Skip to main content

Full text of "Breslauer Philologische Abhandlungen"

See other formats


Google 


This  is  a  digital  copy  of  a  book  that  was  prcscrvod  for  gcncrations  on  library  shclvcs  bcforc  it  was  carcfully  scannod  by  Google  as  pari  of  a  projcct 

to  make  the  world's  books  discoverablc  online. 

It  has  survived  long  enough  for  the  Copyright  to  expire  and  the  book  to  enter  the  public  domain.  A  public  domain  book  is  one  that  was  never  subject 

to  Copyright  or  whose  legal  Copyright  term  has  expired.  Whether  a  book  is  in  the  public  domain  may  vary  country  to  country.  Public  domain  books 

are  our  gateways  to  the  past,  representing  a  wealth  of  history,  cultuie  and  knowledge  that's  often  difficult  to  discover. 

Marks,  notations  and  other  maiginalia  present  in  the  original  volume  will  appear  in  this  flle  -  a  reminder  of  this  book's  long  journcy  from  the 

publisher  to  a  library  and  finally  to  you. 

Usage  guidelines 

Google  is  proud  to  partner  with  libraries  to  digitize  public  domain  materials  and  make  them  widely  accessible.  Public  domain  books  belong  to  the 
public  and  we  are  merely  their  custodians.  Nevertheless,  this  work  is  expensive,  so  in  order  to  keep  providing  this  resource,  we  have  taken  Steps  to 
prcvcnt  abuse  by  commercial  parties,  including  placing  lechnical  restrictions  on  automated  querying. 
We  also  ask  that  you: 

+  Make  non-commercial  use  ofthefiles  We  designed  Google  Book  Search  for  use  by  individuals,  and  we  request  that  you  use  these  files  for 
personal,  non-commercial  purposes. 

+  Refrain  fivm  automated  querying  Do  not  send  automated  queries  of  any  sort  to  Google's  System:  If  you  are  conducting  research  on  machinc 
translation,  optical  character  recognition  or  other  areas  where  access  to  a  laige  amount  of  text  is  helpful,  please  contact  us.  We  encouragc  the 
use  of  public  domain  materials  for  these  purposes  and  may  be  able  to  help. 

+  Maintain  attributionTht  GoogXt  "watermark"  you  see  on  each  flle  is essential  for  informingpcoplcabout  this  projcct  and  hclping  them  lind 
additional  materials  through  Google  Book  Search.  Please  do  not  remove  it. 

+  Keep  it  legal  Whatever  your  use,  remember  that  you  are  lesponsible  for  ensuring  that  what  you  are  doing  is  legal.  Do  not  assume  that  just 
because  we  believe  a  book  is  in  the  public  domain  for  users  in  the  United  States,  that  the  work  is  also  in  the  public  domain  for  users  in  other 
countries.  Whether  a  book  is  still  in  Copyright  varies  from  country  to  country,  and  we  can'l  offer  guidance  on  whether  any  speciflc  use  of 
any  speciflc  book  is  allowed.  Please  do  not  assume  that  a  book's  appearance  in  Google  Book  Search  mcans  it  can  bc  used  in  any  manner 
anywhere  in  the  world.  Copyright  infringement  liabili^  can  be  quite  severe. 

Äbout  Google  Book  Search 

Google's  mission  is  to  organizc  the  world's  Information  and  to  make  it  univcrsally  accessible  and  uscful.   Google  Book  Search  hclps  rcadcrs 
discover  the  world's  books  while  hclping  authors  and  publishers  rcach  ncw  audicnccs.  You  can  search  through  the  füll  icxi  of  ihis  book  on  the  web 

at|http: //books.  google  .com/l 


Google 


IJber  dieses  Buch 

Dies  ist  ein  digitales  Exemplar  eines  Buches,  das  seit  Generationen  in  den  Realen  der  Bibliotheken  aufbewahrt  wurde,  bevor  es  von  Google  im 
Rahmen  eines  Projekts,  mit  dem  die  Bücher  dieser  Welt  online  verfugbar  gemacht  werden  sollen,  sorgfältig  gescannt  wurde. 
Das  Buch  hat  das  Uiheberrecht  überdauert  und  kann  nun  öffentlich  zugänglich  gemacht  werden.  Ein  öffentlich  zugängliches  Buch  ist  ein  Buch, 
das  niemals  Urheberrechten  unterlag  oder  bei  dem  die  Schutzfrist  des  Urheberrechts  abgelaufen  ist.  Ob  ein  Buch  öffentlich  zugänglich  ist,  kann 
von  Land  zu  Land  unterschiedlich  sein.  Öffentlich  zugängliche  Bücher  sind  unser  Tor  zur  Vergangenheit  und  stellen  ein  geschichtliches,  kulturelles 
und  wissenschaftliches  Vermögen  dar,  das  häufig  nur  schwierig  zu  entdecken  ist. 

Gebrauchsspuren,  Anmerkungen  und  andere  Randbemerkungen,  die  im  Originalband  enthalten  sind,  finden  sich  auch  in  dieser  Datei  -  eine  Erin- 
nerung an  die  lange  Reise,  die  das  Buch  vom  Verleger  zu  einer  Bibliothek  und  weiter  zu  Ihnen  hinter  sich  gebracht  hat. 

Nu  tzungsrichtlinien 

Google  ist  stolz,  mit  Bibliotheken  in  Partnerschaft  lieber  Zusammenarbeit  öffentlich  zugängliches  Material  zu  digitalisieren  und  einer  breiten  Masse 
zugänglich  zu  machen.     Öffentlich  zugängliche  Bücher  gehören  der  Öffentlichkeit,  und  wir  sind  nur  ihre  Hüter.     Nie htsdesto trotz  ist  diese 
Arbeit  kostspielig.  Um  diese  Ressource  weiterhin  zur  Verfügung  stellen  zu  können,  haben  wir  Schritte  unternommen,  um  den  Missbrauch  durch 
kommerzielle  Parteien  zu  veihindem.  Dazu  gehören  technische  Einschränkungen  für  automatisierte  Abfragen. 
Wir  bitten  Sie  um  Einhaltung  folgender  Richtlinien: 

+  Nutzung  der  Dateien  zu  nichtkommerziellen  Zwecken  Wir  haben  Google  Buchsuche  Tür  Endanwender  konzipiert  und  möchten,  dass  Sie  diese 
Dateien  nur  für  persönliche,  nichtkommerzielle  Zwecke  verwenden. 

+  Keine  automatisierten  Abfragen  Senden  Sie  keine  automatisierten  Abfragen  irgendwelcher  Art  an  das  Google-System.  Wenn  Sie  Recherchen 
über  maschinelle  Übersetzung,  optische  Zeichenerkennung  oder  andere  Bereiche  durchführen,  in  denen  der  Zugang  zu  Text  in  großen  Mengen 
nützlich  ist,  wenden  Sie  sich  bitte  an  uns.  Wir  fördern  die  Nutzung  des  öffentlich  zugänglichen  Materials  fürdieseZwecke  und  können  Ihnen 
unter  Umständen  helfen. 

+  Beibehaltung  von  Google-MarkenelementenDas  "Wasserzeichen"  von  Google,  das  Sie  in  jeder  Datei  finden,  ist  wichtig  zur  Information  über 
dieses  Projekt  und  hilft  den  Anwendern  weiteres  Material  über  Google  Buchsuche  zu  finden.  Bitte  entfernen  Sie  das  Wasserzeichen  nicht. 

+  Bewegen  Sie  sich  innerhalb  der  Legalität  Unabhängig  von  Ihrem  Verwendungszweck  müssen  Sie  sich  Ihrer  Verantwortung  bewusst  sein, 
sicherzustellen,  dass  Ihre  Nutzung  legal  ist.  Gehen  Sie  nicht  davon  aus,  dass  ein  Buch,  das  nach  unserem  Dafürhalten  für  Nutzer  in  den  USA 
öffentlich  zugänglich  ist,  auch  für  Nutzer  in  anderen  Ländern  öffentlich  zugänglich  ist.  Ob  ein  Buch  noch  dem  Urheberrecht  unterliegt,  ist 
von  Land  zu  Land  verschieden.  Wir  können  keine  Beratung  leisten,  ob  eine  bestimmte  Nutzung  eines  bestimmten  Buches  gesetzlich  zulässig 
ist.  Gehen  Sie  nicht  davon  aus,  dass  das  Erscheinen  eines  Buchs  in  Google  Buchsuche  bedeutet,  dass  es  in  jeder  Form  und  überall  auf  der 
Welt  verwendet  werden  kann.  Eine  Urheberrechtsverletzung  kann  schwerwiegende  Folgen  haben. 

Über  Google  Buchsuche 

Das  Ziel  von  Google  besteht  darin,  die  weltweiten  Informationen  zu  organisieren  und  allgemein  nutzbar  und  zugänglich  zu  machen.  Google 
Buchsuche  hilft  Lesern  dabei,  die  Bücher  dieser  Welt  zu  entdecken,  und  unterstützt  Autoren  und  Verleger  dabei,  neue  Zielgruppcn  zu  erreichen. 
Den  gesamten  Buchtext  können  Sie  im  Internet  unter|http:  //books  .  google  .coiril  durchsuchen. 


^ 


BRESLAUER 


PHILOLOGISCHE  ABHANDLUNGEN. 


DRITTER   BAND. 


•^^Wr^ 


1- 


•      "    / 


BRESLAU. 

VERLAG  VON  WILHELM  KOEBNER. 

1888. 


•     « 

.  »  ••  • 


BRESLAÜER 


PHILOLOGISCHE  ABHANDLÜNGEi 


DRITTER   BAND. 


-^iWrJ^ 


BRESLAU. 

VERLAG  VON  WILHELM  KOEBNER. 

1888. 


INHALT. 

Habel,   P.,    De   Pontificum  Romanorum   inde   ab  Angusto 
usqae  ad  Aurelianum  condicione  publica. 

Reinhardt,  L.,  Die  Quellen  von  Ciceros  Schrift  de  deorum 
natura. 

Reitzenstein,  li.,  Arriani  töv  [lex'  'A)i£avSpov  libri  septimi 
fragmenta. 

Kauffmann,  6,  De  Hygini  memoria  scholiis  in  Ciceronis 
Aratum  Harleianis  seruata. 

Winkler,  A.,  Die  Darstellungen  der  Unterwelt  auf  unter- 
italischen  Vasen. 


/ 


BRESLAÜER 
PHILOLOGISCHE  ABHANDLUNGEN. 


DRITTER   BAND. 

ERSTES  IIEn. 


DE  PONTIFICUM  ROMANORUM  INDE  AB  AUGUSTO 
USOOE  AD  AURELIANUM  CONDICIONE  PUBLICA 


8CRIP81T 


PAULUS  IIABEL 

DU.  PHIL. 


BRESLAU. 

VERLAG   VON  WILHELM  KOEBNER. 

1888. 


DE  PONTIFICÜM  ROMANORÜM 
m  AB  AUGUSTO  ÜSQUE  AD  AURELIANUM 

CONDICIONE  PUBLICA 


8CRIP8IT 


PAULUS  HABEL 

DB.  PHIL. 


VRATISLAVIAE 

APÜD  GÜILELMÜM  EOEBNER 

1888. 


GEORGIO  WISSOAA^A 


SACRUM 


I 


JLn    quattuor   sammornin  collegiorum  sacerdotes  populi   Ro- 

mani  quo  modo  recte  sit  inquirendum,  accuratissime  demonstravit 

C.  Bardt  libro  illo  qui  inscribitur  *Die  Priester  der  vier  grossen 

CoUegien  aus  römisch-republikanischer  Zeit'  Berolini  1871,   Neque 

vero   adhue  quisquam  item  examinavit,   quae  Augustorum  tem- 

poribus  de  eis  memoriae  sint  tradita  [Marquardt,  St.-V.  III  p.  232 

adn.  8].    Aetate  imperatorum  usqae    ad  Aurelianum  pontificum 

condicio  publica  quae  fuerit,  hoc  loco  cum  disputaturus  sim,  cui 

pontificatus   maximus   pontificatusque    simplex   et  quomodo  sint 

tribnti,  quae  fuerit   dignitas   pontificalis,  exponam;  quae  fuerint 

pontificum  officia  ac  munera,   omittam.     Deinde   promagistrum, 

denique  minores  pontifices  in  similem  quaestionem  vocabo. 

Materiam  suppeditari  mihi  arbitror  ad  singulas  controversias 
disceptandas  etiam  Ulis  testimoniis,  quae  de  auguratu  quindecim- 
Tiratu  septemviratu  scriptores  rerum,  quippe  a  quibus  perraro 
fiat  mentio  sacerdotiorum  singulorum,  titali  nammi  afferunt:  dilucide 
enim  intellegitur  temporibus  cum  reipublicae  tum  Augustorum 
haec  quattuor  amplissima  collegia  externa  specie  (id  est  statu 
pablico)  sibi  ita  esse  aequata,  ut,  quae  ad  unum  ex  eis  pertineant^ 
recte  referri  possint  ad  tria  reliqua. 

Quaestioni  et  pontificum  et  pontificum  minorum  fastos  prae- 
mitto  seiunetos  et  servato  temporis  ordine  compositos,  quoad  eins 
facere  potni:  persaepe  enim  difficillimum  est  cognoscere,  quo 
quisqne  anno   ad  pontificatum   pervenerit.     Cum   mihi   satis   sit 


fastig  illustrare,  quo  qnisque  loco  cnrsus  bonorum  pontifex  factus 
Sit,  quae  sacerdotia  praeter  pontificatum  et  quo  ordine  acceperit, 
testimonia  ad  has  quaestiones  pertinentia  collegi  cuncta.  Ceteros 
honores  pontificum  non  adnumeravi,  adnotavi  breviter,  unde  no- 
titia  vitae  eorum  facile  posset  bauriri. 

Consulum    anni    comprobantur    losepbi    Klein    fastis    con- 
sularibus.^) 

\)  I.  Klein  Tasti  conflulara««  inde  a  Caesaris  nece  usque  ad  imperiam 
Diocletiani'  Lipsiae  1881, 


Caput  I. 

Fast!  pontificum  maximorum  et  pontificum  inde  ab 
Augusto  usque  ad  Aurelianum.'') 

1.  MPERATOR  CAESAR  AUGUSTUS. 

Natus  est  i  Villi  K.  Oct.  a.  u.  c  691  [Suet.  Aug.  5;  Orelli 
1104.  2489;  C.  J.  L.  VI  2025.  2028.  p.  625.  627].  Togam  virilem 
sumpsit  d.  AT  K.  Nov.  a.  706  [Suet.  Aug.  8;  C.  J.  L.  I  p. 
329.404;  Mommsen  in  'Herm\  XVTI  p.  639;  Henzen  5359]. 

')  Hi  fasti  excipiunt  Caroli  Bardt  tabulam  pontificum  p.  17.  Fasti 
compositi  ab  Augusto  Bouche-Leclercq  'Les  pontifes  de  V  ancienne  Rome,  ^tude 
historique  sur  les  institutions  reUgieuses  de  Rome*  Lutetiae  Parinonim  1871 
p.  427  9qq.  mihi  in  hac  quaestione  fuenint  nulli  adiument^.  —  Apud  Suetonium 
Caes.  \Sp<nUifex  legitur  pro  pmUifex  maximtui;  Serv.  ad  Vergil.  Aen.  III  80. 
In  inscriptionibus  nummisque  interdum  vox  maximi  per  errorem  omissa  est 
[C.  J.  L.  VI  1074:  L.  Septimi  Severi...  pontifieis  et  Parthici  maximt]; 
Tac  ann.  III  58  summum  pantifieum.  —  Graece  apud  scriptores  in 
titaiisque  cum  opx^P*^'  (i^yiupiaoo^ri)  tum  ap^tspto;  iki-^ioxo^  (App.  bell, 
civ.  V  131:  •tj  pLs-f'cxYj  IspcooüvYj)  promidcue  tam  saepe  legitur,  ut  exemplis 
opus  non  sit.  Zoeim.  IV  36  (ed.  L.  Mendelssohn):  et  jiy|  ßoüXexat  tcovtif«? 
0  ßaGi>.sö^  oyofi.d(eoO'a'.,  xd^^ioxa  Yevfj08xat  Kovzir^ti  ^jidScfio^.  Mon. 
Ancyr.  (ed.  Th.  Mommsen  Berolini  1883)  p.  32  et  p.  221.  —  Raro  dicitur 
paniifex  p(opulO  B(<man%)  [0.  J.  L.  XIV  2802;  cf.  Fast.  II;  WiUems  'Le 
soiat  de  la  republique  romaine'  Lutetiae  Parisiorum  1878  I  p.  481 ;  C.  J.  L. 
VI  2125=XIV  2413:  fietoH  pontificum  p.  R,;  Orelli  643:  pontif.  minor  pw 
Uieorump,R.sacrorum]aeq\ieAUi\ieaugurp.R.  Quiritium  [C.  J.  L.  VI  1449. 
1723;  Wilmanns,  Ind.  p.  481;  Henzen.  Ind.  p.  45].  Fontufex  [C.  J.  L.  V  861. 
XIV  3618].  Dovrl^tS  [C.  J.  Gr.  4033.  4034.  4154.  4351;  'E^pYyju  a^yaioL  1885 
p.  152.  Waddington,  Fast.  127;  C.  J.  L.  VI  3836.  Eodem  vocabulo  rerum 
scriptores  yelut  Dio  Zosimus  Zonaras  utuntur.  In  monumento  Ancyrano  |p. 
LXXXrV  30.  31]  pontifiees  translatum  est  verbis  xo&c  lepel;;  Dio  LI  19; 
App.  belL  civ.  II  106.  Fieri  posse  mihi  videtur,  ut  Dionis  dpxtjpßt;  [LXXIV  5] 
^  Amobii  pontifiees  maximi  [IV  35]  nihil  aliud  significent  nisi  pontifiees 
»los,  et  Appianus  verbis  xyj?  [kf^ioxi]^  tepojaüv-rj^  I?  xoü?  Upia^  SY" 
jpa^-^vat  [bell.  civ.  V  72]  S.  Pompeinm  pontificum  factum  esse  iudicaverit. 

1* 


Pontifex  (C.  OCTAVIUS  C.  F.)  aut  iam  fine  anni  706 
[Bardt  1.  c.  p.  16  u.  81]  aut  a.  707  cooptatas  est,  cum  Caesar 
Komae  adesset  [Dio  XLII  51;  Drumann,  Gesch.  Roms  IV  p.  249]. 
Quaestoriusfactusestasenatucumornamentis  consularibus 
mense  lanuario  a.  711  [Mommsen  in  ^Mon.  Ancyr*.  p.  3;  St.-R. 
I  p.  458].  Pontifex  maximus  creatus  est  a.  742  pridie  Non. 
Mart.  [Mommsen  in  ^Mon.  Ancyr'.  p.  45;  Mercklin  *Die  Cooptatiou 
der  Kömer'  Mit.  et  Lips.  1848  p.  149  sqq.].  Augur  secundum 
Theodorum  Mommsen  a.  713  vel  714  electus  est.  Sed  nummi 
[Cohen  Caes.  et  Octav.  2.  Anton,  et  Octav.  3;  Zeitschr.  f.  Nu- 
mismat.  (edit.  ab  A.  v.  Sallet)'  V  p.  235  n.  14.  v.  Sallet  1.  c.  IV 
p.  139]  comprobare  videntur  eum  iam  a.  711^  postquam  inter 
quaestorios  adlectus  esset  [Cic.  Philipp.  V  17,  46]  (fortasse  post 
consulatum  mense  Augusto  susceptum  [C.  J.  L.  V  4306])  augurem 
esse  cooptatum  (fortasse  in  Caesaris  locum  [Drumann  1.  c.  IV 
p.  250]).  Quod  vox  auguris  et  insignia  auguratus  a  monetariis 
Antonii  interdum  sunt  neglecta,  id  non  refragari  puto:  conferas 
Lepidi  nummos  [Cohen  Lep.  et  Octav.  1.  2;  Kgl.  Mtinzkab.  962], 
in  quibus  pontificatus  mire  est  omissus.  Quindecimvir  sacris 
faciundis  cooptatus  est  inter  a.  717  et  a.  720  ex  Theodori 
Mommsen  sententia;  verum  innotuerant  nummi  a.  722  cusi  [Cohen 
Ant.  et  Octav.  91.  337  (128)],  in  quibus  instrumenta  pontificalia  et 
auguralia  sunt  incisa,  aliique  eiusdem  anni  [1.  c.  88.  111  (=Med. 
consul.  pl.  XXI  lulia  29.  30)1,  Q^i  tripodem  quindecimviralem 
praebent.  Septem  vir  epulonum  ante  a.  738.  Ad  Octavianum  aut 
ad  Gaesarem  [Plin.  N.  H.  XIV  97]  pertinere  censeo  verba  VII. 
vir.  epuL  creatus  [C.  J.  L.  I  p.  383;  Borghesi  opp.  I  p.  353] 
propter  verbum  creandi,  quod  spectat  ad  comitia  [Mommsen,  St.- 
K.  U  p.  27  sq.],  Haec  quattuor  summa  sacerdotia  Octaviano 
sunt  attributa:  Cohen  347.  348  (=  M6d.  cons.  pl.  III  Antestia 
9.  10);  C.  J.  L.  V  6416.  VI  875;  Becker-Marquardt,  Handb.  IV 
p.  167  adn.  993.  Praeterea  fetialis  (iam  a.  722),  sodalis 
T  i  t i  u  s,  f  r  at  e  r  A  r  V  a  1  i  s  f uit.  De  omnibus  sacerdotiis  Mercklin  1.  c.  p. 
152  sqq.  et  Mommsen  in  ^Mon.  Ancyr.'   p.  32  sqq.  disseruerunt. 

Mortuus  est  a.  U  d.  XIV  K.  Sept.  [Suet.  Aug.  100]. 

Homo  patricius  [Suet.  Aug.    1.  2.   10;  Vell.  Pat   II   59 J. 

2.  L.  CORNELIUS  P.  F.  BALBUS  cos.  suff.  a.  722. 
Non  in  lUspania  ex  cive  natus,  sed  Hispanus  (Gadibus  ortus) 
[Vell.  Pat.  II  51;  Tac.  ann.  XI  24.  XII  60;  Plin.  N.  H.  V  36] . 


Una  cum  patrao,  qui  consalatum  a.  7i4  gessit,  a  Pompeio  a.  682 
civitatem  Romanam  accepit 

A.  710  et  711  quaestor  Asinii  Pollionis.  Pontifex  [Vell. 
Pat  n  51]  post  Ciceronis  mortem  (a.  711)  videtur  electus  esse, 
com  hie  eum  nomine  minons,  nunquam  pontificis  a  patriio  distinguat. 
In  Durnmo  aeneo  Gadium  insculpta  sunt  verba  BaWus  pont.  et 
instrumenta  pontificalia  [Eckhel  I  p.  20.  IV  p.  254]. 

Vixit  etiam  tum  a.  74i  [Suet.  Aug.  29;  Plin.  N.  H.  XXXVI 
7;  Dio  LIV  25]. 

Homo  plebeius  [Drumann  1.  c.  II  p.  594.  608  sqq.;  TeuflFel, 
Gesch.  d.  Rom.  Lit.  p.  399  n.  4].»)    . 

3.  M.  CLAUDIUS  C.  F.  MARCELLUS. 
Natus  est  circa  a.  711  [Prop.  IV  1 7  ed.  L.  Müller],  Octaviani  et 
sororis  filius  et  gener  [Schiller  1.  c.  I  p.  183]. 

Pontifieatu  [Tac.  ann.  I  3]  circa  a.  730  honoratus  est, 
cum  ei  senatus  concessit  ßo'jXs'jsiv  iv  toi<;  i'3Tpaxrj77jx6'3i  xal 
TTjV  oraxsiav  8dxa  daxTov  Ixsotv  YJrsp  ivevöji'.'^to  altY)aai 
[Dio  Uli  28].    Aedilis  curulis  a.  731  [Dio  1.  c.  et  26.  31]. 

Mortuus  est  eodem  anno  [Plin.  N.  H.  XIX  24;  Dio  LIII33; 
Serv.  ad  Verg.  Aen.  VI  861]. 

Homo  plebeius  [Drumann  1.  c.  II  p.  402;  Mommsen,  St.-R. 
I  p.  556  adn.  1]. 

4.  TIBERIUS  CAESAR  AUGUSTUS. 
Natus  est  a.   712  d.  XV 1  K.  Dec.   [Suet.  Tib.  5;   Henzen, 
Arv.  p.  171]. 

Quaestor  a.  731  [Mommsen,  St.-R.  I  p.  576  adn.  3].  Pon- 
tifex (Tl.  CLAUDIUS  Tl.  F.  NERO)  fortasse  a.  731  factus  est 
in  Marcelli  locum  (cf.  simpulum,  quod  praebet  nummus  Gadibus 

')  S.  POMPEIÜS  CN.  F.  MAGNUS  homo  pleljeius,  natus  iu  67P,  intcr- 
fectus  a.  719,  ntnim  pontit'icatum  [App.  bell.  civ.  V  72;  Mommsen,  Rom. 
forschg.  I  p.  S7]  an  auguratum  [Dio  XLVIII  36;  Cic.  Philipp.  XIII  12; 
iMimann  1.  c.  I  p.  430;  Schiller,  Gesch.  der  röm.  Kaiserz.  I  p.  95]  a.  715 
aoceperit  et  a.  717  amiserit  [Dio  XLVIII  54;  Zonar.  X  24;  Eckhel  VI  p.  32 
-«q],  noD  satis  apparet.  —  M.  TULLIUS  M.  F.  CICERO  cos.  suff.  a.  724 
quo  iure  a  Carole  Drumann  [1.  c.  VI  p.  718;  App.  bell.  civ.  IV  51  Upea... 
^ite>pTjve;  Cic.  ad  Brut.  I  5;  Bardt  1.  c  p.  16  n.  8;^]  angur  sit  nominatus, 
Descio. 


Baeticae  signatus:  Eckhel  VI  p.  184),  certo  iam  est  inter  pontifices 
a.  738  [Eph.  epigr.  II  325;  C.  J.  L.  VI  385  (a.  747)].  Pontifex 
maximus  creatus  est  a.  i5  d.  VI  Id.  Mart.  [C.  J.  L.  I  p.  314. 
322.  388.  VI  2298;  Orelli  686;  Clinton,  Fast.  Rom.  ad.  a.  15\ 
Augur  fortasse  inL.  Caesaris  locum  demortui  a.  2  A.XUI  K.  Sept. 
aut  post  adoptionem  factam  ab  Octaviano  a.  4  [Schiller  1.  c. 
I  p.  189];^)  nam  nominatur  augur  a.  4  [Eckhel  VI  p.  184;  C.  J. 
L.  V  6416  a.  7/8],  deest  hoc  sacerdotium  in  titulo  C.  J.  L.  IX 
2443  Scripte  inter  a.  75213  et  a.  757-,  Cohen  27;  Kgl.  Münzkab. 
979.  (a.  10,).  Ad  quindecimviratum  et  septemviratum 
quando  post  a.  7  pervenerit,  non  satis  liquet  [Orelli  II  p.  408; 
cf.  quae  ad  Octaviani  septemviratum  adscripsi],  fortasse  a.  15 
in  locos  Augnsti.^)  Haec  quattuor  sacerdotia  coniuncta  inveni: 
C.  J.  L.  II  2062  (a.  26127).  VI  903  (a.  36i37).  X  8088  (a.  32/33). 
Frater  Arvalis  i^m  a.  U  pridie  Id.  Mai.  [C.  J.  L.  VI  2023]. 
Sodalis  Augustalis  a.  14  [Tac.  ann.  I  54]. 

Mortuus  est  d.  XVII  K.  Apr.  a.  37  [Tac.  ann.  VI  50;  Suet. 
Tib.  73;  Dio  LVIII  28;  Henzen,  Arv.  p.  63;  Clinton,  Fast.  Koni, 
ad  a.  37]. 

Homo  pa  tri  eins  [Suet.  Tib.  1]. 

5.  C.  ANTISTIUS  C.  F.  VETÜS  cos.  a.  748. 

Pontifex  iam  a.  748  [Vell.  Pat.  II  43]. 

Cum  Velleius  Paterculus  historiarum  Komanarum  libros 
scriberet  (a.  30),  etiam  tum  Antistius  videtur  vixisse  [Waddington^ 
Fast.  63]. 


*)  Germanictis  enim  natus  iam  a.  738  aut  initio  a.  739  [Wilmann« 
880  adn.   11]  a.  7/8  augur  nondum  fuit  [C.  J.  L.  V  6416]. 

*)  Cum  esset  lex,  ut  ex  pontificum  numero  crearetur  pontifex  maximus, 
imperatores  ei,  qui  aut  Caesares  aut  privati  homines  hoc  sacerdotio  omati 
non  erant,  prius  adscribebantur  pontificibus  succedentes  in  locum  principis  vita 
modo  functi,  tum  honorabantur  pontificatu  maximo.  Eodem  fere  die  quo 
pontificatum  accipiebant  reliqua  sacerdotia,  quae  eis  deerant,  item  Substitut i 
pro  Augusto  mortuo.  [Henzen,  Arv.  p.  CCVI  adn.  15  et  p.  67].  Itaque  no 
iterum  ac  saepius  idem  repetam,  de  eis  sacerdotum  collegiis,  in  quae  im- 
peratores secundum  hunc  usum  post  principatum  acceptum  cooptabantur, 
verba  faciam  nuUa  (cf.  adn.  15). 

•)  F.  QUINCTILIÜS  S.  F.  VARUS,  homo  patricius,  aflinitate  cum 
domo  imperatoria  coniunctus  cos.  a.  741  num  fuerit  pontifex  valde  est  in- 
certum  [C.  J.  L.  VI  386;  Mon.  Ancyr.  p.  166]. 


Homo  plebeiuB  [Drumannl.  c.  I  p.  b3  sqq.;  Säet.  Caes.  23; 
Tac  ann.  XIH  28]. 

Filius  eins  fuit  pontifex  [Fast  11]. 

G.  C.  CAESAR  AUGUSTI  F.  cos.  a.  i. 

Natus  est  M.  Vipsanii  Agrippae  filius  a.  734. 

Cos.  des.  (in  annum  i),  prineeps  iuventutis,  pontifex 
[Dio  LV  9]  post  K.  lan.  a.  74,9  sumpta  toga  virili  [C.  J.  L.  II 
3828.  V  6416.  6835.  VI  897.  899.  3748.  IX  3078.  3343.  XI 115. 
1621;  Cohen  Oct.  Aug.  42.  43;  Zeitschr.  f.  Numismat.  (edit.  ab 
A.  V.  Ballet)  XIII  p.  102  sqq.].') 

Mortuus  est  a.  4  d.  Villi  K.  Mart.  [C.  J.  L.  XIV  2801]. 

Homo  patricius  [Mon.  Ancyr.  p.  51  sqq;  Eckhel  VI 
p.  169  sqq.]. 

7.  DRÜSUS  lULIUS  Tl.  AUG.  F.  CAESAR  cos.  a.  15  et  a.  2L 

Natus  est  a.  739  Non.  Oct.  [C.  J.  L.  I  p.  403). 

Pontifex  iam  a.  7j8  [C.  J.  L.  V  6416;  Notizie  degli  scavi 
1887  p.  113]  fortasse  in  locum  C.  Caesaris.  Quaestor  a.  11 
(Dio  LVI  17.  25].  Sodalis  Augustalis  a.  U  [Tac.  ann.  I  54]. 
Frater  Arvalis  cooptatus  est  pridie  Id.  Mai.  a.  14.  Augur 
iam  a.  21  [Orelli  660.  661;  Wilmanns  885],  fortasse  a.  19  in 
Germanici  locum  [Eckhel  VI  p.  205;  cf.  Fast.  13].  Alia  sacer- 
dotia  habnisse  non  videtur.  Nam  et  quindecimvir  [Hübner 
ad  C.  J.  L.  n  2338;  Wilmanns  885  adn.  5.  888  adn.  1; 
Mommsen,  St-R.  II  p.  1167  adn.  2]  a  plebe  urbana  certo  esset 
nominatus  [C.  J.  L.  VI  910]  et  flamonium  Augustale  [Orelli 
211;  Eph.  epigr.  lü  p.  222  adn.  4;  Nipperdey  ad  Tac.  ann.  I 
54  et  II  83]  in  eadem  inscriptione  urbana  aeque  atque  in  titulis 
C.  J.  L.  VI  887  et  909  (cf.  913)  sodalitatem  de  loco  demoturum 
foisse,  non  hanc  illud  est  verisimile;  quamquaro  cur  plebs  in 
Germanici  et  Drusi  tabulis  honorariis  sacerdotium  Arvale  silentio 
praeterierit,  nescio.  Neque  vero  municipalium  et  provincialium 
inscriptionum  fides  tam  certa  est,  ut  de  ea  dubitari  non  possit 
[C.  J.  L.  U  2040.  2338.  V  4954.  IX  35.  X  4573.  4617.  4638]. 

')  Simpulum  vel  capeduncula  est  pontificale  insigne  Gai,  lituus  cum 
Locii  fratris  auguratu  convenit  [C.  J.  L.  VI  898].  Per  errorem  üaio  at- 
tribütns  est  aaguratus:  C.  J.  L.  II  2422;  Wilmanns  880  n.  11  a.  De 
Lucio  Caesare  ponÜfice  maximo:  Orelli  2148;  Reinesius  p.  445. 


8 

Nummi  solum  insigne  pontificale  praebent  [Cohen  Liv.  1.  Drus. 
1—4.  Drus.  et  Tib.  1.  2]. 

Occisus  est  a.  23  [Schiller  1.  c.  I  p.  294]. 

Homo  patricius.®) 

8,  L.  CALPURNIUS  L.  F,  PISO  FRUGI  cos.  a.  739, 
Pontifex  factus  est  ante  a.  U  [C.  J.  L.  VI  2023.   1445; 
Eph.  epigr.  I  p.  146  et  149  adn.  1;  Tac.  arin.  VI  10].   Fratcr 
Arvalis  a.  14  adest  in  collegio. 

A.  32  praefectus  urbis  octoginta  annos  natus  de  vita 
decessit  [Henzen,  Arv.  p.  180;  Borghesi  opp.  V  p.  567]. 

Homo  plebeius  [Drumann  1.  c.  U  p.  59.  80]. 

Filius  fuit  pontifex  [Fast,  14]. 

9.  M.  SCRIBONIUS  M.  F.  LIBO  DRUSUS. 
lam  a.  14  pontifex  [Suet.  Tib.  25]. 

Se  interfecit  Id.  Sept.  a.  16  praetor  [Tac.  ann.  II  27 — 32; 
Senec.  ep.  VIII  1;  Dio  LVII  15;  Eph.  epigr.  I  p.  146;  Bor- 
ghesi opp.  V  p.  301  sqq.;  Haakh  in  'Real-Encyclop.*  (edit.  ab 
A.  Pauly)  VI  p.  882  n.  19]. 

Homo  plebeius. 

10.  T.  STATILIUS  T.  F.  SISENNA  TAURUS  cos.  a.  16. 
Pontifex  [C.  J.  L.  V  332.  878]. 

Eins  mentio  postrema  fit  circa  a.  30  [Vell.  Pat  II  14]. 

Homo  plebeius.  De  familia:  Vell.  Pat.  II  127;  Borghesi 
opp.  II  p.  325.  V  p.  529;  C.  J.  L.  VI  p.  994  sqq. 

11.  L.  ANTISTIUS  C.  F.  VETUS  cos.  suff.  a.  26, 

De  consulatu:  Nipperdey  ad  Tac.  ann.  IV  1  et  VI  40; 
Henzen,  Scavi  p.  97. 

Fuit  pontifex  X  vir  stl.  iud.  quaestor  [C.  J.  L.  XIV 
2802;  Vell.  Pat.  II  43;  Nipperdey  op.  p.  532]. 

Homo  plebeius  (non  recte  iudicavit  Mommsen  8t.-R.  1 
p.  555  adn.  3). 

Pater  fuit  pontifex  [Fast.  5]. 


•)  GERMANICUM  CAESAUKM  Tl.  AUÜUSTI  F.  pontificibus  ad- 
numerandum  non  esse,  quippe  quod  augur  fuerit,  Mommsen  recte  ostendit 
[C.  J.  L.  V  4308.  X  513.  VI  909.  XIV  3942;  Wilmanns  885;  Eckhel  VI 
p.  208  sqq.]. 


9 

12.  P.  CORNELIUS  P.  F.  LENTULUS  SCIPIO  cos.  auf  f.  a.  24. 

De  consulatus  tempore:  Borghesi  opp.  VI  p.  47;  Henzen, 
Arv.  p.  184;  Nipperdey  ad  Tac.  ann.  III  74. 

Pontifex  et  fetialis  (fortasse  propter  merita  bellica  pauUo 
ante  coDsnlatam)  nescio  quo  anno  factus  sit  [C.  J.  L.  V  4329; 
Orelli  2275;  Wilmanns  1128]. 

Commemoratnr  a.  52  a  Tacito  [ann.  XII  53]. 

Homo  patricius. 

13.  DRÜSUS  CAESAR  6ERMANICI  CAESARIS  F. 
Natus  est  fortasse  a.  7  [Wilmanns  880  n.  17]. 

Toga  virili  sumpta  a.  23  senatni  commendatus  est  a  Tiberio 

postulante,  ut  munere  capessendi  vigintiviratus  solveretur  ei 

(pimquennio  inaturins  quam  per   leges   quaesturam  peteret   [Tac. 

ann.  IV  4.  HI  29].    Assentior  Carole  Nipperdey,  qui  Tacitum 

pontificatum  Neroni  maiori  natu  filio  Germanici  a.  20  per  errorem 

attriboisse  dicit  [Eckhel  VI  p.  216];  neque  enim  titulus  Neronis 

adhuc  inventus  est,  cui  inscriptus  sit  pontificatus,  neque  nummi 

eins  insignia  sacerdotalia  praebent.     Equidem   puto   hoc   modo 

Germanici  sacerdotia  distributa  esse,  ut  Drusus  Tiberii  filius 

auguratum  susciperet  (cf.  Fast.  7)  et  Nero  a.  20  patri  demortuo 

saccederet  flamen  Angustalis,  sodalis  Augustalis,   frater 

Arvalis  [C.  J.  L.  VI  909.  2023.  887.  913;  Tac.  ann.  I  54.  II 

83  cum  Caroli  Nipperdey  adnotationibus;  Eph.  epig.  III  p.  76. 

207]  indutus  toga  virili   [VII  Id.  lun.  C.  J.  L.  XIV  244],   tum 

Drusus  Germanici  filiorum  alter,  cum  a.  23  ipse  et  frater  a  Tiberio 

senatui  traderentur  [Tac.  ann.  IV  8;  Suet  Tib.  54],  non   anni 

prineipio   postquam   togam   virilem   sumpsisset,    in   locos   Drusi 

Tiberii filii  morte  vacantes  pontifex  augur  sodalis  Augustalis 

cooptaretur  [Tac.  ann.  III  29:  Addiiur  pimiificatus;  C.  J.  L.  III 

380;  Suet  Gai.  12;  Orelli  667;  Tac.  ann.  II  H3:  neve  quü  flamm 

mt  augur  in  locum    Germanici  ntM  gentis   luliae   creareiur;  IV  0 

inmoriae  Drusi  eadem,  quae  in  Gei'manicam^  decemuntur],     Quac 

sententia  si  est  recta,  sodalium  Augustalium  collegio  novam  de- 

cnriam  (XXVT)  Tiberius  non  in  honorem   Dnisi  Germanici  filii 

adiecit  [Dessau  in  T.ph.  epigr.'  ni  p.  76.  207;  C.  J.  L.  VI  1984; 

Mommsen,  St.-R.  II  p.  1110  adn.  4].     A.  31  paullo  ante  Seiani 

mortem  pontificale  augurale  Augustale  sacerdotia  ab  eo  videntur 

esse  abiudicata  [Suet.  Gai.  12.  Tib.  54;  Dio  LVIII  7.  8.  cf.  Fast.  18]. 


10 

Occisus  est  a.  33  [Tac.  anu.  VI  23—25;  Dio  LVIII  22]. 
Homo  patricius. 

14.  M.  LICINIUS  M.  F.  CRASSUS  FRUGI  cos.  a.  27, 

Pontifex  praetor  urbanus  (suff.  a.  24  [Henzen,  Arv.  p. 
CCXLIV])  consul  legatus  TL  Claudii  Gaesaris  Augusti  in 
Maure  tan  ia  [C.  J.  L.  VI  1445;  Eph.  epigr.  I  p.  146  sqq.; 
Notizie  degli  seavi  1884  p.  383;  Henzen  in  *Bull.  d.  Inst.*  1885 
p.  9  sqq.].  Bis  imperatoris  Claudii  temporibus  ornamenta 
triumphalia  adeptus  est  [Suet.  Glaud.  17]. 

Interfectus  est  ab  imperatore  Claudio  a.  47  [Senec.  Div. 
Claud.  aTToxoXoTcovT.  1 1 ;  Nipperdey  ad  Tac.  ann.  IV  62 ;  Henzen, 
Arv.  p.  190]. 

Homo  plebeius. 

Pater  fiiit  pontifex  [Fast.  8],  filins  pontifex  [Fast.  20],  nepos 
fortasse  pontifex  [Fast  36]. 

15.  (AQÜILLIUS  L.  F.)  REGULUS. 
Fuit    pontifex    s(alius    aut    sodalis    Augustalis)... 
quaestor  Ti.  Caesaris. 

Homo  patricius  [C.  J.  L.  VI  2122.  HI  551]. 

16.  C.  RUBELLIUS  C.  F.  BLANDUS. 

Cos.  suff.  ante  a.  21,  quo  anno  commemoratur  inter  consulares 

[Tac.  ann.  III  23.  51.  VI  27  cum  adnotationibus  Caroli  Nipperdey; 

Borghesi   opp.  IV   p.  484   adn.   2   et   p.   492   eins   consulatum 

primum   ad   a.  17 ^  tum  ad  a.  20  rettulit.     C.  J.  L.  VI  14221]. 

Pontifex  [C.  J.  L.  XIV  3576]  nescio  quo  anno  factus  sit. 
A.  33  [Tac.  ann.  VI  27]  in  matrimonium  duxit  luliam  Drusi 
Caesaris  filiam.^) 

Superstes  fuit  Drusillae  sorori  C.  Caesaris  mortuae  a.  38^ 
cui  tabulam  marmoream  dicavit  [Borghesi  opp.  II  p.  141;  Henzen, 
Arv.  p.  171]. 

Homo  plebeius,  cuius  avus  Tiburs  eques  Romanus  fuerat. 

17.  PAULLUS  FABIUS  PERSICUS  cos.  a.  34, 
Receptus  est  in  collegia  pontificum  sodalium  Augusta- 
ium   fratrum   Arvalium  [C.   J.  L.  III  6073;  Senec.  de  benef. 


•)  Fortasse    etiam    alii    ex   progeneris    Tibeiii    inter    pontifices   fuerunt 
ITac.  ann.  VI  45.  IV  17]. 


11 

IV  30).  Num  iam  a.  21  frater  Arvalis  fuerit  [C.  J.  L.  VI  2023], 
dubiom  est;    recte  nomen  eins  insertum  videtur  1.  c.  2024  a.  27. 

Commemoratnr  a.  4^  ab  imperatore  Claudio  [de  Gallor. 
iure  honor.;  C.  J.  L.  VI  2035;  Henzen,  Arv.  p.  186;  Waddington, 
Fast  81:  il  etait  mortj  lorsque  Sineque  ecf^wmt]. 

Homo  Patricias  [Mommsen,  Rom.  Forsch.  I  p.  122]. 

18.  C.  CAESAR  AUGUSTUS  GERMANICUS. 

Natns  est  pridie  K.  Sept  a.  12  [Snet  Gai.  8;  C.  J.  L.  I 
p.  400;  VI  2298].  Togam  virilem  sompsit  nndevicesimo  aetatis 
anno  [Snet.  Gai.  10]. 

Pontificem  angurem  sodalem  Angnstalem  eom  a.  31 
Droso  fratri  successisse  pnto  [Suet.  Gai.  12;  Dio  LVIII 7. 8  ;^^)  Cohen 
12;Eckhel  VI  p.  220;  Mommsen,  St-R.  II  p.  781  adn.  1;  cf. 
Fast.  13].  Qnaestor  a.  33  [Dio  LVIU  23;  Henzen  5396]. 
Pontifex  maximns  creatus  est  a.  37  (fortasse  mense  Martio), 
postqaam  imperator  appellatus  est  d.  XV  K.  Apr.  [Dio  LIX  3; 
C.  J.  L.  X  796;  nnmmi  multi,  quibus  inscriptnm  est  pon,  m.  Ir, 
p.  (s.  c):  Kgl.  Münzk.  984.  986;  C.  J.  L.  VI  2028;  Henzen, 
Ary.  p.  63].  De  reliqnis  sacerdotiis  cf.  adn.  5;  frater  Arvalis 
[Henzen,  Arv.  p.  171]. 

Occisas  est  d.  IX  K.  Febr.  a.  41  [Snet.  Gai.  58]. 

Homo  Patricias. 

19.  TL  CLAUDIUS  CAESAR  AUGUSTUS  GERMANICUS. 

Natns  est  a.  744  K.  Aug.  [Suet  Claud.  2.  10;  Dio  LX  2.  5|. 

A  n  gu r  ab  Octaviano  factus  post  a.  8  [Suet.  Claud.  4 ;  Cohen  69 ; 
C.J.L.  V  6416],sodalis  Augustalis  a.  14  [Tac.  ann.  I  54;  Suet. 
Claod.  6;  Eckhel  VI  p.  235],  sodalis  Titius  inter  a.  14  et 
a.  37 y  quo  consul  fuit;  haec  tria  sacerdotia  inveniuntur:  C.  J. 
L.1II  381.  V  24.  Sacerdos  numinis  imperatoris  Caligulae 
loYis  Latiaris  a.  40  [Suet.  Gai.  22.  Claud.  9;  Dio  LIX  28]. 
Pontifex  maximus  (fortasse  mense  Martio)  a.  41  creatus  est 
[C.  J.  A.  III  458;  multi  nummi  praebent  p.  m,  tr.  p,  (cos.  des, 
iter,  ex  s.  c):  Cohen  33.  40.  41;  Kgl.  Münzkab.  988.  989; 
Notizie  degli  scavi  1887  p.  40]. 


'•)  Quod  eacerdotium  L.  AELIÜS  SEIANUS  una  cum  filio  a.  31  accepcrit, 
iporo  [Mommsen,  St.-R.  II  p.  866  adn.  3]. 


12 

Mortuus  est  d.  III U.  Oct.  a.  54  [Suct.  Claud.  45;  Dio  LX  34]. 
Homo  patricius. 

20.  CN.  POMPEIUS  CKASSI  F.  MAGNUS. 

Imperante  Caligula  ;ratSfov  [Dio  LX  5;  Suet.  Gai.  35]. 

A.  4i_,  quo  Antoniam  imperatoris  Claudii  filiam  [Suet.  Claud. 
26.  27]  in  matrimonium  duxit,  vigintiviratus  munere  functus 
est,  tum  fuit  praefectus  urbi  feriarumLatinarumetquaestor 
viginti  annos  natus  [Dio  LX  5];  eodem  tempore  eum  honoratum 
esse  pontificatu  puto:  nam  Notizie  degli  seavi  1884  p.  393 
=  Bull.  d.  Inst.  1885  p.  9  nominatur  pontifex  quaestor  Ti. 
Claudi  Caesaris  Aug.  Frater  Arvalis  postea  nescio  quo 
anno  cooptatus  est  [C.  J.  L.  VI  2032]. 

Oecisus  est  iussu  Claudii  a.  47  [Henzen,  Arv.  p.  194;  Eph. 
cpigr.  I  p.  147;  Drumann  1.  c.  IV  p.  593]. 

Homo  plebeius. 

Pater  fuit  pontifex  [Fast.  14]. 

21.  L.  VOLUSIUS  L,  F.  SATUKNINUS. 

Natus  est  circa  annum  25.  Pontifex  [C.  J.  L.  VI  7393 
et  p.  1043].  Filius  fortasse  L.  Volusii  Saturnini  auguris,  qui  in 
urbis  pruefedura  a.  56'  mortuus  est  [Henzen,  Arv.  p.  202;  Bor- 
ghesi  opp.  III  p.  313  sqq.;  Stevenson  in  ^Bull.  d.  Inst.'  1885 
p.  26  sq.].     Ante  patrem  videtur  mortem  oppetivisse. 

Homo  plebeius. 

22.  L.  CALPURNIUS  L.  F.  PISO  cos.  a.  57, 

Pontifex  [C.  J.  L.  VI  1445;  Eph.  epigr.  I  p.  149  adn.  1; 
Nipperdey  ad  Tac.  ann.  XIII  28].  Frater  Arvalis  adest  in 
collegio  a.  57  [C.  J.  L.  VI  2039]. 

Interfectus  est  proconsul  Africae  a.  69  [Heifisen,  Arv. 
p.  181;  Borghesi  opp.  IV  p.  534  sqq.]. 

Homo  plebeius. 

Borghesi  [opp.  V  p.  312  et  568]  L.  Calpurnium  Pisoneni 
Cn.  Pisonis  et  Plancinae  filium  (consulem  a.  27 ,  patrem  eonsulis 
a.  57  [Henzen,  Arv.  p.  180])  pontificem  fuisse  iudicavit,  mihi 
autem  annorum  intervallum  rectius  quadrare  ad  consulem  a.  57 
videtur. 


13 

23.  NERO  CLAUDIUS  CAESAR  AUGUSTUS  GERMANICUS. 

Natus  est  (L.  DOMITIUS  CN.  F.  NERO)  d.  XVIII  K.  lan. 
aniri  38  [Suet.  Ner.  6;  C.  J.  L.  VI  2041]. 

A.  50  d.  V  K.  Mart.  adoptatus  est  in  patriciam  genteni 
Claudiam  [Tac.  ann.  XII  25;  C.  J.  L.  VI  2040;  Wilmanns  901: 
XERO  CLAUDIUS  DRUSUS  GERMANICUS  CAESAR]  et  a.  51 
toga  yirili  indutus  d.  IUI  Nod.  Mart.  in  annum  57^^)  consul 
designatus  [Henzen,  Arv.  p.  66]  —  interim  proconsulare  im- 
periam  extra  urbem  gessit  —  prineeps  iuventntis  appellatus, 
d.  ///  Non.  Mart.  in  omnia  collegia  sacerdotum  supra 
oomemm  ex  senatus  consnlto  cooptatus  est  [Tac.  ann.  XII  41. 
Xni  21;  Cohen  311.  312;  Eekhel  VI  p.  260  sqq.;  C.  J.  L.  VI 
921.  1984.  2040.  2042;  Henzen,  Arv.  p.  III  et  p.  66;  Mommsen, 
St-R.  II  p.  781  adn.  l].  Pontifex  maximus  nescio  quanto 
tempore  post  imperium  d.  ///  Id.  Cot.  a.  54  suseeptum  (fortasse 
meiise  Martio  a.  55)  creatus  sit:  uam  et  deest  pontificatus 
maiimns  in  nummis  inter  K.  lan.  et  duodecimum  diem  meusis 
Octobris  a.  55  eusis  [Cohen  Agripp.  et  Ner.  3.  4  (6.  7  a.  54).  Ner.  49. 
331.  332;  C.  J.  L.  II  4719;  Wilmanns  902]  et  iam  Augustus 
appellatus  solam  pontificis  titalum  gerit  in  nammis  [Cohen  239. 
240(56.  57)].»^) 

Se  interfecit  d.    V  Id.  lun.  a.  OH  [Clinton,   Fast.   Rom.    ad 

a.  6'^]. 

Homo  Patricias. 

24.  SER.  GALBA  IMPERATOR  CAESAR  AUGUSTUS. 

Natus  est  (SER.  SULPICIUS  SER.  F.  GALBA)  d.  7A'  K. 
lan.  a.  751  [Suet.  Galb.  4]. 

Consul  a.  33  et  Africae  proconsul  a.  45  ornamenta 
triumphalia  sacerdotiaque  quindeeimvirorum  sodalium 
Titiorum  sodalium  Augustalium  accepit  [Suet.  Galb.  8|. 
fiomae  principatum  assecutus  in  reliqua  collegia  sacer- 
dotum cooptatus  et  temporis  spatio  praetermisso  (in  prioribus 

")  Non  recte  Mommsen  de  anno  55  cogitavit  [Herm.  II  p.  63.  III  p.  94 
a<ln.  3;  Henzen  in  'Ann.  d.  Inst.'  1867  p.  258] :  huic  enim  sententijvo  obstant 
Taciti  verba. 

")  Mea  qaidem  sententia  P.  M.  in  nullo  nummo  invenitur,  qui  certo 
anno  54  attribuatur  [Mommsen,  St.-R.  II  p.  1107  adn.  2|. 


14 

eins  et  senatus  nummis  non  nominatur  pontifex  maximas  [Cohen 
2.  7.  8.  12.  15-22.  24.  25.  27.  48.  61.  63.  67.  98  sqq.  135. 
138.  140.  145  sqq.  161.  168.  177  sq.  180.  184.  227])  pontifex 
maximus  creatus  est  (in  inscriptionibus  occnrrit  hie  titulus  d. 
XI  K.  lan.  a.  69  [C.  J.  L.  III  dipl.  4.  5.  X  770.  771.  7891; 
Eph.  epigr.  11  p.  454]). 

Oecisus  est  d.  XVIII  K.  Febr.  a.  69  [Tac.  bist.  I  27.  29  sqq.; 
Plut.  Galb.  24;  Die  LXIV  6;  Henzen,  Arv.  p.  XCI  adn.  6]. 

Homo  patricius  [Mommsen,  Rom.  Forsch.  I  p.  122;  St.-R. 
II  p.  789  adn.  1]. 

25.  IMPERATOR  M.  OTHO  CAESAR  AUGUSTUS. 

Natus  est  (M.  SALVIUS  L.  F.  OTHO)  d.  ////  K.  Mai.  a.  32 
[Suet.  Oth.  2]. 

Frater  Arvalis  iam  a.  57  perhibetur  [C.  J.  L.  VI  2039. 
2045].  Legatus  qnaestorius  post  Agrippinae  mortem  per 
decem  annos  Lusitaniam  provinciam  administravit  a.  59 — 6*^ 
[Suet.  Oth.  3.  4;  Plut.  Galb.  20].  Princeps  nominatus  est  d. 
XVm  K.  Febr.  a.  69  [Henzen,  Arv.  p.  XCI  adn.  6],  d.  lll  Non. 
Mart.  omnia sacer dotia [C.  J.  L.  VI p. 499 ;  Henzen,  Arv. p.  67]  et  d. 
VII  Id.  Mart  pontificatum  maximumaccepit[C.  J.  L.  et  Henzen 
11.  CO.;  antehune  diem  nummi  signati carent titulo  pontificis  maximi: 
Cohen  1-5.  14—27]. 

Se  interfeeit  a.  ß9  mense  Aprili  [Eckhel  VI  p.  300:  d.  XVI 
K.  Mai.;  Henzen,  Arv.  p.  64:  d.  XIII  K.  Mai.;  Schiller  L  c. 
I  p.  378  adn.  7:  d.  XVII  K.  Mai.]. 

Homo  patricius   [Suet.   Oth.    1;   Mommsen,  Rom.  Forsch. 

I  p.  122;  St.-R.  II  p.  789  adn.  1]. 

26.  VITELLIUS  GERMANICUS  IMPERATOR. 

Natus  est  (A.  VITELLIUS  L.  F.)  VIII  K.  Oct  aut  VII  Id. 
Sept  a.  15  [Suet  Vitell.  3]. 

Ab  imperatoribus  Gaio,  Claudio,  Nerone  honorihus  (con- 
sulatu  a.  48)  et  sacerdotiis  amplissimis  (frater  Arvalis 
adest  in  collegio  a.  57  [C.  J.  L.  VI  2039];  de  quindecimviratu: 
Cohen  110.  111;  iam  hominem  privatum  quindecimviris  eum 
adscriptum  esse  putat  Eckhel  [VI  p.  317]  atque  iussisse  feriri 
hos  nummos  iactandi  prioris  sacerdotii  causa;  Mommsen,  St.-R. 

II  p.  781;  at  cf.  ibid.  p.  1103  sq.)  auctm  est,  antequam  pro- 
consule  Africae  praeesset  a.  60  [Suet.  Vitell.  5;  Tac.  bist.  III 


15 

86;  Benzen,  Anr.  p.  201].  Post  diem  imperii  XIII  K.  Mai  a.  69 
[C.  J.  L.  VI  p.  499;  Henzen,  Arv.  p.  64]  reliqua  sacerdotia 
et  pontificatum  maximum  [Cohen  71.  72]  ante  diem  XV  E. 
Aug.  süscepit;  nam  hoc  die  iam  maximum  pontificatum  adeptus . . . 
fle  caerimonüs  publicis  edixit  [Suet.  Vitell.  11;  Tac.  bist.  II  91; 
Eckhel  VI  p.  316];  itaqne  in  nnmmis  anreis  argenteis  aeneis 
ante  hone  diem  excusis  deest  pontificatns  maximns  [Cohen 
17-21.  41—47.  54.  85.  86.  108.  117]. 

Ultimis  diebns  mensis  Decembris  a.  69  occisus  est  [Schiller 
I.  c.  I  p.  398;  Peter,  Zeittaf.  ad  a.  69], 

Homo  Patricias  [Mommsen,  St.-R.  II  p.  789  adn.  1]. 

27.  Tl.  PLAUTIUS  M.  F.  SILVANUS  AELUNUS 
cos.  suff.  I  a.  45^  II  a.  74. 

A.  70  d.  XI  K.  lul.  cum  praetor  deos  precaretur  in 
Capitolio  resti tuende,  praeiit  pontifex  sollemnia  verba  [Tac. 
bist.  IV  53].  Idem  fuit  sodalis  Augustalis  [C.  J.  L.  XIV 
3608;  Wilmanns  1145;  Borghesi  opp.  III  p.  329  sq.]. 

Mortuus  est  ante  Vespasianum  [Lebas,  part.  V  660  a; 
Waddington,  Fast.  85;  Wilmanns  1.  c.]. 

Patricius  ut  videtur  homo,  quamquam  tectu^  inter  jmtricios 
(sie  frater  dicitur)  non  nominatur  [C.  J.  L.  XIV  3605 — 3608; 
Mommsen,  St.-R.  I  p.  555  adn.  3;  Nipperdey  op.  p.  532]. 

28.  IMPERATOR  CAESAR  VESPASIANUS  AUGUSTUS. 
Natus  est  (T.  FLAVIUS  VESPASIANUS)  d.  XV  K.  Dec.  a.  9 
[Suet  Vesp.  2;  C.  J.  L.  I  p.  379]. 

Aedilis  a.  39  [Dio   LIX    12],   legatus  legionis   in   Bri- 

tanniam   missus  a.  43   [Dio  LX  20],  triumphalia   ornamentn 

a.  47  [Dio  LX  30]  et   in   hrevi   spatio   duplex  •sacerdotium 

(iccepit  [Suet  Vesp.  4;  de  auguratu:  Cohen  36 — 45;  Eckhel 

VI  p.    331    (316):    volebat    Vespasianus   iactare  decus   sibi  adhue 

pritato  delatum;  Borghesi  opp.  HI  p.  429;  Pick,  Zur  Titulatur 

der  Flavier  in  'Zeitschr.  f.   Numismat'   (edit.   ab   A.   v.   Sallet) 

Xni  p.  228  adn.  2.  XIV  p.  355;  Mommsen,  St-R.  II  p.  1103 

adn.  3.  p.  1104  adn.  1].     Consul   suffectus  a.  51,     Ultimis 

aoDi  69  diebus  a  senatu  Imperator  appellatus  [Tac.  bist  IV 

3;  Suet  Vesp.   12;  Dio  LXVI  1;   Mommsen,   St-R.   II   p.   875 

adn.  3]  fortasse  mense  Martio  a.  70  post  Nonas,  quo  die  pon- 


16 

tifex  maximns  nondum  nominatur  [0.  J.  L.  III  dipl.  6  p.  849 
et  904.  X  1402;  deest  summum  sacerdotium  in  nummis  priore 
parte  a.  70  signatis  (Cohen  66.  80.  81  sqq.  185.  209.  278.  43; 
de  391.  392:  Eckhel  VI  p.  321;  Pick  1.  c.  XIV  p.  359.  XIII 
p.  228  adn.  2;  C.  J.  L.  X  1402)],  pontifex  maximus  est  creatns 
[Cohen 358. 379.  380.  385.  386.  389.  390;  Pick  1.  c.  XIV  p.  358  sq.; 
cf.  nummos,  quibus  litterae  jp.  m,  tr.  p.  cos,  II  (de^,  III)  (s.  c.) 
incisae  sunt:  186.  406.  416.  424.  513.  518.  523  (439.  510); 
C.  J.  L.  X  8005.  III  dipl.  7;  Eph.  epigr.  II  p.  457  Non.  April, 
a.  71],  cum  Roma  abesset  [Schiller  1.  c.  I  p.  500  adn.  2;  Clinton, 
Fast.  Korn,  ad  a.  70]. 

Decessit  de  vita  d.  IX  K.  lul.  a.  79  [Suet.  Vespas.  24 ; 
Dio  LXVI  17]. 

Homo  plebeius  a.  6*^  inter  patricios  est  adlectus. 

29.  IMPERATOR  TITUS  CAESAR  VESPASIANTJS  AUGUSTIIS. 

Natus  d.  ///  K.  lan.  a.  4/  [Suet.  Tit.  2.  11;  Clinton,  Fast. 
Rom.  ad  a.  41]. 

Consul  a.  70.  Sacerdos  omnium  collegiorum  (TITUS 
CAESAR  AUG.  F.  VESPASIANUS)  cooptatus  est  a.  71  [C.  J.  L. 
VI  1984;  Eph.  epigr.  IV  779;  Pick  1.  c.  XIII  p.  209:  diwbtis 
pnmis  anni  memdms\  C.  J.  L.  VI  2057,  2;  ex  quo  tempore  in 
inscriptionibus  nummisque  saepissime  pontificatus  conuuemoratur. 
De  auguratu:  Cohen  21—24;  Eckhel  VI  p.  317.  331;  Pick  1. 
c.  Xin  p.  228  adn.  2;  de  quindecimviratu:  Cohen  320 — 323; 
ßorghesi  opp.  I  p.  345],  cum  Romam  venisset.  Pontificatus 
maximus  a.  79  post  K.  luL  ei  delatus  est  imperium  post 
patris  obitum  adepto:  neque  enim  prius  occurrit  nobis  in  titulis 
nummisque  nisi  coniunctus  cum  tribunicia  potestate  nona,  quae 
incipit  a  K.  lul.  a.  79  [Wilmanns  918;  C.  J.  L.  VI  942.  1246], 
et  consulatu  septimo  [Cohen  153—155.  157.  158.  171.  172.  206. 
207  sqq.;  Pick  1.  c.  XIV  p.  365  sqq.;  Suet.  Tit.  9]. 

Mortuus  est  a.  81  Id.  Sept.  [Suet.  Tit.  11], 

Homo  patricius. 

30.  IMPERATOR  CAESAR  DOMITIANUS  AUGUSTUS. 

Natus  est  d.  IX  K.  Nov.  a.  51  [Suet.  Domit.  1.  17; 
Vespas.  4]. 


17 

Caesar  praetor  urbanns  consalari  potestate  a.  70 
[Suet.  Domit.  1;  Tac.  bist.  IV  3.  39;  Dio  LXVI  1].  Conen l 
suffectus  a.  71.  Sacerdos  omnium  coUegiorum  a,  73 
(CAESAR  AUG.  F.  DOMITIANUS)  [C.  J.  L.  VI  932=Wilmann8 
918;  C.  J.  L.  VIII  lOllö.  10119.  IX  4955;  Cohen  Tit.  26;  Pick 
L  c.  XIII  p.  273;  in  nummis  persaepe  solum  pontifex  invenitnr. 
De  augaratu:  Cohen  22;  Pick  1.  c.  XIII  p.  228  adn.  2;  de 
quindecimviratu:  Cohen  546.  552.  594;  Borghesi  opp.  I  p.  345; 
C.  J.  L.  I  p.  442;  Marquardt,  St.-V.  Ilf  p.  382;  de  sacerdotio 
Aryali:  C.  J.  L.  VI  2054  (a.  75  adest  in  coUegio);  Stobbe  in 
Thüolog\  XXXI  p.  285  sq.].  Post  diem  imperii  XVIII  K.  Oct. 
[C.  J.  L.  VI  2060]  a.  81  pontificatus  maximus  ei  decretus  est 
[C.  J.  L.  m  312;  Wilmanns  924  adn.  2;  Eckhel  VI  p.  395; 
Cohen  551 — 554,  quos  nummos  per  errorem  anno  80  attribuit. 
Cf.  56—59.  370 — 372,  in  quibus  a.  81  signatis  imperator  Do- 
mitianns  Augustus  solum  pontifex  nominatur,  et  cf.  54.  55. 
^55  sqq.,  unde  intellegitur  enm  a.  81  pontificis  maximi  titulum 
^essigse]. 

A.  96  d.  XIV  K.  Oct.  occisus  est  [Suet.  Domit.  17]. 

Homo  patricius. 

31.  C.  CALPETANU8  RANTIUS  QUIRINALIS  VALERIUS 

P.  F.  FESTUS  COS.  suff.  a.  71. 

Post  praeturam  circa  a.  68  sodalis  Augustalis,  inter 
a.  72  et  a.  77  pontifex  factus  est  [C.  J.  L.  V  531  =  Wilmanns 
1147;  C.  J.  L.  VI   1238;  Mommsen,  Ind.  Plin.  p.  427]. 

Homo  plebeius. 

32.  CN.  lULIüS  AGRICOLA  cos.  suff.  a.  77. 

Natus  est  in  colonia  Foroiuliensium  a.  40  Id.  lun.  | Urlichs, 
De  vita  et  honoribus  Agricolae  p.  9 ;  Clinton,  Fast.  Rom.  ad  a.  93. 
Id.  lul.  a.  37]. 

Inter  patricios  adlectus  a.  74  [Tac.  Agr.  9.  ibid.  4:  utriunqtte 
<K*uni  procuratorem  Caesarum  habuit . . .  pater  Uli . . .  setiaforii  or- 
dm]  Britanniae  praepositus  est  legatus  Augusti  pro  praetore 
[i'/noTparrjoc  Dio  XXXIX  50]  a.  78  adiecfo  pontificatus  sacerdotio 
[Urlichs  1.  c.  p.  25]. 

Mortaus  est  a.  93  d.   A'  K.   Sept.    [Nipperdey   op.   p.   511; 

Mommsen,  bt.-R.  I  p.  575  adn.  1]. 

2 


18 

33.  (L.)  HELVIUS  AGRIPPA. 

Pontifex  mortuus  est  a.  83  [Dio  LXVII  3].  Fortasse  is 
est,  qui  a.  68  Sardiniam  proconsule  administravit  [Mommsen 
in  ^Herm;   II  p.  102.  III  p.  62  adn.  3;  Klein,  Verw.-Beamt.   I 

p.  256], 

Homo  plebeius  (ex  Baetica  provincia  oriundus)  [C.  J.  L.  TI 
1184.   1262]. 

34.  M.  LOLLIUS  D.  F.  PAULLINUS  VALERIUS  ASIAT  rCUS 

SATURNINUS  cos.  suff.  a.  93. 

III  vir  a.  a.  f.  f.  salius  Collinus  pontifex  quaestor 
[C.  J.  L.  XIV  4240;  Haakh  in  'Real-EncycL'  (edit.  ab  A.  Pauly) 
VI  p.  2362  n.  127]. 

Homo  patricius. 

35.  C.  OCTAVIUS  TIDIUS  TOSSIANUS  lAVOLENUS  PRISCL8 

De  praenomine  cf.  Theodorum  Mommsen  in  ^Eph.  epigr.'  V 
p.  655  sq. 

Claras  ille  sebolae  Sabinianae  iuris  consultus  imperantibu» 
Traiano  et  Hadriano  natus  est  ante  a.  60  [Mommsen,  Ind.  Plin. 
p  413].  De  tempore,  quo  consulatum  [Tissot  Tastes  de  la 
prövince  romaine  d'  Afrique'  Lutetiae  Parisiorum  1885  p.  87: 
fwant  111]  et  pontificatum  (a.  102  fuit  pontifex  [C.  J.  L.  VI 
L'184.  2185])  acceperit,  nihil  constat. 

Videtur  mortuus  esse  ante  a.  138  [C.  J.  L.  III  2864.  addit. 
p.  1062;  Teuflfel  1.  c.  p.  795  n.  3;  Pemice,  Labeo  1  p.  69; 
Kariowa,  Köm.  Recbtsgesch.  I  p.  G97]. 

Homo  plebeius. 

36.  C.  CALPURNIUS  CRASSUS  FRUGI  LICINIANUS 

fortasse  cos.  suff.  a.  87, 

Nominatur  consul  pontifex  [Notizie  degli  seavi  1884:  p.  394; 
Stevenson  in  *Bull.  d.  Inst.'  1885  p.  23  sqq.].  Sub  Hadriana 
necatus  est  [vit.  Hadr.  5;  Henzen,  Arv.  p.  180:  Mommsen  in 
a:ph.  epigr.'  1872  p.  149]. 

Fortasse  fuit  nepos  M.  Licinii  Crassi  Frugi  pontificis  (cf. 
Fast.  14  [*Bull.'  1.  c.  p.  25]). 


19 

37.  IMPERATOR  NERVA  CAESAR  AUGUSTUS. 

Natus  est  (M.  COCCEroS  M.  F.  NERVA)  a.  32  [Dio  LXVIII 
4;Eatrop.  Vin  1;  Eckhel  VI  p.  403;  C.  J.  L.  I  p.  379:  d.  VI 
Id.  Nov.;  Gießen  TDe  imperatoris  M.  Coccei  Nervae  vita'  Bonnae 
1865  p.  4:  die  XVI  m,  Martit]. 

Homo  privatus  salins  Palatinns,  quaestor  urbanus, 
praetor  fdesignatus  a.  65  [Tac.  ann.  XV  72]),  sodalis 
Angnstalis,  angnr,  consul  I  a.  7i^  IIa.  90  factus  est  [Henzen 
5435.  Arv.  p.  182;  Borghesi  opp.  V  p.  29].  Imperium  sus- 
cepit  d.  XIV  K.  Oet.  a.  96.  Eius  in  omnia  sacerdotia  co- 
optationem  describunt  nommi  a.  96  et  97  mcmoriae  eansa  signati 
[Cohen  41.  47—51.  84.  105.  Plotin.  9;  Kgl.  Mtinzkab.  1006; 
Borghesi  opp.  UI  p.  428  sq.;  Mommsen,  St-R.  II  p.  1103  adn.  3]. 
Pontifex  maximns  (deest  pontificatas  maximus  in  nummo 
Cohen  104)  nominatur  d.  VI  Id.  Oet.  a.  96  [C.  J.  L.  III  dipl. 
18.  X  7890]. 

Mortuus  est  d.  VI  K.  Febr.  a.  98  [DioLXVriI4;  Dierauer 
in  l'ntersuchnngen  zur  römischen  Kaisergesehichte'  (edit.  a  M. 
Bödinger)  I  p.  27  adn.  3;  Clinton,  Fast.  Rom.  ad  a.  98;  Bor- 
ghesi opp.  IV  p.  123].»») 

Homo  patricius. 

38.  IMPERATOR    CAESAR    NERVA   TRAIANUS   AUGUSTUS. 

Natus  est  (M.  ULPIUS  M.  F.  TRAIANUS)  d.  XIV  K.  Oet. 
Ä.  53  [C.  J.  L.  I  p.  379  et  402;  Eckhel  VI  p.  411;  Dierauer  1. 

c.  p.  9]. 

Consul  a.  91,  Postquam  a  Nerva  mense  Octobri  (aut 
Novembri;  anni  97  adoptatus,  Caesar  appellatus,  consors  im- 
perii  adsumptus  est  [Plin.  panegyr.  8.  9],  num  idem  absens 
in  collegia  adscitus  sit,  certo  non  constat;  verendum  enim  est, 
nennmmus:  Nerva,  Traian,  Caes,  Germ,  Ner.  Aug,  F,  P(ontifex)  Tr. 
P'  Cos,  ( — Adoptio,) non gennmns  sit  [Eckhel  VI p. 412].  Imperator 
6ctu8  iam  d.  X  K.  Mart.  a.  98  [C.  J.  L.  III  dipl.  19]  titulum 

")  T.  MUSTroS  C.  F.  HOSTILIÜS  FABRICIÜS  MEDÜLLA  AÜGURINUS 
üiter  tribunicios  ab  imperatore  Nerva adlectos  pontifex  Patavü,  nonRomae 
^detor  fiiisse:  id  quod  colligo  ex  loco,  quem  pontificatas  in  inscriptione  oc- 
capat  [C.  J.  L.  V  2822.  p.  268;  Wilmanns  2128;  Borghesi  opp.  VII  p.  267  sqq.; 
Bloch  'De  decretis  fonctorum  magistratnum  ornamentis'  Lutetiae  Parisiorum 
^*S?  p.  122  et  p.  143], 

2* 


20 

pontificis  maximi  gessit,  cum  Romam  nondnm  venisset  [Cohen 
337.  347.  362]. 

Mortuus  est  mense  Augusto  auni  117  (ante  diem  ///  Id.  Aug. 
[vit.  Hadr.  4;  Clinton,  Fast.  Rom.  ad  a.  117;  Schiller  I.  c.  I  p.  562 
adn.  4]). 

Patricius  a  patre  [Dierauer  1.  c.  p.  5  adn.  4], 

39.  Q.  POMPONIUS  Q.  F.  KUFUS. 

Administravit  legatus  Augusti  pro  praetore  provincias 
Dalmatiam  a.  93  [C.  J.  L.  TU  dipl.  16]  et  Moesiam  inferiorem 
a.  99  [C.  J.  L.  III  dipl.  20],  postea  Africam,  siquidem  Lepti  tabala 
est  inventa  [C.  J.  L.  VIII  13;  Orelli  802].  Fuit  pontifex  et 
80(dalis  Augustalis?).  Titulos:  C.  J.  L.  IX  2161  et  2189  qua 
de  causa  Mommsen  in  indiee  hominibus  ordinis  non  senatorii 
attribuerit,  ignoro;  fortasse  pertinent  ad  eundem.  Anni  sacer- 
dotiorum  et  consulatus  adhuc  sunt  ignoti. 

Si  Q.  Pomponius  Rufus  praefectus  alae  Gemellianae  a.  6*4 
[C.  J.  L.  III  dipl.  3]  recte  putatur  pater  pontificis  esse,  filius 
lato  clavo  donatus  videtur  esse  [Borghesi  opp.  V  p.  524  sq.; 
Mommsen,  Ind.  Plin.  p.  422]. 

Homo  plebeius? 

40.  M.  APPULEIUS  PROCULUS  Tl.  CAEPIO  HISPO 

COS.  suff.  a.  98  vel  99. 

[Waddington,  Fast.  119;  Borghesi  opp.  V  p.  511:  mffetto 
neir  anno  S54,-  Mommseu,  Ind.  Plin.  p.  404:  uf  videtur  tamquam 
COS.  des.  a.  103  vel  104;  C.  J.  L.  VI  2222]. 

Fortasse  post  consulatum  demum  ad  pontificatum  pervenit 
[Orelli  3670]. 

Homo  plebeius. 

41.  L.  LICINIUS  L.  F.  SURA  cos.  I  anno  incerto  {98\ 

COS.  II  a.  102,  COS.  III  a.  107. 

Oriundus  est  ex  Hispania  Tarraconensi. 

Propter  merita  hello  Dacico  parta  circa  a.  107  videtur  re- 
ceptus  esse  in  collegia  pontificum  et  sodalium  Augustalium 
[C.  J.  L.  II  4508.  4536  sqq.  VI  1444;  Borghesi  opp.  V  p.  32  sqq.; 
Mommsen,  Ind.  Plin.  p.  417  ;  Dierauer  1.  c.  p.  80]. 

Mortuus  est  a.  107  vel  108  [vit.  Hadr.  3;  Dio  LXVIII  15]. 

Homo  plebeius. 


21 

42.  P.  MANILIUS  P.  F.  VOPISCUS  cos.  a.  lli. 

Poniifex  flamen  praetor  quaestor  divi  Traiani  Parthici 
iribuntts  HtUitum  legionis  III  Srythicae  III  vir  a.  a,  a.  f.  f. 
salius  CoUinns  curator  fani  Hcrculis  Victor is  (Tibure)  [C. 
J.  L.  XIV  4242;  Friedländer,  Sittengesch.  III  p.  456  sq.]. 

Homo  patricins. 

4».  (POMPONIUS  PKOCULUÖ  VITRASIUS)  POLLIO. 

Post  vigintiviratnm    salius   (Palatinus?  [C.  J.   L.   VI 
Vj7S]j,  post   quaestnram  videtur  faetns  esse  pontifex  [C.  J. 
L.  X  4639].  Equidem  pntem  hunc  fuisse  patrem  pontificis  [Fast.  54] 
legationeque  provinciae  Lugdunensis  teraporibus  Hadriani 
fanctnm  esse  [Henzen  5477  adn.  6;  Boissieu,  Inscriptions  antiques 
de  Lyon   p.    226    legatum  Lugdunensem  interpretatur  consulem 
a.  166  (?)  et  a.  176]-^  neque  enim  fieri  potest,  ut  ad  eundem  tituli 
C.  J.  L.   X    4639  et  VI    1540  pertineant:    hoc  qui  honoratur, 
fiiit  III  vir  monetalis  a.  a.   a.  f.  f.,  sodalis  Antoninianus,  pon- 
tifex, in  illo  magistratus  Uli  viri  et  X  viri,  sacerdotia  saliatus 
et  poDtificatus  leguntur. 

Homo  patricius.  (A.  31  Vitrasius  Pollio  ordinis  equestris 
praefectus  Aegypti  fuit  [C.  J.  L.  X  3871;  Herzog,  Galliae  Nar- 
bonensis  provinciae  Komanae  historia  deseriptio  institutorum  ex- 
positio,  App.  epigr.  p.  157  n.  674;  Dio  LVIII  19;  Plin.  N.  H. 
XXXVI  57;  Borghesi  opp.  IV  p.  437]). 

44.  D.  (TERENTIUS)  GENTIANrS(aut  DECIMIUS  GENTIANUS 

[Wilmanns  606]). 

Fuit  pontifex  imperante  Traiano,  qui  concessit,  ut  consu- 
latum  adipisceretur  ante  annnm  vitae  tricesimum  [C.  J.  L.  III 
21  b.  addit.  p.  967;  Friedländer,  Sittengesch.  U  p.  245].  Non 
recte  Mommsen  hunc  titulum  et  C.  J.  L.  III 1463  eidem  attribuit 
(filio  D.  Terentii  Scauriani);  ille  enim  Gentianus,  qui  in  inscrip- 
tiooe  Aegyptia  commemoratur,  ante  Traianum  videtur  obiisse 
mortem,  in  Dacica  autem  mea  quidem  sententia  consul  anni  119 
significatur  (Fast.  49). 

Homo  plebeius;  tertio  saeculo  familia  inter  patricias 
fnit  [C.  J.  L.  VI  2144;  Notizie  degli  scavi  1^83  p.  448;  Jordan, 
Tempel  der  Vesta  p.  84  adn.  5]. 


22 

45.  T.  HATERIUS  NEPOS  ATINAS  PKOBUS  PUBLICIUS 

MATENIANUS. 

Consul  pontifex  (riumphalibus  ornamentis  honoratus 
ab  iniperatore  Traiano  (post  bellum  Germanicum  aut  Dacicnm) 
[Henzen  6496;  Wilmanns  1249  a].  Wem  videtur  fuisse,  qui  a.  118 
inter  fratres  Arvales  nominatur  [C.  J.  L.  VI  2078;  Henzen, 
Arv.  p.  187  sq.  Sed  Borghesi  opp.  V  p.  38:  anrä  ...fiorito 
sotto  Domiziano].  Si  tituli  Henzen  6947  =  Wilmanns  1249  b  et  C. 
J.  L.  III  39  ad  fratrem  (non  ad  filium)  eins  recte  referuntur,  pontifex 
ex  ordine  equestri  in  senatorium  adlectus  est  [Plin.  ep.  V  9; 
Borghesi  1.  c.  p.  39  . . .  ne  dedurrei  Vorigine  dalh  casa  del  T. 
Aterio  cavaliei^  romano . . .  ].  Neque  vero  necesse  est  statuamus 
duos  Haterios  cognatione  secum  fuisse  coniunctos:  potest  enim 
fieri,  ut  consul  et  pontifex  eiusdem  familiae  senatoriae  fuerit, 
cuius  Q.  Haterius  orator  [Tac.  anu.  IV  61;  C.  J.  L.  VI   1426]. 

Homo  plebeius. 

46.  VALERIUS  ASIATICUS  cos.  suff.  circa  a.  105,  cos.  II  a.  125. 

Pontifex  (ante  annum  125),  salius  Collinus,  praefectus 
U7*bis  (fortasse  ab  anno  124  usque  ad  annum  134),  ///  vir  a.  a. 
^-  /•  /v  QU(xestor^  praetor^  consul^  proeonsul  Asiae  (a.  121  aut 
a.  122)  [Waddington,  Fast.  127;  C.  J.  L.  XIV  3713;  Haakh  in 
'Keal-Encycl.'  (ed.  ab  A.  Pauly)  VI  p.  2364  n.  143]. 

Homo  patricius. 

47.  P.  METILIUS  P.  F.  SECUNDUS  cos.  suff.  a.  123. 

[Henzen,  Arv.  p.  192:  Consul  videtur  fuisse  pauci^  annis 
2)ost  a.  124-,  C.  J.  L.  VIII  10114].  Fuit  pontifex,  frater 
Arvalis  [C.  J.  L.  VI  2076:  raagister  a.  117;  Orelli  3382]; 
inter  pon  et  fratri  Arvali  tertium  sacerdotium  videtur  excidisse 
[Marini,  Atti  II  p.  771  sqq.;  Waddington,  Fast.  110]. 

Homo  plebeius. 

48.  IMPERATOR  CAESAR  TRAIANUS  HADRIANUS  AUGUSTÜS. 

Natus  est  (P.  AELIUS  P.  F.  HADRIANUS)  d.  IX  K.  Febr. 
a.  76  [Vit.  1 ;  C.  J.  L.  I  p.  379]. 

Fortasse  circa  a.  107J108  [cf.  Fast.  41]  ante  consulatum 
(cos.  suff  a.  108  [Mommsen  in  ^Herm.'  III  p.  46  adn.  5. 
St-R.  I  p.  574  adn.  4])  sodalis  Augustalis  et  septemvir 
epulonum  electus   est     [C.  J.  L.   IIL  550  =  C.  J.  A.  III  464]. 


23 

Adoptatns  a  Traiano  factns  est  Imperator  d.  ///  Id.  Aug.  a.  117, 
cnm  esset  Syriae  legatns  [vit.  4;  Borghesi  opp.  I  p.  503.  IV 
p.  164].  Tum  a.  117  sine  dubio  reliqua  saeerdotia  aeeepit, 
qnamquam  insignia  sacerdotalia  non  inveniuntur  nisi  in  nummis 
s.  119  signatis  [Cohen  454  —  456;  Borghesi  opp.  III  p.  429; 
Mommsen,  St.-R.  II  p.  1103  adn.  3].  In  locum  Traiani  videtur 
eooptatns  esse  frater  Arvalis  a.  118  mense  aut  lunio  aut  lulio 
Mt  Augusto  [C.  J.  L.  VI  2078.  968].  A.  117  iniit  pontificatum 
maxiroum,  id  quod  comprobant  nummi  hac  inseriptione:  p.  m. 
tr.  p.  COS.  alii,  p,  m.  tr.  p,  cos.  des,  II  alii  [Cohen  3.  4.  5.  7. 
256.  262.  251.  1^59.  263.  264.  740  sqq.  1003  sqq.]. 

Mortuus  est  a.  138  d.  VI  Id.  lul.  [vit.  25;  Dio  LXIX  38 : 
Clinton,  Fast.  Rom.  ad  a.  138.]. 

Homo  patricius. 

49.  (D.)  TERENTIUS  GENTIANUS  cos.  suff.  a.  119. 

Post  consulatum  (de  censura  provinciae  Macedoniae: 
Mommsen,  St.-R.  II  p.  416)  ad  pontificatum  videtur  pervenisse 
[C.  J.  L.  III  1463].  Cum  titulus  a  colonis  Ulpiae  Traianae 
patrono  positus  sit,  assentior  Theodoro  Mommsen,  qui  cum  filium 
fiiisse  putat  D.  [C.  J.  L.  III  1443:  M.]  Terentii  Scauriani  eius 
qui  primus  legatus  Traiani  administravit  Daciam  [C.  J.  L.  II 
p.  868;  Dierauer  1.  c.  p.  103  adn.  4]. 

Fortasse  usque  ad  T.  Antonini  Pii  tempora  vixit  [C.  J.  L.  III 
1128;  Vit.  Hadrian.  23;  Friedländer,  Sittengesch.  I  p.  130 

Homo  p leb  ei  US  (cf.  Fast.  44). 

50.  L.  FULVIUS  C.  F.  ABURNIUS  VALENS. 

Iuris  consultus,  natus  circa  a.  100. 

Cum  fuit  tribunus  plebis  designatus  candidatus  Augusti 
po8t  a.  118,  iam  inter  pontifices  erat  [C.  J.  L.  VI  1421]. 

Commemoratur  Pio  imperante  [vit.  Anton.  Pii  12],  ubi  pro 
Sahio  seribi  vult  Mommsen  Fulvio  assentientibus  multis  hominibus 
doctis  [Teuffei  1.  c.  p.  819  n.  4;  Kariowa  1.  c.  I  p.  709]. 

Homo  plebeius. 

51.  APPIUS  (ANNIUS  ATILIUS  BRADUA?). 

Consul pontifex  ['E^t)|i..  ip/atoX.  1885  p.  151  sq.].  Pater  fuit 
App.  Annii  Atilii  Braduae  consulis  a.  160  et  uxoris  Ti.  C'laudii 


24 

Ättici  Herodis  Marathonii  consulis  a.  143,  quam  maritus  1.  c. 
nominat  'ATCTcfav  'Avvtav  Pr^^lWa^^  'AtiXfav  KaoxtStav 
TspioXXav. 

Mortuus  est  ante  a.  160. 

Homo  patricius  [Dittenberger  in  ^Herm.'  XIII  p.  67  sqq.; 
Mittb.  d.  arcbael.  Inst,  in  Atben  VI  p.  310]. 

52.  IMP.  CAESAR  T.  AELIUS  HADRIANUS  ANTONINUS 

AUGUSTUS  PIUS. 

Natus  est  (T.  AURELIUS  FULVUS  BOIONIUS  ARRIUS 
ANTONINUS)  a.  86  d.  XIII  K.  Oet.  [vit.  1;  Orelli  1104;  C.  J. 
L.  VI  10234]. 

Cousul  a.  120.  Adoptatns  ab  Hadriano  post  L.  Aelii 
Caesaris  mortem  a.  138  d.  V  K.  Mart.  [vit.  4],  Augustus  ap- 
pellatus  est  post  Hadriani  obitum  d.  VI  Id.  lul.  eiusdem  anni. 
Insignia  quattnor  sacerdotiorum  inveniuntur  in  nummis  a. 
139  et  UO  signatis  [Cohen  93  —  96.  101.  102.  835.  836. 
876.  877.  921;  Borghesi  opp.  III  p.  429;  Mommsen,  St.-R.  II 
p.  1103  adn.  3.  Itaque  miror,  quod  in  titulo  Hierosolymitano 
[Lebas  part.  VT  1895]  solum  pontificale  sacerdotium  et  augurale 
ei  adscripta  sunt].  Pontifex  maximus  factus  est  a.  138  (deest 
pontificatus  maximus:  C.  J.  L.  VI  999  [cf.  998].  II  4057  —  postea 
persaepe  et  in  nummis  et  in  inseriptionibus  omittitur  — ;  nomi- 
natur  a.  138  pontifex  maximus:  Cohen  66  sqq.  574.  637;  Eckhel 
VII  p.  10;  C.  J.  L.  V  4317.  IX  697).  Frater  Arvalis  [C.  J. 
L.  VI  1000].  Flamen  fratrum  Arvalium  electus  est  a.  155 
in  a.  156  [C.  J.  L.  VI  2086;  Henzen,  Arv.  p.  VI]. 

Mortuus  est  a.  161  mense  Martio  [Clinton,  Fast.  Rom.  ad 
a.  161  \  Peter,  Zeittaf.  ad  a.  161:  pridie  Xon.;  Schiller  I.  c.  I  p, 
635:  d.  XVI  K.  Apr.]. 

Homo  patricius. 

63.  IMP.  CAESAR  M.   AURELIUS   ANTONINUS   AUGUSTUS. 

Natus  est  (M.  ANTONINUS  ANNII  VERI  F.)  d.  VI  K.  Mai. 
a.  121  [vit.  1;  C.  J.  L.  I  p.  379]. 

A.  129  sali  US  cooptatus  est  [vit.  4];  a.  138  adoptatus  a 
T.  Antonino  Pio  (M.  AELIUS  AURELIUS  VERUS  (Caesar  a. 
139)  [vit.  Anton.  Pii  4;  vit.  Marc.  5]);  a.  139  cum  esset  quaestor^ 


25 

consul  in  a.  i40  designatus  et  in  omnia  sacerdotnm  collegia 
receptuß  est  [vit.  6.  Instrumenta  sacerdotalia:  Cohen  450 — 4G1 
(a.  140)-,  frater  Arvalis:  C.  J.  L.  VI  1012.  2085;  Bull.  d.  comm. 
archeol.  com.  1886  p.  361  (a.  i45)].  Pontifex  maximus  cre- 
atos  est  a.  161  [C.  J.  L.  VI  1241.  IX  309;  Eph.  epigr.  V  297; 
saepissime  titulus  pontificis  maximi  d^est  in  inscriptionibus  et 
nummis]  prineipatu  suseepto. 

Mortuus  est  a.  180  die  XVI  K.  Apr.  [Dio  LXXl  33;  Clinton, 
Fast.  Rom.  ad  a.  180]. 

Homo  patricius  [vit  1]. 

54.  T.  POMPONIUS  PROCULUS  VITRASIUS  POLLIO 
COS.  I  circa  a.  138;  cos.  II  a.  176. 

Tempore  prioris  consulatus  iam  inter  pontifices  fuit  [C.  J. 
L.  X  4635;  Eph.  epigr.  IV  p.  17].  In  sodalium  Antoninia- 
norum  collegium  post  a.  176  videtur  adlectus  esse  [Wilmanns 
639  adn.  9;  Orelli  3421 ;  Herzog  1.  c.  p.  104  n.  495;  Borghesi  opp.  III 
p.245;  C.  J.  L.  VI  1540;  Hirschfeld,  Verw.-Gesch.  I  p.  227;  Arch.- 
epigr.  Mitth.  aus  Österr.-Ung.  X  p.  184;  Waddington,  Fast.  142]. 

Vixit  etiam  tum  Commodi  imperii  initio  [C.  J.  L.  VI  2010; 
Borghesi  opp.  V  p.  37]. 

Si  rectam  coniecturam  feci  de  eins  patre  [Fast.  43],  homo 
patricius  ipse  quoque  fuit  [Mommsen,  St.-R.  I  p.  555  adn.  3], 

55.  TL  aULlUS)  SEVERUS. 

Cos.  anno  incerto  (a.  155?  Waddington,  Fast.  143:  cos. 
suff.  circa  a.  UO;  Bloch  1.  c.  p.  147). 

Cum  Dio  [LXIX  13.  14]  vel  Xiphilinus  Ti.  Severum  con- 
fiiderit  cum  S.  lulio  Severo,  qui  ludaeos  devicit,  illi  recte  attribui 
idem  nomen  gentile  puto  [Waddington  1.  c  ;  Borghesi  opp.  V 
p.  413  adn.  1]. 

Civis  Ancyranus  ut  videtur,  oriundus  a  Galatarum  regibus 
et  tetrarchis,  adlectus  est  ab  Hadriano  inter  tribunicios  et,  cum 
AiDgeretur  consulatu  aut  paullo  post,  accepit  pontificatnm 
(a  T.  Antonino)  [C.  J.  Gr.  4033.  4034;  Arch.- epigr.  Mitth.  aus 
Ögterr.-Ung.  IX p.  118  (=C.  J.  Gr.  4033):  H.  leooTjpov . ..;  Borghesi 
opp.  IV  p.  165  sqq.;  Bloch  1.  c.  p.  75.  127.  147]. 

Homo  plebeius. 


26 

56.  P.  lUVENTIUS  CELSUS  cos.  a.  164. 

Promagister  collegii  pontificum  commemoratur  a.  155 
d.  ///  Non.  Nov.  [C.  J.  L.  VI  2120]. 

De  hac  familia:  Boissieu  1.  e.  p.  246  sqq.;  Teuffei  1.  c.  p. 
795  n.  2;  Kariowa  1.  c.  I  p.  696]. 

57.  VELTÜS  FIDUS. 

Pontifex  a.  155  [C.  J.  L.  VI  2120;  Borgliesi  opp.  IV  p.  152; 
Haakh  in  'Real-Encyclop.'  (edit.  ab  A.  Pauly)  VI  p.  2429]. 

58.  Q.  TINEIUS  SACERDOS  CLEMENS  cos.  a.  158. 

Consularis  patriciiis  pontifex  nominatur  [C.  J.  Gr.  4351; 
Borghesi  opp.  TII  p.  64]. 

Filius  fuit  pontifex  [Fast.  6G]. 

59.  M'.  ACILIUS  M'.  F.  GLABRIO  CN.  CORNELIUS  SEVERUS 

COS.  a.  152. 

Salius  Collinus  cooptatus  estposttribunatummilitarem; 
de   pontificatus   tempore   nihil    constat  [C.  J.  L.  XIV  4237]. 

Homo  patricius. 

60.  M.  PONTIUS  M.  F.  LAELIANUS  LARCIUS  SABINUS 

COS.  a.  163. 

Pontifex,  sodalis  Antoninianus  Verianus  (post  a.  169)^ 
fetialis  [C.  J.  L.  VI  1497.  III  774  =  6182;  Borghesi  opp.  V 
p.  36]. 

Homo  plebeius. 

61.  IMP.  CAESAR  L.  AURELIUS  VERUS  AUGUSTUS. 

Natus  est  (L.  CEIONIUS  COMMODUS  VERUS)  circa  a. 
127  d.  XVIII  K.   lan.   [vit.    1.   11;   C.  J.  L.   I  p.   379;   Eckhel 

VII  p.  87  adn.  130]. 

Adoptatus  a.  138  ab  Antonino  [vit.  2;  vit.  Anton.  Pii  4]. 
A.  154  consul  augur  (L.  AELIUS  AURELIUS  COMMODUS 
[C.  J.  L.  X  50Ö1J);  a.  161  a  M.  Aurelio  imperii  particeps 
factus  [vit.  Marc.  7;  vit.  Ver.  3.  4].  Dubitare  non  licet,  quin 
statim  in  collegia  sacerdotalia  ea,  in  quibus  nondum  esset, 
cooptatus  sit  [Eckhel  1.  c.  p.  96]:  pontifex  [C.  J.  L.  VI   991. 

VIII  4591  (a.  164/165).  4644;  deest  haec  dignitas  —  id  quod 
est  mirum  —  C.  J.  L.  VI  1021  (a.  163).  1022  (a.  166);  frater 
Arvalis  [C.  J.  L.  VI  1021  (a.  163)]. 


Mortons  est  a.  169  secundum  nummos  et  titulos  (fr.  put.  Villi), 
qnamqnam  Tulius  Capitolinus  [vit.  Ver.  11]  et  Eutropiiis  [VIII  If] 
penes  eum  per  undecim  annos  fuisse  imperium  tradunt  [Scbiller 
1.  c.  I  p.  647;  Clinton,  Fast.  Kom.  ad  a.  Wn\. 

Homo  patricius. 

«2.  CN.  CLAUDIUS  SEVERUS. 
Consul  bis,  pontifex  [C.  J.  Gr.  4154].     Borghesi  [opp.  V 

p.  430]verboram  YafjL^P^v  Ka{oa,oo;  M.  A'jf>Tri>*fo'>  'Avrwvsfvo') 
^i^^ri^i  ultimo  in  Jlsßaaxo'j  correcto  eonsulem  annorum  W3 
€t  17'S  putat  esse  intellegendum :  quae  eoniectura  probatur  ab 
losepho  Klein  et  Leone  Renier  [Borghesi  opp.  III  p.  247  adn.  7]. 
Homo  patricius? 

63.  Q.  POMPEIUS  Q.  F.  SENECIO  80S1US  PRISCUS 

COS.  a.  W9. 

Fait  salius  Collinus  [C.  J.  L.  X  6322.  VI  1491],  pon- 
tifex (ante  praeturam),  sodalis  Antoninianus  (Verianus) 
po8ta.  i6'P  [Marquardt,  St.-V.  III  p.  472  adn.  6;  Eph.  epigr.  III 
p  214],  sodalis  Hadrianalis,  salius  in  municipio  Tibure  [<.'. 
J.  L.  XIV  3609  =  Wilmanns  1194;  C.  .1.  L.  X  3724:  Notizie 
degli  scavi  1H78  p.  239]. 

Mortuus  esta.  180  annos  LXll  nienses  Vlll  dies  A'/I'uatus 
[C.J.  L  VI  1490;  Borghesi  opp.  VIII  p.  364  sqq.  C.  J.  L. 
Vni  7066;  Waddington,  Fast.  156]. 

Hoiuo  j)atricius;  pater  (XV  vir  s.  f.)  fuit  plebeius  [(J.  J.  L. 
X6321:  Plin.  ep.  I  23]. 

64.  L.  ANNIUS  L   F.  RAVU8. 

Cos.  SU  ff.  anno  incerto. 

Ex   collegio    saliorum   Palatinorum   est    exauguratus   n. 

^70  [C.  J.  L.  VI  1978],  quod,  ut  mihi  quidem  videtur,  pervenerat 

ad  pontificatum  ante  quaesturam  [C.  J.  L.  VI   1339J:  aliter 

Benier,  M61anges  d'epigraphie  p.  34  sqq.  iudicavit  putans  Ravum 

coactum  esse  cum  dedecore  exire  ex  hoc  collegio,  sibi  conttasse 

inridiam  imperatoris  M.  Aurelii,  tum  a  Commodo  Augusto  paullo 

ante  quaesturam  (circa  a.  ISOjlSl)  ad  pontificatum  esse  admissuni. 

Neque   vero    inest   in   verbo    exaugurandi    hie    sensus   [Mercklin 

'•  c.  p.   126]   et  recte  dieit  Borghesi  [opp.   lll  p.  22]:  non  se  ijli 


"2^ 

ricorderebbe  nri    ononßcenza  che  almeno  cinque  anni  uinanzi  aveca 
perduia  ignominiosamente, 

Homo  patricius  [C.  J.  L.  VI  2010]. 

65.  IMP.  CAESAR  M.  AURELIUS  COMMODUS  ANTONINUS 

AUGUSTUS. 

Natus  est  (L.  AELIUS  AURELIUS  COMMODUS)  pridie  K. 
Sept.  a.  161  [vit.  1;  Zürcher  in  'Untersuch,  z.  röm.  Kaiser- 
gesch.'  (edit.  a  M.  Büdinger)  I  p.  352]. 

Caesar  appellatus  d.  /FId.  Oct.  a.  166  [vit.  1.  11],  in  omnia 
collegia  sacerdotalia  assuniptus  est  a.  175  d.  XllI  K.  Invictas 
(=  A7i/ K.  Oct.)  [vit.  1.  12;  vit.  M.  Antonin.  16;  insignia  sacer- 
dotiorum  inveniuntur  in  nummis:  Cohen  401 — 406.  599.  694.  599 
i^Mmpontif.;  Eckhel  V^II  p.  102;  Clinton,  Fast.  Rom.  ad  a.  175; 
Borghesi  opp.  III  p.  430].  Togam  virilem  sumpserat  Non.  lul. 
a  175  [vit.  M.  Antonin.  22:  vit.  Commod.  2.  12].  Pontifex 
niaximiis  creatus  est  a.  180  post  M.  Aurelii  mortem.  Neque 
enim  losephi  Eckbel  [VII  p.  137]  aut  Gustavi  Wilmanns  [955 
adn.  4]  scntentiam  statuentium  eum  labente  a.  183  hoc  summum 
sacerdotium  accepissecomprobo.  Primura  inde,  quod  priore  loco  tabu- 
lae  actorum  fratrura  Arvalium  [C.  J.  L.  VI  2099:  d.  ///  Non. 
Jan.  a.  183]  abest  pontificatus  maximus,  posteriore  non  item, 
coUigere  non  licet  Commodum  d.  ///  Non.  lan.  nondum  tuisse 
pontificem  maximum:  non  semper  omnes  imperatoruui  tituli 
enarrantur  [cf.  C.  J.  L.  VI  2037.  2056.  2067.  2078];  neque  est, 
quod  posteriore  loco  (d.  VII  Id.  lan.)  quadratarii  errorem  sub* 
esse  arbitremur.  Deinde  quod  pontificis  raaxinü  titulus  in 
nummis  iiiscriptionibusque  ab  anno  dem  um  18^  invenitur,  meae 
sententiae  non  refragatur:  nam  omittitur  pontificatus  maximus 
ex  temporibus  Pii  saepissime,  sie  a.  184  et  postea  [Cohen  913 
sqq.  940  sqq.  983.  702.  730].  Denique  ante  a.  184  re  vera 
Commodum  summo  sacerdotio  functum  esse  demonstrant  et  in- 
scriptiones  et  nummi  [C.  J.  L.  11  1725  (a.  182);  Eph.  epigr.  V 
1180  fa.  180/181),  quamquam  tribuuicia  potestas  V  et  consulatus 
///  non  quadrant.  IV  42  (a.  181  vel  182)-,  Cohen  415  sqq.;  de 
tribunicia  potestate:    Mommsen,    St.-R.  II  p.   801  adn.  2]. 

Interfectus  est  pridie  K.  lan.  anni  193  [vit.  17;  Dio  LXXII 
22;  Zürcher  1.  c.  I  p.  249]. 

Homo  patricius. 


29 

66.  Q.  TINEIÜS  Q.  F.  RUFUS  cos.  a.  182. 

Salius  Palatinus  factns  est  a.  170  [C.  J.  L.  VI  19781: 
exiU  ex  collegio  a.  178  [1.  c.  1979],  qiiod  eooptatus  erat  inter 
pontifices  [C.  J.  Gr.  4351;  C.  J.  L.  X  3G83;  Borgliesi  opp. 
m  p.  63  8q.]. 

Homo  patricius. 

Pater  fuit  pontifex  [Fast.  5S]. 

67.  CINGIUS  SEVEKÜS. 

Pontificatus  eius  comniemoratur  a.  193  [vit.  Coramod.  20]. 
Nescio  an  hie  sit  ille  Cincius  Severiis,  quem  iniperator  Septimins 
Sevema.  197  interfecit  [vit.  13;  Noeldechen  in  *Histor.  Taschenb.' 
1888 f.  184:  a.  205  oecisus  post  mortem  Plautiani;  Tissot  1.  c. 
p.  123:  proconsul  Africae  inter  180/190]. 

Homo  plebei  us. 

68.  Q.  VIBRTS  EGNATIUS  SULPICIUS  PRISCUS. 

Consularis,   pontifex,    flamen   divi   Severi    [C.    J.   L. 

V  7783]. 

Mortuus  est  post  a.  211, 

Homo  patricius  [Eph.  epigr.  III  p.  223;  Marquardt,  St.-V. 

ni  p.  474]. 

69.  M.  VALERIUS  BRADUA  MAURICUS  cos.  a.  191. 

Pontifex,  sodalis  Hadrianalis  [C.  J.  L.  V  7783.  VI 
1343.  1541].  Proconsul  Africae  temporibus  Severi  et  Cara- 
wllae  [Marini,  Atti  p.   181;  Tissot  1.  c.  p.  140]. 

Homo  patricius? 

70.  IMP.  CAESAR  P.  HELVIUS  PERTINAX  AUGUSTUS. 

Natus  est  (P.  HELVIUS  PERTINAX)  a.  126  K.  Aug.  [vit. 
15;  C.  J.  L.  I  p.  379;  Eckhel  VII  p.   140  sqq.]. 

Consul  a.  175  et  a.  1,92.  Cum  a.  193  Id.  lan.  fratcr  Arvalis  in 
Commodi  locum  sit  eooptatus  [C.  J.  L.  VI  2102],  eodem  fere  die 
in  omnia  collegia  allectum  eum  esse  conicio   [inter  sodales 
Augustales:  C.  J.  L.  VI   1992.  XIV  2396;  Borghesi  opp.    III 
p.  429  de   primo  imperii  die  videtur  cogitare].    Itaque  pontifi- 
catus maximus  in  tabula  Arvali  supplendus  non  est:  deest  in 
nnmmis  et  inscriptionibus  [Cohen  1  sqq.  25;  C.  J.  L.  VIII  8425. 


10238.  10242].  Fortasse  mense  Februario  [C.  J.  L.  11  4120 
d.  ///  Id.  Febr.  abest]  vel  Martio  [Orelli  896:  d.  XIV K.  Apr.  ades 
pontificatum  maxiraum  suscepit  [Cohen  23.  38]. 

Occisus  est  a.  193  d.  V  K.  Apr.  [vit.  15;  Dio  LXXIII  10 

Homo  patricius. 

:i.  IMP.  CAESAR  M.  DIDIUS  SEVERUS  lULlANUS  AUGUSTUi 

Natus   est    a.   133  mense    lanuario   [Dio    LXXIII    17;    vii 
9:  Eckhel  VIT  p.   147  sqq.]. 

Homo  privatus  sodalis  Antoninianiis  et  consul   a.  17i 
iactus  est  [C.  J.  L.  VI  1401].     Post  Pertiuacis  mortem  imperato:»:" 
a  senatu  appellatus  [vit.  3;  Dio  LXXIII  11  sqq.]  pontificatu 
maximum  iniit  [Cohen  8.  12.  13;  Kgl.  Mtinzkab.  1029]. 

Occisus  est  K.  lun.  a    193  [Dio  LXXIII   17;  vit.  8]. 
Ex  plebeio  patricius  a.  103  factus  [vit.  3].**) 

72.  IMP.  CAESAR  L.  SEPTIMIÜS  SEVERUS  PIüS  PERTINAX 

AUGUSTUS. 

Natus  est  (L.  SEPTIMIÜS  SEVERUS)  d.  ///  Id.  Apr.  a.  U6 
Dio  LXXVI  17;  C.  J.  L.  I  p.  379;  vit.  1:  Vlidtis  Apnles;  Höfner 
1.  c.  p.  32  s(iq.;  Eckhel  VII  p.   166  sqq.]. 

Consul  a.  WO,  F rater  Arvalis  commemoratur:  C.  J.  L. 
VI  102(3.  Pontifex  maximus  post  K.  lun.  a.  193  factus  est 
[C.  J.  L.  V  4317.  VIII  1170.  VI  1074:  pontifex  et  Parthicus 
maximus;  per  errorem  jxmtifex  solum  nominatur  Cohen  374. 
567 — 570;  deest  pontificatus  maximus  in  nummis  (a.  i94)  et  in- 
scriptionibus  (C.  J.  L.  VI  1034)]. 

Mortuus  est  a.  211  pridie  Non.  Febr.  [Dio  LXXVI  15]. 

A.  193  inter  patricios  adlectus  est  [vit.  3]. 

^\)  C.  PE8CENN10  NIGRO  aut  D.  CLODIO  ALBINO,  quorum  a  legio- 
nibus  alter  in  Syria,  alter  in  Britannia  a.  193  electus  erat  Imperator,  ho- 
nores  sacerdotales  non  sunt  decreti  [Eckhel  VII  p.  152  sqq.;  Borghesi  opp. 
III  p.  432],  quamquam  hie  a.  193  a  Severo  factus  Caesar  [vit.  Sever.  6;  vit. 
Alb.  1;  Herod.  II  15;  Zonar.  XII  17;  in  nummis:  Äuguatus]  titulum  pon- 
tificis  maximi  usurpans  nummis  impressit  [Cohen  Alb.  19;  Höfner, 
Untersuchungen  zur  Geschichte  des  Kaisers  L.  Septimius  Seveinis  und  seiner 
Dynastie  I  p.  78  sqq.]. 


31 

13.  WIP.  CAESAR  M.  AURELIIJS  SEVERUS  ANTONINUS  PlUS 

FELIX  AUGUSTUS. 
Natus    est    (BASSIANUS)    a.    188   pridie  Non.   Apr.    [Dio 
LXXVni  6;  Vit.  6.  7;  Eckhel  VI!   p.    199   sqq.;   Höfner   l.    c. 
P-  43  sqq.  et  p.  263]. 

A.  196  aut  197  Caesar  nominatus  (AI  RELIUS  ANTONINUS 

Mt.  Sever.  10;  Höfner  1.  c.  p.  190  et  259])  in  omnia  collegia 

^acerdotaliaexsenatus  consulto  supra  nuraerum  a.  ir>7cooptatus 

est[C.  J.  L.  VI  1984.  2009;  insignia  sacerdotiorum:  Cohen  53.  54. 

o82~588;   Kgl.   Münzkab.    1077;    Fröhner,   Les   medaillons   de 

I'  empire  roraain  p.  162;  Catalogue  of  the    Roman  Coins  in  the 

British  Museum  Londinii  1874  p.  35;    ßorghesi  opp.  I  p.  351. 

III  p.  431;  Mommsen,  St.-R.  II  p.    1105  adn.   3;  interdum  jwn- 

^i/ei  in  nummis  et  inscriptionibus  appellatur:  <Johen  l.  c.  et  180; 

0.  J.  L.  VI  1074.  X  5909;  frater  Arvalis:  C.  J.  L.  VI  1053; 

Ho&er  1.  c.  p.  260],  fortasse  postquam  Romam  rediit  mense  lunio 

[vit.  Sev.  14;  Schiller  1.  c.  I  p.  718];  a.  201  togam  virilem  sumpsit 

[Vit.  Sev.  16;  Borghesi  opp.  III  p.  432];  a.  202  consul;  a.  211 

post  patris  mortem  pontifex  maximus  factus  est  [C.  J.  L.  VI 

1062;  Cohen  84.  86.  186.  193.  640]. 

Occisus  est  a.  217  d.  VI  Id.  Apr.  [Dio  LXXVIII  5:  vit.  6.  7]. 
Homo  patricius. 

U.  IMP.  CAESAR  P.   SEPT1MIU8  GETA  PILS   AUGUSTUS. 

Natus  est  Geta  a.  189  d.  VI  K.  lun.  [vit.  3;  Höfner  I.  c. 
P  45  sqq.;  Eckhel  VII  p.  221  sqq.]. 

Ä.  iP8  Caesar  (ANTONINUS  [vit.  5;  vit.  Sever.  16;  Höfher 
'•  c.  p.  265])  et  sacerdos  omnium  collegiorum  factus  (in- 
s^ignia sacerdotalia :  Cohen  187.  188.  190.  Idl; pontifex:  l.c  97.98. 
106.181  sqq.;  Zeitschr.  f.  Numismat.  (edit.  ab  A.  v.  Sallet)  XIII 
P  129;  C.  J.  L.  VIII  9035  et  add.  p.  974);  circa  a.  202  togam 
^riJem  sumpsit  [vit.  Sever.  14];  consul  a.  205  et  208, 

Interfectus  est  a.   212  [Clinton,  Fast.  Rom.  ad   a.    212:   in 

Homo  patricius. 

75.  M.  NUMMIUS  UMBRIUS  PRIMUS  M.  F.  SENECIO 

ALBINUS  COS.  a.  206, 
Salius  Palatinus  cooptatus  est  a.  191  [C.  J.  L.  VI  1980]^ 
eiüt  ex  hoc  coUegio  a.  199  pontifex  factus  ante  quaesturam 


32 

circa    quiuque   et   viginti   annos  natus    [C.   J.   L.    VI    1982.   II 
3741.  V  4347.  VI  1475;  Borghesi  opp.  IV  p.  510  sq.  V  p.  493]. 

Homo  patricius. 

70.  L.  FULVIUS  L.  F.  GAVIUS  NüMISIUS  PETRONIUS  ' 

AEMILIANUS  cos.  a.  206. 
Salius  Collinus*;  pontifex  electus  ante  quaesturam^ 
quam  gessisse  cum  puto  propter  numemm  plurativum  Augg.  in 
C.  J.  L.  VI  1422  traditum  a.  198  [Renier,  Melanges  d'  öpigr. 
p.  16:  salkis  apres  avoir  exerce  les  foiictions  de  triunwir  mon^taire, 
pontifex  avant  sa  (juesture  ou  plutöt  pendani  qiC  il  etait  questeur]. 
Cum  dedicatus  est  titulus  C.  J.  L.  VI  1422  —  fuit  praetor 
tutelarius  candidatus  Augustorum  — ,  vicibus  promagistri 
videtur  funetus  esse  in  pontificum  collegio.  Eiusdem  hominis  est 
Lugdunensis  inscriptio  [Mommsen  in  *Ann.  d.  Inst.'  1853  p.  69 
sqq.;  Borghesi  opp.  VIII  p.  602.  217],  ubi  praeterea  sodalis 
Flavialis  nominatur,  quod  sacerdotium  eum  accepisse  Mommsen 
arbitratur  eo  tempore,  quod  inter  duos  illos  titulos  compositos 
interiacet.  In  hoc  marmore  Lugdunensi  Boissieu  [1.  c.  p.  485] 
et  Mommsen  suppleverunt  pontifici  solum,  non  pontifici  pro- 
magistro,  quod  voluit  Borghesi  [opp.  IV  p.  309  sqq.]. 

Homo  patricius.     (Cf.  Fast.  77). 

77.  L.  FULVIUS  GAVIUS  (NUMISIUS  PETRONIUS CERVIDIUS) 

AEMILIANUS. 
Incertum  est,  num  post  consulatum  [C.  J.  L.  X  3856] 
sacerdotii  alicuius  mentio  (frater  Arvalis  aut  fetialis 
[Renier  l.  c.  p.  22.  40])  evanuerit.  Pontificatu  videtur  hono- 
ratus  esse  ab  imperatore  Severo  Alexandro  praetorius,  post- 
quam  dilectum  habuit  per  regionem  Transpadanam  [Mommsen, 
St.-R.  II  p.  850  adn.  3].  Cum  Severus  Alexander  nominetur 
(yptimus  in  titulo,  Fulvius  consul  ante  eins  mortem  fuit.  Num 
cognatione  secum  fuerint  coniuncti  hie  pontifex  et  cousules 
annorum  206*.  244.  249^  nescio  [Borghesi  opp.  IV  p.  278  sqq. 
Vn  p.  378.  VUI  p.  603].  Tituli  autem:  C.  J.  L.  VI  1422  (cf. 
Fast.  76)  et  X  3856  quin  eidem  attribuendi  non  sint,  non  dubito, 
quamqnam  negat  Mommsen  [ad  C.  J.  L.  VI  1.  c;  in  *Ann. 
d.  Inst.'  1853  p.  70;  Eph.  epigr.  I  p.  138].  Nam  si  in  titulo 
Campano  —  omitto,  quomodo  is  sit  restituendus  —  cursus 
bonorum    ordine   temporis   servato   enarratus   est,   Fulvius    post 


33 

praetaram  pontificatam  accepit;  tituli  autem  arbanus  et  Lag- 
dnnensis  enm  ante  qaaesturam  pontificem  factum  esse  et  tempore 
praetnrae  iam  pro  magistro  fuisse  probant.  Sin  autem  in  illa 
inscriptione  pontificatus  non  suo  loco  inter  honores  relatus,  sed 
praeter  temporis  ordinem  post  consulatum  positus  est  [Renier  1.  c.], 
qua  de  causa  duo  sacerdotia,  quorum  mentio  fit  in  bis,  aut  alio 
loco  exbibita  aut  plane  neglecta  sunt? 

Homo  patricius  [Borgbesi  opp.  IV  p.  301  adn.  5]. 

78.  C.  FULVIUS  C.  F.  PLAUTIANÜS  cos.  II  a.  203. 

Ornamenta  consularia  accepit  a.  202  (  =  cos.  I  [Hirscb- 
feld,  Verw.-Gescb.  I  p.  230  n.  58]).  Ex  Africa  oriundus  [Herod. 
11110,6],  praefectus  praetorio  regnante  Septimio  Severo  ftiit; 
a.  202  in  ordinem  senatorium  adlectus  (clarissimus  vir 
[Herod.  III  11,  2:  Y^ji^ieoTO  '(ol^j  ttjv  ts  xXaxixjTQftov  ia^f^ta; 
Hommsen,  St.-K.  11  p.  866  adn.  3])  et  pontificatu  omatus  est 
[C.  J.  L.  VI  1035.  1074.  III  6075.  V  2821]. 

Interfectus  est  d.  A7  K.  Febr.  [a.  203:  Höftier  1.  c.  p.  292; 
Eckhel  VII  p.  224;  Clinton,  Fast  Kom.  ad  a.  203]  a.  205 
[Bormann  in  TSull.  d.  Inst.^  1867^.  218;  Scbiller  1.  c.  I  p.  731]. 

79.  C.  lULIUS  C.  F.  GALERIUS  ASPER  cos.  a.  212. 

Sodalis  Augustalis  inter  praeturam  et  consulatum 
[C.  J.  L.  XrV  2505—2513]  et  pontifex  [Notizie  degli  scavi 
M7  p.  72  et  p.  141]  vel  ipso  anno  212  vel  postea  videtur 
factus  esse.  Pater  bis  consul  et  praefectus  urbi  [C.  J.  L.  XIV 
2514.  2515;  Notizie  1.  c],  filius  VII  vir  epulonum  et  lupercus  fiiit. 

Homo  plebeius;  itaque  puto  Asprum  cum,  qui  a.  201  flamen 
proditus  exiit  ex  saliorum  Palatinorum  collegio  [C.  J.  L.  VI  1982^ 
1983],  non  patrem  pontificis  fiiisse  [Borgbesi  opp.  VII  p.  94  sqq.]. 

«).  C.  OCTAVIUS  APPIUS  SUETKIÜS  SABINUS  cos.  a.  214. 

Fuit  pontifex  et  augur  [Mommsen  in  *Epb.  epigr.'  I  p. 
137haec  dicit:  Sacerdotia  haec  quo  tempore  Sabinus  adeptus  sit  cum 
W>refwt«;,  hie  iis  locum  dedimu^  post  consulatum'^  C.  J.  L.  VI 
1476.  1477.  X  5178.  5398;  Borgbesi  opp.  V  p.  395;  Desjardins 
iö  *Bev.  arcbeoL'  XXVI  p.  65  sqq.  et  p.  171  sqq.;  Henzen,  Arv. 
p.  193;  Hirschfeld,  Verw.-Gescb.  I  p.  119  adn.  3]. 

flomo  plebeius. 


34 

81.  Q.  POMPEIUS  FALCO  SOSIUS  PRISCUS. 

Pontifex,  salius,  quaestor  candidatus  imperatoris  M. 
Aurelii  Antonini  [C.  J.  L.  XIV  2803.     VI  1490]. 

Fuit  pronepos  pontificis  [Fast.  63],  fortasse  nepos  Q.  Sosii 
Falconis  cos.  a.  193, 

Homo  patricius. 

82.  IMP.  CAESAR  M.  OPELLIUS  SEVERUS  MACRINÜS  PILS 

FELIX  AUGUSTUS. 

Natus  est  a.  164  [Dio  LXXVIII  40;  Eckhel  VII  p.  236  sqq.]. 

Scriba  pontificius  [vit.  7];  a.  212  fuit  praefectiis 
praetorio  dignitate  viri  clarissimi  praeditus  [Henzen  5512]. 
Post  Caracallae  mortem  a.  2i7  imperator  factus  pontificatum 
maximum  iniit  ipso  imperii  die  [vit.  7;  Dio  LXXVIII  11; 
Herod.  IV  14;  C.  J.  L.  VIII  4598;  Cohen  30.  69-81.  120. 
142];  tum  (fortasse  mense  Aprili  a.  217)  in  collegia  sacerdos 
cooptatus  est  [C.  J.  L.  VI  1984.  2009].  >5) 

Interfectus  est  a.  218  post  d.  VI  Id.  lun.  [Dio  LXXVIII 
39  sq.]. 

A.  217  inter  patricios  adlectus  est  [vit.  7 ;  Dio  LXXVIII  17]. 

83.  M.  OPELLIUS  ANTONINUS  DIADUMENIANÜS  CAESAR. 

Natus  est  a.  208  d.  XI II  K.  Oct.  [vit.  5;  Dio  LXXVIII  34 ; 
Eckhel  VII  p.  240]. 

Clarissimus  puer  [Henzen  5513];  a.  217  Caesar  factus 
est  [Schiller  1.  c.  I  p.  757  adn.  1;  C.  J.  L.  II  4789;  Bull.  d. 
Inst.  1884  p.  153].  In  collegia  sacerdotalia  cooptatus  est 
una  cum  patre  [C.  J.  L.  VI  2009;  Borghesi   opp.   III   p.   432]. 

Interfectus  est  cum  patre  a.  218  [vit.  2.  8;  Dio  LXXVIII 
41;  Herod.  V  4]. 

Homo  patricius  inde  ex  a.  217  [Dio  LXXVIII  17]. 

84.  IMP.  CAESAR  M.  AURELLIUS  ANTONINUS  PIUS  FELIX 

AUGUSTUS. 

Natus 'est  (VARIUS  HELIOGABALUS)  circa  a.  205  [Dio 
LXXVni  31;  Herod.  V  5,  1;  Eckhel  VU  p.  244]. 


**)  Macrinus  igitur  factus   est  pontifex  maximus,   quamquam  jx^ntifex 
non  erat  (cf.  adn.  5). 


3n 

D.  XVII  K.  Inn.  a.  218  Emesae  a  militibus  Imperator 
renantiatus  [Dio  1.  c;  Herod.  V  3,  12  5  vit.  Macr.  9]  post  Macrini 
mortem  Romae  a  senatu  comprobatus  statimqae  factns  est  pou- 
tifex  maximtis  [Dio  LXXIX  2;  vit.  1;  Cohen  125  —  133. 
222—228;  per  errorem  pontifex  solum  nominatur:  Cohen  238 — 241 ; 
pontifex  maximm  d.  ///  K.  lun.:  C.  J.  L.  VI  2104].  In  sacer- 
dotia  cooptatus  est  partim  pridie  Id.  lul.  a.  218  [C.  J.  L.  VI 
2001.  2009],  partim  iam  ante  hune  diem  [C.  J.  L.  VI  2104; 
Benzen,  Arv.  p.  CCVI  adn.  15;  Borghesi  opp.  III  p.  422  sqq.; 
Mommsen,  St.-R  II  p.  1104  adn.  2].  Praeterea  hos  titulos,  qui 
anteponebantur  pontificatui  maximo  in  inscriptionibns  (excepta 
inscriptione  C.  J.  L.  VI  3839),  gessit:  sacerdos  amplissimus 
et  inciclus  dei  Solls  Elagabali  [C.  J.  L.  III  dipl.  50.  VIII 
4440],  sacerdos  amplissimus  dei  invicti  Solis  Elagabali 
Plph.  epigr.  II  p.  464  sqq.;  C.  J.  L.  X  5827],  sacerdos  dei  Solis 
Elagabali  [Cohen  246  sqq.],  sacerdos  amplissimus  [C.  J.  L. 
VI  3839],  invictus  sacerdos  [Cohen  58  sqq.;  Eckhel  VII 
p.  249  sqq.],  summus  sacerdos  [Cohen  276.  277],  ii^ytsps»)^ 
loö 'EXsaYaßdtXoo  [Zonar.  XII  14;  Dio  LXXIX  11;  vit.  1]. 
In  nummis  nnnqnam  ntmmque  sacerdotiam  occurrit  coniunetum. 

Interfectus  est  mense  Martio  a.  222  [Dio  LXXIX  3.  20; 
Eckhel  VII  p.  252;  Clinton,  Fast.  Rom.  ad  a.  222  et  Loehrer 
*De  C.  lulio  Vero  Maximino  Romanornm  imperatore'  Monasterii 
WS3  p.  34:  mense  Febniario], 

Homo  patricins. 

«5.  IMP.  CAESAR  M.  AÜRELLIUS  SEVERUS  ALEXANDER 

PIUS  FELIX  AÜGUSTUS. 

Natus  est  circa  a.  205  K.  Oct.  [vit.  5.  13.  60;  Orelli  1104; 
<^.  J.  L.  I  p.  379;  Eckhel  VII  p.  267  sq.]. 

A.  221  nobilissimus  Caesar  d.  VI  Id.  lul.  cooptatus  est 
inomnia  collegia  [C.  J.  L.  VI  2001.  2009\  pontifex:  Cohen 
458.  459;  insignia  sacerdotiorum :  Cohen  198.  199;  Borghesi 
opp.  III  p.  437;  cf.  Herod.  V  7].  Cousul  a.  222,  Pontificatum 
maxininm  simnl  cum  principatu  suscepit  [vit.  1.  6.  8.  56; 
Loehrer  1.  c.  p.  34;  C   J.  L.  II  1533;  Cohen  201—227];  sacer- 

urbis   [Cohen  527;  Eckhel  VII  p.  270]. 

3* 


36 

Interfectas  est  mense  Martio  a.  235  [Clinton,  Fast.  Born,  ad 
a.  235;  Loehrer  1.  c.  p.  36  et  44:  d.  X  mens.  Febr.;  Schiller  1.  c, 
I  p.  783  adn.  3  et  p.  943]. 

Homo  patricius. 

86.  C.  FUKIUS  OCTAVIANUS. 

Consul  pontifex  [C.  J.  L.  VI  1423].  A.  223  in  albo  de- 
curionum  Gannsinorum  inter  patronos  clarissimos  viros  com- 
memoratur  [C.  J.  L.  IX  338  1,  12;  Borghesi  opp.  III  p.  121;  de 
Rossi,  Roma  sotteranea  II  p.  139  sqq.]. 

87.  L.  Tl.  CLAUDIUS  AURELIUS  QUINTIANUS  cos.  a.  235. 

Pontifex  [C.  J.  L.  X  3850;  Borghesi  opp.  III  p.  442.  V 
p.  435  sqq.]. 

Homo  patricius. 

Klein  [1.  c.  ad  a.  235]  huic  pontifici  adsignat  titulum  C.  J. 
L.  V  3223  c.  add.  p.  1074,  ubi  Quintiani  hominis  patricii 
[Dessau  in  *Eph.  epigr.'  III  p.  225],  consulis,  flaminis^ 
Augustalis,  proconsulis,  pontificis,  sodalis  Aureliani 
Antoniniani  mentio  fit. 

88.  IMP.  CAESAR  C.  lULIUS  VERUS  MAXIMINUS  PIÜS 

FELIX  AUGUSTUS. 

Pontificatum  maximum  accepit  cum  reliquis  titulis  im- 
peratoriis  mense  Martio  a.  235  post  Alexandri  mortem  [Eckhel 
VII  p.  290  sq.;  Cohen  43  sqq.;  Eph.  epigr.  V  75.  76;  Loehrer 
1.  c.  p.  36;  deest  haec  dignitas  C.  J.  L.  VI  1085;  Eph.  epigr. 
IV  444].  A.  235  d.  VIII  K.  Apr.  in  collegia  sacerdotalia 
cooptatus  est  [C.  J.  L.  VI  2001.  2009]. 

Occisus  est  a.  238  [Eckhel  VH  p.  295:  medio  Maio;  Clinton,. 
Fast.  Rom.  ad  a.  238:  slain  in  the  be/jinning  of  May;  Loehrer 
1.  c.  p.  36:  d.  XI  mens,  lun.;  Schiller  1.  c.  I  p.  795]. 

Homo  patricius. 

89.  C.  lULIUS  VERUS  MAXIMUS  CAESAR. 

A.  235  Caesar  [vit.  8];  a.  236  sacerdos  cooptatus  ii> 
omnia  collegia  supra  numerum  [C.  J.  L.  VI  2001.  2009;  in- 
signia  sacerdotiorum :  Cohen  1—9;  Kgl.  Münzkab.  1035]. 


37 

L238  (Au  gas  tu 8  iam  ftiit  [Schiller  1.  c.  I  p.  795  adn.  2]) 
«am  patre  mortem  occuboit  XXI  aat  XVIII  annos  natus  [vit. 
Maxim.  27;  Eckhel  VII  p.  297  sq.]. 

Homo  patricins. 

SO.  et  91.  IMPP.  CAESAKES  MARCI  ANTONII  GOKDIANI 
PII  FELICES  AUGÜSTI  (pater  et  filius). 

De  nominibus:  r.  Sallet  in  'Zeitschr.  f.  Nnmismat'  (edit. 
ab  A.  V.  Sallet)  VII  p.  139  sqq.;  Mommsen  ibid.  VIR  p.  27  sq.; 
Thedenat  in  *Rev.  arch^ol.'  XL  p.  284  sqq. ;  Eph.  epigr.  V  342 ; 
Schiller  1.  c.  I  p.  788  adn.  3]. 

Pater  init  consul  a.  213^  proconsal  Africae  a.  238  [vit. 
2;  Tissot  1.  c.  p.  168]. 

Filins  fiiit  consul  a.  229,  legatns  patris  a.  238  [vit.  18]. 

Uterque  a.  238  simul  a  senatu  Augustns  et  pontifex 
maximus  factus  est  [Clinton,  Fast.  Rom.  ad  a.  238:proclaimed  in 
Fdmtary;  Eckhel  VII  p.  293  sqq.;  Borghesi  opp.  V  p.  227  et 
p.490:  mense  Martio;  Loehrer  1.  c.  p.  43:  die  II  mens,  Aprr^  etiam 
filinm  pontificatnm  maximum  suscepisse  postea  explicabo  [Cohen 
4].  Tum  simul  in  omnia  collegia  sacerdotum  cooptati  sunt 
{C.  J.  L  VI  2009 ;  insignia  sacerdotalia  in  nummo  aeneo  filii 
(Cohen  3)  inveniuntur]. 

Pater  se  suspendit,  filius  pugna  cecidit  XX  aut  XXII  diebus 
postqoam  principatum  adepti  erant  [Clinton,  Fast.  Rom.  1.  c. :  slain 
w  M(urh;  Borghesi  opp.  V  p.  490;  Loehrer  1.  c.]. 

Homines  patricii. 

92.  IMP.  CAESAR  M.  CLODIUS  PUPIEN(I)US  MAXIMUS 

AUGUSTUS. 

93.  IMP.  CAESAR  D.  CAELIUS  CALVINUS  BALBINUS 

AUGUSTUS. 

A.  238  eodem  die  [Clinton,  Fast.  Rom.  1.  c:  appointed  in 
March;  Borghesi  opp.  V  p.  490;  Schiller  1.  c.  I  p.  790:  d.  JII 
Id.  hl.;  sed  ci.  C.  J.  L.  VI  2113]  imperatores  agniti  sus- 
cepemnt  pontificatnm  maximum  [vit.  8;  Cohen  Pupien.  26 — 31. 
Baibin.  18—22;  C.  J.  L.  Vni  10342.  10343.  10365];  tum  facti 
^nt  sacerdotes  omnium  collegiorum. 


38 

Occisi  sunt  a.  238  [Eckhel  VII  p.  294.  305:  exeunte  lulio; 
Clinton,  Fast.  Kom.  1.  c:  slain  about  the  middle  of  lune;  Schiller 
1.  c.  I  p.  796  adn.  3:  mmse  Avgtisto;  C.  J.  L.  VI  2113]. 

Homines  patricii. 

94.  IMP.  CAESAE  M.  ANTONIUS  GOKDUNUS  PIUS  FELIX 

AUGUSTUS. 

Natus  est  d.  XIII  K.  Febr.  [C.  J.  L.  I  p.  379;  Orelli  1104] 
a.  222  aut  a.  225  aut  a.  227  [vit.  22;  vit.  Max.  et  Balb.  3]. 

Caesar  nominatus  est  a.  238  eodem  die,  quo  Pupienius  et 
Balbinus  Augusti  [vit.  Max.  et  Balb.  3.  8.  9;  vit.  Maxim.  16.  20; 
Vit.  Gordd.  22;  C.  J.  L.  VIII  10342].  Statim  sacerdos 
omnium  collegiorum  cooptatus  est  (insignia  sacerdotiorum : 
Cohen  182.  183;  frater  Arvalis:  C.  J.  L.  VI  1093).  Im- 
perator et  pontifex  maximus  factus  est  post  mortem  Papienii 
et  Balbini  [Clinton,  Fast.  Rom.  1.  c:  proclaimed  abmit  the  middle 
of  lune;  C.  J.  L.  VI  2113.  1088  sqq.   III  4820.  V  3112]. 

Oecisus  est  a.  244  [Clinton,  Fast.  Rom.  ad  a.  244:  slain 
heticeen  Feb.  24  and  March  14;  Schiller  1.  c.  I  p.  800  adn.  6]. 

Homo  patricius. 

95.  IMP.  CAESAR  M.  lULIUS  PHILIPPUS  PIUS  FELIX 

AUGUSTUS  (pater). 

Imperator  et  pontifex  maximus  factus  post  Gordiani 
mortem  [Borghesi  opp.  IV  p.  282;  Cohen  113.  243—245;  C.  J. 
L.  VI  1097.  VIII  10049.  10077;  per  errorem  pontifex  (pro: /)on- 
iifex  maximus)  nominatus:  Cohen  160].  Sacerdos  omnium 
collegiorum. 

Oecisus  est  a.  249  [Borghesi  opp.  IV  p.  284;  Clinton,  Fast. 
Rom.  ad  a.  249:  heticeen  Sept,  1  and  Od,  16]. 

Homo  patricius. 

96.  IMP.  CAESAR  M.  lULIUS  PHILIPPUS  PIUS  FELIX 

AUGUSTUS  (filius). 

A.  244  Caesar  [Aur.  Vict.  Caess.  28;  Oros.  VII  20]  et 
sacerdos  omnium  collegiorum  (insignia  sacerdotiorum:  Cohen 
30—32),  a.  247  Imperator  Caesar  Augustus  et  pontifex 
maximus  factus  est  [C.  J.  L.  HI  dipl.  53.  V  4056.  X  3335; 
Eph.  epigr.  IV  647 ;  Cohen  35]. 


39 

Occisus  est  paullo  post  patrem  [Aur.  Vict.  Caess.  [agens  28 
fitae  annam  XII  [Aur.  Vict.  epit.  28]. 

Homo  patricius. 

De  Philippis  duobus  cf.  quae  exposuit  Mommsen  in  ^Zeitschr. 
T.  Nnmismat.'  (edit  ab  A.  v.  Sallet)  VI  p.  412  sqq. 

97.  mP.  CAESAR  C.  MESSIUS  QUINTUS  TRAIANUS  DECIUS 

PIUS  FELIX  AUGUSTUS. 

A.  249  post  mortem  Philipporum  Imperator  agnitus  et 
pontifex  maximus  factus  est  [Borghesi  opp.  IV  p.  285;  Schiller 
1.  c  1  p.  803  adn.  4;  C.  J.  L.  III  dipl.  56:  a.  d,  V  K.  lan.; 
Ball.  d.  comm.  archeolog.  com.  1881p.  10].  Sacerdosomnium 
collegiorum  (insignia  sacerdotalia:  Cohen  101). 

Bello  Gothico  interfectus  est  a.  251  [Clinton,  Fast  Rom.  ad 
'si.251:beforeth€€nd  of  this  year;  Schiller  I.  c.  I  p.  807  adn.  1]. 

Homo  patricius. 

98.  IMP.  CAESAR  Q.  HERENNIUS  ETRUSCUS  MESSIUS 

DECIUS  AUGUSTUS. 

A.  2^9  Caesar  [Aur.  Vict.  Caess.  29.  epit.  29;  Eutrop.  IX 
4;  Oros.  VII  21]  et  sacerdos  omnium  collegiorum  (sacer- 
dotionim  insignia:  Cohen  14 — 16;  Eckel  VII  p.  348  sqq.).  Imp. 
Caesar  Augustns  et  pontifex  maximus  factus  a.  25i  [Klein 
1.  c  ad  a.  251:  posteriore  parte  anni;  C.  J.  L.  VI  1101  (1100); 
Cohen  7.  16.  18.  19.  37.  41;  per  lapicidae  errorem  titulus  pon- 
tificis  maximi  filio  tributus  est,  patri  non  item  in  inscriptione 
C.  J.  Gr.  2743  =  Lebas,  part.  V  1624  (a.  250)]. 

Interfectus  est  una  cum  patre. 

Homo  patricius. 

99.  IMP.  CAESAR  C.  VALENS  HOSTILIANUS  MESSIUS 

QUINTUS  AUGUSTUS. 

A.  249  fortasse  post  fratrem  [de  Rossi  in  ^Bull.  d.  Inst.' 
iS52  p.  15  sqq.  et  p.  132;  Mommsen  ibid.  1865  p.  27  sqq.; 
Schiller  1.  c.  I  p.  805  adn.  1]  Caesar  et  sacerdos  omnium 
collegiorum  factus  est  (insignia  sacerdotalia:  Cohen  18.  25. 
%);  a.  251  post  patris  mortem  Augustns  cum  Treboniano  Gallo 
[Zosim.  I  25;  Anr.  Vict.  Caess.  30|;  Eutrop.  IX  5]  et  pontifex 
njaximus  dictns  est  [C.  J.  L.  VI  1102;  Cohen  7.  8.  22.  24.  29.  42]. 


40 

Ante  finem  anni  pestilentia  abreptas  est  [Clinton,  Fast  Rom. 
a.  252;  Zosim.  I  26;  lordan.  XIX  104;  Anr.  Vict.  et  Eutrop. 
11.  cc.]. 

Homo  Patricias. 

100.  IMP.  CAESAR  C.  VIBIUS  TREBONUNUS  GALLUS 

PILS  FELIX  AUGLSTUS. 

A.  251  imperator  et  pontifex  maximns  post  Decii  mortem 
(simnl  com  Hostiliano  [Eckhel  Vn  p.  354:  circiter  exeunie  No- 
vembri;  Borghesi  opp.  VUI  p.  337  sqq.;  C.  J.  L.  VI  1104  et 
p.  844.  Vni  10046.  10292;  Eph.  epigr.  V  1093;  Cohen  91. 
Aemil.  38].    Sacerdos  omnium  collegiornm. 

Interfectus  est  a.  253  [Clinton,  Fast.  Rom.  ad  a.  254;  about 
Febrvary;  ante  d.  XI  K.  Nov.  a,  253 :  Wilmanns  1022  adn.  1 ; 
Schiller  1.  c.  I  p.  810  adn.  2]. 

Homo  Patricias. 

101.  IMP.  CAESAR  C.  VIBIUS  AFINIUS  GALLUS 

VELDUMNL^US  L.  VOLUSIANUS  PIÜS  FELIX  AUGUSTUS. 

De  nominibas:  Borghesi  opp.  III  p.  490.  V  p.  278. 

A.  251  Caesar  [Aar.  Vict.  Caess.  30;  Eatrop.  IX  5]  et 
sacerdos  omninm  collegioram  (insignia  sacerdotalia:  Cohen 
90)  post  Decii  mortem,  Angastas  [Aarel.  Vict  epit.  30;  Zosim. 
I  24]  et  pontifex  maximns  Hostiliano  mortao  factas  est 
[Eckhel  VII  p.  366;  Clinton,  Fast.  Rom.  ad  a.  252:  Volmiamis 
iras  still  Caesar  ai  Ion,  1  A.  D.  252;  C.  J.  L.  VI  1104  et  p.  844. 
Vin  10046.  10292;  Eph.  epigr.  II  760;  Cohen  Treb.  et  Volus. 
8.  Volas.  91—97]. 

Occisas  est  a.  253  ana  cum  patre. 

Homo  Patricias. 

102.  .  .  .  B.  POMPONIUS  BASSUS  cos.  a.  258  et  a.  271. 

Promagister  pontificam  collegii  [C.  J.  L.  VI  3836; 
de  Rossi^  Roma  sotterranea  II  p.  282 ;  Mommsen  in  ^Eph.  epigr.' 
I  p.  139]. 

Homo  Patricias  (tou  y^voo;  XcL^npob). 


41 

I.  IMP.  CAESAR  M.  AEMILIUS  AEMILIANUS  PIUS  FELIX 

AUGUSTUS. 

Imperator  et  pontifex  maximus  a.  253  [Eckhel  VII 
p.  371:  ctrdter  exeunte  Augusto;  Clinton,  Fast.  Rom.  ad  a.  254; 
Schiller  1.  c.  I  p.  810  adn.  4;  C.  J.  L.  X  8011.  8012;  Archaeol- 
«pigr.  Mitth.  aus  Österr.-Ung.  VII  p.  147;  Cohen  32.  36.  39.  40]. 
Sacerdos  omnium  coUegiorum. 

Occisus  est  mense  tertio  principatus  a.  253  [Clinton,  Fast. 
Rom.  ad  a.  254:  shin  in  May  25i]. 

Homo  pa  tri  ei  US. 

m.  IMP.  CAESAR  P.  LICINIUS  VALERIANUS  PIUS  FELIX 

AUGUSTUS. 

A.  253  post  Aemiliani  mortem  imperator  et  pontifex 
maximns  factus  [Eckhel  VII  p^  371;  in  titulo  C.  J.  L.  VIII 
2482  (d.  XI  K.  Nov.  a.  253)  Valerianus  et  Gallienus  [cf.  Fast. 
106]  Augnsti,  in  privilegio  militum  in  *Eph.  epigr.*  IV  p.  513 
edito  (d.  VII  Id.  lan.  a.  254)  pontifices  maximi  appellantar; 
C.  J.  L.  X  8033;  Notizie  degli  scavi  1883  p.  148;  Cohen  171]; 
a.  260  captns  est  a  Persis  [Schiller  1.  c.  I  p.  821  adn.  8]. 

Homo  patricius. 

105.  IMP.  CAESAR  P.  LICINIUS  EGNATIUS  GALLIENUS 

PIUS  FELIX  AUGUSTUS. 

Non  Caesar,  sed  statim  Augustus  a.  253  [Eckhel  VII 
p.  389;  Clinton,  Fast.  Rom.  ad  a.  254;  Schiller  1.  c.  I  p.  812 
idn.  2]  et  pontifex  maximus  videtur  factus  esse  [C.  J.  L.  II 
2199;  Cohen  797  sq.;  cf.  locos  ad  patrem  pertinentes];  sacer- 
dos omnium  collegiorum  cum  patre  cooptatus  est  (insignia 
sacerdotiorum:  Cohen  789). 

Occisus  est  a.  268  mense  Martio  [Eckhel  VII  p.  395; 
Clinton,  Fast.  Rom.  ad  a.  268-,  Schiller  1.  c.  I  p.  840  adn.  6]. 

Homo  patricius. 

106.  P.  CORNELIUS  LICINIUS  VALERIANUS  NOBILISSIMUS 

CAESAR. 
Natas  est  a.  242. 

A.  253  Caesar  [Schiller  1.  c.  I  p.  812  adn.  6;  C.  J.  L.  X 
4558]  et  sacerdos  omnium  collegiorum  factus  est  (insignia 


42 

sacerdotiorum:  Cohen  Salonin.  45  —  47.  50  —  56.  58.  Nummo» 
enim  eos,  in  quibus  Salonini  nomen  deest,  maiori  filio  Gallieni 
esse  attribuendos  puto,  quam  quam  Cohen  omues  Salonino  minori 
filio  adsignat  [Mommsen  in  'Abh.  d.  phil  -bist.  Class.  d.  k.  sächs. 
Ges.  d.  Wiss.'  1857  11  p.  245  sq.;  Schiller  1.  e.  I  p.  827  adn.  2; 
Henzen  5546]). 

Interfectus  est  a.  259  [Schiller  1.  c.  I  p.  828  adn.  1 ;  Clinton, 
Fast.  Rom.  ad  a.  260:  ahmt  hme], 

Homo  patricius. 

107.  P.  CORNELIUS  LICINIUS  SALONINUS  (VALERIANUS) 

NOBILISSIMUS  CAESAR. 

Caesar  a.  250  in  locum  fratris  [Am*.  Vict.  epit.  33;  C.  J. 
L.  VI  1110  vivo  fratrenondum  nominatur.  1107  sq.  X  7479;  Clinton, 
Fast.  Rom.  ad  a.  260;  Mommsen,  St.-R.  II  p.  1164  adn.  5]  et 
sacerdos  omnium  coUegiorum  factus  (insignia  sacerdotiorum: 
Cohen  Salon.  40—42.  44.  48.  57). 

Interfectus  est  a.  268  cum  patre  [Schiller  1.  c.  I  p.  840 
adn.  8]. 

Homo  patricius. 

De  Valeriano,  filio  nepotibusque  eins  cf.  lulium  Friedlaender 
in  ^Zeitschr.  f.  Numismat.'  (edit.  ab  A.  v.  Sallet)  X  p.  61  sq.^*^) 

108.  IMP.  CAESAR  M.  AURELIUS  CLAUDIUS  PIUS  FELIX 

AUGUSTUS. 

A.  268  post  mortem  Gallieni  d.  IX  K.  Apr.  [vit.  4;  Clinton, 
Fast.  Rom.  ad  a.  268]  imperator  et  pontifex  maximus 
factus  [C.  J.  L.  II  3737.  3833;  Lebas,  part.  V2611];  sacerdos 
omnium  collegiorum. 

Pestilentia  interiit  a.  270  [Clinton,  Fast  Rom.  ad  a.  270i 
before  the  summer;  Schiller  I.  c.  I  p.  849  adn.  12]. 

Homo  patricius. 

^^)  In  nuniero  ttjrannorum  triginta  [Eckhel  VII  p.  437  sqq.;  Bouchä- 
Leclercq  1.  c.  p.  389  sqq.;  Schiller  1.  c.  I  p.  823  sqq.]  fuerunt,  qui  titulum 
pontificis  maximi  sibi  aiTogantes  nummis  inscribi  iusserunt  (cf.  nummos 
Victorini,  Quintilli,  Tetrici,  Postumi).  Sacerdotiorum  insignia  inveniuntur 
in  nummis  Quintilli  et  Tetrici  filii  [Borgbesi  opp.  III  p.  431 ;  Zeitschr.  f. 
Numismat.  (edit.  ab  A.  v.  Sallet)  VII  p.  334  sq.]. 


43 

m 

109.  IMP.  CAESAR  M.  AUKELIUS  CLAUDIUS  QUINTILLUS 

AUGUSTUS. 

Imperator  et  pontifex  maximus  factus  a.  270  post 
Claudii  fratris  mortem  [vit.  Claud.  12;  Aurel.  37;  Eutrop.  IX  12]; 
Bacerdos  omniam  collegiorum. 

Brevi  post  [Aur.  Vict.  epit.  34:  pauds  diebus;  vit.  Claud.  12; 
Eutrop.  1.  c.:  septimo  decimo  die  imperii;  vit.  Aurel.  1.  c.:  die  vi- 
cesimo;  Schiller  1.  c.  I  p.  850  adn.  10]  occisus  est. 

Homo  patricius. 

110.  IMP.  CAESAR  L.  DOMITIUS  AURELIANUS  PIUS  FELIX 

AUGUSTUS. 

Imperator  et  pontifex  maximus  factus  Quintillo  occiso 
a.  270  [Eckhel  VII  p.  479  sqq.;  Clinton,  Fast.  Rom.  ad  a.  270; 
C.  J.  L.  II  4732.  ni  219.  IX  5577;  Lebas,  part.  V  2137]; 
sacerdos  omnium  collegiorum. 

Interfectus  est  a.  275  [Schiller  l.  c.  I  p.  871  adn.  6]. 

Homo  patricius. 

Sequuntnr  pontifices  ei,  qui  quo  tempore  vixerint,  investigare 

non  potui. 

111.  C.  APPULEIUS  C.  F.  TAPPO. 

Pontifex  [C.  J.  L.  I  1458.  V  861]. 

Homo  plebeius  [C.  J.  L.  V  862;  Orelli  3827;  Mommsen, 

St-R.  I  p.  555  adn.  1]. 

112.  L.  COSSONIUS  .  .  . 
III  vir  a.  a.  a.  f.  f.  pontifex  [C.  J.  L.  IX  1122].     Nescio 

an  hie  intellegendus  sit  ille  L.  Cossonius  Eggius  Marullus  cos. 

a.  184  [Henzen,  Arv.  p.  184],  cuius  saliatus  et  flamonium  com- 

memorantur  in  inscriptione  C.  J.  L.  VI   1978.  Borghesi  opp.  V 

p.  369  haec  dicit:  Ora  h.  casa  degti  Eggii  mostra  di  aver  ienuto  la 

sua  sede  ad  Edano,  da  ad  promene  la   maggior  parte  delle   sue 

lapidij . . . 

Homo  patricius  [Willems,  Le  senat  de  la  r^publique  ro- 
maine  I  p.  451.  482 J. 

113.  L.  LICINIUS  L.  F. 

Pontifex...  leg,  divi  Äug,  pro[praetore]  ...  procos. 
Bit[hyniae]...  [C.  J.  L.  VI  1442.  Borghesi  statuit  esse  eura, 
euins  mentionem  facit  Plin.  N.  H.  IX  89]. 

Homo  plebeius? 


j44 

114.  METILaS. 
Pontifex  [C.  J.  L.  XIV  2810]. 

115.  (C.  QüKCTIUS  TKOGUS). 
IC.  J.  L.  X  1726). 
Homo  patricius. 

116.  M.  TITaS  L.  F. 
Pontifex  patronns  coloniae  Anximi  [C.  J.  L.  £^  5853]. 

117.  VALERIUS  CATULLUS. 

Pontifex;  fortasse  pater  L.  Yalerii  Catolli  Messalini  cos. 
a.  73  [C.  J.  L.  XIV  2095;  Snet  Gal  36;  Borghesi  opp.  V  p.  528  sq.] 

C.  J.  L.  V  881.  VI  1630.  1982.  1983.  VIII  1777.  IX  2216. 
X  4749;  Notizie  degli  scavi  1S87  p.  32  b  (p.  113).  p.  115.*^) 

'')  Fortanse  inter  salios  Palatinos  [C.  J.  L.  VI  1978  sqq.]  inTeniuntur 
etiam  alii,  qni  propter  pontificatum  acceptum  exierunt  ex  hoc  collegio.  — 
De  inscriptioniboB  C.  J.  L.  VI  2184  sq.  cf.  Theodonim  Mommsen  in  'Eph. 
epigr/  V  p.  656  (cf.  Fast.  8o).  —  Denique  in  inscriptione  C.  J.  L.  VI  1545 
pontificatus  inseri  non  potest,  nisi  forte  haec  saeculo  tertio  posita  est 
quo  eidem  homini  duo  smnmorum  sacerdotiorum  tribui  licebat. 


Caput  IL 

De  pontjficum  maximorum  et  pontificum  inde  ab  Augusto 
usque  ad  Aurelianum  condicione  publica. 

S  1. 

De  Augustorum  pontiflcata  maximo. 

Inde  ab  anno  u.  c.  742^  quo  Octavianus  ])ontifex  maximus 
creatns  est  Lepido  mortao,  summum  sacerdotium  semper 
oecessario  coniunctum  fuisse  cum  principatu  constat 
[MomiDsen,  St.-K  11  p.  1106].^)  Qua  in  re  qnae  similitndo  inter- 
cederet  inter  regum  et  imperatorum  aetatem,  scriptores  non 
omigerant  commemorare  [Serv.  ad  Vergil.  Aen.  III  80;  Zosim. 
IV  36]:  reges  enim  ipsi  quoque  omnes  a  Nnma  in  pontificum 
collegio  primnm  habuerunt  locum  [Mercklin  1.  c.  p.  86  sqq.; 
Becker-Marquardt,  Handb.  IV  p.  189;  Mommsen,  St-R.  II  p.  21; 
Marquardt,  St.-V.  III  p.  240].  Sic  imperinm  continebatur  po- 
testate  maiestateqae  tribunicia  [Tac.  ann.  III  56;  Vopisc.  vit. 
Tacit.  1]  ac  sacerdotali  [Dio  LIII  17];  hanc  autem  maiorem  et 
praestantiorem  illa  pntari  [Tac.  ann.  III  58]  imperatores  Yoluisse 
^el  inde  intellegitur,  qnod  in  pnblicis  titulis  et  in  nummis  ordo  is 
solebat  servari,  ut  pontificatus  maximus  primo  loco  se- 
qoeretur  cognomina  honoraria  [Mommsen,  St.-U.  II  p.  20 
et  in  *Zeit8chr.  f.  Numismat.'  I  p.  238].*)  Itaque  nemo  est^ 
qoinineo  o£fendat,  qnod  pontificatus  maximus  imperatoris  T.  Antonini 


^}  Itaque  ex  hoc  anno  pontifices  niaximi  semj>er  fuerunt  patricii  [Eckhel 
Vm  p.  380  sqq.;  Mommsen,  St.-R.  II  p.  7891. 

')  C.  J.  L.  IX  1109:  [Nero  Claudius  Cae8a]r  Au[g.  Oer]mam[cu8  pont]ifex 
^^[imus  poniifjieis  maxilmi  f.].  Alio  loco  collocatur  pontificatus  maximus: 
t'  J.  L.  VI  2040  [Henzen,  Arv.  p.  LXVI  adn.  1 ;  Mommsen,  St.-R.  II  p.  781 
«in.  1].  U  2703.  4686.  4701.  4703.  4931.  4936  sq.;  Orelli  642;  Wilmanns 
^'^;  cf.  Fast.  84.     Qua  de  causa  omissus  sit  in   titulo  Hadriani  a  L.  Aelio 


46 

Pii  in  nummis  et  aeneis  et  argenteis  aureisque  persaepe  deest 
ceteris  titulis  exhibitis:  cuius  rei  causa  probabili  quidem  con- 
iectura  indagari  posse  mihi  videtur. 

Primum  consideres  tecum  velim,  quod  in  nummis  a.  138 
signatis  et  Phis  et  pontifex  maximus  legitur  [Cohen  66 — 80. 
638 — 644.  656.  658  sq.:  neque  Pius  neque  pontifex  nmximus: 
Cohen  128  sqq.  144.  597  sqq.;  pontifex  maxinm^^  Pim  non  item: 
Cohen  574.  637.  660—665].  In  nummis  autem  a.  139  cusis  et 
nomen  una  cum  titulo  conspicitur  [Cohen  81  — 103.  480  sqq. 
634  sq.  645—653.  666]  et  nomen  solum  (iam  d.  17  Id.  lul. 
[Cohen  168.  305.  368.  465.  575—578.  743.  842—849.  856  sqq. 
867  sqq.  878  sqq.  — 840  sq.  850  sqq.  859-866.  871—8771); 
atque  inde  ab  anno  140  semper  fere  omissns  est  ponfißcatns 
maximns  [adest:  Cohen  492  sq.  523.  528.  636.  654]») 

Deinde  dubitari  non  potest,  quin  verba  Pietas  Augustij 
quorum  persaepe  mentio  fit  in  nummis  Antonini  Pii,  significatione 
quadara  spectent  ad  nomen  Pii  [Cohen  597  —  633]:  in  eis  enim 
scnsum  usque  ad  suum  tempus  inusitatum  —  eadem  verba 
repperi  in  priorum  principum  nummis  [Eckhel  VIII  Ind.  p.  548; 
Cohen  Galb.  160.  280.  Tit.  151.  Trai.  199  sq.  Hadr.  1021—1048] 
—  inesse  voluisse  T.  Antoninum  Pium  comprobatur  nummis  M. 
Aurelii  a.  140  signatis,  in  quorum  aversa  parte  primum  Pietas 
Angusti Gum  insignibus  sacerdotalibus  coniuncta  est,  quod  exemplar 
posteris  deinceps  imitationi  fuit  [Fast  53;  Eckhel  VII  p.  46]. 
Similiter  Pietas  An  ton  in  i  est  interpretanda  atque  Elagabali 
Indulf/entia  [Cohen  Alex.  Sev.  65 — 68]:  ut  Alexander  Severus 
indulgentia  Elagabali  Caesar,  sie  M.  Aurelius  sacerdos  omnium 
coUegiorum  pietate  Antonini  factus  est.*) 

Oaesare  filio  dedicato  |C.  .1.  L.  III  4366],  nescio.  In  inscriptione  Liisitana 
fC.  J.  L.  II  4676  (cf.  ibid.  4889)  a.  217]  nomen  ^^o^^r  militum  locum  pon- 
tificatu8  maximi  occupat. 

*)  In  duobus  [1.  3  (a.  139)]  quattuor  et  viginti  nummonim  aeneoroiu 
Antonini  Pii,  qui  descripti  sunt  in  'Catalogue  of  the  Roman  Coiiis  in  tbe 
British  Museum'  Pius  et  pontifex  maximus  nobis  occurrit,  in  ceteris  deest 
sacerdotium;  in  inscriptionibus  interdum  neglecta  est  dignitas  pontificalis 
[Orelli  511.  865]. 

^)  Cf.  verba  Pietas  Augg.  in  nummis  Gordiani  III  incisa  (Fast.  94);  Kenner  in 
^Numismat.  Zeitschr.'  XVII  p.  58  dicit:  ...mit  der  Aufschrift  Pietas  AugCusti), 
welch'  letztere  indirekt  auf  die  Quelle  ihrer  neuen  Würde  hindeutet.  In 
Antonini  Pii  sacerdotalibus  ut  ita  dicam  nummis  Pietas  Augusti  abest: 
ut  ipse  86  in  omnia  collegia  reciperet,  fieri  non  potuit. 


47 

Denique  in  nummis  T.  Antonini  Pins  pro  dignitate  pontificis 
maximi  videtar  esse  snbstitntuiii,  quod  semper  huius  locum  tenet 
(cf.  Pietät  in  nummis  Cohen  597—633);  ceteri  autem  imperatores, 
qui  Pii  appellati  sunt,  bune  titulum  cognominum  ordini  inseruernnt 
(Pius Invictns  AugtistuSyPius  Felix  Augustus,  Pi%is  Pertinax 
Augustus)  et  pontificatum  maximum  seeundum  usum  priorem 
coUoeaverunt. 

Unde  coUigo,  quacunque  de  causa  Antoninus  vocatus  est 
Pius,'^)  ex  imperatoris  animo  ae  consilio  notionem  eam  hiiic  no- 
niini  fuisse  subieetam,  ut  magis  quam  titulo  Augusti  cum  bonor 
tum  potestas  eo  significaretur  [Mommsen,  St.-R.  II  p.  773;  Dio 
Lin  18:  &!)va»j/.^;  Dion.  Halic.  II  73:  e£oo'3ta]:  continebatur 
nomine  Pii  munus  summi  et  amplissimi  sacerdotis,  quod 
pietas  in  sacra,  insignis  erga  caerimonias  publicas  religio  pon- 
tificem  maximum  praeter  ceteros  decebat. 

Cum  Caesari,  qui  Augusto  successurus  esset,  soleret deferri 
tribuDicia  potestas,  ut  consors  imperii  factus  in  proximo  priucipeiu 
loco  esset  collocatus,  pontificatum  maximum  ei  impertire 
nun  licuit;  etiam  ubi  complures  Augusti  (duo  aut  tres) 
cullegae  dignitate  et  iure  principali  aequati  rempublicam  ad- 
ministrabant  Romanam  —  id  quod  saepius  accidit,  post([uam 
M.  Aurelius  a.  161^  ut  L.  Aurelius  Veras  frater  adoptivus  particeps 
esset  imperatoriae  potestatis,  concessit — ,  cum  uuo  ex  eis,  cum 
»eniore®)  videlicet  Augusto,  summ  US  sacerdotalis  bonor  conve- 
Diebat  usque  ad a.  23$^  quamquam  in  inscriptionibus provincialibus, 
perraro  in  Italicis,  et  in  nummis  extra  Italiam  signatis  Caesaribus 
et  Angnstis,  quibus  delatus  non  erat,  pontificatiis  maximus  sive 

»)  Vit.  Hadr.  24;  vit.  Anton  2.  5;  vit.  Avid.  Casa.  11;  Eutrop.  VIII  8; 
Pausan.  VIÜ  43,5;  Dio  LXX  1;  C.  J.  L.  VI  1001;  Orelli  855.  Eckhel  VII  p. 
36  dicit:  Verius  crediderimj  iUu8ire.m  Uli  hunc  titulum  non  ah  una  causa^ 
$ed  ab  Omnibus  hie  commemoratis ,  et  per  probatam  multiplici  specimine 
fieUUem  fuisse  inditum,  sie  ut  Pius  iam  omnium  ore  vocaretur,  antequam 
fenaius  comultum  accederet.  Rabino  'Beiträge  zur  Vorgeschichte  Italiens' 
Lipdae  1S68  p.  250 — 262;  Bossart  et  Müller  in  'Untersuch,  z.  röni.  Kaiser- 
g«ch.'  (edit.  a  M.  Büdinger)  II  p.  295.  298.  301  sqq.;  Bouche-Leclercq  1.  c. 
p.  368;  Schiller  1.  c.  I  p.  628  adn.  3. 

*)  Brevitatis  causa  ita  distinguo  Augustos,  quamquam  aliam  sententiam 
Aominibus  iunioris  et  senioris  Augusti  subesse  non  ignoro  [Mommsen,  St.-R. 
U  p.  1171  adn.  1]. 


48     _ 

adulatioue  sive  errore  interdum  adscriptas  est."^)  Tituli  enim 
publici  (ut  diplomata  militaria)  et  nammi  imperatorum  senatusque 
plane  comprobant  verba  Dionis  [LIII  17]:  apxtspewv  xi  Tiva  aaxcbv^ 
xav  800  xav  xpei^  a|JLa  äpj^üootv,  elvat. 

Itaqae  dubitari  non  potest,  quin  imperator  Caesar  L. 
Aurelius  Verus  Augustns  pontifex  maximus  creatus  non 
sit.^)  Contenderunt  igitur  homines  doctissimi  imperatorem  M. 
Aurelium,  in  cuius  titulis  et  nummis  persaepe  omissus  est  pon- 
tificatus  maximus,  abstinuisse  hac  dignitate,  ne  frater  collega 
ofFenderetur  [Wilmanns  948]. 

Quae  sententia  meo  quidem  iudicio  Claudicat  Nam  primum 
Lucius  consueverat  fratre  esse  inferior  [vit  Ver.  3;  Marc.  6], 
praecipue  honoribus  sacerdotalibus:  Marcus  [Fast.  53]  iam  a. 
139  ab  Antonino  Pio  Caesar  et  omnium  coUegiorum  sacer- 
dos  factus  est,  Lucius  [Fast.  61]  Pio  imperante  Caesaris 
titulo  caruit  et  a.  i54  in  uno  collegio  augurum  fuit.  De- 
inde  si  res  ita  se  habuisset,  Marcus  semper  vereri  debuit  summum 
sacerdotium  commemorare:  neque  vero  modo  in  permultis  nummis 
hoc  impressum  est  [Cohen  45.  72.  400  sqq.  466  sqq.  795  sqq. 
1048  sqq.],  sed  in  actis  fratrum  Arvalium,  in  privilegiis  militum 
veteranorumque  aliisque  titulis  publicis  et  privatis  Romae  positis 
semper  fere  M.  Aurelius  pontifex  maximus  nominatus  est  [Eph. 
epigr.  II  p.  460;  Arch.-epigr.  Mitth.  aus  Österr.-Ung.  VIII 
p.  26;  C.  J.  L.  III  dipl.  46.  VI  1012.  1241.  2097.  IX  5826; 
Wilmanns,  Ind.  p.  513;  Henzen,  Ind.  p.  69].  Denique  post  L. 
Veri  mortem  in  nummis,  rarius  in  marmoribus,  M.  Aurelii  pon- 
tiiicatus  maximus  silentio  premitur  item  atque  antea  [Cohen 
3  sqq.  164  sqq.  265  sqq.;  C.  J.  L.  III  1450;  Henzen  6015]- 
Quid  Marcum  eo  indulgentiae  verecundiaeque  processisse  pu- 
tamus,  ut  etiam  mortuo  fratre  nollet  sibi  adscribi  honorem 
sacerdotalem,  quo  ille  caruisset? 

")  Mommsen,  St.-R.  11  p.  1108;  Wilmanns  949  adn.  2;  Henzen  5483; 
Orelli  2148;  C.  J.  L.  Vin  9035.  IX  4117.  X  17;  P:ph.  epigr.  V  Ind.  p.  661 
et  p.  663;  Cohen  Tit.  95.  107.  153  sq.  Domit.  369.  Trai.  202.  Carac.  10. 
173  sq.  181  sqq.,  ubi  Cohen  legi  vult:  Parthicus  maximus  (cf.  1.  e.  IV  p. 
140),  Get.  99.  209. 

')  Praeter  inscriptiones  a  Theodoro  Mommsen  [St.-R.  II  p.  1108  adn.  IJ 
collectas  cf.  C.  J.  L.  VI  1021  sq.  1241.  2091 ;  Eph.  epigr.  II  p.  460.  In 
nummis  Veri  pontificatuni  maximum  non  inveni. 


_49 

Immo  vero,  quod  deest  pontificatns  maximas  in  inscriptionibus 

nmnmisqae  M.    Aurelii,   alia   causa   circamspicienda   est:   patris 

radooem  anctoritatemque  secntas  M.  Aurelias  omisit  eom,  idemque 

seoatns  in  nummis,  homines  privati  civitatesque  in  titulis  fecerunt. 

Sed  com  pater  significaret  amplissimum  sacerdotium  nomine  gra- 

^imo  sanctissimoqne,  filio  non   contigit,   ut  eadem  compensa- 

äooe  Qteretur,  quod  successori  senatus  Pii  nomen  non  aeque  tradere 

yolmt  atque  Aagnsti  [Mommsen,  St.-R.  II  p.  773  sq.].^)  Eadem 

entern  sententia  in  nnmmis  sacerdotalibus  Commodi  Gaesaris  (cf. 

Fast.  65)  sub  verbis  Pietas  M.  Aurelii  sine  ulla  dubitatione  est 

snbicienda,  qnae  inest  in  yerhis  Pietas  T.  Antonini  in  nummis 

M.  Aurelii. 

Hie  satis  est  commemorare  inde  ab  aetate  Commodi  saepius 
in  nnmmis,  rarius  in  inscriptionibus  pontificatns  maximi  mentionem 
non  fieri  ceteris  titulis  enumeratis. 

Forsitan  quaerat  quispiam,  qua  de  causa  sit  factum,  ut 
pontificatus  maximus,  cum  in  reliquis  par  potestas  auctoritasque 
eoUegae  concederetur,  per  tam  longum  tempus  cum  eo  non  com- 
mnnicaretur :  profecto  regibus  expulsis  duo  summi  magistratus 
nt  essent  in  republica  coUegae  pari  potestate,  lege  constitutum 
est,  diyinarum  rerum  cura  uni  commendata,  qui  magister  coUegii 
poDtificum  in  locum  regis  summi  sacerdotis  successit,  quasi 
regalis  potestatis  vestigium  mansit  liberae  reipublicae  tem- 
poribus  quamyis  coercitum  coUegii  iure  [Mommsen,  St.-K.  II  p. 
22;  Marquardt,  St.-V.  lü  p.  247].  Sic  neminem  fugit  in  pon- 
tificatn  maximo  imperatores  religiosissime  id  conservari  Yoluisse, 
quod  constabat  antiquo  sanctoque  usu  —  hanc  principum  ra- 
tionem  identidem  illustrare  meum  erit  — ,  praesertim  cum  fieri 
nonposset,  quin  sanctitas  maiestasque  paene  diyina,  qua  esset  im- 
perator  ut  pontifex  maximus,  imminueretur,  si  alter  et  tertius 
haberetur  summus  hominum  [Tac.  ann.  III  58]. 

Pontificatus  maximus  singulis  deferebatur,  quamdiu  Augusti 
aut  statim  cum  imperio  accepto  aut  postea  consortem  sibi  ad- 
snmebant:  cum  autem  a.  238  primum  a  senatu  simul  duobus 
principatus  decemeretur,  nihil  fnit  reliquum,  nisi   ut   differentia, 

')  M.  Aarelius  Pii  nomine  omatus  non  est  viviis,  sed  consecratus  [Eckhel 
^^I  p.  74:  In  hoc  nomen  Aurelio  per  adoptionem  Antonini  Pii  ius  quidem 
fnit.  Vin  p.  433;  C.  J.  L.  VI  992.  1028.  1032;  Henzen,  Ind.  p.  68]. 

4 


50 

quae  usque  ad  id  tempus  erat  inter  Augustos,  tolleretar.  Itaqne 
inde  ab  hoc  anno  nihil  iam  obstitit,  quominus  duo  vel 
tres  crearentur  pontifices  maximi.  Adhuc  inter  omnes 
constare  videtur  imperatores  Papieniom  et  Balbinam  (cf.  Fast. 
92  et  93)  primos  simal  a  senatu  accepisse  pontificatum  maxi- 
mam  [Bonchä-Leclercq  1.  c.  p.  385;  Schiller  1.  c.  I  p.  791; 
Mommsen,  St.-R.  II  p.  1108],  equidem  iam  dnos  Gordianos 
(cf.  Fast  90  et  91)  arbitror.  Neque  enim  Inlius  Gapitoliniis 
primum  in  Pupienio  et  Balbino  antiqaum  morem  dissolatnm  esse 
contendit  [yit.  Max.  et  Balb.  8]  et  inde,  qnod  uno  senatns  cousnlto 
ambo  Gordiani  pater  et  filins  Angusti  sunt  appellati  [vit.  Maxim. 
14—16;  Vit.  Gordd.  8.  11;  Herod.  VII  7;  Zosim.  I  14;  Zonar. 
XII  17],  sequitur,  ut  senatum  iam  tum  non  dubitasse  statnamus 
evertere  legem,  quam  diebns  viginti  vel  viginti  duobns  post 
cum  non  servasse  traditnm  est.  Confirmatur  mea  sententia  hoc 
nummo  aeneo,  quem  Cohen  Gordiano  filio  tribuit  [Cohen  4]: 
Imp.  Caes.  M.  Ant,  Gordianus  Afi\  Aug.  —  p.  m.  tr.  p.  cos.  p, 
p.  s.  c.'^)  Quod  si  probatur,  in  fastis  sacerdotalibns  C.  J.  L. 
VI  2009  (=Henzen  6058)  Gordianus  filins  non  pontifex  nomi- 
nandus  est  —  praeterquam  quod  nuUa  est  causa,  cur  in  mar- 
more  hie  titulo  pontificis  honoretur,  Aurelius  Antoninus,  Diadu- 
menianus,  Severus  Alexander,  Maximus  non  item  — ,  sed  pontifex 
maximus. 

Quater  usque  ad  Aureliani  tempora  simul  duo  Augusti 
itaque  duo  pontifices  maximi  creati  sunt  [cf.  Fast.  90.  91.  93. 
93. 99.  100.  104. 105] ;  saepius  factum  est,  ut  Augustus  Caesarem 

^°)  Titalorum  et  nummorum  Gordianorum  numerus  perquam  exiguaa 
est  ['Archives  municipales  de  Bordeaux.  Inscriptions  romains  de  Bordeaux^ 
par  Camille  JuUian.  Burdigalae  1887  I  p.  102  sqq.].  Patris  pontificatiu 
maximus  apud  Hemicum  Cohen  in  duobus  nummia  incisus  occurrit,  insignia 
sacerdotalia  in  uno  aeneo  filii  [Cohen  3],  quamquam  sine  dubio  eadem 
patemis  sunt  inscripta;  atque  facilius  utriusque  nummi  poesunt  confundi, 
quam  Eckhel  et  Cohen  putant  (cf.  Kgl.  Münzkab.  1036  sq.).  Eckhel  quaerit 
[Vn  p.  801]: . . .  post  dies  non  mtdios  a  Gordianorum  obitu  certum  est  binos 
una  fuisse  pontifices  maximos  B€Ulnnum  atque  Pupienum,  cur  idem  honos  non 
poterat  deferri  utrique  Gordiano?;  sed  veram  esse  Vaillantii  sententiam  pro- 
fitetur,  pontificatum  maximum  solum  Gordiano  seniori  poBse  attribai:  At 
postquam  secundis  curis  video,  rationem,  propter  quam  Baibinus  et  Pupienus 
uno  tempore  pontifices  maximi  dieti  fuere,  non  posse  valere  ad  Gordianos . . ., 
cuius  opinionis  causam  non  intellego. 


^51^ 

«oUegam  inferiorem  sibi  adscisceret,  qni  postea  interdam  Aagnsto 
TJTO  pari  potestate  dignitateqae  toUebatur  [Mommsen,  St.-K  II 
p.  1164  sq.]:  atqae  etiam  ipse  imperator  Caesar  Angustas  vocatus 
maximom  pontificatnm  snscipiebat  [cf  Fast.  94.  96.  98. 99.  101].^^) 

Adhnc  qni  imperator  Caesar  Angastns  nominatus  esset,  ei 
sommam  sacerdotinm  tradi  solitmn  esse  exposni:  nnnevideamas, 
<)Qomodo  principes  facti  sint  pontifices  maximi. 

Ac  primmn  faitne  lex,  cni  imperatorem  satisfacere  necessc 
«rat,  prinsqnam  susciperet  pontificatnm  maximnm  [Mommsen, 
St-R.  n  p.  788]?  Haec  ex  liberae  reipnblicae  temporibns  relicta  reli- 
^osissime  senrabatnr:  pontificem  maximnm  nisi  ex  pon- 
tificnm  nnmero  creare  non  licet.  Cnins  condicionis  duplici 
modo  habita  est  ratio:  ant  enim  novi  imperatores  iam,  cnm 
Oaesares  erant,  inter  pontifices  cooptati  erant,  ita  nt  nihil  esset 
impedimento,  qnominns  principatum  adepti  proveherentnr  ad 
amplissimnm  sacerdotinm  [Fast.  (1).  (4).  18.  28.  29.  30.  (88). 
53.  65.  73.  85.  94.  96.  98.  99.  101],  ant,  si  pontificibns  ad- 
epti non  erant,  primnm  in  hoc  colleginm  recipiebantnr  suc- 
«edentes  in  locnm  demortui  imperatoris,  tnm  nonnullis  diebns 
post  creabantnr  pontifices  maximi.  Qnamqnam  hnnc  ftiisse 
legitimum  nsnm  remm  scriptores  nusquam  memoriae  prodidemnt, 
«t  imperator  Otho  solns  qno  die  ad  pontificatnm,  qno  ad  maximnm 
pontificatnm  penrenerit^  fratmm  Anralinm  actis  cognoscitur  (cf. 
Fast  25).  Sed  cnm  iam  ostenderim  et  sim  ostensums,  quam 
diligenter  imperatores  id  stndnerint,  ne  pontificatus  maximi  in- 
stitnta  ex  republica  accepta  mntarentur,  nonne  iure  optimo  licet 
eonicere  id,  qnod  de  Othone  traditum  est,  recte  dici  posse   de 

*')  Error  subest  in  nnmmo  Maximioi  Dazae  relato  in  'Nuiniäm.  Zeitschr. 
1  p.  437:  MaximinuB  n6b[ili88imu$]  C^aeaar]  —  p  m  tr  p  p  p  procos.  — 
Hoc  loco  commemoro ,  cum  tres  Augusti  regerent  rempublicam  Romanani, 
ofioeasario  tres  fuisse  pontifices  maximos:  exempli  causa  nomino  Constantini 
filios  (a.  337)f  quamquam  pontificis  maximi  titulus  Constantio  soli  attributus 
adhuc  inyentns  est  [C.  J.  L.  III  3705],  et  Valentinianum  Valentem  Gratianum 
iiide  ab  a.  367  ad  a.  375  [C.  J.  L.  VI  1175]).  Postremus  pontifex  maximus 
idemqoe  Aognstus  Romanus  fuit  Gratianns,  qui  a.  375  repudiavit  hoc 
^ommom  sacerdoüum,  qood  ~  ut  dicit  Zosimus  [IV  36]  —  aO-^iiitov 
f^vot  Xpcsr^vit»  to  ax'Vj^iLa  (togam  praetextam  pontificalem,  quam  ei  obtulit  col- 
leginm) putaret  [Mommsen,  St.-R.  II  p.  1108;  Marquardt,  St.-V.  III  p.  246; 
Boucbä-Leclercq  1.  c  p.  418], 


52 

ceteris  imperatoribus,  qni,  antequam  principatum  assequerentur, 
in  pontificam  coUegio  non  erant  [Fast.  19.  24.  25.  26.  28.  37.. 
(38).  48.  52.  70.  71.  72;  cf.  Cap.  I  adn.  5]? 

Quae  antiqaa  sanctaqne  lex  obtinebatur  in  creando  pontifice 
maximo  per  totam  imperatonun  aetatem,  nbi  Caesar  —  nam 
Caesares  Aiisse  pontifices  postea  demonstrabo  —  perreniebat 
ad  Aagusti  potestatem.  Neqne  vero  mirandom  est  posterioribu» 
temporibus,  si  qnando  Augusto  pontificatas  maximns  decemeretur, 
qni  antea  Caesar  non  fnisset,  illam  iam  non  dignam  visam  esse, 
quae  servaretnr:  Augnstus  enini,  qnamqaam  inter  pontifices  non- 
dam  erat,  ipso  imperii  die  a  senatu  pontificatum  maximum  ac- 
cipiebat,  ita  nt  simal  et  pontifex  maximus  et  pontifex  fieret. 
Paullo  autem  post  signabantnr  numnii,  qui  memoriam  eins  ia 
omnia  collegia  cooptationis  retinerent  [Fast.  82.  84.  88*  90.  91. 
92.  98.  95.  97.  100.  103.  104.  105.  108—110]. 

Qui  imperator  primus,  cum  pontifex  non  esset,  pon- 
tificatum maximum  sit  adeptus,  hoc  loco  in  medio  relinquo : 
haec  enim  quaestio  artissime  cohaeret  cum  illa,  quando  primom 
principi  ipso  imperii  die  a  senatu  simul  cum  ceteris  potestatibus 
et  honoribns  pontificatus  maximus  sit  decretus,  ad  quam  trac- 
tandam  nunc  progredior  (cf.  p.  58). 

Venio  ad  alteram  partem  disputationis,  qua  mihi  propositum 
est  disquirere,  qnomodo  principes  ad  summum  sacerdotium  per- 
venerint:  id  enim  hie  ago,  ut  explicem,  per  quem  pontificatus^ 
maximus  sit  delatus. 

Quae  valet  adhuc  sententia,  inde  ab  a.  14  senatum  pontificatum 
maximum  tribuisse  Augusto  [Borghesi  opp.  III  p.  410;  Mercklin 
1.  c.  p.  149  sqq.;  Bouche-Leclercq  l.  c.  p.  352  sq.;Henzen,  Arv. 
p.  68;  Mommsen,  St.-R.  II  p.  31  et  p.  1107],  a  me  probari  noa 
potest.  Sed  priusquam  transeam  ad  hanc  refutandam,  paucis 
exponam,  qnomodo  olim  liberae  reipublicae  temporibus  pontifex 
maximus  electus  sit. 

Primo  per  collegium,  deinde  per  comitia  minoris  partis 
populi  id  est  inde  ab  a.  514  per  septendecim  tribus  sorte  de- 
stinatas  ex  pontificibus  creatus  est  pontifex  maximus.  A  qua 
lege  usque  ad  annum  710  discessum  non  est  [Mommsen,  St-.K. 
II  p.  30]:   adsentior  enim   Constantino  Schwede*^)  [p.   17  sq.], 

'')  C.  Schwede  'De  pontificum  collegii  pontificisque  maximiin re publica 
potettate*  Lipsiae  1875. 


53 

<)ai  eomprobari  posse  negat  eam  a.  673  a  Sulla,  qui  ius  sa- 
«erdotum  cooptandoruni  a  populo  ad  coUegia  transtulit,  esse  siib- 
latam,  ita  ut  pontificis  maximi  electio  aeqne  atque  antea  a  pon- 
tificibus  fieret*,  et  a  Labieno  a.  691  restitutam.  Nam  Caesarem 
hoc  anno  per  comitia^')  factum  esse  pontificem  maximum  referunt 
Suetoniuß  [Caes.  13]  et  Dio  [XXXVII  37].  Anno  autem  710 
post  Idns  Martias  M.  Aemilius  Lepidus  Antonio  auctore  in  locum 
Caesaris  interfecti  substitntus  est  pontifex  maximus  non  per  co- 
mitia,  sed  per  collegium  [Dio  XLIV  53].  Quamvis  similibus 
yerbis  Dio  actioneni  Labieni  et  Antonii  memoriae  tradiderit,^*^) 
de  nova  lege  Antonii,  qua  electio  Lepidi  sit  sancta,  cogitandum 
non  est  [Mercklin  1.  c.  p.  146  sq.;  Madvig**)  II  p.  605 v 
Mommsen,  St-R.  II  p.  31  adn.  3].  Dio  nihil  aliud  dicit  nisi 
Antonium,  penes  quem  fuit  potentia,  in  rebus  tam  tumultuariis 
€t  confdsis  per  se  solum  facere  potuisse  pontificem  maximum, 
«ed  misisse  auctoritatem  suam  ita,  ut  concederet  pontificibus 
statim  eligere,  quem  ipse  eis  proposuisset.  Antonius  autem  cur 
violavit  antiqnam  legem?  Ex  Dionis  verbis  causa  dilucide  co- 
goosci  non  potest:  ceteri  rerum  scriptores  probant  futurum  fuisse, 
at  in  coroitiis  non  Lepidus,  sed  Octavianus,  Caesaris  filius  ad- 
optiTUB  et  beres,  crearetur,  cui  pauUo  antea  plebiscito  ius  summi 
Bacerdotii  post  patris  mortem  suscipiendi  tributum  esset  [Dio 
XLIV  5.  XLV  ay^  Quid  enim  Livii  verba  [epit.  CXVII]: 
In  conßmone  rerum  ac  tumultu  M.  Lepidus  pontißcatum  maximum 

")  Hoc  e«t:  per  XVII  tribua  [Mommsen,  St.-R.  II  p.  27  adn.  3].  Non 
pect«  Mercklin  [1.  c.  p.  145]  et  Bouchä-Ledercq  [1.  c.  p.  334]  Caesarem  per 
XXXV  tribus  pontificatum  maximum  adeptum  esse  statuerunt. 

**)  Dio  XXXVII  37:  ...-cig  aipiotiz  t&v  Upiwv,  yP^'i^^^^'^o?  jiivxoä 

«»pa  t6v  ToO  ^o)«X.oo  v6ji.ov  ereavY^Y^T®^»  ivavewoajisvog  xöv  toü 
Ao^itTto'j.  Dio  XLIV  53:  ...5kui<;  jap  S*']  ^aStw?  ahzb  rzoir^a-^  (Antonius), 
T;  ti  too^  Ispia^  a&O'i^  iici  toö  8tjJ1.oo  t*)]  v  aipeotv  xoö  dipyispiüi^ 
isavTjf a^e,  xäv  Tootot^  ahxbv  (Lepidum)  oöSiv  ^  oXt^«  "^«»»v  vbvojj.'.- 
3}Ltv«»v  Kpa^a^  etiXcae,  $uvy|^6U  ^^  abxh^  UpmsaoO'at.  Cf.  Appiani 
rerba  bell.  civ.  U  132. 

**)  Madvig  *Die  Verfassung  und  Verwaltung  des  römischen  Staates' 
lipsiae  1882, 

'•)  Mercklin  I.  c.  p.  150;  Rubino  *De  augurum  et  pontificum  apud 
Teteres  Bomanos  numero'  Marburgi  1852  p.  15  adn.  2 ;  Bouch^-Leclercq  1.  c.  p. 
338;  Willems  1.  c  II  p.  737.  —  Mommsen  [St.-R.  II  p.  1106  adn.  6]  Oetaviano 
kereditatis  iure  pontificatum  maximum  esse  concessum  negat. 


54 

iniercepit,  quid  Ängusti  ipsins  [Mon.  Ancyr,  p.  45]:  qui  civiUs 
moius  occamone  occupaiverat  —  xoö  ^cpoxaTstXYjyÖTog  aotijv  6v 
xoXsiTixai^  Tapa/al^  significant,  nisiLepidum  celeriter  occasione 
dataeripuissepontificatammaximumalteri,  qui  iure  sno  eum  vindi- 
caret?  Quid  Vellei  Paterculi  [II  63]:  qui  pontifex  maximua  in  C, 
Caesaris  locum  furto  creatus . . .  nisi  Lepidum  fraudasse  alterum 
sacerdotio?  Neque  vero  ea  re  sola,  quod  Lepidus  praeter  legem 
electus  erat,  efiici  potuisse  puto,  ut  populus  religionem  in- 
stitutaque  sacra  adeo  neglegeret,  ut  vivo  pontifici  maximo- 
munus  auferre  vellet,  id  quod  usque  ad  id  tenipus  nunquan^ 
aeeiderat  [Mon.  Ancyr.  p.  45;  Senec.  de  clem.  I  10;  Suet.  Aug. 
31;  App.  bell.  civ.  V  126.  131;  Dio  XLIX  15.  LIV  15.  LVI  38]. 

lam  quaeritur,  penes  quem  aetate  imperatorum  fuerit 
facultas  creandi  pontificis  maximi. 

Antonium  non  pertulisse  novam  legem  inde  quoque  intellegitur^ 
quod  Octavianus  a.  742  pridie  Non.  Mart.  post  Lepidi  mortem 
pontificatum  maximum  suscepit  priore  usu  per  comitia  populi  (id 
estperseptendecimtribus  sortitas)  substitutus:  abrogatam  autem  esse 
Antonii  legem  iterumque  translatam  electionem  pontificis  maximi 
ad  comitia  a  collegio  memoriae  traditum  non  est.  Sic  Octaviani 
quidem  permultum  interfuisse  accipere  sunmium  sacerdotiom 
ritu  antiquo  et  sancto  cognoscimus:^^)  quod  exemplum  utmm 
ceteri  imperatores  sint  imitati  necne,  huc  spectat  quaestio,  quae 
sequitur. 

Octaviano  uni  comitia  septendecim  tribuum  pontificatum 
maximum  detulisse,  senatum  ceteris  principibus  —  de  Tiberio  aliu» 
aliter  iudicavit  —  eosque  tum  renuntiatos  esse  in  comitiis  adhue 
homines  docti  consentiunt  [Mercklin  1.  c.  p.  150;  Bouch^-Leclercq 
1.  c.  p.  352  sq.;  Henzen,  Arv.  p.  68;  Mommsen,  St.-R.  II  p.  31 
et  p.  1107;  Herzog  1.  c.  II  p.  154  sq.].  Cuius  opinionis  tani- 
quam  ansas  sibi  dari  putant  yerbis  Taciti  [ann.  I  15]:  tum  pri- 
mum  (a.  i4)  e  campo  comitia  ad  patres  translata  sunt,  [bist.  I  47] : 
decemitur  Othoni  tribunicia  potestas  et  nomen  Äugusti  et  omnes^ 
principum  honores,  [bist.   II  55]:   in   senatu   cuncta   lonffis  aUonwt 

'  ^  Dionis  verba  [LIV  27],  quibus  narratur,  quam  indigne  passus  sit  Octavi^ 
anuB,  quod  senatus  auctoritate  electionem  a  tribubus  factam  confirmar& 
Teilet,  mea  quidem  sententia  Ambrosch  [Studien  imd  Andeutungen  im 
Gebiete  des  altrömiachen  Bodens  imd  Cultus'  I  Vratislaviae  1839  p.  41]  et 
Bouch^-Leclercq  [1.  c.  p.  340]  non  recte  sunt  interpretati. 


55 

frmeqKitibus  cofnposita  statim  decemuntur  (Yitellio),  [hist.  IV  3]: 
tmatus  cuncta  prindpibus  soUta  Ve^pasiano  decemit  [Mommsen, 
St-R.  II  p.  786  adn.  4],  lulii  Gapitolini  [vit.  Macr.  7] :  eundem . . . 
fotUificem  maximum  appellavit  (senatns),  [vit.  Max.  et  Balb.  8]:  de- 
oretis  ergo  ommbus  impercUariis  hanoribus  atque  insignibus . . .  pon- 
Üficatu  fnaxifno,,.^  Aelii  Lampridii  [vit.  Alex.  Sey.  8]:  GraJlias 
vdnSj  />.  c.^ . . .  de  pontificatu  maximo . . ,,  quae  omnia  novo  exemph 
tmo  die  in  me  cantuüstisy  Flavii  Vopisei  [vit.  Prob.  12]:  decemo 
tgilur,  p.  c.^ . . .  ponUßcatum  maximum . . .  Qua  de  sententia^cui  errorem 
robesse  arbitror,  denao  institaam  qaaestionem. 

Ac  primum  Taciti  verba  [ann.  I  15;  Vell.  Fat.  II  124]  ad 
electiones  magistratnum  ordinariomm,  quae  usqae  ad  annum  14 
re  Vera  pendebant  cam  ex  volantate  tribunm  tum  ex  principis 
eommendatione  [Dio  LIII  21],  referri  necesse  est,  non  ad  comitia, 
qnibus  imperatoris  unins  potestates  et  dignitates  propriae  decer- 
oebantnr  [Mommsen,  St.-R.  II  p.  876]:  quo  iure  Mommsen  ordi- 
natioiie  comitiorum  a.  Tiberio  facta  quicquam  esse  conimutata 
Degat  comitia  ea,  quibns  tribunicia  potestas  tradebatur  impera- 
toribus,  eodem  efficere  licet  comitia  pontificatus  maximi  post 
&.  14  eiasdem  momenti  fuisse  atque  antea.  Quocum  optime 
ooDgmit,  quod  Tiberius  ipse  anno  15  d.  VI  Id.  Mart.  [Fast.  4] 
per  comitia  pontifex  maximus  creatus  est;  neque  enim  dubitari 
poteat  propter  verbornm  similitudinem  [C.  J.  L.  IX  5289]:  [iwp. 
Caes]ar  pontif.  maxim.  cre[atus  est]^  [Orelli  686]:  qua  die  Ti. 
Caesar  pontif.  maximus  felidssime  est  creatus^  [C.  J.  L.  I  p.  387 
=  VI  p.  630]:  hoc  die  Caesar  pontif.  maxim.  fact.  est,  [1.  c.  I 
p.  314  et  p.  322  =  VI  2299]:  qaod  eo  die  Ti,  Caesar  pont. 
maxim.  est  factus^  quin  Augustus  et  Tiberius  eodem  modo  id  est 
per  comitia  summum  acceperint  sacerdotium. 

Huc  accedit,  qnod  Tiberius  Septem  fere  menses  praetermisit, 
priiisqnam  sibi  tribui  concederet  pontificatum  maximum:  num 
potamns  eum  exspectatnrnm  fuisse,  dum  adesset  mensis  Martins 
anni  seqnentis,  nisi  diligenter  senrare  voluisset  rationem  ab 
Octaviano  initam,  qui  Lepido  a.  741  mortuo  per  comitia  creatus 
a.  742  pridie  Non.  Mart.  in  locum  vacuum  successit?  Quorsus 
igitar  pertinet  haec  argumentatio?  Cum  et  comitia,  per  quae 
Oelaviano  et  Tiberio  delatus  est  pontificatus  maximus,  idem 
rainerint  atque  temporibus  liberae  reipublicae  habita  neque  electio 
pontificis  maximi  a.  14  senatui  sit  concessa,  nonne  statuendum 


56 

est  in  comitiis  a.  69  d.  Fi/ Id.  Mart.  habitis  imperatorem 
Othonem  non  renuntiatum,  sed  creatum  esse  pontificem 
maximum?^^) 

Tarn  venio  ad  alteram  causam,  qua  non  solum  haec  mea 
sententia  confirmatur,  verum  etiam  comprobatur  post  Othonem 
pontifices  maximos  per  comitia  creatos  esse,  non  a 
senatu. 

Cum  enim  imperatores  tribuniciam  potestatem  gesserint  et 
numerarint  non  ex  eo  die,  quo  comitia  tribuniciae  potestatis  in- 
stituta  essent,  sed  ex  die  imperii  (a  temporibus  Nervae  ex  die 
X  mensisDecembris  [Mommsen,  St.-R.  II  p.  796  sqq.  840  sqq. 
874  sqq.]),  ita  ut  senatus  consultum  iuisse  maximi  momenti,  nullius 
comitia  appareat,  probare  posse  mihi  videor  usque  ad  initium 
tertii  saeculi  principes  senatumque  coepisse  titulum  pontificis 
maximi  incidere  in  nummis  marmoribusque  non  inde  a  primo 
principatus  die,  sed  a  posteriore  aliquo  [Mommsen  in  ^Zeitschr. 
f.  Numismat.'  I  p.  238  sqq.;  St.-R.  II  p.  1106  sqq.].  Gravissimis 
utor  testibus  his: 

Nero  [Fast.  23],  qui  imperium  adeptus  est  d.  ///  Id.  Oct. 
a.  54,  aliquamdiu  partim  titulo  pontificis  maximi  caret,  partim 
pontifex  solum  nominatur;^^)  tum  demum  a.  55  summi  sacer- 
dotii  eins  in  nummis  et  inscriptionibus  mentio  fit.  In  nummis 
aureis,  argenteis,  aeneis  Galbae,  Othonis,*®)  Vitellii,  Vespa- 
siani  [Fast.  24  —  26.  2S]  paullo  post  principatum  susceptnm 
signatis,  in  privilegio  militibus  a  Vespasiano  dato  qua  de  causa 
horum     imperatorum     tribunicia     potestas     legitur,    pontificatus 

*')  Non  semper  mense  Martio  comitia  pontificatus  maximi  sunt  in- 
stituta  [Mommsen,  St.-R.  I  p.  589  adn.  2.  U  p.  1107;  et'.  Fast.  18.  19. 
23-26.  28—80.  37,  881.  -  Si  Henzen  [Bull.  d.  Inst.  1869  p.  88  (C.  J.  L. 
VI  2042)]  recte  iudicavit:  congiungendo  adunque  la  tavola  degli  anni  58  e 
59  cd"  frammenti  nuovi  e  riunendo  eon  questi  gli  anzimentovati  numeri  del 
Marinif  ahhiamo  finalmente  compleii  gli  atti  d'un  intiero  anno  delV  etä  di 
Nerone,  valde  est  mirandum  nobis,  quod  hoc  anno  59  nulla  exstat  mentio 
sacrorum  ob  comitia  pontificatus  maximi  Neronis  celebratorum  [Mommsen, 
St.-R.  II  p.  841  adn.  3]. 

*®)  Quamquam  error  apertus  subest  Neronis  nummis  Cohen  49.  56  sq. 
239  sq.  —  hibridae  enim  sunt  — ,  res  ipsa  tamen  non  mutatur. 

'^)  Adhuc  Othonis  nummi  a  senatu  excusi  desunt.  Mommsen  senatum 
exspectasse  putat,  dum  Otho  pontifex  maximus  in  comitiis  crearetur:  sed 
ne  tum  quidem  eum  nummos  signasse,  quod  imperator  paullo  post  urbe 
cessisset  [Schiller  1.  c.  I  p.  375;  Asbach  in  'Histor.  Taschenb.'  1888  p.  153]. 


57 

TDaxifflus  Don  item,  si  modo  hie  simul  cum  illa  primo  imperii  die 
4  senata  decretns  est?  Domitianus  Augustus  [Fast. '30]  cur 
«ontentos  est  pontifieis  dignitate,  cur  silentio  praeterit  pontifi- 
atom  maximum,  si  senatus  ei  iam  detulit  hanc  dignitatem? 
Nervae  pontificatus  maximus  deest  in  nnmmo  Cohen  104  [Fast. 
J7],T.  Antonini  Pii  in  inscriptionibus  C.  J.  L.  VI  999.  II  4057 
[Fast  52];  postea  antem  tam  saepe  omissus  est  in  inscrip- 
tionibas  nummisque  [Fast.  B5],  nt  certa  documenta  sententine 
meae  non  iam  possim  afferre. 

Quibus  testimoniis  eomprobari  puto  imperatoribus  senatuique 
non  heuisse  ab  ipso  imperii  die  pontifieis  maximi  tituium  nummis 
fflarmoribnsque  inscribere  aeque  ae  tribuniciam  potestatem,  sed 
postea  concessum  esse  hoc  ins:  quod  per  comitia  eis  tra- 
4itain  esse  verisimillimnm  est.  Unde  efficitur,  ut  comitia 
pontificatus  maximi  imperatorum  temporibus  eandem  vim  habuisse 
statnamus  quam  antea,  ita  ut  in  comitiis  pontifex  maximus 
nonrenuntiaretnr,  sed  erearetur.  Facile  igitur  intellegitur  im- 
peratorum nihil  interfuisse,  utrum  paullo  an  multo  post  senatus 
consaltum,  quo  eis  decreta  esset  tribunicia  potestas,  comitia 
baberentur:  potestne  autem  iusta  proferri  causa  ^  cur  principes 
antiqaum  morem  comitia  mense  Martio  habendi  retinuerint  aut 
longnm  tempns  (complures  menses)  praetermiserint,  dum  insti- 
tnerentur,  si  in  eis  pontificatus  maximus  a  senatu  primo  imperii 
<lie  decretns  tantummodo  renuntiabatur?  Immo  vero  ius  tituli 
illins  gerendi  per  haec  demum  comitia  imperatoribus  dabatur. 
Haec  habni,  quae  adderem  ad  Theodori  Mommsen  verba  [St.-K. 
II  p.  1107]:  Dass  indess  deni  Rechte  nach  der  Oherpontlßcat  seih- 
ständig neben  dem  Principal  steht,  tritt  dekdtich  hervor  in  der 
terschiedenen  Vbertrcujung  beider  Stellungen,  Wenigstem  inihrend  des 
ersten  Jahrhunderts  haben  die  Kaiser  den  Oberpontißcat  nicht  mit  deni 
Regierungsantritt  seihst,  sondern  erst  einige  Zeit  nachher  angetreten, 

Qnamqnam  non  per  totam  imperatorum  aetatem 
pontifex  maximus  in  comitiis  est  creatus.  Venio  ad  verba 
InHi  Capitolüii  [vit.  Maer.  7.  Max.  et  Balb.  8;  cf.  Herod.  V  2], 
Aelii  Lampridii  [vit.  Alex.  Sev.  8],  Flavii  Vopisci  [vit.  Prob.  12], 
qaibus  pontificatum  maximum  a  senatu  decretum  esse  principibus 
ipso  imperii  die  simul  cum  ceteris  bonoribus  potestatibusque  ap- 
paret  Neqne  vero  quae  ad  tertium  saeculum  pertinent,  ea  ad- 
hiberi  possunt  argumenta  ad  duo  priora.     Hoc  quaeritur,  utrum 


58 

a.  217  senatus  primum  imperatori  pontificatum  maximum  detalerit 
an  iam  antea.  Cui  Augusto  primo  a  senatu  summum  sacer- 
dotium  imperii  die  tributum  est,  eundem  primum  pontificibus  non 
adscriptum  —  nisi  forte  homo  privatas  inter  eos  cooptatus  erat 
—  factum  esse  pontificem  maximum  consentaneum  est:  utramque 
quaestionem  hoc  loco  absolvam,  ut  potero  (cf.  p.  52).  Qua  de  re  cum 
memoriae  nihil  proditum  sit,  coniectura  opus  est:  fortasse  pon- 
tificis  maximi  creandi  ius  a  comitiis  septendecim  tribuum  ad  se- 
natum  transtulit  imperator  Septimius  Severus  hac  compensatione 
usus,  quod  ipse  senatui  abrogavit  auctoritatem  principatus  tra- 
dendi.^*)  Itaque  inde  ab  hoc  tempore  imperatores  ut  tribu- 
niciam  potestatem  sie  pontificatum  maximum,  qui  renuu- 
tiabatur  solum  in  comitiis  [Mommsen,  St.-R.  IT  p.  876]^ 
gesserunt  a  primo  principatus  die,quoomnia  Augustorum  pro- 
pria  decemebantur:  id  quod  fastis  coUegiorum  sacerdotalium  com- 
probatur. 

Denique  sententiae  meae  non  obstant  verba  ad  primum  al- 
terumque  saeculum  spectantia,  quibus  cuncta  principibus  soUla 
senatum  decrevisse  imperii  die  traditur  [Mommsen,  St.-K.  II  p.  786 
adn.  4].  His  enim  locis  rerum  scriptores  ipsa  ea  intellegi  volunt,. 
quae  a  senatu  principibus  deferebantur:  quid  igitur  mihi  im- 
pedimento  est,  quominus  adductus  causis  gravissimis  potestatem 
fuisse  contendam,  quae  post  principatus  diem  aliter  (id  est  per 
comitia)  Augustis  soleret  tradi?  Neque  vero  mirum  est  scriptorea 
rerum  non  commemorasse  principes  in  comitiis  accepisse  ponti- 
ficatum maximum,  quod,  qui  Augustus  erat  appellatus,  eum  pon- 
tificem maximum  fieri  necesse  erat;  at  faciamus  senatum  inde  ab  a.  14 
principibus  summum  sacerdotium  tribuisse:  recte  quispiam  in  eo  offen- 
dat,  quod  quinque  imperatoribus  tertii  saeculi  (intra  annos  2171276) 
pontificatus  maximus  a  senatu  decretus  perhibetur,  intra  ducentoa 
annos  antegressos  ne  semel  quidem  dignus  est  habitus,  qui  enu- 
meraretur  inter  honores  Augustorum  a  senatu  acceptos.*^) 

**;  Höftier  1.  c.  I  p.  118  sqq.;  Schiller  [1.  c.  I  p.  758]  Macrinum  hoc 
ius  concessisse  senatui  arbitratur.  Gapitolinus  et  Spartianus  inter  honores 
Pertinaci  [vit.  5]  et  luliano  [vit.  3]  decretos  pontificatum  maximum  non 
commemorant.  Valde  dolendum  est,  quod  Dionis  verba  [LXXIX  2]  adeo 
mutila  sunt. 

")  Fortasse  licet  mihi  niti  etiam  verbis  Dionis,  ut  sententiam  meam 
comprobem:  xal  vov  |ilv  iz&oai  (id  est  olI  wpooTjYOptat)  &jJ.a  ahxol^  im^ 
zb  icoXu,  hXyjv  x*?]?  xcüv  xt|iY)xd)V,  SiSovxai,  xoi?  5i  $•!]  izakai  xaxa 
ypovoü^  dx;  Exaoxat  E'JY^'f 'Covxo  [LIII  18]. 


59 

Bis  comitiis  pontificatus  maximi,  quibus  Interesse  prineipes 
nimimm  opus  non  ftiit  [Vell.  Pat.  II  3  et  43;  Cic.  ad  Brat.  15; 
ef.  Fast.  28.  38.  48],  praesedisse  consules  aeque  ac  posterioribus 
Gberae  reipnblicae  temporibns  [Mercklin  1.  c.  p.  138  et  p.  147; 
Gemoll'')  p.  14;  Mommsen,  St.-R.  II  p.  28  et  p.  32]  verisimile  est. 

In  tradendo  pontificatu  maximo  pontifienm  eoUegii 
qaae  fnerint  partes,  hie  statim  addam.  Qua  de  re  ceteri 
renun  scriptores  tacent,  verba  faeit  Zosimus  narrans  [lY  36] 
poDtifices  Omnibus  imperatoribus  ab  Octaviano  usque  ad  Gratianum 
detnlisse  pontificatnm  maximum,  cum  eis  principatus  die  vestem 
sacerdotalem  offerrent.  Zosimi  anetoritas  cur  omnino  reiciatur, 
nnlla  est  causa  [Eckhel  VIIT  p.  386  sqq. ;  Mercklin  1.  c.  p.  151 ; 
Bouche-Leclercq  1.  c.  p.  418  sq.;  Mommsen,  St.-R.  II  p.  1108 
idiL  5] ;  hanc  autem  caerimoniam  cum  intellegi  voluisse  puto :  '^)  prin- 
ceps  nbi  Romae  sacra  facturus  erat  vice  pontificis  maximi  fungens^ 
solleniniter  toga  praetexta  induebatur  a  pontificibus,  quibus  servanda 
in  templo  levis  Capitolini  commissa  erat;  peractis  sacrificiis  vestis 
eoUe^i  tutelae  curaeque  reddebatur.  —  Sed  haec  quidem  hactenus. 

Quodsi  quaerimus,  quid  spectaverit  Octavianus,  cum  ponti- 
ficatom  maximum  vellet  semper  esse  coniunctum  cum  principatu: 
com  a  potestate  tum  a  sanctitate,  quam  tribui  imperatoribus  am- 
plissimo  sacerdotio  necesse  fuit,  causa  est  repetenda  [Mommsen, 
St-R.  II  p.  1109;  Schiller  1.  c.  I  p.  174].  Habebatur  princeps 
idemqae  pontifex  maximus  summus  hominum  non  aemnlaüoni,  non 
odio  out  privatis  adfectionibus  obnoxius  [Tac.  ann.  III  58];  sie 
Seri  potuit,  ut  dignitas  imperatoria  divina  fere  maiestas  videretur 
esse.'^)  Quod  agens  Octavianus  pontificatnm  maximum  nisi 
mortao  Lepido  sibi  deferri  passus  non  est:  malebat  enim  ex- 
spectare,  dum  summum  sacerdotium,  quo  re  vera  iam  iungeretur,^^) 

*';  A.  Gemoll  *De  cooptatione  sacerdotum  Homanorum'  Berolini  1870. 

**)  Cf.  vit.  Alex.  Sev.  40:  proetextam  et  pictam  togam  numquam  nisi 
connil  aecepit,  tt  eam  qtädem,  quam  de  lovia  templo  »umptam  alii  quoque  ac- 
äfuba$U  aut  prattoree  aut  eon$ide$,  aceepit  pratUxtam  etiam,  'cum  sacra 
feeeret,  sed  loeo  pontificis  tnaximi  non  imperatoris  [Mommseiif  St.-K.  I  p.  412 
tdn.  1  et  p.  421  adn.  5];  Nicol.  Damasc.  vit.  Caes.  4. 

*\  Senec  de  dem.  I  10:  Deum  esse  non  tamquam  iussi  eredimus  bonum 
principem  Auguatum. 

**)  Senec.  1.  c:  Ipsum  Lepidum  quamdiu  ntori  passus  est?  Per  multos 
«ffNO«  tuiü  omamenta  prineipis  retinentem  et  pontificatum  maximum  non  nisi 


60 


esset    vacuum,    quam   eius   religionem    et    sanctimoniam   vi   \^ 
minuere  et  contaminare  in  posterum.*') 


§  2. 
De  Caesarum  pontifleatn. 

Usque  ad  Hadrianum  Caesaris  cognomen  omnibus,  qui  virilis 
sexus  agnatione  ab  imperatore  erant  oriundi,  iure  indebatur, 
tum  ei  soli  vel  eis  solis,  quos  Augustus  sibi  succedere  volebat  in 
principatu  [Mommsen,  St.-R.  II  p.  1139  sq.], 

Videamus,  in  pontificatu  Caesaribus  tradendo  quae  ratio  sit 
inita. 

Ac  primum  usque  ad  imperatorem  Vespasianum  id 
semper  diligentissime  servabatur,  ne  duo  Caesares  pari  co- 
gnatione  cum  principe  coniuneti  simul  essent  pontifices. 
Sic  in  collegium  recepti  sunt  C.  Caesar  [Fast.  6],  non  item  L. 
Caesar  frater  eius;  Drusus  Caesar  Ti.  Augusti  filius  [Fast.  7],  non 
Germanicus  Caesar;  Drusus  Caesar  Germanici  filius  [Fast.  13],  non 
Nero  Caesar  frater;  C.  Caesar  Germanici  filius  [Fast.  18],  non 
Ti.  Caesar  Gemellus;  Nero  Claudius  Caesar  [Fast.  23],  non  Bri- 
tanniens Caesar:  neque  perperam  me  iudicare  puto,  cum  conicio 
praeter  Neronem  Claudium  ceteros  quattuor  Caesares  substitutos 
esse  pontifices  alium  pro  alio.^^)  lam  quaeritur,  cur  hi  ipsi 
Caesares  pontificatu,  reliqui  auguratu^^)  aut  aliis  sacerdotiis  or- 
nati  sint,  quamquam  in  collegio  pontificum  loca  fuerunt  vacua,  in 
quae  ita  cooptari  poterant,  ut  locorum  numerura  augeri  opus 
non  esset?  Neronem  filium  maiorem  Germanici  neque  a.  20  patris 
auguratum  neque  a.  23  Drusi  Tiberii  filii  modo  mortui  ponti- 
ficatum  aut  auguratum  accepisse,  sed  utrumque  sacerdotium 
Druso  fratri  minori  eius  concessum  esse  nonne  est  mirum?  Quo 

mortuo  iUo  transferri  in  se  passus  est:  tnaluit  enim  illum  honorem  vocari 
quam  spolium.  Ceterum  Octavianus  in  aversa  parte  niimmonim,  in  quorum 
adversa  Lepidi  pontificatus  maximus  commemoratur,  pontifex  non  nomi- 
natur  [Cohen  Lep.  et  Oct.  1.  2;  Kgl.  Münzkab.  962]. 

*')  Bouchä-Leclercq  1.  c.  p.  340;  Bloch  1.  c.  p.  15. 

**J  De  M.  Claudio  Marcello  et  Ti.  Claudio  Nerone  pontificibu8  et'.  Fast. 
3  et  4. 

'")  De  Druso  niaiore  augure  cf.  C.  J.  L.  IX  2443. 


modo  Tiberii  ratio  est  inteilegenda,  qui  primum  C.  Caesarem  in 
locum  Drnsi  firatris  eius  aagurem  destinavit,  tarn  nondam  inau- 
goratum  fecit  pontificem?  Ad  quam  quaestionem  disceptandam 
magni  momenü  esse  mihi  videntur  verba  Taciti  [ann.  I  3]: 
üeterum  Augustus  subsidia  dominationi  Claudium  MarcellutHy  sof^orü 
fUkmj  admodum  ndtdescentem  pontificatu  et  curuli  aediUtate . . .  ex- 
hili/^^),  Suetonii  [Gai.  12]:  ...ad  pontificatum  tradudus  eat  insiffni 
Mmonio  pietatis  atqae  indolisj  cum  deserta  desolataque  reliquis 
mbsidiis  aula  Seiano  iam  tunc  suspecto  mox  et  oppi*€Sso  ad  spem 
isvctessionis  jKmlatim  admoteretvry  Dionis  [LVIII  8]:  ...xat  di6zi 
xal  xbv  Fdiov  6  Tiß^pto^  Ufv^a  a:ro56(Sac  i^rf^vsos,  xat  zi 
xil  i;  ?»aSo"/ov  aoTOv  xf^c  (tovapyiac  s£(ov  iveSetxvjTo. 
Hinc  recte  me  efflcere  arbitror  iniperatores  Octavianum 
Tiberium  Claudium  id  spectasse,  ut  solus  Caesar  is  ad- 
mitteretur  ad  pontificatum,  quem  ipsis  succedere  itaque 
pontificem  maximum  creari  vellent.^^)  Neque  enim  negari 
potest,  com  eligeretur  ex  pontificum  numero  pontifex  maximus, 
Caesarem  eum,  qui  iam  inter  pontifices  esset,  propius  pon- 
tificatum maximum  et  prineipatum  quodammodo  stare  visum 
esse  qaam  reliquos.  Qua  re  pontificatus  Caesaribus  attributus 
pios  yalere  mihi  videtur  quam  adhnc  homines  docti  sunt  arbi- 
trati;  atque  Theodori  Mommsen  sententiam  [St.-R.  II  p.  1168 
adn.  2]  ita  corrigo,  ut  verisfmile  esse  contendam  Octavianum 
volaigse  alterum  nepotem,  C.  Caesarem,  suscipere  prineipatum 
po8t  ipsum,  cum  in  imperio  tradendo  haberet  eandem  rationem 
reipublicae  quam  Tiberius.*^) 

Quem  usum  Vespasianus  primus  neglexit,  cum   con- 
cessit,  ut  uterque  filius,  Titus  Caesar  a.   71    [Fast.  29]   et 

'•)  De  Marcello  sueceasore  potentiae  Octaviani:  Vell.  Pat.  II  93;  Senec. 
•iial.  VI  2;  Tac.  bist.  I  15;  Dio  UU  30  sq. 

'*)  £.  Spanheim  'De  praestantia  et  usu  numismatum  antiquoruni* 
Amstelaedami  1717  II  p.  422:  Inferior  tero  Fontificis  dignitas,  ceu  iniiium 
quoädam  ac  tyrocinium  summi  ülius  PontificatuSf  Prineipibus  Inventutis  ac 
Caesaribus  est  detnum  delata;  Mereklin  1.  c.  p.  158;  Mommsen,  St.-R.  II 
p.  1108. 

")  C.  Caesarem  nominant  Pisani  iam  designatum  iustissimum  ac  simüli-' 
mum  parentis  sui  virtutibus  principem  [Orelli  643] ;  Tac.  bist.  I  15.  ann.  XII 
25;  Schiller  1.  c.  I  p.  303  adn.  1 ;  Madvig  1.  c.  I  p.  542  sqq.  —  Qaamquam 
qua  de  causa  Tiberius  Dnisum  minorem  filium  Germanici  praetulerit  Neroni 
maiori,  traditum  non  est  [Tac.  ann.  IV  60.  VI  231. 


62 

Domitianus  Caesar  a.  73  [Fast.  30],  in  omnia  coUegia  sacer- 
dotum  adscisceretur;  sie  perbene  intellegitur,  quomodo  sit 
factnin,  ut  Domitiano,  qnainquam  neque  praenomine  imperatoris 
neque  tribunicia  potestate  bonoratus  erat,  quibas  frater  utebatur, 
et  spes  excitaretur  se  una  cum  Tito  participem  iinperii  fore  et 
odium  inflammaretur,  cum  patre  defnneto  se  iratri  postponi 
vidisset  [Mommsen,  St.-R.  II  p.  1168  adn.  2;  Schiller  1.  c.  I 
p.  520  sq.], 

Inde  ab  Hadriani  teinporibus  pontificatus  et  reliqua 
summa  sacerdotia  ad  omnes  Caesar  es,  id  est  ad  eos,  qui  sac- 
cessores  erant  designati,  deferri  solebant  aut  post  datum  Cae- 
saris  nomen  aut  simul  cum  eo:*^)  sie  Caracalla  [Fast.  73]  et 
Geta  [Fast.  74],  L.  Septimii  Sevefi  filii,  sie  Herennius  [Fast.  98] 
et  Hostilianus  [Fast.  99],  Decii  filii,  simul  sacerdotes  omnium 
eollegiorum  fuerunt;  Saloninus  autem  Gallieni  filius  minor 
[Fast.  107]  in  loca  omnium  eollegiorum  morte  Valeriani  fratris 
vacua  [Fast.  106]  videtur  esse  substitutus. 

Caesares  ne  prius  reciperentur  in  pontifieum  coliegium, 
quam  sumpsissent  togam  virilem,  initio  diligentissime  obserratum 
est  [Fast.  I.  6.  7.  13.  18.  23,  53.  65].  Aurelius  Severus 
Antoninus  [Fast.  73]  primus  praetextatus  puer  in  omnia  collegia 
sacerdotalia  receptus  est. 

Nunc  perquiram,  quomodo  Caesares  facti  sint  ponti- 
fices,  de  qua  re  homines  docti  alius  aliam  in  sententiam  dis- 
cesserunt. 

Atque  Mercklin  [1.  c.  p.  156 ''sq.]  partim  senatum,  partim 
imperatores  pontificatu  omasse  Caesares,  Borghesi  [opp.  III  p. 
409  sqq.  et  p.  428  sqq.],  Henzen  [Arv.  p.  67  et  p.  154],  Mar- 
quardt  [St.-V.  III  p.  230  adn.  2],  Mommsen  [St.-R.  II  p.  1103 
sq.]  ex  libero  senatus  consulto,  ita  ut  princeps  ne  commendandi 
quidem  iure  uteretur,  Caesares  cooptatos  esse  inter  pontifices, 
OemoU  [1.  c.  p.  30]  sefimtum  nullo  modo  imperatorilms  princijnhi^^ie 


*')  Borghesi  opp.  III  p.  431  et  p.  437.  —  L.  Aelius  Caesar,  mortuus 
a.  138,  pontifex  non  fuit  [C.  J.  L.  VI  985.  UI  4366;  Orelli  829  =  Wilmanns 
942].  L.  Aelius  Aurelius  Commodus  [Fast.  61]  Caesaris  cognomine  non  or- 
natus,  adoptatus  a  T.  Antonino  Pio  usque  ad  a.  161  tantum  inter  augures 
fuit. 


63 

sacerdoHa  ordbiaria  sed  tantum  extraordinaria  tribuere  potuisse 
«tatuerant.  Equidem  Caesarea  pontifieatu  esse  honoratos 
hoc  modo  arbitror. 

Dnae  rationes  sunt  distinguendae  secundum  temporis  or- 
dinem.  Quanuu  altera  pertinet  usqae  ad  a.  51:  Imperatores 
ipsi  inre  faciendi  sacerdotes,  qnod  Octaviano  a  senatn  populo- 
que  a.  725  traditum  erat  [Dio  LI  20.  LIII  17],'*)  usi  Caesaribus 
poDtificatam  (aliaqne  sacerdotia)  tribuebant.  Quae  sententia 
comprobatur  bis  verbis  Suetonii  [Claud.  4] :  Au/jvstus . . .  reli- 
(^lerit  enm  nullo  jrraeter  cmguralis  sacerdotii  honare  impertitum  et 
Dionis  [LV  9]:  Upwoovr^v  (pontificatum)...  aöicj)  (C.  Caesari)... 
lottxsv  (Octavianns);  [LVIII  7]:  6  Tißdptoc  t6pda<:  jieta 
FiLoo  7£  xal  sxsivov  (Seianum)  xal  x6v  otöv  a&xoö  lirottjas: 
[LVIII  8]:  Tov  Faiov  6  Tiß^pto<;  tsp^a  airo8ef£a;  iTnßvsos.''^) 
Qnodsi  nihilo  minus  constat  inter  homines  doctos,  qnamquam  bis 
iocis  Omnibus  deest  senatus  mentio,'^)  tarnen  decreta  esse  sacerdotia 
Caesaribus  a  senatu,  hunc  errorem  effectum  esse  falsa  interpre- 
tatione  Taciti  verborum  [ann.  1  15]:  Tum  pnmum  e  camj^o  co- 
mitia  ad  patres  transhUa  sunt,  infra  comprobabo,  ubi  de  honiinum 
privatomm  electione  disseram. 

Hoc  autem  usque  ad  a.  51  semper  observaverunt  principes, 
ne  in  honorem  Caesaris  pontificum  collegio  (neve  reliquis)'^) 
noYODi  locum  supra  numerum  adderent,  quamquam  iure  poterant 
facere:^^)  exspectare  necesse  erat  Caesares,  dum  locus  vacaret. 
Octavianum,  cum  C.  Caesarem  a.  749  in   collegium   pontificum 

'*)  Kon  recte  Mommsen  [St.-B.  II  p.  1110]  de  iure  commendandi  cogitat 
[Borghesi  opp.  III  p.  409;  Mercklin  1.  c.  p.  158;  Gemoll  1.  c.  p.  24  sq.; 
Madvig  1.  c.  II  p.  6041. 

**)  Praeterea  cf.  Vell.  Pat.  II  59:  poniificatusque  sacerdotio  putrum 
hcnoracit  (Caesar  Octavianum).  Tac.  ann.  I  8:  Augustus . , ,  Claudium 
Üaredlufn...  pontifieatu  ...exttdit;  ann.  III  29;  Suet  Tib.  54.  Gai.  12; 
IHo  LIX  28. 

'*)  Qaod  ex  senatus  consulto  Tiberius  et  Caesares  tre»  ad  numerum  ad- 
iecti  sunt,  cum  noTum  collegium  sodalium  Augustalium  a.  14  institueretur. 
non  mirum  [Tac.  ann.  I  54;  Suet.  Claud.  6]. 

•0  Cf.  adn.  36. 

»•)  Dio  XLn  51.  XLIU  51.  XLIX  16.  LI  20:  Upia;  xt  ahxbv  xal  oicip 
TOV  ^piO-iJLOVy  Sooo^  fiv  Ļl  iO-feXr^ou,  alptlaO-ai  KpoaxaTsatTjaavto; 
Plot.  qoaest.  Rom.  99;  Gemoll  1.  c.  p.  24. 


64 

aduntteret,  id  spectasse  conicio,  ut  semper  in  hoc  locus  esset 
vaeuus  Caesari  ei,  quem  princeps  successorem  destinasset:  sie 
pontifiees  fuerunt  C.  Caesar  ab  a.  749  ad  a.  4,  Drusus  Caesar 
Ti.  filius  ab  a.  4  (?)  ad  a.  23,  Drusus  Caesar  Germanici  filius 
ab  a.  23  ad  a.  31,  C.  Caesar  Germanici  filius  ab  a.  31.^^) 

Altera  ratio  incipit  ab  a.  51:  simul  in  omnia  collegia 
Caesares  ex  senatus  consulto  cooptabantur,  qui  honor  a.  51 
Neroni  Caesari  a  senatu  ex  Agrippinae  consiliis  inventus  est  [Fast. 
23].  Cum  Augustis  ipsis  quoque,  qui  Caesares  non  fuissent^ 
eadeni  sacerdotia  conferrentur,*®)  hoc  loco  videamus,  quae  haee 
omnia  collegia  fuerint. 

Omnia  collegia,  quae  quasi  in  unum  conelusa  sunt  verbis 
Capitolini  et  Lampridii/V)  intellegenda  esse  non  aliter  nisi  om- 
nia quattuor  collegia  contendo,  quamquam  in  quaedam  reliquornm 
Augustos  et  Caesares  esse  cooptatos  non  ignoro.  Aliam  sen- 
tentiam  sunt  professi  Borghesi  opp.  I  p.  350  sq.  III  p.  428  sq.; 
Mercklin  1.  c.  p.  152;  Henzen,  Arv.  p.  67;  Marquardt,  St.-V.  III 
p.  222;  Mommsen,  St.-R.  II  p.  1102. 

Ac  prinmm  quattuor  amplissima  sacerdotia  et  dum  libera 
fuit  respublica  Romana  et  temporibus  imperatorum  pari  con- 
dicione  aequata  secum  ceteris  opposita  fuerunt:**)  ne  sodalitatem 
quidem  Augustalium  quamvis  honoratam  cum  eis  comparari  posse 
dignitate  recte  demonstravit  Dessau  [in  'Eph.  epigr.'  III  p.  208  sq.]. 
Ut  reliqua  omittam,  homines  privates  duo  quattuor  sacerdotiorum 

"®)  Cf.  Tac.  anu.  II  83:  neve  quis  flamen  aut  augur  in  locum  Germaniet 
nisi  gentis  luliae  creareiur.    Ibid.  IV  9;  C.  J.  L.  VI  911  sq. 

*°)  Lnperatores  omnes  ab  ipso  principatus  initio  sacerdotes  ODinium  col- 
legiorum  fuerunt  [Cf.  Cap.  I  adn.  5;  Dio  LIII  17].  De  Caesare:  Dio  XLII 
51:  zoiq  le  f'^f»  irovti'vptjt  xal  xoi^  otouviatal^,  tüv  xal  aütög  yjv,  xolg 
IS  TCEVTExal^exa  xaXou{JiEvoi^  iva  exdioxoig  icpoalv8(|ie,  xaiicep  ahxb^ 
ßGoX^ji^slc  izölgol^  xa<;  Upwoüva^  Xaßslv  iuoicep  ei};Y|?ptoxo  (a.  707);  Bajdt 
1.  c.  p.  15  n.  63  et  p.  24  n.  48 ;  septemviratum  Caesaris  Plinius  commemorat 
|N.  H.  XIV  97  (a.  70«)]. 

**)  Vit  M.  Anton.  16:  Marcus  . . .  coniulerit ...  in  filium  (Commodum) . . .. 
sacet'doiium;  vit.  Commod.  1:  in  collegium  sacerdoium  adscitus  est,  —  ibid. 
12:  adsumptus  est  in  omnia  collegia  sacerdotalia  saeerdos, 

♦«)  Mommsen,  St.-R.  II  p.  29  adn.  3;  Madvig  1.  c.  II  p.  603.';  ;Becker- 
Marquardt,  Handb.  IV  p.  166  sq.;  Tac.  ann.  III  64;  Dio  XLII  51.  LVm  12^ 
Mon.  Ancyr.  p.  40  sqq.;  C.  J.  L.  I  p.  385  (d.  XVI  K.  Febr.).  VI  912  = 
Henzen  5381. 


65 

SQScipere  temporibns  Angastorani  usque  ad  initium  tertii  saecali 
Bon  licnit,  neqae  vero  qaicqaam  impedimento  fiiit,  ne,  qai  iam 
ponlifex  ant  angur  aut  XV  vir  s.  f.  ant  YII  vir  epulonom  esset, 
eooptaretur  inter  sodales  Aagustales  yel  fratres  Arvales  [Marquardt, 
St-V.  III  p.  233;  cf.  Fast  80],  atque  imperatores  omnium  qaattnor 
Bacerdotiornm  magistros  perpetaos  foisse  yerisimillimiim  est,  quam- 
qaim  adhuc  tantummodo  pontificuin  et  quindecimvirum  magistros  eos 
fiiisse  copstat;^')  reliquis  autem  sacerdotiis  aat  semper  homines 
privat!  praesidebant  annui  magistri  aut  ex  ordine  fungebantar 
magisterio  et  prineipes  et  privati  homines  [Mommsen,  St-R.  IIp.  1 106 ; 
Marquardt,  St-Y.  III  p.  246;  Henzen,  Arv.  p.  lY].  Deinde  im- 
peratoris  Othonis  saeerdotia,  quorum  causa  comitia  habita  sunt 
t.  69  d.  III  Non.  Mart,  dnbium  non  est,  quin  eadem  interpre- 
tanda sint  atque  haec  omnia  saeerdotia,  quae  Augusti  et  Caesares 
aecipere  solebant:  nulla  autem  nisi  quattuor  summa  sacerdotia 
per  comitia  popnli  tradita  (vel  in  eis  rennntiata)  esse  homines 
docti  consentiunt  [Ifommsen,  St-R.  II  p.  19  sq.  et  p.  29  adn.  3]. 
Tarn  factum  esse  probari  potest,  ut  omnia  sacerdotia  non 
uninl  deferrentur,  sed  alio  die  omnia  quattuor  coniuncta,  alio 
reliqua:  velut  Hadrianus  [Fast.  48]  inter  pontifices,  augures, 
XV  viros  s.  f.  a.  117 ^  inter  fratres  Arvales  a.  118  cooptatus  est; 
velut  M.  Aurelium  [Fast.  53]  Hadrianus  a.  129  in  saUorum  col- 
kgmm  rettulit  et  T.  Antoninus  a.  139  in  collegia  sacerdotum  iubente 
tmatu  recepit;  velut  Heliogabalus  [Fast.  84]  imperium  adeptus 
sUtim  eodem  die  omnibus  quattuor  coUegiis,  postea  aliis  aliis 
diebus  videtur  esse  adscriptus.  Denique  confirmatur  sententia 
mea  Angustorum  Gaesarumque  et  inscriptionibus  eis,  in  quibus 
nnlla  nisi  quattuor  sacerdotia  (pontificatus  maximus  cum  tribus 
reliquis  sacerdotiis  coniunctus)  enumerantur  [Fast.  1.  4.  23],  et 
nimimis  eis,  in  quibus  insignia  quattuor  sacerdotiorum  interdumque 
rerba:  sacerd.  coopt.  in  omn,  conl.  (sMipra  num.)  ex.  8,  c.  sunt 
incisa,  praesertim  si  mihi  continget  probare  nunquam  in  nummis, 
qai  in  memoriam  omnium  sacerdotiorum  acceptorum  signati 
rant,^^)  reperiri  instrumentnm,  quod  non  pertineat  ad  unum  ex 


•■)  De  aagnrum  principe:  Becker -Marquardt,  Handb.  IV  p.  347;  Mar- 
qiianit,  St-V.  III  p.  399;  C.  J.  L.  VI  1233. 

**)  Huiasinodi  nmnxnos  feriri  iusserunt  imperatores  et  senatus  non  solnni 
iBso  eo,  quo  omnia  sacerdotia  decreta  sunt,  sed  etiam  postea  [Kenner  in 
'Nvmismat  Zeitschr.*  XVII  p.  55]. 

5 


(^uattuor  illis.  Mea  enim  Bententia  Borghesi  erravit  in  insigiiibns 
sacerdotiorum  interpretandis,  quamvis  malti  homines  docti  opi- 
nionem  eius  secuti  sint:  quem  errorem  ut  tollam,  iam  copiose 
inquiram  in  sacerdotalia  instnimenta,  quae  conspicinntnr  in 
nummis. 

Simpulum^  lituam,  tripodem,  pateram  significare  Bacerdotia 
pontificum,  augurum,  qnindeciiuvinim  s.f.,  septemvirum  epnlonum 
Borghesi  recte  demonstravit  [opp.  I  p.  343  sqq.  III  p.  428  sqq.; 
Becker -Marquardt,  Handb.  IV  p.  167;  Marquardt,  St.-V.  III 
p.  221  sq.]:  quae  insignia  non  reperinntur  nisi  in  binis  nnmniis 
et  Octaviani  Angusti  [Cohen  347  sq.]  et  Neronis  Caesaris  [Cohen 
311  sq.];  in  ceteris  nummis  sacerdotalibus,  qui  permulti  sunt, 
et  deest  sive  hoc  sive  illud  instrumentum  (raro  simpalum  et 
lituus,  saepius  patera,  semper  tripus)  et  nova  occurrnnt  (per- 
saepe  urceus  vel  praefericulam,  aspergillum,  secespita,  semel 
securis;  apex  et  bucranium  in  binis  nummis  Commodi  et  Cara- 
callae),  ita  ut  interdum  sex  numerentur.  Quae  insignia  in 
nummis  sint  coniuncta,  hie  componam,  quo  facilius  quaestio  per- 
spiciatur: 

1.  Simpulum,  aspergillum,  urceus,  lituus  [Cohen  Vesp. 
41—45.  Tit.  24.  Nerv.  41.  47—52.  84.  Plotin.  9.  Hadr.  454. 
456.  Ant.  Pius  93—95.  835]. 

2.  Secespita,  lituus,  apex,  simpulum,  securis  [Cohen 
Hadr.  455]. 

3.  Secespita,  lituus,  urceus,  aspergillum,  simpulum 
aut  simpulum,  lituus,  urceus,  aspergillum,  secespita  ant 
secespita,  aspergillum,  urceus,  lituus,  simpulum  aut 
simpulum,  aspergillum,  urceus,  lituus,  secespita  [Cohen 
Ant.  Pius  96.  101  sq.  836.  876  sq.  921—923.  M.  Aurel.  450—461. 
Commod.  401—406.  Carac.  587  sq.  Get.  187  sqq.  Alex.  Sev. 
198  sq.  Maxim.  1  (in  2—4  deest  simpulum).  Philipp,  fil.  32. 
Salonin.  40—42.  45—47.  53]. 

4.  Secespita,  bucranium,  apex,  simpulum  [Cohen 
Commod.  599]. 

5.  Secespita,  bucranium,  apex,  urceus  [Cohen  Com- 
mod. 694]. 

6.  Lituus,  apex,  bucranium,  simpulum  [Cohen  Carac. 
53  sq.]. 


67 

7,  Litaas,  secespita,  patera,arceas,  simpalum,  asper- 
gillam  [Cohen  Carac.  582  sqq.;  cf.  Fast.  73;  Cohen  Maxim. 
5—9.  Gordian.  in  182  sq.  Volnsian.  90.  Salonin.  44.  48  sqq.]. 

8,  Litnus,  secespita,  urceus,  simpulnni,  apex  [Cohen 
Get  191]. 

9,  Aspergillnm,  patera,  lituns,  simpulnm  [Cohen  Dec. 

101]. 

10,  Aspergillnm,  simpulum^  urceus,  patera,  lituus 
[Cohen  Herenn.  14—16.  251.  Hostil.  25  sq.  Salonin.  .^8]. 

11,  Aspergillnm,  simpnlnm,  nrcens,  patera,  seces- 
pita  [Cohen  Salonin.  56  sq.]. 

Urcenm,  aspergillnm,  secespitam,  securim,  apicem  non  spec- 

tare  ad  nova  sacerdotia^  sed  ad  pontificatnm  et  anguratum  tarn 

notom  est,  nt   testimoniis   vix  opns   sit   [Marqaardt,   St.-V.   III 

p.  248  adn.  2;  cf.   Cohen  Pomp.   17.   Caes.   2.   4.   21.   Lep.   et 

Anton.  2  sqq.];  quod  in  nnmmis  tripus  et  patera  snnt  omissa, 

inde  efficere    non   licere    qniudecimviratnm    aut   septemviratnm 

Aogosto  ant  Caesari  delatnm  non  esse,  qnis  est  qai  neget?  Qnid 

antem  vnlt  bncraninm  in  nnmmis  Conunodi  et  Caracallae  Cae- 

sarum?  Borghesi,  cnius  sententiam   probaverant  homines   docti, 

bocraninm  insigne  esse  attribnendnm  sacerdotio  sodalinm  Augnsta- 

liam  contendit  [Borghesi  opp.  I  p.  351 ;  Becker-Marquardt,  Handb. 

Vf  f.  167;  Marquardt,   St.-V.  III  p.  222  et  p.  471:  Mommsen, 

St.-R.  11  p.  1105  adn.  3].    Hoc  non  reete  statnisse  virum  clarissi- 

mam  equidem  pnto;   demonstrare  enim   posse   mihi   videor   iam 

circa  finem  primi  saeenli,  cum  antea  qaattnor  sacerdotiis  qnattuor 

eerta  instrumenta  respondissent,  monetarios  non  ea  ratione  usos 

esse,  ut  singula  sacerdotia  insignibus  singulis  significari  vellent, 

sed  alios  alia  eligentes  has  varias,   quas   supra  nominavi,   ex- 

pressisse  figuras,  quae   omnes   pertinerent    ad   eandem   rem,   id 

est  ad  Augustorum   Caesarumque    in    omnia    quattuor    collegia 

cooptationem. 

Insignia  enim  ea,  quae  primum  in  nummis  T.  Antonini  Pii 
et  M.  Aurelii  (a.  139  et  a.  140),  postea  saepissime  inveniuntur 
(cf.  fig.  3;  Eckhel  VII  p.  46),  elegantia  quadam  composita  esse, 
ita  ut  ratio  convenientiae  et  pulchritudinis  haberetur,  manifestum  est; 
medium  tenet  nrceus,  ad  hunc  altera  parte  lituus,  altera  aspergillum 
se  applicant  et  vergunt  hie  in  secespitam  illic  in  simpulum,  ut 


68 

minima  instrumenta  plnrimnm  absint  a  madmo.  Unde  elncet 
a.  139  monetarinm  ant  tarn  ignorasse  ex  qninqne  insignibns  ab 
ipso  electis  tria  convenire  in  pontificatom,  dno  in  angaratum,  itaque 
quindecimviratnm  et  septemviratom  carere  signis,  ant  eins  nihil 
interfoisse  sno  qnodqne  sacerdotinm  instrnmento  distingnere. 
Postea  monetarii  alü  nnmmorom  aversas  partes  eodem  modo 
signayeront,  alii  qni  novam  formam  in  Incem  profenre  volebaut^ 
modo  addideront  modo  omisemnt  modo  permntayeront  insignia^ 
prent  eis  libebat;  convenientia  tamen  partium  ita  servabatnr,  ut 
nrcens  semper  fere  medium  retineret  locum. 

Sic  in  nummis  Commodi  et  Caracallae  adiectum  est  bucra-  . 
ninm  usitatis  instrumentis.  Quae  causa  potest  excogitari,  cur 
ipsos  hos  Caesares  inter  sodales  Augustales  esse  adscitos  in 
binis  eorum  nummis  novo  insigni  indicetur,  cum  et  antea  et 
postea  omnes  Augustes  Caesaresque  in  hoc  collegium  esse  re- 
ceptos  constet?  Cur  in  reliquis  nummis  utriusque  Caesaris  bu- 
cranium  incisum  non  est?  Denique  quomodo  fieri  potest,  ut 
bucranium  pertineat  ad  certum  novum  sacerdotinm,  cum  in  figura 
4  neque  auguratus  neque  quindecimviratus  neque  septemviratus,. 
in  figuris  5  et  6  neque  quindecimviratus  neque  septemviratus 
instrumentis  suis  sint  significati?^^)  Immo  vero  cum  Commodi 
aetate  a  monetariis  insignia  iam  non  ita  esse  electa  explicayerini^ 
ut  singula  sacerdotia  intemoscerentur  singulis  insignibus,  senatu» 
monetarinm,  qui  in  nummis  propter  Commodi  in  omnia  collegia 
cooptationem  signatis  bucranium  adiunxit  secespitae,  apici,  sim- 
pulo,  urceo,  non  recte  perspicientem,  quid  sibi  vellet  bucranium 
in   fanis   inter  instrumenta  saeerdotalia  interpositum,^^)  hoc  in- 


*^)  Non  recte  Borghesi  opp.  I  p.  351  haec  dicit:  . . .  a»  quattro  timboli 
degli  atUiehi  soäalizj  se  ne  vtdt  aggiunio  un  quinto  ch'l  ü  hueranio,  ossits- 
un  tesehio  di  Imt, 

**)  Bucrania  in  templorum  epistyliis  inter  summorum  oollegiorum  in- 
stmmenta  interiecta  fnisse  paribus  intervallis  decora  omamentaque  notum 
est;  velut  in  Vestae  aedis  epistylio  [Jordan,  Der  Tempel  der  Vesta  p.  18  sq.]. 
Item  bucranium  inter  insignia  saeerdotalia  insertum  invenitur  in  arcu  ar- 
gentario  [Clarac  pl.  220  n.  307  =  Denkm.  d.  klass.  Altert,  (edit.  ab  A. 
Baumeister)  p.  1109  n.  1306;  praeterea  cf.  Clarac  pl.  250  sqq.;  Dictionnaire 
des  antiquites  grecques  et  romaines  (edit.  a.  Ch.  Daremberg  et  £dm.  Saglio) 
I  p.  352].  In  titulo  Baebiano  insignia  pontificatus  municipalis  insculpta 
sunt:  patera,  urceus,  aspersorium  [Henzen  5957  =:  C.  J.  L.  IX  1465;  Rer, 
arch^l.  XVm  p.  121  sq.]. 


09    _ 

signi  non  noYum  sacerdotium  notare,  Bed  novam  formain  aversae 
partis  nammomm  exprimere  volnisse  coUigo.  Qnod  exemplum 
inconsnlte  ac  temere  secatus  est  monetarius  Garacallae;  ceteri 
Teieeenmt  bacraniiim  intellegentes  hoc  non  esse  instramentum 
«acerdotale  neque  rationem  eam,  qua  bucranium  effingeretnr  in 
monnmentiSy  valere  posse  in  nummis. 

Restat,  nt  perqniram,  nnm  iam  ante  a.  139  (post  a.  51) 
qnattnor  saeerdotiis  sua  instrumenta  in  nummis  attribui  sint  de- 
Sita.  Exstant  nummi  anrei  et  argentei  imperatorum  Yespasiani, 
Titi,  Nervae,  Hadriani,  Antonini  Pii  post  susceptum  pontificatum 
maximum  signati  [fig.  1  et  2],  in  quorum  aversis  partibus  in- 
»iignia  pontificatus  (simpnlum,  aspergilhim,  secespita,  apex,  se- 
euiis)  et  augnratus  (lituus,  urceus)  oecurrunt.  Quo  modo  horum 
imperatorum  in  omnia  quattuor  collegia  cooptationem  illustrare 
volnisse  monetarios,  quamquam  XV  virum  et  VII  virum  instru- 
menta desunt,  statuo  [Borghesi  opp.  III  p.  428;  Mommsen,  St.- 
K.  II  p.  1103  adn.  3  et  p.  1104  adn.  1].  Nam  si  bis  nummis 
collegia  ea  significarentur,  quibus  essent  adscripti  imperatores 
principatum  adepti,  eos  inter  XV  viros  et  Vn  viros  fuisse, 
antequam  imperium  assequerentur,  necesse  est:  id  quod  probari 
Don  potest.  Neque  enim  unquam  primo  aut  altero  saeculo  homi- 
nes  privati  in  duo  summorum  sacerdotiorum  sunt  reeepti;  Titus 
AQtem  iam,  cum  Caesar  esset,  in  omnia  collegia  est  cooptatus, 
et  Nerva  ante  annum  96  in  ipso  eollegio  augurum  fuit.  Praeterea 
dabitari  non  posse  mihi  videtur,  quin  Pii  nummi  Cohen  93—95. 
836  [fig.  1]  ad  idem  spectent  ac  nummi  sub  figura  3  enumerati, 
qaibus  T.  Antoninum  Pium  in  omnia  collegia  adscitum  esse  U- 
Iii8trari  nemo  negat.  Antea  autem  eadem  instrumenta  ponti- 
ücatnm  et  auguratum  solos  significaverunt  [Cohen  Octav.  Aug.  91. 
128.  337].^^)  Itaque  me  effecisse  arbitror  monetarios  paullatim 
iam    diiudicare   aut    non  potuisse  aut  nolnisse,   quae   cuiusque 


*^)  Qua  de  caasa  Vespasianus  et  Titus  in  eisdem  nummis  sacerdotalibut 
interdum  auguris  nomen  gerant,  igpioro  [Fast.  t%  sq.].  Mirum  est,  quod 
ani^oris  titnius  adhnc  tantummodo  in  nummis  Ephesi  sigpiatis  videtur  esse 
ixnrentus  [Cohen  Vesp.  86—45;  Eckhel  VI  p.  831].  Ceterum  hibridae  esse 
mihi  Tidentur  Cohen  Yesp.  42.  44,  fortasse  Cohen  Tit.  21  —24,  ita  ut  aversae 
partes  Titi  nummorum  pertineant  ad  Yespasianam  [Pick  1.  c.  p.  855].  Eckhel 
TI  p.  309  describit  nummum  Vitellii,  in  cuius  parte  adversa  haec  leguntur: 
A.  ViuUittM,  Oerman,  imp,  pont. 


70 

«icerdotii  eseent  instrumenta.  Vitellius  etiam  tum  recte  addixit 
qnindecimviratui  tripodem  [Fast.  26]  itemqae  nanuni  Titi  [Cohen 
320—323;  cf.  Fast.  29]  et  Domitiani  [Cohen  546.  552.  594;  c£ 
Fast  30]  ad  qnindecimvirale  sacerdotinm  videntnr  pertinere 
[Kenner  in  ^nmismat.  Zeitschr.'  XVII  p.  65].^^)  Quibus  rehug 
expositis  mihi  yideor  demonstrayisse  omnia  sacerdotia  non 
aliter  esse  intellegenda  nisi  omnia  quattuor  sacerdotia,  nt 
omnia  opposita  sint  singulis,  quae  hominibos  privatis  itemqne 
nsqne  ad  annnm  51  Caesaribus  suscipere  licebat,  eisque  reliqua 
minora  appendicis  loco  esse  adiecta.  Neque  vero  mos  fiiit  post 
a.  5i,  nt  omnia  quattuor  sacerdotia  Augustorum  Caesarumque  in 
marmoribus  nummisque  inciderentur:^^  ut  Augustus  pontifex 
maximus  solum  vocabatur,  sie  Caesar  in  nummis  pontificis  titnlo 
solebat  uti,  ut  quattuor  sacerdotia  complecteretur,  in  inscriptionibus 
antem  plerumque  [adest:  C.  J.  L.  VI  932.  1074.  1232.  YUl  4591. 
10116.  10119.  X  5909.  XI 3606],  semper  in  privilegiis  militum,  quae 
ab  Augusto  et  Caesare  simul  data  sunt,  omittebatur  hnius  pontificatus. 

Denique  hoc  addam,  in  nummis  eis,  qui  praebent  sacerdo- 
talia  instrumenta,  persaepe  inveniri  verba:  Pieias  Äug.  ant  Pietas 
^^S9'y  primum  a.  140  in  nummis  M.  Aurelii  Caesaris  (cf.  p.  46  adn.  4); 
atque  de  his  aversis  partibus  nummorum  Kenner  [1.  c.  p.  58] 
recte  haec  dicit:  filr  die  Andeutung  der  Thaisache  ihrer  Ernennung 
»tifw  Caesar  ein  ständiges  Münzbild. 

lam  quaeritur,  quo  modo  inde  ab  a.  51  Augustorum  et 
Caesarum  cooptatione  numerus  locorum  pontificiorum 
sit  auctus.  Quam  rem  qui  expedire  et  absolvere  Tult,  ei  inuni- 

**)  In  titulo  T.  Aquülü  ProcaU  proconsulis  Anae  a.  1031104  [C.  J.  L.  X 
16^9;  Waddington,  Fast  113]  tripus  spectat  ad  honorem  quindecimYiralem ; 
in  ara  a.  370  posÜA  a  Petronio  Apollodoro  v.  c  pontifioe  maiore,  XV  riro 
sacris  faciundis,  patre  sacromm  dei  inTicti  Mithiae  occamint  tedM  Iroif«- 
rtrstte,  lituys,  patnrm,  ^uitus  9ive  nimw  H  stimputdum  [C.  J.  L.  VI  609]. 

**)  Titus  vt  Domitianiis  soli  sacerdotes  omnium  colleinoram  nominantor 
[Fast  Ä  Sej.  -  In  actis  fratnim  Arralinm  [C.  J.  L.  VI  2042;  Hensen, 
Arr.  p.  66]  ob  potttificatum  JSerünit  scriptum  est  (d.  ///  Non.  Mart  a.  59), 
ita  ut  sacerdotiorum  magnorum  summum  omnia  quattuor  comprehendere 
Yideatur  (cf.  adn.  41).  Quod  T.  Antoninus  Pius  in  mannore  Hieroaolymitano 
pontifex  et  au^ur  nominatur,  mirum  est  [Fast.  52;  cf.  Wilmanns  885].  Sa- 
mdotium  Arrale  inter  titulos  principum  Caesarumque  legitur  in  basibus  eis, 
quae  a  fmtribus  Arvalibus  sunt  dedicatae  [0.  J.  L,  VI  968.  1000.  1012.  102«. 
1095;  Mommsen,  St,-R.  II  p.  780  sq.J. 


71 

rersam    sacerdotiorum    Ordinationen!    inquirendum    est,   cum    de 
pontificnm  coUegio  nihil  eiusmodi  sit  traditum. 

Post  quam  Octavianus  pontifex,  augur,  XV  vir  s.  f.,  VII  vir 
epalonnm  a  popnlo  creatus  est,  ita  ut  succederet  in  loca  hominuni 
demortüorum,  omnibns  principibus,  cum  alter  deinceps  pro  altero 
Tita  modo  ftmeto  sacerdos  coUegiorum  omnium  substitueretur, 
raus  in  sacerdotiis  locus  vacavit.  Apparet  enim  Augustum 
noYnm,  8i  ante  imperiom  initnm  acceperat  nullum  sacerdotium, 
in  omnia,  si  coUegio  alicui  adscriptus  erat,  in  ceterorum  morte 
prioris  principis  yacua  loca  esse  cooptatum;  privati  autem 
homines  pro  imperatore  mortuo  in  collegia  ea  adsciscebantur,  in 
qnibns  snccessor  iam  erat^®)  Itaque  ubi  Caesar,  qui  omninm 
coUegiorum  sacerdos  erat,  imperium  suscipiebat,  in  omnibus 
sacerdotiis  Augusti  deiuncti  decuriae  concedi  'poterant  privatis. 
Unde  efficitur  nsque  ad  Aureliani  tempora  fortasse  nunquam  in 
ollo  coUegio  novum  locum  in  honorem  Augusti  institutum  esse, 
id  est  Augustos  nunquam  ad  numerum  adlectos,  sed  le- 
gitime cooptatos  esse  in  loca  ordinaria.^^) 

Caesares  autem  inde  ab  a.  51  persaepe  supra  nu- 
merom^^)  omnium  coUegiorum  sacerdotes  electos  esse 
mnltis  probatur  testimoniis.  De  qua  institutione  novorum  lo- 
conim  quid  ex  fastis  sacerdotatibus  [G.  J.  L.  VI  1984  sqq.; 
Borghesi  opp.  III  p.  39 1  sqq.]  possit  enucleari,  exponam ;  arbitror 


*^  Henzen,  Arv.  p.  IiI;.Qemoll  1.  c.  p.  30.  —  Pro  Nerone  a.  6fi  substituti  sunt 
ptiTati  quindecimTir  s.  f.  (fortasse  L.  Calpumius  Piso  Frugi  Licinianus 
[Henzen  in  *Bull.  d.  Inst.'  1885  p.  12J),  sodalis  Titius,  sodalis  Aufstaus 
[C.  J.  L.  VI  1984],  quod  Galba  iam  in  bis  coUegiis  erat.  T,  Tampiua 
Umviamus  tuecessü  8er,  Stdpicio  Oalbae,  cum  successw  Otho  iam  antea  in 
€ottegium  (fratmm  Aryalium)  reeeptus  esset  dicit  Henzen  1.  c.  De  Vitellii, 
Yetpasiani,  Nervae,  Hadriani  hominnm  privatorum  sacerdotiis  cf.  Fast.  26. 
tt.  37.  48. 

*')  Aliter  indicaverant  Hirschfeld  in  'Qötting.  gelehrt.  Anz.'  1869 
p.  1502  sq.;  Henzen,  Arv.  p.  IV;  GemoU  1.  c.  p.  29.  Imperator  Tiberius 
»Ins,  com  collegium  sodalium  Augostalium  institueretur,  extra  ordinem  ad 
»umerum  est  adiectus  [Tac.  ann.  I  54;  Suet.  Claud.  6]. 

*'J  AdUctus  ad  numerum  [C.  J.  L.  VI  1984],  super  numerum  cooptatus 
|1.  c],  cooptatus  supra  numerum  [1.  c.  et  ibid.  2001.  2009;  Cohen  Ner.  311 
■q.].  —  Tac  ann.  I  54;  Suet.  Claud.  6;  Dio  XLII  51.  XLIII  51.  XLIX  16. 
LI  20 ;  Mercklin  1.  c  p.  160 ;  Rubino  *De  augurum  et  pontificum  apud  veteres 
BomuKM  nnmero*  Marburgi  1852  p.  12  sqq.;  Gemoll  1.  c.  p.  28  sq. 


72 

eniniy  quae  ratio  ab  bis  coUegiis  inita  est,  eandem  yaloisse  apnd 
pontifices. 

Materia  est  duplicis  generis:  exstant  reliquiae  duarum  de- 
curiamm  coUegii  sodaliom  Aagastalium  Claadialiom  [1.  c.  1984], 
in  quibas  deinceps  enumerantar,  qai  in  eadem  deenria*  sueees- 
senint  alter  alteri,  et  firagmenta  duaniin  tabolamm,  in  quanim 
altera  [1.  c  2001]  inde  ab  a.  218  ad  a.  236,  in  altera  [L  e. 
2009]  inde  ab  a.  197  ad  a.  238  senrato  temporis  ordine  refertnr, 
quo  die  Augosti  et  Caesarea  in  collegia  et  sodalinm  Antoninia- 
normn  (?)  et  sacerdottun  in  aede  lovis  Propngnatoris  eonsistentiom 
recepti  sint,  ita  nt  in  ntraqne  tabnla  binamm  decoriamm  partes 
insint.  In  marmore  1.  c.  2001  commemoratnr  L.  Egnatius  Victor 
Lollianns,  homo  privatos  a.  213  [ex  Ut^eris  tiitp.  Anianim  jPm  . . . 
[ei  omf^um  consen]su  /[acfm]  sodalis  Antoninianns  [Borghesi  1.  o. 
p.  413  et  414  adn.  ]];  qni  nt  bnic  tabnlae  inscriberetnr,  quomodo 
fieri  potnerit  postea  eoniectnra  explicare  conabor. 

Annis  51,  71,  73  in  bonorem  Neronis,  Titi,  Domitiani  Cae- 
sanun  ex  senatns  eonsulto,  nisi  forte  loca  in  aliquot  sacerdotiis 
Yacabant,  omnibns  coUegiis  singnia  loca  snpra  nnmemm  adiecta 
esse  Terisimillimoni  est.  CoUeginm  sodalinm  Angnstalinm 
CUndialinm  a.  81  in  decoriam  Titi  hominem  priTatnm  non  ad- 
misit,  sed  baec  Tacna  remansit  nsqne  ad  annnm  197;  atque  idem 
factum  e:>se  in  ceteri$  coUegiis  inre  optimo  coUigere  mihi  licet. 
Fortasse  stataendam  est  imperatorem  Vespasiannm  edixisse,  nt 
omnibas  in  collegiis  singnia  loea  vacna  relinqnerentnr  Caesari, 
ne  postea  itemm  et  saepins  noya  institiü  necesse  esset.  Anno 
antem  lif?  M.  Anrelins  Antoninus  Caesar  in  Titi  decnrias  re- 
eeptns  est,^*  suecessorem  habuit  a.  217  Macrinum  [1.  e.  1984. 
2009}«  in  euias  loeom  a.  219  homo  privatns  ciH>ptatns  est  sodalis 
Augnstalis  Clandialis.  lam  Tero  eqnidem  baec  ci>niecerim.  Neqne 
pro  Yespasiano  neqne  pn>  Tito  nt  substitiierentar  homines  privati, 
ctt^noessit  Di»mitianns.  ita  nt  a.  96  {H>st  hnins  mortem  in  onoqnoqne 
eollegio  tema  essent  loca  rarna.  Tnm  Angnsti  et  Cac^^ares  al- 
temo  online  in  bina  loca  coi>ptabantar.  donee  a.  19S.  cum  Greta 
Caesar  sacenlos  omnium  ci>Ue:rioram  factns  esset,  nnllns  locns 


•*j  V^':^!  per   ktv^ixi?    ict<?iT;^Ium   d<fvu.ria    XX VIII  aAl^f^   jodAÜ 


78 

patnit:  fiierunt  igitur  in  omnibus  collegiis  Augustus  et  Caesarea 
dao,  id  qaod  iam  antea  acciderat  inde  ab  a.  73  ad  a.  79.  Sed 
care  pates  Septimium  Severum,  Caracallam,  Getam  in  uno- 
qooqne  coUegio  eadem  loca  tenuisse,  quae  Vespasianus,  Titus, 
Domitianns  habuenmt;  com  enim  Nerva  saliis  Palatinis,  sodalibu» 
Aagnstalibns,  augaribus,  Hadrianus  sodalibus  Augustalibus,  Septem- 
▼iris  epulonibus,  L.  Verns  auguribus,  lulianus  sodalibus  Antoni- 
Dianis  ante  imperium  initum  essent  adscripti,  effectum  est,  ut  in 
bis  collegiis  succederent  principibus  mortuis  homines  privati,  et 
m  loca.  quae  antea  privatorum  fuissent,  cooptarentur  Augusti  et 
Caesares.^^)  Diadumenianus  et  Alexander  Caesarea  utruni  supra 
Domenim  adlecti  sint  an  legitime  (in  loca  Septimii  Severi  vel 
Getae),  non  satis  apparet;  id  autem  constat,  a.  236  Maximum 
Caesarem  inter  sodales  Antoninianos  (itemque  in  cetera  coUegia) 
supra  numerum  receptum  esse,  quod  imperator  Sevenis  Alexander 
in  omnia  yacua  loca  homines  privatos  substituerat.  Atque  a. 
238  sine  dubio  uterque  Gordianus  legitime  (non  supra  numerum 
[1.  c  2009])  sacerdos  collegiorum  omnium  fieri  potuit,  Gordiani 
tertii  autem  in  honorem  novum  locum  adiectum  esse  omnibus  col- 
legiis admodnm  probabile  est  [Mommsen,  St.-K.  II  p.  1104  adn. 
2  et  p.  1110  adn.  4;  Mercklin  1.  c.  p.  153  sqq.].  —  In  collegiis 
sodalinm  Antoninianorum  [C.  J.  L.  VI  2001]  et  sodalium  Augusta- 
lium  Claudialium  [1.  c.  1984]  semel  (a.  218)  imperator  successisse 
in  privati  hominis  locum  videtur;  inde  colligo  a.  218  in  bis 
collegiis  praeter  Macrini  et  Diadumeniani  loca  forte  patuisse 
alia,  in  quae  Aurelius  Antoninus  nescio  qua  de  causa  cooptatus 
sit  [Henzen,  Arv.  p.  III;  GemoU  1.  c.  p.  30].  Itaque  Macrini  de- 
curiae  concessae  sunt  privatis.  LoUiani**)  autem  nomen  insculp- 
tum  es>(e  arbitror  in  tabula  Augustorum  et  Caesarum,  quod  locus 
eiu^,  in  quem  Antoninus  esset  receptus,  ex  privato  ut  ita  dicam 
{actus  erat  imperatorius. 

Sic  me  probasse  arbitror  Augustorum  cooptatione  nullo, 
Caesarum  quinque  locis  inde  ab  a.  51  ad  a.  238  ponti- 
ficum  collegium  esse  auctum. 


^*)  De  decuria  imperatoria  [Henzen  6058J  cofritari  non  potest,  quamquam 
ieriio  aaecolo  plerumque  accidit,  ut  novus  Augustus  in  omnia  loca  demortui 
oooptaretnr. 

»»)  De  LoUiano:  Borghesi  opp.  III  p.  412  sqq.  IV  p.  522.  V  p.  409;  C. 
J.  A.  in  632. 


74 

Seqnitnr,  nt  exponam,  per  quem  AuguBti  et  Caesarea 
inde  ab  a.  51  nacerdotes  omninm  coUegiornm  sint  electi. 

In  actis  fratrum  Arvalinm  [C.  J.  L.  VI  p.  499]  refertnr  a. 
69  d.  JU  Non.  Marl,  in  CapiloJio  ob  comitia  sncerdoliorutn  tm- 
peratoris  Othonis  August I  lori  bovem  marem,  lunont  vacctan, 
Minerrae  raccam,  Genio  ipsius  fatirum  esse  iminolatos;  qnae  co- 
mitia aliam  vim  babniBse  atque  pontifioatus  maximi  comitia  cnr 
statnaro,  nulla  est  cansa.  Contendo  igitur,  cana  Octarianus  sine 
iilla  dnbitatiooe  sacerdotia  gamma  per  comitia  acceperit  neqne 
Hit  traditnm  ins  imperatoribiiB  tribnendi  sacerdotia  popnlo  esse 
ademptum  —  nam  homines  doctos  iudicanteK  inde  ab  a.  14  sa- 
cerdotia a  Kenatu  prineipibns  esHe  delitta  eirasse  iam  sopra  de- 
monstravi  (cf.  p.  54  xqq.  et  p.  62  sq.)  — ,  initio  principatn» 
Augnstis  omnia  sacerdotia  (videlicet  praeter  ea,  qnibns  iam 
lionorati  erant)  nno  die''^)  (antequam  creati  essent  ponli- 
fices  maximi)  coiieessa  esse  non  ex  senatns  consalto, 
sed  iier  trihns  (septendecim)  populi.  Postea  mutatio  est  facta, 
qno  tempore  prinmm  Aagugtua  pontificatum  maximam  a  senata  ipso 
imperii  die  accepit  et  post  poDtificatnm  maximum  initnm  omnibafl  col- 
logiis  ad&eriptns  est  (post  Septimimii  Sevemm  [cf.  p.  52  et  p.  58]): 
a  quo  tempore  eodem  aenatus  coiisulto  et  pontificatui^ 
maximuB  et  omnia  sacerdotia  decernebantnr  imperato- 
ribus,  ita  ut  cultegia  statim  eos  recipere  iuberentur  [Henzen, 
Arv.  p,  154;  Momnisen,  St-K.  II  p.  1104  adn.  2],  Itaqne  in 
fastis  Bodalium  Antoninianorum  et  sacerdotum  in  aede  lovis 
Propagnatoris  consislcntiuni  ad  cooptationem  imperatorum  reete 
semper  additnr  formula  ex  setuilus  consulto;  in  actis  Iratrum  Ar- 
valinm scmel  [C.  J.  L.  VI  p.  537  (a.  118)]  eam  a  lapicida  in- 
cisam  non  esse,  intercidisse  in  hiatu  alibi  [C.  J.  L.  VI  p.  571 
(a.  21tf);  Momroeen,  St.-K.  II  p.  1104  adn.  3]  pnto;  qua  de  causa 
antem  ex  s.  c.  desit  in  fastig  sodalium  Augustalium  Claudialinm 
C.  J.  L.  VI  1!^84  (a.  217),  utrum  ordine  legeque  an  caflu  negle- 
geotiaque  omissum,  nescio. 

Caesaribua  inde  ab  a.  51  semper  ex  nenatus  con- 
sulto omnia  sacerdotia  esse  delata  videntur.    Commemo- 

")  Primo  p.  Chr.  n.  Bseculo  bie  comitiis  omniiim  tocerdotionim  mensis 
Martiue  videtur  xerratus  eftse,  fortasse  cum  ratio  haberetur  moru  ex  tempo- 
ribuB  liberae  reipublicae  antiquioribus  relirti  [cf.  p.  65  sq.;  Hommsen, 
St.-R.  I  p.  582.  II  p.  3a  et  p.  1104|. 


75 

ratür  quidem  senatus  consultum  in  nammis  marmoribusque,  ex 
imperatoris  autem  auctoritate  id  factum  esse,  ita  ut  re  vera  hie 
Caesari  omnia  saeerdotia  tribueret  non  secus  atque  antea  sin- 
gala,  demonstrant  seriptores  reruin^^)  et  yerba  Pietas  AugusH 
aut  Pietas  Augustorum,  quae  persaepe  inscripta  esse  aversis 
partibus  nummornm  propter  Caesarum  in  omnia  collegia  eoop- 
tationem  signatorum  supra  dixi  [cf.  p.  46]. 

De  caerimoniis  inaugurandi  yel  yocandi  ad  sacra 
nihil  certi  constat  [Mercklin  1.  c.  p.  125  sq.;  Gemoll  1.  c.  p.  22; 
Henzen,  Arv.  p.  155;  Marquardt,  St.-V.  III  p.  230  sq.;  Mommsen, 
St.-R  n  p.  33  sqq.].  58) 

Denique  fieri  potuisse  eommemoro,  ut  imperator  a  Caesare 
abiudicaret  saeerdotia.  A  Tiberio  enim  C.  Caesar  videtur 
ita  factus  esse  pontifex,  augur,  sodalis  Augustalis  a.  31,  ut  suc- 
cederet  in  loca  Drusi  Caesaris  fratris,  qui  prineipis  iussu  vin- 
eulis  mandatus  erat  in  Palatio,  ubi  a.  33  fame  periit  [Fast.  13. 
18;  Suet.  Tib,  65;  Dio  LVIII  13];  atque  si  accidisset  id,  quod 
Elagabalus  in  animo  habebat,  ut  Alexander  Caesaris  nomine  pri- 
varetur  [vit.  Heliog.  13;  Herod.  V  8,  4  sqq.],  sine  dubio  hac 
dignitate  amissa  coactus  esset  exire  ex  omnibus  eollegiis,  in  quae 
Caesar  adscriptus  erat 

Qua  de  causa  Augusti  (et  Caesares)  ut  reciperentur  in'  omnia 
collegia  operam  dederint,  Gemoll  recte  explicavit  [1.  c.  p.  25]:  non 
dignitatis  cnufendae  coMsa,  quanquam  id  quoque  effecium  est,  sed 
quod  nmlio  est  gravius  —  quia  ita  fantnm  legitime  saeerdotia  tri- 
Imere  poterant. 

§3. 

De  homlnum  prlTatornm  pontiflcatu. 

Imperatomm  aetate  cuius  ordinis  hominibus  privatis,  quo 
loeo  carsus  bonorum,  quo  modo  pontificatus  sit  tributus,  quae 
fnerit  dignitas  pontificalis,  haec,  ut  omnia  brevi  complectar, 
exponere  animum  induxi. 


^' >  IqI.  Capitol.  vit  M.  Anton.  6:  Pius  . . .  Mareum  .,,in  eoUegia  aacer' 
dctttm  iubente  seuatu  reeepit ;  ibid.  16 :  ...  Marcus,  ut,, ,  contuUrit ...  in 
/Bnmi...  aacerdotium  (Ael.  Lamprid.  vit  Commod.  1  et  12;  Ael.  Spartian. 
▼it.  Ser.  U). 

^*)  Nimimm  nihil  obstitit,  qnominus  Augusti  Caesaresque  absentes  eli- 
gerentnr  sacerdotes  omnium  collegiorum  [cf.  p.  59 ;  Boi^hesi  opp.  III  p.  432]. 


Ac  primum  quidem  homines  nisi  senatorii  ordinis^ 
etiamsi  honores  nondum  capessivissent,  pontificatu  ornari  noa 
licuit  [Dio  XLII  51;  Momnisen,  St.-R.  II  p.  33.  III  p.  466).*«) 
Quamquam  plerumque  ei,  quorum  maiores  iam  gesserant  magi- 
stratus,  in  collegium  pontificum  cooptabantur,  noa  tarnen  desnnt, 
qui  ipsi  demum  in  amplissimum  ordinem  adlecti  pontifices  sint 
creati  [Fast.  2.  39.  45.  55.  78].«o)  Alexandri  Severi  autem 
temporibus,  ut  refert  Aelius  Lampridius  [vit.  Alex.  Sev.  58]  w . . ., 
ipii  rem  p,  bene  gesseranty  consuhria  omamenta  decreia  sfjtnty  — 
(|uae  tum  plerumque  tribuebantur  bominibus  equestris  ordinis 
[Mommsen,  St.-R.  I  p.  462  sq.]  —  additis  etiam  sacerdotiis  et 
affrorum  possessionibus  is,  qui  erant  paupere^  et  aevo  iam  graves. 
De  quibus  sacerdotiis  sit  cogitandum,  quaeritur.  Hie  autem  in 
spicere  eiusdem  rerum  scriptoris  verba  necesse  est  [vit.  Alex 
Sev.  49] :  poniißcatu^  et  quindecimmrcUus  auguraiu^  codicillares  fecitj  ita 
ut  in  senatu  allegarentur^  quae  quomodo  sint  intellegenda,  alii  aliter 
iudicarunt  [Borghesi  opp.  III  p.  411;  Mercklin  1.  e.  p.  156;Bouchä- 
Leclercq  l.  c.  p.  382  sq.;  Schiller  1.  c.  I  p.  769;  Mommsen,  St-K.  II  p. 
1112].  Sed  ne  Theodori  Mommsen  quidem  sententia,  qui  reliquis  re- 

**)  C.  Appulleius  Tappo  [Fast.  UlJ,  Aquileiae  natua,  in  indice  Yoluminis 
V  corporis  inscriptionum  Latinariim  ordini  amplissimo  non  adnumeratur,  at 
pontificibus  Eomanis.  Mea  quidem  sententia  aut  homo  laticlavius  est  pu* 
tandus,  aeque  atque  C.  Appulleius  M.  F.  Tappo,  ipse  quoque  ex  eadem  urbe 
oriundus,  quocum  haud  scio  an  cognatione  fuerit  coniunctus :  neque  quicquam 
obstat,  quominus  eum  Romae  pontificem  fuisse  arbitrer,  aut  non  item:  et 
Aquileiae  eum  pontificatu  functum  esse  statuo  [cf.  C.  J.  L.  XIV  3618  et  ind. 
p.  525  et  p.  567]. 

*®)  A  patribus  fuerunt  ordinis  senatorii  C.  Rubellius  Blandus  et  Cii.  Ju- 
lius Agricola  [Fast.  16  et  32J.  —  Cf.  C.  J.  L.  X  4749,  ubi  duo  filii  lati- 
clavii  pontificis  Suessani  nominantur,  quorum  alter  pontifex,  alter  augur 
Romae  videtur  fuisse;  C.  J.  Gr.  4029  [Mommsen,  St.-R.  III  p.  470  adn.  4]. 
De  sacerdotio  Seiani  adlecti  in  ordinem  senatorium  cf.  p.  11  adn.  10;  de 
sacerdotiis  filiis  L.  Vestini  equitis  Romani  tributis  Urlichs  *De  vita  et  ho- 
noribus  Taciti'  Wirceburgi  1879  p.  4  haec  iudicavit:  Neque  qui  a  Claudio 
Caesare  nominantur  Vestini  procuraton's  fUii,  e  quibus  unus  a.  65  consukUu 
functus  estf  quem  primum  sacerdotiorum  gradum  adepti  sint,  apparet.  Ad 
summa  eollegia  referendum  esse  inde  consequitur,  quod  senatum  rogavU  im- 
perator;  cum  autem  dignitatis  initium  fuent,  sodales  potius  Augustales  factos 
esse  putaverim  quam  ad  quatuor  amplissima  eollegia  admissos^  simulque  in 
senatorium  ordinem,  ut  par  erat  in  tali  sacerdotio,  receptos  esse.  Tacitoa, 
equitis  Romani  filius,  ante  praeturam  ad  quindecimyiratum  pervenit 
[Teuffei,  Gesch.  d.  Rom.  Lit.  p.  765  n    6]. 


ibtetis  imperatorem  cum  senatu  communicavisse  putat,  quem- 
etmqae  sacerdotem  nominavisset,  videtur  mihi  stare  posse;  neque 
enim  nnqaam  fere  principes  senatas  rationem  eam  habuinse  in 
eligendis  sacerdotibas  postea  explicabo,  ut  non  cognoscatur,  qaae 
cao^  fnerit  Seyeri  Alexandri  comitatis.  Equidem  arbitror 
Aelimn  Lampridium  ntroque  loco  ad  idem  spectare,  ita  ut  alter 
locus  illustretnr  altero:  equites  Romani,  qni  bene  meriti 
erant  de  republica,  ornamentis  consnlaribus  honorati 
aat  pontificatum  aut  auguratum  aut  quindecimviratum^^) 
codicillo^^)  principis  accipiebant,  et  qui  hoc  modo  in 
collegia  adscribebantur,  non  omnes  novi  sacerdotes,  in 
»enatn  allegabantnr.^^)  Sic  tum,  ut  ofßcia  senatoria  et 
eqaestria  confnndebantur,  eadem  sacerdotia,  quae  antea  erant 
ordinis  senatorii,  equitibus  Romanis  deferri  coepta  sunt. 

Provinciales  aetate  imperatorum  ins  bonorum  adeptos 
^pe  altissimum  magistratunm  gradnm  ascendisne  notum  est;®^> 
homines  autem,  qui  hac  condieione  erant  nati,  perraro  di- 
gnatos  esse  decore  pontificatus  saeerdotali  discet,  qui 
fastoK  a  me  compositos  inspiciet:  occurmnt  duo  Hispani  [Fast.  2. 
41],  eiris  Ancyranus  [Fast.  65],  Afer  [Fast,  78],  qui  consulatum 
gegfierunt  et  ad  pontificatum  pervenerunt**) 

*')  Aelins  Lanipridius  1.  c.  et  ibidem  22  pontifices,  XV  viros,  augurea 
ennmerat,  VII  vircw  epulones  non  item. 

")  Hirechfeld,  Verw.-Gesch.  I  p.  266 ;  Madvig  1.  c  I  p.  590.  II  p.  563 ; 
Friedländer,  Sittengesch.  I  p.  170;  Kariowa  1.  c.  I  p.  541. 

")  Hie  noTQs  mos  fortasse  inductns  est,  quod  tum  (Elagabali  aetate) 
poDtificatos  minor  desiit,  ut  videtur,  esse  'omamentum  equestre  [cf.  p.  97]. 
Id  quoque  sententiae  meae  documento  esse  potest,  quod  a  Severo  Alexandra 
omnes  decurias  sacerdotiomm  omnium  hominibus  privatis  esse  concessas 
Terisimillimmn  est,  ut  Maximum  Caesarem  a.  2S6  supra  numerum  cooptari 
necesse  fnerit  [cf.  p.  73]. 

**)  Mommsen,  St.-R.  I  p.  490;  Friedländer,  Sittengesch.  I  p.  210; 
Madrig  1.  c.  I  p.  32  sqq.;  Tac.  ann.  III  55;  Dio  LI  17.  LXXVI  5;  Arch.- 
epigr.  Mitth.  aas  Österr.-Üng.  1885  p.  123:  Innri  Tcujtatwv  (Ancyranum) 
...ratspa  x4  «[dicicov  oovxX«rj]Ttx«ov. 

**)  De  Agricola  veUre  et  inlustri  ForoitUienstutn  colonia  orto  cf.  Fast.  32. 
De  sacerdotiis  filiorum  Vestini  oriundi  ex  colonia  Viennensium  cf.  adn.  60; 
C.  Antins  A.  lulius  Quadratus  (cos.  a.  93  et  a.  105)  septemvir  epulonum^ 
frater  Arvalis  fdit  origine  Pergamenus  [Benzen,  Arv.  p.  176  sq. ;  Bloch  1.  c. 
p.  142J;  C.  Inlius  Antiochus  Philopappus  Atheniensis  ftdt  frater  Arralis 
[Bloch  1.  c  p.  145];  C.  lulius  Severus  cos.  a.  i55  6  «pÄtoc:  twv  'EXX-rjvtuv 
ftiit  inter  quindecimviros  [C.  J.  Gr.  4029.  4030  Ancyrae]. 


78 

Patriciorum  pontificum  permulti  tituli  ut  serrati 
sinty  nescio  an  fortuito  acciderit  [Mommsen,  Rom.  Forsch.  I 
p.  85];  at  tarnen  quamvis  exiguus  sit  numeru»  plebeiorum  pon- 
tificum, Theodorum  Mommsen  non  recte  iudicasse,  cnm  diceret 
[in  *Herm.*  III  p.  44]:  die  Verleihung  einer  Stelle  in  den  vier 
höchsten  Priestercollegien  pflegte  bei  Nichtadligen  nicht  lange  nach 
dem  Canmlat  zu  erfolgen,  ex  fastis  mein  facile  intellegitur;  nam 
inveniuntur  et  plebei,  qui  ante  quaesturam  aut  paullo  post  pon- 
tifices  facti  sunt,  et  patricii  post  consulatum  in  hoc  collegium 
adsciti:  id  quod  accuratius  perspicietur,  ubi  exposuero,  quid 
enucleari  possit  de  loco  cursus  honoruin,  quo  concessus 
sit  pontificatus  hominibus  ordinis  senatorii.  Haec  quaestio 
nisi  ex  inscriptionibus  solvi  nequit  At  magnus  earum  numerus 
valde  minuitur;  nam  primum  a  ceteris  secemendae  sunt  eae,  in 
quibus  pontificatus  aut  initio  bonorum  (plerumque  post  consulatum) 
aut  in  fine  collocatus  aut  interiectus  est  inter  magistratus  or- 
dinarios  et  extraordinarios  municipalesve,  quod  exemptus  est  ex 
ordine  temporis  [Wilmanns  1126;  Mommsen,  St.-R.  1  p.  563]. 
Deinde  caveamus,  ne  titulis  a  civitatibus  hominibusque  proyincia- 
libus  dedicatis  nimiam  concedamus  fidem,  quoniam  facile  fieri 
poterat,  ut  ab  aliquo  sive  inscientia  sive  neglegentia  magistratus 
et  sacerdotia  non  suis  locis  collocarentur.  Si  vero  pontificatus 
aut  in  medio  cursu  bonorum  refertur  aut  ante  primum  vel  post 
ultimum  magistratum  exhibetur  aliaque  sacerdotia  conmiemorantur 
alio  loco,  pontificatum  suo  loco  inter  honores  positum  esse  puto. 
Omissis  igitur  dubiis  titulis  pauci  mihi  relinquuntur,  ([uibus  nitor, 
at  certi. 

Liberae  reipublicae  temporibuspraetextati  puerioccurrunt  sacer- 
dotes  et  duo  pontifices  maximi,  qui  nondum  sederant  sella  cu- 
ruli  [Ambrosch,  Studien  I  p.  55;  Mercklin  1.  c.  p.  119;  Bardt 
1.  c.  p.  37;  Mommsen,  St.-R.  II  p.  32  sq.  et  in  'Eph.  epigr.'  III 
p.  2;  Madvig  1.  c.  II  p.  608  sq.].  Aetate  imperatorum,  qui  to- 
gam  virilem  nondum  sumpsissent,  nactos  esse  honorem 
pontificalem  nego;  fieri  autem  potuisse,  ut  in  pontificum 
collegium  cooptarentur,  qui  nondum  munus  yiginti- 
yiratus  suscepissent  vel  tribunatum  militarem  capessi- 
vissent,  contendo  [Mommsen,  St-R.  I  p.  544  sqq.;  Borghesi 
opp.  lY  p.  451].  lUustratur  mea  sententia  optime  tabula  mar- 
morea,  quam  L.  Apronius  L.  f.  Caesianus  septemvir  epulonum 


79 

Teneri  Erucinae  dono  dedit   post  annum  20  [Eph.  epigr.  11  p. 

S64  aqq.]:   Paerili    toga    praetexta    posita  panllo   post  ab   im- 

peratore  Tiberio  septemirir  epulonum  factas  propter   victoriam  a 

2^nmidi8  reportatam  sacerdotalem  [Mommsen,  St.-R.  1  p.  421  sq.] 

^ceepit  bancque  —  id  est  efBgiem  ipsius  praetexta  saeerdotali 

indati  —  deae    dedicavit;  perraro   enim   tale  aliqaid   accidisse 

3)robabile  est     Itaque  statuendum  est  filiam  aetate  iiupeditum, 

<]aomiiins  fungeretnr  magistratu,  cum  patre  in  Africam  ivisse  non 

legatom,  non  tribnnmn  militum   legionis,    sed   comitem   tantum- 

TDodo  [Mommsen,  St.-R.  I  p.  506  sq.  572  sq.;  C.  J.  L.  XIV  2947], 

et  tnm  demum  in  bello  togam  virilem  sunipsisse  [Marqnardt^  Pr.-L. 

p.  121],  nt  inier  se  opponantur  praetextae  duae  puerilis  posita  ei 

tacerdotalis  suwpta.^^)  Sententiae  meae  non  refragari  puto,  quod 

adhuc    pontifex    nnllns    oecurrit,    quem    ante    vigintiviratum 

tooptatnm    esse    constet;®^)     neque    enim    quicqnam     certi    dici 

potest   de    titulis,     in    quibus    ant    pontificatus    solius    mentio 

«t  [Fast.    21.    111.    114.    116.    117;    C.    J.    L.    IX    2216]    aut 

com vigintiviratu  coninncti  [Fast.  112].    Ante  quaesturam  pon- 

tificatnm  accepemnt  C.  Oetavius  [Fast.  1],  Cn.  Pompeius  Magnus 

[Fast.  20],   M.   Lollius   Satnminus   [Fast.  34],  L.  Annius  Ravus 

(Fast.  64],  M.  Nummius  Albinus  [Fast.  75],  L.  Fulvins  Aemilianus 

[Fast  76].      Plemmque   tamen  aetatis   senatoriae   ratio  videtur 

esse  babita,  nt  bomines  iam  magistratibus  fnneti  in  amplissimum 

eoUegium  reeiperentur  [Tac.  bist.  I  77;  Plut  Otb.  1;  Dio  XLII 

51];  inter  quaesturam  et  praeturam  pontificatum  adepti  sunt 

L.  Cornelius  Baibus  [Fast.  2],  M.  Claudius  Marcellus  [Fast  3  (ante 

aedilitatem)],  Ti.  Claudius  Nero   [Fast  4],   M.    Seribonius   Libo 

[Fast  9],  Pollio  [Fast.  43],  L.  Fulvius  Valens  [Fast.  50],  P.  lu- 

Tentius  Celsus  [?  Fast  56],  Q.  Pompeius  Priscus  [Fast  63],  Q. 

Tineius  Rufus  [?  Fast  66],  Q.  Pompeius  Priscus  [?  Fast.  81]; 

ante  consulatum  pervenerunt  ad  hoc  sacerdotium  T.  Pomponius 

Proculus  [Fast.  54],  L.  Fulvins  Aemilianus  [Fast  77],  C.  Fulvins 

*•)  Praeterea  cf.  de  Vestini  filiis  adn.  60.  Senec.  dial.  VI  24:  Hoc  sanc- 
titßU  morum  effteit  (Metilius  Marciae  filius),  ut  puer  aämodum  dignus  sacer- 
doUo  rideretur,  materna  sine  dubio  suffragatione,  aed  ne  mater  quidem  nisi 
pro  bono  candidato  vtduisset  [Heidbreede  'De  L.  Annaei  Senecae  Consolatione 
ad  Mardam*  Biiefeldae  1839  p.  7].  de  dem.  I  9;  C.  J.  L.  IX  4855:  L.  iionius 
Qmnttliamis  L.  f.  Sex.  n.  C.  Sosi  cos,  (a.  722)  tHumphal,  (a.  720)  pronep. 
9mgur  solius  Faiat.  rix.  ann.  XXIIII.    C.  J.  L.  X  4749. 

•')  Fortaase  L.  Antistius  Vetus  [Fast  11]  et  Regulus  [Fast  15]. 


80 

Plaatianus  [Fast  7S],  post  consnlatum  C.  Calpetanus  Rantiu 
[Fast.  31],  Gn.  lulins  Agricola  [Fast  32],  U.  Appnlems  Proculv 
[?  Fast.  40],  L.  Licinius  Sara  [Fast  41],  Terentius  Gentiann 
[Fast  49],  Ti.  lulius  Severus  [Fast.  55],  C.  lulius  Asper  [Fast  79 
C.  Octavius  Sabinus  [?  Fast  80].^«) 

Qaoniam  in  ordinem  pontificatus  et  magistrataum  inquish 
nunc  verba  faciam,  num  fieri  potuerit,  ut  simul  aliorui 
sacerdotiorum  participes  essent  pontifices. 

Ac  prioribus  quidem  liberae  reipublicae  temporibus  non  rai 
accidisse,  ut  bina  summorum  sacerdotiorum  deferrentur  singuli 
accuratissime  demonstravit  Bardt  [1.  c.  p.  38;  Ambrosch,  Studien  I] 
229  adn.  105;  Marquardt,  St-V.  III  p.  233  et  p.  399].  Ine 
autem  a  medio  altero  a.  Chr.  n.  saeculo  nobiles  diligent< 
impediverunt,  quominus  quis  in  duo  quattuor  coUegiorum  c< 
optaretur,  ne  maiore  dignitate  ceteris  esse  sibi  videretu 
hoc  modo  e£fectum  est,  ut  quam  plurimi  nobilium  in  amplissim 
collegiis  essent.  £andem  rationem  imperatores  secuti  sunt,  1 
ipsis  quam  saepissime  merita  sacerdotiis  remunerandi  occas 
daretur;  nam  eos  plerumque  abstinuisse  iure  loca  collegiis  supi 
nnmerum  adiciendi  probabile  est  [cf.  p.  63;  Henzen,  Arv.  p.  II] 
ne  eo  minoris  aestimaretur  omamentum  sacerdotale,  quo  facilii 
posset  accipi.  Usque  ad  Aureiiani  aetatem  C.  Octavius  Sabim 
COS.  a.  214  unus  occurrit  duobus  amplissimis  sacerdotiis  (pont 
ficatu  et  auguratu)  honoratus  [Fast  80].^^) 


*■)  Henzen  in  'Ann.  d.  Inet.'  1$63  p.  278;  Urlichs,  De  vita  et  honoribi 
Agricolae  p.  25.  De  vita  et  honoribus  Taciti  p.  3  sq.;  Marquardt,  St.-V.  I 
p.  381;  cf.  Fast.  24.  26.  28.  37.  48.  P.  Vitellius  legatns  legionis  a.  15  [Ta 
ann.  I  70.  II  74]  sacerdotium  accepit  a.  20  [ann.  HI  19],  simul  cum  Q.  V 
ranio,  Germanici  legato  a.  18  [ann.  IT  56],  consule  a.  49  et  cum  Q.  Serrae 
Germanici  legato  item  a.  18,  praetura  functo  a.  32  [ann.  VI  7];  Aquillii 
Kegulus,  quaestorius  a.  70,  a  Nerone  sacerdotio  omatus  est,  cum  nondu 
honarum  capax  aetaa  eins  esset  [Tac.  bist.  lY  42];  C.  Plinius  Secundus  cc 
suff.  a.  100  circa  annxxm^lOS  inter  augures  receptus  est  [Teuffei  1.  c.  p.  786 
Vell.  Fat.  II  100;  Senec.  de  benef.  Vn  28.  dial.  V  31;  C.  J.  L.  XI  1432  s 
XIV  3517.  3593. 

**)  Cf.  p.  44  adn.  17;  fortasse  Postumius  Varus  ante  annum  271  augi 
et  XV  vir  factus  est  [C.  J.  L.  VI  1417];  titulus  C.  J.  L.  VI  2155:  [^ii 
decimviro  8\acr,  fae,  [YII  viro  eput]onum  [aodali  Anioninia]no  quo  tempo] 
positus  sit,  ignoro.  —  Quarto  autem  saeculo  cum  cbristiana  fides  in  dies  li 
tius  pervagaretur,  eos,  qui  colebant  deos  Romanos,  duo  atque  tria  snmmorui 


81 

Ifeqne  vero  qniequam  obstitit,  ne  in  mnun  ex  quattuor  collegiis 

etioalind  praeter  qnattuor  illa  homo  ordinis  senatorii  cooptaretnr. 

Hie  repagnandnm  mihi  est  loaebimi  Marquardt  sententiae  [St.-V.  III 

p.  233  adn.  2  et  p.  429  adn.  1;  Becker-Marqnardt,  Handb.  IV 

p.  370],    qoi   t^nporibus    liberae   reipablicae    ant    imperatorom 

neeesse  fiiisse  negat  saliom  ex  coUegio  exire,  emn  pontificibns 

(aut  auguribas  aut  flaminibus)  adscriptas  esset   Principum  enim 

aetate  semper  exangnratnm  esse  pnto  saliom   eum,  qui  eleetas 

esset  pontifex,  at  locus  in  salionun  coUegio  yacnas  fieret;  quam 

legem  imperatores  institnisse  mibi  yidentur,    nt  quam   plnrimos 

patricios  angerent  et  omarent  decore  sacerdotali,  cum  saliatus 

adnlescentibns  patrieiis  dari  soleret  omamento.  In  fastis  saliomm 

Palatinonim  [C.  J.  L.  VI  1977 — 1983]  caasa  exaagnrationis  non 

semper   commemorata   est:  relat  Anninm  Ramm  [Fast.  64]   et 

Tineiom  Sufam  [Fast  66]  propter  pontificatnm  acceptom  exisse 

ex  saliomm  collegio  titnli  eis  positi  probant,  non   fasti,  neqne 

meae  opinioni  inscriptiones  refragantur,  in  qnibos  et  pontificatus 

et  saliatus  fit  mentio.    Nam  Annius  Ravus  et  Nnmmius  Albinns 

[Fast  75]  in  marmoribns  item  salins  Palatinus  et  pontifex  no- 

minati  sunt,  quos  missum  fecisse  saliarem  honorem  fastis  est  tra- 

ditmiL^^    lUque  pontifices:  Fast  (15).  34.  42.  43.  46.  59.  63. 

64.  66.  75.  76.  81  adulescentulos^^)  in  saliomm  (Palatinomm  aut 

CoUinoram)  collegia  adscitos  esse  arbitror,  tum  exisse,  cum  ma- 

iorem  pontificatus  dignitatem  adepti  essent  Ceterum  fieri  potuit, 

ot  ad  pontificatum  penreniret,  qui  minore  sacerdotio  iam  hono- 

ratos  erat,  et  qui  iam  pontifex  erat,  in  alind  coUegium  (praeter 

reliqua  summa)  reciperetur,  ita  nt  eidem  bomines  simul  sacer- 

dotes  complurium  coUegiomm  essent.     Karo  autem  intellegitur, 

quo  ordine  sacerdotia  tributa  sint     Occurmnt  bomines  privati, 

acerdotiorom  suscipere  necesse  erat,  ne  sacerdotibus  deficienUbus  antiqua 
religio  exstingueretor  [C.  J.  L.  VI  1675.  1690  sqq.;  Marquardt,  St-V.  III 
p.  2451. 

'*)  In  inscriptione  C.  J.  Gr.  4361  Tineius  Rnfiis  pontifex  vocator,  salius 
non  iteoL 

^')  M.  Antonios  octavo  aetatis  anno  salius  factus  est  [Fast  SS];  Jf. 
lumiuM  SüanuB ...  Xvir  sUiüb.  iudie.  $aliu$  CoUin.  vixit  anni$  XX  mtnsibu» 
VUII  [C.  J.  L.  VI  1439] ;  Nerva  ante  seviratum  inüt  saliatum  [Fast.  S7] ; 
et  C.  J.  L.  V  1812.  VI  1383.  1553.  1559.  1573.  IX  3154.  X  5058.  —  Eadem 
de  causa  eoe  saliatu  abiisse  puto,  qui  auguratum  (XV  viratunoi,  VH  yiratum) 
ant  flamonium  aocepissent. 

6 


82 

qui  fuerunt  pontifex  et  frater  Arvalis  [Fast  8.  20.22.  77  (?). 
47  (hie  praeterea  in  tertio  coUegio  videtur  faisse)];  pontifex, 
dodalis  Augastfilis,  frater  Arvalis  [Fast.  17];  pontifex  et 
fetialis  [Fast.  12.  77  (?)];  pontifex  et  flamen  [Fast  42]; 
pontifex  et  flamen  divi  Severi  [Fast  68];  pontifex  et  sodalis 
AagU8tali8[Fast  15  (?).27.  31.  39.  41.  7»];  pontifex  et  sodalis 
Antoninianus  [Fast  54];  pontifex  et  sodalis  Hadrianalis 
[Fast  69];  pontifex  et  sodalis  Flavialis  [Fast  76];  ponti- 
feXy  sodalis  Antoninianus  Verianus,  fetialis  [Fast  60]; 
pontifex,  flamen  Augustalis,  sodalis  Aurelianus  Antoni- 
nianus [Fast  87];  pontifex,  sodalis  Antoninianus  (Verianus^, 
sodalis  Hadrianalis  (praeterea  saliatu  Tiburtino  ornatus 
erat  [Fast.  63]).  Quinque  igitur  pontifices  adhue  innotuerunt, 
quorum  unnsquisque  simul  binis  aliis  sacerdotiis  fuugebatur 
[Fast  17.  47  (?).  60.  63.  87].^^') 

lam  sequitur,  ut  exponam,  per  quem  poutificatus  homi- 
nibus  privatis  tributus  sit. 

Postquam  Labienus  a.  691  Gaesare  auctore  legem  Cn.  Do- 
mitii  Ahenobarbi  tribuni  plebis  a.  651  sei  tarn,  a  Sulla  dietatore 
a.  673  abrogatam  iterum  pertulit,  haee  ratio  fuit,  ut  minor  pars 
populi  (id  est  septendeeim  tribus  sortitae)  de  eandidatis  a  sacer- 
dotibus  quattuor  collegiorum  nominatis  su£fragia  ferret,  et  ab  ea 
parte  qui  esset  factus,  is  a  collegio  cooptaretur.  Quid  postea  lex 
lulia  sanxerit,  non  satis  eonstat  [Mercklin  1.  c.  p.  122  sqq.  et 
p.  145  sq.;  Bouchö-Leclercq  1.  c.  p.  334  sqq.;  Momrasen,  St-R. 
II  p.  28  sqq.;  Madvig  1.  c.  II  p.  603  sq.].  Quod  ins  saeerdotum 
ereandorum  a  Caesare  dietatore  populo  ademptum  non  est, 
qnamquam  rerum  scriptores  exeepto  Nicoiao  Damasceno  [vit. 
Caes.  4]  de  comitiis  silent,  ubi  de  electione  saeerdotum  verba 
faciunt;^')   sed   ne   tribus    hoc    libere    persequerentur,    obstabat 


»»)  Cf.  FaÄt.  24.  26.  28.  37.  48;  Vell.  Pat.  II  127;  Senec.  dial.  V  31.  de 
benef.  IV  30;  C.  J.  L.  HI  2974  sq.  VIII  6987.  X  409.  XI  1432  sq.  3365.  XIV 
2405.  2501.  3604.  4246;  Marquardt,  St-V.  III  p.  233. 

'•)  Vell.  Pat  II  59;  App.  bell.  civ.  II  138;  Dio  XLI  36.  XLII  19, 
51.  XLIII  51.  XLIV  39;  Mercklin  1.  c.  p.  147;  Mommsen,  St-R.  II  p.  1110 
adn.  1. 


83 


Caesaris  arbitrium.  Populum  enim  banc  rationem  babuisse  Caesaris 
?eri8imile  est,  nt  nuUos  subrogaret  sacerdotes  nisi  quos  ille  com- 
meodayisset;  itaque  Caesar  nsas  iure  sacerdotali  nominationis 
legitime  m  ea  collegia  bomines  privatos  cooptare  poterat,  in 
<\mhjiB  ipse  erat;  qua  de  causa  id  agebat,  ut  in  omnia  quattuor 
reeiperetur  [cf.  p.  64  adn.  40}.  Non  secns  temporibus  triumvirorum 
homines  ordinis  senatorii  sacerdotiis  aucti  sunt;  comitiorum  per- 
raro  fit  mentio,^^)  quod  tribus  plerumque  non  sua  sponte  volnn- 
tateque  sacerdotes  creare  poterant;  Octaviannm  ipsum  sacerdotia 
detnligse  dicunt  historici.'^^)  Anno  antem  725,  cum  bello  civili 
«onfecto  respublica  Romana  denuo  constituenda  esset,  Octaviano  a 
senatu  populoque  ins  datum  est,  ut  Dionis  verbis  utar  [LI  20;  cf.  LIII 
17]:  Upsac  xe  aotöv  xal  OTCsp  xöv  apti>|xöv,  ooooc  äv  iel  sO-s- 
U^^i,  atpetod>at,  quae  viri  docti   hoc  modo  interpretati   sunt: 

Hercklin  [1.  c.  p,  153  sq.],  Gemoll  [1.  c.  p.  24  sq.],  Mommsen 

[St-KIIp.  1110]BartholomaeumBorghesi  [opp.  III  p.  428  sq^^^. 

seenti  inter  se  ita   consentiunt,  nt  Octavianum   populo,   ceteros 

principes   senatni    eos   commendavisse   statuant,   qui   sacerdotes 

«rearentur;  ita  antem  inter  se  discrepant,  ut  Mercklin  et  Mommsen 

AngQsto  a.  725  ins   esse   concessum   putent   et  intra  numerum 

et  snpra  numerum  sacerdotes  proponendi,  Gemoll  a.    725   opus 

fnisse  lege  neget,  qua  principi  ins  daretur  sacerdotes  ordinarios 

sofiiciendi:   immo  vaJde  mihi   est  persuasfuniy   inquit,   wt/Z/o   ante 

wmum  725   Avgustum    in   eis   sacerdotiis^    in  quae   erat   receptus, 

omnes  sacerdotes  fecisse,  in  caeteris  neminem  sattem  eo  invito  factum 

esse,  et  alio  loco:   lila  enim  rerba  multo  facilius  ita  inteUeguntur, 

vi  knperatari  ins  esse  datum  et  supra  numerum  h,  e,  mm,  iam  ut 

antm  tantum  infra  numerum,  sed  inde  ab  Iwc  tempore  supra  nu- 

menim  quoque  sacerdotes  faciendi  statuamus.  Henzen  [Arv.  p.  154; 

atqne  similiter  Madvig  1.  c.  II  p.  604]  alios  sacerdotes  ab  im- 

peratore,  alios  a  collegiis  electos  esse  videri  indicat.  Videamus 

siognia. 

Apertissime  verba  scriptorum  docent  imperatores  ex  arbitrio 
SUD  sacerdotia  hominibus  privatis  dedisse;^^)  sacerdotum  comitia 

^*)  Cic.  ad  Brut.  I  5.  Philipp.  XIII  12. 

")  VelL  Pat.  II  100;  Senec.  de  dem.  I  9.  de  benef.  I  5;  App.  bell.  civ. 
IV  51.  V  72:  Dio  XLVIII  36  (XLVIII  54).  XLIX  16. 

»•)  Cf.  p.  63.  —  Vell.  Pat.  II  100;  Senec.  dial.  V  31.  de  benef.  IV  30; 
Tac   ann.  I  3.  VI   40.  bist.    I  2.  77.  III  86.  Agr.  9;  Plin.  ep.  IV  8.  ep.  ad 

6* 


84 

nanquam  commemorantur  neqae  inde,  quod  imperatoreB  pontifice^^ 
maximi  et  omninm  coUegiornm  sacerdotes  per  tribus  creabantar»^ 
efficere  licet,  bomines  priyatos  ipsos  qaoqae  in  comitiis  sacer— 
dotes  electos  esse.  Itaqae  inde  ab  a.  725  comitia,  in  quibns  pri— 
vati  crearentur  sacerdotes,  babita   ease   nego,    et   cum    constet^ 
sacerdotes  non  statuto  tempore,  sed  alium  alio  die  anni  coopta- 
tos,  simulatque  locus  vacaret,  munns  iniisse,^^)  eos  ne  renuntiatos- 
quidem  esse  conicio.    Nam  necesse  erat  aut  identidem  in  anno- 
comitia  sacerdotum  renuntiandorum  causa  haberi  aut  renuntiationem^ 
omnium  intra  quoddam  tempus  (yelut  intra  annum)  creatorum  sacer- 
dotum in  unum  diem  diflferri,  ut  qui  diversis  temporibus  plurimuja 
inter  se  distantibus  sacerdotiis  essent  honorati,  simul  renuntiarentur : 
neutrum  probabile  esse  mihi  videtur. 

Anno  autem  14,  quo  e  campo  comitia.  ad  patres  transUüa  sunt 
[Tac.  ann.  I  15;  Vell.  Paterc.  U  124],  a  Tiberio  senatui  ius  con- 
^j^sum  esse  sacerdotia  amplissima  privatis  tribuendi,  ut  sacer- 
dotea  in  comitiis  tantummodo  renuntiarentur,  bomines  docti  sta- 
tuerunt;  quam  sententiam  in  verbis  Taciti  non  inesse  demonstrabo» 
Ac  primum  verisimillimum  esse  docui  inde  ab  anno  725  comitia 
neque  creandorum  neque  renuntiandorum  sacerdotum  esse  babita  v 
quod  si  recte  dixisse  videor,  sacerdotum  electio  tribubus,  penea 
quas  non  erat,  a.  14  adimi  deferrique  senatui  non  potuit.  De- 
inde  obstant  verba  ipsa;  ubicunque  mentio  fit  huius  ardinatioms 
comüwrum,  magistratuum  anni  ordinariorum,  non  sacerdotum  co- 
mitia intellegenda  esse  apparet.^®)  Quamquam  duobus  exemplis 
comprobari  putant  bomines  docti  imperatores  commendavisse  se- 
natui, quem  sacerdotem  fieri  vellent,  [Tac.  ann.  III  19]:  Paucis 
post  diebtis  Caesar  (Tiberius)  auctof^  senatui  fuit  Viiellio  alque 
Veranio  et  Sertmeo  sacerdotia  tribvendi,  et  [Glaud.  de  Gallor.  iure 
honor.]:  cuius  (Vestini)  liberi  fruantur  qaaeso  primo  sacerdotiorum 
gradu.    Nequaquam  ex  bis  locis  efficere  licet  omnes  principes,. 

Trai.  13  (ed.  H.  Keil);  Suet.  Claud.  22.  Galb.  8.  Vitell.  5.  Vespas.  4; 
Lomprid.  vit.  Alex.  Sev.  49.  58;  Plut.  Oth.  1.  quaest  Rom.  99;  Dio  LVIII 
7.  LXVI  14;  Athen.  I  4;  Eph.  epigr.  11  p.  266. 

*')  Mercklinl.  c.  p.  129  8q.  etp.  161;Momm8en,  St.-R.  IT  p.  32;  Henzeiv 
Arv.  p.  150  sq.;  Tac.  ann.  HI  19  cum  adnotationibus  Caroli  Nipperdey. 

'»)  Suet.  Gai.  16;  Dio  LIX  9.  20;  Zonar.  XI  5;  Mommsen,  St.-R.  III 
p.  348;  Herzog  'Geschichte  und  System  der  römischen  Staatsverfassung'  II 
liipsiae  1887  p.  243. 


86 

« qaem  saeerdotio  onutre  yellent,  in  senatn  eodem  modo  pro- 
fosime  atque  Tiberiom  et  Clandinm.  Immo  vero  haec  Tiberii 
ratio  tarn  mira  fhit,  nt  Tacito,  qui  usitatas  electiones  gacerdotnm 
«emper  fere  silentio  praeteriit,  digna  esse  videretar,  qnae  memoriae 
tradoretnr;^^)  quod  antem  Claudius  nisi  assentientibns  senato- 
rilms  equitis  filios  ad  dignitatem  sacerdotalem  provebere  nolnit, 
kani8  in  senatum  comitatia  et  facilitatis  est  Itaqne  me  proba- 
Tisse  arbitror  inde  ab  a.  725  imperatores  non  commendar- 
Tissetribubusaut  senatui,  qui  sacerdotiis  honorarentur, 
sed  legitime  ex  sua  potestate  bomines  priyatos  fecisse 
sacerdotes.^^)  Quam  facultatem  positam  fuisse  in  sacerdotali 
iure  nominationis,  quod  imperator  omnium  coUegiorum  sacerdos 
obtiDeret,  recte  explicavit  Oemoll  [1.  c.  p.  24].  Errasse  tarnen 
mihi  videtur,  quod  opus  non  fuisse  opinatur  lege,  qua  Augnslo 
«rdinariorum  sacerdotum  eleetio  permitteretur.  Immo  vero,  cum 
imperator  non  solum  iura  onmium  collegarum  sua  nnius  nomina- 
tione  rindiearet,  sed  etiam  ad  eum  iura  tribuum,  quae  desinerent 
sacerdotes  subrogare,  translata  essent,®^)  optime  intellegi  posse 
pnto  ei  lege  concessum  esse,  ut  et  snpra  et  infra  numerum  sacer- 
dotes faceret:  id  quod  Dio  breyins  quam  obscurius  rettulit 

Neque  yero  semper  imperatores  hoc  iure  sacerdotes 
libero  arbitrio  faciendi  usos  esse  cum  per  se  yerisimile  est 
tum  testimoniis  probatur;  quantum  principes  de  sua  potestate 
detrabebant,  collegiis  sacerdotum  concedebant  [Mercklin 
L  c.  p.  159  sqq.;  Gemoll  1.  c.  p.  17  sqq.;  Henzen,  Arv.  p.  154; 
Madvig  1.  c.  II  p.  604].  In  cooptandis  pontificibus  quae 
eollegii  partes  fuerint,  nisi  coniectura  diiudicari  nonpotest 
Qnotannis  certo  die  pontifices  iurati  eos  nominabant,  quos  saeerdotio 
dignissimos    esse    iudicabant    [Plin.    ep.    II    1,   8.  IV  8,   3].'*) 


'*)  Tiberius  simulaera  Ubertatis  senatui  proibehat  [Tac  ann.  I  77.  III  60]. 
Fortasae  in  honorem  Viteilii,  Veranii,  Servaei  nova  loca  instituta  sunt 
(Gemoll  1.  c.  p.  28;  Mommsen,  St-R.  II  p.  IIIOJ. 

**)  Alia  igitur  sacerdotun,  alia  magittratuum  eleetio  tiiit  [Mommsen, 
St-B.  U  p.  731  et  p.  921  aq.]. 

'^)  Dio  Uli  17:  oSto)  jiiv  Sy]  x6  ts  toö  dt^piot}  «al  x6  x^(  '^t^oo^ia^ 
'»pato^  cäv  6(  tiv  Aofoooxov  {xsxiaxY),  xal  &tc'  a6xo5  xal   ^xpiß*^^  |jlo- 

**)  Haie  nominationi  imperator  Claudios  intererat  [Suet.  Claud.  22]  e^ 
«pede  idem  ius  ezercebat,  quod  collegae;  re  vera  autem  neminem  cooptatam 


Eonim  nomina,  de  quibus  inter  maiorem  partem  coUegii  c(^  ^^^' 
venerat,  in  tabulam  relata  et  principi  esse  allegata  videntn  ^i 
imperatores  vero  nominatorum  bos  probasse,  illos  reiecisse  alio  ^^' 
que  ex  suo  arbitrio  substituisse  verisimile  est,  ut  semper  e88er===^^ 
destinati,  ex  quorum  numero,  simnlatque  locus  vacaret,  (8t&tQt:====^^ 
ordine)  sacerdotes  cooptarentur.^^)  Saepe  antem  factum  ess^-—  ^ 
puto,  ut  principes  bomines  optime  de  ipsis  et  de  republi« 
meritos,  quorum  nomina  tabulae  sacerdotum  designatorum 
scripta  non  erant,  ex  sua  potestate^^)  occasione  data  sacerdoti« 
omarent,  ut  collegium  in  loca  vacua  statim  eos  recipere  iuberetur* 
Quacum  sententia  Dionis  verba  [LIII  17]  congruunt:  ix  xs  xot> 
Jv  Tcdaaic  täte  Upcooovatc  tspöo^at  xal  Ttpoo^xt  xal  toic 
iXXotc  xdc  ?cXsioo<;  oficbv  StSövat,  quae  me  quidem  iudice  ita 
intellegenda  sunt,  ut  bomines  privatos  in  pleraque  sacerdotiorum 
loca  ex  arbitrio  imperatoris  adscitos,  in  reliqua  eos  cooptatos 
esse  statuatur,  qui  a  collegiis  nominati  et  a  principe  accepti 
essent  [Mercklin  1.  c.  p.  162;  Gemoll  1.  c.  p.  26;  Mommsen,  St> 
R.  II  p.  1111]. 

Quotiens  imperatores  in  honorem  bominum  privatorum  col- 
legio  pontificum  nova  loca  adiecerint,  non  satis  apparet  [cf. 
p.  63  adn.  38;  Suet.  Aug.  31;  Mercklin  1.  c.  p.  153  sq.;  Rubino 


esse,  quem  ipse  non  nominasset  aut  probasset,  consentaneum  est  [Mommsen, 
St-R.  II  p.  11121. 

")  Mommsen,  St.-R.  II  p.  30  et  p.  1111  adn.  1;  Tac.  ann.  VI  40: 
Blaesis  »acerdotiay  integra  eovutn  domo  destinata,  convuUa  disttderat 
(Tiberius),  tune  ut  vacua  coniulit  in  alios;  Senec.  de  benef.  VII  28.  de  dem. 
I  9.  dial.  VI  24;  C.  J.  L.  11  1570.  Plinius  a  Verginio  Rufo,  qui  a.  98  mor- 
tuus  est  [Asbach,  Anal.  bist,  et  epigr.  Lat.  p.  16],  nominationis  die  semper 
[ep.  II  1,  8],  ab  lulio  Frontino  augure  per  hos  eontinuos  annos  nominatus 
|ep.  IV  8,  3]  a.  103  aut  a.  104  in  huius  locum  successit  auguratu  omatus 
a  Traiano,  quem  litteris  adierat:  rogo  dignitati  ad  quam  me  provexit  in^ 
dtdgentia  tua  vel  auguratum  vtl  septemviratum^  quia  vaeant,  adicere  digneris 
[ep.  ad  Trai.  13];  annis  igitur  antegressis  sive  a  maiore  parte  collegii  non 
acceptus  sive  ab  imperatore  praeteritus  videtur  esse. 

•♦)  Cf.  C.  J.  L.  V  3117  [Mommsen,  St.-R.  II  p.  26  adn.  4].  VI  2001. 
2004 :  [ex  lü]teris  imp.  Antonini  Pii  Feli{cis  Äugusti  et  omnium  (id  est  col- 
legarum)  eonsen\su  f[aetus)  sodalis  Antoninianus  [Mommsen,  St.-B.  II  p.  1111 
adn.  3;  Gemoll  1.  c.  p.  30].  VIII  7062:  sacerdotio  FlaviaHi  Tüiali  iudieuy 
(cf.  Plin.  ep.  IV  8,  1.  ep.  ad  Trai.  13)  domini  n...,  imp.  Caes.  L,  Septimi 
Seteri  Periinacis  Äug,  Fii  exornatus. 


87 

L  e.  p.  14  adn.  3;  Henzen,   Arv.   p.   III;    Mommsen,    St.-B.  11 
p.  1110  adn.  4].«*) 

Pontifices  per  totam  vitam  sacerdotalem  dignitatem 
obtinuisse  Marqnardt  contendit  [St.-V.  III  p  246;  Mercklin  1. 
c.  p.  127];  sed  cave  credas  aetate  imperatorum  Dnnquam  ponti- 
ficatnm  homini  vivo  ablatum  esse  [cf.  p.  75].  Neque  enim  dnbitare 
licet,  quin,  qui  motus  esset  de  ordine  senatorio,  ei  sacerdotiiim 
ademptüm  sit,  et  Plntarcbns  praeter  augnres  sacerdotibus  con- 
demnatis  et  in  exsilinm  eiectis  mnnns  abrogatnm  et  in  loca 
eorum  alios  snbstitntos  esse  memoriae  tradidit.*^) 

lam  restat,  ut  de  dignitate  pontificali  (vel  sacerdotali) 
?erba  faciam. 

Qnaniquam  in  tria  reliqua  summorum  coUegiorum  non  eadem 
cora  inqnisivi,  tarnen,  cum  inter  omnes  constet  publicam  quattnor 
sacerdotiomm  condicionem  parem  fiiisse,  aetate  imperatorum 
poDtificatnm,  augnratum,  qnindecimyiratam,  septemviratum  non 
tarn  mnnera  hominum  ordinis  senatorii  babita  esse,  quae  eo 
phs  honoris  tribnerent,  quo  qnis  diligentins  ea  exseqneretur, 
arbitror  quam  ornamenta,  quomm  in  ipso  titulo  dignitas  esset 
po8ita;  id  quod  cum  inde  apparet,  quod  adulescentuli  saepissime 
in  collegium  amplissimum  admissi  sunt,  qui  neque  iuris  neque 
eaerimoniarum  periti  erant,  tum  ex  exemplis  eis,  quibus  sacer- 
dotia  delata  esse  demonstratur,  etiamsi  novus  sacerdos  nequa- 
quam  officio  fnngi  posset:  velut  Cn.  lulius  Agricola  [Fast  32] 
a.  78  simul  pontificatu  bonoratus  et  Britanniae  legatus  Augusti 
pro  praetore  praepositus  est,  ut  in  collegium  receptus  statim  de 
nrbe  decedere  cogeretur.  Provinciam  autem  per  Septem  fere 
annos  administravit,  et  a.  85  Domitianus  id  egit,  üt  Agricolam 


**)  De  inaugurandi  caerimoDÜs  cf.  p.  75. 

**)  Plut  qnaest.  Rom.  99:  2taxixo>y  &XXu>v  Itptiuv  töv  xata3ixao^4vxa 
xai  fof ovxa  icaüovtt^  ittpov  aipoovtai,  toü  Zi  auf oopog  Icug  C^  ^^v 
txi  tol(  fiCY'lcto&q  &2ixY)fiaot  xaxaf  vu»oiv  o&x  &tpaipoüvxai;  Plin«  ep. 
IV  8,  1.  2;  Senec.  dial.  IX  11;  Tac.  ann.  VI  40;  Lex  colon.  Genet.  in  *Eph. 
cpigr.'  III  p.  93;  ßardt  1.  c  p.  15  n.  68;  de  Agricola  pontifice:  Tac.  Agr. 
40  »qq.;  Dio  LXVI  20;  a  S.  Pompeio  a.  717  [cf.  p.  5  adn.  8],  fortasse  a 
M.  Antonio  a.  722  [Dio  L  4:  xal  x^jv  xt  6iiaxttav  a5x6v,  t?  -ijv  icpo- 
txcX"pO'^^v'y]xo,  xal  xr^v  ^XXyjv  c^oüaiav  :cäaav  ä^feiXavio]  sacerdotium 
abindicatnm  est. 


88 

in  Syriam  legatam  mitteret  [Tac  A^.  40].®^)  Dignitatem  sacer- 
dotalem  consequebatur  is,  qui  in  unum  ex  amplissimis  collegÜH 
erat  cooptatus;  qaattoor  enim   sacerdotia  eiosdem  pretii  foisse 
et  inde  apparet,  qaod  nsque  ad  initium  tertii  saeculi  nunquam  ac- 
cidit^  ut  duo  summoram  sacerdotioram  in  eondem  conferrentur  (cf.  p. 
80),  et  quod  filius  persaepe  non  in  idem  coUegiom  atque  pater  oo- 
optatns  est,  sed  in  aliud  ex  quattuor.^^)  Sacerdotia  autem  pluris 
quam  magistratus  aestimata  et  bominibus  privatis  quasi  cnmolum 
dignitatis  addita  esse  probatur  et  inscriptionibus,  in  quibus  illa 
primo  loco  post  nomen  posita  sunt,^®)  et  rerum  scriptorum  verbis.^®) 


**)  S.  Pompeio  a.  715  pontifieatns  aut  auguratus  concessus  est,  quarnquam 
proximifl  quidem  annis  eum  Italia  abesse  necesse  erat  [App.  bell.  eiy.  V  78: 
6itatc5oai  ViiKovxa  hC  hxoo  xpivoi  tdiv  <piXa>v].  —  Saepe  per  longam 
tempus  Roma  remoti  sacerdotes  yixerunt  [Tac.  ann.  XVI  27;  Plin.  ep.  II  1,  8; 
Suet.  Claud.  5.  Galb.  8.  Vespas.  4;  Ael.  Lampr.  vit.  Alex.  Sey.  58;  Symm. 
ep.  I  47;  Dio  XLYIII  82.  LVIU  7;  G.  J.  L.  VI  2120;  Lex  colon.  Genet.  in 
£ph.  epigrr.'  11  p.  108  et  p.  128J. 

**)  Gn.  Pomx)eia8  Magnus  augur,  Gnaens  maior  filius  XV  yir  s.  f.  (Gohen, 
M^  imp.  I  p.  32],  Sextus  minor  filius  pontifex  aut  augur  fuit  (de  nepotis 
sacerdotio:  Senec.  de  dem.  I  9);  Gicero  augur  fuit,  de  Marci  filii  sacerdotio 
cf.  p.  5  adn.  3;  alter  filius  C.  Antistii  Veteris  pontificis  [Fast.  5]  fiiit  ponti- 
fex [Fast.  11],  alter  in  aliud  collegium  receptus  est  fcf.  G.  J.  L.  XIY  2849]; 
L.  Galpumii  Pisonis  pontificis  [Fast.  8]  filius  ipse  quoque  pontifex  [Fast.  14j, 
nepotum  illius  alius  pontifex  [Fast.  20],  alius  XV  yir  s.  f.  [Bull.  d.  Inst.  1885 
p.  10],  fortasse  pronepos  pontifex  fuit  [Fast.  S6];  M.  Scribonius  Libo  pontifex 
[Fast.  9],  Lucius  frater  VII  yir  epulonum  fuit  [C.  J.  L.  XIV  2602];  Statilius 
Sisenna  pontifex  [Fast.  10]  nepos  et  pater  auguris  fuit;  pater  pontifids 
[Fast,  tl]  augur  fuit;  M.  Plautius  Silyanus  VII  vir  epulonum,  ex  filiis  huius 
P.  Plautius  Pulcber  augur,  Ti.  Plautius  Silyanus  pontifex  fuit  [Fast.  tT\; 
pater  pontifids  [Fast.  63]  XV  yir  s.  f.  fuit,  proayus  lulius  Frontinus  augur 
[Mommsen,  Ind.  Plin.  p.  414],  pronepos  pontifex  [Fast*  81];  filius  pontifids 
[Fast.  79]  VII  vir  epulonum  fuit;  G.  J.  L.  U  4129.  VI  1442;  Tac  ann.  IV 
17.  VI  40.  bist.  I  77;  de  sacerdotiis  Seiani  filiique  eius  cf.  p.  11  adn.  10.  — 
Praeterea  cf.  Plinii  verba  [ep.  ad  Trai.  13]:  rogo  dignitati  ad  quam  me  pro- 
texit  indulgentia  tua  vel  augnratum  vd  septemviratum,  quia  vacatU,  adicere 
digneris,  ex  quibus  eius  nihil  interfuisse,  utrum  acciperet,  cognosdtar. 

*")  Henzen  in  *Ann.  d.  Inst.*  1863  p.  278;  Wilmanns  1126;  Mommsen, 
St.-R.  II  p.  19  sq.;  cf.  G.  J.  L.  V  6416.  VI  897  sq.  909  sq.  913.  921.  1445. 
XI  1052.  1182;  Notide  degli  scayi  1884  p.  393  sq. 

*^)  Glaud.  de  Gallor.  iure  honor.;  Senec.  dial.  V  31;  Tac  bist.  I  77; 
Plin.  ep  ad  Trai.  13;  Suet.  VitdL  5;  Flay.  Vop.  yit.  AureL  49;  Plut.  Oth. 
1;  item  municipalia  et  proyincialia  sacerdotia  babita  esse  summa  decora  ex- 


89 

Qaodä  qois  qoaerat,  quae  causa  fuerit,  cur  summa  munera  post- 

ponerentor    sacerdotiis:    auctoritas    magistratuum    imminuebatur 

eodem  modo,  quo  amplificabatur  imperatorum;  dignitatis  autem 

saeerdotalis  Augustorum  et  Caesarum,  quam  pinrimi  fuisse  de- 

mongtrayi,  sacerdotes  omnes  ut  collegae  participes  erant.  Itaque 

sacerdotia  eo  plus  momenti  habere  necesse  erat,  quo  magis  om- 

nibns  persuadebatur  imperatorem  deutn  munere  summum  pontificum 

diam  summum  hominum   esse,      Huc  accedit,    quod    pro    salute 

domus  Augustae  vota  nuncupare  si  non  unum,  at  tameu  primum 

officinm  esse  sacerdotum  putabatnr  [Tac.  ann.  IV   17.  XVI  22. 

28;  Plin.  ep.  ad  Trai.  13],  neque  quisquam  negabit  ad  aestima- 

tioDem  sacerdotiorum  pietatem   religionemque   hominum   multum 

vahiisse  [Tac.  ann.  IV  16;  Suet.  Gai.  12;  Flav.  Vop.  vit.  Aurel. 

19  sq.;  Mommsen,  St-R.  II  p.  20].     Altissimns  gradus  sacerdo- 

talis  dignitatis  hereditaria  possessione  ita  propagatus  esse  videtur, 

nt,  si  pater  iam  sacerdotalis  vir  esset,  filius  item  alicui  summo- 

ram  coUegiorum  adscriberetur  [cf.  adn.  88];  facile  igitur  intelle- 

gitor  fieri  potuisse,  et  ut  adulescentuli  sacerdotia  acciperent  non 

meritorum  praemia,    sed  propter  claritatem  originis  [Tac.   bist. 

III  86],  et  ut  pater  et   filius   simul   in   eodem   versarentur   col- 

legio.*')    Perraro  autem  videtur  factum   esse,   ut   adulesceutes, 

quomm   pater  sacerdos    non    esset,    reciperentur    in    collegium, 

saepius,  ut  homines  aetate   progressi  propter  sua  in  principem 

et  rempublicam  roerita  sacerdotium   adepti   fanüliae   dignitatem 

sacerdotalem  acquirerent.**) 


posnit  Kuhn  'Die  städtische  und  bürgerliche  Verfassung  dei  römischen  Reichs 
bis  auf  die  Zeiten  lustinians'  I  Lipsiae  1864  p.  116  sqq. 

*')  Exceptis  Augustis  et  Caesaribus  cf.  Fast.  5  et  11,  8  et  14,  14  et  2t 
<4S  et  H  5S  et  M,  76  et  77);  Borghesi  opp.  UI  p.  22;  Bardt  1.  c.  p.  34  sqq. ; 
Maiquawlt,  8t.-V.  III  p.  229  sq.;  cf.  C.  J.  L.  XI  3254. 

••)  Sacerdotia  data  esse  praemii  locoprobant  verba  Vellei  Paterculi  [II  51. 
127],  Tadti  [ann.  III  19.  bist.  1  2.  77.  IV  42],  Suetonii  LGalb.  8.  Vitell.  5. 
Vapas.  4],  Aelii  Lampridii  [vit.  Alex.  Sev.  58],  Appiani  [bell.  civ.  V  72]. 
Dionis  [XL VIII  36];  cf.  Eph.  epigr.  II  p.  266.  In  inscriptione  C.  .1.  L.  VI 
1490  Q.  Pompeius  Sodas  Priscus  [Fast.  6J],  qui  salius  CoUinus,  iwntifex,  so- 
^ftlii  Antoninianoi,  sodalis  Hadrianalis  fuit,  a  pronepote  [Fast.  %\]  nominatur 
mmeHisimus  vir  tt  fartisnmus . . .  piissimua  $t  domus  suas  conditor  religio- 
tinimus,  qnainquam  maiores  eins  inter  sacerdotes  iam  fuerunt  [cf.  adn.  88 1. 
De  Qtnsque  dignitatibos  sacerdotiorum  et  magistratuum  cf.  Vell.  Fat.  II  43. 
75.  124;  Tac.  ann.  XI  11.  XVI  28;  Ael.  Spart,  nt.  Did.  lul.  6. 


90^ 

§4. 

De  pontiflcnm  prommgistro.^') 

Qnamqaam  pontificatns  maximiis  semper  cum  principatn 
coniunctas  fuit,  tarnen  factum  non  est^  ut  daae  potestates  et  im- 
peratoria  et  sacerdotalis  quasi  in  nnam  plane  confiinderentur, 
quamvis  difficile  interdnm  sit  cognitu,  nom  qoid  ex  anetoritate 
principis  ant  ex  pontificia  maximi  arbitrio  sancitnm  sit  [C.  J.  L.  VI 
930;  Mommsen,  St.'R.  II  p.  72;  Karlowa,  Rom.  Rechtsgescb.  I 
p«  503  et  p.  517].  Hoc  constat,  aetate  imperatoram  pontificatum 
maximnm  conexum  qaidem  mansisse  cum  magisterio  pontifieum  col- 
legiiy  nee  tamen  eodem  modo  atqne  liberae  reipublicae  temporibus; 
nam  et  saepissime  principes  diu  Roma  aberant  [Mommsen,  St.-R.  I 
p.491  ;MadYig I.  c.  II  p.  6lb\  et  quamquam  certis  testimoniis  probatur 
ex  aliisque  colligitnr  cos,  cum  in  urbe  morarentur,  ut  magistroB 
votiSy  sacris,  consiliis,  nominationi  collegii  interfuisse,  ludis  ponti- 
ficalibus  praesedisse,^^)  tamen  dubitandum  est,  num  Augusti  inter 
pontifices  diligentius  magisterio  functi  sint  quam  verbi  gratia  inter 
fratres  Arvales.^^)  Itaque  hoc  loco  inquiram,  quo  modo  a 
primis  imperatorum  annis^^)  vicarius  substitutus  sit, 
cum  imperator  aut  causa  aliqua  impeditus  non  posset  aut  nollet 
magistri  ofGcia  exsequi.  Qua  de  re  cum  scriptores  nihil  tradi- 
derint  et  promagistri^^)  nomen  primum  a.   155  in  marmore  oc- 

")  Borgbesi  opp.  VII  p.  376  sqq.;  Bouchä-Leclercq  1.  c.  p.  366 ;  Marquardt, 
St.-V.  m  p.  246;  Mommsen,  St.-R.  II  p.  23  et  p.  1106. 

•*)  Tac.  ftnn.  I  10.  IV  17.  VI  12.  XI  11.  15.  bist.  II  91;  Plin.  ep.  ad 
Trai.  68;  Suet.  Aug.  45.  Tib.  25.  Gai.  18.  Claud.  22.  Domit.  4;  Ael.  Spart, 
yit.  Hadr.  22;  lul.  Capit.  vit.  M.  Anton.  13;  Ael.  Lamprid.  vit.  Alex.  Sev. 
22;  Dio  LVII  10;  Herod.  I  9,  2;  Zosim.  H  5,  3;  C.  J.  L.  m  1312.  VI  369. 
933.  1233.  2120.  X  6422;  Roth  in  'Rhein.  Mus.'  N.  F.  VIII  p.  365  aqq,; 
Mon.  Ancyr.  p.  41  sqq.  et  p.  91  sqq.;  Lübbert  'Commentationes  pontificales* 
Berolini  1859  p.  55;  Wamser  'De  iure  sepulcrali  Romanorum  quid  tituli  do- 
ceant'  Darmstadii  1887  p.  51. 

*^)  Perraro  in  coUegio  adfuerunt  [C.  J.  L.  VI  p.  584].  Caligula  solus 
magister  bis  sacris  praesedit  a.  38  [Mommsen  in  'Grenzbot.*  1870  1,1  p.  167]; 
c^teri  principes  promagistros  nominaverunt,  etiamsi  ipsi  Romae  erant. 

**)  Octayianum  Lepidi  pontificis  maximi  vice  ab  anno  718  usque  ad  annum 
741  egisse  consentanenm  est   [cf.  p.  59;  Suet.  Aug.  16.  54;  Dio  UV  15]. 

*^)  Pontifex  maximus  nunquam  magister  collegii  appellatus  est  [Hensen, 
Arv.  p.  IV  adn.  1];  de  magistro  pontificum  Cirtensium  cf.  C.  J.  L.  VIII 
7115.  7123. 


91 

eoiTat  [C.  J.  L.  VI  2120;  Fast.  56],  num  quid  locis  reliquoram 
«muDomm  collegioram  comparatio  afferat,  videamus. 

Quindecimviris  a.  lyi  qnioque  magistri  praesedenmt, 
qnornm  primns  Octavianas  erat;  sed  ludi  saeculares  ab  impera- 
tore  et  ab  Agrippa  celebrati  snnt,  qaibus  collegiam  editionem 
oundayerat,  quarnquam  bic  inter  magistroB  non  erat  [Mon.  Ancyr. 
p.  91  sqq.;  Suet  Aug.  45;  Dio  Uli  1.  LIV  19].  Anno  32  ma- 
gistri commemorantnr  [Tac.  ann.  VI  12],  Plinii  temporibns  ma- 
gister  [N.  H.  XXVIII  12];  anno  antem  88  Domitianns  nnus 
magister  Indos  saecnlares  fecit  [Marqnardt,  St.-V.  III  p.  381  sq.]. 
Promagistri  titnlns  in  dnabns  tabnlis  pnblicis  coUegii  C.  J.  L. 
X  6422  (a.  213)  et  3698  (a.  2HS)  legitnr. 

Imperatomm  aetate  quis  inter  augures  et  septemviros 
epnlones'^)  loco  magistri  fnerit,  non  satis  apparet;  liberae  rei- 
poblieae  temporibns  in  angnrum  collegio  qni  pinrimnm  aetate 
antecessisset,  eum  principatnm  tennisse  nominatmnqne  esse  angnrem 
maximom  Marqnardt  coniecit  [St.-V.  III  p.  399;  Becker- 
Marqnardt,  Handb.  IV  p.  347;  Mercklin  1.  c.  p.  98].  Nescio  an 
coniectnra  non  aberrem,  cnm  statuo  imperatores  post  annnm  32 
(fortasse  inde  a  temporibns  Flaviomm)  non  solnm  quindecim- 
Tirornm  perpetuos  magistros  fuisse,  sed  etiam  augurnm 
et  septemviroram.*®)  Hinc  efficitur,  nt  inde  ab  eodem  tempore 
in  collegiis  pontifieum,  angumm,  quindeeimviromm  s.  f.,  septem- 
Tironim  epnlonum  collegam  eodem  modo  snbstitni  necesse  fuerit, 
qni  vice  magistri  fnngeretur. 

In  pontificum  collegio  circa  medium  qnartum  saecnlum 
monas  promagistri  fhisse  annnam  atqne  plus  semel  ab  eodem  bo- 
mine  suscipi  potuisse  elucet  ex  bis  verbis:  pontifid  tnmori  pro- 
magistro  Herum  [C.  J.  L.  VI  1700  =  Wilmanns  674].  At 
tarnen  dubito,  num  prioribus  temporibns  promagistri  annui  nomi- 
nati  sint;  immo  vero  aliquamdin  imperatores  sua  magistri  ofGcia 
non  eidem  totnm  per  annnm,  sed  alii  coUegae  alia  data  occasi- 
one  mandavisse,  ita  nt  intra  unius  anni  spatium  plnres  pro  magistro 

»•)  C.  J.  L.  XIV  3469  sq. 

**)  Cf.  p.  65;  etiam  ipsos  reges  auguribus  praesedisse  Terisimile  est 
[Ambrosch,  Studien  I  p.  193  adn.  171;  Mercklin  1.  c  p.  95;  Marquardt,  St.- 
V.  in  p.  241  et  p.  398].  Ael.  Lampr.  Tit.  Alex.  Sev.  22:  pantifieibus  t€mtum 
iäuUt  et  quindeeim  viris  atque  auguribus,  ut  quasdam  eawias  sacrorutn  a  se 
fnitas  ittrari  et  aliter  dittingui  pateretur;  C.  J.  L.  VI  1233.  VUl  7103. 


92 

6886  poBsenty  probare  mihi  videntar  verba  Taciti  [bist  lY  &3; 
Marqaardt,  St-V.  III  p.  265;  Madvig  1.  c.  II  p.  619  adiL], 
Suetonii  [Aug.  45.  6ai.  18],  Dionis  [LVII  10]. 

Perraro  autem  promagistri  titulus  in  inscriptionibas  invenitur; 
eoiiiB  rei  me  qoidem  iudice  causa  est  ea,  quod  manus  illod,  dum 
Yicarium,  nondom  ordinariom  erat,  iure  commemorari  non  licebat 
nisi  in  tabolis  eis,  quae,  quo  anno  administrabator,  positae  snnt; 
yelut  in  inscriptione  C.  J.  L.  VI  2120  (d.  III  Non.  Nov.  a.  155), 
quae  decretum  coUegii  pontificum  continet:  lubentius  Cdsus  pro- 
magister  subscripsi.  Quacum  compares  velim  C.  J.  L.  X  6422 
(a.  213  d.  XVII  K.  lul.):  Ex  auctoritate  imp.  Caes.  M.  Äurdü 
AfUonini . . .  et  decreto  coli  XV,  sac.  fac.  Servius  (hlpurnius  Do- 
müius  Dexter  promagüt  aram  Circes  samctissime  restituit  dedicat 
—  in  utraque  basi  post  a.  213  collocata  [C.  J.  L.  VI  1368 
=  XIV  3993.  VI  1369]  Dexter  non  promagister  dicitnr,  sed 
tantummodo  XV  vir  s.  f.  —  et  C.  J.  L.  X  3698  (a.  289  d.  XVI 
K.  Sept.):  Pontius  Oavius  Maximus  pro  magistro  (XV  viromm  s. 
f.)  subscripsi.  Fortasse  igitur  tituli  honorarii  L.  Folvü  AenüUani 
[Fast  76]  et  Pomponii  Bassi  [Fast  102]  eo  anno  dedicati  sunt, 
quo  bi  promagistri  collegii  pontificum  fuerunt^^^) 

'**)  In  inscriptionibas  quarti  saeculi  saepius  promagistri  commemorantur; 
C.  J.  L.  VI  1700:  ponüfiei  maicri  pramagistro  iterum,  2158:  ,,.ptnUifice8 
Ve9ta€  . . .  pro  magiiUrio . . .  VüraHi  PnuUxtaH.  X  1125:  . .  .pontiflei  VeO&e 
mairi$  et  in  eoUegio  pontificum  promagistro-,  Notizie  degli  acavi  18&9  p.  454: 
pontifiees,.,  promag,  Maerinio  Sosaiano;  Zosim.  IVSG:  6  icpcütoi;  svaüxot^ 
TexaYfiivo^. 


Caput  III. 
Fasti  pontificum  minorum/) 

1.  T.  STATÜLENUS  lUNCUS. 

Flamen  Augustalis  (Pisis),  pontifex  minor  publicorum 
f.  B.  sacroruniy  princeps  coloniae  (a.  4  [C.  J.  L.  XI  1421]). 
—  Marqnardt  [Becker -Marquardt,  Handb.  IV  p.  195  adn. 
1145]  hone  pontificem  minorem  Pisis  fuisse  falso  iudicavit 
[Wilmanns^  Ind.  p.  450  et  p.  482  et  'De  sacerdotiomm  p.  p.  B. 
quodam  genere'  Berolini  1867  p.  56  adn.  38 ;  Henzen,  Ind.  p.  46 
et  in  'Ann.  d.  Inst'  1857  p.  92  adn.  l ;  Herbst  'De  sacerdotiia 
Bomanomm  mnnicipalibas'  Balis  Saxonom  1883  p.  18]. 

2.  Q.  DECIUS  Q.  F.  SATUBNINUS. 

Patronus  coloniae  Aquinatis.  Pontifex  minor  ante 
annom  29  yidetur  factas  esse  [Wilmanns  2046  adn.  2].  Inter 
saeerdotia  orbana  (pontif.  minori  Romae,  tuhicini  sacror, 
publ  p.  R.  QuiriL\  qnae  band  scio  an  in  fine  totins  cnrsus 
iKmomm  aoceperit,  et  saeerdotia  Aquinatia  (pontif.,  flamini 
Romae  et  divi  August,  perpetuo)  monera  publica  {curatori 
viarum  Labie.  et  Latinae  [Hirscbfeld,  Yerw.-Gescb.  I  p.  112; 
Mommsen,  St-B.  n  p.   1077],  trib.  milj  praef.  fabr.   i.  d.  et 


*)  Becker-Marqoardt,  Handb.  lY  p.  193  sqq.;  Henzen  in  'Ann.  d.  Inst.* 
1S57  p.  92  sq.;  Bouchä-Leclercq  1.  c.  p.  332  sq.;  Marqnardt,  St.-V.  III  p. 
244  sq.;  Mommsen,  St.-B.  11  p.  26  et  p.  1113.  UI  p.  566  sqq.;  Madrig  I.  c 
n  p.  614.  —  Inyeniontnr  nomina  haec:  pontifex  [C.  J.  L.  X  5392  (Fast.  2); 
Henzen  6642  (Fast  6)];  panUfex  minor  [C.  J.  L.  X  5393  (Fast.  2).  VI  159S 
(Fast  I).  1607  (Fast  4).  1625  b  (Fast.  5).  XIV  2900.  2922  (Fast  7).  VI  2126 
(Fast.  8).  1620  (Fast  9).  3839  (Fast.  !•)];  pontifex  minor  Romae  [C.  J.  L. 
I  5394  (Fast.  2)];  pontifex  Romae  saerorum  publicorum  [C.  J.  L«  X  3901 
(Fast  II)];  poHÜfex  minor  publicorum  p.  R.  saerorum  [C.  J.  L.  XI  1421 
(FasL  I)]. 


94 

sortiend.  iudicibus  in  Asia  [Mommsen,  St.-R.  I  p.  232]  et  mu- 
nicipalia  interposita  sunt  [C.  J.  L.  X  5392 — 5394.  Desjardins 
in  'Rev.  archeol/  1873  (XXVT)  p.  174  sqq.]. 

3.  L.  AURELIUS  NICOMEDES. 

[L.  Aurelius  L.  Caesaris  —  mortui  a.  138  —  l{ibertus) 
NicomedeSy  qui  et]  Cdonius  et  Aelius  vocitatus  est,  L.  Caesaris  fuit 
a  cubiculo  et  divi  Veri  imp(eratoris)  —  mortui  a.  169  (lul.  Capitol. 
Vit.  Ver.  2)  —  nutr[itory  a  divo  Antonino  Pia  equo  publica 
et  sac]erdotio  Caeniniensi^  item  pantif{icatu)  min{ore)  exor- 
natuSy  ab  eodem  proc(uratar)  ad  silic{es)  et  praef{ectus) 
vehicul{^orufn)  factus  et  ab  imp{eratare)  Antonino  [Aug{^isto)  et 
divo  Vera  cura  copiarum  exercit]us  ei  iniunct[af]y  hasta  pitra  et 
vexillo  et  Corona  murali  donatuSy  proc{urator)  summarum  ra- 
t{ionum)  cum  Ceioniu  Laena  uxore  hie  sitüs  \est\.  Mortuus  est 
inter  annos  169  et  180  [C.  J.  L.  VI  1598  =  Wilmanns  1262; 
Henzen  in  ^Änn.  d.  Inst'  1857  p.  86  sqq.;  Hirscbfeld,  Verw.-Gescb. 

I  p.  101;  Friedländer,  Sittengescb.  1   p.  175;  Mommsen,  St-K. 

II  p.  1031]. 

4.  L.  DOMITIUS  L.  F.  ROGATUS. 

Fuit  ab  epistulis  L.  Aelii  Caesaris  (a.  137),  tum  pro- 
curator  monetae  Augusti  et  procurator  Augusti  (T.  An- 
tonini Pii?)  provinciae  Dalmatiae.  Quando  pontifex  minor 
factus  Sit,  non  constat  [C.  J.  L.  VI  1607]. 

5.  M.  PETRONIUS  M.  F.  HONORATUS. 

Cum  procurator  a  rationibus  Augusti  erat,  nondum 
pontificatu  minore  omatus  fuit.  Postea  praefectura  an- 
no na  e,  tum  Aegypti  (imperante  M.  Aurelio)  ei  mandata  est 
[C.  J.  L.  VI  1625  a  et  b;  Friedländer,  Sittengescb.  I  p.  156]. 

6.  L.  MARIUS  L.  F.  PERPETÜUS. 

Pontifex  (sc.  minor),  procurator  provinciarum  Lugu- 
dunensis  et  Aquitanicae^  procurator  stationis  hereditat., 
procurator  XX  hereditatiu^Uj  procurator  patrimonii^  pro- 
curator monetae^  promagister  hereditatium  [Boissieu  1.  c. 
p.  236  sqq.  =  Wilmanns  1272]. 

Huius  filii  [Monmisen  in  'Ann.  d.  Inst.'  1853  p.  66;  Borgbesi 
opp.  V  p.  455  sqq.]  fuisse  videntur  L.  Marius  Maximus  rerum 
liomanarum  scriptor,  cos.  I  a.  197  vel  a.  198,  cos.  II  a.  223  [C. 


95 

J.  L.  VI  1450 — 1453]  et  L.  Marias  Perpetuus  consalaris  Daciarnm 
trimn  [C.  J.  L.  III  1178],  quornm  uterqne  lato  clavo  donatas  est. 

7.  T.  FLAVIUS  T.  F.  GERMANUS. 

Patronns  coloniae  Praenestinae.  Praeneste  flamen 
diyi  Angusti  factus  et  muneribus  functus  cursum  bonorum 
equestrium  ingressus  est  et  —  iam  fuit  proenrator  XX  bere- 
ditatinm  —  pontificatam  minorem  videtnr  accepisse,  quod 
a.  W  triumphnm  imperatoris  Commodi  optime  instruxisset  [C. 
J  L.  XIV  2922;  cf.  similem  inscriptiouem  falsam  G.  J.  L.  Y21; 
Hirechfeld,  Verw.-Gesch.  I  p.  151  adn.  1],  Ad  bunc  refero 
titalum  Praenestinum  C.  J.  L.  XIV  2900  [Wilmanns  1.  c.  p.  56 
adn.  38;  Jordan,  Topogr.  II  p.  278  adn.]. 

8.  P.  LIVIUS  LAKENSIS. 

Pontifex  minor  [C.  J.  L.  VI  2126].  Fortasse  is  est,  qui 
ab  Aelio  Lampridio  [vit.  Conmiod.  20  (a.  193)]  Livius  Laurensis 
procurator  pairimonii  nominatnr  [Boucbö-Leclercq  I.  c.p.  432; 
Hirschfeld,  Verw.-Gesch.  I  p.  310]. 

9.  C.  lUNIUS  C.  F.  FLAVIANUS. 

locertnm  est,  qno  loco  cursus  bonorum  —  cum  tabula 
manDorea  dedicata  est,  praefectus  annonae  fuit,  antea  pro- 
enrator a  rationibus  —  pontifieatum  minorem  adeptus 
Sit  [C.  J.  L.  VI  1620;  Wilmanns  1271  titulum  non  ante  Antoni- 
nonuD  aetatem,  at  saeculo  altero  positum  esse  putat;  Friedländer, 
Sittengesch.  I  p.  156]. 

10.  Homo  ignotus  ordinis  equestris. 

Ab  imperatore  Ehigabalo  inter  praefeeturam  annonae  et 
praetorianam  pontifieatu  minore  videtur  esse  exornatus. 
Tom  pervenit  ad  consulatum  [C.  J.  L.  VI  3839].  De  prae- 
fectig  praetorio  Elagabali  temporibns:  Hirschfeld,  Verw.-Gesch. 
I  p.  232  sqq. 

11.  Homo  ignotus. 

...[pon]/t/.  Romae  sa[cror.  pubL]  pontif.  Tea[ni^] , . . 
[C.  J.  L.  X  3901].«) 

')  M.  OPELLIÜM  MACRINÜM  [Fast.  82J  omiai,  quem  non  pontificem 
minorem  [Becker-Marquardt,  Handb.  IV  p.  194  adn.  1143;  Bouchä-Leclercq 
1*  c  p.  378;  Marquardt,  St.-V.  III  p.  244  adn.  8],  sed  scribam  ponti- 
ficiom  foisse  infra  [p.  97]  ezponam. 


Caput  IV. 
De  pontificibus  minoribus. 

Scribae  pontificum  (vel  scribae  pontificii  [Liv.  XXII 
57  cum  Guilelmi  WeisBenborn  adnotationibus])  aetate  Livii  mi- 
nores  pontifices  appellabantur  et  pontificum  collegio  apparebant; 
de  quibus  quae  adhuc  nota  sint,  Marqnardt  [St.-V.  III  p.  244] 
exponit.  Postea  mutatio  ea  facta  esse  videtur,  nt  munera 
et  officia,  quae  usque  ad  illud  tempus  pontifices  minores  exsecuti 
essent,  bominibus  ingenuis  humili  loco  natis  libertisque  man- 
darentur^);  pontifices  autem  minores,  qui  Augustorum  annis  in- 
veniuntur,  bonoratissimi  fnemnt  equites  Romani,  qnos  ullam  ap- 
paritionem  pontificibus  nayavisse  statui  non  potest.')  Huic  sen- 
tentiae  refragari  Spartiani  (vel  Capitolini  [Teuffei  1.  c.  p.  918]) 
verba  [vit  Macrin.  7]:  eundem  (Macrinum),  mm  scriba  pontißdu^ 
esset  j  quos  hodie  pontifices  minores  vocanty  pontificem  maocimum 
appellavit  Pii  nomine  decreto  (senatus),  forsitan  qnispiam  dixerit; 
baec   autem   aliter   intellegenda    esse   atque   adhuc   viri    docti 

*)  Tac.  ann.  XIII  27;  C.  J.  L.  VI  2195:  Ti,  aaudius  Natalis  a  libris^ 
pontifieal.  (C.  J.  L.  VI  964  (inscriptio  falsa):  Livius  Theona  ab  episttilis- 
Grate,  seriha  a  Hb.  poniificalibus  [Mommsen,  St.-R.  I  p.  8&5]);  Orelli  2439: 
T.  Aelio  Aug.  lib.  Titiano  prox,  a  libr,  sacerdotal,;  C.  J.  L.  VI  2196:  appa- 
ritori  pontificum)  Symmach.  ep.  I  68:  Rufus  pontifiealis  areartua;  de  cala- 
toribus  pontificum:  C.  J.  L.  VI  712  (820).  2184  sqq.  X  1726;  de  fictoribua 
pontificum  bominibus  ordinis  equestris:  C.  J.  L.  V  3352.  VI  2125  =  XIV 
2413.  VI  1074;  Wilmanns  311;  Notizie  degU  scayi  1883  p.  466;  de  servis 
publicis  pontificum:  C.  J.  L.  VI  68.  2120.  2307—2309.  —  Marini,  Atti  11 
p.  810;  Becker-Marquardt,  Handb.  IV  p.  173  sqq.;  Marquardt,  St.-V.  11  p. 
81;  Mommsen,  St-K  11  p.  64. 

')  Orelli  [2158]  baec  dicit:  Sed  Caesarum  temporibus  eos  nan  fttisae 
taniummodo  mimstros,  adiutores  et  scribas  Pontifieum  maiorum,  ex  hoc 
titulo  equidem  coUigOt  ubi  ista  dignitas  praecedit  vel  procuraH<mem  Provinciae^ 


97 

patayernnt^me  demonstrare  posse  arbitror.  Macrinus  qnamquam  no- 

minatnr  scriba  pontificins,  tarnen  adhnc  habetur  in  numero  pon- 

üficQm  minornm  [cf.  p.  95  adn.  2] ;  quae  opinio  si  probatur,  gravissime 

in  eo  offendendum  esse  mihi  videtor,  quod  Spartianus  neglegenter 

ae  temere  Liyii  verbis  sit  nsns,  nt  non   cogitaret   iam   per   tria 

fere  saecula  nomen  pontificis  minoris  valere  pro  scriba  pontificio. 

Eqnidem  —  sive  forte  accidit,  ut  tarn   mire   Spartiani   et  Livü 

?erba  congmant,  sive  illi  (vel  auetori  illius)  nescio  quo  modo  loci 

Liriani  in  mentem  venit  — ,  cum  reputo  verisimillimum  esse  pon- 

tificatnm  minorem  hominibus  ordinis  equestris  omamento  tribui 

ioitio  tertii  saecnli  desitum  esse  [cf.  p.  77],  scribas  pontificibus 

apparere  etiam  post  hoc  tempus  necesse  fuisse,  nullam  causam 

invenio,  cur  non  adverbum  Interpreter  Macrinum  fuisse  inter 

scribas  pontificios,^)  hosque  Spartiani  aetate  pontifices 

minores  appellatos  esse,  ita  ut  tum  hoc  nomine  mnnus,  non 

iam  eqnestre  decus,  quod  antea,  significaretur.     Qua  de  causa 

Macrinum  in  fastos  pontificnm  minorum  non  rettnli. 

Angustomm  annis  pontifices  minores  non  ministros 
pontificum  fuisse  ex  eo  dilucide  cognoscitur,  quod  hoc 
sacerdotio  equites  equo  publico  progressi  aetate  hono- 
resqne  adepti  soli  esse  ornati  videntur.  Inter  quae  officia 
eqnestria  pontificatus  minor  acceptus  sit,  quoad  certo  exquirere 
potoi,  in  fastis  explicavi;  haec  pauca  exempla  sufficere  arbitror 
ad  sententiam  meam  comprobandam  [Fast.  2.  3.  5.  7.  10].^) 

Qnominus  qui  sacerdotium  aliquod  equestre  iam  ac- 
cepisset,  ad  pontificatum  minorem  perveniret,  ut  eodem 
tempore  pinribus  sacerdotiis  fungeretur,  nihil  obstitit,  quamvis 
raro  propter  exiguum  locorum  nnmerum  factum  sit  [Fast.  2.  3]. 
Hoc  autem  esse  tenendnm  videtur,^  qui  pontifex  minor  esset 
electas,  enm  altissimum  bonorum  sacerdotalium  gradum  ascen- 
disse,  ut  fieri  non  posset,  ut  posthac  sacerdotio  alio  dignitatis 
eqnestris  omaretur  [Wilmanns  1.  c.  p.  55].  Praeterea  pontifices 


*)  Non  tum  a.  217,  sed  antea,  cum  vitam  sordidam  agebat  et  miserrimis 
offiem  fongebatur  fvit.  Macr.  4;  Hirschfeld,  Verw.-Gesch.  I  p.  231  sq.].  Ab 
infimo  monere,  quod  apud  pontifices  sustinuerat,  eum  elatum  esse  ad  summum 
honorem  pontificalem  Spartianus  volle  intellegi  videtur. 

*)  Non  repugnare  puto  titulos  eos,  in  quibus  equestrium  munerum  nulla 
fit  mentio  [Fast.  !•  8]. 

7 


98 

minores  simul  saccrdotes  municipales  fuisse  iDScriptio- 
nibus  refertur:  quae  sacerdotia  quo  tempore  eis  delata  sint, 
iiou  constat  [Fast.  1:  flamen  Augustalis  Pisis;  Fast.  2:  pontifex, 
flamen  Romae  et  divi  Augusti  perpetu^is  Aquini;  Fast.  7:  flamen 
divi  Augusti  Praeneste;  Fast.  11:  pontifex  Teani]. 

Pontificatum  minorem  equitibus  Romanis  ab  imperatore 
traditum  esse  probatur  verbis  bis:  [.  ..a  divo  Antonino  Pio 
eqao  puhlico  et  sac]erdotio  Caemniensiy  Hein  pontif(icah()  min{ore)  ex- 
ornakts  [C.  J.  L.  VI  1598  (Fast.  3)];  ,,.exomato  (sc.  ab  im- 
peratore  Commodo)  sacerdoL  splendidissimo  pontif,  minor.  [C.  J. 

L.  XIV  2922  (Fast.  7)];  ab  im[p donat.  pon]tif.  Romae  sa[cro- 

nim  publicontm  [C.  J.  L.  X  3901  (Fast.  11)].  Sed  imperatorem 
pontifices  quasi  cooptasse  ex  iure  sacerdotali  nominationis  ex- 
posui,  minores  autem  pontifices  cum  ex  potestate  pontificis 
maximi  elegisse  verisimile  est.'^) 

Ut  pontificatus  hominibus  ordinis  senatorii  cumidu^  di^piitaiis 
tribuebatur,  sie  minor  pontificatus  stimmtim  paene  fastigium^)  erat, 
ad  qttod  eques  Romamiß  perrenire  poterat  [Wilmanns  1.  c.  p.  53 
sq.].^)  Inde  autem,  quod  adbuc  tam  pauci  equites  inventi  sunt 
participes  huius  altissimi  gradus  dignitatis  sacerdotalis,  colligo 
imperatores  noluisse  extra  ternarium  pontificum  minornm  numerum 
prodire,  ut  pontificatus  minor  semper  aestimaretur  plurimi.  Pon- 
tificali  igitur  ornamento  principes  bominnm  et  senatoriorum  et 
equestrium  merita  remunerabantur. 


Adduxi  ideo  quaestionem  usque  ad  tempora  Aureliani,  primum 
quod  pontifices  Romae  a.  274  [Clinton,  Fast.  Rom.  ad  a.  274] 
ab  Aureliano  Solis  et  templo  exstructo  et  institutis  pontificibns 
[Flav.  Vop.  Vit.  Aurel.  25.  35.  39]  appellari  coepti  sunt  pontifices 

^)  Nescio  an  a  principe  collegio    pontificum  interdum  data  sit  facultas 

nominandi  equites  eos,   qui    pontificatu    minore  omarentur;    cf.  C.  J.  L.  XI 

3103:    , . ,  Caeniniensis  a  po[niificibu8  faclus] , , ,  [Mommsen,  St.-R.  II  p.  26 
adn.  7]. 

•)  Cf.  verba:  exomato  sacerdot,  splendidissimo  pontif,  minor,  [C.  J.  L 
XIV  2922  (Fast.  7)]. 

'')  Pontificem  minorem  adlectum  in  ordinem  senatorium  abiisse  pontifi- 
catu verisimile  est,  quod  sacerdotium  equestre  ab  hoc  ordine  abhorrebat 
Fast.  10]. 


99 

maiores.^)  Deinde  post  huias  principis  aetatem  ea  mntatio  est 
facta,  ut  iam  nihil  impedimento  esset,  qnominns  vir  clarissimus 
in  duo  vel  tria  sammorura  collegioram  cooptaretur  [cf.  p.  80 
adn.  69].  Itaque  inde  ab  hoc  tempore  in  omnia  quattuor  collegia 
conioDcta  inqnirendum  esse  puto. 

^)  Adhuc  pöntificis  maioris  nullufl  titulus  inventus  est,  qui  ultimis  tertii 
saeculi  annis  positas  sit  [fortasse  C.  J.  L.  X  1687  =  Wilmanns  1219]. 
De  nomine  haec  habeo,  quae  dicam:  iisitatissimum  est  pontifex  maior  [C. 
J.  L  VI  501.  509.  511.  1675.  1684.  1690  sq.  1694.  1698-1700.  1782.  2121. 
2153.  IX  2566.  X  1687.  1700;  Henzen  5954;  Notizie  degli  scavi  1883  p.  454. 
/SWp.  40  (tantummodo  pontifex  [C.  J.  L.  VI  498.  511.  X  1125;  Notizie 
degli  scavi  1883  I.  c;  Hieron.  ep.  107,  1;  cf.  Ottonem  Seeck  ad  Symmach. 
ep.  p.  CLXXIX;  Oros.  adv.  pag.  VII  42])].  Tum  circa  medium  quartum 
aecolam  additur  Vestae,  primum  ab  eis,  qui  simul  pontifices  Solis  erant: 
pontifex  maior  Vesiae  [C.  J.  L.  VI  1741] ;  pontifex  Veatalis  maior  [1.  c.  503 
(a.  390)].  Denique  omittitur  tnaior,  ut  pontifex  Vestae  oppositum  sit  titulo: 
pontifex  Solis  [1.  c.  1739.  1740  (pontifex  deae  Vestae).  1742.  1778  sq.  2158; 
pontifex  Vestae  matris:  C.  J.  L.  X  1125  (circa  a.  390)];  Marquardt,  St.-V. 
III  p.  245. 


i^^^*^^»'i 


Corrigenda  et  Addenda.*) 

p.  3  Y.  6:  Orelli  2489=C.  J.  L.  XII  4333. 

p.  6  V.  2:  C.  J.  L.  XI  3517. 

p.  6  V.  14 :  C.  J.  L.  XI  3786  (a.  31137), 

p.  6  adn.  4 :  C.  J.  L.  XIV  3942. 

p.  7  V.  9:  C.  J.  L.  XI  3040.    XII  141. 

p.  7  V.  20 :  C.  J.  L.  XI  3787. 

p.  7  V.  26:  Orelü  211=C.  J.  L.  XII  147. 

p.  7  adn.  7:  Orelli  2148  =  C.  J.  L.  XI  1824. 

^8y.  6:  C.  J.  L.  XI  1052.  1182. 

p.  8  adn.  8:  C.  J.  L.  XI  1166.  3786. 

p.  9  V.  10:  Mommsen  in  *Herm.'  XUI  p.  247. 

p.  9  V.  22:  C.  J.  L.  XI  3336. 

p.  11  V.  14 :  Henzen  5396  =  C.  J.  L.  XII  1849  (cf.  ibid.  1848). 

p.  11  V.  17:  C.  J.  L.  Xn  2331. 

p.  11  V.  32:  C.  J.  L.  XU  p.  906. 

p.  13  adn.  1 1 :  Mommsen  ipse  iam  recte  iudicavit  in  'St.-R.*  I  p.  576  adn.  2. 

p.  16  y.  29:  C.  J.  L.  XI  3734. 


*}  Volumina  XI  et  XII  corporis  inscriptionum  Latinanim  edita  sunt,  dum 
liic  libellus  typis  exprimitur. 


100 

p.  22  V.  27:  Orelli  3382  =  C.  J.  L.  XI  3718. 

p.  22  V.  33:  C.  J.  L.  XII  169. 

p.  24  V.  33:  C.  J.  L.  XU  5905. 

p.  25  V.  16:  Orelli  3421  =  0.  J.  L.  XII  361. 

p.  30  V.  2 :  Orelli  896  =  C.  J.  L.  XI  3873  (d.  XIII  K.  Apr.). 

p.  35  V.  15:  aacerdos  dei  Solis  Invicti  Elagahali  [C.  J.  L.  XI  3774]. 

p.  36  V.  23:  C.  J.  L.  XII  5427  sq. 

p.  39  V.  10:  C.  J.  L.  XI  3088. 

p.  41  V.  u.:  C.  J.  L.  XII  12. 

p.  42  V.  13:  C.  J.  L.  XI  826.  3093.  XII  57. 

p.  43  V.  20  lege:  APPULLEIUS. 

p.  45  adn.  2:  C.  J.  L.  XII  186.  145.  2331.  cf.  ibid.  p.  911  v.  1. 

p.  46  adn.  3:  C.  J.  L.  XII  p.  907. 

p.  47  adn.  5  v.  2:  C.  J.  L.  XII  594. 

p.  48  V.  4  lege:  x5v. 

p.  48  adn.  7:  C.  J.  L.  XI  3785. 

p.  48  adn.  8:  C.  J.  L.  XII  4344. 

p.  55  V.  24:  Orelli  686  =  C.  J.  L.  XI  3303. 

p.  61   adn.  32  lege:  iustissumum , , ,  simiUumum , , ,  Orelli  643  =  C.  J.  L. 

XI  1421. 
p.  68  adn.  46  v.  u.:  cf.  C.  J.  L.  XII  1114.  5115  add. 


-^\/\^/V»- 


Typlfl  BOcieUtls  typographoram  VratiBlaviensium. 


BRESLAÜER 
PHILOLOGISCHE  ABHANDLUNGEN. 


DRITTER  BAND. 


ZWEITES  HEFT. 


DIE  QUELLEN  VON  CICERO'S  SCHRIFT 

DE  DEORUM  NATURA 


VON 


DR.  LEOPOLD  REINHARDT, 

OBERLEHRER  AM  GYMNASIUM  ZU  OELS. 


BRESLAU. 

VERLAG  VON  WILHELM  KOEBNER. 

1888. 


DIE 
OUELLEN  VON  CICEROS  SCHRIFT 

DE  DEORUM  NATURA 


VON 


DR.  LEOPOLD  REINHARDT, 

OBERLEHRER  AM  OTMNASITJM  ZU  OELS. 


BRESLAU. 

VERLAG  VON  WILHELM  KOEBNER. 

1888. 


ÖEDJEN  HOCHVEREHRTEN  LEHRfiRN 


UND  MEISTERN 


HERBN 


PROFESSOR  DR.  STÜDEMÜND 


UND 


HERRN 


PROFESSOR  DR.  FREUDENTHAL 


WIDMET  DIESE  SCHRIFT 


ALS  mSSm  ZEICHEN  DMVER&ÄMGUCHEB  DAMUABIEIT 


DER  VERFASSER. 


Die  Quellen  des  ersten  Buches. 

Das  erste  Buch  von  Ciceros  Schrift  de  deorum  natura  zerfällt 
in  z^ei  Hauptteile,  die  Darstellung  der  epikureischen  Lehre  durch 
Telleius  und  die  Kritik  derselben  durch  Cotta.  Vorausgeschickt 
ist  eine  Einleitung  (cp.  1—7),  welche  augenscheinlich  nicht  aus 
dem  bekannten  Büchlein  entnommen  ist,  in  dem  Cicero  für  alle 
möglichen  Schriften  zu  beliebiger  Auswahl  Vorreden  im  voraus 
gemacht  hatte,  sondern  eigens  für  diese  Schrift  geschrieben 
istJ)  Sie  setzt  die  Schwierigkeit  des  Problems  auseinander, 
rechtfertigt  das  unternehmen  gegen  bedenkliche  Freunde  und 
neidische  Tadler  und  führt  endlich  ein  in  die  Situation  des 
fingierten  Gesprächs,  das  in  den  drei  Büchern  wiedergegeben 
sein  will.  Wenn  sie  auch  inhaltlich  nicht  von  gi'osser  Be- 
dentung  ist,  so  lehrt  sie  doch  wenigstens,  dass  Cicero  auch 
ohne  irgend  welche  Vorlage  angeben  konnte,  um  welche  Fragen 
^  sich  bei  seinem  Problem  handelte  und  wer  die  Hauptvertreter 
der  verschiedenen  Antworten  seien,  dass  er  sich  also  nicht 
ohne  Grund  auf  seine  frühzeitig  begonnenen  und  lange  Jahre 
fortgeführten  philosophischen  Studien  berufen  konnte. 

Die  Darstellung  der  epikureischen  Lehre  durch  Velleius 
(cp.  8—20)  besteht  aus  drei  scharf  von  einander  geschiedenen 
Abschnitten,  deren  erster  (cp.  8  — 10,24)  eine  Polemik 
gegen  die  platonische  und  stoische  Lehre,  deren  zweiter  (10, 
25—15,41)  eine  geschichtliche  üebersicht  der  Lehrmeinungen 
M  Thaies  bis  auf  den  Babylonier  Diogenes,  deren  dritter 
(16, 42—20,  56)  endlich  die  epikureische  Lehre  selbst  enthält. 

Schon  diese  Einteilung  muss  seltsam  erscheinen;  denn  in 
der  Einleitung  (I  7, 16)  hebt  Cicero  hervor,  dass  würdige  Ver- 

')  Hierauf  weist  schon  Krische  (Forschungen  auf  dem  Gebiete  der  alten 
PUlos.  S.  6)  hin. 

1 


treter  von  dreien  unter  den  vier  angesehenen  Philosophenschulen 
anwesend  seien  und  nur  Piso  als  Vertreter  der  Peripatetiker 
fehle.  Das  hierin  liegende  Bedenken  aber  lässt  er  durch  Cotta 
damit  widerlegen,  dass  nach  Ansicht  des  Antiochus  die  Peri- 
patetiker der  Sache  nach  mit  den  Stoikern  übereinstimniteii, 
wenn  sie  auch  ihre  Lehre  in  andere  Worte  kleideten,  was 
freilich  der  Stoiker  Baibus  nicht  anerkennen  will.  'Hat  dieser 
Passus  der  Einleitung  überhaupt  einen  Sinn  (und  da  die  Ein- 
leitung durchaus  sorgfältig  gearbeitet  ist,  sind  wir  genötigt 
dies  anzunehmen),  so  kann  es  nur  der  sein,  dass  man  bei  einer 
ginindlichen  Erörterung  sich  mit  den  Ansichten  der  Epikureer, 
Stoiker  und  Akademiker  begnügen,  alle  anderen  aber  mit  Still- 
schweigen übergehen  könne.  ^)  Cicero  spricht  also  damit  die 
Absicht  aus  nur  die  Lehren  der  massgebenden  Schulen  zu  er- 
örtern, eine  Absicht,  welcher  er  aucli  in  dem  ganzen  Werke 
treu  geblieben  ist,  wenn  man  von  dem  Abschnitt  II  (l  10, 
25 — 14,41)  absieht.  Hierdurch  wird,  wie  es  sclieint,  eine  An- 
sicht bestätigt,  die,  soweit  ich  sehe,  zuerst  von  Krische  (a.  a. 

0.  S.  23)  aufgestellt,  von  Lengnick  (Ad  emendandos  explicandos- 
que  Cic.  libros  de  nat.  deor.  Halis  1871,  S.  3  ff.)  und  Hirzel 
(Untersuchungen  zuCiceros  philos.  Schriften.  Leipzig  1877 — 1883. 

1.  S.  22  ff.)  gebilligt  ist,  dass  nämlich  (-icero  den  ganzen  Ab- 
schnitt II  erst  nach  Vollendung  des  übrigen  Teils  der  epikure- 
ischen Darstellung  eingeschaltet  habe.  Was  man  dagegen  sonst 
zur  Begründung  dieser  Annahme  beigebracht  hat,  ist  nicht  stich- 
haltig. Man  hat  darauf  hingewiesen,  dass  in  den  zahlreichen 
Stellen,  an  denen  im  zweiten  Buch  auf  den  epikureischen  Vor- 
trag Bezug  genommen  werde,  nirgends  dieser  historischen 
Partie  gedacht  werde.  Aber  dieses  Argument  beweist  nichtig 
oder  zu  viel;^)  denn  es  würde,  wollten  wir  es  als  beweiskräftig 
ansehen,  notw-endig  ergeben,  dass  der  Abschnitt  erst  nach 
Vollendung  des  zweiten  Buches  eingeschaltet  sei,  was  unmög- 
lich ist,  da  auf  ihn  im  Vortrag  des  Cotta  im  ersten  Buch  drei- 
mal Rücksicht  genommen  wird  (I  23,63.  33,91—92.  34,94). 
—  Ausserdem  aber  bleibt  zur  Begründung  der  erwähnten  An- 


*)  Man  achte  besonders  auf  die  Worte:  'nuUius  philosophiae  eanim  qni- 
dem,  qiiae  in  honore  sunt,  vacaret  locus.' 

')  Vgl.  Schwenke:  Cicero's  QueUen  in  den  Büchern  de  natura  deonrni. 
Jahrb.  für  cl.  Phüol.  Bd.  119  (1879)  S.  56. 


s/cit  nur  übrig,  dass  man  die  historische  Partie,  wie  Hirzel 
S.  22  sagt,  „aus  dem  Vortrag  des  Velleius  herausnehmen  konnte, 
ohne  dem  Zusammenhang  desselben  zu  schaden;  denn  die  Worte 
exposui  fere  non  philosophorum  iudicia,  sed  delirantium  somnia\ 
öiit  denen  jetzt    16,  42  nach  Beendigung  der   geschichtlichen 
Darstellang  fortgefahren  wird,  könnten  sich  ebenso  gut  an  10, 
24  und  die  dort  vorausgehende  Kritik  der  platonisch- stoischen 
Lehren  anschliessen. "    Dem  gegenüber  macht  aber  Schwenke 
la.  a.  0.)  geltend,  dass  das  Wort  exposui  auf  18 — 24  bezogen 
möglichst  unpassend  gebraucht  sein  würde,  da  hier  nicht  wie 
25 — 41  theologische  Lehren  auseinandergesetzt,  sondern  als  be- 
^nnt  vorausgesetzte  bekämpft  würden.    Diesem  nicht  verächt- 
lichen  Argumente  kann   noch    ein  zweites  beigefügt  werden. 
I  34,  94  heisst  es :   'tu  ipse  paullo  ante,  cum  tamquam  senatum 
philosophorum  recitares,  summos  viros  desipere,  delirare,  de- 
mentis  esse  dicebas,'  was  notwendig  auf  Thaies  und  seine  Nach- 
folger bezogen  werden  muss.     Und  ganz  ähnlich  lesen  wir  I 

33,91  —  92:   'etenim  enumerasti  memoriter  et  copiose us- 

^ue  a  Thale  Milesio  de  deorum  natura  philosophorum  sententias. 
Omnesne  tibi  illi  delirare  visi  sunt,  qui  sine  manibus  et  pedibus 
<^onstare   deum  posse  decreverunt?'     An  beiden  Stellen  finden 
^ir  den  Ausdruck  'delirare'  gebraucht  von  den  im  geschichtlichen 
Al)schnitt  behandelten  Philosophen  von  Thaies  bis  auf  den  Ba- 
l^ylonier  Diogenes.    Das  erinnert  deutlich  an  den  in  der  Ein- 
Wtnng  gebrauchten  Ausdruck,  dass,  wenn  man  die  gegenwärtigen 
Führer  der  Akademiker,  Peripatetiker ,  Stoiker  und  Epikureer 
(»eisammen  habe,  '  nullius  philosophiae  locum  vacare.'    In  lieber- 
einstimmung  mit  dieser  Ueberzeugung  werden  alle  andern  Phi- 
losophen als  'delirantes'  bezeichnet.    Und  da  sollte  Cicero  gerade 
denselben  Ausdruck  gebraucht  haben  ('exposui  fere  non  philo- 
sophorum iudicia,  sed  delirantium  somnia'),  um  damit  die  Pole- 
Duk  gegen  Plato  und  die  Stoiker  abzubrechen?   Und  er  sollte 
femer  zwei  von    den  vier   nach   seinem   eignen  Ausdruck   in 
Ehren  stehenden   Philosophenschulen  kaum  noch   des  Namens 
von  Philosophen  würdig  halten?  Nein,  darin  wird  man  Schwenke 
recht  geben  müssen:  als  die  Worte  'exposui  fere  non  seq.'  ge- 
schrieben wurden,  stand  die  geschichtliche  Uebersicht  von  Thaies 
bis  auf  Diogenes  schon  an  ihrer  Stelle ;  aber  damit  verträgt 
sich  auch  gat   die  oben  ausgesprochene  Ansicht,  dass  sie  dem 


ursprünglichen  Plan  der  Arbeit  fern  gelegen  hat  und  erst 
während  der  Ausführung  eingeschaltet  ist:  durch  keinen  der 
Gründe,  die  eine  Einschiebung  nach  Vollendung  des  ei^sten 
oder  gar  zweiten  Buches  ausschliessen,  wird  diese  Ansicht 
getroffen. 

Aber  damit  hängt  eng  eine  andere  Frage  zusammen,  näm- 
lich ob  der  ganze  epikureische  Vortrag  aus  einer  Quelle 
stammen  kann  oder  ob  notwendig  verschiedene  anzunehmen 
sind.  Diese  Frage  wäre  im  Sinne  der  Vielheit  der  Quellen 
entschieden,  wenn  es  feststünde,  dass  die  historische  Partie  aus 
dem  in  den  herkulanensischen  Rollen  erhaltenen  Fragment 
7i€Qi  evaeßelai;  geschöpft  sei,  da  aber  hierüber  noch  Zweifel  be- 
steht, ^)  muss  sie  vorläufig  als  eine  oifene  betrachtet  werden. 
Unter  den  Neueren  hat  Hirzel  (a.  a.  0.  S.  18)  mit  aller  Ent- 
schiedenheit behauptet,  Cicero  habe  mehr  als  eine  Quelle  be- 
nutzt, während  Schwenke  die  Möglichkeit  und  damit  die  Wahr- 
scheinlichkeit einer  Quelle  nachzuweisen  sucht.  Hirzel  beruft 
sich  zunächst  auf  die  Stelle  des  geschichtlichen  Abschnittes, 
in  der  Cicero  auf  die  Stoiker  zu  sprechen  kommt  (14,  36: 
'Zeno  autem,  ut  iam  ad  vestros  Balbe  veniam'j,  und  meint,  so 
spreche  man  nur,  wenn  von  dem  zu  Erörternden  vorher  noch 
nicht  gesprochen  sei;  sowohl  die  Art  des  Ueberganges  als  die 
Wiederholungen  selbst  deuten  auf  Benutzung  verscliiedener 
Quellen.  Dem  entgegnet  Schwenke,  die  Art  des  Ueberganges 
beweise  nichts,  da  diese  sicherlich  von  Cicero  selbst  herrühren, 
nicht  den  Quellen  entnommen  seien,  was  man  zugeben  wird. 
Wiederholungen  aber  seien  auch  in  den  nichtgeschichtlichen 
Abschnitten  nicht  vermieden  worden.  Als  Beispiel  solcher 
Wiederholungen  werden  zwei  Paragraphen  angeführt,  die  fast 
nichts  mit  einander  gemein  haben  (24  und  51),  die  aber,  selbst 
wenn  sie  ganz  übereinstimmten,  nur  für  denjenigen  beweis- 
kräftig wären,  der  glaubt,  dass  sie  beide  aus  der  gleichen  Quelle 
stammen,  worüber  später  zu  sprechen  sein  wird.  Jedenfalls 
kann  durch  solche  Analogie  das  Auffallende  der  doppelten  Po- 
lemik gegen  die  Stoiker  nicht  erklärt  werden,  zumal  da  durch 


*)  Wir  kommen  später  S.  9  ff.  auf  diese  Frage  zurück  und  begnügen  uns 
hier  damit,  als  Vertreter  jenes  Zweifels  anzuführen  Schömann  in  seiner  Ausg. 
S.  18 ,  Schwenke  a.  a.  0.  S.  49  ff. ,  Diels  doxographi  graeci  S.  125  ff. ,  Mayor 
in  seiner  Ausg.  Cambridge  1880—1885.  1.  Bd.  S.  46  ff. 


die  Worte  10,  25:  'atque  haec  quidem  vestra,  Lucili;  qualia 
veroalia  sint,  ab  ultimo  repetam  superiorum'  die  stoische  Lehre 
ausdrücklich  als  abgethan  bezeichnet  wird.  Dies  erklärt  Hirzel 
dadurch,  dass  in  der  einen  Quelle  Ciceros  die  stoische  Lehre 
absolviert  sei,  in  der  zweiten  aber  Cicero,  als  er  ihre  Benutzung 
begann,  noch  nicht  weit  genug  gelesen  habe,  um  zu  wissen, 
ihis  auch  in  ihr  von  denselben  die  Eede  sei.  Wenn  man  dem 
gegenüber  auch  Schwenkes  Ansicht  gelten  lassen  will,  dass  in 
dem  Verhältnis  nichts  geändert  werde,  wenn  beide  Erörterungen 
der  stoischen  Lehre  aus  derselben  Quelle  geschöpft  seien,  so 
bleibt  doch  immer  als  unübersteigliches  Hindernis  die  Unmög- 
lichkeit, da^s  ein  Originalschriftsteller  sich  in  der  Weise  wie 
Hcero  wiederholt  habe. 

