31, li
oöüVY] 62,11
ola (i. q. cöc) 11,15. 18,20. 23,6. 28,5.
32,24. 59,8. 64,7. ola (piXsI 18,4.
ola c. part. 14,14. 64,11. c. gen.
absr. 11,6
olaxsg 14,4
oixtTog 3,14. 21. 21,18. 26,10. 12. 27,16.
57,10. oCxstoxaxotgxalouYYeveoxaTot^
Xcop^oi^ 56,4. oCxeioxaiov %a,i (nyyt-
vioxaTOv (iMtO-oc) Wocg 62,19
otxeiöxiQg 40,24
oexstoSaa-at 55,18. 62,0
oixsfcooig 3,7
olxod'sv ^,3
oCxovoiietv 3,10. 18,7
0 1 X 0 c. ^e(3v olxos (oüpavög) 8, 1 1 . xaxCag
xai apexTJc to^ av elxo^ voug xal
Xoyo^ 26,1. olxog yap xtg i^ vecö^
Itpo^ &x8xxa{v6xo {oAyLa) (f^x^C ^o~
Yixi^C 52,2. olxog xa( nöXt^ 6 xöopio^
54,10
olxxog 66,3
olvoqpXuyda 61,3
olovel 12,13
oloxpoc 61,7
6xxo)}i7}viala 46,7
oXtYOÖeta 63,7
oXCyoC- ^x 'to'5 '^öt'c oXiyov (pati^^m)
12,19
oXtycopeTv 59,14
oXiG^aveiv 48,4
öXxac 43,2
oXxTJ 54,4
oXxd^ (uXy]) 51,16. (Suva|ii(;) 54,2
oXöxXrjpog (9^YT0*) 46,20
oXo^. vou^ 5Xoc 8i' 6Xa>v oicoudotloc 26,4.
xo oXov (i. q. xoonog) 20,10. 66,22.
xa öXa 2,19. 13,3. 12. 14,9. 23,23.
25,8. 28,5. oXeog 10,11. iitjö* 6X(üq
66,13
ofißpoL 29,19
ojjL^a (xi^g Siavo^a^) 25,2. 48,23
opioidxT]^ 6,15
6}ioiöxpo7iog 59,4
6p.oiouo^ai 58,3
ö|io{Q>aic 23,19. 25,4. 10
dvsiSCCtiv 59,21
ov. euXoYov x«p ovxt 8,9. ovx«»c 40,21.
51,13. 67,9. X« ovxa 2,17. 4,4. 17,10.
25,17. 30,10. 35,1. 10. xd jitj ovxx
30,9
dgüC 32,17. 35,2. -q ogela (Ycovia) 35,14.
dgsta (aoomiua acutus) 45,12. dco
xa^pav 27,8. dguxaxa ^T 32,7
dgucoTCTJc. dguomtoxtfpotc 5(ip,aot 48,23
ogooTcda 42,13
onXoqpopelv 31,12
opaot; 17,11. 17. 20,18. 21,2
dpaxöc 9,3. 12,18. 48,12. 51,4. 563.
dpax6( xöa}i0( 3,15. 4,20. öpati^
ouafa 42,7. xd dpaxöv 3,11. x« dpaxoi
11,2. 18,4
dpYKvtxdv (adS^«) 38,2. dpYftvtxa |i£Li)
38,22
opY^vov 2,1. 17,10. 44,13
dpYftvoicot^a 46,16
dpYij 60,7
opiyti^ 61,2. optfta^i 61,9
6 pauste 29,12
dpO-OY^viov (xp(Y«vov) 35,11. 18
dp*dc 35,10. dpO^i (Y«vCa) 35,13. 15.
19. d rfj^ 7uo8o>^ 6p^^ Xöyo^ 54,18
dptCetv 20,11. 60,10. d dpfCcov (xyxXo^i
42,12
dpjiTi 29,8. 30,1
opo; 11,1. 15,3. 6pot 10,3. 6. 14. 38,9.
59,12, 65,16
dpx^jots 45,17
dotdxY]€ 59,14. 67,12
daxpea 56,10
0O9pT20(c 20,19. 21,2. 64,6
od iiTJv 2,1. 14,14. 33,6. 40,6
oupaviog 56,7. 12. oupaviog xpo^rj 61,1.
odpavtoi YCSptoSot 24,10. xd odpdvta
44,9
oupavd^ passim. odpavö^ doofiaxo;
8,17. ßpaxüc oüpavdc (homo) 30.16.
und xou xa^apCDxdxou xij^ o*i3ix;
oupavou 43,13
oua£a 6,11. 8,10. 18,5. 24,5. 28,11. 43,13.
daa>}iaxoc (xal vot^xi^) ouoCa 8,20.
16,5. doQ)(iaxo( xal aa>|iaxcxi2 ouoia
34,2. oa>|iaxixig ouoCa 5,19. 18,12.
49,19. GCD^axixiQ iq 4*^X^4 o*j9Lx
101
22,10. opaxi^ ouaCa 42J. ala^rfi
o6aias. 2442. y^o^^C ouo(a 50,19.
üYPÄ oüofa 23,7. 49,14. 17. oitep-
(iaxtxal oua{ai 13,11. &ßdo|iadoc ouoCa
35,13. 19. 36,2
6^io\idxfli 63,2. 5
ocptc 59,19. 60,15. 61,13. 20. 62,21
ox^oxpatfa 66,17
o<^ii 45,8. 56,13. 58,20. 64,5
o^OLpz^jxriz 61,7
oc};o(paYia 61,4
noiYxaXoc 1,6. 16,15. 17,9. 22,4. 53,4.