Ist  aber  auch  mit  Hirzel  daran  festzuhalten,  dass  Abschnitt 
II  aus  einer  besonderen  Quelle  stamme,  so  bleibt  vielleicht  noch 
die  Möglichkeit,    dass  I  und  III   einer   und   derselben   Schrift 
entnommen  sind,  wie  Hirzel  unter  dem  Beifall  Schwenkes  aus- 
fühil  (Hirzel  a.  a.  0.  S.  28  flF.),  dass  also  Cicero  für  den  ersten 
Abschnitt  ein  Werk  zu  Grunde  legte,   dann  zu  einem  andern 
griff  und  endlich  zu  dem   ersteren  zurückkehrte.     Möglich  ist 
«ine  solche  Art  der  Arbeit  immerhin,   aber  keineswegs  wahr- 
scheinlich,  da  ein   solches  Verfahren  Ciceros  in  keiner  andern 
seiner  Schriften   mit  Sicherheit   nachgewiesen   ist.     Jedenfalls 
Diuss  man,   bevor  man   sich  dieser  Annahme  anschliesst,  tiber- 
zengende  Gründe  für  dieselbe   und  namentlich   den  Nachweis 
verlangen,  weshalb  die  Benutzung  der  bisherigen  Schrift  unter- 
brochen sei.     Hirzel  konnte  sich  allerdings  den  Nachweis  des- 
wegen leichter  machen,  weil  er  mit  Krische  und  Lengnick  an- 
nahm, dass  Abschnitt  II  nachträglich  zwischen  I  und  III  ein- 
geschoben sei,   dass  also   in  der  ursprünglichen  Fassung  eine 
Interbrechung  in  der  Quellenbenutzung  nicht  stattgefunden  habe. 
Ist  uns  aber  teilweise  mit  Schwenkes  Hülfe  der  Nachweis  ge- 
gluckt, dass  niemals  III  unmittelbar  auf  I  gefolgt  ist,  so  werden 
wir  die  Sache  mit  anderen  Augen  anzusehen  haben.     Bei  Hirzels 
Voraussetzung  ist  die  Annahme,  dass  für  I  und  in  verschiedene 
Quellen  benutzt  seien,  das  unwahrscheinliche,  eines  besonderen 
Beweises  bedürftige;  für  uns,  die  wir  annehmen,  dass  11  wenn 
auch  dem   ursprünglichen  Plane  fernliegend,   doch  schon  seine 
Stelle  hinter  I   gefunden  hatte,  bevor  III  geschriebeu  wurde, 


ist  gerade  das  Gegenteil  die  nächstliegende  Annahme.  Doch 
auch  Hirzel  sucht  seine  Ansicht  zu  begründen,  und  zwar  damit, 
dass  beide  Teile  ein  wohlzusammenhängendes  Ganzes  bilden 
und  die  gleiche  Tendenz  zeigen.  „Die  Darstellung  des  zweiten 
Ab^schnittes,"  so  erklärt  er,  „wenn  wir  von  den  Anfangsworten 
absehen,  richtet  sich,  soweit  sie  überhaupt  polemisch,  gegen  die 

Stoiker. Gegen  die  stoische  und  die  ihr  verwandte  platonische 

(sc.  Lehre)  richtet  sich  aber  auch  der  erste  Abschnitt.  In  keinem 
von  beiden  wird  auf  eine  andere  Ansicht  Rücksicht  genommen 
und  beide  unterscheiden  sich  durch  diese  engen  Grenzen,  die 
sie  ihrer  Polemik  stecken,  sehr  bestimmt  von  dem  geschicht- 
lichen Abschnitt,  der  dieselbe  nach  allen  Seiten  übt.*'  Schon 
aus  diesen  Worten  ergeben  sich  zwei  wesentliche  Unterschiede 
zwischen  I  und  III,  nämlich  erstens,  dass  I  rein  polemisch  ist, 
während  in  HI  die  Lehre  Epikurs  auch  positiv  dargestellt  wird, 
und  zweitens,  dass  I  gegen  Plato  und  die  Stoiker,  III  nur 
gegen  die  letzteren  gerichtet  ist.  Was  kann  es  dem  gegenüber 
nützen,  dass  die  platonische  Lehre  der  stoischen  verwandt  ge- 
nannt wird  (Hirzel  a.  a.  0.  S.  24)  und  in  einer  Anmerkung  die 
Anrede  'vester  Plato'  (aus  8,  19)  willkürlich  bezeichnet  wird 
als  an  den  Stoiker  Baibus  gerichtet,  während  augenscheinlich 
der  Akademiker  Cotta  damit  gemeint  ist?  Damit  lässt  sirh  die 
Thatsache  nicht  hinwegräumen,  dass  III  nur  aus  einer  gegen 
die  Stoiker  gerichteten  epikureischen  Darstellung  entnommen 
ist,  I  aber  aus  einer  solchen  nicht  gut  stammen  kann,  weil 
darin  kaum  Platz  für  die  Bekämpfung  Piatos  war.  Will  man 
aber  auch  annehmen,  dass  das  epikureische  Werk  in  einem 
Teil  gegen  Plato,  in  einem  anderen  gegen  die  Stoiker  polemi- 
sierte, so  bleibt  immer  die  Schwierigkeit,  dass  wir  bei  Cicero 
eine  solche  räumliche  Scheidung  nicht  haben,  sondern  in  I  eine 
Polemik  gegen  beide,  in  HE  gegen  die  Stoiker  allein  enthalten 
ist,  während  ein  Originalschriftsteller,  wenn  ihm  die  räumliche 
Trennung  nicht  beliebte,  die  Vermischung  wenigstens  konsequent 
durchgeführt  hätte.  Ausserdem  finden  wir  in  III  manches  so 
behandelt,  als  ob  es  in  I  noch  gar  nicht  zur  Sprache  gekommen 
wäre.  Man  vergleiche  nur  was  18,  47  über  die  schönste  Ge- 
stalt gesagt  wird  mit  10,  24,  oder  achte  auf  die  wiederholte 
Darstellung  des  mühseligen  Lebens  des  stoischen  Gottes  (20, 


52  und  10,  24).  ^)  Dazu  kommt  noch  die  Verschiedenheit  des 
Tons  in  I  und  III:  in  I  ein  anmassendes,  liochfahrendes  Ge- 
lH»lter.  wie  ^vir  es  später  teilweise  in  II  wieder  finden  werden, 
in  III  dagegen  eine  durchaus  sachliche  Erörterung,  die  nur 
all  einer  Stelle  etwas  aus  der  Rolle  zu  fallen  scheint  (20,  55: 
qnanti  autem  haec  philosophia  aestimanda  est,  cui  tamquam  ani- 
culis  et  iis  quidem  indoctis  fato  fieri  videantur  omnia'j.  Cicero 
selbst  zeigt  sich  übrigens  für  die  Verschiedenheit  beider  Teile 
feinfühliger  als  die  Neueren,  denn  an  einer  Stelle  des  zweiten 
Abschnitts  wenigstens  sucht  er  eiiu*  Annäherung  an  den  ersten 
Teil  herbeizuführen,  indem  er  zu  der  Polemik  gegen  die  Stoiker 
eine  auf  die  Akademiker  zielende  Parenthese  hinzufügt  (18,  47). 
Aus  allen  diesen  Gründen  scheint  es  unleugbar,  dass  I  und  III 
nicht  aus  deichen  Quelle  entnommen  sind. 

Was  nun  die  Quelle  von  I  betrifft,  so  meint  Krische  (S.  22) 
Cicero  habe  verhältnismässig  selbstständig  mit  freier  Benutzung 
des  Luki-ez  (V  110 — 234)  gearbeitet. 

Den  letzten  Teil  dieser  Meinung,  die  Benutzung  des 
Lakrez,  hat  freilich  Hirzel  (S.  9  ff.)  treffend  widerlegt,  mit  dem 
ersteren  der  verhältnismässigen  Selbstständigkeit  hat  er  es 
sich  aber  doch  etwas  leicht  gemacht.  „Wenn  nun  Cicero", 
sagt  er,  „den  ersten  Abschnitt  selbstständig  gearbeitet  hätte, 
würde  er  ihn  nicht  dann  so  eingerichtet  haben,  dass  er  sich 
mit  dem  einer  fremden  Schrift  entlehnten  Bruchstück  zu  einem 
besseren  Ganzen  fügte,  als  wir  jetzt  vor  uns  haben?"  Das  ist 
gerade  in  Hirzels  Munde  eine  seltsame  Beweisführung.  Denn 
da  n  nach  dessen  Ansicht  erst  nachträglich  eingeschoben  ist, 
I  and  in  aber  nach  desselben  Meinung  „ein  wohl  zusammen- 
hangendes Ganzes"  bilden,  so  hätte  ja  Cicero,  um  einen  passen- 
den Fortgang  der  Rede  zu  ermöglichen,  das  Ende  von  I  nach- 
traglich noch  einmal  umarbeiten  müssen,  und  dass  ihm  dieser 
Preis  für  eine  glatte  Verbindung  der  Teile  zu  hoch  scheine, 
dafar   kann   man   aus   Hirzels   Buch    selbst   passende   Belege 


*j  Goethe  in  seiner  Ausgabe  1887  S.  15)  weist  auch  noch  auf  die  ver- 
schiedene Auffassung  von  nQoyotn  in  beiden  Teilen  hin,  die  8,  18  personificiert 
erscheiot,  während  20,  54  von  'omnia  providentera  deura'  gesprochen  wird. 
Doch  Ist  das  ohne  Belang,  da  die  Stoiker  mit  derartigen  Ausdrücken  bestän- 
dig wechseln  (s.  Zeller  Ph.  d.  Gr.  m,  1 «  S.  139  f.)  und  daher  auch  der  Gegner 
bald  den  einen  bald  den  andern  gebrauchen  konnte. 


sammeln.  Da  auch  nach  unserer  Ansicht  II  dem  ursprünglichen 
Plan  des  Werkes  fern  lag  und  erst  während  der  Arbeit  also 
etwa  nach  Vollendung  von  I  aufgenommen  wurde,  so  erklärt 
sich  die  lose  Verknüpfung  beider  Teile  wohl  ohne  Schwierigkeit. 
Der  Inhalt  von  I  aber  scheint  Hirzel,  wenn  man  ex  silentio 
schliessen  darf,  keine  Bedenken  gegen  die  verhältnismässige 
Selbstständigkeit  seiner  Bearbeitung  eingeflösst  zu  haben.  Grade 
auf  ihn  etwas  nähöf  einzugehen  erscheint  uns,  nachdem  wir 
Hirzels  von  Schwenke  gebilligte  Ansicht  von  der  Zusammen- 
gehörigkeit von  I  und  III  zurückgewiesen  haben,  not- 
wendig. 

Was  gegen  die  Stoiker  bemerkt  wird,  ist  nichts  als  ein 
obei-flächliches  Verspotten  ihrer  Lelire  von  der  IlQovoia^  wie  es 
bei  dem  beständigen  Gezänk  der  Philosophenschulen  unter- 
einander jedem,  der  einige  ihrer  Streitschriften  gelesen  oder 
ihrer  Vorträge  gehört  hatte,  geläufig  sein  musste.  Auch  der 
immerhin  originelle  Ausdruck  'anus  fatidica'  muss  wohl  Gemein- 
gut gewesen  sein,  wenigstens  weist  ihn  Schömann  auch  bei 
Plutarch  de  nobil.  c.  13  in  dem  griechischen  xQ^f^^^okayoc;  ygavi; 
nach.  Etwas  eingehender  wird  über  Plato  gesprochen,  aber 
alle  Einwendungen  sind  oberflächlicher  Natur  und  richten  sich 
lediglich  gegen  den  Timaeus,  den  Cicero  wohl  kurz  vor  Ab- 
fassung des  ersten  Buches  unserer  Schrift  übersetzt  hatte,  so 
dass  auch  zu  diesem  Teil  das  Material  in  seinem  Gedächtnis 
vorhanden  sein  musste.  Damit  soll  nicht  gesagt  sein,  dass 
eine  ähnliche  Polemik  gegen  Plato  nicht  auch  in  der  griechi- 
schen Litteratur  vielfältig  vorgekommen  und  auch  von  Cicero 
gelesen  sein  könne;  aber  daraus,  dass  Cicero  in  III  eine  nur 
gegen  die  Stoiker  gerichtete  Schrift  benutzt,  obwohl  er,  wie 
wir  gesehen  haben,  das  Bedürfnis  fühlt,  zugleich  gegen  die 
Akademiker  zu  polemisieren,  dürfen  wir  schliessen,  dass  ihm 
eine  gegen  beide  zugleich  gerichtete  epikureische  Schrift  nicht 
zugänglich  war.  Da  der  Epikureer  aber  im  Verlauf  des  Werkes 
nicht  noch  einmal  zu  Worte  kam,  erschien  es  notwendig,  ihn 
gleich  im  Anfang  die  Lehren  seiner  beiden  Gegner  beurteilen  zu 
lassen.  Doch  mochte  wohl  der  Abschnitt  I  seinem  Verfasser 
selbst  etwas  dürftig  vorkommen,  und  vielleicht  gab  grade  dies 
Veranlassung  zu  der  sonst  schwer  erklärlichen  Aufnahme  des 
historischen  Abschnittes  (II). 


Die  Frage  nach  den  Quellen  dieses  letzteren  lässt  sich 
zurückfuhren  auf  die  Frage,  ob  Cicero  die  mit  aller  Wahr- 
scheinlichkeit (vgl.  Gomperz  bei  Diels  doxographi  graeci 
S.  529  f.)  von  Philodemus  verfasste  Schrift  negi  «Jaf/^ffiaj;,  die 
unter  den  Herkulanensischen  Rollen  in  beträchtlichen  Bruch- 
stücken aufgefunden  ist,  selbst  benutzt  hat  oder  ob  beide, 
Cicero  und  Philodemus,  aus  demselben  Schriftsteller  ab- 
geschrieben haben ;  denn  dass  unabhängig  von  einander  mehrere 
Schriftsteller  in  so  vielen  Punkten  so  überraschend  überein- 
stimmende Angaben  niedergeschrieben  haben,  wie  Schömann  in 
der  Einleitung  seiner  Ausgabe  S.  18  für  möglich  hält,  scheint  Hirzel 
S.  5  mit  Recht  undenkbar.  Andererseits  hat  schon  Schwenke 
8.  51  es  für  unwahrscheinlich  erklärt,  dass  Philodemus  die 
historische  Übersicht  selbst  angefertigt  habe,  weil  er  dann 
schwerlich  bei  Diogenes  von  Babylon  stehen  geblieben  wäre 
and  nicht  vielmehr  die  Reihe  der  Stoiker  bis  auf  Posidonius 
verfolgt  hätte.  Diese  Meinung  wird  auch  dadurch  unterstützt, 
dass  die  historische  Übersicht  bei  Philodemus,  soweit  man  aus 
den  Fragmenten  schliessen  darf,  zumeist  eine  ganz  objective 
ist  und  als  eine  feindliche  nur  gegenüber  Persans  (S.  75, 
c.  9,28),  Chrysippus  (82,  c.  15,11)  und  Diogenes  von  Ba- 
bylon (84,  c.  17,5)  sich  erweist.  Was  anders  kann  den  Ver- 
fasser dazu  bewogen  haben,  als  dass  zur  Zeit  der  Abfassung 
der  Übersicht  diese  Männer,  die  dem  Epikureer  beachtens- 
wertesten Gegner  waren,  ein  Panaetius  und  Posidonius  also 
noch  nicht  schriftstellerisch  thätig  waren  ?  Darum  erscheint  es 
auch  wenig  glaublich,  dass  der  Verfasser  dieser  Übersicht  der 
Epikureer  Phaedrus  sei,  dessen  Werk  Philodemus  und  Cicero 
excerpiert  haben  (wie  Diels  doxographi  graeci  S.  126  anzu- 
Dehmen  geneigt  ist). 

Man  wird  also  nicht  leugnen  können,  dass  die  Möglichkeit 
für  Cicero  vorhanden  war,  in  diesem  Stücke  aus  derselben  Quelle 
wie  Philodem  zu  schöpfen  und  es  wird  daher  zur  Entscheidung 
der  Quellenfrage  nötig  sein,  die  DiflFerenzen  zwischen  beiden 
Darstellungen  zu  prüfen,  wobei  jedoch  alle  diejenigen  Stellen 
Ton  der  Unteniuchung  auszuschliessen  sind,  bei  denen  das  von 
Cicero  Gebotene  in  einer  Lücke  bei  Philodem  gestanden  haben  kann. 

Die  dann  übrig  bleibenden  Differenzen  zerfallen,  abgesehen 
von  der  Beurteilnng  der  einzelnen  Philosophen^  die  der  cicero- 


nisclien  Darstellung?  eigentümlich  ist .  in  drei  Gattungen ,  indeim^ 
erstens    bisweilen    Pliilodem   mehr   giebt   als  Cicero,    zweiten^* 
an  zwei  Stellen  Cicero   ausfiihrliclier  ist,    als  Philodem,    uncT 
drittens  an  einigen  Stellen  eine  Abweichung  in  den  dargestellte!  :i 
Lehren  sich  findet,  die  nicht  auf  blosser  Erweiterung  oder  Ver- 
kürzung beruht.     Die  Differenzen  der  ersten  Gattung  sind  nui^ 
dann  beweiskräftig,  wenn  das  von  Cicero  Ausgelassene  von  be— 
sonderer  Wichtigkeit  ist.  da  der  Excerptor  unwichtigeres  selbst- 
verständlich häufig  bei  Seite  lässt.     Von  Bedeutung  indess  er- 
scheint die  Auslassung  von  Heraklit  und  Prodikos,  aber  diese- 
hat  Hirzel  (S.  7,  8)  zur  Genüge  damit  erklärt ,  dass  es  Cicero 
um  eine  Darstellung  der  verschiedenen  theologischen  Lehren, 
nicht  um  eine  Aufzählung  der  verschiedenen  Philosophen  zu 
thun  war  (cf.  de  deor.  nat.  I  5,  10:  'non  enim  tam  auctores  in 
disputando,  quam  rationis   momenta  quaerenda  sunC).      Daher 
konnte,  wie  Hirzel  ausführt,   Heraklit.    der  noch   dazu  schwer 
vei^tändlich  und  schwer  zu  übersetzen  w^ar,  neben  den  Stoikeni 
und  Prodikos   neben   Persaeos  entbehrt  werden.      (Vgl.    Diels 
S.  126).     Aber,   wendet  dagegen  Schwenke  (S.  50)    ein,    das 
würde,   da  Heraklit  und  Prodikos   den  Stoikern  vorausgingen, 
eine  ungewöhnliche  Voraussicht  bei  Cicero  voraussetzen.     Uns 
scheint  darin   doch  ein  ungerechtfertigtes  Urteil  über  Ciceros 
Schriftstellerei  zu  liegen,  w^enn  man  ihm  nicht  einmal  zutrauen 
will,  einen  so  kurzen  Abschnitt  ganz  gelesen  zu  haben,  bevor 
er  ihn  verarbeitete.     Jedenfalls  darf  man  aus  der  Auslassung 
von  Heraklit  und  Prodikos  keine  w^eiteren  Schlüsse  ziehen. 

Wichtiger  sind  die  Stellen,  wo  Cicero  ausführlicher  als  Philo- 
dem ist  und  doch  in  den  Lücken  Philodems  sich  kein  Raum  zeigt, 
in  welchem  das  von  Cicero  mehr  gegebene  gestanden  haben 
könnte.  Es  sind  zunächst  die  Worte  §  39:  'ignem  praeterea 
et  eum  quem  ante  dixi  aethera,  tum  ea  quae  natura  fluerent 
atque  manarent,  ut  et  aquam  et  terram  et  aera' ;  denn  die  vor- 
hergehenden Worte  'animi  fusionem  universam'  glaube  ich  nicht 
mitrechnen  zu  dürfen,  weil  ihr  griechisches  Urbild  in  der 
Lücke  p.  77  c.  11,  21  ff.  gestanden  haben  kann,  sie  aber  auch 
als  eine  wenig  sagende  Erweiterung  der  vorhergehenden  Worte 
angesehen  werden  köimen.  Dazu  kommt  §  40 :  'idemque  etiam 
legis  perpetuae  et  aeternae  vim,  quae  quasi  dux  vitae  et  ma- 
gistra    officiorum    sit,    lovem    dicit    esse    eandemque    fatalem 


11 


necessitatem  appellat,  sempiteriiam  rerum  futurarum  veritatem/ 
Doch  muss  zu  §  39  bemerkt  werden,  dass  auch  Philodem  von  der 
Göttlichkeit  des  Feuers  (p.  79  c.  12,  20)  und  zu  §  40,  dass  er 
ebenso  von  der   Göttlichkeit   des   Gesetzes,    wenn  auch  beide 
Male  in  anderm  Znsammenhang  spricht.     In   dem  Relativsatz 
ferner  'quae  quasi  dux  vitae  et  magistra  ofSciorum  sit^  erkennt 
man  unschwer  einen  echt-römischen  und  echt-ciceronischen  Zu- 
satz, zu  dem  es  wahrlich  keiner  griechischen  Vorlage  bedurfte. 
Der  Römer  will  auch  in  der  Philosophie  stets  den  praktischen 
Nutzen  sehen,  dieser  Gedanke  durchdringt  ihn  bei  jeder  philo- 
sophischen Betrachtung  und  verlangt  bei   passenden    und  un- 
passenden Gelegenheiten   zum  Ausdruck  gebracht   zu  werden. 
Namentlich  glaubte   Cicero   sein   eifrig  erstrebtes   Ziel,   seine 
Landsleute  für  philosophische  Studien  zu  gewinnen,  nur  so  er- 
reichen zu  können.    Doch  bietet  die  ganze  ciceronische  Stelle 
mancherlei  Anstössiges.    Wir  finden  in  den  Worten  'ait  enim — 
inesse  videatur'    (§  39—40   Ende)   eine   doppelte  Erwähnung 
1)  der  alles  in  sich  schliessenden  Natur,  2)  des  stoischen  Fatums, 
3)  des  Aethers,   (noch  dazu  wird  dieser  an  erster  Stelle  mit 
dem  völlig   ungerechtfertigten  Zusatz    *quem    ante   dixi'    ein- 
geführt), 4)  des  Flüssigen.     Auflfällig  ist  ferner,   dass  an  der 
einen  Stelle  unter  das  Flüssige  Wasser,  Erde  und  Luft,  an  der 
andern  nur  die  Luft  gerechnet  wird.    Daher  sind  schon  frühere 
aof  den  Gedanken  gekommen,  dass  einzelne  Worte  interpoliert 
sein  möchten.    So  war  'universam'  und  *universitatemque  rerum, 
qna  omnia  continerentur'  Lengnick  verdächtig,  Schömann  er- 
klärte *quaomniacontinerentur'  für  einen  überflüssigen,  wahrschein- 
lich wegen  des  obigen  'omnia  continentem'  von  einem  alten  Leser 
beigeschriebenen  Zusatz,  Diels  strich    *universam  atque  omnia 
continentem.'    Mag  nun   immerhin   manche  Wiederholung  auf 
Rechnung  des  Auszuges  zu  schieben  sein,  wie  denn  auch  bei 
Philodem  in   dem  Abschnitt  über  Chrysippus  zweimal  (77,  19 
nnd  77,  29)  von  der  Weltseele  die  Rede  ist,  so  liegt  die  Wahr- 
scheinlichkeit einer  Interpolation  des  Abschnittes  über  Chry- 
sippus doch  so  nahe,  dass  äusserste  Vorsicht  geboten  ist,  wenn 
man  ans  ihm  weitere  Schlüsse  ziehen  will.     Grade  der  letzte 
Satz:  'eandemque  fatalem  necessitatem  appellat,   sempiteniam 
rerum  futurarum    veritatem'    unterliegt    gerechten   Bedenken. 
Denn  soweit    wir  aus  Phüodem   und  Cicero   ersehen  können, 


12 


war  der  Gang  des  ersten  Buches  der  in  Rede  stehenden  Schrift 
der,  dass  im  ersten  Teil  die  stoischen  Götter  aufgeführt 
wurden,  im  zweiten  die  Yolksgötter  mit  diesen  identificiert 
wurden,  woran  sich  dann  im  zweiten  Buche  naturgemäss  die 
Umdeutung  der  alten  Mythen  anschloss.  Danach  gehört  aber 
die  Identificierung  des  ewig  waltenden  Gesetzes  mit  dem  Fatum 
nicht  in  diesen  zweiten  Teil  des  ersten  Buches,  sondern  das 
Fatum  hat  mit  Recht  seine  Stelle  schon  im  ersten  Teil  ge- 
funden. Da  nun  der  Ausdruck  'sempiternam  rerum  futurarum 
veritatem',  worauf  schon  Schwenke  hingewiesen  hat,  echt  stoisch 
ist,  so  ist  die  Möglichkeit  —  von  mehr  kann  hier  nicht  die 
Rede  sein  —  nicht  ausgeschlossen,  dass  der  Abschnitt  über 
Chrysippus  nachträglich  aus  einer  stoischen  Schrift,  vielleicht 
von  Cicero  selbst  erweitert  sei  (man  vgl.  de  deor.  nat.  I  20,  55 
III  6,  14.  de  divin.  I  55,125,  auf  die  schon  Schwenke  ver- 
weist),^) und  man  wird  daher  für  die  Beurteilung  der  Quellen- 
frage die  hier  allein  vorkommenden  Erweiterungen  des  cicero- 
nischen  Textes  gegenüber  Philodem  nicht  in  Betracht  ziehen 
können. 

Wenden  wir  uns  jetzt  den  Stellen  zu,  in  denen  die  Lehren 
der  behandelten  Philosophen  bei  Cicero  anders  dargestellt  sind, 
als  bei  Philodem,  so  ist  wohl  am  auffälligsten  die  Differenz  in 
Betreff  des  Anaximenes.  Nach  Cicero  lehrt  dieser,  dass  die 
Luft  Gott  sei  'eumque  gigni',  von  dem  letzteren  Zusatz  findet 
sich  bei  dem  freilich  nicht  lückenlosen  Philodem  keine  Spur, 
und  man  kann  mit  Sicherheit  behaupten,  dass  auch  in  den 
Lücken  derartiges  nicht  gestanden  hat,  denn  Philodem  ist  in 
seinen  Angaben  zuverlässig  und  würde  sich  eine  solche  Ent- 
stellung nicht  haben  zu  Schulden  kommen  lassen.  Auch  hatte 
er  dazu  keine  Veranlassung,  da  er,  wie  wir  gesehen  haben,  die 
Lehren  der  altern  Philosophen  ohne  Polemik  giebt,  der  Zusatz 
aber  augenscheinlich  nur  gemacht  ist,  um  die  Widerlegung  der 
Lehre  zu  erleichtern.  Dadurch  sind  auch  die  Worte  sicher  ge- 
stellt, so  dass  alle  Konjekturen,  durch  die  man  Cicero  von  dem 
argen  Fehler  hat  befreien  wollen,  in  sich  selbst  zerfallen.  Selbst 
die    ICntschuldigung,    ans    Flüchtigkeit  geirrt  zu   haben,   wird 

*)  Wir  werden  später  selieu,  dass  Cicero  bei  der  Bearbeitung  des  zweiten 
Buches  Chrysippus  benutzte,  da  fand  sich  also  leicht  Veranlassung,  etwas 
scheinbar  Passendes  hier  nachzutragen. 


13 


maD .  schwerlich   gelten    lassen    dürfen ,    wo    der    Irrtum    den 
Zwecken  des  Irrenden  so  sehr  zu  gute  kam  (Diels  S.  123). 

Von   Auaxagoras    lehrt    Cicero:     'prinius    omnium    rerum 
lüscriptionem  et  modum  nientis  infinitae  vi  ac  ratione  designari 
et  confici  voluit'  und  widerlegt  dann  diese  Worte  mit  dem  sich 
anschliessenden  Satze:    'in  quo  non  vidit  neque  motum  sensu' 
(oder  sensui*)  Punctum  et  continentem  infinito  ullura  esse  posse 
neque   sensum   omnino,    quo    non   tota  natura   pulsa    sentiret'. 
Der  Lehre  des  Anaxagoras  also,  dass  die  Ordnung  des  ganzen 
Weltalls  durch  das  vernünftige  Wirken  des  unendlichen  Geistes 
geschehe,  hält  Cicero  zunächst  entgegen,   dass  das  Unendliche 
also  auch   nicht  der  unendliche  Geist)   keine   mit  Empfindung 
und  Bewusstsein   verbundene   Bewei^ung  haben   könne.     Giebt 
man  die  Richtigkeit  dieses  Satzes  zu,  so  ist  damit  der  (angeb- 
liche) Satz   des  Anaxagoras  widerlegt,   denn  die  Ordnung  des 
Weltalls   schliesst  in   sich  Bewegung,   das  vernünftige  A\'irken 
aber  setzt  Empfindung  und  Bewusstsein  ('sensus'  vgl.  Schümann 
zu  dieser  Stelle)  voraus.     Es  folgt  darauf  eine  zweite  Wider- 
legung, dass  nämlich  das  Unendliche  keine  Empfindung  haben 
könne,   ohne    dass   in   der  Natur  selbst   d.  i.   in   dem  ganzen 
Weltall    diese    Empfindung    herrschte.      Beide    Widerlegungen 
knüpfen  also  an  an  die  Worte  'mentis  infinitae  vi  ac  ratione': 
wenn  der  Geist  nicht  unendlich  sein  sollte,   dann  könnte  er 
sowohl  mit  Bewusstsein  und  Empfindung  verbundene  Bewegung 
haben  als  auch  Empfindungen  besitzen,  an  der  nicht  die  ganze 
Natur  teil  hätte,  wie  denn  auch  Cicero  selbst  §  28  von  Xeno- 
phanes  sagt :  'Xenophanes  —  de  ipsa  mente  item  reprehenditur, 
nt  ceteri,  de  infinitate  autem  vehementius,  in  qua  nihil  neque  sentiens 
neque  coniunctum  potest  esse'.   Nun  aber  will  es  das  Unglück,  dass 
grade  die  Unendlichkeit  des  Geistes  bei  Philodem  nicht  gelehrt 
wird,  denn  hier  heisst  es  an  der  schon  von  Lengnick  (S.  17) 
mit  Recht  hierher  gezogenen  Stelle  (S.  66  c.  4*  ff.) :    yeyovevai 
n  (x)cu  elvai  xa(i  ea)eo(^ai)  xal  7idvT(tov)  äQ(xsiv)  xal  {vo)vv 
äiBiQa   ovra    zd  fuiyfi[ev>]ara   ovfiTtavra   Siaxoaiiif'^(aai),      Wie 
ist  diese   Differenz   zu    erklären?    Lengnick    meint   und   ihm 
stimmt  Hirzel   (S.  97)  bei,   Cicero  habe  bei  flüchtigem  Lesen, 
statt  oLTTUQa   Ol  ra  gelesen   ä.ieiQov  livta  und  habe   dieses   auf 
voiv  bezogen,  ja  Hirzel  fügt  hinzu,  Cicero  habe  sich  bei  dieser 
falschen  Uebersetzung  nichts  gedacht,  denn  sonst  habe  er  nicht 


in  der  folgenden  Kritik  anf  die  richtige  Gestalt  der  Worte  bei 
Philodem  Rücksicht  nehmen  können.  Das  thut  nun  freilich 
Cicero  nach  unserer  eben  dargelegten  Auffassung  der  Stelle 
nicht,  und  überhaupt  treten  der  Annahme  eines  solchen  Miss- 
verständnisses doch  mancherlei  Bedenken  entgegen,  zunächst 
dass  man  sich  eine  Stelle,  die  man  widerlegen  will,  naturgemäss 
genauer  ansieht  als  eine,  die  man  nur  übersetzen  will,  vor  allem 
aber,  dass  auch  hier  wieder  wie  bei  Anaximenes  durch  die  Ab- 
weichung von  Philodem  die  Widerlegung  bedeutend  erleichtert 
wurde.  Da  nun,  wie  wir  aus  einem  Fragment  sehen,  Anaxa- 
goras  in  der  That  dem  Geiste  Unendlichkeit  zuschreibt,*)  aber 
freilich  in  ganz  anderem  Sinne  als  sie  hier  vorausgesetzt  und 
zur  Widerlegung  benutzt  wird,  so  ist  wahrscheinlich  die  Kennt- 
nis von  dieser  Lehre  hier  benutzt,  um  damit  die  Philosopliie 
des  Anaxagoras  leichter  bestreitbar  zu  machen,  wenn  man  nicht 
etwa  annehmen  will,  dass  eine  absichtliche  Fälschung  nur  zu- 
fällig zu  einem  der  Wahrheit  nahestehendem  Resultat  gelangt  ist. 

Auch  bei  Demokrit  scheint  sich  Cicero  die  Widerlegung 
durch  die  Art  der  Darstellung  seiner  Lehre  erleichtert  zu  haben. 
Dem  Philodem  erwuchsen  über  dieselbe  Zweifel  (ov  (panerai 
6^  iftoi  JrjfioxQiTog  p.  69  c.  5^  9),  vielleicht  weil  verschiedene 
Autoren  über  seine  Götterlehre  verschieden  berichteten  (ioottsq 
tvioL  ebenda),  Cicero  aber  nimmt  die  verschiedenen  Ansichten 
über  ihn  als  baare  Münze,  so  dass  schon  dadurch  arge  Ver- 
kehrtheit entsteht. 

Von  Sokrates  femer  heisst  es  bei  Philodem:  (S.  71  c.  6^  2  ff.): 
(iv  Tolg  S)BV0(pw(vT0i;  diioiiivr^)iiiov(€v/n)a[i](aLv  ovx)  0Qäa&(ai) 
(fr^iaiv  lov)  xh.ov  (T/})r  (fioQCft-v)  dkka  räqya 

*)  Mallach  fragm.  philo»,  graec.  6  roo?  cT^  fanv  aniiQot*  xaX  (wioxQttttg 
xuX  ^ifjiixTm  ovdtvl  XQW^^^'  ^^^^  andere  Auffassung  der  ganzen  Stelle  ent- 
wickelt Hirzel  S.  90  ff. ,  indem  er  unter  dem  'infinitum'  die  unendliche  Welt 
oder  Materie  verstehen  will ,  doch  erkennt  er  selbst ,  dass  es  schwer  ist ,  die 
Beziehung  zwischen  'infinitum'  und  'infinitae  mentis^  zu  leugnen.  Den  in  ihm 
aus  diesem  Grunde  auftauchenden  Gedanken  bei  'mentis'  das  Wort  'infinitae' 
zu  streichen ,  verwirft  er  jedoch  selbst  und  nimmt  zu  dem  angeblichen  Miss- 
verständnis Ciceros,  von  dem  oben  gesprochen  ist,  die  Zuflucht.  Uns  scheint 
jede  Erklärung,  welche  die  Beziehung  von  'infinitum^  zu  4nfinitae  mentis' 
leugnet,  von  vornherein  verfehlt.  Auf  Schömann's  Erklärung  mit  der  Lesart 
^motum'  für  'modnm'  sind  wir  nicht  eingegangen,  weil  sie  uns  von  Hirzel 
widerlegt  zu  sein  scheint. 


15 


tim^  Htm,  Dem  eiitspriclit  bei  Cicero:  'Xenoplion  —  facit  — 
Socratem  dispiitantem  fonnam  dei  qiiaeri  noii  oportere.'  Sauppe 
(conmieut.  de  Philodemi  libro  qui  fiiit  de  pietate  S.  7)  nimmt 
an.  Philodem  habe  die  entsprechende  Stelle  Xenophons  miss- 
vei'stiiDden ,  denn  während  dieser  nnr  lehre  (memorab.  IV,  3,  13), 
man  dürfe  nicht  warten,  bis  man  die  (t estalten  der  ( Götter  sehe, 
.andern  müsse  sich  begnügen,  indem  man  die  Werke  derselben 
sehe,  sie  frommen  Sinnes  zu  ehren,  mache  jener  daraus  ein 
Verbot  nach  den  Gestalten  der  Götter  zu  forschen.  Dass  mm 
'iieses  Missverständnis  sich  auch  bei  (,'icero  finde,  sei  ein  deut- 
liches Zeichen  der  Benutzung  Philodems  durch  ihn.  Ihm  stimmt 
Hirzel  (S.  6)  bei.  Dagegen  macht  Diels  (S.  124)  darauf  auf- 
merksam, dass  das  Wort  'oportere'  erst  von  ( 'icero  hinzugesetzt 
sei  nnd  diesen  allein  die  Schuld  an  der  Entstellung  des  xeno- 
phontischen  Gedankens  treffe,  während  Philodem  denselben  im 
wesentlichen  richtig  wiedergebe.  Hier  scheint  die  Entscheidung, 
wem  man  an  dem  otfenbaren  Fehler  die  Schuld  geben  soll,  da- 
von abzuhängen,  wem  man  das  grössere  Vertrauen  schenkt, 
Plülodem  oder  Cicero.  Doch  giebt  uns  der  letztere  selbst  einen 
Wink,  indem  er  statt  jeder  AMderlegung  auf  die  Aehnlichkeit 
(lieser Lehre  mit  der  platimischen  verweist.  (Aehnlich  Diels  S.  124). 
Natürlich  sind  damit  Ciceros  eigene  Worte  gemeint;  'in  Legum 
autem  libris,  ([uid  sit  omnino  deus,  anquiri  o  p  o  r  t  e  r  e  non  censeat', 
das  heisst  also  die  ganze  Widerlegung  der  xenophontischen 
Lehre  hängt  von  dem  Worte  ^oportere'  ab,  und  unsre  Stelle 
zeigt  sich  als  würdiges  Seitenstück  zu  der  Behandlung  des 
Anaximenes  und  Anaxagoras,  ja  man  darf  wohl  noch  einen 
Sehritt  weiter  gehen  und  auch  für  die  Entstellung  der  plato- 
nischen Lehre  die  Verantwortung  dem  Cicero  zuschieben.*) 

Wir  übergehen  einige  Stellen,  in  denen,  wie  Diels  (S.  124)  aus 
•len  darin  vorkommenden  Irrtümern  schliesst,  aller  Walirschein- 
lichkeit  nach  Philodemus  etwas  anderes  gegeben  hat  als  Cicero, 
die  aber  für  unsere  Untersuchung  ausser  Acht  gelassen  werden 
infissen.  weil  die  etwa  entsprechenden  Worte  des  griechischen 
Textes  nicht  erhalten  sind,  und  kommen  zu  den  Einwendungen, 


^)  An  unserer  Stelle  mag  Anlass  zur  Entstellung  die  Fassung  bei  Phi- 
lodem gegeben  haben,  die  etwa  gelautet  haben  könnte:  ^MXQttrrfg  —  ovx 
opacr^i  (fffOiv  jou  d-f^ov  rr^r  ftoocfijr  (tXXit  lanya  l^ovra  6jH(og  dvcei  d-eoy  rofjiC- 
luy  xeX  fiij  ayn/Ltiyety  Jeiy,  Icag  ny  avioy  Mfjg. 


die  Cicero  gegen  die  Lehren  der  behandelten  Philosophen  machi 
Dass  diese  der  ciceronischen  Darstellung  eigentümlich  sind  d.  t 
nicht  aus  Philodem  entlehnt  sind,   können  wir   auch  da  m: 
Sicherheit  annehmen,   wo  die   entsprechenden  Teile   des   let; 
teren    verloren    sind,    weil    Cicero    selbst    da,    wo  Philodei 
eine   Kritik   übt  z.  B.  gegen   Persaeus   (p.  75 , 3  c.  9 ,  28 
und  Chrysippus  (p.  82, 11  c.  15, 11  f.)  diese    nicht  übersetz 
sondern  in  seinen  Angriffen  eigene  Wege  wandelt.    Die  Ei 
Wendungen  selbst  verraten  zwar  nirgends  eine  tiefere  Kenn 
nis  der  Geschichte   der  Philosophie,   auch   nirgends  grösser 
Scharfsinn,   als  man  bei  Cicero  annehmen  kann,   zeigen  ab 
doch  andrerseits  ein  strenges  Festhalten  an  dem  epikureisch 
Standpunkt,   wie  man  es  bei   einem  Nicht-Epikureer  und  b 
sonders  bei  Cicero  kaum  zu  finden  erwartet.    Freilich  behau 
tet  Diels  (S.  123  f ),  Velleius  bekämpfe  dem  Demokrit  gegenüb 
Dinge,  welche  die  Epikureer  selbst  lehrten  und  welche  auchVe 
leius  später  (I  18,  46.  19,  49)  vortrage;  ein  Epikureer  dürfe  de 


Demokrit  nicht  vorwerfen,  dass  er  für  göttlich  erkläre  'illaii:* 
naturam,  quae  imagines  fiindat  ac  mittat',  wie  es  Velleius  §  2? - 
thue.  Aber  darin  vermag  ich  Diels  nicht  beizustimmen.  Den^^ 
Demokrit  wird  vorgeworfen  (wie  auch  I  43,120),  dass  er  di^ - 
von  den  Dingen  ausströmenden  eiSwla  für  göttlich  erklärt,  Epi — 
kur  lehrt  freilich  auch  solche  Ausströmungen,  aber  diese  selbsP^ 
werden  weder  von  Velleius  noch  von  andern  Epikureern  fürr:^ 
göttlich  ausgegeben.  Eine  Bekämpfung  der  Göttlichkeit  diesei 
streitet  also  nicht  gegen  den  durchweg  festgehaltenen  epikure- 
ischen Charakter  der  cicero  -  velleianischen  Polemik.  Und  wenn 
Cicero  selbst  an  andern  Stellen  (I  39,  109,  11  30,  76.  Hirzel 
S.  70  f)  den  IiTtum  begeht  die  eiSwXa  oder  'imagines'  des 
Epikur  mit  den  Göttern  zu  verwechseln ,  so  spricht  das  mehr 
dafür,  dass  an  unserer  Stelle  nicht  Cicero  selbst,  sondern  ein 
Epikureer,  dem  sich  Cicero  anschliesst,  den  Gedanken  ge- 
liefert hat. 

Stellen  wir  nun,  um  womöglich  zu  einer  Entscheidung  der 
Frage  zu  gelangen,  ob  Cicero  aus  Philodem  geschöpft  habe  oder 
nicht,  zusammen,  was  sich  aus  dem  Gange  der  bisherigen  Unter- 
suchung für  die  eine  oder  die  andre  Ansicht  ergiebt.  Der 
Zusammenhang  zwischen  dem  historischen  Abschnitt  und  Philo- 
dem ist  bei  der  grossen  Aehnlichkeit  beider  in  vielen  Punkten 


1? 

unverkennbar.     Da  aber  Philodem   selbst   nicht   der  Original- 
Verfasser  ist,   vielmehr  die  Originalschrift   ihren  Ursprung  in 
der  Zeit  vor  Panaetius  haben  rauss,  war  auch  die  Möglichkeit 
zu  berücksichtigen,    dass   beide  aus  einer  gemeinsamen  Quelle 
geschöpft  haben.    Diese  Möglichkeit  fand  keine  Unterstützung 
in  den  Auslassungen  Ciceros,  da  er  für  dieselben  nachweisbare 
Gründe  hatte ;  auch  was  Cicero  über  die  Lehren  der  Philosophen 
mehr  bietet  als  Philodem,   sprach  nicht  für  eine  andre  Quelle, 
da  Anzeichen  vorhanden  waren,  dass  er  hier  Zusätze  aus  eigenem 
geistigen    Besitz    und   nachträglicher   Lektüre    gemacht   habe. 
Bis    dahin    also    ergab   sich   nichts,    was   die   Benutzung   des 
Philodem  durch  Cicero  ausschloss  oder  auch  nur  unwahrschein- 
lich machte.    In  anderm  Lichte  erscheinen  die  Abweichungen 
in  der  Darstellung  der  philosophischen  Lehren  bei  Cicero :  sie 
sind  sämmtlich  der  Art,  dass  sie  die  Widerlegung  der  betreffenden 
Lehren  erleichtem  und  characterisieren  sich  dadurch  als  Ent- 
stellungen  und  Fälschungen,    und   wer   diese   dem   Cicero   zu- 
schreibt, wie  Diels,  darf  ihm  auch  den  Vorwurf  des  bewussten 
Fälschers   nicht  ersparen.    Davor   scheut  denn  auch  Diels  in 
der   That  nicht  zurück,   und   doch  hat  dieser  Vorwurf  seine 
schweren  Bedenken;  denn  zu  wie  vielem  Tadel  Ciceros  philo- 
sophische  Schriftstellerei  auch  Anlass  giebt,  mit  wie  grossem 
Recht  man  ihm  auch  Flüchtigkeit,  Vergesslichkeit,  Unwissen- 
heit, Mangel  an  scharfem  und  folgerichtigem  Denken  vorwerfen 
kann;  wo  zeigt  er  sich  in  irgend  einer  andern  Sclirift  als  be- 
wussten Fälscher?  wo  haben  wir  auch  nur  etwas  Analoges,  das 
zu  einem  so  schweren  Vorwurf  die  Berechtigung  giebt?  Ferner 
spricht  gegen  die  Annahme,  dass  dem  Cicero  nur  Philodem  vor- 
lag ,   die   durchaus  und  konsequent  epikureisch  gehaltene ,   in 
der  ciceronischen  Darstellung  gegebene,  aber  nicht  bei  Philo- 
dem vorhandene  Polemik  gegen  die  Philosophen.    Wenn  man 
auch  nicht  leugnen  kann,  dass  in  diesen  Ausführungen  nichts 
enthalten  ist,  was  Cicero  nicht  hätte  durch  eigenes  Nachdenken 
finden  können,  so  setzt  dies  doch  immer  ein  längeres  Verweilen 
und  eine  langsamere  Art  zu  arbeiten  voraus,  als  wir  in  den 
andern  Teilen  unseres  Werkes  finden.    Dazu  kommt,  dass,  wie 
vir  oben  sahen,  Cicero  ursprünglich  nicht  die  Absicht  hatte 
einen  solchen  historischen  Abschnitt  in   seine  Darstellung  auf- 
zmiehmen^  dass  ihm  der  Gedanke  erst  kam,  nachdem  er  den 

2 


vorhergehenden  Teil  des  Werkes  niedergeschrieben  hatte.    LXi 
wie  viel  unwahrscheinlicher  wird  dadurch  die  Annahme,  it 
er  auf  diesen  Abschnitt  mehr  Zeit  und  Mühe  verwendete 
das  blosse  Uebersetzen  beansprucht  I 

Wenn  aber  solche  Erwägungen   zu  dem  Ergebnis  hin: 
führen  scheinen,  dass  dem  Cicero  das  Original  des  Pliilodeii 
vorlag  und  er  aus  ihm  entlehnte,  was  er  mehr  als  dieser  biet 
so  stösst  doch  auch  eine  solche  Annahme  auf  grosse  Schwier 
keiten,  deren  hauptsächlichste  Diels  (S.  125)  mit  den  Worl 
andeutet :  'at  monstrent  mihi  isti  [qui  Ciceronem  excusent  qu: 
graeca  repetentem]  non  dicam  Philodemum  sed  quemlibet  scr: 
torem  graecum,  (christianos  semper  excipio)  qui  in  tanta  versui 
paucitate  tam  saepe  tamque  turpiter  erraverit'.     Die  Ansi( 
von  Diels  selbst  geht  dahin,  dass  das  Cicero  wie  Philodem  v( 
liegende  Originalwerk  das  Buch  des  Phaedrus  ITeQi  ^hop  s 
das  sich  Cicero  ja  auch  von  Attikus  erbeten  habe,   die  F 
schungen  und  die  ganze  Polemik  aber  habe  Cicero  hinzugefü 
indem   er   den   Ton    des    Epikureers   Zeno   nachgeahmt    ha' 
Diese  Ansicht  widerstreitet  jedoch  dem,  was  wir  über  die  7 
der  Abfassung  der  Originalschrift  gesehen  haben,  dass  sie  nä^ 
lieh  in  die  Zeit  vor  Panaetius  zu   setzen   sei ,    und  beseit 
andererseits  die  Bedenken,  welche  wir  gegen  den  ciceronisclm  -^ 
Ursprung  der  Fälschungen  erhoben  haben,  nicht.    Ebensowei^i^l 
Beifall  können  wir  nach  dem  früher  ausgeführten  Schwenk ^-^ 
Meinung  zollen,  dass  Zeno  der  Original-Verfasser  sei,  der  üeni 
Cicero    und  Philodem  vorgelegen  habe.     Zwar  würde  dessen 
Lebenszeit  sehr  gut  passen,  aber  nach  unserer  Meinung  kann 
der    geschichtliche   Abschnitt    nicht   von    demselben   Verfasser 
sein,  wie  der  folgende  dogmatische,  dessen  Ursprung  nach  der 
Annahme  aller  Neueren  auf  Zeno  zurückgeht,  und  ausserdem 
bleiben  auch  so  die  Irrtümer  und  Fälschungen  unerklärt,   die 
man  dem  Zeno  doch  noch  weniger  als  dem  Cicero   zutrauen 
darf.     Überhaupt  machen  diese  die  Hauptschwierigkeit.     Will 
man  sie  dem  Cicero  zuschreiben,  dann  ist,  wie  wir  gesehen 
haben,  kein  genügender  Grund  vorhanden,  von  der  doch  immer 
zunächst   liegenden  Annahme   abzuweichen,    dass   Cicero    aus 
Philodem  geschöpft  habe;  will  man  das  nicht,  dann  muss  man 
den  Schuldigen  anderswo  suchen,   aber  sicher  nicht  unter  den 
griechischen  Philosophen  von  Bedeutung.    Dieser  Schwierigkeit 


19 

geö^enuber  sei  es  uns  gestattet  eine  Hypothese  aufzustellen,  die 
wenigstens  die  Möglichkeit  bietet,   die  vorliegende  Gestalt  des 
Werkes  zu  erklären  und  die  in  einzelnen  Punkten  eine  gewisse 
Mtze  findet,  aber  weit  davon  entfernt  ist,  sich  für  Gewissheit 
auszugeben.     Dem  Cicero  fiel  während  der  Ausarbeitung  unserer 
Schrift  die  geschichtliche  Übersicht  bei  Philodem  in  die  Hände, 
er  glaubte  sie ,  obwohl  er  in  der  Einleitung  erklärt  hatte ,  die 
Ansichten  anderer  Philosophen  als  die  der  Epikureer,   Stoiker 
und  Akademiker   nicht    beriicksichtio:en    zu    wollen,    für   sein 
Werk  gebrauchen  zu  können,    doch  passte  sie  nicht  zu  dem 
Ton,  den  er  Velleius  einmal  hatte  anschlagen  lassen,  und  so 
gab  er  sie  zur  Bearbeitung  einem  mit  der  epikureischen  Philo- 
sophie   vertrauten    Gehülfen.     Dieser    widerlegte    von    epiku- 
reischem Standpunkt  aus  die  einzelnen  Philosophen  und  nahm, 
nm  sich  dies  zu  erleichtem,  auch  zu  Fälschungen  seine  Zuflucht. 
Auf  diese  Weise  erklärt  sich  leicht  der  lockere  Zusammenhang 
zwischen  dem  geschichtlichen  und  den  beiden  ihn  umgebenden 
Abschnitten.     Bei  dieser  Annahme  kann  es  auch  nicht  wunder 
nelimen,  wenn  hier  Cicero  von  epikureischem  Standpunkt   aus 
die  Gi3ttlichkeit  der  eidio?.a  bei  Demokrit  tadelt ,  während  er 
sonst  dem  Epikur  selbst  diese  Lehre  zuschreibt:   sein  Gehülfe 
kannte  eben  die  epikureische  Lehre  besser  als  er  selbst.     Auch 
die  Fälschungen  werden  leichter  erklärlich,  wenn  sie  von  jemand 
leiTühren,  der  den  Auftrag  hatte,  die  angeführten  Lehren  zu 
widerlegen   und  sich  nicht  anders  zu  helfen  wusste.     Endlich 
bemerke  ich  noch,   dass   wir  die  Thätigkeit  solcher  Gehülfen, 
wie  wir  sie  liier  annehmen,   auch   in    andern  Teilen    unseres 
Werkes    erkennen    werden,    und    dass   überhaupt    die    grosse 
Schnelligkeit   der   ciceronischen   Schriftstellerei   nur   bei   einer 
weit  ausgedehnteren  Benutzung  derartiger  Kräfte,  als  man  ge- 
meiniglich annimmt,  möglich  war.*) 

Der  dritte  Teil  endlich  (I  16,  42—1  20,  56)  ist  von  Hirzel 
(S.  25  ff.)  auf  den  Epikureer  Zeno  zurückgeführt,  auf  den  schon 
früher  Chr.  Petersen  hingewiesen  hatte.  Diese  Ansicht  hat 
auch  den  Beifall  der  Gelehrten  gefunden,  die  nach  Hirzel  in 
eine  Prüfung  der  Frage  eingetreten  sind  wie  Schwenke  (S.  57) 


*)  Vgl.  auch  Usener  Epicurea  S.  LXVI  und  speciell  über  einen  epikurei- 
schen Gehalfen  S.  264  Anm. 

2* 


und  Diels  (S.  126),  und  in  der  That  scheinen  Ciceros  eigeit  ^ 
Worte  (I  21,58  und  59)  keinen  Zweifel  daran  zu  gestatten. 

Wir  kommen  zur  Widerlegung  der  epikureischen  Doctri  :»i 
durch  den  Akademiker  Cotta.     Ueber  die  Quelle    dieses  Al^  - 
Schnittes  stehen  sich  zwei  Ansichten  gegenüber:  Teuffei  (Cxescl-»  - 
der  röm.  Literatur  173,  10)  sieht  sie  in  einer  Schrift  des  PosL  — 
donius,  Schömann  in  einer  des  Klitomachus,  letzterem  stimmt^ 
Hirzel   (a.  a.  0.   S.  32  ff.)  bei,   während  des  ersteren  Meinung* 
von  Schwenke  (a.  a.  0.  S.  57  ff.)  verteidigt  wird.    Doch  haben 
nur  Hirzel  und  Schwenke  die  Sache  einer  eingehenderen  Er- 
örterung unterzogen,   während  ]\Ia3^or   in   seiner  Ausgabe   die 
Grlinde    für   beide  Ansichten    einander    gegenüberstellt,    ohne 
zu  einer  Entscheidung  zu  gelangen.    Hirzel  gründet  seinen  Be- 
weis auf  die  auffallende  Uebereinstimmung,   die  sich   an   ver- 
schiedenen Stellen  des  Abschnittes  zwischen  Cicero  und   dem 
neunten  Buch  des  Sextus   Empirikus  finden,   und   wenn   auch 
einzelne  Aeusserungen  vorkommen,  die  auf  stoischen  Ursprung 
hindeuten  und  im   Munde  eines  Akademikers  seltsam  klingen, 
so  fällt  dies  doch  seiner  Meinung  nach  gegen  das  angeführte 
Argument  nicht  ins  Gewicht.     Umgekehrt  geht  Schwenke  vom 
letzten  Kapitel  des  ciceronischen  Buches  aus,  in  dem  Posidonius 
citiert  wird,  macht  wahrscheinlich,  dass  grade  im  letzten  Teil 
dieser  Widerlegung  Cicero  seiner  Quelle  am  treusten   gefolgt 
sei,  erinnert  daran,  dass  des  Posidonius  Schrift  über  das  Wesen 
der  Götter  auch  für  das  zweite  Buch  des  ciceronischen  Werkes 
benutzt  ist,  und  folgert  daraus,  dass  Posidonius  die  Quelle  des 
ganzen  in  Rede  stehenden  Abschnittes  sei.     Was  in  demselben 
dieser  Ansicht  widerspricht,  hat  Schwenke  zufolge  Cicero  ent- 
weder selbstständig  hinzugesetzt,  um  das  akademische  Gepräge 
der  Rede  zu  wahren  oder  es  sind  schon  bei  Posidonius  ver- 
schiedene   Ansichten    einander    gegenübergestellt,    von    denen 
Cicero  die  ihm  grade  passende    ausgewählt   habe.     Über   die 
auffallende  Erscheinung,  dass  Cicero  einen  wesentlich  stoischen 
Vortrag  einem  Akademiker  in  den  Mund  gelegt  haben  sollte, 
wird  leicht  hinweggegangen,  ohne  dass  eine  wirkliche  Analogie 
dazu  nachgewiesen  wird,  und  als  Bestätigung  der  vorgetragenen 
Ansicht  wird  auf  die  Art  verwiesen,  wie  in  der  Vorrede  des 
ganzen  Werkes  die  beiden  akademischen  Vorträge  im   ersten 
und  dritten  Buch  angekündigt  werden.    „Während  §  4  zur  Be- 


21 

zekhmng  der  Kritik  der  Stoa  einfach  Karneades  genannt  wird, 
km  es  §  3  nach  Andeutung  der  epikureischen  Lehre :  'quorum 
si  Vera  sententia  est,   quae  polest  esse  pietas,   quae  sanctitas 
ijuae  religio?'   u.  s.  w.,  Worte,   mit   denen   ganz  unverkennbar 
die  Widerlegung  auf  positiver  Grundhige,  wie  sie  116  ff.  ge- 
geben wird,    versprochen  ist.''     (Darüber  vgl.   weiter   unten.) 
L'brigens   sind  die  Auseinandersetzungen  beider  Gelehrten    so 
reich  an    treffenden    und    feinsinnigen    Bemerkungen,    dass   es 
uohl  nur  einem  falschen  Vorurteil  und  einer  darauf  gegründeten 
falschen  Fragestellung  zuzuschreiben  ist,  dass  sie  zu   einem  so 
wenig  befriedigenden,  weil  so  manche  Zweifel  ungelöst  lassen- 
den Ergebnis  gekommen  sind.     Das  Vorurteil  ist,  dass  man, 
solcinge  nur  irgend  eine  Möglichkeit   dazu   vorhanden  ist,   an 
der  Annahme    einer    und    derselben    Quelle    festhalten    müsse. 
Nim  ist  allerdings  richtig,  dass  Cicero  nur  ungern  und  nur  um 
besonderer  Vorteile  willen  die  Quelle  wechselt,  solange  es  an- 
geht dagegen    der    einmal   gewählten    treu   bleibt.     Aber   der 
Urnud  dafür  liegt  einzig  und  allein  darin,   dass   er  auf  diese 
Weise  schneller  und  bequemer  fertig  wurde;    er  arbeitete  wie 
es  im  Altertum  allgemein  geschah:  was  fertig  vorgefunden  wurde, 
wurde    mit    den    notwendig   erscheinenden    Aenderungen   auf- 
genommen;   wo    eine    passende    Schrift  nicht   vorhanden   war, 
warie  etwas  Neues  geschaffen.     Hätte  es  also  eine  Schrift  ge- 
geben, die,  sei  es  von  akademischem,  sei  es  von  stoischem  Stand- 
punkt, gegen  die  dem  Velleius  in  den  Mund  gelegte  zenonische 
Abhandlung  polemisierte,   so  hätte  Cicero  sie  gewiss  mit  Ver- 
gnügen benutzt.   Aber  sicherlich  stand  ihm  wenigstens  eine  solche 
Abhandlung  nicht  zur  Verfügung.    Das  ergiebt  sich  nicht  so  sehr 
daraus,  dass  in  der  Polemik  manches  vorkommt,  was  in  dem 
zu  bekämpfenden   Abschnitt   kein   Analogon   hat   (denn    dafür 
konnte  die  Ursache  in  Weglassungen  in  der  zenonischen  Schrift 
liegen),   als  vielmehr  aus  mancherlei  Wiederholungen  und  an- 
deren Unebenheiten  der  Darstellung,   die  im  weiteren  Verfolg 
unserer  Untersuchung  zur  Sprache  kommen  werden.     So  blieb 
dem  Autor  denn  nichts  anders  übrig,   als  was  er  zur  Wider- 
legung  der  einzelnen   vorgetragenen   Ansichten  brauchte,   aus 
verschiedenen    Schriften   zusammenzusuchen,    wobei   die  Mühe 
natürlich  die  gleiche  war,  ob  er  sich  an  einen  Originalschrift- 
steller hielt  oder  mehrere   benutzte,    Damit  fällt  für  Cicero 


22 


der  einzige  Grund,  möglichst  bei  derselben  Quelle  zu  bleiben, 
weg,  und  andererseits  haben  wir  keine  Veranlassung,  wo  be- 
stimmte Spuren  auf  einen  Wechsel  der  Quelle  hinweisen,  diese 
durch  künstliche  und  gesuchte  Erklärungen  zu  verwischen, 
sondern  wir  müssen  gerade  sie  benutzen,  um  aus  ihnen  ein 
Bild  von  der  wirklichen  Art  der  ciceronischen  Arbeit  zu  ge- 
winnen. Und  nun  versetze  man  sich  in  Ciceros  Lage:  seine 
nächste  Aufgabe  war,  den  aus  Zeno  geschöpften  Teil  des  Vor- 
trags des  Velleius  zu  widerlegen;  dieser  Vortrag  enthielt  im 
wesentlichen  sieben  Punkte:  1)  die  Lehre  von  der  Existenz 
der  Götter,  2)  von  ihrer  Glückseligkeit,  3)  ihrer  Unsterblich- 
keit, 4)  Unthätigkeit ,  5)  menschlichen  Gestalt,  6)  Wahrnehm- 
barkeit  und  7)  die  Lehre  von  der  Isonomie.  Cicero  musste 
sich,  da  er  ein  speziell  die  Originalschrift  widerlegendes  Werk 
nicht  fand,  die  Widerlegung  der  einzelnen  Punkte  aus  ver- 
schiedenen Schriften  zusammensuchen,  er  musste  ferner  für  die 
nächsten  Bücher  seines  Werkes  stoische  und  akademische 
Schriften  durchlesen:  und  da  sollte  er  der  Versuchung  wider- 
standen haben  in  seine  dem  Akademiker  in  den  Mund  gelegte 
Widerlegung  aufzimehmen,  was  er  aus  den  stoischen  Schriften 
brauchen  konnte?  er,  der  sich  stets  freut,  die  Epikureer  wider- 
legen zu  können,  sollte  es  über's  Herz  gebracht  haben,  eine 
kräftige  Polemik  gegen  dieselben  unbenutzt  zu  lassen,  w'o  er 
sie  auch  immer  fand?  Verstärkt  wird  die  Wahrscheinlichkeit 
der  Annahme,  dass  Cicero  hier  sowohl  aus  akademischer  als 
auch  aus  stoischer  Quelle  geschöpft  habe,  durch  gewisse  Mo- 
mente, die  sich  aus  dem  2.  Buche  der  Schrift  de  deorum  natura 
ergeben;  sie  kann  aber  zur  Gewisslieit  nur  durch  den  Nach- 
weis erhoben  werden,  dass  sich  durch  sie  die  Fehler  in  der 
Komposition  und  die  Widersprüche  im  Vortrag  des  Cotta  im 
ersten  Buch  auf  das  leichteste  erklären. 

Es  muss  auffallen,  dass  in  dem  langen  stoischen  Vortrage, 
der  das  ganze  2.  Buch  füllt,  sich  nirgends  eine  Polemik  gegen 
die  sieben  Punkte  des  zenonisch-velleianischen  Vortrages  findet. 
Ist  es  bei  dem  beständigen  Gezänk  zwischen  beiden  Schulen 
denkbar,  dass  so  lange  Auseinandersetzungen  über  das  Wesen 
der  Götter  ursprünglich  nichts  derartiges  enthalten  haben, 
während  doch  andrerseits  mit  Vorliebe  manche  Punkte  der 
epikureischen  Philosophie  erwähnt  und  auch   solche  Teile  der 


23 

epikureischen   Theologie  bekämpft  worden,    die   nicht  zu   den 
7  Punkten    gehören?     So   werden    ohne   Polemik   erwähnt   II 
23. 59   die   'monogrammi  dii    et   nihil    agentis',    II  30^  76  die 
ünagines',  II  32,  82  der  Gebrauch  von  (fvoi<^.     Noch  bezeich- 
nender aber  sind  die  Stellen,   wo  gegen  die  Epikureer  polemi- 
siert wird:   dreimal  werden  in  ihnen  Angriffe  auf  die  Lehren 
der  Stoiker  zurückgewiesen,  nämlich  II  17,  46  — 18,  48  (gegen 
1 10,  24)  der  auf  den  runden,  sich  drehenden  Gott,  II  29,  73 
f?egen  I  8, 18)  der  auf  die  jiQovoia  und  II  65, 162  (gegen  I 
20.55)   der  auf  die  Weissagung,    und  nur   an  einer  einzigen 
Stelle  II  37,93  ergreift  Lucilius  die  Offensive,   aber  auch  hier 
nicht  gegen  den  dogmatischen  Teil  des  epikureischen  Vortrags, 
K>udern  gegen  die  Lehre  von  der  Atomistik  und  der  Entstehung 
der  Welt.     Was  folgt  daraus?    Für  jeden,  der  sehen  will,  dass 
Cicero,  was  in  seiner  stoischen  Quelle  gegen  den  dogmatischen 
Teil  des  velleianischen  Vortrags  gerichtet  war,   ausgeschieden 
hat,  um  es  an  andrer  Stelle,  d.  h.  in   dem  Vortrag  des  Cotta 
im  ersten  Buch,  zu  verwenden.     Doch  bedürfen  wir  einer  solchen 
FulgeiTing  kaum,  da  auf  dasselbe  Cicero   selbst  schon  in   der 
Einleitung  des  zweiten  Buches  hindeutet  II  1,2:   ^contra  Epi- 
earam  satis  superque  dictum  est',  worauf  dann  gleich,  wie  um 
zu  zeigen,  wie  es  zu  verstehen  ist,  folgt  II  1,3:   'etenim  con- 
victis  Epicuri  erroribus  longa  de  mea  disputatione  de- 
iracta  oratio  est'.     Natürlich  könnten  diese  Stellen  an  sich 
auch  auf  eine  Vorwegnahme  durch  das  aus  akademischer  Quelle 
geflossene  gedeutet  werden,  wie  denn  auch  II  17,  45  ('cuius 
upinionis   levitas   confutata   a  Cotta   non    desiderat   orationem 
meam')   sich  auf  etwas  bezieht,   das,   wie  wir  sehen  werden, 
akademischen  Ursprungs  ist,  aber  zusammengehalten  mit  der 
eben  beobachteten  Erscheinung  dürfte  es  doch  nicht  ohne  Be- 
deutung sein.    Was  wir  also  von  vornherein  als  wahrscheinlich 
angenommen  haben,  dass  Cicero,   was  er  aus  jenen  stoischen 
Quellen  für  das  zweite  Buch  zur  Widerlegung  des  Velleius  im 
ersten  Buch  brauchen  konnte ,  herausgenommen  habe ,  das  ist  für 
jeden,  der  nicht  an  ein  seltsame.s  Spiel  des  Zufalls  glauben  mag, 
von  Cicero  selbst  mit  dem  "Ausdruck  'longa  de  mea  disputatione 
detracta  oratio  est',  um  hier  von  andern  zu  schweigen,  bestätigt. 
Sehen  wir  nun,  um  womöglich  noch  eine  weitere  Bestäti- 
gung zu  erlangen,  ob  wir  nicht  Spuren  dieser  Eontanimation 


24 


auch  in  dem  Vortrag  des  Cotta  im  ersten  Buch  erkennen,  was 
von  vornherein  bei  der  flüchtigen  und  schnellen  Art  der  cicero- 
nischen  Arbeit  zu  erwarten  ist. 

Wir  finden  zunächst  von  I  21,  57  bis  I  37, 102  ein  zu- 
sammenhängendes Stück,  das  wir  ohne  Bedenken  mit  Schömann 
und  Hirzel  dem  Klitomachus  zuweisen.  Wenn  Schweuke  darin 
einzelnes  an  stoische  Lehren  Erinnerndes  nachweist,  so  ist 
darauf  nicht  viel  Gewicht  zu  legen,  weil  Cicero  hier,  wie  auch 
Schwenke  annimmt,  etwas  selbstständiger  gearbeitet  hat,  also 
manche  Reminiscenz  aus  seiner  Lektüre  anbringen  konnte, 
andererseits  aber  auch  der  Akademiker  bei  der  Bekämpfung 
der  Epikureer  die  von  den  Stoikern  geschmiedeten  Watfen  nicht 
zu  verschmähen  brauchte,  sofern  er  damit  nur  nicht  zugleich 
gegen  seine  eigne  Schule  kämpfte.  So  z.  B.  konnte  gegen  die 
menschliche  Gestalt  der  epikureischen  Götter  auch  der  Aka- 
demiker den  Einwand  machen:  wozu  dem  Gotte  Füsse,  wenn 
er  nicht  geht,  wozu  Hände,  wenn  er  nichts  fasst?  (33,  92).  Und 
ebenso  gut  konnte  er  fragen:  was  hindert  dich  die  Sonne  oder 
das  Weltall  oder  den  ewig  waltenden  Geist  für  göttlich  zu 
erklären?  (31,  87.  34,  95).  Noch  weniger  lässt  sich  aus  der 
Frage:  'Quid  ergo?  solem  dicam  aut  lunam  aut  caelum  deum?' 
auf  eine  stoische  Urschrift  schliessen  (30,  84),  da  eine  solche 
Frage  im  Munde  eines  Stoikers  gradezu  unsinnig  wäre.  Und 
warum  sollte  nicht  auch  der  Akademiker  das  Argument  ver- 
wenden, dass  im  menschlichen  Körper  nichts  überflüssig,  nichts 
ohne  Ursache  sei  (33,  92.  34,  99),  zumal  wenn  er  sich  ausdrück- 
lich gegen  die  stoischen  Konsequenzen  aus  dieser  Lehre  ver- 
wahrt (36, 100)?  Wir  sehen  hierin  und  in  ähnlichen  Stellen 
also  keinen  Grund  von  der  zunächstliegenden  Annahme  abzu- 
weichen, dass  die  akademische  Auseinandersetzung  auf  aka- 
demische Quelle  zurückgeht.  Mit  §  103  aber  wird  die  Sache 
anders.  §  102  schliesst  nämlich  mit  den  Worten :  '  haec  oratio 
non  modo  deos  spoliat  motu  et  actione  divina  ^),  sed  etiam  homines 
inertis  efficit,  si  quidem  agens  aliquid  ne  deus  quidem  esse  beatus 
potest';  wie  passt  dazu  die  Frage  in  §  103:  *quod  eius  (sc. 
dei)  est  domicilium?  quae  sedes?  qui  locus?  quae  deinde  actio 
vitae?'     Wie  kann  ein  Schriftsteller,  der  soeben  gewissermassen 


*)  *divina'  dürfte  interpoliert  sein. 


25 


den  höchsten  Trumpf  ausgespielt  hatte,  indem  er  sagt:  bei 
dieser  Ansicht  hört  nicht  nur  alle  Thätigkeit  der  Götter  auf, 
sondern  es  werden  auch  die  Menschen  unthätig  gemacht,  wie 
kann  dieser  Schriftsteller  im  nächsten  §  nach  der  Thätigkeit  der 
iiottheit  fragen?  Ich  vermag  diesen  Widerspruch  nicht  anders 
zu  erklären,  als  so,  dass  hier  ein  Wechsel  in  der  Quellenschrift 
eintritt:  für  den  Schriftsteller,  der  hier  nach  der  Thätigkeit 
des  Gottes  fragt,  existierte  der  Sclüuss  des  vorhergehenden 
Paragraphen  nicht.  Zwar  warnt  Schwenke  (S.  133)  davor, 
aus  den  Uebergängen  voreilige  Schlüsse  zu  ziehen,  aber  diese 
Warnung  hat  doch  nur  da  Bedeutung,  wo  die  beiden  zu  ver- 
bindenden Teile  einen  so  ähnlichen  Inhalt  haben,  dass  Cicero 
ohne  es  zu  merken  von  einem  zum  andern  gelangen  konnte; 
hier  konnte  Cicero  keine  andre  Veranlassung  haben  nach  der 
eben  abgehandelten  'actio  divina'  zu  fragen,  als  dass  ihm  seine 
Quelle  die  Frage  diktierte. 

Wenn  nun  bei  §  103  eine  neue  Quelle  einsetzt,  so  werden 
wir  zunächt  zu  fragen  haben,  wie  gross  das  dieser  entnommene 
Stück  ist.  Darauf  antwortet  Schwenke  (S.  63):  wir  haben  in 
den  §§  103  und  104  „einen  unverarbeiteten  Rest  der  Quellen- 
schrift,'' denn  während  in  §  103  nach  'domicilium,  sedes,  locus'  und 
actio  vitae'  gefragt  wird,  wird  im  folgenden  gar  nicht  davon 
gehandelt,  sondern  Cicero  fährt  in  der  Widerlegung  des  Epi- 
kureers da  fort,  wo  er  stehen  geblieben  war,  d.  h.  er  geht  zu 
§  49  (Wahrnehmung  der  Götter  mittels  der  Bilder)  über.  Da- 
nach müsste  man  also  annehmen,  dass  die  §§  103  und  104  aus 
einem  anderen  Schriftsteller  oder,  da  Schwenke  die  ganze  aka- 
demische Polemik  gegen  Epikur  auf  Posidonius  zurückführt,  aus 
einer  anderen  Schrift  desselben  oder  zum  mindesten  aus  einem 
anderen  Abschnitt  derselben  Schrift  stamme.  Wie  soll  man  sich 
da  aber  Ciceros  Arbeitsweise  denken?  Er  fährt  §  105  da  fort, 
wo  er  §  102  stehen  geblieben  war,  er  hatte  ein  Original  vor  sich, 
welches  sich  in  durchgehendem  Zusammenhang  mit  der  epiku- 
reischen Theologie  beschäftigte,  er  brauchte  nicht  die  einzelnen 
Gründe  aus  einer  akademischen  Gesammtkritik  der  philosophi- 
schen Götterlehre  zusammenzusuchen  (Schwenke  S.  64):  und 
doch  findet  sich  hier  plötzlich  den  Zusammenhang  unterbrechend 
ein  Abschnitt  aus  einer  andern  Schrift!  Wie  soll  man  sich  das 
erklaren?     Wo    sich    sonst    Widersprüche,    Wiederholungen, 


26 


Störungen  des  Zusammenhangs  finden,  hat  Ciceros  Unachtsam- 
keit, Nachlässigkeit  und  Bequemlichkeit  die  Schuld,  und  hier 
sollte  er  nur  um  eine  Störung  hineinzubringen,  die  gleichmässig 
fortlaufende  Ubersetzerarbeit  unterbrochen  haben?  Nein,  die 
Sache  liegt  offenbar  ganz  anders.  In  der  bisher  benutzten 
Quelle  waren  von  den  oben  erwähnten  7  Hauptpunkten  der  epiku- 
reischen Auseinandersetzung  die  ersten  5  genügend  besprochen, 
dagegen  fand  Cicero  nichts  oder  nichts  ihm  Zusagendes  über 
die  Wahrnehmung  der  Götter  und  über  die  Isonomie,  darum 
ging  er  nun  zu  einer  andern  über,  in  der  zunächst  von  der 
Wahrnehmung  der  Götter  die  Rede  war.  Nur  war  diese  in  der 
jetzt  benutzten  Schrift,  oder  wenigstens  in  der  von  Cicero  heran- 
gezogenen Stelle  nicht  die  Hauptsache,  sondern  wurde  bei  Ge- 
legenheit der  Frage  nach  der  Glückseligkeit  und  Ewigkeit  nur 
gestreift.  Zugegeben,  hiess  es  da,  dass  die  Götter  mensch- 
liche Gestalt  haben,  was  ist  ihr  Aufenthalt,  was  ihre  Thätigkeit, 
wie  kommen  wir  dazu,  sie  für  glückselig,  für  ewig  zu  halten? 
Auf  alle  diese  Fragen  vermögt  Ihr  keine  genügende  Antwort 
zu  geben,  denn  nun  kommt  Ihr  mit  der  Lehre  von  den  Bildern, 
die,  von  den  Göttern  ausströmend,  in  die  Menschen  eindringen 
und  in  ihnen  die  Ueberzeugung  von  der  Glückseligkeit  und 
Ewigkeit  der  Götter  hervorrufen.  So  fand  es  Cicero  vor  und 
so  nahm,  er  es  auf.  Es  ist  ja  klar,  der  Hauptgedanke  ist  hier 
die  Glückseligkeit  und  die  Ewigkeit  der  Götter,  aber  es  kam 
doch  immerhin  auch  die  Wahrnehmung  der  Götter  vor  und  das 
genügte  für  die  Aufnahme.  Aus  dieser  Darstellung  ergiebt  sich 
auch,  dass  der  Vorwurf,  §  104  stehe  mit  dem  folgenden  in 
keinem  Zusammenhang,  ungerechtfertigt  ist.  Aber  bedenklich 
erschien  es  dem  Cicero  immerhin,  mit  so  wenigen  Worten  über 
einen  Hauptpunkt  hinwegzugehen,  und  so  setzte  er  aus  eigenem 
Vermögen  die  {5§  106—108  hinzu.  §  109  aber  schliesst  sich 
unmittelbar  an  §  105  an,  und  da  hier  auch  die  Isonomie  mit- 
behandelt wurde,  so  nahm  Cicero  unbedenklich  die  ganze  Aus- 
einandersetzung über  die  Glückseligkeit  und  Ewigkeit  der  epi- 
kureischen Götter  und  sogar  das  abschliessende:  'ita  nee  beatus 
est  vester  deus  nee  aeternus'  auf. 

Dass  Cicero  in  diesem  Stück  einem  anderen  Original  als 
bisher  gefolgt  ist,  haben  wir  zunächst  aus  einem  mehr  äusser- 
lichen  Umstand,   aus  dem  Übergang,  geschlossen;    es  kommt 


27 


jetzt  dazu,  dass  in  ilim  ein  Thema  abgehandelt  wird,  welclies 
zur  Genüge  in  dem  vorliergelienden  behandelt  war,  auf  das  der 
Originalschriftsteller  zurückzukommen  keine  Veranlassung  hatte, 
das  Cicero  nur  deswegen  wieder  aufnimmt,  weil  es  mit  der 
Wahrnehmung  der  (lötter  und  der  Isonomie  verknüpft  war  und 
es  nicht  der  Mühe  wert  zu  sein  schien,  es  aus  dieser  Ver- 
l'indung  auszuscheiden. 

In  diesem  Stücke  nun  weist  Schwenke  mancherlei  nach, 
das  sich  auch  sonst  in  stoischen  Schriften  findet,  dass  hier  wie 
n  15, 42  die  vei*schiedenen  Aufenthalte  der  lebenden  Wesen 
mit  dem  der  Götter  in  Zusammenhang  gebracht  werden,  ferner 
die  Erwähnung  der  im  Feuer  lebenden  Tiere  (wie  Seneca  quaest. 
nat.  V  6),  sowie  die  Bemerkung,  dass  es  charakteristisch  für 
alle  lebenden  Wesen  sei,  nach  etwas  ihrer  Natur  Entsprechen- 
dem zu  streben.  Auf  der  andern  Seite  will  Hirzel  (I  S.  38 ) 
aus  den  Worten  'a  Democrito  omnino  haec  licentia  e.  q.  s.' 
I  38,107)  auf  akademischen  Ursprung  schliessen,  da  hier  wie 
bei  Sextus  (IX  42)  dem  Deniokrit  Willkür  vorgeworfen  werde. 
Dem  gegenüber  scheint  mir  in's  Gewicht  zu  fallen,  dass  sich 
gerade  in  diesem  und  dem  vorhergehenden  Paragraphen  römische 
Beispiele  finden  (Ti.  Gracchus,  M.  Octavius,  das  Kapitol,  Romu- 
1ns  nnd  Numa),  die  doch  dafür  sprechen,  dass  Cicero  diese 
Paragraphen  selbstständiger  gearbeitet  hat  und  dass,  wenn  er 
in  sie  eine  Reminiscenz  aus  einer  akademischen  Schrift  einge- 
fl'Khteu  hat,  daraus  noch  nicht  auf  den  Ursprung  des  ganzen 
•Stückes  geschlossen  werden  darf.  Wenigstens  wird,  wer  an- 
erkennt, dass  ursprünglich  in  diesem  Abschnitt  über  Ewigkeit 
und  (Glückseligkeit  der  (jötter  gehandelt  war,  auch  zugeben 
müssen,  dass  §  106  bis  108  von  Cicero  selbstständig  in  diese 
Auseinandersetzung  eingeschoben  ist. 

AVenn  man  aber  eine  stoische  Quelle  annimmt,  so  liegt  nichts 
näher,  als  an  das  Buch  des  Posidonius  über  das  Wesen  der 
<TOtter  zu  denken,  das  Cicero  im  2.  Buch  benutzt  und  sicher 
^hoü  vorher  gelesen  hat,  worauf  auch  das  Citat  I  44,  123 
hinweist.  Auf  denselben  sind  wahrscheinlich  auch  die  §§  115 
nnd  116  zurückzuführen,  wie  sich  aus  ihren  Anfangsworten  'at 
etiam  de  sanctitate,  de  pietate  ad  versus  deos  libros  scripsit 
Epicurus'  verglichen  mit  den  Worten  'at  etiam  über  est  Epicuri 
de  sanctitate'  kurz  vor  jenem  Citat  aus  Posidonius,  sowie  aus 


28 


den  Definitionen  von  'sanctitas'  und  'pietas'  (Schwenke  S.  60^ 
ergiebt. 

Anders  ist  über  das  folgende  Kapitel  (42,  117  — 119)  zu 
urteilen.  Schon  die  Anfangsworte,  welche  den  eben  behandel- 
ten Gedanken  als  etwas  Neues  erscheinen  lassen,  weisen  auf 
Quellen  Wechsel  hin.  Deutlicher  spricht  und  lässt  eine  stoische 
Quelle  ausgeschlossen  erscheinen,  dass  die  stoische  und  aucli 
von  Cicero  als  .solche  in  diesem  Werke  anerkannte  Lehre  von 
der  Erhebung  hochverdienter  Männer  zu  Göttern  (I  15, 39- 
II  24,  62)  hier  als  Atheismus  zurückgewiesen  wird.  Dass  aber 
diese  Stelle  (42,117  —  43,120)  auch  nicht  auf  Klitomachus 
zurückgeführt  werden  kann,  sondern  trotz  noch  so  grosser  An- 
klänge an  andere  Schriftsteller  (Sextus  IX  14  ff.,  50  ff.;  Laert. 
Diog.  IX  51)  von  Cicero  relativ  selbstständig  eingeschaltet  ist, 
wird  später  gezeigt  werden. 

Darauf  folgen  nur  noch  wenige  Paragraphen  (121 — 124) 
die  wieder  einen  durchaus  stoischen  Charakter  haben,  so  dei 
Satz :  'quid  enim  melius  aut  quid  praestantius  bonitate  et  bene- 
flcentia?  qua  cum  carere  deum  vultis,  neminem  deo  nee  deum  ne( 
hominum  carum,  neminem  ab  eo  amari,  neminem  diligi  vultis 
(Scluvenke  S.  60).  Gleich  darauf  ruft  Cotta  selbst  aus :  'quant( 
stoici  melius!'  und  trägt  nun  unverhüllt  stoische  Lehren  vor 
und  nicht  viel  später  folgt  das  schon  erwähnte  Citat  aus  den 
fünften  Buch  des  Posidonius  über  das  Wesen  der  Götter.  Dem 
gegenüber  muss  jeder  Versuch  scheitern,  den  Schluss  auf  irgenc 
eine  andere  Quelle  als  eben  auf  jenes  Buch  des  Posidonius  zu 
rückzuführen.  Und  doch  behauptet  Hirzel  grade  hier  mit  un 
gewöhnlicher  Bestimmtheit,  jeden  Zweifel  an  dem  akademischei 
Ursprung  diesei*  Stelle  durch  Vergleichung  von  Sextus  IX  131 
niederschlagen  zu  können.  Vergleichen  wir  also  beide  Stellen 
Sextus  erklärt,  die  Pythagoreer  und  andere  Philosophen  seiei 
im  Irrtum,  wenn  sie  wegen  des  das  ganze  Weltall  durch 
dringenden  (göttlichen)  Geistes  annähmen ,  es  existiere  nich 
nur  eine  Gemeinschaft  zwischen  Menschen  und  Göttern,  sonderi 
auch  zwischen  Menschen,  Tieren  und  Pflanzen,  und  man  handh 
unrecht  und  gottlos,  wenn  man  Tiere  und  Pflanzen  vernichte 
Worauf,  fährt  er  fort,  basieren  nun  die  Stoiker  die  Gemein 
Schaft  zwischen  Menschen  und  Göttern?  Darauf,  dass  beid< 
der  Vernunft  teilhaftig  sind.    Bei  Cicero  dagegen  wird  Epikuj 


.-    s 


getadelt,  weil  seine  sich  um  nichts  kümmernden  Götter  keine 
(löte  und  Wohlthätigkeit  kennen,  also  auch  die  Menschen  nicht 
lieben  und  von  ihnen  nicht  geliebt  werden  können,  ja  sich  nicht 
einmal  niitereinander  lieben  können.  Wie  viel  besser,  lieisst 
es  dann ,  ist  die  stoische  Lehre .  nacli  der  alle  Weisen  schon 
am  ihrer  Tugend  willen  sich  gegenseitig  lieben!  Es  wird  nicht 
nötig  sein,  auf  den  bedeutenden  Unterschied  zwischen  beiden 
Aasfiihriiugen  hinzuweisen,  beschränkt  sich  doch  die  Gleichheit 
zwischen  beiden  fast  auf  die  Erwähnung  der  Stoiker. 

Das  Resultat,  zu  dem  unsere  Untersuchung  über  die  aka- 
(lemijjclie  Kritik   des  epikureischen  Vortrags  geführt   hat,   dass 
Bimlich  21.57  bis  36,  102  auf  Klitomachus,   das    übrige,    ab- 
gesehen von  Ciceros  eigenen  Zuthaten,   auf  Posidonius  zurück- 
zuführen  sei,    mag  auf  den    ersten    Blick    Bedenken   erregen. 
Aber  wie  wir  gesehen  haben,  dass  gerade  diese  Art  der  Arbeit 
für  Cicero  die  natürlichste  war,  wie  wir  ferner  in  der  Beschaffen- 
keit des  Textes  nach  Form  und   Inhalt  Spuren  einer  solchen 
Kontamination  gefunden   haben,    so    soll   uns   zur  Bestätigung 
schliesslich  noch  die  Verlegenheit  dienen,  in  die  die  Verfechter 
einer   einheitlichen    Quelle   einem  AViderspruche  innerhalb  des 
Stückes  selbst   gegenüber  geraten.     30,  85  bis  31,  86  spricht 
Cotta  mit  Entschiedenheit  die  Überzeugung  aus,   dass  Epikur 
an  Götter  glaube,  und  führt  als  Beweis  dafür  Stellen  aus  seinen 
Werken  an.     44,  123  dagegen  billigt  derselbe   Cotta  die  An- 
sicht des  Posidonius,  dass  Epikur  nur  zum  Scheine  'invidiae  de- 
testandae  gratia'  die  Götter  bestehen  lasse,  in  Wahrheit  nicht 
an  sie  glaube.     Giebt  es  einen  natürlicheren  Weg,  diesen  Wider- 
j?pnich  zu  erklären,  als  W^echsel  der  Quellenschrift?    Wie  stellen 
ach  nun  dem  gegenüber  Hirzel  und  Schwenke?    Hirzel  schliesst 
ans  der  ersten  Stelle,  dass  Posidonius  nicht  die  Quelle  Ciceros 
sein  könne,  da  ja  eine  Ansicht ,  die  wir  später  als  posidonisch 
kennen  lernen,  in  ihr  bekämpft  werde.    Aber  statt  konsequent 
zu  schliessen,  für  die  zweite  Stelle  kann  nicht  Klitomachus  die 
Quelle  sein,  da  hier  einer  Ansicht  des  Klitomachus   entschieden 
widersprochen  wird ,  wendet  er  eine  Art  Kompensation  an :  trotz 
des  Widerspruchs  muss  auch  für  die  zweite  Stelle  Klitomachus 
die  Quelle  sein ,  da  das  durch  andere  Gründe  erwiesen  ist.     Wir 
wollen  hier  nicht  wiederholen ,  wie  ausserordentlich  geringwertig 
eben  jene  Gründe  sind ,  da  wir  eine  soche  Kompensation,  wenn 


30 


nicht  der  Widersprucli  irgend  wie  erklärt  werden  kann,  für  ver- 
fehlt erachten.  Daher  versucht  denn  Schwenke  eine  Erklärung, 
indem  er  meint,  Posidonius  könne  ja  beide  Ansichten  über  Epikur 
erwähnt  haben,  Cicero  aber  habe  sich,  auch  wenn  seine  Quelle 
sich  für  die  eine  entschieden  habe .  doch  die  andere  auswählen 
können.  Aber  das  würde  ja  grade  bei  Cicero  eine  weitgehende 
Vorliebe  für  die  eine  Ansicht  voraussetzen,  während  doch  der 
Umstand,  dass  er  bald  der  einen  bald  der  andern  folgt,  seine 
völlige  Gleichgültigkeit  aufweist.  Und  wie  wenig  wahrschein- 
lich ist  es  vollends,  dass  Posidonius  die  Ansicht,  die  er  ver- 
warf, nicht  blos  angeführt,  sondern  auch  mit  Beweisen  aus 
Epikurs  Werken  gestützt  habe  ?  Oder  sollte  das  wieder  Ciceros 
Zuthat  sein,  der  dann  Kapitel  30  ein  ungewöhnlich  lebhaftes 
Interesse  gehabt  hätte,  von  dem  sich  44  schon  wieder  das  völlige 
Gegenteil  findet?  Mag  man  sich  drehen,  wie  man  will,  man 
stösst  immer  wieder  auf  die  grössten  Schwierigkeiten. 

In  Wahrheit  freilich  ist  die  Sache  noch  verwickelter  als 
Hirzel  und  Schwenke  annahmen :  nicht  zwei,  sondern  drei  Stellen 
kommen  hier  in  Betracht,  denn  wenn  Cicero  (23,  63)  sagt :  'ex 
quo'  (dem  Geschick  des  Protagoras)  ^equidem  existimo  tardiores 
ad  hanc  sententiam'  (dass  man  von  den  Göttern  nichts  wisse) 
'profitendam  multos  esse  factos',  so  kann  damit  in  diesem  Zu- 
sammenhang nur  Epikur  gemeint  sein,  wie  denn  auch  bei 
Sextus  (IX  58)  in  der  Aufzählung  der  Atheisten  dieser  auf  Pro- 
tagoras folgt.  Wir  finden  also  auch  hier  innerhalb  eines  Stückes, 
das  wir  auf  akademischen  Ursprung  zurückgeführt  haben,  die  An- 
sicht des  Posidonius  vertreten  im  Gegensatz  zu  der  vorher  von 
Cotta  ausgesprochenen.  Um  das  zu  verstehen,  müssen  wir  die 
Reihe  der  Atheisten,  die  bei  Cicero  vorkommen,  genauer  ins  Auge 
fassen.     Wir  finden  also  23,  63: 

Diagoras,  Theodorus,  Protagoras,  Epikur  (nicht  ausdrück- 
lich genannt,  aber  deutlich  bezeiclmet)  und  42,  117: 

Diagoras,  Theodorus,  Protagoras,  Critias  (nicht  mit  Namen 
genannt,  aber  deutlich  bezeichnet,  s.  Hirzel  S.  40),  Euhemerus, 
Ennius,  die  Mysten  von  Eleusis,  Samothrake  und  Lemnus.  Dass 
Cicero  an  beiden  Stellen  derselben  Vorlage  folgt,  ist  augenschein- 
lich, denn  dass  Epikur  an  der  zweiten  Stelle  weggelassen  ist,  hat 
seinen  Grund  darin,  dass  hier  eben  Männer  angeführt  werden,  die 
mit  jenem  verglichen  werden  sollen.    Hirzel  findet  die  Vorlage 


31 


in  Klitomachus,  aus  dem  Sextus  (IX  50  if.)  die  folgende  Reihe 
von  Atheisten  überliefert : 

Euhemerus,  Prodicus,  Diagoras,  Critias,  Theodorus,  Pro- 
tagoras  xard  Tiraj,",  Epicurus  xar   iviovi;, 

„Alle  bei  Sextus  Erwähnten  kehren  auch  bei  C'icero  wieder." 
Mau  könnte  darauf  erwidern,  dass  Ciceros  Verzeichnis  noch 
länger  sei,  aber  die  Zuthaten  könnte  ja  allenfalls  dieser  aus 
f*ignem  Besitz  geliefert  haben.  Auch  dass  das  Geschick  des 
Protagoras  bei  beiden  verschieden  erzählt  wird,  dass  er  bei 
1  icero  Landes  verwiesen  und  seine  Schriften  verbrannt  werden, 
wahrend  er  bei  Sextus  zum  Tode  verurteilt  wird,  flieht  und  durch 
Schiffbruch  umkommt,  macht  ihm  keine  Sorge,  denn  das  wird  „mehr 
als  aufgewogen"  durch  andere  Ähnlichkeiten.  Wir  wollen  hier 
nicht  wiederholen,  was  wir  von  einem  solchen  „Aufwiegen" 
halten,  da  sich  in  der  That  die  Verschiedenheit  der  Erzählung 
aus  den  verschiedenen  Bedeutungen  des  griechischen  ffevysiv 
ohne  Schwierigkeit  erklärt ;  aber  bedeutsam  erscheint,  dass  auch 
die  Worte  des  Protagoras  verschieden  berichtet  werden.  Bei 
Sextus  heisst  es  nämlich  7T€(}1  Oewv  ovre  ei  elalv  ovO^  (moToi 
nri^*  tlaiv  dvvafiat  /.iyeiv,  bei  Cicero  dagegen  (23,  63)  'de  divis 
ueque  ut  sint  neque  ut  non  sint  habeo  dicere'.  Wie  dies  verstanden 
werden  soll,  zeigt  die  andere  Stelle  (42,  117)  'ego  ne  Protagoram 
qnidem  (superstitiosum  esse  potuisse  censeo),  cui  neutrum  licuerit, 
nee  esse  deos  nee  non  esse',  warum  er  diesen  Gedanken  aber 
an  der  ersten  Stelle  so  seltsam  ausgedrückt  hat,  hat  Schömann 
erkannt:  „Ciceros  Übersetzung  hat,  um  w^örtlich  zu  sein,  den  la- 
teinischen Sprachgebrauch  verlassen."  Es  ist  demnach  ganz 
sicher,  dass  dem  Cicero  eine  Fassung  vorlag,  wie  wir  sie  haben 
bei  Laert.  Diog.  IX  51 :  nsQi  ^h  O^euiv  ovx  ex(o  sldeiai  ovd^  dg 
iiaiv  oviF  log  ovx  daiv.  Kann  nun  eine  ähnliche  Fassung  auch 
dem  Sextus  vorgelegen  haben  und  von  ihm  ungenau  wieder- 
gegeben sein?  Das  ist  nicht  anzunehmen,  weil  auch  Sextus 
und  seine  Quelle  einen  bestimmten  Grund  zu  ihrer  Darstellung 
der  Worte  des  Protagoras  hatten;  bei  ihnen  nämlich  sind  es 
die  Skeptiker,  denen  der  Satz  zugeschrieben  wird,  den  bei 
Cicero  und  sonst  Protagoras  anspricht:  ov  fiällov  de  elvai  rj 
fir;  tlvai  l^eovg  diä  t^v  tüv  dvTixeifiivojv  löyotv  laoad-eveiav  ele^av 
Ol  diio  tiji;  :Sxi^€o)g,  und  sie  haben  daher  absichtlich  die  Worte 
des  Protagoras  umgeändert. 


32 

Dadurch  ist  erwiesen,   dass  für  die   Reihe   der  Atheisten 
Cicero  und  Sextus  nicht  dieselbe  Quelle  benutzt  haben,  und  als 
Bestätigung  dessen  mag  immerhin,  worauf  wir  sonst  wenig  Ge- 
wicht legen  würden,  auch  die  Verlängerung  des  Verzeichnisses 
bei  Cicero  dienen.     Dass  aber  dieses  auch  nicht  aus  stoischer 
Quelle  stammen  kann,   ist  oben  nachgewiesen  worden,   und  so 
bleibt,  soviel  ich  sehe,  nur  eine  dritte  Möglichkeit:   Cicero  hatte 
sich  für  seine  Arbeit  über  das  Wesen  der  Götter  durch  einen 
litterarischen    Handlanger,    wie    wir   ihn    in    der   Person    des 
Athenodorus  Calvus  aus  den  Briefen   an  Attikus  (XVI  11,  4 
und  14,  4)  kennen  lernen  (man  vergl.,  was  oben  S.  19  über 
den  geschichtlichen  Abschnitt  gesagt  ist),  eine  solche  Zusammen- 
stellung machen  lassen  und  entnahm  ihr,   was  er  gerade   ge- 
brauchen konnte  oder  gebrauchen  zu  können   glaubte.     Dazu 
stimmt  denn  auch,  dass  die  Anführungen  daraus  im  Grunde  an 
beiden  Stellen  so  unpassend  sind,  wie  wir  es  einem  gi'iechischen 
Philosophen  nicht  zutrauen  dürfen. 

Der  Epikureer  hatte  für  die  Existenz  der  Götter  den  Be- 
weis 'ex  consensu  gentium'  geführt,  und  darauf  erwidert  Cotta 
(23,  62):  Ich  glaube,  dass  viele  Völker  in  ihrer  Verwilderung 
von  Göttern  keine  Ahnung  haben.  Wie?  hat  nicht  Diagoras 
u.  s.  w.  die  Götter  geleugnet?  In  Wahrheit  konnte  die  Wider- 
legung des  Beweises  'ex  consensu  gentium'  nur  dadurch  erbracht 
werden,  dass  Völker  genannt  wurden,  die  notorisch  den  Glauben 
an  Götter  nicht  hatten,  oder  er  konnte  dadurch  bestritten 
werden,  dass  auf  die  ünbekanntschaft  mit  vielen  Völkerschaften 
und  ihrem  religiösen  Glauben  hingewiesen  wurde.  Die  An- 
führung einzelner  Gottesleugner  ist  also  für  den  Zusammenhang 
wertlos,  wenn  auch  in  der  Form  Behauptung  und  Widerlegung 
einigermassen  einander  genähert  sind.  An  der  andern  Stelle 
vollends  (42,  117  f.)  ist  kaum  die  Form  gewahrt,  so  dass  es 
fast  scheint,  als  wäre  sie  nur  geschrieben,  damit  das  Verzeichnis 
der  Atheisten  nicht  vergebens  angefertigt  wäre. 

Dass  übrigens  diese  Stellen  z.  T.  wörtliche  Übereinstimm- 
ung mit  andern  Schriftstellem  zeigen,  kann  bei  der  Art  ihrer 
Entstehung  nicht  überraschen. 

Denkt  man  sich  nun  die  Paragraphen  117—120  hinweg, 
so  wird  man  überrascht,  wie  unmittelbar  sich  121  oder,  genauer 
gesagt,  der  zweite  Teil  von  121  an  116  anschliesst.     Es  ist 


die  toraüglichkeit  der  Götter,  aus  der  §  116  die  Epikureer 
die  ihnen  schuldige  Verehrung  ableiten;  dieser  Scliluss  wird 
bestritten,  erstens  indem  behauptet  wird,  die  Vorztiglichkeit 
allein  sei.  wenn  sie  in  keine  Beziehung  zu  den  Menschen  trete, 
noch  kein  Grund  zur  Verehrung  (116),  und  ZA\'eitens,  indem 
die  Vorztiglichkeit  selbst  bezweifelt  wird  (121).  Ja  selbst  bis 
auf  den  Ausdruck  ('eximia  quaedam  praestansque  natura'  116 
and  optima  praestantissimaque  natura'  121)  erstreckt  sich  die 
Übereinstimmung  zwischen  beiden  Paragraphen. 

Das  Ergebnis,  zu  dem  uns  unsere  Untersuchungen  geführt, 
weicht  von  dem  unserer  Vorgänger  im  wesentlichen  in  zwei 
Punkten  ab:  wir  nehmen  erstens  an,  dass  Cicero  an  einigen 
Stellen  ohne  bestimmte  Vorlage  selbstständig  gearbeitet  hat, 
und  zweitens,  dass  er  mehr  Quellen  zu  Rat  gezogen  hat,  als 
bisher  angenommen  wurde.  Wem  dieses  Ergebnis  Bedenken 
einflösst,  der  möge  sich  erinnern,  dass  wir  niemals  selbstständige 
Arbeit  Ciceros  angenommen  haben,  ohne  die  Gründe  dafür 
nachzuweisen  und  die  Möglichkeit,  wie  er  in  den  Besitz  des  be- 
treffenden Materials  gekonmien  sein  kann,  und  dass  wir  ferner 
einen  Wechsel  der  Quellen  im  Gegensatz  zu  unsern  Vorgängern 
nur  da  angesetzt  haben ,  wo  für  Cicero  gerade  diese  Art  der 
Arbeit  die  nächstliegende  und  leichteste  war. 

Schliesslich  geben  wir  einen  Überblick  über  die  Original- 
verfasser der  einzelnen  Teile: 

1, 1—10,  24  Cicero. 

10. 25—15,  41  Philodemus. 

16, 42—20,  56  Zeno. 

21,57—37,  102  Klitomachus  (§  63—64  von  Cicero  ein- 
geschoben). 

37,103—44,124  Posidonius  (§  106  —  108,  117—120  von 
Cicero  eingeschoben). 


-•♦•- 


Die  Quellen  des  zweiten  Buches. 

Jjs  wird  zweckmässig  sein  auch  bei  der  Untersuchung  dieses 
Boches  zunächst  zu  fragen :  welche  Art  der  Abfassung  ist  nach 
dem,  was  wir  sonst  wissen,  als  die  wahrscheinlichste  anzunehmen 
und  daher  so  lange  festzuhalten,  als  sie  sich  mit  dem  vorliegenden 

3 


_  34 

Text  verträgt?  Nun  ist  festgestellt,  dass  Cicero  für  das  erste 
Buch  die  Schrift  des  Posidonius  Tregi  {^sojv  benutzte.  Ist  dies 
aber  in  dem  Abschnitte  geschehen,  den  er  dem  Akademiker  in 
den  Mund  legte,  so  ist  wahrscheinlich,  dass  er  ihn  auch  für 
die  stoische  Darstellung  im  zweiten  Buch  benutzt  hat,  für  die 
er  von  den  vier  im  ersten  Buch  benutzten  Schriftstellern  eben 
nur  diesen  verwenden  konnte.  Ausserdem  wissen  wir,  dass 
Cicero  sich  ein  Jahr  vor  der  Herausgabe  unserer  Schrift  das 
Buch  des  Panaetius  neqlTrqovoia^  schicken  liess  (ad  Att.XIÜ,  81 
Wenn  daraus  auch  natürlich  nicht  folgt,  dass  er  auch  dieses 
dem  behandelten  Thema  zufolge  dem  zweiten  Buche  unserer 
Schrift  verwandte  Werk  wirklich  ausgeschrieben  hat  —  wie 
denn  in  dem  ersten  Buche  keine  Spur  einer  Benutzung  desselben 
sich  zeigte  —  so  hat  er  es  doch  jedenfalls  gelesen  und  aus- 
schreiben können,  und  wir  müssen  demnach  sagen,  seine 
Benutzung  in  dem  noch  nicht  besprochenen  Teil  unserer  Schrift 
ist  ebenso  wahrscheinlich,  wie  die  des  Posidonius. 

Etwas  anders  steht  die  Sache  mit  einem  dritten  Schrift- 
steller. In  demselben  Briefe  nämlich,  in  dem  Cicero  um  das 
Werk  des  Panaetius  bittet,  verlangt  er  aucli  'epitomen  Bruti 
Caelianorum',  den  Auszug  des  Brutus  aus  den  Schriften  des 
Caelius.  Bei  der  Ungenauigkeit,  mit  der  Cicero  hier  wie  auch 
sonst  in  den  Briefen  Bücher  benennt,  würde  man  schwerlich 
wissen,  woran  man  hier  zu  denken  hätte,  wenn  nicht  in  der 
That  in  demselben  Buche,  in  dem,  wie  wir  sehen  werden,  Panae- 
tius benutzt  ist,  auch  Caelius  citiert  würde  (de  deor.  nat.  II 
3,  8).  Da  es  sich  aber  hier  um  ein  Ereignis  aus  dem  2.  pu- 
nischen  Kriege  handelt,  nämlich  um  die  Gotteslästening  des 
Flaminius  vor  der  Schlacht  am  trasimenischen  See  und  ihre 
Bestrafung,  so  haben  Schümann,  Mayor  und  Göthe  in  ihren 
Ausgaben  gewiss  mit  Recht  an  Caelius  Antipater  gedacht. 
Mayor  macht  auch  darauf  aufmerksam,  dass  Cicero  diesen  in 
der  Schrift  de  divinatione  mehrfach  citiert  und  an  einer  Stelle 
(I  35,  77  und  78)  sogar  ebenfalls  für  die  Zeichen,  die  vor  der 
Schlacht  am  trasimenischen  See  geschahen.  Da  nun  auch  alle 
andern  Stellen,  an  denen  er  in  de  divinatione  citiert  ist,  von 
Zeichen  und  Wundern  handeln,  wie  unsere  Stelle  in  de  deor. 
nat.,  so  wird  der  Auszug  des  Brutus,  den  Cicero  in  beiden 
Schriften  benutzte,  wohl  eben  nur  derartige  Geschichten  ent- 


35 

halten  haben.     In  der  That  wissen  wir  ja,   dass  Brutus  auch 
aus  den  Schriften  anderer  Historiker  Auszüge  angefertigt  hatte. 
So  aus  Fannius  und  Polybius  (s.  Teuflfel  Gesch.  der  Rom.  Litt. 
§  210  A.  3),  die  Benutzung  des  Caelius  Antipater  steht  also 
unserer  vorläufigen  Annahme  durchaus  nicht   im  Wege,    dass 
Cicero  aus  Panaetius  und  Posidonius,   was  ihm  bei  jedem  von 
ihnen  gerade  als  passend  erschien,  entlehnte,  ohne  sich  sklavisch 
an  den  einen  oder  andern  zu  binden.     Denn  wie  wahrscheinlich 
es  auch  ist,  dass  Cicero  aus  einem  Schriftsteller,  den  er  gerade 
gelesen  hatte,  soviel  entnahm,  als  er  für  seine  Zwecke  gebrauchen 
konnte,  so  unbedenklich  ist  es  anzunelmien,   dass  er  von  zwei 
Schriftstellern,  die  er  nachweislich  gelesen  hatte,  bald  den  einen, 
bald  den  andern  benutzte.     Das  Übersetzen  oder  Excerpieren 
aus  der  einen  Schrift  machte  ja  gerade  so  viel  und  gerade  so 
wenig  Mühe  wie  aus  der  andern.    Und  der  geringfügigste  Grund, 
etwa,  dass  der  eine  Autor  zu  ausführlich  war  und  sich  daher  nicht 
so  leicht  excerpieren  liess  oder  dass  er  eine  Einzelheit  brachte, 
die  nicht  Ciceros  Beifall  hatte,   kurz  Dinge,   die  sich  absolut 
nicht  kontrolieren  lassen,  konnten  den  Quellenwechsel  herbei- 
führen.    Möglich   ist  es  freilich,    dass  er   auch   noch   andere 
Schriften  benutzte,   die  nicht  gerade  in   seiner  Correspondenz 
erwähnt  oder  aus  Citaten  in  seinen  Schriften  bekannt  sind,  aber 
das  sind  doch  nur  Möglichkeiten,  mit  denen  man  nicht  rechnen 
kann,  wenn  nicht  bestimmte  Spuren  auf  andere  Originale  hin- 
weisen.    So   lange  es  sich  aber  um  Panaetius  und  Posidonius 
handelt,  halten  wir  es  für  verkehrt,  wenn  von  zwei  auf  einander 
folgenden  Abschnitten  in  dem  einen  eine  auf  den  einen,  in  dem 
andern  eine   auf  den  andern  hinweisende  Stelle  vorkommt,   an 
einer  dieser  Stellen  so  lange  herumzudeuteln ,   bis  man  beide 
Abschnitte    auf  denselben    Original-Schriftsteller   zurückführen 
kann. 

Dazu  kommt,  sobald  man  sich  der  Betrachtung  des  Buches 
selbst  zuwendet,  noch  ein  anderer  Gesichtspunkt.  Der  ganze 
Abschnitt  41,  104  bis  44, 115  wird  durch  die  Worte,  mit  denen 
er  eingeführt  wird  ('Atque  hoc  loco  me  intuens:  Utar,  inquit, 
canninibus  Arateis,  quae  a  te  admodum  adulescentulo  con versa 
ita  me  delectant,  quia  latina  sunt,  ut  multa  ex  iis  memoria 
teneam)  als  specielles  Eigentum  Ciceros  bezeichnet,  ist  also  von 
ihm  selbstständig  in  sein  Werk  hineingearbeitet.     Halten  wir 

3* 


damit  zusammen ,  dass  auch  im  ersten  Buch  ein  grösserer 
schnitt   und  einige   kleinere   Stücke,  wie  wir  gesehen   hab( 
selbstständig  gearbeitet  sind,  so  können  wir  uns  der  Möglichk( 
der  Annahme  nicht  verschliessen ,   dass  wir  auch  im   zweit^=^^ 
Buch  noch  an  andern  Stellen   selbstständige  Arbeit  des  Cice^^r^^^ 
finden.     Die  Fragen  also,   von  denen  wir  in  jedem  einzelner:^ 
Abschnitt  auszugehen  haben,   sind  die  folgenden:    ist   er  \oii 
Panaetius,  oder  von  Posidonius,   oder  kann  Cicero  hier  selbst- 
ständig gearbeitet  haben,   oder  endlich  liegt  irgend  ein  Grund 
vor  noch  an  einen  andern  Originalschriftsteller  zu  denken? 

Solcher  Abschnitte  aber  haben  wir   nach   der  Einleitung 
(1,3)  zunächst  vier  zu  erwarten,   denn  Baibus  sagt:    'onmino 
dividunt  nostri  totam  istam  de  dis  immortalibus  quaestionem  in 
partis  quattuor:    primum  docent  esse  deos,  deinde  quales  sint, 
tum  mundum  ab  iis  administrari,   postremo  consulere  eos  rebus 
humanisV)  und  diese  Disposition  hält  Cicero  denn  auch  in  der 
ganzen   Auseinandersetzung   des  zweiten   Buches   fest.     Wenn 
wir  aber  die  Ausführung  mit  der  Disposition  vergleichen,   so 
finden  wir,  dass  mehrere  Teile  doppelt  behandelt  sind,  so  dass 
sie,  wenn  man   sie  schon  für  abgeschlossen  hält,   noch  einmal 
aufgenommen  würden.     Dieses  Verhältnis  hat  teilweise   schon 
Hirzel  erkannt,  denn  er  führt  S.  199  fl\  aus,  dass  der  Beweis, 
dass  Alles  um  der  Menschen  willen  erschafl*en  sei,   zuerst  53, 
133  und  dann,   als  wenn  noch  nicht  davon  geredet  wäre,  61, 
154  bis  66,   167   noch  einmal   erbracht  w^rde.     Und   ebenso 
setzt  er  S.  208  ff",  auseinander,  dass  der  Beweis  der  Göttlichkeit 
der  Gestirne   zuerst   6, 18  bis   16, 44    und  dann   noch    einmal 
17,  45  bis  29,  73  gegeben  sei.    In  diesem  letzten  Punkt  können 
wir  ihm  freilich  nicht  vollkommen  beistimmen.     Es  ist  aller- 
dings in  beiden  Abschnitten  von  der  Göttlichkeit  der  Welt  und 
der  Gestirne  die  Rede,  aber  doch  in  ganz  verschiedenem  Zu- 
sammenhang:   im  ersten  wird  dieselbe  bewiesen,    weil   damit 
die  Existenz  von  Göttern  selbst  bewiesen  ist,  im  zweiten  werden 
ihre  Eigenschaften  besprochen,  weil  wir  dadurch  einen  Einblick 
gewinnen  in  die  Eigenschaften  der  Götter,   zu  denen  sie  ja 

^)  Schwenke  S.  132  meint ,  diese  Einteilung  habe  Cicero  nicht  einer  di- 
rekten Angabe  seiner  QueUe  entnommen,  sondern  aus  einem  flüchtigen  Ein- 
blick der  verschiedenen  Teile  ihrer  Lehre  genommen.  Dass  er  diese  Ansicht 
wahrscheinlich  gemacht  habe,  kann  ich  nicht  finden. 


37 


wählen.  Daher  gehört  der  erste  zu  dem  Abschnitt  'esse  deos', 
Aer  zweite  zu  dem  'quales  sint'.  Selbstverständlich  verkennt 
a.iich  Hirzel  dies  nicht,  aber  er  meint,  Ciceros  Ansicht  nach 
Solle  das  allerdings  so  sein,  in  Wahrheit  aber  gehöre  das,  was 
6, 18  bis  16,  44  stehe ,  mit  in  den  zweiten  Theil  ('quales  sint') 
hinein ,  und  Cicero  habe  sich  hier  entweder  getäuscht,  oder  er 
wolle  seine  Leser  darüber  täuschen,  dass  er  aus  zwei  ver- 
schiedenen Quellen  parallele  Darstellungen,  die  sich  in  Wirk- 
lichkeit mit  einander  nicht  vertrügen,  aufgenommen  habe.  Dass 
es  aber  sehr  wohl  möglich  ist,  in  der  Weise  wie  Cicero  zu  ar- 
gumentieren, zeigt  doch  Sextus  Empiricus  (IX  60  f.,  85,  86, 
91,  95  u.  A.),  bei  dem  in  ganz  ähnlicher  Weise  die  Vernünftig- 
keit und  Vorzttglichkeit  der  Welt  nachgewiesen,  und  erst  daraus 
der  Schluss  auf  die  Existenz  der  Götter  gezogen  wird  (Siehe 
Schwenke  S.  131,  Wendland  Archiv  f.  Gesch.  der  Phil.  Bd.  1, 
S.  205).  Für  die  Untersuchung  der  Eigenschaften  der  Götter 
aber  hält  ja  auch  Hirzel  die  Betrachtung  der  Gestirne  für  ge- 
eignet. Und  was  kann  man  in  der  That  gegen  ein  solches  Ver- 
fahren einwenden?  Dass  es  zu  störenden  Wiederholungen  führt? 
Aber  das  ist  nur  in  sehr  geringem  Masse  der  Fall,  während 
wir,  wenn  Cicero  liier  in  der  That  zwei  parallele  Darstellungen 
hinter  einander  benützte,  viel  umfangreichere  und  störendere 
emarten  müssten,  und  die  wenigen,  die  wir  finden,  werden  sich 
genügend  aus  der  Quelle  erklären,  auf  den  wir  diesen  Abschnitt 
Zurückführen  werden.  Die  hier  gegebenen  Beweise  aber  sind 
ihrem  Werte  nach  nicht  schlechter  als  viele  andere  Beweise 
für  das  Dasein  der  Götter.  Wir  glauben  also  getrost  Ciceros 
Angabe,  dass  der  erste  Teil  ('esse  deos')  erst  16,  44  zu  Ende 
ist,  also  von  2,  4  bis  16,  44  reicht. 

Aber  dieser  Teil  selbst  zerfällt  in  zwei  scharf  geschiedene 
Beweisführungen:    2,4  bis  4,12  und  5,13  bis  16,44.     Schon 
il2  wird  der  Beweis  der  Existenz  der  Götter  deutlich  abge- 
schlossen mit  den  Worten :   4taque  inter  omnis  omnium  gentium 
snmma  constat;   omnibus  enim  innatum  est  et  in  animo   quasi 
insculptum  esse  deos'.  Dies  klingt  doch  gewiss  wie  ein  Abschluss, 
nnd  dass  er  es  auch  eigentlich  sein  sollte,  zeigt  schon  die  matte 
Art.  mit  der  dann  der  neue  Teil  begonnen  wird:   'quales  sint, 
Tarimn  est,  esse  nemo  negat.  Cleanthes  quidem  noster'  u.  s.  w. 
Sieht  man  aber  diesen  ersten  Teil  (2,  4  bis  4, 12)  auf  seinen 


38 

Ursprung  an,  so  kann  es  keinem  Zweifel  unterliegen,   dass  er 
von  Cicero  selbstständig  gearbeitet  ist.     Der  philosophische  Ge- 
halt kommt  auf  die  beiden  Sätze  hinaus :   alle  Menschen  glauben 
an  Götter  und  die  Götter  haben  ihre  Existenz  durch  Wunder 
und  Zeichen  oft  genug  bewiesen,  und  die  Beispiele  sind  fast 
ausschliesslich  der  römischen  Geschichte  entnommen,  und  was 
nicht  römisch  ist,  setzt  nur  Kenntnisse  voraus,  die  Gemeingut 
der  Gebildeten  waren,  wie  die  Erzählungen  von  Mopsus,  Tire- 
sias,  Amphiaraus,   Calchas  und  Helenus.     Doch  bleibt  freilich 
die  Möglichkeit  nicht  ausgeschlossen,  dass  Cicero,  wie  er  sich 
für  die  römischen  Beispiele  einen  Auszug  aus  Caelius  übersenden 
Hess,  von  dem  oben  gesprochen  ist,  in  ähnlicher  Weise  auch 
durch    eine    Sammlung    von  ^Zeichen    und   Wundem    aus    der 
griechischen  Geschichte  seinem  Gedächtnisse  zu  Hülfe  kam.     Von 
wem  aber  der  andere  Teil  herstammt,  wird  sich  erst  dann  er- 
geben,  wenn  wir  auch  den  Abschnitt  äquales  sint'  untersucht 
haben,  der  von  17,  45  bis  28,  72  geht. 

Auch  in  ihm  lassen  sich  deutlich  2  Töile  unterscheiden: 
im  ersten  (17,45  bis  23,60)  wird  übereinstimmend  mit  dem 
zweiten  Teil  des  ersten  Abschnittes  (5, 13  bis  16,  44)  von  den 
Gestirnen  und  dem  Weltall  gesprochen,  deren  Eigenschaften  mm 
den  Göttern  beigelegt  werden.  Auf  diese  Weise  wird  also  in 
der  That  auf  die  Frage  'quales  sint'  Auskunft  erteilt.  Dann 
beginnt  aber  23,  60  ein  zweiter  Teil ,  in  dem  gar  nicht  mehr 
die  Rede  ist  von  den  Göttern,  an  welche  der  Sprecher  glaubt, 
sondern  von  denen  des  Volksglaubens,  die  ausdrücklich  nicht 
als  wirkliche  Götter,  sondern  als  Schöpfungen  weiser  Griechen 
und  Römer  bezeichnet  werden. 

Da  sich  nun  in  diesem  Abschnitt  neben  einzelnen  griechischen 
(aber  nur  allgemein  bekannten)  sehr  zahlreiche  lateinische  Ety- 
mologien, sowie  Citate  aus  Terenz  und  Ennius  finden,  auch 
eine  hier  vorkommende  Euripidesstelle  ins  Lateinische  übersetzt 
ist,  und  so  das  Ganze  ein  durchaus  lateinisches  Gepräge  trägt : 
so  könnte  man  auf  den  Gedanken  kommen,  dass  wir  es  auch 
in  diesem  Abschnitt  mit  Ciceros  eigenem  Werke  zu  thun  hätten. 
Aber  dieser  Vermutung  gegenüber  muss  zunächst  stutzig  machen 
die  Erwähnung  des  Chrysippus  in  §  63  (wie  über  die  ebenda- 
selbst erwähnten  Vorgänger  desselben,  Zeno  und  Cleanthes  zu 
urteilen  ist,    wird  später  besprochen  werden)  sowie  die  ent- 


sclieden  stoischen  Gedanken  in  §§  64  und  66.     Dazu  kommt, 
das.^  Wendland  (a.  a.  0.  S.  201  ff.)  im  Anschluss  an  Zeller  (III 
1,  315)  durch  Vergleichuug  von  Aetius  I  6  (Diels,  Doxographi 
-95  IF.)  und  Clemens  Alexandrinus  Protr.  §  26  folgende  7  Kate- 
gorien von  Göttern  als  altstoischen  Bestand  nachweist:   1)  Die 
t^estinie,  2)  und  3)  das  Nützliche  und  Schädliche,  4)  und  5) 
:iQa]'uaia  wie  ^Ei.:ii^\  Jtxf;^  Hvrofiia  und  .id^t;  wie  ^Egio^;  l^cpQo- 
diir.  Ilul^Oi;.  6)  die  von  den  Dichtern  erfundenen,  7)  Wohlthäter 
der  Menschheit.     Diese  7  Kategorien  finden  wir  aber  auch  bei 
Cicero  und  es  ist  in  dem  Abschnitt  von  II  23,  60  an  gegenüber 
dem  vorhei-gehenden  nur  der  Unterschied  gemacht,   dass  sich 
Cicero  in  jenem  genau  an  seine  stoische  Quelle  anschliesst,  von 
nun  an  aber  nur  die  philosophischen  Gedanken  seiner  Quelle 
♦^ntlehnt,   die  weitere  Ausführung  aber  freier  gestaltet.     Was 
aber  bei  Cicero  als  auffallender  Mangel  an  Schärfe  des  Gedankens 
erscheint,  das  war  in  seiner  stoischen  Quelle  sicher  Berechnung; 
^l^nn  da  die  Stoiker  sich  nicht  in  Widei^spruch  mit  dem  Volks- 
grlauben  setzen  wollten,  so  führten  sie  mit  der  Frage  nach  der 
Entstehung  desselben  die  Götter  ein,  ohne  ihre  Stellung  zu  ihnen 
mit  klaren  Worten  auszusprechen  (Wendlaud   S.  201).     Wir 
Averden  also  den  philosophischen  Gehalt  unseres  Abschnittes  auf 
denselben    Stoiker    zurückführen,    der   im    vorhergehenden    zu 
^mnde  gelegt  ist.     Aber  auch  die  römischen  Etymologien  hat 
Cicero  schwerlich  alle  selbst  zuerst  aufgestellt,   vielmehr  wird 
^r  dabei  die  grammatischen  Studien  seiner  Zeitgenossen  benutzt 
liaben,  ohne   dass   sich  die   Quellen   im   einzelnen  nachweisen 
Hessen. 

Von  den  beiden  ersten  Abschnitten  bleibt  uns  nun  nur 
noch  das  Mittelstück  (5,  13  bis  23,  60)  übrig.  Um  uns  über 
dessen  Ursprung  aufzuklären,  gehen  wir  noch  einmal  zur  Ein- 
leitung zuiück.  Hier  erklärt  Baibus,  er  wolle  von  den  oben 
genannten  vier  Teilen  niu*  die  beiden  ersten  besprechen,  die 
andern  beiden  aber  auf  eine  spätere  Zeit  aufschieben.  Durch 
^'öttas  Zureden  aber  lässt  er  sich,  ohne  irgend  etwas  zu  er- 
widern, oder  auch  nur  das  Aufgeben  seiner  ursprünglichen  Ab- 
sicht auszusprechen,  davon  abbringen.  Sollte  das  ganz  bedeu- 
tUDgslos  sein?  Ist  das  eine  natürliche  Art  der  Unterhaltung, 
auf  den  Wunsch,  alle  vier  Teile  zu  behandeln,  nicht  ein  Wort 
zn  entgegnen ,  sondern  gleich  au  die  Sache  selbst  zu  gehen  ? 


40 


Ich  denke,  nicht  und  ich  schliesse  daraus,  dass  es  in  der  That 
ursprünglich  Ciceros  Absicht  gewesen  ist,  nur  die  beiden  Ab- 
schnitte  ^esse  deos'  und  äquales    sint'  zu  behandehi,   dass    er 
daiin  aber  die  Absicht  änderte  und  nun,  damit  die  Ankündigung 
mit  der  Ausführung  einigermassen  übereinstimmte,  jenen  Satz 
des  Cotta  einschaltete.    Das  könnte  als  eine  zu  gewagte  Fol- 
gerung aus  Worten  erscheinen,  die  vielleicht  nur,  um  die  Schrift 
als  Dialog  erscheinen  zu  lassen,  gebraucht  sind.     Aber  unsere 
Ansicht  findet  eine  Stütze  in  den  Worten,  mit  denen  der  zweite 
Abschnitt  eingeleitet  wird.    Hier  heisst  es  (17,  45):    'restat,ut 
qualis  eorum  natura  sit,  considereraus\     Also  auch   hier  ganz 
so  gesprochen,  als  wenn  nur  noch  der  eine  Teil  'quales  sint' 
übrig  wäre  und  sogar  das  Verbum  ^restat',    das  vernünftiger 
Weise  nur  den  letzten  Teil  einführen  kann.^)   Wollte  aber  Cicero 
anfänglich  nur  die   beiden  Abschnitte  'esse  deos'  und  äquales 
sint'  behandeln,  dann  wollte  er  auch,  aller  Wahrscheinlichkeit 
nach,  nicht  die  Schrift  des  Posidonius  Tiegi  O^Hor  benutzen,  in 
der  alle  vier  Teile  vorkommen,  sondern  ein  Werk,  in  dem  nur 
die  beiden  ersten  behandelt  wurden.    Da  also  Posidonius  nicht 
die  Quelle  dieser  Abschnitte  zu  sein  scheint,    Panaetius  mgl 
TCQOvola^  aber  hier  noch  nicht  in  Betracht  kommen  kann   und 
noch  weniger  Cicero  die  ganzen  Abschnitte  selbstständig  bear- 
beiten konnte,  tritt  hier  der  Fall  ein,  dass  wir  uns  nach  einer 
anderen  Quelle  umsehen  müssen. 

Der  in  Frage  stehende  Abschnitt  ist  besonders  reich  an 
Citaten,  Plato  und  Aristoteles  kommen  einige  Male,  sehr  häufig 
die  Stoiker  Zeno,  Cleanthes  und  Chrysippus  vor,  kein  Philosoph 
nach  Chrysippus  wird  genannt,  dieser  aber  mit  so  hoher  An- 
erkennung, dass  augenscheinlich  seine  Behandlung  dieser  Fragen 
die  grösste  Bewunderung  Ciceros  erregt  hat.  Nun  wissen  wir, 
dass  Chrysippus  neben  der  Schrift  TteQt  nQimna^;  eine  tibqI  iHöiv 
verfasste,  in  der,  wie  Schwenke  (S.  130)  in  anderem  Zusammen- 
hang nachweist,  grade  der  Inhalt  unserer  beiden  Abschnitte 
vorkam.  Von  Chrysippus  wissen  wir  femer,  dass  er  bei  seiner 
ungeheuren  Vielschreiberei  sich  vielfach  wiederholte,  wie  wir  es 
in  unserni  Stücke   ebenfalls  gesehen  haben.     Ein   Zusammen- 

*)  Man  vergl.  aus  unserer  Schrift  II  61, 154 ,  ferner  de  senect.  19, 66. 
de  fin  I  20, 65. 


41 

treffen  so  vieler  Umstände   kann  nicht  zufällig  sein,   sondern 

H'eist  deutlich  darauf  hin,   dass  er  und  kein  anderer  für  diese 

beiden   Abschnitte    Ciceros    Quelle    war,    soweit    dieser  nicht, 

Avie  wir  oben  gesehen  haben ,    selbstständig   arbeitete.     Damit 

stiramt     denn     auch     der    Umstand     überein ,     dass     Hirzel 

tS.  214—216)   auf  zwei  Stellen  hinweist  (H  11/29  und  12,33), 

die  direkt  auf  Chrysippus  schliessen   und  sich  nicht  leicht  mit 

seiner  (und  Schwenkest  Annahme,   dass  Posidonius  als  Vorlajre 

gedient  habe,  vereinigen  lassen.     An  beiden  Stellen  werden  näm- 

Wch  Ansichten  geäussert,  von  denen  Hirzel  selbst  nachweist,  dass 

:sie  denen  des  Posidonius  widersprechen,  dagegen  mit  Chrysippus' 

Lehre  übereinstimmen. 

Durch  unsere  Annahme  allein  lässt  sich  auch  erklären,  wie 
es  gekommen  ist ,  dass  die  Polemik  des  Cotta  im  dritten  Buch 
de  deorum  natura  so  gut  zu  diesen  ersten  beiden  Absclinitten  des 
zweiten  Buches  passt.  Da  nämlich  das  dritte  Buch,  wie  allgemein 
anerkannt  ist,  auf  eine  Schrift  des  Klitomachus  zurückgeht, 
Klitomachus  aber  nur  die  Ausführungen  seines  Lehrers  Carneades 
aufgezeichnet  hat,  und  dieser  vorzugsweise  gegen  Chrysippus 
polemisierte,  so  konnte  Cicero  unter  den  Schriften  des  Klito- 
machus leicht  finden ,  was  er  zur  Bekämpfung  des  Chrysippus 
branchte,  während  das,  was  zur  Bekämpfung  späterer  Philosophen 
nötig  war,  wenn  auch  der  Saclie  nach  zum  Teil  bei  Klitomachus 
gefunden  werden  konnte,  so  doch  in  Ordnung  und  Form  erst  um- 
gestaltet und  eingerichtet  werden  nuisste.  So  konnte  alleni 
schon  die  Bequemlichkeit  der  Polemik  Cicero  auf  die  Benutzung 
des  Chrysippus  für  die  stoische  Darstellung  hinweisen.  Jeden- 
falls war  die  Bekämpfung  des  zweiten  Buches  in  den  Abschnitten, 
in  denen  es  auf  Chrysippus  zurückgeht ,  mit  Hülfe  des  Klito- 
machus bei  weitem  leichter,  als  in  den  andern  Teilen.  Natüi*- 
lich  hat  Cicero  das  bei  der  Arbeit  sehr  wohl  empfunden  und 
konnte  daher  von  den  Beweisen  für  das  Dasein  der  Götter 
sagen  (III  4, 10):  *mandavi  enim  memoriae  non  numerum  solum, 
sed  etiam  ordinem  argumentorum  tuorum',  was  in  gleicher 
Weise  von  dem  zweiten  Abschnitt  (äquales  sint')  hätte  gesagt 
werden  können,  aber  nimmermehr  von  dem  dritten  oder  vierten. 
Offenbar  glaubte  Cicero,  als  er  diese  Worte  schrieb,  dass  die 
Schrift,  die  er  zur  Bekämpfung  benutzen  wollte,  Schritt  vor 
Schritt  der  zu  bekämpfenden  folgen  werde,    Das  konnte  er  aber 


42 

nur  dann  glauben,  wenn  sie  speziell  zu  ilirer  Widerlegung 
geschrieben 'war,  und  auch  hierin  muss  man  einen  Beweis  sehen, 
dass  eben  Chrysippus  die  Quelle  Ciceros  in  den  beiden  ersten  Ab- 
schnitten des  zweiten  Buches  gewesen  ist. 

Eine  völlige  Vergleichung  der  Behandlung  der  beiden  anderen 
Abschnitte  ('mundum  a  diis  administrari'  und  'deos  consulere  re- 
bus humanis')  im  zweiten  und  dritten  Buch  ist  nun  freilich 
durch  die  grosse  Lücke  im  dritten  Buch,  die  den  dritten  Ab- 
schnitt ganz  und  den  vierten  zum  Teil  umfasst,  ausgeschlossen, 
aber  selbst  was  erhalten  ist,  zeigt  für  den  vierten  Teil  deutlich 
und  macht  für  den  dritten  wahrscheinlich,  dass  das  Verhältnis 
zwischen  beiden  Büchern  hier  ein  ganz  anderes  ist,  dass  die 
Ausführungen  im  dritten  Buch  denen  im  zweiten  fast  gar  nicht 
entsprechen,  und  das  kann  nur  darin  seinen  Grund  haben,  dass 
dem  Cicero  hier  keine  die  Originalschrift  des  zweiten  Buches 
bekämpfende  Quelle  zu  Gebote  stand. 

Diese  Abschweifung  zur  Betrachtung  des  dritten  Buches 
war  notwendig,  um  unsere  Behauptung,  dass  im  zweiten  Buch 
Chrysippus  benutzt  sei,  auch  von  dieser  Seite  her  zu  beleuchten; 
wir  kehren  jetzt  zum  zweiten  Buch  zurück  und  kommen  zur 
Besprechung  des  dritten  Abschnittes  desselben,  der  es  mit  der 
uqlnoia  zu  thun  hat.  Dieser  Abschnitt  umfasst  die  Stücke 
29,  73  bis  53, 132  und  54. 134  bis  61, 153.  Wie  über  den  da- 
zwischen liegenden  Paragraphen  53,  133  zu  urteilen  ist,  werden 
wir  später  sehen.  Dass  auch  hier  ein  Teil ,  nämlich  41, 104 
bis  44,115,  auf  Ciceros  eigne  Thätigkeit  zurückzuführen  ist, 
haben  wir  schon  gezeigt ;  durch  ihn  wird  der  Rest  in  zwei  ge- 
sonderte Abteilungen  zerlegt,  29,  73  bis  40, 104  und  44, 115 
bis  61, 153  (mit  Ausnahme  des  eben  erwähnten  Paragraphen 
53,  133).  Doch  liegt  darin  noch  kein  Beweis,  dass  beide  aus 
verschiedenen  Quellen  entlehnt  sind;  denn  wenn  man  es  einer- 
seits für  wahrscheinlich  halten  könnte,  dass  Cicero  seine  eignen 
Ausführungen  da  eingeschaltet  habe,  wo  er  mit  Benutzung 
einer  Quellenschrift  fertig  war,  so  lässt  sich  dem  doch  auch 
entgegnen,  dass  er  zu  seiner  Ausführung  über  die  Fixsterne 
keine  passendere  Stelle  finden  konnte,  als  im  Anschluss  an  die 
Betrachtung  der  Planeten.  So  muss  die  Entscheidung,  ob  und 
wo  ein  Quellenwechsel  stattgefunden  hat,  sowie  welche  Schrift 
benutzt  ist,  allein  aus  dem  Inhalte  dieses  Abschnittes  entnommen 


48 


werden.  Nur  das  lässt  sich  schon  jetzt  behaupten,  dass  dieser 
Abschnitt  nicht  wie  Teile  aus  den  beiden  vorhergehenden  auf 
Clirysippus  zurückgeführt  werden  darf,  denn  wir  haben  ja  ge- 
sehen, dass  von  ihm  eine  Schrift  benutzt  ist,  die  sich  eben  nur 
mit  den  beiden  eisten  Abschnitten  beschäftigt,  und  dass  für 
die  andern  nicht  etwa  eine  andere  Schrift  desselben  benutzt 
sein  könne,  ist  aus  dem  oben  erwähnten  Verhältnis  zwischen 
dem  dritten  und  zweiten  Buch  unserer  Schrift  mit  Sicher- 
heit zu  schliessen.  Unsere  einleitenden  Bemerkungen  w^eisen 
vielmehr  darauf  hin,  an  Panaetius  und  Posidonius  zu  denken, 
und  wir  müssen  zunächst  auf  Spuren  achten,  die  auf  den  einen 
oder  den  andern  deuten. 

Doch  vorher  ist  noch  eine  andere  Frage  zu  erledigen :  reicht 
wirkhch  der  dritte  Teil  tisqI  n-goroias;  bis  61, 153  oder  ist  er 
nicht  vielleicht  schon  43,  132  abgeschlossen?     §  132  schliesst 
nämlich  mit  den  Worten :   'sie  undique  omni  ratione  concluditur 
mente   consilioque    divino    omnia    in    hoc  mundo    ad   salutem 
omnium  conservationemque  admirabiliter  administrari';  der  schon 
mehrfach    erwähnte   folgende  Paragraph  aber   fängt   an:    'hie 
quaeret  quispiam,  cuiusnam  causa  tantarum  rerum  molitio  facta 
Sit;  giebt  sodann  einen  kurzen  Beweis ,  dass  Alles  nur  um  der 
vernünftigen  Wesen  allein  dasein  könne  und  schliesst  mit  den 
Worten:  'ita  fit  credibile  deorum  et  hominum  causa  factum  esse 
nittndam  quaeque  in  eo  sint  omnia'.     Dann  folgen  bis  41,  153 
Ausführungen  über  die  Zweckmässigkeit  der  körperlichen  und 
geistigen  Beanlagung  des  Menschen,  und  endlich  beginnt  §  154 
mit  den  Worten:   Testat,  ut  doceam  atque  aliquando  perorem, 
omnia,  quae  sint  in  hoc  mundo,  quibus  utantur  homines,  homi- 
nnm  causa  facta  esse  et  parata'.     Aber,  so  argumentiert  Hirzel 
(S.  197  ff.),  was  hier  angekündigt  wird  als  etwas  Neues ,   das 
ist  ja  schon  §  132  bewiesen;  wie  konnte  Cicero  das  nun  noch 
einmal  beginnen  ?    Diese  Frage  beantwortet  Hirzel  so :   Cicero 
ging  mit  §  132  zum  vierten  Teil  seiner  Darstellung  über  und 
arbeitete  bis  etwa  §  154  (mit  Hülfe  der  Schrift  des  Panaetius 
:i€Qi  :iQovoia<^),  dann  fand  er,  dass  Posidonius  mancherlei  eigne 
Gedanken  über  die  Fürsorge  der  Götter  für  die  Menschen  habe, 
wollte  sich  diese  nicht  entgehen  lassen,  andererseits  aber  auch 
die  beiden  Quellen  nicht  so  kombinieren,   dass   alle  Wieder- 
holungen wegfielen,  und  so  schlug  er,  was  anfänglich  schon  zum 


44 


vierten  Teil  gehören  sollte,  nachträglich  zum  dritten  und  er- 
öffnete den  vierten  von  neuem.  Auch  Schwenke  (S.  138)  findet 
diese  Vermutung  einleuchtend,  verwirft  sie  aber,  weil  er  bei 
§  154  keinen  Quellenwechsel  annimmt,  und  ohne  diesen  die 
ganze  Deduktion  allerdings  hinfällig  wird.  Er  denkt  sich  den 
Vorgang  vielmehr  so:  Mit  §  133  ging  Cicero  zum  vierten  Teil 
über,  dieser  Paragraph  selbst  bildete  in  der  Originalschrift  nur 
eine  Einleitung,  das  verkannte  Cicero  und  fügte,  weil  er  es  f üi 
einen  selbstständigen  Beweis  ansah,  die  Schlussworte  hinzu :  '  iU 
fit  credibile  deorum  et  hominum  causa  factum  esse  munduni 
quaeque  in  eo  sint  omnia'. 

Mir  will  weder  die  Ausführung  Hirzels  noch  die  Schwenkes 
einleuchtend  erscheinen.  Wozu  sollte  nämlich  Cicero,  was  an- 
fänglich schon  vierter  Teil  war,  zum  dritten  geschlagen  haben  r 
„Um  die  Wiederholungen  zu  verdecken",  antwortet  Schwenke 
wie  man  wohl  annehmen  kann  im  Sinne  Hirzels,  der  den  Aus- 
druck allerdings  nicht  gebraucht.  Aber  dazu  wäre  doch  das 
Mittel  ungeeignet  gewesen;  denn  wenn  der  Leser  überhaupt  ar 
den  Wiederholungen  Anstoss  nahm,  so  konnte  er  doch  nichl 
durch  einen  zwischen  ihnen  eingeschobenen  Satz  darüber  hin- 
weggetäuscht werden.  Die  Wiederholungen  selbst  aber  sind 
abgesehen  von  §  133,  über  den  später  zu  sprechen  ist,  über- 
haupt nicht  weitergehend,  als  sie  die  Ähnlichkeit  des  Themaj 
beider  Absclinitte  gestattet.  Es  wird  allerdings  dasselbe  Ma- 
terial zweimal  verwendet,  aber  es  werden  doch  andere  Schlüsse 
daraus  gezogen.  Hören  wir  darüber  Hirzel  selbst.  „Eine  Ver- 
schiedenheit der  Argumentation",  sagt  er  S.  200,  „findet  ii 
beiden  Fällen  statt,  die  ich  nicht  verkenne.  In  der  erster 
61, 153  wird  es  als  ein  Beweis  der  Fürsorge  der  Götter  an- 
gesehen, dass  sie  den  Menschen  allein  von  allen  Wesen  den  ver- 
ständnisvollen Anblick  der  Gestirne  und  ihres  Ganges  vergönnt 
haben,  in  der  zweiten  62,  155  wird  daraus,  weil  dem  Menscher 
allein  es  verstattet  ist,  den  Anblick  der  Gestirne  zu  geniessen  unc 
zu  benutzen,  geschlossen,  dass  dieselben  auch  nur  seinetwegen  ge- 
schaffen seien.  Sieht  man  aber  auf  die  Hauptpunkte,  so  stellt 
sich  die  wesentliche  Gleichheit  heraus ;  denn  aus  der  Thatsache. 
dass  der  Mensch  allein  die  Gestirne  beobachtet  und  diese  Be- 
obachtungen verwertet,  wird  in  beiden  Fällen  die  Fürsorge,  die 
ihm  von  den  Göttern  zu  Teil  wird,  gefolgert.    Das  Gleiche,  was 


45 

von  dem  zweiten ,  gilt  auch  von  einem  Teil  der  folgenden  Ar- 
gumeute:  sie  wiederholen  nur,  was  wesentlich  bereits  in  der 
vorausgegangenen  Dai-stellung  gesagt  war.  Es  ist  undenkbar, 
dass  solche  parallele  Gedankenreihen  ein  Originalschriftsteller 
wie  Panaetius  oder  Posidonius  zwei  verschiedenen  Abschnitten 
seiner  Darstellung  zugewiesen  hätte".  Das  Letztere  geben  wir 
zu.  aber  daraus  folgt  noch  keineswegs,  dass,  wie  der  zweite 
der  beiden  verglichenen  Abschnitte  zum  Beweise  für  die  Für- 
sorge der  Götter  für  die  Menschen  gehört,  so  ursprünglich  auch 
der  erste  zu  diesem  Zweck  geschrieben  sei.  Dies  leugnen  wir 
DämUch  desw^egen,  weil  er  dazu  nicht  geeignet  ist.  In  Anlage 
ond  Durchführung  will  er  überall  nur  die  Zweckmässigkeit  des 
menschlichen  Körperbaus  imd  der  geistigen  Beanlagung  nach- 
weisen, nicht  aber  den  Genuss  oder  Vorteil,  den  der  Mensch 
davon  hat,  und  wenn  gelegentlich  auch  hierauf  hingewiesen 
wird  (wie  56,  140.  59.  148.  60,  152),  so  lag  ein  solcher  Hinweis 
eben  zu  nahe,  um  Schlüsse  daraus  zu  rechtfertigen.  Wir 
glauben  also  Ciceros  Worten  (61,  153),  dass  diese  ganze  Aus- 
einandersetzung von  29,  73  bis  61,  153  zum  Beweise  für  das 
Walten  der  Götter  d.  h.  zum  dritten  Teil  gehört,  natürlich  mit 
Ausnahme  des  §  133,  und  kehren  jetzt  zu  der  Frage  zurück :  hat  Cicero 
für  die  Bearbeitung  dieses  Stückes  einen  oder  mehrere  Autoren 
herangezogen?  Hirzel  sowohl  wie  Schwenke  haben  sich  für  die 
Einheitlichkeit  dieses  Abschnittes  entschieden,  und  da  wir  eben- 
falls davon  überzeugt  sind ,  könnten  wir  uns  ein  näheres  Ein- 
gehen darauf  ersparen,  wenn  wir  nicht  hofften,  auch  darin  eine 
Stütze  für  unsere  voraufgehenden  Ausführungen  zu  finden. 

Drei  Beweise  für  das  Walten  der  Götter  werden  30,  75  in 
Aussicht  gestellt,  aus  der  Existenz  der  Götter,  aus  der  Ord- 
nung und  dem  Zusammenhang  des  Weltalls  und  aus  der  Be- 
schaffenheit des  Himmels  und  der  Himmelskörper,  sowie  der  ir- 
dischen Wesen.  Nachdem  die  beiden  ersten  Beweise  gegeben 
sind,  folgt  36,  90  und  91  eine  Ankündigung,  dass  nun  noch  die 
admirabilitas  caelestium  rerum  atque  terrestrium'  auseinander- 
gesetzt werden  solle,  wobei  die  'caelestes  res'  gleich  genannt 
werden.  Dies  ist  also  wieder  eine  Art  Disposition,  der  die 
Ausführung  sogleich  nachfolgt,  in  zwei  Teile  zerrissen  durch 
Ciceros  Verse  aus  Aratus,  denn  auch  nach  diesen  Versen  geht 
die  Betrachtung  der  Himmelskörper  noch  weiter.    Träte  hier 


46 

nun  eine  andere  Quelle  ein,  so  würde  sich  dies  wahrscheinlich 
in  Wiederholungen  oder  dergleichen  markieren,  aber  wiewohl  alle 
Himmelskörper  noch  einmal  genannt  werden  (45, 116  f.),  findet 
sich  nichts  der  Art,  sondern  es  werden  hier  alle  Betrachtungen 
über  die  einzelnen  weggelassen  und  nur  der  Zusammenhang 
derselben  unter  sich  und  die  Festigkeit  des  Ganzen  ausgeführt, 
dann  wird  47,  120  zu  den  irdischen  Dingen  übergegangen  und 
bis  53, 132  von  den  Tieren  gesprochen ,  so  dass  noch  die 
Menschen  übrig  bleiben,  denen  der  Abschnitt  54,  134  bis  61, 
153  gewidmet  wird.  Das  ist  Alles  so  wohl  zusammenhängend 
und  so  wohl  geordnet,  dass  man  es  ebensowenig  verschiedenen 
Autoren  wie  verschiedenen  Teilen  eines  Werkes  zuweisen  darf. 
Bei  der  Frage  aber,  wessen  Schrift  diesem  Abschnitt  zu  Grunde 
liegt,  muss  man  in  erster  Linie,  wie  wir  schon  bemerkt  haben, 
an  Panaetius  denken,  dessen  Schrift  TreQi  TiQowlai;  Cicero  sich 
offenbar,  um  sie  für  unser  Werk  zu  benutzen ,  von  Atticus  er- 
bittet (ad  Att.  XIIT,  8)  und  die  doch  eben  nur  in  diesem  Teile 
benutzt  sein  kann.  Ein  zwingender  Beweis  liegt  allerdings, 
wie  ebenfalls  schon  bemerkt,  darin  nicht,  es  wäre  ja  auch 
denkbar,  dass  Cicero  nichts  Passendes  in  ihr  gefunden  und  sich 
infolge  dessen  für  die  Benutzung  einer  anderen  Quelle  entschieden 
hätte.  Und  welche  könnte  dies  sein  ?  An  Chrysippus,  der,  wie 
wir  gesehen  haben,  in  den  ersten  beiden  Abschnitten  benutzt 
ist,  kann  hier  nicht  gedacht  werden,  teils  aus  den  schon  oben 
erwähnten  Gründen,  teils  weil  in  ihm  Panaetius  und  Posidonius 
berücksichtigt  werden.  Dies  könnte  auch  gegen  Panaetius  zu 
sprechen  scheinen;  doch  ist  das,  was  von  Posidonius  erwähnt 
wird  (die  Anfertigung  eines  Himmelsglobus)  nicht  der  Art,  dass  es 
gegen  die  Benutzung  von  Panaetius  durch  Cicero  ins  Gewicht 
fällt.  So  bleibt  nur  noch  Posidonius  übrig,  um  neben  Panaetius 
in  Frage  zu  kommen ;  für  jenen  ist  Schwenke ,  für  diesen  Hirzel 
in  die  Schranken  getreten.  Beide  haben  die  Stellen  zusammen- 
gesucht, die  für  ihre  Ansicht  verwandt  werden  zu  können  scheinen, 
namentlich  haben  Beide  scharfsinnig  an  einzelnen  Stellen  Ähn- 
lichkeit mit  den  Lehren  des  Posidonius  bezw.  Panaetius  nach- 
gewiesen, aber  Beide  haben  auch  erkannt,  dass  es  nicht  genügt, 
eine  Ansicht  des  Cicero  bei  dem  einen  oder  andeni  Griechen  nach- 
gewiesen zu  haben,  wenn  nicht  gleichzeitig  bewiesen  wird,  dass 
der  andere  diese  Ansicht  nicht  ebenfalls  gehabt  hat,  und   das 


47 


ist  eben  an  keiner  Stelle  gelungen.     Daher  glauben  wir  von  diesen 
Stellen  auch  ohne  weiteres  absehen  zu  dürfen. 

Etwas  mehr  (gewicht  könnte  man  darauf  legen,  dass  Cicero 
i40. 103)  den  Mond  für  grösser  als  die  Hälfte  der  Erde  erklärt, 
während  Posidonius  und  die  meisten  Stoiker  ihn  fiii-  grösser  als 
die  oranze  Erde  gehalten  haben  sollen  (s.  Hirzel  S.  193).  Doch 
glaubt  Hirzel  selbst,  der  dies  Argument  ja  gegen  Posidonius,  also 
für  Panaetius  verwenden  könnte,  ihm  keine  grössere  Bedeutung 
beilegen  zu  dürfen,  da  die  hierin  liegende  Gelehrsamkeit  das  Mass 
de^jsen.  was  man  Cicero  zutrauen  dürfe,  nicht  überschreite.  Ent- 
scheidend ist  dagegen  für  Hirzel,  dass  er  bei  61,  154  Quellen- 
wechsel nachweist  und  für  den  letzten  Teil  des  Buches  Posidonius 
als  Quelle  annimmt,  dieser  kann  also  vor  61,  154  nicht  ebenfalls 
Quelle  sein  und  so  bleibt  hierfür  nur  Panaetius  übrig.  Das  hat 
irnn  freilich  Schwenke  nicht  überzeugt ,  der  (S.  139)  glaublich  zu 
machen  sucht ,  dass  schon  im  Altertume  eine  griechische  Schrift 
eiktierte,  die  in  ähnlicher  Weise  wie  bei  Cicero  vor  und  nach  61, 
154  argumentierte.  Eine  solche  Schrift,  meint  er,  habe  Posidonius 
benutzt  und  aus  ihm  habe  dann  Cicero  die  beiden  letzten  Teile 
unseres  Buches  (wie  auch  die  übrigen)  excerpiert.  Aber  selbst 
wenn  der  Nachweis  einer  solchen  Schrift  gelungen  ist,  sind  da- 
mit die  Argumente,  mit  denen  Hirzel  den  Quellenwechsel  belegt, 
noch  nicht  widerlegt,  vielmehr  scheint  uns  der  Beweis  dafür 
vollständig  erbracht.  Immerhin  mag  es  nicht  unzweckmässig 
sein,  zur  Verstärkung  der  Hirzel'schen  Beweisführung  auf  eine 
Stelle  hinzuweisen,  die  bisher  übersehen  zu  sein  scheint.  30, 
76  heisst  es :  'primum  igitur  aut  negandum  est  esse  deos,  quod 
et  Deuiocritus  simulacra  et  Epicurus  imagines  inducens  quodam 
pacto  negat\  Nun  aber  haben  wir  schon  gesehen,  dass  Posi- 
donius 'disseruit  in  libro  quinto  de  natura  deorum,  nuUos  esse 
deos  Epicuro  videri,  quaeque  is  de  dis  immortalibus  dixerit,  in- 
vidiae  detestandae  gratia  dixisse'  (Cic.  de  deor.  nat.  I  44,  123). 
In  der  bekannten  Streitfrage,  ob  Epicur  an  Götter  geglaubt 
habe  oder  nicht,  nahm  Posidonius  mit  Entschiedenheit  den 
Standpunkt  ein,  dem  Epicur  den  Götterglauben  abzusprechen, 
die  Quelle  Ciceros  an  unserer  Stelle  aber  sagt  'quodam  pacto 
negat'  d.  h.  er  leugnet  sie  zwar  nicht,  aber  was  er  sagt,  kommt 
dem  Sinne  nach  doch  darauf  hinaus.  Der  Unterschied  zwischen 
beiden  Auffassungen  ist  zwar  nicht  gross,  aber  Posidonius  war 


48 

ja  auch  ein  Schüler  des  Panaetius,  und  wenn  dieser  die  eine 
Ansicht  vortrug,  konnte  leicht  Posidonius  einen  Schritt  weiter 
zui-  andern  machen.  Wenn  es  dann  in  der  nach  Posidonius  ge- 
arbeiteten Stelle  weiter  heisst  'Epicurus  re  toUit,  oratione  relin- 
quit  deos',  so  ist  damit  weder  für  noch  gegen  den  Glauben 
Epikurs  etwas  gesagt.  Einen  dem  oben  erwähnten  ähnlichen 
Unterschied  aber  finden  wir  auch  in  Betreff  des  Democritus. 
An  unserer  Stelle  wird  er  mit  Epicur  vollkommen  auf  dieselbe 
Stufe  gestellt;  im  letzten  auf  Posidonius  zurückgehenden  Ab- 
schnitte des  ersten  Buches  dagegen  (47, 120  und  121)  werden 
beide  einander  entgegengestellt,  und  Epicur  erscheint  als  der 
schlimmere  Gottesleugner  ('Democritus  —  nutare  videtur  in  na- 
tura deorura  —  Epicurus  vero  ex  animis  hominura  extraxit  ra- 
dicitus  religionem').  Wir  sehen  demnach  mit  Hirzel  in  Panaetius 
die  Quelle  des  dritten  Abschnittes. 

Was  aber  ist  nun  mit  dem  schon  so  oft  erwähnten  §  133 
anzufangen?  Weder  Panaetius,  wie  Hirzel  meint,  noch  Posi- 
donius, wie  Schwenke  glaubt,  wollten  mit  solcher  Argumen- 
tation den  Beweis  führen,  'deos  consulere  rebus  humanis'.  Zwar 
scheint  Hirzel  (S.  198)  sogar  zu  glauben,  man  brauche  ihn  nur 
durchzulesen,  um  zu  sehen,  dass  er  „zwar  kurz,  aber  durchaus 
abschliessend  das  Thema  des  letzten  angekündigten  Teils,  'con- 
sulere deos  rebus  hmnanis'  behandle".  Aber  nichts  destow eniger 
ist  er  dazu  gänzlich  ungeeignet,  denn  jenes  'consulere'  ist  doch 
gemeint  im  Gegensatz  zu  den  epicureischen  Göttern,  die  sich 
um  nichts  kümmern  und  die  Menschen  vollkommen  ihrem  Schick- 
sal überlassen.  Aber  davon  zeigt  doch  dieser  Paragraph  keine 
Spur.  Auch  mit  dem  Beweise,  dass  die  Welt  um  der  Götter 
und  Menschen  willen  geschaffen  sei,  verträgt  sich  ja  vollkommen 
die  Vorstellung  der  'nihil  agentes  dii',  und  dementsprechend  ist 
auch  in  dem  Teil,  der  wirklich  von  dieser  Fürsorge  handelt, 
von  der  Schöpfung  der  Welt  nur  ganz  kurz  und  nebensächlich 
die  Rede  (62,  154).  Zwar  geben  wir  Hirzel  und  Schwenke  zu, 
dass  auch  Cicero  den  Glauben  gehegt  hat,  'deos  consulere  rebus 
humanis'  sei  dasselbe,  wie  'deorum  et  hominum  causa  factum 
esse  mundum  quaeque  in  eo  sint  omnia',  denn  er  kündigt  61, 154 
den  letzten  Teil  mit  den  Worten  an:  'restat,  ut  doceani  atque 
aliquando  perorem,  omnia,  quae  sint  in  hoc  mundo,  quibus 
utantur  homines,  hominum  causa  facta  esse  et  parata'.    Aber 


49 

das  ist  eben  Ciceros  Irrtum,  den  wir  deswegen  weder  selbst 
mitmachen,  noch  den  griechischen  Philosophen  zutrauen  dürfen, 
aus  deren  Ausführungen  bei  Cicero  sich  vielmehr,  wie  schon 
bemerkt,  recht  deutlich  ergiebt,  was  sie  unter  'consulere  deos 
rebus  humanis'  verstanden.  Wenn  wir  hier  aber  weder  Pa- 
Daetios  noch  Posidonius  vor  uns  haben,  so  haben  wir  desto  un- 
verfälschter Cicero  selbst,  wie  er  spricht,  wenn  er  streng  philo- 
sophisch sein  will.  Es  werden  einige  Ansichten  aufgestellt,  die 
niemand  hegt  oder  hegen  kann,  iregen  diese  Windmühlen  wird 
tapfer  gestritten,  und  nachdem  sie  besiegt  sind,  bleibt  nur  die 
einzig  wahre  Ansicht  übrig.  Ein  würdiges  Gegenstück  zu  unserm 
Paragraphen  bildet  der  Schluss  von  de  officiis  I  mit  seinem 
•placet  igitur'  (de  off.  I.  43,  153)  und  'non  placet'  (de  off. 
1  45,  159)  und  noch  mehr  der  Schluss  des  zweiten  Buches 
derselben  Schrift  ( de  off.  II  25,  88  und  89) ,  zwei  Stellen ,  an 
denen  Cicero  notorisch  selbstständig  gearbeitet  hat.  Eine  viel- 
leicht noch  passendere  Analogie  für  diese  mehr  dialektische  als 
philosophische  Beweisführung  bietet  auch  I  9,  23,  wo  es  (ähnlich 
wie  hier  'arborumne  et  herbarum?'  und  dann  'an  bestiarum?'  ge- 
fragt wird)  heisst:  'sapientiumne?'  und  dann  'an  stultorum?' 
nnd  auch  diese  Stelle  haben  wir  auf  Ciceros  eigene  Thätigkeit 
zfli-ückgef ührt.  Die  Entstehung  dieses  Paragraphen  denken  wir 
nns  demnach  so :  Cicero  glaubte  bei  §  132  mit  dem  dritten  Teil 
seiner  stoischen  Darlegung  fertig  zu  sein  und  versuchte  den 
vierten,  wie  er  ihn  verstand,  auf  eigene  Hand  zu  bearbeiten, 
wie  er  ja  in  diesem  Werke  schon  mehrfach  Lust  zur  Original- 
schriftstellerei  verraten  hat.  Dann  sah  er,  dass  Panaetius  noch 
mehr  über  den  dritten  Punkt  zu  sagen  hatte,  und  nahm  die 
Arbeit  wieder  auf,  wo  er  sie  unterbrochen  hatte ;  den  Paragraphen 
wieder  auszustreichen,  verbot  die  Autoreneitelkeit,  ihn  an  eine 
passendere  Stelle  zu  versetzen,  die  Bequemlichkeit. 

Der  vierte  Teil  endlich  (62,  154  bis  zum  Schluss)  ist  von 
Hirzel  mit  guten  Gründen  dem  Posidonins  zugewiesen.  In  der 
That  kann  für  den,  der  bei  §  154  Quellenwechsel  annimmt,  auch 
kaum  ein  Zweifel  darüber  sein;  aber  auch  Schwenke,  der  letz- 
terer Annahme  widerspricht,  sieht  den  Original  Verfasser  in 
Posidonins. 

Bevor  wir  jedoch  die  Betrachtung  des  zweiten  Buches 
sdiliessen,  ist  noch  einiges  nachzuholen.     Wir  haben,  um  den 

4 


48 

ja  auch  ein  Schüler  des  Panaetius,  und  wenn  dieser  die  eine 
Ansicht  vortrug,  konnte  leicht  Posidonius  einen  Schritt  weiter 
zur  andern  machen.  Wenn  es  dann  in  der  nach  Posidonius  ge- 
arbeiteten Stelle  w^eiter  heisst  'Epicurus  re  tollit,  oratione  relin- 
quit  deos',  so  ist  damit  weder  für  noch  gegen  den  Glauben 
Epikurs  etwas  gesagt.  Einen  dem  oben  erwähnten  ähnlichen 
Unterschied  aber  finden  wir  auch  in  Betreff  des  Democritus. 
An  unserer  Stelle  wird  er  mit  Epicur  vollkommen  auf  dieselbe 
Stufe  gestellt;  im  letzten  auf  Posidonius  zurückgehenden  Ab- 
schnitte des  ersten  Buches  dagegen  (47, 120  und  121)  werden 
beide  einander  entgegengestellt,  und  Epicur  erscheint  als  der 
schlimmere  Gottesleugner  ('Democritus  —  nutare  videtur  in  na- 
tura deorura  —  Epicurus  vero  ex  animis  hominum  extraxit  ra- 
dicitus  religionenr).  Wir  sehen  demnach  mit  Hirzel  in  Panaetius 
die  Quelle  des  dritten  Abschnittes. 

Was  aber  ist  nun  mit  dem  schon  so  oft  erwähnten  §  133 
anzufangen?  Weder  Panaetius,  wie  Hirzel  meint,  noch  Posi- 
donius, wie  Schwenke  glaubt,  wollten  mit  solcher  Argumen- 
tation den  Beweis  führen,  'deos  consulere  rebus  humanis'.  Zwar 
scheint  Hirzel  (S.  198)  sogar  zu  glauben,  man  brauche  ihn  nur 
durchzulesen,  um  zu  sehen,  dass  er  „zwar  kurz,  aber  durchaus 
abschliessend  das  Thema  des  letzten  angekündigten  Teils,  'con- 
sulere deos  rebus  humanis'  behandle".  Aber  nichts  destoweniger 
ist  er  dazu  gänzlich  ungeeignet,  denn  jenes  'consulere'  ist  doch 
gemeint  im  Gegensatz  zu  den  epicureischen  Göttern,  die  sich 
um  nichts  kümmern  und  die  Menschen  vollkommen  ihrem  Schick- 
sal überlassen.  Aber  davon  zeigt  doch  dieser  Paragraph  keine 
Spur.  Auch  mit  dem  Beweise,  dass  die  Welt  um  der  Götter 
und  Menschen  willen  geschaffen  sei,  verträgt  sich  ja  vollkommen 
die  Vorstellung  der  'nihil  agentes  dii',  und  dementsprechend  ist 
auch  in  dem  Teil,  der  wirklich  von  dieser  Fürsorge  handelt, 
von  der  Schöpfung  der  Welt  nur  ganz  kurz  und  nebensächlich 
die  Eede  (62,  154).  Zwar  geben  wir  Hirzel  und  Schwenke  zu, 
dass  auch  Cicero  den  Glauben  gehegt  hat,  'deos  consulere  rebus 
humanis'  sei  dasselbe,  wie  'deorum  et  hominum  causa  factum 
esse  mundum  quaeque  in  eo  sint  omnia',  denn  er  kündigt  61, 154 
den  letzten  Teil  mit  den  Worten  an:  'restat,  ut  doceam  atque 
aliquando  perorem,  omnia,  quae  sint  in  hoc  mundo,  quibus 
utantur  homines,  hominum  causa  facta  esse  et  parata'.     Aber 


49 


das  kt  el'tra  l  i^er  >  Irr.ziL.  drn  vir  dr<wez^r!i  we»ier  selbst 
mitniacLen.  L«"h  »irn  zri*r«  L:-^  Lrn  rif- s-ji-^n  Zuinilirn  dürfen, 
ans  deren  Aa^fäLinL^en  t-ei  Cicrnij  5:i:h  vitrlrirhr  wie  schon 
benitikt.  re^.ht  «l-n;Ikh  rnrlrf't.  was  sie  uiiTer  ö-csalere  deos 
rebus  humaais'  Trr>:aiLirD.  Wenn  isir  tirr  at-er  weder  Pa- 
naetitts  n«vb  P.»-i.lc:ic5  vt  übs  hal-ea.  s->  LaWn  wir  desto  un- 
vertakchter  Ciceni»  seUi>i.  wie  er  spricht,  wenn  er  streng  philtH 
S4jphisch  sein  will.  Es  wr-ri-n  einige  Ansichten  aufg^estellt.  die 
oiemand  he^t  «-ler  Leg-n  kirn.  c»^iren  diese  Windnuihlen  wird 
tapfrr  gestritten,  nnd  nachürm  sir  t-esie^  sind.  Meibt  nur  die 
einzig  wahre  Ansicht  übri?.  Ein  wfirdizes  Gegenstück  zu  unserm 
Paragi'aphen  bildet  der  Schluss  von  de  officiis  I  mit  seinem 
•placet  igitur'  ide  off.  L  43.  153 »  nnd  'n«jn  placet'  (^de  off. 
1  45.  159)  and  n<xh  mehr  der  Schluss  des  zweiten  Buches 
derselben  Schrift  <  de  off.  n  25.  88  und  89 ; .  zwei  Stellen ,  an 
denen  Cicero  notorisch  st-Ibststäudi?  gearbeitet  hat.  Eine  viel- 
leicht noch  passendere  Analogie  für  diese  mehr  dialektische  als 
philosophische  Beweisführung  bietet  auch  I  9.  23,  wo  es  (ähnlich 
wie  hier  'arbommne  et  herbarum?'  und  dann  'an  bestiarum?'  ge- 
fragt wird)  heisst:  •sapientiumne?'  und  dann  *an  stultorum?' 
and  auch  diese  Stelle  haben  wir  auf  Ciceros  eigene  Thätigkeit 
zurückgeführt.  Die  Entstehung  dieses  Paragraphen  denken  wir 
ons  demnach  so:  Cicero  glaubte  bei  §  132  mit  dem  dritten  Teil 
seiner  stoischen  Darlegung  fertig  zu  sein  und  versuchte  den 
vierten,  wie  er  ihn  verstand,  auf  eigene  Hand  zu  bearbeiten, 
wie  er  ja  in  diesem  Werke  schon  mehrfach  Lust  zur  Original- 
schriftstellerei  verraten  hat.  Dann  sah  er,  dass  Panaetius  noch 
mehr  über  den  dritten  Punkt  zu  sagen  hatte,  und  nahm  die 
Arbeit  wieder  auf.  wo  er  sie  unterbrochen  hatte;  den  Paragraphen 
wieder  auszustreichen,  verbot  die  Autoreneitelkeit,  ihn  an  eine 
passendere  Stelle  zu  versetzen,  die  Bequemlichkeit. 

Der  vierte  Teil  endlich  (62,  154  bis  zum  Schluss)  ist  von 
Hii*2el  mit  guten  Gründen  dem  Posidonins  zugewiesen.  In  der 
That  kann  für  den,  der  bei  §  154  Quellenwechsel  annimmt,  auch 
kaum  ein  Zweifel  darüber  sein;  aber  auch  Schwenke,  der  letz- 
terer Annahme  widerspricht,  sieht  den  Originalverfasser  in 
Posidonins. 

Bevor  wir  jedoch  die  Betrachtung  des  zweiten  Buches 
schliessen,  ist  noch  einiges  nachzuholen.     Wir  haben,  um  den 

4 


48 

ja  auch  ein  Schüler  des  Panaetius,  und  wenn  dieser  die  eine 
Ansicht  vortrug,  konnte  leicht  Posidonius  einen  Schritt  weiter 
zur  andern  machen.  Wenn  es  dann  in  der  nach  Posidonius  ge- 
arbeiteten Stelle  weiter  heisst  'Epicurus  re  toUit,  oratione  relin- 
quit  deos',  so  ist  damit  weder  für  noch  gegen  den  Glauben 
Epikurs  etwas  gesagt.  Einen  dem  oben  erwähnten  ähnlichen 
Unterschied  aber  finden  wir  auch  in  Betreff  des  Democritus. 
An  unserer  Stelle  wird  er  mit  Epicur  vollkommen  auf  dieselbe 
Stufe  gestellt;  im  letzten  auf  Posidonius  zurückgehenden  Ab- 
schnitte des  ersten  Buches  dagegen  (47, 120  und  121)  werden 
beide  einander  entgegengestellt,  und  Epicur  erscheint  als  der 
schlimmere  Gottesleugner  ('Democritus  —  nutare  videtur  in  na- 
tura deorura  —  Epicurus  vero  ex  animis  hominura  extraxit  ra- 
dicitus  religionem').  Wir  sehen  demnach  mit  Hirzel  in  Panaetius 
die  Quelle  des  dritten  Abschnittes. 

Was  aber  ist  nun  mit  dem  schon  so  oft  erwähnten  §  133 
anzufangen?  Weder  Panaetius,  wie  Hirzel  meint,  noch  Posi- 
donius, wie  Schwenke  glaubt,  wollten  mit  solcher  Argumen- 
tation den  Beweis  führen,  'deos  consulere  rebus  humanis'.  Zwar 
scheint  Hirzel  (S.  198)  sogar  zu  glauben,  man  brauche  ihn  nur 
durchzulesen,  um  zu  sehen,  dass  er  „zwar  kurz,  aber  durchaus 
abschliessend  das  Thema  des  letzten  angekündigten  Teils,  'con- 
sulere deos  rebus  humanis'  behandle".  Aber  nichts  destoweniger 
ist  er  dazu  gänzlich  ungeeignet,  denn  jenes  'consulere'  ist  doch 
gemeint  im  Gegensatz  zu  den  epicureischen  Göttern,  die  sich 
um  nichts  kümmern  und  die  Menschen  vollkommen  ihrem  Schick- 
sal überlassen.  Aber  davon  zeigt  doch  dieser  Paragraph  keine 
Spur.  Auch  mit  dem  Beweise,  dass  die  Welt  um  der  Götter 
und  Menschen  willen  geschaffen  sei,  verträgt  sich  ja  vollkommen 
die  Vorstellung  der  'nihil  agentes  dii',  und  dementsprechend  ist 
auch  in  dem  Teil,  der  wirklich  von  dieser  Fürsorge  handelt, 
von  der  Schöpfung  der  Welt  nur  ganz  kurz  und  nebensächlich 
die  Rede  (62,  154).  Zwar  geben  wir  Hirzel  und  Schwenke  zu, 
dass  auch  Cicero  den  Glauben  gehegt  hat,  'deos  consulere  rebus 
humanis'  sei  dasselbe,  wie  'deorum  et  hominum  causa  factum 
esse  mundum  quaeque  in  eo  sint  omnia',  denn  er  kündigt  61, 154 
den  letzten  Teil  mit  den  Worten  an:  'restat,  ut  doceam  atque 
aliquando  perorem,  omnia,  quae  sint  in  hoc  mundo,  quibus 
utantur  homines,  hominum  causa  facta  esse  et  parata'.     Aber 


49 


das  ist  eben  Ciceros  Irrtum,  den  wir  deswegen  weder  selbst 
mitmachen,  noch  den  griechischen  Philosophen  zutrauen  dürfen, 
aas  deren  Ausführungen  bei  Cicero  sich  vielmehr,  wie  schon 
bemerkt,  recht  deutlich  ergiebt,  was  sie  unter  'consulere  deos 
rebus  humanis'  verstanden.  Wenn  wir  hier  aber  weder  Pa- 
naetius  noch  Posidonius  vor  uns  haben,  so  haben  wir  desto  un- 
verfälschter  Cicero  selbst,  wie  er  spricht,  wenn  er  streng  philo- 
sophisch sein  w^ill.  Es  werden  einige  Ansichten  aufgestellt,  die 
üiemand  hegt  oder  hegen  kann,  ^egen  diese  Windmühlen  wird 
tapfer  gestritten,  und  nachdem  sie  besiegt  sind,  bleibt  nur  die 
einzig  wahre  Ansicht  übrig.  Ein  würdiges  Gegenstück  zu  unserm 
Paragraphen  bildet  der  Schluss  von  de  officiis  I  mit  seinem 
•placet  igitur'  (de  off.  I.  43,  153)  imd  *non  placet'  (de  off. 
1  45,  159)  und  noch  mehr  der  Schluss  des  zweiten  Buches 
derselben  Schrift  (de  off.  II  25,  88  und  89),  zwei  Stellen,  an 
denen  Cicero  notorisch  selbstständig  gearbeitet  hat.  Eine  viel- 
leicht noch  passendere  Analogie  für  diese  mehr  dialektische  als 
philosophische  Beweisführung  bietet  auch  I  9,  23,  wo  es  (ähnlich 
wie  hier  'arborumne  et  herbarum?'  und  dann  *an  bestiarum?'  ge- 
fragt w^irdj  heisst:  'sapientiurane?'  und  dann  'an  stultorum?' 
and  auch  diese  Stelle  haben  wir  auf  Ciceros  eigene  Thätigkeit 
zurückgeführt.  Die  Entstehung  dieses  Paragraphen  denken  wir 
ans  demnach  so:  Cicero  glaubte  bei  §  132  mit  dem  dritten  Teil 
seiner  stoischen  Darlegung  fertig  zu  sein  und  versuchte  den 
vierten,  wie  er  ihn  verstand,  auf  eigene  Hand  zu  bearbeiten, 
wie  er  ja  in  diesem  Werke  schon  mehrfach  Lust  zur  Original- 
schriftstellerei  verraten  hat.  Dann  sah  er,  dass  Panaetius  noch 
mehr  über  den  dritten  Punkt  zu  sagen  hatte,  und  nahm  die 
Arbeit  wieder  auf,  wo  er  sie  unterbrochen  hatte ;  den  Paragraphen 
wieder  auszustreichen,  verbot  die  Autoreneitelkeit,  ihn  an  eine 
passendere  Stelle  zu  versetzen,  die  Bequemlichkeit. 

Der  vierte  Teil  endlich  (62,  154  bis  zum  Schluss)  ist  von 
Hirzel  mit  guten  Gründen  dem  Posidonins  zugewiesen.  In  der 
That  kann  für  den,  der  bei  §  154  Quellenwechsel  annimmt,  auch 
kaum  ein  Zweifel  darüber  sein;  aber  auch  Schwenke,  der  letz- 
terer Annahme  widerspricht,  sieht  den  Original  Verfasser  in 
Posidonius. 

Bevor  wir  jedoch  die  Betrachtung  des  zweiten  Buches 
sehliessen,  ist  noch  einiges  nachzuholen.     Wir  haben,  um  den 

4 


48 

ja  auch  ein  Schüler  des  Panaetius,  und  wenn  dieser  die  eine 
Ansicht  vortrug,  konnte  leicht  Posidonius  einen  Schritt  weiter 
zur  andern  machen.  Wenn  es  dann  in  der  nach  Posidonius  ge- 
arbeiteten Stelle  weiter  lieisst  'Epicurus  re  tollit,  oratione  relin- 
quit  deos',  so  ist  damit  weder  für  noch  gegen  den  Glauben 
Epikurs  etwas  gesagt.  Einen  dem  oben  erwähnten  ähnlichen 
Unterschied  aber  finden  wir  auch  in  Betreff  des  Democritus. 
An  unserer  Stelle  wird  er  mit  Epicur  vollkommen  auf  dieselbe 
Stufe  gestellt;  im  letzten  auf  Posidonius  zurückgehenden  Ab- 
schnitte des  ersten  Buches  dagegen  (47, 120  und  121)  werden 
beide  einander  entgegengestellt,  und  Epicur  erscheint  als  der 
schlimmere  Gottesleugner  ('  Democritus  —  nutare  videtur  in  na- 
tura deorura  —  Epicurus  vero  ex  aniniis  hominura  extraxit  ra- 
dicitus  religionem').  Wir  sehen  demnach  mit  Hirzel  in  Panaetius 
die  Quelle  des  dritten  Abschnittes. 

Was  aber  ist  nun  mit  dem  schon  so  oft  erwähnten  §  133 
anzufangen?  Weder  Panaetius,  wie  Hirzel  meint,  noch  Posi- 
donius, wie  Schwenke  glaubt,  w^ollten  mit  solcher  Argumen- 
tation den  Beweis  führen,  'deos  consulere  rebus  humanis'.  Zwar 
scheint  Hirzel  (S.  198)  sogar  zu  glauben,  man  brauche  ihn  nur 
durchzulesen,  um  zu  sehen,  dass  er  „zwar  kurz,  aber  durchaus 
abschliessend  das  Thema  des  letzten  angekündigten  Teils,  'con- 
sulere deos  rebus  humanis'  behandle".  Aber  nichts  destoweniger 
ist  er  dazu  gänzlich  ungeeignet,  denn  jenes  'consulere'  ist  doch 
gemeint  im  Gegensatz  zu  den  epicureischen  Götteni,  die  sich 
um  nichts  kümmern  und  die  Menschen  vollkommen  ihrem  Schick- 
sal überlassen.  Aber  davon  zeigt  doch  dieser  Paragraph  keine 
Spur.  Auch  mit  dem  Beweise,  dass  die  Welt  um  der  Götter 
und  Menschen  willen  geschaffen  sei,  verträgt  sich  ja  vollkommen 
die  Vorstellung  der  'nihil  agentes  dii',  und  dementsprechend  ist 
auch  in  dem  Teil,  der  wirklich  von  dieser  Fürsorge  handelt, 
von  der  Schöpfung  der  Welt  nur  ganz  kurz  und  nebensächlich 
die  Rede  (62,  154).  Zwar  geben  wir  Hirzel  und  Schwenke  zu, 
dass  auch  Cicero  den  Glauben  gehegt  hat,  'deos  consulere  rebus 
humanis'  sei  dasselbe,  wie  'deorum  et  hominum  causa  factimi 
esse  mundum  quaeque  in  eo  sint  omnia',  denn  er  kündigt  61, 154 
den  letzten  Teil  mit  den  Worten  an:  'restat,  ut  doceani  atque 
aliquando  perorem,  omnia,  quae  sint  in  hoc  mundo,  quibus 
utantur  homines,  hominum  causa  facta  esse  et  parata'.     Aber 


49 

das  ist  eben  Ciceros  Irrtum,  den  wir  deswegen  weder  selbst 
mitmachen,  noch  den  griechischen  Philosophen  zutrauen  dürfen, 
aas  deren  Ausführungen  bei  Cicero  sich  vielmehr,  wie  schon 
bemerkt,  recht  deutlich  ergiebt,  was  sie  unter  'consulere  deos 
rebus  humanis'  verstanden.  Wenn  wir  liier  aber  weder  Pa- 
naetiiis  noch  Posidonius  vor  uns  haben,  so  haben  wir  desto  un- 
verfälschter Cicero  selbst,  wie  er  spricht,  wenn  er  streng  philo- 
sophisch sein  will.  Es  werden  einige  Ansichten  aufgestellt,  die 
niemand  hegt  oder  hegen  kann,  gegen  diese  Windmühlen  wird 
tapfei'  gestritten,  und  nachdem  sie  besiegt  sind,  bleibt  nur  die 
einzig  wahre  Ansicht  übrig.  Ein  würdiges  Gegenstück  zu  unserm 
Paragraphen  bildet  der  Schluss  von  de  officiis  I  mit  seinem 
placet  igitur'  (de  off.  I.  43,  153)  und  'non  placet'  (de  off. 
1  45,  159)  und  noch  mehr  der  Schluss  des  zweiten  Buches 
derselben  Schrift  ( de  off.  II  25,  88  und  89) ,  zwei  Stellen ,  an 
denen  Cicero  notorisch  selbstständig  gearbeitet  hat.  Eine  viel- 
leicht noch  passendere  Analogie  für  diese  mehr  dialektische  als 
philosophische  Beweisführung  bietet  auch  I  9,  23,  wo  es  (ähnlich 
wie  hier  *arborumne  et  herbarum?'  und  dann  'an  bestiarum?'  ge- 
fragt wird)  heisst:  'sapientiumne?'  und  dann  *an  stultorum?' 
and  auch  diese  Stelle  haben  wir  auf  Ciceros  eigene  Thätigkeit 
zurückgeführt.  Die  Entstehung  dieses  Paragraphen  denken  wir 
ans  demnach  so:  Cicero  glaubte  bei  §  132  mit  dem  dritten  Teil 
seiner  stoischen  Darlegung  fertig  zu  sein  und  versuchte  den 
vierten,  wie  er  ihn  verstand,  auf  eigene  Hand  zu  bearbeiten, 
wie  er  ja  in  diesem  Werke  schon  mehrfach  Lust  zur  Original- 
schriftstellerei  verraten  hat.  Dann  sah  er,  dass  Panaetius  noch 
mehr  über  den  dritten  Punkt  zu  sagen  hatte,  und  nahm  die 
Arbeit  wieder  auf,  wo  er  sie  unterbrochen  hatte ;  den  Paragraphen 
wieder  auszustreichen,  verbot  die  Autoreneitelkeit,  ihn  an  eine 
passendere  Stelle  zu  versetzen,  die  Bequemlichkeit. 

Der  vierte  Teil  endlich  (62,  154  bis  zum  Schluss)  ist  von 
Hirzel  mit  guten  Gründen  dem  Posidonins  zugewiesen.  In  der 
That  kann  für  den,  der  bei  §  154  Quellenwechsel  annimmt,  auch 
kaum  ein  Zweifel  darüber  sein;  aber  auch  Schwenke,  der  letz- 
terer Annahme  widerspricht,  sieht  den  Original  Verfasser  in 
Posidonins. 

Bevor  wir  jedoch  die  Betrachtung  des  zweiten  Buches 
sehliessen,  ist  noch  einiges  nachzuholen.     Wir  haben,  um  den 


ja  auch  ein  Schiller  des  Panaetius,  und  wenn  dieser  die  eini 
Ansicht  vortrug,  konnte  leicht  Posidonius  einen  Scliritt  weitei 
zur  andern  machen.     Wenn  es  dann  in  der  nach  Posidonius  ge- 


arbeiteten Stelle  weiter  heisst  'Epicurus  re  tollit,  oratione  reliu 

quit  deos',  so  ist  damit  weder  für  noch  gegen  den  Glaubet^» 
Epikurs  etwas  gesagt.  Einen  dem  oben  erwähnten  ähnlichei^^M 
Unterschied  aber  finden  wir  auch  in  Betreff  des  Democritus^  — 
An  unserer  Stelle  wird  er  mit  Epicur  vollkommen  auf  dieselb^^ 
Stufe  gestellt;  im  letzten  auf  Posidonius  zurückgehenden  Ab — 
schnitte  des  ersten  Buches  dagegen  (47, 120  und  121)  werder^m 
beide  einander  entgegengestellt,  und  Epicur  erscheint  als  de:Mr 
schlimmere  Gottesleugner  (^Democritus  —  nutare  videtur  in  na  — 
tura  deorum  —  Epicurus  vero  ex  animis  hominum  extraxit  ra. — 
dicitus  religionem').  Wir  selien  demnach  mit  Hirzel  in  PanaetiiL  S' 
die  Quelle  des  dritten  Abschnittes. 

Was  aber  ist  nun  mit  dem  schon  so  oft  erwähnten  §  13-^3 
anzufangen?  Weder  Panaetius,  wie  Hirzel  meint,  noch  PosL  — 
donius,  wie  Schwenke  glaubt,  wollten  mit  solcher  Argumeii-^ 
tation  den  Beweis  führen,  'deos  consulere  rebus  humanis'.  Zwa. 
scheint  Hirzel  (S.  198)  sogar  zu  glauben,  man  brauche  ihn  nu 
durchzulesen,  um  zu  sehen,  dass  er  „zwar  kurz,  aber  durchau 
abschliessend  das  Thema  des  letzten  angekündigten  Teils,  *con 
sulere  deos  rebus  humanis'  behandle".  Aber  nichts  destowenige 
ist  er  dazu  gänzlich  ungeeignet,  denn  jenes  'consulere'  ist  doc 
gemeint  im  Gegensatz  zu  den  epicureischen  Göttern,  die  sie 
um  nichts  kümmern  und  die  Menschen  vollkommen  ihrem  Scliick^ 
sal  überlassen.  Aber  davon  zeigt  doch  dieser  Paragraph  keine 
Spur.  Auch  mit  dem  Beweise,  dass  die  Welt  um  der  Götter 
und  Menschen  willen  geschaffen  sei,  verträgt  sich  ja  vollkommen 
die  Vorstellung  der  'nihil  agentes  dii',  und  dementsprechend  ist 
auch  in  dem  Teil,  der  wdrklich  von  dieser  Fürsorge  handelt, 
von  der  Schöpfung  der  Welt  nur  ganz  kurz  und  nebensächlich 
die  Rede  (62,  154).  Zwar  geben  wir  Hirzel  und  Schwenke  zu, 
dass  auch  Cicero  den  Glauben  gehegt  hat,  'deos  consulere  rebus 
humanis'  sei  dasselbe,  wie  'deorum  et  hominum  causa  factum 
esse  mundum  quaeque  in  eo  sint  omnia',  denn  er  kündigt  61,  154 
den  letzten  Teil  mit  den  Worten  an:  'restat,  ut  doceam  atque 
aliquando  perorem,  omnia,  quae  sint  in  hoc  mundo,  quibus 
utantur  homines,  hominum  causa  facta  esse  et  parata'.     Aber 


49 


das  ist  eben  Ciceros  Irrtum,  den  wir  deswegen  weder  selbst 
mitmachen,  noch  den  griechischen  Philosophen  zutrauen  dürfen, 
aus  deren  Ausführungen  bei  C'icero  sich  vielmehr,  wie  schon 
bemerkt,  recht  deutlich  ergiebt,  was  sie  unter  'consulere  deos 
rebus  humanis'  verstanden.  Wenn  wir  hier  aber  weder  Pa- 
naetius  noch  Posidonius  vor  uns  haben,  so  haben  wir  desto  un- 
verfälschter Cicero  selbst,  wie  er  spricht,  wenn  er  streng  philo- 
sophisch sein  will.  Es  werden  einige  Ansichten  aufgestellt,  die 
niemand  hegt  oder  hegen  kann,  frepren  diese  Windmühlen  wird 
tapfer  gestritten,  und  nachdem  sie  besiegt  sind,  bleibt  nur  die 
einzig  wahre  Ansicht  übrig.  Ein  würdiges  Gegenstück  zu  unserm 
Paragi-aphen  bildet  der  Schluss  von  de  officiis  I  mit  seinem 
placet  igitur'  (de  ofF.  I.  43,  153)  und  'non  placet'  (de  off. 
1 45, 159)  und  noch  mehr  der  Schluss  des  zweiten  Buches 
derselben  Schrift  ( de  off.  11  25,  88  und  89) ,  zwei  Stellen ,  an 
denen  Cicero  notorisch  selbstständig  gearbeitet  hat.  Eine  viel- 
leicht noch  passendere  Analogie  für  diese  mehr  dialektische  als 
philosophische  Beweisführung  bietet  auch  I  9,  23,  wo  es  (ähnlich 
wie  hier  'arborumne  et  herbarum?'  und  dann  'an  bestiarum?'  ge- 
fragt wh'd)  heisst:  'sapientiumne?'  und  dann  *an  stultorum?' 
nnd  auch  diese  Stelle  haben  wir  auf  Ciceros  eigene  Thätigkeit 
zurückgeführt.  Die  Entstehung  dieses  Paragraphen  denken  wir 
Qns demnach  so:  Cicero  glaubte  bei  §  132  mit  dem  dritten  Teil 
seiner  stoischen  Darlegung  fertig  zu  sein  und  versuchte  den 
Wen,  wie  er  ihn  verstand,  auf  eigene  Hand  zu  bearbeiten, 
*ie  er  ja  in  diesem  Werke  schon  mehrfach  Lust  zur  Original- 
schriltsteUerei  verraten  hat.  Dann  sah  er,  dass  Panaetius  noch 
Diehr  über  den  dritten  Punkt  zu  sagen  hatte,  und  nahm  die 
Arbeit  wieder  auf,  wo  er  sie  unterbrochen  hatte ;  den  Paragraphen 
wieder  auszustreichen,  verbot  die  Autoreneitelkeit,  ihn  an  eine 
passendere  Stelle  zu  versetzen,  die  Bequemlichkeit. 

Der  vierte  Teil  endlich  (62,  154  bis  zum  Schluss)  ist  von 
äirzel  mit  guten  Gründen  dem  Posidonins  zugewiesen.    In  der 
That  kann  für  den,  der  bei  §  154  Quellenwechsel  annimmt,  auch 
tanm  ein  Zweifel  darüber  sein;  aber  auch  Schwenke,  der  letz- 
terer Annahme   widerspricht,    sieht    den   Original  Verfasser    in 
Posidonius. 

Bevor    wir   jedoch    die  Betrachtung    des  zweiten  Buches 
seMiessen,  ist  noch  einiges  nachzuholen.     Wir  haben,  um  den 

4 


50 

Gang  der  Untersuchung  nicht  zu  sehr  zu  unterbrechen,  an  einigen 
Stellen  die  Gründe,  mit  denen  von  andern  ihre  Ansichten  ver- 
fochten wurden,  ausser  Acht  gelassen,  müssen  aber  jetzt  noch 
bei  einzelnen  Punkten  nachweisen,  dass  und  warum  sie  nicht 
beweiskräftig  sind. 

Hirzels  Ansicht,  dass  der  erste  Teil  auf  Posidonius  zu- 
rückzufühi-en  sei,  stützt  sich  auf  die  Art,  wie  am  Ende  des 
ersten  Buches  Posidonius  citiert  sei,  daraus  ergebe  sich,  dass 
Posidonius  schon  im  Anfang  des  zweiten  Buches  benutzt  sei,  und 
da  der  zweite  Teil  nicht  auf  Posidonius  zurückgehen  könne,  sei 
es  vom  ersten  desto  wahrscheinlicher.  Von  mehr  als  Wahr- 
scheinlichkeit spricht  Hirzel  in  seiner  besonnenen,  nach  allen 
Seiten  das  Für  und  Wider  abwägenden  Weise  selbst  nicht.  Aber 
selbst  diese  Wahrscheinlichkeit  können  wir  in  jenem  Citat  nicht 
finden ;  wir  sehen  darin  nur  den  Beweis,  dass  Cicero  Posidonius' 
Schrift  kannte,  wo  er  sie  aber  benutzte,  auf  diese  Frage  können 
wir  darin  keine  Antwort  finden.  Und  auch  den  Beweis,  dass  in 
den  ersten  beiden  Abschnitten  nicht  dieselben  Quellen  benutzt 
seien,  können  wir  nach  dem  oben  gesagten  nicht  als  geführt 
ansehen. 

Hirzels  Ansicht,  dass  im  zweiten  Teil  Apollodonis  benutzt 
sei,  stützt  sich  ebenfalls  auf  schwache  Gründe,  die  Schwenke 
mir  vollständig  widerlegt  zu  haben  scheint.  Im  dritten  und 
vierten  Abschnitt  ist  Hirzel  entschieden  glücklicher  gewesen  und 
scheint  mit  Ausnahme  dessen,  was  er  über  die  Begrenzung  dieser 
Teile  ausführt,  durchaus  das  Rechte  getroffen  zu  haben. 

Schwenke  aber  argumentirt  so:  Wir  wissen  aus  Laertius 
Diogenes  (VII  148  bzw.  138),  dass  Posidonius  im  ersten  Buch 
die  Lehre  von  Welt  und  Himmel  als  Gott  vortrug,  im  dritten 
die  von  der  Vorsehung,  im  fünften  sprach  er  ausführlich  gegen 
Epicur.  Damach  scheint  er  in  den  ersten  vier  Büchern  die  vier 
Teile  der  Götterlehre,  wie  auch  Cicero  sie  angiebt,  gelehrt  und 
im  fünften  gegen  die  anderen  Schulen  polemisiert  zu  haben.  Dies 
Zusammentreffen  der  vier  Bücher  mit  den  vier  Teilen  Ciceros 
lässt  auf  einen  ursächlichen  Zusammenhang  d.  h.  auf  eine  durch- 
gehende Benutzung  des  Posidonius  durch  Cicero  schliessen,  und 
daran  muss  man  festhalten,  so  lange  nicht  sichere  Beweise  da- 
gegen erbracht  sind.  Auf  dieser  Gnmdlage  fussend,  kommt 
Schwenkes  ganze  Beweisführung  darauf  hinaus,  nachzuweisen, 


51 

<i^ss  Alles  aus  Posidonius  geschöpft  sein  könne,  die  Möglichkeit 
ird  ja  nun  von  selbst  zur  Notwendigkeit. 
Wir  wollen  kein  Gewicht  darauf  legen,  dass  gerade  in  einem 
iresentlichen  Punkte  Schwenke  sich  auf  eine  unsichere  Lesart  stützen 
ittss;  denn,  wie  er  selbst  anführt,  steht  nach  Hübners  Lesart  die 
H-iehre  von  der  TTQoioia  nicht  im  dritten  sondern  im  dreizehnten 
•uch;  auch  davon  wissen  wir  nichts,  ob  im  fünften  Buch  wirklich 
ie  Polemik  gegen  Andersdenkende  enthalten  war,  oder  ob  die  Be- 
lerkuugen  über  Epikur  nur  gelegentlich  vorkamen.   Aber  selbst, 
Ajvenu  Alles  so  ist,   wie  Schwenke  annimmt:  liegt  darin  irgend 
etwas  Auffälliges  ?    Sagt  nicht  Cicero  selbst  (II,  1,  3),  dass  dies 
die  gewöhnliche  Einteilung  und  Reihenfolge  bei  den  Stoikern 
g^ewesen    sei?     Darum  müssen  wir  jeden   Schluss    aus  diesem 
.wunderbaren  Zusammentreffen"  für  ungerechtfertigt  halten,  be- 
sonders, wenn  ihm  zu  Liebe  die  Spuren,  die  auf  andere  Quellen 
liinweisen,    verwischt   werden  müssen.     Davon  wenigstens   ein 
Beispiel.     Hii-zel  macht  (S.  220  f.)  durch  glückliche  Kombination 
durchaus  wahrscheinlich,   dass  Posidonius  seine  philosophischen 
Sätze  nicht  durch  rationalistische  Mythenerklärung  zu  stützen 
versucht  habe,  dass  also  jene  etymologisierenden  Mythendeutun- 
gen, die  wir  bei  Cicero  (11  24,  63  f. )  in  so  grosser  Zahl  antreffen, 
nicht  auf  Posidonius  zurückgeführt  werden  können.  Was  erwidert 
darauf  Schwenke?    Aus  Hirzels  Ausf  ülirungen  gehe  nur  hervor, 
te  Posidonius  jene  Mythenerklärungen  nicht  an  Stelle  wissen- 
schaftlicher Gründe  verwendet  habe,   nicht  aber,  dass  er  sich 
ihrer  überhaupt  enthalten  habe,  daher  fände  man  in  den  streng- 
philosophischen Beweisen  bei  Cicero   auch   keine  Spur   davon. 
Aber  was  bleibt  damit  von  dem  ganzen  Lobe  des  Posidonius 
nbrig?    Wodurch  unterscheidet   er  sich   dann  noch  von  Chry- 
sippos  und  anderen  Stoikern,  zu  denen  er  in  Gegensatz  gesetzt 
wird,  die  aber  doch  auch  jene  Mythendeutungen  unmöglich  als 
streng  wissenschaftliche  Beweise,  sondern  nur  als  accessorische 
Stützen  dieser  benutzt  haben?    Grade  im  Gegenteil  sehen  wir 
daraus,   dass  sich  Cotta  III  24,  62  f.  über  die  Etymologien  des 
Balbos  lustig  macht ,  dass  die  ciceronische  Verwendung  der  My- 
then die   war,    welche   von   wissenschaftlicher  Beanlagten   als 
Spielerei  verworfen  wurde. 

Neuerdings  sind  nun  noch  zwei  Gelehrte  mit  bemerkens- 
werten Gründen  für  andre  Ansichten  eingetreten,  denen  gegen- 


i* 


über  wir  die  unsrigen  verteidigen  zu  müssen  glauben.  Wend- 
land (a.  a.  0.  S.  204  f.)  weist  zunächst  die  Ansicht  von  Hirzel 
zurück,  dass  der  erste  und  zweite  Teil  unseres  Buches  auf  ver- 
schiedene Quellen  zurückgehe,  und  darin  können  wir  ihm  nur 
beistimmen;  namentlich  vervollständigt  er  den  Beweis,  dass 
schon  die  griechischen  Quellen  in  dem  Abschnitt,  der  von  der 
Existenz  der  Götter  handelte,  die  Göttlichkeit  der  Welt  und 
der  Gestirne  besprochen,  um  dann  im  zweiten  Abschnitt,  der 
von  den  Eigenschaften  der  Götter  handelte,  nochmals  darauf 
zurückzukommen.  Dann  geht  er  (S.  206)  auf  die  vielfache 
Ähnlichkeit  zwischen  Sextus  Empiricus  IX  und  dem  ersten 
und  dritten  Teil  von  Ciceros  zweitem  Buch  ein  und  meint,  diese 
Übereinstimmung  lasse  sich  „nur  sehr  künstlich'^  erklären, 
wenn  man  für  jene  Teile  verschiedene  Gewährsmänner  annehme, 
weil  dann  ja  auch  Sextus  grade  dieselben  Gewährsmänner  be- 
nutzt haben  müsste;  man  werde  vielmehr  nicht  fehl  gehen, 
wenn  man  die  Quelle  für  Sextus  wie  für  Cicero  in  Posidonius 
nsQi  ^eiijv  erkenne.  Ferner  stimme  der  Autor  der  pseudo- 
aristotelischen Schrift  TreQt  xüOf^tov  (392a.  399  a)  ebenso  wie  Arius 
Didymus  in  einem  Kapitel,  das  Zeller  (646.  147,  1)  und  Diels 
(S.  77)  auf  Posidonius  zurückführten,  in  der  Anordnung  der 
Planeten  mit  Cicero  überein.  Endlich  komme  in  einem  pseudo- 
plutarchischen  Kapitel,  das  die  oben  erwähnten  7  Kategorien 
von  Göttern  aufweise,  eine  Definition  des  Wesens  der  Gottheit 
vor,  die  von  Aetius  p.  302  b.  22  auf  Posidonius  zurückgeführt 
werde.  Darum  müsse  man  jenes  ganze  Kapitel  auf  Posidonius 
zurückführen  und,  da  auch  Cicero  jene  7  Arten  von  Göttern 
anführe,  so  habe  auch  dieser  aus  Posidonius  geschöpft. 

Mag  in  diesen  Ausführungen  auch  immerhin  noch  manches 
unsicher  sein,  so  wird  man  doch  zugeben  müssen,  dass  zwischen 
dem  Werk  des  Posidonius  ttsqI  d^acov  und  Ciceros  zweitem  Buche 
de  deor.  nat.  eine  nicht  geringe  Übereinstimmung  bestehe, 
Aber  über  die  Beantwortung  der  Frage,  wie  diese  Überein- 
stimmung zu  erklären  sei,  ist  er  doch  wohl  etwas  zu  schnell 
hinweggegangen;  denn  er  hat  von  den  beiden  Möglichkeiten, 
dass  entweder  Cicero  aus  Posidonius  oder  beide  aus  einer  ge- 
meinsamen Quelle  geschöpft  haben,  nur  die  erste  ins  Auge  ge- 
fasst.  Das  kann  «allerdings  bei  ihm  nicht  wunder  nehmen,  weil 
sich  sein  Aufsatz  zunächst  mit  dem  Werke  des  Posidonius  be- 


I 


53 


schäftigt  und  die  Qiiellenfrage  bei  Cicero  nur  gelegentlich  streift, 
nnd  weil  anderseits  der  Gedanke,  dass  Cicero  Chrysippus  benutzt 
haben  könnte,  nicht  so  nahe  lag.  Anders  steht  die  Sache  jetzt. 
Xaclidem  wir  mannichfache  Spuren  der  Benutzung  des  Chrysip- 
pus nachgewiesen  haben,  müssen  wir  versuchen,  diese  mit  der 
durch  Wendland  gewonnenen  Kenntnis  zu  kombinieren.  So 
gelangen  wir  zu  dem  Resultat,  dass,  wie  Chrysippus  die  An- 
sichten seiner  Vorgänger  im  Lehramt,  Zeno  und  Klean thes,  in 
sein  Werk  aufnahm,  so  auch  die  späteren  Stoiker  sein  Werk 
fortsetzten  oder  was  sie  aus  ihm  gebrauchen  konnten,  in  ihre 
Bücher  aufnahmen.  Zu  einer  Fortsetzung  aber  forderte  das 
Werk  des  Chrysippus  um  so  mehr  auf,  als  es,  wie  wir  gesehen 
haben,  nur  die  beiden  ersten  Teile  der  stoischen  Theologie  ent- 
hielt; den  dritten  lieferte  das  Werk  des  Panaetius  tifqI  .Tpovo/as*; 
aber  erst  Posidonius  vollendete  das  Gebäude,  indem  er,  was  von 
seineu  Vorgängern  geleistet  war,  in  seinem  Werk  vereinigte, 
das  eben  in  folge  dessen  alle  früheren  verdunkelte  und  für  die 
spätere  Zeit,  wie  W^endland  nachweist,  eine  massgebende  Be- 
deutung gewann.  Daneben  behaupteten  freilich  in  der  älteren 
Zeit  auch  die  früheren  Schriften  noch  eine  gewisse  Bedeutung' 
da  Posidonius  ihnen  nur  das,  was  er  billigte,  entnommen  hatte 
nnd  z.  B.  die  Mythendeutungen  aller  Wahrscheinlichkeit  nach 
möglichst  beschränkte.  In  der  That  ist  auch  Alles,  was  Wend- 
land als  gemeinsamen  Besitz  des  Cicero  und  Posidonius  an- 
spricht, der  Art,  dass  es  sehr  wohl  auf  Chrysippus  zurückgehen 
kanu.  Grade  für  unsre  Auffassung  spricht  auch  die  schöne 
Parallelität  zwischen  dem  Posidonius-Fragment  bei  Laert.  Dio- 
genes VII    140:   im  töv   xoa^tor  ehac ^X';/'^  exoi'ia 

G^iatQoeidei;  '  ^Qo^  /ap  t/]p  xiif^aiv  dQfiodu'natov  ro  toiovtov\ 
^Cv^a  tfi^OL  Iloaeidonio^'  f.p  tiZ  7ik^i7it(i)  tov  ipvaixov  koyov 
und  Cic.  de  deor.  nat.  II  18,48:  'haue  aequabilitatem  motus 
constantiamque  ordinum  in  alia  figura  non  potuisse  servari' 
fWendland  S.  207.  8.)  Cicero  hatte  doch  wohl  nicht  auch  noch 
die  Physik  des  Posidonius  benutzt,  sondern  beide  haben  den 
Gedjmken  aus  Chrj^sippus  entlehnt;  Posidonius  verpflanzte  ihn 
in  die  Physik,  Cicero  liess  ihn  da  stehen,  wo  er  ihn  fand. 

Ausserdem  hat  Usener  in  seinem  vor  kurzem  erschienenen 
Werk  Epicurea  (Leipzig  1887)  Seite  LXVII  die  Ansicht  ent- 
wickelt, dass  für  den  zweiten  Teil  unseres  Buches  ausser  der 


54 


stoischen  Originalsclirift  von  Cicero  noch  ein  Leitfaden  von  t^- 
neades  benutzt  sei.  Sein  Gedankengang  ist  im  wesentlicz-li 
folgender:  Die  Akademiker  beschäftigten  sich  in  ihren  ^^c 
trägen  besonders  mit  der  Kritik  anderer  Philosophen,  dazu  fc 
durften  sie  aber  einer  Zusammenstellung  der  hauptsächlichst:« 
Lehren  der  zu  bekämpfenden,  und  zweckmässig  war  es,  a.o< 
den  Zuhörern  einen  solchen  kurzen  Leitfaden  in  die  Hände  ^ 
geben.  So  hatte  Cameades  die  Ansichten  von  Zeno,  CleanttK 
und  Chrysippus,  nach  Materien  geordnet,  kurz  zusammenges  tel 
und  aus   einem  solchen  Leitfaden,  vielleicht  aus   dem,   den     ^ 

* 

selbst  als  Hörer  benutzt  hatte,  soll  Cicero  mehrere  Stücke  ^ 
sein  Buch  hinüber  genommen  haben,  nämlich  aus  dem  Kapit 
TioD^ev  tvroiav  ta^ov  O^eiov  ävO^Qton:oc  die  Lehre  des  Cleautli 
Cic.  de  deor.  nat.  II  5,  13  —  15;  aus  dem  Kapitel:  fi  anu  ^^ 
die  des  Chrysippus  II  6,  16  und  aus  dem  Kapitel:  '^([iov  /.oyix 
elvac  rnv  xmjfwv  die  Lehre  des  Zeno  II  8,  21  f.,  des  Cleanth^ 
II  12,33  —  13,36  und  die  des  Chrysippus  II  14,37  —  39.  ^ 
bestechend  aber  diese  Hypothese  auch  ist,  so  scheint  sie  doc.  - 
nicht  genügend  begründet  zu  sein,  selbst  nicht  unter  der  vor  • 
Usener  gemachten  Voraussetzung,  dass  diesem  Abschnitt  de^ 
Cicero  das  Werk  des  Posidonius  TrfQi  O^eow  zu  Grunde  lieg^ 
Denn  während  wir  nach  ihr  die  Reihe:  Zeno,  Cleanthes,  Chr)'^ 
sippus  mehrfach  wiederkehrend  oder  wenigstens  ein  einzigem 
Mal  in  völliger  Reinheit  zu  sehen  erwarten  müssten,  stellt  si 
in  Wahrheit  das  Verhältnis  so  dar: 

I.  TToO^ev  ivvoiav  i'axov  (}so)v  ävt^Qomoiy 

a)  vacat, 

b)  Cleanthes  5,13  — 15, 

c)  vacat. 
IL  et  dal  O^f.oi^ 

a)  vacat, 

b)  vacat, 

c)  Chrysippus  6,16—17. 
III.    ^({fov  loyixov  elvac  tov  xnofiov. 

a)  Zeno  8,  21  —  22, 

b)  Cleanthes  9,23  —  11,31, 

c)  Plato  12,  32, 

d)  Cleanthes  12,33  —  13,36, 

e)  Chrysippus  14,37—39. 


56 


IV.  *in  deorum  numero  astra  esse  ducenda' 

a)  Cleanthes  15,40  —  41, 

b)  Aristoteles  15,42  —  44. 

Dazu  kommt  noch,  dass  man  von  den  Citaten  aus  Zeno, 
Cleanthes,  Chrysippus  die  Stelle  II  24,  63  schwerlich  trennen 
kann:  'Atque  hie  locus  a  Zenone  tractatus  post  a  Cleanthe  et 
Chrysippo  pluribus  verbis  explicatus  est'.  Hätte  aber  dem  Cicero 
anch  hier  ein  iyxeiQiötov  vorgelegen,  welches  die  Ansicht  der  drei 
genannten  Philosophen  kurz  angegeben  hätte,  dann  hätte  er  den 
Unterschied  zwischen  der  Behandlung  des  Zeno  und  der  aus- 
führlicheren des  Cleanthes  und  Chrysippus  nicht  machen  können, 
vielmehr  weist  die  Art  des  Citierens  darauf  hin,  dass  er  nur  den 
Chrysippus  vor  sich  hatte,  dem  er  auch  das  über  Zeno  und  Cle- 
anthes gesagte  entnahm.  Wie  sehr  aber  grade  die  grosse  Menge 
der  Citate  fiir  die  Autorschaft  des  Chrysippus  spricht,  lehrt  der 
Ausspruch  des  Carneades  bei  Laert.  Diog.  X  26  über  dessen 
Schriftst ellerei:  xai  tä  /LtaQtvQia  xoaaikd  eoriv  log  exeivcav 
mviov  yeiuiv  rä  (iißkia  und  der  des  ApoUodor  ib.  VII  181: 
ii  ycLQ  Tig  difiXoL  toiv  Xqvöitiuov  ßißliwv  iiaa  dkkozQia    rrapa- 

Die  Ergebnisse  unserer  Untersuchungen   iiber  das  zweite 
Bach  sind  also  folgende: 

I.  esse  deos  i  ?'  'rM^^T'  ■ 

(  o,  13  — 16,  44  Chrysippus. 

.      (  17,  45—23,  60  Chrysippus. 
IL    quales  smt  j  ^^  60—28,  72  Cicero   mit  Benutzung    der 

philos.  Gedanken  des  Chrysippus. 

,„  ^        -  ..    (  29,  73—40,  104  Panaetius. 

III.  mundum  ab  US  \   .  '  .^,      ,,   -..  r^- 

,    .  .         .Ml,  104—44,  llo  Cicero. 

admmistran    ^  ^.^  ii5_61,  153 Panaetius  (ausser §133). 

IV.  eos  consulere  J  53,  133  Cicero. 

rebus humanis  (  61,  154  —  66,  167  Posidonius. 


Die  Quellen  des  dritten  Baches. 

Dass  für  das  dritte  Buch  eine  Schrift  des  Klitomachus  benutzt 
ist,  ist  längst  bekannt.  Es  wird  bewiesen  durch  die  Ubereiu- 
stimnning,  die  zwischen  ihm  und  manchen  auf  Klitomachus  zurück- 
gehenden Stellen  bei  Sextus  Empiricus  besteht,  und  bestätigt 
durch  die  Art,  wie  schon  in  der  Einleitung  des  ersten  Buches 
Carneades  als  Gegner  der  Stoiker^)  genannt  wird,  sowie  durch 
die  in  Ciceros  Munde  seltsame,  in  dem  des  Klitomachus  ganz 
natürliche  Äusserung  über  die  Zerstörung  Carthagos  (III  41,  91 
Hirzel  S.  243  f.)  Dagegen  ist  auf  die  andere  Erwähnung  Kar- 
thagos III  16,  42  mit  Recht  nicht  mehr  Gewicht  gelegt,  als  auf 
die  anderer  Städte  in  demselben  Zusammenhange. 

Dariiber  hinausgehend  sucht  Schwenke  zu  bestimmen,  wie 
Cicero  den  Klitomachus  benutzt  hat.  Er  macht  die  Beobachtung, 
dass  Cicero  beim  Citieren  stoischer  Ansichten  zwei  verschiedene 
Methoden  anwendet:  entweder  beziehe  er  sich  direkt  auf  eine 
Aeusserung  des  Baibus  im  vorhergehenden  Buche  ('dicebas',  'com- 
memorabas',  'tibi  videbatur'  u.  A.)  oder  er  bezeichnet  sie  niu'  als 
stoisch  überhaupt  ('dicitis',  'dicere  soletis',  'vobis  videtur',  'placet' 
u.  A.).  Da  nun  Cicero  in  ganzen  Partien  „ziemlich  ausschliess- 
lich" die  eine  oder  die  andere  Citierart  anwende,  könne  man  daraus 
schliessen,  dass  er  in  Partien  der  ersten  Art  selbstständiger 
arbeite,  indem  er  beständig  das  zweite  Buch  nachschlage,  in 
Partien  der  andern  sich  enger  an  Klitomachus  anschliesse ;  Par- 
tien der  ersten  Art  seien  §6  —  28,  39  —  65,  der  andern  29  —  38, 
66 — 93.  Schwenke  kommt  in  Uebereinstimmung  damit  zu  dem 
Resultat,  dass  abgesehen  von  den  selbstverständlichen  Zuthaten 
Ciceros  nur  §  29  —  38,  66  ff.  für  eine  im  allgemeinen  treue  Nach- 
bildung einer  Schrift  des  Klitomachus  zu  halten  sei.  „Spuren 
von  der  Anordnung  dieser  Schrift  finden  sich  auch  §  20 — 28. 
39  —  64,  und  den  Stoff,  soweit  er  auf  einer  griechischen  Quelle 
beruht,   bot  sie   sowohl  in  diesen  Partien  als  §  11  — 17.*^     Die 


*)  Doch  können  wir  darin  mit  Schwenke  S.  66  keine  Andeutung  sehen, 
dass  nicht  auch  die  Widerlegung  des  Epicur  durch  Cotta  Klitomachus  habe 
benutzen  kOuuen.  Gegen  Epicur  wendet  sich  Cicero  kurz  mit  einigen  den 
Haupteinwand  gegen  seine  Lehre  enthaltenden  Worten;  die  Stoiker  will  und 
kann  er  nicht  so  kurz  abfertigen,  darum  verweist  er  auf  Carneades. 


57 

Beobachtung,    die   Schwenke  gemacht  hat,   ist  richtig;   nur  in 
Bezug  auf  die  zweite  Partie  §  39  —  65  können  wir  sie  nicht  an- 
erkennen.    Denn  einerseits  finden  sich  mehrere  Ausdrücke,  die 
der  andern  Art  des  Citierens  entsprechen,  'dicuntur  a  stoicis' 
(§  39),    defenditis'  und  -laboratis'  (§  62),  'quöd  cum  facitis,  con- 
fitemiüi'  (§  63);  andererseits  kommen  in  dem  ganzen  Stück  16,42. 
21,53—24,  60,  einer  Partie,  deren  Zusammengehörigkeit  später 
gezeigt  werden  soll,   also  in  mehr  als  dem  dritten  Teil  über- 
kaupt  keine  Citate  vor.    Auch  der  Folgerung,  die  Schwenke  aus 
seiner  Beobachtung  zieht,  stehen  wir  etwas  anders  gegenüber. 
Schwenke  geht  davon  aus,   dass  die  Quelle  des  dritten  Buches 
auf  die  des  zweiten  keine  Rücksicht  hätte  nehmen  können,  weil 
letztere  in  späterer  Zeit  entstanden  sei,  während  wir  zu  zeigen 
versucht  haben,   dass  das  zweite  Buch  in  seinen  ersten  beiden 
Abschnitten  auf  Chrysippus  beruht  und  daher  in  der  Schrift  des 
Klitomachus  sehr  wolil  berücksichtigt  werden  konnte.   Ausserdem 
aber  kommt  hier  noch  in  Betracht,  dass  mit  §  28  die  eigentliche 
Widerlegung  des  Baibus  aufhört  und  dieser  in  den  folgenden 
Partien  schon  deshalb  nur  gelegentlich  berücksichtigt  wird,  weil 
in  ihnen  auf  den  negativen  Teil  der  positive  Beweis  folgt,  dass 
erstens  Götter  nicht  existieren  und  zweitens,  dass  wenn  sie  exi- 
stierten, sie  sich  nicht  um  die  Menschen  kümmerten,  während 
der  dazwischen   liegende  Teil  über  die  Voi-sehung  verloren  ist. 
Mayor  (im  dritten  Band  seiner  Ausgabe  S.  LXVIII  f.)  stimmt 
im  wesentlichen  mit  Schwenke  überein,  doch  sieht  er  keinen 
Grund  an  dem  Carneadischen  Ursprung  von  §  39  —  65  zu  zweifeln 
und  ist  überzeugt,   dass  die  ganze  Beweisführung  des  dritten 
Buches  von  Klitomachus  entlehnt  ist,  nur  der  Anfang  §  1  — 13 
seien  von  Cicero  selbstständig  gearbeitet. 

Thiaucourt  *)  äussert  (S.  240)  die  Vermutung,  der  Abschnitt 
über  die  Götter,  die  gleiche  Namen  haben  (III  21,  53  —  24,  61), 


*)  Essai  8ur  les  trait^s  philosophiques  de  Ciceron  et  ieurs  sources  grec- 
ques.  Paris.  Hachette  1885.  Das  Buch,  welches  mir  erst,  nachdem  ineiue 
Arbeit  bis  hierher  geführt  war,  zugekommen  ist,  ist,  soweit  es  für  de  deorum 
natara  in  Betracht  kommt,  nach  ciceronischer  Methode  gearbeitet:  ttnoyQdifa 
sunt;  minore  labore  fiunt  e.  q.  s.  Auch  darin  gleicht  er  Cicero,  dass  er  seine 
Quellen  nur  ausnahmsweise  nennt.  Von  dem ,  was  er  über  die  ersten  beiden 
Bücher  sagt,  wüsste  ich  nichts  hier  nachzutragen,  als  etwa,  dass  er  das  über 
die  Mysterien  I  42, 119  gesagte  und  die  darauf  folgenden  Citate  auf  Ciceros 


58 


der  aus  der  Schule  des  Euhemerus  stamme,  sei  vielleicht  nie  3 
dem  Klitomachus,  sondern  einer  andern  Quelle  entlehnt,  da  sie 
bei  Sextus  derartiges  nicht  finde,  doch  fügt  er  sofort  hinzu,  auci 
sonst  sei  freilich  manches  bei  Cicero  dem  Klitomachus  entlehnt, 
ohne  dass  sich  bei  Sextus  davon  Spuren  zeigten. 

Auch  den  letzten  Abschnitt  von  III  26,  66  an  hat  Cicero 
nach  Thiaucourts  Ansicht  selbstständig  gearbeitet,  da  er  durch- 
gehends  römisches  Gepräge  und  nirgends  Eigentümlichkeiten 
zeige,  die  die  Annahme  einer  griecliischen  Quelle  nötig  machteu; 
wenigstens  habe  Cicero  seine  Quelle  sehr  frei  benutzt;  doch  von 
III  38,  91  an,  wo  sich  die  eigentümliche  Äusserung  über  die 
Zerstörung  Karthagos  findet,  auf  die  Hirzel  aufmerksam  gemacht 
hat,  habe  Cicero  sich  wieder  an  Klitomachus  angeschlossen. 

Im  Ganzen  sind  demnach  nur  einzelne  Ansätze  gemacht 
über  die  längst  anerkannte  Thatsache,  dass  Klitomachus  benutz 
ist,  hinauszugehen,  und  selbst  wo  speciellere  Vermutungen  aix' 
gestellt  sind,  sind  diese  meist  so  wenig  begründet,  dass  sien^ 
einen  geringen  wissenscliaftlichen  Wert  beanspruchen  können' 
Versuchen  wir  deshalb,  die  Frage  nach  den  Quellen  des  dritte 
Buches  genauer  als  es  bisher  geschehen  ist,  zu  beantworten. 

Nach  der  Einleitung,  die  rein  ciceronisch  ist,  fällt  dem  CotP 
zunächst  die  Aufgabe  zu,  die  Beweise  des  Baibus  für  die  Existerr 
der  Götter  zu  widerlegen,  und  er  verspricht  dies  in  der  Reihen: 
folge  zu  thun,  in  der  sie  im  zweiten  Buch  aufgestellt  sind  ('mar 
davi  enim  memoriae  non  numerum  solum,  sed  etiam  ordinem  an 
gumentomm  tuorum'  III  4,  10).  Nun  aber  rühren  diese  Beweise 
wie  wir  gesehen  haben,  im  ersten  Teil  von  Cicero  selbst  her 
für  diese  konnte  er  die  Widerlegung  aus  keinem  griechischer: 
Philosophen  schöpfen,  sondern  musste  sie  mit  eigenen  Mittel! 
unternehmen,  wobei  die  Mühe  nicht  grösser  wurde,  wenn  er  di« 
im  zweiten  Buch  gewählte  Reihenfolge  beibehielt.  Aber  was 
gab  ihm  den  Mut,  dies  für  sämmtliche  Beweise  zu  versprechend 
Schwerlich  traute  er  sich  zu,  auch  die  Widerlegung  der  alt- 
stoischen Beweise  aus  eigenem  Geiste  schöpfen  zu  können;  dent 
das  würde  Allem  widersprechen,  was  wir  sonst  über  sein  Ver- 
fahren wissen.  Aus  der  Bekanntschaft  mit  der  Schrift,  die  er 
benutzen  wollte,  konnte  er  aber  diese  Zuversicht  ebenfalls  nicht 

Selbstthätigkeit  zurückführt,  was  auch  mir  wahrscheinlich  ist.  (Thiau- 
court  S.  224.) 


50 


gewinnen,  denn,  wenn  er  diese  Schrift  schon  durchgelesen  hätte,  so 
liatte  er  gefunden,  dass  sie  entweder  überhaupt  nicht  alle  Beweise 
widerlegte,  oder  wenigstens  nicht  in  der  gewünschten  Reihen- 
folge, und  fortwährend  die  Reihenfolge  und  den  Zusammenhang  zu 
andern  ist  eine  zu  mühsame  und  zeitraubende  Arbeit,  als  dass 
sie  Cicero  sich  vorgenommen  haben  sollte.     Es  bleibt  also  nichts 
öbrig,  als  dass  ihm  der  Titel  der  Schrift  jene  Zuversicht  ein- 
iösste.     Darum  glauben  wir  nicht,  was  Schwenke  vermutet,  dass 
er  :jeQi  n^ovoiag  oder  ähnlich  gelautet  habe,  was  für  eine  aka- 
demische Schrift  wohl  so  wie  so  nicht  w^ahrscheinlich  ist,  sondern 
dass  er   sich  direkt  gegen  die  Gotteslehre  des  Chrysippus  ge- 
wendet habe.     Nachdem  also  Cicero   aus   eigener  Kraft  III  4, 
10— ni  6,  15  widerlegt  hatte,    was   er  im    zweiten  Buch  aus 
eigener  Kraft  an  Beweisen  aufgestellt  hatte  (nur  III  6,  14  nimmt 
er,  wie  Mayor  S.  LXVII  zeigt,  ein  Argument  des  Carneades  zu 
Hülfe)   beginnt    III  7,  16  die  Benutzung  des  Klitomachus  zur 
Widerlegung  von  II  5,  13;  aber  schon  III  7,  17  — 18  ändert  sich 
das  Verfahren,  denn  hier  werden  alle  Beweise,  die  II  5,14  —  II 
1 6,  44  stehen ,   aufgeschoben  bis  zu  dem  dritten  Teil  'de  Provi- 
dentia'.    Ist  das  schon  gegenüber  dem  III  4, 10  gegebenen  Ver- 
sprechen auflfällig,  so  wird  die  Sache  doch  noch  auffälliger  da- 
durch, dass  nicht  erst  im  Abschnitt  ttfqI  TTQoiolag  (der  verloren 
gegangen  ist),  sondeni  schon  sehr  bald  III  8,  20— III  10,  24  die 
Besprechung  eines  Teils  der  eben  aufgeschobenen  Beweise,  näm- 
lich die  II  6,  16  —  11  7,  19  enthaltenen,  folgt.     Jlan  kann   sich 
den  Vorgang  etwa  so  denken,  dass  Cicero  zunächst  seiner  Quelle 
folgend  jene  Beweise  bis  zum  dritten  Teil  aufheben  wollte  und 
bei  genauerer  Betrachtung  der  einzelnen  wird  man  finden,  dass 
sie  dort  sehr  wohl  hätten  behandelt  werden  können;  dann  aber 
fiel  ihm  ein ,   dass  er  zur  Widerlegung  des  von  Panaetius  über 
die  Vorsehung  gesagten  die  Schrift   des  Klitomachus  ja   doch 
nicht  gebrauchen  könne,   und  er  nahm  nun  aus  dem  Abschnitt 
über  die  Vorsehung  heraus,  was  ihm  hier  verwendbar  erschien. 
Daraus  Hesse  sich  dann  schliessen,  dass  er  für  den  dritten  Ab- 
schnitt einen  andern  Autor  habe  zu  Grunde  legen  wollen  und 
also  auch  wohl  zu  Grunde  gelegt  habe.     Aber  das  lässt  sich 
leider  nicht  mehr  kontrolieren ,    und  auch  das  lässt  sich  mit 
Sicherheit  nicht  behaupten,   dass   der  Abschnitt  neQt  TiQovolag 
im  dritten  Buch  eingehend  den  entsprechenden  im  zweiten  Buch 


berücksichtigt  habe,  wie  man  es  doch  erwarten  müsste,  wewnn 
Cicero  eben  in  Rücksicht  auf  diese  Widerlegung  eine  andere 
Quelle  benutzt  hätte. 

Die  eben  ausgesprochene  Vermutung  kann  unter  diesen  Um- 
ständen eben  nur  als  eine  Möglichkeit  angesehen  werden,  ziunal 
eine  andere  Äusserung  Ciceros  wieder  einer  andern  Vermutung 
Platz  gewährt.     Nachdem  nämlich  alle  jene  Beweise  für  spätere 
Besprechung  aufgeschoben  sind,   folgen  (HI  7,  19)  die  Woile: 
*a  te  autem  idera  illud  etiam  atque  etiam  quaeram,  quibus  ra- 
tionibus  tibi  persuadeas  deos  esse'.     Heisst  das  auch  noch  dis- 
putieren, wenn  man  die  vorgebrachten  Bew^eise  später  erledigen 
will,  nach  andern  zu  fragen,   als  wenn  gar  keine  angegeben 
wären  ?   Diesen  Unsinn  wird  man  einem  griechischen  Philosophen 
nicht  zutrauen :  da  wir  uns  hier  aber  auf  streng-philosophischem 
Boden  bewegen,  ist  ebensowenig  an  selbstständige  Arbeit  Ciceros 
zu  denken,   sondern  wir  haben  hier  die  leicht  erklärliche  Er- 
scheinung, dass  der  Excerptor  durch  seine  Flüchtigkeit  eiueu 
an  sich  richtigen  Gedankengang  zerstörte,  indem  er  unentbehr- 
liche Zwischenglieder  ausliess.     Ja  es  ist  nach  dem,   was  \xt^^ 
durch  den  Auszug  Ciceros  erhalten  ist,   nicht  einmal  schwieri^i 
den  ungefähren  Gedankengang  des  Klitomachus  zu  erraten,  Aer^ 
etwa  dieser  gewesen  sein  mag:    Beweise  für  das  Dasein  d^^* 
Götter  sind  von  Chrj^sippus   ausser  dem,   was  Cleanthes  Üb^^ 
Ahnungen  gesagt  hat,  nicht  vorgebracht  worden,  denn  w^as  sons^  ^ 
noch  angeführt  ist,  beweist  entweder  gar  nichts,  wie  die  Stürmt 
und  andere  Bewegungen,  oder  es  gehört  nicht  zu  den  Beweisem^ 
für  das  Dasein  der  Götter,   sondern  entweder  in  den  zweiteti 
Teil  (äquales  sint'),  oder  in  den  dritten  ('de  Providentia'),   und 
wird  in  den  entsprechenden  Abschnitten  behandelt  werden.    Mit 
diesen  Worten  konnte  der  Beweis  des  Cleanthes  aus  den  Vor- 
teilen, die  die  Menschen  von  den  Göttern  genössen,  in  den  dritten 
Teil,  die  Beweise  des  Chrj^sippus  aus  der  Schönheit,  Vorzüglich- 
keit und  Harmonie   des   Weltalls,    sowie  die  aus  der  Gesetz- 
mässigkeit von  Sonne,  Mond  und  Sternen  in  den  zweiten  Teil 
verwiesen  werden,  wohin  es  recht  gut  passt,  und  zum  Schluss 
konnte  dann  sehr  wohl  gefragt  werden:   was  bleibt  also   von 
allen  Beweisen  für  das  Dasein  der  Götter  übrig?     Cicero  aber 
übersah  in  seiner  Flüchtigkeit,  dass  ein  Teil  in  den  zweiten  Ab- 
schnitt verwiesen  wurde,   schob  alles  in  den  dritten  Teil  und 


_    61 

fragte  schliesslich  nach  neuen  Beweisen,  obwohl  er  grade  den 
enfscheidenden  Gedanken,  dass  das  Vorgebrachte  keine  wirk- 
licieii  Beweise  seien,  ausgelassen  hatte.  Als  er  dann  aber  zum 
zweiten  Abschnitt  kam,  nahm  er  ruhig  jene  von  Klitomachus 
in  den  zweiten ,  von  ihm  selbst  aber  in  den  dritten  Teil  ver- 
wiesenen Widerlegungen  da  auf,  wo  er  sie  fand,  während  das 
von  Klitomachus  in  den  dritten  Teil  verwiesene  mit  diesem  ver- 
loren gegangen  ist.  Wir  glauben,  dass  diese  eben  ausgesprochene 
Vermutung  den  Vorzug  grösserer  Wahrscheinlichkeit  für  sich 
hat.  Mag  dem  nun  aber  sein,  wie  ihm  wolle,  so  viel  kann  wohl 
immerhin  aus  den  seltsamen  Widersprüchen  Ciceros  geschlossen 
werden,  dass  er  sich  hier  durch  flüchtig  angesehene  Worte  seiner 
Quelle  täuschen  Hess,  dass  er  also  durchaus  in  Abhängigkeit 
von  ihr  arbeitet,  so  lange  es  gilt,  das  im  zweiten  Buch  nach 
Clu-ysippus  bearbeitete  zu  widerlegen  (III  7,  16 — III  11,  28). 
Darauf  folgt  nun  im  zweiten  Buch  das,  was  Cicero  selbst  den 
Ausführungen  des  Chrysippus  über  die  Eigenschaften  der  Götter 
beigefügt  hat,  aber  statt  sich  jetzt  an  die  Widerlegung  dieses 
Abschnittes  zu  machen,  lässt  er  sich  vorläufig  darauf  nicht  ein, 
sondern  giebt  III  12,  29—111  15,  38  die  Beweise  des  Cameades, 
dass  es  keine  Götter  gebe.  Dass  diese  Partie  im  engen  An- 
^chluss  an  Klitomachus  gearbeitet  ist,  kann  keinem  Zweifel  unter- 
liegen, da  sie  erstens  als  carneadisch  eingeführt  wird  und  zwei- 
tens  am  meisten  Übereinstimmung  mit  Sextus  zeigt  (vgl.  Thiau- 
court  S.  240,  Major  III  S.  LXH  flf.). 

Dann  schlägt  Cicero  im  zweiten  Buch  nach,  was  jetzt  zu 
erledigen  ist  und  findet  den  von  ihm  selbst  mit  Benutzung  des 
Chrysippus  verfassten  'mythologischen  Teil  mit  allerlei  et}'mo- 
logischen  Spielereien  über  die  römischen  Gottheiten.    Ihm  stellt 
er  nun  ebenfalls  einen  mythologischen  Teil  III  16, 40 — III  25,  64 
gegenüber,    in  dem   Schwenke  nur  geringe  Spuren  von  Klito- 
machus zu  erkennen  glaubt,  während  ihn  Mayor  seinem  philo- 
sophischen Gehalt  nach  für  ganz  klitomachisch  hält.     In  Wahr- 
heit zerfällt  dieser  Abschnitt  in  zwei  wesentlich  verschiedene 
Teile:  der  eine,  §§39—41,  43—52,  61—64  umfassend,  enthält 
die  Besprechung  einer  grossen  Anzahl  griechischer,   römischer 
und  fremdländischer  Gottheiten  mit  einigen  Etymologien  römi- 
scher Namen.     Er  kann  seiner  ganzen  Beschaffenheit  nach  nur 
von  Cicero  selbst  herrühren,  nimmt  auch  immer  wieder  Rücksicht 


auf  das  im  zweiten  Buch  gesagte.  Sein  philosophischer  Gehalt 
ist  gering,  er  beschränkt  sich  im  wesentlichen  auf  die  Anwen- 
dung des  Sorites,  den,  wie  Cicero  selbst  angiebt  und  Sextus  Em- 
piricus  bestätigt,  schon  Carneades  benutzte,  um  die  Annahme 
der  Existenz  einer  Unzahl  von  Göttern  ad  absurdum  zu  führen. 
Cicero  entlehnte  also  dem  Klitomachus  einen  philosophischen  Ge- 
danken, ganz  ebenso  wie  er  III  6,11  — 15  zwar  selbstständig, 
aber  doch  mit  Anlehnung  an  seine  Quelle  arbeitete,  und  wandte 
ihn  auf  ein  buntgemischtes,  hauptsächlich  aber  römisches  Material 
an.  Dass  er  dies  letztere  selbst  zusammengebracht  habe,  ist 
zwar  nicht  unmöglich,  da  es  nirgends  eine  besondere  Gelehream- 
keit  zeigt ;  doch  wird  man  auch  hier  wohl  besser  an  einen  Hand- 
langer denken,  der  die  griechischen  und  egyptischen  Gottheiten 
wahrscheinlich  aus  den  Sammelwerken  alexandrinischer  Gelehrten 
('genealogi  antiqui'  nennt  sie  Cicero  III 17, 44)  und  die  römischen 
aus  den  damals  grade  eifrig  betriebenen  Antiquitäten  für  Ciceros 
Zwecke  entnahm. 

Der  zweite  Teil  dieses  Abschnittes  umfasst  die  §§  42,  und  53 
bis  60.  Er  behandelt  nur  Gottheiten,  für  die  verschiedene  Ge- 
nealogien angenommen  werden  und  beschränkt  sich  darauf,  eben 
diese  Genealogien  anzugeben;  er  hat  mit  der  Frage,  welcher  Art 
die  Götter  seien,  so  gut  wie  gar  nichts  zu  thun,  steht  in  gar 
keiner  Beziehung  zum  zweiten  Buch,  auf  das  doch  im  andern  Teil 
beständig  Rücksicht  genommen  wird,  und  hat  endlich  weder  mit 
der  stoischen  noch  mit  der  akademischen  Lehre  das  geringste  zu 
schaflFen.  Rein  äusserlich  giebt  sich  sein  wesentlich  vei-schiedener 
Charakter  auch  dadurch  zu  erkennen,  dass  hier  weder  in  der 
einen  noch  in  der  andern  Weise  die  Stoiker  citiert  werden.  Dass 
die  beiden  Abschnitte  in  den  Ausgaben  durcheinander  gewirrt 
sind,  hat  keine  Bedeutung;  denn  Mayor  hat  (S.  110  f.)  mit  guten 
Gründen  ohne  die  tiefgehende  Differenz  zwischen  beiden  Partien 
zu  ahnen,  die  §§  53 — 60  hinter  42  gestellt  und  damit  ein  um 
so  wertvolleres,  weil  unbewusstes  Zeugnis  für  die  Richtigkeit 
unserer  Auffassung  abgelegt.  Ist  aber  die  Mayorsche  Anordnung 
die  richtige,  dann  benutzte  Cicero  die  Erwähnung  des  Hercules 
in  §  41,  um  mit  einem  ziemlich  ungeschickten  Übergang  ('quam- 
quam  quem  potissimum  Herculem  colamus,  scire  sane  velim;  plu- 
ris  enim  tradunt  nobis  ii,  qui  interiores  scrutantur  et  reconditas 
litteras')  jene  ganze  Abschweitung  einzuführen,  und  kehrte  dann 


»rieder  zu  seiner  Aufgabe  zurück.    Mayor  untersucht  (im  Anhang 
m  dritten  Bande  S.  199  f.)  auch  die  Frage,  auf  wen  wolil  die 
^flsammenstellung   dieser    Genealogien,    die   aber   schon  Klito- 
fliachus  in  sein  Werk  aufgenommen  habe,   zurückgehen  könne, 
önd  macht  nicht  unwahrscheinlich,  dass  der  Original-Verfasser 
der  Perieget  Mnaseas   sei.     Wir  würden  dem  Klitomachus  ein 
sehr   schlechtes  Zeugnis  auszustellen  glauben,    wenn  wir  an- 
nähmen, dass  er  diese  ganz  ungehörige  Partie  in  seine  Arbeit 
aufgenommen  habe,  glauben  aber  auch  nicht,  dass  sie  direkt  aus 
Mnaseas  entnommen  ist.     Das  Verzeichnis  trägt  vielmehr  den 
Charakter    alexandrinischen   Sammelfleisses ,    wird    vermutlich, 
worauf    auch    die   Untersuchung   Mayors   hinweist,    noch   voll- 
ständiger gewesen  sein  und  ausser  Mnaseas,  bei  dem  doch  nur 
gelegentlich   einmal   eine   derartige   Notiz    vorkommen    konnte, 
auch   andere   Quellen   benutzt   haben.     Übrigens    giebt  Cicero 
selbst   als    seine  Quellen   an  'ii,  qui  interiores   scrutantur    et 
reconditas  litteras'  (§  42).  'theologi'  (§  53)  und  'antiqui  historici' 
§  55).  was  er  schwerlich  thun  würde,   wenn  er  den  Abschnitt 
ans  Klitomachus  herübergenommen  hätte.     Auch  das  wird  man 
liier  nicht  behaupten  können,  Cicero  habe  die  ganze  Stelle  zu- 
sammen mit  der  Berufung  auf  ältere  Gewährsmänner  aus  Kli- 
t<)machus  abgesclmeben,    denn  für  diesen  können  jene  alexan- 
drinischen Gelehrten  doch  kaum  *antiqui  historici'  gewesen  sein. 
Wir  sind  nun  bis  zu  der  grossen  Lücke  gekommen,  in  der 
der  ganze  Abschnitt  *de  Providentia'  und  der  Anfang  des  folgen- 
•len,  'consulere   deos   rebus   humanis',   verloren   gegangen   ist; 
teil  dürfte  es  zweckmässig  sein,  das  wenige,  was  sich  über 
das  Verhältnis  des  verlorenen  ciceronischen  Abschnittes  zu  dem 
ebenfalls  verlorenen  Werke  des  Originalschriftstellers  ermitteln 
lassen  wird,  aufzuschieben,  bis  wir  über  den  letzten  Teil  ge- 
sprochen haben.     Wir  gewinnen  so  wenigstens  den  Vorteil,  auch 
aus  der  Analogie   schliessen    zu   können,   wiewohl    wir  nicht 
verkennen,    mit  welcher  Vorsicht  gerade    dies    Mittel    anzu- 
wenden ist. 

Auch  für  den  vierten  Teil  muss  man  die  Quelle  in  Klito- 
machus suchen,  denn  grade  in  ihm  finden  wir  jene  schon  mehr- 
fach erwähnte  Äusserung ,  die  durchaus  auf  karthagischen  Ur- 
sprung hinweist,  und  es  handelt  sich  nur  um  die  Frage:  wie 
hat  Cicero  hier  seine  Quelle  benutzt  ?    Der  ganze  Abschnitt  ist 


64  _ 

angefüllt  mit  Citaten  aus  römischen  Dichtern  und  Beispiel« 
aus  der  römischen  Geschichte,  und  auch  das,  was  aus  griechiscli- 
Mythologie  und  Geschichte  stammt,  ist  so  bekannt,  dass  Cice" 
dazu  kein  griechisches  Buch  aufzuschlagen  brauchte.  Es  liej 
also  der  Sclduss  nahe,  dass  er  hier,  wenn  irgendwo  selbststäud 
gearbeitet  habe.  Bei  dieser  Annahme  aber  wäre  der  ümstar 
unerklärlich,  dass  die  ganze  Auseinandersetzung  auf  den  b' 
treffenden  Abschnitt  des  zweiten  Buches,  gegen  den  sie  doc 
gerichtet  sein  will,  so  gut  wie  keine  Rücksicht  nimmt.  Würc 
nicht  Cicero,  so  könnte  man  .sagen,  wenn  er  sich  doch  einm 
die  Mühe  machte,  selbstständig  zu  arbeiten,,  auch  wirklich  seiu 
Arbeit  ihrem- eigentlichen  Zweck  angepasst  haben,  und  ist  nicl 
grade  der  Umstand,  dass  dies  jiicht  geschehen  ist ,  ein  Bewp 
für  die  Abhängigkeit  von  seinem  Original?  Der  scheinbai 
Widerspiaich  löst  sich  einfach  dahin  auf,  dass  Cicero  sich  ai 
dem  ihm  vorliegenden  Werke  des  Klitomachus  einen  philos« 
phischen  Gedanken  nach  dem  andern  hervorholte,  diesen  abf 
dann  auf  eigene  Hand  bearbeitete.  So  hatte  er  in  dem  ve' 
lorenen  Anfang  dieses  Abschnittes  offenbar  die  Behauptung  au 
gestellt  und,  wie  man  nicht  bezweifeln  darf,  aus  Klitomachi 
entlehnt,'  dass  die  den  Menschen  nach  Ansicht  der  Stoiker  va 
den  Göttern  gegebene  Vernunft  mehr  ein  Übel  als  ein  Gut  se 
und  führt  diesen  Gedanken  nun  selbstständig  bis  III  31,  7 
aus,  ohne  Rücksicht  darauf,  dass  die  Vernunft  doch  II  62, 15 
nur  flüchtig  gestreift  wird.  Nach  dieser  langen  Auseinandei 
Setzung  über  die  Schädlichkeit  der  Vernunft  folgt  nun  folgende 
Paragraph,  den  ('icero  augenscheinlich  als  Abschluss  der  Be 
trachtung  über  die  Vernunft  angesehen  hat  (79):  'Sed  hie  qu 
dem  locus  concludi  iam  potest.  Nam  si  stultitia  cousensu  on 
nium  philosophorum  malus  est  malum,  quam  si  omnia  mala  c 
fortunae  et  corporis  ex  altera  parte  ponantur,  sapientiam  autei 
nemo  adsequitur,  in  summis  malis  omnes  sumus,  quibus  vos  oj 
time  consultum  a  dis  immortalibus  dicitis.  Nam  ut  nihil  ir 
terest,  utrum  nemo  valeat  an  nemo  possit  valere,  sie  non  ir 
tellego,  quid  intersit,  utrum  nemo  sit  sapiens  an  nemo  ess 
possit.  Ac  nos  quidem  nimis  multa  de  re  apertissima.  Te 
lamo  autera  uno  versu  locum  totum  conflcit,  cur  di  homine 
neglegant : 

Nam  si  curent,  bene  bonis  sit,  male  malis,  quod  nunc  abest 


65 

Das  Merkwürdige  ist,  dass  dieser  Abschluss  zn  der  vorher- 
geljenden  Auseinandersetzung  gar  nicht  passt.     Von  der  Schäd- 
lichkeit der  Vernunft  ist  gesprochen,   und  nun  heisst  es:    Die 
Götter  kämmern  sich  um  die  Mensclien  nicht,  denn  keiner  kann 
weise  werden,   Thorheit  aber   ist  Unglück.    Offenbar   ist  das 
der  Abschluss  einer  Auseinandersetzung  über  die  unverbesser- 
liche Thorheit  der  Menschen,  aber  nicht  über  den  durch  die 
Vernunft  angerichteten  Schaden.    Die  Sache  kann  wohl  nur  so 
zusammenhängen :   Cicero  hatte,  wie  wir  oben  sahen,  den  Grund- 
gedanken über  die  Schädlichkeit  der  Vernunft  von  Klitomacbus 
abgeschrieben,  dann  alles,  was  er  darüber  zu  sagen,  wilsste,  an 
die  Stelle  der  klitomachischen  Ausführungen  gesetzt  und  wollte 
jetzt  wieder  aus  Klitomachus  schöpfen,  wo  etwas  Neues  anfing. 
Dabei  geriet  er  an  eine  spätere  Stelle  der  Schrift,  hielt  die  Er- 
zählungen, Beispiele  u.  dgl.,  die  er  hier  vorfand,  für  zugehörig 
zn  dem  früheren  Abschnitt,    zu   dem   sie  ja    ebenfalls   passen 
mochten,  ging  dann  so  weit,  bis  dergleichen  Ausführungen  auf- 
hörten, und  schrieb  ab,  was  er  nun  an  neuen  Gedanken  fand. 
AVie  wenig  er  hier,  wo  sich  seine  Arbeit   dem  Ende  näherte, 
noch  Geduld  zu  sorgsamer  Unterscheidung  hatte,  hat  er  darauf 
selbst  zu  erkennen  gegeben,  indem  er  noch  aus  eigenen  Mitteln 
den  Vers  aus   dem  Telamon   hinzufügte,   der  weder  zu   dem 
passte,  was  Cicero  über  die  Schädlichkeit  der  Vernunft   aus- 
getlhrt  hatte,  noch  zu  dem,  was  bei  Klitomachus  nach  unserer 
Annahme  voranging,  d.  h.  zu  der  Erörterung  über  die  Unver- 
kesserlichkeit  menschlicher  Thorheit,  der  vielmehr  das  '  deos  non 
consulere  rebus  humanis'  aus  einem  dritten  Gesichtspunkt,  aus 
der  auf  Erden  herrschenden  Ungerechtigkeit  ableitete,  über  die 
noch  gar  nicht  gesprochen  war,  sondern  nun  eben  erst  gesprochen 
werden  sollte. 

Das  wichtigste  f üi*  Cicero  war  jedenfalls  der  folgende  Satz : 
debebant  illi  quidem  omnes  bonos  efficere,  si  quidem  hominum 
generi  consulebant;  sin  id  minus,  bonis  quidem  certe  consulere 
debebant'.     Denn  diesen  entlehnte  er,  um  daran  wieder  Bei- 
spiele anzuknüpfen  des  Inhalts,  dass  es  oft  den  Guten  schlecht 
und  umgekehrt  den  Schlechten  gut  gehe   (III  32,  80  —  III,  35 
85).    In  gleicher  Weise  wird  nun  11135,86  der  Gedanke:    'at 
minora  di  neglegunt'  und  III  38,90:  'at  deo  ne  excusatio  qui- 
dem est  inscientiae;  quem  vos  praeclare  defenditis  e.  q.  s.'  und 

5 


66 


ni  39,92:  'at  subvenire  certe  potuit  e.  q.  s.'  aus  Klitoniachi:^ 
entnommen  und  mit  allerlei  Ausführungen  versehen ,  ohne  da^ 
dabei  auf  den  vierten  Teil  des  zweiten  Buches  Rücksicht  ge^ 
nommen  würde.  Nur  gelegentlich  findet  sich  eine  zufällige  Be^ 
rühnmg,  z.  B.  III  39, 93  eine  Bemerkung  über  Träume,  wie  II 
66, 156. 

Dass  aber  die  von  uns  angenommene  Arbeitsweise,  die 
übrigens  die  grösste  Ähnlichkeit  hat  mit  der  Art,  wie  der  Ab- 
schnitt n  23,60  —  28,72  entstanden  ist,  die  Ciceros  wirklicl 
gewesen  ist,  dafür  hat  er  uns  selbst  noch  ein  unverächtliches 
Zeugnis  hinterlassen.  Wir  sahen  schon  oben,  dass  Cicero,  un 
einen  Satz  aus  seiner  Quelle  zu  entnehmen,  auch  mehren 
andere,  die  in  seinem  Zusammenhang  nicht  passten,  mitentlehn 
habe  (§  79),  weil  es  ihm  nämlich  zu  unbequem  war,  den  Sat: 
aus  seiner  Umgebung  loszulösen  und  mit  dem  bei  ihm  voran 
gehenden  zu  verbinden.  Das  könnte  als  zufälliges  Versehen  er 
scheinen,  wenn  es  nur  einmal  vorkäme;  aber  ganz  dasselbi 
finden  wir  auch  §  91,  92,  wo  augenscheinlich  auch  nur  um  dei 
Gedanken,  dass  die  Götter  doch  wenigstens  schreiendes  Unrech 
hätten  verhüten  können,  in  Zusammenhang  mit  seiner  Uragebunj 
zu  lassen,  die  in  Ciceros  Munde  so  seltsame  Äusserung  übe 
Karthago  aufgenommen  ist.  Ob  auf  dieselbe  Weise  auch  da 
subjektslose  'inquit'  (§  90)  zu  erklären  ist  als  mitübernomme 
mit  dem  Satze:  'at  deo  ne  excusatio  quidem  est  inscientiae 
muss  dahingestellt  bleiben,  da  sich  hierfür  auch  andere  Erklä 
Hingen  aufstellen  lassen,  die  man  in  den  Ausgaben  von  Schöman 
und  von  Göthe  findet.  Aber  als  auff'ällig  muss  es  immerhin  be 
zeichnet  werden,  dass  von  den  vier  Stellen,  wo  in  diesem  Stücl 
neue  Teile  beginnen  und  neue  Gedanken  ausgesprochen  werden 
sich  dreimal  Sätze  finden,  die  sich  am  besten  erklären  lassen,  wem 
man  annimmt,  dass  sie  unbesehen  aus  Klitomachus  entlehnt  sind 

Wenn  übrigens  Thiaucourt  (S.  243)  meint,  dass  von  der  zu 
letzt  besprochenen  Stelle  bis  zum  Schluss,  d.  h.  in  den  §§  91 
und  93,  Cicero  den  Klitomachus  unter  Augen  hatte,  so  kann  mai 
dem  wohl  beistimmen,  da  sich  in  diesen  beiden  Paragraphei 
keine  Ausführungen  mehr  finden,  die  auf  selbstständige  Thätig 
keit  schliessen  lassen. 

Wenden  wir  uns  nun  zu  dem  verloren  gegangenen  drittel 
Teil,  so  ist  natürlich  das,  was  man  darüber  sagen  kann,  wenij 


67 


^nd  die  Sicherheit ,  mit  der  man  es  aussprechen  kann ,  gering. 
üass  anch  in  ihm  Klitomachus  benutzt  ist,  wird  man  wohl  he- 
liaupten  können,  nachdem  man  in  den  drei  anderen  Teilen  seine 
Sparen  nachgewiesen  hat.     Auch  giebt  Cicero  selbst  eine  An- 
deutang,  dass  er  ihn  in  diesem  Teile  benutzen  wollte,  wenn 
'vvir  anders  aus  der  Stelle,  in  der  er  erklärt,  einzelne  Beweise 
cies  Baibus  für  den  dritten  Teil  aufsparen  zu  wollen  (III  7, 17), 
oben  die  richtigen  Schlüsse  gezogen  haben.     Kam  aber,  was 
dort  in  den  dritten  Teil  verlegt  ward,  so  weit  es  nicht  trotz- 
dem bald  darauf  im  zweiten  Teil  abgehandelt  wird,   wirklich 
im  dritten  Teil  vor,   so  können  wir   daraus  weiter  schliessen, 
dass  dieser  sich  nicht  an  die  Darstellung  und  Reihenfolge  des 
entsprechenden  Abschnittes  im  zweiten  Buch,  sondern  vielmehr 
an  den  Gedankengang  des  Klitomachus  gehalten  hat.     Damit 
stimmt  das  Verhältnis  des  vierten  Teils  einerseits  zu  dem  ent- 
sprechenden Teil  des  zweiten  Buches  andererseits  zu  Klitomachus 
überein,  und  es  ergiebt  sich  danach,  dass  Cicero  nur  so  lange 
auf  die  betreffenden  Abschnitte  des  zweiten  Buches  Rücksicht 
nahm,   als  er   in   ihm    entweder   selbstständig  gearbeitet  oder 
tTirj'sippus  benutzt  hatte ;  dass  er  aber  diese  Rücksicht  aufgab, 
sobald  er  Panaetius  oder  Posidonius  zu  widerlegen  hatte,   ein 
Kesultat,  das  ja  an  sich  recht  plausibel  ist,  da  Cicero  sich  wohl 
zutraute,  sich  selbst  oder  den  durch  Klitomachus  bekämpften 
(hiysippus  zu  widerlegen,  aber  nicht  die  späteren  Stoiker,  für 
üe  er  eine  widerlegende  Quellenschrift  nicht  hatte. 

Man  hat  eine  nähere  Kenntnis  über  den  verlorenen  Teil 
des  dritten  Buches  aus  Minucius  Felix  zu  gewinnen  gesucht,^) 
dem  das  Buch  noch  vollständig  vorlag,  und  es  ist  in  der  That 
sehr  wahrscheinlich,    dass    er    diesen    Abschnitt   Ciceros    vor 
Augen  hatte ;  doch  handelt  es  sich  nur  um  wenige  Paragraphen 
(cp.  5  §  7 — 9)  und  in  ihnen  findet  sich  nichts ,  was  auf  akade- 
mischen Ursprung  schliessen  lässt;  mehr  deuten  Ausdrücke,  wie 
•fortuitae  concursiones '  und  '  elementomm  [ut]  voluntaria  con- 
cretio'  auf  epikureischen  Ursprung  (vgl.   de  nat.  deor.  I  25,71 
über  'concretio').    Sicher  aber  lässt  sich  aus  diesen  wenigen 


>)  S.  Thiaucourt  S.  242 ;  Neumann,  Rhein.  Mus.  1881  S.  156 ;  Fr.  WiUiehn, 
de  Minncii  Felicis  Octavio  et  TertaHiani  Apologetico  (Breslauer  Philologische 
Abhdlgn.  Bd.  U  Heft  I)  p.  4. 

5* 


68 


Brocken  nichts  über  das  Verhältnis  zwischen  den  Abschnitten 
*de  Providentia'  im  dritten  und  zweiten  Buch  Ciceros  schliessen. 
Das  Ergebnis  unserer  Untersuchungen  über  das  dritte  Buch 
ist  folgendes: 

1, 1 — 5, 13  Cicero, 

6, 14  —  6, 15  Cicero  mit  Benutzung  eines  Gedankens    des 

Carneades-Klitomachus, 
7,16—15,38  Klitomachus, 

15,  39  —  39, 93  Cicero  mit  Benutzung  der  philosophischen 

Gedanken  des  Carneades-Klitomachus  ausser: 
16,42    und    21,53  —  23,60    aus    einem    alexandrinischen 

Sammelwerk. 


Buchdruckerei  C.  Uftretske,  Trebaiti  L  Schi. 


BRESLAüEß 
PHILOLOGISCHE  ABHANDLUNGEN. 


DRITTER   BAND. 


DRITTES  HEFT. 


ARRIANI  TÖN  MET'  AAESANAPON 


LIBRI  SEPTIMI  FRAGMENTA 


KDIDIT 


RICARDUS   REITZENSTEIN, 


BRESLAU. 

VERLAG   VON  WILHELM  KOEBNER. 

1888. 


ARRIANI 

TUN  MET' AAEEANAPON 


LIBRI  SEPTIMI  FMGMENTA 


E    CODICE   VATICANO   RESCRIPTO 


NVPEK  ITERATIS  CVKIS  LECTO 


EDroiT 


ßlCARDÜS  REITZENSTEIN 


VRATISLAVIAE 

APUD    GUILELMUM    KOEBNER 

1888 


MARTINO  HERTZ 


GUILELMO  STUDEMUND 


s. 


ilomae  cum  aestate  anni  1886  bibliothecac  Vaticanae  Codices 

'iqnot  rescriptos  inspicerem,  in  quibus  laterc  mihi  persuaseram, 

^ae  non  sine  fructu  publici  iuris  fierent,  incidi  forte  in  codicem 

^t.  graec.  495.     quem  cum  ex  parte  rescriptum  viderem,  hacsi 

^    duobus  foliis  (230  et  235)  pessime  habitis,  quorum  prius  in- 

piebat  a  verbis  rrjv  noL^jOL  IltoXeiiaiov  aoxo|iöXr^otv.     unde  primo 

^tutu  intellexi  me  historiam  Diadochorum,  quos  dicimus,  manu 

-nere.     sed  cum  iam  in  eo  esset,  ut  bibliotheca  propter  calorem 

^stivum  clauderetur,   in  patriam  redux  factus  aliis  me  studiis 

&di.    hieme  tandem  eiusdem  anni  Romam  reversus  interccdente 

^1*0    excellentissimo   et   hnmanissimo,   legato   imperatoris   nostri 

pud  sanctam  sedem,    Curtio  de   Scbloezer,   atque  adiuvantibus 

^nignissime  loanne  Baptista  de  Rossi  et  losepho  Cozza  yeniaui 

^   remedia  adhibendi   impetravi   «quae  pergamenae  nullo  modo 

ocerent".     sed  cum  eis  venenis,  quibus  uti  mihi  cum  praefectis 

^bliothecae  Vaticanae  convenerat,  non  tantum  proficerem,  quantum 

^eraveram,   sive  quod  illa  parum   scite  ab  homine  Italo  com- 

^ita  erant,  sive  quia  ipse  harum  rerum  non  satis  peritus  eram, 

maxime  mihi  cavendum  esse  putavi,  ne  posteris,  si  quis  denuo 

Uc  laborem  in  sc  susciperet,  difficultatcm  obstruerem,  ac  potius 

tgamenae   quam   oculis   meis   peperci.      paucis    igitur    litteris 

^narum  230^  et  235^   exceptis,   in   quibus   kalio   sulphurato 

8  sum,  Ultimos  tantum  versus  paginarum  230 '^  et  230 ""  medica- 

Ito  gallae  in  aqua  dissolutae  infeci.     ceteris  in  locis  incertas 

irarum  umbras  intenta  oculorum  acie  iterum  iterumque  per- 

ravi.*) 

f 

^)  Hac  lecüone  nisus  mense  Febniario  huius  anni  ea,   quae  sequuntur, 

ienta    edidi    in    commentatione    ad    veniam    legendi    in    universitatc 

iaviensi  rite  impetrandam  scripta,    brevi  post  cum  Romam  rediissem, 

%  denuo  examinavi  et  aliquot  saltem  locos  rectius  legi,     sicubi  igitur 

|liam  manu  tenes,  editio  a  priore  discrepat,  Bomae  me  in  re  praesenti 

b  antea  enotayeram,  immutasse  scito. 


Codex  Vat   graec.  495    saeculi    duodecimi   comprehend< 
folia  238,  quorum  singula  24,5  cm.  in  altitudinem,    18,5  cm. 
latitudinem   extenduntur,   continet   a  fol.  27   usque   ad   fol.  2 
loannis  Damasceni  Dialectica,  quibus  praemittitur  in  foliis  14—  l 
index  capitum  ab  eadem  manu  saeculi  duodecimi  exaratus. 
operi  vir  doctus  saeculo  decimo  quarto  ineunte  varia  adscripsw- 
scholia;    idem   folia   1—13,   17—26,  216—238  addidit,  quoruiC^^ 
maximam  partem  ex  yariis  saeculi  fere  decimi  codicibus  ita  de^^ 
prompsit,  ut  pristinam  scripturam  ablueret.    in  his  foliis  onmibu»^ 
excerpta  quaedam  varii  argumenti  exaravit.    itaque  in  fol.  1—12^ 
Bub   recentiore    scriptura   troparii   cuiusdam  pars   latet,   in   quo^^ 
Dotae  musicae  appositae  erant.    de  fol.  13  nihil  statuere  possum.^^ 
de  folii   17    antiqua   scriptura,   quae   in   transversum   porrigitur,  ^ 
praeter  verba  ^ö  £xot(jLY]  y]  x-  •  •  nihil  fere  conspicitur.    folia  18  et  19  ^ 
non  magis  rescripta  sunt  quam  21,  22,  26.     folia  20  et  23  inter 
se  cohaerentia  lineis  in  transversum  ductis  saeculo  decimo  ex- 
arata  continent  loannis  Gbrysostomi  primam  deLazaro  orationem^). 
folia  24  et  25  eodem  saeculo  decimo  scripta  ad  librum  medici 
cuiusdam   (an  geoponici?)   pertinere  haec   fragmenta  testantnr: 

deptavoö  (sie)  ox^pjjiaTO«;  6pax(JLTjV  |ie--   wg  äXytxov  Jv ac  oSatt 

TTÖTtCe.  deinde:  xatd/ovxag  ttjv  xpo^T^v,  oo^  IStwc  ot  TcoXaiol 
•  •  a/txotx;  övo(iaCooat,  (liXtxt  (Jifjac  •  oXtvov.  eidem  operi  adtribuendam 
est,  quod  in  fine  codicis  exstat  foliorum  par  216  et  223.  in  margine 
inferiore  folii  223  haec  legi:  itlnzu  •••  Sä  oxöjiiov  loxv-'cepov 
Setxvüxa  •  •  •  •  odv  lo^tov  elv  (sie)  7uot>jo£t  oovepetxx^ov  (sie)  &a 
xeX£0(idx(i)v  xöv  6ta  xö  •  •  •  praeterea  haec:  xp>j«(ü|iev  wo  ItcI  xooc 
XetpoXXo7oo(jivoü(;  (sie)  etpYixat.  de  foliis  217—227,  231,  232,  237 
ex  yariis  eiusdem  aetatis  codicibus  petitis,  nihil  affirmare  ausim; 
omnia  fere  deleta  sunt,  in  folio  233  legi  Tce  äp^ea  Xceo*  •  •(tad'*Q>; 
fol.  23G  ecclesiastici  est  argumenti.    fol.  238  rescriptum  non  est 

Folia  230  et  235  inter  se  cohaerentia  continent  narrationem 
quandam  rerum  a  Diadochis  gestafum;  qua  scriptura  abluta 
manus  recentior  praefixo  titulo  Trepl  av^jicov  xal  töv  XotTröv  ävso- 
(jidxcav  Blemmydis  ex  libris  Aristotelis  excerpta  exarayit,  quae 
excipiuntur  commentariolo  quodam  in  psalmum  octayum. 


^)  Ea,  quam  transcripsi,  particula  ab  editionis  Montefalconis  tom.  I 
pag.  717  c — e  hisce  in  rebus  discrepat:  c:  «Xeovej^ta  pro  icXKoveüou  verba  xal 
acuixia  dcsunt.     d:   uavrwv  deest.     e5  oW  ftu. 


Antiqua  scriptnra  saeculo  decimo  adtribnenda  videtur. 
litterae  o  interdam  forma  et  supra  lineam  et  infra  porrecta  in- 
yenitor  fere  haec  Q]  litterae  y,  x,  t:  modo  mainscnlae  sunt,  modo 
miimseulae.  iota  "sabscriptam"  plemmqne  adscribitar,  aliquotiens 
forma  minore  supra  lineam  positum,  (o>^.  ligatae  inter  se  sunt 
litterae  st,  ea,  ex,  ox,  o^,  ott,  o/»  ^^*  spirituum  forma  est  angu- 
laris, ^  -*,  accentus,  quem  circumflexum  dieimus,  rotunda.  xai 
coniunetio  bis  significatur  hac  nota:  x. .  litterarum  umbrae  ad- 
modum  pallidae  magna  ex  parte  recentiore  scriptura  obteetae 
latent. 

Singuli  versus,  quorum  28  in  unaquaque  pagina  servati  sunt, 
habent  in  latitudinem  13,5  cm.,  universi  in  altitudinem  20,5  cm. 
margo  superior  resectus  est.  litterae  in  plerisque  versibus  sunt 
44  vel  45  vel  46,  inveniuntur  tamen  etiam  40  vel  50. 

lam  quae  legere  mibi  in  unoquoque  versu  visus  sum,  apponam. 
snpra  eas  litteras,  quarum  lectio  incerta  est,  Signum  interrogatio- 
ois  quod  Tocant  collocavi,  quod  duplex  esse  volui,  sicubi  in- 
certissima  lectio  erat,  ubi  pro  ea  littera,  quam  in  verborum 
coDtextu  exprimendam  curavi,  alias  quoque  intellegi  posse  con- 
cedendum  erat,  bas  minore  cbaractere  insignes  supra  lineam 
addidL  itaque  fol.  230 '^  versus  15  prima  littera  aut  \l  fuit  aut 
ß  aut  X.  interpunctionum  notas  et  accentus  eos  tantum  apposui, 
quos  in  ipso  codice  exstare  pro  certo  affirmo.  ceterum  verba 
diligentius,  quam  in  codice  factum  est,  distinguenda  curavi. 


fol.  230'. 


f 


1  iTjV  zol^jol  TCToXejtatov   aotojtöXrj'^tv  xat   xoo   5(ü[i oo  a 


2  AccavSpoo  TY]v  l<;  atfoTcxov  xojttSrjV  e7rsl-«'(ü oi 

3  i(tyt  axxaXov   te  xac   ;:oXs[tü)va  ote  •  •  •  oy] 

4  azo'/a>(>rj'3£o>9  s'3TaX|isvot  a>a]cspSi 


6 


t  ?   ? 

•/jCüp  ??  T  ?    ?  pü> 

5  aav.     0   8s  ext  [laXXov  xav»  •  sv  • -X»  • ;: fwvTC 


6 


T 

G  etv  wa  7CToXe[iaiov  [lev  ay£X'5|xsvo'3  ttjv   apxTjv  xwv  s x 


?    ?  ? 
7  va  e7ctT7]8£tö)v  xaxaoxTjaat   alfOTTxoi)  oirap/ov  xoo  aa)[ia 


0        0  ?  ?     UfL     ä  0 

8  xoo  8s  xoo   aXs4av8poo  xpax^aat.     Tat)Ta8ssvv  wv  •  et 

11  ? 

??  ?  ?  ?  ?  ? 

9  8y]   sa  xtXtxtav  4t)v  x^t   8ova[i.sc   a^cxsto   ytXwxav   [tsv   rov 


10  SarpaTTiQV  ty]i3  ^((üpao  eirtxY]8stov   •  oca   a[i^i  xpaxepov   y- 

PL  Ä 

V  6     ? 

11  fvwoxcDV   ••peXo(3*v   T7]c  ap^Tja.     ^iXo^svov   8e   avx   aoxon 


0  ?  V 

12  ap)^stv  xaxeax7](3ev   sva  xd)v   a^pavwv   [jLaxs8ovü)v   ota   Sy) 

?         ? 
?Y  '^'  ^^        ???<*>?  ?       ?v 

13  •  •  •  atoXtcüijicaö'O^f  opota7coXs[i-  •  c8ia'  s  •  •  •  e  •  •  s[i«  •  irs[i 


?   ?  ? 
14  (j>a'3  8£  so  ßaßoXöva •  •  • -üpav f^t  av8pa 


?  ?     7  V 

15  [taxs8öv-    8öxc[iov  xo   ovo[ia    xwv    ^oxa  [f-»-a-'-wt 

16  •••ü)v   ooxoovTCDV   xov   (JLSV    $axpa7cs')£tv   st«  «SV   xr^a««»' 

????  0     0X0??         ?v 

17  Xwvtaa  ap)^ü)va  8e  xov  TcpoaO-sv«  •  xp«  ttyjv    stti  xyj 

111 

18  -ewaxcöv  TrpoowScov  etvac   STTtSexY] Yjvapo 


»   T     » 


T'TT  ??  ????  ????  ?? 

19  yaoTÖv   Soxt|iov  el  a^txotxo  sto  ßaßoXidva  xat  xt)<3  fia 


«  ??  ?  ?  ? 

20  xpa-etao   sYxpatTjostev  xo  •    ap^cAva  |iev  aTcaXXa^at 


21    •  •  atodsvT)Ssxevx  •  •  TCYjattaaivcooavx  •  •  •  •  avi 


?  ? 

22  :ce»  svx -ev- • -oaivaxoa^Tioe-eva^JXoaox-  «TTiaaxa 

23  cöiaTi  •  £  •  -ß-a«  •  «oxt«  •  aoxovSe«  .....••....•. 


«t     ?    ?????? 
24  XTj  •  a- ovooaovat 


o 

»  ????  ????????  ???????  X 

25  a  •  •  •  avda  •  •  ooSee  •  i)  •  syt)  •  •  8T)xoooa7Co  •••••••  [is 


?  ? 

?  ?  ?????? 


26  XTjvtx*  -vxYja-  •  •  •  Xwvoo^opxf  9 avex 


?  ?  ?  ji ?p  ? 

27    •  •  V  •  XX«  •  •tcooxsxtvevatva  •  •  axtioxcov^r 


V  0?  8???? 

28  {ioo<3  eTCtXefiajtevoo   stOTjYaYev«  •  pox«  •  sxetoo«  •  ßaßo 


fol.  230^ 

7 

?     o  ?  ?  ?      ?  ? 

1    .»^ta-'Ss  S^va^a^wv  xat   ^paaao  xr^v   itepStxxoo  [favoiav 


2  xate'3Xooxov  •  •  •^»tovxp        •  •  •  »xoTjextöve  •  •  •  xf^x^®^ 


??  ??T????.  p  ???? 

3  e  •£  • « '  •  •  vxate^7)xav r^v-  •ettYjv  •  p.  •  •  •  v 


8 


?  ?  ?  ?  ?  ?  ?  ? 

4  TCO Oüva7aYetv  coa  [jlyj   o*«o[t6vot>a  eici  xyjv  o^x^QV   xov*«* 


?        st 

5  |iov.     xat  ot  [tev  Trpoa  tootoio  T)oav  Soxt|ioo  8e  ea  ßaxuXa> 


?o      ? 

6  va  afixo(JLevoa  xaTwv  ex  xyjo  x^^paoiivaa  ßaßoXa>vt 

??????    et     0  ?  ?  ?       I  ?  ? 

7  (ov  Tcpooav»  ex<«>v  a|i£XT)o  e^et  oTpaTccoTai  7cpooe»««tov  e«e 


8  Spa|iov  xaTsoTT)  irpoo  ap^cova.     xat  xa  |i£V  7C»y]^y]  xcov  an 


9  |iaxo|ieva)v  xat  tax** xcov  x^op^^^  expaxeixo  (oa  §e  axpo 


?  ?  V  V     V 

10  ßoXca|ia)i  tivc  xpao|iaxeai  7evo|iev(i>i  xa>i  apxcovi  ou  sroXXco 

o 

11  ooxepov  fiüveßY]  xeXeoxYjaat  ex  xcov  Tpai)|iaxcov.     xr^vixa« 


ICO  0  p        a    Y)  ?  ? 

12  xa  8e  av»xoXsv xc|iog  eSex^"»]  xe  e;rt  tyjv  fiatpaTcetav 


V  e  0  ?  ?  }JL  a 

13  icpoaxG)v  ßa«**«vicov  xai  ta  otco  icepSixxoo  irpoaxexaY|i& 


14  va  £ov  TTtoxet  xT)t  so  aoxov  eicpaooev.     ev  8e  xooxcot  icep8i 


15  xao  |iadcov  xcov  £V  xoTcpcoc  ßaoiXscov  vixoxpeovxa  xe 

t  V    ?  ?  ?  ?  ?     ?      ?   -rj? 

16  xöv  aaXa|iivtov  xat  xooax«o  »cofi«  •  Yeyo|ievooo  icaotxp« 

17  xY)v  xov  aövtov  xat  vtxo»«ea  xov  ^ra^tov  xootov  xat   av 


? 
18  opoxXea    xov   a|ia^ooato/  «poo  (lev  xxoXe|iaiov  £t)ii|iaxL 


???  ????? 


?     ?  ?  V 

20  4o{i.  •  XijpoovTao  ttjV  8e  xaoiecov  äoXiv  xat  xov  a^x^vta 

?  ??  ?? 

??  ???????  ap 

21  sjrtxoXtopxoovtao  o8e  •  «p- «xx*  • -aoev  ex  ^oivtxYj^i 

22  ••ooTT^v   eta  xaptcov  aotodev  sx  xiXixcao  xa«   zXo  •  •  •  oWol 

?  ?  ? 

T  ?  ??  ?????? 

23  axpoYT^^*  Äapaoxeoaoaa    »67000  (lev  eo  o*  •  xaxootoüo 


?  ?  o     t 

24   ex***asv   t(i>y  vscov  i7c:reaa  8e  sa   Tcsvxaxoaiooa.     ocoat 


25   -(evYjv    Tov  poStov  eactxafiaa  vaoapxov  xat  fieva^ov   eirt  xö 


26  4&VCO    (jL7]Siov  xov   •eooaXov.     iirTcapxTjv  8e  x(i>v  i:ncea)v  a 

? 
ß  ?  ?         ? 

27  {jLOVtav  X7]0  Se  £D|i7caa7]a  §Dva|i&a)a  ox-atiij'ov    •no 

?  ??        ?  ?  ? 

28  yTjvaa    apf«oov  xov  aXefiavSpoo  acofiaxo^ oXaxa  xt) 


foL  235 


»    •    ■    •    ■  • 


1   Y^vatxa»  •  •  a»  V«  »«xov 


V 
?  ?  ?   ?  ?  Oft     ?  ? 

2  avajtax^^^^^ xco^ovo) 


10 


3  xaY tcövx. 


??  ??? 

4  Seye Seox  •  •  • 

?  ? 

???8      t  ?  V       ?  ?  I  ? 

5  TtYovcot  e7CtTT)8etoo  (ov.     xat  (tevavSpoo  XT)-««Sf»a 


?  ?????? 

6  xpa7CT)0  TTjV  xe  a^tfitv  xt)v  avxiYOVoo  [ladcov  xat  aoav 

0 

a 

7  Spoo  Tcap  aoxov  a7Coxö>p7)otv  irepSixxa«  •  •  •  coiievcoa  •  •  • 

? 

?  ?  ?  1  ?  81V  ?       V 

8  X*  •  •  •  •  «xa*  »(bv  aji^t  xpaxepov  ep««««exö>v  x»t8top 


9  YT)o  ex**^^  «spStxxa«  oxt  X7]v  |iev*  •  •  •a»etav  fjv  et^ev 

II  II  I III  IT?'      ?  '  ^  ?  ' ' 

10  ao» cöVTC»  •  •  •  •6;rtxaxet  ^oycov   ;rpootY]V  oxpaxtav  |io 

I 
iiiiiiiiiiii  II  I  tii? 

11  •T)vo7caxoüetvxal*  • -OD«  •  •  •  vxXeoTuatpav  stvai  ««»ev 


P  II 

12   -vcöv  xat  XYjv  eo|i6vooo-£»  •  • -s 


13 


P        III       I 
14  8ev  •  »xatsv«  t«  •  v8 x ^^  Ypayef«*« 


1 1  Hill  II  I 

15  X7)oetav <ooxt)v   I  •  •  •  od   oxpaxtav  •  •  •  •  xx  •  t 


0  I    I    X  III  I  I 

16  Tö)v  eictx<»pta>v  cö«  •  •;rXeiaT00o   8ovax- »et  »(öat  •    xaxa 


11 


»  ? 


17  r/£iv  tao- •  • eta  fpt)7tav  T7]v  [ts7aX7]v  yspoüoao 


?n  ?  ?   ?  ?to  ???       ?  ?  ????? 

18  o?ooa  svia^avä)va  •  •  •  xaia)GO|iev  •  •  •  •  Xocov^r  •  •  • 


19  ^oAta-v TTjTYj-  •  8*xvav 


??  ? »  ? 

20  «iTjXa«  -Xaßeiv.     a> vxfjaTfjoat 


???  p  ????  ?????? 

21  öTs  3cepSixxav    •$  •  v- vaox«  •  8s7ri7roXe|i' •  Sevov 

?  ?  ?  ? 
»  ???????  ????  ???? 

22  x-«avTt7ovooe€e-  •  v  •  T7]5e«  •Ttoetotoi) äoXs 


?  ?  ?  ? 
23  jiTjact  zpo  •  •  •  • soiisvet  xa  eir  aoxcoc  •  od 


24  va 


?  ?        ?  ?  ?  V        ? 

2-3  yiXfooa  i;rÄsaa  5e •  •  |ieT£)^ü)v  a^fixexo  xat  Too»-|xe--» 

? 

»  *  ?  ?  ?         0  ?  ?  ? 

i6  TT,'3o*  •  •oooÄö)- •  0)0  ffevxaxoaioüo   s^ 


?  ??  ? 

i7 • • 8ex<«>vtat 

?»'?       ?  ???????  ?????ep  ?? 

!8  ts^t»  vx-  •  •  svtcovxa«  •  «xpetoCov avxa«  •  •  soav 


12 
foL  235\ 


xat  at  SV  xo 


2  xXox  XT]a  ef  eaoo  icoXeia  ^iXicoa  xateSe^avxo  aoxov  o 


3  Se  itapeaxeoaCexo  coa  stcc  aapSeia  eXaacov  ex*«*&vev  xootui 


4  Se  xXeoicaxpa  (jiadooaa  xoö  xs  avxiYovoo  xyjv  opfJLirjv  xai 


5  X7]V  eveSpav  xyjv  stti  eiti  eD|ievei  icapsoxeoaafjievTjv  i^  (jl^v 


?      ?  ?     ? 

6  fpdCec  Tcpoa  eofievT]  ta  e^T]  •  •  •  •  [leva  o  Ss  afji^i  SeiXijv  €d 


7  va^aYcov  xooa  £ov7]xoXood7)xoxaa  aoTco  ^iXooa  xat  iic 

8  ireao  ^capaYYsXXei  (jnrjxe  oaXiriY^a  |i*i]xe  aXXo  xt  xwv 


9  itepif avG)v  OY]|jLeto)v  icpoafjieivavxao  (oa  xa^icsta  npoa  ico 


10  peiav  eoxeoaofjievooa  napeivai.    xai  tjv  [jl6V  aoxcot  i^  Sia  (is 

11  000  oSoo  «o  BZ  avtaxovta  ijXtov.     ••  »xoXo«  •  »Ct»»  •yeo 


12  [JL  •  •  •  (JLTjSev  aoTif]v  (Jiev  a^eiv  eoXaßi^dif]  xa>i  xaxeiXir]^*ai 

? 

13  etxaCetv  t)«««8s  iirl vatrjv  avwY'Jjtcotatijv  xij«8ef« 

? 
1 

14  $X*   in  xo>i§e  iQxioxa  icpoo5oxo>|JL6Vif]V.     :cpoeX&o>v  Se 


13 


15  a{ifi  1000  etxoaiv  axaScooa  eta  Se^iav  (laXiaxa  iTciatpef ei 

?    ?  ?  ? 

???    1 1  ?  ??i        ?? 

16  xaiaiiro*o(o^»di7ro  Tf)o  Sv  e^eaco  ••xe*  •  «ev  •  »St) 


•  •  •  • 


???         ???  V6t?V  X  ??? 

17  oSe* «itev* ••TOo8ea|jL««Yovo>6Sp(ov  ex   ••••••   eireixa 


18  •7a'[6v  XYjo  SÄi  9pt)Ytav  tyjv  [JL6YaXif]v    ••poooijo  0800  ox 


0  a       a?  ?  1 

19  ••siveve*«80stv  xooo  ticiceao  icpooxYj «v 


20  oJoo«««ayY]Ystxo.     tija  8e  abziio  vx»»o  avxiYOVoo  oicsp 

» »  ?  ?  ? 

»?  ?  ?oi       ?  I? 

21  7S7T]«.»e«»»xa»»TY]a sto  xs  tov  ts  [ie^av  xai 

1 

t  ??V1C  0???  1 

B  • YOV(oxepa>*  •  •  •6t)[jLevooaavaxa)piJa6 


?  ??  ?  I 

t3  ••••p.adcov  8e  xijv  yoYijv  xyjv  60[jLevooa  xat  8xt  xaxa»«» 


o       ?1      ? 

4  6v*«»*««*6y68p6oovxaa  etxaaaa.     6  8&  eiteXaovsi  6ir***»v 


S  ••••••••  «vxa« ••  •aXXeov  xtjv 


a    6Y 

5  tiiv  xXsoiraTpav6t«6p8ixxav  jtev  tov  o«ov»»» 

8 

'  TTjVx  •  6 avoXcovaf  eaiv  •  •  •  «vxa^ r ov 

M X»»»xi]os8e  icspStxxav  syi]  ex  xtjo  erw 


14 

Prima  de  pagina  (2300  pauca  servata  sunt  neque  mul 
coniciendo  addere  mihi  contigit.  agitur  de  transfugio  Arrhida 
cuius  nomen  ante  primi  versus  initium  periit  versus  primns  ip 
facile  in  integrum  restituitur.  nam  cum  post  verba  pAppc8a(c 
X7]v  Trapa  ÜToXeftaiov  aüT0|iöXY)(3tv  xal  toö  in  versus  clausula  lega 
tur  ab)  et  incerta  litterae  |i  vestigia,  deinde  spatio  qninqi 
litterarum  intercedente  oo,  orationem  sie  redintegrandam  es 
apparet:  xal  xoö  owi^ato^  x]ob  'AXefidvSpoo  xyjv  i<z  Aiyottcov  xoju8i 
iTcst.  decem  deinde  litterae  in  versu  altero  evanuerunt,  quae  e 
cipiuntur  verbis  ol  ajt^l  "'AxtaXöv  rs  xal  IToXc|i(üva.  ad  eosde 
homines  interiecto  undeviginti  litterarum  spatio  referenda  so 
verba  aicoxwprpecDc  saToXjiiva.  in  capite  insequentis,  id  est  qui] 
versus  reliquias  verbi  finiti,  oav,  expiscatus  sum,  post  quas  clau 
periodum  scriba  interpungendo  significavit.  ex  eo  autem,  qu- 
sequitur,  6  8i  intellegitur  praecessisse  nomen  eins  viri,  qui, 
infra  videbimus,  id  agebat,  ut  Ptolemaeum  ex  Aegypto  pellen 
qui  sine  dubio  fuit  Perdiccas.  itaque  quoniam  Attalum  et  Po 
monem  expeditioni,  quam  Perdiccas  contra  Ptolemaeum  fec 
interfuisse  constat,  Polemonem  autem  antea  Arrhidaeo  corp 
Alexandri  Babylone  in  Aegyptum  deducenti  se  opposuisse^,  l 
loco  traditum  fuisse  suspicor  eos  ad  Perdiccam  se  recepis 
cui  coniecturae  vestigia  litterarum  respondent,  siquidem  p* 
verbum  laTaX|jivoi  litterarum  cootc  tenuissimas  umbras,  deinde  e 
T)  vel  X  et  p  vel  o  cernere  mihi  visus  sum;  quae  excipiun 
litteris  8  et  i  inter  se  conexis.  scripserim  igitur  a)(;  n£p8{[x 
licav^ejoav. 

In  versu  quinto  post  syllabam  aav  quamquam  nihil  a 
dispicitur  nisi  6  %  Sit  [idXXov,  constat  sententiam  hanc  fuisse: 
Iti  (jidXXöv  [ü)p|if^dY)  GTpaTetov  i<;  Aiyotttov  7roi]siv.  sequi  tur  ei 
ü)<;  ITtoXe(i.atov  [iiv  ay eXö(ievoc  'djv  ap5(7]v  xwv,  deinde  post  incei 
Septem  fere  litterarum  umbras  in  septimi  versus  initio  va  iro 
SeCcüv  xataaxfjaat  AtfOTCTOo  oicap^ov  to6  <iih\LOixo<;  %  toö  'AXs4av< 
xpar^ottL  post  ea,  quae  sunt  ttjv  apx^jv  töv,  primum  s  1 
quae   sequuntur  litterae  praeter   ultimam    neque    supra    lin( 

»)  Phot.  Bibl.  cod.  92  p.  70  B  16  (Bekker)  xal  'Appt8ato<;  ^k  h  xb 
'AXe^dvSpoü  oiüfia  «püXdoowv,  irapa  Yvw|i.iqv  ohxb  üepSixxoo  Xaßü>y  icp^  Di 
pialov  icapaYtvetat  xov  Ad'foo  anb  BaßüXdivo?  8ti  Aa|JLaaxou  hz*  Ac^oiiTOv  eXou 
o<  KoXXoc  [uy  bnb  IIoX^jkuvo?  toö  Trpoaotxetoopivoü  IlepSixxa  xcuXu^l^  ivtxYjoev  < 


15 

neqne  infra  porrigantnr;  illam,  qaae  lineam  paulolnm  excedit,  e 
em  dixeris,  nisi  quod  etiam  litterae  t  et  i  inter  se  conexae 
simileffl  imaginem  praebent  itaque  quod  monente  Guilelmo 
Stndemimd  (is  enim  yerba  eodem  artificio  collocata  esse,  qao 
infra  xol  xm  ix  rfi<;  x^^^  '^^'^^^  BaßoX(i>via>v  intellexit)  olim  scribi 
ioBseram  xcöv  i[aox(p]  uva  iiciTir]&(a>v  nnnc  etiam  in  codice  cemere 
mihi  yideor*). 

NoYom  enuntiatnm  deinde  pronomine  xaöxa  vel  xoöxo  in- 
cohator,  post  quod  litteramm  S  et  e  yestigia  admodum  tenuia, 
deinde  e  et  v  yel  o,  post  hoc  alterum  v  vel  |jl  et  unius  litterae 
spatio  intermisso  (o  vel  a  dispexi,  supra  posito  accentu  aut  circnm- 
lexo  aut  gravi  sequitur  rursus  aut  v  aut  o.  suppleverim  igitur 
vmoL  Sk  £vv[o](öv.  quae  sequuntur,  certa  sunt:  ßit]etdi]  i<; 
KiXtxlov  £6v  rg  5ovd(i£t  a^fxexo,  4>tXa>tav  |jiv  x6v  £atpdin]v  xy]c  X^P^ 
bti^tov  [x]oi(;  a|ifl  Kpaxepöv  ^[i^fvoKnccov.  proximam  post  duas, 
quae  situ  haustae  sunt,  litteras  sedem  occupant  p  et  cum  eo 
eoDianctum  s  vel  o  vel  a  supra  posito  accentu,  deinde  Xoa  et 
post  unius  litterae  spatium  v.  unde  in  codice  fuisse  coUegeris 
Hp^a[e]v,  quo  de  yerbo  genetiyus  qui  sequitur  pendet  xy]c 
ipXfjC.  pergit  scriptor  sie:  OtXö&vov  8ä  avx'  oäxoö  Spxetv  xax^oxTjoev, 
ha  t&v  o^avCbv  MoxeSövoiv^,  ola  81].  de  proximo  yersu  (decimo 
tertio)  nihil  fere  recuperavi  nisi  litteras  (uaOofopoca  et  in  fine 
^  quae  in  yersu  decimo  quarto  continuantur  litteris  4»ac  Se  Ic 
BoßoX&va,  quibus  novi  enuntiati  initium  effici  patet 

Babylonia  provincia  post  Alexandri  mortem  Archoni  obtigerat 
qoi,  cum  Arrhidaeus  inyito  Perdicca  corpus  regis  Babylone  in 
Aegyptum  deduceret,  illius  consiliis  aut  fayisse  aut  parum  ob- 
nixQs  yidetur  esse,    itaque  iam  de  ultione  agitur. 

Post  ea  quae  sunt  ici^^a<;  Sk  Ic  BaßoX6^va  yerba  quattuor 
iitterarum  spatio  interiecto  opav,  deinde  post  octo  yel  noyem, 
quae  evanuerunt,  litteras  7}i  supra  posito  accentu  circumflexo 
legi  quod  sequitur  yerbum  SvSpa  fuisse  iterum  iterumque 
codice  inspecto  tandem  mihi  persuasi.  proximus  yersus 
&  tennissimis    litteramm    (laxeSöv    reliquüs    incipit,    quae    una 

^)  Tivd  scripei,  non  iva,  quod  apud  nullum  scriptorem  ita  coUocatum 
<%)rehe]idi,  com  tl^  pronomen  ab  optimo  quoque  scriptore  haud  raro  inter 
articuliim  et  Bubstantivuin,  quae  de  eo  pendent,  interponatur. 

*)  Eadem  Instinas  tradit  XITT  6, 16:  Cilicia  Philotae  adempta  Philoxeno 
datur.    cf:  Phot.  Bibl.  p.  71  B  25. 


16 

eaque  amplissima  littera  interiecta  verbis  Aöxiijlov  x6  8vo[jLa  ex- 
cipinntur.  unde  eqnidem  confidenter  Tc^ii^^ac  %  i^  BaßoXd^va 
[ypojopav  [xal  li:'  <x.hx]^  £vSpa  Max65öv[a]  Aö7tt|iov  xb  8vo|ia  scribo. 
nam  et  a  littera  in  fine  yerbi  posita  et  rp  in  hoe  codice  duanun 
fere  litteramm  spatium  aequant.  proximam  sedem  tenet  articulos 
To^v,  quoenm  partieipium  Soxoovtcov  quod  in  proximo  yersu  facile 
legitur  coniongendum  esse  nemo  negabit.  sequitor  primnm  e  et 
litteramm  oxa  incerta  yestigia,  deinde  |i  et  post  quattnor  fere 
litteras  evanidas  a;  tum  post  triam  litterarum  iactnram  6k  yel 
b)v  supra  posito  accentu  circmnflexo.  in  yersus  deeimi  sexti  initio 
rursus  tres  litterae  interierunt^  quas  excipiont  m  non  sine  accentu; 
deinde  Soxoövtcov  yerbum,  ut  dixi,  dispicitur,  cuiuB  prima  de 
littera  orbiculus  inferior  boIub  seryatns  est  itaqne  qnoniam 
genetiymn  partitiyum  de  yerbis  SvSpa  Max6Söv[a]  pendentem  facile 
agnoscimus,  equidem  scribo  z&y  Ic  xa  |jL[(&XiaT]a  [ahz]i^  [ietax](bv 
8oxo6vxa>v  atque  baec  litteramm  yestigiis  optime  respondere 
affirmo.  hucasque  omnia  pendent  de  participio  ni^^cn^;  sequitor 
t&v  (1^  £axpa7re6etv,  deinde  e  yel  et,  tum  spatium  duamm  litte- 
ramm  yel  potius  unius  satis  largae  litterae,  quam  excipiunt  s 
et  V.  itaque,  quoniam  yerbum  finitum  hoc  loco  desideratur,  de 
quo  pendeat  accusatiyus  cum  infinitiyo,  puto  exaratum  fhisse 
el[:c]ev.  quae  succedunt,  plana  sunt:  xfi<;  [BaßD]Xo>vla(;,  ""Ap^cova 
S^  t6v  Tcpöadsv  [£a]Tp[d]inf]v  InL  sequitur  primum  x,  tum  litterae  tj 
yestigia  dubitationi  admodum  obnoxia,  deinde  sex  yel  Septem 
litteramm  spatio  intercedente  in  yersus  duodeyicesimi  sede 
secunda  d  yel  S  yel,  quod  iterata  lectione  yerisimillimum  yide- 
batur,  e,  tum  a>  et  post  unam,  quae  fortasse  x  (yel  ax)  fuit, 
litteram  (bv  supra  scripto  accentu;  proximum  yerbum  est  icpoaa>d(ov, 
quod  in  7cpoaöSa>v  mutandum  esse  consentaneum  est,  deinde  elvot. 
itaque  aut  iid  zflo  aovtdi^jecoa  aut  Inl  r^[c  elaicpd£]eo^  x(dv 
?rpoaöSa)v  elvai  scripserim.  quae  sequuntur  usque  ad  yersus  unde- 
yicesimi  initium  expedire  mihi  non  contigit  in  illo  autem  et  in 
yersu  yicesimo  haec  legi:  Aöxi|iov,  el  a^fxoixo  sie  BaßoX(öva  xal 
vffi  4atpa[7c]sfa(;  ix^pavfiosieyj  x6[v]  "'Apxwva  |iiv  anaXk&iaiu  inde 
a  yersu  yicesimo  primo  usque  ad  finem  huius  paginae  tantum 
non  omnia  situ  consumpta  sunt,  nisi  quod  in  ultimo  yersu  £irt- 
Xe€(&|i6V0(;  eloT^Ya^ev  dispexL 

Alterius  paginae  (230^)  initio  agitur  de  Archone  bellum  et 
ipso  parante.    in  primo  enim  yersu  post  incertas  septem  litterarum 


IT 

reliqnias  haec  leguntur:  Sk  i^ya^a.'^m  xal  fpdao«;  t/jv  IIepS{xxoi> 
(i{sT]dyoiav  loco  litterarum  sx  tarn  parva  lacana  hiante,  at  illaB 
inter  se  ligatas  faisse  necesse  sit 

In  8ecnndo  versa  et  tertio,  qai  propter  recentiorem  scripturam 
obdnctam  legi  non  possunt,  continnatur  sine  dubio  oratio  Archo- 
nis  Babylonios  exbortantis,  at  copias  saas  in  nnam  cogant.  ex 
quarto  enim  versu  haec  verba  expiscatas  sum:  oovaYaYsiv  &<;  (iyJ. 
deinde  post  anam,  qaae  o  esse  videbatar,  litteram  daaram  littera- 
rnm  spatio  interiecto  o(ievooo  legi,  unde  S[eS]o(iivooc  primus  ef- 
fecit  6.  Stademund;  qnae  conieetara  eo  qaoqne  probatar,  qaod 
in  versa  daodecimo  eiasdem  paginae  [Aö]xt[tO(;  iSt/ßyi  xe  inl  xr^v 
iTxpfiTCzioLy  legitur,  sicut  hoc  loco:  w^  |iY)  5[sS]o|iivooc  iid  rrpf 
^y.V  ^'^  [Aöx]t|iov. 

Pergit  scriptor  bis  verbis:  xal  ot  [liv  zpö;  to^jto'.c  r^^av,  Aöxt[i.O(; 
c£  i;  BoßoXöbva  (cod.  ßaxoXwva)  af  ixö(lsvg^.  deinde  x  et  triam 
litteraram  nmbrae  admodam  dabiae  sapersant,  qaaram  primam 
faisse  a  vel  o,  postremam  t  identidem  iterata  lectione  mihi  per- 
saasi.  seqaitar  cov  non  sine  accenta  circamflexo.  altera  igitur 
parte  non  potest  non  contineri  articalas  ad  subseqaens  nomen 
BaßoXcDvtüDv  referendas,  prior  procul  dubio  fuit  xaL  itaque  scribo: 
xa[t]  Töv  fot  xffi  ycüpac  xtvac  BaßoXcovfcov. 

Proximam  sedem  tenet  verbo  ä^xöpisvoc  per  coniunctionem 
xoi  annexum  participium  quoddam.  cnius  ultima  pars,  s/cav,  facile 
agooscitur,  priores  sex  vel  Septem  litterae  dubitationi  admodum 
obnoxiae  sunt,  licet  olim  irpoaav  et  post  has  unam  quae  neque 
snpra  lineam  neque  infra  porrigitur  litteram  dispicere  mihi  visus 
sim;  idem  participium  regat  necesse  est  accusativum  r.vdc.  quid 
scriptum  fuerit,  equidem  non  assequor,  nisi  quod  ad  antiquae 
scripturae  reliquias  proxime  accedit  participium  ::poaavdxa>v,  quod 
semel  apud  Polybium  (V  103,5)  cum  accusativo  coniungitur  Tcpoa- 
svr/(öv  xöv  xoopöv  xijc  ^vteo^eox;.  quae  sequuntur  verba  situ  et 
ipsa  fere  consumpta  postquam  sescenties  frustra  temptavi  nunc 
i^^jfi  ml  Gxpaxubxai  7:pb<;  esse  aflfirmo,  ita  tamen  ut  pro  ultima 
littera^  quae  est  a,  coniuncta  cum  e  littera,  quae  sequitur,  etiam 
legi  possit  Ott.  tribus  deinde  litteris  interpositis  lov  dispicitur, 
quod  excipit  verbum  lic^Spa|iov  ad  nominativum  Gxpatidyxat  procul 
dubio  referendum  et  xai^oxT]  Tcpöc  ""ApxcAvo,  quae  verba  cum  ad- 
iectivo  a\i£kri<;  coniungenda  esse  nemo  non  videt.   pergit  scriptor 


J8 

verbiß  xal  td  jiiv  7c[X]i(5^  twv  airojjiaxoiiivcov  xal  l(jx[öv]x(i)v  '/(öpiwv 
^xpateiTo,    quae    certe,    nisi    antea    ille    Docimom    militesqae 
eius  x<*>P^^  quaedam  aut  x^?^^^  qnoddam  oppugnasse  tradidit^  ne 
intellegi  quidem  possnnt  itaque  lacunam  post  praepositionem  3cpö; 
hiantem  sie  fere  expleverim  icpöc  xi  [x<«>p]fov  l7r§8pa|iov.  praeterea 
ante  nominativurn,  qui  est  atpaniöxac,  librarii  culpa  articnlus  d 
intercidisse  totmnqae  enuntiatum  hunc  fere  in  modum  restituendum 
esse  videtur:   Aöxi[i.O(;  8^  ec  BaßoXwva  d'ftxö[i.svoc  xa[l]  twv  h.  iffi 
5(a)pac  tiva<;  BaßoXcovicov  Tcpooavd^^wv  (?)  i^skifi,  iml  <CpC>  <3'^P*' 
xubxat  icpöc  xt  [xö>p]fov  i7r^8pa|iov,  xax^axY)  7:p6c  ^Ap/wva,    quae  con- 
tinnantur  verbis  xal  xd  jjiv  7r[X]fj^  xöv  a7ro|iaxo[iivü)v  xal  tax[öv]i(üv 
X(i>p((ov  Jxpaxelxo*    wc  8^   dxpoßoXiaii(}>   xtvi   xpao(iax(cf    7£vo»jivij>  xcj> 
"^Apxwvt  00  ::oXX(j)  oaxepov   SovdßYj  xeXeuxrjOot   Ix  xöv  xpao[idx(i)v  — 
inde  enuntiatum  regens  ineipere  interpungendo  seriba  signifieavit 
illud  autem  incohatur  litteris  X7]v,  quibus  succedunt,   ut  videtur, 
t  et  X  vel  7],  tum  a  vel  o  vel  a>  et,  una  littera  interieeta,  xa  vel 
ICO,  deinde  Se.    itaque  x'ir]vixa[ö]xa  6^  exaratum  fuisse  coUegit  Bruno 
Keil,     sequuntur  post   decem   fere  litterarum  incertas  reliquias, 
quibus  partieipium  quoddam  eontineri  conicias,  verba  [Aöjxiiioc 
iSt/ßri    xe    iizl  X7]v  Saxpaicsfav    Tupöc   xöv   Ba[ßoXcü]vta>v   xal  xd  oz6 
n6p8fxxoo  i:poaxexa7tiiva  4üv  nhxzi  vq  ^<;  aoxöv  licpaoaev. 

Ad  finem  perductis  eis,  quae  de  hac  expeditione  referenda 
erant,  ad  alia  scriptor  transit:  iv  8^  xoox(|)  nep8{xxac  [laO'cov  xibv 
Jv  K67Cp(|)  ßaatXiwv  Ntxoxpdovxd  xe  x6v  £aXa|i(vtov  xal  xooc  x[o]{)[x]c^ 
4[t)Y]Yevo[iivooc  naaixp[d]xrjv  xöv  SöXiov  (cod.  ut  videtur,  oövtov  vel 
o^vtov,  sed  conferas  Plutarcb.  Alex.  29  et  Arrian.  Indic.  18,  8) 
xal  Ntxo[xX]da  x6v  Ild^iov,  xoöxov  xal  'AvSpoxXea  xöv  'Ap.ado6aiov 
Äp6c  (1^  nxoXs|iaiov  4ü{i[iaxtav  TueTroiirjtiivoDC,  vaöc  6s  oo  tcoXo 
a7ro8eo6oa<;  8iaxoata>v  So[t[ir]Xrjpoövxac,  xi]V  8^  Mapcda>v  ttöXiv  xal  xiv 
äpxovxa  ^TrticoXtopxoDvxac.  nomen  Mapt^cov  omni  dubitationi  ex- 
emptum  videtur,  quamqnam  hoc  loco  xaatecov,  in  versu  vicesimo 
altero,  ubi  eiusdem  sine  dubio  oppidi  nomen  redit,  xapcav  aut 
tapsav  aut  captoDv  legere  mihi  visus  sum.  nam  litterae  x  et  [i  hac 
sola  re  inter  se  differunt,  quod  alterius  litterae  prior  hasta  supra 
lineam  extenditur,  alterius  infra  eam  porrigitur.  Mapta>v  autem, 
quod  in  versu  vicesimo  altero  traditum  videtur,  quin  in  Mdptov 
corrigendum  sit,  dubium  non  est. 

Sequitur  enuntiatum  regens  —  nam  hucusque  de  participio 
[ladübv  omnia  pendent  —  cuius  prima  pars  adeo  oblitterata  est, 


19 

nij  qoid  scriptum  fuerit,  affirmare  non  aadeam.  quattuordecim 
eoiffl  litterarnm  spatio  intermisso  verbi  finiti  reliquiae,  asv,  saper- 
mitj  qaas  praecedebat  fortasse  littera  o.  hoc  de  verbo  finito 
pendeat  necesse  est  vocabalum  vaoc  vel  synonymum  aliquod, 
Teluti  xpcyjpetc.  nam  nisi  tale  aliquid  praemittitur,  ea  quae  sequuD- 
tor  s:X[ola  ir]oXXa  atpoipfoXa  Tcopooxeodaac  —  Iic[eß7)]^v  xöv  vsöv 
ferri  non  possont  itaqae  sententia  quae  fuerit,  facile  perspicitur 
(naves  longas  e  Phoenicia  coegit,  naves  onerarias  in  ipsa  Cilicia 
aedificari  inssit),  verba  ipsa  nisi  fortissimis  remediis  pergamenae 
adhibitis  indagari  non  possnnt  sequitur  (v.  21)  bc  ^oLyfixrfiy  deinde 
in  Tersns  yicesimi  alterius  initio  duae  litterae  evanuernnt,  quas 
«xcipiunt  s  vel  o  et  o  vel  x  vel  ax,  tum  t)  et  v  litterae,  deinde 
ä;  Miptov  (cod,  (i/xpicov)  a&xödev  6x  KiXtxfac.  quae  praecedunt, 
tton  possunt  non  esse  [:c(>]öc  xt^v,  sed  substantivum,  ad  quod 
articalus  xf^v  referatur,  librarii  neglegentia  in  codice  intercidit. 
suppleverim  igitur  6  &  [xpiTfjpetc  ^^p]otaev  (vel  simile  aliquid)  ix 
^v(xr^<;  ['s:p]b<;  xtjv  elc  Mdptov  aoxö^v  h.  KcXix(oc(;  <<  oxpatstav  > 
w(i]  :rXo[ia  ir]oXXd  oxpOY-pXa  Tcopoioxeodaac. 

Proximi  verbi  [4]^t><:  prior  pars  fere  tota  evanuit.  Sdvoo^ 
tarnen,  non  ttsCooc,  de  quo  facile  cogites,  scribendum  esse  docent 
ea,  quae  sequuntur,  verba  fevaYÖv  licl  xcp  46v<[tx>cj),  quae  eodem 
modo  verbis  txicdpyjQV  %  xm  Ixic^cov  opponuntur,  quo  boc  loco 
|i]^c  v^  subsequenti  l^cic^c  Sd.  deinde  post  praepositionem  i^ 
Tel  sl;  trium  litterarum  spatio  interposito  cemitur  toxootooa.  de 
[xevjxixoaiooc  supplendo,  quamvis  bene  spatio  baec  lectio  satis- 
faeiat,  cogitare  non  licet;  quis  enim  unquam  baec  ferat:  [£]§vo!)c 
Ji^  k  [iCcv]xaxoa(a>c  6::[^ßT)]'3sv  xöv  veö)v,  tTrxcO^  Ss  i;  Tuevxaxo'jLoocV 
[k]xa3coaioD<;  autem  lectio,  siquidem  litterae  ic  et  x  ubique  inter 
se  ligantur,  ad  spatium  explendum  non  sufficit.  contra  [6x]xa- 
Woix;  supplementum  non  modo  eo  commendatur,  quod  litterae 
1  fonua  maiuscula  in  hoc  codice  non  raro  duarum  litterarum 
spatinm  aequat,  sed  etiam  eo,  quod  in  eins,  de  quo  agitur, 
Tocabnli  initio  orbiculum  litterae  o  similem  oculis  cemere  semel 
sole  favente  mihi  visus  sum.  proximum  locum  occupat  procul 
dubio  verbom  finitum,  cuius  prima  littera  fortasse  fiiit  e,  altera 
7  ridebatur;  tertia,  quarta,  quinta  evanuerunt;  deinde  tenues 
litterarum  o  vel  o  et  ev  vel  et  umbrae  supersunt  idem  verbum 
cum  regere  necesse  sit  genetivum  x6[)v  ved>v,  i7r[^ß7]](3sv  fnisse 
eooiecerim.      nam  verbi   iTrtßafvo)    et   aoristus   et  futurum  apud 


poetas  recentioresque  solatae  orationis   scriptores  cum  genetiro 
coniuDCta  sensu  transitivo  usurpantnr.  ^) 

Qaae  sequuntur  omni  dabitationi  exempta  sunt:  InicioL^;  %  l<^ 
:c£VTaxoaiot)c,  SwotY^vr^v  töv  TöStov  Inizaia^  vaoap/ov  xal  ^sva^öV" 
£7:1  xq)  S£v<Ctx>cj)  (cod.  £eva>)  MyJSiov  töv  [0]saaaXöv,  t7r;raf//rjV  8s^ 
Td)v  t;nrda)v  'AjxövTav,  xffi  Ss  S'>[i7:daTrjc  8üvA(te(i)(;  0T[p]a'nj[7]öv  (cod*- 
aTpaxTjYov)  [a];ro9fjva(;  —  quod  additur  nomen  novem  fere  litterarura^ 
cui  per  appositionem  additur  töv  'AXsS-ivSpoo  acDiiato^oXaxo,  primo- 
obtutu  incipere  videbatur  a  syllaba  api  et  desinere  in  o?jv;  quam- 
quam  aliis  diebus  aliarum  litterarum  vestigia  agnoscere  mihi  vide- 
bar.  attamen  primo  die  verum  me  vidisse  ex  Arriano  didici,  qui 
(Anab.  VI  28)  Septem  Alexandri  Gcoiiaxo^poXaxag  enumerat:  Leon- 
natum,  Hephaestionem,  Lysimachum,  Aristonoum,  Perdiccam^ 
Ptolemaeum,  Pithonem,  quibus  oetavus  Peucestes  additur.  ceteri 
quid  sub  Alexandri  mortem  egerint,  scimus,  de  Aristonoo  huc 
usque  nihil  compertum  erat. 

De  proximae  paginae  (235')  verbis  admodum  pauca  re- 
cuperavi,  velut  in  primo  versu  Yovatxo,  in  versibus  5 — 7  ['AvJti- 
7ÖV(|)  iiciTißeio<:  äv.  xal  M^vavSpoc  t:^[c  Ao]8i[a(;  i]aLZ[j6iirrfi  Tr^v  zt 
a^ptjiv  r^v  ^AvTi^övot)  [lai^cbv  xal  'AodvSpoo  7:ap'  aoxöv  a7ro-/(opT^(3iv 
ngp8txxa[v],  deinde  post  undeviginti  fere  litterarum  iacturam  in 
versibus  8—9  xa[l  z]m  a\Lfl  Kpaispöv  et  sex  litteris  interiectis. 
l5(a)v  x[a]l  8i  l(j^ffi  S/wv  nep5lxxa[v],  Sri  «rijv  ji^v  [£aTp]a[;r]£»av,  ijv 
sl'/ev,  in  versu  deeimo  ^jy^^  ^P^^  '^^  orpaxtÄv,  in  undeeima 
oTuaxoösiv  xat,  deinde  decem  litteris  interpositis  KXso^ritpav  etvat^ 
in  duodecimo  xal  djv  Eofiivooc,  in  versu  deeimo  quarto  Tpd^et,  in 
versibus  15 — 18  rr^v  £[aDT]o'")  oxpattav  et  quinque  litteris  inter- 
iectis x[a]l  TÖV  i7ri)(a)p(a)v  (!l)[c  äv]  TtXsfaTOoc  8ovax[öv]  ei[ir)]  (üaT[£] 
xaxaoygtv  Tac,  deinde  post  novem  litterarum  iacturam  eU  4>po7(av 
tf^v  (i£YdXr/v  ^Epoooac  68o6<;;  in  versu  vicesimo  xa[Ta]Xaߣiv  di- 
spicitur  et  duodecim  litterarum  spatio  interposito  xpar^aai,  in  versa 
vicesimo  primo  nep8(xxav  et  £^v,  in  versibus  22 — 24  ^roXsjiijoei 
et  post  tredecim  litterarum  iacturam  EojiivEi  Td  in  aotcj)  [ß]oo[X£o- 
ö|i£]va,  in  versu  vicesimo  quinto  ytXtot)(;  l'jt7cia<:  et  Septem  fere 
litteris  interpositis  Sycov  df  tx£To  xat,  in  versu  vicesimo  sexto  a>c 
jrevtaxoatoix;. 

')  Cf.  Luc.  ü.  Mort.  6,  4.  Apoll.  Rhod.  II  875  xtuv  5tiva  «pajjLvr^^  btc:- 
ß*f;oofuv.     de  militibus:   Appian.  Civ.  II  59  6  ?'  'Avtcuvio^  xob^  ixkpooq  sirl  td^ 


21 

Sed  licet  ipsorum  yerborum  maior  pars  situ  consnmpta  sit, 
nexQs  sententiarum  qualis  fuerit,  yel  sie  intellegitur.  nam  qai 
dicit  „postquam  Menander  Antigonnm  advenisse  Asandrumque 
ad  enm  defecisse  aadmt**,  antea  procul  dubio  has  ipsas  res 
fitöins  enarravit.  quod  factum  esse  in  primis  huius  paginae 
Tersibas  et  ea,  quae  sunt  ['Av]r-YÖv(|)  iTRXYjSsioc  äv,  verba  ad  ipsum 
Asandrum,  Cariae  satrapam,  referenda  esse  equidem  coniecerim, 
Asandrum  sequitur  Menander,  Lydiae  satrapa,  qui  et  Cratero 
amicus  et  Perdicae  infestus  est  (vers.  8 — 9).  ad  eundem  Me- 
nandrum  spectant  verba  ^r^m  wp^g  xijv  oTpaxidv,  unde  antea  illum 
ona  cum  eis,  qui  a  Perdiccae  partibus  stabant,  fuisse,  exercitum 
aotem  Menandro  et  Antigono  magis  favisse  colligo.  qui  sequuntur 
infinitivi  orationis  indirectae  indicia  esse  yidentur,  id  quod  verbo 
fpi^i  (vers.  14)  etiam  confinnatur.  in  sequentis  paginae  versibus 
qnarto,  quinto,  yicesimo  quarto  insidiae,  quas  propter  vias,  quae 
Sardibus  in  Phrygiam  magnam  ducebant,  Eumeni  inimici  para- 
Tenmt,  ita  commemorantur,  ut  antea  fusius  de  eisdem  actum 
esse  appareat;  quas  non  ab  ipso  Antigono  sed  ab  alio  quodam 
instractas  esse  e  versibus  4—5  colligitur.  Menandrum  igitur 
per  litteras  Antigono  suasisse  suspicor,  ut  quam  celerrime  Sardes 
ipsumque  Eumenem  peteret;  ipsum  se  cum  exercitu  Lydorumque 
copiis  eas  vias,  quae  Eumeni,  si  fngeret,  eligendae  essent,  occu- 
patamm.  unde  lacunam  in  versu  decimo  septimo  hiantem  sie 
fere  explendam  esse  conicio:  &ox[s]  xaTa^i/siv  tac;  [Ix  SipSecav]  elc 
♦po7Cav  xijv  (tefdtXTiv  yepooao?  iSooc.  quae  consilia,  ut  ex  proximae 
paginae  versn  quarto  discimus,  Eumeni  a  Cleopatra  indicantur. 
itaque,  si  quidem  recte  in  versu  vicesimo  tertio  scriptum  fuisse 
eonieci  Eofiivet  td  eit'  aixcj)  [ß]oo[Xeoö(i6]va,  scriptor  postquam 
Menandri  Antigoniqne  consilia  exposuit,  addidit  ea  Cleopatrae 
a  nescio  quo  homine  patefacta  esse,  quae  in  ultimis  quinque 
versibus  sequuntur,  non  possunt  non  ad  Antigonum  referri,  de 
quo  etiam  in  initio  proximae  paginae  agitur.  enarravit  igitur  in 
eis  scriptor  Antigonum  summa  celeritate  Sardes  profectum  mille 
equites  —  aut  plures  —  secum  habuisse. 

Plura  de  ultima  pagina  (235^)  servata  sunt,  quamquam 
priffli  versus  magna  pars  cum  margine  resecta  est.  nam  qui 
aeqnnntur  decem  versus  facile  leguntur,  velut  in  initio:  xal  at  h 
xoxXcf)  xffi  'Eydaoo  iüöXsk;  f  tXtoK  xaxsSd^avxo  a{)xöv,  6  &  ^tapeoxsodCsxo 
«c  hci  XdpSstc  IXdocov.     deinceps  £x  et  spatio  duarum  vel  trium 


^22  _ 

litterarum  interiecto  ev  conspicinntur,  unde  lx[si^]6v  scriptae 
fuisse  conieceris. 

Pergit  scriptor  sie:  'Ev  Toötcp  8h  KXsoÄdxpa  [iadt>t)oa  toö  v 
'AvTiYövoo  -djv  öpii-^jv  xal  t^jv  lv^6pav  t^v  IäI  (quae  praepositio  ii 
codice  iteratur)  Eöfiivei  ^apeoxeDaofiivirjv,  i^  [ifev  ypdCet  ^p6c  Eh^ 
ta  e£Y)[Y7sX]|jiva,  6  &  a\L^l  SeCXTjv  fiova^aYcov  tooc  fiovYjxoXof^dTpcöxa 
aoTcj)  ytXooi;  xal  iTrir^ac  irapaYY^XXet  (iTfJre  00X7:177«  (tiijxe  $XXo  xi  töi 
;cepifavö>v  or^[ieici)v  7rpoO|i.slvavTac  wc  Ti/tOTa  Trpöc  Tcopsfav  laxeoo 
O|iivoüg  Tuapelvot.  xal  tjv  |u^  aoTcp  t^  8ta  [liooo  68öc  ö)C  ^^'  ovtoxovr 
^Xiov.  ab  hac  autem  via  postea  declinasse  Eamenes  videtn 
etenim  viginti  Septem  litteris  interiectis  ahv^y  jiiv  ÄYetv  soXaßT^^ 
T({>  %amkfff[d]ca  slxdCstv  legitur.  aliam  igitur  elegit  Yiain,  qua 
describitur  verbis  IttI  t(j)8e  ^tota  TrpooSoxwfiivrjv.  seqaitur  «poeXdo 
S^  aji^l  TO'JC  sixootv  otaSlooc  sl<;  Sefitav  iiAXiota  iTctotpdf  et  xoi.  i 
reliquis  versibus  paacissima  verba  legantur,  yelut  y.  16:  anb  vi 
iy  'Ecpäacp,  17 — 18:  SiretTa  ["^iTa^ev  t^c  £^1  4>pt)Ylav  ttjv  [le^oXi 
[9s]po6o7j(;  680Ö,  19:  [iXaJövstv  (?)  toi)<;  iätt^c  ^pöc,  20:  ä^YjYelT 
•njc  8^  aoTf^C  v[o]x[t6](; 'Avrlfovo«;,  21:  töv  xe  [li^av  xa(,  22:  Eü|iivoi 
iva^copf^oat  (?),  23:  (la^v  8^  t^jv  p7i]v  t7]v  'Eojiivooc  xal  & 
24:  lvs8peoovrac  slxdoac  6  8^  iTcsXaovet  l?r[t],  26:  t^v  KXsoTcdxp« 
[ItcjsI  [n]6p8ixxav  |i^  töv,  28:  üepStxxav  §77]  Ix  xfi<:y  qnibus  Eumene 
in  Phrygiam  magnam  abscessisse,  Antigonnm  autem,  eadem  noe 
contra  illum  profectam,  sero  fugam  eins  comperisse  demonstratu 
reliqua  perierunt. 

Ab  Atticista  qaodam  eam,  quae  bis,  de  quibus  agimu 
codicis  saeculo  decimo  exarati  fragmentis  continetur,  historia 
compositam  esse  cum  alia  multa  tum  praepositionnm  formae  & 
et  i<;,  quae  pro  aöv  et  sie  plerumque  inveninntur,  satis  ostendun 
nono  autem  iam  saeculo  Photio,  homini  eruditissimo,  duom 
tantum  scriptorum  de  rebus  a  Diadochis  gestis  libri  praesi 
erant,  Arriani  et  Dexippi.  quorum  alter,  Dexippus,  cum  nc 
Archonem  sed  Seleucum  iam  a  Perdicca  Babyloniae  praepoe 
tum  esse  traderet  (Phot  p.  64  B  26),  belli  inter  Docimum  < 
Archonem  gesti  ne  mentionem  qnidem  facere  potuit  contra  c 
Arriani  historiis  haec  fragmenta  petita  esse  ipso  sermone  doc 
mur.  quod  quo  facilius  ostendam,  repetam  iam  ea,  quae  : 
duobus  illis  foliis  aut  legi  aut  coniciendo  restitni  potuerun 
litteris  minoribus  in  eis  verbis  usus,  quae  nimis  incerta  vidents 
adscribam    autem    in   adnotatione    locos    similes   aut   ex   ipsii 


23 

Arriani  libris  petitos  ant  ex  eis,  ad  quornm  normam  potissimam 
ille  orationem  suam  direxit,  scriptoribns,  Herodoto,  Thacydide^ 
Xenophonte: 

fol.  230. 
§  1.     ['ApptSafoo]  rJjv  Trapd  ÜToXsitaiov  aoxojtöXirjotv  ^  xal  tod 

o«l4atoc  t]o5  'AXfiSdvJpoo  ttjv  Ic  A^ictov  xo{u8i]v*  4irel 

^  ijjL^l'  ''AttoXöv    xe   xal    IIo)i{JLcova ätco- 

X»pTjagöK*  ioToXjiivot*  cic®  IIsp8f[xxav  4itavTQe]aav. '  6  &  Su  jjLäXXov* 
[ipjiTj^  eg  AtfoicTov  otpaTEta]v  ^[ot]6iv,  cöc*  ÜToXeiiatov  ji^  aysXö|i.6vo<;** 
n;v    apxT]v    xöv    l[aDTe])]    tiva    iffix>)8e((ov  ^  *    xaTaorrJoat    Alfoicxo» 

*)  Thom.  Mag.  p.  50,  6  (K.)  A^rofioXta  xdiXXiov  ^  a^ropLoX-rjoi^.  6  otüTic 
(Aiistid.  ed.  Dind.  I  p.  560)  iv  xCa  irepl  toö  iwjiicttv  ^-rj^tav  toI?  tv  ItxsXiqc 
W  ]cpi{  o^o^  xd^  a6TOfjioXiac\  —  o&tofjioXtlv  fcopd  xiva  Arrianus  (Anab.  I  20, 10. 
25,  8.  IV  22,  8.  30,  4)  dicit,  cum  Herodotus  airojioXtlv  ?;  xiva,  Thucydides 
o^LoXtlv  spo^  Tiva  osurpent.  Arrianum  autem  substaniiva  verbalia  in  ot^ 
desmentia  in  deliciis  habuisse  recte  Gmndmannus  (Quid  in  elocutione  Arriani 
Herodoto  debeatnr.  Berolini  1884  p.  13.  14)  monuit.  itaque  qooniam  o^ro- 
lf^yfX4  Tocabulum,  quod  hucusque  apud  onum  Philonem  (1  p.  272,  8  Mang.) 
inTentiim  est,  non  prorsos  damnat  Thomas  Magister,  ipaum  hunc  Arriani,  nt 
pnto,  locom  respioere  videtnr. 

*)  Arr.  Indic  34,  4  tt»<;  hd  %o^u^  toö  Nfapx^ö-  c^-  ^'^f  Ö«  ^^y  10.  Anab. 
n  13,  3.  VI  11,  2  (VI  1,  1).  —  similem  yerborum  collocationem  sescenties  in 
Anabasi  deprehendas,  velut  1 18,  5  mi^T]  fyxi^v  ol  vouap^oi  tutv  a^fl  Nixdvopa 
^  Ev  Tg  AiZiQ  icpoxaTafttJX^iV. 

*)  Anab.  I  5,  9.  11.  6,  11  etc. 

*)  Anab.  I  6,  8.  10.  22,  5.  IV  30,  3  (bis).  V  14,  2.  6.  15,  2.  18,  1. 
24,  3.  7.  VI  7,  2.  VU  27.  3. 

^)  Anab.  IV  27,  7  et  saepe. 

•)  Anab.  I  4,  6.  25,  9.  U  8,  9.  25,  1. 

^)  Indic  34,  4.     Anab.  IV  15,  6  etc. 

•)  Indic.  20,  8.  35,  7.   Anab.  I  6,  4.   ÜI  4,  2.    19,  4.   21,  2.   27,  ^.   IV 

7,  5.  18,  7.  V  19.  3.  27.  6.  28,  1.  VI  14,  2.  24,  4.  VII  4,  3. 

*)  a>{  com  infinitiyo  raro  et  plenunque  sensu  consecutivo  positum  est 
Hnd  priscos  scriptores.  Arrianum  autem  abuti  hac  constructione  recte 
iBonoit  Boehner  (de  Arriani  dicendi  genere  Erlang.  1885  p.  55):  Anab.  I  1,  8. 
\  6.  6,  6.  7,  10.  9,  2.  3.  20,  3.  9.  24,  3.  25,  9.    ü  1.  2.  2,  3.  4.  5.   4,  3. 

8,  1.  10,  3.  13,  1.  3.  18,  6.  19,  1.  4.  6.  20,  8.  21,  3.  6.  23,  3.  27,  5. 
ni  15,  4.  18,  2.  4.  29,  3.  30,  4.  IV  3,  5.  4.  5.  5,  6.  6,  2.  11,  8.  17,  5. 
18,  7.  21,  2.  3.  6.  28,  2.  3.  7.  V  6,  1.  5.  9,  3.  14,  2.  15,  5.  16,  1.  4. 
22,4.  VI  1,  3.  3,  2.  4,  4.  6,  4.  11.  8.  13,  1.  18,  5.  19,  3.  20,  2.  21,  3. 
24,  3.  25,  6.   27,  4.  28,  6.  29,  11.    VU  9,  1.  2.    12,  4.    17,  4.  5.  21,  4. 

*•)  Anab.  I  2,  7.    H  1,  5  etc. 

^*)  Cf.  infra  §  5  tutv  ex  rvj^  X'"^9^  ^^^^  ßaßoXaiviwv.     praeterea  Arr. 
Iwiic  20,  6  tÄv  «va  iiuoroo  <pcXu>v.    Anab.  VII  22,  3  twv  tk  vodtäv.  VE  22,  5- 


24 

5Äap)(ov,^  Toö  o«)[iaTOc  8^  toö  'AXs£iv8(x/)  xporf/oau*  §  2.  taöta 
8^  Jw[o]äv^  [l^rJetSt]  !<;  KcXix(av  4'->v  rj  6Dvi[isi*  a-pfxexo,  4>tXa>tav 
jiiv  TÖv  CaTpdcÄYjv  tf^c  /«opai;**  STCttTiSsi^v  [t]oEc  a|i^l  Kpaxsp^v  tWt^**" 
o%(i)v  [ica]pdXoo[s]v  t^<;  ap^fji;*,  <^tXö£evov  8&  avx'  a&toö  äp^etv  xaxdTnj- 

asv,'  Iva  Töv  iyavöv®  MaxsSövdov  ota  S*?)* [ic^^föpocc. .  • 

§  3.    nE[i(j)ac  &  i<:  BaßoXöva  [^ po]opav 

{xal  iK'  aätj-g^^  ävSpa  Maxe8öv[a]  Aöxtjtov  t6  Ävo[i,a**  töv  Ic;  xd 
|jL[ÄXtox]a'*  [aot]^  [7rtoT]ü)v  Soxoovtwv  t6v  jiiv  ^axpaTrsostv  el[7r]sv  t^c 

24,  2.  IV  16,  4.  27,  7.  VI  18,  1.  VII  3,  4.  4,  8.  VI  9,  3.  II  22,  6. 
III  4,  3.  IV  8,  6.  21,  8.  29,  4.  VU  21,  7.  II  26,  4.  Indic.  11,  3.  13,  5. 
34,  6;  Thucyd.  I  45,  3.  VI  2,  3;  Xen.  Anab.  II  5,  32.  III  3,  4.  V  7,  19; 
Demosth.  6,  8.  19,  214.  24.  2;  Herodot.  I  51,  18  etc,  cf.  Grundmann  p.  55; 
Boehner  p.  32.  33. 

*)  Arr.  Anab.  V  2,  2  3vTtva  xai  5Tcap5(^ov  zrfi  x^P^^  "^^  Noaala;  xaTcarfjsev. 
cf.  I  25,  3.  II  3,  6.  4,  2.  14,  4.  ÜI  5,  2.  3.  6.  6,  6.  16,  4.  18,  11.  27.  4. 
28,  1.    IV  7,  1.  22,  5.  28,  6.    VI  16,  3.  28,  3.  29,  2.    Indic.  8,  1. 

*)  Anab.  IV  24,  5  toö  vBxpoü  Hpavrpav,    cf.  11  8,  2  etc. 

•)  Anab.  VI  13,  1  xal  xabza  hwrA^aa^. 

*)  Anab.  I  27,  2  a>?  icptxero  ibv  x^  ^ov6l\lsi.  plerumque  enim  haec 
verba  ab  Arriano  adduntur,  ubi  ducem  aliquem  castra  movisse  narrat. 

*)  Anab.  IV  28,  6  ol  ßnap^ot  zr^  x^P^>  similia  passim.  —  foimae 
5aTp<iirr|v  respondet  in  epitoma  Photii  p.  71  B  25  SaxpairetÄv  teste  codice 
Marciano  (A). 

•)  Anab.  IV  22,  4  x6v  5irapxov irapaXoet  tr^  ötpx^;-  Thucyd.  VIII  54. 

Herod.  VI  94. 

')  Anab.   I   17,  1   xaxaarrjoag   hh  KdcXav   oaxpansusiv.     III  5,   3   xaT^ortja» 

xÄv  5svü>v.  .Spxetv  AoxtSav  Ak(üX6v.    cf.  III  6,  4.  6.  VI  30,  3.     Herod.  V  25 

xaxaoxYjoo?  'Apxatplpvsa. . .  ßreopxov  elvat.  apud  Arrianum  identidem  legitur 
£pXeiv  fcidoxYjotv,  velut  Anab.  III  5,  6.  Indic.  20,  7  etc.  —  ceterum  conferas 
etiam  Anab.  FV  17,  3  'ApxdßaCov  ditiaXXaxxsc,  'Ajiovxav  5i  5«Tpa7nrjv  avx"* 
ahxob  xad-tOT-rjau 

•)  acpav4i<;  'ignobilis':  Anab.  I  15,  6.  V  27,  8.  VII  11,  6.  29,  3;  Xen. 
Cyr.  I  6,  35;  cf.  Diod.  Sic.  XVIU  36. 

•)  o^a  8-rj  semel  apud  Thucydidem  (VIII  84,  3),  raro  apud  Xenophontem 

Hell.  IV  5,  4.    V  4,  39  etc.),  saepissime  apud  Arrianum  inyenitur:   Anab. 

•I  3,  4.    6,  9.   9,  6.   20.  6.  28,  5.    II  21,  5.    III  15,  2  (bis).  29,  3.    IV  3,  1. 

5,  5.   21,  2.    V  1,  5.   2,  6.    17,  5.  6.   23,  2.     VI  6,  3.    10,  2.   21,  2.   22,  4. 

25,  3.   VII  12,  7.  21,  2.    Indic.  16,  12.   24,  8.  30,  9.    Peripl.  1,  2. 

'•)  Anab.  II  1,  5  fpoopdv  xs  l<;  ahrr^v  etoTjYaY®^  ^^^  cppoopopxov  hC  Oibrj 
Aoxop.*r|$*r]v  ^PoSiov.  IV  28,  6  ev  Oihv^  ^poopdv  xaxaax*f]aa^  xdiv  Maxs^ovwv  uol 
^tXwticov  hcl  rg  ^poopqt  4jYe|i6va. 

'M  Anab.  H  3,  4  MtSav  ovojia.  Vü  2, 2  AdtvSajiK;  Svopia.  VII  11,  6  K«xXXty»jg 
Svo{iA.    Indic.  26,  6  Kapvtvirj  ouvojia.    39,  2  oüvojjLa  ndcdapfov;  cf.  Boehner  p.  25. 

*')  Anab.  IV  30  4  mo^  i^  xa  ^Xisxa  e^atvexo.  VI  30,  2  ictoxov  xs  o: 
i(;  xi  fjidXtoxa  r-dijAevo?.  cf.  II  4,  7.   15,  4.     IV  14,  1.    VII  15,  6.    cf.  Herod. 


25 

[Baßo]Xa)v{a<;,'    ''kpyiay^    ik    xöv    wpöod'sv    [£a]xp[d]irriv^    IttI    rrjc 

lovtafiJsöK*    Twv    xpa3ö8ö)v    elvat 

Aöxc(iOV,    el    iftxoiTo    sie    Baß'Awva    xal    vffi   £atpa[7c]e(ag    ^Y^pa- 

trjoetev/  tö[v]  ""A^j'/ma.  \is^  a7raXXd£at^ 

§4. iTctXsSdjisvo^^  slofjYaYsv' 

&  Cova^aYcov®  xal  ypdaotc^  tTjv   UspStxxoi)  [i[6x]ivotav  xal  s?  TOütov__ 

ofjvoYafstv  cig  |JLY)  8[64]otiivoo(;^^  ItcI  xy]v  apyTjv  t6v  [Aöx]t|iov. 

§  5.     xal  ol  [liv  :rp6c  tooTotc  Tjoav,*^  Aöxi|i.o^  &  !<;  BaßuXcbva  4^t- 
xo|jLevoc    xa[l]     töv    Ix    'njg    X<«)pa<;    xivdc;    BaßoXcovLcov    itpooavexü>v  ^  * 


VI  89.  1  20.  cf.  praeterea  Aoab.  I  25,  3  Statvnr^v,  avSpa  Il^Trjv  xuiv  iji^p'  aitiv 
crsTOv,  1  15,  6  Arjidpato^  Zi,  avrip  Kop'lvOto^,  Tu>y  3cp.^'  aütov  liaipiuv  et  similia. 

')  Anab.  I  23,  7  tTj<;  8k  Kopia^  SüH-'^aar^^  oaTpaneusiv.  cf.  III  6,  6.  19,  2. 
IV  13,  4.  V  26.  8.  29,  5.  VI  15,  3.  27,  1.  30,  3.  Xen.  An.  III  4,  31.  Hell. 
III  1,  10. 

*)  Anab.  VI  15,  3  ötKaXXd^o^  TtpüioirrjV  tov  nposO-sv  oatpaKT^v  (icpo^O-sv  V 

19,  3.   IV  29,  6    VII  14,  10  etc.). 

*)  Anab.  I  17,  7  täv  8i  cpopuiv  tt^  aovtdieu)^  ts  xal  6inocpopä(  Ntxtav  (seil. 
tnjuXyjTTjV  xattXiREv). 

*)  rfxpaxetv  pro  xpatslv  *potiri  dominari'*  osurpatum  et  apud  Metopum 
(Stob.  I  19,  17  Mein,  xb  XoYtoxtxöv  pipo^  xaq  ^^XP'-^  ^T*P*^  "^^  iX6Y«>)  et  in 
Isixratis  papyro  Massiliensi  II  29  fcf.  B.  Keil  Herrn.  XIX  620  tv  xpatY^a)  le- 
gitor,  sed  recte  me  quidem  iudice  apud  illum  Hirschigius,  in  hoc  Bruno 
Keil  soloecismum  removerunt  mxparg  et  eav  xpax^;;  emendantes.  itaque  hoc 
loco  band  scio  an  e^xparr]?  et-rj  icf.  Arrian.  Bithyn.  frgm.  60  (M.).  Herod. 
VIII  49.  Thuc.  V  35,  5  etc.)  vel  mxpatYjostcv  (cf.  Arrian.  Anab.  I  9,  3.  23, 8. 
n  17,  2)  corrigendum  eit. 

*)  Anab.  IV  17,  3.  VI  15,  3.  VII  8,  3.   12,  5. 

•}  Eict)i*fto^ai  'sibi  eligere'  atque  praecipue  eirtXe^afisvo?  forma  Herodotum 
(ot  lecte  monet  Boehner  p.  7)  imitatus  saepe  utitur  Arrianus:  Anab.  prooem.  1. 
I  10,  3.  II  6,  3.  III  21,  2.  7.  IV  9,  8.  25,  4.  29,  4.  V  2,  2  (bis).  9,  3. 
12,   1.    13,  4.   20,  9.   21,   2.     VI   14,  3.    Indic.   12,  7.    13,  2.    18,  1    (bis). 

20,  3.  29,  16.  31,  9.  Gyn.  4,  2.  30,  1.  Peripl.  22,  3.  Ars  tact.  5,  6.  6,  5. 
9,  5.  12,  5.   16,  2.  33,  2.  34,  1.  35,  6.  38,  1. 

')  zi^^Ystv  plerumque  cum  substantivo  (ppo'jpdv  coniunctum  saepissime 
apad  Arrianum  legitur,  velut  Anab.  I  26,  2.    II  1,  5.  5,  5  etc. 

")  Anab.  I  1.  2.  7.   3,  6  etc. 

»)  Indic.  5,  1.     Anab.  I  29,  2.    II  5,  4  etc 

*•)  Anab.  VI  14,  2  oaxpdirr^v  diVoMyieod-oa,. 

")  KV«  vel  '^i'^vzo^ai  itpo^  ttvt  legitur  apud  Polybium  1  20,  2.  V  58,  1; 
apud  Platonem  Phaed.  p.  84  c  Phaedr.  p.  249  d.  Rep.  X  p.  567  a:  apud  De- 
mo«thenem  18,  176.   19,  127  etc. 

**;  Polyb.  V  103,  5  irpoaav4;^(iiv  tov  xaipov  xrfi  evisaiiiuc. 


Tcpög  ''Ap)^(öva.^  %al  xa  jiiv  7r[X]ifj07j^  twv  a7ro|ia"/o|jivü)v*  xal  i(3^[öv]TCöv 
XcopCcov  ixpaxelTO.*  <!)(;  8^  axpoßoXio[i(j)*  xtvt  xpa^\iazlo^  ^e'vo\ijt^i^^ 
tcp  ''Ap/üD^A  00  :roXX(j)  oatspov®  Cov^ßr^^  xeXeoxYjoat  ix   xöv   xpaofid- 

T(i)v/®  'nivtxa[o]Ta    &^*   [Aö]xi|ioc   k8t/ßyi   xe    lid   X7]v 

caxpaTTsfav  ^  *  :rp6(;**  xöv  Ba[ßt>X(i)]viö>v  %aV*  xa  o^ro  ITspSixxoo  icpoo- 
X6xa7(jiva  S^v  luotet  x^  t;  a^T^v**  |;tpaoosv.  ^^    §  6.  iv  &  xo6x(j)^'  Uep- 

»)  Thuc.  IV  32,  1.   104,  3.    V  39,  1.     cf.  Arr.  Anab.  VI  23,  5. 

*)  Anab.  VI  17,  2  3oot  alttot  rffi  6iicosTa3eu>(  xatiorrjoav,  16,  5  Äoot  alttoi 
rf]<;  aTCooriascü^  e^^^^.  —  äp^X-yj?  irpo?  Tt  ita  coniunctum  apud  Arrianum  non  in- 
veni,  sed  ötp.8Xd»?  e;^«v  TCpd<;  tt  apud  Xenophontem  Oecon.  2,  7.  Hipparch.  8, 2. 

•)  üniuscuiusque  oppiduli  v:Krfi^o(;,  velut  Demosth.  6,  24  ^laXiora  ^ 
tot?  ^X-fj^eot  irpö^  TO'^;  xopawoo^  (^üXaxtY|ptov). 

^)  iTCOjjL(4)^eod'at  sed  de  bominibus  usurpatum  legitur  apud  Arrianum 
Anab.  I  1,  7.    28,  2.     II  21,  3.     IV  23,  2.    25,  7.    27,  2.    30,  2.     V  14,  2. 

VI  9,  2. 

*)  Indic.  13,  10  xpaisovrat  ol  S^ptot  (IXe^avTE(;).  cf.  Anab.  I  12,  4.  II  7,  6. 
V  18,  7.    VII  2,  2. 

•)  Anab.  I  2,  6.  20,  4.  8.  21,  2.  UI  23,  5.  IV  29,  3.  Ect.  25.  Ars 
tact.  4,  3.  5.  6. 

')  Anab.  I  20,  10  zpau\Laziai  8'  i-^ivovzo,    cf.  IV  27,  2.   V  24,  5. 

«)  Anab.  II  20,  3.     Indic.  30,  6.  34,  1  etc. 

»)  Anab.  I  22.  5.    II  22,  1.    III  13,  6  etc. 

*°)  Anab.  III  21,  10  Aapslog  hl  aTcoO-vYjaxst  oXifov  ootepov  Ix  täv  xpaofidcTcuv. 

III  27,  3  rx  XTfi  itXr^Y*'!?  IxsXtoxYjosv.    VI  12,  1  2xt  xedvr^x<i>^  sTyj  rx  xoö  xpou^iaxo^. 

**)  Anab.  V^I  1,  5  ensl  fjivxot  —  xYjvtxaöxa  81.  eodem  modo  tvxaö^  U 
saepe  in  initio  apodoseos  usurpatur. 

"J  Cf.  supra  §  5. 

^')  De  nimio,  qui  fit  apud  Arrianum,  usu  praepositionis  npog  cum  verbis 
passivis  et  intransitivis  coniunctae  cf.  Boehner  p.  42.  43. 

**)  Verba  18^^  et  eTcpaooev,  quamquam  res,  quae  non  eodem  tempore 
aguntur,  sed  quarum  altera  alteram  sequi tur,  exprimunt,  e  consuetudlne 
Herodoti  et  Arriani  per  particulas  xl  —  xat  inter  se  copulantur.   cf.  Anab. 

IV  30.  4.    Vn  15,  1.    VII  24,  4.    Indic.  22,  1    (cf.  Grundmann  p.  38.  39). 

'*)  Anab.  Hl  23,  7  xyj^  i<;  Aapslov  icioxso)?  evaxa.  III  26,  1  xal  tr^  h; 
a5xöv  ^iXutxav  ictoxewg  (seil.  iv«xa).  praepositio  5üv  saepius  eodem  quo  apud 
Latinos  secundum  sensu  usurpatur  apud  Arrianum.  velut  $6v  Six^j  Anab.  I 
17,  12.  rV  8.  9.  9,  7.  VI  30,  2.  VII  1,  7;  46v  avdY*^  VI  25,  3;  56v  irpo^ü|ua 
rV  29.  7.  itaque  nescio  an  ea,  quae  hoc  loco  in  codice  traduntur.  intacta 
relinquenda  sint. 

*•)  Anab.  IV  22,  8  xal  o&xot  frepaooov  5aa  tj  'AXe^av^poo  fy  xsxafjiiva. 
IV  28.  5  ?rtpaoaov  4^^8yj  8oa ...  6:r'  'AXe^av^poo  rrcxaxxo  (itpooxsxaYJJievov :    Anab. 

VII  3.  6  (bis).  20.  8  etc.). 

'')  Verbis  Iv  xoox«})  saepissime  Arrianus,  ubi  ad  alias  res  transit,  utitur. 
cv  U  xoüXü>:  Anab.  I  15,  7.  II  2,  4.  V  27,  1.    VI  2,  1.  26,  2  etc. 


27 

fixxac  {ijoida>v  Tcbv  iv  K6^p(|)  ßa(3i>io>v  Nixoxp^ovxd  xs  t6v  IaXa[ilviov 
xai  wi«  t[o]6[t](|)  £[üY]YSVo[iivoo<;  naotxp[A]T7]v  töv  SöXtov  xal  Ntxo[xX]^a 
TÖv  IlAftov,  TOÖTov*  xal  'Av8pox)ia  xöv  'A|i.afto6oiov  Trpöc  jiiv  IItoXs- 
(lotov  £a(t(tax^^^  9r67ra7]|jivoac,  voöc;  §^  o&  ttoXo  iiroSeooaag^  Staxo- 
(3t«v  4oji[^c]XTjpoövta<;,'  r?]v  &*  Mofx^oDv  ttöXiv  xal  tiv  $p)[ovta 
i«MCoXiopxoövTac,*  6  &•  [tpt-Jjpet^  4^dp]ototv  Ix  ^otvfxTjc  [Äp]öc  tijv  elc 
Mdpiov  otäxöftev'  ix  KtXtxCac  «<]aTpaxeCav>  xa[l]  7rXo[ta  7r]oXXÄ 
orpoYToXa®  Trapooxeodaac^  [£]^ooc  [i^v  Ic  ö[x]Taxoo[ooc^®  «c[ißYj]a8v 
x»v  veÄv,**  Imt^ac  Sä  l<;  Tcevxaxoofooc,  SwotY^vTjv  töv  TöStov  iTuixAfiag^* 
vaäapxov*'  xal  fieva^öv  iid  xcj)^*  £sv<tx>(p**  MyJSiov  töv  [ÖJsooaXöv,** 


0  Anab.  m  3,  6  xopaxoi^  Suo  fcpoicexo^voo^  np&  rf^^  axpaiia^,  toutoo^ 
TKtL    cf.  I  23,  5.   II  1,  2  et  Herodoti  locos,  qnos  collegit  Grundmann  p.  29. 

*)  Anab.  I  14,  4  oXifov  &ico^ovTe^  2ia{xopta>v.  Y  14,  1  ch  izokb  &ico$lovta( 
tÄv  i^axtoxtXuov.    cf.  V  18,  2.  VI  2,  4  etc. 

')  Anab.  I  19,  9  ioii'Kky^aoLq  'AXi^avSpo^  ^a  vau^. 

*)  Anab.  I  8,  8  Ixttivov  to6c  }ii.iv  ev  xalg  olxioig  sicstaiciircovTt^ ,  o3^  2i 
loi  tg  ^Xx^^v  isTpoifj^iivoü^ ,  To&(  hi  xal  icp^g  lepolg  lx8Ts6oytoi(.  cf.  Ars  tact. 
29,  2.  42,  2. 

*)  iicticoXiopxslv  verbum  hoc  nno  loco,  eiRnoXtopxYirfjv  antem  apnd  Alciphr. 
n  2,  3  traditum  est,  ubi  Kayserus  E^fu  icoXiopxTjff^v  scribi  iubet.  equidem 
niliil  rnntayerim. 

•)  Cf.  p.  29  adn.  8.  —  i^potC«  cf.  Anab.  II  19,  6. 

^  Thucyd.  U  25,  2.  V  83,  1.  Arrian.  Anab.  II  6,  1.  III  9,  3.  18,  7. 
20,  4.   30,  6.    VI  3,  4. 

•)  Anab.  I  11,  6.     VI  5,  2.    15,  1.    Indic.  19,  7. 

*)  Anab.  V  8,  4  t&  nXola  Soa  icaptaxsuaaxo,  et  saepius. 

'*)  Anab.  II  24,  4.  IQ  8,  6  etc.  conferas  de  hoc  praepositionis  sl;  usu 
Ubellnm  Radolfi  Mnecke  (Zu  Arrians  und  £pictets  Sprachgebrauch,  Nord- 
hanwn  1887)  p.  31. 

'^)  iiaßoivstv  Tcuv  vsttiv  sensu  intransitivo  legitur  apud  Arrianum  Anab.  I 
3,  6.  18,  6.  V  13,  1.  VI  3,  1  (bis).  VII  7,  1.  25,  3.  aoristum  sensu  transitivo 
ab  Appiano  nsurpari  supra  (p.  20a.)  monui. 

*«)  tiRteicottv  'praeficere,  praeponere':  Anab.  I  24, 1.  28,  4.  29. 3.  II 13,  7. 
ffl  24,  5.  28,  4.  29,  1.  IV  3,  7.  15,  7.  16,  2.  24,  10.  V  23,  7.  VI  14,  3. 
17,  4.  21,  3.  22,  3.  apud  antiquoe  historiae  scriptores  haue  significationem 
frostra  quaeras. 

'»)  Anab.  I  18,  5.  U  20,  10.  UI  5,  5.  VI  2,  3. 

'*)  Anab.  I  28,  4  iicl  &  xip  K&a>v6p^  iicfco^ev  4|YB{J^6va  'A^vtav. 

^^)  ti  (tvtxov:  Anab.  11123,8.  Yocabulum  4>vaY6<;  apud  Arrianum  (praeter 
locnm  Art.  tact.  10,  3)  non  legitur,  sed  conferas  Thucyd.  11  75,  Xenoph.  Hell. 
V  1,  33  et  rV  3,  15  'Hpiicici^  ^tve&Ytt  ^evcxoö.  simili  modo  Arrianus  dicit 
Anab.  UI  5,  5  votoop x^v  ttcl  xthv  vtcüv. 

»•)  Indic.  18,  7  Mrfito^  b  ^OioH^toq  Aapioato<. 


28 

Ti(j[7]öv  [ijÄoyijvac*  'Api['Tc6v]o»)v  töv  'AXsSdvSpoo   owjtato^Xaxa. . . 

fol.  235. 

§    7. '^ovaX^oL 

,  .    divafj^)^sad'a& 

['Av]Tt76vtp   iicirfßoiO(;*  cSv.     xal  MdvovSpoc  xr^[^  Ao]8i[a(;  4]a- 


Tpdinj^;    TKjv    TS    ä^t^tv^   rfjv    'Avuyövoo    [iadd)v   xal   'AodvSp«)   irap' 

a&TÖv     Ä^ro^cbpTjotv,^    Il£pStxxa[v] xa[l     t]ü)v 

a|i.'^l  Kpaxepöv l/wv  x[a]l  6t'  öp^f^c  l/wv'  nepS{xxa[v]  oxt  r^jv 

jiiv  [4aTp]a[;t]efav,  f^v  el/ev ^ OYwv  Tcpic 

rJ)y  oipa-ctav oTcaxooetv  xal KXeoÄdxpav  elvot .... 

xal  T^v  Eo|iivoüc Ypd^et 

T^v  l[aüT]oö  orpattav x[a]l  töv   iicixcopiwv   &[<:  av]    äXsIotooc 

ÄovaT[öv]  ei[Tr)]  SaT[e]    xatao^fsiv®  xac;   [Ix  SApSswv]  el<;  ^poflav  X7]v 

jjLEYdtXYjv*  yepODoag*^  68od<; xa[Ta]Xaßeiv  .... 

xparf^oat üepS^xxav 

4^ov EotJivei  xa  k'K    aoxcj)  [ß]o'>[X60Ö|i£]va 

/iXiooc  l7nc^a<; ^yim  ayfxero  xal 

wc;  ;tsvxaxoafa)<; 

§  8.     xal   at   iv   xbxXcp   t^<;   'Ecp^ooo   tcöXsk;^*  ftXtcoc  xatsS^fiavxo*' 

»)  tiricapxoc:  Anab.  I  25,  2.  ImMtpxfi«; :  Anab.  IV  5,  7.  27,  ö.  V  18,  2. 
VI  8,  2.  cf.  III  6,  6  lin:dp)r-r]v  täv  oofifm^^cuv.  VII 11,  6  liocapyiav  vrfi  Tmcoo  tT|C 
itaipixY];.     cf.  VI  7,  2. 

*)  Anab.  I  14,  3.     IV  21,  4.    VII  3,  5  etc. 

•)  Anab.  VII  9,  2.  4.    11,  1.    Indic.  9.  4. 

*)  Anab.  I  10,  1.  3.  25,  ö.    IV  14,  1.    V  28,  4.     VI  13,  5. 

»)  Herodot.  I  69.  II  116.  III  69  etc. 

•)  Anab.  VII  27,  3  itapa  ^oü?  4j  iKoxcopvjot?.    cf.  sopra  §  1. 

')  Thucyd.  II  64,  1.  V  46,  5  etc.  similia  leguntur  apud  Arriannm 
Anab.  I  7,  10.     IV  12,  7.     Indic.  36,  7. 

")  Anab.  I  27,  6.  29,  1.  II  5,  6.  7.  8,  1  etc.  &oxz  autem  cum  infinitivo 
coniunctum  saepe  pro  ut  final  i  apud  Arrianum  invenitur,  yelut  Anab.  1 8,  9  (bis). 
8,  10  etc. 

«)  Anab.  I  24,  5. 

*")  Anab.  I  8,  3  (^  t4]v  xciXrr^y  h^v  rijv  xaxi  xb  4IpdxXstov  ^poooav.  cf.  I 
7,  9.    20,  4.    II  20.  10.     III  18,  1  etc. 

")  Arrianus  in  Anabasi  I  5,  6  xd  x6xX(p  rJjg  icoXeux;  opfj  dicit  (cf.  I  5,  9. 
III  10,  4.  III  4,  1.  VI  15,  7),  cum  vocabula  ev  xux^ip  saepissime  aut  cum 
verbis  eundi  coniungat  aut  absolute  usurpet,  eandem  quam  Thucydides  legem 
secutus,  nisi  quod  ille  semel  (III  74)  xä(;  oixta<;  xd?  ev  xüxXw  rrjg  dfopdu;  scripsit, 
ubi  xäq  xuxXijj  exspectaveris.  semel  etiam  Arrianus  (Peripl.  24,  3)  "^  y'Jj  «v 
xüxXü)  too  Mjxivo^. 

>')  cpiXiiu;  Styead'ai:  Anab.  III  1,  2.  V  8,  2.  24,  6.  de  Antigono  autem 
«QLTa^so&oc  dicitur,  quia  ille  quasi  ex  exilio  revertitur.    cf.  Anab.  I  10,  1. 


29 

flcäröv  6  8^  «apeoxeoaCsTo  wc*  ^^t  XAp&tc  eXdaciov*  lx[sl^]6V.'  ev 
"c^OTcj)  &*  KXeoirdxpa  (ta^oöaa  toö  te  'Avti^övgo  rriv  6p[i'^v*  xal 
Ti^v  Iv^Spav    njv  IttI  Et>(iivei    Tcapsoxsoaojiivyjv,®   t^  ji^    ypdCet  :tpöc 

^yijxoXoodrptdtag^^  aoxcj)  ^(Xooc  xal  Iwirsai;  KapaYY^XXst '  *  [ifjte  oiX- 
^^77«  [if^TS  äXXo  Tt  Töv  TcspicpaWbv  OTjjistwv*'  Äpoojisfvavxa«;^*  a)c 
-cd^iora^*  ::p6c  ^opsiov*^  loxeooojiivooc  ^ '  ;rap£ivat.  §  9.  xal  tjv  [ifev 
«>rcp  TQ  8ta  {iioo»3 '  *  6%c  <*)C  ^^'  avCo/ovra  f^Xiov.  *  ^ 


')  Anab.  l  19,  2  KapaaxsoaCeoO'ou  tug  |jLayoü^fyou^.    IV  25,  5  itapiOxso^oOttt 
fiayoopivoo^. 

')  sXauv<u:  Anab.  I  1,  4.  6,  7.    III  8,  7  etc.  —  temporis  futori  formae 
legnntor  Ect.  27  «wXaaooctv,  Anab.  III  30,  3  icopsXdasad'ou,  Anab.  IV  15,  6  eXaoKv. 

«)  Anab.  I  8,  6.    11.  4.    19,  8  etc. 

*)  Anab.  I  7,  1.    13,  1.    18,  1  etc.    cf.  supra  §  6. 

*)  Anab.  I  5,  9  jta^v  rrjv  ^p.*i]v  xthv  aji^l  4>tXü[»Tav.  II  4,  6  pLad-uiv 
«»^t>Toö  rr^v  opjJLY^v.  I  2,  4  u>;  ^  fjjiadtv  a?ycd>v  tyjv  6p|jLT^v.  cf.  I  4,  8.  6,  6  (bis). 
19,  3.   V  13,  1. 

•)  Xenoph.  Hipparch.  4,  10  xol?  «oXsjJLiotg  evsopoi  xaTaoxsodCovroi.  — 
^"^a:  Anab.  IV  6,  1.    Ars  tact.  15,  5. 

*)  Anab.  II  6,  1  fp^C«  oüxrot?  zä  tirjfsXjjiva. —  fpiCstv  irpo?  ttva:  Anab. 
IV  13,  3.  VII  18,  3  etc.;  Uan^^^^:  Anab.  I  5,  1.  10,  1  etc. 

•)  4j  jiiv  —  b  U  proinde  ac  saepius  apud  Arrianum  solum  6  5s  parti- 
cipinm  praec^ens  excipiunt;  cf.  Anab.  II  12,  6  rr;/  jiT^Tspa  vri^  Aapsioo 
^^•pw.oacav....  vr^v  li  KpooBX^etv  cf.  II  7,  9.  12,  1.  IV  2,  5.  18,  6.  28,  6. 
VI!  2,  4.   Indic.  34,  8. 

»)  Anab.  Ul  21,  9.    IV  29,  6. 

»•)  Anab.  I  1,  2.  7.   3,  6  etc. 

»)  Anab.  I  25,  2. 

»»)  Anab.  I  1,  8.   4,  1.    6,  1  etc. 

")  Ars  tact.  27, 1  tot  jiiv  f wv^,  ta  8i  ipatol^  or^jj-eioi^,  Ta  Sl  t^  oaXw^ft.  — 
^pt^pavT^T  autem  adiectivo  i^vYj^  oppositum  idem  valet  atque  fcpaotjio^.  — 
^^bmn  Trjtsia  legitur  in  Anabasi  II  22,  4. 

**)  Anab.  I  6,  10.    8,  1.    14,  5  etc. 

")  Anab.  VI  2,  2.    (II  13,  1). 

»•j  Anab.  I  5,  1.   27,  5.     II  10,  3.    17,  1.    ÜI  3,  4  etc. 

")  saxeoao|jLiyo^  ^armis  et  vestitu  instructus':  Indic.  33,  5.  Thuc.  IV  32. 33. 

^^)  Polyb.  XI  30,  3  taxovro  Sta  jifooo.  cf.  C.  Wunder  'Coniecturae  Poly- 
*^iaiiae'  Act.  sem.  Erl.  IV  p.  236. 

*•)  Anab.  I  11,  3  "^jv  Zk  abiw  b  oroXo^  a>^  hz*  'Aji'ftreoMv.  I  4,  4  "f^v  ^ 
'^'-^otc  Yj  bf/^L-i]  a>^  i:opp<uTdTu>  aito  to5  icorofiou.  I  27,  5  V  8i  a^<j>  4|  iropeta 
^'*f«  Tep|j.T^oc3iv  «oXtv.  ceterum  tu?  ^  centies  fere  et  quadragies  apud  Arria- 
^^öi  legi  monet  R.  Muecke  p.  18. 


30 

ai)t7]v   (isv    äfstv   eoXapYjdY)*  tq)*   xaTeiXf/^[d]at*  elxd- 

Cetv,* hd  t<^6* 

^xioTa®  7rpoo8ox(ö|jivY]v. '  TcposXd'wv®  8^  ajiyl^  toüc  elxootv*^  otaSlooc  el? 

&£iav  [idXtoTa^^  J^rtatp^yst^^xal .arö  x^/c;  Iv'E^^acp 

l7CstTa[^]Ya- 

Y6V    T^<;   l:tl    4>f/0Ytav  ttjv   ji^y^^v    [yeJpoooYjc  6Sot>'" 

xo'K   tTc^^ac   'cpö«;   a^Tj^sixo. 

§  10.   xffi  Sk  cüzffi  v[ü]x[tö]<;^*  'AvtC^ovoc  oTOp 

TÖv  TS  (id^av  xal  [töv  [itxpöv] 

£l>[iivODC  avaytopY^at ....  |iadd)V   S^   rfjV    pYYJV   TYIV  Eüjlivoix;  Xal    OTl  .  . 

6vs8peöovra<;**    elxAoac;'®,    6    8k    iTrsXaovei    iir[l] 

- TTjV  KXsoTcitpav  [i^rjel  [II]ep81xxav  jiiv  t6v 

^      üspSfxXOV    I^Y)    ix   T-^^... 


*)  eüXaßeloO-at  cum  infinitivo  coniungit  Plato  Leg.  VIII  p.  843  c  Eep.  X 
p.  608  a. 

*)  Anab.  I  9,  2  ta  \ijkv  ^ap  '^^pl   SixeXiav  'Ad-fjvotot?  iovtvtyj^v/za  z(b  xt 

ic6ppü>  iitö  rrj^  olxeta^  Sia^^apYjvai  a^rol?  töv  otpaTOv xod  t<5)  rtjv 

KoXtv  ct^Tot?  icepiXsi^^Yjvai  o5t8  ahxol^  , , ,  lar^v  t4]V  aloO-rjotv  icpoalO-rjxev  o5tt 
•ktL     cf.  Ars  tact.  15,  4. 

•)  Anab.  I  1,  6.  5,  5.  7  etc. 

*)  Anab.  1  1,  9.   7,  3.  27,  7  etc. 

*)  li:l  T(j>8e  *hunc  ad  finem'  vel  'hanc  ob  causam'  apud  priscos  scriptores 
non  invenitur;  apud  Arrianum  autem:  Anab.  I  12,  5.  II  8,  10.  12,  8.  17,  3. 
III  5,  7.  7,  2.  28,  7.  IV  4,  9.  11,  3.  9.  13,  2.  20,  2.  27,  7.  V  3,  4.  6,  3. 
18,  7.  VI  1,  6.  6,  3.  11,  8.  29,  11.  VII  1.5.  20.  4.  Indic.  15,  11.  23,  2.  6. 
24,  7.  29,  3.  9.  10.  32,  11.  42,  3.     Peripl.  22,  4.     Ars  tact.  33,  2. 

•;  Anab.  V  4,  4.    VU  12,  6. 

0  Anab.  III  25,  3.  II  2,  3.  UI  14,  5  etc.  cf.  etiam  Arriani  frag- 
mentum  Bekk.  An.  Gr.  p.  179,  26. 

*)  Anab.  I  8,  2.    IV  24.  8.   28,  8.    VI  19,  4  etc. 

')  Anab.  I  1,  1.    16,  2.  4  etc.    cf.  Boehner  p.  41. 

•0)  Anab.  VI  25,  6.    4,  2.   I  17,  4.   II  26,  1.    IV  21,  2.    Indic.  22,  3. 

*')  Anab.  I  21,  1  itpö?  MuXaoa  p-^Xioia  TcxpapijjivYjv.  II  1,  2  tva  "^  itpoa- 
PoX*}]  jj.dXtOTa  eoxtv  tatg  ....  6Xxdoiv.  II  26,  3  xaxd  tö  vottov  p.dXiaTa  trfi 
jroXtüx;  xelxoi;.     cf.  III  16,  8.    V  23,  7.    VI  21,  1. 

'»)  Anab.  I  8,  4.    II  11,  7.   24,  2  etc. 

»")  Cf.  supra  §  7. 

>♦)  Simiüa  leguntur  Anab.  II  12,  3.   3,  8.    18,  1.    V  23,  6. 

")  Anab.  I  4,  4.   IV  16,  7.   17,  3. 

»•)  Cf.  supra  §  9. 


31 

£a,  qnae  hucnsque  de  primis,  quae  inter  Diadocbos  ortae 

SDot^  contentionibas    nota    erant,    omnia   fere    bis    scriptoribus 

debentüT:  Diodoro  Siculo,  Plutarcbo   (in  vita  Enmenis),   lustiuo 

Pompei  Trogi  epitomatori,  Pbotio,  qoi  tenuissima  ex  Arriani  xcov 

pusi  'A)iSav8pov  libris  excerpta  confeeit  (Bibl.  p.  69A— 72B). 

Is  igitnr  (p.  69  B  33)  Arrianam  testatur  in  quinto  buias 
operis  libro  eas  res  enarravisse,  quae  sab  finem  anni  322  a.  Cbr. 
et  in  Asia  et  in  Europa  gestae  sunt,  victorias  scilicet  de  Aria- 
raithe,  Cappadocum  rege,  a  Perdicca,  de  Graecis  ab  Antipatro  et 
Cratero  reportatas.  sexti  libri  initio  Demosthenis  fugam  et 
mortem,  deinde  in  eodem,  ut  persuasum  babeo,  libro  res  a  Tbi- 
l)Tone  et  Ptolemaeo  in  Cyrenaica  gestas  exposuit.  inde  usque 
a.d  finem  bistoriae  Arriani  sequitur  primi  Diadocborum  belli,  quod 
inter  Perdiccam  et  Antipatmm  exarsit,  narratio,  quam  a  novo,  id 
est  a  septimo  libro  initium  duxisse  verisimile  videtur. 

Hains  igitur  libri  argumentum  paucis  exponere  mihi  liceat, 
quo  facilius  eognoscatur,  qnae  inter  fragmentum  Vaticanum  et 
Hotii  epitomam  ratio  intercedat  et  quid  ex  illo  de  initio  belli 
renunqne  in  eo  gestarum  ordine  eolligatur. 

Cappadoeum  gente  devicta  Pisidarumque  oppidis  expugnatis 
Nicaea,  Antipatri  filia,  quam,  ut  patrem  adfinitate  sibi  devinciret, 
Perdiccas  in  matrimonium  poposeerat,  in  Asiam  venit  et  ab  lolla 
et  Archia  ad  illum  deducta  est  (Phot  TOB  30;  Diod.  XVIII  23; 
Inst  Xni  6,  4),  cui  eodem  tempore  epistulae  ab  Olympiade  ex 
Europa  missae  spem  Cleopatrae,  Alexandri  sororis,  in  matri- 
inoniom  ducendae  ostentabant  quamobrem  eonvocato  eonsilio 
Enmenes  suasit,  ut  statim  Cleopatram  uxorem  dueeret,  Nieaeam 
antem  ad  Antipatmm  remitteret,  hoc  est  bellum  contra  illum 
snmeret  Perdiccae  autem,  qnippe  qui  illo  tempore  id  maxime 
^ret,  ut  Antigonum,  Phrygiae  satrapam,  opprimeret,  Alcetae 
'^tris  sententia  magis  probata  est,  qui  eum  tum  quidem  Nieaeam 
dncere  et  Antipatmm  in  amicitia  retinere  iussit,  donec  debellatis 
Asiae  et  Aegypti  satrapis  in  Europam  ipse  transgrederetur.  nam 
Ptolemaens,  qui  Cleomenem  a  Perdiccae  partibus  stantem*)  inter- 
fecerat,  suspectus   et   ipse   Perdiccae   fuit     sed   ut  occasionem 

*)  Cf.  Pausan.  I  6,  3,  quem  hoc  caput  ex  Hieronymi  Cardiani  historÜB 
"ÄQsisse  consentiunt  homines  docti  (cf.  0.  Piundtner  'Die  historischen  Quellen 
*le«  Pausanias'  annal.  philol.  a.  1869  p.,i54;  F.  Reuss  TOeronymos  von  Kardia. 
Studien  zur  Geschichte  der  Diadochenzeit'  Berolini  1876  p.  6  et  8). 


32 

nancisceretur,  qaa  usus,  si  haec  prospere  cessissent,  in  Mace- 
doniam  ipse  cum  exercita  transgrederetur,  Alexandri  corpus,  quod 
ut  Babylone  in  Aegyptum  deduceretur,  antea  inter  principe» 
Macedonum  convenerat,  Aegas,  in  veterem  imperii  sedem,  trans- 
portare  constituit.^)  Polemonem  igitur  et  Attalum^)  Babylonem 
mittit,  ubi  Arrbidaeus  adiuvante  Archone  satrapa  pompam  para- 
bat.  sub  idem  tempus  et  Cynane  cum  Eurydice  filia,  frustra 
obnitente  Antipatro,  in  Asiam  transiit  et  Cleopatra,  quam  antea 
Pellae  cum  matre  fuisse  Plutarcbus  (vit  Eum.  3)  tradit,  illius 
potestati  se  subtraxit  Sardesque,  hoc  est  fere  in  castra  Perdiccae, 
venit.  quod  et  ipsum  non  potuit  non  suspicionem  Antipatro 
movere;  eam  autem  auxit  Antigonus  ex  Asia  profugns,  qui  illi, 
ut  ait  Photius  (p.  70B  11),  -rijv  elc;  aoxöv  iTcißooXi^v,  f^v  ITspSixxac 
ißooXstje,  StriY^joaTo,  xal  (ix;  xaia  :c4viö)v  i^  aor?]  a&ttj)  |ie)iTrj  oxoo- 
84CeTat.  aveSfSaS^  ts  xal  zb  f^c  KüvdvTr](;  JxTpa7i|)8f^aac  ;ca^c. 
xal  laöta  Sta^|ievog  slg  7röXe[iov  aotq)'  xobxorx;  xaTsaTTjos.  eadem 
Diodorus,  eundem,  puto,  auctorem  secutus,  fusius  narrat  XVIII  25: 
JSlSaJsv  aoTooc  ice(A  t^c  5Xy)(;  iiutßoX*^«;  toö  IlspSCxxoo,  xal  Sidti 
tfjV  KXsoTcdxpav  7ajifpa<;  eO^<;  fj£st  jista  Tf^<;  8!3v4»jl£<i)(;  l(;  MoxsSovfav 
ic;  ßaaiXst)^  xal  r^v  "/j^efiovCav  aoiwv  TrapatpiijoeTat.  ot  8^  irepl  töv 
Kpaxspöv  xal  'AvtiTcaTpov  8td  tö  TrapASoSov  tf^c  ^pooaYYsXiag  xaxa- 
:tXaY^vTe<;  a?>v7]Speoaav  [isra  töv  t^^ysiiövcdv.  TcpoTsdefoTj^  o6v  ßooXf^c 
Trepl  TooTCDv,  l8o££v  6[i07va)[iöv<i)<;  ;tpö<;  jiAv  AItcdXooc  I^'  oic;  -^v  djvaröv 
StaXo8*Yjvat,  xdc  8^  8ovd|ist<;  xaxd  Ti^o^  Trspatoöv  sie  x"?jv  'Aaiav,  xal  ti|> 
[i^v  Kpaxsptp  T^v  zffi  'Aatai;  fjYsjtovlav  Tusptttddvat ,  x(j)  8'  'AvxiirAxpC|) 
TTjv  xr^c;  FApiüTCTfi,  Trpeaßsostv  Sk  xal  icpöc  IIxoXs[jLatov  :tepl  xoivoTrpafiac, 
S'/ca  Toö  |jiv  OepSfxxoo  TravxeXöc  oXXöxptov,  laoxotc  8^  yfXov,  xotvg 
8fe  i«ißo!>Xeo6{ievov. 

Perdiccas  autem,  cum  praeter  spem  Antipatrura  Craterumque 
bellum  parare  et  Ptolemaeum  in  foedus  adscivisse  comperisset, 
consilium  et  ipse  convocavit,  cuius  ex  sententia  primo  Aegyptum 
sibi  subicere  statuit')  brevi  post,  cum  iam  ex  Pisidia,  ubi  illnd 
consilium  habitum  est,  in  Ciliciam  profectus  esset,  nuntius  super- 
yenit  Arrbidaeum  invitis  Attalo  et  Polemone  corpus  Alexandri 
ad  Ptolemaeum  deduxisse;*)    unde  etiam  graviore  Perdiccas  ira 

*)  Paus.  I  6,  3. 

«)  Fragm.  Vat.  §  1.     Phot.  p.  70  B  20. 
*)  Diod.  XVIII  25;   lust.  XIU  6,  10. 

*)  Fragm  Vat.  §  1.  2;  Phot.  p.  TOB  16.  eundem  ordinem  Sequilar 
Diodorus  (XVIII  25.  26). 


33 

exacerbatüs  est  itaqne  cum  in  Ciliciam  venisset,  et  Philotam 
satrapam,  quia  Crateri  familiaris  babebatur,  loco  movit  et  Ärehoni, 
qnod  Arrhidaeum  non  retinuisset,  per  Doeimum  insidUs  paravit.  ^) 
Archon  autem  fraude  Perdiceae  intellecta  Babylonios  contra  Doci- 
nium  ad  arma  evocat;  qui  primam  strenue  iussa  eins  facessunt, 
mox  aatem  interempto  Archone  Doeirao  se  subieeerunt. 

Sab  idem  tempus  Perdiccas  certior  factas  potentissimos 
Oj'pri  insalae  regulos  Ptolemaeo  foedere  iunctos  classem  exornare 
et,  quod  anam  in  fide  remansit  oppidum,  Marium  obsidere,  quin- 
g^cntos  eqaites  oetingentosque  mercennarios  dueibus  Aristonoo, 
Medio,  Amynta,  Sosigene  Cyprum  misit.  quod  et  ipsum,  sicut 
res  ab  Arebone  et  Doeimo  gestae,  ab  hoc  uno  scriptore,  Arriano, 
si  quidem  rectum  vidi,  traditur. 

Postea,  ut  ex  lapidibus  discimus,*)  Perdiccas  alteram  classem 

sub  Hagnone  Teio,  Antipater  autem  Antigonum  cum  navibus  in 

Graecia  collectis  Cj^prum  misit  vicitque  Antigonus,  qui  usque  ad 

^d  tempus,  quo  Perdiccas  in  Aegypto  a  militibus  occisus  est,  ibi 

remansit,  postea  autem  arcessitus  a  Macedonibus  cum  Antipatro 

Triparadisum  venit.^)   e  Perdiceae  dueibus  Sosigenes  tribus  annis 

post  (teste  Polyaeno  IV  6,  9)  rursus  navibus  in  Phoenicia  aedi- 

featis  praefectus  ab  Eumene  partem  thesauri  regii,  qui  Cyindis 

ab  Argyraspidis  servabatur,  ad  Polysperchontem  devehere  iubetur. 

Arigtonoum  autem  postea  a  Polysperchonte,  ut  opinor,  Amphipoli 

wbi  praepositum   illam   anno   316    fortissime   contra   Cassandri 

legatos  defendisse   Diodorus    auctor  est   (XIX  51).     quam  cum 

iussa  Olympiadis   tradidisset,    a   Cassandro   interemptus  est.  — 

Docimus  (teste  Plutarcho  vit.  Eum.  8),    post   Perdiceae  necem 

*)  Hoc  enim  inde  colligo,  quod  in  fragmento  Vaticano  Perdiccas  primum 
Archonem  exigendis  vectigalibus  praeesse  exercitumque  Doeimo  tradere, 
<^de  eundem,  si  Docimus  rerum  potitus  esset,  omnino  loco  moveri  atque 
«pelU  iubet. 

')  In  Corp.  Inscr.  Att.  II  331  v.  5  (cf.  Droysen  Hist.  Diadoch.  ed.  II 
P- 135  adn.  2)  Thymocharea  quidam  Atheniensia  laudatur,  qui  [^etpotovY]]- 
*^  ^-(^rtf^b^  (mb  TOü  0YJJ.OÜ  lizi  zb  vai>xtx[öv  ficXeJoacV  tn\  tdiv  vediv,  ä^  b  Syjjjlo^ 
-A'T.^ivw  (cuius  nomen  postea  erasum  est)  Güveirejj.TCev  et^  t4jv  'Aotav  xal 
^*^*''<Z'j)iycrp[zv  t]6v  iroXsjxov  töv  ev  Kunpo)  xal  eXaßsv  ''A'j'vcuva  tov  T[Yjto]v  xal 
'a;  vod;  to^  jjlst'  oütoö.  etiam  in  edicto  Nasiotarum  Corp.  Inscr.  Graec.  II 
-^PP-  2166  c  (Droysen  Hist.  Diadoch.  ed.  II  p.  374)  expeditionis  Cy|)riacae 
mentio  fit. 

')  Phot.  p.  71 A  32  |irc8xaXetto  ot  «tl  'Avxifovo*;  ex  Küicpou.    cf.  71 A  38. 

8 


34 

copias  ex  Babylonia  in  ÄBiam  minorem  redaxit  et  cum  Ättali, 
Polemonis,  Alcetae  exercitu  coniunxit,  quibus  devictis  captos  ab 
Antigono  ad  eins  partes  transiit. 

Verum  haec  quasi  per  excursum  addidi.  Arrianus  omissis 
bis  rebus  tertium  e  Cilicia  Eumenem  a  Perdicca  emissum  esse 
narravit,  quem  ille  Omnibus  Asiae  minoris  copiis  praeposuit') 
sed  quia  Antipatrum  non  deeipi  simulato  Nicaeae  matrimonio 
bellumque  iam  ortum  esse  vidit,  ut  Alexandri  sororis  nomine  et 
auctoritate  milites  in  favorem  Antipatri  Crateriquc  propensos  in 
fide  retineret^),  Perdiccas  Eumenem  primum  dona  ad  Cleopatram 
deferre  eamque  coram  Macedonibus  ipsius  nomine  in  matrimonium 
poscere  iussit.  quae  Antigonus,  cum  a  Menandro,  Lydiae  satrapa, 
comperisset,  Antipatro  Crateroque  indicavit.^)  Haec  quidem 
Photius;  unum  omisit  referre,  ubi  teiTarum  Antigonus  versatus 
sit,  cum  nuntius  ille  afferretur.  qui  si  una  cum  Antipatro  et 
Cratero  in  Macedonia  fuit,  non  intellegitur,  cur  Photius  brevitatis 
ut  qui  maxime  Studiosus  Menandrum  Antigono  nuntium  misisse 
illumque  Antipatro  rem  indicasse  tradiderit.  accedit,  quod  ab  eins 
quam  supra  laudavi  inscriptionis  verbis  [l'TcXeJoasv  kizl  töv  vsöv 
Sic;  6  Sfjjioc  'AvTt7Öv(|)  oovdTcsjiTCEv  SIC  TTjV  'Aotav  xal  Sts7ro>i[irja[ev  t]öv 
TcöXejiov  TÖv  4v  KöTcpcp  proficiscentes  non  statim  Antigonum  Cyprum 

*)  Eumenem  enim  usque  ad  id  temporia  Perdiccae  in  comitatu  l'uisse 
expressis  verbis  dielt  Plutarchus  (c.  3.  4).  idem  Arrianum  tradidisse  apparet 
ex  eo,  quem  Photius  sequi tur,  ordine.  niandatum  autem  ei  fuisse  Diodorus 
(XVIII  25)  tradit,  ut  locis  cireum  Hellespoutum  occupatis  Antipatrum  in 
Asiam  transgredi  prohiberet;  id  quod  re  ipsa  flagitari  quivis  intellegit.  nee 
multum  discrepat,  quod  lustinus  dicit  (XIII  6,  14):  ^Eumeni  praeter  pro- 
vincias,  quas  acceperat,  Paphlagonia  et  Caria  et  Lycia  et  Phrygia  adiciuntur. 
ibi  Crateron  et  Antipatrum  opperiri  iubetur.'  nam,  ut  infra  docebo, 
Eumenes,  priusquam  ad  Hellespontum  perveniret,  ab  Antigono  fugatus  et  in 
Cappadociam  se  reeipere  coactus  est.  Plutarchus  autem,  cuius  error  unde 
natus  öit,  facile  nunc  perspicitur,  statim  in  Cappadociam  Eumenem  missum 
esse  tradit  (c.  4). 

')  Cf.  lust.  XIV  1,  7:  "Existimaturos  ibi  maiestatem  regiam  verti,  unde 
Horor  Alexandri  staret.  tanta  veneratio  magnitudinis  Alexandri  erat,  ut 
etiam  per  vestigia  mulierum  favor  sacrati  eins  nominis  quaereretur.' 

')  Phot.  p.  70  B  22:  ev  tootw  xal  Kü|j.Ivy|c  irapa  UepS'lxxoo  Stupa  :cpo^ 
KXeoicdtxpav  l<;  YdpZsi^  exofjitoe,  xal  Sit  iYvwcfilvov  etYj  IlepSixxa  Ntxaiav  piv  rx- 
irejjiTCEiv,  ävx'  exsi\rr]?  Se  xaüXYjV  aYsod-at.  oh  jjiYjvüöivTO^  —  Mlvavopo?  Se  6  AoSta^ 
oaxpaTTY^^  ejiYjVüoev  'Avti^ovc})  —  xal  8:'  aoxoö  xoiq  nepl  'Avxwaxpov  xal  Kpaxsp^v 
SyjjjLootojä^vxo^,  eirl  jiaAXov  a5xoI(;  xa  npbq  Ilepoixxav  e4s7cenoXe}j.u>xo.  nepaioöxoi  §yj 
'AvtiTraxpo?  xal  Kpaxepo^  OLTzb  xtj;  XeppovTjGoo  xov  "^EXXYjGito'/cov. 


35 

delatam  esse,  sed  antea  in  Asiam  venisse  snspicamar.    augetar 

autem   haec    snspicio   altero   Vaticani   fragmenti    folio,   ex    quo 

Antigonmn,     cum    Eumenes    Sardibas    commoraretur,    iam    cum 

eicrcitn   in   Asia   fuisse   diseimus,   Perdicca,    ut   equidem  crcdo, 

nondum  interempto.  *)    continuantur  autem  ea,  quae  de  Menandri 

proditione  Photius   refert,  huius  folii  verbis.     etenim  Antigonus 

com  per  Menandrum  et  de  Perdiccae  consiliis  et  de  satraparum 

in  illum   odiis  certior  factus  esset,    hac   ipsa    re  ut  cum  classe, 

qnam  in  Graecia  collegerat,  prior  ipse  bellum  in  Asiara  trans- 

ferret  eiusque  satrapas  ad  deiiciendum  pelliceret,  adductus  est. 

itaque  primum  in  Cariam  delatus  Asandri  amici  copias,  quas  et 

ipsas  Eumeni  oboedire  Perdiccas  iusserat,  sibi  conciliavit.     quo 

andito    Meuander,    quem    una    cum    Eumene    Sardibus     fuisse 

et   ex   Photii    et    ex   Vaticani    fragmenti    verbis    colligitur,    ad 

exercitum  fugit  —  sive  is  antea  iam  sub  eins  imperio  erat,  sive 

Eumenis  milites  Menander  ad  defectionem  impulerat  —  et  Anti- 

gono  nnntiavit  summum  hostinm  ducem  cum  parva  manu  Sardibus 

*)  Cf.   §  7   5t'   h^rfi   i'/o}y   Ilsp^ixxav,    §   10   flspS'lxxav   e;p^  etc.   nam  de 

^JiH  rebus,   quae    interfecto  Perdicca   circa   Sardes    ^estae    sunt    et    quas    in 

iwtio    decimi    libri    Arrianus   narravit    (Phot.   p.   72  A  35  e.  s.),    quominus 

^oc  in  folio    agi   suspicemur,  obstant   etiam  alia.     primum    enim   ut  inter 

<iüo  illa   fragmenti    folia   inter    se    cohaerentia   plus    quam  sex  aut    (si  in 

quiniones  scriba  pergamenas  digessit)   octo  folia  interciderent    factum    esse 

non   potest.        in     bis     autem     quot     quantaeque     res     enarrandae    erant: 

^tus  expeditionis  Cypriacae,  bella   in    Asia   minore   et   in    Aegypto  gesta, 

Perdiccae    mors,    Arrhidaei     et    Pithonis    dominatio,    adventus     Antipatri, 

provinciae    Triparadisi    inter    principes    Macedonum     distributae,     reditus 

regtun  regiique  exercitus,  bellum  inter  Attalum  et   Rhodios  gestum!     rem 

breri   abeolvam:     libros    octavum    et    nonum    septimique    et    decimi    libri 

partes  octo  Ulis  foliis  inclusa  fuisse  num  quis  credet?    deinde  vero  Photius 

illo   loco   non    Antigonum    et   Menandrum,    sed   ipsum    Antipatrum   contra 

Eomenem   profectum    esse  narrat   Eumenemque   a   Cleopatra  ut    abscederet 

exoratam,  quem  Plutarchus,  eodem,  ut  apparet,  fönte  usus,  etiam  proelium 

circa  Sardes  initurum  fuisse  tradit.    quae  omnia  contraria  sunt  eis,  quae  in 

fragmento  Yaticano  leguntur.     (Phot.  72  A  36:  Eüfiivv)?  'AvxtitaTpoo  t?  Iaf>Bet^ 

tovtoi;  £^  X*^P^  iXd^lv  ^Y^?  "^i^»   KXsondTpa  5t,   4j  toö   'AXeJdvopoo  oc^sX'ffj,   tva 

fir^  i?  ti  Xtt»v  Maxe86vü>v  icXf^^^  ev  ScoßoX^  '^ivr^xai  to^   ahxr^  xöv   TcoXejxov   abxol^ 

hzi-foo'za,  icopoivei  xal  KetO«t  F^jjirrj  diKoyioipypai  xtov  SapSeiuv.   Plut.  Eum.  c.  8: 

Ä*^  ok  xo^  Idpcei^  ißoüXexo  piv  tuTCOxpaxwv  b  EijiivY)^  toi?  Ao^ol;  EiraY^^vtaaaO-ai 

ix^jcüi,  5|Aa  xexi  x^  KXsoicdxpa  xr^v  ?üva(JLtv  eict^si^at  ^tXoxtjJLOOjjLsvo?  •  a^rr^?  hk  ex2t- 

vTj^  ^rr^^iOTjC  —   i^ßetxo  Y«p  a^.x'lav  xtvd  Xaßeiv  bKb  xäv  icspl  x6v  'Avxticaxpov  — 

z^^Xasev  tlt;  xtjv  avco  4>püYtav.).    itaque,  si  quidem  ex  Arriani  opere  fragmenta 

V^iiticana  petita  sunt,  non  possunt  nisi  ad  septimum  librum  referri. 


36 

morantem,  si  ille  accarreret,  ante  ipsias  belli  initium  intercipi 
posse.  ipse  exercitum  easque,  quas  e  Lydia  provincia  copias 
coegerat,  propter  vias,  quae  in  Pbrygiam  magnam  dncebant,  in 
iusidiis  collocavit,  ut  si  appropinquantem  Antigonum  Enmenes 
effugisset,  ab  ipso  eo  certius  opprimeretar.  ille  autem  cognitis 
per  Cleopatram  hostium  consiliis  noctu  profectua  vüs  saepe 
matatis  insidias  evitavit  et  primum  in  Pbrygiam,  deinde  in 
Cappadoeiam  equites  familiaresque,  quos  secum  habebat,  abduxit. 
Unde  illud  quoque  intellegitur,  quod  saepe  miratus  sum, 
car  Eumenes  totam  fere  Asiam  minorem  sine  pugna  adversariis 
concesserit  neque  Antipatro  contra  Perdiccam  eanti  obstiterit 
quod  ille  ne  faceret,  hoc  ipso  impetu  Antigonus  videtur  prohi- 
buisse,  ad  quem  nuUa  mora  interposita  eae,  quae  in  bis  regioni- 
bus  sub  imperio  Eumenis  eraut,  Lydiae  Gariaeque  copiae  de- 
fecerunt.  itaque  patefacta  per  Antigonum  via  Antipater  et 
Craterus  in  Asiam  transeuut,  Antigonus  cum  classe  Cyprum  pro- 
ficiscitur,  Eumenes  in  Gappadocia  alterum  exercitum  cogit. 

Vides  quam  pauca  ex  eis,  quae  in  fragmentis  Vaticanis 
leguntur,  a  ceteris  scriptoribus  tradita  sint.  neque  id  mirum, 
cum  Arrianus  decem  libris  ea  enarraverit,  quae  Diodorus,  illorum 
uberrimus,  dimidia  unius  libri  parte  comprehendit.  unde  facile 
conicias,  qualem  iniqua  fortuna  nobis  librum  eripuerit,  cum 
misellum  hoc  fragmentum  doloris  imtamentum  magis  quam 
solacium  reliquerit. 


BRESLAUER 
PHILOLOGISCHE  ABHANDLUNGEN. 

DRITTER  BAND. 

VIERTES  HEFT. 


DE  HYGINI  MEMORIA  SCHOLIIS 
IN  CICERONIS  ARATUM  HARLEIANIS  SERVATA 


SCRDPSIT 


GEORGIUS  KAUFFMANN 

DR.  PHIL. 


BRESLAU. 
VERLAG  VON  WILHELM  KOEBNER. 

1888. 


DE  HYGim  MEMORIA  SCHOLES 
L\  CICERONIS  ARATUM  HARLEIAJ^IS  SERVATA 


SCRIPSIT 


SCHOLU  APPARATÜ  CRITICO  ET  NOTIS  INSTRÜCTA 

BT 

CATALOGüM  STELURÜM  ADHÜC  INEDITUM 


ADIECIT 


GEORGIUS  KAUFFMANN 

DR.  PHIL. 


VRATISLAVIAE 

APUD  GUILELMUM   KOEBNER 

1888 


aUILBLMO  STUDEMUND 


SACBUM 


Anno  1884  scbolia  in  Ciceronis  Aratum  ab  losepho  Vogels^) 
edita  gnnt  ex  codicibus  duobus  Musei  Britannici,  Harleiano  647 
saec.  IX/X  (A  apud  VogelBiam,  item  nobis)  et  apographo  eius  A 
Cottoniano  Tib.  B  5  saec.  XI  (b  apud  Vogelsium,  nobis  K)  parum  K 
accnrate  conlatis.')  ego  quoniam  auctore  Beifferscheidio')  uiro 
clarissimo  ac  nuper  acerbo  fato  bis  litteris  erepto  ad  haec  studia 
accegsi,  non  tantam  codicis  K  apograpbnm  a  uiro  docto  aliquo 
Ängio  Reifferscbeidii  in  usum  diligenter  confectum  usurpare 
potoi;  sed  etiam  codicis  A  accuratam  conlationem  insigni  Alfredi 
Hilgard  benignitate  factam  adeptns  sum. 

Spectant  haec  scbolia  ad  primam  Ciceronis  'Arati'  qui  hodie 
exstat  partem,  qua  singula  signa  secundnm  mutnum  eorum  situm 
enamerantur,^)  et  cum  imaginibus,  quibus  haec  carminis  pars 
exomata  est  —  in  singulis  enim  paginis  sui  cuique  imagini 
nersns  sunt  subscripti^)  —  ita  sunt  coniuncta,  ut  in  A  pulcherrimis 
eins  imaginibus  inscripta   sint   capitalibus   litteris,   in   K  extra 


*)  Scholia  in  Ciceronis  Aratea  aliaque  ad  astronomiam  pertinentia  e 
cod.  Mua.  Brit.  Harl.  647  pars  I  Crefeld  (progr.).  —  hunc  codicem  ad  Ciceronis 
Carmen  recensendum  praeter  Dresdensem  adhibuit  Bäbrens  PLM  I  p.  2. 

*)  Prima  horum  scholiorum  notitia  iam  Guilelmo  Ottley  debetur,  qui 
eodieem  A  insigni  imaginom  eius  pulcbritudine  adductus  secundo  uel  teriio 
tuculo  attribuendnm  esse  miro  consilio  studuit  probare.  cf.  Arcbaeologia 
or  mucell.  tracts  relating  to  antiquitj  etc.  uol.  XXYI  London  1836  pag. 
47—214.    describuntur  Codices  pp.  48  sq.  145  sqq. 

')  cf.  Reifferscheid  Ann.  delllnst.  34  (1862)  p.  108.  Wattenbach 
Schiiftwesen  i.  MA.  ed.  2  p.  298  adn. 

*)  n.  cap.  n  in.  —  quae  reliquae  Tulliani  carminis  parti  in  A  ad- 
•cripta  sunt  excerpta  Pliniana  et  alia  (u.  cap.  IV),  ab  bis  plane  differunt, 
cnm  et  alieoae  sint  originis  et  aUo  modo  carmini  adinncta. 

*)  Simili  ratione  Germanici  carmen  ex  codice  Susiano  (cf.  B&hrens 
PLM  I  p.  145  sq.)  expressum  est  in  Grotii  Syntagmate  Arateorum  Lugd. 
B.  1600.  —  Harleiani  imaginem  praebent  specimina,  quae  tabulis  apud 
OtÜeimn  depictis  continentur,  unde  unum  mutuatus  est  Vogels. 

la 


2   

figuras,  quae  pingendi  artem  Anglosaxonum  propriam  manifeste 
indicant,  litteris  minusculis  adiecta. 

Originem  antem  ducunt  scholia  codicis  A  omnia  ex  Hygini 
de  astronomia  libro;  librarius  if  minorem  horum  partem  repetiuit 
ceterorum  loco  scholia  Sangermanensia  quae  Breysigiiu 
uoeauit  (Germanici  Aratea  Berol.  1867)  exscripsit. 

Eiusdem    modi    scholiorum    partim    ex    Hygino    partim    es 

Sangermanensibus  desumptorum  ex  codice  bibliothecae  eapitulari^ 

üercellensis    hodie    deperdito    Cyriacus    Anconitanus    fragments 

C   nonnulla  (C)  exceri)sit,  quae  in  eommentariorum  eins  particula* 

seruata  et  abscondita  indagauit  Aug.  ßeifferscheid  (u.  adn.  o) 

Scholia  baec  Hyginiana'')  non  solum  ad  restitueudam  Hygiu: 
memoriam  multum  conferunt,  sed,  cum  Hyginum  cum  Ciceronit 
Arato  coniunctum  oflferant,  ad  utriusque  libri  astronomici  pei 
medium  aeuum  propagati  condicionem  inlustrandam  uidentui 
apta.  fluxisse  ea  apparet  ex  archetypo  Hyginiano  illo  deperditc 
X  (X)y  a  quo  nostri  Codices  originem  petunt  omnes®,)  integriorc 
nam  Hyg.  II  33  (p.  71,  21  Bunte),  cum  nostri  codd.  eaden: 
laborent  lacuna,  scholia  Harleiana  uberiorem  exhibent  lectionem 
quam  uere  Uygini  esse  scholiorum  Germanici  Basileensium  ad 
sensu,  quibus  illud  de  Lepore  caput  ab  interpolatore  ei 
Hygino  insertum  esse  Bursianus^)  ostendit,  omni  dubitatione 
eximitur. 

Itaque  nobis  primum  de  subsidiis  criticis,  quibus  nunc 
ad  restituendum  nostrorum  Hygini  codicum  archetypum  X  ut 
licet,  disserendum  est  (cap.  1),  tum  (c.  II)  in  scholiis  Harleianit 
quae  librariis  debeantur  (§  1),  quae  ei  qui  ex  Hygino  ea  con 
posuit  (§  3),  qua  in  re  fragmenta  illa  Uercellensia  quamquan 
perexigua  grato  sunt  auxilio  (§  2),  ut  segregatis  iis,  quae  i 
Y    scholiorum    Hyginiano    exemplo   (Y)    afuisse    certis    argumenta 


®)  in  'fragmentis  Pisaurensibus'  quae  uocantur  ab  Hannibale  Oliueri 
editis:  Commentariorum  Cyriaci  Anconitani  noua  fragmenta  notis  illustrat^ 
Pisauri  (ex  Mus.  Oliuer.)  1763  pp.  42—44. 

^)  De  ceteria  ab  Hyginianis  alienis,  quae  uiinoris  sunt  momenti,  i 
epimetro  egi. 

®)  cf.  Bursian  Münchener  Sitzungsber.     phil.  bist.  Ol.  a.  1876  p.  4. 

*)  in  annal.  philol.  a.  1866  p.  76G  adn.  13.  sunt  autem  uerba  U 
postea  in  ipsius  figura  dicemus\ 


6 


^Qincitar,  ad  codicem  A'  cam  Y  conparandam  accedamus  (c.  III). 
<leniqne,  quid  de  Hygino  cum  Ciceronis  'Arato'  coniuncto  iudi- 
<»ndam  sit,  statuemus  (c.  IV). 


Caput  I. 
De  Hygini  codienm  archetypo  X. 

In  Hygini  qui  fertnr  de  astronomia  libro  recenseado  certis 

^t  solidis  artis  criticae  fundamentis  caremus.    nam  qui  anno  1875 

Upsiae  eum  edidit  Bernhardus  Bunte,  nee  conferendis  multis, 

^ui  snpersunt,  libris  manuscriptiH  satis  operae  dedit,  nee  quae 

ratio  inter  paueos,  quibus  utebatur,  intercederet,  quaesiuit.    ac 

ne  Lugdunenses  quidem  Codices,  quibus  Augustinus  van  Staveren 

iieglegentius  ex  more  illius  aetatis  usus  erat,  inuestigare  et  de 

Jntegro  adire  operae  pretium  esse  dnxit,  sed  duos  Codices  inter 

^e  dissimillimos  contulisse  contentus  modo  ex  hoc  modo  ex  illo 

lectiones  hausit,  tertio  pessimo  eoque  mutilo  passim  usus,  itemque 

Jectionibus  nonnullis,  quas  ueteres  editores  Scheflferus  Munckerus 

Staverenus  e  codicibus  protulerant. 

Codices  Buntei  hi  sunt: 

Dresdensis  183  saec.  IX/X  (bibl.  reg.  cod.  De.  183);  u.  Bunte    n 
praef.p.  1 1-13.  hunc  neglegentissime  a  Bunteo  adbibitum  ipse  contuli. 

Guelferbytanus  M8.  16.  Aug.'  apud  Bunteum  (p.  13)  signatus    G 
(Bursian  Mtlnch.  Sitz.  Ber.  I.  c.  p.  2  adn.  3)  et  saeculi  XII  initio 
adscriptus. 

Guelferbytanus  '65  Ms.  Aug.'  saec.  XV;  in  hoc  dimidia  fere    N 
Hygini  pars  (p.  67,13—110,17)  deest;     u.  Bunte  p.  H. 

Conradum    Bursian    defunctum   esse,    priusquam    mytho- 

graphorum   latinorum   editionem,   quam   iampridem   parabat  (cf. 

5^Tiiial.  philol.  a.  1866  p.  784)  conficeret,  eo  magis  dolendum  est, 

<l\iod  quattuor   illorum    quos   contulit    codicum    lectiones,    quas 

<lBidem  publici  iuris  fecit  (Münch.  Sitz.  Ber.  1876  p.  1 — 56),  cum 

^d  emendandos    singulos   locos   et  peruersam   Buntei    rationem 

fefatandam    potissimum   sint   proiatae,    ad   singuiorum   codicum 

«ondicionem  et  auctoritatem  inlustrandam  minus  conferunt.    itaque 

quam  maximas    ago   gratias    uiris    inlustrissimis    regiae   Mona- 

censiam  bibliothecae,  quae  scripta  a  Bursiano  relicta  hereditate 

accepit,  praefectis,   qui  benigne  mihi  concesserunt,   ut  Bursiani 

jgchedas  per  aliquot  menses  in  usum  meum  excuterem. 


Sunt  autem   Codices  hi,   de   quibus   conferenda   sunt  qua 

Bursianus  commentationis  supra  memoratae  initio  rettnlit: 
B  Reginensis  1260  saec.  IX  iam  a  Munckero  (u.  infra  adn.  4 

passim  laudatus. 
M  Montepessulanus  334  saec.  X.    utrumque  codicem  Barsianu 

cum  D  non  interpolatorum  in  numero  habet;  qui  seqnuntur,  eo 

interpolatos  dicit: 
p  Parisinum  8663  saec.  XL 

B  Bruxellensem  10078  saec.  XII. 

Praeter  Bursianum  apparatui  quem  uocant  critico  conparandi 
et  augendo  operam  dedit  unus*)  Ed.  Heydenreich  (Die  Hygiu 
handschrift  der  Freiberger  Gymnasialbibliothek.  Freiberg  187i 
progr.),  qui  Stavereni  codicibus  inspectis  demonstrauit  eis  qua 
ille  profert  lectionibus  fere  nullam  esse  auctoritatem  tribuendai 
—  ex  codicis  Vossiani  primi  71  lectionibus  ab  inpressis  uerbi 
discrepantibus  (p.  19 — 23  Bunte)  18  protulit  Staverenus,  quarui 
in  duodeeim  errauit  — ,  codice  D  denuo  conlato  quam  temer 
eo  Bunteus  usus  sit  exemplis  (1.  c.  p.  2)  probauit,  de  alii 
quibusdam  codicibus  antea  fere  ignotis  nonnuUa  protulit,  deniqn 
F  codicis  deterrimi  Fribergensis  (F,  saec.  XV)  lectiones  a  Buntean; 
editione  discrepantes  omnes  diligenter  uulgauit. 

Octo  his  codicibus  si  addideris  editionem  principem  Uenetai 
U  (U)  codicis  manu  exarati  loco  habendam,  habes  quae  mihi  ai 
manus  fuerunt  codicum  subsidia,  exigua  illa  quidem,  si  cui 
multis  illis,  qui  adhuc  in  bibliothecis  latent^  contuleris. 

Inter  eos  autem  Codices,  quibus  priores  cditores  usi  sum 
inprimis  memoria  sunt  digni^)  quattuor  illi,  quos  ab  lano  Uliti 
conlatos^)  Thomas  Munckcr  uir  de  Hygino  optime  meritus  i 
editione  Mythographorum  latinorum  anno  1681  Amstelodan 
emissa  adhibuit.     sed  cum  Ulitianos  in  uniuersum,  uel  unum  e 


*)  Nam  C.  Robert  libro  a.  1878  edito  *Eratosthenis  catasterismorui 
reliquiae'  quamquam  etiam  de  Hygino  bene  est  meritus,  tarnen  cur  ex  ips 
codicibus  noua  subsidia  ad  uerba  emendanda  quaereret  non  habuit.  de  codi( 
V  ab  eo  inspecto  u.  infira  p.  6. 

')  De  codicibus  in  editionibus  Soteriana  et  Moreliana  adhibitis  et  c 
codice  Modii  u.  infra  p.  13  sq. 

')  Haec  codicum  excerpta  margini  editionis  Parantii  illita  fuisi 
Munckerus  (praef.  fol.  3)  testatur. 


L'iitt.,  2  Ulitt  etc.  laadet^  nee  quid  singolis  debeat  distingnat, 

soae   eaiqae    libro    lectiones    reddi    non    possunt.     tarnen    cnm 

-aoctoritate    inter   se  nalde    eos    fuisse    dispares,    si    nostronim 

-eodieam  lectiones   conparabis,    a   quibns  plane  alienas   paucas 

-apud  Manckernm  deprehendes,  eluceat,  et  Hres  fuisse  Petaaianae, 

Kegiae    bibliothecae    apod    Parisios    quartum'    ipse    Manekerus 

(praef.  foL  2)  testetor,   licet  suspicari  Parisinnm  illum  enndem 

•esse    atqne   Bursiani    codicem  P.     Petauiani    aatem    libri    cnm 

maximam  partem  in  Christinae  Sneciae  reginae  bibliothecam  i.  e. 

Uaticanam   Reginensem   migrauerint,   snspicandnm   est  Bnrsiani 

•eodiees  Keginenaes,  praestantiorem  illnm  R  et  codicem  Reg.  1207 

^^H.ecnli  XI  (n.p.  7),  eosdem  esse  atqae  dnos  illorum  Monckeri  Peta- 

tüanoram.    et  de  R  quidem  pro  certo  habere  hoc  ansim.    in  prima 

-enim  eins  pagina  est  scriptum  Tetri  Danielis  Aurel.',  cuius  libros 

in    Petaoii    bibliothecam    migrasse    constat.^)      tertius    denique 

Petaoianns  band  scio  an  hodie  Lugduni  Batauorum  adseruetar, 

inter    codd.    Voss,    lat  4^  n.   15*^,    quem    Leopoldns    Hervieux 

<u   infra)  a  Sueciae  regina  Isaaco  Vossio,  cuius  auxilio  in  con- 

paranda  bibliotheca  usa  erat,  dono  datum  esse  coniecit^)   quam- 

<|oam  singuias  Munckeri  codicum  lectiones  cum  cor  um  qui  hodie 

exstant  memoria  conparandi  operam  nee  subii  nee  potui  subire, 

^nm  et  codiee  Vossiano  15  et  aitero  Reginensi  sim  destitutus.  — 

praeter    hos    Codices    nonnullarum    lectionum    mentionem    facit 

Mnnckerus  ex  ^Susii  codiee',  de  quo  u.  infra  c.  II  §  1  adn.  20, 

^t  ex  ^membranis  Rulaei',  de  quibus  u.  p.  7  adn.  9. 

Augustinus  van  Staveren  (Mythographi  latini.  Lugd.  B. 
Amstelodami  1742.    4)  tribus  Vossianis,  codiee  Ti.  Hemster- 


*)  n.  Bors.  1.  c.  p.  2,  et  quam  in  adnotatione  laudat  Hei-manni  Hagen 
Petro  Daniel  dispotaticmem  (Bern.  1873)  initio.  ~  haie  rationi  non  obstat, 
'^^^^od  eiusdem  codids  R  nonnollii  lectionibns  nomine  codicis  A  uel  Anonymi 
L«m  Manekerus  usus  est  (Burs.  p.  3  adn.  4).  nam  paucae  lectiones  com- 
emorantur,  neque  quidquam  de  codiee  illo,  ne  de  eo  quidem  uiro  qui  eum 
»ntulerat  conpertum  habuit  Munckerus.  —  huius  codids  excerpta  aeque 
^^>%qiie  ceterorum  quattuor  ex  bibliotheca  Nie.  Heinsii  ad  Munekerum  per- 
^=^^erant  (praef.  fol.  2). 

*)  Ulitius  (Tan  van  Vliet)  a.  1641/2   Parisiis   uersabatur   (Biogr.    uni- 

^^^^«rseUe  s.  n.).    tum  igitur  quattuor  illorum  codicum  lectiones  Hygini  Paran- 

^^^an&e  ediüoni  (u.  supra  adn.  8)  adscripsit,  quae  fortasse  post  mortem  eins 

<^  1666)   ad  Nie.  Heinsium  peruenit  (u.  adn.  praec.).    bibliothecam   autem 

^aoli  Petauii  (mortui  iam  a.  1614)  a.  1650  (Delisle  Cabinet  des  manuscrits 

^  288)  Christina  per  Isaacum  Vossium  emit. 


husii  {H  ap.  Bunteum),  codice  lacobi  Philipp!  d*Orville  (0  aj 
Bunt.)  se  usum  esse  testatur  (praef.  p.  8  sq.).  de  Orvilliai 
Sorte  nihil  constat.  ex  Vossianis  autem  is,  quem  StaverenuL  m 
V  uocat  Vossianum  primum  (Voss.  lat.  8®  membr.  n.  269),  hodi^  J 
quoque  Lugduni  exstat  sie  notatus:  catalogi  prioris  n.  8^=-  < 
membr.  in  8®  saec.  IX/X  (cf.  Kiehl  Mnemosyne  II  a.  1853  p.  86)C  ^ 
hune  ab  Ed.  Heydenreich  conlatum  esse  iam  dixi.  eunden]tf= 
codicem  mutilum  —  desinit  enim  II  22^)  —  C.  Robert  excussir^ 
(u.  1.  c.  p.  47),  qui  undecimo  saeculo  rectius  eum  uidetur  attri-Ä 
buisse.  sane  ex  paucis  quas  profert  leetionibus  eom  mei^i 
codicibus  melioribus,  qui  s^ecnli  sunt  noni  decimiue,  nequaquaniDtf: 
parem  esse  elucet.  Stavereni  Vossianus  secundus  (Voss.  n.  314]^=^ 
=  catal.  prioris  n.  92  membr,  in  4°  saec.  XIII  (Kiehl  p.  87)  e*"^ 
ipse  ab  Ed.  Heydenreich  conlatus  est  (1.  c.  p.  5). 

Denique  Vossianus  tertius  (Voss.  4®  290)^)  teste  Kiehlio  (p.  84)C  ^ 
hodie  quoque  inter  Vossianos  seruatur  =  prioris  catalogi  Voss.  15^ 
membr.  4®  (8®  Kiehl)  saeculi  fere  XI.  hunc  codicem  miscellaneum^>C 
qui  Hyginum  fol.  155*  —  188*  continet,  quem  unum  ex  Munckerift 
codicibus  Petauianis  fiiisse  conieci,  describit  Leopoldus  Hervieux  ^ 
Les  fabulistes  latins,   Paris  1884  uol.  I  p.  228 — 242.     contra  - 
ii  qui  Lugdunensi  bibliothecae  praesunt  doctissimi  uiri  Eduardo    ' 
Heydenreich  'Vossianum  tertium*  petenti  miserunt  codicem  ^M. 
Lat.  Bibl.  Publ.  0.  N.  225'  signatum,  quem  a  Stavereno  Vossiani 
tertii   nomine   iniuria   esse   insignitum   testati   sunt   (Heyd.  p.  o 
adn.  2).     hunc  quem  L(eidensem)  uocat  et  ipsum  Heydenreich 
contulit  (cf.  1.  c.  p.  19  adn.  2).     sed   errasse   uidentur   uiri  illi 
et  Kiehlio  potius  est  adstipulandum,  qui  (p.  83)  hunc  codicem^ 
*Noui  Mss.  Catalogi  n.  425  (XVIII.  225)  membr.  saec.  XIF  apud 
eum    notatum,    eundem    esse    dicit    atque    Hemsterhusianum    a 
Stavereno    usurpatum.     hie    enim    codex    primum   a   Stavereno 
memoratur  ad  p.  51,  12  Bunte  (aduenium),  quod  egregie  cadit  in 
codicem  illum  'Leid.  225'  mutilum,  qui  testibus  Kiehlio  et  Heyden- 


•)    Staverenus    tarnen    per   totum    Hyginum    Vossiani    primi    lectiones 
adfert  primo  et  secundo  Vossiano  ut  uidetur  confusis.  u.  Hob.  1.  c 

')  Sic  Stav.  et  Kiehl,  294  Hervieux.    tarnen  de  eodem  codice  eum  agere 
atque  Kiehlium  ex  paucis  iis  quae  de  Hygino  profert  (1.  c.  p.  288)  intellegitur. 

•)  Staverenus  dicit  Codices  suos  et  Vossianos  et  HO  *non  nisi  Hygini 
Astronomicon  poeticum  continere\ 


reichio  a  p.  51,9  ed.  Bunte  (qui  cum  maxime)  incipit.^     contra 

'Vossianom    15'   totnm   Hyginum,    certe    initinm    eius    continere 

Kieblii  et  Leopold!  Hervienx  testimonio  finnatur;  et  'Vossianus 

fertins'  quem  eundem  esse  Kiehlium  secutus  censeo,  a  Stavereno 

continenter   adfertur  ab  initio   usque   ad  U  16.     in   fine   huins 

capitis  legentibus  non  monitis  desinuut  Vossiani  tertii  lectiones 

et   incipiunt   codicis  'Leid.'    (prima   est   superuemt  p.  5G,13),   de 

quo  in  praefatione   nihil   dicit  Staverenus  nee  Kiehlius  (p.  85) 

qnidquam   potnit   emere.     hoc  uero   statuit,   non  eundem   esse 

'Voss,  tert.'   et  Tieid.';   nee  desiisse  'Vossiannm  tert.'   in  II  16 

inde  apparet,  quod  ad  U  34  a  Stavereno  landatur. 

Sed  de  his  rebus  diiudicabunt  qui  ipsos  Codices  inspicient. 
eg'o  ad  eos  qui  praeter  hos  innotuerunt  Codices  breuiter  recen- 
Bendos  pergo. 

De  altero  Reginensi  (Reg.  1207  saec.  XI,  desinit  p.  116,20  ed. 

Bunte:  lunien\  quem  fortasse  unum  ex  Munckeri  Ulitianis  esse 

monui,  conferas  uelim  Heyd.  p.  6.     ibidem  de  duobus  Uaticanis 

saec.  XIV   et  XV  ^^)    et   uno   Palatino    saec.   XIII   a   Bursiano 

repertis  nonnuUa  leguntur.     uilioribus  his  codicibus  adde  quem 

Kiehlius  1.  c.  p.  85  memorat  cod.  Voss.  18  catal.  prioris  olim  237 

ebart  8^  saec.  XV  (desinit  p.  106,26  ed.  Bunte),  et  duos  quos  in 

sehedis  Bursiani  indicatos  inueni :  cod.  Montepess.  452  saec.  XV, 

et  cod.  Basil.  F  II  33,  quem  recentissimae  esse  aetatis  docemur 

Qerbis  quae  initio  Hygini  leguntur  (ap.  Heydenr.  p.  27).    denique 

Ms  est  adnumerandus  codex  Uindobonensis  3111  a  Cuspiniano 

eiaratus  (Archiv  f.  Gesch.  d.  Kreises  Unterfranken  1884  p.  279), 

CQius  notitiam  Georgii  Schepss  u.  d.  comitati  debeo.     uetustior 

est  codex  Sangall.  250  saec.  XI,  quo  Hyginum  contineri  prinius 

Bnrsianns  indicauit  (scholia  Sangermanensia  ex  eo  iam  prompsit 


*)  Eiusdem  codicis  postea  Hemsterhusiani  lectiones  nonnullas  haud  scio 
an  iam  Mtmckerus  attolerit.  in  praef.  enim  (p.  6)  sero  se  adeptum  esse 
nairat  *£iialdi  Rulaei  neteres  membranas,  qnae  Poetici  Astrononüci 
librom  tertinm  et  qnartnm  nee  non  partem  maiorem  secundi  continebant*. 
qoae  quanti  sint  preüi  ut  probet,  tres  commemorat  lectiones  ex  libri  II 
capite  15  *qood  in  illis  primnm  est'  —  in  Leid.  225  quod  etiam  capitis  14 
extrema  pars  est  conseniata,  hnic  opinioni  nix  obstat  — ,  quae  cum  iis  quas 
Staverenos  ex  H  profert  consentiunt.  cf.  pp.  55/2  quo  dimissOf  54,23  ut 
aquHam  eqs.  a.  Bunte  ad  h.  1.,  54.6  patria  quod  Codices  Stavereni  omnes 
haben  t. 

'")  De  hoc  codice,  üat.  3110,  cf.  Breysig  in  Gennanici  editione,  p.  XXII. 


Breysigins,  u.  Germaniei  ed.  p.  XXVII).    hanc  quoque  Ed.  Heyden 
reich  eontnlit  et  (1.  c.  p.  19 — 21)  acenrate  deBcripsit.     idem  ia 
commemoranit  (p.  27)  fragmentum  Bernense  et  ipsum  a  Bursiani^ 
innestigatum  (in  Lncani  codicis  Bemensis  45  saec.  X  folio  altimo)^ 
quo  initinm   primi  libri  (nsque  ad  p.  24,20  partibus)   continetai — 
fortasse  ex  12  ipso  transscriptam.     denique  in  Britannia  ad  han(^- 
diem  ab  iis  qui  Hygini  codieibus  operam  dabant  neglecta  hos- 
libroB    seruatos    esse    conperi:    dnos    saecnli   XI   qui   Cieeronis- 
Aratum  ex  codice  A  de  quo  in  capite  secundo  nobis  agendunt 
erit  descriptnm  habent,  Harleianum  2506  et  Cantabrigensem  R. 
15.32    Trinity    College, ^^)    et    optimorum    nostrorum    aequalem 
(saec.   IX)    codicem  Ashburnhamensem   Barrois  226.4^   (Zange- 
meister Wiener  Sitz.  Ber.  phil.  bist.  Gl.  84  a.  1876  p.  573). 

Inter  Codices  autem,  quibus  mihi  ad  restituendnm  arelie* 
typum  A'^')  uti  licet,  non  ea  intercedit  ratio,  ut  alius  ex  alio 
flnxerit;  nee  quaenam  quasi  unius  gentis  familiae  ab  illo  deri- 
uatae  sint  potest  discerni,  cum  deficiant  plures,  inprimis  uetnsti- 
ores,  quibus  interualla  et  lacunae  suppleantur,  quae  singulonim 
codicum  meorum  continuam  memoriam  et  cognationis  ordinem 
interrumpunt  id  igitur  unum  statuendum  est,  quibus  maxima 
auctoritas  sit  huius  uero  scriptoris  eo  minoris  esse  pretii 
Codices,  quo  recentioris  sint  aetatis,  et  tria  eorum  genera 
distinguenda  esse,  quibus  totidem  Uyginianae  memoriae  per 
medium  aeuum  propagatae  et  magis  magisque  turbatae  quasi 
aetates  significentur,  ex  huius  de  astronomia  libri  per  medium 


^^)  De  Harleiano,  in  quo  Carmen  imaginibus  (non  scholiis)  exomatum 
est,  cf.  Ottley  1.  c.  p.  146,  Vogels  1.  c. ;  de  Cantabrigensi  H.  Schenkl  Wiener 
Studien  VII  1880  p.  341,  quo  teste  hie  codex  et  alia  ad  astronomiam  et 
computum  pertinentia  saec.  X  exeunte  scripta  conplectitur  —  in  bis  'Hyginum 
et  Marcianum'  — ,  et  Ciceronis  carminis  posteriorem  partem,  inde  a  u.  227, 
saec.  XI  exaratam.  prior  igitur  pars  deest,  quae  in  ceteris  codd.  in  singolas 
particulas  dissoluta  imaginibus  subscripta  est.  ita  hac  maioris  pretii  parte 
separata  et  ut  uidetur  deperdita  —  simile  est  fragmentum  Lugdonense  saec 
XIII,  de  quo  u.  infra  c.  II  g  2  n.  19  —  quod  reliquum  erat  carminis  cum 
ceteris  illis  commentariis  ad  astronomiam  pertinentibus  in  unum  codicem 
coniunctum  aetatem  tulit. 

")  Ab  eodem  priorum  editorum  Codices  et  ii  qui  hac  demum  aetate 
reperti  sunt  originem  ducunt,  inter  quos  unus  Ashbumhamensis  optimo 
meorum  generi  (u.  infira)  aetate  par  est,  Sangaliensem  250,  Leidensem  225, 
Vossianum  primum  deterioribus  ut  adsignemus,  paucae  eorum  quas  nouimus 
lectiones  suadent. 


9^ 

aeoim  seruati  condicione  intellegitur.  nam  ut  dicendi  genus 
aolgare  et  inconditani  a  librarionnDy  qui  eum  perscribebant, 
lennooe  latino  non  nimis  longe  distabat,  ita  res  de  quibus  agitur 
aceommodatae  erant  ad  doctrinam  eorum  et  VII  artium  liberalium 
diseiplinain  scholaaticam.^')  itaqae  non  eadem  religione  in  per- 
seribeodo  Hygino  librarii  utebantor,  qua  in  propagandis  optimo- 
mm  antiquitatis  scriptorum  et  poetarum  libris  coercebantur.  cum 
igitur  non  ad  uerbom  exempla  sequerentor,  sed  sententiam  fere 
conplexi  memoriter  singnla  redderent,  transponendo,  omittendo^ 
similes  locutiones  uel  uoces  inter  se  mntando  traditam  lectionem 
temere  turbauenint.  atque  etiam  locos  eorraptos  sanare  uel 
pro  saa  quantulacunqne  scientia  ita  corrigere  eonati  sunt,  ut 
nocom  rariorum  uel  obsoletarum  loco  quae  ipsis  usitatae  essent 
ponerent,  et  doctrinae  frustula  alinnde  decerpta  uel  de  suo 
prompta  traditis  uerbis  insererent 

Minime   corrupti   sunt   codd.   uetustiores,    ex   meis   DMR    a) 
saec.  IX/X  exarati,   sed  ne  hi  quidem  ab  interpolationibus  im-  ueta- 
moaefi.     immo  uero  etiam  R,  cui  Bursianus  nimiam  auetoritatem  »tioret 
«ttriboit,   qoamquam   propius   abesse   uidetur  a  communi  arche- 
typo  quam  DM^*),  scribarum  doctrinam  tantopere  resipit,  ut  ad 
resftitoendum  arehetypum  aequo  iure  ratio  eius  habenda  sit  atque 
libromm  DM,  qui  ut  corruptelis  laborant  locis  in  R  integris,  ita 
fion  semel  archetypi  memoriam  seruauerunt  in  R  uitiatam.   uelut 
per  totum   tertium   librum   paene    uniuscuiusque    capitis   ultima 
aerba,  quibus   summa   stellarum   sideris   adfertur^   in  R   temere 
matata  sunt.    cap.  10  (p.  85,18)  R  habet  Hta  omnino  est  ordo  Stel- 
laram XX\  cum  in  eeteris  codd.  ordo  desit,  ita  ut  sententia  sit 


^*j  D.  infira  cap.  IV.  ac  ne  fabulae  quidem  siderales  neglegebantur, 
quamqoam  ad  caelestinm  reruin  scientiam  minus  pertinebant  et  ut  homines 
ehrisÜanoe  eosque  monachos  decebat,  ut  'ridiculosissima  geniilium  delira- 
menta'  oontemnebantur. 

^*)  Ex  ipso  X  descriptos  esse  tres  hos  codd.  nego,  neque  enim  raro 
isdem  deturpati  sunt  mendis,  cum  ceteii  genuinam  seruauerint  lectionem 
(vL.  cap.  HI).  —  DM  ab  uno  exemplo  esse  deriuatos  non  paucis  testimoniis 
nideior  probari.  e.  g.  pro  spectare  (inprimis  in  libris  III  et  IV)  fere  ubique 
babent  exspectare  (idem  de  Ulitianis  duobus  testatur  Munckerus  ad  p.  25,7 
Bunte).  —  etiam  Reginensem  alio  intercedente  ab  eo  archetypi  apographo, 
ex  quo  uetustiores  meos  fluxisse  statuo,  originem  ducere  ii  potissimum  testari 
nidentor  loci,  quibus  lectiones  eius  corruptum  iam  exemplum  indicant  integris 
eeteris  codidbus.    e.  g.  p.  69,10  (schol.  IQ  13)  satus  esset. 


'haec  (u.  15)  i.  e.  Andromeda  est  stellarum  XX\  de  ceteri^  - 
locis  nelim  adeas  Bursianum  I.  c.  insertum  autem  esse  sub-^^ 
stantiuum  illud  a  librario,  qni  quid  genetiuus  stellarum  sibi  uellei'^ 
minus  perspiceret,  etiam  eo  conprobatur,  quod  eodera  remedic::^ 
usi  sunt  recentissimorura  codicum  FU  librarii,  nisi  quod  fen 
ubique  pro  ordo  scribunt  numerus,  denique  patrocinantur  tradita 
lectioni  ii  loci  quibus  aut  nomen  signi  de  quo  agitur  praemittitur^'' 
ut  cc.  26  (Corona  .  .  est  stj,  28  (effusio  aquae  .  ,  .  st,  est)j  au 
pronomen,  ut  cc.  8  et  9.  sed  etiam  in  cap.  8  (*hic  —  seil.  Cepheu 
—  totus  omnino  est  stellarum*)  XIX')  ordo  R  inseruit,  in  c»p.  9 
ut  numerus  adderet,  haec  (seil.  Cassiepia)  in  hie  mutauit  idem^ 
c.  36  substituit  *ita  totus  est  stellarum  ordo'  pro  4ta  tota  (Nauis,  -^ 
cf.  c.  8  totus)  e.  st'  —  ceteris  locis  aliis  uerbis  utitur  Hyginus^  ^ 
Mta  sunt  stellae'  uel  ^habet  Stellas';  ubicumque  autem  fieri  potuit^  ^ 
in  R  ordo  (numenis  c.  9)  insertum  est  excepto  cap.  40**). 

Nihilominus  codex  R  et  DM^  cum  minime  propriis  inter- 
polationibus  et  corruptelis  inter  se  differant,  ubi  consentiunt^ 
arclietypi  X  pleruraque  seruasse  lectiones  uidentur;  ubi  inter  se 
discrepant  (aut  singuli  aut  unus  a  ceteris),  qui  codex  speciem 
b)  interpolationis  prae  se  ferat,  quaerendum  est  et  recentiorum 
deteri- codicum  aliqua  ratio  habenda.  raris  locis  iam  RDM  a  primario 
ores  codice  aberrasse  (u.  supra  adn.  14)  eorundem  memoria  certissime 
cimprobatur;  quamquam  hi  caute  respiciendi  sunt  sunt  autem 
Codices  saeculi  XI/XII  BGP^  inter  quos  principem  quasi  locum 
uidetur  teuere  6r,  qui  a  librario  maxime  temerario  ex  exemplo 
probae  notae  transscriptus  est  nee  raro  optimas  atque  ab  omni 
specie  interpolationis  liberas  et  scholiorum  Harl.  adsensu  con- 
probatas  lectiones  solus  exhibet  —  deteriorum  memoriae  fere 
sunt  pares  secundae  manus  codicum  uetustiorum,  quae  mDM 
(de  R  Bursianus  tacet)  ipsis  codicibus  non  multo  sunt  recentiores^ 
certe  saeculo  X  uix  inferiores,  fluxerunt  enim  in  uniuersum  ex 
deterioris  generis  codicibus,  ita  ut  non  paucis  locis  uetustiornm 


*)  est  stellarum  traditum  est.  Bunteus  scripsit  stellarum  est, 
")  Alio  modo  in  Hasi^eri  *Hygino  philosopho'  (u.  infra  cap.  IV  sub  f.) 
tradita  uerba  sunt  mutata.  sumraae  enim  stellarum  paene  ubique  bis  uerbis 
adiunguntur  *ita  sunt  (omnes)*.  —  genuinas  autem  lectiones  in  solo  R  sematas 
hoc  loco  commemoro  II  23  p.  65,10  exüuisset  et  a  ceteris  omnibus  omissum 
(u.  Bursian  1.  c.  p.  26)  et  II  33  p.  72,6  ad  comedendum  (Burs.  1.  c);  u.  infra 
cap.  III. 


11 

^^orroptelae  ex  integra  recentiorum  memoria  sanarentur,  saepias 

geDoina  lectio  deteriore  adseripta  turbaretur.'*) 

Deniqne   infimi   generis   Codices   saec.  XV,   ntpote   qaos    c) 

^eoaiiiam  memoriam  in  ceteris  foedatam  ullo  loco  seruasse  neri   io- 

Bit  dissimillimum^  ab  archetypo  restaarando  prorsns  sant  amo-fi°i^im 
genas 

**)  Nonnallis  ex  D  sumptis  exemplis  hoc  liceat  probare,  quibus  siinul 
neglegentia  Buntei  inlustretur,  qua  codicis  D  et  Reginensi  et  Montepessulano 
ffimilUmi  imaginem  praebuit  incertam  et  a  uero  alienam.  —  p.  G1,13  quae 
pro  codicnm  DGN  lectione  uendit  uerba  nacti  sunt  recuperatisque  corporibus 
eqs.  (eadem  habent  edd.  ante  Buntenm    omnes  et  F,    sed  inuerso   ordine), 
fniperscripta  sunt  a  m.  2  deleta  lectione  nacii  corpora  recurauerunt  et,  quam 
eandem  MRBP  (3  ülitt.  et  nonnulli  Stav.)  exhibent,   nisi  quod  pro  recura- 
uerunt paene  omnes  (praeter  P  *Leid.'   *Vo88.   sec.')  habent    recuperauerunt. 
et  recte   quidem.     nam  haec  uox  facile  potuit   abire  in   recurauerunt    non 
rnlnm  propter  similitudinem  conpendiosae  scripturae,  sed  etiam  cum  uerbum 
Tecurandi    aptiorem    uel    faciliorem    uideretur    librario    habere    sensum    (de 
recrtaiis  quod  Munckerus  ex  'Susii  cod/  profert  u.  infra  c.  II  §  1  adn.  20).  — 
p  62,5  tacet  Bunteus  uoces  Uli  et  faciunt  a  m.  1  omissas  et  superscriptas  esse 
a  sec.  ni.,  u.  6  dixerunt  correctum  esse  in   dicunt.     cum  autem   haec  prae- 
«öitia  in  solis  oodd.  PFNU  exstent,  perfecta  habeant  MRBG  in  quo  fecerunt 
ut  in  D   omissum  est  (et  Ulitt.   et  codd.   Stav.    paene  omnes),   fecerunt  et 
dixerunt  Hygino  sunt  reddenda  (cf.  u.  3  uoluerunt).     sed  dubito  de  uoce  Uli 
qoae  etiam  in  MRB  deest.     in  D  enim  ipso  —  etiam  hoc  Bunte  neglexit  — 
«t  in  BG    pro  hac    uoce  ante    simulacra  exstat  Liberi  [insequuntur   uerba 
ponctis  postea  notata  sidera  fixum  dixerunt,  quae  iiurepserunt  ni  fallor,  cum 
Hbranus  ab  initio  uocis  fimulacra  aberrasset  ad  «idera].    sie  iUi  uetustioribus 
Omnibus  refutatur,  Liberi  commendatur  codice  D  et  sententia,  nam  de  Liberi 
^ulacris  comutis  hoc  loco  est  sermo,  supra  (u.  1)  de  simulacris  Hammonis. 
-  p.  ^7,2  rect«  Bureianus  ex  R  restituit  crinem  (cf.  (>.  9.  1 1)  quae  lectio  codice 
li  confirmatur,   in   quo  crinem  correctum   est  in  uulgatam   lectionem  crines 
qoam  Bunte  intactam  reliquit.  —  p.  77,8  autem  quod  BGP  inter  Demiphon 
et  omnium   habent  —  Bunte   recte  om.  —  in  /)  (=  M)    supra   lineam    est 
additom,  quod  neglexit  Bunte.  —  ib.  21  filias  eius  =  MR  (PFU  edd,)  etiam 
ei  D  est  restituendum,  in   quo  quod  Bunte  probauit  regis  {regis  filias  BG 
alteruter  Mor.)  genuinae  lectioni  superscriptum  est.  —  p.78,8  dicunt  in  solo  D 
^pra  lineam   legitur,   recte  deest  in  codd.  et  edd.  omnibus  (similis  in  MP 
est   interpolatio    aiunt  pro  autem).  —  p.  88,22  Bunte  *ex  /)'   edidit  pedibus 
aefetiuum    orbem,    extremo    ore    caput  Delphini   tangere    uidetur,    ceteri    codd. 
omne?«    habent   pedibus   aestitw   orbe  (orbi    R)    niti,  extremo    eqs.   ac  ne   /> 
quidem  cum  Bunteo  facit,  sed  uoce  niti  librarii  errore  omissa  manus  sec. 
pro  oeMiuo  orbe,  quippe  quod  sensu  iam  careret,  aestiuum  orbem  correxit.  — 
p.  W2fi  cireulum  quod  Bunte  recepit,  in  D  pro  uulgata  lectione  locum  est 
correctum,    quam  nullo   pacto  licet   inmutare.     neque   enim    de  circulo   est 
•ermo  eodem.  ad  quem  singula  signa  sphaera  semel  uersa  redeant,  sed  id 
dicit  aactor,  ad  suum  quodque  sidus  locum,  a  quo  profectum  sit,  semel  uer- 
iente  se  mundo  necesse  esse  reuerti. 


aendi.  sunt  aatem  F,  cni  nimiam  aactoritatem  attribait  h^iJd. 
Heydenreich^^),  et  mutilus  ille  Gnelferbytanus  Nj  et  codieis  F 
simillimus  Ib  codex  ex  quo  editio  princeps  U  expressa  est. 

Haec^^)    prodiit  Uenetiis  a.    1482    cura   Erhardi   Ratd^^lt 

*')  Lectionum  codieis  F  proprianim  maxima  pars  memoria  uetustior-^«iin 
est  deterior:  e.  g.  ex  ea  Hygini  parte,  quam  scholia  Harleiana  conplectanfcz^^^ 
ab  loue  schol.  c  1  8;  quodammodo  t  9;  giganta,  homines  3  3.9;  tU  etiamy  um  ^ro 
duas  6  8.  17.  26;  cuJxirety  uideretur,  consequentem  collocauU  7  5.  12  sq.;  ü/  ^^ 

maritima  ccnichyliisj   in   interscapilio  habet  Stellas    VII  9  7.  13;  pro   inget >*< 

htc  Musis  10  14.  16;  alia.  praeterea  u.  supra  p.  10.  itaque  etiam  eae  qu  ^^^ 
meliores   uidentur,    docti    cuiusdam    librarii    uel    lectoris    sagacitati    potn — ^^ 

• 

debentar.     inprimis   nomina   propria   ita   sunt  corrupta,    e.  g.  schol.  3  ^ 

Dioffneti  Ergthraei  et  20  Ctesiae,    14  pro  Aristomachus  FU  habent  Arfstonit 
pro  Catrea  in  u.  seq.  Erythrea.    ut  bis  locis  exempli  lectio  falso  est  corre 
potuit  aliis  locis  fieri,   ut  nomina  corrupta  recte  a  docto  recentissimae  ill 
aetatis   librario,    fortasse  ex  alio  libro  my thographico ,    emendarentur. 
referam  quod  Heydenreich  p.  24  laudat  ut  recte  in  FU  seruatum  Pleioi 
(p.  <»4,6),  cum  in  archetypo  fuisse  Plesiones   ceteri  codd.  satis  testentur 
p.  r.3,10),  (ex  OuidioV  —  cf.  etiam  Hyg.  fab.  192,  p.  122,19  ed.  Schmidt), 
pluiis  aestimem  quod  p.  38,5  (u.  Heyd.  p.  26)  FU  habent  Laetiis  filiOf  c\ 
ceteri  codd.  archet}T)i    formam    corruptam    indicent    laetfsj    de  quo  loco 
ßursian  in  ind.  lect.  aest.  len.  a.  1874  (Emendationes  Hyginianae)  \),  13 
qui   ^Letus  uel   Latus*   in    illa    uoce   num   lateat    dubitans  Ehctrae   mam 
scribere.     praeterea   Heydenreich   (p.  23)    ex    F{U)    Hygino    reddendos 
censet  louis  noiuinis  casus  obliquos  a  nominatiuo  lupjiiier  deriuatos,  luppiti 
etc.,    et  ablatiuum   fieubus  p.  76,8    (sermo  est  de  fructibus  arboris,    cf.  u. 
ficonmi,  u.  Neue  lat.  Fornienl.  I  513)  pro  /?rw.     sed   ne    genetiuus    quidei 
hippitris  uidetur  ab  hominibus  litteratis  usurpatus  esse  (u.  adn.  25), 
rorum    casuum    plane   nulla   fit  mentio.     altorius    autem    uocis   datiuum 
ablatiuum  plur.  semper  esse  secundae  declinationis  F.  Neue  1.  c.   exempl 
probauit  Capri  de  uerbis  dubiis  loco  (Keil  t.  VII  p.  109,15)  insuper  laudatc^^ 
nominatiui  plur.  ficus  quem  p.  76,12  priores  edd.  habent  (cum  etiam  F  \l.%^ 
seruauerit  fici)  de  fructu  dicti  unum  exemplum  protulit  Neue  1.  c.  j).   515^ 
ex  Celso.  —  cauendum  igitur  est,  ne  tam  uilis  auctoritatis  codicom   testi- 
moniis  nisi  huius  modi  formas  Hygino  inputemus.     librarii  cuiusdam  potius 
doctrinae  eas  adscribemus,  qui  ut  postea  Schefferus  (u.  infra  p.  15)  plebeium 
Hygini  sermonem  ipso  Hygino  magis  adfectabat. 

*")  Haec  una  cum  Soteriana  et  Moreliana  a  uiro  clarissimo  Gottingensi 
bibliothecae  praefecto  mihi  missa  est.  —  editio  uere  princeps  Ferrariae  a. 
1475  prodiit,  ex  qua  num  U  sit  orta  diiudicare  non  possum  rarissima  illa 
editione  destitutus.  cf.  Schweiger  Handbuch  f.  class.  Bibliographie  Leipzig 
183'i  tom.  II  pars  1  s.  u.  Hyginus.  Bunte  1.  c.  p.  9.  —  de  Aldina  axmi 
1496,  quam  ut  editionem  primariam  Schefferus  fpraefat.  in.)  adfert,  nihil 
usquam  conperi.  cf.  Muncker  praef.  fol.  2^»  *ab  Aldo  quem  etiam  a.  1497 
idem  Astronomicon  suis  typis  descripsisse  aiunt,^  Schweiger:  *eine  Ausgabe 
4"  Ven.   14^9  ist  wahrscheinlich  nur  ein  Irrtum'. 


Aogost^sis.    ex  ea  qnae  flaxerunt  editiones  singulas  enamerare 
Dolo,  com  non  omnes  uiderim.^') 

Primus  ab  ea  recessit  et  codicnm  duorum  manuscriptorum 
aoxilio  Hyginum  'ab  innnmeriB  qnibus  scatebat  uitiis  repargatum' 
cdidit  loannes  Soter  Coloniae  a.  1534  (a).  Codices  eius  'sie  o 
satis,  nt  eius  aetatis  ratio  ferebat,  emendate  descripti'  meoram 
generi  deteriomm  uidentor  pares  fuisse  (praeter  eeteros  B  cum 
Soterianis  lectionibus  consentit).  hanc  editionem  prioribus  omnibus 
niilto  praestantiorem  non  quanti  debebat  aestimauit  lac.  Mi- 
cyllns,  qni  a  1535  Basileae  (apud  Hernagium)  una  cum  Hygini 
fabalis  tum  primum  in  lucem  prolatis  astronomicum  eius  librum 
cxcndendum  curanit  sed  paucis  mutatis  Uenetara  recensionem^") 
lepetiait  in  notis  tarnen  ad  marginem  adscriptis  et  snas  con- 
iectüras  et  'aliorum'  lectiones  i.  e.  Soterianas  commemorat  Mi- 
cjUnm  paene  ad  uerbum  secutns  est  lo.  Scheffer  in  Hygini 
editione  a.  1674  Hamburgi  et  Amstelodami  emissa^'),  quamquam 
in  notis  singulis  capitibus  subiunctis  interpretando  et  emendando 
lene  Hygino  eonsuluit. 

Contra  Soterianam  a  duobus  bis   uiris   neglectam   repetiuit 
et  noois  manuscriptis  subsidiis,  quamquam  plerumque  traditam 
i'etinait  lectionem,   anxit  Guil.  Morelius  Parisiis  a.   1559  ((t).    ^ 
qnae  editio   imaginibus  Micyllianis   additis  a.   1589   in   officina 
^anctandreana    (Heidelbergensi)    recusa    est:    'Astronomica 


'•)  cf.  Schweiger  1.  c.  —  ex  hop  sua  Bunte  satis  neglegenter  excerpsit. 
contra  iam  Munckerus  de  ratione  quae  inter  singulas  editiones  intercedit 
Donnulla  protulit. 

'®)  Ni   ÜEÜlor  secutus  editionem  loannis  Ludouici  Vives  Yalentini  a. 

i)14  ab    loanne    Lambert    Parisiis    publici    iuris    factam,    ex    qua    (teste 

^weigero)    iterum    excusus   Hjginus   a.    1517    Parisiis    apud    Paschasium 

Limbert  prodiit,  quo  libro  typographicis  mendis  mazime  foedato  utor.  uam 

maior  aimilitudo  Micjllo  intercedit  cum  huius  editionis  quam  ipsius  Uenetae 

et  imaginibus   et   uerbis.     hoc   unum   commemorem,   uersus   Arati   graecos 

pag.  103,16  sq.  ed.  Bunte,  qui  in  ü  atque  etiam  in  Soteriana  desunt,  legi  in 

UkjUi  et  in  Parisina  illa  editione,  ita  ut  ab  loanne  Vives  ex  ipso  Arato 

insertos  eoe  esse  sit  conidendum. 

*')  Ipse  in  praefatione  dicit  se  sequi  editionem  Lugdunensem  a.  1608 
(ab  loanne  de  Oabiano)  paratam  et  teste  Mnnckero  ex  editione  lacobi 
Paninüi  recnsam,  qui  a.  1578  Parisiis  secnndum  Micyllum  'pauculis  tantum 
ei  qnae  nullius  ferme  momenti  essent  nouatis*  Hyginum  ediderat. 


ueteram  scripta  isagogica  graeca  et  latina'.'^)  Codices  se  us^^r- 
passe  dicit  Morelius  'duos  praestantissimos',  alterum  meliorem^^.  ^ 
bibliotheca  Salignacei,  alterum  amici  cuiuspiam  alterius.  qu^os 
^on  fuisse  tarn  praestantes  quam  putabat  ipse  credereque  alS^os 
uolebat',  quamquam  recte  Scheflferus  obseruauit,*')  tarnen  ^i* 
praestare  quibus  primum  Hyginus  innotuerat  ex  codicam  nostron-^^sfl 

conparatione  intellegitur.    id  simul  apparet,  quod  iam  Munckei ^ 

perspexit  quattuor  illorum  codicum  Ulitt.  excerptis  nisus,  non 
temere,  quam  putabat  Schefferus  codicibus  ipse  destitutus,  mul 
a  Morelio  imuutata  esse  sed  reuera  codicum  auctoritatem  ei 
esse  secutum.    Schefferus  autem  propterca  uetustiorum  editioni 
lectiones  uere  Hyginianas  esse  duxit,  quod  ei  saepe  magis  cade 


**)  Buhle  (Arati  phiien.  uol.  I  p.  XXIII)  praeter  hanc  editionem  eiusdes^^^ 
anni  adfert  Astronomica  ueterum  ab  Hieronymo  (non  loanne)  CommeliK^^ 
edita,  quae  ipsum  non  uidisse  apparet.  eandem  esse  utramque,  sed 
nonnuUis  exemplaribus  editionis  illius  perrarae  pro  'In  otficina  CommelianÄr^ 
exstare  In  officina  Sanctandreana'  recte  ut  uidetnr  testatur  Frid.  Sch^^  ^ 
Gesch.  d.  griech.  Litt.  Bd.  I  übers,  v.  Fr.  Schwarze  p.  (XXIII)  et  p.  (XXVIIl^ 

")  Horum  codicum,  quorum   lectiones  nonnullas  editioni  suae  Morelius  -^ 
subiungit,    alter  reuera  uidetur  melioris  notae  fuisse ,    sed  errauit  Moreli«-^  - 
cum  huic  potiore  auctoritate  non  attributa  utrumque  aequo  iure  usurpare  ^^ 
Schefferus    praeter    hos   Morelii    Codices    passim    laudat    lectiones    codiciic:  ' 
Francisci  Modii  ab  hoc  uiro  uulgatas  in  libro  qui  inscribitur  Nouantiqua^^^- 
lectiones    (Francofurti   1584).    qui    codex   —   nam    unum    tan  tum   ei   praest^' 
fuisse  ex  ea  qua  in  laudandis  illis  'membranis'  utitur  ratione  mihi  uideor  pos^^^^  ' 
concludere;  alius  codicis  uidetur  mentionem  facere  p.  515  ubi  (ad  Hyg.  !>.  67,'  -^ 
Bunte)  Zephyi'itidis   'diserte  adeo  in  antiquissimo  msto  codice  quo  ab  erudiSc- 
tissimo  I.  c.   Suffrido  Petro    (Coloniensi,   1.  c.  p.  29)    usus  sit    conprobari  scp^'* 
uidisse'    testatur  —   hie    igitur   codex   qualis    fuerit    propterea    difticile    esfr  - 
diiudicatu,  quod  quid  ei  debeatur,  quid  e  coniectura  Modius  mutauerit  saep^^ 
est  incertum.     [nam  codicis  lectiones  suis  coniecturis  eum  temptasse  u.  g^ 
elucet  ex  iis  quae  p.  48  sq.  de  Hygini  loco  p.  41,15  ed.  Bunte  disserit.]  id  uen> 
nego,  uetustioribus  meis  eum  parem  fuisse  —  et',  e.  g.   quae  p.  100,4   per- 
peram   habet    inserta    ('ex   membranarum    penu'    Mod.)  =  BGF  et    p.    42,4 
lapidem  =  BG  (de  utroque  loco  u.  Bursian.)  —  et  deteriori  fere  generi   eum 
esse  adsignandum  censeam.     ita  Micyllianae  recensionis  ab  U  non  multum 
abhorrentis  Modius  et  Schefferus  non  paucos  locos  ex  codice  illo  emendauemnt 
—  e.  g.   illud  numerus  quod  in  FU  ubi  summae  stellarum   adduntur  fere 
ubique  inrepsit  (u.  supra  p.  lü)  iam  Modius  (p.  325)  deleuit  —  et  eundem 
quidem   in   modum   quo    in   Sanctandreana    exstant,    quare    suspicatus    est 
Schefferus  Modii  codicem  hanc  editionem  parantibus  ad  manus  fuisse  (cf.  e.  g. 
quae  dicit  ad  pp.  82,13.  76,3  ed.  Bunte). 


If) 

oidebantnr  in  uulgarem  et  inelegantem,  quo  uti  illum  intellexerat^^V) 
«ermonem,  quam  nouae  lectione.s,  quas  ut  ad  incorruptae  latini- 
tatis  leges  temere  accommodatas  neglexit.  Bio  genetiuani  lupUris 
qui  p.  49,5  in  f;  legitur,  Prisciano  nisus  studet  conseruare,*^) 
sie  siqua  minus  concinne  in  U  sunt  dicta  qaam  in  ed.  Sanct- 
andreana  —  cuins  lectiones  non  raro  nostris  optimi  generis 
codicibns  eonfirmantur  —  netnstiores  illas  editiones  maunlt  sequi, 
nee  nero  tacendum  est  interdum  hoc  studio  induetum  Schefferum 
genainas  lectiones  uetustiorum  editionum  nostris  codicibus  probatas 
iure  retinuisse,  cum  Sanctandreana  deteriorum  codicum  lectionem 
repraesentaret  interpolatam. 

Editionem  Sanctandreanam  per^)aucis  locis  mutatam  recudit 
Thomas  Muncker,  qui  codicibus  de  quibus  supra  dixi  in- 
structus  in  commentariis  plurimos  locos  emendauit.  cum  secutus 
Augustinus  van  Staveren  nisi  quod  orthographia  singulari 
delectatur,  ipsum  quem  uocant  contextum  rarissime  inmutauit, 
sie  ut  usque  ad  annum  1875,  quo  Bunteana  editio  prodiit, 
Hyginiani  libri  ea  ualuerit  forma  in  quam  tribus  amplius  saeculis 
ante,  anno  1559  a  Morelio  redactus  est.  Bunt  ei  autem  editio 
(ß\  quamquam  multis  locis  illa  integriorem  memoriam  ex  T)  eum  ß 
restituisse  non  nego,  adeo  caret  certa  artis  criticae  ratione,  tot 
iocis  sine  iusta  causa  uulgatam  lectionem  inmutat,  tot  locis 
intactam  relinquit,  ut  ne  Morelianae  quidem  recensioni  praestet. 


'*)  cf.  eius  *De  aetate  atque  stylo  Hygini  dissertationem'  editioni  prae- 
ftum,  cuius  initio  et  fabulas  et  astronomiam  dicit  habere  *tain  multa  neiuini 
paene  usurpata  et  quasi  singularia,  qualia  sunt  ellipses  pleonasmi  graecismi 
Gomposiia  pro  simplicibus  simplicia  pro  compositis  locutiones  uerba  denique 
aliu«  nix  occurrentia  et  id  genus.' 

•*)  Priscian.  instit.  VI  39  [I  229,9  ed.  Hertz]:  *sic  etiam  luppiter  lup- 
piteris  et  luppitris  ut  Caesellio  Vindici  placet  dehuit  declinarif  nam  louis 
Dominatiuo  quoque  casu  inuenitur'.  sed  'debuit  declinari'  certeidsibi  uult,  non 
ita  declinatum  esse  nomen  'luppiter\  sed  grammaticum  banc  formam  ex 
analogia  earum  quae  uere  exstabant  finxisse.  habent  autem  formam  lupitris 
V  et  Micyllus,  qui  tarnen  in  margine  iam  (ex  Sot.)  adnotauit  'louis/  — 
oeteros  casus  quorum  omnino  non  uidetur  facta  esse  mentio,  etiam  Schefferus 
repadiauit  ablatiuus  autem  lupitre  exstat  p.  38,2  in  FU,  p.  50,19  in  U\ 
<latinu8  lupitri  p.  54,7  in  FU\  accusatiuus  denique  lupitrem  p.  70,8  in  ü 
et  superscriptus  in  F  cuius  prima  manus  habet  inpiter  (^ed.  Paris,  a.  1517 
b-  1.  habet  louem),    u.  supra  adn.  17  ex. 


Caput  IL 
De  seholioram  exemplo  Hyginiano  Y. 

Uiginti  quattuor  signa  (Cic.  mi.  1—222,  sed  Procyoni  ^«lu 
222—226  subscripti  sunt),  ad  quae  scholia  Hyginiana  pertine^^nt 
haec  sunt: 

bis  codd.  scholia  continentur: 

1.  Aries A  (fol.  2^)  K 

2.  Deltoton A  (fol.  3«  etc.)  K 

3.  Pisces A  C 

4.  Perseus A  C 

5.  Pleiades  scholiis  carent  u.  §  3  in. 

6.  Lyra AK 

7.  Olor AK 

8.  Aquanus C  )  hoc  folium  in  A  ainissuin 

9.  Capricornus    ,  .  .  K\  est. 

10.  Sagittarius  .  .  .  .  J 

11.  Sagitta if  (in  ^  euanuit) 

12.  Aquila A 

13.  Delphin     .   .   •   .   .    -4  )  inferiores  partes  paene  euanuenmt 

14.  Orion A)      Orionis  nonnulla  legit  Hügaid 

15.  Canis A 

16.  Lepus A 

17.  Argo A 

18.  Cetus A 

19.  Eridanus AK 

20.  Ära A 

21.  Piscis A 

22.  Centaurus    .  .  .  .  A  (sl  Vogelsio  neglectum) 

23.  Hydra A  sed  paene  detersum. 

24.  Procyon A 

His  accednnt 

25.  Planetae,   quorum  scholia  in  AK  exstant,   uersibus 
carent. 


17 


§  1.     De  codicibus  A  et  K. 

Enndern  in  codice^  Bingnlis  imaginibus  scholia  inscripsisse 

et  infra  eas  nersns  Ciceronianos  exaraiÜBse  contra  Ottleiom  (L  c. 

p.  173)  L  Vogels  (1.  c.  p.  5)  iustis  causis  neganit.     etiamsi  non 

niinis  mira  sit  in  nno  homine  tanta  litteramm  ductus  dinersitas^ 

qnanta  inter   scholia  et  cannen  Arateom  intercedit^),    uix   est 

eredibile    librariom    carminis    quamqnam    neglegentiorem  tarnen 

Ihigaae    latinae    peritum    etiam  scholia  perscripsisse,    qnae  ab 

homine  linguae  latinae  mnlto  minus  perito  exarata  sunt,    immo 

ab  eodem  scholia  scripta  sunt  qui  imagines  pinxit,  canninis  uersus 

alii  debentur  librario.     ab  illo  figuris   egregia  arte   delineatis 

litterae  ita  sunt  inscriptae,   ut  singuli  uersus  uariis  coloribus') 

picti  et  formis  imaginum  et  lineamentis   etiam  uarie  incuruatis 

quam  artissime  accommodati')   quasi  necessarii   ad  exomandas 

imagines  et  apte  perficiendas  additi  esse  uideantur. 

Id  igitur  potius  cum  ageretur,  ut  oouli  eorum  qui  imagines 
inspicerent  delectarentur,  quam  ut  scholia  iis  inscripta  commode 


*)  Qnod  scholia  capitalibus,  uersus  carminis  minusculis  litteris  scripta 

sunt,  iniuria  Vof^Isius  huc  rettulit.    nam  idem  librarius,  cum  Carmen  usitato 

litteramm  genere  scriberet,  ad  scholia  imaginibus  inscribenda  alius  formae 

Htteris    uü    poterat,    quae    ad    tam    sin^larem    scribendi    modum    aptior 

^«8et.  —  conferas   etiam   Ottleium  (p.  48):    *the   poem   was   written   under 

the  figures  in  minuscules,  and  the  text  of  Hyginus,  within  them,  in  small 

Kapitals:   this  last   kind  of  writing   having   been  preferred   tbr  the  figures 

Wause  of  the  regularitj  and  the  heights  of  the  letters  and  the  means  it 

^orded  of  making  the  lines  of  the  writing  very  close  together  and  at  same 

^e  distinct  firom  each  other,  so  that  by  it  a  certain  eveDuess  of  tint  might 

^  obtained  which  was  desirable  in  the  writing  in  the  figures*. 

')  sie  cum  in  ceteris  imaginibus  paene  omnibus  tum  in  Argo  naui  (17) 

^  Lyra  (0),  de  quibus  liceat  Ottleii  uerba  adferre:  *in  the  writing  within 

the  figure  variety  has  been  studied  not  little.    upon  the  poop  of  the  yessel, 

the  lines  are  altemately  darkred  and  lightgrey,  all  the  upper  part  of  the 

liolk  is  written  with  minium,   and  the  part  supposed  to  be  under  water, 

with  darkbrown'  (p.  155).  —  in  Lyrae  imagine  *the  writing  is  partly  red 

and  partly  brown  .  .  .  it  having  been  doubtless  the  Intention  of  the  calli- 

gnpfaist  to  distinguish,  by  this  means,  one  member  of  the  instrument  from 

anotber'  (p.  152).  —  in  Aquila  (12)  *the  text  is  written  with  brown,  except 

on  the  tips  of  the  wings  and  the  tail  where  minium  is  employed,  appa- 

rently  to  make  the  bird  look  more  brilliant'  (p.  153). 

')   Hoc  facile  potuit  fieri  propter  capitalem  litteramm  formam,  quae 
nee  supra  nee  infra  uersus  nimis  excederent. 

2a 


legerentur,  nee  uerba  artifex  aeenrate  distinxit  et  interiinn 
media  ipsa  nimio  spatio  diremit,  ut  quantam  posset  fieri  psL^riB 
inter  singulas  litteras  essent  internalla.  in  fine  nersunm  ne 
laeonae  hiarent,  saepius  neglecto  syllabanim  eonexn  prio«"CS 
tantnm  nocabuli  litterae  nel  sola  prima  adiungebantar,  reliqcr^^ 
in  posteriore  nersn  seqanntur.  sie  prioris  nersus  extremae  litterae 
singnlae  binaene  ad  qnemnis  nocabnli  locum  pertinentes  inr'^^ 
inseqnentis  uersus  falso  saepissime  scribebantnr.  rarius  occnrrrx.n^ 
litterae  in  ipso  nersu  perperam  bis  positae. 

Eins  modi  erroribas  egregie  fanit  singularis  scribendi  di:^^ 
cultas,    cum   secundnm  diuersas  imaginom   formas   et   circoit^'li^ 
litterarum  ant  longi  uersus  exarandi  essent  modo  directi  mo« 
ineuruati,    aut  breuissimi,    cum  medii   uersus    interiecta   aliqi 
imaginis  parte  cui  nihil  inscriberetnr  discerperentur^),  cum  maio 
spatio  interiacente  ad  aliam  imaginis  partem  inscribendam  ess 
transgrediendnm^),    et    alia    similia.     porro    omissis    litteris    M^ 
qualibet  uocabuli  sede  foedissime  peccauit  codicis  Ä  libraric^^ 
et  bis  de  causis  et  errore  oculorum  a  priore  littera  ad  eandeKU 
proxime  uel  paullo  post  positam  aberrantium. 

Ignorantiae  autem  librarii  multo  luculentius  hoc  est  testi- 
monium,  quod  crebro  in  codice  litterae  similes  inter  se  permutatae 
sunt  de  qua  re  paucis  agendum  est,  ut  lectiones  nonnullas  boq 
antiquae  memoriae  uestigia  indicare,  sed  librarii  erroribus  deberi 
intellegatur.  fauit  eis  litterarum  forma  capitalis,  quarum  non- 
nuUae  inter  se  tam  similes  sunt,  ut  utram  scripserit  librarius 
saepe  non  possit  discemi,  aliae  quamquam  dissimiles  tamen,  cum 
eiusdem  fere  essent  ambitus  et  magnitudinis,  et  ipsae  poterant 
inter  se  confundi  a  librario  litteras  singulas    parum  curante^. 

Sic  fere  nihil  interest  inter  C  et  6  apice  promiscue  omisso 
uel  adiecto,  inter  E  et  F  cum  etiam  imae  litterae  F  lineola 


*)  sie  in  Argo  naui  puppis  scholiis  inscripta  tribus  remis  diniditur. 

^)  a  Persei  bracchio  dextro  ad  sinistrum,  uel  ab  Arietis  pede  tertdo  ad 
qoartum. 

®)  Cauendum  tarnen  est,  ne  nimium  librario  inputemus  in  codice  usu 
adeo  detrito,  ut  nonnulla  scholiorum  loca  plane  exstincta  sint.  quare  etiam 
singulas  litteras  non  raro  arrosas  esse  uel  ex  parte  euanuisse  consentaneum 
est.  cf.  e.  g.  20  1.  9  15  9  7  16  al. 


19 

«oleat  adfigi'),  inter  JT  et  H%  ¥  et  F«)  breuissima  addita 
eaada  ael  omissa.  litterae  V  forma  rotunda  U  com  O  interdom 
«onAmditur  summa  circuli  parte  uel  clausa'^)  nel  falso  aperta. 
4b  O  aatem  gaepius  discemi  aix  potest  2>. 

Humertis  pro  Homerus  17  9.  lombo  15  22.  fortasse  fauc  cadit 
quod  bis  in  ^  exstat  uom  pro  uum:  3  11  a««ftf<om  7  14  ouom  {<mam 
K),  12  10  ospicatam  pro  <Ca>-i«rptcotom  u.  infra.  —  O  pro  2>  legit 
K  t$  II  ubi  pro  incenderU  scripsit  cenoerit. 

Crebro  peccatum  est  in  litteris  A  et  M  perscribendis,  cum 
illa  dimidia  sit  formae  capitalis  litterae  üf ,  in  primis  ubi  utraque 
Uttera  exaranda  erat. 

cf.'^)  8  7  causaatn  ut  =  catisa  aut,  0  18  liram  utem  =:  lira  autem, 
18  11  cunuUurmtn  ^  curuaturam.  adde  t  6  tera  unaret  pro  termt- 
iMire^  (ibidem  M  post  A  praue  adiungitur:  aliquam  pro  a2><I^'>'9ua 
12  18  eaudam  pro  cauda)  25  25  etiaamarat,  =  e^tom  £^a^.  — -  contra 
omittendo  peccauit  2  7  trifaria,  3  2  syrtam  de  flumen  pro  syriam  ad 
fiwnen  littera  £^  propter  eam  qnae  sequitur  F  praue  inserta.  10  4 
a  ante  Mercurio  excidit.  12  10  aquüam  ospicatam  pro  a.  auspicatam 
aimul  litteris  O  et  Z7  ut  saepius  (u.  supra)  confusis.  dubius  bis 
exemplis  adiungo  12  l  raptamanti  pro  lectione  uulgata  rapuiaae  et 
amanti,  in  qua  corruptela  latere  mib;  potius  uidetur  raptum  amanti, 
(cf.  8  2).  —  A7  pro  ir  est  scriptum  14  25. 

A  pro  jK  habes  17  18  quatemat%9,  Garn  pro  quatemas  circufii> 
n.  p.  21.  cf.  20  1. 

Litteras  Tili  inter  se  simillimas  confundi  non  est  mimm. 

cf.  ei  pro  et  17  19,  et  pro  «*  8  11,  />er  uentrefmj  pro  peruenire 
12  15,  ^ttfic  a  pro  iuncta  7  14.  —  clesias  pro  Ctesias  20  6.  —  (/imi- 
dsfwrcut««  =  diuidit  circtdus  12  14.  —  sicülam  =  sicüiam  2  6,  *«6- 
/a^m  =  8ub<re>iectu  17  19. 


0  e.  g.  3  6  post  esUare  additur  littera  quae  et  JST  potest  esse  et  .F*, 
25  15  in  Eratosthenes  inter  JE?  et  i2  littera  F  praue  inserta  est  simile 
codids  A  uitium  indicat  quod  ^  11  ex.  habet  aere  figi;  u.  p.  22. 

")  Pro  habuisse  10  7  legitur  hasuisse  uel  no^um«,  12  5  nunc  pro  Aunc 
«tdem  uoce  paullo  praecedente.  adde  quod  25  6  et  19  librarius  codicis  K 
f^eetnonta  et  uenement  legit. 

*)  Pro  cygnum  7  1  is  qui  in  Beifferscheidii  usum  codicem  A  contulit 
kgit  euenutn  (cygnum  K),    cf.  10  4  aaturus. 

**)  Uix  huc  pertinet  quod  Q  pro  C  interdum  est  scriptum :  0  28  qum 
pro  praepositione  cum,  17  5  qui  pro  cui, 

'')  Ex  eodem  errore  uidetur  ortum  quod  9  8  £*  habet  Capricornus 
«CQUMin  aapectans  pro  Capr»  ad  occ,  apectans,  neque  enim  cogitandum  est 
de  occasum  adspectans  quod  ab  Hygini  dicendi  usu  abhorret.  —  simile  est 
qood  8  2  Cyriacus  seruauit  ereptum  [a]  parentibus, 

2»^* 


20 

Item  JE  cnm  1  confadit  librarins,  neqne  ita  solom  ut  neglectis 
tranBuersiB  illius  litterae  lineolis  1  scriberet,  uerum  etiam  M 
pro  L 

e.  g.  didmus  i  3,  uirgini  6  22,  fufferi  16  1,  pedis  19  8,  efficü 
tt  4;  hostia  9  7,  ubi  de  accnsatiui  forma  in  -i«  tenninata  non  est 
cogitandum,  quippe  quae  nostris  Hyg.  codd.  nusquam  probetar.  — 
memoreae  6  15,  perspecitur  6  22,  uedetur  29  8,  [uocare  19  2]  tredeoem 
18  11,  mare  17  17,  canes  15  4.  12  17  utrum  hoecedit  an  hoccidü  et 
18  8  Aec  an  /itc  scriptum  sit  incertmn  esse  Hilgardus  testatur^'). 

P^^  pro  L  {j^moh,  =  Uneola  3  15,  epapAum(?)  26  25),  J 
(oapreu«  14  12),  E  {p^agri  6  3  parum  6  31)  scriptum  est,  8  pro 
B^%  alia,  quae  utrum  soll  librario  Ä  debeantur  an  ex  exemplo 
iam  corrupto  orta  sint  dubites. 

Interdum  litterae  propterea  sunt  turbatae,  quod  librarii  ocoli 
ad  sequentes  iam  procedebant 

t%  SO  primum  ante  mensea  pro  primus,  ib.  18  uereri8  pro  Ueneru 
sed  priore  R  non  satis  accurate  scripta.  24  6  quod  quoddante  prc 
gut  quod  ante,  19  23  hdbem  autem  pro  h<ibet  autem,  ubi  If  ante  A 
inrepsit  (u.  p.  19),  ib.  5  croatn  pro  Crotutn^^),  Gorgonam  a  pro  Gor 
gonas  a  Cyriacus  tradidit  4  3. 


^')  Retinendum  est  21  1  dei,  29  5  deis,  cum  nostri  codd.  habeant  dii 
diis.  cf.  p.  69,23  ubi  ex  corrupta  codicum  lectione  dei  est  restituendum  (u 
Burs.  ad  1.).     adde  eisdem  24  2  (u.  infra  adn.  21). 

")  P  et  D  confunduntur:  3  12  dolum  pro  pdum,  29  9  exeipiens  üb 
utra  littera  sit  scripta  incertum  est.  19  21  addarere  pro  apparere  (noi 
adparere,  illam  enim  formam  et  scholia  habent  3  4  et  nostri  codd.  omnibui 
quibus  haec  uox  exstat  locis.  ceterum  u.  infra  p.  23  n.  21).  0  4  ex  apii 
cuisae  restituerim  cidlicuisse,  quamquam  applicuisse  et  Isidorus  uidetur  legissi 
(orig.  in  21)  et  simili  notione  inuenitur  p.  30,6  ad  Dianam  se  applicauissi 
(cf.  p.  47,  11).  sed  adlicuisae  ut  ad  sensum  certe  est  aptius,  sie  haec  per 
l'ecti  forma  insolita  satis  apud  Hyginum  firmatur  uno  quo  praeterea  est 
seruata  loco,  Pisonis  annalium  scriptoris  ap.  Priscian.  X  3,  t.  I  p.  497,! 
Hettz  [u.  Neue  lat.  Form.  11  p.  494].  —  D  pro  B  {ad  pro  o^)  0  29  et  9  9 
quam  codicis  K  lectionem  iure  huc  referas.  S  pro  D  ut  uidetur  19  « 
aHuitur,  cum  ex  sententia  restituendum  sit  adluitur.  cf.  18  7  '(nauis)  prioren 
partem  .  .  prope  adluere  flumen  Eridanus  uidetur*. 

^*)  Nasuisse  pro  habuisse  19  7.  contra  15  9  non  tsrnbore  exstat  quo( 
Vogelsius  legit  sed  tempore, 

^^)  Audiendas  6  4  (addiendas  Ä)  pro  audietidum  —  cf.  id  quod  prae 
cedit  feras  —  iam  ante  hunc  librarium  inrepsisse  uidetur.  cf.  18  10  «k 
reliquassi  corporis  curuaturAm  pro  reliqui.    alia. 


21 

Accednnt  litterae  inepte  uariis  aerbornm  locis  insertae,  sine 
nolla  causa  sine  propter  praecedentis  similitadinem  ^  ^). 

oonf.  e.  g.  1  18  caudafusjunam  {c,  eins  u,  K\  8  5  quo[d]  facto^ 
18  5  a[d]  cauda,  7  14  peperU[p]quod,  10  5  euf[l]eme8  (u.  p.  24), 
14  14  thefsjbis,  24  in  altero  uersu  Arateo  scholiis  adnexo  uiadens  pro 
uisena.  forsitan  etiam  4  10  pharcisu  {Phoi'cis  Cyriacus)  huc  referatur, 
qnarnqnam  X  seraanit  phorcisi,  6  14  potenter at  ex  poterant  potius 
comiptam  uidetur  quam  ex  patuerant,  —  etiam  uoces  nomiullae  eodem 
modo  praue  sunt  insertae.  sie  2  2  id  ante  quod  repetitum  est  ex 
uerbis  praecedentibus.  ib.  9  utfajtriangulum.  12  7  [subj  c<jr^ete 
eubreptam,  3  5  pisa'um  [de]  fonnam,  quod  codicis  A  esse  proprium 
genuina  quam  Cjriacus  memorat  lectione^^)  conprobatur. 

Itaque  singola  nerba  non  pauca  adeo  mntilata  sunt  uel  con- 
plnra  in  unnm  quasi  couglutinata,  ut  si  Hygino  duce  careremus, 
quid  in  eis  lateret  uix  indagaremns.  e.  g.:  6  11  delectaretudUet 
^0  delectaretur  dtci^r  ei,  4  15  umeraiem  pro  utnerum.  Zaeuum. 
17  18  in  quatemcttiacum  latere  qucUemas  circum  conparato  Hygino 
uidetur  (u.  ad  I.),  19  8  uerba  ad  Iqporis  pedes  et  protmus  abierunt 
in  oUiorispedisusprHnus.  25  15  pro  Eratosthenes  ait  de  causa 
«cripsit  A:  eßratos  athenensis  dicat  sie.  pauUo  supra  (u.  10) 
nerborum  appeüatam  dicit  solae  reliquae  sunt  litterae  alt  (alü  K). 

Plura  supersedeo  cumulare  exempla.  sed  paucis  h.  1.  liceat 
ibsoluere  de  apographi  K  librario.  qui  cum  in  uniuersum 
exempli  A  uestigia  fideliter  sequatur  nee  raro  uerba  aperte  cor- 
mpfta  perscribat,  saepius  mutila  uerba  suo  Marte  corrigere 
eoDatur'^),  non  raro  recte  ut  6  7  patrem  huius  pro  patre  uiusSf 
i  8  constUutos  pro  consHtos,  7  12  sequentem  pro  sequen,  ib.  ex. 
txorüur  pro  exor%^%  interdum  iniuria  ab  exemplo  recedit  aut 
leglegentius  inspecto   aut  sententia  minus  intellecta,   sie  6  12 

'*)  Supra  (n«  7)  iam  attuli  esUarelfJquod,  effjratas.  —  simile  est  quod 
CjnacoB  in  Aquario  (8  8)  seruauit  ivSbeam  pro  iubam. 

^')  Etiam  in  Cyriaci  codice  similia  occuirere  menda  iam  hie  moneo:  in 
post  laewtm  4  15,  ante  polutn  3  12.  ereptum  [d]  par.  (u.  not.  11).  contra  in 
«ommnni  eorum  exemplo  iam  fuit  ex  qua  4  8.  —  plura  huiusmodi  ex- 
itul  in  K, 

**)  Terra  unaret  2  6  =  tera  unaret  {terminaretj,  uidü  pro  mutilato 
mdU  #11,  eius  (praecedit  quae  falso  pro  quem)  pro  <OeiC>en8  7  9,  musas 
ut  ea  eaUeeta  pro  m.  <jC>^Uem  ccXL  6  13,  testudo  pro  te8tudi<ini3^  ib.  28. 

**)  Litteras  et  uoces  in  ^  bis  positas,  etiam  locum  illum  8  29  sqq.  bis 
recte  omittit.  —  %  IS  est  post  locus  in  A  praue  omissum  in- 
dt,  fortasse  cum  legeret  in  illo  codice  quod  nunc  euanuit.  sed  superfluum 
est  quod  7  16  inter  nata  dicitur  habet  esse  et  ii  6  est  post  sttbiectus. 


22 


initio  a  lAbero  sit  specalaius  pro  initia  Liberi  s,  sp,^  ibid.  13  p^^o 
it  {id)  praecedente  littera  s  scribit  ^^2  9  particula  ut  decep^E:^^ 
demonstrc^ur  in  coni.  imperf.  mntauit;  7  1.  2  habet  appeüani^^^ 
orum^  ubi  A  recte  appellant^  omin.  maxime  ab  A  recedit  l  L  MO 
demonestenes  pro  Ercdosihenes.  —  In  iis  igitar  scholiis,  qu^^» 
Bolo  K  sernata  sunt,  Capricorno  (9)  et  Sagitta  (11),  non  raro  < 

mendis  eins  quid  habuerit  A  discernemns:  occcuum  SLSpeetans  9^{- 
üitinm  codicis  A  quasi  proprium  indicat  (u.  adn.  11),  ibidem  < 

hietnaU  scriptum  est  pro  ab  h.  (u.  adn.  13).     11  7  ex  uerbis  < 

humeros  Ophiuchi  in  K  factum  est  ad  merosophimy  certe 
prima  littera  u  (uel  hu)  et  ultima  i  in  A  iam  excidissent.  ib. 
^Prometheo  occiso  refertur'  ex  ^Promethei  iocinora /erft^r'.  nee  noi 
lectio  occulta  est  in  eiusdem  capitis  extremis  uerbis  'quo  fer — ^^ 
sokt  aere  figV,  sed  librarii  K  ingenio  debentur,  qui  uerba  HygEH^^ 
quo  ferrum  solet  affigi  fortasse  sie  scripta  in  A  inuenerat: 
ferr  solet  aeßgi  (u.  adn.  7)*®). 


'®)  h.  1.  mentio  fiat  codicis  cuiiudam  (lac.?)  Susii,  cuius  lectioneB  ^ 
Munckero  laudatae  mire  cum  K  consentiunt: 

Hyg.  n  20   p.   60,3    *quod  Ino  tostum    seuerü   quod    in  libro    antiquo 
disertim  scriptum  inuenit  Susius,  qnemadmodum  in  margine  codicis  notauerai' 

ib.  n.  4   Eratostkenes]    *uet.    cod.   Susii   perperam   Demonesthenes  heic 
habnit'. 

p.  61,  18  ^recreatia  ex  uet.  cod.  Susius  in  margine  libri  sui."    (cf.  sapra 
p.  11  adn.  16). 

III  19  p.  89,19  'coniungens  iTlitt.  2  et  Susianus'. 

ib.   21    in   interscapüio]   'praepositionem  non  agnoscunt  ülitt.  >3.    nee 
Snsianos  über  in  quo  fuit  inter  $capula\ 

ib.  22  *Si  in  ceruice  duas  tanttun  colloces  [tree  Füedd]  enml  nimwrv 
XVII.     quomodo  Ulitt.  2  et  Susianus  exhibent.' 

Has  igitur  lectiones  ex  quodam  *aatiquo  codice*  in  margine  codicis  sui 
Susius  enotauerat,  omnes  ex  duobns  de  Ariete  capitibus  desomptas,  ita  ui 
integrum  ülum  Ubrum  Hygini  fuisse  minime  ueri  sit  simile.  iam  uero 
omnes  illi  loci  in  nostro  de  Ariete  scholio  (19.  10.  16.  18.  19)  exstailt 
praeter  tertiimi  (recreatis),  et  cum  coniungetw  et  airnrnnawi  XVII  eÜam 
nonnulli  nostrorum  Hyg.  codicum  exhibeant,  ceterae  lectiones  tres  —  i» 
primis  illud  Denumesth&nss  {demonestenes  K)  —  tam  singulari  modo  cum  K 
ooncinunt  (primo  loco  etiam  €mte  quod  in  soholiis  iniuria  exeidit  in  Subä 
illo  antiquo  libro  defuisse  lüdetur),  ut  casu'id  euenisse  mihi  peifmiadere  nott 
poflsim.  quid  si  Susius  quondam  uidit  codicem  JT,  et  primun  exxa  scholion 
exscriptnm  cimi  poetea  Hyginianum  esse  cognomsset,  lectiones  eiuB  nana» 
in  sui  exempli  margine  adnotauit?  recreatis  autem  pro  reeuperaiis  e  eox- 
iectura  in  margine  adscripsit? 


23 

Sed  iam  ad  librarium  codicis  Ä  reuertamur,  quem^  qnamnis 
Dolta  eornm  qnae  describebat  non  intellegeret,  tarnen  non  pror- 
8BS  ignanun  ftiUse  linguae  latinae  eo  conprobatnr,  quod  scrip- 
tnrae  eonpendüs  interdnm  ntitnr,  ut  17  17  hec^  conferas  etiam 
1  22  cöplurib;  25  4  eumq  neq. 

Orthographia  in  nninersnm  scholia  Harleiana  Hygini  codicibns, 
inprimiB  in  nominibns  propriis  perscribendis,  praestant'O*  V^^ 
od,  id,  sed  interdnm  in  codice  A  scriptnin  est  a^  3  15  4  3 
(C  ntroqne  loco  ad)  7  7  17  9,  cf.  \2  6  ei  pro  od;  it  6  13;  set  ft 
12  14  9  25  9;  ajmt  22  9,  diphthongi'*)  enm  plemmqne  recte 
rint  scriptae^  tarnen  non  tantnm  e  pro  ae  innenitar:  fuge  1  9y 
(mdromede  2  12  (idem  C  habet  3  12),  aqaUe  7  6,  preceps  10  22, 
fme  13  8  15  9,  argonaute^  grece  17  in.,  sed  ethtm  cepisse  pn> 
(mptMe  14  9;  ae  pro  e  legitnr:  compraessem^  I  4  ef.  7  10,  mui- 
fnequae  6  31,  nequae  7  4,  utraquae  12  18.  sed  etiam  hae  in  re 
caaendnm  est  ne  librano  A  inpatemn»  qnae  omnia  fideliter  ex 
exemplo  traBSseripmt    4  13  enim  excecaüs  (cf.  14  16  excecaium) 


")  De  praepositionnm   in   uerbis   conpositis   adfiimilatione  non  minus 

incerta  est  scholiorum  quam  Hygini  codicum  auctoritas,  cum  etiam  in  illis 

nagnlarain  uoenm  seriptuiae  inter  se  discrepent.    itaque  eam  quam  scholia 

nngnlis    locis    exhibent    form  am    retinere    satis    habui.      ueluti    conpiww 

habent  scholia  12  5  19  1  25  11,   conlocare  1  15  (3  14)  22  19,   ceteris   locis 

Gomibiis  compl,,  coU.;  7  5  inpetrare  25  18  impetrauit  (quod  in  X  utroque 

looo  est),     adlicuisse  et  adluere  scholia  Harleiana  seruauerunt  (u.  supra  adn. 

13),  enm  in  Hygini  codd.  paene  omnibus  formae  ezstent  adsimilatae.    ad^ 

uqui  et  10  9  (=  J(f)  et  25  17  (=  2>)  est  traditum;  priore  loco  etiam  ad- 

näuüaU  legitur  (diligentia  X),  cum  uocis  aaaiduus  hanc  tantum  formam  X 

oideatur   exhibere.     cap.   15  initio  [adposUua  =   D)  nisus  etiam   14  8  ad- 

po$msse  (=  D)  scribere  malui.  contra  quod  9  4.10  K  habet  obpugnaret  (=  D\ 

»ubpceitus  (=  B),  huic  librano  adscribendum  uidetur,  cum  ti  2  A  habeat 

tfppugnare   (=   X).  —  3   12   et  6  24    A  recte   semauit   bracchium,  22   13 

karuspicium.    umerus  in  A  recte  scriptum  est  6  25  10  20  22  23,  cfl  4  ex. 

umteralem,  sed  hufiUrus  14  28  22  16  in  scholüs,  aeque  atque  in  codd.  Hygini. 

pronominum  hie  et  ia  quaedam  formae  neglecta  aspiratione  uel  addita  oon- 

teae  sunt:  Am  i»  (3  6,  cL  exi9$et  =  ex  his  et  \0  14),  hi(i)  ii  (3  ex.  ubi 

Ai  =  X  est  restituendnm)»  hisdem  isdemy  quae  forma  meliere  utitur  ancton- 

täte  qnam  iiedem  (c£  17  6  et  6  25),  sed  eiedem  scholia  habent  24  2. 

")  Pro  ii  more  antiquo  t  exaratum  est:  ali  saepius,  Aeti  17  6,  medis 
•  25  Mercuri  25  28. 


24 

iam  in  exemplo  eius  Msse  inde  concludam,  quod  Cyriaci  frg. 
excitatis  exhibet  —  euflemes  10  b  in  A  scriptnm  est  pro  eufemes 
littera  2  perperam  inserta  (u.  supra  p.  21),  cf.  25  24  cefcMj  com 
ceteris  locis  littera  ph  recte  sit  seraata  (^Cephali  15,  Eüphratem, 
Pherecydes  etc.)*').  in  tracia  (6  32,  thrada  ib.  10)  littera  A 
omissa  est.  —  16  2  ßncxissent^  10  14.  24  cuUtmcxissej  dexstro 
(destro  14  28)  iam  exemplo  attribaenda  sunt 

Ex  bis,  quae  singillatim  persecati  sumos,  facile  concluseris 
haec  scholia  Hyginiana  redire  ad  codicem,  quem  si  ^capi- 
talibus'  litteris  exaratus  erat,  non  post  quintom  p.  Chr.  n. 
saecnlum  confectum  esse  constat  cf.  Stademondum,  Breslaner 
Philologische  Abhandlungen  II  fasc.  3  p.  IX.  itaque  dabito, 
nom  iam  in  hoc  litterae  g  et  j  matatae  fuerint,  cf.  6  11  ob- 
gedsse  Ay  obiedsse  K,  qaamquam  similis  ni  fallor  scriptorae 
exemplam  ex  Cyr.  cod.  seruatom  est.  in  Aquario  (8  7)  enim 
pro  hiemali  apad  Cyriacum  legitur  geniaii  i.  e.  gemaU  iemali 
omissa  aspirata  (cf.  e.  g.  iemale  R  pro  hiemalem  p.  92,7)'^). 

Sed  etiamsi  maiorem  harum  reram  partem  ipsi  librario  A 
inpertiamus,  id  certe  statuemns  nee  consulto  com  traditam 
memoriam  mutasse,  qaamquam  permulta  peccauit,  et,  cum  ipse 
ex  Hygino  haec  scholia,  qua  est  ignorantia,  non  excerpserit, 
exemplo  cum  usum  esse  eundem  iam  in  modum  imaginibus  cum 
scholiis  exomato. 


§  2.     De  codice  C. 

Hoc  egregie  confirmatur  fragmentis  illis  a  Cyriaco  Anconi- 
tano  seruatis,  de  quibus  nunc  agendum  est. 

De  codice  Cyriaci  hodie  deperdito  ^),  quem  a  Pompeio  Com- 
pagnonio  Auximatium  Anconae  uicinorum  et  Gingulanorum  epi- 


")  Falso  ph  inrepsit  25  25   in   epaphumy   quod   ex  datum   (elafum) 
cormptum  esse  arbitror.    cf.  t  7  triphariatn  K,  trifaria  Ä. 

'*)  j  pro  g  positae  ezemplum  ex  Hyg.  codd.  est  ienna  R,  iaenua  D, 
ianuam  P,  pro  genua  pag.  42,9. 

*)  Mommsen  CIL  III  1  p.  XXII. 


25 

«copo')  edendnm  acceperat,  haec  narrat  Oliaerius  (fragm.  Pisaur. 
praef.  p.  8):  Tauca  nunc  de  codice  ipso  ex  quo  haec  Cyriaci 
fragmenta  desnmpta  sunt  praefari  oportet.  Cjriaco  ille  aetate 
ferne  suppar  est,  quod  ex  ipsius  characteris  forma  facile  dignos- 
dtnr.  qui  codicem  descripsit,  ael  Cyriacum  nouerat  uel  ipsius 
probe  manum,  inde  saepe  notat:  manu  Cyriaci,  manu  propria, 
mann  alterius.  unde  esset  fortasse  erui  posset  ex  pag.  30,  ubi 
domesdcae  rationes  anni  1431  licet  alio  charactere  in  haec 
nerba  perscribuntur  Bicholse  Giovanni  de  Bandercho  che  lavora  le 
terre  de  Monte  Chaperi  Vcmno  li31  etc.  sed  Piceni  topographia 
band  satis  explorata  mihi  est.  illud  tamen  certum  est  codicem 
bnnc  domesticis  rationibus  assignatum  neque  tamen  inscriptum 
aliqnot  post  annos  grauioribus  nobilioribusque  rebus  attributum 
fniflse;  rationes  enim  ad  a.  1431  pertinent,  Cyriaci  fragmenta 
itinera  ab  eo  confecta  annis  1442  et  1443  complectuntur'.  itaque 
codex  ille  non  solum  repertus  uidetur  esse  in  regione  Anconae 
Cyriaci  patriae  uicina,  sed  etiam  scriptus,  fortasse  a  ciue 
qnodam  et  amico  Cyriaci  qui  extra  urbem  praedium  possidebat. 
fled  ntut  haec  res  se  habet,  certe  transscriptus  est  ex  autographo 
Cyriaci  ab  homine  diligenti  ac  probo.  neque  enim  tantum  adnotat 
si  qnid  ab  alia  manu  scriptum  ei  occurrit,  sed  etiam  aedificiorum 
formas,  imagines  signorum  uel  aliarum  rerum,  quas  Cyriacus  ex 
more  suo  commentariis  adpinxerat,  se  omittere  singulis  locis 
monet'),  neque   solas   inscriptiones   latinas  perscribit,   ut  multi 


*)  Haiufl  in  manus  perpauds  nt  uidetur  annis  ante  ('cum  e  tenebris 
opportune  prodÜBset'  Oliu.  praef.  p.  7)  peruenerat.  conferas  uelim  epistulam 
eins  dedicatoriam  ad  Academiae  Etruscorum  Cortonensis  socios  datam  (Oliuerii 
editioni  praefixam)  p.  4  et  Oliuerii  praef.  p.  7. 

')  sie  (p.  17?  cf.  Oliu.  not.  96)  p.  31  *hic  deficit  statua  erecta  cum'  etc. 

-  ib.  'hie  deficit  carms  biiugalis  cum  quadam  nauicula  superimposita  et 

statoa  feminea  pulcerrima.    Item  alia  statua  rustici  uindemiantis  pulcerrima.* 

p.  40:  'hie  desunt  duae  imagines  Martis.*     atque  etiam  animalia  seeundum 

ipsam  natoram  Cyriacum  depinxiase  e.  g.  eluoet  ex  epistula  eins  ad  Philip- 

pum  Mariam  ducem  Mediolanensem  data  (in  Oliu.  oomm.  p.  55  sq.  inserta), 

qua  'xorophan'   (camelopardalem),   elephantos,   crocodilos,  quos  in   Aegjpto 

niderat,  depictoe  ei  misit.   etiam  h.  1.  notat  ille  codicLs  scriba:  *hic  deficiunt 

hnagine«  <^tiiinftlinTn  praedictorum.'    insigois  autem  eins  pingendi  ars  —  ut 

aoknt   illius  aetatis   uiri   litterati   nimiis   laudibus   inuicem  se  extollere  — 

laudator  in  epistula  quadam  ab  Oliuerio  not.  108  edita  (ubi  etiam  camelo- 

paidalis  imago  commemoratur),  cui  adde  Caroli  Arretini  Carmen  partim  a 


eorum   qui  Cyriaci   opernm  partes  conpilauerant  (cf.  Mommsesi 

I  c),  sed  et  graecas  addit  et  quae  praeterea  Cyriacns  commen- 
tariis  suis  admiseet,  bibliothecarnm  catalogos,  excerpta  codicnm, 
alia  ab  aliis  eins  expilatoribns  saepe  neglecta  diligenter  seraanit 

Eiusdem  codieis  Anximatis^)  apographon  sernatnm  estNeapoli 
(Mommsen  CIL  V  2  p.  XVI),  teste  Rossio  (ap.  Httbnemm  CIL 

II  p.  692)  circa  medium  saec.  XVI  exaratnm.  sed  cum  epi- 
graphica  tantum  perscripta  sint,  reliqna  plemmqne  omissa^ 
nostmm  Uercellensis  codicis  fragmentnm  eo  contineri  nix  est 
sperandum.  praeterea  num  ipsum  Cyriaci  huius  commentarioram 
particnlae  antographon  hucnsqne  alicnbi  lateat,  num  alterum  eins 
apographon  sit  seruatum,  ex  ea  quam  I.  B.  Rossius  parat  editione^)^ 
spero,  apparebit. 

Deniqne  Oliuerius,  qnamquam  bonus  ille  Pisanrensis  Picem 
prope  Pisanram  sitae  prouinciae  facile  certe  potuit  'topographiam 
magis  explorare',  qnamquam  similis  ut  ita  dicam  simplicitatis 
saepius  in  eins  notis  occnrrnnt  exempla,  tamen  ipsnm  codicem 
nidetur  diligentissime  expressisse  neqne  qnidqnam  mntasse  et 
typographi  menda  mnlto  accnratins  in  textu  quam  in  notis 
emendasse. 

Sic  memoriam  eorum  quae  Cyriacus  scripsit  integram  fere 
apud  Oliuerium  seruatam  esse  statuere  licet,  quae  uero  rpsi 
Cyriaco  fides  habenda  sit,  ex  ea  qua  in  describendis  Ulis  Uer- 
cellensibus  fragmentis  usus  est  ratione  intellegetur.  sed  iambie 
uidetur  proponendum,  hoc  codicis  manuscripti  frustulo  ab  eo  seruato 
egregie  confirmari  laudes,  quibus  Mommsenus  probitatem  eins  et 
fidem  et  diligentiam  in  titulis  conligendis  et  perscribendis  ex- 
tollit«). 


Laurentio  Mehus  (Kyriaci  Anc.  Itinerarium  Florent.  1742  p.  Uli  sq.)  ex- 
pressum,  qno  Mercurii  imagine  (u.  Voigt,  Wiederbelebung  des  class.  Alt.  I 
p.  286  sq.),  quam  *propria  pinxerat  ille  manu\  antiquam  artem  superari 
praedicatur. 

*)  Excerpta  Suaresii  ex  eo  sumpta  (in  cod.  quodam  Uat.)  commemorat 
Mommsen  1.  c,  cf.  Oliu.  praef.  p.  8. 

*)  Voigt  1.  c  I  p.  271  n.  1. 

*)  In  conparando  bonarum  litterarum  instrumento  tarn  gnauam  operam 
collocauit,  tam  intimo  corde  antiquitatem  dilexit  et  suspexit,  tarn  egiBgia 
fide  quae  uidisset  rettulit,  ut  haud  scio  an  longe  praeferendus  sit  reliqnis 
Omnibus  qui  quidem  eo  tempore  in  hisce  studiis  in  Italia  operam  posnerint  .  .  » 
deinde  ut  probus  ita  aceuratus  fuit  et  curiosus*.    CIL  m  1  p.  XXIII. 


27 

Cyriacns  cum  a.  d.  XI.  Kai.  dec.  a.  1442  Lignria  peragrata 
Nouarian  et  Comum  petens  Uercellas  uenisset,  in  antiqua  ipsa 
Ca]Ht  BibHotheea  aetnstos  et  praeclaros  libros  quamplores'  com 
aliog  innenit  tum  'Arati  librom  antiqiussinnnii',  ex  quo  cam  non- 
onlla  exeerpserity  solam  eims  codicis  iamdadum  ut  aidetor  deper- 
dhi  (an  alienbi  occnlti?)  notitiam  posteritati  tradidit^). 

'Aratnm'  ^)  illnm  Cieeronis  Carmen  iuisse  duobns  locis,  quibns  Cyri- 
tcw  Bcholiis  aersas  earminis  ad  eadem  signa  pertinentes  adianxit, 
probator.    idem  testatnr  eodicem  scholiis,  quonnn  qnattnor  ser- 


0  Eomin  qui  de  bibliotheca  Capit.  Uercell.  agont  nemo  eum  comme- 
mont:  Franc  Anton.  Zachariae  soc.  les.  Excureus  litterarii  per  Italiam  ab 
a.  174?  ad  a.  1752  uol.  I  Uenet.  1754  p.  59.  -  Lettera  deirabate  Gior. 
AidreB  al  Sig.  ab.  Giac.  Morelli  sopra  alcuni  codici  delle  biblioteche  capito- 
lan  di  Novara  e  di  Vercelli  Parmae  1802  pp.  77,  99  sqq.  —  Frid.  Blume 
Iter  Italkum  I  (Berlin  1824)  pp.  87-  101,  IV  (Halle  1836)  p.  132  sq.  — 
eiusdem  Bibliotheca  librorum  manuscriptorum  italica  (Gottingae  1834)p.  5— 7. 
—  Ndgebaur  in  Serapei  uol.  XVIII  (a.  1857)  p.  177.  —  eundem  firustra 
qoaenmt  Aug.  Reifferscheid,  dum  Uercellis  a.  1865  patrum  latinorum  co- 
<^bii8  describend»  operam  inpendit.  nee  postea  inuentus  est.  nam  P.  EnöU, 
qvi  ^  1877  Uercellis  fmt,  uidisBe  se  eum  negauit.  —  Wirceburgi  eum  fimstr» 
qnMdoit  Georgiua  Schepas,  quem  de  eo  adieram. 

')  ütrum  codici  inscnptum  fuit  *Aratus'  uel  *Arati  phaenomena\  an 

CyiiacuB  sie  eum  nominauit,   cum  inscriptione   careret?    certe  librum  cae- 

Mhim  signorum  imaginibus  et  uersibus  ad  astronomiam  peHdnentibus  in- 

itnictam  ipse  CyriacuB  Arati  nomine  potuit  appellare,  utpote  quo  carminum 

astrooeniiconun  genus  quasi  in  uniuersum  iam  antiquitus  sit  denominatum. 

et  Germanici    quidem    Aratum   Cyriaco,    hominum    litteratorum    qui    tum 

Floreniiae  antiquitatis  studiorum  illius  aetatis  praecipua  in  sede  uersabantur 

amico,  notum  fuisse  inde  concludas,  quod  et  codex  Strozzianus  illo  tempore 

um  Floreniiae  foit,   et  ürtnnatem   qui  non  ex  ipeo  Strozz.  est   descriptus 

(Bobert  L  c.  p.  209)  ibi  exaratum  esse  licet   sospicari  (Voigt  1.  c  I  p.  574 

sq.).    Stroizianus  enim  fiierat  (u.  Breysig  praef.  p.  XXI)  Colucii  Salutati 

Cancellarii    illius   Florentini    littetarum    studiosissimi,    cuius   post    mortem 

(a  1406)   fortasse  statim  in  Pallae  Strozzii  manus  peruenit.  —  an  una 

cmn  SUutati  codiee  Pliniano  (Paris.  Heg.  6798,  e  ap.  Sillig.  praef.  p.  XVI) 

ad  Leonardum  Arretinum  (Detlefsen  in  Fbilolog.  28  p.  300)  et  tum  demum  in 

bibliothecam  Strozziorum  uenit?  —  Germanici  igitur  eodicem,  fortasse  ipeum 

Stroczianum,    fädle   poterat   (üyriacus   Florentiae    uidere    [idem    iam   coni. 

C.  Bob^  1.  c  p.  210  not.  25].    contra   Oiceronis   firagmentum   ea   quidem 

aetate  nondum  repertun  ewe  mdetur.    Leonardos  enim  Arretinus  epist. 

Vn  4  (t.  n  p.  83  Mehus)    et  alios  libros  dielt  'a  Cicerone  in  latinum  fuisse 

connersofl,    et    insuper   Arati   librum   de   figuris    coelestibus,    qui 

libri  omnes  iamdiu  periere.' 


28 

uauit,  instractom  etiam  imaginibus  fhisse  exornatttm.  nee  minu 
ex  eins  uerbis  elucet  scholia  aliqno  modo  cum  imaginibus  ftdss 
coniuncta,  et  uersus  Ciceronis  pariter  per  singnlas  paginas  distrl— 
butos  et  suae  quosque  imagini  subiunctos  foisse  atqne  in  A  et 
eins  apographis.  nam  uu.  20 — 26  (ed.  Bährens),  de  Perseo,  et 
55—58,  de  Aquario,  qnos  horum  signorum  scholiis  Cyriacns 
adinnxit,  iidem  in  Britannicis  codicibus  Persei  et  Aquarii 
imaginibus  subscripti  sunt  Aquarii  autem  uersus  in  medio 
enuntiato  desinunt,  cum  insequens  uersus  (59)  iam  sub  Capri- 
como,  in  pag.  seq.  quam  non  curabat  Cyriacus,  legeretur.  ceterum 
cur  ad  has  tantum  imagines  uersus  adscripserit  Cyriacus,  ad 
reliquas  duas  omiserit,  certam  causam  non  magis  licet  adferre, 
quam  cur  haec  potissimum  quattuor  scholia  elegerit.  quae  cum 
neque  ad  signa  deinceps  subsequentia  pertineant  et  ordine  apnd 
eum  exstent  carmini  contrario  —  Delphinus  (13),  Aquarius  (8), 
Perseus  (4),  Pisces  (3),  —  forsitan  suspiceris  eum  euoluto  ad 
extremum  libro  cum  quaedam  digna  quae  perscriberentur  uel 
imagines  ceteris  insigniores  uidisset,  rursus  librum  a  fine  ad  in- 
itium  percurrendo  nonnulla  excerpsisse.  sed  utut  hoc  se  habet, 
ea  absit  suspicio  in  ipso  codice  defuisse  quae  Cyriacus  omisit, 
aut  mutilum  eum  fuisse,  cum  uiginti  quinque  imaginum  priorem 
tantum  partem  respexerit. 

Ex  hoc  igitur  codice  in  uniuersum  Britannicorum  simili 
quattuor  illa  scholia  Cyriacus  seruauit.  quorum  tria  tantum 
Hyginiana  sunt,  quartum  quo  de  Delphine  agitur  ex  scholiis 
Sangermanensibus  depromptum  est,  quibus  codicis  K  scholiorum 
maxima  pars,  in  his  Delphini,  debetur.  de  hoc  in  Epimetro 
disserendum  erit;  reliquorum,  quae  Hyginiana  sunt,  duo,  Perseus 
et  Pisces,  cum  codice  A  conparari  possunt,  tertio  quod  respon* 
deat  scholion  Aquarii  in  A  una  cum  Capricomo  excidit,  nee 
codice  K  defectus  suppletur.  ipsa  autem  scholia  cum  infra  una 
cum  Harleianis  sint  exprimenda,  hoc  loco  quae  Cyriacus  singolis 
praemittit  uerba  et  carmini  s  uersus  satis  est  proferre: 

ARATI  LIBER  ANTIQVISS.  SVPER  DELPHINI  figuram. 

Neptunum  eqs.  u.  Epitnetr.  sub  fin. 

Item  in  antiquissimo  Arati  libro  ad  Oanimedis  figuram. 
In  Aquario. 


29 

Aqnarimn  hone  eqs,  u.  schol.  8. 

(55)  Ipse  aatem  labens  malus  equus  ille  tenetar 

Piscibus,  huic  cervix  dextera  mnlcetur  Aqaarj 
Serins  hoc  obitas  terre  visite  quinis 

Quam  geUdum  valido  de  corpore  fngus  anhelans. 

(=  Cic,  Ami,  m.  55  —  58.  adfero  lediones  codicis  D  —  in  A  hoc 
fdium  exddit  — .-  55  mutifi  cont.  Turnebus,  Bährens  \  56  dextra  |  aquarii  D, 
Aqnari  editiones  |  57  hacc  |  terra  eius  sit  equiois  D,  terrai  uisit  equi  als 
I^ritcian,  Bährens  |  58  pectore  Bährens  ex  Cic,  n,  dear,  H  112) 

Item  in  Aratl  libro  ad  figoram  egregiam  Persei  talerati, 
&  dextera  Mednsae  capnt,  sinistra  vero  gladinm  gerentis. 
Perseus 

Hie  mobilitatis  eqs.  u.  schol,  4. 

(20)  E  pedibns  natns  summo  love  Perseas  es^ 

Quos  hmneros  retinet  defixmn  corpore  Perseus, 
Quam  snmmum  ab  regione  Aqnilonis  flamina  pnlsat, 

Hie  dextram  ad  sedes  intendit  Cassiepiae, 
DiverBOsqne  pedes  vinctos  talaribns  habtis  (sie  Oliuer.) 
{25)  Palvemlentüs  uti  de  terra  lapsus  repente 

In  coelnm  victor  magnnm  sab  calmine  portat. 

(=  Cic,  Arat.  u,  20 — 26.  adfero  lectiones  codicum  A  (=-  U  ap.  Bahr.) 
J):  20  Datum  |  per  se  anis  est  A^  persea  uissee  Z>,  Persea  uises  edd,  \ 
21  nmero«  A^^  humeris  utUgo,  umero  Bährens;  idem  post  retinet  puncto 
pcnto  lacunam  unius  uersus  post  hunc  uersum  statuit  ]  defixo  |  22  Cum  A, 
quem  Cic,  n,  deor.,  qua  ed,  Morel,  j  Bährens  \  summa  |  polsant  A  Cic.  n. 
dear,,  edd,  \  23  cassiepiam  A  (m  suppunxit  m.  2)  casiepheae  D  \  24  aptis  | 

25  polaemlentis  D   \   elapsos  ^\  elapsa  A^,   elapsu  D,  elapeu'    Bährens    \ 

26  caelom  |  mag^o  manus  1  in  A  ex  magnum  correxit,  Bährens) 

Ad  Pisces. 
Pisces  Diognetus  eqs.  u.  schol,  3  1 

Ad  aliam  piscem. 
Eratosthenes  aatem  eqs,  u,  schol.  3  8. 


lam  si  scholia  utrinsque  codicis  de  Perseo  et  de  Piscibn» 
conparamus,  mire  in  aniuersnm  ea  inter  se  congraere,  ab  Hygini 
archetTpo  X  recedere  primo  obtutu  apparet.  nam  eadem  Hygini 
finstola  excerpta  exhibent,  et  Piscinm  scholion  inter  utrumque 
piscem  in  AC  pariter  est  distributnm  (u.  p.  34).    neque  solnm 


transpositis  et  omissis  uerbis  consentiunt^),  sed  etiam  —  qaoc^ 
malus  est  —  locutionibas  et  uerbis  qnorum  loco  alia  Hygioo^ 
habet  similia,  et  locis  apud  Hygininum  tegris  eodem  uitio  deturpatis. 
sie  4  1  ^nouo  genere  conc.  erat  natus^^  ib.  5  'quam  Oraeci  aidos 
dixerunt'  pro  uberioribus  Hygini  uerbis,  et  simüiter  12  'ab  nna 
(nno  A)  earum  exceptum',  1 1  uigilasse  pro  uigiUas  egkse,  14  sof^- 
tarn  pro   eonsopitam.     3  8  capere   pro   captare  quod   propter  id 
quod  praecedit  capere  pidetur  inrepsisse  (ex  eadem  causa  ortom 
uidetur  4  15  cuius  pro  hums)y  ib.  4  nota  casus  mutatos  %gura 
piscium  formam\     denique  3  in.  ^Diognetus  Erythraeus'  in  ÄC 
recte  conseruatum  est,  in  X  corruptum. 

Ad  tantum  utriusque  consensum  accedunt  uitia  quaedam 
leuiora,  quae  artissimae  eorum  propinquitatis  et  Gyriaci  fidei 
sunt  testimonia:  3  9  eodem  pro  eo^  12  bracchia  pro  bracctUo, 
14  omissum  non^  4  8  ex  ante  qua  (praecedit  ex  adamarUe),  denique 
5  quod  utrique  codici  adscribo  dutns  (diutms  C)  pro  induim, 
sed  de  h.  1.  singulariter  oorrupto  inAra  disseretur  (p.  31   sqq.). 

Tamen  neque  ^  ex  C  transscriptus  est,  nam  A  nulla  nisi 
Hyginiana  scholia  habet,  cum  C  etiam  Sangermanensia  admis- 
cuerit^*0,  neque  C  ex  A,  quod  ex  fine  scholii  4  intellegitur,  ubi 

•)  Transpositis  uerbis  ab  Hygino  recedunt  3  10  altei^  bareus  alter  nctius, 
4  7  pt'obari  potest.  —  omissa  sunt  multa,  nee  pauca  quae  ab  eo  qui  haec 
scholia  ex  ipso  Hygino  conposuit  eiecta  uidentur  (u.  infra  §  8  p.  41).  sie 
3  5  deest  in  acc.  c.  inf.  perf*.  pass.  esse,  cuius  rei  apud  Hyginum  ipsum  per- 
multa  exstant  exempla.  4  10  tragoediarum  scriptar  post  Aeschylus  est  omis- 
erum.  falso  autem  excidit  3  14  non,  quo  omisso  sensus  in  contrarium  uertitur, 
quod  quamquam  in  utroque  facile  potuit  neglegi,  tamen  si  cum  ceteris  con- 
l)aratur,  artissimae  codicum  adfinitatis  nouum  est  argumentum,  nee  minus 
quae  4  10  exstat  manifesta  lacuna,  ubi  haec  supplenda  sunt  uerba  Gh'aeae 
fuerunt  Gorgonum  ciistodes, 

**)  *Arati  librum  antiquissimum'  quem  Cyriacus  inspexit  reuera  unum 
fuisse  eumque  Ciceronis  Arateorum  codicem  nihil  est  cur  negemus.  nam  ex 
uno  atque  eodem  codice  Cyriacum  quattuor  illa  fragmenta  exscripsisse  ex 
ipsis  eins  uerbis  (cf.  illud  item  secundo  et  tertio  fragmento  praefixum)  apparet. 
neque  id  licet  suspicari,  illum  codicem  ita  fuisse  instructum  ut,  cum  imaginum 
caelestium  signorum  potius  ratio  haberetur  quam  integrae  et  bene  digestae 
earminis  Aratei  memoriae,  singula  folia  ex  duobus  codd.  Arateis,  altere 
Ciceronis  scholiis  Hyginianis  aucto,  altero  Germanid  scholüs  Sanger- 
manensibus  adscriptis,  in  unum  librum  essent  conposita.  nam  quamquam 
simile  quid  potuit  fieri  in  Arato,  cui  et  graeco  et  latino  ^Hbrarii  et  pictores* 
tanto  detrimento  fuerunt,  tamen  scholia  quae  Breysigius  uocauit  Sanger- 
manensia cum  carmine  Arateo  neque  in  nostris  Germanici  codicibus  coniuncta 
sunt  neque  in  eo  fuerunt,  ex  quo  Delphini  illud  scholion  fluxit.  u.  epimetr. 


31 

kA  post  gimstrum  propter  gimiUtadinem  litterarum  excidit  cnis, 
et  umerum  laeuum  ex  Harleiani  librarii  more  corraptum  est  in 
meralemy  cum  C  utroque  loco  genuinam  lectionem  seruauerit. 
bis  adde  leuiora  codicis  A  menda  quae  C  uitauit^  e.  g.  3  7 
camsam  ut  et  p.  19;  5  ante  formam  falso  insertnm  de,  paallo 
infra  qtiod  facto  pro  quo  facto,  15  uut  piniola,  4  9  nem  pro  nemo, 
W  fhordsfi,  12  uno  pro  una. 

Qnae  in  C  exstant  nitia,  dubium  est  ntram  codicis  sint  an 
CTiiaci  an  eins  qni  commentarios  eins  exscripsit  nam  qnamnis 
probe  et  diligenter  Anconitanns  ille  haec  fragmenta  perscripserit, 
im  illa  quam  hodie  profitemnr  axpiße(o^  usus  praecipue  qnantum 
ad  orthographiam  attinet  snae  aetatis  consuetudini  interdnm  quasi 
innitns  inseruit.  uelut  in  Aquario  Ganimedem  facile  Cyriaco  at- 
tribnas,  quippe  qui  in  uerbis  quae  ei  scholio  praefixit  eadem 
orthograpfaia  usus  sit:  quamquam  in  ^  (12)  haec  uox  pariter  bis 
scripta  est  (cf.  €  18  liram).  Polidicte  4  8  pro  Polydecte  (Ä)  for- 
tsflse  iam  in  Gyriaci  codice  fnit,  litteris  t  et  e  inter  se  propter 
similitndinem  confusis^^). 

Nonnnlla  menda  eorum  quae  in  A  occurrunt  similiima  sunt: 
8  2  in  Syria<inC>  ad,  S  3  ereptum  a  littera  a  perperam  in- 
serta  (cf.  p.  19  n.  11),  3  11  aequinoctiale  et,  4  3  gorgonam  a  cf. 
p.  20,  3  14  capuli  pro  scapulis,  collocatur  pro  collocatus,  ib.  10  ideo- 
^  pro  ideo  quod,  quamquam  h.  L  fortasse  is  qui  Gyriaci  com- 
mentarios perscripsit  conpendia  inter  se  confudit  eadem  oritur 
snspicio  4  15  ubi  diuiditur  pro  actiuo  scriptum  est  conpendio  ad- 
dito.  ibidem  post  laeuum  inrepsit  in.  4  7  ante  a  omissum  est 
iam,  —  Haec  cum  codici  malim  inputare,  alia  ab  eo  abiudicanda 
nidentur,  ut  6  conpendium  pro  circulus  3  14,  de  quibus  singulis 
disceptare  longum  est^^).  sed  cum  ex  codicis  A  conparatione 
einceat  Cyriacum  lectiones  uel  minutiores  et  aperte  corruptas 
semasse,  minus  opinor  errabimus,  si  maiorem  illorum  partem 
ipsi  codici  Uercellensi  inputabimus. 

Sed  ad  inlustrandam  Uercellensis  illius  condicionem  plus 
conferunt  uerba  quae  apud  Cyriacum  ad  finem  fragmenti  de 
Ferseo  leguntur  ^diutius  ea  aduerso   non   poterat  uideri,   quam 


'*)  cf.  p.  20.  —  de  excitatis  pro  excecatis  4  13  u.  p.  24. 

**)  Certe  codicis  non  est,    sed    fortasse  Oliuerii   atBo(;   | 
exaratum.    u.  not.  ad  3  12. 


graecis   litteris 


32 

Graeci  at^oc  dixernnf .  quae  post  galeam  (u.  5)  excidisse  colkta 
codicis  A  memoria  elncet  'qua  dutus  ex  adn.  n.  p.  u.  quam  gr.  a. 
dixernnt  non  ut  qnidam'.  haec  cum  eo  quo  nunc  apnd  CTriacnia 
exstant  loco  librario  iure  inepta  uiderentar,  ab  eo  ita  correcta 
8nnt,  ut  extrema  illa  ^on  ut  qnidam'  omitteret,  et  pro  dwhj» 
—  hoc  enm  legisse  ex  eadem  codicis  A  lectione  et  ex  emendatione 
eins  elncet  —  diutius  scriberet,  et  ea  pro  ex  emendaret  uel  litte- 
ramm  (capitalium)  similitndine  deceptiis  legeret.  post  galeam 
antem  quod  reliquum  erat  qua  propter  4d  quod  sequeretor  inter- 
pretantur  in  accusatiuum  facile  potuit  mutari.  qaomodo  antem 
factum  sit  ut  uerba  illa  de  sede  sua  migrarent,  explicatnr 
singulari  illa  ratione  qua  codicis  A  scholia  in  ipsis  imaginibus 
exarata  sunt  in  exemplo  tam  artificioso  perscribendo  quam 
facile  poterant  neglegi  uerba  in  bracchio  uel  pede  uel  alia 
imaginis  parte  e  corpore  prominente  scripta  et  aut  onmino  omitti 
aut  falso  loco  adnecti'*)!  in  Persei  imagine  Harleiana  (quam 
Vogelsius  ab  Ottleio  mutuatus  scholiorum  editioni  addidit)  äitium 
scholii  scriptum  est  in  umeris  et  in  summo  pectore  usque  ad 
cum  locum  ubi  bracchia  a  corpore  in  diuersas  partes  discedunt. 
pergit  scribere  A  in  dextro  bracchio,  tum  ad  sinistmm  transit, 
quo  usque  ad  manum  —  qua  Medusae  caput  tenet  Persens  — 
inscripto  redit  ad  pectus  et  reliquum  corpus  breuibus  nersibus 
inplet  iam  ei  qui  exemplum  sie  instructum  perscriberet  facillime 
poterat  accidere,  ut  bracchio  dextro  confecto  non  ad  sinistmm 
transgrederetur,  sed  conexu  sententiae  neglecto  ad  medii  pectoris 
uerba,  quae  cum  dextri  bracchii  uerbis  fere  cohaerent,  et  toto 
demum  corpore  litteris  operto  quod  omiserat  sinistmm  bracchium 
ad  finem  litteris  inpleret.  ut  igitur  genuinus  ordo  enuntiatorum  in 
eum  qui  nunc  est  apud  Cyriacum  corrumperetur,  in  exemplo 
eodem  modo  atque  A  instructo  in  Persei  imo  bracchio  dextro 
necesße  est  fuisse  uerba  praeterea  galeam  qua  (A:  dileocisse  exisii- 
ntatur),    in   sinistro   bracchio   toto   haec:   dutus  ex   aduerso   non 


*')  Hoc  I.  Vogels  expertus  est,  qui  uerba  Arietis  pedibus  posterioribus 
inscripta  (1  ex.)  eodem  Cottoniani  librarii  errore  inductus  falso  expresait, 
cum  proo— creatum  —  ali  crete  —  a  dicunt,  qui  quattuor  uersiculi  in  altero 
pede  summo  leguntur,  ita  discerperet,  ut  proocreatum  iam  uerbis  quae  in 
Arietis  corpore  sunt  adnecteret,  reliqua  uersiculo  proximo  pedis  prioris  (est 
in  Boeotia).  simili  ni  fallor  errore  uerba  codicis  A  schol.  7  13—15  {ut  — 
Spartam)  in  K  lacerata  sunt. 


33 

polerat  uideri  quam  Graeci  aidos  dixerunt  non  ut  quidam  (A:  — tur 
\alxxna  et  petasum  accepit  praet,  gal.  qua  dutus  ex  adu,  non),  in 
peetore  mscierUissime  nUerpretanhur  eqs.  {A:  potercU  uideri  eqs.)» 
nomeri  litteramm,  qnas  in  sinistro  bracchio  utriusqne  figorae 
ioBcriptas  fhisse  censemns,  optime  —  si  consideramus  fignras 
Qtriosqne  eodicis  simillimas  nee  tarnen  pares  fnisse,  magnitudine, 
forma  litteramm,  nersaum  interstitio  inter  se  discrepuisse  —  con- 
sentiunt:  Harleiani  fere  60,  alterius  65.  qaae  praecedunt  (in 
mneris  et  bracchio  dextro)  in  A  sunt  litterae  fere  170,  in  illo 
exemplo  fnerant  paollo  plus  ducentae. 

Eodem  modo  orta  uidetur  lacuna  in  Aquarii  fragmento  — 
desunt  uerba  Hnfundens.  Hegesianax  autem  Deucalion<;a;> 
dicit  esse,  quod  eo  regnante  tanta  uis  aquae  de'  — ,  sed  uerba 
Buo  loco  neglecta  omnino  omissa  sunt  in  hac  enim  figura  — 
quam  in  A  Persei  fere  similem  fuisse  ex  Cottoniana  imagine 
intellegitur  —  si  ea  uerba  quae  ante  lacunam  C  habet,  litterarum 
fere  163,  in  summo  peetore  et  in  dextro  bracchio  scripta  fuerunt, 
ea  quae  interciderunt,  litterarum  fere  70,  in  sinistro  bracchio 
Becesse  est  fuisse.  hoc  igitur  neglecto  librarius  a  dextro  brac- 
chio ad  pectus  transiit  et  reliqui  corporis  litteras  descripsit,  quae 
in  nostro  fragmento  sunt  circiter  325.  hie  numerus  minor  quidem 
est  quam  litterarum  in  reliquo  corpore  Persei  exaratarum  (in  A 
fere  540,  in  C  500),  sed  etiam  figura  Aquarii  minor  erat  Perseo 
(iic  totus  est  litterarum  770,  Aquarius  560),  et  bracchia  iam 
isde  ab  ipsis  umeris  distendebantur,  ita  ut  pectoris  summi  inter 
ea  siti  spatium  deminueretur,  cum  ipsa  malus  praeberent. 

Hi  duo  errores  Cyriaco  non  possunt  inputari,  qui  etiam 
numifesta  codicis  uitia  accurate  expressit,  sed  eins  sunt,  qui 
codicem  a  Cyriaco  inspectum  confecit.  in  exemplo  igitur  quod 
Becntus  est  eodem  modo  atque  in  A  spholia  imaginibus  erant  in- 
scripta,  ipsum  autem  librarium  codicis  Uercellensis  scholia  non 
inseripsisse  imaginibus,  sed  extra  eas  adiecisse  ut  hoc  eins 
errore  ueri  fit  similius,  ita  aliis  causis  confirmatur. 

Nam  Delphini  imagini  scholium  (quod  primum  adfert  Cjriacus) 

non  fuisse  inscriptum,  sed  'super  eins  figuram'  —  quod  idem  in 

iT  factum  est  —  ipse  Cyriacus  testatur.    in  eodem  autem  codice 

parti  imaginum  adiecta  fuisse  scholia,  parti  inscripta  nemo  sibi 

persuadebit     itaque   etiam   cetera   scholia  imaginibus   adscripta 

3a 


34 

erant  in  modum  codicis  K,  quocum  C  eo  quoque  congruit,  qnodl 
Sangermanensia  scholia  Hyginianis  admiscuit.  eadem  rationes 
factum  esse  uidetur,  ut  Aquarii  et  Persei  uersus  Cyriacos  adderet^ 
Delphini  et  Piscium  neglegeret  cum  enim,  ut  in  codice  K^ 
uersus  carminis  infra  figuras  Aquarii  et  Persei  subiuncti  cum 
seholiis  circum  totas  fere  imagines  scriptis  paene  cohaerereat, 
Gyriacus  a  seholiis  quasi  nitro  ad  uersus  describendos  perrexü. 
contra  Delphini  et  Piscium  uersus  a  scholio  interiecta  imagine 
seiuncti  erant.  qnod  de  Delphino  Gyriacus  testatur,  Pisciom 
autem  tabula  in  illo  codice  eodem  modo  atque  in  K  ita  instructa 
erat,  ut  scholion  in  duas  columnas  diuisum  esset,  quarum  ii 
altera  necesse  est  fuisse  uerba,  quibus  Gyriacus  uerba  'ad  Pisces 
praefixit,  in  posteriore,  quibus  'ad  alium  piscem.'  Uercellensis 
enim  codicis  librarius,  cum  exempli  scholion  eodem  modo  atqu( 
in  Ä  inter  duos  pisces  distributum  ex  more  suo  extra  imagines 
describeret,  ea  quae  intra  piscium  corpora  inuenerat,  utriqne  pisc 
singultim  adiunxit.  neque  huic  snspicioni  obstat,  quod  post  'a( 
Ganimedis  fignram'  —  cnius  nomen  ni  fallor  illa  pincemae  deoruo 
figura  recognita  Gyriacus  schedis  suis  inscripserat,  priusquam  a< 
ipsa  codicis  uerba,  in  quo  fortasse  ut  in  AK  ad  singulas  imagine 
nomina  uniuscuiusque  signi  adiecta  erant,  perscribenda  pergere 
—  satis  mire  additur  Hn  Aquario',  nisi  nero  quod  in  Cyriac 
autographo  erat  '.i.aquariü'  (id  est  Aquarium)  librarii  error 
corruptum  est.  denique  inscriptas  imagines  ni  fallor  Cyriaca 
dignas  habuisset  quas  expressis  uerbis  commemoraret,  ant  qa< 
erat  pingendi  studio  (u.  supra  n.  3)  depingeret.  sed  neque  ips< 
quidquam  de  hac  re  dicit,  neque  is  qui  commentarios  eins  ei 
scripsit  imaginem  se  omisisse  monet  (u.  supra  p.  25). 

Etiam  quae  de  imaginum  specie  ac  forma  commemorat  Gyria 
cus,  quamquam  perpauca  sunt  —  de  Delphino  et  de  Piscibns  nihi 
dicit— ,  in  Britannicas  imagines  optimequadrant  quod  Aquarii  signun 
Ganymedem  dicit,  cum  Gottoniana  imagine  (Harleiani  hoc  folinn 
amissum  est)  conuenit,  sed  de  hoc  signo  fuisse  consensus  (u.  Ott! 
p.  152)  uidetur.  unum  Perseum  pauUo  accuratius  describil 
propterea,  ut  uidetur,  quod  haec  imago  in  illo  codice  ut  in  2 
pulchritudine  ceteris  praestabat,  nam  'egregiam'  eam  nocat  sei 
quae  addit,  a  nostris  imaginibus  panllisper  differunt,  in  qniba 
taleratus'  quidem  est  Perseus,  sed  Medusae  capnt  sinistra  retr 
nersa    tenet,    dextra  manu    porrecta    non    gladium    gestat    se 


36 

^aipen'y  proprimn  illud  Persei  'telam  falcatam'^^).  de  manibus 
autem  facile  potuit  Cyriacus  errare  et  illnd  telum  'gladinm* 
Dominare,  eam  aceuratins  deberet  'falcatum  ensem'  (sie  Oaid. 
met  4,  727).  nee  uero,  si  in  ipso  C  gladins  pro  telo  illo  pictus 
fnit,  in  uniaersom  etiam  inter  imagines  illiad  eodieis  etBritanni- 
eomm  tantam  similitndinem  intercessisse  licet  negare,  quantam 
inter  ipsos  Codices  foisse  carminis  uersunm,  qnos  Cyriacus  ser- 
aaoit,  conparatione  nitro  probatnr. 

Ex  bis  ii  tantnmmodo,  qni  ad  Perseum  pertinent  (20 — 26), 
tum  codice  A  conparari  possnnt,  cnm  Aqnarii  uersns  (55 — 8)  in 
eo  nno  folio  amisso  interciderint.  sed  snppetit  codex  D  ex 
eodem  atqne  A  archetypo  ortus,  qnem  recentissimas  hnins 
carminis  editor  Aem.  Bährens  primns  adhibnit.  —  eosdem  nersus 
codicis  A  imaginibns  snbscriptos  fnisse  iam  monui  (pag.  28), 
maior  antem  cnm  sit  eis  similitndo  cnm  codicis  D  lectionibus 
(cf.  n.  22  quain^%  puisaty  20  perseus  es)  quam  cum  A^*), 
hmc  qnoque  intellegitnr  codicem  C  einsdem  qnidem  esse  originis 
cnm  nostris  codicibns  —  inprimis  conferas  ineptnm  illnd 
muitis  in  primo  Aqnarii   uersu,   n.    58   corpore,   21   humeros^'^), 


'*)  Hoc  telum  eadem  est  forma  in  Grotii  cod.  Susiano  (Orot.  Syntagm. 
Ar.  p.  41),  contra  in  ueteribus  Hygini  editionibus  gladium  aduneum  Perseus 
gestat.  —  ceterum  in  ipea  antiqnitate  ambigitur  inter  falcem,  ensem  falcatum, 
ensem,  cf.  Preller  Griech.  Myth.  II'  p.  66  n.  2.  in  uasis  fictilibus  plerum- 
qne  qnantum  uideo  falcem  tenens  fingitur.  eius  quod  in  AK  et  Susiano 
habet  teli  simillimum  inueni  in  cratere  quodam  ab  Ottone  lahn  edito  in 
Philologi  uol.  27  tab.  I  fig.  d.  cf.  Koscher  Die  Gorgonen  und  Verwandtes 
pi  115.  nee  uero  de  conexu,  qui  inter  codicum  Arateorum  imagines  et  ipsam 
artem  antiquam  intercedit  —  cuius  rei  Persei  imagines  manitesto  sunt 
«xemplo  —  nunc  disserendum  est. 

'^)  qua  est  restituendum,  quod  ante  Bährensium  iam  ed.  Morelii  praebet, 
<L  Arat.  n.  250  hf  ßop8(|>,  Auien.  563  8ub  fiahris  aquilonis. 

'*)  Etiam  in  D  Carmen  binis  columnis  scriptum  easdem  in  partes 
diuisiim  est  nominibus  signorum  rubre  colore  inter  singulas  interiectis.  nee 
tameii  Uercellensis  ex  ipso  D  fluzit,  quippe  qui  scholiis  et  imaginibus  careat. 

'')  Falsum  id  esse  elucet,  sed  dubites,  utrum  cum  prioribus  editionibus 
mmens  scribas,  an  cum  B&brensio  utnet'o.  illud  malim,  cum  Auieni  (u.  562) 
anctoritate  firmetur,  quem  Ciceronis  Arati  habuisse  rationem  muitis  exemplis 
piobatur,  qua  de  re  Gust.  Sieg  De  Cicerone  Germanico  Auieno  Arati  inter- 
pretibos  HaHs  1886  (pp.  31.  44)  breuius  egit.  cf.  Arat.  240  lica>{ia^t(x  et 
Eodozum  ap.  Hipparch.  p.  176  ^  (Petau.  Uranolog.)  icapa  ^  xob^  ro^  vffi 
^Av^pojii^  6  Ilspotö^  iyijti  xob^  u){i.oo{. 

3a* 


36 

26  magnum^^)  —  nee  uero  ex  A  pendere.  accedit  quod  2$ 
lectionem  habet  integram  (hssiqme  in  ntroqne  codice  comiptani^ 
et  56  Aquari.  etiam  locus  ille  (n.  57)  a  Prisciano  solo  recte 
sernatns  in  C  a  genuina  memoria  eo  tantom  recedit,  qnod  n  et 
u  litterae  per  Cyriaei  ni  fallor  librariom  confnsae  sunt  et  aeta» 
illa  genetiui  forma  enannit,  com  D  eadem  iam  interpolatione 
laboret  qua  ed.  Aldina  (a.  1499)  terrai  iussit  (D:  terra  eius  sU  = 
terrae  iussit)^^).  nee  uero  menda  desnnt.  uelut  initio  Persei  C 
eandem  habet  corruptelam  atque  Aldina  et  ceterae  uetere» 
editiones  Perseus  eSj  quae,  cum  neglectis  qnibusdam  litteris  facile 
sit  orta,  differt  ab  interpolatione  codicis  A^  quacum  aliqua  ex 
parte  consentit  codex  Lugd.  Bat.,  qui  Persea  uisa  est  exhibet 
magis  degenerauit  u.  25  lapsus  (terra  elapm'  recte  Bährens  ex  D)y 
cum  etiam  Aldina  terrae  lapsus  seruauerit. 

Cum  igitur  ^  et  C  ex  eodem  exemplo  Harleiani  in  moduno 
instructo  descriptos  esse  liceat  suspicari,  qnamquam  paullo  maiu» 
intercedere  posse  interuallum  non  negem,  ab  eo  ipso,  qui  codicia 
A  scholia  et  imagines  depinxit,  excerpta  ea  ex  Hygino  non  esse 
nouo  argumento  probatur. 

Id  qui  fecit  quomodo  fecerit  iam  perquiramus. 


§  3.     De  scholiasta. 

Ex  numero  eorum  signorum,  quae  Ciceronis  fragmento  con- 
tinentur,  una  Pleiadum  (5)  tabula  scholiis  caret^).    id  non  propter 


**)  Non  dubito  Grotio  (notae  in  Cic  frgg,  p.  74)  et  Bährensio  prae- 
enntibus  m<igno  scribere.     nam  'sub  culmine'  sine  adiectiuo  offendit. 

'•)  In  codice  Lugd.  Bat.  (Buhle  Arateorum  t.  II  p.  211)  genetiui  forma 
trisyllaba  deleta  pro  genuina  lectione  uisUf  ut  metro  satisfieret,  peruisü  est 
correctum.  —  hie  codex  idem  uidetur  atque  fragmentum  illud  Leidense  saec. 
XIII,  cuius  lectiones  a  Grotii  editione  recedentes  pnblici  iuris  fecit  Lnc 
Müller  N.  Mus.  Rh.  20  (1865)  p.  142  sq.  sane  in  eodem  nersu  (222)  desinunt 
(n.  Buhle  t.  II  p.  222  ad  eundem  uersum),  et  lectiones,  quas  ex  parte  taniam 
neque  ut  uidetur  accurate  Buhle  adfert,  in  uniuersum  consentiunt. 

0  Nomina  tantum  singulis  uirginum  capitibus  ab  eodem,  qui  ea  pinxit 
et  cetera  scholia  exarauit,  superscripta  sunt,  et  eo  quidem  ordine  quo  apud 
Ciceronem  enumerantur  (u.  35  sq.),  qui  cum  ab  Arato  tum  a  Germanico 
diöert.  praeterea  adscriptum  est  'septem  Pliades  uel  Athlantides',  eodem  modo 
quo  singulis  signorum  imaginibus  nomina  in  A  solent  adfigi.  K  Sanger- 
manensia  secutus  est.  —  u.  Ottl.  1.  c.  tab.  XIV  et  XV. 


37 

^autginis    formam,    qua    capita  Septem   illamm    uirginam    certo 
^Qodam  ordine  disposita  sunt  (a.  Ottl.  tab.  XIV),  factnm  esse  ex 
^imillima  planetarom   (25)   tabula   intellegitur,   in   qua   quinque 
^eomm  capita  suo  qnodque  scholio  circumdatum  ad  unius  imaginis 
<^cocordiam  magna  arte  inter  se  coniuncta  sunt  (Ottl.  tab.  XIX). 
^cd  ea  potius  fnit  causa,  quod,  cum  apud  Hyginum  Pleiades  non 
cetera    signa   proprio    loco    commemorentur,    sed    una    cum 
jadibus  ut  Tauri  appendices')  (II  21.  m  20),  hie  de  Pleiadibus 
locus  cum  qui  ad  imagines  inlustrandas  Hyginum  conpilauit  fugit 
dem  ratione  in  uniuersum  Hygini   uestigia   scholiastam  illum 
acutum  esse  iam  demonstrandum  est. 

Ex  secundo  et  tertio  Hygini  libro  haec  scholia  conflata  sunt 

mm:^  ut  in  unaquaque  imagine  ad  fabulas  siderales   ex  secundo 

^ibro  desumptas  tertii  libri  caput,   quo   de   eiusdem   signi  situ, 

-OTta  et  occasu,  ordine  et  numero  stellarum  agitur,  adiungeretur. 

^Taefixum  est  nomen  signi  aeque  ac  singnlis  Hygini  capitibus. 

<!«ntra  recte  sunt  omissae  qnae  non  solum  in  deterioribus  codicibus, 

«ed  etiam  ex  uetustioribus  in  DR  saepius  insuper  addnntur  in- 

^riptiones,  e.  g.  ^de  Perseo'  etc.,  quae  in  X  et  in  scholiorum 

^emplo  Hyginiano  Y  defuerunt.    etiam  pronomen  demonstratinum, 

^  quo  narratio  singulorum  capitum  ordiri  solet,  in  scholiis  con- 

«eraatum  est  (20  %s  pro  Mc^  18  hie  pro  de  hoc,  u.  adn.  4).   quod 

if  in  11  Sagütam  fumc  scripsit,  huic  librario  tribuo,  nee  minus 

quod  in  8  apud  Cyriacum  exstat  Aquarium  hunc  a  oodicum  AC 

<M)iniiiuni  fönte  alienum  esse  censeo.    cf.  Hyg.  U  2.  8.  9.  13.  15. 

18.  22.  25.  27.  28.  32.  34,    ne   dicam   de   iis   locis,    ubi  pro- 

Hominis  genetiuns  uel  cum  praepositione  ablatinus  exstat').    et 

nomina   signorum   reuera   ut    inscriptiones    separata    a    conexu 

lutrrationis  initio  singulorum  capitum  esse  conlocata  aperte  mon- 

stratPiscium  initium  (H  30  seh.  3).  cf.  41. 14.  40.  in  solo  U  7  (6) 

Ljrae  nomen  etiam  primi  enuntiati  est  subiectum.     [U  23  pro- 

Bomen  hie  a  Bunteo  iniuria  omissum  est,  cum  in  uno  D  interciderit] 

')  Itaque  imagines  Pleiadum  desunt  in  uetustis  Hygini  editionibus 
(ante  Munckeram  et  Staverenam,  qK^  Oermanici  codicis  Suaiani  imagines  ex 
Oiotii  Syntagmate  mutuaü  sunt)  et  ni  ÜEÜlor  in  eis  oodd.  recentioribus,  qui 
iinagmes  habent.  scholia  igitur  haec  Harleiana  com  ab  Hygino  originem 
docant,  imagines  ad  antiquum  aliqnem  oodicem  Arateum  redennt.  u.  not. 
ad  schol.  1. 

*)  Idem  mendom  interdum  in  deterioribus  Hyg.  oodd.  oecurrit,  SagiUam 
iU)  GP  habent,  et  initio  Cygni  (7)  Olorem  hunc  FU. 


38 

Sic  initio  singulorum  Bcboliorum  nominibnB  praemissis  eadem^ 
quae  in  tertio  libro  apud  Hyginum  necessario  exstant,  is  qni 
scholia  conpilauit  non  raro  omittit,  e.  g.  scboL  1.  8  (ubi  in  C 
intercidit  habet).  11.  15.  18^).  19.  20  (ubi  uerba  Piscis  (mtem  qui 
notius  diciiur  bac  de  causa  omittit).  retinuit  ea  2.  9.  21  et, 
pronomine  quod  apud  Hyginum  sequitur  omisso,  in  24.  a  pro- 
nomine  ex  Hyg.  desumpto  incipit  3.  4.  17,  in  4  cuius  pro  hmus 
in  AC  exstat.  in  12  bene  incipit  Eiu^  ala  dexiera^  ita  ut  AquHae 
ala  d.  (cf.  III  4  Coronam)  in  Y  fuisse  uideatur,  quocum  consentit 
R  (cf.  Hasperi  Hyg.  Dextra  ala  Aquilae^  ita  ut  ala  ablatiuus  sit) 
et  Bj  cum  ceteri  omnes  babeant  Aquila  ala  dextra.  denique  6  pro 
Hygini  initio  Lyra  kaec  apte  scripsit  Lyra  autetn  (idem  casu 
habet  F  conpendiis  ni  fallor  confusis).  in  7  et  10  tertii  libri 
capitum  initia  desunt,  in  13  et  14  inferioris  imaginum  partis  uerba 
detrita  sunt,  solum  c.  16  tertii  libri  particula  caret  (u.  infra). 

Eorum,  quae  in  secundo  et  tertio  libro  de  singulis  signig 
leguntnr,  maiorem  minoremue  partem  scholiasta  exscribit  ratione 
babita  singularum  imaginum  forinae  et  magnitudinis.  sie  breuia 
utriusque  libri  capita  de  Ceto,  de  Pisce,  de  Ära,  de  Procyone  tota 
seruata  sunt  (schol.  18.  20.  21.  24),  praeterea  de  Naue  capita 
ampliora  (17),  quibus  nauis  fignra  satis  spatii  suppeditabat.  de 
Sagittario  (10)  u.  p.  42.  plerumque  autem  partem  (priorem) 
secundi  libri  capitis  exscripsisse  contentus  tertii  quantum  potest 
adiungit.  etenim  id  egisse  scholiasta  uidetur,  ut,  quamquam  fabulas 
non  neglexit,  tamen  ad  astronomiam  potius  quae  pertinerent  ex 
tertio  libro  desumeret.  sexies  enim  neglecta  fabularum  parte 
tertii  libri  capita  integra  transscripsit:  Arietis,  Lyrae,  Gapricomi^ 
Sagittae,  Aquilae,  Canis  (schol.  l.  6.  9.  11.  12.  15).  et  in  II 
quidem  cum  fieri  non  posset,  ut  secundi  libri  caput  totnm  de- 
scriberetnr,  et  propter  insolitam  eins  magnitudinem  et  figurae 
(sagittae)  exilitatem,  breuissima  fabula,  quam  uberiori  narrationi 
praemittit  Hyginus,  descripta  tertii  libri  caput  commode  adiungit 
c.  9  duarum  quas  Hyginus  profert  fabularum   priorem  eamque 


*)  Pistricis  nomen  omittit,  ita  ut  ea  quae  sequuntur  ad  Cetum  sini 
referenda.  nihilominus  quod  Hyginus  habet  h<iec  retinuisse  uidetur  (u.  8» 
sed  in  codice  A  legitur  hec  uel  Ate).  Ceti  autem  uocabulo  in  priore  scholii, 
parte  ubique  ut  masculino  utitur  scholiasta.  inter  codioes  Hygini  de  genere 
eins  non  conuenit.  praeter  nomin.  Hyginus  adhibet  Ceto;  u.  Neue,  lai. 
Formenl.  I  p.  328. 


39 

Inreniorem  excerpsit.     c.  12  ex  tribus  fabulis,  quas  primae  ad- 
neetit  Hyginns,  neglecta  secnnda^)  mediam  eligit  ut  breuissimam. 

Sed  luculentiuB,  qua  ratione  scholiasta  usus  sit,  eumqae 
non  sine  aliqno  iudicio  ad  excerpendum  Hyginum  accessisse 
apparet  ex  scboliis  1  et  6.  in  utroque  enim  ad  scbolion  ex 
8ecnndi  libri  prima  fabnia  et  tertii  integro  capite  conpositum 
alia  seeundi  libri  particnia  insuper  adnectitur,  uidelicet  cum  ex 
inprouiso  spatii  aliquid  in  fignra  superesset,  neque  inprudenter 
ea  quibus  uacua  imaginis  pars  inpleretur  ex  secnndo  libro  eiegit» 
in  primo  enim  scbolio  tertii  libri  toti  capiti  (scb.  1  13 — 19) 
eam  seeundi  libri  partem  subiungit  (1  20—22)^  quae  primam 
fabnlam  quam  initio  exscripsit  (1  1 — 12,  nsque  ad  pag.  60,6 
ed.  Bunte,  omissis  extremis  eins  uerbis^)  quere  ut  supra  diximus 
übscurius  tUdeatur)  insequitur  (p.  60,  6—9).  et  primum  quidem 
dnae  de  Arietis  origine  sententiae  enarrantur,  quas  apte  scboliasta 
addit.  contra  alterius  quae  sequitur  de  Pbrixo  et  Cretei  uxore 
narrationis  (usque  ad  n.  25)  initium  tantum  pedi  postremo  Arieti» 
inscriptum  est,  sed  integro  enuntiato.  melius  in  6  ad  secundum 
libmm  confecto  tertio  redire  coactus  (6  28)  non  Hygini  ordinem 
sequitur,  sed  neglecta  longiore  eins  de  Mercurii  caduceo  digres- 
sione  (p.  43,15 — 44,5)  de  morte  Orphei  fabulam  et  breuiorem  et, 
qnoniam  supra  iam  de  Orpbeo  egit,  ad  conexnm  aptam  supplet 
et  cum  ad  totam  fabulam  transscribendam  spatium  non  sufficeret, 
Hygini  uerba  de  Tbraciae  mulieribus  a  quibus  Orpheus  est 
discerptus  (p.  44,  10 — 12)  non  inepte  contraxit  (6  32  sq.). 

Eadem  autem  fere  uerba  {quibtis  oft  I(me  —  in  Tracia  sunt} 
iam  semel  perscripta  in  extremis  quinque  codicis  uersibus  (cf. 
Ottl.  t  XVI)  iterum  leguntur  adiectis  ultimis  cmpere  dedit,  haec 
quin  addita  sint,  ut  spatium  imae  lyrae  expleretur''),  nemo  dubi- 
labit  nee  tarnen  ipse  scholiasta  et  illa  ex  Hygino  uerba 
elegit  iis  quae  nimium  spatium  exigerent  in  breuius  contracti» 


^)  Sed  prima  eius  nerba  non  nullt  etiam  dixerunt  —  quae  Vogelsias 
omuit  —  neglegenter  tranascripeit.  conf.  quae  p.  42  congessi  neglegentiae 
fim  ezempla. 

*)  Omisea  haec  esse  a  scholiasta,  eam  aerba  ut  supra  diximus,  quae  apud 
Hjg.  ad  Caput  quod  praecedit  de  Triangulo  spectant,  in  scholiorum  ordine 
»Ufa  carerent,  uix  licet  conicere,  cf.  p.  42. 

')  Librarius  K,  qui  nee  certo  imaginum  spatio  obstrictus  est,  neque  ea, 
qua  librarius  A  eet  inscitia,  uerba  haec  praue  repetita  recte  omittit. 


^0 

et  eadem  uerba  iterum  imagini  inscribenda  curauit  immo  aero 
accurate  bic  licet  discernere  eum,  qui  Bcholia  ex  Hygino  con- 
pilauit  aliqua  imaginom  ambitus  ratione  babita,  a  librario  qai, 
fortasse  iusBU  scboliastae,  ea,  qnae  ex  Hygino  excerpserat  scho- 
liasta,  imaginibus  artificiose  inscripsit  et,  com  excerpta  non  suffice- 
rent  ad  totam  imaginem  lyrae  explendam,  aliquot  uersus  repetiuit. 

Ipsi  autem  scboliastae  attribuendi  uidentur  bini  Ciceronis 
earminis  uersus,  qui  in  20.  21.  24  ad  secundi  et  tertii  libri  capita 
integra,  ita  ut  ad  Hyginum  recurri  non  posset,  exscripta  (intra 
imagines)  adduntur:  uu.  167  sq.,  183  sq.,  222  sq.,  a  quibus  sin- 
gulae  carminis  particulae,  quibus  de  tribus  illis  signis  agitur, 
initium  capiunt  scboliastae  autem  supplementa  baec  esse  ea 
potissimum  de  causa  arbitror,  quod  uerba  Arae  (21)  uersibus 
praefixa  de  qua  Cicero  sie  dicit  a  librario  sane  excogitari  non 
poterant^). 

Denique  scboliastae  inputem,  quod  in  fine  Planetarum  (25)  in 
scbolio  circa  Mercurii  caput  Scripte  adiunctum  est  quae  stdlae  pkmetae 
sunt  dictae.  sunt  enim  uerba  quae  initio  Hyginiani  capitis 
(p.  78,16  sq.)  leguntur  in  breuius  contracta,  quae  scholiasta  cum 
suo  loco  omisisset,  ut  ea  tantum,  quae  ad  ipsam  louis  stellam 
pertinerent,  circum  louis  caput  scriberet,  ad  finem,  cum  spatii 
aliquid  reliquum  esset,  addenda  curauit.  ad  secundi  planetae 
scholion  idem  adiunxit  Phaetho  (u.  15). 

In  ceterorum  signorum  scboliis  eam  tertii  libri  partem  potins 
respexisse  uidetur,  qua  de  siderum  situ,  ortu,  occasu  agitur, 
quam  posteriorem,  qua  singularum  uniuscuiusque  signi  stellarum 
sedes  enumerantur.  hanc  autem  band  scio  an  propterea  neglexerit, 
quod  sedes  et  numeros  stellarum  perquirentibus  ipsae  imagines 
stellis  omatae  praesto  erant.  sie  in  scboliis  Trianguli,  Piscium, 
Eridani  (2.  3. 19),  cum  secundi  libri  integra  capita  exscripta  sint, 
tertii  prior  pars  additur,  et  ita  quidem,  ut  c.  2,  postquam  de  situ 
signi  dictum  est,  summa  tantum  stellarum  adiecta  sit.  idem  in 
8  et  in  3  factum  est,  ubi  codicum  ÄC  consensu  quae  satis  apte 
desunt  iam  a  scholiasta  omissa  esse  uidetur  probari.  sed  erranit 
conpilator,   quod,    cum   utriusque  piscis    stellarum    numeros   ex 


')  Praeterea  moneo  illud  uisdens  pro  uiaena  in  altero  Procyonis  ueraa 
prorsus  cadere  in  menda  illiua  pictoris  magis  quam  librarii  propria,  ita  ut 
hos  uersus  iam  in  eins  exemplo  eundem  quem  in  ipso  A  tenent  locum  litteri« 
capitalibuB  intra  imaginem  ezaratos  obtinuisse  ueri  sit  simile. 


41 

fljgmo  deberet  desumere,  eius  tantum  cuius  prior  apud  Hyginum 

ft  mentio    namerum    ut   uniuersum    adiunxit.     buiusmodi    uero 

fleglegentiae    nel    erromm    exempla    plara    in    eo    deprehendi 

(n.  infra)  nemo  mirabitar.     contra    pauUo    ante    finem    rectius 

omttit  ab  Arietis  pede  primo,    neque  quartom  scbolion,  de  quo 

et  ipso  AC  consentiont,  babemus  cur  librarii  culpa  mutilatum  e8se 

^uspicemnr.      nam    libri    secundi    capite    paene    toto    exscripto 

—  omittitnr  ea  quae  ad  finem  apud  Hyginum  additur  Euhemeri 

<^^ntentia  et  ante  eam  integro  sensu  conlocatum  —  tertii  prima 

^^fentom  uerba  de  situ  Persei  adduntur,  neque  conexum   eorum 

t^iarbat,    quod   o   reliquo    corpore  in   AC   deest.     denique   c.    19 

c^  Tantum   tertii  libri  omiserit  scboliasta,   quantum  A,   ambiguum 

1    nam  quamquam  extrema  uerba  huiu^  figuraHonem  hiemalis 

rcubis  dnUdit  sensu  non  carent  et  stellarum  sunmia  eis  additur, 

jnen    restat     suspicio     librarii    culpa    nonnulla     intercidisse. 

3»  jjniliter  in   scb.   7   paucis   uerbis   ex   medio   tertii   libri   capite 

li^promptis  —  pro  nominauüj  quod  secundi  libri  fabulae  extremum 

i  uerbum,  scboliasta  breuiorem  uocem  dicU  (in  A  euanidam?) 

detur  scripsisse  —  summa  stellarum  adiungitur.     sed  librario 

^^x-ibuendum  uidetur,   quod  10  et  22  in  medio  catalogo  stellarum 

^cholion   desinit.     nam   cum    secundi    libri    caput    integrum   sit 

^transscriptum,  etiam  tertii  totum  ex  Hygino  desumpsisse  scholiastam 

Vn  tarn  magna   figura  coniciendum  est.     librarins  autem  propter 

ipsum  maiorem  solito  figurae  ambitum  errauit,  ita  ut  extremis 

^lempli  uerbis  spatium  deesset,    unum  restat  scholion  16^  quod 

^nndi  libri  fabulam  apte  conclusam,  tertii  nihil  seruauit,  unde 

etiam  hoc  loco  a  scboliasta  nonnulla  ex  III  32  addita,  a  librario 

propter  spatii  inopiam  omissa  esse  fortasse  conligas. 

Nee  tamen  certi  quidquam  de  singulis  locis  statui  potest. 
id  onam  licebit  constituere,  eas  lacunas,  quibus  sententiarum 
conexus  turbatur,  a  scboliasta  in  uniuersum  esse  abiudicandas, 
deberi  ei  maximam  partem  earum,  quae  integro  fere  sensu  tolerari 
possant. 

Quamquam  igitur  inprimis  extrema  singulorum  scboliorum  pars 
in  breuius  cogebatur,  ut  ei  quod  suppeteret  spatio  accommoda- 
retar,  aut  contractis  sententiis  aut  eiectis  iis,  quae  incolumi 
^DBu  deesse  possent®),  etiam  mediis  in  scholiis,   si  qua  minus 

•)  Inprimis  cf.  6  32  propter  quod    Uentn*  eqs.,  cui  adde   17  2'»:    quae 
qnare  non  tata  sU  dixi. 


42^ 

necessaria  ad  rem  esse  niderentur,  a  scholiasta  omissa  esse  his 
docetur  exemplis.  ad  seciindi  libri  finem  nonnulla  eum  omisisse 
iam  pag.  41  monui.  praeterea  conferas  8  6  fi^et  pro  Hyginiana 
lectione  f actus  esse  diceretur,  21  5  omissa  iierba  qmxm  agere  m- 
cepisseniy  quae  superaacanea'snnt,  6  26  in  fine  tertü  libri,  prius- 
quam  ad  alteram  secundi  libri  particulam  exscribeDdam  pergeret^ 
breuiter  seripsit  unam  in  basL  —  alia  in  conexu  Hyginianae 
orationis  neglecta  sunt  uel  in  breuius  contracta:  10  22  uerba  de 
Corona,  qaippe  quae  iam  supra  (u.  16  sqq.)  commemorata  esset^ 
et  ib.  19  libri  tertü  initium  Sagittamis  —  Centauri  apte  omisit. 
15  19  in  computo  pro  in  mpite  avtem  alteram  seripsit  in  capite  I, 
et  20  praeterea  habet  omisit.  ib.  Stellas  inter  singulas  et  obscuraf 
omissum  scholiastae  inputo.  7  16  ceteras  specie  corporis  praest^tns 
iam  a  scholiasta  omissum  uidetur,  ut  ea  quae  seqnuntnr  uerba 
quam  etc.  (u.  pag.  41)  adnecterentur.  etiam  24  1  quae  turbant 
potius  conexum  uerba  scd  a  nonnullis  (hnonis  existimattMr  im 
scboliis  desunt.  his  adde,  quae  pag.  30  iam  conlegimus  ex  co- 
dicum  AC  consensu  exempla,  et  7  9  sq.,  14  16  sq.  (om.  cim^t- 
nmtur)^%  et  alia  huiusmodi. 

Nee  tamen  desunt  loci,  quibus  minus  considerate  Hyginnm 
conpilator  secutus  est.  quod  in  Piscibus  (3)  et  fortasse  in  Ceto 
(18)  neglegentia  eins  commissum  est,  supra  iam  memoraui. 
praeterea  uerba,  quae  saepissime  apud  Hyginum  occurrunt  ui 
ante  diximns  et  similia,  ordinis  signorum  Aratei  ab  Hygino 
diuersi  nulla  ratione  habita  paene  ubique  perscripsit  e.  g.  I  3 
de  qua  alihi  plura  dicimus  {dieemus  Hyg.),  quo  loco  Hyginus  ad 
'fabulas'  uidetur  lectores  delegasse,  in  seholiis  sensu  carent.  ib. 
15  quod  sujyra  diximus,  cum  Deltoton  (2)  in  seholiis  sequatur.  3  3  (te 
quo  supra  (II  28,  in  seholiis  nusquam)  diximus,  16  7  sq.  de  quo 
(sc.  Orioüe)  et  ante  in  Scofpionis  signo  diaimus  et  postea  in  ipsius 
<ifigura  dicemus'^j  quod  neutrum  in  scholiorum  ordinem  quadrat, 
cum  Scorpionis  (II  26)  non  exstet  scholion,  Orionis  (II  34)  prae- 
cedat  (14).  ut  nihilominus  interdum  huiusmodi  adnotationea 
etiam  ad  scholiorum  ordinem  aptae  sint,  casu  factum  est  sie 
3  9  et  8  12  ad  c.  20  referri  possunt,  20  4  ad  3  spectat,  12  15 
ad  114. 


^^  Sed  ib.  18  post   ferens   iniuria   deest   dicitury   cuius   uocis   fortasse 
reliquiae  ante  xtenisse  in  codice  erant. 


43 

Eorum  qaae  4  10  in  ÄC  desunt  uerborum  Graeae  faerunt 
Gorgonum  custodes  de  quibus  eqs.,  prima  Graeae  /.  G,  custodes 
ininria  intercidisse  apparet.  incertam  est,  utrum  quae  desunt 
consulto  a  scholiasta  omissa  sint,  an  librarii  culpa  interciderint 

Ut  ab  bac  parte  in  medio  quaedam  relinquuntur,  quae 
ntrnm  librariis  an  scboliastae  sint  inputanda  dubites,  sie  ab  altera 
parte  dubitatio  exsistit  inter  scboliastam  et  id  ipsum,  quo  usus 
est,  ezemplum  Hygini.  sed  nonnuUa  iam  hoc  loco  de  bac  re 
nidentur  posse  constitui:  quae  desunt  in  scboliis,  iam  in  codice 
fllo  Hyginiano  Y  deftiisse  nuUo  modo  licet  suspicari.  quae  in 
breuiorem  fonnam  redacta  sunt  locutionibus  uel  uerborum  struc- 
tora  mutatis,  scboliastae  deberi  uidentur.  quamquam  aliquot 
structurae  uel  locutiones  ab  X  diuersae  sine  dubio  iam  in  Y 
infuerunt  nee  minus  codicis  Y  sunt,  quaecunque  praeter  arche- 
typi  X  memoriam  in  scboliis  exstant  (iis  seil,  quae  scholiasta 
addidit  exceptis).  de  coUocatione  denique  perborum  certi  nihil 
potest  statui,  sed,  ut  nostros  Hygini  Codices,  sie  XY  inter  se 
diserepuisse,  interdnm  scboliastam  a  tradita  uerborum  positione 
recessisse  consentaneum  est. 


Caput  III. 
De  Hygino  ex  ¥  emendando. 

Huius  qiiaestionis  cardo  uertitur  in  uerbis  iam  pag.  2  laudatis 
et  postea  in  ip^us  <ifigura  dicetnus^  (16  8),  quibus  codicem  Y 
neque  pendere  ex  X^  in  quo  illa  uerba  desunt,  conprobatar  et 
artius  cohaerere  cum  eo  Hygini  exemplo,  quo  interpolator  ille 
Oermanici  scholiorum  Basileensium  usus  sit.  contra  in  X  genuina 
lectio  seruata  est  u.  5  quadrupedum,  in  A  et  schol.  Bas.  in  ami" 
malium  mutata,  cf.  epitomen  quam  C.  Robert  uocauit  (texpaxöScov 
Robert  1.  c.  p.  172,11),  et  scholia  Sangermanensia  {quadrupedes 
Rob.  1.  c.  p.  173,  Germ.  ed.  Breysig  pag.  170,20).  apparet  igitur 
codicem  y,  cuius  memoria  frustulo  similis  codicis  scholiis  BasiL 
conseruato  firmatur,  nonnusquam  eadem  uia  a  tradita  lectione 
recessisse,  qua  X  et  nostros  Hygini  Codices,  et  in  restituenda 
Hygini  memoria  utroque  exemplo  utendum  esse,  idem  probatnr 
memoria  ultimi  enuntiati  huius  scholii,  cui  restituendo  XY  pro 
sua  uterque  parte  inseruiunt.  cum  enim  X  (u.  8)  recte  seruauerit 
et  (ante  ante)  et  ßngi^),  utrumque  in  Y  et  exemplo  interpolatoris 
scholiorum  Basil.  omissum,  idem  enuntiatum  laborat  uitio  iam 
a  Bursiano  temptato,  cuius  sanandi  uia  fortasse  codicis  Y  uestigia 
sequentibus  patet.  duplex  enim  uerbum  oportere  cum  offenderet, 
in  codicibus  deterioribus  nonnuUis  priore  loco  (post  negani) 
omissum  est,  quos  ß  neglecto  codice  D  secutus  est.  contra  Bor- 
sianus,  cum  sententiae  structuram  neglegentius  et  minus  con- 
cinne  in  modum  anacoluthi  conpositam  esse  intellexisset,  Hyginum 


*)  Hoc  uerbum  ad  sensum  necessarium  est  (de  infinitiuo  qui  adiungitur 
uenari  cf.  e.  g.  22  14  uenire  figuratur  alia).  contra  et,  cum  in  eo  qui  est 
apud  ß  conexu  paene  sit  superfluum,  optime  cadit  in  Hygini  lectionem  ex 
Y  et  Bas.  restitutam  et  postea  eqs.  —  in  Scot'pione  signo  quod  Bas.  ser- 
uauerunt  (sie  Strozziana  ex  archetypo  eorum,  in  nostris  Basileensium  oodd. 
BP  quod  sequi tur  di^imus  ante  Scorpione  legitur)  non  est  probandum,  cum 
ab  Hygini  consuetudine  alienum  sit,  sed  retinenda  uulgata  leciio.  nee  minus 
refiitandum  est  quod  20  2  in  ^  legitur  a  signo  Aquario, 


46 

post  enuntiatnm  illud  relatiunm,  cuius  alteram  partem  primag 
ei  restitnit,  his  nerbis  initium  enantiati  repetiuisBe  censuit:  hunc 
igiiur  negtmt  oportere  eqs.  sed  his  uerbis  insertis  locum 
saDatnm  esse  nego,  quoniam  ne  schoiia  Basileensia  quidem, 
qnae  aerba  quae  praecedunt  in  X  deperdita  integra  conser- 
aanerunt,  horum  quae  una  cnm  iis  intercidisse  in  X  Barsiann» 
fingit  ullum  praebent  uestigium,  nedum  codex  A  ille  lacunosas. 
hic  nero  codex  post  lacunam,  qua  ßgura  dicemus  intercidisse  ex 
Bas.  elncet^  pro  eo  qnod  X  et  Bas.  habent  oportere  seruauit  uerba 
nrm  debere.  et  uerbum  qnidem  dehere  ininria  pro  oportere  inrep- 
sisse  concedo  (fortasse  per  scholiastam  cum  breuiorem  mallet 
scribere),  sed  particula  non  ante  oportere  inserta  sententia  in  hoc 
scriptore  graeca  exempli  quod  sequebatur  lingua  inplicato  resti- 
tnta  uidetur. 

Ceterum  uno  hoc  loco  —  si  ex  ipso  Y  illud  debere  fluxit 
—  grauior  differentia  lectionis  inter  Y  et  interpolatoris  Bas. 
exemplum  statnenda,  uidetur;  quae  praeterea  discrepant,  librariia 
seholiorum  adscribere  non  dubito.  sie  a  ante  mercutHo  (u.  p.  19) 
et  tU  post  animalium  omissa,  alias  bis  pro  alioSy  ita  pro  itaqae 
(u.  3).  adde  quod  u.  9  -4  falso  habet  uenire  pro  uenariy  u.  3 
[direxerunt  pro  finxerunt?]  ad  pedes  fugientemj  ubi,  cum  X  post 
pedes  habeat  mts,  rectins  fortasse  in  A  ex  scholiis  Bas.  ante 
baec  uerba  inserendum  est  ei.  —  schoiia  Bas.  pro  et  tarn  magnum 
(u.  7)  habent  tamque  m.y  u.  5  lepora  genera  pro  cetera  genera 
fStrozzianis  totus  hic  locus  deest),  praeterea  intercidit  esse  et 
pareret  alias  per  errorem  oculorum.  denique  u.  2  pro  genuina 
codicis  X  lectione  nam  cum  ut  oportebat  Ä  habet  namque  ut  op,, 
in  schoL  Bas.  et  Strozz.  deest  ut, 

Proxima  igitur  intercessit  cognatio  inter  Y  et  cum  codicem, 
quo  interpolator  Bas.  usus  est.  haec  autem  Hygini  memoria  ab 
X  aliena,  etsi  nequaquam  integra  fuit  (animalium\  tamen  quantae 
dt  auctoritatis ,  etiam  in  reliqua  Hyginiani  de  Lepore  capitis 
parte  quam  schoiia  Harleiana  non  habent,  ex  Basileensibus  in- 
tellegitur. 

Sic  p.  72,1.2  Hygino  ex  Bas.  haec  restituenda  sunt:  'et 
ad  eins  partum  diligentissime  quae  opu^  essent  administrasse',  ubi 
uerba  cursiuis  litteris  expressa  iniuria  in  X  intercidisse  etiam 
eo  conprobatur,   quod  in  eodem  seruata  est  particula  ad  ante 


f  ^ 


')  Scholiorum  Codices  Bas.  Par.  Strozz.  habent  ius,  idem  uitiuni  satis 
mirum  Hygini  archetypus  X  uidetur  habuisse  p.  58,7  (sie  omnes  codd.»  etiam 
ii  qaos  Staverenus  adhibuit,  praeter  Fü^  cf.  uis  G). 

')  Sic  DBG  FF  U  edd.  f  a  dotninia  ex  meis  M^  idem  1  Ulitianus,  alteruter 
Morelianus  et  teste  Ed.  Heydenreich  (1.  c.  p.  22)  Sangall.  250,  Leid.  225, 
Voss,  sec.,  in  quo  a  m.  2  uulgata  lectio  ah  hominiiMis  saperscripta  est.  — 
Bursianus  de  h.  1.  disputauit  1.  1.  p.  31. 

*)  Melioris  lectionis  in  Strozz.  seruatae  iam  stipra  (n.  1)  attuli  exemplum. 
addo  p.  72,5  ubi  Bas.  magnitudinem  habent,  Strozz.  recte  (=  X)  muitUudinem. 
p.  72,1  cum  X  seruauerit  ah  exteria  finibus,  in  Bas.  legitor  ab  e.  gentis  /*., 
in  Str.  ah  e,  terris  f.  {finibus  eiecit  Urbinas).  quod  uitium  sie  ortum  uidetur, 
ut,  cum  litterae  teris  falso  bis  essent  exaratae,  librarius  —  is  fortasse,  qui 
hoc  Caput  ex  Hygino  inseruit  —  uocem  ineptam  in  terris  mutaret.  quod  cum 
in  Strozz.  sit  seruatum,  is  qui  Basileensis  et  Parisiensis  codicum  scripsit  arche- 


X 


eifis  partum^  quae  in  BasileeDsium  lectione  necessaria  est,  molesta    «^       |  ^jp  ' 

in  uulgata.    quare  in  PF  omissa  est,  in  M  et  D  a  lectore  quodam     ^^       •:  sl^ 

uel   librario   deieta,   quem   temere  ß   secutus   est.     administrare 

autem  simili  notione  aliis  Hygini  locis  usurpatur:  p.  35,5,  cf.  49,8. 

52,11.  56,21  bellum^  sacrißda,  nuptias  administrare^    cum  simplex 

desit.  —  etiam    extrema    buius    capitis    uerba    pag.   72,  11.  12 

ex  scboiiis  Bas.  supplenda  sunt,  sed  ita  ut  nonnuUa,  quae  in  X 

desunt,  scholiaBas.  recte  seruauerint  (cursiuis  litteris  a  me  scripta),      «^^^ 

alia  (uncinis  a  me  inclusa)  omiserint  quae  nostri  Codices  habent:  'ut 

bomines  meminissent  nihil  kis  <Cesse  tam^  exoptandum  in  uita, 

<;quin  ex  eo>  si  insolenter  ufantur  <Cp>lu8*)  doloris  quam  laetitiae        ^^ 

capere  posterius  cogantur*.    quod  ß  habet  nil  nulla  nisi  editionnm        x««ö 

(inde  ab  U)  et  codicis  F  auctoritate  firmatur.     his  —  exspectes        ^^s 

potius  sibi  —  Breysigium  secutus  recepi,  quod  pronomen  aequo         o^o 

iure   atque  is  ab  Hygino  usurpatur.     sed   malui   ante   esse   tarn 

id   collocare,    cum    inter  nihil  et   esse   facillime  potuerit   inter- 

cidere,    et   esse  tcmi   ni   fallor    propter   similes   quae    sequuntur 

litteras   exoptan   in   scholiis   negiectum   sit      uerba   si  insolenter 

utantur  uere   esse  Hyginiana   scholiis    confirmatur   et   sententia, 

nam  ad  id  quod  u.  4  narratum  est  respiciunt.     quod  artissime 

cum  his  uerbis  cobaeret  (/uin  ex  eo,  in  scholiis  intercidit.    denique 

cogantur   ex    scholiis   scripsi   pro    cogerentur^    quod    omisso    illo 

ntantur  ad  meminissent  in  X  accommodatum  uidetur. 

Denique  p.  72,6  quod  iam  Bursianus  ex  R  Hygino  reddidit  ^  _ 

ad    comedendum    pro    ab   liominibus^    scholiorum    Strozzianorum 
lectione  (p.  171,11  Br.,  in  Bas.  hie  locus  intercidit)^)  quibus  cum 


k-sr 


lo 


;f 


^18 


_^41 

iä  daretur  ad  mcmduccmdum  egregie  firmatur.     retinenda  autem 

est  codicis  R  memoria,   cum  enim  manducaDdi  uerbum  nusquam 

apfld  Hyginum   reperiatur,   comedere   et   p.   76,9   occurrit   et   in 

eodem  hoc  enuntiato   paullo   infra  sequitur   {oninia  comederurU). 

oode  etiam  supra  eodem  usam  esse  Hyginum  facile  concladas,  qui 

ideni  aocabnlom  ne  breuiore  spatio  interiecto  bis  ponat,  minime 

euret    praeterea  manducare,  cum  uigente  lingua  latina  peculiari 

fuerit  notione,  senescentis  demum  linguae  saeculis  usitatissimum 

uerbi   (comjedendi   loco    fuisse   cum    aliis   exemplis   conprobatur 

tum  unguis  Italica  et  Francogallica,   in   quibus   ad  bunc  diem 

^«rnatnm  est^). 

Praeterea  quid  intersit  inter  A'  et  eas  quas  scholia  Basi- 
IccDsia  habent  lectiones,  aceuratius  statuere  cum  longius  a  nostra 
cjoaestione  absit,  ad  codicum  XY  memoriam  inter  se  con|)arandam 
«"cdeamus. 

Ac  primum  quidem  seligendae  uidentur  eae  codicis  Y 
Icctiones,  quae  —  ut  animalivm  illud  —  codicis  esse,  non  Hygini 
o^rtis  indiciis  licet  statuere. 

13  in.  in  mmulo  (juod  pro  inter  astra  scholia  habent,  quam- 

<iuara  eodem  sensu  interdum  unurpatur  quo  inter  astra  uel  sidera 

Cef.  pp.  32,6.  45^7.  48,6.  56,14  ^),   in    1'  ex   eo    qui   apud   Hyg. 

I>raecedit    uersu    per    errorem    librarii    uidetur    inrepsisse,     ubi 

scriptum  est  in  mundo  cotlocamt^).    simili  errore  natum  est  10  20 

^,fignrat%ts   pro   vollocattis^    quod   in   Hygini   dicendi    usum   optime 

oadit,  ni  fallor  propter  id  quod  (u.   19)  praecedit  ^ira/ur;  —  et 

3  8  ubi  uocabulo  praecedente  capere  perturbatus  librarius  codicis 

C«el  scholiasta,  certe  idem  habent  AC)  idem  uerbum  pro  captare 

typum,  ex  sententiae  conexu  in  gentis  correxit.  quod  igitur  Breysigius  pro- 
poeuit  exterae  pro  exteris*  —  *ex  Hygino'  nescio  quo  errore  ductus  addit  — 
*biciendum  est. 

*)  cf.  Georges  Bursiaiis  Jahresbericht  28  pag.  262.  Wöltflin  N. 
Mus.  Rh.  37  p.  103.  —  addo  locum,  qui  casu  mihi  se  obtulit,  Bedae  in 
Hexaemeron  libro  I  (Migne  t.  II  col.  58)  qui,  cum  in  Genesis  c.  3  uerbum 
comedendi  sit  adhibitum,  in  commentariis  quos  ipse  subiungit  uerbo  mandu- 
caodi  utitur. 

*)  Haec  enim  lectio  uulgata  ex  codicibus  fere  omnibus  restituenda  est  pro 
Bonteana  locauit,   qui  Codices  DN  se   sequi   testatur.    sed  N  quid  habeat 
■mhi\  interest,  in  D   manus  secunda   uocis  collocauit  primam   syllabam   ex- 
pnnxit. 


48 

scripsit.  —  bis  exemplig  adiungo^)  2  9  demonstratur  pro  deformatur, 
librarius  enim  ni  fallor  cum  exemplnm  neglegentius  inspexisset^ 
uoces  similes  et  utramqne  in  hoc  libro  frequentisBimam  confndit 
adde  [16  3  direxemnt  pro  finxerunt?]  6  20  didt  pro  fingü. 
similiter  eiusdem  fere  notionis  noces  conftisae  snnt  7  10,  ubi 
longe  pro  alte  inrepsit  (u.  ad  1.),  14  19  contendisse  pro  reuertisse, 
qnod  non  solam  sententia  probatur  sed  etiam  scholiornm  Ger- 
manici  et  epitomes  consensu  (IXdetv  TcaXiv  epit  pag.  162,23  Rob., 
reuerms  BsiS,^  redetin/em  Sangerm.)®);  19  3  aquosissimum  (u.adl.); 
inter  scojnilas  pro  in  interscapilio  10  25  (u.  ad  1.)  et  15  21; 
7  16  nata  dicitur^  ubi  codicis  X  lectio  nasdtur  simiiibus  locis 
pp.  38,7.  47,13  firmatnr;  14  15  uino  et  cupiditate  ineensus  pro  per 
mnutn  cupiditate  incenstiSj  haec  scilicet  lectio  in  illam  quam 
scholia  habent  abiit,  non  ex  ea  mutata  est  (olya>d^vta  epit.  et 
schol.  Arat.  p.  162  p  =  schol.  Nie.  ther.  15,  imb  ^9ri(;  Ix^pova 
7evö|j£vov  Parthen.  20).  nee  pluris  aestimem  21  1  sacrißcasse  ei 
coniuratümem  fedssey  cum  X  per  zeugma  quoddam  exhibeat 
lectionem  minus  uulgarem  sacra  et  c,  /. 

Denique  codici  Y  uidentur  inputanda  duo  quae  in  catalogis 
stellarum  exstant  menda:  17  18  sqq.,  de  quo  loco  in  notis  dis- 
serui,  et  15,  ubi  cum  in  X  numerus  stellarum  (XX)  a  computo 
(XIX)  differat,  in  scholiis  concentus  inter  eos  institutus  est  pro 
quattuor^)  caudae  stellis  quinque  positis.  uetustiora  igitur  illa 
exempla  non  magis  quam  nostri  Codices ^^)  de  catalogis  stellarum 


')  Fortasse  huc  referendum  est  etiam  14  12  appeUari  iussitf  cum  in  X 
fuisse  uideatur  ajypellarit,  facile  enim  quod  paullo  praecedit  iussisse  librario 
Y  causa  potuit  esse  cur  erraret.  nee  tamen  negauerim  scholiornm  sen* 
tentiam  habere  quo  commendetur:  quamquam  pater  gratiae  deorum  memor 
iUo  nomine  eum  iussit  appellari,  consuetudine  tamen  factum  est,  ut  illud 
nomen,  diuinae  eins  et  singularis  originis  quasi  testimonium,  in  obliuionem 
abiret.     ceteruui  u.  not.  ad  12  9. 

*)  Librarii  R  est  reue^'sum  esse  (Oenopiona),  —  forma  actiua  probatur 
scholiornm  loco  \t  IL 

')  Id  ipsum  quattuor  mendum  esse  ex  graui  iam  archetypi  corruptel& 
ortum  p  demonstrauit  (p.  170,20  ad  seh.  Bas.). 

^°)  G  h.  1.  eadem  atque  Y  ratione  rem  sanare  conatus  pro  una  Stella 
sinistro  lumbo  tres  attribuit  totidemque  caudae  pro  quattuor  illis  stellis,  ita 
ut  numerus  XX  expletus  sit.  contrariam  uiam  ingressus  est  R  numero  in 
XIX  mutato,  et  idem  habent  FU,  —  etiam  aliis  mendis  laborare  hune  cata- 
logum  ostendit  p  ad  Hyginum. 


49 

consenserunt,  qui  quam  nariis  iisque  graiiibus  et  iam  inueteratis 
nitiis  laborent,  quicumque  hisce  calculis  inmergitur  iiidet. 

Ex  iis  locis,  quibus  Y  memoriam  genuinam  seruauit,  primum 

eos  proponere  liceat,  quibns,  cum  scholiorum  lectionis  uestigia 

in  nostris  Hygini  codd.  exstent,  haec  ipsa  res  ei  patrocinetur^^). 

3  1  Diogneti  Erythraei  nomen  reete  scholia  (codd.  AC)  habent, 

cum  in  X  Diogneius  quidem  fuisse  uideatur,  altera  uero  uox  leui 

errore  abiisse  in  erythracus.    4  6  aidos  recte  AC^  AEIAOC  A'*^), 

6  10  Pangaeo  Y,  pancaeo  X,  10  6  Sositheus  Y,  sosiheiLs  X,  20  6 

Ciesias  Y^   ethesms  X,  25  4  eumqiie  cum  suppritnere  cogitaret  Y, 

eumque  8,   cogitare  Xy   ib.  11   incenderit  Y,  incenderet  X,    12  de- 

dderit  F,  deiecerit  X,    6  3  copula  erat  quam  scholia  seruauerunt 

in  X  intercidit,    simiiiter  10  11  in  X  suo  loco  obiectum  defuit 

6tim,  quod  in  nonnuUis  codd.  suppletum  est  (ante  aMrortim  in  F, 

ante  deformaret  in  6fß),  cum  alii  uerbum  deformaret  in  passiuum 

mallent  mutare.    denique  Cygni  (7)  stellarum  summam  [catalogus 

in  scholiis  deest]  recte,   ut  ex   epitome  et  schol.  Germ,    elucet, 

Bcholia  seruanerunt  XIIII,  cum  in  X  enumerentur  XIII  (in  cor- 

pore  I  post  quinas  insemit  Rob.),  subscripta  autem  fuisse  uideatur 

snmma  XII,  quam  deteriores  Codices  in  XIII  mutauerunt    fortasse 

igitnr  ipse  catalogus  in  Y  nondum  mutilüs  fuit. 

Non  pauci  exstant  loci,  quibus  genuina  memoria  codicibus 
XY  communis  in  unum  duosue  codicum  meliorum  recepta  scho- 
liorum consensu  agnoscitur,  cum  in  ceteris  codicibus  deprauata  non 
raro  in  ueteres   editiones   et  in   Bunteanam   inuaserit.     initium 


")  Ex  numero  eorum  locorum,  quibus  de  genuina  lectione  inter  XY 
oonaenit,  nonnuUos  eligere  liceat,  quibus  ß  codicibus  suis  i)eq)eram  usus  est. 
14  5.  12  Catrea,  CatreuSf  quod  iam  Bursianus  restituit,  scholiis  probatur,  etsi 
priore  loco  in  A  tantum  legi  potest  hrea,  altero  capreus  exstat  (u.  supra 
p.  20).  quamquam  de  ipso  hoc  nomine  dubites  (u.  Rob.  ad  1.).  —  ibid.  14  ß 
editiones  tantum  secutus  [==  B)  ibi  ouiisit.  iniuria  uulgatam  lectioncm 
neglexit  3  6  (edere  pro  esitare),  17  19  solum  G  secutus  eiecit  et,  7  12 
acripdt  eonaequentem  locauit,  quae  lectio  duplici  mutatione  in  D  conparata 
est-  7  l  codice  D  neglecto  uulgatam  lectionem  retinuit  Graeci  cygnum  pro 
r.  Gr.y  8  4  neglexit  addere  aliquando  in  D  correctum  esse  ex  aliquOf  quam 
scholiorum  et  Hygini  codicum  lectionem  genuinam  esse  iam  Bursianus 
oetendit,  9  7  pro  iactatiane  noluit  recii)ere  iactione,  quod  etiam  D  habet,  alia. 

**)  De  hoc  uocabulo  et  ceteris  graecis  quae  ai).  Hyg.  occun-unt  u.  not. 
adSl2. 

4a 


50 

capiamus  a  nonnuUis  locis   in  R  et   scholiis  recte   sernatis^'):  :^   : 
9  5  panicos,  cum  ceterorum  codicum  (excepto  P,  qui  ex  codice^^^e 
Reginensis  simiilimo  fluxit)  lectioniB  origo  sit  forma  in  paniscos^^^ 
comipta.    14  3  Iphiclo^  ceteri  phiclo  uel  phido,    7  6  sesequi,  cmn 
quod  DM  habent   seseque,    ut    totus  locus   mutaretur,    eflFecerit 
24  2  Procyon  est  appellatus  in  DM  in  Pr.  esse  ap.  mutatum  est, 
in  FU  in  Procyonem  appelkUum^  quas  lectiones  ortas  esse  apparet 
ex  conpendiosae  scripturae  errore,  cum  pro  est  (e)  in  DM  temere 
scriberetur  esse  (ee),  alii  librarii  pro  procyon  e  legerent  procyonem 
et  quod  sequitur  participium  accusatiuo  accommodarent.  —  denique 
huc  refero  12  12,  ubi  genetiuus  aquilae  scholiorum  lectione  (eins) 
firmatur  (u.  supra  p.  38). 

Aliis  locis  DM  cum  scholiis  genuinas  lectiones  seruauerunt  ^  ^^ 
in  R  foedatas:  in  summis  stellarum  addendis  eum  a  tradita 
memoria  recessisse  (u.  supra  p.  9)  scholiorum  cum  nostris  praeter 
eum  codicibus  consensu  firmatur.  10  13  -ß'  singularem  habet  ^'^ 
sensuque  carentem  lectionem  qtwd  equo  mulio  satus  esset,  cui  a 
m.  2  uulgata  lectio  superscripta  est  quod  equo  muUum  sit  usus. 
illa  quomodo  orta  sit,  indicat  lectio  muUo  pro  muUumy  quam 
Staverenus  ex  '2  Voss.'  profert.  ex  sit  usus  et  factum  est  scUus 
esset.  Bursianus  codice  12  fretus  coniecerat  equo  uel  muh  uencUus 
esset^*).    non  minus  reiciendum  est,  quod  idem  12  10  codicis  12 


*')  u.  supra  p.  46,  ubi  lectionem  solo  R  seruatam  od  comedendum  etiam 
in  Y  fuisse  scholiis  Strozzianis  probatur.  praeterea  ex  ea  Hygini  parte  quae 
scholiis  non  est  seruata  liceat  adferre  locum  certissimum  p.  65,10,  ubi  quod 
solus  R  ante  pedem  exhibet  exiluisset  et  epitomes  memoria  (exirTj8*rjaa?)  firmatur. 
—  mirus  est  scholiorum  et  codicis  R  consensus  de  uerbo  düexisse  12  2,  cum 
ceteri  codd.  recte  ut  uidetur  omnes  habeant  delegisse  {¥kay[zv  epit.,  cf.  seh. 
Sang.),  casu  eandem  uocem  in  utroque  scriptam  esse  cum  uix  possit  cogitari, 
fortasse  licebit  conicere  in  codicis  R  exemplo  ex  uetere  lectionis  discrepantia 
utramque  lectionem  fuisse  perscriptam,  uel  ipsum  R  hanc  lectionem  ex  alio 
codice  desumptam  pro  uulgata  recepisse. 

^*)  Aliud  interpolationis  exemplum  ex  ea  Hygini  parte  quae  a  scholiis 
aliena  est  liceat  proferre.  p.  52,5  pro  'itaque  anguis  et  in  Aesculapü  tuteki 
et  in  astris  dicitur  collocatus'  R  habet  'i.  a.  et  Aesculapius  (=  cod.  Oruill.) 
Ioui8  tutela  in  a.  d.  c.\  quod  non  est  probandum.  nam  louis  tiUela  sie  usiir- 
patum  a  consuetudine  Hygini  abhorret,  cum  ^lauis  etc.  beneficio'  saepe  ad- 
hibeat.  etiam  sententia  uulgari  lectioni  fauet.  Aesculapium  enim  esse  illud 
Ophiuchi  Signum  cum  antea  dictum  sit  (p.  51,15),  iam  (inde  a  u.  25)  causa 
narratur,  cur  anguem  manibus  tenens  figuratus  sit,  ita  ut  h.  1.  anguem  in 
eius  tutelam  receptum  simulque  signo  eins  caelesti  attributum  esse  necesse 


51 

lectione  ad  sacrißcandum  ei  aquilam  au^icatam  nisus  —  sed  ipsc 
dnbitans  —  protulit  ad  s.  ei  egresso  eqs.,  adhibito  ni  fallor  Seruii 
loco  (ad  Aen.  9,561)  'ad  quod  (seil,  bellum)  egrediens  luppiter 
aquilae  nidit  augarinm'.  immo  retinenda  est  lectio  scholiis  pro- 
bata  sacrißccmti  ei  eqs.  quod  autem  R  habet,  ni  fallor  ex  uitio 
exempli  fluxit  in  quo  sacrificandi  scriptum  erat,  cf.  p,  77,20  ß, 
ubi  pro  exoptanti  D^R  habent  exoptamli,  in  D  a  m.  2  in  ex  optato 
correetum,  quod  ß  temere  reeepit.  2  5  alii  quod  Nilus  habet  R 
(=  D«)  pro  alii  qua  Nilus  (u.  not.  ad  1.),  1  9  ortum  mutatum  in 
tortum  pro  tostumy  4  9  conscripsit  pro  non  scripsit  (u.  ad  1.); 
10  12  deformaret  in  passiuum  mutatum  est  (=  PC7),  cum  obiectum 
fum  iam  in  X  intercidisset  (u.  supra  p.  49).  interdum  in  R  formae 
nel  locntiones  uulgaris  sermonis  huius  scriptoris  proprii  ad  gram- 
maticae  leges  et  usum  linguae  latinae  accommodatae  sunt^^). 
89  et  18  6  (u.  ad  hunc  1.)  singularem  uerbi  iungendi  structuram 
neglexit,  7  11  pro  falsum  notione  aduerbii  simili  usurpato 
legitima  forma  /also  correcta  est,  ibid.  12  hoc  e  facto  pro  e  factOy 
quod  ubique  apud  Hyg.  exstat,  25  22  sqq.  perperam  femininum 
pro  masculino  scriptum  est  (u.  not.  ad  25  1),  6  1  collocaia 
(=  B^)  pro  constituta,  quod  ceteri  omnes  cum  scholiis  habent, 
inrepsit  —  ex  ea  Hygini  parte,  quae  scholiis  non  continetur, 
nonnnlla  liceat  addere:  uelut  simplicia  pro  conpositis,  conposita 
pro  simplicibus  usurpata,   monstrare  pro  dem.   pp.  45,15.  55,11. 


nt  commemoretur,  superfluum  sit  Aesculapium  in  caelo  constitutum  esse 
denao  addere.  iatiis  autem  illo  potissimum  loco,  .cum  nonnullae  litterae 
forta^se  iam  t'also  bis  scriptae  essent,  facile  legi  potuit.  —  addo  pag.  37,20 
nbi  qnod  ß  habet  heniauctas  (eniausias  Burs.)  pro  etesias  (ethesias  ut  uidetur 
X)  et  ipeum  interpolatum  esse  iam  C.  Robert  docuit  1.  c.  ad  p.  81,11. 

'*)  cf.  e.  g.  p.  37,18  *qui  aeatui .  .  .  mederetur'  =  PF,  cum  ceteri  codd. 
ae^um  recte  retinuerint,  u.  Muncker  ad  1.,  Wölfflin  N.  Mus.  Rh.  37  p.  114 
idn.  1.  —  p.  35,20  secundum  arborem  quandam  in  B  mutatum  est  in  suh 
arbore  qucidam,  sane  cum  insolitus  huius  praepositionis  usus  offenderet.  nee 
nero  desunt  similia  exempla,  ut  Plin.  N.  H.  XXXI  49  secundum  puieum  dextra 
ac  ^niiftra  fodiunt  aestuaria,  VU  214  statututn  (horölogium)  .  .  .  secundum 
rogtra,  alia.  et  fortassc  in  uertendo  loco  graeca  uerba  nimis  anxie  ut 
saepios  expressit  Hyg.,  nam  ni  fallor  legerat  xata  (an  icapa?)  SevSpov  Tt.  — 
p.  32,15  quidem  in  R  temere  mutatum  est  in  autem,  quod  in  sententiae 
eonexu  facilius  esse  uideretur.  sed  spectat  quidem  ad  u.  18,  ubi  Arati  sen- 
tentia  refuiatur. 

4a* 


53 

cf.  47,1;  scripsit  pro  conscr,  56,25;  uersam  pro  conu,  59,9;  inesse^ 
pro  eÄÄe/  61,4;  suscepisset  pro  rec.  72,18;  proiecerunf  pro  det.  (cf 
p.  36,15)  35,19;  p.  35,5  reddidisset  pro  fedsset^%  p.  65,9  ccm- 
tendisset  pro  constitisset;  pag.  65,2  amn/  pro  addunt;  pag.  73,  l"! 
sagittam  dirigere  (pro  ä.  niittere),  quam  uocem  per  ipsnm  librarian: 
ex  eius  aetatis  sermone  quasi  sponte  in  contextum  inrepsisse,  qu: 
eius  quo  R  fere  exaratus  est  temporis  documenta  e.  g.  Alcuin: 
uel  Hrabani  litteras  inspexerit  uidebit.  ceterum  u.  WölflFlin  1 
(adn.  15)  1.  p.  109.  —  denique  25  3  quod  soli  DM  seruauerunl 
in  iis  et  scholiorum  lectione  in  his  et  firmatur,  9  11  in  B  (cf.  F] 
deest  autem^'^)*^  6  18  {est  posita  =  ß)  et  15  6  {secum  ducens  =  M* 
uerborum  eoniocatione  R  a  ceteris  codicibus  et  scholiis  recedii 

Codices  DM  cum  his  locis  aut  merito  aut  iniuria  contra  ü 
consentiant,  non  raro  ipsi  inter  se  discrepant,  ita  ut  MR  contra 
D,  uel  DR  contra  M  faciant,  codicum  XY  communi  memoria,  u 
ex  scholiis  intellegitur,  aut  seruata  aut  corrupta. 

Sic  D  aberrauit:  1  16  pistncis  caput  pro  cap,  pistrids,  16  \ 
{ut  om.,  opereum\  [19  4  hnnc  pro  eum^]  218  oriens  pro  exoriens 
10  17  quod  ß  habet  paucae  et  cum  non  nisi  codicibus  FD 
{paucaet  m.  l)  M^  sit  seruatum,  pristina  lectio  paucae  (pauca  A 
restituenda  est.  6  25  quod  corruptum  in  D  exstat  colcata  iden 
ni  fallor  resipit  uitium  quod  VP  indicant  collocaia  (sie  ß).  genuim 
enim  lectio  coniecta  (cf.  17  11)  cum  in  conlecta  uel  collecia  abiissel 
hoc  ut  ineptum  in  collocaia  (et  testudinem  in  ablatiuum)  correctuD 
est.  denique  coniunctiuus  diuiserint^  quem  soli  MR  cum  scholii 
2  8  seruauerunt,  optime  quadrat  in  Hygini  usum  (u.  not  a< 
12  9),  et  iisdem  recte  traditum  est  ihi  pro  uhi  15  6. 

Rarius   scholia   codici   D   contra  MR  subsidio   sunt     10  \ 
genuinae  scholiorum  lectionis  q^i  uir  pro  cur  ex  nostris  codicibu 
unus  D  aliquod   praebet   uestigium  (u.  ad  l).     25   11   dixei^ti 
pro  scripsei^unt  in  MUiF  errore  oculorum  ex  uersu  9  inrepsit    8 
autem  quod  codex  C  habet  abest  a  solis  MR, 

Contra  codicem  M  scholia  cum  DR  recte  consentiunt:  1  2' 


»«)  Reddere  (cf.  pp.  50,10.  55,2.  57,2.  60,21.  67,20.  79,3)  eadem  qu 
facere  iiotione  nusqiiam  ap.  Hyg.  occurrit.  contra  facere  ut  alias  saepiRsiir 
ab  eo  usurpatur,  sie  cum  duplici  ut  dicunt  accusatiuo  (cf  pp.  70,  5.10.  79,2 

^^)  Idem  solus  habet  i?  21  8  in  eadem  fere  uerborum  structura,  in  qi] 
autem  in  hoc  tertio  libro  raro  omissum  est. 


53 

Orchomeno,  pro  adiectiao  Orchomenio  ad  oppido  pertinente,  quod 

Bjgmi  consnetadini   repugnat.     6  17   pro  ßlio   iam   ß   restituit 

^iiae  (u.  ad  1.).    7  10  omnibus  pro  haininibas  {hotnines  perperam  Ä) 

scDteotia  nitro  refdtatar.    qnae  noces  quam  facile  inter  se  con- 

fxisae  sint,  scholiorum  codex  K  demonstrat,  in  qno  pro  cormpta 

oodicis  A  lectione  et  ipso  omnibus  scriptnm  est. 

M  cnm  scholiis  et  nonnnllis  codicum  recentiomm  recte  habet 
ß  11  BacchaSy  13  4  eam  quaesitum.  25  22  DR  alii  falso  (u.  not. 
«►d  25  1)  femininam  hanc  eandem  exhibent,  1  13  habens  ad  exortum 
0  ad  ex.  habens. 


Interdnm  cum  netnstiores  nitiati  sint,  recentiores  ant  omnes 

SLUit  nonnnlli  ita  cum  scholiis  consentiunt,   ut   de   archetyporum 

Y  communi  lectione  non  possit  dubitari.     6  28  uoce   Uenerem 

DM^R{B)  omissa  in  DA,   ut   sententia   restitueretur,   uenisset 

Ci<iem  in  P  inrepsit)  pro  infinitiuo   scriptum  est,  in  Toss.  tert.' 

^^roserpinam,  particula  cum  eiecta.     in  D  interpolatio  magis  pro- 

gressa  est,  cum  earum  in  dearum  a  correctore  mutaretur.     ib.  5 

in  D^iPR  est  Eurydicis  (cf.  euridis  P).     1  19  DMR  alii  summam 

^tellarum  exhibent  XVIIIj  cum  XVII,  quod  scholia  et  codd.  de- 

teriores  seruauerunt,  ex  Pseudo-Eratosthene  necesse  sit  enume- 

^entar.    de  9  9,  ubi  uetustiores  Codices  secutus  iniuria  Bursianus 

^  uulgata  memoria  recessit,  u.  ad  1.    19  8  antarcticum  ( — on  schol.) 

in  netustioribus  ex  arcticum  correctum  est.     10  15  eius  recte  ß 

(Schefferi   eandemque  Munckeri   coniecturam   secutus)    ex  G  (u. 

i^iipra  p.  10)  restituit,  cum  ceteri  codd.  perperam  habeant  esse, 

ibid.  14  particula  et  recte  bis  posita  (cf.  u.  9  sq.  et  celerrimum  . . . 

^i  acuiissimum , .)  deest  in  MÄ*,  cum  D  grauiore  corruptela  laboret. 

^dem  G  uni  debetur  quod  10  12  ß  scripsit  louem  fecisse  et  mm, 

^om  ceteri  codd.  et  edd.   omnes  falso  tradiderint   /.  /.  ut  mm, 

scholia  autem  quamquam  uerba  quae  inter  louem  et  cum  leguntur 

omiserunt,  tamen  ni  fallor  ex  ipsis  his  uerbis  apte  omissis  con- 

cludere  licet  etiam  in  Y  fuisse  et.    praeterea  scholiis  cum  solo 

G  fere  conuenit  de   locis  12  4  (uolantetn)   et  25  26   {quod  .  . 

uidelur),    u.  ad  IL 

His    locis    addere    liceat    paucos,    quibus    quamquam    cum 

deterioribus  scholia  consentiunt,  tamen  eorum  lectio  falsa,  genuina 

ea  est,  quam  soli  uetustiores  seruauerunt.    cum  igitur  codicem  X 

iDtegram  his  locis  fuisse  necesse  sit,  casu  lectiones  illas  deteriores 


54 

inrepsisse  saspicandam  est,  siae  quod  ex  sententiae  conexa  com- 
mode  librariis  se  offerebant,  sine  cum  in  deteriores  nostros  ex 
alio  codice  illius  scholiorum  exempli  similiore  interpolarentur. 
sunt  autem  —  leuiora  omitto  —  6  16,  nbi  qiiod  pro  quarum  et 
propter  litteras  fere  easdem  et  propter  sensum  faciliorem  potuit 
inrepere,  cum  uocis  quod  loco  positam  esse  quorum  nequeat 
cogitari.  14  13  pro  uenustate  —  scilicet  cum  minus  placeret  illud 
Urion,  'perdidit  antiquum  littera  prima  sonum'  (Ouid.  f.  5,536)  — 
ut  uetustate  scriberetur,  praesertim  cum  sequatur  consuetudüne^ 
facile  potuit  fieri.  2  1  quod  ut  ei  quam  M^FNU  et  ceterae 
ante  ß  edd.  cum  scboliis  exhibent  lectioni  ueM  uidetur  ante- 
ponendum,  tum  ita  scribendum  [id  scholia,  itaque  quod  Hygini 
plerique  Codices  habent  ni  fallor  inrepsit,  cum  id  quod  sequitur 
quod  falso  pro  particula  haberetur]. 

lam  transgrediendum  est  ad  eos  locos,  quibus  codex  Y 
prorsus  a  codice  X  abhorreat  et  ita  quidem,  ut  lectiones  eins 
aut  manifeste  sint  meliores,  aut  certe  non  habeant  cur  inpro- 
bentur,  cum  autem  codice  sint  traditae  uulgata  memoria  tot  locis 
praestantiore,  et  ipsae  integritatis  in  uniuersum  praebeant  speciem. 
hanc  non  plane  certam  esse  rationem  consentaneum  est,  nee 
uero  alia  licet  uti,  cum  in  eo  qui  nunc  praesto  est  subsidiorum 
apparatu,  tum  in  hoc  scriptore,  in  quo  uel  Optimum  codicem  non 
Omnibus  ex  partibus  ceteris  meliorem  esse  ex  memoriae  eins 
condicione  sumendum  est. 

Conlocatione  uerborum  qui  loci  a  uulgata  lectione  recedant*®) 
enumerare  longum  est,  satis  sit  protulisse  paucos  illos,  quibus 
codicis  Y  lectio  certis  causis  probetur:  3  10  alter  boreus  alter 
noiius,  hoc  enim  ordine  Hyginus  in  u.  inseq.  pergit  et  eodem  in 
epitomes  et  scholiorum  Germ,  catalogis  utriusque  piscis  stellae 
enumerantur.  20  8  inter  Capricomurn  et  Aquarium,  nam  zodiaci 
Signa  ab  Hygino  semper  suo  ordine  adferuntur,  e.  g.  m  39  inter 
Leonem  et  Uirginem,  Aquario  et  PisdbuSj  31  Scorpione  et  Sagit- 
iariOj  21  inter  Taurum  et  Geminos. 

Magis  incertum  est,   quid  iudicandum  sit  de  iis  locis,  nbi 


*^)  Quorum  nonnullos  scholiastae  (uel  scholiorum  librariis)  deberi  non 
est  cur  negemus,  u.  supra  p.  43.  —  ceterum  moneo  conlocationem  uerborum 
in  hoc  libro  Hyginiano  multimodis  abhorrere  a  legitima  et  commoda. 


#       Gesollt  in  scholiis  uerba  a  nostris   codcL   sernata.     sed  temere 

m        I,  Vogels  quod  4  10  in  AC  deest  tragoediarum  scriptor  (cf.  pp. 

\         &d,21.  69,3)  etiam  e  nostris  codicibos  eiciendom,  1  14  sq.  bre- 

ujorem  scholiomm  lectionem  genninam  esse  pntauit  (n.  ad  IL). 

etiain  S  6  canendnm  est,  ne  scholiorum  lectionem  qai  Ms  locis 

^»mni  proximi  Hygino  obtradamus  (u.  ad  1.).    ex  ceterornm  locorom 

xiiunero  liceat  adferre  10  15,  nbi  uoeem  qaandam,   quam  in  X 

post  quod  exstitisse  ex  codd.  D  {iam)  et  JR  (tcon)  conligendom 

idetnr,  etiam  in  Y  faisse  nihil  obstat  ne  snspicemnr.    sed  quod 

nrsianns  pro  icon  coniecit  Croto  et  palaeographicis  rationibus 

sententia    refatatur,    nam  plane   est   saperflnom  hoc    nomen 

ddere,   quod  etiam  ß  ex  Hemsterhusiano   codice  inconsiderate 

cepit    mihi  uidetur  in  perscribenda  noce  iam  R  errasse  —  sie 

^t  CO  pro  a  legeret;  similia  autem  menda,  notissima  uerba  cor- 

pta,  etiam  aliis  hnios  codicis  locis  inneniuntar  —  et  retinendum 

quod  iam  Robert  probanit  iam^  quod  eiecta  %epta  interpolatione 

^Sctyris^  (Bob.  ad  1.  p.  153,4)  optime  ad  sensum  quadrat.  —  uno 

loco  7  11  (de  quo  u.  not)  uocem  (consHtutus)  in  scholiis  omissam 

^tdam  ab  Hygino  abiudicandam  esse  censeo.    adde   25  25   ubi 

ciMcUur   eo   quod   sola    scholia    seruauerunt   nimium  elatum    iure 

^cesse  conprobatur  (u.  ad  L). 

Cum   igitur  de  iis   quae  in   scholiis   desunt  ne  id   quidem 

^^^ertis  fundamentis  possit  statni,  utrum  in  Y  defuerint  an  postea 

^^K^terciderint,  ea  quae  praeter  conmiunem  codicnm  XY  memoriam 

^^1^  scholiis  exstant^^   in  ipso   codice   Y  fuisse   statuendum   est 

Cj^  supra  p.  43).    ut  autem  Hygino  haec  ut  uberioris  memoriae 

'^'sigmenta  restituamus,  inprimis  locus  ille  in  Leporis  scholio  in 

-^  deperditus  suadet,   cui  duo  illa  fragmenta  in  scholiis  BasiL 

^■"sidita  succurrunt     tamen  et  bis   amplioris   memoriae   locis  et 

meiern,  quibus  codicis  Y  memoria  a  uulgata  diuersa  est,  id  est 

^ndom,   ut  certae   causae,    cur  scholiorum   lectio  praeferatur, 

^luantam  fieri  potest  exquirantur. 

Quod    scholia    sola    habent   15  2  morho,    17   19    summum 


^^  Ea  tantmn  dico  quae  ad  rem  et  ad  sensum  spectant,  non  infinitiuum 

^  nel  prouomma  et  aduerbia  quaedam  et  similia  addita,  quibus  amissis 

oiliil  mutatur.     nam   in   huiusmodi   rebus    quam   neglegenter  et  uarie  hie 

senptor  se  gerat,  et  ainguli  librarii  quantum  inter  se  discrepent,  in  una- 

qoaqoe  fere  pagina  licet  obseruare. 


66 

cpitomes  (et  schol.  Germ.)   adsensu  Hygino  uindicatur.    sed  ut 
tarn   manifesto   testiraonio    codicis   Y  memoria   confirmetur  raro 
euenit.    nam  ne  iis  quidem  locis,  ubi  quae  Hyginus  habet  eadem 
in   epitome   et   in    scholiis  Germanici   exstant,   ex   conparationc 
eornm  certum  fruetum  ad  memoriam  eins  statuendam  licet  per- 
cipere,  cum  neque  accurate  graecum  aactorem  sequatur  et  aliena 
admisceat,  aut  simplicia  uerba  suo  Marte  inani  quodam  tumore 
inflet.     nee  uero  quisquam  dubitabit,   quin  genuina  sint  e.  g.  (u. 
ad  11.)    quae   15  9  in  X  desunt  uerba   ne  data  henefida  aliq^ 
tempore  degenerarentur,   13  6  paene  omnes  et  3  Nerei  ßliam,  1  ^ 
hio^  25  25  nimium  elatum  et  totus  ille  locus  bis  uerbis  sematis 
a  uulgata  memoria  recedens.    ibid.  18  sqq.  scboliorum  memoria^ 
de  Martis  Stella  quae  Pyrois  uocatur  meliorem  esse  satis  mi^ 
uideor    probauisse,    nee   non    quam   in   louis   Stella    Y  seruaci' 
stnicturam   de   qua  .  .  scribit,   ait  enim  eqs.,   et   uerba   ab   lo^ 
(25  1  sq.  7).     quod  aptissimum  est  ad  sensum  eum  9  4,  eumq^ 
10  6,  genuinum  esse  non  est  cur  negemus.     copulam  seruauit 
in   X  deperditam  G  3   erat,     22  5   cum   in  X  fuisse   uideati:^ 
diuerteretury   scholia  deuertei*et%ir  recte  exhibent.     copiosior  struc: 
tura   quae    12  3   tradita   est   prorsus   cadit   in   huius    scriptoriu 
morem,  ib.  10  quam  scholia  habent  uberiorem  lectionem  louerm 
uktorem   rmiertisse   maiore   auctoritate   utitur.     21   9    scholioru» 
lectione  quo  (pro  quod),  2  4  ablatiuo  graeco^^)  sententia  uidetu: 
restituta,  nee  minus  placet  24  5  ^spectan^  ad  occasnm  ut  intei 
Geminos  et  Cancrum  constitutus  uidetur\     1  7  ut  impetum  aquilae 
uitans  saue  anteponendum  estuulgatae  lectioni  ut  aquilam  fugiens. 
ib.   5  ut  sui   copiam  faceret  pro  ut  secum   concumberet^    10  9.10 
adsiduitate  et  exiUisse  pro   düigentm  et  factum  esse,    12  18   tibia 
pro  peiiruiy  quibus  addo  19  5  urbs  pro  insula^  ut  nobiliora  ut  ita 
dicam  uel  minus  usitata  uel  peculiaris  notionis  uocabula  com- 
mendanda  uidentur  pro  uilioribus  uel  usitatioribus.    sed  incertam 
hanc  esse  saepe  rationem  concedo,  nee  panci  restant  loci  quibus 
scboliorum   lectioni   memoriae   eorum   auctoritas,   quam   non  ab 
omni  parte  absolutam  esse  et  perfectam  monuimus,  sola  patro- 
cinetur.     e.  g.  22  4   ambigitur  inter  statueretur  et  numerareturj 


**)  In  uulgata  lectione  louis  nominej  graece  Atö^,  ablatiuus  nomine  ferri 
non  potost.  hoc  eiecto  graece  Ato*;  prorsus  ex  more  Hygini  insertum  est 
sed  sclioliorum  memoria  haec  coniectura  tollitur. 


ib.  10  sq.  de  structura  louem  miseritum  .  .  .  constituisse  et  luppiter 
misertus  .  .  constitmt,  cum  ex  Hygini  dicendi  consnetudine  certa 
ratio  neutri  lectioni  possit  obici.  eodem  cadit,  quod  de  tem- 
poribas  et  modis  in  enuntiatis  secandariis  (u.  ad  12  9)  inter 
scholia  et  X  saepe  non  eonnenit.  nee  maltum  prodesse  scho- 
lionim  incertam  memoriam  in  nominom  graeconim  casanm  formas 
inquirentibus  ex  iis  quae  ad  1  22  3  12  4  9  attalimus  in- 
tellegitnr. 

Ut  nero  buiusmodi  locis  —  qaos  singnlos  enumerare  longam 

est  —  ntrinsque  memoriae  aactoritas  quasi  par  exsistit,  ita  inter 

X  et  F,   qaamais   differant,   tarnen   summam   intercedere   simili- 

tudinem  cum  ex  integrarum  lectionum  crebro   consensu  intelle- 

g:itar,   tum  ex  uitiis,   quibus   utrumque   laborasse  nostri  Codices 

indicant.     sie   25    1.6.10    et   louis    et   Saturni    Stella    Phaethon 

appellatur,  cum  illa  deberet  Phaenon,  ib.  17  sq.  uerba  ut  nihil 

—  impetrauit  integra  esse  uix  possunt    in  Nauis  (17)  catalogo 

sieUas  et  IUI  ante  puppi  in  utroque  iam  uidetur  defuisse.     Sirii 

(15)  catalogo  dudum  corrupto  —  duo  uitia  auribus  et  in  cauda 

IUI  ex  graeco  exemplo  fluxisse  probauit  Robert  ad  1.  —  et  Y 

et  nostri  Codices  uarie  studebant  mederi.     etiam  in  Capricorni 

catalogo  (9  12)  commune  uitium  uidetur  statuendum,  quod  ut  tolle- 

retnr  fortasse  in  Y  tradita  lectio  mutata  est  eidem  quae  subiungitur 

summa  corrupta  est,  nee  non  ultimum  quod  ex  secundo  Hygini 

Vbro  scholia  exhibent  enuntiatum  uidetur  deturpatum  (u.  Robert 

ad  l).     14   25  XY  de  exortu  consentiunt     17   19   sub   reiectu 

etiam  in   Y  fuisse  ex  codicis  A   corrupta   lectione  conligendum 

est,  pro   quo   recte  Bursianus   uidetur   scripsisse  supra   tedum; 

sed  incertum    est    quod    idem    pro    obscuro    infinitiuo   pagasae 

(17  9),  quem  XY  habuisse  uidentur,  proposuit  TuaSat.    15  3  canem 

nmnere    (pro    munen)    accepisse    quamquam    ceterorum    locorum 

(a  Bcholiis  alienorum)'^)  consensu  refutari  uidetur,  tamen  band 

8cio  an  possit  tolerari  in  hoc  scriptore  peculiari  sermone  tam 

saepe  uso.    etiam  alii  loci,  siue  sunt  suspecti  siue  non  mutandi. 


")  cf.  pp.  88,19  (munere  BGN)  39,19  (munere  B,  om.  GFU)  43,21 
(mnnere  D^P).  contra  *dedit  pro  munere'  (datiu.  DFUedd.^y  ablat.  G) 
fljginua  habet  p.  39,3,  cf.  30,22.  —  quod  in  R  h.  1.  est  t«  munere  apud 
Hjgmnm  nusqnam  occurrit,  usurpatur  in  scholiis  Sangermanensibus. 


58 

cum  consensa  scholiomm  et  nostromm  codicum  sint  traditi,  qua 
similes  archetypi  XY  fuerint  amplios  demonstrant. 

Ita  uel  si  ipso  codice  Y  toto  liceret  uti,  codex  X  negle^ 
non  posset.  cuinam  uero  saecnlo  Y  attribuendus  sit,  com  ex  e 
quam  praebuisse  uidetur  Hygini  memoria  aliqua  cum  prob« 
bilitate'^)  perspici  non  possit,  num  quid  de  hac  re  ex  alil 
indiciis  liceat  concludere,  iam  quaeramus. 


tt 


)  De  Isidori  exemplo  u.  infra  p.  66  adn.  13. 


Caput  IV. 
De  Hygino  cum  ^Arato'  coninncto. 

Äratus  latinus  Ciceronis  cum  Hygino  in  unum  coniunctus, 
qDalis  in  Britannieis  codieibus  nobis  praesto  est,  mire  quadrare 
ttidetnr  in  locum  Isidori  (de  nat.  rer.  17),  ubi  Aratum  et  Hyginum 
J€  sequi  testatus  {Dicunt  aniiqui  Aratus  et  Hyginus)  Hyginum 
wlum,  et  ad  uerbum  fere,  exscribit  (usque  ad  p.  34,5  ed.  Becker). 
wtest  igitur  cogitari,  quod  Aug.  Reifferscbeid  coniecit  (quaestt. 
keton.  p.  443),  Isidorum  ante  oculos  habuisse  exemplum  ita  in- 
►tnictum,  ut  Arati  Carmen  et  Hyginus  unum  quasi  librum  effi- 
'erent,  i.  e.  ^Aratum  latinum,  cui  Hygini  astronomia  fabularis 
idscripta   fuerit',   Aratum  autem  illum  fuisse  Carmen  Ciceronis. 

Neque  est  cur  tale  quid  factum  esse  miremur,  cum  de  rebus 
inae  tractantur  inter  utrumque  non  modo  conueniat,  sed  Hyginus 
n  conponendo  libro  ipsius  Arati  quasi  summi  harum  rerum 
tnctoris  rationem  quam  maximam  habuerit.  nam  ut  nonnullas 
'ins  sententias  quas  falsas  esse  putat  castigat^),  ita  sequitur 
^  magna  ex  parte  et  quae  'ab  Arato  obscurius  dicta'  ei 
tidentur,  ^lanius  ostendif  (p.  22,1  Bunte)*),    facile  igitur  poterat 

*)  In  explicandis  signis  (lib.  11)  aliquotiens  ab  eo  recedit  Parmeniscum 
acutus,  ut  censuit  Robert  (1.  c  p.  225  sqq.) 

*)  De  hac  re  agere  cum  non  sit  nostrum,  pauea  tarnen  liceat  attingere. 
>- 106,10  (ed.  Buntej  ne  ab  Anito  quidem  ('Aratum  ipsum  negare*)  plane- 
*^nnn  corsus  posse  definiri  dicit  Hyginus.  exscriptum  autem  esse  Arati 
^^*naen  ab  eo  iam  C.  Robert  nonnullis  exemplis  probauit  —  adde  quod 
PL«cis  solitarii  nomen  notius  ab  Arato  (u.  388)  desumpsit,  cum  apud  *Era- 
^henem*  magnus  ait  uocatus  — ,  et  tertium  et  quartum  librum  inspicientibus 
^<^cet    nam  quae  de  mutuo  signorum  situ,  de  circulis  quibus  diuiduntur, 

*  ortu  eomm  et  occasu  Hyginus  profert,  maximam  partem  ex  Arati  carmine 
^«prompta  sunt,  haec  autem  cum  in  quarto  libro  secundum  continuam 
Arati  enarrationem  conscripta  sint  —  cap.  2  (usque  ad  p.  100,14)  =  Ar. 
^1-499  de  aestiuo  circulo,  c.  3  (usque  ad  p.  102,19  exceptis  iis  quae  de 
^ete  ad  Arati  sententiam  interpretandam  inserta  sunt)  =  515 — 524  de 
•fiquinoctiali  ciic.,    c.  4  (usque  ad  p.  104,4)  =  501—510   de  hiemali    circ, 

•  12  =  704—732,  569—703  de  siderum  cum  singulis  zodiaci  signis  ortu  et 


60 

fieri,  ut  duo  hi  libri  in  unum  conscriberentur.     qua  autem  fere 
aetate  id  factum  sit  et  cur  Ciceronis  potissimum  Aratus  fuerit 
electus,  ni  fallor  indicatur  Germanici  Arato,  qui  Lactantii  Fir- 
miani   aetate  —  sub   finem   fere   tertii   saeculi  —  cum   scholiis 
(iis  quae  Basileensia  uocauit  Breysigius)  uno  uolumine  iam  ita 
coniunctus  erat,  ut  pater  ille  ecclesiae  cum  scholiorum  quendam 
locum   adferret   'Caeaarem   in   Arato'   laudaret'),   qu^si  ab  ipso 
Germanico  et  Carmen  et  scholia  fuissent  confecta.    scholia  igitut 
illa   iam   altero  p.  G.   saeculo  ex  graeco    uidentur  translata  et 
Germanici   carmini   adiuncta   esse,     inde   ab   hac  autem  aetate 
usque   ad   eam,    qua   Auieni   Aratus   in   publicum   prodiit*),    ^^ 
tempus   statuendum   est,   quo  —  siquidem  ipsa   antiquitate  hoc 
factum  est  —  ad  Ciceronis  Aratum  Hyginus  adscriptus  sit.    n^-^ 
cum  Ciceronis  Carmen  praeter  Germanici  Aratum  inter  buiusmo^^ 
carmina,   quae  permulta  erant  (u.  Hieronymi   locum  in  adn. 


occasu  — ,  in  tertio  ad  singula  signa  distributa  sunt  adiectis  iis  quae 
mutuo  eorum  situ  in  camiinis  j)rima  parte  aJferuntur.  sie  uenit  in  mentes^ 
quod  —  posteriore  quidem  aetate  —  Leontius  mechanicus  (de  fabricatic-^^ 
sphaerae  Arateae  p.  136  ed.  Sanctandr.)  iis  praecipit  qui  discere  uelint,  qi 
Aratus  de  singulis  signis  disseruerit:  xhv  irepl  tcüv  ocotspiüv  Xo^ov  bI<;  xpia 
Siaipsl  6  "Apaio?.  xal  ev  jx^v  lu)  TcptoTü)  Ei^aoxei  irspl  x*?]^  Ttpög  5XXYjXa  aot 
^ececu^  (u,  26 — 453)  .  .,  ev  hk  Seoilptp  irepl  xy]^  vooüp,lvf]<;  a^xcüv  dnh  [' 
Xü>v  xüxXtüV  xojiYj^  7j  6i:otaooöv  aOiÄv  npb^  xoog  xoxXoo?  ayiotux;  (462—558)  -- 
ev  Zk  X(])  XoiTCü)  TCSpl  xr^^  '^zvo^ivi]^  a^xdiv  irpö^  xa  avaxiXXovxa  |AepY|  x*  ^ 
Cüj^taxoö  oxaceu)^  (559  —  732).  .  .  .  a>3xs  äv  ^eXYja(i)|j.sv  ixaoxov  xAv  Cip^-*^ ' 
xaxa  irdvxa  oüjx'fcuvtü^  evxd'ai,  ^STjOet  xot?  xptol  x&szoiq  svxuYX^vovxa^  eictoxI'^aoO-oc^ 
et  xt  Xl^sxai  (Xrfovxai  ed.)  itepl  xou  CYjXoojiivoü  Cw^'-o'J  xal  xaxa  pipog  ev  xu)  i  ^ 
Yjxot  xal  iv  xot?  Soolv  ^  xal  ev  xptol  x|j.*r]|iaatv  idv  ooxto  x6;cg  itepl  aoxoö  x^ 
Xs^oftsva,  Et(;  2v  oovaYaYovxa^  sv  xtvt  irxo)^itj)  Yjxot  0)^85api(})  ::po^  xö  ixotjAOv  <Tfz^^ 
oao^at.  —  sed  alio  praeter  Aratum  fönte  etiam  in  his  rebus  Hyginum  usun^ 
esse  eo  conprobatur,  quod  etiam  de  arctico  et  antarctico  (et  lacteo)  circulCP 
fusius  egit. 

')  Lactant.  1  11  p.  183A  Migne  (Robert  1.  c.  p.  156).  ceterum  u. 
Robert  p.  9  adn.  11. 

*)  Hoc  quando  factum  sit  indicant  S.  Hieronymi  uerba  in  comment 
ad  epistulam  ad  Titum  missam  (intra  annos  386—392  conscripto,  u.  Teuffei 
bist.  litt.  Rom.  434,  1.  2  ed.  4)  c.  1:  *quem  (seil.  Aratum)  Cicero  in  latinum 
sermonem  transtulit  et  Germanicus  Caesar  et  nuper  Auienus  et  molti 
quos  enumerare  perlongum  est.*  (Vallarsii  edit.  alt.  t.  VII  1  col.  706, 
Teuffei  1.  c.  420,2). 


61 

exscriptum),  auctoritate  et  gratia  praestaret^),  in  prompta  erat, 
com  Gennanico  echolia  essent  addita,  etiam  illud  Carmen  ano 
nolDmine  conprehendere  com  libro  Hyginiano  ad  Äratum  expli- 
candnm  paene  facto. 

Sed  etiam  Giceronis  ipsins  Hyginas  aliqnam  rationem  habere 

oidetur.    pag.  103,18,  ubi  Arati  duos  nersas  exscribit,  Giceronis 

eosdem  addit  praemissis  uerbis  4dem  Cicero  dicif.    iidem  semati 

sunt  in  Giceronis  de  nat.  deor.  libro  II  108  (frg.  X  ap.  Baeh- 

rensiom),  quo  loco  cum  Cicero  scripserit  hocj  seil,  ut  uersus  com 

üs  qaae  praecedont  nerbis  aptius  cohaererent,  Hyginns  quod  habet, 

ita  nt  ex   ipsins    canninis   continno   ordine    locum   exscripsisse 

nideatnr.    sane  ne  postea  interpolatos  hos  esse  putemns,  alter 

locas,  qno  utmmque  Hyginns  landat,  nos  impedit,  III  29  p.  94,10, 

ubi  cur  stellam  qna  nincula  Piscinm  coninnguntur  Aratus  (u.  245) 

aöv?£0|jLov   oiroopivtov,    Cicero   (u.  17)   nodum   caelestem   uocanerit, 

SQoMarte  explicat:  ^qui  ntrique  nolnnt  significare'  eqs.   bis  locis 

com  nomen  Giceronis  adferat,  eundem  castigare  uidetur  III  11 

I).  86,6,  ubi  sententiam  eomm  refatat,  qui,  com  Aratus  diceret 

X^erseum  Hnter  sidera  (sie  codd.,  astra  ß)  xexovtaiiivov  figuratum, 

^ccepenmt  eum  pulnemlentum  dictum\     ita  enim  Cicero  uertit 

'^  25  (et  Auienus  u.  567  eum  ni  fallor  secutus,  n.  supra  p.  35 

^dn.  17),  cum  Germanicus  (u.  253)  sententiam  magis  quam  uerba 

^xpresserit     quod    autem    'conplures'    laudantur,    cum   de   solo 

^cerone  sermo  sit,   in  Hygino  noli  mirari  (u.  infra  p.  LXX). 

^raeterea  n  14  init  ni  fallor  Giceronis  memor  ad  graecum  nomen 

^)phiuckus  —  idem   Germanicus   retinuit  —  adiunxit   'qui  apud 

^ostros  BcriftoreB  Anguitenens  estdictus',  quod  nomen  latinum 

»olum  adhibuit  Cicero,    adde  quod  id  signum,  quod  graece  K^xoc 

^ocatur,  cum  hoc  nomen  in  secundo  libro  (c.  31)  ex  ^ratosthene' 


')   Reuera   Giceronis    Carmen    tarn    eximium    locum    tenuisse    et    illo 

Hieronymi  loco  probatur  et  laudibos   quibus  a  Firmico  Matemo   extoUitur 

(Hathea.  II  praef.,  p.  15  ed.  Pruckner  Basil.  1551,  cf.  Teuffei  1.  c  52,4)  et 

^  quod  Lactantius  eius  Aratum  praeter  Germanicum   adhibuit  (V  5,  5.  9). 

Auiennm  eius   magis  rationem  habuisse   quam  Germanici  iam  G.  Sieg  (u. 

^^^  p.  35  adn  17)  contendit.    neque  Antoninorum  aetate  sine  aliqua  gratia 

^Quse  Giceronis  Aratum  haud  scio  an  liceat  concludere  ex  eo  quod  Gordianus 

primns  (natus  a.  158)  'adulescens  cum  esset  .  .  poemata  scripsit  .  .  cuneta 

iIJa  quae  Cicero,   id  est  .  .  et  Aratum  .  .,   quae  quidem   ad  hoc  scripsit  ut 

Ciceroiiis   poemata   nimis   antiqua   uiderentur*.     lul.    Cap.    Gord.  8,2   (II 

31,10  Peter)  c£  Teuffei  L  c.  189.2.  375,2. 


62 

(cf.  epitom.  et  schol.  Sang.)  receperit  Hyginus,  in  tertio  et  qu^^o 
eodem  nomine,  quo  a  Cicerone,  appellatur  Pistrix,  cum  Germani^üs 
huius  uocis  integra  forma  graeca  utatur  pristis^),  alia  nonnixlla 
ut  incerta  malo  omittere. 

Haec  carminis  Tulliani  in  Hygino  uestigia  satis  exigua  esse 
concedo.     sed   consentaneum   est   minus   eum    respexisse    inl^r- 
pretem,  cum  ipsius  auctoris  graeci  eximiam  habuerit  rational»- 
id  uero  licet  statuere  Hyginum  ex  numero  eorum  qui  Aratum     i^ 
linguam   latinam   transtulerant  dignum  cui  operam  daret  sol^^^ 
habuisse  Ciceronem.    potuit   igitur  fieri,   ut  astronomia  Hyg-iiw, 
cuius    'genealogiam    omnibus    notam'    iam    initio    tertii    saec^T^^^ 
magistelli  graecam  linguam  pueros  docentes  graece  uerteban^Ä^^)i 
huic  potissimum  carmini  commentarii  in  modum  adiungeretuK^  ) 
qualem  nonnullis  saeculis  post  eam  legisse  snspicamur  Isidoiu^^ 

Huic  uero  totum  Hygini  librum,  eam  quidem  quae  nc::^^ 
superest  partem,  non  frustula  eins  nonnulla  ad  manus  fuisse  ^ 
quos  ex  eo  excerpsit  locis  satis  demonstratur.  quos  cum  «^^^ 
omnes  congesserit  Gustauus  Becker,  percensere  liceat 

Laudato  Hygini  nomine  eum  exscribit: 

c.  19  de  lunae  cursu,  pag.  39,16—40,2  ed.  Becker  =  pj 
115,4.5.11—13  ed.  Bunte. 

c.   48   de  partibus  terrae,   p.   78,14—79,8  =  p.  27,1—: 
h.  1.  cum  etiam  ea  quae  Hyginus  huic  capiti  praefixit  ^unc 
exponemus'   ad   uerbum   exscripserit    (quod   Beckerus   neglexit^^ 
tum  demum  nomen  eins  adfert  ('ut  testatur  Hyginus'),  cum  ad 
ipsam  eins  de  Terra  disputationem  peruenit.    utroque  autem  loco 
pariter   atque   eo    a   quo   profecti    sumus   initio   prorsus  Hygini 
uestigia  premit,  sub  finem  et  omittendo  et  mutando  paullo  ab 
eo   recedit.    tamen   in   cap.    17   'Arati   et   Hygini*    auctoritatem 
denuo  ('putant  idem  philosophi')  inuocat. 

Praeterea   huc   pertinent   duo   loci,    quibus    cum  'antiquos' 
landet  (cf.  c.  17  'dicunt  aniiqui  A.  et  H.')  Hyginum  sequi tur: 


*)  De  dui)lici  huius  uocis  forma  deque  notione  eius  u.  F.  O.  Weise 
Die  griech.  Wörter  im  Latein  pj).  74.  (114.)  494. 

')  cf.  Dosithei  Magistri  illum  locum  a.  207  p.  C.  scriptum,  interpret. 
lib.  III  ed.  Böcking  p.  65  (Hygini  fab.  ed.  M.  Schmidt  p.  LIV.  Teuffei  1.  c, 
2G2,5). 

®)  Ipsum  Hyginum  commentarium  Aratei  carminis  scribere  sibi  non 
proposuisse  ex  libri  eius  praefatione  intellegitur. 


63 

e.  4  de  mensibus  p.  11,2.3:  ^Mensem  autem  antiqui  defini- 
enml  quamdiu  luna  zodiacum  ciraäum  perdudC  =  Hyg.  p.  120,16. 

c  16  de  quantitate  solis  et  limae,  p.  33,1—6  Lunam  autem 
mmrem  esse  dicmU  antiqui  eqs.     cf.  Hyg.  p.  118,7 — 13*). 

Cetera  qoae  apod  Isidornm  exstant  Hyginiani  libri  frustnla 
ocis  alinnde  desomptis  inserta  sunt,  et  interdam  quidem  ita,  ut 
iingda  Hygini  uerba  eum  singnlis  alieni  aoetoris  in  annm  eom- 
oisceantor. 

c.  10  pag.  23,8 — 11  cf.  Hyg.  pag.  27,21 — 25  (omisso  medio 
inantiato).  fortasse  etiam  qnae  sequantnr  cum  Isidorns  (ex  Suet) 
x)npilaret  Hyginom  (cf.  pag.  28,1  sqq.  15  sqq.)  inspexit.  sane 
ixtrema  capitis  nerba  sed  qui  proximi  sunt  aestiuo  circuloy  ipsi 
tm/  Aetkiopes  nimio  ccdore  perusti  (p.  24,1.2)  Hyginiana  sunt  cf. 
).  28,12  sq. 

c  12  polornm  definitionem  cacumina—dictus  est  p.  26,15—27,1 
ib  Hygino  (p.  23,6 — 8)  mutnatus  est 

c  18  p.  38,1 — 3  sienim  —  edipsis  ßeret  ad  nerbnm  fere 
sxscripta  sunt  ex  Hyg.  p.  115,13—15.17. 

c.  20  p.  41,3 — 9  cum  Hygini  loco  p.  1 16,2 — 8  fere  congruit, 
^tra  initio  capitis  nonnulla  tantum  uerba  ex  iis  quae  ap.  Hyg. 
)raecedunt  (p.  115,21  sqq.)  inspersa  uidentur  Suetonianae  narra- 
im.  Suetoniana  autem  frustula  uidetur  admiscuisse  loco  se- 
inenti  ab  Hygino  desumpto.  u.  6  ('ad  solis  locum  ue/  lineam\ 
i  initio  capitis  'ad  idem  Signum  [cf.  ad  eundem  locum  signi 
Ijg.  p.  115,23]  uel  Uneam')  uerba  uel  Uneam  Suetonio  deberi 
OBpicandum  est  (eadem  habent  Origines  et  scholia  Sangerm.,  u. 
^ckerum  ad  1.).  etiam  uerba  pag.  41,9  et  ita  ad  oculos  nostros 
vnsmttit  (et  ita  ad  corpora  nostra  adicit  Hyg.)  Suetoniana  uidentur. 

c.  21  p.  42,13—15  ut  per  mediam  —  super  terram  prorsus 

»nsentiunt  cum  Hyg.  p.  116,10 — 12.     etiam   quae  praecedunt 

quia  ea  demensione  hma  distal  a  sole  ex  Hygino  desumpta  esse 


*)  Uerba  longinquiUUe  autem  loeorum  uisus  languescU  ab  Hygino  (1.  c. 
0  alioia  sunt,  eadem  cum  occnrrant  p.  44,7  loco  ex  Suetonio  desumpto, 
od  8cio  an  hanc  Suetonii  sententiam  laidorus  ex  memoria  huic  Hygini 
o  iniexuerit.  etiam  ad  finem  paullo  ab  Hygino  reoedit,  et  recte  quidem 
iitit,  qood  perperam  in  nostris  oodd.  exstat  non  (u.  11).  quod  addit 
fericr  fortasse  et  ipsum  Suetoniani  illius  loci  quem  attuli  (c.  22,2)  memor 
effxut.  cetemm  nostromm  codicnm  memoriam  tuetur,  neque  Bursianus 
icatiaum  uidetur  in  coniunctiuum  debuit  mutare  (cf.  efficit  18). 


64 

apparet,   cum   Isidorus   Hygini   uerba^®)   minus  perspiciens    i 
Marte  satis  peruerse  sententiam  mutaret.    perperam  enim  scri( 
quia^  quasi  semper  eadem  esset  positio  solis  et  lunae  et  ter 
haec,  ^ut  per  mediam  terram  siquid  directum  traicias'  et  sol 
et   lunam   contingas.     hac   re  perturbata    ne  uerba   et  ipsa 
Hygino  (u.  12 — 14)  excerpta  4deo  uenit  ut  solis  radii  obicie 
se  mole  terrae  [uel  umbra]  ad  eam  non  peruenianf  inepta  ui 
rentur,  nonnumquam  coactus  erat  inserere.    quod  praeterea  ad 
tiel  umbra  ad  alteram  quam  attulit  causam  'quia  usque  ad 
narem   circulum   terrae   umbra  extenditur'  respicit,   quae  uei 
forsitan  Suetonii  sint,  cui  et  alteram  paragraphum  et  huius  initL 
deberi  Reifferscbeidius  (1.  c.  p.  214)  statuit 

c.  22  uerba  celeriv^  exorta  —  non  simul  occidunt  p.  44,10 — 
ex  Hyg.  pag.  21,1 — 4  exscripta  sunt.  —  eiusdem  capitis  ini 
Hyginus  uidetur  usurpatus,  cf.  p.  106,3 — 6  .  .  'ut  stanie  mur 
stellae  exoriantur  et  occidant.  quod  fieri  non  potest,  si  ea 
stellae  uagae  feruntur^  eqs. 

c.  28  cum  incipiat  'Ämbrosium  in  libro  Hexaemeron  h 
dicentem',  in  medium  paragrapbi  secundae  enuntiatum  —  \i 
antea  non  ita  anxie  patrem  ecclesiasticum  secutus  —  inte: 
nonuuUa  Hygini  uerba  (p.  106,25 — 27)  sol  ad  eutn  —  a  no 
separatur  ultima  hac  uoce  pro  Hyginianis  lumen  auerti  solis  posi 

Denique  Hyginum  inspexit  in  conponendis  de  die,  noc 
mense  capitibus.  mensis  definitionem  (c.  4)  iam  supra  ei 
diximus  ad  uerbum  ab  eo  mutuatum  esse,  et  cum  Hygii 
eodem  loco  quo  mensem  etiam  diem,  noctem,  annum  —  hui 
in  definitione  desinit  is  qui  hodie  exstat  Hygini  über  —  defi 
uerit,  in  propatulo  est  suspicari  etiam  haec  Isidorum  n 
neglexisse.  et  de  nocte  quidem  uerba  egregie  cum  Hyginiai 
consentiunt,  nee  quod  de  die  adfert  ab  eins  uerbis  discrepat: 

c.  2  p.  8,4  'nox  est  solis  absentia  (Suet.),  quamdiu  ab  occt 
rar  mm  ad  exortum  recarraV  cf.  Hyg.  pag.  120,15  'noctis  aut< 
spatium  constituerunt  esse,  quamdiu  sol  ab  o,  r.  ad  ex.  reuertah 

c.  1  p.  4,4  'dies  est  solis  [orientis]  praesentia  (Suet.),  qnoi 
que  ad  occasüm  perueniat*  cf.  Hyg.  'quamdiu  sol  ab  exortu  ad  o. 


'")  Etiam  nostri  codd.  h.  1.  (p.  116,9j  infecti  uidentur.  me  quid 
quid  sibi  uelit  *cuin  prope  dimensione  sit  liina'  non  intellegere  fateor.  1 
tasse  autem  scribendum  est  prope  dimensionem  i.  e.  prope  axem,  cf.  p.  2 
ed.  Bunte. 


65 

de  anno  (c.  6),  cnm  nostronun  codicnm  archetypus  X  in  uerbis 
anoam  nolnerunt  esse  cnm  sol  ab  aestino  circulo  redit'  (cf.  c.  G 
iiiit .  .  .  'ac  reditus  per  XII  menses')  desierit,  quae  integram  anni 
(solstitialiB)  definitionem  non  praebent^^),  nihil  audeo  statnere. 

Homm  locornm^*)  maxima  pars  ex  iis  Hygini  capitibns, 
quibos  de  sole  et  Inna  (IV  13.14)  agitnr,  deprompta  est  ad 
Isidori  capita  16 — 21  conponenda.  sed  ne  snspicemur  haec 
snmpsisse  Isidomm  ex  Arati  latini  qnodam  exemplo,  cui  dno  illa 
eapita  Hygini  nomine  landato  nt  scholia  adscripta  fnerint,  obstat, 
qnod  et  einsdem  libri  quarti  alia  frnstula  reeepit  et  ex  primo 
libro  cnm  alios  locos  (cc.  48  et  10),  tnm  quae  ex  praefatione, 
ubi  Hyginns  totins  libri  quasi  conspectum  explicat,  in  cap.  22,3 
insemit  itaque  non  fragmenta  nonnulla,  sed  ipsum  Hyginum 
Imdoro  ad  manus   fuisse  necesse   est    nee   solum   eas   partes, 


**)  Redit  deest  in  DM^^  exstat  in  R  et  ceteris  oninibu.')  (redmt  G,  cod. 

-^iam  p.  120,11   uerbo  demonstrabimtis  finit).   ita  ut  idem   fuisse  in  X  sit 

^wndodendnm.    P  man.  2.  haec  supplet:  rediens  (pro  redit)  CCO*LXV  dies 

«HO  curtu  transigüy  cf.  Stavereni  codd.  *Vo88.  sec.'  descendens  CCCLXV  dies 

*•  c.  tr,  et  *Leid.'  rediens  LXVI  (sie  Stav.)  dies  cursum  transigit,     aptius  in 

^|L  post  redit  adianctum  est  ei  zodiacum  ad  id  Signum  unde  incipiebat  per' 

^"«ttitr.    nee  poteet  negari  mutüum  esse  enantiatum,  cum  non  liceat  inter- 

X^retari  annum   confectum  esse  tum  cum  sol  in  aestiuo  tropico  (*ultra  quem 

«Jon  transit'  Hyg.  p.  24,18)  reuertitur.     quid  uero  supplendum  sit  {nd  eundetn 

pfr  XII  signa'i     cf.  e.  g.  Gemin.  p.  2  B  .  .  hoih  xoö  aoxoö  ofjp^ioo  stcI  t6  at>x6 

^juiov  dncoxa^otatot,  Censor.  19,1),    eo  magis    est    dubium,    quod    non    hoc 

^iom  exddit,   sed  malto   plura  de  annis,    cf.  quae   initio,  ubi  conspectum 

Swri  totius  libri  praebet,  dicit  (p.  21,  17  —  20):  'diximus  etiam,  qua  ratione 

löores  astrologi  non  eodem  tempore  signa  et  reliquas  Stellas  reuerti  dixerint, 

^  qaare  Meten  diligentissime  obseruasse  uideatur,  et  quid  reliquos  fefellerit 

^  eadem  causa*.     Hygino  igitur  probatur  Metonis  (quocum  etiam  ea  in  re 

^Qt  quod  annum  a  Cancro  incipit)  annus  magnus,  i.  e.  cyclus  ille  decemno- 

"^^Ois^  ad  anni  solaris  et  lunaris  discriminum    conparationem  conpositus. 

•MJnc  num  recte  distinxerit  a  maximo  quem  Aristoteles  dicit  (Censorin.  18,11) 

Mino  planetarum,   ex  uerbis  eins  non  satis  perspicitur.     sed  si  Isidorum  1.  c. 

^  15^  sqq.  ad  anni  magni  (i.  e.  maximi)  definitionem  uidemus  addere  quem 

""»«m  aniiqui  undeuicesimo  anno  finiri  uel  adimpleri  durer unt,  suspicio  for- 

*itan  oriatur    Isidomm    hoc   quoque    Hygino    Metonem    sequenti    debere    et 

'Jtrnmque  annum   aut  ipsum    aut  Hygini    exemplo    perturbatum   confudisse, 

lödoro  igitur  integrum  Hyginum  ad  manus  fuisse  postea  mutilatum. 

**)  Sphaerae  definitionem  c.  12  p.  27,6  sqq.  inspecto  Hygino  (p.  22,15) 
wUidoro  conpositam  esse  uix  mihi  persuadeam.  neque  c.  0  initio  (cf.  Hyg. 
P-  %13  sq.)  uidetur  in  usum  uocatus  esse. 

6» 


66 

quas  in  nostris  editionibus  primus  et  qaartns  über  continent,  sed 
etiam  mediam  partem,  qua  de  singulis  signis  caeli  agitur,  in 
eodem  uolumine  fuisse  duobus  locis,  quos  in  caput  26,  nbi  de 
buinsmodi  rebus  dicendi  sola  occasio  erat,  ex  libro  11  recepit, 
nitro  probatnr.  c.  26,6  enim  nerba  has  Latini  UergUias  —  tradi- 
tum  signis  cum  iis,  qnae  ap.  Hyg.  p.  64,12  —  15  legnntur,  ita  con- 
sentiunt,  ut  Hygino  ea  deberi  appareat  ib.  14  nerba  propler 
flammae  candorenij  quod  eiusmodi  süj  ut  prae  ceteris  lucere  uideatur 
ex  Hyg.  p.  74,10^')  exscripta  sunt,  tertium  uero  solnm  libmm 
ei  defnisse,  qnem  enr  in  libro  de  nat.  rer.  adbiberet  non  erat, 
nemo  opinabitur. 

lam  discemitur,  qnantnm  interfuerit  inter  hoc  quod  Isidoro 
ante  ocnlos  fuisse  suspicamnr  exemplum  et  id  a  quo  nostri 
Codices  Britannici  originem  ducnnt:  in  illo  totus  Hyginns  integre 


^')  Idem  Hygini  locus  orig.  III  71,15  exscriptus  est,  ubi  haec  uerba 
apud  Hyginum  sequentia  adduntur:  üaque  quo  magis  eam  cognoscerent  Siricn 
appellaase,  —  Praeterea  in  Originum  libro  III  haec  Hyginiana  (nomine  nus- 
quam  laudato)  inueniuntur:  III  32  sphaera  caeli  est  species  quaedam  in  ra- 
tundum  formata  (cf.  XIU  5,2)  cf.  Hyg.  p.  22,15;  HI  44,2—4  (XIU  6)  cf.  Hyg. 
p.  24,11-25,8.  —  m  71,23  de  Ariele  cf.  Hyg.  p.  62,1.(5.)  -  ib.  24  uerba 
de  Tauro  (Taurum  —  transuexit)  quamquam  fabula  mutata,  initio  capitis 
Hyginiani  (U  21  p.  62,9.8)  inspecto  uidentur  conscripta.  —  ib.  25  de  Geminis 
(Ca8torem  —  dicuwt)  cf.  Hyg.  p.  64,15.20  {inter  om.  /)?).  —  ib.  aO  Sagittarius 
utr  equinis  cruribus  deformatus,  qua  lectione  scholiorum  memoria  (10  3) 
firmatur  (u.  not.  ad  1.).  —  contra  uerba  ib.  31  Capricomi  figuratn  ideo  inter 
sidera  finxerunt  propter  capram  lauis  nutricem^  cuius  posteriorem  parttm 
corporis  in  effigiem  piscis . .  formauerunt  (cf.  p.  69,18.21  =  seh.  0  init.)  neque 
scholiorum  lectioni  (0  6)  deformatam,  neque  ei  quam  X  praebet  formaiione 
obstant.  —  ib.  34  (de  Auriga)  conferas  quaeso  cum  Hyg.  pag.  46,23  et  pag. 
47,1—3;  ib.  35  (de  Arcto  et  Arctophylace)  cum  Hyg.  pp.  30,4.31,4.30,13.14. 
31,2.  —  ib.  36  Isidorus  consentit  cum  Hyginiani  archetypi  X  memoria  ab  Y 
diuersa:  Centaurus  Chiron  propter  quod  nutritrit  Aesculapium  et  Achiüem 
inter  astra  dinumeratus  est,  cf.  Hyg.  p.  75,11  sqq.,  seh.  22  1.3.4,  in  X 
enim  est  numeraretur,  in  Y  est  statueretur.  —  UI  22,8.9  uerba  (de  Lyra) 
Orpheo  tradidit,  qui  erat  huius  rei  maxime  Studiosus  cum  scholüs  (6  3,  Hyg. 
p.  43,1)  faciunt,  nam  in  X  deest  copula  erat,  sequuntur  haec  Hyginiana: 
unde  et  aestimatur  eadem  arte  .  .  .  feras  .  .  allicuisse,  sie  Areualus,  non 
applieuisse,  quod  p.  2<)  odn.  13  ex  6.  Uulcanii  editione,  alia  destitutus, 
scripsi.  ceterum  u.  1.  1.  —  His  locis  addo  XIV  6,29:  Historia  dicit  ex  Ja- 
son e  (=  X)  natum  fuisse  Philomelum  et  Plutum,  ex  Phüomelo  I^reantum 
(paveanta  X)  genitum,  qui  de  suo  notnine  Paron  (=  X)  insulam  et  oppidum 
appellauit,  cf.  Hyg.  p.  38,5  sqq. 


Ciceronis  carmini  adionctus^^),  in  codicum  ^CD  archetypo,  cuius 
imaginem  fidelissime  seruauit  Ay  mutilum  Carmen  imaginibns  et 
seboliis  eis  inscriptis  et  ex  partibus  libri  secandi  et  tertii  Hyginiani 
eontractis  exornatum.  nulla  igitnr  fere  similitado  inter  utmmque 
exemplnm  est,  ita  nt  ad  nostrornm  scholiornm  originem  statuendam 
Isidori  illnd  testimoniom,  a  quo  profecti  samns,  paene  nihil  con- 
ferat  idem  plane  irritmn  cadit,  si  Isidornm  'Aratom  et  Hyginom' 
se  sequi  testantem  conparamus  cum  Orosio  Tompeium  Trogum 
et  lustinum'  non  semel  laudante^^):  ut  hie  solum  lustinum  ex- 
pilauit,  ita  Isidorus,  cum  Hyginum  excerperet,  non  huius  tantum 
Domen  attulit,  sed  etiam  eins,  quem  quasi  summum  auctorem 
ille  agnoscit,  Arati. 

Sed  etiamsi  hie  Isidori  locus  neglegendus  sit,  tarnen  quae- 
ritar,  an  haec  scholia  cum  imaginibus  tam  artificiose  coniuncta 
ei  ipsa  antiquitate  originem  ducant  sane  picturas  illas  egregias 
codicis  A  ad  antiquum  exemplar^^)   recedere  peritorum  indicio 


'*)  Scilicet  in  margine,  commentarii  instar.  libros  11  et  III  igitur  ad 
Cttn  partem  carminis  adscriptoe  fnisse  necesse  est,  qua  de  singolis  signis 
&gitar.  haec  cnm  iam  antiquitus  imaginibus  fuerit  instructa,  quae  in  sin- 
gnlas  paginas  subiectis  uersibus  distributae  erant  (u.  infra  adn.  16),  multum 
b  marginibus  suppetebat  spatii  quod  inpleretur.  cum  autem  in  II.  II  et  III 
oiigola  signa  eodem  ordine  tractentur,  potest  cogitari  in  illo  exemplo  singula 
capita  ex  utroque  libro  in  nnum  conposita  et  ad  Arateum  ordinem  accommo- 
<lata  in  marginibns  uninscuiusque  signi  adscripta  fuisse.  imaginum  uero 
lineamentis,  ut  in  A^  includi  non  poterant,  cum  non  pauca  essent  ampliora, 
qoam  quae  ad  figurarum  ambitum  accommodarentur. 

^^)  Sunt  hi  loci,  ad  qnos  Guil.  Studemund  animum  meum  conuertit: 
Oros.  bist.  adu.  pag.  FV  6,1  sicut  Pompeius  Tragus  et  lustinus  exprimunt, 
A.  6  «.  P.  TV.  et  I.  faientur,  I  8,1  Pompeius  hisioricus  eiusque  bf'euiatar 
ludinus  docety  I  10,2  ait  enim  Potnpeius  siue  lustinus  hoc  modo.  Sem.  in 
Aen.  6,782  de  hoc  autem  loco  et  Trogus  et  Probus  quaerunt,  cf.  0.  Ribbeck 
Prolegg.  üergil.  p.  145  adn.,  A.  Sonny  N.  Mus.  Rh.  41  (a.  1886)  p.  479. 

^*)   Aratei    libri   iam    antiquitus    imaginibus    signorum    exornabantur, 

qoibos  ii  tantum  uersus,  qui  ad  singula  signa  pertinebant,   subiungebantur, 

ita  at  carminis  continnitas  discerperetur.    cf.  Leontium  de  sphaerae  Arateae 

iabricatione  p.  152  ed.  Sanctandr.    "O^r^pov  {xiv  Iv  tPjo^  YP^?^^v  ßXdicxst,  tu>v 

^cßXtoYpcbp<0V-  "Apatov  81  86o,  ßißXtoY(>acpütv  xe  xal  Ct"lff^^?*"^»  auctorem  de  Arati 

genere  et  uita  in   Petauii   Uranolog.  p.   272   A   tXopLfjvav  8s  itoXXol  toöto  tö 

KoirrjpA  ^tu^pd^  «al  &9Tpov6{xoi  xal   '^pa\i\Laxi%o\    xfxl    •^nuiLsxpca'    ixaoto;    a6Tiuv 

cpO(  t6  ßo6Xir]fjLa  t6  i8(ov  '^^fa^  xal  I^Y^f'^l^^^  l^ixK  icoioop^voi.  —  Idem  de  latinis 

oodidbns  factum  esse  ex  graecorum  condicione  et  ex  iis  qui  nobis  seruati 

•mit  latinis  intellegitnr.    in  Ciceronis  codicibus  C  ei  D  Carmen  eodem  modo 

5** 


68 

constat.  scholia  antem  codicis  A  nideri  redire  ad  codicen 
quinto  fere  saecnlo  confectnm  snpra  (p.  24)  monuimus.  potes 
igitnr  cogitari  eam,  qni  primarinm  illnd  exemplnm  in  modun 
codicis  A  instractnm  condidit,  ex  qno  A  ti  C  [et  neglectii 
imaginibus  cum  scholiis  D]  fluxernnt,  codice  Hygini  capitalibui 
litteris  non  post  quintum  saecalnm  exarato  nsnin  imaginibus  ei 
antiqno  qnodam  codice  depictis  et  quasi  renouatis  scholia  ilU 
inscripsisse,  scilicet  Carolina  fere  aetate,  qua  antiquitatis  e 
litterae  et  artes  summo  cum  studio  resuscitabantur.  tamei 
audacius  sit  suspicari  huius  aetatis  hominem  sua  sponte  adductun 
esse,  ut  antiquas  imagines  scholiis  hac  ratione  inscriptis  exor 
naret.  immo  uero  ipsum  hoc  genus  imaginum  litteris  eis  in 
scriptis  quasi  perfectarum  (u.  supra  p.  17)  antiquae  artis  e8S< 
statuendum  uidetur,  cui  carmina  illa  figurata  debentur  et  graecx 
et  ea,  quae  Porfyrius  Optatianus  conposuit,  cui  tabulae  quai 
uocantur  Iliacae,  quarum  partes  nonnullas,  e.  g.  columnas,  litterii 
inscriptas  forsitan  huc  liceat  referre.  fortasse  igitur  secundi 
uel  tertio  saeculo,  cui  ipsum  codicem  A  attribuit  Ottleius,  pri 
marium  eins  exemplum  conpositum  est,  et  eodem  tempore,  qn( 
Hygini  'genealogia  omnibus  nota'  scholarum  in  usum  discerpe 
batur,  astrologici  eins  libri  particulae  cum  Ciceronis  carmine  e 
imaginibus  Arateis^^)  artificiosissime  coniunctae  sunt 

atque  in  A  diuisum  est,  u.  supra  p.  28  et  p.  35  adn.  16.  etiam  inter  Ger 
manici  Codices  de  hac  re  conueuit:  Susiani  imagines  et  uersus  a  Grotio  de 
picta  sunt,  in  Bononiensi  imagines  (binae)  sunt  in  singularum  paginarun 
columna  laeua,  in  dextra  carminis  uersus  (Dahms  in  ann.  philol.  99  a.  ldC( 
p.  269  sqq. ;  spedm^n  huius  codicis  edidit  *the  palaeographical  society'  uol.'  F 
tab.  96),  idem  est  in  Bemensi  ex  Bonon.  descripto  (Baehrens  PLM  I  p.  145 
Breysig  Germ.  p.  XVII).  in  Breysigii  codice  Basileensi  imagines  infra  scholif 
pictae  sunt  (1.  c  p.  XIV),  scholia  autem  sicut  in  Parisino  (u.  p.  XV)  üiingnlii 
carminis  particulis,  iisdem  quas  Susianus  habet,  subiecta. 

^^)  [magines  ex  Germanici  Arato  uidentur  desnmptae  (u.  infra  p.  XXXV) 
cui  rei  bene  conuenit  cum  iis,  quae  de  Ciceronis  et  Germanici  carminibui 
supra  (p.  60)  adnotauimus.  nam  Germanici  Carmen  iam  initio  imaginibui 
splendidissime  exomatum  esse  sumendum  est,  Ciceronis  Aratum  ab  adule 
scentulo,  ut  in  utraque  lingua  se  exerceret,  conuersum  neqne  tum  splendid« 
omatu  editum  esse  ueri  simile  est,  neque  postera  aetate,  qua  artes  et  littera« 
Bomae  uigebant,  Roman is  acceptus  erat,  altero  autem  p.  C.  saeculo,  cun 
'antiqui*  hominibus  litteratis  in  deliciis  essent,  etiam  Ciceronis  'Aratus*  n 
fallor  resuscitatus  est  (u.  supra  adn.  5  de  Gordiano)  neque  parui  in  post^run 
aestinmtus  (u.  adn.  5).  bis  igitur  inde  ab  altero  saeculis  potuit  exsisiere,  qu 
Carmen  eius  ad  Germanici  exemplum  imaginibus,  imagines  scholiis  illis  niti 
dissime  exomaret  uel  exomandas  curaret. 


60 

Haec  si  ita  sunt,  buias  primarii  codicis  apographnm  quinto 
i  saecnlo  scriptum  et  postea  repertmn  homo  antiquae  arüs 
itos  imitatus  est:  circa  annnm  900,  si  ipsum  ^  ab  eo  con- 
om  esse  statuimus.  sed  cum  codicem  C,  quem  a  communi 
nplo  com  A  ortum  esse  demonstrauimus  (n.  p.  36),  recentiorem 
I  quam  A  neri  simile  sit  —  nam  singolari  illa  difficnltate 
^nes  litteris  inscriptis  exornandi  neglecta  scholia  extra  eas 
^ripta  sunt  (ceterum  u.  epimetr.  sub  f.)  — ,  uix  licet  suspicari 

ex  eodem  illo  quinti  saeculi  codice  descriptum  esse,  sed 
US  ex  alio  eius  apographo.  neque  quidquam  obstat,  ne  ab 
homine,  qui  antiquum  illud  exemplar  inuenit,  conditum  esse 
cem  putemus,  a  quo  uterque  noster  originem  duxerit  hoc 
lalnmus,  uono  saeculo  uel  initio  fere  noni  saeculi  cum  id 
»e  suspicabimur. 

Huic  autem  aetati  tarn  singulare  genus  artis  antiquae  reno- 
im  iure  attribuendum  uidetur,  qua  antiquitatis  studia  rena- 
itia  qnantum  in  codicibus  picturis  pulcherrimis  inluminandis 
;erintnotum  est^^).  neque  ab  eiusdem  aetatis  usu  aut  studio 
sse  talia  artificia,  ut  imagines  et  uerba  exarata  in  unum 
)08ita,  carmina  figurata  demonstrant  cum  Alcuini  Uenantium 
tunatum  imitati,  tum  Hrabani  Mauri,  qui  Alcuinum  magistrum 
m  bac  in  re  secutus  ^de  laudibus  sanctae  crucis'  uersus  crucis 
Formas  uarias  artificiosissime  coactos  ad  Optatiani  Porfyrii 
ninum  exemplum  finxit^').  denique  quod  astronomicum 
neu  tarn  splendide  exomatum  est,  et  ipsum  in  illam  aetatem 
nie  quadrat  nam  cum  aliqua  caelestium  rerum  notitia 
de  solis  et  lunae  cursu,  de  bissexto  et  similibus  rebus  —  ad 
nendum  'computum',  qui  ne  perturbaretur  ad  cotidianae  uitae 
prinatae  et  publicae  usum  plurimum  conferebat,  et  cyclum 
chalem  necessaria  esset,  illa  aetate,  qua  artium  liberalium 
iia  nouo  quodam  uigore  reficiebantur,  praeter  triuii  artes 
'onomiae  potissimum  disciplinam  ualuisse  consentaneum  est, 
nque  multa  uestigia  indicant.  horum  Carolinae  aetatis  stu- 
lun  specimina  nonnuUa  non  iniuria  addere  mihi  uideor. 


'")  Wattenbach  Schriftwesen  i.  MA.  ed.  2  p.  297  sqq. 

^*)  k.  Ebert  Allgem.  Littgesch.  d.  MA.  11  pp.  142.32.277  adn.  4.  — 
Uii  Optatiani  Porfyrii  carmina  rec.  Luc.  Müller  (Lipe.  1877)  pp.  XI.  2. 


70 

Ipsum  Carolum  etiam  his  rebus  opcram  inpcrtiissc  Eiahardas 
testatar^^)  et  elucet  ex  epistulis  Alcuini'*),  quem  de  astronomicis 
rebus  saepe  rex  consulebat  (ef.  Ebert  1.  c.  II  p.  10).  Alcninns 
autem  ^uir  undeeunque  doctissimus'  et  Bedae  doetrinae  quam  in 
Galliam  inportauit  quasi  heres  etiam  hoe  studiorum  genas  dili- 
genter  coluit  et  epistulas  et  alias  de  his  rebus  eommentationes 
eonposuit,  quarum  nonnullae  uidentur  interiisse,  aliae  fortasse 
sine  eins  nomine  sunt  seruatae,  siue  interrogatus  a  rege,  sine 
ut  diseipulomm  ad  usum  haec  studia  aceommodaret  (cf.  Frobenii 
monitum  praeuium  ad  eommentationes  de  saltu  et  bissexto^  Migne 
II  980  D).  sie  ep.  100  (ed.  Dttmmler),  quae  medio  fere  mense 
iulio  amii  798  scripta  est,  regem  in  Saxonum  terra  seditione 
denuo  turbata  uersantem  de  Martis  Stella  in  conspeetum  reaersa 
docet  (p.  423,  ef.  ep.  103,  p.  435,  ubi  sciscitanti  regi  de  eadena 
re  respondet)  et  hac  occasione  data  eorum  inpugnat  sententiam, 
qui  solem  et  lunam  planetis  adnumerent.  in  ep.  99  paullo  ante 
scripta  annuum  solis  per  zodiacum  cursum  accurate  describit^*] 
et  de  bissexti  per  quadriennium  praeparatione  disserit.  etiam 
de  lunae  cursu  et  de  saltu  eins  decemnonennali  saepius  uerba 
facit,  ep.  83,  ubi  suam  de  saltu  sententiam  regi  commendan 
studet,  et  ep.  98,  cui  4unaris  saltus  supputationes  in  alteriut 
chartulae  distinctu  notatas'  (p.  411)  adiecit,  quae  bodie  quoqa< 


*^)  Uita  Caroli  Magni,  c.  25  (Mon.  Germ.  bist.  Scriptt.  II  p.  456)  .  . 
*apud  quem  (seil.  Alcuinum)  et  rethoricae  et  dialecticae,  praecipue  tamei 
astronomiae  ediscendae  plurimum  et  temporis  et  laboris  impertiuit.  discebai 
artem  computandi  et  intentione  sagaci  syderum  cursua  cuiiosissime  rima 
batur.*  —  buic  loco  adde,  quod  in  Capitulari  illo  ecclesiastico  anni  789  pueroi 
in  scbolis  *per  singula  monasteria  et  episcopia*  instituendis  non  solun 
'psalmos,  notas,  cantus/  sed  etiam  'compotum  et  grammaticam*  discere  iubet 
(Mon.  Germ.  bist.  Leges  1  p.  65  niim.  71,  cf.  Ebert  1.  c.  II  p.  9). 

'^)  Alcuini  epistulae  ed.  E.  Dümmler  in  'Monumenta  AJcuiniana  .  . 
edd.  Wattenbacb  et  Dümmler',  Berol.  1873  (Bibliotb.  rer.  Genn.  ed.  Ph.  JaflR 
t.  VI)  p.  132.  cf.  Alcuini  opera  ed.  Migne  (ex  ed.  Froben.  recusa)  t.  I  col 
135  (Patrol.  curs.  compl.  ser.  II  tt.  100.101).  epistulae  quae  buc  spectam 
sunt  hae:  83  (76  Migne),  96-100,  103,  110,  (80-86  M.)  111  (100  M.).  e3 
bi»  ep.  97  ipsius  est  regis,  epistulis  103  et  HO  regis  quaestiones  inseruii 
Alcuinus. 

'*)  luuat  b.  1.  adferre  quae  (pag.  417)  Alcuinus  magistri  sui  Aelbert 
Eboracensis  uerba  laudat:  'sapientissimi  bominum  fuenint,  qui  bas  artee  ii 
naturis  rerum  inuenerunt.  obprobrium  est  grande,  ut  dimittamus  eas  perin 
diebus  nostris.' 


71 

exstant  expressae  ap.  Migneum  1. 11  981 — 993  adinncta  peculiari 
de  bissexto  dissertatione^^).  contra  quae  ep.  103,  nbi  regi  aaria 
qnaerenti  (de  concordia  solaris  et  lanaris  cnrsus,  de  nario  siderom 
cnrsa,  alia)  'ex  memoria*  respondet,  Hn  alia  chartula  de  ai  solis 
inaeqaales  cnrsns  errantibus  stellis  facientis'  (p.  436)  scripsisse 
Be  dicit,  periisse  nidentnr    (n.  infira  adn.  37). 

'Albinmn  magistnmi'  etiam  discipnlos  snos  com  anUcae 
Bcholae  tum  eins  quam  ipse  ad  summam  gloriam  enexit  Tnro- 
neosis  ad  haec  stndia  incitasse  consentaneam  est.  celeberrimns 
eoram  flrabanns  Manrns  Fnldensis  librnm  de  computo  scripsit 
(a.  820),  ad  quem  praeter  Bedam,  Isidomm,  Boethium^^),  Ger- 
manici  carminis  Aratei  exemplar  adhibuit  scholiis  quibusdam 
instractmn,  quomm  reliqniae  in  codice  mutilo  Bemensi  88  saec. 
X  exarato  exstant'^).  eins  discipulns  Sernatus  Lupus,  intra 
annos  842^-862  abbas  Ferrariensis,  librorum  Studiosus  inuesti- 
gator,  Ciceronis  Aratum  ab  amico  quodam  petit,  ut  suum  exem- 
plnm  mutilum  ex  eins  codice  suppleret^®).    et  eadem  fere  aetate 

")  Ut  epistalas  huc  spectantes,  qaae  omnes  annis  797-— 799  scriptae 
snnt,  cum  Alcuinus  in  monasterio  Turonensi  morabatur,  ita  has  commen- 
tationes  tnm  ortas  esse  ipsa  temporis  condicione  explicatur,  ^propter  saltum 
noper  (m.  nou.  a.  797,  u.  ep.  83)  transactum'  et  'propter  bissextum  prope 
(m.  febr.  a.  800)  imminentem*  (Alcuin.  ep.  111  p.  452). 

**)  cf.  Ebert  1.  c.  p.  127  sq.  —  Hrabani  Mann  opera  ed.  Migne  (Patrol. 
cara.  compl.  ser.  11  tt.  107—112)  t.  I  col.  669. 

•*)  Germ.  ed.  Brejsig^  praef.  p.  XVII.  idem  haec  scholia  ad  calcem 
libri  sni  (p.  233—238)  edidit  et  Hrabani  (c.  51  *de  bis  signis  stellarum  quae 
eitra  zodiacum  sunt')  locos  nonnullos  iam  adscripsit.  sed  paene  omnia,  quae 
de  septentrionalibus  et  australibus  signis  Hrabanus  dicit,  cum  nostris  Ber- 
nensibus  concinunt.  et  ex  Arateo  exemplo  haec  se  desumpsisse  ipse  dicit 
fnt  Arati  phaenomena  testantur').  neque  illa  solum,  quae  nostra  Ber- 
nentia  habent,  sed  etiam  ea,  quae  ab  eis  absunt  (fortasse  excepto  uno  loco 
quem  Basileensia  habent,  u.  Breys.  ad  p.  61,2),  ex  eodem  exemplo  Hrabanum 
excerpsisse  per  se  est  ueri  simile  et  scholiorum  Strozzianorum  adsensu  con- 
probatur,  quae  ut  ex  Basileensibus  et  Sangermanensibus  sie  et  ipsa  ex 
nberioriboB  illis  Bemensibus  ni  fallor  conflata  sunt. 

'*)  cf.  eins  epistulae  69  locum  apud  G.  Becker  Catalogi  bibliothecarum 
antiqui  (Bonnae  1885)  25,10  'tu  autem  huic  nostro  cursori  Tullium  in 
Arato  trade,  ut  ex  eo,  quem  me  impetraturum  esse  credo,  quae  deesse  illi 
Egil  noster  aperuit  suppleantur*.  —  sperasse  igitur  uidetur  integrum  Tulliani 
carminis  exemplar  se  impetrare  posse,  cum  ipse  haberet  codicem  mutilum, 
qni  prima  parte  carminis,  ut  nostri  Codices,  carebat.  hie  autem  codex,  utrum, 
ot  noster  A,  imaginibus  et  scholiis  splendide  instructus  fuerit,  an  codici  D 
■uniHs,  in  medio  est. 


72 

Mico  Leuita  (Baehrens  PLM  I  pp.  1  et  142,  Jen.  Litt  Ztg.  4  a. 
1877  p.  155)  iu  libello  prosodiaco  (inedito)  aliquot  Ciceronis 
carminis  uersus  adfert  et  duos  Germanici,  quornm  alterum  (u.  239) 
perperam  praefixo  titulo  'Cicero  in  pronosticis'.  Hygini  autem 
exemplum  codem  fere  tempore  exaratur  in  monasterio  Angiensi. 
quod  inter  libros  8ub  abbate  Ruodhelmo  (a.  838 — 842)  scriptoa 
bis  uerbi8  commemoratur  4iber  astrologiae  Hygini  mirifice  com- 
mendatus  ad  Fabium  suum  dilectum'  (u.  Beckerum  loco  in  adn.  36 
laudato  9,7)"). 

Eidem  fere  aetati  adscribo  Carmen  quoddam  primnm  a  Bur- 
siano  ex  cod.  Sangerm.  434  (de  quo  u.  infra)  uulgatum  [anaal. 
philol.  93  a.  1866  p.  781  =  Anthol.  lat.  761  Riese],  nunc  ex 
illo  codice  et  Voss.  15  saec.  XI  (u.  supra  p.  5  sq.)  editum  in 
Baehrensii  PLM  V  pag.  380:  'Haec  pictura  docet  quicquid 
recitauit  Yginus'.  praeter  Hyginum**)  Cicero  ut  harum  rerum 
auctor  laudatur,  cf.  u.  27  'Cicerone  magistro',  quo  loco  quae 
explicantur  (de  quinque  zonis)  a  Cicerone  aliena  sunt,  sed  in- 
ueniuntur  in  Hygini  libro  I.  sed  adferuntur  etiam  quae  neutrius 
sunt,  ut  coluri  u.  21  sqq.  (u.  infra  p.  XLUI  adn.  2). 


*'')  In  eiusdem  saeculi  catalogo  Sangallensi  enumeratur  *Yf<iDi  uolumen 
r  (Becker  15,322),  qui  bodie  exstat  Sangallensis  saeculi  est  X  (u.  supra 
pag.  7).  —  qui  praeterea  in  antiquis  catalogis  a  Beckero  commuDi  usui 
patefactis  commemorantur  Hygini  Codices,  quantum  conferant  ad  statuendas 
eins  memoriae  per  Medii  Aeui  saecula  inde  a  nono  propagatae  condiciones, 
perspicient  harum  rerum  peritiores  et  pluribus  Hygini  codicibus  instrucii. 

'^)  Hyginum  adhibitum  esse  ab  auctore  huius  carminis  pro  certo 
habeo.  sie  uocem  sUiquastrensis  format  u.  46  (a.  b<isi8)  memor  süiqwistri,  in 
quo  Hyg.  in  sec.  et  tertio  libro  (cc.  10.  9)  Cassiepiam  sedentem  facit.  uerba 
extra  laeua  Bootis  inest  (u.  43  sq.)  uix  intelleguntur  nisi  accito  Hygini  loco 
p.  105,8.  quae  de  sphaerae  partibus  in  quinque  zonas  diuisis  dicit,  u.  28—31, 
non  minus  Hyginum  (p.  24  sq.)  iudicare  uidentur;  inprimis  uerba  (tequidies 
(=  to*r]p.eptv6;  p.  24,21)  capit  octonas  hinc,  inde  quaternas  Hygini  loco  falso 
intellecto  debentur  pag.  25,12  ('torridae'  huius  zonae  quatemae  partes  in 
utroque  hemisphaerio  sitae  sunt),  denique  quae  de  Y  circulis  dicit  inde 
a  u.  43  non  raro  cum  Hyg.  faciunt  (certe  magis  quam  cum  Martiano,  cui 
tamen  ut  coluros  inputem  ita  quod  *septem  quina'  signa  poeta  initio  comme- 
morat,  cf.  Hart.  YIH  838  [excepto  zodiaco],  quamquam  XII  signa  non  omittit), 
sed  ita  ut  poeta,  homo  non  ita  indoctus  nee  fabularum  inperitus,  suis  uerbii 
utatur  et  sphaeram  describat  ad  picturam  bemisphaeriorum  circulis  et  signis 
instructam  (maluisset  scilicet  opus  solidis  insigne  figuris  u.  4).  —  ceterum 
u.  50  post  Ferset  et  u.  52  post  marito  {mariti  male  Bursian)  —  uncinis  (  ] 
'ieletis  — ,  u.  62  sq.  non  post  eins  sed  post  ultima  oommata  conlocanda  sunt 


73 

Ut  hoc  caruien  auctoris  nomiüc  laiTt,   sie  coramentationes 

moltae  exstant  de  huiusmodi  rebus  anepigraphae^^)  in  codicibus 

Qarie  conglobatae,  et  ad  computum  similesque  res  uilioris  doctrinae 

et  ad  siderum  et  spbaerae  motus  pertinentes,  quas  ea  de  qua 

agimus  aetate  ortas  esse  uariis  indiciis  probatur.     de  bis,  quas 

qaidem  noui  a  Bnrsiano  ex  Hygini  codicibus  MP  et  ex  codice 

olim  Sangermanensi  434  saec.  XI   nunc  Parisino   12117  {S,   u. 

epimetr.)  partim  perscriptas,  paucis  liceat  agere.    plurimas  con- 

tinet  M^%   horum  codicum  uetustissimus,   et  eo  quidem  ordine 

post  Hyginum,  ut  in  unum  quasi  corpus  uel  enchiridion  astro- 

nomicum  coniunctas  eas  esse  appareat.     nee  uero  ab  ipsius  M 

librario  in  hunc  ordinem  eas  esse  redactas,   sed  iam  ante  eum, 

inde  elucet  quod  eins  commentationis,  quam  loco  13  cnumerabo, 

exordium  tantum  in  M  exstat,  cum  totam  eam  babeant  reccntiores 

codd.  PS,   et  quod  nonnullae  harum  commentationum  in  M  de 

sua  sede  iam  aberrauerunt    bis  in  priorem  locum  restitutis  hunc 

habes  indicem: 

[L  De  anno]  1.  De  anno  et  partibus  eins.  2.  Quot  atomos 
habet  annus  uel  partes  (partis  M)  eins.  3.  Quot  modis  soleat 
annns  nominari.  4.  In  quot  annis  de  bissextilibus  diebus  unus 
annos  adcrescat.  5.  Qualiter  per  qnattuor  annos  bissextus  ad- 
crescat.  6.  De  ascensu  ac  discensu  solis.  7.  Argumentum  quot 
Was  luna  in  unaquaque  nocte  luceat.  8.  De  asccnsione  lunae. 
9.  De  interlunio.    10.  De  eclypsi  lunae.    11.  De  eclypsi  solis  ^*). 

[IL  De  signis  caelestibus]  12.  Excerptum  (uel  Excerptio) 
de  astrologia  (*Duo  sunt  extremi  uertices  mundi'  eqs.)  13.  De 
ordine  ac  positione  stellarum  in  signis  (Excerptum  Parisinum' 
qnod  uocaui,  u.  epimetrum  et  infra  p.  LXXII). 


'•)  Praeter  Alcuinum  et  Hrabanum  liceat  adferre  Dicuilum  Hibemum 

Hrabani  fere  aequalero,  coius  librum  ineditum  commemorat  Ebert  1.  c.  pag. 

392,  Heiricnm  uel  Hericnm  tnonachum  Autisidoriensem  (Ebert  p.  285),  qui 

Caroli  Caloi  aetate,  qui  et  ipse  horum  studiorum  fautor  luisse  uidetur  (Eb. 

p.  118),   cum    alia    tum    de   positione   et   cursu    planetarum    scripsit. 

denique  anonymum  illum  uitae  Ludouici  EHi  auctorem,  qui  propter  ea  quae 

inprimisoolebatstudia  Astronomus  uocatus  etiam  imperatorem  harum  rernm 

rtodiogiiwimnin  fmaae  testatur.  Ebert  pp.  116  et  362  (adn.  1).  Mon.  Germ.  bist. 

Scnr.  t  n  p.  604,  capp.  58.  27.  31.  42.  59.  62. 

**)  Latercnlus  eorum  quae  M  habet  etiam  apud  Hasperum  ('Hjginus 
pliiloaophiis*  n.  infra  p.  77)  expressus  est,  sed  erroribus  deturpatus. 
'')  In  if  9— 11  falso  ante  19  exstant. 


74 

[UL  De  planctis]  14.  De  positione  et  cursn  VII  plane- 
tarnm.    15.  De  internallis  earum  (sie).    16.  De  absidibos  earum. 

17.  De  cursa   earum  per   zodiacam    (cotidianam   S)    circnlnm. 

18.  Item  de  eadem  re'*).     19.  Dimensio   caelestimn   spatiomm 
secandom  qaosdam. 

[IV.  De  praesagiis  sidernm]  20.  De  praesagiis  tempe- 
statum. 

Quattnor  has  partes  in  M8  conplures  commentationes  sequantor, 
qnaram  cmn  nonnullae  ad  easdem  res  pertineant  (sie  excerpta 
ex  Macrobii  comm.  in  Somn.  Scip.),  aliae  ad  alia  spectant  (de 
probatione  auri  et  argenti,  de  mensura  cerae  et  metalli  in  operibus 
fusilibus),  ita  ut  prorsus  eas  neglegere  aptius  sitj 

In  illarnm  antem  quas  enumeranimus  partium  prima,  ubi  de 
anno  et  de  temporum  ratione  agitur,  capita  nonnulla  de  sole 
et  luna,  quippe  quibus  tempora  definiantur,  bene  adnexa  sunt, 
idem  argumentum  traetant  capita  9 — 11,  cum  in  ea  parte,  quae 
est  de  planetis,  ubi  in  M  leguntur,  molesta  sinf ).  et  haec 
quidem  pars,  quam  solus  habet  üf,  anno  793  confecta  est.  sub 
finem  enim  capitis  5,  ut  exemplo  demonstretur  calculandi  ratio, 
haec  adduntur  Anni  ab  incamaüone  Domini  anno  praeserUi  sunt 
DCCXCIII  eqs.  num  uero  ipsi  Alcuino  •*)  debeatur,  certis  argu- 
mentis  discemi  non  potest.  nee  tamen  omittam  ante  oculos  eam 
uideri  habuisse  Alcuinum,  certe  caput  5,  cum  anno  798  de  solis 
per  zodiacum  cursu  epistulam  (ep.  99  Dttmmler)  ad  regem 
scriberet  cum  huins  enim  uerbis  (p.  41ö)  initium  illius  capitis 
—  prima  tantum  et  extrema  uerba  huius  partis  commentationum 
Bursianus  perscripsit  —  fere  congruit. 


'*)  In  M  17  et  18  in  unum  coniuncta  sunt,  seqauntar  quae  supra  iam 
posni  cc.  9—11. 

")  Haec  [quae  integra  transscripsit  Bursianus]  ex  Isid.  origg.  paene 
ad  uerbum  desumpta  sunt,  cf.  III  54;  58  +  49,1;  57.  —  nee  uero  taceam 
fortasse  omnino  ea  ex  hac  sylloge  eicienda  esse,  nam  quamquam  cum  üa 
quae  praecedunt  capitibus  de  sole  et  luna  apte  cohaerent,  ad  anni  rationem 
statuendam  necessaria  non  sunt. 

**)  Mense  iunio  anni  793  ex  Britannia,  ubi  per  duos  fere  uel  tres  annos 
moratus  erat,  iam  redux  est,  ut  ex  epistulis  eins  post  'cladem  Lindis* 
famensem'  in  Britanniam  missis  (epp.  22  sqq.,  inprimis  ep.  24  ex.)  inteUe- 
gitur.  —  de  Hasperi  'Hjgino  philosopho'  hoc  loco  nisus  idem  iam  proposuit 
Bursianus,  u.  infra  adn.  40  init. 


75 

Ceteras  partes  eodem  quo  M  ordinc  S  continet,  nisi  quod 

post  12  et  13   nonualla  inserait  (u.  epimetr.  adn.   10,  Barsian 

anoai.  philol.  93  p.  787);  P  Hygino  adnectit  cc.  13.  14.  16  (tum 

alia  sequuntnr,  u.  Hasper  *Hyg.  philos.'  p.  10).     Ciceronis  Arate- 

orum  codex  A   habet  cc.  14 — 17.19    (adiecta  planetarii  effigie, 

a.  Vogels  1.  c.  p.  6  et  infra  adn.  35).     tres  hae  partes,   quae 

optime  cnm  prima  cohaerent,  ntmm  nna  cum  ea  sint  conpositae, 

an  antea  scriptae  illo  anno   cum  ea  conflatae,   an  postea  cnm 

prima  in  nnnm  coalnerint,  diindicare  non  andeo.    nee  tamen  ita 

mnlto  post  a.  793  hanc  syllogen  ortam  esse  inde  elncet,  qnod 

ixi  My  qni  codex  est  saecali  X,  genninus  ordo  iam  tnrbatns  est 

et;  cap.  13  fere  totnm  omissnm,  cnm  sernatnm  sit  in  PS,  et  quod 

Ä,  qui  easdem  quas  M  —  praeter  primam  partem  —  et  eodem 

ordine   continet  commentationes^^),   post   13   cum  alia  nonnnlla 

aiddit  tnm  libellnm  qnendam,  qui  saeculo  fere  nono  medio  nidetnr 

eonpositns  esse'^),  ita  nt  codicis  M  syllogen,  cum  illa  commen- 

t&tio  in  ea  desit,  ante  eins  aetatem  iam  ortam  esse  concludas. 

singola  si  spectamns,  tertia  et  quarta  pars  ex  Plinii  NH  flnxit, 

et  ita  qnidem  ut  tertia  ex  secundo  libro  (II  12.32—42.59—84) 

—  praeter  c.  19  quod  ex  alio  fönte  eadem  fere  habet  qnae  15 

i.=  Plin.  II  83  sq.)  —  excerpta  sit,  quarta  libri  XVIII  partem 

extremam  (inde  a  §  340)  ad  nerbum  fere  exhibeat.     quae  nnm 

^em  iUo  anno  793  confectae  sint  incertnm  esse  iam  dixi^^). 


'*)  Tertiam  et  qnartam  partem  (et  ea  quae  seqauntur)  cam  fere  totam 
ctiam  codex  A  inspersis  aliis  et  ordine  mutato  contineat,  has  qoidem  sylloges 
putes  iam  ante  eum  exstitisse  ultro  probatur.  tertiae  partis  capita  quae  A 
continet  (de  ceteris  u.  infra)  expressit  Vogels  in  progr.  Crefeldensi  a.  1887 
"Scholia  in  Cic.  Aratea  .  .  etc.  .  .  Pars  II'  p.  VII— IX. 

'*)  *£xcerptio  uel  expoeitio  compoti  Herid'  de  quo  u.  supra  adn.  29. 
Kd  in  oodice  huic  titulo  a  manu  recenti  adscriptum  est  Est  Hüperici  Mo- 
«M*i  &  GaUi. 

*^)  Fortasse  tertiae  partis  orig^i  statuendae  aliquam  ansam  praebet 

«putola  Alcuini    (lOB    Dümmler)   a.    798    ad   regem   data,    qua   de   uario 

•teUarom  errantium  cursu  a  Carolo  interrogatus  petit,  ut  sibi  libris  destituto 

mitteret  nonnuUos,  quibus  instructus  ei  resjwnderet,  et  Bedam  quidem  (seil. 

dtu  de  natnra  rerum  et  quem  infra  ipse  adfert  de  temporibus  libellos) 

et  Plinii  libnun  11  ('iubeatis  nobis  dirigere  primos  praefati  doctoris  Plinii 

Secondi    libellos").     tamen    ne    inertiae    accusaretur,    *quasi    nihil    haberet 

repodtom  in  secreto  memoriae  cubiculo\  nonnuUa  de  iis  rebus  *ex  memoria' 

ptofert,    'pleniorem  si  forte  opus  erit  responsionem  ad  praefatos    doctorum 

Hhros  imroans'.    fortasse  igitur  Alcuinus  illa  epistula  regis  commotus  cum 


.in 


76 

ac  ne  id  quidem  aliqun  cum  probabilitate  licet  suspicari  qnarta 
partem^^)  una  cum  tertia  esse  ortam. 

Tnter  duas  de  signis  commentationes,  quae  secundam  haias 
sylloges  partem  efficiunt,  excerptum  de  astrologia'^  etqood 

libros  accepisset  aut  ipso  ex  Plinio  haec  tertiac  partis  capita  excerpeit  aut 
amicorum  cuidam  uel  discipuloi-um  conpilanda  mandauit.  et  ßedae  quidem 
in  hac  parte  certa  uestigia  non  exstant,  tarnen  ei  qui  ex  Plinii  üb.  II  haec 
excei-psit  Bedae  de  nat.  rer.  libellus  uidetur  ante  oculos  fuisse.  Beda  enim 
eundem  Plinii  librum  ad  illum  libellum  conponendum  adhibuit,  cit  ipse 
testatur  ad  c.  14  (de  absidibus  planetarum) :  *de  quibu8  si  plenius  scire  uelis, 
lege  Piinium  Secandum,  ex  quo  et  ista  nos  excerpsimus'  [praeterea  solum 
uidetur  adhibuisse  Isidorum  et  in  c.  47  Plin.  lib.  VI  212 — 220].  eis  autem 
quibus  de  planetis  agit  capitibus  12 — 14.16  (cf.  20  Pliniana  nonnulla  Isidori 
loco  adspersa)  cum  nostro  excerpto  ea  intercedit  ratio,  ut  neque  Beda  ex- 
cerptum ante  oculos  habuerit  —  de  multis  enim  rebus  in  illo  libro  agit,  de 
quibus  in  excerpto  nihil,  nee  raro  de  planetis  plus  habet  ex  Plinio  quam 
excerptum  — ,  neque  is  qui  excerptum  confecit  Bedam  solum  exscripserit, 
cum  multo  plura  de  planetis  habeat  Pliniana  quam  Beda,  et  tarnen  nonnulla, 
inprimis  loci  Pliniani  omissi,  utrique  communia  sint. 

")  Codex  S  eam  tan  tum  libri  XVIII  partem  exhibet,  qua  de  ipsorum 
siderum  (solis,  lunae,  stellarum)  praesagiis  agitur  (340—353  med.),  AM  etiani 
reliqua  habent  de  praesagiis  nubium,  ignium,  aquarum,  etc.  —  initium  quartae 
huius  partis  in  A  cum  ipsis  uersibus  341—371  carminis  Tulliani,  cuius  in 
marginibus  haec  Pliniana  scripta  sunt,  hodie  dcperditum  (cum  aliis  nonnullis 
quae  pi*aecedunt,  u.  Ottl.  1.  c.  p.  158  sq.)  ajwgraphi  tantum,  Harl.  250ti  et 
K  seruauerunt  (Vogels  1.  c.  p.  6),  qui  incipiunt  §  342  Purus  oriens,  cum 
MS  etiam  paragraphorum  340  et  341  nonnulla  habeant.  inde  a  §  351  med. 
ipse  A  Pliniana  habet,  haec  autem  [loctiones  ab  lani  editione  diuersae  a 
Vogelsio  uulgatae  sunt  loco  adu.  35  laudato  p.  V],  ita  cum  codicum  GM 
memoria  consentiunt,  ut  ab  eodem  archetypo  ex  Pliniano  codice  optimi 
generis  excerpto  originem  ea  ducere  intellegas.  contra  quae  una  cum  Ger- 
manici  scholiis  Strozzianis  seruata  sunt  eiusdem  libri  Pliniani  excerpta 
(Breysig  p.  203  sqq.)  multo  uberiora,  ex  alio  Plinii  codice  eoque  deteriore 
deriuata  sunt,  [nimiam  eis  auctoritatem  attribuit  Silligius  in  Plin.  edit. 
annorum  1851  sqq.  praef  p.  XLI,  cui  iam  oblocutus  est  Alb.  Fels  De  codicum 
antiquorum,  in  quibus  Plinii  NH  ad  nostra  tempora  propagata  est,  fatis  fide 
atque  auctoritate  1861  p.  107  sq.,  cf.  Detlefsen  in  Philologi  uol.  28  a.  1869  p.  309]. 

")  Exstat  in  Hygini  codd.  D  (bis,  fol.  32  et  Ibl.  98),  M,  Sangiül.  250 
cui  multa  huiusmodi  common taria  cum  D  sunt  communia,  quae  a  ceteris  ab- 
sunt,  Voss.  15  (post  excerpta  ex  Plin.  lib.  XVIII),  F,  cf.  Heydenreicb  1.  c 
p.  4,  Bunte  Hyg.  ed.  p.  12.  idem  habet,,  cum  Hygino  careat,  S'  (Paris.  12117) 
et  Bride fertus  Ramesiensis  Bedae  scholiasta  (uixit  c.  a.  IQOO,  u.  Fabiicii 
bibl.  lat.  Flor.  1858  t.  I  p.  258),  qui  hoc  excerptum,  cui  Descriptio  poli 
inscribit,  ad  Bedae  de  temporum  ratione  cap.  16  (t.  I  369  Migne)  addit. 
denique  ut  exordium  praefixum  est  in  ^Hygino  philosopho'  u.  infira. 


77 

iccani  excerptum  Parisinum,  com  bene  ita  conneniat,  nt  in 
Ua  sphaera  describatnr  et  singula  signa  secandnm  mutaum 
crom  sitnm  ennmerentnr,  in  exe.  Paris,  imaginibus  singulornm 
Lrateo  ordine  depictis  stellamm  catalogi  additi  sint,  tarnen  non 
1)  eodem  homine  eas  confeetas  esse  initio  excerpti  Parisini 
Tobatnr,  sed  postea  in  hanc  sylloges  partem  eoniunetae  sunt, 
ed  excerptum  Par.  octauo  fortasse  iam  saeenlo  debetur,  cum  ex- 
criptum  sit  ex  codice  nostris  Basileensinm  scholiorum  eodicibus 
3a8.  saec.  VIII  et  Par.  saec.  IX)  meliore  et  tarnen  simillimo 
i.  epimetr.).  neque  certins  qnidquam  de  'excerpto  de  astrologia' 
batnere  nunc  qnidem  audeo. 

Ut  in  huius  sylloges  Lac  parte  ^excerptum  de  astrologia' 
um  signorum  laterculo  eonposito  ex  Germanici  quodam  codice 
^holiis  qnae  Basileensia  uocantur  instrncto  ('iuxta  Aratum')  con- 
mctum  est,  sie  idem  illnd  excerptum  cum  simili  indice  uberiore 
K  Hygini  libro  III  desumpto  in  unnm  coniunctum  exstat  in 
bello  eo,  quem  a.  1861  Hasperus  edidit  ex  cod.  Paris.  7400  A 
embr.  saec.  XIV,  ubi  ei  inscribitur  Iginus  philosophus  de 
maginibus  celi^^).    huius  eodicis   librarium  non  ipsum  haec 


*^)  De  hac  editione  (Uyginus  pbil.  de  imag.  caeli,  d.  i.  das  dritte  Buch 
»  poet.  astr.  etc.,  zum  ersten  Male  herausgegeben  y.  L.  W.  Hasper,  Leipzig 
^1)  quid  indicandum  sit  iam  Bursianus  ostendit  (Litt.  Centralblatt  a.  1861 
854  sq.).  —  quae  post  exe.  de  astrol.  adduntur  uerba  (p.  15)  Denique 
'^  Plinius  eqs.  ex  Plinio  II  110  fluxerunt.  in  eo  qui  sequitur  signorum 
ktercalo  non  solum  stellamm  catalogi  ex  Hygino  descripti  sunt,  sed  etiam 
^loe  iis  praecedunt,  de  mutuo  eorum  situ,  de  circulis  quibus  diuiduntur,  de 
'ttn  eorum  et  occujsu.  et  ita  quidem  ut,  quamquam  Hyginum  non  raro  ad 
ottbum  exschbit,  tamen  suis  reddere  uerbis  Hyginiana  perperam  interdum 
QiteUecta  malit,  nonnuUis  locis  aliena  admisceat.  sie  in  Tauro  (p.  28  Hasper) 
Sernius  commemoratur  (in  Georg.  1,217  a  dorso  orilur).  praeterea  ex- 
cerptum Parisinum  adhibetur,  ita  ut  conpilator  ille,  quippe  qui  exe.  de 
^Btrol.  totum  X)er8cripeerit,  illam  de  signis  partem  sylloges  ante  oculos 
^Qi»e  nideatur.  ex  illo  enim  excerpto  cum  alia,  ut  nomina  nonnulla, 
^esompsit,  tum  stellamm  summas,  quae  ad  Hyginianas  insuper  adduntur, 
poene  omnes.  etiam  ipso  Arateo  quodam  exemplo  'Hygini  philosophi*  auctor 
lidetor  usus  esse,  ni  fallor  Germanici  codice  scholiis  Bernensibus  nostris 
iberioribns  (an  Sangermanensibus?;  instructo  (u.  supra  adn.  25).  nee  tamen 
1  hac  re  nunc  quidem  morari  licet,  id  uero  addo  confecto  Hygini  libro 
aüo  locum  de  coluris  ex  Martiano  Capella  (Vlü  832  sq.  p.  307,12—308,6 
J3B.)  exscriptum  esse  (p.  31,  post  Hasperi  n.  3),  et  eiusdem  frustula  nonnulla 
yginiania  adspersa  esse,  in  Cepheo  (III  8)  unam  manum  dans  lyrae,  aüeram 


78 

conpilasse  ex  ea  quam  praebet  memoria  scribarum  oitiis  et 
erroribns  foedata  intellegitnr  (n.  Bars,  loco  in  adn.  laad.).  et 
cum  flyginiana  desmnpta  sint  ex  exemplo  nostri  R  simillimo^^), 
quod  duobns  quidem  locis  meliorem  nostris  codicibns  memoriam 
nidetur  exhibnisse  (a.  adn.),  etiam  hanc  commentationem  noni 
saeculi  fortasse  iam  initio  conpilatam  esse  censeo. 

Sed  qnae  de  uariis  bis  commentationibus  et  excerptis  astro- 
nomicis  attuli,  ad  studiorum  illorum  imaginem  leuiter  tantom 
adnmbrandam  confernnt,  non  ad  depingendam  eam  et  accaratins 
inlnstrandam.  hoc  nt  efficiatur,  ex  pluribus  codicibus  hninsmodi 
scientiae  frnstnla  coacernanda  et  quae  in  Bedae,  Alcnini,  Hrabani, 


dans  coronae  ex  Mart.  VIII  84,  et  ni  fallor  nomen  pantherae  (in  Centauro 
ni  37)  ex  Mart.  VIII  83  (cf.  Germ,  ed  Breys.  pp.  190,12  et  189,1).  hanc  igitoi 
partem  extremam  una  cum  Hyginiana  conscriptam  esse  iure  conduda^,  et, 
cum  Hjginianis  etiam  nonnuUa  ex  exe.  Paris,  inserta  sint,  hoc  uero  in 
sylloge  illa  in  unum  coniunctum  sit  cum  exe.  de  astr.,  quod  ut  prima  pars 
Hyginiano  signorum  indici  praefixum  est,  totam  hanc  commentationem 
'Hygini  philosophi*  ab  uno  atque  eodem  conpositam  esse  statuendmn  est. 

•')  e.  g.  in  8  (p.  84,14  ed.  Bunte)  pro  pfoiectis  Hasp.  habet  parrectis, 

porrectua  cod.  22;  m  13  (p.  87,19  sq.)  eadem  qua  R  laborat  lacuna  (om.  in 

sinistra  —  nngulas);  19  (p.  89,21  sq.  =  schol.  1   18)  aub  uentre  I,  in  lumbo 

in  Hasp.  =  Ej   quod  uitium  quomodo  ortum  sit  ex  oodicum  DG   lectione 

apparet,  ubi  unam  (post  posteriore)  inter  sub  uentre  et  tres  inrepeit.   alia.  — 

ex  codice  autem   uetustiorum  generi   adscribendo  oonpilatorem  hausisse  in- 

primis  docet  locus  qui  inuenitur  in  Tauro  (III  20,  pag.  90,11),  ubi  poet  in 

dextro  genul&jp.  Hasp.insertum  est  in  ceruicell,  quocumconpares  uelim  lectiones 

et 
codicum  D  (in  dextro  genu  I    uacua  et  ceruiee  J,  sed  hoc  /  in  rasura,  iuerat 

eeruieetn)  MRP  (Burs.  Mfinch.  Sitz.-Ber.  1876  ad  1.)  et  'Erat,  catast.*  et  ach. 

Bas.  —  adde  quod  in  Leporis  catalogo  (III  32  p.  95,9)  ~  catalogos  in  uninersum 

accuratius  exscribit  —  pro  eo  quod  nostri  Codices  habent  in  corpore  pasaim 

diaposiias  II  *Hyginus   philos.'   seruauit  in  c,  p.  d.  III  (3  cod.,  u.  Hasper 

p.  18  adn.  3),  in  dorso  elaram  I,  cf.  epitom.  (p.  172,19  Rob.)  ^  toö  oaiiiattK 

f ',  <uv  6  inl  TY|(  ^äj^toi^  Xa}iicp6(,  et  schol.  Bas.  et  Sangerm.,  nisi  qnod  in 

corpore  (pectore  Sang.)  duM  habent  ut  Hygini  uulgata  memoria.    Hygino 

igitur  restituendum  erit  aut  in  c.  p.  d.  III,  <iquarum'^  in  d,  d.  I  [etiam 

summam  *Hyg.  phil.*  ex  VII  perperam  in  VIH  mutauit],  aut  in  c,  p,  d,  II, 

in  d,  cl,  I;  cf.  Rob.,  qui  in  interscapUio  I  in  uulg.  inseruit,  sed  etiam  nooe 

dorai  interdum  Hyg.  hac  notione  (=  fax^)  Qtitur.  —  praeterea  Oloris  (ach.  7] 

stellarum    summam   recte   habet   XIIH    (=  seh.),    cum    enumerentur   XIII, 

netustiores  autem  summam  addant  XII. 


79 

aSomm  operibus  lateant,  ernenda  sunt,  nt  qnaenam  inter  ea 
intercedat  ratio  et  nnde  et  quo  tempore  sint  excerpta  certioribns 
arpmentis  possit  statni,  et  quam  mnltifariam  haec  et  quae  in 
Arateomm  scboliomm  narias  recensiones  congesta  sunt  —  cum 
Basileensia  scholia  dico,  tum  Sangermanensia  et  Bemensia  illa 
nberiora,  quae  Hrabanns  Manrus  adhibnit,  et  qnae  ex  tribns  bis 
recensionibus  me  qnidem  iudice  (saec.  IX)  conflata  sunt  Stroz- 
ziana  —  et  Hyginas  inter  se  cohaereant,  amplins  demonstretar. 


Epimetrum  (cf.  p.  28). 
De  codlcum  K  et  C  scholiis  ab  A  alienls. 

Codicis  K  scholia  ex  Sangennanensibus  desnmpta  ex  eorum 
codicnni,  quibns  Breysigins  usus  est,  OG^G^,  nnllo  floxisse,  pro- 
pius  antem  abesse  a  eodieibus  Sangallensibus  {G<iG^)  iam  Vogel* 
sius  uidit  (1.  c.  p.  7). 

Britanniens  igitnr  ille  eodex  —  in  Britannia  qnin  scriptns 
sit  K  dnbitandum  non  est,  ef.  Ottley  1.  c.  p.  Ö5  sq.  p.  150  sqq^ 
Wattenbaeh  Schriftwesen  pag.  298  sq.,  infra  adn.  1  —  dnabus 
rebns  ab  exemplo  A  differt.  imagines  enim  a  pietore  secnndom 
snae  aetatis  ae  patriae  mores  mntatae  et  omissis  scholiis 
interiores  earam  partes,  nt  membra,  nestimenta,  bestiamm  pelles 
et  nellera,  delineatae  sunt^),  scholia  autem  non  solnm  extra 
imagines  adiecta  sunt,  sed  eomm  loco  qnae  Ä  exhibebat  plerum- 
qne  alia  recepta.  pictor  igitnr  dif&cnltate  litteras  insolitas 
imaginibns  inscribendi  deterritns  imagines  solas  depinxit,  librarins 
nersns  carminis  et  scholia  perscripsit.  haec  autem  cnm  difBcilia 
essent  lectu^),    maluit  excerpere,    qnae  eadem  fere   et   eodem 


')  sie  Perseus  in  K  (Ottl.  tab.  XIII)  manicata  quadam  tunica  est 
uestitus,  'bis  legs  are  bound  round  witb  gatlierings  reaching  more  than 
half  waj  up  them,  according  to  the  fashion  commonly  obeervable  in  our 
Saxon  illuminations'  (Ottl.  pag.  55).  in  Ära,  quae  in  A  plane  scholiis  est 
obtecta,  (*upon  it,  howeyer,  are  flames  painted  red')  in  K  *the  Saxon  artist, 
though  he  has  niaintained  the  general  outline  of  this  figure,  has  sought  to 
enrich  it  with  Ornaments  of  bis  own  task'  (p.  156).  denique  Orion,  cuius 
scboiion  in  A  *ba8  been  fancifully  inscribed,  around  the  figure,  partly  in  red 
and  partly  in  a  dark  greyish  ink,  in  the  forme  of  a  temple,  with  a  pyra- 
midal top,  supported  by  four  columns'  (p.  154),  in  K  templi  imagine  uarie 
exomata  circumscribitur,  cuiuR  extra  lineanienta  scholia  exarata  sunt,  it-a  tit 
templum  plane  includant.  -  in  uniuersum  quantum  intersit  inter  utriusque 
codicis  imagines,  ex  tabulis  earum  minutioriljus  formis  ap.  Ottl.  (tab.  VII 
et  VIII ")  depictis  satis  elucet. 

*)  Interdum  in  transscribendis  codicis  A  scholiis  librarius  codicis  K 
errauit,  u.  supra  p.  22  et  p.  32  adn.  13. 


81 

^^gnlanim  imaginiim  ordine,  sed  usitato  genere  litterarum  nee 

^^^  insolita  et  singnlari  seribendi  ratione  exarata  eontinerent, 

^oholia  Sangermanensia.    haec  enim  quae Breysigins  noeanit*), 

^^^^^m  Äratei  eanninis  nuUa  ratione  habita  continno  ordine^)  scripta 

^int,  non   scholiomm   sed  singnlaris   libri   astronomiei  speeiem 

f>:s"aebent,    quo    singnlomm    signomm^)    et  fabulae  et  sedes  et 

^^^Ilanim  nomeri   sabinnctis   imaginibus   explicantnr.     ex   huius 

itor  libelli  exemplo  nostromm  codicam  simillimo  et  fere  aeqnali 

nam  (üottoniannm  saeculi  X  exeontis  esse  Ottleins  (L  c.  p.  55) 

^^^statur,  saec.  XI  Vogelsins  (1.  c.  p.  7)  —  librarios  K  septemdecim 

aginibos  —  in  bis  Pleiadibos,  qaae  in  A  seholio  carent  (u.  snpra 

^  36  sq.),  —  seholia  adscripsit,  reliqnis  oeto  Hyginiana  codicis  A. 

Sed  hac  nna  re  codicis  IT  seholia  a  Breysigii  Sangermanensibns 
wcrepant,  qnod  in  iis  stellamm  catalogi  singolis  signis  adiungontory 
in  Breysigii  codicibns  paene  omnes  desnnt.  nee  nero  ab 
80  eo,  qui  ex  graeco  haec  nertit,  partim  neglectos  esse  catalogos 
X^-surtim  sematos,  sed  postea  ubi  desnnt  intercidisse  nel  consnlto 
'O:Kni8S08  esse  eo  magis  snspicandnm  est,  qnod  plerisqne  locis 
l^K^tia  eomm  restant,  nerba  habet  Stellas  nel  habet  autem  steUas^ 
Sagittario  (28  ordinis  Aratei)  habet  st,  in  capite,  in  Orione  (32) 
^  st  in  capUe  III  claras^  similia  in  Canis,  Leporis,  Nanis  scholiis 
C^^^Sö).    integros  habent  catalogos    signa  omnia,   qnae  ante 


')  Eam  tantum   eomiD   partem  dico,    quae  ex  exemplari  paullo  con- 

dore  eiosdem  libri  graed,  quo  et  Hjginus  et  scholiasta  Basileensis  uai  sunt, 

'EratoflihemB  catasterismornin'  (u.  Robert  1.  c.  p.  28),  Donnnllis  alionde 

^^dditis  translata  a  Breysigio  scholüa  Strozzianis  subiuncta  est  (p.  111,15— 

^^,23).    de  oeteris   commentationibiis  ad  astronomiam   pertinentibus,   quas 

^^^sdem  oodicibiis  sematas  eodem  nomine  oonplexuB  est  Breysigius,  sine  nna 

^^^^im  illa  parte  ab  eodem  homine  conpilata,  siue  postea  adnexa  sunt,  hie  non 

^«t  agendum. 

*)  sie  in  D,  qui  eadem  continet  (u.  infra);  de  Breysigii  codicibus  u.  eins 
Vf^.  p.  XXYII.    etiam  ex  singnlorom   scholiomm   initiis   elnoet  non  car- 
^^  nersus  respid,  sed  singola  signa  deinceps,  ita  ut  posterius  ad  id  quod 
l»aeoedit  particulis  adned»tur,  percenseri. 

*)  Haec  sola  cum  enumerentur,  desunt  et  planetae  et  drculus  lacteus, 
V^  in  Basileensibus,  quae  uere  sunt  seholia  Germanid  carminis,  ex  graeco 
^'^plo  uerd  exstant  (ad  uu.  437  sqq.,  443  sqq.;  Robert  1.  c  p.  194  sqq.).  idem 
^dom  est  in  libro  illo  similis  condidonis  ex  Hygini  tertio  libro  excerpto, 
quem  Haspems  edidit  (u.  supra  p.  77  sq.),  in  ea  signorum  breui  enarratione 
^  'Inuolutio  sphaerae'  inscribitnr  (p.  224  Breys.),  in  'excerpto  Parisino' 
(«.infra). 

6» 


82 

Lyram  (24)   tractantar®).    post  eam   computus  Arae  (39)  soll 
reliqans  est,  in  Pisce  (38)  autem  et  Procyone  (42),  nt  iam  ii 
graeco   exemplo   (cf.  epitom.  schol.  Bas.  flygOi   stunma  tantam^^ 
steUarnm  additnr,  de  singalarnm  situ  nihil. 

In  Ä' igitur  qnäe  Breysigii  Codices  habent  omnia  leguntur,^ 
supplentur  qnae  in  iUis  desnnt.  idem  factum  est  in  codice  A  ^ 
qui  praeter  Hyginum  cum  alia  astronomica,  tum  Sangermanensia  a 
bis  catalogis  aucta  continet^),  quorum  memoriae  cum  K  et  Brey — 
sigii  codicibus  GO^G^  ea  intercedit  ratio,  ut  D  uel  propius  absit  a  ^ 
K  quam  G<^{G^)y  quocum  et  ipso  artius  quam  cum  G  cobaeret^),  « 


^)  Fortasse  in  imaginibus  singulae  stellae  notatae  erant  —  ut  in  codd. 
AK  et  in  ueteribus  Hygini  editionibus  et  in  codice  S  (de  quo  u.  infra)  — , 
ita  ut  librario,  postquam  in  perscribenda  dimidia  fere  scholiomm  parte 
exemplum  fldeliter  secutus  est,  superfluum  uideretur  porro  uerbis  ezplicare 
quae  ex  ipsis  imaginibus  facile  perspicerentur.  quod  in  mentem  ei  uenisse 
cum  Pleiadas  (23)  deacripsisset,  quae  septem  stellae  in  certam  figuram  non 
sunt  dispositae,  ita  ut  de  singularum  situ  nihil  dicendum  esset,  conicere 
licebit. 

0  Quae  apud  Breys.  p.  111,15—182,24  leguntur,  in  D  fol.  13^—26* 
exarata  sunt,  inter  singula  scbolia  imagines  nitide  et  belle  pictae  nominibus 
signorum  rubro  colore  et  uncialibus  litteris  adscriptis  interiectae  sunt, 
catalogorum,  quos  praeter  uulgatam  memoriam  hie  codex  seruauit,  tres 
(Cygni  25,  Aquarii  26,  Capricomi  27)  publid  iuris  fedt  Ed.  Heydenreich, 
N.  Mus.  Rh.  33  a.  1878  p.  479  (cf.  Robert  1.  c.  p.  250),  ita  ut  plures  eum 
non  exhibere  suspicionem  moueret. 

')  Codicem  D  magis  consentire  cum  6^  (et  6^;  qui  ex  codice  huius 
simillimo  fluxit)  quam  cum  (?,  plurimi  loci  docent.  unum  adfero  p»  139,20, 
ubi  DG'^G^  post  lucidam  unam  recte  (cf.  Bas.  Hyg.  epitom.)  inserunt  in 
sinistro  femore  ducts,  in  genu  lucidam  unam  et  summam  in  G  praue  mutatam 
(u.  22)  exhibent  XIV.  cum  bis  K  facit,  e.  g.  pp.  147,21  fierent,  153,19 
ut  om.,  158,21  Sagittarium  —  autumant  om.,  159,21  illum  add.,  160,20  fingunt, 

162.18  8ü  om.,  164,17  autem  om.,  ib.  19  carius;  167,15  et  176,23  et  add. 
recte  ni  fallor,  180,13  sinuori  (corr.  2>')  etc.  sed  magis  Cottonianum  co- 
haerere  cum  D  quam  cum  Ch*G^  haec  exempla  docent:  pp.  146,15  utrumque, 
148,23  in  sinistro  I  (om.  genu),  150,15  ante  genua,  163,12  lucet,  176,19 
decidente,  180,16  eo  quod,  nee  tamen  ex  ipso  D  exscriptus  est,  e.  g.  D  solus 
habet  p.  164,20  factum,  171,20  quid,  172,22  iuppe,    173,18  autem  om.;  et  p. 

147.19  K  (dea  ne)  cum  G^G^  (ßiane)  magis  consentit  quam  cum  D  (dane). 

—  ex  üs  lectionibus,  quae  codicis  D  sunt  propriae,  liceat  adferre  p.  128,19 
ubi  splendidam  post  capite  recte  eum  seruasse  (=  Bern.)  ex  Hyg.  Bas.  epit 
apparet;  p.  131,18  in  are  unam,  in  quarto  unam,  quod  mutato  ordine  (m 
quarto  unam,  in  ore  unam  =  Bern.)  integram  exhibet  memoriam,  cf.  epit. 


88 

et;  Qt  etiam   catalogi  qnos  DK  soli  habent,  prozimae  eomm 

cognationis  sint  testes.    hi  aütem  catalogi  onde  in  codicnm  DK 

commane  exemplnm  —  haec   enim  fere    inter  eos    intercedere 

uidetor  ratio  ^)  —  recepti  sint,  licet  statnere.    in  dnobus  enim 

codicibus  Parisinis  (PS)  et  in  ipso  D^^)  exstat  signonun  later- 

cuIqs  [infra  p.  LXXII  sqq.  expressns],  ex  quo  eos  descriptos  esse 

pTÜDo  obtntu   apparet,   qui  qoidem   non  deperditae   scholiomm 

Arateorom  recensionis  praebet  speciem,  sed  pancis  alionde  petitis 

ex  scholiis  Basileensibus  excerptus  est. 

Hjg.  Bas.;  p.  119,21  loco  narie  turbato  D  post  d%uu  iuserit  in  genu  I,  in 
tiHa  ly  qaod  d  dnas  tibiae  adscribis,  cum  ceteromin  librorom  memoria  con- 
^ntit.  qnod  sequitur  in  sinistro  geniculo  I  band  scio  an  errori  eins  qui 
haec  üerÜt  debeatnr,  cf.  Robert  p.  66,2  wcl  ^ovato^  [ol]  yu^urr^  a. 

')  Etiam  de  bis  catalogis  additis  paene  ad  nerbum  inter  eos  oonnenit, 
niä  qood  K  neglegentius  scriptus  est.  mutila  Sangermanensinm  catalogonun 
initia  nterqne  babet,  o.  snpra,  Aqoilae  catalogum  uterqae  Sagittae  quae 
pvaecedit  subiungit.  quae  differunt  quamquam  minata  sunt  tarnen  suadent, 
IM  Cottonianum  ex  ipso  D  fluxisse  opinemnr  (u.  not.  praec).  in  uniuersum 
<liia  fere  cognatione  omnes  bi  Codices  inter  se  cohaerere  nideantnr,  baec 
tabula  demonstret: 


^ 
^\^ 


is  codex  ex  G  ^^  exemplnm 

quo  G^  est  catalogis  auctnm 

correctus  ^     f^  '  i 

(Brey8.p.XXVn).  I 

JtL 

")  Sunt  codd.  Parisini  latini  membr.  saec.  XI  8663  (P,  qui  fol.  1—19» 

^ginnm  continet,  u.  supra  p.  4)  et  12117  olim  Sangerm.  434  (5),  ex  quibus    iS^ 

^^  exoerptnm  Bursianus  exscripsit  (u.  supra  p.  73).    utriusque  codids  de- 

^ptionem  Georgii  Wissowa  comitati  debeo.    de  S  nonnulla  dicit  Bursianus 

^Q  ann.  pbilol.  93  a.  1866  p.  784  sqq.,  de  P  Hasper  (^Hjginus  philosopbus* 

'^ cIV)  p.  9  sq.;  stellarum  ille  index  in  P  sequitur  Hyginum  (fol.  19^—23^). 

^  S  idem   exstat  fol.    13 1&   sqq.,     ubi  praecedit   fol.  129^  Eoccerptum   de 

^^olcgia  (u.   c.   IV),   130^    In  quo  duodecim  gignarum  Mars  habeatur  eqs., 

W^  Carmen  rhytbmicum  a  Bursiano  1.  c  editum  Spera  caeli  quater  senia 

^8.  et  figura  quaedam  'Horologium  uiatorum*,    insequitur  fol.  138»  Carmen 

^Qd  Eaec  pictura  docet  u.  c.  IV,  tum  alia  nonnulla,  tum  f.  180»  ea  quae 

^pra  p.  74  numeris  14 — 20  conplexus  sum  etc.  —  excerptum  de  quo  agimus 

^  Qtroque  codioe  picturis  penna  ductis  antequam  uerba  scriberentur  exor- 

^^^  est,  quae  cum  adfinitatis  speciem  prae  se  ferant,  tamen  ita  difiPerunt, 

^t  codicis  s  imagines  nitidiores  et  pulcbriores  et  coloratae  sint  et  stellae  in 

lunotatae.    idem  imaginibus  carens  in  D  exstat  fol.  99»— 101»  (boc  ultimum 

^^^^dids  est  folium,  cuius  pagina  auersa  uacua  est).  —  borum  codicum  nullus 

^  altero  nko  pendet.    suis  uerbis  maxime  indulget  P,  librarii  uitiis  magis 

^ittm  ceteri  laborat  2>. 


6» 


•• 


Inscribitnr  hoc  qüod  'excerptüm  Parisinüm'  liceatnoc 
De  ordine  ac  positione  stellarum  in  signis  (om.  S),  breaem  pra 
fationeni,  quam  solam  etiam  M  habet  (u.  saprap.  73)^^),  seqnitu^K^^ 
signomm  index  adiectis  nominibus  —  pleramqae  et  graecis  eg*=a 
latinis  —  et  catalogis  et  summis  Stellaram.  hunc  ex  Arate^-^^ 
carmine  scholiis  instrueto  excerptam  esse  et  ordo  signomutfri 
conprobat  et  ipse  ille  qui  eum  conpilauit  initio  testatar  (H 
Aratum'  eqs.);  ex  Basil.  autem  scholiis  —  non  ex 
codicibus  Bas.  Par.  ipsis  sed  ex  exemplo,  quod  meliorem  illis  ^ 
memoriam  interdum  uidetnr  sernasse  —  maximam  illias  latercoLK 
partem  perscriptam  esse  ex  conparatione  eorum  elacet.  e.  g 
Aqüarii  (26)  catalogo  ab  Ed.  Heydenreich  nolgato  (a.  supr; 
adn.  7)  iam  Bobertam  offendit,  quod  'singola  nerba  scholiis 
accoratius  respondent,  quam  in  ceteris  Sangermanensinm  cata-^ 
legis  solent,  (1.  c.  p.  250).  in  Cygni  (25)  et  Capricomi  (27^^ 
catalogis  praeter  hunc  ab  Ed.  Heydenreich  ex  D  editis  haec^:^^ 
tantnm  diffemnt^^):  pro  in  alis  utrisque  excerptam  habet 
utraque  ala^  nerba  quae  est  amplissima  omittit  —  persaepe  aatem 
neglegit  conpilator  ille  aerba,  qaae  eiecta  sensam  non  tarbent^')  — , 
in  Capricomo  priori  pro  priore^  in  summitate  pediSy  at  dicere  solet 
conpilator  ille,  pro  <Cin^summo  pede.  praeterea  in  atroqne 
catalogo  aerba  quibus  summa  additur  uarie  discrepant  eadem 
est  condicio  ceterorum  catalogorum:  nüsquam  lacunae  quas  cata- 
logi  Basil.  habent  —  scilicet  si  epit  Hyg.  Sang,  conparas  —  in 
excerpto  expletae  sunt,  neque  alia  desunt  manifesta  exqmpla, 
quibus  conprobetur  iisdem  iam  uitiis  conpilatoris  codicem  labo- 
rasse  atque  nostros'^),   denique   quaecunque  in  exe.  Paris,  cum 


^*)  Eandem  ex  P  iam  expressit  Hasper  1.  c.  p.  10. 

^')  Godicis  D  memoria  nonnullis  librarii  uitiis  laborat,  alia  1.  c.  minus 
accurate  ezpressa  sunt. 

^')  e.  g.  cc.  4  om.  darior  in  ainistra  parte,  Q  ex  his  duas  in  dextera 
(extrema  Eiesal.  Hob.)  manu  ciaras,  8  et  magna  quae  est  Ärcturus,  14  ubi  ad 
Pleiadas  pergit  (p.  76/77  Breys.)  ab  abscissione  Tauri  ad  id  quod  rachis 
uocatur,  sed  toto  loco  a  Basil.  recedit,  Pleiadas  autem,  utpote  quas  cum 
Tauro  commemorauerit,  suo  loco  Arateo  (23)  omittit.  c  41  om.  una  obscura 
ex  eis  ad  ultimum  et  indinaius  ad  genu  Uirginis, 

^*)  uelut  c  22  et  in  excerpto  et  in  scholiis  deest  non  ante  notata 
sunt  (notantur  Bas.),  adde  32  in  echiridion,  34  oculis  pro  auribus  u.  Rob.  ad  1. 
—  in  Gancro  (11),  ubi  Breysigii  Codices  habent  in  extreme  minore  I,  cum 
legendum  sit  in  quarto  extremo  I,  in  ore  I,  excerptum  habet  in  quarto  (de 


86 

Bm.  consentiiiiit,  ita  consentiont,  üt  conpilatam  illüd  esse  ex 

ipsonim  Basileensinm  exemplo  nostromm  codicnm  simillimo  mani- 

festom  sit    interdum  etiam  melioris  memoriae  üestigia  in  excerpto 

semata  nidentnr^^).    c.  16  (Cassiepia)  recte  scriptum  est  in  bogt 

S0ilae  (steUae  D),  com  scholia  habeant  in  hasem  steUaCy  c.  18  cum 

exceipti  lectione   (habet  steüas)  in  coUo  IIII^  proodmam  capiti 

dmm  (proximo  c.  cL  Bas.*)  conpares  epit  knX  toö  tpa^T^Xüo  S',  wv 

xÄv  «pöc  Tj  xstpoX^  Xa|iicpötepov,  Hyg.  III  17  m  ceruice  Uli  ob- 

sturas,  sed  maxime  tucet  quae  capiti  proxima  apparet.    etiam  c.  13 

qnod  exe.  habet  in  ginguUs  umeris  singiUaSy  in  sinistro  clariorem 

quae  appeüatur  Qxpra  epitomes  et  Hygini  uerbis  melius  respondet 

quam  Breys.  codicum  memoria  p.  74,8  in  s.  u.  s.  in  sin.  darior  qui  uoc. 

Capra.  simile  est  quod  c.  9  in  excerpto  exstat  in  sinistra  clariorem 

quae  uocatvr  spica^  in  scholiis  p.  67,19  in  sin.  clarior  quod  u.  spica. 

denique  in  Cancro  (11)  pro  scholiomm  uerbis  corruptis  in  sinistris 

priores  II  claraBj  cum  Breysigius  ex  Hyg.  proposuerit  in  sinistro  primo 

pede  II  clarae^  Rob.  ad  epitomes  lectionem  magis  accedens  pro 

priores  scripserit  in  primOj  in  excerpto  legimus  in  sinistra  parte 

n»  pede  priori  II  ckaraSy  quod  quamquam  in  sententiam  optime 


boc  TL  infra)  paruam  I,  ita  nt  eüam  conpilator  legisse  uideatur  minore. 
lunc  lectionem  com  sno  Marte  mntauerit,  alios  looos  in  exemplo  cormptoe 
^detur  omifiiBse.  sie  quae  in  ^holüs  in  fine  Arcti  minoris  (2)  exstant  (pag. 
^»4  sq.).  cf.  Ophiachi  (6)  locnm  in  adn.  praec  exscriptmn.  c  9  pro 
"cholionmi  memoria  in  ainishra  ala  obseuram  /,  in  dextra  ab  umero  et  oft 
^a  innauoeahir  (sie)  protrygeter  in  excerpto  est  in  sinistra  ala  (alia  S) 
^i^ram  I,  in  dextra  ala  {alia  S)  I,  qnod  ni  fallor  ipse  conpilator  correxit. 
^  14  idem  pro  primis  uerbis,  quae  in  Breysigii  codicibus  turbata  sunt 
(p^.  76,14—17),  respectis  üs,  quae  u.  16  exstant  {in  sinistro  cornu  I,  in 
^ro  i),  scribere  maluit  in  utroque  eamu  L 

")  Huc  pertinere,  quod  in  Hydra  (41)  ea,  quae  post  trium  signorum 
^talogoe  in  Bas.  addita  sunt  (p.  101,16 — 19  Breys.)»  in  excerpto  desunt,  ita 
^  ab  eins  exemplo  recte  afuisse  uideantur,  nego.  immo  ut  superflua  ea 
fonpilator  omiait.  nam  ante  Breysigü  codicum  exemplum  inserta  sunt,  cum 
^  Qosiris  codd.  initium  loci  corruptum  sit  —  legendum  est  habet  steUas 
^^  XU  (recte  XXVD)  eqs.  — ,  et  eadem  iam  adiecta  fiiisse  uideantur  in 
« oodice  nostris  non  raro  integriore,  quo  Strozadanus  schoUasta  usus  est,  cf. 
P- 181,15  'ad  idtimam  eins  caudam  spectans*  =  nostri  loci  u.  17.  etiam  quae 
^  ^  et  33,  pp.  94,5  et  95,15  in  Bas.  adnexa  sunt  in  exe  desunt.  —  ceterum 
Q  ea  quae  inter  excerptum  et  codioee  (Bas.  saec  Vlll  Paris,  s.  IX)  scho- 
Honun  intercedit  ratione  et  similitudine  nono  uel  iam  octauo  saeculo  con- 
püatmn  id  eese  lioebit  ooncludere.    (u.  cap.  lY). 

*)  p.  79,13  sq.,  quod  Breysigius  addidit  I  delendum  est. 


86 

quadrat,  tarnen  cnm  a  tradita  lectione,  qnae  com  eo  quod  prai 
cedit  in  dextris  pedibus  congruit,  et  ab  epitomes  et  Hygini  coi 
sensu  nimis  recedat,  a  conpilatore  ex  sententiae  conexu  et  e 
imagine  exempli  correctnm  esse  cautins  suspicabimnr. 

Neqne  enim  ita  scholiis  ille  usns  est  ut  catalogos  eonu 
exscribere  satis  haberet,  sed  ut  superuacanea  omittit,  ita  qua 
pluribus  uerbis  in  Bas.  explicata  sunt  paucis  expedit^^),  pi 
graecis  nocabulis  uel  minus  nsitatis  latina  conlocat  et  notiora^^ 
quoniam  id  agit,  ut  suae  aetatis  hominum  ad  usum  catalogc 
signorum  accommodet^^);  eadem  de  causa  interdum  nonnnll 
adiungit  aut  ex  ipsis  scholiis  Bas.  quae  memoria  digna  uidentur'^ 


'*)  e.  g.  in  Serpente  (3)  in  corpore  toto  X  {in  c  t  usque  ad  cauda 
complures  Bas.),  ita  ut  ratio  constet.  6  usque  ad  manum  se  tenentis  11  pi 
u.  a.  m,  Asclepii  duae  et  ad  manum  est  clarior,  Asclepii  nomen  (cf.  initiii 
huius  scholii)  ut  euitaretnr.  10  iuxta  sinistrum  pedem  I  magis  perspicue  p 
sinistro  pede  distans  uUimo  L  18  in  utroque  genu  I  pro  in  genibus  paster 
oribus  (prioribus  Br.)  duobus  (1.  du€ui).  c.  41  de  Cratere  quae  in  scholi 
p.  101,13  sqq.  leguntur  in  breuius  contrahit.  etc. 

^^  In  Gentauro  (40)  in  bestia  quam  manu  tenet  X  pro  scholiorum  uerl 
corruptis  (p.  100^),  in  quibus  therion  latere  uidit  Brejsigius.  c.  85  in  lote 
scribit  pro  in  catastroma  fortasse  pictura  adductus.  eadem  ni  fallor  ratioi 
factum  est,  ut  31  scriberet  in  cornu  II,  cum  scholiorum  codd.  (=  Strozziau 
in  folia  II  habeant,  ex  quo  lofia  eruit  Br.,  cf.  6itl  rf]^  Xo9ta(;  epit.  (supi 
Caput  ad  ceruicem  uersus  Hyg.).  11  asini  pro  Svoc.  —  4  in  pelle  leonis  p 
in  leonina  p,,  6  in  ore  pro  in  oreficio,  paruas  minus  accurate  pro  spissc 
32  in  dextra  manu  pro  in  ipsa  (praecedit  in  dextro  cubito)  m.,  41  in  uent 
pro  in  media  (seil,  cratere).  pro  in  summo,  imo  pede  uel  simill.  paene  ubiqi 
adhibet  in  summitate  pedis  etc.,  quae  uox  cum  in  Bas.  nusquam  occurr 
crebro  legitur  in  Sangerm.,  quae  nonnullis  certe  saeculis  iis  sunt  recentioi 
in  extremitate  caudae  34  pro  in  extrema  cauda,  sed  c.  12  in  medietate  uentt 
habent  DS,  P  idem  quod  scholia  in  media  uentre. 

^')  Huc  cadit,  quod  summas  stellarum  saepe  secundum  numerum  earu 
quae  reuera  enumerantur  mutat.  quamquam  non  desunt  summae  me 
librariorum  errore  turbatae. 

^')  In  Scorpione  (7)  ex  p.  63,7  addit  hie  autem  ob  magnitudinem  in  d\ 
domicüia  [id  est  in  spatium  duorum  signorum,  hoc  de  suo  uidetur  addei 
partitur,  c.  35  quae  (quia  codd.  praeter  D)  non  tata  caela,  sed  a  gubernacti 
usque  ad  malum  figuratur  cf.  p.  97,15.  —  c  37  huic  subest  Stella  quae  C 
nopus  appellatur  cf.  p.  98,9  sq.  —  quae  post  Tauri  (14)  computum  addunt 
sunt  et  Septem  stellae  quas  Athlantides  uel  Pliades  uacant,  quarum  VI  uidentn 
septima  obscura  est  uarie  ex  scholio  Bas.  sunt  contaminata,  cf.  p.  77,1- 
p.  76,5—7. 


87 

Aot  de  suo  addit,  qnibus  scholiomm  nerba  inlustrentar*^),   aut 
aljimde  desnmpta  admiscet 

Nominum  enim  signbram,  qaae  singalis  catalogis  praefigantar, 

qcamqaam  magna  pars  in  ipsis  Bas.  scholiis  innenitur,   tarnen 

ncD  pauca  ab  eis  aliena  snnt'^),  qnae  Gennanici  carmini  deberi 

coniciendmn  est,  cuins  in  marginibus  fortasse  nomina  erant  ad- 

scripta  uel  soo  loco  in  ipso  carmine  rabro  colore  exarata  uel 

singalis  imaginibos  adiecta.    nonnulla  antem  et  nomina  et  alia 

sib  enchiridio    illo    astronomico,    qnod    scholia   Sangennenensia 

Breysigius  aocaoit,   originem  petere   nidentor,   qnod  imaginibus 

cum  signornm  nominibns  instractum  conpilatori  illi  similia  paranti 

C€rte  promptum  ad  nsnm  erat    in  6  et  8  nomina  Ophiüchus  et 

^Arclaphylax  ex  Germanico  ni  fallor  addit  (an.  75.9 1),  com  Serpen- 

Uxrks  et  Bootes  (hoe  etiam  Bas.  habent*^))  ex  Sangerm.  uideantur 

liansta.     13  Äurigae  nomen   solus   Germaniens   habet   (n.   174), 

qnod   additoT   uel  Agitator  quem  EricUmiura    dicuni  Basileensia 

indicai     ex   solis   Sang,   oidetnr  sompsisse  e.  g.   42  Anticanis 

{^ocyon   Germ.  433),    38   Pisds  magnus  {maior  Piscis  Bas.,   cf. 

Genn.  379  sqq.),  36  Coetus  (Pristis  Germ.  356).  —  pauca  nomina 

in  nentra  scholiormn  recensione  neque  in  Germanico  inueniuntnr: 

4  vngeniculoj   24  ßdis   (sie),   39  ara,  41    uma.     etiam   haec   ni 

fallor  in  margine  uel  ad  imagines  illius  Gennanici  exempli  ad- 

scripta*')  inuenit  conpilator,   fortasse  praeter  hos  fontes  plani- 


'^)  cf.  Scorpionis  locmn  adn.  praec,  c.  40  post  in  thyrso  vA^i  quem  portat^ 
^  Aftern  manihua  tenet  post  Serpens,  alia.  fortasse  etiam  ipse  addidit  quae  c.  21 
^  graeca  nomina  Piscium  ex  scholiis  exscripta  adiungontur  latina  id  est 
^'pümdis  et  qui  et  australis  uocatur,  —  imaginum  rationem  interdum  eum 
uderi  habuisse  iam  adn.  17  monni.  quibos  locis  fortasse  sunt  addendi  c  12 
w»  üibus  pro  Inschium^  c  16  in  dextro  fenwre,  29/30  in  alia  summitate  II 
pfo  uUra  II  in  fundo  sagiUae  (praeoedit  in  summo).  38  in  ardine  positas  a 
^^9^  usque  ad  caudam,  39  in  igne  qui  ei  inpositus  ardet  pro  in  carbonibus. 

'*)  Ex  Bas.  e.  g.  desnmpta  esse  non  possunt  nomina  Serpentis  (3),  qni 
^  uocatur  Draco,  Trianguli  (20),  quod  ibi  Trigonum,  Serpentarii  (6)  et 
^t  (36),  cum  in  Basileensibus  pronomina  tantum  ad  ipsius  carminis  nomina 
'B'picientia  exstent. 

")  Consentaneum  est  saepe  de  eodem  nomine  inter  Germanicum  et 
basileensia  (uel  scholiomm  singulorum  initiis  uel  catalogorum)  et  Sanger- 
manensia  (in  his  quoque  imaginibus  nomina  sunt  adscripta)  conuenire.  sie 
5-  7.  »^12.  14-16.  19.  21.  22  etc. 

'')  Fides  et  Ära  illa  signa  a  Cicerone  nominantur,  ex  quo  fortasse  in 
^icnoaiuci  exemplum  migrauerunt. 


sphaerium    signorum    imaginibas    et   nominibas    instractom 
spexit**). 

Sangermanensium  catalogam  manifeste  indicant  uerba,  qm 
in  Scorpione  (7)  post  comibus  inserantnr  uel  potius  labiis.   in  ill 
eniniy  cum   de   Scorpionis   chelis   (Hyg.)   i.  e.   bracchiis  nel 
interpres  Bas.  h.  1.  dieit  comibns  senno  sit,  inepte  scriptum  et 
in  utroque  labio,  certe   cum  scholiasta  ut  Eiesslingius  monet  (i 
Bob.  p.  73  ad  1.)  x7]Xig  et  yeiXei  inter  se  confudisset.     labium  autei 
uoci  comu  adeo  praestare  uidebatur  conpilatori,  ut  idem  in  eodei 
catalogo  infra  adderet  et  in  Cancro  (11).  —  in  Scorpione  qna«^ 
praecedunt  uerba  in  quarto  pamam  I  ex  Bas.  et  Sang,  conflai 
uidentur.     ex  horum   enim   catalogo  ni  fallor  sumpsit   quod 
Bas.  deest  quarto^  paruam  autem   corruptela  Bas.  exempli  a( 
ductus  scripsit  (u.  adn.  14).  —  in  Corona  (5)  Bas.  habent  quam 
contra  caput  Leonis  (sie  libri,  fortasse  per  dittographiam,   qno( 
eadem   uox  paullo  praecedit,  DracorUs  iam   Breys.   emendauit^^ 
sunt  eius  qui  est  inter  septentriones  (epit  xoö  "'Oyecoc  xoö  &a  zibw^ " 
"'ApXTCüv),    excerptum   quae   contra   capud  Serpentis    septentrionalis^^^ 
swnt.    cum   conpilator  ille  uix  recte   legerit  Draconis,   pro   quod^^ 
Serpentis    uocabulum    quo    ubique    utitur   posuerit,    hoc    potim 
statuendum   est  cum,    cum   uitium  manifestum,    quo  Leo   intei 
utramque   Arctum   situs   esset,   sentiret,   Sangermanensium  loco   "^ 
{ad  capud  Serpentis  Arcturi)  inspecto  Serpentis  nomen  restituisse. 
ipsi  autem  attribuo,  quod  pro  Basileensium  uerbis  unum  septen- 
trionaKs  in  excerpto   scriptum  est.     septentrionalem  enim  hunc 
Serpentem  uocat,  ut  distinguatur  ab  eo  signo  sphaerae  australis, 
quod  et  ipsum  Serpentem  (41)  dicit'^). 


'*)  Conferas  e.  g.  illud  *planisphaeriam  Gemuigi',  quou  Ottleius  (tab. 
XXII)  ex  A  expressit.  etiam  commentatio  illa  de  *Inuolatione  sphaerae' 
(p.  224  Breys.)  ad  'sphaeram*  quandam  uidetur  conposita,  aeque  ac  Carmen 
*Haec  pictura  docet*. 

'*)  Fortasse  etiam  pro  inter  septentriones  in  exemplo  legit  quod  scho- 
liorum  Bas.  cod.  Paris,  habet  in  septentrione.  —  cetermn  idem  signum  septen- 
trianalis  draco  uocatur  a  Mariiano  Cap.  YIII  840  et  loco  hinc  exscripto 
Strozzianorum  p.  190,10  Br.  (cf.  ib.  p.  108,9).  idem  nom  significaturus  erat 
scholiasta  Sangermanensis  uerbis  Serpentis  Arcturi  (=  Arcti  =  Septentiio- 
nis)?  certe  nostris  codidbus  uetustius  esse  hoc  mendum  eadem  scholiomm 
Bemensium  lectione  (p.  233,20  Breys.)  probatur. 


89 

Deniqüe  restant  loci  nonnuUi,  qnos  cum  et  a  Bas.  et  a 
Sang,  nostris  alieni  sint,  ne  ipsi  quidem  conpilatori  licet  ad- 
Signare,  ita  nt  aliunde  eos  sumptos  esse  necesse  sit.  haec  autem 
qnaestio  cum  ab  ea,  quae  est  de  codicis  K  scholiis  ab  Uygino 
alienis,  nimis  nos  abducat  nee  paacis  ita  possit  absoloi,  nt  singnla 
saÜB  probentar,  ad  ipsa  scholia  Cottoniana  liceat  redire,  quae  ex 
eodem  atque  D  Sangermanensinm  exemplo  catalogis  ex  excerpto 
Parisino  additis  ancto  deriuata  esse  iam  dixi.  cnius  rei  unum 
h.  L  satis  sit  attulisse  exemplnm,  qnod  Aqnilae  et  Sagittae  cata- 
logi,  qai  hoc  ordine  in  excerpto  exstant  (29.30),  cum  secnndnm 
Aratam  Sagitta  praecedat^^),  etiam  in  DK  Aquilae  scholio  ambo 
adnexi  legnntur,  qaamqnam  in  ntroque  (in  K  ex  A  desompta) 
Sagitta  recte  iam  praecedit 

Haec  de  Cottonianis  scholiis  ex  Sangermanensinm  codice 
aliunde  aucto  transscriptis.  —  ex  Uercellensi  codice  a  Cyriaco 


")  Ap.  Germ,  de  Sagitta  et  Aquila  agitnr  nu.  315—320,  et  ita  quidem 

Qt  breni  enuntiato  Sagitta  una  cmn  Aquila  laudata   de  hac  tabula  (Ganj- 

iQe<Ü8)  narretur.    post  hos  igitur  uersus  utriusque  signi  scholion  sequi  ne  tum 

<ruclem  esset  mirum,  si  uu.  315—317,  quorum  in  primo  Sagitta  commemo- 

^tür,  in  scholiorum  Bas.  codicibus,  ubi  desunt,    seruati  essent.     is  autem 

qni  Basileenaia   excerpsit   propterea   ni    fallor   Aquilam    priorem    exscripsit, 

<)Q0(1  duo  haec  signa,  quae  uno  quasi  scholio  continebantur,   etiam  in  unam 

^loaginem  coniuncta  erant,  in  qua  aquila  magis  sub  oculos  speetautis  cadebat, 

^Qe  sagitta  supra  eam  erat  depicta,  sine  unguibus  eins  tenebatur.   illud  occurrit 

ui  cod.  ^  (Ottl.  p.  153,  ad  Sagittam),  quamquam  in  pag.  praec.  huius  codicis 

>Q^  habet  Sagitta  imaginem  cum  scholiis  et  uersibus,   et  probatur  loco 

%•  in  14  (p.  87,30).  apud  Aratum  (313),  quocum  faciuut  Cicero  (87)  et  Auienus 

W\  Aquila  tantum  ox^^o^v  ol  fiirjtat  (seil.  Sagittae,  non  ei  qui  et  ipse 

^^  praeteruolat,  KopaitiirTaTai,   Cygno).     neque  aliud   uidetur  sentire  Ger- 

°^CQs,  qui  omisso  Cygno  Sagittae  uicino  satis  habet  addere  (316)  'quam 

(^'  missam  Sagittam)  seruat  louis  ales*,  i.  e.  obseruat,  adspectat,  cum 

pfope  eam  uoVet.    eius  uerba   falso   potuisse   intellegi   de  Aquila  sagittam 

(uQgDibus)  tenente  iam  Grotius  monet  ad  imagg.  pag.  60.    picturam  autem 

^  instructam  cum  ex  Germanici  codice  Susiano  expresserit  Grotius  (Synt. 

Ar.),  cum  praebeat  D  in  Sangermanensibus  scholiis  [eandem  Breysigii  Codices 

I'flbere  hinc    concludas],    cum    ante   oculos   habuerit   scholiasta    Strozzianus 

(Anonymus  ap.  Grotium),  qui  Sagittae  scholion  Basileense  Aquilae  subiun- 

g&a  oerba  quam  A^üa  tenet  in  pedibus  (p.  161,7  Er.)  inseruit,  etiam  ex- 

ttrpti  auctorem  uidisse  statuemus.  —  huiusmodi  imagine    explicatur,   qnod 

flygini  (1.  c,  =  schol.  113)  codex  F  pro  supra  Aquilae  siynum  posita  habet 

$igno  Aquilae  »upposita,  quod  e  coniectura  in  U  mutatum  est  in  signo  Aquilae 

iupfrptmta,  ita  ut  sententia  restituta  sit. 

7a 


&0 

seruatum  est  hoc  fragmentum  'super  Delphini  figuram'  scriptumn; 

cui   uarias   lectiones   codieis  K  et  scholiorum  Sangermanensiu^ 

(codicum  GG"G^   ap.  Breys.   pag.    161,22,   et   codieis   D)   lice 

subiungere : 

Neptunum    aiunt')    fabulae    poetarum*)    Amphitriten'^^ 
uoluisse  in*)  coniagium  accipere,  quae  cum  ob  uerecundia 
magnitudinem  &   uirginitatis   obseruantiam   ad   Atlantem^ 
confugisset^),    Neptunus    postea^)    inter    ceteros^)    niisso-« 
Delphinum^)    etiam   dicitur   misisse*^   qui   per  Atlantis '"^ 
insulas  circumuagans  eam^^)  alloquutus^^)   sit,  &  Neptun^ 
in    matrimonium^*)    adsumendam    adduxerit;     ob*^)    han 
causam  inter  astra  conlocatus^^)  sit^^)  habet  Stellas.  ^^) 

*)  aiut  G  fiunt  K  *)  poetarum  fabulae  K  •)  ampbitritem  D  amphi:  m^ 
trione  G  amphitricem  G"G^  amphitrem  K  *)  uoluisaem  G  *)  athlantec^'- 
DGK  ®)  confugisse  omnes  ')  post  eam  DGCh'G^  •)  cetero  D  •)  missuK:-^ 
delfinum  ö«ö*  »<>)  mississe  G  *')  athlantis  DG  adthlantia  K  *»)  eü 
")  adlocutus  DGGoR  adlocatus  G^  ante  corr,  **)  matrimonio  G  ")  et  oF 
antnea  ^*)  collocatus  DK  ")  am,  DG^G^^K  *')  in  ore  I,  in  cornu  II,  i« 
uentris  i>ennuli8  III,  in  dorso  I,  in  cauda  II  sunt  onines  Villi  add.  D 
{ex  exe.  Paris,  j  u.  infra  p,  LXXVIU  31). 

Singula  si  conparamus,  artior  cognatio  non  inter  KC  inter— 
cedit  —  unum  postea  (7)  eis  commune  est,  cum  Sang,  rectiu 
habeant  post  eam  — ,  sed  ita  res  sc  habet,  ut  et  K  (cf.  3.6.13.15^ 
5.11.17)  et  C  (cf.  1.2.16),  et  propius  quidem  K  (qua  de  re  iam 
supra  egimus)  cum  ipsis  Sangerm.  cohaereant.  haec  cum  mlnutiora 
sint,  scholion  C  non  ex  K  descriptum  esse  sed  ex  Sangermanen- 
sium  exemplo  Breysigii  codicum  simillimo  certissime  eo  con- 
probatur,  quod  C  eodem  quo  Breys.  codd.  defectu  laborat,  qui 
unde  in  DK  expletus  sit  uidimus.  accedit  quod,  cum  h.  1.  KC 
scholion  Sang,  exhibeant,  cetera  scholia  tria  quae  ex  Uercellensi 
codice  Cyriacus  protulit  Hyginiana  sunt,  quae  cum  iis  quae  A 
habet  artissime  cohaerent,  eorundem  autem  signorum  Cottoniana 
scholia  ex  Sang,  fluxerunt.  cum  igitur  C  ex  K  non  pendeat,  codici 
K  cum  eo  rationem  quandam  intercedere  uix  potest  negari.  neqne 
enim  casu  factum  esse  mihi  persuadeam,  ut  et  £*  et  C  Hygini- 
anorum  scholiorum  loco  idem  illud  enchiridion  Sangerm.  ad- 
hibuerint  sed  ni  fallor  codieis  C,  in  quo  nonnullis  signis  pro 
archetypi  Hyginianis  Sangermanensia  scholia  adiecta  erant, 
exemplo  adductus  etiam  Cottonianus  librarius,  cum  codicem  A 
perscriberet,  Hyginianis  scholiis  uel  magis  quam  in  C  neglectis 


91 

Sangermanensia  expilaait,  sed  codice  eodem  modo  atqne  D 
suppleto  usus,  et  Cottonianus  etiam  ea  in  re  codicem  C  secntus 
est,  certe  cum  eo  consentit,  qnod  scholia  imaginibus  non  in- 
scripsit  ut  Äj  sed  extra  delineamenta  earnm  adiecit'^). 

Cum,  haec  si  ita  se  habent,  codicem  C  ea  aetate  qua  K 
exäratas  est,  in  Britannia  fuisse  (n.  init.  epim.)  necesse  sit,  band 
scio  an  habeas  ansam,  qua  usus  quomodo  Uercellas  deuenerit 
explices.  bodieque  enim  exstat  Uercellis  quidam  codex,  qui  ex 
Britannia  quin  illuc  migrauerit  uix  dubitari  potest,  cum  lingua 
anglosaxonica  sit  scriptus.  est  celeberrimus  ille  codex  Uer- 
celleosis  a  Blumio  repertus'^),  qui  cum  alia  nonnulla  tum  car- 
mina  quaedam  anglosaxonica  continet.  nna  igitur  cum  boc 
codice  Aratom  illnm,  quem  saec.  XV  Cyriacus  inspexit,  Uercellas 
transuectum  esse  ausim  suspicari. 


'')  Codicem  C  igitur  aetate  superiorem  fuisse  Cottoniano  suspicor.  sed 
longo  interuallo  ante  K  eum  esse  scriptum,  certe  decimo  saeculo  esse  ue- 
tustiorem,  uix  concedam  (u.  supra  p.  69),  praesertim  cum  etiam  nostrorum 
Sangerm.  codicum  aetas  huic  rationi  faueat. 

'')  Saeculi  X.  cf.  Blume  Iter  Italicum  I  p.  99  [^dies  ist  um  so  merk- 
würdiger, da  keine  Cap.  Bibl.  in  Italien  andere  als  lat.  oder  ital.  Hss.  ent- 
hSlV]  —  eiusdem  Bibl.  libr.  ms.  it.  p.  6.  —  Andreas  und  Elene  herg.  v. 
lac  Grimm  (Cassel  1840)  praef.  p.  XLV  sqq.  [* vielleicht  im  Ausland  ge- 
«cfarieben,  wahrscheinlich  aus  England  nach  Italien  mitgenommen  oder  ent- 
seBdet'J.  —  Grein  Bibl.  d.  ags.  Poesie  Göttingen  1857  I  pag.  365.  —  Cyne- 
wulfs  Elene  herg.  v.  Zupitza  Berlin  1877  praef.  (p.  IX). 


SCHOLIA  HARLEIANA. 


INDEX  NOTARVM. 

Scholiorum  Codices 
A  =  HarL  647  saec.  IX/X.  contulit  Vogels,    in  meum  nsmn  denno 

excussit  Hilgard. 
A'  =  Cotton.  Tib.  B  5   saec.  XL  contulit  Vogels,    ego  adhiboi  con- 

lationem  a  uiro  quodam  docto  Anglo  factam. 
C  =  firagmenta  codicis  Uercellensis  a  Cyriaco  seruata. 

Hygini  Codices  et  editiones 
B  =    Bruxell.     10078  saec.  XII.    a  Bursiano  conlatns. 
D  =  Dresd.    183  saec  IX/X.   a  Bunteo  adhibitus.  hunc  ipse  contnli. 
F  =  Friberg.    saec.  XV.    ab  Eduardo  Heydenreich  uulgatus. 
G  =  Gnelferb.    saec.  XII.    a  Bunteo  adhibitus. 
M  =  Montepess.    334  saec.  X.     a  Bursiano  conlatus. 
iV  =  Guelferb.    saec.  XV.  uiutilus.    a  Bunteo  adhibitus. 
P  =  Paris.    8663  saec.  XL     a  Bursiano  conlatus. 
R  =  Regin.     1260  saec.  IX.    a  Bursiano  conlatus. 
ü  =  ed.  princ.  üenet.     1482. 
y  =  Vossianns  primus  a  Stavereno  adhibitus,  nunc  Lugdun.  84  saec 

XL   ex  hoc  a  Carolo  Robert  conlato  nonnullas  tantum  lectiones 

licuit  proferre. 
X  =  Hygini  codicum  archetypus. 
y  =  scholiorum  archetypus  Hyginianus. 


1 


II 

Praeter  U  protuli  lectiones  earum  editionum,  quae  ex  codicibus  cor 

rectae  sunt  (u.  c.  I): 

o  =  Soterianae  a.  1534  et 

{1.  =  Morelionae  a.  1559.  —  ex  ceteris  Sanctandreana,  Munckenis, 
Stayerenus    paene    ubique    faciont   cum   (jl;    Micyllns,    quem 
Schefferus  secutus  est,  plerisque  lods  cum  U,  rarius  cum  o. 
U  edd.  =  omnium  editionum  (ante  Bunteum)  consensus. 

ß  =  Hyg.  astr.  ed.  Bunte. 

p  =  Eratosth.  catast.  ed.  Bobert. 


De  codicibus  priorum  editorum,  quos  passim  laudaui,  in  cap.  I 
egi.  —  In  Hygini  codicum  lectionibus  adferendis  adposita  uoce  Htfg, 
genuinam  esse  memoriam  codicis  X  significaui,  adpoeita  littera  X 
falsam  uel  incertam.  —  Singuli  Codices  ubi  commemorantur,  ii  quo« 
non  attuli  consentiunt  cum  scholiis.  manus  primae  (e.  g.  D')  scrip- 
turam  ubi  notaui,  manua  ueunda  cum  scholiis  facit;  hanc  ubi  ad- 
scripsi  (D*),  manus  prima  cum  scholiis  facit. 

Uncis  huius  formae  []  inclusi  eicienda. 

eursiuis  litteris  expressa  sunt,  quae  inserui  uel  mutaiH. 


1.  irles.     hie    existiuatur    esse    qui    Phrtxuni    et  Hellen 

^anstnlisse  dicitnr  per  Hellespontum.    quem  Hesiodus  et  Phere- 

^J^des  ait  habnisse  anream  pelleni,  de  qua  alibi  plura  dieimüs. 

^^d  Hellen  decidisse  in  Hellespontum  et  a  Neptuno  compressam 

f^^eona  peperisse  complnres,  nonnulli  Edonnm  dixeront.    prae-    5 

t^rea  Phrtxam   incolnmem  ad  Aeetam   peruenisse,   arietem  loni 

ii^Mnolasse,   pellem  in  templo  fixisse.     arietis  effigiem  ipsius  a 

N'nbe  inter  sidera  eonstitntam  habere  tempns  anni  qno  frumentum 

s^ritur,  ideo  qnod  Ino  tostnm  seuerit,  qnae  fiigae  maxime  fnit 

e^i^üsa.     Eratosthenes    ait    arietem    sibi    ipsum    aoream    pellem  10 

Scholiorutn  Codices  AK.  1»  In  K  inscriptum  est  knie  seholio 
F^A^BYLA  ARIETIS,  tu  A  in  marg.  inferiore  m.  reemiiar  addidU  ABIES 
^^  nei,  I  1  phryzum  A  fiyxnm  K  |  2  transtullisse  A  \  pherecides  K  |  3  ait 
<^99m^  I  4  helle  |  compraessam  A  conpressam  K  |  5  paeonam  A  poenam  K  \ 
plisres  K  \  nonnuUa  K  |  eodonum  |  6  pryxum  A  phryxum  K  |  incolumen  A 

Lxt'oolnm  K  \  aetam  |  8  tempore  K  |  9  füge  |  10  Eratostheneä] 
^^xnonestenes  K  (idem  fuit  in  'uH.  cod.  Sueii  ""de  quo  uide  cap.  II  %  1  not.  20)  \ 
«iV»imet  jr  I  ipai  JS: 

Uygini  Codices.    1.  1-12  =  Hyg.  II  20,  p.  59,  23—60,  6  |  1  frixum 

^ß  phryxum  ü^  pyrmm  P    |    et  Hellen   transtuliase]  sie  (r^    transtulisae 

^t.    Hellen  (helen  D^P)  ceteri  \  2  dictus  est  X  |  esiodus  D  (eed  o  add.  m.  2) 

^^    hesyodos  P    i    pherecides    DRBPü  phericides   F   \    3  dicemus   Hyg.  \ 

"*    kelen  /)*P  |  a  om.  D^P  |   conpressam  DMRB^  compressum  P  |  5  peona 

^^Fü^  poena  P  |  procreasse  (precreasse  D)  X  |  conplores  DMRB^  \  nulli 

fiiium  (sie)  am.  D*   I  hedonnm  MRBOFNo\i.  |  6  phryxum  FU^  |  preterea 

*^rixuin  h.  l.   om.  P,   inserU  poet   peruenisse   (m.    6)    |   incolumen   D^MRB 

i»Jcolomen  P  incolomem  D^G    \    aetam  D*   oetam   D^MRPFÜ  oetham   B 

^tam  G  I  arietatem  D  et  arietem  Fü  \  1  inmolasse  Dß  |  pelle  D*  |  arietis] 

^t.   arietis  X  (sed  ed.  Par.  a.  1517  et  MieyU.  =  AK)  \  ipsius  effijjriem  X  | 

^^  X   I    8  loue  FU    I    quo]  hominum   quo  D*  quo  tempore  P  (=  Stav. 

^^^^.')   I   frumenti  D'    |  9  ideo  om.  Fß  et  ideo  F  CT  |   Ino]  om.  X  id  Ino 

"^^^^m.  Muneker  (cf.  Hyg.  fab.  2,  p.  38,15  Schm.)^  \  tostum]  sie  recte  D^M'? 

^^*tm  D^WBGFÜ  ^ortum  R  hortum  PiVojj.  |  seuerit]  seuerit  ante  Hyg.  \ 
^^gae  maxime]  maxime  fugae  (fuge  D)  X  |  causa  fuit  G  \  10  Eratosthenes] 
^^  Eratosthenes  F  edd.  et  erasthotenes  B  et  eratostenes  G  et  herasthotenes  P 
^^  erasthetenes  ü  at  Er.  eoni,  8cheff.  sed  Er.  p  erathost^enes  D  (eras.  h) 
^^etatem  D*  |  sibi  ipsam  B  ipsum  sibi  ceteri  \  pellem  auream  X 

1* 


IV^ 

detraxisse  et  Phrtxo  memoriae  causa  dedisse,  ipsnm  ad  sidcr 
peruenisse. 

In  circulo  aeqninoctiali  consistens,  capnt  ad  exortas  habei 
conuersum,  occidens  a  primis  pedibns  et  exoriens  caput  infi 
15  Triangulum  qnod  supra  diximas  tenens  conlocatum,  pedibas  pro; 
conmngens  caput  Pistricis.  habet  autem  in  capite  stellam  unai 
in  cornibus  tres,  in  ceraice  dnas,  in  pede  priore  de  primis  nnai 
in  interscapilto  quattuor,  in  cauda  unam,  in  uentre  tres,  in  Inmb 
unara,  in  pede  posteriori  iinam.     omnino  sunt  stellae  X  et  VI 

20  Nonnulli  dixerunt  in  oppido  Orc/K)meno  quod  est  in  Boeoti 

natuniy  alii  in  S'aZonum  Thes^^a/iae  fini6tes  procreatum,  alit'  Cret( 

Schol.  coddm  AK.  1.  11  phryxo  |  13  capud  K  \  14  caput  ow. 
15  tenens  om,  u.  not.  |  16  coningens  A  \  pistrici  A"  I  18  primum  in  o#«. 
interscaplo  A  inter  scapula  K  {=  cod,  Susii  u.  ad  u.  10)  \  cauda]  cauda  \ 
A  cauda  eins  K  \  19  posteri  eins  K  \  Stellas  |  VVIl  A  |  20  in]  procreatu 
in  K  I  orcitomeno  |  Boeotia  —  (22)  fuisse]  boetia  alii  cretea  dicunt  natu 
naconum  thesatiae  et  athamanta  cuniis  alii  cumpluribus  aeoli  filiis  natu 
fuisse  A"  I  *J1  natum  —  finibus]  natum  naconum  thesatiae  tinit.  s.  A  \  pr 
ocreatum  ^  |  ali  -4 

Hyg.  coiid»  1. 11  phryxo  D  frixo /?i?  phyrroP  |  12  pemenisse]  perueni&s 
quare  ut  supra  diximus  obscurius  uideatur  Hi/g.  tum  Sequilar  ea  qi*am  inft 
(u,  20)  Acholiasta  adiungit  fahula  \  13— 19  =  Hgy.  III  19  |  13  Aries  in  aequ 
noctiali  circulo  Hyg.  \  capud  R  \  exortum  X  (u,  not,)  sed  pro  ad  exortui 
habeus  RP  habens  ad  exortum  ea^hibent,  \  habens  ad  exortum  conuersui 
occidens  a  primis  pedibus  /)',  po8t  rasuram  prim  pedibus  Z>*  |  14  capil 
DR^  capite  et  P  \  15  quod]  et  quod  D*  quod  et  BG  |  coUocatum 
(collatum  B)  \  prope]  quoque  F  \  16  coniungens  pistricis  (sie  cor 
m.  2  prstiRinis  m,  1)  caput  D  contingens  caput  pistricis  GPFU  capi 
contingens  pistricis  J5ajJ.  n.  not,  ad  18  5  |  17  in  cornibus]  in  scapu] 
quatuor  in  cruribus  F  \  in  ceruice  tres  FU^  \  priori  P  \  de]  in  G 
,18  in  oin.  X  (habetit  edd,  inde  a  c.  sie  ubique  ante  uocem  inte: 
ßcapilio)  I  interscapilio  —  tres  om.  F  \  in  uentre]  sub  uentre  (otn.  Mb 
Hyg.  cf.  epüom.  sed  in  uentre  seh.  Sang.  \  tres  —  (u.  19)  posterior 
unam,  tres  in  lumbis,  unam  in  pede  posteriore  DG^  unam,  in  lumb: 
tres,  in  pede  posteriori  RF  (sed  om.  unam  ei  in  pede)  U  \  alterui 
unam  om.  DM^BG^  \  omnino  sunt  stellae]  omnino  est  stellarum  (st.  ( 
o.'  G  o.  e.  ordo  st.  R  quae  sunt  omnino  numero  FU)  Hyg.  \  XVI 
Sic  recte  BGP*^?;  XYIU  DMRP'FU  edd.  |  20—22  =  Hyg.  ü  20  ^.  6( 
6— 9  14.  supra  ad  u.  12  |  Nonnulli]  Hunc  autem  nonnnlli  Hyg.  \  Orchomeni 
MBGPFU  edd.  |  boetia  D*MR^  (betia  m.  1)  FNU  |  21  aalemum  /J 
salenum  D*  Salor  F  salorum  U  Salmonum  coni.  Bursian  \  thessalie  D 
phybisni  P  |  21/22  dicunt  Cretea  (Crete  D  Crethea  rede  edd.  ina 
a  c,  ß)  X 


^ücimt  et  Athamanta   cum   ofiis  complaribns  Aeoli  iilios   faisse. 
(snnt  stellae  XVII). 

2.  Deltoton.  hoc  sidus  uelnt  littera  est  graeca  in  triangulo 
posita  id  appellatum  est.  [id]  qnod  Mercnriüs  snpra  caput  Arietis 
«tatnisse  existimatar,  at  obscüritas  Arietis  /tuins  splendore  quo 
loco  esset  significaretnr  et  louis,  nomine  graeco  Dios,  primam 
litteram  deformaret.  nonnulli  Aegypti  positionem,  alii  qna[m]  5 
iV^ilus  termtnaret  Aegyptum  et  Aethiopiam,  alii  Sicilüim  fignratani 
putauernnt.  alit  qnod  orbem  terrarnm  snperiores  trifaria/n 
diniserint,  tres  angnlos  oonsti/utos  esse  dixernnt 

Deltoton  autem  ut  [a]  triangnlnm  demonstratar,  aeqnis  la- 
teribns  duobus,    uno  priore   sed   prope    aequali   reliquis,    inter  10 


SctMl,  coild.  AK.    1.  22  cum  aliis]  cuniis  A  \  coplurib;  A  \  iilis  ^ 
2:^  haec  uerba   in  A  (K  om.  lU  uhique)   extra  figtiram  (infra  caudam)   a  m, 
rec.  sunt  scripta,     totidetn  stellae  sunt  depictae.     u.  not.  ad  schal,  in. 

2.  in  K  inscriptum  est  huic  schotio  FABüLA  DELTOTONIS, 
in  A  in  mary.  inf.  tnanus  recentior  addidit  DELTOTON  |  1  gpreca  K  \ 
2  prius  id]  num  scribendum  est  ideoV  sed  uide  Hyg.  codd.  |  cdterum 
^^\  ideo  K  I  3  uius  splenddore  A  \  4  es^set  significairettiir  A  \  ioiouis  A  \ 
^reoo  I  prima  litte  A  prima  littera  K   \   5  nnonnulli  A  |   egiptii  K   |  ali- 

^uam  I  6  uilus  A  |  tera  unaret  A  terra  unaret  K  \  a,\\  A,  i  super- 
^'^ipta  a  m,  rec.  \  Siciliam]  sie  illam  |  7  alii]  ali  ^  eo  A"  j  8iipi>eriore8  A  I 
^ri^a  A  tripbariam  K  \  8  diiiiserunt  K  \  constitos  A  \  9  in  a  fiyuram 
^  latere  coniecit  Usener  ap.  Vogels.  \  ut  a  triangulo  demonstraretur  K  \ 
^0  aequalis  K 

Hyg*  coddm  1,  22  et  eqs.  (— etiam  u.  10  ß)  om,  N  \  Athamantem  X 
••  Hot.  I  cum  e/js.  (—  Athamantis  u.  10  ?)  om.  R  \  conpluribus  D  (AfR?)^ 
Pluribus  BPFU  edd.   \   fuisse  filios  G   |   (23  om.  Hyg.) 

«.  1-8  =  Hyg.  II  19  |  1  Delton  G  \  sidua]  solus  D'  |  uelut]  sie 
^FNU  edd.  quod  ut  DM^RßGP^^p  recte  ut  uidetur,  an  quod  uelut?  | 
^fece  DM^  graeceA  B  \  triangalo  D*  |  2  id]  itaque  (u.  supra  uelut) 
^MbGFUedd.^  ita  (u.  supra  quod  ut)  RPp  \  apellata  est  G  appellatur 
**^«  j  id  om.  Hyg.  \  3  estimatur  G  |  ut]  ideo  ut  Hyg.  \  barietis  D  | 
^  graece  MRBGFU  edd.  ßp  greci  DP  (Starereni  codd.  'Leid.'  et  H)  om.  ed. 
^»flctenrfr.  I  Ai6<  FU  edd.  (praeter  Micyll.  et  Scheffei'.)  ßp  |  5  alii  qua] 
*"i  quod  D^R  u.  not.  \  6  Aegyptum  et  AetbiopiamJ  Aetbiopiam  et  Aegyptum 
^^^ttrunt  Hyg.  sed  Aetbiopiam  ease  dixerunt  atque  Aegyptum  VP  Aetbiopiam. 
^^  et  Aegjrptum  dixernnt  U  \  fignratam]  figuratam  esse  R  \  7  superiorem  B  \ 
^  <Üuiserint]  sie  recte  MR  diuiserunt  ceteri  \  esse  constitutos  X  \  9 — 12 
=^  %.  in  18,  p.  89,  8-11  I  9  Delton  ut  G  |  ut  triangulum  D^M^BGFz 
tt  triangulum  D^M^RP\i.^  ut  in  triangulum  U  |  deformatur  (formatur  D*) 
y!f9- 1  equis  D  et  quis  F  \  leteribus  D  quodammodo  lateribus  FU  \  10  priore] 
iore  Hyg.   \   prope  om.  G   \  aequinoctiali  R  |  inter]  in  D 


Vf 

aestiuam  et  aequinoctialem  circulnm,  snpra  capnt  Arietis,  non 
longe  ab  Andromedae  dextro  crure.  habet  Stellas  TU.  (snni 
stellae  III.) 

3.  Plsces.  Diognetus  Erythraeus  ait  qnodam  tempore  Ueneren 
cum  Gnpidine  iilio  in  Syriam  ad  flumen  Euphraten  nenisse 
eodem  loco  repente  Typhona  de  quo  snpra  diximns  appamisse 
Uenerem  autem  cnm  filio  in  flumen  se  proiecisse  et  ibi  figun 
piscium  formam  mntasse.  quo  facto  periculo  liberatos.  itaqu( 
postea  Syros,  qni  Ms  locis  sunt  proximi,  destitisse  pisces  esitare 
quod  nerentnr  capere,  ne  simili  cansa  ant  deomm  praesidii 
inpugnare  uideantur,  ant  eos  ipsos  capere.  Eratosthenes  anten 
ex  eodem  pisce  natos  hos  dicit  de  quo  posterius  dicemns. 


Scfiol.  codd.  AK.  2.  11  capud  A'  |  12  andromede  i  HAB.  Lj  III  ^ 
uerha  sunt  stellae  III  dextro  figurae  IcUeri  a  m.  rec.  in  A  adscHpti 
om.  K,    totidem  stellae  sutU  pictae  in  A, 

AC,    3.  Piscis  australis  qui  et  notius  habet  Stellas  XV  (totidem  sun 
pictae)    extra   figuram  prioris   piscia   manus    recentior   in  A  cuiscripsit  (i 
eiusdem  cod.  marg.  inf,  m.  rec.  habet  PISCES)   |   1  Erithreus  C  |   2  Sjiia  C 
ad]  de  A  |  Euphratem  C  |  4  in  flumine  A ;  om,  C  \  5  formam]  de  formam  A 
quod  A  \    6  is  ^    |    pro  proximi  A  (prius  pro  in  fine    uersus)    |    esitare 
(uel  f)  ^  I   7  quod    uerentur   capere    om,   C  \    causa   aut]    caussamut   A 
praesidiaa    in    inpugnare    uideanntur   A    I    8   impugnare  C  |    Eratesthenc 
—  stellarum  XVII  {it.    16)   in   A  alter i  pisci  sunt    inscripta,    cui  haec  aa 
pinxit  m,  rec,  (capit,  liä,^Ht  uhique) :  Piscis   aquilonius  qui  et  boreus  habe 
Stellas  XII   (totidetn  sunt  pictae),     eandem  scholii  partem  Cgriacus  praefixx 
uerbis  Ad  alium   piscem  a  priore  secreuit,     uinculo  quo  pisces  coniunguntu 
in  A  adscriptum  est  in  uinculo  stellae  Villi  (totidem  pictae), 

Hyg.  codd.  2.  \\  aestiuum  circulnm  et  aequinoctialem  P  \  capud  DR 
arieti  />*  |  12  longe  om,  F  \  crure  —  III)]  crure  et  Persei  manu  sinistr 
conlocatum.  cum  Ariete  toto  occidens,  exoriens  (oriens  Z>ß)  autem  cum  eiusdei 
dimidia  priore  parte,    habet  stellam  in  unoquoque  angulo  I.  Hyg. 