60,1. narfxdktüQ 56,15
na^i^(iaxa {dipo^) 24,9
«a^-ijTov 2,18. 21
nd^oz 42,13. 57,14. 62,18. 64,17. 65,4.
itd^ 29,11. 30,1. 38,21
naiSeCa. tl( x(5v dnö naideCag aviQP 5,9
natdia 16,7
naXatög. xo icoüLaiov (i. q. icaXai) 59,19
naXippoio, 42,22
TZ OL [HiB^i^ri^ 50,13
nap.fiiQXODp (yi^) 50,5
«afiTcXtjO-YJc 62,18
TO «av 4,11. 6,8. 17,2. 3. 20,12. 33,3.
42,8. 65,15
navauYSi« 9,8
ndybtwLO^ (feopTij) 33,4
Ättvöcopa (yi^) 50,5
TcavoopY^a 59,14. 60,6
navxanftoiv 11,14
Tiavxaxoö 21,7
TiavxiXeioL. dsxddog xi^C TcavxeXs^ac
14,19. XTQV dpexi^g navxiXtcav (^eo-
a^ßeiav) 60,8
TCttvxoToc 12,4. 15. 14,10. 21,4. 28,10.
58,19
Tidvü 11,1. 16,7. 21,8. 23,19. 27,5. 29,18.
63,13
7iapdÖ8tY»ia 4,18. 5,2. 17. 22. [7,151.
8,21. 10,20. 24,14. 25,3. 48,17. 52,12.
53,4
noLpctbtiyyLCK.zin'i^ (^ouatxifi) 28,14
icapddstaoc 58,17. 24. 59,7. 16
napadTjXouv 2,9
napotSoEo^ 46,6
napadüso^ai 49,8
icapaipsTad-ai 38,24
icapdxXTjxog 6,16. 64,8
icapaxoXot)d>tTv 5,5
napaXa^ißdveiv (acetpere, tn(e22e^*e)
7,18. 8,6
7capavö(iT)}ia 58,13
xö icapdnav 36,10. 50,22. 62,4. 64,9
icapaiii(iTC6iv 17,16. 24,17
icapanXYJoio^ 5,19, 53,2. 20
7capanöXXuod>ai 65,14
icapaatcoTcav 59,18
«apaoxÄüY] 13,10. 28,20. 31,19
icapaoic6(p6iv 22,12
napftüEsiv (mathem.) 33,14. 34,5. 8.
11. 12
icapaqpaCvsiv 20,3
noLpttaipxto^OLt 57,14
Tcap^PYcoc 33,15
napäpxeod-ai (negUgere) 60,7
TcapeoTjp.speTv 29,10. 65,21
7cap<x«tv 11,17. 59,17. 62,12. 17. 66,5.
7capixs<'^txi 18,16. 35,10. 20
Tcaptjßav 53,12
nap«^<vo€ 36,15
TcapUvac (omt^fere) 12,7
Tcaptoxdvai (demon«^are) 35,6. 38,13.
48,9. 50,12
TcaxYJp. 6 Tcaxi^p (deus) 14,12. 18,20.
25,8. 26,9. 27,4. 31,5. 33,2. 60,6. 6
TiaxTQp xal «otYjxYJs 3,3. 6,9. 6 icottj-
XTQg xal TtaxT^'p 2,14. 27,12. 6 rtaxi^p
xoU igY6t^<*>^ 50,22. 0 ican^p xal ßaai-
Xeug 55,8
Tcsdid; 29,14
netO-apxeTv 65,9
7CEld>(0 64,8
ntfXaYoc 21,6. 10. 42,21. 43,1. 49,4
Ttevxdg 20,16. 34,24
Tcevxax^ 20,17
itipac 10,19. 38,3. 6. 42,8. 57,18
TCSpiotYetv (xTQV xeqpoXi^v) 61,8
nepfßoXo^ 55,1
Tcep^YSia 32,23. 54,13
icsptY^veod'at 59,15
TcepcYP^?^ 42,14
icepiepY^A 63,8
Tttptixetv liH. ^.9. 16. 5,3. 13,11. 17.
34,1. 17. 22. 38,8. 41,5
102
TcepixaXXTJc 18,11
Tc 8 p i X a }i ß a V 1 1 V. ixti ictp(>.apouo« 1 540
iccpi(iax'y]'coc. d-au^iaaia xa( ntpiiia-
Xtjxa elÖY] 67 fi
IC t p £ 0 8 0 g. oupavtoi 7C8pCo8oi 24,10. •^Xioi)
%cd atXiQviQc (xal dortfpODv) nspCoSoi
14,4. 17,20. 20,2. 37,10. ntptoCwv
au(i9Q)v(ai 28,13. xaipcuv nspCodot
13,12. 8id iiaxpäg XP^^^^ rcsptoSouc
57,3
TcepiTCoXcTv 17,19
nepiicoXTJaci^ (aortfpcDv) 14,7
ri Tctpioic(0|iiv7} 46,12
7C t p IX X ö c (apid-|iöc) 4,4. 5. icpoc ictpixxiQv
oiTcoXauoiv 58,22
n8piTX(D|iaxa 45,21
TctpiqpopaC (aaxipQ)v) 17,18
7ctp£4^ugtc 62,9
7ctpt4^üX<i>' 29,20
TC^xaXot 12,14
ici4»iC 61,17
icTQY*?*^^' ^yaCo^ÄC Jiaoxoüc 49,21
117) YTQ (metaph.) 6,6. 9,7. 15,1. 17,4.
35,20. 41,2. al aivaot nrifOLi xcdv
Tou ^6ou x^P^'ccDV 65,20
nri^s^'iai (xöofiov) 4,7. 67,1. (oupavov)
8,10. (opoüc) 10,6. 14
TctiSav 63,3
ict)Xdc 11,7
niaCvead'ai 21,14
Tit^avöc 14,1. 25,16
Tctoxtc 18,22. 31,10. 34,4. 41,18. 44,3.
56,11
TcXavYjxec 9,9. 17,18. 24,10. 42,15. 46,14.
56,14
TcXocofiax« ((iud-txa) 1 ,4. 66, 14. ((lu^^u)
60,12
icXaoxixYJ 53,18
TcXaxoc 16,1. 38,3
icXäxTttv 50,10. 13. 51,19. 53,20.58,6.
icXaxxto^at (jiti^ug) 1,9
nXaxcov 45,4. 50,4
TcXttaSeg 43,15
nXsupa (quadrati, cubi) 34,15
TtXYJYT^ 21,13
«Xi5^oc 18,21. 20,6. 28,4. 29,9. nkri^
1,3. 31,11
icXv}ti}isXtTv 59,17. 66,6
icXTJti^iopa 19,11
TcXT)|i(iup8rv 11,17. 42,20
icX^v oü 21,7. 54,2
TiXTjotqpatjc (otXigvTf)) 37,16. 17
TtXtjxxeol^at 27,21. 62,11
TtXtv^dov 41,5. 42,5
TcXeoxa (iziXdfri) 49,3
TcXCDXIQp 43,7
Ttv tu |i a 8,20. 23. 9,1.49,10. ^^v ÄVtSju
50,19. 51,1. 55,7. wvtt>|iaxa 1231.
19.10. 29,20. 42,19
icvtuiiaxixij (oua£a) 23,8
icv8Ü|i(i>v 44,20
Tcvo^ iZmii) 50,12
TcoÖtiyexsTv 24,12
Tcö^oc 2,4. 24,16. 27,21. 42,9. 58,11. 13
icotetv. 6 icoMov (i. q. dTj^iioupYO^) 3,19.
8,12. 17. 10,16. 20,19. 53,11
TtottjxTQC 1,15. 6 TCOiYjxYJc (dcus) 17,S.
32,22. vij. s. V. «axTJp
TcotTQxtxöv (y^voc) 50,4. 60,12
TcoixiXfa 64,5
TtotxfXXetv 13,2. 18
TcotöxTjc 6,14. 35,21.49,7. 50,15. 1:016-
XTjxtc 12,17. 13,1. 19,4. 21,6. 28,11.
35.11. 18. 54,7
icoXixtCa 54,16. 17. 20
7coX{x8upia 55,2
TtoXfxTic 54,21. 64,10
TcoXüßüO-oc 8,19
noXiICtpoc (aY^**]) 31,15
TCoXüd-eos (ööga) 66,16
icoXüp.op90( [Ibiot) 12,16
icoXüicXaota;;«tv 16,18. 34,6. 9
TcoXüg. ix icoXXcu 13,7. kni likios 27,13.
38,21
>oXüoxtÖT}c 24,6. 49,9
noXuxtfXeia 63,9
TCoXüxeXiQC (xpotueC«) 61,9
Tcopiojidc 47,14. 65,10
Tcöppo) 21,9. 54,3
icop9up8Tg 56,9
icöoig (po^io) 11,17
TCoodxT)^ 12,16
«oxiCetv 48,21
nöxt|iOv (u8(i)p) 49,4
Tcoxöv 50,9
103
icpqpoTT)^ 38,21
npitüQ 10,9. 30,6
npintiw, xd Tcpäicovra qpiyYT) 9,10
npeoßÜTspoc. 6 tc. apxcov xoci i^yeijuov
(deus) 37,2. xd npeaßüxepa sISt) xal
{iixpa 48,13. fi '^ nptoßuxdx^ xal
YovtjicüxdxQ jiTjxipoDv 50,7
«pTJVYJg 60,16
«poayeovtoxTJc 62,1
TcpoßdXXsoO'ai (averMin) 59,15
TCpoSiaxuTcouv 5,23
icpotxxunouv 5,1
icpoipxsod>ai 62,10
icpösai^ (aiiip(iftxo() 46,1
icposxoi^idt^sad'ai 27,17
TCposuayytXil^sad-at 10,7
icpoeuxpsic^l^sa^at 28,7. 50,1
wpoTjyeTo^au xd TtpOYjYoojifvot 8,14
npotsa9>ai (antfpfia) 38,17. (^covrjv)
59,20. 61,20. 62,21
TCpoXa(ißdv8tv (praesumere, providert)
4,17. 13,21
icpo(&av^dv8iv 67,7
icpo(iT)d>8la^ac 67,6
icpovosTv 67,4. 11
icpövoia (^ou) 3,2. sx npovota^ dSixsTv
48,1
icpovofiCa 8,23. 13,20. 17,7. 33,16
icpo^svsTv 64,14
icpoTcdxcop (deus) 55,16
icpono(iicoc 43,7
ixpoaaYopsüeiv (appeüare) 4f,X4r, 10,22.
47,5. 49,3. 56,18
icpoaavaicXdxxsiv 52,9
icpoaavappT)Yvuvai 61,5
TCpooyfvso^ai 16,1
icpooSsta^ai 3,19. 14,13. 16
icpootiiccTv (a|>pe^re) 11,1. 51,15
npQÖtoiniwoLi 58,18
icpoo8iciOT)|Aa£vta^ai 25,3
npoQizi 12,6. 15,6. 19,16. 30,7. 56,4.
17. 59,1
icpoasx^C* '^ Tcpootxioxaxa x(5v sldcov
27,7
icpoaiQxeiv. icpooigxfiav 20,13. 21,17.
29,12. 60,11. xd icpocTyjxovxa xal
intßdXXovxa 54,19. irpooYjxövxcog 37,3.