3.  1  -9  =  Hyg,  II  30  |  1  deognetus  D^B  diogetus  GP*  diogenetus  Ä«/ 
(diognetes   '2    Voss,^)   diogenetes  (H)^   Diogenites    U^   Diogenes  F  \    er] 
thracus    D    (sed    fuit    errythracus)    R(OH)^\i.    erithracus    M   erithacus    < 
erithrachus    (J   erithratus   B    erythratusj   F    entracus   P    \    quodem   D* 
2   copidene   R^    |    siriam   DB   \   flumen    Euphraten]    eufraten    flumen    G 
euphrathen  D  eufraten  F  eufratem  U  Euphratem  edd,  \  3  eodem]  eo  B  < 
eodem  FU  edd,  |  loco  om,  Micyll,  |  tiphona  MB  Typhona  giganta  FU  edd, 
qua  D  I  4  figuram   piscium   forma  X  u,  not,  |  5  liberatos]   esse   liberat< 
Hyg,    I    6   his]    sie  ofi.   in   bis   Hyg,    u,    not,    \    destitis   D^    \    haesitare 
hesitare  M^   edere  D'ifcf' Gß   cedere  B   \    7  uerentur]  uereantur  eos  Hyg, 
causam  D^  \  eorum  F  \  8  impugnare  RB  \  uideantur  impugnare  P  \  uid< 
tur  D^  I  captare  Hyg,  \  eratestenes  D  erathostenes  B  \  9  eodem]  eo  Hyg, 
pisces  P  I  hos  om,  G  homines  FU  edd,  |  postea  F  post  Uedd. 


VII 

Homm  alter  boreas,  alter  notins  appellatnr,  ideo  qnod  anus  10 
eonm  qui  boreus  dicitur  inter  aeqainoctialem  et  aestinom  circa- 
imn  sab  Andromedae  bracchio  collocatas  [est]  areticon  polam 
spcctans  constitaitar.  alter  aatem  est  in  zodiaco  circalo  extreme 
sub  scapalis  Eqai  non  longe  ab  aeqainoctiali  circalo  conlocatas, 
spectans  ad  occasam.  hi  pisces  qaibasdam  stellis  at  lineola  15 
eonionguntor.     stellaram  XVII. 

4.  Perseas.  hie  nobilitatis  caasa  et  qaod  noao  genere 
concabitionis  erat  natas  ad  sidera  dicitar  penienisse.  qai  missas 
a  Folydecte  Hagnetis  filio  ad  Gorgonas  a  Mercario,  qai  eam 
dileiisse  existimatur,  talaria  et  petasani  accepit,  praeterea  galeam, 


SehoLcodd.AC.  3.  lOborius  |  ideo  quod]  ideoque  C|  11  aequinoctiale  C 
aestioom  A\  tarnen  aestiüuin  sct'ipsi  u.  cap,  II  §  1  \  circulnm]  0  C 
12  Andromede  C  \  bracchia  A  brachia  C  \  colocatus  est  areticon 
dolnm  A  coilocatus  est  et  areticon  in  polum  C.  in  archetypo  est  pro  et 
6*.  Eyg,f  sed  potest  deesse  copulaj  scriptum  uidetur  fuisse,  tum  in  C  et 
insertum  |  14  capnli  C  |  non  om,  |  collocatur  C  \  15  at  ^  |  ii  ^  Hii  C  \ 
15|16  Qut  piniola  coniomgantur  A  \  sub  capite  huius  piscis  (fortasse  ab 
fodm  manu  teste  Hilgardo)  scriptum  est  HIC  PISCIS  AQÜILONIÜS  andro- 
»^e  est  humeros  qnia  aquiloni  est  proximus  (u.  not,  ad  1  in,), 

4,  PERSEVS  in  A  a,  m,  rec.  in  marg,  inf,  et  sie  ubique  |  1  mobili- 
Utü  C  I  3  Polidicte  C  \  ma  agnetis  ^  |  at  ^  |  Gorgonam  C  |  4  existi- 
n»tur  tnr  |   Pegasum  C 

Hyg.  codd.  3.  10- 16  =  Hyg.  lU  29,  p,  93,21-94,6  |  10  Pisces  horum 
*lter  Dotius  (nothius  P  notos  U\  littera  i  etiam  in  D  expuncta  erat,  sed 
^(M^  rurgus  sunt  deleta)  alter  boreus  X  \  appellatnr  om,  o  |  ideo] 
^<^ue  9  I  12  sab  brachio  Andromedae  R  sab  Andromedae  brachio  X  \ 
*Uocatur  D'  |  est  areticon]  et  arcticum  X  (sed  articum  B  et  om.  G)  de 
^'  forma  m.  not,  \  13  ezspectans  D  \  autem]  etiam  /'  |  est  om,  Bo 
**twmo  —  circalo  («.  14)  om,  />*,  in  marg,  add,  D'  sed  omissa  uoce  equi 
^^  scapalis]  scapilio  coni.  Scheffer  \  coilocatus  X  (sed  collocatur  R) 
15  exspectans  D  espectans  M  )  hii  RGP  \  pices  R  \  quibusdam]  cuius- 
^  F  I  Stellas  B  |  lineolo  D  uineda  F  \  16  coniimg^tur.  stellarum  XVII] 
^  Arietis  pede  primo  coniungimtur.  quorum  inferior  ante  occidere  et 
^^oiiri  oidetar.  habet  autem  Stellas  XVII  et  boreus  omnino  XII.  coniunctio 
^^>nuQ  habet  egs,  Hgg. 

4.  1—14  =  Hgg,  U  12,  p,  46,  6—21  |  1  hie  am.  FP  |  causae  D^  \ 
^^]  inusitato  Hgg.  (in  D  o  ex  e  correxit  eadem  manus  inuisitato  Uo)  \ 
^  concapiscionis  D^  eoncubicioms  />'  |  esset  Hgg,  \  dicitar  ad  sidera  G  | 
^  Polidecte  RBF  polydete  P  |  filia  if »  M  pegasum  />'  VF  \  preterea  D 
Pfaeterea  et  RB 


VIII 

5  qua  tVidatus  ex  aduerso  non  poterat  uideri.  quam  Graeci  aid 
dixerunt,  non  ut  quidam  inscientissime  interpretantur  eum  Ol 
galea  usum,  quae  res  nemini  docto  probari  potest  fertar  etia 
a  Uulcano  falcem  accepisse  ex  adamante  factam,  [ex]  q 
Medusam  Gorgonam  interfecit,  quod  factum  nemo  non  scrips 

10  sed  ut  ait  Aeschylus  in  Phorcisi  f  quae  utraeque  uno  oculo  us 
existimantur  et  ita  suo  quaeque  tempore  accepto  oculo  uigilasi 
hunc  Perseus  ab  una  earum  exceptum  in  paludem  Tritonids 
proiecit.  itaque  custodibus  excaecatis  facile  Gorgonam  som 
sopitam  interfecit.    cuius  caput  Minerua  in  pectore  dicitur  habei 

15  cuius  sinistrum  crus  et  umerum  laeuum  circulus  aestiuus  diuid 
(sunt  stellae  XVIII). 


Schal,  codd.  AC.  4*  b  qua]  quam  C  |  dutus  A  \  indutus  —  quida 
(u.  6)  om.  C  sed  in  fine  huius  scholii  habet  diutius  ea  aduerso  non  potei 
uideri,  quam  Graeci  aiSog  dii^erunt  u,  cap.  II  §  2  |  7  etiam]  et  C 
9  nem  A  \  10  Aeschilus  C  \  phorcisu  A  Phorcis  C  \  12  uno  A  \  13  ex 
catis  A  excitatis  C  \  15  crus  om,  A  \  umerum  (humerum  C)  laeuu 
umeralem  A  \  circulus]  in  circulus  C  |  diuiditur  C  in  quo  sequitur  diuÜ 
—  dixerunt  u,  supra  <id  u,  5  \  16  hoc  in  A  a  m.  rec,  inter  pedes  Bnr 
grassantis  scriptum  est,  om,  C  (totidem  sunt  pictae). 

Hyg*  codd.    4*    5  quam    P  |  induitur    D^  |  quam]    itaque    Hyg, 
AEIAOC    DMBGN  ANIAOC   B   AHHAIOC    P    xovrrjv    toö    opxoö  F  om, 
itooc  uel  ä'tSo^  edd,  "^AtSo^  ß  |  6  dixerunt]  galeam  dixerunt  esse  Hgg.  (sed 
e.  d.  BGF)    I    quidem  R^   \    inscientissimi  F  \    7  nemine  />'  a  nemine  B 
potest  probari  X  |   8  a]  in  D  nidetur  fuisse  u   |   ex  om,  Hyg,  \  9  medusst 
1)^P  I    gorgona  D*  (m  expunctat    sed  puncta  paene  erasa   sunt)  MRPF 
gorgonem  BGq^  u,  not,    |    nemo  non  scripsit]    sie  MR*   nenon  scripsit  . 
nemo    conscripsit    R^D^GFNU  edd,  ß    nemo    scripsit    VP   nemo    scribit 
u.  not,  I   10  Aeschylus]  Aeschylus  (heschilus  R    aeschilus    MB    aescylus 
tragoediarum  scriptor  Hgg.  \  Phorcisi]   Phorcisi,  Graeae  fuerunt  Gorgoni 
custodes,    de  quibus  in   primo   libro  Genealogiarum   scripsimus    (huius    h 
memoriam  codicum  MRBP  Bursianus  uiUgauit  annal,  philol,  a,  1866  p.  7 
n.  2,  cf,  p  p.  249;  in  D  haec  differunt:  phorcus  isigreao  m.  1,  gorgoneti 
in  quibus  m.  1)  u,  not,    \    utroque  D*  |    H   quoque  D^M^R  quequae  Z>' 
uigilias  egisse  Hyg,  \    12  ab  una  earum]  una  earum  (uinearum  D^)  trader 
Hyg,    I     Tritonida   MRPU  edd,  p     |     13   proiecit   itaque]    proitaque    üiP 
gorgona  MFN  tritonida  gorgona  P  Gorgonem  p.    |    14  consopitam  Hyg. 
cui  jß^  I  Caput  Minerua]  capit  manustua  D^   \  habere]  habere  coUocatu 
Euhemerus   quidem   eqs,   Hyg,    \    15  =  Hyg,  III  11  p,  85,20  sq,    \    15  coii 
Perseus  huius  Hyg,    \    diuidit]  a  reliquo    corpore   diuidit.     ipse  eqs.  Hyg. 
16  om,  Hyg,,  cf,  p,  86,4  omnino  est  stellarum  XYIlII  (omnino  ordo  stellan 
XIIII  R  o,  e.  St.  XVII  G), 


IX 

5*  Pliadei»    scholii»  Ih/glnianiH    rnrent.     iimufinen    earum   auper.'<criptiM 
^^^inibuH  ex  codice  A  expresmae  ,sunt  ah  Ottleio  /.  c.  tob.  XIV.   u.  cap.  II  §  3  i/i. 

6.  Lyra   inter   sidera   constituta   est    hac   ut   Eratostbenes 

*it  de  causa,  quod  initio  a  Mercurio  facta  de  testudine  Orpheo  est 

^adita,  qui  Calliopes  et  Oeagri  erat  tilius  eius  rei  maxime  Studiosus. 

existimatur  suo  artificio  feras  etiam  ad  se  atidiendnm  aJlicuisse. 

qui   querens   uxoris  Eurydices    mortem   ad   inferos    descendisse    5 

existimatur  et  ibi  deorum  progeniem  suo  carmine  laudasse  praeter 

Liberum    patrem.      Auius    enim    ohiiuione    ductus    intennisit    ut 

Oeneus    in   sacrificio  Dianam.     postea  igitur  Orpbeus,   ut  com- 

plnres   dixerunt   in   Olympo   monte,    qui   Macedoniam   diuidit  a 

Thracia,  sed  ut  Eratostbenes  ait  in  Pangaeo  sedens  cum  cantu  10 

delectaretur,  dic/tur  ei  Liber  obtecisse  Baccbas,  quae  corpus  eius 

discerperent   mterfecti.     sed  [ut]   alii   dicunt  quod   initia  Liberi 

Sciioi»  codd.  AK.  C  //*  K  hnic  scholio  inscriptuiti  eM  FABVLA 
FIDES  QVAE  ET  LIRA;  in  A  m.  rec.  in  marg.  inf.  adsct-ipsit  FIDES  QVAE 
LIRA  I  l  Lira  A"  |  ac  TT  |  2  est  om.  \  3  opagri  A  \  studiosius  K  \ 
4  addiendas  A  audiendas  K  \  aplicaisse  A  applicuisse  K  \  5  eurydicis  K  ' 
6  laaddasee  A  |  7  patre  uiuss  A  I  intennisit  dactus  K  |  8  eneus  K  \ 
9  macedonia  K  \  9/10  atbraccia  K  \  10  pangae  |  11  delectaretur  dicitur] 
<ielectaret  udit  A  delectaret  uidit  K  \  ei]  et  |  obgecisse  A  \  12  discer- 
perenterfectis  et  ut  A  diwerperent  interfectis  et  ut  K  \  initio  a  libero  K 

Hyg.  codd.  O.  X-M  =  Hyg.  H  7,  p.  42,24-43,15  |  Libra  B  sed 
^  *V(Uf.  Lira  D  Lyra  autem  FUz  \  astra  D^PVFU  edd,   \  collocata  RB^  \ 

ati  PFUz  I   2  inicio  B  |   a]  de  Ä  |  orfeo  D  \   3  Oeagri]    in   D  fuU  egri, 

^  in  0  muimiit  ectdem  manuSf  a  superscripsit  tn.  2  \  erat  om.  X\  ideni  erat 

^gim  uidetur  Isid.   orig.  III  22,  8:   et  Orpheo  tradidit  qui   erat  huius  rei 

^'^^^xiine  studioeus   |   filius]  filius  fuit  ed.   (Jen.  a.  15 VJ  3  Micyll.   \  studiosusj 

studioeus   fuit    ^Voss.    tert.^    Fßp    (ei    rei    maxime    studuit   Udter^    cod.    Mo- 

^^ianua);   studiosus.  itaque  Hyg.    (   4  ad]   de  M^   |   te  />M   audiendum  om. 

^'  audiendi    causa   BFUz    \    adlicuisse]    sie   /)ßp    allicuisse    MRBGFNU 

^^'  applicuisse  Isidor.  orig.  III  21,  P;  adplicuisse  V.  n.  cap.  II  §  1  adn.  13  | 

^  qoaerens  D   j    eurydicis  M^R  euridicis  D  (e  super scr,  m.  2)   euridis  P  \ 

uifereros/)  |  descendisse  ad  inferos  iV  |  6  deeorum  Z>*  |  progenies  D*  \  progeniem 

^^or\m  PF  I  elaudasse   Z>*  |   propter  JR*   |  7  huius]   hunc  Hyg.  \  praeter- 

ini^t  Hyg.  |   8  eoneus  R^  oenus  D*  eneus  B  oeneus  pater  tidei  ^V  |   igitur] 

didtnr  B   \    ut]  ut  etiam  FU  \    plures   U  \    9  olimpo  DRB  olympho  P   , 

9/10  a  tracia  MBB  et  trachiam  N  (et  a  thracia  'Voss.  secJ)  |    10  ut]  et  Ä«  , 

äBrathosthenes  D  {ß^  pro  mm.  1)  arestotenes  B  erastotenes  P  \  pancaeo  MS  paii- 

chaeo  B    (pancheo  *Voss,   tertS)   panceo    DGP(O)   pauceo    F   Plancaeo    U 

pancaheo  R  (panceeo  ^Voss,  prim,'  panteo  'Voss,  sec.')    \    11  Liber  ei  Bzil  , 

baccas  D*NU  bachas  RG  bacas  B  bauccasse  Z>*   |    Bacchas  obiecisse  FU  | 

quae  corpus  eius  otn.  D^  \    12  decerperent  jV  ed.  Paris,  a.  1517  Micyll.   \  ut 

om,  Hyg,  |  inicia  DB  \  Liberi  sitj  sit  Liberi  R 


Bit   speculatas   id  ei  accidisse.     Musas   autem   collecta  meml>^^ 
sepulturae   mandasse   et  lyram   quo  maxime  poterant   benefic^^o 

15  illius  niemon'ae  causa  figuratam  stellis  inter  sidera  constituii^se 
Apollinis  et  louis  uoluntate,  quod  Orpheus  maxime  Apollin^m 
laudaret,  luppiter  autem  filiae  beneficium  concessit. 

Lyra  autem  posita  est  contra  regionem  eius  qui  locus  ^^sl 
inter  genu[s]  et  manum  sinistram  eius  qui  Engonasin  uocatK:Mr. 
20  cuius  ipsa  testudo  spectat  arcticon  circulum,  summum  aut^m 
cacumen  ad  polum  notium  contendere  uidetnr.  quod  signtm  m 
Uirgine  Oriente  occidere,  cum  Sagittario  exoriri  per8ptcitm::«r. 
habet  autem  in  ipsis  testudim«  lateribus  singulas  Stellas,  ^Q 
summis  cacuminibus  eorum  quae  in  testudinem  ut  bracchia  so.  ^ 

25    coniecta    singulas,    in    mediis    i^dem    quos    umeros    [ut]    Ei — -^ 

ScfioL  codd.  AK,    6.  13  id]  it  Ä  %ic  K  \   accedisse  K  \    utem 
utea  K    )    menbra  A    \    14  mendasse  K    \    liram  K  \   quae   |    potentei 
beficio   I    15  memoreae    I    17  iupiter  A  ioppiter  K  \    18  liramutem  A 
autein  K  \  alterum  est  om,  A  \  21  nothum  K  |    22  uirgiDi  |  perspecitür 
23  testudi  A  testudo  K  \   24  testudine   |    brachia  K  \    25  media  idem 

Hyg,  codd,  6,  13  sit  om.  D*  |  id]  et  ob  id  i?  |  14  mandasse]  tra(^==^ 
disse  G  |  liram  B  \  qua  Ä*  |  maximo  Scheffer  et  ^Voss,  teH'  \  potuera^^— ^ 
MRBGPNGikp  potuerunt  DFU^  \  15  constituisse]  posuisse  G  \  16  uoluntar  -^ 

louis  G    I    quod]  sie  VB^PUedd.  cf.  F,  quorum  MRB^GN^p,  quod  D  (d  m^ 
ramira,  r  a  m.  2  »uperscr,,  erasum  uldetur  s.     uidetur  igitur  quos  primua^  ^ 
correctum  in  quorum,    tum  erasa  est  littera  s   iam   expuncta  et  eius  loco 
scripta)   j    Apollinem  maxime  X   \    \1  laudauit  R}  laudarat  ^Vßp,  idem  iar^^ 
ucluerant  Scheff,  Munck,  \  autem  om,  N  uero  FU  \  filiae]  sie  DRM*N^  fili-     '^ 
M^BGPFUedd.p  filiae  filio  coni,  Scheff.  u,  not.  |  beneficio  D«  |  18-27  =  Äyy^-' 

in  6  I  18  autem]  sie  F  haec  Hi/g.  \  est  posita  RG  posita  est  L^ 
( ;-  =  est  superscripsit  m,  eadem)  |  eius]  sie  G  et  ed,  Sanet,,  eius  loci  H^,  / 
locus  om,  PFU  edd.  (hahent  Munck.  Stav.)  \  19  eius  qui]  et  F  |  20  arcticon] 
ad  arcticum  X  (at  areticum  B  ad  arcturum  G).  ad,  quod  in  scholiis  deest 
{cf.  9  8),  interdum  ah  Hygino  omissum  uidefur  apud  uerbum  spectandi,  ef.  3  12 
uhi  haec  structura  codieum  XY  consensu  probatur,  et  Hyg.  III  17  Equus 
arcticum  circ.  spectans  |  21  nocium  D  nothium  P  \  quod  signum]  haec  lyra 
Hyg.  (lyra  om.  öß)  |  22  exoriente  Hyg.  \  occidere]  occidere  uidetur  et  U  \ 
exoriri  om.  G  \  prospicitur  F  uidetur  G  \  23  ipsius  F  \  24  que  D  \ 
testudine  PFU  edd.  ß  |  brachia  X  \  Äni  B  \  25  collecta  Gcpi  collocata  PV^  (ex 
Voss.  *sec.  et  tert');  colcata  D,  tum  unius  litterae  (e  ?)  rasura;  coniecta  uel 
collocata  F  (r  pro  altera  c  ap.  Heydenreich.  per  error em  typ.  ?)  \  singnlas] 
post  hane  uoeem  M  habet  in  scapulis  ipsius  (cf.  u.  26),  sed  linea  notatum. 
similis  est  error  in  R:  singulas  in  scapulis  ipsius  testudinis  Eratosthenes 
fingit  singulas  (u.  26)  |  hisdem  BF  iisdem  Uedd.  |  quas  BPFV  \  umeros]  sie  D* 
(umeres)  M  humeros  ceteri  et  sie  fere  ubique  |  ut  om.  Hyg.  \  erathosthenes  D 


XI 

tosthenes  dicit  singnlas,  in  scapalis  ipsins  testndinis  unam,  nnam 
in  hm, 

Nonnnlli  etiam  dixernnt  Uenerem  mm  Proserpina  ad  iu- 
dieiam  lonis  nenissey  cui  eamm  Adoniam  concederet  qnibus  ah 
loue  Calliopen  datam  iudicem,  qnae  Mnsa  Orphei  est  mater.  30 
tm  indicasse,  nt  dimidiam  partem  anni  nnaquaeqne  eamm  pos- 
sideret.  propter  quod  Uenns  irata  mnlieribus  qnae  in  T/»racia 
sant  carpere  dedit. 

7.  Olor.  hnnc  cyennm  Graeci  appellant.  qnem  complnres 
propter  ignotom  illis  historiam  commnni  genere  auium  omin 
appellanemnt,  de  qno  haec  memoriae  prodita  est  cansa.  Inp- 
jiter  cum  amore  inductns  Nemesim  diligere  coepisset  neqne  ab 
ea  nt  sni   copiam  faceret  inpetrare   potnisset,   hac   cogitatione    5 

SchoL  codd,  AK,  6.  26  in  otn,  A  |  scapt  K  \  unam  in  basi]  in  basi 
^  K  \  2S  uenerem  uenerem  qum  |  ad  iud.  loois]  iudicium  iadicium  ad 
iouis  (iouuis  K)  |  29  cui]  cui  cui  |  uerba  quibus  —  sunt  (u,  33)  bis  exstant  in  A 
<W  inferiore  loco  scriptum  est  que  musa  et  muleribus)  |  ab]  ad  |  30  calliopem  | 

31  unaquaequae  parum   |   -^2  tracia 

z 

7.  CIGNÜS  QUI  ET  OLOR  ET  ORNIN  in  marg,  inf.  codicis  A  a  m. 
rec^  FABÜLA  CIGNI  «cholio  inscHbit  K  \  1  holor  K  |  cignum  greci  appel- 
lantor  K  \  quam  |  2  ignotum  |  orum  K  \  3  memoria  A  \  iupiter  |  4  nequae 

Hyg.  codd.     6.  26  dicit]   finit  D^M^  finxit  V  fingit  ceteri   {idem  in 

^M  correctum  a  m,  2)    |    singulis  Z>*    |    testitudinis   D   |    unam]   duaa  FU 

«<  18  Voss,*   I    unam  in  basi]  in  ima  lyrae  (lyra  i^ofJ.  lyram  G  lyri  />*;   in 

^BM)  lyrae  ?p  ex  amiectura  Munckerf)  quae  (que  />')  ut  basis  totius  uidetur 

^ömnH]^.  I  28— 83  =  Ä^.  II  1,  p,  44,  5—12  |   etiam  om.  FU,  in  D  atUe 

^ne  uoeem  ercis.  e  |  Uenerem  om,  DM^RB  \  29  uenisset  DRP  *  Voss,  sec*  \ 

^einiin  />•  erum  B*  |  adonim  DBGFN^  adonin  MRPU  edd,  (n,  not,  <w/  I  22)  j 

qnibus]  cuius  M^  \  29/30  Calliopen  ab  (a  BUn)  loue  X  \  31  eam]  itoque  X  | 

Qti  X  (ut  F)  I   dimidiam]  in  D  a  m,  2  super  hnne  uocem  scriptum  fuit  deä 

ftd  rursus  deletum  est    |    earum  unaquaeque  X  (in  D  corrector  uocetn  una- 

qiieq:  ante  anni  transponi  iubet)  |  o2  propter  —  (33)  dedit]  Uenerem  autem 

iodignatam  quod  (ut  FU)  non  sibi  proprium  concessisset,  obiecisse  omnibus 

quae  in  Thracia  essent  (erant  R  sunt  FU)  mulieribus,  ut  Orphea  (orphei 

RG)  amore  {in  D  fuisse  uidetur  a  maiore)  inductae  ita  sibi  quaeque  appe- 

terent  (appeteret  FU9\l\  ut  membra  eins  discerperent.     Hyg, 

7.  l-}6  =  Hgg,  II  8,  p.  44,  19—45,  11  I  l  holorem  F  Olorem  U  \ 
cignum  RBGPN  cicnum  M  cingnum  D  \  Graeci  cygnum  (x6xvov  fj.)  GFUedd,  ß  | 
oonplures  DG^  \  2  historiam  illis  FU  \  omim  GFNU  Spviv  ofiß  |  auium 
omin  om,  B  \  3  nominauerunt  BFU  \  4  amorem  D  |  Nemesim]  sie  RF 
Nemesin  ceteri  \  5  sui  dpiam  faceret]  secum  (om,  D^)  concumberet  (cubaret 
FNU)  X  I    impetrare  X 


amore  est  liberatus.  iubet  eniiu  Uenerem  aquilae  simulatam  se 
sequi,  ipse  in  olorem  conuersus  ut  impetuin  aquilae  uitans  ad 
Nemesim  confugit  et  in  eins  gremio  se  collocanit.  quem  Nemesis 
non  aspernata  amplexum  /enens  somno  est  eonsopita  et  ab  eo 

10  compressa.  luppiter  autem  auolauit,  et  qnod  ab  homintftu^  longe 
uolans  uidebatur,  inter  sidera  dictus  est  esse,  quod  ne  falsnm 
diceretar,  luppiter  ex  faeto  cygnum  uolantem  et  aquilam  sequen- 
iem  collocauit  in  mundo.  Nemesis  autem,  ut  quae  auium  generi 
tunc/a,   mensibus   actis  oütim  peperit,   quod  Mercurius   auferebs 

15  detnlit  Spartam  et  Ledae  sedenti  in  gremium  proiecit.  ex  quo 
nata  dicitur  Helena,  quam  Leda  suam  ßliam  dicit, 

Exori/«r  autem  cum  Capricorno.     Stellas  habet  XIIII. 


V 


Schal,  codd.  AK.     7.  6  aquile  |  simulatu  K  \  7  olore  A  |  ut  otn-  \ 
at  ^    i    8  quae  A  que  K  \    9  amplexus  K  \    ens  A  eius  K   |    sompno  I^ 
consopitae  A  consepita  K  \   \0  comp  praessa  A  compraessa  K  I    homines    '* 
Omnibus  K  I  11  int  ter  -4  |  ne]  e  Ä"  |  12  iuppit  ter  A  |  cig^um  K  \  sequ^*^ 
O'n  fine  Her»us)  A    |    13  ut— (15)  Spartam]  ut  quod  auium  peperit  quod    ^^ 
generis  tunc  a  mensibus  actis  ouam. spartam  iC  )  14  iuncta]  tunc  a  |  ououb     ^ 
(m.  ad  3  U)  ouam  K  |  quod]  pquod  ^  |  16  nata]  nata  esse  K  |  haelena  I^^  } 
filiam  dicit]  in  A  legi  tantum  potent  m,  pi^aecedunt  quattuor  litterae  euanidae,  t^  ' 
filia  ieste  HilgardOy  FlAI  legit  is  qui  Reifferscheidii  in  ustnn  codicem  de^crip^^^^  ' 
filiam  dicit  Ä^  |    17  exori  A   \  capriccomo  A  \  XIII  K 

Hyg.  coild.     7.  6  amore]  ab  amore  R   \   liberatur  D*    |    aquile    ^ 
aquila  F  \  similatam  MBPo^  \  se  sequi]  seseque  DMGFNU,  se  sequi,  sesequ^^ 
cjjL  I  7  olerem  I)^  |  conuersus]  conuertit  et  BGz^  \  impetum  aquilae  uitanW 
aquilam  fugiens  X  |    8  Nemesin  X  (F  =  A)    \   fugit  NU  J    9/10  et  ab  e^ 
compressa.    luppiter]  quam  dormientem  luppiter  compressit  (conpr.  R),    ips^ 
Hgg,   I    10  auolauit  autem  ipse  G  |  euolauit  R  sed  correxit  eadem  manus   \ 
quia  RFU  \  ab  hominibus  mn,  Ä*  post  uolans  inseruit  üf*,  ab  omnibus  MF  \ 
longe]  alte  Hgg.  (in  D  m.  2  exhihet  apte,  uidetur  fuisse  ad  te)    |    11  uolans| 
uolann  caelo  Hyg.  \  est  ont.  B  \  esse]  esse  constitutus  X  (esse  om,  R)  ti.  not.  \ 
falso  Ä    I    12  uideretur  FU  uide  G    \    e  Hgg.  (hoc  e  R)    |    cygnum]  eum  X 
(üted  eam  D^M^R)    \   consequentem    D^FNU^^    |    13    locauit  D' (collocauit, 

suppunxit  m.  2)  ß  I  14  iuncta]  esset  iuncta  Hgg.  |  peperit]  procreauit  Hyg.  \ 
mercuribus  />*  |  15  spartum  Z>*  |  id§  D^  lled§  D*  |  in  gremium]  ingenium 
/>*  I  proiecit  in  gremium  U  \  16  nata  dicitur]  nascitur  Hyg.  \  Helena]  Helena 
ceteras  (ceteris  U^)  specie  corporis  (c.  sp.  Uedd.)  praestans  Hyg.  \  ledam 
D^  G  \  filiam  suam  G  \  familiam  M,  corr,  ead.  m»  |  dicit]  nominauit.  alii 
autem  eqs.  Hgg.  \  11  cf,  Hgg,  III  7,  p*  84,  7.  9  |  Stellas  habet]  onxnino 
habet  Stellas  Hyg,  (omnes  h.  st.  /?,  h.  onmino  st.  V  sed  omnino  a  m.  rer, 
additum)    I    Xllil]  sie  p,  XII  DM^RVPU,  XIII  M'^BGF^^^ 


XIII 

8.  Aqnarin«.  buDC  complures  esse  Gani^iedem  dixerunt, 
quem  Inppiter  propter  palchritudinem  corporis  ereptum  [a]  paren- 
tibns  deornm  ministrnm  fecisse  existimatur.  itaque  ostenditnr 
ut  aqaam  aliqno  infandens,  Hegesianax  autem  Deucaliona  dicit 
me,  quod  eo  regnante  tanta  uis  aqfme  de  caelo  profusa  sit,  ut  5 
catacI|(smos  fieret. 

Pedes  Iictbet  in  Aietnali  circulo  defixos,  manum  autem  si- 
nistram  usqne  ad  Gapricorni  porrigens  tergum.  dextera  iubam 
Pegasi  prope  contingeDs  spectat  ad  exortus.  qui  cum  ita  sit 
tignratus,  necesse  est  corpore  cum  prope  resupinato  uideri.  effusio  10 
aütem  aquae  peruenit  ad  cum  piscem  qui  solitarius  figuratur,  de 
quo  posterius  dicemus.    habet  autem  Stellas  XII  F. 

9.  Caprlcornos.  huius  efßgies  similis  est  Aegipani,  quem 
Inppiter  [et]  quod  cum  eo  erat  nutritus  in  sideribus  esse  uoluit 
nt  capram  nutricem,  de  qua  ante  diximus.    hie   etiam  dicitur, 


Seholm  cod»  C,  H.  1  Aquarium  hunc  |  Ganimedem  ]  4  infundens 
-  (5)  de  0/M.y  M.  cap,  II  §  2  |  5  coe]o  |  6  cathaclismos  |  7  habet  om.  \ 
biemali]  geniali  |  8  jubeam  |  9  cui  inita  |    10  propere  supinato  |   11  quae 

K.    9.  inscriptum  eist  scholio  FABVLA  CAPRICORNVS 

Hyg.  codd.  8.  1-6  =  Hyg.  11  29,  p.  70,  8-13  |  1  conplures  DM^p  \ 
^anymedem  (g^animedem  MRB  ganimeden  P)  esse  X  \  2  propter  om,  I)^  \ 
corporea  D*  |  ereptum  om,  i?^  1  a  om,  Hyg,  (sed  habet  P)  \  3  deeorum  D*  \ 
4  aliquando  D*  (aquilo  Voss,  sec)  caliculo  coni.  Scheffer  aquali  ß  aliquo 
rede  tarn  restUuit  Bursianus  \  hegessianax  R  hegesimaz  F  hegesinax  U  \ 
(iencalion  DMRBGP  deucalionem  F  \  5  quod  eo  et  quae  sequuntur  usque  cid 
N.  Ij^  traditum  sit  omni-  (omnibus  pro  homioibus)  in  D  a  m.  2  in  ra9ura 
fftipta  fmnt  \  de]  se  de  X  (idem  D  ex  quo  ß  se  e  aumpsisse  se  dicit)  i 
profaderit  X  I  6  cataclismus  DMRBF  cataclysmus  GPUedd,  ß  |  fieret]  factus 
ose  diceretur.  Eubulus  autem  eqs.  Hyg,  |  7  — 12  =  Hyg.  III  28,  p,  93,  8—13  j 
Aqnarius  pedes  habet  (habet  pedes  FU)  Hyg,  \  in  om.  D^  \  fixos  FU  I 
utem  om.  MR  \  8  ad  om.  G  \  post  capricomi  in  D  unius  littercie  (u  ?)  rasura  \ 
tergus  (FU  =  schdl.)  X  \  dextram  DRFU  dextra  ceteri  \  iubae  Pegasi  RFU 
I'cgftBi  iubam  G  \  9  prope  om.  G,  post  uocem  sequentem  postM  R  \  coniungens 
''£p  «.  not.  ad  185  |  exspectat  DM  (in  D  post  hanc  uocem  eras.  aj  spectans 
^ie^.  I  ortus  D*  rr<w».  sec')  ortum  D«i?ß  u.  not.  orf  I  13  |  10  eum 
<^rpQre  GU  |  eum  om.  F  |  11  autem  om.  Hyg.  |  12  superius  D^  \  post  dicemus 
(unitw  sunt  in  scholio  quae  Hyginus  de  Aquarii  oriu  et  occasu  et  de  singulis 
fituf  dteüis  dicit.  summam  addit  in  u.  18  ß:  omnino  XIIII,  sed  XIII  G  XII 
J>'P  XXn  D'R;  XVII  restUuÜ  p 

9.  1-7  =  Hyg.  II  28,  p.  69,  16-22  |  CAPRICORNIÜS  D'  \  aegypani 
bBP  aegippani  i2  |  2  et  om,  Hyg.  \  in  sideribus  esse  uoluit]  ut  cum  eo  esset 
^  «jderibus  uoluit  F  cum  eo  esse  uoluit  U 


xini 

cum  luppiter  Titanas  obpugnaret,  primus  obiecisse  enm  bostibos 
ö    timorem  qui  panicos  uocatur,  ut  EratostAenes  dicit.    bac  etiam 
de  causa  eius  inferiorem  partem  piscis  esse  defonuatam,  qaod 
muricibus  bestes  sit  iaculatus  pro  lapidum  iacdone. 

Gapricornas  occasum  [a]spectaDS  et  totus  in  zodiaco  circnlo 
deformatus  cauda  et  toto  corpore  medius  diuiditur  a/;  hiemali 
10  circnlo,  subpositus  Aquarii  manu  sinistra.  occidit  praeceps, 
exoritur  autem  directus,  et  babet  in  naso  stellam  unam,  infra 
cernices  unam,  in  pectore  duas,  in  primo  pede  unam,  in  posteriori 
pede  alteram,  in  interscap/lio  VII,  in  uentre  V,  in  cauda  UV 
oranino  stellarum  XXVI. 


SchoL  cofl.  K.    9*  5  timore  |  eratostenes  !  aetiam  |  7  hostis  |  p^^ 

iaccionem  |   0  caude  |  ad  |   12  prima  |   13  in  interscapilio  VIIJ  inter^ca^'^ 

fem 
VII- 

Hyg>  codd*    9»  4  cum]  quod  cum  (F)  U^  \  tytanas  DP  \  oppugn  ^ 

MRP  oppugnarat  F  \   prius  F  \  eum  om.  X  \     ostibus  R  \  5  panisco^ 
(cos  a  m.  2  i>artim  in  rasura  scriptum^   in   qua  fiiit  iscos  uel  tale  quid)    — 
panistos  F  paniscnos  BG  icavtxo?  5|ißp   |    uocatur]  appellatur  Hifg.  |  ut 
dicit]  ut  ait  Eratosthenes  X,  jmst  haec  uerba  lacunam  stntuil  p,    gu^m  uir^ 
6  causa]   in   D   fuit   causae   sed   correxit   eadem   manus    \    huius  FU  | 
formatione  G  formatione  MRBPp  formationem  D  ed,   Ueneta  a,  1512  ei  ^ 
inde  a  o,  ?  formatio  FU  u,  not.  \  quod]  U  edd.,  et  quod  Codices  mei  omnes. 
locus  uidetur  turhatus  \  7  muricibus]  id  est  maritimis  conchyliis  add.  FU (^ 
in  D  rici  in  rasura  scriptum  est,  fuisse  uidetur  neri  I  iaculatus]  aulatus  ^ 
lapideum  D*  |  iactatione  GPFUedd.^  \  %—U  —  Hyg.  III  27  |   ad  occas 
spectans  (ezspectans  D)  Hyg.  (de  ad  omisso  u,  6  20)  |  circulo]  in  circulo  ^ 
9  deformatur  D^R  Bursian  |  et  om,  DM^R^P,  cum  it*,  a  Burs,  \  medius  c: 
RAP  Burs,  u,  not.  \  10  suppositus  X  (Isubp.  B)  \  aquarum  Z>*  |  manu  sinist^ 
sinistra   manu    G   manui   sinistrae   FU  edd.    manu   sinistrae   ex   coniect^m 
Munckeri  ß    |    occidit]  occidit  autem   U  \    11  exoritur  autem]  exoritur  R 
exoritur  F  \  erectus  G  \  et  om.  G  hie  R  sed  ceteri  \  habet]  in  singulis  comib^ 
singulas  insei^tit  p.     idetn  post  in  naso   st.  u.  addit  in  capite  II    |  in  niu 
stellam  G  stellam  in  naso  FU  |  12  ceruicem  GFU  |  primo]  priore  Hyg, 
posteriori  pede]   priore  (priori  D^R  alio  P  *Leid,\  summo  coni.  p)  eodem 
uide  not,   |   13  in  om.  codd.   \  interscapilio  VII]    Interscapillio    habet   stelli 
VII  FU  cf.  Scheffer.    |    V]  VII  FU    \   lU]  U  Hyg.  {sed  V  P)    |    U  omnir 
stellarum]  o.  e^t  st.  X  (o.  est  st.  ordo  R  et  ita  est  o.  st.  numerus  F  et  e 
numerus  st.  Micyll.  et  est  o.  st.   U)  \   XXVI]  sie  DMRBGP,  XX  (tot  enum 
rantur)  cjx,  XXI  F  (ed.  Paris.  1517)  Micyll;  XXII   U  {sed  ed.  Uen.  o,   151 
ut  solet  Ptdetnaei  summam  exhibet  XXVIII)  cf.  u.  23  ubi  U  septetn  pro  quinqi 
Htellis  (=F)  habet;  XXIV  ßp. 


10.  Sagittarias.    hnnc  complures  Centauram  esse  dixerant, 

alit  antem  hac  de  causa  negauenint  qaod  nemo  Gentaurus  sagittis 

Sit  usas.    hie  antem  qnaeritur,  qui  uir  equinis  cruribus  sit  defor- 

Diatns  et  candam  habeat  nt  Sati/rns.     dicnnt  enim  nonnulli  hnnc 

esse  Crotum    nomine    Eup/iemes    Mnsarnm    nntricis    filinm,    nt    5 

Sosithens   tragoediarnm  scriptor;   enmque  domicilium  in   monte 

Helicone  ha&nisse  et  cum  Musis  solitnm  delectari,  nonnnnquam 

e/tom  studio  uenationis  exerceri.     itaque  pro  merita  [in  siluis] 

adsiduitate  magnam  laudem  adsecutum.    nani  et  celcrrinmm  in 

Ms  et  acutissimum  in  Musis  extitisse.     |)ro  quo  studio  illius  10 

petisse  Husas    ab   loue,    nt   cum    in    aliquo    astrorum    numero 

defonnaret.    itaque  louem,  cum  omnia  illius  artiticia  uno  corpore 

nellet  significare,    crura  equina  fecisse,   qnod  equo  multum  sit 

QSQgy  et  sagittas  adiunxisse,   ut  ex  his  et  acumen  et  celeritas 

eins  nideretur,  candam  satyricam  in  coq>ore  finxisse,  quod  non  15 


Schoi.  cod.  A.  10.  in  marg,  inf.  a  tu.  rec,  SAGITTARIVS  ; 
^  ali  I  negauerint  i  4  satarus  |  5  croam  |  euflemes  |  7  habuisse]  nasuisse 
ijn^'ma  littera  et  N  potest  esse  et  H)  |  msis  |  8  enim  |  in  siluis  huc 
^igrauit  in  A,  cum  post  celerrimum  (u.  9)  »it  canlocandum  \  13  crurequina  | 
14  adiancxisse  ut  exissct  acumen  |    15  corpo 

Hyg.  codd.  10.  \—\S  =  H^g.  U  27,  p.  68,  26—69,15  |  Sagittarium 
^^mplures  hunc  P  |  2  autem  del.  M^  \  hie  Z>^  |  de  om,  B  Mic,  \  8  queritur 
^^F    I     qui    uir]     idem    habuit    D*,     quur    D',     cur    ceteri    uide    not,     \ 

**    Satyri  Hgg.  (satiri  D^B)  =  epitom,  et  schoi.  Bas,    |    5  euphemis  DBG 

g 

''t]  ut  ait  Hgg.   \    6  sostheus  DMB}  sotheus  /?'P  sosteus  BU  soxteus  F 

^^Unquel  ®«ni  X  (eam  Z>')  w.  noL  \  morie  D^  \  7  helycone  RF  elycone  P,  om,  G 

^^^^tt  D^    I   non  numquam  />(?(?)  ßp  nonnumquam  R  (falso  ß   im  adnotatione 

*««if/^.   nonnumquam/   nam  edd.  meae  omnes   idem   habent   quod  A   nonnun- 

^XKam)  )  9  adsiduitate]  diligentia  X   \   magnam  laudem  assecutum  in  D  a 

•*••  2  in  rwfura   (praeter  litteras  mag  in  marg.  additas)   scriptum  est   \  asse- 

^^x  tum  JC(ads.  M)  \  10  et  om,  P  \  extitisse]  factum  esse  X  |  U  eum  om.  X,  post  aliquo 

•*»4rerM»^  F,  poM  numero  öß  |    12  deformaretur  RPUedd.^   \  cum]  fecisse  et 

^^ti  ^  ex  G  et  eoniectura  Schefferi,  ut  c^eri)  cum  Hyg.  \  18  crura  eins  equina 

^^Sfg*  I  multum  sit  usus]  mulio  (multo  *2   VossJ)  satus  esset  R^  uel   mulo 

^eiiatus  esset  coni.  Bursianus  |    14  usus]  unus  Z>^  |   pro  ingenio  post  sagittas 

**^dHnt  FU  e4d.  \   adduxisse  R  sed  correxU  ead.  m.  |   ex  his  et  acumen]  ex 

"^«tjuniin  acumine  D,  a  m.  2  (praeter  litteras  exi)  scriptum,  maximam  partem 

e  et   e 
»1  rimira  \  et  acumen  et  celeritas]   acumen  celeritas  M  acumin.  celiritas  R 

(^uper$cr.  m.  2)  et  celeritas  et  acumen  F  \   15  eins]  sie  ß  «r  G,  esse  ceteri   \ 

«ansam  uidetur  hahuisse  D*   1  fixisse   DMRGFUz^^   \  quod]    quod    iam   7)ß 

n^iod  icon  B  (quod  Croto  coni,  Burs.) 


XVI 


.T     ^-i 


•  s^sr 


^— ^ 


minus  hoc  Musae  quam  Liber  Satyris  sit  delectatus.     ante  huius 
pedes  stellae  sunt  paucae  in  rotundo  deformatae,  quam  coronain      1*^^ 
huius  ut  ludentis  abiectam  nonnulli  dixerunt.  i  ^*^ 

Corpore  figuratur  uelut  mittere  incipiens  sagittam,  a  pedibus 
20  usque  ad  umeros  ad  hiemalem  circulum  figuratus,  ita  ut  caput 
solum  eins  extra  eum  circulum  quem  supra  diximus  a;j»parere 
uideatur.  cuius  arcus  lacteo  circulo  medius  diuiditur.  hie  proe- 
ceps  occidit,  exoritur  directus,  habe^  autem  in  capite  Stella»  1  ^ 
duas,  in  arcu  duas,  in  sagitta  unam,  in  dextro  cubito  unani,  in 
25  manu  primori  unam,  in  uentre  unam,  inter  scapulas  II,  f 

(sunt  stellae  XVI). 

11.  Sa^ltta.    hanc  unam  de  Herculis  esse  demonstrant,  qn^ 
aquilam  interfecisse  dicitur,  quae  Proraethet  iocinera  fertur  exedissß* 

Inter    duos    circulo«,    aestiuum    et    aequinoctialem,    supt» 


\-^ 


t) 


Schol,  cod.  A.  10.  17  pauca  I  20  at  |  21  exttra  |  addarere  |  22  uidetux-  \ 
precepe   |  23   habem    |  sstellas   |  24    dexstro  |   25   uuentre  |  26   haec   uef^ 
ejctra  figuram  inter  caudam  et  pedem  a  tnanu  recetUiore  sn^ipta  mint,    (totidf^^ 
sunt  pidae,  —  de  nutnero  uide  infra  Hyg»  codd.) 

K.    11.  l  Sagittam  |  2  Promethei — fertur]  prometheo  occiso  refertar^*   ^ 
3  quos  circulo 

11  yy.  codd.    10.   16  hoc  Musae]   hoc  Croto  Musae  ^  ex  H  praeeuw^^ 
WesHelinyiOf  hie  Musae  U  hie  Musis  F  Micyll.  \  Satyris  (satiris  DB)  ut  inepto^^ 
hUetpolntioftem  deleuit  p   |  pedes  huius  G   \   \1  paucae  et  />'  (tw.  1:  pauca^^^ 
J/*Fß    I    rotunde  D»  rotundum  P   \   quas  D^M^BGV edd.^   |    18  eius  .ST 
19—25  =  Hyg,  III  26.  p.  92,  16—23   |  Sagittarius  autem  \^om,  G),  specta^:^^^ 
(exspectans   DP)   ad   occasum,    Centauri    corpore  eqs.  Hyg,    |   figuratus  G 
uelud   DR   I    emittere    G    \   incipiens   sagittas  D^BP^o^   sagittas   indpie^^^, 
(tFU  I  20  in  hiemali  circulo  Hyg,  \  figuratus]  collocatus  Hyg,  (collocatur  D) 
21  eius  solum  PFU   \   eum  am,  G  \   22  diuiditur  medius  P  |  post  diuiditu^^^ 
haec  Hyg.  habet:  ante  pedes  huius  est  quaedam  Corona  stellis  effeeta  de  qu^^^ 
prius  (superius  X)ß)  diximus.   |   23/24  II  Stellas  G   \  24  prius  unam]   II  p 
25  priori  D^MRBUedd,  priore  D*GPF^  \  inter  scapulas]  in  (om,  codd,)  inXxsr — 
scapilio  Hyg,  u,  not.   |  post  II  in  Hyg,  sequuntur  haec:  in  cauda  I,  in  priori' 
(— i  ÄP)  genu  I,  in  pede  I,  in  inferiore  (— i  RP)  genu  I,  in  poplite  I  (u^ 
glossema  del,  p),    omnino  (omnes  RG   omnino   est   stellarum  FUedd,)  XVI 
(sie  D^MVBGP;  XV  cei^ri,   quod  probauit  pj.    Corona  autem  Centauri   est 
stellarum  VII. 

11.  1-2  =  Hyg,  II  15,  p.  52,  8—10  |  Sagittam  GP  \  HereuUs] 
Herculis  telis  Hyg,  (sed  cf.  p.  117,  21  ß:  a  Martis  seil,  Stella)  |  qua  aquilam] 
qui  abquilam  Z>^  |  2  dicitur  interfecisse  X  \  iocinora  Bsp.  iaconora  G  \ 
iecinora  Promethei  FU  \  ^—10  =  Hyg.  III  14  |  Inter]  Sagitta  (Sagittae  D') 
inter  Hyg,  \  etquinoctialem  R  \  3/4  super  aquilae  signum  posita  M*BGz^  supra 
Signum  aquilae  posita  R  signo  aquilae  supposita  F  signo  aquilae  super- 
posita  U  (0) 


xvn 

aqniloe  signam  posita  diuiditur  ab  eo  circulo,  qui  utroque  polo 
sobiectas  [est]  ad  Gancrain  et  Caprieoiiium  peruenit.  huius  5 
[cjacamen  ad  Eqni  pedum  regionem  spectat,  altera  pars  ad 
umeros  OphiucAt.  haec  oecidit  Uirginis  exortu,  exoritur  autem 
com  Scorpione.  habet  omnino  Stellas  IIIT.  quariim  una  est  in 
principio  materiae,  altera  in  medio,  duae  reliquae  in  eo  loco 
qoo  ferrum  solet  a/tigi  diuersae  uidentur.  10 

12.  Aqoila.  haec  dicitur  Gani/meden  raptum  amanti  loui 
tradidisse.  quam  etiam  luppiter  ex  auium  genere  sibi  dilexisse 
existimatur,  qnod  unam  hanc  ex  auibus  traditum  est  memoriae 
contra  solis  exorientis  radios  uolatu  contendere.  itaque  nunc 
Super  Aquarium  uidetur  collocata.  Aunc  enim  conplures  Gany-  5 
meden  esse  finxerunt    nonnulli  etiam  dixerunt  f 

Aglaosthenes  autem  qui  Naxiaca  conscripsit  ait  louem  [sub] 
Crete  snbreptum  Naxum  delatum  et  ibi  esse  nutritum.    qui  pos^ 


SdwL  cod.    K,     11,  4  aquile    |    7  umeroR  Ophiucbi]  meroRophim 
10  ferre^l  aere  figi  diuerse  (ti.  supra  p.  22) 

A.  12.  in  marg.  inf.  a  m,  ree,  scriptum  est  AQVILA  |  1  ganimeden 
»•  nd,  ad  122  \  anti  |  2  auiu  um  |  5  hunc]  nunc  |  ganimeden  |  7  aglo- 
»thenes  |  8  cete  subreptam  |  posquam 

Hyg.  cod4lm  11.  4  diuiditur]  uidetur  B  \  utrique  a{jL  |  5  est  otn, 
Sjfg.  I  6  cacumen]  »»V  PU,  acumen  Hi/g,  \  aequi  D  |  expectat  D  espectat  M^  \ 
7  bomerum  R  \  aephiuchi  D^  ophiochi  F  Ophiulci  U  (ut  fere  semper)  \ 
tendit  post  Ophiuchi  add.  Hyg.  \  ortu  (orto  Jf  *),  oritur  X  |  8  habet]  habet 
autem  VGP  \  omnes  R  \  est  ow.  X  \  9  duae  om.  F  \  relique  Z>  |  10  adfigi  M 

12.  1—11  =  Hgg.  II  16,  p.  55,12—17  p.  5G,2— 7  |  1  haec  dicitur] 
*»f  F,  haec  quae  dicitur  U,  haec  est  quae  dicitur  ceteri  \  ganimeden  DMP 
guiimedem  R BG N U  Gonymodem  Fedd.  ß  |  raptum]  rapuisse  et  Hyg,  \  iouitZ>*  | 
2tradidisset  Z>*  |  tradidisse]  dicitur  add.  N  |  quam]  hanc  X  \  luppiter]  primus 
«rfrf.  X  (primum  VGN)  prius  p  |  dilexisse]  ttic  R,  sed  delegisse  Hyg.  \ 
^legisue  sibi  FUo  \  3  quod  —  traditum]  quae  sola  tradita  X  w.  ttot.  \ 
^  wientw  U  |  uolatu  contendere]  contendere  uolantem  G  contendere  uolare 
i>lf »Ä'B  (/iiiY  contradere)  ixß,  contendere  ualere  R'M^VPFUop  u.  not.  \ 
BUBc  (m%.  X  I  5  supra  DMRGP^  \  equum  Z>*  |  uidetur  collocata]  uolare 
'udetnr  X  \  quam  plures  N  \  ganymeden]  sie  DM  ganimeden  P  ganimedem 
ÄÄGiVt/ Ganymedem  Fedd.^  \  6  dixerunt]  Meroi>em  quendam  fuisse  eqs. 
arfrf.  Hyg.  p.  55,17 — 56,2  I  7  Aglaosthenes]  sie  ediiiones  itide  a  o.  ipi  codd. 
^^idäur  omnihus  «rs/a^  aglosthenes  {DMRFU)  vel  aglostenes  {cf.  'AY^ittod-ev-fj?? 
^itr  9ßS)  I  Nazica  (naxia  D)  Hyg.  \  conscripsit]  sie  GF,  scripsit  ceteri  \ 
•it  Itmem  om.  G  |  aub  am.  Hyg.  \  8  Cretae  U  edd.  u,  not.  \  surreptum 
^GFNUedd.   \  nazam  B  \  postquam]  cum  R 

2 


xvm 

quam  peruenit  ad  nirilem   aetatem  et  aoluerit  bello  lacessere 
10  Titanas,   sacrificanti   aquilam  ouspicatam.    quo   auspicio  louem 
uictorem  renertisse  et  aquilam  inter  sidera  collocasse. 

Eius  ala  dextera  non  multum  extra  circulum  aequinoctialem 
prodire,  sinistra  autem  non  longe  a  capite  Ophiuchi  figurata 
uidetur.  praeterea  rostrum  eius  a  reliquo  corpore  diuidit  ciV 
15  cu/us,  quem  supra  diximus  a  Cancro  ad  Gapricomum  peraenire. 
media  autem  finitur  ab  eo,  quem  supra  lacteum  orbem  deroon- 
strauimus.  haec  oectdit  exorto  Leone,  oritur  autem  cum  Capn- 
como.  habet  in  pede  stellam  I,  in  utraque  tibia  I,  in  canda  ^* 
(sunt  stellae  IIII). 

13.  Delphin,     hie  qua  de  causa   sit  in  mundo  collocati^^ 
Eratosthenes  ita  cum  ceteris  dicit.    Ne;)tunus  quo  tempore  Ampb^' 
triten  uoluerit  Nerei  filiam  ducere  uxorem,  et  illa  cnpiens  coi^- 
seimare  uirginitatem  fugeret  ad  Atlantem,  complures  eam  qnaesittM^ 


i,^ 


3  ^' 


H- 


'^ 


Schol.  cfHh  A.   12, 10  ospicatain  (u.p.  19)  i  13  post  capite  septem  ud 
litttff'anim  spatium  uacuum  est  relictum,  Ophiuchi  ex  Hyg,  suppleui  \    14 
terea  |  a  am.  |  diuiditurcuius  |  15  diximuss  |  et  |  peruenire.  media  autem] 
uentrem  medium  |  17  haec  occiditj  hoccedit  uel  hoccidit  |  18  Stella  |  utraqua/^^    ^ 
caudam   |    19  extra  figiiram  add,  m.  rec,  (totidem  sunt  pictae). 

13,  DELPHIN  VS  in  marg,  in  f.  suhscr,  m.  rec.  \  2  netunus  |  4/5  queaitm^^^*'^ 
dimissiRse 

Hyg.  cadd.   12.  9  peruenerit  D^VBGPFU edd,^^  u.  not.  \  uoluit  f^^    [ 
lacescere  HU  et  editiones  o  Micyll.  ^  laceraase  Scheffer   \    10   titana  D^ 
sacrificanti  ei  Hyg.  cf.  epitom.,  sed  ad  sacrificandum  ei  üf  (ad  sacrificandi^"--**^ 
ei  egresso  Bursian)  \  louem  —  sidera]   usum  esse  et  eam  inter  astra  X 
not.  I  12— 18  =  Hyg.  III  15  |  12  Eius]  Aquilae  RB  Aquila  ceteri  \  dextra 
(dextera  B)  \  circulum  om.  6r  |   13  a  om.  DMBBGP  j  opbiuci  D  ophjuchi 
Ophiulci   U\  figura  D^P\  14  propterea  i?  |  15  Gapricomum]  Scorpionem  F'     I 
U»  autem]  et  F   \    demonstrauimus]  esse  add.  Hyg.    \    17  haec  exorto  Leorm^ 
occidit  FU  I  exorto]  orto  G  occidente  Bo  \   exoritur  Hyg.   |    18  habens  X    I 
pede]   capite  Hyg.    \    tibia]  penna  X  u.  not.    |    19  om.  Hyg.  (in  FU  addituf 
Itaque  omnino  sunt  quattuor). 

13.  1-8  =  Hyg.  II  17,  p.  56,15—22  |  1  Delfin  D  Delphynus  R  Del- 
phinus  MBo^k  (u.  not.  ad  4  9)  |  hie  om.  G  \  de  qua  F  \  in  mundo]  inter  astra 
Hyg.  I  collocatus  inter  astra  G  \  collocatus  corr.  ex  allocatus  D  \  2  dicit 
cum  ceteris  G  |  Neptunum  (nuptunum  />')  X  |  3  uoluerit  Amphitriten 
(amphytriten  DR  amphitritem  BN U  edd.  amphytritem  P)  X  \  Nerei  filiam 
o;w.  X\  seruare  GFNU  |  4  uirginem  Ä*  |  fugerit  FNUedd.  {praeter  oiijf^ 
Atlanta  (athlanta  D)  X  \    eo  U  \    quaesitam  RD^BGN 


xvnn 

dimisisse,  in  his  et  Delphinum  quendam  nomine,  qai  pernagatus 
poeDe  omnes  insulas  aliquando  ad  uirfjinem  penienil  eique  persnasit 
nti  Neptano  nnberet,  et  ipse  nuptias  eorum  adminisirauil.  pro 
quo  facto  Nepttinu^  inter  sidera  Delphin!  efßgiem  collocauil .  .  . 
(sQDt  stellae  Villi). 

14.  Orion,  hanc  Hesiodns  Neptuni  filinm  dicit  ex  Enri/ale 
Minoos  filia  natum.  concessum  autem  ei  nt  supra  fluctus  curreret 
nt  m  terrOy  qnem  ad  modnm  Iphicio  datnm  dicitur  ut  supra  aristas 
curreret  nee  eas  infringeret  Aristomac/ius  auteni  dictt  quendam 
Ga/fhjrea  fuisse  Thebis,  Pindarus  autem  in  tnsnla  Chio.    htinc 


Scitoim   cofi*  A.      13.    6  i>ene    |    aliquando  —  i>eruoiiit  om.   \  eiqua    | 

7    admini»tranit    eq»,^     Vogelaius    hunc   lomm    sie    exhibet  adm.   pro   q.  f.  N. 

coUocauit  inter  astra  Delphini  effigiem.     t^ed  Ililgarduit  haec  tatitum  uerauum 

*^itia  legit  post  et  ipee  nupti:  as  eorum  ad  ...    |  quo  facto  nept  ...    |   ra 

*^lphini  .   .   .     quae    uulgatae   potius    mnnat'iae    rett^xtfulefit.       qiti    ticquutitur 

9**indeam  fere  hretus  ueraus  (unque  ad  os  Delphini)   ita   nuinuernnt  ut  Icffi 

•0»«  possint.     primi    initium    Hilg,    legit    itaqiie    (it    extrenme    litterae    uocis 

^^'ollocauit;  ap,  Hyg,  sequiiur  et  hoc  ampliuR).  aentmii  Q  (qui  Neptuno  eqs.)  \ 

^    ^^ra  figuram  adscripsit  manus  recentior, 

14.  in  marg,  in  f.  nt,  rec.  €idscr.  ORION  |  1  euriale  |  2  fifilia  natuR  concess- 
I  3  in  terra  am,  |  4  aristomacuR  |  diccat  |  5  CathreaJ  sie  ex  Hyg,  codd, 
eui   {cf,   infra   u.    12),    in   A    legi    tantutn   polest    hrea,   primae    litterae 

^^^^Mnuerunt  \  in  inRula]   in  in   euanuit   j   5  hunc  —  et  quod  (m.  10)  ex  Hyg. 

^*^<Ä(/.   »uppleui,    cum    in   A    hie   locus    omnino   —   nonnullae    litterae  possunt 

^^-^^tmi  —  euanuerit 

Hyg.  codd.  13.  5  iR  />  |  Delphina  (delfina  D  delphinam  P  delphynam  V 

"^Iphynum  R)  Hyg.  \  quandam  Z>'  |  peruagataR  D  \  6  jmene  omnes  otn.  X 

**     not.  I  inAulas]   in    insulas  D^MP  in  siluis  F  \  Ruasit   F  |   7   ut   nuberet 

^^ptono   X   I    eorum   nuptias   G    \    amministrauit    HO    \    8    Neptunus   om. 

W|^.  I  9  cf.  Hyg,  III  16  omnino  est  siellarum  IX  (Itaque  omnino  sunt  stellae 

^^MneroX  FU  edd.  praeter  aji). 

14.  1-22  =  Hyg.  II  34,  p.  72,13-73,3  |  1  hesiodes  Z>'  |  euriale 
^UBF  (in  D  inter  e  «^  u  unius  litterae  rasura)  |  2  Minois  X  (minonis  D 
<^'  S)  Minyae  coni.  Burs.*)  \  filio  Z>*  |  natum]  procreatum  G  \  super  FU  \ 
cirreret  om.  /?'  |  3  utl  et  R^FU  \  phiclo  MD^BG  phyclo  FU  phido  Z>» 
pfaydoP  I  ut  mn.  D  \  aritas  />»  |  4  nee)  sie  BPFU  edd.,  neque  DMRG^  \ 
inachiis  D*  Aristonicum  F  Aristonicus  U  Stareren  |  5  Catrea  DM  Burs.  p 
fti^m  uide,  catraea  R  chatrea  B  cratea  P  cathaream  G  Erythrea  FU'^il  Hyrea 
Mieyll.  Hyriea  Munck,  Staveren  ß   |   pandarus  B  \   chyo  P 


•)  idem  (Mtvooo  pro  Mtwooc)   ad  Pseudo-Eratosth.   catast.   locum  eundem 
(p.  162  p)  tarn  coniecerat  0.  Müller  Orchomenos  p.  100  adn.  3. 

2* 


XX 

autenty  cum  loueni  et  Mercurium  hospitio  recepissei,  petisse  oh 
ut  sibi  aliquid  Uherorum  nasceretur.  ilaque  quo  fadUus  päitw)^ 
impelrarei  houein  immolasse  et  his  pro  epulis  adposuisse,  quöd 
cum  fedssel,  poposcisse  louem  et  Mercfurium  qaod  corium  de  boue 

10  foret  detractumj  et  quod  fecerant  urinae  in  corium  infudisse  et  ii 
siib  terra  poni  iussisse.     ex  quo  postea  natum  puerum  demoB^ 
strant,   quem  Ca/reus  ex  facto   Uriona   nomine  appellari  iusßi^ 
sed  uetustate  et  consuetudinc   factum  esse  ut  Orion   uocaretur. 
hie  dicitur  Thebis  Chium  uenisse  et  ibi  Oenopionis  filiam  Meropei^ 

15  uino  et  cupiditate  incensu^f  compressisse.  pro  quo  facto  ab 
Oenopionc  excaecatum  et  de  insula  eiectum  Lenmum  ad  CTul- 
canum  peruenisse  et  ab  eo  ducem  quendam  Cedaliona  nonmine 
accepisse.  quem  collo  ferens  ad  Solem  . . .  uenisse  et  ab  eo 
sanatus  ut  se  ulcisceretur  Chium  contendisse.     Oenopiona  aut^m 

20  a  ciuibus  sub  terra  custoditum  esse,    quem  postguam  se  inucair« 


Sch^d»    cod.   A.     14,   12  capreus    |    13  sei   |    14  dicittur   tbeebi^     l 
15  incenauquo  |  16  excecatum  |  uulcannum  |  17  Cedaliona]  aliona  tantum  f^P* 
potent,     retenwi   ne  ea   quuhm    qtiae    Vogehius    legit    (usque  ad  u.   22>    t^-^^ 
Hilyarilo  accitrate  possunt  mnnia  discei^ni  \    18  .  .  .  uenisse]  peruenisse  ua^^* 
Vof/eis,    mihi  potius   uerhi  dicitur    mutila   pars    excidisse    uidetur    (cf,   6        * 
delectaretndit)  |  19  ulcisceretur  euanidum  in  codice  |  20  postquam  euanuit^ 

liyg*  codd.   14,  G  hospitio  recepisset]  suseepisset  hospitio  R  \  eis  F€^'    * 

7  aliquis  D^IiM^P  \  quo]  cum  I)  |  filius  3f*  |  8  inpetraret  M  |  apposui^^*^^ 

MRBGPUedd,  (adp.  sn-ipsi  cf,  15  1)  |  9  quumF  |  de  boue  muß  \  10  foret]  fui$^=^^* 

FUedd,  I  fecerat  D*  \  uirene  /)M  H  iwniussisse  D  \  demonstrant  otn,  X        *^* 

not,    I    12  chatreus  B^G  chares  B^   erithreus  F  Eratheus    U  Erythreus    ^:^=^" 

Hyreus  Min/U.  Hyrieus  Mnnck,  Star,  ß   |   e  A^  |   fato  D  sed  corr,   ead.  w» 

uiriona  />'  |  nomine  ajmd  ß  excidit  \  appellari  iussit]  appellauit  FU  «appella: 

M  appcllaret  DRBGPo\l^  I    13  uetustate]  sie  BGFUedd.,  sed  uenuHt&te  o 

DMRP^^   I   esse]  sie  D^Ry  est  reteri  u.  not.   |    Orion]  ante  hatic  nocem  in 

una  Uttera  (e,  an  e  ?)  erasa  est   |    14  chyo  P  \   ibi  om.  BUedd,^  (exstat 

D  tibi  sequitur  rasitra  duarum  iittei'arum  bi  uel  bo)   |   enopionis  GP  oppin^^^ 

onis  />*  oenoppinionis  Z)*  |   15  uino  et]  per  uinum  Hgg,  \  conpressisse  /)ß 

\i\  oxcaecatus  (excecatur  />)  Hyg.   \   eiectum]   eiectus  (iectus  Z>)  existimati^^-^^^ 

(autem  add.  Bo\i)  Uyq.  \  lemnon  D^GP  lenum   U  lemni  B  \  uocanum  D^ 

17   uenisse  i>'  |   ducem    quendam]    sie  M^   quendam   (quemdam    D)   ducei^^-^^ 

e 
ceteri  \  cadalonea  D^  ccdarionem   />*  cedaliona  M  celadonia  Cr    |   18  ferens     '^ 

ferens  dicitur  (dicitur  om.  ojj.)  Hyg.  \  19  sanatum  ü  senatum  F\  contendisse] 

reuertisse  Hyg.    (reuersmn  esse  R)    cf.    epit.  et  schd.   Germ.    \    oenapiona 

oenipiona  B  \  20  sub  terra]  se  i?*  |  custodium  D*  |  esse  om.  D'  |  inuenire] 

posse  add.  Hyg, 


->* 


XXI 

desperarat,  Oriona  in  insulam  Cretam  pernenisse  et  ibi  uenari 
coepisse  cum  Diana  .  . . 

Hunc  a  zona  ei  reliqito  corpore  aequinoctialis  circulus  diuidit^ 
cum  Tauro  decertantem  coüocalum,  dextra  inanu  cktuam  ienentem 
ei  incincium    ense,   speci(tniem   ad  occasum    ei   occidefUem    exortu  25 
Scorpionis   posteriore  parle   ei  Siujiiiario   exorieniej   cum    Cancro 
autein  ioio   corpore  pariter   exsnrgeDtem.     hie   habet   in   capite 
Stellas  tres  ciaras,  in  utrisque  umeris  singulas,  in  dextro  cubito 
obscoram  unam,  in  manu  similem,  in  zona  tres,  in  eo  quo  gladius 
eins  de/onwa/tir  tres  obscuras,  in  uirisque  gcnibus  singtUas  claras,  30 
in  pedilms  singulas.     omnino  XV IL 
(sunt  8t€llae  XVIII). 

15.  Canis.  hie  dicitur  custos  Europae  adpositus  esse  et  ad 
Minoa  peruenisse.  quem  Procris  Cephali  uxor  morbo  laborantem 
dicitur  sanasse  et  pro  eo  beneiicio  canem  munere  accepisse  f 
Qe  nlla  fera  praeterire  cum  posset.    post  eins  obitum  canis  ad 

Sciiol*   cad*   A.     14.   21    in    insulam]    in   silua    |    22    c^^pisno  1  jwst 

*^iiuia  nihil    amplius   leijere    potuit   Vogels,     lHUjardus   nonnulla    addit    qiun* 

'*»      dimidia     columna    teinpli     in    quo    Orion    stans    figuratur    (u.    epimetr, 

*^^^.    A)     minio    scripta    sunt,    cetera    jdane    euanuvmnt.      ego    tertii     libri 

^^^^quam  partem  ex  Ilygini  codd.  suppleui  \  2bj2ß  teni  (TEAl)  exortu  scorj^ionis 

^*^^^äterior,     quae    »equuntur     (usque     ad    toto    ti.    27)    ex    Hyg,     suppleui    | 

^^     raliter  exsurg  gentem  |  28  Stella  las  |  deatro  {rf,  dexstro  10  24)  |   29  ob- 

^^^'^T  ram  un  nam  |  30  deformatur]  fomiatur  eqs,  ex  Hyg,  suppleui  \  32  extra 

l^^^^    a  m.  rec, 

IB.    SYRIVS     in    marg.    inferiore    adscripsit    m.    rec.    \    2    minoaa    | 
'^'^^l^^hiali  I  4  canes 

Hyg»  ctHld»   14.  21  desperaret  (disiwraret  DM)  Hyg,  \  Orioneni  R  Orion 
^'^ri  I  uenit  etc.  G  u.f^\  uenare  D  \  22  Diana]  sequitur  in  Hyg.:  et  ei  polliceri  quae 


^^^  "Mpra  diximus  et  ita  ad  sidera  peruenisse.  eqs.  \  23 — 31  =  Hyg.  III 3Ö  |  23  Orion 
*^  :»c  Hyg.  |  24  claueni  D  clauum  RP  \  25  esse  R  \  exsi)ectiinteni  D  spectantem  M 
<f  ante  s  rasura  (fuit  certe  e  ut  fere  ubique  in  M)  \  exortu]  sie  DMRBGpQii., 
exorta  (=  U^)  uidetur  corrigendum  u.  not.  \  26  i)Osteriori  o  |  cum  cancro 
*"^^^m]  et  cancro  in  D  \  27  exurguentem  R  exurgentem  MGPFU  \  28  tres] 
^y  Ä|  cubito  eqs.  {usque  ad  p.  9G»3)  om.  Z>»  |  2ü  similem]  similiter  1  /^«i'^ß 
'^^  ^•^»:iilem  I  ceteri  |  tres]  II  D^R  \  quod  MP  \  31  omnino]  onines  R  sunt  omnino 
^-^^%  obscuras.  omnino  sunt  FU  |   XV  R  XVIII  Z>*   |   32  om.  Hyg. 

JB.  1  -13  =  Hyg.  II  35,  p.  73,23—74,7  |  1  custos]  ab  loue  custos  Hyg.  \ 

^r>lK«tu8  MRBGPU  edd.    \    ad  om.  M  \    2  Minoa]   animo   Z>»    |   i)ocris   /)* 

\*^cxKhri8  MBPU  procis  G  \  uxor  Cephali  F  \  morbo  om.  X  (cf.  epit.  ex  vo^oo)  | 

'^    iBimere]  in  munere  Äf»  muneri  Munckerum  secutus  ß  |  accepisse]  coepisse  F, 

**^«Mt«r  in  Hyg.:  quod  illa  studiosa  fuerit   uenationis  et  quod  cani  fuerat 

^tom  I  4  illa  />'   |  eum  preterire  Äo 


XXII 

5  Cephalura  peruenit,  quod  Procris  eius  fnerat  uxor.  quem  ille 
ducens  secum  peruenit  Thebas.  ibi  erat  iiulpes,  cui  dalum 
dicebatur  ut  onmes  canes  eflugere  posset.  itaque  cum  in  unura 
peruenisseut,  Iup/>iter  nescius  quid  faceret  ut  Istrus  ait  utrosque 
in  hipides  conuertit,  nc  data  beneficia  aliquo  tempore  degenera- 

10  rentur.  nonnuUi  liunc  canem  Orioni«  esse  dixerunt,  et  quod 
Studiosus  fuerit  uenandi  cum  eo  canem  quoque  in/er  astra  con- 
stitutum, alii  autem  Icarii  canem  esse  dixerunt,  de  quo  ante 
diximus. 

Leporem  fugientem  sequens  posterioribus  pedibus  diuiditur 

15  aft   biemali   circulo,   pedem    dextrum   Orionis   paene    suo   capite 
coniungens,  coii)ore  ad  occasum  spcctans,  sed  caput  ad  aeq^i- 
noctialem  circulum  tendens,  et  occidens  Oriente  Sagittario,  exoriens 
autem  cum  Cancro.     hie  Canis  habet  in  lingua   stellam  unaißi 
quae  Stella  Canis  appellatur,  in  capite  I,  quam  nonnulli  Siriöti 


Schol*  coU»  A.     15.   5   que    |    7   effugerre    |    8   iupiter    |    histrus 
9  tempore]    tsmbore    legerat  Voijds.     Hiiyai'dus   tempore  (P  quamqnam    #*<"* 
safis  accurate  possif  disrcrnlf    rerte   non   esse  B)    |    10   orionem    |    et  on^- 
quod  —  (12)  dixerunt  om,   Voy.   |    11  in   |    15  ad   |   penc   |    18  auuteem 

Hyg,  colitim    15.  5  pocris  D*  prochris  PU  |  fuerat  eius  B  eins  fu^'^ 
M'  I  6  secum  ducens  I<M^^\i.  \  Thebas  (tebas  D)  ^leruenit  X  \  ibi]  sie  ^^^ 
ubi  BBGVFU  cdd.%  \  uulpis  D  \  7  dicebatur]   erat  G  \   ut  om.  FC-o  I  pcr^^ 
FV"^  I  unam  />M  8  no.scius  /)»  |  quod  H  \  histrius  DMRBPFU  hystriu.^       ^ 
Lster    o|jL    IsfcruH   ßp    |    utrumque    FU(R^?)    \    9    lapides]    sie   oja,    lapid 
DMRBGPFU^i^   u,  not.   \   ne  -  degenerarentur    om.   X    |    10   Non    illi  I> 
dixerant  i>  |  II  studiosu«  om.  B  studiosius   U  \  fuerat  F  \  cane  quoque 
quoque  cane  o  |  in  M  |  awtra]  sydera  /?,  sed  corr.  ead.  m.,  Fü^i  \  constitutu 
conlocatum  X  \  VI  autem]  hunc  P  \  Icurii]  sie  D  (prima  litfera  i  super  lii 
a  m,  eadem)  M^R   (haee  forma  etiam  ceteris  Hygini  loeis  eodieibus  uetusti 
ribus  magis  rommendutur  quam  learus  quod  ß  recepit^  quem  u.  ad  p.  34,2 
Icari  ceteri  ßp   ]    canem  Icari  B    \    dixerunt  om.  />'    |    13  diximus]   in  Uft 
additur  quae  multa  propowita  8U0«  habent  auctores.     sed  Canis  eqs.  |   14— *i 
=  Ilgg.  lil  ?A*)  I   14  Canis  Leporem  Hijg.  |  consequens  MRD^BGPFU^  pe^^ 
sequens  a|i.  «.  not.  \   jwdibus    om.   B  \    15  ab    om.  Bq  \   ab    hiemali    circuL-^^ 
diuiditur  G  \  orionis  dextrmn  BG  \  capite  suo  F  capiti  auo  AV  \  16  contingei 
[i.  I  corpore]  capite  Hyy.  u.  not.  \  exsi>ectans  D"^  \  capud  R,  h,  l.  corpore  wi 
uidetur  scribendum  |   17  circulum  om.  o  |  tendens  et]  tendit  X  (uersus  G) 
occidit  FU  I   exoritur  F  \    18  autem  om.  P  \    19  stella  om.  M*GUedd.   |   l 
autem  alteram  (autem  om.  G)  Hyy.   |  syrion  RD^BFU 


*)  Hoe  eapnt  in  D  a  m.  1  omissum  a  m.  2  eum  Pistrice  (UI  30)  in 
rasnra  eM  scriptum  f.  8o^>  inter  Pisces  (III  29)  et  Eridanum  (III  ol).  eadem 
manus  rec.  jujst  Orionem  (III  33)  hoc  caput  leyendum  esse  siyno  adiecto  monuit. 


n   . 


a  . 


'^'C-: 


^*n 


-  « 


X  -. 


xxm 

ftppellaaernnt,  de  quo  prins  diximus,  in  ntrisqne  auribns  singulas    20 
obscoras,  iu  pectore  II,  in  pede  priore  UI,  inter  scapulas  III, 
in  sinistro  lumbo  I,  in  pede  posteriore  I,  in  pede  dextro  I,  in 
canda  V.    omnino  niginti. 
(sant  stellae  XX). 

16.  Ijepus.    hie  dicitnr  Orionis  canem  fngere  uenantis.    nam 

cum  nt  oportebat  eum  uenatorem  iinxissent,  uoluerunt  etiam  signi- 

ficare  aliqua  de  causa,     ita  leporem  ei  ad  pedes  fngientem  di- 

reierant.    quem  nonnulli  a  Mercurio  constitutum  dixerunt  eique 

datnm  esse  praeter   cetera   genera   animalium,  ut  alios   parcret,    ö 

alios  haberet  in   uentre.     qui  autem  ab   bac  causa   dissentiunt, 

negant  oportere  tam  nobilem  et  tam  magnum  uenatorem,  de  quo 

et  ante  in  Scorpioni«   signo  diximus  et  postea   in  ipsius  ßc/nra 

^  f     (iicemus^  non  debere  leporem  uenan. 

(sunt  stellae  VII).  10 

SchoL    cod»    A,     16,   20  utrisq.    (in    fine    tiermis)    \    21   obdcurans    I 
^^   lombo   I  24  extra  figuram  adscr.  m.  rec,  (totidem  sunt  piciae). 

Iß,  addo  lectiones  scholiot'um  Germ,  e  codd.  B(asil.)  P(ari».)  S(trozz.)  cf. 

^^^eys.  pp.  95  sq.  170,  5  —  11.    de  hoc  scholio  egi  initio  capitis  III.  —  LEPVS 

^*»     marg.   inf,   m.  rec.   in  A   \    1  fugeri  uenatis  A   \   niini   cum]  namque  A  \ 

^    xii  09H.  BPS  I  fincxis8cnt  A  finxisse  BP\  3  itaque  BPS  (=  Ilyg.)  \  ei  om.  A, 

^^tims  P\  direxcrnnt]  finxcrunt  BPS  (=  Hyg-)  I  quod  Sequilar  enuntiafam  om. 

^      I  4  a  om.  A    |    constitut  tum  A    I   ique  A  isque  BP  \    5  esse  om,  BP    \ 

P**>Dpter  P  I   cetera)   leiwra  BP  \    ut  om,  A   |   alisvs  utroque  loco  A   |   alios 

P^^fc**eret  om.  BP  \  6  uentrem  A  \  qui  —  disHcntiunt]  quidani  S  \  disBentiu  unt  A  \ 

^      :aiegagant  A  |  et  tam]  Uimque  BPS   \    8  et  om.  AB  PS   \    «cori)ioni  signo 

-^imus  A    scorpione  signo   diximus  S  scorpione  d.  s.  BP  \  figura   dicemus 

.  i4  I  9  non  del>erc]  oportere  BPS  |  lepore  A  \  uenirc  A  \  10  ertra  figuram 

A  adscr.  m.  rec.  (totidem  sunt  pictae). 

Hyg»  caild.    IB.  20  appellant  Hgg,  \  primum  t/  |  in]  praeterea  habet 

Hyg.  I  singulas  obscura^]  sie  Cr,  obscuras  ningulas  FU  »ingulas  stella-s  ob- 

ceteri  \  21  priori  Äop.  |  inter  scapulivs]  sie  Micyll.,  in  interscapilio  Hgg. 


^^^■^  om.  codd.)  w.  not.  ad  lO  25  \  22  lumlx)  1]  lumbo  III  G  \  ix)sfceriori  o\ip 


V]  1111  Hyg.   (cf.  p  ad  L,  tres  G)    |    omnes  R  omnino  sunt  PFU   \    XIX 
l\  XVIII  0  I  24  om.  Hgg. 
16.  1-9  =  Hgg.  U  33,  p.  71,14-22    |    1  LeiKW  F  \    dicitur  om.  P   | 

^^^s'Äantes  Ä'    |    2  cum  ut  oportebat  eum]   cum  oi)creum  /),  e  super sa-.  m.  2, 

V^^xim  eum  H)  \   uoluere  FU  \  etiam]  etiam  hoc  U  edd.^  et  hoc  F  \  3  itaque 

^^Sß9'  \  ei  ad    pede«]    ad   pedes    eins   Hgg.    \    direxerunt]    finxerunt    Hyg.    \ 

^     animaliam]  quadrupedum  Hgg.   \  6  causa  om.  G  \   7  oportere  om.  M^PFU 

^*^.  (praeter  oji  et  ed.  Sanctandr.)  ß  |   8  in  om.  D*    |   et  ix)8tea  in   i^isins 

[  «^wa  dicemus  om.  X  \  9  non  debere]  oportere  fingi  X  \  uenaii]  sequitur  in 

Y  *^W.  ü  schol.  Germ.  Callimachum  etc.    \    10  om.  Hgg.,  cf.  Hgg.  Hl  32,  pag. 

Y  ^^>10  ita  Bont  omnino  VI,  ubi  restüuendum  est  VII  {u.  p). 


xxiin 

17.  Argo.  hanc  nonnuUi  propter  celeritatem  Argo  dixetuot 
graece  appellaUiiu,  alie  autem  quod  Argus  fuerit  eins  inuentor. 
quam  primam  in  mari  eoiuplures  fuisse  dixerunt  et  hac  re  maxime 
stellis    esse    tiguratom.      hanc    autem    factam    Pindarus   aii  in 

5  Magnesia  oppido,  cui  Demetrias  est  nomeu.  Callimaehus  autem 
in  isdem  finibus,  a^  Apollinis  Actii  templum,  quod  Argonautoe 
proficisceutes  statuisse  existiiuantur  in  eo  loco  qui  PagasöC 
uoeatur,  ideo  quod  nauis  Argo  ibi  primum  compacta  dicatur,  quod 
est  graece  pagasae.     Homerus  hunc  eundem  locum  in  Thessaliae 

10  finibus  esse  demonstrat.  Aeschylus  autem  et  noiinuUi  dicunt  a 
Minerua  quandam  materiem  eo  esse  coniectam.  sed  huius  non 
tota  effigies  inter  astra  uidetur.  diuisa  est  enim  a  puppi  usque 
ad  malum,  significans  ne  bomines  nauibus  fractis  pertimescerent 

Huius  puppis  hiemalem  cireulum  et  maioris  Canis  caudam 

15  contingens  inferiore  parte  nouissimae  nauis  inclinata  antarcticon 

cireulum  üingit,  occidens  Sagittario  et  Capricorno  exorto  ut  in 

mari   collocata,   exoriens   autem   cum   Uirgine   et   Chelis.     haec 


Schal*  cod*  A.  17.  in  marg.  Inf.  a  m.  rec.  ARGO  |  2  ali  |  arg  gas  I 
4  ut  I  5  magnesi  |  qui  |  6  at  appoUinis  iicti  |  argonaute  |  7  pagase  |  9  grec«  I 
paga^e  |  humerus  |  15  inferiorem  pai'tem  |  antarticon  |  17  mare  u,  nct.  \ 
hec 

Hytß.  codd.  17.  1  - 13  =  llyg.  II 37  |  1  Argon  Ä  |  hac  /)*  |  praeter  F»  ' 
1/2  graece  dixerunt  Argo  BGz\\.^  dixerunt  graece  Argo  M^,  dix.  A.  gr.  ;Sif<if.  | 
dictam  G  \  autem  om.  X  \  luerit  eins  inuentor]  sie  F^  eins  inu.  f.  P,  eius  f.  i. 
ceteri  \  3  quam]   hanc    autem   X  \    in   niai'i    fuisse   complures    (f.   in  m.  c 
M'^)X\  haec  P^  \  4  autem]  nauem  Hyg.  (nauim  ßPFUedd.)  \  5  Magnesiae  ? 
magne  sida  />*  |  Z)emetria   U  \  nomen  est  FU  |  challimachus  I)  \  6  hisdem 
MBG  eisdem  B  iisdem  FU vtid.  \  apix)llinis  R  \  hacti  P  actu  D  (~  a  m.  2)  1 
ergonautae  P  \  7  proficiscentem  D^  \  existimantur  statuisse  G  \  existimatur 
/)'3/»    I   eodem  G  \    Piigasae]  sie  PFq\l?   pagiise  I)W  ijegase  MRD*BG    I 
8  Argo  om.  F   \    conpacta  />ß    |    dicitur  Hyg,   |    9  pagase  BPU  pagasse  D^ 
jxjgasse    D^    lyegnse    MBGF   naYctaal    o   icaYaoat   (x    Pagasae    Micyü,    Jta"(ä3at 
Seheffer  naf-rjvat   eoni,  Muhekcr  iiä4at  (pagsae)   coni,  Biirs.   |    10  aescilus  MB 
escilus  D  Hcilus  /?  eschilus  P  \    autem  om.  F   \    et]  ut  M'^BG'^^    \    dicunt] 
aiunt  X  \  a  om.  P  |  11  Mineruam  P  \   materiam  X  (u.  Neue  lal.  Formenl.  I 
pp.    371.373)    I    eo]    loquentem    eodem     Hyg.    \    coniunctam    X   u.    not,    \ 

12  tota]  nota  1)   |   efficies  />*    |   est  enim]   sie  G  enim  est  eeleri   |   pupi  R    | 

13  fnictis  nauibus  BG^ii    |    14-20  =  /%.  III  36    |    14  Argo  huius  Hyg.    \ 

15  inferiori  G  inferiora  R  \  nouissime  D^RBPU edd.   \  nauis  om,  />'   |    ant- 
arcticon]  sie  D  et  ^Voss.  see.\   antarticum  MB  antarcticum  RGPFUedd.^    \ 

16  Sagittario]  sagitt  G    |    exorto]  extoto  R   |    17  mari]  niaiori  D'    |    autem 
om.  FUo   I   hie  D' 


XXV 

ibet  in  pnppi  ad  singula  gubernacula  quatema«,  ctVcum  carinam 
sab  reiectu  quinque^  ad  malum  summnm  tres.    ita  est  stel- 
mm  sedecim.    qnae  quare  non  tota  sit  dixi.  20 

(sunt  stellae  XXVI). 

18.  Cetu8.  hie  dieitnr  ut  a  Neptuno  8it  mis^us  ad  Andro- 
edanty  de  qua  ante  diximus^  sed,  qnod  a  Perseo  sit  interfectus, 
opter  inmanitatem  corporis  et  illius  uirtutem  inter  sidera  collo- 

ktü8. 

A[d]   cauda   media   diniditur   hiemali   circulo^   spectans   ad     5 
Lortas,  rostro  prope  posteriorem  Arietis  pedem  iangens.    huius 
norem  partem  corporis,  qaae  spectat  ad  exortus,  prope  adluere 
amen  Eridann«  uidetnr.    hoec  occidit  exorto  Cancro  et  Leone, 


Schal,  cod.  A.  TZ»  18  h  habet  |  puppim  |  ad  otn,  \  quaternas  circum]  sie 
ri^Mfi',  quatematia  cum  ^  |  19  et]  ei  |  reiectu]  hatw  lectionem  ex  codicis  X 
moria  recipere  malui,  lectu  yl  |  21  extra  fig.  a  m,  rec.  (totidem  sunt  pictae). 

18,  COETVS  in  marg.  inf.  adscr.  m,  rec.  |  1  Cetus  om,  |  aa  | 
ÜBQg  I  andromedan  |  2  quo  |  8  eridanum  |  haec]  utrum  hec  an  hie  scrijytum 
i  discemi  non  potesi.  fortasse  igitur  rede  scholiasta  haec  quod  Ht/ginus 
flirf  (de  Pistrice)  in  hie  mutauit,  de  Ceto. 

Hyg.  oodd.  f7.  18  puppi]  IUI  add,  ß,  sed  restUuendum  est  Stellas 
UI.  de  hoc  caialogo  tc  not.  |  quaternas]  ad  primum  Stellas  V,  ad  alterum 
altenun  D)  IUI  Htfg.  \  circa  B  \  carinam]  V  add.  Hyg.  \  19  et  mn.  G^  \ 
vb  reiectu]  sab  reiectum  GFÜo,  supra  tectum  coni,  Burs.  |  summum  om.  X  \ 
m  D^VBGFU  edd.  {sed  III  \l)  |  ita  est  stellarum]  ita  totus  est  stellarum 
^RiU  toia  est  stellarum  ceteri  \  20  sedecim]  sie  (XVI)  DMBG,  XXII  R 
yo9s.  8ee.\  XXm  VPFUedd.,  XXVI  ß,  XXVII  p  (VI  stdlis  pro  quinque 
^rinae  attribuiis)  \  quae  —  dixi]  quae  quare  non  sit  tota  in  mundo  collo- 
^  prins  (u.  supra  u.  13)  diximus  Hyg.  \  21  om.  Hyg. 

18.  1-4  =  Hyg.  U  31  |  1  Caetus  D  |  hie]  de  hoc  Hyg.  \  2  ut  (cf.  Hyg. 
/».  34,10.  45,21.  65,3.  79,8)]  quod  D*M*BGFU  edd.  ^  \  sit  missuni  M^Rp 
u«Q8  dt  FU  I  ad  Andromedam]  ut  Andromedam  interficerct  (interficiet  />*) 
^jfy.  I  2  de  qua]  sie  MRD^BG^^^  quam  D^PFU  |  quod  om.  Uedd.  | 
iterfeciom  M^R^p  \  3  inmanitatem]  sie  MR^p  immanitatem  ceteri  (in  D 
'  inuuiitaiem  corr.J  \  illius]  per  illius  Bo\l  |  uirtem  D  \  conlocatum  />ßp 
^oa^mM^PFU  |  5-11  =  Hyg.lll'SO*)  \  bAd]  Fiatrix  a  {^om. P) Hyg.  |  media 
o^FUedd.  \  hiemali]  ab  hiemali  X  u.  ad  99  \  cxs^^ectans  D*  espectans 
sed  6  eras.  |  6  exortum  DRo^  m.  not.  ad  l  13  \  rostrum  prope  posteriori 
tf.  not.  I  pedi  R  |  7  corporis  quae  om,  D^  \  spectad  R  exspectat  D'  espectat 
sed  e  eras.  \  exortum  ifa|Jiß  |  alluere  X  \  8  Eridanus]  Ueridanus  MR  Aeri- 
108  B  Eridani  D'FU  om.  D«ß  |  cadit  FU 


*)  Hoc  Caput  D'  in  rasura  scripsU,  u.  ad  15  14.     sed  eiusdem  maior 
s  (a  partem  u.  7)  a  m.  i  scripta  reliqua  est  (postea  deleta)  fol.  84  in. 


XXVI 

exoritur  autem  cum  Tauro  et  Geminis.    sed  habet  extrema  cauda 
^0  Stellas   II   obscuras,    ab   eo    loco    iisque  ad    reliquam   corporis 
curuaturara  quinque,  sub  nentre  sex.    omnino  tredecim. 

(sunt  stellae  XIII). 

19.  Eridanus.  hunc  alii  Nilum,  conplures  etiam  Oceanum 
esse  dixerunt.  qui  autem  Nilum  uolunt  uocare,  propter  magni- 
tudinem  eius  et  utilitatem  aquosissimum  esse  demonstrant,  prae- 
terea  quod  infra  eum  quaedam  Stella  sit  clarius  ceteris  lucens 
5  noraine  Canopos  apjpellata.  Canopos  autem  urbs  flumine  ar/- 
luitur  Nilo. 

A  sinistro  pede  profectus  Orionis  et  perueniens  usque  ad 
Pistricem  rursus  diflfuuditur  arf  Lq>oris  pedes  protinus  ad  antar- 
cticon  circulum  tendens.  huius  iigurationem  biemalis  circulus 
10  diuidit    stellarum  est  XIIL 

(sunt  stellae  XIII). 


Schal,  cod.  A.    18.  11  ciiruaturmm   |  uenttre  |  tredecem  |  12  «^rfra 
fi{f,  adscr.  m.  rec,  (totidetn  sunt  piirtae). 

codd.  AK.   19.  ERIDANVS  in  tnarg,  inf.  A  a  m,  rec,  K  \  1  complures  K  \ 
2  qui  —  uolunt  oin.    \    3  aquosin^ji  sinium  A    \    5  canapos  K  utroque  loc^  ' 
apellatii    |    abluitur    |    8    ad    Leiwris    -    ad    antarcticon]     altioris   pe<i**^* 
prtinus  afc  arcticon  A  altioris  |)edi8  sed  protinus  antarcticon  üf  |    11  €-f^^ 
fg.  adscr.   m.   rec.   in  A,  om.  K.     toiidem  stellae  in  A  sunt  pictae.    acC^ 
(om.  K)  quarta  decima  magna,  cui  m.  rec.  adseripsit  stella  Canopus. 

Hyg,  codd*    18,  9  Tauro]  Centauro  o  |  extrema]  in  extienia  (extra<?*"* 
/)')  Hijg.   cf.  epit.  et  schol.  Germ,  apud  p  |  10  Stellas  om.  ß  |  reliqoi  Htf^' 
\\  omnes  li  omnino  est  G  omnino  sunt  FUedd.  omnino  est  stellarum  P  ' 
tredecim]  sie  U  edd.,  tresdecim  F  XVI  D'  XIIII  G  XIII  ceteri  \  12  om.  H0' 

19.  1-0  =  Hyg.  II  32    |    1  Heridanus   MR    \    nylum  DP   \    complurej? 
X  (V)  I  2  quo  Z>>  I  nylum  DP  \  uoluit  Z>»  |  uocari  (om.  B)  Hyg.  \  3  aquosis- 
simum] acquissimum  Hyg,  u.  not.  \  propterea  D^Bo  \  4  eum]  hunc  D*  (w.  1 
uidetur  habuisse  eum)  ß  |  ceteris]  a  ceteris  D^BGo  \  5  canapos  R  utroque  i  | 
urbs]  insula  X  u.  not.   \   fulmine  /)'   |    alluitur  MRPo^  abluitur  DBG  Stm., 
aluitur  FU\1-\Q  =  Hyg.  Ul  31,  p.  94,24  -95,1  |  7  Eridanus  a  Hyg.  \  usque 
om.  R  I  8  rui-sum  BGoil  |  difficitur  R^  \  protinus]  sie  R,  et  protinus  ceteri  | 
arcticum  D  (sed  ant  superscr.  m.  ead.)  M^R^Poii  antarcticum  M*R*BGFU^  \ 
9  circulum  tendit  (t.  c.  FU)  X  </.  15  17  |  circulus  hyemalis  FU  \  10  diuidit] 
diuidit   ab  eo  loco   quo   projie   coniungitur  Ceto  eqs.  Hyg.  \  stellarum  est] 
p.  95,5:  omnino  est  stellarum  ordo  R,  o.  e.  st.  numerus  Füy  st.  hie  est  G, 
o.  st.  e.  Bo\L^  o.  e.  st.  ceteri  \    11  om.  Hyg. 


xxvn 

30.  Piscis  qui  notius  appellatur.  is  uidetur  aquam  aocipere 
signo  Aquario.  qui  laboraDtem  qnoDdam  Isim  seruasse  exinti- 
latur,  pro  quo  beuefieio  simulacrum  piscis  et  eius  filiorum,  de 
dibos  ante  diximus,  inter  astra  constitu/um.  itaque  Syri  com- 
lures  pisces  non  esitant  et  eorum  simulacra  inaurata  pro  deis  5 
^natibus  colunt    de  hoc  C/esias  scribit. 

Inter  hiemalem  et  antarcticon  circulum  media  regione  collo- 
itns  spectare  ad  exortum  utdetur  inter  Capricomum  et  Aquarium, 
e  excipiens  aquam  quae  profunditur  ab  Aquario.     bie  oceidit 
iente  Canero,  exoritur  autem  cum  Piscibus.     sed  est  omnino  10 
ellamm  duodecim. 

Exinde  australem  soliti  quem  dicere  Piscem 
Uolnitur  inferior  Capricomo  uersus  ad  austrum. 

ont  gtellae  XII). 

21«  Ära.  ad  hanc  primum  dei  existimantur  saerifieaBse  et  con- 
rationem  fecisse,  cum  Titanas  oppugnare  conarcntur.  eam 
Item  Cyclopas  fecisse.     ab  ea  consuetudine  homines  dicuntur 

Seholm  cod*  A.  20,  PISCIS  in  marg,  inf.  a  m.  rec.  \  1  accipere  ud 
cipere  |  4  con-stitoni  |  G  clesias  |  8  at  |  uedetur  |  9  excipienH  uel  excidien»  | 
^  ed  I  14  ejcira  fig,  adscr,  m,  rec.  —  totidem  stellae  sunt  pictae. 

21,  ÄRA  in  marg.  inf.  a  m.  rec.  \   1  aras   |   hac 

Hyg.  codiL  20,  1— ü  =  Hgg.  II  41  |  1  quo  i^  |  nothius  R  notus  D*  \ 
c  X  I  aquam]  ore  aquam  (a.  o.  B)  Hyg.  \  excipere  Hyg.  \  2  a  om.  R  \ 
luarii  rede  MRD^BGPoii^  u.  c.  HI  adn.  i,  in  D  fuit  a  .  .  .  quario  (2  nel 
UUerarum  rasura,  ntiV)  I  issim  R  ysim  BG  isin  PU^\i.  \  3  simulachrum  DR 
t  ubique)  \  4  inter  diis  astni  M  sed  diis  del.f  in  antra  D^  \  constüuit 
Ify.  C^iiome^  neutri  ledioni  repugnat:  oo<;  roivTa<;  exipL-rjoav  xal  iv  TOt<;  ^otpot^ 
"*jMiv  p.  180p,    cf.  schoi.  Bas.)    \    siri  DP  syrii  F   \    quauiplure»  If'  con- 

xires  D  (sed  s  add.  m.  2)  M^R?  \  5  hesitant  PF  ''esitant  R  \  aurata  U  \ 
Ü8  X I  6  poenatibus  P  |  de  —  scribit  om.  G  \  Ctesia.^]  sie  ex  codd.  suis  rede 
»«  Burs.f  etesias  D  (sed  as  eras.)  B,  ethesias  MR  etheriaä  P  et  Hesyas  FU 
^Hegesias  oji  et  Ctesias  coni.  Modius  Muncker  \  scribit  om.  /)*  |  7 — 11 
~  H^fg.  HI  40  I  7  Piscis  autem  qui  notius  dicitur  inter  Hyg.  |  antarcticon]  sie  M 
»ötarcticum  D^FÜedd.^  antracticum  R  antarticum  P  arcticon  /)*  areticon  B 
*^cnm  G  I  collocatus  om.  F  \  8  exspectare  D  \  idem  quae  sequuntur  uerba 
^  ordine  exhibet:  inter  Aquarium  et  Capricomum  uidefcur  ad  exortum  | 
nier  Capricomum  et  Aquarium]  sie  FU  recte,  inter  Aquarium  et  Capri- 
oranm  ceteri  w.  cap.  III  sub  f.  |  9  funditur  X  \  10  oritur  G  |  sed  opn.  G  ! 
st  ow.  Ä  I  omnino  stell.]  sie  R,  st.  o.  ceteri  |  12  sqq.  om.  Hyg.  \  12/13  =  Cic. 
rat.  IL  167  sq.,  u.  cap.  II  §  3 

2L  l—b  =  Hyg.  II  39  |    1  ad  hanc]    in   hac  Hyg.    \    plurimum  B 
i  XI  esümantnr  P  \  sacrificasse  et]  sacra  et  (sacram  D^P)X  \  2  tytanas  PU 
Qgnare  P  \   3  ciclopas  B  \  eaque  G 


xxvm 

instituisse,  ut,  cum  aliquam  rem  efScere  cogitarent,  prius  sacri- 
5    ficarent. 

Ära  prope  an^arcticum  circnlum  tangens  inter  Hostiae  caput 

et   Scorpionis    caudam    extremam    coUocatur,    occidens    Arietis 

exortu,  exoriens  cum  Capricomo.    haec  habet  in  summo  cacnmine 

circuli  quo  formatur  Stellas  duas  et  in  imo  alteras  duas.    omnino 

10  Stellarum  quattuor. 

De  qua  Cicero  sie  dicit 

Inde  Nepae  cemes  propier  fulgentis  acumen 
Aram  quam  flatu  permulcet  spiritus  austri. 

(sunt  stellae  IUI). 

22.  Centaurus.  hie,  nomine  Chiron,  Saturni  et  Philyrae  esse 
filius  dicitur,  qui  non  modo  ceteros  Centauros,  sed  homines  quoque 
iustitia  superasse  et  Aesculapmm  cum  Achille  nutrisse  existimatur. 
pietate  igitur  et  diligentia  effecit,  ut  inter  astra  statueretur. 
5  apurf  hunc  i/ercules  cum  deuerteretur  et  cum  eo  sedens  sagittas 
consideraret,  fertur  una  earum  decidisse  supra  pedem  Chironis 
et  ita  eum  interfecisse.    alii  autem  dicunt  *Centaurum  miratum, 


Schol.  coil.  A.  21,  6  arcticum  |  7  extrem  mam  |  occidedens  i 
8  e  exoriens  |    14  extra  fig,  adscr,  nu  rec,  —  totidem  stellae  sunt  pictae. 

22,  Hoc  schd.  neglexii  Vogels,  —  GENTA VRVS  in  marg.  inf,  adscr. 
m.  rec.    \    3  iustitiae  |    aesculapem  |   4    eiUcit    |    astraa  |  5   aput  |   ercules 

Hyg*  codil.  21.  4  instituisse]  sibi  c^d.  Hgg.  \  ut  otn.  D^  \  efficerem  D  ^  \ 
conarentur  G  \  sacrificarent]  sacrificarcnt  quam  agere  incepisscnt  (incoepisäcnt 
BPo\i.  coepiäsent  FU  incepiissent  D  a  m.  2  ex  incipiissent  correctum)  Hyg.  | 
6—10  =  Ilyg.  III  38,  totum  hoc  cajnU  otn.  G  |  6  prope  om.  P,  post  circulum 
posuit  Uoy  propter  /)  V  j  antracticum  R  antarticum  P  |  7  extremam  caudam  P  ; 
extremo  B  \   8  oriens  DF^  exoriens  autem  i?  |  9  circuli]  turibuli  ro/ii.  ß  w. 

not.  I  quo]  quod  DMRBP^  ubi  FU  edd.  \  altaras  R  altaris  (i  |  duas]  otn. 
FUo  I  omnino  stellarum]  et  ita  est  omnino  siells^mm  FU  edd.,  omnino  DMBP^ 
omnes  R  |  11  —  14  om.  Hyg,  \  12/13  =  Cic.  Ärat.  u.  183  sq, 

22.  1-14  =  Hyg.  U  38  I  1  hie]  hie  cUcitur  X  \  chyron  R  cyron  DP  \ 
philurae  MR  filure  /)«  filare  D^P  filiainie  B  philyres  F  \  1/2  filius  ea«ie  X  \ 
dicitur  oni.  X  \  3  aupererasse  D  dicitur  superasse  FU  \  et  —  Achille] 
Aesculapium  (escolapium  D  esculapiumque  G  Moditis  *ex  memhranis  suis*) 
et  Achillem  (acyllem  P)  X  \  A  diligentiam  1>*  |  effecit  om.  G  \  m  D^  \ 
statueretur]  numeraretur  (annumeraretur  G  numeretur  DM^P)X^  \  5  aput  DB  \ 
deuerteretur]  sie  rede  ß,  diuerteretur  DMR^BFUedd.,  diuerteret  GPR*  'Voss. 
sec.\  deuerteret  uoluU  Staveren  \  cum  eo]  simul  cum  Chiix)ne  (chyronc  MRP 
cyronae  D)  Hyg.  |  6  unam  D^  |  super  G  \  chyronis  BF  cyronis  D 


xxvmi 

(|nod  tarn  brenibus  sagittis  tarn  magna  corpora  Centaurorum 
interficeret,  ipsum  contendcrc  arcum  conatum.  itaque  ex  eius 
manu  sagittam  prolapsam  in  pedem  decidisse.  pro  qua  re  lonem  10 
miseritnm  inter  sidera  eum  constituisse  cum  Hostia,  quam  supra 
Aram  tencns  immolare  uidetur.  hnnc  alit  Pholon  esse  Centaurum 
dixerunt  eum  qui  haruspicio  plurimum  ualuerit.  itaque  ad  Aram 
com  hostia  uenire  louis  uolnntate  figuratur. 

Centanrus  autem  ita  figuratur,  ut  in  antarctico  circulo  niti  15 
pedibus,  umeris  hiemalem  sustinere  uideatur,  capite  prope  caudam 
Hydri  coniungens,  Hostiam  dextra  manu  tenens  supinam,  qnae 
pedibus  et  extremo  ore  cireulum  biemalem  tangit,  inter  eum  et 
an/arcticon  orbem  conloeata.  Centauri  autem  crura  a  reliquo 
corpore  diuidit  circulus  qui  lacteus  dicitur.  hie  spectans  ad  20 
exortnm  signorum  totus  oecidit  Aquario  et  Piscibus  exortt«, 
exoritur  autem  cum  Scorpione  et  Sagittario.  sed  babet  Stellas 
«npra  capnt  III  obscuras,  in  utrisqne  umeris  singulas,  in  cubito 
sinistro  unai/t,  in  manu  unam,  in  medio  pectore  equino  unam,  in 
prioribus  poplitibus  singufatÄ,  in  interscaptlto  IIII,   in  uentre  II,  25 


SchoL  codm  A,  22.  8  in  pro  altero  tarn  |  12  alii  Pholon]  calipholon 
1*^  at  I  15  tauruH,  syllabam  cen  initio  uerftus  omisit  librarius,  cum  eadem  in 
hf  praecedentis  exstaret,  uocis  Centaurum  m.  12  |  16  humeris  |  19  arcticon  | 
^  diniditur  |  21  exitum  |  totuss  |  exorto  |  23  umeris  s  |  24  una  iHhus 
*»«  loeis  I  25  prioriibus  popllitibus  sing  intersscaplo 

Hygm  coddm    22,  8  tarn  breuibus]  ita  breuibus  P  \  centaurum  B^ 

9  interfecerit  Hyy.  \  conatum  arcum  G  \   10  prolapsuni  Z>*  |   pedum  M^ 

decidisse]  eius  incidisse  Hyg.  |  louem  miseritum]  luppiter  eius  misertus  X 

n  constituit  X  \  super  G  \  12  ara  P  arcam  /)'  |  tenens  om.  G  \  imolare  F 

plionon  esse  FU  pholen  esse  P  philonense  D'  |  13  eum  qui]  eumque  RGU 

^fuspicio  (harusp.  F)  X  \    plurimum)  praeter  ceteros  (ceteris  />*)  plurimum 

%.  I    nalnisset    DMEEGPay.^    ualeret   F    ualere    U   u,   not.    ad    \l^    \ 

1*  fignratum  Hyg.   \  post  hanc  uocem  in  D  est  octo  fere  litterarum  ra»ura, 

ffiiise  uidetur  ara  in  hac  |  15—26=  Hyg.  III  37,  p,  96,17-97,2  |  15  autem] 

^^^  ^Ifg.  (om.  GF)  |  in  om.  D^G  \  arctico  P  \  16  hiemalem  sustinere  humeris 

^1   17  Hydrae  (hidrae  i?)  Hyg.    \   contingens  Goji    |    dextra  hostiam  G    \ 

"<ipinam  quac]  supinamque  />  |  18  et  om.  RB  \  extromo  Z>  |  19  antarcticum 

A'  I  collocata  A'  |  autem]  uero  G  \  20  dicitur]  sie  G,  uocatur  ceteri  |  exspectans 

^  «ipectans  M  \    21  ortum  F  exortus  P  ortus  ceteri   \   cum  Aquario  o    | 

^rtis  R  exortus  D^B  \  22  exoritur]  sie  FUo  oritur  ceteri  |  sagittarios  D*  | 

^  habet]  habet  autem  X  \  23  capud  D  |  singulas]  ciaras  add.  Hyg.  |  24  in 

Dianu  unam  om.  F  |    25  poblitibus  G    |  post  hanc  uocem  utrisque  inserunt 

t^^MBGFUedd.^    \   in  om.  X   |    Inter  scapillio  DF,  in  hoc  cod.  supra  illio 

feriptum  est  nlo  |  £111]  tres  R,  in  D  m.  2  uidetur  uoluisse  I  |  uentre]  pectore 

G  I II]  duas  daras  Hyg. 


XXX 

in  cauda  III,  in  Inmbo  I,  in  genibus  singulas  f 
(sunt  stellae  XLTIII). 

23*  Hydra,  hoc  nomen  in  marg,  inferiore  codicis  A  subscripsit  m. 
rerentior,  ipsum  scholion  corpori  eius  inscriptum  paene  totum  euanuii.  hctec 
tantum  legit  Hilgardus:  (cf,  Uyg.  II  40,  p.  76,3  »qq,)  in  Hydrae  tergo  9ub 
Cratere  (septem  stellis  ornato)  usexia  =  posiius  existimatur  «.  3,  8Üb  Coruo, 
in  quo  et  ipso  septetn  stellae  sunt  pictae,  ansam  coru  =  causam  coruus  u,  4  (?), 
praeterea  earum  (t«.  7)  exspectans  (m.  9),  denique  in  uentre  diu  moratus  sit 
coruus,  Apollo  autem  coactus  mora  corui  .  .  .  .  uti  ea  ignoraiaia  enm  defedt 
ut  cf,  u.  10  sqq.,  quod  enuntiatum  a  uulgata  memoria  manifeste  recedens  sie 
fere  uidetur  restituendum:  <lpi'0  quo  adniisso,  quod]>  diu  moratus  sit 
coruus,  Apollo  autem  coactus  {seil,  sit)  mora  corui  •<  alia  aqua  I>  uti,  ea 
ignominia  eum  <Ca>>d[e]fecit,  ut  .  .  . 

24.  Procyon.  btc  ante  minorem  Canem  exoriri  nidetnr. 
hac  etiam  de  causa  Procyon  est  appellatus.  sed  eisdem  omnibns 
historiis  quibus  superior  Canis  adnumeratnr. 

In  lacteo  circulo  deiixns  pedibns  aequinoctialem  circnlnm 
tangit.  spectans  ad  oecasum  ut  inter  Geminos  et  Cancrum  con- 
stitutus  uidetur.  qut  quod  ante  minorem  Canem  exoritur  Proci/on 
est  appellatus.  bic  autem  occidit  exorto  Capricomo,  exoritur 
cum  Leone,    sed  omnino  est  stellarum  trium. 


Schal,  cod»  A.  22,  26  1  lumbo  |  singulass  |  27  extra  fig,  adser.  m. 
rec.  —  XLV  stellae  sunt  pictae, 

24,  ANTICANIS  in  marg.  inf.  adscr.  m.  rec.  |  1  hante  |  2  nomini- 
bus  I  5  sectans  |  6  qui  quod]  quod  quod  d  |  procion  |   7  exorto  bis  \  8  leon 

Hyg.  cadd,  22,  26  lumbo]  lumbo  equino  Hyg.  |  in  genibus  singulas] 
in  g.  posterioribus  singulas,  in  poplitibus  singulas.  omnino  XXIIII  (XXVI 
DMBGPV,  XXI  Ä,  XXIII  ed.  Sanct.).    Hostia  autem  eqs.  Hyg.  \  27  om,  Hyg. 

24.  \—Z=Hyg.  II  36  |  1  procion  D  prochion  GU  proehyon  B  |  ante] 
autem  D*  |  maiorem  Hyg.  |  uidetur]  sed  a  nonnullis  Orionis  esse  ezistimator 
add.  Hyg.  sed  haec  uerha  potius  post  enuntiatum  quod  sequitur  hac  —  appel- 
latus transponenda  sunt  et  pro  sed  scripto,  ut  iam  ß  uoluit.  cf.  I^euderatosth.  | 
2  ac  P  I  etiam]  autem  G  |  prochion  appellatus  G  procyon  esse  appellatus  M 
procyones  se  appellatus  D  sed  es  ex  is  corr.  m.  2,  procyonem  (prochionem) 
appellatum  FU<s  |  isdem  DRP^  hisdem  MG  iisdem  FU  edd.  idem  B  | 
amnibus  D^  |  3  adnumeratur]  sie  P,  annumeratur  ceteri,  quod  in  D  a  m.  2 
correctum  est  ex  obnumeratur  |  4—8  =  Hyg.  III  35  |  4  Procyon  hie  in  Hyg.  \ 
defixis  />»  U  fixus  G  |  5  spectat  X  \  ab  />»  |  ut  om.  BPD*  |  constitns  B  \ 
6  uidetur  om.  X  u.  not.  \  maiorem  Hyg,  |  procion  D  prochion  G  |  7  appel- 
latur  D^  I  exortu  Capricomi  ü  extoto  caprino  12^  |  8  sed  —  trium]  sed  o.  e. 
st.  ordo  (?Mec  uox  del.  in  cod.  linea  suhduda)  DI  Bj  sed  e.  o.  st.  f%t.  om,  F) 
numerus  trium  F(7,  sed  e.  o.  st.  III  P,  s.  o.  st.  e.  III  (7 


XXXT 

Antecanem  graio  Proc^yon  qui  nomine  fertur. 
Htvec  sunt  quae  uisens  noctumo  tempore  signa. 

(sunt  stellae  IIT). 

25.  Plaiiietae**  Prima  est  louis  nomine  Phaetbon,  de  qna 
Heraclides  Ponticna  scribit.  ait  enim,  quo  tempore  Prometheus 
homines  finxerit,  in  bis  et  eum  pulcritudine  corporis  reliquos 
praestantem  fecisse.  eumque  cum  supprimere  eogitaret  neque 
loni  ut  ceteros  reddere,  Cupidinem  loui  nunliasse.  quo  facto  5 
migsum  Mercurinm  ad  Pbaethonta  persuasisse,  ut  ad  louem 
ueniret  et  inmortalis  fieret.  itaque  eum  ab  loue  inter  astra 
collocatom. 

Secunda  Stella  est  Solis,  quam  alii  Satumi  dixerunt.     hanc 
Eratosthenes   a  Solis  filio  Pbaethonta   appellatam  dicit.     de  quo  10 


Schol*  cod»  A,  24,  9  procion  |  10  uisdens  |  11  extra  fig,  adscr,  tn. 
w.  ~  totidem  stelUu  sunt  pictae. 

coddmAK,  25»  l  Planetae  addidi  \  primae^  primeiT  |  phaet  ^n  K  \  2era- 
clides  K  \  promet  theus  homin  nes  Ä  \  3  pulchritndine  K  \  4  fecsse  K  \  eumq  A  \ 
06q.  i  I  5  Cupidinem  —  quo  am,  |  6  missusum  ^  |  at  |  phaeethonta  A  pheet- 
oonta  K  \  perauaisse  A^  |  7  in  |  9  ali  ^  |  dixexcrunt  A  I  10  eratostenes  K  \ 
phaettbontha  |  appellatam  dicit]  u,  Hyg.,  ali  A  alii  K 

Hyg.  codd.,    24.  9  sqq.  am.  Hyg.  \  9/10  =  Cic.  Arat.  u.  222  gq, 

25.  1 — 31  =  Hyg.  II  42   Reliquum  (Relictum  X)')   est    nobis   (dicere 

inseruit  Burs.,  disputare  G^)  de  stellis  V,  qua«  complures  ut  erraticas  ita  planetas 

Graeci  dixerunt,  quarum  una  est  louis,  nomine  eqs.   \    pbaeton  RFU  pheton 

DM^BGP  photon  M\  Phaenon  ß  ex  schal.  Sangerm.  (p.  229.3  Breys.),  u.  not.  \ 

de  qua]  quam  D'  am.  B  quem  D'  ceteri  u.  not.  \  2  eraclides  BU  eraclydes  R 

heraclydes    G    erachides    D    eraclytes   F    \    panticus   R,    pontiaicus    D*     | 

scribit  am.  X  \  enim  am.  X  \  3  finxerint  P|  in  bis  et]  in  iis  et  Af  *  inisset  D 

sedfuit  iniisset  uel  inusset  (pra  finxerit  inisset  ut  uidetur  finxisset  /)'),  ceteri  am.  \ 

eum]  buncX(bic  ed.  Sanctandr.)  |  pulcbritudine  X  |  reliquis  FU  edd.  (reliquos  o) 

ar.  not.  ad  u.  2A  \  A  eumque  —  eogitaret]  sie  iam  Modius  coniecit  \  eumque] 

comque  BGFU^^  \  cum  am.  X  \  subprimere  D  \  cogitare  MRD^BPa^  \  neque 

om.    U  atque  Fa|i  |   5   loui    am.    MBGPFUedd.,   louis    D^R^  \  ut   ceteros] 

nt  certum  BPFU  edd.,   idem  habet  M  a  ni.  2  in  ras.  scriptum,    ut  certam 

tum    O  I  redderet   Hyg.  |  6    pbetontha   D   phetonta   MBP  phaetonta   RF 

Phaenonem    ß    Phaenonta    Burs.  p    |    7    immortalis    RBPU  edd.    )    itaque] 

itaquem    />'    |    ab    loue    am.  X   \   8    coHocatum]    ferunt    coli.  R    u.    not., 

locatum  G  coUocauit  Z>'   |  9  est]  dicitur  Hyg.  I  alius  D*   |    10  erat  bostenes 

DB  eraathostenes  P  \  pbaetonta  FU  pbetontam  MGP  pboetontam  B  pbenon- 

tarn  B  pfaentam  D  sed  n  in  ras.  a  m.  2,  pbetonta  in  marg.  />',  u.  not. 
ad  u.  1 


xxxn 

conplures  scripserunt,  ut  patris  curru  inscienter  nectus  incenderi^ 
terras,  quo  facto  ab  loue  fulmine  percussus  io  Eridanom  deciderit 
et  a  Sole  inter  sidera  sit  perlatus  [Phaetbo], 

Tertia    Stella    Martis,    quam    alii    Herevlis    esse    dixeruat? 

15  Ueneris  seqnens  bac  ut  Eratosthenes  ait  de  causa^  quod,  Uulcana« 
cum  uxorem  Uenerem  duxisset  et  propter  eius  obseruantiam  Marti 
copia  non  fieret,  ut  nibil  aliud  adsequi  nideretnr  nisi  sna  Stella 
Ueneris  sidus  persequi,  id  a  Uenere  impetranit.  itaqne,  quam 
uebementer  amor  eum   iucenderit   significanSy  e  facto  Pyrois  est 

20  appellatus. 

Quarta  est  Stella  Ueneris,  Lucifer  nomine,    quam   nonnolli 
lunonis  esse  dixerunt.    bunc  eundem  Hesperum  appellari.    isque 


Hcliol.  codd»  AK.  25,  11  uecttuss  A  uecus  K  \  cenoerit  K  | 
12  decideret  K\  13  et  om.  K  \  15  ac  A"  |  Eratosthenes  ait  .de  causa]  eft-ato^ 
atbenensis  dicat  sie  A  efratos  atueniensis  dicte  sit  K  \  qod  A  \  16  cu  JT  | 
uenere  K  \  et  ow.  |  obseruantam  Ä  |  18  uereris  A  (sed  prior  Uttera  R  wo«  mti^ 

clara)  |  id  inserui  |  19  uehement  A  uenem  K  |  significans  e  facto  om.  f 
pirois  K  \  20  apppellatus  A  \  22  esperum  K  |  apellarisque  K 

Hyg.  cadd*  25,  11  plures  FC^  cumplures  P  cumplure  />*  complure^ 
/>'  cetert  \  scripserunt]  dixerunt  M^RFp  |  patris  (pateris  D')  inscienter  (in^ 
Rcientis  o)  curru  Hyg,  \  incenderit]  sie  ex  caniectura  Uedd.fip  incenderet  X  f 
12  flumine  DP  \  percussum  MRPFU  percursum  D  om,  G  \  heridanum  MBB  \ 
deciderit]  sie  ex  schol.  Sangerm.  (p,  228,21  sq.  Breys.)  p,  quem  secutus  est  p 
laudata  Hyg.  fahula  152,  p.  26,9  ed.  Schmidt,  deiecerit  DMRPFU  deiectus  est 
BG<i^  deiectus  a  Sole  {om.  et)  Micyll.  \  13  sit  om.  BG<3[l  \  Phaetbo  om.  Hyg.  \ 
14  Stella]  est  Stella  Hyg.  (est  om.  P)  \  martis  Stella  RG  |  erculis  D  |  esse 
om.  X   I    dixerant  2>'    |    15  sequens]  sequens  stellam  Hyg.  (sequens  est  F)^ 

sequax  scholia  Satigermanensia  p.  229,8  |  ulcanus  D  uolcanus  B  \  16  quum  F  \ 

c 
Uenerem  uxorem  M^  \  et  om.  DM^R  \   16/17  marciopia  R,  Marti  eins  copia 

Micyll.  Sanctandr.    \    17  assequi  MRBGPFÜ  edd.    \    suam  stellam  MicyU.    \ 

18  üeneris  om.  D*  |  id  quod  etiam  in  X  deest  insertn  (hoc  p)  meliore  huius 
loci  uix  integri  remedio  destitutus  \  non  petrauit  />'  impetrarit  P  |  quam] 
cum  (eum   D*)  X,    quia  schol.  Sangerm.  p.  229,11   Br.,   de  h,  l.  u.  not.    | 

19  eum  amor  Go\l  eum  amore  BFU  amore  eum  D  (sed  prius  e  in  ra^ura) 
Pß,  amorem  R  \  incenderet  X  \  significans]  rem  significans  (i  id  significans 
Micyll.  I  Pyrois  est  appellatus]  Pyrois  Stella  est  appellata*  seh.  Sangerm. 
l.  c.  H.  12,  stellam  pyriona  (sie  MR  codd.  Stavereni,  pyrionae  5  codd.  Ulitiani, 
piriona  B  phiriona  D  quod  m.  2  in  pbirionam  correxit  phyriona  P  phrionia  G 
periona  F  Hyperiona  U  Pyroenta  edd.  ß  p)  appellauit  (appellatum  D')  X  ( 
21  Stella  est  X  I  22  banc  (bunc  D*)  eandem  DRP^p  u.  not.  ad  u.  1  \ 
heperam  i>*  |  appellari  isque]  appellari  multis  traditum  est  historiis.  hie 
(baec  R)  autem  Hyg. 


xxxm 

omniam   siderum   maximus   uidetur.    quem   nonnulli  Aurorae  et 
CepAali  filiom  dixerunt  pulchritudine  multo«  praestantem.    qua  re 
nimium    elatnm    etiam    cum    Uenere    certasse,     ut    etiam    Etsl-  25 
to^henes   dicit,   ennque   hac    de   causa  Ueneris   appellari.     qni 
quod  exoriente  Sole  et  occidente  uideatur  f 

Quinta  Stella   est  Mercurit,   nomine  Stilbon.     sed  haec  est 
breuis  et    clara.     quae   Mercurio    data    existimatur,    ideo   quod 
primuÄ  menses  instituerit  et  siderum  cursus.     Euhemerus  autem  30 
üenerem  primam  ait  sidera  constituisse  et  Mercurio  demonstrasse. 
qnae  stellae  planetae  sunt  dictae. 


ScIioL  coddm  AK.  25,  23  aurore  K  |  24  cefali  A  |  pulchritudine  multo 
i  pulchritud  inuito  K  \  25  elatum  sct^psi,  epapbum  A  epafum  A'  |  uere  K  | 
etiaam  A  |  aratothenes  |  27  eü  Oriente  IT  |  28  mercuri  |  sei  |  30  primum  | 
32  steUe  A 

Hyg»  codd»  25,  23  maxima  R  \  uidetur]  esne  uidetur  Hyg.  \  quem 
nonnnlli]  nonnulli-  (autem  inserunt  FU  edd.)  hunc  X  \  24  filiam  jR*  | 
diienmt]  esse  dixerunt  RPFU  edd.  \  pulchritudinem  D*  pulcritudine  G  \ 
nmltis  Fü  edd.  (sed  Staveren  multos)  u.  not.  \  qua  re  nimium  elatum]  ex 
qoa  re  X,  de  toto  h.  l.  u.  not.  \  25  certasse]  dicitur  certasse  X  |  26  ait  P  | 
enmqne]  eum  (cum  D)  X  \  de  hac  P  |  qni  —  uideatur]  quod  exoriente  et  occi- 
dente uidetur  G,  exoriente  Sole  et  occidente  (ex.  et  occ.  sole  B)  uideri  ceferi 
fodd.  mei  et  edd.  et  ante  haec  uerha  inserunt  ß  (ex  *Voss.  8ec.\  et  Oriente 
wm  Scheffer  uolueratj  p.  sequitur  in  Hygino  iure  hunc  et  hedum  {sie  DM^Ry 
Heoum  Bursian.  Luciferum  ceteri)  et  Hesperum  nominatum  |  28  stirban  P  \ 
W  R  I  28/29  breuis  est  P  \  quae]  haec  autem  (autem  am.  B)  X  \  ideo 
ow-  X I  30  priufl  P I  constituerit  B  \  et]  et  peruiderit  (praeuiderit  ?7o)  Hyg.  \ 
^^^irs^s  syderum  G  |  31  Uenerem  —  sidera]  primam  sit  uenerem  F,  primam 
ait  Uenerem  astra  U  edd.  \  32  quae  —  dictae  om.  Hyg. 


NOTAE  AD  SCHOLIA. 


Ad  schoL  h  Extra  imagines  codicis  A  sl  manu  receutiore, 
ged  litteris  capitalibus,  quibus  scholia,  scripta  sunt  et  oomina 
singulorum  signornm  et  stellanim  summae  (quas  ad  calcem 
uniuscuiusque  scholii  nncinis  inclusas  addidi)  et  alia  nonnulla, 
quae  unde  sumpta  sint  quaeritur.  ac  summae  quidem  steliarum 
ad  numerum  earum,  quae  in  imaginibus  sunt  pietae,  uidentur 
conputatae.  nam  —  neglectis  Pliadum  et  Planetarum  scboliis 
(5.  25),  iis  quae  in  A  desunt  (8.  9.  11),  iis  quibus  summae  non 
sunt  adscriptae  (6.  7.  23)  —  praeter  ea  scbolia,  ubi  summae  et 
extra  et  intra  scriptae  cum  pictarum  numero  concinunt,  1.2.  12. 
(13.)  15.  18—21.  24,  restant  4.  10.  U.  16.  22,  in  quibus  ipsis 
cum  summae  non  sint  traditae,  quae  extra  sunt  scriptae  con- 
sentiunt  cum  pictis,  et  3.  17,  ubi,  quae  intra  leguntur  summae 
ita  discrepant  a  pictarum  numeris  extra  adscriptis,  ut  ne  pictorem 
quidem  ex  Hyginiana  scholiorum  memoria  Stellas  pinxisse  con- 
cludere  liceat.  in  scbol.  17  enim  cum  XY  uideantur  habuisse 
summam  XVI  (u.  ad  1.),  pictae  sunt  stellae  XXVI  et  eadem 
summa  extra  figuram  adscripta  est,  quam  scholia  Basileensia  et 
Sangermanensia  tradiderunt  etiam  magis  dilucida  est  res  in 
schol.  3.  hie  enim,  cum  eas  quas  X  habet  steliarum  summas 
XVII  -j-  XII  etiam  in  Y  fhisse  ex  priore,  quem  unum  scholia 
scruauerunt,  numero  XVU  appareat,  et  pictae  et  utrique  pisci 
adscriptae  sunt  summae  XV  et  XU,  quae  cum  iis  quas  epit.  Bas. 
Sang,  tradunt  consentiunt,  recedunt  ab  illis,  quas  solus  Hyginus 
habuit.  adde  quod  in  uinculo,  quo  pisces  coniunguntur,  nouem 
stellae  pictae  sunt  idemque  numerus  adscriptus  est,  quem  sola  Basil. 
habent,  cum  Hyginus  cum  ceteris  quater  temas  lineolae  illi 
attribuat.  iam  si  meminerimus  horum  Ciceronis  codicum  imagines 
non  esse  proprias  Hygini  sed  Arateas  (u.  supra  p.  37  adn.  2),  eum, 
qui  primus  hoc  modo  Ciceronis   Carmen  imaginibus  et  scboliis 


XXXV 

^^ornanit,  sampsisse  imagines  pictis  stellis  ornatas  ex  codice 
^ennanici  scholiis  quae  nanc  uocantur  Basileensibus  instructo, 
quomni  ex  anctoritate  imaginibus  stellae  essent  inscriptae, 
Statuemus. 

Qaae  praeter  snmmas  et  nomina  extra  fignras  legontur, 
sompta  esse  uidentur  ex  enchiridio  illo  astronomico,  quod  Brey- 
sigins  scholia  Sangermanensia  noeauit.  binomm  enim  nominiim, 
qnae  atriqne  pisei  (seh.  3)  adscribuntur,  altera  qnidem  (noHtis 
et  boreus)  sunt  Hygini  (=  schol.  Bas.),  priora  (australis  et  071/1- 
lonius)  sola  Saug,  habent.  isdem  ni  fallor  debetur,  quod  lineola, 
qua  pisees  coniunguntur,  ttinculum  appellatur  {coniunctio  Hyg., 
aOigamentutn  Bas.),  sed  apertius  hune  fontem  indicant  uerba  sub 
capite  alterius  ('aquilonii')  piscis  scripta  Hie  piscis  aquilonius 
eqs.^),  quae  ad  Sangerm.  locum  (p.  146,17  Br.)  Andromedae 
oMiem  umerus  sinister  piscis  est  Signum,  habet  quidem  aquilonius 
eqs.  propterea  referenda  esse  suspicor,  quod  haec  ipsa  ex  mani- 
feste errore,  Arati  loco  peruerse  intellecto*),  orta  sunt,  cum 
piscis  ille  sub  braccbio  Andromedae  sit  constitutus.  —  bis  locis 
hoc  adnumerandum  uidetur,  quod  scb.  19  ad  stellam  magnam, 
quae  praeter  XIII  quas  fontium  consensus  Eridano  attribuit  est 
picta,  adscriptum  est  Stella  Canopus,  nam  quamquam  huius  stellae 
etiam  in  Hyginianis  scholiis  fit  mentio,  tamen  eidem  auctori,  cui 
cetera,  quae  ex  ipsis  scholiis  fluxisse  non  possunt,  etiam  haec 
uerba  deberi  conicio. 

Nomina  denique,  quorum  nonnuUa  ab  Hyginianis  scholiorum 
diffenint,  num  et  ipsa  ex  Sang,  sint  desumpta  dubito.  nam 
recentiore  aetate  sunt  adiecta,  et  cum  Syrius  (16),  Coetus  (18), 
Antkmis  (24)  initiis  Sangermanensium  legantur,  Fides  quae  lira 
(6),  Cignus  qui  et  olor  et  omin  (7)  desunt.  lectorem  igitur  quendam 
nomina,  quae  imaginibus  in  Arateo  codice  uel  sphaerae  tabula 
^scripta  inuenisset,  huius  codicis  figuris  subiecisse  suspicor. 

1  13  ad  exortus  habens«  plurali  exortus  pro  exorlum 
Scripte  scholia  ab  X  recte  ut  uidetur  diflferunt    pluralis  enim^) 

')  Fortasse  ab  eadem  manu,  qua  scholia,  haec  scripta  esse  Hilgardus 
*<liiotat.  sed  ut  cetera  quae  attuli  etiam  haec  uerba  manui  illi  paullo 
rwentiori  attribuerim. 

*)  Arat.  246  sq.     'Av^po^iiSf]^  oe  tot  ai\LO<;   otptctKpi^  'Ij^O-oo^   eotoi   Sr^^ia 

*)  Seil.  nom.  et  acc,  nam  ablatiui  semper  usurpatur  singiilaris,  u.  not. 

ad  14  25. 

3* 


XXXVI 

non  solnm,  ubi  siDguli  singulorum  sideram  exortus,  uel  tempor 
eorum  uel  loca  uel  utrumque  significantur,  ab  Hygino  usurpatit 
sie  p.  108,5  signorum  et  corporum  exortus^  p.  105,25  gut  siw 
exortus  et  qm  occasus^  p.  115,4  lunam  per  alios  ex,  et  occ,,  se 
etiam,  ubi  in  uniuersum  regio  caeli  significatur,  ut  p.  91,2  öp 
exortus  spectanteniy  p.  93,10  (8  9)  spectat  ad  exortus^  p.  94,18.  H 
(seh.  18  6.  7)  spedans  ad  exortus  (exortum  DR)  et  spectat  m 
exortus  (exortum  R).  bis  locis  is,  a  quo  orsi  sumus,  uidetur  ad 
Dumerandus.  sed  eadem  notione  singnlaris  duplicis  nostra 
memoriae  eonsensu  probatur  seh.  20  8  spectare  ad  exortum^  it 
ut,  quod  p.  94,7  deficientibus  seholiis  X  habet  spectantes  a 
exortuniy  non  liceat  mutare;  etipsa  uoce  signorum  addita  enndei 
singularem  X  praebet  p.  89,23  (deficientibus  seholiis)  et  scholi 
p.  96,23  (22  21)  pro  eo  quod  X  seruauit  ortus.  (u.  adn.  1 
rccte  autem  singularis  positus  est  —  cum  duobus  bis  loc 
pluralem  exortus  certe  malis  —  pag.  108,15  ut  exortus  (scilici 
Draconis)  cum  occasu  permisceatur  (quod  ß  habet  permisceantx 
errori  debetur),  p.  120,15  sol  ab  occa,su  ad  exortum  reuertaiur^ 


')  Hoc  pro  ad  oiium  est  scribendum,  nam  etiam  simplex  ortus  offend 
qninquics  enim  cum  in  uulgata  memoria  Hygini  occurrat»  scholia  tribus  u 
exstant  locis  conpcsitum  habent:  hoc  scholii  8  loco,  11  7  üirginis  exari 
22  21  ad  exortum  pro  ad  ortus,  duo  igitur  restant  in  X  p.  21,6  scripsim 
in  XII  signorum  ortu,  et  ib.  10  cotttra  XII  signorum  ortus  eat,  quibus 
ipsis  an  conpositum  restituendum  sit  dubites.  —  ut  substantiuum  ita  uerbü 
conpositum  multo  saepius  inuenitur  quam  simplex,  cuius  rei  ex  tote  Hygi 
libro  exempla  h.  1.  congerere  longum  est.  in  ea  autem  j^arte,  quae  schol 
continetur,  simplex  {oriente)  duobus  tantum  locis,  seh.  15  17  et  20  10,  codicu 
XY  eonsensu  probatur;  21  8  (et  p.  89,12)  quod  ß  scribit  oriens  ne  X  quid€ 
praebet,  denique  22  22  in  X  ut  uidetur  fuit  orüur,  in  Y  conpositum. 

*)  Pro  ad  solis  exortus  p.  119,11  ex  DBGP  a  solis  exortu  scribendv 
existimo,  quod  sententia  postulare  uidetur.  pag.  62,12  MRB^GFNU  ec 
habent  spectat  autem  ad  exortum  (ortum  F)  sölem  {solemus  />'),  quod  prors 
a  consuetudine  Hygini  abhorret,  ita  ut,  quod  ß  ex  D*  (=B*P)  recepit,  so 
corrigendum  uideatur.  sed  cum  hie  secundus  Über  et  rebus  et  sermone 
ceteris  libris  differat,  licet  fortasse  suspicari  Hyginum  bis  uerbis  ad  exortt 
solem  uertisse  graecum  fzpb^  Y|Xtov  ävaTlXXovTa  (cf.  spectat  orientem  seh.  R 
h.  1.),  cum  ad  exot'ientetn  s.  exspectes.  —  substantiui  autem  loco  participit 
oriens  uidetur  usurpatum  in  libro  quarto,  p.  105,26  ubi  pro  contra  orienti 
(7)ß)  coteri  Codices  contra  exorientem  perperam  habent.  sed  ib.  23  iniui 
e^  Oriente  ß  ex  correctura  codicis  D  m.  2  scripsit  pro  exorientes  {exorii 
tis  D^). 


xxxvn 

igitur  uocis  plaralis  cnm  freqnentias  ab  Hygino  nideatar 
nsnrpatus  (cf.  avaxoXat,  xpöc  avatoXdtc,  sed  definitur  exortus  [singu- 
laris]  p.  23,22),  occasus  duobns  tantum  locis,  nbi  ana  cum  uocabnlo 
tmrim  coniangitur,  pp.  105,25  et  115,4,  numeri  est  pluralis, 
c^teris  locis  omnibus  nullo  notionis  discrimine  facto  singularis. 

1 14  et  exoriens  infra  Trlangnlnm^  qnod  snpra  diximus 

conlocatnni,  qnod  Vogelsias  codicem  A  secutus  legendum  pro- 
posuit,  ferri  nequit.  nam  qaod  s.  d.  conL  i.  e.  'quod  supra  Arietem 
conl.  esse  diximns'  abhorret  ab  Hygini  consnetudine  dicendi, 
cnm  qnod  in  nostris  codicibus  legitnr  quod  supra  diximus  saepissime 
sit  asarpatnm.  neque  caput  deesse  potest,  cum  hnius  signi 
exorientis  positio  et  pedibus  (u.  15)  et  capite  significetur.  scho 
liorum  igitur  librarii  culpa  et  tenens  et  caput  intercidisse  mihi  per- 
suasnm  est,  non  a  scholiasta  data  opera  eiecta  esse,  quippe  qui 
noQ  is  fiierit,  qui  tam  scite  et  breuitati  et  sententiac  consulerct 

1  22  Atfaamanta  scholia,  cum  X  et  h.  1.  et  infra,  ubi 
scholia  desunt,  p.  60,24  latinam  formam  habeat  Athamantem,  cf. 
13  4  Atlanta  JT,  Athmlem  Y,  quod  X  altero  quo  hoc  uocabulum 
occurrit  loco  p.  33,23  seruauit  {Atlantem  montem).  ita  ex  codd. 
certi  qnidquam  de  neutro  uocabulo  potest  statui,  neque,  cum 
cetera  quae  in  as-antis  et  on-ontis  exeunt  nomina  graecum  accu- 
satiuum  seruauerint  omnia,  Camabonfa,  Demiphonta^) ,  giganta, 
Paremtüy  Phaethonta,  Phorbanta^  etiam  Aihamanta  et  Atlanta 
ntroque  loco  licet  restituere.  nam  etiam  cetera  nomina  graeca 
similiter  inter  graecam  formam  et  latinam  fluctuare  uidentur. 
sie  nominum  in  eus  desinentium  accusatiui^)  omnes  ni  fallor 
graecam  habent  formam  in  ea^  et  pleraque  eorum,  quorum  stii-ps 
in  Quam  litteram  consonam  exit^  a  habent  pro  ein,  sunt  autcm 
haec:  Catrea  (=  schol.),  Cephea,  Cetea,  Cretea  (=  schol),  Hyriea^ 


*)  Hanc  formam  et  Demiphon  Demiphoniis  (gr.  Airjfio^div)  iam  Bursianus 
ei  codd.  restituit.  u.  F.  0.  Weise  Die  griech.  Wörter  im  Latein  pag.  60, 
ßitschl  op.  ni  p.  308  sq. 

*)  De  acc  sing.  —  acc.  plur.  tertiae  semper  desinit  in  as:  AethiopaSf 
Curetas,  Cydcpas,  DodonidaSf  Hyad(i8,  MeropaSy  NereidaSy  Plüidas,  Titanas; 
cläidas,  antipodas  —  potissimum  est  agendum.  genetiui  nonnulli  cxstant 
gneci:  Caüistus,  Megistus  (acc.  CaUisto,  Megisto  cf.  abl.  CelaenOf  sed  dat. 
Itumi  p,  62,19);  Panos,  Minoos  et  Minois,  graeca  sunt  uerba  aidos,  aegoSj 
aiäidaSf  dios,  —  de  nom.  sing,  et  plur.  u.  infra. 


xxxvm 

Melissea^  Nydea,  Orphea^  Pefi*sea,  Promeihea^\  Scdmonm  (haec 
enim  forma  in  eodicum  corruptelis  p.  G0,10  latet),  quibus  accedit 
Minoa;  Aega,  aegida,  Arcada^  Arctophylacuj  Coronida,  Tritomda 
(de  Tritonidam  u.  infra);  Aeglpana,  Ariona,  Cedulioruij  CMrom, 
Deiicaliona  (hoc  iu  Aquario  est  restituendum,  dencalion  X),  lasum, 
Ixlona,  Oenopioruij  Oriona,  Paeona,  Pana,  Typhonay  Vriona.  in 
em  desinunt  Cecropem^  Meropem,  quibus  adde  lampadein,  ei  Harn- 
monem,  Lycaonem, 

Duo  quae  oceurrunt  nomina  in  ys  habent  yn  (u.  Neue  lat. 
Formenl.  I  p.  314):  Isdiyn  {scyn  X)  masc.  gen.,  et  Tethyn  {täMm 
RP)fem.    sed  uarie  in  codieibus  nostris  discrepaut  nominumin« 
aecusatiui   in   in   et   im   exeuntes   (Neue  1.  c.  p.  206  sq.  312): 
edipsin  (eadem  uoce  iam  utitur  Comificius  rhet.  ad  Her.,  u.  Weise 
1.  e.  s.  u.),  omin  (seh.  7,  hoc  certe  ut  graecum  nomen  formam 
graecam  retinuit);  sed  Sagaritn flumen,  Ttowt/riiw^ Istm(= scholl 5) > 
Thetim  (p.  62,17,  idem  ex  codd.  est  restituendum  p.  54,9,  cum  ? 
ex  D^N  scripserit  Thetin);  pro  Adanim  MR  habent  AdorUnj  se^ 
scholiorum  lectio,  nisi  uero  ipsa  uulgatae  est  praeferenda,  AdotM^^\ 
um%  magis  fauet  formae  in  im;  pro  ibim  R  et  deteriores  nonnul^^ 
ibin  habent;  denique,  cum  X  habeat  Nemesin,  scholia  (7)  utroqii^ 
loco  Nemesim  tradunt. 

Etiam  nomiuum  in  es  exeuntium  aecusatiui  uidentur  fluctuan 
inter  enetem  (Neue  I  308  sq.).  Codices  habent  Anaphden  (p.  56,7, 
pro  quo  nomine  alibi  nou  tradito  Bursianus  proposuit  Anubin  uel 
Anubidem),  Cometen  (de  hac  forma  communi  paene  usu  firmata 
u.  Neue  134),  Euphraten  (seh.  3  2,  u.  Neue  p.  336);  pro  lobaten 
D  et  deteriores  nonnuUi  iobantem  uel  iubantem  habent;  in  accus. 


')  pag.  54,21;  idem  p.  53,19  est  restituendum  ex  MR  contra  Dß.  quod 
p.  10,3  exstat  Peraea  {Perseum  corr.  D*,  cf.  pag.  45,18  ubi  R  pro  Cephea 
scripsit  Cepheum),  etiam  p.  45,16  est  scribendum  =  D  (etiam  h.  1.  correctum 
erat  Pe^'seum,    sod  v  ruraus  est  erasum). 

*)  Exstitisse  hanc  formam  Adonius  apparet  ex  Probi  uerbis  (in  append., 
Gramm,  lat.  IV  p.  199,13),  qui  Adon  non  Adonius  scribendum  esse  dicit. 
nee  tamen  alibi  uidetur  seruata.  contra  Adoneus  a  Plauto  est  usurpatum 
Men.  147  ubi  aquila  Catameitum  raperetf  aut  ubi  üenus  Adoneutn,  idemque 
Statins  in  Catullo  restituit  pro  archetypi  Ueron.  corruptela  ydoneus,  c.  29,8 
ut  albtdus  columbus  aut  Adoneus,  qui  praeterea  laudatur  locus  Ausonii 
p.  330,  c.  XLVin  6  Peiper),  huc  non  cadit,  cum  ille  Adoneus  sit  graecus 
'A^veü^  i,  e.  'AtScüveo^,  cf.  carm.  seq.  u.  2  ßAx)(o^  ^vl  Cwototv,  evl  cpdtfiivoiatv 
'ASa>veu^. 


XXXVIIII 

Belkrophonlem  consentiunt  Codices;  Ganymeden  daobns  locis  con- 

sensn  scholiorum  (12)  et  codicnm  DM  commendatur,  idem  num 

tertio  quo   accus,    exstat   loco    (seh.  8,   quod   solus  C  seruauit, 

qui  etiam  3  2  Euphratem  habet)  sit  restitaendum,  dubites  (Neue 

p.  309  sq.).     deniqne  Booten  meliore    auctoritate   fulcitur  quam 

Bootem,   uno   enim   loco  p.   110,17  Hygini   codd.  —  in   scholiis 

nnsquam  occurrit  —  omnes  praeter  BP  habent  Booten^  reliqnis 

sex  locis  M  bis  habet  latinam  formam,  D  semel  (sed  ono  loco 

perperam  nom.  pro  acc),  R  abiqne,  quod  qnidem  librarii  studio 

emendandi,  quo  hnnc  codicem  magis  ceteris  aetastioribus  detnrpatam 

esse  nidimus,  debetur').    ut  autem  latinae  hae  formae  repadientur, 

id  qaoque   aidetar  suadere,   quod   etiam   feminini   primae  decl. 

acensatiai  in  em  (et  genetiui  in  is)  exenntes  non  raro  in  codicibas 

Qe)  uetnstioribas   occarrunt,   quod   sane   uitium   est   librariornm, 

qni  ad  similitadinem  latinamm  graecas  qaas  ignorarent  formas 

mntauerint^. — bis  adiongendum  uidetor  Triopas,  cuias  cum  gen.  sit 

Triopae,  acc.  graecam  formam  seraaait  Triopan. 

Contra  transiermit  in  lingaam  latinam  nomina  Aeetae  regis 

(Aeetain  I  G,  cf.  Neue  p.  3G  qui  formarum  Aectes-Aeeten  nonnuUa 

esempla  ex  solo  Ualerio  Flacco  profert)  et  Semelae,  cuiusaccusatiuum 

Semekim  p.  39,9  nostri  codd.  uidentur  probare**),     huic  formae 

adde  ab  OmphaUiy   in  Melanippa  et   datiuos  Ertgonae,   Ariadnae, 

{^Cretae?  u.  seh.  12  9),  qui  seil,  ex  codicis  X  lectionibus  erigone 

(p.37,5)  et  ariadne  (p.  41,1)  sunt  restituendi.     de  acc.  Gorgonam 

u.  ad  4  9. 

Magis  accommodata  ad  linguam  latinam  sunt  uocabula 
^imdae  decl,   quorum  perpauca  graecas  formas   seruauerunt: 

*)  Qaod  genetiuus  etiam  apnd  Hyg.  est  Bootis  —  formae  Bootae  ex  poetis 
aonnulla  profert  exempla  Neue  p.  336  —  non  ofl'endit.  e.  g.  formia  Euphratis, 
^phraten  ubique  Tacitus  utitur,  Neue  1.  c. 

')  u.  Neue  I  58.  e.  g.  p.  36,7  D^MRBP  habent  Erigonem,  idem 
P.  36,18  DRBP,  p.  68,9  i?;  Erigonis  paene  omnes  p.  34,24;  Berenicetn  p.  67,3 
I>BG,  Berenids  p.  67,2  DBF,  ib.  14  DMBBP  {Beronice  scribunt  dett.);  ib.  3 
^  X  fuit  Aristonis  ex  Arsinoia  mutatum;  p.  44,7  Calliopem  scholia  (6) 
Jiai)ent,  p.  43,3  (6  5)  Eurydicia  uetustiores  nostri.  —  non  maioris  fortasse  est 
P^,  qaod  scholia  (4  12)  et  D  habent  TrUonidam  pro  Tritonida  (u.  Neue 
1  325],  cf.  Phaethantam,  quod  in  Hygini  codd.  paene  omnibus  legitur  25  10. 
c^temm  aide  not.  ad  4  9. 

*)  sie  MRGPN,  idem  est  restitutum  in  D,  in  quo  pro  setnelam  matrem 
pfimom  fuit  aut  semel  ad  matrem  aut  semele  ad  matrem.  Semelem  habent 
U  tdd,  {\L  adn.  praec.),  Semelen  BF, 


nomina   propria   noDnuUa    rariora   Canopos    (stella    et  urbs  uel 
insula),  Canopkon  os,  Histoe  (urbs);  accusatiui  (Neue  I  121.125) 
Paron   {Parion  ß,   oppidum),    Olenon   oppidum,   cuius   eponymum 
paullo    supra   laudat  Olenum,    Coon  et  Coutn^)   in   eodem  uersü 
p.  55,19,   Parthenon^   Photon,     Sirii  (stellae  in  Ganis  signo  cla- 
riösimae)  accusatiui  ubique  (ter)  inuenitur  graeca  forma  Sirio^) 
(de  Scorpio  u.  ad  4  9)  et  eadem  uocis  ceniron,     de  hoc  autem 
nomine  et  ceteris  appellatiuis  graecis  ab  Hygino  in  usum  uocatis 
paucis    egi,    qnantum    fieri    potest    in    hac    subsidiorum   manu- 
scriptorum  condicione,  ad  3  12. 

2  5  alii  qnod  Nilus  (sie  RD^)  ita  ortum  uidetur,  ut  librarius, 
cum  quid  uerba  scholiis  confirmata  alii  (jua  Nilus  sibi  uellent, 
non  intellexisset  et  simul  eo  quod  paullo  infra  sequitur  alii  quod 
adductus,  hoc  loco  idem  scriberet^.  sententia  autem  haec  est:  ut 
aliis  Aegyptus  (uel  ea  potius  Aegypti  pars  quae  Delta  uocatnr)^ 
aliis  Sicilia  propter  figurae  similitudinem  illud  trianguli  sidus^ 
uidetur  esse,  ita  nonnuUi  eam  regionem  hoc  signo  deformatam 
esse  dixerunt,  'qua  Nilus  Aethiopiam  et  Aegyptum  terminaret', 
eam  seil,  ni  fallor  Aethiopiae  partem,  quam  rriv  ottö  ty]v  Aif^Triov 
Ai^o;rtav  Ptolemaeus  (geogr.  lib.  IV,  inprimis  cap.  7)  uel  rectius 
Diodorus  (I  41,9)  t^jv  Al&tomav  ttjv  xst(jiv7]v  oTu^p  Aquircoo  dicit. 
huius  autem  caput  Meroe  insula,  quam  Nilus  et  duo  alii  fluuii 
circumfluunt,  xpiYwviCooaa  ab  Heliodoro  (Aeth.  X  5)  uocatur,  cum 
Diodorus  (I  33,2)  et  Strabo  (821)  tbpsoö  potius  formam  eam 
habere  referant.  —  structura  uerbi  terminaret  ad  graecum  öpiCe'v 
uidetur  accommodata  esse,  cf.  Xenoph.  anab.  IV  3,  1  xoxa[t6v . . 
8c  öptCst  T/jv  'Apjieviav  xal  rfjv  twv  KapSoo/wv  j^wpav.  ibid.  8,2. 
Herodot.  IV  51.  56.  57.  VII  123.  127.  ex  Hygino  autem  ipso 
adde  p.  105,16  {lacteus  orbis)  extremam  caudam  terminat  Scorpi- 
onis  et  arcum  medium  Sagittarii  et  Aquilae  dimidiam  partem  /)er 
eius  transiens  pennas^  ubi  terminat  idem  significat  atque  diuidit\ 
et  p.  23,13  Horizon  appellatur  is  qui  terminat  ea  quae  perspid 
aiit  non  uideri  possuntj    quod   conpares    quaeso    cum   p.    107,3 

*)  Accusatiuum  Coum  (Coos,  Cous  =  Cos)  Neue  p.  132  ex  Plinio  mai. 
et  Tacito  profei-t. 

')  Alio  errore  FP  laborant,  ubi  esse  in  hoc  enuntiatum  (jpost  Aethiopiam\ 
ita  ut  sententia  plane  turbaretur,  inrepsit,  idemque  in  U  redit.  etiam 
Schefferus  errauit,  qui  locum  perperam  intellectum  uoce  alii  ante  qua  deleta 
studuit  sanare. 


XLI 

Horiwu . .  dinidens   ea   quae   uideniur   et   tjuae   non    apparent,    — 
nerbo  disterminandi  eadem  notione  usus  est  p.  27,14. 

3  ö  fignra  piseinm  formani  niatasse  scholia,  cum  X 
inuereos  habeat  casus  ßguram  p.  forma  m.  et  piscium  quidem 
ad  figura  pertineat  necesse  est,  cum  haec  uox  de  bestiis  et  rebus 
abflygino  dicatur  (in  lupi,  ursae,  caprae,  leporis  figuram  conuertere; 
in  alias  figuras  se  conuertere  pag.  69,25 ;  figura  plaustri,  stellae 
nacnae  a  figura,  adde  de  quo  .  .  in  ipsius  figura  dicemus  16  8), 
forma  uno  illo,  quo  praeter  hunc  exstat,  loco  (p.  45,21)  de  Cassiepia 
Sit  dictum,  iam  habes  in  scholiis  aptam  sententiam  et  solitam 
strnctnram  (u.  Dräger  Hist  Syntax  I  p.  554) :  formam  suam  cum 
piseinm  figura  mutauit.  nee  tamen  uulgata  lectio  sensu  caret, 
dommodo  figuram  et  piscium  coniungantur;  quod  si  fit,  ablatiuus 
forma  quasi  est  pretii:  sua  forma  figuram  piscium  mutuata  est, 
cnios  usus  prima  exempla  ex  Horatio  adfert  Dräger  1.  c.  p.  555 
(simile  uidetur  Gatull.  12,7  sq.).  incerta  igitur  huius  loci  ratio 
nidetor.  tamen  ni  fallor  scholiorum  auctoritati  et  uerborum 
coülocatio  et  structura  facilior  patrocinatur. 

3  7  qni  in  his  locis  snnt  proxinii.  in  scholiis  prae- 
positio  in  librarii  errore  intercidit.  nam  additam  eam  esse  ab 
interpolatore  uix  est  credibile,  et  firmat  eam  ipsa  sententia.  neque 
enim  ii  significantur  qui  illi  regioni  sunt  uicini,  sed  ipsi  eins 
iücolae  uel  accolae,  ita  ut  pro  graeco  uerbo  lifX**^P^^^  ^^1  gvxoxoi 
satis  inscite  ut  adsolet  Hyginum  haec  uerba  posuisse  fortasse 
suspiceris. 

3  12  areticon  polum   scholia,   arclicum  polum  X.     eodem 

modo  diflFerunt:  620  areticon  circulum,  1715  antarcticon  c.  (=i)), 

idem  19  8,   20  7  (=  itf,  cf.  D^),  22  19  ubi  arcticm   (pro   ant- 

art^tkm)  orbem  perperam  scholia  habent.    uno  loco  21  6  scholiis 

cum  X  de  forma  latina  conucnit  (sed  etiam  h.  1.  arcticum  pro 

ontcMTdicum  falso   tradunt).     scholiis    igitur    cum    graeca   forma 

paene  nbique  commendetur,  Hygini  Codices  latinae  potius  fauent. 

sed  in  ipsius  X  reliqua  Hygini  parte  a  scholiis  aliena  aliis  locis 

graecae  aliis   latinae  utriusque   uocis   arcticos   et  antardicos  et 

nominatiui   et  accusatiui    formae    seruatae   sunt,     similiter  alia 

uocabula  graeca  —  nominum  propriorum  casus  partim  graecos 

partim  latinos  iam  supra  ad  1 22  recensuimus  —  inter  graecam 

et  latinam  declinationem  quasi  fluctuant.    neque  id  mirum  est 

nam  graeca  et  ea,  quae  ad  ipsas  res  caelestes  pertinent,  et  alia 


XLII 

uocabula,  nisi  in  linguam  latinam   sunt  connersa,  aut  ut  gra&<^^ 
adferuntur  —  non  raro  adiecta  interpretatione  latina  — ,  ant     ^ 
scriptore  loco  nominis  latini  deficientis  uel  nondum  usitati  re(?^' 
piantur.     sie    prorsns    ut    latina    usurpat    Hyginus    uerba  suas-^ 
aetatis  consuetudine  iam  firmata')  astra  (saepius  tarnen  scrips^  ^ 
sidera\  astrologi  (iam  apud  Enninm;  uide  Weise   1.  c.  p.  246]^! 
sphaera  et  hemisphaeriwn^  polus  boreus*)   et  noHus,     bis  aeeedu».^ 

signorum  noniina,  quorum  pleraque  —  exceptis  seil,  propriis 

in  linguam  latinam  aut  sunt  conuersa  aut  recepta,  ut  DracOj  Lec^  — - 
Cygnus  (saepius  Hyginus  scripsit  Olor),  Hydra%  Lyra;  etancipitÄ 
forma  (u.  ad  4  9)   Delphin- DelphinuSj    Scorpius-Scorpio^    Crater — 
Cratera  (Ceius  lib.  II  =  Pistrix  II.  HI  et  IV).     deinde  loco  lati- 
norum   usurpantur  Ardos^    Cynomra,   HeUce  (sed   saepius    Vrs(z 
minor ^  maior)^  ArduruSj  Bootes^  Chela  et  Chdae,  Deltotony  Engonasin, 
[pro  Heniocho  Hygino  magis  placuit  Auriga],  Ophiuchu^  (quod  ex 


^)  Praeter  ea,  quae  ad  astronomiam  pertinent,  haec  apud  Hyg.  inueniuntur: 
adatnas,  adurus,  athletictts,  BacchGf  hasiSy  bracchium,  caduceus,  caiadysmusj 
CentauruSf  comoedia,  concha,  etesiae,  gigas,  graimnaiica  ars,  historioy  hora^ 
hoi'ologiuntf  ibis,  lampas  {lampadem  acc.,  u.  p.  XXXVIII),  nympha,  jyelasuSf 
poenttf  poeta,  Satyrus,  Satyr icuSf  spiroy  symphonia,  Threicia  auis  (de  Lac 
forma  u.  Saalfeld  Tens.  it.  s.  u.  Thraces;  adiectiuum  Tßiracius  habes  p.  42,10; 
cf.  Argiui  jjp.  39,10.  58,9  et  Argeus  \).  48,2),  trcigoedia,  tyrannusy  zona. 
haec  uerba  omnia  iam  liberac  reip.  temporibus  usurpantur,  certe  non  post 
Augusti  aetatem  primum  inueniuntur,  cum  hie  Hygini  Über  ante  primi  p.  C. 
saeculi  finem  confectus  esse  non  possit.  unum  aeluri  nomen  apud  luuenalcni 
primum  legimus  (Weise  1.  c.  p.  98),  Threiciae  auis  pro  grue  (Sem.  ad  Aen. 
10;265)  nomen  praeter  hunc  locum  inueniri  non  uidetur.  quae  praeterea 
apud  Uyginum  leguntur  graeca,  tamquam  peregrina  esse  apparet,  quae  infra 
una  cum  iis,  quae  caelestium  rerum  scientiae  sunt  propria»  enumerabo.  — 
ceterum  monendum  est,  cum  in  hoc  libro  graeca  satis  sint  rara,  qnamquam 
res  e  graecis  fontibus  sunt  haustae,  scatere  graecis  Hygini  fabulas  quae 
feruntur,  quod  et  ipsum  sie  explicandum  uidetur,  ut  latini  libri  graeca  uersio 
rursus  in  latinam  linguam  translata  (et  uarie  turbata  et  lacerata)  fabularum* 
nomine  ad  nostram  aetatem  seruata  sit. 

^)  Hanc  formam  ubique  habet  Hyginus,  ita  ut  3  12  codicum  ÄC  lectio 
borius  librario  sit  tribuenda. 

•)  Hoc  cum  Hyginus  ubique  habeat,  uno  quo  hoc  uocabulum  in  scholiis 
occurrit  loco  22  17  Uydri  in  Ä  legitur  pro  Hydrae.  sed  retinendum  est 
femininum  (quamquam  masc.  uidetur  fuisse  usitatius),  praesertim  cum  idem 
sit  in  Ciceronis  carmine  (=  "TSpYj  Arat.;  Hydroa  Germ.  =  T8po^  Pseudo- 
Erat.),  cuius  interdum  rationem  habuisse  Hyginum  non  iniuria  mild  uideor 
conicere.   u.  cap.  lY. 


XLm 

Cicerone  ni  fallor  addit  Ärupitienens  II  14,  hoc  uno  loco  habet),  Pro- 

(^  Cqaod  sidus  apad  Romanos  non  habet  nomen'  PHd.  XVIII  268. 

Q.  Weise  et  Saalfeld  s.  u.  *) ;  Canis  signi  stellam  illam  Bplendidam 

Sirion  uoeat.  deniqne  planetarnm  quinqne  nomina  bis  ennmerantur 

(p.  78  sqq.  et  119  sq.)  Phaenon  {Phaethon  codd.),  Phaethon,  Pyrois^ 

flisÄpeni«  (idem  p.  117)  [et /fem«?],  Stilbon.  sed  ipsa  uoce  phnetae 

UDO  tantum  loco,  ubi  de  eis  est  dicturus  p.  78,  atitur  ut  graeco 

nomine,  cui  latinum   addit  erraticasy  ipse   ^quinque  Stellas'  (nel 

^Septem  st.')  eas  manult  nocare.    similiter  ubi  coluros  circalos  com- 

memorat  nomen  nitat^),    et   zodiaci   nomen   graccum   quamqaam 

retinuit  —  latine  eum  iam  Cicero    denominanit  signiferum^)  — 

plemmqne  eins  loco  'XII  signa'  dicit.    sed  zodiacum  latino  nomine 

interpretari    non   magis    necessarium   ei   oidetur    quam   centrorij 

horizonj  quae  aequo  inre  adhibentur  atqne  mundusy  sphaera,  polus, 

alia,  qaae  in  libro  I  definiuntnr.    in  eodem  numero  sunt  habenda 

onfipode«  {—as  acc),   edipsis   ( — in  acc),   hemicydus   (an  potius 

kmv:ycU\mi'iy\   paraUeloe^    quae    forma    ex   codicum    meliomm 

nestigiis  est  restitaenda  (u.  infra). 

^)  Becentiore  aetate  Antecanis  (Ante  Canem  Cicero)  uel  Anticanis  for- 
matom  est.    cf.  scbol.  Sangerm.  etc. 

')  Colurum  tropicum  (Mart.  Cap.  VIII  832  sq.,  pag.  307,12  sqq.  Kyss  ) 
<ücit  p.  87,31  (schol.  114)  circalam,  *qui  utroque  polo  subiectus  ad  Cancrum 
et  Capricornum  peruenit',  cf.  pag.  88,Ü  (12  15);  alterum  (aequinoctioruin) 
p.  B2,li)  *qiii  per  utrosque  polos  transieus  tangit  Arietem  et  Chelas'.  neque 
commeniorantur  in  primo  libro,  ubi  paralleloa  et  ceteros  sphticrae  circulos 
reconset  Hyginus,  neque  in  quarto,  ubi  signa  sub  singulis  circulis  sita  enu- 
nKrantnr.  cum  lest«  Gemino  (p.  19  Petau.  Uran.)  illud  nomen  *a  quibusdam' 
tantum  usurpatum  sit  —  idem  habet  Hipparchus  Uran.  p.  207  sq.,  et  fortasse 
am  Eudoxus  (ap.  Hipp.  1.  c),  quamquam  apud  Aratum  deest;  —  licet  suspi- 
^  id  defuisse  in  graeca  sphaerae  descriptione,  quam  Hyginus  secutus  est. 
fortan  autem  nomen  eins  oetatc  apud  Romanos  nondum  usitatum  ueritus 
^  recipere.  sane  Manilius  1,603  sqq.  nomen  colurorum  tacet,  cum  uiam 
^Tum  per  singnla  signa  accurate  describat.  neque  apud  Plinium  eorum  fit 
Mentio.  contra  apud  Macrob.  (Sonm.  I  15,14)  et  Mart.  Cap.  (1.  c),  quos 
«iuersos  de  hac  re  auctores  sequi  apparet,  nomen  eorum  iam  uulgatae  uidetur 
notioms. 

'j  Arat.  317  sq.  *Zodiacum  hunc  Graeci  uocitant  nostrique  Latini  Orbem 
signiferum  perhibcbunt  nomine  uero.' 

*)  p.  21,5  diximus  quare  non  essent  in  sphaera  super iora  interiofibus 
^^^fwydi  aequalia  Codices.  —  inferioribus  iam  ß  recte  scripsit  (cf.  p.  108,20 
^9);  idem  hemicydiSf  ut  nomin.  sit  hemicydus  *rj}j.ixox/.0(;,  sed  haud  scio  an  a 
DocabuJo  ositatiore  hemicydium  deriuandum  sit  hemicydiis  (u.  Saalfeld  Teus. 
it  3.  uu.) 


XLim 

Priusquam  ad  parallelorum  nomina  —  in  bis  arcticos  ^^ 
antarciicos  —  pergamus,  ea,  quae  ut  graeca  uerba  a  scripto:^^ 
laudantur,  uidentur  proponenda.  in  X  autem  graecis  litter^s 
exarata  fuisse  haec  aidcntar:  singuli  uersus  Anacreontis  (p.  42,.^) 
om.  FU)  et  Eratosthenis  (p.  35,11,  om.  GF),  duo  nersas  Aratei  (^p- 
103,16,  om.  FUj  sed  u.  supra  p.  13  adn.  20)  et  uerba  A^at^^-^ 
oovSsojxov  üÄOopdvtov  p.  94,9  (om.  FU),  quibas  utroque  loco  inte:^' 
pretatio  Ciceronis  est  adieeta;  p.  27,23  ea  terra  a  Graecis  &c 
xexoa)(jivir)  (latine  J36rP)  uocatur;  denique  'AtSo?  uel  potius  ostÄ 
ut  falso  X  habet  pag.  46,10  =  seh.  4  5,  ubi  latinis  litteris  in 
quidem  haee  uox  est  scripta,  eum  apud  Gyriaeum  exstet  at§oc 
u.  supra  p.  31.  in  Jf  et  F  latinis  litteris  fuerunt  exarata  du 
(seh.  2),  omin  (7),  panicos  (9),  pagasae  (17).  bis  ex  ea  Hygii 
parte,  quae  solo  X  est  seruata,  nonnuUa  accedunt,  quae  cum  ii 
nostris  eodicibus  latine  sint  scripta,  graecis  potius  litteris  scripseris 
quamquam  de  omnibus  certi  quidquam  statui  uix  potest  si< 
participium  %e%ovia[iivov  et  infinitiuos  ajcoxoviaat  (p.  86)  et  qua( 
forma  in  eo,  quod  XY  (17  9)  uidentur  habuisse,  pagasae  latet, 
graece  scribenda  esse  pro  certo  habeo ;  quibus  haud  scio  an  ad- 
numeres  p.  42,1 2  Aeschyli  fabulam  quae  inscrihUurUpo\L7i^Bb<;  Xoöftevoc 
{prometheus  hyomenos  X),  sed  Phorcisi  (4)  graecis  litteris  uix  scribas,  — 
et  cum  a(xa£av  pag.  32,8  in  uetustiore  quodam  codice  uideatur 
fuisse  —  X  enim  ni  fallor  habuit  amaxan,  neglecto  spiritu  cum 
litterae  transscriberentur  — ,  ita  ut  in  uniuersum  ea,  quae  nt 
graeca  adferuntur  graecis  litteris  scribenda  esse  suspiceris,  tamen 
quaenam  sint  seligenda  incertum  est.  itaque  enumerasse  reliqua 
satis  sit:  ^mmorfe«  p.  61,1,  Siephanus  p.  39,20,  Hephaestius  p.  41,9, 
aleiida  (sie  Robert  ex  Hesych.)  et  aletidas  p.  37,  9.  11,  aegos^) 
et  aegida  p.  49,  7.  8;  bis  adde  stellarum  quarundam  in  Ursa 
minore,  Geminis,  Uirgine  insignium  nomina  choreutae  p.  81,15, 
propus  {iropus  X)  p.  90,25,  protrygeter  p.  91,25;  denique  p.  23,20 
naturalis  .  .  mundi  statio  quae  physice  dicitur. 

Eis  adnumerandum  esse  cum  zodiaci  quod  p.  24  adfert 
graecum  nomen  Xo^ög  apparet,  tum  ea,  quae  infra  recensentur, 
parallelorum  nomina,  certe  tria  mediorum  i.  e.  depiv&g  xpo7nxö<;, 
Xsi[teptvö<;  TpoTTixöc,   loT][ieptvö<;,    quorum  loco  in  reliqua   libri  sui 


*)  In  reliqua  ossa  aegos  caprina  pelle  contecta  p.  49,10  aegas  ut  ex  u.  7 
huc  transscriptum  eicienduin  uidetur. 


XLV 

parte  nbiqae  (uno  loco  p.  99,2  excepto)  latinis  utitnr  nominibus 
aestmsj  MemaliSy  aequinociiaUs  circulus.     hinc  elncet  etiam  ap- 
x-nxöc  et  ivxapxxtxö?  (hoc  solnm  cur  litteris  latinis  scripserit  ß, 
DOD  uideo)   boc  qnidem  loco  pro  graecis   esse   habenda.    haec 
antem  duo  nomina  com  recipere  malnerit  Hyginns  quam  latine 
reddere,  quid  negemus  accnsatini  et  nominatini  formas  et  graecas 
et  latinas  promiscue  enm  scripsisse?  aliud  liceat  adferre  exemplnm: 
p.  117  internalla  inter  terram  et  lanam,  solem,  planetas,  zodiacam 
interiecta  definiantar  eo  spatio,  quod  inter  terram  et  lanam  est, 
qcod  'Graeci  xövov  {tonon)  appellauernnt'.    graecam  aocem  latini 
sequantur  accusatiui  tonum  unum  (n.  8),  /.  dimidium  (11)  etc.^). 
similiter  cum  circulns,  'qui  meridiem  significat'  pp.  94,  12.  13  et 
107,12  mesembrinos  ({leaYjjißptvö?)  uocetur,    eandem  mesembrinum 
snpra  se  iam  dixisse  p.  107,20  dicit    etiam  Ursae  nominis  gracci 
^rcios  —  non  raro  utitur  uoce  latina  —  formae  uarie  discrepant. 
sie  p   30,14  {ursae  .  .  quae  graece  äpxxo?  appellatur)  ut  graecam 
uocabnlam    adfertur,    qnod  recte   ß   graecis   litteris   scripsit,   et 
^rcios  maxima  maior  illa  Ursa  aocatur  initio  eiusdem   capitis. 
8ed  mnlto  crebrior  est  latina  forma,  e.  g.  p.  31,23  Arctus  minor 
(33,1  Arctos   deterioribus    codicibns   est    traditnm),    nequc    nllo 
loco  Codices  nostri  accnsatinam  Arcton  babent,  sed  nbiqae  Ardum 
(et  gen.  sing.  Arcti^  abl.  ArdOj  gen.  plar.  Arctorum,  acc.  Arctos), 
<M)ntra   nominatiuam    plnr.    Arctoe    ex    codicam    lectione    Arctos 
(p.  81,3)   iam  ß  (idem  Bnrsian)   nolait  restituere,   qai   similibas 
fonnis  Histoe,  paraUehe   (u.  sapra)    satis   fulcitur*).  —  Zodiaous 
I       itominatiaas  cum  ubiqae  codicum  nostrornm  consensn  sit  traditns 
(pp.  24,2.   25,13.  26,12),   accasatiui   forma   latina   dnobas   locis 
l^tor  (pp.  104,6.  120,16),   ceteris  tribus,   in  bis  etiam  eo  quo 
primum  commemoratnr,  —  p.  20,18,  p.  26,  14.  26  —  Codices  DM 
fomam  zodiacon  semauemnt,  qai  cum  in  bis  rebus  multo  maioris 


0  Tonum  unum  codd.  ornnes  habent  (ü  oni.),  ceteris  locis  codicum 
^M  memoria  accusatiuus  firmatur,  quem  graecum  certe  exemplum  secutus 
retinüit  Hyginus,  cum  quod  R  et  dett.  habent  tono  dimidio  (hentitonio  uel 
^^Uonio  dett.  nonnulli  et  3f  *  et  edd.  u.  11  et  21  —  seil,  ex  Macrobio  uel 
Maitiano  —,  medietate  tont  iidem  fere  u.  16)  ad  linguae  latinae  usum  magis 
accommodatum  esse  appareat. 

*)  Haec  duo  uocabula  omisit  Neue,  qui  1.  c.  I  p.  131  magnum  huius- 
ßwdi  formarum  numerum  cougessit.  pluralis  Arcioe  profert  exempla  haec: 
Cic  n.  deor.  II  105  et  Arat.  441,  Germanici  Ar.  25.63. 


XLVI 

sint  fidei  qaam  i2,  fortasse  etiam  huias  aocis  formas  graecas 
latinas  promiscue  ab  Hygino  usarpatas  esse  licebit  statnere. 

Ut  horum  aocabuloram  graecas  formas  nonnullas  prae 
latinas  etiam  uulgata  memoria  semauit,  sie  eamm,  a  quibus  c 
sumus,  uocum  ardicos  et  antardicos  scholia,  ut  supra  monaiin 
uel  plnres  graecas  formas  tradiderunt  quam  X  nidetur  habais 
qui  in  Hygini  parte  a  scholiis  aliena  graecas  et  latinas  foni 
promiscne  semauit.  ubi  qainque  circuli  enumerantur  (p.  24  sq.), 
mediorum  trinm  ita  homm  duomm  graeca  nomina  enm  asnrpa 
iam  diximus.  similiter,  nbi  de  bis  circulis  agendam  sibi  p 
ponit,  initio  libri  quarti  p.  98,19  et  p.  104,27  (hie  tertius  addi 
lacteusy  caius  ubiqne  hoc  nomen  latinum  est  usurpatam),  arcti 
et  antardicos  landantur.  adde  p.  103,9  ad  orbem  qui  ardi 
uocatur^  p.  27,27  fine  ardid  drculi  et  dus  qui  antardicos  uocal 
p.  25,2  drculum  quem  arcticon  supra  definiuimus  (praecedit  t 
ardicos),  p.  104,29  Arcticon^  pro  quo  Bursianus  ex  R  (antarctia 
scripsit  arcticunij  sed  memineris  quaeso  quam  grauiter  ille  co( 
hniusmodi  mutationibus  sit  infectus.  etiam  pag.  105,4  ex 
(eundem  cum  scholiis  saepius  graecam  formam  retinuisse  su] 
adnotauimus)  antardicon  scribere  malim  quam  antarcticum.  pr 
terea  pag.  108,14  omnes  Codices  habent  ardicon  extra  drcult 
p.  82,26  duos  drculos,  ardicon  {-um  dett.  ß)  et  aestiuum^  p.  84 
formae  arcticos  {drc.  qui  a.  uoc.)  solus  R  (et  D^)  obstat  cob 
ibidem  u.  1  et  pag.  G4,2  drc.  qui  arcticus  uocatur  {dicii 
consensu  codicum  traditum  est  etiam  ceteris  quibus  ] 
uoces  extra  scholionmi  partem  occurrunt  quattuordecim  Ic 
latinae  (accusatiui)  formae  sunt  seruatae,  cum  ex  Septem  lo 
qui  scholiorum  et  codicis  X  communi  memoria  traditi  sunt,  i 
loco  latinus  acc.  scholiorum  auctoritate  firmetur,  ceteris  gra- 
forma  exstet  bis  codice  D  et  codicibus  D  W  adsentientibus.  ita^ 
ubi  scholiis  sunt  seruatae,  graecae  formae  retinendae  erunt,  cet< 
locis  singulis,  utrum  eaedem  sint  restituendae  necne,  in  me 
relinquendum  est  hoc  solum  statui  uidetur  posse  Hyginum 
graecis  et  latinis  harum  uocum  formis  usum  esse,  seil,  postqu 
graecas  recepit,  cum  saepius  iis  esset  utendum:  casus  obliq 
latine  flexisse,  nominatiuum  et  accusatiuum  et  graece  et  lat 
promiscue  formauisse. 

4  9  tiorgonam  h.  1.  et  infra  u.  16  scholia  habent  idem< 
priore  loüo  D\  altero  DE,  Gorgona  ceteri,  quorum  ratio  habei 


XLvn 

est;  sed  in  ea  huias  capitis  parte  quae  a  scholiis  abest  pag. 

46,21  coDsentinnt  DMR   de   forma   Gorgonam   et  iidem  de  acc. 

G&rgona  p.  85,25  [Gorgonem  non  nisi  deterioribus  nonnullis  tra- 

ditom  est],    altera  igitar  forma  pertinet  ad  nominatinum  Gorgo 

—  et  tertiae  sunt  declinationis  ceterae  formae  GorgoniSy  Gorgonum^ 

Gorgonas  —  altera    ad   nom.    Gorgona.     similis    usus    ancipitis 

eiempla  non  plane  apud  Hyginum  deesse  nidentur.    duo  certe 

Qocabola    in    codieibus    nostris    dnplices    babent    formas    Scor- 

pius'Scorpio  et  Delphin -Delphinus.    illius   uoeis   genetinus  et  ab- 

latiaas  abique  est  tertiae  declinationis,  et  nterqne  casus  octonis 

loeis  exstat   (uno  loco  pag.  111,7    ablatinum  scorpio  babet  R). 

nomin.  Scorpiu^  (cf.  pag.  29,16  pars  Scorpionis  et  ipse  Scorpius) 

octies  est  traditus'),  sed  p.  107,17  sequitur  nominatiuum  Scorpio, 

quem  ceterorum   locorum   consensum    secntus   band   scio   an  et 

ipsnm  mutes  in  Scorpius.     sed  duplices  formae  nidentur  exstare 

accasatiuL    p.  26,24  enim  Scorpium  omnes  babent  (sed  seqnitur 

'Sagittanum'),  pag.  68,  19  et  20  Scorpionem,  idemque  p.  40,19, 

nisi  quod  D^M^  scorpion  babuerant,  quae  graeca  buius  quidem 

uocabnli  forma   in  boc  scriptore  nusquam  alibi  seruata  est.  — 

Alterius  quam  attuli  uocis  (u.  Neue  I  321,  et  Prisciani  locum  ab 

eo  laudatum  I   pag.  210,8   sqq.  Hertz)   gen.   sing,   est   Delphini 

(pp.  5G,22.  57,25.  88,23),  contra  gen.  pl.  delphinum  (pag.  40,20); 

de  ceteris  casibus  et  singuli  loci  et  Codices  inter  se  discrepant, 

msiqnod  R  ubique  secundae  declin.  formas  exbibet  (p.  29,12  m.  2 

^Ifine  pro  delßno  correxit),  quem  iniuria  Bursianus  secntus  est. 

accQsatiuum  delphinum  omnes  babent  p.  56,23,   delphina  omnes 

(praeter  R)  p.  57,11  et  p.  56,19,  quae  forma,  quamquam  etiam 

in  scholiis  (13  5)    latina   legitur,    eo   magis   retinenda   uidetur, 

qnod  non  de  pisce  sed  de  bomine  quodam,  quem  Hyginus  ex  graeco 

exemplo  perperam  ut  adsolet   intellecto   sibi   fingit,   sermo   est, 

Dominnm  autem   propriorum   accusatiuos   in  -a  exeuntes  paene 

ubique  Hygino  placuisse  iam  p.  XXXVII  sq.  diximus.    praeter  acc. 

^et  gen.)  nominatiuus  sing.  13  1  occurrit  Delphin,  quam  formam 

^  Hygini  codieibus  unus  uidetur  babere  D  (et  P),   ceteri  (in 

Ws  M)  Delphinus;   sed   altero   quo   redit  loco  pag.  88,14  forma 

öelp/«n  potioris    auctoritatis    est,    cum   codieibus  D^MißG)    sit 


*)  Initio  capitis  libri  secundi  R  praefixit  de  scorpione  (mai.  litt.),  idem 
ra  tertio  Ubro  B. 


XLvm 

tradita.    ablatiuum  Delphino  omnes  habent  pag.  110,25,  Delphi^ne 
pag.  29,12  {delfino  E*).     dcnique  de  nom.  plur.  delphini  codice* 
consentinnt  p.  57,9,  sed  ibid.  u.  21  fonna  delphines  satis  manifeste 
indicatur  cornipta  codicis  M  lectione  delphine  se,  qnae  in  DRP 
in  delphini  se  abiit,  cum  legendum  sit  delphines  e, 

Praeterea    huc    referenda    uidetur    uocis    Crater    declinatio 
Hyginiana.     huius  enim  nom.  (et  abl.)  cratera  cum  iam  in  Cice- 
ronis  Arato   occurrat    (u.   219,   cf.   292.   387,   u.   Neue  I  323: 
crateramy  craterae,  craterarunty  crateras),  earum  quas  nostri  Codices 
habent  primae  decl.  formarum  auctoritas   firmatnr.     nom.  enim 
(pp.  76,3.  78,4.  98,6.  102,15)  et  gen.  (p.  110,27)  cum  sint  tertiae 
decl,  praeter  acc.  cratera  pp.  76,14.  78,7  {craierem  R),  97,19  (crateraf^ 
P)  uno  quidem  loco  (p.  76,17)  omnes  Codices  tradunt  crater(pi^' 
similiter  bis  exstat  cum  cratere  (pp.  76,9.  78,2),  contra  de  (xaief^ 
(-aeÄ)p.  77,1,  et  fluctuant  Codices  p.  77.21,  ubi  cum  uino  <Cin^ 
cratere  mixtum  MR   habent,   c.  u.   cratera  m.  D{BGP),    terti^^ 
igitur  decl.'  formae  potioris  sunt  auctoritatis,   tamen  quae  s\it^^ 
primae  ad  illarum  exemplum  inmutare  non  ausim.  immo  etia:^^ 
Gorgonam    retinere    maluerim,    quamqnam    ceterae    huius    uoc:^^ 
formae  Hyginianae  ut  graecum  FopY«)^)  tertiae  sunt  decl.,  neq»  ^ 
eadem  forma  ante  Seruii  aetatem  (u.  Neue  I  324)  reperiri  uidetu:^ 
nam    huiusmodi    formae    uulgaris    sermonis    ad    Hygini    genu    ^ 
dicendi  accommodata  sunt,     simile   est  Tritonidam  4  12.  —  d 
Calliopemj  Engonem,  Erigonis  u.  supra  p.  XXXVIIII. 

4  9  qnod  factum  nemo  non  scripsit.  C.  Robert  in  nemc 
non  scriptoris  nomen  'fortasse  Hesiodus'  latere  opinatur,  e 
I.  Vogels  codicis  A  lectione  nisus  proponit  Memnon,  quae  uox,  nisf 
quod  ad  litterarum  ductus  traditos  proxime  accedit,  nihil  habet 
quo  commendetur.  sed  hoc  dicit  Hyginus:  Perseus  falce  illa 
instructus  Medusam  interfecit  quae  fabula  quamqnam  ab  omnibus 
paene  scriptoribus  et  poetis  narrata  est  et  decantata,  quos 
excerpere  licet,  tamen  malo  Aeschylum  sequi. 

4  10  nt  ait  Aeschylns  in  Phorcisi  qnae  eqs.  integram 
huius  loci  memoriam  X  seruauit,  nam  tragoediarum  scripdyr 
(cf.  p.  53,21.  69,3)  'epitomes'  adsensu  (6  im  TpaY(|)8töv  izoLiirffi) 


')  Forma  Top^ov^  multo  recentioris  uidetur  aetatis.  Pape  -  Benseler 
Wörterbuch  d.  griech.  Eigeiui.  ed.  3  s.  u.,  Suid.  s.  u.  Fop^oveiov  •  xal  Fopfov^ 
4j  FopYü».    L.  Dindorf  in  Steph.  Thes.  s.  u. 


xLvim 

finnatnr,  et  quae  post  Phorcisi  in  scholiis  desunt  perperam  interci- 
disse  sententia  docet,  qua  haec  aerba  flagitantur:  Graeae  fuerunt 
Gorgonum  custodes,  cum  quae  praeterea  sequuntur  scholiasta  ut 
sopernacanea  potuerit  omittere.  sed  iniuria  post  castodes  numerum 
ni  addidisse  mihi  uidetur  p,  cum  codicis  R  lectionem  secutus 
tarn  ratione  habita  memoriae  ^catasterismorum'.    nam  quamquam 
Aeschylum   eandem   fabulae   formam  in   Phorcisi   secutum   esse 
snspicandum  est,  quam  in  Prometheo  (u.  793—800)  profert,  ubi 
tres  Phorci  filias  commemorat  trinm  Gorgonum  sorores,   quem 
ipsara  numerum  apud  Pseuderatosthenem  fiiisse  ex  scholiis  6er- 
manici  Basil.  intellegitur,   tamen   quod  apud  Hyginum  sequitur 
'quae  utraeque  uno  oculo'  eqs.  non  aliter  interpretari  licet  ac  de 
duabns  Graeis  eum  cogitare.     itaque  etiam  h.  L  more  suo  aliena 
^dmiscuit^),  eaque  ex  eodem  ni  fallor  fönte,  ex  quo  Ouidius  (met. 
"^9  772  sqq.)  sua  sumpsit'),   quocum  aliis  quoque   locis  ei  inter- 
^^^ere  similitudinem  iam  p  (1.  c.  p.  232)  monuit    quod  autem 
ft  habet  Graeae  fuerunt  Gorgones  (res  ex  alio  quodam  libro  in- 
"^psit,  in  quo  utraeque   erant   confiisae,   ita  ut  de  Gorgonibus 
-a.ntnm  esset  sermo.    conferas  uelim  e.  g.  quod  scholia  Sanger- 
Hsnensia  magis  etiam  quam  Hyginus  ab  exemplo  graeco  rece- 
lentia  de  Gorgonibus  habent  'quae  dum  tres  sorores  fuerint,  uno 
^cnlo,  una  uidelicet  pulchritudine  utebantur'.    his  autem 
^imillima   sunt  uerba   Isidori   (origg.  XI  3,  29)   'Gorgones  .  .  . 
l^abentes  unum  oculum,  quo  inuicem  utebantur.     fuerunt  autem 
tres  sorores  unius  pulchritudinis  quasi  uniusoculi',  quae 
quidem  ad   Seruium  respicere  uidentur  (ad  Aen.   6,289:   'Gor- 
gones . .  omnes  unum  oculum  habebant  quo  inuicem  utebantur . . 
Irenas  tamen  dicit  poeta  Gorgonas  puellas  fuisse  unius  pulchri- 
teüms* . .).    huiusmodi   igitur   locum   (cf.   Mythogr.  Uat.  I   130) 
^itte  oculos  uidetur  habuisse   is  cui   codicis  R  lectio   debetur, 
quam  iniuria  p  non  neglexit. 

6  17  flliae  iam  ß  a  prioribus  editionibus  regressus  restituit. 
Dam  de  Calliope  filia  louis  id  dictum  est,  cum  expressis  uerbis 
ßarretur  et  Apollinis   et   louis   uoluntate   lyram   a  Musis   inter 


')  Fortasse    cum   numerum    in    exemplo  non   inueniret,    qui  etiam  in 
^^oetria  'epitomes'  codd.  desideratur. 

'j  cf.  Hesiod.  theog.  270  sqq.  —  eundem  numerum  etiam  artis  monu- 
mentis  non  semel  uideri  seruatum  monuit  R.  Gaedechens  de  Graeis  pag.  7 
(iL  ib.  p.  56). 

4 


sidera  constitntam  esse,  Apollinis,  quem  praeter  ceteros  car- 
minibus  celebrauerat  Orpheus,  louis,  qui  Orpliei  matri,  filiae  suae, 
morem  gesturus  erat^).  filio  inrepsit,  cum  ad  ApoUinem  uideretur 
haec  uox  referenda.  quod  igitur  Scheflferus  proposuit  filiae  fi^ 
probandum  non  est. 

7  11  inter  sidera  dictns  est  esse,  hoc  uno  loco  uocem 
in  scholiis  omissam  etiam  ex  Hygino  expellendam  esse  pato, 
seil,  consiiluius,  qua  remota  —  ad  sensum  necessaria  non  est  - 
haec  sententia  me  quidem  iudice  aptior  exsistit:  Cygnus  hominibus 
tam  alte  (non  longe,  quod  perperam  scholia  habent)  uolare  uide- 
batur,  ut  inter  ipsa  iam  sidera  eum  esse  opinarentur.  qua 
opinione  ne  frustrarentur,  luppiter  eum  in  siderura  numerum 
rccepit  —  librarius  autem  X  cum  scripsisset  inter  s,  d.  e.  f- 
perfacile  addere  potuit  constitutum,  quae  locutio  creberrima  est 
in  Hygini  libro. 

9  6  eins  inferiorem    partem   piseis   esse    deformatafi^ 

uocula  ut  ante  pisds  inserta  (cf.  p.  62,11  *quod  eins  prior  pati 
appareat  ut  taurf)  haud  scio  an  integram  habeas  lectionet« 
quamquam  non  nego  scholiorum  auctoritatem  h.  1.  uno  K  tradi 
toruni  infirmiorcm  esse,  ita  ut  acquiescas  in  formatione. 

9  9   totus    in    zodiaco    circnlo    deformatas    cauda    ^ 
tote  corpore  medius  diniditnr  ab  hiemali  circnlo.    ab  ha 

memoria  Bursianus  codicem  R  secutus  iniuria  recessit.  sententi 
haec  est:  'Capricornus,  qui  totus  in  zodiaco  circulo  est,  hiema 
circulo*)  medius  —  scilicet  et  cauda  eins  et  totum  reliquai 
corpus^)  —  diuiditur',  quae  optime  confirmatur  uerbis,  quae  IV 
p.  103,26  leguntur  hiemaUm  circulus  medium  CapHcornum  diuidens{i^ 
Ar.  501  ^(50"^  AiYoxopf^a  x^jj^vet,  unde  Hyginus  ex  more  sno  ha^ 
sumpsit).     hanc  sentcntiam  particula  et  omissa  turbatam  R  uaH 


*)  Similiter  p.  40,15  pro  eo,  quod  ß  editiones  (=  F?)  secutus  Rcrip?* 
eum,  ex  omnium  codicum  consensu  eam  restituendum  est.  nam  cum  AeffaiW^^ 
Panos  uxorem  aniaret,  caprae  figuram  inter  astra  luppiter  collocauit. 

')  In  hac  stmctura  praepositio  a  promiscue  ab  Hygino  usurpatur  u< 
neglegitur.  cxstat  pp.  86,19.  87,30.  94,17  (18  5  om.).  95,7.22.  cf.  92,5.  dee? 
80,18.  87,9.  90,16.  91,12.  92,19. 

^)  Similis  ablatiui  (cauda  et  t.  corpore)  usus  saepius  ap.  Hyg.  oc<:urrit 
e.  g.  p.  95,7.21  (cf.  87,10.  86,17  al.  getmum  fine),  interdum  addita  prac 
iwsitione  a,  etiam  ubi  diuersae  notionis  eadem  particula  insequitur,  ut  paj 
94,17  (cf.  103,27),  et  simile  est  p.  86,19. 


LI 

temptauit  pro  deformattis  enim  habet  deformatnry  ita  ut  ab  ea 
qnae  sequitur  noce  cauda  nonnm  enuntiatum  incipiat,  et  omissa 
uoce  medius  iam  molesta^),  cum  ad  nominatinom  cauda  respicere 
Don  possit,  hanc  praebet  sententiam,  quam  Bnrsianus  probauit 
inserta  ante  ioto  particula  a:  caudam  hiemali  circnlo  a  toto  i.  e. 
reliquo  corpore  dinidi.  hoc  igitur  modo  eflfecta  est  scntentia 
genninae  contraria,  haec  cum  ipse  R  habeat,  a  m.  2  ante  toto 
superscriptum  est  cuw^  ita  ut  idem  sensus,  quem  huic  loco  uindi- 
cauimus,  restitutus  sit.  quae  res  ni  fallor  ita  explicatur,  ut  is 
qni  cum  inseruit  ex  spbaerae  quadam  imagine  uitinm  codicis 
hoc  modo  emendauerit. 

9  12  in  primo  pede  nnam^  in  posteriori  pede  alteram. 

ineptae  codicis  X  lectioni  in  priore  pede  unamy  in  prior e  eodem 
(lUeram  et  epitome  et  scholia  Germanici  repugnant  (Robert  1.  c. 
pag.  150  sq.).  Basileensia  enim  habent  4n  pede  priore  I,  in 
summo  pede  V  Sangermanensia  (quae  ex  Strozzianis  recte  p 
snpplenit)  4n  anteriori  pede  I,  in  summitate  ipsius  pedis  I.' 
deniqne  epitome  kic'  i\Ln(jo^Movi  roSö?  a,  cui  p  addidit  st:'  axpoo 
so%;  a.  de  priore  igitur  loco  conuenit  inter  singula  haec 
exempla  et  uulgatam  Hygini  memoriam.  itaque  quod  K  habet 
primo  {prima  est  in  codice)  mutilatum  uidetur  ex  primori,  quod 
idem  in  scholiis  occurrit  10  25,  ubi  in  X  legitur  pn^yri^),  altero 
loco  cum  pfHore  ineptum  sit,  eodem  conprobatur  scholiorum  Sanger- 
manensium  lectione  ipsius,  ita  ut,  quod  p  ex  scholiis  Germanici 
apnd  Hyginum  scribendum   proposuit  in  sutnmo   eodentj   habeat 


^)  Hanc  cum  diuidendi  uerbo  et  actiue  et  passiue  usurpato  saepissime 
in  tertio  (et  quarto)  Hygini  libro  coniungi  unaquaeque  fere  pagina  docot. 

')  In  conparatiuorum  ablatiuo  in  »  uel  e  exeunte  etiam  meliorcs  codd. 
^^  ubiqne  fluciuant.  —  eadem  uox  etiam  in  nostris  Hyg.  codd.  saopiiiR  in- 
i^itur.  pp.  83,1  primorihufi  digitis  M^IiP^,  85,2  j)ede  jyrimori  {priori  Pj 
^^hGz^  ipstitts  FU)  dextrOy  90,22  in  pedibus  ufrisque  jyritnorihuüy  ubi  haec 
'^ox  pr.  a  BPFU  edd.  et  a  p  eiecta  haud  scio  an  retinenda  sit,  dunimodo 
Q^rtas  hC  axf>a>v  sooöiv  £xatlpo>v.  nam  conferas  uelini  locos  laudatos  p.  83,1 
•^^85,2,  ubi  I«  p.  pr,  d,  nihil  aliud  potest  fiignificare  nisi  ItC  Äxpoo  T^nZh^ 
^»ö,  cf.  epitom.  26  Hyg.  HI  28  in  mann  irriori  =  ItC  iv-paq  ytipo^  Zthä(;, 
^it.  28  Hyg.  III  26  in  manu  priore  =  £tc'  axpa<;  X'^p"^?-  adde  epit.  11  Hyg. 
UT21  h'  axpoo  tco^  to5  tstaproo  ^=  in  quarto  primOj  ep.  40  Hyg.  III  37  ex. 
'^  wpf»  Ä0%<;  ^ta^loü  (seil.  xoO  By]p'.oo)  =  in  pede  de  postei'iorihus  primo, 
^•19  Hyg.  ni  19  «c*  5xpoo  ko56;  £jjLitpoa(Koo  (seil.  toO  Kpioö)  =  in  jjede  priore 

4* 


potuerit  inserto   eo  quod  librariis  usitatum  erat   inter  scapäßs. 
egregie   ostendit   scholiorum   codex  K,   in   quo   interscaph  quod 
1  18  -4  corruptum  habet,  in  inter  scapuhs  mutatam  est    addo 
quod  in  Haspen  Hygino  eieeta  uoee  interscapiUi  hominibus  illto 
aetatis  insolita  omnibus  iis  quos  enumeraui  locis  (etiam  p.  81,9) 
positum  est  inter  scapulas, 

12  3  sqq.     quod  nnam    hanc  ex   auibns  traditum  est 
memoriae    contra    solis    exorlentis    radios    nolatu    con- 
tendere.    hanc  ampliorem   memoriam   non   dubito  ipsi  Hygino 
reddere.    nam  ex  auibus,  quod  apte  est  additum,  cum  epitome^ 
([jl6vov   töv   Cwwv)   tum   scholiorum   Germanici   (sola   auium  Bas^ 
altim    cunctis   uolatilibus  Sang.)   consensu  firmatur.     ad    uolatu 
contendere   acccdit  codicis  G  lectio   contendere  twhnleinj  qu»»® 
nescio  an  eiusdem  integrioris  memoriae  in  Hygini  codicibus  sola^ 
Sit  uestigium  (u.  supra  pp.  10  et  53).    nam  librario  eam  debo^^ 
minus  est  uerisimile  propter  accusatiuum  %wlaniem,  qui  cum  ^* 
quae   in   scholiis   est   uerborum   structura   congruit,    abhorret       * 
uulgata.     ceteri   Codices  fluctuant  inter  uolare   et    ualere.    illi-^^ 
codicum  DM  auctoritate  et  simili  scholiorum  lectione  comme  ^' 
datur.     sed  fugit  Bunteum,  qui  hanc  lectionem  in  textum  recej^^^^ 
temere  (secundum  Munckerum)  laudato  loco  p.  58,19,  sensu  ea 
carere,  neque  enim  quidquam  aliud  significare  potest  contetuicm 
uolare^  nisi  uellcy  conari  uohxrey  quod  h.  1.  ineptum  est.     itaqc^:^^ 
uulere,    quod  aptum   praebet  sensum   et  similiter  saepius  usu: 
patur  (cf.  pp.  40,10.  68,18  al.),  fortasse  per  coniecturam  inrepsi 
an  genuina  fuit  lectio  uolata  contendere  tmlere?  —  denique  particul 
qnod,  qua  in  Y  hoc  enuntiatum  ad  id  quod  praecedit  adnectitui 
et  sententia  —  nam  causa  adfertur,  cur  aquilam  sibi  delegei 
luppiter  —  et  scholiorum  Germ,  memoria^)  (.  .  est  signum  loui 
quod  sola  .  .  Bas.,  propter  louem  qui  .  .  eam  sortitus  sit  eo  quoc 
altius  .  .  Sangerm.)    optime    commendatur.     inpersonalis    autei 


hac  uoce  angustioris  notionis  interpretatur  graecum  ^X'?>  quod  in  schol. 
Baa.  et  Sang,  uertitur  uocabulo  dorsi  et  rarius  spinae  (hoc  in  Bas.  uno  loco 
cxstat,  in  Leone,  saepius  in  Sang.),  quare  etiam  in  Scorpione  p.  74,3  Rob. 
in  epit.  inserendum  est  eirl  vr^  f(d)^5(ü?,  non  quod  p  scripsit  eitl  toö  vcutoo.  — 
formam  scapultim  {in  scaj^ulo)  Sang,  habcnt  eadem  qua  interscapilium  notione 
in  Ursa  maiore  p.  54  sq.  Rob.  stc*  a>[jLoitXaid)V  =  in  summo  interscapüio  Hyg. 
=  in  armo  Bas. 

*)  In  epitome  p.  156,7  jjlovov  h\  iam  Wilamowitzius  (ap.  p»)  correxit  in 


LV 

huiusmodi  uerborum  strnctura  etiam  ubi  praesens  asarpatum  est 
in  hoc  scriptore  oecurrit,  e.  g.  pag.  40,  6.  8  dicilur  .  .  Minoa  .  . 
fMsse. 

12  8  Crete  snbreptnm.  hanc  codicum  XY  lectionem 
intemptatam  reliqui,  cum  datiuns  Cretae,  pro  qao  crete  scriptum 
fuisse  ad  exemplum  datiuorum  Ariadnaey  Erigonae  (u.  not.  ad  1  22) 
suspiceris,  cum  uerbo  subripiendi  coniunctum,  ubi  de  loco  non  de 
persona  agitur,  uix  possit  ferri.  sed  etiam  abl.  Crete  (cf.  Cretam 
uenmet  p.  40,7,  transuexerit  Cretam  p.  62,8  neglecta  praepositione) 
qaamqnam  ad  sententiam  aptus  est,  molestus  uidetur  propter 
formam  graecam,  qua  huius  quidem  uocis  nusquam  utitur  Hyginus 
(minmla  Creta  p.  49,4,  Cretae  [gen.]  48,14,  in  instäam  Cretam  73,5). 
neque  ullum  huius  casus  graeci  exemplum  nouit  Neue,  I.  c.  I  47, 
ubi  multa  locorum  nomina  in  e  exeuntia  (praeter  formas  usi- 
tatiores  latinas)  conlegit,  nam  quem  profert  abl.  Crete  (Plinius 
NH  IV  58)  njmphae  est  nominis. 

12  9  qni  postquam  pernenit  .  .  et  uoluerit.    temporum 

et  modorum    in   enuntiatis    secundariis   —    iis   praecipue,   quae 

indirectae    narrationi    inserta   sunt   —    usus   Hyginianus   quam- 

qaam  satis  peculiaris  uidetur  esse  et  a  communi  consuetudine 

recedere,    tamen    accuratius    in    hanc    rem    inquircre,    ita    ut 

orationis  eins  certas  leges  liceat  statuere,  huius  commentationis 

inodum  excedit.  neque  enim  solius  Hygini  ratio  habenda  est,  in 

qao  nnlgaris   sermo  et  tumidae  cuiusdam   grandiloquentiac  ad- 

fectatio  et  graecae    linguae  non  raro    male  intellectae    crebra 

Qestigia  mire  confusa  sunt,  sed  ex  aliorum  librorum  conparatione 

qnaerenda  sunt  subsidia.    itaque  nonnulla  tantum,  quae  ad  scho- 

liomm  memoriam  pertinent,  leuiter  tetigisse  satis  sit    sie,  ut  ad 

scholiorum    locum    redeamus,    post    coniunctionem   postquam    in 

oratione  obliqua  e  praesenti   pendente   (directae   orationis  unus 

exstat  locus  p.  59,7  p.  peperit)  coni.  perf.  et  p.  80,14  rescient  et 

03,23  sit  capia  et  44,5  inuenerit  (inuenit  li)  et  42,16  defecerint 

i^eficerent  R)  usurpatus  est  (de  coni.  cum  postquam  in  orat.  dir. 

coniuneto  u.  Dräger  Hist.  Synt.  II  591  sq.).     uno  loco  p.   73,4 

(H  21)  X   coniunctiuum    imperfecti    desperaret   habet,    cum   in 

^  sit  desperarat.  —  idem  coni.  perf.  in  iis  enuntiatis  temporalibus 

orationis  obliquae,  ubi  quo  tempore  usurpatur,  occurrit  (de  ind.  u. 

iöfra)  pp.  79,1  (25  3)  finxerit,  60,26  oppiignauerit,  42,14  ahduxerit 

(paulio  infra  illud  postquam   defecerint   sequitur),   58,9  deuenerit 


Lvm 

auspicinm  aduolasse,  quam  uictor  bono  omine  acceptam  tutelac 
suae  subiugarit',  cum  in  nostris  scholiorum  Basileensium  codicibus 
ipsa  illa  uox  uictor  interciderit.  neque  a  Lactantio  addita  est, 
quippe  qui  ad  uerbum  fere  scholiorum  locum  exscripserit.  quod 
uero  nihil  tale  in  epitome  legitur,  non  obstat,  cum  in  breuius 
eam  contractam  esse  etiam  ex  scholiis  Sangermanensibus  Capnd 
Titanas  ptigncisse')  eluceat.  praeterea  uelim  conferas  Seru.  ad 
Aen.  1,394  ^aquilam  loui)  obuolasse  in  augurium  ac  statin) 
uidoriam  consecutam  et  ideo  inter  sidera  collocatam*.  quod 
louis  nomen  in  Y  positum  est,  cum  in  X  desit  (cf.  13  8  Xef^ 
tunus\  et  Aquilao  nomen  pro  solo  pronomine  (cf.  7  12  q/gnun 
pro  €um\  minoris  est  momenti.  nee  uero  est  cur  haec  reiciantui 
neque  quod  sequitur  sidera  pro  astra^  quibus  uocabulis  promiscu 
utitur  Hyginus,  sed  crebrius  ut  uidetur  latino  (u.  supra  p.  XLfl 

12  18  habet  >)  in  pede  stellam  I^  in  ntraqne  tibia 
cum  in  scholiis  uox  propriae  notionis  exstet  tibia  (Flügelröt 
knochen),  in  X  commune  uocabulum  penna  traditum  sit,  q} 
ceteris  locis  alas  auium  significat  Hyginus  (cf.  e.  g.  III  7.  24.  3 
adde  16;  saepius  occurrit  in  libro  IV),  scholiorum  lectio  plai 
aestimanda  est.  et  fauet  ei,  quod  scholia  Strozziana  (p.  161 
Breys.)  habent  (seil,  ex  Sangermanensium  catalogo  deperdt 
sumptum)  in  hmneris  &irujulis  alatmm,  cui  loco  addo  scholiorO 
Bernensium  memoriam  4n  roslro  superiori  I,  in  subteriori 
(Breys.  not.  ad  p.  238,16),  quod  haud  scio  an  errori  scholiast^ 
illius  debeatur,  qui  uocabulo  yßXoQ  (=  margo)  labrum  uel  rostm 
(cf.  rosltum  equi  ap.  Hyg.)  significari  putarit.  —  contra  qu« 
pro  capite  (cf  Strozz.  p.  161,5)  Y  habet  pede,  falsum  est,  cu 
non  possit  omitti,  in  utro  pede  sit  Stella,  quod  iis  tantum  loe 
non  addit  Hyginus,  quibus  uter  sit  dictus  elucet.  .  nee  uero  tac( 
idem  pede  Bemensia  habere,  cum  neque  in  epitome  neque 
scholiis  Basileensibus  singulae  Aquilae  stellae  enumerentur. 

13  5  peruagatus  paene  omnes  insulas.  Delphinus,  que 
hominem   esse  fingit  Hyginus^)  'Delphina  nomine*,   cum   grac 

*)  Habens  X,  hoc  cum  scholiorum  lectione  et  communi  in  hoc  ter 
libro  U8U  refutetur,  scholiis  nisus  mal  im  restituere  habet  atitem,  ucl  oonparj 
III  30  (cf.  35.  40)  sed  habet 

*)  Eadem  de  causa  etiam  ea  quae  exscripsi  uerba  minus  accurate  s\ 
translata  'peruagatus  insulas',  cum  epit.  habeat  irXavcojxevtx;  xaxa  xa<;  vrp 
cf.  seh.  Bas.  *qui  cum  circa  insulas  Atlantis  rimaretur*,  seh.  Sang,  circu 
uagans. 


LVIIII 

nerba,  quae  sequantur  (epit  p.  158,12  p),  ex  more  suo  male  in- 
tellegeret,  'aliquando  ad  nirginem  pernenit'.  ea  quac  in  scholiis 
inserta  sunt  nerba  pene  omnes  si  qna  alia  gcnnina  esse  et  hoe 
scriptore  dignissima  nemo,  opinor,  qni  eins  indolem  et  inanem 
uerbonim  copiam  perspexerit  negabit.  neqne  cum  in  epitome 
exstet  xaxa  tac  vf^oo?  xoö  "'AxXavxoc  cireumnagatum  esse  Del- 
phinum  —  idem  nterque  seholiasta  Germanici  legit  — ,  suspicio 
est  reicienda  nerba  pene  omnes  sagaeitati  illius  conpilatoris  deberi, 
qai  graeci  exempli  cormptelam  TOr(A)nANTOC  nel  tale  quid 
liunc  in  modum  interpretaretur.  qualem  autem  in  nertendo  graeco 
exemplo  Hyginus  ille  se  praebuerit,  duobus  quae  initio  libri  sui 
C.  Robert  commemorat  exemplis  satis  inlustratur. 

U  11  natnm  puernm  demonstrant  eqs.  quod  ex  uerbo 
dmonstrant  in  X  deperdito  pendet  esse  (u.  13)  non  solum  scbolia 
scdetiam  D'jK  semauerunt  demonstrant  autem,  quamquam  paene 
superfluum  est,  prorsus  ex  more  huius  scriptoris  insertum  esse 
cum  alia  exempla  docent,  tum  pag.  38,8  ubi  Petellide  auetore 
laadato  tamen  Hyginus  pergit  ^quos  neganf.  in  indicatiuo  iussit 
(u.  12)  in  oratione  obliqua  minime  offendendum  esse  et  appelkiri 
'^mil  magis  commendari  quam  quod  fcrri  nequit  appellaret  iam 
iid  12  9  diximus.  uetnstate  denique  pro  uenustate  falso  scholia 
cum  deterioribus  codd.  habent,  u.  supra  p.  54. 

H  25  oceidentem  exortu  Scorpionis  posteriore  parte. 
ablatiui  buius  temporalis  plura  exstant  exempla,  p.  87,3  occidere 
^igittarii  et  Capricomi  exortu,  p.  87,17  occidens  exortu  Geminorum, 
^mri,  LeoniSy  pag.  88,2  =  seh.  11  7  occidit  Uirginis  exortu 
(u.  supra  pag.  XXXVI  adn.  1),  pag.  97,10  =  seh.  21  7  occidens 
Metis  exoriUj  p.  109,24  quorum  (seil.  XII  signorum)  exortu  quae 
^e  reliquis  c^yrporihus  ocddant  aut  oriantury  ib.  27  Arietis  exortu, 
P-  110,19  exortu  Leonis,  hoc  tamen  loco  qui  sequitur  ablatiuus 
posteriore  parte  ferri  nequit,  ita  ut  exorta  cum  (/ß  sit  corrigendum, 
^ui  optime  respondet  quod  sequitur  'et  Sagittario  exorien/e'. 

15  8  sqq.  Inppiter  .  .  .  ntrosqne  in  lapides  conuertit, 
^^  data  beneflcia  aliquo  tempore  degenerarentur.  canis  'quem 
^ttlla  fera  praeterire'  potest,  persequitur  uulpem  'cui  datum  dice- 
"*tur  ut  omnes  canes  eflfugere  posset'.  Inppiter  autem  cum  in 
^nta  difBcultate  id  remedium,  ut  diuinis  illis  beneficiis  utrique 
^demptis  canis  uulpem  persequeretur,  adhibere  noUet,  ne  auctoritas 
deonun,  cum  data  beneficia  irrita  facere  cogerentur,  diminueretur, 


LX 

'cum  in  unum  peruenissent*  i.  e.  cum  prope  iam  a  uttl?^ 
canis  abesset,  'utrosque  in  lapides  conuertit'.  lapides  aut^^ 
quod  scholia  habent  scribendum  esse  et  sententia  conprobatiiT 
—  nam  certe  priusquam  uulpem  canis  conprehenderet,  luppi^' 
eorum  formas  conuertit  (u.  etiam  Pausaniae  locum  in  adno^ 
exscriptum)  —  et  iis  uerbis,  quibus  ApoUodorus  utitur  in  bibl.  J 
4,  7  (p.  51,18  Hercher)  Zetx;  a^^ozi(jOO(;  Xfdwc  SirotTjoev  (cf.  Antoi 
Lib.  41  ex.),  qui  eiusdem  uidetur  Istri  fabulam  exhibere,  ex  q^:> 
Hyginus  hunc  fabulae  exitum  ^catasterismorum'  narrationi  a.^ 
miscuit*),  u.  Robert  p.  230. 

16  14  sequens  recte  scholia.  cf.  e.  g.  p.  34,23  hie  . .  efacr 
sequens  Ursam  (in  caelo)  perspicitur^  cum  antea  u.  19  de  Arcac3 
Ursam  in  templum  persequente  sermo  sit,  p.  64,11  Orion  .  .  fugient  ^ 
eas  sequi  uidetur  (in  caelo),  p.  45,7  =  seh.  7  12  aquilam  sequente  ^ 
collocauit  in  mundOj  p.  32,22  plaustrum  sequens^  alia. 

15  15  sq.  corpore  ad  occasum  spectans^  sed  caput  2m 
aequinoctialem  circulum  tendens  et  occidens  eqs.  —  X  hab^ 
capite  pro  corpore,  tendit  pro  tendens  et.  in  hac  lectione  oflfendi 
quod  cum  caput  ad  occasum  spectare  dixerit  scriptor,  de  eodei^ 
pergit  'sed  caput  ad  aequinoctialem  circulum  tendit'.  tamen  prior" 
loco  nihil  mutandum  est^),  nam  capite  spectare  saepissime  occurrS 
apud  Hyginum,  et  aptum  est  ad  rem,  cum  in  eandem  regioneic 
Sirius  spectet,  in  quam  e.  g.  Orion  quem  sequitur  spectat  (pag 
95,13).  immo  pro  eo  quod  deinceps  additur  capnt  malin^ 
restituere  corpore^  quod  cum  uerbo  tendendi  apte  coniungitui: 
et,  cum  lectionem  scholiorum  tendens  et  tueatur,  nitro  firmatur/ 
quod  uero  iis,  quae  in  uulgata  huius  enuntiati  memoria  exstant^ 
participiis  nouum  additur,  in  hoc  scriptore  uix  oflfendat,  quippes 
qui  e.  g.  in  eo  quod  praecedit  capite  de  Orione  participiorum 


*)  cf.  Pausan.  IX  19,1  de  Teumesia  uulpe  .  .  xal  a>?  (mb  toö  xov6?  .  . 
äXioxeo^oi  p.lXXouoa  ahzri  xe  Xi^o^  Iy^sto  4)  3(Xumv]$  xal  6  xucuv  ooxo^. 

')  Hae  uoces  saepius  in  Hygini  codicibus  inter  se  confundantur. 
p.  92,9  in  FU  legitur  capite  pro  corpot'e.  contra  p.  84,16  cum  DMBGF 
habeant  corpus,  tarnen  quod  deteriores  et  edd.  exhibent  caput  iure  ß  probauit,  ut 
ex  initio  capitis  elucet  'praeter  umeros  et  caput  nihil  occidere.*  cf.  Arati,  ex 
quo  ut  adsolet  priorem  capitis  partem  paene  totam  Hyginus  desumpsit, 
u.  633.  —  ceterum  ex  eodem  Arato  (u.  186  sq.)  p.  84,13  restituendum  est 
'quem  a  capite  pnmum  efficere  uidetur*. 


LXI 

praesentis     qninque     accusatinos     in    nnum     ennntiatnm    con- 
posnerit 

17  11  eoniectam  scholia  recte  ni  fallor,  coniunctam  nnigo. 
nam  cnm  nerbi  coniungendi  (u.  ad  18  6)  haec  strnctura  ab  Hygini 
coDsaetadine  aliena  sit,  id  quod  in  scholiis  legitar  simili  eiasdem 
uerbi  nsn  commendatnr,  cf.  6  24  'quae  in  testudinem  nt  bracchia 
sunt  con%ecta\  qnod  fortasse  ad  graeci  nerbi  l[jLßdXXeLv  exemplam 
scriptum  est 

17  17  in  mari  colloeata  (mare  A)  scribere  non  dnbitaui, 

qnamqnam   etiam   15  11   et  25  7    scholiis   in  astra  constitutum 

{collocalum)  traditnm  est  (priore  loco  =  M)  pro  inter  a,  c;  tarn 

paacis  enim  hnins  straetnrae  (de  qua  n.  Dräger  1.  c.  I  658  sqq.) 

eiemplis  plorima  obstant   praepositionis  in  cum  ablatiuo   con- 

innctae,  ex  scholiis:  in  triangulo  posita  2  1,  in  gremio  se  colh- 

(mit,  colhcauit  in  mundo  7  8.  13  etc.,  cnm  praesertim  post  uerba 

Muere  et  constituere  teste  Drägero  (1.  c.  p.  660)  rarioris  illius 

stracturae  nnlla  exstent  docnmenta.  —  contrarium  huic  loco  est, 

quod  3  4  in  J[  legitnr  in  flumlne  se  proieeisse.    hanc  structnram 

qnamquam  ad  p.  78,2  {in  mari  proici  BU)  Munckerus  laudatis 

Folgentio  et  Lactantio  mythographis  et  Hygini  fabula  92  {deduccU 

«M  m  Ida  monte  p.  88,1  ed.  Schmidt),  et  ad  p.  57,8  {se  in  man  , . 

proiecerunt  BPNU)  Staverenns  ut  Hyginianam  commendare  conantur, 

tarnen  etiam  nunore  quam  accnsatinus  ille  pro  ablatiuo  utitur 

auctoritate. 

17  18  sqq.  hie  catalogus  in  A  uarie  corrnptus  iam  in  Y 
ä  meliere  illa  quam  X  habet  memoria  satis  uidetur  aberrasse. 
oam  cum  in  qnaternatiaenm  (u.  18)  uix  quidquam  aliud  latere 
possit  quam  quatemas  drcum  (u.  supra  p.  19),  octo  hae  guber- 
nacnlorum  stellae  una  differunt  ab  eo  numero,  quem  X  epitomes 
iQctoritate  probatum  tradit,  V  -|-  Uli.  etiam  sunmia  quae  subiun- 
gitor  sedecim  falsa  est,  tamen  cum  iis,  quae  in  scholiis  reuera 
eaninerantur,  stellis  mirum  in  modum  consentit.  habes  enim  in 
gabemaculis  YUI,  'circum  carinam  et  sub  reiectu'  V,  ad  malum 
10.  interciderunt  igitnr  quattuor  puppis  stellae  —  idem  numerus 
a  codice  X  afuit*)  —  et  carinae  stellarum  numerus  quinque. 
Jam  uero  etiam  in  X  numerus  uidetur  fuisse  XVI  crebro  errore 


')  Snpplenit  eum  ß.  sed  mallem  addidisset  Stellas  ante  IUI,  quod 
<^talogoram  iDitiia  nunquam  deest.  nam  p.  94,22  apud  ß  typotbetae  tantum 
«nope  intercidisse  uidetur  (=  seh.  18  10). 


Lxn 

pro  XXVI  scriptus*);  tot  enim  stellae,  si  quattuor  illas  puppis 
addideris,   enumerabuntur,   et   candem   cxhibent  snmmam  schol. 
Bas.,   cum  XXVII   uerus   sit  numerus   iudice   Roberto,    amissis 
igitur  quattuor  puppis  stellis  quinque  carinae  stellae  intercidisse 
uidentur,  ita  ut  totus  stellarum  numerus  iam  esset  XVII.    qui 
ut    ad    summam    XVI    aecommodaretur,    singulis    gubemacufo 
quaternae  tantum  stellae  in  Y  tribuebantur.  —  sed  quantumüte 
hie  catalogus  sit  deprauatus,   t<amen  uno  loco  scbolia  memoriatft 
codice  X  uberiorem  et  aperte  genuinam  seruauerunt.    tres  ea^^ 
illas    Stellas   ad  malum    sammum    esse    deformatas,    quod    ^^ 
epitome   (IttI  oxoXiSoc  äxpac)    et   scholiis  Bas.   {in  malo   sumr^^ 
discimus,  etiam  Hyginum  commemorasse  docent. 

18  6  rostro  prope  posteriorem  Arietis  pedem  iunge^^^' 
sie  XY.  solus  R  dissentit:  rostrum  p.  posteriori  Ar.  pedi  t.  c«^^ 
h.  1.  conferas  quod  8  8  7?  habet  de^ctram  ivbae  Pegasi  prope  cr:^' 
iungens  pro  dextra  iubam  P.  p,  coniungens  (contingens).  utrumcf^^^ 
igitur  locura  ad  communem  linguae  latinae  usum  conunutatu^™ 
exhibet  Ry  recedens  ab  ea  qua  Hyginus  utitur  singnlari  ue^^^^ 
iungendi  siue  coniungendi  structura.  eadem  enim  notionc  ^ 
structura  hoc  uerbum  cum  simplex  tum  conpositum  ab  eo 
hibetur,   qua   contingere   quo  et  ipso  utitur^),   ita  ut   uoces  h 

*)  Quod  R  habet  XXII  ad  eanim  quae  in  X  enumerantur  stellai 
summam  accommodatum  est.     summam  XXIII  exhibent  recentiores  quidr 
Codices,    in  nonnuUis   enim    malo  IUI  stellae   pro   tribus    attribuuntur. 
quod  in  Hasperi  Hygino  est  *ita  sunt  omnes  XXII  uel  XXIQ.' 

*)  pp.  84,1  contingens  extremum  pedem  sinistrum.  —  82,21  (Arctophyls 
Coi'onam    umero   sinisiro  2>^'f>P^    contingere   nidetur   (insequitur  coniungity 
infra  p.  LXIIII).    87,18  (Anguis)  prope  ej-tremo  ore  Coronam  coniingit,    9' 
(Scorpius)  extrema  cauda  circidum  hietnalem  contingei'e  uidetur,    96,10  (17 
piippis   hiemaJem  circ.  et  fnaioris   canis   caudam    contingens   inferiore  pni 
(accus,   falso  in  A)  noulssimae  (sie  recte  A  cum  M  et  aliis)   nauis.     102, 
sinistro   prope    contingere    uideatur    seil,    circulum;    prope    enim    quod    ff^:^^ 
D^MBF'^iL  est  (pede  RD^G%  prope  pede  PUj  prope  pedes  Micyll.)  restituendo^^ 
est,    cum  id  tantum  intersit  inter  Arati  (515.  517)  et  eam  quam  *nonnull 
habent  sententiam,  quod  auctore  Arato  'Tauri   genua  (in  circ.  aequin.)  u  ^ 
fixa  perspiciuntur',  secundum  illos  Taurus  dextro  tantum  genu  eo  nititiu — ' 
sinistro  prope   eum  contingit.   —   etiam   pag.    102,18  (cf.    14)   contingens  ex^ 
codicibus  scribendum  est,  cum  ß  coniungens  ex  correctura  codicis  D  in  textum 
recei^erit.     p.  100,5  prope  contingens  omnes  mei  Codices  habent,  hnnc  autem 
cum  uno  R  (et   P)   sit  traditum,   ex   Hygino   quidem   eiciendum   c<?nseo.  — 
etiam   attingere  usuqjatur  pag.  81,18,    et  persaepe  occurrit  simplex   uerbum 
tangere,  82,  1.  11.     83,4.     84,26.     85,22  etc. 


Lxin 

simillimas  saepissime  in  codicibus  confundi  non  sit  mirnm.  tarnen 
illa  üoce  eiecta  ubique  usitatiorem  contingere  et  codicnm  memoria 
no8  netat  restituere,  cui  nonnullis  locis  accedit  scholiorum  auctori- 
h%  et  qtiod  non  solum  conpositum  illnd,  sed  etiam  simpIex  uer- 
bnm  iungendi  interdnm  ita  est  usurpatum  (p.  94,18  =  seh.  18  6,  p. 
104,30),  quod  cum  contingere  esse  confusum  uix  credideriS;  denique 
qnod  etiam  strnctnra  passina  huius  uerbi  oecurrit,  cum  contingere 
passino  careat.  loci  autem,  qui  buc  spectant,  hi  sunt:  pp.  104,30 
Cepheus  pectore  suo  circulum  (arct,)  iungit^  88,24  {Equus)  Aquarii 
manmi  dextram  ceruice  sua  coniungenSy  95,23  (=  scb.  15  15) 
{Cam)pedem  dextrum  (hionispaene  suo  capite  (capiti  M^)  coniungens 
(contingens  ap.),  96,19  (=  seh.  22  16)  Centaurus  .  .  capite  prope 
caudani  IJydrae  coniungens  (contingens  6r'3(i),  88,16  Delphinus  .  . 
capite  prope  coniungens  (cont,  GPU  edd,  cf.  F)  equi  Pegasi  rostrurn, 
89,19  (=  seh.  1  17)  Aries  .  .  pedibus  prope  coniungens  (cont. 
BGPFU  edd.)  caput  Pistrids,  bis  accedunt  duo  a  quibus  orsi 
sninusloci,  18  6  (p.  94,18),  ubi  rostro  ablatiuum  esse  ex  iis  quae 
attuli  exemplis  intellegitur,  et  8  8  (p.  93,10),  ubi  utrum  coniungens  (sie 
^fi)  scribas  an  contingens  dubites,  quamquam  hoc  ceteris  codicibus 
seruatum  etiam  scholiorum  fragmentum  Uercellense  exhibet.  nam 
^^  quam  codicis  C  per  Cyriacum  habemus  notitia  non  est  tam 
^curata  quam  codicis  A^  quem  hodie  licet  inspicere,  et  dextram 
^bae,  quod  praeter  R  etiam  in  FU  (et  *Voss.  sec.')  legitur,  cum 

• 

'Jieptam  sit  cum  contingens  coniunctum,  id  certe  testatur  etiam 
^^  aliig  codicibus,  a  quibus  recentissimi  illi  originem  ducunt,  fuisse 
^^^ungensy  ita  ut  idcm  fuisse  in  X  non  omnino  sit  negandum. 

Haec  autem  structura  ni  fallor  datiuo  pronominis  reflexiui 
suppletur:  Cepheus  e.  g.  (pag.  104,30)  circulum  arcticum  sibi 
^^ngit,  seil,  pectore  suo,  et  Aquarius  (93,10)  iubam  Pegasi  prope 
sibi  coniungit  dextra  sua,  cum  in  R  Aquarius  iubae  illius  suam 
dextram  coniungat.  haec  codicis  R  structura  cum  usitata  fuisse 
^ideatur^)  (cf.  e.  g.  dextram  dextrae  iungere^  Italia  Dalmatis  iuncta, 


*)  Eadem  in  alios  Hygini  Codices  interdum  inrepsit.  iis  quae  attuli 
^lemplLs  addo,  quod  in  Hasperi  *Hjgino  philosopho*  haec  structura  exstat 
^^  loco  quo  in  R  fquocum  in  uniuersum  magna  ei  intercedit  similitudo] 
P"  94,18  rostrum  prope  jiosteriori  Arietis  pedi  iungit,  praoterea  p.  95,23 
^'  •  .  rapid  9imm  iungens.  ~  uno  loco  in  X  hanc  structuram  fuisse 
^icum  omnium  consensu  probatur  pag.  84,2  Olor  .  .  sinistram  alam  habet 
l^^Mlum  extra  circulum  aestiuum,  paene  coniungens  (seil,  eam)  pedibu8  Pegasi, 


LXIIII 

umerOy  lateri  alicuius  %\mg%\  eins  qua  Hyginus  utitur  alia  exemp^a 
frustra  circumspexi  ^).  sed  in  eodem  inuenitur  passiua  structura, 
quae  actiuae  qua  utitur  plane  respondet.  cf.  pag.  85,8  ^ndro- 
medae  cajmi  equi  Pegasi  uentre  {ueniri  RD^GFU  edd.  ß)  coniungii^^^ 
=  Andromedae  caput  (accus.)  equus  uentre  (suo  sibi)  coniung^^ 
86,21  Heniochi  dexter  pes  (p,  d.  Dß)  Tauri  sinistro  cortm  st^i^ 
coniungitur  una  =  Heniochi  dextrum  pedem  Taurus  sin.  comu  (Bi 
sibi)  coniungit  una  Stella  (et  pedi  et  cornui  communi).  ad< 
pag.  105,3  manus  sinistra  Bootis  exteriore  parte  circuJi  peru^^ 
coniunclüy  i.  e.  ad  regionem  signorum,  quae  inter  arcticum  cir^ 
lum  et  polum  sita  sunt^  peruenit  manus  sinistra  Bootis^  qu^ 
circulus  arcticus  exteriore  parte  coniungit  uel  attingit^  sciL  ce: 
reliqua  huius  signi  pars  intra  circulum  arcticum  et  aestiuc 
posita  sit,  manus  sinistra  ultra  arcticum  circulum  ad  poli: 
porrecta  est.  cf.  pp.  82,6  et  110,9.  de  locis  pp.  104,2  et  9E 
quorum  simplicior  est  structura*)  u.  adnot.  1.  —  falso  ß  pas^ 
uum  coniungitur  scripsit  Munckero  (et  tribus  Ulitianis)  adstip 
latus  pag.  82,22  ubi  haec  codicum  lectio  est  restituenda:  g 
autem  Engonasin  <^u>ocatur'^^)  dextri  pedis  calce  coniungit  sc 
Coronaniy  quod  praecedit.  sie  Codices  mei  omnes,  in  J2  a  m. 
contingit    [hoc   Bursianus   probauit]    in    coniungit    est    correctu 


*)  Simile  uidetür,  quod  Dräger  Hist.  Synt.  I  p.  425  adfert  ['der  uulgar- 
Sprache  mag  entlehnt  sein']  Plaut,  m.  gl.  51  communicaho  semper  U  tnetm 
mea.  quod  idem  (paullo  inftu)  de  participii  coniuncius  usu  dicit  huc  i* 
pertinet.  sed  ni  fallor  huius  usus  uestigium  reliquum  est  in  francogallico  joincT 
qn.,  cui  structurae  prorsus  respondet  quod  p.  94,13  uidetur  restituendum  qB 
loco  is  circulus  mesemhrtnos  coniungit  {coniungitur  Codices,  quod  apto  sens 
hie  caret)  et  transit  aequinoctialeni  circulum  [cf.  quod  sequitur  in  ipsa  cot 
iunctione  circulorum]  i.  e.  den  Aequator  erreicht  und  durchschneidet  {joit 
et  traverse).  et  eodem  uidetur  cadere  p.  104,2  Scorpionis  extretna  cmtd 
eodem  circulo  coniungitur  i.  e.  caudam  idem  circulus  coniungit j  cum  p.  95, 
ab  eo  loco  quo  (Eridanus)  pi'ope  coniungitur  Ceto  dubites  utrum  ablatiuus  s 
Ceto  (Eridanum  coniungit  Cetus),  an  datiuus  (u.  adnot.  praec.). 

')  Aliter  res  se  habet  pag.  94,4  (=  seh.  3  ex.)  hi  pisces  quibusda, 
stellis  ut  lineola  ab  Arietis  2)ede  pi'imo  coniunguntur  i.  e.  inter  se  (cf.  Ära 
et  seh.  Germ.)  coniunguntur  quib.  st.  ut  lineola,  quae  ab  Ar.  p.  pr.  pr« 
ficiscitur,  cf.  u.  8  'herum  coniunctionem  quae  a  pede  Ar,  pr,  notatur\ 

*)  Inuitis  codicibus  omnibus  recte  hanc  uocem  inseruit  Bursiani 
(ß  Munckerum  secutus  dicitur).  cf.  pp.  29,8.  [40,5.]  108,11.  105,2;  83,1 
84,2.  110,15.20.31.  111,19.     |;87,3  Ophiucho  et  Engonasin  oceidentibus.] 


LXV 

seBtentia   ighar  est  haec  'Engonasin   soi  pedis  caice  Coronam 

sibi  eoniangit  i.  e.  tangit.'    Bontei  nero  lectio   sie  intellegitar 

(ef.  pp.  85,8.  86^1):   eum  qni  Engonasin  uoeator  dextri  pedis 
ealce  doniniigit  —  qnis? 

Deniqne  eum  passinis  formis  etiam  praepositionem  cum 
Hjginns  eoniangit:  pp.  84,5  {Cygni)  cauda  iungiiur  extrema  cum 
capUe  Cqphei.  90,2  {Tcturi  comu  skUstrum)  coniungitur  cum  dextro 
pede  Äurigae.  eontra  p.  87,16  üa  tarnen  ut  extrema  cauda  (angtUs) 
dmdum  aequmoctialem  cum  Aquäae  cauda  iungat  {iungatur  R)  hoc 
significat:  ut  anguis  sua  eauda  una  cum  Aquilae  cauda  eirculum 
aeq.  (sibi)  iungat  i.  e.  eontingat 

19  3  aqaosissimnm  in  Y  conieeturae  librarii  debetur,  qui 
com  aequissimum  quid  sibi  uellet  non  perspexisset,  aqaosissi- 
mnm Nilum  satis  seite  sibi  uisus  est  appellare.  dubitari  autem 
potest,  utrum  uulgata  lectio  retinenda  an  id  inserendum  sit.  sane 
flu  epitomes  uerba  ixspot  8d  rpaai  Stxai6raxov  aoxbv  sivai  NetXov 
(p.  178  p)  egregie  patrocinantur,  quae  exemplum  graeeum  inscite 
^b  Hygino  translatum  esse  uidentur  demonstrare.  in  schöliis 
BasUeensibus  hoc  ipsum  uerbum  corruptum  esse  dolendum  est, 
c£  Breysigium  p.  98,8,  in  qua  corruptela  aut  aequissimum  aut 
f^egmis  eum  (fortasse  legerat  scholiasta  Stxaidtspov),  quod  utrum- 
Que  Breysigius  coniecit,  latet 

19  5  nrbs  Y,  insnla  X.  duplex  haec  memoria  ni  fallor 
orta  est  altera  utra  uoee  ut  glossa  adscripta.  genuinam  autem 
lectionem  etiam  hoc  loco  schöliis  conseruatam  esse  suspicor, 
^ulgatam  inrepsisse  per  sciolum  quendam  lectorem,  qui  cum 
insiilas  Nili  ostiis  formari  nosset  iUud  insula  adscripsit,  simul  ut 
^ptius  insulam  quam  urbem  flumine  allui  diceretur. 

21  8  in  snmmo  eaeumlne  circnli  quo  formatiir.    loco 

abUtini  quo  in  X  fuit  quod^  pro  quo  in  FU  edd.  substitutum  est 

^  (^ut  uel  quid  Munckeri  codd«?).     huie  codicis  X  memoriae, 

4uae  idoneo  sensu  caret,  ß  frustra  ita  mederi  conatus  est,  ut  pro 

^caU  scriberet  turibuliy  quo  nomine  Germanicus  Aram  appellat 

^  neque  apud  Hyginum  neque  in  schöliis  Germanici  haec  uox 

^nam  occurrit    et  manet  molestum  illnd  quod  formatur.    immo 

schotiornm  sententia  explicatur  uerbis  p.  85,2  4n  quadrato  quo 

sella  deformatur*  et  p.  95,18  (=  seh.  14  29)  Hn  eo  ^uo  gladius 

• 

^^^  deformatur.'     eandem  lectionem  Vogelsius  quoque  probauit, 

5 


LXVl 

qui  codicis  Lugd.  B.  imaginem  apad  Grotium  expressam  conferri 
iubet  *). 

24  6  spectans  ad  occasum  ut  iiiter  Geminos  et  Cancrum 
constitntus  uidetnr.    haec  uberior  scholiorum  memoria  Hygino 
reddenda  est    particula  ut,  qaae  in  nonnallis  codieibus  intercidit, 
X  non  caruit,  et  reete  quidem.    nam  haec  lectio  prorsus  coß- 
sentit  cum  Hygini  consuetndine,  qui  illa  uoee,  etiam  ubi  miaus 
necessaria  nobis  aidetar,  saepissime  utitur.    et  com  iam  in  nuV 
gata  'specta/  ad  oce.  ut  .  .  constitutns'   aptum  haec  particula 
exhibeat  sensam,  egregie  confirmatur  ea  quam  ex  scholiis  prottib 
lectione. 

26   1    Phaethon  XY.     sed    recte   ß    ex    scholiis    San^^^' 
manensibus  (u.  infra)  restituit  Phaenon,  cf.  u.  7  Phaenonia  j>^^ 
Phaethonta,    nam  Phaethonta  Solis  uel  Saturni  stellam  ab  Hygi^^ 
nominatam  esse,  louis  de  qua  agitur  Phaenonta,  et  epitomes     ^ 
scholiorum  Bas.  consensu  firmatur  et  nota  illa  Phaethontis  fabu^  ^ 
quae  de  Saturni  uel  Solis  Stella  ex  Pseudo-Eratosthene  ab  Hygi^^^ 
narratur.      sed    exstant    in    nonnullis    codieibus    nestigia    inte^^ 
polationis,  qua,  cum  prioris  sideris  nomen  Phaethon  in  codicibc^^ 
esset,  Saturni  stellae  Phaenontis  nomen  daretur.    cf.  u.  10  (DÜT^* 
desumptum  autem  est  hoc  nomen  fortasse  ex  Martiano  CapelL^ 
(VIII  851,  p.  315,21  Eyss.,  cf.  Cic.  nat  deor.  II  52). 

25  1  sqq.  de  qua  Hernclides  P.  scribit  ait  enim  quo 
tempore  Prometheus  homines  flnxerit  In  his  et  eum  eqs. 
sie  molestum  illud  qitem  (quam  D*)  H.  P.  ait  .  .  .  hunc  toUitur. 
quod  uero  primum  de  qua  est  dictum,  tum  masculinum  sequitur 
eum^  optime  quadrat  in  masculini  et  feminini  pronominom  ad 
Stellas  et  nomina  earum  pertinentium  in  hoc  capite  usu.  de 
ipsa  enim  Stella  ubi  dicitur,  femininum  est  positnm,  ubi  de  eius 
ut  ita  dicam  eponymo,  masculinum.  hoc  igitur  loco  prima  Stella 
est  .  .  de  (pm,  tum  ubi  de  Phaenonte  pulcherrimo  illo  homine 
fabulam  est  narraturus,  pergit  in  his  et  eum.  de  quinta  Stella 
tantnm  ut  de  Stella  agitur,  non  de  homine.    idem  est  u.  9.  10. 


*)  In  ipeo  A  ara  quadratam  habet  formam,  sed  in  globo  Famesiano 
figuram  praebet  columnae  ambitu  sursum  crescente.  cf.  Mus.  Borbon.  Y  52 
=  Baumeister  Denkm.  d.  class.  Alterth.  I  pag.  225  fig.  175;  eadem  sphaera 
ad  calcem  Manilii  ab  los.  Merkel  uersi  (Des  M.  Man.  Himmelskugel  .  .  . 
übersetzt  .  .  von  los.  Merkel,  Aschafienburg  1857  ed.  2)  depicta  est.  —  num 
ipsius  Arati  uerba  Sivuiroio  Siyzrjpioo  (u.  439)  in  eandem  sententiam  cadunt? 


LXVII 

tum  mascnlinum  sequitui*  de  quo  seil,  de  Solis  filio  Phaethonte. 
n.  14  reete  quam^  eom  ei  quod  19  seholia  habent  Pyrois  est 
appelkUus  Bcholioram  Sangerm.  lectio  praestare  uideatar  Pyrois 
fteOa  est  appellata  (u.  not.  ad  1.).  u.  21  Quarta  . . .  quam,  tum  pergit 
kmc  eundem  Hesperum  appeüari,  quod  non  debebat  ß  codieem  D 
(hmc  a  manu  2  ex  hunc  est  correetum)  secutus  in  hanc  eandem 
H,  a.  mutare,  nam  ad  Luciferi  potius  nomen  (u«  21)  haec  pro- 
Qomina  respieiunt  quam  ad  stellam.  sed  ex  uerbis  quae  in- 
seqanntnr  etiam  iis  locis,  ubi  de  ipsa  Stella  agitur,  nominis  eins 
potias  rationem  habere  scriptorem  apparet.  nam  in  isque  {hie  X) 
mnmn  siderum  maximus  uidetur  quin  recte  traditae  sint  formae 
masculinae  noli  dubitare.  feminine  si  uti  maluisset,  certe  siderum 
nitasset,  scripsisset  stellarum.  quod  igitur  solus  R  habet  haec . . . 
maximaj  librarii  studio,  quo  eiusdem  generis  formas  restitueret, 
deberi  manifestum  est.  idem  est  dicendum  de  ultimis  huius 
planetae  uerbis  quae  in  scholiis  interciderunt  (p.  80,6),  ubi  idem 
onofi  R  hanc  et  nominatam  correxit. 

25  7  Itaqne  enm  ab  lone  Inter  astra  collocatam 
Bcholia,  ita  ut  hanc  louis  propriam  stellam  ab  ipso  loue  in  caelo 
positam  esse  disertis  uerbis  apte  commemoretnr.  contra  codicis 
R  lectionem  «.  e.  inter  astra  ferunt  c.  non  dubito  spuriam  iudicare, 
praesertim  cum  conexus  orationis  obliquae,  qua  tota  haec  fabula 
ab  Heraclide  Pontico  sumpta  narratur,  illo  ferunt  turbetur. 

25  18  sqq.     Itaque   quam    nehementer   amor   enm    In- 

Mnderlt  Pyrois  est  appellatas  seholia,  cum  in  X  uideatur  fuisse 

i^^ue  cum  u.  a,  e.  incenderety  signißcans  e  facto  stellam  Pyriona 

(fpeUauit.     praeterea   arcessenda    sunt  seholia   Sangermanensia 

(p.  229,11  sq.  ed.  Breys.,  eadem  in  D  seruata  iam  ß  in  usum 

Docauit)  in  quibus  locus  ita  est  traditus:  et  quia  uehementer  morswm 

(sie  D  et  codd.  omnes  Breysigii,  morsu  cod.  Strozz.,  amor  eum 

Breys.  correxit)  incenderit,  Pyrois  Stella  est  (sie  6f"6r*Breys.,  ceteri 

omittunt  steHa,  sit  pro  est  Brux.  Strozz.  G)  appelkUa.    iam  uides 

maiorem  intercedere  similitudinem  nostris  scholiis  cum  Sanger- 

manensibus,  in  quibus  maxima  Hyginiani  huius  capitis  pars,  nee 

raro  ad  uerbum  exscripta  exstat  (u.  Breys.  adp.  18ö;  Robert  p.  204). 

codieem  autem,  ex  quo  haec  excerpta  sunt  a  magistello  loquaci 

et  insipido,   codice  X  praestantiorem   et  similiorem   codicis    Y 

faisse  etiam  ex  aliis  nonnullis  locis  potest  concludi:  pag.  228,21 

SS  seh.  u.  12  seholia  Sang,  recte   habent  dedderit,  et  in  uersu 

5* 


LXVIII 

proxime  praecedenti  conflcmerit  {conflauit  Fulgentius)  =  incenderit 
y.  de  p.  229,17,  ubi  scholiornm  nerba  ei  quam  nostra  scholia 
seruarnnt  memoriae  patrocinari  uidentur,  nide  pag.  LXXI. 
denique  moneo  in  solis  Sangerm.  Saturni  et  louis  stellarum 
nomina  reete  distineta  esse,  com  in  XY  ntroque  loco  exstet 
Phaethon  (u.  ad  25  1),  quamqaam  non  plane  est  negandnm 
posse  haec  nomina  aliunde  desumpta  esse,  cum  Sangermanensium 
exemplum  codicum  XY  simillimum^)  tarn  graui  re  etiam  codiei 
Y  praestitisse  minus  sit  ueri  simile.  sed  incerta  profecto  haec 
ratio  est  in  hac  exigua  Hygini  particula,  quam  cum  Sang,  licet 
conparare.  —  lam  eo  de  quo  agitur  loco  uerba  significans  e  facto 
et  in  nostris  scholiis  et  in  Sang,  desunt,  exstant  in  solo  X.  in  quo 
quidem  molesta  sunt,  sed  apta,  si  in  nostra  scholia  ea  receperis'). 
nam  in  nulgatae  memoriae  conexu  significans  superfluum  est,  qnod 
cum  ueteres  editores  sensissent,  alii  id,  alii  rem  ante  illam  uocem 
inseruerunt.  in  nostrorum  autem  scholiorum  quam  restitnendam 
censeo  lectione  e  participio  significans  apte  pendent  uerba  ^quam 
[hoc  in  Sang,  in  (pda  abiit  leui  mutatione,  fortasse  consulto  facta] 
uehementer  amor  cum  incenderit'.  simul  hoc  modo  efficitur,  at 
e  facto  ad  id  uerbum  spectet,  cum  quo  et  sententia  artissime  co- 
haeret  et  fere  semper  ab  hoc  scriptore  coniungitur,  scilicet  ad 
appeüare^).    etiam   alia  in  re  hoc  loco  inter  nostra  scholia  et 


*)  25  17  eadem  corruptela  exemplum  Sangermanensium  uidetur  labo- 
rasse  qua  XY.  nam  quod  p.  229,11  dicit  scholiasta  ille  coitum  Martern  a 
Uenere  inpetrasse  idem  significat  quod  Hygini  uerba  s^ua  Stella  üeneris  sidus 
peraequi  i.  e.  constellationem  utriusque  planetae.  neque  quidquam  inde  pro- 
ficitur,  quod  nihilque  adsequi  uideretur  idem  habet,  ita  ut  legisse  nideatur  et 
nihil  aliud  a.  u.  pro  ut  quod  in  XY  est.  quo  modo  huic  loco  sit  medendum 
dubito;  certe  eo  quod  p  temptauit  hoc  inserto  (facalios  est  id)  non  uidetur 
persanatus. 

»)  Etiam  peruiderü  (Hyg.  p.  80,9)  in  AK  (25  30)  et  in  Sang.  (p.  230,1) 
exddit,  cum  recte  exstet  in  X  nam  et  sententia  postulatur  —  menses  Mer- 
curius  primus  instituit  perspecto  niderum  cursu,  cf.  epit.  p.  196,20  Bob.  xal 
tu>v  SoTpoiv  xa(  zaiti<;  .  .  (jLetpYjoai  —  et  Hygini  dicendi  consuetudine  probatur, 
cui  uox  peruidendi  quasi  in  deliciis  est  (prorsns  eiusdem  est  notionis 
p.  32,10  ß). 

")  pp.  72,24  (seh.  14  12  ex  facto),  64,4.  39,20  [h.  1.  quod  Scheflfenia  et  ? 
receperunt  a  facto  soli  codd.  DBG  habent].  —  cf.  33,24  e  facto  .  .  (in  caelo) 
perspicitur,  45,6  (seh.  1  12  ex  facto)  luppitet'  e  f.  Cygnum  .  .  .  eoUocauit  in 
mundo,  ubi  quod  R  habet  hoc  e  facto  ut  ceteroi-um  codicum  et  scholiorum 
consensu,  ita  Hygini  consuetudine  dicendi  redarguitur. 


LXVTTTl 

Saogennanensia  exstat  non  contenmendas  consensus.    passiuam 

enim  exhibent  structnram,  cum  in  ualgata  memoria  hoc  enuntiatüm 

Sit  actiunm.     hac   qaoque  in  re  nt  Bcholiis    adsentiar  inprimis 

«ddncor  eo,   quod   nominatiuus  Pyrois  in  utroqne   scholio   recte 

geraatns  est,  cum  X  accusatiui  formam  corruptam  habuerit  pffriona. 

in  hanc  formam  Pyroenta  deprauatum  esse  nemo  sibi  persuadebit. 

itaque  melius  sie  rem  explicare  mihi  uideor,  ut  pyriona  leui  errore 

exaratum    sit    pro   pyroina  uel    (nam  littera  a  uocis  appellauü 

sequitur)  pro  pyroin,  quam  accusatiui  formam  non  prorsus  fictam 

esse  liceat  probare  loco   quodam   Martiani  Capellae,  ubi  quos 

Eyssenhardt  contulit  Codices  Bambergensis  et  Reichenauensispyrotn 

habent  (p.  315,22),  quod  in  Pyroenta  Eyssenhardt  correxit.   Pyroin 

antem  librario  debetur,  qui  a  genuina  memoria  regressus  pro  nomina- 

tiuo  —  quem  et  epitome  et  schol.  Bas.  habent  et  ipse  Hyginus 

p.  120,5  —  accusatiuum,  et  pro  passiuo  actiuum  scripsit,  fortasse 

adductus  eo  quod  praecedit  significa/ns^  e  quo  steüa  pendere  ei 

uideretur.    significans  autem  cum  apud  ß  de  Uenere  dictum  sed 

plane  sit  superfluum,   in  hoc  uerborum   conexu  id  sibi  uult,  ut 

ipsa  Stella  suo  nomine  significet^  quanto  Ueneris  amore  Mars  ex- 

arserit.     totum   igitur    locum    sie   constitutum  Hygino    reddam: 

^^ßxfie  quam  uehementer  amor  ernn   incenderit  signißccms   e  fado 

ftdia  (hanc  enim  uocem  a  scholiasta  ut  opinor  omissam  recte 

sernaaerunt  Sangermanensia)  Pyrois  est  appeUata,    quod  ita  fere 

Hertas:  Daher  wurde  der  Stern,   zur  Bezeichnung  der  heftigen 

Uebesglut   des   Gottes,    nach    dieser  Begebenheit    der  Feurige 

genannt 

85  24  mnltos  praestantem.  accusatiuum  quem  X  habet 
{mulHs  codd.  recentissimi  et  edd.)  etiam  quod  in  A{K)  est  multo 
iödicat.  eadem  structura  redit  p.  45,10  {ceteris  U)  et  21,  p.  57,  12 
{ceteris  M%  p.  79,2  (=  seh.  26  3,  reliquis  FV  edd.).  datiuum 
semauit  X  pp.  39,14,  49,1.  51,17.  u.  Dräger  Bist.  Syntax 
1380. 

25  24  sqq.  qua  re  niminm  elatnm  etlam  enm  Uenero 
eertasse^  nt  etiam  Eratosthenes  dicit^  enmqne  hac  de  cansa 
üeneris  appellari.  qui  quod  exoriente  sole  et  occidente 
nideatar  .  .  (reliqua  in  scholiis  interciderunt).  in  X  fuit  ex 
qua  re  etiam  c.  U.  dicitur  c,  ut  e.  E.  d.  eum  hac  de  c.  U.  appeUari. 
exoriente  sole  et  occidente  uideri.    quare  ut  ante  diximus  iure  hunc  et 


LXX 

fhedum^)  et  Hespervm  nominatum.     in  codicis  Y  igitnr  memoria 
sublatnm  est  illnd  ex  qua  re,  qnod  etiam  in  hoc  scriptore  est 
molestnm,    contra    inserta    snnt   nerba   ad    sensum    aptissima 
nimium  elatum  (nam  in  miro  illo  epaphum  uix  quidqnam  alind 
delitescere  iam  snpra  dixi  p.  24  adn.  23,  adnerbii  aatem  formam 
eandem  habet  Hyg.  p.  68,8.  cf.  69,10  mwftirm);  et  ipsnm  enuntia- 
tum  —  quod  X  habet  didtur  iure  deest  —  cum  eo  quod  prae- 
cedit   structura  uerborum  et  sententia  artissime   cohaeret:  nam 
iidem   illi    'nonnulli'    et   pulchritudine    eum   praestantem   fnisse 
narrant  et  hac  re  elatum  cum  ipsa  Uenere  certare  esse  ausmn. 
sententiam   sie  incohatam  enmqne^   quod   in  uulgata  memoria 
fern  nequit,  apte  perficit.    ceterum  hoc  loco  inter  uulgatam  et 
codicis   Y  memoriam  non  multum  interest.    in   illa   enim  cum 
Eratosthenis  testimonio  extrema  tantum  uerba  cum  hac  de  c.  V.  a« 
firmentur,  in  7  uerba  ut  etiam  E.  d,  ad  ea  quae  praecedunt  respiciunt 
simulque    quae    sequuntur   apte    adnectunt.    totam  autem  hanc 
fabulam,   quae   ^onnullis'   initio  inputatur,   ex  ^ratosthene'  de- 
sumptam  esse  ex  utraque  lectione   intellegitur  et  scholiis  Ba^M 
quae   eandem    fabulam    quamuis  misere  foedatam   exhibent,  ^^ 
Hygini  consuetudine  probatur.     saepe  enim  eum  quem  sequit« 
auctorem  —  inprimis  illum   'Eratosthenem'  —  de   eins   fabal^ 
quam  totam  ex  eo  exscribit  parte  tantummodo  laudat,  uel    ^ 
extremum  eins  quoque  testimonium  adfert,  cum  initio  4ionnull^ 
uel  'conplures  astrologos'  etc.  se  sequi   glorietur*).     conf.  e. 
p.  69,20  (seh.  9),   ubi  prior  fabula  tota  ex  TEratosthene'  flu:^ 
p.   51,14,    ubi   quod    'conplures   astrologi  finxerunf   Eratosth^ 
debetur,  quem  non  nisi  u.  20  laudat.    denique  loco  eins  de  (g^ 
agitur  simillimo,  seh.  10  8,  Sosithei  totam  de  Groto  fabulam  es^^ 


*)  Hoc  uidetur  habuisse  X.     legitur  enim  in  DM^R  ('2  Voas.').    qn 
reliqoi  habent  Luciferum^  ex  u.  21  pro  hac  uoce  aperte  comipta  Interpol! 
tum  est.    ei  quam  Bursianus  (quem  uide)  proponit  coniecturae  Heoum  (< 
p.  119,3)  i.  e.   *E(j)ov,  tarnen   id   uidetur   refragari,   quod   et   epit.   et   Ba 
<t>u>^9opov  in  graeco  exemplo  fuisae  testantur. 

")  Inania  haec  esse  uerba  etiam  iis  locis  conprobatur,  quibus  auctor 
nomine  neglecto  nonnuUos  se  sequi  ait,  ut  pag.  32,4  ubi  Arati  sententiai 
profert,  cuius  nomen  et  epitome  et  scholia  Germanici  adferunt.  eiusdem  e 
pretii,  cum  e.  g.  pag.  45,14  Euripides  cum  ceteris  (solum  Euripidem  habei 
epit.  et  seh.  Germ.)  commemoretur,  uel  56,13  Eraiasthenes  cum  cetertH,  58 
Äratus  et  alii  conplureSy  75,4  (seh.  17)  Äeschylus  et  nonntiUif  al. 


LXXI 

quam  ex  Psendo-Eratosthene  Hyginus  desnmpsit,  sententia  et 
epitome  et  scholiis  Bas.  eonprobatur. 

Qaod  seqaitur  in  Y  qoi  qood  exoriente  sole  ot  oceidente 
nideatnr  cum  eo  quod  praecedit  apte  coninnetnm  est  et  cum 
seqnentibus  uerbis  ui  ante  cHximus  (omittendnm  quare)  iure  hunc. 
i  hedum  ei  Hesperum  nominatumy  quae  qaamquam  in  scholiis 
)ropter  spatii  inopiam  intereidenint  ex  aulgata  memoria  snp- 
ilentor,  causalem  indicat  conexum.  contra  in  X  uerba  exoriente 
ole  et  oceidente  uideri  paene  omni  conexa  sunt  soluta.  nam 
aod  Scheffermn  (et  Oriente)  secutas  ß  temptauit  et  exoriente 
ententiam  non  restitnit  sed  prorsas  ineptam  reddit.  neqne  enim 
rofecto  quod  Hesperns  cum  Uenere  de  palcbritudine  certanit, 
im  Stella  et  exoriente  sole  et  oceidente  aidetur.  denique 
odicis  Y  memoriae  fanent  quae  in  schol.  Sang.  pag.  229,17  (a. 
'.  LXVlll)  exstant  eo  quod  ui  quadam  nonnumquam  Oriente  sole 
rnrnrntquam  oceidente  uideaiur^)y  fortasse  etiam  quod  codex  G 
labet  quod  ex.  et  occ,  uidetur,  quem  codicem  solum  nostrorum 
nterdnm  archetypi  X  frustula  seruasse  uidimus  (supra  p.  53). 


*)  Fal80  scholiasta  ille  ad  ea  quae  praecedunt  cum  haec  referret 
~  fortasse  deerat  codici  quo  utebatur  Hyginiano  quod  Y  habet  qui  — 
^raeclaniin  illud  ui  quadam  addidit,  ut  cur  t/enus  illa  Stella  appellata  esset 
V^(i  ueriloquic  explicaret. 


i 


[EXCEBPTUM  PABI8INUM.] 


De  ordine  ac  positione  stellarnm  in  signig. 

Est  qnidem  hie  ordo  et  positio  siderum,  quae  fixa  caelo 
ploriam  coaeeruatione  stellarnm  in  signum  aliqnod  formata  nel 
fabnlose  nariamm  genera  formarnm  in  eaelnm  reeepta  credontar. 
qnornm  nomina  non  natnrae  eonstitntio,  sed  humana  persnasio, 
qnae  stellis  nnmeros  et  nomina  feeit,  adinnenit  sed  qnia  iaxta 
Aratum  nnmerus  stellarnm  nnicuiqne  signo  adseriptns  est,  eo 
qno  ab  ipso  est  ordine  digesta  deseriptio  in  medium  hninsmodi 
proferatnr. 

1.  Heiice,  Arciurus  mcdor^  habet  Stellas  in  eapite  VII,  iD 
singulis  umeris  singulas,  in  armo  T,  in  pectore  I,  in  pede  priori 
elaras  II,  in  summa  canda  claram  I,  in  uentre  claram  I,  in  crate 
posteriori  II,  in  extremo  pede  II,  in  canda  III.     fiunt  XXII. 

2.  Cinosiiray  Arcturu^  minor y  habet  Stellas  in  \mo  latere  \S^ 
Claras  in  quadro  positas,  in  canda  ciaras  III.   fiunt  VII.    snb  ^^® 
apparet   sidus  qnod  uocatur  polus,   circnm  quod  putatur  tot^^ 
orbis  uerti. 

3.  Serpens,  qui  inier  Arctvros  meditis  iacet,  habet  stellar  ^^ 
eapite  ciaras  V,  in  corpore  toto  X.    finnt  XV. 

De  hoc  excerpto  u,  epimetmm.  uarias  lectiones  ex  codd,  DPS  suhscr^^ 
negUctis  minutwribtiSf  praeterea  inde  a  c,  24  ex  Satigermanensibus  sch<p^ 
huius  excerpti  caidlogis  auctis,  quae  codex  K  et  idem  iUe  D  (A)  pt'aebent  (%u  p,  9^^ 
Bctsileensium  scholiorum  singtUas  lectiones  quae  differunt  non  adacripsi,  ^^ 
eos  excerpti  locos  ah  iis  diueraos,  qui  maioris  momenti  uidebantur,  cursiuis  litte.^ 
expreasi.  De  ordine  —  signis  om,  Sy  in  signis  incipit  add.  D  | 
ac  P  I  posido  D  \  naturae]  natura  D^S  |  constitudo  D  |  ascriptus  D  \  qi 
quod  PS  I  descripdo  D  \  in  medium  huiusmodi  om,  DS  \  praeferatur  P 

1^3,   nomina  ex  Sangermanen sibtis  uidentur  desumptOy  quorum  u,  init^ 
(p,  1 12  sqq,  Breys,)  et  imaginum  subseriptiones  (ap,  Breys,  in  apparaiu  ct-ü,^^ 
mediuB  cf.  Bas,  p,  60,6.  -—  1,  Bas,  schol.  p.  58,19 — 59,4   |  priori]  primo  S 
in  summa  —  posteriori  11  om,  D  \  uentrem  P  \  posteriore  S  \  cauda  IUI  ^ 

2,  Bas,  seh,  p,  59,16—60,5  |  Cynosira  D  \  alterum  quod]  quo  S  =^  seh 
Bas,  (quod  Breys.)  \  notus  orbi  S 

3,  Bas,  seh,  p.  60,17  sq,  \  daras  in  eapite  P 


\ 


b^ 


P 


LXXIII 

4.  Hercules^  qui  et  ingeniculo  (Ucitur,  habet  stellam  in  ca- 
pite  I,  in  brachio  I,  in  nmeris  singalas  claras,  in  Binistro  cubito  I^ 
in  ipsa  mann  T,  in  ntrisqne  ilibns  I,  in  dextro  femore  II,  in 
pede  I,  snpra  dextram  manum  id  est  in  claua  I,  in  pelle  leonis  im. 
summa  XVI. 

5.  Corona  habet  Stellas  VIII  in  orbem  positas,  qnarum  tres 
clarae,  qnae  contra  capnd  SerpenÜs  septenlrioncdis  sunt. 

6.  Serpentarius,  qui  grece  Ophiucus  uocatur^  habet  stellam 
in  capite  claram  I,  in  singolis  umeris  ciaras,  in  singalis  pedibas 
Claras,  in  sinistra  mann  in,  in  dextra  IUI  ciaras,  in  cabitis 
singolis  singnias,  in  singniis  genibns  singulas,  in  dextro  cmre 
claram.  summa  XVII.  Serpens,  quem  manibus  tenet,  habet  Stellas 
in  ore  dnas,  in  capite  paruas  Uli,  usque  ad  manum  se  tenentis  II, 
inflexu  corporis  XV,     summa  XXIII. 

7.  Seorpins  habet  Stellas  in  singulis  comibus  uel  potius 
^aim  binas,  ex  quibus  priores  clarae  sunt,  in  fronte  UI,  quarum 
media  clarior  est,  in  dorso  UI  ciaras,  in  uentre  U,  in  cauda  V, 
in  aculeo  IL  summa  XVIIII.  Ex  bis  priores  IIU,  quae  in 
comibus  uel  labiis  quae  chelae  appellantur  positae  sunt,  Librae 
^signantur.  hie  autem  ob  magnitudinem  in  duo  domicilia,  id 
^t  in  spatium  duorum  signorum^  partitur. 

8.  Bootes,    qui  grece  Artoßlax  uocatur,    habet    Stellas   in 

dextra  mann   UU,   qnae  non   occidunt,   in   capite  claram  I,  in 

singolis  umeris   singulas,  in  mamillis  singulas,   lucidior  est   in 

dextra,  sub  mamma  I  obscuram,  in  dextro  cubito  claram  I,  inter 

Senna  utraque  claram  I,  in  singulis  pedibus  singulas.  summa  XUU. 


4,  Bas,  seh,  pag,  61,2.  11 — 16   |   ingeniclo  D    \    capite]    corpore    P 
'^ilibns  D  I  foemore  I  PS'  |  summa  stellarum  PS 

5,  Bas.  p.  62,10  sq.  \  clare  que  D  \  Serpentis  sept.]  cf.  Sang,  p.  120,19 
\==  Bern.)  Serpentis  Arctmri  |   septentrionales  S 

6,  Serpentariufi]  cf.  Sang.  seh.  initium  et  inscriptumem  {p.  120,20  etc.)  \ 
^biucus]  cf.  Germ,  u,  75   |  Bas.  p.  62,19—63,6  |  qui]  uero  qui  D   \  HU] 
ttl  P I  cmre  om.  S  \  claram  I  S  \  paruas  capite  Z),  corr.  ead.  m.  \  XV]  X  DS, 
*^  in  D  sequUur  rasura,  V  P  |    XX  e^  rasura  Z),  XIII  P 

7,  Bas.  pp.  64,  6 — 12.  63,7  |  Stellas  om.  D  \  uel  —  labiis]  cf.  Sang.  p. 
"123,18  in  utroque  labio  |  binis  P  |  XVmT]  XVÜI  S  \  hie  autem  eqs.]  cf 
'**»*.  8ch.  Bas.  I  signorum  om.  S  \  partitus  est  D 

8,  Bootes]  cf.  Bas,  pag.  64,24  Sang,  seh.  8  init.  et  inscr.  \  arctofilax  P 
•'^hylax  S,  cf.  Germ.  m.  91  |  Bas.  p,  65,  1—7  |  dextera  5,  sie  et  infra  \ 
loamellis  D  mamillas  S  \  obscura  D 


Lxxnii 

9.  Uirgo  habet  stellam  in  capite  obBcnram  I,  in  singnlh 
nmeris  singnlas,  in  sinistra  ala  obscnram  I,  in  dextra  afa  I,  iv 
singulis  cnbitiB  singulas,  in  singalis  manibas  singulas,  in  sinistra 
clariorem,  quae  aocatnr  spica,  in  tnnica  obscuras  VI,  in  singnlit 
pedibns  singulas.    summa  XVIIL 

10.  6eniinornm  unuB,  qui  iuxta  Cancram  est,  habet  stellan 
in  capite  claram  I,  in  singulis  umeris  singulas  ciaras,  in  dextrc 
cubito  I,  in  singulis  genibus  singulas,  in  pedibus  singulis  singnias 
fiunt  nouem.  Alter  habet  in  capite  I,  in  mammis  singulas,  ii 
sinistro  cubito  II,  in  summitate  manus  I,  in  sinistro  genu  I,  ii 
pedibus  singulas,  iuxta  sinistrum  pedem  I,  quae  uocatur  propus 
fiunt  X. 

11.  Cancer  habet  Stellas  in  pectore  II  ciaras,  quas  appellani 
Asinos,  inter  quas  est  nubtcuh  quae  candidi  cohris  apparet,  quam 
Praesepium  uocant,  in  dextris  pedibus  singulas,  quae  sunt  IQ] 
obscurae,  in  sinistra  parte  in  pede  priori  duas  ciaras,  in  secundo  n. 
in  tertio  I,  in  quarto  paruam  I,  in  dextro  cornu  u-el  labio  II T,  in 
sinistro  II.  fiunt  XVII,  ex  quibus  duae,  quas  in  pectore  Cancr 
diocimusy  cum  aliis  duabns  minoribus  et  obscuris  Asini  dicuntur 
habent  autem  Stellas  Uli. 

12.  Loo  habet  Stellas  in  capite  III,  in  collo  II,  in  pectore  I 
in  Spina  III,  in  cauda  media  I,  in  summitate  caudae  claram  I 
sub  pectore  II,  in  pedibus  prioribus  claram  I,  sub  uentre  claram  I 
in  medio  uentre  claram  I,  in  iUbus  I,  in  posteriori  genn  I,  ii 
propoda  claram  I,  summa  XVIIL  uidentur  et  aliae  iuxta  candan 
eins  stellae  obscurae  YII. 


9.  Bas.  p.  67,  16—21  |  ala]  alia  S  utroque  loeo 

10.  Bm,  p,  68,9—16  I  claram]  obecuram  P  |  in  singulis  pedibus  D 
nouem]  VlII  DS  \  mamillis  D  \n]  1  D  \  que  propus  uocatur  D 

11.  Bas,  p,  71,   11—19  I  uocant  S  |  nubecula  D   |  et  in  quarto  D 
quario  add.  ex  Sang,  |  paruam]  eztremo  minore  schol,  Bas,  (jpro  extreme 
I  in  ore)  |  uel  labio  ex  Sangertn,  add,  (u.  c.  7)  |  III]  IUI  fuit  in  i>  |  ex]  c 
PS  I   autem  om.  D 

12.  Bas,  p.  72,  14—20  |  in  capite  Stellas  D  \  in  collo  II  om.  P\l  pom 
media  om,  />,  sed  add,  m.  ead,  |  in  medietate  uentris  DS  \  I  post  genu  am 
S  I  propodo  S  protopoda  />•  |  aliae]  duae  add.  P  |  YU]  VUI  P 


-l 


LXXV 

13.  Anr^lga  nel  Agitator,  quem  Erictonium  dicant,  habet 
stellam  in  capite  I,  in  8ingulis  nmeris  singnias,  in  sinistro 
elariorem,  qnae  appellatnr  Capra,  in  singulis  genibns  singulas, 
in  smnmiiate  manns  11^  in  sinistra  mann  IT,  qni  nocantnr  Haedi. 
snmma  Villi. 

14.  Tanrns  habet  Stellas  in  utroque  cornn  I,  in  ntroqne 
ocnlo  I,  in  naso  I.  hae  qninqne  stellae  Hyades  appellantnr.  in 
nn^a  III,  in  collo  H,  in  dorso  11,  nltimam  clariorem,  sab 
ucntre  I,  in  pectore  I  claram.  snmma  XV.  snnt  et  septem 
stellae,  quas  Athlantides  nel  Pliades  nocant,  quamm  VI  nidentur, 
septima  obscnra  est.     cUcunturque  in  cmida  Tauri  positae, 

15.  Cephens  habet  in  capite  Stellas  ciaras  n,  in  dextra 
mann  claram  I,  in  cnbito  obscaram  I,  in  sinistra  mann  claram  T, 
in  sinistro  nmero  I,  in  Ixüteo  HI  obliqnas,  in  dextra  coxa  II,  in 
sinistro    genn    II,    in    summitate    pedis    I,    snpra    pedem    III. 

ftintXVIL 

16.  Cassiepia  habet  in  capite  stellam  claram  I,  in  singulis 
nmeris  singnlas  ciaras,  in  dextra  mamilla  claram  I,  in  dextro 
fmore  claram  I,  in  sinistro  femore  ciaras  II,  in  genn  claram  I, 
in  basi  sellae  qua  sedet  ciaras  11.    snmma  X. 

17.  Andrameda  habet  stellam  in  capite  splendidam  I,  in 

singolis  nmeris  singnlas,  in  dextro  cnbito  I,  in  mann  claram  I, 

in  sinistro  cnbito  claram  I,   in  brachio  I,   in  cinctn  HI,   snpra 

zonam  IUI,  in  genibns  singnlis  ciaras  singnlas,  in  dextro  pede  II, 

in  sinistro  L    snmma  XVIIU. 


13.  Aoriga]  ef.  Germ,  174  |  Agitator]  Bas,  p.  14 fi  |  quem  Erictonium 
(erichonium  P)  dicunt]  ef,  Bas,  p,  73,2  |  Bas.  p,  74,  7 — 10  |  sinistri  D  \  qui] 
stellae  add,  P  |  hedi  A  edi  P 

14.  Bas,  p.  76,13—77,3  |  occulo  P  |  steUae  am,  DP  \  Ul]  Jm  D  \ 
adthlanüdefl  P  atblantidas  D  \  plyadas  P  {cf,  Bas,  p,  76,5) 

Iß.  Bas.  p,  77,10—15  |  Stellas  ciaras  in  capite  S  \  umero]  uentro  S 

16.  Bas.  p.  78,2 — 7  |  Casiephia  D  Casiepia  P  Gascdephia  S  \  claram 
stellam  D,  stellam  am,  P  \  sellae]  stelle  D  cf.  seh,  Bas,  \  XIIII  schal.  Bas.  et 
idem  D*  correxü. 

17.  Nomen  ex  carm.  Germ.  u.  201  |  Bas.  p.  78,  14—19  |  I  post  dextro 
cubiio  am,  S 


LXXVI 

IS.  JEqauH,  quem  PegaBum  uocant,  habet  Stellas  in  facie 
ciaras  ü,  in  capite  I,  in  coxa  T,  in  anribus  singnlis  singolas 
ciaras,  in  collo  IUI,  proximam  capiti  claram,  in  armo  I,  in 
pectore  I,  in  nmbilico  claram  I,  in  ntroque  genu  I,  in  nngnlis 
singulas.    fiunt  XVII, 

19.  Aries  habet  stellam  in  capite  I,  in  naribas  III,  in  collo  II, 
in  mmmilate  pedis  dextri  claram  I,  in  dorso  IIII,  in  canda  I,  in 
smnmitate  pedis  sinistri  I.    fiunt  Xm. 

20.  TriangulfM,  quem  Greci  DeÜoion  uocant,  habet  Stellas 
m,  in  singnlis  angulis  singulas. 

21.  IHsces  duOj  quorum  unus  qui  borius  id  est  aquilonoHs 
appellatur  habet  Stellas  XII,  notius  autem  qui  et  australis  uoccUurXy. 
linea  quibus  sibi  inuicem  conexi  sunt  habet  Stellas  ad  partem 
borii  ni,  ad  notii  III,  ad  occidentem  III.  sununa  stellanun 
XXXVI. 

22.  Porsens  habet  Stellas  in  singnlis  umeris  singulas  ciaras, 
in  dextra  mann  claram  I,  in  sinistra  manu  in  qua  capnt  Gor- 
gonis  tenet  KI,  in  uentre  I,  in  dextro  latere  claram  I,  in  genn  I, 
in  pede  claram  I,  in  sinistro  femore  claram  I,  in  tibia  II,  circa 
Caput  Gorgonis  ciaras  lU.  caput  autem  et  harpe  singnlis  stellis 
notata  sunt. 


IS,  Equus]  cf.  Sang.  init.  {pctg.  140,24)  |  quem  —  uocant]  cf.  Boa,  p,  79.1 
(Sang.)  \  Bcis,  p,  79,11—16  I  clarae  lU  P  \  ciaras  om,  PS  \  promixmam  D  | 
I  post  claram  om.  S  \  ungulis]  singulis  P 

19,  Bas,  pag.  81,  1—5  |  IUI]  HI  D  \  fiont]  luncteq.  simnl  fiunt  in 
numero  P 

20,  Triangulus  —  uocant]  cf.  Sang.  pag.  145,18:  quod  Graeci  .... 
Deltoton,  Latini  .  .  .  Triangulum  uocant  |  Delton  S  \  Bas.  ^.  81,10  ^.  | 
mi  DS 

21,  Piflces]  cf.  Germ.  u.  241  |  Bas.  p.  81,15 — 20  haec  hahent:  quonim 
alter  borius  appellatur,  altSr  notius  ....  borius  piscis  habet  Stellas  XII, 
notius  XY.  linea  autem  qua  continentur  in  partem  borii  habet  Stellas  III, 
in  notii  III,  ad  occidentem  III.  fiunt  stellae  XXXVI  (XXVI  schol.  cod.  P)  \ 
boreus  DP  \  id  est  aquilonalis]  cf.  Sang,  (aquilonius)  F  I  nothus  P  notus  S  | 
qui  et  (et  om.  DP)  austr.  uoc]  cf.  Sang.?  |  ante  quibus  polest  excidisse 
stellarum,  sed  malui  locum  intefnptatum  rdinquere  \  borei  D  \  nothii  P 
nocii  D 

22,  Bas.  p.  (82,12)  83,8—10  |  dextro  5  |  in  sin,  —  in  uentre  l  om.  D  \ 
in]  II  P  I  circa  caput  —  sunt]  fiunt  XIII  P  \  capud  D  \  harpes  DS,  cf. 
arpes  seh.  Bas. 


LXXVII 

24.  Lyra^  quae  et  fidisj  habet  Stellas  in  utroque  peetine 
singolas,  in  cacuminibus  cornaoram  singulas,  in  umeris  singulas, 
in  fando  I,  in  dorso  I.    fiunt  YIII. 

25.  Cignns  habet  stellam  in  capite  claram  I,  in  utraque  ala 
quinas,  in  corpore  I,  in  canda  L    fiunt  XIII. 

26.  Iqnarins  habet  Stellas  in  capite  obscuras  U,  in  umeris 
singalis  ciaras  singulas,  in  sinistro  cubito  I  claram,  in  dextro 
cabito  T  et  in  manu  T,  in  mammis  singulas,  in  dextro  crure  I, 
in  pedibus  singulas  ciaras.  summa  XIL  effiisio  aquae  notaia 
est  ex  stellis  XXX,  ex  quibus  duae  clarae,  ceterae  obscurae  sunt. 

27.  Capricornus  habet  Stellas  in  singulis  comibus  singulas, 
in  naso  claram  T,  in  capite  II,  sub  collo  I,  in  pectore  II,  in  pede 
priori  I,  in  summikUe  pedis  I^  in  dorso  VII,  in  uentre  V,  in 
canda  II  ciaras.    summa  XXIIII. 

28.  Sagittarins  habet  Stellas  in  capite  U,  in  [c]acumine 
sagittae  11,  in  dextro  cubito  I,  in  manu  I,  in  uentre  I  claram,  in 
dorso  Ily  in  cauda  I,  in  genu  priori  I,  in  summo  pede  I,  in 
posteriori  genu  I.    fiunt  XIII. 


[23,  Pliades  cf.  14].  eos  qui  sequuntur  catalogos  paene  omnes  hahent 
^Mia  Sangermanensia  codicum  K  et  D  {^)  u.  epim.  p.  82  9g. 

24.  {non  habet  K)  |  Lira  D  \  Bas.  p,  (83,21)  84,15—17  |  Lyra  —  fidis 
Offl.  A  I  quacuininibus  A  \  comeamm  schol,  Bas.^  chordarum  ex  Urhinate 
Brey$.,  comunm  RöbeH  [comorum?  cf.  Neue  lat,  Formerü,  I  347]  |  umeria 
aingulig  A  |  doreo  uno  A  |  Villi  DPA 

26.  (non  habet  K)  \  Bas.  p.  (84,19)  85,4—6  |  Cignua  habet  om.  A  |  in 
capite  stellam  />,  stellam  om.  A  |  clara  una  A  |  utroque  ala  A  |  fiunt]  fiunt 
omnes  P 

26,  Bas.  p.  86,18—87,2  |  Aquarius  om.  JTA  |  in  capite  Stellas  D  \  in 
singnlis  hnmeris  cl.  s.  D,  in  humeris  (umeris  A)  singulas  ciaras  singulas  ÄA, 
in  ameris  singnlis  ciaras  P  |  sinis  P  |  cubito  om.  K  \  in  dextro  cubito  1 
om.  D  I  in  mammis]  et  in  mammis  D  in  mammis  singulis  P  |  suma  K  \ 
effbsio  quae  P  efFusio  que  K  |  obscures  (sunt  om.)  K 

27.  (non  habet  K)  \  Bas,  p.  89,12— 16  |  Capricornus  om.  A  |  in  pectore 
I  A  I  summa]  sunt  P 

23.  Bas.  p.  91,1 — 5  |  Sagittarius  om,  UTA  |  cacucmine  D  \  I  om.  K 
manu]  iwammn.  B  I  I  clara  A,  claram  I  P  |  in  genu  —  pede  I  otn.  K 
prioris  iS^  I  posteriore  S  \  renu  A  |  XIIU  A 


Lxxvm 

29.30.  Aquila  habet  Stellas  IUI.  ex  his  media  clara  e^^* 
Sagitta  habet  Stellas  Uli,  in  summo  I,  in  medio  I,  in  a^ 
summüaie  II. 

31.  Delphinus  habet  Stellas  in  ore  I,  in  comu  U,  in  uentris 
pennulis  III,  in  dorso  I,  in  cauda  II.     omnes  Villi. 

32.  Orion  habet  Stellas  in  capite  III  ciaras,  in  singolis 
umeris  singulas  ciaras,  in  dextro  cubito  I  obscuram,  in  d^tra 
manu  I,  in  balteo  III,  in  echiridion  III  ciaras,  in  genibus  singulas 
ciaras,  in  pedibus  singulas.    fiunt  XVII. 

33.  Canis  habet  stellam  in  lingua  I,  quam  Ganiculam  appel- 
laut,  claram,  in  armis  singulis  singulas  obscuras,  in  pectore  II, 
in  pede  priori  III,  in  uentre  II,  in  sinistro  femore  I,  in  extremo 
pede  I  claram,  in  cauda  IUI.    fiunt  XVI. 

34.  Lepus  habet  Stellas  in  oculis  singulas,  in  corpore  U, 
in  extremiiate  caudae  I,  in  posterioribus  pedibus  singulas.  fiunt  VII. 

35.  Nanis,  qime  apud  Grecos  Argo  nominaiury  habet  Stellas 
in  puppe  im,  in  IcUere  V,  in  summo  mali  lU,  sub  carina  V. 
summa  XVII.  quae  non  tota  caelo,  sed  a  gubernaculo  usqae 
ad  malum  figuratur. 

36.  Coetus  habet  Stellas  in  cauda  ciaras  U,  et  a  caud^ 
usque  ad  fiexum  eins  V,  sub  uentre  VI.    fiunt  XIU. 


20.30.  Bas,  p,  91,22.13-15   I  Aquüa  am.  Kl  |  est  dara  est  A,  clar^ 
est  et  if  I  Uli  Stellas  D  \  in  media  1  A,  om,  K  \  alia  om,  P  \  sumitate  K 

31.  Baa.  p.  92,11—14  |  Delphinus  (cf,  Bas.  92,6)  ow.  Kl  \  pinnulas  S  ^ 
omnes]  sunt  omnes  Kl  summa  stellarum  fit  P 

32.  Bas.  p.  94,1—5  |  Orion  om.  Kl  \  ciaras  tres  Kl  |  oscuram  K  \ 
baltheo  K  \  in  ecbyridion  S  in  echeridion  1  incheridion  K  iecheritson  D, 
qui  post  ciaras  addit  uel  ethjridion  |  IUI  K  \  ante  singulas  utroque  loco 
singulis  inserü  P  |  fiunt  stellae  XVII  P 

33.  Bas.  p,  95,11 — 15  |  Canis  —  appellant  claram  om.  Kl  \  singulis] 
singulas  D  \  obscufas  K  ciaras  D  |  priore  S  \  foemore  P  \  Uli]  III  S  |  fiunt] 
summa  stellarum  omnium  fit  P  \  XV  S 

34.  Bas,  p,  97, 9 — 11  |  Lepus  (cf.  Bas.  Sang,  Germ.)  —  in  oculis  singulas 
om.  Kl  I  singulas  in  oculis  singulis  P  |  posteribus  K  \  paedibus  ÜT,  om.  D 

36.  Bas.  p.  97,17.18  |  Nauis  {cf.  Bas.  p.  97,14)  — -  Stellas  otn.  Kl  , 
quae  —  nominatur]  cf.  Germ.  u.  345  |  pupe  DK  iuppe  1  puppi  P  |  sub]  in  D  1 
summa]  sunt  Kl  \  sub  —  XVII  post  figuratur  habel  1  \  quae  —  figuratur 
om.  K  (cf.  Bas.  m.  15  sq.)  |  quae]  que  I>  quia  PSl 

36.  Coetus  (Caetus  D)  cf.  Sang.  p.  173,17,  ow.  Kl  \  Bas.  p.  98,3—4  | 
Stellas  om.  D 


Lxxviin 

37.  liuuivH,  quem  Heridanum  dicunt,  habet  Stellas  in  primo 
Bern  Illy  in  secondo  III,  in  tertio  YII,  quae  dicuntur  ora  Nili. 
summa  XTII.    huic  subest  Stella,  quae  Canopas  appellatur. 

38.  Piscis  mafffifts  habet  Stellas  XII  in  ordme  positas  a 
ropite  usque  ad  caudam, 

39.  Ära  siue  Sacrarium  habet  Stellas  IIU,  duas  in  igne^  qui 
i  imjxmius  ardet^  et  in  basi  II. 

40.  Centanrns  habet  Stellas  in  singulis  umeris  singalas  et 
n  cabitis  binas,  in  pectore  IUI,  in  reliquo  corpore  X,  in  pedibus  U, 
Q  neste  II,  in  thyrso  quem  poriat  11^  in  bestia  quam  manu 
enet  X,  in  ipsa  manu  II,  in  capite  V.    fiunt  XLIII. 

41.  SerpenSf  quem  Hydrum  nominant,  habet  Stellas  in  ca- 
nte  III  ciaras,  in  prima  fiexura  VI,  in  secunda  III,  in  quarta  II, 
n  quinta  usque  ad  caudam  YIII  ciaras.  fiunt  XXV I.  Coruus 
n  cauda  spectans  occasum  habet  in  oculo  stellam  I,  in  pennis  II, 
in  cauda  II,  in  pedibus  singulas.  fiunt  Yll.  Grater  siue  Uma 
posita  ultra  primam  fiexuram  Serpentis  habet  in  labio  Stellas  II 
obscuras,  in  uenire  III,  in  fundo  II.     fiunt  VIL 

42.  Anticanis  habet  Stellas  IIL 


37.  (nan  habet  K)  \  Flunius]  cf.  Sang,  p,  174  |  quem  —  dicuntj  cf,  Bas, 
P'  98,7  Germ,  u.  367  |  Fluuius  —  dicunt  am,  A  |  Bas.  p.  98,  11  —  14  |  primo 
^]  prima  acie  A  |  in  trihus  his  locis  unus  habet  P  {ante  primo  idem  in  A 
^)  I  VII]  VI  S  I  hora  A  |  nihi  /)  |  summa  stellarum  fit  P  fiunt  D  |  huic 
~  appeUatur]  cf,  Bas,  p.  98,  9.10  |  Kanopus  A 

38.  Pincis  magnns]  cf.  Sang,  p,  176  |  Bas.  p,  99,5:  habet  Stellas  XII  | 
st-  h.  P I  Piscis  —  Xn  om,  UTA  |  quae  sequuntur  fortasse  ex  figura  conpilat&f 
^iecit,  ut  saepius  |  ad  capite  A  |  usque  ad  caudam  am.  K 

89.  (nan  habent  if  A)  |  Sacrarium]  cf.  Sang,  \  Bas,  p,  99, 14.15:  h.  st.  IUI, 
^Qas  in  carbonibus  et  in  base  duas.  |  Uli]  lU  P  |  impositus  ardet  et]  in- 
positoB  est  uidentur  D 

40.  Bas.  p,  100,6—10  |  Centaurus  h.  st.  am.  Kl  \  pectore  IUI]  capite 
^  D )  uestibus  U  D  \  tyrso  jBTA  tirso  D  thirso  S  \  quem]  quam  P  |  quam] 
quem  S,  quam  in  if,  que  in  A  |  fiunt]  summa  stellarum  P  |  XLIUI  P 

4L  quem  Hydrum  (ydrum  D  hjdram  P)  nominant]  cf,  Germ.  u.  426  h jdros, 
ydra  Sang.  \  Bas,  p.  101,7 — 16  |  Serpens  —  Stellas  am.  Kl,  übt  past  uerba 
SsM^m.  (p,  181,28)  habet  igitur  hoc  signum  Stellas  in  K  additur:  I  serpens, 
n  i:  serpens  ille  |  UI\  IUI  S  \  claram  K  |  pro  prima,  secunda,  quarta,  quinta 
r  habet  l,  U.  UU.  V.  |  U]  III  K  |  VUI]  VIIU  D  =  seh.  Bas,  \  ciaras]  dr  K  \ 
unt  XXVI  am,  S  |  Carui  catalagum  post  Craterem  habet  P  \  caude  A*  | 
3ectas  K  \  oculos  et  rasura  A,  ouilas  K  \  Stella  D  Stellas  K  \  pinnis  A'A 
=  schal,  Bas,  |  rater  D  {amissa  rubra  littera  initiali)  \  labia  K  \  U  Stellas  D 

42.  {nan  habent  Kl)  \  nticanis  i>,  cf.  Sang,  p,  181  Antecanis  |  Bas. 
102,4  I  summam  stellarum  P  \  IUI  D 


INDEX  CAPITVM. 

De  Hjgini  memoria  scholiis  in  Ciceronis  Aratum  Harleianis  seruata 

Cap.  I.    De  Hygini  codicum  archetypo  X 

Cap.  IT.  De  scholionmi  exemplo  Hyginiano  F  .  .  .  . 
§  1.  De  codicibuB  -4  et  Ä"  p.  17.  —  §  2.  De  codice 
C  p.  24.  —  §  3.     De  scholiasta  p.  36. 

Cap.  in.     De  Hygino  ex  Y  emendando 

Cap.  IV.     De  Hygino  cum  *Arato'  coniuncto 

Epimetrum.     De  eodicum  K  %i  C  scholiis  ab  Ä  alienis 

Scholia  Harleiana . 

Notae  ad  scholia X] 

[Excerptum  Parisinum]  'De  ordine  ac  poaitione  stellanim  in  signis*       L 

Indices L 

Addenda  et  corrigenda LX^ 


INDEX  LOCORVM  HYGINI. 


p*g. 

20,18  ed.  Bunte .    .   .  XLV 

21,5 XLUI 

26,14.26 XLV 

32,15 51 

35,5 52 

-19 52 

-20 51 

36,7.18 XXXVnil 

37,18 51 

38,5 12 

39,9 xxxvmi 

—20 Lxvm 

42,4 14 

-24=schol.Harl.6l»)  51 

(43,1)  6  3 49.66 

(-3)  6  4 20.66 

(-12)  6  14 21.LVU 

(-14)  6  16 54 

(-14)  6  17 LVn 

(44,7  6  29)  Adonium.  XXXVIU 


p.  44,7  (6  30) XXX 

-11 LVla 

(45,6)  7  11 

(-6)  7  12 51.L3 

(—10)  7  16 

—15 

-16 XD 

(46,6)  4  1 

(-18)  4  12  .    .  XXXVÜILXI 

—21 X 

49,5 

-10 X 

-15 

52,5 

(-9)  11  2 

53,19 XX] 

54,9 XX] 

55,11 

(—12)  \t  1  Ganymeden     XXX 
(-12  sq.)  12  1  .    .   . 


*)  Eos  scholiorum  locos,  qul  in  'Notis  ad  scholia'  tractantor,  hie  non  enun 


LXXXI 


p.  (5ö,14)  12  2 50 

~19 LVII 

—21 LVI 

(5e,5)  12  10    ...   .  50  sq. 

—  14 47  adn.  6 

(—  15)  13  1 XLVII 

(—15)  13  init.    ...  47 

(—17)  13  3 LVI 

(—18)  13  4 XXXVII 

—19  13  5 XLVn 

—25 52 

57,21 XLVm 

5^,9 52 

(—15)  t  \ 54 

(—18)  2  4 56 

(—22)  2  8 LVn 

(60,7)  1  20 52  sq. 

61.4 52 

—  13 li.22 

6'-^.5 11 

^12 XXXVI 

64,6 12 

—20 66 

6S.2 52 

(—8)  üb.  II  c.  23  .    .  37 

~9 52 

—10 50 

66,8 LVI 

67.2 11 

-^2.  3,  14 xxxvnu 

(69,8)  10  11  sq.  .    .    .  49.51 

(-^10)  10  13   ...    .  50 

(-^12)  10  15    ...    .  55 

(-^14)  10  17    ...    .  52 

---21  9  6 66 

(■^22)  »7 20 

^23 20 

^^0,8)  8  1 xxxvnn 

(■^9)  8  2 19 

(•^19)  3  2 xxxvm 

(-^21)  3  4 LXI 

(■^l,!)  3  8 47 

(---13)  19  5 20 

(--16)  10  3     ...    .  45 

(—18)  10  5 44 

1--20  sqq.)  10  7  sq.  .  44  sq. 


pag. 

p.  (71,21)  10  8 2.44 

72,1 46 

— 1  sq 45  sq. 

—6 46  sq. 

—11  sq 46 

-18 52 

(-24)  14  12    ...    .  48.LV1I 

(—24)  14  13   ...    .  54 

(—26)  14  15    ...    .  48 

(73.5)  14  19     ...    .  48 

(—5)  14  20 LVII 

—17.    . 52 

(-24)  15  2 55 

(—25)  15  3 57 

(74,15)  24  2    ...   .  50 

(—15)  24  2 20 

(75.2)  17  8 LVII 

(—13)  22  4 56.66 

(—17)  22  9 LVII 

(—22)  22  13    ...   .  LVII 

(-24)  21  1 20 

(-24)  21  1 48 

76.8 12 

-17 XLVm 

—20 LVI 

77,5  Demiphonta  .   .  XXXVII 

—8 11 

—20 51 

-21 11 

-21 XLVIII 

78.8 11 

(—11)  20  2 44 

—11  20  2  Isim .    .   .  xxxvm 

(—14)  20  5 20 

(79.8)  25  11  ...  .  52 
(—14)  25  17  ...  .  LXVni 
(-19)25  22  hunc  eundem  LX  VU 

80,6 LXVU 

-9  25  30 LXVm 

81,3 XLV 

82,22 LXUn 

-26 XLVI 

83,1 LI 

(-21)  0  25 52 

(-22)  0  26 48 

(84.9)  7  17 49 


Lxxxn 


p.  84,13 LX 

-16 LX 

-22 10  adn.») 

-25 XLVI 

85,2 LI 

-8 LXini 

—  18 9  sq. 

-25 XLVll 

86,21 LXim 

87,30  11  3 89 

88,6  12  12 38.50 

-U XLVII 

-16 Lxm 

-22  sq 11 

(89,8)  2  9 48 

-12 XXXVI 

-21  1  18 78 

(-22)  1  19 53 

90,11 78 

-22 LI 

(92,17)  10  20  ...    .  47 

(-18)  10  21    ...   .  2Q 

(-22)  10  25    ...    .  LI 

(93,1)  0  8 19.22 

(-4)  0  11 52 

(-9)  8  7 52 

-10  8  9 XXXVI 

(—21)  3  10 54 

(-21)  3  10 XLII 

94,13 LXim 


p.  94,17  18  5 

-18.19  18  6.7  .   .   .         X 

-22  18  10 

95,9 

(96,3)  15  23  .... 
(-15)  17  19  ...  . 
(-19)  22  17  ...  . 
(—24)  22  22    ...   .         X 

(97.10)  21  8    ...   .         X 
(—10)  21  8 52  a 

(98.11)  20  8    .... 

100.4 

-5 

102,5  sq 

—11 

—18 

104,29 

105,3 ] 

-4 

-23 X 

—26 X 

107,16 

108,16 5 

110,17 XX] 

116,9 

117,8.11 

118,11  sq 63  1 

119,11 X 

120,17 


Eratosthenis    catast.   ed. 

Robert  p.  74,3.   .   .    . 
Scholia  Germanici  Basi- 

leensia     ed.     Breysig 

pp.  67,19.  74,8.  79,13. 

101,16 


pag. 
LIIII 


85 


Scholia  QermaniciSanger- 

manen8iaed.Brey8ig  pp. 

119,21.  128,19.  131,18. 

139,20  et  22.     167,15. 

176,23 82 

—  p.  229.11  sqq.    .    .    .    LXV 


ADDENDA  ET   CORRIGENDA. 

p.  20  acb.  13  u.  5  eq.  dele  aerba:  et  Isidorus  uidetur  legisse  (orig.  III  '21] 
>.      cf.  p.  66  adn.  13. 
ib.  u.  6  1.  applicuisse 
p.  22  u.  12  1.  iocinera 
p.  90  u.  3  1.  Hyginum  integris 
p.  34  u.  27  1.  ex- 
ib.  n.  poenolt.  L  'taleratns' 
p.  45  u.  17  dele  prius  comma. 
p.  47  adn.  5  o.  8  1.    col.  54 
p.  65  u.  2  1.    *anniim 

ad  p.  76  adn.  37  u.  7  sq.:  conspectum  haius  libelli  Bedae  adscriptis 
plerisqne  Plinli  et  Isidori  locis  praebet  G.  Werner  Beda  der  Ehrwürdige  und 
8dne  Zeit  Wien  1875  p.  107  sqq. 

ib.  ad  adn.  38  n.  6:   praeter  initiom  Pliniani  excerpti  in  Ä  interierunt 

tres  hae  commentationes   in   apographis   eins   seruatae   et  ab  Ottleio  1.  c. 

p.  159  et  Vogelsio  1.  c.  (progr.  Crefeld.  a.  1887)  p.  IV  expressae:  I  De  con- 

cordia  solaris  cursus   et   lunaris    [incipit:    Nouem  horis  in  luna  pro 

qomqiie  diebus  in  sole  computatis].    n  Item  de  eadem  ratione  [incipit: 

I'iina  Incere  dodrantis  semuncias  dicitur].     ni  De   concordia   maris   et 

iQnae  [incipit:  Unius  semper  horae  dodrante  et  semuncia  transmissa].   quae 

addnntor,  ad  explicanda  prima  uerba  addita  esse  apparet,  in  prima  et  tertia 

commentatione  praemissa  uocula  idem,  pro  qua  id  est  legendum  esse  nemo 

Aon  oidet.    primae  autem  commentatiunculae  initium  est  Bedae  de  natura 

fci^  libelli   capitis  21   finis;   tertiae  initium  in  eiusdem  libelli  capite  39 

innenitur;   secundae   initio  haec  capitis  20   uerba   respondent:   quam   (seil. 

lunam  dicunt)    lucere    dodrantis    semuncias   horarum.    —   haec   scholia   ad 

Bedam  eadem  exstant  in  codice  Sangallensi  250,  u.  Heydenreich  1.  c.  p.  20  sq. 

p.  84  u.  15  1.  solent' 

p.  ni  Hpffini  Codices  u.  15  1.    ortum  pro    artum 
p.  lY  Hyg.  codd»  u.  10  post  o}i.  insere:   caput  coniungens  Pistricis  ß 
p.  VI  3  6  1.  bis 

p.  IX  Hyg.  codd.  u.  10  dele  uerba  Isidor.  orig,  III  21, 
p.  X  Hyg»  codd*  u.  19  L  testudine 
p.  XI  7  1  L  cygnum 
ib.  3  L  appellauerunt.    de 
p.  XVn  u.  1  L  Aquilae 
ib.  SchoL  cod»  n.  2  1.  «.  pro  n. 

ib.  Hyg»  codd.  n.  15  post  N  adde:   compluree  %U  uidetur  ceUri  codd, 
praeter  D 


Lxxxim 

p.  XX  Hyg»  codd,  u.  14  post  uocanum  D^  adde:  uolcanum  If' 

p.  XXI      *  »      u.  8  ante  cubito  insere:  cubito  dextro  I^ü 

p.  XXIII  *  s       u.  3  post  sie  insere:  ed,  Paris,  a,  1517  et 

p.  XXIV  *  *      u.  5  ante  haec  insere:  conplures  Z>ß  | 

p.  XXVnil  tt  14  1.  Hostia 

p.  XXXin  Hyg.  codd*  u.  6  ante  qui  insere:  ueneres  Z>'  | 

p.  XXXVIII  u.  15  pro  15  1.  20  2 

ib.  adn.  2  u.  7  I.  (p. 

p.  XLII  adn.  2  1.  3  10 

p.  XLVIU  u.  15  1.  77,21 

p.  LH II  u.  3  I.  scaptda 

p.  LVI  u.  1  1.  56,17  (13  3) 

p.  LVII  u.  9  1.  2  8         .      ^ 

ib.  u.  26  I.  6  17 


Typis  äociotatis  typoRraphorum  Vratlslauiensiuni. 


-   V 


BRESLAÜER 
PHILOLOGISCHE  ABHANDLUNGEN. 


DRITTER  BAND. 


FÜNFTES  HEFT. 


DIE  DARSTELLUNGEN  DER  UNTERWELT 
AUF  UNTERITALISCHEN  VASEN 


VON 


AUGUST  WINKLER, 

DR.  PHIL. 


BRESLAU. 

VERLAG  VON  WILHELM  KOEBNER. 

1888. 


DIE 


DARSTELLUNGEN  DER  UNTERWELT 


AUF 


UNTERITALISCHEN  VASEN 


EINE  ARCHÄOLOGISCHE  UNTERSUCHUNG 


VON 


AUGUST  WINKLER, 

DR.  FHOi. 


MET  EINEB  TAFEL. 


BRESLAU. 

VERLAG  VON  WILHELM  KOEBNEE. 

1888. 


Inhalt 


I.    Die  Yasenbilder  der  ersten  Klasse. 

I  Canosa-M&nchen  849 Seite  4 

n  Ruvo-Karkrahe  388 „  13 

ni  Altemura-Neapel  3222 „  18 

IV  Santangelo  709 „  27 

V    Karlsruhe  258 „  35 

^er^leichung  der  Darstellungen  der  ersten  Klasse  „  38 


II.  Die  Yasenbilder  der  zweiten  Klasse. 

VI  Santangelo  11 Seite  50 

VII  Tischbein,  Vases  d'Hamilton  tom.  IV  pl.  XXV 53 

VJU  Petersburg  498 „  54 

rX  Jatta  1094 „  57 

X  Petersburg  426 „  58 

XI  Tischbein,  Vases  d'Hamilton  tom.  11.  pl.  I ,  62 

Xn  Petersburg  424 „  65 

Xm  London,  F  276 ^  69 

XIV  Bengnot  28 ,    .    .    .    .  „  71 

XV  London  F  116 »  73 

XVI  London  F   370 ,  79 

III.   Schlossbemerkungen    .    .    .'  .  ,  82 


nhang.      I^i®  Bestrafung  des  Ixion  auf  Petersburg  424     .    .         „ 


89 


•MOf-«- 


Bucfa(lruckerei  Maretzke  &  Martin,  Trebnitz  i.  Schi. 


) 


5weck  der  vorliegenden  Abhandlung  ist  eine  möglichst 
greifende  und  vollständige  Untersuchung  der  sämtlichen 
tzt  bekannt  gewordenen  Darstellungen  der  Unterwelt  auf 
äsen  späten  Stils.  Ein  Theil  der  Abhandlung  ist  bereits 
irz  dieses  Jahres  als  Inaugural-Dissertation,  die  Mehrzahl 
nten^eltsvasenbilder  der  zweiten  Klasse  umfassend,  er- 
enM. 

ine  genaue  Beschreibung  der  einzelnen  Bilder  hielt  ich 
undlage  richtiger  Erklärung  für  nötig,  selbst  auf  den  Vor- 
lin,  zu  umständlich  verfahren  zu  sein;  ein  Vergleich  mit 
ühem  Beschreibungen  wird  zeigen,  dass  die  meine  nicht 
issig  war.  Meine  Ergebnisse  werden,  hoflfe  ich,  der  Mehr- 
lach  Zustimmung  finden;  manche  freilich  sind  nur  als 
'Meiten  anzusehen. 

on  verschiedenen  Seiten  hat  meine  Untersuchung  Förde- 
grfahren.  Herrn  Prof.  Dr.  C.  Robert  in  Berlin  verdanke 
e  Anregung  dazu  und  vielfachen  Rat  während  der  Arbeit, 
iers  verpflichtet  bin  ich  Herrn  Geh.  Regierungs-Rat  Prof. 
.  Rossbach,  unter  dessen  erfahrener  Leitung  ich  die 
idlung  ausgeführt  und  dem  ich  geradezu  die  Erklärung 
r  der  schwierigsten  Punkte  (die  Deutung  der  Dionysos- 
ae-Gruppe  auf  Conosa-München  849,  die  Erklärung  von 
n  116  und  370)  verdanke.  Ferner  hat  mir  auch  Herr 
Dr.  W.  Studemund  nützliche  Winke  und  Hinweise  ge- 
.  Nicht  minder  schulde  ich  den  Herren  Dr.  F.  Stud- 
:a  und  Dr.  K.  Wernicke  in  Berlin  vielen  Dank.  Ersterer 
ie  Güte  gehabt,  die  Amphora  Altamnra-Neapel  3222  auf 
Restaurationen  hin  genau  zu  untersuchen,  letzterer  mir  die 
jenswertesten    Mittheilungen  über  die  in  London  befind- 

Vasen  gemacht.  Endlich  muss  ich  noch  der  freundlichen 
•kommenhei£  gedenken,  mit  der  mir  Mr.  A.  S.  Stuart  in 
)n  eine   Zeichnung  von  London  F.  276   übermittelt   hat. 

diesen  Herren  spreche  ich  an  dieser  Stelle  meinen  verbind- 
en Dank  ans. 

Breslau,  im  Juni  1888.  .         x  *w.  i_i 

'  Angnst  Winkler. 


')  De  iuferoriim  in   vasis  Italiae  inferioris  repraescntationibiis.     Vratis- 
MLK'CCLXXXVIII.     Die   Arbeit,    deren   Druck    nur    teilweise    unter 
^  Uitung  erfolgen  konnte,  enthält  einige  auffällige  Druckfehler,  die  ich 
*^^T  ZU  verbessern  bitte. 

^i^^Ur,  DanteUan^n  der  Unterwelt  auf  imteritalischen  Vasen.  i 


[)ie  Vasen  mit  Darstellungen  der  Unterwelt  gehören  zu  den 
igsten  Mustern   des  unteritalischen  Vasenstils.     Wii'  be- 
ihrer  etwa  ein  Dutzend,  durchweg  Amphoren  von  bedeu- 
Grösse,    die    in   die  Sammlungen  von  Neapel,    London, 
iburg,    München   und  Karlsruhe  zerstreut  sind.     Eine  be- 
und  ziemlich  vollständige  Zusammenstellung  dieser  Unter- 
ilder   bieten   die  in  jüngster  Zeit   erschienenen  Wiener 
igeblätter      für     archäologische     Uebungen    Ser. 
r.    I  — VI.     Doch  fehlt  noch  eine  die  sämmtlichen  Vasen- 
dieser  Gattung  umfassende   und  besonders  auch  die  ein- 
Darstellungen vergleichende  Behandlung.    Einerseits  ist 
nzahl  so  gut  wie  noch  unerklärt.     Denn  einige  mystisch- 
istische,   haltlose  Erklärungen  aus  den  Zeiten  Creuzers, 
rds  und   Panofkas  haben  sich  längst  überlebt  und  von 
erledigt,  ohne  durch  neue  ersetzt  zu  sein.     Andererseits 
sich  auch  in  Jüngern  Besprechungen  viele  Irrtümer  und 
gre  Deutungen,  die  einer  Richtigstellung  bedürfen.     Dazu 
;,  dass  die  Darstellungen  fast  immer  nui*  einzeln  und  zu- 
nhanglos  besprochen  sind,    während    eine  vergleichende 
htung  neue  und  wertvolle  Ergebnisse  verspricht^), 
ie  ünterweltsvasen  lassen  sieh  beim  ersten  Ueberblick  in 
grosse  Klassen  ordnen:  Die  erste  enthält  diejenigen, 
I  mehrere  Scenen  auf  einem  Bilde  vereinigt  zeigen,  die 
e  nmfasst  die  Gefässe  mit  einfachen,  nur  einen  mythi- 
Vorgang  zeigenden  Darstellungen. 

or    ersten    Klasse    gehören    die   Amphoren    Canosa- 
hen  849,   Ruvo-Karlsruhe  388,  Altamura-Neapel 
Santangelo     709    und    das    Karlsruher    Bruch- 
:  258. 


Die   kurze    Besprechimg   von    Banmeister,    Denkm.    des  kl.  Altert, 
ff.  (Artikel :  Unterwelt)  begnügt  sich  fast  ledigUch  mit  der  Wieder- 
ir  früheren  Erklänmgen. 


Die  zweite  Klasse  bilden  die  Vasen  Santangelo  VP 
Jatta  1094,  Petersburg  424,  426,  498,  London  11^ 
276,  370.  Endlich  sind  ihr  die  beiden  Zeichnungen  bei  Tisch- 
bein, Vases  d'Hamilton,  II  pl.  I,  IV  pl.  XLV  und  eine 
im  Katalog  Beugnot  unter  No.  28  beschriebene  Vase  zuzu- 
rechnen. 


I. 

Die  Yasenbilder  der  ersten  Klasse« 


I.  An  die  Spitze  zu  stellen  ist  die  wichtigste  und  schönste 
Vertreterin  der  ersten  Klasse,  die  Amphora  Canosa-Mün 
chen  849^). 

Die  Teile  des  Hauptbildes,  das  hier  in  Betracht  kommt 
sind  durchaus  sjinmetrisch  geordnet:  in  der  Mitte  ein  Gebäude 
mit  einer  Gruppe,  um  das  sich  in  drei  Reihen  übereinander  di< 
übrigen  Gruppen  und  Figuren  in  ziemlich  strenger  Responsioi 
anfügen;  in  der  obern  und  mittleren  Reihe  sind  rechts  un< 
links  Gruppen  zu  je  drei  Personen,  die  untere  Reihe  bilde 
eine  Scene  von  vier  Figuren,  rechts  und  links  von  einer,  be 
ziehungsweise  zwei  Figuren  abgeschlossen. 


*)  Millin,  descriptioii  des  tombeaux  de  Canosa  p.  5  ss.  pl.  3—6.  — Welcke: 
GöttiDgische  gelehrte  Anzeigen  1817  S.  17.  —  £.  Braun,  AnnaH  deU'  Ins' 
las?  p.  230  88.  tav.  d'agg.  J.  —  Welcker,  Arch.  Ztg.  1843  S.  177  ff.  - 
Gerhard  ibid.  S.  193  f.,  Taf.  Xu,  1.  —  Grenzer,  Abbildungen  zur  Sjrmboli 
S.  34  ff.,  Taf.  XLn— XLV  (Guigniaut,  Religions  de  Fantiquit^  pl.  149  bi 
ter.).  —  Furtwängler,  Die  Idee  des  Todes  S.  403  ff,  Taf.  V.  —  Inghiram 
Pittare  di  vasi  Etruschi  IV  p.  107  ss.  tav.  CCCXI— CCCXIV.  —  MtÜlei 
Wieseler,  Denkmäler  alter  Kunst  I  S.  54  ff.,  Taf.  LVI  —  0.  Jahn,  Beschreibun 
der  Vasensammlung  König  Ludwigs  in  der  Pinakothek  zu  Milncken  S.  273  1 
—  Valentin,  Orpheus  und  Herakles  in  der  Unterwelt  8.  1  ft*,  No.  1,  2  d< 
Tafel.  —  Th.  Lau,  Die  griechischen  Vasen  S.  35.  Taf.  XXXV.  —  Wien< 
Vorlegebl.  Ser.  E.  Taf.  L  —  Baumeister,  Denkm.  d.  kl.  Altert.  S.  1928,  Ta 
LXXXVn  Abb.  2042.  B.  C.  —  Gefunden  wurde  die  Amphora  in  Canosa  a 
16.  October  1813  zusammen  mit  810  und  853  der  Münchener  Sammlung  ue 
2192  und  2311  des  Museo  nazionale  in  Neapel.  DargesteUt  ist  auf  der  Bttcl 
Seite  ein  Totenkalt,  auf  dem  Hals  Phosphoros,  Eos  und  Helios  auf  Vie 
gespannen  —  Dionysos  mit  zwei  Frauen  und  einem  Satyr. 


Das  Gebäude    ist  in  leichter,  aber  nicht  ganz  richtig 
durchgeführter  perspektivischer  Zeichnung  von  rechts  aus  ge- 
sehen angelegt.    Auf  einer  zweistufigen  Krepis   erheben    sich 
j^ecLs  schlanke    ionische  Säulen  mit  Andeutung   der  attischen 
Basis   ein   verziertes    (Tiebeldach   tragend,   dessen    Akroterien 
Palmetten   schmücken.     Neben  dem  mittleren    Säulenpaar   von 
tler  kassettierten  Decke    im   Hintergrund    herabhängend    sind 
zwei  Räder  gemalt. 

Innerhalb  des  Gebäudes  zwischen  dem  zweiten  und  dritten 
^ulenpaar  sitzt  auf  reich  verziertem  Thronsessel  ^)  —  die 
g^i'ade  Armlehne  wird  von  einer  Sphinx  und  einer  nackten  Fi- 
gur mit  erhobenen  Armen  getragen,  die  breite  Rüklehne  zieren 
au  den  Ecken  zwei  schwebende  Niken  —  ein  bärtiger  bekränzter 
)Ta.nn^  Hades,  im  Profil  nach  links  mit  langem,  gestickten  und 
gegürteten  Aermelchiton  und  einem  Mantel  bekleidet,  der  seinen 
IJuken  Arm  und  seinen  Unterkörper  bedeckt;  die  beschuhten 
t^&sse  ruhen  auf  hoher  Fussbank.  Die  gesenkte  Linke  hält  ein 
langes,  edelsteinbesetztes  Scepter,  auf  dessen  Knauf  ein  Vogel 
Hut  ausgespannten  Flügeln,  wohl  ein  Adler,  sitzt,  die  Rechte 
ist  mit  der  Geberde  des  Sprechens  erhoben*). 

Vor   dem  Gotte   sehen  wir  in  dem  ersten  Intercolumnium 

5>eine  jugendliche  Gemahlin  in  langem  Chiton  und  Ueber- 

wurf,  mit  Sandalen  an  den  Füssen,  in  halber  Schreitbewegung 

uach  links  gewandt.    Ihren  Kopf  ziert  eine  hohe  Krone  und 

ein  Schleier:   doppelte  Halskette  und  Armspangen  zeichnen  sie 

aus.    Mit  beiden  Händen  hält  sie  eine  Fackel  mit  brennenden 

Querhölzern,  welche  sie  noch  besonders  als  die  Unterweltsgöttin 

kennzeichnet  ^).     Den  Kopf  und  Blick  wendet  sie  leicht  nach  Hades 

zurück,  wie  auf  seine  Worte  oder  Befehle  hörend.  Von  ihr  links 

^  den  Stufen  des  Palastes  erscheint  im  orchestischen  Schritt*), 

^e  ihn  Apollo  Kitharodos    als    Musagetes   hat,    ein  junger 

Mann  die  Kithara  spielend.     Er  ist  bekleidet  mit  dem  Kitha- 


*)  Aaf  einem  gleichen  Throne  sitzt  Dareios  auf  der  Dareiosvase,  Mon. 
^'  Inst.  IX  tav.  50. 

*)  Vgl.  Apnleius  Met.  U  21 :  .  .  .  porrigit  dexteram  et  ad  instar  oratorum 
cottfonnat  articulnm  dnobusque  infimis  conclnsis  digitis  ceteroa  eminns  porrigit. 

^  Vgl.  Avellino,  Annali  deU*  Inst.  I  p.  253  n». 

*)  0.  Jahn  a.  a.  0.:  „8teht^ 


e 

höchster  Anstrengung  gegen  einen  Felsen.     Vor  seinen  Fuss^^ 
liegt  Petasos  *)  und  Schwert,  zwischen  beiden  Beinen  wird  a 
Boden  eine  Keule  sichtbar.     Eine  hinter  ihm  befindliche  Eriny 
treibt   ihn   mit   geschwungener   Geissei  zu    seiner   zwecklosen  -- 
mühseligen  Arbeit  an.     Sie  trägt  einen  kurzen  Chiton  mit  Kreuz^ — 
bändern  und  Gürtel,  von  dem  sechs  Wollschnüre  herabhängen^)-^ 
Stiefeln  {ivdQOfddei;)  und  ein  Pantherfell  über  den  linken  Arm^ 
Die  zweiriemige  Geissei  schwingt  sie  mit  der  erhobenen  Rechten^ 
in   der  linken  Hand  hält    sie   einen   kurzen  Spiess  mit  Pfeil- 
spitze (xevTQOv)^). 

Tantalos  erscheint  in  der  rechten  unteni  Ecke,  als- 
Herrscher  von  Sipylos  in  reichem  asiatischen  Königsschmuck, 
mit  langem,  gestickten  Aermelchiton,  der  mit  Kreuzbändeiii  und 
Gürtel  zusammengehalten  wird,  mit  Mantel,  Schuhen  und  reich  ver- 
zierter phi-ygischer  Mütze  bekleidet.  Der  Kopf  ist  zurück  und 
empor  gewandt,  die  Linke  mit  ausgespreizten  Fingeni  nach 
rechts  oben  erhoben;  ein  vogelbekröntes  Scepter  hält  er  in 
ziemlich  wagerechter  Lage  in  der  Rechten.  Voll  Entsetzen, 
das  aus  der  ganzen  Bewegung  der  Figur  und  dem  weit  ge- 
öffneten Auge  spricht,  weicht  der  Götterfrevler  vor  den  ihn  be- 
drohenden, überhängenden  Felsen,  die  rechts  von  ihm  angedeutet 
sind,  zurück*). 

>)  0  Jahn:  „Schüd^ 

*)  Vgl.   deu  Dionysos  auf  der  Lykurgosdarstelluug  bei  MiUiu,   a.  a.  0. 

pi.  xin. 

»)  Vgl.  Bull.  arch.  Ital.  II  tav.  VII;  BuU.  arch.  Nap.  N.  S.  III  tav.  V. 

—  Die  älteste  Darstellung  einer  solchen  Figur  haben  wir  auf  einem  in  Vico 
Kquense  gefundenen  Krater,  Mon.  deir  Inst.  XI  tav.  XLII  mit  der  Beiächrift 

*)  Valentin  (a.  a.  0.  S.  29),  das  Bewegungsmotiv  der  Figur  mii^sverstehend, 
sagt,  er  strecke  die  Linke  nach  den  Früchten  des  Baumes  aus,  für  den  er 
irriger  Weise  den  Felsen  ansieht;  die  Handbewegung  ist  ein  unwillkürlicher 
Ausdruck  des  Schreckens ,  der  auch  aus  dem  weit  aufgerissenen  Auge  spricht. 

—  Die  Bestrafung  des  Tantalos  durch  deu  Felsen  ist  die  bei  den  griecldschen 
Lyrikern  und  Tragikern  geläufige  und  auch  später  noch  bekannte  Fassung 
der  Sage;  doch  verlegen  sie  dieselbe  nicht  in  die  Untei^welt,  sondern,  ähnlich 
wie  bei  Ixion,  zwischen  Himmel  und  Erde.  Vgl.  Archiloch.  Fragm.  53.  —  Alkman 
Fragm.  87.  —  AUtaios Fragm.  93.  —Find.  Ol.  I  55  und  SchoLiu  I  97;  Isthm. 
Vm  9.  —  Eurip.  Orest.  6  und  Schol. ;  982  und  Schol.  —  Athen.  VTI  14.  — 
Anton.  Lib.  36.  —  Schol.  Od.  X  582.  —  Die  Odyssee  (X  582  ff.)  versetzt  ihn 
dagegen  von  ewigem  Hunger  und  Durst  gequält  in  die  Unterwelt;  ihr  folgt 
die  jüngere  griechische    und  die  gesamte  römische  Litteratur:    vgl  Diod.  IV. 


Unter  der  ganzen  unteren  Figurenreihe  sehen  wir  verschie- 
dene Andeutungen  des  Bodens,  Steine,  Gräser  und  zwei  Schwäne, 
welche  auf  die  Asphodeloswiese  und  die  äkoea  IJeQOCifoveir^i; 
hinzudeuten  scheinen  und  die  Seene  wohl  als  am  Ufer  der 
acherusischen  Fluten  vorgehend  bezeichnen  sollen. 

Leicht   bestimmbar  ist  endlich  noch   die    in  der  Mittel- 
reihe  über  Tantalos  befindliche    Gruppe    dreier   bärtiger 
Hännergestalten.     Der  erste  links  steht  ziemlich  im  Profil 
flach  rechts  mit  übergeschlagenem   rechten  Bein,   in  derselben 
reichen  Bekleidung,  wie  der  eben  beschriebene  Tantalos.     Sein 
Bart  besteht  aus  vier  Reihen  weisser  Punkte,  die  auf  künst- 
liche Kräuselung  nach  asiatischer  Sitte  deuten.    Mit  der  Rechten 
hält  er  ein  an  die  Schulter  gelehntes  langes  Scepter,  die  Linke 
niht  auf  der  rundgeschweiften  Lehne  des  Sessels,  den  der  Mann 
vor  ihm  eingenommen  hat.     Dieser  sitzt  auf  untergebreitetem 
Pantherfell   und  ist  ziemlich  von  vorn  dargestellt.     Der  obere 
Teil  seines  Körpers  ist  unbekleidet,   die  Brust  vorn  behaart, 
nui-  um  seine  Lenden  ist  ein  Mantel  geschlagen ;  die  beschuhten 
Fasse  iiihen  auf  einer  Fussbank.     Sein,  wie  der  Bart,   in  na- 
türlichen  Locken  gebildetes   Haar  ist    mit  zwei   Blattzweigen 
gezielt,  der  Kopf,  von  dem  liinten  ein  Schleier  herabwallt,  der 
ersten  Figur  zugewandt;  die  linke  Hand,  am  Gelenk  mit  einer 
an  einer  Schnur  befestigten  Kugel  geschmückt,  hält  ein  Scepter, 
der  rechte  Arm  stützt   sich    leicht  an  die  Lehne  des  Sessels. 
Der  Dritte    sitzt   ihm  gegenüber  auf  einem  Stuhl  ohne  Lehne, 
nnterwärts   mit  einem   Mantel  bekleidet  und  mit  Schuhen  an 
den  auf  einer  Fussbank  ruhenden  Füssen,  ebenfalls  eine  kleine 
Kugel  am  linken  Arm  tragend.     Der  stark  vorgebeugte  Ober- 
körper zeugt  wie  das  weisse  Haupt-  und  Barthaar  von  einem 
^lir  betagten   Greise.     Der  Kopf  ist  in  den   Nacken   zurück- 

^*  —  Luciaii  de  liutu  8.  Trago<lop.  11.  Necyom.  14.  ~  Pbilostr.  vita  Ap.  III 
2ö.  —  Xonnos  narr,  bei  Westenuaiin,  ^lythogr.  Gr.  p.  386.  —  Tzetz.  Chil.  V. 
^  ff.  ~  Cie.  Tusc.  I  5.  de  fin.  I  18.  —  Hör.  epod.  17,  WJ.  Sat.  I  1,  68.  — 
J^^Met.  IV  475;  X  41.  Amor.  II  605.  —  Tibnll  I  3,  77.  ~  Senec.  Herc.  f. 
^^.  -  Hygin  Fab.  82.  —  Serv.  z.  Aen.  \l  603.  —  Aucb  Polygnot  lässt  ihn, 
•^^i^e  Strafarteu  verweiidend,  in  der  Unterwelt  weilen  (Vaxxn.  X  31.  4).  —  Auch 
^^  dem  vatikanischen  l'rotesilaos  -  »Sarkophag  (Visconti,  Mus.  Pio-CIem.  V 
^"  ^9)  sehen  wir  ihn  mit  Ixion  und  Sisyphos  im  Hades.  ~  Ueber  den  My- 
^  handeln  ausführlich  Weicker,  Eh.  Mus.  N.  F.  S.  242-254;  Stark,  Niobe 
«öd  die  Niobidea  S.  426  ff;  Comparetti,  Philolog.  XXXII  S.  230-251. 


10 


gelegt,  der  Mund  zum  Sprechen  geöfltaet.  Die  Hand  des  mS 
dem  Ellenbogen  auf  dem  rechten  Schenkel  ruhenden  linkei 
Arms  ist  erhoben,  die  Rechte,  deren  drei  erste  Finger  zugleicl 
die  Sprechgeberde  machen,  hält  einen  langen  Knotenstock.  Diesi 
Gruppe  stellt  offenbar  die  drei  Unterweltsrichter  dar 
dafür  sprechen  die  Dreizahl  der  ehrwürdigen  Greise,  der  Platz 
den  sie  einnehmen  —  neben  dem  Palaste  des  Hades  —  ihn 
langen  axf;:nQa  und  ihre  conferierende  Unterhaltung.  Abei 
über  das  Mass  bildlicher  Betrachtung  sind  diejenigen  hinaus 
gegangen,  die  behauptet  haben,  dass  die  drei  Richter  über  dei 
vorliegenden  Fall  des  Orpheus  aburteilen.  So  etwas  \^ 
sicherlich  nicht  in  der  Absicht  des  Künstlers.  Zur  Unterwelt 
sagte  er  sich,  gehören  auch  die  drei  Totenrichter,  und  all 
solche,  als  Gruppe  für  sich  sind  sie  auch  dargestellt  zu  nehmen 
ganz  abgesehen  davon,  dass  die  Entscheidung  über  die  Er 
füUung  von  Orpheus'  Bitte  nicht  ihnen,  sondern  lediglich  den 
Herrscher  der  Unterwelt  und  dessen  Gemahlin  zukommt.  Etwai 
Anderes  ist  es,  ob  wir  die  drei  Figuren  genau  unterscheide! 
und  einzelne  mit  bestimmten  Namen  benennen  können.  De 
stehende  Mann  ist  den  beiden  anderen  gegenüber  entschiede! 
durch  die  asiatische  Königstracht,  den  Bart  und  sein  präch 
tigeres  Scepter  hervorgehoben.  Und  wenn  wir  bei  Plato* 
lesen,  dass  Minos  als  Asiat  galt,  dass  er  allein  ein  goldene 
Scepter,  also  gleichsam  den  Vorsitz  des  Kollegiums  führte,  s< 
werden  wir  diesen  Greis  als  Minos  bezeichnen  dürfen.  Welche 
von  den  beiden  andeni  aber  Aiakos,  welcher  Rhadamanthy; 
sei,  wird  sich  erst  später  bei  Besprechung  der  Vase  Altamura 
Neapel  3222  entscheiden  lassen^). 

Soweit  lässt  sich  das  Vasenbild  deuten  und  soweit  ist  e^ 
auch  im  Allgemeinen  in  den  ersten  Besprechungen  gedeutet 
Mehr  Schwierigkeiten  bieten  die  drei  noch  übrig  ei 
Gruppen,  bei  denen  eine  sichere  Deutung  aus  dem  Bild« 
heraus  nicht  möglich  ist,  wie  die  vielfach  aufgestellten  ft-üherei 
Vermutungen  beweisen,  die  sich  alle  als  falsch  ergeben.  Ihn 
Erklärung  wird  erst  durch  Heranziehung  der  andern  Dar 
Stellungen  möglich,   da  zwei  von   ihnen   noch  zweimal  wieder 

1)  Gorg.  p.  523  E.  524  0. 

')  Miliin  erklärt  die  Gnippe  als  Tantaloa,  Rhadamanthy?,  Kronos;  Creuxe 
alsLynkeus,  Kronos,  Rhadamanthys;  Gerhard  als  Kronos,  Rhadamanthys,  Minos 


11 

kehren  und  dabei  (auf  Altamura-Neapel  3222  und  Karlsruhe  258) 

durch  beigesetzte  Namen  gesichert  sind,    während  es  für  die 

dritte  Gruppe  (die  linke  Gruppe  der  Mittelreihe)  nötig  ist  durch 

Betrachtung    der    sämtlichen    Vasenbilder  der     ersten    Klasse 

erst  einen  festen  Ausgangspunkt  für  ihre  Bestimmung  zu  suchen. 

Ich  begnüge  mich  daher  vorläulig  mit  einer  Beschreibung  und 

blossen  Namensbeisetzung  und  verweise  für  die  Begründung  der 

letzteren  auf  die  Ausf  ühningen  an  den  betreflfenden  Stellen. 

Die  eine  dieser  Gruppen  sehen  wir  gegenüber  den  Un- 
terweltsrichtern hinter  Oi-pheus.     Ein  nackter  Jüngling  (Dio- 
nysos) von  weichen,  schwellenden  Formen,  nur  mit  einer  über 
beide  Schultern    herabhängenden    Clilamys  versehen,    steht   in 
Vorderansicht  *)  ruhig  da.     Mit  der  zum  Kopf  erhobenen  Linken 
ist  er  im  Begriff  einen  Myrtenkranz  auf  sein  Haar  zu  setzen, 
das  in    langen  Locken    auf  seine  Schultern   herabwallt.     Den 
rechten  Ann   legt   er  um  den  Nacken  einer  Frau  (Ariadne), 
die  mit  übergeschlagenem  linken  Bein  an  seiner  Seite  steht  und 
der  er  auch  Kopf  und  Blick  zuwendet.     Bekleidet  ist  sie  mit 
einem  langen    Chiton,   in  dessen  unterem   Saume  Schwäne  ge- 
stickt erscheinen,    und   mit  einem  um  Schultern,  rechten  Arm 
nnd  Lenden  geschlagenen  Mantel,  dessen   einen  Zipfel  sie  mit 
der  linken  Hand  an  der  Schulter  fasst.     Auf  dem  Kopf,    den 
sie  zu  dem  des  Jünglings  emporwendet,  trägt  sie  eine  zackige 
Krone,    die  Haare  sind  hinten  mit  Bändern  zu  einem  Knoten 
^öfgebunden.     Ihren  linken  Arm  zieren  zwei  Spangen .  den  Hals 
^löe  doppelte  Kette,  an  den  Füssen  trägt  sie  Schuhe.     An  ihre 
^^hte   Seite    .schmiegt   sich    ein   Knabe,    über    dessen    linke 
Schulter  eine  hinten  nachflatternde  Chlamys  hängt.  IJeber  seine 
^iHst  zieht  sich  ein  Band,  von  dem  zwei  Reihen  von  ,Tfp/a///#ara  *) 
Wabhängen;  auch  das  linke  Schienbein  ziert  ein  Band.    Das 
l'^ckige   Köpfchen  hat  er  zurückgewandt,    mit  dem  linken  Arm 
'i'iifasst  er  die  Frau,  mit  der  rechten  Hand  zieht  er  sein  Spiel- 
^Ug,  ein  zweirädriges  Kinderwägelchen  ^),  nach  sich. 

*)  O.Jahn:  .koiiiint  ein  .Tünglinjs:  niit  <ler  Chlamys  herhei". 

*)  Vgl.  ().  .Jahn,  Berichte  der  sSchs.  Gesellsch.  d.  Wissensch.  1855  S.  43. 

*)  Valentin  falsch:  .StÄhcheii  nnd  Ball";  das  Spielzeng  findet  sich  öft^r, 

^gl  V.  Stackelherg,  die  (iiäher  der  Hellenen,  Tf.  XVII.  4.  —  Gerhard,  Apul. 

"^asenbilder  Tf.  XIV.  —    Panofka,  Bilder  antiken  Lehens,  I,  3.  —  A.  Fnrt- 

^•^ngler,  die  Sammlung  Sahouroff,  Tf  LXVIII,  fi.  —  (iazette  arch^ol  IV.  7.  — 

Aich.  Ztg.  1861  Tf.  CLV,  1.  — 


12 

Die    beiden    anderen    Grruppen   sind    die  zwei    Seiten- 
gruppen der  oberen  Reihe. 

Links  sitzt  eine  Frau  (Megara)  im  Profil  nach  links,  be- 
kleidet mit  langem  Chiton,    einem  Hinterhaupt  und  Schultern 
verhüllenden    Mantel^)   und    Schuhen.      Sie    ist  mit  Halskette. 
Armbändern  und  Blätterkranz  im  Haar  geschmückt.     Die  rechte 
Hand  legt  sie  auf  die  Schulter  eines  Mellepheben  (Heia- 
k  1  i  d  e),  der  in  Vorderansicht  mit  übergeschlagenem  linken  Bein  sieb 
leicht   an  sie  lehnt  und   die  Linke  auf  ihren  Sitz  stützt.    Ü^^ 
der  Rechten  hält  er  zwei  Lanzen,   die  mit  dem  untern  EnA^ 
auf  dem  Boden  stehen.     Um  Stirn  und   Schläfen  trägt  er  eit>^ 
Binde;    eine  zweite   weit  breitere  trägt  er  um  den  Leib  obe^ 
halb  der  Lenden.     Rechts  und  links  sind  am  Unterleib  unte 
halb  der  Binde  eine  Anzahl  Blutstropfen  wahrzunehmen.    V 
seiner   linken    Schulter   wallt    hinterwärts   ein   Mantel   hera 
Ebenfalls  bloss  mit  einem  über  rechte  Schulter  und  linken  U 
terarm   geschlagenen   Gewand  versehen   schreitet    links   davo 
ein  zweiter  Mellephebe    (zweiter  Heraklide)  heran  ai 
die  Frau  zu.  Auch  er  trägt  die  Binden  um  Kopf  und  Leib  und  auch  be^^ 
ihm  sind  an  seinem  Leibe  unterhalb  der  Leibbinde  mehrfache 
Blutstropfen    erkenntlich.    Um    sein    linkes    Bein    ziehen  siclr 
oberhalb  des  Fussgelenks  drei  Streifen.    Mit  der  herabhängende]^ 
Rechten   hält  er  Strigilis   und  Oelfläschchen ,    während  er  mM 
der  erhobenen  Rechten  eine  Schale  trägt.     Offenbar  hat  er  sie 
eben  an  dem  Brunnenhaus  hinter  ihm  gefüllt  und  will  sie  der 
sitzenden  Frau  reiclien.     Das  Brunnenhaus  ist,  weil  am  Rande 
der   Darstellung   befindlich,    nur    in    abgekürzter   Fonn  durch 
einen  Teil    der  Krepis,    eine   darauf   stehende    ionische  Säule, 
ein  Stück  des  Gebälks  und  Simses,  sowie  durch  einen  Wasser- 
speier (LG  wenkopf)  angedeutet^).    Zu  Häupten  der  beiden  Jüng- 
linge sind  zwei  Sterne  gemalt. 

Rechts  oben  sitzt  nach  rechts  hin  eine  Frau  (Dike)  in 
geschürztem  langen  Chiton,  einen  Mantel  über  die  Beine  ge- 
schlagen, beschuht  und  mit  Kopfputz,  Halskette  und  Armbändern 
geschmückt,  in  der  Rechten  neben  sich  ein  gezücktes  Schwert, 


*)  0.  Jahn:  „Schleier'*. 

*)  Vgl.  Lenormant  et  de  Witte,  Elite  des  mon.  c^rainogpr.  IV  pl.  XVU, 
XVm;  Arch.  Ztg.  1844  Tf.  XVni. 


inder  Linken  die  Scheide  desselben  auf  dem  linken  Knie  haltend. 
Neben  ihr  sitzt  ein  Jüngling  (Peirithoos),  den  Reisehut  auf 
dem  Kopf,  auf  seiner  untergebreiteten  und  mit  dem  einen  Ende 
Dm  seinen    linken    Arm    gesclünngenen   ('hlamys.      Den   Kopf 
wendet  er  der  Frau  zu.     Sein   rechter   Arm   ist   erhoben    und 
niht  auf  einer  in  die  Achselhöhle  gestellten  Keule^).  die  von  der 
linken  Hand  umfasst  wird.     Vor  diesen  beiden  Figuren  steht 
in  halber    Kückansicht   ein  zweiter    Jüngling    (Theseus), 
bloss  mit  ('hlamys  bekleidet^  den  Hut  im  Nacken,  mit  der  Rechten 
auf  eine   Art  Knotenstock    gestützt    und   die  Linke  in  halber 
Beugimg  wie  sprechend  erhoben  haltend.     Vor  seinem  Kopf  be- 
findet sich  ein  Stern,  der  wie  die  beiden  Sterne  über  der  Ge- 
gengruppe, sowie  die  beiden  Rosetten  über  dem  Tempeldache, 
zur  K^umf üllung  dient. 

II.  Eine  zweite  wichtige  Darstellung  der  Unterwelt  bietet 
die  Amphora  Ruvo-Karlsruhe  388^). 

Das  Bild  ist  ebenfalls  in  drei  Reihen  komponiert  und  zeigt 
uns  zum  Teil  schon  bekannte  Gruppen  und  Figuren. 

In  der  Mitte  steht  das  Haus  des  Hades  auf  einfacher 
Krfepis;  das  mit  Palmetten  auf  den  Ecken,  zwei  Ranken  in 
der  Mitte  und  mit  einem  Gorgoneion  im  Giebel  geschmückte 
Dach  ruht  auf  zwei  ionischen  Säulen  und  zwei  auf  ionischen 
Säulen  sitzenden  Sphingen.  Auch  hier  ist  die  Perspektive 
vielfach  unrichtig,  wie  besonders  die  Säulenkapitelle  zeigen. 
In  der  Mitte  des  Palastes  sitzt  in  Vorderansicht  Persephone 

^)  0.  Jahn :  „  streckt  die  Hand  gegen  einen  vor  ihm  stehenden  Jüngling 

tws*. 

«)  E.  Braun,  Annali  dell'  Inst.  1837  p.  219  sh.  Mon.  dell'  Inst.  II  tav. 
XLIX.  -  Welcker,  Arch.  Ztg.  1843  S.  181.  —  Gerhard  ibid.  S.  194  ff.  Tf.  XI. 
Welcker,  Alte  Denkmäler  lU  S.  105  ff.  Creuzer  Gall.  8.  124  f.,  z.  Archaeol.  III 
^•2l2fr.,221.—Bonn.Jahrb.IIS.57(UrlichH).— Arch.  Anz.  18518. 85n.l9(Gerhard). 
—  Fröhner,  Vasen  und  Terrakotten  der  (jrossherzogl.  Kunsthalle  zu  Karlsruhe 
S.  6-12.  —  Valentin  a.  a.  0.  Nr.  3  der  Tf.  —  0.  Jahn,  Berichte  der  sächs. 
ö«8ell8ch.  der  Wiasensch.  1869  S.  10.  —  Wiener  Vorlegebl.  Ser.  E  Tf.  HI  1.  — 
H-  Winnefeld ,  Beschreibg.  der  Vasensammlg.  in  Karlsruhe  S.  99  ff.  —  Bau- 
m«i«ter,  Denkm.  d.  kl.  Altert.  S.  1929.  —  Die  Bückseite  dieser  aus  Buvo 
^^^^nunenden  Amphora  zeigt  BeUerophon  auf  dem  Flügelross  die  Chimaira  be- 
l^nipfend,  unterstützt  von  Amazonen,  als  zuschauende  Götter  oben  Poseidon, 
Atbena,  Pau  und  Hermes,  der  Hals  Helios  auf  der  Quadriga  und  einen  Frauen- 
topf  auf  Blumenkelchen. 


14 

auf  eüiem  reich  verzierten  Sessel  mitArmlehnen  und  Rficklehne 
an  deren  Ecken  zwei  Sphingen  sitzen.  Bekleidet  ist  die  GoUii 
mit  Chiton,  Mantel  und  Schuhen;  eine  Mauerkrone,  Schleier 
Halskette  und  Armbänder  zieren  sie.  Die  linke  Hand  ruh 
auf  der  Armlehne  des  Sessels,  die  gesenkte  Rechte  hält  ein  mi 
Geisblatt  bekröntes  Scepter,  die  Füsse  ruhen  auf  einer  Fuss 
bank.  Den  Kopf  wendet  sie  nach  rechts  zu  dem  neben  ih 
stehenden  Hades,  der.  mit  langem  über  linke  Schulter,  Rücke 
und  Unterkörper  geschlagenem  Mantel  und  Schuhen  bekleide 
das  Haar  bekränzt,  in  der  gesenkten  Lmken  ein  adlerbekrönt< 
Scepter  hält,  während  er  die  Rechte  sprechend  und  nach  linl 
weisend  erhoben  hat.  Links  neben  dem  Thron  derPei^ephoi 
steht  eine  weibliche  Figur  in  kurzem  Chiton  mit  darüber  g 
gtirtetem,  anliegendem  Pantherfell  und  hohen  Stiefeln  an  d 
Füssen,  durch  Armspangen,  Halskette  und  Ohrgeschmeide  ai 
gezeichnet,  das  Haar  zum  Schopf  aufgebunden  und  mit  ein 
Art  Episphendone  geschmückt,  in  beiden  Händen  lange  bre 
nende  Fackeln  tragend:  offenbar  Hekate.  Ihr  Gesicht  wend 
sie  dem  Orpheus  zu,  der  links  neben  dem  Palast  in  reich 
Kleidung  und  ganz  dem  Orpheus  auf  Canosa-München  849  en 
sprechend  seine  mit  drei  Schnüren  und  zwei  langen  gestickt- 
Tänien  verzierte  viersaitige  Kithara  spielt.  Persephone  ist  hi 
in  ihrer  Eigenschaft  als  Königin  der  Unterirdischen  besonde 
hervorgehoben  dadurch,  dass  sie  in  der  Mitte  des  Palastes  a 
dem  Thron  sitzt,  der  Gemahl  nur  neben  ihr  steht  und  Heka 
als  Daduchos  ihr  beigegeben  ist.  Sie  hört  auf  die  Worte,  d 
Hades  auf  den  Orpheus  weisend  zu  ihr  spricht,  man  hat  aber  d 
Empfindung,  dass  erst  sie  die  Entscheidung  über  die  Erfnlhii 
der  Bitte  des  Oi'pheus  aussprechen  wird,  die  auf  Cauosa-Münch 
Hades  fällt. 

In  der  obern  Reihe  links  treffen  wir,  wenn  auch  et^ 
variiert,  dieselbe  Gruppe,  die  schon  auf  der  Canoser  Vase 
gleicherstelle  begegnete:  eine  sitzende  Frau  und  zwei  Me 
ep heben  vor  ihr.  Die  Frau  trägt  am  vierten  Finger^)  ( 
linken  Hand  einen  Ring,  die  Rechte  hat  sie  erhoben;  im  U« 
rigen  gleicht  sie  ganz  der  entsprechenden  Figur  auf  Cano 
München.    Der  vor  ihr  stehende  Jüngling,   mit  Chlamvs  v 


*)  Nach  Fröhner  und  Winnefeld. 


sehen,  legt  seine  linke  Hand  auf  ihr  rechtes  Knie,  seine  rechte 
vai  die  Schulter  des  zweiten  Junglings,  der,  den  Körper  etwas 
nach  links  gewandt,  den  Kopf  der  Frau  zuwendend  und  die 
linke  Hand  auf  seinen  Sitz  aufstützend,  in  der  rechten  ein 
Bohr  mit  Blütenkolben  ( Narthexstengel)  hält.  Sonstige  Attri- 
bute fehlen,  die  Binden  imd  Blutstropfen,  die  wii*  auf  Canosa- 
Manchen  sahen,  sind  weggeblieben  und  es  mangelt  auch  hier 
ein  fester  Anhalt  zur  Deutung  der  (iruppe,  die  sich  mit  Hilfe 
der  Beischriflen  auf  Altamura-Neapel  als  Megara  mit  zwei 
Herakliden  ergeben  wird. 

Rechts  oben  sehen  wir  nur  zwei  Figuren:  ein  Jüngling, 
nackt  auf  seiner  Ghlamys  sitzend  in  ganz  ähnlicher  Stellung 
wie  der  soeben  beschriebene  Jüngling  der  vorigen  Gruppe,  in 
der  auf  dem  rechten*  Oberschenkel  ruhenden  rechten  Hand  zwei 
Speere  haltend,  wendet  den  Kopf  zu  einem  andern  Jüng- 
ling, der  im  Profil  nach  links,  das  rechte  Bein  auf  ein  Fels- 
stuck  gestellt,  mit  Stiefeln  und  über  die  linke  Schulter  ge- 
worfener Chlamys  bekleidet  neben  ihm  steht.  Der  Oberkörper 
ist  vorgeneigt,  der  linke  Unterann  ruht  auf  dem  rechten  Ober- 
schenkel und  hält  mit  der  Hand  das  Ende  einer  auf  dem  Boden 
Stehenden  Keule ;  der  rechte  Arm  stützt  sich  mit  dem  EUen- 
l>ogen  auf  die  linke  Hand,  die  rechte  Hand  ist  vorgestreckt. 
Da  die  beiden  jugeudkräftigen  Gestalten  im  Hades  weilend  zu 
denken  sind  und  besonders  da  der  eine  von  ihnen  eine  Keule 
f&hrt,  wie  sie  die  Sage  nächst  dem  Herakles  besonders  dem 
'ßieseos  giebt,  so  drängt  sich  uns  fast  zwingend  die  Deutung 
&tf  Theseus  und  Peirithoos  auf,  die  in  verwegenem  Mute  in 
die  Unterwelt  hinabgestiegen  sind,  um  dem  Hades  seine  junge 
Gemahlin  zu  rauben.  In  welcher  Lage  wir  sie  uns  zu  denken 
l^ben,  wii'd  sich  bei  der  Vergleichung  der  Darstellungen  der 
^ten  Klasse  ergeben.  Damit  sind  wir  für  die  Erklärung  der 
entsprechenden  Gruppe  auf  der  Vase  Canosa-München  einen 
Schritt  vorwärts  gekoumien.  Denn  nichts  ist  näher  liegend, 
*ls  in  den  beiden  Jünglingsgestalteu  derselben  die  gleichen 
Helden  zu  sehen.  Doch  die  neben  ilinen  sitzende  Fraueuge- 
^t  mit  dem  Schwert  in  der  Hand  setzt  der  Erklärung  noch 
einige  Schwierigkeiten  entgegen,  die  sich  erst  durch  das  Karls- 
niher  Fragment,  wo  sie  sich  durch  Beischrift  als  Dike  ergiebt, 
lösen. 


16 

In  der  rechten  Gruppe  der  Mittelreihe,   wo   wir  auf 
Canosa-Mtinchen    die   drei  Totenrichter    fanden,    sind  hier  die 
Figuren  eines  Jünglings  und  zweier  jugendlicher  Frauen 
dargestellt.     Der  Jüngling  steht  im  Profil  nach  links  mit  hiuter- 
gesetztem  rechten  Bein.     Er  ist  mit  einer  über  die  linke  Schulter 
geworfenen  Chlamys  und  Stiefeln  bekleidet  und  trägt  im  Haar 
einen  Aehrenkranz  M ;  die   linke  Hand,   auf  welcher  der  Ellen- 
bogen  des  erhobenen  rechten  Armes  ruht,  stützt  sich  auf  einen 
Stab.    Die  junge  Frau  hinter  ihm  ist  in  Vorderansicht  darge- 
stellt,   mit  langem  Chiton  und  TJeberwurf  bekleidet    und  durcli 
Armspangen,  doppelte  Halskette  und  Haarschmuck  ausgezeichnet 
Den  Kopf  wendet  sie  nach  links,   die  Rechte  hat  sie  mit  au^- 
wärtsgekehrter  Handfläche   wie   im  Schreck   oder  Staunen  er- 
hoben, die  herabhängende  Linke  hält  eine  grosse  H3^dria.    Nebei 
ihr  steht    in   gleicher    Bekleidung,    jedoch   kleiner  und  rael* 
mädchenhaft  gebildet  eine  andere  weibliche  Gestalt  mit  hint^f 
gesetztem  rechten  Fuss,  nach  links  gewandt.     Die  linke  Haft 
stützt  sie  auf  die  Hüfte,   die  Rechte  legt  sie  auf  die  Schultz 
der  vorigen.     Gerhard  nennt  diese  Figur  Eurydike,  wozu  j^ 
doch  jeder  Anhalt  fehlt ;    Welcker  sah  in   der  Mittelfigur  de 
Gruppe  eine  Danaide  zwischen  „einem  Paar,  das  die  straflose 
Bewohner  des  Hades  vorstellt";  ihm  schliesst  sich  Valentin  ar 
Doch  läS8t  sich  eine  Beziehung  zwischen  dem  Jüngling  und  de 
zweiten    weiblichen     Figur     nicht    nachweisen    und     ausser 
dem    haben   wir    doch    gewiss    auch  bestimmte    mythologisch* 
Figuren  in  ihnen  zu  sehen.    Dass  die  mittlere  durch  die  Hy 
dria  gekennzeichnete  Figur   eine  Danaide  ist,    ist  zweifellos 
Aber  auch  in   der  andern  weiblichen   dürfen  wir  eine  solch« 
erkennen,    obzwar  ihr  der  Maler  keine  Hydria  beigegeben  hat 
Dafür  spricht  ihre  ganz  gleiche  Bildung    und  Kleidung,    sowi( 
die  Zusammenstellung  mit  der  Danaide,   mit  der  sie  durch  da; 
Legen  der  Hand  auf  deren  Schulter  eng  verbunden  erscheint  *) 
Auf  den  Jüngling  komme  ich  noch  später  zu  sprechen,    da  icl 
eine  ganz  gleiche  Figur  auf  einer  andern  Vase  (Petersburg  426 
als  Protesilaos  nachweisen  werde. 


^)  BrauD  a.  a.  0. :  Corona  di  palustri  plante. 

')  Auch  auf  den  Danaidensarkophagen  (Berichte  d.  sächs.  Gesellsch.  c 
Wissensch.  1858  Tf.  Tl.  III)  ist  die  eine  Danaide  ohne  Hydria  dargestell 
(Hypermnestra  ?}. 


17 

In  der  Mittelreihe  links  hinter  Orpheus  sehen  wir  zwei 
Erinyen.  Die  eine  sitzt  nach  rechts  gewandt  auf  ihrem  unter- 
gebreiteten Pantherfell,  mit  kurzem  gegürteten  Chiton  und 
Stiefeln  bekleidet.  Um  den  Hals  trägt  sie  eine  Halskette,  in 
dem  wirren  Haar  züngeln  zwei  Schlangen.  Die  rechte  Hand 
ist  auf  das  Pantherfell  aufgestützt,  mit  der  erhobenen  Linken 
hält  sie  eine  um  den  Unterarm  gewundene  Schlange.  Die  zweite 
steht  in  Vorderansicht  neben  ihr  mit  übergeschlagenem  rech- 
ten Bein  in  derselben  Bekleidung,  aber  mit  zwei  mächtigen 
Flügeln  versehen,  zwischen  deren  Spitzen  zur  Raumfüllung  ein 
Kranz  geraalt  ist.  Die  rechte  Hand  ist  auf  den  Oberschenkel 
der  andern  Erinys  gestüzt.  Auch  sie  trägt  zwei  Schlangen  im 
Haar  und  eine  in  der  linken  Hand. 

In  der  unteren  Reihe  treffen  wir  links  wieder  Sisyphos 
mit  über  den  linken  Arm  geworfener  Chlamys,  ein  Schwert  an 
der  linken  Seite,  mit  beiden  Händen  sich  gegen  eine  Felsmasse 
stemmend.    Hinter  ihm  sprosst  ein  dreizweigiger  Lorbeerstrauch. 

Es  folgt  dann  wieder,  wie  auf  Canosa-München,  die  Gruppe 
des  Hermes,  Herakles'  mit  dem  Kerberos  und  der  He- 
kate.  Hermes,  mit  Chlamys  auf  dem  linken  Arm,  als  Mell- 
ephebe  eine  Bulla  um  den  Hals  tragend,  den  Petasos  im  Nacken, 
einen  Lorbeerkranz  im  Haar  und  Stiefeln  an  den  Füssen,  in 
der  linken  Hand  das  Kerykeion  haltend,  schreitet  nach  links 
voraus,  mit  der  erhobenen  Rechten  vorwärts  deutend,  um  dem 
Herakles,  zu  dem  er  zurückblickt,  den  Weg  aus  dem  Hades  zu 
weisen.  Herakles  ist  hier  bloss  mit  Bogen  und  Köcher,  die  an 
einem  über  die  rechte  Schulter  und  Brust  gehenden  Bande  be- 
festigt sind,  und  mit  Keule  in  der  Rechten  ausgestattet,  ohne 
Löwenfell.  Mit  beiden  Händen  hat  er  die  in  ein  Seil  über- 
gehende Kette  gefasst,  an  welche  Kerberos  gefesselt  ist.  Dieser 
hat  den  Leib  und  die  Tatzen  eines  Löwen  und  der  Zeichnung 
nach  einen  gewöhnlichen  zottigen  Hundeschwanz.  Doch  sagt 
Fröhner  a.  a.  0.,  dass  auch  er  den  Schlangenschwanz  habe. 
Hekate  ist  ganz  wie  dieselbe  Figur  oben  neben  Persephone  be- 
Ueidet,  nur  trägt  sie  noch  einen  Mantel  übei*  Schultern  und 
l^ide  Arme  geworfen.  In  der  an  der  Hüfte  ruhenden  Linken  hält 
sie  zwei  Lanzen,  mit  der  Rechten  eine  brennende  Fackel  empor, 
von  der  eine  geknotete  Wollenschnur  mit  Quaste  herabflattert*). 

*)  Es  erscheint  sonderbar,  dass  Hekate  auf  derselben  DarsteUong  zwei- 
Winkler,  DarsteUungen  der  Unterwelt  auf  onteritalischen  Vasen.  2 


18 


Endlich  sehen  wir  hinter  Hekate  eine  weibliche  Figu 
in  Kleidung  und  Geberde  fast  ganz  der  Danaide  in  der  zweite 
Reihe  entsprechend;  die  Rechte  ist  im  Schrecken  erhoben,  4 
Kopf  nach  Herakles  hingewandt,  dessen  kühnes  BeginDen  s 
wohl  in  Schrecken  setzt.  Durch  die  Ungenauigkeit  d 
Zeichnung,  nach  der  sie  mit  der  Linken  einen  Gewandzipl 
gefasst  zu  halten  scheint  (Fröhner :  Tierfell),  verleitet  hatmi 
lange  an  der  Figur  herumgedeutet  (so  u.  A.  Gerhard :  Alkmene 
Doch  steht  nunmehr  fest,  dass  sie  nicht  einen  Gewandzipi 
sondern,  wie  die  Danaide  über  ihr,  eine  Hydria  trägt  und  a 
unzweifelhaft  als  Danaide  zu  bezeichnen  ist^).  Rechts  s 
ihrem  Kopfe  ist  eine  Tänie  zur  RaumfttUung  gemalt. 

Unter  Herakles  und  dem  Kerberos  ist  eine  leichte  Terra 
erhöhung  angedeutet  und  unter  der  ganzen  unteren  Reihe 
eine   Menge  blühender  Pflanzen  sichtbar,   die  wie  auf  Cano 
München  die  Asphodeloswiese  darstellen.    Sonst  sind  unter  ( 
Gruppen  die  Grundlinien  punktiert. 

III.  Das  dritte  hierher  gehörige  Vasenbild  befindet  s 
auf  der  Amphora  Altamura-Neapel  3222^). 

Es  ist  besonders  wichtig  durch  die  den  Figuren  gross 
teils  zugesetzten  Beischriften,  wenn  es  auch  durch  starke  1 
Staurationen  sehr  gelitten  hat.  Zur  Annahme  der  letzte 
hatten  mich  verschiedene  Verdachtsgi'tinde  (schlechte  Zeichni 
mancher  Partien,  schematische  Faltengebung ,  das  Fehlen  ' 
Beischriften  bei  einzelnen  Figuren,  sowie  auffallende  l 
weichungen  von  den  andern  Darstellungen)  geführt.     Herr 

mal  Yorkommt,  dock  ist  dies  aus  der  kompUatorischen  Zasammensetzong 
Gruppen  erklärlich,  worüber  später. 

*)  vgl.  Arch.  Ztg.  1884  S.  261;  wie  schou  0.  Jahn  vermutet  hat :  Beri« 
der  Sachs.  GeseUschaft  der  Wissensch.  1869  S.  11. 

»)  Braun,  BuU.  deU'  Inst.  1848  p.  23.  —  Brunn  ibid.  1851  p.  24  i 
Minervini  ibid.  p.  38  ss.  —  Gerhard,  Arch.  Anz.  1851  S.  89  f.  —  Welc 
Alte  Denkmäler  HI  S.  122  ffl  —  ü.  Köhler,  Annaü  deU'  Inst.  1864  p.  283 
Mon.  deir  Inst.  Vm  tav.  IX.  —  Valentin,  a.  a.  0.  S.  5  ff.,  Nr.  4  der  Tafel 
Heydemann,  die  Vasensammlung  des  Mus.  Naz.  zu  Neapel  S.  510  ff.  —  Wi( 
Vorlegeblätter  Ser.  E.  Tf.  11.  —  Baumeister,  Denkm.  d.  kl.  Altert.  S.  1928.  i 
2042  A.  Das  Gefäss  wurde  in  Altamura  gefunden  1847  (nicht  1848,  He; 
mann) ;  vgl  BuU.  deU'  Inst.  1848  p.  23.  Die  Rückseite  enthält  drei  Reihen 
thologischer  Darstellungen  (noch  ungedeutet),  der  Hals  zwei  Griechen 
Kampf  mit  zwei  berittenen  Amazonen,  Helios  auf  dem  Viergespann,  I 
Selene  auf  einem  Pferd  (Annali  deU'  Inst.  1864,  tav.  d'agg.  S  T.) 


F.  Stadniczka  hat  dann  im  Ängust  1887  die  Gfite  gehabt  da- 
raufhin das  Gefäss  zu  antersucheu  und  die  Restaurationen, 
soweit  sie  festgestellt  werden  konnten,  auf  einer  Bause  einzu- 
tragen, wonach  ich  sie  in  der  folgenden  Beschreibung  mit  an- 
gebe. Freilich  war  dabei  eine  genaue  Bestimmung  der  sicher 
alten  und  der  restaurierten  Teile  bis  ins  Einzelne  ohne  chemische 
Waschung  nicht  möglich,  zumal  auch  an  verschiedenen  Stellen 
üebermalungen  stattgefunden  haben,  durch  die  wahrscheinlich 
noch  mehrfache,  bei  der  Restauration  verwendete  alte  Bruch- 
stücke und  —  Stückchen  verdeckt  und  überstrichen  sind.  Denn 
es  ist  kaum  denkbar ,  dass  es  ein  Restaurator  unternommen 
haben  würde  mit  Hülfe  so  weniger  Brocken,  wie  sie  sich  für 
fest  zwei  Drittel  des  Bildes  als  sicher  alt  feststellen  Hessen, 
das  Gemälde  wieder  herzustellen  ^). 

Auch  auf  dieser  Darstellung  sind  die  Figuren  in  drei 
fieihen  verteilt.  Die  Mitte  nimmt  wieder  die  Andeutung  eines 
Palastes  ein.  Die  Krepis  ist  einfach;  zwei  nackte  jugend- 
liche Figuren,  die  auf  dem  runden  Abakos  zweier  aus  mächtig 
emporspriessenden  Akanthusblättern  sich  erhebender  Säulen 
stehen,  und  zwei  ionische  Säulen  tragen  das  mit  Akroterien 
'uid  im  Giebelfeld  mit  einem  Gorgoneion  und  zwei  Hippo- 
kampen  verzierte  Dach.  An  der  Hinterwand  sind  zwei  rosetten- 
Wige  runde  Scheiben  angebracht,  von  der  Decke  hängt  eine 
Tympanon  herab. 

Das  Gebäade  ist  vorherrschend  in  Weiss  ausgeführt  nnd  vielfach  restan- 
'^ert.  üebermalt  und  daher  wohl  neu  ist  das  Tympanon,  an  dessen  SteUe 
sich  Yielleicht,  wie  auf  Canosa-München  und  Petersburg  424,  zwei  Räder  be- 
enden. 

Innerhalb  des  Gebäudes  über  einer  erhöhten,  mit  Palmetten 


^)  Nach  den  Mitteilungen  Dr.  Studniczka's  sind  der  Fnss  der  Vase  so- 
^  die  Henkel  (grossenteils)  ergänzt.  Besonders  stark  ist  die  Rückseite  ge- 
^ckt  Wahrscheinlich  ist  auch  der  Hals  des  Gefässes  verkehrt  au%e- 
%tzt,  da  die  Lichtgottheiten,  die  auf  drei  andern  Unterweltsvasen  (Canosa- 
*Önchen,  Ruvo-Karlsmhe,  Petersburg  426)  —  wohl  in  künstlerisch  beabsich- 
^^m  Gegensatz  —  über  den  Unterweltsbildern  angebracht  sind,  hier  über 
^^  Rückseite  sich  befinden.  —  Dass  das  Gefäss  in  Bruchstücken  gefunden 
^de,  bezeugt  BuU.  deir  Inst.  1848  p.  23;  nach  Bull.  delF  Inst.  1851  p.  24 
^*f  der  bekannte  Kunsthändler  Raff.  Gargiulo  der  Restaurator.  —  Das  Ur- 
^il  Heydemanns  1.  c.  S.  510  „Sehr  flüchtige  Zeichnung,  zuweilen  sogar  roh" 
^  Wohl  durch  die  vielen  nicht  erkannten  Restaurationen  veranlasst  und  kann 
^on  den  alten  Teilen  der  Figuren  nicht  gelten. 


20 

verzierten  Basis  sitzen  auf  einer  Kline  einander  zugewandt 
Hades  und  Persephone.  Ersterer  ist  unterwärts  mit  einem 
Mantel  bedeckt  und  beschuht,  der  bärtige  Kopf  ist  mit  einer 
breiten  Tänie  geschmückt.  In  der  Linken  hält  er  das  an  die 
Schulter  gelehnte,  mit  einem  Geisblatt  bekrönte  Scepter;  mit 
der  Rechten  hebt  er  ein  Karchesion  zum  Kopf  empor.  Die 
Göttin  mit  Chiton,  Mantel  und  Schuhen  bekleidet,  mit  Arm- 
spangen, Halskette  und  Myrtenkranz  geschmfickt,  hält  in  der 
Rechten  eine  Fackel  mit  brennenden  Querhölzern,  während  sie 
auf  der  flachen  Linken  dem  Gatten  eine  mit  zwei  Zweige» 
gezierte  Fruchtschale  bietet. 

Die  Figuren  sind  stark  restauriert;  so  der  Kopf  und  die  untern  Teile  der  Pet* 
sephone,  während  an  Pluto  nur  der  grösste  Teil  des  Kopfes,  Brust  und  Scb^^' 
tem  sicher  alt  sind.    Doch  ist  anzunehmen,  das  auch  noch  andere  alte  Teilcb^^^ 
zur  Restauration  benutzt  wurden,    so  dass  die  Figuren  im  grossen  Gan^** 
wohl  richtig  hergestellt  sind. 

Es  ist  dadurch,  dass  Persephone  hier  dem  Gemahl  ei^^ 
Schale  reicht  und  dieser  ein  Karchesion  in  der  Hand  hält,  ei  :^* 
Darbringung  von  Opfergaben,  ähnlich  wie  auf  den  Dai-stellung^^^ 
von  Totenopfern,  mit  der  Scene  verbunden.  Der  Künstl^ 
wollte  vielleicht  ausdrücken,  dass  Persephone  fürbittend  durc^ 
das  Opfer  den  flnstem  Gemahl  gegen  Orpheus,  der  auch  hi^ 
wieder  vor  dem  Palast  zugegen  ist,  mild  und  gnädig  zu  stimmet 
sucht  und  damit,    dass  Hades   das  Opfergefäss   schon   in  d^ 

Hand  hält,  scheint  ausgesprochen,  dass  er  das  Opfer  annimmt  ^ 

Orpheus  steht  in  derselben  Haltung  und  Kleidung  wie  ai^ 
der  Mtinchener  und  Karlsruher  Vase  kitharspielend  wieder  linL-^ 
vom  Palast.  Ueber  seinem  Kopfe  ist  mit  eingeritzten  Buch — 
Stäben  OFtDEY^^^)  geschrieben. 

Die  Figur  ist  im  Ganzen  unversehrt ;  nur  der  untere  Teil  der  zehnsaitigen^ 
Kithara  scheint  neu  zu  sein.  Wenigstens  geht  von  dem  rechten  Wirbel  des 
Instruments  durch  die  rechte  Hand  des  Orpheus  eine  Sprunglinie,  die  sidi 
von  seinem  Schooss  ans  rechtwinklich  nach  dem  Kopf  des  Herakles  hin  fort- 
setzt. Hierauf  wird  wohl  auch  der  Umstand  zurückzuführen  sein,  dass 
Orpheus  mit  den  Fingern  der  rechten  Hand,  nicht  wie  sonst  mit  einem  Plek- 
tron, die  Saiten  rührt. 


^)  Woran  Heydemann  erkennen  wiU,  dass  er  das  Gef  ftss  seiner  Gemahlin 
reichen  wiU,  ist  mir  unerfindlich. 

*)  Heydemann  sagt,  dass  die  Beischriften  alle  his  auf  die  Inschriften- 
reste hei  der  rechten  Gruppe  der  Oherreihe  aufgemalt  seien,  doch  sind  sie  nach 
Mitteilung  des  Herrn  Dr.  Studniczka  durchgängig  eingraviert. 


21 


Hinter  Orpheus  sind  wie  auf  der  Karlsruher  Vase  zwei 
Erinyen  wie  im  Gespräch  einander  zugekehrt.  Beide  sind  mit 
kurzem,  gegürteten  und  mit  Kreuzbändern  verseheneu  Aermel- 
chitoD  und  hohen  Stiefeln  bekleidet  und  mit  kurzen  Speeren 
ausgerüstet.  Die  eine,  links,  sitzt  auf  untergebreitetem  Panther- 
fell, das  linke  Bein  über  das  rechte  gelegt  und  die  Hände  auf 
dem  linken  Knie  zusammengefaltet,  den  Kopf  mit  aufgelöstem 
Lockenhaar  ihrer  Genossin  zuwendend.  Diese  trägt  ein  Pauther- 
fell  um  den  Hals  geknüpft,  dessen  gähnender  Kopf  über  ihre 
linke  Schulter  emporragt,  ist  kurzhaarig  und  erhebt  die  Rechte 
über  ihre  Schulter.  Die  Beischrift  {7x)0lNAI  bezeichnet  die 
beiden  Erinyen  als  die  strafenden  Göttinnen^). 

Restauriert  ist  nur  ein  geringer  Teil  der  Füsse  und  des  PantlierfeUs  der 
sitienden  Erinys. 

lieber  diesen  zwei  Figuren  in  der  obem  Reihe  begegnet 
uns  wieder  dieGruppe  der  Frau  mit  den  beiden  Mellepheben. 
Die  Frau  entspricht  ganz  derselben  Figur  auf  der  Karlsruher 
und  Münchener  Vase ;  die  rechte  Hand  erhebt  sie  sprechend  zu 
den  Mellepheben.  Auch  der  erste  derselben  neben  ihr  ähnelt 
durchaus  der  entsprechenden  Figur  der  Karlsruher  Vase,  nur 
tragt  er  noch,  was  wieder  an  denselben  Jüngling  der  Münchener 
Vase  erinnert,  eiue  breite  Binde  um  den  Leib.  Der  andere 
steht  mehr  im  Profil  nach  rechts,  mit  dem  rechten  Ann  leicht 
au  einen  blätterlosen  Baumstamm  gelehnt,  die  linke  Hand  vor- 
streckend. Um  den  Kopf  trägt  er,  wie  auch  auf  dem  Canoser 
Bilde  die  beiden  Jünglinge,  eine  breite  Binde. 

Die  Grappc  ist  unversehrt  bis  auf  ein  dreieckiges,  von  den  Lenden  des 
zweiten  Jünglings  nach  dessen  linkem  Fuss  spitz  zulaufendes  eingeflicktes  Stück. 

Die  üebereinstimmung  der  Gruppe  mit  den  entsprechenden 
Ärf  der  Münchener  und  Karlsruher  Vase  ist  augenfällig,  die 
sichere  Benennung  dereelben  aber  erst  durch  die  auf  der 
Neapler  Vase  den  Figuren  beigesetzen  Namen  ermöglicht,  denen 
zufolge  MET  APA  und  FHPAKAEUAI,  die  Gattin  und 
Kinder  des  Herakles,  dargestellt  sind^.    Alle  drei  Vasen- 


*)  Vgl  Soph.  Aias  843  noivt^oi  Egiyveg.  —  Paus.  I  43,  7.  —  Lucian. 
i^ekjOBL  9, 11 ;  de  luctu  6.  —  ac.  Pis.  37,  91.  —  Tibull,  I  9,  4. 

*)  Die  früheren  Erklärer,  welche  diese  Vase  noch  nicht  kannten,  deuten 
die  Grappe  auf  die  Dioskuren  (Jacchos,  Casmillus)  und  Persephone-Libera 
(Kilün,  lughirami),  Lynkens-Camillus  und  Persephone-Libora  (Creuzer),  Dios- 


22 

bilder  zeigen  die  Kinder  in  freundlichem  Verkehr  mit  der  Mutter, 
die  in  liebevoller  Weise  zu  ihnen  spricht.  Das  innige  Verhält- 
nis der  Blinder  zu  ihrer  Mutter  ist  so  überaus  schön  ausgedrückt. 
Wo  wir  uns  die  Gruppe  befindlich  zu  denken  haben,  ob  in  der 
Oberwelt,  wie  man  vielleicht  vermuten  könnte  ^),  oder  ebenfalls 
in  der  Unterwelt,  darüber  giebt  ein  bisher  nicht  genügend  be- 
rücksichtigter Umstand  Auskunft,  auf  den  schon  Minervini  hin- 
gewiesen hat.  Ich  meine  die  beiden  Leib-  und  Kopfbinden  an 
den  Jünglingen  auf  dem  Canoser  Bilde,  die  zum  teil  auch  auf 
dem  Neapler  wiederkehren,  und  die  man  gewöhnlich  als  Gürtel 
und  einfache  Tänien  erklärt  hat*).  Es  sind  breite  Verband- 
binden für  Wunden,  was  durch  die  auf  Canosa-München  darunter 
hervorquellenden  und  herabrinnenden  Blutstropfen  bezeugt  wird. 
Die  Knaben  mit  ihrer  Mutter  sind  somit  als  durch  gewaltsamen 
Tod  umgekommen  und  in  der  Unterwelt  befindlich  gedacht. 
Es  liegt  darin  freilich  ein  gewisser  Anachronismus,  da  Herakles 
Gattin  und  Söhne  der  Sage  nach  erst  nach  Heraufführung  des 

• 

Kerberos  im  Wahnsinn  tötet.    Doch  ist  dies  eine  Freiheit,  w^^ 
sie  sich  die  antike  Kunst  auch  sonst  erlaubt.    Unter  den  B^' 
wohnem  des  Hades  boten  sich  dem  Maler  auch  Megara  und  di® 
Herakliden  zur  Auswahl,  die  er  vielleicht  auch  gerade  desha^^^ 
wählte,   weil  sie  auf  den  folgenden   unseligen  Wahnsinn  d^ 
Helden,  der  hier  noch  so  kühn  den  Kerberos  bezwingt,  hi^' 
weisen*). 

kuren  und  Leda  oder  Amphion,  Zethos  und  Antiope  (Braun)  oder  als  ,E  ^^ 
geweihte*  (Welcker). 

*)  Wie  es  auch  Valentin  a.  a.  0.  S.  54  thut. 

')  Heydemaun  a.  a.  0.  S.  515  sieht  hierin  die  „Andeutung  eines  gegi^^ 
teten  Chitons". 

»)  Schon  Od.  X  269  ist  Megara  in  der  Unterwelt.    Paus.  IX  11,  2  sa^^^ 
dass  schon  Stesichoros  und  Panyasis  die  Sage  behandelt  haben.    Die  älteste^^ 
Nachrichten  über  die  Ermordung  der  Herakliden  durch  ihren  Vater  liegen  b^^ 
Pindar  Isthm.  IV  64  und  im  Herakles  des  Euripides  972  ff.  vor.    Bei  ersterei^ 
sind  es  acht  erzgerüstete  Söhne,  die  Herakles  ins  Feuer  wirft,  bei  Euripide^ 
drei  kleine  Knaben,  von  denen  er  zwei  durch  Pfeilschüsse,  den  dritten  durcl^ 
einen  Keulenschlag  umbringt.     Diesen   beiden  Hauptfassungen    folgen   mit:^ 
grösseren  oder  geringeren  Abweichungen  die  Mythographen.     Die  pindarische 
Form  befolgen  Pherekydes,  der  Logograph,  nach  Schol.  Pind.  Isthm.  HI  104. 
—  Apollod.  n  4,  12.  —  Nicolaos  Damascenus  fragm.  20   (C.  Müller,  Frgm. 
bist.  Gr.  in  p.  369).    Verbreiteter  war  die  euripideische  Gestaltung  der  Sage: 
vgl  Asklepiades  in  Schol.  Od.  X  269.  —  Diod.  IV  11.  —  Dionysios  in  SchoL 


Auf  der  gegenüberliegenden  Seite,  rechts  oben,  zeigt  die 
Vase  Altamura- Neapel  eine  Gruppe  von  drei  Figuren.  Im 
Profil  nach  rechts  mit  aufgesetztem  linken  Bein  steht  ein  junger 
Mann,  bekleidet  mit  phi-ygischer  Mütze,  einer  hinten  herab- 
hängenden Chlamys  und  Stiefeln.  Mit  der  Linken  hält  er  eine 
an  die  Schulter  gelehnte  Lanze,  die  Rechte  erhebt  er  sprechend 
mit  ausgestrecktem  Zeigefinger  gegen  einen  zweiten  Jüng- 
ling, der  nur  unterwärts  mit  einem  Himation  bekleidet  ihm 
Zugewandt  dasitzt.  Die  Rechte  hat  er  erhoben,  während  die 
Linke  auf  einem  an  seiner  Seite  stehenden  Rade;  ruht. 
Ein  zweites  Rad  ist  oberhalb  von  seinem  Kopfe  gemalt.  Hinter 
diesem  Jüngling  steht  eine  Frau,  fast  ganz  in  Vorderansicht, 
mit  langem  gestickten  Chiton  und  Mantel  bekleidet.  Den  mit 
einem  Haarschmuck  verzierten  Kopf  wendet  sie  nach  links  zu 
dem  neben  ihr  sitzenden  Jüngling,  auf  dessen  Schulter  sie  ihre 
rechte  Hand  gelegt  hat.  Hinter  ihr  steht  auf  runder  Basis 
ein  Dreifuss.  Zu  Häupten  der  beiden  Jünglinge  lesen  wir  die 
Buchstaben  HE^  und  MlPl. 

Die  Gruppe  ist  sehr  stark  restaorirt,  wie  überhaupt  die  rechte  Seite  des 
Vasenbildes  am  ärgsten  mitgenommen  ist.  Als  sicher  alt  liessen  sich  nur 
wenige  Teile  feststeUen,  so  das  rechte  Ünterbein  des  stehenden  Jünglings, 
ein  Stück  des  Schoosses  und  der  Oberschenkel  der  sitzenden  Figur,  ein  Stück 
iQit  der  obem  Hälfte  ihres  Kopfes  und  mit  den  beigesetzten  Buchstaben 
MlPT  und  ein  kleines  Bruchstück  mit  den  Füssen  und  dem  untern  Teil  des 
Gewandes  der  Frau.  Doch  ist  wohl  anzunehmen,  dass  der  Restaurator  auch 
itoch  verschiedene  andere  alte  Teilchen  zur  Herstellung  der  Gruppe  benutzt 
kat  Von  der  Beischrift  TIEZ  ,.wich  das  2  dem  Nagel",  war  also  modern. 
^r  Dreifuss  ist  ganz  mit  Weiss  aufgesetzt  und,  da  er  auch  verschiedene 
plompe  Zeichenfehler  aufweist,  wohl  Zusatz  des  Restaurators. 