60,15
TcpoaiQiia^veiv 19,15
icpöod-catc 36,1
«pooxaxaxdxxetv 49,5
icpoaxXT)pouv 22,6
npooxuvetv 30,25
«pooväjisiv 3,13. 20,19. 30,20
7ipoao(iiXeTv. npoao^iX(i5v xa( ouvdiai-
x(D}i6vos 55,5
npooTcepißdXXsiv. tcoXuv oyxov xoI^
voTJ)iaot npoanspißoülövxsc 1,3
npoonBpitpfdZ^a^OLi 18,4
«pöoptjoig 4,14. 57,6
npöaxttYt&a 65,16
icpoaxagtc 14,12
npooxaoCa 62,2
npoauicoStixvuvai 17,1
Tcpoatfipsod-ai (vesct) 63,1
npoo(fu(0c. IC. xai eu^ßöXo)^ 63,14
icpöoci) 45,15
TcpöocöTtov 52,15. 71. xi^C t5€ ^»21
TCpoxefvsiv 64,4
npoxi^idv 66,8
Tcpoxuicouv 1,8
icpoüicdpxtiv 48,14
i:poqpa(v8iv 19,6
icpö^aoi^ 59,18
npox et o^at (ödxpoa) 45,19. Tcpoxcx^-
p.ivac dxpac 21,11
npöxuaic (iv ISpcoxi) 45,22
icpuxavela 5,12
icpuxaveüea^ai 3,10
TCpwta 10,7. 10. 15
icxtjvog (metaph.) 24,8.56,7. xd wxYjvd
21,15. 22,14. 23,17
üu^aYÖp^^oi 36,16
icupa^^C 16,11
icupa^io eidig (^^t^oi) 16,9
icupsxög 46,9
nup(o87}c 62,9
j^etd-pa (in]Y(Sv xai noxafMuv) 29,15. 50,8
f eTv 17,4. 55,7
pinziw 59,13
f Tjxög. Iva Y^vjjxat xd dppifjxa frjxd 47,1
pi^QL. p(Z^ aTcoxefvouaa 12,12. pIZoLiQ
auxalg dväaxpec|)6 29,20
^üatg 16,1 adn. cf. Corrigenda
P6\j^ti 22,1
104
•P(DnaTot 47,4
^(ovvuod'ai. &pp(0|i<voi 31,17
oapg 46,3
otßaofiö ^ 47,3. 6
otto|iög (irtc) 19,14
oeXifjvTQ passim. xeov üitö oeXijvrjv artotv-
TODV ßOLOtXiOL 31,7
osjivöc 1,6. 16. 47,6.63,8. oejivcDC 3,17
a6p.vöxT2^ 42,4. 47,3
a6p,vüv6iv 33,1
0^71X8)1 47,5
ayjjitTov (|>unc<um) 15,17. 35,23. 38,3.
0Y])icTa (jieXXövxwv) 18,13. 19,6. 16
aitXoi 45,20
atxtla^ai 61,1
oixiov 60,17. 61,16
otxoicövoc 61,7
oxiXy] 63,3
oxtnaaxiQptov 31,13
OXTQVtXOC (otYCDVtg) 28,2
oxipxav 32,5
oxXiQpöxTQxec 21,3
axoTCÖc 6,8. 49,13. oux cticd oxoicou
3,16. 9,8. 12,18. 25,6. 28,19
oxcxodiviav 25,2
oxöxoc 8,18. 9,3. 14. 18. 10,2. 8. 9. 13
2öX(Dv 38,25. 40,3
aofpia 2,4. 14,3. 24,12. 56,16. 61,2
aocpiozsicL 14,3
ooq)ioxixdv (yivoc) 60,13
oTieiptiv 4,9. 12,11. onapxot 11,10. 13,8.
44,7
OTiipiia 13,16. 23,2.5. 11. 38,17. 46,1.
49,15
a7ctp(iaxixd(. xa^ 07itp)iaxixdg ouaCag
13,11
OTiXayx^* 44,20
otiXyjv 44,20
oicoYYta 11,7
onopd 12,11. 19,19. 62,5
OTtopog 43,18
oTiouöaTog 26,4. 9. 29,8
oicoüö^ 30,1. 51,20. 56,20
axdöia 28,3
oxa^-fiao^-at 7,5
oxaotd^etv 10,1
oxdotg (opp. x(vt)otg) 45,10
oxtTpa (rt) 11,15
oxeXtxouo^ai 12,14
axiXXetv (xigv ^tdvotav) 29,6
axsvQOlcöc 5,lii2
ox8pto}itxp{a 36,2
oxepeöc 10,23. 24. 15,15. 16,3. 11. 34,3.
35,24. 38,4. 40,24
oxtpioDfia 10,22. 26
axäpY]oi( 65,11
axäpva 44,19
oxi^Xy]. §v xatg lepcoxftxou^ xou vg)icu
oxTJXaic 47,12 *
axtipU^iQ^cLi 31,15
oxotxttov {littera) 46,16. 47,4. xd x4i-
xapa oxoixtTa {dementa) 113- 17^3.
31,8. 48,22. 49,1. 56,1
oxoTxoc 54,2
oxö(ia 45,3
oxöiiax^C 44,20
axo(iouo^at 11,18
oxoxdCeod-ai 3,4. 19,9. 49,13. 57,16
oxoxaojiög 19,14. 25,15. 43,10, 60,15
oxoxaoxTJg 14,1
auYydvcia 40,23. dvd^eöicou npoc ^v
0. 26,10. 27,15. 55,17
oüYYevtjc 3,13. 20,16. 56,5. 58,7. 62,19.
anyyevfiQ xe xal aYXfo'Wpoc 55,6
ouYxaxaptO'|i8Tv 4,13
auYxspdvvua^ai 55,20
auY>(0(ii8TJ 43,19
oüYxptotc 35,16. 52,4
oüYX*^'^ 113
oüYX^^'C 10,4
ou(ißa(v6iv 20,12. 29,3. 38,6. 46,6.