Auf  Grund  der  Beischriften,  der  Räder  und  der  phrygi- 
schen  Mütze  des  stehenden  Jünglings  hat  man  die  Figuren 
I^elops,  Myrtilos  undHippodameia  benannt  und  denkt  sie  sich 
^n  der  Lage,  wie  Pelops  und  Hippodameia  den  Myrtilos  vor 


^d.  L  c.  —  Paus.  I  41,  1;  IX  11,  2.  —  Nonnos  narr,  bei  Westermann,  My- 
%.  Gr.  p.  370.  —  Philostrat.  Imag.  II  23.  —  Eustath.  zu  Od.  l  269.  — 
Tzetz.  in  Lykophr.  58.  —  Hygin.  Fab.  31 ;  32 ;  72.  —  My thogr.  Vatic.  n  158. 
~^  Die  Zahl  der  Kinder  schwankt  zwischen  zwei  bis  sieben.  Die  bei  den 
^ythographen  angegebenen  Namen  sind  offenbar  meist  den  Epitheta  des 
yaters  entnommen.  —  Nach  Paus.  X  29,  7  hatte  auch  Polygnot  die  Megara 
^  Beine  Nekyia  aufgenommen.  —  Auf  der  Assteas-Vase  (Mon.  dell'  Inst.  VIII 
^^'  I)  wirft  Herakles  ein  Kind  ins  Feuer. 


24 

der  Wettfahrt  des  ersteren  mit  Oinomaos  zum  Verrat  zu  be- 
reden suchen.  Ich  werde  bei  der  Vergleichung  der  Grappen 
auf  diese  Figuren  zurückkommen. 

Unter  diesen   drei   Figuren    begegnet    uns   wie    auf  der 
Mfinchener  Vase  eine  Gruppe  von  drei  bärtigen  Männerge- 
stalten, die   wir    dort  als  die  drei  Totenrichter   bezeichnet 
haben.    Der  erste,   links,    sitzt   auf  einem  Stuhl  mit  ausge- 
schweiften Beinen   und  Rticklehne,    ziemlich   in  Vorderansicht, 
die  Beine  nach  links   gewandt.    Er  ist  bekleidet  mit  langem, 
gestickten  und  mit  Gürtel  und  Kreuzbändern  versehenen  AerraeV 
chiton,   Mantel  und  Schuhen;   auf  dem  Kopfe   trägt   er  eiuet^ 
Lorbeerkranz.    Die   linke  Hand   ruht   auf  der  Rücklehne   d^ 
Stuhls,  die  Rechte  hält  ein  adlerbekröntes  Scepter.     Den  Kop^^ 
über  dem   TPlOnTOAEM02  steht,  wendet  er  nach  rechts  ^ 
der  dritten  Figur  der  Gruppe.    Der  zweite  steht  in  Vorder^^' 
sieht  mit  übergeschlagenem  linken  Bein,    auf  einen  knotig"^^ 
Stab  gelehnt.    Bekleidet  ist  er  mit  langem  Himation,  das  s^^ 
Hinterhaupt,   den  Rücken  und    die    untern  Teile  verhüllt;    ^ 
den  Füssen  trägt  er  Schuhe.  Der  Kopf,  neben  dem  links  AlAKC^ 
steht,  ist  ebenfalls  der   dritten  Figur   zugewandt.    Es  ist  di^ 
ein  kahlköpfiger,  weissbärtiger  Greis,  der  den  beiden  andern  zv^ 
gekehrt  mit  etwas    eingeknickten  Beinen    dasteht.     Er  ist  mi^ 
einem   langen,   gestickten,   mit  Gürtel   und  Kreuzbändern  ver^ 
sehenen  Chiton  und  Mantel  bekleidet,  der  sein  Hinterhaupt  ver^ 
hüllt  und  hinten  herabwallt.    Im  linken  Arm  hält  er  ebenfalls 
ein  adlerbekröntes  Scepter,   die  Rechte  hat  er  mit  erhobenen^ 
Zeigefinger  emporgestreckt.     Hinter  ihm  ist  ein   grosser  Lor-- 
beerzweig  gemalt,     üeber  seinem  Kopf  lesen  wir    die  Buch-- 
Stäben  MANQY^,  die  sich  ohne  Weiteres  zu  (Qada)MANQY:^ 
ergänzen. 

An  der  Figur  des  Triptolemos  sind  die  Füsse  und  der  üutersaum  des^ 
Gewandes,  sowie  die  Filsse  des  Sessels  neu.  Bei  Aiakos  ist  nnr  ein  StOck 
mit  dem  Kopf  und  der  Beischrift  und  die  rechte  Lendenpartie,  bei  Rhadaman- 
thys  nnr  ein  Stück  mit  dem  obem  Teil  des  Kopfes,  dem  Scepter  und  dem 
Namensrest  sicher  alt.    Neu  ist  der  Lorbeerzweig. 

Wir  haben  hier  wieder  die  drei  Totenrichter  vor  uns, 
die  der  Vasenmaler  hier  Triptolemos,  Aiakos  und  Rhadaman- 
thys  benannt  hat.  Sie  sind  ebenfalls  als  Gruppe  für  sich  ge- 
dacht: der  greise  Rhadamanthys  spricht,  die  beiden  andern 
hören  ihm  aufmerksam  zu;  sie  zu  Orpheus  in  Bezug  zu  bringen. 


26 


^e  es  Heydemann  ^)  za  wollen  scheint,  liegt  so  wenig  wie  auf 
Canosa-München  ein  Grund  vor.  Triptolemos  erscheint  hier  als 
Totenrichter  nach  der  attischen  Sagenform,  die  bei  Plato  und 
nach  diesem  bei  Cicero  überliefert  ist^). 

Durch  diese  drei  Figuren  wird  zugleich  die  Deutung  der 
entsprechenden  Gruppe  auf  der  Münchener  Vase  als  der  drei 
Totenrichter  bestätigt  und  sicher  gestellt,  nur  dass  wir  sie 
dort  Minos,  als  durch  seine  Kostüraierung  gekennzeichnet,  Aiakos 
und  Rhadamanthys  nennen  werden,  ja  wir  werden  auch  dort, 
auf  diese  Darstellung  gestützt,  die  greise  sitzende  Figur  als 
Bhadamanthys  und  somit  die  mittlere  als  Aiakos  bezeichnen 
dürfen. 

In  der  unteren  Reihe  links  begegnet  uns  wieder  der  nackte 
bärtige  Sisyphos,  sich  mit  beiden  Händen  und  dem  Kopf) 
mit  aller  Gewalt  gegen  einen  mächtigen  Felsen  anstemmend. 
Ton  seinem  Namen  sind  über  seinem  Kopfe  die  beiden  End- 
buchstaben 02"  erhalten.  Ueber  dem  Felsen  steht  sich  etwas 
herabbeugend  eine  Erinys  nach  rechts  gewandt,  bekleidet  mit 
kurzem  Chiton  und  Stiefeln.  In  der  vorgestreckten  linken 
Band  hält  sie  einen  Lorbeerzweig,  in  der  rechten  eine  Geissei, 
mit  der  sie,  wie  auf  der  Münchener  Amphora,  den  Sisyphos 
antreibt.  Links  von  ihrer  Schulter  stehen  die  Beste  eines 
ihr  beigesetzten  Namens  NAN,  die  Köhler  zu  MANIA^  Christ 
zu  ANANKH  ergänzen*). 

Die  Figuren  sind  mehrfach  restanriert :  So  der  rechte  Arm  des  Sisyphos 
init  der  verzeichneten  Hand  und  ein  Teil  des  Felsens.     Vom  Steisshein  des 


')  a.  a.  0.  S.  515  Anm.  6. 

')  Apol.  Socr.  p.  41 A;  Tnscul.  qnaest.  I  c.  41. 

*)  Vgl.    ApoUod.  I  9,  3:    n^xQOV   xnU   X^Qff^   xal  tJ  x€(paX^  xvUiay ; 

Hyj^n.  Fab.  60:  dicitur  saxiim  .  .  .  ad  versus  montem  ad  inferos  cer- 
^•cibu»  volvere.  Die  Sage  von  seiner  Bestrafung  in  der  Unterwelt  findet  sich 
^emOd.  k  593  ff. —Vgl.  femer  Schol.  IL  A  180,  Z 153.  —  Schol.  Od.  A  593.  — 
Sc^l  Find.  Ol.  I  97.  —  Paus,  n  5,  1 ;  X  31,  2.  —  Cic.  Tusc.  disp.  15.— 
^ergü  Georg  DI  39 ;  Aen.  VI  616.  —  Ovid.  Met.  IV  45.  —  Lucret.  m  1013. 
^  Hör.  C.  II  14,  20  nehst  Acro  und  Schol.  Cruq.  dazu.  —  Senec.  Herc.  f.  751. 
^ythogr.  Vatic.  I  165 ;  H  105 ;  IH  6. 

*)  Vgl.  ö.  Körte,  Ueher  Personifikationen  psychologischer  Affekte  in  der 
^teren  Vasenmalerei,  S.  79.  —  Inschriftlich  findet  sich  Ananke  auf  einem 
korinthischen  Lekythos  bei  Benndorf,  Gr.  u.  Sicil.  Vasenbilder  Tf.  XXXVI,  9. 
^«  Litteratorstellen  ebenda  S.  79. 


26 


Sisyphos  geht  nach  der  Ferse  seines  rechten  Fnsses  ein  Sprang.  Einige  rote 
und  weisse  Linien  am  linken  Arm  und  Schulter  zeigen,  dass  die  Figur  wie 
auf  der  Münchener  und  Karlsruher  Vase  eine  Chlamys  trug.  An  der  Erinys 
sind  der  linke  Arm,  Brust  und  Schultern  und  der  grösste  Teil  des  Kopfes 
neu ,  alt  dagegen  die  linke  Hand ,  nicht  aber  die  Verbindung  derselben  mit 
dem  Zweig,  der  wahrscheinlich,  da  in  seinem  obem  Teil  acht,  auf  dem  Boden 
stand ,  während  die  Figur  in  der  linken  Hand  "wie  auf  Canosa  -  München  ein 
Kentron  hielt.  Ganz  links  unten  ist  unter  dem  Fels  noch  eine  weisse  BInme 
auf  dem  Original  erkennbar. 

Hinter  Sisyphos  steht  Hermes,  das  Kerykeion  iu  der  ge- 
senkten Linken,  mit  dem  Zeigefinger  des  rechten  ausgestreckten 
Armes  den  Weg  weisend,  den  Kopf,  über  dem  EPMAI^)  zu 
lesen  ist,  dem  ihm  folgenden  Herakles  zuwendend. 

Neu  siud  ein  Teil  des  Petasos,  die  linke  Schulter  und  Brust,  sowie  die 
Kniee  der  Figur ;  auch  der  obere  Teil  des  Kerykeions  ist  neu,  indess  vom  alten 
auf  dem  Grunde  links  davon  sich  noch  einige  Spuren  finden. 

Es  folgt  etwas  höher  stehend  Herakles  mit  dem  Ker- 
beros in  ähnlicher  Stellung  wie  auf  Canosa-München  und  Kavo- 
Karlsruhe.  Der  Held  ist  hier  ohne  Waffen,  hinter  seinem 
Rücken  wallt  ein  Löwenfell  herab,  der  Kopf  ist  geradeaus  nach 
rechts  gewandt,  links  davon  stehen  die  ersten  Buchstaben  seines 
Namens  HPyi(xki}i;).  Die  Kette,  an  die  Kerberos  gebunden  ist 
hat  der  Heros  mit  beiden  Händen  gefasst;  der  Schlangen schweü 
des  Hundes  windet  sich  hinten  herum  und  schlägt  die  Zähn< 
in  sein  rechtes  Unterbein.  Ueber  dem  Kerberos  sind  Köcher  ttn( 
Bogen  gemalt. 

Die  Gruppe  ist  sehr  stark  ergänzt  und  übermalt;  nur  der  untere  T^ 
des  Herakles  etwa  vom  Nabel  abwärts  nebst  den  zwischen  seinen  Beinen  e 
scheinenden  Hinterbeinen  und  dem  Schwanz  des  Kerberos  sowie  der  grösste  T< 
des  LOwenfeUs  ist  sicher  alt.  Alles  Uebrige  ist,  wohl  mit  Benutzung  einiS 
alteu  Teile ,  restauriert  oder  übennalt ,  und  hierauf  werden  auch  die  Ab%*' 
chungen  von  den  andern  DarsteUungen,  wo  z.  B.  Herakles  immer  mit  Bo^< 
Köcher  und  Keule  bewaf^et  und  den  Kopf  zu  Hermes  herumwendend  erschein 
zurückzuführen  sein.  Ergänzt,  aber  mit  alten  Teilen  durchsetzt,  ist  auch  ^ 
Terrainandeutung  unter  der  Gruppe  mit  dem  sich  gabelnden,  rot  gemalt: 
Streifen,  den  Minervini  für  eine  Andeutung  des  Unter weltsflusses  hielt;  an- 
der unter  dem  Bilde  sich  hinziehende  Mäander  ist  hier  ergänzt  —  Au 
Köcher  und  Bogen  über  dem  Kerberos  scheinen  neu  zu  sein. 

Rechts  von  Kerberos  folgt  eine  Frau,  die  fast  voUständi 
in  Vorderansicht,  aber  mit  nach  links  gewandtem  Kopf  ai 
einem  nach   rechts   sprengenden   Seepferd   sitzt.      Die   linl 


*)  Dorische  Namensform ;  vgl.  0.  Jahn,  Vasens.  König  Ludwigs  S.  CXISX2 


27 


Hand  hat  sie  auf  den  Hals  des  Hippokampen  gelegt,  mit  der 
Rechten  hat  sie  den  emporgebogeneu  Fischschwanz  desselben 
umklammert. 

Von  der  Frau  Hess  sieb  nur  ein  viereckiges  Stück  mit  dem  Hals,  den 
Schaltern  und  der  Brust  derselben,  von  dem  Tier  nur  Kopf  und  Hals,  sowie 
ein  Teil  der  Brust  und  des  rechten  Beines  als  alt  feststellen. 

Ueber  die  Deutung  der  Figur  wird  bei  der  unten  anzu- 
stellenden Vergleichung  der  Vasenbilder  der  ersten  Klasse  zu 
sprechen  sein. 

Die  letzte  Gnippe  endlich  bilden  drei  Frauengestalten, 
welche  durch  die  Hydrien  und  die  allgemeine  Gleichheit  der 
Gestalten  als  drei  Danaiden  gekennzeichnet  sind.  Die  erste, 
die  Hydria  mit  der  gesenkten  rechten  Hand  haltend,  drängt 
sich  an  die  neben  ihr  nach  links  auf  ihrer  Hydria  sitzende 
zweite  heran,  den  linken  Arm  um  ihren  Nacken  legend  und 
von  dieser  mit  dem  rechten  Arm  an  der  Hüfte  umfasst.  Die 
dritte,  beschuht,  tritt  mit  der  Hydria  in  der  Linken  und  mit 
euier  Fruchtschale  auf  der  rechten  halb  erhobenen  Hand  hinzu. 
Die  Köpfe  sind  sämtlich  nach  Herakles  hingewandt. 

Auch  diese  Gruppe  ist  stark  restauriert  und  fast  nur  die  untern  Teile 
der  Figuren  scheinen  alt  zu  sein.')  Doch  ist  die  Deutung  auf  die  Danaiden 
gesichert,  da  der  grdsste  Teil  der  Hydria  der  rechts  stehenden  Figur  alt  ist. 

Die  Grundlinien  der  Figuren  sind  auf  dem  Vasenbild  punk- 
tiert, in  der  unteren  Reihe  sind  wie  auf  Canosa-München  und 
Kuvo-Karlsruhe  einige  Gräser  angedeutet.  (Auch  links  vom 
i*echten  Fuss  des  Herakles  sind  Spuren  einer  weissen  Blume 
auf  dem  Original). 

IV.  Eine  vierte  Darstellung  der  Unterwelt  befindet  sich 
auf  der  Amphora  Santangelo  709*). 

Die  Darstellung  ist  hier  zweireihig,  das  Haus  des  Hades 
Glicht  angedeutet. 

')  Die  Köpfe  sind  natürlich  restauriert;  ich  brauche  wohl  kaum  auf  die 
^Dsdrnckslosen  Profilgesichter  und  die  mit  vollem  Schwarz  ausgeführte  Haar- 
liildmjg.  die  fast  alle  restaurierten  Köpfe  zeigen,  zu  verweisen. 

«)  H.  W.  Schulz,  Arch.  Ztg.  1843  S.  191.  —  Gerhard,  Hyp.  Rom.  Studien 
18. 186.  —  Vinet,  Revue  arch^ol.  U  S.  476.  —  Panofka,  Arch.  Ztg.  1848  S.  220,13. 
^  K.  0.  Möller,  Denkm.  alt.  Kunst  I  S.  55.  —  Heydemann,  Vasensammlung  des 
^^8.  Naz.  zu  Neapel  S.  816  ff.  —  P.  Hartwig,  Arch.  Ztg.  1884  S.  253  ff.  Tf.  18. 
*- Wiener  Vorlegeblätter  Ser.  E  Tf.  III  2.  -^  Baumeister,  Denkm.  d.  Kl.  Altert., 
^'  1929,  wo  irriger  Weise  die  Beschreibung  des  Vasenbildes  in  der  Arch.  Ztg. 
^^  S.  191  auf  ein  davon  verschiedenes  bezogen  wird. 


28 

In  der  Mitte  der  oberen  Reihe  sitzt  ähnlich  wie  auf  der 
Ruveser  Vase,  nur  nicht  wie  dort  nach  links,  sondern  nach  rechts 
gewandt,  Persephone  auf  einem  Throne  mit  Rticklehne  und 
Fussbank,  bekleidet  mit  langem  Chiton,  gesticktem  Mantel  und 
Schuhen,  mit  Halskette,  Armspangen  und  Perlendiadem  ge- 
schmückt. Mit  der  Hand  des  gebeugten  linken  Armes  hält  sie 
ein  langes  Scepter,  die  Rechte  ist  nach  links  hin  ausgestreckt, 
auch  der  Kopf  ist  nach  dieser  Seite  hin  gewandt. 

Rechts  neben  ihr  steht  in  Vorderansicht  Hades.  Der 
linke  Arm  ist  in  die  Seite  gestemmt  und  von  dem  den  Unter- 
körper bedeckenden  Mantel  verhüllt.  Die  Recht«  hält  ein 
langes,  auf  dem  Boden  aufstehendes  Scepter.  Der  Kopf  ist 
leicht  geneigt  und  nach  links  gewandt. 

Auf  der  andern  Seite  steht   neben    der  Göttin  in  Vorder- 
ansicht  wieder  Hekate^)    in   kurzem   Chiton   mit  Gürtel  und 
Kreuzbändeni   und   mit   hohen  Schnürstiefeln    an   den  Füssen. 
In  beiden  Händen  hält  sie  brennende  Fackeln,  den  Kopf  wendet 
sie  nach  links  zu  der  folgenden  Figur  des  Orpheus.    Hinter 
ihr  steht  ein  Panther  mit  erhobener  rechter  Vordertatze,  den 
Kopf  mit  dräuendem  Blick  nach  Orpheus  gerichtet.     Dieser,  i» 
der  bekannten  Kleidung,  steht  in  Vorderansicht,  den  Kopf  nadi 
Persephone  hinwendend.     Mit  der  linken  Hand  greift  er  in  diß 
Saiten  der  siebensaitigen  Kithara,    während  er  mit  der  recht^^ 
eine  neben  ihm  stehende,  ihm  zugewandte  Frau,  Eurydit^ 
am  Handgelenk  des   rechten  Armes  fasst.      Sie   ist  bekleü^ 
mit  langem,   unten   mit  Pflanzenomamenten   gestickten  Chit^ 
und   gegürtetem   Diploidion.     Von   dem  mit  breitem   Reif  g'^ 
ziertem  Kopfe  wallt  ein  Schleier,  den  sie  mit  der  (verzeichnete:^ 
linken  Hand  lüftet.     Auf  Orpheus   zu   schwebt  ein   geflügelte 
Eros,  die  Arme  um  seinen  Hals  schlingend.    Rechts  und  linK 
von  Eurydike  stehen  am  Boden  zwei  Lorbeerreiser.    Ferner  sin  * 
über  dem  Kopf  der  Hekate   eine  Schale  und  rechts  vom  Kop 
des  Pluto  zwei  Radreifen  gemalt,  die  wir  sonst  in  dem  Palas< 
finden. 

Offenbar  bilden  die  sämtlichen  beschriebenen  Figurer 
eine  Gruppe  und  der  Vorgang  ist  nicht  schwer  zu  deuten 
Während  auf  den  bisher  betrachteten  Vasenbildern  der  Augen- 


1)  Gerhard,  Heydemann,  Hartwig:    „ErinyB.' 


bück  dargestellt  war,  da  Orpheus  seine  Bitte  vorträgt  und  die 
Unterweltsgötter  dui*ch  sein  Spiel  zu  erweichen  sucht,  haben 
wir  hier  den  Augenblick  der  Gewährung  der  Bitte  vor  uns. 
Während  Hades,  der  hier  von  der  Handlung  fast  zui^cktritt, 
in  rahiger  Teilnahme  zusieht,  spricht  seine  Gemahlin,  der  zur 
deutlicheren  Bezeichnung  und  Hervorhebung  ihrer  Macht  und 
Würde  der  Künstler,  wie  auf  der  Ruveser  Amphora,  die  He- 
kate  beigefügt  hat,  mit  nicht  misszuverstehender  Handbe- 
wegung die  Worte:  „Nimm  sie  hin",  und  schon  fasst  der  Sänger 
die  ersehnte  Gattin,  die  eben  hinzugetreten  ist,  am  Arm  und 
wendet  sich  zum  Gehen.  Sinnig  drückt  diese  Wiedervereini- 
gung der  Gatten  der  auf  Orpheus  zuschwebende  Eros  aus^. 
Die  Darstellung  bildet  einen  klaren,  einheitlichen  Vorgang,  den 
man  zerstört,  wenn  man,  wie  Hartwig  thut,  etwas  anderes 
darin  sehen  will.  Er  drückt  sich  so  aus*):  „Die  Figur  links 
von  Orpheus  ist  bereits  von  Gerhard,  Panof  ka  und  Heydemann 
für  Eurydike  erklärt  worden.  Dass  diese,  um  deretwillen 
Orpheus  zum  Hades  hinabstieg,  schon  früher  auf  den  bekannten 
Vasenbildem  vermisst  und  gesucht  wurde,  ist  erklärlich.  Da- 
gegen erachtet  V.  Valentin  in  seiner  oben  citierten  ästhetischen 
Studie  ihre  Anwesenheit  auf  unseni  Unterweltsdarstellungen 
für  unnötig,  ja  sogar  unkünstlerisch.  Es  kommt  aber  doch 
sehr  auf  das  Wie  der  Darstellung  an.  In  unserem  Bilde  ist 
äe  allerdings  nur  zu  erklären,  wenn  wir  eine  Znsammenziehung 
zweier  poetischer  Momente  in  einen  bildlichen  annehmen.  — 
Offenbar  greift  Orpheus  noch  mit  der  Linken  in  die  Saiten, 
Hades  lauscht  gesenkten  Hauptes,  Persephone  winkt  Gewährung 
^Hd  schon  überredet  Himeros  mit  eindringlicher  Geberde  den 
^doldigen  Gatten  sich  nach  der  Geliebten  umzuwenden 
(Sen.  Herc.  f.  588:  Odit  verus  amor  nee  patitur  moras,  munus 
dum  properat  cemere  perdidit),  ja  der  Sänger  hat  sie  sogar 
schon  angefasst  x^W  ^'^  ^dgrui  wie  auf  dem  albanesistihen 
fielief.  Dass  aber  Orpheus  Eurydike  angefasst  hätte,  ohne  sich 
zuvor  nach  ihr  umzuwenden,  wäre  sonderbar  und  nicht  möglich. 


')  Auch  auf  der  Berliner  Amphora  mit  der  Hochzeit  des  Herakles  (3257, 
Geriiard,  Apul.  Vasenb.  Tf.  15.)  schwebt  yon  Herakles  za  Hebe  ein  Eros  mit 
ausgebreiteten  Armen. 

*)  a.  a.  0.  S.  256. 


30 

Auch  hier,  wie  in  vielen  anderen  Punkten,  werden  die  un- 
gleich wertvolleren  Karlsruher  Fragmente  einen  Wink  geben, 
wie  wir  uns  Eurydike  im  Rahmen  des  Vorbildes  zu  denken 
haben  werden".  Hartwig  denkt  also  an  eine  Vereinigung  der 
beiden  Momente  der  Gewährung  der  Bitte  und  des  ementen 
Verlustes  der  Eurydike  infolge  der  Nichtbeachtung  des  Gebots 
sich  nicht  nach  ihr  umzuwenden.  Doch  sind  diese  beiden  Mo- 
mente unvereinbar,  da  jeder  einheitlich  in  sich  abgeschlossen 
und  sie  örtlich  und  zeitlich  von  einander  geschieden  sind.  Denn 
das  Umwenden  des  Orpheus  und  das  Wiederverschwinden  der 
Eurydike  erfolgt  erst  kurz  vor  dem  Ausgang  aus  dem  Hades  ^) 
Auf  unserem  Vasenbild  hat  sie  der  Maler  hinzugefügt,  weil  er 
eben  die  Erfüllung  der  Bitte  und  die  Wiedervereinigung 
der  Gatten  darstellen  wollte*^),  während  auf  den  drei  vorigen 
Darstellungen  der  Hauptaccent  auf  den  Vortrag  der  musischen 
Bitte  des  Orpheus  gelegt  wird  und  daher  die  Beisetzung  der 
Eurydike  unnötig  ist.  Doch  wird  auch  dort  die  Gewährung 
durch  die  Handbewegung  des  Hades  oder  der  Persephone 
angedeutet.  Was  den  Verweis  auf  die  Karlsruher  Fragmente 
betrifft,  so  ist  derselbe  hinfällig,  da  die  dort  vorkommende 
„Eurydike"  nicht  zu  einer  Unterweltsdarstellung,  sondern  zö 
einer  Darstellung  aus  dem  Antigone- Mythos  gehört  und  Ge- 
mahlin Kreons  ist  (vergl.  Arch.  Ztg.  1885  S.  72). 

In  der  oberen  Reihe  rechts,  etwas  höher  gerückt,  sehen 
wir  eine  Gruppe  von  zwei  Personen:  Eine  Frau  mit  Chito^^ 
Mantel  und  Schuhen  bekleidet,  mit  Armspangen  geschmückt,  ^^ 
der  gesenkten  Linken   ein  in   der  Scheide  steckendes  Schw^^ 
haltend,  die  Rechte  erhebend   sitzt  in  Vorderansi  cht  neben  ein^^ 
nackten  Jüngling,  dem  sie  den  Kopf  zuwendet.    Derselbe  si*^ 
nach  links  gewandt,  die  Hände  gewaltsam  auf  den  Rücken  ^^ 


\ 


^)  Vgl.  das  Wandbild  aus  dem  ostiensischen  Grabe,  Mon.  dell'  Inst.  VlH 

tev.  xxvin. 

*)  Ueber  die  Hadesfahrt  des  Orpheus  ygl.  Eurip.  Alkest.  357  mit  Schol.  — 
Diod.  rV  25.  —  Paus.  IX  30,  4.  —  Apollod.  I  3,  2.  —  Conon  Narrat.  XLV. 
(Westermann,  Mythoi?r.  Gr.  q.  146).  —  Lucian.  Dial.  Mort.  23, 3.  —  Heraclit 
de  iucred.  XXI  (Westermann,  Mythogr.  Gr.  p.  317).  —  Verg.  Georg.  IV  471.  — 
Ovid.  Met.  X 1  ft  —  Hygin  Fab.  164 ;  Astron.  II 7.  —  Mythogr.  Vatic.  1 76 ;  H  44. 
—  Albricus  philos.  de  deor.  imag.  XVII. 


31 


selt^)  und  infolge  dessen  den  Kopf  nach  vom  neigend,  den 
itÄSOs  im  Nacken,  auf  seiner  untergebreiteten  Chlamj^s.  Vor 
inem  Kopf  ist  ein  Schwert  und  Schild,  zu  seinen  Füssen  eine 
^hale  und  ein  grosses,  unten  spitz  zulaufendes  Gef  äss  gemalt. 

Den  Jüngling  haben  die  Erklärer  allgemein  und,  wie  sich 
•geben  wird,  mit  Recht  Peirithoos  genannt.  •  Die  Frau  neben 
im,  in  der  wir  dieselbe  erkennen  werden,  die  in  der  ent- 
)rechenden  Gruppe  der  Münchener  Vase  mit  gezücktem  Schwerte 
ftsitzt,  nannte  man  bis  zur  Bekanntwerdung  des  Karlsruher 
ragments  meist  Medea  *),  doch  ist  sie,  da  auf  diesem  letzteren 
ischriftlich  bezeugt,  als  Dike  zu  bezeichnen,  welche  den  ge- 
«selten  Peirithoos  bewacht. 

In  der  unteren  Reihe  begegnet  uns  wieder  Herakles  mit 
m  Kerberos,  links  von  ihm  Hermes  den  Weg  weisend, 
ichts  Hekate  mit  einer  Fackel  und  zwei  Lanzen.  Herakles 
it,  wie  auf  der  Münchener  und  Karlsruher  Vase,  mit  Löwen- 
)11,  Bogen  und  Keule  ausgestattet  und  hält  den  Kerberos, 
e^sen  Schwanz  auch  in  eine  Schlange  ausgehen  soll,  mit  der 
Qken  Hand  an  doppelter  Leine;  den  Kopf  wendet  er  nach 
ermes  herum.  Dieser  eilt  nach  links  voraus,  mit  der  vorge- 
ireckten  Rechten,  an  der  noch  die  Reste  eines  weiss  auf  ge- 
alten Kerykeions  erkennbar  sind*),  vorausweisend  und  den 
opf  nach  Herakles  zurückwendend. 

Bildeten  diese  Gruppe  bisher  (auf  der  Münchener  und 
arlsruher  Vase)  drei  Personen,  so  hat  hier  der  Vasenmaler 
Kh  eine  vierte  hinzugefügt:  den  links  von  Hermes  ebenfalls 
)rauseilenden  Jüngling.  Er  entspricht  in  Bewegung  und 
barakterisierung  ziemlich  genau  dem  Hermes  hinter  ihm.  Er 
ägt  Schnürstiefeln,  eine  hinten  nachflattemde  Chlamys  und 
iuen  Petasos  im  Nacken,  ausserdem  ein  Schwert  an  der  Seite. 
fe  Rechte  ist  wie  die  des  Hermes  vorwärts  weisend  erhoben, 
er  Kopf  zurückgewandt.  Die  fluchtartig  rasche  Bewegung 
lit  stark  vorgelegtem  Körper,  der  offene  Mund  und  das  (nach 
Br  Zeichnung)  aufgerissene  Auge  drücken  Schrecken  und  Ent- 
itzen  aus. 


*)  TgL  Arck  Ztg.  1870  Tf.  XL;  1883  Tf.  VU 1. 
•)  Gerhard,  Arch.  Ztg.  1843  S.  191:   „Furie." 

*)  Arch.  Ztg.  1884  S.  258.  —  Panof  ka  a.  a.  0.  hielt  ihn  und  den  Jttng- 
g  Tor  ihm  f  är  Theseus  und  Peirithoos. 


32 

Auch  diese  Figur  findet  die  Missbilligung  Hart^^igs,  der 
überhaupt  das  Vasenbild  etwas  abfällig  beurteilt  *) :  „Dererstere 
der  beiden  vor  Herakles  einherschreitenden  Jünglinge  wurde 
von  Gerhard  und  Heydemann  ohne  nähere  Begründung  für 
Theseus  erklärt.  Selbstverständlich  erwartet  man  diesen  zu- 
nächst an  der  Seite  des  Peirithoos  (vgl.  Canosa  und  Euvo). 
aber  offenbar  reichte  dem  Vasenmaler  der  von  der  Mitte  aus 
disponierte  Eaum  für  drei  Personen  rechts  von  Hades  nicht 
mehr  zu.  Sinnvoller  strich  der  Maler  von  Ruvo,  der  sich  in 
gleicher  Lage  befand,  die  weibliche  Figur.  Am  Anfang  der 
unteren  Reihe  vor  der  Gruppe  Hermes-Herakles  hatte  unser 
Maler  einen  freien  Raum,  anscheinend  nicht  gross  genug,  um, 
wie  die  Maler  von  Canosa,  Altamura  und  Ruvo  Sisyphos  mit 
seinem  Felsen  unterzubringen:  dort  stellte  er  seinen  Theseus 
hin,  ziemlich  getreu  das  Costüra  des  Canosischen  und  das  Motiv 
des  im  Gespräch  mit  Peirithoos  vorgestreckten  rechten  Annes 
bewahrend^).  Freilich  ist  diese  Figur  neben  Hermes  ihres 
gleichen  Schemas  wegen  weder  künstlerisch  erfreulich  noch 
auch  an  dieser  Stelle  sinnreich,  denn  wessen  bedarf  es  noch, 
wenn  Hermes  geleitet?  Es  müsste  denn  sein,  dass  der  Gedanke 
an  die  Befreiung  des  Theseus  durch  Herakles,  die  mit  dem 
Kerberosabenteuer  in  Verbindung  gesetzt  wurde,  unsem  Vasen- 
maler veranlasste  den  Theseus  in  die  Nähe  des  Herakles  ^ 
rücken". 

Ich  glaube,  die  Situation  ist  auch  hier,  wie  in  der  Gruppe 
darüber,  dm'chaus  verständlich.  Nicht  aus  Raummangel  hat  d^^ 
Künstler  die  Figur  hierher  gesetzt,  nicht  weil  oben  nicht  i^^ 
Theseus,  unten  nicht  für  Sisyphos  Platz  war,  sondern  mit  klarer 
Absicht,  eine  bewusste,  frei  künstlerische  Umbildung  vollführend. 
Es  ist  wirklich  der  Fall,  was  Hartwig  bloss  als  Vermutung  aus- 
spricht: Die  Figur  ist  Theseus,  der  mit  Herakles,  welcher 
seine  Loslassung  durchgesetzt  hat,  die  Unterwelt  verlässt^). 
Voll  Entsetzen  enteilt  er,  noch  dem  Hermes  voran,  dem  Ort  des 
Grausens  und  der  Schrecknisse,   der  oben  noch   seinen  Freund 


»)  a.  a.  0.  H.  268 ;   vgl.  S.  960  ff. 

*)  Der  Maler  hat  die  Figur  doch  nicht  ans  jenen  beiden  zusammengeflickt! 
*)  In  der  ge<)fiiieten  linken  Hand  des  Theseus  befand  sich  vieUeicht  eine 
weiss  angemalte  und  wie  das  Kerykeion  des  Hermes  verwischte  Keule. 


in  ewigen  Banden  zoräckhält.  Auf  Canosa-Mfinchen  und  Ruvo- 
Karlsrahe  verweilt  Theseus  ruhig  bei  seinem  Freunde,  während 
Herakles  bereits  im  Begiiflf  ist  den  Hades  zu  verlassen.  Diesen 
Widerspruch  mit  der  Ueberlieferung  ^),  nach  welcher  Theseus 
mit  Herakles  bei  Gelegenheit  der  Heraufholung  des  Kerberos 
zurückkehrt,  hat  unser  Maler  vermieden,  indem  er  den  Theseus 
der  Heraklesgruppe  zusetzte.  Freilich  ist  diese  Aufgabe  nicht 
in  der  glücklichsten  Weise  gelöst  und  das  gleiche  Schema  der 
beiden  Figuren  des  Hermes  und  des  Theseus  wirkt  künstlerisch 
nicht  angenehm,  wie  überhaupt  das  Vasenbild  eine  flüchtige 
Arbeit  ist  und  technisch  weit  hinter  den  betrachteten  zu- 
rücksteht. 

Neben  der  Hekate,  die  in  Bildung,  Haltung  und  Kleidung 
ganz  der  gleichen  Figur  auf  der  Ruveser  Vase  entspricht 
—  nur  wendet  sie  den  Kopf  nach  rechts  —  bildet 
den  Abschluss  der  unteren  Reihe  eine  weibliche  Figur. 
Bekleidet  mit  langem  Chiton  mit  Ueberschlag  und  Schuhen, 
mit  Armspangen,  Halskette  und  Haube  geschmückt,  steht  sie 
in  Vorderansicht,  das  linke  Bein  übergeschlagen,  mit  dem  linken 
Ellenbogen  auf  einen  Felsen  gelehnt,  mit  der  Rechten  einen 
Gewandzipfel  an  der  Schulter  fassend,  ruhig  da,  das  Gesicht 
nach  Herakles  hinwendend  und  seinem  Thun  zuschauend. 
Velcker  hält  die  Figur  für  eine  Seele,  Gerhard  für  Alkestis, 
Panofka  für  eine  Quellnymphe  der  Styx,  Heydemann  endlich 
(wegen  des  Gef ässes  über  ihr)  für  eine  Danaide.  Ihm  schliesst 
sich  Hartwig  an,  der  ausserdem  noch  eine  Aehnlichkeit  mit  der 
Danaide  rechts  unten  auf  dem  Ruveser  Bilde  entdeckt  haben 
will.  Doch  ist  diese  letztere  Deutung  nicht  so  gesichert,  wie 
Hartwig  glaubt,  da  das  Gefäss  sich  zu  hoch  über  der  Figur 
befindet,  als  dass  wir  es  ihr  zuweisen  könnten,  und  daher  nur 
zur  Raumfüllung  zu  dienen  scheint,  wenngleich  eine  Reminis- 
zenz an  die  Danaidengruppe ,  die  auf  Altamura  -  Neapel  und 
Bavo-Karlsruhe  die  gleiche  Stelle  einnimmt,  darin  liegen  kann. 
Die  Aehnlichkeit  der  Figur  aber  mit  der  Danaide  der  Ruveser 
Vase  ist  nur  eine  allgemeine  und  bedeutungslose;  auch  der  Um- 
stand, dass  die  Gestalt  dieselbe  Stelle  einnimmt,  wie  die  Da- 
naiden  auf  Ruvo-Karlsruhe  und  Altamura-Neapel,  besitzt  nicht 


^)  Wie  derselbe  m  erklären  ist,  wird  sich  später  ergeben. 

Winkler,  DarsteUongen  der  Unterwelt  auf  anter  italischen  Vasen. 


34 

genug  Beweiskraft.     Ich   mochte   die  von   Panofka   gegebene 
Deutung   der  Figur   als   Quellnymphe   der  Styx  für  wahr- 
scheinlicher  halten.     Denn    es    giebt    sichere    Analogien,  die 
für  diese  Bezeichnung  der  Figur  sprechen.     So  findet  sich  aul 
einem  Vasenbild  bei  Gerhard,  Antike  Bildwerke  Taf.  XXVII 2. 
das  die  Scliindung  des  Marsyas  darstellt,  ebenfalls  rechts  unten 
eine  Frauenfigur,  welche  bis  auf  die  Stilunterschiede  völlig  un- 
serer Figur  entspricht  und  welche,  da   aus   dem  Fels,  an  den 
sie   sich  lehnt,    deutlich  Wasser   hervorquillt,    notwendig  als 
Quellnymphe    bezeichnet    werden    muss.     Ganz    in    derselben 
Situation  und   Stellung   erscheint  die    auf  ein   Ornament  sich 
stützende  Maia  auf  einem  Berliner  Vasenbruchsttick  (Gerhard, 
Abh.  der  Akad.   der  Wissensch.    zu  Berlin  1841  Tf.),   das  He- 
rakles vor  König  Atlas  zeigt,  und  ebenso  eine  an  einen  Pfeiler 
gelehnte    Frauengestalt    auf  einem  Vasenbild    bei   Inghiranii, 
Pitture  di  vasi  Etruschi  II  tav.  CLXXI  (Oinone?).     Charakte- 
ristisch für  alle  diese  Figuren  ist    ihre   eigentümliche  ange- 
lehnte Stellung,  der  Platz,  den  sie  auf  den  Darstellungen 
einnehmen   —   sie    befinden   sich    sämtlich    in    der    rechten 
Ecke  der  Bilder  — ,  und  ihr  ruhiges  Zuschauen  bei  dem 
dargestellten  Vorgang^).     Dies  Alles    berechtigt  vielleicht  zu 
dem  Schlüsse,  dass  hierein  bestimmter  Typus  für  die  Dar- 
stellung von  Nymphen  vorliegt,  und  dass  wir  demgemäss,  be- 
sonders auf  die  Analogie  der   Quellnymphe   der  zuerst  ang^' 
führten  Marsyasvase  gestützt,  die  fragliche  Figur  unseres  Vaseti- 
bildes  als  Quellnymphe  der  Styx  bezeichnen  dürfen.    Man  ka^^ 
auch   daran   erinnern,    dass   auf  Canosa  -  München  und  Petef^ 
bürg  426  ein  Unterweltsfluss  am  untern  Band  des  Bildes  äxucc^ 
Wasserpflanzen  und  Schwäne  angedeutet  wird,   der  dann  sfi^ 
Santangelo  709  durch  die  Nymphe  personifiziert  dargestellt  wäre  ^} 
Die  Grundlinien  der  Figurenreihe  sind  punktiert.    Ausser- 
dem steht  zu  Füssen  des  Theseus  eine  Lorbeerstaude  und  sind 
unter  Herakles   Steine  und  rechts   zwei  Blumen  mit   gi-ossen 
Kelchen  gemalt,  die  wieder  an  die  Unterweltswiese  erinneni, 


')  Die  letzten  beiden  EigentümUckkeiten  zeigt  auch  die  Nemea  zu  benen- 
nende Figur  auf  der  Darstellung  des  Todes  des  Archemoros  auf  einer  mveser 
Vase  bei  Overbeck,  Gall.  heroischer  Bildwerke  Tf.  IV  2. 

*)  Auch  Ovid.  Met.  V54Ü  redet  von  avemales  nymphae. 


35 

vielleicht  auch  für  die  Quellnymphe,  zu  deren  Füssen  sie  stehen, 
nicht  bedeutungslos  sind. 

Y.  Zur  ersten  Klasse  der  Unterweltsvasen  ist  endlich  auch 
ein  Bruchstückeiner  Amphora  in  Karlsruhe(No.  258)*)zu 
rechoen,  das  besonders  wichtig  ist,  weil  es  einen  bisher  ver- 
missten  Aufschluss  über  die  Frau  in  der  rechten  oberen  Gruppe 
aut'  Canosa-München  und  Sautangelo  709  giebt  und  die  Deutung 
der  Figuren  des  Theseus  und  Peirithoos  sichert. 

Das  Bruchstück  bildet  die  rechte  obere  Ecke  einer 
dreireihigen  Darstellung  der  Unterwelt.  Oben  bildet  den  Ab- 
schlass  ein  Kymation  und  ein  Palmettenomament.  Links  am 
Bruchrande  ist  nocli  ein  kleiner  dreieckf  örmiger  Teil  der  Giebel- 
ecke eines  Gebäudes  erhalten,  so  dass  angenommen  werden  darf, 
die  Mitte  der  Darstellung  sei  wie  auf  der  Münchener,  Neapler 
und  Karlsruher  Vase  durch  einen  Palast  eingenommen  gewesen. 
Kechts  davon  ist  der  Rest  von  der  Gnippe  einer  männlichen 
und  einer  weiblichen  Figur  erhalten.  Ein  Jüngling,  völlig 
nackt,  von  kräftigen  Formen,  sitzt,  die  Hände  auf  den  Rücken 
geschlossen,  nach  links  auf  einem  durch  zwei  angedeutete  Höh- 
lungen gekennzeichneten  Felsblock,  über  den  ein  Gewandstück 
gebreitet  ist,  von  dem  das  eine  Ende  unter  dem  rechten  Arm 
des  Jünglings  emporflattert.  An  seiner  Seite  hängt  in  der 
Scheide  ruhend  ein  Schwert,  den  Kopf  wendet  er  trüben  Blicks 
^d  mit  schmerzlichem  Ausdruck  zu  einer  Frau,  die  halb  nach 
links,  den  rechten  Fuss  etwas  höher  gesetzt,  neben  ihm  sitzt.  ^ 
Bekleidet  ist  sie  mit  langem  Aermelchiton,  Mantel  und  einem 
das  Hinterhaupt  verhüllenden  Schleier.  In  der  gesenkten  Linken 
scheint  sie  eine  Schwertscheide  zu  halten,  der  rechte  Arm  stützt 


')  P.  Hartwig,  Arch.  Ztg.  1884  S.  263  fiF.  Tf.  XIX ;  H.  Winnefeld,  Beschrei- 
bung der  Vasen  Sammlung  in  Karlsmhe  S.  62 f.;  Wiener  Vorlegebl  Ser.  E. 
Tf  VI  3.  Das  zweite  ebenda  veröffentlichte  Bruchstück  derselben  Vase,  das  P.  Hart- 
^  auf  dieselbe  Darstellung  bezieht ,  rtthrt  von  der  Rückseite  der  Amphora 
ier  öud  gehört  einer  Darstellung  aus  dem  Antigone-Mythos  an.  Vgl.  Arch.  Ztg. 
1885  S.  72  und  1870  Tf.  40.  —  Wann  und  wo  die  Fragmente  gefunden  sind, 
ist  nicht  festzustellen. 

*)  Hartwig  und  Winnefeld  erklären  die  Haltung  der  Figur  als  stehend, 
doch  spricht  dagegen  das  Aufstellen  des  rechten  Ellenbogens  auf  das  gegen- 
über dem  linken  Bein  nur  wenig  gehobene  rechte  Knie:   auch  sitzt  die 
gleiche  Figur  auf  Canosa-Mttnchen  und  Santangeio  709  ebenfaUs. 


sich  mit  dem  Ellenbogen  auf  das  rechte  Knie  und  hält  in  der 
zum  Kinn  erhobenen  Hand  ein  gezücktes  Schwert.  Den  Blick 
wendet  sie  mit  scharf  gespannter  Auftnerksamkeit  ^)  auf  den 
Jüngling.  Der  Maler  hat  die  Figuren  durch  die  beigesetzten 
Namen  nElPlQOo:^  und  JlKli  bezeichnet.  Wir  haben  also  die  Be- 
strafung des  Peirithoos  in  der  Unterwelt  vor  uns ,  wie  er  sie 
für  sein  frevles  Unternehmen  dem  Hades  seine  GemahUn  zu 
entführen  erlitt.  Es  scheint,  dass  der  Vasenmaler  beide  über- 
lieferte Momente  der  Bestrafimg  ^) ,  die  Fesselung  und  das  Fest- 
wachsen auf  dem  Felsen,  hat  wiedergeben  wollen.  Zugleich  hat 
er  als  strenge  Wächterin  des  gefährlichen  Helden  die  Dike 
hinzugesetzt^).  P.  Hartwig  meint,  dass  rechts  von  der  Dike 
noch  der  treue  Gefährte  des  Peirithoos,  Theseus,  dai'gestellt  ge-  j 
wesen  sei.  Doch  würde  derselbe  nach  den  Gesetzen  der  Gruppen-  ] 
bildung  (wie  auf  Canosa-München)  auf  die  andere  Seite  des  | 
Peirithoos  gehören  und  ist  unmöglich  hinter  der  abscldiessenden  \ 
Figur  der  Dike  anzusetzen,  ganz  abgesehen  davon,  dass  die  | 
Darstellung  dadurch  zu  sehr  ins  Breite  gehen  würde.  Wir  werden  ; 
nachher  noch  sehen,  wo  wir  uns  den  Theseus  auf  dem  Bilde,  \ 
von  dem  das  Bruchstück  herrührt,  etwa  zu  denken  haben.  j 

Die  inscliriftliche  Benennung  dieser  beiden  Figm-en  ist 
zugleich  für  die  Erklärung  der  bisher  betrachteten  Vasenbilder 
wertvoll.  Einerseits  wird  die  schon  oben  vorgetragene  Deutung  \ 
des  Jünglings  in  der  entsprechenden  Gruppe  auf  Santangelo  709 
als  Peirithoos  und  der  beiden  Jünglinge  auf  der  Münchener 
und  Karlsruher  Vase  als  Peirithoos  und  Theseus  bestätigt,  an- 
dererseits führt  die  Inschrift  JIKH  zu  einer  sichern  Bestifli- 
mung  der  entsprechenden,  mit  einem  Schwert  bewaffneten  und 


1)  P.  Hartwig  a.  a.  0.  S.  268  „düsteres  Vorsichhinbrtiten«. 

*)  Wie  P.  Hartwig  ausführt;  vgl.  Paus.  X  29,  9. 

')  Dike  erscheint  besonders  bei  den  Tragikeni  als  streng  strafende,  über 
das  Recht  ernst  wachende  Gottheit  und  als   eine  den  Erinyen   verwandte 
Figur.    Vgl.  Aesch.  Sept.  646;  Ag.  1432;  Choeph.  639  ff.,  947;  Eum.  511,  785. 
—  Soph.  Antig.  451,  854;  Elektra  528,  475;  Oed.  r.  274,  885:  Oed.  Col.  1382; 
Aias  1390;  Trach.  808.  —  Eurip.  Hippol.  1172;  Med.  1389.  —  Soph.  Antig. 
451  heisst  sie  ausdrücklich  tfüvvoixo^  t<ay  xarw  ^«wr.  —  Bei  Plut.  de  exil. 
11  sind  die  Erinyen  ihre  Dienerinnen.  —  Nach  Paus.  V  18,  1  war  sie  auf  dem 
Kjpseloskasten  dargestellt;  inschriftlich  auf  einem  streng-rotfigorig^n  Vasen- 
bild hat  sie  Brunn,  Memorie  delP  Inst.  II  (1865)  p.  383  tav.  IV,  4  (=  Röscher, 
Ausf.  Lex.  S.  1019)  nachgewiesen. 


neben  Peirithoos  sitzenden  weiblichen  Figur  auf  den  angeführten 
Vasen  ^). 

Auch  von  einer  zweiten,  unter  der  eben  besprochenen 
Gruppe  befindlichen  Figurenreihe  sind  auf  dem  Karlsruher 
Brnchstück  noch  die  Reste  zweier  Figuren  und  zweier 
Namen  erhalten:  Links  Kopf  und  Schulter  eines  auf  einem 
Thronos  mit  geschweifter  Lehne  in  Vorderansicht  sitzenden 
Mannes.  Der  Kopf,  der  hinten  mit  einem  Mantel  oder  Schleier 
verhüllt  ist,  und  nach  einigen  andeutenden  Linien  auf  der 
Zeichnung  bärtig  gewesen  zu  sein  scheint^),  ist  leicht  nach 
rechts ,  der  Blick  auf  die  folgende  Gestalt  gew  andt.  Es  ist  dies 
ein  noch  ziemlich  vollständig  erhaltener  Mann,  welcher  der 
vorigen  Figur  zugewandt  im  Profil  nach  links  auf  einem  Diphros 
sitzt.  Bekleidet  ist  er  mit  einem  über  die  linke  Schulter  und 
nm  die  Beine  geschlagenen  Mantel,  am  linken  Arm  trägt  er  ein 
Armband.  Der  Körper  ist  schön  imd  fast  jugendlich  gebildet, 
Haar  und  Bart  sind  lockig.  Die  Rechte  ist  mit  ausgestreckten 
Fingern  und  sprechender  Geberde  nach  dem  vor  ihm  sitzenden 
Manne  erhoben,  lieber  dem  Kopf  dieser  Figur  lesen  wir  noch 
den  Namensrest  TPin  und  ebenso  links  am  Kopf  der  andern 
Figur  die  Buchstaben  Ä02*,  die  sich  ohne  weiteres  zu  TFIII 
(ntk^o^)  und  (aia)KO^  ergänzen:  also  zwei  der  Totenrichter, 
die  wir  auf  der  Mtinchener  und  Altamura-Neapler  Vase  fanden. 
Da  dort  drei  Totenrichter  dargestellt  sind,  so  darf  auch  für 
das  Vasenbild,  zu  dem  das  Karlsruher  Bruchstück  gehört,  ein 
dritter  angenommen  werden.  Hartwig  setzt  denselben  rechts 
von  Triptolemos  an,  doch  sind  hier  dieselben  Gründe  dagegen, 
die  sich  der  Annahme  des  Theseus  rechts  von  Dike  entgegen- 
stellen. Dagegen  verbietet  nichts  ihn  links  von  Aiakos  zwischen 
diesem  und  dem  Gebäude  stehend,  wie  Minos  auf  Canosa-München, 
anzunehmen,  da  hier,  wenn  man  sich  letzteres  ergänzt  denkt, 
noch  ausreichend  Platz  füi*  eine  Figur  da  ist.  Ob  nun  Minos, 
wie  auf  der  Münchener  Vase,  oder  Rhadamanthys,  wie  auf  Alta- 
mui'a-Neapel,  dargestellt  war,  lässt  sich  nicht  entscheiden. 


*)  Die  Gruppe  der  Mtinchener  Vase  wurde  von  Milliu  und  Inghirami  als 
Minerya.  Thesens  und  Peirithoos,  von  Creuzer  als  Lynkeus,  Hypennnestra  und 
Diener,  von  Braun  und  Wieseier  als  Medea,  Theseus  und  Peirithoos,  von 
0.  MüUer  als  Elektra,  Orestes  und  Pylades  gedeutet. 

*)  So  auch  nach  Winnefeld  a.  a.  0.  S.  63. 


38 


Vergleichung  der  Darstellungen  der  ersten  K 

Nachdem  wir  diese  Vasenbilder  im  Einzelneu  bei 
haben,  wende  ich  mich  zu  einer  Vergleichung  derselben 
der  verschiedenen  Gruppen  und  Figuren  untereinander, 
die  Lösung  der  noch  gebliebenen  Schwierigkeiten  fö 
sein  wird. 

Zur  bequemeren  Uebersicht  stelle  ich  die  Dai-stelhi 
Tabellen,  gleichsam  in  ihren  Inhaltsangaben,  nebeneinan< 
ergeben  sich  folgende  Kompositionsschemata: 


I.    Canosa  -  Mfinehen. 


Zwei  Herakliden,  Megara. 


Kind,  Frau,  Jüngling.  Orpheus, 


Dike,  Peirithoos,  Tb* 


2dino8,  Aiakos,  Rhad 


Sisypho»,  Erinys. 


Hermes,  Herakles  mit  Kerberos,  Hekate. 


Ta 


II.    Rnro-Karlsrnhe  388. 


Zwei  Herakliden,  Megara. 


Zwei  Erinyen. 


Sisyphos. 


Orpheus, 


Persephone, 
Hekate,  Hades. 


Peirithoos,  Theseuf 


Jüngling,  zwei  Dai 


Hermes,  Herakles  mit  Kerberos,  Hekate. 


III.    Altamnra-  Neapel. 

Zwei  Herakliden,  Megara. 


Zwei  Erinyen. 


Orpheus, 


Persephone,     Hades. 


Pelops,  Myrtilos,  Hip 


Tripto-      AjakoK 

inmn«         AiaKOS, 


lemos. 


Erinys,  Frau  auf 

Sisyphos :  Hermes,    Herakles  mit  Kerberos.     Hippokamp.       Drei 


39 


IT.    Santangelo  709. 

Eurydike,  Orpheofl,  Hekate,  Persephone,  Hades.  Dike,  Peirithoos. 

Theseas,  Hermes,  Herakles  mit  Kerberos,  Hekate.  St>'x  (?). 

y.    Brnchstfick  in  Karlsrahe  (358.) 


Peirithoos,  Dike. 
Aiakos,  TriptolemoM. 


Die  Hauptgruppe  bildet  auf  allen  vier  vollständigen 
Bildern  Orpheus  vor  den  Unterweltsgöttern.  Auf  der 
München  er  Vase  scheint  Hades  die  Entscheidung  zu  fällen  ^), 
auf  Altamura-Neapel  ist  die  Seene  nach  Art  der  Totenopfer  be- 
liaudelt  und  soll  wohl  ausgedrückt  werden,  dass  Perseplione  durch 
das  Opfer  den  Gatten  dem  Sänger  gnädig  zu  stimmen  sucht. 
Die  Karlsruher  Amphora  zeigt  die  Göttin  auf  dem  Thron  sitzend, 
umgeben  von  Hades  und  Hekate,  und  sie  ist  es  vor  Allen,  an 
die  Orpheus  sich  wendet  und  die  seine  Bitte  erfüllen  soll  ^). 
^ocli  mehr  als  mächtige  Herrin  der  Unterwelt  ist  Persephone 
auf  Santangelo  709  hervorgehoben,  wo  sie  die  Gewährung  aus- 
spricht. Hier  ist  auch  die  Handlung  bereits  weiter  vorge- 
schritten und  während  auf  den  drei  anderen  Vasenbildem 
Orpheus  noch  seine  Bitte  vorträgt,  ist  hier  ihre  Erfüllung  dar- 
gestellt: Orpheus  erhält  sein  schon  neben  ihm  stehendes  Weib 
zurück. 

Ist  somit  auf  vier  Vasen  dieselbe  Scene  dargestellt,  so 
darf  gefolgert  werden,  dass  auch  auf  dem  zerstörten  Vasenbild, 
^'on  dem  das  Karlsruher  Bruchstück  herrührt,  einst  die  gleiche 
ßnippe  vorhanden  war,  zumal  dort-  noch  die  rechte  obere  Ecke 
des  Hadeshauses  erhalten  ist. 

Die  linke  Gruppe  der  oberen  Reihe  zeigt  uns  in  den 
Hauptzügen  ziemlich  treu  und  nur  in  Einzelheiten  von  einander 

*)  Aischylos  nennt  den  Hades  ^adezii  'AiStoyivg  äyanofjinog  (Pers.  649). 
*)  Anch  in  der  Litteratur  haben  wir  diesen  Zug,  vgl.  Diod.  IV  25,  4, 
^^d  Met.  X  15. 


abweichend  auf  Canosa-München ,  Ruvo-Karlsruhe  und  Altaniura- 
Neapel  Megara  mit  ihren  zwei  Söhnen.  Da  das  Karls- 
ruher Bruchstück  auch  von  einer  grossen  dreireihigen  Dar- 
stellung herrührt ,  so  ist  es  sehr  wahrscheinlich,  dass  auch  auf 
dieser  dieselbe  Gruppe  an  gleicher  Stelle  sich  fand. 

In  der  rechten  Gruppe  der  Oberreihe  sitzt  auf  Canosa- 
München  Peirithoos^)  von  Dike  bewacht,  während  sein  treuer 
Genosse  Theseus  im  Gespräch  neben  ihm  steht.  Die  Karls- 
ruher Amphora  zeigt  die  beiden  Helden  in  gleicher  Situation 
ohne  Dike.  Es  ist  eine  treffende  Vermutung  Hartwigs,  dass 
wir  uns  diesen  sitzenden  Peirithoos  als  mit  seinem  Sitz  ver- 
wachsen zu  denken  haben,  wodurch  Peirithoos  nach  alter  Ueber- 
lieferung  bestraft  wurde  ^).  Theseus  dagegen  erscheint  unbe- 
straft und  ist  als  treuer  Genosse  das  Schicksal  seines  Freundes 
teilend  bei  ihm  geblieben.  Wir  haben  somit  die  Fassung  der 
Sage  vor  uns,  nach  der  Peirithoos  als  der  eigentliche  Frevler 
allein  in  der  Unterwelt  bestraft  wird,  Theseus  aber  in  rührender 
Freundestreue  freiwillig  bei  ihm  ausharrt:  aidov^  dxalxevroion 
eCevxtat  Tieöaig  (Eurip.  fragm.  598,  Nauck.)  Eine  andere  Fassung 
scheint  der  Maler  von  Santangelo  709  im  Auge  gehabt  zu 
haben:  Peirithoos  sitzt  gefesselt  und  von  Dike  bewacht  in  der 
oberen  Reihe  auf  seinem  Felsen,  Theseusverlässt  unten  mit 
Herakles  die  Unterwelt.  Seine  hastige  Flucht  und  der  Aus- 
druck des  Schreckens,  der  sich  in  der  Figur  ausspricht,  scheinen 
darauf  zu  deuten,  dass  er  unfreiwillig  zurückgehalten  und  erst 
von    Herakles    befreit    worden    ist^).    Auf   dem  Karlsruher 


')  E.  Petersen,  Arch.  Ztg.  1877  S.  121  hält  den  sitzenden  Jüngling  für 
Theseus,  wofür  allerdings  die  Keule  spräche,  was  aher  dadurch  widerlegt, 
wird,  dass  auf  allen  andern  Darstellungen  der  sitzende  Jüngling  Peirithoos  ist. 

')  Nach  Paus.  X  29,  10  hat  Pauyasis  diese  Bestrafuugsart  eingeführt; 
vgl.  auch  ApoUod.  II  5,  12.  —  Schol.  Aristoph.  equ.  1368,  —  Suid.  s.  v. 
JUanoi.  —  Hör.  C.  IV  728.  —  Mythogr.  Vat.  I  48;  n  133.  —  Schol.  Stat. 
Theh.  I  476. 

')  Die  Sage,  dass  Theseus  mit  seinem  Freunde  im  Hades  bestraft,  von 
Herakles  durch  Bitten  oder  Gewalt  befreit  wird,  wälirend  Peirithoos  zurück- 
bleibt,  war  die  verbreitetste :  Vgl.  Soph.  Oed.  Col.  1590.  —  Eurip.  Herc.  619. 
1170,  1222,  1237,  1336,  1415:  Heraclid.  218.  —  Diod,  IV  26;  63.  —  Paus. 
I  17,  4.  —  ApoUod.  II  5,  12.  —  Apollon.  Rh.  I  101  und  Schol.  —  Schol. 
Ariatoph.  eq.  1375.  —  Aelian  V.  H.  IV  5.  —  Mythogr.  Vatic.  I  48,  n  133. 
«-  Ein  euhemeristischer  Erklärungsversuch  des  Zurückbleibens  dc^  Peirithoos 


Bruchstück  finden  wir  an  gleicher  Stelle  den  ebenfalls  ge- 
fesselten und  auf  einem  Fels  sitzenden  Peirithoos  und  Dike 
ihn  bewachend  neben  ihm.  Theseus  lässt  sich  bei  der  Gruppe, 
wie  oben  gezeigt  ist,  nicht  annehmen ;  da  er  aber  auf  den  drei 
andern  Vasenbildem  vorhanden  ist,  so  können  wir  auch  bei 
dieser  verlorenen  Darstellung  seine  Anwesenheit  voraussetzen, 
and  hat  er  vielleicht  denselben  Platz  wie  auf  Santangelo  709 
eingenonunen ,  d.  h.  er  war  die  Unterwelt  verlassend  der 
Heraklesgnippe  beigesetzt.  Denn  dass  auch  diese  dargestellt 
war,  ergiebt  sich  als  höchst  wahrscheinlich. 

Auf  der  Vase  Altamura-Neapel  sind  auf  der  rechten 
Seite  der  Oberreihe  seltsamer  Weise  Pelops,  Myrtilos  und  Hip- 
podameia  dargestellt.  Ich  sage:  seltsamer  Weise.  Denn,  wenn 
anch  an  und  für  diese  drei  Figuren  als  Hadesbewohner  er- 
scheinen können,  da  sie  durch  ihren  gemeinsamen  Verrat  an 
Oinomaos  sich  versündigt  haben,  so  ist  es  jedenfalls  sehi*  auf- 
fällig, dass  an  einer  Stelle,  wo  auf  vier  andern,  auch  sonst 
vielfach  mit  Altamura-Xeapel  übereinstimmenden  Vasenbildem 
die  Bestrafung  des  Peirithoos  dargestellt  ist,  ganz 
andere  Figuren  erscheinen.  Fast  noch  schwerer  wiegt  folgende 
firwägung:   Die  Figuren   fallen,   wie  sich  noch  später  zeigen 


•       _ 

^  Hades  ist  die  Erzählung,  dass  derselbe  vom  Kerberos  aufgefressen  worden 
^i.  Plut.  Thes.  31 ;  35.  —  Joannes  Antioch.  Fragm.  1  (Müller,  Fragm.  histor. 
Gr.  IV.  p.  538.  —  Tzetz.  in  Aristoph.  Ran.  142.  —  Sdiol.  Tzete.  Chil.  in 
Anecd.  Oxon.  in  p.  359,  25.  —  Seltener  ist  die  Ueberlieferuug,  dass  auch 
Peirithoos  zur  Oberwelt  zurilckkehrt.  Gregor.  Cor.  p.  1312  (\Valz,  Rbet.  Gr. 
^Tl).  —  Nonnos  Narr,  bei  Westermann  3Iytbogr.  p.  380.  —  Ovid  Trist.  I 
^'31.  —  Gangbarer  dagegen  und  besonders  bei  den  augnsteiscben  Dichtem 
^erweudet  ist  die  Erzählung,  dass  beide  in  der  Unterwelt  zurückbleiben:  Od. 
l  630.  —  Dio<l.  IV  63.  —  Pau8.  X  28,  2.  —  Verg.  Aen.  VI  617.  —  Hör.  C. 
ni  4, 79.   —  Val.  Flacc.  Argon.  II  191.    —   Ganz  vereinzelt,   doch  wohl  alt 

• 

^t  die  Fassung  in  Schol.  Eurip.   Hippol.  1349,   wonach  Theseus  sich  durch 

«nen  der  drei  ihm  von  seinem  Vater  Poseidon  gewährten  Wünsche  befreit. 

-  Das  ethische  Motiv,   dass  Theseus   aus  Freundestreue  freiwillig   bei 

seinem  Freunde  im  Hades  verweilt,  ist  durch  da«  pseudo-euripideische  Stück 

-Peirithoos"  eingeführt  worden  und  beruht  wohl  auf  der  athenischen  Vorliebe  für 

den  Xationalheros.   Vgl,  Eurip.  Frgm.  598.  —  Gregor.    Cor.  a.  a.  0.   Letzteren 

Zag  finden  wir  auf  Canosa- München,   Buvo- Karlsruhe  und  wie  es  scheint 

auch  auf  dem  Albanesischen  Relief  (Zoega,  Li  bassi  relievi  autichi  di  Roma 

n  Uv.  cm)  dargesteUt;   vgl.  E.  Petersen   Arch.  Ztg.    1866  S.  258  f ;   1877 

S.  122  Tf.  12.  —  Robert  Arch.  Ztg.  1882  S.  80. 


42 


wird,    gänzlich    aus    dem    Kreise    der    auf   den   Vasenbildc 

vorkommenden    Gestalten    heraus,     indem    ausser    den  ty 

sehen    Bewohnern    des   Hades    nur    solche  Figuren    der  S« 

zur  Darstellung  gelangen ,   welche  aus  dem  Hades  zur  Ob 

weit   zurückgekehrt  sind.     Diese   Bedenken  drängen   fast  ( 

Argwohn  auf,    dass  die  sehr  stark  restaurierte    Gruppe  vi 

leicht  falsch  aus   der   Gnippe  Theseus- Peirithoos-Di 

wieder  hergestellt  sei,   zumal  da  die  Gestalten,    der  sitzei 

Jüngling,  der  vor  ihm  stehende  Genosse  —  fast  das  Spiegell 

des    Theseus   auf   Kuvo  -  Karlsruhe !   —  und    die    Frau  dal 

augenfällig  im  Einzelnen  wie  in  ihrer  Gruppierung  denen.e 

sprechen,  die  auf  den  andern  Vasen  als  Theseus,    Peiritho 

Dike    sicher   stehen.     Freilich  treten  einer   solchen   Annal 

bedeutende    Schwierigkeiten    anderer   Art  entgeg( 

Es  ist  nicht  wohl  denkbar,   dass   die    phrygische   Mütze  i 

die    Räder,    durch    welche    die    beiden    männlichen    Figu 

als   Pelops   und  Myrtilos    gekennzeichnet  werden,    blosse  ! 

thaten  des   Restaurators   sind.     Besonders    aber   scheinen 

Beischriften  IIE  und  3HF1\  von  denen  die  letztere  auf  al 

Grund    eingraviert   ist,  Zweifel    an    der   Aechtheit   nicht  i 

kommen  zu    lassen.     Eine  Entscheidung  dieser  heiklen  Fi 

ist    nur    vor   dem    Original    und    mit    Hilfe   einer  chemisc 

Waschung  des  Gefässes  möglich,   welche  auch  in  anderer 

Ziehung  wünschenswert  erscheint.  Immerhin  lässt  sich  die  Gn 

in  ihrer  unbedingten  Richtigkeit  und  Zuverlässigkeit  anzwei 

Schliesslich  ist  auch  die  Annahme  nicht  ganz  unglaublich, 

der  Maler  der  Vase  unter  der  Gruppe  des  Theseus,  Peirit 

und  der  Dike  auf  seinem  Vorbild  sich  den  Pelops,  Myrtilos 

die  Hippodameia  vorstellen  konnte  und  sie  demgemäss  d 

die  Räder  und   die  phrygische   Mütze,   sowie   die  Beischr 
kennzeichnete  ^). 

Eine  feststehende  Gruppe  bildet  auf  den  Vasenbildem 

andere  Hauptdarstellung,  Herakles  den  Kerb< 

bezwingend.     Sie  ist   in   den   einzelnen  Bildern  nur  in 

ringer  Weise  variiert.     In  der  Mitte  steht  stets  Herak 

*)  SoUte  vielleicht  die  Vase  Neapel  3227   (Heydemann  a.  a.  0.  S. 
die  auch  Pelops,   den  rädertragenden  Myrtilos  nnd  Hippodameia  zeigt, 
Restaurator  als  Vorbild  gedient  haben  und  könnten  die  Räder,  soweit  si 
sind,  vielleicht  aus  dem  Palast  heiTühreu,   wo  sich  jetzt  in  der  Mitt 
Decke  ein  übermaltes  und  daher  wohl  modernes  Tympanou  befindet? 


die  Keule  in  der  Rechten,  Köcher  und  Bogen  an  der  Seite, 
meist  mit  dem  Löweufell  versehen,  an  einer  Kette  oder  Leine 
das  dreiköpfige  Ungetüm  nachziehend M.  Links  von  ihm  steht 
oder  schreitet  voraus  Hermes  nach  dem  Ausgang  weisend^). 
Rechts,  dem  Herakles  gegenüber  steht  Hekate  fackel tragend, 
den  Helden  mit  der  lodeniden  Fackel  zurückschreckend  oder 
ihm  bei  seiner  Arbeit  leuchtend  ^j.  Auf  der  restaurierten  Am- 
phora Altamura-Neapel  dagegen  vertritt  die  Stelle  der  Hekate 
die  rätselhafte  Frauenfigur  auf  dem  Seepferd,  die  den  Er- 
kläreni  grosse  Schwierigkeiten  gemacht  hat.  Gerhard  und  Köhler 
sehen  darin  eine  Anspielung  auf  die  Inseln  der  Seligen,  irgend 
Jemand^)  will  sie  sogar  als  Hypermnestra  erklären,  „welche  den 
Weg  zu  den  Inseln  der  Seligen  nimmt"*.  Wir  befinden  uns  bei 
dieser  Figur  in  demselben  Zweifel,  wie  bei  der  Gruppe  Pelops- 
Mjrtilos,  Hippodameia:  die  Analogie  von  vier  andern  Dar- 
stellangen.  die  immer  Hekate  an  dieser  Stelle  aufweisen,  legt 
den  Verdacht  einer  falschen  Restauration  nahe,  während  der 
Kopf  des  Tieres,  der  sicher  alt  ist  und  nur  ein  Pferdekopf  sein 
kann^),  eine  solche  Annahme  verbietet.  Dies  Rätsel  ist  zur 
Zeit  unlösbar ,  doch  ist  zu  hoffen ,  dass  auch  hier  eine  Waschung 
und  erneute  Untersuchung  des  Gefässes  Klarheit  bringen  werde. 
Dass  auch  auf  dem  verlorenen  Vasenbild  des  Karlsruher 
Rmclistücks  an  der  entsprechenden  Stelle  die  Gruppe  Hermes- 
Herakles-Kerberos-Hekate  vorhanden  war,  dürfen  wir  annehmen. 
Die  noch  übrigen  Gruppen  der  Vasenbilder  sind  weni- 
ger constant: 

In  der  Mittelreihe  rechts  sehen  wir  auf  Canosa-München, 
Altaraura -Neapel  und  dem  Karlsruher  Bruchstück  die  Toten- 
richter als  bezeichnende  Gruppe  der  Unterwelt ;  zweimal  finden 

*)  So  aucli  auf  Santaugelo  11;  die  Abweichungen  auf  Altamura-Neapel 
^f klären  sich  aus  den  Restaurationen. 

^  Auf  Santangelo  709  hat  der  Maler  hier  auch  den  Theseus  hinzugefügt. 

')  Auch  auf  Santangelo  11. 

*)  Arch.  Ztg.  1884  S.  259  Anm.  9. 

^)  Von  einem  Panther,  den  wir  auf  Santangelo  709  neben  der  Hekate 
*hnlen,  kami  der  Kopf,  wenigstens  der  Zeichnung  nach,  nicht  herrühren.  — 
^«  übrige  Teil  des  Tieres,  der  grosses  Ungeschick  vemit.  ist  sicher  Werk 
^^  Restaurators.  Man  vergleiche  z.  B.  dagegen  Gerhard.  Apul.  Vasen  des 
%i.  Mus.  zn  Berlin,  Tf.  VII.  X.  —  R.  Rochette  Mon.  ined.  pl.  VI.  —  Dubois- 
^laisonneiive,  Pemt.  de  vases  antiq.  pl.  T,  XTV,  XV,  XVI.  -  d'HancarviUe, 
'^tiq.  ttruaq.  lü  pl.  118.  -  Mon.  deU'  Inst.  UI  tav.  XX;  IX  tav.  XXXVUL 


44 

wir  Triptolemos  darunter.  Dass  für  das  Karlsruher  Bruchstück 
die  ursprüngliche  Anwesenheit  eines  dritten  Totenrichters  au- 
zunelunen  ist,  hat  sich  schon  oben  ergeben. 

Auf  der  Karlsruher  Vase  finden  wir  den  noch  ungedeuteten 
Jüngling    und   zwei  Danaiden    an    derselben  Stelle.     Letztere 
lassen   sich  in  Vergleich   stellen   mit  den   drei  Danaiden  der 
Neapeler  Vase,  die  zwar  stark,  aber  der  Hauptsache  nach  wohl 
richtig  restauriert  sind.    Zunächst  ist  auffällig,   dass  auf  der 
Karlsruher  Vase   noch    eine   dritte  Danaide    unten    erscheint, 
dass  also  zusammengehörige  Figuren  hier  getrennt  sind^).   So- 
dann ist  bei  der  ersten  Danaide  hinter  dem  Jüngling  die  Ge- 
berde des  Schreckens,  die  wir  auch  bei  der  einzelnen,  unten     | 
stehenden  finden,  nicht  recht  verständlich^).     Bei  der  unteren     | 
ist   ein   Motiv  da:    sie   ist   erschreckt  durch   den   Kampf  des 
Herakles  mit  dem  Höllenhund.     Auch  bei  der  ersten  Danaide 
auf  Altamura-Neapel  sehen  wir  das  erschreckte  Zurückweichen 
beim  Anblick  der  kämpfenden  Mittelgi'uppe.     Da  also  einei-seits 
die  drei  Danaiden  zusammengehören,  andererseits  die  Bewegung 
der  ersten  obern  Danaide  auf  Ruvo-Karlsruhe  erst  erklärlich  wird, 
wenn  wir  sie  zur  Heraklesgruppe  in  Beziehung   setzen,  und 
ausserdem  auf  der  Amphora  Altamura-Neapel  die  drei  Danaid^^ 
neben  der  Heraklesgruppe  erscheinen,  so  ist  anzunehmen,  d**^ 
auf  der  Ruveser  Vase  eine  Verteilung  der  Figuren  auf  z^e^ 
Reihen  stattgefunden  hat,  die  freilich  als  im  inhaltlichen  Z*^' 
sammenhang  begründet  nicht  angesehen  werden  kann. 

Auf  der  linken  Seite  der  Mittelreihe  sehen  wir  ai^-*- 
der  Münchener  Vase  Dionysos  mit  Ariadne  und  dem  Knaben^ 
über  die   ich  noch   sprechen  werde,    auf  der  Karlsruher  un^ 
Neapler  Vase  befinden  sich  an  derselben  Stelle  je  zwei  Erinyen, 
hier  als  Jägerinnen,  dort  als  die  grausen,  Schlangen  im  Haar 
und  in  den  Händen  tragenden  Rachegöttinnen  aufgefasst,  müs- 
sig,  der  Befehle  ihres  Herrn  wartend,  auf  der  Neapler  Vase 
vielleicht  nicht  ohne  Absicht  den  Unterweltsrichtern  gegenüber 


*)  Winnefeld  a.  a.  0.  S.  103  sagt,  sie  „stellt  dadurch,  dass  sie  gerade 
unter  den  beiden  Danaiden  der  mittleren  Reihe  angebracht  ist,  gewisser- 
maasseu  die  Verbhidung  zwischen  dieser  unteren  Reihe  und  der  oberen  Bild- 
fläche her". 

*)  0  Jahn,  Berichte  der  sächs.  Ges.  der  Wissensch.  1869  S.  10  sieht  da- 
rin mit  Unrecht  das  Lauschen  auf  den  Gesang  und  das  Spiel  des  Orpheus. 


45 


t.  Ob  auf  dem  zum  Karlsniher  Bruchstück  gehörenden 
an  dieser  Stelle  sich  ebenfalls  Erinyen  befanden,  oder 
ruppe  der  Münchener  Vase,  lässt  sich  nicht  entscheiden, 
inks  unten  ist  dreimal  Sisyphos  dargestellt;  wahr- 
lich befand  er  sich  auch  auf  dem  zerstörten  Vasenbild, 
t  oder  ohne  eine  ihn  treibende  Erinys,  ist  nicht  zu  er- 
1.  Dass  sich  ausserdem  hier  noch  die  Figur  des  Theseus 
len  haben  mag,  hat  sich  schon  früher  als  wahrscheinlich 
n. 

echts  unten  endlich  linden  wir  auf  der  Münchener 
Tantalos,  auf  Ruvo-Karlsruhe  und  Altamura-Neapel  eine, 
ungsweise  drei  Danaiden,  auf  der  Vase  Santangelo  709 
rmphe  des  ünterweltsflusses,  es  ist  also  nicht  festzustellen, 
m  derselben  Stelle  der  fragmentierten  Darstellung  vor- 
1  war. 

ie  gewonnenen  üntersuchungsergebnisse  lassen  sich  durch 
[ompositionsschemata  verdeutlichen.  Es  sind  Vermutungen 
teilweisen  falschen  Restauration  des  Bildes  auf  Altamura- 
l  und  eine  Rekonstruktion  der  Darstellung,  von  der  das 
Jtück  in  Karlsruhe  herrührt: 

I.    Amphora  Altamura-Neapel  3222. 


Herakliden.  Megara. 


i  Erinyen. 


Orpheus, 


Persephoiie.  Hades. 


ThM««t,  P«iritliOM,  DIk«  (7). 


Tripto-     A:»|,rt,        Rhada- 
lemos,     '^»»*^*>»'     manthvs. 


Sisyphos,        Hermes,  Herakles  mit  Rerberos,  H«kat«  (?).         Drei  Danaiden. 


II.    Amphora  des  Karlsruher  Bruchstücks. 


Rerakliden.  Hesara 


Peirithoos,  Dike. 


Aiakos.  Tnptolemoa. 


?         Theseus  (?),  Hermes,  Herakles  mit  Kerberos,  Hekate. 


Danaiden  ? 


46 

Es  bleibt  noch  übrig,  die  vier  von  uns  bisher  noch  nicht 
erklärten  Figuren  noch  einmal  zu  betrachten.  Es  simldies 
auf  der  Münchener  Vase  die  linke  Gruppe  der  Mittel- 
reihe und  auf  der  Karlsruher  Vase  der  ährenbekränzte 
Jüngling  im  Reisekostüm,  der  vor  den  zwei  Danaiden  rechts 
in  der  Mittelreihe  steht. 

Die     mannigfachsten    Deutungen    sind   für    diese  Figuren 
vorgebracht    worden.      Die  Gruppe   der  Münchener  Vase  hält 
Miliin  für  Adonis,  Aphrodite  und  Eros,   Furtwängler  f ör  Mu- 
saeus,    seine  Gemahlin  Deiope    oder  Antiope   und   ihren  Sohn 
Eumolpus,  Deutungen,  die  es  genügt  anzuführen  und  die  keiner 
Widerlegung  bedürfen.    Welcker's  Vermuthung,  der  sich  Valentin 
anschliesst,  es  sei  nur  ein  Elternpaar  mit  Kind,  nicht  bestimmte 
mythologische  Figuren,  wird  durch    die  Erwägung  widerlegt, 
dass  sämtliche   übrige   Figuren    bestimmte   mythologische  Ge- 
stalten und  dass  überhaupt  derartige  allgemeine  Darstellungen 
der  griechischen  Kunst  fremd  sind.     0.  Müller  riet  auf  Prote- 
silaos  und  Laodameia,  denen  aber  in  der  mythologischen  Ueber- 
lieferung  der  Knabe  fehlt;  Wieseler  endlich  schlägt  die  Namen 
Hektor,  Andromache  und  Astyanax  vor,  dem    schon  die  ganze 
Bildung  des  Jünglings   mit   den  üppig  weichen  Körperforn^en 
widerspricht.     Den  Jüngling  der  Karlsruher  Vase  nennt  Br»^^ 
Promedon  (Schedias-Pelias)  auf  Grund  des  Polygnotischen  ^^' 
des,  von  dem  aber  die  Vasenbilder  in  keiner  Weise  abhäi^S^^ 
sind;  ihm  schliesst  sich  Gerhard  an.    Valentin  hält  mit  Welc^^^^ 
den  Jüngling  und  die  Danaide  ohne  Hydria  für  „ein  Paar,     ^^ 
die  straflosen  Bewohner  des  Hades  vorstellt",  auch  hier  wi^'^^ 
die  Figuren  nicht  benennend  und  zwei  Figuren  in  Bezieh '^^^ 
setzend,  die  nichts  mit  einander  zu  thun  haben ^).     Winne^^^ 
(a.  a.  0.  S.  101)  endlich  nennt  ihn,  wohl  wegen  des  Aehi^^^ 
kranzes,    Triptolemos,    für   den   jedoch    die   kräftige    Hero  ^^ 
gestalt  im  Reisekostüm  nicht  passt. 

Angesichts  dieser  Deutungs  versuche  ist  es  zunächst  Pflic^ 


den  Kreis  zu  bestimmen,  in  dem  die  Figuren  zu  suchen  sii 
Eine   Ueberschau  über  sämtliche  auf  den   behandelten  Va8(=^* 
bildern  dargestellte    und   in    ihrer   Benennung  sicher  stehen: 


*)  Schon  der  Umstand,   dass  die  beiden  Danaiden  hinter  dem  Jüugli 
mit  der  Herakles- (rnippe  in  Verbindung  zu  bringen  sind,  beweist  dies. 


47 


ersonen  ergiebt  einerseits  das  gewohnte  Unterwelts- 
Brsonal:  die  Unterweltsgottheiten  (Hades,  Persephone,  Her- 
es  psychopompos,  Hekate,  Dike,  Styx),  die  Totenrichter  (Minos, 
riptolemos,  Aiakos,  Rhadamanthys),  die  Erinyen  und  die 
erdammten  (Danaiden,  Tantalos,  Sisyphos,  Peirithoos),  — 
idererseits  eine  Anzahl  Sterblicher.  Diese  zerfallen 
ieder  in  Abgeschiedene  (Megara,  die  Herakliden,  Eur}'- 
ke)  und  solche,  die  der  Sage  nach  wieder  zur  Ober- 
elt zurückkehrten  (Orpheus,  Herakles,  Theseus)^).  Die 
steren  sind  aber  nicht  als  selbstständige  Personen 
fgefasst,  sondern  stehen  in  Abhängigkeitsbeziehung  zu  den 
'.zteren:  Megara  und  die  Herakliden  scheinen  durch  die  Dar- 
Bllung  des  Herakles  hervorgerufen  und  Eurydike  ist  als  Ge- 
ihlin  des  Orpheus  da.  Diese  Erwägungen  ergeben  als  ein 
itendes,  in  den  Darstellungen  latentes  Prinzip  der 
asenmaler,  dass  solche  mythologische  Figuren  in  der 
nterwelt  verweilend  dargestellt  werden  sollten,  die 
IS  derselben  zur  Oberwelt  zurückkehrten.  Zu  dem 
ikannteren  Unterweltspersonal  nun  können  die  fraglichen  Fi- 
iren  nicht  gehören^).  Es  bleibt  also  nur  übrig,  dass  es  ent- 
eder  Pei*sonen  sind,  die  zu  den  Figuren  des  Orpheus,  Herakles 
ler  Theseus  einen  Bezug  haben,  oder  selbst,  d.  h.  die  Haupt- 
ruren  der  zwei  Jünglinge,  solche  mythische  Gestalten 
nd,  die  zur  Oberwelt  wiederkehren.  Nun  lassen  sich 
>er  in  der  Mythologie  Figuren,  bei  denen  das  erstere  der 
all  ist  und  die  auf  die  vorliegenden  Figuren  passen,  nicht 
tchweisen,  wir  müssen  also  das  letztere  annehmen^). 


*)  Die  Gruppe  Pelops-Myrtilos-Hippodameia  auf  Altamura-Neapel  kommt 
^  unsicher  nicht  mit  in  Betracht. 

*)  Es  wird  kaum  Jemand  auf  den  Einfall  kommen  in  den  Figuren 
-MUeua,  Helena  und  Euphorion  sehen  zu  wollen,  von  denen  Ptolemaeus 
^ennus  in  seiner  xittyij  iarogia  erzählte.  (Phot.  Bihl.  cod.  CXC;  Wester- 
^nn,  Mythogr.  Gr.  p.  188).  Euphorion  i«t  nicht  aus  der  Ehe  AchiUs  mit 
^lena  auf  den  Inseln  der  Seligen  entsprungen,  sondern  dem  Kopfe  des 
^lemaeus;  vgl.  Hercher,  N.  Jhrb.  f.  Phil.  N.  F.  Sppl.  I  S.  281  flf. 

')  Hygin  zählt  in  der  251.  Fabel  folgende  Personen  auf,  „qui  licentia 
^rcarum  ab  inferis  redierunt":  Ceres,  Liber,  Asclepius,  Castor  und  Pollux, 
^^t«8ilau8,  AIcestis,  Theseus,  Hippolytus,  Orpheus,  Adonis,  Glaucus,  Ulysses, 
^Ji^,  Mercurius. 


48 


Innerhalb    dieser  Grenzen    also    sind    unsere   Figuren  zu 
suchen.     Zunächst   müssen  wir  in   den  Jünglingen  zwei  ver- 
schiedene Figuren,  nicht,   wie  man  etwa  vermuten  könnte, 
ein  und  dieselbe  mythische  Persönlichkeit  sehen.     Sie  sind  beide 
in  ganz  verschiedener  Weise  charakterisiert :  der  Jüngling  der 
Münchener  Vase    ist    ausgezeichnet    durch    seine    fast   völlige 
Nacktheit,  die  weichen,  fast  weiblichen,  schwellenden  Formen 
und  durch  sein  langes,  auf  die  Schultern  herab  wallendes  Locken- 
haar;   der   Jüngling  auf  Ruvo-Karlsruhe   dagegen  ist  als  ein 
wandernder  Heros  im  Reisekostüm   mit   Chlamys,   Stiefeln  und 
Knotenstock   ausgerüstet   dargestellt.     Bemerkenswert   ist  der 
Aehrenkranz  in  seinem  Haar,  der  ihn  als  irgendwie  zu  Demeter 
in  Beziehung  stehend  kennzeichnet.  Auch  zu  Tod  und  Unterwelt 
hat  ja  Demeter  als  chthonische  Göttin  Beziehungen;  in  Athen 
wurden  die  Verstorbenen  gradezu  z/i;,«?;Tp6£ot  genannt  und  di^ 
Sitte  die  Toten  zu  bekränzen   ist  bekannt.     Also  einen  ver^ 
storbenen  Heros,   der  aber  zugleich  der  oben  aufgestellten 
Bedingung  entspricht,  dass  er  zur  Oberwelt  zurückkelirt,  liabea 
wir  in  dem  Jüngling  zu  suchen.     Wenn  wir  nun  auf  der  Am- 
phora Petersburg  426  einen  Jüngling  in  ganz  derselben  Aus- 
rüstung auch  mit  bekränztem  Haupte  finden,  der  sich  dort  als 
Protesilaos  erweisen  wird,  so  müssen  wir  schliessen,  dass  auch 
der  Jüngling  der  Karlsruher  Vase  den  gleichen  Heros  darstellt, 
also  Protesilaos  ist.     Die  Figur  passt   in   der   That   auch 
durchaus  auf  diesen  Helden.     Es  liegt   eine  Art   wehmütiger 
Trauer  über  der  Gestalt,  wie  wir  sie  uns  bei  dem  im  Schatten- 
reiche weilenden  Heros,  der  voll  Sehnsucht  der  früh  verlassenen 
Gattin  gedenkt,  wohl  vorstellen  können.    Zugleich  bildet  die 
Figur  ein  inhaltlich  und  poetisch  schön  wirkendes  Gegenbild 
zu   dem  auf  der  andern  Seite   des  Hadeshauses  dargestellten 
Orpheus,  zu  dem  er  in  einem  gewissen  reciproken  Verhältniss 
steht.    Beide  sind  früh  von  der  geliebten  Gattin  getrennt,  dem 
einen  ist  seine  Eurydike  gestorben,  der  andere  hat  seine  Gattin 
verlassen   und  selbst  in    das   Reich    des  Hades   hinabsteigen 
müssen;   gleiche  Liebessehnsucht,    die   den   einen  zum   Hades 
herabkommen,  den  andern  um  kurze  Rückkehr  zur  Oberwelt 
flehen  lässt,  erfüllt  beide. 

Und  nun  der  Jüngling  auf  der  Münchner  Vase!     Wer  ihn 
unbefangen  betrachtet,  muss  zugeben,   dass  es  in  dem   Kreis, 


49 


lern  wir  ihn  zu  suchen  haben,  wie  überhaupt  in  der  ganzen 
Mogie  nur  eine  Figur  giebt,  auf  welche  die  weichlich 
ine  und  doch  hoheitsvolle  Jtinglingsgestalt  mit  den  herab- 
senden Locken  in  jeder  Beziehung  passt:  Dionysos.  Und 
diesen  haben  wir  wohl  auch  wiiklich  die  Figur  aufzufassen. 
I  ganze  Charakteristik  spricht  durchaus  dafür  *).  Ausserdem 
ier  Gott,  ähnlich  wie  Persephone,  das  Bild  des  werdenden 
sterbenden  Naturlebens,  ja  eine  Gestalt  der  Sage,  die  zur 
erweit  hinabsteigt  und  zur  Oberwelt  mit  dem  Erwachen 
Natur  wiederkehrt*).  Wer  aber  sind  die  Frau  und  der 
be,  mit  denen  der  Gott  so  eng  verbunden  erscheint?  In 
reich  gewandeten,  mit  Diadem  geschmückten  Frau,  die  in 
romehmer  Haltung  an  der  Seite  des  Gottes  steht,  und  die 
er  mit  dem  rechten  Arm  liebend  umfasst,  kann  nur  Ari- 
le,  seine  gefeierte  Braut  und  Gemahlin,  erkannt  werden, 
der  er  in  der  Unterwelt  weilend  vereinigt  ist^).  Mehr 
wierigkeiten  bietet  der  Erklärung  das  Kind.  Der  Dar- 
Inng  nach  kann  der  lockige  Knabe  nur  das  Kind  der  jungen 
igatten  sein,  aber  es  fehlt  jede  Ueberlieferung  von  einem 
ide  des  Dionysos  und  der  Ariadne,  das  mit  ihnen  im  Hades 
lt.  Sollte  vielleicht  die  bei  Plutarch  berichtete  Sage,*)  nach 
Ariadne  auf  Kypros,  ohne  geboren  zu  haben,  in  den 
Bhen  stirbt,  eine  dunkle  Erinnerung  an  das  hier  mit  der 
tter  in  der  Unterwelt  weilende  Kind  sein? 


')  Bei  Grappierung  mit  andern  Figuren  ist  das  Umfassen  mit  dem  einen 
Q  und  das  Erheben  des  anderen  zum  Kopf  durchaus  charakteristisch  für 
nyaos:  Vgl.  Clarac,  Mnsfee  de  sculptures,  pl.  685  Nr.  1612,  pl.  691  Nr.  1627, 
8,  1629;  pl.  693  Nr.  1635  a;  pl.  694  Nr.  1633,  1634,  1635  und  besonders 
690  Nr.  1624,  wo  die  Figuren  sich  auch  ganz  wie  hier  anblicken. 

*)  VieUeicht  ist  es  auch  nicht  bedeutungslos,  dass  die  Gruppe  gerade 
ter  Orpheus  sich  befindet,  der  zu  Dionysos  vielfach  in  engen  Beziehungen 
it,  vgl.  Preller,  Gr.  Mythol.  I  S.  400,  ü  S.  484  ff. 

*)  In  ähnlicher  Umarmung  zeigt  sie  eine  Marmorgruppe  bei  Clarac, 
i^  de  sculpt.  pl.  694  Nr.  1&34. 

^  Thes.  20. 


Winkler,  Dantellongen  der  Unterwelt  auf  unteritalischen  Vasen. 


50 


IL 

Die  Vasenbilder  der  zweiten  Klasse. 

Die  zweite  Klasse  der  Unterweltsvasen  zeigt  Herakles, 
Orpheus,  Theseus  mit  Peirithoos,  Protesilaos  und  Adonis  in 
Einzeldarstellungen  als  Mittelpunkt  des  Vorgangs  in  der  Unter- 
welt, sowie  die  Abholung  der  Persephone  durch  Hermes  aus 
dem  Hades. 

Ich  beginne  ihre  Betrachtung  mit  der  Darstellung  auf  der 
Amphora  Santangelo  11^). 

VI.    Die  Mitte  des  Bildes  nimmt  ein  Tempel  auf  ein- 
facher Basis  mit  vier  ionischen  Säulen  und  Giebeldach  ein,  in 
dem  zwei  Figuren   angebracht  sind,    während  die  übrigen  in 
zwei  Reihen  neben  und  unter   demselben   gi'uppiert  sind.    In 
dem  Gebäude  sitzt  auf  einem  mit  einem  Pantherfell  bedeckten 
Lehnstuhl  mit   geschweiften  Beinen  ein  Jüngling  nach  links 
gewandt,  um  die  Beine  einen  Mantel  geschlagen,  beschuht,  mit 
einem   Lorbeerkranz  im  Haar,   in  der  Rechten  ein  mit  einer 
Sphinx  bekröntes  Scepter  haltend.     Vor  ihm  steht,  ihm  zuge- 
wandt, eine  jugendliche  Frau  mit  langem  Chiton,  an  dem  voiii 
ein  breiter  Streifen  herabläuft ,  und  mit  einem  über  Hinterhaupt 
und    Schultern    herabhängenden    Mantel    bekleidet.      An  deu 
Füssen  trägt  sie  Schuhe,  im  Haar  eine  Stephane  und  Spangei^ 
an  den  Armgelenken.     Mit  beiden  Händen  hält  sie  eine  nicht 
brennende  Fackel  mit  Querhölzern.      Wegen  dieses  Attribute 
ist  diese  Figur  mit  Sicherheit  als  Persephone  zu  bezeichnen. 


■ 


»)  Panofka,   Kunstblatt  1825  S.  361  ==  Gerhard,  Hyperb.  Rom.  Stud. 
I  S.  186;  Annali  dell'   Inst.  1832  p.  127  nota;  Musfee  Blacas  p.  23,  4;  127; 
Arch.  Ztg.   1848  S.  223  f.  —  Welcker,  Rhein.  Mus.  N.  F.  I  S.  413  =  Alte 
Denkm.  HI  S.  255  f.   —  Vinet,  Revue  archfeol.  II  p.  476;  Annali  deir  Inst 
1843  p.  185.  —  Schulz,  Arch.  Ztg.'  1843  S.  191  f.  —  Gerhard,  Akad.  AbL  I 
S.  174.  —  0.  Jahn,  Arch.  Ztg.  1867  S.  33  if.  —  Forchhammer,  ebd.  S.  97  ff. 
Taf.  CCXX,  CCXXI.  —  Kekulfe,  Strenna  festosa  off.  al  Sig.  Gugl.  Henzen, 
Roma  1867.  —  Heydemann,  Vasens.  des  Mus.  naz.  in  Neapel  S.  629  ff.  —  Bull. 
Nap.  N.  S.  Vni  tav.  6,  7,  8.  —  Wiener  Vorlegebl.  Ser.  E.  Taf.  VI  5.  —  Das 
in  Armento  gefundene  Gef äss  zeigt  auf  der  anderen  Bauchseite  eine  Darstel- 
lung des  Todes  Meleagers,  am  Hals  einen  Jünglings-  und  einen  Frauenkopf 
zwischen  Bltltenranken. 


51 

Doch  in  dem  vor  ihr  sitzenden  Jüngling  wie  in  den  bisherigen 
Darstellungen  Hades  zu  sehen  ist  unmöglich,  da  derselbe  in 
der  Kunst  stets  nur  im  Typus  seines  Bruders  Zeus  erscheint. 
Schon  Panofka  schlug  daher  den  Namen  lakchos  vor  und  Ke- 
kale  hat  (a.  a.  0.  S.  16)  die  Richtigkeit  dieser  Deutung  in  tiberzeu- 
gender Weise  dargethan.  Der  jugendliche  Gott ,  eine  Hypostase 
des  oberweltlichen  Bakchos,  ist  hier  an  die  Stelle  des  Hades 
getreten  und  als  Gemahl  der  Persephone  gedacht^).  Unten 
sehen  wir  neben  einer  bärtigen,  tänienbekränzten,  wie  es  scheint, 
ithyphallischen  Herme,  Herakles  mit  Binde  im  Haar,  Bogen 
und  Köcher  an  der  linken  Seite,  die  Keule  in  der  Rechten, 
sich  bemühen  den  dreiköpfigen  Kerberos,  der  seinen  Schwanz 
um  den  linken  Schenkel  des  Helden  schlingt,  an  einem  Riemen 
nach  links  hin  nach  sich  zu  ziehen  —  ganz  wie  auf  den  früheren 
Darstellungen.  Ihm  gegenüber,  rechts,  steht  mit  auf  einen 
Stein  aufgesetztem  rechten  Fuss  eine  geflügelte  weibliche 
Figar  in  kurzem  Chiton  und  Stiefeln,  mit  Armbändern  und 
Tänie  im  Haar;  sie  neigt  sich  etwas  nach  vom,  in  der  linken 
Hand  hält  sie  schräg  nach  unten  eine  brennende  Fackel,  indess 
sie  die  Rechte  mit  ausgestrecktem  Zeigefinger  gegen  Herakles 
hin  wie  mahnend  erhebt.  Vor  ihr  ist  am  Boden  eine  grosse 
Blume,  hinter  ihr  ein  Lorbeerzweig.  Auf  den  früheren  Vasen- 
bildem  fanden  wir  an  dieser  Stelle  immer  Hekate,  doch  sind 
hier  der  Figur  einige  erinyenhafte  Züge  hinzugefügt  (bes.  die 
Befl^elung),  so  dass  sie  als  ein  Synkretismus  der  beiden  Be- 
griffe, als  eine  Hekate-Erinys  angesehen  werden  kann.  Wir 
haben  also  hier  wieder  Herakles  den  Höllenhund  aus  der  Unter- 
welt ziehend,  deren  Grenzen  die  Herme  bezeichnet,  während 
Hekate  drohend-wamend  den  Finger  gegen  Herakles  erhebt. 

Oben  links  vom  Palast  sitzt  nach  links,  den  Oberkörper 
und  Kopf  nach  rechts  herumwendend  ein  lorbeerbekränzter 
Jüngling,  mit  langen,  auf  die  Schultern  herabfallenden  Locken, 
beschuht  und  den  Oberkörper  in  -einen  Mantel  gehüllt;  in  der 
gesenkten  Linken  hält  er  eine  Kithara,  in  der  erhobenen  Rechten 
einen  Lorbeerkranz.  Die  ganze  Bildung  und  Charakterisie- 
rung zwingt    uns    in    dem   Jüngling   Apollo   zu    erkennen^}. 


*)  Ygl.  Aristoph.  Ban.  324  £f;  Hymn.  Orph.  53. 
*)  Heydemami  a.  a.  0.  S.  630:  Orpheiu  (!). 


Die    Anwesenheit   des    Gottes    ist    leicht    erklärbar:    da  aij/ 
dem  Bilde  ein  Agon  des  Herakles  dargestellt  ist,  so  ist  er  &Js 
Schutzgott   des  Helden   zugegen   und  weist  mit  seinem  Kranz 
auf  das  siegreiche  Bestehen  des  Kampfes  hin. 

Dem  Apollo  gegenüber,  rechts,  sehen  wir  zwei  Jünglinge. 
Der  eine  sitzt  im  Profil   nach  rechts  auf  einem  IQappstuhl, 
unterwärts  mit   einem  Mantel,    dessen  einen  Zipfel  er  mit  der 
linken  Hand  über  die  Schulter  zieht,  und  mit  Schuhen  bekleidet;     | 
sein  Haar  ist  auffallender  Weise  weiss  ^),  in  der  rechten  Hand     ■ 
hält  er  einen  Stab.    Der    zweite    steht  ihm  gegenüber,  eine     i 
Chlamys  über  Schultern  und  Arme   geworfen,  mit  Stiefeln  an     \ 
den  Füssen  und  einer  Tänie  im  Haar.    In  der  Linken  hält  er 
ebenfalls  einen  Stab,  die  Rechte  hat  er  sprechend  zu  dem  sitzen- 
den Jüngling  erhoben.    Oben  zwischen  beiden  hängt  ein  Kranz. 
0.  Jahn^),  der  auch  den  Apollo  für  keine  bestimmte  mytholo- 
gische  Figur  hält,  glaubt  auch  in  den  beiden  Jünglingen  keine 
erkennen  zu  dürfen.  Kekul6^),  dem  sichHeydemann*)  anschliesst, 
sagt:  n6  so  se  possano  e  debbano  nominarsi,  erinnert  aber  da- 
bei an  die  Figuren  des  Theseus  und  Peirithoos  auf  den  anderen 
Vasenbildem.    Und  in  der  That  denken  wir  beim  Anblick  der 
Gruppe  sofort  an  Theseus  und  Peirithoos  auf  den  anderen  Dar- 
stellungen,  die   sich  in   derselben  Situation   befinden.     Würde 
der  Jüngling  links  auf  einem  Felsen  sitzen,  oder  wäre  Erdreich 
angedeutet,  so  würden  wir  keinen  Augenblick  anstehen  mit  der 
grössten  Bestimmtheit  wie   dort  Theseus  und  Peirithoos  zu 
erkennen.     Das  Unterscheidende  ist  nur   der  Klappstuhl,  der 
aber  nicht  hindern  darf  jene  augenscheinliche  Analogie  anzuer- 
kennen.   Es  ist  eine  Willkür  des  Malers,   der  sich  erlaubt  hat 
von  dem  herkömmlichen  Mythos  hier  abzuweichen,  weil  es  ihm 
ausreichend  schien,  dass  Peirithoos  überhaupt  als  in  der  Unter- 
welt weilend  dargestellt  sei*). 


^)  Panofka:  blondgelockt,  Kekul6  (S.  13):  di  colore  proprio  bianco. 

«)  a.  a.  0.  S.  45. 

•)  a.  a.  0.  S.  45. 

«)  a.  a.  0.  S.  631  Anm.  6. 

*)  Denken  lässt  sieb  auch  an  die  beiden  Dioskuren,  die  —  in  Re- 
sponsion  mit  dem  ApoUo  auf  der  andern  Seite  —  als  die  Kampfesheroen,  unter 
deren  Schutz  unten  Herakles  seine  Arbeit  ToUf ührt,  dargestellt  wären. 


63 

TII.  In  anderer  Situation  als  bisher  zeigt  sich  ans  Herakles 
bei  den  Unterirdischen  auf  einer  nach  einem  Vasenbild  gefer- 
tigten Zeichnung,  die  sich  bei  Tischbein,  Peintures  des 
Vases  Etrusques  d'Hamilton,  tom.  IV  pl.  XXV*)  findet. 

In  der  Mitte  des  Bildes  sitzt  auf  einem  Lehnstuhl  mit 
geschweiften  Beinen  und  Lehne  ein  bärtiger,  epheubekränzter 
Mann  im  Profil  nach  links,  nackt,  um  die  Beine  einen  Mantel 
geschlagen.  Mit  beiden  Händen  hält  er  ein  grosses  verziertes 
Ftllhorn  gefasst  und  zugleich  mit  der  Linken  ein  an  der  Schulter 
lehnendes  adlerbekröntes  Scepter. 

Die  rechte  Hand  auf  die  Lehne  seines  Sessels  legend  steht 
hinter  ihm  eine  junge  Frau  in  langem  gegurteten  Chiton,  be- 
schuht, mit  Diadem  im  Haar,  von  dem  hinten  ein  grosser,  um 
den  linken  Arm  geschlungener  Schleier  herabwallt. 

Vor  dem  thronenden  Manne,  ihm  zugewandt,  steht  He- 
rakles mit  Chlamys  und  Löwenfell  bekleidet,  mit  der  Linken 
sich  auf  seine  Keule  stützend  und  die  Bechte  sprechend  erhoben 
haltend. 

üeber  die  Deutung  der  beiden  andern  Figuren  des  Bildes 
sowie  des  dargestellten  Vorgangs  stimmen  die  Erklärer  wenig 
überein. 

Fontani,  (p.  36)  hält  den  sitzenden  Mann  und  die  Frau 
für  Zeus  und  Hebe  und  sieht  in  der  Darstellung  die  Auihahme 
des  Herakles  zu  den  Himmlischen  und  seine  Vermählung  mit 
Hebe  (Jole)*).  Miliin  erkennt  in  den  Figuren  Herakles,  Zeus 
und  Hera  und  zwar  den  Augenblick,  da  Herakles  dem  Zeus 
das  Hom  des  Acheloos  tiberreicht;  Gerhard  schUesst  sich 
Miliin  an.  Welcker  endlich  sieht  die  Scene  dargesteUt,  wie 
Herakles  von  Pluto  und  Proserpina  gastlich  empfangen 
wird  und  wie  dabei  Pluto  den  Helden  aus  seinem  FttUhorn 
nehmen  lässt. 

Die  Welcker'sche  Benennung  der  Figuren  ist  richtig:  Die 
sitzende  zeusähnliche  Figur  ist  Hades,  als  den  ihn  ausser  dem 
Scepter  besonders  das  Ffillhom,  das  er  auch  sonst  als  sein  At- 


J)  MiUin,  GaU^rie  mythol.  pl.  CXXV  Nr.  467,  p.  89.  —  Gerhard,  Ago- 
tbodaemon  S.  24,  Nr.  32.  —  Welcker,  Alte  Denkm.  U  S.  84;  IE  S.  305—307. 

*)  Vom  Füllhorn  sagt  er:  una  specie  di  comucopia  in  cui  e  facile  a  ra- 
▼isarsi  la  fatale  oma,  neUa  quäle,  secondo  le  favole,  era  riposto  ü  destino 
degli  nomini  (!). 


54 


tribut  hält  *),  und  der  finstere  Blick  kennzeichnen,  nnd  die  herai 
nahende  junge  Frau  mit  Diadem  und  Schleier  kann  nur  sein 
Gemahlin  Persephone  sein.  Aber  für  die  gastliche  Aufnahm 
des  Herakles  in  der  Unterwelt  und  die  Gewährung  der  Gabe 
aus  dem  Füllhorn,  die  Welcker  in  der  Darstellung  sieht,  ist  i 
der  Mythologie  keine  Stütze  vorhanden.  Der  Vorgang  ist  zi 
nächst  folgender:  Herakles  ist  in  die  Unterwelt  hinabgestiegt 
und  vor  dem  Totenkönig  stehend  trägt  er  demselben  mit  h 
gleitenderHandbewegung^)  ein  Verlangen  vor;  düsteren,  finsten 
Blicks  hört  Hades  auf  seine  Worte,  während  seine  Gemahl 
still  und  aufmerksam  nach  dem  mächtigen  Helden  blickend  i 
seine  Seite  tritt. 

Die  Sage  überliefert,  dass  Herakles  zweimal  in  die  Unte 
weit  hinabstieg :  einmal,  um  den  Kerberos  zu  holen,  das  ande 
Mal,  um  die  Alkestis  zurückzuführen.  Doch  ist  die  letzte 
Sage  offenbar  eine  spätere  Variante  des  Mythos,  dass  Herakl 
die  Alkestis  dem  Thanatos  abringt;  die  bekanntere  und  allg 
meinere  war  jedenfalls  die  erstere^).  Und  wenn  bei  Apollodor 
der  die  ausführlichste  Schilderung  des  Abenteuers  giebt,  at 
drücklich  angegeben  wird,  dass  Herakles  bei  dieser  Gelege 
heit  den  Hades  um  den  Kerberos  bittet,  so  ist  es  wahrschei 
lieh,  dass  hier  dieser  Augenblick  dargestellt  ist. 

Till.  Orpheus  vor  dem  Herrscher  der  Unterwi 
ist  dargestellt  auf  der  Amphora  Petersburg  498^). 


*)  Vgl.  Lenormant  et  de  Witte,  £lite  des  mon.  c^ramogr.  III  pl.  LV 
Mon.  deU^  Inst,   I  tav.  IV;  V  tav.  VLIX  ( inschriftlich ! ) ;  J.  de  Witte, 
Script,  des  antiqnit^s  et   objets  d'art   qui  composent  le  cab.  de  Feu  Moni 
Chev.  E.  Durand,  Nr.  201. 

')  Ein  Herausnehmen  eines  Gegenstandes  entspricht  nicht  der  Bewe^ 
der  Finger;  die  Haltung  der  Hand  ist  lediglich  durch  die  Situation 
Sprechens  bedingt.  Hätte  der  Künstler  die  Hand  höher  gerückt,  so  wän 
Bewegung  derselben  nicht  nach  dem  Kopf  des  Hades  hin  gegangen ,  son 
über  denselben  weg;  rückte  er  sie  tiefer,  so  wäre  der  Anblick  des  FüUfc 
geschädigt  worden. 

')  Welcker  sagt,  dass  Herakles  ein  drittes  Mal  hinabstieg,    um 
Theseus  zu  holen,  doch  diesen  be&eit  er  bei  der  Heraufholung  des  Kerb< 

*)  II  6,  12. 

*)  Gerhard,  Vases  grecs  relatifs  aux  myst^res  pl.  HI,  IV;  Text  «u 
bards  Antiken  Bildwerken  S.  379  f.  —  Welcker,  Arch.  Ztg.  1843  S.  19( 


56 


Die  Darstellung  nimmt  den  oberen  Teil  der  einen  Bauch- 
seite des  Gefässes  ein.  In  der  Mitte  sitzt  Hades  auf  einem 
Thronos  mit  Armlehnen  und  Rücklehne,  deren  Ecken  zwei  ge- 
flügelte Niken  zieren.  Er  ist  in  dem  gewöhrilii^hen  Typus  als 
unterirdischer  Zeus  dargestellt,  in  einen  Mantel  gehüllt,  die  be- 
schuhten Füsse  auf  einer  Fussbank  ruhend.  In  der  linken 
Hand  hält  er  das  adlerbekrönte  Scepter,  mit  den  Fingern  der 
Rechten  macht  er  den  sprechenden  Gestus.  Vor  seinem  Kopfe 
hängt  eine  Kanne  (TTQoxovi;),  zu  seinen  Füssen  lehnt  eine 
Schale,  hinter  ihm  steht  auf  drei  Füssen  ein  Thymiaterion. 

Vor  dem  Gott  steht  ihm  zugewandt  Orpheus  in  dem  uns 
schon  bekannten  Kostüm,  mit  der  Linken  in  die  Saiten  der  an 
emem  Band  befestigten  Kithara  greifend,  in  der  Rechten  das 
Plektron  haltend.  Die  Gruppe  dieser  zwei  Figuren  ist  durch 
die  entsprechenden  anderen  Darstellungen  klar:  Orpheus  bittet 
Hades  wieder  um  seine  verlorene  Gattin. 

Mehr  Schwierigkeiten  bieten  der  Auslegung  die  beiden 
ausserdem  rechts  und  links  von  dieser  Scene  beigesetzten  Frauen- 
gestalten. Die  eine  in  reicher  Kleidung  und  Schmuck  sitzt 
hmter  Orpheus  auf  einem  Sessel  ohne  Lehne,  auf  den  sie  die 
linke  Hand  stützt,  während  sie  i|i  der  erhobenen  Rechten  einen 
Fächer  hält  und  den  Kopf,  vor  dem  eine  Hydria  angebracht 
ist,  der  Mittelgruppe  zuwendet. 

Die  andere  Frau  sitzt  auf  der  gegenüberliegenden  Seite, 
in  dereelben  Bekleidung  wie  jene,  neben  einem  grossen  Luterion. 
Mit  der  linken  Hand  hält  sie  einen  ausgespannten  Sonnenschirm, 
auf  der  flachen  Rechten  eine  Schale. 

Einen  festen  Anhalt  zur  Benennung  bieten  die  beiden  Frauen 
an  sich  nicht.  Derartige,  im  üppigen  Geschmack  hellenistischer 
2eit  modernisierte  Damen  mit  Täuien,  Kränzen,  Bällen,  Spiegeln, 
Kästen  und  sonstigen  Toiletten-  und  Spielgegenständen  begegnen 
in  dem  luxuriösen  Modestil  der  kampanischen  Vasenmalerei 
überall.    Auch  auf  die    sonstigen  Beifügungen  wie  die  Hydria, 


Cataloghi  del  Museo  Campana  XIV  25.  Stephani,  Vasens.  d.  K.  Eremitage 
S.  256  flf.  —  Wiener  Vorlegebk  Ser.  E.  Taf.  V  2.  —  Die  anderen  Darstellungen 
dieser  aus  Buvo  stammenden  Vase  zeigen  Jünglinge  und  Frauen  und  sind 
nicht  mythologischer  Art;  am  Hals  sind  zwei  Fraueuköpfe  gemalt. 


66 

das  Lnterion,  die  Kanne,  die  Schale  and  den  Ball  darf,  da  sie 
lediglich  verzierende  Zuthaten  sind,  kein  Gewicht  gelegt  werden. 
Wohl  aber  ist  es  gestattet,  aus  der  Zusammenstellung  der  Fi- 
guren mit  Hades  und  Orpheus,  zu  denen  nur  Persephone,  Eury- 
dike  und  Aphrodite  in  Beziehung  zu  bringen  sind,  eine  Deutung 
vorzuschlagen.  Hiervon  sind  wohl  auch  die  bisherigen  Erklärer 
ausgegangen:  Gerhard  und  Welcker  nennen  sie  Eurydike  (1.) 
und  Persephone  (r.) ;  Stephani  scheint  für  die  Namen  Peitho  (1.) 
und  Aphrodite  (r.)  zu  sein. 

Die  Deutung  der  Figur  hinter  Hades  als  Persephone 
ist  wohl  die  wahrscheinlichste.  Der  Maler  hat  sie  an  die  Seite 
des  Gottes  gesetzt,  ein  Platz,  der  seiner  Gemahlin  in  erster 
Linie  zukommt,  femer  bietet  sie,  wie  auf  Altamura-Neapel,  dem 
Gatten  eine  Schale  und  endlich  haben  wir  auf  allen  bisherigen 
Darstellungen  die  Göttin  anwesend  gefunden.  Der  Einwand, 
dass  sie  als  Herrin  des  Schattenreichs  unmöglich  einen  Sonnen- 
schirm führen  könne,  ist  nicht  stichhaltig,  wenn  auch  die  Er- 
klärung Gerhards,  dass  derselbe  auf  das  unterirdische  Licht 
hindeute,  nicht  beifallswert  ist;  für  die  Vasenmaler  dieser 
Zeit,  denen  es  ausschliesslich  darum  zu  thun  ist,  ihre  Figuren 
mit  allen  möglichen  Luxusartikeln  auszustatten,  giebt  es  keine 
derartige  mythologische  Bedenken  mehr.  Ausserdem  wäre 
man  ebenso  berechtigt  zu  fragen,  was  denn  irgend  einer  andern 
Figur  in  der  Unterwelt,  wo  doch  die  Scene  spielt,  der  ausge- 
spannte Schattenspender  solle. 

In  der  anderen  Frauenflgur  Eurydike  zu  sehen  verbietet 
die  Erwägung,  dass  der  Maler  diese  sicher  in  anderer  Weise 
(als  Schatten,  trauernd  das  Haupt  verhüllt,  nicht  sitzend)  zur 
Darstellung  gebracht  haben  würde.  Die  Figur  scheint  nach  der 
Absicht  des  Künstlers,  wie  die  gleiche  Bildung  mit  der  andern 
Frau  und  ihr  Sitzen  zeigt,  der  Persephone  an  Rang  gleich  zu 
stehen  und  ich  möchte  daher  Aphrodite  in  ihr  erkennen,  für 
welche  die  Bildung  des  Körpers  und  der  Fächer  angemessen 
sind.  Die  Anwesenheit  der  Göttin  scheint  auszudrücken,  dass 
die  Liebe  es  war,  die  Orpheus  in  die  Unterwelt  geführt  hat, 
und  dass  er  gleichsam  unter  dem  Schutz  der  Liebesgöttin  steht, 
die  ihm  durch  ihre  Anwesenheit  auch. helfen  wird. 


57 


IX.  Die  Helden  Peirithoos  und  Theseus  in  der  Unter- 
welt, aber  in  anderer  Situation  als  bisher  zeigt  uns  die  Am- 
phora der  Sammlung  Jatta  1094^). 

Auf  dem  Bilde  sitzt  unter  den  Zweigen  eines  Oliven- 
baumes auf  einem  Pantherfell  der  bärtige  Herrscher  der 
Unterwelt,  nach  rechts  gewandt  mit  gegürtetem  Aermelchiton, 
Mantel  und  Schuhen  bekleidet^);  die  Linke  ist  befehlend  aus- 
gestreckt, die  Rechte  hält  ein  langes  Scepter,  auf  dem  oben 
ein  Käuzchen,  der  lichtscheue  Nachtvogel,  mit  ausgespannten 
Flügeln  sitzt»). 

Vor  Hades  steht  ebenfalls  in  Seitenansicht  nach  rechts 
seine  Gemahlin,  bekleidet  mit  langem,  übergeschlagenen 
Chiton,  Mantel  und  Schuhen ,  mit  Schleier,  Diadem,  Ohrgehängen, 
Halsschmuck  und  Armspangen  geziert,  in  den  Händen  zwei 
brennende  Fackeln  mit  Querhölzern  haltend.  Die  Göttin  ver- 
waltet hier  gleichsam  das  Amt  der  Hekate,  indem  sie,  wie  sonst 
diese,  die  Scene  beleuchtet. 

Unter  der  Figur  des  Unterweltsgottes  sehen  wir  in  halb 
liegender,  halbsitzender  Stellung  einen  nackten  Jüngling,  die 
Hände  auf  den  Rücken  gefesselt,  mit  schmerzlich  verzogenem 
Antlitz. 

Auf  der  ersten  Seite  des  Bildes  ist  ein  zweiter,  gleich- 
fallsnackter Jüngling  mit  schmerzvollem  Antlitz  auf  die  Kniee 
gesunken,  seine  Hände  werden  ihm  von  einer  geflügelten  Eri- 
öys  mit  einer  Schnur  auf  den  Rücken  gefesselt.  Sie  ist  mit 
Stiefeln  und  kurzem  gegürteten  und  mit  Kreuzbändern  versehe- 
nen Chiton  bekleidet,   von  hässlichen  Formen,   mit   dem  aufge- 


»)  Gerhard,  Arch.  Ztg.  1844  S.  227  Taf.  XV.  —  Minervini,  descrizione 
^  alcuni  vasi  fittili  della  collezione  Jatta  P.  I  p.  92  ss. ;  Biül.  Nap.  IV.  p.  75 
S8.  -  Cavedoni  BnU.  arch.  Nap.  V  p.  58.  —  Müller- Wieseler,  Denkmäler 
»Iter  Kunst  U  Taf.  LXVIU  No.  862,  S.  38  f.  —  Jatta,  Storia  di  Ruvo  p.  60. 
-  G.  Jatta,  Catalogo  del  Museo  Jatta  p.  493  ss.  —  Wiener  Vorlegebl.  Ser. 
E.  Tf.  VI  4.  —  Der  Fundort  des  Gef  ässes  ist  Ruvo.  Die  Rückseite  zeigt 
eisen  Heroenkult,  der  Hals  einen  Greif  und  einen  Löwen  eine  Gans  angrei- 
fend and  Blumenranken. 

*)  Soll  die  eigentümliche,  fellartige  Kopfbedeckung  vielleicht  die 
"Jtdog  xvy?,  darstellen  ?  Vgl  Mon.  deir  Inst.  IX  tav.  XV  1 ;  Mitteil,  des 
sthen.  Instit.  1882  Taf.  XII.  S.  388  (Mylonas);  C.  Robert,  Arch.  Märchen 
&  177. 

•)  Vgl  Ovid.  Met.  XV  791 :  Stygius  bubo. 


58 

sträubten  Haar^),  den  aufgerissenen  Augen,  der  Raubvogelnase 
und  den  Runzeln  im  Gesicht  an  die  Charondarstellungeu  a,ö/ 
etruskisclien  Wand-  und  Vasenbildern  erinnernd^). 

Zwischen  der  Erinys  und  der  Persephone  liegen  über  einem 
Haufen  Gewandstücke  zwei  Lanzen,  eine  Keule  und  ein  Pe- 
tasos,  ebenso  rechts  in  der  Ecke  zwei  Lanzen ,  ein  Gewand  und 
ein  Petasos.  Das  Terrain  ist  durch  mehrfache  punktierte  Linien 
und  zwei  Steinhaufen  angedeutet. 

Vor  dem  Herrscher  der  Unterwelt  also,  in  Gegenwart 
seiner  Gemahlin,  werden  zwei  jugendliche  Helden  von  einer 
Erinys  auf  Befehl  des  Gottes  entwaffnet  und  gefesselt.  Die 
am  Boden  liegenden  Gewänder  und  Waffen  gehören  zweifellos 
den  beiden  Jünglingen  und  deuten  zugleich  an,  dass  sie  von 
der  Oberwelt  als  noch  nicht  gestorben  angelangt  sind.  Des  | 
Theseus  und  Peirithoos  Ergreifung  und  Bestrafung  in  der 
Unterwelt  ist  offenbar  hier  dargestellt.  Peirithoos,  der  ge- 
fährlichere Gegner,  liegt  bereits  überwunden  und  gefesselt  am 
Boden,  während  die  grause  Erinys  seinem  Freunde,  den  die  zu 
seiner  Ausrüstung  gehörende  Keule  kennzeichnet,  mit  boshafter 
Freude  das  gleiche  Geschick  bereitet^). 


X.  Eine  Darstellung  auf  der  Amphora  Petersburg  426*) 
betrifft  den  um  die  Rückkehr  zur  Obei'welt  bittenden  Protesilaos. 

Die  Figuren  des  Bildes  sind  in  zw^ei  Reihen  geordnet. 
Oben  in  der  Mitte  sitzt  auf  einem  Sessel  ohne  Lehne  nach 
links  gewandt  Hades  in  der  uns  schon  bekannten  Gestalt, 
reich  bekleidet,  das  Haar  bekränzt,  in  der  Linken  ein  adlerbe- 
kröntes  Scepter    haltend,    die  Rechte    mit   der    Geberde  des 


M 


u 


«^1 


*)  Minervini    glaubt    Schlangen    in    dem    Haar   zu    sehen,    Wiegele* 
„Feuerlohe". 

«)  Vgl.  Mon.  deir  Inst.  IX  tav.  XIV,  XV;;  Dennis,  The  Citiea  and  C^ 
meteries  of  Etruria  vol.  n  frontispice. 

*)  Vgl.  Hygin.  79:  a  furiis  strati  diuque  lacerati  sunt. 

*)  Minervini,  Bull.  arch.  Nap.  N.  S.  IH  p.  49—53  tav.  3.  —  Catalogl^ 
del  Mus.  Campana  Ser.  XIV  No.  9.  —  Stephani,  Compt«-Eendu  1860  S.  73 ; 
1863  S.  14,  91,  268;  Vasens.  d.  K.  Eremitage  S.  223.  —  0.  Jahn,  Aich. 
Ztg.  1867  S.  44  f.  —  Wiener  Vorlegehl.  Ser.  E.  Taf.  VI  2.  —  Die  Vase  stammt 
aus  Ruvo;  die  Rückseite  zeigt  einen  Totenkult,  der  Hals  Eos  mit  Vier- 
gespann, einen  Satyr,  Eros  und  eine  Bacchantin ;  auf  dem  Fusse  sind  zwei 
Frauenköpfe  zwischen  Blütenranken  gemalt. 


\i 


59 

Sprechens  erhebend.    Vor  seinem  Kopf  sind  ein  Schwert  und 
ein  Petasos  aufgehängt. 

Vor  ihm  steht,  deih  Beschauer  zugewandt,  mit  übergeschla- 
genem linken  Bein  Persephone  mit  langem  Chiton,  dessen  unteren 
Saum  eine  Reihe  von  Schwänen  ziert,  und  mit  Mantel  und  Schuhen 
bekleidet  und  mit  Zackenkrone,  Halskette  und  Armbändern 
ausgezeichnet.  An  ihrer  linken  Seite  steht  eine  nicht  brennende 
Querholzfackel ,  auf  die  sie  sich  leicht  mit  dem  linken  Arm 
lehnt,  mit  der  rechten  Hand  zieht  sie  einen  Zipfel  des  Mantels 
über  die  Schulter,  den  Kopf  wendet  sie  Hades  zu. 

Hinter  diesem  steht  etwas  nach  rechts  gewandt,  aber  nach 
links  blickend,  Hekate  in  der  uns  bekannten  Tracht;  in  der 
Rechten  hält  sie  eine  brennende  Fackel,  von  der  eine  Schnur 
mit  Quaste  herabhängt  ^),  während  die  Linke  den  herabhängen- 
den Mantel  gefasst  hat. 

Etwas  höher^  rechts  davon,  sitzt  eine  Erinys  ziemlich  in 
Vorderansicht,  ebenfalls  nach  links  blickend.  Ausser  der  ge- 
wöhnlichen Bekleidung  ist  sie  mit  zwei  grossen  ausgespannten 
Hügeln  versehen.  In  der  gesenkten  Rechten  hält  sie  ein  in 
der  Scheide  steckendes  Schwert,  um  ihren  linken  Unterarm 
windet  sich  eine  Schlange  und  zwei  andere  sieht  man  in  ihrem 
Haar,    üeber  ihrem  Kopfe  sind  zwei  Rosetten  angebracht*). 

Auf  der  linken  Seite  sitzt  neben  Persephone  eine  jugend- 
liche Frau  nach  rechts  gewandt,  mit  langem  Chiton,  der  von 
der  Schulter  herabgleitend  die  linke  Brust  frei  lässt,  und  mit 
Mantel  und  Schuhen  bekleidet,  mit  Armbändern,  Halskette  und 
Diadem  im  Haar  geziert.  In  der  linken  Hand  hält  sie  auf 
das  Knie  gelegt  einen  Ball,  den  Kopf  wendet  sie  etwas  nach 
links  herab  zu  einem  tiefer  stehenden  Jüngling.  Zu  ihren 
Füssen  sprosst  eine  Blume  und  liegt  eine  Schale,  neben  ihrem 
Kopfe  hängt  eine  Phorminx  und  ein  Fächer  mit  Tänie. 

Der  Jüngling  steht,  mit  hintergesetztem  linken  Fuss,  im 
Profil  nach  rechts  aufrecht  da,  mit  dem  linken  Arm  leicht  auf 
einen  Knotenstock  gestützt.  Bekleidet  ist  er  nur  mit  einem 
nrn  den  linken  Arm  geschlungenen,  vom  und  im  Rücken  her- 
abhängenden Mantel.     Der  bekränzte  Kopf  ist  empor   gegen 


*)  Vgl.  die  Hekate  der  Vase  Ruvo-Karisrohe. 
>)  Vgl.  Moa.  deU'  Inst  X  tay.  XXV. 


60 


Pluto  hingewandt,  zu  dem  die  Figur  auch  beide  Arme  wie  bittere 
erhebt  ^). 

In  der  unteren  Reihe  sehen  wir  in  Verschiedenen  Stellungen 
fünf  Frauengestalten,  die  wegen  der  jeder  beigegebenen 
Hydria  ohne  Weiteres  als  Danaiden  benannt  werden  können. 
Alle  sind  in  gleicher  Weise  mit  langem  Chiton,  Mantel  und 
Schuhen  bekleidet  und  mit  dem  üblichen  Schmuck  versehen ;  das 
Haar  ist  durch  Sphendone  und  Bänder  hinten  zum  Schopf  auf- 
gebunden. Die  erste  links  steht  mit  aufgesetztem  linken  Fuss 
nach  rechts  gewandt ;  der  linke  Arm,  an  dessen  Handgelenk  der 
Tragreifen  (aneiga,  rvAjy,  arculus,  cesticillus)  gesteckt  ist,  ruhl 
auf  dem  linken  Knie,  die  rechte  Hand  ist  nach  der  folgenden 
Figur  ausgestreckt;  die  Hydria  steht  neben  ihr.  Die  folgende 
sitzt  nach  links  gewandt,  den  Kopf  nach  rechts  wendend.  In 
der  gesenkten  Rechten  hält  sie  den  arculus,  in  der  erhobenen 
Linken  einen  Spiegel ;  der  linke  Ellenbogen  ruht  auf  der  neben 
ihr  stehenden  Hydria.  Die  dritte  steht  in  Vorderansicht  mit 
nach  links  gewandtem  Kopfe,  auf  dem  sie  mit  untergelegtem 
Tragreifen  die  leere  Hydria  trägt.  Der  linke  Arm  ist  in  den 
Mantel  gehüllt,  die  Rechte  mit  ausgestrecktem  Zeigefinger  er- 
hoben, wie  im  Gespräch  mit  der  folgenden  Figur,  die  ihr  der 
Kopf  zuwendend  dasitzt  und  die  Rechte  sprechend  zu  ihr  erhebt 
Den  Tragreifen  trägt  dieselbe  am  linken  Armgelenk,  die  Hydrid 
liegt  neben  ihrem  Sitz.  Unter  ihrer  rechten  Hand  ist  ein  grosse 
Spiegel  gemalt.  Die  fünfte  Danaide  endlich  steht  etwas  höhe 
mit  aufgesetztem  linken  Fuss  nach  rechts  gewandt  und  leei 
ihre  Hydria  in  einen  vor  ihr  zur  Hälfte  angedeuteten  grosse 
Pithos. 

In  der  oberen  Reihe  sind  die  Grundlinien  der  Figuren  punl 
tiert;  in  der  unteren  ist  ein  felsiger  Boden  mit  einer  Blumi 
einigen  Gräsern  und  zwei  Schwänen  angedeutet  und  weist  di 
rauf  hin,  dass  die  Danaiden  am  Ufer  des  Unterweltsflusses  g 
dacht  sind*). 

Bis  auf  den  Jüngling  links  und  die  über  diesem  sitzen« 
Frau  liessen  sich  bereits  alle  Figuren  sicher  benennen.  Es  g 
noch  jene  beiden  Figuren  und    den  dargestellten  Vorgang  : 


^)  Stephan!,  Vasens.  der  E.  Eremitage  1.  c:   „nach  ihr  (der  Frau  ül 
ihm)  hingewendet  und  mit  ihr  sprechend''. 

')  Vgl.  die  Vasenhilder  der  ersten  Klasse  in  dieser  Hinsicht 


61 

bestimmen.  Minervini  (a.  a.  0.  S.  51)  sucht  die  beiden  Figuren 
folgendermassen  zu  erklären:  Le  due  figure,  una  femminile  e 
Taltra  virile ,  le  quali  si  veggono  presso  la  divina  coppia,  a  me 
sembrano  Ipemmestra  e  Linceo  che  godendo  la  felicitä  delFElisio 
fimno  un  ben  inteso  contrasto  coUe  punite  Danaidi.  La  sposa 
di  Linceo  riceve  essa  sola  il  premio  della  sua  virtä,  della  quäle 
parlano  assai  spesso  gli  antichi  ....  —  Stephani,  der  im 
Compte-Bendu  an  den  angeführten  Stellen  das  Bild  nur  kurz  er- 
wähnt, setzt  den  Beschreibungen  der  Figuren  in  seinem  Katalog 
der  Petersburger  Sammlung  in  seiner  fiblichen  Weise  in  Klam- 
mern (Aphrodite?  Hypermnestra?),  (Adonis?  Lynkeus?)  bei, 
scheint  also  auf  Aphrodite  und  Adonis  oder,  mit  Minervini,  auf 
Hypermnestra  und  Lynkeus  deuten  zu  wollen.  —  0.  Jahn  sagt, 
.dass  diese  Gestalten  schon  der  mythischen  Form  entkleidet 
und  in  ein  Grenzgebiet  allgemeiner  poetischer  Auffassung  zwischen 
Sage  und  Wirklichkeit  versetzt  sind".  —  Alle  diese  Erklärungen 
st&tzen  sich  auf  keine  Beweise.  Nur  darin  hat  Stephani  Recht, 
dass  in  der  sitzenden  Figur  der  Frau  Aphrodite  zu  erkennen 
ist.  Dafür  spricht  ihre  Neben-  und  Gleichsetzung  zu  Perse- 
phone,  wie  sie  nur  einer  Göttin  zukommt,  im  allgemeinen  und 
im  besondem  die  ganze  Bildung  der  Figur,  die  reiche  Ge- 
wandung, die  gerade  für  Aphrodite  bezeichnende  kokette  Ent- 
Wössung  der  einen  Brust  ^),  der  Ball  in  ihrer  Hand,  der  auf 
Vasen  dieses  Stils  ein  häufiges  Attribut  der  Göttin  ist,  vielleicht 
auch  der  beigemalte  Fächer*). 

Wer  aber  ist  der  bekränzte  Jüngling?  Offenbar  bildet  er 
den  Mittelpunkt  der  Handlung,  ist  die  Hauptperson  der  Dar- 
stellung. Er  wendet  sich  mit  erhobenen  Händen  bittend  zu  dem 
Herrscher  der  Unterwelt,  Aphrodite  über  ihm  sieht  mitleidig 
ond  theilnehmend  zu  ihm  herab,  Persephone  scheint  seine  Bitten 
2a  unterstützen  und  Hades,  ähnlich  wie  auf  Canosa-München 
and  Buvo-Earlsruhe  Orpheus  gegenüber,  seinen   Machtspruch 

')  Vgl.  ApoUon  Bhod.  Arg.  I  742  ff.,  Ovid.  An  amat  m  307.  —  Mos. 
Borb.  m  40.  —  Hon.  deU*  Inst.  VI  tav.  71.  —  Gerhard,  Antike  BUdw.  Tf. 
ILni;  Arch.  Ztg.  1883  Tf.  6.  —  Dasselbe  Motiv  zeigt  auch  die  Peitho  (?) 
iMoannte  Figur  des  Partkenonfirieses. 

*)  Es  scheint  auch,  dass  die  Blumen  eu  den  Füssen  der  Figur,  die  sich 
Mck  sonst  g^erade  bei  Aphrodite  finden  (vgl.  Petersburg  424,  452)  nicht  be- 
dentongslos  sind,  sondern  auf  Aphrodite  als  FrOhlingsgOttin  {ßy  x^mng,  ay^im) 
hindeuten. 


6^ 

dazu  zu  sprechen,  gütige  Gewährung  gebend.  Auf  die  Frage, 
um  was  der  Jüngling  den  Herrscher  des  Totenreiches  wohl 
bitten  könne,  ist  die  Antwort  nahe  liegend:  um  die  Rückkehr 
zur  Oberwelt.  Ist  dies  richtig,  so  haben  wir  Protesilaos 
zu  erkennen,  von  dem  allein  der  Mythos  diesen  Zug  überliefert^). 
Er  bittet  den  Gott  der  Unterwelt  noch  einmal  die  Gattin  be- 
suchen zu  dürfen ,  die  er  so  früh  verlassen  musste.  Die  Figur 
der  Aphrodite  drückt  aus,  dass  die  Liebe  ihn  zu  der  Bitte  an- 
treibt*) und  dass  die  Liebesgöttin  ihn  in  Schutz  genommen  hat, 
ähnlich  wie  auf  Petersburg  498  den  Orpheus.  Die  Danaiden 
hat  der  Maler,  wie  die  Hekatfe  und  Erinys,  zur  näheren  Kenn- 
zeichnung der  Unterwelt  hinzugesetzt,  vielleicht  aber  auch  um 
des  Gegensatzes  willen ,  den  sie  zu  Protesilaos  bilden :  während 
sie  zur  Strafe  für  ihren  Verrat  an  der  Gattenliebe  zu  ewijrer 
Mühsal  in  der  Unterwelt  verdammt  sind,  erhält  Protesilaos  als 
Lohn  für  seine  treue  Liebe  zur  Gattin  die  Erlaubnis  zur  Rück- 
kehr in  die  Oberwelt'). 

XI.    An  dieser  Stelle  glaube  ich  das  Bruchstück  einer 
Vase  einreihen  zu  müssen,  das  sich  einst  in  der  zweiten  Ha- 


^)  Der  Zug  wurde  wahrscheinlich  durch  das  euripideische  Drama  Pro- 
tesilaos eingeführt,  vgl.  Schol.  Aristid.  p.  671  ...  xttl  (faaly  on  lovg  xurim 
SttCfAovng  ^TTjffaro  xal  a(ff{d-rj  fi^ay  ^fi^Qay  ...  —  Lncian,  dial.  mort.  23^ 
der  diese  Seene  dramatisch  vorfülirt.  —  Eustath.  zu  II.  Z.  27 — 41  .... 
IlQtitiaClao^  XttlfiiTct  &ayaroy  igtoy  ij^g  ywatxog  xara  ^rjyty  yf(f>^ocfcri;c  g  r  rjciti  o» 
Tövg  XttTio&iy  oyrctg  ayfX^eiy.  —  Vgl.  Tzetz.  Chil.  II  766.  Serv.  z.  Aen.  VI 
447.  —  Hygin.  Fab.  103;  Mythogi-.  Vat.  I  158;  H  215.  —  Stat.  Silv.  II 
7, 120.  —  Minucius  Felix  Oct.  XI  8.  —  Die  Deutung  auf  Orpheus,  der  um 
seine  Ghittin  bittet,  ist  ausgeschlossen,  da  er,  wie  auf  den  andern  DarsteUnngen, 
im  Kitharodengewand,  mit  Tiara  auf  dem  Kopf  und  die  Kithara  spielend  dargest«nt 
sein  müsste.  Die  Phorminx  tlber  dem  Kopf  der  Figur  dient  lediglich  zur  Raumf  fll- 
lung,  die  gerade  hier  besonders  notwendig  war,  da  Protesilaos  tiefer  gestellt  ist 
Sollte  sie  eine  Bedeutung  haben,  so  könnte  sie  nur  auf  Aphrodite,  der  sie 
auch  näher  ist,  bezogen  werden  als  ein  Gegenstand  tändelnder  Beschäftigung, 
wie  der  Ball  und  der  Fächer. 

*)  Auch  die  linke  Seite  des  Neapler  Protesilaos^arkophags  (Hon.  deU* 
Inst.  III  tav.  XL)  zeigt  diese  Seene ;  hier  wird  Protesilaos  von  einem  Eros  rot 
Pluto  und  Persephone  hingezogen. 

')  Durch  die  Deutung  der  Figur  ist  auch,  wie  schon  oben  gesagt  worden, 
die  Erklänuig  des  Protesilaos  auf  Buyo-Kaxlaruhe  388  gegeben. 


milton-Sammlung  befunden  hat  und  uns  nur  durch  eine  Tisch- 
I    beinsche   Zeichnung    erhalten   ist  (Tischbein,  Vases    d'Ha- 
fflilton,  tom.  II  pl.  I  auf  dem  oberen  Teil  des  Blattes)^). 

Wir  sehen  hier  einen  bärtigen  Mann,  den  Kopf  mit  einer 
Tänie  umwunden,  nach  links  hin  sitzend,  einen  Mantel  um  die 
Beine  geschlagen,  dessen  einer  Zipfel  auf  der  linken  Schulter 
zum  Vorschein  kommt.  In  der  gesenkten  linken  Hand  hält  er 
ein  mit  runden  Punkten  verziertes  Scepter,  die  Rechte  ist  mit 
ausgestrecktem  Zeigefinger  nach  links  weisend  •  erhoben ;  die 
Fasse  fehlen.  Neben  ihm  links  ist  der  obere  Teil  einer  Frauen- 
figur erhalten,  die  dem  Beschauer  zugewandt  gestanden  hat. 
Sie  trägt  eine  Zackenkrone  anf  dem  Kopf  und  ist  mit  einem 
an  den  Schultern  durch  Spangen  zusammengehaltenen  und  mit 
gesticktem  Busenstreif  versehenen  Chiton  bekleidet.  Von  der 
Zackenkrone  wallt  hinten  ein  Schleier  herab,  den  die  Figur  mit 
der  Rechten  in  Schulterhöhe  zierlich  gefasst  hat,  während  sie 
mit  der  gesenkten  Linken  ein  Scepter  hält.  Neben  der  rechten 
Hand  befindet  sich  ein  Stern. 

Rechts,  hinter  dem  sitzenden  Manne  ist  noch  ein  Teil  einer 
jugendlichen  männlichen  Figur  erhalten.  Dieselbe  hat 
nach  links  gewandt  mit  linkem  Standbein  und  rechtem  Spiel- 
bein gestanden,  war  nackt  bis  auf  eine  Chlamys,  von  der  ein 
Zipfel  unter  der  leicht  in  die  linke  Hüfte  gestützten  linken 
Hand  herabhängt ;  der  obere  Teil  des  Körpers  sowie  die  Füsse 
fehlen. 

Italinski  erkennt  in  den  Figuren  Zeus  und  die  Argivische 
Hera;  die  dritte  Figur  erwähnt  er  gar  nicht. 

Ich  glaube,  wir  haben  hier  ein  Bruchstück  einer  Unter- 
weltsdarstellung  vor  uns.  Die  auflFallende  Uebereinstimmung 
der  Figuren  des  sitzenden  Mannes  und  der  vor  ihm  stehenden 
Frau  mit  dem  Pluto  und  der  Persephone  auf  Canosa-München 
nnd  Petersburg  426  bestimmt  mich  in  den  beiden  Figuren  eben- 
falls Hades  und  Persephone  zu  erkennen.    Bloss  mit  einem 


^)  Der  untere  Teil  der  Tafel  zeigt  einen  Griechen  mit  einer  Amazone 
im  Kampf.  Die  zweite  Tafel,  die  ebenfalls  Bruchstücke  derselben  Vase  ab- 
bildet, zeigt  oben  Athena,  Aphrodite  und  einige  Figurentrümmer,  unten  einen 
g^en  ein  Zweigespann,  auf  dem  ein  Perser  steht,  heransprengenden  Reiter. 
Vgl  0.  Jahn,  Abhdlg.  der  sächs.  Gesellsch.  der  Wiflsensch.,  Philol.  histor. 
blasse  m  S.  702, 11.    Vgl.  die  Amphora  Neapel  3220. 


64 

Mantel  bekleidet  ist  Hades  auch  auf  der  Vase  Karlsruhe  388 
und  Santangelo  709,  und  auf  denselben  Vasen  hat  auch,  wie 
hier,  Persephone  ein  Scepter.  Auch  zeigt  die  Zeichnung  trotz 
ihrer  oberflächlichen  Behandlung  noch  manche  stilistische  Ueber- 
einstimmung  mit  unsern  Vasen,  so  in  der  Haar-  und  Bartbil- 
dung, in  den  auf  die  Scepterstäbe  aufgesetzen  Punkten  (wie  auf 
der  Mtinchener  Vase  und  auf  Petersburg  426)  und  der  behaarten 
Bnist  (wie  bei  dem  Aiakos  auf  Canosa-München)  ^).  In  der  ver- 
stümmelten Jünglingsfigur  hinter  Hades  lässt  sich  aus  der 
ganzen  Bildung  der  Figur  ziemlich  sicher  Hermes  er- 
kennen. 

Der  bezeichnende  Gestus  der  zum  Ausdruck  des  Hinweisens 
erhobenen  rechten  Hand  des  Hades,  wie  wir  ihn  auch  bei  dem 
Hades  auf  Canosa-München,  Ruvo- Karlsruhe  und  Petersburg 
426  und  498  finden,  giebt  einen  Anhalt  zu  einer  weiteren  Be- 
stimmung der  Darstellung.  Einerseits  deutet  er  darauf  hin, 
dass  links  von  Persephone  sich  noch  mindestens  eine  Figur  b^ 
funden  haben  muss,  welcher  die  ausgestreckte  recht«  Hand  des 
Hades  gegolten  hat,  andererseits  ermöglichen  die  genannten 
Vasenbilder  eine  Veimutung,  wen  wir  uns  etwa  an  dieser  Stelle 
zu  denken  haben.  Auf  der  Münchener  und  Karlsruher  Vase  und 
auf  Petersburg  498  ist  es  Orpheus,  auf  Petersburg  426  ist 
es  Protesilaos,  zu  dem  Hades  spricht.  Es  ist  also  wahrschein- 
lich, dass  auch  hier  eine  von  diesen  beiden  Figuren  sich  befand. 
welche,  ist  schwer  zu  entscheiden,  vielleicht  Protesilaos,  da 
Hermes,  dessen  Anwesenheit  auf  der  Darstellung  sich  so  als 
Psychopompos,  der  den  Heros  zur  Oberwelt  zurückführt, 
leicht  erklärt,  ausdrücklich  bei  Hygin  als  Rückgeleiter  des  Pro- 
tesilaos genant  wird*)  und  als  solcher  auch  auf  Sarkophaget 
erscheint'). 


^)  Der  Stern  links  von  Persephone  dient  natürlich,  wie  z.  £.  die  dn 
ganz  gleichen  Sterne  auf  Canosa-München,  zur  BaumfüUung. 

*)  „a  Mercurio  reductiis"  (Fahel  103). 

»)  Mon.  deir  Inst.  III  tav.  XL.— Visconti  Mus.  Pio-Clement.  V 18, 19.  Ma 
könnte  auch  versucht  sein  an  die  Zurückforderung  der  Persephone  dun 
Hermes  zu  denken,  wie  auf  den  drei  folgenden  Darstellungen.  Aber  a 
diesen  ist  Hermes  zu  Hades  sprechend  dargestellt,  hier  aber  würde  für  l 
Ausstreckung  des  Armes  des  Hermes  kaum  Raum  sein;  ausserdem  ist  Had< 
der  dort  in  ruhiger  Majestät  dasitzt  oder  sich  zu  Hermes  wendet,  hier  d 
Sprechende. 


65 

hie  folgenden  drei  Vasenbilder  betreffen  die  Scenö, 
wie  Hermes  von  Hades  im  Auftrag  des  Zeus  die  neu- 
rermählte  Gattin  zurückfordert. 

XII.  Die  vollständigste  Darstellung  dieses  Vorganges  findet 
sich  auf  der  Amphora  Petersburg  424^). 

Die  Figuren  sind  in  zwei  Reihen  übereinander,  wie  auf 
Petersburg  426,  angeordnet,  doch  so,  dass  dieselben  durch  zwei 
zwischen  beiden  sitzende  Figuren  kompositioneil  verbunden  sind. 

In  der  Mitte  erhebt  sich  auf  verzierter  Krepis  ein  Ge- 
bäade  mit  vier  ionischen  Säulen  ohne  Giebeldach,  das  Gebälk 
mit  drei  Stimziegeln  geschmückt^.  Es  soll  offenbar  ein  io- 
nischer Distylos  sein,  doch  ist  die  Perspektive  stark  verfehlt, 
daher  die  Unklarheit  der  Zeichnung.  In  der  Mitte  sitzt  über 
zwei  Stufen  auf  reichem  Thronsessel  mit  Lehne  Hades,  bärtig, 
eine  Perlenschnur  und  Kranz  im  Haar,  bekleidet  mit  langem, 
gestickten  und  gegürteten  Aermelchiton,  Mantel  und  Schuhen. 

In  der  Linken  hält  er  ein  adlerbekröntes  Scepter,  die  Rechte 
int  als  die  eines  Sprechenden  erhoben,  ebenso  der  Kopf,  und 
Blick  nach  rechts  gewandt  zu  Hermes,  der  rechts  heranschi*ei- 
tend  erscheint,  mit  vom  genestelter,  hinten  herabhängender 
Chlamys  bekleidet,  den  Petasos  im  Nacken.  In  der  erhobenen 
Rechten,  deren  drei  erste  Finger  zur  Sprechgeberde  ausge- 
streckt sind,  hält  er  das  Kerykeion. 

Links  steht  Kor a,  mit  langem  Untergewand,  das  mit  zwei 
Heiken  weisser  Schwäne  *)  verziert  ist,  und  mit  Mantel  und  Schuhen 
bekleidet,  mit  Perlenschnur  im  Haar,  Halskette,  Ohrgehängen  und 
Armbändern  geschmückt.  Mit  der  rechten  Hand  den  Zipfel  ihres 
Mantels  an  der  Schulter  fassend  blickt  sie  nach  rechts  zu  Her- 
mes hin. 


^)  Racml  HocheUe,  Mon.  in6d.  p.  179  A.  3  pl  XLV.  —  Gerhard,  Vases 
Hlatifs  aox  mystöres  pL  1—3 ;  Text  zn  Gerhardts  Antiken  Bildwerken  S.  375  ff. 
-  Arch.  Ztg.  1843  S.  199 ;  1844  S.  226  f.  Taf.  XIII.  —  Cataloghi  del  Mus. 
Cunpana  Ser.  XIV  8.  —  Stephani,  Compte-Rendn  1862  p.  157;  1863  p.  265, 
^;  Vasensammlnng  der  K.  Eremitage  I  S.  223  ff.  —  Wiener  Vorlegebl. 
Ser.  E.  Taf.  IV.  —  Baumeister,  Denkm.  d.  kl.  Altert.  8.  1930.  —  Die  Rück- 
wite  dieser  in  Ruvo  'gefundenen  Amphora  zeigt  einen  Heroenkult,  der  Hals 
(Üe  Bestrafung  des  Ixion  und  einen  von  zwei  Eroten  bekränzten  Frauenkopf. 

*)  Ein  gleiches  Gebäude  zeigt  die  Vase  Santangelo  11  auf  der  Rückseite. 

*)  Vgl.   Ariadne   auf  Canosa  -  Mtlnchen ,    Persephone  und  Hekate  auf 
Petoraburg  426.  ^^ 

Winkler,  DarsteUangen  der  Unterwelt  aaf  anteritalischen  Vasen.  ^. 


66 

Von  der  Decke   des  Palastes  vor  dem  Kopfe  des  Had«. 
hängen,  wie  auf  Cauosa-Mttnchen,  zwei  Räder  herab. 

Oben  links  und  rechts  vom  Gebäude  sehen  wir  je  zwei 
Figuren.     Links  sitzt  auf  einem  Pantherfell   eine  schlanke 
Mädchen  figur,  bekleidet  mit  gegürtetem  und  gestickten  kurzen 
Chiton  und  hohen  Stiefeln,  mit  Halsband,  Armspangen,  Ohrge- 
hängen  und  Kopfputz  geziert.     In  der  ruhenden  Linken  hält 
sie  eine  lange  Lanze,   die  Hechte  erhebt  sie  sprechend  zu  dem 
vor   ihr  in  Vorderansicht    mit   übergeschlagenem  rechten  Bein 
stehenden  Jüngling,    der   ihr  den  beki-änzten  und   perlenge- 
schmtickten  Kopf  zuwendet.     Mit  der  herabhängenden  Linken 
hält  er  das  eine  Ende  der  um  seinen  Eücken  und  den  rechten 
Oberarm  gescldungenen  Chlamys,  in  der  Rechten  einen  in  zwei 
Aestchen  sich  spaltenden  Lorbeerzweig.     Zwischen  beiden  ¥1- 
guren  hängt  eine  Tänie.    Wir  erkennen  in  den  Gestalten  sogleich 
Artemis  und  Apollo 0. 

Rechts  vom  Palast  sitzt  nach  rechts  gewandt  eine  jugend- 
liche Frau  mit  langem  Chiton  und  Mantel  bekleidet,  beschuht 
und  mit  dem  üblichen  Schmuck  versehen ;  mit  der  linken  Hand 
hält  sie  einen  Spiegel  vor  ihr  Gesicht,  die  Rechte  hat  sie  auf 
den  Sitz  gestützt.  Zu  ihren  Füssen  sprossen  zwei  Blumen. 
Auf  die  Frau  zu  schwebt  ein  kleiner  Eros,  geflügelt,  das  Haar 
nach  Frauenart  aufgebunden,  mit  Halskette,  Armspangen,  Schuhen 
und  vier  Reifen  am  linken  Unterschenkel  geschmückt.  Mit 
beiden  Händen  hält  er  die  Enden  eines  Kranzes ,  mit  der  Linken 
zugleich  an  zwei  Bändchen  einen  Ball.  Die  Frau  ist  durch 
alles  dieses  deutlich  als  Aphrodite  gekennzeichnet.  Vor  ilir 
steht,  ihr  zugewandt,  ein  nackter  Jüngling,  das  Haar  bekränüt» 
mit  hinten  herabhängender  Chlamys  und  Knotenstock  an  der 
linken  Seite.  Mit  der  Rechten  führt  er  eine  Syrinx  zum 
Munde;  diese,  sowie  der  Knotenstock,  endlich  zwei  kleine 
Hörnchen  an  der  Stirn  kennzeichnen  ihn  als  Pan*). 


^)  Vgl.  BuU.  arch.  IUI.  I  tav.  VII ;  Artemis  mit  Pantherfell  sehen  ^ 
schon  auf  einer  attischen  Schaleuscherbe.     Mitteilg.  des  Ath.Inst.  V  Taf.  10- 

>)  Vgl.  Gerhard,  Antike  Bildw.  Taf.  XXVU  2.  —  Die  in  der  spÄteren 
Vasenmalerei  sehr  häufige  Verbindung  Fans  mit  Aphrodite  ist  aus  dem  Lieb* 
habercharakter  des  Pan  und  vieUeicht  auch  aus  der  Vereinigung  lokaler  Kult« 
beider  zu  erklären. 


6? 

Unten  sind  um  das  Gebäude  herum  sechs  jugendliche 
Frauengestalten  gruppiert,  zwei  an  den  Ecken  sitzend,  die 
übrigen  vier  unter  dem  Palast  von  rechts  nach  links  eilend. 
Alle  sind  in  gleicher  Weise  mit  langem  Chiton,  Mantel  und  Schuhen 
bekleidet  und  mit  Armspangen,  Ohrgehängen,  Halsketten  und 
Perlen  in  dem  mit  flatternden  Bändern  aufgebundenen  Haar  ge- 
schmückt. Die  erste,  links,  sitzt  nach  links,  den  Kopf  zurück- 
wendend, und  hält  in  der  erhobenen  Linken  einen  Spiegel  von 
ungewöhnlich  grosser  Form,  mit  der  Rechten  eine  auf  ihrem 
Knie  aufstehende  Hydria  am  Henkel.  Vor  ihr  ist  eine  Tänie 
und  eine  Rosette  gemalt.  Die  ihr  entsprechende  Frau  rechts 
sitzt  ebenfalls  nach  links  und  hält  in  der  Linken  einen  Spiegel, 
auf  der  flachen  Rechten  einen  geöffneten  Toilettenkasten.*  Eine 
Hydria  steht  vor  ihr;  über  derselben  ist  eine  Rosette  gemalt.  Von 
den  vier  unten  nach  links  hin  eilenden  Figuren  hält  die  erste, 
zurück-  und  emporblickend,  mit  der  linken  Hand  eine  Hydria 
und  hat  die  Rechte  erhoben.  Die  folgende  hält  ihre  Hydria  im 
linken  Arm  und  in  der  erhobenen  Rechten  einen  Kranz.  Die 
dritte,  zurückblickend,  hält  die  Hydria  mit  der  Linken  und  hat 
mit  der  Rechten  den  Mantel  gefasst.  Die  letzte  endlich,  die 
Hydiia  mit  der  linken  Hand  tragend,  hält  in  der  erhobenen 
Bechten  wieder  einen  Kranz.  Vor  ihrem  Kopf,  ebenso  wie  zu 
beiden  Seiten  des  Kopfes  der  Frau  vor  ihr,  sehen  wir  eine  Ro- 
sette den  Raum  füllend. 

In  diesen  sechs  gleichen  Frauengestalten,  die  alle  mit  einer 
Hydria  ausgestattet  sind,  müssen ,  wie  auf  Petersburg  426,  die 
Danaide n  erkannt  werden. 

Doch  damit  ist  die  Erklärung  des  Vasenbildes  nicht  erledigt. 

Zwar  sind  sämtliche  dargestellte  Figuren  benennbar,  aber 
^  bleibt  die  Aufgabe,  nach  dem  mythischen  Vorgang  zu 
buchen  und  die  Figuren  zu  einander  in  Beziehung  zu  bringen, 
lurch  die  sowohl  die  Anwesenheit  der  Oberweltsgötter  Apollo 

•  

^d  Artemis,  Aphrodite  und  Pan  auf  dem  Bilde,  als  auch  die 
auffallende  Darstellungsweise  der  Danaiden  ihre  Erklärung 
Buden. 

Die  bisherigen  Erklärungen  sind  ungenügend;  sie  gehen 
^älschlich  von  den  Nebenfiguren  der  Danaiden  aus.  So  erkennt 
J.  Rochette  in  der  Darstellung  eine  „pompe  funeraire",  Ger- 
ard „ein  Opfer  gottesfärchtiger  Unterweltsdiener"  oder  „eine 

5* 


68 

mystische  Weihe".    Ich  glaube,  eine   ansprechendere   D^tu 
vorschlagen  zu  können. 

Das  Hauptgewicht  bei  der  Erklärung  ist  offenbar  auf  die  Mil 
der  Darstellung  zu  legen,  d.  h.  auf  die  drei  Figuren  in  dem  Pala 
den hereintret^nden  und  sprechenden  Hermes,  den  erwidernd 
Hades  und  dessen  Gemahlin ,  während  die  übrigen  Figuren  nur  z 
nähern  Bestimmung  und  Kennzeichnung  dieses  Vorgangs  diene 
Demgemäss  sehe  ich  dargestellt,  wie  kurz  nach  der  Ve 
mählung  des  Hades  mit  derKora,  Hermes,  derGötte 
böte,  in  der  Unterwelt  erscheint  und  dem  Herrsch 
des  Totenreiches  den  Befehl  des  Zeus  überbringt  d 
junge  Gemahlin  auf  einen  Teil  des  Jahres  der  Obe 
weit  zurückzugeben^). 

Der  Unterweltskönig  sitzt  in  seinem  Palast  auf  dem  Thrc 
seine  neuvermählte  Gattin  steht  neben  ihm;  zu  beiden  Seit< 
des  Palastes  sind  Aphrodite  mit  Eros  und  Pan,  Apollo  ui 
Artemis  als  die  Liebes-  und  Hochzeitsgötter ^)  anwesend,  a 
die  erst  geschehene  Vermählung  hinweisend,  ganz  im  Sinne  d 
unteritalischen  Vasenmalerei^).  Die  Danaiden  aber,  als  die  einzige 
mythischen  Jungfrauen  in  der  Unterwelt,  hat  der  Künstler 
einer  nahe  liegenden  poetisch  -  künstlerischen  Umbildung  ^ 
Brautjungfrauen  gemacht,  die  Spiegel,  Kasten  und  Kränze  trage 
welche  an  die  Schmückung  der  Braut  und  die  Hochzeitsfei 
erinneni,  und  im  fröhlichen  Tanzreigen  sich  ihrer  neuen  Herr 
freuen.  Auch  insofeni  lag  die  Benutzung  der  Danaiden  ^ 
Hochzeitsjungfrauen  sehr  nahe,  als  sie  Hydrien  tragen  und  s 
sich  der  Maler  daher  leicht  als  die  lovtQotjpoQoi,  welche  d; 
Wasser  zum  Brautbad  geholt  haben,  denken  konnte*).  —  I 


1)  Vgl.  Hymn.  Hom.  in  Cererem  335  ff.,  407  ff. 

')  ApoHo  und  Artemis  erscheinen  als  Hochzeitsgötter  auf  einem  Vas€ 
bild  bei  Stackeiberg,  die  Gräber  der  Hellenen  Taf.  XXXTT  und  bei  Geito 
Apul.  Vasenbilder  Taf.  XV  (Berlin  3257,  Hochzeit  des  Herakles)  und  auch  son« 

')  Vgl.  G.  Körte,  Personifikationen  psychol.  Äff.  in  der  spät.  Vase 
maierei.    S.  1  ff. 

*)  Die  zweite  Danaide  (von  links)  scheint  ursprünglich  nicht  tc 
Künstler  mit  beabsichtigt,  sondern  erst  infolge  ungenauer  Raumeinteilm 
durch  welche  zwischen  der  ersten  und  dritten  noch  eine  zu  grosse  Lücke  bUi 
eingefügt  zu  sein,  wobei  das  Schema  der  fünften  wieder  benntst  wnn 
auch  auf  Petersburg  426  sind  nur  fünf  Danaiden. 


69 


plötzlich  tritt  der  junge  Gott,  der  den  Verkehr  zwischen  Ober- 
UBd  Unterwelt  vermittelt,  in  den  Palast  und  meldet  dem  Hades 
den  Befehl  des  Zeus,  dem  sich  derselbe  mit  Widerstreben  zu 
f  ngen  scheint,  was  die  sprechende  Geberde  seiner  rechten  Hand 
wohl  ausdrückt,  während  Persephone  ruhig  den  Worten  beider 
lauscht^). 

XIII.  Die  Zurückforderung  der  Persephone  durch 
Hermes  in  einfacherer  Form  zeigt  auch  eine  Amphora  des 
British  Museum,  4***  vase  roomF.  276*).  Die  in  der  Basili- 
kata  gefundene  Vase  ging  aus  der  Durand'schen  Sammlung  in 
den  Besitz  des  Duc  de  ßlacas  über,  mit  dessen  Sammlung  sie 
dann  nach  London  gekommen  ist.  Herr  Dr.  Wernicke,  der  auf 
mein  Ersuchen  gelegentlich  einer  Reise  im  Sommer  1887  danach 
forschte,  hat  sie  im  British  Museum  wiedergefunden  und  Herr 
A.  S.  Murray  hat  mir  dann  eine  von  Edwin  J.  Lambert  ge- 
machte Durchzeichnung  der  betreffenden  Darstellung,  die  ich 
auf  der  beigefügten  Tafel  wiedergebe,  freundlichst  übei'sandt. 

Die  Darstellung  bildet  die  obere  Reihe  der  einen  Bauch- 
seite und  enthält  die  vier  Götter  Hades,  Persephone, 
Aphrodite  und  Hermes. 

Hades*),  bärtig,  mit  gesticktem  und  gegürteten  Aermelchiton, 
einem  über  die  linke  Schulter  und  den  Unterkörper  geschlagenen 
Mantel  und  Schuhen  bekleidet,  sitzt  nach  links  gewandt  auf 
reich  verziertem  Sessel.  Die  Linke  stützt  sich  auf  ein  langes, 
mit  aufgesetzten  Punkten  und  einem  daraufsitzenden  Adler  ver- 
ziertes Scepter,  auf  der  ausgestreckten  rechten  Hand  hält  er 
eine  grosse  Schale. 

Persephone*)  steht  links  vor  ihm,  dem  Beschauer  zuge- 
kehrt, mit  langem  Chiton,  Mantel  und  Schuhen  bekleidet,  mit 
Annbändem,  Ohrgehängen,  Halskette  und  einem  zackigen  Dia- 
dem auf  dem  zum  Knoten    aufgebundenen  Haar  geschmückt. 


^)  Dieselbe  Scene  kehrt  auf  der  rechten  Schmalseite  des  Sarkophags 
^«flpigliosi  (Annali  deU'  Inst.  1873  Uv.  d'agg.  E  F  2)  wieder.  —  Die  Herauf- 
fälming  der  Persephone  durch  Hermes  zeigt  ein  Vasenbild  bei  Baumeister, 
I^enkm.  des  kl.  Altert.  S.  433. 

*)  J.  de  Witte,  Description  des  antiquit6s  et  objets  d'art  qui  composent 
ie  cabinet  de  Feu  M.  le  Cheyaiier  £.  Durand,  Paris  1836,  p.  61  f.,  No.  203. 

^  de  Witte:  Pluton  ou  Jupiter  Nemens. 

^)  de  Witte:  H6cate  ou  plutdt  Adrastte. 


70 

Mit  der  rechten  Hand  hat  sie  an  der  Schulter  zierlich  de 
Mantel  gefasst,  mit  dem  Ellenbogen  des  linken  Arms,  in  desse) 
Hand  sie  einen  Kranz  hält,  lehnt  sie  sich  leicht  an  eine  nebei 
ihr  stehende  Querholzfackel;  den  Kopf  wendet  sie  Hades  zu 
Zwischen  den  beiden  Gottheiten  hängt  ein  Schwert  und  Petasos 
hinter  Hades  steht  ein  Thymiaterion ,  zu  den  Füssen  der  Pei 
sephone  ist  ein  grosser  Spiegel*)  gemalt. 

Hinter  Hades  steht  Hermes  in  Vorderansicht,  mit  dei 
linken  Ellenbogen  an  ein  Lutron  gelehnt,  das  linke  Bein  öki 
geschlagen,  mit  hinten  herabwallender  Chlamys,  den  Petasc 
im  Nacken  und  Flttgelschuhe  an  den  Füssen.  Mit  der  linke 
Hand  hält  er  seinen  Heroldsstab,  die  Rechte  hat  er  mit  dei 
Gestus  des  Sprechens  ge^en  Hades  hin  erhoben,  dem  er  auc 
mit  gespanntem  Blick  den  Kopf  zuwendet.  Bei  demselben  sin 
eine  Oinochoe  und  ein  Ball  angebracht,  rechts  unten  am  Bode 
liegt  ein  zweihenkliches  Gefäss.  Auf  der  linken  Seite,  hint< 
Persephone,  sitzt  auf  einem  Klappstuhl  ebenfalls  neben  eine 
Lutron  Aphrodite,  nach  links  gewandt,  aber  nach  rechts  blicken 
mit  langem  Chiton,  Mantel  und  Schuhen  bekleidet,  mit  Perle 
diadem,  doppelter  Halskette  und  Armbändern  geschmückt, 
der  linken  Hand  hält  sie  einen  ausgespannten  Sonnenschir 
mit  der  erhobenen  Rechten  einen  offenen  Toilettenkasten  a 
einen  Ball.  Der  Boden  ist  an  verschiedenen  Stellen  dur 
weisse  Punkte  angedeutet. 

Eine  Erklärung  des  dargestellten  Vorgangs  giebt  de  Wil 
nicht;  doch  ist  ein  solcher  leicht  erkennbar.  Offenbar  hab 
wir  hier  dieselbe  Scene  wie  auf  dem  vorigen  Vasenbild,  nur 
vereinfachterer  Form,  anzuerkennen:  Hermes  ist  in  der  Unt< 


^)  de  Witte:  ime  conpe  a  longue  manche.  Einen  gleichen  Spiegel  ' 
der  ungewöhnlich  grossen  Form  fanden  wir  schon  bei  der  vierten  Dana 
auf  Petersburg  426  (Stephani:  »grosse  gelbe  Schale  mit  langem  Griff*')  \ 
bei  der  ersten  Danaide  auf  Petersburg  424,  und  derselbe  ist  auch  auf  ande 
Vasenbildem  z.  B.  auf  der  Bückseite  und  dem  Revershalsbild  von  Canc 
München  und  Miliin  Peint.  de  vases  11  pl.  XXV  nachweisbar.  Nach  den  I 
Stellungen  kann  der  Gegenstand  wirklich  nur  ein  Spiegel  von  grosser  konka 
Form  sein ;  auf  London  276  scheint  sogar  der  Griff  von  einer  Figur  gebil 
zu  sein.  —  Zwei  solcher  Spiegel  befinden  sich  im  Berliner  Antiquarinm  ni 
den  Nummern  7273  und  7286  (1877  in  Montefiascone  gefunden),  wo  sie 
Unrecht  als  „Pfanne''  bezeichnet  sind.  Auch  das  archäologische  Uusenn 
piorenz  besitzt  zwei  solche  Geräte  (No.  34  und  67). 


1 


1 

I    weit  erschienen  und  verlangt  die  Persephone  von  Hades, 
der  mit  finster-traurigem  Blick  dem  Befehl  des  Zeus   sich  zu 
%en  scheint,  während  Aphrodite  demVoi-gang  ruhig-aufmeric- 
sam  zusieht.    Dass  auch  hier  die  Abholung  kurz  nach  der  Ver- 
mähJong  erfolgt,  das  hat  der  Maler  durch  die  Hinzusetzung  der 
Aphrodite   mit   dem   Toilettenkasten,    die   gewissermassen    als 
Schmückerin  der  Braut  an  Stelle  einer  Oharis  fiingiert  hat,  die 
beiden  Lutra,  den  Spiegel,  den  bräutlichen  Kopfputz  der  Perse- 
phone und  den  Kranz  in  ihrer  Linken  genugsam  angedeutet^). 
Die  übrigen  auf  der  Vase  dargestellten  Figuren  beschreibt 
de  Witte  folgendermassen :  Rang  inlerieur.     Une  femme  vetue, 
assise  sur  un  chapiteau  ionique,  tient  un  tympanum  et  une  cor- 
beille.     En  arriöre  de  cette  femme  le  g6nie  hermaphrodite,  assis 
sur  un  rocher,  tient  une  grande  fleur ;  devant  lui  est  une  ban- 
delette.     Devant  la  femme  qui  occupe  le  centre,  un  ephfebe  nu, 
assLs  sur  sa  chlamyde,  se  retourne  vers  eile  et  tient  une  phiale 
et  une  grappe  de  raisin.  —  Sur  le  col,  une  tete  de  Demeter 
de  face,  coiffee  du  modius;  eile  est  posee  sur  le  calice  d'une 
fleur  epanouie;   de  chaque   c6t6   sont  un   lecythus  et  des  en- 
^ottlements  de  fleurs. 

R.  Deux  rangs.  Sur  la  panse.  Le  g6nie  hermaphrodite 
assis  sur  un  rocher  entre  deux  femmes  debout.  II  tient  une 
phiale  et  une  couronne.  Les  deux  femmes  sont  vetues:  l'une 
tient  une  corbeille,  une  couronne  et  une  bandelette;  Tautre  k 
droite  croise  les  jambes  et  s'appuie  sur  un  cippe ;  eile  tient  une 
couronne,  une  bandelette  et  une  guirlande  de  myrte.  —  Rang 
inßrienr.  De  chaque  c6t6  d'un  cippe  ome  de  bandelettes  est 
^e  femme  assise  et  vetue,  l'une  munie  d'un  miroir  et  d'une 
grappe  de  raisin,  l'autre  d'une  corbeille,  d'un  tympanum  et  d'un 
TDffoir. 


XIV.   Eine  dritte  Darstellung  desselben  Gegenstandes  end- 
scheint sich  auf  einer  Amphora  der  ehemaligen  Samm- 


^)  Auch  auf  den  meisten  anderen  Vasenbildern  trügt  Persephone   als 

brilatliche  Gemahlin  des  Hades  die  Brantkrone.    Vgl.   auch  v.  Stackeiberg, 

die  Graber  der  HeUenen  Taf.  XXXII ;  Mon.  deU'  Inst.  X  tav.  XXV,  XXX  2. 

Die  Schmücknng  der  Braut  mit  Diadem  und  Blätterkranz  zeigt  Lenormant 

et  de  Witte,   iSliite  des  mon.  c6ramogr.  FV  pl.  72,  wo  auch  Aphrodite  mit 

Schmackkasten  und  Spiegel  anwesend  ist. 


72 

lung  Beugnot ^)  zu  befinden,  über  deren  Verbleib  ich  leider    |*«^ 
nichts  habe  erfahren  können.    Sie  ging  aus  der  Sammlimg  Du- 
rand 1836  in  die  des  Vicomte   Beugnot  über^  und  ist  1840 
mit  dieser  zum  Verkauf  gekommen.    Ich  gebe  ihre  Beschreibung 
nach  de  Witte  wieder: 

Amphore  en  forme  de  candelabre ,  percee  par  en  bas.  Peint 
r.,  bl.  et  viol.  Ruvo.  —  Deux  rangs  de  peintures. 

Premier  rang  sup6rieur.     Le  dien  des  morts,  Hadte  ou 
Pluton,  avec  une  longue  barbe,    est  assis  sur  un  tröne  tourne 
ägauche;  il  est  vetu  d'une  tunique  brodee;  un  sceptre  est  danssa 
main  gauche.    En  face  de  lui,  k  gauche,  est  Proserp  ine  ou  He- 
cate,  debout,  v6tue  d'une  tunique  talaire  et  d'un  peplus,  et  te- 
nant  des  deux  mains  un  grand  flambeau  snrmonte  d^nne  roae. 
et  un  Collier;  un  thymiatörion  est  entre  la  d^esse  et  Hades. 
En  arrifere  de  Proserpine  est  un  tronc  d'arbre  peint  en  blanc; 
une  roue  est  suspendue  de  chaque  cöt6  du  tröne  du  dieu  des 
enfers.    Dans  le  champ,  on  remarque  aussi  trois  fleurs  de  Tes-     ^< 
pfece  de  Taster.    A  droite,  derriöre  le  tröne  d'Hadös  et  prfes  d'uB 
labrmm,  est  Hermfes  psychopompe  debout,  couronnfe  de  myrte  et 
chausse  de  bottines ;  sa  chlamyde  retombe  par  derrifere,  et  laiss^ 
son  Corps  ä  dfecouvert;  le  pfetase  est  rejetfe  sur  le  dos;  dans  s^ 
main  droite  est  le  caducfee,  qu'il  tient  par  sa  partie  superieur^* 

Second  rang,    ün  edicule  carre,  d'ordre  ionique,  au  centT^ 
duquel  est  assise,  sur  un  chapiteau  ioniqne  Venus,  detoumatf 
.  la  tete  en  arrifere.    La  deesse  est  vetue  d'une  tunique  blanch^ 
et  d'un  pfeplus  de  pourpre;  dans  sa  main  droite  est  un  flabel^ 
lum;  dans  sa  gauche,  une  couronne.     Une  bandelette  est  sus-^ 
pendue  au  fond  de  Tedicule.    A  droite  est  une  femme  vfetue^ 
d'une  longue  tunique;  eile  appuie  le  pied  droit  sur  un  rocher. 
Dans  sa  main  droite  est  un  miroir,  dans  sa  gauche  le  tympa- 
num.     A  gauche  de  l'edicule,  une  autre  femme,  levant  la  jambe 
droite,  vetue  comme  sa  compagne,  tient  d'une  main  une  fleur 


^)  J.  de  Witte,  Descriptions  des  antiquit^s  et  objets  d'art  qui  composent 
le  cabinet  de  Feu  M.  le  Cheyalier  £.  Durand,  Paris  1836,  p.  60,  61  No.  202. 
J.  de  Witte,  Description  de  la  collection  d^autiquit6s  de  M.  le  Vicomte  Beognot 
Paris  1840,  p.  23—28,  No.  28. 

*)  Supplement  k  la  descript.  des  antiquit^s  du  Cabinet  de  Feu  H.  le 
Chevalier  E.  Durand  p.  3  (für  806  fr.). 


78 


(xjiW)  et  de  l'autre  une  ^appe  de  raisiif.  On  doit  considirer 
ces  deox  femmes  comme  deux  Gräces  on  deux  Hierodoles. 

Sor  le  col  du  vase  est  peint  une  tete  de  femme,  vue  de 
face  et  sortant  d'une  large  fleur  epanooie. 

R.  Pres  d'un  cippe  orn6  de  bandelettes  sont  deux  femmes 
vetaes  de  longaes  tuuiques.  L'une  tient  an  miroir  et  une  grappe 
de  raisin;  prös  d^elle  sont  une  bandelette  et  un  plat.  L'autre 
tient  la  sph6ra  et  nn  ^ventail.  Sur  la  base  du  cippe  est  pos^e 
one  large  scaph6:  dans  le  cbamp,  une  bandelette  et  deux  fleurs 
de  l'espece  de  Taster,  placees  au-dessus  de  la  tete  des  deux  femmes. 

Dieser  nicht  ausreichenden  Beschreibung  nach  scheint  die 
Hauptdarstellung  des  Gefässes  (im  „Premier  rang  superieur**)  mit 
der  eben  besprochenen  die  grüsste  Aehnlichkeit  zu  haben,  nur 
ist  sie  durch  Weglassung  der  Aphrodite  noch  mehr  vereinfacht. 

Die  drei  Figui'en  des  Hades,  der  Persephone  und  des 
Hermes  scheinen  ziemlich  genau  denselben  Gestalten  auf  der 
eben  besprochenen  Vase  zu  entsprechen,  und  es  ist  fast  mit 
Sicherheit  anzunehmen,  dass  Hermes  gleichfalls  sprechend  dar- 
gestellt ist,  also  die  Botschaft  des  Zeus  überbringt.  Auf  die 
geschehene  Vermählung  scheinen  das  Labrum ,  an  das  Hermes 
sich  lehnt,  und  der  Kranz  oder  das  „coUier^  in  den  Händen 
Persephones  als  letzte  Reminiszenzen  noch  hinzudeuten. 


Es  bleiben  noch  zwei  Vasenbilder  übrig,  deren  Be- 
sprechung ich  bis  hierher  aufgespart  habe ,  weil  sie  der  Erklä- 
niQg  ungemeine  Schwierigkeiten  bieten,  indem  sie  die  darge- 
stellten mythischen  Figuren  nicht,  wie  bisher,  in  einfachen,  von 
4er  Mythologie  überlieferten  Vorgängen,  sondern  mehr  in  einer 
aus  poetisch -künstlerischer  Reflexion  hervorgegangenen  Korre- 
lation zu  einander  zeigen,  wie  sie  sich  zum  Teil  auch  schon 
auf  den  besprochenen  Vasenbildem  bei  den  Nebenfiguren  gött- 
licher Art  erkennen  liess. 

XT.  Die  eine  Darstellung  findet  sich  auf  einer  unter  dem 
Namen  „Oxybaphon  Blacas'^  bekannten  Amphora  des  British 
Knseum,    4^  vase   room  F.   116*).        Die  Vase  ist  nach 

>)  Panof  ka,  Le  Mns^e  Blacas  p.  23  ss.  pl.  VIT,  VIII.  —  Weloker,  Aich. 
Ztg.  18id  S.  189;  Alte  Denkmäler  UZ  S.  U7  f.  —  Gerhard,  Arcb.  Ztg.  1844 


-*  •-- 


Mitteilungen  Dr.  K.  Wernickes,  der  sich  freundlichst  der  Mühe 
sie  wiederholt  zu  untersuchen  unterzogen  hat,  aus  Bruchstucken 
zusammengesetzt  und  hie  und  da  restauriert,  aber  ohne  dass 
dadurch  die  Darstellung  eine  wesentliche  Aenderung  erlitten 
hätte.     Ich  gebe  zunächst  eine  Beschreibung  des  Bildes. 

Die  Figuren  sind  auf  zwei  Reihen  verteilt.  Ein  Baum,  in 
der  Mitte  der  unteren  Reihe  stehend,  mit  eigentümlich  gefonnta, 
ausgezackten,  grossen  Blättern  ragt  bis  in  die  obere  Reihe 
(ergänzt  ist  die  Mittelpartie  der  Krone).  In  dieser  sehen  wir 
links  den  ziegenfüssigen,  mit  Chlamys  und  Knotenstock  ausge- 
rüsteten Pan  (Oberkopf  restauriert),  der  in  dor  vorgestreckten  I  >: 
Rechten  eine  (grossenteils  ergänzte)  Syrinx  haltend  auf  den  ihm  f  x^ 
gegenübersitzenden  Hermes  zueilt.  Dieser  sitzt  auf  unterge-  I >  «^ 
breiteter  Chlamys  nach  links  hin.  An  den  Füssen  trägt  er  die 
Flttgelschuhe,  mit  der  herabhängenden  Linken  hält  er  Kerykeion 
und  Petasos,  mit  der  Rechten  liebkost  er  einen  zu  ihm  empor- 
springenden Hund,  das  (Tesicht  ist  nach  rechts  hin  abgewandt. 
Hinter  Pan  ist  zur  Rauinfüllung  eine  Tänie  gemalt. 

Rechts  sitzt  Aphrodite  in    Seitenansicht  nach  links  aut 
einem  Kissen,  mit  Chiton  und  Mantel  bekleidet  und  mit  dem     Ji  i 
gewohnten  Frauenschmuck  versehen,  in  der  Linken  einen  gi'ossen    irr 
Fächer  haltend  (oberer  Teil  des  Kopfes  und  des  Fächers  er- 
gänzt).    Auf  dem  rechten  Oberschenkel  sitzt  ihr  zugekehrt  ein 
Schwan  mit  ausgebreiteten  Flügeln.    Vor  der  Göttin  steht  e^ 
geflügelter  und  am  rechten  Fuss  und  linken  Arm  mit  Spange^ 
geschmückter  Eros,  die  rechte  Hand  auf  den  Rücken  geleg^^      ^ 
und  hält  eine  Tänie  mit  der  Linken  (die  Tänie  ist  zum  T^^ 
neu,  die  Flügel  fast  ganz). 

In  der  untern  Reihe  steht  rechts  von  dem  Baum  nd^ 
links  gewandt  ein  mit  Himation  und  Schuhen  bekleideter  Man^^ 
mit  bekränztem  Haar  (der  Kopf  ist  restauriert),  stark  vorg^ 
beugt  und  sich  mit  der  linken  Achselhöhle  auf  einen  Stab  lehnen^^' 


- 1 


S.  226  Taf.  XIV.  —  C.  0.  MüUer,  Kl.  Schriften  n  S.  498.  —  0.  Jahn,  ArcL^' 
Ztg.  1867  S.  43  f.  —  Wiener  Vorlegehl.  Ser.  E.  Taf.  VI  1.   —   Baumeister^^ 
Denkm.  d.  kl.  Altert.  S.  1930.  —  Der  Fundort  des  Gefässes  steht  nicht  fest^ 
Die  Rückseite,   anch  mehrfach  ergänzt  nnd  übermalt,  zeigt  Dionysos  in  der 
Mitte  sitzend,  eine  vor  ihm  stehende  Frau,  die  ihm  in  eine  Schale  eingiesst, 
einen  Jüngling  hinter  ihm  mit  Thyrsosstab  nnd  Tänien  und  über  dem  Gotte 
Gros  aitssend. 


^M 


Üit  der  linken  Hand  hält  er  an  einer  Kette  den  dreiköpfigen 
'J   iTerberos  (weiss  fibermalt),  der  nach  links  springen  will,  zu- 
I    föci,  mit  der  vorgestreckten  Rechten  hält  er  eine  sechssaitige 
f    Kitbara. 

I  Ihm  gegenfiber  steht  ein  Jüngling,  den  Mantel  fiber  den 

*  linken  Arm  geworfen,  den  Petasos  im  Nacken,  zwei  Lanzen 
in  der  Linken  haltend.  Die  erhobene  Rechte  streckt  er  nacli 
der  Kithara  aus,  welche  die  vorige  Figur  vorhält.  (Ergänzt: 
der  rechte  Unterann .  die  Beine ,  mit  Ausnahme  der  Kniee  und 
Ffisse,  der  obere  der  beiden  Speere  i-echts  von  der  Figur). 
Zwischen  den  beiden  Figuren,  etwas  nach  hinten,  erhebt  sich 
auf  dreifachem  Sockel  eine  Herme,  deren  Kopf  (auf  der  rechten 
Seite  ergänzt)  mit  einer  Strahlenkrone  geziert  ist. 

Hinter  dem  Jfingling  steht  in  Pädagogentracht  ^),  EIxomis, 
Hantel  und  Stiefeln,  ein  bärtiger  Alter,  einen  Krummstab  in 
der  Rechten  haltend,  die  Trinke  vorstreckend  (ergänzt  der  linke 
Oberschenkel).  Rechts,  hinter  der  Figur  mit  dem  Kerberos, 
sitzt  auf  einem  Felsblock  in  der  Nähe  eines  Ix>rbeerbaumes  eine 
Verhüllte,  weibliche  Gestalt  ziemlich  in  Vorderansicht,  den 
Kopf  nach  links  wendend.  (Diese  Gestalt  hat  durch  einen  sie 
in  der  Mitte  durchziehenden  Bruch  stark  gelitten). 

Da  ein  bestimmter  mythologischer  Untergi'und  für  die  Dar- 
^llong  nicht  leicht  ersichtlich  ist,    so  hat  man   darüber  die 
Verschiedensten  Vermutungen  ohne  sicheres  Ergebnis  aufgestellt. 
Panofka,  Gerhard  und  Welcker  denken  an  eine  mystische 
Weihe,  halten  die  Figur  mit  dem  Kerberos   und  der  Kithara 
ffir  Orpheus,  dem  Liber-Pater  oder  ein  Pädagog  einen  Jfingling 
(«Neophyten")  zuffihrt,  sehen  in  der  verhfillten  weiblichen  Ge- 
stalt Orpheus'  Gemahlin  oder  die  Mutter  des  einzuweihenden 
Jfinglings,  in  dem  Baum  den  „Unterweltsbaum",   in  der  Herme 
^e  des  Bacchus -Pluto,  des  Zeus -Dionysos   oder  des  ApoUo- 
Agyieus.    0.  MfiUer  erklärt  das  Bild  folgendermassen :  „Hippo- 
lytos  tritt  in  deutlichem  Jagdkostfim,  von  einem  Pädagogen  be- 


>)  Vgl.  Gerhard,  Trinkacbalen  mid  Gef  aase  Taf.  XXII;  Arch.  Ztg.  1883, 

Taf.  6.   Auf  dem  Original  befinden  sich  über  dem  Kopf  der  Figur  die  Spuren 

von  ?ier  Buchstaben ,  deren  zweiter  als  E  erkennbar  ist ,  wie  mir  Herr  Dr. 

K,  Wemicke  mitteilt;  wahrscheinlich  rühren  sie  von  einem  l>eigeschriebenen 

[TPO]  4>EYZ  her, 


76 


gleitet,  als   orphischer  Zögling  zu   einer  Herme  des  Dionysos, 
an  der  zugleich  Orpheus  seine  Kithara,  mit  deren  Hülfe  er  den 
Kerberos  gefesselt,  einem  Gelübde  gemäss   aufhängen  will  - 
diese  Handlung  ist  voUkonmien  deutlich  — ,  hinter  ihm,  etwas 
getrennt,  sitzt  die  von  Liebe  gequälte  Phädra^.    O.  Jahn  da- 
gegen drückt  sich  so  aus:  „Da  Orpheus  auf  den  Unterweltsvasen 
in  so  ausgeprägter  Gestalt  erscheint,  auch  nirgend  zu  Kerberos 
in  ein  bestimmtes  Verhältnis  gesetzt  wird,  glaube  ich  nicht  den 
Jüngling   dieses  Bildes  als  Orpheus   in   Aispruch   nehmen  zn 
dürfen.      Es  scheint  vielmehr,    dass   der   allgemeine  Gedanke, 
welcher  sich  aus  den  Sagen  von  Herakles  und  Orpheus  von  selbst 
ergab,  dass  durch  Muth  und  Tapferkeit,  wie  Frömmigkeit  and 
geistige  Bildung  der  Mensch  die  Schrecken  des  Totenreichs  über- 
schreiten könne,  auch  durch  die  bildende  Kunst  unter  allgemein 
gültigen  Formen  mit  Abstreifiing  alles  mythologischen  Kostfiffls, 
dargestellt  worden  sei". 

Diese  Erklärungen  befriedigen  nicht,  wenn  sie  auch  im 
Einzelnen  für  die  Bestimmung  einiger  Figuren  nicht  unrichtig 
sind.  So  hat  0.  Müller  richtig  erkannt,  dass  der  Jüngling  mit 
den  zwei  Lanzen,  dem  Petasos  und  der  Chlamys  auf  dem  linken 
Arm  als  Jäger  gekennzeichnet  ist,  und  ebenso  hat  0.  Jahn,  so 
wenig  wir  dem  Grundsatze  seiner  Erklärung,  dass  keine  mytho- 
logische Figuren  dai^estellt  seien,  beistimmen,  mit  Recht  die 
Deutung  der  Figur  mit  der  Kithara  als  Orpheus  zurückge- 
wiesen. 

Offenbar  bilden  die  Figuren  der  unteren  Reihe  die  eigent- 
liche Hauptdarstellung  des  Bildes.  Hier  tritt  ein  Jüngling  ii^ 
Jägertracht,  von  seinem  Pädagogen  geleitet,  von  links  heran, 
die  Rechte  an  einer  Herme  vorbei  nach  einer  Lyra  ausstreckend, 
die  ihm  ein  mit  Himation  bekleideter  Mann  mit  der  rechten 
Hand  entgegenreicht,  während  er  mit  der  Linken  an  einer  Kette 
den  Kerberos,  der  gegen  den  Jüjigling  losspringen  will,  zurück 
hält;  eine  hinter  ihm  sitzende  verhüllte  Frau  sieht  diesem Vo 
gang  ruhig  zu. 

Wie  das  Vorhandensein  des  Kerberos  beweist,  ist  ein 
Unterweltsscene  dargestellt,  und  die  Herme  scheint,  wie  ao 
Santangelo  11,  die  Grenze  anzudeuten  und  kund  zu  thun,  das 
sich  der  Vorgang  am  Eingang  zur  Unterwelt  abspielt,  auf  d: 
vielleicht  auch  der  Baum  daneben  mit  den  eigentümlich  geformt4 


77 

Blättern^)  hinweisen  soll.    Ist  dies  richtig,  so  kann  der  Mann, 
der  am  Elingang  der   Unterwelt  den   herannahenden  Jüngling 
empfängt  und  den  Kerberos  von  ihm  zurückhält,  nur  der  Pförtner 
der  Unterwelt  und  der  Hüter  des  Höllenhundes  sein,  als  welcher 
Aiakos  bei  den  Alten  genannt  wird*).    Da  femer  der  Jüngling 
am  Eingang  zur  Unterwelt  erscheint,  so  ist  es  das  Nächstlie- 
gende, in  ihm  einen  Verstorbenen  zu  sehen,  der  zum  Hades 
seinen  Weg  nimmt.    Nur  so  erklärt  sich  auch  die  eigentümliche 
Handlung,  in  der  Aiakos  ihm  gegenüber  erscheint.     Es  kann 
dadurch,  dass  dieser  dem  Jüngling  die  Kithara  reicht  und  den 
gegen  ihn  anspringenden  Kerberos  an  der  straff  angezogenen 
Kette  zurückhält,  nur  ausgedrückt  sein,  dass  derselbe,  von  den 
Schrecken  der  Unterwelt  befreit,  in  die  elysischen  Gefilde  ein- 
kehren soll,  auf  deren  Glück  und  heiteres  Spiel  die  ihm  darge- 
reichte Kithara  hinweist ').    Einen  weiteren  Anhalt  für  dieBe- 
stiimnung  geben  die  in  der  oberen  Reihe  dargestellten  oberwelt- 
lichen Götter.    Während  Pan  und  Hermes  mit  dem  Hund  wohl 
auf  die  Jagdliebe  des  jungen  Helden  hinweisen,  deutet  die  Gegen- 
wart der  Aphrodite  an,  dass  es  sich  um  einen  ihrer  Lieblinge 
handelt. 

Unter  den  berühmten  Jägern  der  griechischen  Sage  giebt 
es  nur  einen,  auf  den  in  jeder  Beziehung  alle  diese  Bestimmungen 
passen:  Adonis.  Hippolytos,  der  höchstens  noch  in  Betracht 
kommen  könnte*)  und  als  welchen  0.  Müller  die  Figur  bezeichnet 
hat,  ist  ausgeschlossen  durch  das  Fehlen  der  Artemis,  die  unter 
den  dargestellten  göttlichen  Nebenfiguren  nicht  fehlen  dürfte. 
Die  Dai-stellung  mutet  uns  fast  an,  wie  die  Elegie  eines 
alexandrinischen  Dichters:  Der  Grundgedanke  ist  der  Eingang 
Adonis  in  die  Unterwelt  und  seine  Au&ahme  in  die 


*)  Der  Banm  ist  als  Phantasiebanm  anzusehen;  eine  botanische  Be- 
rtünmung  desselben  ist,  wie  mir  Herr  Prof.  Ferd.  Cohn  fi-enndlichst  mitteilte, 
iiicht  möglich;  einigennassen  erinnere  er  an  eine  Palmenart  (Mnsa),  doch 
^derspricht  dem  wieder  die  Verzweigung  und  Auszackung  der  Blätter.  Be- 
iDerkenswert  sind  die  Schellen  an  den  Ausbuchtungen  der  letzteren. 

*)  Vgl.  Aristoph.  Ran.  469  ff;  Corp.  Inscr.  Gr.  6298;  ApoUod.  HI,  12,  6; 
Lucian  de  luct.  5—9;  Gregor.  Ck)r.  (Bhet.  Gr.  ed  Walz  VII)  p.  1312.  Vgl. 
*uch  Mon.  deU'  Inst.  Vni  tav.  XXVm. 

•)  Vgl.  Pmd.  firg.  129  (Bergk).  —  Tibull  I  3,  59  ff. 

*)  Vgl.  Arch.  Ztg.  1883  Tf.  6,  Untergang  des  Hippolytos,  wo  auch  ein 
Pädagog,  Aphrodite  und  Pan  anwesend  sind. 


^ 

elysischen  Gefilde  durch  Aiakos.  Besonders  spricht  sich  die 
elegisch-lyrische  Stimmung  in  den  göttlichen  Figuren  der  oberen 
Reihe  des  Bildes  aus,  die  sich  gerade  zu  Adonis  aufs  beste  in 
Beziehung  setzen  lassen:  Aphrodite  als  seine  mächtige  Scktz- 
göttin,  deren  Liebe  ihm  auch  die  Aufnahme  in  das  Elysion  ver- 
schafft, Hermes  und  Pan  als  die  Fluren-  und  Waldgötter,  die 
hier  gleichsam  um  den  frühen  Tod  des  Adonis  zu  trauern  scheinen; 
Pan  reicht  dem  Hermes  die  Syrinx,  als  wollte  er  sagen,  dass 
er  nicht  mehr  froh  darauf  blasen  könne,  seit  er  Adonis  nicht 
mehr  in  seinen  Hainen  jagen  sieht.  Ein  Hund,  gleichsam  der 
Jagdhund  des  jungen  Jägers,  springt  klagend  an  Hermes  em- 
por, als  wollte  er  von  dem  Seelenftthrer  seinen  Herrn  zurfick- 
forden,  und  der  Gott  selbst  wendet  sich  trauernd  ab.  Man 
wird  unwillkürlich  an  Situationen  und  Empfindungen  erinnert, 
wie  sie  Theocrit  Idyll.  I  70  ff ;  Bion  Idyll.  I  18  ff  91  ff;  Mo- 
schos  Idyll.  III  26  ff.  sich  finden.  —  Die  typische  Pädagogen- 
figur hat  der  Maler  offenbar  nur  der  Sitte  der  Zeit  gemäss  dem 
jugendlichen  Adonis  hinzugefügt*). 

Nicht  bestimmt  zu  benennen  ist  die  hinter  Aiakos  sitzende 
Frau,  die  sich  ruhig  und  gelassen  der  Scene  zuwendet;  doch 
ist  sie  sicher  in  der  Unterwelt  zu  denken,  und  der  Lorbeerbaum 
kennzeichnet  sie  wohl  als  in  den  Gefilden  der  Seligen  befindlich, 
in  welche  Adonis  eingehen  soll*). 

Endlich  spricht  noch  ein  anderer  wichtiger  Umstand  zn 
Gunsten  der  vorgetragenen  Deutung:  Adonis  gehört,  da  anch 
er  der  Sage  nach  zur  Oberwelt  wiederkehrt '),  durchaus  in  den 
Kreis  der  Personen,  die  wir  bisher  dargestellt  gefun- 
den haben:  Orpheus,  Herakles,  Theseus,  Protesilaos,  Dionysos, 

Persephone.  Er  hat  wie  die  beiden  letztgenannten  seine  xd^ 
do^  und  ävodo^  und  die  so  hochgefeierten  Adonien  sind  gerade 
diesem  Doppelsinn  gewidmet*). 

Dass  auf  aUen  behandelten  Vasenbildern  gerade  solche  F^' 


^)  Charakteristisch  ist  der  Pädagog  für  Hippolytos ;  vielleicht  ist  er  to1> 
dieser  sich  vielfach  mit  Adonis  berührenden  Figur  entlehnt. 

*)  Sollte  es  etwa  Adonis^  Mutter  Myrrha  oder  Smyma  sein? 

»)  Theocrit.  IdyU.  XV  102,  136  f.,  144.  —  Johannes  (Damascenns)  in 
Boisonnade's  Anecd.  Gr.  IV  248.  —  Oiph.  Hymn.  56,  10.  —  Hygin  Fab.  251. 
—  Claudian  in  nupt.  Honor.  et  Mar.  1 16.  —  Servius  zu  Verg.  Ecl.  X  18. 

*)  üeber  die  Adonisfeste  vgl.  Greve,  de  Adonide  p.  24—31  ss. 


goren  dargestellt  sind,  bei  denen  dieser  Zng  der  Wiederkehr 
zur  Oberwelt  charakteristisch  ist,  ist  entschieden  bedeutungsvoll. 
So  weit  ich  auch  von  der  alten  Erklärungsweise  entfernt  bin, 
um  an  Mysterien  und  Verwandtes  zu  denken,  so  lässt  sich  doch 
der  Gedanke  nicht  abweisen ,  dass  eben  die  Bestimmung  der 
Vasen,  den  Toten  in  die  Grabkammem  beigesetzt  zu  werden, 
die  Vasenmaler  bewogen  haben  mag  Darstellungen  zu  wählen, 
die  etwas  Trostreiches  enthalten,  dass  der  Verstorbene  fortlebt 
und  nach  mythischen  Vorbildeni  auf  die  Oberwelt  zurückkehren 
kann.  Möglich  ist  auch,  dass  die  pytliagoreische  Lehre  von  der 
Palingenesie  undMetempsychosis,  die  ja  gerade  in  Unteritalien 
am  verbreitetsten  war,  nicht  ohne  Einfluss  dabei  gewesen  ist. 

XYI.  Das  letzte  zu  betrachtende  Vasenbild  befindet  sich 
auf  der  Amphora  F.  370,  4  ^^  vase  room  des  British 
Museum^),  die  ebenfalls  der  ehemaligen  Sammlung  Blacas  ent- 
stammt. 

Auf  einer  Anhöhe  ragt  zur  Hälfte  ein  mächtiger  Pithos 
hervor*).  Links  daneben  steht  nach  links  gewandt,  um  die 
Figur  gleich  zu  benennen,  eine  Danaide  mit  Chiton  und  Mantel 
bekleidet,  mit  Perlenkranz,  Armband  und  Halskette  geschmückt. 
Mit  beiden  Händen  hält  sie  eine  gefüllte  Hydria  unterhalb  der 
Seitenhenkel,  die  sie  —  wie  die  Stellung  der  Füsse  zeigt  — 
sich  umwendend  in  den  Pithos  leeren  will.  Eine  zweite  Da- 
naide eilt  auf  der  anderen  Seite,  weit  ausschreitend,  den  Ober- 
körper stark  vorbeugend,  herbei.  Nur  mit  höchster  körperlicher 
Anstrengung  scheint  sie  noch  den  Pithos  zu  erreichen,  in  den 
sie  die  vorgestreckte  schwere  Hydria  leeren  kann.  Eine  dritte 
steht  unten,  halb  vom  Rücken  gesehen,  und  ist  im  Begriff  mit 
der  gefüllten  Hydria  emporzusteigen,  wie  die  Hebung  des  Hauptes 
^d  die  Wendung  des  Blickes  nach  oben  anzeigt.  Der  ge- 
rate Mund  kennzeichnet  die  Anstrengung  bei  dem  schweren 


^)  Panof  ka,  Le  Miu^e  Blacas  p.  29  f,  pl.  IX.  Die  Nachricht,  dass  sich 
^  Qefiss  in  London  befindet,  verdanke  ich  der  freandlichen  Mitteilnng 
Dr.  K.  Wemickes. 

«)  Vgl.  Petershnrg  496. 


80 

Werke ,  wie  überhaupt  die  ruhelose ,  mühevolle  Thätigkeit  der  1 
Danaiden  hier  am  besten  zum  Ausdruck  kommt  ^). 

Noch  zwei  andere  Figuren  befinden  sich  auf  dem  Bilde.  1 
Rechts  unten  sitzt  auf  einem  untergebreiteten  Gewandstlick  ein  i 
knabenhafter  Mellephebe  von  weichen,  fast  mädchenhaften  i 
Formen,  das  lockige  Haar  bekränzt,  mit  einer  über  die  Brust  I 
laufenden  Perlenschnur  und  mit  Armbändern  geschmückt.  In 
der  erhobenen  Rechten  hält  er  einen  mit  runden  Perlen  be-  . 
setzten  Kranz ,  wie  es  scheint.  Links  steht ,  das  linke  Bein 
hinter  das  rechte  Standbein  etwas  zurückgestellt,  ein  Jüngling 
nach  rechts  gewandt,  bekränzt,  mit  Chlamys  bekleidet,  den  Pe- 
tasos  im  Nacken,  dem  Thun  der  Danaiden  zusehend.  Die  mit 
einem  Armband  geschmückte  Rechte  ist  ausgestreckt  und  ruht 
auf  einem  langen  Knotenstock,  die  Linke  ist  lässig  über  den 
rechten  Arm  gelehnt. 

Vor  dem  Jüngling  steht  ihm  zugewandt  ein  Hund.    Hinter 
ihm  ist  ebenso  wie  rechts  hinter  dem  sitzenden  Knaben  ein    ; 
grosser  mit  Perlenschnüren  um  Haar  und  Hals  gezierter  Frauen- 
kopf gemalt,  wahrscheinlich  unter  dem  Henkel  des  Gefässes  be- 
findlich  und  nicht  zur   Darstellung  gehörig.    Ausserdem  sind 
zur  Raumfüllung  über    diesen   Köpfen  und  ebenso  über  dem    ^ 
Pithos  flache  Pateren,  oben  rechts  und  links  und  vor  dem  linken   | 
Frauenkopf  je  eine  Tänie  gemalt.    Die  Grundlinien  der  Figuren    ^ 
sind  merkwürdiger  Weise  durch  blühende  Ranken  angedeutet. 

Es  handelt  sich  um  eine  Bestimmung  der  beiden  zuletzt 
beschriebenen  Figuren  des  Bildes.  Panofka  hält  den  Jüngling 
für  einen  ^Epopten",  den  Knaben  für  Lynkeus,  den  Hund  für 
Kerberos,  eine  Deutung,  die  augenscheinlich  falsch  ist. 

Dass  eine  Unter weltsdarstellung  vorliegt,  beweisen  die  drei 
Figuren  der  Danaiden.  Die  Scene  spielt  also  im  Hades  und 
der  Jüngling  ist  ebenfalls  als  eine  im  Hades  befindliche  Figur 
anzusehen.  Da  in  dem  betrachteten  Bildercyclus  durchaus  der 
Grundsatz  befolgt  war  solche  mythische  Gestalten  darzustellen, 


^)  Das  eigentttmliche  Anfassen  der  Hydrien  beruht  darauf,  dass  die 
schwachen  Seitenhenkel  beim  Tragen  der  gefüUten  grossen  Gefässe  nicht 
halten  wtlrden.  Auch  wird  der  Sindruck  der  Schwere  durch  diese  Art  des 
Anhebens  noch  verstärkt.  Dieselbe  Art  des  Anfassens  der  gefüllten  Hydria 
begegnet  auch  sonst.  Vgl.  Gerhard,  Antike  Bildw.  Taf.  31;  Ball.  Nap.  m 
tav.  14. 


^Bl 

rdche  zur  Oberwelt  zurQckkebren ,  so  ist  es  wahrscheinlich, 
ASS  auch  hier  in  dem  Jüngling  eine  solche  Fignr  za  suchen 
st  Nun  erinnert  derselbe  in  seiner  ganzen  Gestalt  und  Haltung, 
rie  er  in  Reisetracht  auf  seinen  Stab  gelehnt  ruhig  dasteht, 
loffallend  an  die  Figur  des  Protesilaos  auf  Ruvo-Karlsruhe 
md  Petersburg  426,  so  dass  sich  die  Vermutung  aufdrängt, 
rir  haben  hier  denselben  Helden  vor  uns.  Was  den  Maler  ver- 
udasste  den  Protesilaos  zusammen  mit  den  Danaiden  darzu- 
rtellen,  war  offenbar  der  Gegensatz,  den  derselbe  zu  letzteren 
ifldet').  Protesilaos,  das  gefeierte  Muster  treues ter,  rührendster 
Jattenliebe,  steht  im  grellsten  Kontrast  zu  den  Verräterinnen 
in  derselben,  den  gattenmordenden  Danaiden.  Ja  der  Gegen- 
tatz  erstreckt  sich  noch  weiter  und  zeigt  sich  auch  in  dem  Lose 
les  Protesilaos  und  der  Danaiden  nach  dem  Tode:  diese  sind 
tu  ewiger  Strafe  in  der  Unterwelt  verdammt,  jener  erhält  als 
Uhn  seiner  treuen  Liebe  die  Erlaubnis  zur  Rückkehr  auf  die 
Oberwelt.  Grade  letzteren  Gedanken  scheint  der  Maler  des 
Bfldes  ausdrücken  zu  wollen.  Wir  haben  uns  den  Heros  eben 
n  der  Unterwelt  ankommend  zu  denken,  wie  seine  Reisetracht 
iDd  der  Hund  vor  ihm  zeigen.  Denn  dieser,  der  natürlich 
licht  der  Kerberos  ist,  für  den  ihn  Panofka  erklärt,  aber  auch 
licht  gut  als  blosser  Begleiter  des  Heros  aufgefasst  werden 
^j  da  er  nicht  an  dessen  Seite,  sondern  ihm  gegenübersteht, 
Dil  wohl  ein  den  Eingang  zur  Unterwelt  bewachender  Hund 
'in.  Es  genügt  daran  zu  erinnern,  dass  der  Hund  Attribut 
er  Hekate  ist*),  die  wir  sonst  als  die  Hüterin  des  Eingangs 
um  Hades  dargestellt  fanden.  Auch  die  Danaiden  scheint  man 
ch,  wie  Ruvo-Karlsruhe  und  Altamura-Neapel  zeigen,  in  der 
ähe  des  Eingangs  der  Unterwelt  gedacht  zu  haben.  Zum 
nsdruck  nun,  dass  dem  Heros  ein  ganz  anderes  Los  bevor- 
teht,  als  den  Danaiden,  die  er  in  rastloser  Strafarbeit  vor  sich 
ieht,  hat  der  Maler  ihm  gegenüber  die  Knabenfigur,  die  dem 
leiden  einen  Kranz  entgegenstreckt,  angebracht.  Die  ganze 
(iidong  derselben  ist  bis  auf  die  Nichtbeflügelung  so  erotenhaft, 


')  Anch  auf  Rnvo-Karlsnihe  and  Petersburg  426  ist  in  der  Znsammoi- 
BÜnng  des  Protesilaos  mit  den  Danaiden  dieser  Qegensats,  nur  nicht  so 
ignant  wie  hier,  ausgesprochen. 

•)  Vgl.  Gerhard,  Gesammelte  Abhandlungen,  Tf.  32,  1.  2.  —  Auch  bei 
1  Erinyen  findet  sich  der  Hund  als  Begleiter. 

Winkler,  Darttellangeii  der  Unterwelt  auf  nnteriUUschen  Yeien.  • 


82 

dass  wir  wohl,  wenn  auch  nicht  Eros  selbst,  so  doch  eine  diese* 
verwandte  Figur  —  ich  möchte  sie  am  liebsten  Hymen aios 
nennen  —  in  ihr  zu  sehen  haben.  Der  Gott  des  Ehebundes 
streckt  dem  Heros  den  Kranz  entgegen  zum  Zeichen,  dass  die 
treue  Liebe,  deren  Verrat  den  Danaiden  die  ewige  grausame 
Strafe  in  der  Unterwelt  auferlegt  hat,  ihn  sogar  den  Tod  tiber- 
winden nnd  zur  geliebten  Gattin  zurückkehren  lassen  wird. 


III. 

Schlttssbemerkungen. 

Zum  Schluss  haben  wir   auf  einige   kurze   Betrachtungen 
allgemeiner  Art  einzugehen. 

Schon  der  flüchtigste  Blick  auf  die  betrachteten  Vasen  lehrt, 
dass  sie  sämtlich  die  Eigenheiten  des  unteritalischen  Vasen- 
stils zeigen.  Sie  haben  alle  die  so  beliebte  Amphorenfonn, 
sind  von  den  mächtigen  Dimensionen  ^),  zeigen  die  bis  zur  Ueber- 
ladung  gehende  reiche  Bekleidung  mit  figürlicher  und  omamen- 
taler Malerei  in  polychromer  Behandlung,  wie  sie  den  Vasen 
dieses  Stils  eigen  sind  und  wie  sie  ganz  dem  luxuriösen  Ge- 
schmack und  der  Prachtliebe  der  hellenistischen  Zeit  des  dritten 
Jahrhunderts  entsprechen.  Unter  einander  zeigen  sie  freilich 
noch  mancherlei  stilistische  Verschiedenheiten,  wie  eine  Ver- 
gleichung  z.  B.  von  Petersburg  424  und  498,  London  276 
einerseits,  der  Amphora  Jatta  oder  London  116  andererseits 
leicht  zei^.  Doch  erklären  sich  dieselben  wohl  aus  zeitlichen  und 
örtlichen  Unterschieden,  ganz  abgesehen  davon,  dass  auch  die 
Eigenart  der  einzelnen  Maler  nicht  in  letzter  Reihe  mit  i^ 
Rechnung  zu  ziehen  ist.  Wenn  dem  gegenüber  P.  PartW^S 
den  Karlsruher   Bruchstücken    eine  Sonderstellung    giebt  ui^^ 


^)  Wir  haben  folgende  Höhenangaben:  Canosa-Mttnchen  849:  42^ 
Buvo-Karlsrahe  388:  1,19  m;  Altamura-Neapel  3222:  1,47  m;  Santang^-^ 
709:  0,91  m;  Santangelo  11:  0,66  m;  Petersburg  424:  1,07  m;  Peter8baf< 
426:  1,03  m;  London  276:  33'';  Amphora  Bengnot  202:  0,84  m.  —  D^ 
Mttnchener,  Karlsruher  und  die  beiden  Petersburger  Vasen  sind  die  grOaste^ 
der  betreffenden  Sammlungen;  Altamura-NeiH[>el  3222  ist  die  drittgrösst«^ 
Vase  des  Museo  naxionale. 


83 


dem  attischen  Stil  zaweisen  will  %  so  hat  er  offenbar  Un- 
it; die  Zeichnung,  wenn  auch  sorgfältiger  und  auf  gute 
;ter  zurückgebend,  ist  durchaus  im  Stil  unteritalischer  Technik 
alten,  und  überdies  sprechen  aui)h  die  grossen  Masse  des  öe- 
;es,  von  dem  die  Bruchstücke  herrühren,  entschieden  gegen 
)  solche  Annahme. 

Da  sich  aus  dem  Stil  der  Gefässe  so  manche  Eigentum- 
keiten  unserer  Darstellungen  erklären,  so  verdienen  sie  in 
ler  Hinsicht  noch  eine  kurze  Beleuchtung.  Gehen  wir  zu 
lem  Zwecke  etwas  näher  auf  die  Komposition  der  Bilder, 
Gruppenbildung,  die  Darstellungsweise  der  Figuren  und  die 
mische  Behandlung  im  Einzelnen  ein.    • 

Gerade  in  dieser  Beziehung  sieht  man  gewöhnlich  etwas 
chgültig  und  geringschätzig  auf  die  Erzeugnisse  der  unter- 
ischen Vasenmalerei,  die  man  schlechthin  als  die  Zeit  des 
falls  dieser  Kunst  zu  bezeichnen  pflegt.  Gemss,  in  vieler 
sieht,  gegenüber  der  edlen  Einfachheit  und  klassischen  Ge- 
(enheit,  dem  hohen  Schönheitssinn  und  der  künstlerischen 
lendung  der  attischen  Kunst  ist  es  Verfall.  Aber  doch  nicht 
Jser  Verfall!  Wenn  auch  Vieles,  was  die  Vasenbilder  der 
sehen  Kunst  auszeichnet,  die  Solidität  der  Ausführung,  die 
le  Liebe  und  Hingabe  des  Künstlers  an  seinen  Stoff  verloren 
und  eine  gewisse  Oberflächlichkeit  und  Flüchtigkeit,  ja  häufig 
»st  ein  Schematismus  der  Behandlung  Platz  gegriffen  hat, 
tiaben  sich  doch  noch  viele  gute,  alte  Ueberlieferungen  fort- 
rbt,  und  es  verrät  sich  andererseits  auch  ein  so  staunens- 
tes  Können,  eine  solche  Flottheit  und  Sicherheit  des  Vortrags, 
8  wir  unsere  Bewunderung  nicht  zurückhalten  können.  Ja 
ist  sogar  in  gewissem  Sinne,  was  Kompositions-  und  Gruppie- 
gskunst  und  Formenverwendung  betrifft,  eine  Weiterbildung, 

Fortschritt  wahrzunehmen,  wie  sich  dies  auch  bei  unseren 
!en  leicht  zeigen  lässt. 

Für  die  Bemalung  der  ausgedehnten  Seitenwände  der 
ihtigen  Gefässe  war  die  Darstellung  der  Unterwelt  ein  sehr 
ignetes  Thema,  da  sie  den  Künstlern  eine  reiche  Fülle  der 
schiedensten  Gruppen  und  Figuren  bot.    Die  Kompositionen 

Bilder  sind  fast  durchweg  mit  grossem  Geschick  entworfen, 


>)  Arch.  Ztg.  1884  S.  268  f. 

6* 


84 


den  Grundsätzen  der  Flächendekoration  gemäss,  die  ja  auch  bei 
der  Anbringung  von  figürlichem  Schmuck  den  ersten  Gesichtspunkt 
bilden  m&ssen.  Die  mannigfachen  Gruppen  sind  in  optisch  wohl- 
gefälliger Weise  nach  dem  Prinzip  der  Symmetrie  und  der 
gegenseitigen  formalen  Besponsion  auf  die  Fläche  verteilt,  ohne 
dass  dabei  die  Darstellungen  —  selbst  wo,  wie  auf  Peters- 
burg 424,  auf  eine  mehi*  äusserliche,  schematische  Weise  ver- 
fahren ist  —  irgend  wie  beeinträchtigt  würden.  Meist  haben 
die  Künstler  die  Anordnung  getroffen,  dass  sie  in  die  Mitte  der 
Darstellung  den  Palast  des  Hades  mit  den  GK)ttem  der  Unter- 
welt setzten,  wodurch  die  Komposition  zugleich  einen  festen, 
einheitlichen  Mittelpunkt  erhielt^),  während  sie  die  übrigen  Fi-  | 
guren  in  zwei  oder  drei  Reihen  übereinander  um  denselben  | 
gruppierten.  Freilich  ganz  tadellos  sind  die  Kompositionen  doch 
nicht.  Einerseits  waren  die  Maler  da,  wo  sie  nur  einzelne 
Sccnen  aus  der  Unterwelt  darstellten,  wie  auf  Petersburg  498, 
London  276,  Beugnot  28,  genötigt  noch  eine  andere  Darstellung 
zur  Ausfüllung  des  Raumes  auf  derselben  Bauchseite  anzubringen. 
Andererseits  ergiebt  sich  bei  näherem  Zusehen,  dass  die  grossen 
Darstellungen  nicht  einheitlich  entworfene  und  durchgeführt« 
Kompositionen,  sondern  Aneinanderreihungen  mehrerer,  ursprüng- 
lich selbständiger  Scenen  zu  einem  Bilde  sind.  Schon  die  Za- 
sammenstellung  so  verschiedener  und  im  Einzelnen  für  sich 
durchaus  abgeschlossener  Gruppen,  wie  die  Herakles-  und  Orpheus- 
gruppe, die  sich  in  ihrem  Nebeneinander  gegenseitig  stören  und 
beeinträchtigen,  beweist  dies.    Auch  andere  Absonderlichkeiten 


^)  Die  80  häufige  Verwendnng  der  „Aedicula'^   auf  den  unteritalisdien 
Vasen  lässt  sich  jedoch  nicht  aUein  aus  diesem  Bedttrfois  des  Baomschmackes 
und  des  Zusammenhaltens  der  Komposition  erklären  (Vgl.  0.  Jahn,  Beschiß' 
hung  der  Vasensammlung  König  Ludwigs  S.  CCXVIII).    Am  häufigsten  finden 
sich  solche  Gebäude  auf  den  beliebten  Darstellungen  des  Totenkults,  und  '^ 
diesen  kleinen  Grabtempelchen,  die  man  den  Verstorbenen'  errichtete,  und  die 
sich  auch  auf  den  Grabstelen  der  späteren  Zeit  finden,  ist  wohl  ihr  tb&t^ 
sächlicher  Ursprung  zu  suchen.    Von  diesen  Darstellungen  wurden  sie  dann 
auch  auf  solche  mythologischer  Art  übertragen,  zunächst  auf  das  Haus  des 
Hades,  dann  auch  auf  andere  Scenen.    Freilich  ist  auch  andererseits,  da  ?iele 
Darstellungen  unter  der  Einwirkung  des  Dramas  entstanden  sind,  der  Einfluss 
der  Bühnenscenerie  mit  ihrem  architektonischen  Abschluss  nicht  wegzuleugnen, 
wie  er  sich  auch  auf  den  Darstellungen  etruskischer  Spiegel  nachweisen  lässt 
Vgl.  E.  Schippke,  de  specuUs  Etruscis  p.  30  s. 


der  Bilder  sprechen  für  eine  solche  Annahme  und  finden  zugleich 
nur  darin  ihre  Erklärung.  So  ist  vor  Allem  das  doppelte 
Vorkommen  der  Hekate  in  derselben  Darstellung  auf  Buvo- 
Karlsruhe  und  Santangelo  709  auf  andere  Weise  unerklär- 
bar. Und  wenn  wir  auf  Canosa  -  München ,  Ruvo- Karlsruhe 
und  Altamura  -  Neapel  Megara  mit  ihren  beiden  Söhnen 
schon  als  Unterweltsbewohner  finden,  wähi^end  auf  denselben 
noch  Herakles  den  Kerberos  entführend  dargestellt  ist,  der 
doch  nach  dem  Mythos  »erst  nach  Heraufführung  des  Höllen- 
hundes  Gattin  und  Kinder  ermordet,  so  lässt  sich  dies  am 
einfachsten  und  natürlichsten  ebenfalls  auf  die  nicht  gerade 
mit  grosser  Kritik  vorgenommene  Zusammenstellung  der  ver- 
schiedenen Gruppen  zu  einem  Bilde  zurückführen.  Ganz 
ebenso  steht  es  mit  der  Theseus-Peirithoos-Gruppe  auf  Canosa- 
München  und  Ruvo-Karlsruhe.  Auch  hier  ist  ein  scheinbarer 
Widerspruch  mit  der  mythischen  Ueberlieferung  da,  nach  der 
Theseus  mit  Herakles  bei  Heraufführung  des  Kerberos  die  Unter- 
welt verlässt.  Während  aber  auf  den  Darstellungen  Herakles 
unten  schon  im  Begriff  ist  unter  Führung  des  Hermes  dem  Hades 
zu  entschreiten,  sehen  wir  doch  oben  Theseus  noch  ruhig  bei 
seinem  Freunde  verharren.  Auch  hier  ist  die  Erklärung  dieser 
auffallenden  Erscheinung  in  dem  Umstand  zu  suchen,  dass  die 
ursprünglich  für  sich  bestehende,  selbständige  Darstellung  der 
beiden  im  Hades  weilenden  Freunde  als  solche  von  den  Malern 
der  beiden  Vasen  übernommen  wurde  ^).  Nur  der  Maler  von 
Santangelo  hat  versucht  die  beiden  Scenen  in  Einklang  und 
Zusammenhang  zu  bringen  und  hat  den  Theseus  der  Herakles- 
gmppe  beigesetzt. 

Eine  grosse  Kunst  zeigen  unsere  Vasenmaler  in  der  Zu- 
sammenstellung der  Figuren  zu  Gruppen.  Wir  können  in  dieser 
Hinsicht  kaum  etwas  Schöneres  und  Vollkommeneres  finden,  als 
z.  B.  die  in  ihrem  Palast  thronenden  Unterweltsgötter,  die  He- 
raklesscenen,  die  Dionysos-Ariadne-Gruppe  auf  Ganosa-München, 
die  mehrfach  wiederkehrende  Gruppe  der  Megara  mit  ihren 
Kindern  und  des  Freundespaares  Theseus  und  Peirithoos.  Wie 
sind  die  Figuren  so  künstlerisch  wahr  untereinander  verbunden 


I)  Aach   auf  den  römischen   Sarkophagen   sind  derartige  Znflammen- 
«tdlungeQ  häufig. 


86 

und  wie  klar  und  deutlich  ihre  Beziehungen  zu  einander  aos^ 
geprägt ! 

Auch  wer  die  Figuren  im  Einzelnen  betrachtet,  muss  den 
Vasenmalern  hohe  Bewunderung  zollen.  In  geradezu  virtuoser 
Weise  beherrschen  sie  die  Formen  und  verwenden  sie  in  spielend 
leichter,  freiester  Weise.  Gegentiber  diesem  Reichtum  der  Mo- 
tive, die  uns  die  Figuren  in  allen  nur  denkbaren  Stellungen  — 
stehend,  gehend,  sitzend,  in  Vorder-  und  Seitenansicht,  in  halber 
Vom-  oder  Rtickansicht  —  zeigen,  dürfen  wir  wohl  zugleich 
ein  Hinausgehen  ftber  die  Vasenmalerei  der  klassischen  Zeit,  , 
deren  Einfachheit  doch  zugleich  eine  gewisse  Gebundenheit  und 
Steifheit  ist,  und  die  daher  nur  mit  wenigen  Formen  operiert*), 
feststellen.  Ein  eigentümlicher  Grundsatz  ist  dabei  in  der  Dar- 
stellung der  mannigfachen  Figuren  bemerkbar:  das  Bestreben, 
denselben  durch  teilweise  Entlastung  und  Verlegung  des  Schwer- 
punkts ausserhalb  des  Körpers  eine  leichte,  elegante  Haltung 
zu  geben.  So  spielen  Standbein  und  Spielbein  eine  grosse  Rolle, 
das  eine  Bein  wird  aufgesetzt,  die  P^iguren  stützen  sich  auf 
einen  Stab  oder  lehnen  sich  an  %  Hier  ist  zugleich  ein  Punkt, 
der  eine  besondere  Erwähnung  verdient:  die  Künstler  zeigen 
bei. der  Verwendung  der  verschiedenen  Motive  eine  Vorliebe 
für  gewisse  Typen  und  Figurenschemata,  wie  sie  die  griechi- 
sche Plastik  in  ihrer  Blütezeit  ausgebildet  hatte,  so  dass  sich 
geradezu  ein  Einfluss  der  grieschischen  Bildkunst  auf  die  spätere 
Vasenmalerei  nachweisen  lässt.  Es  ist  dies  allerdings  nur  in 
dem  Sinne  zu  verstehen,  dass  manche,  von  den  grossen  griechi- 
schen Bildhauern  in  typischer  Vollendung  ausgeprägte,  schöne 
und  wirkungsvolle  Motive  allmählich  Gemeingut  der  Künstler 
geworden  sind  und  auf  diese  Weise  immer  wieder  benutzt  und 
verwendet  wurden.  So  ist  das  Motiv  der  einen  Erinys  auf 
Altamura-Neapel,  die  mit  übergeschlagenem  Bein  und  am  Kni^ 
verschlungenen  Händen  dasitzt,  zuerst  bei  dem  Ares  des  VdX- 
thenonfrieses  nachweisbar.  *)  In  dem  majestätvoll  thronenden  Hades 
klingt  unverkennbar  noch  das  Zeusideal  des  Phidias  wieder.    Arf 


^)  Vgl.  F.  Winter,  Die  jüngeren  attischen  Vasen  im  Verhältnis  snr 
grossen  Kunst. 

*)  Das  Bestreben  erstreckt  sich  sogar  bis  auf  die  sitzenden  Gestalten, 
die  cdch  häufig  mit  der  einen  Hand  noch  auf  den  Sitz  stützen. 

*)  Auf  den  auch  der  Ares  Ludovisi  zurückgeht.    In  der  Vaseomalere 


Ljsipp  geht  das  auf  unseren  Vasen  so  häufige  Schema  der  mit  aufge- 
stelltem Fuss  stehenden  Figur  zurück^).  Am  nachhaltigsten 
aber  scheint  auf  die  späte  Kunst  Praxiteles  und  seine  Schule 
eingewirkt  zu  haben,  da  das  von  ihm  so  oft  verwendete  Schema 
der  leicht  angelehnten  oder  mit  einem  Arm  sich  aufstützenden 
(häufig  auch  mit  einem  übergeschlagenen  Bein  stehenden)  Gestalt ') 
fast  auf  jedem  Vasenbild  wiederkehrt  und  für  die  unteritalische 
Vasenmalerei  geradezu  charakteristisch  ist. 

Was  endlich  die  technische  Behandlung  im  Einzelnen  be- 
trifft, so  sind  die  Figuren  vielfach  mit  einer  gewissen  Lässig- 
keit, aber  dabei  mit  grösster  Sicherheit  und  Leichtigkeit  ge- 
zeichnet. In  der  Ausführung  der  nackten  Teile  herrscht  eine 
Neigung  für  weiche,  geschwungene  Linien  und  volle  üppige 
Formen  vor,  die  in  Verbindung  mit  den  eleganten  Stellungen 
und  zierlichen  Handgesten  der  Frauen  —  ich  erinnere  nur  an 
das  überaus  beliebte  Anfassen  des  Gewandes  an  der  Schulter  *)  — 
den  Gestalten  eine  gewisse  weiche  und  elegante  Grazie  ver- 
leihen. Der  Gesichtsausdruck  ist  oft  sprechend  und  charakte- 
ristisch wiedergegeben.  Die  Bildung  des  Haares  ist  meist  so, 
dass  dasselbe  in  einzelnen  Locken  eingezeichnet  ist,  doch  findet 
sich  auch  auf  manchen  Vasen  (Santangelo  11,  Jatta  1094, 
London  370)  die  ältere  Art  der  Behandlung,  wo  es  mit  vollem 
Schwarz  aufgemalt  ist^).  Die  Gewandbehandlung  zeigt  grosses 
künstlerisches  Gefühl  und  Verständnis.  Die  reichen  Gewänder 
sind  anmutig  und  wirkungsvoll  drapiert,  die  Faltengebung 
folgt  den  Körperformen  und  ihren  Bewegungen  in  natürlichem 
Floss  und  ist  manchmal  von  fast  plastischer  Schönheit^). 


ist  das  erste  Beispiel  der  Odysseos  auf  Berlin  2326,  Arch.  Ztg.  1881  Tf.  8; 
Vgl.  C.  Robert  ebenda  S.  143  f. ;  Petersen,  Pbeidias  S.  254. 

^)  Vgl.  K.  Lange,  Über  das  Motiv  des  aufgesetzten  Fusses  in  der  antiken 
Kunst. 

•)  Vgl.  H.  Bronn,  Geschichte  der  griechischen  Künstler  I  S.  351  f. 
«)  Vgl.  F.  Welcker,  Alte  Denkmäler  IV  S.  182. 

*)  Auf  Altamura- Neapel   ist   diese  HaarbUdung  nur  vom  Bestaurator 
Fenrendet  und  daher  ein  Kennzeichen  der  Bestauration. 

^  Das  viele   Beiwerk    auf  den  Vasenbildem   dient  teils   zur  Charak- 
teristik der  Figuren,  teils  hat  es  lediglich  den  Zweck  des  reicheren  Schmuckes 
und  der  Baumfttllnng.    Man  muss  daher  in  der  Heranziehung  desselben  zur 
Bestimmung  von  Figuren  sehr  vorsichtig  sein ;  auch  auf  unseren  Vasen  hat  es 
mehrfiich  zu  falschen  Benennungen  verleitet. 


88 

Es  bleibt  nur  noch  eine  Eigentfimlichkeit  zn  erwähnen 
die  zwar  auf  unseren  Vasen  nicht  so  deutlich  und  ausgeprägft 
erscheint,  wie  auf  vielen  anderen ,  aber  sich  doch  in  einigen 
Zügen  verrät:  ein  gewisser  Zusammenhang  mit  dem  gn> 
chischen  Drama  in  inhaltlicher  wie  in  äusserlicher  Hinsicht. 
So  ist  die  bestimmte  Formung  der  Theseussage,  die  auf  Canosa- 
Mfinchen  und  Ruvo-Karlsruhe  dargestellt  ist,  nachweisbar  die- 
selbe, wie  sie  in  dem  pseudo-euripideischen  „Peirithoos'*  ge- 
schaffen worden  war.  Auch  der  Zug,  dass  Protesilaos  die 
Unterweltsgötter  um  Erlaubnis  zur  Rückkehr  nach  der  Ober- 
welt bittet,  ist  erst  in  dem  gleichnamigen  Stück  des  Kritias 
eingeführt  und  wohl  infolge  der  traditionellen  Einwirkung 
dieses  Dramas  auf  die  Sage  auch  auf  Petersburg  426  zur  Dar- 
stellung gekommen.  Sicher  auf  den  Einfluss  des  Dramas  sind 
der  Pädagog  auf  London  116  und  die  Herrscherfiguren  in  ihrer 
reichen  gestickten  Gewandung  und  dem  charakteristischen  Aermel- 
chiton  zurückzuführen.  Aber  auch  sonst  werden  wir  den- 
selben z.  B.  in  Bezug  auf  ^die  dem  Bühnentypus  entsprechenden 
Erinyen  oder  die  beliebte  Verwendung  von  zuschauenden  und 
mit  der  Handlung  in  ideeller  Weise  verknüpfen  göttlichen  Figuren 
nicht  ganz  abläugnen  können. 

Dass  unsere  Vasenbilder,  wenigstens  in  den  Hauptscenen 
und  -Gruppen,  auf  malerische  Vorwürfe  zurückgehen,    ist  un- 
zweifelhaft.   Dafür  spricht  das  mehrfache  Vorkommen  ganz  der- 
selben Kompositionen  und  die  oft  vorzügliche  Erfindung  mancher 
Gruppen.    Ja  es  ist  durchaus  wahrscheinlich,  dass  die  schönsten 
und  besten  derselben  in  ihrer  Ursprünglichkeit  in  einer  Zeit 
entstanden  sind,  die  der  Blüte  der  grossen  Malerei  noch  nicht 
fern  war.    Jede  weitere  Frage  aber  nach  den  Schöpfern  oder 
anderen    näheren   Bestimmungen    der   Entstehungszeit   könnet 
wir  nicht  beantworten.    Den  Versuch  Brauns,  die  Bilder  a^ 
Polygnots  Bild  in  der  Lesche  zurückzuführen,  hat  schon  Welck^^ 
in  genügender  Weise  abgewiesen.    Und  wenn  neuerdings  Haf^' 
wig  einen  Zug  der  Nekyia  Polygnots  auf  Santangelo  709  ^ 
finden  geglaubt  hat^,  so  wird  ihm,   wer  unbefangen  die  Da-^ 
Stellung  mit  der  betreffenden  Pausaniasstelle  vergleicht,  nicE^ 
darin  folgen  können.    Auch  die  gewöhnlich  angeführten  SteUe^ 


*)  Arch.  Ztg.  1884  S.  258. 


89 


tes  Demosthenes  and  Plautus  *)  geben  keinen  Anhalt,  abgesehen 
lavon,  dass  sie  im  Grunde  genommen  überhaupt  hier  nicht  her- 
anzuziehen sind,  indem  dort  von  Bildern  die  Rede  ist,  welche 
die  Strafen  und  Qualen  der  Verdammten  in  der  Unterwelt  ent- 
halten, während  dieselben  auf  unseren  Vasenbildem  nur  neben- 
sachlich zur  Verwendung  kommen  und  der  eigentliche  Inhalt 
derselben  ein  ganz  anderer  ist. 


Anhang. 

Die  Bestrafong  des  Ixion  auf  Petersburg  424. 

Anhangsweise  bedarf  es  noch  einer  kurzen  Besprechung 
des  einen  Halsbildes  auf  Petersburg  424,  einer  Darstellung  der 
Bestrafung  des  Ixion^,  die  man  meist  in  den  Kreis  der 
Von  uns  behandelten  Darstellungen  rechnet  und  die  auch  in  den 
Wiener  Vorlegeblättern  denselben  mit  eingereiht  ist,  während 
sie  entschieden  davon  auszuscheiden  ist. 

Wir  sehen  in  der  Mitte  ein  grosses,  frei  schwebendes  Rad 
mit  radialen  Flammenstrahlen,  an  das  der  Götterfrevler,  ganz 
Von  vom  gesehen,  mit  Händen  und  Füssen  durch  eherne  Klam- 
inem  angeschmiedet  ist.  Er  ist  bärtig  und  mit  einem  kurzen, 
Vom  Gürtel  bis  zu  den  Knieen  reichenden  gestickten  Chiton  und 
ilantel  bekleidet. 

Links   davon  steht  eine  Erinys  mit  kurzem  gegürteten 


*)  Demostb.  c.  Aristog.  52  p.  782 :  fAi^*iv  oi  C<oyQa<fot  toitg  aaeßelg  iv 
^«(fov  yQatfOvaiv,  fjLiia  Tovttoy,  fieragag  xal  ßXaaiftifjiCaq  xal  tftd^vov  xdi 
^^üa((i>g  xttl  viCxovq  negi^Qx^^"^-  Platit.  Capt  998:  vidi  ego  molta  saepe 
P^cta,  qaae  Accherunti  fierent  cniciamenta.  Vgl.  Cic.  Tuscol.  disp.  I  6: 
^^^taniiik  et  pictorom  portenta. 

')  Raoul  Bochette,  Mon.  in6d.  p.  179  Adn.  3.  —  Panofka,  Zufluchts- 
SXittlieiten  S.  37  ff.,  Taf.  IV  7.  —  Gerhard,  Arch.  Ztg.  1844  S.  225  f.  Taf.  13. 
^^  Mi&ervini,  Descru.  della  coli.  Jatta  I  p.  101.  —  0.  Jahn,  Berichte  der 
^^^8.  Ges.  der  Wissensch.  1856  S.  282.  —  Hüller-Wieseler,  Denkm.  alter 
^«nn  n  S.  39  f.  Tal  LXIX  No.  863.  —  Stephani,  Vasens.  d.  kaiserl.  Eremitage 
^    8. 223  1  —  Wiener  Vorlegebl.  Ser.  £  Taf.  Via. 


90 

Aermelchiton,  Cblamys  und  Stiefeln  bekleidet  und  mit  ScUangen 
im  Haar ;  mit  beiden  Händen  bat  sie  das  Rad  gefasst. 

Becbts  von  dem  Rad  steht  in  Vorderansicht,  mit  dem  linken 
Arm  an  einen  Baumstamm  gelehnt,  ein  bärtiger  Mann,  das  linke 
Bein  übergeschlagen,  mit  einem  Himation  bekleidet,  das  ober 
seine  linke  Schulter  und  um  den  Unterkörper  geschlagen  ist 
In  der  erhobenen  Rechten  hält  er  einen  Hammer.  Unschwer 
erkennt  man  in  der  Figur  Hephaistos^). 

Rechts  von  dem  Baumstamm,  aus  dem  in  den  Astans&tzeu 
drei  Zweige  hervoraprossen,  sehen  wir  nach  links  gewandt  eine 
jugendliche  Frauen figur  mit  langen    Flügeln  versehen,  mit 
einem  kurzen  Chiton,  der  durch  Gürtel  und  Kreuzbänder  fest- 
gehalten nur  von  den  Hüften  bis  zu  den  Enieen  reicht,  und  mit 
Stiefeln  bekleidet,  geschmückt  mit  Armbändern,  Ohrgehängen 
und  Perlenschnur  im  aufgebundenen  Haar.    Mit  der  herabhän- 
genden Linken  hat  sie  ein  Kerykeion  am  obem  Ende  gefasst, 
in  der  erhobenen  Rechten  hält  sie  einen  Zweig;  die  Figur  ist 
also  offenbar  Iris. 

Auf  der  anderen  Seite  der  Darstellung  endlich,  hinter  der 
Erinys,  sitzt  im  Profil  nach  rechts  ein  bärtiger,  bekränzter 
Mann  im  Zeustypus  auf  reichem  Lehnsessel  und  Fussbank, 
unterwärts  mit  einem  Mantel  bekleidet.  Die  linke  Hand  ruht 
auf  dem  linken  Oberschenkel,  die  Rechte  hält  ein  mit  einem 
Adler  bekröntes  Scepter  und  streckt  Zeige-  und  Mittelfinger 
wie  befehlend  aus. 

Wir  haben  also  hier  die  Bestrafung  des  Ldon  vor  uns: 
Hephaistos,  den  die  hinter  ihm  stehende  Götterbotin  Iris  herbei^ 
geführt  hat*),  hat  ihn  eben  angeschmiedet*),  und  die  Erinys  ist 
im  Begriff  das  feurige  Rad  in  Schwung  zu  setzen.  Die  Frage 
ist  nur :  wer  ist  der  thronende  Mann,  der  mit  den  ausgestreckten 
Fingern  der  rechten  Hand  den  Befehl  zur  Bestrafung  zu  geben 
scheint?      Meist   hat   man    in    der    Figur    Hades    gesehen^] 


^)  R.  Rochette:  le  Charon  grec  sons  sa  vraie  et  primitive  foim 
heUtolque  (!);  Panofka:  Daedalus;  0.  Jahn:  Aeakus. 

*)  Eines  ähnlichen  Amtes  waltet  Iris  im  „Herakles"  des  Euripides. 

')  Dieselbe  Aufgabe  vollführt  Hephaistos  im  „Prometheus''  des  Aeschylo: 

^)  Jahn,  Wieseler;  R.  Rochette:  Aeacns;  Minerrini:  Minos;  auch  Gei 
hard  (Text  zu  den  Antiken  Bildwerken  S.  377)  nimmt  den  unt^rirdisdie 
Zeu8  ßia. 


91 

md  sich  somit  die  Bestrafang  in  der  Unterwelt  vor  sich  gehend 
gedacht.     Gewiss  widerspräche  dem  nicht  die  zeosähnliche  Bil- 
dung   des  Gottes,    die  wir   auch  sonst   bei  Hades   gefunden 
haben.    Aber  die  Bestrainng  des  Ixion  wird  in  Poesie  und  Kunst 
erst  sehr  spät  in  die  Unterwelt  verlegt.    Die  ältere  und  be- 
kannte Version  ist  durchaus  die,  dass  Ixion  auf  Befehl  des 
Zeus  an  ein  geflügeltes  oder  feuriges  Rad  geschmiedet  wird, 
das  in  der  Luftregion,  also  in  der  Oberwelt,  kreist^).    Dass 
diese  alte  Vorstellung  auch  noch  bei  den  spätem  Vasenmalem 
die  geläufige  war,  beweisen  zwei  andere  Vasenbilder  desselben 
Gegenstandes.    Das  eine  befindet  sich  auf  einer  campanischen 
Amphora  des  Berliner   Museums   (Nr.  3023)^.    Es  zeigt 
uns  Ixion,  an  das  feurige  Bad  mit  Schlangen  gefesselt,  in  der 
Luft  schwebend,  umgeben  von  zwei  weiblichen  FlttgelgestaJten 
(NBfiXai  Heibig),  unten  Hermes  und  Hephaistos  emporblickend, 
zwischen  ihnen,  halben  Leibes  hervorragend,  eine  Erinys  mit 
brennender  Fackel.    Das  andere  befand  sich  in  der  Sammlung 
Ponrtal^s   und  ist  jetzt  in  London').    Hier  wird  Ixion  von 
Ares  und  Hermes  in  Gegenwart  der  thronenden  Hera  fest  ge- 
halten, während  Athena  ein  geflügeltes  Bad  herbeibringt.  — 
Wir  sind  daher  berechtigt  zu  schliessen,  dass  auch  auf  dem 
Torliegenden  Vasenbild  die  Bestrafung  des  Ixion  auf  der  Ober- 
welt dargestellt  und  der  thronende  Gott,  auf  dessen  Befehl  sie 


>)  Find.  Pyth.  n  39  ff.  und  SchoL— Sophokl.  Philokt  678  ff.  —  Enrip.  Phoen. 
1185  and  Schol.— Diodor  IV  69.  —  Nonnos  Narr.  p.  386  Westerm.  —  Schol. 
Od.  ff  303.  —  Schol.  Apollon.  Rhod.  m  62.  —  Schol.  zn  Ladan  diaL  deor.  6. 
—  Die  jüngere  Sagenform,  welche  die  Bestrafang  in  die  Unterwelt  versetEt, 
findet  sich  erst  in  der  heUenistischen  Litt«ratar  and  dann  dnrchgängig  in  der 
lateinischen :  ApoUon.  Rhod.  ni  62.   —  Plnt  Mor.  p.  19  C.   —  Lncian  dial. 

deor.  6;  de  lacta  8;  Necyom.  14;  Tragodop.  11.  —  Schol.  H.  A  268.  —  Verg. 

Acn.  VI  616;  Georg,  m  38,  IV  484.  —  Hör.  C.  m  9,  21.  —  Ovid  Met  IV 

460,  X  42.  —  Senec.  Hercul.  f.  750.  —  Stat  Theh.  IV  639.  —  Hygin.  Fah. 

62.  —  Mythogr.  Vatic  114;  n  106.  —  Serv.  zu  Verg.  Georg,  m  7. 

>)  KlOgmann,  Annali  deU*  Inst  1873  p.  93.  Tav.  J.  K.  —  A.  Fortwftngler, 

Beschreihang  der  Vasensammlang  im  Antiqaarinm  S.  840  f.  —  Baumeister, 

Denlon.  des  klass.  Altert  S.  767,  Ahh.  821. 

*)  Panof  ha,  Mas6e  Poartal^  p.  39  pl.  Vn.  —  B.  Bochette,  Monom.  inM. 

p.  212  pl.  XI^.  —  lUtt^ann,  Memone  deU'  Inst.  tqI.  n  p.  388—392. 


92 


erfolgt,  Zeus  ist^),   dass  also  die  DarsteUnDg  aas  der  Seihe   i 
der  Unterweltsvasenbilder  zu  streichen  ist^).     .  I 


^)  So  schon  Gerhard  Arch.  Ztg.  1844  S.  ^6  imd  Panofka  a.  a.  0. 

^)  Schon  die  Anwesenheit  der  Iris  verbietet ,  in  der  thronenden  Figur 
Hades  zu  sehen,  da  sie  nie  in  der  Unterwelt  erscheint  und  nur  Hermes  den     ^ 
Verkehr  mit  derselben  vermittelt.    Vgl.  Hymn.  Hom.  in  Merc.  572 :  olor  ^lii     i 
*A(driv  imkeafjifvov  ayyeXov  itvat.  —  Auch  wftre  es  doch  sehr  aufialiend,  dass 
Hades  cweimal  auf  derselben  Vase  dargestellt  wäre. 


n 


BRESLAÜEß 


PHILOLOGISCHE  ABHADLUMEI. 


VIERTER  BAND. 


BRESLAU. 

VEBLAG  VON  WILHELM  EOEBKEB. 

1889. 


INHALT. 


Goldstaub,  M.,  De  iRAaq  notione  et  usu  in  iure  pablico  Attico. 

Stephani,  E.,  De  Martiale  verborum  novatore. 

Reitzenstein,  B^  Sapplementa  ad  Prodi  commentarioB  in  Platonis 
de  repablica  libros  naper  vulgatoB. 

Philonis  Alexandrini  libellus  de  opificio  mandi,  edidit  Leo- 
polduB  Gohn. 


BßESLAüEß 
PHILOLOGISCHE  ABHANDLÜNGE 


VIEKTEK  BAND, 

ERSTES  HEFT. 


DE  AAEIAS  NOTIONE  ET  ÜSÜ 
IN  IURE  PUBLICO  ATTICO 


8CRIP8IT 


MAXIMILIANUS  GOLDSTAUB 

DR.  FHIL. 


BRESLAU. 

VERLAG  VON  WILHELM  KOEBNER 

1889. 


DE  AAEIAS  NOTIONE  ET  ÜSU 
IN  IURE  PÜBLICO  ATTICO 


8CRIPSIT 


MAXIMIIIANUS  GOLDSTAUB 

DR  FHIL. 


VRATISLAVIAE 

APUD  GÜILELMUM  KOEBNER 

1889. 


GUILELMO  STÜDEMUM) 


MAGISTRO   MAXIME   COLENDO 


SACRUM 


f 


Liber  prior. 


edio  fere  saecnlo  a.  Chr.  n.  quinto,  cum  Athenis  discidia 
na  sedata  essent,  populäres  summam  remm  potestatem, 
olim  reges  et  optimates  obtinuerant,  nacti  sunt  eamqne  et 
tionibns  et  in  iudiciis  exercebant.  Qnod  imprimis  Periclis 
0  et  opera  factum  est,  qui  inter  viros  rem  publicam  Athe- 
im  gubemantes  gravissimus  auctor  exstitit  ad  stabiliendum 
-ficiendum  Imperium  populäre.  Postea  plebis  turbatores 
item  et  arbitrium  populi  legum  yinculis  liberare  studuerunt. 

Periclis  quidem  aetate  leges  manserunt  iuris  et  iniuriae 
6;  posterioribus  autem  temporibus,  cum  populi  mores  iam 
ti  essent,  qualis  democratia  fuerit,  optime  demonstrant 
hontis  verba  [H.  G.  I  7, 12] :  (tö  8k  nkffio<;  Ißöa)  Setvöv  slyai,  el 
laoei  Töv  Sf^oy  TrpdTxsiv  8  äv  ßoöXrjTot.  Et  tum  sane  id  ius  sibi 
tum  populus  concitatione  et  ira  inflammatus  in  eontionibus 
3iiti8  exercuit,  mox  autem  populi  volnntas  norma,  qua  res 
a  dirigeretur,  est  facta,  id  quod  eiusdem  quarti  saeculi  orator 
le  bis  verbis  dixit:  6  StJiioc  6  .'AdYjvaCcov  xoptcotatoc  wv  xöv 
TtöXet  ixdvTcov,  Kai  s$öy  aixcp  Trotetv  3  xi  av  ßooXrjxat . . .  ^). 
ata  igitur  democratia  id  appetit,  ut  omnia  populiscitis  de- 
itur  et  ex  populi  arbitrio  fiant,  cum  in  moderata  democratia 

libido  legibus  coärceatur').  In  utraque  autem  summum 
um  a  populo  administratur,  qui  aut  ipse  aut  per  magistratus 
;reatos  de  bello  et  pace,  de  foederibus,  de  legibus  ferendis, 
ibus  expellendis,  de  bonis  publicandis  decemit,  ius  vitae 
ue  exercet,  magistratus  creat  eosque  ad  rationem  reddendam 


)  [Dem.]  LIX  88.  cf.  ibid.  4. 

I  cf.  Aristot.  Pol.  IV  4  p.  1292  a  (ed.  Bekker):  itepov  sl^o«;  ^T,|ioxpaxia« 
dy  Etvat  xoLfyza,  Tiupiov  o'slvat  xö  izK-rfia^  xal  \Lr^  lov  vojjlov  ;  v.  Schoemann : 
1.  Altert.«  I  388  sq.;  Oncken:  »Staatslehre  des  Aristot.«  (Lips.  1875)  II 
ilbert:  »Handbuch  der  griech.  Staatealtert.«  I  295. 

1 


vocat.^)     Quod  summum  populi  imperiam  in  iure  publico  AtÖ^^ 
„t6  xüfitov  xffi  TCoXiTsCa«;"  vocatur,*)  quae  verba  quid  siguificC^^ 
facile  ex  scriptorum  usu  intellegitur.     Sicut  enim  in  iure  ci^i^^ 
6  x6piO(;  eum  significat,  qui  suae  potestatis  est  et  libero  arbitt^^ 
rem  familiärem  administrat,  ita   in   iure  publico    populum,  qp^^ 
omnia  ipse  regit  :^)  ut  Athenis  penes  populum  summa  potest^^ 
est,  quam  in  tempus  deferre  potest,  velut  ad  senatum,  quo  facto 
hie  quoque  „xopioi;"*)  vel  „aotoxpdtKop" *)  appellatur.     Atque  po- 
pulus,  qui  summum  Imperium  partim  in   contionibus   partim  in 
iudiciis  heliasticis*)   exercet,  idem  libero   arbitrio   rei   public»^ 
opibus  utitur,  quae  voce  „t6  xoivöv'*  ^)  vel  „ra  xoivi'^  (sc.  ypT^jiaxx)  ^ 
significantur. 

Quorum  sane  verborum  (xoö  xopfoo  et  toö  xoivoö)  discrim^» 
non  satis  constanter  servant  scriptores  veteres,  quare  vocem  v>r3 
xop(oo  quidem  nunquam  usurpant  ad  significandum  t6  xotvöv,  no  sb 
raro  tamen  xa  xotvA  etiam  x6  x'iptov  comprehendunt,  quia  xoö  w^pt^''^ 
una  omnes  cives  participes  sunt,*)  h.  e.  zb  xopiov  totus  populixs 
exercet,  xö  xotvöv.vel  ta  xoivi  eis  summae  potestatis  partibcrs 
efficitur,  quae  singulis  civibus  competunt.^^) 


*)  Ct.  Busolt:  »Die  griech.  Altert.«  in  I.  Muelleri  »Handbuch  der  ds 
Altert.- Wissensch.«  tom.  IV  (1887)  §  38. 

')  cf.  Aristot.  Rhet.  1 8  p.  1365  b: ...  xä^k  xopta  §iißp*rjtat  xatd  xa^  KoXt«iat<^ 
3oai  '(äp  al  icoXiteiai,  looaöTa  xal  ta  x»jpta  sattv.  cf.  Pol.  III  5   p.    1278  b;  KV 
1  p.  1289  a;  recenti  voce  xh  xoptov  tyj^  itoXixeta;  est   »Staatssouverainitaefc«  ; 
cf.  Busolt  1.  1.  §  45. 

*)  cf.  Arist.  Pol.  ni  6  p.  1278  b.-xoptov  piiv  fap  icavTa^oö  t^  itoXitsojwi  t-^ 
icoXeu)^,  icoXlisD}ia  81  eor.v  4j  itoXtxeia.  "ks^tü  8'otov  Iv  \Lh  xrxl^  dY]}j.oxpattxal^  xüpto^ 
b  ^^0^, ..;  ni  8  p.  1279  b:  8Y|jj.oxpaTia  U  bttv,  Stav  ji  x6ptov  xo  tcXy]^;  H^ 
1  p.  1275;  IV  4  p.  1292  a;  Isoer.  X  36;  Dem.  XX  107;  XIX  259;  III  30; 
[Dem.]  Xni  31:  tootcdv  S'atttov  iirivTCDV  5«  tote  [ilv  6  5-ii}io^  Seaicor/j;  ^jV  ««• 
xupco^  drcdviuiv. . . 

*)  cf.  Dem.  XIX  154:  ...  ttjv  ßoüXtjv  TCOtYjoavTo;  toö  $Yjfioa  x'jpiav. . .;  [DeDt>^-l 
XXV  23;  CJA.  II  17  vs.  34  sq.;  U  809  b  vs.  35. 

*)  Andoc.  de  myst.  15;  cf.  Gilbert:  »Staatsaltert.«  I  261  adnot.  1;  Brx^o^^ 
1.  1.  §  183  p.  165  adn.  10. 

•)  de  bis  cf.  Guilelmum  Hofmann  »de  iurandi  ap.  Ath.  formulis«  (D»^^^ 
stadii  1886)  p.  11  sqq. 

')  Dem.  III  26;  XX  24;  [Dem.]  XLII  25;  Thuc.  I  80,  4;  141,  3;  V^t  ^' 
2;  Aristot.  Pol.  II  9  p.  1271  b. 

•)  Dem.  XIX  294;  XXIV  9.  97.  102.  172;  XXIII  209;  [Dem.]  LVIU    ^ 
Dem.  VIII  21.  23;  Arist.  Pol.  II  9  p.  1271  b. 

«)  Busolt  1.  1.  §  188  p.  169. 

^^)  Aesch.  in  Ctes.  17;  Dem.  XX  108;  XXIV  192;  IX  44;  XV  32;  IH  ^^' 


8 

Secnndum  Aristotelis  sententiam  res  publica  per  se  ipsa 
torae  qnadam  necessitate  orta  est  et  permanet^),  popnlus  antem, 
li  de  bis  rebus  aliter  ac  pbilosophi  sentire  solet,  rem  publicam 
vinitus  esse  institutam  credidit.')  Quam  ob  causam  res  publica 
istar  deorum  omnipotens,  t6  xopcov  sacrosanctum  vel  inviolabile, 
)  xoivöv  integrum  ratumque  sit  oportet,  quae  omnipotentiae, 
iQctitatis,  integritatis  notiones  in  Atheniensium  civitate  demo- 
fatica  plurimum  yalent  Cumque  ex  iuris  publici  Attici  ratione 
ilus  reipublicae  ex  sanctitate  et  integritate  et  xoo  xoptoo  et 
>^  xoivoö  pendeat,  populi  est  utramque  rem  omni  modo  munire 
'  coDseryare.  Itaque  si  quis  summum  populi  Imperium  illegitima 
'gatione  violaturus  esset,  ut  cives  testarum  sufiragiis  decem 
'norum  exilio  multati  ante  legitimum  tempus  revocarentur, 
^ocvö{x(0v  eum  accusare,  aut  si  quis  remissione  fiscalium  debitorum 
S^ta  aerarii  publici  deminutionem  illegitimam  facturus  esset, 
is  nomen  per  gvdsi&.v  ad  heliasticum  iudicium  deferre  licuit. 

Nihilo  tamen  secius  interdum  populus  ipse,  ut  aut  sanctitas 
^   xopioo  aut  integritas  too  xoivoo  yiolaretur,  concedebat. 

Quod  quando  factum   sit,   quam  ob   causam   fieri   potuerit, 
tkiqne  quomodo  rite  sit  factum,  hac  commentatione  demonstrare 
tiabor.     Agitur  autem  de  instituto  publico:  de  aSsCa«;  notione 
usu. 

Quae  Yox  apud  scriptores  Atticos,  imprimis  apud  oratores, 
^berrimo  in  usu  est;  sed  quae  vis  insit  in  verbo,  quamquam 
ires  iam  homines  docti  indagare  studuerunt,  nemo  tamen  ad- 
c  gatis  subtiliter  et  commode  expedivit.  Posteaquam  enim 
»gustus  Boeckh  primus  [„Staatshausb.  d.  Ath.*"]^)  hunc  obscurum 
tiquitatum  Graecarum  locum  illustrare  conatus  est,  Georgius 
'hoemann,  ut  verbi  vim  explicaret,  operam  dedit;*)  tum  copiosius 
felicius  res  tractata  est  a  Victore  Thumser  [„de  civium  Atbenien- 


')  Oncken:  »Staatslehre  des  Aristoteles«  II  8.  14. 

*)  cf.  Oncken  1.  1.  II  22 ;  Busolt  1.  1.  §  1  p.  4. 

*)  pluribos  locis:  cf.  I  516.  580.  582  sq.  II  40  sq.  64,  quos  occasione 
^  attingemns.  [Recentissimam  editionem  a  Fraenkelio  curatam  inspicere 
^  non  licuit]. 

*)  »de  comitiis  Atheniensium«  p.  834;  cf.  eundem:  »Griech.  Altert.«  I 
'^ ;  cf.  etiam  Rangab^ :  »Antiquit^  hell^niques«  I  210;  Westermann  in  Paulyi 
^^al-Encycl.«  I  l  p.  168. 

l* 


sium  muneribns  eorumque  immunitate"'),  nuperrime  deniqne 
sagaciter  retractata  a  Valetonio  [Mnemosyne  n.  8.  XV  (1887) 
p.  2  sqq.]. 

lam  yero  nt  a  re  gravissima  ordiar,  quam  homines  docti 
nondum  enuclearnnt:  yerbnm  aSeCac  modo  propria,  i.  e.  ad  io^ 
publicum  pertinente,  modo  translata  qnadam  et  amplificata  no- 
tione  apud  scriptores  in  usu  fuisse  tenendum  nobis  est 

Atqne  primum  de  tralatis  quibusdam  yocabuli  aSsiacnotio-      | 
nibus,    qnae    omnes    ad    nnam    referri    possnnt,    pauca    dicaiD- 
Significat  enim  SSeia  metus  yacuitatem  siye  securitatem,  ita  ut  quid- 
aut  tuto  rem  exequi  possit,  i.  e.  libertatem*)  vel  potestatem  vel  veniait^ 
aliquid  faciendi  habeat,  aut  impunitatem  delicti  iam  commissi^ 
vel  obliyionem  praeteritorum :  id  quod  grammatici  quoqne  docent^ 
Ita   Suidas  iSsiac   loco   ponit   atpoßCav,   accuratius   Hesychius  ^^ 
a^poßCav  et  ISooaCav  ä^poßov.     His  usus  speciebus  pro  ftindament^:^ 
est  significatio  yacuitatis  a  metu  yel  securitatis,  deinde  impunitati^^- 
sive  cui  impune  aliquid   faciendi   yenia   est,   siye   post  factan:^^ 
venia  datur;  quare  SSeia  hac  notione  amplificata  idem  significat^^ 
quod  nomina  oacpaXeiai;  et  l^ooaCa«;.     Gnius   usus  exempla  non — '^ 
nuUa    iam    afferamus.      Itaque    securitatis    notionem    in    verbo^ 
oMcfA  inesse  voluerunt  cum  alii  tum  Lysias  XVI  13:   ...i?^oo- 
|isyo<;  alo)(p6v  elvat  toö  ttXtJ^oc  (liXXovrOi;  xtvSovsoeiv  äSetav  i|iaoT^ 
TrapaoxeoÄaavtt  oxpateöeodau*)      Saepissime   autem   hoc   vocabulo 
scriptores  utuntur,  ubi  indicare  volunt  homini  alicui  libertatem  vel 
potestatem  vel  veniam  vel  impunitatem  esse  cuiuslibet  rei  faciendae^ 

*)  (Vindob.  1880)  p.  19  sqq.  —  Etiam  in  epitomis  antiquitatnm  Grae- 
carum  de  iSetqt  agitur,  velut  apud  Hermannum  in  »Gr.  Altert.«  I  124,  2.  133» 
3;  imprimis  apud  Gilbertum:  »Staatsalt.  d.  Gr.«  I  271.  293.  319.  338.  345; 
etiam  apud  Busoltium  pluribus  locis  de  ratione  hü^w;  dandae,  nullo  fere  de 
notione  huius  actionis  sermo  fit. 

')  raro  Ä8eta  notionem  äp^ta;  (i.  e.  vacationis)  habet  (cf.  Hesych.  s.  ▼. 
ä^eta),  quae  significatio  ei  adiungenda  est,  quam  verbis  »libertas  aliqnid 
faciendi«  explicavi.  cf.  Henr.  Steph.  in  thesauro  Graecae  linguae  s.  v.  &^ia. 

')  Thumser  1.  1.  p.  20  sie  explicat:  »venia  et  incolumitate  aliquem,  si 
delictum  iam  commiserit,  donare.« 

*)  cf.  Herod.  EX  42:  .  .,.ev  aSetTj  81  oo  icoieo{iivü)v  xö  )iYeiv,  Latine:  »haud 
pro  tuto  habentium  proferre«;  Thuc.  VIII  91:...  el  Tot<;  f^  otujiaot  ctpöiv  äSsta 
eoiat.  —  Lysiae  loco,  quem  supra  protuli,  ut  verbum  xtvSovtoetv  oppositum. 
voci  ötSetac  docet,  55eta  idem  quod  aofdXeta  significat;  cf.  Lys.  II  16;  Dem* 
XXI  210;  XXII  25;  XXUI  128.  133;  XXIV  31;  [Dem.]  LVIU  65. 


6 

Teint  apud  Lysiam  XXX  34:  iXTciCouotv  o(iit(;  l^aicaTT^ovtec  SSeiav 
sh;  TÖv  Xoticöv  xp^vov  XT^tl^ea^at  xoö  irotetv  S  xt  äv  ßooXcoyrai,  Isoer. 
XIV  24:  in&iSfi  Sk  vo(i.(Co^iv  aoroii;  SSsiav  y^y^^^^  sroceEv  o  ti  av 
^ooXij^üaiv,  Dem.  LIV  21:  ob&  aSsiav  uicdp^ecv  ;coep'  &{itv,  ii  ^v 
ißpCCstv  iSlaxai.^)  Veniae  deniqae  rerum  praeteritarom  sive  am- 
BeBtiae  notionem  habet  vox  aSetac  e.  c.  apud  Lysiam  XXV  28; 
Antiph.  V  77.«) 

Bis,  qnas  snpra  dixi,  notionibuB  tralatis  amplificatar  primaria 
et  principalis,  qnae  ad  ius  publicum  pertinet,^)  significatio/)  de 
HHSL  copiosius  nunc  agendum  est. 

Et  Westennann  qnidem  [in  Panlyi  ^Real-Encycl.''  I  1  p.  168] 
^8stav  bis  yerbis  explicat:  ,rA&ia  ist  die  Befugniss,  welche  der 
Staat  einem  Individuum  ausserordentlicherweise  zum  Behuf  der 
Vollziehung  einer  bestimmten  Handlung  erteilt,  zu  welcher 
«er  an  und  ftür  sich  nicht  berechtigt  ist;^  rectius  autem  Boeckh 
{L  1.  II  40]  bis :  /Afisia  ist  Sicherheit  in  irgend  einer  Lage  oder 
Handlung  gegen  Belangung  oder  Angriff."^)  Sed  ne  id  quidem 
prorsus  sufficere  mihi  videtnr.  Nostris  demum  temporibus  ho- 
mines  docti,  ut  vim  a&ia«;  subtilius  exponerent,  operam  dederunt, 
Teluti  Thumser  haec  dixit  [1.  1.  p.  19  sq.]:  ^Angustior  ...vocis 


*)  cf.  Lys.  XXIX  13.  I  48;  Hyperid.  frg.  44  (ed.  Blass);  Dem.  XXIII 
159;  LI  15.  16;  [Dem.]  LIX  111;  Dem.  XXIV  205;  XIII  17;  XIX  289; 
XXU  42;  [Dem.]  LVIII  6;  Dem.  XXIV  102.  103.  106.  217;  XVIII  286: 
«  .  uov  ifp6voov  Xoßovto^  S^uxy,  Latine :  »sententiae  snae  impnnitatem  nacfK)s,€ 
Oermanioe:  »Qedankenireiheit«,  quem  locnm  ReiBke  in  indidbos  ad  orat. 
Att.  ita  explicat:  Hoooiav  tob  xaoTa  ä^ecb^  ^vspwoai. 

')  Herodianus  (cf.  V  4,  10)  nozmunquam  SSciav  et  ^cftv^jatiav  copolat;  v. 
H.  Steph.  8.  Y.  SZbul  —  Thumser  cum  1.  1.  p.  21  dicit:  »Deinde  huc  etiam  eos 
looos  referendoa  esse  ezistimo,  quibus  noxae  sociorum  nomina  aliquos  detulisse 
memoriae  prodituTi«  tralatam  notionem  ab  ea,  quae  ad  ius  publicum  pertinet, 
non  discemit. 

•)  In  lingua  sacra  dicitur:  6  6«ig  X4j*ir)v  BcSa>oiv  (cC  [Lys.]  VI  27), 
sicat  in  iure  publice:  ö  8Yj{io<  £28tav  StScuaiv  yel  (l'^cpiCeTai. 

*)  Huic  ea  qnoque  subest  notio,  quam  Thumser  1.  1.  p.  21  not.  2  vo- 
<»bulo  sanctitatis  (äotpaXna^)  explicat.  Significat  enim  SSeia  [cf.  Dem.  V  6.  8; 
(huc  autem  Dem.  XXIV  31,  quem  locum  Thumser  cum  illis  coniungit,  non 
pertinet)]  idem  quod  apud  Romanos  »fides  publica«  i.  e.  securitas  peregrinis 
-data,  ne  oomprehendi  possint,  vel  venia  commeondi. 

*)  Similiter  Caillemer  in  »Dict  des  antiqu.«  (ed.  Daremberg  et  Saglio) 
I  66,  qui  non  inepte  £^tav  ita  explicat:  »dispense  ou  exemption  de  la  res- 
ponsabilit^  que  poavait  entrainer  nn  certain  acte:  eile  {Sbma)  6taii  acoord^ 
^  Athhies  par  Tassembl^  du  peuple.« 


aSsiac   notio    optime    explicari   videtur,    si   verba   äSeiav    8i8övac 
Tel    ^T]cpiCsa^i    modo    'decernere,    ne   cni   res   Bit   frandi,   quae 
eeteroqnin  supplicio  digna  habeatnr,  nt  legis  alicnius  vis  alicaiu» 
hominis  causa  ad  tempns  tollatnrV)  modo  Srenia  et  incolnmitate 
aliqnem,  si  delictum  iam  commiserit^  donare'  significare  statuimus;' 
imprimis  autem  Valeton,   qni  SSetav  his  verbis  sollerter  explicat 
[Mnemos.  n.  s.  XV  p.  2] :  „Impunitas  rogandi  est  copia  data  rogationi» 
einsmodi  impune  ferendae,  qua  sine  illa  civibus  lex  interdixerit/ 
At  vero  non  solnm,  quid  iuris  vel  quäle  Privilegium  iSeto^  tri- 
butum  sit,  sed  etiam,  quid  sit  &8sia(;  natura,  aecuratius  definiri 
posse  opinor.    'ASs^c^  enim,  ut  uno  yerbo  dicam,  gratia  a  po- 
pulo  concessa  est,  quae  in  Atheniensium  iure  in  priyilegiorom 
Tel  ^Y]f  iG(tdTo>v  Ix'  ivSpi  numero  est.  Nam  cum  adhibitis  legibus  non 
raro  civibus  iniuriam  fieri  nimisque  acerbe  atque  dure  eos  tractari 
intellexissent  homines,  id  in  plerisque  civitatibus  agebant,  ut  esset 
aliquis  in  civitate,  qui  legibus  non  obnoxius  esset')  atque  legom 
asperitatis  et  iniquae  severitatis  mitigandae  ac  levandae  potes- 
tatem  haberet.    Quod  ins  gratiae  dandae  nostris  temporibus  in 
regnis  longe  plurimis  exercet  rex,  in  libera  re  publica  summui» 
magistratus.    Leges  sane,  quae  valent,  non  abrogantur,  si  gratia 
datur,  sed  novum  fit  in  beneficium  hominis  alicuius  populiscituuL 
Quod  ubi  fit,  Bomae  a  populo  Privilegium  irrogatur,  in  Atheni- 
ensium autem  re  publica,  cum  nemini  illius  iuris  administrandi 
vel  gratiae  dandae  potestas  tributa  sit,  in  iure  publico  Attico 
Vera  privilegia   sunt  nulla.')    Attamen  simile  quoddam  Athenis 
fuit  institutum.    Neque  enim  populus  Atheniensium,  ut  gratiam 
alicui  faciat,  poenam,  sicut  nostra  aetate  in  civitatibus  fit,  re- 
mittit    aut   ex  parte  levat,    Aon  impunitatem   dat,   sed   SSstav 
tribuit  i.  e.  vacuitatem  a  metu  accusationis.  Populus  igitor 
in   maximo    comitiatu    occultis    sufiragiis    decemit,    ne   is,    qui 
illegitimi   aliquid  commissurus  sit,  timeat,  ne  accusetur,  neve 
aut  ipse  aut  ii  magistratus,  quorum  sit  accusationes  instruere^ 
illum  in  ins  vocent.    Quae  cum  ita  sint,  SSeta  homines  inviola- 
biles  reddit  non   secus   atque   oxe'favTjfopta,   quacum   illam   De- 

*)  cf.  Boeckh:  »St.  d.  Ath.«  II  64. 

')  cf.  MnemoA.  n.  s.  XV  p.  9. 

')  CniuB  rei  etiam  alia  causa  snbest:  leges  privas  rogare  in  iure 
Attico  non  licmsse,  sed  populiscita  tantum  priva  Valeton  contendit  1.  L  p. 
7.  15  sqq. 


meBthenes  XXI  33  cooiuDgit.^)    Haec  aSsCac  vocabuli  propria  in 
iure  pnblico  Attico  significatio  est') 

A  principio  autem  S&ca  non  inter  instituta  iuris  pablici  fuit, 
sed,  sicut  pleraeqne  iuris  publici  antiqui  sollemnitates  ex  rebus 
diyinis  ortae  sunt,  ita  SSeta  ex  ea  caerimonia  sacra,  quam 
IxeTT^pCocv  Graeci  Tocaut  Civitas  igitur  yereeundia  erga  deos 
commota  deorum  loco  gratiam  faeit  Sed  quando  SSsux  ex  re 
sacra  iuris  publici  institutum  factum  sit,  uon  satis  liquet;  illud 
tarnen  constat,  perfectae  deroum  democratiae  temporibus,  tortasse, 
ut  coniectura  utar,  iam  ipsius  Clisthenis  aetate,  certe  Periclis  — 
siTC  is  publice  S&iav  instituit  sive  iam  pridem  institutam  ampli- 
ficayit  —  illud  paulatim  eyenisse.  Et  primum,  quod  sciamus, 
quinto  a.  Chr.  n.  saeculo  SSsta  a  populo  decreta  est,^)  quibus 
temporibus  raro  id  factum  esse  vcrisimile  est,  vel  accuratius,  ut 
Valetoni^)  yerbis  utar:  „rogandi  licentia  (illis  quidero  temporibus) 
peti  potest,  si  lex,  quae  rogationem  vetat,  simul  addit  ex- 
ceptionem  petitae  impunitatis.'*^)  Saepius  autem  populum  demo- 
cratia  iam  immoderata  facta  ea  potestate  usum  esse  opinor,  id 
quod  cum  äS^ia^  natura  maxime  congruit.  Est  enim  huius  in- 
Etituti  publici  natura  eiusmodi,  ut  populus  ius  gratiae  exercens 
decreta  contionis  legibus  superiora  esse  ducat,  quamquam  haec 
lex  valebat:  ^fffio\La.,.  |iyj&v  (injxe)  ßooXfj«;  injxe  Sf^iioo  vö|ia>  xo- 
puuxepov  elvai^);  idque  optimo  iure,  nam,  ut  ait  Busolt  [1.  1.  §  3 
p.  5]  ^)  2  » in  jedem  Bechtsstaat  ist  der  vö|io<;  der  eigentliche  Gebieter." 
Quod  tamen  secus  accidit  in  Atheniensium  republica,  si  quando 
populus  e.  g.  de  debitorum  fiscalium  remissione  agendi,  quam- 
quam leges  id  fieri  yetabant,  tamen  yenia  concessa  facultatem 

^)  cf.  Boeckh  1.  1.  II  40.  Dexnosthenes  1.  I.  haec  duo  Terba  etiam  cum 
▼ocabulo   ^^fi   coniungit;  c£  Caillemer  1.  1.  I  67. 

')  Beete  igitur  naturam  ithtia^  Lipsius  explicat  (cf.  Meier  et  Schoemann : 
>Att.  Process'«  p.  991)  hia  verbis:  tRücksichtlich  der  in  öffentlichen  Pro- 
zessen verhängten  Strafen  stand  auch  in  Athen  dem  Yolkssouverain  das 
Recht  der  Begnadigung  zu.« 

■)  ▼.  infra  8.  n  c 

*)  V.  Mnemos.  XV  p.  2. 

^)  De  sollemni  harum  legum  formula  cf.  Mnemos.  1.  1.  p.  8. 

•)  Andoc  de  myst.  §  87;  Dem.  XXIII  87;  v.  Perrot:  »Essai  sur  le  droit 
pnbUc  d*  Äthanes«  Paris  1869  p.  147  et  178;  Busolt  1.  1.  §  143  p.  129  adn.  4. 

»)  cf.  ibid.  §  45  p.  42  adn.  6;  §  198  p.  174.  —  cf.  Valeton  in  Mne- 
moeyne  n.  s.  XV  p.  389;  cf.  ibid.  p.  10. 


dabat.  Itaqae  olim,  dum  populiscita  legibus  coärcentur,  multo 
rarius  quam  posterioribus  temporibus,  quibus  omnia  fere  penes 
populum  erant  et  ex  libero  eins  arbitrio  fiebant,  ius  gratlae  dandae 
populum  Atheniensium  exereuisse  yerisimile  est. 

Sed  iam  videamus,  quibus  in  rebus  vel  quibus  homiaibvs 
petentibus  illa  gratia,  quam  seeundum  ius  publicum  Romanonm 
Yocabulo  priyilegii  significare  liceat  quamque  nos  recenti  nomiAe 
„Indemnitaet**^)  vocamus,  data  sit 

Ut  paucis  rem  complectar:  ''ASsta  id  Privilegium   est,  quo 
populus,  penes  quem  summa  potestas  est,  in  maximo  comitiata 
occultis  suffragiis  aut  rogatori  rogationis  alicuius  ferendae,  quB» 
aut  TÖ  x6ptov  aut  zb  xotvöv  (vel  potius  aerarium  et  publicum  et 
sacrum)  violetur,  aut  ipsi  harum  rerum  violatori  yeniam  sive  im- 
punitatem  concedit.    Itaque  id  priyilegium  semper  eiusmodi  est, 
ut   quis   gratiam   aut   sibi   aut   alteri   rogans    rei    publicae   aii^ 
summam  potestatem  yiolaturus  aut    opes   illegitime   deminutum^ 
sit.     Nunquam  yero   SSetav   dari   necesse   fuit   ad  ea  priyilegi 
irroganda,  quae  praemia  erant  et  honoris  causa  dabantur.     Su 
igitur  natura  haec  privilegia  leges  violant,  quippe  quae  et  xb  xopco*^ 
inviolabile     et    xö    xotvöv    integrum    servanda    curent.      Venifc- 
autem  et  impunitate  a  populo  data  rogator  poenas   ex  legibus 
illis  constitutas  non  luit,  itaque,  nisi  certa  poena  proposita  est, 
illa,  quam  Graeci  yp^tV  ^apavöjwov  vocant,  actio  iudicialis  pro- 
hibetur,  cui  omnes  illegitimae  rogationes  subiectae  sunt,  aut  ille 
poenas  non  subit,   quibus,  si  iSsia  data  non  esset,   afficeretur. 
Eis,  quibus  SSsia  data  non  est,  saepe  actio  acerrima  IvSet&c  instat, 
in  qua   supplicium  propositum  esse   solebat,   semper  autem  ro- 
gatores  9capavö|ia)v  accusare   licet,   cui   actioni  rogationes  ipsae, 
etiamsi  rogator  impunitatem  nactus  rogationesque  perlatae  essent, 
semper    obnoxiae    manserunt,    sicut,   ut   analogia   utar,   rogator 
quidem  unius  cuiusque  psephismatis  tantum  per  annuum  tempus 
Ypaf-Q  7rapavö(i(ov  subiectus  fuit,  sed  rogatio  ipsa  perpetuo  sub- 
iecta  mansit.^ 


»)  cf.  Boeckh:  *St.  d.  Ath.c  II  41;  Lipsins:  »Att.  Proc*€  p.  991. 

*)  Itaque  id,  quod  Valeton  (Mnemos.  n.  8.  XV  (1887)  p.  5  et  adn.  1) 
putavit  Ypa^Y^v  icapavojjuuv  non  suffecisse,  reiciendnm  puto.  Caosae  enim  Tili 
docti  magna  ex  parte  eiusmodi  quidem  sunt,  ut  afferri  possint,  cor  haec 
actio  non  perfecta  institutio  habenda  sit,  sed  '^pcvfyiv  icapavofKov  non 


Quare  denique  populas  sammnm  illud  Privilegium  impertiverit, 
postea  demonstrare  conabor;  in  Universum  tamen  iam  hoc  loco 
dici  potest  semper  rei  publicae  commodum  esse  causam,  cur  t6 
lübficoy  aut  xb  xavöv  ut  violetur,  populus  concedat. 

Sed  priusquam  ad  singulas  res  pertractandas  nos  vertamus 
anquiramusque,  ad  quas  rogationes  ferendas  SSeiav  dari  oportu- 
erit,  disceptandum  est,  quibus  rationibus  propositis  materia  optime 
disponatur.  Et  lulius  Pollux  [VIII  96]  quidem  de  oSe^  dicens 
niateriam  disponit  hunc  in  modum:  i^  Sä  Ss^ytipa  IxxXrjaia  avstxac 
^;  ßoDXo(iivoiC,  txexTjpiav  dsjjivocc,  )ilfstv  aJS&Gx;  nBpi  ts  tcov  ISfcov 
taX  x(bv  §r^[toa{tt)v;  aliter  Schoemann  [«de  com.  Ath.**  p.  334], 
qni  haec  dicit:  „Duplex  statui  potest  illorum  supplicum  genus: 
altenuD  eorum,  qui  beneficiuni  aliquod  aut  auxilium  a  populo 
petant;  alterum  eorum,  qui  maleficium  aliquod  delaturi,  cnius  ipsi 
affines  sunt,  impunitatem  a  populo  poscunt. "  Sed  nobis  explicatione 
ootionis  iStia^  privilegii  supra  allata  per  se  ipsa  dispositio  ma- 
^riae  in  duas  partes  generales  offertur: 

""ASeia  ei  opus  est,  qui  rogatione  aliqua 

I  aut  summam  populi  potestatem  violaturus 

II  aut  aerarium  (a)  sive  rei  publicae  (b)  sive  deorum 
[aut  (c)  quinto  quidem  saeculo  res  familiäres 
civium]  illegitime  deminuturus  est. 

Ante  omnia  autem  secemamus  necesse  est^)  eam  veniam 
^^2  impunitatem  {Ä)y  quae  legis  aut  psephismatis  cninsdam  ro» 
^"tori  conceditar,  (h,  e,  venia  vel  impnnitas  rogandi),  et  eam 
^J>nnitatem  {B\  quae  ipsa  rogationis  Unis  est,  id  est  quae  saa 
^^ius  causa  petitur,  (h.  e.  impunitas  indicandi  delicti  et  venia 
oonuneandij. 

ii^lo  modo  demonstrare  mihi  videntur.  Itaque  in  Hyperidis  causa,  cuius 
[T^in.]  XXVI  11  mentionem  facit,  haec  sola  actio  adhibita  esse  videtur,  et 
id,  quamquam  rogationem  ille  talerat :  slvoi  xoi>^  3cTi{jLoo^  hnv.\Lo>}^,  ad  quam  feren- 
dam  venia  ei  non  concessa  erat.  Confer  etiam  accosationem  Timocratis  (Dem.  or 
^^IV).     De  YP^'9  icap>av6puy  contra  dationem  civitatis  instituta  v.  infra  in 

libri  alteriüs  cap.  11  et  HI.  —  Ceterum  huic  quoque  actioni  (fp.  i:ap.)  gra- 

YUsimae  poenae  propositae  erant. 

*)  cf.  Mnemosyne  n.  s.  XV  p.  2. 


A.  Venia  vel  impunitas  rogandi  a  populo  concessa. 

I.  Populas  ei  yeniam  dat,  qui  rogatione  summam 
potestatem  (tö  xopiov)  Tiolaturns  est;  vel,  ut  accaratias 
sententiam  meam  explicem:  impunitate  rogandi  opas  fuit,  si  qnia 
impedituruB  esset,  ne  ii,  quos  populus  sive  ostracismo  in  decem 
annos  sive  asifofic^  in  perpetunm  relegasset,  exules,  aut  ii,  qaos 
capitis  deminutione  multasset,  capite  deminati  manerent.  Sed 
singula  iam  yideamus. 

1.  Eins  a§s(ac  speciei,  quam  primo  loco  tractare  in  animo 
habeo,  memoria  yalde  lacunosa  et  manca  est.  Agitnr  autem  de 
ostracismo,  qnam  actionem,  antequam  nos  ad  quaestionem  ipsam 
vertamns,  summatim  attingere  liceat.0 

Lex  fnit,  ut,  si  quem  populus  Atheniensium  occultis  suffragiis 
in  maximo  comitiatu  per  ostracismum  danmasset,  is  intra  decem 
dies  ex  Attica  exulatum  abiret  in  decem  annos.')  Sed  neque 
capitis  deminutio  (atiiiia)  neque  bonorum  publicatio^)  homini 
testarum  suffragiis  e  civitate  eiecto  accidit;  manifesto  enim 
ostracismus  non  actionis  iudicialis  instar  habebatur.^)   Intra  iUud 


*)  De  modo  huius  actionis  instruendae  relego  ad  eos  homines  doctoe, 
qui  totam  materiam  congesserunt :  Lugebil:  ȟb.  d.  Wes.  u.  d.  bist.  Bdtg. 
d.  Ostracisin.  in  Ath.«  in  Jahrb.  f.  klass.  Phil.  Suppl.  IV  (1861);  FraenVd: 
»Att  Geschworenenger.c  (Berol.  1877)  p.  14  sqq. ;  Gilbert:  »Staatsalt.«  1 2948qq.; 
Busolt  1.  1.  §  192  p.  173  sq. ;  nuper  accuratissime  res  tractata  est  in  Mnemo- 
syne  n.  s.  XV  129  sqq. 

')  Secundum  Schol.  ad  Aristoph.  Equ.  t.  855  (cf.  Lex.  rhet.  Cant. 
8.  Y.  ^oip.  tpono^)  homines  docti  putavenmt  illos  in  quinque  tantum  annos 
posteriore  aetate  e  patria  ezpnlsos  esse,  quod  in  suspicionem  vocaTÜ  Valeton 
1.  1.  p.  339  adn.  1;  cf.  etiam  Gilbert  I  295,  l. 

')  cf.  Meieri:  »Historiae  iuris  Attici  de  bonis  damnatorum  et  fiscalium 
debitorum  libri  lU  (Berol.  1819)  p.  98. 

*)  cf.  Platner:  »Proz.  u.  Klagen  bei  d.  Att.«  (Darmst.  1824)  1  389.  — 
Busolt  dicit  eam  actionem  »einen  Akt  politischer  Zweckmässigkeit« ;  cf.  1.  1. 
§  192  p.  173  adn.  7  et  p.  174;  Valeton:  Mnemosyne  XV  342. 


11 

decenninm  qais  rem  familiärem  exulis  administrayerit,  non  tra- 
ditur:  propinqnos  aut  amicos  id  fecisse  Terisimile  est.  Cum 
igitnr  hoc  proprium  illius  esset  exilii,  ut  neqne  bona  pablicarentur 
et  tempus  exilii  determinaretur,*)  non  verbo  yofTjc,  sed  {tetaatioecDc*) 
ntebantnr  in  iure  publico  Athenienses.  Quarnquam  aatero  totus 
popalüs  —  sex  enim  milia  Atheniensium,  qni  numerus  minimus 
erat  eorum,  quos  in  suffragia  ire  oportebat,  ex  fictione  iuris 
publici  Attici  totius  populi  loco  fungebantur*)  —  exilinm  decre- 
Terat,  fieri  tarnen  potuit,  ut  poena  remitteretur  et  tempus  remotio- 
nis  minueretur.  Nee  pauci  exules  ante  decimum  annum  populi- 
Bcito  revocati  sunt^)  Revocandi  autem  modus  extraordinarius 
Tidetar  fuisse:  hanc  enim  rogationem  ad  populum  ferre  nemini 
licoisse  nisi  impunitatis  indulgentia  impetrata  opinorSchoemanno^) 
adstipuiatus.  Ac  duobus  Plutarchi  locis^)  significatur  id  revocatio- 
1U8  Privilegium  nisi  sollenmi  psephismate  irrogari  non  potuisse^ 
qaamquam  non  diiucide  dicitur  eis  rogatoribus  aSeio^  opus  fuisse. 
Qua  obieeta  difficultate  prohibebant  Athenienses,  ne  rogatio  de 
f^vocandis  exulibus  saepius  ferretur. 


^)  cf.  Schoexnann:  »de  com.  Ath.«  p.  246;  Said.  s.  y.  oatpaxiofio^. 

*)  cf.  Aristot  Pol.  m  13  p.  1284  a;  [Dem.]  XXVI  6;  Lex.  Khet.  Can- 
**br.  8.  T.  h<rzp.  tpoiwx;  [Philoch.  fr.  79  b  ed.  Muell.];  cf.  Schoemann:  »Anti- 
^uit.  iur.  publ.  Graec.«  p.  98,  qui  [leiaoraotv  vocabulo  remotionis  vertit. 

')  de  bis  cf.  alt.  commentat.  libr.  cap.  I. 

*)  cf.  Scboemann:  »de  com.  Ath.c  p.  246. 

^)  cf.  eondem:  »Griech.  Altert.«  I  399;  Mueller-Struebing:  »Arist.  u. 
i  hiat  Krit«  (Lipe.  1873)  p.  313  sq. 

•)  Flut.  Pericl.  X;   Cim.  XVU;   cf.  Plut.  Aristid.  VIU:   Tptx<|)  V  frei 

^^(^Yzo  xol(;  jw^ottoot  (cf.  [Dem.]  XXVI  6;  Lugebil  1.  1.  p.   132)  xadoiov. 
^08  generis  exules  Plutarchus  significet,  manifestum  est.    Agitur  praedpue 
^^  revocando  Aristide,  qui  testarum  suffragiis  e  patria  erat  eiectos  (cf.  ibid. 
VD).     Etiam  yerba:  Xdoavrs^  töv  vojiov  (sc.  hz*  &v^i)  ad  ostracismum  per- 
tinere  mihi  videntur.    ()uid  autem  hoc  loco  numerus  pluralis  (tol^  fu^oxtuoi) 
flgüificat,  cum  alioe  quoque  viros  ostracismo  expulsos  eo  tempore  esse  auctores 
iK)D  tradant?  Plutarchum  sane  diversas  res  confudisse  vel  potius  rem  non 
accnrate  exposuisse  opinor.    Tum  enim  omnes,  etiam  ii,  qui  non  per  ostra- 
cismum, sed  alio  modo  exules  facti  erant  et  propter  exilium  (cf.  And.  de  myst.  78) 
expertes  amnestiae,  revocatos  esse  vensimile  est,  itaque  id  quod  Andocides 
(de  myst.    107)   de  pugna   apud  Marathona  commissa  tradit,   ad   pugnam 
Salaminiam  referendum   esse   cum   Carolo   Scheibe    [»Oligarch.  Um  wälz,  zu 
Ath.«  (Lips.  1841)  p.  38  adn.  19]  arbitror.  Horum  exilium  verbo  furaotdosoi^ 
non  accurate  significavit  Plutarchus. 


12 

Qaae  cum  ita  8int,  —  causas  aatem  infra  afiferemas  — 
mirandum  est,  quod  psephisma  sex  miliom  civium  suffragiis 
occultis  perlatum  impimitate  rogandi  totidem  suffragiig  ctecreU 
simplici  populiscito  abrogari  potuit.  Populas  scilicet  snmina 
potestate  nsas  in  populisciti  incommodi  ac  molesti  locum  sab- 
rogabat  alterum^  quod  temporariis  volantatibus  populi  aptins 
esset.  ^)  Ut  autem  caasa  huius  iSeiauz  dandae  intellegi  posait, 
nonDulla  de  ostracismi  notione  disseramus  necesse  est  Atqne 
olim  quidein  homines  docti  existimaverunt  Clisthenem')  testanun 
suffragia  instituisse,  nt  probiberet,  qaominns  sicut  superioribos 
temporibus  viri,  qui  vel  opibas  vel  aactoritate  vel  yirtnte  im- 
primis  laude  bellica  insignes  in  civitate  essent  populique  libertati 
officere  viderentur,  rem  publicam  in  periculum  discrimenque  ad- 
ducerent.  ^)  Qnocum  ostracismi  consilio  id,  quod  auctores  tradant, 
congruit,  ostracismum  initio  in  socios  Pisistratidarum  adhibitom 
esse,  in  quorum  numero  Hipparchus  erat,  qui  primus  testanun 
suflragiis  de  civitate  exterminatus  est.^)  Hanc  autem  sententiam 
ita  impugnayit  Lugebil^),  ut  exponeret  ostracismo  abusos  esse 
principes  factionum  ad  sua  consilia  exequenda,  qui  populum  com- 
moverent,  ut  ipsorum  partes  sequeretur,  itaque  rem  publicam  a 
seditione  civili  tuerentur;^)  quod  ad  ea  quidem,  quae  inde  ab 
ineunte  saeculo  quinto  facta  sunt,  quadrare  concedendum  est 
Apud  Plutarchum  compluribus  locis,quibus  de  ostracismo  agitur/) 
diversae  opiniones   (et  Lugebili   et  aliorum)   quasi    in   specnio 

')  Simile  aliquid  in  secunda  Andocidis  oratione  (ic.  x.  eauxoü  xado^) 
legimus,  qua  Andocides  a  populo  impetrare  studet,  ut  &l9ta  pridem  sibi 
decreta  restituatar  (§  23  et  27).  Eodem  pertinet»  quod  civitatem  per  sex 
milia  civium  decretam  fpaft  ^ol^vo^v  abrogare  licuit.  v.  Hofmann:  *^ 
iuraudi  ap.  Ath.  formulis«  p.  11;  CaiUemer:  »la  naturalisation  k  Ath.«  ?^ 
1880  p.  14;  Y.  infra  in  libro  altero.  In  bis  rebus  accidit,  id  quod  ArUi^ 
teles  (Pol.  lY  4  p.  1292  a)  dicit:  xopiov  d'  eivac  to  icXi^dtt^  xod  [uri  xbv  vd^lov. 

»)  cf.  Buflolt  1.  1.  §  135  p.  121  (contra  v.  Oncken:  »Staatelehre«  H    -*^' 
cuius  sententia  non  recta  est);  Yaleton:  Mnemosyne  I.  1.  p.  129 sqq. 

')  Meier:  »de  bon.  damnat.«  p.  98. 

*)  cf.  Scboemann:  »de  com.  Ath.«  p.  246 sq.  et  adn.  13.  14;  OncP^^j 
»Staatel.«  II  459 sq.;  Gilbert:  »Staatealt.«  I  144 sq.;  Busolt  1.  1.  §  135  p.  ^^ 
adn.  9;  Mnemos.  1.  1.  p.  130  adn.  2. 

*i  cf.  Jahrb.  f.  klass.   Phil.   Suppl,  IV   (1861)  p.   124-136;    Oncl^^' 
»Athen  und  Hellas«  (Lips.  1865)  I  119. 

•)  cf.  Oncken:  »Staatel:«  II  461. 

^)  cf.  Plut.  Themist.  XXU;  Aristid.  I.  VIl;  Poll.  VIII  20;  v.  Schoem».*^' 
»de  com.  Ath.«  p.  243  not.  2.    Contra  cf.  Plut.  Pericl.  XIV. 


eernimtur.  Mihi  Lngebil  ostracismi  originem  non  recte  videtar 
intellexisse ;  rectios  iadicavit  Platner  [„Proc.  u.  Klagen"^  I  387 sq.], 
qm  diversas  Plutarchi  opiniones  dnplici  genere  ostracismi  explicare 
stndet  Optime  antem  Gilbert  [„  Staatsalt  ^  I  145]  bis  verbis  rem  ex- 
po8mt:,Er8t  in  der  späteren  Zeit  ist  der  Missbrauch  aufgekommen^ 
den  Ostracismns  zu  Parteizweeken  zu  benutzen.  Von  dieser  miss- 
bräuchliehen  Anwendung  desselben,  welche  aber  bereits  im  An- 
fange des  5.  Jahrh.  eingetreten  ist,  gilt  dasjenige,  was  man 
Terkehrter  Weise  als  das  ursprüngliche  Wesen  des  Ostracismus 
anfgefasst  hat''^)  Recte  igitnr  Aristoteles  [Pol.  UI  13  p.  12S4a] 
ostracismum  explicat,*)  qni,  cum  paulo  infra  addat:  o^  fap  IßXecov 
(sc.  al  ÄÖXetc)  irpöc  to  vffi  :roXiTsiac  tijc  olxsfcac  cpjjty^pov,  oXXa 
OTooiaatixdx;  r/pÄvto  tote  6oTpaxta(i.oi<;,  ipse  testatur  commntatam 
ostracismi  vim  et  dilucide  distinguit,')  quam  ob  rem  ostracismus 
institntas  et  ad  qnas  res  postea  usurpatus  sit.^)  Verum  autem 
Clisthenis,  qui  ostracismum  instituit,  V  aleton  [Mnemos.  n.  s.  XY] 
intellexit  consilium.  Institait  enim  Clisthenes  ostracismum  propter 
^nnidis  suspicionem,  in  qua  tunc  erant  demagogi  nobiles. 
Qnare  omnes  quidem  demagogos  nobiles  relegationem  meruisse 
^tatuit,  sed  quis  eorum  relegandus  esset,  populi  arbitrio  permisit 
VQae  cum  ita  sint,  eiectus  est  demagogorum  aliquis,  non  quod 


*)  cf.  Busolt  1.  1.  §  135  p.  121  sq.;  cf.  etiam  Valeton  1.  1.  p.  340  adn.  1. 

')  his  verbis:  6  (f'^p)  o(Tcpaxto|i6^  rfjv  aorr-v  f^et  &j\ajuv  xpoitov  xtvd  tij» 
«oA^oottv  too^  6icepi)^ovTa^  xal  '^a^zotty.     cf.  V  3  p.  1302  b. 

'j  cf.  Thucyd.  VIII  73,  3:  . . .  twoxpaxtafuvov  [sc.  TicipßoXov]  ob  ttä  ^üvqijjlsu)^ 
^  «i4uifwiT0?  ^oßov...;  cf.  Plut.  Alcib.  XIIl;  Cic.  Tuscul.  V  SO;  v.  de  hac  re 
''^eton  Mnemos.  n.  s.  XV  p.  350  sq.  p.  354  sq. 

*)  Ex  democratiae  quoque  natiira  et  ratio  et  notio  ostracismi  intellegi 
P^^tmt.  In  democratia  enim  pauperes  (cf.  Arist.  Pol.  III  8  p.  1279  b)  —  ut 
^^  Aristoteles:  ot  iito^  —  summam  exercent  potestatem,  et  omnes  pares 
««^t  (cf.  Arist.  Pol.  m  13  p.  1284  a;  v.  Busolt  1.  1.  §  45  p.  42  et  adn.  2), 
^  aristocratia  antem  ot  ::Xo6atoi;  quare  Aristoteles  [Pol.  III  8  p.  1279b]  recte 

tti^t: (|i  ol  ^ta^spoostv  yj  ts  SrjjLOxpaT'a  xal  't\  oXt^ap^^a  öcXat^Xwv,  itevta  xal 

kX&oto;  eotiv. . .  [cf.  Büchsenschütz:  »Besitz  u.  Erwerb  im  gr.  Altert.«  (Hai.  1869) 

p-  ^  adn.  3].    Cum  autem  homines  ingentibus  pocuniis  aut  summa  auctoritate 

intet  dyes   excellentes   in   democratiae   angustis   quasi   finibus  versari  non 

possint,  immo  rei  publicae  periculosi  sint,  ostracismus  institutus  est,  ut  ei 

liomines  e  civitate  expelli  possent.    (De  iure,  quod  populus  in  hac  re  exercuit, 

cf.  Schoemann:   »Griech.  Altert.«    I    182 sq.).     Cf.    etiam   id,    quod  exposuit 

VaJeton.  Mnemos.  XV  p.  134  sqq. 


/ 


u  

aliis  periculosior   esset,   sed   quod  plebi   magis  displiceret  Et 
sane  iram  populi  maxime  ad  potentissimum  quemqae  pertinera 
Clisthenes  non  ignoravit,   sed  id   ei  nullius  momenti  fuit.    Ut 
igitur  paucis  verbis  rem  comprehendamus:  ostracismus  nihil  aliod 
est  quam  iTci/eipoTovla  demagogorum.    Fictio  utique  ea  erat,  at 
populus  Atheniensium  per  ostracismum  eos  in  exilium  expelleret, 
a    quibus   libertati  civitatis   periculum   imminere  videretur.    Et 
simulac  populus  ostracismum  decrevit,  eodem  tempore  is,  qnem 
populus  designaverat,  rg  TcoXiteCGf  putabatur  periculosus  idque  exilio 
decem  annorum  quasi  expiabat  Ätqui  eos  homines  populus  ipse 
ante  legitimum  tempus  non  raro  revocavit  certo  quodam  consilio 
commotus.  Considerantibus  enim  nobis  eas  revocationes  in  maximis 
tantum  periculis  discriminibusque  rei  publicae   —  cui  Aristidis, 
Alcibiadis,  aliorum  non  in  mentem  venit?  —  factas  esse,  facüö 
intellegitur  publici  emolumenti  causa  eos  revocatos  esse.  Namque 
cum  Status  et  salus  rei  publicae  in  summas   angustias  addacU 
esse  viderentur,   praeclarissimos  viros,   quamvis   periculosos  rei 
publicae,   revocare   populus   maluit;^)   confisus   igitur   illos  nihil 
aliud  quam  patriae  libertatem  vindicaturos  populus  Atheniensiun^ 
ex  duobus  malis  minus  elegit.     Sed  quod  populi  voluntas,  qua0^ 
in   maximo   declaraverat   comitiatu,   neglegitur,   itaque  zb  mhpiff^ 
violatur  et  res  publica  audacter  in  periculum  vocatur,  rogatoi^ 
äSsta  impetranda  est.     Quod,  etiamsi  certis   veterum   scriptoruU* 
testimoniis    non    affirmatur,    tamen    pro    certo    statuendum   e^t» 
Quamquam  Valeton  hanc  sententiam  reicit.  Dicit  enim  rogationeU» 
non   legitimam  eam  quidem  fuisse,  sed  ratiim  factum  esse  po" 
puliscitum,  „quia  nemo  fuisset,  qui  7rapavo[uav  persequeretur."^ 
Tamen  iam  ex  eo,  quod  non  raro  revocationes  factas  memoria^ 
proditum  est'),  patere  videtur  eiusmodi  rogationes  (venia  scilice* 
concessa)  ad  populum  ferre  licuisse.    Atque,  ut  ego  opinor,  nuii- 
quam  potuit  fieri,  quin  civitas  Atheniensium  omni   tempore  ac- 
cusatorum  copia  abundans  a  rogatoribus  rationes  rogationum  noD 
legitime   latarum   reposceret.     At,   inquies,   tale   quid   nunquato 
factum  esse  non  certo  possumus  scire,  cum  scriptores  nescio  qa^ 
casu  de  hac  re  nihil  tradiderint    Concedo.    Verum  rei  public*^ 

»J  cf.  Plut.  Aristid.  VIII;  Cim.  XVII. 

*)  cf.  Mnemos.  1.  1.  p.  11  adn.  3. 

^)  cf.  Mueller-Struebing :  »Arist.  u.  d.  bist  Krit.«  p.  313. 


15 

iuga  legislator  sapiens  impedire  non  poterat,  quominus  populus 
raeclarissimom  quemqae,  qui  nullum  aliad  delictum  commisisset, 
aam  ut  rei  publicae  libertati  pericnlosns  haberetar,  in  angnstiis 
^mm  revocaret;  et  popnlaris  legislator  rationis  suae  ac  propositi 
lemor  populo  potestatem  decreta  temporaria  faciendi  servare 
ebnit,  dummodo  praeeaveret,  ne  illam  nimis  immodice  exerceret. 
uod  a^stc^  effectum  esse  demonstravi,  quae,  ut  ex  re  sacra 
ablicnm  institutnm  fieret,  haud  scio  an  ipse  Clisthenes,  qui 
^tracismum  instituit,  lege  sanxerit.^)  Opas  autem  fuit  rogatori 
^t'x,  quod  summae  populi  potestatis  violandae  auetor  faetas  est. 

2.  Atque  eadem  fuit  causa  eins,  qui  populum  commoturus 
at,  ut  exules  revocarentur. 

Sunt  enim  in  iure  publico  Attico  duae  exilii  formae  secer- 
'Hdae,  quas  Atbenienses  verbis  ö'3tpax:'3[io0  et  astyoYiac  s.  ^^ffi 
gnificant.*)  Discrimen  autem,  quod  iam  supra  (p.  10)  breviter 
tigimus,  triplex  est.  Nam  ostracismus  nibil  aliud  quam  ratio 
i  publicae  tuendae,  ea  autem,  quam  Graeci  ostp^iav  vocant, 
'Qleribus  quibusdam  poena  constituta  est;  deinde  ostracismus 
Milium  decem  annorum,  p^nj  s.  as'/f07(a,  ut  ipsum  nomen  de- 
OQstrat,  sempitemum  exilium  fuit;  denique  is,  qui  testarum 
tffragiis  e  ciiritate  eiectus  est,  nuUam  rei  familiaris  iacturam 
cit  neque  bonorum  ad  tempus  tantum  in  suspenso  relictorum, 
^  interdictione  autem  aquae  et  ignis  etiam  bonorum  publicatio 
^üiuncta  est.  Vidimus,  quibus  condicionibus  exilii  tempus 
vium  per  ostracismum  relegatorum  potuerit  imminui.  Sed 
^tne  omnino  de  eorum  quoque  revocatione  cogitare,  qui  aquae 
'  ignis  interdictione  sempitema  puniti  erant?  Notum  est  exules 
^  amnestiae  quidem,  quae  anno  403  decreta  est,  participes 
^8e:  cum  enim  post  triginta  tjrrannorum  Imperium  dissolutum 
■öuis  memoria  discordiarum  sempitema  oblivione  deleta  esset, 
toen  in  iusiurandum  senatorum  hoc  receptum  est:  xal  oo  S^So[iat 
'fet&v  ot)SI  a;:a7'a)7'Yjv  svsxa  täv  xpöt£f>ov  7sifevYj(iivö)v,  tcXyjv  täv 
^ovtwv  („neminem,  nisi  exules,  deferri  ducive  sinam  praeteri- 

*)  V.  supra  p.  7. 

*)  Tertia  forma,  quam  Meier:  »de  bon.  damn.«  p.  99  commemorat,  non 
^^^  loci  est. 


j6    _ 

toram  causa) ''.^)    Atqae  similiter  in  Patroclidis  psepbismate,^  ex 
quo  capite  deminuti  et  debitores  public!  restituuntur,  ob  homicidioia 
commissum  capite  damnati  aut   exilio')  puniti  homines  excepü 
sunt.    Denique  huius  loci  nonnulla  verba  sunt  iurisiurandi  heli- 
astarum  apud  Demosthenem  Timocrateae  inserti;^)  lex  enim  dd 
iure  iurando  quodam  lata  —  quod  iusiurandum  sit,  ambiguum 
esse  possit  —  haec  est:  o\>Sk  tooc  yeoYOvtac  xaxdS»»  oh^  &y  dd- 
varoc  xat^Yvcoarai  („exules  non  reducam  neque  capitis  damnatos^ 
qui  supplicium  subteHugerunt").^)    Quibus  rebus,  quam  diligenter 
Athenienses  id  egerint,  ut  exulibus  omnem  spem  reditus  eriperent^ 
perspicuum  est.^)    Atque  Hyperides,  cum  clade  ad  Chaeroneam 
accepta  rogasset,^  ut  liberi  fierent  servi,  civitate  donarentur  per- 
egrini,  capite  deminuti  restituerentur,  exules  reducerentur,  iropot- 


*)  cf.  Andoc.  de  myst.  §  91;  ad  h.  1.  cfl  Gilbert  1.  L  I  STSsq.  adn.2.— 
Scheibe:  »Die  oligarch.  Um  wälz,  zu  Ath.c  p.  137  sq.;  Dict.  des  antiqu.  I  233;^ 
cf.  etiam  CJA.  I  9;  IV  27a  vs.  7 sq.;  Hofmann:  »de  iurandi  formulis«  p.  40. 
—  De  bis  Ev^etjsw;  vel  iiraYtoY*^^  actionibus  cf.  H.  Meuss:  »de  äim-^üix^jf; 
act.  ap.  Ath.c  Vratislav.  1884  p.  16  sq.,  imprimis  p.  33  sq. —  Ck>ntra  Solon  cum 
multos  alios  peregrinos  tum  exules  (feüfovxa?  ienpoYt^ijt  r)]v  kaxyzaty)  civitate 
donavit,  quippe  quibus  in  patriam  redeundi  nuUa  spes  esset.  c£  Plut.  SoL 
XXIV. 

')  apud  Andoc.  de  myst.  78  servatum;  cf.  ibid.  §  80. 

')  Supplicium  capitis  et  sem}.itomum  exilium  antiquissimis  temporibus 
iuxta  aestimantur;  cf.  e.  c.  [Aescli.]  epist.  XII  5;  CJA.  11  17  vs.  59  sq. 

*)  de  boc  iureiurando  cf.  Fraenkel:  Hermes  XIII  452 sqq.;  de  nonnullis 
litis  instrumentis,  quae  extant  in  Demoetbenis  Timocratea  (or.  XXTV),  cf.  R. 
Scboell  in  Sitz.-Ber.  d.  k.  Bayr.  Acad.  d.  Wissenscb.  (pbilos.-bist.  Classe)  1886 
p.  83 sqq.  et  de  hoc  ipso  iureiurando  cf.  Hofmann:  »de  iurandi  ap.  Ath. 
formulis«  p.  3  — 28;  ad  quam  commentationem  v.  C.  Schaefer:  Berliner  Pbilolog. 
Wocbenschrifb  1888  num.  13. 

^)  Extrema  enuntiatio  lacunosa  est  et  ita  fere  supplenda:  »qui  suppli- 
cium subterfugerunt.«  (Ad  loci  sententiam  v.  PolL  VHI  117:  fi«Ä  ^  tiv 
Tcpoiepov  XoYov  ^Yjv  (po^etv,  et  xt^  y®^^*?  ^^''Q  ftKcxTovtt»^,  ubi  Meier  coniecit:  al  ji-rj, 
Hemsterh.:  «Xy^v  et  xt(;).  Hie  iuris  iurandi  locus  genuinus  est,  sed  dubium 
esse  puto,  utrum  post  triginta  tyrannos  receptus  posteaque  abolitus  sit,  an 
semper  valuerit  aut  in  ipso  heliastarum  iure  iurando  aut  in  alia  quadam  iuris 
iurandi  foimula  scriptus.  (cf.  Fraenkel  1.  1.  s.  fin.  commentat.).  Cetemm 
cf.  Hofmann  1.  1.  p.  13,  qui  locum  ad  iudicum  iusiurandum  pertinere 
semperque  valuisse  putat,  quae  sententia  mihi  quidem  reicienda  videtur. 

«)  cf.  [Lys.]  VI  passim,  e.  c.  §  15.  18;  cf.  etiam  Dem.  XXTV  153: 
. . .  xal  ::3pt  T(üv  ^peü^ovituv  xaö^Soo  xal  icepl  tüiv  ^Xu>v  ituv  Seivote&tcuv. 

')  cf.  Lyc.  adv.  Leoer.  XI  §  41;  v.  de  hac  re  Schenkl:  »Wiener  Stud.c 
n  173. 


17 

vö(Uk»v  ab  Aristogitone  accnsatus,^)  sed  Ps.-Plutarcho  anctore 
absolutus  est^)  Yetiti  igitar  erant  cives  reditom  exulum  rogare. 
Nihilo  tarnen  minns  illos  nonnanqnam  revocatos  esse  constat') 
Ex  quo  sequi  mihi  videtar,  nt,  qui  exulom,  sive  singalorum^) 
^ive  (in  amnestiis)  complarium,  revocationes  rogare  vellet,  ei 
iSeCq.  opus  fderit/)  Et  Hyperidem  qaidem  ob  civitatem  peregrinis 
dandam  et  exnlum  revocationem  rogatam  icapavö|i.a)v  accusatnm 
esse  snpra  commemoravirnns.  Alii  antem,  qui  eandem  illegitimam 
rogationem  tolerant,  non  in  ins  sunt  vocati.  Ergo  nulla  alia  ex 
causa  fieri  potnit,  ut  Hyperides  accusaretur,  quam  qnod  rogator 
legitima  qnaedam  observare  oblitus  erat,  vel,  ut  aliis  verbis  dicam, 
quod  orator  —  causam  autem  ignoramus  —  veniam  rogationis 
ferendae  sibi  dandam  non  curaverat.^)  Sed,  ut  Piutarchus  tradit, 
absolutus  est,  quoniam  populus  manifesto  rogationem  Hyperidis 
approbavit    et    liberaliter   impunitatem   dedit   legum    laesarum. 


')  cf.  [Dem.]  XXVI  11.  —  Fortasse  huic  rei  etiam  tv^tSt?  propoeita  erat; 
T.  de  hac  re  Mnemosyne  n.  e.  XV  p.  5. 

')  cf.  Meier:  »de  bon.  damn.«  p.  50  not.  157:  »Habemus  fragmentom 
defensionis  Hyperidis  ap.  Rutil.  Lup.  p.  63  (a  Ruhnkenio  praeclare  emenda- 
tiun):  *Qmd  a  me  saepius  bis  verbis  de  meo  ofßcio  requiritis?  »Scripsisti, 
Dt  serrijB  libertas  detur?«  Scripei,  ne  liberi  serritutem  experirentur. 
»Scripsisti,  ut  exules  restituerentur?«  Scripsi,  ut  ne  quis  exilio  afficeretur. 
»Leges  igitur,  quae  probibebant  baec,  nonne  legebas?  «  Non  poteram,  propterea 
quod  litteris  earum  arma  Macedonum  opposita  officiebant.' 

»)  cf.  e.  c  Lys.  XXV  27. 

*)  Cf.  Lipsius:  »Att.  Proc.'«  p.  993  not.  640.  —  Ceterum  num  sin- 
gulorum  revocationes  acciderint,  pro  certo  dici  non  potest.  Nam  etiam 
Alcibiadis  revocatio,  quae  commutatione  rei  publicae  facta  a  populo  decreta 
est,  amnestia  quaedam  videtur  fuisse;  cf.  Tbuc.  VHI  97. 

*)  De  revocatione  sollemni  populiscito  decreta  cf.  Tbuc.  VUI  97,  3. 
81,  1;  Plut.  Alcib.  XXXTH;  Diod.  XHI  69;  Lipsius:  »Att.  Proc.*«  p.  992.  — 
Ceterum  exules,  qui  ipsi  veniam  a  populo  petituri  Atbenas  redire  volebant, 
per  litteras  plerumque  populum  rogabant,  ut  fides  publica  (^Seta)  sibi  daretur 
[de  bac  re  v.  infra  s.  B  2  a],  propterea  quod  exuli  periculosissimum  erat  vel  sub 
tntela  deorum  a  populo  veniam  petere.  Haec  enim  tutela  non  semper  se- 
cnritatem  praebuit;  cf.  e.  c  Lyc  adv.  Leoer.  §  129,  qui  Pausaniam  regem  in 
templo  Minervae  fame  enectum  esse  tradit  bis  verbis:  xol  ic&oiv  imoY)p.ov  iicol- 
nr^oav  (sc.  ol  AaxeSoufAOvtoc)  x*)]v  tifiiupiav,  &r  ohh^  al  icapa  Kjüv  d-euiv  ImxoopCot 
YOt^  icpo^oi^  ßoir)^o&aiv. 

*)  Valeton  1.  1.  p.  5  (cf.  ibid.  adn.  1)  Hyperidem,  cum  55etav  nactus 
esset,  tarnen  itapav6}jui>v  accusatum  esse  contendit.  Sed  illi  äSsiav  concessam 
esse  prorsus  nescimus. 

2 


18 

Ceteram  yerisimile  est  Hyperidem  in  defensione  exposaisse,  qua 
de  causa  psephisma  illegitime  tulisset.  Qaodsi  qnis  snspicetar 
Hyperidem  ob  nullam  aliam  causam  Tcapavöjixov  accusatum  esse, 
quam  quod  rogavisset,  ut  civitas  peregrinis  daretur,*)  fragmentum 
defensionis,  quod  extat,')  satis  demonstrat  Hyperidem  etiam 
causam  exulum  sua  opera  revocatorum  dixisse.  Denique  dabito 
an  ex  verbis  Plutarchi,  quibus  de  Alcibiadis  revocatione  agitur,') 
id,  quod  supra  diximus,  conici  possit.  Atque  etiam  aliae  cansae, 
quae  rebus  ipsis  suppeditantur,  ei  rogatori  iMoL  opus  faisse 
comprobant.  Reditu  enim  exulum  vel  potius  revocatione  violatnr 
iusiurandum,  quod  senatus  iuravit.  Contio  igitur  rogatione  pro- 
bata  consulto  iusiurandum  laedit,  quod  senatores  per  tres  deos 
publicos  iuraverunt,  laedit  divinum  rei  publicae  ordinem,  laedit 
sacras  leges*)  et  rei  publicae  instituta,  et  iusiurandum  con- 
temnendo  iras  caelestes  in  se  ipsa  detestatur.^)  Quam  ob  caasam 
rogatorem  7capavö[ia)v  accusare  licuit.  Sed  rogationem  exules  re- 
vocandi  ferri  omnino  lex  vetat,  quia  zb  xoptov  t-^;  roXiteCa;  vio- 
latur,  ita  quidem,  ut  populus,  postquam  pro  scelere  commisso 
aquae  et  ignis  interdictionem  sempiternam  constituit,  ut  poenam 
remittat,  commoveatur.  Nam  si  quem  iudicium  heliasticum,  penes 
quod  summum  harum  rerum  arbitrium  erat,  exilio  sempitemo 
multasset,  poena  remitti  non  poterat;^)  si  autem  remissio  roga- 
batur,  tb  xoptov  violabatur,  perinde  atque  xob  xoivou  integritas 
violabatur  rogatione  facta,  ut  pecuniam  aerario  debitam  popolas 
remitteret. 

Quare   exulum  restitutio  Privilegium  erat,  quod  impunitate 


^)  In  hac  re  yP*?'*!^  itapavojjLüiv  intendere  licuit;  cf.  [Dem.]  LIX  W» 
Schoemann:  »de  com.  Ath.«  p.  338;  Meier:  »de  bon.  damn.«  p.  57.  —  ^** 
eam,  de  qua  supra  ag^tur,  rem  cf.  Schenkl  1.  1.  IT  p.  173. 

')  V.  supra  p.  17  adn.  2. 

»)  cf,  Plut.  Aldb.  XXXni. 

*)  de  quibus  legibus  haec  dicit  [Dem.]  XXV  21:  mtSi]  toivov  ol  >*^^ 
futÄ  TOü?  ^o6(  6p.oXoyoövrat  o<uCttv  ri^v  itoXtv . , . ;  cf.  Aesch.  I  5 ;  Dem.  ^-^ 
225.    Populus  autem  legum  custos  e^t,  ut  e.  c  Aesch.  I  7  dicit. 

*)  cf.  Lyc.  adv.  Leoer.  §  76:  Sv  (sc  5pxov  etjrrjßtxov)  t\  piv  ofuujioxs  A 
xpaTYj(;,   (pavepw^   ^iruopxfjxc ,   xal   oö   [iovov   öjia?  4j5txYjxev   inWä.  xal   zlq  tö 
•^otßTjXBV    ....ivO-'    luv    Sixatmg    fiv    oitiv    xal    6itip    6fi.u>v    xal   öidp    td>v 
tt}ia>p-r)aouo6«. 

•)  Cf.  Schoemann:  »Gr.  Altert.«  I  399. 


19 

n  data  rogare  nemini  liceret.^)  Cur  antem  venia  rogandi  data 
,  eadem  cansa  est,  qaam  supra,  nbi  agebamns  de  vironim 
r  ostracismnm  eiectorum  revocatione,  attulimns:  rei  pnblicae 
[nmodum,  cai  omnia  cednnt.  Si  igitur  rei  pnblicae  salns 
stnlat,  sanctissininm  iasinrandnm  sanctissimaeqne  leges  vio- 
itur.*)  Verum  enim  vero  extra  ordinem  tantum  et  potissimum, 
m  de  amnestiis  agebatnr,  in  summis  rei  publicae  discriminibns 
ibrae  revocationes  exnlnm  factae  sunt:  ita  bello  Persico,') 
st  bellum  Peloponnesiacum  eonfectum,*)  alias.*)  Tum  civitas 
lita  rerum  ante  actarum  revocat  cives  expulsos,  ut  patriam 
^anttir;  deos  autem  laesos  sacris  placat,  quibus  non  oblatis 
^pbisma  rite  perferri  non  potest;  si  bene  ceciderint  sacra, 
icatos  se  esse  di  ostendere  creduntur. 

Cnius  i%(ac  speciem  quandam  paueis  exponam:  Caedis  yo- 
itariae  reis  post  primam  defensionem,  si  causae  diffiderent, 
loiitario  exilio  solum  vertere  licuisse  constat.')  Quo  facto 
lenndi  yeniam  dare  propinquos  lex  vetuit,  et  thesmothetarum 
t  videre,  ut  exules  eins  generis  reduces  morte  punirentur.^ 
odsi  quis  revocationem  illorum  rogaturus  esset,  id  nisi  venia 
pull  impetrata  fieri  non  potuit.  Kam  revocatio  quidem  cum 
•es  violat  tum  deos,  quorum  loco  popnlus  interfectorem  a  republica 
3ladit;^)  redux  autem  interfector  civitatem  universam  poUuit. 

^)  Ad  sententiam  noetram  Schoemann  in  »antiqaitat.  iur.  publ.  Gr.< 
pe  accessit,  ubi  (p.234)  haec  dicuntur:  »Etiam  alii  exules,  qui  non  OBtracismo 
iadicio  damnati  simulque  infamia  (äxiida)  et  bonorum  publicatione  puniti 
nty  restitni  non  poterant  nisi  populi  iussu;  nee  alia  ulla  poena  legitime 
i  a  populo  in  comitiis  remitti  aut  imminui,  nee  rogari  bac  de  re  populus 
>erat,  nisi  venia  ante  impetrata.«  Disertim  autem  Scboemann  diZeicf,  opus 
Bse  ad  banc  rogationem  ferendam  [>Gr.  Altert.«  I  399]  affirmavit  argu- 
•ntijs  sane  non  allatis;  nee  secus  Lipsius:  >Att.  Proc.*«  p.  992. 

')  Ex  sanctissimis  autem  legibus  ima  erat  baec:  xoo;  ^fr^ovza^  ji-Jj 
tdq-etv,  id  quod  ex  natura  et  condicione  antiquarum  rerum  publicarum 
bellegitur;  cf.  Cic,  Verr.  V  6. 

»)  cf.  Andoc.  de  myst.  107.  109;  Scheibe  1.  1.  p.  38  adn.  19. 

•)  cf.  Andoc.  1.1.80;  Meier:  »de  bon.  damn.«  p.  229  not.  247;  Scheibe  1. 
p.  38  adn.  20. 

*)  cf.  Xen.  B.  Gr.  II  2,  11.  20.  23;  Lipsius:  »Att.Proc.««  p.  992adn.  638'. 

•)  cf.  Poll.  Vni  117;  Meier:  >de  bon.  damn.«  p.  18  (adn.  47);  Gilbert 
368  adn.  1. 

»)  cf.  Poll.  Vm  86;  [Lys.]  VI  15;  Dem.  XXHI  31;  Gilbert  I  368  adn. 
H.  Meuss:  »de  äKor^oy^rf  actione«  p.  19  sqq. 

*)  cf.  Gilbert  I  361. 

2* 


20 

3.  Consimili  deinde  modo  ei,  qai  rogaturus  esset,  ut  qm 
capite  damnatas  yita  donaretur/)  aSelci  opus  fiiisse  puto.  Quod 
nonnunquam  factum  esse  e  Demosthenis  or.  L  48  videtnr  patere.') 

4.  Denique  quae  de  iis  diximas,  qui  exnles  revocandi  ro- 
gationem  laturi  erant,  eadem  ad  eos  pertinent,  qui  rogaturi  erant, 
ut  capite  deminutis  sempitema  av.\LlöL  abiudicaretur,')  itaque  etiam 
bis  impunitas  rogandi  impetranda  fuit.^)  Atque  huius  oMtK 
certiorem  notitiam  habemus  legis  in  Demosthenis  Timocrateam 
insertae  auxilio.  Lex  baec  est  [§  45]:  My]%  icspt  xcöv  axtpv, 
oTccüc  XP'^l  ^^tfjtooc  aoxooc  elvat,  jjlyj&  Tcepl  twv  Ä^eiXövxwv  toic  ^- 

5e6x;,  lav  (itj  (|>7]9toa|iiva)V  'A^vafccov  x^v  $§eiav  «pwxov  xxX.  Ge- 
nuinam  autem  banc  legem  esse  verba  ipsius  Demostbenis  ibid. 
§  46  demonstrant. 

Ante  omnia  duo  genera  capite  deminutorum  nobis  distinguend» 
sunt:  alterum  eorum,  qui  debita  publica  tempore  legitimo  noi^ 
pependerunt  ob  eamque  causam  in  tempus  capitis  deminution^ 
maxima  multati  sunt;^)  alterum  eorum,   qui  diversis   de  causi^ 
sempitema  axt|i.io^  affecti  sunt.  ^)    Utriusque  autem  generis  capit^ 
deminutorum  restitutionem  nisi  impunitate  impetrata  rogare  no 
licuit.     De  debitoribus  publicis  boc  loco  non  agitur,  sed  de  ii 
solis,  quorum  au|i.Ca  fuit  sempitema.     Atque  primum  quidem  e 
psephismate  Fatroclidis  ab  Andocide   in   oratione   de   mysterü^ 
memorato   [§77   sqq.]   restitutionem   illomm  venia  demum  im^ — 
petrata  rogare  licuisse  coUigendum  est.  Cuius  psepbismatis  initio^^ 

^)  y.  supra  p.  16  adn.  3. 

')  Cuius  rei  copiosius  mentionem  facitHauvctie-Besnault:  »Les  Stratege» 
Ath^niens«  Paris  1884  p.  103;  Lipsius  autem:  »Att.  Proc.'<  p.  993  id 
factum  esse  negat.  Quod  si  verum  esset,  Callistratum  aut  supplicio  non 
affectum  esse  aut  primo  quidem  effugisse,  deinde  autem  venia  non  impetarata 
tarnen  impune  redüsse  ponendum  esset. 

■)  V.  Schoemann:  »Antiqu.  iur.  publ.  Gr.«  p.  225;  accujratius:  > Gr.  Alt.« 
T  399;  cf.  Lys.  XXV  27;  And.  de  myst.  107. 

*)  cf.  Paulyi  »Real-Encycl.«  I  1,  168;  Gilbert  I  293;  Busolt  §  194 
p.  175,  3;  Caillemer:  »Dict.  des  antiqu.«  I  66;  Yaleton:  Mnemosyne  n.  s. 
XV  p.  2,  qui  hanc  legis  formulam  statuit:  »ne  quis  rogaverit,  ut  äx^u>^  fiai 
emTijio^.« 

*)  cf.  Busolt  §  158  p.  143,  7. 

*)  De  capite  deminutis  cf.  Meier:  »de  bon.  damn.«  p.  101  sqq.;  Schoe- 
mann: »Gr.  Alt.«  I  362;   Busolt  1.  1.  §  158  p.  143. 


21_ 

qnod,   quamqnam   genninom   esse   constat,    tarnen,    ut  Droysen 

ipse    concedit^),    satis   deprayatom    et    interpolatnm    est,    haec 

legnntur:    IIatpoxX£{5Y]c    eticev,    'ETcstdf]    ifj)Y]ytoavto    'A^vaiot    t/jv 

S&tav    Tcspl   Töv   6feiXövta>v,    Säte    X^etv  Sfeivot   xal   Sirtfl^YjytCstv. . . 

et    inferiore    loco     [§     78]:     oaa*)     Sttita     i^oav    yJ    äyetXovtec 

Verba  autem  „icepl  x&v  6feiXdvio>v''  dabitationes  afferre  possnnt. 

Habet     enim     offensionis     aliquid     sententiaram     nexos:     6fst- 

Xovxe^,  &<Tcs  >i7eiv   i^stvai  xtX.,   quae   verba   per  ambages   dicta 

sunt.     Nam  debitor  fiscalis  (6  o^ siXcov  t^»  57)|jLoa(({))  sane  contio- 

nandi  (toö  X^eiv)  facnltatem  non  habet  neque  epistata  in  sufifra- 

giom  mittendi  (xoo  i7ci^rirpUieiy\  sed  tantnmmodo  quatenus  debitor 

aerarii  idem  capite  deminntns  (STt(ioc)  est,  „(p  |i.y]  S£eattv  ekeiv 

h  x()>  87]|i.({>/^  Quod  leyioris  esset  momenti,')  nisi  psephismatis  haec 

verba  essent,  in  quo  omnia  accnrate  scripta  esse  solent.  Gravier 

aatem    altera  est   causa.      Apud   enndem   enim   Andocidem  in 

oratione  de  mjsteriis  habita,  postquam  [§  73]  orator  dixit:  ...xal 

l%4sv    ojilv    to&c    axl^(XK    eittti|JW>oc   roifjoat,   xal   sIäe   Tijv   ifva)(tY)v 

natpoxXsföTjc,  [usque  ad  §  76]  de  diversis  generibus  capite  de- 

cniimtorum  agitur  iique,  a  quibus  singula  iura  abiudicata  erant, 

ennmerantur.      Denique   [§  76]   haec   verba  sequuntur:   xa(  (loc 

fcvdtTvo)^  xb  (j^Tj^ojta  xb  IlaTpoxXefSoo,  xä^*  6  taöta  ^Y^eto.    üarpo- 

^sfJrjc  elrev  xtX. 

Hie  quaerat  quispiam,  qua  de  causa  in  psephismate  de  de- 
^it;oribu8  agatur,  sed  d  $xi{tot,  quamquam  supra  de  omnibus 
^onun  generibus  copiose  orator  dixerat,  ne  memorentur  quidem. 
^^oi,  postquam  psephisma  recitatum  est,  addit  Andocides: 
^■^crca  ju^  zb  ^7^fca(ta  toorl  toöc  oxfjtoo^  ItotIijlooc  knovfiaaxs.  Nihil 
^^  debitoribus  aerarii;  idque  optimo  iure  mea  quidem  sententia. 
^ebitores  enim  fiscales  tantnm  capite  deminutorum  numero  com- 
^>*ehenduntur,  sed  non  omnes  capite  deminuti  numero  debitornm.^) 
^^ue  Saupii  exemplo  post  verba  rfjv  $6eiav  haec  inseri:  „Tcepl 
"^v    ici|uov**    itaque  legi   volo:   iicBiSii    S^TQ^foovto    'A^voiot  t^v 

^)  cf.  I.  Droysen:  »de  Demophanti  Patroclidis  Tisameni  popoliscitiB« 
BeroL  1873.  Is  enim  acta  publica  apud  Andocidem  servata  utrum  a  falsario 
qnodam  ficta  eint  necne,  quaedvit. 

•)  ita  BlasB;   Droysen  verba  »^  ^ttXovxt^«  deleri  iubet. 
*)  praesertim  si  conferamus  Demosthenis  verba  XXIV   90:   ,..Kp6<;  U 
Tootoc^  iicttifiooc  to5^  &^iXovta( . . .  xa^onr^oiv. 

*)  Yelut  debitores  aerarii  disiungit  a  reliquis  capite  deminutis  [Dem.] 
30. 


22 

äSsiav  ^pl  xcov  at(|jLa)V  xal  Tä)v  6f  siXövtcov,  ^)  id  qaod  Blass  quoque 
in  editione  infra  textum  posuit.  Qaae  cum  ita  sint,  iam  ei  lii& 
?erbis  id  comprobatar,  qaod  supra  diximus:  restitationemomniom 
capite  deminatorum^  non  solom  debitorom  fiscaliam^  nisi  yenia 
data  rogare  non  licuisse.  Deinde  autem  eadem  dicuntur  in  lege 
ea,  quam  Demosthenes  in  Timocratea^)  memorat,  qaae  recte  ita 
incipit:  ^rßk  Äspl  xwv  ax[|jLCöv,  oirco^  yjtf^  iicizi^jofK  oixoix;  elvai^ 
quibus  yerbis  singillatim  adduntar:  [jl7]%  mpl  xm  o^siXövxqdv  xxX.') 
Idem  denique  ex  verbis  Andocidis  ipsius  colligitor,  qai  omniboa 
capite  deminatorum  generibus  enameratis  [de  myst.  §  73—76] 
psephismate  Patroclidis  omnes  capite  deminatog  venia  rogatori 
concessa  in  integram  restitutos  esse^)  docet 

Iam  exemplis  nonnullis   ea,  qaae  dixi,  iliustrabo.    Si  qaia 
oratorum  ter  ;capavö(ui>v  convictus  esset,  aliqua  ex  parte  eam  capite 
deminutum   esse   Demosthenes    [LI  12]  narrat;^)    si  nihilomiBoa 
in  contione  rogat,   ei   £Seiav   datam    esse    necesse   est     Itaque 
Demadi  oratori,  cai,  qaamquam  äxiitoc  factas  erat,  tarnen  rogationem 
ferre   licebat,   concessa   demam  venia   fait  rogandi  impanitas.*) 
Eodem  modo,  cam  Ps.-Demosthenes  [XXV  30]  liberis  eoram,qüi 
morte  puniti  essent,  ins   in   senatu   et  in   contione  dicendi  ad- 
emptam  faisse  referat,  ne  bis  qaidem  iitiTi^ia  nisi  venia  dat^ 
restitui  potuit.'')  Deniqae  qui,  cum  a  locis  qaibusdam  per  capit^ 
qaandam   deminationem   arceantar,   ea  tamen  adieront,  per  i^ 
6si£iv®)  ad  thesmothetas^)  defernntor   aat   ab   andecimviris   ( 


*)  cf.  And.  de  niyst.  §  78,  ubi  ol  fixtjiot  et  ol  o<f»iXovte^  coniuncti  gm^'* 
Lipaius:  »Att.  Proc.'«  p.  992  adn.  633. 

')  §  45;  V.  supra  p.  20. 

')  In  altera  quidem  eiusdem  legis  parte  [Dem.  XXIV  50]  de  solis 
bitoribos  fiscalibus  agitur,  sed  id  nihil  habet  ofFensionis,  com  oratores 
tantum  locos  legum  recitaverint,  qui  suis  consiliis  servirent  (v.  infra  s.  lU  3^ 

*)  cf.  Caillemer  1. 1.  —  De  Solonis  lege,  quae  fundamentum  peephismati^ 
a  Patroclide  perlati  fuit,  cf.  Flut.  Sol.  XIX. 

*)  V.  Meieri  emendationem  huius  loci:  »de  bon.  damn.«  p.  130  not.  485 
cf.  Schoemann;  »Gr.  Altert.«  I  362;  Gübert  1.  1.  I  286  not.  1;  Busolt  1.  1^- 
§  158  p.  143. 

•)  cf.  Plut.  Phoc.  XXVI;  contra  cf.   orationes  Ps-Demosthen.  XXV  ei^ 
XXVI,  quibufi  Aristogiton,  qui,  quamquam  fittiio^  erat,  tamen  apud  populum 
Terba  fecerat,  icapav6fKi>v  accusatnr. 

')  cf.  Meier  1.  1.  p.  136. 

•)  cf.  Poll.  VIII  50. 

•)  cf.  Poll.  Vm  86;  V.  de  hoc  loco  Platner:  »Proc.  u.  Klagen«     I  482. 


2H 

pitalibos)  in  yincalis  tenentur,  quoad  iudiciom  heliasticum  eos 
danuiayerit,  ^)  nisi  iis  prius  £§sta  data  est,^)  quo  facto  loca  ad- 
eundi  Ulis  facultas  sive  impunitas  fnit.  Quae  SSeta  cum  fide 
publica  exulibus,  qui  redituri  erant,  concessa  similitudinem  quan- 
dam  babet')  Alia  autem  eorum  ratio  fuit,  qui,  cum  illud  ro- 
gationes  ferendi  ius  iis  abrogatum  esset,  tarnen  id  exercere  h. 
e.  in  priorem  statum  restitui  voluerunt.  Quod,  nisi  &Stia  sive 
impunitas  rogandi  data  esset,'  quae  ab  illa  aSeio^  sive  impunitate 
adeundi  differt,^)  fieri  non  potuit. 

Quae  cum  ita  se  habeant,  nunc  iam  indagemus,  qua  de 
causa  ei,  qui  restitutionem  Ta>v  atC|i.a>v  rogaturus  erat,  iSsta  im- 
petranda  fnerit  Cum  enim  duo  fuerint  capite  deminutorum 
genera,  quorum  utrumque  in  vitae  tempus  axi\ucu^  poena  afßcie- 
batur,^)  alterum  eorum,  a  quibus  onmia  iura  et  honores  ciyium 
abiudicata  erant,  alterum  eorum,  quibus  civitatis  quadam  parte 
frui  non  licebat:®)  in  Universum  dicendum  est  ei,  qui  rogaturus 
esset,  nt  sempitema  aTi|i.io^  multati  in  integrum  restituerentur, 
oiSeCaL  opus  fuisse,  quippe  qui  populum  impediret,  ne  voluntatem, 
quam  in  heliastico  iudicio  declarasset,  exequeretur  eoque  modo 
xb  xopcov  violaret.  Nam  poena  ab  heliastis  constituta  in  con- 
tione  cum  populo  de  ea  re  denuo  agere  non  licuit,  nisi  totus  po- 
pulus,  qui  summa  potestate  utitur,  ipse  veniam  dicendi  decrevisset. 

At  in  pace  quidem  eos,  qui  e.  c.  ob  ictpateCav  vel  ob 
SetXCav,  ut  ait  Andocides,  „$Tt|tot  f^oav  td  ocoiiaxa/'  non  restitutos 
esse  certum  est.^)  Quod  tum  demum,  cum  respublica  in  summis 
periculis   erat,   fieri   potuit,   factumque   est,    ut  restitutiones,   de 


»)  cf.  Dem.  XXIV  105  (in  lege). 

')  T.  Meier:  »de  bou.  danm.«  p.  43. 

*)  De  hac  re  v.  infra  s.  B  2a. 

*)  De  ratione  huius  impunitatis  dandae  id, 'quod  et  de  impunitate  in 
^candi  delicti  et  de  fide  publica  exponemus,  cooferendnm  est;  t.  infra  8.  B. 

*)  Athenis  capitis  deminutiooe  maxima  multatis  sicut  Romae  ne  libertate 
Quidem  uti  licuisse  pro  certo  dici  non  potest,  quamquam  nonnullae  »itpoord^^tC« 
^Jiquam  partem  libertatis  ademerunt  [cf.  And.  de  mjst.  §  76],  id  est 
2i«pitis  deminutio  maxima  a  foro  sacrisquearcebat;  cf.  Schoemann:  >6r.  Alt.«  I 
^2;  Busolt  1.  L  §  158  p.  143.  —  Ceterum,  ut  supra  dixi,  de  debitoribus 
^nblicis  hie  non  agitur,  quippe  qui  itifioi  essent,  dum  solverent  debita. 

•)  cf.  Gilbert  I  189,  1 ;  Busolt  §  158  p.  143. 

')  de  bis  capite  deminutis  cf.  e.  c.  Hauvette-Besnault  1.  1.  p.  141  sq. 


24 

quibus  agnnt  scriptores,  demonstrant.  Ac  Solon,  qui  Plntarclio^) 
qaidem  auctore  vojjLO&exT]^  aoToxpixcop  amnestiae  gratiam  de£ty 
Toöc  axtji.ooc  in  integrum  restituit  exulesque  reduxit.  Posterioribn^ 
antem  temporibns  nonnunquam  ii  restitati  sunt,  qui  in  commn- 
tationibus  rei  publicae  oppressam  factionem  consectati  eamqne 
ob  rem  Slxi\loi  facti  erant  Velut  oligarchamm  factio  Athenis 
restitutione  eormn  aucta  est,*)  quomm  primum  locum  Uli 
Qaadringenti  obtinuerunt;  similemqae  Patroclidis  psephismatis 
causam  fuisse  Andocides  docet.')  Alias  etiam  propter  inopiam 
ciyium  5Tt[jLot  sunt  restitutio) 

Atque  hanc  quoque  äSstav  concedere  e  republica  fuit,  » 
quidem  restitutione  id  egit  populus,  ut  factiones  gratia  inter 
sese  reconciliarentur,  concordia  inter  cives  restitueretur,  novi 
defensores  patriae  compararentur,  itaque  sicut  exulum  revocationes 
plerumque  in  amnestiis  illa  restitutio  evenit^) 

Una    restat    quaestio,    num    capite   deminutis   et  ipsis  re- 
stitutionem  a  populo  petere  licuerit,  quibus  ins  „Sv  t«p  Sii^t^  >iifs£v** 
abrogatum  esset.    Et  ex  bis  quidem  legis,  quae  extat  apud  De- 
mosthenem  XXIV  50,  verbis :    ....  I«xv ... .  a&töc  6  bf\m  ixsteotl 
TTplv  Ixtiaai  xtX.   colligendum  est  debitoribus  ipsis  ut  in  senati^ 
aut   in   comitiis  venia  data  rogare,  ita  iSeiav  petere  licuisse;0 


*)  cf.  Plut.  Sol.  XIX;  de  iis,  qui  amnestiae  expertea  erant,  cf.  ibid.;  v"' 
de  hac  re  Platner  1.  1.  I  14;  Cnrtius:  »Gr.  Gesch.*«  I  334. 

.  '}  cf.  Xen.   H.  Gr.  II  2,  11  (cf.  de  illis  temporibus  Lys.  XU  43-46)  ^ 
Schoemann:  »Antiquit.  iur.  p.  Gr.«  p.  183. 

')  cf.  And.  de  myst.  73;  Scheibe:  »Ölig.  Umw&lz.  zu  Ath.«  p.  36  sq. 

*)  cf.  Meier:  »de  bon.  damn.«  p.  49.  50;  Andoc.  de  myst.  109,  quae 
restitutio  praemium  erat  bene  de  republica  meritis  tributum  (cf.  §  107;  d, 
etiam  Lyc.  adv.  Leocr.  §  41);  tarnen  in  his  rebus  (i.  e.  in  poenis  reniittendis) 
rogatori  3i^8i(jc  opus  fuit.  De  privilegiis,  quae  venia  non  data  praemii  causa 
tributa  sunt,  s.  III  agetur. 

*)  Revocatio  exulum  et  restitutio  capite  deminutorum  praecipua  gratia 
est,  quam  populus  in  amnestiis  dare  solet.  Aliter  sane  h.  e.  missis  omnibos 
ambagibus  Athenienses  in  civitates  subiectas  consuluerunt.  Cum  e.  c  Alci- 
biades  Selymbriam  urbem  recepisset  (cf.  Xen.  H.  Gr.  I  8,  10;  Plut.  Alcib. 
XXX),  simplici  Atheniensium  decreto  amnestia  facta  est.  Cuius  peephis- 
matis  fragmentum  extat  in  CJA.  IV  1,  61  a,  ubi  statuitur,  ut  bona  publi- 
cata  reddantur,  capite  deminuti  in  integrum  restituantur,  exulibus  in  patriam 
liceat  redire. 

*)  cf.  poenam  lv$siSsu>^,  quam  eadem  lex  eis  de  decemit,  qui 

venia  non  data  iura  abrogata  exerceant. 


25 

ero  autem  eiusdem  legis  loco  [ibid.  or.  XXIY  45]  in  eom  debi- 
em  aerarü,  qni  ipse  venia  non  data  debiti  remissionem  roga- 
US  sit,  Iv§6i4sa>g  actionem  intendi  inbetor.  Quare  debitori  ipsi 
liam  petere  licnisse  veri  non  dissimile  est.  Qnod  deniqne  e 
itarchi  quidem  verbis^)  patet,  quibus  Demaden,  qui,  com  con- 
^Qto  tempore  debitnm  publicum  non  solvisset,  ob  eam  causam 
|ioc  factus  erat,  ipsum  impunitate  a  populo  impetrata  rogatio- 
n  quandam  ad  populnm  tulisse  docemur.^)  Quamquam  Vale- 
i')  pntat  Plutarchum  ipsam  axl^im  restitutionem  SSetov  dixisse 
0  liritt|jiac.  nQnod  si  verum  est**,  pergit  ille,  „necesse  est  alins 
quis  civis  petiverit  pro  Demade  lriTt(i.{av;  itaque  eum  civem 
i  primnm  aSetov,  Demadi  deinde  iTciti^lcc^  comparavisse  dicere 
)ttit  Plutarchus.*'  Sed  Plutarchi  verba  tam  dilncida  sunt,  ut 
errore  aut  neglegentia  vix  cogitari  possit,  quare  verba  „aSstav 
ö[jLevoc*  nihil  aliud  significare  videntur  nisi:  „veniam  sive  im- 
Qitatem  rogandi  consecutus.^  Atqne  ne  uno  quidem  verbo 
cipLiav  Demadi  restitutam  esse  Plutarchus  dicit.  At  iSsta  rogandi 
icessa  est,  idque,  ut  opinor,  qnamvis  debitor  aerarii  ille  manserit 
od  si  verum  esset,  haec  rogandi  sive  dicendi  venia  multum 
ferret  ab  illa  impunitate,  quam  is  petebat,  qui  restitutionem 
)ite  deminutorum  vel  debitorum  rogatnrus  erat.*)  Utcunque 
:em  res  se  habet,  non  est,  quod  dubitemus,  num  capite  demi- 
ds  vel  debitoribus  ipsis  facultas  iSetac  petendae  fuerit  Nam, 
in  altero  conunentationis  libro  demonstrare  conabor,  SSstav 
am  debitor  supplex  deorum  petit,  venia  autem  impetrata 
3itori  remissionem  rogare  licuit;  haec  enim  adda:;  natura  est, 
illegitimi  aliquid  impune  faciendi  potestas  a  toto  populo 
mr.^)  In  hac  autem  re  duas  potissimum  invenio  causas,  ob 
ä8  aSsia  daretur  necesse  fuerit:  alteram,  quod  rogator  summam 
pali  potestatem  violat  —  populus  enim  ins  rogationum  feren- 
mm  ab  illo  abiudicaverat,  —  alteram,  quod  ii,  qui  potestate 
*ba  faciendr  vel  rogationes  ferendi  abrogata  capitis  deminutione 
lima  puniti  simulque  a  foro  sacrisque  prohibiti  sunt,  impuri 

»)  Plut.  Phoc.  XXVI. 

•)  cf.  Paulyi  »Real-EncycLc  I  1,  168;  Caillemer  1.  1. 

*)  cf.  Mnemos.  n.  8.  XY  p.  3  adn.  1;  y.  infira  de  eadem  re  s.  IIa.  2  s.  f. 

*)  cf.  SZieuK)f  loca  quaedam  adenndi  ei  concessam,  qui  ab  iu  exclosui 
I;  y.  supra  p.  22. 
*)  y.  supra  p.  Seq. 


26 

creduntar,  quam  ob  causam  rei  publicae  numen  quoddaU 
divinum,  8i  publica  negotia  exerceut,  polluunt,  quod  scelns  ki^ 
expiandum  est. 

lam  absoluta  de  capite  deminutis  restituendis  disputation 
rem  ad  Ps.-Demosthenis  locum  [LVIII  27]^)  pertinentem  strictii 
attiogere  liceat.  Cum  enim  haec  verba  legantur:  oo  Sta  jjlsv  rJjv  xmc 
TtovTjpiav  (sc.  TOö  öeoxpivoo)  aSeXyöc  aotoö  deaitoö-sTcbv  xal  xm 
5(p(ü|i.svoc  oo|i.ßo6Xq)  Toto'jtoc  sSoSe  rap'  6|i.tv  avö-pcoroc  elvai,  Sot'  c 
|i.övov  afjTo;  a^reystpOToWj^  twv  i:rtyeipOTOVtci)v  oiaöv,  oXXa  xal  rr 
ipxTjV  a:raoav  (omne  illud  thesmothetarum  collegium)  S^roCr^oev  xc 
sl  [jLTj  8eo[jiva)v  aütwv  xal  IxcTS'jövtwv,  xal  Xs^övrcov  ü)C  ooxsn  ^rpöoei^ 
OsoxptvTjc  :rpo^  TTjv  ap'/Tjv,  STCia^Te  ijisic  xal  TcdXiv  ätt^Sots  too 
oTs^dvo'j;  afjTOtc,  TTavTüdv  av  aia^/tora  ol  oovdpxovre^  iTrswövO^oav,' 
quaeritur,  utrura  hoc  loco  de  aSslof  cogitari  possit,  ita  ut,  cui 
populus  in  comitiis  illos  omnes,  quos  Ps.-Demo8thene8  cou 
memorat,  honore  privasset,  eorum  restitutionem  nisi  venia  cor 
cessa  rogare  non  licuerit.  Sicut  enim  au^o^  nisi  venia  rogatoi 
data  in  pristinum  statum  restituendus  non  erat,  ita  ne  £px<D 
quidemxaTa/sipoTovYjO-sfc,  a  quoipsi  heliastae  munus  abiudicaverani 
Ceterum  id  quoque  verisimile  est,  magistratibus  a  re  publica  remoti 
ins  „To?)  XsYstv  iv  k])  Sr] jicp**  abrogatum  h.  e.  eos  aliqua  ex  pari 
att(j.io^  aflfectos  esse.^)  Quod  si  verum  esset,  iis  magistratibu 
venia  demum  data  a  populo  restitutionem  petere  licuisset.  Se 
hie,  quem  supra  attuli,  locus  alio  modo  explicandus  videtur.  ^ 
enim  populus  in  STut/sipoTovio}  töv  ap/övtwv  magistratum  quendai 
de  quo  querelae  motae  essent,  abrogasset,  id  scitum  heliast 
eis  iudicibus  aut  comprobandum  aut  antiquandum  erat  De  oSs 
igitur  cogitari  posset,  si  de  magistratuum  restitutione  et  a  popu 
et  a  iudicibus   honore  privatorum  ageretur.*)     Hoc  autem  lo 


»)  cf.  [Dem.]  XXVr  6.  —  De  &Tcox«potovtqt  cf.  Poll.  VUI  95;  Harpo 
■.  V.  xapta  txxXT|Ota;  Bekk.  Anecd.  Gr.  268,  27. 

*)  cf.  Schoemann:  »de  comit.  Athen.«  p.  231  not.  9. 

')  Colligendum  id  esse  puto  ex  eo.  quod  »tot?  iKO&Soxtiiacjjivot^  5px 
Xa^Göotc  (reprobatia  ab  iudicibus)  verba  in  comitiis  facere  non  licuit;  cf.  [Dei 
XXV  30;  V.  Schoemann:  »Ant.  i.  p.  Gr.€  p.  239;  Gilbert  1.1.  I  210  adn.  5. 
Eandem  poenam  arbitri  publici  (^laiTTjxou)  muneris  male  administrati  c( 
demnati  subierunt;  cf.  Gilbert  I  371  adn.  3. 

*)  Id  quod  nunquam  factum  puto. 


27 

agistratunm  restitationem,   de    qaa  P8.-Demosthene8  dicit,  in 
)8o  heliastico  iudicio  factam  esse  opinor.^) 

5.  Yenimos  postremo  ad  speciem  qaandam  aSsia<;,  quam, 
um  in  eam  commentationis  partem,  in  qua  de  aerario  illegitime 
iolando  agetur,  referendam  esse  putet  aliqois,  tarnen  re  vera  hoc 
)ertinere  demonstrabo.  Agitor  autem  de  impnnitate  rogandi,  ut 
rierarchus  mnnere  explendo  liberetar,  quae  SJkiOL  non  omni  sed 
!erto  tantnm  tempore^  idque  posteriore  demum  aetate,  in  Atheni- 
insium  republica  yaluit  Hac  potissimum  re  ab  eis  iSsCa«;  generibas^ 
[oae  supra  exposui,  differt. 

Ea  liturgia,  quae  voce  trierarchiae  significatur,  ad  id  insti- 
Qta  est,  ut  civis  aliquis  naves  longas  a  re  publica  traditas  con- 
»erraret^)  et  armamenta  aut  compararet  aut  a  re  publica  data 
ueretnr')  navesque  nautis  et  remigibus  impleret/)  Is,  qui  hoc 
nnniis  snscepit,  trierarchus  appellatur,  qui  aut  ipse  navem 
ieqnitnr  aut  vicarium  mittit.^)  Quae  liturgia  cum  tantum  ad 
^Ili  nsum  instituta  esset,  trierarchi  e  locupletiorum  ciyium 
niinero^)  electi  sunt  a  praetoribus,  qui  iidem  lites  trierarchicas 
^tmebant^)  Iidem  curaverunt,  si  quis  liturgiam  iniuste  sibi 
imponi  aliique  se  opulentiori  potius  imponendam  esse  contenderet^ 
it  proYocatus  aut  susciperet  ipse  illam  liturgiam-  aut  res  familia- 
'68  permutarentur.®)    Sed  quamquam  fieri  potuit,  ut  muneribus 

')  Eandem  sententiam  Schoemann  protnlit  (v.  p.  26  ado.  2).  —  De  yo- 
abuHg  »^lodot  xai  Ixrccotivc  ad  actionem  iudicialein  pertmentibus,  quibus  Ps.- 
W  L  1.  utitar,  y.  infra  ■.  m  1. 

')  cf.  Schoemann:  »Antiqnit.  i.  p.  Gr.<  p.  326. 

*)  Armamenta  navium  publice  comparanda  erant;  nam  haec  non  semper 

tnerarchis  praebita  esse  luculentissime  colligitur  e  Demosthenis  or.  L  7. 

^.;  V.  Schoemann  1.  1.  p.  312.  327;  Gilbert  I  p.  810  adn.  3.  p.  355sq.; 

^lunser  »de  civ.  Ath.  muneribus«  p.  61;  Hauvette-Besnault  p.  69;  Busolt 

223  p.  196. 

*)  Quarto  a.  Chr.  n.  saeculo  trierarchorum  erat  gubematores  eoeque, 
^  ^icr^p&mt  Yocantur,  conducere  iisque  stipendia  tribuere;  cf.  Hauvette- 
^ault  p.  71;  Busolt  §  223  p.  197  adn.  3. 

^)  et  Schoemann:   »Antiqu.«  p.  327. 

*)  cf.  HauYette-Besuault  p.  68;  Busolt  §  223  p.  196. 

^)  d  Dem.  XXXIX  8.  XXXV  48;  Schoemann:  >de  com.  Ath.«  p.  314; 
^bert  I  p.  223  adn.  1;  Thumser  1.  1.  p.  58. 

*)  cf.  Isoer.  or.  XY;  Dem.  XXI  78;  [Dem.]  or.  XUI;  Schoemann: 
^tiqu.«  L  L;  Platner  n  106sqq.;  Gilbert  I  342,  4;  Thumser  p.  100; 
^It  §  221  p.  194. 


28 

encycliis  sive  soUemnibus  per  Privilegium  immunitatis  (axsXs 
ciyis  aliquis  liberaretur,  tarnen  sicut  omnium  liturgiamm 
trierarchiae  nemo  immunis  fuit  nisi  novem  archontes,^)  fi 
heredes  sive  „sxtxXirjf^ot'*,  pupilli,  dum  sub  tutela  erant,*)  p 
terea  coloni  publice  missi,  ii,  qui  „xotvcoviKa''  possidebant,  d 
que  qui  officii  exequendi  facultates  non  habebant.^)  Neque 
cuiquam  e  locupletibus  quidem,  cui  praetores^)  munus  mai 
vissent,  officium  detrectare  licuit.*^)  Itaque  Demosthenes*)  d 
....  Ttov  7ap  st<;  töv  xöXsjjlov  xal  ttjv  owTTjpiav  xffi  iröXsox;  dof 
xal  TptTjpap/twv  öpddx;  xal  Sixafwg  obSsi^  S'jt'  aTeXY]<;  in  twv  ttoX 
vöficöv,  008^  OD«;  ooTOc  S7pa(])c,  xotx;  atp'  ^ApjjLo8ta>  xal  'AptoiOYsb 

Nihilo  tamen  secius,  ut  ait  Schoemann  [„de  comit.  Ath 
p.  333],  „haud  raro  factum  est,  ut  trierarchi,  qui  muneri  exple 
impares  essent  (itaque  ex  causa  aequitatis,  ut  trierarchia  lib 
rentur,  postulare  se  posse  putarent),  oneris  levationem ...  a  po] 
peterent^),"  qua  in  re  illi  txsrat*)  plerumque  ad  aram  Dia 
Munichiae^)  perfugerunt.^®)  lam  oritur  quaestio,  numvox.tx^ot 
ad  eos  supplices  referenda  sit,  qui  a  populo  impunitatem 
gandi  petierint,  et  propterea  de  aSs^o^  hoc  loco  cogitandum  sit  AI 
Schoemann  quidem,  qui  [1.  1.]  huius  oneris  levationem  cum 
bitorum  remissione  coniungit,  concedit  ei  trierarcho  iSdo^  opus  fu: 
Quamquam  causae  duorum  aSsfac  generum  non  eaedem  sunt  eius 
de  qua  nunc  agitur,  rogationis  impunitatem  non  impetran 
fuisse  a  populo  nisi  certo  temporis  spatio  postea  demonstr 

Nunc  autem,  qua  de  causa  JcSsta  danda  fuerit,  explorei 
Hie   dicat   fortasse   quispiam   illo   privilegio   aerarium   publi 

')  Dem.  XX  18.  27.  28. 

')  cf.  Dem.  XIV  16.  Orbi  etiam  prozimo  post  tutelam  anno  imn 
erant;  cf.  Lys.  XXXII  24. 

«)  cf.  Thumser  1.  1.  p.  118;  Gilbert:  »Staatsalt.c  I  p.  353,  1;  B 
§  223  p.  196,  13.  Quos  verba  »ot  a^vatocc  significent,  non  recte  intej 
Hermann:  »Gr.  Staatsalt. <^«  §  162,  13. 

«)  cf.  etiam  Hauvette  -  Besnault  p.  68;  ßusolt  §  223  p.  197. 

^)  Posterioribus  temporibus  inquilini  quoque  id  munus  praestal 
cf.  CJA.  n  414;  V.  Gilbert  I  172  adn.  3;  Busolt  §  15  p.  15  adn.  2. 

•j  cf.  Dem.  XX  18;  cf.  ibid.  §  26  sq. 

»)  cf.  Dem.  XVm  107  et  ülp.  ad  h.  1.;  v.  Boeckh:  »St.  d.  Ath.c  I 

')  cf.  Dem.  1.  1;  de  notione  vocis  y.  infra  s.  m  1. 

»)  cf.  de  hac  ara  Lys.  XIII  24. 
»«)  cf.  Platner:  »Proc.  u.  Klagen«  II  98. 

")  vel  „ixrrrjpia«;  d^vre;"  (v.  Dem.  1.  1.). 


29 

Tiolari.  At  vero  liturgia  trierarchiae  non  in  reditus  ordinarios 
lei  publicae  relata  est;^)  et  tum  tantummodo  to6  xavoo  integritas 
Ueditnr,  cum  ordinarii  reditus')  illegitime  deminauntur.  Itaque 
ei  Boli,  qui  rogationem  latnrns  est,  ut  hornm  reditnum  deminutio 
ülegitima  fiat,  iSdo^  opus  est.')  Quae  cum  ita  sint,  hanc  causam 
falsam  esse  intellegitur.  Ergo  in  eo  esse  causam  dixerit  alius 
qnis,  quod  trierarchiam  maximi  ad  servandam  rempublicam 
momenti  fnisse  multis  oratorum  locis  edocemur/)  Atque  re  vera 
haec  res  tam  gravis  esse  yidebatur,  ut  praetoribus  liceret  de  iis 
comitia  convocare.^)  Trierarchiae  enim  liturgia  ad  id  instituta 
erat,  ut  bello  usui  esset  ;^)  expeditiones  autem  navales  in  longum 
tempus  extrahi  possent,  nisi  trierarchi  munere  periungerentur: 
talis  igitur  officii  levationem  nulli  locupleti  civi  populus  con- 
cedere  potuit.  Nam  cum  in  aliis  tum  in  illa  institutione  salus 
rei  publicae  posita  fuit,  quare  trierarcho  muneri  administrando 
impari  venia  demum  data  rogationem  ferre  licuisse  dicas,  ut 
litargiae  immunis  fieret,  idque  non  tam  quod  tö  xoivöv  iacturam 
faeeret,  quam  quod  res  publica  ipsa  in  periculum  adduceretur. 
Sed  id  fieri  non  potuit,  propterea  quod  prioribus  quidem 
temporibus  alius  quis  illius  loco  trierarchiae  munere  fungeretur 
necesse  fuit,  posterioribus  autem,  cum  symmoriae  institutae  essent, 
^eceni  locupletissimi  cives  sumptus  in  trierarchiae  liturgiam 
fecenmt.  Quare  ne  ea  quidem  causa  sufficere  videtur;  sed  res 
^Uo  modo  tractanda  est. 

Itaque  de  ratione,  qua  trierarchi  liturgiam  praestabant,  pauca 
^^88eramus  oportet,  quo  facto,  num  quando  haec  aoeia  statuenda 
^^^  et  quae  causa  a^Ca«;  dandae  fuerit,  multo  facilius  apparebit 
-'^^a  igitur  temporis  spatia  distinguenda  sunt.  Atque  primo  quidem 
I^otannis  e  locupletissimis  civibus  quadringenti  trierarchi  electi 
^nt.^)  Cumque  nemo  per  duorum  insequentium  annorum  de- 
^Tsum  cogi  posset  hoc  munus  praestare,®)  c.  octingenos   cives 

')  cf.  Dem.  XX  25. 

*)  in  quomm  numero  etiam  multae  sunt;  v.  in&a  s.  IIa  2  s.  f. 
')  nt  poetea  demonstrabitur ;  v.  infra  s.  IIa. 

*)  cf.   Dem.  XXIV  91.   —   De  trierarchia  idem  dicendum  est  quod  de 
-^5*^;  cf.  Isoer.  Vm  12. 

*)  cf.  Schoemann:  »de  com.  Ath.c  p.  314. 

•)  sicut  elo^opd,  quacum  trierarchiam  coniungit  e.  c.   Isoer.  VTII 12.  20. 

')  cf.  Ps.-Xen.  de  rep.  Ath.  III  4;  Busolt  §  223  p.  197,  4. 

•)  cf.  Gilbert  1  p.  351. 


30 

fuisse  ponendum    est,    qui  huins    oneris    sascipiendi    facnltates 
haberent.^)      Trierarchiae    antem   munus  locupletissimis  tantnm 
ciyium  impositnm  est,  quare  ei  magistratus,  quorum   erat  illnd 
munus   impertire,    potestate    saepius    abusos   esse  yix   credibile 
est.  Atque  etiam  faeultates  civium  quinto  quidem  saecnlo  eiusmodi 
erant,  ut  satis  magnum  numerum  civium  locupletium  fuisse  stata- 
endum  sit^)    Cum  autem  res  familiäres  civium  hello  Peloponne* 
siaco   valde   imminutae   essent,    ut  bini   trierarchi   unius  naris 
trierarchiam  praestarent,  concessum  est.^)    Denique  ei,  qui  alinm 
potius  quam  se  ipsum  munus  suscipere  posse  putaret,  antidosin 
postulare  licuit.*)  Ita,  quinto  quidem  saeculo,  quadringenis  trier- 
archis    electis    quin    expeditiones    navales    in    tempore    fierent? 
nuUa  mora  fuit*)     Sed  postea  anno  357/6  ex  Periandri  cuius- 
dam  lege  symmoriae,  quae  ad  tributum  extraordinarium  (eloyofw/) 
exigendum  institutae  erant,  in  trierarchiae  liturgiam  praestandancB^ 
translatae  sunt^)     Atque  in  his  sjnnmoriis  singula  milia  et  daceai 
cives    erant,^)    ex    quibus    treceni    locupletissimi    impensas  iix 
triarchiae  mimus  fecerunt    Viginti  autem  iTzi^Xrjfzai^)  singularnna 
symmoriarum     sumptus    in    singulos    sjnnmoritas     distribaendi 
liberam  potestatem  habebant.     Tum,  ut  fieri  solet,  pauperrimo 
cuique    gravissimum    onus    imponebatur,    itaque    Demosthenes 


*)  cf.  Buechsenechuetz:  »Besitz  u.  Erwerb«  p.  591. 

')  Temporibus  bellonim  Persiconim  c.  duodeciin  milia,  initio  belli 
Peloponnesiaci  c.  quindecim  milia,  post  pestilentiam  illam,  quae  in  dmteB 
et  in  pauperes  pariier  incesserat,  c.  undecim  milia,  poat  dadem  Sicilienseoi 
c.  novem  milia,  initio  belli  Corinthii  c.  octo  milia  eonim  civium,  qui  censün* 
militum  gravis  armaturae  h.  e.  primae  et  alterius  et  tertiae  classis  [v.  ScheöW  • 
»Wiener  Stud.«  II 169]  habebant,  Athenis  fuisse  Beloch  probavit  in  praeclft^ 
libro:  »Die  Bevoelk.  d.  gr.-roem.  Welt«  Lips.  1886  p.  71;  cf.  etiam  Schen^^* 
»Wiener  Stud.«  II  169.  173.  174,  cuius  numeri  ab  iis,  quos  Beloch  aÖe*^ 
paulo  discrepant. 

')  Quam  „S3mtrierarchiam"  anno  405/4  factam  esse  scimus;  cf.  Gill^^*^ 
I  p.  351,  2. 

*)  V.  supra  p.  27,  8. 

*)  cf.  Hauvette-Besnault  p.  72. 

•)  cf.  Gilbert  I  351  sq;  Hauvette-Besnault  p.  70;  ßusolt  §  223  p.  1^^ 

')  quorum  c.  quadringeni  octogeni  munere  liberati  erant;  cf.  Gilb^^^ 
I  p.  353  adn.  1. 

•)  vel  »4]Ye|i.6ve<;«,  utique  locupletissimi;  cf  Gilbert  I  p.  352;  Hauvett 
Besnault  p.  70. 


31 

rebus     navalibus    praefectus  anno    340/39    legem    pertulit,    ut 

ex     censn    cives    trierarchiae    mnnns    praestarent.^^     Idemque 

orator  in  oratione  de  Corona   [or.  XVIII   107],   antequam   illam 

legem    pertulisset,  permnltos    trierarchos   snpplices   muneris  re- 

missionem  petiisse  a  popnlo  queritur.^)     Quo  loco  de  eis  Ix^tot^ 

cogitandnm  esse,  qni  äSstoiv  petitnri  ftierint,  patet  Nam  ex  legibus 

ixi(uXr/ra{  liberum  arbitrium  egerunt   stipes   distribuendi   et   ex- 

igendi.     Quodsi    onera    pauperibus  plerumque    illi   imponerent, 

ditissimo  autem  cuique,  quantnm  fieri  posset,  parcerent,  inique 

et  inhoneste  illi  quidem,   sed   nihil   contra   leges   fecerunt.     Ex 

qnibus  sequitur,  ut,  si  quis  populum   adiret   eiusque  rogationis 

ferendae,  ut  liturgia  suscipienda  liberaretur,  aSeiav  peteret,  eas 

leges  yiolaverit,  quae  symmoriarum  institutum  tuerentur.  Populus 

Aotem  adetov  dando  ius  gratiae  exercet,  cuius  ipsi  soll  potestas 

est.    Quamquam  enim  ex  legibus   ne   populo   quidem   eos,   qui 

onera  distribuebant,  in  iure  interpellare   licnit,  tarnen   religione 

motus  tx^^v  illegitimae  rogationis  ferendae  äSeiav  petere  passus 

est    Deinde  venia  concessa  illi  civi  rogationem  ferre  licebat,  ut 

innuere  trieracbiae  levaretur.     Dat   autem   veniam   populus   ex 

^^nsis  misericordiae  et  aeqnitatis.  Iniustum  enim  est  et  iniquum 

^^^  qui  non  ex  locupletissimis  sit,  hanc  sumptuosam  liturgiam') 

mandari.  Neque  vero  e  republica  esset,  si  quis  in  expeditionibus 

^  patriam  defendendam  faetis  Imperium  quoddam  haberet,  cui 

non  gatis  magnae  pecuniae  essent. 

Hanc,  quam  modo  tractavirnus,  aSe^ac  speciem  diversissimam 

^se  ab   iis,   quas   supra  exposui,  facile  intellegitur.     Nam  bae 

onrnes  fere  iam  pridem,  fortasse  quo  tempore  äSeta  publice  est 

^^ituta^  ortae  sunt;  illa  autem  posterioribus  demum  temporibus 

^0  ue  diu  quidem  valuit.     Itaque  impunitatem   ad   trierarcbiam 

P^tinentem  legibus  non  constitutam  fuisse  pro  certo  habendum 

^^  sed  populus  illis  temporibus,  quibus,  ut  ait  orator  quidam: 

^"^  aüX(j)  Tcotsiv  0  Ti  av   ßoüXiQxat'*,)   ius  aSetac  dandae  sibi  arro- 

^^it.5)     Populus  enim  hac  in  re  gratiam  facit  vel  tale  fi^rirpi'3\L0L 


*)  cf.  Hauvette-Besnault  p.  70;  Gilbert  I  p.  354  sq. 
*)  Habita  est  illa  oratio  anno  330. 
•)  cf.  Gilbert:  »Staatsalt.c  I  356. 
*)  [Dem.]  LIX  88;  v.  snpra  p.  1. 
*)  V.  snpra  p.  8. 


32 

Ix'  av8p{  civi  irrogat,  quale  legibus  interdictum  est,  idque  propt^ 
ea  quod  institutum  quoddam  pnblieam  simnlqne  iura  eoram  yi^ 
lantur,  quae  populus  ipse  legibus  sanxit  Quae  cum  ita  sin 
summam  populi  potestatem  ea  rogatione  violatam  esse  negai 
non  potest. 

Eis,  quae  hucnsque  exposui,  hoc  mihi  videor  effecisse:  aSei- 
ei  opus  fuit,  qui  aut  remissionem  poenae  ab  ipso  popnl 
constitutae  aut  levationem  vel  immunitatem  liturgiae  : 
populo  —  vel  ab  iis,  qui  eius  vice  fnngebantur,  —  imposita 
rogaturus  esset. 


IIa.  Populus  ei  veniam  dat^  qui  rogatione  public 
aerarii  integritatem  violaturus  vel  qui  aerarium  pa 
blicum  (tö  xoivöv)  illegitime  deminuturus  est 

Hactenus  eam  rogandi  veniam  consideravimus,  quae  rogator 
summam  populi  potestatem  violaturo  appetenda  fuit.  lam  ai 
alterum  a&(a<;  genus  nos  vertamus,  quam  ob  aerarii  publici  ia 
tegritatem  violandam  rogatori  dari  oportuit.  Ad  statum  enin 
rei  publicae  maximi  momenti  esse  diximus^)  rei  publicae  opesT^ 
aerarium  publicum  (ti  xoivöv)  integrum  vel  potins  ratum  esse^ 
ita  ut  ratio  redituum  publicorum  et  necessitas  erogationum  intei 
se  congruant.^)  Aerarii  publici  autem  integritas  duplici  modc 
violari  potest:  aut  pecuniis  publicis  illegitime  deminuendis  aQ< 
augendis,  id  quod  nuUo  alio  modo  nisi  legitimis  quibusdam  ob 
servatis  fieri  potuit.'  In  Atheniensium  quidem  re  publica,  » 
quis  pecuniis  illegitime  deminuendis  integritatem  aerari 
laedi  vellet,  ut  is  impunitatem  rogandi  a  populo  peteret,  lex  foit^ 

Sed  ad  quas  rogationes  ferendas  populus  äSetav  dederit,  vel 

m 

ut  aliis  verbis  dicam,  quibus  rebus  opum  publicarum  non  legi 
timae  deminutiones  factae  sint,  singillatim  iam  sum  examinaturü^ 


*)  V.  supra  p.  3. 

*)  ut  lingua  vemacula  utar:  »dass  das  Vermögen  des  Staates  rechnani 
massig  richtig  ist.«  *        ** 

•)  Taciti  Annal.  XIII  50  verba  exscripsi. 

*)  Ex  iure  Romano,  in  quo  omnia  snbtiliter  et  constanter  excogita 
perfectaqne  sunt,  si  eadem  lex  valuisset,  etiam  ei  ^Sttqe  opus  esset,  qui  aenu 
illegitime  augendo  integritatem  violaturus  esset;  sed  in  Attico  iure  publi 
hanc  äSsia^  causam  frustra  quaeras. 


33 

1.  Atque  reditu  quidem  hominum  per  ostracismam  relega- 
uin  decreto  aerarium  publicum  non  cepit  detrimentum,  cum  ex 
Qis  civis  remoti  nullum  fructum  perceperit  res  publica,  ut  supra 
10)  demonstratum  est.  Diversissima  autem  exulum  revoca- 
nin  ratio  videtur  fuisse.  Cum  exilio  enim  sempitemo  Athenis 
aorum  publicationem  usque  coniunctam  fuisse  notum  est.^) 
c  existimet  quispiam  omnibus,  qui  in  patriam  rediissent,  bona 
Idita  esse.  Nam  populus  Atheniensium,  cum  rationem  intellexisset, 
r  exules  restitui  oporteret,  —  restituebantur  autem  patriae 
3ndae  causa  —  fortasse  imprudenter  egisset,  si  iis  rei  familiaris 
Btitutionem  denegasset.  ^)  Et  reapse  revocatis  bona  reddita 
ise  aMitylenaeis')  Isocrates,  ab  Atheniensibus  Andocides  dilucide 
adiderunt^)  Sed  nequaquam  id  semper  et  necessario  factum 
el  com  revocatione  exulum  bonorum  restitutionem  ipso  iure  con- 
auctam  esse  equidem  opinor.*)  A  Plutarcho®)  enim  accepimus 
[)Ost  reditum  demum  Alcibiadis  restitutionem  bonorum  eins 
decretam  esse.  Quod  intellegi  non  posset^  si  cum  exulum 
revocatione  semper  bonorum  restitutio  coniuncta  esset.  An 
potandom  est  restitutionem  rei  familiaris  specialiter  rogari 
i^on  oportuisse,    nisi   bona    publicata  iam   venissent?'^      Quod 

• 

81  concedendum  esset,  tamen  plerumque  restitutio  separatim 
^<)garetnr  necesse  fuit,  cum  semper  fere  bona  statim  venire 
solerent,  quo  facto  non  iam  recuperari  potuerunt®)  At  id  veri- 
^^le  non  est,  quare  omni  modo  restitutionem  specialiter  rogandam 

')  Cf.  e.  c.  Schoemänn:  »Ant.  i.  p.  Gr.«  p.  234. 

*)  Huc  refer,  quae  opinio  in  antiquis  rebus  publicis  in  omnea  pcr- 
l^^ta  erat:  imprimis  agromm  possessores  Rummis  studiis  et  animis  prom- 
^^^mis  patriam  defendere,  et  Dinarcho  auctore  praetores  quidem  eos  tantum 
^  ^^t^eari  inssitf  qui  fundnm  intra  Atticae  finea  possidcrent;  cf.  Scboemann: 
®  Com.  Ath.«  p.  313;  v.  etiam  infra  s.  III  1. 

*)  Id  Mitylenaeis  cum  Atheniensibus  commune  fuisse  recte  Meier:  »de 
**•  damn.«  p.  229  coniecit. 

*)  ct.  [Isoer.]  epi8t.Vin  3;  Andoc.de  myat.  53;  cf.  etiam  PI  ut.A  leib.  XXXIII; 
"^tiHer:  »Proc.  u.  Kl.«  I  151;  praecipue  Meier  1.  1.  p.  229  sq.,  qui  magna 
^S^citate  restitntionis  modum  exporait. 

•)  Aliter  Meier  1.  1.  p.  228  sqq.  et  Lipsius:  »Att.  Proc.'«  p.  993  adn. 
'*"^  qui  bona  semper  revocatis  reddita  esse  putant,  ea  tantum  condicione, 
^  illa  nondum  vendita  essent. 

•)  cf.  Plut  Aldb.  XXXIII;  Nepos  Alcib.  IV.  VI. 

')  ▼.  adnot.  5. 

^  c£  Meier:  »de  bon.  damn.«  p.  230  et  adn.  253. 

3 


34 

fuisse  arbitror.  Id  enim  iam  ex  eo  colligendam  videtur,  quo^ 
Isocrates  [1. 1.]  restitationem  bonorum  exulum  diserte  commemor^^ 
et  alio  quoque  loco')  revocationem  exulum  et  restitutionen  bono- 
rum ut  diversas  res  coniungit.  Atque  re  vera  Athenienses,  a^ 
publieandis  bonis  aerarium  augeri  cupiebant,^)  ita  aegerrim^ 
publicata  bona  reddebant.  Huc  aceedit,  quod  damnum  mnlto 
maius  esse  oportebat,  quam  commodum  fuerat.  Nam  aerarinn 
sacrum  fructum  ex  bis  publicationibus  capiebat,  quod  snaoa 
bonorum  partem  retinuisse  certum  est,  et  portio  aliqua  „tip  atü— 
Ypd4>avtt*'  dari  solebat*)    Haec  quidem  hactenus. 

Iam  vero  quaeritur,   num  rogationem  bona  publicata  resti- 
tuendi  missis  ambagibus  ferre  licuerit    Res,  ut  equidem  opinor, 
aeque   se  habet  ac  rogatio  exules  revocandi  vel,   ut  aceuratios 
dicam,  ne  restitutionis  quidem  bonorum  rogandae,  nisi  venia  data 
esset,  cuiquam  civium  potestas  fuit.     Causa  autem  haec  est,  qnod 
impensis  publicis  in  gratiam  hominis  alicuius  rogatis  aerarinni 
publicum  illegitime  violatur,   sive  bona  decreta  restitutione  red- 
duntur  sive  pretium  bonorum  venditorum  ex  aerario  persolvitor. 
Considerantes  autem,   quomodo   populus  Atheniensium  vb  xocvov 
tueri  et  servare  studuerit,   iure  existimabimus  populum  cum  ob 
alias  causas  tum  ideo  exulum  reditum  difficillimum  reddidisse,  ne 
bonorum  publicatorum  iacturam  aerarium  publicum  faceret    Sed 
exulum  reditu  decreto  si  non  semper,  at  tamen  plerumque  etiam  rei 
familiaris  restitutionem  factam  esse  verisimile  est  venia  rogatori 
concessa.    Quam  veniam  qua   de  causa  populus  dederit,  facile 
intellegitur.     Etenim    revocatorum    Status    restitutione    bonorooi 
sublevatur    restitutique    possessione    ad    patriam     devincinntar. 
Quare  populus,   quamvis   invitus   faciat,   tamen   bona  reddit  ^^ 
remittit,   quia   bis  opibus  praestat  rei  publicae  salus,   qua  res^' 
tutio  flagitatur/) 

*)  [Isoer.]  epist.  VII  9:  xat^Y"^  ^  ^°^  ^ptoYovtot^,  ^nroBi$6v(xi  Ik  tot^    ^ 

fiY^H^^^  •  •  • 

'}  Lepidissime  hos  civium  mores  perstringit  Aristoph.  Yesp.  vs.  48^^ 
507;  cf.  Lys.  XXX  22.  XXV  26;  Schoemami:  »Ant  i.  p.  Gr.c  p.  318. 

')  Copiosius  rem  tractavit  Meier  1.  1.  p.  201  sqq.  ^, 

*)  Eadem  interfectomm,  quibus  populus  reditum  oonceasit,  condido  esT"^' 
nam  horum  quoque  bonorum  restitutionem,  nisi  venia  data  esset,  rogare  n(r  ^ 
licuit,  si  quidem,  ut  Meier:  »de  bon.  domn.«  p.  18 sq.  adn.  47  coniecit,  illoroi^^ 
res  familiäres,  cum  exules  facti  essent,  publicatae  sunt  (cf.  etiam  Schoemann  ^ 


35 

2.    Transeamus  ad  alteram  &8e(ac  speciem  et,  quae  de  re- 
missione  debitomm  publicorum  nobis  tradita  sunt,  exponamus. 

Popnlom   Atheniensium,    nbi    de   opibos  publicis   servandis 

agebator,  non  multnm  misericordiae  aut  indulgentiae  adhibuisse 

com  alia  docent  tum  severae  illae  leges  de  debitoribus  fisealibus 

latae,^)    quibus    debitores    pecuniarum    sacrarum    adnumerandi 

siuQLt.^)     Ita  peeunia  multati   homines,   nisi   statim^)   solvissent, 

et  debitores   fiscales  ^cttfioi  facti  sunt^)   et  capitis   deminutione 

n&que  eo  affecti  manserunt,   quoad  pependissent,   ex  hac  lege: 

T^  h^Ckovza    t(p    87](tooi({)     {t*?)     iroXixsosodat*)    vel     bis    verbis 

significata:      Töv     öyefXovta     X(p     87]jioolcp,     [i^XP^C     av     SxtfoTg, 

$ti[iov  elvat.*)      Certo   autem   tempore   interiecto   summa   debita 

ipso  iure    duplicata   est''),    nee   iudicum  sententia   opus  erat.^) 

Atque   etiam    custodia    debitorum   fiscalium  poena  saepe  aucta 

^t^    Si   autem  debitor  x(bv   iirit((uov   iura   sibi   arrogaret,   per 

^Mtv  ad  thesmothetas  raptus  est^^)    aut   statim  ad    undecim- 

^8^^)  per  ÄTcaY wYfjv.  *  *)     Et  ipso  debitore  aerarii  mortuo  pro 


»AntiqtL  iur.  publ.  Gr.«  p.  292;  Boeckh:  »St.  d.  Ath.«  I  517).  Qaod  si  verum 
^1  restitutio  bonorum  aerarium  illegitime  deminuit,  quare  rogatori  impuni- 
^  opus  fuit.    De  interfectorum  reditn  cf.  etiam  Meier  1.  1.  p.  43. 

*)  cf.  Meier  1.  1.  p.  137  sqq.;  Platner  1.  1.  II  111;  Boeckh:  »Staatsh. 
i  Ath.«  I  506;  Gübert:  >Staatsalt.«  I  p.  337  sq. 

*)  cf.  [Dem.]  LVni  14.  —  In  tabulas  hi  debitores  relati  sunt  a  quae- 
*toribu8  Minervae  et  reliquorum  deorum  et  a  rege  sacrorum;  cf.  i)8ephisma 
^^troclidis  apud  Andoc.  de  myst.  reservatum  (§  77). 

'j  cf.  [Dem.]  LVin  21.  49.  —  Qui  ößpeco^  condemnati  erant,  ut  nndecim 
***^bü8  postquam  danmati  erant,  solverent,  lex  fuit;  cf.  Boeckh  1.  1.  I  508. 
*)  cf.  [Dem.]  or.  LVIII  passim. 
*)  cf.  Petit:  »Leges  Atticae«  IV  9,  12  p.  464. 

•)  cf.  Petit  1.  1.  n.  14  p.  465 ;  Libanium  ad  Dem.  Androtianam  et  Timo- 
'^team;  [Dem.]  or.  XXV.  XXVI;  Dem.  or.  XXIV;  cf.  etiam  Petit  1.  1.  III  2,  12 
^*  ^12;  Schoemann:  »Gr.  Alt.«  I  362.  —  In  hos  ^vSeiSsok  actio  adhibetur; 
^-   (Dem.]  or.  LVID;  Dem.  XXIV  22;  Busolt  §  218  p.  192. 

*)  cf.  Meier  1.  1.  p.  138  sqq.;  And.  de  myst.  73;  [Dem.]  LVIII  1.  LIX  7; 
^'^xun.  ad  [Dem.]  or.  XXV. 

')  cf.  Heydemann:  »de  senatu  Athen,  qnaest.  epigr.  sei.«  in:  »dissertat. 
^^l  Argent.  sei.«  vol.  IV  p.  27  [173]. 
»)  cf.  Dem.  XXIV  144. 
»•)  cf.  PoU.  Vm  50;  [Dem.]  LVIII  passim. 
^*)  id  qnod  H.  Meuss  1.  1.  p.  19  in  suspicionem  vocat. 
**)  cf.  Petit  1.  1.  p.  465.  —  De  M«5e«K  et  iTcaY^wT*^  actionibus  cf.  H. 
L  L  p.  17  sq. 

3» 


36 

patre  solvere  filiorum  est,  ad  quos,  nisi  solverint,  capitis  deminut^^ 
transit.  *) 

Quaerentes  autem,  qnomodo  debitor  satisfecerit  rei  pnbUc^^ 
et  rursus  l7riii|jL0c  factns  sit,  quattuor  reperiemus  species. 

a.  Ac  primum  quidem,  si  debitor  aes  aliennm  persoln' 
nomen  eius  ex  tabulis  publicis  statim  expungitur,^)  et  ipse  rarsni: 
lirdijjLoc  fit. 

b.  Praeterlapso  autem  eo  tempore,  post  quod  ipso  iur 
publicatio  institnenda  est,  uni  aut  pluribns^)  mandatur,  „aico^pceftt 
xa  /pTjjjLaia,"  ut  videlicet  indicem  bononim  faciant.^)  Deinde  c 
n(ük7f:ai  bona  vendunt/'^)  Qua  in  venditione  aerarium  publicnn 
quasi  ius  primae  actionis  ex  hypotheca  habet  Postquam  igita 
rei  publieae  cautnm  est  de  pecunia,  tum  demum  etiam  prirat 
bona  repetendi  faeultatem  habent;  si  vero  res  publica  bonomn 
publicatione  constituta  totam  rem  familiärem  vindicavit,  priyatij 
controversiam  de  bonis  publicatis  fisco  movere  licet®)  Venditatij 
igitur  bonis  res  publica  sibi  satisfecit  Quodsi  bona  debitoris 
publicata  et  vendita  plus  efficiunt  quam  debitum  duplicatnm,  i< 
quod  excedit,  debitori,  aut  ipsi  aut  eo  mortuo  heredibus,  a  senato^ 
redditur.^)  Sin  venditis  debitoris  bonis  non,  quantum  ad  sol 
vcndum  duplicatum  debitum  satis  est,  in  aerarium  rediit,  debita: 
rei  publieae  ille  manet  idemque  äitjjLoc®)  Denique  si  debito 
nihil  habet  bonorum,  quae  publicari  possint,  in  carcerem  coniei 

')  Cf.  Dem.  XLin  58;  [Dem.]  LIX  7;  Petit  1.  1.  IV  9,  15;  Meier:  >de  bon. 
damn.«  p.  141;  Busolt  1.  1.  §  158  p.  143. 

*)  In  lingua  Qraeca  dicitur:  sSaXet^pstv;  cf.  Andoc.  de  myst.  79;  [Dem-J 
L VIII 51.  52;  argum.  ad  [Dem.]  or.  XXV;  vel  aicaXst^pccv;  cf.  [Dem.]  LVIH^^- 
Boeckh:  »Seeurk.«  XVI  b  130  p.  535. 

■)  TfffT^zai  commemorantur  apud  Lys.  XXI  16;  Dem.  XXIV  11;  cf.  Har* 
pocr.  s.  V.  C'H'ciQrfi^ ;  Phot.  s.  v.  Cvjrrjrow. 

*)  cf.  Meier  1.  1.  p.  201. 

»)  cf.  [Dem.]  LIX  7;  Meier  p.  210;  Gilbert  I  p.  227,  2;  Baaolt  §  ^^' 
p.  192.  —  De  portione,  quae  in  aeraria  deorum  redibat,  cf.  Dem.  XXIV 1*^ 
Xen.  H.  Gr.  I  7,  20;  Meier  p.  215. 

•)  cf.  Meier  1.  1.  p.  220;  Platner  1.  1.  II  20. 

^)  cf.  Dem.  XL  20. 

*)  cf.  Dem.  XL  22.  XLin  58;  Meier:  »de  bon.  damn.«  p.  142;  W^ 
holtz:    »de    litis    instrumentis     in    Demosthenis   quae    fertur    oratione 
Macartatumc  (Kil.  1878)  §  22;  HeflPier:  »Die  athen.  Gerichtsverf.«  p.  39^ 

•)  cf.  Meier  1.  1.  p.  141. 


37 

')  Conceditnr  tarnen  debitori,  ut  ant  pro  eo  alius  solvat  aut, 
intum  debiti  8npersit,  ad  id  solvendnm  pecuniam  conquirat, 
»   solnto  tollitur  capitis  deminutio.^) 

c.  Nonnunqnam  deinde  populus  Actione,  qua  debitum  solutam 
ebatnr,  usas  est,  ea  scilicet,  ut  opus  parvum  debitori  locaretur 
ama  debita.  Quam  rem  Boeckh  praeclare  ita  illustravit, 
tres  eiusmodi  locationes  commemoraret.'j  Fictio  aatem  haec 
;,  ut  res  publica  pro  opere  locato  snmmam  pendat,  quae  de- 
.um  expleat/)  Huc  id  quoque  pertineat,  si  quis  rei  publicae 
IQ  totum  debitum  persolvat,  res  publica  tamen  totum  accepisse 
igens  nomen  debitoris  ex  tabellis  expungat:  quod  num  unquam 
iciderit,  incertum  videtur. 

d.  Quarta  denique  species  est  debitorum  remissio.^)  Velut 
acedaemone  mos  erat,  ut  rege  mortuo  a  successore  debita 
ablica  remitterentur,^)  quamquam  novum  regem  de  suo  pecunias 
erario  solvisse  verisimile  est.  Atque  Atbenis  Solonem  debitis 
rivatis  Gstaax^etcf^  remissis  etiam  debitores  aerarii,  qui  sol- 
endo  non  essent,  novarum  tabularum  beneficio  in  liberum  statum 
'stitaisse  nemo  est  qui  nesciat^)  Quod  Solon  nomine  vo|jLoddToo 
^oxpdiopo^^)  fecit;  sed  alias  debitorum  remissio  fieri  non  potuit, 

')  Cf.  Nep.  Miltiad.  VII;  Platner  1.  1.  I  44;  Meier  1.  1.  p.  152;  Wach- 
'Itz  1.  1. 

*)  Qua  in  descriptione  Meieri  praeclaram  rci  tractationem  secutus  sum; 
I.  1.  p.  141. 

*)  cf.  »St.  d.  Ath.«  I  514  sq.;  Hauvette-Besnaolt  l.  1.  p.  112,  4;  Lipsius 
'•  p.  993  not.  641. 

*)  cf.  Gübert  1.  1.  I  p.  338,  4. 

^)  In  Universum  cf.  de  debitorum  remissione  Buechsenschuetz:  »Bes.  u. 
^erb«  p.  35  sq. 

•)  cf.  Herod.  VI  59. 

')  De  notione  ostoaj^d^ta^  cf.  Scboemann:  »Gr.  Alt.«  I  330;  Gilbert  I 
Sq.;  Busolt  §  123  p.  114  sq.;  alitcr  eam  explicant  Hermann:  »Gr.  Staats- 
*  §  106,  6;  Buechsenschuetz  1.  1.  p.  36.  —  Ytiodyi^tciv  Solon  noudum 
^^^nrj^,  sed  Spxtov  Plutarcho  quidem  auctore  [Sol.  XVI]  iam  pertulit. 

•)  cf.  Scboemann:  »de  com.  Ath.«  p.  362;  »Gr.  Alt.«  I  p.  331;  Curtius: 
■•  Gesch.»«  I  318. 

•)  Solon  illo  tempore   »xyj^  KoXtteta^  Stop^üar»]^  xal  vofJio^rr]<;€   Plutarcho 

^re  [Sol.  XVI]  fuit.    Eadem  potestate  Clisthenes  usus  est,  qui  inquilinos 

Ubertinoe    civitate    donavit;    cf.    Aristot.  Pol.   UI  p.    1275  b;    Oncken: 

^tsl.«   II  457;   Gilbert  I  179,  4;    Caillemer:    »la  naturalisation  k  Ath.« 

11;  Busolt  §  156  p.  141,  8;  cf.  etiam  Schenkl:  »Wiener  Stud.«  II  166. 


38 

nisi  rogatori   venia   data    erat.     Yaluit  enim   de  ea  re  lex  in 
Demosthenis  Timoerateam  inserta,')   qua,   nt  Schoemanni  yerbis 
utar,  interdicitur,    „ne  com  populo  agatur  de  iis,   qui  capite  de- 
minuti  sint,  in  integrum  restituendis  neve  de  iis^  qui  aut  publice 
aut  sacris  deorum  aerariis  debeant,  debito  aut  toto  aut  ex  parte 
levandis,  nisi  ita,   si  sex  milia  baud  minus  civium  in  contione 
impunitatem   aetori    eoncesserint  suffragiis   occultis;   atque  tanc 
ita  agi  liceat,  prout  senatus  populusque  statuerit.^^)  „Quodsiqnis 
absque  hac  venia  in  senatu  aut  in  comitiis  remissionem  (maltae 
aut  a  senatu  aut  a  populo  aut  a  iudieiis  impositae)  supplicasset, 
sive  debitor  ipse:  nomen  eins  deferri  (per  IvSetStv)')  leges  iasse- 
runt,   quemadmodum   eorum^   qui,  eum  populo  deberent,  iudices 
facti   essent;    sive  alius    quis    pro   debitore:    omnia    eins  bona 
publieari;  proedrum  autem,   qui   eorum   causa  populum  in  suf- 
fragium  misisset,  capite  minui  atque  Sxi|jlov  fieri.*'^)    Ac  rem  ita 
se  habere   legemque  genuinam   esse  ipsius  Demosthenis  verba 
demonstrant^),  quibus  dilucide  dicitur  ei  aSeCc}  opus  fuisse,  qoi 
rogationem  laturus   esset,   ut  Sxi\LOi  in  integrum   restituerentur, 
utque  debitori  fiscali  aut  totum  debitum  aut  pensiones  concessae 
remitterentur.    Postquam  autem  totus  populus  ®)  aut  —  qui  totius 
populi  vice  fungebantur    —    sex  milia  civium  veniam  dederunt, 
tum  demum  cum  populo  senatus  probuleumate  perlecto  in  contione 
rogatori  agere  licuit  de  debiti  publici  remissione  debitorisque  in 


*)  Cf.  Dem.  XXIV  45  et  alteram  einsdem  legis  partem  §  50;  Schoemann: 
»Gr.  Alt.«  I  399;  Gilbert  I  338,  3;  Lipdus  1.  1.  p.  991;  ßusolt  §  194  p.  175,  3. 
§  218  p.  192,  13;  CaiUemer  1.  1.  —  Valeton:  Mnemos.  n.  a.  XV  p.  2  1^ 
formulam  haue  fuisse  censet:  >ne  quis  rogaverit,  ut  ei,  qui  populo  vel  sacro 
pecuniam  debeat,  concedatur,  aut  ut  nihil  solvat  aut  ut  pro  debita  reprae* 
sentationc  pecuniam  creditam  solvat  diebus  rogatione  constitutis«. 

')  cf.  Schoemann:  »de  com.  Ath.«  p.  275  sq.;  cf.  etiam  de  hac  lege 
Boeckh:  »St.  d.  Ath.«  I  455  adn.  c;  Lipsius:  »Att.  Proc.'<  p.  992. 

»)  cf.  Poll.  VIII  50;  Dem.  XXI  182;  [Dem.]  LVIII  14;  Bekk.  An.  Gr. 
250,  10,  ad  quem  locum  conferatur  Boeckh:  »St.  d.  Ath.«  I  512  sqq.;  Gilbert 
1.  1.  I  244  adn.  3  et  4. 

*)  cf.  Schoemann:  »de  comit.  Athen.«  p.  288  sq.;  Meier:  »de  bon.  damn.« 
p.  145. 

*)  cf.  Dem.  XXIV  46.  52.  De  his  poenis  v.  Valeton:  Mnemos.  n.  s. 
XV  p.  5. 

•)  cf.  Dem.  XXIV  48. 


39 

priorem  statum')  restitntione.  Exemplo  ator  Timocrate,  qui  cum 
ex  aliis  tum  ex  hac  causa  9raf>avö{ta)v  accusatas  est,  quod  venia 
DOD  impetrata  remissionem  rogavit^)  Quamqaam  Yaleton^) 
ex  eo,  quod  Demosthenes  „non  verbo  arguerit  bona  Timoeratis 
faisse  publicanda**,  demonstrare  stndet  legem  Timoerateam  non 
Privilegium  fuisse;  quod  si  fnisset,  Tpa^i)  Tcapavöjicov  non  suffecisset. 
Atque  concedo  equidem  illam  legem  non  Privilegium  fuisse  et 
oratorem  „nimium  probandum  suscepisse^.  Verum  ex  eo  non  se- 
quitur,  ut,  si  Timoerates  Privilegium  vetitum  rogasset  aSs^  non 
impetrata,  7pa^  9rapavö{ia>v  non  fuerit  suffectura.  E  contrario 
mihi  quidem  sequi  videtur,  ut  baec  actio  etiamtum  intendi  po- 
tuerit,  cum  aliae  ex  legibus  constitutae  sint.^)  De  publicandis 
sane  bonis  rei  in  Timocratea  non  agit  orator,  quod  argumenta 
parum  firma  fuissent. 

Utique  autem,  quamquam  debitorum  remissionis  beneficium 
non  saepe  tributum  est,  tamen  non  desunt  exempla,  quibus  com- 
probetur  id  et  pluribus  (in  amnestiis)  et  singulis  irrogatum  esse. 
Et  copiosissime  de  re  agitur  in  Patroclidis  psephismate^),  quod 
ita  incipit:  'EitstSi]  ^Tjyfaavxo  'A^rjvaioi  ttjv  äSetav  xxk  Atque 
etiam  filiis  Lycurgi  oratoris  debitas  multas  a  populo  remissas  esse 
memoriae  proditum  est^)  Quam  rem  tractans  Boeckh  [„Staatsh. 
d.  Ath."  I  516  adn.a]  duobus  exPlutarcho^  et  ex  Ps.-Demosthene®) 


')  Cf.  Petit  p.  1.  IV  9,  22;  Platner:  »Proc.  u.  Kl.«  I  443-446.  H 
134  —  138  [quo  loco  de  üs  capite  dcminntis  agitur,  qui  debitorum  fiscalium 
nomine  £Tt{ioc  facti  sunt]. 

•)  cf.  Dem.  Timocr.  (or.  XXIV)  passim. 

•)  cf.  Mnemos.  n.  s.  XV  p.  5  sq. 

*)  Nam  cum  orator,  qui  Timocratem  Privilegium  vetitum  rogasse  con- 
tendit,  illum  icapav6{juov  accuset,  quamquam  alias  quoque  actiones  [e.  c.  ev- 
&t4tv  (cf.  Dem.  XXIV  50;  v.  supra  p.  24  adn.  6)]  intendere  licuit,  sequitur, 
ut  in  bis  rebus  semper  TP^?^^  Tcapav6}iü>v  adhibendae  accusatori  facultas 
fuerit;  v.  supra  p.  8;  p.  17  adn.  1. 

»)  cf.  Andoc  de  myst.  §  77—80. 

•)  cf.  [Aesch.]  epist.  Xu  14;  Platner  1.  1.  I  445  sq.;  Meier:  >de  vita 
Lycurgi«  p.  LVÜ  sqq.;  praefat.  Taylor!  ad  Lycurgum  ap.  Reisk.  orat.  Gr. 
vol.  IV  118.  Aliam  restitutionem  Hyperides  rogavit;  cf.  Suid.  s.  v.  itceijnrj- 
cpcoato  [cf.  Hyperidis  (ed.  Blass)  fragm.  33].  De  hac  re  et  simili  Epbesiorum 
populiscito  cf.  Schenkl:  »Wiener  Stud.«  II  181  adn.  38. 

0  Plut.  Demetr.  XXTV. 

•)  P8.-Dem.  epist.  III  24  p.  1480,  10;  cf.  Lipsius  1.  1.  p.  993  et 
adn.  639. 


40 

commemoratis  exemplis  haec  recte  addit:  „Es  ist  voraaszusetzen, 
wenn  auf  Fürbitte  von  Königen  wie  in  den  Fällen  bei  Ps.-De- 
mosthenes  und  Plutarch  Demetr.  eine  Schuld  erlassen  wurde,  sei 
auf  Grund  dieser  Fürbitte  die  äSsta  zuerst  nachgesucht  worden." 
Verum  in  civitatibus  subiectis  populum  Atheniensium,  ut  rem 
publicam  componeret,  cum  alia  tum  debitorum  remissionem  simplici 
psephismate  decrevisse  per  se  ipsum  intellegitur.^) 

lam  vero  indagemus,  utrum .  remissione  debitorum  publi- 
corum  concessa  respublica,  cum  debitum  in  tabulis  deletum  sit, 
pecuniarum  iacturam  fecerit,  an  aliunde  id,  quod  periit,  snp- 
pleverit.^)  Non  difficile  intellegi  potest  lacunam  aerarii  extra- 
ordinario  videlicet  tributo  explendam  fuisse,  nisi  habuisset  res 
publica,  unde  impensas  publicas  praestaret.  Quod  non  obscore 
ex  Demosthenis  or.  XXIV  161  patet,  ubi  haec  legimus:  .  .  5tj|it/- 
Yopiav  8'  inl  xoÖTOtg  «otoofievoc,  wc  Soxi  xpiöv  aipeotc  ü|iiv,  i]  rd 
7co|JLÄSta  xataxöTCTstv  y]  irAXiv  sw^peiv  7]  xoöc  ö^stXovrag  slairpdttetv... 
Itaque  si  debitae  pecuniae,  sive  remittebantur  sive  non  im- 
pendebantur,  non  redirent,  extraordinario  tributo  pecuniae  con- 
ferri  solebant,  ut  equidem  opinor.  Sed  idne  semper  et  unde 
factum  sit,  incertum  est;  etiam  incertius,  utrum  pecuniae  debitae, 
quas  remittendas  populus  decreverit,  in  tabulis  ab  iis,  qnos 
irpdxTOpac  Graeci  vocant,  magistratibus  deletae  sint,  ita  quidcm, 
ut  lacuna  fuerit  in  tabulis,  an  earum  pecuniarum  loco  summa, 
quae  redierit  £lo(pop^,  relata  sit.  Ex  Patroclidis  sane  psepbis- 
matis  Ycrbis:  ££aXsi(|>aL  tooc  icpdxtopac')  ab  Ulis  magistratibus 
nihil  aliud  nisi  expunctas  esse  summas  debitas  videtur  colligen- 
dum ;  tamen  id  abhorreret  a  gravissima  illa  lege  et  fonnula 
iuris  publici  Attici,  qua  et  aerarium  et  tabulae  publicae  rata 
esse  iubentur.  At  ob  hanc  ipsam  causam,  quod  rogator  aerarium 
publicum  illegitime  deminuturus  erat,  ei  iSstof  opus  fuit.  Verum- 
tamen  rem  disceptare  non  audeo. 

Sed  ad  legem  de  remissione  debitorum  supra  (p.  38)  allatam 
revertamur.     Quam  non  integram  esse  iam  Schoemann  perspexit? 


*)  Cf.  CJA.  IV  1,  61  a;  v.  supra  p.  24  adn.  ö. 

^)  Certi  enim  reditus  ad  nonnullas  inipensas  ordinarias  faciendas  ^ 
populo  erant  destinatae:  velut  multae  ad  mercedem  heliastarum  (c.  sexa^^^ 
talenta  per  annum;  cf.  Busolt  §  225  p.  198,  7);  cf.  Gilbert  I  p.  321,2-, 
ßusolt  §  213  p.  188,  3. 

')  cf.  And.  de  myst.  §  79. 


41 

qai,  postquam  de  hac  lege  disserait  [„de  com.  Ath.^  p.  275 
not  bb\  ita  pergit:  „Qnid  illnd  sit:  icspl  td^ecoc,  Ulpianus  docet 
ad  1l  L,  qaamqaam  is  locus  non  satis  sanus  videtur.  Nam,  ut 
nunc  legitur,  £f  eaiv  explicat,  qnae  nalla  explicatione  eget,  et  ita 
qaidem,  ut  perspieuum  sit  eam  explicationem  ad  td^tv  pertinere. 
Sed  excidisse  nonnulla  yidentur."  Tarnen  Schoemanni  explicatio 
non  sufficit.  Quaeritur  enim,  quid  ad  haec  verba:  y]  td^eax;  sup- 
plendnm  sit:    »icsp{''    an   „icspl   af^(3io><;^;    utrum  legendum   sit: 

[lYjSe  [sc.  Set  X^etv  tj  kw,^rffiljs,ty^ TOpl  a^^aeox;  toö  ofkii^xoq 

T)  <^^rsf>t>  xi^sttK»  an:   tj   <CiC6pt   a^^oscoc^   täSsok.     Nam    si 

logendum  esset:  ,7j  <!irepl>  xdSeöK**,  diceret  lex  in  comitiis  de 

pensionibus  debitorum  agere  non  licere  nisi  venia  data;  sin:  „y] 

<^3repl  a^a6ax;>  xd^eoK*,*)  diceret  de  remittendis  pensionibus 

agere  non  licere  nisi  impunitate  impetrata,  sed  non  diceret,  num 

omnino  ei  dSeto^  opus  sit,  qui  a  populo  petiturus  est,  ut  pensiones 

sibi  concedantur.  Fortasse  igitur  interciderint  nonnulla,  quae  hanc 

rem  illustrayerint;   quamquam,   quae  vera  sententia  loci  sit,   vix 

dnbitari  potest  Idem  enim,  quod  de  remissione  totius  debiti  dicitur, 

ad  remittendas  pensiones  debitoribus  aerarii  concessas  pertinet,  ita- 

qne  ne  id  quidem  nisi  venia  data  a  populo  decretum  est.')    Qnae 


')  Cf.  And.  de  myst.  §  77;   CJA.  I  32ß  vs.   16.   I  31,  20.  II  17,  51. 
II  203,  26.  II  610,  13;  Thuc.  II  24.  VIII  15. 
')  cf.  Platner:  »Proc.  u.  KU  II  134. 

•)  Aliter  ßoeckh  1.  1.  I  516  et  Gilbert  1.  1.  I  p.  338,  3  iudicant,    qui 
e  lege  supra  commemorata  ne  pensiones  quidem  rogare  licuisse  nisi  venia 
ciata  colligunt;  cf.  Busolt  §  194  p.  175.  §  218  p.  192,  13;  Lipsius  1.  1.  p.  991; 
Valeton:  Mnemos.  n.  s.  XV  p.  3.    Sed  in  lege  de  remittendis  tantnm  pecu- 
nüs  actum  videtur  fuisse;  mim  autem  ei,  qui  rogaturus  esset,  ut  pensiones 
sibi   concederentur,  ä$»<^  opus  fuerit,   non  certo  constat.     In  argumento  ad 
tDem.]  or.  XXV  dicitur:  xiitv  aSnqoofuvo^  xoö  o^pX-fifjuato^,  nihil  de  venia  data 
^nt  non  data.    Contra  e  Thucydidis  vetbis  III  70,  5:  .  .  .  ^Xovtcuv  ^  odntav 
Xal   icp6^   xä  Ispa  Ixetcuv  xad-cCofiivcuv   hiä  icXyjO'Oc  rrj^  CY]p.iQi(,   5ica>(   ta^d- 
ixevoi  dicoSdiaiv  ....   sequi  videtur,    ut  bis  quoque   venia   rogandi   opus 
fuerit.     Nam  etiamsi  de  Corcyraeis  boc  loco  agitur,  tamen  idem  in  Athe- 
niensium  res  transferre  licet.    Et  Thucydidis  sane  verbis,  quae  exscripsi,  non 
dilucide   dicitur   rogatori   ä^ecav  impetrandam  fuisse,   sed  boc  tantum,  illos 
supplices  pensiones  a  populo  petiisse.    At  haec  supplicatio  leges  violat,  quae 
debitores  fiscales  statim  pendere  iubent.     Ceterum  tributi  remissio  cum  pen- 
sionibus concedendis  coniungitur:   CJA.  I  40.  —  Utique  decretae  simt  non- 
nnnquam  pensiones,  atque  etiam  longa  spatia  debitoribus  data  sunt:   velut 
debiti  solutio  e.  c.  in  decem  annomm  pensiones  distributa  est;  cf.  argum.  ad 


42 

pensiones    voce    iä£eo>v^)    significantur,    et    ii,    qui    spatia    sibi 
statuunt,  appellantur :  dl  Ta(d|i£vot. ') 

Itaque  nt  paucis  complectar,  quae  singillatiin  exposita  sunt: 
£Seia  fiiit  impetranda,  si  quis  rogaturns  esset^  ut  totom  debitnm 
debitori  aerarii  remitteretur  ant  pensiones  a  populo  concessae, 
sive  debitor  ipse  rogationem  laturns  erat  sive  alias  qois  pro  illo. 
Namqae   etiam  debitori  fiscali  ipsi  veniam  rogandi  et  hac  im* 
petrata    remissionem    debiti    a    populo    petere   licnisse    snpra 
(p.  24   sq.)   dixi.     Cum   autem   idem    $Tt[ioc    atque    negotioram 
pablicomm   expers   sit,   ob   hanc  quoque   causam  ei  impunitate 
rogandi   opus   fuit.*)     Verum   si  populus  venia  data  debiti  re- 
missionem decrevit,  cum  hac  etiam  restitutio  in  priorem  statum 
coniuncta  est,  id  quod  in  Patroclidis  psephismate  diserte  dicitor 
[And.  de  myst.  §  78].    Contra  debitoribus  aerarii,   quibus  venia 
data    verba    facere    in    comitiis   licuit,    debitum   non    remissum 
esse  puto.*) 


[Dem.]  orat.  XXV.    Ceterum  debitores  &u\xx>t  manent,  donec  totum  debitui 
pensum  est;  ci*.  ibid. 

^)  cf.  Hesych.  s.  v.  toji;:  -fj  litl  ^(psiXopivo^  )^^fiAot  xaTaßoX*f};  Fraenkel  - 
»Die  att.  Geschworenenger.«  p.  17  not.  1. 

»)  cf.  Thuc  I  117,  3.  ni  70,  5.    —   Vox  xa6eü>?  (sc  to5  (popoo)  etiaco 
tributorum  pensiones  significat,  et  ol  toSÄpievot  ii  socii  appellantur,  qui  ip^* 
censum  deferunt;  cf.  CJA.  1243  (VI)  v.  5:  koXek;  a^al  «popov  ta^a^uvat;  ibid.  X 
244  (II)v.  71.  I  256,  37.  Id  nonnullarum  urbium  Privilegium  erat;  cf.  Phüol-  . 
XLT  659.  668 sq.;  Boeckh:  »St.  d.  Ath.*  (1516b).  II 613  sqq.;  Heydemann:  »d^ 
senatu  Athen.«  p.  32  [178];  Gilbert  I  p.  3%,  2;  Busolt  §  242  p.  215.    Velat 
Methonaei  ab  Atheniensibus  petunt,  ut  aut  tributum  sibi  remütant  aut  p^' 
siones  fxdStv]  concedant;   cf.  CJA.  I  40,  12.    Sed  haec  significatio  vocis  b^c 
non  pertinet,  quamquam  hoc  loco  de  ea  re  aliquid  actum  esse  puto  (v.  in^ 
8.  III  3). 

•)  Nam  si  quis  fitip-o^  iura  tdiv  licixipuv  exeroere  e.  c.  apud  popul^^ 
contionari  vellet,  veniam  ei  impetrandam  fuisse  demonstratum  est;  cf.  Wesi®^' 
mann  in  Paulyi:  »Real-Encycl.«  I  1  p.  168. 

*)  Quae  cum  ita  sint,  Demadi  oratori  (v.  supra  p.  25)  pluribus  de  cao^^ 
ÄJewjj  rogandi  opus  fuit.    Plutarchus  enim  Phoc.  XXVI  haec  dicit:  .  .  Airjjjta^'^^^ 
81    |iY|div    fi^o(    J)v    ä)^eiXe    XFr^i^tcuv    eirl    Tal?    xatoSixai?    Ixtloai    vfi   ico^"^ 
8ovdlp.evo?   (4|X(ux6i  '^äp  krczä  '^pa^ä^  Tcoipavopov  xal  '^v^oviti^  £ti}i.o(  l^stp^sto 
Xl^civ),  £8etav  c6p6(ievo?  (»veniam  consecutus«)  t6te  yp^T^^  4^<pta}ia  ice^instv  k^ 
'AvTiTwixpov  6idp  BipYjVY)?  Tcploßei?  a^toxpdtopo?.    [cf.  ad  h.  1.  Platner:   »Proc 
Kl.«  I  444  sq.]    'Attjua?  igitur  causa  non  solum  ea  fuit,  quod  pendere  E^ 
mades  non  potuit,  sed  idem  &tifuqc  affectus  est,  quod  iterum  ac  saepius 
vopttv  est  convicttts.    Quamquam  haec  res  non  satds  certa  est.    Nequi 


43 

Qaoniam  demonstravirnos  remissiones  debitornm  nonnanquam 
Lthenis  factas  esse,  idqae  venia  rogatoribns  prius  data,  nanc 
»ritur  quaestio,  quam  ob  rem  SSeta  iis  rogatoribus  ixopetranda  et 
[ua  ratione  data  sit  a  populo. 

Ac  si  quis  pro  altero  remissionis  rogationem  ferebat,  leges 
dolabat,  quae  eam  rogari  vetabant.  Qnod  interdictum  est, 
|iiia  Toö  xoivoo  integritati  imminebat  rogatio.  Nam  mnltae 
Uhenis  in  ordinariomm  reditunm  nomero  refenmtar,  aerarinm 
intern  pablicom  ratom  sit  oportet.^)  Sin  ipse  debitor  fiscalis 
'emissionem  rogabat,  altera  quoque  causa  extat,  cur  a§ci<f  ei 
>pus  fuerit.  Capite  deminutos  enim  apud  senatum  populumque 
^erba  facere  leges  vetant;  itaque  si  quis  £xi|jloc  hoc  ins 
sibi  arrogat,  —  is  qui  civium  munera  improbe  neglexit  ideo- 
ciue  impnrus  factus  est  -  contionem  populi  poUuit  et  summam 
popoli  potestatem  violat,  qua  prohibetur,  ne  civitatem  exerceat 
Atque  illius  nomen  per  SvSet^tv  deferri  leges  iusserunt,  si  venia  non 
coiicessa  rogavisset.  Quodsi  remissio  debitorum  eiusmodi  privi- 
'^um  est,  quo  zb  xoivöv  illegitime  deminuatur,^)  de  ea  rogatione 
<iia  demum  agere  licuit,  postquam  totus  populus  occultis  suffragiis 


'^^^m  est,  qnod  non  probemas  id,  qnod  Platarchns  tradit.  Meier  sane  [»de 
^-  damn.«  (p.  141)  not.  459]  Plutarchnm  errasse  dicit  bis  verbis:  »Narra- 
i^^m  Plutarchi  ....  falsam  esse  dnplici  potest  argumento  efßci;  nam  cum 
[**^  [not.  435  (non  441)]  probaverimus  eum,  qui  ter  itaf>av6|jLuiv  convictus 
»y  ea  infamia  notatnm  iiiisse,  qua  a  dicendo  in  senatu  populoque  arceretur, 
indes  non  potuit  septies  icopavopuv  convinci,  et  cum,  quamdiu  quis  multam 
^^  impositam  nondum  pependisset,  Sxi\tJO^  esset,  ne  ad  secundam  quidem 
^vait  Demades  rogationem  admitti,  antequam  multam  ob  priorem  rogationem 
^^  impositam  deposuerat«.  Sed  altera  nullius  momenti  causa  est,  propterea 
^^>^  Demadi  venia  data  rogationem  ferre  licuit;  cf.  verba:  ÄSstav  eopojuvo«;. 
•-^^  est  causa  vocis  iictdc.  Lex  erat,  ut,  si  quis  oratorum  ter  icapavopuv  con- 
'^^18  esset,  aliqua  ex  parte  &xt\Lo^  esset.  Quamquam  hoc  verbum  »xpk« 
^^Idus  tantum  locis  (et  altero  loco  emendatione  restitutum)  invenitur,  tamen 
^^ius  yidetur  quam  hm,  Analogiae  loco  id  conmiemoro,  si  quis  ter  falsum 
^^:imonium  dixisset,  ipso  iure  capite  deminutum  eum  factum  esse;  cf.  Platner 
^*  I  419  sq.  Ad  nostrum  locum  Platner  [1.1.  I  445]  adnotat:  cum  is,  qui 
^  ffä4>ay6puv  convictus  esset,  a  dicendo  in  senatu  populoque  arceretur,  in 
^^^laden  hanc  legem  non  adhibitam  esse  posse;  quae  sententia  non  impro- 
^^iÜB  videtur. 

*)  V.  supra  p.  32. 

*)  Nam   multas  in  reditus  ordinarios  rei  publicae  relatas  esse  supra 
;  aimul  restitutio  in  integrum  t6  xopiov  violat;  v.  supra  p.  23. 


44 

veniam  dedit;  nam,  ut  ait  [Dem.]  LVIII  20:  oo...  Sei  xijv  ziV^ 
a7C6(3xspfjodat  Tö)v   Ix  x(üv  vö[j.a)v   £mxei{iiv(DV  C'y)|ucbv.      Dat  autelt 
populas  veniam   eiusmodi  rogationis  ferendae,   at  aerarii  dimit^ 
tendi   sint,   confisns  debitores   solvendo   non   esse;   neque  enin^^ 
aliter  ille  debitum  remisisset.    Deinde  debitorem  aerarii,  de  caiu^ 
resitutione    agebatur,    eo    privilegio    dignam    esse    oportebat> 
Sed  hae  cansae,  quae  ad  ipsam  remissionem  gravioris  momentL 
erant  quam  ad  veniam  dandam,  non  sufficiebant.     Namqae  notoiiL 
est  viros  de  republica  optime  meritos,   cum  peconiam   debitam. 
pendere  non  potuissent,  in  vinculis  publicis  mortuos  esse  eonim- 
que    anfiLiav  ad  filios   transisse.^     At  vero   remissio  debitoranM. 
extra    ordinem    facta    est    temporibas    pericalosissimis,     qaibu» 
populas  Omnibus  civibus  eorumque  consiliis  et  operis  utebatar^ 
aut  tumultu  intestino  oppresso,   cum  factio,  quae  superior  dis^ 
cesserat,   satius   esse  putabat  capitis  deminutione   sublata  dis-- 
cordias  civiles  et  novis  tabulis  multorum  civium  inopiam  sab— 
levare. 

IIb.    Populus   ei   veniam   dat,   qui   rogatione  aera.- 
rium  sacrum  violaturus  vel  illegitime  deminuturus  est. 

Aerarium  publicum  aut  illegitime  deminuendis  aut  augendis 
pecuniis  violari  posse  supra  (p.  32)  cxposui;  nam  integritas  aerarii 
opibus  publicis  non  solum  iacturam  facientibus  sed  etiam  extra 
ordinem  amplificandis  laeditur.  Itaque  ad  duo  genera  a^^ 
tractanda  nunc  iam  accessurus  sum^  ubi  pecuniis  illegitime  aucti^ 
ne  integrum  sit  aerarium,  prohibetur,  eamque  aSeCac  dandae  caus^ 
esse  putet  quispiam;^)  at  rem  aliter  se  habere  videbimus.  ^^ 
primum  quidem  de  pecuniis  sacris  ad  usum  publicum  adhibend^ 
deinde  autem  de  extraordinariis  tributis  (ela^ opaic)  rogandis  dica^* 

Antequam  vero  in  ipsam  rem  inquiramus,  paucis  Atheniensit^^ 
aerarium  publicum  attingam  necesse  est. 

Persis    devictis  cum  insulae  loniae  Atheniensibus   ducibf^^ 
primum   sociale  foedus  inissent,     civitates   foederatae  aerariu0 


> 


»)  Cf.  [Dem.]  XXV  18.  LVm  24. 

»)  cf.  Herod.  VI  136;  Nep.  Mütiad.  VU;  [Aesch.]  epist  III  2;  Meier: 
»de  bon.  damn.«  p.  178;  cf.  etiam  Uauvette-Besnault :  »Les  Stratbges  Atbe* 
niens«  p.  107  sq. 

*)  Qua  de  causa  nonnullas  res  hoc  loco  exponere  malui,  qoamquam  ad 
priorem  commentationis  partem  pertinent. 


46 

commune  colligendnm  esse  intellexernnt,  unde  bellum  contra 
Persas  perseqnerentur.  Ex  annnis  igitnr  socioram  tribntis 
aerarinm  sociale  coactnm  est  Deliqne  depositum,  cnins  qnaestores 
Hellenotamiae  erant.  Sed  notnm  est  ex  sociis  {(so^^Ypn;)  paulo 
post  subiectos  (omjxöoix;)  factos  esse,  itaqne  cnm  dignitate  et 
anctoritate  Athenarnm  congruebat,  qnod  c.  annum  454  aerarinm 
sociale  Delo  Athenas  translatnm  et  re  vera  in  aerarinm  publicum 
Atheniensinm  mutatum  est,  *)  ex  quo  non  modo  in  rem  communem 
h.  e.  militarem  pecuniae  impensae,  sed  etiam  ad  Atheniensinm 
aedificia,  dies  festos  aliasque  horum  res  coUatae  sunt')  Et  con- 
simili  modo  populus  Atheniensinm  eis  pecuniis  libero  arbitrio  usus 
est,  quae  ex  tribntis  redundantes  apud  qnaestores  Minervae  de- 
positae  erant,  ^  quorum  sub  custodia  totum  aerarinm  in  arce,  in 
postica  Parthenonis^)  cella,  reservatum  est  Qua  re  aerarinm  non 
deae  factum  est,^)  sed  publicum  mansit  in  sacra  deae  tutela  de> 
positum^)  a  civitate  in  templo  Minervae,  ut  is,  qui  has  pecunias 
averteret,  sacrileginm^)  committeret  Partem  tantnmmodo  tributo- 
rum  (minam  de  talento^)  populus  Atheniensinm  deae  quotannis 


»)  Cf.  Gilbert  I  p.  318  sqq.  p.  391,  3;  Buflolt  §  212  p.  187,  11.  §  240 
p.  212  sqq.  §  242  p.  216. 

')  Num  omnino  aerarium  publicom  Atbeniensium  ante  id  tempus  fuerit, 
dubitari  potest;  posteriore  aetate  pecuniae  ex  reditibus  superflnae  distribni 
solebant;  cf.  Bnsolt  §  213  p.  188. 

*)  cf.  Bekk.  An.  Gr.  306,  7;  Gilbert  I  p.  234,  3;  Hauvette-Besnault 
1.  1.  p.  132,  4;  Busolt  §  213  p.  189,  2.  §  242  p.  216.  —  Num  pecuniae  ex 
reditibufl  annuis  redundantes,  si  quae  fiierint  (cf.  adnot.  2),  bis  aerarii  socialis 
pecuniis  additae  sint,  incertum  est;   cf.  Gilbert  I  318;   Busolt  §  213  p.  188. 

*)  cf.  Gilbert  I  318;  Busolt  §  213  p.  189;  depositae  erant  hae  pecuniae 
dextra;  cf.  CJA.  I  32B  vs.  23.  In  eandem  Parthenonis  cellaxn  (sinistra)  anno 
435/4  etiam  reliquorum  deorum  pecuniae  delatae  sunt  [cf.  Busolt  §  213  p.  189], 
qnas  ol  Tofiuu  x&v  £XXa>v  dtuiv  administrabant  [Tabulae  quaestomm  reliquorum 
deorum,  quae  extant,  leg^ntur  CJA.  I  194— 22ö].  Anno  403/2  ex  duobus 
qnaestorum  coUegiis  unum  est  factum:  ol  To^iiai  tcov  Upd>v  y^prr^xoiv  vt^; 
'Ad^voiou;  xod  täv  ÄXXiüv  ^äv;  cf.  CJA.  U  6428qq.;  Busolt  §  178  p.  159. 
Inter  annos  390/89  et  385/4  duo  coUegia  denuo  seiuncta  sunt  [cf.  CJA.  II  660. 
€67.  671. 672],  sed  c  annum  321/22  rursus  coniuncta  esse  videntur;  cf.  Eoebler 
ad  CJA.  n  719;  Gübert  I  235;  Busolt  §  178  p.  160. 

*)  cf.  Kirchhoff:  Abhdl.  d.  Berl.  Ak.  d.  Wissensch.  1876  p.  21  sqq.; 
Busolt  §  213  p.  189,  2. 

')  cf.  Büchsenschütz:  »Bes.  u.  Erw.«  p.  508. 

^)  De  UpoooXiqc  cf.  Schoemann:  »Gr.  Alt.«  11  142. 

•)  cf.  CJA.  I  226. 


46 

tamqaam  ÄTcap/TiJv  consecravit,*)  quo  dono  nuUa  foederata  ciyiti^ 
liberabatur,  ne  tum  quidem  si  Athenienses  per  Privilegium  tt^* 
butum  ei  remiserant.')    Qns^e  oLTcoLpycd  ab  Hellenotamiis')  quaesto- 
ribus  aerarii  Minervae  (xa|ji(at<;  xfi<;  *soö)*)  pensae  sunt  logisöö 
eustodibus.^)      De    eroganda    autem    quemcunque    in    usum  eS: 
aerario    publico   et    sociali^)    peeunia    ab    ipso    tantum  popnlo 
Atheniensium    decerni  potuit,^)    et    psephismate   de   adhibendis 
pecuniis  perlato  quaestores  Minervae^)  eam^   quam  populus  de- 
creverat,   summam  Hellenotamiis®)  vel  iis  magistratibus  pendere 
iussi   sunt,   quos  psephisma   constituerat.^^)    Verum   non  totias 
aerarii   in  templo  reservati  populo  psephismate  simplici  facultas 
erat   erogandi;    discemenda  enim  sunt  Sota  et  Ispoc  xP'^il^'^^^*) 
Et  Sota  quidem  xpifil^-ata^*)  ea  sunt,  quae  ad  publicos  profanosqae 
usus  populo  adhibere  licet,   ispdi  autem  ea,   quae  deorum  sacra 
sunt  et  in  diyinas  tantum  res  impendi  possunt/') 

Sed   nonnunquam  aliqua  6gC(dv  xpyjijAtcov  vel  ipsius  pnblici 
aerarii  pars   (aut   ex  Holwerdae   sententia,   qui    sacras  tantam 


')  Cf.  Boeckh:  »St.  d.  Ath.«  I  578;  Kirchhoff  1. 1.  p.  28  sqq.;  Gilbertl 
p.  319;  Busolt  §  213  p.  189.  §240  p.  213.  §  242  p.  216,  11;  Beloch:  N.Rh. 
Mus.  XXXIX  55. 

»)  cf.  CJA.  I  40. 

»)  cf.  CJA.  I  32. 

*)  Ol  xa^uai  TÄv  Upd»v  xp7j|idttO)V  r?)^  'A6-rjvata?  vel  xajit«  xiBv  ttj?  ^ 
vel  tafj.iat  vf^  9^00  hi  appellantur. 

*)  cf.  tabulas  tributorum  CJA.  I  226—272.  —  De  hoc  logistarum  mimere 
cf.  CJA.  I  32;  cf.  etiam  CJA.  I  226.  228.  273. 

•)  Quod  aerarium  Gilbert :  »Staatsschatz«,  Busolt  rectius:  »Beichsscb»^* 
vocat;  cf.  e.  c.  Gilbert  I  p.  318;  Busolt  §  213  p.  189. 

')  cf.  Schoemann:  »de  com.  Ath.«  p.  295. 

')  Admimstrabant  hi  quaestores  Minervae  Poliadis  et  Yictoriae  aerd^ 
separatim:  CJA.  I  273;  cf.  Busolt  §  178  p.  159. 

•)  cf.  Hauvette-Beanault  p.  132. 

'•)  cf.  Kirchhoff  1.  1.    p.   37;   Gilbert  I  319.    -    Rationes   pecuniaT*^^ 
Minervae    Poliadis   et   Victoriae   in   CJA.   I  177   sqq.   leguntur;    cf.  Bu^ 
§  213  p.  189. 

*0  cf.  e.  c.  Dem.  XXIV  11;  Kirchhoff  1.  1.  p.  32  sq.  g 

*')  Holwerda  quidem  [»de  sacris  pecuniis«  in  Mnemos.  n.  s.  XIV  (18^^ 


p.  113  sqq.]   coniecit  to6?  xa^iux^  twv  UpÄv  xpTjjidtxaiv  aerarium  publicum  n^' 
administrasse   neque   has   publicas  pecunias  in  templo  Minervae  asservat^^^ 
esse;  sed  pro  certo  id  dici  non  potest. 

")  cf.  Schoemann  1.  1.  p.  297  adn.  2. 


47 

icnnias  in  arce  adservatas  esse  pntat,^)  aliqua  hp&y  xPW^'^^'^ 
irs)  imprimis  sancta^)  et  iis  rebus,  ad  qaas  seposita  erat,  ex- 
^ptis  integra  intactaqne  ad  Ultimos  casus  servata  est,  quam  ob 
im  quaestores  de  illa  summa  pendere  vetiti  erant  Tamen  res 
nblica  interdum  necessitate  coacta  ex  hac  aerarii  parte  pecunias 
id  publicum  usum  legitimis  rebus  quibusdam  confectis  depromi 
UBsit  Id  enim  non  prius  rogare  licuisse,  quam  populus  rogationis 
reniam  vel,  ut  nostrae  aetatis  significatione  utar:  „Indemnitaet^ 
lecrevisset,^)  ex  Thucydide  II  24  patet,  qui  de  sepositis  mille 
^lentis  haec  dicit:  xal  x^^  xiXavta  aicb  zm  h  rg  axpoTcöXei 
(pij|iiTü)v  ISoScv  oÄTOtc  44a(psra  TCoiYjoaiiivoK;  x**P^^  d^oftat  xal  jji"^ 
woXoöv,  iXX'  OLTcb  xöv  iXXcov  icoXs[i6iv*  t^v  8d  tt<  siriQ  t)  Im^^rj^CoiQ 
«vsiv  ta  xP^J^Äta  taöta  i^  äXXo  xt,  rjv  (jl*}]  ol  iro)i(UOt  v7]txiQ  orpoxcp 
«t3ÄiöKR  rfl  ÄöXst  xal  8^  a{iova(3dat,  d^vaxov  CT]|iiav  Sir^ftsvto. 
hod  anno  431  deeretum  est;^)  reapse  autem  hae  pecuniae 
^Qcydide  auctore  usque  ad  annum  412  integrae  manserunt,^) 
Qo  anno  Athenienses,  cum  pecuniae  indigerent,  ut  Thucydidis^) 
crba  mea  Caciam:  ....  td  xe  x^^^^  xiXavxa,  odv  Sia  Tcocvt&c  xoö 
5Xi[jLoo  J-jfX^xovxo  jt"^  S<|)aodai,  e^^^  X&<3avc8c  x&^  ^icixei[iivac  Ci'HJ'^ac 
*  ekövTt  7]  Jirt(|)T^yC(3avtt  üä6  x>jc  ^tapo6<37)c  focTcXijSecö^  [xal]  lc|>Y]yC- 
^vxo  xtvstv  . . . . ,  i.  e.  rogatori  SSsiov  dederunt. '')  Ex  quibus 
^uitur,  ut  Athenienses  infinitam  potestatem  earum  tantum  publi- 
•nun  pecuniarum  habuerint,  quae  non  ad  certas  res  sepositae 
^nt.  Ex  hac  autem^  quam  supra  diximus,  parte  populo  tum 
'i&um  pecunias  erogare  licuit,  cum  veniam  rogatori  decrevisset^). 
»ntra  venia  non  impetrata  rogator,  propterea  quod  populi  pse- 
^sma  has  pecunias  depromi  dilucide  vetaret,  supplicio  affectus  est  ^) 
Atque  qua  de  causa  rogatori  a86{<f  opus  fuerit,  non  dubium 
letur  in  Attico  quidem  iure  publico.    Nam  si  ius  Atheniensium 

>)  V.  Bupra  p.  46  adn.  12. 

')  vel^  ut  recenti  nomine  ntar:   »als  eisemer  Bestand,  als  Notfonds  des 
atzes«. 

*)  cf.  Boeckh:  »St  d.  Ath.«  U  41. 

*)  c£  Busolt  §  214  p.  190. 

•)  cf.  Thuc.  Vni  15  (ed.  Stahl);  Phüoch.  fr.  116  (ed.  Muell.). 

•)  Thuc.  Vm  15. 

^)  Eis  Thncydidis  verbis  Boeckh  1.  1.  II  64  naturam  iMa^  recte  ex- 

dicit. 
•)  cf.  Boeckh:  »St  d.  Ath.c  I  582;  Busolt  §  194  p.  175. 
•)  cf.  Thuc  n  24;  Busolt  §  214  p.  190. 


48 

—  sicut  Romanum  —  accoratissime  in  artem  redactom  ess^ 
eam  aSeCac  dandae  causam  statuere  oporteret,  qnod  pecnniae  ^ 
rei  publicae  administrationem  aut  ad  bellum  gerendum  destinat^ 
illegitime  angerentur,  itaque  toö  tcoivoö  integritas  laederetnr.  Qnai 
impnnitatis  rogandi  causam  in  iure  Attico  frnstra  quaeras ; ')  se 
altera  subest,  quae  gravioris  momenti  est  Rogatione  enim  le 
violatur  et  summa  populi  potestas,  qui  iustis  causis  illas  pecnnia 
non  adhibendas,  sed  quodammodo  sacras  intactasque  habenda 
esse  decrevit  Absumpta  enim  illa  summa  rei  publicae  op€ 
detrahuntur,  quibus  in  maximis  periculis,  ad  quae  sedanda  pecnnia 
sepositae  essent,  eins  saluti  consulatur;  itaque  rogator  rei  publica 
salutem  ad  incertum  revocat.^  Contra  difficili  rei  publicae  tenc 
pore  Omnibus  subsidiis  civitas  utebatur,  cumque  sanctior  aerar 
pars,  ita  ut  in  ultimis  periculis  rei  publicae  prodesset,  servaretm 
populus  ei,  qui  in  imminenti  periculo,  ut  eae  pecuniae  adhibi 
rentur,  rogaturus  erat,  SSeiav  denegare  non  potuit  Rursum,  ein 
a8s(G(  rogatori  opus  esset,  impediebatur  populus,  ne  temere  pecr 
niis,  quae  data  occasione  rem  publicam  servare  possent,  uteretiu 

Antequam  autem  rem  inceptam  persequamur,  appendicis  loc 
similia  nonnulla  hac  occasione  exponemus.') 

Populus  enim  Atheniensium  leges  quasdam  et  institnta  ab 
rogari  vetuit«)  Itaque,  priusquam  de  ea  re  agere  liceret,  im 
punitas  rogationis  ferendae  impetranda  erat.  Ad  eam  autenc 
de  qua  nobis  agendum  est,  rem  abrogatio  legum  de  pecunii 
quibusdam  adhibendis  pertinet^) 

Pericle  rem  publicam  Atheniensium  gubemante  ad  sacra  e 
spectacula  concelebranda  populo  pecuniae  (x6  dscoptxöv)  distriba 


^)  y.  snpra  p.  32  adn.  4. 

*)  Si  autem  hae  pecaniae,  sicut  Holwerda  quidem  putat  (cf.  Mnemc^ 
n.  8.  XrV  p.  114  sqq.),  sacrae  fuerunt,  rogatio  illa  non  legitima  fuit,  qui^ 
ut  videbimus,  pecunias  sacras  in  usus  profanos  adhibere,  nisi  venia  rogator 
data  est,  non  licuit.  Quod  si  verum  esset,  hac  in  re  duae  oMa^  dflnd^ 
essent  causae.  —  Ceterum  id  quoque  fortasse  spectandum  est,  ut  ex  pecuiu* 
in  templo  deposita  dea  perceperit  usuram,  quam  summa  absumpta  —  ^ 
pecunia  re  vera  deae  fuerit  — ■  non  iam  pensam  esse  a  populo  verisimilec^ 

')  Hae  quoque  res  ad  priorem  quidem  commentationis  partem  (v.p'^ 
adn.  3)  pertinent,  sed  quia  de  pecuniis  adhibendis  agitur,  huc  eas  referenda^* 
censui. 

*)  cf.  Mnemos.  n.  s.  XV  p.  5. 

*)  cf.Dem.XXni62;Platner:»Proc.u.Kl.€n43;  Petit  l.l.IV10,9p.4759qq 


49 

Bolebant,^)  qaae  largitiones  postea  per  Agyrrhium  qaendam  anctae 
sunt  Com  antem  Eubolus  reditns  publicos  administraret,  omnes 
ex  reditibas  saperflnae  pecaniae  populo  datae  sant.')  Qaare 
ApoUodorus  Ps.-Demosthene  [LIX  4.  5]  aactore  com  anno  tre- 
eentesimo  qninqnagesimo  a.  Chr.  n.  rogationem  tulisset,  nt  eae 
pecüniae,  qnae  de  reditibas  pnblicis  snperessent,  in  snmptas  rei 
militaris  adhiberentur,')  popalus  quidem,  nt  id  fieret,  scivit, 
Apollodoms  antem  irapavö|ia»v  a  Stephano  quodam  accnsatns  qnin- 
decim  talentis  mnltatns  est;^)  idqne  merito,  si  qnidem  et  lex  valnit^), 
qnae  eani  rogationem  fern  vetabat,  neqne  Apollodoms  impnni- 
tatem  rogandi  sibi  dandam  cnravit  Impnnitate  antem  rogatori 
opus  iiiit,  perinde  ac  si  qnis  rogaret,  nt  pecnniis  illis  sepositis, 
de  quibns  panio  ante  diximns,  nteretnr  popnlns.  Snmma  enim 
populi  potestas  rogatione  violabatnr,  qnam  ferri  popnlns  vetnerat 
Si  nihilominns  popnlns,  nt  rogatio  ferretnr,  concessit  et  in  gratiam 
alicning  hominis  lex  snblata  est,  id,  nisi  iSeta  data  esset  rogatori, 
fieri  Don  potnit  Re  vera  antem  illa  lex  —  si  qnidem  valnit  ~ 
nee  rem  pnblieam  nee  x6  xotvöv  tnebatnr,  sed  civinm  commoda 
qaaedam  enm  damno  rei  pnblicae,  qnare  aSeiac  institutnm,  si 
fogator  eam  petiisset,  in  hac  re  perverse  adhibitnm  esset 
Omnino  antem  dnbitari  non  potest,  qnin  popnlns  in  Apollodori 
damnatione  Tpa^ f^c  7rapavö|j.a>v  institntione  tam  insolenter  nsns  sit, 
Qt  ex  democratia  iam  pridem  oehlocratia  videatnr  faeta  esse. 
N^ni  lex,  etiamsi  Apollodori  rogationem  ferri  vetabat,  ab  altera 
dissentiebat,  qnae  pecnnias  ex  reditibns  superflnas  in  bellnm 
gerendnm  insnmi  inssit^)  At,  nnm  re  vera  ea  fuerit  lex,  non 
^tis  liqnet.  A  grammaticis  ^)  qnidem  traditnr  non  mnlto  post 
^Q8am  Apollodori  diindicatam  Enbnli  opera  legem  perlatam  esse, 

»)  Cf.  Bnsolt  §  138  p.  124. 

*)  cf.  Schoemann:  »Ant.  i.  p.  Gr.«  p.  307  sq.;  Gilbert  I  p.  229.  318. 
^20;  Buwlt  §  178  p.  160.  §  213  p.  188.  §  224  p.  198;  cf.  Hauvette-Besnault 
P-  133  sqq.  Imprimis  conferatur  de  hac  re  Fickelscherer:  »de  theoricis  Athen. 
P^cimiw*  (Lipeiae  1877). 

•)  cf.  Schaefer:  »Demosth.  u.  seine  Zeit«  II*  (Lips.  1886)  82;  Gilbert  I 
P-  229.  320  et  adnot.  3;    Fickelscherer  1.  1.  p.  24  sqq. 

*)  cf.  Hauvette-Besnault  p.  134;  Sauppe  ad  Dem.  orat.  Olynth.  I  19; 
fickelscherer  1.  1.  p.  25. 

*)  Si  non  valuerity  ApoUodorus  illegitime  damnatus  est. 

•j  cf.  [Dem.]  LIX  4;  Gilbert  1.  1.  I  p.  320. 

')  De  hac  lege  cf.  Schaefer  1.  l.  1"  (Lips.  1885)  p.  208  sq.;  Sauppe  ad 
orat  Olynth.  I  §  19;  Fickelscherer  1.  1.  p.  23.  * 

4 


50 

quae  theoricas  illas  pecunias  in  rebus  militaribus  consami  ve- 
taret,   sed,   si  quis,  ut  id  fieret,   rogasset,  ut  morte  multaretw, 
sanciret.^)     Illo  igitur  tempore,  quo  Apollodorus  rogationem  talit, 
nequaquam  lex  illa  rata  fuisse  videtur,  at  vero  paulo  post  eam 
valuisse  verisimile  est.    Qaare  Demosthenes  non  rogationem  feri, 
ut  theoricae  pecuniae  ad 'bellum  impendantur,^)  sed  consilittia 
dat  („Ol)  Tpa^pst,  iXXa  oTj[ißoüXs6£i **).')     Si  vero  rogator  illegitimam 
illam    rogationem   impune   ferre   voluisset,    a    populo    venia  ci 
petenda  fuisset.     Nam  illis  temporibus  etiamsi  lex  exceptionciu 
petitae  impunitatis  non  addidisset,^)  tarnen,  quin  populns  potest» 
tem  a§e(ac  dandae  sibi  arrogaturus  fuerit,   non  dubitandnm  est 
Quaeritur  igitur,  qua  de  causa  Demosthenes  hanc  viam  non  in 
gressus  sit.     Atque  primum  quidem  eventus  incertus  erat,  deind< 
autem  oratoris  minus  intererat  ipsum  impunitatem  habere^)  e 
semel  exceptionem  fieri   quam   legem    in    perpetuum  abrogari.'^ 
Quod    per    nomotbetas   tantum   fieri  potuit,   quare  DemostbeD& 
[III  10]    haec  dieit:  yo\LodixoLQ  xa^foTate*  Jv  &  xootoi?  xoi^  vo;io^ 
d^Toic    [i'tj    d^oO-s    vö|iov    |iY]3^a   (slal   7ap   txavol  ojilv),    iXXa  wV 
eli;  TÖ  Tcapöv  ßXdicxovxac  o|iä^   Xooa-cs*  Xdifco  8^  xoix;  Trspl  töv  ^s«opt- 
x6)v. . . ,   Qua  lege  abrogata  xa  O^coptxd  facere  oxpax'.coxtxa  licuit/ 
Sed  faaec  hactenus;  nunc  eo,  unde  digressi  sumus,  revertamur 
Demonstravimus  igitur  supra  (p.  47)  a  populo  veniam  ei  peteudaiE 


*)  Cf.  argum.  ad  Dem.  II;  Fickelscherer  quidem  1.  1.  p.  25  legem 
illam  valuisse  putat,  sed  »aliis  quibusdam  legibus  esse  oblitteratam« . 

*)  cf.  Fickelscherer  p.  29  sqq. 

')  cf.  argum.  ad  Dem.  or.  I  s.  exit.;  Dem.  1  19. 

*)  V.  supra  p.  7. 

*)  cf.  Dem.  I  16. 

")  Ali  am  viam  legis  cuiusdam  abrogandae  Plutarcho  auctoi-e  Solon  ii 
gressus  est.  Bellum  contra  Megara  cum  malo  eventu  gessissent,  Atheniens« 
decreverunt,  ne  quis  rogaret,  ut  bellum  renovaretur,  qui  rogaret,  morte  pun 
retur.  Tum  Solon,  homo  privatus,  restituere  animum  civium  et  reconcilia: 
audet.  In  contione  in  lapide  sedens,  ex  quo  praecones  munere  fungebantu 
quasi  mente  captus  esset,  Carmen  illud  recitavit,  quod  »Salamis«  vocatu 
Protinus  lege  abrogata  bellum  paratur.  Plutarchus  quidem  [Sol.  VIU]  dici 
.  .  .  Xüoavrg^  löv  v6|jLov  ai)^c  ^kzoyzo  toö  noXd{ioo  xtX.  Cum  autem  de  ratio] 
legis  rogandae  et  abrogandae,  qualis  illis  temporibus  fuerit,  nihil  fere  trada 
scriptores,  et  ne  res  quidem  ipsa  satis  certa  sit  [cf.  Hauvette-Besnault  p.  ' 
mentionem  rei  fecisse  sufficiat;  cf.  Curtius:  »Gr.  Gesch.*«  I  809. 

')  Id  Demosthene  rogante  anno  339/8  factum  est;  cf.  Philocb.  fr.  13 
Hauvette-Besnault  p.  134;  Busolt  §  178  p.  160. 


faisse,  qui  rogationem  ferre  vellet,  ut  pecaniae  velut  sanctiore 
<|nodam  aerario  reconditae  ad  rei  publicae  usam  depromerentur. 
Atque  aestate  anni  412^)  primum  ex  seposita  illa  aerarii  parte 
pecaniaa  erogatas  esse  Thucydides  auctor  est  [VIII  15].*)  Verum 
iam  anno  418/7  peconias  veoia  data  a  quaestoribus  Minervae 
solotas  esse  tituli  nonnalli  docent^)  Popalum  autera  alteram 
sanctiorem  aerarii  partem  non  reservassc  pro  certo  dici  potest; 
ergo  etiam  aliae  pecnniae  fbernnt,  quae,  nisi  venia  rogatori  data 
esset,  ad  usnm  pablicum  a  populo  adbiberi  non  potuerunt  At- 
que hae  pecaniae  sacrae  fuerunt. 

Praeter  pablicum  enim  aerarium  in  arce  etiam  sacrum 
aerariran  (Ispd  fjA^^Lam)  fait  *),  quod,  cum  initio  in  divioas  tantum 
res  impensom  esset, ^)  imprimis  bello  Peloponnesiaco  populus 
reconditum  rei  publicae  aerarium  duxit,  unde  legitimis  quibusdam 
observatis,  venia  scilicet  rogatori  data,  ad  usum  rei  publicae 
peeuniam  mutuam  depromere  posset.®)  Cuius  pecuniae  usuram 
res  publica  pendebat,  dum  aes  alienum  solveretur.  Hac  igitur 
eondicione  et  venia  rogatori  concessa  populus  etiam  erogandae 
^i  aerario  sacro  pecuniae  potestatem  habuit.  Quibus  confectis 
qnaegtores  Minervae  iis  pendunt,  quos  populus  in  decreto  nomi- 
i^sverat.^)  Kationes  autem  barum  pccuniarum  tanquam  syngraphae 
'Q  arce  positae  sunt,  ex  quibus  logistae  usurarum  rationem  in- 
Jenmt.») 

')  Cf.  Busolt  §  214  p.  190. 

*)  V.  p.  47  adn.  5. 

*)  cf.  CJA.  1 180—  183.  lllo  anno  primum  post  pacem,  quae  Niciae  voca- 
tor,  populuü,  id  quod  antea  saepissime  factum  est,  denuo  pecunias  ab  aerario 
«a£ro  mutuatus  est;  cf.  Busolt  1.  1.  et  adn.  10. 

^)  Rationes  annuorum  redituum  (eiureta)   leguntur  apud  Kirchhoftium : 

Abhdl.  d.  Berl.  Akad.  1876  p.  49  sqq.    et  inventariorum  tabulac  in  CJA.  I 

117-175.  194-226;  cf.  Busolt  §  213  p.  189,  7;  Beloch:  N.  Rh.  Mus.  XXXIX 

/)d  aerarium  publicum  fuisse  negat,  aerarium  Minervae  et  rei  publicae  unum 

idemque  fuisse  contendit.     De  Holwerdae  sententia  cf.  p.  46  adn.  11. 

»)  cf.  Busolt  §  213  p.  189. 

•)  cf.  CJA.  I  32  B;  Boeckb:  »St.  d.  Ath.«  II  41.  64;  Hauvette-Besnault 
p.  132;  Gilbert  I  p.  319;  Busolt  §  213  p.  1S9;  Kirchhoff  1.  1.  p.  34  sqq.; 
Yaleton:  Mnemos.  n.  s.  XV  p.  3  hanc  legis  formulam  fuisse  putat:  >ne  quis 
rogaverit,  ut  populus  pecunias  sumat  ex  thesauro  aliquo  sacro«  • 

0  cf.  Kirchhoff  1.  1.  p.  37.  41. 

•)  cf.  CJA.  I  273;  Busolt  §  214  p.  190,  8. 

4* 


52 

Atqae  nunc  quidem  ex  rationibns  pecanianim  Minerva 
Poliadis  et  Victoriae  eos  locos,  qui  huc  pertinent,  afferre  lice^^ 
Leguntur  in  CJA.  I  180—183. 

In  CJA.  I  180  V8.  10 — 14  certis  Kirchboffi  supplementi 
leguntar  baec:  ['EtcI  ti)c  — (8o(;  7cpoTa]veiac  Seoi^pac  [ffp^TavetKÄdi; 

*EXX7)voxa|i(at(;  *),  'Ep]YOxXet  'AptotstSoo  Brjoatet. | [. . . .  'IspoxXi 

'Ap/eJoTpiioo  'A^ovet  xal  oov[d]p[y|ooot,  xpiaxoox^  t^(iipQ^]  trfi  xpt 

Tavefac  7t[apd8o{Jisv xP^d^^  KoCixtjvoö  OTaTfjp[a]c  XXXX  . .  | — 

ap'föpiov   TooTcov II.     Toöto    zb    /pootov    xap^So|ji[e|v  xot^  inl  t« 

in\i'za'{](ü^o^K  toic  [leta  Air]|i[o(3d^voo<;,  c|>T^f taa(iivoo  toö  Sf^oo  rljn 
SSstav...  Extrema  verba  exemplo  aliarnm  inscriptionnm  certo  sop 
pleta  sunt*)  In  CJA.  I  181  vs.  3  sqq.') legimus  baec:  ir[ap^8oaav — 
(JTpaTTjYcj)  Iq]  xa  l«l  Op^ij^xirjt; ^7)^i(3a|iiv[oo  xoö  8t][j.oo  nj 

')  Hauvette-Besnault  p.  132  sq.  adnotat  ad  hnnc  titulum:  .  .  »qni  (w 
cette  inscription)  semble  prouver  que  les  stratöges  ne  devaient  recevoir  lea 
argent  que  pai*  rentremise  des  iXXir)voxa}iiat€,  id  quod  non  recte  comectxai 
esse  puto,  aique  id  Hauvette-Besnault  infra  p.  133  ipse  concedit. 

*)  Dubium  est,  ad  quam  rem  verba:  »^^toojiivoo  toö  8-f^oo  rr^ 
SSciav«  referenda  sint.  Meier  in  CJG.  I  p.  903  censet  ^Setav  »esse  veniiin 
mutui  dandi  conceesam  quaestoribus  aerarii«.  Boeckh:  »St.  d.  Ath.<  II  4' 
dicit:  »In  gewissen  Zeiten  .  .  .  wurden  gewisse  Teile  des  Schatzes  al^ 
besonders  geweiht  oder  als  eiserner  Bestand  schlechthin  oder  mit  Ausnahm« 
der  Fälle,  wofür  sie  bestimmt  waren,  für  unangreifbar  erklärt;  sonach  durflex 
die  Schatzmeister  daraus  nicht  zahlen.  Doch  wies  der  Staat  darauf  in  dei 
Not  an;  dies  konnte  jedoch  nicht  eher  beantragt  werden,  als  das  Volk  i^ 
den  Antrag  eine  voraufgehende  Indemnity-Bill  beschlossen  hatte«.  Sane  vii 
doctissimus  hoc  loco  non  de  sacro  deae  aerario  cogitare  videtur,  sed  id  hoiaf 
loci  non  est.  Leguntur  igitur  in  his  titulis  haec:  xajitat  Ispcüv  xp^^"»>  ^^ 
s^oav. . .  '^«ftoa^oü  xoö  S-rifioo  r>)v  ^$etav,  qaae  verba  eam  vim  habere  videntor, 
quaestoribus,  nisi  venia  iis  sit  data,  solvere  non  licere.  Itaque  Gilbert  I 
p.  319,  4  dicit:  »Die  Auszahlung  durch  die  Schatzmeister  erfolgte  ^rj^.  t.  l. 
t.  ^.«  In  alio  autem  titulo  [CJA.  I  32  B]  legimus  rogatori  &^'.a  opiv 
fuisse.  Potestne  igitur  existimari  populum,  cum  venia  data  rogationem  pro 
hasset,  tum  demum  quaestoribus  quoque  veniam  pensionis  dedisse?  An  hae 
formula  'j^^f.  t.  $.  x.  SZ>  ad  veniam  rogandi  referenda  est?  Si  ita  res  8 
haberet,  verba  significarent  haec:  cum  populus  sacris  pecunüs  uti  iussisset  - 
venia  prius  rogatori  data  — ,  tum  quaestoribus  pecunias  solvere  licuisse.  1 
autem  fortasse  cum  verbis  ipsis  et  cum  Atheniensium  difßdentia  rerum  p< 
cuniariai-um  dissentit.  Caillemer:  »Dict.  des  antiquitäs«  167  de  iis  rebus  hsa 
dicit:  »II  est  probable  que,  lorsque  le  besoin  se  faisait  sentir  de  recour 
k  des  proc^d^  de  payement  ou  ä  des  affectations  de  sommes  contraires  au 
r^gles  de  la  comptabilit^  d'  Äthanes,  une  decision  du  peuple  intervenait  poi 
mettre  ä  couvert  la  responsabilit^  des  agents  du  tr^or«. 

»)  cf.  Suppl.  I  (CJA.  IV  1)  p.  32. 


o&tav — ]  et  V8.  6  sq.:  [xap«8o(isv  oTpaxrjifoic  ^<;  MfjXov  Tet^jt]^ 
T£t<3t[ija5(oo  Ke^poX-^sv,!  KXso|iii^&i  A^yxo[\Lißoiy<; — ,  T^^|iif>3^ —  tr^  itpj- 
tovetoc,  4*T]^toaiiiv]or)  toö  8f^|ioo  djv  iSetav  ^.  Deniqae  in  CJA.  I 
183  V8.  1  sqq.  baec  legantnr:  xon^iai  lepwv  )y>irjjidTa)v|  [iT^t;  'A^yj- 
mot<...   irap^Sooav  ot(>|[aT]rjYOt(;  T xal]  icapiS^jij^  ^spsxXefSig 

Cum  pnblici   quidem  aerarii  popnlam  simplici  psephismate 
infinitam   facultatem   habuisse,  ex  seposila  aatem  aerarii  parte 
eas,    de   quibas  agitar,    pecanias    depromptas   esse   non   posse 
snpra  demonstratnm  sit,  restat,  ut  peeuniae  saerae  ftierint.    Quam- 
quam   Boeckh    [„Staatsh.   d.  Ath.*"    1678]    eensuit   Athenienses 
totam  fere  aerarium  pablieam  Minenrae  consecrasse,  ita  at  inter 
aerarinm  pablieam  et  sacram   deae  aerariam  nallam  discrimen 
esset;   itaqae   illas   peeanias   ex  consecrato  aerario  pablico  de- 
promptas esse^)  vir  doetissimas  contendit.     At  pecanias  reapse 
sacras  faisse  eqaidem  opinor,  qaam  ob  causam  ei,  qai  ex  illis 
^  popalo  erogari  vellet,  a^ln^  opus  faisse.    Aliter  Beloch  [N.  Rh. 
lins.  XXXIX  55  sq.]    nuperrime   rem   tractavit.     Exponit  enim 
e^  ipsis  quidem  tributis  pecunias  pendere  quaestoribus  Minervae 
^Bi   venia   concessa   non   licuisse,    pecanias    autem    ex  tributis 
^perfluas   cum  aerario  Minervae   coniunctas   eoque   modo   con- 
s^ratas  esse,   a  qao  sacro  aerario  quomodo  pecunias  mutuati 
sint  Athenienses,    nobis    non    notum    esse.     Quod  probare   non 
pOBsum,  cum  etiamnunc  Kirchhoffi  sententiae^)  assentiar.')     Ac 
primum  quidem  miretnr  quispiam  optimo  iure  populum  sociorum 
^butis  non   simplici  psephismate   uti   potuisse.     Deinde  autem 
etiamsi    populum    facultatem    illam   non   habnisse   concedendum 
^^t,  irustra  quaeras,   qua  de  causa  peeuniae  uonnunquam  se- 
positae  sint,  quibus  venia  rogatori  data  eodem  modo  atque  illis 
ati  popnlo   licuerit    Quae    cum   ita   se   habeant,    pecunias,    de 
quibas  agitur,  sacras  fiiisse  constare  mihi  videtur. 

Quibas  rebus  Atheniensium  ratio  ab  aerario  sacro  mutuandi 
illnstratur.^)     Sacras  enim  pecunias  (Ispa  )^p7]|iata)  ad  profanos 

')  Cf.  Boeckh  1.  1.  I  580. 

»)  cf  1.  1. 

*)  Recte  diatlDguit  xp*fj|wita  bpa  et  Syjjloowx  Holwerda:  Mnemos.  nov. 
«er.  XIV  p.  115. 

*)  Etiam  aliae  civitates,  vel  potius  plurimae,  a  pecuniis  sacris  mutuari 
flolebant;  cf.  Büchsenschütz:  »Bes.  n.  Erw.«  p.  507;  de  civitatum  Oraecarum 
mataationibus  cf.   in  Universum  Szdntö:   »Wiener  Stud.«  VII  p.  232  —  252. 


54^ 

usus  adbiberi  nefas  est,  nihilo  tarnen  secins  ciyitas  in  ang 
rerum  aerario  sacro  ad  eam,  quae  populo  Atheniensium  gravi 
yidetur,  rem  utitur,ad  rei  publicae  videlicet  salutem.  Atheniense 
insigniter  divitiis  ornant,  non  eo  sane  consilio,  nt  etiam  in  si 
periculis  et  angustiis  ab  iis  manus  abstineant,  sed  nt  bis 
integris  intactisque  opibns  rem  publicam  servare  possint 
rationem  secnti  Athenienses  peeunias  ex  aerario  sacro  in 
pnblicnm  depromere  ausi  snnt. 

Cum  Athenis  temporibus  belli  Peloponnesiaci  tria  tem[ 
aeraria  fdisse  constet,  Minervae  Poliadis,  Victoriae,  reliq 
deomm,^)  qnaeritur,  a  quo  aerario  populus  peeunias  mu 
Sit.  Quod  de  solius  Minervae  peeuniis  factum  esse  exif 
Et  re  Vera  buius  deae  aerario  populus  praeter  cetera 
est.*)  Nam  cum  in  Minervae  tutela  et  urbs  et  (3oji.ji.axta 
niensium  fuerit,  sicut  maxime  deorum  donis  ornata  est  Mi 
eius  imprimis  fuit  urbi  in  discrimine  rerum  patrocinari  € 
tulari.^)  Reliquorum  quidem  deorum  reditus  vectigalia^) 
et  dona,  Minerva  autem  etiam  tributorum,  bonorum  publica* 
multarum  aliqua  parte  ab  Atheniensibus  donabatur.^)  ] 
maximae,  quae  in  buius  deae  aerario  coacervatae  sunt,  pec 
dum  Athenae  in  periculis  versantur,  in  rei  publicae  usni 
biberi  solent.  E.  c.  inter  annos  433/2  et  427/6  ad  l 
gerendum  ex  aerario  Poliadis  plus  quattuor  milia  talentu 
prompta  et  annis  insequentibus  etiam  reditus  annui  abs 
sunt.^)  Sed  populus  Minervae  opibns  non  contentus  etiam  re 
rum  deorum  aerario  utebatur.  Velut  iam  anno  435  popul 
ducenta  talenta  reliquorum  deorum  aerario  redderentur,  sei 
et  paulo  post  e.  c.  a  parvo  Victoriae  aerario,  quod  sepj 
a  peeuniis  Minervae  administrabatur,^)   duo  et  viginti  tali 

»)  Cf.  Beloch:  N.  Rh.  Mus.  XXXIX  56. 

»)  cf.  CJA.  I  32  B. 

»)  cf.  Busolt  §  213  p.  189. 

*)  Templa  non  modo  »TejiivY]«,  sed  etiam  alioe  agros  possideba 
Büchsenschütz  1.  1.  p.  64  sqq. 

*)  cf.  Dem.  XXIV  120;  CJA.  IV  1  fasc.  alt.  p.  16  n.  34;  Busol 
p.  189;  Büchsenscbüiz  1.  1.  p.  506  sq. 

")  cf.  Holwerda:  Mnemos.  n.  s.  XIV  p.  109. 

',)  cf.  CJA.  1  32.  273;  Busolt  §  213  p.  189. 

0  cf.  CJA.  I  273. 

»)  c^.  Beloch  1.  1.  XXXIX  244. 


atqne    a    reliquornm    deornm    aerario   plus   septingenta   talenta 

popnlüm  mutuatum  esse  tituli  aliqaot  docentJ)    Namque  etiam 

homm  deoram  erat  urbem  tueri,  et  suapte  sponte  deos  id  prae- 

gtare  popnlus   putabat,   eam   deoram   et   nrbis   salus  firmissime 

inter  se  conianctornm  nna  eademqae  esse  videretur.    Qaare  non 

solum  reditas  annui  aliaeqne  omnes  deoram  pecaniae  bello  Felo- 

ponnesiaco  consomptae  sant^),  sed  etiam  rebus  pretiosis,  qaae 

templa  possidebant,    popalus    asas    est,    qai    e.   c.   anno   406/5 

pretiosas  deoram  res  in  Pronao  resenratas  conflari^)  et  priore 

anno  [407]  ex  Victoriae  simalacro  nummos  aareos  cudi^)  iassit. 

Yidemas   igitur,   qao   pacto   ex    omnibus   aerariis  sacris  populo 

pecanias  erogandi  potestas  faerit,  ea  scilicet  coDdicione,  ut,   si 

qais  aerariom  sacrara  violare  vellet,  ei  aSei<f  opas  esset,  proinde 

ac  si  qnis,  at  aerarium  pablicam  illegitime  deminaeretur,  rogaret. 

Impiinitate  igitar  rogatori  concessa  qaaestores  Minervae  sammam 

aliqnam  pendere  populas  iassit    Cuias  pecaniae  asara  persolata 

^t^)  caerimoniae  caasa,  at  religio  eximeretar,  verum  id  ipsum 

^Qf  rogatori  danda  magis  effectum  est.®) 

Qucoiam  impunitatem  rogandi  impetrandam  fuisse  de- 
0Aon8tratam  est,  uunc  anquiremus,  qua  de  causa  aMn^  rogatori 
opus  faerit.  Cum  autem  eam  0LStia<;  causam  esse,  qaod  integritas 
"KJö  xotvoD  pecuniis  iis  violetur,  quibus  aerarium  publicum  auctum 
si^  in  Attico  quidem  iure  publico  statuendum  non  sit,  alteram 
»ubesse  oportet.  Cum  deorum  enim  damno  aerarium  publicum 
lUegitime  auctum  vel  aerarium  sacrum  deminutum  est,  quam- 
qüam  populi  est  curare  et  eflficere,  ut  sacrae  deorum  pecuniae 
^tactae  maneant.  Nam  sicut  publicum  ita  sacrum  aerarium 
^^grum  ratumque  sit  oportet,  et  populo  pecuniae  cum  ipsi  tum 
"*8  debitae  sunt  exigendae.  Utrum  id  quidem  tutor  an  curator 
^  dominus  faciat  popnlus,  non  huius  loci  est  quaerere;  sed 
**t  utique  officium.  Itaque  si  quis  rogationem  laturus  esset,  ut 
P^cuniarum  sacrarum  deminutio  fieret  illegitima  vel  ut  pecuniis 
^^rig  popnlus  in  usum  publicum  uteretur,  id  nisi  venia  concessa 
^^H  non  potuit.     Nam  si  popnlus  venia  rogatori  data  pecunias 

*)  De  bis  mutuationibus  cf.  Beloch  1.  1.  p.  57  Rq.;  Busolt  §  214  p.  190. 

*)  cf.  CJA.  I  188. 

')  cf.  CJ\.  I  140;  Busolt  §  214  p.  191. 

•)  cf.  BOchsenschütz  p.  600. 

*)  cf.  Boeckh  1.  1.  I  580;  v.  supra  p.  51. 

*)  De  hac  re  in  libro  alt.  cap.  I  8.  f.  agetur. 


deorum  adhibendas  esse  decreverat,  dei  bonis  privabantar,  quortin^ 
possessioDem  omni  modo  taeri  religio  erat.^)     Sed  in  discrimi^^ 
tantum  rerum  populum  illis  pecuniis  usum  esse  pro  certo  stat^' 
endum  est,  ac  ne  tum  quideni  nisi  ea  condicione,  ut  primo  quoq^^ 
tempore  restitaerentur  pecuniae.  Minerva  autem,  tutrix  Athenami^'« 
urbi  magis  propitia  erat,  quam  ut  pecuniam  sibi  consecratam  teiO' 
poribus  periculosissimis  ei  non  mutuo  daret.  Et  sieut  populus  rog^' 
tori  impunitatem  concedit,  propterea  quod  in  re  publica  conserran« 
nihil  fere  perhorreseit,  ita  ipsa  Dea  populo,  qui  publicae  salutis 
omnia  experitur,  veniam  dat,^)  si  initio  contionis  hostia  litatar« 
Postremo  tituli  Attici  locum,  quo  ei  rogatori,   qui  aerarincxi 
sacrum    illegitime    deminui   volebat,    aSeic^    opus    esse    diluciA^ 
dicitur,   afferre  liceat.    Ingeniosis   enim  Kirchboffi   Supplement!  s 
in  CJA.  I  32  B   leguntur   haec    [vs.   16  sqq.]:   ^av  8d  xk;  [swna  P/i 
^icn|>Y]y[i]a*(i  [17]  l[?|)Y]<pt(3[iivYj(;  7t][ü)  tffi  iSeJta^  yipfp^oti  to[ic  Xp^t^]' 
tol[^]  Tfj(;  'AdTr]v[atac,  lvsyd'3^][ü)  xoi<;  ai)T]oic  oiaffsp  i4|v  tt^)  ia]^i 
6t[7c]i()  Yj  lm[t|)rj(p{aT(j.  .  .  .*)     Atque  etiam  alter  huius  tituli  locni 
quem  integrum  referam,  dignus  est;  vs.  11  sqq.  haec  leguntur  ^ 

')  Cf.  Holwerda:  Mnem.  n.  s.  XIV  p.  115. 

•)  In  Graecoinim  lingaa  sacra  dicitur:  X-fjö-rjv  8i8tü3tv;  v.  suprap.  Sadn.  3- 
•)  Hoc  loco  legendum  est:  xi<;  litteram  <;  lapicida  per  errorem  oniiüiti- 
*)  In  CJA.  I  188   V8.   2  sqq.   haec  leguntur:  xaiitat    lep<öYXP''iM^'^"*^  ^^ 
'AO-fjvatotg .  . .  .    irapsSoaav   ex   ttuv   sicexeiiuv    »'{/Yj^ptaaijivoo   xoö  8-f|jJLOo«.    Gilbert    A 
p.  319  not.  4  adnotat  ad  haec  verba:  quaestores  Deae  pependisse  »'j^tj^toofif/oo 
Toö  S-rjfioo  f)^v  5?stav€  aut,  ut  ipsius  verbis  utar:  »auch  wohl  mit  Weglassoa^ 
von  T-rjv  ^Setav  (CJA.  I  188),  aber  in  demselben  Sinne« ;  cf.  Kirchhoff:  AbhcU- 
d.  ßerl.  Akad.  1876  p.  40,  qui  etiam  CJA.  I  179,  cui  titulo  tota  deest  for" 
mula,  huc  pertinere  dicit.     Id  autem  non  rectum  est  mea  quidem  sententiü- 
Lapicida  enim  verba:  xtjv  aSeiav  automisit,  aut  formula  'Vrj'f.oafjivoo  toö  3-fjio«> 
aliter  atque  haec:  ♦J'Yj^taaijivoo  toö  $Y||ioo  frjv  ÄSstav  explicanda  est,  ita  quidectr, 
ut  hoc  loco  non  de  pecuniis  sacris   cogitandum  sit  aut,  si  pecuniae  sacrae 
fuerint,  ut  ex  iis  populo  simpiici  psephismate  erogare  licuerit.    Voce  »mw»* 
significantur  anni  vertentis  reditus  apud  Deam  depositi,  ut  Boeckh  [l.  1-  ^ 
5]  exposuit,  ex  quibus  populo  psephismate  missis  ambagibus  erogare  liciut 
[cf.  Boeckh  I  579  sq.],  utique  pecuniae  publicae    [cf.  N.   Rh.  Mus.  XXXI ^ 
58  sqq.],   quas   quaestores  venia  non  data  solvunt;    ex    his    igitur  pecum^ 
quaestores  »elg  tyjv  SuußeXiav«  et  ad  similes  res  pependerunt,  ut  CJA.  I  188  9^1- 
docet.     Si  autem  hae  pecuniae  (eicfceta)  annui   pecuniarum  sacraium  redi^*** 
essent  [cf.  Bärchhoff  1.  1.  p.  49],  ad  eas  saltem,  de  quibus  dixi,  res  venia  do^ 
data    quaestores    solvisse    esset  statuendum  [contra  cf.  quae  Kirchhoff  l-    . 
p.  40  sq.  exposuit].     Nam  verba  '^r^i>'  t.  5.  x.  a5.  non  supervacanea  esse,  Q*^* 
anxiam    Atheniensium   curam   et  diligentiam  rerum  pecuniariarum  noven^ 
nemo  non  intellegit. 


hl 

[. .  .xoi<;  8s]  ojXol^  XMI^*"!^^  '^^^]^  "^fi  'A^vata^.  xo[t^  ts  vöv  o'jotv 

i][|iKdX6t   xa]i    äxt'    av   t[6]    Xo[iff6v    avJa^^^or^Tat,   (jlt)  yp:?jo[^ai    |i.7)8§ 

ixovajpioxsiv  a]x'   a^jxöv   ec  aXXo   [xt,  ii*»)&]  £^  taöxa  oir^p  |io[pta<; 

df«)giac  SJoövat  xsXJsostv,   iiv  xi  8§[Tfl.   s^  aXX]o   Sfe  [itjScv  X!^*^i^^^[^ 

Toi;  XP^ll*-*^!^»  ^*^  J^'^i  '^l*')^  äSstav  (j*irjy[i'3Tjxat  6]  8f^|jL[o]^,  7ca[^]i7r[s]p 

^p^  7j  ^4^1^  iq]  [irspl  ^Gfjopact;.     Caius  titnli  psepbisma  alterum, 

qnod  in  parte  legitur   postica,   ad  pecanias   Minervae   pertinet. 

Qdo  psepbismate  scivit  popalus,  at  deductis  pecuniis  qnibasdam, 

qnae  ad  certas  res  divinas  destinatae  erant,  reliquae   pecuniae 

Minervae,  quae  tarn  in  arce  servarentur  aut  postea  in  aerarium 

Deaedeferendae  essent,  integrae  manerent  neve  in  eam,  de  qua  ante 

dictum  esset,  rem  amplins  impendi  liceret  decem  milibns  draehmarum, 

^  quid  opus  esset    In  alias  res  tum  demnm  consamendas  esse 

il'^s  pecanias,  si  populus  rogatori  SSeiav  decrevisset.  ^)  Ex  initio 

entern  detmncato  iam  Augustus  Boeckh^)  coUegit  de  rebus  qui- 

i^Qsdam   sacris   reficiendis    et    de    suraptibus    in    aedificationem 

^iiandani  faciendis  sermonem  fieri.')     Et  ad  sacras  quidem  res 

Popolos   peeunias   deorum   psepbismate    decernit^)      Tamen   ne 

^  his  quidem  certum  modum  ille   transit.     Deuique   ex   eodem 

^^ulo  eum,  qui  peeunias  sacras  ad  profanos  usus  depromi  velit, 

P^puli  interdietum  violare  intellegitur,^) 

Verum  tamen  rebus  adversis  populnm  ad  aeraria  deorum, 
'''^primis  Minervae,  refugisse  snpra  (p.  54  sq.)  exposui.  Quam  ob  rem 
"^licles,  cum  instante  belio  Peloponnesiaco  publicas  Atheniensium 
^P^8  et  subsidia  enumeraret,  etiam  tsfjöv  xr^TQtJi'^^wv  mentionem  fecit^) 
^i^fisus  populum  rebus  angustis  sine  ulla  dubitatione  iis  usurum 
^^^ ^)    Quoties  autem  res  publica  Atheniensium,  quamquam  rogatori 

')  Cf.  Boeckh:  »Staat«li.  d.  Ath.«  I  582  sq.  II  64  ;  Busolt  §  213  p.  189  sq. 

*)  1.  1.  II  64. 

•)  cf.  Kirchhoff:  Abhdl.  d.   Berl.   Akad.   1864   p.  9;  cf.  Busolt  1.  1. 

*)  cf.  Bull,  de  corr.  hell.  IV  225.  Hoc  psephismate  populus  scivit,  ut  de  \ye- 
^^^üs  sacris  in  sacro  templi  Eleusinii  agroex8trueretur,ubiÄ«a(>xottreconderentur. 
^^^rum  idem  titulus  invenitur  in  CJA.  iV  1  fasc.  alt.  p.  12  post  n.  27  vs.  10  sqq. ; 
^  etiam  CJA.  IV  1  fasc.  alt.  n.  35b;  Beloch  N.  Bh.  Mus.  XXXIX  p.  53;  Busolt §213 
^'  ^  ^9, 6.  —  Pecuniarum  sacrarum  in  eas  aedificationes  consumptarum  usurae  non 
P^^aebantur;  cf.  Kirchhoff:  Abhdl.  1876  p.  37;  Mnem.  n.  s.  XIV  p.  115  sq. 

^)  Eadeni,  quae  de  Minervae  pecuniis  traduntur,  de  reliquorum  deorum 
^^^'^lio  colligenda  sunt. 

•)  cf.  Thuc.  II  13.  VI  8. 

')  Velut  Demoethenes  XXIV  9  t«  lepa  et  xa  oziol  /p-fj^aTa  nomine  »la 
'^Vfi^  comprehendit. 


^58    __ 

äSsta  (landa  fuit,  divitias  deorum  suas  fecerit,  nemo  fere  est  q^^^ 
noverit.  Et  initio  quidem  pecuniae  debitae  reddebantur,^)  Pel<^ 
ponnesiaco  antem  bello  confeeto  omnia,  non  modo  pecuniae  sacr^ 
sed  etiam  aurea  et  argentea  in  Parthenone*)  vasa  consump 
fuerunt,  et  in  tioc  naufragio  neqne  caput  neque  usnrae  pecai 
arum  sacrarnm  in  aeraria  deorum  redierunt.^) 

llc.  Popnlus  ei  veniam  dat,  qui  (quinto  quidem  a.  Ct 
n.  saeculo)  sla^popav  rogaturusvelqui  civium  res  familian 
illegitime  h.  e.  tributis  extraordinariis  deminuturus  et 
Venimus  ad  aliam  olMck:  speciem. 

lam  pluribus  loeis  demonstravimus,  quam  anxio  animo  p 
pulus  Atheniensium  id  egerit,  ut  x6  xotvöv  integrum  ratumqi 
esset.  Omnino  enim  Atbenis  nihil  fere  subtilins  et  diligentü 
legibus  temperatum  fuit  quam  res  ad  pecunias  publicas  pe 
tinentes,  quae  non  modo  cura,  verum  etiam  suspicione  et  diffident 
eustodiebantur.  Itaque  populus  omni  modo  curavit,  ne  zb  xoiv 
illegitime  deminueretur  neve  illegitime,  scilicet  pecnniis  deoroi 
augeretur,  ad  quas  rogationes  ferendas  aSüo^  opus  fiiisse  dixima 
Idem  autem  vahiit,  si  quis  x6  xotvöv  illegitime  de  civium  pecunii 
h.  e.  eb'fop^,  augeri  voluit. 

Constat  a  populo  in  summis  belli  calamitatibus  psephismai 
extraordinarium  et  ex  censu  conferendum  tributum  (elotpopav)  impen 
tum  esse.  Quod  tributum  extra  ordinem  in  bello  aut  belli  c&a& 
praestandum,  cum  non  in  capita/)  sed  in  res  familiäres*)  civiui 
imponeretur,  ipsi  inquilini,  quin  etiam  heredes  filiae  et  pupilli  i 
civium  numerum  nondum  adscripti  pensitabant,®)  neque  cuiqoai 
immunitas  eins  dabatur,')  neque  eis,  quibus  codem  tempore  mnm: 

*)  Cf.  CJA.  I  32  A:  sirsi^Y]  x^  ^\0-fjvaioc  xa  xp'.ay'Xia  TaXavT[a]  ftvsvrfivrfx'cat 
TCoXtv...,  quae  pecuniae  Deae  redditae  8unt;  cf.  Kirchhoff  1.   1.  p.  44;  BofO 
§  2U  p.  190  adn.  10. 

*)  cf.  Hauvette-Besnault  p.  133. 

")  De  aerario  sociali  cf.  in  Universum  Busolt  §  214  p.  190.  —  l>eco 
dicione  rei  publicae  Atheniensium  post  bellum  Peloponnesiacum  confectum  * 
Bilcheenschütz  p.  h9S  sqq. 

*)  cf.  Dem.  XXir  54.  XXIV  16«. 

*)  cf.  Meier:  »de  bon.  damn.«  p.  145. 

•)  cf.  Dem.  XX  26.  28;   Lys.  XII  20;   Gilbert  I  345.  5;  Thumser:  »^ 
civ.  Ath.  mun.«  p.  11>^,  l.  —   De  tributo  extraordinario  inquilinis  imposi 
cf.  »Wien;  Stud.€  II  p.  191;  ibid.  VII  65  sq. 

')  cf.  Dem.  XX  18. 


59 

trierarchiae  mandatnm  erat,^)  neque  eis,  qui  omnium  liturgiaram 
immunes  (ixsXeic)  erant,^  ged  oportebat  ;,7rdvTa<;  (praeter  thetes 
scilicet  vel  capite  censos)  sb^dpeiv'',  ut  ait  Demosthenes.')  Qoodsi 
qiiis  haee  tributa  non  contalerat,  eins  bona  publicata  venibaut,^) 
sed  id,  quod  venditis  bonis  deduetoque  eiacpopdc  pretio  reliquum 
erat,  domino  einsve  heredibus  reddebatur;^)  nee  tarnen  eo  nsque 
poena  patebat,  ut  in  vincula  publica  coniceretur.^)  Per  cetera 
ü,  qui  debita  tributa  extraordinaria  non  persolverunt,  pares  sunt 
ac  debitores  aerarii;  itaque  iis,  qui  remissionem  sla^opdc  sibi  irrogari 
▼ellent,  aSsio^  rogandi  opus  fuisse  opinor.  ^)  Denique  sb^opd  initio 
qaidem  de  fundis  (7av5f4  omia^)  tantum  pensa  est,^)  deinde^)  autem 
de  mobilibus  quoque  rebus  (a^avsi  ohoio^)]^^)  ipsi  capiti  in  servis 
occupato  tributum  est  impositum.  *  M  Sola  metalla  immunia  erant.  *') 

')  Intra  onius  anni  spatium  non  plus  una  litorgia  praestauda  erat  elvi 
Attico;  stsipopd  autem  in  numero  '/»stioupfuiv  non  erat  [cf.  Thumser  1. 1.  p.  22. 
*^J«  qnamquam  eam  scriptores  saepe  liturgiam  nominant  [cf.  e.  c.  Isoer.  VIII 20; 
Thumser  p.  26] ;  cf.  etiam  Busolt  §  222  p.  194  sqq. 

')  velut  Harmodii  et  Aristogitonis  stirps;  cf.  Dem.  XX  18;  Thumser  1. 
1-   p.  117,  2. 

»)  cf.  Dem.  I  20.  II  31.  XX  26;  CJA.  IV  1  p.  11  n.  25  vs.  6.  —  Semel  De- 
ii^oethene  adulescentulo  civibus  Sidoniis,  qui  Atbenis  habitabant,  cto^f>d^  im- 
n^^Uiitas  data  est;  cf.  CJA  II  86;  Boeckh  1.  1.  I  694;  sed  de  hac  re  v.  infra 
P-    ^l  sq.  adn.  3  s.  f. 

*)  cf.  Suidas  s.  v.  7zoi).r^Tffi;  Phot.  s.  v.  Koihr^xv.;  Busolt  §  222  p.  196,  3. 

*)  cf.  Meier:  »de  bon.  damn.«  p.  145;  de  publicatione  bonorum  cf.  Lys. 
XX IX  9;  Boeckh  I  507. 

*)  cf.  Demosthenis  Audrotianam,  in  qua  oratione  Demosthenes  de  sls- 
^^^^i;  exigendis  copiose  agit.  Platner  quidem  [»Proc.  u.  Kl.«  I  41]  oratorem 
^o>-iun  debitomm  custodiam  commemorare  afßrmat,  Boeckh  autem  negat  [1. 1. 1 
.  ^  ] ;  cf.  Dem.  XXII 48  sqq.  Quoquo  autem  modo  res  se  habet,  certe  nonnunquam 
_  ^cddisse  puto;  cf.  Dem.  XXIV  160  sqq.  Nam  onmino  »toog  stOTrparcovra^« 
^^O^ste  se  gessisse  in  exigendis  tnbutis  retro  debitis  Dem.  XXIV  198  docet. 

^)  cf.  Dem.  XXII  42.  —  Num  autem  id  unquam  factum  sit,  pro  certo  dici  non 
P^t^'^st.  Nequaquam  tota  pecunia  imperata  redibat  [cf.  Dem  XXII  44 ;  Busolt §222 
P     1^  96,  4].    De  hac  re  cf.  id,  quod  supra  p.  31  de  remissione  trierarchiae  exposui. 

*)  Simulac  negotiatio  Athenis  increvit  floruitque,  tum  non  solum  prae- 
^^*Tim  possessores,  sed  etiam  negotiatores  tributum  pendere  oportebat 
^^XMnseri  sententia  [l.  1.  p.  31]. 

*)  certe  iam  hello  Peloponnesiaco ;  cf.  Gilbert  I  346,  1. 

>•)  cf.  Hesych.  s.  v.  vaoxUpot;  Busolt  §  222  p.  195,  3. 

")  cf.  Isoer.  XVII  49. 

*')  propterea  quod  possessores  quotannis  aliquam  redituum  partem  ae- 
^^^opnblico pendere debebant;  cf.  Boeckh  1.  1.  I  639;  Hermann:  »Gr.  Altert.« 
^"^    §162,  20;  GUbert  I  346,  1;  Thumser  p.  40.  28  sqq.  118,  2. 


60 

Gertum  liuius  tributi  impositi  cxemplnm  primiim  apnd  ThV' 
cydidem  [III  19]  invenitur.  Quo  anctore  anuo  428  a.  Chi.  ^■ 
Athenieoses  Mytilenas  oppagnatari,  ut  duceDtoram  talentam  tn- 
butum  exigeretur,  decreverant.')  Mos  idem  saepias  imperatoK' 
«BBC  videtur.')  Veram  id  üUb  temporibaB  non  Bimpüci  psepUie 
niate  a  populo  decretnm  eese  andimaa.  Udo  enim  titnlo  [CJ-^ 
I32B]  nOD  licuiBBe  —  quioto  quidem  aaecalo  —  nisi  potestat 
publice  coDceBsa  ad  popoliini  ferre,  ut  tributam  civibna  impoiic 
retur,  docemnr.')  Quo  loco  a  Kirchhoffio  optime  restitnto  I« 
guntiir  haec:  [-e;  äXXjo  84  jLt^Siv  /i>t,o&a[i  toi?  yjiiffjxai][/,  im  ja. 
TJijv  iSiinv  ^rffll-miTTi  ö]  57l(i.[o]c,  xa[*]«t[slp  4["v  Tj  ox^t?  ifl]  [xst 
i^y]ofi4c-  ääv  Si  Tt;  [etjrfl  ij)  ^iri^iTj^ltjaxi  ^i\  i['^rifi'3^Ävrfi  k](»  r?, 
4Se][ac  -/j/fp^ai  to|'?  •/p-f,^]am.v  TOi[c)  xf,;  "A#Tjv[afai;,  iv3)fi3d][a)  tat 
awtjotc  oforsfi  li[v  11(0  i^lfäf-ttv  st[s]:[j  fj  km,[<^7ff{'rQ  . .  .*)  Populo 
decrevit:  In  alias  res  pecuniae  Minervae  ne  adbiberentur,  uif 
populus  eiua  rei  i^scav  acivisset,  proinde  ac  si  Etifofii  in  discep 
tatioDe  veraaretor.  QuodBi  quis  rogationem  tulisBet  ant  (proedrufi 
populum  iD  snffragium  misisset  venia  non  data,  ut  ex  aerari- 
sacro  Minervae  depromerentur  pecuniae,  eaadem  poenas  luere* 
ac  ai  quia  rogationem  tuliaaet  ant  (proedrns)  in  auETragiam  mi 
sisset  de  ili^tpo;)^  exigenda  (sc.  venia  non  data). 

Quoniatn  $8eiav  inipetrandam  fuisse  tiof'ipä';  rogatori  coa 
stat,  qua  de  causa  veniam  dari  necesae  fuerit,  demonstrare  conabor 

Ei(]fpofi(iv  tributum  extraordinarium  ad  bellnm  gerendum  fnissc 
e  mnltis  acriptoruni  locia  patet;')   quam  ob  cauBam  praetoribDS  ^j 

■)  Cf.  ThutDserp.  50,öiUaiivette-Be8nault  p.  134,  S\  BoBolt  g  214  p.  IW- 

■)  cf.  Arist.  Equit.  v.  924  (ed.  Kock;  cf.  adn.  ad  h.  I.);  Boeckh  1.  I.  I 
fl20a.  De  hac  re  cf.  in  univertum  Hermann:  -ür.  Altert.»  I  §  162;  floeckb 
1.  1.  pasfiim,  imprimia  1  618  eqq.;  Gilbert  1  p.  346;  Beloch:  N.  Rh.  Uu«- 
XXXIX  245  Kqq. 

•}  cf.  CJA.  IVl  n.  25.8;  Gilbert  I  345.  6;  Thuraser  1.  1.  p.  19;  Bosd* 
g  194  p.  175,  2.  §  222  p.  1«,  10;  Valeton:  Mnem.  n.  s.  XV  p.  3,  qni  )er»" 
in  bnnc  forntam  redigit:  'ne  quia  de  tributo  ex  cenni  civibus  imponend'^' 
ntpi  itafop^t,  rogationem  tnlerit  niei  impunitat«  impetrata«. 

*)  cf.  Thumaer  i.  I. 

'')  E  locomm  huc  spectantium  multitudine  ho9  tantam  ael^;  %^^ 
Oec  11  6;  Plat.  Legg.  XII  ii.  949c:  Lya.  XXV  12;  Isoer.  VIU  20;  Dem-  ^* 
4.  XX  26.    18.  XXII  «3;  cf.  BuBolt  g  222  p.  19t,  9;  v.  etiam  snpra  p.  5Ö- 

*)  cf.  Schoeraann;  >Ant.  i.  p.  öt.<  p.  323;  Hauvette-Besnault  p.  134> 
riliua  temporibua  cura  illa  commisBa  erat  naucraris,  qni  poatea  demar^ 
lati  annt;  cf.  et  Harpocr.  et  Suid.  a.  v,  üijuipfo^;  Hraych.  b.  t.  vainkt^ 


cura  reram  ad  sta^opiv  pertinentium  commissa  erat^)  Tamen 
fieri  potnit,  at  id  tributam  ad  alias  res  adhiberetiir,  sive  pecuniae 
ad  rem  publicam  administrandam  sepositae  in  bello  gerendo 
eonsumptae  erant  et  dorpopoj,  restitnebantur,  sive  pecuniae  mutuae 
solvebaninr,  sive  magna  opera  ad  usam  militarem  destinata 
oonficiebantnr.')  Sane  etiam  tum  sla^opdv  semper  fere  rebas 
militaribas  praesto  fuisse  Boeckh  docuit.  Nam  in  pace 
qnoque  rebus  bellicis  prospiciendum  esse  per  se  ipsum  in- 
tellegitur.  Itaque  hoc  extraordinario  tributo  pecanias  publicas^ 
ex  qnibns  impensae  in  rem  publicam  administrandam  fiebant^ 
ftngeri')    non    recte    dicas,    sed    eb^opi    aut   ipsis    rebus    ad 

')  Cf.  Boeckh  1.  1  I  620  adn.  d  sq.;  Scboemann:  »de  com.  Ath.«  p.  314; 
»Gr.  Alt.«  I  461;  Hauvette-Besuault  p.  140.  142;  Busolt  §  179  p.  162.  — 
^praetonim  ministris  cf.  Platner  II  103;  Boeckh  I  212. 

')  cf.  Boeckh  1.  1.  I  620;Schoemann:  »Anüqa.«  p.  311  sq.;  Gilbert  I  330. 

')  Hoc  loco  in  verba  quaedam,   quae  in  titalis  nonnullis  inveniuntur, 

breviter  inqoiramas  necesse  est.     Legimus  quaestores  Minervae  sumptus  »st^ 

^j>  avaifpQKp4]v  TTfi   (STf^KTfi*   faciendos   »«t  ttöv  ?hta  taXavroiv«  pendere  iuberi 

[cf.  Hartel:   »Stud.  üb.  att.  Staatsrecht  und  Urkunden wesen«  (Vindob.  1878) 

P-  131  sqq.;  Boeckh:    >St.  d.   Ath.«   I  234  (CJA.  U   17.  44.  84.  86.  270)]. 

Haec  decem  talenta  Koehler:  >Urk.  u.  Untersuchungen  Üb.  d.  del.-att.  Seebund« 

P*  12  pniat  esse,  ut  ipsius  verbis  utar:  »ein  Dispositionsfonds  für  die  laufen- 

^<ai  Ausgaben  (»t;  ta  «iovra)«,  Hartel  [cf.  CJA.  II  270  vs.  8  sqq.]  1.  1.  p.  1:'.2: 

•cm  Einnahmeposten,   der  durch  die  tiotpopat  der  Metöken  Jahr  für  Jahr  zu- 

^mineii^^ebracht  wurde«,  ut  ego  opinor :  tributum  [aut  quotannis  aut  constituti» 

wntnm  temporibus  Cef.  »Wien.  Stud.«  VII  56)]  inquilinis  impositum,  quo  im- 

P^^  fierent  in  arm  amen  tarium  atque  navalia  restituenda,  ex  quibus  tamen 

**•?  ^  Uona*  quoque  pecuniae  a  populo  erogatae  sunt  [cf.  Thumser   p.    17 

^^*  3;  Schubert:  »de  proxenia  Att.«  (Lips.  1881)  p.  51 ;  cf.  de  hac  re  etiam 

^«^kl:  »Wiener   Stud.«    II  188].     Quae   pecuniae  in  arce  a  quaestoribus 

^Grvae  administratae  sunt,  cum  autem  populus  simplici  psephismate  (venia 

''^^atori  non  data)  bis  pecuniis  usus  sit,  reditus  deae,  id  quod  Hartel  vult  [1. 

h  e^  non  possunt  [cf.  Gilbert  I  p.  321/2, 4].  Hie  autem  dixerit  quispiam  pecunia» 

'^^  oollatas  saepius  »et?  rrjv  Jtotx-rjotv«  adhibitas  esse.     Sed  illam  inquili- 

*^in  «Iwopdv  —  quorum  «lo^pop^ig  omnino  a  civium  tributis  Athenienses  ac- 

.^^^te  distinxisse  tituli,   quibus   isotelia   peregrinis   datur,    docent  (cf.  e.  c. 

^*^A.  n  121, 27. 176,  31 ;  cf.  etiam  »Wien.  Stud.«  II  p.  191 ;  ibid.  VII 65).  -  ab  ea 

^'^^»Tiendam  ease  puto,  quae  ad  beUum  gerendum  collata  est;  cf.  »Wien.  Stud.« 

. .     ^6.  Hoc  modo  expHcandum  videtur,  quod  semel  peregrini  Sidonii  Athenis  ha- 

^*ites huius  tributi  immunes  facti  sunt;  cf.  CJA.  II 86.  Accedit,  quod  hi  Sidonii 

^  metoecorum  ordini  adscripti  Athenis  habitabant,  sed  negotiandi  causa  Athe- 

^  pTofecti  per  breve  temporis  spatium  ibi  commorabantur,  id  quod  Schenkl  1. 

'^*  p.  189  probavit.  —  (3eterum  Schenkl  contendit  Sidonios  illos  non  clotpop^ 

^^'^to«  esse  per  Privilegium,  sed  populi  decreto  interdictum  esse,  »ne  eorum 


bellum  pertinentibus   praesto    fait   aut  pecuniis    „Staxfpsox;"  i^ 
bello    consumptis    lacunam    pecuniaram    publicarum   explevit.*) 
Utcunque  autem  res  se  habet,  quod  augendis  pecuniis  integrit^ 
aerarii  publici  violatur,  nequaquam  Athenis  causa  aSeta^  danda^ 
fuit.    At  illegitime  id  factum  est  in  damnum  civium,  quamquatO 
legum  est  res  civium  integras  tueri.     Sed  videtume  ex  hominibas 
sibi  diffidentibus  constare  is  populus,  qui,  neea  rogatio  feratur,  imp^— 
dire  studet,  quae  rei  publicae  in  summo  periculo  partem  quandam  e:^ 
civium  pecuniis  comparet?  Sane  quidem.     Atque  re  vera  conce^ 
dendum  est  ad  veniam  dandam  magni  momenti  fuisse,  quod  po- 
pulus, ne  munus  ad  omnes  locupletiores  aeque  pertinens  a  quovi  s 
cive   temere    imponi   posset,   prohibere   volebat.      Ela^pi   enina 
nirais  grave  onus  putabatur,  quam  plerique  inviti  suseipiebant^J 
Dt  id,  quod  dixi,  illustrem,  simile  quid  afferre  liceat.     Eum,  qixl 
legem  aut  psephisma  rogarat,  lege  aut  psephismate  iam  a  populo  pro- 
bato  per  Yp^^'^jv  irapavö|uov  in  ius  vocare  licuit.  Qua  in  actione,  si  ro- 
gatio, quam  totus  acceperat  populus,  contra  leges  lata  erat,  nemo  nisi 
rogator  poenas  luebat,  propterea  quod  populum   in   errorem  im- 
duxisset.^)  Rogator  igitur  solus  periculum  plebiscitiperlatisabiba^- 
Sicut  autem  Ypa^Tj  7rapavö[jxov  ad  id  instituta  erat,  ut  rem  publicam  ^' 
temerariis  vel  perniciosis  rogationibus  tuerentur  iudices  heliastici, 
ita  sloy opa^  rogatori  äSsca  impetranda  fiiit,  ne  temerariis  rogati- 
onibus primi  cuiusque  iacturam  facerent  res  civium.*)     Hie  fof- 

nomina  in  symmoriarum  ad  tributa  extraordinaria  exigenda  iiiAtitutanii33 
laterculos  inferrentur«  contra  leges.  De  horum  privilegio  cf.  etiam  Wester- 
mann: »de  publ.  Athen,  bonor.  ac  praemiis«  (Lips.  1830)  p.  7  adn.  6' 
Thumser  1.  1.  p.  117  sq.  et  adn.  2.  Itaque  Schoemann,  qui  [in  »Antiquit.  iu«'- 
publ.  Gr.«  p.  321]  hoc  contendit:  »immunitas  (stwpopd^)  inquilinis  raro  to* 
batur«,  nimium  dixisse  mihi  videtur.  —  Nequaquam  igitur  StotxY^otoK  pecuniÄ^ 
slcfof^  auctas  esse  dici  potest. 

*)  üt  lingua  vemacula  utar:  »sie  deckte  ein  Deficit«.  Nonnunquau*» 
posterioribus  saltem  temporibus,  Elocpopat  imponebantur,  cum  pecuniae  debit^^ 
remissione  concessa  non  redierant;  y.  supra  p.  40. 

«)  cf.  Lys.  XX VIII  4.  3;  Dem.  II  24.    Velut  tio^opd  cum  civium  ^^v^^ 
confertur  apud  Isoer.  VII  51;  Dem.  XXII  65;  cf.  etiam  Xen.  Oec.  11  6; 
nique  [Xen.]  de  rep.  Ath.  I  13,  quae  sane  verba  in  paucornm  potentium 
tionem  scripta  sunt;  cf.  Thumser  1.  1.  p.  50  sqq. 

")  id  quod  Aristoph.  Equ.  1355—1357  lepidissime  perstringit 

*)  H»rtel  cum  [»Stud.«  p.  255]  dicit:  »Es  ist  eine  staatsrechtliche  Ui 
geheuerlichkeit  zu  glauben,  dass  ein  vom  Volk  sanctionierter  Bescblo- 
gegen  seinen  Willen  durch  die  Einsprache  des  Ersten  Besten  ohne  WeiUr^^^ 


G3 

tas«e  dicat  aliquis  hanc  causam  aSeiaz  dandae  maxime  ad  tem- 

pora  democratiae  dissolutae  et  eflTrenatae  quadrare  videri,  non 

temperatae  et  moderatae;  illis  autem  temporibus  SSetav  rogatori 

concedi  non  iam  oportuisse,    sed  simplici  psephismate  siafo.od«; 

imperatas  esse  verisimile  est.     E  contrario  id  ipsum  moderatae 

democratiae  est  omninm  civium,  divitum  paupernm,  res  familiäres 

aeqne  tueri.  Cum  autem  eia^opd  rei  publicae  in  damnum  civium 

Privilegium  sit,  leges  eam  rogari  vetant,  perinde  ac  si  quis  pe- 

caniis  sacris  populum  uti  velit.     Atque  re  vera  elayopi  in  titulo 

Attico    [CJA.   I32B]    cum    pecuniarum   sacrarum   deminutione*) 

confertor,  quam  venia  non  data  rogare  non  licuit   Immo,  quinto 

quidem  a.  Chr.  n.  saeculo,  cum  deorum  aeraria  magnis  pecuniis 

erant  referta,  rem  publicam  magis  a  civium  rebus  familiaribus 

quam  ab  aerariis  deorum  manus  abstinuisse  ex  eo  patet,  quod 

pennnltis  iam  mutuationibus  factis,  cum  pecuniae  sacrae  magis 

magisque  consumptae  essent,  tum  demum,  ut  primo  extraordinario 

tribnto  pecuniae  ad  bellum  gerendum  conferrentur,  populus  de- 

crevit*)     Atque   quamvis  saepe  inde  ab  illo  tempore  sto^opi^) 

civibus  imponeretur,  tamen  extremis  quoque  temporibus,  ut  ait 

Hauvette-Besnault  [„Les  Strat6ges  Atheniens"  p.  134]:   „eh^opi 

^Qt  toujours  une  mesnre  extraordinaire,  que  le  peuple  ne  se  de- 

<5idait  ä  voter  qu'  en  pr^sence  d'un  danger  imminent.***) 

'ASzio^  igitur  res  publica  impedivit,  quominus  civium  res 
^iäuxiliares  immodicis  tributis  extraordinariis  nimis  deminuerentur, 
^^  rogatori  aMn^  opus  fuit,  quod,  quinto  quidem  a.  Chr.  n.  sae- 

°^tte  inhibiert  werden  können«,  obliviscitur  Athenis  leges  plus  valuisse  quam 
P^Puli  psephismata  [cf.  Busolt  §  193  p.  174].  Quin  etiam  ^pa^ig  icopavo^juuv 
^^taids  datio  a  sex  milibus  civium  decreta,  si  quidem  contra  leges  rogata 
«rat,  inritaest  facta  [cf.  Plut.  vit.  X  orat.  p.  835  sq.;  Gübert  I  176,  1;  Hof- 
^a^D:  »de  iurandi  formulis«  p.  11].  Si  igitur  psephisma  quoddam  leges 
^ölaret,  illa  actione  decretum  illegitimum  antiquari  potuit.  Idem  vero  in- 
^itutum  male  ac  perverse  adhiberi  potuisse  per  se  ipsum  intellegitur. 

')  Num  templa  quoque  in  tributum  extraordinarium  pecunias  con- 
^'^rint,  incertum  est;  npo6io^of>d<;  quidem  munus  postera  aetate  etiam  pa- 
^»^m  Sacra  praestabant  (cf.  Busolt  §  222  p.  196). 

*)  Haec  quidem  Busolti  sententia  est  (1.  1.  §  214  p.  190);  item  Belochi 
^^'  ^h.  Mus.  XXXIX  245;  de  hac  re  v.  paulo  infra).  Quoquo  autem  modo 
^  9e  habet,  utique  mutuationes  a  pecuniis  sacris  prius  quam  slofopa;  a 
P^P^lo  decretas  esse  opinor. 

•)  cf.  Beloch  1.  1. 

*)  cf.  e.  c.  Dem.  XXIV  161. 


64 

culo,  tributom  extraordinarium ')  civium  bonis  imponi  lex  vetabat') 
Nam  in  Atheniensium  re  publica  vectigalium  tantum  exigendonua 
mos  fuit;^)  itaque  si  quis  rogaturus   erat,   at   civibas  tribatam 
imponeretur,  ei  adü^  opus  erat,  qnippe  qui  civium  res  familiäre» 
illegitime  deminuturns  esset. 

Sed  haue  iSsiav  cum  quinto  saeculo  valnisse  traditum  sit,  oritor 
quaestio,  num  posteriore  aetate  ea  rogatori  non  iam  opus  fuerit,  vel 
quando  lex  illa  ita  abrogata  sit,  ut  tributa  missis  ambagibus  rogareli- 
ceret  Titulo  sane  allato  [GJA.  1 32  B]  cum  dilucide  doceamur  legem 
vel  decretum  quoddam  deelo^opdcrogandae  ratione  factum  valai88e/> 


')  üt  noetrae  aetatis  significatione  utar:  »eine  directe  Steuer«. 

*)  Nam  legem  quandam  de  hac  re  valuisse  ex  eo  videtur  patere,  qnod 
in  CJA.  I32B  iilius  ratio  habetur. 

•)  Schoemann:  »Griech.  Altert«  I  451  recte  dicit:  »Freistaaten  haben 
gegen  directe  Besteuerung  eine  sehr  erklärliche  Abneigung  und  greifen  dQI' 
in  Notfällen  dazu«. 

*)  Quo  tempore  lex  lata  sit,  pro  certo  did   non   potest.      TituluB  iU«^ 
anno  435/4  Kirchhoffi  quidem  sententia  scriptus  est,  quare  legem  ante  ill^^ 
tempus  perlatam  esse  verisimile  est.  Itaque  inde,  quod  Thucydides,  quo  loco  d& 
prima  6io?pop«  agit  [III  19],  legem  silentio   praeterit,  sequi  mihi  videtur,  ot 
illud  tributum  a  Thucydide  commemoratum  primum  eorum  tantum  fuerit,  qua^ 
hello  Peloponnesiaco  imperata  sunt.  Qua  enim  ratione  in  titulo  CJA.  I32B,  q^ 
anno  435/4  scriptu-«  est,  de  elccpopa  roganda  decemi  potuit,  nisi  iam  antea  sb^op«*^ 
imperatae  essent?  [Cf.etiam  Abhdl.  d.  Berl.  Ak.  1876  p.  27]  Aliter  sentit  BelocA^' 
N.Rh.Mus.  XXXIX  245;  cf.  Busolt  §  214  p.  190.  Legem  autem  de  eare  valui«^ 
etiam  ex  alio  titulo  fortasse  coUigendum  est.  In  CJA. IV  1  p.  1 1  n.  25  (cf.  CJA.1 2^] 
vs.  8  leguntur  haec:  L'^^P^l  ^^  yj^r^xtuv  lofo[pa^  ji4]  el]vat  tm'}nr][^lC«v]  (»de  sio^o^^. 
ne  liceat  in  sufiragium  mittere«  —  dicitur  autem  de  epistata—  sc  venia  rogato^*^ 
non  data).    Etiam  alii  huius  titnli  loci  digni  sunt,  qui  afferantur:  vs.  6  in 
dicitur,  ne  eb'fopäg  immunitas  detur;  tum  (vs.  7)  haec  leguntur:  f-  -alt/rg  xöpt 
ix[xXY)oia]t  jjL*})  eXXaTT[o---;-  de  privilegio  igitur  quodam  (fortasse  ei  irrogandc^" 
qui  a  populo  £Stiav  petiturus  erat)  agitur,  quod  non  minus  sex  milia  dviu 
decemere  poesunt   (cf.   CJA.  IV  1  fasc.  alt.  p.  11  n.  25,    quod   fragmentum 
huc  pertinet,  vs.   6:  x^^'"");  ^8.  9  ita  supplendum  censeo:  täy  ji*rj  k'5aT«[v 
KOUMOt  x]3o^^**'i4'stg;  cf.  [Dem.]  LVIII  56,  qui  dicit  Athenienses  Melüs  extra- 
ordinariam  pecuniam  imperavisse  multae  nomine  propter  receptos  piratas: 
»5x1  TOD?  \'QQxä(;  67tt^5avTo« ;  cf.  Schoemann:  »de  com.  Ath.«  p.  290.  —  CJeterum  si 
Kirchhoff  V8.  4  recte  supplevit,  quo  tempore  hoc  psephisma  factum  sit,  exeo  se- 
quitur,  quod  Thuc.  1 114,  3  de  deditione  Hestiaeae  in  insula  Euboea  sitae  tradidit 
[cf.  etiam  Thuc.  VII  57,  2.  VÜI  95;  Diod.  XIT  7.  22;  Kirchhoff:  Abhdl.  d.  Berl. 
Akad.  1873  p.  4].  Cum  enim  Athenienses  Euboeam  in  didonem  redegissent.  He- 
stiaea  quidem  colonis  Atticis  tradita  est,  sed  Chalcis  ipsa  sua  sponte  in  poteetatem 
Atheniensium  rediit  [cf.  CJA.  IV  1,  27  a;  Gilbert  I  892,  1].     Subacti  autem 


nailo  verbo  illam  legem  abrogatam  esse  memoriae  traditur.  Nihilo 
tarnen  secius  legem,  si  quidem  qaarto  non  iam  rata  fuit  saeeulo, 
abrogatam  esse  verisimillimam  est.  Quamquam  Busolt  quidem 
abrogationis,  ubi  de  a8el(j^  rogatori  5la^opä<;  concedenda  agit  [1.  1. 
§  194  p.  175  et  §  222  p.  194,  10],  mentionem  nullam  facit;  venim 
Gilbert  [l  345  adn.  6]  illam  aSsiav  posterioribus  temporibus  non 
iam  valuisse  videtur  existimare.  Atque  re  vera  boc  factum  esse 
et  Demosthenis  quidem  aetate  rogatori  ea  non  iam  opus  fuisse 
nonnulli  apud  Demosthenem  loci  demonstrare  videntur,  ex  quibus  hos 
aflero:  Dem.  II 27,  ubi  dicit  orator:  'fT^ji.1  Syj  Seiv  ela^fsf^stv  ypr)[iaTa  [cf. 
VIII  76],  neque  quidquam  de  a^io^  danda  addit;  deinde  apud  eun- 
dem  oratorem  120  legimns:  i'Jtt  Stj  Xotiröv,  oI[i.ai,  Äavxac  elo^epetv. 
Quodsi  Demosthenes  bac  occasione  non  rogationem  fert,  id  non 
factum  est  propterea,  quod  aSsia  ei  data  non  erat,  sed  quod  aliae  res 
praesto  erant  ad  aerarii  lacunas  explendas.  Legem  igitur  de  illa 
a£s'4  danda  tum  abrogatam  fuisse  opinor ;  sed  inde  a  quo  tempore 
iosw  rogatori  non  iam  opus  fuerit,  aceuratius  definire  nequeo. 
Fortasse  lex  iam  abrogata  est,  cum  slof  opal  saepissime  impera- 
rentur;*)  sed  si  quis  posterioribus  demum  temporibus,  veluti 
Nausinico  archonte,  anno  378/7,  id  factum  esse  contenderit, 
^b  eo  non  dissentiam.  Nam  illo  anno  symmoriae  ad  tributum 
citraordinarium  cogendum  institntae  sunt,  qua  occasione  nescio 
^Q  decretum  sit,  nt  tributa  venia  non  data  rogare  liceret.  Quod 
^1  rectum  est,  qua  de  causa  rogatori  aSüa^  non  iam  opus  fuerit, 
'^cile  intellegitur.  Cum  enim  ex  democratia  ochlocratia  facta 
*88et,  id  tributum  sine  populi  venia  licuit  rogare,  quod  plebs  locu- 
p'etiorum  civium,  qui  slo'f  opa^  onere  maxime  premebantur,  rationem 
"*bere  noluit.  Accedit,  quod  eo  tempore  el'j^opo,  quamquam 
^^'amtom  res  extraordinaria  putabatur,  inter  ordinaria  instituta 


^'^^t  Hestiaei  eodem  anno,  quo  Chalcis  a  Pericle  expugnata  est,  id  quod 
*^o  445  factum  est.  Scriptus  igitur  est  titulus  eodem  anno  vel  paulo  post.  — 
^d  eandem,  de  qua  supra  agebamus,  rem  duo  alii  quinti  saeculi  tituli,  in 
<l^l)a8  tla^op'x?  mentio  fit ,  pertinent :  CJ A.  I  55  frg.  c ;  Kirchhoflf  ad  vs.  5 
laudat  Thuc.  VI  8,  ubi  memoriae  traditur  Athenienses  scivisse,  ut  sexaginta 
DÄves  in  Siciliam  mitterentur;  itaque  pecuniae,  quas  sio'fopoi  collataa  esse 
titulus  docet,  ad  res  militares  adhibitas  esse  manifestum  est.  Amplius  quid- 
quam neque  ex  hoc  titulo  discimus  neque  ex  eo,  qui  CJA.  IV  1, 116  a  legitur; 
d.  vs.  14  et  15. 

0  cf.  Arist.  Equ.  v.  924. 

5 


66 

publica  fuit,  ^)  ita  quidem,  ut  leges  eam  sive  ad  bellum  gerendum 
sive  ad  laeunam  aerarii  explendam  imponi  iuberent. 

Una  restat  quaestio,  qua  de  causa  populus  quinto  ante  Chr. 
n.  saeculo  civibus  elo^opa^  rogaturis  yeniam  dederit.  Hoc  enim 
populus  eam  rationem  secutus  fecit,  quod  salns  rei  pnblicae  plnris 
esset  quam  singulorum  civium  divitiae,  praesertim  cum,  si  res 
publica  victa  interisset,  simul  res  familiäres  civium  in  praedan 
victoris  cessurae  essent. 

Elof  ofjai,  ut  demonstratum  est,  extraordinaria  tributa  fueruat, 
quibus  belli  temporibus,  cum  ordinarii  reditus  non  sufficerent  al 
rei  publicae  necessitates,  populus  aerarium  supplebat.  Atque 
etiam  alias  quasdam  extraordinarias  rationes  supplendae  de- 
ficiente  aerario  pecuniae  nobis  tradunt  auctores,  quas  appendicis 
loco  nunc  paucis  attingere  liceat. 

Et  primum  quidem  Pythoclem  Atheniensem  popnlo  suasissele- 
gimus  apud  Aristotelem  [Oec.  11  p.  1353],  ut  plumbum  publice  eo,  cfi^ 
vulgo  venditari  solebat,  pretio  coemi  ac  deinde  triplo  maiore  pretio 
venire  ille  iuberet,  ut  huius  negotii  lucro  aerarium  augeretur.*) 
Quam  rogationem  laturo  veniam  dari  necesse  fuisse  non  traditaf  • 
Neque  enim  aerarium  publicum,  de  cuius  amplificatione  in  hac  t^ 
agitur,  illegitime  auctum  esse  videbatur,  si  populus  sicut  aliis  rebu^ 
ita  plumbo  vectigal  imponeret.     Veluti  Athenis  vectigal    quod' 
dam  fuit,  quod  in  omnibus  emptionibus  is,  qui  emebat  aliquid? 
fisco  pensitabat,')    Num  autem  ei,  qui  rogaturus  erat,  ut  novuU^ 
eiusmodi  vectigal  institueretur,  a&to^  opus  fuerit,  pro  certo  dioi 
non  potest,  sed  dubium  est,  praesertim  cum  elayopac  rogatori  teil»' 
poribus  democratiae  non  iam  temperatae  aSefo^  opus  non  fuerit 
Ceterum  illo  Pythoclis  consilio  Athenienses  videntur  non  usi  esse.  '*) 

Aliud  deinde  extraordinarium  vectigal  Polyaenus  [IIT  9,  30  ed- 
Melber  (Lips.  1887)]  commemorat.     Iphicratis  enim  consilio,  vti 


*)  Cf.  Beloch:  N.  Rh.  Mus.  XXXIX  p.  245,  qui  haec  dicit:  »Die  tl^' 
^opi...,  die  seitdem  (sc.  seit  428/7)  bis  zum  Frieden  (des  Nicias)  einen  \y^' 
ständigen  Posten  des  attischen  Budgets  gebildet  hat« . . . 

')  cf.  Schoemann:  »de  com.  Ath.«  p.  289;  »Gr.  Alt.«  I  457.  —  De  n»<^ 
nopoliis  in  antiquis  rebus  publicis  cf.  in  Universum  Büchsenschütz:  »Bes.  *^' 
Erw.«  p.  547  sqq. 

*)  Hoc  vectigal  ab  Atheniensibus  xi  eitwvtov  vocatur;  cf.  Gilbert:  »Staafc-s^ 
altertümer«  I  p.  333. 

*)  cf.  de  hac  re  Büchsenschütz  1,  1.  p.  548;  Schoemann:  »Gr.  Alt.«  145 


67 

SchoemanniO  verbis  utar,  „populas  vectigal  quoddam  pro  cenaculis 
in  yiam  prominentibas  foribusque,  quae  in  publicum  aperirentur, 
aediam  posaessoribus  pendendum  imposnif  Sed  eadem  fere, 
qaae  paulo  ante  exposui,  de  hoc  genere  dicenda  sunt,  etsi  id 
qaidem  ex  alia  ratione  explicari  potest. 

Gravissimum  denique  est,  quod  nobis  de  peeuniis  publicis 
TÜitate  nummum  auctis  traditnr.  De  qua  re  Schoemann  [I.  1.^)] 
haec  dicit:  ,,Nonnunqnam  etiam,  ut  aerario  subvenirent,  nummos 
viliores  cudi  iusserunt  (Athenienses)  eisque  pretium  maius,  quam 
quo  re  vera  erant,  publica  auctoritate  tribuerunt,  quibus  cives 
atque  inquilini  intra  urbem  finesque  imperii,  aliquantisper  certe,  inter 
senticogebantur;  veluti  Callia  archonte  factum  videtur,  ut  aänei  cu- 
derentar,  qui  pro  argenteis  valerent. " ')  Qua  in  re  num  rogatori  aSsto^ 
opus  fuerit,  quaeritur.  Accepimus  praeter  ceteras  civitates  Graecas 
Athenienses  maximam  vim  tribuisse  bonis  nummis.^)  Quod  cum  tan- 
tae  arbis  auctoritate  et  dignitate  tum  magna  et  quaestuosa  merca- 
^a  flagitatum  est.  Nempe  rei  nummariae  bonitas  multum  ad  com- 
merciam  et  valere  debuit  et  Athenis  valuit.  Quin  etiam  forma 
monetamm  cum  in  aliis  rebus  publicis  Graecis  tum  Athenis  ad 
altom  artificii  et  perfectionis  gradum  elata  est.  Qoare  in  pleris- 
que  civitatibus  Graeciae  haec  lex  valuit:  Siv  xt^  xb  vöjitofta  8t a- 
?^tpi{j,  O'avatov  X7]v  C^ipifav  eivat.*)  Quam  legem  etiam  Athenis 
'^^m  fuisse  Demosthenes  [XXIV  212]  docet®)  Cum  autem  lex 
*^  eo8  privates  proprio  pertineret,  qui  nunmios  adulterinos  per- 
^Dterent,  tamen  ea  quoque  rogatio,  ut  populus  nummos  viliores 
^^di  iuberet,  leges  violavit.  Qua  de  causa,  etiamsi  inter  se 
^tnm  cives  et  inquilini  illis  vilioribus  nummis  uti  intra  Atticam 

M  Cf.  Schoemann:  »de  com.  Athen.«  p.  289;  eundem:  »Gr.  Alt.«  1457; 

^^^tikh:  1.  1.  192,  qui  Athenienses  id  non  executos  esse  dicit.     Simile  podi- 

^^  yeddgal  iam  Hippiam,  Pisistrati  filium,  statuisse  Aristoteles  Oec.  II 

p    l347a  refert;    cf.  Thumser  1.  1.  p.  4  adn.  4  (qui    per   errorem   Hippiam 

^*^clis  filium  vocat). 

*)  cf.  etiam  eundem :  »Gr.  Alt.«  1 402. 

•)  Laudat  Schoemann  ad  h.  1.  Aristoph.  Eccles.  vs.  810  sqq.  —  Id 
/^"^Xim  est  anno  407  a.  Chr.  n.;  cf.  Arist.  Ran.  720  et  schol.  ad  h.  vs.; 
^^^Iwenschütz  1.  1.  p.  600. 

*)  cf.  Xen.  de  vect.  1112;    Schoemann:  »Gr.   Altert.«  1435;   Büchsen- 
•^^^tz  p.  537  sq.;  Gilbert  I  p.  313,  1;  Busolt  §  210  p.  186. 
*)  cf.  Dem.  XXIV  212;  Büchsenschütz  p.  538. 

*)  cf.  Dem.  XX  167.  Id  tantum  incertum  est,  utrum  lex  iam  Solonis 
^^^•^.t»  an  posterioribus  demum  temporibus  valuerit. 

5* 


68 

finesque  imperii  cogerentur,  rogatori  aSsto^  opus  fuisse  censeo. 
Denique  accedit,  quod  baec  aerarii  supplendi  ratio  tarn  iniqaa 
et  invidiosa  fuit,  ut  sine  venia  vix  quemqaam  ansam  esse  potesi 
rogationem  suadere.  Quodsi  populus  veniam  dedit  rogationi» 
ferendae  demoeratia  indignae,  ex  nulla  alia  causa  nisi  propter 
angustias  rerum  id  fieri  potuit. 

III.  Privilegia  quaedam  praemii  causa  data. 
Quoniam  demoustravimus,  ad  quas  rogationes  ferendasSfe* 
a  populo  irapetranda  fuerit,  nunc  in  nonnullas  species  inquiremn»^ 
ubi  aSeto^  rogatori  modo  opus  fuisse,  raodo  non  fuisse  arbitror. 
In  Universum  enim  dicendum  est  unum  quodque  Privilegium  (Tel 
potius  populiscitum  privura)  venia  non  concessa  rogare  licuissCy 
si  populus  hominibus  de  re  publica  bene  meritis  praeraium  im- 
pertire  voluerit.  Et  erant  privilegia,  quae  ob  nullam  aliani 
causam  nisi  ob  beneficia  in  rem  publicam  collata')  dabantnr^ 
velut  quotidianus  in  prytaneo  victus,  statua  ponenda,  imprinii& 
civitas  peregrino  cuidam  tribuenda.^)     Alia  autem  privilegia  modo 

*)  Cf.  [Dem.]  LIX  89:  St'  av8paYa«tav;  Szdntö:  »Untersuch,  üb.  d.  fti^- 
Bürgerrecht«   in:   »Untersuch,  aus  d.  alt.  Gesch.«   (Vindob.  1881)  p.  29  ^' 

*)  Secundum  Solonis  legem  eos  solos  cives  facere  populo  licuit,  qui  ^^ 
patria  expulsi  erant  aut  qui  Athenas  venerant,    ubi   artem    aliquam   e%^^' 
cerent;   cf.   Plut.  Sol.   XXIV;    v.  de  hac  re  Schenkl:   »Wiener  Studien«   ^^ 
165  sq.     [De  civitate  peregrinis  et  servis  a  Clisthene  data  cf.  Aristot.  PoÜ*^* 
III  p.  1275b;  »Wien.  Stud.«  V70J.    De  posteriore  aetate  cf.  Busolt  §  16  p.  l^' 
%  154  p.  139;  Cai Hemer:  »La  naturalisation  k  Athenas«  p.  5;  Szäntö  1. 1.  p.  26 sq^' 
Ante  pugnam  apud  Arginussas  factam  etiam  servis  militiae  sacramento  o^^ 
ligatis,  si  fortiter  se  gessissent,  i.  e.  praemii  causa,  non  modo  libertatem,  s^^^ 
etiam  civitatem  datum  iri  populus  promisit;  cf.  Schoemann:  »Gr.  Alt.«  135^' 
856;  Büchsenschütz:   »Bes.  u.  Erw.«  p.  172,  4.  p.  180,  4;  »Wien.  Stud.«  V6i 
Busolt  §  151  p.  136;  cf.  etiam  ibid.  §   13  p.   12  [De  civitate  Plataeensibu^^ 
data  cf.  Caillemer  1.  Lp.  11   adn.  2;  Szantö  p.  7  sq.  30].  -—  Hoc  loco  simil^^^ 
quid  paucis  tractare  liceat,     Plutarchus  Pericl.  XXXVII  memoriae  tradidif^ 
in  gratiam  Periclis,    praeclarissimi    illius   viri,  populum   Atheniensium  con-^"^ 
cessisse,  ut  filius  eins  et  Aspasiae  Milesiae  in  civium  numero  referretur,  quam- 
quam  ipse,  ut  ait  Plutarchus:  vojxov  ^-^pa^t  {jiovoo^  'AO-rjvaioex;  stvot  xoo^sii  Sotiv 
'AO-rjvaia>v  -^f^ovoza^  (»ne  quis  civis  esset  Athenis,  nisi  qui  ex  utroque  parente 
cive  esset  procreatus«;  cf.  Schenkl  1.  1.  II  p.  169  sqq.;  ibid-  V  60  sq.).   Peri- 
clem  illo  tempore  veterem  legem  restituisse  cum   alii  putant  tum  Oncken: 
»Staatslehre  d.  Arist.«  II  124  [cf.  etiam  Blassi  in  Plut.  vit.  sei.  ed.  Siefert 
et  Blass  (vol.  III  Lips.    1883)  adn.   ad  Plutarchi  locum];  Buermann  autem: 
Jahrb.  f.  klass.  Philol.  Suppl.  IX  624  sqq.     Periclem  ex  Solonis  lege  ota'5rr,^tT.v 


66 

cum  populi  venia  modo  sine  venia  rogare  licuisse  puto:  opus  erat 
venia  eis,  qui  illa  a  populo  meri  beneficii  causa  petitnri  erant, 
non  opus  erat  ad  ea  privilegia  roganda,  quae  a  populo  praemii 
causa  tribuebantur.  Nam  populiscita  quaedam  priva  rogare  non 
licuit  ex  iure  Attico,  nisi  quis  rogavit,  ut  praemii  causa  darentur. 
Itaque  si  quis  tale  quid  sibi  aut  alii  rogabat  de  re  publica  non 
bene  merito,  leges  violabat,  quae  omnium  civium  laovo[itav 
tuendam  curabant.  Quae  cum  ita  se  habeant,  illi  rogatori  aSefo^ 
opns  fuit;  non  opus  fuit,  si  de  homine  bene  de  republica  merito 
agebatur. 

1.  lam  vero  ad  singula  pertractanda  nos  vertamus.  Ac 
primum  quidem  de  privilegio  i^xrijosox;  •]f'?)<;  xal  olxia<;*)  plu- 
ribus  disserere  mihi  in  animo  est. 

Inquilinis  fundos  domosquc  in  Attica  neque  acquirere  neque 
possidere  licuit.')  Agrorum  enim  possessio  ut  in  totaGraecia  ita  in 

civium  rogasse  censet  [cf.  Gilbert  I  p.  179,  1];  aliter  sentiunt  Schenkl:  »Wien. 
Stud.«  V  60  (qui  Periclem  Solonis  legem  ad  tempus  mutasse  contendit)  et 
Beloch:  »Bevölkerung  d.  gr.-roem.  Welt«  p.  80.  —  Ceterum,  si  quidem  et 
Periclem  non  psephisma,  sed  legem  pertulisse  et  8ia'|'r^(piaiv  non  psephismate, 
sed  lege  fuisse  rogandam  constat  [cf.  »Wien.  Stud.«  VÖO.  82],  fieri  potest, 
niai  aliae  Buennanni  sententiam  refutent  causae,  ut  Periclem  Sia'|*f|(pi3tv  lege 
rogasse  st^atuamus.  ~  Utique  autem  legem  a  Plutarcho  commemoratam  Atbenis 
valuisse  constat;  itaque  si  quidem  Periclis  filio  illud  Privilegium  irrogatum 
est,  num  id  &$ti«  non  data  fieri  potuerit,  quaerat  quispiam.  Legem  illam 
tum  non  abrogatam  esse  in  nomothetarum  oollegio  ex  eo  patet,  quod  Euclide 
archonte  Aristophon  quidam  eam  renovasse  dicitur  [cf.  Scbaefer:  »Dem.  u.  seine 
Zeit«  I'  138  sq.;  Oncken:  »Staatsl.«  11 124, 1;  Gilbert:  »Staatsalt.«  1  p.  178—181; 
Bosolt  §  157 ;  cf.  etiam  Schenkl :  »Wien.  Stud.«  V  58.  63  sq.  (qui  Aristophontem 
Periclis  legi  aliquid  adiecisse  itaque  legem  Soloneam  supplevisse  didt)];  si 
ig^tur  lex,  quae  rata  erat,  in  gratiam  alicuius  hominis  in  tempus  sublata 
esset  [cf.  Suid.  s.  y.  ^r^umolffo^:  Xuoo^  tov  kaiyzoö  vop^v;  cf.  etiam  Plut.  Per. 
XXX  VII;  Ael.  var.  bist.  VI  10.  XIII  24 J,  id  quod  summam  populi  potestatem 
violaaset,  rogatori  a^iot  opns  iuisse  statuendum  esset.  Accedit,  quod  ille  homo 
in  ciyitatem  receptus  et  civitatem  et  civitatis  deos  poUuit.  At  vero  agitur 
in  hac  re  de  civitate  danda,  i.  e.  de  4^<piofjLaxt  in'  ävSpi,  quod  venia  non  data 
rogari  potuit;  cf.  Suid.  s.  v.  ^r^^umdr^o^,  Civitas  sane  hac  occasione  non  tC 
^cv^fa^a^lav  data  est,  sed  in  honorem  patris,  qui  de  re  publica  optime  meruerat ; 
cf.  Busolt  §  157  p.  141;  Mnem.  n.  s.  XV  p.  9  adn.  1. 

')  cf.  Westermann:  »de  publ.  Ath.  hon.«  p.  13.  Sane  etiam  hoc  pri- 
vileginm  semper  fere  praemii  causa  datum  est,  sed  una  exceptio  nobis  nota 
est;  V.  paulo  infra. 

»j  cf.  Dem.  XXXVl  6;  Hermann:  »Gr.  Alt.«  1*  §  115,  5;  Boeckh:   »St. 


70 

Attica  erat  res  maximi  momenti,  quae  per  Solonem  condici« 
non  illa  quidem  civitatis,  tarnen  omnis  in  civitate  auctoritatis  c 
potentiae*)  facta  est  et  posterioribus  quoque  temporibus  civitati 
fandamentum  putabatur.^)  Itaque  lex  valuit,  ut  praetore»,  qi 
praeter  ceteros  ad  patriam  tuendam  praesto  essent^  et  oratore 
qui  populo  optima  dare  studerent  consilia,  agros  possiderent. 
Atque  similem  rationem  secutus  Phormisius  quidam,  postqua 
imperio  triginta  virorum  dissoluto  populäres  in  patriam  redierm 
rogavit,  ut  ii  soll  civitate  cum  suflfragio  et  iure  bonorum  fr 
erentur,  qui  agros  possiderent,  quae  sane  rogatio  non  perla 
est.*)  Utique  et  inquilini  et  peregrini  in  Attica  agros  posside 
vetiti  erant;  si  quis  autem  Privilegium  lY^tiijaswc  vr^c  ^i  oH 
(i.  e.  ius  agros  atque  domos  in  civitate  peregrina  et  acqniren 
et  possidendi)  a  populo  petiturus  erat,  id  certe  nisi  venia  prii 
concessa  fieri  non  potuit.*)  Nam  populi  voluntas  legesque  pc 
egrinos  consanguinitatis  ac  gentilitatis  vinculo  cum  civibus  d< 
coniunctos®)  a  fundi  domuumque  possessione  prohibuerunt,  ne  qn 
ipsi  cives  detrimenti  caperent. ')  Agros  enim  colere  ac  possidere  sie 
Optimum  putabatur  fundamentum  cuiusque  civitatis/)  ita  ciTii 

d.  Ath.«  I  196;  cf.  etiam  CJA.  II  17;  Xen.  de  vect.  II  G;  Büchsenschüt 
1.  p.  41;  Schubert;  »de  prox.  Att.«  p.  41;  Busolt  §  15  p.  14,  4;  »Wie 
Studien«  II  174.  178;  ibid.  Vn49  sq. 

^)  cf.  Curtius:  »Gr.  Gesch.»«  I  320;  Oncken:  »Ath.  u.  Hell.«  I  155 

*)  cf.  Ad.  Philippi:  »Beitr.  zu  einer  Gesch.  d.  att.  Bürgerrechtes«  (B€ 
1870)  p.  18;  cf.  etiam  Büchsenschtitz  1.  1.  p.  56. 

^)  cf.  Dinarch.  I  71;  Platner:  »Proc.  u.  Kl.«  I  321  sq.;  Schoemann:  »i 
i.  p.  Gr.«  p.  288;  Hauvette-Besnault  1.  1.  p.  43.  Erat  enim  antiquai 
civitatum  opinio  eorum,  qui  fundos  possiderent,  patriam  defendi  ab  ext 
hostibus  magis  interesse  quam  aliorum  civium;  cf.  e.  c.  BQchsenschütz:  » 
u.  Erw.«  p.  27  sq.;  v.  etiam  supra  p.  33  adn.  2. 

*)  cf.  de  hac  re  Büchsenschütz  1.   1.   p.  57,2;   Busolt  §   143  p.   121 

*)  cf.  Schoemann:  »Gr.  Alt.«  198;  Busolt  §  152  p.  187,  qui  haec  di 
»Die  Metok en  besassen  nicht  die  bürgerlichen  Rechte  und  konnten  daher  a 
nicht  ohne  Weiteres  Grundbesitz  erwerben« ;  cf.  titulum  Atticum,  qui  alte 
Atheniensium  societatis  maritimae  temporibus  (anno  378/7)  ortus  Atheniense 
urbibus  sociorum  et  praedia  et  domos  acquirere  et  possidere  vetat :  CJA.  II 17; 
Büchsenschütz  p.  68;  Schubert:  »de  prox.  Att.«  p.  47;  Busolt  §  246  p.  21S 

«)  cf.  Schenkl:  »Wiener  Studien«  II  162. 

•)  Velut  domos  conducere  multis  civibus  quaestui  fuit;  cf.  Böch 
schütz  p.  95,4;  Boeckh:  »Staatsh.«  I  p.  198. 

")  cf.  Büchsenschütz  p.  27;  Schoemann:    »Gr.  Alt.«  198;   Philippi 
p.  18  adn.  30. 


praecipuam  ius  patabatur,  quod  unum  peregrinos  inferioris  ordinis 
civesfaceret.  Itaqae  sacri  soll  tum  demom  participi  esse  lieet  pere- 
grino,  cum  populus  Privilegium  rogaturo  S$eiav  concessisset  et  ipsam 
rogationem  probasset.  Quod  rarissime  vel  nonquam  fere  aecidisse 
verisimile  est,  cum  a&ioi,  ubi  agebatur  de  inquilinis  bene  de  re 
publica  meritis,  qui  soli  illud  Privilegium  sibi  irrogatum  iri  spe- 
rare  poterant,*)  iTxnjotv  rogaturis  opus  non  fuerit;  —  quamquam 
nescio  an  etiam  ii,  quorum  nulla  in  rem  publieam  merita  extabant, 
simulatione  quadam  publica  beneficii  tribuendi  causa  bene  meriti 
egge  ferebantur.  —  Illuc  pertinet  titulus  Atticus  [CJA.  II  168],^) 
qui,  nt  uberius  hoc  loco  tractetur,  dignus  est.  Extat  enim  et  pse- 
phisma  senatus  et  populi  decretum  de  hac  re:  Mercatores  Gitiei 
primum  a  senatu  SYXTT^tv  Tf^c  petunt  ad  aedem  Veneris  exstruendam. 
Senatus  aut^m  probuleumate  non  perscripto  rem  ad  populum  defert. 
Tum  in  comitiis  Lycurgus  orator,  cum  mercatores  „?wo|ia  ixeteöetv** 
dicat,  ut  Privilegium  iis  irrogetur,  efficit.  Quod  num  impunitate  ro- 
g&ndi  concessa  factum  sit,  quaeritur.  Quamquam  autem  petitio  voce 
txstsoeiv  significatur,  id  quod  cum  usu  loquendi  congruit,  tamen 
iSeixv  datam  esse  nullo  verbo  affirmatur.  Sane  quidem  hie  ti- 
tulus non  tabula  publica  Attica  est,  sed  Citieos  ipsos  columnam  statu- 
endam  curavisse  Koehler  probavit.')  At  id  non  explicat,  quare 
(^tiei  aSetov  decretam  silentio  praeterissent,  si  ea  opus  fnisset. 
Quam  rem  homines  docti,  qui  de  hoc  titulo  disputaverunt,  non 
verbo  attigerunt  Et  Foucart  quidem  [1.  1.  p.  129]  haec  dicit: 
nl^autorisation  accord^e  par  un  double  vote  du  conseil  et  du 
Peuple  porte  sur  deux  points:  le  premier  est  le  droit  d'acqu^rir 
et  de  posseder  un  terrain,  droit  qui  n'appartenait  k  un  ätranger 
4^6  par  un  decret  public;  le  second  est  Tusage  k  faire  du 
ten-ain  et  la  fondation  d'un  temple  consacre  a  une  divinite 
^trangfcre  ...."*)   Sed  hoc,  mea  quidem  sententia,  sine  populi  venia 

')  Cf.  Dem.  XX  151.  XXIII  123;  Thumser:  »de  civ.  Ath.  mun.«  p.  137 
*^ö-  1 ;  ßüchaenschütz  p.  41. 

')  De  hoc  titulo  plures  iam  homines  docti  disserueront:  Uartel:  »Stnd.« 
P^ttribus  loci«:  p.  87.  79—83.  148.  213  sq.  243;  Koehler:  Hermes  V  352; 
'oucart-  »des  associations  religieuses  chez  les  Grecs«  (Paris  1873)  p.  128  sqq. 

*)  cf.  1.  1.  p.  352;  Hai-tel  1.  1.  p.  37;  »Wien.  Sind.«  1276  sq. 

*)  cf.  Schenk!:  »Wiener  Studien«  II  212,  qui  haec  dicit:  »metoeds 
^^ne  templa  oondere  neque  statuas  ponere  licehat,  nisi  venia  a  senatu  po- 
P^loqoe  impetrata«,  ad  quam  rem  CJA.  II  168  et  475  [continet  autem  hie 
^^ttlug  (475)  senatus  consultum  de  statua  metoeco  ponenda]  laudat. 


72 

rogari  non  potuisset,  nisi  id  accessisset,  quod  Citiei  exteram  re- 
ligionem   advehendo   idem   facturi   erant,   quod    antea  Aegyptü 
fecerant.      Deinde   si   quidem  ad   Aindi   acquirendi   rogationem 
ferendam  SSetav  dari  necesse  non  fhit^   eam   causam  esse  pato, 
quod  in  honorem  deae   rogatio  lata  est   aut  quod,   cum  antea 
Aegyptiis    quoque    ad    templnm    Isidis    deae    erigendura    loco» 
concessas  esset,  ea  Citieornm  snpplicatio   (Ixsxsia)  videri  potoit 
^lvvo[i.o<;**.*)    Nihilo   tarnen  secins  Citiei   quoque  id   Privilegium 
non  petunt,  sed   suppliees   orant;')   euius   rei   duas  potissimam 
invenio    causas:    alteram,    quod » inquilinis    rogationes   ferre  ad 
senatum  populumque  omnino  non  licuit  Athenis;  alteram,  qnod 
inquilinos    fundum    aequirere   et  possidere   lex  vetuit.     Vemm 
aSelo}  iis  quidem  opus  non  erat,  quod  agrum    quendam   ad  rem 
sacram  adhibendum  aequirere  volebant.     Cuius  rei  analogia  in 
promptu  est:  Apud  Athenienses  enim  mulieres  tantum  usque  ad 
modii  pretium  potestatem   rei   familiaris  habuerunt;  quin  etiam 
mulieri  ne  donare  quidem  licuit  sine  tutoris  auctoritate  nee  inter 
vivos  nee  mortis  causa.  Attamen  dis  immortalibus  et  temporibü» 
et  locis  Omnibus  suo  iure  consecrationes  feminae  fecisse  videi^' 
tur.')     £odem  modo  hac   occasione  Athenienses   templi   exstri^' 
endi  potestatem  dederunt  in  honorem  deae.     Sed  quaerat  qui^ 
piam,  nonne  vox  txeisGeiv,  quam  in  titulo,  de  quo  agitur,  legimu^ 
ad  äSeiav  datam  referenda  sit.  Quod  ut  illustrem,  de  verbi  signi' 
iicatione  pauca  iam  exponam,  quoad  iTtsteta^  caerimonia   ad   ita^ 
publicum  pertinet.  Duae  autem  notiones  hie  distinguendae  suni^ ' 
altera  in  usu  est,  si  quis  supplex  (tx^Tjc)  a  populo  petit,  quo^ 
leges   vetant   (quod   ubi   fit,   de   aSefo^   danda   cogitandum   e8t>!3 
altera,  si  quis  petit,  quod  usu  sancitur.     Et   illa   quidem,   qua^ 
propria  est,  notione   adhibetur  vox,   si   quis   a   populo   gratiait^ 
petit,  id  est    si    quis    in   comitiis   „tx£TY]ptav   d^{jLevo<;"*)   impun^ 
verba  facit,  ut  äSsiav  rogationis  ferendae  impetret  a  populo,  quae^ 

')  Cf.  Foucart  p.  130.  —  De  religionibus  exteris  apud  Athenienses  cf.^ 
Schoemann:  »Gr.  Alt.«  l  402.  II   147  sqq.;  Lüders:  »Die  Dionys.   Künstler« 
(Berol.  1873)  p.  30.  —  Omnino  hoc  decretum  a  reliquis,  quibus  privilegimn 
iY^tYiOCttx;  singulis  hominibus  defertur,  secemendum  est;  cf.  Schubert  1.  1.  p.  42. 

»)  cf.  Foucart  1.  1. 

*)  cf.  accuratissimam  huius  rei  tractationem  apud  Henricum  Lewy:  »de 
civili  condicione  mulierum  Graecarum«  (Vratisl.  1885)  p.  15.  21  sqq.,  cuius 
verba  exscripsi. 

M  cf.  Poll.  VUI  96. 


73 

rogatio  a  lege  quadam  dissentit.')     Hac  autem  notione  verbum 

ixsTsosiv  adhibetnr,  si  quis  a  indicibus  aut  a  popnlo  petit,  quod 

qnidem  legibus  non   interdietnn],   immo   vero  nsn   sanetum   fiiit, 

cum  concedere  penes  popnlom   esset  aut   denegare.*)     'Ixsnrjfyla 

antem  nihil  aliud  nisi  preeibus  poudus  a£fert.^)  Sed  haec  bactenus. 

Aliter  res  se  habuit,  b.  e.  olMo^  rogatori  nequaquam  opus  fiiit, 

»i  praemii  causa  Ipinjaiv  populns  Atbeniensium   decrevit.    Nee 

raro  Atbenienses,  sicuti  aliae  civitates,   peregrinis,*)  praesertim 

inqnilinis,  Privilegium  agros  domosque  in  Attica  possidendi  pse- 

phismatis  irrogaverunt^)    Formula  autem  psepbismatum,  quae  in 

nmitiß  titulis  extat,  haec  est:  elvat  &  aoxcj»  (-otc)  yf^;  rpcxr^atv  %al 

')  Cf.  Dfm.  XXIV  50  (in  lege),  ibid.  12;  argum.  ü  ad  Dem.  or.  XXIV 
P-  695;  argum.  ad  Dem.  or.  XXIV  p.  694. 

')  Qnod  ad  alteram  huins  usus  speciem  attinet,  verbum  Ixrcsuttv  ple- 

nimque  cum  vocabulo  Sels^ot  coniunctum  et  idem  fere  significaus  ab  oratori- 

^08  Atticis  saepissime  usurpatur;  cf.  e.  c.  [Dem.]  LVIII  3.  27;  Dem.  XXVII 

^.  XXI  7.  XXIV  52.  XLIII  84 ;  Isoer.  XV  321 ;  Is.  H  2.  44.  VI  57.  VIII  45 ; 

^"f-  etiam  [Dem.]  LIX  85.     Quod  ad  alteram  speciem  attinet  [cf.  Foucart  1.  1. 

P-  130],  in  titulis  quibusdam  Atticis  de  hac  re  verba:  Ivvo|ja  Ixstsueiv  leguntur. 

^^iut  iu8  honorum  quorundam  postens  confirmandorum  penes  populum  fuit 

l^f-  Schubert  p.  19],  si  igitur  posteri  eorum,  qui  honoribus  affecti  sunt,  a 

P^pnlo  petunt,  ut  privilegia  tributa  sibi  confirmentur,  »svvojia  Ixtxsustv«  videntur, 

^  G-  petitionem  legitimam  esse  populus  censet  [cf.  CJA.  II  230  fr.  b  v.  16; 

^    hoc  titulo  cf.  Buermann:  Jahrb.  f.  klass.  Phil.  Suppl.  X  p.  353  sqq.J.    Ab 

"^  verbis  non  multum  differt,  si  dicitur:  aketoOtw  xaxa  t6v  v6|j.ov,   id  quod 

^pe  in  honorum  decretis  legitur.     His  enim  verbis  eorum  honiinum  petitio 

^^«iificatur,   qui  bene  de  re  publica  meriti  a  ix)pulo  Privilegium  i)etunt  aut 

Privilegium  quoddam  iam  assecuti  etiam  aliud  sibi  tribui  vohint. 

*)  cf.  e.  c.  Aesch.  II 15. 

*)  De  hoc  privilegio  totis  urbibus  dato  cf.  Büchsen  schütz  p.  42; 
Willibert  p.  47. 

*)  cf.  Hermann:  »Gr.  Alt.«  1  §  116,4;  Westermann:  »de  publ.  Ath. 
7*^«  p.  13;  Schubert  1.  1.  p.  41.  Apud  Pollucem  VII 15  loco  tYxtYjoeioc  verbum 
**'"^4<3su;(;  legitur. 

•)  Titulos  Atticos,  qui  huc  pertinent,   ex  CJA.  vol.  II  collatos  affero: 

^^JA.  II)  41.  44.  68.  91.  131.  139.  142.  145.   165.  (168).  170.  171.   176.    186. 

^-  209.  222.  282.  367.  369.  370.  380.  414.  428;  cf.  ^X^iv.Vf  p.  186;  Mit- 

*^^-  d.  deutschen  archaeol.  Inst.  VIII  p.   218  [CJA.  II  550  extat  decretum 

^^iphorum,  qui  cum  alia  privilegia  tum  Sy^rrjotv  tribuunt];  cf.  Schubert  1.  1. 

^"    40.    Cf.  denique  Bulletin  de  corresp.  hell.  1888  num.  III  vs.  17  sqq.  — 

^^^m  ooxtfiaota  commemorari  videtur;  cf.  Hartel:  »Stud.«  i>.  270  sq.;  Szä.ntö 

*    ^«  p.  5;  Schubert  1.  1.  p.  45  sq.  —  Sola  ffxrrjyj;  otxia^  tribnitur  e.  c.  CJA. 

^    <2.  70.  121.  413. 


74 

De  privilegio  sYxr/^osa)^  pereo:rinis,  praecipue  proxenis,  in 
gato^)  praeclare  egerunt  Boeckh  [„Staatsh.  d.  Ath.**  I  196  sqi 
deinde  Schubert  [^de  proxenia  Att."],  nuperrime  Monceanx  [J 
Prox^nies  Grecques"  (Paris  1885)].  Et  Boeckh  iam  in  quaest 
nem  vocavit,  utrum  Privilegium  JY^XT^oecoc  cum  :cpoSev(c^  aut  l-sotsi 
coniunctum  fuerit  necne.  Mihi  quidem  haec  duo  privilegia  i 
coniuncta  videntur  fiiisse*)  propterea,  quod  in  decretis  icpokss 
plerumque  l^xurjaK;  disertis  verbis  enumeratur.  Quamquam  ei 
publici  hospitii  (^rpoSsvfac)  privilegio  irrogato  non  fuit,  cur  l-pcn 
non  daretur,  tarnen,  ut  S^xT-rjat«;  separatim  rogaretur,  lex  erat*)  Ita( 
in  nonnullis  decretis  :cpoSev(ac  additaroentis  diserte  iTxnrjot; 
cernitur-/)  contra  in  decreto,  quo  l-pctr^oic  irrogatur,  haec  legim 
eivat  5'  a'jTÖv  ;rpöSevov  xtX.^)  Quae  cum  ita  sint,  facile  haec  decretor 
quorundam  verba  intellegi  possunt:  elvat  ^  aiicj)  xal  7:^0 
TTpoc  TTjv  ßo'jXYjV  xal  t6v  Sr^{i.ov,  siv  too  S^r^Tat  (si  quid  opus  siti 
si  qiiis  aliud  Privilegium  sibi  irrogari  velit).^)  Diffiicilior  res  est, 
in  decretis  Trpo^cvtac  haec  leguntur:  Eivat  5s  aoT(j)  xal  -^ffi  xal  oix 
l'YXTYpiv  „xaxa  lov  vö[iov**;  sed  secundum  ea  verba,  quae  in 
tulo  [CJA.  II 423  vs.  5  sqq.]  inveniuntur:  5£5ö[aO'ai]  [&  aoxtj)  >( 
[;rf>]o4£[v]i[av]  xal  '^(ffi  xal  o[l][xiac  l'YXTYj'Stv]    alTT^(3a[[ii]v(|)  xaia  ti 

[vö|iov ad   verba:    xaxa  xöv  vöji-ov  supplendum  esse:  „ai* 

aajxsvco"  equidem  censeo.^) 

*)  Cf.  Westermann  1.  1.;  Tissot:  »Des  Prox^nies  Grecques«  (Dijon!? 
p.  73  sq.;  Szantö  1.  1.  p.  44. 

»)  cf.  Gilbert  1.  1.  I  p.  173,  2.  II  3S6  sq.;  Schubert  p.  12.  14.  25;  Koeb 
Mitteil.  d.  dtsch.  archaeol.  Inst.  VIII  p.  220,  l ;  Foucart:  Bull,  de  corr.  hell.  1 
num.  III  p.  168;  cf.  etiam  Dem.  XX  133.  —  Monceaux  1. 1.  p.  98,  6  aliter  sei 

^}  De  :zpoirAa  et  «oXitsiot  cf.  Tissot  1. 1.  p.  81  sqq. ;  Monceaux  1. 1.  p.  59  sq. 

*)  cf.  e.  c.  CJA.  II  41.  131;  cf.  etiam  CJA.  II  18C.    "KyxTYiOK;  sine 
?eviot,   ut  tituli  docent,  iam  ante  Euclidem  bis  donata  est;  cf.  CJA.  I  4^ 
quidem  ex  litteris  tituli  valde  mutilati  vs.  21  servatis:  rr|otv,  iure  verbum 
xrrjatv  restituitur,  et  certo  in  CJ.\.  I  59.     Post  Euclidem  tYxrrjot^  saepi» 
tributa  est;  v.  supra  p.  73  adn.  6. 

")  cf.  e.  c.  CJA.  II  44. 

®)  cf.  CJA.  II  41;  cf.  de  hoc  privilegio  Schubert  p.  33.  38;  Mono« 
p.  98.  —  In  duobus  titulis:  itpooo^o?  Tcprög  t^v  ;roXefiap)^ov  xa^icsp  tot?  oJ 
«po58voi<;  tribuitur  [CJA.  II  42.  131];  cf.  Schubert  p.  13,  qui  id  non  in 
explicat,  sed  rectius  fortasse  de  hac  re  agitur:  »Wien.  Stud.c  VII  5t,  2S 
52  sq.;  cf.  etiam  Monceaux  1.  I.  p.  30.  91  sq.  95. 

')  cf.  CJA.  II  438.  455;  Schubert  p.  47;  aliter  de  hac  re  agit  Mon« 
p.  98,6;  cf.  etiam  Caillemer:  »la  naturalisation  k  Äthanes«  p.  17;  Koel 
Mitteil.  I.  1. 


75 

Ut  igitur  paucis  id,  quod  exposui,  complectar:  ßi  quis  per- 
egrinas  hospes  publicus  (:rpö£svo(;)  factus  est,  quamqaam  non 
iam  hostis  rei  publicae  putabatur,  tarnen,  ut  STxxr^aiv  a  populo  peteret, 
necesse  erat,  nisi  ea  statim  in  decreto  7rpo4ev(ac  ei  irrogata  esset.*) 

Atque  idem  dicendnm  est  de  boxsXe^,  quacum  l-ptTTjorv  non 
coniunctam  esse  Schubert  [I.  1.  p.  52  sqq.]  demonstravit.*) 

In  titulis  allatis  nullnm  a^eiac  rogatori  datae  vestigium 
videmus  propterea,  quod  Privilegium  ^Yx-njaso)^  praemii  causa  iis 
tributum  est,  qui  bene  de  re  publica  meriti  erant. 

Item  agrorum  donatio,  cuius  pauca  exempla  extant,^)  Atbenis 
nisi  ob  merita  publica  non  evenit. 

2,  Transeo  ad  aliud  huius  generis  Privilegium,  quodverbis: 
JTpöaoSo?  7:pb^  ttjv  ßooXvjv  xal  töv  Sr^jiov  significatur. 

Privilegio  enim  opus  erat  Atbenis,  ut  civibus  exte^arum  urbium 
in  senatu  et  in  comitiis  adesse  liceret,  id  quod  populus  Atheni- 
ensium  populiscitis  non  raro  decrevit. 

Antequam  autem  haue  ipsam  rem  exponam,  ut  de  aliis 
quibusdam  privilegiis  breviter  disputem  necesse  est:  si  cum  po- 
pulo aut  de  rebus  civis  alicuius  ante  negotia  a  prytanibus  pro- 
posita  aut  de  rebus  programmate  omnino  non  promulgatis  agebatur. 

lulio  Polluce  quidem  auctore  [VIII  95  sq.]  programma  quat- 
tnor  ordinariarum  contionum  certum  et  praefinitum  fuit.*)  Sed 
dubium  non  est,  quin  illis  negotiis  expeditis  etiam  de  aliis  rebus 
*p  licuerit  suo  tempore  programmate  promulgatis^)  aut  ad  se- 
uatum  saltem  latis.*')    Atque  etiam  extraordinariarum  contionum 

')  llp-oievlo^  Privilegium  praemium  quidem,  sed  nihil  aliud  nisi  titulus 
honorarius  est  [cf.  Schubert  p.  4],  quocum  neqne  f^xiTjat?  [cf.  CJA.  II  41) 
neque  iiiXeta  fcf.  CJA.  II  91 ;  Dem.  XX  133J  neqne  iooriXsta  [cf.  CJA.  II  48] 
ipw  iure  coniunctae  sunt;  cf.  Gilbert:  »Staatsalt. c  I  173;  Schubert  1.  1.  p.  12. 

*)  cf.  CJA.  II  413;  »Wien.  Stud.«  VII 66;  Monceaux  1.  1.  p.  103. 

')  cf.  Büchsenschüfcz  1.  1.  p.  63;  Monceaux  1.  I.  p.  37  et  adn.  3.  p.  98  sq. 

*)  cf.  Ad.  Beusch:  »de  dieb.  cont.  ord.  ap.  Athen.«  in:  »dissert.  phil 
-^ent  sei.«  vol.  III  (Argent.  1880)  p.  73  sqq.,  qui  id  falsum  esse  putat; 
^1  PoUuci  hoc  loco  fides  tribuenda  est,  dummodo  ne  ordinem  contionum  ab 
"io  commemoratum  rectum  esse  credat  quispiam;  cf.  Gilbert  I  282,3;  cf. 
^am  Schoemann:  »Antiqu.«  p.  226. 

')  De  programmate  cf.  Gilbert  I  270.  282  sq.  et  adn.  3;  Busolt  §  189 
P'  170.  De  hac  re  cf.  Beusch  1. 1.  III  p.  71  sqq. ;  v.  infra  in  libro  alt.  cap.  II  s.  f. 

^)  cf.  Perrot:  »le  droit  public  d' Äthanes«  p.  39. 


76 

negotia  plerumqae  antea  programmate  promulgabantur.  Tum 
«ecandum  programma  de  rebus  propositis  actum  est,  ita  quidem, 
ut  rogationibus  a  praetoribus  ad  populum  delatis  nulla  alia  causa 
antecederet.  ^)  Itaque  si  quis  civium  in  comitiis  ante  negotia 
publica  legitime  constituta  aut  de  rebus  programmate  senatas 
non  promulgatis^)  verba  facere  vellet  de  rebus  privatis,  id 
privilegio  demum  irrogato  fieri  potuit.^)  Quo  privilegio  ä 
5rpÖ7f>a|i|ia  senatus,  quod  Ps.-  Demostbenes  [XXV  9]  inter  gravissima 
eomitiorum  fundamenta  enumerat,  non  zb  xof/.ov  zffi  TcoXiTsia;  vio- 
latnr,  quam  ob  rem  de  a&iqc  rogatori  danda  non  cogitandum  est.  Hnc 
pertinet  id,  quod  Schoemann  [„de  com.  Ath."  p.  333]  commemorat, 
quo  loco  haec  dicit:  „Apud  Aeschinem  [de  f.  leg.  15]  legimus: 
expugnata  a  Philippo  Olynthiorum  urbe,  cum  simul  cives  quidam 
Attici  Olynthi  tunc  forte  degentes  a  Macedonibus  capti  essent, 
horum  propinquos  supplices  in  contionem  prodiisse  popalttmqoe 
orasse,  ut  illorum,  qui  capti  essent,  salutem  curac  sibi  haberet'' 
His  autem,  ait  Schoemann  [ibid.  p.  334],  beneficium  aliquod  a 
populo  petentibus  aSstav  dari  necesse  fuit,  ut  liceret  iis  verba 
in  comitiis  facere  de  rebus  non  propositis  a  prytanibus.  Sed  in 
hac  re  iSeiav  rogandi  non  petitam  esse  iam  ex  eo  apparet,  quod 
ratio  veniae  dandae  difiicillima  erat,  res  autem,  de  qua  agebator, 
diflFerri  non  poterat.  Accedit,  quod  hac  occasione  rogaliones 
non  latae  sunt,  sed  cives  quidam  nihil  aliud  uisi  omnibus  pre- 
cibus  oraverunt  populum,  ut  captivorum  illorum  salutis  curaiD 
haberet,  id  quod   supplicibus   impune   facere   licuit.      Supplicuö 


')  Cf.  Busolt  §  179  p.  163,  7. 

')  quas  Poll.  VI  144  »öc«p»6Ypa'fa«  nominat;  cf.  Schoemoiin:  »Gr.  Alt-* 
I  382,6;  Perrot  1.  1.  p.  39,2. 

•)  In  multis  titulis  haec  leguntur:  xal  elvat  a'jxol;  icpooooov  r|»?  ^^ 
ßoüX-ijv  xal  xöv  OTjjjLov  izpiiyzoi^  fjista  xa  Icpd  [Titulos  huc  pertinentes  dS^ 
Uartel:  »Stud.«  p.  175  sq.;  cf.  Heyse:  »de  legationibus  Att.€  (Gotting.  \^ 
p.  59].  Eis,  quibus  hoc  Privilegium  tributum  erat,  quotienscunque  cum  sen»^ 
et  populo  iis  agendum  erat,  ad  senatum  populumque  aditum  sibi  pateface 
(itpoooSov  noulfsd'rxi)  licuit,  ut  de  rebus  suis  referrent.  Tum  ex  his  decr^ 
verbis:  Tcptutoic  ^itexa  xa  Ispd  eorum  res  statim  post  sacra  agendae  erant  [^ 
Schubert  I.  1.  p.  34 1.  Quae  verba  explicat  Monceaux  I.  1.  p.  31  sie:  »apr 
les  c^remonies  religieuses  pr^liminaires«.  Td  Upd  autem  non  esse  caerimonii 
sacras,  quae  uniuscuiusque  contionis  initio  haberentur,  probaverunt  cum  Hart 
[»Stud.«  p.  174]  tum  Schubert  [1.  1.  p.  36.  37];  sed  haec  verba  significai 
videntur  »post  actiones  de  rebus  sacris«  fp.  37].  Nam  ic8j>l  pr^cov  actiones  i 
programmate  uniuscuiusque  contionis  positas  fuisse  statuendum  est  [cf.  Schübe 
p.  36;  »Wien.' Stud.«  1289;  aliter  sentit  de  hac  re  Heyse  p.  59]. 


77 

autem  ritn  illos  auxilinm  petere  oportebat  propterea,  quod  rati- 
one  non  legitima  petitio  facta  est^)  vel^  nt  aliis  verbis  dicam^ 
qnod  priyilegio  non  dato  de  rebns  non  promalgatis  verba  illi 
fecerunt.  Privilegii  autem,  de  qno  snpra  dixi,  rationem  banc 
fu88e  equidem  censeo.  Si  quis  civiom,  anteqaam  in  comitiia 
yerba  faceret,  senatum  adierat,  ita  ut  a  prytanibus  introducta» 
de  rebus  privatis  ante  negotia  legitima^)  et  programmate  promnl- 
gata  agendi  facultatem  haberet,  id  Privilegium  probuleumate  se- 
natus  rogatum  TrpoystprOTovtct,  ut  opinor,  concessum  est;**)  sin 
statin)  in  comitiis  aderat,  ut  aliquid  a  populo  peteret,  id  sup- 
plici  impune  facere  licuit.  De  ipsa  re  populus  postea  senatu» 
probnleumate  perscripto  egit. 

Qoibus  expositis  nunc  iam  quaeritnr,  qualis  eorum  civium 
causa  Aierit,  qui  senatus  auctoritate  omnino  omissa,  b.  e.  sine 
senatns  probuleumate,  rogationes  tulerunt. 

Inter  omnes  constat  nihil  licuisse  Athenis  ad  populum  de- 
ferre  nisi  quod  antea  a  senatu  pertractatum  ac  probuleumate 
instruetum  esset^)  Nam  populus  quidem  sumroam  potestatem 
tenuit,  sed,  ut  Schoemanni  verba  usurpem  [„de  com.  Ath.**  p.  158],^ 
nOe. .  nimis  libera  esset  et  e£frenata  potestas  demagogorum  sedi- 
tiosonnnque  hominum  eloquentia  in  contionibus  dominantium  duo 
erant  remedia  a  Solone  sapientissime  excogitata:  alterum,  ut, 
qni  legem  inutilem  aut  perniciosam  [vel  potius  alii  legi  repu- 
gnantem*)]  tulisset,  male  rogatae  legis,  TuafyavöjjLcov,^)  accusari  posset 
*  quolibet  cive...;  alterum  autem,  ne  quod  psepbisma  a  quo- 
qnam  ad  populum  ferretur  nisi  comprobatum  antea  a  proedris** 
'Tel  potius  a  senatu) . . .  "O  Quare  senatus  convocavit  contionem^ 
convocatae,  de  quibus  erat  agendum,  res  proposuit  si  non  semper^ 
^Daen  plerumque^)    probuleumate   instructas   easque   arbitrio   et 

')  V.  supra  p.  72  sq.  73,  2. 

')  Singulis  hotninibus  de  rebus  privatis  statiin  »|i£x^  xa  Upct*  cum  po- 
P^o  aj^endi  Privilegium  populiscito  delatum  est;  cf.  Hartel:  »Stud.c  p.  176. 

'j  Idem  de  legatorum  introductione  coniecit  Gilbert:  Jahrb.  f.  klass. 
^-  1879  p.  237;  Staatsalt.  I  p.  277,  1;  cf.  Heyse:  »de  legat.  Att.«  p.  59; 
^^r  sentit  Hartel:  »Wien.  Stud.«  I  287. 

*)  cf.  0.  Miller:  »de  decretis  Atticis  quaest.  epigr.«  (Vratisl.  1885)  p.  7. 

')  cf.  Gilbert  I  p.  284, 1. 

')  Eadem  TP*T^  TCaf>av6|JLtov  constitutioni  democraticae  propugnaculo  fuit; 
'^  Thuc  VIII  67.  68;  Dem.  XXIV  154. 

)  Ordinem  vcrborum  exscriptorum   consulto  inverti.  —   De  hac  re  in 
^^^^  alt.  cap.  III  copiosius  agetur. 

')  cf  Miller  1.  l.  p.  7. 


78^ 

suffragio  popiili  permisit.  Saepe  enim  senatus  satis  habnit  ante 
contionem  programmate  rogationes  ad  popalum  ferendas  pro- 
malgasse  et  in  ipsis  comitiis,  nt  de  iis  rebus  disceptaretur,  carasse. 
Itaque  si  quis  civium  rogationem  ad  populum  latums  erat,  antea 
„TcpöaoSov  YpA(}*ao^at  zpö;  xyjv  ßooXr^v" *)  necesse  erat.*)  Tum demum 
civi  a  Benatu  in  contionem  produeto^)  rogationem  programmate  pro- 
mulgatam  et  probulenmate  plerumque  instruetam  in  comitiis  de- 
fendere  licuit.  Sin  quis  rogationem  a  senatu  non  promulgatam  neqae 
probuleumate  comprobatam  ad  populum  tulerat,  ;capavö[xa)v  eum  ac- 
cusandi  unusquisque  iKixi^o(;  potestatemhabuit.^)  Ad  omnessane  ro- 
gationes in  comitiis  ex  senatus  consulto  latas  non  solum  addita* 
menta  rogare,^)  sed  etiam  probuleumata  reicere  et  aliter  decernere 
populo  licuit.^)  Atque  id  quoque  fieri  potuit,  ut  novae  rogatio- 
nes in  ipsis  comitiis  ad  populum  ferrentur,  dummodo  ad  eas,  de 
quibus  agebatur,  res  pertinerent. '')  Rogationes  autem  ad  res  in 
programmate  promulgatas  non  spectantes  neque  probuleumate 
instructas  in  comitiis  ferre  licuisse  nego;  nee  de  venia  daoda 
hoc  loco  cogitari  posse  per  se  ipsum  intellegitur.  Nam  is  civis 
solus  illegitima  illa  ratione  rogationem  fert,  qui  senatus  auctori- 
tate  omissa  iliegitimam  quandam  rogationem  facilius  se  per- 
laturum  sperat,  isque  veniam  —  etiamsi  de  ea  posset  cogitari  — 


M  Cf.  Dem.  XXIV  48. 

';  cf.  »Wien.  Stud.t  VII  51 ;  populus  ipse  «posoSov  decemit  homini  pn- 
vato  e.  c.  CJA.  I  31. 

^)  cf.  And.  de  myst.  111;  schol.  ad  Aristoph.  pac.  905. 

*)  Velut  Thrasybulum  ab  Archino  itopavojitov  accusatum  esse  legim^» 
quod  absque  senatus  auctoritate  rogationem  ad  populum  tulisset;  cf.  Pl^t* 
Vit.  X  orat.  p.  835  sq.;  Meier:  »de  bon.  damn.c  p.  121.  Cf.  etiam  Deio- 
adv.  Androt.  oral.;  Androtio  enim  rogationem  senatus  auctoritate  neglect* 
apud  populum  pertulerat,  sed  paulo  post  in  ins  vocatus  est. 

*)  cf.  Thumser:  »de  civ.  Ath.  mun.«  p.  142;  Miller  1.  1.  p.  43. 

«)  cf.  Mitteil.  d.  dtsch.  archaeol.  Inst.  VIII  213.  216;  Buaolt  §  190  p.  172, 

')  Quod  si  fiebat,  saepe  (non  semper,  ut  Hartel  vult;  cf.  e.  c  »Wi^ 
Stud.«  1290)  rem  populus  ad  senatum  reiciebat,  ut  probuleumate  ille  ro^ 
tionem  instrueret  |cf.  Gilbert  1.  1.  I  p.  278,3;  Busolt§  190  p.  172,2].  Itaq' 
id,  quod  L.  Schmidt:  »de  auctorit.  itpoßooXsojiatcx:  in  republ.  Athen.«  (Ind.  Le^ 
Marb.  1876/7)  p.  VI  dicit:  licuisse  Athenis  cuivis  civi  rogationes  neglecto  ^ 
natu  ad  populum  ferre,  dummodo  populus,  priusquam  de  re  decemeret,  ea 
ad  senatum  reiceret,  ut  is  eam  deliberaret  iterumque  populo  proponeret  [: 
quod  Miller:  »de  decretis«  p.  54  non  probat],  hoc  modo  commutandum  piito,  i 
«tatuamus  homini  phvato  rogationis  ad  populum  ferendae  causa  senatus  p« 
buleumate  opus  non  fuisse  in  ea  re,  de  qua  forte  ageretur  in  comitiis. 


79 

&  populo  petere  ausus  non  esset,  quoniam  vera  consilia  protious 
patefieri  necesse  fuit. 

Sed  ad  rem  propositam  revertamur  et  de  privilegio  ^rpo^ööoD 
disseramus,  ac  primnin  quidem  de  hoc  privilegio  legatis  concesso. 

Imprimis  enim  legatis  exteraram  civitatum,  quarnm  res  ab 
iis  agerentnr,  permissnm  est,  ut  aditum  ad  senatum  populumqae 
haberent,*)  ita  quidem,  ut  iis  statim  post  actiones  de  rebus  saeris 
verba  facere  liceret.^)  li  autem  legati,  quorum  civitatibus  illud 
pmilegium  non  irrogatum  est,  a  prytanibus  non  sine  ambagibus 
in  senatum  populumque  introducti  sunt.^)  Quorum  duo  genera 
distingnenda  sunt  Atque  foederatarum  quidem  vel  amicarum 
civitatnm  legati,  aut  si  qui  suorum  negotiorum  causa  ex  alia 
ciyitate  Atheniensibus  non  infesta  populum  Atheniensium  adire 
Volant,^)  ubi  Athenas  venerunt,  petunt  a  senatu,  ut  sibi  aditum 
^  senatum  populumque  det.  Quod  si  senatus  populusque  pro- 
bayjt^)  eamque  sententiam  piytanes  cum  legatis  communiearunt, 
statim  legati  senatum  adeunt.^)  Deinde  introductis  a  senatu^) 
'^tis  facultas  est  in  comitiis  ad  id  destinatis^)  cum  populo 
agendi.  In  aliis  autem  comitiis  id  tum  demum  fieri  potuit,  cum 
popnlns  iis  psephismate  Privilegium  irrogasset.^)  Hostilium  vero 
^^i^tatum  legati  in  senatu  aut  in  comitiis  adesse  vel  potius 
Drbem  intrare  vetiti  erant,  nisi  iis,  ut  opinor,  fides  publica*®) 
^^ta  erat.  Nam  legati  per  se  praecone  non  praemisso  sacro- 
^cti  non  fuerunt^V)   Itaque  cum  civitas,  quacum  Atheniensibus 


*)  Cf.  Heyse:  »de  legat.  Att.«  p.  71b  sq. 

*)  cf.  id,  quod  de  verbis:  »nfxoxot^  fjisxa  xä  Is&a«  exposuimus  p.  76 
^1^  3. 

')  cf.  Heyse  p.  59  sq. 

*)  Inter  hos  nihil  discriminis  factum  esse  de  hac  re  Heyse  p.  63  pu- 
*^it;  sed  pro  certo  id  dici  non  potest.  —  Ceterum  plenimque  proxenorum 
^ti  legatoe  introducere;  cf.  Monceaux  p.  109  sq. 

^)  Ex  Gilberti  sententia  [I  p.  277, 1]  legatorum  introductio  probuleumate 
'^^*ltu8  rogata  statim  icpox^tpoxovia  concessa  est. 

•)  cf.  Heyse  p.  60  sq.  71a. 

')  cf.  Aesch.  de  f.  leg.  58;  CJA.  II  49.  51.  54;  Thuc.  V45;  Plufc. 
*^^»  X;  Arist.  Equ.  665  sqq.;  Heyse  p.  71;  Busolt  §  183  p.  166,2. 

•)  cf.  Poll.  Vm  96;  Heyse  p.  64. 

•)  cf.  CJA.  n  164.  233. 

")  De  hac  iSsta^  notione  infra  sub  B  2b  agetur;  cf.  Thuc.  153;  Dem. 
163;  Busolt  §  59  p.  55. 

**)  cf.  Heyse  p.  8;  Busolt  1.  1. 


80 

pax  non  erat,  Athenas  legatos  misit,  praeco  sacrosanctus  praeit^ 
qui  cum  Ätheniensibus,  certe  cum  seoatu,  „ajr^vSsxat'',  L  e.  libati- 
one  efficit,  ut  legatis  libere  urbem  intrare  liceat*),  aut  veniam 
legatorum  mittendorum  antea  per  caduceatores  illa  quidem  petere 
solet^)  Senatui  autem  et  comitiis  Interesse  nisi  ixsts!>övTa)v') 
nomine  vel  sub  tutela  deornm  iis  non  licet. 

Aliam  ob  causam  legatis  Naucratiticis  aSeio^  opus  fuisse 
puto,  qui  ab  Atheniensibus  petierunt,  ut  pecuniae  reddercntor^ 
quibus  mercatores  Naucratitici  essent  privati.  Quod  in  argumento 
II  ad  Demostbenis  orationem  XXIV  (initio)  bis  verbis  traditnr: 
IloX£{i.oo  rjY/AvovTo«;  'Aihjvatot«;  Tupöc  ßaatXsa,  xatd  toötov  tövypövoy 
^Ypd'f  Yj  ^iffiO\LOL  obXoL  7rXoia>v  7roXs{i(a)V  slvat  xal  YivsaO-at  xa  Ti|i.f^ji.ai« 

Tcbv  xXoTTwv  5rj{i.öaia xal  Xö^wv  Yevojieviov  roic  Alfj7Cv,oi<;  •pöc 

t6v  8fy{i.ov  xai  ixstetöv/)  ooS^v  t^ttov  Jxpi^hj  td  -/fviQiJLaxa  slvat  Sr^io- 
oioL  WC  "oXsjitwv  Svxcöv  Twv  AIyotowv.  Quibus  legatis  pro  contione 
dicentibus  venia  debitoribus  fiscalibus  remissionem  petituris  danda 
opus  fuisse  eenseo,   quoniam   populus  has  pecunias    iudicaverat 

publicas.*)  Quod  enim  apudDem.  [XXIV12]legimus: icldewv 

nfjv  txetr^ptav '^)  wv  r^v  xd  ypnjiiaxa  avö-pwxoi,  wc  aÄsyetpoxovfjoa^'  t)|tsic 
jiTj  fiXta  elvai . . . ,  et  simili  modo  in  argum.  I  ad  Dem.  or.  XXIV 
[p.  694] :  elO"'  oi  Naoxpaxtxat  [jiv  eXdövxsc  'AOTJvaCs  xov  8f^[iov  Iti- 
T£i)Ov,^)  6  8^  3^(ioc  ^v(i)  ;ro>i(xia  slvat  xd  )(pY][iaxa,  xal  [iyj  5siv 
dTToSodf^vat  xotc  6|i:röfiOt<;,  ex  bis  verbis  sequi  non  potest,  ut  illae 
pecuniae  tum  demum  publicae  iudicatae  sint,  cum  legati  in  co- 
mitiis eas  repetituri  essent.  Quod  iam  antea  psephismate 
factum  esse  in  argum.  II  ad  Dem.  or.  XXIV  initio  [p.  695]  k- 
gimus,  quare  eas  repetere  non  licuit.  Venia  igitur  demum  data 
legatis  cum  populo  iterum  de  hac  re  agendi  facultas  fuit  Verba 
autem  Demostbenis  et  scholiastae,  quae  supra  dixi,  ad  eam 
contionem  pertinent,  quae  de  navibus  iure  belli  captis  iudicavit,^) 

M  Cf.  Dem.  XIX  163;  Heysep.  58;  cf.  etiam  Schoemonn:  »Gr.  Alt.«  Ü  '• 

^)  cf.  Schoemann:  »Antiq.«  p.  368,2;  Heyse  1.  1.  p.  8. 

^)  De  notione  verbi  v.  supra  p.  72  sq. 

*)  De  verbis  »Xoyoi  xal  Ixsxstai«  cf.  id,  quod  de  coniunctione  verbortti'^ 
»tx2T£'jsiv  xal  ^zlz^i€  exposui  (p.  73  adn.  2);  sed  hoc  loco,  ut  demonstrabOt 
de  aosiot  data  agitur. 

*)  quae  reddendae  non  erant;  cf.  Dem.  XXIV  50  (in  lege). 

*)  V.  supra  p.  73  adn.  1. 

')  cf.  ibid. 

^)  quae  fungebatur,  ut  lingua  vernacula  utar:    »als  Prisengericht«;  ^* 
hac  re  cf.  Schoemann:  »Gr.  Alt.«  I  401. 


81 

t  Yenia  mercatoribus  concessa  de  pecnniis  publicis  reddendis 
el,  Qt  aliis  verbis  dicam,  de  illegitima  aerarii  pnblici  deminntione 
iisceptavit    Haec  qnidem  bactenns. 

Alia  ac  legatomm  causa  inqailinorum^)  videtur  fuisse,  qnibns 
(enatüi  et  comitiis  Interesse  non  licuit. ')  Qnare,  ne  illud  praeeipaom 
mum  ias  nisi  cum  populi  venia  exercerent,  iis  interdictum  erat/) 
Saepe  auteni  inquilinis  et  peregrinis  bene  de  re  publica  meritis 
)rivilegium  irpooöSoo  Tcpö^  xf^v  ßooXtjv  Tcal  töv  8f^{tov  delatnm  est,*) 
it  sine  populi  venia  de  rebus  suis  in  senatu  et  in  comitiis  agendi 
facnltatem  haberent.  Quod  Privilegium  cum  peregrinis  cuiusque 
^eneris  tum  maxime  proxenis  irrogatum  est.^)  Ac  plerumque  id 
Tactam  est,  ut  inquilini  et  peregrini,  quibus  Privilegium  aliquod 
am  tributum  erat,  potestatem  haberent  etiam  alia  privilegia  im- 
Detirandi,  si  iis  digni  essent®) 

Quaerentibus  nunc,  quam  ob  causam  rogatori  utriusque  pri- 
^legiorum,  quae  supra  dixi,  generis  impunitate  opus  fuisset,  nisi 
)raeii)ii  causa  illa  tributa  essent,  id  occurrit,  quod  rogatione  t& 
•Vov  violatum  est. 

Atque  etiam  eiusmodi  rogationes,  quibus  xoo  xotvoo  illegitima 
eminutio  fieret,  impunitate  actori  non  data  ferre  non  licuisset, 
isi  praemii  causa  Privilegium  quoddam  irrogatum  esset,  ad 
Qod  nunc  iam  nos  vertamus. 

3.  Lex,  quae  Timocrateae  [Dem.  XXIY  45]  inserta  extat, 
>  qui  debitorum  remissionem  rogaturus  esset,  adsia^  opus  fuisse 
>8  docet.  Quam  legem  non  integram,  sed  nonnulla  snpplenda 
^se  supra  (p.  40  sq.)  dixi  —  sive  in  eadem  lege  actum  est^  sive 
'parata  lex  fuit  de  remissione  et  pensionibus  tributorum. 

')  omnino  peregrinormn,  nt  opinor;  cf.  p.  79  adn.  4. 

^)  quamquam  delictorum  indicia  deferre  et  inquilinis  et  servis  licuit, 
lam  rem  infira  sub  B  1  uberius  exponemus. 

»)  cfl  »Wien.  Stud.€  VII 51. 

*)  cf.  CJA.II  41.  91.  115.  164.  209.  289;  cf.  etiam  CJA.  136.  De- 
^to  (CJA.  II 42)  icp6oo^  izpb^  x6y  icoUfiopxov  hospiti  publico  conceditur, 
quod  et  inquilinis  quibusdam  et  omnibus  proxenis  privilegio  irrogatur;  cf. 
Hubert  1.  1.  p.  13;  »Wien.  Stud.«  VII 52  sq.;  v.  supra  p.  74  adn.  6. 

')  cf.  Schubert  p.  32—40.  p.  76;  Monceaux  1.  1.  p.  98. 

')  Simile  quid  haec  verba:  stvou  ^  a5xol(  xal  üWo  s5p^d«a  ?capa  tou 
^i»^oo  arfa^v  5too  Sv  aoxÄotv  S^ioi  civat  [cf.  CJA.  11  164.  207]  significare 
«Hi  videntur;  cf.  Hartel:  »Stud.«  p.  241;  Schubert  p.  38. 

^)  Hae  lacunae  non  demonstrant  leges  a  falsario  fictas  esse,  sed  constat 

6 


82 

Tributoram  enim  sociorum  eandem  causam  fuisse  quam  de- 
bitorum  publicorum  censeo  vel,  ut  accuratius  sententiam  expli- 
cem:  sicut  debitorum  publicorum  ita  tributorum  remissionem, 
nisi  venia  rogatori  data  esset,  rogare  non  licuit.^)  Namque 
remissionem  tributi  aut  pensiones  (idisK;)^)  per  Privilegium  tantum 
sociis  Atheniensium  concessas  esse  constat,  id  quod  duplici 
modo,  ut  opinor,  fieri  potuit,  ita  quidem,  ut  populus  soUemDi 
psephismate  illud  Privilegium  tribueret,  aut  in  contione  extra- 
ordinaria  actori  impunitate  concessa  tum  demum  in  comitiis  de 
remissione  vel  de  pensionibus  agere  liceret.  Et  alteram,  qoam 
diximus,  viam  ingressos  esse  Athenienses  remunerationis  vel 
praemii  tribuendi  causa  e.  g.  Methonaeis  psephisma,  quod  extat 
[CIA.  140],  docet;  alteram  autem  viam,  si  qua  urbs  solvendo 
non  esset  eiusque  legati  „Ixdrai'*  aut  alius  quis  pro  illa  bene- 
ficium  remissiohis  tributi  aut  pensionum  peterent.')  Atque  bis 
quidem  aScfo^  opus  fuisse  pro  certo  habendum  est.  Nam  sicut 
multae,  ita  sociorum  tributa  in  reditus  ordinarios  rei  publicae 
relata  sunt  et  socii,  qui  tributa  non  pependerant,  pro  debitoribus 
publicis  habiti.*)  Remissione  igitur  tributorum  non  secus  acpe- 
cuniarum  rei  publicae  debitarum  xö  xotvöv  illegitime  deminntuni 
est,  id  quod  sine  populi  venia  rogari  non  potuit.  Etenim  quam- 
quam  sociis  Atheniensium  de  tributo,  quod  senatus  populusqne 
Atheniensium    decreverat,^)    etiam    in    heliastico   iudicio   agendi 

oratores  saepe  recitavisse  eos  tantum  locos,  quos  suis  consüiis  accommodare 
possent;  cf.  Wachboltz:  »de  litis  instrumentis«  §  18  p.  33;  Koehler:  Hermes 
II  31.     I)e  siroili  re  cf.  Hofmann:  »de  iurandi  formulis«  p.  8. 

*)  cf.  Busolt  §  242  p.  215  adn.  9,, qui  ad  hanc  rem  §  218  confert,  ubi 
de  remissione  debitorum  publicorum  agitur,  it>aque  is  quoque  non  obscure 
probare  v-idetur  tributorum  remissionem  nisi  cum  populi  venia  rogare  non 
licuisse. 

')  De  pensionibus  concedendis  cf.  ea,  quae  supra  s.  Ua  (p.  41  adn.  3) 
exposui. 

')  cf.  [Dem.]  LVIII 35,  ubi  de  decreto,  quod  Automedon  quidam  in 
gratiam  Tenediorum  rogaverat,  agitur;  CJA.  Uli?  fr.  b.  vs.  13  sqq.,  ad  quem 
titulum  cf.  Hauvette-Besnault:  »Les  Strat.  Ath.«  p.  135;  cf.  etiam  [Dem.]  1. 
1.  §  37  sq. 

*)  Velut  Harpocratio  dicit:  ixXoYet^*  o\  sxX^ovte;  xal  siorparcovreg  xa  vs^,- 
X6|j.8va  to)  8rjxo3iü>.  'KxXoYct?  autem  ei  magistratus  sunt,  qui  tributa  debita 
exacturi  in  urbes  sociorum  mittebantur;  cf.  de  bis  Gilbert  I  p.  398,4;  Busolt 
1.  1.  §  242  p.  216,  2. 

*)  cf.  Gilbert  I  p.  395  sqq.;  Fränkel:  »Die  att.  Geschworenenger.« 
p.  44;  Busolt  §  242  p.  215.    Koehler  quidem  [>ürk.  u.  Unters.«  (Berol.  1870) 


iacultatem  fnisse  verisimile  est,^)  tarnen  a  senatu  popaloqne  et 
heliastis  re  iudicata,  cum  amplius  provocationem  (l^eotv)  fieri 
lex  vetaret,')  vel  deminutionem  vel  pensionem  vel  remissionem 
tribnti,  nisi  venia  rogandi  data  erat,  sociis  petere  non  licuit."^) 
Atque  secundi  foederis  Ätheniensium  maritimi  aetate  eadem  tri- 
batomm  remittendornm  ratio  fiiit.  Ulis  enim  temporibus  cum  <pöpoi 
Tel  potius  (»vro^st^^)  psephismatis  Ätheniensium  decretae  essent, 
«it  Tpotft  ^otpavöfJXDv  populiscita  antiquarentur,  fieri  potuisse  con- 
stat;^)  at  remissiones  collationum  ne  tum  quidem  nisi  cum  po- 
puli  venia  rogare  non  licuisse  arbitror.  De  barum  igitur  re- 
missionibus  aut  pensionibus  idem  valuisse  .existimo  .quod  de 
prioribus,  quamquam  hae  sociorum  pecuniae  non  in  aerarium 
pablicum  Ätheniensium,  sed  in  aerarium  sociale  delatae  sunt.^) 

4«  Alia  ac  privilegiorum,  quae  supra  dixi,  atEXsiac  omnium 
vectigalium  ac  munerum  et  hoxsXeia«;  peregrinis  aut  inquilinis 
<latae^)  condicio  est,  quae  privilegia,  quamquam  huc  non  per- 
tinent,  tamen  paucis  attingere  liceat. 

p.  66  sqq.]  tributum  a  senatu  populoque  et  nomothetis  (i.  e.  ab  heliastis)  de- 
cretnm  esse  putat;  sed  primom  tributum  solum  lege  constitutum  esse  [cf.  de 
hoc  tributo  Thnc.  I  96]  Bnsolt  adnotat  §  239  p.  212,6;  cf.  etiam  Koehler: 
•Urk.  u.  Unters.  €  p.  68;  Schoell:  Sitz.-Ber.  d.  K.  Bayr.  Acad.  d.  Wiss.  1886 
p.  127  sq. 

»)  cf.  Gilbert  I  397;  Busolt  §  242. 

«)  cf.  Dem.  XXIV  50.  55.  XX  147;  cf.  etiam  CJA.  137,42;  Gilbert  I 
p.  387;  Busolt  1.  1.  adn.  lt. 

•)  Frftnkel  cum  1.  1.  p.  44  dicit:  »Über  einen  Erlass  des  Tributes  hat 
«.  .die  Volksversammlung  das  Recht  zn  befinden,  ohne  dass  eine  Mitwirkung 
-der  Gerichte  erforderlich  ist;  dies  wäre  aber  unmöglich,  wenn  sie  bei  der 
Festsetzung  concurriert  hätten,  denn  niemals  kann  die  Volksversammlung 
«inen  richterlichen  Beschluss  aufheben«,  errare  mihi  videtur;  nam  populi 
contio  sententias  heliastarum,  venia  scilicet  rogatori  data,  antiquandi  potes- 
tatem  habuit.  Judicium  sane  heliasticum  remittendis  tributis  nequaquam 
interfoit;  cf.  Schoell  1.  1.  p.  128  sq. 

*)  cf.  Schoemann:  »Antiqu.«  p.  320;  Hauvette-Besnault  p.  126,3.  Maio- 
res  dvitates  has  collationes  non  pensitabant;  cf.  Busolt  §  248  p.  222,11. 

»)  cf.  [Dem.]  LVIII  37  sq. ;  Busolt  §  248  p.  222,  5.  Tributa,  si  a  so- 
•cüs  soluta  non  erant,  per  vim  coacta  sunt;  cf.  Mitteil.  d.  dtsch.  arch.  Instit 
II   142  vs.  13  sq.;  CJA.  H  62;  Gilbert  I  p.  417;  Busolt  1.  1.  adn.  8. 

*)  cf.  Gilbert  I  p.  417,  4.  Eodem  etiam  multae  delatae  sunt;  cf.  Busolt 
I,  1.  adn.  9.  10. 

')  cf.  Dem.  XX 60;  CJA.  II 144.  De  itsXtte?  cf.  Westermann:  »de  publ. 
Ath.  hon.«  p.  6—12;  Tissot  1.  1.  p.  75;  »Wien.  Stud.«  VII  64.  —  Immunitas 

6* 


84 

Ac  primum  quidem  incertum  est,  num  bis  privilegiis,  qaibns 
inqnilini  tributo  illo  anniversario,  qnod  vocatur  (uxoCxiov,  soWendo 
levantar,  aerarii  publici  reditus  ordinarii  illegitime  deminaantnr. 
Nam  [isToixtov  sicat  omnia  vectigalia  non  per  magistratus  rei  publicae 
iussn  atqne  nomine  exactam  esse,  sed  per  publicanos,  ad  qnos  elocs- 
tum  esset,  Scbenkl  [«Wiener  Stud."  II 183  sq.]  demonstravit;  qnamob 
rem  publicanos  potius  qaam  aerarinm  pablicom  iacturam  fecis8e?eri- 
simile  est  Deinde  antem  nunquam  fere  inquilinis  nisi  praemii  cansa 
illa  privilegia  irrogata  esse  videntur,^)  itaqne  re  vera  de  a&(^ 
rogatori  danda  cogitari  non  posse  opinor. 

Idem  dicendum  est  de  civibns,  qui  sollemninm  litürgiaram 
immunes  facti  snnt,^)  cum  borum  quidem  privilegio  ordinarii  rei 
publicae  reditus  nequaquam  deminuti  sint,  et  sicut  inquilinis  ita 
civibus  tale  quid  ob  nullam  fere  aliam  rem  nisi  ob  beneficia  ia 
civitatem  collata')  da  tum  sit.*) 

Nee  TupoSsvfac*)  Privilegium  huius  loci  est,  quae  titulus  tantnm 
bonorarius  videtur  fuisse.®) 

sacrorum  (^xiXtia  tepu>v)  Athenis  non  fuit;  ne  Uarmodio  quidem  et  Aristo^toni^ 
tyranni  interfectoribus,  illam  concessam  esse  Dem.  XX  128  testatur;  cf.  Tbumser: 
»de  civ.  Ath.  mun.«  p.  123  sq.  —  Utrum  portorii  aliorumque  huiusoe  generU 
yectigalium  immunitas  Athenis  honoris  causa  data  sit  necne,  non  satis  liqQ^i 
[cf.  Westermann:  »de  publ.  Ath.  hon.«  p.  7;  imprimis  Thumser  p.  ISOsq]' 

*)  cf.  Schubert:  »de  pror.  Att.«  p.  59.  71.  74  sqq.;  Westermann  p.  b; 
Schenkl  I.  1.  II  219;  cf.  exempla  nonnulla  decretorum,  quibus  axDwSta  con* 
cessa  est:  CJA.  II  27.  121.  IV  1,  27a;  ioorlUta  e.  c.  CJA.  II  48.  413;  cf.  »Wien. 
Stud.«  II  186  sqq.;  VII 67  sq.;  Foucart:  Bull,  de  corr.  hell.  1888  num.  DI 
p.  168 ;  Gilbert  I  173.  —  De  immunitate  proxenis  concessa  cf.  Monceaux  1.  1. 
p.  99;  »Wien.  Stud.«  VII  64  adn.  77. 

»)  cf.  Dem.  XX  25. 

•)  cf.  Thumser  p.  141. 

*)  Non  secus  e.  c.  Lacedaemonii  optime  tan  tum  de  civitate  meritos 
homines  hoc  pra^mio  donaverunt;  cf.  Thumser  p.  111,3. 

'^)  Id  Privilegium  e.  c  immunitate  minoris  dignitatis  fiiit ;  cf.  Thamser 
p.  136.  Contra  Monceaux  1.  1.  p.  31  didt  de  hac  re:  »les  scoliastes  placeni 
tot\jours  les  prox^nes,  pour  la  condition  l^ale,  au-dessus  des  m^töques  et 
des  isot^les. 

^)  Huc  etiam  »sütpY^ou«  titulus  pertinet;  de  bis  cf.  Westermann  1.  1. 
p.  29.  43;  Gilbert  I  p.  173;  Schubert  p.  4.  8;  aliter  sentit  Monceaux  p.  14; 
cf.  imprimis  p.  56.  91.  97.  106.  Hospites  publicos  t6  pircotxtoy  non  solTisse 
ille  quidem  dicit  (p.  95.  102),  sed  id  tum  demum  fieri  potuisse  puto,  cum 
iis  WXeta  data  esset;  ceterum  cf.  ibid.  p.  99.  Cum  irpoSevtqc  alia  privilegia 
non  coniuncta  simt  ipso  iure;  v.  supra  p.  75  adn.  1. 


85 

Postremo    qua    de    cansa    in    privilegiis,    quae    hominibus 
optime  de  civitate  meritis  praemii   causa   data   sant,  de  venia 
Togatoribns  impetranda  cogitari  non  posse  existimem,  paucis  ex- 
plicare  conabor.    Atqae  primum  populus,  quotiens  SSeioev  decrevit, 
«emper  rem  publicam  in   aleam   magni  periculi   ant  detrimenti 
-dat.    Sane  quidem,  gi  impunitatem  rogationis  cninsdam  ferendae 
ille  dedit,  id  commodi  sui  cansa  fecit,  sed  praemia  et  honores 
tribnens  non  solum  pericnlnm  non  subit,  vemm  etiam  emolumentis 
•qaibnsdam  iam  fructa  est  civitas,  itaqae  nihil  aliud  nisi  gratiam 
refert  hominibus  optime  de  civitate  meritis.    Sin  autem  is,  cui 
praeminm  populus  tribuit,  eo  indignus  videbatur/Ypoc^-Q  9rapavö{JL(ov 
Privilegium  ab  illo  abiudicare  licebat.  ^)    Deinde  mos  quidem  fuisse 
Tidetnr,^)  ut  iis,  qui  bene  de  re  publica  meriti  honoribus  ac  prae- 
miis  digni  viderentur,  ea  a  senatu  populoque  peterent,  quae  petitio 
irerbis:  altewO"«  xaxa  töv  vöjiov*)  significari  solebat;  sed  omnino  a 
praemii  vi  abhorreret,  si  hominibus  bene  meritis,  ut  praemia  im- 
petrandi  haberent  facultatem,  supplicum  ritu  litSeia  petenda  esset, 
qua  re  beneficiorum  auctoribus  (toi^  soepY^oic)  urbs  esset  privata. 
Liberalitatis  denique  famam  Athenienses  plurimi  aestimasse  De- 
mosthenis  in  Leptinem  oratio  quodque  orator  ea  e£fecit,  demon- 
strare  potest.^j  Quodsi  quis  dicat  dubitandum  esse,  num  legibus 
de  Ulis  privilegiis  tribuendis  exceptio  petitae  impunitatis^)  ad- 
dita  sit  vel  leges  de  hoc  aSe^a«;  genere  dando  valuerint,  ab  eo 
equidem   non    dissentio.     Sed  id  nullius  momenti  est,  cum  ea, 
quae  protuli,  maxima  ex  parte  ad  posteriora  tempora  pertineant. 
Illo  autem  tempore,  quo  nulla  fere  res  publica  in  largiendis  honor- 
ibus et  praemiis  e£fusior  fuit  quam  Atheniensium,   psephismata 
populi  legibus  superiora  fuerunt  simulque   aSsiav  saepius  datam 
«sse  verisimillimum  est,  quam  per  leges  cautum  et  provisum  sit. 

*)  Id  ex  e^*'"*^^*^  quidem  decretis  videtur  colUgendum ;  cf.  Schubert  1.  1. 
p.  45  «q.;  V.  supra  p.  73,6.  Idem  de  icpo^svia^  privilegio  valuit;  cf.  Monceaux 
1.  1.  p.  72;  cf.  etiam  ibid.  p.  54;  Hyperid.  fragm.  79.  De  ätsXjiot  autem  id 
Demosthene  rogatore  institutnm  esse  videtur;  cf.  Dem.  XX  164. 

V;  cf.  Thumser  1.  1.  p.  137,1;  »Wien.  Stud.«  VII 64;  Schubert  p.  74  sq.; 
fiartel:  >Stud.c  p.  237;  cf.  etiam  Buermann:  Jahrb.  f.  klass.  Phil.  Suppl.  X 
p.  348.  ütrum  autem  eiusmodi  lex  fiierit  —  id  quod  Hartel  vult  —  necne, 
diflceptare  nolo. 

^)  V.  supra  p.  73  adn.  2;  cf.  Caillemer:  >la  naturalisation  k  Athenes« 
p.  17;  cf.  etiam  Monceaux  I.  1.  p.  71  sq. 

*)  cf.  Monceaux  1.  1.  p.  100.  117. 

*)  V.  supra  p.  7. 


86 

De  venia  magistratus  aecusaturis  acquirenda. 
Priusquam   ad  alteram   huiu8   libri   partem    transeam,  reiJ^ 
quandam  exponere  in  animo  est,  in  qua,  mea  qnidem  sententi^ 
de  aSzlo^  danda  cogitari   non   potest,   quamquam    Schoemann  id- 
videtur  affirmasse.    Agitur  autem  de  potestate  magistratus  accn- 
sandi,  de  qua  Schoemann  [„de  com.  Ath."  p.  229')]  haec  dicitr 
^Nemo..,  ut  videtur,  magistratus  accusari  potuit  propter  delictaii>> 
in  fungendo  munere  sive  contra  ipsam  rempublicam  sive  contra 
privatum  aliquem  commissum  nisi  cum  populi  venia.  **     ^Hoc  iix 
esse",  adnotat  Schoemann  ad  haec  verba,   „etiamsi  nullis  testi- 
moniis   probare    possum,    ipsum    tamen    per    se    verisimillimmii 
videtur.     Adde,  quod  apud  Romanos  quoque    simile   erat  insti- 
tutum".*)     „Sed  in   gravioribus   delictis",  pergit   ille,  „quae  ai 
sunmiam  rem])ublicam  pertinerent,  et  extra  ordinem  persequendft 
viderentur,    si'iaYYeXia    ad   senatum   populumve'^)    deferebatur*.*) 
Quam    sentcntiam   Platner   [,Proc.   und    Klagen    bei   d.   Att*  I 
332    sqq.]    refiitabat,     cui    ego    quoque    assentiar,    si    quidem 
Schoemann   verbis:    „nisi   cum   populi   venia"  äSstav   significar& 
voluerit     Etenim  magistratus  Atheniensium  iure  Attico  ministri 
tantum  rei   publicae   vel  populi  sunt,*)  qui  ipse  solus  zb  xöpiov^ 
tenet,  quare  Aristoteles  [Pol.  VI  2  p.  1317  b]  optimo  iure  dicit:  töttjv 
sxxXTjaCav  X'3(iCav  slvoi  ^rivtwv,  ap)(tjV  Sk  {t7)8e|i(av  jitjSsvöc  Tj  ov.  oh- 
YcoTwv  t)  twv  [isYbTwv  xoptav...    et  Demosthenes  orator  [11130) 

*j  Cf.  Schoemann:  »Antiqu.«  p.  232. 

^)  Idem  valuit  apud  Lacedaemonios,   quorum  flummos  magistratus  ftf 
6pöo<;)  post  absolutum  demum  munus  in  ins  vocare  licuit.     Etiam  religioa^^ 
Cretenses    auctoritatem   summorum    magistratuum   tuebantur:  nam  ex  \^ 
illa  Gortyniorum  nuper  detecta  (I  50—54)  [cf.  N.    Rhein.    Mos.    XL  supp*' 
p.  97,  1]  cum  cosmo,  sive  eins  servua  ab  alio  vindicabatur,  sive  ipse  servo^ 
vindicaturus  erat,  non  prius  agere  licuit,  quam  cosmus  munere  se  abdicaviss^*^ 

3)  cf.  de  hac  re  Busolt  1.  1.  §  185  p.  167. 

*)  Huc  referendus  mihi  videtur  locus  apud  Lys.  XIII  32:  MretS-Jj  oi        , 

£v  TU)  OTjjjLcj)  «eprl  tüjv  oz^XTf^ttiV  xttl  xÄv  xaScd^p^tuv  |i*rjvüOt^  -(hwxo  (T«pl  U  T^^ 
ÄXXoiv  owcexpvj  ev  rg  ßooX^  |i6vt|j  y^T^^'^^)-  Ad  hunc  locum  Rauchenstein  [e^ 
Lys.  orat.  sei.'  (Berol.  1876)]  haec  adnotat:  »Wenn  für  die  Andern  die  nt^ 
vor  dem  Rat  gemachte  Anzeige  genügte,  so  bedurfte  es  hinwieder  der  fi-fivoc^  ^ 
tv  Ttt)  0Tj|W|j  bei  Magistraten,  weil  diese  ohne  Volksbeschluss  nich  ^ 
durften  gefänglich  eingezogen  werden«;  cf.  etiam  Frohbergeri  adn^^^ 
ad  h.  1. 

*)  cf.  Perrot:  »le  droit  public  d'Athenes«  p.  77  sqq. 


87 

populum:  «Se^jcöTTjV  xcbv  7roXiTci>o[isv(i>v  significat.^)  Itaque  si  quis 
Atheniensiam  magistratns  —  qui  hac  re  a  magistratibus  Roma- 
nonun  multum  dififerebant^j  —  accusare  voluit,  ei  aSefo^  opus  non 
fnisse  puto,  quod  accasatio  magistratus  cuiusdam  zb  xopcov  populi, 
cniiis  ille  non  particeps  est,  non  yiolat.  E  contrario,  cum  magistra- 
tas  in  administrando  munere  aut  civibus  aut  rei  pubiicae  iacturam 
inferre  posset,  missis  ambagibus  eum  accusare  licuit.  Tum  nomen 
eius  per  sl-iaYYsXtav  ad  populum  deferri  lex  iussit  venia  accusaturo 
non  data,  ut  ipse  Schoemann  concedit,  et  eadem  de  causa  in 
prima  cuiusque  prytaniae  contione  iirr/etpoiovia  magistratuum  facta 
est.  ^j  Atque  etiam  querelas  (:rpoßoXd(;)  apud  populum  de  magistra- 
tibus habere  licuit,  quo  facto,  ut  de  bis  rebus  in  heliastico  iudicio  dis- 
ceptaretur,  lex  fuit^)  Itaque  iam  ex  eo,  quod  civibus  magistratus 
qnosdam  accusaturis  non  semper  £§eiav  dari  necesse  fuit,  intellegi 
potest  illam  sententiam  probandam  non  esse  vel,  ut  aliis  verbis 
Qtar,  impunitate  (aSeic^)  magistratus  accusaturis  non  opus  fiiisse 
ex  iure  Attico.  At  vero,  num  magistratum  cuivis  civi  sine  populi 
^eaia  accusare  licuerit,  quaerat  quispiam.  Quod  Lysiae  verbis 
[XlII  32]  docemur  delationes  (3Tpax7j7fi)v  et  taSidp^^wv  apud  senatum 
factfiis  non  suflFecisse,  id  quidem  ita  explicandum  videtur,  ut  tunc 
de  rebus  gravissimis  actum  sit,  quam  ob  rem  indicium  ad  ipsum 
populum  deferendum  fuerit.^)  Tamen  primam  actionem  magistra- 
tibus semper  fere  in  comitiis  intendi  necesse  fuisse  concedo.  Ab  hac 
^gitur  sententia,  ex  qua  videtur  magistratum  non  sine  populi 
psephismate  vel  praeiudicio  in  heliastico  iudicio  accusare  licuisse, 
^^^  habeo,  quod  dissentiam.*) 

»)  Cf.  [Dem.]  LVIII  55. 

*)  cf.  de  hac  re  Perrot  1.  1.  p.  74-79.  [Commeiitationem  K.  Fr.  Her- 
'öaxujj.  »quaestioimm  de  iure  et  auctoritate  magistratuum  apud  Ath.  cap.  ü« 
'^^delberg  182P)  inspicere  mihi  non  licuit]. 

•)  cf.  Busolt  §   173  p.  154  sq.;    cf.    etiam   Hauvette-Besnault   p.    62; 
^^eton:  Mnemos.  n.  s.  XV  p.  380. 
*)  cf.  Bu8olt  §  192  p.  173. 
*)  cf.  Buaolt  §  192  p.  173  et  adn.  5. 

•)  Idem  dicit  Lipsius:  »Att.  Proc.«  p.  337;  cf.  etiam  Schoemann:  »Antiqu.« 

*^'  ^32.  —  Alia  magistratuum  in  manifesto   scelere   depreheusorum    condicio 

^^tur  ixiisse,  quas  per  ^vocijtv  vel  per  äna'fio'^r^v  accusare  licuisse  verisimile 

^      Id  quidem  de  pi^tanibus   [de  his  cf.  Arist   Pol.  III 11   p.  1282  a;  Lyc. 

'*^^-    Leoer.  79;  Hermann:  »Gr.  Alt.«  I*  125,4;  Fränkel:   *Die  att.  Geschwo- 

^^nger.«  p.  22J  officiorum  immemoribus  valuit;  cf.  Dem.  XXIV  22  (in  lege); 

*    Qtiam   titulum    Atticum   CJA.   1 37,   ubi  vs.  25  sqq.   eiusmodi   prytanibus 

^^'ilta  statuitur. 


B.  De  impunitate,  quae  non  ad  rogationes  quasdam 
ferendas,  sed  sua  ipsius  causa  petitur. 

1.  De  aSsC(f  (impunitate)  danda  {jLYjvotaic  i.  e.  iis,  qni 
sceleris  cniusdam  ipsi  affines  delaturi  sunt  socios. 

Multis  seditionibns  civilibns  perterritns  populns  Atheniensiam 
id  potissimum  sibi  agendnm  esse  intellexit,  nt  constitationi  rei 
pnblicae  conservandae  omni  modo  consnleret.  Itaque  nt  renim 
pnblicarum  commutationes,  omnino  perdnelliones  nascentes  com- 
primi  possent,  in  nniversum:  nt  gravia  crimina  publica,  qnae  differri 
non  possent,  cum  de  iis  certae  leges  desiderarentur,  protinns  ad 
populum  deferrentnr,  ea,  quae  slaa^^eXla  Yocatur,  actio  institnta 
est.^)  Atqne  pnblico  iure  Attico  eins  quidem  actionis  intenden- 
dae  nemo  nisi  civis  Atticus  —  et  is  tantum^  qui  integra  civitate 
(^irixtiJLOc)  erat  —  ins  potestatemque  babuit,  sed  indicia  non- 
nuUorum  delictorum  etiam  inquilinis  peregrinisque  et  servis  ad 
senatum  aut  contionem  populi  deferre  licuisse  auctores  tradunt') 
Quod  indicium  yoce  (jLTjvoaeox;  significatur,  quae  ab  sl'^aYYsXii; 
actione,  b.  e.  a  delatione,  diligentissime  distinguitur,  quamquam 
non  pauci  scriptores  duorum  verborum  notiones  confundunt^)  In 
qnibus  indiciis  deferendis  auctores  saepe  iSstav  datam  comme- 

^)  Cf.  Perrot:  »le  droit  public  d'  Äthanes«  p.  34.  321  et  adn.  2;  Gilbert: 
»Staatsalt.«  I  passini,  imprimis  p.  289  sqq.;  Basolt:  »Die  griech.  Altert.« 
§  208  p.  185. 

')  cf.  Andoc.  de  myst.  pluribus  locis:  e.  c.  §  15;  Thuc.  VI  27.  —  Dela- 
tionefl  aut  indicia  ad  senatum  ferri  solebant;  cf.  e.  c  Arist.  Equ.  y.  300; 
Schoemann:  »Gr.  Alt.«  I  397;  Busolt  §  182  p.  165, 1.  §  185  p.  167. 

')  Praeclare  de  hac  re  egit  Schoemann :  »de  com.  Ath.«  p.  221  [cf.  eundem: 
»Gr.  Alt.«  I  397],  qui  »^-rivootvc  yertit  vocabulo  indicii,  »tlw.'c^tkiw  delationis. 
Kioa^Y^^^^ttv  intendit  civis,  {JL-f^vootv  facit  servus  aut  peregrinus  aut  civis  cri- 
minis  delati  socius;  cf.  Meier:  »de  bon.  damn.«  (p.  134)  not.  445;  Platner: 
»Proc.  u.  Kl.«  I  353  sqq.;  Busolt  §  208  p.  185. 


morant,  et  qnaeritnr  ante  omnia,  quid  haec  id^ia  signifieaverit  in 

iure  pnblico  Attico.  Atqae  Hermann  qaidem  [„Gr.  Alf  I*  133,  3]*) 

opinatas  est  seryis  ac  peregrinis  in  einsmodi  causis,  qnas  dixi- 

mas,  yeniam  yel  impunitatem  publice  datam  esse,  ut  iis  yerba 

apnd  populom  facere  liceret    Nam  reapse  et  peregrinos,  qui,  anti- 

qnissimis  saltem  temporibus,  usqae  adeo  hostes')  rei  publicae  habiti 

sunt,  Qt  res  eonun  archonti  polemarcbo*)  enrandae  traditae  essent, 

et  senros  apnd  Graecos  —  non  aliter  atque  apnd  Romanos  —  neg- 

otiorom    publicorum    partieipes    esse  yel   apnd   populum   yerba 

facere  lex  yetabat,  cum  comitiis  interesse  nemini  nisi  ciyibus,  qni 

integra    ciyitate    fruerentnr,   licnisse    satis    constare    yideatur.^) 

Nihilo  tamen  secins  apnd  P8.-Demosthenem  [LIX  90]  baec  legi- 

mus:  to6?  &  Trpotdtvetg  x6Xe{)6t  xt^vat  toö^  xaS(axoi>c  6  v6(iO(;. . . . 

^ptv  toi)<;  $dvoo(;  thiiyca  xal  ta  T^pf>a  avaipetv.  ex  qno  loco  Schoe- 

maDnquidem  [^de  com.  Ath."p.  80  adn.  33]*)  coniecit  „ex  more 

peregrinis    ad    iinem  comitiomm   ceteris   rebus  peractis  aditum 

permissum  esse.''^)    Atque  etiam  baec  apnd  Demosthenem  [1X3] 

•)  Cf.  Paulyi:  »Real-Encycl.«  VI  1  p.  1092.  1 1  p.  168;  Westwnann:  »de 
Piibl.  Ath.  hon.  ac  praem.c  Addenda  ad  §  1  p.  6  pa^^t  y.  7;  Caillemer  in 
»Dict.  des  antiqu.«  I  p.  66  sq.;  Perrot  1.  1.  p.  321  (cuius  sententia  testi- 
^oniig  veterum  non  comprobatur). 

*)  De  huius  verbi  notione  principali  cf.  Varro  L.  L.  V  1,3;  Cic.  Offic. 
112,37. 

*)  cf.  PoU.  VIII  91;  Harp.  8.  v.  jco/ijiÄpyo; ;  v.  infra  8.  B  2b  a.  Quod 
^tiqnoram  temporum  institutum  etiam  posteriore  aetate  yaluit;  cf.  Basolt 
§  49  p.  46. 

*)  Too;  hcxX-rjataCovToi?  e5«^Cetv  inter  alia  lexiarchoram  eorumque  XXX 
^^Dunistromm  munus  erat;  cf.  Poll.  VIII  101;  Perrot  1.  1.  p.  44  et  adn.  1; 
Bu8olt§  189  p.  170,7.— Agorato  apud  Lys.  XIII  73  id  crimini  datur,  quod, 
<itun  dvis  non  esset,  tamen  iura  civium  exercuit:  to  oixdCsiv  xal  xb  IxyXrp'jx- 
>K>  xal  zb  Ypa^a<;  '^pd'^tQdui.  —  Ne  isoteles  quidem  comitiis  interfiierunt ; 
«f  Schenkl:  »Wien.  Stud.«  II  224. 

*)  cf.  Schoemann:  »Gr.  Alt.«  I  384;  cf.  etiam  Mnem.  n.  s.  XV  p.  27  sqq. 

*)  Fortasse  hoc  loco,  quo  de  ciyitate  peregrinis  danda  agitur,  non  qui- 

Übet  peregrini  promiscue  dicuntur,  sed  novi  tantum    cives,    qui    ^r^oKoir^zo', 

vocantor;  hi  enim,  antequam  populus  in  maximo    comitiatu    civitatem  de- 

creyisset,  nondum  ciyes,  sed  peregrini  erant.    At  id  non  certum  est.    Nuper- 

rime  Valeton :  Mnemos.  1.  1.  aliter  et  sagaciter  ille  quidem  de  hac  re  egit.  — 

Neqnaquam    seryis  licoit    comitiis   interes5;e    [cf.    Schoemann:    »Gr.   Alt.«   I 

362,  6J;  Menandri  yerbum  (cf.  Meineke:  Fragm.  comic.  Gr.  vol.  IV  p.  181) 

memoriae  proditum  est: 

....  Mtia^^o»)  Ki^ffrpia^  (sc.  toj  So6Xo>), 


90 

leguntur:  f)|xst<;  ttjv  T:o.{j'^fpl(i^  liCi  [liv  xwv  aXXwv  o5tw  vm^ 
oTso\>£  851V  s'.vat  Tiaot  xol?  £v  t*(j  ^röXsi,  waxe  xal  TOt<;  £svcpi?  xal  tci; 
8o6Xot?  aoTT^C  iiexaSsStoxats^  xal  ;roX).oi)<;  äv  Tt<;  olx^xa^  iSot  ^ap'  ^)|»iv 
[jisxa  :rX5tovo?  ijoo'^tac  0  xi  ßooXovrat  X^7ovxa<;  t]  roXixac  h  hm.s 
xcbv  aXXcov  :röXsa)v,  denique  Ps.-Demosthenes  de  solis  peregrinis 
haec  dicit  [LVIIIG8]:  ...wa^'...  [ir^S'  eX7c(8a  i^juv  sivat  piSeiiiw 
xoö  [AexaT/E'-v  xf^?  Xttl  xoi<;  4£vot<;  SeöojjivTjc  Trapprplac.  Sane  quidem 
Ps.-Xenophontis  [de  rep.  Ath.  I  12]  verba:  lorj^opfav  xal  xoic;  SooXoc 
2rf,6c  TO'K  iXsrj^po'j^  £ÄOtrpa[Jisv  xal  tote;  [xetoixot^  Trpix;  xoo?  aato^'), 
in  falsum  aucta  esse  ex  consilio  libelli  videtur  coUigendum. 
Verumtamen  Demosthenes,  etiamsi  plus  dixerit  [1. 1.],  quam  veritas 
patitur,  satis  dilucide  affirmat  Athenis  servis  ac  peregrinis  fr 
cultatem  aliquam  verba  faciendi  fuisse.^)  Ex  bis  igitur,  quaepro- 
tuli,  sequi  mihi  videtur,  ut  Athenis  nee  peregrinis  nee  senris 
a5£'4  opus  fuerit  in  indicandum  delietum.  Immo  sicut  civibus 
erirainis  cuiusdam  affinibus,  ita  peregrinis  et  servis  indicia  de 
fevrc  licuit  vel  potius,  ut  equidem  opinor,  ut  cives  et  peregrini 
et  servi  delicta  indicarent,  populus  oecasione  data  decrevit')  Hie 
(licat  quispiam  hanc  indicandi  faeultatem  impunitate  demnm  pu- 
blice data  illis  hominibus  fuisse.  At  id  a  vcro  plane  dissentit, 
cum  et  peregrinis  et  servis  vel  iniussu  populi  supplicum  ritu  in- 


IUXtiotov  aüTov  xo'jto  -otv^cst  jcoXo  (Stob,  floril.  LXIl  n.  27),  ex  quo  ^r^^ 
«ap^Yjatav  non  fuisse  patet.  Tarnen  ad  publica  sacra  et  festa  deonim  seivis 
aditus  erat  fcf.  Busolt  §  12  p.  12, 14.  §  150  p.  136;  cf.  etiam  Schoemann: 
»Gr.  Alt.«  I  352,8;  Büchsenschütz:  »Bes.  u.  Erw.«  p.  149, 3J  itemque  per- 
egrinis fcf.  Schenkl:  »Wiener  Stud.«  II  212].  —  De  metoecis  aliqua  expart* 
sacrorum  publicoiiim  participibus  cf.  Schenkl  1.  1.  p.  204  sqq. 

')  Schenkl:  »Wiener  Stud.*  II 182,  40  ad  hanc  rem  laudat:  'A^|V.  tcoXit- 
I  10—12  et  haec  adnotat:  »quo  loco  scriptor,  etsi  optimatium  fautor,  tamöi 
lovjYopiav  inquilinis  dutam  ab  amicorum  opprobriis  defendit«;  cf.  Schoemann: 
»Gr.  Alt.-K  I  351,2;  Büchsenschütz  p.  154. 

*)  cf.  Plat.  Gorg.  p.  461  e;    Schenkl:    »Wiener  Stud.«   II  182  adn.  40; 
Busolt  §  150  p.  136. 

")  cf.  Thuc.  VI  27,  2.  —  Si  Menon,  Phidiae  jJLYjVürfj?,  civis  fuerit  AtticM, 
eum  propterea  supplicem  adisse  populum  (cf.  Flut.  Pericl.  XXXI)  puto,  qaod, 
cum  populus  edictum,    quo    indicibus   aosia   daretur,    nondum    proposuisset 
Menon  indicium  delaturus  impunitatem  antea  acquirere  voluit,   quam  omnes 
indices  supplices  peterent  necesse  fait     'A^eia  autem  illi    opus    erat,    quod 
criminis  socius  fuit;  nam  indices,  ut  postea  demonstrabo,  criminis  delaü  af- 
fines habiti  sunt. 


dicia  facere  licuerit.  Qaoquo  modo  aatem  res  se  habet,  magnum 

ntique  discrimen   est  inter  liberam  verba  faciendi  aut  per  ela- 

a-p[£>iav   accusandi   potestatem    et  indicii  deferendi  facnltatem^) 

vel,  nt  aliis  verbis  dicam,  aliad  est  indicare,  aliud  accasare;  illad 

primo  cuiqae,  hoc  civibus  solis  facere  licait  Athenis. 

Hac  vero  occasione  rem,  qaam  Schoemann  [„de  com.  Ath.*^ 
p.  333]  ex  Aeschine  depromptam  affert,  examinare  liceat,  quam- 
qnam  hnius  loci  non  est,  ut  demonstrabo.  Agitur  enim  de  po- 
testate  accusandi  servis  danda,  quae  aSsta,  si  patuerit  serris 
in  iure  Attico,  ad  priorem  commentationis  partem  pertineat.^) 

Aeschines  [I  60]  narrat  Pittalacum  quendam,  servum  publi- 
com,  cum  ab  Hegesandro  et  Timarcho  gravissimis  a£fectus  esset 
contnmeliis,  supplicem  in  ara  Matris  Deorum^)  consedisse,  „ut 
videlicet**,  ut  ait  Schoemann,  „querelam  ad  populum  deferret 
eiusqne  beneficio  ulcisceretur  homines  potentes,  quos  in  iudicio 
persequi  neque  facile  sibi  neque  tutum  existimabat.**  Nam  Athenis 
etiam  tooc  oßpiCovca?  elc  toix;  5o6Xoo<;,  dummodo  ne  hi  servorum 
domini  essent,  in  ins  vocare  licuit,^)  quare  Aeschines  [I  62]  de 
Pittalaco  dicit:  ßap^o)C  8t  fspo)v  xtjv  5ßptv  aoxwv  6  ivO'poDTcog  5txr/v 
^xsp({)  (zi>Tö>v  Xa-jQ^avst.  Quaeritur  autem,  num  servi  iure  Atticoinhac 
f6  cive  aliquo  vel  potius  domino^)  usi  sint  patrono.  Quod  ita  fuisse 


')  Itaque  Meier:  »de  bon.  damn.«  p.  135  adn.  445  haec  dicit:  »Yerba 
Upad  Andoc  de  myst.  20:  6  y^P  vo^o^  oottu^  si^ev  xtX.]  satis  arguunt  non  hie 
^  accnsatore  agi  (eisaYYßi^'Ävti),  sed  de  indice  (jjlyjvot^)  longe  ab  accusatore 
^^eno;  cmn  accnsare  qaidem  nisi  civi  evrifjKp  nemini  liceret,  index  autem  et 
P^i^rinus  et  servns  esse  posset«...;  cf.  Lipsius:  »Att.  Proc.«  p.  330.  751; 
^Utner  1.  1.  1  91.  353  sq.  [Id,  quod  Perrot  p.  321  dicit,  a  vero  abhorrere 
^^otavi  p.  89,1]. 

')  Sed  num  ea  unquam  data  sit,  dubitari  potest. 

*)   V.  de  hac  re  in  libro  alt.  cap.  IV. 

*)  cf.  Aesch.  I  15.     Explicat  id  orator  §  17  his  verbis:  .  .ßoüXofjievo?  (sc. 

1^^<^'  ^k  xoix;  SoüXotK  jßp'Cetv.  Cf.  Hyper.  apud  Athen.  VI  266  F:  s^eoav  o'j 
|^''^v  6?:ip  xcüv  (XEU^poiV,  oXXa  xal  eav  ti?  el^  doukou  ow^jia  6ßp'loTß,  yP<*?*?  ilvoii 
*«Ti  TOü  fjßpiGavTo^;  Lipsius:  »Att.  Proc.«  p.  394  sqq.;  cf.  etiam  Dem.  XXI 47; 
flen.]  de  rep.  Ath.  I  10;  Schoemann:  »6r.  Alt.«  I  351,5;  Bücbsenschütz 
p.  151  sq.;  Gilbert  I  164,4;  Busolt  §  150  p.  136,4. 

*)  Nam  dominus  in  omnibus  rebus  servi  patronus  fuit;  cf.  Dem.  LIII 
20;  Antiph.  de  caede  Herod.  48;  Gilbert  I  p.  164,4;  Lipsius:  »Att.  Proc.« 
p.   749—752;   Bücbsenschütz  p.  148;  Busolt  §  12  p.  12.  §  150  p.  136. 


92 

Platnerum  secutus^)  equidem  opinor,  qaam  ob  causam  AeBchinesnoD 
aocurate  rem  exposuisse  videtur.*)  Pittalaci  autem  dominus  fnitres 
publica  ipsa,  itaqne  servus  populum  „tx^^(;^  adiit,  ut  is,  vel  potiospo- 
Iemarchu8,cuiu8  in  tutela  servi  publici^)  erant,  maleficii  ratioDem&b 
Hegesandro  et  Timarcho  reposceret,  nisi  forte  ipsi/)  venia  scilieet 
data,  illos  homines  in  ins  vocandi  facultas  factii  esset.  ^)  Etenirnquin 
aSüo^  servo  cuique,  si  ipse  civem  accusare  vellet,  opus  faerit, 
vix  dubitari  potest  Sane  quidem  servis  (et  peregrinis)  „i^ma^ 
quaedam  verba  apud  populum  faciendi  Athenis  fuerit,^)  nequa- 
quam  yero  potestatem  contionandi  et  accusandi  babuerunt,^  aqoo 
accusandi  iure  diversissima  est  indicii  deferendi  facultas;  „deoD*, 
ait  Platner  [„Proc.  u.  KL"  I  354],  „der  Denuntiant,  welcher 
ein  begangenes  Verbrechen  zur  öffentlichen  Kenntniss  brachte, 
trug  auf  keine  Strafe  an  und  verband  demnach  mit  seiner  Ad- 

')  Cf.  »Proc.  u.  Kl.«  I  91. 

*)  Sed  si  ab  ipso  servo  sine  populi  yenia  civem  in  ius  vocatum  esse 
statuendum  esset,  id  contra  leges  factum  esset.  Atque  ille§^timi  aliquid  Athenis* 
non  raro  evenisse  notum  est.  Nee  secus  a  metoecis  Atticis  in  ius  voeatt^ 
esse  cives  narrant  scriptores,  qua  in  re  ne  uno  quidem  verbo  patroni  eoi^ 
commemorantur.  Sed  id  quoque,  si  res  ita  se  habuisset,  contra  leges  hx^ 
esset;  cf.  de  hac  re  »Wien.  Stud.«  II  176  sqq.;  VII 53  sq.  Heffiter  aliterde 
hac  re  sentit:  »Die  Ath.  Gerich tsverf.«  p.  96;  cf.  Lipsius  1.  1.  p.  752,1*' 
Schoemann:  »Gr.  Alt.«  I  352. 

')  Haec  Perroti  sententia  verisimillima  mihi  videtur;  cf.  Perrot:  >le  droit 
publ.«  p.  261;  Büchsenschütz  p.  167 

*)  De  meliore  servorum  publicorum  condicione  et  de  praecipuo  iure» 
quo  hi  Athenis  fruebantur,  cf.  Lipsius  1.  1.  p.  752;  Schoemann:  »Gr.  Alt«  ^ 
354.  Sed  id,  quod  Büchsenschütz  dicit  (p.  167):  »ee  ist  wahrscheinlich,  daf^ 
ihnen  (sc.  den  Staatssklaven)  in  Bezug  auf  selbständige  Führung  von  PrO' 
cessen  Vorzüge  vor  den  Privatsklaven  gewährt  waren«,  a  vero  abhorrei  Nai»* 
illorum  dominus  res  publica  est,  cuius  vice  in  his  rebus  polemarchum  fi»^ 
tum  esse  verisimile  est. 

*)  Ceterum  cum  ille  sua  sponte  de  ara  surgeret,  in  deorum  tutela,  qn^ 
supplex  fruebatur,  esse  desiit;  cf.  Lys.  XIII  29. 

*)  Quamquam  equidem  puto  eam  facultatem  in  indiciis  deferendis  ver- 
satam  esse;  et  si  hac  occosione  tormenta  adhibita  dnt  [v.  paulo  infrap.  3^ 
adn.  6],  indicium  ab  his  factum  idem  valuerit  ac  testimonium  eorum,  ad 
quod  dicendum  a^siqc  servis  non  opus  erat. 

')  cf.  Lys.  XIII  73.  XXVI  2.  Immo  ne  testes  quidem  servi  produd 
poterant,  nisi  in  caedis  causa;  in  aliis  causis  testimonium  servorum  nisi  tor 
mentis  adhibitis  nihil  valet;  cf.  Schoemann:  »Antiqu.«  p.  189;  »Gr.  Alt.«  1 
352;  Lipsius:  »Att.  Proc.«  p.  875  sq. ;  Büchsenschütz  p.  145;  Gilbert  I  p.  16i 
Busolt  §  12  p.  12r  10.  §  150  p.  136.  —  Pro  servo  ut  dominus,  pro  peregris 


zeige  kein  Klaggesuch.  Er  hatte  daher  die  Obliegenheiten  eines 
Klägers:  Entrichtung  der  Gerichtsgelder,  Fortsetzung  des  an- 
hängig .gemachten  Processes  und  eine  gerichtliche  Ausführung 
seiner  Anschuldigungen  nicht  auf  sich,  noch  auch  die  Nachteile 
zu  beflürchten,  welche  den  sachfälligen  Ankläger  trafen/  Haec 
eiviom  iura  et  honores  erant,  quibus  nee  servi  nee  peregrini 
sine  populi  venia  uti  potuerunt.  Sed  si  forte  populus  Pittalaco 
yeniam  dederit,  ipse  serri  publici  exstiterit  patroDU8,eoquidem  con- 
siliOf  nt  possessionem  suam  tueretur.  Si  enim  quis  servurn  yiolabat^ 
domino  cum  accusare  licuit^  Alia  autem  fuit  causa  eorum  ser- 
Yornm,  qui  supplices  orabant,  ut  liberarentur  a  dominis.  Servis 
enim,  qui  saevius  crudetinsque  tractabantur,  populus  pennutatio- 
nem  dominorum  vendendo  concessit.^)  Qua  in  re  de  a&^  servis 
danda  non  cogitandum  est.  Namque  servus  ex  iure  Graecorum  (et 
Romanorum)  non  persona  fuit,  sed  res  eins,  qui  illum  emerat') 
Populo  autem  inter  dominum  eiusque  rem  iudici  existere  non 
licnil^)    Qua  igitur  de  causa  in  haue  rem  se  interposuerit  po- 

^  metoeco  patronua  in  omnibus  et  publicis  et  priyatis  negotii«  intercederet, 
lex  fuit  Sed,  ut  ait  Schenkl  in  »Wien.  Stud.«  11  p.  179:  »legi  suffecisae  pu- 
^tnr  metoecns,  si  in  libellis  vel  ceteris  litteris  forensibus  suo  ipsiiu  nomini 
Pi^ni  praescaripeisset  nomen  (id  quod  verbo  irpo^pa^stv  significatur).  Quod  si 
feoerat,  tum  aut  ipse  causas  agere  yel  sua  gerere  poterat  negotia  aut  alius 
cTiiiisdam  praeter  patronum  civis  in  eis  adininistrandis  uti  auxilio«.  —  De 
ineliore  condicione,  qua  inter  peregrinos  metoeci  Athen is  fruebantur,  cf. 
Schenkl:  1.  1.  p.  213;  cf.  etiam  »Wien.  Stud.«  VII 53. 

')  cf.  Busolt  §  12  p.  12,  9. 

*)  cf.  Schoemann:  »Antiqu.«  p.  188.  —  Asyla  servorum  nimis  aspere 
^tatorum  a  dominis  et  vexatorum  fuerunt  Athenis:  xb  Br^oetov  et  xö  täv 
'Kpivötov  l6p6v;  cf.  Gilbert  I  p.  165,1;  Büchsenschütz  p.  152;  Buaolt  §  12 
P-  12.  §  150  p.  136.  Utrum  lex  fuerit,  ut  ii  serri  venditarentur,  an  populus 
^'^^oordia  commotus  id  ooncesserit,  disceptandum  non  est;  cf.  Schoemann: 
•Antiqu.«  p.  188;  »Gr.  Alt.«  I  351;  Büchsenschütz  p.  153;  Gilbert  I  p.  165,2; 
Lipeius:  »Att.  Proc.«  p.  180.  625  sqq.;  Busolt  §  12  p.  12.  §  150  p.  136.  De 
^mili  Cretensium  instituto  in  lege  Gortyniorum  oommemorato  cf.  N.  Bh. 
^08.  XL  suppl.  p.  95  et  adn.  66. 

')  cf.  Arist.  Pol.  14  p.  1254  a;  Oncken:  »Staatslehre«  II 89  et  adn.  1; 
Bflchsenschütz  p.  142  sq.  150;  Busolt  §  12  p.  11. 

*)  Sane  quidem  dominus  yitae  necisque  potestatem  in  servos  non  habuit» 

sed  morte  nisi  per  iudices  servus  puniri  non  potuit;  cf.  Hefiter  1.  1.  p.  94; 

Schoemann:  »Gr.  Alt.«   I  351;  Büchsenschütz   p.    150,6;    Gilbert  I   p.    165; 

Busolt  §  12.  §  150.     Tarnen    si  dominus    servurn   suum   ocddisset,   tan  tum 

numen  divinum  scelere  violatum  expiare  fas  erat;  cf.  Antiph.  VI  4;  Paulyi: 

»Keal-Encycl.«  VI  1  p.  1091;  Büchsenschütz  p.  151. 


94 


pulus,  quaeras.  Fecit  id  populus  religione  motus.  Antiquis«- 
morum  enim  tempornm  civitates  cum  societates  pnblicae  tum 
sacrae  fuerunt,  quae  eosdem  deos  colebant  Cuins  coogrega- 
tionis  et  coniunctioDis  in  re  publica  populari  sacerdos  maximm 
populi  contio  est,  quae  non  modo  ins  hnmanum  sed  etiam  W 
divinum  tuetur.  Inter  praecepta  autem  lovis  est  hoc,  ne  supplex' 
yioletur;  itaque  si  quis  in  tutela  Ai&c  txeaioo  est,  populum  i 
^um  id  adhibere,  quod  Graeci  voce  alSoog  signiiicant,  religio  ee 
Sed  ad  rem  propositam  revertamur. 
Quoniam  demonstravimus  (p.  90)  aSscav,  cuius  in  indiciis  d* 
ferendis  scriptores  mentionem  faciunt,  non  significare  potestatei 
apud  populum  verba  faciendi  vel  indicandi  delicti  publice  datai 
ad  aliam  rem  illa  pertineat  necesse  est.  Ac  Thnmser  quidei 
[^de  civ.  Atli.  muneribus^*  p.  21],  qui  primus  de  hac  re  fusius  egi 
demonstrare  est  conatus  populum  illis  hominlbus  impunitatei 
delicti  commissi  largitum  esse,  postquam  Blass  Goetzi  cod 
mentationem  [„der  Hermokopidenprocess''  in  Jahrb.  f.  klass.  Phi 
Suppl.  VIII  p.  535  sqq.]  recensens  [„Jen.  Lit.-Ztg."  1877  p.  154 
Hermanni  et  Goetzi  errorem  animadvertit^)  Atque  Meier  [,d 
l)on.  damn.^  p.  135  adn.  445]  iam  rectum  intellexit,  quod  hi 
verbis  dixit:  ...„cum  ...index  ..criminis  socias  eöse  posse 
cui,  si  Vera  indicasse  iudicetur,  SSsca  i.  e.  impunitas  dabatnr. 
Postremo  autem  rem  recte  exposuit  Lipsius  [„Der  attische  Process 
p.  330].^)  Sed  ut  res  disceptetur,  accuratius  in  nonnullos  loco 
huc  pertinentes  inquirere  mihi  in  animo  est. 

'ASs'la^  enim  illius  exempla  non  pauca  inveniuntur  apn 
oratores  Atticos,  praecipue  apud  Andocidem  in  oratione  1 
mysteriis   habita.      Ubi    (§    11)   Pythonicus   quidam   in  comitü 

*)  De  suppl  icibus  cf.  e.  c.  Thuc.  IV  98.  De  asylorum  sanctitate  d 
Ächoemann:  »Antiqu.«  p.  376;  in  Universum  cf.  de  asyiis:  Caillemer  in  »Dict 
des  antiqu.«  1 505  sqq.  s.  v.  äoüXia. 

')  Blase  1.  1.  haec  dicit:  »Eine  Ungenauigkeit  andrer  Art  ist  p.  5^3,c 
'Freunde  (id  erratum  typographicum  corrigendum  est  verbo:  »Fremde«)  ui 
Sklaven  bedurften,  wenn  sie  die  Anzeige  von  einem  die  Sicherheit  d 
Staates  bedrohenden  Verbrechen  zu  machen  hatten,  dazu  der  ^Seiou'  Do 
nur  insofern  sie  sich  selbst  als  beteiligt  angaben,  und  diese  ^Seta  war  d( 
Bürger  Andokides  bei  seiner  Anzeige  nicht  minder  nötig«. 

*)  cf.  Frohbergeri  adnot.  ad  Lys.  XIII  55  [Frohberger  ed.  Lys,  oi 
sei.  vol.  I'  (Lips.  1880)];  cf.  etiam  ea,  quae  Valeton:  Mnemosyne  n.  s.  ' 
p.  2  de  hac  re  breviter  adnotat. 


95 

euButiat  Andromachum  servani  in  Alcibiadem  indicium  facturum 
mysteriornm  laesornm,  si  SSstocv  impetraverit.  Atqne  aSsio^  data 
Andromachns  indiciam  defert  Quo  loco  orator  his  verbis  utitur^): 
...xal  iav  ^TirpiTrp^  äSetav*)  ((J))  ^70)  xsXeuo),  {>£pdir(üv  ojuv  ivO-dSs 
r^^xwv  av8(i<öv  a[ji()Y)TO^  wv  ipsi  xa  (i/xmfjfjia*  sl  6^  [ir],  yjjfp^  i[hol 
0  u  av  i>|jLtv  Sox^g,  lav  {1.7]  TaXTjdfj  X^yö).  Qaodsi  ex  bis  tantnm, 
qnae  protuli,  verbis  colligenda  esset  notio  ddsca;,  non  baberem, 
<iaod  Hermanni^)  sententiam  non  probabilem  existimarem.  Quod 
ctiam  dilucidius  fiet,  si  addideris,  quae  apud  eundein  oratorem 
(§  12)  legantor:  Itcsi  8e  i^r^rplaoL^zo  aoxtj)  ttjv  aSetav,  sXeysv  oxt  ^v 
T^  olyio^  xoö  IlooXtixtwvoc  Yi^vaTo  |j^<3XT)(>ta.^)  Verum  baec  Her- 
manni  sententia  yerbis  redarguitur,^)  quibus  vim  legis  ad  indicia 
facienda  speetantis  Andocides  exponit  (§  20):  xal  6  7carr]fj  lire{- 
*3^(]  a^öva  rotODTov  aYcovbaaO^i,  sv  co  5oo'.v  xoCv  {iSYiaxotv  xaxotv  oox 
T,v  wVrij»  ÄjjLapxeiv;  Tj  7ap  iji.oö  Sd^ovroc  ta  Svxa  (ir^v'jaai  xar  sxefvw 
^ä'  S|io5  a^o^avstv,  7)  aoxcj)  acot^ivx:  Sjii  iTroxxstvac.  6  7ap  vö{i.o^ 
Äfcx;  Eiyev'  el  ji.ev  taXrjd-^  [lYjvoaei^  xtc,  elvat  xtjv  äSstav, 
£*.  8^  xa  t[)6ö8fj,  xs^vdvai.  Dilucide  igitur  baec  lex  praecipit, 
ut  äSsta  i.  e.  impnnitas  indici  ([jnf]v>x^)  detur,  ea  quidem  condi- 
«ione,  ut  verum  sit,  quod  dixerit,  sin  aliter,  ut  morte  puniatur. 
Atque  etiam  Ps.-Lysias  [VI  23]  idem  dieit:  ix  8'  oüv  xoOxoo  xoö 

')  Ed.  Blaas. 

'j  Hoc  loco  articulus  vocabulo  öcSeia^  deest,  qui  huic  nomini  saepe  si- 
gnificanter  additur.    Apud  Andocidem  usus  incertus  est  (cf.  de  myst.  12  et  15) ; 
^  titulis  Atticis  (v.  supra  p.  52  sq.)  ille  semper  fere  legitur. 
*)  V.  supra  p.  89. 

*)  non  aliter  ac  si  ille  homo  venia  demum   data  facultatem  verba  fa- 

^endi  impetrasset.      Ab  eadem  sententia  ne  alius   quidem  locus    [de  myst. 

^  15]  abhorreret,    nisi   index   illius    criminis    a  se   delati  ipse  socius  esset: 

^hunc  locum  cf.  Scheibe:  »Ölig.  Uraw&lz.«  p.  54  adn.  24.     Huc  pertinet  locus 

nutarchi  Pericl.  XXXI:     Mlvuivei    ttva    ttöv  <I>«t8'loo  oovEpYÄv  icetoavre^  Ixetyjv  ev 

^opä  xttdtCooGiy  altwjievov  SSnav  eirl  pL*rjv'Jast  xal  xanr^Yoptot  toO  4>8t5'loo,  quo  verba: 

^feav  hA  p-f^voaei  ita  interpretemur  neceese  est:  »(petentem)  impunitatem«,  ut 

iingua  vemacula  utar,  »um  der  jx-r^voot?  willen«  vel  »dafQr,  dass  er  die  fi-rivoat; 

erstatten  wird«;  cf.  [Ljs.]  VI 43;  Blassi  in  Flut  vit.  sei.  (ed.  Siefert  et  Blass) 

adn.  ad  h.  1.     Nam  supplici  omni  tempore  indicandi  potestas  fuit;  si  igitur 

Mjx  ei  opus  erat,  alia  causa  suberat,  ea  scilicet,  quod,  ut  demonstrabo,  index 

sceleris   delati    affinis  putabatur;  v.  etiam  supra  p.  90,3.    —    Caillemer   in 

»Dict,  des  antiqu.«  I  67  Menonem   servuni    fuisse   contendit   non   recte,    ut 

opinor.     Cum  enim  aziXtia  ei  data  sit  a  populo   (cf.  Plut.  Per.  XXXI),  aut 

civis  aut  peregrinus  ille  fuerit  necesse  est. 

*)  cf.  Thumser  1.  1. 


96 

xt(JL7j[jiaT0^  eSsSexo  £776^  Ivtaotöv,  xoti  ijtijvoas  ds§e[iivo^  xaia  "^^^ 
aoTOö  at>Y7ev(üv  xal  ^{Xcdv,  aSeca(;  Sodeto7]c  aoxcj),  el  SöSete  »xiXrj*^  ■ 
ji.Y]vüoat;')  denique  huc  pertinet  Lysiae  locus  [XIII  50]*),  q^^ 
haec  leguntur:  Sicetd'  tj  xptat?,  i^v  ixpC^  s;rl  tcbv  xpidxovxa  x.^^ 
iyei^,  5tappT]8Y)v  Xc^et,  „Stöxt"  ^Y)a(v  „S8o$6  xi^TQ^f^  el«^^* 
a^YSiXat".  Quae  cum  ita  se  habeant,')  tarn  civibus*)  quam  per*-^ 
egrinis  servisque*'^)  hac  impunitate  opus  est.®) 

Quodsi  £Sstav  impunitatis  delicti  commissi  significationem  ha^ 
buisse  et  ea  civibus  quoque  opus  füisse  constat,  sequitur,  ut  SSstsc^ 
impetranda   fuerit  propterea,   quod   indices   socii  criminis  puta— 
bantur.     Hie  dicat  aliquis  civibus  quidem  tum  impunitate  opos- 
fuisse,  cum  ipsi  affines  criminis  a  se  delati  essent;  quam  sen— 
tentiam  iam  Thumser  [1.  1.  p.  21]  his  verbis  refiitavit:  „Ne  qnis 
..obiciat,   servum   illum   (ab   Andocide   [de   myst.   11  sq.]  com- 
memoratum)    non    ipsum    mysteria    aperuisse,    etiam    eos,  qoi 
tantum  audierant  mysteria  enuntiata,  poena  adfectos  esse  qaam. 
clarissime  eo  ostenditur,  quod  Polystratum,  quamyis  non  in  to- 
i*um  numero  relatus  esset,  qui  mysteria  fecerant,  tarnen  occisom 
esse  Andocides  [1.  1.  §  13]  tradidit.  **  ^)    Athenienses  enim  in  bis 


^)  Idem  patet  ex  duobus  locis:  [Lys.]  VI  43  et  Lys.  XIII  56. 

')  cf.  Frohberger  ad  h.  1.  et  Rauchenstein. 

•)  cf.  Busolt  §  150  p.  136  (i^eta;    concessae  p-y^votatc   Busolt  hoc  loco 
mentionem  non  facit). 

♦)  cf.  Andoc.  de  myst.  §  22;  [Lys.]  VI  23.  36;  Lys.  XIII  55;  Plut  Alcib. 
XXI.  Pericl.  XXXI;  Thuc.  VI  60,3. 

*)  omnino  iis,  qui  cives  non  erant;  cf.  Andoc.  de  myst.  11.  12.  15.34; 
Lys.  Xin  26;  ad  hunc  locum  cf.  Frohbergeri  et  Rauchensteini  adnotationes 
ad  §  28. 

®)  In  Universum  Ueifber:   »Die  Ath.   Gerich tsverf.«    p.    235   recte  h«^ 
dicit:   »Mitschuldige,  die  die  Teilnehmer  an  dem   Verbrechen  verrieten,  ^ 
hielten  Straflosigkeit«,    Cf.  Thuc.  VI  27,2.  60,3.  —  Ceterum  ex  Lys.  verbii 
XIII  25.  27   fortasse  oolligi   potest  etiam  in  indiciis  deferendis   quaestion^B 
servorum  et  libertinorum  (et  peregri^orum)  tormentis   adhibitis   foctas  &^ 
(cf.  adn.  Frohbergeri  ad  Lys.  XIII   27    et   Rauchensteini   ad  Lys.  XIII  27. 
54;  Scheibe:  »Ölig.  Umwälz.«  p.  51 ;  Lipsius:  »Att.  Proc.«  p.  889  sqq.  896  sqq.); 
cum  autem  tormentorum  in  Agoratum  adhibitorum  nulla  mentio   fiat,  poi- 
estne  ex  hac  re  conici  ex  servis  (et  peregrinis)  et  libertinis  indicia  facienü- 
bus  impunitate  data  non  per  tormenta  quaesitum  esseV  an  id   non  fisLctum 
esse  putandum  est  propterea,  quod  Agoratus  se  civem  esse  ementiebatur? 

^)  cf.  tabulas  poletarum  [CJA.  I  277  vs.  7  sq.],  quibus  etiam  illios 
bona  publicata  esse  apparet;  cf.  etiam  CJA.  IV  1  fasc.  alt.  n.  277  a,  im- 
primis  ea,  quae  Kirchhoff  ad  hunc  titulum  adnotavit. 


97 

rebiis  eam  secnti  sant  rationem,  ut  conscii  criminis  alicnius  iidem 
affines  habiti  sint.  Itaque  Agorato  aSe{(f  opas  fuit,^)  qui  non 
yeniam  dicendi,  sed  impunitatem  commissi  sceleris  impetraret. 
Is  enim  quamquam  in  coniuratorum  numero  non  erat,^)  tamen 
eoniurationis,  sicnt  conscins  erat,  ita  affinis  pntabatnr,')  qnam 
ob  causam  de  ipso  qnoqne  qnaestio  habita  est^)  Ätqne  eadem 
de  eo  indicio  dicenda  sunt,  qnod  Plutarchns  [Pericl.  XXXTj  me- 
moriae  prodidit.^) 

Facile  igitnr  intellegi  potest,  quibus  consiliis  usus  popnlus 
boc  Privilegium  irrogaverit.  Si  enim  qnis  sceleris  publici  noxius 
^t,  leges,  praesertim  eas,  quae  rei  pnblicae  constitutionem  aut 
deomm  sacra  instituta  taenda  cnrant,  violavit  et  divinum  rei 
publicae  ordinem  mpit  ac  turbavit.  Nee  solum,  si  quis  scelus 
io  deo8  committit,  in  hos  peccat  ipsos,  sed  etiam  rem  publicam, 
quae  deorum  sacra  iura  tutatur,  violat.  Apud  Thucydidem  quidem 
[VI28)2]  legimus  baec:  xal  Iß6a>v  a><;  kizl  Sy^ijloo  xaxaXoaei  ta  xe 
[MxJtixd  xal  i^  Tcbv  'Epiiöv  icepixoin]  'x^ovzo.^)  Tamen  populus  sociis 
uidicatis  delatores  ut  homines  de  re  publica  bene  meritos  poena 
non  aiScit,  sed  gratiae  ins  exercens  impunitate  donat,  cum  ex  in- 
dicio fructum  se  perceptumm  esse  speret.  Una  autem  sola  im- 
P^nitatis  dandae  condicio  est,  ut  verum  delatores  indicent:  si 
^^nun  est  indicium,  scelus  illorum  expiatum  videtur,  sin  falsum^ 
^oite  luunt  Quae  cum  ita  se  habeant,  impunitatem  decretam  ab- 
^^^are  populo  licuisse,  cum  indicium  falsum  fuisse  is  cognovisset,^) 
P^J"  se  ipsnm  intellegitur,  non  secus  ac  donationis  vel  privilegii 
^cuius  decretum  populo  antiquare  licuit.  Nam  baec  impunitas,  de 
qua  agitur,  praemium  fuit  indicibus  ut  hominibus  de  civitate 
*^eue  meritis  tributum.®)    Praeterea  servi  indicio  delato  non  raro 

*)  De  Agorato  cf.  Lys.  or.  XIII;  de  hac  re  cf.  Frohbergeri  adn.  ad.  Lys. 

XlII  26.  28. 

*)  cf.  Lys.  XIII  21  et  ea,  quae  Frohberger  ad  h.  1.  adnotavit. 

•)  c£  J&Vohbergeri  adn.  ad  Lys.  XIII  23. 

*)  cf.  Rauchenstein  ad  Lys.  XIII  50. 

*)  cf.  de  hac  re  Lipsias:.»Att.  Proc.«  p.  330  sqq.    Hoc  quoque  loco  in- 
dicem  criminis  socium  habendum  esse  censeo,  quare  ei  aSeia  opus  fuisse.    For- 
tasse id  etiam  ex  vocabulo  oovspY^ö,  quod  e.  c.  apud  Andoc  de  myst.  §  15  so- 
dnm  criminis  significat,  colligendum  est ;  cf.  Blassi  in  Plut.  vit.  seL  (ed.  Siefert 
et  Blass)  adn.  ad  h.  L 

•)  De  hac  re  cf.  Plut.  Alcib.  XXI;  cf.  etiam  Oncken:  »Staatslehre«  114, 

^)  cf.  Frohberger  ad  Lys.  XIII  55. 

•j  cf.  [Lys.]  VI  36. 

7 


98 

libertate  donati  suntJ)  Atque  etiam  aliae  indicinae  sive  praemia 
indicii  (xa  [lYjvuxpa)  memorantur.^)  Si  quis  enim  ex  indicio  io 
exiliam  expellebatar  bonaque  pnblicabantur,  partem  delatori  po- 
pulum  tribuisse  notum  est  Et  ex  publico  qnoqne  aerario  prae- 
mia non  parva  dabantor.') 

Ceterum  ea  impanitatis  datio  honesta  ratio  putari  non  potest; 
nam  genus  delatorum  hoc  privilegio  generatnm  educatumqne  est, 
quod,  nt  sycophantae  posterioram  temporum,  saepe  malis  coDBilm 
nsui  füit^)  Etenim  magna  illa  praemia  delatoribus  data  caosae 
fuerunt,  quod  nunquam  non  inveniebantnr,  qui  indicia  facerent 
Et  sicut  sycophantis  accusationes  quaestui  erant,  ita  imprimu 
servis  et  inquilinis  indicia.  Perniciosa  antem  auctoritas,  qua 
sycophantae  Athenis  fruebantur,  nemini  ignota  est,  qui  qoideni 
historiam  rei  publicae  Atheniensiam,  imprimis  posterioris  aetatis, 
noYerit.^)  Pemiciosior  indicum  fuisset,  si  una  cum  data  impanitate 
vitae  securitatem  populus  decrevisset.^)  Nam  si  id  factum  esset, 
servorum  indicia  nimis  crebra  fdissent,  praesertim  si  rationeni 
babeas  magni  serromm  in  dominos  odii.^)    Atque  re  vera  servo 


»)  Cf.  Heffber  1.  1.  p.  235;  Schoemann:  >Gr.  Alt.«  1852;  Lipaius:  »Att. 
Proc.«  p.  751;  Gilbert  I  p.  167  sq.;  Busolt  §  13  p.  12  et  adn.  16.  §  150 
p.  136;  Büchsenschütz:  »Bes.  u.  Erw.«  p.  173;  Schenkl:  »Wiener  StuA* 
II  218. 

■)  cf.  Thuc.  VI 27;  [Lys.]  VI 43;  Westermann:  »de  publ.  Ath.  hon.« 
Addenda  ad  §  1  p.  6  post  v.  7. 

»)  cf.  Andoc.  de  myst.  27.  28;  Plut.  Per.  XXXI,  ubi  Menoni  praeter 
S^iav  etiam  immunitatem  irrogatam  esse  audimus;  Blass  ad  h.  1. 

*)  öf.  Plut.  Per.  XXXI;  Thuc.  VI  60.  —  Etiam  Romanis  hoc  indicum 
genus  notum  erat,  idemque  nostris  temporibus  inyenitur  in  Britannia,  ubi  ^' 
stitutum  »testium  coronae«  (Kronzeugen)  viget.  —  In  Universum  cf.  de  bac 
re  Lueder:   »Das  Souveränetätsrecht  der  Begnadigung«  (Lips.  1860)  p.  173. 

*)  cf.  Büchsenschütz  1.  1.  p.  568  sqq. 

*)  Id  autem  non  factum  esse  verba  Plutarchi  Per.  XXXI  satis  dilucide 
demonstrant;  hoc  enim  loco  legimus  populum  impunitate  Menoni  data  pr>^ 
toribus   imperasse,    ut   saluti   eins  hominis  prospicerent  [de  hoc  praetorom 
munere  cf.  Hauvette-Besnault:  »Les  Strat.  Ath.«   p.   144  sq.;  Foucart:  BuU. 
de  corr.  hell.  1888  n.  III  p.  169J;  cf.  de  hac  re  Meier  et  Schoemann :  »Der  Att 
Proc.'«   p.   107.     Nam  äh^itf  data  populus  delatorem  ab  accusatione  tuetur, 
non  ab  ultione  civium  potentium,  quare  imprimis  servos  ^tiisf.  conceasa  non 
tutos  fuisse  facile  intellegitur.     Velut  Batrachus  quidam,  qui  aetate  XXI 
tyrannorum   delator   factus   erat,   in   urbe   remanere   non  ausus  est,   »o6o«»v 
a5T(j>«,  ut  ait   [Lys.]  VI  45,  »oovO-rjxÄv   xal  Spxtuv  xa^-dirsp  tot^   ''E>^doiv6^<. 

^)  cf.  Büchsenschütz  1.  1.  p.  156  et  adn.  1. 


99 

licuisse  sceleris  a  domino  commissi  indicium  facere  e  Lysia  [V  5] 
Tidetur  patere.*) 

Ex  bis,  quae  dizimns,  apparet  SSetav  illam  non  ad  rogationem 
quandam  ferendam  petitam  esse,  sed  per  se  ipsam  impnnitatis 
possessionem  ntilem  fuisse  criminis  alicaius  affinibas.  Itaqae  ratio 
hnins  oSeiac  dandae  diversa  est  ab  ea,  quam  in  libro  altero  ex- 
ponemus;^  ut  accuratias  dicam:  boc  Privilegium  einsmodi  erat, 
ut  in  eadem,  in  qua  ad  populum  ferebatur,  contione  ratnm  fieret; 
«ed  ntrum  id  a  sex  milibus  civinm  band  minus  impertiri  necesse 
fderit  necne,  diseeptare  non  audeo.')  Ceterum  indicia  saepissime 
ad  senatum  delata  sunt,^)  qui,  quo  tempore  aoToxpixcop  fiiit,  etiam 
impnnitatis  dandae  potestatem  babebat.^) 

2.  De  ade{Q(  sive  fide  publica  Atbeniensium. 

a.  De  fide  publica,  quae  ad  ins  publicum  Atbeni- 
^ensium  pertinet,  b.  e.  exulibus  in  patriam  redituris  ac- 
quirenda. 

Nunc  iam  de  ea  aSeCo^  copiosius  disserere  mibi  proposni, 
^nae  in  iure  publice  Romanorum  „fides  publica*'*)  vocatur.  Et 
primnm  quidem,  postquam  fidem  publicam  in  duo  genera  distinx- 
^rimus,  quorum  alterum  ad  ius  publicum,  alterum  ad  ins  gentium 
spectat,  de  iuris  publici  Institute,  b.  e.  de  fide  publica  sive  venia 
^el  impunitate  Atbenas  redeundi  exulibus  acquirenda,  agemus. 


^)  Of.  Schenkl:  »Wiener  Stade  II 218;  Lipsius  1.  1.  p.  751. 

')  Haec  enim,  de  qua  agemus,  ratio  ad  alterum  dü^ia^  genus  supra  (sub 
A)  tractatum  pertinet. 

')  Omnino  haec  £^ca,  quam  nunquam  indicibus  non  concessam  esse 
puto,  nihil  aliud  nisi  caerimonia  videtur  fuisse,  cum  yeritas  indicii  delati 
maximi  momenti  fuerit  (cf.  Frohbergeri  adn.  ad  Lys.  XIII  55.  50).  Atque 
heliastarum  iudido  illud  populi  decretum  et  probare  et  abrogare  licuisse  puto. 
Itaque  Andocides,  cui  £Btiav  datam  esse  scimus  [cf.  Andoc.  II  23;  [Lys.]  VI 
43],  postea  a  populo  petiit,  ut  S^na  abrogata  sibi  restitueretur;  cf.  Andoc. 
II 23.  27.  Quae  cum  ita  sint,  hanc  &$ciav  simplici  psephismate  irrogatam 
«886  existimet  quispiam,  quamquam  id  incertum  est;  cf.  Valeton:  Mnemos. 
n.  8.  XV  p.  2,  qui  contendit:  »haec..  (sc  impunitas  indicandi  delicti)  per 
dmplez  populiscitum  irrogatur«. 

«)  cf.  Busolt  §  185  p.  167. 

•)  cf.  Andoc.  de  myst.  §  15  et  ea,  quae  Blass  in  edit.  (Lips.  1880) 
prae£  p.  XI  adnotat. 

*)  recenti  nomine:  »sicheres  Geleit«. 

7^ 


100 

Ei,  qui  exnlum  revocationem  rogaturus  erat  —  id  quod  m 
amnestiis  fieri  solebat  —  äSsiav  impetrandam  fuisse  supra  (p.  15  sqq.) 
demonstraviinus.  Qua  rogandi  impunitate  decreta  ipsa  revocationU 
rogatio  in  comitiis  accepta  ant  antiquata  est.     Quodsi  populo» 
Bollemni  psephismate  omnes  exules  revocari  iasserat,  in  patriam 
tuto  redeundi  illi  potestatem  habueraut,  neqne  iis   iide  publica 
opas  fuit.     Sin  autem  populus  venia  rogatori  data  reditum  m- 
gulornm  exulum  decreverat,  simul   revocatis  maioris   secaritati^ 
causa  fidem  publicam  si  non  semper,  attamen  saepe  decretam 
esse  opinor,  quamqaam  id  non  certo  scitur.     Huc  pertinent  dno 
de   reditu   AIcibiadis    loci,    qui    apud    Thucydidem    inveninntur. 
Quibus  Thucydides  [VIII  76,7]  baec  dicit: 'AXxißtaSYjv  ts,  f^v  ai- 
Tip  äSeidv  16  xal  xAO-oSov  TrotTfjocöotv,  $0[ievov  r^v  icapa  ßaoiXsw; 
$'>(jL[jia)(lav    Tcap^Sstv,    et   ibid.    [cap.    81]:    xal   t^Xo(;   iit"    ixxXrjOiac 
ezetae  (0paai)ß(X)Xo<;)  tö   izXfi^o^  xwv   oxpaTtaycöv,  *)   xal  ^rffiaa^sm'f 
aoTwv 'AXxißidSiQ  xddoSov  xal  äSstav  ;rX6Doa<;  a)<  xöv  TiooaydpvT,v 
xax'^Ysv  £<;  ttjv  Id(jLOv  xöv  'AXxtßia8Y]v. . .  *)     Quid  autem  bis  loci» 
vox  dSeia^;  significet,  quaeritur.     De  impunitatis  quidem  notione 
vix  cogitari  potest,  quod  revocatione  decreta  ipso  iure  Alcibiades 
impunis  factus  est;  itaque  £Seia  nihil  aliud  nisi  securitatem  itineris 
faciendi   publice  datam  sive   fidem   publicam^)   mihi  videtur  si- 
gnificare.  Quod  Privilegium  cum  revocatione  in  maioremrevocati  se- 
curitatem coniungi  solebat,  ne  quis  cum  violare  änderet.    Atque 
eandem  ob  causam  etiam  iis,  qui  per  ostracismum  expulsi  ante  ex- 
actos  decem  annos  psephismate  revocati  sunt,hanc  äSeiav  sive  fidem 
publicam  nonnunquam  decretam  esse  non  veri  dissimile  videtur. 
Sed  eins  aSeta^  Privilegium  iis  maximi  momenti  fuit,  qui  revocatione 
nondum  decreta  in  patriam  redire  voluerunt.     Archontum*)  enim 
erat  videre,  ut  exules  iniussu  populi  reduces  raorte  punirentur.^) 
Itaque  si  exules  reverterant,  eorum  aTraYcö-p]  facta  est  ad  thes- 

*)  Si  id  initio  quidem  venia  rogatori  non  data  factum  sit,  mirum  Bon 
videatur,  cum  haec  revocandi  ratio  extraordinaria  fuerit.  lusta  autem  et  soll* 
emnis  revocatio  paulo  post  Athenis  decreta  est  [cf.  Thuc.  VIII  97]. 

')  cf.  etiam  hos  locos  Thucydidios:  III  114.  IV  114,  ubi  simili  modo 
vocabula  iSeloTepo?  et  &Sed>^  in  usu  sunt. 

•)  V.  supra  p.  5  adn.  4. 

*)  cf.  Gilbert  I  p.  239  et  adn.  4.  Sed  id  potius  thesmotbetarum  munus 
fuisse  probavit  Meier:  »de  bon.  damn.«  (p.  43)  not.  127;  cf.  Meier  et  Schoe- 
mann  1.  1.  p.  41,  37. 

*)  cf.  Poll.  VIII  86;  cf.  etiam  Dem.  XXIII  31;   Platner  1.  1.  I  266  sq. 
282  sq.;  cf.  Meuss:  »de  iwaYm^Yj?  actione«  p.  19  sqq. 


101  _ 

mothetas^)  aut  ad  undecimiriros,  vel  per  gv§st£tv  eoram  nomina 
delata  sunt,^)  nisi  iis  antea  fides  publica  a  populo  privilegio 
decreta  erat.  Quam  iidem  publicam  exnles,  anteqnam  Athenas 
redirent,  per  litteras  a  populo  petere  solebant  Tarnen  Andocides 
orator,  qui  propter  mysteria  ennntiata  exul  factus  erat,  aliquante 
post  eversum  Quadringentorum  imperium  non  solum  in  patriam 
ille  quidem  rediit  iide  publica  non  data;  inimo,  quamquam  a  foro 
sacrisque  arcebatur,  a  prytanibus,  videlicet  'pecunia  corruptis,  in 
<M)ntionem  introductus  petiit  a  populo,  ut  impunitas  pridem  sibi 
<lecreta^j  restitueretur,^)  rogatione  autem  non  perlata  tum  demum 
rursus  ex  patria  discessit.^)  Sperayerat  enim  Andocides  impune 
«e  Athenas  rediturum  esse,  quod  tum  alii  quoque  exules  re- 
Terterant.  Contra  P8.-Demosthene  auctore^)  Demostbenes  ipse, 
^um  exul  factus  esset,  per  litteras  fidem  publicam  a  populo  petiit, 
ut  Athenis  revocationis  restitutionisque  agendae  ipse  facultatem 
haberet. 

b.  De  fide  publica  Atheniensium,  quae  ad  ins  gen- 
tium pertinet 

a.-de  fide  publica  peregrinis  Athenas  profecturis 
4tcquirenda. 

Transeamus  ad  alterum  fidei  publicae  genus,  quod  ad  ius 
gentium  spectat,  h.  e.  ad  veniam  Athenas  commeandi. 

In  antiquis  rebus  publicis  opinio  inveteraverat  quemvis  per- 
^egrinum  hostem  civitatis  iudicandum  esse,^)  et  prisca  quidem 
4ietate  in  omnibus  Graeciae  ciyitatibus  peregrini  omnibus  legum 
praesidiis    carebant^)      Atque    etiam    posterioribus    temporibus, 

*)  Cf.  Lyc.  adv.  Leoer.  §  121;  Schoemann:  »Gr.  Alt.«  I  414. 

•)  cf.  Poll.  Vm  50;  Dem.  XXIU  51  sq.;  [Lys.]  VI  15. 

')  y.  supra  p.  99  adn.  3. 

^)  cf.  Andoc.  IT  23.  27;  Meier:  »de  bon.  damn.«  p.  183. 

^)  cf.  Plut.  yit.  Andoc.  in  Blassi  edit  orat.  Andoc  et  arg^onL  ad  or.  II. 

•)  cf.  P8.-Dem.  epist.  HI  p.  1484:  ....xal  |jl6vov  al-roövxo^  fiSetav  oaovictp 
^(povov  rf^v  Exxiatv  ^$a»xaTs  (»com  fidem  publicam  et  tntnm  receptum  petam«); 
ef.  etiam  Pa.-Dem.  epist.  II  (mpi  x9^  ISto^  xad6Soo)  p.  1472;  [Aesch.]  epist.  VII 4. 

»)  V.  supra  p.  75.  89;  Cic.  de  off.  1 12, 37;  Hermann:  »Gr.  Alt.«  P  §  9, 2 
[cf.  etiam  editionis  sextae  a  Thomsero  cnratae  (I*)  fascic  prim.  §  9  adn.  3]; 
Perrot  1.  1.  p.  259  sq.  et  adn.  8.  Contra  cf.  Schoemann:  »Gr.  Alt.«  II 18 sqq.; 
cL  etiam  Bosolt  §  54  p.  50.  §  15  p.   14;  Monceaux:  »Les  Prox.  Grecques« 

p.  2.  91. 

•;  cf.  »Wiener  Studien«  H  162.  178;  VII 51. 


102 

quamqaam  mercata  ac  commercio  in  dies  crescente  rationes  illae 
grayes  et  iniquae  paulatim  in  melius  mutatae  erant,^)  tarnen 
generaliter  peregrinorum  condicio  etiam  in  iis  ciyitatibas,  in 
qnibus  commercii  causa  multi  peregrini  versabantur,  bona  Don 
erat,')  et  imprimis  in  itineribus  faciendis  multa  illis  pericula 
imminebant.  In  quibus  nee  rernm  nee  vitae,  non  in  belle  tan- 
tum  sed  etiam  in  pace,  uUa  fuit  securitas.')  Itaque  si  qnis, 
praesertim  belli  temporibns,  extems  civitates  aditurus  erat  et 
tuto  proficisei  cupiebat,  is  qui  aliter  in  itinere  nuUa  fere  iura 
habebat,  sed  deorum  tan  tum,  imprimis  Aiöc  (evtoo,  tutela  froe- 
batur,^)  secnritatis  Privilegium  a  eivitate  petendum  ei  erat 
Atque  Aleibiades  quidem,  cum  nullo  alio  loco  se  tutnm  fore 
intellexisset,  a  Lacedaemoniis  petiit,  ut  ipsum  reciperent;  pritis- 
quam  autem  ad  eos  proficisceretur,  fidem  publicam,  quam  Plntarcho» 
[Alcib.  XXIII]^)  nomine  aSetag  significat,  postulavit,  qua  accepta 
Lacedaemonem  venit.  Qua  in  re  Alcibiadem  usum  esse  eacon- 
suetudine,  quam  Athenis  valuisse  puto,  verisimile  videtur.  Quod  si 
verum  est,  haee  SlSbkx.  fidem  publicam  et  tutum  receptum  et  le- 
gatis^)  et  peregrinis  Athenas  commeantibus  concessit  itaque  inter 
gravissima  iuris  gentium  instituta  fuit.  Quod  Privilegium  nisi 
sollemni  populi  psephismate  tribui  non  potuit,  cum  eiusmodi  esset^ 
ut  ea  re,  h.  e.  peregrino  vel  hoste  recepto,  res  publica  ipsa  in 
discrimen  quoddam  se  inferret.  Givitas  autem  irrogabat  privilegiQiD 

»)  Cf.  Schenkl  1.  1.  H  p.  162  sq. 

')  cf.  de  metoecormn  Atticonim  statu  id,  quod  Schenkl  1.  1.  p.  ISOsq^l' 
exposuit.  —  In  Universum  metoecorum  condicio  multo  melior  erat  qu^ 
peregrinorum;  cf.  Schenkl  1.  1.  p.  163.  167.  178  sqq.  205.  213;  v.  etiai» 
supra  p.  92  adn.  7  s.  f. 

•)  cf.  e.  c.  Thuc  II  67,  4 ;  Büchsenschütz  1.  1.  p.  545. 

*)  De  iure  gentium  apud  Graecos  cf.  Gilbert  II  p.  376  sqq.;  Busolt 
§  54  p.  50  sq.  —  Schoemann :  »Gr.  Alt.c  1120  id  ita  fuisse  negat  his  verbi»' 
»zu  sagen,  dass  er  (sc  der  Fremde)  rechtlos  gewesen  sei,  ist  eine  arge  Üb^ 
treibung« ;  sed  haec,  quae  ille  dicit,  ad  metoecos  solos,  qui  in  plerisque  Orfl^' 
ciae  ciyitatibus  praedpuo  quodam  iure  fruebantur,  pertinent;  cf.  Schenkl  1- 
1.  p.  163  [sed  cf.  etiam  p.  182]. 

*)  cf.  ad  h.  1.  Caillemer  in  »Dict.  des  ant.«  I  67,  qui  haec  dicit:  »L*  fi^n* 
nous  est  pr^ent^e  par  Plutarque  conmie  une  sorie  de  sauf-conduit,  de 
garantie  contre  les  mauvais  traitements  que  Ton  a  pu  m^ter  par  sa  condni^ 
envers  un  peuple«,  sed  latiorem  esse  vocabuli  notionem  puto;  securitateoA 
enim  significat  vox,  qua  peregrinus,  imprimis  civis  rei  publicae  hostib^ 
non  fruitur. 

*)  De  fide  publica  legatis  data  v.  supra  p.  79  et  adn.  10. 


propterea,  qnod  ex  eo  Iractam  se  captaram  esse  sperabat,  ant  ut 
praemium  homini  de  re  publica  bene  merito  tribneret  Id  fidei 
pnblicae  priyileginm;  sive  qnis  ipse  (plernmque  per  litteras)  petiit, 
ut  sibi  irrogaretur,  sive  alias  pro  illo  rogavit,  in  nna  contione 
ratam  factum  est  Sed  ntrom  id  in  maximo  comitiatn^)  datnm 
sit  necne,  pro  certo  dici  non  potest.  Omnino  vero,  nnm  hoc  aSeCac 
Privilegium  fuerit  Atfaenis,  dubitari  potest,  cum  mirum  videatur 
eandem  vocem  et  institutum  iuris  publici  Attici  et  iuris  gentium 
significasse.  Qnare  qnaerat  quispiam,  nonne  de  aa^aXefac  privi- 
legio  cogitandum  sit,  qnod  ab  Atheniensibus  saepe  peregrinis  datam 
esse  postea  demonstrabo.  Nam  etiamsi  ex  locis  Thucydidiis,  quos 
supra  (p.  100)  attuli,  iSe(ou;  vocabulnm  tidei  pnblicae  notione  ad- 
hibitum  esse  constare  videtur,  tamen  ea  i&ia,  quam  exulibus  Atticis 
datam  esse  dixi,  ad  ins  publicum  pertinet.  Verum  uno  titnio 
Attico,  de  quo  hoc  loco  fusins  agere  liceat,  etiam  peregrinis 
^Selov  sive  fidem  pnblicam  concessam  esse  docemur,  si  quidem 
id  verbum,  qnod  maximi  momenti  est,  Kirchhoff  recte  snpplevit 
Quae  res,  cum  coniectura  quamqnam  ingeniosa  nitatur,  incerta  est. 
Extat   is   titnlns*)  in  CIA.  I  36  ys.  3 — 19,  nbi   haec  leguntur: 

'Avtix[X]- 

[Iy]^  etTTs'  ta  |iiv  äXXa]  xa^[4]Äsp  rjj   ßoDXf^- 

[f  stvai  &  idetav  (?)  'Apji^xtj)  KoXo<poyv(()>,  k- 

[ov  x6v  'A^jvafoDv  x]al  to6<;  axpattwTa«;,  x- 
[ob<;  Sk  <^axpa'n)70t)<;>  7r]poe7ci(iiXeodoti  ai- 
[t<p  TJjc  xo[u8fjc  (?)],  OTTöx;  av  oöov  tq  'A^jV- 
[aCs  IXdetv.  lÄt|iiX]60^at  Sh  aotcj)  xal 
[<xoi)<;  axpaT7]7o6<:  >]  oel  i&vzou:,  5xot>  av  5- 
[tr^oL  xal  X7][i.ßoi>X7j]v  x^v  ßcwXeooooav  xa- 
[Xstv  Ittl  4^a  (?).  xal]  :üpöoo8ov  eivat  au- 
[tcp  icpö^  xe  xooc  xpo]xAv6t<;  xal  rrjii.ßooXYj- 
[v  (t)  npb<;  xöv  8ij[iov)')  Trjpwxtj)  jtsxa  xa  lep- 

*)  h.  e.  per  sufiragia  senum  milium;  cf.  de  hac  re  Valeton:  Mnemos. 
n.  8.  XV  p.  2. 

*)  Kirchhoff  recte  coniecit  id  psephisma  eo  anno  perlatum  eese,  quo 
Notinm,  Colophoniorum  oppidmn,  receptum  est  ab  Atheniensibus  per  Fache- 
iem  Ol.  88,  1/2  vel  paulo  post.  Laudat  vir  doctissimus  ad  hone  titnium 
Thuc  m  34. 

•)  Hnnc  versum  secnndum  conieciuram  Schuberti:  »de  prox.  Att.«  p.  38 
restitoi. 


104 

[d.  <]aÄOXtetvat  &  >tal>]  [ti^  i^stvat   aüxöv 

[<di'T'l8'  SxßaXßiv>  äv]eo  toö  Sijfta)  xoö  'Aftrjv- 

[at(i)v.    etvot    8§    xaöxa    xa]l    TOt<;    bt^övot- 

[<;      aoToö  x]al  Idv  «<;  xo6- 

fx 

KirchhofP  ys.  5  verbis:  elvot  dk  SSetav^)  restituere  conatoB 
est.  Initio  quidem  —  ea  videlicet  condicione,  ut  ita  lacnna  ei- 
pleri  possit  —  suppleat  quispiam:  (SixdXeiav  sive  Trpo^evtov  sive 
7coX(xeiav')  sive  aliud  Privilegium;  at  id  respiciendum  est,  hiine 
locum  tituli,  qui  extat,  nihil  aliud  quam  additamentum  esse. 
Etenim  nisi  id  ita  esset,  o&Cac  vox  falso  suppleta  esset,  qaod 
verba:  elvai  8ä  taöxa  xal  tot^  Ix^övot^  ahzob  ad  eam  referri  noo 
possent  neque  ea  verba,  quae  Privilegium  axi^asax;  ^v  irpuxayet({)') 
significant.  Nee  vero  haec  verba,  quae  dixi,  ad  iSetav  pertinent, 
sed  potius  ad  id  Privilegium,  quod  ex  ipsa  rogatione,  quae  non 
iam  extat,  hoc  psephismate  irrogatum  est.  Quod  privilegiam 
quale  fuerit,  incertum  est,  sed  Areto  civitatem  datam  esse  veri- 
simile  videtur.  Cum  civitate  autem  Privilegium  securitatis  con- 
iungi  non  mirum  est.*)  Nam  Areto  Colophonio,  qui  —  utiqae 
in  oppido  Notio  subigendo  —  de  exercitu  Atheniensium  optime 
meruerat,  populus  civitatem  dono  dedit;  ut  autem  novus  civis 
ex  extera  civitate  Atheniensibus  infesta  profectus  tutus  esset  in 

')  Articulum  modo  voci  ^c^eia^  additum  esse  modo  deesse  (v.  supra  p.  95 
adn.  2)  differentia  notionum  vocabuli  explicandum  esse  censeo.  Nanqnftni 
«nim  in  titulis  quidem  Atticis  articulus  non  legitur,  ubi  vocabuli  notio  ad 
ius  publicum  pertinet  (v.  e.  c.  supra  p.  52  sq.) ;  aliier  sane  res  se  habet  apiKi 
«criptores,  quippe  qui  principalem  et  tralatas  verbi  notiones  saepisdme  oon* 
fundant  (v.  supra  p.  4  sq.). 

')  Quamquam  id  quidem  verbum  in  decretis,  quibus  civitas  tribuitar, 
tantum  in  titulis  postrema  aetate  scriptis  legitur;  cf.  Sz&ntö:  »Unters,  üb. 
d.  ai,t.  Bürgerrecht«  p.  2 sq.;  Caillemer:  »la  natur.  ä  Ath.«  p.  15  sq.  40. 

')  »Epulum  in  prytaneo«  hereditate  relictum  aliter  significatur;  cf. 
€JA.  II  275:  [elvoi  hh  abx^  (in  aliis  titulis  haec  leguntur:  Souvoi  ^  Mf) 
xal  oiTYjacv  ejv  icp[oTavciu>  xal  a6i(|»  xal  IxYOvtov  ^t]  tu>  icp8o[ßotdt(p ;  cf.  ibid.  U 
276.  300.  410;  Schoell.  Hermes  VI  33  sq. 

•)  cf.   Büchsenschütz     »Bes.  u.  Erw.«  p.  545,  qui  dicit  haec:    ...»so 
dass  sogar  in  Volksbeschlüssen,    welche  einzelnen  Personen  das   Bürgerrecht 
in    dem    betreffenden  Staate  verleihen  oder  sonst  eine  bevorzugte  Steliung 
einräumen,   es  als  eine  besondere  Vergünstigung  ausgesprochen  wird,  dan 
sie  in  den  Hafen  der  Stadt  ohne  vorhergegangenen  besonderen  Vertrag  und 
ohne  Gefahr  der  Wegnahme  ihres  Eigentumes  im  Kriege  und  im  Frieden  ein- 
laufen und  auslaufen  dürfen«.    [Agitur  autem  de  mercatoribus.] 


105 

ere,  etiam  iidei  pnblicae  Privilegium  ei  concessnm  est.  Qaod 
rerom  sit,  lacnnam,  quae  vs.  8  inter  verba:  xqoc  Ss  et:  icpo- 
liXfio^ot  est,  ita  explendam  esse  censeam :  tooc  &  <IoTpatT]70o<;> 
ssifiiXEo^L  xrX.  et  vs.  11  bis  fere:  <Ctoi)c  0TpaT7)70i){:>  ^)  ael 
cac.  Nam  praetornm  erat  secnritati  bominis,  cni  fides  publica 
a  erat,  prospicere,*)  quae  res  verbo  SmiieXeto^t')  significatur 
titulis.  Laennas  vs.  16  sq.  recte  qnidem  explere  difficile  est, 
jnqnam  sententia  non  dubia  videtur-/)  fortasse  iis  fere  vocibus, 
»  supra  exempli  causa  posui. 

Venimus  denique  ad  alteram  eius  privilegii,  de  quo  modo 
lerui,  speciem.  Agitur  autem  de  boc  iuris  gentium  instituto: 
ß.  de  fide  publica  bistrionibus  concessa. 

Hac  occasione  de  notionibus  et  difPerentiis  verborum:  aSeiac, 
/aXsiac,  aaoXCa(;  pauca  exponere  mibi  in  animo  est. 

Antiquissimis  quidem  temporibus,  quibus  ius  gentium  apud 
lecos  nullum  fere  fuit,*)  imprimis  mercatores  peregre  negoti- 
i  causa  profecti  usque  in  discrimen  se  obtulerunt;  sed  posteriore 
ite,  cum  commercium  magis  magisque  floresceret,  nemo  mer- 
2,  foris,  portubus  prohiberi  solebat,  nisi  bostis.^)  Nibilo  tamen 

')  Cf.  CJA.  II  115,  41  sq.  121,  30. 

*)  cf.  de  hoc  praetorum  et  senatus  munere  e.  c.  CJA.  IV  1  fasc  alt. 
7  n.  116p;  Hauvette-Besnault  1.  1.  p.  128,4;  Foucart:  Bull,  de  corr.  hell. 
J  n.  III  p.  169.  171.  Imprimis  icpo^evot  et  thtpr^hoA  horum  praesidio  firue- 
5nr;  cf.  Busolt  §  179  p.  163  et  adn.  5.  §  183  p.  166  et  adn.  5. 

*)  De  »epimelia«  e.  c.  proxenis  tributa  cf.  Schubert:  »de  prox.  Att.« 
Ä  sqq.;  Monceaux  1.  1.  p.  95.  Ratione  extraordinaria  praetoribus  im- 
ivit  populus,  ut  secnritati  civis  vel  peregrini  alicuius  prospicerent ;  cf. 
i.  Per.  XXXI:  xal  icpoTixoi^B  (sc.  h  hr^io^)  toI;  ^^vtf^oi^  mjuXsloOw  ty^; 
K^Kto^  TO'j  iv^pcuicou,  ad  quem  locum  Hanvette-Besnault  p.  144  sq.  ad- 
it:  »D*  une  mani^re  g^n^rale,  il  appartient  aux  strateges  de  garantir  la  se- 
t^  des  citoyens«.  Sed  incertum  est,  utrum  Menon,  de  quo  agitur,  civis 
peregrinus  fuerit;  v.  supra  p.  95  adn.  4;  cf.  etiam  ea,  quae  Blass  1.  1. 
^ocem  »oTparrjYotc«  adnotavit.  —  De  epimelia  una  cum  civitate  collata  cf. 
Qbert  1.  1.  p.  30. 

*)  cf.  Antiph.  de  caede  Herod.  §  47 :  S  oh^  nokn  eSeortv,  Äveo  ' A^jVatojv 
«X  ^vaT<p  C-riFwÄoot;  cf.  CJA.  IV  1,27a;  Thuc.  I  77,1;  Lys.  XXV  26; 
)tiam  CJA.  I  57 :  [fiv^o  toö  8-r)p>o  xoö ' Adnrjvotüiv  kXyjI^ovto^  jj.*»]  etvat  ^v[a]- 

(quam  formulam  Busolt  §  129  p.  118,3  dicit:  »altes,  nach  dem  Sturze 
i^ierhundert  wieder  aufgezeichnetes  Gesetz«);  Gilbert  I  402,2. 

*)  cf.  Schoemann:  »Antiqu.«  p.  365. 

•)  cf.  Schoemann  1.  1.  p.  374  sq.;  Schenkl  1.  1.  II  p.  162.  —  His  rebus 
vta^  institutum  maximi  fuit  momenti ;  cf.  Monceaux  1. 1.  p.  255  sqq.  308  sqq. 


106 

secius  etiamtam  omnibus,  qui  itinera  faciebant,  parum  secnri- 
tatis  fuit,^)  nisi  iis  privilegia  quaedam  erant  irrogata.  EranI 
autem  haec  privilegia  aSsCac  (fidei  pnblicae),  aa^aXsCac,  aao)^; 
quae  cum  in  exteras  civitates,  ut  ita  dicam,  aditam  patefecem 
tutoque  commeandi  facultatem  dederunt,  tum  magnam  ad  excolend» 
artes,  imprimis  artem  scenicam,  vim  habuerunt.  Praecipue  enin 
Privilegium  aSsfac  histrionibus  datum  Qst,  ut  iis  artis  in  exterii 
urbibus  exercendae  causa  sine  ullo  periculo  itinera  facere  liceret 
De  quo  privilegio  scholiasta  ad  Demosthenis  orationem  Xß 
[p.  335]  haec  dicit:  oüxot  (sc.  'Apiot68Tr)(i.o<;  &  xal  NsoircöXsiia 
'WoxpixaQ  5ia  ttjv  olxstav  xd"/v7]v  aSsiav  er/ov  iTTtsvott  oTca  av  ^'V 
XcDVtat,  aXXd  Syj  xal  xp»6c  7roX£[j.[o'j(;,  et  Demostbenes  ipse  [V  6]; 
xanSwv  N£o:rTÖX£[j.ov  xöv  oTroxf^trrjv  T(j)  [liv  x*^^  xr/vrjc  xfiOT^p}!^^ 
T075(<Ävovx'  ao£ta<;.  .  .  [„cum  perspexissem  Neoptolemum  artificem 
per  speciem  artis  fidem  publicam  (sive  sanctitatem)*)  nactpi 
(rei  publicae  vero  maxime  perniciosa  molientem  resque  vestras 
ex  rc  Philippi  administrantem  et  regentem,  prodii  et  vobis  ex 
posui.  .)"].'*)  Histrionibus  igitur  hostium  quoque  urbes  in  ip&< 
bello  adire  licuit/)  cum  iis  aSetac  Privilegium  datum  esset 
Quod  cum  ai-tis  gratia  factum  est  tum  maxime  ideo,  quo 
histriones  in  honorem  Bacchi  itinera  fecerunt  artemque  c< 
luerunt.'^)  Haec  enim  vetusta  opinio  est,  qua  ^ot  ^spl  d 
AtövDoov"  (sc.  Tsxvtxat)*^)  in  ipso  collegiorum  nomine  Baccl 
patrocinio  gloriantur.^)  Dens  igitur  artifices  scenicos  tan 
quam    sacerdotes    suos    tuetur,    et    civitates    histrionibus   oiMo 


*)  V.  supra  p.  101  sq. 

*)  De  hac  vocabuli  notione  cf.  Thumser:  »de  civ.  Ath.  mon.«  p.  5 
adn.  2. 

')  cf.  Dem.  V  8  [v.  ad  h.  I.  R^iskii  Indices  Graeci tatis  in  oratores  A 
ticoe  I  (Oxonii  1828)  s.  v.  SZna];  Lüders:  »Die  Dionys.  Künstler«  p.  55  < 
adn.  106;  Foucart:  »de  coUegiis  scenicorum  artificnm  apod  Graeoos«  (P«: 
1873)  p.  81.  46. 

*)  Nam  Apollinis  ipsius  oraculum  praecepit,  ut  liber  et  tutus  singal 
inter  alienos  commeatus  esset.  In  lapide  Teio  [CJG.  n.  3067  v.  17 — 19]  ort 
cula  memorantur,  quibus  Graeci  obsecuti  scenicos  artifices  cum  pace  tos 
bello  tutos  et  inviolatos  esse  universi  iusserunt;  cf.  Foacart:  »de  collegii^ 
p.  32—44;  Lüders  1.  1.  p.  80. 

*)  cf.  Foucart:  »de  collegiis«  p.  1.  30  sqq. 

«)  cf.  Lüders  p.  58.  61  adn.  114;  Foucart  1.  l.  p.  6  et  adn.  2;  Tl 
Bergk:  »Gr.  Literaturgesch.«  III  92  not.  320.  | 

^)  Foucart  1.  1.  p.  18.  32  sq. 


priTilegium  tribuentes  dei  partes  sascipiunt.  ^)  Qnare  histriones 
imprimig  tatela  Ampbictionura  nsi  sunt,  quorom  fait  yidere,  ne 
illorum  privilegia  violarentur.*)  Fuerunt  autem  praeter  hoc,  qnod 
dixi,  a&tac  sive  fidei  pnblicae  Privilegium  etiam  dno  alia,  qnae 
higtrionibus  et  Athenis')  et  in  aliis  civitatibas  per  Ampbictiones^) 
concessa  snnt:  äa^paXsCac  et  aaoXiac  privilegia  dico.  Atbenienses 
enim  band  raro  singulos  aliarura  civitatnm  cives  aut  collegia 
ant  eiteras  urbes  fide  atque  incolamitate  terra  mariqne  bello  et 
pace  (aa^aXeCo^  xotl  ao»)Xiot  xal  xoxa  7fjV  xal  xaxd  MXaooav  xal 
toU^m  Ttal  Blp-fiYTfi  o^fSTfi)^)  donavemnt. 

Quorum  iuris  publici  Attici  vel   iuris   gentium   institntorum 
natura  et  notiones  ex  titulis  Atticis  dilncide  intellegi  possunt/) 

Atque  exempla  nonnulla  iam  afferam: 
In  titulo  Attico  [CIA.  II  46]  Megarensi  cuidam,  qui  privi- 
legio  e&£p7$tT](;  factus  est,  populus  Atbeniensium  etiam  aaoX[av  vitae 
et  bonorum  irrogat:  ei[vat  8k  aaoXtav  Ttal]  aototc  xal  XP^it^*!^«-« 
In  alio  titulo  [CIA.  II  (Add.  et  Corr.)  Ic  v.  19  sqq.]  baec  le- 
pintur:  7t[al  a'T3X[av  ci][v]at  aottj)  xal  tote  XP^^^l^^  aoxoö  xal  a]v- 
^VTi  xal  aTctövTt.  In  decreto  xf/ofievfac  (publici  bospitii)  [CIA.  II 
^,16  sqq.]  baec  privilegia  enumerantur:  (SeSöo^at  S^  aotc}...) 
^po&vto'i;  7rp»o[i.avTeiav  X{>o5tx(av  a^iXiav  atdXetav  xpoeSpfav  l(i.7räat 
^^?  i^übvocc. . .  xal  Y^C  xal  olxtac  Sipcnrjotv.  In  alio  xpo^svCa^  de- 
^®to  [CIA.  n  144]  Privilegium  immünitatis  (axeXsiac)  datur;  deinde 

^®-  6  sqq.  baec  leguntur:   aooXtav  xal  a [xlp^l^^^^  '^^' 

'^^^{iw  5]vTo^  xal  si[pTjvr^c],  quem  locum  Scbubertum  [„de  prox. 

'*^**    p.  66.   67]    secutus    in    bunc    modum    restituo:    etva[t    S^ 

^]c   atÖ*iay  7rd[*/x(i)v  xal]  iaoXtav  xal  a[hxol<;  xal  xlpTjiiaotv  xa[l 


^)  De  munimento,  quod  ius  gentium  ex  religione  habnit  cf.  SchoemanB : 
*^tiqu.€  p.  365  sq. 

')  cf.  Bergk  1.  1.  III  92  adn.  821 ;  imprimis  Foucart  1.  1.  p.  41,  qui  in 
^  privilegiis  deferendis  Amphictiones  nihil  innsitati  excogitasse,  sed  plera- 
^®  ^  priscis  temporibuB  et  maiomm  institutis  repetiisse  probavit;  cf.  etiam 
^ouoeaux  1.  L  p.  267. 

•)  cf.  Lüders  1.  1.  p.  80. 

*)  cf.  Lflders  p.  66.  Etiam  icpo^ivia  artificibus  saepenumero  data  est; 
^'  ^onceaux  p.  277.  302  sqq. 

*)  cf.  Hermann:  »Gr.  Altert.«  I  §  116;  Meier:  »commentatio  de  prox. 
^^ö  publ.  Graec.  hospitio«  (Hai.  Sax.  1843)  p.  18  sq. 

^)  De  titulis  Graecis  huc  pertinentibus  cf  Meier  1.  1.  p.  18  adn.  172; 
rf-  etiam  Büchsenschütz  1.  1.  p.  545,4;  v.  e.  c.  CJG.  n.  1793.  1567. 


9co)i{ioo  S]vxo(;  xxX.^)  Gravissima  denique,  quae  haias  loci 
sunt,  legUDtar  in  CIA.  II  551  sq.,')  ad  quem  titulam  (n.  5&1) 
Koebler  haec  adnotat:  „Nee  dubitari  potest,  quin  haec  decreta 
Amphictioniea,  qnibus  collegio  artificnm  seaenicorum  quod  Äthenis 
fuit  ateXeia  amkia  aof  (iXsia  eoneessa  sive  eonfirmata  est,  ipsonuu 
artificuiD  iussu  et  impensis  in  theatro  sint  proposita."  Qnibas 
in  decretis  duo  sunt  privilegia,  quae  artificibns  extra  ius  com- 
mune tribuuntur:  immunitas  et  sanctitas.  Atqne  sanctitas  qoideni^ 
de  qua  hie  agitur,  definitur  vocabulis  aooXCac  et  aa^ oXsCac.  Quotdid 
alterum  nomen  a<TjXfac  semper  cum  verbis:  xal  aixoic  xalxpTj!*^^ 
coniunctum  videmus,  itaque  haec  vox  nihil  aliud  significat,  quam 
et  vitae  et  rei  familiaris  sanctitatem,  perinde  ac  si  ille  homo,  qoi 
hoc  privilegio  fruitur,  loco  sacro  versetur,  quo  utatur  perfugio. 
Quam  ob  rem  e.  c.  in  Apterensium  decreto  haec  dicuntur:  „siqnis 
Aptereusium  Teiis  iniuriam  fecerit,  teneatur  lege  de  sacrilegio.") 
Altera  ao^paXeta^  vox  generaliter  securitatis  notionem  habet.  Propria 
vero  et  principali  significatione  vocabulum  acjoXtac;  ad  res  vel 
ad  rem  familiärem^)  alicuius  hominis,  aa^aXsta^  ad  capat  vel 
ad  vitam  et  salutem*)  pertinet.^)  Haec  igitnr  privilegia  eo  va- 
lebant,  ut,  qui  illis  frueretur,  esset  quodammodo  sacrosanctus^i 
ita  quidem,  ut  interdictum  esset,  ne  quis  artificem  aut  hello  B,ni 


*)  Cf.  CJA.  I  41  vs.  12  sqq.:  tcXetv  'A«-[-rivoC8]  [xä  xlp^^«  ^«>^  *^ 
ia[tcov88l]  [a]oTÄv  ä'^tiv  xGtl  olxov..  (de  verbis:  iooXtl  xal  ötoirov^t  ci,  Meier  *• 
1.  p.  18);  Le  Bas  et  Waddington:  »Inscriptions  Grecques  et  Lat.«  (Voyag^ 
arch^l.)  partie  V  sect.  VII  tit.  1140  vs.  7  sq.:  iteXeiav  tcdvttüv  xal  sioicXo'^^ 
xal  JxicXoüv  [ioüXel  xol  ioJitovSsfl)  xotl  6v  elpvjvjj  xal  Iv  itoXsjjlc}).  De  hoc  priTÜe^*' 
hospitibus  publicis  dato  cf.  Monceaux  1.  1.  p.  36  n.  7.  lisdem  saepe  aof«- 
Xcta  tributa  est;  cf.  ibid.  p.  94;  Schenk!  1.  1.  II  221;  Tissot:  ^De8  Prox 
Grecques«  p.  71  sqq.;  Busolt  §  55  p.  51. 

*)  cf.  Luders  1.  1.  p.  66  sq.;  Foucart:  »de  collegiis«  cap.  V  p.  37 sqq. — 
Ceterum  id  rectum  est,  quod  Foucart  p.  40  dicit:  »Etsi  ad  populum 
Atheniensem  de  Attico  tantum  collegio  mittuntur  Amphictionum  decreta« 
certum  est  tarnen  ea  non  propria  Atticorum  artificum,  sed  uniyersorniD 
coinmunia  fuisse«. 

•)  cf.  Foucart  1.  1.  p.  44. 

♦)  De  verbo  oüX&v  cf.  Kirchhoff:  Philol.  XIII  p.  3  sqq.;  Gilbert  II  382. 

*)  cf.  e.  c.  Isoer.  II  36;  cf.  Foucart  1.  1.  p.  45. 

')  De  his  verbis  cf.  Meier:  »de  prox.«  p.  18  sq.;  Westermann:  »de 
publ.  Ath.  hon.«  p.  42;  Tissot  1.  1.  p.  71  sq.;  Foucart  p.  43;  Gilbert  11381; 
Busolt  §  55  p.  51. 

')  ct.  Meier:  »de  prox.«  p.  19. 


109 

ice  traheret  neve  res  eins  raperet.^)  Qnae  cum  ita  se  ha- 
»U)t,  aa^dXeia  et  iaokia  artifieibns  idem  securitatis  Privilegium 
iDcedunt,  quod  iis  aSsio^  datum  esse  Demosthenes^  dicit,  et 
;rba  illa  idem  paene  significant  in  iure  gentium,  quod  äSsta  in 
re  Attico. 

lam  vero  oritur  quaestio,  quod  trium  verborum  discrimen 
t.  Atque  iotAia  quidem  proprie  ad  ins  sacrum  pertinet,  iSeia 
Item  ad  ins  publicum,  aarpaXeCa^  denique  notio  latissime  patet: 
curitas  hac  voce  omnino  opponitur  periculo,')  et  significat  vo- 
ibalam  eam,  quam  leges^)  tuentur,  securitatem,  ita  quidem,  ut 
cives,  nisi  contra  leges  peccent,  ea  fruantur  et  peregrinis  in 
ice  omnes  fere  civitates,  praesertim  foederatae,  sive  tacita  con- 
^Dtione  sive  sollemnibus  populiscitis  concedere  soleant.  Contra 
^la  in  iure  publico  Attico  eins  civis  Privilegium  significat,  cui, 
lamquam  aut  x6  x6[>tov  populi  violaturus  aut  xb  xotvöv  sive  rei 
iblicae  sive  deorum  aut  res  familiäres  civium  illegitime  demi- 
itoras  vel,  nt  omnia  paucis  eomplectar,  quamquam  illegitimi  aliquid 
ctorns  est,  qualibet  de  causa  veniam  vel  impnnitatem  populus  dat. 
lia  ac  civium  causa  peregrinorum  fuit.*)  Peregrinis  enim  — 
^ceptis  solis  caduceatoribus^)  —  per  leges  ne  in  pace  quidem 
la  securitas  vitae  aut  rei  familiaris  data  est.^)  Itaque  civi- 
tes  Graecae  iis,  quos  legitiraa  ratione  et  bello  et  pace  securi- 
te  frui  volebant,  Privilegium  a^yaXstac  irrogare  solebant.®)  Quod 
lidem  Privilegium  cum  aliae  Graecorum  civitates  tum  Atheni- 
seg  et  singulis  peregrinis  et  collegiis  urbibusque  exteris  imper- 

')  Cf.  Foucart:  »de  collegiis«  p.  43. 

^  cf.  Dem.  V  6.  8. 

')  cf.  Xen.  Hieron  II  9.   10;  Dem.  XXIII  42;  Isoer.  III  56.  VIII  21. 

*)  cf.  e.  c.  Aesch.  I  5:  e&  o'Tots,  u»  'AO-r^vatot,  8xt  tot  (jjlsv)  ttov  ^y^pioxpa- 
piv(uv  aoijxaxa  xal  tyjv  reoXttsiav  ot  v6{Jloc  otoCooat. 

*)  cf.  Hermann:  »Gr.  Alt.«  I  §  9. 

•)  cf.  Heyse:  »de  legationibus  Atticis«  p.  5  sqq. 

')  praesertim  autem  belli  temporibus;  cf.  Busolt  §  15  p.  14.  §  54  p.  60. 
legati  quidem  sacrosancti  fuerunt;  cf.  Heyse  1.  1.  p.  8;  cf.  etiam  Kirch- 
':  Philol.  XUI  4.  —  De  »iev^Xaowst«  Lacedaemoniorum  in  ipsa  pace  facta 
Büchsenschütz:  »Bes.  u.  Erw.«  p.  539;  Schenkl  1.  1.  II  p.   162. 

•)  cf.  argum.  H  ad  Dem.  XXIII  p.  620;  Dem.  or.  XXIH  passim,  e.  c. 
)3  (v.  ad  hanc  rem  Monceaux  1.  1.  p.  94}.  Hoc  Demosthenis  loco  (XXIH 
I  instum  ac  proprium  vocabulum  (io^dXsia)  adhibitum  est;  aliia  nonnullis 
iem  orationis  locis  non  ^s^Xsca,  sed  S^tva.  dicitur,  translata  scilicet  no- 
>,    ut  opinor;   cf.  e.  c.  Dem.  XX III  128.  133. 


110 

tiebant;  äSeia  vero  4*1^910(1.«  ki:'  avSpf  est,  h.  e.  populiscitam  m 
galis  irrogatum,  sive  de  iuris  publici  Attici  sive  de  iuris  gen- 
tium instituto  agitur.  Namque  etiam,  ut  supra  demonstraTi 
(p.  101  sqq.),  peregrinis  aSeiac  Privilegium  videtur  tributum  tm^ 
si  cui  populus  securitatem  itiueris  faciendi  vel  fidem  publicAm 
concedere  volebat;  sed  num  vox  aSstac  generaliter  Privilegium 
securitatis  peregrinis  concessae  vel  idem  quod  oLorfxkoia^  pri?i- 
legium  signifiearit,  pro  certo  dici  non  potest.  Ac  scriptores 
quidem  discrimen  herum  verborum  non  semper  observaverunt, 
sed  saepissime  ea  eonfuderunt;')  at  tituli  supra  allati  semper  Pri- 
vilegium securitatis  artificibus  concessae  voce  aa^oXsia^  doo 
aSsCac,  significant.  Qui  tituli  etiamsi  posteriorum  temponim  mnij*] 
quibus  instituta  publica  magis  magisque  res  inanes  fiebant  et 
iuris  publici  ac  iuris  gentium  instituta  significationesque  iuter  se 
confundebantur,  tamen  iustae  formulae,  id  quod  scripturae  lapi- 
dariae  est  proprium,  in  iis  usque  ad  ultima  Graecitatis  tempora 
reservari  solebant.  Itaque  incertum  est,  num  histrionum  illad 
securitatis  Privilegium' vocabulo  a8eia<;  Athenis  significatum  sit') 
Sed  haec  bactenus. 

Dedi  equidem  operam,  ut  omnia  a&iac  genera  recenserem, 
quae  aut  a  scriptoribus  veteribus  commemorantur  aut  coniectura 
colligi  possunt.  Licet  alia  praetermiserun,  alia  falso  adiecerim; 
tamen  id  nunc  certo  demonstratum  esse  puto,  quod  Platner  iam  ob- 
scure  dixit  [„Proc.  u.  Kl.  bei  den  Att."  1445]:  äSetav  multo  cre* 
brius  a  populo  Atbeniensium  petendam  fuisse  vel  multo  latias 
patuisse  in  iure  Attico,  quam  homines  doctos  olim  credidisse.^) 

In  Attici  sane  iuris  scientia  pertractanda  difBcile  est  certas  artes 
construere,  non  solum  quod  memoria  tam  manca  et  lacunosa  est,  sed 
etiam  quod  ius  et  civile  et  publicum  ex  singulis  legibus  coniunctam  et 


*)  De  improprio  clMolq  vocabuli  usu  cf.  e.  c.  Dem.  XXIII  159.  19i 
VIII  64;  [Dem.]  X  66;  Isoer.  XIV  24;  cf.  etiam  Thuc  VHI  91,3.  'A^^^ 
auiem  loco  a^tiag  legitur  apud  Xenophontem  Mem.  II  1,15.  H.  Gr.  Y  4,11; 
apud  Demosthenem  XIX  164,  qnibus  lods  haec  vox  liberam  commeandi  dia* 
cedendive  potestatem  vel  fidem  publicam  significat. 

')  cf.  Foucart:  »de  coUegiis«  p.  37. 

')  Fortasse  enim   Demosthenes  [V  6]  et  scholiasta  ad  Dem.  orat  XIX 
p.  835  vocabulo  ähziaq  notione  impropria  usisunt. 

*)  cf.  Valeton:  Mnemos.  n.  s.  XV  p.  3,  qui  haec  dicit:   »Probabile  vi- 
detur etiam  alias  leges  huiusmodi  foisse  nobis  ignotas«. 


quasi  coDglntinatum  saepeque  incooBtanter  exstruetuin  videtur;^) 

deoique  qnod  instituta  publica  difficillime  a  fundamentis  religi- 

ODom  et   rernm   ad   ius   sacrum   pertinentium   secerueuda   sunt. 

Qaod  cnm  alia  docent  tum  adeiac  institutam.     Id  enim  ab  ixsttj- 

pCn;  caerimonia  profectum  paulatim  ex  singulis  legibus  in  unum 

confusum  et  dissointae  democratiae  temporibus  magis  magisque 

amplificatum   est,   quod   tarnen  nunquam  ab  Atheuiensibus  per- 

poliri  ae  confiei  potuit     Omnino  consideranti  mihi,  quid  Athen!- 

enses  in  hac  re  consecuti  sint  vel,  quid  aoeiai;  instituto  ad  ex- 

eolendnm    cultum  atqne  humanitatem   contulerint,  per  ambages 

tantum  id  videntur  effecisse,  quod  Romani  primi  legitime  et  iuste 

excogitaverunt  et  creaverunt  atque  in  artem  redegerunt.    Nam 

populas  Atheniensium  aSeCac  datione  nihil  aliud  nisi  legibus 

soly  it  vel  ab  accusatione  tntatus  est  homines  aliquos,  popnlus 

Romanns  autem  privilegio  irrogando^)  verum  gratiae  dandae 

ius  exercuit,  quod  inter  summa  beneficia  est,  quae  in  genus  hu- 

mannm  unquam  delata  sunt. 

Quamquam  autem  multa  Atheniensium  instituta  et  civilia  et 
publica  ex  singulis  legibus  orta  in  unum  coaluerunt,  tamen,  cum 
pluribns  legibus  ad  eandem  rem  spectantibus  generale»  rationes 
snbesse  necesse  sit,  certae  vel  probabiles  artes  exstrui  possunt 
Cetemm  rationis,  quam  proposuimus,  satis  certa  exemplahaecsunt: 
äoeta  et  capite  deminutos  et  debitores  aerarii  restituturis  acqui- 
renda,  qua  iis  propterea  opus  fiiit,  quod  rogationibus  summa  po- 
puli  potestas  (t6  x6ptov)  violata  et  aerarium  publicum  (x6  xoivöv) 
illegitime  deminutum  est. 

Restat,  ut  omnia,  quae  singillatini  exposui,  paucis  com- 
plectar. 

""ASetav  is  a  populo  petebat,  qui  rogationem  laturus  (aut 
aliqoid  facturus)  erat,  quae  aut  summam  potestatem  populi  aut 
integritatem  aerarii  publici  —  sive  pecuniis  cum  damno  rei  publicae 
deminuendis  sive  cum  damno  deorum  et  (quinto  quidem  a.  Chr.  n. 
saeculo)  civium  illegitime  augendis  —  violat  et  rei  publicae,  alias 

')  Cf.  Meieri  epistulam  ad  Eduardum  Gerhard:  »de  bon.  damnat.« 
praef.;  Platner:  »Beitr.  z.  Kenntn.  d.  att.  Rechts«  (Marburg  1820)  p.  XI  sq. 
XXT;  Perrot:  »Essai  sur  le  droit  public  d'  Athl^nes«  Introd.  p.  XLIV  sq. 

')  Liberae  sane  rei  publicae  temporibus  ne  Romae  quidem  privilegia 
qnaedam  irrogare  licuit  ex  duodecim  tabularum  legibus;  cf.  Petit:  »Leges 
Atticae«  II  1,8  p.  189  sq.;  Paulyi :  »Real-Encycl.«  VI  1  p.  55  sq.;  v.  infra 
in  libro  alt.  cap.  I. 


112 

integrae  et  deoram  ipsornm  instar  inviolabili,  detrimentum  aliqood 
afPert  in  favorem  singulorura  hominani,  non  omninm  civium.    Quo 
decreto  populus  universus  gratiam  facit,  quod  Privilegium  Athenis 
tantum  a  sex    milibus  civium  occultis  sufiragiis  irrogari  potnit 
Sed  ea  sola  privilegia  nisi  cum  populi  venia  deferri  leges  veta- 
bant,  quae  neque  hominibns  optime  de  re  publica  meritis  tanqnam 
praemia  tribuebantur,  neque  ipsa  ex  (|>T^cptaji4xü>v  in'  avSpi  ratione 
(i.  e.  per  non  minus  sex  milia  civium)  dabanturJ)    Atque  specic 
quidem  populus  id  Privilegium  rogare  patitur  religione  commotus: 
verecundia  (alSot)  in  supplicem  (tTc^nrjv)  ntitur,  sicut  Zstjc  Ixioioc  (sive 
txsTTjotoc)  ^)  ipse,  vel  alii  dei,^)  in  quorum  tutelam  supplex  secom- 
mendavit.     Nam  ade^ac  institutum  ex  iure   sacro  ortum  semper 
cum  sacris  caerimoniis  coniunctum  mansit,  ut  in  libro  alterode- 
monstrabitur.     Re  vera  autem   populus  ä5eiav  dat  sui  commodi 
causa.     Salutem   enim  rei    publicae   plurimi   aestimans  popnlas 
semper  ea  decreta  facit,  ex  quibus  maximam  utilitatem  captumm 
se  esse  sperat.    Itaque   etiam  damnum  aliquod  perfert,  si  ea  re 
rationibus  suis  se  consulere  putat.  At  vero  populus  in  bis  rebas 
seque  salutemque  suam  in  aleam  quandam  dat,    itaque  ea  sub- 
eunda  sit  necne,  a^stav  dando  aut  denegando  disceptat. 


*)  Yelut  in  lege  de  donaoda  civitate  lata  cautum  est,  ne  quis  nid  o^ 
beneficia  in  populum  Atheniensium  coUata  civis  fieret;  cf.  [Dem.]  LK  89. 
In  privilegia  antem  praemii  causa  irroganda  venia  rogatori  non  opus  erat. 
Accedit  denique,  quod  civitatis  datio  ipsa  ^-fjtptojxa  hz^  äv5pi  est. 

•)  cf.  Preller:  >Griech.  Mythol.«  I*  p.  145,2.  151,2. 

•)  Sicut  Zeö<;  Ixioto?  ita  Zeüc   stpsorto«;   antiquitus    supplices    tuetur;  cf- 
Preller  1.  1.  I  p.  146  sq.  151,2;    nee  secus  ipsa  ^Koxta;  cf.  e.  c.  Plut.  de  mul' 
virt.  XVII.     [De  diis,  qui  l^ioxioi  vocantur,  cf.  Preller  1.  1.  I  p.  424,2.]    Eu^ 
pertinet  locus  corruptus,  qui  apud  Hesychium  legitur  s.  v.  äSca?,  quod  verbui«^ 
ille  quidem  vocibus:  ^o/dpv)  vel  ßü)p.65  explicat.     Guilelmum  Studemund  se^ 
cutus,    cuius  coniectura  me  uti  benignissime  voluit  vir  doctissimus,  locurc» 
sie  restituo:  6tB<[e>ia^  kzy&p^'  ßiupio^.     In  curiam,  ubi  xoivtj  iorta  erat,  etianc*' 
posterioribus  temporibus  supplices  venerunt  praesidium  a  populo  petituri  [cf^ 
Preller  1.  1.  I  p.  424,3;  v.  infira  in  libro  alt.  cap.   III.     Alia  supplicum  det»» 
Diana  Munichia  est,  quae  imprimis  a  scriptoribus,  qui  de  indicüs  deferendi^ 
agunt,  commemoratur  [de  hac  v.   infra  in  libro    alt.    cap.  IV];    et  fortass^ 
etiam  "EXso;  huc  pertinet,  cuius  ara  in  foro  fuit  [cf.  Preller  1.  1.  II'  p.  281,1]^ 
ütrum  autem  lex  an  mos  fuerit,  ut  alia  supplicum    genera    ad   alios  deo^ 
confiigerent,  pro  certo  dici  non  potest. 


Llber  alter. 


DE  AAEIAS  DATIONE. 

Cap.  L  ""ASsta  nisi  maximo  in  comitiatn  irrogari  non 
otuit. 

""ASeta  ex  iuris  Somani  significatione  Privilegium^)  est,  in 
tticorum  autem  iure    publico    populiscitum    privato    irro- 


*)  De  privilegiis  irrogandis  apod  oratores  Atticos  compluribus  locis 
Ät  lex,  quam  Andocides  de  myst.  87  bis  tradidit:  M-rj^  rn'  iv^l  v6fiov 
vctt  ^tvac,  «av  ji-fj  töv  a^^  tid  näotv  'AO-fjvatot<;,  I4v  jjly]  i{axia)^iXtot(:  ^-j 
?^v  ^J'-rj^ptCoii^t^,  extremo  autem  ennntiato:  eiv  jx-Jj....  4'Yj<ptCojiivoic 
Lsao  haec  lex  apud  Demoethenem  [XXIII  86  et  ibid.  218]  extat,  quae 
U>Ti8  ipeius  yerbis  [§  86]  comprobator.  Eandem  legem  deinde  Ps.-Demo- 
^es  [XL VI  12]  memorat;  denique  Demosthenes  [XXIV  59],  quo  loco  in 
^sque  codicum  ea  verba,  quibus  continetur  exceptio  illa,  quae  de  privi- 
^  a  sex  milibus  civium  irrogandis  agit,  leguntur:  Mrfik  y6}ioy  Hslvou  tit' 
^  dvivGit,  fiav  jj.*»]  tov  tdyzbv  hd  icdatv  'A^vottot^  ^^»  <C^iv  H-'h  (Schoemann)> 
^Qofiivcov  (lY}  fXattov  i^oxtoxtXuuv,  olc  &v  ^o^'q  xpoß^v  4^(piCopivoic  [cf.  Dem. 
rv  45 ;  [Dem.]  LIX  89 ;  Philoch.  fr.  79  b ;  Valeton :  Mnemos.  nov.  ser.  XV  p.  7 
^>dn.  1  sq.].  Atque  diversam  eiusdem  legis  conceptionem  Boeckh  [»Staatsh. 
^th.«  I'  294]  recte  ille  quidem  ita  explicat,  ut  altera  [cf.  Andoc.  1.  1.]  ante 
^Udem,  altera  [cf.  e.  c.  Dem.  XXIV  59]  Euclide  archonte  facta  sit.  Wester- 
^  autem,  qui  [cf.  »Unters,  üb.  d.  in  d.  att.  Redner  eingel.  Urk.«  p.  3 — 60 
^bhdL  d.  k.  sächs.  Ges.  d.  Wiss.  (pbilol.-hist.  Gl.)  Lips.  1850]  litis  in- 
itnenta,  quae  apud  Demosthenem  in  oratione  adversus  Timocratem  habita 
Uit,  omnino  a  falsario  ficta  esse  contendit,  exceptionem  illam  non  genuinam 
•  dixit;  legis  igitur  verba  haec  fere  fuisse,  quae  in  Ps.-Demosthenis  oratione 
'Vi  12]  legerentur:  (iXXot  jj.4]v  oT^*  vojiot  iicaYopsoooot)  fj-iqSi  v6}j.ov  l^etvot  lic' 
^  ^Ivai,  fiv  }!*}]  t^  ojMv  t(p'  &icaaiv  'A^vaiot^.  Quam  sententiam  secuti 
^  alii  homines  docti  [velut  Fr&nkel:  »Die  att.  Qeschworenenger.«  p.  92 
^>  1  8.  f.]  legem  illam  spuriam  iudicaverunt  tum  Valeton,  qui  (Mnemos. 
^  XV  p.  8)  privilegia  vel  leges  de  privis  hominibus  ex  iure  Attico  ro- 
^  non  licuisse  contendit.  Multi  «ane  apud  Demosthenem  loci  eam  legem 
^tionemque  legi  additam  yaluisse  videntur  demonstrare;  cf.  Dem.  XXIV 

8 


J 14 

gatum/)  quod  (|>T^yto{jLa  Stt'  av5p(*)  vocatur.  Quamquam  emm 
ex  iure  Attico  non  licuisse  accepimus  cum  privatornm  aut  gr&tia 
aut  damno  populiscita  quaedam  priva  irrogare,  —  qua  lege 
omnium  civium  laovo[jLCa  significatur,  quam  in  democratiae  funda- 
mentis  gravissimam  pntant,  —  tarnen  id  legislator')  excepit, 
si  re  in  comitiis  populo  proposita  minimum  sex  milia  eiyiiim^) 
occultis  suffragiis  gratiam'^)  vel  aliquod  populiscitum  privom 
irrogarent;  ut  aliis  sententiam  aperiam:  populiscita  quaedam 
priva,  de  quibns  paulo  infra  agemus,  uti  a  eoncilio  populi  maxi- 
mo  in  comitiatu  sciscerentur,  lex  fuit.  De  his  enim  valent  legu, 
quae  apud  Demosthenem  [XXIV  45]  extat,  verba:  . .  .lav  [i.t]  ^ 
fioajJLdvoDV  'A^vaCoDV  (rfjv  äSetav  Trpwxov)  {i*^  IXaxxov  sS^xtT/dittv, 
oU  äv  8ö4iQ  xp6ß87)v  4*T]9tCo|JLdvot(;,  quae  ab  ipso  oratore  compro- 
bata  [§  48]  sollemnis  formula,  qua  modus  populiscita  priva  de- 
ferendi  significatur,  fuisse  videntur.  Neqnaquam  igitnr  sollemnia 
illa  psephismata,  de  quibus  agitur,  nisi  maximo  in  comitiato 
sancire  populo  licuit,  quae  comitia  ab  ordinariis  differunt  et 
occultis  suffragiis  et  quod  minimum  sex  milia  civium  vel  potios 
sex  milia  civium  et  unum^)  inire  suffragium  necesse  erat.  Qoi 
numerus  qnomodo  intellegendus  sit,  etiam  hodie  in   controyersia 


59.  48;  orationes  adv.  Aristocr.  et  adv.  Timocr.  passim;  [Dem.]  LIX  89 
his  cf.  Platner:  »Proc.  u.  Kl.«  II  41;  Yaleton:  Mnemos.  n.  s.  XVp.  21  sq.; 
Y.  etiam  supra  p.  39];  cum  idem  Demosthenes  passim  (cf.  XXIII  86;  [Dei&'] 
XL  VI  12)  ita  loquatur,  quasi  privilegiis  nullus  omnino  locus  in  re  public* 
Attica  relictus  fuerit;  id  quod  Schoemann  quidem:  »de  com.  Ath.«  p.  ^^^ 
adn.  54  his  explicat :  »(illis  lods,  quibus  accuratior  rei  explicatio  inutiüs  fore^) 
abuteretur,  puto,  si  quis...  illam  exceptionem:  iäy  (i*^...  .  xp6ßdY|v  ^|^^ 
fUvocc  spuriam  pronuntiaret«.  Sed  res  non  satis  certa  est  —  De  privilegu' 
cf.  etiam  Dem.  XXIV  18.  188;  Petit:  »Leges  Atticae«  111,8  p.  188  sq.; 
Schoemann:  »de  com.  Ath.«  p.  273  sqq.;  Perrot:  »le  droit  public«  p.  42. 

^)  Ut  Tocem  nostra  aetate  usitatam  adhibeam:  »Ausnahme -Gesetz«  (^ 
e.  lex,  quae  non  ad  omnes  cives  promiscue,  sed  ad  singulos  tantum  pertinei)' 

')  cf.  Dem.  XXIII  218.  Valeton:  Mnemos.  n.  s.  XV  p.  8  SStiav  a  lO- 
gationibus  de  privilegiis  (vo^-otc  hn^  Mpi)  distinguit;  illa  enim  in  ^jnrpptsfiattf' 
6ic'  av^i  numero  est. 

»)  de  hoc  cf.  Petit  1.  1. 

*)  Nuperrime  hanc  rem   copiose  exposuit  Valeton :  Mnemos.  n.  8.  XV 
p.  1  sqq. 

*)  V.  supra  in  libro  priore  p.  6. 

•)  cf.  Poll.  VIII  48;  cf.  etiam  Dem.  XXIV  9  et  schol.  ad.  h.  1.;  Frtokd: 
»Die  att.  Geschworenenger.«  p.  92  adn.  1. 


115 

versatur.  ^)  Atque  Boeckh  quidem  per  non  minus  sex  milia  civiom 
consentientium  populiscita  priva  deceiiienda  fnisse  sibi  visas  est 
probasse,  enius  sententiae  pleriqne  hominnm  doctorum  adstipulati 
snot.  Fränkel  autem  [„Die  att.  Geschworenenger.**  p.  92  adn.  1] 
demonstrare  conatns  est  non  amplius  sex  milia  civinm  et  unam 
necesse  fnisse  sniFraginm  ferre,  non  consentire,  id  quod  Boeekh 
volnit,  qnem  ait  Fränkel  sententiam  pluribns  scriptorum  locis, 
qui  aliter  explicandi  sint,  et  duobus  litis  instrumentis  a  Demo- 
sthene  in  oratione  XXIV  (§  45  et  59)  landatis,  quae  spuria 
pntanda  sinjt,*)  confirmare.  Boeckhio  enim  argumento  fueront 
haec  legam  verba:  oU  av  S6i%  qnae  primo  quidem  aspectu  vim  habere 
videntur:  (sex  milia  eivinm)  consentientium  vel  qnibus  id  pla- 
euerit.  At  considera,  quaeso,  omnia  psephismata  ita  incipere: 
iSoisy  rg  ^Xfi  ^^^  '^^  ^V'^j  4^^®  yerba  non  significant  omnes, 
qui  in  contione  adessent,  psephisma  probasse,  sed  eorum  maio- 
rem  partem.')  Nam  quod  maiori  parti  placuit,  ratum  erat/) 
Denique  quod  attinet  ad  veterum  scriptorum  testimonia,^)  quae 
maxime  Boeckhii  sententiam  comprobare  videntur,  Fränkel  iustis 
causis  ea  refutavit.  Nihilo  tamen  secius  Valeton  [Mnemos.  n.  s. 
XV  (1887)  p.  32-40  et  XVI  (1888)  p.  7  sqq.],  qui  nuperrime 
sennm  milium  suffragia  in  controversiam  yocavit,  aliter  ac  Fränkel 
sentit  contenditque  [1.  1.  XVI  p.  7]  „legem  de  ostracismo  postu- 
lavisse,  ut  sena  milia  minimum  suffragiorum  in  unum  hominem 

^)  Cf.  Petit  1.  1.  p.  188  sq.;  Schoemann:  »de  com.  Ath.<  p.  245  sq.; 
Boeckh:  »Staatsh.  d.  Ath.<  I'29d  sq.;  Lugebil:  Jahrb.  f.  klaas.  Phil.  Suppl. 
IV  p.  144  sqq.;  Perrot:  »le  droit  publ.«  p.  43  et  adn.  2;  Fränkel  1.  1.  p.  93; 
eiusdem  adn.  430  ad  Boeckhii  »Staatsh.  d.  Ath.«  I'295;  Gilbert:  »Staatsalt.« 
I  p.  298,1;  imprimis  cf.  Mnetnos.  n.  s.  XV  p.  33  sq. 

')  Contra  leges  ad  nomothesiam  Atticam  pertinentes,  quae  apud  De- 
mosthenem  in  orat.  XXIV  extant,  genuinas  esse  R.  Schoell:  Sitz.-Ber.  d.  k. 
Bayr.  Acad.  d.  Wiss.  1886  p.  88  sqq.  probavit;  cf.  ad  Dem.  XXIV  45  Vale- 
ton: Mnemos.  n.  s.  XV  p.  3.  35  sqq.,  qui  exceptionem,  i.  e.  verba:  eotv  |jlyj  — 
t;Qi«i3y iXifov ,  genuinam,  haec  autem  verba:  oU  ^v  o64)7  ^  grammatico  quo- 
•dam  (recte  quidem!)  addita  esse  putat;  cf.  ibid.  p.  40. 

')  Idem  dicendnm  est  de  verbo  ^^iCto^ai,  de  quo  paulo  infra  agetur. 

*,  cf.  Aristot.  Pol.  IV  8  p.  1294  a. 

*)  cf.  Phüoch.  fr.  79  b;  PoU.  VIII 20;  Schol.  ad  Arist.  Equ.  vs.  855 
(ad  quos  locos  cf.  Fränkel  1.  1.).  £x  Ps.-Demosthene  LIX89,  qui  de  civi- 
tate  donanda  haec  dicit :  siceit^  sicsi^v  iceisd^  6  ^y^o^  "mX  Sü>  tY]v  Swptdv  (i.  e. 
soUtrlav),  o6x  iä  xopiav  ^^vSo^t  t*>]v  itotYjotv,  «av  jj.*r)  xig  4^<p<|)  8t<  tyjv  emo&oav 
ttxXrjoiav  &ic8p«4axtox'^(^  'A^vouuv  ^^bcuvrat  xpoß^v  ^^Y^^tCofisvoc,  Fränkel 
iiihil  aliud  collegit,  quam  id:  »dass  60i)l  Stimmen  abgegeben  sein  mussten«. 

8* 


conspirarent,  si  quidem  fiitnnim  esset,  ut  aliquis  relegareiu'- 
Quod  primo  quidem,  nt  ait  ille,  „Philochorus  . . . .  dilncide  affix- 
mavit....  Deinde  omnem  dnbitationem  tollit  similitndo  aliarom 
legnm,  quae  sunt  de  suffiragiis  sennm  milium''.  Veram  id  ipsuD^ 
quod  y aleton  de  similitudine  aliarum  legnm  dicit,  eius  senten- 
tiae  repugnare  yidetur.  Nam  verbum  f^rpltitadw.y  quod  in  Us 
legibus  legitur,  nihil  aliud  significat  nisi  «sufEraginm  ferre'.^l 
Argumento  est  Ps.-Demosthenis  locus  [LIX  89],  quo  orator  dieit 
civitatis  donationem  (r?)v  7ro(7]aiv)  ratam  esse  non  potuisse:  ^ 
jti^....  OTTepgfiaxtoxtXiot  'AdTjvafwv  (I^Yj^focovrat  xtL,  Latine:  ^nisi 
plus  sex  milia  Atbeniensium  decrevissent''  vel  accuratius:  ,saf- 
iragium  tulissent".  Nam  id  quidem  nemo  contendit  legem  posto- 
lasse,  ut  plus  sex  milia  civium  consentirent.*)  Quodsi  nnib 
veterum  testimonia  ab  ea,  quam  Fränkel  probavit,  sententia  ab- 
horrent,  non  est,  quod  tarn  magnum  sufPragiomm  numerum  con- 
sentire  necesse  fuisse  credamus.  Nam  etiamsi  eo  tempore,  qno 
suffragium  senum  milium  inventum  esse  Valeton  putat,  cirei 
annum  509,  ^totam  multitudinem  civium,  qui  tum  ins  safEragü 
haberent,  numero  12000  aestimatam  fuisse  ab  inventore  legis' 
concedendum  esset,  ^)  tamen  non  verisimile  videtur  dimidiam  totin» 
populi  partem  in  populiscito  privo  irrogando  consentire  nec€S8^ 
fuisse;  sed  satis  habuit  legislator,  si  tarn  ingentem  civium  no- 
merum^)  i.  e.  sex  milia  minimum  comitiis  Interesse  iussit.  Neqn^ 
praescripsit  ob  eandem  causam  legislator,  „ut  relegareturis,qiie0 
plurimae  sententiae  notassent,  (modo  tria  milia  amplius  80^- 
fragiorum  in  cum  hominem  conspirarent**)^)  sed,  ut  senum  mi- 
lium suflFragiis  populiscita  priva  rata  fierent,  lege  sanxit  E  con- 
trario sapientem  legislatorem,  qui  fore,  ut  cives  augerentur,  pro- 
videret,  non  certum  numerum,  sed  potius  dimidiam  civium,  (fl^ 
tum  esseut,  partem  praescripturum  fuisse  in  promptu  est  coD' 
icere.    Accedit  deinde,  quod  sex  milia  civium  soUemnis  in  inre 


^)  Deinde  verbum  hoc  significat:  »ex  maioris  partis  aententia  decemere«- 

*)  V.  supra  p.  115  adn.  5. 

•)  cf.  Beloch:  »Die  Bevölk.  d.  griech.-röm.  Welt«,  qui  (p.  99)  aetote 
belli  Persarum  plus  quinque  et  viginti  milia  civium  Athenis  fuisse  probat; 
cf.  etiam  »Wien.  Sind.«  II 168  sq. ;  V  54. 

*)  cf.  Fränkel  l.  1.  p.  92  adn.  1  s.  f. 

^)  Verba   exscripta   leguntur   apud  Valeionium:    Mnemos.   n.   s.  XVI 
p.  10.  8. 


117 

pnblico  Attico  numerus  fuisse  videntur,  quibus  totias  populi  loco 
snmmam  potestatem  exercere  licuit.  At  fieri  potuit,  ut  cives  e. 
c.  in  ostracismo  habendo  de  cive,  qui  relegaudns  esset,  inter  se 
dissentirent  aliorumque  alii  sententiis  dicerentur,  ita  quidem,  ut 
parva  8u£fragiorum  pars  ad  civis  alicuins  relegationem  sufficeret 
Vemm  id  a  consilio  Clisthenis  abhorruit  et  posterioribus  demum 
temporibus,  quibus  singulae  populi  partes  ostraeismo  abutebantur/) 
band  scio  an  raro  aceiderit;  sicut  autem  legislator  nou  impedivit,  quin 
natura  ostracismi  mutaretur,*)  ita  fieri  potuit,  ut  ratione  ostracismi 
habendi  paulatim  male  ac  perverse  uterentur  Athenienses.  Fac 
antem,  quaeso,  sex  milia  eivium  consentientium  opus  fuisse  ad  civem 
relegandnm;  quod  si  verum  esset,  sententiis  in  varios  cives  distractis 
tot  homines  in  su£fragium  ire  necesse  fuisse  statuendum  esset,  quot 
nnm  saepius  in  comitiis  adfuerint,  dubitari  potest  Atqui  non  raro 
ostraeismo  cives  expulsos  esse  Athenis  scriptores  tradunt  Quare 
Temm  Clisthenis  consilium  fuit  id,  ut  is  civis  —  agebatur  autem  de 
vno^  ubi  plurimum  de  duobus  demagogis  —  relegaretur,  quem 
maiori  parti  senum  milium  relegari  placeret,  sin  aliter,  suiFragii 
latio  irrita  esset.  Quod  ex  iis  senum  milium  suffragiis  patet,  quae  ad 
luiam  bominem  spectabant,  et  ex  civitatis  videlicet  donatione  et 
ex  impunitatis  datione.  Deinde  id  quoque,  quod  Valeton  oppo- 
^it^  totam  rem  absurdam  fuisse,  si  qua  pars  a  sufPragio  ferendo 
se  abstinuisset,  nullius  momenti  videtur  esse,  cum  id  et  lege 
interdictum  esse  neque  usu  venisse  equidem  existimem.  Quae 
enm  ita  sint,  sequitur,  ut  verba  illa,  de  quibus  modo  disserui, 
significent:  ,,nisi  maiori  parti  sex  milium  eivium  occnlta  sufira- 
P*  ferentinm  id  placuerit".') 

Sed  ad  rem  ipsam  transeamus. 

In  numero  (|^7)^ia(i.dT(Dv  Itc'  avSpC  ex  iure  Attico  haec   sunt: 
^i^itas  peregriuis  donanda  (icoXtteCa),^)  relegatio  per  ostracismum 

*)  V.  supra  p.  13. 

*j  V.  ibid. 

')  Eandem  sententiam  probat  Btisolt:   >Gr.  Alt.c  §  135  p.  121.  §  190 
p.  172. 

*)  Civitatis  donatio  in  peephismatum  privonun   numero   est,   cum   ad 
eam  haec  legis  verba  pertineant:  säv  }j.4]  ^^.oofiivcuv  p.*^  fXatxov  i{axia)^iXio>y 
%xL  (cf.  MnemoB.  n.  s.  XV  p.  8).    lila  enim  ut  ipsa  S^wx  per  senum  milium 
niffiragia  rata  est  facta  (cf.  Mnemos.  L  1.  p.  14  adn.  2). 


118 

decernenda  vel  remotio  (6oTpaxto|jLoc  vel  potias  6<rcpax(wo(i(4 
venia  rogandi  danda  (SS^a).^)  Qnod  ex  horum  popaliscitorom 
notionibus  et  ex  ratione,  qua  data  sunt,  patet.  Nam  plenimque 
quidem  scitam  eins  populi  partis,  quae  in  comitiis  forte  aderat^ 
quasi  voluntas  totius  popnli  esset,  ratnm  erat,  sed  ^i^^apia  hl 
avSpi  a  toto  popnlo  irrogandom  fnisse  eo  apparet,  quod  nee 
cnm  gratia  nee  cum  damno  hominnm  privatomm  popnliscita 
facere  licnit^)  Qnae  lex  a  nullo  nisi  ab  aniverso  popalo  m- 
lari  potnit.  Cum  autem  fieri  non  posset,  nt  unqnam  totns  po- 
pnlus  eomitiis  interesset,  ea  fictione  nsi  sunt  Athenienses,  nt  sex 
milia  civium  totius  populi  vice  fungerentur.  ^  Qni  numerus  in 
Universum  id  spectabat,  ut  quam  plurimi  cives  ad  suffiragia  fe- 
renda commoverentur.^)  Democratiae  enim  propria  opinio  est 
ex  maioris  multitudinis  sententia  Optimum  quidque  et  ntilissi- 
mum  potius  colligi  posse  quam  ex  minoris.  Itaque  Aristoteles 
[Pol.  VI  2  p.  1317  bj  dicit:  3  n  av  Sö^iq  Tot<;  icXsfoot,  xoöi'  etv» 
xal  tdXog  xal  toöt'  eivai  t6  SCxatov,  et  alio  loco  [V  9  p.  1310a]: 
800  Ydp  laxtv  oic  1^  8Y)(ioxpaT{a  Soxei  Äpfad-at,  x^  tö  izktm  6iv« 
xoptov  xal  x^  IX£t>^p(Q^.^)  Populus  autem  Atheniensium  sex  mi- 
lium  civium  decretum  utilissimum  esse  et  universi  populi  volofi- 

')  ^'ASttav  rogandi  inter  populiscita  priva  esse  Valeton  recte  demon- 
etravit ;  v.  supra  p.  1 14  adn.  2.  De  aliis  aSeia?  generibus  v.  infra  p.  1 24  adn.  8.  - 
ElcaYYB^t*v  ad  ipsum  populum  delatam,  in  qua  populus  item  (i.  e.  itfö?^.^) 
sufFragia  tulit  [cf.  Lyc.  adv.  Leoer.  146.  149;  Xen.  H.  Gr.  17,9;  cf.  etim 
Sz^ntö:  »Wien.  Stud.«  III  p.  24  sq.]  huc  pertinere  Busolt  §  190  p.  172,5. 
§  208  p.  185,5  contendit;  cf.  de  hac  re  etiam  Valeton:  Mnemos.  n.  s.  XV 
p.  42  sqq. 

■)  V.  supra  p.  114. 

')  cf.  e.  c.  Dem.  XXIV  46.  48;  Fränkel:  »Die  att.  Geschworenenger.« 
p.  14  sqq. ;  Gilbert  I  293 ;  Valeton ;  Mnemos.  n.  s.  XV  p.  40  sqq. 

*)  Erat  autem  numerus  eorum  civium,  qui  comitiis  interesse  solebant, 
plenimque  sex  milibus  minor.     Thucydide  quidem  auctore  [VIII  72]  cimm 
in  comitiis  numerus  quinque  milium  multitudinem  non  fäcile  excedere  so* 
lebat;  cf.  Perrot:  »le  droit  public«   p.  6.  19  sq.;  Fränkel    1.   i.  p.  92  adn.  1 
8.  f. ;  Busolt  §  188  p.  169. 

*)  cf.  etiam  ibid.  VI  3  p.  1318a;  Oncken:  »Athen  u.  Hellas«  I  p.  198; 
eundem:  »Staatsl.«  II  p.  164  sq.;  173.  Ceterum  in  rebus  diiudicandis  non 
semper  maiorem  numemm,  quid  verum  sit,  perspicere  praeclare  Plato  Lach, 
p.  184  e  (cap.  IX)  exponit.  —  Contra  oligarchiae  propria  opinio  est  ex  pau- 
eorum  —  nimirum  optimorum  —  sententia  Optimum  quidqne  coHigi  posse; 
cf.  Meier:  »de  bon.  damn.«  (p.  185)  not.  81. 


119 

tem  significare  ^)  finxit  Itaque  nt  in  civitate  donanda,  in  rer 
actione  decernenda,  in  venia  danda  scitum  sex  miliom  eivinm 
iud  minus  ratum  esset,  lex  fnit.  Sed  qua  de  causa  is  qnidem 
imems  legitimus  esset,  diseeptari  adhue  non  potuit,  quare  nu- 
^rrime  novam  huius  numeri  explicandi  viamValeton^)  ingressus 
t.  Contendit  enim  ille  in  ostracismo  habendo  sex  milia  civium 
»nsentientinm  suffiragium  inire  necesse  fiiisse,  quem  numernm 
snm  dimidium  civium  adultorum  fuisse,  qui,  quo  tempore  suf- 
Gigiam  senum  milium  institutum  sit,  Athenis  essent.  Hoc  igitur 
odo  suffiragii  lationis  re  vera  omnes  cives  fiiisse  participes 
sileton  demonstrat;  nam  illo  tempore,  quo  inventa  sit  haec  lex, 
quis  non  iniret  suffragium,  lege  ei  suffragium  attributum  esse 
itiquans.  Quam  sententiam  probare  non  possum,  quia  ad  po* 
iliscitum  privum  irrogandum  sex  milia  civium  iubentium  opus 
isse  nego.  Omnino  vero  id  nobis  tenendum  videtur,  quod 
ipra  (p.  116  sq.)  diximus,  illi  numero  praecipuam  ac  sollemnem 
^tionem  fiiisse  in  iure  publico  Ättico.  Nam  si  legislator  nihil 
iud  praescribere  voluisset,  quam  ut  dimidium  civium  suffragii 
tioni  interesset,  certum  numernm  non  imperasset  in  lege.^) 
tcunque  autem  res  se  habet,  summa  illa  populiscita  priva  nisi 
aximo  in  comitiatu  irrogari  non  potuisse  constat;  i.  e.  per 
tnum  milium  decreta  peregrini  optime  de  re  publica  meriti 
vitate  donati  et  ii,  quos  populus  sibi  periculosos  iudicavit,  in 
H;em  annos  e  civitate  eiecti  sunt  iisque  venia  data  est,  quibus 
iegitimas  ferre  liceret  rogationes  eiusmodi,  ut  iis  aut  summa 
)puli  potestas  violaretur  aut  aeraria  —  sive  publicum  sive 
icmm  —  illegitime  deminuerentur.'*) 


')  Cf.  id,  qnod  de  hac  re  exposuit  Valeton :  Miiemos.  n.  s.  XY  p.  41  sqq. 

*)  cf.  Mnemos.  n.  s.  XVI  p.  10  sq. 

^)  V.  supra  p.  116. 

*)  Quae  enim  de  impunitate  5<pe<3tv  (sc.  xoö  h<fikr^azoq)  rogaturis  con- 
denda  vel  de  ratione  ^&ia<;  remissionem  debitorum  ac  restitutionem  roga- 
iris  dandae  diserte  tradita  sunt,  eadem  ad  omnia  veniae  rogandi  genera 
«tinere  mihi  videntur.  ütrum  autem  et  55eia  acquirenda  jjlyjvotoik  et  fides 
iblica  mazimo  in  comitiatu  irrogatae  sint  necne,  pro  certo  dici  non  potest ; 
.  Valeton :  Mnemos.  n.  s.  XV  p.  2  sq.,  qui  impunitatem  indicaturis  delicta 
sr  Simplex  popnliscitum  irrogatam  esse  contendit.  —  Ceterum  suffragium 
num  milium  de  impunitate  e.  c  ei  acquirenda,  qui  beneficium  debiti  publiei 
missionis  rogaturus  erat,  tempore  antiquins  esse  quam  senum  ^lium  suf- 
agium  de  civitatis  datione   confirmanda  Valeton:  Mnemos.  n.  s.  XV  p.  3 


120 

Sed  nunc  iam  anquiramas,  quae  huius  soUemnitatis  notio 
fiierit  in  iure  Attico. 

Graecos  rem  pnblicam  divinum  institntum  existimasse  snpn 
(p.  3)  demonstratum  est.^)  Itemque  rei  publicae  constitationem 
et  in  rebus  publicis  popularibus  summam  populi  potestatem 
numina  divina  sacrosanetasque  habitas  esse  pro  certo  dici  potest 
Quam  ob  causam  Aristophanes  quidem  poeta,  qui  omnia  atqne 
ipsos  deos  deridet  et  in  ludibrium  vertit')  audacterque  onmia 
mala  rei  publicae  instituta  et  t6v  8i)t^ov  ipsum  perstringit  et 
obiurgat,  nee  t?jv  TcoXixeCav  nee  t6  xopiov  xijc  TcoXttsfoc  eludere 
audet;  at  vero  Soerates,  quod  cum  alias  res  pemiciosas  tnm 
praecipue  „xoxa^ppovsiv  x^g  xaO-sotaKJY]«:  iroXixstai;"  adulescentes  docu- 
isset,^)  morte  multatus  est.  Illius  autem  numinis  divini,  b.  e. 
rei  publicae,  sacerdos  in  democratia  populi  contio  est  imprimis 
ea,  cui  sex  milia  ciyium  intersunt.  Cuius  contionis  est  et 
summam  potestatem  exercere  et  videre,  ne  quid  detrimenti 
capiant  aut  rei  publicae  aeraria  aut  summa  populi  potestas, 
quae  integra  esse  et  sacrosancta  aliorum  numinum  diTinoram 
instar  fas  est^)  Itaque  ne  quis  e.  c.  a  civitate  remissionem 
debiti  yel  restitutionem  in  pristinum  statum  petat,  cautum  est 
legibus,  quae  hostiis  dis  publicis  immolatis  sanctae  erant  Qnare 
antequam  debitor  aerarii^)  —  ut  in  hoc  uno  exemplo  acqni- 
escam  —  remissionem  rogaret,  cum  ramis  oleae  alba  lana  re- 
vinctis  supplex  considere  in  ara  aliqua^)  solebat,  ut  ei  a  toto 
populo,  aut  qui  eins  vice  fangebantur,  venia  rogationis  ferendae 


putat  propterea,  quod  eius  veniae  exemplum  extet  in  populiscito  Patrociidis 
(cf.  Andoc.  de  myst.  77)  anno  405  facto;  sed  in  hoc  psephismate  nihil  di- 
citur  de  ^cSsio^  dandae  ratione,  id  quod  ipse  Valeton  adnotat,  qnamqoam  id 
mihi  quoque  constare  videtur,  hanc  fiSctav  illo  iam  tempore  a  sex  milibos 
civium  decretam  esse;  de  hac  re  v.  infra  p.  124  adn.  8  s.  f. 

*)  cf.  etiam  Schoemann:   »Gr.  Alt.«  145  sq.  95;  Busolt  §  1  p.  ^   ^ 
hac  re  uberius  egit  Oncken:  »Staatsl.  d.  Arist.«  II  §  1. 

•)  cf.  Schoemann:    »Gr.    Alt.«    II   144  sq.;    Kock:    N.  Jahrb.  f.  W«». 
Philol.  Suppl.  III  p.  95. 

«)  cf.  Xen.  Mem.  1 2,  9. 

*)  V.  suprä  p.  3. 

*)  V.  supra  p.  24  sq. 

*)  velut  in  aris  Matris  Deorum  aut  Misericordiae ,  quae  in  foro  erant, 
aut  in  ara  quadam  Munichia  [sie  (non  Munychia)  nomen  scribendum  est,  iit 
demonstrant  tituU;  cf.  e.  c.  CJA.  11467,21.  468,13.  470,16.  471,29];  de  hac 
re  infra  cap.  lY  copiosius  agemus. 


121 

laretor.^)  Qaodsi  debitor  aerarii  sapplex  factna  tutela  deorum 
ititHTy  inviolatus  et  sacrosanctus  est')  atqae  impane  verba  fa- 
nendi  facnltatem  habet,  nt  venia  sibi  detur  remissionis  rogandae.') 
rnm  sacris  rite  factis  in  maximo  comitiatu  populns  id,  qnod 
nstum  et  rei  publicae  utile  est,  decernit  vel,  nt  aliis  verbis 
itar,  sex  milibos  civinm  in  suffraginm  missis  diiudicata  res 
ist,  ntnun  popnlns  SSeiav  concedat  an  deneget.  Per  hanc  igitur 
lollemnem  contionem  popnlus,  vel  per  sacerdotem  maximum 
livinnm  rei  pnblicae  nnmen,  volnntatem  snam  dicit  et  nomine 
iSBtaq  snpplicibas  gratiam  dat.  Ex  quibns  patet  in  aB&ia^ 
luplicem  notionem  inesse:  alteram  ad  ins  publicnm,  alteram  ad 
ins  diyinnm  pertinentem.  Omnino  in  hac  re,  qnae  quidem  inter 
inris  pablici  institnta  est,  cuins  tarnen  initia  a  rebns  sacris  pro- 
Tecta  sunt,  religiones,  propterea  qnod  in  institatis  Ätticis  a 
solleninitatibus  pnblicis  caerimoniae  sacrae  non  satis  constanter 
distinetae  sunt,^)  ma:^imi  momenti  esse  supra  (p.  7)  demonstrayi. 

Quoniam  autem  de  aSsiac  notione,  quae  ad  ins  publicum 
pertinet,  copiosissime  disserui,  restat,  ut  de  ea,  quae  ad  res 
sacras  spectat,  pauca  dicam.  Ac  primum  buius  rei  similitudines 
qaaerentibns  nobis  facillime  ex  caerimoniisreligionumpraesto  sunt. 

Theatrum  in  Graecia  ex  cultu  Dionysi  ortum  est,  cuius 
diebus  festis,  Lenaeis  et  imprimis  Magnis  Dionysiis,  ludi  scenici 
in  fano  Dionysi  Liberatoris  (Aiovoooo  'EXeiy^pdox:)^)  vel  in  agro 
sacro  templum  contingente  edebantnr^)  dei  simnlacro  praesente, 
ante  quod  sacerdos  maximns  locnmtenet.^  Qui  ludi  cum  magis 
magisque   efQorescerent   et  frequentarentur,   templi   sedes   spec- 


^)  Cf.  Schoemann:  »de  com.  Ath.«  p.  333. 

«)  cf.  Platner:  >Proc.  u.  Kl.«  II  140. 

')  Quamm  rerum  tenorem  infra  cap.  II  exponam. 

*)  cf.  de  hac  re  Platner:  »Proc.  u.  Kl.«  II  138. 

^)  in  Lenaeo  sito  [ubi  dnae  Bacchi  aedes  (Theatrum  et  Odeum)  et  duo 
^simnlacra  dei  erant;  cf.  Paus.  120,3];  cf.  Hesych.  s.  v.  m  Ayjvoucj)  äftov; 
Prellen  »Gr.  Mythol.«  I' 553,3;  Bergk:  »Gr.  Literaturgesch.«  III  33adn.  101.  — 
Magnis  Dionysiis  spectacula  antiquissimis  temporibus  in  foro  fieri  solebant; 
cf.  Bergk  1.  1.  adn.  102;  aliter  sentit  Wachsmuth:  »Die  Stadt  Athen  im 
Altertum«  I  (Lips.  1874)  p.  510  adn.  1. 

•)  cf.  Wachsmuth  1.  1.  I  p.  510  sq. 

')  cf.  A.  Monmisen:  »Heortologie«  (Lips.  1864)  p.  392  adn.;  Bergk  1. 
1.  m  46  adn.  151. 


122^ 

tantibus  non  iam  snffecerunt.  ^)  Itaque  c.  annum  460  theatnun^) 
e  lapide  exstrui  coeptum  per  Lycurgum  oratorem  perfeetnm  est,^) 
in  quo  inde  ab  illo  tempore  Magnis  Dionysiis^)  spectacula 
iiebant  Sed  id  nefas  erat  deique  praeceptam,  quo  sanctnm  est^ 
Qt  Indi  in  templo  ederentnr,  contemnebat  popnlas.  Quare  Magnis 
Dionysiis  ab  ephebis^)  vesperi  coUucentibas  facibus  simnlacram 
Dionysi  ex  templo  in  Lenaeo  sito  in  theatrnm  portabatnr  et  in 
orebestra  eollocabatur,^)  qna  in  re  saeerdos  maximns  mmiere 
quodam  yidetar  fnnctus  esse.^)  Cum  autem  dao  simnlacra^)  dei 
fuisse  traditam  sit,  ntro  in  hanc  rem  usus  sit  populus,  quaeras; 
sed  id  pro  certo  dici  non  potest.^)  Ceterum  id  quidem  nnllm 
fere  momenti  est,  gravioris  autem,   quaenam  vis  in  eaerimonia 


*)  Haue  theatri  construendi  causam  fuisse  arbitror  Fickelschereri  ^^e 
tbeoricis  Ath.  pecun.«  p.  3)  exemplum  secutus. 

*)  quod  »TÖ  Atovo3tax6v  ö^atpov«  nominari  aolet;  cf.  de  hac  re  Bergk  L 
1.  III  53  adn.   110. 

'*)  cf.  Wachsmuth  1.  1.  I  5  sqq.  et  adn.  2. 

*)  Lenaeis,  quibus  peregrinos  non  interfuisse  verisimile  est  [cf.  Momm- 
sen:  »Heortol.«  p.  342],  ludi  in  Lenaeo  videntur  fuisse  [cf.  Mommsen  I.  l 
p.  338,  qui  haec  dicit:  »Ort  der  Feier  war  das  Lenaeon«];  cf.  etiam  Wachs- 
muth 1.  L  1510,1. 

^)  cf.  CIA.  n  471  vs.  12  sq. 

*»)  cf.  Dio  Chrysost.  or.  XXXI  p.  386  (ed.  Dindorf).  Ibi  simulacrom  per 
dies  festos  collocatum  mansit;  cf.  Bergk  1.  1.  III 39  adn.  122. 

')  cf.  Mommsen  1.  L  p.  392;  cf.  etiam  Bergk  1.  1.  III  p.  39. 

')  Et  vetus  simulacrum  (Joavov  äpyalov)  Dionysi  Liberatoris  [c£  Pa»«- 
1 38,8]  et  splendidum  simulacrum  ab  Alcamene  factum  [cf.  Mommsen  p.  353]. 

*)  Mommsen  [l.  1.  p.  392  (cf.  p.  353)]  quidem  splendidum  illud  simu- 
lacrum in  theatrum  latum  esse  opinatur;  nam,  ut  ipsius  verbis  utar:  »Man 
wollte  den  Bündnem,  den  vielen  Fremden  überhaupt,  imponieren,  Alles  sollte 
herrlich  und  glänzend  sein.  Das  Cultusbild  war  aber  gewiss  nicht  hen'Uch 
und  glänzend« ;  sed  vetus  simulacrum  in  usu  fuisse  equidem  puto.  Nam 
cum  vesperi  illam  pompam  fuisse  traditum  sit,  ea,  quam  Mommsen  ^^^^ 
causa  non  probabilis  videtur;  accedit,  quod  pompa  eaerimonia  sacra  fait»  *" 
quam,  mea  quidem  sententia,  xb  äp)^aIov  Joavov  adhiberi  fas  fuit.  [Vetustnm 
igitur  simulacrum  pompa  sollemni  e  Lenaeo  in  priscam  aedem  sacram  iuxta 
academiam  sitam  latum  et  relatum  est  (cf.  Paus.  129,2;  Hermann:  »Gottes- 
dienstl.  Altert.'«  §  59,7  sq.;  Schoemann:  »Gr.  Alt.«  11  p.  442;  Preller  i» 
Paulyi  »Real-Encycl.c  II  p.  1063;  Wachsmuth  1.  1.  1305,2;  Preller:  »Gr. 
Mythol.«  P  p.  556  et  adn.  1)].  Sed  etiamsi  in  hac  eaerimonia  splendidum 
illud  simulacrum  in  usu  fuisset,  nihil  fere  discriminis  esset;  nam,  ut  Momm8e& 
i\.  1.  p.  392)  recte  dicit,  illud  simulacrum  erat:  >nur  eine  veredelt«  Copie 
des  Cultusbildes«. 


123 

insit.  Qaam  nihil  aliad  nisi  Instrationem  significare  equidem 
opinor.  Nam  com  praesentia  dei  theatram  sacratum  esset  et 
Bollemnibas  libatioDibns  ante  commissos  Indos  factis^)  deus 
placatns  esset,  antistes  sacrornm  hoc  loco  spectacala  iieri  posse 
fatas  est 

Similis  igitnr  causa  contionis  est,  in  qua  cum  populo  agitur, 
atmm  iSsta  e.  c.  remissionem  debitorum  rogaturo  concedatur  an 
denegetur.  Hanc  enim  rogationem  illegitimam  ferre  non  licet, 
sed  a  limine  ea  reicienda  est.  Quam  ob  causam  debitor,  qui 
idem  capite  deminutus  h.  e.  impurus  est,  in  comitiis  supplicis 
nomine  sub  tutela  deorum  verba  facit  et  veniam  rogationis 
ferendae  petit.  Tum  populus  de  ea  re  in  maximo  comitiatu  in 
suffragium  it  et  venia  demum  rogatori  tributa  delictum  illud  in 
rei  publicae  numen  divinum  commissum')  expiatum  est,  quo  facto 
illi  rogandi  facultas  fuit  Atque  ipsi  dei  eadem  re  violati  lustra- 
tionibus  placati  sunt^) 

Cap«  II.  De  contionibus,  in  quibus  de  aSslcL<;  datione 
actum  est^) 

Conciliorum  populi  duo  sunt  genera:  alterum  ordinariorum 


')  Cf.  Bergk  1.  1.  III 39  adn.  123. 