51,16. 54,16. ou)jißiß7]xs 16,4. 16.
23,3. 13. 45,11. 14. 48,9. 55,4. 59,1.
63,11
ou}ißoXix(0C 59,4. 63,5
oüjißoXov (iQÖovijc, Sqpic) 60,16
oi{(ißouXo( 29,7
ou)ip.expCa 52,8
oupiicd^eia 42,16. 44,10
au[iiiapdXT24^ig 26,15
ouiinepinoXeTo^ai 24,11
ounnXYjpoGv 4,1. 37,19. 43,16
ou|jiicooiov 28,7
ou)i7cpa^C 25,13. 65,18
105
o\}\k(pi(>%a^0Li 10,1
00(i9UXOC ((iV]Q(iT)) 5,16
ou(i<pa)v£a 15,5. 16,15. 28,13. 34,21
To ou}i9(i)vov 6,15
ouvq^dciv 1,12
oüvatvetv 1,9. 60,4
ouvaugeiv 12,22. 61,6
auvau^T^^^C 38,19
auvdiaixäa^at 55,5
ouv8uao|iö^ 4,8
oov«YyCUetv 56,14
To ouvetdög 47,16
oovÄXxtxöc 2,16. 37,8. 62,13
ouveXövxt (fpftoai 26,8. 30,2. 36,3
ouveTCtxoo^ieTv 5,8
ouvspYsTv 20,10, 25,12
oove^Y^C 27,1
otiveotc 38,19. 59,6. ooveotv xal «YX^-
votav 59,2
ouv<x8^v 49,7. 10. 54,2
oovextjc 21,13. 46,9. 65,10
ooviQ^TQC (iwttöta) 16,7
oüv^eaig (apid^oov) 16,14. 38,6
ouv^STO^ 50,19
ouviivai 16,6
ouvfaxaa^ai passim. ouoTy)od(ifivoc
5,21
oiivoSoc (xou appcvo^ TCpog xd ^Xu)
62,4
ouvöXwc 33,12. 17. 64,11
auvxiO>ävai 1,9. 50,3. (de numerorum
additione) 15,2. 16,17. 33,16. 34,13.
37,10. 38,4
ouppeTv 11,11
oüaxaaig 58,6
oüoxT)p.a (p.ouaixdv) 15,7
o^Cyystv 54,4
«900 pdg 47,17. 65,4
o^paY^Ceod-at 67,7
oqjpaYU 2,6. 7,15. 10,12. 48,9. 50,17
ocpptYÄv 21,12. 31,17
oxsddv 5,11. 35,5. ox^Sov xi 46,15
ox^otc 44,16
oxi5|Jta 16,9. 11. 35,18. 21. 22. 37,13.
45,10. 64,4
ox^(iAx£|^eiv 2,22
axiZ^od'OLi 44,13
oxoXdt^eiv (x(p ^iXoao^sTv) 47,15
0(5)1 a (corpus ma^Aem.) 10,13. 23. 24.
16,6. 11. 17,14. 36,3. 38,2. 5. 45,9.
57,15. 65,1
ocopiaxixöc. o, xdo|ioc 5,2. o. oopavog
10,23. ocojiaxtxij oüoCa 5,19. 18,22.
22.10. 34,2. 3. 49,19
a(D(iaxo8i8ifjc (oupavog) 10,26
OQoxTJp. euepY^xiQv xai ocor^pa 0«6v
66,2
ooxppooüvYj 26,6. 29,22
iaXain(0p{a 65,10
xavuv 8,6. 23,10
xdgtc 3,21. 6,14. 8,12. 13. 10,10. 22,21.
22. 23,15. 32,14. 36,12. 40,16. xdgsi^
28,12. 42,16
xauxoxYjg 6,15
xa'xoi 1C0U 2,6
xsd-Tjicävai 30,25
xex(iT2p(ouod>ai 38,1. 51,13
x8xxa£v8o9>ai 8,15. 52,3
xsXetoYoveToS-at 10,24. 44,6. 46,6
xiXetog. X. xdo|io€ 2,22. 4,6. 55,2. x.
oopavdc 30,15. x. xapTtd^ 12,15. 22.
13,4. X. apt^fidc 4,1. 7. 14,18. 33,1.
37.11. auaxY]|ia ({louoixdv) xd xeXei-
dxaxov 15,7. xeXetdxepov dya^v 18,8.
)iouotxi) xeXefa: cf. (iouoixdg
xsXsiouo^ac 32,25
xeXsdDoic 38,20
xeXsoioupYsTv 48,18
xsXeacpopetv 19,19. 38,1. 43,4
xeXeotpdpoc (Sßöo|idg) 37,20. 38,13.
40,21. 41,1
xeXeuxaToc 30,24. 41,12. 20. 42,1. 3
xäX(ia 11,7
xiXos (/fnw) 13,14. 15. 16. 17. 30,13.
14. 20. 21. 38,22. 61,11. {finys bono-
rum) 55,10 62,14
x«vaY<oÖYj€ (d^Xaxxa) 21,8
xipcpi^ 62,16. x^p^piv X8 xa( iqSoviqv
18,2
xexpocYcovoc 16,12. 34,1. 3. 6. 9. 13.
15. 40,17. 18. 19. 21. 23
xexpanXdaio^ (XdYog) 15,9. 12. 34,21
ztxpdi 14,19. 15,1. 2. 5. 10. 14. 16,4.
10. 19. 17,4. 9. 20,14. 34,25. 35,9.
20. 40,24. 25
8
106
xsTpax^ 17,5
xix'^-n 23,7. 28,16. x. Y«»PYt*^ 30,10.