*)  In  ea,  quam  protuli,  re  rogator  duplici  modo  in  legibus  peccat; 
nam  primum  quidem  rogatio,  quam  ille  laturus  est,  leges  violat,  deinde 
antem  potestas  rogationum  ferendamm  ab  homine  capite  deminuto  abiudi- 
cata  est. 

^)  Idem  de  eis  söllemnibus  comitiis  valet,  in  quibus  civitatis  donatio 
rata  fit.  Nam  antiquarum  civitatum  fundamenta  in  gentilitatis  vinculo 
posita  erant,  »quod  gentium  ac  familiarum  vinculum«,  ut  ait  Schenkl :  >Wien. 
Stnd.«  II  p.  162  [cf.  etiam  ibid.  V52],  »cum  a  diis  ipsis  institutum  existi- 
marent  veteres  Graeci,  sanetum  id  habebant  ita,  ut  nefas  haberent  vinculi 
illiüs  iotegritatem  ulla  re  imminui  vel  inquinari.  Civium  igitur  iure  is  tan- 
tnmmodo  frui  poterat,  qui  legitime  parentibus  civibus  ortus  cuidam  familiae 
esset  adscriptus«.  Nihilo  tamen  secius  peregrini  optime  de  re  publica  me- 
riti  civitate  praemii  causa  populiscitis  privis  donati  sunt  Verum  id  et 
deos  et  sacra  rei  publicae  instituta  legesque  violabat.  Quare  lex  fnit,  ut 
civitatis  decretimi  a  toto  confirmaretur  populo,  qui  populiscito  privo  facto 
omnia  gentilitatis  iura  ad  novum  civem  detulit. 

*)  Ea,  quae  de  bis  rebus  expositurus  sum,  penitus  fere  ex  reliquomm  populi - 
sdtomm  privorum  simihtodine  collecta  sunt,  cum  de  ähsiaq  datione  paucissima 
tradiderint  scriptores  veteres;  cf.  Valeton:  Mnemos.  n.  s.  XV  p.  25,  qui  ci- 
vitatis et  impunitatis  dandae  »ritum  et  modum  prorsus  similia  inter  se  et 
eadem  iiusse«  dicit. 


^124 

sive  legitimorum/)  quae  quattnor  erant  in  singulis  prytamis;^) 
alterum  extraordinariorum,  qnae  coDYOcabantor,  si  quid  sabiti 
acciderat.')  Atque  ordinariarum  contionnm  qaaedam  cum  con- 
stitutis  diebns  ex  lege  habitae  esse  videntur,  —  imprimis  antem 
hnc  pertinet  Hecatombaeonis  dies  undeeimas  h.  e.  primae  cninsque 
anni  contionis  dies^)  —  tum  una  quaeque  certis  remm  generi- 
bns  destinata  erat^)  Aliae  vero  res  nondnm  praefinitae  prj- 
tanum  programmate^)  paucis  diebus,  antequam  de  iis  in  comitüs 
agendnm  erat,  promulgabantur.  Qnod  de  rebus,  quae  in  extra- 
ordinariis  contionibus  popnlo  proponebantnr,  non  semper  fieri  po- 
tuisse  per  se  ipsum  intellegitur. 

Qnibus  expositis  iam  indagemus,  nimm  de  aSeiac  datione 
in  ordinariis  an  in  extraordinariis  comitiis  actum  sit. 

Ante  omnia  autem  ea  comitia,  in  qnibus  de  ipsa  tcdu 
danda  agebatur,  secernamus  necesse  est  ab  iis  ordinariis,  in 
quibus  rogatio  proponebatur  populo,  ad  quam  ferendam  rogatori 
venia  opus  erat.'')  Ac  rectissime  Gilbert  [„Staatsalt."  I  p.  294] 
ad  hoc  Privilegium  irrogandum  tribus  contionibus  opus  fuisse 
statuit:  in  prima  rogator,  qui  e.  c  debita  publica  remitti  vnlt, 
supplex  a  populo  petit,  ut  sibi  in  extraordinaria  contione  veniam 
rogare  liceat.  Quod  si  populus  concessit,  deinde  extra  ordinem 
contio  convocatur  a  senatu,  in  qua  rogatori  de  venia  danda  ant 
deneganda  cum  toto  populo  agendum  est.  Venia  maximo  in  co- 
mitiatu  data  <|>if](pta|ia  ii:'  avSpi  ratum  est  Postremo  in  ordinariamm 
contionnm  aliqua  de  debitis  remittendis,  ad  quam  rogationem 
ferendam  $dsiav  dari  necesse  erat,  verba  facit  rogator  apnd  po- 
pulum.®) 

*)  Quas  contiones  Aesch.  de  f.  leg.  72  vocat :  exxXirjotou;  xerafpiva?  tx  täv  v6(«»v. 

*)  Primo  cuique  eorum  conciliorum  nomen  xopta  6xxX-f]oia  erat;  cf. 
Reusch:  >de  diebus  cont.  ord.  ap.  Ath.«  in  »dissert.  phil.  Argent.  sei«  ^I 
62  sqq.;  Gilbert  I  p.  269,1;  Busolt  §  189  p.  169,10;  cf.  etiam  Valeton: 
Mnemos.  n.  s.  XVI  p.  3  et  adn.  2. 

•)  Haec  concilia  ooYxXYjxot  ExxXir^oiai  dicebantur  aut  xatdtxXfjtot,  quia  ra- 
stici  quoque  in  nrbem  evocabantur;  cf.  Schoemann:  »de  com.  Ath.<  p.  289(1'« 
Busolt  §  189  p.  170,1. 

♦)  cf.  Reusch  1.  1.  III 57. 

*)  cf.  Poll.  Vni95  sq.;  Hartel:  »Stud.«  p.  172. 

•)  de  programmate  cf.  [Dem.]  XXV  9;  Platner:  »Free.  u.  Kl.«  1353; 
Gübert  1270,1. 

^)  Schoemann:  »de  com.  Ath.«  p.  332  sq.  id  non  satis  perspexit. 

')  Nee  secus  rem  exposuit  Valeton :  Mnemos.  n.  s.  XV  p.  4. 14  et  adn.  2.  — 


125^_ 

Ad  quam  Gilbert!  sententiam  examinandam  iam  accessarus 
9am.  Et  de  ipsa  re  quamqaam  auctores  nihil  fere  tradant,  tarnen 
pro  certo  dici  potest  reliquomm  ^I^yj^ ia[idT(ov  ii:^  avSpi  irrogandomm 
rationes,  ostracismi  habendi  et  civitatis  donandae,  simillimas 
fiiisse  atqne  a&tac,  quare  omnia,  qnae  de  illis  tradita  habernns, 
in  hanc  transferre  licet. 

Ac  primnm  quidem  de  ostracismi  habendi  modo  ac  ratione 
panca  dieam.     In  prima  sextae  prytaniae^)   contione   quotannis 

Mia  autein  eias  ^iSsta^  dationis  ratio  est,  cuius  possessio  per  se  ipsa 
atilis  est  (v.  supra  in  libro  priore  s.  B):  in  hoc  6cdtia^  genere  tertia  illa,  de 
i^na  supra  dizimus,  contio  locum  non  habet;  sed  ne  id  quidem,  utrum  ad 
banc  SZtiav  dandam  duabus  contionibus  opus  fuerit  necne,  utrumque  ea  ^^sta 
simplici  psephismate  an  soUemnibus  senum  milium  suffiragiis  tributa  sit 
icf.  Mnemos.  n.  s.  XV  p.  2  et  adn.  6]  pro  certo  dici  potest.  Fidem  pu- 
i>licam  quidem  in  una  contione  popnliscito  decretam  esse  verisimillimum  est» 
idemque  de  impunitate  indicibus  danda,  quam  rem  quam  celerrime  ezpediri 
^portuisse  recte  dixerit  quispiam,  valuisse  nonnulli  oratorum  loci  huc  per- 
dnentes  demonstrare  videntur.  [Exempla  impunitatis  fjLTiVoxat^  concessae  le- 
apwtur  e.  c.  apud  Andocidem  de  myst.  12.  15  et  apud  Lysiam  Xin55. 
Bztat  etiam  huius  &Ma(;  testimonium  in  oratione  Andocidis  secunda  (de 
reditu),  in  qua  a  populo  SSeia  petitur;  at  vero  de  restitutione  tantum 
prioris  decreti  hoc  loco  agitur  (v.  supra  p.  12,1;  ceterum  orator  illegitime, 
ti.  e.  prytanibus  pecunia  corruptis,  in  contionem  introductus  est;  cf. 
Ifeier:  »de  bon.  damn.«  p.  188;  v.  supra  p.  d9,3),  quare  id  testimonium 
non  satis  certum  est.]  —  Ceterum  ea,  de  qua  hoc  loco  agendum  est,  ratio 
kSetog  dandae  haud  scio  an  quarto  demum  a.  Chr.  n.  saeculo  in  usum  venerit. 
^am  utmm  prioribus  temponbus  ex  analogia  ostracismi  habendi  populus 
Eostav  dederit  an  initio  quidem  ex  consuetudine  civitatis  dandae  simpliciorem  po- 
pulisciti  privi  irrogandi  modum  adhibuerit  [v.  infra  p.  140  adn.  l],  disceptare 
sequeo.  Id  unum  constare  videtur,  inde  ab  initio  veniam  rogandi  senum 
nilium  suffiragiis  irrogatam  esse.  Quam  SZziav  iam  quinto  a.  Chr.  n. 
laecnlo  decretam  esse  nonnulla  exempla  docent.  Ac  primum  huius  privilegii 
»rtiun  exemplum  in  CJA.  I32B  extat,  quem  titulum  anno  435/4  scriptum 
sflse  Eirchhoff  quidem  oenset  (v.  supra  p^  64  adn.  4);  alterum  in  Patroclidis 
[»opnliscito  a.  405  facto,  quod  ab  Andocide  (de  myst.  77  sqq.)  traditum  est. 
^erum  ex  hia  populiscitis  nihil  de  äBciag  dandae  ratione  coUigendum  est 
Y.  supra  p.  1 19  adn.  4  s.  f.).  Si  autem  populus  Atheniensium  in  ahncf,  irroganda 
ömilitudinem  civitatis  dandae  secutus  est,  quinto  quidem  a.  Chr.  n.  saeculo 
boc  veniae  rogandi  privüegium  in  una  contione  -  senum  miUum  suffragiis 
latis  —  ratum  est  factum  et  quarto  demum  saeculo  tribus  (vel  potius  dua- 
bus) oontionibuB  opus  fuit. 

^)  cf.  Lex.  Bhet.  Cantabr.  (append.  ad  Phot.  ed.  Porson)  p.  672,13  sqq. 
(ed.  Houtsma  Lugd.-Batav.  1870  p.  20);  imprimis  cf.  de  ostracismi  habendi 
temporibus  et  modo  Yaleton:  Mnemos.  n.  s.  XYI  p.  1  sqq.    Ea,  quae  Philo- 


126_ 

ante  testarum  snfFragia  ferenda  (ioxpaxof op{av)  ^)  in  comitiis  de- 
liberatum  est,^)  ntrum  illo  anno  testamm  saffragia  ferri  oporterei 
necne.  Quodsi  populns  ostracismum  habendom  esse  decreyent, 
ad  iustam  ootpaxo^opiav  in  altera  contione  lege  ant  popnlischo 
constituta  convenit.^)  Quanim  contionam  (vel  soffiragii  lau- 
onum)  prior  secundum  Aristotelem  iTcixeipoxovfa^)  vocatur,  cniüs 
concilii  initio  7rpox£tpotov{a?  actio  est  habita.  Qnae  vox  qaid 
significet,  grammatici  sie  definiunt:  ^poxsiporovEa  est  sufiragiom 
de  ea  quaestione  latum,  ntrom  populns  senatns  probnleuma  sim- 
pliciter  accipere  velit,  an  diseeptatio  (oTid^^c)  de  eo  fiat;^)  qna 
cum  definitione  vocabuli  usus®)  congruere  videtur.     Tarnen  r^ 


choruB  tradit:  procheirotoniam  ante  octavam  prytaniam  habitam  esse  Yaleton 
1.  1.  p.  4  ita  explicat,  ut  haec  dicat:  »in  lege  (sc.  de  ostracismo  habendo) 
additnm  esse  debuit,  opinor,  si  in  concilio  xoptw  sextae  prytaneae  epicheiro- 
tonia  ob  aliquam  causam  facta  non  esset,  eam  habendam  esse  in  concilio 
xi>pi(}>  proximo,  i.  e.  septimae  prytaneae«.  Sed  coniecturam  probare  dod 
possum,  quia  in  lege  de  hnyiiipoxoyici.  vojmuv  nihil  buiusmodi  scriptum  est; 
cf.  Yaleton  1.  1.  p.  4  adn.  2. 

')  cf.  Platner:  »Proc  u.  Kl.c  1389;  Busolt  §  192  p.  173. 

')  Ut  lingua  vemacula  utar:  »es  fand  eine  Vorabstimmung  darüber 
statt«. 

^)  'OoTpaxo<popiav  usque  in  octava  prytania  habitam  esse  adhuc  bominee 
docti  crediderunt;  cf.  Gilbert  I  p.  294;  Busolt  1.  1. 

*)  cf.  Lex.  Rhet.  Cantabr.  (ed.  Porson)  p.  672,14;  V.  Boee:  »Aristot 
Pseudepigr.«  (Lips.  1863)  p.  437;  Valeton:  Mnemos.  n.  s.  XV  p.  362.  STOwj. 

*)  cf.  Harpocr.  s.  v.  icpoxstpotovta  (=  Phot.  Suid.  s.  v.),  qui  haec  diät: 
Ibixtv  'Ad-rjvy|Ot  xotoöro  ti  ftY^^^^^»  6it6tav  vrfi  ßooX-v)^  icpoßooXtoodoY^^  «lofipT 
Tou  81?  T^v  S^jp-ov  4j  Y^H'"'!*  icpo^spov  Y^veroi  )^6ipotovta  tv  rg  ixxXirjoia  itocspo» 
doxei  itepl  tü>v  itpoßouXcü^^cov  oxit|^aod«i  xhv  Syj^iov,  y|  ^cpxtl  zb  icpoßooXtop; 
Schoemann:  »Antiqu.«  p.  222;  eundem:  »de  com.  Ath.«  p.  99;  eundem:  »Or. 
Altert.«  1884;  Perrot:  »le  droit  publ.«  p.  177,2;  Gilbert  1  p.  276,3;  BmoH 
§  190  p.  171,10;  Valeton:  Mnemos.  n.  s.  XV  p.  357.  372  sq.  Alii  aliter  de 
hac  re  sentiunt  homines  docti;  sunt  enim  qui  npoxtipoToviav  ad  ordinem  earam 
rerum  pertinere  putent,  de  quibus  agendum  sit  in  comitüs ;  c£  Gilbert  LI-" 
Initio  igitur  demagogorum  tm^^tipoxovta^  facta  est  npoxetpaxovtQi,  quare  grammA' 
ticus  Philochori  verba  exhibens  [cf.  Lex.  Rhet.  Cantabr.  ed.  Houtsma  p*  ^1 
recte  didt :  itpoö)^8tpot6v8t  jiiv  b  hrjp.o^  Kpb  vf^  hrftor^^  icpocavsto^  *tX. ;  cf.  eti»Bi 
Gilbert:  Jahrb.  f.  klass.  Phil.  1879  p.  239,  ubi  haec  leguntur:  »man  konnte. -o 
die  zweite  Abstimmung  als  die  eigentliche  x^^P^^^^°^  aufEassend,  von  der 
ersten  als  von  einer  itpo)^«tpotovta  sprechen,  und  in  diesem  Sinne  ist  die  «p^ 
X^poTovia  an  den  bekannten  Stellen  über  den  Ostrakismus  zu  verstehen«.  ^ 
quae  Valeton:  Mnemos.  n.  s.  XV  p.  407  sq.  dicit,  probare  non  possum. 

•)  cf  e.  c.  Dem.  XXIV  11  sq.;  Aeach.  123. 


^2T^ 

aliter  exposnit  Gnilelmns  Hartel,^)   qui  coniectayit  Tcpoxstpoxovfav 

idem  significare  quod  nostris  temporibus,  ut  recenti  nomine  ntar: 

^erste  Lesung",  idqae  copia  satis  larga   titulorum   allata   recte 

<lici  stadoit  demonstrare.  Sed  hanc  sententiam  imprimis  Gilbert^) 

impagnabat  et  postea  Miller')  iastis  argumentis.  .  Qnae  res  hnc 

qaoque  pertinet,  eam  Hartel  opinionem   snam   cum   aliis  rebus 

tum  ostracismi  habendi  ratione  probare  voluerit.     In  hac  enim 

Actione  ille  quidem  secernit,  ut  ipsius  verbis  utar:  „erste  Lesung*" 

vel  ^ Vorabstimmung"    et   „ Schlussverhandlung". ^)      Sed    ne   id 

quidem  viro  doctissimo  argumentum  praebere  potest,  cum  haec, 

^^  qaa  sermo  fit,  actio  non  Tcpo-  sed  iicixsLpoxo'^iT.i;  nomine  vo- 

<^tiir;  at  etiamsi  hac  in  re  ^rpox^ipoiovia  iusta  esset  appellatio, 

^i^ae  illam  notionem  haberet,  tarnen  multum  differt  inter  ^iifi<j\ija. 

^^'  avSp(  et  Simplex  populiscitum.    Neque  magis  ostracismi  ha- 

^nii  ratio  sententiam  Hartelianam  confirmat   Etenim  prior  illa 

^Ufiragii  latio  nnllam  aliam  yim  habet,  nisi  quam  supra  diximus 

nVorabstinunung*',  quibus  in  comitiis  deliberabat  populus,  utrum 

^oipaxofpopiav  habere  oporteret  necne.     Senatus  igitur  constituto 

tempore   probuleuma    ad   populum   tulit,   qua   re   de   ostracismo 

liabendo  cum  populo  agendi  facultas  est  data.   Si  autem  populus 

oaipaTwxpopiav   decreverat,   in   extraordinariis   comitiis^)  testarum 

saffragia   in   foro   a  populo   tributim   lata    sunt.    Itaque   aperte 

prior  suffragii  latio  (iTciystpoxovfa)  vel  actio  et  iusta  propriaque 

testarum  suffragia  (öatpaxo^opia),  nullo  autem  verbo  duae  actiones 

distinguuntur. 

Sed  ut  ad  rem  propositam  revertamur,  num  in  veniae  quoque 
datione  duas  eiusmodi  contiones  statuere  liceat,  indagemus. 
Gilberti  et  Valetoni  exempla  secutus^)  simillimam  horum  fj^r^yt- 
o[idta>v  sTc'  ov^pi  condicionem  puto  fuisse.    Itaque  si  quis  e.  c.  aut 

')  »Studien  üb.  att.  Staatsrecht  u.  Urkunden wesen«  p.  180  sqq.  202  sqq. ; 
eundem  in  »Wien.  Stud.c  I  p.  269—294. 

*)  cf.  Jahrb.  f.  klass.  Phil.  1879  p.  237  sqq.;  ibid.  1880  p.  529  sqq. 

•)  in  commentatione :  »de  decretis  Att.  quaest.  epigr.«;  cf.  Busolt  §  190 
p.  171,9. 

*)  cf:  Hartel:  »Stud.«  e.  c.  p.  180;  »Wien.  Stud.«  I  p.  282.  290. 

*)  Yaleton  quidem:  Mnemos.  n.  s.  XVI  p.  6  contendit:  »ostracophoriam 
ex  lege  habendam  fiiisse  die  proximi  concilii,  postquam  accepta  esset  itpo- 
XetfOTovia«.  Causae,  quas  ille  affert,  gravissimi  momenti  esse  mihi  videntur, 
aed  oum  yera  sit  eius  sententia,  pro  certo  dicere  non  audeo. 

*)  y.  supra  p.  124  et  adn.  8  initio. 


128 

sibi  aut  alii  restitutionem  a  populo  petiturns  erat,  snpplex  is 
senata  deinde  in  comitiis  ordinariis  orabat,  at  populas  in  ma- 
ximo  comitiatu  veniam  rogationis  ferendae  sibi  daret;  qnod  %\ 
populns  concesserat,  veniam  dandam  aut  denegandam  esse  in 
extraordinariis  comitiis  ad  id  convocatis  decrevit;  et  venia  demiini 
impetrata  restitutionem  a  populo  petere  licuit.  Quarum  contionnm 
prima  et  altera  congruunt  cum  iTci^etpotovCcf  et  iaxpaxofopvj^  quibns 
4>TjyiO|jLa  in'  ävSpi  ratum  fit. 

Postremo  etiam  civitatis  donandae  soUemnitates^)  cum  aSsis; 

datione  habent  similitudines.^    In  comitiis  enim  ordinariis,  post- 

quam  senatus  rogationem  sive  petitionem  probuleumate  instmxit^ 

civitas   alicui   peregrino  bene   de   re  publica  merito  decemitor. 

Quo  facto  id  psepbisma  in  altera  contione,  plerumque  in  prima 

proximae  prytaniae,')   cui  ut  minimum  sex  milia  civium  iiiter- 

essent,  lex  erat,  occultis  suffragiis  comprobandam  fuit   Deniqae 

civitatem  a  toto  populo  decretam  prioribus  quidem  temporibns 

^poLfxi  ^apavö[ia>v  antiquare  licuit,  posterioribus  autem  temporibns 

Soxtfiaata  novorum  civium  in  iudicio  heliastico  facta  est.    Tum 
-  -     —  -  -  , 

^)  quae  quarto  a.  Chr.  n.  saeculo  valuenint;  antea  antem  civitas  rmo 
psephiamate  populi  decreta  et  rata  facta  est,  quod  populiscitum  fpa^t  '^* 
vofjuuv  abrogare  licuit  heliastis;  cf.  Busolt  §  154  p.  139  et  adn.  7. 

')  De  civitatis  datione  cf.  [Dem.]  LIX  89  sq.;  Gilbert:  »Staatsalt.«! 
p.  176. 

•)  Tempus   concilii   semper   populiscito   constitutum    est;    cf.  Valeton*. 
Mnemos.  n.  s.  XYI  p.  5.    Formulae,  qua  in  titulis  Atticis  haec  suffiragii  ^' 
tio  significatur,  semper  fere  hoc  additum  est:   tl?  rriv  KpiuTYjv  sxxX-r^av;  cf- 
Mnemos.  n.  s.  XV  p.  25  et  ibid.  XVI  p.  5;  Buermann:  Jahrb.  f.  klass.  Phil* 
Suppl.  X  p.  358  sq.     Idne  ad  extraordinarias  an  ad  ordinarias  contiones  tir 
ferendum  sit,  non  satis  liquet.    Sed  id  nullius  momenti  est,  si  quidem  senoiQ 
milium  sufifragii  latio  non  specialis  ^xXiQaia  Aiit,  id  quod  Valeton  coniecü 
(v.  etiam  infra  cap.  III  p.  138  adn.  2).     Quod   si   verum   esset,   illae   snf- 
iragii  lationes  in  comitiis  ordinariis  extra  ordinem  fierent.   Id  autem  videtor 
constare,  haec  civitatis  decretorum  verba  non  ad  primam,    sed   ad   alteram 
contionem  pertinere,  cum  haec  formulae  probuleumaticae  verba:  to6c  icpo- 
^pou^  ot  äv  XäyioiOi  itpoe$p8uetv  (icpooafaYBiv  xbv  8«lva)  ilq  t-Jjv  icpuirrjv   fixuX-rjotav 
(xal)  )(p*rjfiaTioai  icepl  tootüdv  xtX.  ad  contionem  senatus  consessum  sequentem 
pertinere  existimem  [aliter  sentit  Hartel] ;  cf.  Gilbert :  Jahrb.  f.  klass.  Phil.  1879 
p.  229;  Blass  in  I.  Mülleri  »Handb.  d.  klass.  Altert.- Wiss.«  I  (1886)  p.  453, 
qui  haec  dicit:   »Die  Worte  der  probuleumatischen  Formel:  «k  ^v  icpoyrfjv 
IxxXrjotav  bezog  Hartel  auf  die  nächste  nach  der  beschliessenden  ixxXiQoia...; 
Miller  hingegen  mit  anderen  auf  die  nächste  hixXir^ota  nach  der  RatssitKung 
[>de  decretis  Atticis«  p.  34:  ad  comitia  senatus  consessui  proximal«. 


129 

emiim  civitatis  decretam  ratum  fiiit.^)  Atqne  prior  qnidem 
ontio  cum  ea  conferenda  est,  in  qua  qnis  snpplex')  petit,  nt  po- 
iqIqs  de  venia  danda  convocetor.  Deinde  antem  popnlns  in 
Itera  contione  nt  iSeiav  irrogat  ita  civitatis  dationem  confirmat. 
^ostremo  e.  c.  et  capite  deminatns  restitutionis  rogationem  fert 
i  civitas  a  popnlo  tributa  in  iadicio  examinatur,  ntqne  re- 
titotionem  denegare  ita  Ypa^'Q  zapayö^M^  ant  Soxifiaofo^,  si  contra 
eges  data  est,  civitatem  abrogare  licet. 

Ex  iis,  qaae  exposuimus,  aSefac  dandae  actionem  satis  diu- 
inam  fdisse  intellegitur;  sed  in  iis  rebus ,  qnae  hnc  pertinent, 
aululam  morae  non  noxae  fnit.^) 

Duas  igitnr  contiones  ad  ipsam  veniae  dationem  necessarias 
atcendas  esse  demonstratum  est  Quaram  alteram  PoUux  [VIII 96] 
lictim  attingit  bis  verbis:  'q  d&  de*jTspa  £xxX7]ata  (sc.  xffi  jcporaveiag) 
^Toi  Totg  ßo)Xo{iivoiC9  IxeTTjpfav  O^iiivotc,  Xi^etv  a8eä)C  icepC  xe  xwv 
^v  xai  xö>v  SY]pLoa(a»v,  qaae  Schoemann  [„de  com.  Ath."  p.  158] 
tine  vertit  bis:  „In  secnnda  ecclesia  contio  dabatur  iis,  qni 
>plici  ramo  proposito  de  privatis  ant  pnblicis  rebus  dicendi 
liam  poscebant**.^)  Quaeritur  autem,  utra  contionum  PoUucis 
'bis  significetur.  Vocabulum  aSecoc  (h.  e.  impune)  hoc  sane 
nificare  potest:  „venia  impetrata";  at  vero  rogator  veniam 
Adam  impetravit,  quam  ob  rem  supplex  orat,  at  verba:  txs- 
^lav  d>s(iivotc  demonstrant  Haec  igitur  contio,  quam  Pollax  dicit, 
Da,  in  qua  venia  data  est,  non  sequitur:  nam  in  hac,  post- 
am  veniam  supplex  impetravit,  ultro  ei  licuit  impune  rogare; 
d  oSccoc  dationi  antecedit,  quare  PoUucis  verba  ad  priorem 
•ntionem  pertinent,*)  in  qua  rogator  impunitate  verba  faciendi 

*)  Cf.  e.  c  CJA.  n  51.  54.  800.  397.  —  De  bis  rebus  in  cap.  III  copi- 
Q8  agetur. 

')  nam  de  rebus  quibusdam:  vofio^  oüx  6ä  Xi^stv  oöSi  )(pYjjxaTtCstv,  ut  ait 
mostbenes  XXIV  46;  cf.  Valeton:  Mnemos.  n.  s.  XV  p.  4  et  adn.  4. 

')  Impunitatem  enim  indicia  delaturis  acquirendam,  quae  res  maximi  mo- 
ntd  et  sicut  eiaafYsXia  quam  celerrime  expedienda  erat,  huc  non  pertinere 
isimile  est  (v.  supra  p.  99  adn  3).  Id  etiam  Platner:  »Proc.  u.  Kl.« 
43  intellegit,  cum  impunitatem  indicibus,  ut  ipsius  verba  usurpem,  »ohne 
ondere  Förmlichkeiten«  dare  licuisse  dicat.  Atque  ne  id  quidem,  num 
nia  aScto^  genera  senum  milium  suffiragiis  irrogata  sint,  pro  certo  scimus; 
Valeton  1.  i.  XV  p.  2. 

*)  cf.  Perrot:  »le  droit  public«  p.  38. 

^)  Ad  aliam   autem  (tertiam  sciÜcet)  contionem  Gilbert  Pollucis  verba 

9 


130 

utitnr  propterea,  quod  in  tutela  deorum  est.  Tum  contionatar 
ille  apud  populum  non  (i^x'  aSstac*)  vel  aSetac  Sodsiatj^*)  L  ^- 
cum  populi  venia,  sed  in  aSsfq^*)  ut  videlicet  in  proxima  extr»^ 
ordinaria  contione  SSeiav  impetret  Quae  cum  ita  sint,  PoUnci^ 
loco,  quem  protuli,  in  secunda  cuiusque  prytaniae  contione  — 
erat  autem  ordinaria  — *)  supplicibus  veniae  impetrandae  caus^ 
populum  adire  licuisse  edocemur. 

Quaestione  absoluta  nunc  iam  exemplo  iSüa^  dandae  rati* 
onem  illustrare  conabor. 

Capite  deminutus  ne  in  comitiis  verba  faciat  neve  resti- 
tutionem  petat,  lege  interdicitur.  In  secunda  autem  cuiusque 
prytaniae  contione  ordinaria  illi  supplici  cum  ramis  oleae  in  ara 
aliqua  considere  et  hinc  sacrosancto  dei  tutela  facto  impane 
de  suis  rebus  verba  facere  licet,  ita  quidem,  ut  venia  rogandi 
sibi  concedatur.  Antea  enim  ne  supplex  quidem  ipsius  restitn- 
tionis  rogandae  potestatem  habet.  Primum  igitur  hoc  tantmn 
petit  a  populo,  ut  prytanes  populum  extra  ordinem  convocare 
iubeantur  aSsCac  dationis  deliberandae  causa.  Deinde  in  eitra- 
ordinaria  contione  populus  in  suffragium  mittitur,  utrum  supplici 
venia  rogationis  ferendae  danda  an  deneganda  sit.  Quodsi  po- 
pulus maximo  in  comitiatu  et  occultis  suffragiis  SSstav  concessit,^) 
tum  demum  in  contione  aliqua  ordinaria^)  de  restitutione  in  in- 
tegrum cum  senatu  populoque  agitur.') 

Ceterum  Pollucis  testimonium,  quo  demonstratur  contionum  or- 
dinariarum  unicuique  certas  res  constitutas  esse,  quamquam  Benscb 

pertinere  dicit;  cf.  »Staatsalt.«  I  p.  294  et  adn.  1;  contra  cf.  Valeton: 
Mnemos.  n.  s.  XV  p.  4.  —  Congruunt  igitur  inter  se  hoc  condlium  et  illud, 
in  quo  iicix'tporovia  demagogorum  est  habita;  utrique  enim  certum  tempos 
lege  destinatum  fuit;  cf.  de  Imxcipotoviou;  tempore  Valeton:  Mnemos.  n.  s. 
XVI  p.  1  sqq. 

')  cf.  e.  c.  Thuc.  VI  60. 

*)  cf.  e.  c.  Dem.  XXIV  46. 

*)  cf.  Schoemann:  »de  com.  Ath.«  p.  334.  —  Oncken:  »Staat»!.*  ^ 
p.  626  Yocabulum  8i$8d>(  non  apte  Germanice  vertit  verbo:   »rücksichtslos** 

*)  De  his  V.  supra  p.  123  sq. 

*)  cf.  Dem.  XXrV  45.  46. 

^)  cui  num  semper  tempus  praestitutum  sit  a  populo,  inoertum  est 

0  Schoemann:   »Gr.  Alt.«  1399  suffiragium   senum   milium,   quod  ft^ 
£$tiav  dandam  pertinet,  per  errorem  in  ea  contione  latum  esse  statuiti  ^ 
qua  de  poenae  alicuius  remissione  agitur;  cf.  etiam  eundem:  »Antiqn.  itff* 
publ.  Gr.«  p.  225. 


Udissert.  phiL  Argent.  sei."  III 71  sqq.]  in  SQspicionem  vocavit,*) 
^men  res  ipsa  non  in  dubio  est,  quin  programma  ordinariarum 
s^ve  legitimarum  contionum  praefinitum  fiierit.*)  Dubitari  sane 
Potest,  num  de  aSstcf  danda  in  seeunda  contione  actum  sit;   sed 

^Setac  dationem  in   numero  negotiorum   pnblicorum  lege   prae- 

finitorum*)  fiiisse  videtur  constare. 

Cap«  IIL    De  senatus  in  aSsta?  datione  functionibus. 

In  re  publica  Atheniensium  permulta  iura  et  potestates  ad 
senatum  delata  ftierunt,  quae  onmes  fere  res  complexa  sunt; 
Qt  Bnsolti  verba  mea  faciam:  senatus  summum  coUegium  fuit, 
qnod  totam  rem  publicam  rexit  atque  administravit^)  Itaque 
anctoritas  senatus  multum  valuit  in  legislatione,  in  rebus  ad 
aerarium  et  rei  publicae  administrationem  pertinentibus,  in  pu- 
blicis  negotiis  cum  exteris  civitatibus  gerendis,  in  omnibus  de- 
niqne  rebus,  in  qnibus  ille  negotia  publica  ex  legibus  procuravit^) 
Senatus  igitur,  ut  nostrorum  tempomm  res  cum  illis  conferam, 
quasi  summus  rei  publicae  cancellarius  est,  qui  in  grayissimis 
rebus  una  agit  cum  contione  populi  xb  xöpiov  t7j<;  iroXtxEtac  te- 
nentis.  Quin  etiam  tanta  senatui  potestas  fuit  rei  publicae 
gnbemandae,  ut  dixerint  quidam  coUegium  summam  potestatem 
tenens  Athenis  contionem  una  cum  senatu  (ßooX-^v  xal  bcx^TjaCov)^) 


')  Cf.  Scboemann:  »de  com.  Ath.«  p.  32;  Perrot:  »le  droit  publ.«  p.  38; 
Heyse:  »de  legat.  Att.«  p.  65;  Miller:  »de  decretis  Att.«  p.  34,1. 

')  etiamd  concedendum  est  praet-er  legitimas  res  etiam  de  aliis  in  bis 
contionibus  agero  licuisse;  cf.  Reuscb  1.  1.  p.  72.  77  sqq. 

')  De  civitatis  quidem  donatione  agebatur  tempore  lege  praestituto; 
velut  in  CJA.  II  309,  in  quo  titulo  civitas  peregrino  cuidam  decemitor, 
haec  legnntur:  [..  .2kav  al  *r^pai  I^YixoioJiv  [a]l  Ix  xoö  v6p.ou  )^[|xaTt<3ou  irepl 
icoXitsia^  (?)...  Atque  idem  in  ostracismo  babendo  de  feirt^^stpotovta^  tempore 
yaluit. 

*)  Busolt  §  183  p.  165  dicit  de  senatu :  »Er  war  die  böcbste  Regierungs- 
und Verwaltungsbebörde« ;  cf.  §  48  p.  44. 

^3  De  titulis  Atticis  ad  senatum  Atbeniensium  pertinentibus  nostris 
temporibus  agere  coepit:  Heydemann:  »de  senatu  Atben.  quaest.  epigr.  sei.« 
in  »dissert.  pbil.  Argent.  sei.«  vol.  FV. 

•)  Ut  lingua  vemacula  utar:  »die  Körperschaft,  welche  die  souveräne 
Staatsgewalt  in  Händen  hatte«;  Busolt  §  48  p.  44  haec  dicit:  »Der  Rat  re- 
präsentierte mit  dem  Demos  die  oberste  Staatsgewalt«;  sed  xb  xupiov  penes 
solum  populum  est  vel,  ut  Germanice  sententiam  dicam:  »Souverän  ist  allein 
der  Demos«;  v.  infra  p.  138  sq.;  cf.  etiam  Perrot  1.  1.  p.  35  sq. 

9* 


faisse.  Atque  re  vera  psephismatis  legitimis  ratisque  prae- 
scriptum  est  hoc:  SSo^sv  rg  ßoDX'g  xal  zC^  ^"^V^  ^on  secus  ae 
si  in  fine  maltorum  titulornm  legimus:  i^  ßa>Xi]  6  Sr/[io?,  nomm 
snbscripta  cancellarii  et  populi  ipsins.  Quocam  congraunt  ea^ 
qnae  senatui  in  comitiis  de  populiscitis  perficiendis  fnerunt,  ne- 
gotia:  conYOcavit  contionem  populi,  res,  de  quibus  in  comitÜB 
deliberandum  fuit,  constituit  easque  populo  ante  comitia  pro* 
grammate  promulgatas  proposuit.^)  Praeterea  autem  ad  popnlnm 
quidquam  deferri  vetitum  erat,  nisi  quod  ante  a  senatu  pertrac- 
tatum  et  probuleumate^)  instructum  esset, ^)  ex  Solonis^)  lege^ 
quae  iussit:  [Tt]v  ßGoX-^v]  7C(>oßoDXsüstv . . .  toö  8t5[j.oo  xal  |it^^  lav 
aTcpoßoüXeoTov  sie  bcK^Yjaiav  slatpdpeaOat.^)  Tarnen  praeter  ceteroB 
Miller  [„de  decret.  Att^]  recte  demonstravit  non  semper  „necesse 
faisse  eundem  (sc.  senatum),  quid  sibi  de  singulis  rebus  placeret^ 
populo  exponere  et  suadere,  quid  faciendum  esset  ^)  Saepe 
enim  senatus  satis  habuit''  —  neque  ea  posterioris  aetatis  li- 
centia  fuit^)  —  „rem  ita  ad  populum  ferendam  decrevisse,  nt 
quivis  civis  quod  videretur  rogaret**/) 

Atque   operae  pretium  est  nunc  iam  anquirere,  quibus  se- 
natus in  aSetac  datione  muneribus  functus  sit.     Cum  autem  de 
hac  re  a  scriptoribus  nihil  fere  traditum  sit,  rursum  ex  aSsiac  cuu^ 
öaTpaxia[i.(j)  et  nohidr^  similitudine  res,  quam  proposuimus,  colU' 
genda  est. 


^)  Upo-fpaiLiLa  legitur  e.  c.  in  CJA.  II 61;  cf.  Busolt  §  182  sq.  p.  165  s^^' 

■)  cf.  Harpocr.  s.  v.  irpoßoüXsüfjta;  Phot.  8.  h.  v. ;  I.  Bekk^:  Anecd.  Gr"^- 
289,  26  sqq. 

*)  cf.  Schoemann:  »de  com.  Ath.«  p.  158;  Miller:  »de  decret.  Att.«  p.  "^^ 

*)  cf.  Plut.  Sol.  XIX.   Num  autem  lex  Solonea  fuerit,  nuper  ü.  Koehlff'^^' 
in  dubium  vocavit;  cf.  Busolt  §  128  p.  117. 

*)  cf.  Dem.  XXIV  11;  Petit:  »Leges  Atticae«  112,2  p.  198;  Schoemann   - 
»de  com.  Ath.«  p.  95  sqq.;  Miller  1.  1.  p.  7,1;  Busolt  §  183  p.  165,9. 

*)  cf.  Gilbert:  »Staatsalt.«  I  p.  276,2.  Loco  wpoßoaXsufiato^  conscript^*- 
senatum  res  propositas  saepe  ad  populum  (oratione)  detulisse  dicit  Gilbert  l  - 
1.  I  p.  275,5;  cf.  etiam  ea,  quae  exposuit  L.  Schmidt:  »de  auct.  icpoßooXsüjiatc 
in  rep.  Ath.«  (Ind.  lect.  Marb.  1876^/7). 

^)  Nam  hac  occasione  senatus  auctoritate  omnino  neglecta  res  ad  po 
pulum  deferebantur;  cf.  e.  c.  argum.  II  ad  Demosthenis  Androtianam  p.  592; 
V.  supra  p.  77  sqq. 

*)  Haec  formula  probuleumatica  patet  ex  CJA.  II  168;  cf.  Gilbert  1276,2? 
Busolt  §  190  p.  171,9. 


133 

Initio  quidem  dubites,  num  omnino  senatus  in  venia  danda 
na  cum  populo  egerit.  Cum  enim  populus  in  bac  re  gra- 
issimum  ins  snmmamqae  potestatem  exercuerit,  senatns  autem 
)ö  mplm  particeps  non  ftierit/)  oritur  quaestio,  nom  senatni 
tiam  baec  aSsloc  dandae  rogatio  probuleumate  (cuius  vide- 
cet  antiqnandi  popnlus  semper  potestatem  babuit)')  instrnenda 
terit.  At,  inquies,  illa,  quam  supra  attalimns,  Solonis  lex') 
olata  esset,  si  eiusmodi  psepbisma  probuleumate  senatus  antea 
>n  comprobatum  ad  populum  latum  esset.  Verum  id  ipsum, 
10  tempore  eontio  populi  non  a  senatu,  sed  ab  aliis  magistra- 
)a8  convocata  est,  interdum  videtur  accidisse.  Constat  enim 
^etoribus  in  rerum  angustiis  quoquo  tempore')  ins  eum  populo 
^endi  fuisse,  sive  per  piytanes  illum  convoeari  iusserint  prae- 
res,^)  sive  ipsis  contionem  conyocare  lieuerit.  Nam  eum  Thucy- 
des  [II 59]  de  Pericle  dieat:  S6XX070V  irotijaac  (Ixt  S*  loTpan^Yet), 
im  prytanes  bae  oeeasione  eum  adiuyerint,  dubitari  potest.^) 
tque  idem  ex  psepbismate  patet,  quod  extat  apud  Demostbenem 
^VIII 73],  ubi  legimus:  SxxX-rjotac  ooyxXtjxoo  otcö  oxpanj^wv.^)  Quod 
•iie  in  summo  tantum  rei  publieae  periculo,  velut  bostibus  in 
^eam  invadentibus,  fieri  potüisse  yerisimile   est.^)     Omnino 

')  Cf.  L.  Schmidt  1.  1.  p.  HL 

*)  cf.  Gilbert  I  p.  278  et  adn.  2;  Miller:  »de  decret.  Att.«  p.  42. 

•)  quam  legem  Hartel:  »Stud.«  p.  181  gravissimam  iuris  publici  Athe- 
^^^om  significat,  non  secus  ac  Miller,  qui  1.  1.  p.  54  haec  dicit:. . .  »legem 
^Jn  snpremam  et  sanctissimam  in  iure  publico  Atheniensium  habitam  esse 
^inrns«. 

*)  cf.  e.  c.  CJA.  I  40,54  sqq.:  oov[e]xä^  8i  notlv  T[a;  hcuX-rjota];,  io);  fiv 
^*?]*X^»  ÄXXo  8i  icpo)^p7jjia[ttoat  toütü>]v  |i"r)8sv,  ^^fifJ**']  tt  ol  OTpatir)[Y]ol 
^>ca[t]. 

»)  cf.  Dem.  XVm37.  164;  Thuc.  IV  118,14;  CJA,  II  439  (ad  hunc  ti- 
>iin  cf.  Hauvette-Besnault:  »Les  Strat.  Ath.<  p.  125;  Gilbert  1.1. 1  p.  279,2). 

«)  cf.  Thuc.  II60;  cf.  etiam  Plut  Phoc.  XV;  Diod.  XVI  84.  —  Convo- 
^onem  populi  senatu  auctore  a  praetoribus  fcictam  esse  putant  Hermann: 
T.  Alt«  P  §  128,6;  Schoemann:  »Gr.  Alt.«  1383;  Gilbert  I  p.  222  et  adn.  6. 
U  homines  docti  (cf.  e.  c  Perrot:  »le  droit  publ.«  p.  37,5.  p.  58;  Busolt 
I79  p.  163,6;  Hauvette-Besnault  1.  1.  p.  124)  etiam  eam  contionem,  cuius 
HC.  II  59  mentionem  facit,  per  prjtanes  convocatam  esse  contendunt 

^)  cf.  etiam  Dem.  XVIII  37.  75;  Schoemann:  »de  com.  Ath.«  p.  102  sq. 
'  hac  re  cL  imprimis  ea,  quae  disseruit  Hauvette-Besnault  1.  1.  p.  124  sq. 

")  Perides  praetor  contionem  convocavit,  ut  animos  sedaret,  id  quod 
^  periculosissimis  temporibus  fieri  non  potuit ;  cf.  Thuc.  U  59 ;  Hauvette- 
!snault  1.  L  p.  125. 


134 

Hauvette-Besnault  quidem  [„Les  Strat^ges  Athöniens"  p.  125]  i^ 
praetorum  ius  senatus  populique  convocandi  perpetuitate  et  assi' 
duitate^)  habiti  senatus  irritum  factum  esse  dixit  Sed  etiamsi 
alias  quoque^  ipsis  praetoribus  licuisset  contionera  convocare  et 
rogationes  probuleumate  non  instructas  ad  populum  ferre,  tarnen 
id  huc  non  pertineret.  Itaque,  ut  ad  rem  propositam  transeam, 
in  venia  danda  senatum  una  cum  populo  egisse  demonstrabo, 
ita  quidem,  ut  id  in  utraque  contionum,^)  quae  ad  veniae  dationem 
opus  erant,  nequaquam  factum  sit. 

lam  vero  indagemus,  quae  functiones  senatui  fderint  in  iis 
conciliis,  in  quibus  populiscitum  privum  i.Se[a<z  irrogatum  est;  ac 
primum  quidem  in  ea  contione,  in  qua  quis  supplex  rogat,  ut 
sibi  liceat  in  extraordinariis  comitiis  $§eiav  a  populo  petere. 

Haec  contio  si  non  secunda,  ut  PoIIux  tradit,  tamen  ordina- 
riarnm  aliqua  est,  cui  res,  de  quibus  agendnm  est,  lege  prae- 
finitae  sunt.  In  qua  contione  senatui  rogationes  ad  populum  fe- 
rendas  semper  probuleumatis  comprobandi  potestatem  Aiisse  per 
se  ipsum  intellegitur  et  pro  certo  habendum  opinor,  etiamsi 
plurimi  interfuit  prytanes  programmate  promulgato  contionem 
convocare,  utque  rerum  disceptatio  et  deliberatio  fieret,  curare,*) 
Tamen  plerumque  et  iustum  senatus  probuleuma  statuendnm 
puto  et,  ut  supplex,  antequam  in  comitiis  verba  faceret,  utique 
senatum  adiret,^)  legitimum  fuisse.     Similis  est  slaa^ifsXia;  ratio, 


*)  Ut  ait  Hauvette-Besnault  1.  1.:  »(par  la)  permanence  du  conseil*. 

*)  id  quod  Hauvette-Besnault  p.  125  in  dubium  vocat. 

*)  V.  supra  cap.  II. 

*)  Schoemann:  »Antiqu.«  p.  222  adn.  7  nullam  senatus  auctoritatem 
perscriptam  esse  putat,  »si  tantummodo  in  Universum  edictum  esset,  de 
quibus  rebus  cum  populo  agi  liceret,  e.  c.  in  magistratuum  mysipotovwi;«. 

• 

Cf.  etiam  [Dem.]  XXV  9.  —  Posterioribus  temporibus  ex  titulo  Attico,  qoi 
eztat  in  CJA.  1X472,  prytanes  (vs.  12  sq.)  cum  ob  alias  causas  tmuobhaDC 
laudantur,  quod:  sitejt]eX'f|^oav . . .  rrj;  oüXXo[y'?)?  ttj«;  te  ßGoX-yj^  xal  ToöS-ryji«)... 
*)  Id  enim  ut  ante  omnia  ordinaria  populi  concilia  fieret,  lex  fuit;  d 
e.  c  Dem.  XXIV  48.  Is  igitur,  qui  äSstav  a  populo  petiturus  est,  prindpio 
in  senatu  supplicandi  caerimonia  usus  (cf.  Valeton:  Mnemos.  n.  s.  XV  p.  ^) 
verba  facit.  —  Ceterum  quae  Preller:  »Gr.  Mytbol.«  1*425  dicit:  »(Das  Pry- 

taneion)  war  die  Stätte ....  der  Gemeindeberatungen und  die  der  Schute- 

flehenden,  wenn  sie  den  Schutz  des  ganzen  Staates  in  Anspruch  nahmen«. 
ea  de  posteris  quidem  temporibus  nequaquam  valent  [de  prytaneo  cf.  Gilbert 
»Staatsalt.« 1 118,2;  Hagemann:  »de pr}^taneo«  Vratisl.  1880;  de  curia  cf.  Gilbert 
1 259,1].     Nam  Clisthenis  iam  aetate  xotvY]  eaxia  in  tholum  translata.  est,  uli 


135 

quam  etsi  in  rebus  gravissiinis  delatori  statim  ad  populum^)  de- 
ferre  licnit,')  tarnen  contio,  cnm  elaa^^eXCav  accepisset,  ad  senatum 
reiciebat,  qui  probuleumate  rem  instrueret*)  Atque  etiam  wpo- 
ßoXd;  in  comitiis,  quae  ex  lege  in  templo  Dionysi  habebantur,^) 
per  ipsos  prytanes  ad  populum  delatas  esse  lex  a  Demostbene 
[XXI 8]  commemorata  demonstrat^) 

Hoc  igitur  utique  videtur  nobis  tenendum,  supplicem,  ante- 

qnam  verba  faceret  in   comitiis,   senatum   adire   necesse   fuisse, 

qnae  sententia  et  äatpaxiaiioo  et  97oXtrsicx<;  comparatione  probatur. 

Neque   enim  dubitari  potest,   quin  etiam  in  ^;:txeipoTovC<f  in 

prima  sextae  prytaniae  eontione  babita  a  senatu  TrpoßooXsotia  saepe 

certis  consiliis  instruetum  ad  populum  delatum  sit,   quod  docuit, 

quae  sit  ostraeismi  habendi  causa.    Atque  etiam  eos  demagogos 

nobiles,  quorum  nimia  potentia  et  opes  timendae  essent  quosve 

ob  eam  causam  expelli  e  civitate  oporteret,  in  illa  eontione  no- 

minatos  esse  nonnuUi  homines  docti  putaverunt,^)  quamquam  id 

pro  certo  dici  non  potest.    Aliter  autem  Valeton')  de  hac  re  nu- 

prytanes  quotidie  sacrificabant,  cenabant,  consilia  habebant ;  cf.  Schoell :  Hermes 
VI  28  sq. ;  Hagemann  1.  1.  p.  28  sqq.  —  In  ipsa  curia  (ßoüXeürr]pitij)  xotvrrjv 
itmav  fuisse  Bursian:  »Geogr.  v.  Griechenl.c  I  (Lips.  1862)  p.  282  putat;  v. 
snpra  p.  112  adn.  3. 

*)  cf.  Busolt  §  192  p.  173,5. 

*)  Plerumque  sane  delationes  (elcaY^eXta:),  sicut  indicia  (p-r^voost;),  ad  se- 
natum ferebantur;  cf.  Arist.  Eqn.  v.  300;  Isoer.  XV  314;  Gilbert  I  p.  291 
et  adn.  3;  Busolt  §  182  p.  165,1.  §  185  p.  167.  §  197  p.  178. 

*)  cf.  Xen.  H.  Gr.  17,7.  Idem  fieri  potuit  de  aliis  rebus  in  ipsis  co- 
mitiis ad  populum  latis;  v.  supra  p.  78  adn.  7;  cf.  etiam  Schoemann:  »de 
com.  Ath.«  p.  205  (aliter  sentit  de  hac  re  Platner  1.  1.  I  p.  370  sq.). 

♦)  cf.  e.  c.  Dem.  XXI 9.  11.  175;  Isoer.  XV 314;  Keusch:  »de  diebus 
cont.  ord.«  p.  4. 

*)  cf.  Schoemann:  »de  com.  Ath.«  p.  238;  eundem:  »Gr.  Alt.«  I  395. 
»In  comitiis«,  ut  ait  Schoemann  (»de  com.  Ath.«  p.  238),  »actor  adversarium 
produxit,  et  post  propositam  a  prytanibus  icpoßoXT|V  uterque  (et  is  qui  aecu- 
sabat  et  is  qui  accusabatur)  verba  pro  se  ad  populimi  fecit«.  DpoßoXTj  sane 
in  magistratus  (quam  Schoemann:  »de  com.  Ath.«  p.  231  tantum  in  emx^t- 
potovtaci:  magistratuum  factam  esse  contendit)  iusto  probuleumate  senatus  non 
comprobata  ab  ipeo  actore  ad  populum  deferebatur;  sed  icpoßoX-r)  ista  cum 
poenae  irrog^tione  non  coniuncta  erat,  neque  populus  ipse  ulla  poena 
reum  affecit,  sed  post  illud  comitiorum  praeiudicium  rem  heliastico  iudicio 
cognoscendam  et  diiudicandam  commisit;  cf.  Schoemann:  »de  com.  Ath.« 
p.  239;  Gübert  I  p.  289,2;  Busolt  §  192  p.  173.  §  209  p.  186. 

•)  cf.  Schoemann:  »de  com.  Ath.«  p.  243  sq.;  eundem:  »Gr.  Alt.«  1 398.  — 
De  candidatorum  tabeUa,  quam  Meier  statuit,  omnino  non  cogitandum  est. 

*)  Mnemos.  n.  s.  XV  et  XVI. 


136 

perrime  egit,  qui  baec  studet  demonstrare:  „lirtxstpoxov{av  (de* 
magogorum)  qaotannis  (constitato  tempore)  in  concilio  habits0^ 
esse,  neque  eam  contra  legem  potuisse  impedire  senatum,  si  in- 
senatu  nemo  rogaret  de  l7n)(6ipoxovC<f  habenda**;^)  quare  probo.^ 
leoma  senatos  statuendnm  non  esse,^)  immo  vero  „nollam  de  e^ 
re  (b.  e.  de  ostracismo)  faetam  esse  senatas  auctoritatem,  nallao^ 
in  concilio  institutam  esse  deliberationem  publicam''.')  QnanE 
sententiam  cum  aliis  argumentis  tum  ex  ratione  ^Tcixetporcoviuv 
babendamm  et  notione  ^Tn^etpotoviac  vocabuli^)  confirmare  Valeton 
studet  Atque  id  quidem,  quod  disseruit  ille  de  „^3:tx6tpoioviaic 
äiTrpoßooXeoxotc^^):  legem  Soloneam  de  senatus  proboleomate  hac 
re  non  violatam  esse,^)  non  improbabile  videtur.  Tamen  equidem 
id  non  rectum  esse  puto,  quod  Valeton  statuit,  in  illa  scilicet  iinyESfo- 
Tov[o(  sine  ulla  suasione  vel  consultatione  populum  interrogatom 
esse:  icötspov  Soxst  t6  Sotpaxov  ela^ipstv  ri  (ii^;  quod  si  verom 
esset,  de  ostracismo,  ut  ita  dicam^  nullo  verbo  facto  populos  in 
sufiragium  missus  esset.  Nam  äoxpaxo^opla  ipsa  re  vera  nihil 
aliud  nisi  suffragii  latio  ftiit,  ut  postea  demonstrabo.  lUud  aatem 
abborrere  videtur  a  vero  sapientis  legislatoris  consilio,  qui  pro- 
bibere  voluit,  quominus  saepissime  populus  potestate  data  per- 
verse uteretur.  At,  ait  Valeton,  „causa.  . . ,  cur  adeo  metuendus 
ftierit  ostracismns,  baec  est,  quod  regebatur  affectibus  et  cnpidi- 
tatibus  populi  sine  ullo  consilio*'.'')  Verum  id  non  democratiae, 
sed  ocblocratiae  proprium  esse  mibi  quidem  videtur.  Etiamsi 
autem  concedendum  esset  disceptationes  vel  suasiones  de  ostra- 
cismo babendo  in  l7rtxecpotov(<f  non  factas  esse,^)  tamen  probn- 
leuma  a  senatu  factum  esse  pro  certo  babeo,  id  quod  res  st 
minima,  quam  ipse  confert  Valeton,^)  demonstrat,  iirr/etpoxovd 
scilicet  Tä)v  vö(i.a>v.      Cuius   rei   senatum   participem   fuisse  com 


*)  Cf.  Mnemos.  n.  8.  XV  p.  363. 

*)  cf.  ibid.  p.  365.  406. 

»)  cf.  ibid.  p.  365. 

*)  cf.  ibid.  p.  370  sqq. 

»)  cf.  ibid.  p.  372  sqq.  376. 

*)  cf.  etiam  Schoemann     »Antiqu.«  p.  222  adn.  7;  v.  sapra  p.  134^ 
adn.  4. 

')  cf.  1.  1.  p.  420. 

•)  Quam  sententiam  equidem  probare  non  possum;    v.  supra  p.  126  Ct 
adn.  5. 

•)  1.  1.  p.  380  sq. 


137 

ilii  docaenint  tum  praecipue  K.  SchoelU)  Sicut  igitur  in  ^m- 
retf^iovfav  x&v  vö(i(i>v  habendam,  ita  in  Im^stpotoviav  demagogomm 
eoatns  probnlenmate  opus  est,  quod  in  prima  contione  sextae 
lytaniae  populo  proponitur.  Tum  popnlus  —  disceptatione 
cta,  nt  opinor,  —  senatus  probulenma  accipit  aut  antiquat,  h. 
ooTpaxofopCav  haben  iubet  aut  vetat 

Qnoquo  modo  antem  illa  res  se  habet,  ntique  ratio,  quam 
prima  eamm,  quae  ad  aSeCac  dationem  habendae  sunt,  contio- 
a  adhibitam  puto,  alterins  popolisciti  privi,  h.  e.  civitatis  do- 
tdae,  simili tadine  comprobatur,  de  qua  nunc  panca  disseram. 

In  iis  enim  comitiis,  in  quibns  de  civitate  tribnenda  primum 

bstur,  senatns  ad  populum  probnleuma  ferret  necesse  fiiit,  ita 

i^m,  nt  nullo  modo  prorsns  liceret  in  comitiis  civitatis  dandae 

^tionem  ferre,  nisi  ea  rogatio   sive  petitio   antea   in   senatu 

probnlenmate  instructa  esset     Qnod  decreta  TcokxeCac,  quae 

X,  aperte  demonstrant,  in  quibns  semper  formnla  legitur, 
eenatns  rogationem  probnlenmate  comprobatam  ad  popnlnm 

i^fj^iod'ai  rjj   ßooX-g   tox  icpoiSpoo^   d  äv   Xij^cöot   irpoeSpsoetv 

[v  irpcorr^v  btxXrplav  (vel  elc  r^jv  Iztooaav  hxkririiav)  Tcpooar^a- 
"rtv  &tva  elc  TÖv  8i)|iov  xal  ypr^'^axinca  irepl  oÄtoö,  ifvcoinrjv  & 
^^'^tXXEodai  tfj<  ßooXiJc  elc  xöv  S-^Jjiov,  oti  Soxsi  Tg  ßGoX-g  xtX.*) 
^4^e  secnndnm  hoc  solnm  exemplnm  etiam  in  ea  contione,  in 
^&  quis  snpplex,  ut  aSsiac  dandae  causa  extraordinaria  comitia 
>i^vocentnr,  petat,  probnleuma  statuendum  est. 

Nunc  ad  alteram  contionem,  in  qua  de  ipsa  venia  danda 
^t  deneganda  agitur,  nos  vertamus. 

Atque  etiam  in  hac  extraordinaria  contione  probnleuma  se- 
^tus  ad  populum  delatum  esse  Gilbert  [,,  Staatsalt.  ^  I  p.  294] 
^tat.  Sed  quaeritur  ante  omnia,  quid  in  his  comitiis  maxime 
terfuerit  Senatus  fuit,  cum  popnlus  extraordinariam  contionem 
^nvocandam  decrevisset,  constituto  tempore  imperata  facere. 
V  priore  sane  concilio  et  senatns  ad  populum  probnleuma 
srtis  consiliis  instmctum  detnlerat  et  in  ipsa  disceptatione  sup- 

*)  In  Sitz.-Ber.  d.  k.  Bayr.  Acad.  d.  WissexLBch.  (philos.-hist.  Classe)  1886 
.  127  sqq. 

*)  cf.  e.  c.  CJA.  n  51.  382.  —  Eadem  formnla  etiam  in  icpo5evtac  decretis 
gitur;  cf.  CJA.  II 47.  50.  De  hac  formnla  probnleumatica  cf.  Hartel: 
Itnd.«  p.  166  sqq.;  cf.  etiam  Monceanx:  »Les  Prox.  Grecqnesc  p.  12.  78  sqq. 


138 

plex  causam  exposuerat,  cur  SSecav  dari  iustum  et  ipsi  populo 
utile  esset.    Quodsi  populus  precibus  illius  commotus  concesserat^ 
ut  in  extraordinaria  contione  de  diSeiac  datione  sufiragia  ferrentur, 
omnia  in  eo  posita  erant,  ut  prytanes  programmate  promulgato  coa- 
tionem  convocarent  populumque  in  suffragium  mitterent.    Qnare 
in  bis  comitiis  neque  iustum  probuleuma  neque  diseeptationeDcm 
fuisse  censeo.^)    Etenim  prius  concilium  disceptandi  facnltaten»^ 
dederat,  extraordinarium  re  omni  ratione  et  cogitatione  pertrac — 
tata  ad  id  tantum  constitutum  erat,  ut  populus  sufiragium  inirei' 
Atque   primum   quidem   öatpaxo^optac    —    ut   ipsum  nome; 
docet  —  rationem  eandem  fuisse  nemo  fere  hominum  doctonun  es 
qui  dissentiat.    Ad  banc  igitur  oatpaxo^popiav  id,  quod  Valeton  d^ 
iirtyetpOTovtof  exposuit,  referendum  esse  existimo^):  deliberationcDCÄ 
publicam  de  ea  re  nullam  fuisse  neque  in  senatu  neque  in  coa — 
cilio  populi.    Senatus  enim  in  iusta  quidem  actione  et  discepta— 
tione  una  cum  populo  agit  deliberatque,  sed  in  sufiragii  latiooe 
populus  solus  auctoritate  supremi  collegii  public!  non  coärcitus 
summam  potestatem  exercet,  qua  usus  aut  ^oxpoxo^opiav  habet 
aut   veniam   dat  aut   civitatis   donationem   confirmat.     Nam  to 
xoptov    tffi    TcoXiTstac    nemo    nisi    ipse   populus    tenet,*)    qui  »<J 
suum  arbitrium  summa  populiscita  priva  rata  aut  irrita  faeit,^) 


^)  Quam  sententiam  cum  alii  homines  docti  [cf.  Wachsmuth:  »Die 
Stadt  Athen  im  Altert.«  I  538,  qui  haec  dicit:  »Für  einzelne  Akte  des  sou- 
veränen Volkes,  für  die  Vornahme  des  Ostrakismos  und  wahrscheinlich  ßr 
einige  ähnliche  Geschäfte,  bei  denen  die  Debatte  wegfiel  und  einfach  phylen- 
weise  abgestimmt  wurde,  (wurde  die  &y°P^  ^^  Versammlungsplatz  benuUt)«] 
tum  imprimis  Valeton :  Mnemos.  n.  s.  XV  passim  (cf.  e.  c.  p.  27)  probavertint. 

•)  Valeton  quidem  putat  suffragii  lationem  senum  milium  »emper  cum 
concilio  eodem  die,  sed  alio  loco  habito  coniunctam  esse;  cf.  Mnemos.  n.  s. 
XV  p.  26. 

^)  Ad  solam  iaxpaxocpoptav  c^rte  haec  verba  pertinent  [1.  1.  p.  406]: 
»Tertium  argumentum  (quo  probatur  nullas  in  ostracismo  habitas  esse  deli- 
berationes)  certissimum  inest  in  modo  et  ratione  suffiragii  testularum,  quod 
per  scripturam  fit«. 

*)  cf.  Schoemann:  »Gr.  Alt.«  1373;  cf.  etiam  ea,  quae  Valeton:  Mne- 
mos. n.  8.  XV  e.  c.  p.  390  sqq.  397  de  voluntate  populi  attulit 

*)  cf.  quae  de  bis  rebus  initio  commentationis  diximns;  v.  etiam  supn 
p.  131  adn.  6;  praecipue  cf.  Schoemann:  »Antiqu.«  p.  100,  qui  haec  didt:  >..in 
absolutis  democratiis . . .  senatus  auctoritas   aut  nuUa  est  aut  admodum  ex- 

igua ,  neque  quidquam  tarn  certum  est  definitumque  legibus,  ut  boq 

plus  ubique  valeat  populi  arbitrium«.    Quae  verba  ftSeta«;  naturam  potissimum 
videntur  illustrare  (v.  supra  p.  7).     Cf.  denique  Perrot  1.  1.  p.  2  et  adn.  1. 


139 

cmn  alias  senatus  rem  pnblicam  gerat  et  administret  secnndnm 
decreta  tfjc  JxxXrioiac.  ^) 

Deinde  autem  is,  qaem  diximas,  actionis  tenor  decretis  :ro- 
XiTstac,  qnae  multa  extant,  comprobatur.  Civitatis  enim  dandae 
ratio,  qnam  hoc  loco  uberias  tractare  lieeat,  haec  fuit.') 

Si  quis  civium  ex  peregrinorum  sive  inquilinorum  numero  ali- 
qaem  civitate  dignum  putat,  rem  aut  ipse  aut  per  alium  ad  senatum 
refert,  qui  probuleuma  de  ea  re  perscriptum  per  prytanes  populo 
proponit  in  eontione  ordinaria,  quo  facto  disceptatio  fit,  placeatne 
populo  Atheniensium  hunc  bominem  civitate  donare.  Quod  ita 
factum  esse  in  ^oXitetac  decretis  formula  probuleumatica  aperte 
demonstrat^)  Si  autem  populo  civitatem  illi  impertire  visum 
est,  non  prius  rata  est  donatio,  quam  populus  in  proxima  eon- 
tione^) praesentibus  minimum  sex  milibus   civium   et  uno   eam 


')  Cf.  Perrot  1.  1.  p.  31  sqq. 

^)  Haue  rem  descripsit  [Dem.]  LIX89  sq.  Praeclare  rationem  civitatis 
irrogandoe  exposuit  Meier:  »de  bon.  damn.«  p.  57  sq.;  Caillemer:  »la  natu- 
ralis, ä  Ath.«  p.  13  sqq. 

•)  cf.  e.  c  CJA.  II  51.  —  Hoc  loco  strictim  de  formula  probuleumatica, 
quae  in  paucis  icoXitsia;  decretis  non  legitur,  et  de  praescriptionibus  titu- 
lorum  quorundam  agere  liceat.  In  titulo  CJA.  1154  additamento  (h.  e.  in 
ipeis  comitiis  iusto  senatus  probuleumate  non  facto)  rogatio  civitatis  dandae 
fertur,  tum  verba:  x'^jv  II  ij^Yj<pov  Soövat  xtX.  sequuntur,  quibus  praescribitur 
prytanibus,  ut  de  civitatis  datione  populum  in  extraordinaria  eontione  mittant 
in  suffiragium.  Titulo  autem  hoc  est  praescriptum :  eSo^sv  i^  ßouX^  xal  td)  8t,|1(j), 
et  formula  probuleumatica  in  eo  legitur  (cf.  CJA.  II  51.  280);  v.  de  hac  re 
snpra  78,  7.  In  CJA.  11 230  fragm.  a,  in  quo  titulo  legitur  formula  pro- 
buleumatica, in  proxima  eontione  populum  ad  suffiragia  vocare  prytanes 
iubentur;  nihilo  tamen  secius  hoc  praescriptum  est:  eSo^sv  icf)  ^-r^i^,  non 
hoc:  ISoJev  t^  ßooX{  xal  x«|»  Stjijkj),  quare  haec  verba  sequuntur:  etC^^toO-a:  kJ) 
Sr^fiu).  Scriptus  est  titulus  c.  Ol.  111;  cf.  de  hac  formula  Miller:  »de  decret. 
Att.«  p.  28;  cf.  etiam  Schubert:  »de  prox.  Att.«  p.  17,  qui  de  formula 
in  proxeniae  decretis  adhibita  disseruit,  et  Monceaux:  »Lex  Prox.  Gr.« 
p.  79  sqq.  In  CJA.  II 300  formula  probuleumatica  titulo  deest;  praescriptum 
hoc  est:  Pjo^zv  xA  ^^%  itaque  num  Eoehler  subscriptionem  recte  suppleverit: 
[tj  ßooX-f|]  6  87i|jLo<;,  dubito  [cf.  CJA.  U  263.  243].  De  bis  rebus  Blass  in  I.  Müllen 
»Handb.  d.  klaas.  Altert.- Wiss.«  I  p.  451  dieit  haec:  »Die  Sanktionierungsformel 
der  probuleumatischen  Dekrete  (lautet)  auf  den  Steinen  des  5.  und  4.  Jahr- 
hunderts  einmütig:  e^oSev  tq  ßoüX-g  xal  xip  Sy^iic});  nach  Euklid,  genauer  nach 
Ol.  124  [cf.  Miller:  »de  decret.  Att.«  p.  29],  findet  sich  daneben  auch  jene 
kürzere:  ^o^ev  tö)  8-fj|iü)«. 

*)  De  his  comitiis  v.  supra  p.  128  adn.  3. 


140 

confinnayit;^)prytane8  igitur  programmate  promulgato  poBlquam 
contionem  coDVocaverant,  bic  cados  ponnnt  et  populo  accedend 
caiculos  tradunt,')  anteqnam  peregrini')  in  contionem  admissi 
sunt  saeptaque  (xa  ^ifj^a)^)  sublata.^)  Qnibus  in  comitüs  doh 
iam  disceptatur  de  civitate  danda,  sed  populus  missis  ambagibos 
in  suffragium  mittitur;  quam  ob  causam  probnleuma  senatns  noa 
8tataendum  est.  Quod  ex  decretis  TcoXtxsCac  intellegitar,  in 
qnibus  hanc  formnlam  legimus:*)  sivat  x6v  Setva  'A*r^vaiov  aotov 
xal  Ix^övooc  xal  elvat  aoxcj)  Ypi^aad-at  ^oX-^c  xal  8ii5{too  Ttal  ypatjolac 
T^C  äv  ßoöXTjxat  xaxa  töv  vö(i.ov,  xoöc  Sä  7cpt>xdtV6i<;  xoic  tijv  thimv^ 
Tcpoxaveiav  Ttpoxavsooviac  Soovai  irepl  aotoo  rJjv  (]^f5yov  x^  8T][it[)  sie 
X7]v  7rp(i)T7]v  lxxXTr]ofav.'^)    Verba  autem:  toDc  &  Trpardvet?. . ..  Soö- 


')  Oncken:  »Staatsl.«  II 457  pntat  Clisthenem  primum  rationem  ciTi- 
tatis  dandae  posteriore  aetate  usitatam  adhibuisse;  cum  enim  ille  haecdicat: 
»Man  darf  zuversichtlich  annehmen,  dass  das  Verfahren,  das  in  der  späteren 
Zeit  bei  Einführung  von  Neubürgem  rechtens  war,  von  ihm  (i.  e.  a  Clisthene) 
zuerst  angewendet  worden  ist«,  ea  ad  senum  milium  suffiragii  lationem  in* 
stitutam  pertinere  videtur  existimare.  Busolt  autem  secundum  Aemilii 
Szdntö  sententiam  [cf.  N.  Rhein.  Mus.  XL  p.  507  adn.  1]  id  ante  annum  369 
et  post  Euclidem  archontem  demum  (i.  e.  inter  annos  400  et  370  a.  Chr.  n.) 
factum  esse  probavit  1.  1.  §  154  p.  139,  7;  cf.  Valeton:  Mnemos.  n.  s.  XVp.2 
et  adn.  2  sqq.  p.  3  sq.  Quod  ad  senum  milium  sufiragium  in  ootpoxo^opt? 
ferendum  attinet,  Clisthenem  id  instituisse  Valeton  contendit  [L  1.  X^ 
p.  10],  id  quod  non  veri  dissimile  est.  In  ostracismo  igitur  habende  seoiUD 
milium  suffiragii  latio  prima  est  adhibita.  Quo  autem  tempore  hoc  mSnr 
gium  de  impunitate  danda  institutum  sit,  non  satis  liquet:  fortasse  id  qoo- 
que  iam  Clisthenis  aetate  fiEictum  est,  si  quidem  ille  £Setav  publice  institoit 
(v.  supra  p.  7);  utique  autem,  ut  ait  Valeton  (1.  1.  XV  p.  4)  »haec  senimi 
milium  actio...  ad  quintum  etiam  saeculum  pertinere  videtur«.  Quod  si 
verum  esset,  hoc  de  impunitate  danda  suffragium  senum  milium  tempore  an* 
tiquius  esset  quam  illud  de  civitatis  datione  confirmanda  [cf.  Valeton  1 1* 
XV  p.  3] ;  quamquam  argumentum,  quod  Valeton  affert,  non  certum  est;  t. 
supra  p.  119  adn.  4. 

*)  Alia  res  est:  tlo^pepetv  xb  ootpaxov;  cf.  Valeton  1.  1.  XVI  p.  15  sq. 

•)  V.  de  hac  re  p.  89  adn.  6. 

*)  De  his  cf.  Valeton  1.  1.  XV  p.  27  sqq. 

*)  R^m  accurate  descripsit  Valeton  1.  1.  XV  p.  31  sq. 

•)  cf.  CJA.  II 243.  272.  273.  288.  361.  Decreta  collata  aflFert  Haitd: 
»Stud.«  p.  272  sq.;  cf.  Gilbert:  »Staatsalt.«  I  p.  176,2;  Caillemer  Li 
p.  14  sqq.  38  sqq.;  Buermann:  Jahrb.  f.  klass.  Phil.  Suppl.  X  p.  347;Siint6: 
»Unters,  üb.  d.  att.  Bflrgerrecht«  in  »Unters,  aus  d.  alt.  Gesch.«  p.  19  sqq. 

^)  Haec,  quae  extant,  decreta  post  primam  actionem  sunt  in  tabulis  in- 
scripta,  deinde  collocata.    In  his  prytanes  alteram  contionem  constituere  in- 


141 

voi. . .  d)v  ^fffov^  qnae  nihil  aliud  nisi  snffragia  a  popolo  ferenda 
significant,  ad  alteram  contionem,  qua  donatio  rata  fit,  pertinere 
dilacide  intellegitur  ex  titulo  Attico  [CIA.  II  309  ys.  29  sqq.], 
abi  haec  legantur:  to[Dc  Sh  ^rpoTiveic  ol  av  to^J/dcvcoaiv  Trporaveo- 
qvt[6<  Soövot  TfjV  ^fffov  97epl  T7]]c  Siüpeä^  ^TCstSav  l7rixo[pa>d^,  slaa^a- 
Ifsfv  &  t})v  8]oxt(jLaotav  to6<  Äeo|i[oddTa<;. . .,  et  ex  popnli  deereto, 
qaod  extat  in  CIA.  II  300  vs.  46  sqq.,  nbi  legimns  haec:  looc 
Sfe  icpjordtvetc  6oövat  Tcepl  [aöxoö  t^v  tl^fj'f ov]  elc  tyiv  «pcoTYjv  ixxXT][(3fav, 
TOo<;  &  ^so]{iO'^ot<:  sloa^aYetv  [aot^  t7]v  8oxt|i]aaiav. . . .  Nam  ex- 
amen  in  iudicio  heliastico  tum  demum  factum  est,  cum  populus 
maximo  in  comitiatu  donationem  ratam  fecerat.')  Confirmato 
igitur  a  contione  psephismate  Atheniensium  cuilibet,  cui  potestas 
est  (h.  e.  xoic  kicvzl\Loi(;)j  rogatorem  icapavötj^v  in  iudicio  accusare 
licet')  Quodsi  heliastae  illud  decretnm  contra  leges  factum 
esse  iudicayerunt,  rescinditur  donatio.  Posterioribus  autem  tem- 
poribus  Tpa(p>]c  7rapavö(ia>v  vice  Soxtpiaa^a^  omnium  noYorum  civi- 
um  in  heliastico  iudicio  facta  est,  cui  donatio  diiudicanda  com- 
missa   est.^)     Velut   in   titulo   allato   [CIA.  II  300  vs.  46  sqq.] 


bentnr,  qua  donatio  rata  fiat.  Horum  autem  extraordinariorum  comitioram 
tabulae  non  extant;  cf.  »Wien.  Stnd.«  1282. 

^)  cf.  Valeton:  Mnemos.  n.  s.  XV  p.  25;  Sz&ntö  1.  1.  p.  20  sq.,  qui 
secunduin  sententiam  Hartelianam  eani,  de  qua  agitur,  formulam  non  ad  se- 
candum,  sed  ad  tertium  concilium  pertinere  dicit. 

•)  cf.  [Dem.]  LIX90;  Gilbert  I  p.  176,1;  Busolt  §  16  p.  16.  §  154 
p.  139,5;  Caillemer:  »la  naturalis,  a  Ath.«  p.  13  sqq.;  Szäntö  1.  1.  p.  7  sqq. 

•)  cf.  Gilbert  I  p.  176,1;  Schubert:  »de  prox.  Att.«  p.  45,2;  Buermann 
1.  1.  p.  361;  Szantö  1.  1.  p.  2.  7  sqq.  18  sq.;  Busolt  1.  1.  §  154  p.  139,8; 
Caillemer  1.  1.  p.  15.  39.  Ea,  quam  supra  diximus,  sententia  id  refutatur, 
qnod  Fränkel:  »Die  att.  Geschworenenger.«  p.  34  sqq.  exposuit. 

*)  Id  rogatori  quidem  donationem  non  difficiliorem ,  sed  potius  facili- 
orem  reddidisse  equidem  opinor.  Nam  rogator,  cum  icapay6}jio>v  eum  accusare 
liceret,  periculum  non  parvum  adibat.  Peregrinis  autem  donatio  Soxifiaoi«  in- 
stitnta  difißcilior  est  facta;  cf  Busolt  §  154  p.  139;  cf.  etiam  Szäntö  1.  1. 
p.  19,  qui  de  hac  re  dicit:  »Man  machte  also  einen  Fortschritt  von  der 
willkdrlichen  Gerichtsverhandlung  (Ypo^f^  ncxpavofiwv)  zur  regulären,  gesetzlich 
fixierten  (Soxt^iaata)«.  —  Hartel  quidem,  qui  (»Stud.«  p.  275)  haec  dicit: 
»...der  Strafverhängung  über  den  Antragsteller  geschieht  weder  bei  Ps.- 
Plntarch  (ubi  TP^?^^  napavopuv  contra  civitatis  dationem  instructae  mentio 
fit)  noch  bei  Aeschinee  R.  g.  Etes.  §  195  Erwähnung;  erst  Max.  Planudes 
ZQ  Hermog.  V  343  W.  weiss  von  einer  Geldbusse  des  Thrasybulos  zu  mel- 
den«, "^poLfr^v  icapavdpKuv,  de  qua  hie  agitur,  non  adhibitam  vult,  ut  ipsius 
verbis  (»Stud.«  p.  271)  utar:  »im  strengtechnischen  Sinn«;  sed  id  reiciendum 


142 

haec  leguntur:  too?  S^  7rp]oTivet<;  Soövoi  irepl  [aoxoö  tyjv  ^f^fov]...., 
xooc  Sk  ■^eajjiod^ac  sloa^aYelv  [at)X(}>  t}]v  Soxtjijaotav  tf^c  miisii^ 
[xal  TfjC  Scopeäc]  elc  x6  Sixaonjptov  xa[Ta  xöv  vö{iov...*)    Sed  hae^ 
hactenus. 

Itaque  omnia,  quae  singillatim  exposui,  complexo  hoc  mih 
statuendum  est:  in  extraordinaria  contione  vel  in  senum  milionBi^ 
Buffragii  latione  nee  iustum  probnleuma,  qnod  omnino  non  sem — 
per  opus  fuisse  Miller  [„de  decretis  Atticis"  p.  7]  recte  demon- 
stravit,  nee  disceptationem  faetam  esse  ant  de  öatpaxo^opiq^  habend& 
ant  de  civitatis  donatione  comprobanda  ant  de  ipsa  venia  danda. 

Postremo  ad  eam  ordinariam  contionem  nos  vertamus,  in 
qua  e.  e.  debitori  publico  cum  populi  venia  remissionem  ro- 
gare  licebat.  Atqne  primum  quidem  ante  comitia  babita  h 
6(pd\(Ay  T(j)  8ri\Looli!^  in  senatu  remissionis  rogationem  fert.  Deinde 
autem  in  contione  senatus  consessui  proxima,  euius  programma 


esse  puto;  cf.  Gilbert  I  p.  176  adn.  1;  Sz&nt<5  1.  1.  p.  8;  cf.  etiam  Hofmann: 
»de  iiirandi  formulis«  p.  11  et  adn.  2. 

»)  cf.  CJA.  II  309.  312.  318.  397.  —  In  CJA.  U  395  (factum  est  hoc 
psephisma  medio  fere  saeculo  a.  Chr.  n.  tertio)  decemitur  a  populo  civitatem 
homini  cuidam  dandam  esse,  si  Soxt|i/xotq(  probatus  sit.  Altera  autem  contio, 
quae  ad  dationem  confirmandam  habenda  est  ante  Soxifiaalav,  non  commemo- 
ratur  [cf.  Hartel:  »Stud.«  p.  273,  qui  etiam  alia  exempla  affert].  Paulo 
discrepat  titulus  in  CJA.  11 401,  ubi  decemitur  hominem  quendam  probatum 
$oxi}j.aotqc   civitate    donandum,    Soxi{jLaoiav    autem    thesmothetis   instmeiKiam 

esse ;  deinde  haec  leguntur :  xal  [8]oövat  icepl  [a5jT0ü  t4)v  ^jz-r^cpov  xal  ji-Jj « 

airo--.  Idne  ad  thesmothetas  an  ad  prytanes  pertinet?  In  titulo,  qui  in 
CJA.  II 455  extat,  formulam  probuleumaticam  et  ius  coronae  a  popolo  de- 
cretum  (vs.  9)  haec  sequuntur :  [8e86]o8«t  8i  a6T<f>  xal  iroXttetav  [xata  tiv  vojiov 
atTT|Oa][jjiv](f)'  to5^  hl  ^so^oOira^  xtX.  Alterius  contionis  mentio  non  fit  {d- 
Hartel:  »Stud.«  p.  273,  qui  ita  suppleri  vult:  [5886]oÖ«at  hk  o^tcj)  xal  «oXittiav 
[5oxt|iÄod^vxt  6v  8ixaorr)pt](})).  Ex  quibus  rebus  Fränkel:  »Die  att.  G^eschwore- 
nenger.«  p.  37  collegit  illo  tempore  Soxi)xaoiav  alterius  contionis  vicem  prae- 
stitisse;  cf.  Hartel:  »Stud.«  p.  275  sq.;  Buermann  1.  1.  p.  349;  Caillemer  L 
1.  p.  15;  Sz4ntö  I.  1.  p.  24,  qui  illo  tempore  civitatem  statim  in  prima  (vel 
secundum  sententiam  Hartelianam:  in  altera)  contione  a  sex  milibus  avium 
decretam  esse  putat;  Gilbert  autem:  Jahrb.  f.  klass.  Phil.  1879  p.  230  etiam 
tum  duabus  contionibus  opus  fuisse  statuit  his  verbis:  »Sie  (i.  e.  die  dritte 
Formel)  sagt  vom  Standpunkte  der  vollendeten,  doppelten  Volksabstimmung 
*e8  sei  dem  Betreffenden  das  Bürgerrecht  erteilt' ...  —  De  formularum 
spedebus  in  decretis  icoXtttta;  adhibitis  cf.  tabulas  apud  Caillemer  l  l- 
p.  38—40;  Szdntö  1.  1.  p.  2;  cf.  etiam  Valeton:  Mnemos.  n.  s.  XV  p.  2. 


143 

itea  promalgatum  est,  senatus  rogationem  probuleumate  in- 
mctam  populo  proponit  et  rogator,  sive  debitor  ipse  sive  alias 
lis,  causis  expositis  remissionem  a  populo  petit,  qni  rogationem 
U  probat  aut  antiquat  Qnam  rem  Demosthenes  [XXIV  47]  bis 
txhis  descripsit:  xal  6  (i^  vöjioc,  obS"  hcetSav  t/jv  äSeiav  sopTjTat 
;,  S8tt>xsv  a><;  av  ßooXirjTaL  irpAirstv,  oXX'  wc  av  rg  ßGoX-g  xal  tcp 
j{K^  Sox-g*  et  ibidem:  ...aXXa  xal  Trpooin  o&x  elc  r^v  ßouXifjv, 
»x  sie  xöv  S-^iJLOV  eiTTcov  Trcpl  TODTcov  oöSdv  ....*)  Haec  igitur  oratoris 
irba  ultimam  legis  a  Demosthene  [XXIV  45]  commemoratae 
iragrapbom  confirmant,  nbi  legnntnr  baec:  xöis  (sc.  ^ir)9iaa|iiva)v 
^^jVaicöv  TTjV  äSeiov  irpöxov)  8^  ^eivat  xpTjjiaxfCetv  xa-^'  o  xt  av  rg 
>3X^  xal  x(f>  or][i.({)  Sox-q.  Deniqne  etiam  alia  Demostbenis  [XXIV  48] 
erba  buc  pertinent:  et  xt  Sfxotov  SßooXoo  wpAxxsiv,  ^rpöxov  |jiv  irpöa- 
5ov  Ypd^[>aoOai  7rpo<;  xYjv  ßooXrjV,  elxa  xcp  Sf^jicp  8taXe)(^jvat,  xal  xö^' 
5rid^,  el  iraotv  'Adr^vaCotc  ISoxei,  7pdf  stv  xal  vo|iodeteiv  icepl  tooxwv. 

erba  autem:  Tcpwxov  [u^  TrpöooSov 8caXs)(^ivai  ad  eaordinaria 

omitia^  qnae  veniam  datam  sequantur,  referenda  esse  verba  ante- 
Mientia:  xal  xö^'  oiixax;,  ei  ;raotv  'A^vatotc  iSöxet,*)  docent^) 

Cap.  IT.  De  loco,  qno  comitia  aSeCo^  dandae  babita 
int.*) 

Tituli  Attici,  quorum  nunc  magna  copia  extat,   cum  multa 
nova  nos  docent  tum  ea  loca,  quibns  populi  contio  de  salute 

')  Cf.  etiam  initium  legis,  quae  eztat  apnd  Demoethenem  XXIV  50. 

')  cf.  initium  psephismatis  Patroclidis  ab  Andocide  de  myst.  §  77 
mmemorati. 

')  Haec,  ut  demonstravi,  benefidi,  ad  quod  irrogandum  dth^cf,  rogatori 
»US  erat,  psephismate  tribuendi  ratio  fuit.  Quod  tamen  ad  eiusmodi 
nefidum  lege  priva  impertiendum  attinet,  quoniam  in  lege  ferenda 
natus  populusque  et  nomothetae  h.  e.  iudicium  heliasticum  [cf.  Fränkel : 
He  att.  Geschworenenger.«  p.  23  sqq.]  una  agebant  [de  nomothesia  Attica 
.  Schoell:  Sitz.-Ber.  d.  k.  Bayr.  Acad.  d.  Wiss.  1886  p.  83  sqq.  praedare 
;it;  cf.  imprimis  p.  127  sqq.],  praeter  ultimam  in  senatu  comitiisqae  acti- 
lem  a  nomothetis  de  hoc  privilegio  concedendo  deliberaretur,  necesse  erat 
f.  Schoemann:  »de  com.  Ath.«  p.  273  sqq.].  Velut  immunitatem,  qua 
lis  frueretur,  aut  lege  aut  populiscito  constitutam  esse  Demosthenes 
X131  affirmat  [cf.  »Wien.  Stud.«  Vn64;  cf.  etiam  CJA.  11115b].  At 
!ro  in  hoc  privilegio  de  ^Seiqc  danda  cogitari  non  posse  supra  p.  84  de- 
onstrare  studui.  Omnino  Valeton  [Mnemos.  n.  s.  XV  p.  7.  15  sqq.]  qui- 
im  privilegia  in  iure  Attico  fuisse  negat;  v.  supra  cap.  1  initio(p.  113,1). 

*)  Ea,  de  quibus  hoc  loco  sermo  fit,  ad  solam  rogandi  veniam  pertinere 
dentur. 


144 

rei  publicae  gravissima  cepit  consilia,  accaratissime  significant: 
velut  contiones  in  theatro,^)  in  Dionysi  templo,*)  in  Piraeo/) 
quarum  nostris  quidem  temporibus  certiores  habemos  notitias, 
quam  antea  id  fieri  potuit.  Verum  ne  ex  titulis  quidem,  nuia 
quando  ^xxX-rjaiat  Iv  rg  a^opc^  fuerint  vel,  ut  aliter  sententiam  ex- 
plicem,  quo  loco  populiscitis  priyis  irrogandis  comitia  habit^ 
sint,  cognoscitnr;  nee  monumenta  litterarum  quidquam  de  re 
proposita  tradunt,  quare  ex  öaxpaxo^op^ac  similitudine  ea,  de  qua 
agitur,  res  colligenda  est. 

Populum  enim  in  ootpaxofopf«^  tributim  in  foro*)  suffragia 
tulisse  apud  Plutarchum  legimus,  qui  [in  yita  Aristidis  cap.  VII] 
rationem  öatpaxo^optac  habendae  copiosius  bis  deseripsit:  ""OaTpoexov 
Xaß(i)V  Sxa<3To<;  xal  7pdt<j>a?  8v  IßoöXeto  [Lsraof^aat  t(5v  TCoXtröv,  l^spsv 
elc  Sva  xö:rov  zffi  a^opag  7CsptxeypaY[iivov  h  x6xX(p  Spoydxtot;.  Oi 
8'  äpT^ovtec  TtpcbTov  |jiv  SiYjpt^oov  x6  aojiTrav  h  TaoTi]>  tcov  öotpixwy 
ffXfj^C*  el  7ap  l^axtaxtXiwv  SXdxxovsc  ol  Ypd^avxsc  e^sv,  aTsXf|C  y]v 
6  ISootpaxio(i.ö<;.*)  De  oGxpaxo^opioj  igitur  id  valuisse  constat. 
Ex  omnium  autem  (I^Yj^iaiidtcov  in'  avSpC  inter  sese  similitndioe 
senum  milium  suffragia  semper  tributim  in  foro  lata  esse  a  po- 
pulo  E.  Curtius  [„Att.  Stud."  11  40^)]  conieetavit  Nam,  ut  tri- 
butim in  öoTpaxofpopiof  testae^)  a  populo  ferrentur,®)  lex  erat,  quon- 
iam  haec  aliquante  commodior  erat  ratio  et  decuplo   brevior/> 

')  Cf.  CJA.  II 377.  381.  392. 

*)  cf.  CJA.  II 307. 

')  cf.  CJA.  11401.  417;  Reusch:  »de  dieb.  cont.  ordin.«  p.  4. 

*)  Quare  poeta  quidam  (cf.  Hesych.  s.  v.  K«pafi[t]tx7]  jxaoxtSl  non  infac«t^ 
de  >x6pap.tx^  jidoxtY^«  dicit.  De  hac  re  cf.  schol.  ad  Arist.  £qu.  855;  Philoch. 
fr.  79  b;  Lex.  Rhet.  Cantabr.  (ed.  Pors.)  p.  675, 12  sqq.  (ed.  Houtsma  p.  24); 
Poll.  VIII 20;  Schoemann:  »de  com.  Ath.«  p.  244  sq.;  eundem:  »Gr.  Alt-* 
1398;  Perrot:  »le  droit  publ.«  p.  7  sq.  43;  Wachsmuth:  »Die  Stadt  Athen 
im  Altert.«  I  p.  538. 

*)  cf.  Schoemann:  »de  com.  Ath.«  p.  245.  —  De  archontibus  huic  mn- 
neri  praefectis  cf.  Valeton:  Mnemos.  n.  s.  XV  p.  26. 

^)  vel  in  Abhdl.  d.  k.  Ges.  d.  Wiss.  zu  Gott.  XII 156;  cf.  eundem: 
Monatsber.  d.  Berl.  Akad.  d.  Wiss.  1878  p.  86  sq.;  Gilbert:  »Staatsalt« 
I  p.  271  et  adn.  5;  Busolt:  »Gr.  Alt.«  §  189  p.  170;  Wachsmuth  1. 1. 1 538; 
cf.  etiam  Valeton  1.  1.  XV  p.  25. 

^)  De  his  cf.  Valeton:  Mnemos.  n.  s.  XVI  p.  16  sqq. 

®)  De  modo  eius  sufiragii  lationis  cf.  Valeton  ibid.  p.  12  sqq. 

•)  cf.  Fränkel:  »Die  att.  Geschworenenger.«  p.  15. 


146 

imprimis   aatem  propter  fanins   contionis   sollemnitatem.     Qnod 

aeqae  ad   omnes   sennin   miliam   snffragii   lationes  pertinet,   in 

qnibüs  non  pars  popnli   comitia   habet,   sed   totus  populns  — 

ant  qni  eins  yice    fangontar  —,  nt  summa  potestate  utatar.^) 

Htec  antem  comitia  nuUo  alio  loco   habebantar   nisi  in  foro.') 

Quo  ciyitas  vetere  et  soUemni  more,  ut  coUegii  instar  de  rebns 

grayissimis   consilia   caperet,  convenit   „xara    ^oXdc^,')   quarum 

beroes  in  proximo  Areo  colle  collocati  erant.^)    In  ipso  medio 

foro  arae  Daodeeim  Deornm^)  fnernot,  quibus  praesentibus  po- 

pnlas  smnmnm  ins  exercait,  nee  procnl   Misericordiae  ara,  qua 

söpplices  perfugio  atebantnr.^)    Deniqne  hoc  loco,  ut  Curtius') 

studuit  demonstrare,  antiqnus  expiationis  locus  fiiit,  Leocorium,^) 

qUo  popnlum  in  his  sollemnibus  contionibus  vetere  more  usum 

^Bse  yidetnr  verisimile.    Nam  piacula  et  lustrationes  cum  uni- 

'^iqne  actioni  publicae  antecedebant,')  tum  imprimis  populi  con- 

'liis;  sollemnitas  autem  sacrorum  ante  illa  comitia,  in  quibus 

>]7ia|iata  Itc'  avSpi  rata  fiebant,  immolatorum  Leocorii  sanctitate 

^cta  est.    Haec  igitur  nova  et  gravis  causa  videtur  esse,  cur 

^nitia  diiStia^  dandae  hoc  loco  habita  sint    Accedit,   quod,  ut 

^pra  demonstrare   studuimus,^®)  in  iSeC^  notio   aliqua   ad  res 


*)  V.  supra  cap.  IH  passim. 

')  De  voce  ixopa;,  qna  exxX-rjota  significatur,  cf.  e.  c.  Curtius:  Abhdl. 
Oött.  Ges.  d.  Wi88.  XII 127;  Wachainuth  1.  1.  I  p.  486  et  adn.  3 ;  Paulyi: 
^^1-Encycl.c  1 1  p.  579. 

»)  cf.  Busolt  §  189  p.  171.2;  Valeton  1.  1.  XV  p.  31. 

*)  cf.  Borsian:  »Geogr.  v.  Griech.«  I  p.  283. 

*)  De  hac  ara  cf.  Herod.  VI108;  Tlmc.  VI  54,6;  Lyc.  adv.  Leoer.  93. 
^  eins  situ  cf.  Wachsmuth  1.  1.  I  p.  200.  201  et  adn.  1;  Bursian  1.  1.  I 
^.  281. 

*)  De  arae  situ  cf.  Wacbsmath  1.  1.  I  p.  211  adn.  7.  212. 

')  cf.  Monatsber.  d.  Berl.  Akad.  1878  p.  77  sqq. 

*)  Thucydides  120,2  id  commemorat  his:  xb  Aetuxdptov  xaXoojuvov;  cf. 
Dem.  LIV  7.  De  situ  Leocorii  cf.  ea,  quae  Wachsmuth  exposuit  1 204,1. 
212,2  sq.  —  Forum  eorum  conciliorum,  de  quibus  agitur,  locum  ftiisse  nemo 
fere  est,  qui  neget;  sed  quae  pars  fucrit,  in  eo  non  consentiunt  homines 
locti.    A  Curtio  dissentit  Valeton  1.  1.  XV  p.  32  adn.  1. 

•)  cf.  Harpocr.  s.  v.  xa^tipotov  (quem  locum  Suidas  s.  v.  exscripsit): 
E^^ü^  •Jjv  'A^VTjot  xadatpeiv  x^^y  lxxXY|Otav  xal  id  diax^a  xal  oXco^  xaq  toö 
rr^oo  aov6^{  fuxpoi^  icdvo  yoi^^w.<:,  &nsp  (uy6}xaCov  xad^ota;  Curtius:  Mo- 
latsber.  d.  Berl.  Akad.  1878  p.  81. 

^*)  y.  supra  libri  alterius  cap.  I  s.  f. 

10 


146 

sacras  pertinens  et  ea  expiationis  cuiusdam  fuit ,  Potuitrie  igit»i 
aptior  ad  eam  dandam    locus   inveniri    qnam   forum,   si  quideift 
Leocoriiim  ibi  fuit?  Adde,  quod  e.  c.  ei  aSst^  opus  fuit,  qui,  ttt 
ex  aerario  deorum  pecuniae  in  usum  publicum  et  profanum  de- 
promerentur,  rogaturus  erat,  quae  rogatio,  quia   deos  ipsos  via- 
labat,  praeeipue  expiauda  erat.      Sed   id,   quamquam   probabile 
videtur,  pro  certo  dici  non  potest     Id   unum    tenendum  est,  \ät 
opinor,  de  aMaq  datione  in  foro  suffragia  lata  esse  a  populo,  id. 
quod  iam  Augustus  Boeckh  [„Staatsh.  d.  Ath."  lU  p.  51]  coniecit. 
Verum  vir  doctissimus,  qui  a^opav  ordinarium  comitiorum  Iocued 
fuisse  putat,  de  perfectae  quidem  democratiae  temporibus  in  eo 
mihi  videtur  errare.     Nam   antiquioribus   tautum   temporibas  si 
non  semper,  tamen  plerumque  in  foro  comitia  babita  sunt^^iquan 
morem  usque  ad  postrema  tempora  populus  teuebat,  cum  tota 
civitas  collegii  instar  conveniebat,*)  et  tum  quidem  forum  extra- 
ordinarius  locus  extraordinariarum  contionum  fuit. 

His  extraordinariis  comitiis,  in  quibus  de  ipsa  venia  danda 
aut  deneganda  agebatur,  ordinaria  antecessisse  demonstravimus, 
in  quibus  rogatorem  supplicis  nomine  populum  adire  necesse 
erat.  Quae  ordinaria  comitia  non  in  foro,  sed  multis  aliis  co- 
mitiorum locis  habita  esse  per  se  ipsum  intellegitur.  Supplicesenim 
aut  in  ara  Matris  Deorum  aut  Misericordiae  considere  solebant 
aut  in  ara  Dianae  Muuichiae  aut  aliis  locis  sacris,^)  dum  in  se- 
natum*) aut  in  contionem  productis  facultas  daretur  impune  a  po- 
pulo,  ut  extraordinaria  contio  convocaretur,  petendi,  in  qua  ipsis 
venia  rogationis  cuiusdam  ferendae  irrogaretur.  Atque  Gilbert 
quidem  [„Staatsalt."  I  p.  294]  supplices  omnes  in  ara  Pnycis 
ramum  oleae  posuisse  putat.    Sed  constitutum  locum  omnino  non 


')  Cf.  Schoemann:  »Gr.  Alt.«  I  p.  382;  eundem:  >Antiqu.«  p.  219  sq. 
Perrot:  »le  droit  piibl.«  p.  4  sqq.;  Wachsnmth  1.  1.  I  p.  487  sqq. 

*)  cf.  Wachsniuth  1.  1.  I  p.  490.  538. 

^)  Matris  Deorum  et  Misericordiae  arae,  ut  supra  120,6  dixi,  in  foro 
erant;  cf.  Aesch.  160;  Paus.  117,1;  Wachsmuth  1.  1.  I  211  sq.  De  axa 
Dianae  Munichiae  cf.  Lys.  XIII  24  et  Frohbergeri  adn.  ad  h.  L;  v.  etiam 
8upra  p.  112,3. 

*)  In  tholo  (aut  in  curia)  xotv-J]  ^oxta  erat,  qua  supplices  utebantur  per* 
fugio  Lde  hac  re  cf.  Preller:  »Gr.  Mythol.«  1*425;  Curtius:  Abhdl.  XII 175  sqq.; 
V.  supra  p.  134  adn.  5];  itaque  id  quoque  fieri  potuisse  opinor,  ut  supplices 
statim  ad  illam  aram  confugerent. 


147 

'  « 

fuisse  equidem  opinor.  Itaqae  cum  prytanes  edixissent,  quo 
loco  illa  contio,  in  qua  impune  verba  facere  (aosö^;  Xi^stv)  liceret, 
baberetur,  supplices  ad  aram  aliquam  eo  loco  exstructam  se  con- 
ferebant,  ut  in  tutela  dei  essent.  Quod  quinto  et  imprimis  quarto 
a.  Chr.  n.  saeculo  plerumque  in  Pnyce  factum  esse  verisimile  est. ') 
SedMunichiae')  quoque  comitia  habita  esse  accepimus,^)  tum  sup- 
plices saepissime  ad  aram  Dianae  Munichiae^)  confugisse  opinor.^) 
Nunc  ad  eam  contionem,  in  qua  de  ipsius  veniae  rogandi  datione 
actum  est,  redeamus.  Quam  ex  ooxf/xxo'fopfac  similitudine  in  foro 
babitam  esse  pro  certo  statuendum  est.    Atque  eodem  loco  quin 

')  Nam  Pnyx  illo  tempore  Ordinarius  comitiorum  locus  fuit;  cf.  Gilbert 
I  p.  270,4;  Wachsmuth  1.  1.  1538;  Busolt  §  189  p.   170,2. 

')  in  theatro  scilicet;  cf.  Wachsmuth   1.   1.   1320;   Bursian  1.   1.   1269. 

»)  cf.  Thuc.  VIII 93;  Xen.  H.  Gr.  114,32;  Lys.  XIII 32.  55.  —  Posteri- 
oribus  temporibus  plerumque  in  theatro  comitia  habebantur;  »ip/atpsclat« 
Tantum  in  Pnyce  fiebant;  cf.  Pol).  VIII 133;  Hesych.  s.  v.  tcv65;  Busolt  §  189 
^  170, 4  sq. 

*)  cf.  Wachsmuth  1.  1.  I  p.  319  sq. 

*)  Omnino  cum  contiones  aut  in  urbe  aut  in  Piraeo  erant  constitutae, 
tum  eo  se  conferebant  supplices.  Et  priore  quidem  aetate  tantum  rerum  na- 
raliom  causa  in  Piraeo  contiones  habebantur,  posteriore  autem  saepius;  cf. 
Gilbert  1271  et  adn.  4;  Busolt  §  189  p.  170,5.  —  De  titulis  Atticis  huc 
pertinentibus  cf.  Rausch  1.  1.  p.  4  sq.  —  Alia  a^sta^  acquirendae  \Lr^voxal^  causa 
fuerit,  si  quidem  id  populiscitum  privum  in  eadem  contione,  in  qua  }i.y^vüty^<; 
supplex  rogabat,  ratum  est  factum.  Quod  si  verum  est,  ad  eam  solam  con- 
tionem  acriptorum,  imprimis  oratorum,  loci  pertinent,  quibus  }jl7]vütTjV  ali- 
qnem  supplicis  ritu  Munichiam  aut  in  forum  ad  aras  quasdam  confiigisse  si- 
gnificator.  Plerumque  inquilinos  quidem,  qui  in  Piraeo  habitabant,  Munichiam 
aut  in  forum,  ubi  cives  peregrinique  negotia  gerebant,  se  contulisse  constat. 
[Utrum  illis  locis  semper  de  urbis  foro  (de  hoc  cf.  Valeton:  Mnemos.  n.  s. 
XV  p.  25;  cf.  etiam  Paulyi:  »Real-Encycl.«  1 1  p.  580  sq.;  Curtius:  Abhdl. 
d.  Gott.  Ges.  XIl  159  sq.;  Bursian  1.  1.  I  p.  280  sq.)  an  interdum  de  i^opri 
Piraei  (4j  ^Iicico^jisto^  är^opa;  cf.  Bursian  1.  1.  I  p.  269  et  adn.  1)  cogitandum 
ait,  non  satis  liquet.]  Velut  Menonem,  Phidiae  indieem,  in  foro  supplicem 
consedisse  accepimus;  cf.  Plut.  Per.  XXXI.  Agoratus  Munichiae  in  ara 
sopplex  invenitur,  quia  postea  Munichiae  in  theatro  comitia  habita  sunt ;  ct. 
Lys.  XIII 24.  32.  Nee  secus  illa  loca  in  indiciis  a  servis  factis  saepe  com- 
memorantur.  —  Ceterum  scriptorum  loci,  quibus  de  impunitate  jifjvrnai; 
concessa  agitur,  argumento  esse  })0S8unt,  quod  illa  <^os:tt  in  eadem  contione 
petita  et  rata  facta  est;  cf.  de  hac  rc  e.  c.  Lys.  XIII  55:  ...Sxs  -tj  £xx).yjt>x 
Moüvtyiaatv  ev  tü)  ^axpcj)  syi^vsto  .  .  . ,  Tza^d-^zi  ub'zhv  zlq  töv  oyjjjlov  xal  sopt- 
axovTou  ahxC^  [statim  in  illa  videlicct  contione,  id  quod  in  omnibus  indiciis 
factum  ease  verisimile  est]  ^osiav.  De  hac  igitur  impunitate,  omnino  de  hoc 
iMaui  genere  [de  quo  s.  B  egij,  non  in  foro  suflragia  lata  esso  o]^inor. 

10* 


civitatis  donatio  sex  miliam  civium  sufiragiis  confirmata  sit,  nou 
dubito.^)  In  foro  igitar  comitia  illa  fuerunt,  in  quibus  prytanes 
nihil  aliud  nisi  populum  in  suffragiam  miserunt;  contio  anten»- 
praecedens,  in  qua  populus  peregrinum  aliquem  ciyitate  donan- 
dum  esse  decrevit,  modo  in  Pnyce,  modo  in  Piraeo,  modo  m 
theatro  habita  est  Velut  lxxXT)oioev  i(i.[Isip(xisi  civitatem  tribaissk^ 
tituIuB  [CIA.  II  401]  docet,  sed  id  decretnm  nondom  ratnoL 
fuisse  verba,  qnae  sequnntur,  aperte  demonstrant. ') 

lam  absoluta  quaestione  de  iSsCac  dationis  modo  actionis  te- 
norem  paucis  repetere  liceat;  utque  res  clarior  fiat,  exemplo  ntar 
eo,  de  quo  Demosthenes  copiosius  egit,  debitorum  remissionein  dico. 

In   aliqua   quattuor  prytaniae   cuiusque   eontionum   ordina- 
riarum   debitori   aerarii,    postquam  in   foro   aut   Muniebiae  aat 
aliis    locis    sacris    supplex    factus    senatum,    ut    in    contionein 
produceretur,  oravit,  impune  rogare  licet,  ut  in  eontione  extra- 
ordinaria  de  veniae  rogandi  datione  agatur.  Deinde  senatas  pro- 
buleumate  perlecto  disceptationeque  facta  prytanes  populum  in 
suffragium  mittunt.     Quodsi  populus  extraordinaria  comitia  bit— 
beri  iussit,  constituto  tempore,  plerumque  in  proxima')  eontione,*  > 
prytanes  programmate  promulgato  populum  extra  ordinem  coi^ — 
Yocant,  in  quibus  comitiis  probuleumate  senatus  ad  populum  noi 
delato  nee  deliberationibns  habitis  nihil  aliud  nisi  yeniam  aiL 
irroget  ille  aut  deneget.     Quae  comitia  sollemni  modo  in  fo 
facta  sunt,  ubi  populus  universus  tributim  (xoxa  pXdc)  et  occalt^^' 
(xpoßStjv)  calculis  (^ij^otc)^)   sufifragium   init,  cui  rei   prytanes^^ 

^)  Cf.  Valeion:  Mnemos.  n.  s.  XV  p.  25  sq. 

')  Comitiorum,  quae  ad  confirmandam  aut  antiquandam  cintatis  da^' 
onem  habita  sunt,  tabulae  non  extant;  v.  supra  p.  140  adn.  7. 

')  De  constituto  horum  comifciorum  tempore  in  civitatis  decretis  cf.  9* 
c.  CJA.  II  54,  ubi  haec  leguntur:  fr]v  8i  tj^Tj^ov  ^uvai.  .  .  .  ev  ttJi  ^]^ 
iv.vXypia  (vel  in  aliis  titulis  haec:  eIc  'cV  icpoirrjv  lxxXv)oiav);  CJA.  11243. 
273;  Hartel:  »Stud.c  p.  207;  Szantö:  »Untersuch.«  p.  21  sqq.  Haec  autem 
verba :  tyjv  hk  t}»7i'f  ov  Souvai  xtX.  ad  extraordinariam  contionem  pertinere  saprt 
(p.  141)  dixi.  —  Ceterum  haec  quoque  res  hominibus  doctis,  quibus  senteaw* 
Uarteliana  probatur,  magnam  affert  difficultatem ;  cf.  e.  c.  Szäntöl.  1.  p.  21  flQ<l- 

*)  vel  potius  ante  hanc  ipsam  contionem,  si  quidem  senum  miliiUD 
sufiragii  latio  non  specialis  ^xxXvjaia  fuit;  v.  supra  p.  138  adn.  2. 

^)  In  ostracophoriis  tantum  testae  a  populo  latae  sunt. 

^)  Ostracophoriis  quidem  novem  archontes  et  senatores  praefecü  eraat, 
id  quod  ad  illa  tempora  quadrat,  quibus  ostracismus  institutuset  adhibitoi 


149 

praesunt.  Atque  si  minimnm  sex  milia  civium  et  unos  saf- 
fragia  tulerunt,  ^ritpia^  ix'  avSpt  confectum  est  Qaod  maiori 
parti  placuerat,  ins  ratumque  fuit  h.  e.,  si  populus  veniam  de- 
negarat,  nihil  amplius  de  hac  re  actum  est;  sin  dederat,  ante 
proximam  contionem  ordinariam  de  debiti  remissione  rogator 
cum  senatu  egit,  antequam  in  ipsis  comitiis  apud  populam  verba 
feeit.  Senatus  aqtem  probnleuma  ad  popalom  defert,  qaod  ac- 
eipere  aut  mutare  aut  antiquare  ei  liberum  est.  Qua  in  actione 
rogator  snae  causae  defendendae  ipse  facultatem  habet  Quodsi 
populns  remissionem  scivit,  qnaestores  eins,  cui  summa  debeatnr, 
aerarii  nomen  debitoris  expungere  iubentur.^)  Tum  denium  t6v 
ofiCkovza  t^  fiif)(ioo(ip  debitum  solyisse  fictum  et  in  pristinum 
statnm  capite  deminntus  restitutus  est 


est;  cf.  Philoch.  fr.  79b;  Lex.  Bhet.  Cantabr.  (ed.  Houtsma)  p.  24;  Valeton: 
Mnemos.  n.  s.  XY  p.  26. 

')  cf.  Andoc  de  myst.  §  77  sqq. 


Addenda  et  Corrigenda. 


p.  1  adn.  2  vs.  3  lege:  II  (Lips.  1875) 

p.  3  adn.  3  adde  haec:  In  libro  altero   editione   recentissima  (i.  e.  tertia^ 

usus  sum. 
p,  4  adn.  1  vs.  2  adnota  haec:  Aliis   lodd   Hermanni  .»Antiquitates  pabli- 

casc  sie  laudavi:  »Gr.  Altert.«  I,  aliis  sie:   »Gr.  Staatsalt.«;  editione 

usus  sum  quinta,  uno  loco  sexta,  ubi  id  adnotavi. 
p.  9  vs.  3;  lege:  cur, 

p.  9  vs.  27  lege:  impunitaa  commissi  delicti 
p.  12  adn.  1  vs.  3  post  (§  23  et  27).     adde  haeo:   Sed  de  hac  re  t.  infra 

p.  99  adn.  3. 
p.  12  adn.  1  vs.  4  lege:  licuit; 
p.  14  vs.  21  dele  comma  poet  neglegitur 
p.  16  adn.  1  vs.  7  lege:  esset; 
p.  16  adn.  5  vs.  3  lege:  ooniecit:  sl 
p.  16  adn.  5  vs.  7  dele  punctum  ante  Ceterum 
p.  17  adn.  6  vs.  1  adde  post  adn.  1 ;  haec:  c&  etiam  14,  2 
p.  21  vs.  9  lege:  b 
p.  23  adn.  4  vs.  1  lege:  in- 
p.  24  adn.  6  vs.  1  lege:  eis  debitoribus 
p.  25  adn.  4  vs.  2  lege:  p.  22  sq. 
p.  27  adn.  3  vs.  4  lege:  Thumser: 
p.  27  adn.  8  adde  haec:  De  ävtiSoosi  alii  aliter  sentiunt  homines  docti;  ^ 

adnot.  Fränkelii  883  ad  Boeckhii  »Staatsh.c  I*  675.  _ 

p.  28  adn.  5  adde   haec:   Cf.   etiam   Thumser:    »Wien.    Stud.«   VII  p-  ^ 

adn.  55  (qui  —  non  secus  ac  Busolt  1.  1.  —  ad  verba  vs.  1  aU*^ 

CJA.  II  411  per  errorem  laudat). 
p.  30  vs.  18  lege:  trierarchiae 

p.  32  vs.  20  lege:  ratio  quaestuum  (sie  enim  apud  Tacitum  legitur!) 
p.  32  vs.  27  comma  post  dederit  delendum  est 
p.  33  adn.  3  vs.  2  lege:  p.  229  sq. 
p.  33  adn.  4  vs.  2  lege:  p.  229  sqq. 
p.  33  adn.  5  vs.  3  lege:  venditata  essent.   Ibidem  adde  haec:   Si  bona  veaa 

issent,  pretium  redditum  esse  Meier  arbitratur. 
p.  34  adn.  4  vs.  3  verba:  adn.  47  delenda  sunt 
p.  35  adn.  3  vs.  2  dele  comma  post  erant 
p.  36  adn.  8  vs.  3  adde  post  »Die  athen.  Gerichtsverfc  haec:  (Colon.  \29X\ 


161 

p.    37  adn.  1  vs.  1  Meieri  locus,  qaem  laadavi,  hac  non  pertinet. 

p.    38  adn.  1  ts.  3  lege:  Caillemer  in  »Dict.  des  antiqa.«  I  66.  — 

p.    39  TS.  12  lege:  constitutae  essent. 

p-    41  vs.  10  lege:  <[icepl  ^^otuK^ 

p.    42  TS.  10  lege:  expers  esset, 

p.    44  adn.  3  poefc  pertinent,  adde  haec:  i.  e.  ad  cap.  I,  nbi  de  ea  diZticf,  age- 

bamus,  qua  summam  potestatem  {xb  xupiov)  violaturis  opus  fuit. 
p.    45  TS.  3  lege:  quaestores 
p.    45  TS.  8  lege:  est,') 

p.   45  adn.  5  adde:  Cf.  etiam  Fränkelii  adn.  739  ad  Boeckhii  »Staatsh.«  1*525. 
p.    46  adn.  12  ts.  1  lege:  »de  pecuniis  sacris  in  Parthenonis  opisthodomo« 
p.   47  adn.  4  adde  haec:   Cf.   etiam   Schaefer:   »Demosth.  u.  seine   2^it<   I' 

(Lips.  1885)  p.  209. 
p.   48  TS.  15  lege:  qui  imminente 
p.  50  adn.  6  ts.  11  adde  haec:  Ceterum  num  Solonis  iam  tempoiibus  &^:a( 

institntum  publicum  Taluerit,  nescio  equidem;  t.  supra  p.  7. 
p.  59  adn.  3  ts.  3  lege:  CJA. 
P-   60  TS.  17  et  20  lege:  aut  (epistata) 
P*  61  adn.  1  ts.  1  lege:  1. 
P-  61  adn.  3  ts.  6  sqq.  adde  haec:  Locuro,  quem  Hartel:  »Stud.«  p.  132  de 

Koehlero  deprompsisse  dicit,  equidem  1.  1.  inTenire  non  potui. 
P-  61  adn.  3  ts.  22  punctum  ante  —  delendum  est 
P-  76  adn.  3  ts.  12  lege:  itepl  Ispuiv 
P-  80  TS.  30  post  iudicaTit  dele  oomma 
P-  80  adn.  2  lege:  »Antiqu.« 
P-   90  adn.  3  ts.  5  lege:  fuit. 
^  dl  Y8.  10  post  Terba:  ad  priorem   commentationis   partem,    insere   haec 

accuratius  ad  eam  partem,  de  qua  sub  A.  egimus, 
P-   ^  adn.  2  ts.  6  adde  haec:  Cf.  Caillemer  in  »Dict.  des  antiqu.«  s.  t.  8irj|i.6 

otoi  fascic.  12  (1888)  p.  92  sq. 
^'  ^  adn.  4  ts.  3  post  354;  adde:  cf.  Caillemer  in  »Dict.  des  antiqu.«  s.  t. 

ÖYjpLooiot  p.  92. 
P-  92/93  adn.  7  ts.  13  lege:  Schenkl  1.  1. 
P-  104  adn.  3  ts.  3  lege:  ^l] 
P*  104  adn.  4  ts.  1  lege:  Büchsenschütz: 
P-  108  adn.  7  lege:  Meier 

P>  110  TS.  26  lege:  homines  docti  olim  credidissent. 

P*  115  adn.  5  ts.  2  lege:  Fränkel:  »Die  att.  Geschworenenger.«  p.  92  adn.  1 
p.  118  adn.  1  ts.  2  lege:  p.  124/5 
p.  129  adn.  3  ts.  3  lege:  adn. 
p.  131  adn.  5  ts.  2  lege:  coepit  Heydcmann: 
p.  132  adn.  7  ts.  1  lege:  po- 
p.  135  TS.  13  lege:  quae  esset 
p.  136  adn.  6  ts.  1  lege:  Schoemann: 


Tndesc. 


Liber  prior: 

DE  AAEIAS  NOTIONE  ET  tJSU 
IN  IURE  PUBLICO  ATTICO. . .  p.   x-m 

De  &Seia(  notione p.      1—8 

De  iSeiac  usu * p.      8—112 

A.  Venia  vel  impunitas  rogandi  a  populo  con- 

cessa p.  10-87 

!•  Popnlus  ei  veniam  dat,  qai  rogatione  summam  po- 

testatem  (xi  xoptov)  violaturus  est p.    10—32 

1.  De  revocatione  eorum,  qui  expulsi  sunt  oarpaxiofjLCf),  ante 

legitimum  tenipas  cum  populi  venia  decretü p.    lO-lft 

2.  de  remissione  poenae  iis  acquirenda,  qui  in  perpetuum  ex- 

terminati  sunt  ati^^icf p.  15—19 

3.  qui  capite  damnati  sunt p.  20 

4.  qui  sempiterna  ^TifjLiqi  multati  sunt p.  20—27 

5.  de  remissione  liturgiae  a  populo  impositae p.  27—38 

IIa«   Populus    ei   veniam    dat,    qui   rogatione   publici 

aerarii  integritatem  violaturus  vel  qui  aerarium 
publicum  (tb  xotv6v)  illegitime  deminuturus  est.  .    p.    32—44 

1.  De  restitutione  bonorum  exulibus  revocatis  acquirenda  .   •    p.    33—34 

2.  de  remissione  debitorum  publicorum p.    34—44 

IIb«  Populus  ei  veniam  dat,  qui  rogatione  aerarium 

sacrum  violaturus  vel  illegitime  deminuturus  est.  p.    44-2» 
II 0«  Populus  ei  veniam  dat,   qui   (quinto   quidem   a. 
Chr.  n.  saeculo)  tlo^opdv  rogaturus  vel  qui  civium 
res  familiäres  illegitime  h.  e.  tributis  extraordi- 

nariis  deminuturus  est. p.    58-60 

De  nonnullis  eztraordinariis  supplendi  aerarii  rationibns.  .    p.    SS—oo 


H. 


ilegia  quacdam  praemii  causa  data p. 

r-ivilegio  l'^Y-Tr^taa^  -(r^c  xal  o-xta^ p. 

"ivilegio  k^ozo^m  7:po^  tt^'j  ßooX-rjv  xal  tov  oy^jxov    .    .    .  p. 

'iiiissione  tributorum p. 

rivilegiis  arsA-ta^,  tsoTeXsia^,  Trpojsviot^ p. 

a  niagistratus  accusaturis  acquirenda.    .    .    .  p. 

mpunitate,  quae  non  ad  rogationes  quas- 

ferendas,  sed  sua  ipsius  causa  petitur.  p. 

5ta  (impunitate)  danda  p-Yivotat;  i.  e.  iis,   qui 

eris  cuiusdam  ipai  affines  delaturi  sunt  aocios.  p. 

K)teätate  accusandi  servis  danda p. 

iia  sive  fide  publica  Atheniensium p. 

fide  publica,  quae    ad   ius    publicum    Atheniensium 

rtinet,   h.  e.   exulibus  in  patriam  redituris  ixcquirenda  p. 
ide  publica  Atheniensium,  quae  ad  ius  gentium  per- 

et p. 

ou  de  fide  publica  iKjregrinis  Athenas  profecturis  ac- 
quirenda    p. 

ß.  de  fide  publica  histrionibus  concessa p. 

de    difterentiis   verborum:    aosta^,  ascpaXsiag, 

aauXia^ p. 

inni  libri  priori» p. 


G8— 85 
69—75 
75—81 
81—83 
83—84 
8G— 87 

88-110 

88—99 
91-94 
99-110 

99-101 

101-110 

101—105 
105—110 

109—110 
110—112 


Liber  alter: 

^ AEIAS  DATIONE 

AZr.a  nisi  maximo  in  comitiatu  irrogari  non  ix)tuit.  .  p. 

\fM4  notione,  quae  ad  res  sacras  spectat p. 

De  contionibus,  in  quibus  de  aSsio^  datione  actum  est.  p. 
rantur  contiones,  in  quibus  actum  est 

et  de  ostracismo  habendo p. 

et  de  civitatis  datione .  p. 

.  De  senatus  in  aSeia(;  datione  functionibus.    .  p. 

rantur  senatus  funetiones  et  in  ostracismo  habendo  p. 

P- 

et  in  civitatis  datione.  .    p. 

P. 
,   De    loco,   quo   comitia   ft^sia   dandae   habita 

i P- 

iom  llbri  alterius p. 


p.  113— 


113- 

13- 

121- 

123- 


149 
123 
123 
131 


[25—127 

128-129 

131—143 

[34-137 

[38-139 

137 

39-142 

.43-148 
148—149 


Typis  societatiä  typo^raphorum  VratlälavieiiBiuiik. 


BRESLAUER 
PHILOLOGISCHE  ABHANDLÜNGEK 


VIERTER  BAND. 


ZWEITES  HEFT. 


DE  MARTIALE  VERBORUM  NOVATORE 


SCRIPSIT 


AEMILIUS  STEPHANI 

DR.  PHIL. 


BRESLAU. 

VERLAG  VON  WILHELM  KOEBNEE. 

1^89. 


DE  MARTIALE 
VERBORÜM  NOVATORE 


SCRIPSIT 


AEMILIÜS  STEPHANI 

DR.  PHIL. 


VRATTSLAVIAE 

APUD  guilslmum:  koebneb 

1689 


Vf.  Valerii  Martialis  epigrammaton  editionibns  laudabili 
iidewini^)  cura  paratis  (editione  critica  a.  1842,  altera 
e  a.  1852)  stndia  hominnra  doctorum  ad  hunc  poetam  fe- 
'  conversa  sunt.  Veluti  Ludovicus  Friedlaender  in  indi- 
scholl. Regimontanis  (1862  et  1865)  et  in  bist,  monim 
volumine  tertio  (1881^  pg.  424 — 440)  tempora  librorum 
tiale  scriptorum  editorumve  definivit;  indicem  personarum, 
commemorantur  a  poeta,  sive  verarum  sive  fictarum  con- 
Paulus  Giese  (Gryphiswaldiae  1872);  Oscarus  Guttmann 
er  gramraatica  quaedam  rei  metricae  partem  illustravit 
islaviae  1866,  dissert.  pg.  46 — 52)*);  quatenus  antiquiores 
s  cura  alios  tum  Catnllum  et  Ovidium  imitatus  esset  Mar- 
,  ostenderunt  R.  Paukstadt  (Halis  1876),  A.  Zingerle 
ponti  1877  et  1878),  E.  Wagner  (Regimonti  1880)»);  hie, 
tertio  loco  nominavi,  et  illis  priorum  exemplis  et  pleris- 
'orum  locorura,  quibus  posteri  Martialem  imitati  sunt  aut 
verunt,  collectis  ornavit  editionera  a  Friedlaendero  paratam. 
ina  Martialis  ipsa  a  Walthero  Gilbert  multis  locis  bene 
lata  codicibusque  familiae  B,  de  quorum  indole  Schneide- 
\  erraverat,  rectius  adhibitis  a.  1886  edita  sunt^)  addito 


)  cf.  de  eo  indichim  Friedlaenderi  in  edit.  pg.  123. 

)  Continnata  et  absoluta  res  est  in  edit.  Frdl.  pg.  26—50.  —  cf.  prae- 

rh.  Korsch,  Metrisches  zu  Martial,  in  mus.  Rhen.  41  a.  1886  pg.  55. 

)  Addidit  non  paucos  locos   K.  P.  Schulze,   CatuU  und  Martial,  in  N. 

.  f.  Philol.  1887  pg.  637  sqq. 

)  cf.  de  hac  editione  iudicia:    Berl.  philol.  Wochenschr.  1886  n.  31.  32. 

he  Litt.  Ztg.  1886  n.  44.     Literar.  Centralblatt   1886   n.  88.     Philol. 

er  1887  pg.  2a3  sq.     Bl.  f.  d.  bayr.  G.-W.  1888  pg.  97. 


nominum  indice;  eodemque  anno  Friedlaenderi  editio*)  in  kern 
prodiit,  et  prolegonienis  uberrimis  et  adnotationibus  difficiliora 
illustrantibus  et  indicibus  nominum  propriorum  et  verboruin') 
sollertissime  instructa. 

Restat,  ut  de  Martialis  copia  verborum  dedita  opera  quae- 
ratur.  Nee  enim  uUo  modo  suffteit  illud  Oaroli  Pauckeri 
,epimetrum',  quod  legitur  in  , Anhang  zu  Beiträge  z.  lat 
Lexikogr.  u.  Wortbildungsgesch.  I— III'  Dorpati  1875;  quivir 
doctus  in  quattuor  pagellis  (41 — 44 j  Statu,  Valerii  Flacci,  Silii. 
Martialis,  luvenalis  ,vocabula  novicia'  enumeravit,  omisit  autem 
et  Graecas  voces  omnes  et  adiectiva  de  propriis  nominibus  de- 
rivata  neque  errores  evitavit.  Itaque  de  Martiale  verborom 
novatore  hac  commentatioue  denuo  agam,  has  potissimura  se- 
cutus  rationes. 

1.  Primum  animadvertendum  est,  quaenam  verba  apud  nullnni 
scriptorem  antiquioreni  inveniantur^),  si  quidem  in  bis  raulta  sunt, 
quae  aut  ab  ipso  scriptore  novata  putari  possint  aut  quae  illis 
demum  temporibus  in  sermone  exstitisse*)  veri  simile  sit.    Item 

• 

in  verbo  unoquoque  quaerendum  est,  resne  ipsa  nova  sit  an,  si 
non  sit,  quibus  antea  vocabulis  ea  expressa  fuerit ;  neque  inutileerit 
addere,  quae  praetereaad  eandem  rem  siguificandamposteainventa 
sint  vocabula.  ^) 


^)  cnius  textus  a  Gilbert!  editione  paucissimis  locis  discrepat.  Cf.  d« 
Friedl.  editione  iudicia:  Berl.  phiiol.  Woch.  1886  n.  49.  Reviie  critiqne  1886 
n.  50.  Deutsche  Litt.  Ztg.  1887  n.  5.  Lit.  Centralbl.  1887  n.  14.  WikIi 
f.  kl.  Phil.  1887  n.  26.  27.     Phiiol.  Auz.  1.  c.     Bl.  f.  d.  bayr.  G.-W.  1.  c 

2)  cf.  Woelftlinus  iu  Arch.  f.  lat.  Lex.  1887  pg.  148  sq. 

^)  Quoniaiii    iuiuria    temporum    permnlta   veterum    scripta    interiernnt- 
hninsmodi  quaestioiiibus  non  quid  venim,  sed  quid  veri  siraile  sit  reqniritw.     | 
conf.  etiam  C.  Zangemeister  de  Horatii  vocibus  singnlaribus  pg.  2  sq. 

*)  Eorum,  quae   praeter  Martialem   unus   alterve    ex  aequalibus  (Siliu^ 
Statins;  Quintilianus)  exhibet,    quis  inter   hos  auctor  sit,  in  raedio  relinquo. 
Quae  Statio  cum  Martiale  communia  sunt,  neuter  fortasse  ab  altere  muttiatoä 
est  propter  mutuum  ac  tacitum  odium  (cf.  edit.  Frdl.  pg.  8.  9).  ViolantiUa 
quidem,  Stellae  uxor,  alteri  ,Ast€ris*  est,  alten  ,Ianthis*:    noluit  videlicet  po- 
sterior prioris  iuventum  adoptare.  —  Ferdinandus  Buchwald  (quaestt.  Silianae, 
1886)  docet  anno  92  p.  Ch.  n.  Silii  Punicorum  libros  I — X  editos  esse  videii, 
ceteros  XI— XVII  annis  92—100  confectos. 

^)  Quae  de  eiusmodi  synonymis  attuli,  inclusa  sunt  uncis  rotundis  (  ). 
Cetera  perspicuitatis  causa  allata  saepsi  angularibus  uncis  (     ). 


Deinde  quoniam  poetas  constat  posteriores  priorum  exempla 
im  in  copia  verborum  plerumque  sequi,  refert  cognoscere, 
tenns  Martialis  a  superioribus  poetis  ita  discesserit,  ut  ve- 
nia nondum  antea  a  quoquam  poeta  posita  —  nos  quidem 
d  sciamus  —  primus  in  versibus*)  usurparet.  Hoc  genus 
abnlorum  (dicamus  autera  „genus  b"),  quae  in  prosa  oratione 
i  ante  exstabant,  insigniviraus  litteris  incUnaiis;  ea  autem, 
le  oranino  nova  videntur  („genus  a'*),  diductis, 

2.  Posteriorum  vero  scriptomm  loci,  quibus  illi  vocabula  a 
.rtiale  quae  videntur  novata  exhibent,  accurate  colligendi 
it;  nani  ex  parte  eorum  aperte  cognosci  potest  iniitatio,  atque 
te  ex  oinnibus  apparet,  quae  verbis  eis  quasi  sors  postea 
üeve  perennitas  fiierit.  In  quo  lectores  ad  lexica  delegare 
fas  est,  quia  loci  saepe  per  compluria  lexica  dispersi,  saepe, 
i  opus  fuerat,  conexu  verborum  non  addito  indicati,  nondum 
ro  plerumque,  id  quod  caput  est,  temporum  ordine  digesti 
lt.  Itaque  dedimus  operam,  ut  ex  locorum  serie  uniuscuiusque 
rbi  quasi  fata  comparerent.  "yln:a^  keyoftsia  autera,  i.  e. 
ae  praeter  Martialem  nusquam  leguntur,  cruce  f  notavimus. 
ntra  in  vocabulis  generis  b  plurimis  satis  habuimus  prosarium 
temceteris  vetustiorem  intra  uncos  rotundos  adicere,  poeticos  tan- 
nmodo  locos  omnes  enumerare. 

3.  Dividimus  vocabula  in  Graeca  et  Latina;  Latina  in  I 
bstantiva  simplicia,  II  adiectiva  simplicia,  III  substt.  et  adii. 
nposita,    IV^  substt.  et  adii.  deminutiva,  V  verba  simplicia, 

verba  composita,  VII  adverbia.  Derivata  secundum  suffixa, 
ibas  formata  sunt,  coUegimus,  ut  intellegeretur,  quaenam  vo- 
)ttlorum  genera  quaeque  suffixa  scriptor  plurimum  amavisset. 

4.  Sed  ne  illud  quidem  neglegendum  est,  quatenus  forma- 
les novae  metricis  legibus  explicentur;  atque  cum  Martialis 
jrammata  metra  compluria  prae  se  ferant,  numerandum  di- 
«ter  est,  qua  numerorum  ratione  in  metris  singulis  novata 
isqne  generis  reperiantur.  Itaque,  quoniam  id  adhuc  a  nullo 
um  est,  dinuraeravimus  metra  Martialis  atque  computavimus, 
lium  verborum  quotam  partem  quodque  metrum  contineret.  ^) 

*)  Vocabula  in  lemmatis  tantum  (lib.  Xin  et  XIV)  ant  in  praefationibus 
a  oratione  scriptis  posita  steUnla  *  designavimns. 
')  Significamiis  per  totam  hanc  commentationem  metra  hisce  uotis: 


Continet  autem 


<f 


s      sen.idim.|sot 


Über  spect. 
liber      I 
II 

in 

IV 

V 

VI 

VII 

vra 

IX 

X 

XI 

XII 

XIII 

XIV 


109 

110 

290 

248 

211 

65 

21 

27 

188 

187 

136 

36 

194 

194 

64 

170 

2 

2 

209 

209 

205 

40 

180 

180 

187 

86 

231 

198 

160 

28 

2 

262 

261 

172 

42 

2o2 

252 

130 

30 

350 

350 

101 

48 

3 

3 

270 

270 

243 

115 

297 

297 

157 

51 

o 

2 

189 

189 

266 

77 

135 

135 

2 

2 

220 

220 

18 

omnes  libri    II  3;^76  |  3300  |  2052  1  790  |  33  j  34  I  2 


Atque  quoniamhi  versus  sunt  diversi  arabitus,  etiam  syllabae 
computentur : 

b      continet  (13—17,  i.  e.)  15  syUabas;  3376  b  =  50640  syll. 

,3300  p  =  42900    , 

2052  (f  =  22572    , 

790  s   =  9480    , 

„         33  sen.  =  396    , 

34  (lim.  =  272    , 

Itaque  dactylici  versus  (h  +  p  =  93540  syll.)  coinparati 
cum  (f)  (=  22572  syll.)  quater  tanto  maiorem  molem  verboruin 
efficiunt;  cum  iambicis  (s  +  sen.  +  dim.  =  10148  syll.)  com- 
parati  noviens  maiorem. 


p 

JT 

(12- 

-14, 

i.  e.)  13 

^ 

7> 

11 

s 

55 

fere  12 

sen. 

n 

.  12 

dim. 

m 

.   8 

b  =  bexameter  dactylicus 
p  =  Pentameter  dactyücns 
<f  =  Pbalaecius  versus  hendecasyllabiis 
s  =  trimeter  iambicns  scazon  sive  cboliambns 
i  sen.  =  senarins  iambicns 
(rariss.)  <  dim.  =  dimeter  iambicns  acatalectns 
(  sot.  =  Sotadeua. 
Errasse  videtur  Tb.  Birt,  qni  (in  edit.  Friedl.  pg.  38  m.)  bexametiorm 
nnmerum  reddit  3358;  nam  etiam  si  a  Martialis  versibns  detrabimiis  I  93, 
b  (et  6  p)  nt  aliennm,   III  3,  1.  3  b  (et  2.  4  p)  nt  forta.sse  spnrios,  XI  ^ 
3.  5.  7  b  (et  4.  6.  8  p)  nt  Caesaris  Angnsti  versus,    relinqimntur  non  3J^ 
sed  3370  b  (et  3294  p). 


Postremo  ratio  reddatur  eorum  vocabulorum,  quae,  si  lexicis  *) 
les  habetur,  iion  vetustiora  Mart.  epigi-amraatis  existimantur 
*r  tarnen  sunt;  omitto  ea,  quae  in  commentatione  ipsa  comme- 
orandi  occasio  erit. 

Ganymedeus:  laus  Pisonis^)  153  h. 

macellus  (pro  ,macellum') :  Pompon.  Bonou.  38  Ribb.* 

*  monobiblos:  cf.  Friedl.  ad  locum  (XIV  189  L). 

imedico,  onis:  Priap.  68,8p:  pedicönum. 

Sybanticus:  Ovid.  trist.  2,  417  Riese:  Sybaritica,  n.  pL, 
irmeu  Hemitheonis  (Merkel:  ,Sybaritida\  f.  sing.  acc). 

Sequantur  ea  verba,  quae  apud  Martialem  primum  in  versu 
:currere  falso  e  lexicorum  silentio  concludi  potest: 

cognatio:  Afran.  56  ex  sententia  Ribbeckii,  Hermanni, 
uecheleri. 

colicuU:  cauliculi  Bibaculus^)  fr.  1,  6  y  Mueller  =  3,  6 
aelirens;  coliculi  Petron.  132  sot.  2. 

censorius:  censorio  (codd.  censori[a]e)  Pacuv.  praetext.  2 
ibb.« 

expingere:   Phaedr.  append.  15,  2  sen. 

fruciuosus:  Priap.  61,  2  (p, 

indeeens:   Priap.  12,  13  (f. 

mqmUnus:   Priap.  70,  1  (p. 

luscus:   Pers.  1,  128.  (adde:  Sidon.  carm.  23,  139  y). 

mango:    [Lucil.  29,  88  M.]  Horat.  epist.  2,  2,  13  h. 

mumceps:   Catull.  17,  8. 

paganicus:   Calpurn.  4,  125  h. 

prurtgo:   Priap.  27,  3  h. 

Seiinus:   Titin.  121  Ribb.^:   agrum  Setinum. 

sHibra :   Bibaculus  fr.  1,  6  (p  *). 


*)  seil.  ForceUini-De  Vit,  Klotz,  Georges',  Quicherati  thesaiur.  poet*, 
lalfeldi  tensanr.  italogr.  (Vindob.  1884),  Panckeri  snpplem.  lexicorum  Lat. 
krohn.  1885),  Georges,  Lex.  d.  lat.  Wortformen   (Lips.  1889,  a—confirmo). 

*)  Carmen  hoc  Calpomio  tribuendum  esse  denno  diserte  ostendere  studet 
soricns  Schenkl  in  praefatione  editionis  bucoUc.  Calp.  et  Nemesiani  (1885). 

')  Hnius  enim,  non  Snetonii  (apud  quem  nobis  servati  sunt)  versus  esse 
ica  non  profitentur. 

*)  Locum,  qui  Martialem  non  primum  hac  prosodia  (pugnante  cum 
mi-'  et  ,semodlus')  usum  esse  docet^  adferr^  debuit  Friedlaeuder  ad  I  99,  5, 


stumus:   Priap.  61,  10  y.  (adde:  Authol.  ^)  762  [=  PLM5 
pg.  364],  17  h.) 

theca:  plur.  Propert.  2,  8,  30  Muell. 


Caput  I. 

VOCABULA  GRAECA.'' 


Quaestio   prima   est,   quaenam  verba,    rariora   praesertia 
Graecis  litteris  scribeuda  siut,  quouiam  codicuui  in  ea  re  auc- 
toritas  vel  parva  vel  nuUa  est;  cf.  quod  habent  I  27.  7:  Jus- 
omue   mouasympoteu ,   I  45,  2:   touda  pamibomeuou ,  IV  9,3 
ecliis  asotos,  V  38,  3:   syca  merize,  etc.^)     Itaque  certi  aliqttid 
ibi  solum  statuere  licet,  ubi  ex  toto  couexu  verborum  auxilium 
peti  potest.     Asseutiendum  certe  Friedlaendero  est,  qui  IX  94. 4 
dederit  x«^^«  —  XQ^^^^^  siquidem  apertum  est  poetam  partim 
Homeri  ipsa  verba  {Z  235  sq. :   ievyie    äfieiffsv  XQ^^^<^  yalxfm) 
pouere  voluisse,  quod  si  noluisset,  profecto  Latiua  eiusdem  men- 
surae  ,aerea  —  aurea'  scripsisset.     Altero  loco  ad  modum  simiü 
VII  57,  2  et  Gilbert  et  Friedl.   bene  pro  Schneidewiui  ,P}^a- 
gathos  —   Hippodamos'     secundum    versum     Homeri     r  237 
{KäoTOQa  d^  iTTTiodaiLiov  xai  nv^  dya^ov  ITolvdevxsa)  scripserunt 
Tiv^  dyaO^o^  et  innodafioi;.     Alia  de  causa  probandum  est,  quo<l 
Friedl.   exliibet  III  77,  10:   aajiQOffaydi;,  non  ,saprophagis'  ut 
codd.,  Schneidew.,  Gilb.;  nomina  enim  ut  saepissime  a  Graecis 
mutuabantur  Latini,   ita  verba  (praeter  participia)  rarissinie; 
equidem   exceptis    duobus    (clepere,    psallere;    et   vocab.   dub. 
,hymnire')  nuUa  inveni  nisi  iu  -are  exeuntia  (propinare,  pWl^' 
sophari ,    paedagogare ,    harpagare ,    gargarissare,   evangelizare, 


*)  jAnthologia*  utiqne  Riesei,  PLM  Baehreusii  ,poetae  lat.  minores'  dicü 
sunt;  FPR  eins  ,fragmenta  poett.  Rom/  (1886). 

')  Cf.  0.  Weise,  Griech.  Wörter  in  der  lat.  Sprache,  Lips.  1882. 

')  Dnbitari  qnidem  potest,  rectene  V  38, 8  editores  exhibeant  cum  pwte 
codicnm  jffoXoixiaf^oy,  Calliodore,  facis',  at  XI  19,  2  iidem  ,soloeci3mnni  men- 
tula  nostra  facit';  vocabulum  hoc  iam  Lucilius  (9,2  M.:   soloecismöu  genen 
=  9,  244  Baehrens    (FPR):    soloecismüm    genera),    Cornificius    et  Seae^a 
rhetor  tamquam  tenninum  technicom  nsurpaverant, 


exeuterare,  clialare,  blasplieiuare  etc.).  At  haud  scio  an  VII 
4:1,  1:  xoafiixoi;  et  2:  xoofttxd  scribendum  fuerit  (in  quo  cum 
Klotzio  et  Saalfeldio  consentio);  ut  enim  II  43,  1  et  16:  xoiva 
ffiiuov,,  sie  hoc  loco  graecissantis  alicuius  ,magniloca'  vox  illu- 
ditur,  minime  in  usum  Roinanum  recipitur.  Cf.  quae  dixi 
pg.  22  adnot.  4. 

Cetera  vocabula   (praeter    ea   quae  collecta  sunt  in  edit. 

Friedl.  vol.  2  pg.  532)  recte  Latinis  litteris  scribunt;   nam   et 

sermo  cotidianus  illorum  temporum  multis  Graecis  verbis  inqui- 

natus  erat  et  Martialis  saepenumero  ab  eo  sermone  prope  abest. 

Quod  quam  vere  dixerim,    tum  maxime  intellegemus,    ubi 

Martialem  cum  Statio  aequali  comparaverimus. 

Hie  enim  in  10839  versibus  epicis  Achilleidos  et  Thebai- 
dosGraeca  verba,  quae  apud  antiquiores  Latinos  scriptores  frustra 
quaera^,  non  habet  nisi  liaec  tria:  nehris  A.  1,  609  Th.  2,  664; 
f/Umnas  Th.  4,  106,  plur.  A.  1,  358;  pale  A.  2,  155  (ubi  Kohl- 
manu  prave  ,Pale'),  Th.  6, 805;  in  3892  versibus  Silvarum  praeter 
ea  quae  nominavi  mbris  (1,  2,  226)  et  gymnas  (2,  2,  8)  non  plus 
sex  haec:  trieliora,  n.  pl.  (1,  3,  58),  hypocausta,  n.  pl.  (1,  5,  59), 
curyoüs  (1,  6,  20),  molyhdus  (3,  2,  30),  yomphus  (4,  3,  48),  synthesis 
(4,  9,  44);  cetera  nova  sunt  in  lemmatis  1,4:  soteria,  n.-pl.,  4,  2: 
^itihristkon,  4,  5:  ode,  et  in  praefationibus  prosariis  libri  1 
(et  1.  2  L):  ejyithalamion,  lib.  2  (et  5,  3  L,  5,  5  L):  epicedion,  lib. 
2  (et  2,  7  L):  genethlincon,  lib.  4  (et  4,  6  L):  epitrapezios.  Ergo 
in  14731  versibus  Statins  9  tantummodo  nova  habet  Graeca; 
[praeterea  extra  versus :  Septem] ;  id  est  1  :  1636. 

Martialis  autem  in  9587  versibus  novavit  55 ;  [extra  versus : 
^luattuor];  id  est  1  :  174.  Hie  igitur  fere  deciens  tanto  plura 
quam  Statins  novavit,  praesertim  cum  Statu  versus  paene  omnes 
(14160)  hexametri,  Martialis  autem  maior  pars  sint  breviores  versus 

(pi  ff,  s). 

Accedit  altenim  genus  („b")  vocabulorum  Graecorum,  quae  in 
Versu  primus  videtur  Martialis  usurpavisse,  76  nostra  quidem  com- 
pntatione. 

lam  quaeritur,  utrum  in  aliquibus  metris  horum  (55  +  76  =) 
131  verborum  sit  frequentior  usus  quam  in  ceteris  necne.  Confe- 
ratur  igitur  haec  tabella,  in  qua  quae  verba  in  metris  pluribus 
inveniuntur,  horum  in  unoquoque  semel  numerantur. 


8 


Novata  in 

h 

P 

(f     8    (lim.  seu. 

geueris  a 

28 

19 

15 

8 

geiieris  b 

46 

26 

20 

16 

2 

1 

araborum 

74 

45 

35 

24 

2 

1 

Ergo  pro  ratione  numerorum  plurima  novata  exstant  in 
scazoutibus,  minor  exspectatione  numerus  in  pentaraetris;  mf- 
dia  frequeutia  in  hexametris  et  hendecasyllabis.  Vel  si,  ut 
supra  pg.  4,  dactylicos  cum  iambicis  comparamus:  in  dactylicis 
sunt  119  Graeca,  in  iambicis  27;  ergo  in  iambicis  duplo  maior 
numerus  quam  qui  ex  dactylicorum  numero  exspectatm^  (13). 
Hendecasyllabi  quoque  paulo  plura  exhibent  (35)  quam  exspec- 
tantur  (30). 

In  choliambis  igitur  Martialis  propius  quam  in  ceteris  metris 
ad  pedestrem  sermouem  et  cotidianum  accessit.  — 

lam  transeamns  ad  vocabula  ipsa;  quae  secunduin  reiura 
genera  quam  secundum  verborum  et  formarum  clavsses  gram- 
maticas  disponere  maluimus. 

Litterac  (ex  parte  pro  numeris  ordinalibus  positae). 

alpha^)  {=  primus)  II  57,  4  s  V  26,  1  s:  Cordus  alpha pae- 
nulatorum.  Prud.  catli.  9,  11:  (Christus)  alpha  et  il  cognömi- 
natus,  ipse  fons  et  clausula.  Paul.  Nol.  30,  89  h :  alpha  itidem 
mihi  Christus  et  w. 

beta^)  (=  secundus)  V  26,  4  s:  dicas  licebit  beta  me  to- 
gatorum. 

töta  (littera),  n.  II  93,  4  p.  (Cic,  al.)  Auson.  technop.  iS 
et  138  h:  jota,  ae,  f.  Orient,  de  trinit.  77  h.  Coripp.')  in  laad. 
lustini  1,  353  h. 

cf.  sigma  pg.  18. 

cf.  theta  VII  37,  2  p  et  Friedl.  ad  locum. 

Quac  ad  libros  pcrtincnt. 

hihUöpöla,  ae,  m.    IV  72,  2  p  XIII  3,  4  p  XIV  194, 2p 
(semper  initium  alterius  hemistichii  faciens).  [ßißho7n.oh^<;\  Pto 


»)  =  littera:  Varro  1.  L.  8,  64. 
pha  et  beta  pueUae.  —  alibi. 

«)  =  littera :  luven.  14,  209. 
3)  omisenmt  lexica, 


luven.  14,  209 :  hoc  discunt  omnes  ante  al* 


1,  2,  6  et  9,  11,  2.  Porphyr.  Hör.  sat.  1,  4,  71.  epist.  1,  20, 
\)ybliopola  Sidon.  ep.  2, 8,  2  *).  5, 15, 1.  Isidor.  orig.  6, 14, 1 :  li- 
arios  ante  bibliopolas  dictos.  Librura  enim  Graeci  fiißlov  vocant. 
ibrarii  autem  iidemautiquariivocautur,  sed  librarii  sunt,  quinova 
iribunt  et  vetera;  antiquarii,  qui  tantummodo  vetera,  unde  et 
omen  sampsemnt  bybliopola  CIL  6, 9218.  bibKöpöla^)  Aiithol. 
64,  11  h.  (Cum  vocabuli  Latini  ,librarius'  significatio  altera 
Bcriba)  et  vetustior  et  iisitatior')  esset,  fieri  non  potuit,  quin 
aepe  perspiciütatis  causa  Graecum  vocab.  usurparetur.  Inveni- 
irtamen  illo  sensu  ,librarius':  (plur.)  CatuU.*)  14,  17  y.  Sen. 
eu.  7, 6, 1.  Gell.  5,  4,  2  et  18,  4, 1.  Sulpic.  Sev.  dial.  1,  23, 4.  — 
bellio  (eo  sensu)  Stat.  silv.  4,  9,  21  (p\  de  capsa  miseri  libel- 
onis.    Gloss.  Graeco-Lat.  pg.  257,  38:  (fißkioTnokr^^  libellio.) 

hihmthem,  ae,  f.  VII  17,  1  et  12  (f  XIV  190,  2  p.  (Cic,  cet.) 
ybliotlieca  [bibl.  Peiper]  Auson.  epigi*.  40,  1  h  Schenkl.  byblio- 
lieca  Sidon.  ^)  ep.  4,  11  v.  4  y.  9,  16  v.  28  adon.  idem  carm. 
4,  92  (f.  bibliotheca  Antliol.«)  899  [=  PLM  5  pg.  407],  4  p. 
Tbliötheca  Alcuin  65  (p.  1.  aevi  Carol.  1  pg.  283),  3  h.  Tbeo- 
alf  42  (ibid.  pg.  540),  1  h. 

cörönis,  idis,  f.  XI,  Ih:  nimius  seraque  coronide  longus 
iber.  [xogom^;].  Sueton.  pg.  140,  13  Reiff.:  coronis  tantum  in 
ue  libri  posita  invenitur.    Auson.  prof.  carm.  26  L. 

t  eschätöcollion,  ii,  n.  =  extrema  pagina,  II  6,  3  fp, 
iaxato-xokhov  nusquara  exstare  videtur]. 

lemma,  ätis,  n.  (=  inscriptio  carminis  cum  carmine 
pso)  X  59,  1  h:  consumpta  est  uno  si  lemmate  pagina,  transis. 
plur.,  =  inscriptionescarminum)XI42, 2  p  XIV 2, 1  h et2  p.  [A/;////a]. 
^lin.  ep.  4,  27,  3:   lemma  (=  argumentum,  Stoff,  Thema)  sibi 

unipsit,   quod   ego  interdum  versibus  ludo si  mihi  ex 

IOC  ipso    lemmate    secundus    versus    occurrerit.     Victorin.') 


*)  omisemnt  lexica. 

')  deest  in  lexicis. 

*)  etiam  Mart.  ter  hoc  sensu. 

*)  A  lexicographis  partim  omissus  locns,  partim  non  recte  intellectus. 
ilso  etiam  Haenny  (,BuchhaendIer  u.  Schriftst.  in  Rom^  [1884],  pg.  23.): 
Srst  der  Bömer  der  Kaiserzeit  nennt  seinen  Buchhilndler  librarins.*' 

•)^^  omisenmt  lexica, 


10 

ad  Cic.  inv.  (rh.  1.  m.  Halm)  pg.  193,  39 :  (firmamentum) 
lerama  dicitur,  id  est  falsum  argumentum.  Donat.  Ter.  Andr. 
3,  3,  14  et  37  (plur.)  =  sumptio  ^).  Auson.  pareut.  praef.  in. 
(pg.  41  Seh.):  lectorem  solum  lemma  soUieitat  tituli.  idemeglof. 
24,  1,  6^:  mihi  praeter  lemma  nihil  placet.  idem  epist.  16.2, 
90:  mitricis  inter  lemmata  (=  carmina  vel  cantus)  lallique  söin- 
niferos  modos.  Sidon.^)  ep.  8,  9,  3:  videris,  quam  tibi  sit  epi- 
grammatis  flagitati  lemma  placiturum.  (inscriptio,  titulus,  epi- 
gramma;  sumptio.) 

tömus,  i,  m.  166,  3  s:  scriptura  quanti  constet  et  toraas 
vilis.  (de  signif.*)  cf.  Frdl.  ad  locum).  [ro//oc].  M.  Am*el  ap. 
Front,  ad  M.  Caes.  2,  10  (13)  pg.  34,  14  N.:  feci  .  .  .  excerpU 
ex  libris  sexaginta  in  cjuinque  tomis.  Hieron.  ep.  22,  38:  accipe 
tibi  tomum  magnum,  novum,  et  scribe  in  eo  stilo  hominis:  8*2. 
7:  sex  mille  Origenis  tomos  non  poterat  quisquam  legere.  qn«)s 
ille  non  scripsit.  (volumen,  liber.) 

schida,  ae,  f.  (v.  1.  scheda)  IV  89,  4  (f.  (cf.  Frdl.)  (Cic 
ep.,  al.) 

Artcs  mctriea  et  ninsiea. 

tetrastlcha  quaedam  (carmina)  VII  85,  1  h.  [rrrpacjr/pjj. 
Quint.  6,  3,  96:  Ovidius  ex  tetrastichon  Macri  carmiue  libmin 
in  malos  poetas  composuerit.  Treb.  Poll.  Gallien.  18,  5:  (porfe! 
tetrastichae  fierent.  Sidon.  ^)  pg.  250,  9 :  non  distichorum  aot 
tetrastichorum  stringit  angustiis.  Anthol.  2  [=  PLM  4,  \% 
3  h:  tetrasticha,  n.  pl.;  -on  ibid.  395  L,  555  [-  PLM  4,  13<1 
L:  tetrasticha  de  Vergilio,  567  {=  PLM  4,  138]  L:  tetrasticha 
de  quattuor  temporibus.     658  L:   dialogon  tetrastichon. 

galltambosy  i,  m.  II86,  5f/>:  mollem  debilitate  galliambon. 
(Caes.  Bass.«)  (GL  6)  pg.  261,  28;  271,  22  etc.;  alii.) 


*)  cf.  Cic.  divin.  2, 108  MueU. :  sed  deniiis  tibi  istas  duas  sumptioBes  \ea 
quae  Xrjf^^anc  appeUant  dialectici,  sed  uos  Latiue  loqiü  niahimu»),  adsumptw 
tarnen  (quam  7iQ6alr,\}}ir  iidem  vocaut)  non  dabitur. 

*)')  omis.  lexica. 

^)  ea  enim,  quam  lexica  praebent,  aperte  inepta  est. 

*)  omis.  lexica. 

")  huins  enim,   non  Atilii  Fort.,  nt  lexica  praebent,   illud  fragmeat\ui 
esse  Westphalius  et  Keilius  docuerunt.  cf.  sequens  vocabolum. 


11 


seazm,  ontis,  m.  I  96,  1  s  VII  26  *),  1  et  10  s.  (Caes.  Bass. 
f.  257,  3  etc. ;  alii.)  axd'Ciov  Ter.  Maiir.  2400  s.  scazon  Rufin.  in 
etr.  Ter.  (GL  6)  pg.  559,  30  h. 

eptgramnia:  vicieus  bis  (in  18  li,  3  r/),  1  s).  (Cic,  al.)  Prud. 
Tist.  11,  8  p.  Sidon.»)  ep.  9,  16  v.  57.  Anthol.')  21  [=  PLM 
211],  269  h.  287  [=  PLM  4,  441],  22  (f. 

metrum  IV  6,  4  (f.  (Vitruv.  103, 10;  alii.)  Ter.  Maur.  passim. 
[venc.  2, 141  li.  Auson.  epist.  20.  1  h.  Sidon.  epist.  8,  9, 16  cp. 
iithol.*)  131  [=  PLM  4,  319],  5.     671  [=  PLM  5  pg.  85],  20. 

crüsmäta  Baetica,  n.  pl.  VI  71,  1  h.  [xQovana],  Censorin. 
.  spur.  11,  1  Hultsch:  crusraata  pulsus  decori  sine  carmine  vo- 
tiitur.  (pulsus  lyrae  Ov.  fast.  5,  667.) 

dscaüles'^)^  ae,  m.  X3,8s.  [dax-avXr^i;  nusquam  legividetur]. 
ot.  Tiron.  pg.  173:   monaules  ascaules  calamaules.     (Latinum 

)cab.  ,utricularius'  praefert  Sueton.  Ner.  54:  voverat pro- 

turum  se  —  etiam  hydraulain  et  cboraulam  et  utricularium  ac 
>vissirao  die  histrionem  — .) 

chöranles,  ae,  m.  V  56,  9  cp  VI  39,  19  s  IX  77,  6  dim. 
I  75,  3  rp.  (Petron.,  al.)  luven.  6,  77  h.  Sidon. «)  ep.  9,  13, 
78;  carni.  23,  300  f/.  Mim.  anon.  27  Ribb.:  clioraula.  Ven. 
ortun.')  3,  6,  47  h. 

mönaulos,  i,  m.     XIV  64  (=  63  Gilb.),  2  p.   (Plin.  7,  204). 

Ars  incdica. 

cllnlcus,  i,  m.  {=  medicus)  I  30,  2«)  p  IV  9,  1  y  IX  96, 
h.  [xkirixoi;],  Cyprian.  ep.  69,  13  et  Lact.  3,  8,  10:  clinicus  = 
^mo  aeger  in  lecto  iacens.  Prud.  apoth.  205  h :  clinicus  deus 
Vesculapius).  Grell,  inscr.  2983  et  CIL  6,2532:  medicus  cli- 
icus.  Gloss.  Vatic.  (et  Thom.  thes.  pg.  152  a):  clinicus,  pa- 
ilyticus. 

[De  ,arcliiclinico',  quod  III  93,  24  Schneidew.  scripserat 
tque  immerito  Gilbertus  quoque  (dubitanter)  recepit,  adsentior 
'riedlaendero;  cf.  eins  adnot.] 

')  hoc  loco  jScazon*  editore»,  iuconstauter.     Omisit  locnm  index  ed.  Frdl. 
•)•')*)  omis.  lexica. 

*)  cognomen  viri  in  inscr.  Pomp.  CIL  4,  636:  .  .  .  Vesbinus.  rog. 
crib.  Ascanles. 

•)')  omis.  lexica. 

^  ubi  etiam  de  libitinario  cogitandnm  est. 


12 


ophthaltmcus,  i,  m.  (seil,  medicus)  VIII  74,  1  h.  [(if^ai- 
ftixog].  adiect.  Cassian.  coli.  24,  15:   in  otalgicum,  sive  inopli-|t 
thalmicum  vertitur  morbum.    (ocularius  mediciis  Geis.  6, 6.8; §5: 
alii.  ocularii,  subst.  Scribon.  37  et  38.     Marcell.  Emp.  ^)  8  fi 
93,  2  m.     ocularius  chirurgus  Grut.  inscr.  400,  7.  —  ocularis 
medicus  Murat.  inscr.  927,  5.) 

dröpaxy  äcis,  (f.?)  III  74,  1  h  X  65,  8  ff:  dropace  colidUiä|> 
(-no  Sehn.  Gilb.)  [(Jßc5rra|].   Ausou.  epigr.  92  (131),  1  h:  drop^a 
calido.     Th.  Prise.  2,11  fol.  304,  1 :    dropaces.  Cael.  Aiu*.  Axm,  \^ 
1,  1,36:  dropax  adbibendus;  37:  dropacem.      Sehol.  luv.  9,U 
Buech. :   fascia  visci.  psilothruni  siguificat,  dropacem  quo  solebal 
se  aceurare. 

psllöthrum^  i,  n.     Ul  74,  1  li  VI  93,  9  h.     (Sen.  rh.,  al.) 

epäphaeresis,  is,  f.  VIII  52,  9  y :  facitque  longam  detonsis 
epapliaeresin  eapillis.  [err-ay-a/^fdei;].  epapliaeresis  (seil,  san- 
guinis) Vegetius  (qui  excusat  vocabulum  apposito  ,quasi')  mul.3'), 

45,  2 :  postero  quoque  die  quasi  epaphaeresis  fit  et sanguk 

detrahitur.  5,  24,  5:  tertia  die  epaphaeresin  quasi  factums 
denuo  fistulam  appones.  Cass.  Felix*)  24:  flebotomare  oportet 
et  secundam  detractionem  facere  quam  epafaeresin  vocant 
item  36  et  73.  (detractio  sanguinis  Gels.  2,  7,  alii.  detractio 
(eod.  sensu)  idem  2,  10.  Plin.  16,  244.  alibi.  —  detractio 
eapillorum  Gael.  Aur.  cliron.  3,  8,  131.) 

hydröcelae,^)  arum,  f.  XII  83,  3  y.  [i^J^o-x/JA^;].  Th.  Prise. 
1,  26  m.:  hoc  herniarum  perseverantiam  intus  sub  ligatura,  etiani 
veterum,  percurabit:  et  liydrocelas  et  sarcocelas  et  euteroceiaj? 
similiter.  (hirnea  (liernia)  Gels.  7,  18.  Mart.  III  24,  9  h  Xn 
83,  1  (f.  alii.) 

enteröcelae,  arum,  f.  X  56,  7  h  XI  84,  5  h.  (iireQoxr;lr^CAh 
enterocele  Plin.  26,  134.  al.) 


*)  omis.  lexica. 

*)  Apud  Novium  v.  3d  olim  legebatur  ,psilothrum',  nunc  ,ciIotram\ 

»)  lexica  falso  ,2, 45, 2'. 

*)  omis.  lexica. 

•)  cf.  Geis.  7,18  pg.  276,27  D. :  Uraeci  coromani  nomine,  quidqnid  est 
vdQOXTjXtfy  appeUant:  nostri,  iit  scilicet  nuUis  discriminibiis  satis  coguitis,  baec 
qnoqne  sub  eodem  nomine,  quo  priora  habent.  —  Adiect.  ,hydrocelicu8'  iam 
Pün.  30,74. 


13 


mteröceUeus  unctor  XII  70,  3  h.  (Plin.) 

t  hystericam  se  diceret  XI  7,  11  h;  hystericam  se  dixerat 
5-«  XI  71, 1  h.  [vaT€Qix6i;]. 

hemttrttaeos^),  i,  m.  (seil.  TivQsrog)  II  40,  1  h  XII  90,  2 
—  at  IV  80,  3  h  =  is  qui  ea  febre  laborat.  [i^fti-TQualos], 
j)r.  de  sing.  der.  9  pg.  184,  3  H.:  hemitritaeo  insanabili  la- 
rare.  Seren.  Samm.  n.  51  L  (Baehrens):  hemitritaeo  depellendo. 
tm  932  ^  h :  mortiferum  magis  est,  quod  Graecis  hemitritaeon ') 
nlgatom  verbis;  hoc  nostra  dicere  lingua  |  non  potuere  uUi, 
bo,  nee  voluere  parentes.  Th.  Prise.  4  fol.  314  b.  Cael.  Aur. 
lt.  2,  22,  133.     [Apul]  de  herbis  123. 

(hemitritaicus  Mare.  Emp.  30  fol.  131  a.  alibi.  hemitritis, 
Theod.  Prise.  4  fol.  311  b.) 

lich^ties,  um,  m.  XI  98,  5  s.  (Plin.  21,  127). 

jAretiesis,  is,  f.  IV  80,  1  h.  (Sen.,  al.)  luven.  14,  136. 
renesis  Ser.  Samm.  87  h  et  Prud.  hamart.  125  h. 

pMhlstcus  cinaedus  XI  21,  7  h.  (Sen.  rh.,  al.) 

Ungnenta  et  slmilia. 

glauctna  pallida  (seil,  unguenta)  IX  26,  2  p.  [ylavxivo^  de 
xxiiwv  (herba  quaedam  et  eins  suecus)  deduetum  non  videtur 

reniri.]  Pompon.  dig.  34,  2,  21,  1:  unguentis qualia  sunt 

»magena  glaueina  erina  ete.  Plin.  Val.  3,  12:  olei  glaueini 
antum  snfficit. 

cemnm,  ätis,  n.  IV  19,  5  h  V  65,  3  h  VII  32,  9  h  XI  47,  5  h 
:V50,  lh;plur.  IV4,  lOf/^.    (Sen.,  Plin.,  alii.)    luven.  6,  246. 

narthedu,  orum,  n.  XIV  78,  1  h.  (Oie.  fin.  2,  22:  doloris 
idicamenta  illa  tamquam  de  nartheeio  proment.) 

splepim,  orum,  n.  (=  Pflaster)  H  29,  9  h  10  p  VIII  33,  22  p. 
>lenium  (Pflaster)  Plin.  29,  126  et  131 ;  al.) 

aphrmttnm,  i,  n.  XIV  58,  2  p.  (Plin.  31,  113*);  alii.)  Stat. 
V.  4,  9,  37  y:    panes  viridantis  äphrönitri. 


*)  cf.  Cels.  3,  .3  pg.  77,  20  D. :  id  genns  plerique  ^fiirQiraToy  appellant. 

*)  falso  Georges  et  Saalfeld  ,491*  (pro  941  prior,  edit.) 

*)  ,r]^iTQiTatoy^  priores  editores,  qnod  rectius  puto. 

*)  idem  31  <faIso  ,XXI*  Frdl.  in  adnot.),  112:   spuma  nitri. 


14 


dmpasma,  ätis,  n.  I  87,  5  h.  (Plin.  13,  19  et  21, 125.) 
resinn,  ae,  f.  III  74,  4  p  XII  32,  21  s.     (Cels.,  al.) 

FriiRCS  et  arbores. 

äpynnay  orum,  n.  pl.  XIII  42,  1  h  43,  1  h.  (Sen.  ep., 

cäryöta,  ae,  f.  VIII  33,  11  h  XIII  27,  1  h.  (cai  eota  Vami  r. 
r.  2,  1,  27  Keil,  cariota  Sciib.,  alii.) 

cärpötuleSy  acc.  -Tdas,  f.  XI  31,  10  ff.  [xaptw/s].  Stat.  silv. 
1,  6,  20  (f. 

conehis,  is,  f.  V  39,  10  ff  VII  78,  2  p  XIII  7,  1  h.  [x«;7i; 
apud  Graecos  non  legitur.]  luv.  3,  293  ^) :  conche.  14.  131: 
concbem  (cf.  scliol.:  id  est  fabam  coctam).  Fronto  ad«M.  i'aes. 
ep.  4,  6  (pg.  69, 17  N.):  concbim.     Prise.  1,  35  (GL  1  pg. 26,25?; 

vetustissimi ,cuncbiu'  pro  ,conchin\     (faba  Plaut.,  cett 

Mart.  deciens.) 

coUäm,  orum,  n.  pl.  IV  88,  6  p  VII  53,  7  h  XIII  28,2  p. 
(Plin.  13,  51.)     Stat.  silv.  4,  9,  28  (f.    luven.  3,  83:   cottöna. 

hötryon,^)  önis,  m.  XI  27,  4  p.  [^oTQvvtv  non  invenitur.] 
Itala  cant.  1,  12:  botryo.  Pall.  Sept.  17  et  Nov.  12,  1:  bo- 
tryones.  Serv.  Verg.  Georg.  2,  60  Thilo:  sane  raceraus  botry- 
onis  est  pars,  et  botryo  Graecum  est.     Cassiod.  var.  12, 15  in. 

civitas in  modum  botrj^onis  pendet   in  coUibus.    Isidor. 

orig.  17,  5,  14  (cf.  Serv.  1.  c.):  racemus  est  botrionis  pars,  et 
botrio  graecum  est.  Ps.-Acro  Hör.  sat.  2,  4,  71:  vennucula: 
uvae  genus  est,  cuius  botryones  oUis  servari  possunt.  Gi*egor. 
Turonens.  de  curs.  stell.  28  Krusch:  has  Stellas  quidam  raassain 
vocant,  nonnulli  Pliadas,  plerique  vero  butrionem.  Paulin. 
Aquilei.  1  in  ep.  pros.  (p.  1.  aev.  Car.  1  pg.  130):  Acres  qui 
clusas  celant  botrionum  gemmatas  suo  in  tempore  producendas 
uvas.  Gloss.  Vatican. :  botryones,  latices  ^).  Thomae  thes.  pg 
80  a:   botryo,  botrus,  uva,  racemus. 

f  pityönes^)j   acc.   -önas,   m.    (ex  emend.  Salmasii)  XII 


»)  falso  Georges  et  Saalf. :  2, 273. 

*)  cf.  CIL  10, 1501 :    M.  Caninius   Botryo   et  Caninia  Paeznsa.  6,  (^' 
Butrioni». 

')  cf.  Loewe,  Prodrom,  pg.  78. 

*)  Deest   adhuc  in  lexicis.  (supplevit  nnper  Georges  in  WoelfÜini  A^ 
chivi  3  pg.  354.) 


15 

),  1  h.  [7TiTvv)v,  pinetum  Gloss.]  (pinetum  Ov.  fast.  2,  275.  4,  273. 
lin.  27,  66.) 

daphnön,  acc.  sg.  -öna  X  79,  5  h;  acc.  pl.  -önas  XII  50,  1  h. 
^etron.  126). 

plätunöHy  acc.  pl.  -önas  XII  50,  1  h.  (Vitruv.,  al.)  Sidon. 
K  8,  9,  13  ff. 

Aniinalla.  ^) 

fmhälus,  i,  m.  sp.  23,  4  p.  (Plin.,  al.)  büfölus^)  Ven.  Fort, 
rni.  7,  4,  21  h. 

(/imms%  i,  m.  VI  77,  7  h.  (hinnus  Varr.  r.  r.  2,  8,  1  et  6; 
ii.  ginnus  (codd.  innum)  Plin.  8,  174  Detl.) 

öryx,  Jcis,  m.  XIII  95,  2  p.  (Colum.,  al.)  luven.  11,  140. 

tchneumon,  önis,  m.  VII  87,  5  h.  (Cic,  al.)  Nemes.  cyn.  54  h: 
ineiimona  (acc). 

senirus,  i,  m.  V  37,  13  s.  (Varro  1.  L.  8,  68.  al.) 

f  lägälöpex^)^  ecis,  f.  VII  87,  1  h:  auritä  gaudet  lagalo- 
ce  Flaccus.  Ykay-aUonr^^^  fxoi;;  quamquam  Graecus  locus  non 
stat.] 

ömcrötälus,  i,  m.  XI  21,  10  p.  (Plin.  10,  131.  al.) 

f  eher  SOS  feminea^)  XIV  88,  1  h.  [xeQooi;  eo  sensu  nusquam 
ri  videtur.]  (Plin.  8,  38 :  sunt  et  terrestres  (seil,  testudines), 
ae  ob  id  in  operibus  chersinae  vocantur.) 

sälämamlra,  ae,  f.  II  66,  7  h.  (Petron.,  al.)  Seren.  Samm. 
4  h.     Walahfrid  Strabus  61  (p.  1.  aevi  Carol.  2  pg.  404),  7  h. 

eöräcinHS%  i,  m.  XIII  85,  1  h.  (Plin.,  al.) 

eammärus,  i,  m.  II  43,  12  p.  (Varro  r.  r.,  alii)  luven.  5,  84. 


*)  cf.  0.  Keller,  Thiere  des  class.  Altertums  in  cultnrgeschichtl.  Bezie- 
ag,  Oeniponti  1887. 

')  falso  Georges:  büfaliis. 

*)  vocabnlam  in  indice  ed.  Frdl.  omissum. 

*)  Yocab.  adhnc  in  lexicia  deest.  Videtur  mihi  animal  sie  nominatnm 
t  ex  anrium  longitudine  (,anrita')  ant  quia  fortasse  ad  venandos  lepores 
[libebatur,  nt  vertragus  (XIV  200,2:  iUaesiim  leporem  qni  tibi  dente  feret). 
nn  (Bl.  f.  d.  bayer.  G.-W.  1.3  [1877]  pg.  212—214)  emendari  yult 
agalopex*. 

*)  cf.  adnot.  Frdl. 

•)  Nomen  viri  IV  4.S,  1.  4.  11  <f  VI  54,  4  (f. 


'-,A, 


1^ 

cordyla,  ae,  f.  IH  2,  4  y  XI  52,  7  h  XHI  1,  U.  (Pk^l  ü  i 
47.  —  cordula  Apic.)  i '^ 

cyUimi,  i,  n.  V  78,  5  y  XI  27,  3  h  XI  31,  14  (^.  (Varw  i  ^ 
1.  L.  5,  77.  alii.) 

spotidifhis,  i,  m.  VII  20,  14  s.  (Sen.  ep.,  al.)  sphondjlus  Pai  |  i 
Nol.  3,  7  h  {Auson.  ed.  Peiper  pg.  309). 

Eseuleiita 

(praeter  ea  quae  iam  inter  fruges  et  animalia  rettulimus). 

t  copta  Rhodia,  ae,  f.  XIV  68  <=  69  Gilb.)  L.  ibid.  2  p 
[xüTrrjJ].  (coptoplacenta  Petr.  40.     Anthol.  199  [=  PLM  4, 
47  h.  —  cf.  Scliuch  Apic.  pg.  148  b.) 

oxygärum,  i,  n.  III 50, 4  p.  [o^vyaqov],  Apic.  1, 35:  oxyi 
digestibile.  Sidon.  epist.  9,  13,4:  circa  ordinaudum  oxygaim 
Ps.-Apul.  herb.  60,  3 :  herbam  consolidam  si  cum  oxygaro  edat 
,Plin.  Val.'  2,  23:  oxygarum,  quod  ventrem  malaxat  (et  insqq 
verbis).  Dosith.  hermen.  ^)  pg.  323  Bouch. :  ;>f  s;  o:^^^yaQ^n\  pone 
oxogarum.  (gärum  Horat.,  cett.;  Martialis  septiens.  —  alte 
Plaut.,  Hör.,  alii;  Mart.  bis.  —  müria  Cato,  Hör.,  alii;  Hart 
XIII  103  L.) 

f* palathium^)  caryotarum  XIII27L.  [naldi^ioi'],  (palatha. 
ae,  f.  Vulg.  ludith  10,  5.  reg.  2,  16,  1  et  2.) 

qy^dijmisy  acc.  pl.  -idas,  f.  XI  31,  7  if.     (Petron.  69,6.) 

m<Utea,  ae,  f.  {^laiiva)  X  59,  4  p  XIII  92,  2  p.    (Varro  L 
L.  5,  112;  al.) 

melandrya,  orum,  n.  III 77,  7  h.  (Varro  l.L.  5,  77.  Plin.9,48.i 

ttsäna  (,ptisaua*  Sehn,   et  priores)^),  ae,  f.  XII  72, oh 
(ptisana  Varro  sat.  Men.  318  Buech.,  alii.) 

Vasa;  artifieum  opera. 

t  rhyttum,  i,  n.  II  35,  2  p:  in  rhytio  poteras,  Phoebe,  la* 
vare  pedes  (seil,  curvos).  [(wiiov  (demin.  vocab.  ^vrov)  Graecö 


*)  deest  in  lexicig. 

•)  ex  emend.  Salmo-sii ;  ,Petalioii*  vel  ,PctaHiim*  [.Petacium*  lu  ,Petavinnro' 
T]  plerique  codd.,  ,Spathalinm'  a  Scriver. 

")  ,pti8anarium^  iam  Hör.  sat.  2,  3,  155. 


17 


ICO  non  invenitur.]  Forma  magis  Latina  Dosith.  hermen.  pg. 
ä9  Boucherie:  (nrrov:  rutium*).  Eam  Lucilio  (3,20  M.)  tribu- 
re  volunt  Stowasser^)  et  Baehrens^),  qui  conicit  ibi  scribendum : 
itio  (cavus)  caulis  habetur  (ein  hohler  Stengel  dient  dabei  als 
rinkhom). 

diätreta,  orum,  n.  XII  70,9  h.  [Jia-rßjyros].  Ulp.  dig.  9, 
,  27,  29:  calix  diatretus.  —  cf.  Frdl.  ad  locum. 

phicUa,  ae,  f.  HI  41,  1  s  VIII  33,  2  p  23  h:  Quid  tibi  cum 
lüala?  VIII  51,  1  h:  Quis  labor  in  phiala?  (Plin.,  al.)  lu- 
en.  5,  39:  Virro  tenet  phiala.  Luxorius  authol.  303  [=  PLM 
,  457],  4  p. 

cötükiy  ae,  f.  VIII  71,  8  p.  (Cato  ag.  cult.  114,  1;  alii.)  co- 
Fle  carm.  de  pond.  73;  (acc.  pl.  -as)  ibid.  67  h. 

pärapsis,  idis,  f.  XI  27,  5  h:  paräpside  rubra;  XI  31,  18  y. 
pampsis  Petron.  34  et  50,  al.)  paröpside  cenat  luven.  3,  142 
ahn-Buech. ;  paräbside  iüngit  Prud.  psych.  532  h  Dressel. 

synthesis^),  is,  f.  IV  56,  14  (f:  crasso  figuli  polita  caelo 
eptenaria  synthesis  Sagunti.  [avp-i^eati;],  Stat.  silv.  4,  9,  44  (p: 
jTithesis  alborum  calicum  at(iue  caccaborum. 

crystallina,  orum,  n.  I  53,  6hm  82,  25  s  IX  59, 13  h  XIV 
U,  1  h.  (Sen.  ep.,  alii.)  luven.  6,  155. 

chrtjsendeta,  orum,  n.  II  43,  11  h  II  53,  5  h  VI  94,  1  h 
^I  29,  7  h;  lances  chrysendetae  XIV  97  L.  [xQvü-h-detog\. 
sidor.  orig.  20,  4,  8:  chrysendeta,  vasa  deaurata.  —  cf.  Frdl. 
d  n  43,  11. 

änäglypt^i,  orum,  n.  IV  39,  8  y.  (Plin.  33,  139  Detl.  et  inscrr.) 

encnnstns  Phaethon  IV  47,  1  h.  (encausto  pingendi  duo  fuere 
ntiquitus  genera  Plin.  35,  149  Detl.,  al.)  hinc  per  iocum  dicitur 

t  dipyrus  Phaethon  =  bis  ustus  IV  47,  2  p.  \di-nvqo(^\ 

Leeti,  lectlcae, 

t  hexaclinon  testudineum,  n.  IX  59,  9  h.  [e^d-xlivos]. 


*)  Don  est  in  lexicis. 

•)  in  Woelfflini  Archivi  1  a.  1884  pg.  117. 
»}  ibid.  2  a.  1885  pg.  476  et  FPR  pg.  154  mim.  109. 
*)  De  alio  usn  verbi  jSynthesis'  vtl.  pg.  19  sq.  —  praeterea  —  medicameu- 
am  compositio  vel  mixtnra  ap.  Ser.  Samm.  573  et  1064. 

a 


18 

siyma^),  ätis,  n.  X48,  6  p:  Septem  sigmacapit;  XIV 87,1h: 
lunata  scriptum  testudine  sigma.  octo  capit.  [aiy^ta  metaphoni 
formae  alias  res  (lunam,  orchestram,  porticum)  apud  Graecos 
significat.]  Spart.  Hadr.  17,  4  Peter*:  cum  pluribns  siramatibus 
pasceret.  Lampr.  Heliog.  25,  3 :  invenit  simma  in  terra  steniere. 
non  in  lectulis.  ibid.  29,  3:  octo  longos  et  octo  pingues,  cai 
capi  non  possent  uno  sigmate.  Sidon.  epist.  2,  2,  5:  quot  solet 
sigma^)  personas  (recipere).  idem  carm.  17,  6  p:  Assyrius  murei 
nee  tibi  sigma  dabit.  22,  212*)  h:  dominis  liibernum  sigma  locare. 
Ale.  Avitus*)  append.  24,  2  p  {pg.  195  Peiper):  Assyrius  marex 
nee  tibi  simma  dedit.     (cf.  hemicyclium  Cic.  Lael.  2.) 

*  stibadia,  orum,  n.  XIV  87  L^).  [aiiffddicn].  Plin.  ep.ä 
6,  36:  in  capite  stibadium  candido  mannore  vite  protegitflr. 
Serv.  Verg.  Aen.  1,  698:  antiqui  stibadia  non  habebant,  sed 
stratis  tribus  lectis  epulabantur.  Sidon.  epist.  1,  11,  14:  stibadii 
circulus.  2,  2,  11:  stibadium  et  abacus.  Orell.  inscr.  2358. 
CIL  5,  3929. 

hejcäpUron,  i,  n.  II  81,  1  h  IV  51,  2  p  VI  77,  10  p.  (heia- 
phori  =  sex  homines,  qui  portant  aliquid  Vitruv.  pg.  iU.il 
R.:  maxima  pondera  cum  feruntur  a  phalangariis ,  hexaphoris 
et  tetraphoris). 

oääplwmn  %  i,  n.  VI  84,  1  h.  (octophoron  Cic.)  Anthol.  865 
[=  PLM  5  pg.  405],  1  h:    octöphöro  fertur. 

Beliqiia  supellex. 

(ladjjmthöca,  ae,  f.  XI  59,  4  dim.   (Plin.  37,  11  et  inscrrJ 
t  mi/xae'^),  arum,  f.  =  rostra  lucernae  XIV  41,  2  p.  [mtö] 
t*  poliimyxos^)  lucerna  XIV 41  L.  [7iolv-^iv':^o^  e  Graecoruin 
scriptis  non  adfertur]. 


^)  Littera  (non  lectus,  ut  Saalfeldio  videtnr)  ap.  Lncil.  9, 34  KnelL: » 
nostrorum,  etiam  Graece  quod  dicirau'  sigma  (=  330  b  Lachm.:  s  nostram  rt 
»emigraece  quod  dicimu'  sigma). 

•)  Hoc  loco  Griipe  et  lexica  recte  interpretantur:   ,8oliiim,  Badewanne*. 

')*)*)  Loci  non  sunt  in  lexicis. 

•)  Georges  et  alii  falso:  octophoron. 

')  cf.  Groeber,  Vulgftrlat.  Snbstr.,  in  Woelffl.  Arch.  4  a.  1887  pg.  12^- 

•)  Exemplnm  omisit  Neue,  Formenl.  2'  pg.  20  ex. 


19 


stätem,  ae,  f.  X  55,  7  tp  iu  clausula.  (Cic,  alii.)  Stat.  silv. 
4,  3,  35  if  et  4,  9,  46  tp  item  in  clausula. 

clepsydra,  ae,  f.  VI  35,  1  h  et  6  p  VIII  7,  3  h.   (Cic,  al.) 

antliä  curva,  f.  IX  18,  4  p:  curva  laboratas  antlia  toUit 
Liquas.  [dvTkla],  Suet.  Tib.  51 :  uno  ex  iis,  equestris  ordinis  viro, 
et  in  antliam  conderanato.  Isidor.  gloss.  111:  antlia,  rota  ex- 
lauritoria.  Anthol.  ^)  284  [-  PLM  4,  438]  L:  de  ancla  [antlia 
laehrens] :  Fundit  [Pandit  B.]  et  haurit  aquas,  pendentes  evo- 
mit  nndas,  Et  fluvium  vomitura  bibit.  mirabile  factum !  Portat 
aquas,  portatur  aquis.  sie  unda  per  undas  Volvitur  et  veteres 
haurit  nova  machina  lymphas.  Thom.  tlies.^)  pg.  277 :  haustrum^), 
fota  hauritoria,  quae  et  girgillus  dicitur,  et  haec  anclia. 

(cf.  Georges  et  Frdl.  ad  locum;  ubi  de  rota  cogitare  ve- 
tamur  et  epitheto  ,laboratas'  et  quia  ,Marciam  vicinam'  sibi 
aquara  non  praebere  ,sicca  domus  queritur'  (v.  5).  Etiam  apud 
Suet.  1.  c.  conexu  verborum  cx)gimur  machinam  ab  hominibus  agi- 
tatam  intellegere.) 

Vestliiienta;  colores. 

eudrömis,  acc.  -ida  (-idam  vSchn.^  Gilb.),  f.  IV  19,  4  p 
XlV  126  L  et  2  p.  [f  r-rfßo///s,*  apud  Graecos  uticiue  calceamen- 
torum  genus  esse  videtur,  non  vestimentum  athletarum  ut  bis 
l^cis.]  luv.  3,  103  Buech. :  endromidem;  6,  246:  endromidas. 
Tertull.*)  de  pallio  4:  sicut  vestigia  cestuum  virus  occu- 
Pavit,  ita  et  endromidis  solocem  aliqua  multicia  syntliesi  extrusit. 
^^  —  cf.  Sidon.  ep.  2,  2,  2:  endromidatus. 

synthesis'*),  is,  f.  IV  66,  4  p  V  79,  2  p  6  p  X  29,  4  p 
XlV  141  L;  plur.  II  46,  4  p  XIV  1,  1  h.  [aU-lhtn^].  Act.  fr. 
Arval.  anni  91  p.  Clir.  n.  -  CIL  6,  2068,  8:  (in  triclinio  discum- 
*^entes)  cum  sintes{ibus)  epulati  sunt.    Tert.^)  pall.  4  (vd.  supra). 


')*)  non  sunt  in  lexicis.  —  cf.  Loewe,  Prodrom,  pg.  372  sq. 

')  Cf.  Lucredus  5,  515  Bernays :  ut  fluvios  versare  rotas  atqne  aiistra 
'^'demus. 

Praeterea  conf.  Vitmv.  10, 9  et  quae  de  vocab.  ,austrum*  disputavit 
^'olff,  De  Lucretii  yocabulis  singularibus,  Halis  1878  pg.  14 — 16. 

*)  Oniisenint  lexica. 

^)  cf.  .synthesis'  pg.  17. 

**)  Omisernnt  lexica. 

I* 


20 


Scaev.  dig.  34,  2,  38,  1 :  quaero  an  ex  universa  veste,  id  est  an 
ex  synthesi  tunicas  singulas  et  palliola  Sempronia  eligere  possii 
etc.  (synthesTna  Titin.  com.  168  Ribb.*:  tunicis  sordidis,  m- 
thesinis*).     Suet.  Ner.  51:   synthesinam  indutus.) 

bombydm,  orum,  n.  VIII  68,  7  h  XI  50,  5  h  XIY  24, 1  h. 
(Plin.  24,  108;  al.)  luven.  6,  260:  panniculus  bombycinus.  Ven. 
Fort.  Vit.  S.  Mart.  2,  86  h:  bombycina,  n.  pl. 

gausäplnae  (seil,  paenulae),  f.  VI  59, 2  p  et  8  p.  (Petron.  21.^) 

sindon,  önis,  f.  IV  19, 12  p:  sindöne  Tyria.*)  [atvdiov.miK] 
Auson.  epli.  in  parecb.  v.  2  pg.  4  Seh. :  et  linteam  da  sindonem. 
Vulg.  iadic.  14,  12  et  13:  sindones.  prov.  31,  24.  Isaia  3,23. 
Marc.  14,  51.52  et  16,46.  Matth.  27,  59;  Luc.  23,  53.  Nonias 
pg.  537,  19:  plagae,  grande  linteum  tegraen  quod  nunc  \m\t 
vel  lectuariam  syndonem  dicimus.  (cf.  carbasus  Lucr.  6, 109, 
al.  —  lina  xylina  Plin.  19, 14.) 

Tyrtanthtna^)  urbica,  n.  pl.  I  53,  5  h.  [TvQ-i-dviymHm 
videtur  Graeco  loco  exstare.]  Vopisc.  Carin.  20,  5:  pallium  ty- 
rianthinum. 

tanthhia,  orum,  n.  II  39,  1  h.  (ianthina  ve^tLs  Plin. 
21,  27.  al.) 

coccim,  onim,  n.  II  16,  2  p   II  39,  1  h  H  43,  8  p  XIV  131. 

I  h;  coccinae  (seil,  lacernae),  f.  pl.  IV  28,  2  cp.  —  cocciiia  aluta 

II  29,  8  p.  (coecina  gausapa  Petr.  28,  4.)  luven.  3,  283:  codna 
laena.     Ven.  Fort.  carm.  8,  7,  12  p. 

ämethystinae  vestes  I  96,  7  s;  lanae  amethystinae  XIV154 

L. amethystini  trientes  X  49,  1  r/.  [duFiyimivo^]  luv.  7 

136:  amethystina,  orum.  Suet.  Ner.  32:  interdixisset  usam 
amethystini  ae  Tyrii  eoloris.  Prud.  psych.  860  h:  sardonyclien 
pingunt  amethystina.  Ven.  Fort.'^)  carm.  8,  3,  265  h  et  vit.  S. 
Mart.  3,470  h:  amethystina  vitta.  Walalifr.  Strab.  54  (pl- 
aevi  Carol.  2  pg.  401),  23  h:  nee  sie  augustum  deeorant  anie- 
tistina  eoUum. 


*)  ,8int  et  dicis*  codd.,  jSyntheticis*  Ribb.*  sec.  Palmerinm. 
')  Cum  ibi  ,gansapia'  traditum  sit,  vulgo  ,gaiisapina^  legitnr;  minus  ven 
similiter  Bnech.  ed.  3:  gausapa. 

')  XI  1,  2  h:    ,sindone'  Scriv.,  ,sidone^  Sehn.,  ,Sidone^  Gilb.,  Frie^ 
*)  omis.  index  ed.  Frdl. ;  cf.  vol.  2  pg.  366. 
*)  omis.  lexica. 


21 


caUähme  lacernae  XIV  139,  2  p.  (callaini  tali  Plin.  8, 
11;  al.) 

jrräshm  synthesis*)  X  29,  4  p.  —  prasiuum  flabellum  III 
2,  11  s.  —  prasinus  (de  factione  circeusi  hoc  colore  vestita) 
:  48,  23  h  XI  33,  1  h  4  p  XIII  78,  2  p  XIV  131,  1  h.  (Petron., 
lii.)  Sidon.  ep.  2,  10,  15  r/).  Lnxorius  Aiithol.^)  328  [=  PLM 
,  482J,  1  h.  Venant.  Fort.  8,  7,  13  h.  Anthol.  191  [=  PLM 
,  371],  5  h.  Incerti  Genesis  (ed.  Oeliler  post  Tertull.)  59  b: 
räsinus. 

Balneum.    Palacstra.    Tlicatriim. 

thernute,  ariim,  f.  vicieiis  quinquiens  (10  h,  3  p,  8  (p,  4  s). 
>en.,  Pliu.,  alii.)  luv.  7,  233.  8,  168.  Paul.  Nol.  10,  242. 
idon.3)  carm.  22,  128.  180.  184  h;  23,  42.  498  (f.  Anthol.  124 
=  PLM  4,  313],  3  h;  210  [=  389],  11  h;  211  [=  390],  1  h; 
12  [=  391],  11  h;  213  [=  392],  7  h. 

t  harpastum,   i,  n.  VII  67,  4  (f\  plur.  IV  19,  6  p  VII 

2,  10  p  XIV  48  L.  [äQTjaaiow]  (cf.  pila  raptim  ludere  Nov.  com. 

3.  —  pila  paganica  XIV  45  L;  paganica  VII  32,  7  h  XIV  45, 
h.  —  follis:  sexiens.  —  trigon  Lucil.  fragm.*)   (cf.  Gunder- 

lann  raus.  Rhen.  41  a.  1886  pg.  632),  Hör.  sat.  1,  6, 126.  Mar- 
alis  ter.) 

halter,  eris,  m.  XIV  49,  1  h;  plur.  VII  67,  6  y  XIV  49  L. 
ilrf.Qf^.]  Schol.  luv.  6,  421  (,cum  lassata  gravi  cecideruut 
racchia  massa'):  halteras  dicit,  quibus  utuntur  athletae  cum 
cercent.  (cf.  Sen.  ep.  15,  4 :  cum  aliquo  pondere  manus  motae. 
lem  56,  1:  manus  plumbo  graves.  luven.  1.  c.  —  manipuli 
ael.  Aur.  chron.  5,  2,  38:  manipulos  tenendos,  quos  palaestritae 
lir^Qag  appellant.) 

hä2)he,  es,  f.  VII  67,  5  (/.     (Sen.  ep.  57,  1.) 

amphUJwcUrum,  i,  n.  spect.  1,  7  h  2,  5  h  28,  9  h  IX  68,  7  h. 
Plin.,  al.)  Rutil.  1,  239  h.  —  cf.  ,amphitheatralis'  in  cap.  alt. 

cönioedi,    orum,  m.   VI  6,  1  h  VII  82,  2  p  XIV  215,  1  h. 


*)  non  ^prasina  toga*,  qiiae  verba  iu  iud.  ed.  Frdl.  falso  coniuucta  sunt ; 
)ga  Romanoruin  erat  alba.o 
')  oDiis.  lexica. 
*)  non  est  in  lexici». 
*)  add^ndum  editiouibus  lexicisque, 


22 


(Cic.  al.)  luven.  6,396;   coinoedus  3,94;   uatio  comoeda  3, 100. 
Sidon.  carm.  23,  129  ff,  conioedns. 

söpJws,  adverbium  instar  substantivi  positum  =  acclamatio 
secunda  I  3,  7  h  I  49,  37  sen.  I  66,  4  s  I  76,  10  p  I1U6, 
8  p  VI  48,  1  h.  (Petron.  40.)  Sidon.  epist.  9,  13  alt.  carm. 
(dim.  troch.)  et  carm.  1,  4  p  5,  8  h  8,  10  p  23,  234  if.  ^ 
Anthol.  3  [=  PLM  5  pg.  110],  9  li. 

Varia. 

schöla,  ae,  f.  I  35,  2  ff  II  64,  7  h  III  20,  8  s  IV  61. 3  s. 
(Cic,  al.)  Ter.  Maur.  302.  Auson.  13  (edyll.  4),  6  h  31, 15  li 
Coripp.  in  lust.  3,  158  h   4,  188  h. 

harhänsmns,  i,  m.  VI  17,  2  (p.  (Cornific,  al.)  cf.  ,soloecis- 
mus'  pg.  6  adu.  3. 

eölossns,  i,  m.  spect.  2,  1  h  I  70,  7  h  VIII  60,  1  li;  acc. 
colossou  II  77,  3  li  VIII  44,  7  s.  (Sen.  ep.,  alii.)  Stat.  silv.  l 
3,  51  h.  Auson.  26,  2  (edyll.  11),  70  li.     CIL  8,  212,  82  h. 

t  lyydos^),  acc.  -on,  f.  VI  13,  3  h  VI  42,  21  f/.  [IvM 
(cf.  Plin.  36,  62 :  lygdinos  in  Paro  repertos.  luL  Val.  1,  4  ed. 
Car.  ^)  Mueller :  at  vero  horoscopus  lygdinus  erat.  Isidor.  orig. 
16,  5  (de  marmoribus),  8:  Parius  candoris  eximii,  Ligdinos 
cognomento.) 

cosmicos^),  i,  m.  VII  41,  1  li;  cosmica,  onim,  n.  ibid 
2  p.  [xo(j//£xos'.]  Firniic.  math.  2,  32  (pg.  43,  5):  eosniica 
sidera.      (mundanus     Cic.    Tusc.    5,  108:      Socrates    quidein 


*)  Mirabili  errore  Klotzins  et  Saalfeld  s.  v.  addimt:  „Adiectimli: 
Mart.  6,  13,  .3  und  6,  42,  6  (sie)  marmor  lygdou."  Georges  falso  ,lydos\  —" 
Coguomeii  virile  (teinp.  Tib.  imp.)  Tac.  ami.  4,  8.  10.  11:  Lygdus  spad"J 
Mart.  XI  41,  7;  (puer  exoletus)  VI  39,  13;  45,  3  XI  73,  1  XII  71.  (in  mor- 
tario  Pompeiano)  CIL  10,8048,  15:  Lygdi.  5,3155:  P.  Aelio  P.  L  Lyg^^' 
mensori  ....  Lygdamo  iiepoti . . . 

»)  Falso  Teuffei  RLG^  399,  1:    „L.  Müller". 

^)  cf.  tarnen  quae  de  vocabiüo  hoc  Graece  scribendo   dixi  pg.  7  in.  - 
Friedlaenderi  interpretatio ,   qui  dubitauter  verbum  a  Cosmo  iinguentario  de- 
ducit,  reicienda  maxime  ob  haue  rem  videtur,  quia  isto  modo  iuterpretantibn* 
distichi  pentameter  multo  deteriorein  sensum  praebet,  quam  si  dicere  poeUm 
statneris :    (raundanum    esse  lausne   an  potius  opprobrium  sit   iucertoni  est, 
pam)  in  mundo  et  mala  et  bona  sunt. 


23 

cum  rogaretm*,  caiatem  se  esse  diceret,  ,mun(laDam\  inquit, 
totius  enim  mandi  se  incolam  et  civem  arbitrabatur.  —  — 
iBondana  =  mandns  Clialeid.  Tim.  251.) 

änälecta,  ae,  m.  VII  20,  17  s  XIV  82,  2  p.  (Sen.  ep.  27,  6.) 

draucus'),  i,  m.  IX  27,  10  s   XI  72,  1  (f   XIV  48,  1  h; 

plur.  I  96, 12  s  VII  67,  5  #/>.  [ÖQavxoi;  Saalfeld :  „von  ÖQäv  (Ggstz. 

pathicus  von  7iaOelpy;   ex  Graecis  scriptoribus  non  adfertur.] 

(cf.  tribas  [T^i/^ds],  f.  Phaedr.  4,  16,  1.    Martialis  ter.) 

zelöt^piis,  a,  um  I  92,  13  h.  (Petron.,  al.)  luv.  5,  45.  6,  278. 
Auson.  epigr.  9,  1  h.  (eodem  semper  versus  loco.) 

praginätlcus,  i,  m.  XII  72,  6  p.  (Cic,  al.)  luv.  7,  123. 
prox^neta  (ae,  m.)  Vatiniorum  fractorum  X  3,  4  s.     (Sen. 
ep.  119,  1.    Dig.) 

cätaplüs  Niliacus  XII  74,  1  h.  (Cic.  p.  Rab.  Post.  14,  40: 
cataplus  ^  ille  Puteolanus.  Sidon.  ep.  6,  8,  1  et  7,  7,  1.)  Auson. 
19  (ordo  urb.  nob.),  127  h.  Anthol.  910,  67  li :  Lagaea  cataplus. 
^utroque  loeo  in  clausula  ut  apud  Mart.) 

celeuma,  atis,  n.  HI  67,  4  y:  lentos  tingitis  ad  celeuma 
i^mos;  IV  64,  21  ff:  nauticum  celeuma.  [xekevfia  rarius  quam 
^i'Uvafia.]  Vulg.  lerem.  25,  30 :  celeuma  quasi  calcantium  con- 
cinetur  ad  versus  omnes  habitatores  terrae,  ibid.  48,  33:  nequa- 
qnam  calcator  uvae  solitum  celeuma  cantabit.  ibid.  51,  14: 
^per  te  celeuma  cantabitur.  Rutil.  Nam.  1,  369:  bis  mecum 
pigri  solabar  taedia  venti,  dum  resonat  variis  vile  ce- 
leuma modis.  Sidon.  ep.  2,  10,  27  (p:  amnicum  celeuma;  ep.  8, 
12,  5'):  hie  tuas  laudes  modificato  celeumate  simul  inter 
^fanstra  remiges,  gubematores  inter  aplustria  canent.  Ps.-Asco- 
^ius  ad  Cic.  div.  in  Caecil.  55  m. :  cani  remigibus  celeuma  so- 
l^bat  et  per  assam  vocem,  id  est,  oreprolatam,  et,  ut  in  Argo 


*)  Cognomen  moliebre  Drauca  in  ,yico  del  lupanare'   Pompeis  CIL  4, 

5193.  —  OreU.  5002.  —  CIL  14,  1.^8/9  (Ostiae) :  Corneliara  Draucen. 

€IL  7,  1336,  436  (Londinii):  DßAVCVSF. 

*)  Sic  Kayser  et  C.  F.  W.  Muellcr  secimdum  Lambinnm ;   ,artata  plus*, 

,arcÄta  plus*  codd. cf.  CIL  6,  12615:   L.  Atilius  Cataplus.  10,  8068,  3 

et  4 :   Cataplus  l(iberta8>  et  Limen  f(iliu8).  14,  2675 :  M.  Aiiius  Cataplus. 
^  omis.  lexica, 


24 


navi,  per  citharam.  Ven.  Fort.  carm.  8,  19,  6  p:  quando 
(nauta)  celeuma  canit.  idem  vit.  S.  Mart.  4,  423  h :  aUiue  petenü 
portum  vada  complet  uauta  celeuraä.  Vita  S.  Galli  ( p.  I.  a«vi 
Carol.  2  pg.  406)  682  h :  nou  cessat  sanctum  Gallus  cantare  ce- 
leuma. Gesta  ApoUonii  ^ibid.  2  pg.  490)  207  li :  ac  nautae  laeti 
fuerant  celeuma  secuti.  Tliom.  thes.  pg.  138a:  celeuma,  da- 
mor  nauticus. 

(Lucan.  2,  688 :  ne  litora  clamor  |  nauticus  exagitet.  —  cf. 
modi  Sen.  ep.  56,  5 :  pausarius  (=  x€?.evatfjg)  voce  acerbissinia 
remigibus  modos  dans.) 

t  tröpisj  acc.  -in,  f.  XII  82,  11  li :  feret  ipse  ti'opin  de 
faece  lagonae.\)  {igonii;  carina;  metaph.  =fundamentum.]  (cf.usus 
metaphoricus  vocab.  ,sentina'.) 

condplus^),  i,  m.  V  78,  30  rp:  parvi  tibia  condyli.  [xrli- 
dvkog,]  (metaphorice  hoc  loco  pro  harundinis  geniculo  dictum: 
sensu  autem  proprio)  Mart.  Cap.  1,  88:  complicatisque  in  con- 
dylos  digitis.  Paul,  ex  Festo  38,  14 :  condulus  anulus.  Thomas 
thes.  pg.  143  a :   condylus,  nodus. 

(t)  trägus^),  i,  m.  =  foetor  caprinus  alarum  XI  22,  Tb. 
[iQayog,]  (caper  CatuU.  69,  6  p :  (tibi  fertur)  valle  sab  alarum 
trux  habitare  caper.  Ovid.  a.  am.  3,  193  h :  ne  trux  caper  iret 
in  alas.  —  hircus  Horat.  epod.  12,  5  h:  gravis  hirsutis  cukt 
hircus  in  alis.  —  apud  Mart.  nee  ,hircus'  nee  ,caper'  eo  sensu,  at 
,hircosus'.) 

gäläslnus,  i,  m.  VII  25,  6  p:  nee  grata  est  facies,  coi 
gelasinus  abest.  [yelaolvo^-.]  ,gelasinos*)  tuos*  legendum  esse 
censeo  in  inscr.  Capuana  CIL  10,  4483  („in  CEIASINOS  qni<i 
lateat,  nescio"  Mommsen). 

*)  Friedl. :  ,Woriu  hier  die  Dienstleistung  besteht,  ist  nicht  klar.'  W^' 
dem  sie  intellego,  Meuogenem  ipsiim  ei,  quem  adnlatur,  etiam  faecem  (cf.  H«r 
a.  p.  277.  Ov.  a.  am.  .3,  211)  imam  (i.  e.  exiraiam)  apportare  ad  illinenda'» 
faciem.     Scilicet  in  thermis  balneisque  omnis  praesto  erat  talis  apparatas. 

*)  Condylus,  nomen  propr.  IX  98,  2  p. 

*)  Omittere  vocabuhim  noluimus,  quamquam  iam  Ovidius  habet  halieut 
112;  translatum  autem  apud  hunc  nomen  quadrupedis  in   piscem  est,  acut 
(apud  PUn.)  alopex,  hippos,  asellus,  lepus,  lupus  (Ovid.,  Mart.  XIII  89). 

*)  =  sulculos  qui  sunt  in  natibus,  vd.  lexica  Graeca ;  cf.  ibidem  DICITl 
pro  ,digiti*  scriptum.  —  —  Cognomen  Gelasinus  CIL  2,  1742.  9.  6083.  4. 
10,  3063;  28Ö2.  14,  936.    Gelasina  14,  1911. 


25 

orthöpyglnm  anatis  raacrae  III  93,  12  s.  [oß^o-Trvytov, 
saepius  oQQo-nvyiow]  spiirio  loco  Apul.  met.  pg.  930  Hild. 

rhonchi^)y  orum,  m.  11182,30s;  metonymice  =  superbia 
I  3,  5  h  IV  86,  7  (f.  [(>oyxos*  rarius  quam  (»^yx«^*.]     Apul.  met. 

1,9  m. :   caupouem deformavit  in  i*anam,  et  nunc  senex 

ille adventores  pristiuos offlciosis  roncliis  (=  Quaken) 

raucus  appellat.  —  cf.  rhoncliisonus  Sid.  cann.  3.  8  p.  rhoncliare  ^) 
id.  epist.  1,  6,  3. 

po2)pysmäta  (n.  pl.)  fatui  cunni  VII 18,  11  h.  [norfTivaina.] 
luven.  6,  584:  frontemque  manumque  |  praebebit  vati  crebrum 
pi>ppysma  roganti.  (poppysmi  [TtoTisiviffw^]  Plin.  28,25:  fulge- 
tras  poppysmis  adorare  consensus  gentium  est.) 

sti(/mi,  ätis,  n.  XII  61,  11  r/ ;  plur.  VI  64,  26  h  X  56,  6  p 
XI  84,  13  h.  (Vitruv.,  Sen.,  al.)  luven.  10,  183.  Auson.^)  20, 
13  h:  priorum  Stigmata  vatum.  Damas.  carm.  7,  22  li.  Ale. 
Avitus3,9  1i.    Veu.  Fort.  Vit.  S.Mart.  2, 232  h.    Anthol.  772,  7  li. 

si/fnple(/ma,  atis,  n.     XII  43,  8  (/>.     (Plin.,  al.) 

aenUjnm  Thebanum  I  90,  9  li.  (Cic,  alii.)  luv.  8,  50  h. 
Ausou.  26,  2,  38  h  et  epist.  4,  72  dim.  Prud.  apoth.  331  h: 
enigmata*).  perist.  2, 118  et  catli.  10, 136:  aenigmata.  Ven.  Fort.'*) 
Vit.  S.  Hart.  2,  394  h. 

söterta,  orum,  n.  =  dona  revalescenti  data  XII  56,  3  li. 
[iiotT/;QiOi;.]  Stat.  silv.  1,  4  L:   soteria  Rutilii  Gallici.  — ®) 

xenm,  orum,  n.  XIII  3,  1  li.  (Vitruv.,  alii.)  Alcuin  1  (p.  1. 
aevi  Car.  1  pg.  171),  56  h:  ast  indigna  vident  tantis  exenia') 
votis.  Walahfr.  Strab.  11  {ibid.  2  pg.  359),  7  li:  xenia  sed 
mundas  tantum  pascentia  mentes. 


^)  Siugnlaris  ,r(h)unchuä'  e  lexicis  Latiuis  reinoveudus  est. 

'')  cf.  Groeber,  Vulgärlat.  Siibstr.,  in  Woelffl.  Arch.  5  a.  1888  pg.  23J): 
röurare. 

^  uon  est  in  lexicis. 

*)  cf.  L.  MueUer  d.  r.  m.  pg.  358  m. 

*)  omineruut  lexica. 

•)  Cugnomen  Soteria,  ae  CIL  3,  2268.  o,  88;  131.  9,  91;  319.  12,  797; 
4197 ;  5070. 

')  haec  foniia,  quam  Paucker  ex  Augustiiio  et  P.  Diac.  vit.  Gregor, 
lexicis  Latinis  addidit,  inveiiitur  etiam  in  Tliom.  thes.  pg.  628  et  in  codicibus 
Jiartialls  TN  iu  iuscriptione  libri  XlII. 


26 


t  tröpä  (ex  emend.  Brodaei)  ludit  IV  14,  9  if.  [xqma.  cf. 
adnot.  Friedl.] 

trläeris,  idis ,  f.  =  trieimium  VI  38,  1  h  VII  96,  3  h  IX 
84,  9  h  X  53,  3  h :  trieteride  (seinper  in  quinta  sede).  (Trie- 
terides  (seil.  toQzai)  Cic.  n.  d.  2,  58  Muell.)  trieteris  (eofrr) 
Stat.  Theb.  4,  722  h  7,  93  h;  =  triennium  silv.  2,  6,72  t 
Auson.  Caes.  2,  7  h.  Sidon.  ep.  2,  8, 13  r/.  Anthol.  671  [=  PLM 
5  pg.  89],  125  h. 

*  parazoniumj  i,  n.  XIV  32  L.  [Gloss.  Graeco-Latinae  pg 
394,  38:  TtaQoCihvioi;  ftaxaiga,  haec  sica.]    Gloss.  Araplon.  pg.361, 

163:  parezoniura,  cinculum (lege:  parazoniam,  cingulum). Hoe 

tarnen  loco  ,parazonium'  nou  plane  idem  esse  atque  pugioDem  et 
ex  epigrammate  ipso  apparet  (cf.  Frdl.)  et  ea  re  quod  proximnm 
(33)  munns,  qno  minus  pretium  repraesentatur,  est  pogio. 


Ad  haec  appellativa  Graeca  adiciantur 

adleetira 
a  nomiiiibns  propriis  derirata  Oraeeanlea, 

quorum  prorsus  alia  est  condicio.  Ut  enim  illa,  quo  elatior 
sermo  erat,  tanto  magis  repudiata  esse  supra  vidimus,  ita  ad- 
iectiva  haec  Graecanica  potissimum  terebantur  ab  epicis,  tragicis, 
lyricis  poetis,  quippe  qui  cum  argumentis  ipsis  et  nominibus 
deorum,  heroum,  hominum,  locorum  etiam  adiectiva  eorum  Domi- 
num a  Graecis  auctoribus  recepissent,  accommodatis  aliquatenos 
ad  OS  Latinum  vocalibus.  —  Consentaneum  argumentis  carminüin 
est  Valerium  Flaccum  et  Statium  epicos  (in  eo  genere)  formis 
a  superiore  poesi  receptis  multo  plura  addidisse  quam  Mar- 
tialem  aequalem  epigrammatarium ;  id  quod  iam  singillatim  per- 
sequemur. 

Fiebant  illo  modo  e  suffixis  Graecis  his:  1)  ato^  2)  r;ioi 
3)  ixog  4)  sog  5)  log  6)  siog  7)  laxog  8)  og  9)  f;vi)g  10)  h% 
11)  14;  idog  12)  idg  iddog  apud  Latinos  haec: 

1)  -aeus.  Eins  modi  Flaccus  quidem  tria  nova  posoit: 
CytaeuSj  Drancaeus,  Nephelaeus;  Statius  haec  quinque:  Alal- 


27 


:dineiiaeus,  Ätälantaeus,  Eripliylaeus,  Itönaei,  Pyrrliaeus.     Mar- 
ialis (receptis  viginti)  uuUum  addidit,  nee  plus  novavit  suffixo 

2)  -eins/)  quo  fonnata  adiectiva  a  prioribus  poetis  re- 
:epit  diio.  Flaccus  quattuor  haec  nova:  Boebeius,  Crethe- 
us,  Dölöpelus,  Pägäseiiis ;  Statins  sex  habet :  Cäpäneins,  Chärö- 
)ölns,  Megämns,  MJcäleins,  Pelelus  (cnui  Silio),  Sipyieius;  idem 
i  Latino  nomine  (Tlberiüs)  ad  Graecornm  nominum  exeniplura 
netri  necessitate  nnus  finxit:   Tibereiä  anla. 

3)  -icus,  quod  suffixum  Graecis  cnm  Latinis  commune  est, 
if.  cap.  alt.  Graeca  duo  novavit  Statins:  TegeätTcus,  Centauricus; 
\Iartialis  pro.Ovidii  ,Mitliridätens'  posuit  liendecasyllabo  idoneum 

MUhruhltiarni  bellum  VI  19,  5  ff.  (Cic  al.)  Sidon.*)  carm. 
t),  257  (f.  Mithridaticns  triumphus;  22,  164  li:  Mitliridaticus 
miles. 

4)  -eus. 

De  liis  adiectivis  ob  causas  plnres  nberius  dissereudura  est, 
quaniqnam  nee  Flaccus  nee  Statins  nee  Martialis  novum  praebet. 

Primum  secernamus -*)  ab  eis  diligenter  nomina  in  f?tv*)  ca- 

dentia  substantiva,  nt  Pentheus,  Orpheus,  Theseus,  Pänöpeus, 

I  I 

Caphereus,  T^phöens,  itemque  epitheta  masenlina  (substantiva) 
a  locis  suffixo  «i'v  derivata,  nt  apud  Horatium  Pätäreus  Apollo, 


*)  Siiffixi  Graeci  -eius  semper  trisyUabi  eos  tantiim  casus  pouere  dacty- 
iici.s  1  Icebat,  qiii  brevem  faciebant  synabam  finalem.  Contra  in  Latinis  no- 
niinibiis  (subatt.  et  adiectivis,  iit  Nauueius,  Pumpeiiis,  Saufeius,  Tarpeius  etc.) 
suffixum  semper  disyllabum  est.  Ad  horum  exemplum  Valerius  Flaccus  Colchi 
aUcnias  nomen  usnrpavit  5,  582:  Carmeiüs  äit. 
•)  Omisenmt  lexica. 

^)  Confuilerunt  terminationes  -fvg  et  -fng,  ?a,  6um  editores  Val.  Flacci 
0.  Jk-henkl  (1871)  et  Aem.  Baehrens  (1875),  qui  ex  versu  7,  301  (saevus  Ecbloniä 
ceu  Pentheä  Bacchus  in  aulä)  in  indicibus  praebent:   Penthea  aula. 

*)  Th.  Birt,  über  die  Vocalverbindung  eu  im  Lateinischen,  in  mus.  Khen« 

34  a.  1879  pg.  1  sqq.,    imprimis  pg.  13  sqq.,   docuit  Latinis   diphthongum  tu 

averisantibus  etiam  poetas  dactylicos  saepissime,   ubi   ictus  diphthongum  non 

feriret,  diaeresis  facultatem  dedisse,  eo  quod  dedita  opera  vocabulum  a  vocali 

incipiens  seqaeretur.     Itaque  verbi  causa  pronuntiabant  (Ov.  met.  13,  683  sq.) : 

Aken  I  Hyleüs  et  longo  . .  . ;  quin  etiam  alicubi  metro  diaeresis  postulabatur, 

ut  C'ulicis  117  h  in  fine :   ...  Orpheus  Hebrum,  et  Phaedr.  5,  1,  1  sen.:    De- 

luetrius  qui  dictus  est  Phal6reüs  (pro  ^t*(tXi,Qfv?).    Tanto  magis  cavendum  est, 

ne  epitheta    in  -eus   (tug)  ut  Hylßus,   Sinöpeus,   Phaler^üs  habeantur   pro 

adiectivis  in  -eus,  ßa,  cum  (=  <of,  ^i/,  eoy). 


28 


candide  BässtlreTi,  apud  Ovidiiim  NyseTis  *),  Sinopeus  (in  clausula. 
trisyll.),  Alcoii  Hyleus;  quoruni  genetivos  (ut  Orpliei^),  ilionei) 
et  dativos  ablativosque  (Orpheö)  et  iii  clausula  acvusativ^iii 
(Typliöeä,  Orpliea)  dactylici  quidem  poetae  usurpare  uequibant 
nisi  per  synizesin. 

Quam  difficultateni  dactylici  feliciter  eftageruut  in  adiecthi:? 
exeuntibus  in  -eus,  ea,  eum.  Mutuati  enim  quae  Graeeis  p<.»etk 
erant'^)  (in  sui:,  t/;,  soi)  posuerunt:  Cyäueus,  Hectoreiis,  HJi^r- 
böreus,  Nestöreus,  Tautäleus,  finxeruntque  ad  horuni  norniain. 
quia  plurinüs  casibus  ad  metrnni  dactylicum  bene  quadrabaiil. 
non  soluiu  haec:  Aesäreus,  Aescliyleus,  Ageuöreus,  Ämniluöus*), 
Antenöieus,  Busphöreus,  Caucäseus,  Cerbereus,  Eugänens,  Gor- 
göneus,  Meutöreus,  Mimallöneus,  Pegäseus.  Pergämeus,  Phäsldeas'i, 
Taenäreus  *^),  Tartareus,  (Tyndareus),  sed  etiam  a  Latiuis  nunii- 
nibus:  Apollincus,  Caesäreus,  Cupidineus,  Heicüleus,  Pueiiiceos 
vel  Püniceus,  Römüleus. 

.  Ergo  quouiani  metri  dactylici  causa  in  liis  adiectivij? 
Omnibus')    trochaeus    terminationem    -eus    autece- 


*)  Errore  iiietrico  jNysc'Mis'  Klotzins. 

*)  Clraecus  iu  -eös  gciietivuü  dactylis  habilior  uouduiu  a  Vergilio  iwsiw:* 
est,  at  iu  Culicis  v.  269  (Orphoös),  apud  Ovidiuui,  alios ;  MartialLs  iu  re  m^ 
trica  severus  hunc  solum  sumpsit  (Tero5s,  Pelcös);  prorsus  euim  s} uiresin  w 
eo  genere  vitavit,  cf.  pro  dativo  nomiuis  ,Eurystheus'  IX  65,5  h:  Ai^olb 
tyrauno ;  coutra  Vergilii  Aeu.  8,  292  (ablativus) :  rege  sub  Eürystheö. 

*)  OnoMiastico  quideui  Papei  (ed.  3  Beuseler)  si  crcdiiuus,  apud  Graat'j 
ex  eisdein  adiectivis  quiuque  tan  tum  illa  servata  suut. 

*)  Sic  Ausouius,  at  VergiUus  alia  totius  vocabuli  meusura  Ammei» 
vel  Amiuueus. 

*)  Non  est  in  lexicis;  le^it  sie  Riese  in  Ovid.  rem.  am.  261. 

®)  Sic  Propertius  (ed.  Baehrens) ;  etiam  apud  Valerium  Flaccum  haec  fonna 
6  codicibus  revocari  potcst. 

'')  Coliegi  illa  ex  nominibus  Catulli,  Vergilii,  Horatii,  Tibulli,  Propertii, 
Ovidii,  Persii,  Lncani,  Petrouii  poet.,  Calpumii,  Valerii  Flacci,  SUtii.  Mar- 
tialis  (qui  a  prioribus  recepit  quindecira),  luvenalis,  Ausonii,  Sidonii,  deniq«« 
Authologiac  Riesei.  Duo  adiectiva,  quae  sola  ei  legi  obstare  videntiir,  \e^^ 
adeo  non  infringunt,  ut  potius  confirment ;  sunt  enim  etiam  aliunde  siispecta. 

1)  Typböea  tela  Verg.  Aen.  1,  665  Ribb.  et  codd. ;  at  ,Typhöia*  Haupt  (1873) 
suo  iure,  uam  iam  Servius  testis  est  hanc  lectionem  aeque  vetnst4un  es!<e.  — 

2)  Caphärea  saxa  Prop.  4,  6,  39  Muell.  =  3,  7,  39  Baehrens ;  at  quod  in  coi 
y  mauus   altera  ,capharia^  correxit,  subtilius  est,   quam  qnod  uuUo  codice 


29 

dit  *),  falsum  est,  quod  novissimi  editores  dederimt  X  42,  3  h  XTII 
24  L  et  1  h:    C^dönda  (mala),  pro  Schneidewini  ,CydönTa'^). 

o)  -ms. 

Suffixo  hoc  omnium  frequentissimo  iiovata  apud  Vale- 
riuni  Flaccum  occurrunt  liaec:  Aeetius,  AesepTus,  Äträcius, 
Döliöiuus  ^) ,  Electrius ,  Hyperiunius ;  apud  Statium  undecim : 
AbantTus,  Aepytius,  Anthedönius,  Asöpius*)  Th.  7,  723,  Ithä- 
ceslus  (cum  Silio),  LabdäcTus,  LicymnTus,  Meleagrius,  Palae- 
monius,  PhäetliontTus  (cum  Silio),  Sangärius,  Teumesius.  Mar- 
tialis  nova  tautummodo  tria  habet: 

Arsäcia  aula  IX  35,  3  h.  [Arsäces,  ^Aqüamo^  adiect.] 
(•laudian.  carm.  8,  216  h:  Arsacium  os.  Sidon.  carm.  2,  450  h: 
Arsaciae  domus. 

t  i/^/icäö/r?«  regio  XIV  152,  2  p.  [Helicaon  X  93,  1.] 

t  LampsäctHs  versus  XI  16,  3  h;  Lampsaciae  puellae 
XI  51,  2  (f.  [Lampsacus.]  (Lampsaceni  [Aafii/faxt;vos:]  Oic.  Verr. 
1,  63.     Lampsacena  urbs  Val.  Max.  7,  3,  ext.  4.) 


aflhibito  correctnm  videatur,  ac  re  vera  qnibiisilam  locis  ea  manus  altera  ge- 
nninuni  sola  exhibet;  cf.  (-.  Weber,  De  auctoritate  codd.  Propert.  (progr. 
Hagen.  1887)  pg.  12  sq. 

*)  Prorsiis  alia  erat  causa  adiect ivonim  in  -ins  =  log,  quae  innumera- 
bilia  a  Graecis  iam  formata  non  erat  cur  Latini  poetae  dactylici  repndiarent 
idoneis  formis  casibnsqiie,  ut  Achßlölä  comna,  Phäethöntlä  fabula;  Sangäri- 
nsqne  puer,  Paläeuiöniö  Lechaeo).  In  -eus  =-^  tiog  adiectiva  ea  dactylis  ac- 
coinmodabantur,  quae  aut  longam  syllabam  ant  duas  breves  ante  suffixuin  ex- 
hibent  (Pbäetbönteus,  Pelopens).  Ergo  in  nomine  eodeni  et  -eus  et  -lus,  in 
altero  et  -lus  et  -eus  comparcre  possunt,  non  possunt  et  -eus  et  -öus  in  eodem 
apud  dactylicos.  De  qua  re  falso  Georges  aliique  iudicant  s.  v.  Aeschyleus, 
Capharcus. 

•)  XIII  24  codd.  fere  omnes:  Cydonea,  at  X  42  omnes  praeter  TX: 
Cydonia.  Atque  ex  eis  quas  exposui  legibus  postulatur  forma  aut  Cydönens 
(sie  Ov.,  Sil.,  Stat.)  aut  Cydönlus  (sie  Verg.,  Hör.,  Prop.,  Calp.,  Anthol.). 
Plinii  ,Cydoneus*  a  Gilberto  (in  edit.  Frdl.  vol.  1  pg.  115)  allatum  neqae  quomodo 
dimetiendum  (-eus  an  -eus)  sit  scitur  neque  cum  poeticis  exemplis  couiun- 
^ndam  est. 

■)  Falso  Georges:  Döllönius. 

*)  Non  est  in  lexicis. 


30^ 

6)  -ens,  I 

Terminatio  haec,  quae  apud  dactylicos  nominibus  eWm  f  ^^ 
mensurae  applicatur  atque  -aeus,  -eins,  (-eniis),  apparet  in  afa- 
tivis  a  Flacco  novatis  düobas:    Lägeus,  Thyneiis,  aStatiow» 
vem:    Adrasteus,    Cäpäneiis,    Cenchreiis,    CTnyreus,   Clyme». 
Dicarcheus  (Sil.),  Eurystheus.  Menoeceus,  Phöröneus.    A  Late 
nominibus  poeta  uniis  quantum  vidi   Statius  iion  dubitavit  al 
Graecam  normam  derivare  Märöneus ')   et  Neröneiis  (cf.  supra 
eiusdem  ,TibereTus^).  - 

Martialis  receptis  a  prioribus  poetis  viginti  adiectivisnnuni  ■  * 
de  ,Ianthis'  (lanthidös  VII  15,  1,  lanthida  VI  21,  1),  qiiodnomeii  |^ 
ipse  excogitaverat  pro  Violantilla,  (non  iit  debiiit  ,Ianthideus-\ 
sed  metri  causa  quasi  esset  uomiuativus  ,Iantbe\)  derivasse  pu- 
tatur  ab  editoribus: 

t  lanthene^)  Stella  sititor  aquae  XII  3,  12  p.  I*" 

7)  -laciis. 

Longae  adnexum  syllabae  a  doctis  poetis  Romanis  ad  dactyte 
efficiendos  libenter  usurpatur.  Itaque  Flaccus  uovavit  Jhe- 
spiacus',  Statius  (recepto  hoc  et  decem  praeterea):  Anipliry^i- 
acus.  Byzantiacus,  Caspiacus,  Isthmiacus  (cum  Silio),  Lemuiacüj: 
(cum  Martiale),  Sestiacus,  Telphüsiacus ;  Martialis  (receptis  sex) 
nova  haec  addidit: 

Lemntäcae  catenae  V  7,7  h.  [Lemnos].  Stat.  Theb.  3. 
274  h:  Lemniacae  catenae;  silv.  3,  1,  132  h:  antra  Lemniaw. 
Sidon.*)  carm.  11,  33  h  et  23,  290  (f.  Lemniacae  catenae. 
(Lemnius  [^/;//j^/Oj,']  Plaut.,  cett. ;  Lemnia  vincula  Stat.  silv.  l 
2,  60  et  alibi  sexiens.  —  Lemnias  [.it^^upidi;],  ädis  Ovid.,  Stat., 
plur.  Anthol.  •')  65  [=  PLM  4,  253] ,  1  li  2  p.  —  Lemnieiisi? 
Plaut.) 

*)  Qnod  apnd  Tibull.  (et  Plin.  maiorera)  legitur  Märönens,  a  Tbmic» 
iirbe  MttQioyttft  derivatum  est.  —  Statio  videlicet  auctore  Vomaniii.s  in  Antbol. 
514,  2  p:   Märöneum  ingenium.  (omisenint  lexica). 

*)  siquidem  suffixa  stirpi  in  casibus  obliqiiis  integrae  adnectiintiu,  cf. 
Atlas  Atlanteus,  Athamauteus,  Phäsis  Phäsidßus  pg.  28,  Thetis  Tlieti- 
delus  etc. 

•)  ex  emendatione  Scriverii ;  ,Yantheae'  P  ,Yanteae'  B ;  ,Hyanteae'  cetei^ 
codd.  et  vulgata  ante  Schneidewimira  lectio,  quam  etiam  nunc  lexioa  praebent 
Itaqne  (vd.  adn.  praeced.)  ip.se  quoqne  a  codioibus  recedere  vereor. 

*)*)  Omisenint  lexica. 


31 

t  Maurüstäcus  citrus  Xu  66,  6  p.  [Maurusia].  (Mau- 
rusius  Verg.,  alii.  —  Manros  Horat.,  alii,  Martialis  quater.  — 
MaurTcus  *)  Coripp.  lohann.  2,  137.) 

8)  -US. 

Hoc  modo  interdum  finguntur  adiectiva  nominum  ipsorum 
quoque  in  -us  {-og)  vel  in  -a  (-a,  -jj)  exenntium.  Ita  a  Flacco : 
Äcesina  agmina  [Acesinus,  flumen  Sarmatiae],  a  Statio:  Inächa 
pubes  [Inachus];  a  Martiale,  si  recte  emendatum  est: 

t  Mtnyus  XI  99,  6  p:  et  Minyas*)  in  tränt  Cyaneasque 
nates.  (cf.  adn.  Frdl.)  [Minyae  =  Argonautae  Ov.,  Lücan.,  Val. 
Flaccus.]  (Mlnyeius  Ov.  met.  4,  389.  cf.  apud  eundem  Minjeias, 
ädis  {=  filia  Minyae)  et  Minjeides,  um ;  Minyas,  acc.  -ada  (herba) 
Plin.  24,  157.) 

f  Myrlnus  IX  42, 1  (p;  campis  dives  Apollo  sie  Myrinis') 
—  fruare.  [Myrina;  cf.  adn.  Frdl.] 

9)  -enus  et  10)  -inus. 

Suffixis  bis  non  frequentibus  novavit  Flaccus:  Tibisena 
Ostia;  (Statins  ab  Ovidio  recepit:  Abydenus) ;  Martialis  in 
choliambis : 

Bämascenus  V  18,  3  s:  senibus  cum  Damäsc6nis  (seil, 
pranis).  (Plin.,  al.) 

t  Phäldntinus^)  Galaesus  V  37,  2  s.  [Phalantus  conditor 
Tarenti.]  (Phalanteum  Tarentum  Sil.  11,  16  h.) 

10)  -Is  (idis  vel  Idos)  et  11)  -ias  (iadis  vel  iados). 

Terminatione  utraque  (a  virorum  aut  loconim  nominibus) 
derivata  substantiva  feminina  huc  non  pertinerent,  nisi  a  poetis 
rebus  inanimis  adiectivorum  instar  saepe  attributa  essent.  Nova 
eiusmodi  apud  Flaccum  sunt:   Aeetis,  Messeides  undae;  apud 


^)  At  ,{L.  lunins)  Manricna'  (in  lexicis  [praeter  Quich.]  non  notatum) 
Hart  y  28,  5  8;  Manricius  Yen.  Fort.  carm.  2,  14,  5  h. 

*)  Sic  vetere  emendatione  pro  codicum  ,nimias^;  ,minias'  Q,  Koestlin. 

•)  Sic  Gilb.,  Frdl.;  ,marini8'  Scalig.,  Schneidewin;  ,8emarinis',  ,8ic  mu- 

rinus*  etc.  codd.;  jMyrines*  Buecheler. Myrinns,  cogn.  CIL  10, 1403  g 

1, 30.    Myrina  3,  5389. 

^)  cf.  Erjrcinns,  Enenlnns  etc. 


32^ 

Statium:  Baccheis  Epliyre,  Eiiböis  tellus,  ora,  Hömolöldes  in- 
geutes  (portae),  Märathönis  quercus,  silva,  Scyreldes,  Tithönis: 
apml  eundem:  Eryinanthlädes  nymphae,  Sestlas;  apud  Martialem: 

Castälis  (unda)  IX  18,  8*)  p;  CiistalTdes  sorores  IV  14, 
1  i;.  [KaotaUdf^.]  Sidon.^)  carm.  1,  9  h:  Castalidnm  chorus; 
2,314  li:  Castalides.  (('astalia  umbra  Lygd.  1,  16  p.  arbor 
Prop.  4,  2,  13  h.  aqua  Ov.  am.  1,  15,  36  p  et  Mart.  VII  22,  4 
p;  domus  VIII  66,  5  (f.     Castaliae  guttae  Col.  10,  267  b.) 

Delphis'')  tua  IX  42,  4  if.  [Jfhfi^.]  Lact.  1,  6,  7:  Del- 
pliidis;  ibid.  1,  6,  9  et  inst.  epit.  5,  1:  Delphida.  (Delphica,  ac 
XII  66,  7  et  apud  posteros  (cf.  Marquardt,  Privatleben  310) 
mensae  genus  significat,  quod  ,niensae  Delphicae'  dielt  Cie.  Verr. 
2,  4,  59.) 

t  Permessis  I  76,  11  h:  Permesside  nuda;  VIII  70. 3  h: 
sacram  Permessida.  [/7fp///;(j(j/V.]  (Pennessius  fons  Claud.  laud. 
Seren.  8.) 


*)  Locus  omissus  in  iiidice  edit.  Fnll. 
*)  Omisenint  lexiea. 

2)  Delphis,  eogii.  CIL  2,2289.    5,7044.    9,  7(Ki;   .3^%;   4694.    10,6770. 
Delpis  9,  8325.      . 


Caput  IL 

VOCABÜLA  LATINA. 


I.  Substantiva  simplicia.') 

A.  Substantiva  derivata. 

exeuntia  1)  in  -tor  (-sor)  et  -trix. 

His  terminationibus  substantiva  cum  omnibus  Latinae  linguae 
temporibus  et  in  poetica  et  in  prosa  oratione  nova  sunt  formata, 
tum  a  recentioribus  et  recentissimis  scriptoribus  omnium  plurima ; 
cf.  Paucker  in  ,Materialien  zur  latein.  Wörterbildungsgeschichte' 
Berolini  1884  pg.  28  sq.*)  Valerius  quidem  Flaccus  novavit 
fortasse  haec  sex:  frenator,  mugitor,  pulsator,  gestatrix,  me- 
moratrix,  sociatrix ;  Statins  haec  octo :  nutritor  (cum  Martiale), 
reparator,  rotator,  temerator,  populatrix  (cum  Martiale),  prae- 
datrix,  simulatrix,  turbatrix.  Ex  Silio  Paucker  1.  c.  (pg.  2  huius 
libelli)  nova  non  indicavit,  ex  luvenale:  secutor. 

Etiam  Martialis  non  pauca  huius  generis  videtur  novavisse ; 
sunt  enim  apud  eum  15  nomina,  quorum  antea  neque  masculina 
neque  feminina  forma  exstabat;  accedunt  sex,  quorum  ad  priorem 
fonnam  in  -tor  aut  -trix  alteram  in  -trix  aut  -tor  adiecit;  de- 


^)  Intel*  simplicia  nomina  et  verba  nimiram  ea  quoqne  rettnlimns,  quae 
a  compositis  vocabulis  derivata,  non  ipsa  compositione  orta  sunt;  itemque 
inter  Latina,  quae  a  Graecis  nominibas  ducta  sant  suffixis  Latinis. 

')  Omnia  in  -tor  et  -trix  exeuntia  babes  collecta  ab  eodem  in  ,Meletemat. 
lexistor.  alt/  parte  I  (Dorpati  1875)  pg.  52—65.  —  Praeterea  cf.  Henricns  Ploen, 
De  copiae  verbomm  differentiis  inter  varia  poesis  Rom.  antiquioris  genera 
intercedentibos  (Dissertt.  Argent.  vol.  7  a.  1882)  pg.  42,  de  quo  libeHo  et 
doctiasime  et  soUertissime  scripto  non  recte  indicavit  Guilelmus  Deecke  in  Bor- 
siani  ^Jahresbericht'  32  a.  1884  pg.  334  sq. 


34 


nique  12,  quae  inter  poetas  videtor  primus  posoisse.    Haec  33 
vocabula  ita  singulis  metris  continentur : 


insont  in 

h 

P 

V 

s 

gen. 

generis  a 

6 

7 

2 

6 

1 

generis  b 

6 

5 

4 

4 

amborum 

12 

12 

6 

10 

1 

Ergo  in  iambicis  vembus  numerus  circiter  quattuor  par- 
tibus  maior  est,  quam  qui  ex  dactylicorum  comparatione  ex- 
spectatur;  hendecasyllabi  autem  numero  novorum  vocabolonm 
cum  dactylicis  congruunt. 

bästator  XI  98,  13.  16.  19  s;  plur.  ibid.  1  s.  [,basiare,  bi- 
siatio^  Catullus  novaverat.]  Glossae  nominum  pg.  569,  33 :  ba- 
siator,  amator,  osculator.  Gloss.  6raeco-Lat.  pg.  471, 31: 
quXrjrr^g^  basiator,  amator. 

calcülator  X  62,  4  s.  [calculare  Chalcid.,  Prud.,  al.]  Edict. 
Diocl.  7,  67  (=  CIL  3  pg.  801).  Rufin.  Origen.  in  num.  boa 
27,  12.  Ulpian.  dig.  38,  1,  7,  5.  Modestin,  dig.  27,  1,  15, 5: 
xalxoviAtOQag^  ovg  diaipi^ffiaräg  Uyo^isv.  Isidor.  orig.  10,43. 
Ps.-Acro  Hör.  sat.  1,  6,  72.  CIL  5,  3384.  14,  472.  Gloss.  no- 
minum pg.  572,  8 :    calcülator,  computator.     Thomae  thes.  pg 

149  b:   calcülator,  numerator. calculatrix  Beda  de  miuidö 

const.  tom.  1  pg.  403.  (calcülo,  onis  Fest,  breviar.  1  Wagener. 
Augustin.  ord.  2,  12,  35.  Anthol.  96  [=  PLM  4,  284],  1  h.  - 
ratiocinator  Cic.  ad  Att.,  al.) 

t  cH^brator  VIII  78,  3  h :  Hyperborei  celebrator  SteD» 
triumphi. 

conturbator^)  aper  VII  27,  10  p;  conturbator  macellns 
X  96,  9  h.  —  subst. :  Ps.-Quintil.  declam.  tribun.  Marfan.  6  et 
Hegesippus  4,  4,  1.  Facund.  defens.  tnum  capitnlorum  4,  1  ei 
12,  5  (Mignei  patrol.  Lat.  tom.  67) :  Ecclesiae  conturbatores. 

grätülator^)  X  74,  1  s.  Augustin.  in  loannis  ep.  ad  Partbos 
tract.  8,  9. 

invitator  IX  91,  2  p.    Tertull.  ad  Marc.  4,  25  ex.    Chal- 


^)  Exempla  bainsmodi  (adiectivi)  usus  plmima  collegit  Nene,  FonneaL 
2'  pg.  35  sqq. 

*)  Sporio  loco  Cic.  de  fin.  2, 108  Mneller. 


35 

d.  Tim.  17  A.  Hieron.  in  Matth.  1,  9,  13.  Augastin.  ad  Do- 
lt.  20.  Salvian.  gub.  dei  1,  36.  Sidon.  ep.  9,  13,  4.  Cod. 
LSt.  12,  59  (60) ,  10,  5.     CIL  6,  8857—8862.     Gloss.  Graeco- 

at.  pg.  350,  51 :  xI/^ojq^  invitator. invitatrix  Symmach. 

>.  1,  59  in.:  hortatio  invitatrix  religionis.  Cassiod.  var.  11,  38: 
Lvitatrix  pulchritudo  chartarum.  (vöcator  Sen.  de  ira  3,  37, 
ü;  Mart.  VII  86,  11  r/).) 

malUator  palucis  Hispanae  XII  57,9  s.  [malleatus  *),  a, 
m  Col.,  alii.]  Vnlg.  genes.  4,  22;  lob  41,  15.  Hieron.  Orig.  in 
3rem.  hom.  3,  1:  quotiescunque  in  tentationem  incideris,  scito 
lalleom  diabolam  esse,  et  malleatorem  enm,  per  quem  te  za- 
olus  insequitur.  Orell.  inscr.  3229 :  malliatores.  Gloss.  Graeco- 
At.  pg.  449,  52:  otfVQoxoTio^,  malleator.  Thomae  thes.  pg.  366  b : 
lalleator,  cum  malleo  percutiens. 

t  masturbator  XIV  203,  2  p.  [mastnrbare,  vd.  infra.] 
?  mascarpio^)  Petron.  134.) 

plörator  vernula  XIV  54,  1  h.  Vulg.  sap.  18,  10:  flebilis 
udiebatur  planctns*  ploratorum  infantinm.  (lamentator  CIL  8, 
519,  14  h.  al.) 

t  ructatrix  mentha')  X  48,  10  p. 

sciscttator  urinae  III  82,  16  s.  Auson.*)  8,  5,  21:  quid 
e  oneras  sciscitator?  Amm.  Marceil.  22,  16,  16:  Herodianus 
rtium  minutissiraus  sciscitator.  Prud.  cath.  7,  193  sen.:  ex- 
orat  arte  sciscitator  callida.  Gloss.  Graeco-Lat.  pg.  471,  48 : 
iXoTitvoTT^g ^  sciscitator.  (Inquisitor  Cic,  alii.  —  investigator 
ic,  alii.  —  scrutator  Lucan.  4,  298,  alii.) 

mötor  cunarum  fueras  mearum  XI  39,  1  h.  Gromat.  vet. 
f.  351,  4:  motores  (seil,  terminorum).  (commotor  Augustin.  civ. 
i  7,  3.) 

t  dormitor  Endymion  X  4,  4  p.  (cf.  dormitator  Plaut,  trin. 
12  et  984.) 


*)  malleare :  Groeber,  Vulgärlat.  Subatr.,  in  Woelffl.  Arch.  3  a.  1886  pg.  524. 

')  Cf.  Stowasser  in  Woelffl.  Arcb.  1  a.  1884  pg.  287  et  Tbielmann  ibid.  3 
1886  pg.  541.  Praeterea  cf.  cognomina  Mascarpio  CIL  12,  5876,  Mas- 
pus  ibid.  5686,  555. 

^)  Cf.  cetera  metonymiae  exempla  collecta  a  Friedl.  ad  I  15,  7  (catenatiqua 
ores),  ubi  typothetarum  errore  legitur  ,mentha  circalatrix'. 

'*)  Omisenmt  lexica. 

r 


i 


36 


t  esüritor  Tuccius  III  14,  1  sen.  [,esuritio*  Catulteiiö- 
vaverat.]   (esürio,  onis  Plaut.  Pers.  103.  —   f ämelicus  Ptau  f  ^ 
ceteri.)  r  ^ 

sltltor  Stella  aquae  lantheae  XII  3,  12  p.    Apul.  met.  1,  f- 
2:   sititor  alioquin  novitatis.     Mart.  Cap.  1,  82:    iuvenis  sititoT 
sanguinis. 

Altera  utra  forma  (aut  feminina  aut  masculina)  iam  eisU- 
bat  horum  nominum: 

gestator  (passive)  IV  64, 19  y.  (active)  Plin.  epist.  9,33,8; 
delphinus  gestator  conlusorque  puerorum.  Rufin.  Orig.  in  Levit 
hom.  5,8:  gestator  aquae.  Prud.  apoth.  932  h:  innocuigesU- 
tor  corporis.   Anthol.  617  [=  PLM  4, 142],  6  li:  iuvenis  gesUUn 

aquae  (caeli  Signum). gestatrix  Val.  Flacc.  4,  605:  Gor- 

gonei  gestatrix  monstri.  (vector  (passive)  Cic,  Vergil.,  Ovii 
Lucan.,  alii.  (active)  Lucil.,  Ovid.,  Sen.,  Mart.  II  14,  17  h,  aE) 

pöpülatrix  Hymetti  apis  XIII  104,  1  h.  Stat.  silv.  3,2, 
86  h:  Siculi  populatrix  virgo  profundi.  Auson.^)  18,2,241h: 
scrutatur  toto  populatrix  turba  profundo.  •Claudian.  rapt.  Pro- 
serp. 3,  167  h:   populatrices  catervae. Ti-oiae  populator 

Ovid.  met.  13,  655;  alii.  Val.  Flacc.  1,  685:  Calabri  po- 
pulator Sirius  arvi.  Mart.  VII  27,  1  h:  Tuscae  glandis  aper 
populator. 

sälütatrix  pica  VII  87,  6  p;  Charta  salutatrix  IX  99, 2p 
luven.  5,  21 :  salutatrix  turba. salutator,  vd.  infi*a. 

t  südatrix  toga*)  XII  18,  5  y. sudator  Plin.  23,43: 

sudatoribus  e  longa  tussi. 

trdctätrix  III  82, 13  s.     Charis.  GL  1  pg.  44,  7:  tractator 

tractatrix. tractator  Sen.  ep.  66,  53.    Charis  1.  c.    Claud. 

Mam.')  septiens.  Sidon.  ep.  2,  9,  5  et  4,  11  v.  9  y.  traetatores 
Ale.  Avit.*)  poöm.  6,  406. 

miirttor  VIII  28,  5  h:  Tartesiacus  stabuli  nutritor  Hiberi 
Baetis.  Stat.  Tlieb.  10,  228  h:  volucrum  nutritor  equorum 
Suet.  gramm.  7 :  M.  Antonius  Gnipho  .  .  .  .  a  nutritore  suo  ib»- 


•  I 


^)  Omisenmt  lexica. 
»)  Cf.  pg.  35  adnot.  3. 
')^)  Logos  omisenmt  lexica. 


37 


numissus.  Lampr.  AI.  Sev.  13,  4:  nutritor  Philippus.  Firm. 
Mat.  *)  5,  8 :  equorum  nutritores.  Charis.  GL  1  pg.  44,  8 :  nu- 
tritor nutritrix,  quamquam  in  usu  nutrix  dicatur.  Claudian.  in 
Eutrop.  1,  104  h:  dotalem  genero  nutritoremque  puellae  |  tra- 
didit.  Pelagon.  art.  vet.  17  (pg.  70  Sarchiani):  nutritor  equorum. 
Ruricius*)  2,  40,  4:  nutritor  dominus.  Dracont.  de  deo  1,  685 
h;  2,  2  h;  Orest.  353  h.  Ven.  Fort.  carm.  9,  16,  9  h:  te  tutorem 
alii  nutritoremque  fatentur.  CIL  5,  4241;  4400;  7188.  6,  8425. 
10,  189;  295;  482;  (648).  14,  2540;  2828.  Gloss.  Graeco-Lat. 
pg.  460,  14:  rQO€p€vg^  nutritor,  educator,  altor,  nutric(i)us. 
[jloss.  nominum  pg.  577,  50  et  586,  10.  (nutricius,  adiect.  Varro 
r.  r.  2,  1,  9,  al.;  subst.  Caes.  b.  c.  108,  1,  al.  —  altor  et  edu- 
cator Cic.  n.  d.  2,  86.) 

Vocabula  generis  b: 

ambülatar  I  41,  3  rjp  II  11,  2  s.  (Cato  ag.  cult.) 

cantator  cygnus  XIII  77,  2  p.  (Varro  1.  L.,  al.) 

dLspensator  V  42,  5  h  VI  73,  2  p  VII  71,  3  h  XI  39,  6  p. 
Cic,  al.)  luven.  1,  91. 

fellator  XI  30,  2  p  XI  66,  3  y  XII  59,  10  tp  XIV  74,  1  h; 
)lnr.  XI  95,  1  h.  [,fellare'  ut  CatuU.  59,  1  s.]  (Inscr.  Pompeian. 
JIL,4,  1708;  1825  a;  2169;  2400;  felatoribid.  1666;  1784;  2170.) 
^.uson.»)  epigr.  66  L  et  3  h.  ^ felatrix  CIL  4,  1389  etc. 

häbttator  nemoris  amoeni  IX  51,  5  h.  (Cic,  al.)  luven.  14, 
J12.  Prud.*)  psych.  745  h.  Anthol.^)  286  [=  PLM  4,  440], 
104  h ;  838  [=  PLM  5  pg.  398],  1  h. 

iiegötMor  X  87, 9  y  XI  66, 2  (p.  [negotiari,  vd.  infra.]  (Cic,  al.) 

nömencülator  X  30,  23  s.  (nomenclator  Cic,  al. ;  nomenculator 
Sen.,  al.) 

sälütaior  I  70,  18  p  III  58,  33  s  VIII  44,  4  s  X  10,  2  p  X 
74,  2  s  XIV  74,  1  h.  (Q.  Cic,  al.)  Stat.  silv.  2,  4,  29  h. 

spöUairix  amica  IV  29,  5  h.  (Cic.) spoliator  (Cic,  Liv.) 

luven.  1,  46. 

consessores  I  26,  3  h.  (Cic,  al.) 

delator  spect.  4,  4  p  5  h  XI  66,  1  y.  (Liv.  45,  31,  al.) 
luven.  4,  48. 


*)•)■)*)*)  Loeos  omisenmt  lexica, 


38 

fütütrix  manus  XI  22,  4  p;  fututrix  lingua  XI  61,10  s. 
[,futuere,  fututio*  apud  CatuUum  primum  legitur.]   (Inscr.  Pomp. 

CIL  4,  2204:    MO^A  OOYTOYTPIC.) fututor  Priap.'i 

57,  6q>  58,  4  s  63,  16  s.  Inscr.  Pomp.  1503,  al.  Maitialis 
octiens.  Anthol«)  148  [=  PLM  4,  335],  8  p. 

struäor  X  48,  15  h.  (Cic,  al.)  luven.  5,  120.  11,  136. 
Ven.  Fort.  carm.  1,  11,  1  h. 

2)  in  -tlo  et  -slo. 
Quae  Martialis  vocabula  in  has  terminatioues  exeuiit,  oni- 
nia  multo  vetustiora  sunt  (ac  ne  apud  Martialis  aequales  qui- 
dem  poetas  novicia  exstant);  tarnen  dimidia  pars  (10)  nondamaotea 
in  versibus  occurrit.  Eins  rei  causa  in  metricis  legibus  et 
prosodiacis  posita  est.  Nam  cum  post  florem  tragoediae  et 
comoediae  tota  fere  poesis  Romana  dactylicis  potissimum  ver- 
sibus uteretur,  propter  longitudinem  litterae  o  finalis  ea  tantoni 
substantiva,  quae  in  anapaestum  exibant  (ut  ambitiö),  metro 
accommodabantur.  Atqui  mutata  ^)  paulatim  illa  mensura  litterae  o 


^Y)  Logos  lexica  omiserunt. 

')  De  universa  quantitate  litterae  o  finaUs  disseruit  Lucianus  Mueller  d.  r.  ql 
pg.  336 — 340;   quamquam,  quod  ad  Martialem  et  eiiis  aequales  attinet,  bod 
recte  haec  scripsit :  ^licentiam  iutendere  Seneca  Martialis  luvenalis  Statiusceteri 
classicorum,  qui  et  verborum  ac  nominum  formal  promiscne  nee  raro  corripntre 
adverbia  velut  ideo   illico  intro  porro  sero  subito   ac  numeralia  puta  ambo 
octo".      Enimvero  apud  Martialem    (et  Statium  et  luveualem  et  aM 
non    licentia)     sed    potius    lex    quaedam    apparet,     scilicet   tit 
littera  o  extrema  praeter  dativos   et  ablativos  semper  brevis 
sit)  si  ictu  non  feriatnr;  si  feriatur,  semper  longa.     EpigrammaU 
quam   religiosissime  perscrutans   laesam  eam   legem  deprehendi  tantommodo 
bis  5  locis   (1  h,   4  (f>):   II    18»  1  b:    Capto   tnam,    pudet  beu,  sed  ciptö, 
MÄxime,  cenam.    IV  43,  7  et  8  y> :  lürö  p6r  Syrios  tibi  tumores,  lürö  p^r  Be- 
recyntios  furores.    V  6,  19  y:    Ültrö  purpureum  petet  libellura.    VI55,  5(/: 
M&lö  qu&m  bene  olere  nii  olere.      XI  75,  7  (p:  £rgö   n6  videaris  inndere. 
Atqui  proprie  repugnare  legi  unnm  illud  ^cäptö'  (h)  dici  potest,  qnoniam  cetera  vo- 
cabula in  prima  sede  hendecasyllabi  leguntur,  boc  aut«m  loco  apud  Catnlluin, 
quem  Martialis  multis  aliis  rebus  imitatur,  etiam  trocbaeus  saepe  occurrit.  Qua  li- 
centia  quamquam  Martialis  prorsus  abstinuit  (cf.  0.  Guttmann,  Observ  in  M. 
Val.  Mart.  pg.  61 ;  Friedl.  in  praef.  pg.  28),  tarnen  coniunctis  bis  duabus  causis, 
seil,  antiquiore  hendecasyllabi  forma  et  antiquiore  litterae  o  quantitate,  suoiorese 
excusatum  putavit ;  cum  praesertim  idem  usus  compareret  in  bendecasyllabis  car- 
minum  Priapeorum :  in  quorum  initio  (semper  spondeo  praeter  unum  iambniQ 


39 

Martiali  et  aequalibas  seqnentibasqae  poetis  nnlla  iam  diffi- 
cnltas  erat  in  bis  vocibus  asorpandis,  quin  etiam  libenter  eis- 
dem  nominativis  quintum  dactylum  hexametri  efficiebant.  — 
Inveniuntar  igitur  apad  Martialem  in  h  8,  p  2,  9  2,  s  1: 

cepkUio  II  59, 1  h.  (Sen.  ep.,  al.)  luven.  7, 183.  Sidon.  carm. 
22,  207  h. 

cömissatio  XII  48,  11  h.  (Cic,  al.) 

gestatio  (passive)  V  20,  8  y.  (Geis.,  al.) 

mwf^io  spect.  29,  3  h  XII  29,  7  h.  (Cic,  al.) 

oscUationes^)  II  6,  4  y.  (Geis.,  al.)  Stat.  silv.  4,  9,  20  fp. 

petisio  m  30,  3  h  III  38,  6  p  VII  92,  5  h  XII  32,  3  s.  (Gic, 
al.)  luven.  9,  63. 

partio  spect.  15,  2  p.  (Gato,  al.)  luven.  3,  61.  9, 128.  Auson. 
parent.  15,  11  h.  Rutil.  Nam.  1,  426  p.  Sidon.  ep.  7,  17  v.  4 
p;  cai-m.  7,  157  h;  21,  4  p.    Ale.  Avit.  2,  420  h. 

praefaiio  IE  18,  1  h.  (Gic.,  al.) 

venatio  XIII  100,  l  h.  (Gic,  al.) 

vexatio  X  82,  1  h.  (Gic,  al.) 

Adicere  ad  haec  liceat  duo  in  -lo,  ad  quae  eaedem  leges 
metricae  et  prosodiacae  pertinent: 

pügio,  onis,  m.  XIV  33,  1  h.  (Gic,  al.)  Prud.  cath.  12, 
116  dim. 

tälio  XII  63,  10  9):  sine  talione.  (duodecim  tabulae,  al.) 

3)  in  -tus  quartae  declinationis. 

Snffixum  -tus  (-sus)  elatioris  generis  poetae  praeferebant 
terminationi  alteri  -tio  (-sio)  in  prosa  oratione  et  cotidiana 
moltis  partibus  frequentiori,  dactylici  vero  antiquiores  etiam 
metri  necessitate  (vd.  supra  et  cf.  Ploen  1.  c  pg.  43). 
Etiam  Statins  octo  habet  novicia;  ex  hisinSilvis:  certatus, 
distincttts,  natatus,  precatus,  spumatus;  in  Achilleide:  rotatus; 
in  Thebaide:    applausus,   proflatus.    Valerins  Flaccus  novavit 


4,  2)  habe« :  trgö  2,  9.  14,  9.  77,  8.  p6rrö  26, 1.  ntoö  32,  8.  qua68ö  77,  16, 
qoamqnam  ceteris  locis  0  finalis  nisi  ictu  non  producitur. 

*)  Cf.  apnd  Catallnm  item  in  fine  hendecasyllabi  coUocata :  oscülationis, 
Mstlmatione,  aUöcütione  et  -is,  ambülatione,  appröbationem,  irrümatione,  (et 
quae  eo  auctore  Martialis  qaoqae  sie  posuit :)  bäsiationes,  cögitationeB  (-e  M.), 
esüritione  et  -lun  (-em  M.  bis),  fütütiones  (-is  M.).  In  scasontis  initio  uterqae 
habet:  öratioiie(m). 


40 


hoc:  ovatas;  Silias  hoc:  extentus.  At  Martialis,  qni  versnon 
plus  tertiam  partem  non  dactylico  metro  incluserit  et  saffixo 
-tiö  in  casu  recto  libenter  ad  dactylos  fingendos  usus  sit,  annm 
non  ab  ipso  inventom  introduxit  in  poeticam  linguam 

räätus^)^  US,  m.  II  24,  1  h  in  clausula,  ut  plernmqoe  se- 
quentes  poetae.  (Messala  ap.  Qiünt.  8,  3,  34;  alii.)  Auson.*)  4, 
3,  79  h.  Prud.  c.  Symm.  2,  473  h;  cathem.  7,  175  sen.;  11,  lOi 
dim.;  hamartig.  929  h.  Prosper  ingrat.  1,  20  h.  Sidon.  carm. 
9,  270  (f.  Sedul.  carm.  pasch.  4,  237  h.  Ale.  Avit.  2, 51;  180: 
346;  397.  3,  91.  4,  414.  5,  223;  708.  6,  167  h.  Ven.  Fort  5,6 
V.  30  h;  Vit.  S.  Mart.  1,  218.  3,  525.  4,  203;  557;  595  h. 
AnthoL«)  794  [=  PLM  5  pg.  389],  15  h. 

4)  in  -mentum^)* 

Substantiva  in  -men  desinentia  sublimioris  dicendi  generis  (he. 
epicorum  tragiconimque),  contra  pleniorem  tenninationem  -mentnin 
tenuioris  et  familiaris  poesis  fuisse  recte  notavit  numerisqne  coin- 
probavit  Ploen  1.  c.  pg.  42  sq.  Quocirca  Valerius  Flaccus  finxit: 
adspiramen,  lustramen;  Silius:  decoramen,  meditamen,  nutamen; 
Statins  in  Thebaide:  litamen.  Martialis  autem  cum  raro  ser- 
mone  elatiore  uteretur,  in  -men  nullum  novavit,  sed  solus  in 
versu  posuit*)  haec  in  -mentum  desinentia: 

lömentum  TU  42,  1  h.  (Cael.  ap.  Cic.  ep.  8,  14,  4,  alii.) 
tömentum  XIV  160,  1  h.  (Varro  1.  L.,  alii.) 

5)  in  -etum^), 

quibuscum  comparentur  Graeca  vocabula  tria  vel  quattiior  in 
-MV  novata  pg.  14  sq.  Novum  Statins  habet  ,nücetum'  (in  f); 
Martialis  haec: 


*)  Non  a  verbo,  ut  cetera  quae  nominavi,  sed  a  nomine  ,reu8'  ductnin; 
cf.  Tocabula:  consulatns,  flaminatus,  magistratus,  tribunatus. 

•)•)  Non  sunt  in  lexicis. 

^)  De  tenninationibns  -men  et  -mentum  disputayit  Ck>r88en,  Krit  NKh* 
träge  pg.  124  sqq.  —  Paucker,  Laterculi  nominum  in  -men  et  -mentom  exe- 
nntium)  in  ,Meletemat  lexistor.  alter.^  pg.  23—81. 

*)  In  initio  dactylici  versus  Catullas  quoque  noyayerat,  Omentum'  90, 6  p 

*)  Cf.  G.  BordeU^y  De  linguae  lat.  adiectivis  suffixo  -to  a  nominibas  den* 
yatis,  Duesseldorfiae  1878  pg.  64—57.    Paucker^  Materialien  pg.  43  adnot 


41 


büxetum  HI  58,  3  s;  plur.  11  14,  5  h.  Gloss.  Graeco-Lat. 
f.  426,  15 :   Tiv^eiov,  buxetum. 

lUcEtum  IV  55, 23  y  XII 18,  20  qp,  utroque  loco  in  clausula. 

Bst.  pg.  366,  8:   Tifata  iliceta.     Sidon.^)  cann.  9,  183  y  item 

clausula.    Idiom,  cod.  Harleiani  pg.  500,  33 :  ilicetum,  nqivixiv. 

loss.  Dominum  pg.  582,  16 :   ilicetum,  genus  arboris  spinosi.  (cf. 

lerquetum  Varro;  quercetum  Horat.,  alii.) 

ficetum  XII  33,  2  p.  (Varro  r.  r.,  al.) 

6)  in  -tas«). 

Nomina  in  -tas  cadentia  in  elatiore  poesi  magis  quam  in 
rmone  vulgari  in  usu  fuisse  Ploenius  probat  1.  c.  pg.  39; 
nlta  autem,  partim  prosa  oratione  trita,  dactylicis  omnibus 
►etis  metri  causa  repudianda  erant.  Itaque  Martialis  (receptis  26 
priore  poesi)  ex  prosa  oratione  ascivit  quattuor  in  fp  et  s,  quam- 
lam  unum  (debilTtas)  ne  dactylicum  quidem  metrum  reformidat. 

debiUtas  11  86,  5  qp:  möllern  debilitate  galliambon.  (Cic,  al.) 
ven.  14,  156:  morbis  et  debilitate  carebis. 

höspitälitas  IV  64,  28  y:  tam  comi  patet  hospitalitate.  (Cic, 
.)  Sidon.  cann.  23, 3 ;  434  y  24,83f/>:  sanctasuscipit  hospitalitate. 

pröcäcitas  I  41,  19  y  11  41,  17  y.  (Cic,  al.) 

virllitas  IX  6,  5  s.  (auct.  bell.  Alex.,  al.) 

7)  in  -0  et  -lo  masculina, 
irivata  cum  vi  augendi  a  vetustioribus  formis  in  -us  exeuntibus^). 

cäpönes,  um  III  58,  38  s  XIII  63  L.  [capus.]    Treb.  PoU. 

äUien.   12,  5:    caponem.     Apic.    4,  173:   testiculos  caponum. 

Ulad.  Nov.  1,  3:  sanguine  caponis.     Charis.  GL  1  pg.  103,  26: 

.po  dicitur  nunc;    sed  Varro  de  sermone  Latino  ,iterum'  ait 

t  gallo  gallinaceo  castrato  fit  capus'.    Anthol.*)  132  [=  PLM 

320]  L:  de  capone  phasianario  [phasanacio  Baehrens].    CIL 

8247^):  capone(m  H)erculi.    (capi  Varro  r.  r.  2,  7,  15  et  3, 

3.     Colum.  8,  2,  3.)    cf.  ,pävus'  Ennius,  Varro,  alii,  et  ,pävo' 

^)  Omisernnt  lexica. 

*)  Of.  Paucker,  Die  substantiva  abstracta  auf  -tas,  in  Z.  f.  vgl.  Sprachf. 
;  a.  1877  pg.  138—169. 

*)  Cf.  Guilelmus  Meyer,  Das  lateinische  Suffix  ö,  önis,  in  Woelffl.  Arch.  6 
1888  pg.  223-234. 
*)•)  Omisenmt  lexica. 


42 


Lucr.  2,  806  li.  Cic.  fin.  3,  18.  alii.  Martialis  V  37,  12  s;  plur. 
ni  68,  13  s:  pävönes;  XIII  70  L. 

petaso  XIII  55  L;  petäsöne  III  77,  6  p  XIII  54,  2  p  55,  2 
p,  eodern  semper  pentametri  loco.  [petäsus^).]  Edict.  DiocL 
4,  8:  pernae  optimae  sive  petasonis  Menapicae  vel  Cerritanae. 
Tliomae  tlies.  pg.  471  a:  petasones  vel  petasunculi,  bacones, 
pernae  avium.  (Alteram  terminationem,  -io,  eadem  vox  habet 
apud  Varrouem  r.  r.  2,  4,  10  Keil :   pernae  comatinae  et  cavarae 

et  petasiones. perna  Cato  ag.  cult.  158,  1,  alii;  Marl.  X 

48,  17  h  XIII  54  L.) 

mörio%  onis,  m.  VI  39,  17  s  Vm  13,  1  h  XII  93,  3  etl(f 
XIV  210  L;  plur.  III  82,  24  s.  [mörusj  Plin.  ep.  9,  17,  1: 
scurrae  cinaedi  moriones  mensis  inerrabant;  ibid.  2:  si  quid.... 
stultum  a  morione  profertur.  Verus  in  epist.  ap.  Vulc.  Avid. 
Cass.  1,8:  me  luxuriosum  morionem  vocat.  Lamprid.  AI.  Sev. 
34,  2:  nanos  et  nanas  et  moriones.  Augustin.  ep.  166,  17: 
quidam  vero  tantae  sunt  fatuitatis,  ut  non  multum  a  pecoribus 
differant,  quos  moriones  vulgo  vocant.  Schol.  luven.  1,  35:  Massa 
morio  fuisse  dicitur,  et  Carus  nanus.  Isidor.  orig.  10,  183: 
morio  a  morte  vocatus,  eo  quod  non  vigeat  intellectu.  Not 
Tir.  pg.  102:  fatuus  murio  gurridus. 

cf.  infra  ,pumilus,  pumilio'.  —  Malchus  (auct.  bell.  Alex., 
CIL  5,  1619),  Malchio  (CIL  1,  1087,  alii;  Mart.  UI  82,32  s 
[ubi  Friedl.:  malchio]  typice  ut  Petronii  Trimalchio). 

8)  in  -ar  et  -aL 

cf.  adiectiva  in  -aris  et  -alis  cadentia. 

*  holet aria,  n.  pl.  XIV  101  L.  [boletus.]  Schol.  luveu. 
11,  137.  —  Discerni  non  potest,  nominativus  singularis  huius 
verbi  sie  ut  lexica  volunt,  boletar  (cf.  coclear),  an  boletare  (cf. 
cocleare),  an  boletarium  (cf.  coclearium)  sit,  cum  praesertim  hae 


*)  Hinc  enim  rectius  originem  eins  vocabuli  repetere  mihi  videor,  quam 
lexicographi  a  TrtTnaojy,  qnoniam  uec  ante  Athenaeum  id  quidem  occurrit,  et 
aliae  quoque  partes  aniiualium  (esculentae)  nominibus  rerum  forma  similium 
uominantur,  velut  ,imbrex'  porci  II  37,  2,  ,glandulae'  apri  III  82,  20 
VII  20,  4. 

*)  Hole  tameu  nomini  et  aliis  in  -io  masculinis  Meyer  1.  c.  pg.  230  recte 
videtur  significationem  tribuere  deminutivam  vel  vnoxogiiTTixrfy. 


43 


tres  formae  exstent:  boletari  (abl.)  Äpic.  2,  41  et  5,  190,  bole- 
tare  (acc.)  ibid.  191.  —  boletar  Treb.  Claud.  17,  5.  böletar 
(falsa  mensura)  Authol.  153  [=  PLM  4, 340],  3  h.  —  voletarium 
Itala  Marc.  14,  20. 

subltgar,  n.  III  87,  4  p.  (plur.  Plin.)  luven.  6,  70. 

mlnütal  varium  XI  31,  11  (p  (cibus  fere,  qui  nunc  dicitur 
,ragout').  Fortasse  omnino  primus  testis  est  Martialis;  vix 
enim  ad  haue  formam  pertinet  pluralis  apud  Petron.  47 :  ,aqua, 
lasani  et  cetera  minutalia'  (=  Kleinigkeiten),  sed  potius  ad 
adiectivum  ,minutalis'  (Tertull.,  Hieron.).  —  luven.  14,  129: 
hestemum  minutal.  Apic.  4,  173:  minutal  apicianum;  177:  mi- 
nutal  ex  iocineribus  et  pulmonibus  leporis;  8,  399:  ex  sanguine 
et  iocinere  et  pulmonibus  leporinis  minutal.  Thomae  thes.  pg. 
364:    minutal,  frnstum  panis,  quod  et  quadra  dicitur. 

cervical  XIV  146,  1  h.  (Geis.,  al.)  luven.  6,  353  (eodem  ver- 
sus loco). 

t*  quinquepedal,  vide  substantiva  composita. 

B.  Cetera  substantiva  terminationes  novas  exhibentia. 

t  acipensis  XIII  91  L;  äcipensem  ibid.  1  h.  (äcüpenser, 
eris  Lucil.^),  Cic;  äcipenser  Hör.,  Ovid.,  Plinius  (qui  ,accipenser* 
quoque  semel  habet);  aquipenser  Paul,  ex  Festo,  dxvinijvasQ 
Lydus.)  Similes  metaplasmos  coUegit  L.  Mueller  d.  r.  m. 
pg.  380. 

Masculinum  (in  -us)  reperitur  in  his  vocabulis,  quorum  fe- 
minino  (in  -a)  utuntur  vetustiores: 

fringillus  IX  54,  7  h:  fringillorum^).  Dosith.  herm.*) 
pg.  422  Bouch. :  fringuillus.  Gloss.  Graeco-Lat.  pg.  435,  48: 
anivog^  6  atQOv^og,  frincillus,  fritigillus.  (friuguilla  Varro  1.  L. 
7,  104.    Avien.*)  phaen.  1761  h.  fringilla  Paul,  ex  Festo  90, 14. 


*)  Accuratius   locos   indicat   Georges,   Lex.  der   lat.  Wortformen,   b.  v. 
*)  OmLserunt  lexica. 

■)  Sic  TXACGahlpw;    ^terigilonam'  s;    ,frigido   fringulUarum'  b;    ,frin- 
^Uarum'  reiiqui. 

*)*)  Non  sunt  in  lexicis. 


44 


Thomae  tlies.  pg.  244  a:  frigilla,  avis  quaedam,  quae  frigore 
cantat.) 

verträgus^)  acer  XIV  200,  1  li;  canis  vertragus  ibid.  L 
(vox  Celtica).  Firm.  math.  5, 8 :  similiter  et  canum,  molossorum. 
vertagorum  (sie)  et  qui  sunt  ad  venationes  accomraodati.  (ver- 
trälia,  ae,  f.  Gratius  cyneg.  203  h :  et  pictara  macula  vertraham^ 
delige  falsa.  —  Not.  Tir.  pg.  176:   veltagra.) 

Feminina  idem  Martialis  habet  nova: 

condisctpüla  X  35,  \b  (f:  hac  (Sulpicia)  condiscipula  vel 
hac  magistra  Esses  doctior  et  pudica,  Sappho.  Apul.  met.  9, 
17:  Areten  meam  condiscipulam  memoras.  (condiscipulus  Pompon. 
com.  76,  Cic,  alii.) 

lüdia^)  V  24,  10  cp:  Hermes  (gladiator)  cura  laborque  lu- 
diainim.  luven.  6,  104:  (Eppia)  quid  vidit,  propter  quod  ladia 
dici  Sustinuit?  ibid.  266:  quae  ludia  sumpserit  umquam  Hos 
liabitus.  Thomae  thes.  pg.  324  a:  ludia,  ioculatrix,  quae  et 
lena  dicitur.  (ludius  (=  mimus)  Plaut.,  Cic,  cet. ;  (=  gladiator) 
luven.  6,  82.  11,  20.  —  confer  Liv.  7,  2,  4:  ludiones  ex  Etruria 
acciti;  ibid.  6:  vernaculis  artificibus,  quia  ister  Tusco  verbo 
ludius  voeabatur,  nomen  histrionibus  inditum.) 

C.  Cetera  substantiva  non  composita. 

1)  Substantiva  barbarac  origlnls. 

Celtica  haec  sunt  vocabula: 

bascauddy  f.  XIV  99  L  et  1  h:  barbara  de  pictis  veni 
bascauda  Britannis.  luven.  12,  46 :  adde  et  bascaudas  et  mille 
escaria.    Schol.  (ed.  Buecheler):    mascaudas.   vasa,  ubi  caUces 


*)  Sic  T  (idem  cod.  in  L:  vertricacus) ;  »vertag!«'  FO  Scriv. ;  »artagus*  P; 
jVetragus*  rel.  codd.  —  Arrian.  cyneg.  3,  6  (ed.*  Hercher  1885) :  «i  cf*  nMxn; 
xvvig  al  KiXrixal  xitXovyrm  ft^y  ov (QtQayot  (f€ovij  liov  KelTtöy,  ovx  «^o 
f&youg  ovdiyog,  uXX*  .....  airo  r/y?  (oxtfit^rog.  —  —  Omisit  vocabulum  index 
ed.  Frdl. 

•)  Sic  editores  recentiores  (Haupt  1838,  Baehrens  1879) ;  pamm  aecnrate 
Forcen,  et  in  adnot.  Friedlaender  exhibent  ,vertagram*. 

»)  Gilbert  in  N.  Jahrbb.  f.  Philol.  1887  pg.  145  vix  recte  mterpreUtiir: 
„Spottname  der  für  Aufführungen  und  Auftretende  passionierten  Damen^ 


j45 

lavantar.  et  caccabos.  Gloss.  Vatic:  baschaudas,  conchas 
aereas.  Gloss.  Isidori  (et  Tliom.  tlies.  pg.  77  a) :  barcanda, 
concha  aerea.  —  cf.  Loewe,  Prodrom,  pg.  62  sq. 

f^  panaca')  XIV  100  L. 

carrüca,  ae,  f.  m  47,  13  s  III  62,  5  h  XII  24,  2  y. 
(PUn.,  al.) 

veredus,  i,  m.  XII  14,  1  h:  parcius  utaris,  moneo,  rapiente 
veredo;  XIV,  86,  1^)  h:  stragula  succincti  venator  sume  veredi. 
[Pro  composito  vocabulo  Latino  ^)  habitum  a  Festo  pg.  372,  25 : 
veredis  (lege:  veredos)  antiqui  dixenint,  quod  veherent  rhedas, 
id  est  ducerent.]  Festus  1.  c.  Auson.  epist.  8,  7  h:  vel  celerem 
maunam  vel  ruptum  terga  veraedum  Conscendas;  epist.  14,  3  h: 
sed  cisiara  aut  pigrum  cautus  conscende  veraedum,  Non  tibi  sit 
raedae,  non  amor  acris  equi.  Sidon.  epist.  8,  11  v.  30  y:  post 
veredos  (v.  1.  veraedos).  Priscian.  GL  2  pg.  27,  15:  veredus 
veredarius.  Cod.  lust.  12,50(51),  4:  usurpato  uuo  vel  duobus 
veredis;  ibid.  7:  in  omnibus  provinciis  veredorum  pars  quarta 
reparetur.  Ven.  Fort.*)  vit.  S.  Mart.  3,  300  h :  bove  nempe  ve- 
raedo  (-edo  codd.).  Inscr.  Orell.  2968:  proc(urator)  a  veredis. 
CIL  12,  1122  =  Anthol.  903,  1 :  Borysthenes  Alänus  Caesareüs 
veredus  Per  aequor  et  palüdes  Et  tumulOs  Etrüscos  Volare 
qui  sol^bat  etc.  Gloss.  Lat.-Gr.  pg.  206,  30:  veredus,  niokog. 
Gloss.  Gr.-Lat.  pg.  257,17:  ßeQBÖog,  veredus.  —  CIL  7,  1336, 
1158:  VEREDV.  M  (fortasse  cognomen  viri). 

verträgus,  vd.  pg.  44  in. 

Hispanicum  hoc: 

paliix^)  XII  57,9  s:  pälücis®)  malleator  Hispanae.  (Plin. 
33,  77  Detl.:  aurum  —  —  quod  minutum  est  balucem  vocant. 
lustin.  44,  1,  7:  in  palucibus  (Ruehl;  ,balucibus'  Salmasius, 
,palttdibus'  codd.)) 


*)  0.  Weise  1.  c.  et  Saalfeid  dubitant  an  ex  Graeca  lingua  ductum  sit. 

•)  Locom  omisit  iudex  edit.  Frdl. 

')  At  enim  in  vocabulis  Latinis  ex  nomine  et  verbo  compositis  verbalis 
pars  secundom  locum  tenere  solet.  Perperam  lexicographi  Festo  yidentnr  assentiri. 

^)  Omiserunt  lexica. 

*)  ,bäliix'  Georges  et  Klotzius  propter  formam  ,ballaca'. 

•)  Sic  Friedl.  <cf.  eins  adnot.);  »paludis  <-es>'  codd.,  Scriv.,  Sehn.»;  »balucis* 
Tomeb.,  Salmas.,  Schu.*,  Gilb. 


46 

Punicum  hoc: 

lälmo,  onis  XIII  97,  1  h.  (Plin.  8,  174:  puUis  eoruin  (ona- 
grorum)  —  Africa  gloriatur,  quos  lalisiones  appellat.) 

2)  E  vulgarl  sennone  siimpta  quae  rldentur. 

äptnae  {=  nugae)  I  113,  2  s:  apinasque  nostras  (seil,  car- 
mina  ea  quae  ipse  fecit  ,iuvenis  et  puer  quondam');  XIV  1,  7  h: 
sunt  apinae  tricaeque  et  si  quid  vilius  istis.  Gloss.  Lat.-Gr. 
pg.  19,  31:   apinae,  d^iakoylai;  ibid.  40:  apinae,  tpawa^. 

[Ficta  videlicet  explicatio  apud  Plin.  3,  104:  Diomedesibi 

(in  Apulia)  delevit urbes  duas,  quae  in  proverbi  ludicrum 

vertere,  Apinam  et  Tricam. cf.  praeterea  Goetz,  ,afannae\ 

in  Woelfflini  Arcliivi  2  a.  1885  pg.  341  et  597.  —  O.  Ribbeck 
in  Leipziger  Studien  9  a.  1887  pg.  337  sq.  probabiliter  coDicit 
,apinae  tricaeque'  ex  Italia  inferiore  i.  e.  Magna  Graecia  ori- 
ginem  ducere  (cf.  Plin.  1.  c);  illud  ,apinae,  afannae'  (cf.  ik 
''Aifdvag  =  ,in  Utopiam',  vd.  Steph.  Byz.  pg.  149  M.)  ex  difavr^ 
=  ,unsichtbar,  unwirklich,  nichtig'  ortum  esse :  ut  fir^x^v^^  machina, 
TQvrdvt]  trutina,  sie  difdv{v)ai^  apinae;  ,trica'  ex  accusativo  vocis 
x^qi^  natum  esse.] 

^  plpinna  (=  parva  mentula)  XI  72,  1  y:  drauci  Natta 
sui  vocat  pipinnam  ^),  coUatus  cui  Gallus  est  Priapus.  [Stowasser^ 
Graecum  esse  putat,  simile  formis  ^'HQiwa^  Koqivva ;  derivatum 
a  ninog  idem  significare  quod  Latine  .pipio,  pipiunculus'.  — 
Aviculae*)  niminim  nomen  statuentibus  annominatio  comparet 
ad  vocem  ,Gallus'.] 

sandäpUa,  ae,  f.  II  81,  2  p  VIII  75,  14  p  IX  2, 12  p. 
luven.  8, 175:  inter  carnifices  et  fabros  sandapilarura.  Suet.  Dom. 
17  ex.:  cadaver  eins  populari  sandapila  per  vespillones  expor- 
tatum.  Sidon.  carm.  16,45  h:  ut  mortua  membra  |  lecto,  san- 
dapila, tumulo  consurgere  possint.    Fulg.*)  expos.  serm.  ant.  pg. 


»)  Sic  ^QF;  ,bipinnam^  EXAC;  ,bipennam'  BV. 

")  in  Woellfl.  Ai-ch.  5  a.  1888  pg.  191. 

")  De  avium  nominibos  obscene  translatis  conf.  Buecbeler  ibid.  2  a.  1886 

pg.  116  sq.  et  508. Haud  scio  au  ,Pipinna*  restitueudum  sit  cognonien 

mutilum  CIL  5,  5325 :  C.  Aviauua  Pipin  .  . ;  cf.  cognomen  Alauda  apud  Mart 
XII  58,  2  et  60,  8,  praeterea  Anser,  Corvus,  Merula  etc. 

*)  Cf.  pg.  47  adnot.  2. 


47 


558:  sandapilam  antiqui  dici  voluerunt  feretrum  mortuorum, 
id  est  loculum,  non  iu  quo  nobilium  corpora,  sed  iu  quo  plebe- 
ioram  atque  damnatorum  cadavera  portabantur,  sicut  Stesim- 
brotus  Stasius  (Thasius)  de  morte  Policratis  regis  Samiorum 
descripsit,  diceus:  posteaquam  de  cruce  depositus.  sandapila 
etiam  deportatus  est.  Thomae  thes.  pg.  557  a :  sandapila,  fere- 
tmm  mortuorum.  Gloss.  Lat.-Gr.  pg.  178,  22:  sandapila,  vexQo- 
ffuQiov.  (feretrum  (eodera  sensu)  Varro  1.  L.  5,  166,  Verg.,  Ovid., 
alii.  —  cf.  orciniäna  sponda  X  5,  9  s.) 

vispülo^),  onis,  m.  I  30,  1  h  I  47,  1  h  2  p;  plur.  II  61,  3  h. 
Suet.  Dom.  17  ex.:  cadaver  eins  populari  sandapila  per  vespil- 
lones  exportatum.  Fest.  pg.  369:  vespae  et  vespillones  dicuntur, 
qoi  fnnerandis  corporibus  officium  gerunt,  non  a  minutis  illis 
volucribus,  sed  quia  vespertino  tempore  eos  efferunt,  qui  funebri 
pompa  duci  propter  inopiam  nequeunt.  Hi  etiam  vespiilae  vo- 
cantur.  Apul.  floril.  19  ex.:  vispillonum  manibus  extortum 
(aegrum)  —  domum  rettulit.  Firm.  math.  2,  10:  famosos  ho- 
mines,  maleficos,  fures,  vespillones,  poUinctoresque.  Serv.  Verg. 
Aen.  11,  143:  inde  etiam  qui  funeri  praeerant  a  vespera  primum 
vesperiones,  deinde  vespillones  dicti  videntur.  Sidon.  ep.  1,  11, 
9:  per  cathedrarios  servos  vispillonibus  tetriores;  2,  8,  2:  vi- 
spillonum sandapilariornmque  ministeria.  Fulg.^)  expos.  serm. 
ant.  pg.  558  ex.:  vispillones  dicti  sunt  baiuli;  quanivis  Anti- 
damas  Heracleopolites  vispillones  dixerit  cadaverum  nudatores ; 
sicut  in  historia  Alexandri  Macedonis  scripsit,  dicens:  plus  quam 
trecentos  cadaverum  vispillones  reperiens  crucibus  fixit.  Tamen 
Mnaseas  scripsit  in  Europae  libro,  Apollinem,  postquam  a  love 
victus  atque  interfectus  est,  a  vispillonibus  ad  sepulturam  de- 
latum  esse.  —  Gloss.  Lat.-Gr.  pg.  30,  25 :  bispello,  vexQotpoQos. 
—  Aliter  (abusive?)  gloss.  Isid.  pg.  698  (et  gloss.  Vatic): 
vespillo,  sepulcrorum  violator.  Tliom.  thes.  pg.  624  a:  vispillo 
raptor,  qui  aliis  violentiara  ingerit. 

Alio  significatu  (=  carnifex)»)  Antliol.  138  [=  PLM  4,  304], 
3  h:  nam  te  (,bicipitem')  si  addictum  mittat  sententia  campo, 

*)  jVespillo*  Sehn.*,  sicnt  omnium  fere  temponim  libri  ambignnt. 
•)  Scriptores  vel   scripta,  quae  Fulgentius  laudat,   ficticia  esse   mani- 
festum est  {d  Teuffei  RLG*  480,  7). 
*)  Non  est  in  ISxicis. 


48 

vispillo  ignorat,  quod  secet  ense  caput.  (at  Mart.  11  61,  3  sq.: 
vispillonum  —  et  carniflcis.) 

Exstat  praeterea  forma  ,vispellio'  Ulp.  dig.  21,  2,  31:  si 
ita  quis  stipulanti  spondeat,  sanam  esse,  farem  non  esse,  Tispel- 
lionem  non  esse  etc.  Marcell.  dig.  46,  3,  72,  5:  vispellionem 
aut  alias  turpem  —  hominem.  Gloss.  Isid. :  vespeliones,  fossarii 
qui  mortuos  sepeliunt.  Gloss.  Lat.-Gr.  pg.  30,  24 :  bispelliones, 
vexQo^aTiTai^  xonidrai,  Gloss.  Gr.-Lat.  pg.  375,  32 :  vex^^anvr^^, 
vispillio,  libitiuarius.  1 

lam  Gracchorum  temporibus  illud  vocabulum  in  usu  faisse  J 
cognoscitur  ex  Aurel.  Vict.  64,  8 :  ,cuius  (Ti.  Gracchi)  corpus 
Lucretii  aedilis  mann  in  Tiberim  missum;  unde  ille  Vespillo 
dictus'.  Atque  a  Cicerone  commemoratur  (Brut.  178)  Q.  Lucre- 
tius  Vispillo,  a  Caesare  (b.  c.  3,  7,  1)  Lucretius  Vespillo;  cf. 
TeuflFel   in   Paulyi   ,Realencyklüpaedie'  4  pg.  1198. 

3)  Cetera  substantiva  Latiiia 
a)  primae  deelinatlonis. 

cattae^),  arum  XIII  69^)  L;  Pannonicas  cattas  ibid.  Ih. 
Vulg.  Baruch  6,  21 :  supra  corpus  eorum,  et  supra  caput  eoroin 
Volant  noctuae,  et  hirundines,  et  aves  etiam,  similiter  et  catUe 
(Septuaginta :  aikovqoi),  Placit.  de  medic.  18  L:  de  catta  sen 
feie;  ibid.  1.  2.  3.  4:  cattae  stercus.  Rufin.  recognit.  5,  21:  alii 
eorum  bovem,  qui  Apis  dicitur,  colendum  tradidere,  alii  hircum, 
alii  cattas,  nonnuUi  ibim,  quidam  serpentem.  Not.  Tir.  pg.  176: 
gliris  talpa  catta  nitella.  Gloss.  nominum  pg.  571,  2:  cato, 
bestiolae  genus,  quod  dicitur  merth.  Gloss.  Graeco-Lat.  pg.  220, 
32:  ailovqo^  (pg.  295,  16:  eliovQog),  felix,  haec  catta.  Gloss. 
Servii  pg.  518,  8:  cata,  eluros.  Idiom,  nominativa  pg.  540,18 
(et  idiom.  cod.  Parisini  pg.  552,  43):    catta,  Ixvev^nav. 


*)  Weise  1.  c.  Graecam  putat.  —  Cognomen  mulieris  Catta  in  Pomp, 
inscr.  CIL  4,  1887 ;  2941  (cf.  ibidem  2199  et  2200 :  Felicia).  —  3,  3586 ;  4263. 
6,  5709. 

•)  Argumentum  Forcellinii,  qui  cum  Fried! aendero  hoc  (uno)  loco  are« 
dictas  esse  censet,  scilicet  quod  ant«cedentia  et  sequentia  epigrammÄta 
aves  describant,  vix  sufficere  videtur;  confer  librum  XIV  turbato  ordine 
traditum. 


49 

Masculina  forma  ,catus  (cattus)*  Pallad.  4,  9,  4 :  contra  tal- 
pas  prodest  catos  (cattos)  frequenter  habere  in  mediis  carduetis. 
Luxorias  Anthol.  375  [=  PLM  4,  529],  1  h:  immensi  soricis 
cattus  dum  merabra  vorasset.  Isidor.  orig.  12,  2,  38:  musio 
appellatus,  quod  muribus  infestus  sit.  hunc  vulgus  catum  (cattum) 
a  captura  vocant.  alii  dicunt,  quod  catat  id  est  videt  etc.  Gloss. 
Isidori:  murilegus,  catus.  Mythogr.  tertius  6,  22  Mai:  est  enim 
odium  aliud  naturale,  ut  homiuum  et  serpentium,  canis  et  cati^), 
. . .  aliud  causale  etc.  Anthol.  181  [=  PLM  4,  361],  3  h:  cattus 
in  obscuro  cepit  pro  sorice  picam.  — ^) 

cistema,  ae,  f.     III  56,  1  h.    (Varro  r.  r.,  al.) 

coxay  ae,  f.    VII  20,  5  s.    (Cels.,  al.) 

cucumay  ae,  f.  X  79,  4  p.  (Petron.,  al.)  cöcüma  Ven.  Fort.*) 
carm.  6,  8,  14  p. 

gäbätae,  arum,  f.  VII  48,  3  (p:  transcurnint  gabatae  vo- 
lantque  lances;  XI  31^  18  (p:  gabatas  parapsidesque.  Eunod. 
130  (carm.  2,  22)  L  Vogel:  epigramma  de  compostile  habente 
Septem  gavatas.  Anthim.  34  Rose^:  gavata  (ter).  Ven.  Fort. 
carm.  11,  10,  3  h  Leo:  carnea  dona  tumens  argentea  gäväta*) 
perfert ;  carm.  7,  24  L :  versus  in  gavatis.  Isidor.  orig.  20,  4, 
11 :  lancis  gavata,  quasi  cavata,  g  pro  c  littera  posita.  Gloss. 
Vatic. :  parapsis,  gabata  vel  patiuum;  pisi,  gavata  vel  patina. 
—  —  Forma  ,gävessa'^)  utitur  Alcimus  Avitus  carm.  24,  3  h 
(pg.  195  Peiper):  Nee  per  multiplices  abaco  splendente  gavessas 
Ponentur  nitidae  codicis  arte  dapes. 

länista%  ae,  m.  VI  82,  2  ^f  XI  66,  3  7).  (Cic,  al.)  luven. 
3,  158;  11,8;  plur.  6,  216. 

simila,  ae,  f.    XIII  10,  1  h.    (Cels.,  al.) 

*)  In  editionc,  quam  Bode  a.  1834  cnravit,  omissa  sunt  verba  ,cani9  et 
cati',  quamquain  in  indice  verborum  cum  loci  eiusdera  patina  et  versu  legi- 
tur  ,catta'. 

*)  Cf.  Groeber,  Vulgärlat.  Substr.,  in  Woelffl.  Areh.  1  a.  1884  pg.  643  et 
ibid.  2  a.  1885  pg.  434 :    gattus.  —  Cattus,  cogn.  CIL  9,  6083,  82. 

*)  Omiseront  lexica. 

*)  Falso  Georges:  gavata. 

•)  Non  est  in  lexicis. 

^)  Vocem  jlanista*  hibridam  esse  puto  addendamque  eis,  quas  eadem  d* 
causa  vulgari  sermoni  tribuit  0.  Weise  in  Philologi  vol.  47  a.  1888  pg.  öl : 
tablista,  computista. 


50 


sHUa,  ae,  f.    XH  70,  3  h.   (Cic,  al.) 
sübühy  ae,  f.   III  16,  2  p.   (Sen.,  al.) 

(i)  altcrius  declinationis. 

äctiSy  acc.  plur.  -os  ^)  (piscium  genus)  X  37,  6  p.  (Plin.  9, 
166:  acus  sive  belone;  cf.  32,  145:  belonae  —  quos  aculeatos 
vocamns  — .) 

cücuUus,  i,  m.  III  2,  5  9)  V  14,  6  s  X  76,  8  y ;  plur.  XI 98, 
10  s.    (Col.,  al.) 

tübiy  orum,  m.    XI  61,  6  s.  (Sen.,  al.) 

püüium,  i,  n.  XII  32,  19  s.  (Cic,  al.)  Seren.  Sammon.  15 
et  592  h  Baehrens. 

tömäcla,  orum,  n.  I  41,  9  y.   (Petron.)   luven.  10,  355:  to- 

macüla. 

y)  tertiae  declinationis. 

gerresy  plur.  III  77,  7  h  XH  32,  15  s.  (Plin.,  al.) 
lödices,  um  XIV  152,  1  h.  (PoUio  ap.  Quint.  1,  6,  42:  hos 
lodices;  al.)  luven.  6,  195:  sub  lodice;  7,  66:  de  lodice  paranda. 
♦  udones  Cilicii  XIV  140  L.  Ulp.  dig.  34,  2,  25,  4:  alia 
causa  est  udonum,  qui  usum  calciamentorum  praestant.  E^ct.  DiocI. 
7,  47:  pro  udonibus  i  quattuor.  Th.  Prise.  4  fol.  311  b:  desuper 
udones  induendos.  Excerpt.  ex  Charis.  6L  1  pg.  552,  33 :  hie  ndo, 
ndonis,  to  ifmiXiov^  ro  iwdiovaqiov.  Idiom,  nominativa  pg.  543, 
19:  udo,  ifiniXiov, 


IL  Adiectiva  simplicia. 

A.  Adiectiva  denominativa. 

1)  exeuntia  in  -ärius  (substantiva  et  adiectiva)'). 

Nomina  haec  in  usu  cotidiano  ft^equentissima,  a  snblimiore 
poesi  fere  omni  repndiata'),  Lucilio  autem  satirico,  qui  decem 
novavit,  et  CatuUo,  qui  in  carminibus  tenuiore  sermone  conditis 

^)  Similem  nominis  ,ficu8'  in  mutata  significatione  heteroclisiii  docet  vf» 
Martialis  I  65.    Neglecto  videlicet  eo  discrimine  codd.  PQWF:  acus. 

*)  Cf.  Paocker,  Die  nomina  derivata  auf  -alis  (ans)  und  -arius,  in  Z.  i 
Tgl.  Sprachf.  27  a.  1886  pg.  113—156;  collegit  nomina  in  -alis  et  -ans 
cadentia  1220,  in  -arius  ld35. 

•)  Cf.  Ploen  1.  c.  pg.  6ö. 


51 

0 

<y,  s)  quattuor  et  unum  in  carm.  61,  138  (pherecr.)  nova  habet, 
satis  grata  yidentur  fuisse.  Itaque  apud  Martialem  CatuUi  imi- 
tatorem  minime  desunt  hoc  suffixo  novata;  sunt  euim 


nova  in 

i  h  1  p     (f 

s 

generis  a 
generis  b 

2 

1 

3 
4 

2 

5 

ergo  in  9  et  s  ut  apud  CatuUum  pluriraa,  quibus  metiis  habi- 
liora  sunt  quam  dactylico.  (Statu  quoque  novicium  ,velaria'  n. 
p1.  in  ^  legitur  silv.  1,  6,  10.) 

clancülarius  poeta  X  3,  5  s.  [clancillum,  adv.^)]  TertulL 
pall.  4:  clancularia  Lydia  {„=  Omphale  cum  qua  Hercules  clam 
consuescebat"  Oehler).  (clandestinus,  arcanus,  obscurus;  abditus, 
occoltus,  secretus.) 

t  glabraria,    f.  sbst.  =  quae  glabros  amat  IV  28,  7  y. 

gräphiarium,  sbst.  XTV  21  L;  plur.  ibid.  1  h.  [graphium.] 
Suet.  Claud.  35:  calamariae  aut  graphiariae  thecae.  Gloss.  Gr.- 
Lat.  pg.  265,  12:  ygaifio^r^xr}^  grafiarium.  Idiom,  cod.  Harleiani 
pg.  503,  63.    Gloss.  nom.  pg.  581,  41:   grafarium,  vagina  graphi. 

Prorsus  aliter  (—  recepta)  posuit  ,grafarium'  (gerafadium 

cod.)  Soran.  Lat.  append.  3  et  4  Rose.  Alexander  Lat.  1,  49: 
scribam  tibi  ipsa  grapharia. 

helciarii^  sbst.  IV  64,22  (f>:  clamor  helciariorura.  [hel- 
cium*).]     Sidon.  epist.  2,  10  v.  25  <f :   chorus  helciariorum. 

infantaria  non  est  (Bassa)  IV  87,  3  h.  Marc,  apud  Tert. 
ad  nat.  1,  2:  infantariae  {„=  quae  infantes  amanf*  Oehler). 
(pnerarius®)  Tert.  anim.  55.  Gloss.  Lat.-Gr.  pg.  164,  24  et  Gr.- 
Lat.  pg.  471,  47.  —  puellarius  Petr.  43  (cod.  et  Buech.^  pulla- 
rius  Burm.  et  Buech.*).  —  puerosus  Gloss.  Gr.-Lat.  pg.  392, 18.) 

f  pinguiarius  XI  100,  5  s:  sed  idem  amicam  nolo  mille 
librarum:  carnarios  sum,  pinguiarius  non  sum. 

sabbätariacj  sbst.  =  ludaeae  (sabbata  agentes)  IV  4,  7  (f. 
Angustin.  epist.  36,  21:  sabbatarius  temptator.  Sidon.  epist. 
1,  2,  6 :  luxus  sabbatarius. 


*)  Cf.  necesse  necessarius,  temere  temerarius. 
')  Apuleius  met.  9, 12  et  22. 

')  Vocabulum  non  est  in  lexicis;    supplevit  L.  Havet  in  Woelifl.  Arch. 
1  a.   1884  pg.  194. 


62 

bustuariae  moechae  III  93,  15  s.  (Cic,  al.) 

conffiarium,  sbst.  III  7,  2  s.  (Cic,  al.) 

füniari<iy  n.  pl.,  sbst.  X  36,  1  h.  (Col.,  al.) 

löcarii  sbst.  V  24,  9  y.  (locarium  Varro  1.  L.  5,  15.) 

nötarius  velox  X  62,  4  s ;  notariorum  —  chorus  levis  V  51, 
2  s.  (Sen.  apocol.  9,  Quintil,  al.) 

nummülariusy  sbst.  XII  57,  8  s.  (Petron.,  al.) 

plägiariuSy  sbst.  I  52,  9  y.  (Cic,  al.) 

sälariiy  sbst.  I  41,  8  tp  IV  86,  9  y;  salarium,  sbst.  DI  7,  6  s; 
Salaria  (seil,  via)  IV  64,  18  y.  (Cic,  al.)  Salaria  Prud.  c  Symm. 
1,  405  h. 

septetmria  synthesis  IV  46,  15  y.  (Cic,  al.) 

^dulciarius  pistor  KTV  222  L.  [dulcium^).]  Apul.  inet.  10, 
13:  pistor  dulciarius.  Finn.  math.  8,  11:  pistores  dulciarii. 
Valer.  apud  Treb.  Poll.  Claud.  14,  11:  dulciarius,  sbst.  Lampr. 
Heliog.  27,  3  et  Veget.  epit.  rei  mil.  1,  7  in. :  dulciarii.  CIL  6, 
9374^):  locus  Leopardi  dulciari.  Orell.  inscr.  114  =  Wilm.  2956: 
vascul(a)  dulciar(ioruin).  Gloss.  Gr.-Lat.  pg.  263,  31:  ylvxeo- 
7i(fdtf^i,%  dulciarius;  ibid.  pg.  408,  34:  TtlaxovvrdQiog^  placuntarius, 
dulciarius.  —  ibid.  pg.  263,  34 :    ykvxvTtQoiTiov^  dulciarium. 

t*  nivarium  colum  XIV  103  L;  Saccus  nivarius  104  L; 
lagona  nivaria  116  L.  (cf.  nivalis  (VII  95,  2  y  XIV  118,  1  h), 
niveus  (undeviciens) ;  nivatus,  nivosus,  nivifer.) 

2)  in  -ärls  et  -älls')  (substantiva  et  adiectiva). 

Huius  teiminationis  et  eins  de  qua  modo  egimus,  -arius, 
originem  esse  eandem  et  signüicationem  similem  ostendit  Paucker 
1.  c  pg.  140  sqq.  Consentaneum  igitur  est  etiam  hoc  snffixo 
epicos  poetas  Martialis  aequales  novata  exliibere  nulla^),  Mar- 
tialem  autem,  cum  praesertim  Catullus  quinque  in  -alis  addidisset, 
aliquot  aut  omnino  aut  inter  poetas  primum  usurpasse;  et  qai- 
dem  pro  ratione  metrorum  plura  in  9  et  s  (4)  quam  in  dacty- 
licis  versibus  (5);  cetera  in  lemmatis  leguntur  (3). 

^)  Apicius,  Lampridius,  alii. 

')  Omisenmt  lexica. 

•)  Cf.  pag.  ÖO  adnot.  2. 

^)  Nisi  qiiod  ,plantaris^  legitur  apud  Valerium  Flaccum  et  Statiam  alia 
prorsus  significatione  atque  apud  priores.  In  praefatione  prosaria  libri  4 
Silvanun  novavit  Statius:   ,pilaris^  lusio. 


53 

cäpi  lläre,n.  sbst.  (seil,  unguentum)  III 82, 28  s.  —  adiectivum 
Paul,  ex  Festo  57,  17 :  capillaris  vel  capillata  arbor.  Ps.-Apul. 
herb.  48:   herba  capiUaris. 

t  öllares  uvae  VII  20,  9  s.  (oUarius  Plin.  34,  98:  quae 
(temperatura  aeris)  vocatur  oUaria,  vase  hoc  nomen  dante.  alibi.) 

t  trinoctiale  domicenium  XII  77,  5  tf.  (Similiter  clauserat 
CatuUns  novo  vocabulo  versam  46,  2  9) :   aequinoctialis.) 

bessalis  scutula  VIII  71,  17  h.  (Vitruv.,  al.) 

cöcUare  (v.  1.  cochleare),  n.  sbst.  VIII  33,  24  p  VIII  71, 10  p 
XIV 121,  2  p  (eodem  semper  pentametri  loco).  (Cels.  3,  22  pg.  113, 
2  D.,  Apicius,  Gloss.)  Ven.  Fort.^)  carm  3,  13*,  4  p  (eodem 
versus  loco  atque  Martialis). 

extempöralis  factns  est  meus  rhetor  V  54, 1  s.  (Sen.  rhet.,  al.) 

mümctpalis  vita  IV  66,  1  h.  [municeps  ^).]  (Cic,  al.)  luven. 
3,  34;  8,  238.     Auson.  parent.  26,  8  p.     Sidon.  carm.  9,  309  (p. 

specälariu,  n.  pl.  VIII  14,  3  h.  (Sen.,  al.)  luven.  4,  21.  Seren. 
Samm.  372  h.  Ven.  Fort.  vit.  S.  Mart.  3,  156  h  et  4,  505  h : 
speculare. 

thiätrcUis  locus  V  23,  2  p.  (Cic,  al.)    Prud.  hamart.  310  h. 

amphttMätrales  magistri  XI  69,  1  h;  amphitheatralis  usus 
XIV  137,  1  h.  (Plin.,  al.)  Prud.  c.  Syram.  1,  385  h.  Claud.  cons. 
Manl.  Theod.  293  h.  Dracont.  de  deo  3,  187  h.  Luxorius') 
Anthol.  346  [=  PLM  4,  500],  1  h;  354  [=  4,  508],  11  h;  373 
[=  4,  527],  1  h. 

♦  epistolares  chartae  XIV  11  L.  Ulp.  dig.  33,  9,  3,  10: 
chartae  epistulares.  Hieron.  epist.  53,  6 :  epistolaris  angustia. 
Augustin.  epist.  138,  1:  epistolare  colloquium.  Mart.  Cap.  9, 
896:  epistularis,  f.  sbst.  =  intemuntia  (avis).  Sidon.*)  epist.  1, 
2,  1:  epistularis  pagina;  7,2,  9:  epistularis  formula;  9,  1,  1: 
opus  epistulare;  9,  15  v.  41  sen.:  epistularis  stilus.  Ruricius*) 
1,  7,  3:  obsequium  epistulare;  2,  4,  1:  epistulare  officium.  Ale. 
Avit.^  epist.  22  (pg.  54, 19  Peiper):  rescriptum  epistulare;  ep.  35 
(pg.  65,  20>  et  96  (pg.  102,  27) :  epistularia  officia.  Ennod. ') 
77  (=  epist.  3,  10),  2 :  commercium  epistulare  (et  omnino  qua- 

^)  Omisenmt  lexica. 

•)  ,manicipiam'  falso  ForceUini  et  Georges ;  cf.  princeps  principalig,  prin- 
dpimn  principialia;  particeps  participaUs,  participiam  participialis. 
*)*)*)*)^  Non  sunt  in  lewis. 


54 


dragies:  cf.  index  ed.  Vogel).  Cod.  lust.  7,  62,  32,  2:  epistu- 
lares  =  scribae.  (epistularius  Ennod.  29  (epist.  1,  22),  3 :  scriptio 
epistularia.  Salvian.  giib.  dei  5,  7,  30  Halm:  epistulaiii  =  tabel- 
larii.  —  epistiüicus  [tTTiarolixd^]  Gell.  6  (7),  10,  2 :  yerba  Ca- 
touis  sunt  ex  primo  epistulicarum  quaestionum;   idem  14,  7,  3: 

VaiTo in  libro  epistulicarum  quaestionum  quarto;  et  14, 

8,  2.     Hieronym.  epist.  32,  1:    epistolica  confabulatio.) 

♦  mamillarvj  n.  sbst.  (seil,  amiculum)  XIV  66  L.  Auct. 
dynamid.  2,  96:  niamillares  tumores.  Gloss.  Gr.-Lat.  pg.  373, 
16:  /loi'oxf^/a,  mamillares.  (strophium  Catull.,  alii.  —  fascia 
pectoralis  Mart.  XIV  134  L;  cinctus  pectoralis  Apul.  met.  — 
amictorium  XIV  149  L.) 

t*  trigonalis  pila  XIV  46  L.  [trigonum  (Dreieck);  cf. 
JYiedl.  ad  IV  19,  5.]  (trigonaria  pila  Isid.  orig.  18,  69,  2.  — 
trigonus,  adiect.  Manil.  2,  276,  al.  —  trigonius  Gromat.  vet. 
288,  8  et  341,  12,  alii.  —  trigonicus  [TQiytovixog]  Firm.  math. 
2,  32;  5,  3,  1.  —  trianguhis  (-um,  sbst.  Cic.)  Geis.,  alii.  —  tri- 
quetrus  Lucr.,  alii.) 

3)  in  -ÖSU8*), 

Adiectiva  in  -osus  multo  magis  tenuioribus  poesis  generi- 
bus  placuisse  quam  sublimioribus  ^  docet  Ploen  1.  c.  pg.  55. 
Catullus  quidem  praeter  17  formas  antiquiores  in  ,nugis'  (prae- 
cipue  if)  novem  primus  exliibet;  Priapea  quoque  carmina,  in 
quibus  omnino  non  minus  27  adiectiva  in  -osus  exeunt,  nova 
liabent  quinque:  membrosior  (h),  ficosissimus  (y;  Mart,:  ficosiis), 
seminosus,  ?  pruriosus,  fascinosior  (s). 

Itaque  etiam  Martiali  liuius  generis  adiectiva  gratissima 
erant;  recepit  enim  ex  Catullo,  Horatio,  Ovidio,  Priapeis,  alik 
poetis  non  minus  56  adiectiva  atque  nova  addidit  —  pauciora 
saue  exspectatione  —  3  generis  a,   4  generis  b : 


*)  Cf.  Paucker,  Die  Adiectiva  auf  -osu8  (und  -entus),  in  ,Materialicn' 
pg.  72—92;  Schoeuwerth  et  Weyman,  Über  die  lat.  Adiectiva  auf  ösus,  in 
Woelffl.  Arch.  5  a.  1888  pg.  192-222;  F.  Stolz  ibidem  pg.  368. 

*)  Cuius  tarnen  rei  causam  ex  parte  metricam  esse  monet  Schoenwcrth 
1.  c.  pg.  201. 


55 


pidicülosum^)  mentam  Xn  59,  8  9).  [pedis,  pedicolas;  vd. 
Inot.]  Placit.  de  medic.^  24,  12  L :  ad  pediculosos,  quem  af- 
ictam  Graeci  phthiriasin  nominaDt;  ibid.  16,  22  L:  ad  phthiri- 
cos,  id  est  pediculosos.  Cass.  Felix  •)  3 :  in  cachecticis  corpo- 
ibas  id  est  mala  habitudine  aflfectis  pedicalosa  passio  generatur 
aam  Graeci  phthiriasin  vocant.  Gloss.  Graeco-Lat.  pg.  470, 
6:.  (pd^€iQdQioi,\  pedncolosos.  (pedicosus  Titin.  com.  177  Ribb.) 

pölyposus  XII  27,  2  9):  nasatum  volo,  nolo  polyposnm. 
^polypns  longa  prima  ut  semper^)  apad  Romanos;  ita  Poly- 
amas.  sie  Dorenses,  quornm  faere  coloniae  in  magna  Graecia 
t  Sicilia,  ntolvnog  Iliftkvdd/itas'^  L.  Mueller  ad  Lucil.  29,  86.] 
Ip.  dig.  21, 1, 12  pr.  (ozinosns  [ozina,  oKatva]  Pelag.  vet.  16pg.68.) 

t  pertrlcosa  res  m  63,  14  p.  —  vd.  adiectiva  composita. 

contüm€liosi  bubnlci  barbara  rota  X  7,  4  (p.  (Cic,  al.)  Sidon. 
irm.  9,  338  9:  contnmeliosi  lectoris  tnrgida  ora. 

exUiosus  VI  21,  4  p.  (Cic,  al.) 

gOosuSy  a,  um  VH  20,  22  s  VIII  23,  1  h  IX  10,  4  (p 
:  59,  5  h  XI  61,  13  s  XII  41,  1  y  XH  64,  2  p  XIII  71,  1  h;  gu- 
isius  ni  22,  5  s  Vn  20,  1  s.  (Sen.,  al.)    luven.  11,  19. 

p^cüniosae  artes  V  56,  8  q>.    (Cic,  al.) 

4)  in  -ül-entus. 
Ad  voces   tres  iam    prius  a   compluribus   poetis  positas, 
aarum  tamen  in  versu  collocatione  Ovidii  *)  potissimura  et  Pria- 
Borum^  anctoritas  apparet,  adiecit  Martialis 

')  Emendavit  Gryphias,  codd.  ,pericnlo8i^  flxempla  priscae  comoediae 
',  Locilii,  qnilms  primam  syUabam  vocis  ,pedis*  (die  Laus)  longam  faisse 
imonstratar,  coHegit  Fleckeisen  in  annal.  philol.  a.  1861  pg.  574.  Tarnen 
hil  hoc  loco  offendit,  quod  vocabuli  e  plebeio  sennone  tot  annis  post  scrip- 
res  vetnstos  petiti  mensura  mutata  comparet;  cum  praesertim  similitudo 
irbomin  (CatoJli)  cänicolosos,  fSbriculosos.  (Horatii  etPriap.)sIticulo8U8multum 
klere  potuerit.  Cf.  praeterea  ,8omnIculosus'  Laber.,  al.,  Mart.  III  bS,  36  s. 

*)')  Non  Biint  in  lexicis. 

0  Fugit  enm  ,pölypn8'  Anthol.  205  [=  PLM  4,  384],  7  h;  quod  etiam 
zica  omisenmt. 

*)  Cf.  Ovid.  am.  3,  6,  95  h :  Ant  lütülentus  agis  .  .  .  . ;  Mart.  IX  22, 
l  h :  Ut  lütülenta  linat  .  .  .  . ;  (aliter  sane  VII  67,  7  <f .)  —  Ovid.  ibid.  96 
in  initio  alterins  hemistichii  ,palySrülentus^  («pulvere  lentus*  anctore  L. 
nellero  Riese),  quod  collocatione  eadem  Martialis  qnater:  in  6,  8  p  IV  19 
p  vn  32,  10  p  XU  2,  2  p. 

^  Priap.  39,  6  ^  eodemqne  ▼«rsns  loco  Mltrt.  II  86,  4  <f>:  lücülentu«, 


56 


esctUenta  praeda  VII 20, 18  s.  (Cic,  al.)  Sidon.  carm.  9,  UOy: 

esculeutam  dapem. 

6)  in  -änus^). 

Suffixum  hoc  maxime  Romanoinim  noniinibus  et  cognomiui- 

bus  aduexum  ut  in  prosa  oratione  usitatissimum  est,    ita  raram 

apud  poetas,   quos  qnidem  inspexi;   velut  Statins  duo  tantum 

novavit:    Märönianus   (in  y),    Mantüanus    (in   hendecasyliabo 

Sapphico).     Graeca  enim  nomina  propria,    quae  ex  mythologia 

plernmque  sumpta  epicis  et  lyricis  in  deliciis  sunt,    alias  ter- 

minationes  amant  (vd.  pg.  26  sqq.).     Atqui  a  Martiale  maior  no- 

merus  Romanorum  uominum  commemoratur  quam  ab  alio  quo- 

quam ;  unde  fit,  ut  adiectiva  quoque  illo  modo  formata  permalta 

apud  eum  primum  occurrant.     Accedit,   quod  magnam  partem 

adiectivorum  illorum  dactylicum  metrum  respuit;  Martiali  autem 

etiam  talia  novandi  occasio  erat  in  iambis  et  trochaeis  *).    Con- 

tinentur  novata  singulis  nietris  sie: 


insunt  in 

h 

1 

P 

ff 

s 

geueris  a 
geiieriä  b 

1  5 
2 

4 
2 

6 
5 

3 
5 

Seeernamus  autem,  aeque  atque  Schnorr  v.  Carolsfehl  (1.  c.) 
fecit,  a)  suffixo  simplici  -anus,  ^)  suffixo  aucto  -lanus,  y)  suffixo 
duplici  -it-anus  (=  in;^:  +  anus)  fonnata. 

a) 
Parth^niana^)  (toga)  IX  49,  3  h  10  p.  [Parthenius.] 
Petlliana^)  regna  XII  57,  19  s.  [Petilius.] 
Septicianum^)  argeutum  IV  88,  3  h  VIII  71,  6  p.  [Sep- 
ticius.] 


*)  Cf.  H.  Schnorr  v.  Carolsfcld,  Das  lat.  Suffix  anus,  in  Wodffl.  Arch. 
1  a.  1884  pg.  177—194. 

•)  Ut  CatuUus  jFormianus,  Gallicanus,  Thyönianus,  Vatiniauus^  in  </»,  ,in6m- 
br&na  (=  M.  I  06,  11),  subürbdnus  (31.  bis),  ürbänus  (ter;  M.  bis),  Sestianus, 
transpädanus'  in  s,  unura  ,Firmanns*  in  h  exbibet.  Vocabulum  ,Subüranus' 
Martialis  bis  eodem  hexainetri  loco  posuit,  quo  legitur  in  carm.  Priap.  40, 1  h. 

')  Partheuianus,  cognonieu  CIL  5,  2156.  —  De  cognominibus  et  nomi- 
nibus  gentiliciis  in  -anus  disputavit  Aem.  Huebner,  Quaestt.  onomatol.  Lat. 
in  Ephem.  epigraph.  2  a.  1875  pg.  25—92. 

*)  Petiliianus,  cognomen  CIL  5,  58.     Petiliana  9,  1378. 

*)'Septicianus,  cognomen  XI  107,  2  p.    CIL  5,  5278. 


57 


Vitelliani '),  sbst.  (seil,  codicüli)  II  6, 6  y  XIV  8  L  et  2  y. 

itellius.]   Tac.  bist.  1,  84:   Vitellianae  partes;  ibid.  85:  Vi- 

lliani  milites;   2,  14  ( —  4,  1  fere  vicieus):    Vitelliani,  sbst. 

iil.  homines  vel  milites).     M.  Regulus  apud  Plin.  ep.  1,  5,  2 : 

telliana  cicatrix.     Suet.  Vesp.  8 :   Vitelliani,  sbst. ;  id.  Domit. 
bellum  Vitellianum.     Capitol.  Ver.  4:   Vitelliani,  sbst.  Apic. 

197  et  201:   pisa  Vitelliana;  8,  377:   porcellum  Vitellianum. 
Gräiiatia  (seil,  vasa)  IV  39,  6  cp,  [Gratius.]  (Plin.) 
Öpimianum  nectar  III  82,  24  s;    Opimianum  (seil,  vinum) 

:  87,  1  y  X  42,  2  (f.  [Opimius.]  (Vell.,  al.) 

Bhenana^)  manus  IX  35,  4  p.  [Rhenus.]  Sidon.  ep.  4, 17,2: 

benanae  terrae. 

Castrana  rura  IV  60,  1  h.    [Castrum  Inui.]   Lib.  colon.  1 

f.  226,  13 :  ager  Castranus ;   ibid.  2  pg.  254,  20.    [Castrum  in 

Lceno  situm.]  (cf.  castrum  castrensis  (Cic,  cet.);  Castrensis  CIL 

4994,  al ;  Castrensianus  8,  8527,  al.) 
t  Summoenianae  uxores  III  82,  2  s  XII  32,  22  s;  Sum- 

oenianae  buccae  XI 61,  2  s.  [Summoenium,  vd.  substt.  composita. 
Argiletaivae  tabernae  I  3,  1  h.  [Argiletum.]  (Cic.) 
Lävicana  humus  I  88,  2  p.  [Lavicum  vel  Lavici.]  (Cic,  al.) 
Caeräanus  ager  VI  73,  3  h;    Caeretana  (seil,  vina)    XIII 

24,  1  h.  [Caeres,  etis.]  (Val.  Max.) 

phäsiana  (seil,  avis)  III  58,  16  s.  [Phasis.]  (Plin.) 
m^rldiana  liora  III  67,  7  ip.  [meridies.]  (Cic,  al.)  Avien.  ora 

arit.  641  sen. 

Cäpelliana,  n.  pl.  (genus  cibi)  XI  31,  17  (p.  [Capeila').] 
t  BlaesianuM  facis   ipse   (quod    donas)   VIII   38,  14  (p. 
Jlaesus*).] 

»)  Vitellianus,  cogu.  CIL  3,  746;  791.  8,  5356.  9,  334;  5534.  Vi- 
Uiana  8,  9327;  10945.     10,  3029. 

■)  ,Rhcnigeiia*  Sehn.'  non  recte. 

*)  Utnim  cogiiomen  Capeila  cum  lexicis  et  Gilberte  ponendum  sit  an 
)meu  Capellius  (ut  Frdl.  velle  videtur),  certo  diindicari  neqnit;  illi  expli- 
tioni  favent  similia  nomina  haec:   Dolabella  Dolabellianus,  Agrippa  Agrip- 

anus,  Galba  Galbianus,  alia. CapeUianus,  cogn.  CIL  2,  4249.    3,  3282. 

',  109.)    12,  3453;  5686,  173.     Capelianus  8,  2170. 

*)  Non  ,Blaesius',  ut  auctore  Scriverio  Georges  (et  ab  eo  deceptus  Schnorr 
Carolsf.  1.  c.  pg.  180)  exhibet.  Qnamquam  etiam  nomen  ^Blaesius'  in 
iscrr.  occurrit. 


58 

CätuUiana^)  basia  XI  6,  14  (f.  [CatiiUus.]  Auson.  26,  1,4: 
ilhid  Catullianum.  Atil.  Fort.  (GL  6)  pg.  298,  21 :  ex  Catulliano 
hendecasyllabo. 

Marcellianum^),  i,  n.  (seil,  theatrum)  II  29,  5  li.  [Mar- 
cellus.]     Suet.  Vesp.  19:   scaena  Marcelliani  theatri. 

Cosmianae^)  ampullae  III  82,  26  s;  Cosmianiim  (seil,  un- 
guentum)  XI  15,  6  tp  XII  55,  7  (f.  [Cosmus.] 

t  Pätroclinnae  sellae  XII  77,  9  (f.  [Patroelus.] 

Nlc^rötiana  fragras  plumbea  VI  55,  3  (f\  Nicerotiani  nimbi 
X  38,  8  (p.  [Niceros,  ötis.]  Sidon.  earm.  9,  323  </>:  Nieerotianis 
quae  fragrant  —  siieis. 

Caesärlana  Pallas  VIII  1,  4  p;  Caesariaiia  platanns  IX  61, 
6  p.  (Nepos,  al.) 

Cätönuxna  lingua  IX  27,  14  s.  (Cie.,  al.) 

Nerönianae  thermae  II  48,  8  rp  III  25,  4  s  VII  34,  5  f  XII 
83,  5  tp;  Nerönianae  (seil,  theimae)  VII  34, 9  y;  Neroniana  massa 
XII  57,  8  s.  (Cic,  al.)  Sidon.  earm.  23,  495  y:  balnea  non  Ne- 
roniana. Ablabius  ap.  Sidon.  ep.  5,  8  v.  2  y :  sunt  haec  (saecla) 
gemmea,  sed  Neroniana. 

t  orclniana  sponda  X  5,  9  s.  [orcinus.]  (orcinus  Suet. 
Aug.:  (senatores)  quidam  indignissirai  et  post  necem  Caesaris 
per  gratiam  et  praeniium  adleeti,  quos  oreinos  vulgus  vocabat. 
Labeo  dig.  33,  8,  22  pr.  lulian.  dig.  28,  5,  8,  1 :  orcinus  beres. 
Ulpian.  dig.  26,  4.  3,  3  et  iustit.  2,  24,  2:  orcinus  libertus. 
Gloss.  Isidori :  orcinus,  morte  manumissus.  Thom.  thes.  pg.  401  b: 
orcinus,   morte  ad  Orcum  missus.) 

y) 

t  Ähderltana  plebs  X  25,  4  p.  [Abdera,  Abderites.] 


»)  CatuUianus,  cogn.  CIL  8,  9918. 

^)  Coucedendum  L.  MueUero  (d.  r.  m.  pg.  256)  est  synizesin  ,Marcell- 
jano'  admodum  duram  esse;  exemplum,  quod  prorsns  qiiadret,  nnsquam  exstare 
videtur.  Quae  praeterea  e  Martialis  carminibus  ab  editoribus  adfenmtor 
synizeses   paucissimae  et  partim  dubiae  sunt.    Itaque   quid  hoc   loco  sUta- 

endum   sit  incertus   sum. Marcellianus,   cogn.   CIL  3,  3996.    5,  3992; 

5418.    6,  2457.    12,  1395.  —  Nonius  MarceUanus  8,  6154. 

^)  Suo  euim  iure  Buecheler  Petronio  fragmentum  18  videtnr  abindicai^ 
Cosmianus,  cogn.  CIL  10,  4861.    14,  256,  39, 


59 


Antipölitanus  thynnns  IV  88,  5  h  Xm  103,  1  li.  [Auti- 
lis;  noUtf^g.]  CIL  12,178:  incola  Antipölitanus;  ibid.  189: 
lleg^io  Antipo)litanorum. 

6)  in  -inus. 

Ut  suffixum  -anus  maxime  hominum  Romanonim  nominibus 
necti  solet,  sie  hoc  suffixum  regionum  urbiumque  Italicarum 
animalium  nominibus.  Horum  adiectivorum  qnod  aliquot  apud 
llum  poetam  Martiale^)  vetustiorem  occurrunt,  partim  casu 
3tum  est,  partim  eo  quod  brevioribus  formis  poetae  ceteri  ute- 
ntnr,  ut  Laurens,  Laurentius  pro  Lauren tinus,  Picenus  pro 
centinus. 

Ätestim^  Sabina  X  93,  3  h.  (Plin.,  al.) 

Lauretüinum  litus  X  37,  5  h.   (Val.  Max.) 

Mämerthia  amphora  XIII  177,  1  h.  (Cic,  al.) 

Nurs^huie  pilae  XIII  20,  2  p.  (Liv.,  al.) 

PlcetUim'')  Ceres  XIII  47,  1  h.  (Plin.) 

Spöletina  lagona  VI  89,  3  h ;  plur.  XIII  120,  1  li ;  Spoletina 
ina)  XIV  116,  1  h.  (Cic,  al.) 

Tn/öUna^)  vitis  XTU  114,  1  h.  (Plin.,  al.)  luven.  9,  56: 
rifolinus  ager. 

haedhia  pellis  XII  45,  1  ep.   (Cic,  Varro,  al.) 

vuüürinum  Collum  IX  27,  2  s.  (Plin.) 

*  verveciniim  Caput  XIV  211  L.  [vervex,  ecis.]  '  Tertull. 
dv.  Marc.  4,  40 :  vervecina  (seil.  caro).  Edict.  Diocl.  4,  3 : 
imis  caprinae  sibe  (sie)  verbecinae.  Amob.  5,  3  Reiff. :  c^put 
ervicinum.  Lampr.  Comm.  1,  9:  vervecina  pellis.  Augustin. 
.  Faustum  16,  30:  vervecina  (caro).  Pelagon.  vet.  30  pg.  102: 
ledullae  de  pedibus  berbeciuis.  Auet.  de  diaeta  6.  Not.  Tir. 
g.  175:  verbicina.  Gloss.  Gr.-Lat.  pg.  416,  23 :  nqoßaTsiov  xgiag^ 
aec  verbeeina.    Idiom,  cod.  Harleiani  pg.  498,  19 :  verbecina, 

QOßaTlOV. 


^)  Apud  Siliom    et  Statium  novicium   est  adiectiviun  Vesuvü  montis 
-uptioue  ignis  paulo  ante  nobilitati  ,Ves(u)vinns'. 
')  Atestinus,  cognomen  m  38,  5  h. 
•)  Picentinus,  cognomen  IX  78,  2  p. 
*)  Non  ,trifolina'^  ut  editores  praebent;  geographicum  enim  nomen  est. 


60 


7)  in  -CU8. 

Suffixo  Latiuo  -eus  a  nominibus  appellativis  derivantur 
adiectiva  ea  qiiae  dicinitiir  materialia  ^).  Talia  Statius  novavit: 
ilTceus,  taxeiis;  atqiie  oinnino  ita  poetis  grata  sunt,  ut  ex  49. 
quae  Martialis  epigramniata  continent.  diio  tantum  non  io  anti- 
qiiioribus  versibus^)  legi  videantur: 

buxH  dentes  II  41,  7  ip.  [buxus.]  (CoL,  al.)  Anthol.')  115 
[=  PLM  4,  303],  6  p :   biixea  tela. 

sillginäi  cunni  IX  2,  3  h.  [siligo,  inis.]  (Cato,  al.) 

♦  membranei  pugillares  XIV  7  L  (et  XIV  184  L  Friedl.: 
in  pugillaribus  membraneis;  Sehn.,  Gilb.:  in  pug.  membranis) 
[membrana,  ae,  f.]  Ulp.  dig.  32,  52  in.:  quod  si  in  codicibos 
sint  membraneis  vel  cliartaceis  vel  etiam  eboreis  vel  alterius 
materiae  vel  in  ceratis  codicillis,  an  debeantur,  videamns.  cf. 
Gloss.  Lat.-Gr.  pg.  128.41:  membraneorum,  rvitianoTm'.  (mem- 
branaceus  Plin.  16,  126  et  alibi;  CIL  10,6:  pugillares  mem- 
branacei.  —  membranus  interpr.  Orig.  in  Matth.  11.) 

8)  in  -iiius. 

Sunt  haec  ipsa  qnoqne  materialia;  cf.  adnotatio  1.  Pln- 
rima  Graecae  originis  (respondet  enim  plane  suffixum  ivoj;)  habes 
in  capite  priore,  imprimis  pg.  20  sq. 

(jalbtni  mores  I  96,  9  s;  galbina  ales  XIII  68,  1  h.  [galbus.] 
(Petron!,  al.)     luven.  2,97:    galbina,  n.  pl.  (seil,  vestimenta). 

silcina,  orum  (Bernstein)  III  65,  5  li  V  37,  11s  XI  8,  6  p: 
adiect.:  sucina  gutta  IV  59,  2  p  VI  15,  2  p.  [sucus*).]  (Plin.,  al.) 
luven.  6,  573:  pinguia  sucina.  Prud.  perist.  3,  21:  spemere 
sucina  (coepit). 


*)  Vi.  Pauckeri  .Verzeichnis  von  Adieotivtbnneu  auf  (einfachem)  -eos, 
welche  .  .  .  bedeuten:  ans  —  bestehend,  oder  auch:  wiö  aus  —  bestehend, 
-ähnlich,  -farbig,  -f  önnig,  -artig,  (dazu  synonyme  auf  -inus,  -nus)  oder  eine 
mehr  oder  weniger  analoge  Bedeutung  haben',  in  »Materialien'  pg.  105— IW- 

2)  CatuUi  nimiruni  (praeter  ,consanguineus'  et  .saxeus')  et  Priapeorum 
omuia  apud  Martialem  quoque  occurunt. 

')  Non  est  in  lexicis. 

*)  Negat  a  Latino  vocabulo  ,sucus'  derivatum  esse  0.  Weise  in  mos. 
Rhen.  H8  a.  1883  pg.  544  adn.,  siquidem  quo  tempore  r^UxTQoy  primum  io- 
portaretur  origo  huius  resinae  nondum  coguita  fuerit. 


61 


9)  in  -ieus. 

Suffixum  -icus  Latinum  (cf.  Graecum  pg.  27)  ad  nomina 
•opria  geographica  adhibebatur,  sed  inde  etiam  ad  appellativa 
corum  nomina  transibat.  In  quo  est  Statu  ,caelicus*  (,Coeli- 
is'  Baehrens  et  index  Kohlmanni) ;  Martialis  appellativi  ,urbicus', 
lod  iam  Claudii  imp.  temporibus  exstabat  cognomen  (Pompeius 
rbicus),  primus  testis  est.  Scilicet  adiectivum  ,urbanus'  iam 
u  cultus  humanitatisque  gradum  saepius  quam  locum  designare 
leperat.     Novicia  apud  Martialem  sunt  haec: 

t  Chattica^)  spuma  XIV  26,  1  h.  [Chatti^).]  (cf.  Cattha 
aller  Suet.  Vit.  14.) 

t  Leucönicae  lanae  XI  56,  9  h;  Leuconica  saga  XIV 
►9,  2  p;  tomentum  Leuconicum  XIV  159  L;  Leuconicum,  sbst. 
eil.  tomentum)  XI  21,  8  p  XIV  160,  2  p.  [Leucones^).] 

t  Sequänica  textrix  IV  19,  1  h.  [Sequani.]  (cf.  Sequana 
ins  Lucan.  1,  425.*)) 

Vardäicus^),  sbst.  (seil,  calceus)  IV  4,  5  y.  [Vardaei.] 
Birdaicus  calceus  luven.  16,  13.  cucuUi  Bardaici  Capit.  Pert.  8,  3. 

Lingönicus  bardocucullus  I  53,  5  h.  [Lingones  vel  {ut  pri- 
os  Mart.  VIII  75,  2 :  Lingonus)  Lingoni.]  Claudian.  ®)  cons. 
ilich.  24,  94  h :  Lingönicus  vomer. 

Baeticus^  grexV37,  7  s;  Baetica  crusmataVI  71,  1  h;  Bae- 
cae  lanae  XII  65,  5  s.  [Baetis.]  (Col..  al.)  Baetica  (provincia) 
;at.  silv.  2,  7,  29  y.     Baeticus  aer  luven.  12,  42. 

Lücänlca,  ae,  f.  sbst.,  (farciminis  geuus)  IV  46,  8  (p  XIII 
>,  1  h.  [Lucani.]   (Cic.  ep.,  alii.)   Stat.  silv.  4,  9,  35  (f, 

Marsica  <vina)  Xin  12i;  1  h.  [Marsi.]  (Cic,  al.)  Sil.  8, 
36  h. 

Pannänicum  bellum  VIII  15,  1  h ;  Pannonicae  cattae  XIII 
9,  1  h.  [Pannonii.]  (Plin.,  al.)  Nemes.  cyn.  227  h. 


*)  Vocabnlum  non  est  in  lexicis,  quouiaiu  Sehn,  prioresque  dederant 
austica^  (cf.  adn.  Frdl.). 

*)  Tac.  Genn.  29,  30.  31  etc. ;    alibi   saepe   ,Catthi*  scribitur  et  ,Catti'. 

•}  Nusquam  commemorati  videntur  esse. 

*)  Apud  Plin.  (14,  18),  quem  lexica  adferuut,  pro  ,Sequanoque'  DetJefsen 
otanoqne'. 

*)  Editores:  vardaicus. 

•)  Omiserunt  lexica. 

^  Baeticus,  cognomen  m  77,  1  h  10  p  m  81,  1  h  4  p. 


62 


urbicus^)  poeta  I  41,  11  y;  urbica  TyrianthiDa  I  53,  öi; 
urbicae  occupationes  XII  praef.  3.  [urbs.]  Suet.  Caes.  49:  urbi- 
ci  negotiatores ;  id.  Aug.  18:  auuona  urbica;  46:  magistntus 
urbici;  id.  Ner.  23:  urbicae  res.  Gell.  15,  1,  3:  venum  beide 
dedissem  res  rusticas  et  urbicas  emissem.  Apul.  met.  7,6. 
urbica  luxuria;  11,28:  erogatioues  urbicae.  UIp.  dig.  4,4,11. 
2:  urbica  procuratio.  Lampr.  Heliog.  20,  2:  praefectus  orbi- 
cus.  Pallad.  lan.  18:  sextarii  urbici.  Prud.  perist.  2,  570 
dim.  Dressel:  alumpni  ui*bici.  Schol.  luven.  9,  11:  facetiae  ur- 
bicae.   Inscr.  Henzen.  6527:  ratio  urbica. 

(urbanus,  a,  um  Plaut.,  al.;  Martialis  deciens.  —  urbaniciaDOs 
Spart.,  dig. ,  inscrr.  —  urbicarius  codd.  lust.  et  Theod.  - 
Antiochus  Urbianus  CIL  3,  6035.) 

10)  in  -ensis  et  11)  in  -as,  ätls. 

Nominibus  in  -ensis  et  -as,  ätis  cadentibus  ab  initio  in- 
colae  urbium  significabantur;  sed  etiam  ab  aliis  locorum  noti- 
onibus  formata  iam  Cicero  verbi  causa  habet:  castrensis, 
forensis,  Martialis:  Velabrensis;  atque  etiam  inanimis  rebas 
utrumque  genus  attribuebatur.  —  Rara  apud  poetas  plerosqne 
sunt  (cf.  supra  suffixum  -anus);  Catullus  quidem  in  s  et  p: 
,Bononiensi8,  Veronensis',  Statins  unum  ,Cannensis'  (Propert.) 
habet;  Martialis  item  in  s  et  p:  Pärm^nsis  (Horat.), 

Pätrenses  fundi  V  35,  1  s.  [Patrae.]  (Cic,  al.) 

t  Velabrensis  focus  XI  52,  10  p;  Velabrensis  (focus  et 
flimus)  XIII  32,  2  p.  [Velabrum.] 

BävennaJtes  ranae  III  93,  8  s;  Ravennatis  guttur  onocro- 
tali  XI  21,  10  p.  [Ravenna.]  (Cic,  al.)  Ven.  Fort.  vit.  S.  Mar- 
tini 4,  680  h:   Ravennatem  urbem. 

Tölosdtis  casei  quadra  XII  32,  18  s.  [Tolosa.]  (Tolosate^ 
Caes.)  Sidon.  ep.  9,  16  v.  66:  qui  Tolosatem  tenuit  cathedram. 


*)  Urbicns,  cognomen  Tac.  ann.  11,  35:  Pompeius  Urbicus  (impcratore 
Claudio  ad  supplicium  traditus).  Mart.  VII  51;  96,  1;  XI  55,  1.  luven.  6,  71 
Buech.  Lampr.  Ant.  Diad.  9,  2.  Augustin.  ep.  36,  3  <cf.  adn.  Mignei). 
Aggenus  Urbicus  (cf.  Teuffei  RLG*  447,  1>.  Praeterea  frequens  in  CIL  voll. 
8.  3.  5.  6.  7.  9.  10.  12  (cf.  indices  cognominom). 


I 


V 


12)  in  -ätns  a  nominibus  derivata^). 

Hoc  snffixum,  cui  sigoificatio  subest  ,versehen  mit  etwas^ 
admirabile  est  quantopere  Martiali  in  deliciis  faerit.  Apud 
aeqaales  qaidem  epicos  nihil  ita  novatum  deprehendimus,  quippe 
qui  adiectivis  in  -fer  et  -ger  exeuntibus  uti  maluerint  (vd.  in- 
fra),  quae  omnino  elatiori  poesi  idonea  visa  esse  Ploenius  docet 
{1.  c.  pg.  63),  ita  tarnen  ut  interdum  etiam  epici  utramque  for- 
mam  habeant,  velut  ,peltifer*  Stat.,  ,peltatus'  Ovid.,  Val.  Flacc, 
etc.  —  Vocabula  ,guttatus'  et  ,palliolatus'  quod  non  ante  scripta 
reperiuntar,  casni  tribuendum  est,  quoniam  adverbia  ,guttatim^ 
et  ,palliolatim'  iam  apud  priscos  scriptores  occurrunt  (cf.  ad- 
nott.).  Ex  Priapeorum  inventis  ,nientulatior^  et  ,mutuniatus^ 
Martialis  hoc  alterum  in  suum  usum  convertit,  ex  ceteris  pri- 
oribns  poetis^)  21  huius  modi  nomina. 

Notabile  autem  videtur  ex  17  fonnis  a  Martiale  intro- 
dactis  non  minus  octo  non  a  substantivis  sed  ab  adiectivis  de- 
clinatas  esse;  sed  quamquam  Septem  de  his  formis  subest  si- 
gnificatio  ,mit  —  bekleidet',  unum  ,entheatus'  similitudinem  ta- 
liam  (verborum  in  -are)  sequitur,  qualia  sunt  firmatus  =  firmus 
factos,  liberatus  =  liber  factus.  Scatent  eiusmodi  vocabulis  maxime 
scazontes;  omnium  enim  in  singulis  metris  novatorum  con- 
spectus  hie  est: 


noYata  in 

h 

P 

\<f        8 

1 

generis  a 

4 

2 

8 

9 

generis  b 

2 

4 

1 

2 

amborum 

6 

6 

4 

11 

cerussata^)  Lycoris  I  72,  6  <p;  cerussata  Sabella  II  41, 
12  tf',  cerussata  cutis  VII  25,  2  p.  [cerussa.]  Cod.  Theod. 
11,  27,  1:    tabulae  cerussatae. 


^  Cf.  G.  BordeU^,  De  lingnae  Latinae  adiectivis  saffixo  -to  a  nominibus 
derivatis.  Dnesseldorfiae  1873. 

•)  Cf.  capill&tis  CatuU.  37,  17  s.  capill&ti  Mart.  III  58,  3L  s  X  62,  2  s; 
capiil&tQS  II  57,  5  8.  Praeterea  commnnia  Martialis  habet  cum  CatuUo: 
comatQs,  dentatns,  piUeatus,  praetextatus;  cum  Ovidio:  ceratus,  cothuroatus, 
cristatos,  peltatus,  torquatus,  vittatus;  cum  Persio:  barbatus,  cirratus,  cre- 
t%tiis,  tnnicatus;  etc. 

•)  Cic.  in  Pia.  11,  25:  jpulsataeque  buccae'  cod.,  ,purpurissataeq.*  Halm 
coniedt  (et  Georges),  ,pallidaeq.'  Jeep,  ,cerussataeq.*  luntiua  editio  et  al. 


64 

fasciatus  truncus  Xu  57,  12  s.  [fascia.]  —  Verbmn 
,fasciare*  aliquanto  post  demum  legitur  apud  Capit.  vit.  Ant.  Pii 
13,  1:  tiliacis  tabulis  in  pectore  positis  fasciabatur,  ut  rectus 
incederet.  Vulg.  Ezech.  30,  21 :  (ut  bracchium)  fasciaretur  lin- 
teolis.  Cass.  Felix  ^)  saepe.  —  Sidon.  ^)  ep.  2,  2,  2:  endromi- 
datus  exterius,  intrinsecus  fasciatus. 

güttätae^)  Nuraidicae  (seil,  gallinae)  III  58,  15  s.  [gutta,] 

Pallad.  4,  13,  4:    colores  hi  praecipui: albus,    guttatas, 

candidissimus  —  — .   Isidor.   orig.  12,  1,  48:    color  hie  prae- 

eipue  speetandus: albus,  guttatus,  niger;  ibidem  12,  1,  50: 

guttatus,  nigris  intervenientibus  punetis.  Cf.  gloss.  Lat.-Gr.  pg. 
36,  46:  guttat,  aratn,  (ef.  maeulosus  Verg.  Aen.  1,  323,  al.; 
Mart.  X  80,  1  h:  maeulosa  murra.  —  maculata  tigris  Val. 
Flaecus  6,  704.) 

t  perttcata  frons*)  V  12,  1  rp.  [pertica.] 

pustülatum  Hispanum  (seil,  argen  tum)  Vn  86,  7  y.  [pu- 
stula.]  Suet.  Ner.  44:  argentum  pustülatum.  —  ,pustulare'  et 
quidem  intransitivo  sensu  demum  apud  Tert.  eult.  fem.  1,  6.  pa- 
stulari  Cael.  Aur.  ehron.  5,  1,  16  sq.  (argentum  pusulatum  Alfen. 
dig.  19,  2,  31  m.  [pusula.]  —  pustula  (eodem  sensu)  Mart. 
Vm  51,  6  p.) 

paenülati  II  57,  4  s  V  26,  1  s :  alpha  paenulätörum.  (Cic.,  al.) 

palmata  toga  VII  2,  8  p.  (Liv.,  al.)  Paul.  Nol.  10,  253  h. 
Sidon.  earm.  5,  5  h  15,  151  h.  Draeont.  1,  275  h.  Ennod.  140 
(carm.  2,  32),  3  h. 

r€s%nata  vina  III  77,  8  p.  (Geis.,  al.)  luven.  8,  114:  resi- 
nata  iuventus. 

rütati  laeerti  X  48,  11  h.  (Plin.) 

stölatiis  pudor  I  35,  8  h.  (Vitruv.,  al.) 

palltölata%  f.  IX  32,  1  h.  [palliolum.]  Suet.  Claud.  2: 
palliolatus  novo  more  praesedit.  Vopisc.  Bonos.  15,  8:  tunicae 
palliolatae.     (cf.  cucullata  vestis  Isid.  orig.  19,  24,  17.) 


*)•)  Omiserunt  lexica. 
')  guttatim  Plaut,  (merc.  205)  et  posteri. 
*)  Minus  bene  Georges  coniungit  ,perticata  pondera'. 
*)  palliülatim    Plaut,   pseud.  1275.     Caecil.  com.  133   Ribb.'   (ex    con- 
iectiura). palleolatim  Fronto  pg.  157,  5  N.  —  —  palliatus  Plaut.,  cet. 


t  si  Sir  ata  turba  XII  29.  19  h.  [sistrum.]  (sistrifera 
Pharia  Anthol.  4  [-  PLM  3  pg.  287J,  99  h.  —  sistriger  Nilus 
CIL  8,  212  V.  84  h.) 

t  spleniätum  mentura  X  22.  1  s.  [splenium,  pg.  13  ex.] 

föUatnm,  sbst.,  =  nardiniira  XI  27,  9  h;  plur.  XIV  HO,  2 
p.  (Plin.,  al.)  pluiL  luven.  6,  465. 

nitrata  aqua  XIII  17,  2  p.  (Colum.) 

t  sardönychata  manus  II  29,  2  p.  [sardonyx,  ydiis.] 

xnpemta  manus  VIII  59,  4  p.  (Col.,  al.) 

sulphüratnm  ramentum  X  3,  3  s;  sulphurata  merx  XTI  57, 
14  s;  sulphurata,  orum  I  41,  4  c/.  (Vitruv.,  alii.) 

f  ämethystinatus  II  57,  2  s.  [amethystlnae  vestes, 
pg.  20.] 

t  haeticatus  I  96,  5  s.  [Baeticae  lanae,  pg.  61.] 

cänüslnat  US  Syriis  IX  22,  9  h.  [Canusina  (seil,  lana) 
XIV  127,  1,  al]  Suet.  Ner.  30:  canusinati  muliones. 

cocclnati,  orum  I  96,  6  s;  coccinatus  Euclides  V  35,  2 
s.  [coccTna,  orum,  pg.  20.]  Suet.  Dom.  4:  puerulus  coccinatus. 
Tertull.  test.  an.  2:  et  vittä  Cereris  redimita  et  pallio  Saturni 
coccinata  et  deae  Isidis  linteata. 

(cf.  purpurata  mulier  Plaut,  most.  289,  al.  —  concliyliati 
(eo  sensu)  Sen.  ep.  62,  3.) 

t  galbtnatus   {=  moUis)  III  82,5  s.  [galblnura,   pg.  60.] 

t  leiicöphaedtus  I  96,  5  s.  [leucophaeus.] 

f  pexat  us^)  II  58,  1  h.  [  pexa  tunica  ^).] 

t  entheata  turba  XII  57,  11  s.  [entheus.]  (enthei  gressus 
Sen.  Med.  382  sen. ;  entheus  gradus  id.  Troad.  674  sen. ;  enthea 
manus  id.  Oedip.  628  sen.  enthea  tempora  Stat.  silv.  1,  2, 
227  h;  enthea  tecta  id.  ibid.  3,  5,  97  h.  mater  enthea^) 
Mart.  V  41,  3  s ;  enthea  turba  XI  84,  4  p.  vates  enthei  Firm, 
math.  8,  21.  enthea  daemone  Maenas  Auson.  epigr.  107,  7  h. 
enthea  Bassaris  Sidon.  carm.  5,  496  h.) 


^)  Apud  Senecam  („vit.  beat.  2b^  Forcelliiii  et  Klotz)  verbum  iUiid 
frustra  quaeras. 

•)  Hör.  epist.  1,  1,  95  sq. 

^)  Cum  lexicis  ibi  activum  sensiun  statnere  opus  non  est,  sed  potius 
translationem  poeticam;  cf.  I  15,  7  et  qaae  adnotavit  Friedl. 

6 


66 


13)  in  -lelus '). 

Denominativa  suffixo  ^)  -icius  formata,  quornm  multo  minor 
exstare  numerus  ^)  videtur  quam  verbalium  in  -icius,  raro  omnes 
ceteri  poetae  usurpaverunt,  liaec  scilicet  Septem,  nisi  me  fallit: 
,aedilicius'  Plautus,  Atta;  ,novicius'*)  Plaut.,  Ter.,  luven.: 
,patricius'  Plaut.,  Persius,  Lucan.,  Sil.,  Stat.,  .Martialis,  luven.: 
,sodalTcium  et  -us'  CatuU.,  Ovid.,  CIL  2,  1293,  5^)  h:  ,nate- 
ITcius'  Pers.,  Martialis,  luven. ;  ,tribunTcius'  ^  Lucan.,  Martialis. 
Corippus*');  ,multicius' **)  luven.^),  Antliol.^^) 

Unde  et  comparata  consuetudine  eorum,  qui  soluta  oratione 
scripserunt,  cum  Woelfflino  (1.  c.  pg.  416  sq.)  concludere  licet 
hoc  genus  adiectivorum  fere  totum  vulgaris  aut  cotidiani  ser- 
monis  proprium  fuisse  ac  iure  ab  epicorum  sublimitate  repudi- 
atum.  Contra  Martialis  et  tenuioris  poesis  exemplum  sequi 
solet  et  ex  plebeio  usu  nonnulla  —  non  metri  causa  —  sum- 
psit;  cousentaneum  ergo  est  eum  adoptatis  tribus  ex  priorum 
poetarum  vocabulis  nova  addidisse  ad  dactylos  efficiendos 
quattuor  haec: 


*)  Cf.  Paucker,  Die  Adjectiva  auf  -icius,  in  ,Materialieu'  pg.  93—110, 
imprimis  pg.  100  sqq.  Woelfflin,  Die  Adjektiva  auf  -icius.  in  Arch.  b  a, 
1888  pg.  415—537. 

*)  Secludimus  enim  pauca  illa  in  -icius  cadentia,  in  qnibns  litterae 
-ic-  ad  stirpem  vocabuli  pertinent.  ut  ,meretric-iu8*,  .pontific-ius',  alia. 

^)  Collegit  quidem  Paucker  1.  c.  denominativa  66,  verbalia  131. 

*)  DifFerentiam  mensurae  omnino  praeterniisit  Paucker  1.  c.  Leoni 
autem  Meyer,  qui  (in  ,Vergl.  Grammatik*  2  pg.  454)  collatis  vocabulis  ,tibi- 
cen*  [tibia]  et  ,tubicen'  [tuba]  conicit  ,novIcius'  derivatum  esse  a  forma  .no- 
vius'  non  servata,  pauci  profecto  adsentientur,  praesertim  cum  simiUter  etiam 
in  verbalibus  (ut  ,empticius)  productionem  litterae  i  explicare  studeat.  Multo 
probabilir.s  Woelfflin  1.  c.  in  ,novicius'  (addere  debuit  ,multicius*)  et  in  ver- 
balibus Omnibus  i  natam  esse  ceuset  coutractione :  empto-Icius.  -öi-,  -el-,  -i-; 
ad  vocabuli  in  re  publica  Koni,  usitatissimi  .patr-icius'  similitudinem  non 
solnm  cetera  a  nominibus  declinationis  tertiae  oriunda  efücta  esse,  sed  etiam 
,tribiu)Icius'  propter  reram  propinquitatera.  —  Nomina  gentilia  in  -icius  it€in 
variae  mensurae  esse,  ut  Numicius,  Mauricius,  Sulplcius,  Ruricins,  nemo  ad- 
huc  videtur  uotasse. 

*)  Locum  omiserunt  lexica  et  Woelfflin. 

®)  Falsü  lexica  (praeter  Quicheratum):  tribuuicius. 

')  Testem  hunc  omiserunt  lexica  et  Woelfflin. 

®)  Vocabulum  omisit  Paucker. 

^y^)  Testes  hos  omisit  Woelfflin  ideoque  etiam  mensuram  vocabnli. 


67 


t  cäth^dräUcii^)  rainistri  X  13,  1  h.  [cathedra;  cathe- 
dralis^)  Auson.  10,  32  h.]  (cf.  cathedrarius  Sen.  brev.  vit.  10,  1: 
cathedrarii  philosophi.  Sidon.  epist.  1.  11,  9:  catliedrarii  servi. 
4.  3,  10:  cathedrarii  oratores  aut  forenses  rabulae.  Paul.  dig. 
33,  10,  5  pr. :  subsellia  cathedraria.) 

Flöräliciae  ferae  VIII  67,  4  p.  [Floralia,  um  vel  (ut 
Mail.  I  praef.  16:)  Florales.]  Philoc.  in  Kalend.  ad  d.  V.  Non. 
Maias  {CIL  1  pg.  342):   Floralici. 

SätiiniäUcia  selibra  V  19,  11  h;  Saturnaliciae  nuces  V  30, 
8  p  VII  91,  2  p;  Saturnalicium  tributum  X  17,  1  h;  Saturna- 
licii  versus  XI  15,  12  y;  Saturnalicium  lutum  XIV  182,  2  p. 
(Sen.  apocol. 8:  Saturnalicius  princeps.  Gell.  18,  2L:  Saturnalicia 
ludicra  Atlienis  agitare.  Spart.  Hadr.  17,  3:  saturnalicia  et 
sigillaricia  frequenter  amicis  inopinantibus  misit.) 

prnetöricia  Corona^  VIII  33,  1  h.  [praetor.]  Caper  or- 
thogr.  .(CtL  7)  pg.  101,  3:  vir  praetorius  et  quaestorius,  non 
praetoricius  aut  quaestoricius  dicendum.  CIL  6,  1388:  prae- 
toricius  =  is  qui  praetor  fuit;  8,  346:  P.  Caelius  Victor  Pre- 
toricius  (agnoraen).  (praetorius  Cic,  ceteri;  praetoriauus  (eodem 
sensu)  Augustin.  confess.  6,  10.) 

B.  Adiectiva  verbalia. 

1)  in  -iclus'*). 

Plane  abhorret  hoc  suffixum  a  poetarum  oratione  sublimiore, 
minus  a  comicorum  sermone,  qui  (teste  Ploenio  1.  c.  pg.  55) 
decem  exhibet,  in  quibus  ,demissicius'  {=  herabhangend), 
,emissicius"  {=  ausgesandt) ;  Martialis  autem,  qui  recepit  ab  illis 
.suppösTticius'  in  y,  a  simplici  ,mittere'  derivatum  primus  habet 

missicins,  sbst.  {=  Entlassener,  ausgedienter  Soldat)  III 
91,   1^)   h.     Suet.   Nero  48:     quidam   missicius    praetoriauus. 


*)  Vocabuliira  omi^it  Woelfflin. 

*)  Vocabulum  non  est  in  lexici:^. 

*)  Xon,  nt  Georges  aliiqiie  volunt.  -=  ,a  praetore  accepta';  cf. 
Priedl.  adnot. 

*)  Cf.  pg.  66  adnot.  1—4. 

**)  Lociiin  Martialis  etiamnunc  lexica  omittnnt,  qnamquam  iam  Sehn.* 
^1842)  illud  ,Mi8itiu3'  sustulerat. 


68 

Not.  Tir.  pg.  38.  missicius  CIL  2,  1690.  3,  2037;  2065.  5,  910: 
7822.  6,  2382  a,  2;  (2428  :>  2604.  10,  469.  miles  missicius 
(„raro  in  titulis"  0.  Hirschfeld)  12,  3179.  missicius  ex  testa- 
mento  12,  262.  Gloss.  Vatic:  missicus  (sie),  qui  militia  exit. 
(emeritus,  veteranus,  missus  honesta  missione,  honeste  missns 
(frequenter  in  titulis).) 

2)  in  -örias  *). 

Haec  terminatio  usitatissima  illa  quidem,  sed  recentioribns 
multo  magis  quam  prioribus  grata  fuit.^)  Poetas  qnidem  anti- 
quos  tragicos  epicosque  prorsus  ea  vocabula  evitasse  docet 
Ploen*);  apud  comicos  contra,  qiiorum  sermo  a  lingua  vulgari 
cotidianoque  usu  nou  alienus  est,  10  vel  11  in  -torius  (-sorius) 
exeunt.  —  Martialis  e  prosa  oratione  unum  tantum  in  versu  (y)  so- 
lus  arcessivit ;  cetera  nova  in  lemmatis  et  praefatione  libri  XU 
inveniuntui-. 

cenätoriaj  n.  pl.  (seil,  vestimeuta)  X  87,  12  y.  (Petron.. 
al;  Mart.  XIV  135  L.) 

*  adventoriaj  ae,  f.  (seil,  cena)  XIT  praef.  23  (24). 
Caper  de  verbis  dubiis  (GL  7)  pg.  107,  4:  In  singularibus 
verbis  multa  dubie  habentur.  ea  per  ordinem  (litterarum)  exse- 

quemur. (10)  adventicia   cena,    non    adventoria.    Mnrat, 

inscr.  470,  9:  adventorium  hospitiura.  (adventicius  Cic,  cet. 
—  adventicia,  sbst.  (seil,  cena)  Petron.  90.  adventicia  cena 
Suet.  Vitell.  13.  Caper  1.  c.) 

*amictorium,  subst.  XIV  149  L.  Hieron.  in  Isai. 
2,  3,  23:  sindones,  quae  vocantur  amictoria.  Cod.  Theod.  8,  5. 
48,  1:  lineae  vel  amictoria;  ibid.:  linteamen  amictorium.  Gloss. 
Gr.-Lat.  pg.  307,  15:  ijii^iokaiov,  amictoriam:  pg.  433,  6: 
axinaofia^  ro  TrsQißokaiov^  amictoriam.  Gloss.  Vatic:  amic- 
torium,  tegumeutum.  Gloss.  nom.  pg.  566,  17 :  amictorium,  de- 
tnincatio  (?).    Tliomae  thes.  pg.  45  a:  amictorium,  coopertorinni  ei 

»)  Cf.  Paucker,  Die  Adjective  auf  -orius,  in  .Materialien^  pg.  27—45, 
•)  Ex  Omnibus  554,  quae  collegit  Paucker  1.  c,  420  uon   ante  murtei» 
Hadriani  videntur  usurpata  esae. 

•)  1.  c.  pg.  55.  —  Etiam  postea  plerique  poetÄC  hoc  genas  repudianüt^ 
nisi  qnod  tritissima  vocabula  ,victoria*  <M.  VIII  78, 1  h>  et  ,praetorius  et  -um* 
(M.  X  79,  1  h)  Ubenter  in  dactyüs  posuerunt;  praeterea  Horatius  unum  ,de 
ersoriav,  habet,  Persius  et  Priapea  unum  ,tectoria/  —  Cf.  cenaorina  pg.  o. 


69 

tegumentum.  (amiculnm  Plaut.,  al.  —  amictus,  us  Catull.,  al. 
—  amicimeu  Apul.  —  cf.  mamillare  pg.  54.) 

t*  ministratorii  urceoli  XIV  105  L.  (famularis  Cic. 
Tiisc,   al.  —  cf.  administratorius  Hieron.  in  Isai.  13,  46,  11.  al.) 

t*  scalptorin  m ,   sbst.  XIV  83  L.  (ßf.  scalprum  Cato,  al.) 

3)  in  -<b)ills '). 

Adiectiva  in  -(b)ilis  cadentia,  quae  ab  epicis  praecipue 
poetis  formantur  ^),  novaverunt  Valerius  Flaccus :  implorabilis ; 
Statins:  remeabilis,  speculabilis,  (indubitabilis) ;  luvenalis  sati- 
ricus:  curabilis.  Cum  Ovidius  iam  finxisset  ,indelebilis',  hac 
re  tantummodo,  quod  negationein  Martialis  ab  eo  adiectivo  se- 
paravit,  novum  factum  est  ,delebilis' ;  duo  alia  in  oratione  soluta 
non  multo  ante  Martialem  usurpata  erant. 

t  d  elebilis  VII  84,  7  h :  (in  nostro  carmine  vultus 
sodalis)  nullis  delebilis  annis  vivet.  (dissolubilis  Cic,  Lact.  — 
exstinguibilis  Lact.) 

duäile  flumen  XII  31,  2  p.  (Plin.,  al.)  Ale.  Avit.  6,  37  h. 

structile  caementum  IX  75,  1  s.  (Vitr.,  CoL,  al.)  Prud. 
hamart.  190:  simulacrum  structile;  psych.  834  h:  struc- 
tile saxum. 

C.  Adiectiva  cetera  non  composita. 

Sajcetänus  VII  78,  1:  Saxetani  cauda  lacerti.  [Saxetanum 
Itin.  Anton,  pg.  409.]  (Plin.  32,  146:  colias  sive  Parianus  sive 
Sexitanus  (sie)  a  patria  Baetica.) 

venäus^)^  subst.  (=  homo  factionis  venetae)  VI  46,  1  h; 
de  veneto  prasinoque  X  48,  23  h;  si  veneto  prasinove  faves 
XIV  131,  1*)  h.  (Act.  fr.  Arval.  anni  69  post  Chr.  n.  =  CIL 
6,  2051  tab.  2,  15:  faction{is)  venet(ae).  alii.)  luven.  3,  170: 
contentusque  illic  veneto   (Veneto  Buecheler)    duroque    cucullo. 


*)  Cf.  Paucker,  Die  Verbaladjective  auf  -bilis,  in  ,Materialien*  pg.  46—71. 

*)  Cf.  Ploen  1.  c.  pg.  54. 

')  8iqnidem  recte  ,venetns*  scribitur,  ubicuinque  de  colore,  non  de  geo- 
grapbico  agitur  nomine  (Venetiis  Prop.,  al.,  Mart.  III  74,  4  p  XIII  88,  1  h) ; 
cf.  ,cyaneu8*  et  »Cyanens*.  Itaque  correxerim  locos  hos:  luven.  3,  170  Bue- 
cheler.   Suet.  Vitell.  14  Roth.  Veget.  mil.  4,  37  «Lang. 

*)  Oroisit  index  ed.  Frdl. 


68 

Not.  Tir.  pg.  38.  missicius  CIL  2,  1690.  3,  2037;  2065.  5,  910: 
7822.  6,  2382  a,  2;  (2428;)  2604.  10,  469.  miles  missicius 
(„raro  in  titulis"  0.  Hirschfeld)  12,  3179.  missicius  ex  testa- 
mento  12,  262.  Gloss.  Vatic:  missicus  (sie),  qui  militia  exit. 
(emeritus,  veteranus,  missus  honesta  missione,  honesta  missns 
(frequenter  in  titulis).) 

2)  in  -örlas  *). 

Haec  terminatio  usitatissima  illa  quidem,  sed  recentioribns 
multo  magis  quam  prioribus  grata  fuit.^)  Poetas  quidem  anti- 
quos  tragicos  epicosque  prorsus  ea  vocabula  evitasse  docet 
Ploen');  apud  comicos  contra,  quorum  sermo  a  lingua  vulgari 
cotidianoque  usu  nou  alienus  est,  10  vel  11  in  -torius  (-sorius) 
exeunt.  —  Martialis  e  prosa  oratione  unum  tantum  in  versu  (y)  so- 
lus  arcessivit ;  cetera  nova  in  lemmatis  et  praefatione  libri  XII 
inveniuntur. 

cenätoria,  n.  pl.  (seil,  vestimenta)  X  87,  12  ff.  (Petron., 
al.;  Hart.  XIV  135  L.) 

*  adventoria,  ae,  f.  (seil,  cena)  XII  praef.  23  (24). 
Caper  de  verbis  dubiis  (GL  7)  pg.  107,  4:  In  singularibus 
verbis  multa  dubie  habentur.  ea  per  ordinem  (litterarmn)  exse 

quemur. (10)  adventicia   cena,    non   adventoria.    Mural. 

inscr.  470,  9:  adventorium  hospitium.  (adventicius  Cic,  cet. 
—  adventicia,  sbst.  (seil,  cena)  Petron.  90.  adventicia  cena 
Suet.  Vitell.  13.  Caper  1.  c.) 

*  amictorium,  subst.  XIV  149  L.  Hieron.  in  Isai. 
2,  3,  23:  sindones,  quae  vocantur  amictoria.  Cod.  Theod.  8,  5, 
48,  1:  lineae  vel  amictoria;  ibid.:  linteamen  anüctorium.  Gloss. 
Gr.-Lat.  pg.  307,  15:  erciffolaiop,  amictorium;  pg.  433,  6: 
axeTiaofia^  to  TieQißolaiov,  amictorium.  Gloss.  Vatic:  amic- 
torium, tegumentum.  Gloss.  nom.  pg.  566,  17:  amictorium,  de- 
truncatio  (?).    Thoraae  thes.  pg.  45  a:  amictorium,  coopertorium  et 

*)  Cf.  Paucker,  Die  Adjective  auf  -orius,  in  .Materialien*  pg.  27—45.    . 

')  Ex  omnibiis  554,  quae  collegit  Pancker  1.  c.  420  non  ante  murtcm 
Hadriani  videntur  usarpata  esse. 

')  1.  c.  pg.  55.  —  Etiam  postea  plerique  poetae  hoc  geuns  repudiaroBt. 
nisi  quod  tritissima  Tocabula  ,victoria'  (M.  VIII  78,  1  h)  et  ,praetorias  et  -nm' 
(M.  X  79,  1  h)  libenter  in  dactylis  posuerunt;  praeterea  Horatius  unnm  Ätr 
ersoriav,  habet,  Persius  et  Priapea  unum  ,tectoria.*  —  Cf.  censoriiu  pg.  5. 


69 

tegumentiim.  (amiculnm  Plaut.,  al.  —  amictus,  us  Catull.,  al. 
—  amicimen  Apul.  —  cf.  raamillare  pg.  54.) 

t*  ministratorii  urceoli  XIV  105  L.  (famularis  Cic. 
Tusc,   al.  —  cf.  administratorius  Hieron.  in  Isai.  13,  46,  11.  al.) 

t*  scalptorin m ,   sbst.  XIV  83  L.  (6f .  scalprum  Cato,  al.) 

3)  in  -(b)ilis '). 

Adiectiva  in  -(b)ilis  cadentia,  qnae  ab  epicis  praecipiie 
poetis  formantur  ^),  novaverunt  Valerius  Flaccus :  implorabilis ; 
Statins:  remeabilis,  speculabilis,  (indubitabilis) ;  luvenalis  sati- 
ricus:  curabilis.  Cum  Ovidius  iam  finxisset  ,indelebilis',  hac 
re  tantummodo,  quod  negationem  Martialis  ab  eo  adiectivo  se- 
paravit,  novum  factum  est  ,delebilis' ;  duo  alia  in  oratione  soluta 
non  multo  ante  Martialem  usurpata  erant. 

f  d  elebilis  VII  84,  7  h :  (in  nostro  carmine  vultus 
sodalis)  nuUis  delebilis  annis  vivet.  (dissolubilis  Cic,  Lact.  — 
exstinguibilis  Lact.) 

diidile  flumen  XII  31,  2  p.  (Plin.,  al.)  Ale.  Avit.  6,  37  h. 

stmctile  caementum  IX  75^  1  s.  (Vitr.,  Col.,  al.)  Prud. 
hamart.  190:  simulacrum  structile;  psych.  834  h:  stmc- 
tile saxum. 

C.  Adiectiva  cetera  non  composita. 

Sdxetäniis  VII  78,  l:  Saxetani  cauda  lacerti.  [Saxetanum 
Itin.  Anton,  pg.  409.]  (Plin.  32,  146:  colias  sive  Parianus  sive 
Sexitauus  (sie)  a  patria  Baetica.) 

venetus^),  subst.  (=  homo  factionis  venetae)  VI  46,  1  li; 
de  veneto  prasinoque  X  48,  23  h;  si  veneto  prasinove  faves 
XIV  131,  1*)  h.  (Act.  fr.  Arval.  anni  69  post  Chr.  n.  =  CIL 
6,  2051  tab.  2,  15:  faction(is)  venet(ae).  alii.)  luven.  3,  170: 
coutentusque  illic  veneto   (Veneto  Buecheler)    duroque    cucullo. 


*)  Cf.  Paucker,  Die  Verbaladjective  auf  -bilis,  in  ,Materialien'  pg.  46—71. 

«)  Cf.  Ploen  1.  c.  pg.  54. 

')  siquidem  recte  ,venetii8'  scribitiir,  ubicumque  de  colore,  non  de  geo- 
grapbico  agitur  nomine  (Veuetiis  Prop.,  al.,  Mart.  III  74,  4  p  XIII  88,  1  h) ; 
cf.  ,cyaneus*  et  ,Cyanens'.  Itaque  correxerim  locos  hos :  luven.  3,  170  Bue- 
cheler.    Suet.  Vitell.  14  Roth.  Veget.  mil.  4,  37  «Lang. 

*)  Omisit  index  ed.  Frdl. 


68 


Not.  Tir.  pg.  38.  missicius  CIL  2,  1690.  3,  2037;  2065.  5,  910: 
7822.  6,  2382  a,  2;  (2428;)  2604.  10,  469.  miles  missicius 
(„raro  in  titulis"  0.  Hirschfeld)  12,  3179.  missicius  ex  testa- 
mento  12,  262.  Gloss.  Vatic:  missicus  (sie),  qui  militia  exit. 
(emeritus,  veteranus,  missus  honesta  missione,  honeste  missus 
(frequenter  in  titulis).) 

2)  in  -örias  *). 

Haec  terminatio  usitatissima  illa  quidem,  sed  recentioribos 
multo  magis  quam  prioribus  grata  fuit.^  Poetas  quidem  anti- 
quos  tragicos  epicosque  prorsus  ea  vocabula  evitasse  docet 
Ploen');  apud  comicos  contra,  quorum  sermo  a  lingua  vulgari 
cotidianoque  usu  non  alienus  est,  10  vel  11  in  -torius  (-sorius) 
exeunt.  —  Martialis  e  prosa  oratione  unum  tan  tum  in  versu  {(f)  so- 
lus  arcessivit ;  cetera  nova  in  lemmatis  et  praefatione  libri  XII 
inveniuntur. 

cenätoria,  n.  pl.  (seil,  vestimenta)  X  87,  12  <f.  (Petron.. 
al.;  Hart.  XIV  135  L.) 

*  adventoriaj  ae,  f.  (seil,  cena)  XIT  praef.  23  (24). 
Caper  de  verbis  dubiis  (GL  7)  pg.  107,  4:  In  singularibus 
verbis  multa  dubie  habentur.  ea  per  ordinem  (litterarum)  exse 

quemur. (10)  adventieia   cena,    non   adventoria.    Mural. 

inscr.  470,  9:  adventorium  hospitium.  (adventicius  Cic,  cet. 
—  adventieia,  sbst,  (seil,  cena)  Petron.  90.  adventieia  cena 
Suet.  Vitell.  13.  Caper  1.  e.) 

*  am  i  et  ort  um  ^  subst.  XIV  149  L.  Hieron.  in  Isai. 
2,  3,  23 :  sindones,  quae  voeantur  amictoria.  Cod.  Theod.  8, 5, 
48,  1:  lineae  vel  amictoria;  ibid.:  linteamen  amietorium.  Gloss. 
Gr.-Lat.  pg.  307,  15:  impolaiov^  amictorium:  pg.  433,  6: 
axirtaa^ia^  to  naQißoXaiov^  amictorium.  Gloss.  Vatic.:  amic- 
torium, tegumentum.  Gloss.  nom.  pg.  566,  17:  amictorium,  de- 
truncatio  (?).    Thomae  thes.  pg.  45  a:  amictorium,  coopertorium  et 

*)  Cf.  Paucker,  Die  Adjective  auf  -orins,  in  «Materialieu^  pg.  27—45.    . 

')  Ex  omnibiis  554,  qaae  collegit  Paucker  I.  c,  420  uon  ante  murtew 
Hadriani  videntar  usurpata  esse. 

")  1.  c.  pg.  55.  —  Etiam  postea  plerique  poetae  hoc  genas  repudiaimt« 
nisi  quod  tiitissima  Tocabula  ,yictoria^  (M.  VIII  78, 1  h)  et  ,praetoriiis  et  -am' 
(M.  X  79,  1  h)  libenter  in  dactylis  posnerant;  praeterea  Horatios  nnum  .^^ 
ersoriav,  habet,  Persios  et  Priapea  imum  ,tectoria.'  —  Cf.  ceasoriiu  pg.  ^' 


69 

tegumentiim.  (amiculiim  Plaut.,  al.  —  amictus,  us  Catull.,  al. 
—  amicimen  Apul.  —  cf.  mamillare  pg.  54.) 

t*  ministratorii  urceoli  XIV  105  L,  (famularis  Cic. 
Tusc,   al.  —  cf.  administratorius  Hieron.  in  Isai.  13,  46,  11.  al.) 

t*  scalptoriHnij   sbst.  XIV  83  L.  (6f.  scftlprum Cato,  al.) 

3)  in  -<b)ilis '). 

Adiectiva  in  -(b)ilis  cadentia,  quae  ab  epicis  praecipue 
poetis  formantur^),  novaverunt  Valerius  Flaccus:  implorabilis ; 
Statins:  remeabilis,  speculabilis,  (indubitabilis) ;  luvenalis  sati- 
ricus:  curabilis.  Cum  Ovidius  iam  finxisset  ,indelebilis',  hac 
re  tantummodo,  quod  negationem  Martialis  ab  eo  adiectivo  se- 
paravit,  novum  factum  est  ,delebilis' ;  duo  alia  in  oratione  soluta 
uon  mnlto  ante  Martialem  usurpata  erant. 

t  delehilis  VII  84,  7  h :  (in  nostro  carmine  vultus 
sodalis)  nullis  delebilis  annis  vivet.  (dissolubilis  Cic,  Lact.  — 
exstinguibilis  Lact.) 

dudile  flumen  XII  31,  2  p.  (Plin.,  al.)  Ale.  Avit.  6,  37  h. 

strnctile  caementum  IX  75,  1  s.  (Vitr.,  Col.,  al.)  Prud. 
hamart.  190:  simulacrum  structile;  psych.  834  h:  struc- 
tile  saxum. 

C.  Adiectiva  cetera  non  composita. 

Sdjcetänus  VII  78,  l:  Saxetani  cauda  lacerti.  [Saxetanum 
Itin.  Anton,  pg.  409.]  (Plin.  32,  146:  colias  sive  Parianus  sive 
iSexitanus  (sie)  a  patria  Baetica.) 

veuetus^),  subst.  (=  homo  factionis  venetae)  VI  46,  1  h; 
de  veneto  prasinoque  X  48,  23  h;  si  veneto  prasinove  faves 
XIV  131,  1*)  h.  (Act.  fr.  Arval.  anni  69  post  Chr.  n.  =  CIL 
6,  2051  tab.  2,  15:  faction(is)  venet(ae).  alii.)  luven.  3,  170: 
coutentusque  illic  veneto   (Veneto  Buecheler)    duroque    cucuUo. 


*)  Cf.  Paucker,  Die  Verbaladjective  auf  -bilis,  in  ,Materialieii'  pg.  46—71. 

«)  Cf.  Ploen  1.  c.  pg.  54. 

')  siquidem  recte  ,venetu8*  scribitur,  iibicainque  de  colore,  non  de  geo- 
graphico  agitur  nomine  (Veuetiis  Prop.,  al.,  Mart.  III  74,  4  p  XIII  88,  1  h) ; 
cf.  jCyanens*  et  ,Cyaneus'.  Itaqne  correxerim  locos  hos :  luven.  3,  170  Bue- 
cheler.    Suet.  Vitell.  14  Roth.  Veget.  mü.  4,  37  «Lang. 

*)  Omisit  index  ed.  Frdl. 


68 

Not.  Tir.  pg.  38.  missicius  CIL  2, 1690.  3,  2037;  2065.  5,  910: 
7822.  6,  2382  a,  2;  <2428;)  2604.  10,  469.  miles  missicius 
(„raro  in  titulis"  0.  Hirschfeld)  12,  3179.  missicius  ex  testa- 
mento  12,  262.  Gloss.  Vatic:  missicus  (sie),  qui  niilitia  exit. 
(emeritus,  veteranus,  missus  honesta  missione,  honesta  missus 
(frequenter  in  titulis).) 

2)  in  -örias  *). 

Haec  terminatiü  usitatissima  illa  quidem,  sed  receutioribns 
multo  magis  quam  prioribus  grata  fuit.^)  Poetas  quidem  anti- 
quos  tragicos  epicosque  prorsus  ea  vocabula  evitasse  docet 
Ploen');  apud  comicos  contra,  quorum  sermo  a  lingua  vulgari 
cotidianoque  usu  non  alienus  est,  10  vel  11  in  -torius  (-sorius) 
exeunt.  —  Martialis  e  prosa  oratione  unum  tantum  in  versu  {(f)  siv 
Ins  arcessivit ;  cetera  nova  in  lemmatis  et  praefatione  libri  XII 
inveniuntur. 

cenätoria,  n.  pl.  (seil,  vestimenta)  X  87,  12  «f.  (Petron.. 
al.;  Mart.  XIV  135  L.) 

*  adventoria,  ae,  f.  (seil,  cena)  XII  praef.  23  (24). 
Caper  de  verbis  dubiis  (GL  7)  pg.  107,  4:  In  singularibus 
verbis  multa  dubie  habentur.  ea  per  ordinem  (litterarum)  exse- 

quemur. (10)  adventicia   cena,    non   adventoria.    Mural. 

inscr.  470,  9:  adventorium  hospitium.  (adventicius  Cic,  cet. 
—  adventicia,  sbst.  (seil,  cena)  Petron.  90.  adventicia  cena 
Suet.  Vitell.  13.  Caper  1.  c.) 