65,18. xi/yoLiQ xal ftniOTifj|iaic 24,6.
30,17
xsxviTSusiv 56,3
t8xvUt2€ 6,1. 23,6. (deus) 50,20
Ti^aosüso^ai 31,4
T(^sod>ai (Spooc) 10,3. (ovöt&axa) 12,1.
57,6
xt^^ri^Bla^di (pass.) 12,22
T(xTtiv (de terra) 13,8. 49,18
xl\itOi 23,12
xi}io>p(a 66,4
xi|i(Dpö( 29,13
x|iiq(ia 4,12. 18,19. 24. 58,10
TflYJTÖg 20,18
ToXiittv 8,6. 14,8. 62,2. 63,13
ToXfiTjpdc 66,12
xpavö^ 22,15. 25,4
xpavoGv 45,16. 47,5
xpaxtSx7)xsc 31i4
xpiac 4,2. 5. 16,2. 3. 10. 17. 20,14.
34,25. 35,9. 20. 24. 40.23. 25
xpfywvov 16,9. 35,11. 18
xpmXdoio^ (apid'iioc) 33,12. 14. 17
xpiicXaaCov (Xöyoc) 34,8
xpix^^ (diaoxaxöv 0(i5)ia) 10,23. 16,6
xponifj. xpoic7)v xa( ^sxaßoXTJv 6,13. xpo-
icd^ xa( (isxaßoXac 57,20. iapo^ xai
l&txonQ)poo xpOTcaC 14,5. ictXaY(5v
xpoica£ 42,21
xpoiccxog d'epivö^, x*((^6p(^^c (xüxXoi
oüpavou) 42,11. 12
xpöicog 18,6. xaxa navxa xpöicov 3,6.
xax' ivavxfov xpö«ov 12,9. Sv xponov
22,3. 35,10. 37,10. xov auxöv xpönov
6,1. 28,4. 54,3. 65,17. xpo«ov xivd
9,15. 22,10.24,1. 34,23. 41,2. xpörcov
c. gen. (instar) 11,8. 25,1. 49,8.
64,7
xpoqpTJ passim. oupdvtoc xpoqprj 61,1
xpü^o^. xaxd xpu(fif) 49,11
xoYX*v«tv. wp6g dvdpdc ivoc xou xuxov-
xoc 31,12. Ix xou xuxövxo^ {i^poo^
X1QC Y^C 51,18
xü«oc 5,15. 21. 10,12. 25,5. 48,4. 55,16.
60,13. 64,16
xüTcoßv 2,6. 4,9. 22,5
6ßp(C<(v 66,6
uYpd {ouala) 23,7. 49,14. 15. 17
oYpoxTic 49,16
dXt] 51,15. 52,1. 563. 66,22. dMpov,
(poxfiSv oXv2 12,7. 13,4. 58,19. mw
xoU giSXeov SXt] 54,11. ftCoipIxooc
uXac 21,1
6fivtTv 1,15. 33,5
undyta^cLi (pass.) 64,3. (med.) 6444
üicaCxioc 29,12. 6. (ovi 58,2. 63,10
6icaxotStiv 54,14
6icaXXaYvi 19,12
uicaXXdxx8o9>ai 58,14
uicapEiC (^8o5) 66.12
Sicapxoc 32,24. 57.1
uicsiictlv 1,7
uTctvavxCoc 17,20
uictEaipelo^ai 4,12. 31,9. 32,11. 62,3
otv 10,13
tSictpßaCvtiv 1,4
6ictppdXX8iv (Irans.) 1,16. (intr.) 7,4.
8(* «{la^av uicspßoiXXouoov 14,8.
oictpßdXXouaa Suvaiii^ 56,19. uncp-
ßdXXovxa xaXXv2 2,7. 24.14. öictp-
ßoXXövxoc 9,2
uTC6pßdaei( (i. q. tSntpßoXaO 51,12
uic8pixtiv 41,11. 17. 21. 23. 24. 42,1
uTcspxiinx8tv 24,12
uicäp^axoc* UTCtp|idxoic xa( xpoaYO-
vioxaT^ 62,1
6ic8poupdvtoc (ftoti^p) 9,7
OTctpoxT) 41,16. 17. 20
ünspx^d'sa^ac (jpraefermifi^re) 23,10.
(differre) 60,1
unYixoog 25,11. 27.3. 56,18. 64,9
ünripixti^, inkrioxloL^ umjpixou xai
UTCOUpYoC 61,14
unoYdoxpioi (oloxpoi) 61,6
uicoYpd^eiv 22,21
unodix^^^^^ ^40
unödpo^ioc. uicodpo^oic x«l X(|i^i
21,8
6ico1^ÜYta 32,15
uTcoxtTad'ai. xdg xov ünoxti|iivttv 28io-
xtjxac 57,12
unoXaiißdvetv (ptctore) 14,6. 19,17.
49,6. 67,2
ünoXeCnso^ai 2149. 61,12
uicovosTv 5,5. 48,12
uicdvoia. xatd xd^ 8t' imovouBv drco-
Söotic 60,14
üicoic(icT8iv. xd uico7c£iCTOvxa (xalg aia-
^'asaiv) 21,1
U1C01C0X0C 31,24
uicooxeX£;;tiv 38,24. 61,1
üicoax^XXsad-at (x(p api9>{i(p) 45,18
uTCooüptiv 42,23
uicöaxsai^ («en^en/ta) 36,8
uicoupyög 61,14
uicoxcDpe^v 9,18
uoxepCf^siv 32,15
uytjyifjxtic (proLeceptor) 57,9
u4»oc 12,13
9a(vco. xd 9atvo)jLtva 14,2. 31,10
^avxaaCai 57,15. 65,1. 9. doxipoDv
19,2
(pdpüYg 61,16
SpiYTo« 19,3. cpirPi 9,10
^svax(|^siv 64,2
qpipead-ai (npoc aidip«) 24,9
qpd-dveiv i7c{ XI (|>erMnire) 2,4. 15. 42,8.
57,18
(p*apxöc^,16. 19. 45,5
(p^ÖYYOC ^43- ^i20
^«•oveTv 6,10. 27,16
r^opd 19,10
^iXdvd'pcoico^ 30,8
(piXdpsxoc 30,7. 47,11
9iXaüoxT2poc. ^iXauoDfjpq) xa( otfivcp
ß{(p 63,8
«paißdoiiog 42,9
«piXttv (80^e) 18,4. 38,23
9iXt28ovo€ 60,19
^iXod-edficDv 61,2
<piXdxaXoc 30,7
«iXoXaoc 37,4
9iXov8ix£a 10,5
91X0007 tTv 47,7. 15. 59,5
(fiXoaotpCa 2,15. 17,16. 18,7. 27,22
(fiXdooqpoi 36,14, 48,21
<piXoxi|&U 5,7. 30,1
(fdXxpov 64,3
(fXiptc (^ddxcov) 1147
qpXiyttv. x«t^iö>vo€ yXäyovxog 19,13
90p« (imptttis) 32,18. 61,18. 9. xaxa-
tiY)v((ov 46,4. 49,18. xu|idxo>v 21,13.
S^ßpcov 29,19. oxöxou^ 10,9. qpopd
xapiuov 12,15. 19,9. 30,10
(fpovY^^ia 5,8
9pövT)a(€ 26,6. 59,10
9 povxdf^eiv 48,15
9UYa8eus(v 59,15. 65,17
9ordc 64,16
9Üsod'ai 14,5. 9uvai 30,23. 55,12. 57,2.
59,20. ice9uxivat 18,5. Tcs9ux<vat c.
inf. 7,2. 16,14. 26,1. 36,4. 14. 37,9.
46,6. 49,14. 60,18. 62,6. 63,3
9Üpa}ia 11,9
9uaixöc. 9001x1) ou)iicd^ta 44,10. 9.
oicip)iaxo( icpöeotg 46,1. dvdptg 90-
otxo{ 49,19
9Ü01C (natura) 1,13. 2,16. 3,22. 6,18.
9,20. 13,13. 17,7. 23,12. 29,1. 31,19.
40,7. 16. 46,2. 47,8. 48,10. 17. 49,21.
50,8. 53,5. 14. 54,18. 66,3. 67,5.
9ü08t 8,19. 10,23. 13,20. 16,6. 30,19.
31,1.5. 32,3. 35,10. 50,16. 18. 59,11.
61.17. xaxd 9U01V dvO'p(0n(yy]v 43,10.
9üot€ (i. q. oüoCa, noidxiQg) 6,10.
10.18. 11,9. 23,1. 5. 24,8. 25,19. 26,5.
35,17. 43,4. 51,2. 6. 55,18. 58,4.
9üott€ 22,18. 31,2. 46,21. 57,17. Xo-
Yix'») 91)01^ 57,8. 13. XoYtxal xai d-etai
91)061^ 55,3. doxtfpcov 9001^ 17,17.
20,8. 9U0tic doxepo8i8tT^ 30,17. xou
oxepsou 9Ü01C 15,15. 16,3. dpid-fiou
9üotc 18,15. 20,3. 33,1. jiovdöoc
9Üotg 4,14. lp8o)iddoc 9001^ 33,4.
34.19. 38,8. 42,7
9uxsCa 12,11. 19,19
9uxtÜ6iv 12,12. 58,17
9(DV8To^at 46,18
9WVTi 21,2. 45,11. 46,18. 53,2. 59,20.
61.20. 62,20. 64,5
9(DVTJ6vxa (oxoixsTaj 46,17
9<DVT2xijpiov opYavov 44,13
9Ö6 8,21. 23. 9,2. 6. 17. 10,2. 13. 17,10.
14. 16. 18,9. 19,5. 24,18
9Qoa9op6tv 18,13. 65,14
9(oo9Öpa (doxpa) 8,22. 17,9
108
XaX(2v 54,3
XaXenafvetv 60,6
XOtXtvaycDYelv 32,4
XapaxTTJp 2,9. 5,16. 23,21. 58,5
XapaxTCoO-at (ÖOYjiaotv) 67,12
Xaptv (i. q. Rvexa) 6,10. 13,14. 18,12.
62,20. 65,16
Xaptxec (beneficia) 6,18. 7,1. 56,17.
65,20
Xetjiaivstv. d-lpoug x^^P-^^^o^oC 19,12
X6i)iappouc 25,1
XstfispivÖG Tpomxog (xuxXoc oupavoG)
42,11
Xetjitov 14,4. 17,6. 19,12
XfttpoTJ^Tjc 31,3
Xetpono(T)To^ (xaxaoxeuiQ) 54,10
XeipoTovCa (8td Xöyoü) 31,6
Xepoaloc 56,6. 8. x^pottla (Cefa) 21,20.
22,7. 14. 23,17. 31,7
Xi>'OC 12,5
XiCDv 29,20
XXtÖYJ 63,9
XXoav 48,10
XXOT) 48,11
XXoTjcpoperv 12,3. 14,7
XopEia (aoT^pwv) 17,20. 24,10. 28,12.
46,15
Xop TjYeTv (metaph.) 65,21. xop^Y«^^^*^
46,5
XopiQY^* (metaph.). al xop^T^*^ ^*^
acpO-oviat 27,19. npo^ X^P^Y^*? *9-
ö-övouc 43,5
Xopö^ (aax^pcDv) 43,15
Xöpxog 48,7. 11. 12
XOüc 50,11. 20. 51,19
XpsCa 18,16
XpeTog 17,13. 25,10
Xpijotc 13,6. 28,9. 43,21. 58,22
XPtjojiöc 2,16
Xpovo^ passim. diolaxrjiia r^g xo5 xco-
(iou xiwjaeQOg 6 XP^^^ ^«^ ^
(iaxpd^ XP^^C")^ TCsp(odot>c 57,3
Xpcofia 45,10. xpc^fiaxa 13,2. 21,1. 53,1.
64,4
Xt)Xo( 21,2. 53,2. 61,16. 64,5
XcopeTv (capere) 6,5. 58,5
XcopiCetv 10,2
4^aÜ8cv 53,22. 23
^HyV^OL l2,18
4^T2SP^I^sc7^at (metaph.) 46,11
4»tXd{ («pO^YYOc) 45,13
4ȟx^ 5,14. 6,1. 9,5. 17,11. 18,2. 29,4.
30.4. 44,12 45,6. 46,11. 47,16, 50,15.
21. 51,10 52,11. 53,9. 55,13. 57,13.
58.5. 59,7. 9. 12. 17. 63,9. 67,7.
c|;i>xa{ 2,8. 28,16. 55,10. ^^ux^c "cwa
^^X'fi'v (voüv) 22,17. 4>üX'>j€ öuvd|i«c
23,9. 54,7. ^\ixh 5LoYixri 52,3
4)uxtxi^ (ouoCa) 22,10
xö f^uxotibii 22,12
4>üxoüv 2,22. 52,16
4>üXP0C 12,21. 21,3. 62,11
4)üxci)atg 22,15
(odfveiv (de terra) 13,8
(odlve^ 65,5
'Qxeavö^ 49,3
top«. Y^ip-dov (Opa 38,18. copai (i. q. iqXi-
x£at) 40,7. 6apoc (opa 31,24. feaptvol;
(öpatg 58,20. SxTfjotot cöpai 17,5. 18,14.
19,12. 17. 19. 42,17. 61,3. 65,19
(üg c. inf. 8,7. 11,7. 19,15. 46,6. 52,6.
56.6. (oc Stcoc stTcsTv 4,3. 32,19. 41,1
toc av 11,16 13,16.17. 24,1. 30.25.49,7.
(üoaveC 25,8
c5aaüxQ)c 17,19
(oq)iX6ia 18,16. 20,7. 51,3
iofp^Xflzixcti (SuvatAAi^) 22,2
Typiö Graasi, Barthii et Socii (W. Friedrich) Vratislaylae.
BRESLAÜER
PHILOLOGISCHE ABHANDLUNGEN.
DRITTER BAND.
FÜNFTES HEFT.
DIE DARSTELLUNGEN DER UNTERWELT
AUF UNTERITALISCHEN VASEN
VON
AUGUST WINKLER,
DR PHIL.
BRESLAU.
VERLAG VON WILHELM KOEBNEE
1888,
'&*.-..>. ' f-
*-i '-"■'■ t_.-- 'fl •♦."'-' ■,.-; ".?.>:_>-»■
_*%,*.Ä.
Angesichts der Gefahr, welclier kürzere phüologische Ver-
öffentlichungen ausgesetzt sind,- nicht genügend weiten Kreisen
zur Kenntniss zu kommen, ist es zweckmässig erschienen, eine
grössere Anzahl solcher Forschungen, wie sie namentlich von
Gelehrten Schlesiens und Po^sens mir zum Verlage . übergeben
oder ^igst in Aussicht gestellt worden sind, in einer Samm-
lung zu vereinigen, welche den Titel „Breslauer Philo-
logische Abhandlungen^ führen wird. Auf diese Weise
wird es zugleich möglich sein, jüngeren Gelehrten, die in ihren
Promotionsschriften nur eine Probe ihrer Studien veröffentlichen,
Gelegenheit zur vollständigen Publikation ihrer Forscliungen
und damit zur Förderung der Alterthumswissenschaft zu ver-
schaffen , sowie auch durch diese Vereinigung von Arbeiten
älterer und jüngerer Forscher ein neues Zeugniss für den Be-
trieb der klassischen Alterthumsstudieh an der BresJauer Uni-
versität und in den mit ihr geistig zusammenhängenden Kreisen
zu geben.
Die Abhandlungen der Sammlung werden in Heften erscheinen,
welche sowohl einzeln verkäuflich sein als auch zu Bänden von
etwa je 25—30 Bogen zusammengefasst werden sollen.
Breslau.
Wilhelm Koebiier
als Verleger.
s^"^
> ' -\
■ J- V
• s. ^ •
Verlag von Wilhelm Koebner in Breslau:
,' ' '
?.-
». Das
Zeitalter der punischen Kriege
i'*-" von
r Prof. Dr. Carl Neuiiiann.
- Ans seinem Nachlasse herausgegeben und ergänzt
^ von
Dr. Gustav Faltin.
C ^ Preis 12 Mark.
r
Geschichte Roms
- Avährend des Verfalles der Republik
VOJl
Prof. Dr. Carl Neumann.
Zwei Bände.
Aus Neumann's Nachlasse herausgegeben
von
Or. K. Ootheiii und Dr. O. Fältln.
Preis 19 Mark.
Physikalische Geographie von Griechenland.
Mit besontlen^r Rücksicht anf das Alterthiim bearbeitet
vou
Prof. Dr. Carl Neumann und Prof. Dr. J. Partsch.
Preis 9 Mark.
Römische
Staats- und Reehts-Altertümer
von *'
Dr. Max Zoeller.
Preis 6 Mark.
Griechische und Römische
I^rivattaltertiimer
von
Dr. mux Xfieller.
Preis ß Mark.
... ,1
'1
f '
■ l^-'.