*  am icto r tum ^  subst.  XIV  149  L.  Hieron.  in  Isai. 
2,  3,  23:  sindones,  quae  vocantur  amictoria.  Cod.  Theod.  8, 5, 
48,  1:  lineae  vel  amictoria;  ibid.:  linteamen  amictorium.  Gloss. 
Gr.-Lat.  pg.  307,  15:  trcifiokaiov,  amictorium;  pg.  433,  6: 
axinaofia^  to  TieQißokaiov,  amictorium.  Gloss.  Vatic:  amic- 
torium, tegumentum.  Gloss.  nom.  pg.  566,  17:  amictorium,  de- 
truncatio  (?).    Thomae  thes.  pg.  45  a :  amictorium,  coopertorium  et 

*)  Cf.  Paucker,  Die  Adjective  auf  -orius,  in  «Materialien'  pg.  27— 4o. 

')  Ex  omnibiis  554,  quae  collegit  Pancker  1.  c,  420  non  ante  murtein 
Hadriani  videntor  usurpata  esse. 

")  1.  c.  pg.  55.  —  Etiam  postea  plerique  poetae  hoc  genas  repudiaront. 
nisi  qnod  tritissima  Tocabnla  ,yictoria'  (M.  VIII  78, 1  h)  et  ,praetorias  et  -lun' 
(M.  X  79,  1  h)  libenter  in  dactylis  posuerant;  praeterea  Horatios  imam  .^^ 
ersoriav,  habet,  Persius  et  Priapea  unum  ,tectoria.'  —  Cf.  censorius  pg.  ö. 


69 


gumentum.  (amiculum  Plaut.,  al.  —  amictus,  us  Catull.,  al. 
-  amicimen  Apul.  —  cf.  mamillare  pg.  54.) 

t*  ministratorii  urceoli  XIV  105  L.  (famularis  Cic. 
iisc,   al.  —  cf.  administratorius  Hieron.  in  Isai.  13,  46,  11.  al.) 

t*  scalptorin m ,   sbst.  XIV  83  L.  (ßf.  scftlpnim Cato,  al.) 

3)  in  -<b)ilis '). 

Adiectiva  in  -{b)ilis  cadentia,  quae  ab  epicis  praecipue 
)etis  formantiir  ^),  novaverunt  Valerius  Flaccus:  implorabilis ; 
tatius:  remeabilis,  speculabilis,  (indubitabilis) ;  luvenalis  sati- 
ctts:  curabilis.  Cum  Ovidius  iam  finxisset  ,indelebilis',  hac 
\  tantummodo,  quod  negationem  Martialis  ab  eo  adiectivo  se- 
iravit,  noYum  factum  est  ,delebilis';  duo  alia  in  oratione  soluta 
m  multo  ante  Martialem  usurpata  erant. 

t  delehil i s  VII  84,  7  h :  (in  nostro  carmine  vultus 
»dalis)  nullis  delebilis  annis  vivet.  (dissolubilis  Cic,  Lact.  — 
Lstinguibilis  Lact.) 

duäile  flumen  XII  31,  2  p.  (Plin.,  al.)  Ale.  Avit.  6,  37  h. 

struäile  caementum  IX  75,  1  s.  (Vitr.,  Col.,  al.)  Prud. 
iniart.  190:  simulacrum  structile;  psych.  834  h:  struc- 
[e  saxum. 

C.  Adiectiva  cetera  non  composita. 

Sfu-ctänus  VII  78,  l:  Saxetani  cauda  lacerti.  [Saxetanum 
in.  Anton,  pg.  409.]  (Plin.  32,  146:  colias  sive  Parianus  sive 
5xitanus  (sie)  a  patria  Baetica.) 

ven^tiis^),    subst.  (=  homo  factionis  venetae)  VI  46,  1  h; 

;  veneto  prasinoque  X  48,  23  h;    si    veneto  prasinove    faves 

IV  131,  1*)  h.  (Act.  fr.  Arval.  anni  69  post  Chr.  n.  =  CIL 

2051   tab.  2,  15:   faction(is)  venet(ae).  alii.)  luven.  3,  170: 

ntentusque  illic  veneto   (Veneto  Buecheler)    duroque    cucullo. 


*)  Cf.  Paucker,  Die  Verbaladjective  auf  -bilis,  in  ,Materialien*  pg.  46—71. 

«)  Cf.  Ploen  1.  c.  pg.  54. 

')  siqnidem  recte  ,venetu8'  scribitur,  iibicuinque  de  colore,  non  de  geo- 
apbico  agitur  nomine  (Venetus  Prop.,  al.,  Marl.  III  74,  4  p  XIII  88,  1  h); 
,cyane\i8*  et  ,Cyanens'.  Itaqne  correxerim  locos  hos:  luven.  3,  170  Bue- 
ßler.     Suet.  Vitell.  14  Roth.  Veget.  mil.  4,  37  «Lang. 

*)  Omisit  index  ed.  Frdl. 


68 

Not.  Tir.  pg.  38.  missicius  CIL  2,  1690.  3,  2037;  2065.  5,  910: 
7822.  6,  2382  a,  2;  (2428;)  2604.  10,  469.  miles  missicins 
(^raro  in  titulis"  0.  Hirschfeld)  12,  3179.  missicius  ex  testa- 
mento  12,  262.  Gloss.  Vatic:  missicus  (sie),  qui  militia  eiit. 
(emeritus,  veteranus,  missus  honesta  missione,  honesta  missns 
(frequenter  in  titulis).) 

2)  in  -öritts^). 

Haec  terminatio  usitatissima  illa  quidem,  sed  receutioribns 
multo  magis  quam  prioribus  grata  fuit.^  Poetas  quidem  anti- 
quos  tragicos  epicosque  prorsus  ea  vocabula  evitasse  docet 
Ploen');  apud  comicos  contra,  quorum  sermo  a  lingua  vulgari 
cotidianoque  usu  non  alienus  est,  10  vel  11  in  -torius  (-sorius) 
exeunt.  —  Martialis  e  prosa  oratione  unum  tantum  in  versu  {(f)  so- 
lus  arcessivit ;  cetera  nova  in  lemmatis  et  praefatione  libri  Xu 
inveniuntur. 

cenätoria,  n.  pl.  (seil,  vestimenta)  X  87,  12  y.  (Petron.. 
al.;  Hart.  XIV  135  L.) 

*  adventoria,  ae,  f.  (seil,  cena)  XU  praef.  23  (24). 
Caper  de  verbis  dubiis  (GL  7)  pg.  107,  4:  In  singularibus 
verbis  multa  dubie  habentur.  ea  per  ordinem  (litterarum)  exse- 

quemur. (10)  adventicia   cena,    non    adventoria.    Mural. 

inscr.  470,  9:  adventorium  hospitiura.  (adventicius  Cic,  cet. 
—  adventicia,  sbst.  (seil,  cena)  Petron.  90.  adventicia  cena 
Suet.  Vitell.  13.  Caper  1.  c.) 

*  a m  icto r  i  u m ,  subst.  XIV  149  L.  Hieron.  in  Isai. 
2,  3,  23:  sindones,  quae  vocantur  amictoria.  Cod.  Theod.  8, 5, 
48,  1:  lineae  vel  amictoria;  ibid.:  linteamen  amictorium.  Gloss. 
Gr.-Lat.  pg.  307,  15:  empokaiov,  amictorium;  pg.  433,  6: 
axeTiaa^ia^  to  neQißolaiov^  amictorium.  Gloss.  Vatic:  amic- 
torium, tegumentum.  Gloss.  nom.  pg.  566,  17:  amictorium,  de 
truncatio  (?).    Thomae  thes.  pg.  45  a:  amictorium,  coopertoriuni  et 

*)  Cf.  Paucker,  Die  Adjective  auf  -oriiis,  in  »Materialien*  pg.  27—45.    . 

')  Ex  omnibiis  554,  quae  collegit  Paucker  I.  c,  420  non  ante  mortem 
Hadriani  videntur  usurpata  esse. 

")  1.  c.  pg.  55.  —  Etiam  postea  plerique  poetae  hoc  geuns  repudiannt 
nisi  qnod  tritissima  vocabula  ,yictoria^  (M.  YIII  78, 1  h)  et  ,praetorius  et  -ud' 
(M.  X  79,  1  h)  libenter  in  dactylis  posuerunt;  praeterea  Horatius  imum  M^ 
ersoriav,  habet,  Persius  et  Priapea  unum  »tectoria.'  —  Cf.  censorius  pg.  o- 


69 

tegumentum.  (amiculiim  Plaut.,  al.  —  amictus,  us  Catull.,  al. 
—  amicimeu  Apul.  —  cf.  mamillare  pg.  54.) 

t*  ministratorii  urceoli  XIV  105  L.  (famularis  Cic. 
Tiisc,   al.  —  cf.  administratorius  Hieron.  in  Isai.  13,  46,  11.  al.) 

t*  scalptorin m  ,   sbst.  XIV  83  L.  (6f.  scalprum Cato,  al.) 

3)  in  -<b)ilis '). 

Adiectiva  in  -(b)ilis  cadentia,  quae  ab  epicis  praecipue 
poetis  formantiir '^),  novaverunt  Valerius  Flaccus:  implorabilis; 
Statins:  remeabilis,  speculabilis,  (indubitabilis) ;  luvenalis  sati- 
rictts:  curabilis.  Cum  Ovidius  iam  finxisset  ,indelebilis',  hac 
re  tantummodo,  quod  negationem  Martialis  ab  eo  adiectivo  se- 
paravit,  novum  factum  est  ,delebilis';  duo  alia  in  oratione  soluta 
non  multo  ante  Martialem  usurpata  erant. 

f  d  elehilis  VII  84,  7  h :  (in  nostro  carmine  vultus 
sodalis)  nuUis  delebilis  annis  vivet.  (dissolubilis  Cic,  Lact.  — 
exstinguibilis  Lact.) 

dudile  flumen  XII  31,  2  p.  (Plin.,  al.)  Ale.  Avit.  6,  37  h. 

strndüe  caementum  IX  75,  1  s.  (Vitr.,  Col.,  al.)  Prud. 
haniart.  190:  simulacrum  structile;  psych.  834  h:  struc- 
tile  saxum. 

C.  Adiectiva  cetera  non  composita. 

Sdxetänm  VII  78,  l:  Saxetani  cauda  lacerti.  [Saxetanum 
Itin.  Anton,  pg.  409.]  (Plin.  32,  146:  colias  sive  Parianus  sive 
Sexitanus  (sie)  a  patria  Baetica.) 

veuHiis^),  subst.  (=  homo  factionis  venetae)  VI  46,  1  li; 
de  veneto  prasinoque  X  48,  23  h;  si  veneto  prasinove  faves 
XIV  131,  1^)  h.  (Act.  fr.  Arval.  anni  69  post  Chr.  n.  =  CIL 
6,  2051  tab.  2,  15:  faction(is)  venet(ae).  alii.)  luven.  3,  170: 
coutentusque  illic  veneto   (Veneto  Buecheler)    duroque    cucullo. 


*)  Cf.  Paucker,  Die  Verbaladjective  auf  -bilis,  in  ,Materialieii*  pg.  46—71. 

*)  Cf.  Ploen  1.  c.  pg.  54. 

')  siquidem  recte  ,venetiis'  scribitur,  nbicuinque  de  colore,  non  de  geo- 
graphico  agitur  nomine  (Venetns  Prop.,  al,  Mart.  III  74,  4  p  XIII  88,  1  h) ; 
cf.  jcyaneus*  et  ,Cyanens'.  Itaque  correxerim  locos  hos :  luven.  3,  170  Bue- 
cheler.    Suet.  ViteU.  14  Roth.  Veget.  mil.  4,  37  «Lang. 

*)  Omisit  index  ed.  Frdl. 


68 

Not.  Tir.  pg.  38.  missicius  CIL  2,  1690.  3,  2037;  2065.  5,  910; 
7822.  6,  2382  a,  2;  (2428;)  2604.  10,  469.  miles  missicius 
(„raro  in  titulis"  0.  Hirsclifeld)  12,  3179.  missicius  ex  te^ta- 
mento  12,  262.  Gloss.  Vatic:  missicus  (sie),  qui  militia  exit. 
(emeritus,  veteranus,  missus  honesta  missione,  honesta  missus 
(frequenter  in  titulis).) 

2)  in  -örias  ^). 

Haec  terminatio  usitatissima  illa  quidem,  sed  recentioribns 
multo  magis  quam  prioribus  grata  fuit.^)  Poetas  quidem  anti- 
quos  tragicos  epicosque  prorsus  ea  vocabula  evitasse  docet 
Ploen');  apud  comicos  contra,  quorum  sermo  a  lingua  vulgari 
cotidianoque  usu  non  alienus  est,  10  vel  11  in  -torius  (-sorius) 
exeunt.  —  Martialis  e  prosa  oratione  unum  tantum  in  versu  (ff)  so- 
lus  arcessivit ;  cetera  nova  in  lemmatis  et  praefatione  libri  XII 
inveniuntur. 

cenätoriaj  n.  pl.  (seil,  vestimenta)  X  87,  12  (f.  (Petron., 
al.;  Mart.  XIV  135  L.) 

*  adventoria,  ae,  f.  (seil,  eena)  XII  praef.  23  (24). 
Caper  de  verbis  dubiis  (GL  7)  pg.  107,  4:  In  singularibus 
verbis  multa  dubie  habentnr.  ea  per  ordinem  (litterariun)  exse- 

quemur. (10)  adventicia   eena,    non    adventoria.    Murat. 

inscr.  470,  9:  adventorium  hospitium.  (adventicius  Cic,  cet. 
—  adventicia,  sbst.  (seil,  eena)  Petron.  90.  adventicia  eena 
Suet.  Vitell.  13.  Caper  1.  c.) 

*  a m  icto  r i  u m ,  subst.  XIV  149  L.  Hieron.  in  Isai. 
2,  3,  23:  sindones,  quae  vocantur  amietoria.  Cod.  Theod.  8,  5, 
48,  1:  lineae  vel  amietoria;  ibid.:  linteamen  amictorium.  Gloss. 
Gr.-Lat.  pg.  307,  15:  impolaiov,  amictorium;  pg.  433,  6: 
axinaofia^  vo  Tiegifiokaiov,  amictorium.  Gloss.  Vatic:  amic- 
torium, tegumentam.  Gloss.  nom.  pg.  566,  17:  amictorium,  de- 
truneatio  (?).    Thomae  thes.  pg.  45  a :  amictorium,  coopertorium  et 

*)  Cf.  Paucker,  Die  Adjective  auf  -oriiis,  in  «Materialien^  pg.  27—45.    , 
')  Ex  Omnibus  554,  quae  coUegit  Paucker  1.  c,  420  non   ante  mürt^m 
Hadriani  videntur  usurpata  esae. 

")  1.  c.  pg.  55.  —  Etiam  postea  plerique  poetae  hoc  genus  repudiamnt, 
nisi  quod  tritissima  Tocabula  ,victoria'  (M.  VIII  78,  1  h)  et  ,praetorius  et  -um' 
(M.  X  79,  1  h)  libenter  in  dactylis  posuerunt;  praeterea  Horatius  unum  ,de- 
ersoriav,  habet,  Persius  et  Priapea  unum  ,tectoria.'  —  Cf.  censorius  pg.  ^- 


69 

tegumentum.  (amiculnm  Plaut.,  al.  —  amictus,  us  Catull.,  al. 
—  amicimen  Apul.  —  cf.  mamillare  pg.  54.) 

t*  ministratorii  urceoli  XIV  105  L.  (famularis  Cic. 
Tusc,   al.  —  cf.  administratorius  Hieron.  in  Isai.  13,  46,  11.  al.) 

t*  scalptorin  m  ,   sbst.  XIV  83  L.  (6f.  scAlpnim  Cato,  al.) 

3)  in  -(l))ilis  '). 

Adiectiva  in  -(b)ilis  cadentia,  qnae  ab  epicis  praecipue 
poetis  formantur  ^),  novaverunt  Valerius  Flaccus:  implorabilis ; 
Statins:  remeabilis,  speculabilis,  (indubitabilis);  luvenalis  sati- 
ricus:  curabilis.  Cum  Ovidius  iam  finxisset  ,indelebilis',  hac 
re  tantummodo,  quod  negationem  Martialis  ab  eo  adiectivo  se- 
paravit,  novum  factum  est  ,delebilis' ;  duo  alia  in  oratione  soluta 
uon  multo  ante  Martialem  usnrpata  erant. 

t  (l  elebilis  VII  84,  7  h :  (in  nostro  carmine  vultus 
sodalis)  nullis  delebilis  annis  vivet.  (dissolubilis  Cic,  Lact.  — 
exstinguibilis  Lact.) 

duäile  flumen  XII  31,  2  p.  (Plin.,  al.)  Ale.  Avit.  6,  37  h. 

stmctile  caementum  IX  75,  1  s.  (Vitr.,  Col.,  al.)  Prud. 
haniart.  190:  simnlacrum  structile;  psych.  834  li:  struc- 
tile  saxum. 

C.  Adiectiva  cetera  non  composita. 

SiLretanm  VII  78,  l:  Saxetani  cauda  lacerti.  [Saxetanum 
Itin.  Anton,  pg.  409.]  (Plin.  32,  146:  colias  sive  Parianus  sive 
Sexitanus  (sie)  a  patria  Baetica.) 

cenötus^),  subst,  (=  homo  factionis  venetae)  VI  46,  1  li; 
de  veneto  prasinoque  X  48,  23  h;  si  veneto  prasinove  faves 
XIV  131,  1^)  h.  (Act.  fr.  Arval.  anni  69  post  Chr.  n.  =  CIL 
6,  2051  tab.  2,  15:  faction(is)  venet(ae).  alii.)  luven.  3,  170: 
ooutentusque  illic  veneto   (Veneto  Buecheler)    duroque    cucullo. 


*)  Cf.  Paucker,  Die  Verbaladjective  auf  -bilis,  iu  ,Materialien*  pg.  46—71. 

^  et  Ploen  1.  c.  pg.  54. 

^)  siqnidem  recte  ,venetiis'  scribitiir,  ubicuinque  de  colore,  non  de  geo- 
graphico  agitur  nomine  (Veuetus  Prop.,  al.,  Mart.  III  74,  4  p  XIII  88,  1  h); 
cf.  jcyaneus*  et  ,Cyaneus'.  Itaque  correxerira  locos  hos :  luven.  3,  170  Bue- 
cheler.    Suet.  Vitell.  14  Roth.  Veget.  mü.  4,  37  «Lang. 

*)  Omisit  index  ed.  Frdl. 


70 


Sidon.  caim.  23,  324  cp:  albus  vel  venetus.     CIL  2,  4315,  r)h: 
Factionis  venetae  Fusco  sacravimus  aram. 

vätius  vernula  XII  70,  1  h.  (Varro  r.  i'.,  Ulpiau.) 
Casui  tribiiendum  est,  quod  antea  iiou  scriptum  invenitur 
*  pnmilus,  sbst.  XIV  212  L;  mulae  pumilae  XIV  197 
L.  Stat.  silv.  1,  6,  57  (f.  ordo  pümilorum ;  at  ibid.  67  q: 
mirantur  pümilos  ferociores.  Suet.  Aug.  83:  (Augustus  animi 
laxaudi  causa  conquirebat)  pumilos  atque  distortos  et  omnis 
generis  eiusdem. 

Quae  enim  ab  hoc  verbo  derivata  est  (cf.  raorus  morio  pg. 
42)  substantiva  forma  ,pümilio,  ouis'  iara  apud  multo  antiqui- 
ores  scriptores  legitur:  Lucret.^)  3,  1154  Bern.,  Sen.  ep.,  Plin., 
al.;  Mart.  I  43,  10  p  XIV  213,  2  p. 


III.   Nomina  composita.') 

A.   Substantiva. 

In  hoc  genere  epici  poetae  Martialis  aequales  nihil  novaveruut; 
atque  etiam  ex  veteribus  epicis  Ploen  1.  c.  pg.  59  non  amplius 
novem  novata  adfert.  At  et  Martialis  7  (8)  nova  posuit,  et 
luvenalis  satiricus  haec  duo:  epi-raedia,  orum  8,  66  (cum  Quin- 
tiliano)  et  tri-scurria,   orum  8,  190.     Martialis  haec  sunt*): 


*)  Omisenint  lexica. 

2)  Cui  haec  forma  in  hexametro  sicut  MardaU  in  peiitametris  magis 
qabilis  erat. 

*)  Cf.  F.  Stolz,  Die  lat.  Nominal-Compositiou,  Oenipouti  1877.  —  F. 
Skutsch,  De  nominum  Latinorum  compositione  quaestioues  selectae,  Nissae  1888. 

*)  Vocabuli  ,defi-öcülns'  (,t  desioculus'  Sehn.),  quod  cum  Heiusio  aliis- 
que  editores  novissimi  ex  versu  XII  09,  9  <f  removerunt,  patronus  nuperrime 
exstitit  Aemilius  Renn  (in  Woelffl.  Arch.  5  a.  1888  pg.  398)  ut  ex  vulj;:ari 
sermone  petiti.  At  nee  MartiaUs  nee  priorum  aliqiüs,  quos  in  usurpaudis  vo- 
cabulis  vel  saepius  vel  seniel  sequitur,  uUum  exhibet  tarn  insolenter  coropositnm. 
Fortasse  autem  ita  emendandum  est,  ut  versibus  nono  et  octavo  ante  sextum 
positis  scribatur:  ,hinc  te  siccöcülus(que)  et  inde  lippus'  (vocabulo  Plautino 
iocose  mutuando). 

Nee  minus  omittinius  Scbneidewini  et  Friedlaenderi  ,ludimagistri'  XII 
57,  5  8,  quippe  quod  si  re  vera  unum  vei  bum  repraesentat,  non  proprie  com- 
positum, sed  ex   eis   sit,   quae   F.  Stolz  (iu  Woelffl.  Arch.  4  a.  1887  pg.  317) 


71 


denti'Scalpiumy  i,  n.  XIV  22  L;  dentiscalpia  Septem  VII 
53,  3  h.  [dens,  scalpere.]  Dosith.  herm.  *)  pg.  441  Boiich. :  ykv- 
TiTr^Q^  y^v(fii;,  dentiscalpium.  (Ceteris  locis  vel  materia  substitui- 
tur  vel  forma :  cuspides  lentisci  III  82,  9  s ;  tonsis  lentiscis  VI 
74,  3  s;  XIV  22,  1  h:  lentiscum;  frondea  cuspis.)  cf.  denti- 
fricium  Scribon.,  Plin.,  Mart.  XIV  56  L.  auri-scalpium  Scribon., 
Mart.  XIV  23  L. 

t  dömi'Cenium  triste  V  78,  1  (f ;  trinoctiale  domicenium 
XII  76,  6  (f,  [domus,  cenare*).] 

hardö'Cücullns  Lingonicns  I  53,  5  h;  Santonicus  bardo- 
cucuUiis  XIV  128,  1  h;  bardocucullus  ibid.  L.  [=  Bardaicus 
cucullus.]  Gallien,  ap.  Treb.  Poll.  Claud.  17,  6:  paenulam  Illy- 
ricianam  unam,  bardoeueulliim  unura,  cucutia  villosa  duo  .... 
(cf.  Santonicus  cucullus  luven.  8,  145.  cuculli  Bardaici  Capit. 
Pert.  8,  3.) 

t  Sum-moPHiam,  i,  n.  I  34,  6  p.  [=  sub  moenibus  regio; 
cf.  adnot.  Friedl.]  cf  Summoenianus  pg.  57. 

con-söcer,  i,  m.  X  33,  3  h.  Suet.  Claud.  29.  Auson.  pa- 
rent.  24  L;  ibid.  32,  12  p.  Ulp.  dig.  24,  1,  32,  16.  20.  21. 
CIL  10,  4860  et  4861. consocrus,  f  Auson.  parent.  32  L. 

ante-amhido^)  tumidi  regis  II  18,  5  h;  anteambulonis  con- 
giarium  lassi  III  7,  2  s ;  antearabulones  et  togatulos  inter  X 
74,  3  s.  [ante,  ambulare.]  Suet.  Vesp.  2 :  (Vespasianum  iuvenem 
niater)  identidem  per  contumeliam  anteanibulonem  fratris  ap- 
pellat.  Aliter  gloss.  Isid.:  proxeneta,  quasi  inter  emptorem  et 
venditorem,  vel  anteambulo.  (cf  .togatuli*  pg.  75  et  ,togati  ante 
pedes'  luven.  7,  142  sq. 

se-modius,  i,  m.  IV  46,  6  tf  VII  53,  5  h.  [se(mi)-,  modius.] 
(Cato  ag.  cult.  11,  3,  alii.)    luven.  14,  67  eodeni  hexametri  loco. 

t*  quinqnf'pcdal,  is,  n.  XIV  92  L.  [quinque  pedes.] 
—  —  quinquepedalis,  adiect.  Groniat.  vet.  340,  24:  terminus 
egregius  quinquepedalis.  (cf  XIV  92,  1  li:  puncta  notis  ilex 
et  acuta  cuspide  clusa.) 

dicit  .seUjständige  Worte  ....  durch  Zusammenrückung  zu  scheinbaren 
Korapositis  (wie  .  .  .  aquaeductus)  vereinigt'. 

*)  Oraiserunt  lexica. 

*)  ,domi  cenare'  Älartialis  noviens. 

^)  De  synizesi  cf.  L.  Mueller  d.  r.  m.  pg.  252  ex.  —  De  terminatione  -o, 
onis,  m.  cf.  Ploen  1.  c  pg.  40  ex. 


72 


B.  Adiectiva. 

Adiectiva  composita,  inprimis  qiiae  in  -gena  vel  -genus, 
-cöla,  -söuiis,  -fer  et  -ger,  -ficus  exeuiit  et  quae  iücipiunt  a 
negativa  particula  in-,  admodum  frequentia  sunt  apud  epicos 
poetas  ^).  Itaque  apud  Valerium  Flaceum  nova  reperiuntur 
haec:  aegisonus,  aerisonus  (Sil.,  Stat.):  monstrifer,  saxifer;  Iq- 
strificus;  arquipotens;  anmigena,  soligena;  inteAerandus:  separ; 
(inclinis). 

Apud  Silium  haec:  Faunigena;  Gradivicola,  viticola;  me- 
tallifer  (Stat.),  uvifer  (Stat.),  pharetriger,  sceptriger;  mitificus: 
tridentipotens ;  nubivagus ;  inacceusus ,  inamatus ,  inapertus, 
indispensatus,  inforniidatus,  inlacerabilis,  inproperus,  inrestinctiis, 
invetitus;  praevetitus;  semiambustus. 

Apud  Statium  haec:  multisonus  (Mart.);  olorifer  (?),  pel- 
tifer,  vaporifer,  votifer,  astriger,  freniger;  flucti vagus;  inabruptus, 
inaspectus,  indubitabilis,  inexplicitus  (Hart.),  inlaudabilis, 
insatiatus,  inserenus,  insiccatus;  bivertex;  declinis,  defluus. 

Minorem  in  eo  genere  numerura  Martialis  et  luvenalis 
novaverunt;  luvenalis  enim  teste  Pauckero  duo  tantum:  ,piniii- 
rapus',  ,segni-pes\  Martialis  haec  (e  quibus  ,multisonus*  et 
jinexplicitus'  cum  Statio  aequali,  ,vitifer'  cum  Silio  communia 
habet) : 

mnlti-söna  Atthis^)  =  Philoniela  I  53,  9  h.  Stat.  silv. 
3,  2,  103  h:  nmltisonum  sistrum.  Claudianus  Mamertus^)  2,  3  pg. 
105,  2  Eng.:  geminae  primum  Graeciae  classicum  multisona 
Pythagoreorum  tuba  et  lituum  Piatonis  exaudiat  nee  tumescat 
sola  vanitate  nominum,  sed  pinguescat  nuiltimoda  veritate  u- 
tionum.  Boeth.  in  categ.  Aristot.  1  pg.  181  Migne:  si  quis 
dicat  flammiger,  vel  multisonus,  vel  fluctivagus  .... 

(luinqm-plex^)  cera  XIV  4,  2  p;  quinquiplices,  sbst.. 
(m.)  ibid.  L  (cf.  triplices  XIV  6).  Itala  reg.  3,  6,  31:  quin- 
quiplicia   limina.  Tac.  imp.  ap.  Vopisc.  Prob.   7,   4:    sälariuni 

*)  Cf.  Ploen  1.  c.  pg.  60—63.  Voces  Ovidianas  collegit  Paucker  in  ,Me- 
letemat.  lexist.  alt.'    parte  1   pg.  3. 

*)  Vitiose  in  indice  edit.  Frdl.  iunctum  est :  ,miiltisoua  fervet'.  —  ^^^ 
apud  Catullum  ,elansoiius,  tlueutisoiius,  raucisonus';   ,multivolus'. 

*)  Omisenmt  lexica. 

*)  V.  I.:  quincuplex. 


73 

quinqiiiplex.  Vopisc.  Florian.  3,  2 :  imago  quinquiplex.  Auson. 
epist.  25,83  h:  quinquiplex  Tolosa.  Gloss.  Gr.-Lat.  pg.  401, 
19  et  20:  quinqueplex.  (quincuplus  Boeth.  inst,  arithra.  1,  23. 
Gloss.  Lat.-Gr.  pg.  167,  37:  quinquupluni,  TretraTikovv.) 

t  trl'fllis  calva  VI  74,  2  s.  (cf.  epigramma  XII  7.) 
[tres,  filum.]  (cf.  tri-lix  Verg.  Aeu.  3,  467:  lorica  auro  trilix; 
alii;  Mart.  XIV  143.  1  h:  Patavinae  trillces  (seil,  tunicae.)) 

t  semi'fultus^)  subsellio  extremo  V  14,  9  s. 

In-enarrahile^)  munus  II  10,  3  h.  (Liv.,  al.)  Prud.  psych, 
praef.  41  sen.:  fons  iuenarrabilis. 

t  in-evölütus  redeas  (liber)  XI  1,  4  tp. 

in-expllcXti^)  Piatones  IX  47,  1  h.  Stat.  Theb.  2,510  h: 
dicta  inexplicita.  Prud.  cath.  3,  153:  träctibus  änguis  inex- 
plicitis.  (in-explicätus  Arnob.  7,  12.  —  in-explicäbilis  Cic.  ad 
Att.,  alii.  —  in-explörätus  Liv.,  Sen.,  alii.) 

per-tnane  söphös  I  76,  10  p.  Interpr.  Ireuaei  1,  11,  4  pg. 
135  Stieren:  cum  hac  Cucurbita  autem  est  virtus,  quam  et  ip- 
sam  voco  perinane.  Augustin.  serm.  2  n.  1  Mai:  stabat  enim 
ante  Dominum  ....  sapientia  perinanis. 

t  per-trlcösa  res  III  63,  14  p.  (tricosus  Lucil.  350  Lachm. 
(at  ,stricosus'  Mueller  Lucil.  11,  27).  Gloss.  Lat.-Gr.  pg.  201, 
41:  tricosus,  dxQeio^\  layycovdv^.  Gloss.  nominum  pg.  595,  62: 
tricosus,  piger,  inutilis.  cf.  Loewe,  Prodrom,  pg.  320.  —  impli- 
cätus,  impeditus,  diificTlis.) 

im-'rläicüla  res  VII  75,  2  p.  (Cic,  al.) 

trans'tibennus  ambulator  I  41,  3  (f\  transtiberina  domus  I 
108,  2  p;  transtiberina  cutis  VI  93,  4  p.  (Cic,  al.)  Prud.  perist. 
12,  63:  transtiberina  sacra. 

t  ci^s^^-/e/•*)i,m.(an  ciS'tiler?\L  ,Addenda'  mea)  V17,  4  p. 

*)  Praeterea  habet  Martialis  Plaiiti  ,semidüctus' ;  et  Ovidianis  ,semlcr€- 
matus,  semisüpinus*  non  secns  atque  Ovidius  initium  alteriiis  hemistichii  eflfe- 
cit  pentametri.  Cf.  Catulli  ,semihians,  semilautus,  semimortmis,  semirasos*; 
Ovidii  ,sem(i)adapertus,  semilacer,  semireductus,  semirefectus,  semisepultus*. 

*)  Cf.  Vergilii  (Aen.  8,  625)  et  Persii  (5,  29)  ,nön  enarrabile*  eodera  ver- 
sus loco  positnm. 

^  Fiiedlaenderi  interpretatio  (,imgelesene')  mihi  qiüdem  minus  placet 
quam  vulgata  (,imverstandene'). 

*)  Cf.  B.  Deipser,  Ueber  die  Bildung  und  Bedeutung  der  lat.  Adjectiva 
auf  -fer  imd  -ger,  progr.  Brorabg.  1886,  pg.  27. 


74 


cf.  CIG  6218:  KICTIBEP.  (Graecum  ,cistophoros' apud  Latinos 
nunimum  Asiaticiini  significat  (Cic.  ad  Att.  2,  6,  2  etc.)  praeter 
inscr.  Orell.  2318 :  cistophoro  aedis  Bellonae.) 

vUi-ßra  Vieuna  XIII  107,  1  li.  (Plin.,  al.)  Sil.  4,  347.  Enuod. 
164  (carm.  2,  45),  8  p;  idem  364^  (carm.  2,  139),  1  h. 

hönöri-ficnm  ^)  (aliquid)  X  45,  2  p.  (Cic,  Caes.,  al.)  Ausuii. 
par.  6,  32  p:  honorificum  niunus.  Antliol.^)  117  [=  PLM  4,  305], 
1  h:  hoiiorificus  amictus.  CIL  14,  480  v.  5^)  h:  honorifica  viu. 
(semper  post  primum  trochaeum  positura.) 

IV.  Nomina  deminutiva*). 

Deminutiva  poetarum  maxime  tenuioris  generis,  h.  e.  lyri- 
corum  et  satiricorum,  propria  esse  facile  est  iutellectu;  cf. 
Ploen  1.  c.  pg.  67  sqq.  Imprimis  is,  quem  Martialis  multis  rebiL^ 
imitatur  in  eiusque  genus  dicendi  saepe  fortasse  invitus  ineidit, 
Catullus  abundat  deminutivis ;  cuius  ä.TaS  quidem  layoiiera  teste 
Ploenio  15  sunt;  idera  autem  primus  inter  poetas  videtur  27 
posuisse.  Quorum  Martialis  quoque  usurpavit  haec:  codicilli, 
lapilli,  libellus,  mentula,  sacculus,  versiculi,  albulus  ^),  gemelli; 
praeterea  commuuia  cum  Catullo  habet:  catulus,  flagellum,  lec- 
tulus,  munusculum,  ocellus,  papilla,  puella,  tabella,  aureoliis, 
bellus,  misellus,  parvulus,  pusillus,  vetulus. 

Itaque  etiam  nova  deminutiva  Martialis  satis  multa  ex- 
hibet;  continentur  autem  ea  singulis  metris  hac  ratione: 


*)  Vocabulum  omissum  in  indice  ed.  Frdl. 

*)^)  Loci  non  sunt  in  lexicis. 

*)  Cf.  L.  Schwabe,  De  deminutivis  Graecis  et  Latinis,  Gissae  1859.  — 
G.  MueUer,  De  linguae  Latinae  deminutivis,  Lipsiae  1865.  —  Kessler,  Die 
latein.  Deminutive,  Hildburgh.  1869.  —  C.  Paucker,  Die  latein.  Deminutive 
auf  einfaches  -ulus,  -ula,  -ulimi,  l^Iitaviae  1876.  —  Idem,  Die  Deminutive 
mit  doppeltem  1,  in  Z.  f.  vgl.  Sprachf.  23  a.  1877  pg.  16D— 188.  —  Idera,  Die 
Deminutive  mit  dem  Suffi.\  -c-ulus,  in  Z.  f.  öst.  Gymn.  27  a.  1876  pg.  595—614.  — 
A.  Weinhold,  Genuswechsel  der  Deminutiva,  iu  WoelfÖini  Arch.  4  a.  1887  pg. 
169—188. 

^)  Vocabulum  (XII  98,  4)  omis.sum  in  indice  edit.  Frdl.  vel  potius  pro 
Albuta,  rivo  ülo  apud  Tibur  sulphureo  (I  12,  2  IV  4,  2),  perperam  habitum; 
hoc  enim  canniue  non  de  Italia  sed  de  Hispania  agitur,  couiungenduniqne 
est  ,albula  freta*.  —  Georges  et  veram  interpretationem  loci  exhibet  et  fal- 
sam  iuscius  idem. 


75 


uuva  m 


k 

P 

V  1 

h 

3 

6 

'1  7 

1 

3 

3 

geucris  a        2     3     6     1 

generis  b      '  7  |  3     3     4 

Apparat  et  loiige  plurima  in  cp  esse  et  in  s  plura  quam  pro 
itione  dactylicorum. 

Enumerabimus  primura  proprie  deminutiva  in  iisque  etiam 
ToxoQKUtxd  et  xaratfQinr^itxd,  quae  uon  uietri  causa  pro  for- 
lis  primitivis  posita  sunt: 

t  sestertiölnm,  i,  n.  =  mille  sest.  I  58,  5  h.  (sestertium 
ic.  etc.  passim;  sestertia,  plur.  Cic,  Varr.,  Catull.,  Hör.;  Mar- 
alis  deciens.) 

t  thermiilae  Etrusci  VI  42,  1  (f.  [therraae,  pg.  21.]  (bal- 
eum  Claudii  Etrusci  Stat.  silv.  1,  5  L.  —  balneölum  Cic.  fr., 
en.  ep.,  luven.  7,  4.) 

t  tögätiUi,  orura,  m.  X  74,  3  s  XI  24,  11  y.  (togatus  (eodem 
ensu)  I  108,  7  h.  luven.  3,  127,  al.;  turba  togata  VI  48,  1  h. 
uven.  1,  96,  al.  —  cliens  Plaut,  etc.,  Martialis  sedeciens.  — 
lientüli  Tac.  dial.  37  in.,  al.) 

mann  Uli  ^),  orum,  m.  XII  24,  8  (f.  [mannus.]  Plin.  ep.  4,  2,  3. 
tIoss.  Isidor. :  mannulus,  caballus  buricus. 

cenrda,  ae,  f.  V  78,  22  et  31  q  VII  51,  12  p.  (Varr.  sat.  Men. 
30,  alii.)  luven.  3,  167. 

cratlmla,  ae,  f.  XIV  221, 1  li.  (Cato  ag.cult.  13,1  ^)  Keil,  al.) 

cnspulns  iste  V61,  Ib2pl3h.  (Sen.  ep.,  al.) 

Gmecula  eclio  II  86,  3  (p,  (Cic,  al.)  Graeculus,  sbst. 
uven.  3,  78;  Graecula  6,  186^).  Anthol.^)  127  [=  PLM  4,  315], 
h:  Graecule  (vocativus). 

irt/iilus'^)  sutorum  III  16,  1  h.  (Varro,  Sali.,  al.)  Anthol.  762 
=  PLM  5  pg.  363],  43  h  (avis). 

msticulus  libellus  X  19,  2  y.^)  (sbst.  Cic,  al.)  Auson.  25, 
),  3 :  Bissula  nonien  tenerae  rusticulum  puellae.  Prud.  c  Symm. 
,  107  h:  rusticulae  lupae. 


*)  Cogiiomen  CIL  5,  4488:  (Valerius)  .  .  .  qui  et  Mannulus. 
*)  Adiect.  jCraticulus',  quod  Georges  falsa  eiusdem  loci  lectione  fultiis 
raebet,  nunc  e  lexico  removeudum  est. 
^/)  Loci  non  sunt  in  lexicis. 

^)  Regulus,  cügnomen  apud  Horatiuin  bis,  apud  Martialem   quindecieus. 
«)  XIII  76,  1  Selin.»:  rusticula,  ae,  f.;  Schn.S  Gilb.,  Frdl.:  rustica. 


76 


t^mcula  *),  ae,  f.  IX  92,  3  h.  (Varro  r.  r.) 

vernüla,  ae,  sbst.  fem.  V  37,  20  s;  masc,  veruula  vatius^)  XD 
70,  1  h;  libelli  vernulae^)  V  18,  4  s;  plorator  vernula  XIV  54,1 
h.  (Sen.,  al.) luven.  5,  105;  10,  117;  14,  169.  Prud.  perist.  10,524 
seil.  Rutil.  1,  112  p.     Ennod.  148  (carm.  2,  35),  3  h. 

*  galericiilum,  i,  n.  XIV  50  L.  Frontiu.  4,  7,  29.  Säet. 
Otho  12.  Cliaris.  (GL  1)  pg.  80,  10.  Gloss.  Servii  grammatici 
pg.  530,  25:  Calericuluni.  (galerus  Varron.  fr.  ap.  Gell.  10,  15,32. 
Verg.  Aen.  7,  688,  cet.  —  hoc  galerum  Fronto  ap.  Serv.  Vei^. 
Aen.  7,  688.  alii.  —  galear  C.  Graccb.  et  Varro  ap.  Charis. 
<GL    1)    pg.   80,  9  et  10.) 

Metro  videlicet  ductus  usurpavit  Martialis  haec: 

bötellusy  i,  m.  V  78,  9  ff\  plur.  XI  31,  13  f/>,  utroque  loco 
in  clausula,  [bötülus.]  Apic.  2,  55.  Sidon.  epist.  8,  11  v.  46  (f  in 
clausula.  Dosith.  herra.*)  pg.  407  Bouch.  (botulus  Laber.  com. 
80  Ribb.*  Petron.  49  ex.  Mart.  XIV  72  L  et  1  h  aliique  postea. 
—  farcimen  Varro  1.  L.  5,  111;  alii.  —  hilla  (eo  sensu)  Horat. 
2,  4,  60.) 

löcellusj  i,  m.  XIV  13,  1  h  in  clausula;  2  p.  (Caes.  fr., 
Val.  Max.) 

öfellae,  arum,  f.  X  48,  15  h  XII  48,  17  h,  utroque  loco  in 
clausula.  (Catoag.  cult.  162,  1  L^),  al.)  luven.  11,  143  in  clau- 
sula. (Seren.  Sammon.  45,  834:  ,opellam'  codd.  et  Baehrens, 
,ofellara'  vulgo.)  Prud.  perist.  10,  383  sen.  Anthol.^  206 
[=  PLM  4,  385],  3  h  in  clausula. 

^  pänäriölum,  plur.  V  49,  10  fp\  cum  panariolis  tribus 
redisti.     (panarium  Varro  1.  L.  5,  105.    Plin.  ep.  1,  6,  3.  al) 

t  sellärlölae  popinae  V  70,  3  y:  in  sellariolis  vagus  popi- 
nis.  (sellarii,  orum  Tac.  ann.  6,  1:  tuncque  (Tiberii  aetate) 
priinum    ignota    antea    vocabula    reperta    sunt    sellariorum  et 


*)  Georges  aliique  falso  ,tegöticüla'.    Cf.  Priscian.  3,  5,  31;  Paucker  l.c, 
(Z.  f.  ö.  G.)  pg.  604;  L.  Mueller  d.  r.  m.  pg.  353;  Corsseii,  Aussprache  2*  pg.  513. 

')  Mirabili  errore  index  ed.  Frdl.:   ,veniiila  liutea'. 

')  De  adiectivo  usu  cf.  Neue,  Formenl.  2'  pg.  30. 

*)  Nou  est  in  lexicis. . 

^)  Non    est   in   lexicis.  ut  etiam  alii  loci  Catoniani,    quos  collegit  E. 
Hauler  in  Woelfflini  Arch.  1  a.  1884  pg.  584. 

*)  Omiseruut  lexica. 


77 

spintriarum  ex  foeditate  loci  ac  multiplici  patientia.  —  sella- 
rium  ^)  (Sesselsaal)  Suet.  Tib.  43 :  sellaria  excogitavit  (Tiberius), 
sedem  arcanarum  libidinum.  Plin.  34,  84:  in  sellariis  domuus 
aureae;  36,  111:  agri  minorem  modum  obtinuere  quam  sellaria 
istonim.  —  sellaria,  ae,  f.  Schol.  luv.  3,  136:  inde  (a  sella) 
sellariae  dicuntur  (meretrices).  —  —  cf.  ,sellaris'  et 
,sellularius'.) 

ancillärtölus,  i,  m.  XII  58,  1  h.  [ancillarius^)  =  qui  ancillas 
amat.]  (Sen.  benef.  1,  9,  4.) 

Annominationis  causa  videntur  usurpata  esse  haec: 

t  lecticäriöla,  ae,  f.  XII  58,  2  p.  [Respondet  verbo  in 
priore  versu  ,ancilläriölus'  ac  tamen  sonum  magis  quam  reli- 
quam  verbi  condicionem  imitatur;  nam  si  ancillas  amans  homo 
ancill-arius ,  ancill-ariolus  est,  iam  quae  lecticarios  amat  (hie 
enim  sensus  postulatur),  lecticari-aria^),  lecticari-ariola  nomi- 
nauda  erat.  Sed  hoc  vocabuluni  et  xay.iHpioi'OP  est  neque  metro 
toleratur.] 

pütulüla  IV  20,  4  p:  altera  ridicüla  est,  altera  pütidüla. 
[putidus.]  Capit.  Macrin.  14,  1:  cum  ....  hominem  putidulum 
in  imperio  ferre  non  possent.  (putidus  Plaut.,  cet.,  Mart.  III 
50,  8  p  XII  39,  2  (f.  —  putidiusculus  Cic.  ad  fam.  7,  5  ex.) 

älicüla^),  ae,  f.  XII  81,  3  s  [„a  stirpe  alic-  in  älXi^  sive 
aA/j^l"  G.  Mueller  1.  c.  pg.  4  m.]  vestem  signiflcat,  tamen  se- 
quenti  vocabulo  älica  (Speltgraupe)  quasi  deminutivum  ac  mi- 
noris  pretii  donum  opponitur.     (Petron.  40,  al. ;  vd.  adn.  Frdl.) 

Mutata  notio  nativi  verbi  est  in  his  formis  deminutivis: 


')  Falso  lexica:    sellaria,  ae,  f.  —  Signiflcat  enim  terminatio  -arium,  i, 

n.  3^^!^  ^^*  vßJ  j™i*^  — *• 

')  Vocabuluni  non   est  in  lexicis;  habet  Dositb.  henn.  pg.  469  Bouch. 

amissa  Graeca  versione,  sed  in  pravis  cnpiditatibus  enumeratum.    Glossam 

Lat.-Gr.  pg.  17, 18:  ,anciUaria8,  doukonQenijg^  non  dubito^equidem  emendare  in 

,anciUaris\ 

')  Multo  demum  postea  Latini  talia  formarunt  qualia  sunt  denariarins 
<Volas.  Maec),  salariariiis  (dig.  et  inscrr.),  ocnlariarius,  speculariarias  (inscrr.) 
etc. 

*)  ^älicula'  falso  lexica  praeter  Quicheratum )  hie  autem  inepte  de  ,aUca' 
Tocabulnm  derivat. 


78 

hüceUne%  arum,  f.  VI  75,  3  h.  [bucula*).]  Tertull.^)  de 
monogamia  11  in.:  et  illi  plane  sie  dabunt  viros  et  uxores, 
qnomodo  buccellas.  Apic.  7.  278;  294:  302.  Ps.-Cyprian.  de 
rebapt.  8  pg.  79.  22  Hartel.  Vulg.  Ruth  2.  14  al.,  genes.  18.5 
al.  Cod.  Theod.  14,  17.  5.  Antbim.  75.  Gloss.  Gr.-Lat.  pg.  481. 
42:  ilHDuiov  bucellura.  Not.  Tir. :  bucella.  (bucca,  <eo  senso)  Pe- 
tron.  44,  Mart.  X  5,  5  s.  —  buccea  Aug.  ap.  Suet.  Aug.  76  ex.  — 
bucellatum  Spart.  Peso.  Nig.  10,  4.  buccellatum  Vulc.  Avid.  Cass. 
5,  4,  alii.  —  cf.  offa,  offula,  ofella  pg.  76;  fnistum.  frustulnm, 
frustillura.) 

umhella,  ae,  f.  (Sonnenschirm)  XI  73.  6  p  XJV  28  L.  [um- 
bra*).]  luven.  9,  50.  Aliter  Gloss.  nom.  pg.  588,  35:  opacitas. 
umbella  delectabilis.  Thom.  thes.  pg.  625  b :  umbella,  paiTa  um- 
bra.  (unibraculuni  (hoc  sensu)  Ovid.  a.  a.  2, 209:  fast.  2,  311.  Tibull. 
2,  5,  97.  Mart.  XIV  28,  1  h  (plur.)) 

ßdJcühe,  ainini,  f.  (genus  tormenti)  V  51,  6'')  s.  [fides.j 
(eodera  sensu  Val.  Max.,  alii.)  Prud.  perist.  10,  481  et  550  sen. 

glwuhlhe,  arum,  f.  (corporis  pars)  III  82,  20  s  VIII  20.  4  s. 
[glans.]  (Cels.,  alii.) 

V.  Verba  simplicia. 

1)  Verba  in  -arl  et  -are  a  substaiitivis  derirata®). 

Ut  apud  Statium  primum  vocabula  leguntur  ,amicare'  [ami- 
eus]  Theb.  3,  470,  et  .gregari'  [grex]  Achill.  1,  373,  ita  apud 
Martialem  nova  occurunt  (in  (f  2,  s  2)  haec : 

Uhldhiariy.  libidinatur  VII  57,  13  (/).  [libido.]  Suet.  Ner. 

*)  V.  1.  jbuccellae',  sicutfluctuant  libri  interbiicca,  (bnca),  buccnla,  bucula. 

*)  significat,  ut  bncca,  partem  capitis,  traiislate  hiünsmodi  partem  ga- 
leae  et  similia,  nusqnam  id  qnod  bnceUa. 

^)  Omiserunt  lexiea. 

*)  Cf.  Ubra  libella,  fenestra  fenesteUa,  castrum  casteUiim,  hicnim  lucel- 
Inm  etc.     G.  MueHer  1.  c.  pg.  7  med. 

*)  Locum  Martialis  omiserunt  lexiea. 

•)  Cf.  Paucker,  Verbornm  denominativonira  a  substantivis  declinatonim 
in  -are  breviarium,  in  , Anhang  zu  Beiträge  etc.*  Dorpati  1875  pg.  1  sqq: 
Die  verba  denominativa  auf  -are,  in  Ztschr.  f.  vgl.  Sprachf.  26  a.  1883  p? 
261-301. 

')  Petron.  138,  7 :  ,Paris  dearuni  libidinantium  index*  inepte  tradituni  fe- 
Heiter  ex  coni.  Douzae  in  Buech.  edit.  tertia  correctiun  est  in  ,litigantiuin'. 


79 

28 :  libidinatum  inceste  .  .  .  affirmant.    TertuU.  Scorpiace  ^)  3  : 

abeunt  (Israelitae)  libidinatum  ad  filias  Moab.     Porphj'i*.  Hör. 

epod.  12,  11:    subare    proprie   sues  dicuntur  cum  libidinantur. 

Anthol.  149  [=  PLM  4,  336],  10  <[:  mores  illicite  libidinantes. 
f  naucülari:   nauculatur  in   stagno  Lucrino  III  20,  20  s. 

[iiaucula^).]  (.navigare'  apud  Martialem  quater.) 

negötlari:  negotiatur  VII  86,  9  (f,  [negotium.]  (Cic,  al.) 
senntarl:  semitatus^j  unguento  calvam  trifilem  VI  74,  2  s. 

[semita.]  (Plin.  17,  169:  (vineas  oportet)  quintanis  semitari,  hoc 

est  ut  quinto  quoque  palo  singulae  iugo   paginae  includantur.) 

2)  Verba  desiderativa*). 

Verborum  desiderativorum  in  -türire  cadentium  scriptores 
Latini  haud  ita  magnum  numerura  exliibent  (22 ;  cf.  Woelfflin  1.  c.) ; 
tarnen  in  lingua  familiari  multo  plura  olim  ursurpata  esse  cre- 
dibile  est,  quandoquidem  haec  omnia  fere  leguntur  in  scriptis 
eis,  quae  a  cotidiano  aut  vulgari  sermone  prope  absunt.  Itaque 
apud  epicos  quidem  nullum  depreliendimus,  at  apud  luvenalem 
satiricum  novum  ,mictürire'  (6,  309  et  16,  46)  et  apud  Martialem 
epigrammatarium  in  iambis  non  minus  tria: 

t  eenätürire  XI  77,  3  sen.:  cenaturit  Vacerra,  non  caca- 
turit.  [cenare.]  (esürire  Plaut.,  cet.,  Martialis  septiens.) 

cäcätürire:  ibid.  [cacare.]  Gloss.  Lat.-Gr.  pg.  95,  19: 
cacaturit,  yy^i^n^. 

nupturire^)  audes  III  93,  18  s.  [nubere.]  Apul.  mag.  70: 
nupturisse. 

3)  Verba  freqncntatiTa  et  Intenslva  ^. 

Haec  verba  cum  prioribus  temporibus  multo  plura  in  usu 
fuerint  quam  posterioribus  (cf.  Ploen  1.  c.  pg.  79;  Woelfflin  1.  c. 


*)  Sic  corrigendum  pro  lexicorum  ,adv.  gnost.' 

»)  Plin.  ep.  3,  16,  9,  al. 

•)  ,semi-tactus*  dederat  Sehn.;  nunc  e  lexicis  removendnm. 

*)  Cf.  Woelfflin,  Die  verba  desiderativa,  in  Arch.  1  a.  1884  pg.  408-414. 

^)  ,nuptüire*,  qnod  Sehn,  et  Gilb,  exbibeut  (cf.  app.  crit.),  fem  nequit ; 
,nnptnm  ire'  Scriverii  metro  refeil  itur. 

•)  Cf.  Paucker,  Die  verba  freqnentativa,  in  Z.  f.  vgl.  Sprachf  26  a.  1883 
pg.  243 — 261.  Woelfflin,  Die  verba  freqnentativa  und  intensiva,  in  Arch. 
4  a.  1887  pg.  197—222. 


80 

pg.  204  ex.),  non  tarn  generum  poesis  discrepantias  quam  tem- 
porum  statuere  licet.  Quocirca  neque  epici  Valerius  Flaccus  et  Sta- 
tins neque  epigrammaticus  poeta  Martialis  magnuni  numeram 
novaverunt;  Flaccus  scilicet  iinum:  .advectare'  Argon.  4,  106. 
Statins:  ampedltare'  Tlieb.  2,  590  et  ,deiectare'  ibid.  4,  381. 
Martialis : 

expulsare  (pilam)  XIV  46,  1  h.  [expellere.]  Ammian.  23. 
6,  24 :  qnä  (Seleuciä)  per  dnces  ....  expulsatä  <=  expugnata). 
(Varro  sat.  Men.  456 :  pila  expnlsim  Indere.) 

aditare  causas  I  17,  1  </.  [agere.]  (Cic,  al.)  Sidon.  carra.  23. 
140  if\  causam  seu  Ctesiphontis  actitaret. 

4)  Verba  formatiouls  non  plane  eertae. 

masturbari  IX  41,  7  h:  masturbatus  uterque.  IX  IW. 
13  h :  masturbabantnr  Phrj'gii  servi.  Gloss.  Lat.-Gr.  pg.  127.45: 
masturbat,  manuturbat,  derpei  xal  ditferat,  ean  df  (>/;//«  y.onvv. 
[Probabiliter  Buecheler  *)  statnit  compositum  esse  verbum  ex  ,ina- 
n(u)'  et  ,sturbare'  reiciendumque  esse  ,mastuprare',  quod  priore 
saeculo  grammatici  substitueruut.  Praetermisit,  quod  alii  (velnt 
0.  Weise  et  Saalfeld  11.  cc.)  verbum  iiaarQOTreveir  subesse  opi- 
nati  sunt;  boc  autem  improbandnm  esse  et  significatio  Graeci 
verbi  docet  et  quod  verba  omnino  rarissime  Latini  ex  Graeca 
lingua  arcessiverunt  {cf.  pag.  6  ex).]  cf.  ,masturbator*  pg.  35  m. 

febrlcitare  ^)  XI  98,  20  s :  febricitantem  basiabit  et  flentem. 
[febris.]  (Sen.,  al.) 


VI.  Verba  composita.') 

In  hoc  genere  multum  distat  inter  Martialem  et  illius  aevi 
epicos.  Valerius  enim  Flaccus  novavit  octo  haec:  adfremere, 
advectare ;  dequeri ;  in  termicare ;  praefulgurare ;  protonare ; 
superfugere,  superincendere ;  Silius  Italiens  novem  (undecim) 
haec:  {circumstipare  10,  453;  an  ,circum  stipare' ?>,  diffuhninare, 

>)  in  Woelffl.  Arch.  1  a.  1884  pg.  1U7. 
*)  Comparari  fortesse  potest  cum  verbi  ,os-citere*  formatione. 
*)  Of.  Paucker,  Die  mit  Praepositionen  znsarameng^e.setzten  Verba,  in 
»Materialien'  pg.  1—26. 


81 


(eifrenare:  .eftVenus'  iam  Verg.  et  Ovid.),  iiistridere,  intei*struere, 
praefonnidare  ((^uiiit.),  praegaudere ,  silberigere,  suhnatare, 
siiperiiistre|)ere;  Statins  vero  qiiinquaginta  tria  haec:  ab-na- 
tai'e;  ad-ae8tuare,  -cantare, -errare.  -frangere.  -narrare*),  -nu- 
bilare,  -sibilare.  -sociale,  -stridere,  -tremere,  -verberare,  -ver- 
rere. -vivere;  de-(ire?Theb.  2.551), -grassai^i,  -lainbere.  -serpere, 
-vesci;  dif-fibulare;  effülgurare.  einauere,  excui-sare,  -errare; 
in-glouierare,  -luctari.  -iiuitescere,  -radiäre,  -reptare,  -rubescere, 
-rugare ,  -serpere .  -servare .  -tei)ere :  i  n  t  e  r  -  ligare.  -nigrare. 
-pHcare.  -soiiare.  -virere:  ob-ardescere;  per-nierere:  prae- 
celerare.  -fiirere,  -libare.  -nietere,  -solidare,  -siidare;  pro-our- 
vare,  -fringe^^.  -iiectere;  super-fulgere:  t  raiis-funiare. 
-saniere. 

Martialis  aiitein  iiiveuit  uon  ainplius  quattiior:  ideiii  ex 
pix>sa  oratioiie  ascivit  12  composita: 

aUatrare:  allatras  mimen  II  f>l,  6  p;  allatres  licet  us(iue  nos 
V  60,  1  if,  (I^iv.,  al.)  Sil.  8.  21X).     Claud.  cons.  Stilich.  2,  466  h. 

ronrivöre  I  86,  8  #f .  (Sen.  ep.,  al.)  Vict.  gen.  3,  634. 

exccUciaim  XII  87,  6  s.  (Varr,  sat.  Men.  439:  nemo  se  excal- 
reatur.     Seneca  aliiqiie:  excalceari  (reflex.)) 

exheredare:  exheredavit  te  pater  III  10,  6  \k  (ric,  al.) 

f'xhllärare:  exhilarant  ipsos  gaudia  nostra  deos  VIII  50.  6  p. 
(Cic,  Plin.)  Anthol.*)  683  [-  PliM  3  pg.  245].  14  p:  exhilarans 
variis  tristia  corda  modis. 

excögUare:  excogitavit  XII  87,  4  s.  (Cic,  al.)  Poeta  pall. 
ine.  ine.  7  sen.  Ribbeck :  nulla  poena  acerbior  excogitari  potuit 
uxoris  malis. 

interiufigere  (intrans.)  II  6,  16  y ;  interiungit  eqnos  III  67, 
7  (f'.  (Liv.,  al.)  Stat.  Theb.  6,  286  Kohlm.:  natantibns  inter- 
iunctus  equis. 

per/rmire:  perfrlcuit  frontem  XI  27.  7  h.  (Cic.  al.) 

per/ngesc^re:  perfrixisse  tiias  fauces  III  18,  1  h.  (Varro,  al.) 

permädesc^re :  etfuso  permaduisse  croco  V  25,  8  p;  multo 
permadnisse  sale  VI  44.  2  p.  (Sen.,  al.)  Prud.  perist.  10,  1010 
sen. :  pennadescitis. 


')  ,adnarrare'  (Theb.  8,  619  Kohlm.;  ,enarrare'  priores)  non  est  in  lexieis. 
')  Omisenuit  lexica. 

6 


82 


per' nerv:  cuni  mihi  suprenios  Lachesis  pemeverit  \)  auno* 
I  88.  9  li.     Sidoii.  cHiin.  15,  167  b:  vita  noudiiui  periieta. 

t  prr'oscülari:  hos  perosculatur  (-  omue^^  deiucejb 
osculatiir)  V'IIl  81,5  </•.  (per-basiare  Petron.  41:  cinnimeuntem 
puenim  sane  perbasiamiis.) 

prar-lrfferc:  quos  (versus)  praele^at  in  srhula  nwffist^r 
1  i\h,  2  tf  \  praelejrat  iit  tmnidiis  rauca  te  voce  ma^rister  VUI 
8,  15  h.  Quintil.  1.  5.  11:  auctores.  quos  praeleuuut:  1.  8.  8: 
pueris  ....  praele^jfenda:  1,  8,  IJ:  in  praele^endo  «n^i^mma- 
ticus  et  iUa  .  .  .  praestare  debebit  etc.  Suet.-)  p*aniiii.  1:  si 
(juid  ipsi  liatiiie  composuisseut,  praele^ebaiit :  ibid.  IH:  primo> 
dicitur  ....  Ver^iliuui  et  alios  p«)etas  novos  jiraelegere  voe- 
pisse.  Tac.  ann.  2.  79:  oram  Lyciae  ac  Paniphyliae  praele- 
*z;e]ites  --  praeterveheutes;  item  6,  1:  Campaniaiu  pi"aele«?ebat. 
Rutil.  1,  22H  h:  Alsia  praelegitur  tellus  (cf.  Tac.  I.  e.). — 
Apul.  met.  7.  11:  praelectus  grandis  hircus  =  electus.  (recitare 
Plaut.,  al.:  Mart.  viciens  septiens.  —  legere  alicui  Tic,  alü; 
Mart.  III  44,  10  et  11.) 

t  re-fibularc:  refibulavit  turgiduni  faber  peuem  IX 
27,  12  s. 

sahharr^):  soliuHi  subluto  podice  perdis  11  42,  1  h;  iiigai- 
na  sie  tuto  subluis  in  solio  VI  81,  2  p.  (Caes.,  al.)  Avien. 
terr.  J88  h:  subluit  illic  i  uuda  Chelidonias.  Anthol.*)  478.  4 
p:  securos  subhiit  (eni.  Kiese)  uuda  pedes. 

sHhvötan-.  nou  sobria  verba  subnotasti  I  27.  5  #/ ;  cum 
vultu  digito^pie  subuotasset  VI  82,  H  </.  (Aliter  Sen.,  al.,  ^  sul)- 
scribere.)  Prud.  perist.  2,  132:  tum  sübnotanda  est  sümmula  = 
subscribenda. 


')  In  Gilberti  editiono  typothetaruni  eiToro  (eodem  qui  est  in  aliquot 
codd.)  legitnr  .pen'^enerit'.  [Ibidem  III  1,  1  pro  ,ob'  ex  edir  Sohn-  trans- 
snnipto  \q^o  .ab',  XI  5.H.  5  pro  .fac  uuda*  leg:e  .fecnnda',  XT  50,  1  pn»  ,Chae 
remen*  le^e  ,Chaeremon*.  In  Friedlaenderi  contextu  II  17.  2  pro  .pedent 
lege  .pendent',  IV  19,  9  pro  ,ratU8'  le^e  ,artus',  V  35,  4  pro  ,rep^t'  W 
.repetif,  VII  27,  2  pro  .Aetola'  lege  .Aetolae'.]  j^ 

■)  Suetoniuni  et  (lellium  confnndere  videtur  Georges.  W 

=*)  Nani  conio(  tnra  Kibbeckii  in  Pacuv.  394  (,sublnta  mole')  ifcös  mcerU- 
est  ueque  eani  iexico^raplii  receperuut. 

*)  Nun  est  in  lexicis. 


83 

-     — -  ■  ■  ■        ■  ^    m      I 

Vn.   Adverbia. 

Statius  inventor  fortasse  est  adverbii  ,incorapte/  (silv.  5,  5, 
34  h);  Martialis  e  cotidiano  sermone  virtetnr  sumpsisse 

r/ferte^V.  II  27.3  h:  ett'ecte!  o^raviter!  cit<)!  nequiter! 
eupre!  beate!  (e!t'ectus.|  Annnian.  Marcell.  IB,  o,  7:  eifecte 
pleiit^que  («dligeret.  coiiiparativus  Apul.  Hör.  9:  rationem  tuam 
in  proviiM  ialiimi  nepfotii.s  (M)nteniplon  qua  eftectius  ainare  te 
dt^beaiit;  ibid.  10-):  s^d  de  lioc  tum  ego  perfectius,  cum  vos 
eftectius. 

iiidhmiirt  X   22,  1  (f.  [iudeceus.j    (Sen.,  al.) 

Et  (juouiam  relativum  ab  Ovidio  et  Valerio  Flacco  usur- 
patum  ,quälitei-  Martialis  quoque  ter  posuit,  cousentaueum  est 
eundem  addidisse  demonstrativum 

tälU€r  V  7,  3  h.  (Pliu.,  al.) 


De  ratione  qnae  inter  omnia  iioTata  et  metra  epijn'ammatQin 

Intewedlt. 

<)mnia  quae  digessimns  vocabula  si  computaveris  et,  quae 
in  pluribus  metris  occurruut,  in  unociuofpie  eorum  metrorum 
semel  numeraveris,  hos  efficies  numeros:  exhibentur 

novata  in        li        IM   'f    I    "^     Jim.  { sen. 


generi^  a     i   78  l  50      ö4      42 
ireneris  b    !  11«  i  fi7  1  65  !  (50 


2 


3 
1 


omnia       i  194'  117    119    102'    2 
ergo  in  «lactylicis  811,     in  ianibicis  108. 

Sequitur,  quoniam  (cf.  pjr.  4)  dactylici  versus   quater  tan- 
tam  verborum  copiam  efficiunt  (^uam  bendecasyllabi,  41  novata 


')  Adverbia  in  -e  derivata  a  particijiio  j>erferti  collegit  Paucker  in 
.Mattmalien'  pg.  U0-14H. 

*)  ibid.  15,  quem  locnm  (Georges  praebet,  non  adverbiiun,  sed  adiec- 
tivnm  est. 


6* 


84 

in  (f>  plnra  esse  quam  quo!  exspectantor  (78).  In  iambicis  vero 
quae  uoviens  minus  syllabarnm  quam  dactylici  taciont.  exspec- 
latur  esse  34,  insunt  autem  108,  i.  e.  t^r  tanto  plura. 

Cjuod  igitur  in  bis  (scilicet  imprimis  elioliambis)  Martiali$ 
tribus  partibus  magis.  in  7  aliquanto  niagis  quam  in  dactvlici^ 
versibus  ab  apparatu  priorum  puetarum  discessit.  icl  ea  re  de- 
claratur,  quod,  cum  bis  metris  pauci  ante  ipsum  usi  essent.  in  en 
poesis  genere  satis  novo  vel  certe  nondum  exculto  tritove  etiam 
verba  plura  novanda  erant,  quam  ubi  magnam  a  priuribo^ 
.quasi  liereditat^m  ceperat. 


De  studiis  posterorum. 

Epigrammata  Martiaiis  per  omnia  litt^rarum  Latinamm 
saecula  nota  fuisse  exemplis  testimoniisque  docuit  Schneide- 
winus  in  editionis  niaiiais  pg.  \\l  sq.;  eorum  aut^m  poetaram. 
i\\\\  Martialem  imitati  sunt,  versus  aut  versuum  partes  diligent4?r 
congessit  E.  Wagner  in  editione  a  Fri<*dlaendero  cumt^. 
Etiam  certins  liistoriani  verbonim  a  Martiale  novatorum  i>^r- 
stx'Uti  ad  eos  |M)etas  dncimur,  (pii  ado])tatis  fM)ruui  vocubnluruni 
permultis,  (iuanto])ere  Martiaii  studuerint  quantunique  huins 
apud  se  auctoritas  valuerit,  manifesto  prae  se  fernut.  Nomi- 
nandi  sunt  prae  ceteris  luvenalis,  Ausonius,  J^rudentius,  Sid«)- 
nius  Apollinaris,  Venantins  Kortnnatus,  et  anthologiae  Lathme 
quidam  pootae. 


luvenalem  enim  supra  docuimus  adoptasse  liaec: 

rhomtih's;  phrtmesvi;  ronr/iis,  mttmia;  orifXj  rammarns] 
phiidn,  jMiropsis,  viijstuUhia;  rndrom  is^  rornntts,  anwthiß.staia, 
homhijclinis;  (mmm ;  thmniu\  rotttordl;  .ri'lotiffuts,  jßi'agMatictu^^ 
.stlfima,  neiiUima,  poppet  sunt;  saintatri.v,  dis}H*nsiitoi\  hnhitaUtr. 
dtiatoi\  stntctor;  veiiatm.,  y>/*/^v/^>,  ^mtüo;  dfhditas;  itttmttfd,  ffiri- 
ral,  suhinfai' ;  I  n d  i a ;  h  a s  v a  n  d a :  sa  n dtijf  i I a :  iaHtsfa ,  ti)iiiaaik^ 
ifHUr;  tHt(nirijMdis,  sprndarhi;  fftdostts;  Tri/oiluNs;  (/idhlHO,  sttchio: 
li n  r  d  ai  r  n  s  ( Alart. :  Va rdaicnis),  HaHkas ;  rcshudus ;  mtHns: 
.sewmCiHs;  vcHida,    (imevidus,  renuda,  ofcilfi,  Hnthfila. 


85 


Ausonimn  haec: 

bibliotheca,  lemma;  mdrum;  dropax;  sindon;  cohssus, 
itnphi^,  zelotypas,  stigtHci,  aenigma^  trieteris;  sciscitator  (so- 
ta orat.),  popnlatrix^  fellator;  portio;  reatits;  veraedus ; 
unicipalls;  Catullianus  (soluta  orat.);  consocer,  quinqui- 
lex^  ^Htnorißciuf ;  rtistictdiis, 

Prudeiitluin  haec: 

alpha^)\  epujnimnux;  clinieus,  phrenesis; parabsis;  ame- 
iystina;  aeniijnia;  .sciscitator^  tjestator^  hahUator;  piiffio; 
nti4s;  Sfiluria;  thetUmlis,  amphitheittralls;  stmmi;  urbicus; 
ructilis ;  uieiiarrabilis ,  ine xp l i c i tas^  trankst iberinii.s ;  rusticulus, 
rmänj  ofellfie,  ßdiatUu';  jwrmmlesf^re,  subtiotare  (alia  sigiiiii- 
ttiuiie). 

Hidoiiluin^  liaec: 

bybliopola  (soluta  orat.),  bybliotfieca,  lemma  (sol.  or.);  te- 
asticha,  epigranana^  nietramy  dwraukw;  platatwn;  oxygarum 
ol.  or.),  ffigtna,  .stibadinm  (sol.  or.);  endromid'Aiw^^)  (sol. 
'.),  prasinus;  Uiennur,,  coitWfduSy  sopiws;  VAitaplns  (sol.  or.),  ce- 
u  m  a ,  IrieteriH ,  rho  n  ch  i  soll  iis ;  Mithndati^uiSy  L  e  in  n  iacuSj 
rsaciHs;  invitator  (sol.  or.);  VA^mUu)^  portio;  reaiiui;  ilice^ 
im;  kfJspitaliUis ;  veredus;  vLspUlo  (sol.  or.);  sabbatarias 
ol.  or.),  hei  dar  ii;  mmmipidis^  epistalaris;  contmneliost^s ; 
culenttuf;  lihenanuH  (sol.  or.),  Nicerotianus^  Seronianiis; 
olosas;  palntuta;  ve^ietas;  botellus;  tuiitare  causam;  pernere, 

Veiiaiitluin  liaec: 

choraales;  büfalu^s  (Mart. :  bnbalus);  coccinus,  amethystinus, 
unbycitut,    jrrasinns;    celetunn,    stiywa^    aeniyma;    ntitritor , 


»)  Hoi;  tAintiii  e  Scriptlira   .-»iicra  (roainiis  apocal.  1.  8.     21,  6.     22,  18: 
\*rf>  ^uin  H  et  M')  Prndentinm  siiinpsiAse  manifetotnni  est. 

»)  Vi.    K.  (feisler.    De    A|K)llinAris   Sidonii    stndii».    Vratij^laviae    1885 

')  Fals<»    .eiMlroinitatns'    (loorgfes   et    rTru|>ei    in<lex    in    c<litioiie    Luet- 
hanni  (1887). 


86 


structor;    reatus;   veredus;   cocmna  (Mart. :    cucuma);    gävaia 
(Mart. :    gäbata):    corlrare,  speadiire:    Ravennas, 

Aiitholourlno  poot^is  qiiosdain  hat^c: 

hihliöpdla  (falsa  inensiua).  hihHofh'ra:  rjnfframma.  f^t ra- 
st lehn,  fuffrunt;  ß)hiahi:  ortttjJfftroH;  jira^sinus;  thn'mar^  so/ös:  rn- 
Uiplns,  stitima,  friffrris;  t/rstfifor,  ltahif4ifor:  n'nftts:  hohtnr 
(falsa  nieiisura):  rispiflo;  fnup/afJmttralis:  hnxrns;  hottonjints: 
(xra^ndus,  rtynins  (avis),  ofdJ4H':  I ihid inn ri ;  f'rhihn'an\  salh 
laere. 


ADDENDA  ET  (DRRIGENDA. 


TVy.  7.  6  lefir  |)jr.  22  adnot.  8. 

Prj.  24,  14  all  i'oudijhis  hacr  aditotn:  iMiiinus  viiltratain  liuius  lo*i 
explicatioiK'in,  cpiao  tarnen  et  subdifticilis  est  neque  ullo  ex  tot  iilü  de  liW« 
ai2^itiir  loci-«  («-ollrcris  v.  r.  in  Forci-Ilinii  l<*xic!<»)  c-onttnuiitiir.  Ac«e<Ut  qn^i 
po.'it  versns  2(i-  2S  e\M|KH'tHtnr  «|n«Klannno<1<)  nientiu  eins,  i\\\\  tibia  ninet; 
itaque  qiKtniani  ex  IX  1>S  co^noscitur  ,roiul.vliis'  nonion  noii  inso)en>  tui"i>e 
servoruni.  persiiasinn  lii.'*  ranf<is  mihi  esst,  scribendiiui  e.<.<e:  .parvi  tibia  (Viulyli 
sonabif.  connuenioraritiuo  a  Martiab'  pueniiii  vt^nmlani.  {Ci,  V  34,  vi  parviiU 
Erotion,  VI  :W.  l  ]»arviis  He^rnlns,  VI  i:J.  (»  parve  <\ipi<lo.)  Nani  eadm 
saepe  noniina  et  verorinn  et  fiit4nuni  liominuni  oe^'nmint  apud  MartialeiD; 
et*,  in  (lilberti  in«!i<:e  noniinnni :  Api«ius,  Oliaridenuis,  l'inna,  Crij^pns.  Ltsbia, 
Lupus,   Lv<'oris.   l*artbenopaeus.  l*»»llio.  PrisrU}«,  Hufus,  8antra  mUl.  etr. 

Vff.  27  adn.  I  fvr<.  4  jhmL  arha  seniiier  tlisyllabuni  est.  /«in-  Mf- 
Itaque  etiani  XIII  74,  l  .inn  l^i^KXAHKü.  Sehn.»  Iejrt;i„lnu,  est  ,T;UT)ei 
terapla  Touantis*  {vi.  IX  >M\.  7:  'rarpeinni  Toiiauteui.  101,  24:  TariMMo  patri), 
nou  ,TarpeijV  cum  KT.  Shu.-.  Gilb..  Frieclj. 

/)/.  2S,  12  poMt  ( 'erbeivus,  addc  v.r  Propvrtio  Daeilälous,  ^Iri*^^ 
post  Gorgöiieus,  tultU'  ex  AhUwI.  Meniphideus. 

l)f.  'SK)  odu.  1  tvi>.  H  mUlf  harv:  Quud  in  Peivigil.  Vener is  72  .Röniü- 
leas  nuptias*  exstat.  ineMu  tnulniico  indulsit  poeta 

hj.  n\,  24  ifffp  11 )  -is(idisvel  nios)  et  12)  -liis  (ladis  vel  lados). 

J.^(f.  Hl  mhi.  H  (uhir:  Myrinus.  bestiarius  sjiect.  2(),  1  b,  ijladiator 
XU  29,  7  h. 


87 


/^.  47,  H  ttduoUi  hacv:  Qnod  in  Thouiae  rlien.  p^.  568  exHtat  glossa: 
,.Haii<1apil;i,  sonrra.  lixa,  corbellus',  coiitaniinatae  »(»rordia  librarioriim  mihi 
videiitnr  coinpliirc^  «jfloHsae,  tortassc  liue  online  ulini  scriptae; 

üandapilii  feretnini  niortnonnii 

i»aiuiio  Hcurra 

sarcinula  lixae  corbellu». 

lljf.  ir\.  2\)  piwt  stölattis  pudor  lege  I  35,  8  </ .  Ititque  $tt  praecedentis 
p<if/niue  tnhula  wetriiti  he.cfimftnff^ytn  nuMero  Helrahvmht^  umtHy  l^endecasylla- 
horum  mtii.s  aä(li*uduH  vat. 

l^j.  7H  (\r.  ad'\  vi  st  }'/(*}%  1,  lU.  an  ri  Seither?  haec  itdnota:  .cistifero* 
tum  TP  et  nonnnllis  «leterioribns  libris  editores  praebent :  »ed.  quod  qnattnor 
optinii  Codices  XAIUJ  habent .  ,cistibero*  iure  praefertnr  ab  0.  Hirschfeld  (in 
Herniae  V(»l.  24  a.  1889  pg.  10(5  sq.)  cogritante  de  ,qiiinqueviris  eis  Tiberim' 
(vd.  Momiusen^  Köm.  Staatsrecht  2^  pg.  611  sq.),  qui  ,Ci8tibere8*  dicuntor  a 
Pomi)onio  dig.  1 ,  2,  2,  ;53.  —  i  'eteras  lectiones  (celtibero,  cestigero,  cistigero) 
improbandas  es.se  omnes  consentinnt. 


INDEX  CRITICÜS. 


Verg.  Aeu.  1.  665 pg.  28  adn.  7. 

Propert.  3,  7.  39  Baehrens      .......  pg.  28  adn.  7. 

Ovid.  am.  3,  6.  96  Riese pg.  55  adn.  5  ex. 

Martialis  V  78,  30 pg.  86  med. 

VII  41,  1  et  2 pg.     7  in.  et  pg.  22  adn.  3. 

X  42,  3 pg.  29  in. 

XII  3,  12 pg.  30  adn.  2  et  3. 

XII  59,  9 .  pg.  70  adn.  4. 

XIII  24  L  et  1 pg.  29  in. 

XUI  74,  1 pg.  86  ex. 

XIII  114,  1 pg.  «^  ftdn.  4. 

CIL     5,  5325 .     .  pg.  46  adn.  3. 

10,  4483 pg.  24  ex. 

Gloss.  Lat.-Gr.  pg.  17,  18       .......  pg.  77  adn.  2. 

Thomae  thes.  pg.  563 pg.  87  in. 


-•■•»■ 


INDEX  VERBORÜM. 

(Vocabnla  „tfeneris  a"  litteri»  diduotis  iiisisrnita  sunt ) 


t  AbderitanuH  58. 
t  acipensis  4H. 

aetitare  HC). 

ac'us,  i  TM). 

♦  adveiitoria  ßH. 
aeni^na  25. 
äliciila  77. 
allatrare  81. 
alpha  8. 
ambnlator  87. 

t  amethystinatiifl  H5. 
amethystinus  20. 

♦  amictoriiim  68. 
aiuphitheatralis  53. 
amphitbeatruin  21. 
anaglypta  17. 
analecta  28. 
ancillariohis  77. 
anteambulo  71. 
Antipolitaniis  59. 
aiitlia  19. 
apbronitnim  13. 
apinae  46. 
apyrina  14. 
[arcbiclinicus]  11. 
Argiletanus  57. 
Arsacius  29. 
ascanles  11. 
AtestiniiB  59. 

t  baeticatns  65. 
Baeticns  61. 
bftlnx  vd.  pftlux. 
barbarismuB  22. 


bardocnoulhis  71 
bascaiida  44. 
baniator  34. 
besgalis  5^V 
beta  8. 
bibliopola  8. 
bibliotheca  9. 
t  Blaesiamii»  57. 
boletaria  42. 
boinbycina  20. 
botcIliiH  76. 
bot  ryon  14. 
bubahiH  15. 
bucellae  78. 
bustuarius  52. 
buxetuiii  41. 
buxeiis  6(). 

c  a  c  a  1 11  r  i  r  e  79. 

C'aeretanu8  57. 

C^aesarianus  58. 

callainuff  21. 

calculator  84. 

cammarns  15. 
.    canUtor  87. 

canusinatus  65. 
t  Capelliana  57. 

capillare  58. 

capone»  41. 

carruca  45. 

oaryota  14. 

caryotifl  14. 
t  Castalis  32. 

Castranus  57. 


cataplus  28. 
t  cathedra  Heins  dl 

('atoniaiins  58. 

cattae  48. 

Oatnl Hanns  58. 
t  celebrator84. 

celeiiina  23. 

cenatio  89. 

cenatoria  68. 
t  penatiirire79. 

cennla  75. 

ceroma  18. 

c  e  r  n  s  s»  a  t  u  s  ^ 

cervical  43. 

[cbalcea]  6. 
t  Chatticusßl 
t  eher 8 OS  15. 

choraiiles  11. 

chry  sendet  US  M 

[chrysia]  6. 
cistema  49. 
Ciatiber?  73.  87. 
cistifer?  73.  87. 
lancularins  M. 

clepsydra  19. 
clinicus  11. 
coccinatns  65. 
coccimis  20. 
cocleare  53. 
eolossns  22. 
comissatio  39. 
comoedi  21. 
c  0  n  c  h  i  s  14. 
condiscipnU  44. 


89 


l7lii8(?)24.86. 
[arinm  52. 
«sores  37. 
ocer  71. 
unelioBUs  oö. 
tarbator  34. 
vere  81. 
ta  16. 
iiiiis  15. 
la  16. 
)ni8  9. 
mianus  58. 
uicoB  (?)  7.22. 
na  14. 
a  17. 
49. 

zaltk  75. 
oliis  75. 
imata  11. 
allina  17. 
las  50. 
na  49. 
im  16. 
loneiisj  29. 

'liotheca  18. 
iscenos  31. 
lon  15. 
itas  41. 
or  37. 
tbilis  69. 
»his  32. 
iscalpinm  71. 
«ma  14. 
reta  17. 
^rus  17. 
asator  37. 
iceninm  71. 
nitor  35. 
icas  23. 
)ax  12. 
ÜB  69. 
;iarin8  52. 

cte  83. 

IBttlS  17. 


endromis  19. 

enterocelae  12. 

euterocelicus  13. 
t  entlieatufl  65. 

epaphaeresis  12. 

epidipiüs  16. 

epi^ramnia  11. 

epintolaris  53. 
t  eschatocolliouU. 

escnlentufl  56. 
t  esuritor  36. 

excalciatiiB  81. 

exco^tare  81. 

exheredare  81. 

exhilarare  81. 

exitiosus  55. 

expulsare  80. 

extemporalis  53. 

fasciatuB  64. 
febricitare  80. 
fellator  37. 
ficetam  41. 
iidiculae  78. 
FloraliciuB  67. 
foliatom  65. 
f ringilluB  43. 
fumaria  52. 
fututrix  38. 

gab  ata e  49. 

galbinuB  60. 
t  galbinatUB  65. 
*  galericnliim  76. 

galliambos  10. 

gauBapinae  20. 

gelasinuB  24. 

gerres  50. 

gestatio  39. 

gestator  36. 

ginnus  15. 
t  glabraria  51. 

glaudiüae  78. 

glancina  13. 

Oraecolus  76. 

graphiarinm  51. 


Gratiana  57. 
gratulator  34. 
gulosos  55. 
gnttatUB  64. 

habitator  37. 

haediuus  59. 

halter  21. 

haphe  21. 
t  harpastum  21. 

he  Iciarii  51. 
t  Helicaonius  29. 

h  emitritaeoB  13. 
t  hexaclinon  17. 

hexaphorum  18. 

bonorificoB  74. 

hospitalitas  41. 

hydrocelae  12. 
t  hysterica  13. 

t  lantheus  (?)  30. 

iauthinuB  20. 

icbneumon  15. 

ilicetum  41. 

indecenter  83. 

inenarrabilis  73. 
t  inevolutus  73. 

iuexplicituB  73. 

infantaria  51. 

iuteriungere  81. 

invitator  34. 

iota  8. 

t  lagalopex  15. 

lalisio  46. 
t  Lampsacius  29. 

lanista  49. 

Laurentinus  59. 

Layicanus  57. 
t  lecticariola  77. 

]  e  m  m  a  9. 

LemniacuB  30. 
t  LeuconicuB  61. 
;  t  leucophaeatns  65. 
I      libidinari  78. 

lichenes  13. 


90 


LingonicQs  61. 
locarii  52. 
locellus  76. 
lodice8  oO. 
l^mentum  40. 
Lucauica  61. 
ludia  44. 
lygdo^s  22. 

[malchio]  42. 
malleator  35. 
Mamertinus  59. 

*  mamillare  54. 
maiinnli  75. 
Marcel liannni  58. 
Marsica  61. 

in  astiirbari  8li. 
t  luastnrba  tor  35. 

inattea  16. 
t  Mauru8iac\i.s  81. 

luelandrya  16. 

*  niembra  1)6118  6(). 
iuerid]anu8  57. 
metruni  11. 

t*miin8tratoriu8  69. 

minnt^al  43. 
t  Minyus  31. 

lu  i  8  M  i  c  i  11 8  67. 

iiiiäsiu  39. 

Mithridaticn8  27. 

nionanlos  11. 

m  ö  r  i  0  42. 

motor  35. 

ra\ilti8oniis  72. 

municipali8  53. 
t  Myrinns  31.  86. 
t  myxa  18. 

uarthecia  13. 
t  nauculari  79. 
negotiari  79. 
uegotiator  37. 
Neronianii.s  58. 
N  i  c  e  r  o  t  i  a  I1 11 8  58. 
nitrattu)  65. 

*  nivarins  52. 


nomenculator  37. 
notarius  52. 
noimnulariiis  52. 
nupturirc  79. 
Niirsinus  59. 
nntritor  3(>. 

octaphonim  18. 

ofellae  76. 
t  ollaris  53. 

oiiocrotalus  15. 

ophthalroiciis  12. 

Opimianns  57. 
f  orcinianus  58. 

0  r  t  h  o  p  y  g  i  II  in  25. 

oryx  15. 

oscitÄtionea  39. 

oxygarnm  16. 

paeiinlati  64. 
t*palathion  16. 

pa]lio]atn8  64. 

paluiatiis  64. 

palux  45. 
t*panaca  45. 
f  panarioliim  76. 

Paiinonicii8  61. 

parap.sia  17. 
*  parazoniuin  26. 

]^art]i6nianii8  56. 

Patrenais  62. 
t  Patrociianna  58. 

))eciiniosiia  55. 

pddiculoana  55. 

peusio  39. 

perfricare  81. 

IMjrfrigeacere  81. 

perinania  73. 

I)erroade8cere  81. 
t  Perm 68  81 8  32. 

pernere  82. 
t  peroaculari  82. 

perridiculua  73. 

perticatns  64. 
t  pertricosiia  55.  73. 

petaao  42. 


Petilianus  56. 
t  pexatus  65. 
t  PhalantinnsBl. 

phasiana  57. 

phiala  17. 

phrenesM  13. 

phthisicns  13. 

Piceutiniu  58. 
t  pingniarius  51. 

piperatn«  65. 
t  pipinna  46. 
t  pityoue«  14. 

plagiariiia  52. 

platanon  15. 

plorator  35. 
t*polymyxo8  18. 

p  ö  1  y  p  o  s  u  8  55. 

poppysmata  25. 

popnlatrix  88. 

portio  39. 

praetatio  39. 

pr  aelegere  82. 

praetoricius  fi7 

pragmaticna  23. 

prasinua  21. 

procacitas  41. 

proxeiieta  23. 

pailothniDi  12. 

pugio  39. 

puleiiim  50. 
♦  puinilus  70. 

puatnlatum  f)4. 

p  11 1  i  d  u  1  u  8  77. 

t*qiiinquepedal    43. 

71. 
quin  quip  lex  72. 

Raveunas  62. 
reatus  40. 
t  r  e  f  i  b  11 1  a  r  e  82. 
regiihia  75. 
resina  14. 
resinatus  64. 
R  h  6  n  a  n  11  s  o7. 
rhonchi  25. 


91 


t  i  n  m  16. 
tat  rix  35. 
ciiloH  75. 
tus  64. 

batariae  51. 
tus  53. 
naudra  15. 
ins  52. 
ator  37. 
ata  tri  X  36. 
dapila  46. 
»rophagere]  6. 
iouychatus  65. 
malicius  67. 
tanus  69. 
Iptorinm  69. 
Ml  11. 
la  10. 
la  22. 

citator  35. 
*ii«  15. 

lario]ii8  76. 
lifnltui)  73. 
tari  79. 
kHiis  71. 
snarios  52. 
ticiauns  56. 
iiauiciiH  61. 
tertiolnin  75. 
ma  8.  18. 
inens  6<). 
la  49. 
Ion  20. 
rat  US  (hK 
tor  36. 
bn  22. 


s  0 1  e  r  i  a  25. 

specularia  53. 

splenia  13. 
t  8pleniatii8  65. 

Spoletinus  59. 

spoliatrix  37. 

spondylns  16. 

»tatera  19. 
*  stibadia  18. 

Stigma  25. 

stilla  50. 

stolatus  64.  87. 

stmciilis  69. 

stmctor  38. 

subligar  43. 

sublnere  82. 

siibnotare  82. 

siibnla  50. 

.sncinns  60. 
t  sndatrix  36; 

äiilphiiratus    ()5. 
t  Siiminoeiiiiiin  71. 
t  Snmmoenianiis  57. 

sjmplegma  25. 

syiithesis  17.  19. 

talio  39. 

tegeticula  76. 

tetrasticha  10. 

theatralis  53. 

thermae  21. 
t  tbermuiae  75. 

tisana  16. 
t  togatuli  75. 

Tolosas  62. 

toraacla  50. 

ti)iiientnm  40. 


1 0  in  u  8. 10. 

tractatrix  36. 
(t)traga8  24. 

transtiberinus  73. 

trieteris  26. 
t  trifilis  73. 

Trifolinus  59. 
t^trigonalis  54. 
t  trinoctialis  53. 
t  tropa  26. 
t  tropis  24. 

tubi  50. 

Tyrianthina  20. 

VardaicuB  61. 
vatias  70. 

♦  ndones  50. 

t  Velabreusit  62. 
venatio  39. 
venetns  69. 
veredus  45. 
vemnia  76. 
vertragns  44.  45. 

♦  verveciiius  59. 
vexatio  39. 
virilitas  41. 
vispÜlo  47. 
Vitelliani  57. 
vitifer  74. 
umbella  78. 

u  r  b  i  c  ü  8  62. 
vulturiniis  59. 

xeiiia  25. 

Kelotypus  23. 


Typis  expreMerunt  Xaretske  et  NsertiB,  Trebnttiae. 


BRESLAUER 
PHILOLOGISCHE  ABHANDLUNGEN. 


VIERTER  BAND. 


DRIHES  HEFT. 


SÜPPLEMENTA 


AD 


PßOCLI  COMMENTAßlOS 


IN  PL&TOMIS  DE  RBPUBLM  LIBROS  NUPEB  M&ATOS 


EDIDIT 


RICARDUS  REITZENSTEIN. 


BRESLAU. 

VERLAG  VON  WILHELM  KOEBNER. 

1889. 


SÜPPLEMENTA 


AD 


PROCLI  COMMENTARTOS 


IK  PLATONIS  DE  REPD6LICA  LI6R0S  NDPER  7ULGAT0S 


EDIDIT 


ßlCARDUS  REITZENSTEIN. 


BRESLAU. 

VERLAG  VON  WILHELM  KOEBNER. 

1889. 


GUILELMO  STUDEMUND 


s. 


ijongratulaturus  tibi,  vir  amplissime,  qui  per  quinque  iam 
astra  philologorum  studia  auxisti  et  oraasti,  cum  circumspicerem, 
lum  quod  et  ipse  licet  parvum,  licet  non  „victurum"  munosculum 
)flFerre  tibi  possem,  incidi  in  Prodi  philosophi  librum  et  gravitate 
iententiamm  et  iniqua  qua  usus  est  et  ntitur  fortuna  insignem, 
jommentariorum  dico,  quos  ille  in  Piatonis  de  republica  libros 
»cripsit,  partem  alteram,  quam  uno  codice  Vaticano  graeco  2197 
lervatam  nuper  publici  iuris  fecit  Joannes  Baptista  cardinalis  Pitra 
n  Analectis  sacris  et  classicis  Spicil.  Solesm.  paratis  tom.  V.  qui 
luidem  liber  meministi  quanto  cum  ardore  ab  utroque  nostrum 
(xceptus  Sit,  quam  saepe  sermonibus  nostris  quasi  ansam  praebuerit. 
led  me  paucos  locos  in  codice  corruptos  emendare  conantem  retinuit, 
[uod  sciebam  paucorum  hominum  doctorum  in  manibus  hanc  editio- 
lem  esse  eamque  ipsam  ab  inlustri  illo  viro,  qui  gravi  ssimi  morbi 
onginquitate  confectus  nuper  decessit,  non  ita  ut  ipsum  optasse 
)utes  absolutam  esse,  itaque  parvulam  illius  operis  partem  ad  fidem 
ipographi  ab  Angelo  Maio  olim  summa  cum  diligentia  confecti 
Yat.  lat.  9541),  quod  utinam  nosset  Pitra,  editam  tibi  mitto;  quo 
ipographo  cum  Pitrae  editione  collato  plerumque,  quid  in  codice 
criptnm  sit,  facili  opera  agnoscitur.  quod  ubi  minus  patebat, 
itriusque  viri  lectiones  litteris  M  et  P  signatas  apposui.  ubi  litteram 
ll  solam  invenies,  Pitram  nihil  dispexisse,  ubi  nihil  additum  erit, 
psius  codicis  vestigia  me  premere  scito,  etiamsi  editio  princeps  alia 
radat.  nam  quamquam  aeque  de  meis  curis  nx  iudicabit,  qui  illam 
lon  inspexerit,  hoc  tamen  a  me  impetrare  non  potui,  ut  enumerandis 
is  locis,  in  quibus  virum  illum  optime  de  philologorum  studiis  meri- 
um  errasse  confido,  lectores  retinerem.  hoc  unum  commemoro 
[uatemionum  ordinem  ab  eo  non  recte  me  iudice  restitutum  esse. 

Codex  enim  Yaticanus   igni  aegre  ereptus  in  singulos    olim 

äsciculos  dissolutus  iacebat,  qui  non  ex  rerum  ordine,  sed  ut  quis- 

[ue  casu  se  offerebat,  ab  operario  indocto  coniuncti  et  denuo  in 

ibri  formam  redacti  sunt,  genuinus  autem  rerum  ordo  recuperatur 

1 


cum    ex   indice   codici  Mediceo  (Laur.  plut  80,  9),  hoc  est  priori 
totius   operis  parti,   praemisso   tum  ex  antiquis  numeris,  quos  in 
nonnullis  quaternionibus  egregie  dispexit  Malus;   nam  Pitram  Ms 
in  rebus  minus  felicem  dixeris.  qui  cur  a  codicis  ordine  recesserit,  cum 
illam  liehaaav  eig  tov  ev  JIoliTeiif  (lib.  VIII)  loyov  xüv  3Ioiaiüv  com- 
mentariis  in  decimum  librum  scriptis  postponeret,  parum  intellega 
idem   vir  doctus  semel  etiam  in  ipso  commentario  ad  decimi  libri 
mythum  pertinente  rerum  ordinem  non  perspexisse  videtur,  cum 
fasciculum,  qui  constat  e  foliis  25 — 32  (ut  nunc  numerantur),  post- 
poneret  duobus  illis,  qui  folia  1  —  16  continent.  nam  in  folii  25  initio 
exponitur,  cur  multae  eodem  tempore  animae  ad  daemonium  locum 
accedere  dicantur;  deinde  de  ipso  illo  loco  fusius  agitur.  quibus 
verbis  optime  continuantur  ea,  quae  in  folio  63  legimus,  ubi  Proclus 
cur   omnes   animae    daemonium  locum   transire   cogantur   et  cur 
multae  una  illuc  perveniant  pluribus  enarrat  respicit  enim  Platonis 
locum  p.  614  B:  ecpr]  de,  ejteiörj  ov  hißrpfai  xriv  ipvxi]v,  Ttogeveadtu 
/uera  noDMfv  xal  äq^inveiad-at  a(fäg  eig  totcov  riva  daifxoviov. 

Ipsa  Prodi  verba  adscribam,  quo  facilius  intellegatur  folium  63 
continuari  folio  25: 

fol.  63  V.  del  yoQ  ro  Of.ioiov  ttclv  (piQead'ai  TtQog  to  o/äoiov^ 
vinav  di  ev  zalg  nivr^aeac  ro  Tckeovexrovv  '  war  elxoTwg  Ttogeve- 
ad'ai  leyeiv  ^er  dXkwv  eig  tov  daif.i6viov  xonov  VTteq  yfjg  ona, 
xav  Tiveg  avTwv  a^iwg  wacv  ßeßiwxvlai  riov  vtto  yr^g  dixaatr^QicJv. 
?}  yoQ  zdoig  ineivwv  OQßyofjevwv  tov  diyLtjg  Tvxeiv  Ttaacov,  ly  di 
d^ia  TtQog  TOV  olneiov  i'Xxei  tlXv^qov  eyuxOTrjv.  yiveoS-ai  piev  ovv  xat 
TOtTO  Ttid-avov  xal  afja  nkeiovg  ipvxctg  aXlag  i^  aUiwv  Toruov  dg 
TOV  öinaOTinov  T6710V  avvTQexeiv,  äneq  o\  avroi  dixaOTai  Ttaaaig 
diAa^ovacv.  ovdev  de  d'av/.iaoTov  tov  ^Hqo  /Aera  Tiokküv  TtoQevea&ai 
ipvxiifv  (eTi  iLtä^lov  laiog  twv  ev  T(p  (avTi^)  noXeia^  TerelevTfjxotbnfy 
ovg  xai  öiaqfd-aQfjval  cpi^aiv  6  fiv&og  did  ttjv  ovttv  TceQtaTaatv) 
exßeßr^xviwv  cltto  tiov  Oionaxwv  xai  6f407ta&cdv  ällrjlaig  ovaiiv  tai 
piera  ttjv  TelevTtjv  awayekal^oideviov  akkr^laig  xai  xoivr^v  tijv  o^fiijv 
eTtl   TOV  TOJtov  TOV  öiY.aoTi'KOv  TtoiovfAevojv  —  xofi    Ttjg   iGTOQiag 

fol.  25  r.     TOVTOig  ^aQTVQOtai]g  *  le   I   [yei   yciQ] 100 

eig  TO  avTO  Ttaawv,   xai  yctQ  [ev  TOig  Ttoleiiioig] 

a^a  Tivwv  OTtokofjevwv  xai  ev  vavayiwv  mal  iv  txoXbwv  Tunaaei- 
a^eiawv  moivaig  (pd^oQalg  wcfd^rflov  dyekac  i/;t^e5v  Tiaiv  tüv  %a 
avTa  Tiad'ovawv  drcayyelkovoai  Tag  eavTwv  av(X(po^dg  TÖig  7t(0- 
OTvxeoiv  avTalg  yevo/devoig, 

El  de,  log  ev  0aiöwvi  (p.  107  D)  fiefia&i^xa^evy  oixl  tüv  x^vküv 


al  OQ^al  pLOvoVj  aXkä  xal  oi  kaxovreg  avzag  dyovai  daifjoveg 
'Kivovvreg  exaazrjv  Etp  ov  du  totcov  il&eiv  {wate  xal  olov  cwto^a- 
Twg  (piq^ai^ai  xat  aTtQOCLiqeriag)  ^  e^oi  av  nal  zccvTr]  tcoXItjv  6  tov 
^Hqog  loyog  aXTJ&eiav. 

IdXka  zig  6  dai^oviog  ronog  iativ^  xrA.. 

In  seqnentibus  Proclus  fusius  de  illo  loco  daemonio  verba 
facit,  deinde  de  quattuor  hiatibus,  quos  ex  illo  porrigi  dicit  Plato; 
quae  continuantur  folio  primo,  unde  novi  fasciculi  initium  oritur. 
deinde  in  secundo  eiusdem  fasciculi  folio  ad  proxima  Piatonis 
verba,  quibus  ipsum  iudiciiim  describitur,  pergit.  verumenimvero 
haec  infra  ipse  videbis  et  quam  saepe  in  foliis  1—16  Proclus  ad 
folia  25—32  respiciat  intelleges. 

Addo  eidem  fasciculorum  ordini  etiam  eos,  quos  Mains  dispexit, 
quatemionum  numeros  respondere.  nam  in  initio  eins  qui  folia 
56—63  complectitur  fasciculi  Mains  videre  sibi  visus  est  aut  ^J  aut 
M,  in  folii  25  margine  superiore  ^E,  ubi  tarnen  Pitra  ^Z  legit. 
sed  neque  M  neque  ytZ  numerum  recte  stare  ea,  quam  infra  ex- 
hibui,  ostendet  quatemionum  computatio. 

Prior  integri  codicis  pars,  Mediceum  dico  librum,  olim  viginti 
quattuor  quatemiones  comprehenderat,  de  quibus  tres  fasciculi  et 
dimidius  interciderunt.  altera  pars,  Yaticanus  scilicet  über,  qui 
etiam  in  fine  mutilus  est,  in  initio  quattuordecim  foliorum  iactu- 
ram  passus  est,  cum  totus  quatemio  KE  et  tres  fasciculi  Kg  partes 
eodem,  ut  puto,  incendio  consumerentur,  quo  reliquorum  foliorum 
partes  superiores  passim  laesae  sunt,  ultima  duo  folia  quatemionis 
Kg,  quae  prima  sunt  huius  partis,  nunc  numeris  151  et  152 
signata  sunt. 

lam  videas,  quaeso,  tabulam  (pag.  4),  in  quam  quas  aut 
Mains  aut  Pitra  dispexit  quatemionum  notas  recepi;  reliquos 
fasciculos  arabicis,  quas  dicunt,  litteris  signavi. 

Addo  nostrum  hoc  specimen  continere  codicis  folia  25  r  16— 
32  V.  1  r— 12  V  5,  quibus  respondent  apud  Pitram  paginae  37,11 
—43,21.  23,29—33,13. 

Yaleas,  vir  amplissime,  legasque,  si  quidem  etiam  talia  legere 
dignaris,  feliciter. 

Scribebam  Vratislaviae  die  8  mensis  Febraarii. 


'S. 

et" 

b3 


ii 


*.^  ^  <. 


3? 


5»  CO  CO  CO  00  ^.  e.  B.   W   WCOQ'T^i'^W 


k 


93 


N 


PS 


CO 
CO 


00 
Ol 

I 


•4 
-4 


Ol  00  00 
CO  ^J 


tO   I—IH^I— 1|— IH^C^QO 


I 


O^  4^  00  CO 
►f^  00  C?i  "4 


CO  00 


I  I  I  I  !  I  I  I  I  I  I   I  '   M   I  I     I 


^3  H^ 


CO 

to 


^  O^  00  o 


H-  H^  00  CO  c:  ^^ 
»f-  CO  ro  Od   CO  00  rf^ 

CO  ^  Od 


00  cn 

I  I 


I  I 


(-*   H^  O  C;i  00 


00 


CO 


i? 


0C>f^00t0H-OOC00C-<l^J05C;iÜirf^C0C000»-*      00^J-4OiC7'C7«rf5w 
0000rf^Ci-<lC0OC0üi00»-*4^^J»-*00O00-4»4C0i-*-4C0C0C^COl— ^co 

CO»-*cO'-^»-*00COCOCOCOCO00t-»CO»-*COOirf!k.cjl»-*'— ^CO^^COCOIND»-» 


CO»-*|  OOCX)COÖOO>f^^3»-*Orfi'COCOCO 

M  I  i.1  M   I  I  I  I  I  I      I  I  I 

coi-*»-*co^^»— »»-*»-*cooo*a-<iOic;ic;ioocooocö-^j 

COrf^>^>^COh-»OOCOÜiOO»-*>f^-4i-^«<l  O  " 
»-*    C0O'<lH^»-*0000*^C005OC000    00 


I  I  "f 

>^  CO  »—»  CO  $»  I 


p;;  Wt  w^r- j^-.j^j-  -^  w  tO  CO  00    ^P 

" 00 

00 


•4 

t 


00 


I  I  I 


K-  H^  H-  05  O»  C 
00  ^3  -^l  Üt  CO  H^ 

J^i^i^ooloT- 
^-  CO  H-»  00 

00  CO  Oi 


o 

3 

o 


CO 


CO 


CO 
•4 


H^   H^  Ül  Ol 


I  I 


CO 
00 


CO 


I— ' 
CO 


05 


00  •<I  ^ 

^  00  o 

«•    .^    «« 

CO  00  »—» 
CO  00  00 

I  I  I 

CO  00  "4  CD  CD  ,-  .^ 

■<l  »4  00  00  0°  Cß  oo 
'•'•«•   et-  '^  e^  c* 

Cn  CO  00 

CO  00 


CDCDCDCDCDCDCDCDCDCDCD 

CDCDCDCDCDCDCDO(D_ 
GQOOOOQOGQGOGOr 


Ol  rf^  »f^  00  CO 

CO  Ol  »f*'  rfs»'  05 

00  ^^  00  CO  •-» 
H-  I      CO  CO 

I  i,^  I  I 


to 


Ol 

I 


o^  c^ 


Oi  00^  »^  00  ÖD  g^  tO  - 


^3 

CO 


S.a5 

c  c 

o 
SD  3. 


9 


2. 


PI 


Bespielt  in  subsequente  parte  commentarii  Proclus  baec  Pla- 
tonis  verba  e  narratione  Eris  Armenii  desompta  (de  rep.  X  p.  614 
B— E): 

^Efprj  de,  eTreidfj  ov  sxßijvav  Tijv  xf/vx^jv,  TiOQevead'aL  (XBxa  nok- 
AcSy,  Tuai  aqunvBiad'ai  aq>ag  elg  totzov  nva  dat^oviov^  iv  (j)  trig 
re  yijg  öv  elvai  xäaixctta  ixoixiv(o  aXhfjXoiv  aal  tov  ovqovov  ctv 
iv  Ttp  av(a  alla  TuxrcnrriTCQV.  dvTUxatag  öi  /Aera^v  rovriov  na&i]-' 
oS^aif  ovg,  STceidi]  diaöiTuxaeiav ,  Tovg  (xiv  dmalovg  xeXeveiv  tto- 
Qevead^ai  Tijv  elg  de^idv  re  nat  av(o  öia  xciv  ovgavov,  arjfieia  ne- 
QiäipcevTag  raiv  dediwxa^ivünf  iv  t(^  n^oo&ev^  zovg  di  adinovg  ttjv 
elg  aqiaTeqav  te  yuxt  xdnoy  exovxag  tuxI  rovrovg  iv  rtp  oniaS-ev 
OTiiieia  TtdvTOiv  (ov  enqa^av.  kawov  de  TtqoaeXd'Ovtog  elftelv,  ort, 
öioi  ctvTov  arfyeljov  av&QoiTtoig  yeviad'aL  tüv  hmäy  mal  öicnnekevoivzo 
Ol  äxoveiv  re  xai  d-eäaS-aL  Ttavra  ra  iv  rcp  TÖTtiff,  oqav  drj  rarrj 
fiiv  xa^'  kxdreQOv  to  xaü(ia  tov  ovqccvov  re  wxl  rfjg  yijg  amovaag 
rag  xfwxotg^  ijteidr]  avtalg  diTUxad'eiri  ^  xccra  de  tw  eriQU  ix  fiiv 
rov  ävievav  ix,  rrjg  ytjg  pieatag  ccix^tov  ze  xat  xöveiog,  ix  de  tov 
ereQOv  xazaßaiveiv  eveQag  ix  rov  ovQavöv  xad'OQag'  xal  rag  ael 
ä(pixvovfiivag  äoTteq  ix  TtoXlijg  TtOQeiag  q>aivead'ai  ipieiv^  xal 
aafiivag  elg  rov  lei/4iova  dvuovoag  olov  iv  TcavrjyvQeL  xaracxr}' 
vaa&ai. 


fof  **26  r  IdXkcL  Tig  6   daifiovioq  TOTtog  ioTiv,  eig  ov  rj  acpi^ig;  um  u 

6  avTog  ioTiv^  ov  xai  6  iv  roQyitf  (524  A)  Hyei  /Atd'og^  dixdttiv 
710V  <pt]aiv  Tcal  enelvog  ev  T(p  leijÄuivi  tbv  Mivw  nat  tov  ^Pada- 
fACcvd'W  xai  Tov  ^iaxov  tqitov  iv  ttj  TQi6d(p;  yuxi  el  6  mtog 
bxoTtog  V7t  a^(pOTiQO}v  Xiyevai  tüv  ^vd-cov,  7t üg  alXrikoig  o\  dita- 
atal  av/jßaivovaiv ,  al  tjQw'ixai  \pv%ai  rolg  daifioaiv;  6  yaq  toi 
dainovLog  roVrog  a/ro  tcDv  daifuoviov  i'xiov  rrpf  7tQOor)yoQiav  elg 
dainovag  iomev  ava7C€^7teiv  Tovg  dimaCofiivovg, 

'Ott  piiv  ovv  ov  Ttdvra  7tdvTeg  o\  7ceqi  Tt5v  Iv  ^!/iidov  /av^oi 

10r(p    nXdriovc   7zoii]S'€vt€g   hcdiddaxovaiv ^    drjXov.   6   fxav  yaQ  tovg 

dtnaoTCtg   Itz    airvwv  xrjQvrrec  tojv  ovo/jdtwv,   wOtcbq  6  hf  Fo^l^f 

^Tj&eig,     6    de    tov    t67T0v    q>Qd^€L    diacpegovriag,     üa7ieQ    oöb  o 

fxvd^og  {ev  FoQyiff  ixev  yaq  UQrjfiai  Toaovzovy   ori  ömdKovaiVy   \ 

foi.  25  T.     [ajvj    /4efiad'i]iiafiev   dQ[Tio)g    za    ovoficcra,    kvvavd-a    de]    ovrog  o 

15  TOTTOg  ovc  iiieTa[^v  yrjg  eOTi]  xai  ovqavov  XeXexrai  oaq>iog\  o  ii 
xa  ^rjfiaTa  rijg  ^lurjg  xat  TOvg  Ttata^iovg  i7t€iidcrjy€lTai  rovg  mo 
y7]g,  üa7teQ  6  ev  OaiöwvL  (p.  111  D  e.  s.).  7tdvTa  de  Ofiov  t^  v(p 
avlXaßovreg  ^^Ofiev  vovg  diTuxatdg,  tov  t671ov  twv  dixaanov,  tag 
Xij^eig   zag   vjt     avxüv   d<foqiQ,o\ievag.      l^Xka   ta    fuev    elaav^ig 

20  ^i]ri]0o/4€v  fjiiieig'Tov  de  dfj  zoTcovy  ov  e^vfxvrjoev  ev  zoXg  Ttqoxu- 
ixivoig  dai^oviov  elTtwv,  zlva  del  (pdvai,  TtQog  ^fiag  avrovg  iiTKn- 
fiev,  Novfjijviog  juev  yccQ  to  TiivzQOv  elvai  q>rjaiv  zovvov  tov  te 
x6o/4ov  Tcavrog  xai  rrjg  yrjgy  log  fxeva^v  fiev  ov  tov  ovQavov,  juerafr 
de  Y.ai  Ttjg  yT]g  •  iv  (p  xadija^ai  TOvg  dmaOTCcg  xal  7caQa7reiÄ7teiv  tag 

2bf.iev  elg  ovqccvov  tüv  xpvxwvy  zag  de  elg  tov  vtvo  yrig  totzov  tai 
zoig  exel  TtozafAovg  *  ovQavov  piev  zrjv  dTclavfj  leycjv  Tuxi  iv  zartri 


2)  6  avros]  cod.  ovTog 

14)  in  initio  fol.  25  v.  M  dispicere  sibi  videbatur  ftenad'f^fuva  7va^  .... 

17)  cod.  omittit  6 

18/19)  P  xai  J,7]^si9  M  T«fe  Xfi^is 

19)  cod.  eh  av^'te 

23)  ftiv  ov]  cod.  /itiPor 


dvo  xdaiAcna^  rov  aiyoy.iQ(o  xai  zov  tuxqxIvov,  tovtov  fiiv  nux&odov 
xdcfÄa  T^^  eig  yiveaiv^  avodov  de  inelvov,  norafiovg  di  vno  y^g 
Tag  TiXaviOfxivag  {dvdyei  yag  eig  zavrag  rovg  TtozafAovg  ymI  avrov 
Tov  TaQTaQOv)'  nat  akXr^v  Ttolkrjv  ifcecadyuv  TegaroXoyiav,  7ir]driaeLg 
T€   tf.fvxiov  drto   Tiav  tqotiixüv  ifct  za  larj^CQivd  nat  oltco  zovziov  5 
Big   zd  ZQOTcind  xal  fxezaßdaeig,  ag  avzbg  Ttrjdwv  ijii  zd  nqdy- 
fiiaza  ijezaq)€Qei,  nat  avQqdrtziav  zd  IlkazioviTid  ^rjfiaza  zoig  ye- 
ve&kiaXoyi7cöig  yuxt  zdvza  zölg  zeXeazi'üöig '  fia^vQOv/ievog  züv  ovo 
Xaofidzcüv  nat   zrjv  ^O/Lti^v  7toir}Oiv  ov  piovov  Myovaav  (Od.  13, 
110 — 112)  zdg  fiiv  nqog  ßogiao  nazaißazdg  dv&QoiTroiaiv  odovg  |  10 
[ag   qnriOLv  eivai    did   ycagnivov   nat  zr^g  yeveaeiog]  dTtozeleazindg'     'oi.  26  t. 
[zdg  d*  av  nqog  vozov  elvac  d^eiazigagy  di]  wv  ovn  [eaziv  dvdgdaiv 
iaiQXBod'aLj  dd-ctvdzoig]  di  ^övoy  [nat  d-eiaig  ipvxaig,  zdg  dt  alyo- 
neQCj'  ojydg  aiyoneQwg  dvdyiov  zdg  xpv[xag  dia]Xvei  /jev  avzcjv  zrp^ 
iv  dvÖQaai   ^(oijv,   fidvrjv  di  zrjv  d9dyazov  eladex^zai  nat  d^eicnrlb 
ov  zavza  6*  ovv  fidvovy  dUd  nat  rjkiov  icvlag  vfxvovaav  nat  dij/Liov 
dveiQCJv  (Od.  24, 12),  zd  fiiv  ovo  zQOnind  K({jdia  nihxg  '^liov  tcqo- 
oayoqevaaaav^  d^fiov  di  oveiQwVy  äg  q>r)aLv  enetvogy  zov  yahx^iav, 
nat  ydq  zov  llvd-ayoqav  di    aTtOQQifviov  ^'Aidrjv  zov  yaXa^lav  nai 
zoTtov  tlrvxojv  aTionaleivj  log  ensi  awia&oviievtav  dio  nagd  ziacv^ 
e^eaiv  ydhx  aTtdvdea&ai  zoXg  d'eolg  zölg  züv  xfwxfSv  na^d^aig, 
nat  zwv  Tteaovaiov  elg  yiveaiv  elvai  ydhx  zfjv  TtQoizrjv  zqofpTqv.  zov 
di  dtj  nXdziova  did  fiiv  züv  xacTjUcrrcüv,   wg  uqrfcaij  drjXovv  zdg 
dvo   TtvXagy    did   di   zov  (pwzog^   o  dtj  avvdeaijiov  eivai  q>Yjai  zov 
ovQavov,  zov  yaXa^iavelg  ov  dviivav  di   rj^egiov  dvonaidena  Ta^25 
ifwxdg   dnb  zov  zotzov  Z(Sv  dinaazwv '  rpf  di  6  zonog  zo  nivzQOv. 
ivrevS-ev  zoLwv  aQXO^ivrpf  zrjv  dwdendda  zeXevzav  elg  zov  ovgavov, 
iv  5  zo  nevzQOv  elvai,    ztjv  yr/Vy    z6  vdo)Q^    zov  diQa,    zdg  kiczd 
TchxvtDfjLevagj    ctvzov   zov  aTclavfj  nvnXov,  eivai  <f  ow  zd  zqoTtind 
^(pdta,  zd  xff^jWOTo  T«  dcnloy  zdg  dvo  Ttvlag  ovofiozi  diacpiqovza^ 
^ovov,   nat  TcdXiv  zov  yahz^iav^  zo  gnog  zo  zfj  i^tdi  7tQ0O(peqig. 
zov  drjfAOv  zwv  oveiqwv  zavzov.   ovelqoig  ydq  dneinaCeiv  zdg  dvev 
oioiAOTwv  tpvxag  nat   dilod'i  zov  Ttoitj  \   [zi]v] foi.  «e  t. 


4)  ytoXXrjv  in  margine  codiciB  additur. 

10)  ßogiao]  cod.  ßoQiag 

11)  nTioTBkeCTixdg]  M  aTtoTeXsajae 

15)  P  primum  dv  avd^orr^ri  . . .  ^on^v,  iteratis  CUlis  ^*'  dvd'pojTtorrirt  t,cor]v. 

23)  cod.  a;frta/i«Tö>v,  correxit  P. 

24)  cod.  om.  fr^ai  cf.  Bep.  616  C. 

27)  P  dvodcxaSa,       M  dvcodexdSa 


Typis  eipresserunt  Xaretske  et  Naertin,  Trebnitiae. 


9 

xafi€v,  ei  öi  del  xavva  TCQoaiead'at.,  juovog  de  6  ald-ijQ  v7to  tov 
ovQovdv  wv  xi'^i^  TitQiqqel  trjv  ytjv  oltjV,  ovrog  ioTiv  6  daifjovioq 
TOTcog,  iv  oß  xai  ol  dmaarai  Tuxd'i^^evoi  /Lteta^v  yrjg  aal  ovQavoVy 
Tuxl  f]  TQiodog  avTT]  luv  ipvxüv  yuxi  iy  awaqirj  twv  xaOfjLoctwv  tc5v 
Te  eig  y^v  Teivovrcjv  xai  twv  elg  ovQavov.  all*  ozav  fiiv  -^alijtai  5 
TQiodog,  eig  Tag  Tqinlag  avdyexai  ^uTixag  odovg  Tc5y  ifwxtov,  Ttjv 
üg  TU  oKQa  Ttjg  yr^  efiöaifiovaw  ovaav  &eoetiov  (Phaed.  111  A),  r^ 
eig  TOV  vTtoyeiov  totcov  xolaCofdivwv  ovoav,  tt^v  eig  yiveoiv  apicpdiv 
fieaoTYjra  avfiTrlfjQOvaaVf  rj   aal  alXtog  ttjv  ovQCcviav,  tt^v  xd'Oviav 

Tr]v  VTCOX^oviav,  ag  r/  di'KaaTLxr]  tpr^cpog   \ 10  foi.  a?  v. 

105 oa  eig  Ttp^  fiearjv Ttoivrjg  a^iag 

öia   TOV    ^ 1^^,    OTi    av   diä    twv   TCTTaQWv   Hyr^Tai 

Xaafidrwv  ytocvov  arjf.ieTov,  diitlag  a(p    ....  exet  Irj^ewg 

odovg,    ovQoviav   xal   ;f5'0viai',    xat   difclag  mad^odwv  eig  yeveaiv, 
TiOTcc  dinTjv  eyuxreQOJv  anorelovfiivwv.  xat  yoQ  ai  Irj^eig  6^/^OKrail5 
TTCfg'   avTwv  TUXL  oLTt    htzivwv  ug  TYjv  yeveaiv  avd-ig  odol  yivovtai 
fieta  Tag  TteQiödovg,  ag  atfWQiaavTO  ineivoi. 

To  (xiv  ow  TOV  daif.i6viov  totvov  dinaOTiTCOv  elvai  totcov  a7co 
rc5v  iv  T(pde   t^  fjvd^qß  yeyQa/4fAevwv  dr]lov,   acfiYvela^ai  q)dvTog 
aiTOv    fjieTa    nolXwv    eg    Tiva    daif^oviov   totcov,    diyMOTag  (Je   ev20 
avT^  xa&ria&ai,  to  di  (xrfiev  tovtov  dia(piqeiv  r^g  tqioöov  tov  iv 
roQyi<f  fivd-ov  fjnag  diddoneiv  qr^aofiev  •  iv  yoQ  ttj  TQi6d(iß  na&tj' 
ad'ai  (ftjaiv  iyceivog  Tovg  dixaCTag.  ei  de  ixeivog  yuxi  tov  leif.iwva  Ty 
TQiodip  avvfixpev  eiTtwv  iv  t(^  lei/jwvi  öiTuiteiv  avrovg  iv  ttj  r^todr^, 
TcavTi  driTtov  yvwqifxovy    oti  to  TQia  tov  ovtov  dr^löi  tov  xoa^ov^ 
TOTtoVy  6  öaifioviog,   rj  TQiodog,  6  lei^wv.  fiera^v  de  ovqccvov  xai 
yfjg  6  dai/AOViog,  wOTe  Tcal  rj  TQiodog  xai  6  leifuiv,  6  di  ai&i^Q 
ioTi  fiovog  äfAipolv  ixiaog,  tog  dideixTai  diä  tcuv  iv  0aidftiy4  (109  C. 
seqq.)  yeyQapiixivotv  ^  ov  Tivog  yrig,  alla  tT^  oliqg  vn9q(tp%hafikivQ^ 
%ai  TOV  ovQavöv  navTog  VTCoßaivwv  *  8i6  xal  aitiarai  TOvg  nciXoig  9^ 
eig  TOVTOV  ayovtag  ai&eQa  mal  ovqovov.  eoTiv  aQa  xai  6  daifiOinoQ 
TOTtog  xai  6  let  |   [fjiwv  xai  ij  TQiodog  6  ai&tjQ] 


toi.  »  r. 


4)  avrtf]  cod.  avTfj 

6j  cod.  ^cocii  6  xcjv  if'vxdyp 

12)  8i  nvTcop  M. 

13)  dfarcSv  k'xet  M. 

15)  cod.  xnxa  otTiXijv ^  litteram  x  suprascripsit  corrector. 

18)  cod.  Stxaartxcov 

30)  cod.  Ttarros  coy,  conleceram  :iavT6^  lars^edv  collatis  verbia  quae  p.  8,30 

exhibui    uerd    Trdrra  iiiv  top  ovoayov  iaratj   nat-Tos  vTtoßaivciyp  BrUDO  Keil. 


BRESLAUER 
PHILOLOGISCHE  ABHANDLUNGEN. 


VIERTER  BAND. 


DRIHES  HEFT. 


SÜPPLEMENTA 


AD 


PROCLI  COMMENTARIOS 

IN  ?\>mm  DE  REPDBLICil  LI6R0S  NDPEB  TDLGllTOS 


EDIDIT 


RICARDUS  REITZENSTEIN. 


BRESLAU. 

VERLAG  VON  WILHELM  KOEBNER. 

1889. 


SUPPLEMENTA 


AD 


PROCLI  COMMENTARTOS 


IN  PLiLTONIS  DE  RBPDBUCA  LI6R0S  NDPER  TDLßilTOS 


EDIDIT 


RICARDUS  REITZENSTEIN. 


BRESLAU. 

VERLAG  VON  WILHELM  KOEBNER. 

1889. 


_  J^ 

ijy  Tuxl  6vt(og  tov  reaaaQa  rsfieiv)^  älXa  dlg  ovo  ftdvrufg  Ttov  noiei 
yvwQifiov^  ort  ro  olov  eldog  acpogitti  Ttjg  veTQddog  Tavrrjg  ovx  i} 
fAOvdg  {oTce^  av  i]v  elg  (xovada  xai  TQidda  t^  ro/jifjg  ovatjg)  alX 
i;  dvdg.  nuxl  yoQ  oi'x  iaziv  ovaioidTjg^  dXXa  Cforjg  diaq^OQOVtjg  xai 
Twv  h  crvr^  iuv^aea)v '  ai  ös  yuvrjaeig  TtQog  Ttjg  drteiQiag  elal  luxi  5 
rrjg  doQiOTOv  dvddog,  log  av  oi  JIvd-ayoQUOi  q)a7€v,  nai  tiüv 
d'SoXoywv  Ttdkai  trpf  dvadixtjv  alriav  %üv  ipvxiov  yuveiv  elg  tvqoo- 
öovg  xai  fieQiaiiovg  Xeyovxiov  oi  tag  xpvxag  piovov  {xai  Tovrag  fiiv  \ 

104 zigag  ovaag  tüv  .  .  .     foi.  so  v. 

.  ...  24 fiv^og  Iworiaag  irci 10 

[to]  (jLtv  ow  TCTQadixov  xoivov  Tt]  Tfi  \ov\ai(ii  Tfjg  y^vxtjg  y.(u  rf] 
^off]  Twv  aizlojv  avTwv  dfÄ(pov€Qiov  avijfcrat  zcüv  re  nazQiiaav  xal 
TÜv  fiTjTQixwv,  To  öi  fiovadiTLOv  Kai  TQiadmov  Trjv  ovaLav  %r]v 
ipvxi'M^  fiiav  T€  TLal  XQKfvrj  noiovv  dg  ttjv  7raTQixfjv  avrijv  ava- 
Tsivei  iLtovadoy  to  de  dlg  ovo  ttjv  h  avry  ^ioi]v  TtoixcXXoiiivrjV  Ttav- 15 
Toiaig  Tuvrjveaiv  xai  doQiorov  lag  dlrj&üg  ovoav  üg  zijv  /ArjTQixTjv 
avacfiqei  övdda, 

Tiveg  d^  ow  al   dvddeg  avcat;    tv^wtov  (xev   ow  ixeivo  /aoi 
doxei  fiT]  TtaqiqYiog  6  llkdriov  ovofxdaai  xdo^ara  rag  ovo  dvddagy 
aXk    eldiog  xai  top  d'eoloyop  ^Oqcpia  Tovrqj  t(^  ovofxati  xakotjvra^ 
Trjv    7taowv   xivrjoeuv  xai    TtQOOÖiov   TiQwrovQyöv   iv  TÖig   voijiolg 
cuTiaVy   t)v  Ol  nv&ayoQBiOi  övdda  vorjTtjv  xai  doQiOTOv  n^orjyo- 

QEVOV 

y,^ld-€Qa  fiiiv  XQOvog  ovrog  dyrJQaog,  dq^d^iTOfJLr^ig 

FeivaTO  xai  fiiya  xdofia  jtehoQiov  ey&a  xai  IV^a."  25 

Tuxl  fiix^ov  vare^* 

„Xda^a  d*  vtz    rjeQiov  xai  vijvefiog  ^qqdyrj  ai&rQ 

'Ogvvfiivoio  OdvrjTog/^ 
el  yaQ  TavTtpf  sx^i  to  TtQdTiOTOv  xai  vorjrby  x^^l^^  '^V^  dwa  - 
fiiv  XLvelv  ndvca  xai  duyeiqtiv  eg  Ttqoodovg  xai  jcavToiag  (Jeaxßi-30 
oeigy  elxoTCog  d'^/cov  xai  Tag  fievaßarixdg  tiov  tpvxoiv  eq>    ixdreqa 

2)  17  M      ^  P 
4)  lyi  M      ^  P 

11)  fiiv\  uov  M 

11)    T^    TC]    T^    TO    P  »7    .    .    .    M 

12)  avTMV   P  (seil.   T^g  ovaiag   rrji   yvjlf^ff  et   rrji  ^(oijs);   M  nihil  Disi  nv 

.  .  .  legit,  onde  av[Trjg]  scribendum  esse  colligas. 

14)  Tiotovr]  cod.  TtouXv, 

16)  cod.  oQ^arov,  corrector  ao^iarov. 

22)  rivd'ayoQeioi  P       Uvd'ayo^toi  M 

24-28)  Cf.  Orphica  ed.  Abel  frgm.  48.  52.  56. 


14 

yLivtiötiQ,  y(.ai  aif  inareQiov  elg  xo  fÄiaov  odovg  %d<Jf,iaTa  tiqoobi- 
Qrf/,€v,  log  ea^cfr/yv  aifof-iolwaiv  TtQog  ro  vot]T6v  xcfo^  q^€QOvaag.  on 

foi.  31  r.     ß^   qI-^  ivtal&a  f-iovov  6  IJkd   |    [riov] 50   .   ... 

[tov  (.iv&ov  Tov  hf  0alÖQ(i)  (249  A)  yey]Qafifiivov,  [ev  qt 

örcSv  xpvxiov  /AFTa  tov  ßtov]  rag  f.iiv  elg  tcc  viro  yTjg  [dixaiom^Qia 

aq>ix]vovixivag  dUtjv  t(faro  [fxreWiv,   irag]  de  tlg 

ovQavov  Tiva  xoitov  vno  xijg  Ji'Ar^g  yLOvq^iad'eiaag  diayeiv  cc^uog  ov 
iv  avd^QOJ7tov  eidei  eßuoaav  ßlov,  nai  elaiv  avrai  al  ovo  rtoQÜai 
TÜv   xpvxiov^    ag  xal   ivtavd-a    a(ft]yovfjevog    rtjv    f.iev    elg   to  avm 

'^Ocpi^alv  ciyeiv  xal  to  7tq6ad^evj  rrjv  di  elg  ro  ycdvio  tuxI  t6  ojriad-ey. 
ena  rag  Xoi7tag  ovo  7CQoarid^r]aiv  Xtyiov  „T<p  de  %iXioaT(i)  aiitfove- 
qai  acfixvovvTai  htl  ydriqtoaiv  xal  alqeotv  devreqov  ßiov.^^  neql 
luv  xal  evtavd'a  diaXey6f.iev6g  q^rjOiv  zag  /jev  i^  ovQavdv  xazievai^ 
rag  de  ix  tov  Trjg  yr;g  avuvai  yaonaTog^  xal  xaTacxr^väad-ai  aq^g 

Ibev  Tq)  leifiwvL  (dedeixTai  de  rif.uv  e/dTZQoad'ev,  Ttg  6  Xeifidv). 
exofxev  ovv  xal  ex  tov  Oaldqov  ror  ovo  xdaixaja  Tct  Tag  h]^eiQ 
OQi^ovTa  xal  tol  Xoitccl  ovo  tcc  dvTiOTQOcpa  Tovroig^  Ttj  fxev  elg 
ovqavov  dyovoj]  to  exei&ev  xaTayov,  TJ]  öe  elg  tcc  vtco  yfjg  dixauo- 
TTjQia  7caQan:ef.i7rovarj  to  exeld-ev  dvdyov,  to  de  xoivbv  tiov  rerrcf- 

2^Q(av  Tfir^iiia  xal  arj(.ie7ov  tovtov  tov  keyof.ievov  dai(.i6viov  Tonov  xal 
lei/ncjva  xal  TQiodov '  ev  öe  tovtci)  xad-rjad^ai  Tovg  dixaOTdg,  avtovg 
de  TOvg  dcxaCTccg  ev  fuev  Foqylcjc  Tivag  eq)aTO,  xal  ivTav&a  öedijlco' 
xafxev  xal  ev  Toig  elg  exelva  yeyQafifievoig  evayxog  i^/luv  '  vvvl  de 
xoivoreQOv    dxoveiv    d^iovi-iev    ndvTag    TOvg   TavTrjv   ellrjxorag  tv^v 

2bdvva/dtv  ev  d^eoig,  ev  dai/noaiVj  ev  iJQwaiv.  tüv  ydq  jcove  di7uiaT(ov\ 

foi.  31  T.     70 deixvvoi  de  ttjv  (iev  [kvdeeaTeqav] 

exeiviov  Td^iv  xal  to  elg  IlXoiTCJvog  [exeivovg^  7raQa7tei.i7t€iv  zag 
iffvxdg  eYg  Te  (.([axdQWv]  vf'jaovg  xal  elg  TdgTaQOv,  TOVTOvg  de  xa&oh- 
xüJTeQOv  eig  Te  ovgavov  xal  tcc  vtzo  yijg  ndvra  dixauoTiqqia'  jteQU- 

30  xtixcoTega  de  Tavva  tov  Ta^dqov  xal  rj  ovQavia  dqa  XTj^ig  t^  ev 
fjaxdQwv  v}]aoig,  coOTe  xal  ol  Tyde  dixaOTal  Ttov  ev  FoQylff  7teqiXi]' 
7CTixcoTeQOi^  xal  ovx  ijQioYxal  xpvxal  fiovov  eaxccTai  ovoat  tüv  dixaau- 


3)  nkn[T(ov]  Bupplevit  P. 

7)  pro  Jixr}i  descripsit  riiirii  M  primas  tres  litteras  admodum  incertas 
ßibi  videri  significans. 

12)  Piatonis  codd.  tov  Sevri^ov,  sed  conf.  infra  foi.  11  r. 
16)  cod.  om.  T«  ante  ras. 

21)  cod.  Sixa<JTns  Tors  Si  avrovi   Sixaardg. 

27)  nXovTcora  M 

28)  f/Vf  /* rt]<Tov(Ti  M 


15 

xiov  dwd/.iewVy  alla  %ai  ei  riveg  dXXoc  tiqo  tovxijjv^  log  6  ovQavog 
7t QO  Tiov  f.iceyuiQWv  vr^awvy  wg  rd  dmaiwTi^Qia  rd  vtio  yr^g  ttqo  tov 
Ta^dgov '  tovtov  ydq  deojjitrvr^QLOv  zioecog  eitcev  (Gorg.  523  B) 
eivai  Tiai  (J/xr;g,  dlX^  ovx  aTrliog  dmaiioTrJQiov.  ri  ydq  akXo  larlv  to 
dixaiiüTrQiov  jj  ro  dmaiovv  nai  naza  dinrjv  aTteV'd'vvov;  %i  de  dXko  5 
TO  Tf]g  Tiaeiog  deajjiaTi^Qiov  rj  to  tIüiv  xai  TifxioQiav  iaxdTrjv 
i^fdyov  yuxl  avf.i7todlKov  rag  ipvxdg;  bViji  de  diacpeQei  TifxwQia 
dijcjjg  xai  wg  tj  (iev  ovivrjaiv,  tj  de  tüv  dvidrojv  iari  xpvxwvj  avtov 
diddoTLOvrog  iv  ey(.elvuj  TiT)  fiid-it)  /4€fia&ijxa^€v  (525  B).  ort  de 
yuxl  Ol  nev  fxccmdQwv  rrjaoi  IlXovTwveioi  k^^eig  eiaiv,  al  de  ohqdviai  10 
rl^g  TOV  TTQiüTOv  Tiüv  TQiwv  Jiog  ctQX^^  xcrra  Trpf  elg  TQia  tiov 
Kqovidüv  TOf.irjv  tov  xöcf-iov,  7cdhv  iv  Tolg  avroig  aTtodedeixccf-iev 
koyoig,  xal  cJ^  ij  fiiv  elg  JlXoiTiovog  eOTi  TQiodog  rj  elg  Tdg  fAccytd- 
Q€ov  n^aovg,  tj  elg  to  dea^um^Qiov  Ttjg  Tioeiog,  rj  elg  Tovg  xad'a^i- 

xotg  TOTtovg^  fj  de   \   [elg  ovqovov  TQiodog  rj  elg] 45  ^  ,  15  'o^-  3*  '• 

....  TtQoarjTie  .   .  .   30  .  .  .    Tag loyo 

[tüv  iv]    roQyi<f  leyof.ieviüv  ohxioTeQovg,    [eYrreQ    deX] 

iy.eivovg  ijQioag,  Tovrovg  de  daif.iovag  yuxl  d'eovg  fffelad-ai  TteQiixov- 
Tag  xal  Trjv  iKeiviov  Ta^iv. 

To   (.liv   ow  KLCtt    dvTiKQv  Td  iv  ovQav(p  ;faajMara  elvac  roZ^20 
'MXTa  yrjg  Terafiivoig  ovx  dnXwg  dnoveiv  d^iov,   yuxr   dvTixQv  Xeye- 
ad'ai  T(p  Td  f4ev  avco  rtwg  elvair  aal  ovQdvca^  Td  de  ndrtü  tvov  xai 
X^ovia  (yuxl  Tomo  /aev  yaQ  leyovaiv)^  dlkd  yuxl  fiegi^eiv  yuxl  T(p  fiiv 
(TeQ(iß  Twv  avio  to  h^eqov  dvTiTi&ivai  twv  yuxTii)^  Tip  de  Xoi7t(^  to 
XoLTtov.  yuxl  drj  yuxl  eTtiaxoTtelv  jcqoarpfLei  JtoTeqov  7toTeQ(if,  Xdyo)  de,  2b 
el  Tip  yuxrdyovTi  xcrra  yrjg  to  dvdyov  elg  ovqccvov  xat  Tip  dvdyovTi 
OTto  yrjg  to  e^  ovqavdv  Ttdkiv  xccTayov,  dXXd  tovto  (xtotiov,  elg  ydq 
TavTov  TovTiav  ri  odog,  elg  tov  yu)iv6v  totzov,  tov  leijACüva.  leiTre- 
Tat  ovv  TO  fiev  xccTayov  ijtl  yrjg  dno  tov  fxeoov  totzov  yun  dvTixQv 
Xeyeiv  Tip  i^  ovqccvov  mxTayovTL  7tQog  to  /aeoov,  to  de  dvdyov  duo  30 
yrjfg  elg  tov  pieaov  Tonov  Tip  dno  tovtov  elg  ovqavov  dvdyovTi.  to 
d    diTiov,    OTi  Td  ivavTia  jidd-tj   nercovd^aTOv  '  ov  ydg  artoXelTtei 
TOTiov  d'dTeQOv,  yunalafißdvei  to  Xoitvov  •  Xdiov  de  tovto  tiov  evav^ 

TUOV. 

El  de  del  ixrj  yt^cv^aetg  ixovag  did  rtSy  xacTjuctra;!'  oqov  furjdesb 
iiliog  ;fcfa/Monra  TOiavTa  voelv  olov  xw^iyrixor^  Tonovg  (yfj  fiev  ydg 

5)  cod.  a.Tievd'vriov 
10)  cod.  ov^dvioi 

18)  cod.  om.  8t 

21)  retaftivots]  cf.  p.  9,  5  tdiv  eis  y'r^p  reivovriov 
23)  cod.  om.  liyovaiv 


16 

OTOuia  ccTva  i'xeiv  y.ai  didavaaiv  ov  yMkverai,  öi  tay  xtoqiiv 
foi.  32  V.      ii-rarov,    ola   dr^    xai    iatoQt^rai    7tolXaxov    TlXov   \   [viovog  elvm 

7rv).ag] 125 OLo^aviiubg    ta  x\aiS' 

/actta  i^^vto]Qeiv  aiti^x^vov^  iq^iaxaviiv  XQ^p  /ur/rorc  oiQaviag  umg 
böia  toviiüv  taStig  6  f.tv^og  aivitztiai  dexo/Ltivag  rag  ipvx^tg  r 
Y.avioiaag  [i;]  dviovoag  nai  TiaQaTteviTtovaag  elg  tot  oliulov  ixaair^ 
TonoVy  ag  a^csinaoev  x^^H^^^^i  '^  Tuvi;a€iüv  Tt^oozcaidag  rm 
avOTOixovg  ovoag  ^Qog  xrpf  %ov  x^^^G  iiuirov  dvvafiiy^  mad-aTieQ 
EuiofiEv  Tov  7raawv  ahiov  nQOodiov  "Kai  %ivrpEisjv,  ht^i  %ai  axxog 

\(()7ta^yu  Twy  TOiovziov  iitovoiCov  r^jiiy  acpOQfiijv  eiTtiov  (615  E) 
Tip  a/rb  yrjg  dvdyovri  Tivag  x^Of^ari  nageaTclhag  to  (pd-iy^a  xinct- 
jLiav&dvsiv  vmI  jjtif.Wfjevov  xccrex^iv  ezi  zag  avuvai  jcqo  tov  xaiQol 
o/revdovaag  äjto  tüv  dtxanüTTjQiwv  ixeivtov  il^vxdg,  cJg  av  xcnuivov 
awaiad'r^aiv  Ixovzog  zrjg  d^iag  nov  ifwxtov  xai  rüv  aviod-ev  iq^arii' 

15  Tiüv  Talg  dviovaaig  hxid'ev,  daifiovcüv  ovtujv  dr^)^v6Tiy  nuxi  ij  difiiv- 
TV)v  i]  r.(i)XiovTiov  eyLEivi^  owenofxivuiv  xal  T(p  hjeivov  q'd-iyfian 
ovv&i^fjaTi  TT^g  d^iag  ;f^ct>/i«Va/y.  fjijfrore  ovv  tt^qI  TidvTtDV  xotv^ 
ley.Ttov  daifjoviag  elvai  To^eig  tu  xdofiaza  TeTQaxj]  dictTETay^ivag 
{dt  6  xai  6  T67rog  6  piiöog^  6  xoivog  Ttov  x^^f^drwvj  TutXeiTai  öai- 

20  ^oriog),  i'jv  al  /Jtv  eiatv  ?yt]^eiov  ;cQoaTdTideg  eifioiqoTiqojv  ij  tAi;- 
7ta3^eaTiqwv  (dfiXov  de   ^roTe^ac   TToreQiov),    al  di  twv  elg  yiveaiv 

foi  1  r.      xa&odiov  avw&ev  r.  noTCüd^ev;  aal  yaQ  al  fiev  \ 75  .  . 

a)Xriv 28 iftßalvofjai 

[dyovTag]   l'xaoTOV  [elg  TtjV  xqiaiv  xai   TtdXtv   i§  at^T^$ 

25  dvdyovrag  7iaQ£aTU)Tag  aal  TUXTa/Ltad'OVTag  tov  ydofACCTog  t6  (pd'iyfia 
ÖQaVy  a  dl]  Y4x\  dqav  XeyovTai  ^ceqI  Tag  ipvxdg,  wg  av  7to?Jjiay 
ovTiov  xorr*  iiulvo  Terayijiviov,  oioTe  yuxi  hei  TcdvTcov  eoiicey  ♦  *  * 
XQ^jvai  Turtd  to  dvdXoyov  kajußdveiv,  nal  yoQ  ovdiv  S-av^iooTOf 
7to'kXovg  eivai   Tovg  xad-^   i'ycaoTov  i(feaTidTag  rj  nard  tcc  etörj  tt^ 

^Tiüv  xpxrxibv  tiorjg  dnjQr]i,ievovg^  ?}  xcrra  Tag  diaq>0Qdg  tüv  rd/rwK, 
i(p  ovg  dyovaiv  i]  d(p  lov  Tag  ipvxdg^  i)  xaTa  Ta  fueTga  twv  Ttegt- 
6d(ov  diaTETayfxivovg^  i}  xorr'  akh]v  i^alXayip^  TOiavrrjV  TteTrkrjdro- 
piivovg^   tYxioTOv   di  Tthjd-ovg  Ti]v  xoivrjv  Idiav  ttjv  xcüpjjrix^  nuxi 

4)  /<^Tt  M 

5)  niriTTBTai  M ;  conieceris  nivirTr,Taiy  sed  etiam  inira  in  foi.  12  r  ineuDte 
de  particulifl  ov  ^rj  indicativus  pendet,  ubi  coDiunctivum  exspectes. 

6)  Tj  supplevit  P 

6)  i'xaarn  M       l'xaffrai  P 
11)  cod.  om.  Tiras 
21)  cod.  om.  Totr 
27)  Post  i'oixer  P  legit  o  nid-oi,  M  id-opj  utrumque  ineptum. 


17 

dianOQd'f4evTiKfjv  rwv  ifrvxüv  dft  aXXwv  roTtiav  elg  aXXovg  dfAetvovg 
ij  x^iQOvg  ^aa^a  TrQoaayoQevead^aiy  fiiccv  vTtodoxfjv  ovaav  Ttaauiv  twv 
«c  Tov  cwTov  a%eXkoixivix}v  elg  t6  avzo.  ycal  ydq  la  xaöiJicna  dlodoi 
Tiveg  eivai  q>iXdvaiv  rj  vödrcov  r]  Ttveu^dviov,  wv  dvvayrai  dix^o&ai^ 
Tuxl  elg  aXkrjv  naqaneixjceiv  ^cJ^av,  eig  t6  xorct;  x^Q^^^  rj  elg  b 
t6  avw  TOV  To  x^Ofia  Ttoiovvrogy  üojteq  elnof^ev^f  vdccrog  r]  7tvev- 
ficerog,  el  de  aal  tq  xotiü  ovra  dvo  ^aa^ora  axerai  dlXr^Xaiv  xal 
fä  ccvw  TOV  avTov  tqotiov,  drjXov  oif4ai  nai  ht  TotVcov,  ort  tcc  ixiv 
ioTiv  dUrjloig  avyyevt]  fjiälXov  log  nXovTüJveia^  tu  de  dUi^Xoig  wg 

Jua^  Tuxi  TO  %Oivov  arj^elov  dtjlol  tt^v  d  \ 75 10  foi.  i  t 

TWivtiv 28 Tteqi  tov  avTov 22 

d-eov. 

l4Xka  TovTwv  f^iv  fi5[r;v],  e/rt  de  tcc  enofieva  tovtwv  xw^w^fiv 
Toxcc  yaq  av  ti  %ai  iv  TOig  e7cof4ivoig  dxovaaifiev  neqi  tovtwv  aaq>eg. 

EoLTfev  de  xai  to  okov  oxrif4a  twv  X'^^^driov  X€tag  i,uf40vf4evov  15 
fÄaXiaTa  Tt^oorpuiv  ipvxcug  ov  ixovov  Talg  (Aequ/Loig,  dXKd  aal  ä7id- 
aaig  dnXüg.  o  xai  tov  Tif4aiov  (36  B)  ötjXovv.  6  yovv  7ta{^ 
ccvTip  dijfAiovQyog  ox^oag  ttjv  ixiav  evS-elav  twv  dQtd-fiwv  twv  dqixo^ 
VLxwv  xai  dvo  Ttoiijaag  avvdipag  avrdg  tuxtcc  f^eGag  oiov  XI  7toielv 
liyeraif  tovtov  tov  xctQaxTfjQa  ttj  ovoi(f  tc3v  ipvxwv  iyxdqdiov  ivd-elg  20 
Ttdar^g  idiov  ovta  ipvxrig.  oIltiov  de  ort  xal  ^  dQX''^V  ^^>'  V^^''  fiovdg 
ex  TOLOVTwv  ijv  xtao^arcüv,  wg  6  xccQaxTt^Q  avTfjg  diaarjf,iaivei.  xal  ovxiTi 
TovTa  nXoTwvog  ovde  Tif^aiov  Xoyoc  Tivog,  dU^  d^eovgywv  xal  &ewv 
ayvwOTa  yQacpovrwi^  xal  oOTig  laTOQrjaev  t6  TtTeQWf^a  Ttjg  d^xi^^V^ 
^vxfjgy  oldevoXeyw.  Tjj  d^  ovv  ^w^  tj]  (/^«^X^^S  ^^^  ^^^  Xi  xccQaxTijQa  xal  25 
6  TifAaiog  dvrjxev'  dXX^  rj  fiiv  oXi]  ipvxr^  xal  7cäaa  ij  xqeLvTwv  f^fiwv 
ive^yel  xal  xara  tovtov  del  tov  X'^Q^^'^^]Q^  ^woyovixov  ovra  xal 
xctrd  Tovg  dvo  xvxXovg  voeqovg  ovtag'  tj  de  fifjieneqa  x^qIs  h^^  ^^^' 
exelvov,  x^qIs  ^^  xara  TOvg  ev  avTjj  xvxkovg.  od'ev,  olfiai,  xal  vvv 
TO  xdofia  7€aQeiXrj7CTai   (xovov  Tag   l^wrixag   xivrjaeig   twv    ipvxwv^ 


2)  Corrector  vTte^oxrjr. 

7)  cod.  cm.  T«  xdrcj  et  $vo  /na^ftr«,  sed  corrector  in  m^i^g.  addit  r« 

xdrto  /ao/iATa  8vo, 

13)  ^i  $e]  M  iTtetSrj. 

14)  Tff/rt  ya^  av  ri]  M  ra  yaq  avxi. 

20)  cod.  om.  TOV. 

24)  Qoae  in  eis,  qui  praecedunt,  versibus  persentiuntur  dactylici  numeri 
reliqoiae  redeunt  fortasse  ad  Carmen  poetae  Proclo  coaevi,  qui  iarogriae  ro 

Tixi^fia  TTJü  a^x^^^i  V^'^XV^* 
30)  cod.  //rto/i«. 

2 


18 

foi.  i  T.     V7todex6f4evov    avw   te   nai   xarw   %al    cev  av(o  \ 150 

[iTii  TTjv  rwv  knof4i]v(ay  ovaTttv^iv  i^fuv  ixiov.  — 

„[Ot'g  ineidij]  diadindaeLOVy  rovg 
fiiv  dmalovg  yceXsveiv  TtOQevead-cu 
5  Trjv  elg  de^cdv  xe  nai  ovo)  diä  rdv 

ovQccvov  arjfÄeia  TceQidipavrag 

—  ?iog  Tov  „TtavTiov  wv  eTtQa^av.^^ 

^H  (jiev  diadmaala  xüv  dinaataiv  iati  %qioig  TtoXveidrjg  difjorj- 

10  f4€vr]  Tteqi  Tag  ixBTB%ovaag  ctvrrig  linjxdg,  wg  yaq  awol  TteQi  rrpf 
di%rpf  f^EQi^ovTai  fiovdda  dixaOTixfjv  ovaav  naaiv  %o  xar*  aJ^icnf 
d7tov€!novaav,  ^€o7g,  dai^oatVy  ipvxccig  a^avdtoigy  ^yrjTäig  qwaeaiv, 
acifAaaiv  {ovdiv  yaq  e^w  övrarai  Tfjg  oXvjg  dUrjg  Tceaeiv)^  6vt(o  dfj  tuu 
al  xpvxai  dLtjQtjidivtog  vrcodixortai  rrpf  an    avrciy  Tt^iaiy^  äore  tag 

IbfAev  aXhaVy  rag  de  aUwv  fÄSTQWv  rvyx^^^'^  huivtav  akkriXoig  Ofia- 
yvwfjLOvovvziJüv  Tuxi  xad^  ^va  vovv  hfBqyoivTiav  aal  dnoitXrjqoivxm 
Ttjv  TtSQi  rag  ^xag  ßorkrjaiv  r^g  Jl%r^g  aTtaaav.  ^Ixrj  /ley  yaj 
xal  d^eöig  iq)iaTrpiev  q>QOVQ0vaa  trjv  hidatiav  %d^iv  iv  t^  nay%i 
xal  TOP  OQOv  rov  drj^iovQyixov.    dio  xal  t<^  JlI  Toig  Tivaai  tag 

20  iyxoa^iovg  diavifieiv  7taqaa%evat^0fjiiyf^  Aijfeig  ^nea&ai  trjv  Jixrpf 
6  ^OQcpevg  qnrfiiv  '  „T(i)  di  Jinrj  TtoXvnoivog  iq>ia7teT0  Ttäaiv  a^ 
yog.^   ei  yaq  naaiv  aQUfyog  noXvTioivog,  el  tqi  dTjfiiovQy^  töv  nar- 

foi.  2  V.    Tog  awötaxoGfiel  ta  ndna,  d-eaiv  aQxei,  daif^oaiv  \ 136 

talg  diadLxa^ofi[evaig  dTtoöidoaai]  xottixag  tovranf  ^orrcg 

2bdvvdfieig  xal  [avjnyv  fiLfÄOVf^evoc  trp^  oXrjv  dixrjVj  fiizQa  de  aXkaig 
alhxy  Kuxd-dneq  el'7t0f4ey,  diavifiovreg.  xal  ei  tiov  TLqivovnav  6  vovg 
eJgy  dH^  fj  tüv  XQLvofiivtov  diaq>0Q6tt]g  Ttokveideig  notel  tag  x^'- 
aeig '  aXlat  yaq  aXkaig  d^iai  xal  neql  aXXtov  ixXXt]  tpfjg>og. 

^H  f4ev  toivw  diadixaaia   toiavtrpf   efiq)aatv    l%€t  talg  nok- 

*SOXalg  xpvxaig  ta   TtolXa   xal   talg   i^Xkayfiivaig  tä  i^tjiXayfiipa 


2)  M  .  .  .  .  fuav. 

9/10)  M  8iriQovfAdvri       P  8t€U^ovfU$n^, 
10)  avrrje]  Cod.  avTtov. 

18)  rdiiv]  cod.  aSiav  sed  r  littera  priori  a  superpoeita;  M  addit  „imde 
fit  rd^iv,"    verbum  d^iav  ferri  poBse  me  monuit  Bruno  Keil. 

21)  cod.  ifinmo,  cf.  Procl.  in  Timaeum  p.  7&3  ed.  Sehn.  (=  Orphica  ed. 
Abel  fr.  125),  ubi  TtoXvnovos  d^dnero  codd. 

24)  SiaSixa^ov  .  .  .  M. 

28)  cod.  «Imir. 


19 

TLQiTma    fjLirqa    dundtTOvaa    nuxd^   i'va   xßv    XQLvoyzioy   vovv   elg 
fiiccv   ayareivofAevoy  lAOvada  ^eiav,   ttjv   di%rpf  •  ij    de    ycileiaig  ^ 
dixaaTmfj  fieza  zijv  duxdcTUxaiav  axoloV'd^og  eaxiv  elg  eQyoy  jcQod- 
yovaa  zfpf  voeqav  tS)v  diKaarciv  neqi  enaarcav  xqiaiv.   tuxI  d^lov^ 
OTi,  eneidiJTieQ  ov  X6y(^  xeXevovaiv,  ovd^  üaneq  oi  ivravd-a  dixd^oy-  5 
Teg  TtQoaxdxxovOiv ,  ort  x^  nad'elv  Tovg  ÖLadiTuxaai^evovgy  dXla  di 
avzr^g  rijg  ^(o^g  ^w^fit    rtSy   t€    ngid^evriov   nal  twv  VTtovQyovyruiv 
ttvToig  daiiAOvonf  fi  Toidde  miJievaig,  Toig  /aev  Ttoqevovaiv  tag  dqx^ 
ivdidioai  t%  Ttqooexöig  elg  rag  ipvxcig  Ttonfjaewg,  Tolg  de  /lOQevo- 
fievoig  T^g  iTtt  roig  n^oarpfoovvag  ronovg   Tunjoewg   dveyeiqei   rag  10 
OQfidg.  q>eQeTai  ^ev  ydq  hcaarov  xcrra  zov  iv  eavzip  vofioy  elg  ro 
Oftoiov  xal  iTteiyezai  zb  ixev  üg  ovqavov  ovqdviov  ov,  ro  de  elg  yijy 

X^oviov '  nQoazL&efiivri  de  \  [ij  xelevaig'] 150 foi.  3  r. 

elg  za  acu/Aaza  •  itXrjv  ozi  [_diaq>eQei  6  zrjg]  jcoirjaetjg  zqonog  ij  acrcJ- 
f^azog  äv  rj  awfiozoeidijg.  xoivov  de  Tidvzcavy  ozi  dvvafiiv  ivdidioaivlb 
Ttav  zo  noiovv  elg  zo  Ttdoxov  zivcc  aal  ro  Xaßoy  hcetai  zy  zov 
dedwxozog  dvvdfAU,  tuxI  ai  ifwxccl  zoivw  WQfirjfiivai  xal  dq>*  eavzaiy 
elg  zag  oixijaeig  zag  nQenovaag  jcQoaXafißdvovaiv  xal  dno  züv  5t- 
xaazwv  eig  zijv  en  ixeivag  noqeiav  dvvafjiiv  xal  Xaßovaai  xivdvvtai 
xal  oQ^waiv  xal  vno  zwv  ijcczezayf^evünf  avzaXg  daiixoviov  7iQoae'^20 
Xeozegoy  zeXeiovac  zag  eavzwv  OQfidg,  IVa  rot;  TtqoarpfLovzog  zvxomjlv. 
xal  zavzfjy  zijv  dvwd'ev  iq>i^xovaav  nQoa^rpar^v  zfjg  dvvdfxewg  xiXev- 
Oiv  TtQOoeiTtev  6  lAv&og  evdoaiv  ovaav  dvm^ecjgy  wg  z^  dno  zf^g 
^anjg  i7tiZ7]deLÖzr]za  Jtqog  zrpfde  zrjy  Ifj^iy  dveyeiqovaay, 

Kai  f^ijv  xal  ij  diaigeaig  zwv  Xr^eujv  eig  ze  zovg  dixalovg^ 
yevofiivrj  xal  zovg  ddixovg  fiaQzvQei  zoig  ÜQtjf^eyoig.  zo  fiiy  ydq 
zrjß  dixacoavyrjg  eldog  drjlöi  zrjy  aizofCQayiav  zwy  xpvxwy  xal  zrjy 
zd^iv  zr)v  iv  avzalg,  zo  de  ztjg  ddixiag  zijy  dXkozQiOTiQaylav  xal 
zry  dza^iav.  TCQoarjxei  de  ftov  zd^tg  ixev  zoig  ovQavioig  xal  avzo- 
TCQayia  {rtdvza  ydq  exei  zd  eauzcHy  Ttgazzec  xal  dicczrjQei  zrjy  davy-  30 
Xvzov  TiQog  dXXrjXa  zd^iy),  dXkotqionqayia  de  xal  dza^ia   \   [zoXg    foi.  3  ▼. 

X^ovloig  xal] 80 Ttayzaxov  q^egead^ai 

^Qog ziay  azoLxeicoy 

eig  zo  xorcci    ro   ßdqog   exovza TcaQa  zfjg 

(pvaewg  dvydfiewy  exazega  zo  bfioiov  iitLdiuixoyza,    nuxzd  zd  avzdSb 
df)  xal  zd  fjiey  zezayfiiva  zwy  zezayfxivvjy  ogiyezai  xdxeiya  anev- 


5)  cod.  cm.  ovB\  supplevit  Bruno  Keil;  ego  xslevovxsi  oonieoeram. 

35)   M    TOV   OflOlOV. 

35)  xara  ra  avra  corrector,  prima  manus  xai  avra. 

2* 


20 

dei  yuxraXaßeiv,  tcc  de  crrcrxra  Tuh  araxTiov  avtlxerai  mal  h  enei- 
vocg  o/tevdei  yeviad-ai,  nat  yaq  iativ  ty  avrölg  otvov  fiiv  Xoyog 
xai  vovg  elg  to  q^unEivov  avdycov^  otvov  de  akoyia  %ai  acSfiaiOi; 
ßaqvTtjg  elg  to  anariodeg  nccraaTtcjaa  aal    ea%ca:oVy    xal    owaTtru 

bTa  ^ev  d'eoXg,  ra  de  vhxöig  daifAOOiv^  iVa  xai  dt  cnVcUv  uv  exet 
Ttad-wv  VTz  hiziviiiv  iioXa^6f4eya  (fvyj]  tq  TcdS^],  aal  yoQ  7tdö%ont/^ 
V7t  avTwv  f4iaovf4ev  tcc  7id&7],  diXohc  eveqyövvTeg  tuxt  arrcf.  xqivia 
de  xd  KoXdKovra,  rd  f4ev  rag  e7tidTf4iagy  iv  oaoig  XQCcrel  to 
eTtidv^r/vixov y   xd    de    rovg   dv^ovg,    iv   baoig  to  dvfioeidegy    rd 

10  de  rdg  diaatqotpovg  do^ag^  ev  oaoig  yvcoaig  fiiy  ioriv  do^aauxi^ 
Tig,  dfivdQd  de  com]  xal  iTtluTtjTog  del  yiyvofiivTj '  tuxI  rctvra  Ttdrta 
evaXXoijeva  zdig  rd  ofioia  nejiovdviaig  xpvxaig  iTtdyei  rag  noXdaeig^ 
fiovovovxl  ßoojarjg  rijg  /JUrjg,  ori  Tag  rd  TOiccvra  Kioijg  elUij  (piXo- 
q>QOV9]Oaf4evag  dvdynr]  avveivai  TOig  6f.ioioigj  avvovaag  de  7tda%eiv 

\bvjt    avTiüv,    oaa   Tolg   xotovroig   TtQOOrpiU  tvoibIv.    üoTtSQ  dfj  xal 

foi.  4  r.      Tag  elg  to  avccvreg  q>eQ0f4evag  Tdg  fiev  xorra  Xoyov  \    

65 Tr^v  fiev  ...  20  ...  .  [diaq>e]Q6yT(og  ßtoTSvoy- 

re<;  Tdg  d- nQoaayoQevof^evoi  dalfioveg  xal 

0 TL  Tolg  d-eötg.   del  ydg  dfi  voeiv    ndfiTtoXv  to 

^  datfAOviov  TiXaTog  dvwd-ev  arto  tiov  d'etordrwv  aqyi^o^evov  dai^ovutv 
xal  elg  Tovg  vXixtJTaTOvg  TeXevTwv^  ev  (neoii)  de  tovtiov  OTgeq^h- 
fiivag  Tdg  xpvxdg  ovre  tüv  dxQOTOTtov  dwai^evag  yeveaS-cu.  Ttore 
xqeiTTovg  ovtb  tiov  eaxoTiov  x*'V^^^»  ^cfvrctn'  tüv  ev  avTälg  üdwv 
Tijg  ^(oijg  xorra  oxeaiv  ev  kxeivoig  xaT    ovaiav  nqovTzaQXOvToiv  xal 

25  Ttth'  iv  TovTaig  TtaQd  q>vaiv  iv  ixeivoig  xorra  qwaiv,  ovdev  ydg 
ätdiov  Ttaqd  q>vaiv,  exdoTTjv  ow  i)  ofioiorrjg  dyei  Ttqbg  to  avyyevig, 
TTjv  f4ev  irtl  d'eov  6  iv  ccvTfj  d'eog,  Ttpf  de  iul  vovv  6  iv  ctirty  vdvg^ 
TTjv  de  irtl  Xoyov  6  iv  avTrj  Xoyog,  xal  ndwa  inl  to  Terctyfievov 
Tj  iv  ccvTÖig  Ta^ig  '  xal  i7il  Tovroig  ttjv  f.iev  irtl  Xoyov  dftvdQOv  6 

dOev  avTji  Xoyog  dXoycod'eig,  tijv  de  inl  to  Sri^oeideGTeQOv  6  iv  av- 
Tji  d^rfiog  ^coad^elg,  ttjv  de  inl  to  (fiXi^dovtjreqov  i;  iv  airr^  ifTi- 
d^vf^ia  XQOTijaaaa,  xal  ndvTa  dTthag  to  iv  avTolg  otccxtov  irtl  to 
Ofioiov  xal  TTjv  dra^iav, 

TavTa  (xiv  ouv  Xdßoig  av  ix  Ttjg  xorra  to  dixaiov  xal  ddixoy 

35  diaiQeaeiog  tüv  elg  Tdg  dvTixeifiivag  Xi]^eLg  TtOQevofievcjv  etaw  tov 
ovQovov  xal  eioix)  T^g  yJjg.  yurcidtofiev  de  xal  Tdg  dreh  tc5v  axio^f^ 

20)  d'eiOTarotr  vel  d'eicar]  cod.  d'ecav. 

29)  Scriba  post  afivS^ov  addidit  k'xov  sed  statim  expunxit. 

30)  cod.  iv  eavrfj. 
30/31)  cod.  iv  iavrff, 
32)  cod.  avraie. 


21 

Twv   TOTrinuüV    diaqxyQagj   ag    TtQoaedi]y(£v    6  ftvd'og.   Tag  (.liv  ydq, 
q>i]aivy  eTcefiJtov  rag  a/Aci  \  [yovg  Tfjv  eig  de^cdv  ze  xai  avio  dia  tov     foi.  4  v. 
ovQccvov^  rag  de  xelqovg  tijv  elg  dqiaTeqav  te  nai  xcttw,   taig  ^iv 
ev  %([)  TtQoa&ev  ai]f4€ia  nBqidxpavtig  raig  a/Aei]  voaiv,  Talg  di  [iv 
T(p  oniad'ev  aHa  Tiva  negid^evreg  Ta^tg  xeiqootv,   ovtcovv  tcc  f4iv  5 
TQia  avGTOixa  dlX'^Xoig  to  öe^iovy  to  avio,  t6  Ttgoad'evy  tcl  dt  XoLrta 
TtdXiv  ä}Xr^h)igj   to  aQLOTeQoy,    to  xaTio,  t6    07ciad'evy    novra  de 
avyyeyfj  lav^aeaiy  xai  övvdfieai  tüv  (Aeqi^imv  ipvxcov;   ai  ixev  yag 
oXai  xpvxai  xcrra  xvxXov  TteQidyovrai   aal  neqi  Ta  eavTtJV  yUvTQa 
Tuvovvrai  xal  Tovg  noXovg  {xevTQa  de  airvwv  ai  iv  avTalg  evoeideig  10 
mcdg^eig,   yuxd^  ag   fiovii^iog   edQd^ovvai   ev  eavralgy    n6h>i  de  ol 
yoegy  neqi  ovg  oi  hvkXol  xivövvTai)  *****  Tcaadiv,  i^  wv  edrjfÄiovQ- 
yi]d-r]aav  '  Talg  de  fÄeQixaig  al  avTal  axioBig  %ai  ai  xorr*  avTctg 
TtQOörpiovaai  mviijaeig,  Toig  fiiv  naTa  tov  tovtov  xviikov  hfsqyov- 
aaig  t}  dg  de^ia  x/yijatg,    Talg  de  xctTcc  tov  d-areQOv  drjkov  cog  fjXh 
eig  dqtaTEqdj  %ai  Talg  fiiv  elg  vovv  e7TiOTQ€(pOf4evaig  f]  ini  to  avw 
Ttoqeiay  Talg  de  elg  tcc  7td&r]  xaraQQeTCOvaaig  fj  elg  to  xdrw  TtTio- 
aig^  Tuxi  Talg  f4ev  eldviaig  eavTag  nuzl  Talg  did  yvuiaewg  yuvovf^e- 
vaig  Tj  TOV  nqoG&ev  o%iaig^    Talg  de    dyvooioaig   tuxi  dt    dyvoiag 
TttuTOvoaig  T]  TOV  OTtiad^Bv.  ef.iTtqoad-ev  ydq  eOTiVy  i(p   0  ai  ala&ri'^ 
ougy   dio  yvmoTov  to  TiQoaio  Talg  ala&rfleoiv  '  efinahv  de  ont- 
a&ev  TO  Twv  aladijaecov  d7t6aTQoq)ov,   dto  avvdTjidd  ioTiv  dyvoiag 
TTfi  eavTwv  xai  twv  iv  ^filv  Ttad-üv.  %ai  vovg  fiiv  ijjticüfv   vTteqKd- 
d^rjTaiy  Ta  de  Ttdd^  fied^  ^f^ag'  wW  0  jueV  elxoTiog  av(o  keyeTac 
xal  tj  in  avTOv  odbg  dvwffoqog^  Ta  de  ndra)  xat  rj  iit  avra  xivr]  |  25 

aig  7utTü}q>6Qog 55 irrl  de^id  TuxXelTac  —      foi.  6  r. 

[{pivei  yccQ  ßelTiov  to]  de^iov,  äg  (paai  xal  oi  Tteqi  ^{«{[wy  yeyqa- 
yorcg]  —  ij  de  d^ateqov  irt  dqiaTeqa  dg  iii  ineivr]  Teray/Aevr]  xai 
devTBQOvqyogy  wg  Ta  dQiaTega  twv  de^iwv  iv  Tolg  ^iiioig  devvBqa, 
du>  Kai  oi  f^ev  ccvTonQayrjaavTeg  ttjv  de^iav  noQevovTac  ttiv  arTcSv  30 
J^onjv  iftiOTQiipavTeg  Tjj  xqeiaaovi  tolLv  Tteqiodoiv^  oi  de  dXkoTQto- 
Ttqayrfsavxeg  Ttpf  dqiaTBqdvj  wg  inBivrjg  fiev  dnoaTdvTBQ  xara  rcrv- 

2)  d/uilyove]  Bupplevit  P. 

6)  M  av\Toixa  tres  quae  sunt  mediae  litteras  incertas  eese  significaiis. 

7)  cod.  omittit  to  ante  xarot, 

12)  codex  sine  ullo  hiatus  indicio. 

13)  cod.  ai  axioBig  avrcu. 
15)  cod.  d^aiigov. 

19)  cod.  Big  äyyotaVf     COrrect.  Si    ayvoiav. 

26)  M  iTuSßSia. 

27)  Aristotelee  ne^l  noQBias  ^dcav  cap.  4. 
32)  cod.  xat^  avrrjv. 


22 

Tiyy  de  ßeßtatxoTeg.  el  de  Tuxi  irtl  tu  eccvraiv  ol  diTUxarai  mfiJtov- 
atv  de^ia  tuxI  B7iI  tcc  avio  ra  eatrvüv  aal  TtaXiv  stiI  ra  fitvtiov 
aQiaT€Qa  tuxI  tot  kuxtiü  tcc  iavrwvj  drjXoVj  ori  Tag  f4ey  arayfoyoig 
airvcüv  dvvdf4eig  avw  aal  de^iag  Siljaof4€v,  Tag  de  xoXaarixag  xorw 
5xat  aQiOTßQag,  aviXrßdrpf  ow  TQixvjg  änovoofied-a  Tavra  to  ort) 
xai  TO  xaVco,  to  de^iov  xai  t6  aqiaTBQOv^  ipvxnuog^  dixaOTitjiag^ 
noüfÄLTUog  •  eOTL  yaQ  aal  iv  t(/)i  xo(7^(/>  Ttavra  xor'  avaXoyiay,  ai 
ixev  ovv  KLQBiTTovg  aal  dg  vovv  oqäv  id-iXovaiv  xal  Tuxza  tijv  afieino 
^wfjv  ivegyeiv  aal  yiyvoiaxovaiv  eavTag  %ai  to  oItuiov  Telog,  dio 

10  mvovvTai  TrjV  hti  de^ia  aal  dvu)  xal  to  dmaOTiTia  arjfieia  Ttgoata 
fpiQOVOLV  •  al  de  x^^QOvg  tuxI  el'g  tt/v  tüv  na^üv  OTa^ictv  onio^o- 
ßaqovoi  aal  %axd  to  xeiqov  eavTiov  ^loaiv  Kai  dyvoovaiv  Tag  eav- 
TÜv  av^tpoQagj  dio  xat  xorco  x^Q^'^^^  yurcd  ttjv  toHv  dixaarüv 
HQiaiv  xal  elg  aQLOTBqd  q>iQ0VTac  xal  ort  lata   TceQiaTtrerai  avrcug 

foi.  6  T.  15  TU  ar]f4€ia  Ttjg  xQiaewg,  ov  \ yoQ 

56 aTtoviineiv  dvva^ TOJ^etJg 

Iv  Ovaixili  „vioToig  d*  diLi[q)l  d-eag]  q)vaig  äjcletog  yojQijrai^^  q>rjalv, 
xal  Ta  Xoyia  ttbqI  Ttjg  tiov  q)ta€wv  rjy^aeiüg  Talg  voBquniQaig  ttjv 
elg  TO    TtQoao)   ßXiipiv   d7tovif4€L.    ei  ow  al  i^iv  VTto  Twy  qwa&av 

20  xaTaTsivovTaL  tüv  vXtxvjv  xal  tmv  7toivaiiüv  dyxTiJQWv  twv  elg  to 
axoTog  dyovzüJVy  a\  da  V7i6  tiov  vor]ae(ov  dvdyovtat  xal  tiov  diaro- 
rjTixüv  Bvegyeiiüv,  elxoTCjg  di]7tov^ev  bütiv  tcl  kQiTixd  ai]/Aeia  ta 
fAev  voeqiAteqa  Gwd^i]piaTa  ^ojrig  e(.i7cqoad'ev j  tcl  de  dXoytiTeqa  xal 
(pvaixiüTeQa   (dkoyia  ydq  avvdel   7tQog   Trjv  (pvaiv,    (og    TCQog  vovv 

2bX6yog)  07tiad'ev. 

IdXkd  Tiva  dl]  eoTi  Ta  ai]f4eia  Tavra  TteQiaTtTOfiepa  Talg  ijfv- 
XaXg  i(p  exaTBQa  q)eQ0f4ivaig;  Ta  f^iv  ydq  aXla  dfjXa  yeyovev.  ^  xm 
ToivTO  TtavTl  xaTaq>av€gy  ort  Gr^fneiojv  ioTlv  e'oyov  tvtzov  ^liv  tiva 
xal  Xxvog  ixelviav  e'xeiv,  cov  eoTiv  arjfiela  (xal  tovto  dt/wg,   J/  dC 

30  ofiOioTtjTog  Vj  dl  dvakoyiag  avTwv),  a  de  ixeiva  Tct  olov  ar]f4cuv6' 
f4eva  V7t  avTwVy  /at]  elvai;  Xeyio  de  di  oi^oioTtjTog  fiiv,  otov  eX  ug 
keyoL  ar]f4eiov  elvai  jcvqog  tov  OQcifievov  xxxTtvov  —  exei  ydq  ti  dia 
TB  TO  dvwqniQov  xal  to  d^BQfiov  of^oiov  7cqog  to  tzvq  xal  ei  7cqo(J' 
d'eirig  avT(^  to  Xaf^TtQOv  ixovov  {tovt(^  ydq  iXletTtei  TvvQog)  eotai 


1)  cod.  om.  iTfL 

6)  cod.  om.  TO  ante  n^urreQov. 
11)  araSiav]  cod.  d^iar;  oorrexit  P. 
16/17)  M  a  ^ats  fvaixwv  fnoroi^  S^av fvaie  nTthnFzos  r^to^rfta.  cf 

Proclus  in  Timaeum  4  D.  —  Orphd  eet  fr.  296  ed.  Abel. 

20)  M  nyxjjTrj^unf       P  dyxTi]Tij^cav. 


_23 

TtvQ  xai  ov  %a7tv6g  —  di  ayaXoyiag  de,  log  im  tuiv  fiavrixwv  arj" 
fisiwv  ax^dov  TtdvTwv  ra  /.tiv  TÖig  äfÄBivoai  rüv  nQayf.ictc(ov  ava- 
hyya  ti^s^evoi,  ra  di  töig  xelqooiv  arjfieia  xakovaiv,  otav  \  [aic  hui]-    foi.  e  r. 

vojv 30  ...  .  fÄOvwv,  olov 52 ... ov 

y[aQ   i^]    ixelvwv  rcarva   yiyovev   [olov  6   iia7t]v6g    ix,   xov   TrvQog^  5 
aJJia  dia  zrjv  avaXoyiav  fiovrjv  ij  oiyt,ewTi]g.  iv  a^(pOTiQOig  ow  röig 
at]fÄ€ioig  afivÖQuig  iaxiv  ro   arjftaivoi^evov.  ei  ow  Toiovde  ti  di]Xöi 
TO  ariixelov,  oueq  av  rj  ar]f,ieiov,  kiyeiv  XQV  >c«>^fft5^a  ttjv  Ttqodqo- 
fiov  Tüiy  dixaatiüv  eig  rag  ipvxo^g  doaiv  tiov  6q>eiXoixeviov  atjfieiov 
TtQoaayoQBveiv   rov  fjvd-ov   (xal  yaq  xrig  ev7tad'eiag  Trjg  iv  ovQccvfpio 
xai  %rig  Tiaewg  rrjg  vno  yrig  TtQOxatdQxovOLv  oi  dmaarai  nai  ****** 
IV*  ev  ineivaig  yevvjvtai  raig  Xi^^eaiv  ai  ipvxccl  xal  tibv  rifÄioQuoy 
aq^MVTai  tuxI  tüv   i7ti%aQ7iiüv  *  ov  yaq  rjv  rj   Taqiaig   Xoyog  [lovov^ 
alX  eqyov\  ei  yuxi  alhav  rjv  TtQorjyov^ivovg  f^eta  Ti^y    HQiaiv  zag 
aQX^Q  Torg  ivöedofievag  teXeiiaaad^ai  aal  rag  fiiv  eig  rrjv  ^r^oai^-iö 
Tcovaav  avdyeiv  evfioiQiaVy  rag  de  eig  rfjv  TtQOKarrjQyfiivtjv  nuiXaaiv, 
ei  fiiv  OW  huireQOv  vtco  rüv  ycQircüv  iyiyyero  fAovwVy  oim  av  iQQij- 
dTjOav   x^^^^'^   arjfÄeioig^    xal  ei  fÄrjöiv   iTtoiow    oXtog  *  iTcei  da 
ÖQÜai  f4€v,  VTtaQ^dfievoi  de  dqüaiv  aXXoig  7caqadid6vreg  rrjv  dno- 
TtXi^Qiüaiv,  ai  doaeig  avrwv  aal  a^oeidelg  Ttoii^aeig  arjfieioig  ajtei-  20 
xdad't]aav^  wv  oixeiorrjg  /aev  iari  nQog  rd  arjfAaivofteva  %al  VTto- 
rvTtwaig,  dfjivÖQoreQa  de  inelvcjv  ij  mtooraaig,  ravrag  dfj  ow  rag 
diyuxariKdg  iveqyeiag  ai  ixev  xQeirrorg  ifwxai  yuxi  yiyvitiaxovatv  %ai 
aeßovaiv  xai  awaiad-dvovraiy  rtdi  nore  avrdg  ayovaiv,  ai  de  x^i' 

qovg  xai  yevofne  | 100 rovf47tQoa&6v  .  .  .  .  25  foi.  6  v. 

\7te]Qui7tro}\reg]  rovnavj  rovg  dixaiovg  .... 

roigy  dio  xai  ofcia&ev '  ovriog  [drj  rrjg  dixi]g] 

xai  ev  r(i)  rfjde  ßi^)  rolg  f^iv  dyad-olg  ^  nqovoia  xai  rd  in  av- 
r^g  iariv  iv  yvtiaei  naoiVy  oi  de  xaxoi  xai  ndaxovreg  vrt  avrfjg 
dawaiadijvwg  exovai  nqbg  amjjif,  eoixev  ow  olov  avararixd  elvaiso 

2/3)  OOd.  avdXoyov. 

5)  yl^^]  oonied,  /«  M. 

5)  [xtt7f]r6£  coniea,  .  .  .  QOi  M. 

12)  cod.  xai  neqi  fiev  ixeivai^  ytrcavrai  r.  A.  ai  \p, 

13)  OOd.  a^ovrai, 

14)  OOd.  xai  T(Sv  äXXotv, 

14)  cod.  Tt^orjyov^'pcJSt     COrrector,  Ut  videtlir,  TtQorjyovfterov. 

17)  ood.  x^^T^i5v;  corrector  teste  P  rjirrav,  teste  M  enrov  suprascripsit, 
unde  x^irrov  evadit.  utnimque  ineptum. 

19/20)  cod.  anoxXfi^fo^v,  oorrector  anonXriQoHnv, 
22)  Bb  ixeiviüv\  coriector  in  marg.  yQ,  8i  eixonov. 


24 

ta  diKaarixa  zavra  at]f4eia  tiov  dediKaafiivMv  ipvxtav  xa  [liv  TiQog 
xa  iv  ovQavii),  tol  de  TtQog  tu  vtco  yf]g,  IVa  ovOTad-etaai  nccQa  Twy 
dmaoTiov  tov  xiXovg  zvxcoac  itaqa  xiov  VTrodexofieviov  avxdg, 

„'Eatrvov  di  7rQoaeXd'6vTog 

•  5  ehceiv^  ori  dioc  avtov  ayye- 

Xov  dv&Q(ji7coig  yeviad^ai 
Tiüv  sxel  xai  diaxeletoivro 
Ol  axoveiy  xxxl  d-eaad'ac  navxa 
xa  iv  Tf/i  xoTtfi).^^ 

10  ^aqKog  iv  xotxoig  6  ftvd-og  xd^iv  ayyeXtyLtjv  aal  diaTtoqd^fiEvxi' 

TtfjV  xCov  e^M  aiüficcxog  jcbqI  xctg  ipirjuäg  av^7ti7tx6vxtüv  d/todtdioöiv 
xq)  xov  fjLv&ov  affriyov(.Uv(i}  xctxd  xrjv  diTUxaxin'^v  tlnypov.  ei  di  toTto, 
TtQodrjkoVj  oxc  Tuxl  xovxo)  Tuxxd  dixrjv  ivcfJQ^ev  %ai  xf^v  «t  xd 
7tavxog    eqrrpfLOvaav   d^lav   xovxo    tuxI  alXi^   Ttccvxl  x(p  XT]Xixot'Xwy 

lbdyad-(ov  iv  d-eotgitf  yevf]aof4ivq) ,  xai  XeXvxai  xo  a7coqovj  Tcwg  du- 

fieivev  elg  xoaavxag  ^/tiigag  xö  oüfjLa  xov  'Hgog  Ttsifievov  iTti  y^ 

ddidXvxov,  ei  ydq  Kord  xijv  xoafuxrjv  iyivexo  xd^iv  d'ewgov  yevia&ai 

xijv  ^fvxtjv  xct^^fCT^ciacfv  xaiv  ^era   aiofioxog  doQdxwv  ical  ayyelc» 

foi.  7  r.     dv&QioTtoigy   yuxi  xfjv  xov  aaiiaaxog  \ 135 

20.  .  .  .  ^Hgog 22 Ttegl  7taaüv  Xiyei  ipvxufv.  tag  al 

IJtv  [ow]  elaiv  ixqxxvxoQixal  xaig  iv  yeviaec  xlfvxcug  xwv  dyvioaxtav 
avxaig  7CQayf4dxwv ,  al  de  aiXüßv  xaxd  xdg  diaq>6Q0vg  xov  uavxbg 
TteQiodovg^  (olov  al  fjiev  xeXexüv  nai  /nvaxr]Qia}Vf  ooat  xoig  reierot;^ 
yolg  dvelvxai  '9'eo7g,  ai  de  xijg  d-eiag  fÄCtvxixrjg,  oaat,  xalg  exq^av- 

25  xoQixalg  xd^eoiv  dvelvxai  xrjg  xQvq>iwg  ovarjg  ev  xotg  d-eoTg  dkr^d-eiag, 
ai  Ö€  laxQtxrjg,  oaai  xalg  Ttaiwvioig  dwdfjieai  xalg  dyiJQWv  xai 
avoaov  xai  dXvxov  awexovaaig  xov  oXov  ovQavov),  ovxcj  dfj  ow  nuxi 
xwv  dcpavdfv  TteQioöiov  xcüv  xpvxixüv  d^iai  xiveg  yiyvovxav  diaq^e^vxiog 
x^g  i7T0ipiagy  oaai  xolg  xcov  7ceQi6dwv  xovxwv  rffefiöaiv  olxeiovvxai ' 

dOxat  avxai  noxe  fieV  avxoqxxvwg  Idovaai  xdg  iv  x(p  Ttavxl  xovf(^ 
xoa^q)  xd^eig  avxurv  diayyiXkovaiv  xaxd  xrjv  iv  xtp  navxl  Ttqo- 
VTtdgxovaav  xai  leQaxixrjv  ötxrjVy  al  di  akXov  xqottov  dvai^yi]a^elaai 
xwv  i%ia  d-eafAdxurv  xjaxd  xfjv  q)iX6aoq)Ov  d-eijyqictv.  dg  ydq  oi  naq 
fj^lv  leQaxixol  xolg  inoTVcaig  dvvaixiv  ivxi&iaaiv  idelv  S  /i?j  tiqo- 

2>bteQ0v  q>da(xaxa  xai  tvoiovol  d^etogovg,  ovxo)  xai  ij  «/  r<p  xoom^ 

13)  cod.  TOtrtfov, 

21/22)  cod.  yn>x(tU  ayvtoürcov  rmv  iavraie. 

29)  cod.'  oixeiannrai. 

31)  cod.  Siaare'lXovaiv,  corrector  Biayyilkovaiv, 

32)  cod.  om.  Sixr^v, 


25 

dinrj  TtQo  TT^  Tiaq    rjpiiv  elg  Ttollag  tovto  dgq  il^vxag  Tag  a^iag 
TTJg  TOiavrr^g  fiaxaQiaTi]g  d'iag  (tvqo  yctq  tüv  f4€Q0Jv  to  oXov)  aal 

TeleOTiyuxig  x^i^rat  dv  \  [vdfAeoi] 140 foi.  7  t. 

.  .  TvxTjV  .  .  .  na&iBQOvai  %q6vov fiiv  TO  Ttäv  xccTa 

di%r^v  6q>eiXof4evr]g  avTy  Tfjg  TOtatTi;g   €vdaif40vog  TeleiorrjTog,  (og  5 
di  JtQog   imeivrpf  ri}v  v/to  tov  navrog   TcXovfiivrjv  elg    äyyeXixrjv 
änjyeTO  tü^lv.  tuxI  yaq  oi  Tjjde  TekeaTixoi  Ta^&og  eiai  TOiaorrig ' 
yyS-iei    ayyeXog   iv   öwdi^ei    Cow"    q>rjaiv   t6   Xoyiov,    oOTig   ioTiv 
log  aXrji^wg  leQcevixog  '  ylverat  ow  eTCOTtrrjg  fiev  tüv  dq)aviov,  ayyekog 
di  TÖig  ifiqHxviaiv  6  avTog '  diorteQ  ccvtov  01  dixaoTal  xelevovaiv  10 
OQav  Ta  ev  Ttp  iro7irf^i   rrovra  xat  axoveiv,  totvov  ixev  drfcov  tov 
fivd'ov  iJyovTog  tov  naqa  TÖlg  diiaxoTaig  •  evTevd-ev  ydq  tag  ex  7t e- 
QiWTtfjg  oXov  TOV  TLOOfAOv  TLal  Tct  6v  avT(^  xaS'OQaVy  Ta  fiiv  dadfiaTa 
TÖig  dawftoTOig  of^f^aaiv  T^g   V^%»   ^^   ^^  atofÄOTixd  Tolg  tov 
ctvyoeidovg  ox^f^ccTog,  dio  xal  dnoveiv  avTov  (priac  XQV^^^  *"^  ^Q^ '  ^^ 
tovto  ydq  nai  oQaTixav  iiXov   äf4a  xal  dxovaTLXOv  botiv.  xal  ydq 
hf  avT([}  TTQioTwg  Tj  diad7]aig  ^  fjiia  xal  df4eQi]g^  d(p^  rjg  al  fiefieQi- 
Ofievai  ttsqI  Tolg  alad'rp:rjQioig.  log  ow  ixeivr]  yiyvtiaxec  Ta  rcaOMv, 
ovTü)  xal  TO  oxrjf^a  ro  avT^g  tcc  navTiov  tcSv  aladTjTfjQiiaVy  xal  wg 
dfĀQwg  ixeivif],   ovtw  to  ox^l^cc  djca&ijg.  TavTatg  de  XQV^^^  Talg  20 
ala&fjaeaiv  e^w  auifiaTog  ov  xal  vXrig  xaly  oTav  dnoxaraaTTj  ^  Ta 
TB  ovQovia  xal  Ta  vtcbq  tov  ovQavov,  oig  q>aaiv  oi  x^eovQyoi,  q^ioTa 

d'BüifiBvov  xal  Tfjg  \ 108 av  ksye  tzov  xa  ,  .     foi.  s  r. 

.  .  .25 aXkd  Tovra  xal  ev  aiXoig  [BCQtjTai.  öid  tI  de  ai^^/ela] 

Touti^  7CBQid7CTBiv  ovx  ed'iXovoiv  o\  dixaCTai,  dijXov,  ov  ydq  BixBv2b 
ctvTi^  Tteqag  6  ßiogy  ij  de  xQiOLg  rjv  (abtol  tov  ßiov  xal  r}  tüv  at]- 
fieiiov  TtBQid'eaLg  (xerd  ttjv  xqloiv,  ovt(o  de  xal  ev  ToXg  eTtOfievoig 
igei  fitjde  xX^qov  avTov  Tiva  XayxdvBiv '  ov  ydq  r^v  exf  Stbqov  ßiov 
fieraßaaig,  dH^  6  avrbg  rjv  diaxoTZTOfiBvog  tT]  avTOjcTLxfj  TavTy 
d-BioQUf  xal  T(p  x^Q^^^^V  ^^^'  (JcifiaTog,  30 

yjOqav  di}  TavTy  fiiv  xa3^  exoTBQOv 


TO  x<x(Jfxa  TOV  ovQavov  tb  xai 

Tijg  y^g"  —  ewg  tw  "tuxI  da^iivag 


1)  cod.  om.  8ixf]. 

3)  S^pdfieai]  supplevit  P. 

5)  OOd.  oyeiXofiirTjv. 

8)  VerBOB  hezametai  clausula. 
13)  cod.  xa&oaov,  conector  xa&oQäv. 

26)  M  ni^as  ßios       P  itiqag  oTiiag. 

31)  o^v  Bri  oorrector,  o^firi  de  cod. 


26 

elg  tbv  Xeifiuiva  amovaag  oiov  iv 

^Ev  TovTOig  aaq)eaTaTa  dunQivev  6  fiv&ogy  riveg  fiev  uaiv  m 
Xqetat  riov  ovo  xaaijKnwv  twv  elg  rag  Xi^^eig  ayovrwv  rag  tpvxdg, 
briveg  de  riov  Xoltiüv  rcSv  elg  yaveacv  (feqovrtjv  outo  tiov  Xrj^eti» 
Fxeiviov,  aniaat  f4iv  xoiwv  ai  xpv%ai  öia  Toiv  dvoiv^  wv  %o  fih 
elg  ovqavov  Teivei,  ro  de  elg  %a  vtzo  ytjg.  ei  de  ra  xaoixata  oi 
XioQai  Tivig  elaiv,  alXa  daif^oviai  td^eigy  log  edeixwf4€Vy  dtaotek- 
lovaai  rag  ztSv  xlnr^üv  Xrj^eig  ovqavlag  xe  xai  x^oviag^   eio^  ^ih 

lOexelyog,  el  Tvxoiy  ^clI  rag  aacjfÄCcTovg  diavof4ag  tiov  iln^wv,  eiüQa 
de  xal  Tag  OioiActvixag  (neTaaxdaeLg,  ag  ijtoiovvzo  dia  tüv  oxfjfidviav 
avio  %e  xal  xario  q^QOfiiyaßv^  eladexoi^eviüv  avrag  artiovaag  ^  x(a¥ 

foi.  8  T.     elg  ovQavov  avayovrwv  daifiovcay  rj  twv  elg  tot  |  [vjco  yrjg] 

....  130 q^eQOvra  Tonov  e^  ovqavdv  %e 

Ihyucntovoat  xal  ex  yr/g  dvtovaai,  atekkofiepac  de  afÄq)w  nqog  %a^ 
yeveaeig  tiüv  ^loiay  •  ©[^«v]  nat  ir,  Jtog  xal  hc  nXovnavog  ävai 
rag  elg  Iloaeidvivog  eTteiyofiivag.  tag  f^ev  ow  ht  Ttjg  yrjg  aviovaag 
'Aj6vev)g  /teTtkrj^Mod-aL  aal  avxf^ovy  zag  de  i^  ovqavdv  nuttiovoag 
elyai  xa&aqdg  Tovtiov.  ai  f^ev  ydg  ov  Ttavteluig  r^aav  vXrjg  siaog, 

20  al  de  Tavrrjg  enad^aQevoy '  rrjv  de  vXt]v  avxf^tjQav  log  ayovov  neu 
Tiov  Xoyliov  XeyovTiüv  axovofiev.  wv  ow  xal  tcc  oxijficrra  tpf  ervXa 
xal  axorteivd  xal  erc  Ttjg  7caxvriqag  ovo  lag  dvaTteTtXr^afÄiva,  Tavrag 
avxfiov  xal  xovewg  ehcev  fiearagy  wv  de  xovqforega  ra  TteQißXijfiora 
xal    q>iürveiv6Teqa  dia  zrjv  iv  ovqav(^  dioxqißrpf^  Tavrag  xa&aQ(a' 

2bzeQag,  rtav  yaQ  xa^aqov  ro  ^fjdev  aXXotQiov  elade^äf4evov,  dXXo- 
XQiov  de  T(p  XeTtT^t  tb  Ttaxv  xal  zip  ifiTtvQU^  t6  yeiideg  tuxI  t(^ 
Xa^TtQfi)  TO  axoreivov.  el  de  xal  tiov  ix  yijg  dviovowv  evi  tdig 
7tvevf4aaiv  eveq)avTal^et6  rig  evovaa  x(av  exel  xoXaatixarv  TOJtufv 
ldi6ti]g^  oiov  Tov  nvQiq>Xeye^ovTog  i}  tov  2%vyiov  ^(xaxogj  taig 

30  de  e^  ovQavolv  TtQOofjv  eqieXxjead-at  ri  q)wg  exeid-ev  iyyevofievovy  oloif 
dt]  TioXXdxig   iXkaiAuet  xal  Xld^ocg  aTCoqqolag  exovaiv   rjXiov  wi 

foi.  9  r.      oeXrjvrjg  xal  aOTQUJV,  ovdev  \  [d-avfiaatbv] 135 

Tog  TteQiXafiipLv.  Ttdoag  \de  q>t]aiv  zag  ipvxog  elg]  tov  Xetfiüva 
aq)ixof4evag  üaneq  iv  TzaviffvQU  xaracxt^vaad-ai. 

35  Tov    jtifV    ow    Xeifudtva    xal    did    tovtwv    olftai    df}Xov   tüv 

^rjfiaTotv  ort  tov  dixaaTixov^  üoTteQ  iv  T(p  FoQyliff  totzov  änoxaXet 


14)  re]  T*  M. 

15)  ix  yrjg]  eis  yfjv  M. 

35)  drjlov  P      StjXoX  M  —  in  venu  36  cod.  om.  ot«. 


27 

ei  yoQ  dg  tov  üolvov  äq)ixv6vvrai  xüv  xaaixavujv  %uiQOv^  owog  di 
ccv  6  daifioviog  Tonog  iativ,  iv  t^  xadi;a&ai  nqouqrfcai,  rovg  dc- 
TtaGTag,  iv  <^i  xat  6  rovde  xov  Xoyov  TtccTrjQ  ix&ieXevaTO  naget  rüv 
öinaaTüiv  ^eäad-ai  navra  tcl  iv  rti)  totki)  xal  äxoveiVy  d^Xov  dg 
avTog  katai  xal  daifioviog  Tonog  xai  Isi^wv  xat  twv  dixaaziov  5 
X^Qog^  ov  änedeUw^ev  tf47tQoa^€v  evaqyuig  aitov  elvac  xov  ai^iga 
Tov  ovQOVov  xal  T^g  yijg  oXi]g  fjiioov  xal  ov%l  riov  iyxoikcjv  f^oviov 
^^^  y^'  ^'^'^^  f^iv  oirv  6  leif4ü)v  ovTog  xavttjv  e'xiov  i:f}v  ijtcaw/aiav 
iog  aq^ui  Ttjg  rwv  ^evatiov  q)vaeiog  xal  ziov  ir  vyQfft  Tqeq^opiivixiv 
Tceqio%r]  Ttdvrwv  loyiov  re  yeveaLOVQyiov  xal  ^(orjg  vXixt]g  aatdviog  10 
xivoviiiivfjg  TOTtog  '  tolovtov  yccQ  oi  Xeifiwveg  vdQr^Xoi  riveg  xal 
dv^ewv  xal  allwv  zocovtwv  yifiovzeg.  zovrov  'Efi7redoxkt]g  (v.  386. 
388  Stein)  Idwv  rbv  Xeif4iava  Ttavroiiov  avrov  eivac  xaxMv  7cXi]Qrj 
xal  eiftev  xal  ehccav  dviii^io^ev  '  j]'Ev^a  Korog  ze  Oovog  ze  xal 
aUMv   €&vea  xrjQwv  ^!/izrig  iv  leifÄiovi    xazd  axozog   rjhiaxovza^^Ab 

liiiaoq)arjg  ydq  ovzog  ö  X^Q^S^  ^  ^  ^^  |  [loyiov  ^j^ai] foi.  9  t. 

•  90 xeiov  elvai  zov  VTtvovaiv  ....  [Kazaaxrjvaa^]ai 

Sa  (ffjOLv  iv  avul»  zag  ipvxdg  [exelae]  xazavzioaag  üüTttQ  iv  7cavr]- 
yvQ€L,  diozt  xal  iv  zaig  TtaviffVQeaiv  älloc  ze  dXkaxod-ev  dq)ixvovvzai 
xal  7crj^df4evoc  axrjvdg  diaizwvzac  x^Q^S  ^'^  dlXTqlÄav.  20 

Tig  ow  rj  Ttavr^yvqig  iv  zavzaig;  noiag  eivai  zag  xpvx^xag  ohjOo- 
fied^a  axt]vdg;  zag  fiiv  yctQ  TtQog  dkXijXag  avzüv  avvovoiag  (.lai^i]- 
aofied-a  ialxqov  vözeqov.  ^  öi  drj  TtavrjyvQig  zag  ix  zov  7cavzog 
ccvzoßv  q>OLzrjaeig  elg  zr]v  xoivrjv  x^Q^^y  ^^  toziav  zijg  yevioeiogy 
7caQiazr]aiv.  xal  ydq  iaziv  ovzog  6  zonog^  (og  ixiv  diavyiazazog2b 
züfv  azoixeiMv,  oixelog  zaig  i^  ovqavov  azccXeiaai^g ,  log  di  yiveaiv 
i^coy,  zaig  ix  yrjg,  V7CodoxTj  de  iaziv  zwv  jtavzaxod'ev  yeveaiovqyov 
^wTjv  ijdf]  TtqoßaXkofjiivitjv  xpvxiov '  dio  dfj  Ttavi^yvQet  zijv  avvoöov 
avzwv  ajteixaaev  6  fivd-og,  xal  zovzo  yeviaec  TtQSTCOv  ovofAa  d-e- 
juevog,  elg  ydq  zr]v  yiveaiv  navzoda7Tal  ifwxal  q>iQOvzaij  xal  al  fAevdO 
^eag  h^exa  züv  zfjde  xal  lazogiag  wg  iv  zaig  rtavrffVQeatVy  aig  xal 
ri  xd&odog  dveTtax^^g,  al  di  ifi7tOQeva6f4evai  zi  züv  yevioei  xa&rj- 
xoi'zwv  xal  djtoduiGoixevai  zc  zwv  olxeitov  (S  di  xal  ovvzekovaiv 
elg  zr]v  evyovLav  züv  hvhav)y  aX  di  olov  lovrjaof^evai  zi  züv  dno 

1)  cod.  a^iHVovTai. 

5)  cod.  om.  aal  poBt  ioTM, 

7)  ftiüov  oorrector,  ftiv  cod. 
15)  cod.  iXamcovrai. 
21)  cod.  om.  fj. 
27)  cod.  om.  Tals, 
33)  a  8£\  cod.  ai  BL 


28 

TTjg  yeveasMg  xai  TTQoXrjipofievat  Tteiqav  xibv  yeveatovQyiav  Ttadtoy^  ai 
foi.  10  r.       öi  allo  Ti  TtQoaeoixog  exovaai  Tolg  eig  zag  nctvtffVQeig  \  \ßX^(ivCiv\ 

90 ovg  6X  ^6t . .  ^MVTUL  zfjg  yrjg  y tXting^ 

%va  Tovg  Trjg  7iavf]yvQ OTrevdoHJLV.  naoav  d   ow  TtavtffVQi- 

5  ^ovaiv  ovv  evd'VfÄiijc  7toiovf4evai  Trjv  xdd'odov.  aurjväad-ai  de  aqa  keyov- 
Tai  TÖig  q)vaixoig  rjdt]  aal  evvXoig  yu^ifjiBvai  Xoyoig  xal  rovrovg  tzqo- 
XeiQi^ovaaij  nad-^  ovg  fiikXovaiv  K^v  •  xal  alkac  aHtog  ^coaiv  xa  uii] 
Ttoixlhx  xai  xa  oxt^fAcera  za  iavTioy  kvvXcüT€Qa  Ttoiovaai  dia  ti^g 
7CQoßolijg  yuxl   neQiaf4niax6f4€vaL  xtrwvag   rcaxvreqovg  xat  yeviou 

lOqilXovg,  dl  lov  a7to%QV7txovaiv  eavxag  yuxl  dioixi^ovaiv  arto  xdv 
aXXiüv  wG7t€Q  oV  iv  Toig  axrjvalg  dictiQißovTEg,  ei  de  Tuxi  axiai; 
l'vexa  Tzrf/vvvxai  tag  axr]vag  iv  xaig  7tccvi]yvQ€aiVy  IVa  fi?;  vTcaLd^QOi 
didyioaiv  (od-ev  xat  to  ovof^a  raig  axrjvdig),  (pcnfSQoVy  ort  Talg 
rldfj  yeviaevDg  i7roQeyo/.ieyaig  xat  elg  x^v  q^vatv  OQidoiaaig  xo  luna- 

15  anr^väad^ai  7tQ€7t6vxiog  eiqrixai^  q>evyovaaig  fxev  xrjv  vjtaid-QOv  KwrjVy 
elg  de  xa  axeqea  adf^axa  naxiovoaig,  iv  olg  al  aiual  aal  xa  udiola 
xibv  ovxüjv  •  e7iel  %al  xa  xag  aiuag  noiovvxa  ovk  aXXa  ioxlv  \  xa 
X^ovia  7ceQißXi]i,iaxa  xwv  xpvxwv, 

Kai  ixev  dt]  xal  x6  aofxevag  enaxioag  elg  xov  Xeifiüva  afi- 

20xve7ad^ai  xal  x6  in  jiolXvß  xivog  ctvxag  jioQeiag  q^xivead^ai  rpuiv 
driköi  xi]v  xe  Tteql  xfp^  yeveaiv  dfiq)oxeQiüv  q)tXo(pqo(Jvvr^v.  ei  yaq  o 
Xeif4(üv  ccQxij  xijg  yeveaeaig  eaxiv^  al  de  aofievoi  xov  Xeifitova  luna- 

foi.  io  T.      la/Aßdvovaiv   \ 96 [xal^ 

xe  ovQavijaig  ovv  xal  xalg  x^oviaig  [itwxcug  f)  i^e]xaßokf]  x^  l^iotjg 

2baaf4evog  f^v  xa^ova[aig]  iv  xalg  nqoxeqaig  eveqyeiaigj  xalg  f4ev  ye 
elxovwg,  er  xXrjjcad-eiaig  ovaaig^  xalg  dij  ei  xal  iv  evTzad^eiaig, 
dXiC  mcoxafiovoaig  xal  7t[^Qbg]  ixeivijv  xrjv  ^loijv,  ov  yaq  olaig 
tavxalg  ev^qyowy  dXXa  /aovqt  x(p  fiiveiv  avco  dvva^evt^.  xdqa  oov 
aixiov   wqiyexo  xfjg  iv  ovqavi^   ?^S>    ^o  de   XoiTtoVy    ooov  eixev 


1)  cod.  n^oakr}yp6fiBvoi, 

7)  aXX(oi\  cod.  akkovi.  in  margine  legit  M  yQ*  nXXai  xai  aXloit^  ^ofon' 

Tß  ei'Srjf        P  /(».  ftXXa  akkr^kovi   ^airrtov   ra   eidrj,  —  fortasso   TtQOX^^^t^Ofitvai 

Bcribendum. 

9)  cod.  nQoßoXfje,  corrector  Tt^oaoxrjiy  aed.  cf.  p.  82,  9  edit  SchoeU. 
14)  cod.  post  oQfKoaaie  addit  aU. 
17)  cod.  om.  prius  t«. 

19)   cod.    d<TflBV(OS. 

21)  SrjXol  P      SfjXov  suprascriptiB  litteriB  ori  M. 

22)  Ipse  Proclus   aa/uvot  \pvxai  dicit,   sed  ubi  Platonls  verba  laudat, 
feminini  generis  formis  utitur. 

25)  pro  i^v  M  Tii  dispicere  sibi  yidebatur. 
28  cod.  xa^aovv;  dwtinxit  P. 


29 

iiuioTYi  %rig  (piXoyepeaeiog  ^(oyg,  hui  fiiv  aveyioyrp^oy  fiivov,  iq)i€- 
/Ltevov  di  iv€QyT]aai,  yuifiveiv  hcoUi  tuxI  aaS-eyetv  rrpf  oXrjy  Kotd  xi 
fcrvtrjg  ifwx^v  t^I  %d^vovaav  didovai  %ai  t(^  aq>v^civTi  xcJ^cfv  tuxI 
didovaav  aa/AeviCetv  tov  Xeifiaiva  7t q6  6f4f4dT(av  avtciv  Ttoiovvra 
%ipf  yivBGiv.  5 

Trjy  TB  ovv  ^(orjv  alviaaeraL  rrjv  BTiixqixovaav  rjdfj  t^  yeviaei 
To  dcf^ivag  iv  T(p  Xei^tüvi  xaxaamjväad^ai  rag  ^xovaag  elg  ccvrov 
ayu)&€v  nai  ndrw^ev  ipvxdg,  xat  to  ix  7ioXXr}g  TtoQsiag  tjueiv  q>ai' 
vead-ai  ripf  alticcv  TtQoaTtdTjaiv,  dt  tp^  aaf4evoi  rov  i^ifÄÜva  xara- 
Xafißdvovaiv.  ol  yccQ  TtoHrjv  jcoQeiav  TteTtoitjfiivoc  tov  xa^ucrrotlO 
Trjv  amTtavhxv  aopiBvoi  dixovrcci.  xal  avrai  ovv  noXka  TcoQSvd^eiaai 
TavTOv  BTtaaxov  *  noXka  da  i/tOQevdi^aav  ai  f4ev  tuxt  ovqccvov  avfi- 
7teQt7ioXovaat  Toig  ovqavloig  ^eöig,  al  de  iv  TÖig  V7t6  yf^g  T67toig 
TTOixlXag  kxovaac  fÄeraßdaeig  d7x  aXhav  elg  aXlovg^  wg  huiaTi]v 
iiyev  6  rfjg  Tiaecog  vofiog.  ort  fxev  ow  ai  xpvxctl  xai  oyripLaaiv  x^^  15 

fievai  TUvovfAevoig  xcera  T67tov  yuxl  avTai  \  [lavovfievai] 80      foi.  ii  r. 

[v7t6  Ttav  ala^']aewv  rj  qHxvTaatwv 

•  .  .  .  \7tq6drj\h3v.   TOV  de  dt]  x^ovov  T^g  7roQei[_ag  ivTovd'a   f4ev] 
ovx  eiqrjMVj   iv  de  ToXg  f7tof4evoig  igel  x^^^r^  ttjv  Ina  yr}g  elvai 
7C0Q€iav.   eOTi  de  xat  Trjg  ovQaviag   tovtwv    twv  ipvxtov  ToaovTog.20 
Tto^ev    TOVTO    yqdqxx)    Tex^aiQOf^evog;   oti   xai    iv    Oaidq^t    (249 
A.  B)  fjLera  tyj[v  xqioiv  twv  aXXwv   ijjvxüv  TtaQcc  Tag  q>Lloa6q>ovg 
ayaycav  Tag  fiev  elg  ovqavov^  Tag  de  elg  tcc  vtio  yrjg  dixaiwrrJQia 
iTtfjyayev  „T(p  de  x^^octt«^  dfiq)6TeQaL   dipixvovvTai  iTtl  xki^Qiüaiv 
xai  aiQeaiv  devTeqov  ßiov"  Xiytjv  d^q>0TeQag^  xai  Tag  elg  ovQavdv2b 
xai    VTto   yrig   yeyowiag,    xdvTciv&a   de  (619  C)    Tag    i^   ovQavov 
ifwxag  e&ei  avev  q>ih>ao(piag  ßeßitoxviag  oQ&wg  Xeyei  7caQeivai  Tag 
Xrj^ecjg   ixel  Tvxovaag,    eiTa  elg  tov   Xetpitjva  äq>Lyf4evag  •  olaTC  17 
XiXierrjg  7Z0Qeia  xolvtj  Ttdaaig  iaTiv  Tcdraig.  xai  eoixev  iy  x^^^Q 
XQOvog  elvai  Tig  TieQiodixog  aTto  yeveaeiog   iTtl  yiveaiv  aytav  rag  30 
V^X^S»  ö^  d7tXb}g,  dXXa  TtQO  Trjg  TeXeag  aTtoxaTaaTdoeiog.  el  yaq 
ctvev  (fiXoaofpiag  ovQdvcai  yeyovaaiv,  (yv7tü)  ixev  dvtjxdif]aav  elg  ttjv 


1)  verbum  ^a/^s  deleverim. 

14)  cod.  an    dXkrihov. 

19)  cod.  om.  rriv. 

25/26)  P  ov^avov  rj  vtio  yrjg     M  ovonrov  dno  yrjs. 

27)  cod.  nihil  nisi  6^9'cSg  elvai;  fortasse  inter  haec  verba  plura  inter- 
cidenint 

29)  cod.  x^^^V^  '^v^  Ttooeias;  fortasse  x^^VQ^s  rrje  7t, 


30 

voijtrjv  q}vaiv^  Talg  di  iyaoofiioig  Tuv^aeoiy  Tiov  ov^ccyiwv  aviA/iBquno- 
kovv  diä  TTjv  i^  t^ovg  rd^iv  avralg  ivred'eiaav  %aiqovüai  ttj  rd^et 
Twv  Ttegiodtav  ixeivcov.  xal  ovdiv  d'avfiaarov  tpvxctg  mal  oxtuima 
ifwxüv  avyyevjj  TÖig  ovqavioig  tovto  dQoy^  07tov  xai  tüv  hf  yrj 
byi€CT€QQi^(üf4ev(av   ioTiv   oQav    tcc    (äsv    ijA/^i   avyiuvovfievay    %a  de 

foi.  11  T.     aeXrivr]  avvxqe  \  [^ovra]  ....  75 huivoc  ....  20  ...  . 

xoTö  Tiqv  qwavv  (AiieioT[iqo}g  dia%ei\Tcu  ta  fiiv  elg  ijXiovj  m  di  dg 
aelrjvr]v,  log  6  Tif4aiog  (41  E.  42  D)  idida^ev,  iarlv  to  fiey 
^hcma  ox^ficcra,  ra  di  aeXrp^aia,  %ai  ei  tovto  äXtjd'igy  ovdiy  d'OV' 

lO^aoTOP  Tct  fjiiv  ^Xi(^  Ta  di  aeXi^'r]  avfiTreQiTrokeiv ,  et  f4f]  araxia 
(piqoiTO.  Tr]g  di  oTa^iag  dia  Tijv  iv  e^eac  Texay^ivoig  ^anpf  crrj- 
Qrjf4ivr]g  i'Ttetac  ra  xara  (pvaiv  avrä  ^ü)f]v  e%ovTa  tuxI  ovza  ovQma 
q>vaei  avf.ineQidyead'ai  TÖlg  '^yefioaiv  tuxI  QTtoxdinveiv  fjdrj  Ttori  dia 
TTpf  iv  avToXg  ^owyv  da^eyBOTeqav  ovaav  Trig  twv  oXcjv  Kwr^g  ax- 

Ib^ijuwg  iveQyovarig.  xai  f4t]deig  oiia&o)  dia  TOVTOvg  ij^aiv  Tovg  loyovg 
rj  Ta  oxrif^ara  x?^^«^  f^iveiv  vno  oeXiqvrpf  rtaaüv  tvjv  eig  olqayov 
dveX&ovawv,  rj  awaviovTwv  nai  twv  6xt]f^dT0)v  to  ovqdvtov  awfia 
cxiaeig  V7to(xivBiv  Tivdg^  noa&drtBQ  tov  diqa  nivovfAeviov  r^fiüv  dia 
Tov  dsQog.   deZ  (niv  yccQ  hcacTOv  eig  Trpf  oXorrjTa  ndvrwg  dnonutr 

20  d'ioTaad-ai  Ttjv  oineiav,  bXoTrjg  di  twv  onaqevTwv  loTiv  dx^jf^dtojv 
TavTa  Tcc  atifioTa,  iv  oJg  ioTtdQrj  yuxrd  qwaiv,  enei  xai  t6  ttv^ 
OQWfiev  Tfjv  oineiav  oXoTtjTa  KaTaXaßelv  anevdov  xai  riyv  ßwXov 
xai  TO  7tvev(xa.  xai  jtdvTwg  aroTtov  Toig  fjiiv  q>d'CCQT0ig  V7tdQ%Bif 
Trpf  OQB^iv  Tavrrpf  wg  awfiaaiVy   Tolg  di  dtpd'dqroig  fit]  vndq%uv^ 

25  r/  VTtdoxetv  fiev^  firjdeTtore  di  eig  TiXog  dfpixveXad^aiy  elneq  ovdefiiaf 

foi.  13  r.     OQB^iv  qwoixijv  jucf  |  [tj^v] 65 &ai  Tuxi 

näv  ....  21  ...  .  Teg  tlvl  twv  oXwv  ioTi  xccrd  q>[vacv.  ei  yoir 
Tov^Ta  Tvpf  xara  qwaiv  drjXol  dtavo^ijVj  ov  ^rj  dcd  Ttp^  twv  oxt}- 
^droiv  diodov  axi^erai  Ttwg  to  owfxa  to  d'eiov  rj  Xa/Äßdvei  tcqoo- 

dO&r'jxrp^  dviovTwv  ij  dfpaiqeaiv  VTrofiivec  xotiovcwv,  dXX^  ddiaiQerfag 
dl  avTov  xoi^I  Tavra  xai  irtid-eTai  Talg  oixeiaig  TteqKpo^aiq. 
näXai,  yaq  riitelg  xai  awfia  did  aw^ar^og  xwQeiv  dTtedeirtwfiev  tm 
ov  ndvTa  Ta  atSficera  tovto  7cdaxeiVy  dXXa  tcc  avXa  dia  Twr 
tvvXwv  r]   Ta    avXa    diievai   did    twv   avXwv    (Xiyw   di    vXrjv  xrf 

3)  cod.  yw xag  oxi^ftara  omisso  xai, 
6)  avvT^lxofieva]  BUpplevit  P. 
12)  cod.  T^v  xara  ^aiv. 

17)  cod.  cm.  TO  ov^dviov  acofia. 

18)  cod.  axetreis» 

29)  cod.  ajif^^eTfti  ntog. 
33)  cod.  Ttdvra  (Tca/naTa. 


31 

iaxanrpf  xai  %oig  iaxctroig  atiiiaaiv  vftonecfiivrpf  ovalav)  elvai 
de  Tiva  xal  ixioa  tüv  ivvXiop  xai  orvXiov,  a  dfj  tuxI  avza 
nqog  aXXrjla  t6  t6)v  irihav  vrcofiivei  Ttdd-og,  %mQBXv  ov  dwa- 
fueva  dl  dXXijXojv  adiaiqetwg '  dio  firjdi  ro  ^Xiaxdv  (piag  avSfia  ov 
dia  rov  aeXtp^aiov  odfÄCtrog  xtiyqtiv  {rov  f4sv  ydq  dtjloi  ttjv  nqog  5 
xa  hn)Xa  avyyivBLav  ij  Tildaigj  xov  di  ^  aiud '  noul  ydq  xal  17 
oeX'qyr]  axidv)  firjdi  ro  oxtj/^a  ro  '^fiireQov  did  tüv  hniXwv  oyxiov 
(jiiaov  ydq  iatcv  xai  zdvro  täv  hniXwv  xai  dvXcov),  did  de  röv 
ovQoviov  OiifiaTog  xai  tovto  xai  ro  rjhaxov  (füg  ddiai^ov  f4ivovTog 
avtöv  q}oirav.  naaa  ydq  ÖLaiQeacg  ndd'og  iati  Trjg  xov  diaiQOv- 10 
fdivov  awexeiag  (pd'aqtixov. 

^AXXd  ravza  fiiv  did  TtXeiovwv  iv  aXXoig  fi^iurcai  dioQd'Qwaeajg ' 

Tig  di  6  xt^CT^g  aQid'fÄdg  \ 75 v    foi.  12  v. 

«c  tovt[<u)v] [l'jcTTat  dqHxvigy  oaa  Tteqi  tüv 

6xf]fidTiav  diTJXd-Ofiev.  15 


1)  ood.  om.  ovaiav. 

7)  oxriaa]  OOd.  oxfjua, 
10)  ood.  vn    avTOv, 
13)  cod.  ;f«A**Tiys. 


Corrlgenda: 

L^endum  est  p.  9,  9  x^ot^^a«/,  —  11,  1  xai  —  12  not.  14  conector 
(non  revisor)  —  16,  4  xri- 


BRESLAUER 
PHILOLOGISCHE  ABHANDLUNGEN. 


VIERTER  BAND. 


VIERTES  HEFT. 


PHILONIS  ALEXANDßlNI 

LIBELLUS  DE   OPIFICIO   MÜNDI 

EDIDIT 

LEOPOLDÜS  COHN. 


SPECIMEN  NOVAE  EDITIONIS  OPERÜM  PHILONIS  AB  ACADEMU  REGIA 
BEROLINENSI  PRAEMIO  EX  DONATIONE  CARLOTTUNA  ORNATÜM. 


BRESLAU. 
VERLAG  VON  WILHELM  KOEBNER. 

1889. 


PHHONIS  ALEXANDRM 


JBELLUS  DE  OPIFICIO  JttUNDI 


EDIDIT 


LEOPOLDUS  COHN 


SPECIMEN  NOVAE  EDITIONIS  OPERUM  PHILONIS 

AB  ACADEMIA  REGIA  BEROLINENSI  PRAEMIO 

EX  DONATIONE  CARLOTTIANA  ORNATUM 


VRATISLAVIAE 
APUD  GUILELMUM  KOEBNER 

1889 


GUILELMO  STUDEMUND 


ANTE  HAEC  ÜUINQUE  LUSTRA 


SUMMOS  m  PHILOSOPHIA  HONOßES  ADEPTO 


GßATULABUNDUS 


D.  0.  0. 


UEOPOUDUS   COHN 


JNon  indignatunim  Te  spero,  Guilelme  Studemund,  quod 
laetam  occasionem  hoc  festo  die  oblatam  amplexus  Tuum 
nomen  huic  libro  inscripsi,  quippe  qui  nulli  fuerit  curae  maiori 
quam  Tibi,  nam  cum  aestate  anni  1887  Regia  Academia  Bero- 
linensis  ad  certamen  de  praemio  Carlottiano  provocasset  et 
Philonis  Alexandrini  libellum  de  opificio  mundi  ratione  critica 
tractandum  proposuisset,  ego  vix  in  certamen  descendissem, 
nisi  Tu  vires  meas  aliis  occupationibus  distentas  huic  quoque 
labori  suffecturas  esse  credidisses.  in  Italia,  ubi  tum  forte 
morabar,  libros  manu  scriptos  Philonis  statim  examinare 
et  conferre  coepi;  neque  enim  in  ullo  scriptore  ars  critica 
certo  quod  in  codicum  memoria  consistit  fundamento  carere 
potest,  et  quae  ab  editoribus  Philonis  de  librorum  manu  scrip- 
tonim  fide  et  auctoritate  adhuc  congesta  sunt  ea  minime  satis- 
facere  ab  initio  mihi  persuasi.  Philonis  igitur  libellum  ad 
codicum  fidem  recensitum  et  apparatu  critico  prolegomenisque 
instructum  Academiae  tradidi  atque  contigit  mihi  ut  opella 
mea  a  viris  doctissimis  et  clarissimis  laude  praemioque  digna 
iudicaretur.  novis  curis  auctum  et  emendatum  libnim  tandem 
in  lucem  emitto,  quo  in  absolvendo  et  perpoliendo  Tua  doc- 
trina  Tuumque  auxilium  nunquam  mihi  defuerunt.  verbis  scrip- 
toris  duplicem  adnotationem  subieci,  unam  qua  codicum  scrip- 
turae  discrepantias  enotavi,  alteram  qua  locos  simillimos  e 
reliquis  Philonis  libris  coUectos  descripsi.  deinde  in  appendice 


locos  similes  ex  philosophorum  Graecomm  libris  excerptos 
congessi;  qua  ex  colleclione  luce  clarius  apparet  Philonem  e 
tribus  potissimum  fontibus  doctrinam  suam  hausisse,  e  Piatonis 
Timaeo,  e  Sloiconim  doctrina  theologica  et  morali,  e  Pytha- 
goreorum  de  virtute  numerorum  doctrina.  denique  ne  quid 
deesse  videretur  vocabulorum  Graecomm  fata  scrutantibus, 
indicem  verbonim  memorabilium  adieci  copiosissimum. 

Omnibus  viris  doctis,  quorum  liberalitate  et  humanitate 
in  hac  editione  perficienda  adiutus  sum,  facere  non  possum 
quin  gratias  agam  maximas,  inprimis  lacobo  Freudenthal,  cdus 
doctrina  omnibus  in  hoc  studiorum  campo  versantibus  cognita 
et  probata  semper  mihi  praesto  fuit.  Tibi  vero,  Guilelme 
Studemund,  quomodo  pro  summa  comitate  et  benevolentia,  qua 
semper  me  prosecutus  es,  gratias  agam  non  habeo.  hunc  librum 
qualemcunque  ut  exiguum  grati  animi  mei  documentum  benigne 
velim  accipias  mihique  favere  pergas.    Vale. 

ScribebamVratislaviae  d.Vm.  m.Februarii  a.  MDCGCLXXXIX. 


EMENDANDA:  p.XXV,  16  toYjiieptvc)^;  XXVm,37  dele  quariam  virgulara; 

p.  XXX,  4  diligentia;  p.  XXXVni,  21  leguntur. 


Prolegomena. 


I.    De  codicibus  et  editionibus. 

1.  Inter  omnes  quibus  Philonis  opusculum  de  opificio 
mundi  traditur  libros  manu  scriptos  principem  obtinet  locum 
codex  Vindobonensis  theol.  gr.  29  (F),  membranaceus,  7 
forma  maxima,  saec.  XI,  ut  videtur,  eleganti  manu  exaratus. 
contulerunt  rogatu  meo  S.  Mekler  et  G.  Weinberger  Vindo- 
bonenses,  quibus  maximam  gratiam  me  habere  hoc  quoque 
loco  profiteor.  praeter  hanc  coUationem  uti  mihi  licuit  ea  quam 
Friderieus  Hanssen  in  suum  usum  confecit  mihique  inspiciendam 
liberalissime  concessit;  quas  inde  desumpsi  novas  scripturae 
discrepantias  nota  F*  significavi. 

Insunt  in  codice  Y  haec:  fol.  1—61'^  Eusebii  Pamphili  libri 
quatluor  Eclogarum  Propheticarum  de  Christo;  fol.  61^ — 141^ 
loannis  Philoponi  libri  VII  in  Hexaemeron;  fol.  142^ — 146^  eins- 
dem  disputatio  de  tempore  celebrandi  Paschatis;  fol.  147"^— 154^ 
Philonis  libri  de  mundi  opificio  pars  prior;  fol.  155"^ — 249 
S.  Cyrilli  episcopi  Hierosolymitani  Catecheses.  Philonea  olim 
plura  inerant;  fol.  146^  enim  haec  tabula  extat: 

TAAe  eNeCTIN  OIAWNOC: 

Uepl  vf\<^  xaxa  jitouaia  xoojiOTTOifai; : 

Twv  Jv  Y^viaet  ^YjTTjjiaKOv  xal  Xuaetov  a   ß'  y'  5'  e    «;': 

Twv  Jv  J^oSq)  ^ir]T7)(iaTü)v  xal  Xuaetov  ß'  xal  e': 

uepl  Tü)v  Tou  5oxYjäiaocpoO  xalV  JyY^^^^  ^^^  ^  jieTavaoTYj«;  Y^yvexat  tß' : 

Uepl  Tü)v  5exaXoYfü)v  (sie): 

Ilepl  T(i5v  avacp£po|i£vü>v  Jv  elSei  vojiwv  efg  ß'  y^^  "^^^  SexaXoYfwv 
t4  ^  xal  ^'  TO  xe  xaxa  (lot^wv  xal  TiavxÄi;  axoXaaxou  xal  x6 
xaxa  dv5pocp6vü)v  xal  TraaYji;  ßfa^*  xal  x6  r\  xal  y  xal  (  xö 
Ttepl  xoö  [iTf]  xXiTcxeiv  xal  (J^euSojiapxupeiv  xal  jiy)  JTitflijjietv  xal 
Ttepl  xü)v  ef^  Sxaaxov  ova^epojiivtov  xal  Tispl  Sixatoauvnr]^  rj  Tiaoi 
xoti  5exaXÖY0t^  (sie)  Jiyapjiö^ef  5  Joxiv  x^^  oXyji;  ouvxaSews:  — 


III 

ex  archelypo  vetustissimo  deductum  esse,  qui  circiter  annum 
p.  Chr.  n.  380  descriptus  erat  e  codice  papyraceo  bibliothecae 
Caesariensis.  quot  exempla  interiacuerint  inter  archetypum  illum 

et  codicem  F,  dici  nequit.  sed  ipsum  illud  exemplum,  ex  quo 

• 

codex  F  transcriptus  est,  litteris  maiusculis  exaratum  fuisse 
demonstratur  notissimo  illo  corniptelae  genere,  quo  litterae 
veteris  scripturae  inter  se  simillimae  confunduntur.  cuiusmodi 
exempla  in  codice  Y  reperiuntur  haec:  p.  3,14  eüx'  J^Yjjitoev  pro 
eneOHMICfN;  5,12  afjilvag  pro  AIMBNAC;  15,14  Sex^^vat  pro 
AGXeHNAI;  16,12  oxtTrapa  pro  OTeTTAPA;  21,11  axpayT)  pro 
AKPACH;  29,12  uTraYT^oog  pro  rHAITIOrC;  30,3  dvYjpTijiivou 
pro  ANHPHMtNOr;  31,3  auY«?  pro  AITAC  (Xiirua^);  32,7  ael 
pro  661.  item  ex  unciali  scriptura  codicis  illius  explicandum 
est,  quod  saepe  singula  vocabula  in  codice  Y  male  distincta 
aut  continue  scripta  oecurrunt  et  accentus  aliaeque  notae  non 
recte  ponuntur  vel  plane  omittuntur:  veluti  3,12  xaGia  Svxwv 
pro  Taiixa  Sv  x(j);  4,6  (livovxa  pro  jiiv  ovxa;  4,8  7rp6o|it>cxov  pro 
TTpo^  (iixxov;  4,9  apxtou  Tieptxxov  pro  apxiOTieptxxov;  4,19  av  uTraf- 
xtov  pro  avuTcafxtov;  5,1  Tipo^  J^exuTiou  pro  Trpoe^exÜTrou ;  10,3  av 
elp^e  pro  avetp^e;  22,4  Tiav  xaXd)  pro  TrayxaXü);  23,6  liy^  xt^ 
pro  xexv^n^^;  25,9  xaux'  tl  pro  xauxf;  27,4  5yj  pro  5*  \  ac  tales 
quidem  errores  librario  codicis  Y  deberi  videntur.  sed  codex 
ille  uncialis  ne  ipse  quidem  a  scripturis  mendosis  liber  fuit. 
saepissime  confunduntur  litterae  i  et  y)  et  et,  qua  confusione 
iam  in  papyris  vetustis  nullam  frequentiorem  esse  constat:  veluti 
xeivTTjö'iv  x£ivT]ae(i)(;  x£tvou|i£voi)  sim.  pro  xtvtjO-ev  xtvYJaew^  xtvou|iivou; 
item  ef5£a  pro  föia;  4,20  d7a)xovfo9nr) ;  5,6  T^|i£tv  pro  i^|itv;  5,13 
efSpüaet^  pro  fSpüaetg;  9,18  Staxi^efso^xo^  pro  Siaxetxf^ovxo^ ;  12,8 
Jßeßpefö'ei;  12,9  vuvet  pro  vuv£  et  jiipir)  pro  (lipet;  12,12  aTtoxfvouoa 
pro  dTTOxefvouaa;  13,20  Seuxepfwv  pro  Seuxepefwv;  17,20  X®P^^€ 
pro  x®P^^*<S;  24,18  YXetxojiivou  pro  yXtxoiiivou;  28,12  xeivfaet^ 
pro  xivYJoetg;  29,15  mytSv  pro  TDriytSv;  31,24  xpetof  et  ßpeiS-ovxei; ; 
33,8  Jcpetxxa  pro  Jcpixxd.  haec  quidem  leviora.  sed  oecurrunt 
etiam  graviores  corniptelae,  quarum  non  nullae  in  omnibus 
vel  aliquot  libris  manu  scriptis  redeunt,  aliae  in  Vindobonensem 
solum  irrepserunt.  cf.  1,3  TcpoorcepiXaßövxe^  et  TiXi^O-et;  2,17  Sy^ü) 
Stöxi;  3,7  TtepijiocxTlxov ;  4,15  auxTrjv;  5,12  veü)^*  orxoi)(;;  9,18  dva- 
X-rj+tv;    13,17  icav  (pro  TrdXtv);   13,22  ol  (pro  ofoi);  31,14  xal  tl 

I* 


IV 

xalq  oSotTiopfai«;  xajiot;  31,21  äpoxpov  (pro  apoxov);  33,10  y]  61  t^$ 
lß5o|ia5o;.  de  vitiis  codicis  V  propriis  memoranda  sunt  haec: 
1,8  xoLiq  5tavo(at(;  t(3v  xpriaa\ih{ü'^;  2,4  xanqoxTjjiivwv;  2,16  ouvex- 
TtxoTaxwv  (pro  auvexTtxüJxaxa  xwv);  5,16  auvocppaytaaiievo^;  8,22 
Ttavxa  3aa  (pro  ttocvxwv  oaa) ;  9,4  xa  xptxiqpta;  10,26  oxepedv;  11,11 
auvpu£vxü)v;  12,4  iytl^;  17,14  ocpQ-oXjiori;  (pro  äcpS-aXiid^:  haec  lectio 
e  falsa    interpretatione    duplicis    scripturae,    quae   fortasse  in 

archetypo  fuit  ocpä-aXjiOi;,  orta  esse  videtur);  19,11  JpY)pL(av;  20,7 
avayxafa«;  avaxefvouatv  (pro  avayxafai;  Staxefvouatv) ;  23,17  Ixipwv 
(pro  uax£pü)v);  31,2  aYptdxY]xa  (pro  dyptüJxaxa).  aliquotiens  etiam 
depravationes  consulto  factae  et  interpolationes  in  codicem  V 
irrepserunt:  2,12  in  ceteris  codicibus  recte  tradita  sunt  verba 
xou  51  ö-eoO  tcoXXy^v  aTrpa^fav  .  .  .  xaxe^J^eüaavxo,  5£ov  SjiTiaXtv  xo5 
(liv  xxX.,  in  codice  V  (et  apud  Eusebium)  haec  male  contracta 
et  corrupta  sunt  xou  Q-eou  .  .  .  xaxa^J^euoaiievot,  5£ov  SjitioXiv  xoü- 
xou  xxX. ;  3,12/13  pro  verbis  xaxd  xauxa  5v,  xw  jifev  dopaxcp  xai 
voY)X({)  7tpoaiv£i|i£v  in  codice  V  haec  leguntur :  xaxa  xauxa  Svxwv 
(liv  aopaxwv  xal  voYjXüJv  7rpoo£vei|i£v:  scilicet  primum  5vx(i)v  leviter 
corruptum  erat  ex  5v  xej),  deinde  verba  oiopizif  xal  votqxcjü  temere 
correxit  aliquis  in  dopaxwv  xal  voyjxwv;  similis  corruptela  3,15 
iya.yY.aXo<;  av  elf]  xal  ou  ytYriz6(;  pro  dvayxafwi;  av  errj  xal  yevrjxo;; 
24,18  a&poou  cpwxd^  pro  9^£ou  cpwxdi;:  vocabulum  dfl-pdou  videtur 
primum  tamquam  varia  lectio  in  margine  adscriptum  fuisse, 
deinde  in  contextum  ingressum  vocabulum  S-efou  exclusisse; 
vocula  ydp  sine  causa  idonea  bis  addita  est  4,20  (post  ßouXtj- 
ö-ef^)  et  26,4  (post  OTiouSato^). 

Nee  tarnen  bis  et  similibus  corruptelis  auctoritas  codicis  V 
deminui  potest,  quae  bonis  lectionibus  permultis  commendalur 
et  comprobatur.  nee  solum  ubi  Codices  in  duas  pluresve  partes 
discedunt;  plerumque  ille  meliori  favet  lectioni,  sed  multis 
locis  quibus  ceteri  Codices  omnes  corrupti  sunt  unus  veram  et 
genuinam  scripturam  ita  servavit,  ut  interdum  novam  quandam 
lucem  textui  Philonis  afferat.  quarum  emendationum  insignia 
exempla  haec  sunt: 

2,13  dvayvü)!;  V  (et  Euseh,):  Jvayü)^  vel  lyapftSq  vel  oux 
euaytS^  in  aliis  codicibus  legitur.  h(xy(i<;  corruptum  est  ex  dvoY- 
vü)^,  Jvapyw^  et  oux  euaYtSg  inania  corrigendi  conamina  sunt, 
scriptura  oux  euaytiöi;  fortasse  repetita  est  ex  loco  Philonis  de 


Abrah.  II  11  (Mang.)  t6v  xöajiov  auxöv  UTiiXaßov  efvat  S-eöv,  oux 
euaytS^  tö  Y^^^jievov  Jcpo|iot(i)aavTe^  T(jll  TieTionrjxdxt.  adiectivum 
avayvoi;  apud  Philonem  legitur  de  sacrif.  Abel  et  Caini  I  190. 

5,5  auviaxYjxev  V:  ucp^oxYjxev  lectio  vulgata.  causa  corrup- 
telae  fuil  quod  praecedit  verbum  wovoerv. 

8,19  xT)v  S*  äßuaaov  V  (et  Euseb,):  tö  S*  aßuaaov  vulgata. 
sicut  brevi  ante  Philo  scripsit  xö  jiiv  JTcecpT]|itae  anß.6xo<;,^  ita  hoc 
loco  xT^v  S'  aßuaaov;  nam  apud  hunc  scriptorem  haud  raro 
pronomen  relativum  et  demonstrativum  congruit  cum  eo  quod 
sequitur  substantivo  praedicativo  (v.  infra  cap.  II). 

9,5/6  in  editionibus  haec  leguntur:  xov  5'  dopaxov  xal  vorjxöv 
O^rov  Xoyov  xal  Q-eoG  Xöyov  efxova  Xk^ti  Q-eou*  xal  xauxT)?  efxdva 
xd  voTQxiv  cptiS^  Jxetvo,  S  Q-efou  Xöyou  yiyoyt'^  efxtiv  xoö  Stepjirjveü- 
aavxoc  xTfjv  y^veatv  auxoö.  eadem  extant  in  codicibus  (excepto  F), 
nisi  quod  verba  xal  S-eoij  Xoyov  ab  aliquot  libris  absunt  et  pro 
xaüxT)?  efxöva  in  quibusdam  scriptum  est  xauxTji;  v^i;  efxovoi;. 
Philonem  haec  ita  non  scripsisse  facile  apparet;  neque  enim 
intellegitur  quomodo,  cum  de  luce  intellegibili  agatur,  subito 
transeat  oratio  ad  verbum  divinum  atque  hoc  dicatur  aopaxov 
xal  voYjxov,  quibus  vocabulis  lucem  vel  mundum  intellegibilem 
Philo  significare  solet.  deinde  9'tlo<;  Xöyo?  Philoni  non  fuit  efxciv 
O-eoO,  sed  idem  fere  cum  Deo.  tum  vero  tautologia  quae  inest 
in  verbis  xal  xauxTj?  efxöva  x6  voyjxöv  cpwi;  Jxervo,  S  Q-eteu  Xoyou 
Y^Y^vev  efxü)v  ferri  nullo  modo  polest,  glossema  scripturae  vul- 
gatae  subesse  demonstrant  codex  V  et  Eusebius  et  loannes 
Damascenus,  qui  haec  tradunt:  xö  5'  aopaxov  xal  voyjxöv  (pcS; 
Sxetvo  8'efou  Xöyou  '^iyoyt^  efxoiv  xoö  5tep|nr]veüaavxo^  xk^v  yhzoi^ 
auxoö,  reliquis  omissis.  haec  plana  sunt  et  sententiae  con- 
cinnitati  bene  accommodata. 

10,14  dvex^pirjaev  V (ei  Eiiseb,):  u7i£x^pT^<^£v  vulgata.  prae- 
cedit uTre^ioxT]. 

12,1  övöjiax'  auxoii;  izl^exo  V:  övöjiax'  auxot*;  Ixl^ti  vulgata. 
Philo  vocabulum  ovo|ia  et  similia  cum  verbo  medio  xfö-eaftat 
coniungere  solet,  non  activo:  cf.  57,6  xtvai;  Snrjaexai  TrpoapYJaet^.  de 
Cherub.  1 149.  de  mut.  nom.  I  588.  de  decal.  II  184.  frg.  II  653. 

12,8  xaxa  fevavxfov  xpÖTtov  V:  xaxa  xöv  Jvavxfov  xpÖTiov 
vulgata. 


VI 

12,18  0  xapjrä^  loi%(iQ  afiepiai  ijnriYJiaotv  iStcö  ßpaxunrjto?  |AÖXt5 
opaiot?  7:  6paT6(;  Iradunt  ceteri  Codices,  opaxoli;  Mangey  tacite 
iam  correxit. 

12,20  sqq.  in  ceteris  codicibus  haec  tradita  sunt:  (xapTcd;) 
xdx  vt]i;  euxpaafo^  t(3v  TweujidKOv,  a  ^ijy^jpaX^  ajia  xal  pLo^axcoripat; 
aupat^  ^(OTTUpelTai  xal  TtÖTrjvelTat  xal  ouvau^exat  npdq  Syxov  Jm- 
5c5ou(;  (vel  JutSoug)  TeXetoxaTOV.  quaeritur  ulrum  verba  ^WTcupetiai 
xal  Ti^velxat  xal  ouvau^e'cat  cum  relalivo  ä  coniungenda  an  ad 
enuntiatum  primarium  referenda  sint;  si  cum  relalivo  con- 
struuntur,  enuntiatum  primarium  verbo  flnito  caret,  si  cum 
enuntiato  primario,  verbum  desideratur  post  relativum.  verba 
tradita  homines  docti  vario  modo  emendare  vel  explicare 
frustra  conati  sunt.  Turnebus  pro  a  tj^uxpali;  temptavit  i^^X' 
poi^j  quod  languidissimum  esse  apparet.  Christophorson  inter 
aupati;  et  ^(OTcupeixai  verba  Twer,  xaxa  jitxpöv  inserenda  proposuit, 
quam  coniecturam  audacissimam  et  pessimam  Mangey  recepit: 
nee  structura  Tweujidxtov  a  Twei  nee  verba  xaxa  [itxpov,  quae 
idem  significant  quod  Jx  xou  xax'  iXfyov,  ferri  possunt.  Mueller 
verbum  i^wTruperxai  coniunxit  cum  relativo,  verba  xal  xtSnrjverxot 
xal  ouvaü^exai  ad  enuntiatum  primarium  rettulit;  sed  verbum 
xiÖTrjveixat  propter  illud  xaf  a  verbo  ^WTwpetxac  secerni  nequii 
medelam  loco  corrupto  suppeditat  codex  F,  in  quo  particula 
xa(  ante  ouvau^exai  deest:  verbum  ouvaü^exat  igitur  ad  enun- 
tiatum primarium  referendum  est,  verba  I^WTcupecxat  xal  xiöifj- 
vetxat  ad  relativum  pertinent. 

13,11  Tztpiiy(^o'^xz(;  V:  Treptix^uaai  lectio  vulgata.  participium 
non  ad  vocem  Tcapaaxeuaf,  sed  ad  xapjrof  referendum  esse  nemo 
non  videt. 

15,17  x6  Xty6\iz^o'^  Jv  yetojiexpfqc  airjiierov  V:  xo  Xsyö- 
(levov  £v  ft(d\iExpl(f.  efvat  OTjjieiov  vulgata. 

24,11  xaxa  xou?  (louatxfj?  ztXtlcK;  v6|iou?  V:  legebatur 
xaxd  xou?  x-^?  jiouotxi^i;  xeXeiou?  vojiou?.  (louaixii^  xeXefa  est  Pytha- 
goreorum  concentus  caelestium. 

26,1  xaxfa?  5fe  xal  dpex^?  cS?  av  ofxo?  vou?  xal  Xdyo?,  ^ 
Ttecpüxaatv  JvStaixaaS'at  V:  of?  (vel  ol?  auxat)  Ttecpüxaaiv  JvSiai- 
xacO-ac  ceteri  Codices,  relativum  a  voce  ol%o<;  pendere  apparet. 

27,7  xa  Tzpooty^ioxaza  xü)v  e?5(3v  V:  xa  6ax.axa  xwv  eßwv 
vulgata.  Tipoaex^cjxaxa  iam  coniecerat  Mangey.  cf.  de  agric.  I  321 


VII 

TcocXiv  Sfe  Tü)v  aTsXwv  af  e?$  xa  Xey6[Aeva  xaTTrjYOpY][iaxa  xal  ou[iße- 
ßiQxÖTa  xal  5aa  toutcov  iXarcw  Statplaei^  7rpoaex£t<;.  Sext.  adv. 
mathem.  XI  15  nioa  yap,  cpaatv,  uycirjg  Siafpeat^  y^^^^S  ^^^  zo\iri 
zIq  xa  TrpoaexTJ  e^iQ.  Diog.  La.  VII  61  Siafpeat^  5i  Saxt  y£vou^  tq 
ef^  xa  Trpoaex'^  eßil  xo[iTJ. 

29,9  [iT]x*  a<ppoai>vir]  xal  6etX{a  xal  aSixia  ocal  x6  x(3v  oXXtov 
xaxi(i5v  a[Ai^'xavov  TiXYJfro^  V:  xaxriJv  vulgata. 

20,13  ceteri  Codices  valde  corrupti  sunt:  Ion  5'  ifjStxYjxoxcov 
avayxafov  5ua7r6ptaxov  alii,  Soxt  5*  iQStxYjxöxcov  ef^  xöXaatv  xa  xd)v 
avayxa((i)v  5ua7cc5ptaxa  alii,  Saxt  5'  rj  SfxY]  xt^  xc5v  avayxafwv  xö 
SuoTiopioxov  Mediceus.  a  vero  prope  abest  Mediceus,  sed  incor- 
ruptam  lectionem  praebet  codex  V:  5axt  5'  t^  5{xt]  x6  xüJv 
dvayxafwv  SuaTidptaxov. 

32,21  Sy^  F:  5i  vulgata.  St^  sententiarum  conexu  requiritur. 

Quantopere  codex  Fbonitate  et  integritate  ceteris  praestet 
his  exeraplis  satis  deraonstrari  opinor.  itaque  non  dubium  est  quin 
eins  potissimum  auctoritatem  sequamur  oporteat  in  libri  Philonei 
parte  priore,  quae  infelici  casu  ab  eo  sola  servata  est. 

2.  A  codice  V  cum  vetustate  tum  auctoritate  proxime  abest 
codex  Mediceo-Laurentianus  plut.  X  cod.  20  (Äf),  M 
membranaceus,  forma  quam  vocant  duodecima,  ineunte  saeculo 
XIII  litteris  minutis  exaratus.  specimen  scripturae  huius  codicis 
edidit  Constantinus  Tischendorf  in  tabula  photographica  libro 
qui  inscribitur  Philonea  (Lips.  1868)  adiecta.  in  pagina  tegu- 
menti  interiore  haec  verba  leguntur:  Ä.  Coccldus  Mugellanus 
contuli  a^.  MDCCXXXIII  cum  imp{ressY  Turnehi,  contulit  in 
usum  Mangeii  (v.  infra).  in  altera  pagina  folii  alterius  haec 
scripta  sunt:  r\  ßf^Xo^  auxirj  xo5  ^payxfaxou  cpiXiXcpou  Sax:v.  textui 
Philonis  praefixus  est  Tifva^  xwv  JiA^epojiivwv  x^  Trapouaig  ßfßX(p 
Xdy(i)v  xoö  Ißpatou  (fiXwvog.  extant  in  hoc  codice  viginti  sex  scripta 
Philonis,  in  his  opusculum  de  opificio  mundi  fol.  136^  — 154^ 
(cf.  Bandini,  Catal.  codd.  graec.  bibl.  Laur.  I  p.  487  sqq.). 
lacuna  maior  hiat  inter  capita  33  et  34:  omisit  librarius 
fol.  146^  nullo  signo  lacunae  addito  omnia  inde  a  verbis  (oax* 
fe^afpexov  lyjii  Xoyoy  usque  ad  verba  x£Xeiov  xal  zoic,  auxoö  [ilpeatv 
faoiiiievov  (p.  36,4  —  37,12);   quae  lacuna  quomodo  orta  sit  ex- 


vni 

plicare  nequeo.  libellum  Trepl  Y.oo\i.onod(x^  contuli  Florentiae  aestate 
anni  1887;  collationem  meam  cum  sua  ut  compararem  Fridericus 
Hanssen  benignissime  permisit;  lectiones  ab  eo  enotatas  et  a 
me  omissas  vel  a  raea  collatione  discrepantes  nola  Jf*  in  ad- 
notatione  critica  signiftcavi. 

De  natura  codicis  M  iudicare  plenum  opus  est  difficultatis. 
ostendit  enim  duplicem  quodaramodo  faciem,  cum  modo  egre- 
giam  et  genuinam  modo   depravatam  et   vitiosissimam    scrip- 
turam  praebeat.  et  librarius  quidem  exemplum  quo  usus  est 
accurate  videtur  expressisse,  ut  textus  Philonei  formara  quam 
codex  M  exhibet  vetustiorem  esse  eins  aetate  existimaverim. 
archetypus  certe,  ex  quo  hie  codex  derivatus  est,  antiquus  über 
optimaeque  notae  nee  dissimilis  codici  V  fuisse  mihi  videtur. 
archetypum  litteris  uncialibus  scriptum  in  eoque  singula  voca- 
bula    nee    ubique    dirempta    neque   accentibus    aliisque    notis 
distincta  fuisse   memorabiles    quaedam  corruptelae  codicis  M 
demonstrant:  velut  6,9  cpa[ifev  tS^  omp  pro  cpa|ievo€  ^Tcep  (magis 
corruptum  inde  cpafitv  (SoTiep,   quod  in  aliis  codicibus  legitur); 
6,17  5yv(i)  5^  fv*  euepyexerv  pro   Syvw  Sefv  euepyexetv  (magis  cor- 
rupta  aliorum  codicum  lectio  Sy^ü)  Fv*  e^epytv^);  8,12  ttäv  fraü|ia 
pro  Travfr*  a[Aa;  11,7  cS^  efvat  xfe  äfia  pro  tS^  efvat  xiX\j,a,  (TGAMA); 
16,19  StaXöyü)   pro   f5{(i)  Xöyü);  20,19  OTroftov  pro  6  TcotdJv;   22,13 
cpYjal  Tou^  iXiozoK;  xpiaatv  pro  (paal  zouq  aXa^  xor«;  xp£aaiv;  23,23 
Jv  auxü)  TÖv  SXov  Jxfvet  pro  Sva  t6v  t(j5v  oXtov  ixetvov;   26,1  Sa' 
av  ou  xoaiiet  pro  cS^  äv  ofxo$;  28,1   efxa  pro  i]  xi;  35,17  eüSet 
pro  tl  Bri;  45,4  S^yjv  TcXaarriJv  pro  S^pir)  nXaxtov;  52,2  i!jv  oi^  pro 
1^  VEüJi;;  60,1  ttäv  xaXöv  pro  TrayxaXov;  61,16  biyjxQoxjoi  pro  5txa- 
t^oüaig;  62,18  a[ia  pro  aXXa  (AAAA).  quod  de  archetypi  prae- 
stantia  eiusque  cum  codice  V  slmilitudine  dixi,  maxime  con- 
firmatur  multis  et  optimis  lectionibus,  quibus  in  priore  parte 
libelli  de  opificio  mundi  M  solus  omnium  codicum  conspirat 
cum  codice  V:  cf.   11,14  a^auavfretaav;    18,1   zol^;    21,16  axeX-^ 
xaxaXtTTüJv;  26,15  7roLTr)a(i)[i6v;  28,13   Jv  al;  anaaav;   28,16  xd^  tl- 
xova?;    29,1    ävTtxpu^;    29,4  ^ux"^??    29,16  yewTidvwv;    29,19  Jice- 
vex^sf^nj?;  30,12  XeX£x*w;  31,2  xd^  cpuaetg;   32,4  xaX^vaywyrja'eC^; 
32,21  Jv  x^P^^;  33,1  xeXefou.  itaque  in  parte  posteriore,  in  qua 
codicis  Fsubsidio  destituti  sumus,  codicis  if  virtutem  eo  magis 
efifulgere  consentaneum  est.   et  sane  largam  messem  bonarum 


IX 

ctionum  suppedilat,  cum   plus   sexaginta   locis   unus  veram 
ripturam  servaverit.  exemplis  quibusdam  rem  illustrabo. 

42,15  haec  legebantur:  of  y^  V''^  TcXavYjTe^  tq  t'  avxCppoTuo^ 
:paxta  Tfj^  t(3v  aicXavcov  Ittcä  Staxoaiioövxai  xcc^eat.  quae  cum 
^nsu  omnino  careant,  Mueller  totum  enuntiatum  tq  t'  drdppono^ 
ipaTta  r^$  t(ov  aicXavcSv  tamquam  glossema  delendum  esse 
^nsuit.  at  nihil  nisi  vocula  xe  sententiam  turbat.  hanc  omittit 
)dex  Jf,  ea  deleta  sententia  evadit  planissima.  cf.  leg.  alleg. 
45  TcXavTjxS^  xe  yap  kirzi  yeydvaatv,  avrfppoTiot  xig  xaxa  xauxa 
i\  (oaauxco^  ^X®^^  cpopqt. 

49,20  xü)v  5'  e?pTr)ii£v(ov  oüx  dno^tl  xal  x6  [ilXXov  X^y^^J^at 
ilgata.  verbum  awoSetv  significat  deteriorem  esse  (cf.  53,18 
fToSer  yap  xa  |itinr)[Aaxa  x(3v  (äpxe'WTtwv);  eam  notionem  huic  loco 
3n  idoneam  esse  apparet,  requiritur  notio  verbi  discrepandi. 
»ram  igitur  lectionem  tradit  M:  oux  aTiaSet  non  discrepat,  non 
ssentunetim  est.  alia  verbi  aTcaSetv  exempla  apud  Philonem 
ctant  haec:  de  post.  Caini  I  226  X7j$  Jv  xoTi;  6v6[Aaai  npoyelpou 
xvxaafag  ttoXu  xdXYjfl-oö;  aTcaSouoTis  (sie  codex  teste  Tischen- 
3rfio  Philon.  p.  84,4,  non  a7ro5eoüaY)^).  ibid.  I  235  JTreiSV)  xauxa 
5^  dXTr)8*eia5  anaSei.  de  Abrah.  II  2  oxt  xa  xeS^etfiiva  Staxayjiaxa 
]€  cpuaeü)^  oux  ÄTraBet.  a  Piatone  verbum  dndbtiy  coniungitur 
im  dativo  vel  cum  genetivo  et  praepositione  dno,  cum 
3netivo  a  Plutarcho  Sexto  Empirico  Luciano  aliis,  ut  a 
hilone. 

56,3  xexvtxeuaig  M:  xexvtxeuoiQxat  vulgata.  Philo  omnibus 
►eis  usurpat  verbum  activum  xexvtxeuetv:  cf.  de  mut.  nom.  I  583 
yewYJaoc^  xal  xexvtxeuoag  Tcaxrjp.  de  somn.  I  685  xoö  S-axepov 
5o^  X7)5  ya(TZpi\jLapyla(;  xexvtxeuovxo^,  et  686  xa  Tiepl  JSwSVlv  axpa- 
5g  xexvtxeuovxa.  de  victim.  11  239  Saa  atxoTcovtov  xal  6?papxuxü)v 
Epiepyfat  xexvtxeüouat.  fragra.  II  626  onoze  xexvtxeuot.  item  forma 
2tiva  reperitur  apud  Dionysium  Halicarnassensem  Sextum 
mpiricum  alios. 

57,10  in  ceteris  codicibus  traditur  rcpooizi  x(3v  ofxefcov  ava- 
zX(3v  Spycöv.  collato  simili  loco  fragm.  II  653  Mangey  scribendum 
3se  coniecit  Tipo;  iTcfSet^tv  xwv  oJxefwv  avaxaXcSv  Ipywv.  sed 
nendationem  faciliorem  praebet  codex  -3/,  in  quo  npoq  xt  xwv 
xe((Ov  avaxaXdSv  SpycDv  exaratum  est. 


X 

58,3/4  in  ceteris  codicibus  corrupta  leguntur  verba  cSjioiouxo 
T(})  xaxd  TTjv  Y^veatv  xdafio)  xal  fl-efp.  veram  scripturam  servavit 
M:  üS[AotoöTO  xaxa  tk^v  [lovcoatv  xöa[Atp  xal  d-etj),  quae  insuper 
conlirniatur  locis  simillimis  p.  66,21.  67,10. 

58,14  6  5fe  Tcöfro^  ouxoj  xal  tVJv  t(j5v  awiiaxcov  T^SovifJv  b(irr(\Qt^^ 
...  5t*  oö  uTraXXarcovTat  xov  S^rjxöv  xal  xaxo5a([AOva  ß{ov  avx* 
dfravaxou  xal  6i35a{[Aovos  vulgata.  genetivus  ou  normae  gramma- 
ticae  repugnat  et  relativura  sine  dubio  a  vocabulo  t^Sovtjv,  non 
a  Tiofro^,  pendet.  recte  igitur  cod.  M:  5  t'  Vjv. 

61,11  Codices  valde  corrupti  sunt:  xiXog  oöx  Spov  oXXo  -^  xo 
|iT]5fev  ÖTToXefTread'at  alii,  x£Xo$  oux  oXXo  i^  x6  {iiQSfev  uTcoXefTceaftai 
alii.  dubito  num  quis  in  hac  codicum  memoria  coniectando 
verum  invenire  potuerit,  quod  in  codice  M  exaratum  est  x£Xo; 
ou  xopov  dXXa  x6  jnr]5fev  üTcoXefeeaO'at. 

Pauca  haec  elegi  exempla  ad  codicis  M  praestantiam 
demonstrandam.  quantum  vero  ad'  textum  Philonis  emendan- 
dum  contulerit,  in  unaquaque  pagina  huius  opusculi  ex  ad- 
notatione  critica  elucet.  accedit  quod  duobus  locis  lacunae 
ceterorum  codicum  unius  codicis  M  memoria  explentur :  46,2—3 
^Yjal  5fe  xal  'iTTTcoxpaxYj^  xxX.,  et  51,16  Sxt  5'  oXxöv  xal  euspYOv. 

Atque  haec  quidem  in  bonam  partera  de  codice  M  dicenda 
sunt,  quodsi  per  omnia  talis  esset  qualem  se  praestat  multis 
illis  quos  significavi  locis,  sane  nobis  gratulari  possemus.  sed 
idem  tot  vitiis  tantisque  corruptelis  scatet,  ut  multis  locis 
videatur  libris  pessimae  notae  adnumerandus  esse,  longum  est 
omnes  eins  scripturas  vitiosas  enumerare.  pleraeque  tales  sunt 
quales  in  codicibus  non  satis  accurate  emendateque  scriptis 
reperiri  solent.  sed  ad  hoc  usitatum  genus  vitioiTini  accedit 
alterum  quod  ex  audaci  mutatione  verborum  et  ex  interpolatione 
oritur.  Philonis  scripta  multifariam  et  identidem  correctorum 
et  interpolatorum  manus  experta  sunt  neque  ullus  Über  manu 
scriptus  eiusmodi  vulneribus  intactus  ad  nos  pervenit.  sed  in 
nullo  codice  interpolatorem  saepius  deprehendimus  quam  in 
codice  M,  nam  cum  satis  magna  copia  vitiorum  et  glossema- 
tum  ei  cum  aliis  codicibus  communis  sit  (v.  infra),  multae  et 
gravissimae  corruptelae  et  interpolationes  in  eo  solo  reperiuntur: 
velut  21,14  Ixdxepa  vrjxxa  (verba  e  versu  proximo  perperam 
repetita);  23,6  y]  oIol  ävepyer  xexvfxYj^;  25,1  xaxaxXüatoaiv  Sm5t5(j)atv 


XI 

auTw  t6  cpü)^  0  d-ed?.  cf.  inprimis  adnot.  crit.  ad  56,18.  61,4 — 7. 
61,9.  61,11.  62,4/5.  62,8/9. 

lam  utroque  genere  lectionum  examinato  recteque  aestimato 
anceps  natura  codicis  M  sie  fere  explicanda  videtur,  ut  exem- 
plum,  ex  quo  transcriptus  est,  ad  archetypum  rediisse  bonum 
ac  vetustum,  sed  ex  altero  quodam  codice  corrupto  et  inter- 
polato  multis  locis  correctum  vel  potius  depravatum  fuisse 
statuamus. 

Codices  F  et  if  suum  uterque  locum  in  codicum  ordine 
singularem  obtinent,  ceteri  fere  omnes  in  duas  classes  discedunt. 

3.  Prioris  classis  (a)  Codices  a  me  collati  sunt  hi  quattuor:  a 
codex  Monacensis  graecus  459  (4),  olim  Augustanus,  mem-  a 
branaceus,  forma  quadrata,  saec.  XIII  manu  elegantissima  exa- 
ratus.  specimen  scripturae  eins  dedit  Constantinus  Tischen- 
dorf in  tabula  altera  Philoneis  adiecta.  in  prima  pagina  (fol.  l"^) 
ai  manu  recentiore  (saec.  XV,  ut  videtur)  haec  adnotata  sunt: 
hf  T(p  TTapovxt  ßtßXftp  TTptoxov  (5cp60.ouatv  avaYtvüJoxeafrat  ol  5üo  Tiepl 
[Aovapxfo^  Xdyor  efxa  6  Trepl  xoafiOTCotfa^'  xal  [Aei'  aüxöv  6  X5'  xal 
^e',  of  etotv  ef^  t6v  jiexa  tk^v  l§aY)[Aepov  •  oti  xaxa  axoXouS-fav  Stcov- 
cai  xfjs  foTopfa^  xal  aXXrjYOpfa^'  xal  [lex'  auxoii^  6  ff^  ^^o^oq^  S^ 
&ixtYpa<pexat  Tiepl  voiwov  feptov  dXXTjyopfa*  TiXVjv  Soxet  ava[A£aov  xoii- 
r(i)v  Sx^tv  xal  ?xepov  Xoyov,  8$  Sv  xcp  Trapövxt  ßtßXfü)  oüx  loxtv  [aex* 
aiixov  5fe  xöv  tj°^  Xdyov  avaytvüiaxexat  6  XYJ  Xdyo^,  ou  tq  ^TctypacpT] 
Jtepl  x(j5v  x^poußlii  xal  vf\(;  cpXoYfvYj^  ^©[icpafa^*  l^et  5^  [liaov  xoiixwv 
IXXetcJ^tv  xtv'  (5^  orjiat .  deinde  ab  eadem  manu  adiuncta  sunt  haec : 
£jg  XÖV  Xa'  Xdyov  Tiepl  ytyavxcov  eupYJaets  oxt  So^a^et  xal  Skoq  6  xda- 
|xo^  TceTiXrjpdSad'at  (sie)  ^pux«3v  xal  atjxol  of  oii[A7tavxe5  daxlpe^  efalv 
Sji^uxot,  iTiel  del  xal  ^rjxof  eJatv.  et  in  ima  pagina  haec:  xpet«; 
ydp  Sd^a^  ivavxfoc^  x^  SxxXirjaia  eup(axü)  zo\)xo^  acpotXXovxa*  xirjv 
3Xt)v  ävap^ov  TCpoÖTrap^tv  ^^ux^v  xoOj  doxlpac;  t^ciSvxa^  xal  xdv  d£pa 
a(i)dv.  ab  eadem  manu  passim  in  margine  scholia  adscripta  sunt 
Qullius  pretii.  foliis  1^  —  2^  a  librario  praemissus  est  irfva? 
Philonis  librorum  minio  scriptus;  ordo  librorum  idem  est 
quem  plerique  Codices  huius  classis  exhibent.  libellus  de  opi- 
icio  mundi  legitur  fol.  163  «'—180^  cf.  Hardt,  Catal.  codd.  mss. 
jr.  bibl.  Bav.  IV  p.  422  sqq.  hoc  codice  etiam  Mangey  usus 
3st:  neque  enim  dubitandum  est  quin  codex  Augustanus,  quem 


XII 

Hoeschelius    et   Mangey   commemorant,   idem  sit  cum  Mona- 
censi  459. 

B  codex  Venetus  Marcianus  41  (ß),  bombycinus,  forma 
quadrata,  saec.  XIII  variis  manibus  eleganter  scriptus.  fuit 
olim  bibliothecae  Bessarionis  Cardinalis,  continet  viginti  quinque 
scripta  Philonis  (cf.  Zanetti,  Graeca  D.  Marci  Bibl.  p.  27) ;  opus- 
culum  de  opificio  mundi  legitur  fol.  77^— 100\ 

C  codex  Coislinianus  43  (C),  membranaceus  (non  bom- 
bycinus), forma  maxima,  saec.  XV  exeunte  scriptus.  insunt 
viginti  scripta  Philonis  eodem  ordine  disposita  atque  in  codice 
Monacensi  A\  liber  de  opificio  mundi  extat  fol.  leß"^ — 186^  cf. 
Montfaucon,  Bibl.  Coisl.  p.  115.  in  eo  codice,  ex  quo  descriptus 
est  C,  duo  quaterniones  videntur  transpositi  fuisse;  nam  ea  pars 
libri  de  opificio  mundi  quae  pertinet  a  verbis  xo  OTcipiia  nepiexo^ 
usque  ad  verba  ßafrous  lizviziZtf  Tipoaxeö'ivxos  (p.  13,16 — 36,1) 
suo  loco  in  codice  inter  fol.  169^  et  170*^  deest,  extat  loco 
posteriore  inter  verba  xwv  |ifev  ^ip  iortv  et  a^puxo^  i^  öXtj  (58,18) 
inde  a  fol.  176^  vers.  6  usque  ad  fol.  183'"  inf.  initio  libri  de 
opificio  mundi  ab  altera  manu  (saec.  XVI)  in  margine  quaedam 
correcta  vel  temptata  sunt,  hoc  quoque  codice  Mangey  iam 
usus  est. 

D  codex  Laurentianus  plut.  LXIX  cod.  11  (Z>),  mem- 
branaceus, forma  quadrata,  saec.  XV  (non  XIV).  continet  Phi- 
lonis scripta  quattuordecim  (cf.  Bandini,  Catal.  II  p.  630  sqq.), 
in  his  librum  de  opificio  mundi,  qui  legitur  fol.  171^ — 180^ 
161'"— 170^  181"^ — 186^:  duo  quiniones  (codex  enim  e  quini- 
onibus  compositus  est)  sedes  suas  ita  mutarunt,  ut  quae  inter 
fol.  180  et  fol.  181  locum  habere  debebant  nunc  fol.  161—170 
legantur. 

His  quattuor  codicibus  unam  constitui  classera  mirabili 
eorum  consensu  probatur.  atque  eidem  classi  adscribendi  sunt 
duo  Codices  a  Mangeio  adhibiti,  Vaticanus  et  Oxoniensis.  et 
Vaticanus  quidem  numero  152  a  Mangeio  notatus  sine  dubio  est 

■E?  codex  Vaticano-Palatinus  152  [E)^  chartaceus,  forma 
octava,  saec.  XIV,  in  quo  septem  scripta  Philonis  insunt  eodem 
fere  ordine  disposita  atque  in  Laurentiano  D.  liber  de  opificio 
mundi  legitur  fol.  1—39.  cf.  Stevenson,  Codd.  mss.  Palat.  graec. 
p.  82.  paucas  scripturae  discrepantias  huius  codicis  (quem  ipse 


Xffl 

non  vidi)  ad  Mangeii  fidem  in  adnotatione  critica  commemoravi. 
Oxoniensis  autem  praetermittendus  est,  quippe  descriptus  e  Veneto : 

codex  Oxoniensis  Collegii  Novi  143,  chartaceus,  forma 
maxima,  saec.  XVI,  continet  triginta  Septem  scripta  Philonis 
duabus  manibus  exarata;  altera  pars  codicis  anno  MDXXXUI 
Patavii  scripta  est;  opusculum  de  opificio  mundi  extat  fol. 
107*^ — 124*^  cf.  Coxe,  Catal.  codd.  mss.  qui  in  coUegiis  aulis- 
que  Oxon.  hodie  adservantur,  tom.  I.  hunc  codicem  aestate 
a.  1888  Oxonii  contuli  et  e  codice  Veneto  41  (B)  ad  verbum 
descriptum  esse  intellexi^);  quare  in  adnotatione  critica  eum 
non  commemoravi. 

Memoria  classis  a  codicum  proxime  distat  a  codice  If, 
quocum  permultae  lectiones  bis  codicibus  communes  sunt  et 
egregiae  et  corruptae.  et  bonis  quidem  codicum  M  ei  a  lecti- 
onibus  verba  Philonis  in  editionibus  depravata  multis  locis 
eraendari  et  in  pristinam  formani  reduci  possunt.  sed  quod  de 
codice  M  animadverti,  multis  eum  inquinatum  esse  corruptelis 
et  glossematis,  idem  fere  de  codicum  classe  a  dicendum  est. 
namque  archetypus  huius  classis  cum  eo  codice,  ex  quo  ut 
supra  dixi  corruptelae  gravissimae  et  interpolationes  in  codicem 
Jf  transierunt,  artissime  cohaesit;  pleraque  enim  eadem  quae 
in  codice  M  vel  corrupta  vel  interpolata  sunt  in  bis  codicibus 
reperiuntur,  passim  etiam  verba  in  codice  M  leviter  afflicta  in 
hac  classe  codicum  gravius  depravata  sunt.  cf.  1,3  i^exucpXwaav; 
1,10  xal  y(jprioi\jL(jixdvri  T(j)  ß{(p  xVJv  xoaiioyövov  xal  iv  Eepal?  ßfßXot^*) 
verba  interpolata;  2,1  yevirixoG;  2,13  oux  euaytü^;  2,18  5pa<JTy)ptov 
i£K;  afuov;  3,8  xaxaaxeua^cSvTtov  l(Tzi;  3,22  6  Tipwio^;  4,4  h  zoi<; 
Suai  (pro  oijGi);  5,3  auxa;  5,10  eüxpaafav  xaf  interpolata;  6,14 
eu^J^ü^fav;  7,4  aad-eviorepov  lozly;  7,9  ttjv  afa8nr]rr)v  toXiv  Tg  voYjrg; 


^)  argumenta  ne  quis  desideret,  validissimum  argumentum  hoc  affero, 
omnes  scripturae  discrepantias  codicis  Veneti  B  proprias  in  codice  Oxoniensi 
reperiri;  4,19  Cöiav  om.  ||  7,5  süapptöoTq)  ||  8,15  feptsXXev  ||  15,4  ivxannT^pa  || 
24,15  xopoßaptöJvxeg  ||  27,20  xdJv  |1  30,3  verba  at  xaxfat  xai  om.  ||  34,13  ouvxt- 
^C^  II  36,1  xou  om.  ||  38,4  xai  km^ctytiaf,  ante  xal  ypoL\i\\.i  \\  38,24  napsppsTod'ai  || 
40,1  iQXOtxo  II  41,15  |iiav  ||  45,11  jJtexaßoXi^g  ||  58,9  eTitYtvöptevog  ||  59,19  XiyBXOLt 
ök  xö  TCOtXatdv  ||  61,8  xig. 

')  ötcopiojjiivrjv,  quod  in  adnotatione  Mangeii  additur,  in  codicibus  non 
legitur. 


XIV 

7,12  5teTU7t(i)9ir)  xo  Trav  (ubi  hominis  creatio  tractatur);  11,19 
avfxfioüg  cpiiaet^;  15,9  ou^  av  Ttavxai;;  16,7  o£  xd  xapua  naCCprct^; 
17,13  XP^^^^?  ^^il  aXiTjxxov;  18,12  (xal)  Svexa  SirjiiioupYtdJv  inter- 
polata;  18,15  xiva  5*  Sxaaxov  napiyexoLi  M  (pro  ofav  xxX.),  TvaS' 
Sxaaxov  TzaLpkrfr[zaL\.  a;  18,24  Ttal  xdafiou  interpolata;  19,3  cpwxo^; 
19,4  xa^  iUa^  ^Tct^avefa^  äpXovxat  5tacpa{vetv  afrpoot  (xal)  notö- 
xYjxa^;  19,6  xal  [nQvtiSv  xal  SviaüxtiSv  dpi^iiou^  xal  t^cpcov  Ifi^ux**^^ 
interpolata;  20,19  Ttepl  aJa8nr]ae(i)v  l^cptov  5ta*£aet^  ((5v)  glossema; 
21,21  Tiotet  xal  eiiS-u^  interpolata;  alia. 

Sed  ut  codex  M  proprias  habet  corruptelas  et  interpola- 
tiones,  ita  multa  vel  corrupta  vel  interpolata  in  his  codicibus 
solis  reperiuntur.  velut  2,9  TrapaSoänTJaexat;  5,10  TcotXtv;  5,14 
Ixdoxou;  5,19  Tiepl  om.;  7,1  impiypoLivzoi;  7,7  ouSSva;  7,11  ovü) 
ypa^tov;  11,8  ou[A7r6cpup[i£vü)v ;  11,18  dvaa^etv;  13,17  ntpikyioi; 
20,12  STTtxeXetxat ;  21,11  JxxpiTreaS-at;  23,20  JjicpavSoxepov;  24,6 
5iax£[ivü)v;  25,19  oi  xixxTjxat;  26,4  auxriJv  o  Sxaaxo^;  30,1  ^opcd; 
30,9  xoö  [IT]  xa  ovxa;  30,10  SYjfiLOupYtx"^^ ;  31,10  Jmxuxövxa;  31,13 
Sxovxa;  32,2  Spyov;  32,17/18  eJacpopa;  36,8  dTToSel^ai  ßsßatoxipov; 
40,21  xa  xpfa;  41,10  Sv  xatg;  42,6  Jv  dawfiaxot^  TcpoxoXetxat  xal 
voYjxw^  jTciSefxvuxat;  44,19/20  xd  8'  Jv  zolq  XeyoiA^vo^  OTrXdyxvotc; 
48,1  Ket^ev;  49,4  Xoyov;  50,22  7rveu[iaxo$;  51,16  xaO-dXou;  53,22 
ßeßatoxaxa;  54,2  ttXy^v  5i  ou;  55,5  dxpoxdxtp;  58,8  ouS*  Jv  ^xeivep; 
ibid.  Jiicpav£axepov;  58,11  dpfioxxovxaTrofl-ovSvföpuaev;  61,14  tqSovtjv; 

67,12  xötp^X*^^^"*^' 

Verum  tarnen  est  ubi  classis  a  codicum  sola  bonam  et 
genuinam  lectionem  suppeditet.  cf.  14,5  Sapoi;  xal  |iexo7r(i)pou; 
22,7  x(5;  36,10  utco;  36,12  xd  dxxü);  ibid.  51;  yevdfievo;;  37,9  ol;; 
42,18  ^[iTtOLoGvxe; ;  44,7  6  XYJ;  dfiTtiXoD  (seil,  xapjrdi;);  49,8  Ivouotj^; 
60,16  aTcouv  et  Tzpr^^lq  TieTixtoxd;;  65,20  af  divaot;  66,17  dxXoxpaxiav. 

Omnium  huius  classis  codicum  longe  optimus  est  Mona- 
censis  A,  ab  hoc  proxime  abest  Coislinianus  C;  multo  magis 
corrupti  sunt  Marcianus  B  et  Laurentianus  Z),  quos  ex  eodem 
exemplo  descriptos  esse  existimo;  ex  eodem  derivatus  est 
codex  Laurentianus  Gonv.  107  (olim  Abbatiae  Florent 
78),  chartaceus,  saec.  XV — XVI,  quem  ipse  inspexi  et  in  Omni- 
bus fere  cum  Laurentiano  D  conspirare  intellexi.  Vaticanum 
E  propius  abesse  a  codicibus  BD  quam  a  codicibus  AC^  his 
locis  probatur:  5,22  oUtltf  BDE\  adnot.  ad  9,5  xal  d-eoö  Xoyov 


XV 

om.  BDE;  17,1  Setxfl^vat  BDE.  uno  loco,  si  Mangeii  testimonio 
ödes  habenda  est,  a  codicibus  BD  discrepat:  43,10  cpiiatv  ACE, 
moTtv  BD.  sed  ex  Mangeii  testimonio  non  minus  novem  locis 
ab  Omnibus  huius  classis  codicibus  sese  removere  fertur.  ac 
tribus  quidem  quattuorve  locis  casu  fortasse  hoc  factum  est: 
21,21  xa  7zpooz(xy(ß'hz(x,  (pro  xö  Ttpooraxä'ev) ;  34,2  JSea^  (pro 
Gucria^);  47,13  TQpiipav  ißSofiiriv  (pro  fepav  lß5d[ATr)v);  55,15  ouafa? 
(pro  ßea^).  talia  enim  ipsi  librario  nescio  an  tribuenda  sint. 
reliquis  autem  quinque  locis  cum  aliis  codicibus  ita  convenit, 
ut  librarius  earum  lectionum  auctor  existimari  nequeat:  16,1 
(cf.  Corrig.)  Stöxt  ^üaet  [ifev  kyoq  5ua^,  ^üaei  5fe  ori\ido\)  auvfaxaiat 
YpafipiY]  (=  V);  32,1  xaxaxXtvivre^  (=  VF);  40,21  zou;  l^yjxovxa 
(==  Jf);  48,1  dSixetv  Jx  Tipovota;  (=:  J/i^);  60,13  xpÖTrov  (pro 
Seiyiiaxa  teste  Mangeio:  an  pro  xutccov?  cf.  cod.  Jf).  omnibus 
bis  locis  Mangeii  errores  subesse  mihi  videntur;  fortasse  Pala- 
tinum  152  cum  alio  quodam  Vaticano  confudit  (v.  infra). 

Praeter  eos  quos  nominavi  libros  manu  scriptos  huic  classi, 
ni  fallor,  adnumerandi  sunt  e  libris  in  bibliotheca  Vaticana 
adservatis  codex  Vaticano-Palatinus  gr.  183  (chart.  saec. 
XIV)  et  codex  Vaticanus  gr.  380  (membran.  saec.  XV),  si 
quidem  in  eis  scripta  Philonis  eodem  ordine  atque  in  codicibus 
A  et  C  disposita  sunt  (cf.  Stevenson,  Codd.  mss.  Palat.  gr.  p.  94. 
Pitra,  Analecta  Sacra  II  p.  314). 

4.    Alterius  classis  (ft)  Codices  quos  coUatos  habeo  hi  sunt  b 
quattuor: 

codex  Venetus  Marcianus  40  (jff),  chartaceus,  forma  H 
quadrata,  saec.  XIV  (non  XIU),  olim  Bessarionis  Cardinalis  Über, 
continet,  ut  Bessario  adnotavit,  <1>D.ü)vo$  *Iou5atou  xa  a\jf(pdi\i\i(x.x(x. 
lüocvxa,  ut  accuratius  dicamus,  omnia  quae  postea  Turnebus 
edidit;  liber  de  opificio  mundi  legitur  fol.  1*^ — 18  ^  huius 
codicis  gemellus  vel  ex  eo  descriptus  est  codex  Venetus 
Marcianus  39  (membran.,  forma  maxima,  saec.  XV),  quem 
obiter  inspexi. 

codex  Monacensis  graecus  124  (J),  chartaceus,  forma  j 
maxima,  saec.  XVI  neglegentissime  scriptus.  complectitur  eadem 
scripta  Philonea  quae  codex  H;  opusculum  de  opificio  mundi 
extat  fol.  1»^  — 27^  cf.  Hardt,  Catal.  II  p.  65  sqq.   praemonuit 


XVI 

librarius  haec:  cpfXwvo^  ?ou5afou  xi  auYYpaiAlAaxa  Trccvra  xa  eupto- 
x6jieva  (lexeypa^irjaav  ix  t^$  ßtßXtoOnfjxrj^  ßeaaap^covo^  xapS'iQvotXEü)^ 
ToG  T(3v  TOuaxXcov,  SXXrjvo^  xö  fhoq,.  descriptus  est  igitur  codex 
/  e  codice  Veneto  H.  idem  est  quem  Fridericus  Pfeiflfer  in 
editione  sua  (Erlangae  1785)  usurpavit  et  littera  A  notavit; 
sed  falso  eum  bombycinum  et  saeculo  XIV  exaratum  esse 
contendit,  nee  vero  omnes  scripturae  discrepantias  eius  eno- 
tavit,  sed  selectas,  nee  satis  accurate  codicem  excusserat,  si 
quidem  passim  falsa  de  eo  rettulit:  velut  2,13  in  eo  non  legitur 
JvapYCO^,  sed  ivayü)^;  21,13  non  cpO-opocv,  sed  (popav;  37,9  non 
ol^,  sed  ^<;;  49,9  tcoXuox^Sü)^,  non  TroXuoxtSwv;  54,16  euv6|i(o;,  non 
euvo|io$;  60,14  xaXoövxa,  non  xoXouvrwv.  scriptus  est  codex 
summa  cum  neglegentia,  librarius  indoctus  fuit  et  linguae 
Graecae  paene  rudis;  itaque  in  adnotatione  critica  foedissima 
vitia  eius  silentio  praetermisi. 
K  codex  Parisinus  434  {K),  olim  Regius  2250,  chartaceus, 
forma  quadrata,  saec.  XVI  ineunte  variis  manibus  exaratus. 
insunt  viginti  scripta  Philonis  eodem  ordine  disposita  quo  in 
codicibus  HI;  liber  ntpl  xoa[i07rotfoc^  legitur  fol.  1^ — 29  ^  videtur 
et  ipse  descriptus  esse  e  codice  Veneto  H  (vel  eius  gemello 
Veneto  39).  in  margine  passim  correctoris  manus  occurrit,  de 
qua  infra  dicendum  erit.  in  prima  pagina  manu  Constantini 
Palaeocappae  haec  tabula  praemissa  est: 

+  xaSe  JveoTiv  Jv  rjj  ß{ßX(p  x^Se* 

+  cp£X(i)vo$  JouSafou  Tcepl  jitoaicos  y.oo^onoda^.  X&foi  tt)'  (sie). 

+  xoö  aOxou  Trepl  ßteu  iiwaiw^  XoYOt  y'. 

+  SiYJyirjat^  Eaxoptx(!)  xu7C(p  Sie^toöaa  xd  x^^  TtoXata^  Tpa^« 
anno  igitur  MDLII,  quo  primum  Turnebus  Philonem  edidit, 
codex  K  in  bibliotheca  regia  Fontebladensi  fuit,  quoniam 
Palaeocappa,  qui  hunc  indicem  scripsit  cum  in  ea  bibliotheca 
librarii  munus  administrabat,  anno  MDLI  ineunte  mortuus  est 
(cf.  E.  Legrand,  Bibliographie  Hellenique  II  p.  162  sq.  et  quae 
dixi  in  libro  qui  inscribitur  Phüd,  Abliandlungen,  Mafiin  HerU 
snim  siebzigsten  Geburtstage  dargebracht^  Berol.  1888,  p.  123  sq.). 
L  codex  Parisinus  433  (L),  olim  Regius  1895,  chartaceus, 
forma  quadrata,  saec.  XVI  a  Nicoiao  Sophiano  scriptus.  suspicor 
Sophianum  hunc  codicem  a  se  in  Italia  scriptum  uni  ex  legatis 
vendidisse,  quos  Franciscus  I  rex  Francogalliae  Venetiis  habebat; 


XVII 

fortasse  Georgias  de  Selve,  qui  Francisci  regis  legatus  Venetiis 
fuit  post  annum  MDXXXIV  quemque  ab  Angelo  Vergecio  calli- 
grapho  illo  notissimo  et  a  Nicoiao  Sophiano  Codices  graecos 
sibi  describendos  curasse  constat  (cf.  L.  Delisle,  le  cabinet  des 
manuscrits  I  p.  153),  hunc  quoque  codicem  emit  et  in  Franco- 
galliam  abduxit.  insunt  in  hoc  codice  scripta  Philonis  omnia 
quae  Turnebus  postea  edidit;  libellus  de  opißcio  mundi  legitur 
fol.  1'— 20^ 

Memoria  textus  Philonei  in  hac  classe  codicum  inest  partim 
melior  quam  in  libris  classis  a  partim  deterior.  ac  primum 
quidem  absunt  a  codicibus  huius  classis  graviora  illa  quae 
supra  commemoravi  vitia  et  glossemata  codicum  M  et  a,  ut 
multis  locis  illi  genuina  verba  scriptoris  una  cum  codice  optimo 
V  servaverint.  nee  raro  soli  omnium  codicum  bonam  lectionem 
suppeditant:  cf.  3,7  a7:ept[AocxT)xov;  5,12  vewaofxou^;  7,13  S  |iert^ov; 
7,14  SyJXov  5^  OTi;  9,4  xdJv  aJaänrjTtxwv  xptTY)p{(i)v;  9,18  avocXa[A?ptv; 
12,20  1^  äp5et;  13,22  ofot;  18,21  t(5v  aXXwv  aorlpwv;  21,13  ovtü). 
•d^Ovra;  29,21  avioxpe^pe;  34,11  avrf;  36,8  ße^aiwidov;  49,11  d^au- 
aivo|i£vir]v ;  52,9  TipoaaviTiXarcs;  58,11  apiiöxTexat;  59,2  dStd^fropov; 
62,4/5  auvo5oi  ^evayöv  lyj:>\}Qv^  i^Sovyjv. 

Sed  ne  hi  quidem  integra  omnia  et  incorrupta  servarunt 
neque  eorum  archetypus  vitiorum  expers  fuit.  cf.  2,13  ^vayü)^; 
3,3  faxopet  Xoyo^;  3,14  ^hzoi"^  xal  oi^tlo^^  5vo[Aa;  4,6  2^  et  Set; 
6,19  JTTtXaßetv;  8,2  yjp6^o\}\  8,6  x(p  5vxt  add.  (repetitum  ex  eis 
quae  mox  sequuntur  xal  y»P  t^'^o^fo^  xtj)  5vxt);  8,16  Tiapa  xoö 
voTjXOÖ  xöafiou  verba  interpolata  (napa  soloecum);  8,18  S^YJiAiae; 
12,8  JTte^pffret:  hanc  formam,  quae  nulla  est,  per  editiones 
omnes  propagatam  et  conservatam  esse  paene  incredibile 
est;    14,19    TiavxeXoO?;    18,7  ou^rjxTJaewg ;    22,21    dvaYxattp    Xöytp; 

29.10  Tiavxa  oaa;  33,4  yeviaiov;  34,15  TiXeupöv;  35,3  ivap[iov(a$; 

36.11  XT^v  aOxrjv;  37,9  i^?;  37,20  xot^  efwd-datv  (5vö[Aaai  xP^H-^vcov; 
40,10  iTTcd;  43,1  dvaxä-efoY)^ ;  54,3  J7rr)px7][iSvot;  61,18  Jmcpopdv; 
62,8  dTioxXafexat;  67,5  TreTrotYjfiivou .  praeterea  verba  scriptoris 
in  hac  classe  codicum  saepe  perperam  transposita  sunt;  prae- 
cipue  Simplex  et  facilior  structura  ex  difficiliore  et  contorta, 
quae  Philoni  in  deliciis  fuit,  haud  raro  facta  est.  velut  2,14/15 
TcXSov  xo5  (lexpfou  aTroaejivövat  pro  TiXiov  aTioaefivGvai  xoG  jiexpfou; 
5,11  xfic,  (jLeXXouoY]^  ttoXsü)^  d7roxeXera8*ai  pro  xi^$  iieXXouoiQs  diro- 

II 


XVIII 

TeXetaS-at  noXtay^;  7,10  Mwaiü)^  ydp  lau  x6  5&f\ka.  xouxo  pro  to 
bl  5ÖY[Aa  TOUTO  McDaio);  Sorfv;  16,5  T^yocy^v  i^|ia€  £^  Iwotov  pro 
T^yayev  e?€  Swotav  i^iia^;  18,15/16  ofav  8'  Sxaoxov  xcSv  eJpTinivwv 
Xpefav  T6  xal  co^iXecav  7rap£xsxat  pro  oEbcv  8*  Sxa<Tcov  Tcaplx^^»^ 
Tü)v  efpYjfiSvwv  yjfzLoL^  xe  xal  (jJcpiXetav;  21,2  aT|ioug  oaqppiQati;  pro 
xal  SacppYiais  iT[AOu$,  qua  mutatione  antithesis  periodi  mem- 
brorum  restituitur  chiastica  structura  apud  Philonem  frequen- 
tissima  sublata. 

Scripta  Philonis  in  eis  quos  vidi  omnibus  huius  classis 
codicibus  eodem  ordine  ita  disposita  sunt,  ut  initium  facial 
libellus  de  opificio  mundi.  quare  praeter  eos  quos  nomina?i 
libros  manu  scriptos  alii  multi  in  bibliothecis  adhuc  latitantes 
necdum  excussi  eidem  classi  adscribendi  videntur:  velut  de 
libris  Philoneis  in  bibliotheca  Vaticana  adservatis  codex  Vati- 
canus  graecus  382  (bombyc.  saec.  XIV),  codex  Palatinus 
graecus  311  (chart.  saec.  XV  —  XVI),  codex  Ottobonianus 
graecus  48  (chart.  saec.  XVI) ;  deinde  codex  Escurialensis 
y  —  I — 5  (chart.  saec.  XIV:  cf.  Miller,  Catal.  des  mscr»  grecs  de 
la  bibl.  de  X  Escurial  p.  2G2),  codex  Leidensis  suppl.  105, 
codex  Leeuwardensis  40  (chart.  saec.  XVI:  cf.  Omont,  Catal. 
des  mscr.  grecs  des  bibl.  des  Pays-Bas  p.  20  sq.). 

5.  Neutri  harum  classium  videtur  adnumerandus  esse 
-F  codex  Laurentianus  plut.  LXXXV  cod.  10  (F),  charta- 
ceus,  partim  saec.  XV  partim  saec.  XVI,  cuius  collationem 
liberalitati  Friderici  Haussen  debeo.  continet  Philonis  scripta 
varia,  in  his  opusculum  Tiepl  xoa|i07rotfa$  fol.  85^ — 106^  (cf. 
Bandini,  Catal.  III  p.  269  sq.).  duabus  manibus  exaratus  est: 
prior  manus  (saec.  XV)  folia  15—412  scripsit,  altera  (saec.  X\T) 
folia  1 — 14  et  419 — 559.  tum  tertia  manus  recentior  multa  vitia 
correxit  quae  prior  librarius  commiserat;  eadem  manus  in 
foliis  104 — 106  finem  libelli  de  opificio  mundi  (inde  a  verbis 
Sttü)?  ajAlioxo^  auT(i;  ij  xax(a(  p.  57,8)  a  librario  omissum  sup- 
plevit.  contextum  a  librario  neglegentissime  scriptum  corrector, 
quem  hominem  doctum  fuisse  facile  intellegitur,  sollertissime 
retractavit  nee  solum  librarii  errores  correxit,  sed  etiam  ali- 
quot locis  quae  falsa  esse  ei  videbantur  de  suo  ingenio  emen- 
dare  studuit.  correctoris  manum  nota  F^  significavi,  librarii  F^ 


XIX 

De  auctoritate  huius  codicis  iudicium  non  ita  facile  est.  in 
Universum  quidem  maxime  cum  codicum  classe  b  conspirat, 
quapropter  eum  in  adnotatione  critica  non  nominavi  nisi  ubi 
a  memoria  classis  b  discrepat:  itaque  ubi  codicis  F  scripturae 
discrepantiam  non  enotavi,  cum  classe  b  eum  congruere  scito. 
sed  multis  locis  ac  maxime  eis  quibus  Codices  huius  classis 
corruptam  lectionem  tradunt,  codex  F  ab  iis  dissentit  et  reli- 
quorum  codicum  memoriam  sequitur.  veluti  1,15  avu[AVY]aat  habet 
(==  ft),  sed  3,3  afpet  Xoyo^,  non  foxopet;  3,7  impi\iiyrizoy  (=  &), 
sed  3,14  yiveatv  o^xetov  5vo[ia,  non  y^veatv  xal  oJxefov  ovo[ia; 
8,16  TipwTOv  oöv  Tiapd  xoö  voiqtoO  'k6o\jlo\}  {=  &),  sed  9,18  dva- 
XYjtj^tv.  tum  transpositiones  illae  verborum,  quas  codicum  classis 
b  proprias  esse  supra  dixi  (p.  XVII  sq.),  fere  omnes  a  codice 
F  absunt:  cf.  adnot.  ad  p.  2,12;  2,14/15;  4,20;  5,11;  6,11;  7,10; 
7,11  al. 

Non  paucis  locis  codex  F  cum  codicibus  classis  a  convenit, 
ut  exemplum  ex  quo  transcriptus  sit  textum  Philonis  ex  utra- 
que  classe  mixtum  continuisse  videatur.  cf.  7,15  xdafiov  efvat 
voYjxiv;  8,5  ToG  xdafiou;  29,1  (lovovoü;  29,5  y)  xP^t^dT^wv  "ij  apX''Q'S» 
34,10  in  auTÖv;  36,10  6tz6;  36,12  y^voiasvo^;  42,18  i[A7ioto0vxe? ; 
45,22  fSpwot;  46,19  dnoxekel;  47,5  Ixotfioxipav ;  50,16  flvrjxö^; 
61,14  i^SovYJv.  sed  hac  suspicione  singularis  natura  codicis  F 
non  illustratur;  nam  permultis  locis  et  a  codicum  classe  &  et  a 
classe  a  omnino  discrepat  ac  vel  cum  codice  V  vel  cum  codice 
M  vel  cum  utroque  horum  conspirat:  cf.  adnot.  ad  8,8;  9,2; 
12,6;  15,2;  16,11;  18,14;  20,12;  21,2;  23,12;  24,6;  24,11;  26,12; 
27,12;  28,19;  29,16,  29,20;  29,21;  32,1;  36,4;  41,6;  43,13;  44,17; 
48,1;  48,19/20;  51,4;  52,12;  54,16.  nee  desunt  loci  quibus  codex 
F  a  reliquis  libris  omnibus  discedit;  nee  solum  vitia  in  eo 
comparent  propria,  sed  est  etiam  ubi  solus  omnium  bonam 
lectionem  servaverit:  veluti  36,8  anoSei^si;  36,11  xi^v  d|icporv; 
41,21  iksp^xet;  42,22  eupei^. 

Quae  cum  ita  sint,  in  codice  F  exarando  librarium  duobus 
exemplis  usum  esse  suspicor:  alterum  codicibus  classis  b  si- 
millimum  fuit,  alterius  memoria  prorsus  diversa  et  reliquis 
codicibus  propior. 

Omnia  haec  dixi  de  librario  i.  e.  de  eo  qui  cum  alia  tum 
maiorem  partem  opusculi  de  opiflcio  mundi  exaravit  {F^),  sed 

II* 


XX 

eadem  fere  dicenda  sunt  de  correctore  (jP*).  ne  is  quidem  ad 
unam  contextus  Philonei  memoriam  sese  applicavit,  sed  modo 
hanc  modo  illam  secutus  esse  videtur.  veluti  2,13  librarius  (F^) 
scripserai  ivaYw^  (=  &),  corrector  {F^)  littera  p  addita  Ivapyto^ 
substituit;  10,17  i]  XiyzxoLi  F^  (=  &),  i^  Xaexxai  F*  (=  F); 
12,30  i]  F^  (=  6),  ^v  F^  {=  Ma);  13,17  mpii-^ovioi  F'  (=  Fi/ft), 
litteris  finalibus  xoi;  erasis  Tcepi^x^v  restituit  corrector  (=  a)\ 
16,1  librarius  eadem  scripsit,  quae  in  codicum  classe  6  leguntur, 
corrector  supra  versum  addidit  verba  Sioxt  (SiJaei  pifev  Ivo^  hoii, 
^uaei  5fe  oYjiiefou  ouvtaraxat  ypaiiinrj  (=  7);  17,11  a7c£qprjV6V  -F*, 
(XTricpaivev  jP«  (=  F);  21,19  UTtoXaeiTTCo  i^^  (=  Ka),  tSTccXIXeiTno 
J'»  (=  &);  26,1  (05  i?"^  ((?  7),  or?  i^«  (=  i/ft);  39,8  l^oxio  F\ 
lyoMQv^  F^  {=  a);  40,21  iTira  JPi  (=  &),  IgYjxovxa  i?^«  (^  3^. 
41,3  -^  i^i  (=  a),  0  F^  (=  i/);  49,18  xaTafiy^vtaCtov  i^i  (=  6), 
xaTa[iTjv{(i)v  F^  (=  Jfa).  neque  alia  res  est  in  ea  parte  libelli 
de  opificio  mundi,  in  qua  corrector  librarii  munere  functus  est: 
in  ea  quoque  modo  cum  codicum  classe  &  modo  cum  classe  a 
vel  cum  Ma^  passim  etiam  cum  codice  M  solo  conspirat:  cf. 
adnot.  ad  59,1;  59,12;  60,16;  63,5;  66,21.  itaque  correctorem 
aetate  non  procul  a  librario  {F^)  distare  existimaverim  et  eadem 
exempla  usurpata  esse  ab  eo  in  corrigendo  atque  a  librario  in 
transcribendo  opusculo  Ttepl  xcafioTioifa^.  aliquot  locis  corrector 
suopte  ingenio  verba  tradita  temptavit:  veluti  17,13  ^ewpfjaat 
corrigebat  (pro  yv^P^^ött);  18,12  Joia?  (pro  ouafa^);  ibidem  tov 
oupavdv  (pro  xwv  oOpavwv,  quod  levi  errore  scriptum  est  pro  ttfi 
oupavtj));  36,5  Svxö^  SexaSog  (pro  iv  8exa5t);  42,22  eupet^  eWv  d 
xe  xöXtcoc  (pro  etipef^  £axtv  8xe  xoXttoi),  et  mox  ßa9^t^  olI^itXo^ 
(propter  verbum  corruptum  frjat). 

Singularem  locum  in  codicum  numero  codici  F  tribuendum 
esse  ex  eis  quae  supra  exposui  satis  intellegi  opinor.  ac  nescio 
an  alii  Codices  similes  adhuc  in  bibliothecis  latitent  nondum 
excussi.  simillimum  certe  suspicor  esse  codicem  Vaticano- 
Palatinum  graecum  248  (bombyc.  saec.  XIV  —  XV:  cf. 
Stevenson,  Codd.  mss.  Palat.  gr.  p.  135).  in  quo  cum  alia 
Philonea  leguntur  tum  opusculum  de  opificio  mundi  fol.  40"^— 56^ 
cuius  initium  Augustus  Mau  rogatu  meo  benevolentissime  con- 
tulit.  quo  ex  specimine  magnam  intercedere  similitudinem  inter 
codicem  F^i  codicem  Palat.  statim  intellexi;  nam  et  is  plerumque 


XXI 


cum  codicum  classe  b  congruit,  sed  multis  locis  et  eisdem  fere 
quibus  codex  F  ab  ea  memoria  discedit.  velut  1,11  in  eo  scrip- 
tum est  noipiy(o\)oa  (=  F);  2,1  ^pyavou  (=  F);  2,13  Ivapyw^ 
(=  F*);  2,14/15  a7ioae[ivGvat  xoO  iiexpfou;  3,3  iptl  (pro  afpet:  cf. 
lectionem  codicis  M);  3,14  y^veotv  oUtlo"^  5vo[Aa. 

Eis  quae  de  codicum  necessitudine  disserui  hoc  fere  stemma 
efficitur: 

(X) 


6.  Ad  libros  manu  scriptos  quibus  opera  Philonea  integra 
continentur  alterum  accedit  subsidium  artis  criticae  in  Philone 
factitandae,  quod  excerptis  efficitur  ex  scriptis  eins  collectis. 
nam  Philo  et  antiquis  temporibus  et  medio  quod  dicitur  aevo 
multum  lectitabatur  eiusque  doctrina  sententiaeque  saepe  et  a 
multis  adhibebantur.  inprimis  in  codicibus  graecis  qui  vocantur 
miscellaneis  excerpta  Philonea  permulta  circumferuntur.  ex 
eiusmodi  codicibus  ipse  adhibui  codicem  Parisinum  1630 
(P),  cuius  notitiam  aliquam  habebat  etiam  Mangey,  quippe  qui  p 
duas  lectiones  e  codice  Regio  3502  (is  enim  nunc  notatus  est 
numero  1630)  repetitas  commemoret,  TrpoaTrepißaXovxe?  (1,3)  et 
IvapycS^  (2,13).  est  codex  bombycinus,  forma  duodecima,  saec. 
XrV,  cuius  foliis  88^ — 91^  excerpta  quaedam  Philonea  leguntur. 
initium  facit  excerptum  ex  libro  Tiepl  iiexavofag,  pertinens  a 
verbis  OtXapexo^  xal  ^tXöxaXo^  usque  ad  verba  el(;  oinoLy  oux 
aYvoirJaavTO?  (=  II  405  Mang.),  sequuntur  1%  xdSv  cpfXtovoi;  i^- 
YYJaecöv  ctTcavS^aiiaxa  xcSv  Trepl  xoa[io7totfa^,  quae  florilegia  libelli 
de  opificio  mundi  particulas  comprehendunt  hasce: 


XXII 

1.  verba  Twv  aXXwv  vojicO-excov  —  xcj)  %6<j\i(f  ouv^cSovio^  (1,1—13) 
omissis  verbis  iiyjt'  euö-ii;  —  xotl;  69*  Ixipcov  ouvre^ratv  (1,7 — 9); 

2.  verba  xd  \ily  oi5v  xaXXo;  —  nkioy  a7coae(iv0vai  xou  (iexpCou 
(1,14-2,15); 

3.  verba  töv  51  xdajiov  of  cpaoxovxe^ — xqü  [iYj  7re7conr)xdTt(2,23 — 3,7); 

4.  verba  iml  oiJv  opaxö^  —  yevvYjxtxtoxaxo;  0  55  (3,1^4 — 22); 

5.  verba  of  xapuaxfl^ovxe^  ~  oxepeöv  iq5y)  acoiia  (16,7 — 11),  quibus 
compilator  de  suo  adiunxit  haec  verba:  Eoxt  5fe  6  xotixtöv 
apiO-jiö^  faaxt^  xal  laoq  xal  cSaavel  i^jitoXio^,  [iixpov  xe  fadxYixo^ 
E^wv  |nr]5lv  5tacp£pov  x(3v  TrXaviQXüJv .  aXXa  xf^  Süvaxai  xTJv 
axpißeoxlpav  xaxaXiQtJ^tv  fx^iqXax^aat  xwv  5e5ir]|itoupY7Jii£vü)v; 

6.  verba  Set  51  xöv  xda|Jiov  —  iray^vai  xdv  l^  (4,6  —  7),  quibus 
adiecta  sunt  verba  xr^v  5fe  TcpwxYjv  ou  xoXsc  TrpcixTjV,  fva  [ii^ 
xati;  aXXat^  auY>ta'capt8*[iY)xat  (4,12 — 13); 

7.  verba  TipoXaßtiiv  yotp  6  S'cö^  —  aTretxovfaOnr)  (4,17 — 20),  quibus 
addidit  compilator  haec:  efxa  Xiyet  (seil.  OtXwv)  xov  öpaxöv 
xoOxov  xda|jiov  Trpö^  adpaxov  apx^'cuTiov  y^^^^^^^t  ^^^  XM'^*' 
7capa5e(y|Aaxt  xoiixcp; 

8.  verba  ^TietSav  TcdXt;  xx(I^Y)xat  —  xoö^  xuttoü;  auxrjs   (5,6 — 21); 

9.  verba  aXX'  ou  Trpö^  x6  |ji£yed'o;  —  Ixaoxcp  xo  ^TwßaXXov 
(6,19-7,6); 

10.  verba  iTiel  Si  xd  au|ji7cav  üJSwp  —  tlq  5ta|iovY)v  (11,5 — 13); 

11.  verba  5tö  (fX^ßa^  —  EjJteXXov  avaxetv  (11,17 — 18); 

12.  verba  6  [ifev  5V]  Tcpoaxaxxet  —  al?tdxTf)xo;  (13,6  — 14)   omissis 
verbis  xa^  a7iep|Jiaxtxd;  ouafa;  —  xaipcüv  TceptdSot^  (13,10—12); 

13.  verba    xig    51    xexapxig    iQiJtipf    —    npd    aocpfa^    9"au|iaaavxe; 
(13,18—14,3); 

14.  verba  Tva  |iY)5evl  Y^VTjxqü  —  xapTioO;  TQveyxev  (14,7 — 11); 

15.  verba  ola  yap  iQvfoxo;  —  S^eqü  5uvaxa  (1*4,14 — 16); 

16.  verba  omp  voö^  Jv  ^uxig  —  x(3v  a(i)|Jiaxtxü)vavx{Xir]cJ>iv  (17,11 — 14); 

17.  verba  |Jiexa  5ifj  xa  aXXa  Tiavxa  —  T^yeiidva  vouv  (23,18 — 23); 

18.  verba  ind  5fe  00  ou|i7caaa  efxciv  —  xutiov  E^ovxo^  (25,2 — 5). 
Memoria  contextus  Philonei,  quae  bis  excerptis  continetur, 

proxime  distat  a  codicum  classe  &,  sed  ut  aliquot  locis,  inprimis 
eis  quibus  graviores  corruptelae  in  Codices  eius  classis  irrep- 
serunt  aut  verba  scriptoris  perperam  transposita  sunt,  in  partes 
aliorum  codicum  abeat.  veluti  1,3  npoontpi^aXovztQ  verain 
lectionem  una  cum  codice  IT  suppeditat;  2,13  ivapytS^  (=i^); 


xxm 

5,18  euxpao{av  om.  (=  VM);  11,17  inkri^^upty  (=  M);  14,1  noX6 
{=  VMä) ;  14,15  J7cetXY)|Ji|A£vo;  (=  Fa) ;  16,8  TzpouH^ztq,  (=  Fifa) ; 
16,11  orepeöv  (=  VMFä).  exemplum  igitur,  ex  quo  excerpta 
codicis  P  fluxerunt,  non  dissimile  Videtur  fuisse  archetypo 
codicum  Laurentiani  F  et  Vaticano-Palatini  248. 

Magis  quam  P  cum  codicum  classe  6  conspirat  codex 
Palatinus  Heidelbergensis  129  (bombyc.  saec.  XIV),  in  Pal,  129 
quo  excerpta  Philonea  tradita  sunt  foliis  14' — 17\  24' — 28^ 
31'.  excerpta  e  libello  irepl  xooiioTcotfa^,  quae  fol.  14^  et  24' 
leguntur,  benignissime  ac  liberalissime  Maximilianus  Treu 
mecum  communicavit.  huius  codicis  scripturae  discrepantias, 
quippe  quae  nihil  fere  novi  aflferant,  ubique  enotare  supersedi. 
uno  tantum  loco  bonam  lectionem  servavit  in  ceteris  codicibus 
aut  omissam  aut  pessumdatam:  folio  24'  cum  alia  tum  verba 
Philonis  ola,  kzaip\<;  xal  [iiy(Xoq  —  8c^  laoxoö  (iy)  5uva|Ji£voü 
(64,11  —  65,1)  laudantur,  in  quibus  codex  Palatinus  integriora 
tradit  ceteris  verba  xoO^  tuttou^  ixacjicdv  ^vacppaytl^öiievat  xal  tö 
ojiotov  ivepyaCoiAevat  nd^oq  (64,16).  vestigium  genuinae  scrip- 
turae servavit  etiam  codex  -Jf,  sed  corruptum  (ivauyatjojievat), 
in  reliquis  codicibus  vocabula  xa(  et  JvepYa^o|ji6vat  desunt. 

Excerpta  quaedam  ex  opusculo  iztpl  Y.o(3\konoda(;  traduntur 
a  patribus  ecclesiasticis  demente  Alexandrino,  Eusebio 
Gaesariensi,  Joanne  Damasceno .  et  Clemens  Alexandrinus 
quidem  e  Philonis  libello  auctore  non  laudato  transcripsit 
Solonis  Carmen  de  hominum  aetatibus  (p.  39  —  40,2).  Euse- 
bius  duobus  locis  Praeparationis  Evangelicae  particulas  quas- 
dam  opusculi  Philonei  descripsit:  uno  loco  (Praep.  Ev.  VIII  13) 
ea  quae  capite  altero  huius  editionis  scripta  sunt  (p.  2,11—3,17), 
altero  (Praep.  Ev.  XI  24)  primum  particulas  capitis  sexti  et 
capitis  septimi,  inde  a  verbis  ef  5£  xk;  JO-eXtjaete  usque  ad  verba 
TcpüÜTov  InolfiGZ  TÖv  oupavdv  (p.  7,6 — 8,8),  deinde  finem  capitis 
septimi  et  caput  octavum,  inde  a  verbis  Tcpwxov  ouv  6  noim 
iizoUi  usque  ad  verba  efXixptvfe?  yotp  ou5kv  t(3v  Sv  afadi^aet  (p. 
8,16 — 9,13),  denique  finem  capitis  noni  et  initium  decimi,  inde 
a  verbis  ineX  5fe  cpo)^  |jifev  lyi'jzzo  usque  ad  verba  axepeöv  SxaXeaev 
(10,13 — 26).  quod  Eusebius  in  his  Philoneis  cum  codice  Vindo- 
bonensi  plane  conspirat,  nemo  iam  mirabitur,  quandoquidem 
codicem   V  ex   antiquissimo    codice   bibliothecae    Caesariensis 


XXIV 

derivatum  esse  constat.  loannes  Damascenus,  qui  permulta 
Philonea  in  Sacra  Parallela  sua  recepit,  pauca  descripsit  ex  opusculo 
de  opificio  mundi.  Mangey  in  adornandis  fragmentis  Philonis  a 
loanne  Damasceno  traditis  codice  Societatis  lesu  Claromontanae 
usus  est:  hunc  eundem  fuisse  suspicor  cum  codice  Rupefucal- 
dino,  quem  adhibuit  Michael  Lequien  in  curanda  editione  operum 
loannis  Damasceni  (Paris.  1712);  nam  is  fuit  codex  Glaromon- 
tanus  150,  qui  postea  Meermannianus  94,  tum  PhiUippsianus  Chel- 
tenhamensis  1450  fuit,  nuper  in  bibliothecam  regiam  Beroli- 
nensem  transmigravit.  ipse  Parisiis  contuli  loannis  Preshyteri 
et  monachi  codicem  Coislinianum  276  (membr.  saec.  X), 
in  quo  excerpta  e  libro  de  opificio  mundi  haec  leguntur:  verba 
t£^  äv  eft)  —  xal  y(jb>pi\ooi,i  ri  6  9'tlo^  Xoyo^  (p.  6,3  —  5);  verba  d 
zi^  ib'iXoi  YU|ivox£pot(;  —  oux  ijJtdv  (7,6 — 10);  tö  aöpaxov  xal 
voY)xöv  9ü);  —  xal  xaS'apa^  auy^i;  |jiexaXa|Jißavet  (9,5  — 11);  otJX 
(jS^  Tcicfuxev  —  xd  [ihfe^oq  auxtiSv  (7,2 — 5).  loannes  Damascenus 
plerumque  cum  Eusebio  et  codice  V  congruit,  sed  excerptorum 
more  saepe  Philonis  verba  mutavit. 

Philonis  excerptorem  et  compilatorem  nuper  deprehendi 
loannem  Laurentium  Lydum.  in  huius  enim  libro  qui  de 
mensibus  inscribi  solet  multa  quae  de  quaternario  numero  et 
de  septenario  exponuntur  e  Philonis  libro  ntpl  xoojiOTrotfa; 
auctore  non  nominato  compilata  sunt,  quod  quanta  neglegentia 
loannes  fecerit  quo  melius  cognoscatur,  verba  eius  apposui 
locis  Philonis  ex  quibus  singula  delibata  sunt  significatis. 
prior  locus  (de  numero  quaternario)  legitur  de  mens.  II  cap.  8 
(p.  64  Roether): 
Philo  Tcepl  5fe  xoO  xax'  aptO-iiöv  a5t(0|iaxo;  o  xixapxoi;  ipi^\i6q  xexpa- 

ftji'^oq  i<3Zi'  (lövo^  yap  faaxt;  fao^  fao|Jiep7]s  Sx  xwv  auxciSv  xal 
auv9"laet  xal  5uva|jiec  Tr^cpuxe  yeTvaaS-ar  ouvS'eatv  [ifev  oöv  Ix 
Suetv  xal  Suetv,  5ijva|jitv  5fe  Ix  xo5  5ta5uo,  TcayxaXdv  xt  au|i- 
cptovfa^  etoos  l7ct5etxvü|Ji6V0(;,  8  (JtyjSevl  xwv  oXXwv  apt\)'|ji(i3v  ai)|i- 
p.  15,2— 3  ßeßiQxev.  —   o^ty  xal  aTcoxeXeajiaxtxö^  xaXecxat*   ei   yap  aTiö 

liovaSo^  ^iyjp^  xexpaSo^  kJ^rlq  ouvxeö'etev  ipi^\ioij  5exa5a  anoxt- 
Xoöatv. 
alter  locus  est  de  mens.  II  cap.  11  (p.  72  sqq.  Roether): 
p.3G,16— 37,6  of  ye  [lYjv   nuä-ayopetoi  xw  Tf]Y6|Jiövt  xou    uavxö^  xrjv  IßSdiiTjv 

avax(3*6vxat.    .  .  .    dpS^wi;    oöv    ajJiYJxopa   xdv    lirca    apid*(iöv   6 


XXV 

OcXdXao^  Tcpocnjyopeuae"  [iovo^  Y*P  ^^'^^  yevvav  oöre  yewaoO-at 
Tci^puxe*   t6    5fe    jJiYJxe   y6W(5v    (lyJTe   YSvv(i5|ievov    ax£vY)TOv,    Sv 

xcvYJaet    Y^P    'h    Y^^^^€>    'cö    [a^v    fva    y^w^^j    '^^    ^^    ^"^^ 

YewYjärg,  (0^  xal  auxii;  o  ftJKop  6  TapavTcvo;,   ^rjal  5fe  outcd;- 

„'EoTt   Y^P    'fi^^V'^'^    '^od    apxwv    aTravTcov    elq   ael    (üv   •S'eo^, 

lidvL|Jio(,  axfvTjxo^,  aiixo^  laux(p  oiiotog".   .  .  .   tq   xofvuv  lß5o-  p.  34,19— 26 

fia^    ODviaxY]xev    l^    Ivö^    xal    Suocv    xal    xexxapwv,    S^ouca 

5uo   XÖYO^€   ap|Jiovix(oxaxou$,    xdv  xe  xpciiXaotov  (1.   StiiXaoiov) 

xal  x6v  xexpaTcXaatov.   E^et   hl  xal  Statpiaei^  tJuYa5Y)v  xpÖTcov 

Ttvi  ouveoxaiaa^  •   5tatpecxac  y^P  ^p^'^ov  tlg  {JiovaSa  xal  l^aSa, 

ETcetxa   ei<;  TcevxaSa  xal  5ua5a,  xal  xeXeuxacov  d<;  xpta5a  xal 

xexpaSa*    iiouatxcoxaxY)    5fe   tq    xouxcdv   xü)v    dpiS^tov    avaXoY^a. 

—  5taxe(vec   5fe   auxrj^  tq   cpuat^    xal    StiI  xyJv  öpaxu^v  aiiavxwv  p.  42,7— 12 

ouafav,  oupavov  xal  y^v'  auxfxa  y^^^  oupavöv  cpaatv  kirzi,  5te- 

^(3a8*at  xiixJwOtg,  (ov  övd|jiaxa  xa5e'  apxxtxö^,  avxapxxtxd^,  %'&' 

ptvö^,  xs^l^ßptvd^,  «^  Tjiiepcvds,  C^Staxd^  xal  Tcpoaixt  Y^Xa^fot^*  [6 

Yap  xotouxo^  dpt8*|JL6$  «S-erdg  Joxtv].   —  o8*ev  xa  xaxa  xt^v  T^|i6-  p.  44,12— 14 

xlpav  4^uxVjv  5ta   (1.  Sfx«)  'co^  i^Y^P"^^^^^^  XdYOu  iTrca^t]  oxf- 

J^exat,  TTpds  xe  Tcivxe  afaO-tjaet^  xal  xd  cptoviQxtxdv  dpYavov  xal 

inl  Tziai  xd  Ydvt|Jiov.  —  xal  xd  ttäv  5fe  xouxo  Jv  &7rra  ö'ecopetxar  p.  45,9— 11 

£v  aa)|iaxt,  Sv  5taaxdaet,  iy  (jy(i]\iazi,  Sv  |jieYi9"et,  Jv  xP^t^ati,  £v 

xtvyjaei,  Sv  oxdaei,  xal  Tcapa  xauxa  ou5fev  Sxepov  au|jißlßY)xe  xoci; 

cpa)|i£voi^.  —  ...  iTixa  51  xal  cptovdSv  iiexaßoXaf,  d^eta,  ßapefa,  p.4ö,ll— 14 

7:epia7«0|Jievy],  aü|Ji(f  9"Oyyo<;  (l.  5aau$  cpS'OYYOS)?  4^'-Xirj  xe  xal  (iaxpd 

xal  ßpa^eta.  —  Evö-ev  xal  xa  l7cxd|jnr]va  ßpicpr]  x£XetoYOvera8*at  p.  46,5— 6 

TOCfDxev,  (Oi; 'iTCTcoxpdxYj^  Xiyzi'  ri  yap  xoö  aptö-iAou  (J^uxoYOvtxV] 

5iiva|JLt€  xa  £7ixa|jiyjva  xiXeta  ino^alyei  ...  —  xal  xtvrjaet^  5fe  p.  45,14— 16 

a£  Tcaaat  [idvac  efalv  Itixoc,  t^  xe  ävto,  i^  xe  xdxct),  t^  StcI  5e^ta 

TQ  eu(i)vu|Jia,  IQ  Tcpdaü),  ri  xaxdjitv,  i^  Jv  xüxX(p.  —  ozoiytltay  5fe  p.46,16— 47,1 

xa  cpwvTjevxa  Itcxoc,  iTretSu^  xal  J^  lauxcov  Sotxe  cpcovecaS'ai  xal 

xoi^  oXXot;  ouvxaxxdjjieva  cpcova;  Jvdp9"pou$  dcTioxeXerv  xciSv  Y^^p 

iQp.tcpü)Vü)v    ava7iXY)pot  xd  iv5£ov,    dXoxXrjpou^    5fe  xaxaoxeua^et 

xou^  ^8^YY^^?9  '^^^  5fe  d(f(i)V(i)v  xpiTcet  xe  xal  (jiexaßocXXei  xo^ 

cpiiaet^,  fva  Y^vYjxac  xa  appirjxa  fiQxa. 

7.  Haec  hactenus  de  libris  manu  scriptis  et  de  reliquis 
artis  criticae  subsidiis,  venio  nunc  ad  editiones.  primus 
Philonis  opera  typis  excudenda  curavit  Adrianus  Turnebus, 


XXVI 

cuius  editio  sie  inscripta  est:  OCXwvog  'Ioü5a(ou  eJg  xa  xou  Mcoaiü)^ 
Koa|ji07iotir]Tixa,  ^loropixa,  No[io8*6Ttxa,  to3  aiixou  (lOvoßcßXa.  Phi- 
l<mis  Iiidaei  in  libros  Mosis  de  mundi  opifido,  historicos,  de  legibus, 
eiusdem  libri  singidares,  ex  BiUiotheca  Regia .  Parisiis,  ex  officina 
Adriani  Tumebi  typographi  Begii.  Regiis  Typis,  M,  D,  LIL 
in  primo  folio  legitur  editoris  epistula  dedicatoria  ad  Carolum 
Cardinalem  Lotharingiae  missa.  ordinem  quo  scripta  Philonis 
in  hac  editione  principe  disposita  sunt  a  Turnebo  excogitatum 
esse  ipsius  testimonio  constat;  scribit  enim  in  epistula  illa  cum 
alia  tum  haec :  tioXXti^v  5fe  ouyxuaiv  eupövxe^  Sv  rj  tcSv  Xöytov  xot^et, 
ouxü)^  auTOu^  xaTexwpfaajAev,  co^  ötto  tou  ouyyP^T^^S  S8oxo{>|iev  rr^v 
apxVJv  SiaxeS^eraO-at,  axoXoudirjaavTOi;  (jSi;  u7reXa|Jißavo|JLev  TaC;  loO 
Mcoalu)^  I^Tjs  (SoTcep  xaO-'  efpjiov  ^Tjaeat  xal  foropfat^.  opera  autem 
in  tres  partes  dividendi  ansam  ni  fallor  ei  dederunt  Philonis 
verba  quae  initio  libelli  de  praemiis  et  poenis  II  408  Mang, 
leguntur  xd^  jifev  oi5v  xtSv  5ta  xou  irpocprixou  Mcoaio)^  Xoyfwv  xpel; 
f5£a€  efvac  OD|Aßlßyjxe'  xt^v  [ifev  y^P  ^epi  xoaiiOTcotfa^,  xyjv  11 
faxopixYJv,  xT^v  5e  xpfxirjv  vo|Jio8*extxT]v.  nee  sine  causa  Turne- 
bus in  Philonis  scripta  hanc  Pentateuchi  divisionem  transtulit, 
eui  cum  non  omnes  libros  aecommodatos  videret,  quartam 
formavit  partem  librorum  singularium. 

Quod  ex  Bihliotheca  Regia  se  Philonem  edere  denuntiat, 
libros  manu  scriptos  dieit  Regis  Christianissimi  bibliothecae 
Fontebladensis,  qui  nunc  in  bibliotheca  Parisiensi  quae  vocatur 
Nalionali  adservantur.  sunt  autem  Codices  Parisini  numeris 
433  et  434  nunc  signati  inprimis  intellegendi,  quos  iam  tum 
in  bibliotheca  Regia  fuisse  supra  dixi  (p.  XVI  sq.).  atque  in  libello 
quidem  de  opificio  mundi  recensendo  primario  duee  et  auctore 
Turnebus  usus  est  codiee  Parisino  433  (L);  nam  huius  con- 
textum  in  editione  principe  integrum  fere  expressum  videmus. 
itaque  cum  codex  L  ad  codicum  elassem  6  referendus  sit,  in 
Universum  Turnebi  editione  principe  memoria  classis  b  reprae- 
sentatur.  codicem  L  autem,  non  alterum  Parisinum,  illi  pro 
fundamento  fuisse  eo  comprobatur,  quod  iis  quoque  locis 
quibus  L  vel  a  codiee  K  et  reliquis  classis  b  codicibus  vel  ab 
Omnibus  recedens  singularem  tradit  lectionem,  editio  princeps 
cum  codiee  L  conspirat:  20,19  xal  a^TJv  L  et  ed,  pr.^  tlq  acprjv 
vel  xal  ef;  acpirjv  ceteri  Codices;  21,13  (pö-opav  L  et  ed,  pr.^  (popav 


xxvn 

ceteri  codd.;  ibid.  ocpaiepcoTepa  L  et  ed.  pr.^  xpaxaiOTepa  ceteri 
codd.;  23,12  xoö  ^toou  L  et  ed.  j>r.,  xoö  om.  K  et  plerique  codd.; 

25.8  Tü5v  SXoDv  2i  et  ed,  pr.,  xöv  SXoov  rdiqui  codd.  dassis  b;  31,22 
ovaxiiivovxe^  L  et  ed.  jpr.,  avaTijjLVovTat  rdiqui  codd.  dassis  b; 
35,7  Svap|Jiov(av  L  et  ed.  |?r.,  apiiov(av  ceteri  codd. ;  39,8  of  t*  2i 
et  ed.  jpr.,  alii  Codices  aliter;  47,8  xijj  avcoTaxq)  2i  et  ed.  j>r.,  XYJ^ 
ovtoxaxü)  Ä^  et  plerique  codd,;  54,16  ^vlßatve  i  et  ed.  jpr.,  aüv£- 
ßatve  ceteri  codd, ;  55,6  St^  L  et  ed.  2>r.,  8fe  rdiqui  codd.  dassis  b. 

Sed  Turnebus  alterum  quoque  Parisinum,  codicem  K^  ante 
oculos  videtur  habuisse.  duobus  certe  locis  editio  princeps  cum 
codice  K  congruit,  non  cum  L:  34,5  articulum  o  omittunt  K 
(et  FHI)  et  ed.  pr,,  habet  i;  58,23  xöv  8'  oux  5|iotov  iT  (et 
FHI)  et  ed.  2>^r.,  xöv  5*  ou^  TQ(Aepov  2^.  accedit  quod  in  codice 
K  ab  altera  manu,  quae  hominis  docti  esse  mihi  videbatur, 
vel  in  margine  vel  supra  versum  lectiones  variae  et  emen- 
dationes  adscriptae  sunt,  quae  fere  omnes  in  editione  principe 
redeunt;  nescio  an  manus  sit  ipsius  Turnebi:  4,15  ailxYjv  K  in 
textu,  TQ  in  margine  (ai3x^  ed.  pr.);  10,5  hzoLizohio^v^ot,  K  in 
textu,  5u6  in  margine  (S7ia7co5ud|jieva  ed.  pr.);  11,19  apexwaav 
Km  textu,  dpdat|Jiov  in  margine  (apdat|Jiov  L  et  ed. jpr.);  23,12  C^ou 
K  in  textu,  xoG  add.  in  margine  (xou  ^toou  L  et  ed.  j)r.);  35,7 
apjAOvfav  K  in  textu,  aXXct)^  Svapjxovfav  in  margine  (Svapjjtovfav  2^ 
et  ed.  j)r.);  37,5  el  iT  in  textu,  fato^  ef^  in  margine  (el?  ed.  ^r.); 

39.9  |Ji6|JivTr]|Jievov  yaiJLOu  efvai  -K"  in  textu,  ap'  add.  in  margine 
(|Ae|jivTr)|ji£vov  äp  yaiAOi»  sfvat  ed.  |?r.);  39,12  EaO-'  Sjjko^  Z"  in  textu, 

V       r  V 

28*'   in   margine    (50-'   o|jl(3$   ed.  pr.);    43,21    lxaaxY](;  T]|JL£pa^  -K^ 

(IxaoxTQv  i^iilpav  ed.  ^.);  47,5  alTixe  -K"  (oiTTceji  ed.  j)r.);  54,16 
euvd|ji(i><;  K  in  textu,  Taw;  euvo|JiO€  in  margine  (euvo|jio€  ed.  2>r.); 
57,3  xpovtov  6xt  TieptdSot^  ed.  pr. :  Ixi  in  codicis  K  margine  legitur 
inter  vocabula  xpo^wv  et  irepidSot^,  sed  referri  voluit  corrector 
ad  illud  6xt  ante  SeaTrd^ouat,  cuius  loco  in  contextu  perperam 
Saxt  scriptum  est;  58,23  xöv  5'  oux  S|iotov  K  in  textu  (ed.  jpr.), 
xöv  8'  oiix  tjlAspov  in  margine  (=  L). 

Ceterum  Turnebus  in  constituendo  contextu  verborum 
vestigia  codicum  quibus  usus  est  satis  anxie  pressit  et  ab 
eorum  auctoritate  raro  discessit.  vitia  quibus  libri  Parisini 
scatent  pleraque  retinuit,  non  nuUa  correxit,  sed  passim  corri- 


XXVIII 

gendo  falsas  scripturas  ipse  induxit.  3,5  Saa  5*  (0(p£Xc|ia  edidit 
Eusebium  fortasse  secutus  pro  eis  quae  in  libris  tradita  sunt 
Tot  5'  oaa  cS^iXiiJta;  3,14  fiytoiy  tö  oly.zlo^  ovojjta  de  coniectura 
scripsit  pro  y^veatv  xal  ofxeiov  Svo|Aa;  4,15  aöng  rede  pro  auirjv; 
7,6  Ixaaxü)  x6  ^TrißaXXcov  perperam  mutavit  in  xo  ^xaorq)  Im- 
ßaXXov;  item  22,11  Tcpö;  auxi  (jlovov  in  7cpö$  aoxiQv  [idvov;  28,19 
Xexxia  pro  Xexxiov  dedit  corrupta  scriptura  Seuxlpa  inductus; 
30,9  eupiapiaxepov  recte  pro  eiijiapioxaxov;  30,23  aWot^*  dvaY* 
xa((i)i;  556t  male  pro  afxfa;  avayxafa^*  E5et;  31,12  xt  pro  xtvi; 
34,3  xexpaytovot  pro  xexpocYtovov;  36,8  anobti^ti  pro  inoba^xi; 
38,21  ivaxirjv  pro  Svvia;  49,9  iroXuaxtSwv  pro  TcoXuoxtStos;  63,7 
Saov  dvayxacov  ^tXauoxYJpq)  xal  aejjtvcp  ß(((>  correxit  deletis  voca- 
bulis  8  5tJ  ante  cptXaoaxrjpq)  inlerpolatis ;  66,22  ef;  ttjv  xou  6Xoy 
Y^veatv  recte  scripsit  pro  xal  xyJv  xou  5Xou  y^veatv. 

Non  nulla  ad  emendationem  Philonis  contulit  Turnebus  in 
appendice  editioni  suae  adiecta.  ut  ipsa  inscriptione  appendicis 
indicavit  (*^H  Stacpopoi;  YP*9^>  ^^^  a^aXjJiaxwv  xtvwv  STcavöpdtixjt;), 
duplex  lectionum  genus  ibi  congessit,  alterum  eanim  quibus 
typothetae  errores  ac  levia  menda  corriguntur,  alterum  variarum 
quae  proprie  dicuntur  lectionum;  quas,  etsi  non  nuUae  in 
codicibus  quibusdam  redeunt,  non  tamen  e  codice  quodam 
haustas  esse  credo,  sed  coniecturae  Turnebi  ipsius  deberi, 
praesertim  cum  duabus  lectionibus  vocabulum  fato^  praefixerit; 
omnes  autem  tales  sunt,  quales  horaini  docto  facile  attribueris: 
1,3  TcpoaTteptßaXdvxe;  pro  TipoaTceptXaßovxe^;  1,15  äv  ujivi^aat  pro 
avu|Jivi^aac ;  15,10  TceptXaßoöaa  pro  TrapaXaßoOaa;  16,8  ixpoxid'ivxe; 
pro  Tcpoaxtö-^vxes;  21,2  et  61,16  x^^o^S  pro  X^^^S?  21,13  (popav 
pro  cpö'opdv.;  35,3  Sv  apjiovfat^  pro  SvapjJtovfa^ ;  39,13  [ily'  aptoxo^ 
pro  |Ji6x'  dpfoxat^;  42,23  efaf  pro  rtjai;  43,1  dvaxuS-efoYis  pro  dvox* 
S'efaYis;  45,2  aiiXoti;  pro  atiXail;;  50,17  appev  pro  appriv;  63,1  o5; 
pro  ou;  66,17  dxXoxpaxfav  pro  ^xXoxpaafav. 

Turnebus  igitur  cum  Philonis  opera  ad  fidem  libronun 
manu  scriptorum  ederet,  simul  felix  scriptoris  emendandi  ini- 
tiumfecit.  quod  munus  persequi  conatus  estloannes  Christo- 
phorson  Änglus,  qui  (teste  Mangeio)  Turnebi  editionem  per- 
tractavit  et  quadringentas  fere  lectiones  varias,  cum  libros  de 
opificu)  mündig  de  decalogo,  de  creatione  princijmm^  de  iudice,  latine 
ederet  (Antwerpiae  1553),  ad  calcem  huius  editionis  congessit: 


XXIX 

vide  infra.  sed  per  ducentos  fere  qui  proxime  sequebantur 
annos  ars  critica  in  Philonis  scriptis  factitanda  tantum  non 
neglecta  iacebat.  nam  postquam  Sigismundus  Gelenius 
Philonis  scripta  omnia  quae  in  Turnebi  editione  extant  latine 
reddidit  (Basileae  1554),  et  libri  Philonis  tres  qui  in  editione 
principe  desiderantur,  legum  aUegoriarum  Über  secundus,  Über 
de  mutatione  nomimim^  de  somniis  liber  secundus,  a  Davide 
Hoeschelio  e  codice  Augustano  editi  sunt  (Francofurti  1587, 
Augustae  Vindel.  1614),  tres  qui  secuti  sunt  editores  satis 
habuerunt  textum  Philonis  a  Turnebo  constitutum  ad  verbum 
typis  expressisse  eique  Gelenii  versionem  latinam  librosgue  ab 
Hoeschelio  editos  adiunxisse.  quarum  editionum  prima  prodiit 
Coloniae  Allobrogum  anno  1613,  altera  Lutetiae  Parisiorum 
a.  1640,  tertia  Francofurti  a.  1691. 

Novos  studiis  Philoneis  impetus  dedit  editioMangeiana, 
quae  sie  inscripta  est:  OfXwvo^  xoG  'Iou5a(oi>  xa  ei5pta7cd|Aeva 
aTiavra.  Philonis  ludaei  Opera  quae  repeiin  potuenmt  omnia, 
Textum  cum  Mss,  conhdit,  qnamplurima  etiam  e  Codd.  Vaticano 
Mediceo  et  Bodleiano,  Scriptoribus  item,  vetustis^  nee  non  Catenis 
Graecis  ineditis^  adiecit^  Interpretationemque  emendavit,  universa 
Notis  et  Observationibm  iUustravit  Thomas  Mangey.  (Londini) 
MDCCXLII.  editio  haec  nitidissima  duo  volumina  comprehendens, 
quamquam  Turnebi  aliisque  editionibus  multis  numeris  praestat, 
non  tarnen  omnem  quam  commoverat  exspectationem  explevit. 
multis  enim  et  novis  et  bonis  subsidiis  instructus  Thomas 
Mangey  ad  Philonem  restituendum  et  emendandum  plurimum 
conferre  potuit.  ac  primum  quidem  ordinem  librorum  soUertius 
constituit  quam  Turnebus.  deinde  libris  a  Turnebo  et  ab 
Hoeschelio  publici  iuris  factis  adiecit  e  codice  Vaticano  graeco 
381  commentarium  de  posteritate  Caini  (quem  nostra  aetate 
accuratius  edidit  Constantinus  Tischendorf  in  Philoneis  suis, 
Lipsiae  1868),  cui  accessit  nova  pars  libri  Philonei  de  specialihus 
legibus  cmn  dissertatione  de  iustitia^  e  codice  Bodleiano  utra- 
que  descripta.  tum  vero  fragmenta  librorum  Philonis  deper- 
ditorum  ex  Eusebii  Praeparatione  Evangelica,  loannis  Damas- 
ceni  Sacris  Parallelis,  aliis  fontibus  coUecta  scriptis  quae  aetatem 
tulerunt  addidit.  nee  vero  acquievit  in  recudenda  editione 
principe,  sed  codicum  multorum  subsidio  et  coniecturis  hominum 


XXX 

doctorum  adhibitis  novam  textus  recensionem  instituit.  itaque 
bene  de  Philone  meritum  esse  Mangeium  negandum  non  est 
sed  nee  satis  habuit  subsidiorum  nee  subsidiis  quae  compa- 
raverat  ea  qua  par  est  deligentia  et  sollertia  usus  est,  ut 
fundamentum  magis  Philonis  edendi  iecerit  quam  ad  finem 
rem  perduxerit. 

CoUatos  Mangey  habebat  Codices  Vaticanum  152  (immo 
Vaticano-Palatinum  152),  tres  Codices  Parisinos  Regios  1895. 
2250.  2251  (nunc  numeris  433.  434.  435  signatos),  Coislinianum 
43,  Augustanum,  tres  Codices  Oxonienses,  unumCantabrigiensem, 
denique  codicem  Mediceum.  ex  hac  codicum  copia  in  libro  de 
opificio  mundi  commemorat  Vaticanum  Coislinianum  Augusta- 
num unum  Oxoniensem  Cantabrigiensem  Mediceum.  de  codice 
Vaticano- Palatino  152  supra  dixi  p.  XIV  sq.,  de  Coisliniano  43 
p.  XII,  de  Augustano  (Monacensi  459)  p.  XI;  codicem  Oxoniensem 
(CoUegii  Novi  143)  apographum  esse  codicis  Veneti  41  supra 
dixi  p.  Xin  ^) .  quattuor  igitur  Codices  classis  a  adhibuit  Mangey 
et  eorum  potissimum  memoriam  in  editione  sua  expressit,  cum 
Turnebus  auctoritatem  codicum  Parisinorum  433  et  434  i.  e. 
classis  6  secutus  esset,  codicem  Cantabrigiensem  Collegii 
S.  Trinitatis  B.  9.  6  (chart.,  forma  maxima,  saec.  XVI)  nuper, 
dum  Cantabrigiae  moror,  inspexi  et  pretii  nullius  esse  statim 
cognovi.  scriptus  est  manu  neglegentissima,  librarius  duobus 
exemplis  videtur  usus  esse,  quorum  alterum  codex  classis  h 
(vel  fortasse  ipsa  editio  princeps),  alterum  codex  classis  a  fiiit: 
sequitur  enim  modo  hanc  modo  illam  memoriam,  saepe  simul 
utramque  recepit  vel  supra  versum  vel  in  margine  ea  quae 
primo  scripserat  corrigendo .  margines  codicis  permultis  obser- 
vationibus  emendationibus  coniecturis  completi  sunt  adscriptis 
a  diversis  manibus :  videlicet  longo  temporum  decursu  codicem 
multi  homines  tractaverunt;  quibus  non  dubito  quin  adnume- 
randus  sit  loannes  Christophorson,  qui  altera  parte  saeculi  XVI 
socius  fuit  Collegii  S.  Trinitatis.  non  mirum  igitur  quod  Mangey 
saepe  easdem  lectiones  huic  codici  simul  et  Ghristophorsono 


*)  verba  r^byi  t^C  ^^«C  (p.  61,9),  quae  fide  huius  codicis  Mangey  reposuit, 
non  in.  contextu  legunlur  (ubi  xi^g  sCösx^'Sfag),  sed  in  margine  a  manu 
recentissima. 


XXXI 

adscribil.  —  codicem  Mediceum  (M)  ab  Antonio  Cocchio 
medico  Florentino  accuratissime  in  suum  usnm  collatum  esse 
refert  Mangey.  quam  laudem  valde  exaggeratam  esse  mihi  per- 
suasi,  postquam  librum  de  opificio  mundi  cum  Mediceo  ipse 
contuli;  nam  multas  lectiones  silentio  ille  praetermisit  et  in 
interpretanda  codicis  scriptura  saepe  erravit. 

Codicis  igitur  Medicei,  quem  iure  omnium  praestantissimum 
praedicat,  non  satis  accuratam  cognitionem  habuit  Mangey. 
reliquorum  autem  quos  laudat  codicum  scripturae  discrepantias 
consulto  (ut  videtur)  non  omnes  enotavit,  sed  selectas  tantum, 
ac  plerumque  satis  habuit  adnotasse  s^ic  Mss,  vel  similia.  nihi- 
lominus  multis  locis  editionis  principis  errata  codicum  suorum 
ope  correxit  et  scriptoris  verba  restituit.  veluti  2,1  dpYavoc;; 
3,3  afpec;  4,6  l§a;  et  Ibti;  5,21  dntxikti;  6,19  IniXayiel^;  8,11 
^(i^avcSv;  8,18  STie^YJiJttae;  14,19  TcavxeXefo^;  15,2  yoCv;  15,10  Tiept- 
Xaßouaa;  17,16  Tza.pam[i^^zlaix;  18,7  ^fiT^aetUi;;  21,5  Sta^ipovxa; 
24,10  xopdaiq;  26,4  5t'  SXwv;  29,10  TcavTtov;  31,18  f5ouat;  32,15 
uorepf^ovre;;  33,4  y^viO-Xiov;  34,15  TtXeupav;  35,3  iv  apixovfai^; 
37,20  zol(;  6vd|jiaatv  efwWxwv  XP*^^**^;  38,14  av8*p(i)T«i)v  i^Xtxfai; 
40,10  i(;  xa  b\<;  inzi;  45,2  aOXoti;;  45,5  XoYOt;  54,3  aTnrjpnrijJLivot; 
55,15  Sxefvoo;  61,20  Tcpofeoö-at;  66,5  kJ^  Ixofjxoo  Tcapaoxtov;  67,5 
To5  YsvojJilvoii .  sed  idem  multa  vitia  propagavit  ac  fide  codicum 
suorum  iusto  pluris  aestimata  textum  Philonis  depravavit  falsis 
lectionibus  temere  receptis.  velut  8,2  oopavou  retinuit,  cum 
Codices  veram  lectionem  xoajjioo  ei  suppeditarent;  8,16  irapi  xoG 
votjToO  ocdo|Aou  verba  interpolata  non  expunxit,  quamquam  in 
codicibus  classis  a  omissa  sunt;  11,19  ap6at|iov  recepit  codicum 
scripturam  dpextSoav  aspernatus;  43,10  YvcijiiQv  dedit  egregia 
codicum  suorum  scriptura  (puatv  spreta.  codicem  Mediceum 
ceteris  tantopere  praestare  putavit,  ut  eins  vel  unius  auctori- 
tatem  sequi  non  dubitaret .  attamen  multas  et  egregias  lectiones 
eins  recipere  noluit:  velut  46,4  cpopa,  55,16  TcpOTtaxopa,  58,4 
[lövtoatv,  alias. 

Omnino  certam  ratlonem  in  verbis  scriptoris  constituendis 
sequi  non  potuit,  quia  librorum  manu  scriptorum  notitiam 
habuit  imperfectam  ideoque  certum  iudicium  de  singulorum 
librorum  pretio  ferre  non  potuit.  ipse  de  ratione  sua  haec 
declarat:    uhique  sequor  editionem  Parmensem  Phümiis  operum 


XXXII 

anni  1640^  quue  qnidem  qiioad  textiim  non  cdia  est  oft  editione 
Adriani  Turnebi  .  .  .  texttim  nuUibi  ex  coniecUira  muto  nee  ea- 
nnkis  tantum  codicis  manuscr,  fide  nisi  Medicei^  quem  rdiquonm 
omnium  longe  optimum  esse  existimo  et  ex  quo  sclo  hiatu^  betie 
midtos  supplere  in  textit  non  dubitam,  at  hanc  normam  non  per 
omnia  secutus  est.  nam  etsi  de  coniectura  aut  unius  codicis 
fide  se  verba  tradita  mutasse  negat,  Chrislophorsoni  tarnen 
lectiones  paene  omnes  in  contextum  recepit;  quarum  etiamsi 
permultae  in  libris  manu  scriptis  redeunt,  sunt  tarnen  quae 
nulla  codicum  fide  probentur.  scilicet  non  omnes  lectiones  a 
Christophorsono  congestas  e  libro  manu  scripto  excerptas 
esse,  sed  coniecturae  quasdam  originem  debere  iam  dudum 
suspicatus  eram  eamque  suspicionem  nuper  confirmatam  vidi, 
cum  codicem  Cantabrigiensem  Collegii  S.  Trinitatis  inspexissem, 
cuius  margini  lectiones  illius  quas  laudat  Mangey  omnes  ad- 
scriptae  sunt  (sine  dubio  manu  ipsius  Christophorsoni).  con- 
iecturas  igitur  Christophorsoni  et  plerasque  pravas  Mangey 
textui  Philonis  inculcavit  his  locis:  2,3  orxod'ev  jifev  ou5ev  oill 
TZoXXd;  2,6  TU7Cü)ö*e(aa(; ;  6,6  lyouaa  zuf/^dyti;  10,20  ^eXetoup- 
yetTo;  12,21  Tcvet,  xaxa  (Jiixpdv  ^(onupeixat;  13,11  aStjXoi  jib 
—  StjXot  5£;  31,21  ßos^  pro  Taöpot;  49,14  [irjvuouai  8fe  touto*); 
51,3  S-vTQTo;  6  äv8*pü)7ro5;  53,5  ^üaet  afad"ir]T(p;  55,9  a^  w; 
Xewcpdpou^;  57,18  dq  in  atJxö  z6  7i£pa$  ^S^cxveiv;  58,23  xdv  8' 
avtjiiepov;  66,10  ava5t5aox6t  Mtoa^TJ^.  uno  tantum  loco  emenda- 
tionem  videtur  invenisse,  30,9  TrapaYayerv  pro  TcapeXa^iv. 

Suas  ipsius  coniecturas  Mangey  plerasque  in  adnotatione 
vel  in  addendis  tantum  commerhoravit.  sed  passim  in  contextu 
scripturam  traditam  et  vulgatam  de  suo  tacite  mutavit:  velul 
12,18  opaxor^  (recte)*);  24,6  TcoXuoxtSeti  xe  avaxljivcov  o5oug  xal 
Xew^dpODi;;  35,16  aXX'  dpO-oytovtov  iv  äjiofcp  {Jiivec  (videtur  error 
subesse);  41,21  "oTztpiy&i  (recte);  52,13  cSaTiep;  53,8  xotouxos  V'^ 
oGv;  54,16  Ewo|Jio$  (fortasse  error  typothetae);  54,20  xt]^  51  r^; 


*)  ne  hac  quidem  coniectura  opus  est:  verbum  jitjvüsiv  absolute  usur- 
patum  est  pariter  ac  de  creat.  princ.  II  367  Mang.;  similiter  verbum  xex|iT|- 
pioöoö-at  infra  p.  38,1  xsxiiYjptwoafco  ö'  av  xtg  xxX. 

^)  opaxoTs  Mangey  de  coniectura  dedisse  existimandus  est,  cum  Codices 
praeter  Vindobonensem  omnes  öpaTog  tradant  idemque  legatur  in  editione 
principe. 


xxxni 

TcdXeco^;  57,7  iveSofaaev;  58,7  ivYjajiivtae ;  61,5  avappLTif^ouaat 
(recte);  62,12  napiyti;  66,17  xaxoTOXtxetwv  (recte);  66,20  5^ 
i^O|iOi(i)aa^,  tum  Spyov,  Tiacng;  67,2  uapaXa|jißavovT6$. 

Summa  cum  laude  Mangey  in  praefatione  leremiam 
Markland  commemorat,  cuius  opera  et  consilio  et  iudicio 
perpetuo  se  usum  esse  profitetur.  coniecturas  eius  non  paucas 
in  addendis  publici  iuris  fecit,  non  ubique  tamen  virum  illum 
sagacissimum  laudavit.  etenim  exempla  editionis  principis  et 
editionis  Mangeianae,  in  quorum  marginibus  Markland  emen- 
dationes  et  coniecturas  suas  adnotavit,  etiam  nunc  in  biblio- 
theca  Musei  Britannici  adservantur.  quae  cum  nuper  Londini 
inspexissem,  Mangeium  haud  raro  coniecturas  tamquam  suas 
edidisse  intellexi,  quas  a  Marklando  acceperat.  eis  locis  omnibus 
Marklandi  nomen  in  adnotatione  critica  adscribere  non  dubi- 
tavi,  atque  alias  quasdam  eiusdem  coniecturas,  quas  casu  vel 
consulto  Mangey  praetermisit,  recepi  vel  commemoravi:  cf. 
adnot.adp.  6,12;  24,11;  31,21;  36,18;  41,12;  49,4;  49,8;  51,14; 
52,14;  60,6;  60,7;  61,11;  62,6;  62,17;  64,4;  64,13;  67,12.  passim 
etiam  Marklandi  inventa  Mangey  tacite  in  contextum  Philonis 
recepit:  velut  25,14  acp'  lauxou,  28,15  i^XP^^^V-^'^^^^ 

Post  Mangeium  scriptis  Philonis  recensendis  et  emendandis 
opera  paene  nuUa  navata  est.  nam  quae  secutae  sunt  editiones 
Friderici  Pfeiffer  (5  voll.,  Erlangae  1785—1792)  et  Caroli 
Ernesti  Richter  (8  voll.,  Lipsiae  1828 — 1830)  nil  nisi  apo- 
grapha  fuenmt  editionis  Mangeianae .  et  Pfeiffer  quidem  lectiones 
trium  quos  parum  accurate  contulerat  librorum  Monacensium 
attulit,  pauca  editionis  Mangeianae  errata  correxit,  Mangeii 
adnotationes  in  addendis  congestas  verbis  Philoneis  suis  locis 
subscripsit.  non  igitur  iniustum  videtur  illud  Wyttenbachii 
iudicium:  Phüone  Pfeifferiano  Ivbens  caream;  in  hoc  enim  pecu- 
niam  perdidi,  qui  non  est  nisi  repetitus  Mangeyanus  (D.  Wytten- 
bachii Epist.  sei.  ed.  Mahne,  fasc.  n  p.  88) .  textum  Pfeiflferianum 
ad  verbum  repetendum  curavit  Richter,  fragmentis  a  Mangeio 
coUectis  adiecit  scripta  Philonis  armeniace  servata  et  ab 
Aucherio  latine  versa  et  edita.  Pfeiffer  et  Richter  (et  Mueller, 
de  quo  plura  paulo  infra)  Mangeianae  editionis  auctoritatem 
adeo  secuti  sunt,  ut  ne  manifestos  quidem  sive  Mangeii  sive 
typothetarum    errores    corrigerent;    quorum    exempla    ridicula 

III 


XXXIV 

haec  accipe:  3,13  TcpoaivejJiev  quod  in  editione  Mangeiana  legitur 
sine  dubio  errori  debetur,  cjuoniam  in  omnibus  libris  manu 
scriptis  et  in  editione  principe  Tipoaivetjisv  traditum  est;  attamen 
Pfeififer  et  Richter  (et  Mueller)  7cpoaive|iev  edunt;  4,6  l^a^  ed. 
Mang,  pro  h^dii  non  aliter  ed.  Pfeiflf.  Rieht.;  12,4  ßoxovte^  pro 
ßoxava^  Mang.  Pfeiflf.  Rieht.  (Mueller);  23,13  xamo  51  toöto 
Mang.  Pfeiflf.  Rieht.  (Mueller):  bii  codd.  et  ed.  princ.;  32,17 
d^iivzt(;  Mang.  Pfeiflf.  Rieht.  (Mueller):  l^iivztQ  codd.  et  ed. 
princ;  51,11  Seveyxerv  (pro  5i6V6Y>t€tv)  Mang.:  5'  Sysy^^tv  (sicl) 
Pfeiflf.;  57,11  inaxyzo^a'do^  (pro  iizayjzo^OLxifTQ)  Mang.  Pfeiff. 
Rieht.;  67,5  ftytwri^hoK)  in  editione  Mangeiana  legitur,  sed 
Yevofiivou  Mangeium  scribere  voluisse  ex  adnotatione  eius 
apparet:  Pfeiffer  et  Richter  tarnen  Y^Y^wYjjiivou  receperunt. 
quin  etiam  novis  vitiis  editores  illi  novissimi  textum  Philonis 
inquinaverunt:  10,24  Ivvota  xf^  recte  dedit  Mangey,  at  Iwoiavj; 
Pfeiffer,  Iwota  xk;  Richter  (et  Mueller);  33,14  napoL\J^%^0;  recte 
Mangey,  TTpcau^Tjä-ei;  Pfeiffer  et  Richter  (et  Mueller);  52,10 
TipwTOv  om.  Richter  (et  Mueller)» 

Philonis  opusculum  de  opificio  mundi  commentario  in- 
structum  seorsum  edidit  I.  G.  Mueller  (Berolini  1841).  qui  de 
exphcanda  et  illustranda  Philonis  doctrina  bene  meruit,  in 
recensendis  autem  verbis  scriptoris  viam  et  rationem  secutus 
est  falsissimam;  putavit  enim  Turnebi  editione  verum  ei 
genuinum  textum  Philonis  contineri,  Mangeii  codicibus  omnino 
depravatum  atque  interpolatum .  itaque  sicubi  Mangey  codicum 
suorum  (classis  a)  auctoritatem  secutus  ab  editione  principe 
discessit,  Mueller  ad  hanc  ita  sese  applicavit,  ut  Turnebi 
recensionem  tantum  non  integram  exprimeret.  tanta  vero 
iudicii  perversitate  occaecatus  fuit,  ut  ne  aperta  quidem  errata 
editionis  principis  repudiare  in  animum  inducere  posset,  quam- 
quam  Turnebus  ipse  non  nuUa  in  appendice  correxerat.  veluti 
21,13  <p8*opav  vocabulum  (pro  (popav)  reduxit  a  Turnebo  in 
appendice  correctum;  30,19  in  editione  principe  male  Im- 
pressum est  Svavxf  (piiaeta  (pro  Svavxia  cpuaet),  sed  a  Turnebo 
in  appendice  correctum:  Mueller  tamen  Evavti  cpiJaet  scripsit; 
35,6  *e(i)p(av  (pro  d'ecopf^)  in  editione  principe  erratum  est,  sed 
in  appendice  correctum:  nihilo  secius  Mueller  ^ecdpfocv  scripsit 
ac  defendere  conatus  est;  35,11  Tp{yü)vov,  quod  errore  omissum 


XXXV 

videtur  in  editione  principe,  omisit  etiam  Mueller;  40,15  J5cav 
ouaraoiv  (pro  Staouaxaatv)  non  aspernatus  est.  sed  cum  tanto- 
pere  editionem  principem  editionibus  recentioribus  praeferret, 
non  tarnen  impeditus  est,  quominus  vitiosissimas  quasdam 
scripturas  (quas  supra  commemoravimus)  ex  Pfeifferi  et  Richten 
editionibus  transcriberet. 

Non  nulla  ad  scripta  Philonis  emendanda  et  illustranda 
contulit  Fridericus  Creuzer  in  commentatione  annalibus 
inserta  qui  inscribuntur  Thedbgische  Studien  und  Kritiken, 
1832,  p.  3  sqq.  (=  Deutsche  Schriften  III,  2).  cf.  adnot.  ad 
p.  61,4  sqq.  62,13. 

8.  Omnibus  bis  codicibus  et  editionibus  ceterisque  sub- 
sidiis  quam  poteram  diligentissime  excussis  et  examinatis 
Philonis  libellum  Tcepl  xoa|i07coi(a^  ad  fidem  librorum  manu 
scriptorum  et  ad  artis  criticae  normas  recensere  et  emendare 
studui .  atque  in  priore  quidem  parte  libelli  me  ducem  potissi- 
mum  secutum  esse  codicem  Vindobonensem  consentaneum  est. 
in  altera  autem  parte  praecipuum  auctorem  codicem  Mediceum 
existimavi  eiusque  lectiones  amplexus  sum  omnes  quas  et 
sententiarum  conexu  et  Philonis  usu  dicendi  commendari  mihi 
persuasi;  iis  vero  locis  quibus  vel  corruptelis  vel  glossematis 
textus  Philonis  in  codice  M  aperte  depravatus  est  ceterique 
Codices  de  scriptura  inter  se  discrepant,  modo  codicum  classis 
a  modo  classis  6  auctoritas  sequenda  fuit .  melioribus  codicibus 
eisque  diligentius  usus  multa  vitia  quae  in  editiones  e  corruptis 
codicibus  irrepserant  e  textu  Philonis  sustuli  ac  saepius  Man- 
geio  genuina  verba  scriptoris  restitui.  sed  non  omnia  vulnera 
quae  Philonis  textus  vulgatus  prae  se  fert  librorum  manu 
scriptorum  ope  sanari  possunt,  quoniam  nuUus  codex  a  mendis 
scripturae  et  corruptelis  liber  est  ac  memoria  Philonis  iam 
antiquitus  depravata  fuit.  itaque  plus  semel  coniectura  opus 
est  ad  vitia  toUenda  et  verba  tradita  emendanda.  emendationes 
ab  aliis  propositas  recepi  bis  locis: 

4,15  aurg  scripsi  cum  editoribus  omnibus  pro  aunrjv.  nam 
Philo  etsi  verbum  iTitcpTnifC^tv  aliquotiens  cum  duplici  accusativo 
coniungit  (cf.  8,18  (5v  i6  |ifev  STcecpYJjjitae  axdxo^),  non  tamen  tt^v 
7rp6apY)oiv  fem^Yjiifaa^  auTYJv  dixisse  putandus  est:  cf.  3,14  xcp  5* 

III* 


XXXVI 

afaOnrjxq)  Y^veaiv  oJxerov  Svojia  iTre^YJiitaev;  47,2  of  xd  dvöiiaxa  xoti 
TipaYl^aotv  i?  *PX'^€  iTct^Yjiifoavxe^;  de  Äbrah.  11  8  (Mang.)  njv  ix 
T(5v  TpttSv  ouvd^xov  xX'^atv  i7ci9Y]|i(aa^  lauxcp.  celerum  dativus 
postulatur  participio  SvtSciJv,  de  quo  pronomen  illud  non  minus 
pendet  quam  de  participio  imcpirjiifoag.  stnictura  verbonim 
simillima  est  44,15  zoxi  |ilv  i^peixet  xoxk  ti  ociveruai  xd^  dpfiox- 
xouao^  ox^^ßi^  ^al  xivrjaet^  Sxaoxov. 

6,12  dvö|ioto€,  quod  propter  sententiae  concinnitatem  necessa- 
rium  videtur,  inserui  monente  Marklando  (in  notis  mscr.  ad 
editionem  Turnebi). 

19.15  dyj8*eaxipü)v  idem  probabiliter  coniecit  pro  oXiq^coxI- 
pcov:  cf.  quod  det.  pot.  insid.  I  208  xal  oaa  xaft  irr]a{o^  copott; 
ocaivoüpYOÜ|ievd  xe  xal  £^  Ed-ou^  aTcoxeXelxat. 

25,14  d^"  lauxoO  dedi  Marklandum  (et  Mangeium)  secutos 
pro  ti^'  lauxoö.  vicissim  36,10  dm  ex  uko  corniptimi  est  in 
codicum  classe  6. 

30,9/10  TcapayaYetV  cum  Christophorsono  (et  Mangeio)  scripsi 
pro  TiapeXÄ-erv,  quod  ferri  nequit. 

31,21  äpoxov  ex  äpoxpov  correxit  Markland  (quem  secutus 
est  Mangey).  idem  vocabulum  Philoni  restituendum  est  de 
septen.  11  283  extr.;  recte  traditum  est  äpoxov  de  creat.  princ 
n  370. 

36,18  xal  xi  ftr^^^  verba  inserenda  esse  monuit  Markland 
(in  notis  mscr.  ad  editionem  Mangeianam). 

37,2  ytwTfzai.  pro  y^viQxat  scripsi  cum  Mangeio. 

39,5  6x1  pro  inl  correxit  Bergk. 

39,7  Tio^  xcg  iv  lß5o|id5'  Saxlv  äptoxo^  scripsi  Brunckii  con- 
iecturam  secutus. 

41,12  Yeü)|iexptxTf)v  8'  Sx  xcSv  xeoadpwv  corrigendum  esse  pro 
Y6(i)|iexptx7^v  5'  IQ  x(5v  5id  xeaadpcov  vidit  Markland. 

41.16  xod  |iiaou,  quod  ex  versu  proximo  perperam  repetitum 
est,  delevi  cum  Gelenio  (Marklando  Muellero). 

49,9  7roXuaxt8(3v  pro  TioXuaxtSciS^  scripsi  Turnebum  secutus. 

53,16/17  verba  post  ln(x,Y.\Ldacci  libris  manu  scriptis  tradita  xwv 
xaxd  Y^vedv  d|iaupoxipa^  del  xoc^  xe  [lop^d^  xal  xd^  Suvaiiei^  Xa|Ji- 
ßavövxcov  inepte  repetita  esse  ex  eiusdem  capitis  clausula  (54,5 — 7) 
recte  monuit  Mueller. 

56,11  J^'^P'cat  pro  S^'pxirjxat  correxit  Mangey. 


XXX  vn 

58,4  ivaTceiiocTxexo  pro  aire|idTTeTo  recte  coniecit  Mangey; 
sed  quod  idem  paulo  post  (58,7)  tacite  scripsit  ivrjajiivtae  bar- 
barum  est. 

61.4  al  inserendum  esse  coniecit  Greuzer  {Deutsche  Schriften^ 
m  2  p.  443). 

61.5  ivoppiTrf^ouaat  pro  avapptTrcouaat  (tacite)  correxit  Mangey, 
63,1  ou^  pro  ou  correxit  Turnebus. 

64,4  yoLlpoMQCfx  pro  ycdfoxiaa  scribendum  esse  monuit  Mark- 
land (in  notis  mscr.  ad  editionem  Mangeianam). 

66,17  xaxo7coXiTei(i5v  pro  xaxoTcoXixwv  correxit  Mangey.  cf.  de 
agric.  I  307  (ubi  xaxoTcoXtxetwv  M)  et  de  paenit.  II  406. 

Ipse  scripturam  libris  traditam  de  meo  mutavi  bis  locis: 

7,15/16  verba  xö  izoL^iZti'^^oLj  ipy^ixono^  f5£a  t(5v  ffietSv,  quibus 
tautologia  intolerabilis  efficitur  et  pronomen  auxo;  a  substan- 
tivo  6  S'eoö  Xoyos  male  secernitur,  ut  interpolata  uncis  in- 
clusi.  primo  adscripta  fuerunt  in  margine  ad  illustranda  verba 
1^  ipxixuTio^  ocppayf^,  tum  in  contextum  irrepserunt,  sed  falsiun 
locum  obtinuerunt. 

18.1  l^TzoLptly^t  restitui:  legebatur  l^izoLfiyjit.^  sed  codex  V 
tradit  Tiapelx^v  et  sequuntur  imperfecta  tlyji  et  TrpooTrepietpYa^exo. 

19,7/8  aTcoxpikJ^eaiv  pro  Smxpütpeatv  (praecedente  iTiixoXatl;) 
correxi,  sicut  traditum  est  loco  simillimo  43,16.  cf.  Ghrys.  ap. 
Stob.  Ecl.  I  24,5  (Wachsm.)  xuvo^  aTcdxputpiv  utuo  y>)v.  Aet.  Plac. 
II  29,6  (Diels,  Doxogr.  p.  360)  xo;  |iir]vuxfou^  iTioxpü^pet^  (aeXTJvY)^). 
item  iTcoxpÜTcxeaö'at  dicitur  de  sole  et  stellis  deficientibus,  non 
imxpuTTcead'ai :  cf.  Archil.  frg.  74,3  (Bergk)  dTtoxpii^pa^  (poto^  i^Xfou. 
Aet  Plac.  II  28,4  (Diels,  Doxogr.  p.  358)  x6  5k  aTcoxpuTuxojievov 
Tcepl  aöxTJv  (aeXYJVTQv).  Diog.  La.  VII  146  (aeXYJvt])  iTroxpuTixouaa 
ouxöv  (iqXtov). 

21.2  articulum  t)  ante  Spaat?  delevi  concinnitatis  causa. 
28,13  Sv  als  anflbat^  e  scriptura  codicum  VM  Sv  al^  änaaav 

restitui:  legebatur  bt  ol?  Snaai. 

28,15  libri  manu  scripti  haec  tradunt:  icp'  ifj?  o£  jiexa  xaux* 
£vd*pümoi  Ypo^^^l^^voi  xaii;  bcux(i5v  tpu^ocr^  xd^  etxova^  dvayxaioxoexiQv 
xal  t$qpeXi|Ki>xdxY]v  xixviQv  x(p  ߣ(p  7iap65oaav.  Mangey  ex  coniec- 
tura  (Marklandi)  dedit  bf(foi.i^i^v40i^  quod  probarem,  nisi  ante- 
cederet  d^  ifj^,  cui  aptius  videtur  esse  Ypa^djievot:  cf.  53,19  xd 
5*  inb  x(3v  |ii|iY)|idxü)v  Ypa90lJ''eva.  itaque  Sv  vocula  addita  scripsi 


XXXVIII 


Ypa^paiievoi    Sv    xat^  lauxcSv  ^J^oxati;:    cf.  67,7    Sv  tJ    auxou   ^-g 
acppaY'.aajievo^. 

29,12  inoLvzaxai  correxi  pro  vulgata  scriptura  dnavzi.  Co- 
dices leviler  corruptos  esse  apparet,  quippe  qui  vel  oTcavra  -d 
vel  aTravra  xe  vel  a  Ttavxa  xe  tradant.  item  de  septen.  n  289 
nescio  an  dTcavxaxai  restituendum  sit,  cum  in  codice  -If  scriptum 
sit  xal  98*6vos  o08elg  ajcavxa  xal^  ix  xcüv  SeoTcoxcov  TcocXatoxaxq) 
58*et  xexpaxiriji£vü)v  (cf.  Tischendorf  Philon.  p.  36,5).  forma  verbi 
media  legitur  etiam  de  confus.  ling.  I  422  jiiq'xe  xog  dTcapaixrixou^ 
1%  8*eou  8(xa^  zol^  ouxco^  ovootoupYOli  a7tavxü)|i£va^.  verbo 
medio  anavxaaS'at  pro  activo  airavxav  utuntur  etiam  Polybius 
et  Lucianus. 

30,7  Codices  plerique  tradunt  i^Xmaav,  pro  quo  Mangey 
scripsit  ikizli;  äv,  codex  V  iXizl^  av  ifjv,  codex  M  YjXTciaocv  ^k- 
equidem  Philonem  scripsisse  arbitror  iXitl^  av  elf],  cui  coniec- 
turae  non  obstat  napatjytly  infinitivus  aoristi;  nam  apud  Phi- 
lonem alibi  quoque  infinitivus  aoristi  (sine  particula  dcv)  cum 
verbo  iXTrß^eiv  coniunctus  legitur:  cf.  de  losepho  11  60  S^  äXTciao? 
XT^v  üepacüv  xafl^erv  «PX'^Qv.  de  mut.  nom.  I  612  ou8'  D.n\q  i^i- 
x£ad*ai. 

31,22/23  in  codicibus  haec  leguntnr:  xal  ßa^efo^  auXaxa; 
avax^iivovxe^  8t'  i^|i4pa^  5axi  6'  Sxe  |iaxp6v  8iXtxov  aTioxeivoucji. 
ante  |iaxpöv  aliquid  intercidisse  particula  86  satis  declarat  in- 
serui  xal  vuxxö?:  cf.  29,16  xal  xöv  y^cotovcüv  xa|iaxov  |jLed''TJ|iipÄV 
xal  vuxxcop  axpuxo)^  ix8exö|ievoi. 

32.4  sie  legebatur:  xal  ini^v  xö  y^  ^ujitxuJxaxov  ^(j)ov  finco^ 
^a8(a>^  äY^xat  yuxki^is^d'eli;^  fva  jm^  oxtpxwv  a(pY)vta^ij],  xal  xa  vdha 
xotXava^  eij  |iaXa  Ttpö?  xd  eueSpov  Six^"^«^  "^^v  Siioxov.  non  de 
equo  qui  agitur  i.  e.  iugo  coacto  vel  ad  currum  iuneto  hoc 
loco  verba  fieri,  sed  de  veloci  et  ad  equitandum  idoneo  mani- 
festum est.  deinde  Codices  VM  yiaXv^ayturffib'tl^  praebent,  quod 
verum  esse  arbitror,  si  quidem  non  intellegitur,  quomodo  ex 
äYßxat  x*^^^^*^^€  corrigi  potuerit  i^ezcii  x«^tvaY(i)YiQ9'efe,  cum 
contrarium  facile  fieri  potuerit.  quodsi  Philo  x^^^^o^^^^*^^^ 
-scripsit,  verbum  äY^xac  ne  sie  quidem  ferri  potest.  itaque  hoc 
vocabulum  interpolatum  esse  censeo. 

33.5  av  ujivYjaat  scripsi  (pro  dvu|ivTJaai),  ut  1,15  in  plerisque 
codicibus  traditum  est. 


XXXEX 

33,10  codicum  scriptura  vario  modo  corrupta  est:  tq  5fe  rr\<; 

Ituto^  gßSo|io^  äpid'iiö^  Jif.  pro  ißSo|ia§o^  corrigendum  esse  SexaSo^ 
intellexit  Mangey  eique  adstipulati  Richter  et  Mueller  scripse- 
runt  1^  Sk  X7J$  5exa5os  Itlzoq  ipi%^6^,  equidem  tq  5'  Sxtö?  SexaSo?, 
aptSiid?  dedi,  sicut  antea  scriptum  est  tq  jifev  iviö?  5exa5o^.  voca- 
bulum  api%y.6<;  pro  appositione  accipiendum  est:  similis  struc- 
tura  legitur  de  septen.  44,13  (Tischend.)  l<rci  51  voujirivfa  xaxa 
aeXrivYjv,  XP^^^S  ^  ^'^^  ouvö5ou  Inl  ouvoSov,  5v  xtX. 

34,9  icp*  auxov  correxi  pro  in  auxöv.  proximo  versu  codex 
M  recte  tradit  Scp'  aürov. 

34,23  legebatur  ^uyüJSyj  xpÖTcov  xiva  ouveaxcSaa  IßSoiia^.  Mark- 
land (in  notis  mscr.  ad  edit.  Turnebi)  temptavit  t^uYcoSr)^,  quod 
vocabulum  alibi  nusquam  reperitur.  sed  cum  in  codice  Jif  t^uyaSt 
exaratum  sit,  t^\)yd5r\y  Philonem  scripsisse  iam  dudum  conie- 
ceram,  nuper  vero  hanc  coniecturam  a  Joanne  Lydo  confir- 
matam  inveni,  qui  in  excerptis  Philoneis,  quamvis  in  ceteris 
corruptus  sit,  ^uyaSiriv  recte  tradit  (v.  supra  p.  XXV).  t^uYaSriv 
legitur  etiam  de  post.  Caini  I  237,  de  praem.  et  poen.  II  411. 

41,7.8.9  xaS"'  5v  ter  deinceps  correxi  pro  xaS**  tqv,  si  qui- 
dem  pronomen  relativum  pendet  de  vocabulo  XoYq). 

44,13  legebatur  ivrcayfi  oxf^exat,  izpb^  nirce  aJaönrjaet^  xxX.: 
restitui  e?$  7c£vxe  aJaänrjaeis.  hoc  loco  iam  Lydus  scripturam 
corruptam  legit  (v.  supra  p.  XXV). 

46,1  £ß5d|Mr]  inserui,  quod  sententiae  conexu  manifesto 
postulatur. 

48,14/15  libri  manu  scripti  in  duas  (vel  tres)  partes  dis- 
cedunt :  xal  yap  tl  jit)  xaxa  \iipoQ  aO'pda  Tiavxa  8ie^eXT]Xud*e  Ma,  xal 
yap  d  (|iV))  xa  xaxa  |iipo^  deffpda  nd^na  5t6?eXTiXu8*e  &.  neutra  lectio 
ferri  potest.  codicum  Ma  auctoritatem  secutus  et  voce  dXXa 
inserta  scripsi  xal  yap  d  |iif)  xaxd  |iipo^  aXX*  ad-pda  irdvxa 
Ste^eXrjXud«.  cf.  12,10  vuvl  jifev  yap  iv  jiipet  yfvexai  xd  yw\itya 
Xpövot^  5ia(p£pouatv,  dXX'  oux  d8*p6a  xaip(p  £vf.  similiter  Markland 
(in  notis  mscr.  ad  edit.  Mang.)  coniecit  dS-pda  bl  Tcdvxa  Ste^e- 
XriXuO-e. 

51,1   3  Y^P  SvecpuoTjaev,  ouSfev  lijv  Sxepov  correxi  pro  vulgata 

xi  Y^P  ^'^^' 


XL 

51,10  legebatur  Ixatepa  äptaxo^  ^'^X'^^  "^^  "^^  awfia.  codex 
Jf  Iradit  Ixaxipwv,  unde  Ixaxepov  restitui  coli.  55,12  xö  xa^ 
Ixatepov  tpux>jv  xe  xal  ad>|ia  xaXXo;. 

66,8  verba  (3v  ä^tov  a7rdx6a8*at  non  habent  quo  referantur. 
suspicor  ea  in  margine  ab  aliquo  lectore  adscripla  librariomm 
culpa  in  contextum  irrepsisse. 

66,20  ante  S?o|iotü)oa$  articulum  o  inserui.  subinde  o  Twtoij 
xaxexpTJaaxo  xig  ouafqt  traditur  libris  plerisque;  sed  cod.  M\  oaa 
TiaoT],  unde  o^  aTiaoig  correxi. 

Restat  unus  locus  graviore  corruptela  afflictus.  42,22  sqq. 
libri  manu  scripti  haec  tradunt:  eupeiv  (eupefat^  a)  fip  6crctv  ore 
xdXirot  (xoXttov  a)  d^aXaxxYjs  uTiooupefoYi^  (uTcooupaaai^  a)  Ä|i7WDX6at 
ßaöni^  (Sx  ßad-ou^  M)  i^af^vY]^  a^ytaXö^  (a?YtaXol  M)  Pyjoi  (om.  Jtf, 
efaetot  a)  xal  |itxpöv  Gaxepov  dva^uO-efoiQ^  Tztkdfri  ßa^'^axa 
((S^flnrjoav  add.  il/)  ou  ßpa^efat^  oXxaotv  aXXa  |iupiO(föpoi^  voualv 
i|i7tX6c5|ieva .  eas  lectiones  quas  uncis  inclusi  aut  corruplas  aut 
coniecturas  esse  atque  omnino  reiciendas  facile  intellegitur. 
sed  neque  eüpetv  Saxtv  5xe  xdXTtot  graece  dici  potest  neque  eupetv 
habet  quocum  coniungatur.  deinde  rrjat  vel  potius  rrjot  per- 
obscurum  est;  fallitur  enim  Mueller  verbum  f£vat  notionem  in- 
transitivam  prorumpendi  et  invadendi  habere  posse  ratus. 
sententia  loci  ni  fallor  haec  est:  inte^dum  sinu^^  ciim  mare  aestii 
decrescenie  recedit^  subito  iwofmidum  litus  fiiint  et  paido  post  aqua 
refluente  may-ia  jy^^ofimdminia,  cf.  de  septen.  45,14  (Tischend.)  iq 
ou^l  xat^  au^YJaeatv  auxYj^  avax^ovxat  7coxa|Jiol  xal  TrrjYal  xal  (ieiouvxac 
TiaXtv  |i£tü)0£ot  xal  TreXocyT)  xoxfe  jifev  i^avaxwpet  xal  a|JL7C(Dx(^ovxa 
uTtooiipexai,  xoxfe  5'  i^a7civa(a>^  inizpiyiti  xaxoJ  TWcXfppotav.  verbum 
eupeiv  corruptum  esse  ex  eupet?,  ut  lati  sinus  commode  oppo- 
nantur  profiindo  litori,  iam  dudum'  conieceram,  postea  hanc 
coniecturam  codice  F  confirmatani  inveni.  tum  pro  rrjat  ex- 
spectaverim  yfvovxat,  quod  cum  nimis  a  tradita  scriptura  distet, 
quamvis  dubitanter  elal  scripsi,  quod  et  Turnebus  (in  appen- 
dice)  et  Markland  (in  notis  mscr.  ad  edit.  Turnebi)  commen- 
daverunt.  sed  fortasse  post  ajjwrwxeat  aliquid  intercidit  velut 
lieiouvxat  et  subinde  scriptum  fuit  xal  ßadTig  i^(tl^Yf\Q  a^ytaXo^ 
£veiai  vel  simile  aliquid,  et  subito  profundum  litus  prorumpit^ 
in  conspectum  venit. 


XLI 

In  rebus  orthographicis  codicum  auctoritatem  in  Univer- 
sum secutus  sum .  sed  cum  in  his  rebus  libri  manu  scripti  parum 
sibi  constare  soleant,  ubi  necessarium  videbatur,  vel  ab  optimis 
discedere  non  dubitavi.  iota  avex^wvYjTOv  ab  omnibus  codicibus 
abest.  in  accentibus  ponendis  multos  a  librariis  errores  com- 
mitti  satis  constat.  eiusmodi  minutias  omnes  in  adnotatione 
critica  enotare  necessarium  non  duxi.  singillatim  hoc  loco 
monenda  mihi  haec  sunt:  dizö  oxotwu  in  codice  V  ubique  ino- 
axoicoö  uno  vocabulo  scriptum  est,  in  ceteris  codicibus  omnibus 
ano  OX07C0U.  haec  posterior  scriptura  ad  praeceptum  quoddam 
grammaticum  videtur  referenda  esse,  quippe  quae  alibi  quoque 
occurrat:  ut  apud  Harpocrationem  &no  xoö  npif\iazoi'  avxl  xou 
aiüoö^v,  apud  Phrynichum  BekL  An.  27,12  &no  xatpoO  Xiyeiv 
TÖ  axatpco^.  cf.  etiam  quae  disputaverunt  Th.  Benfey  in  Götting. 
Nachr.  1878  p.  175  sqq.  et  G.  Curtius  in  Stud.  Lips.  III  p.  321 
sqq.  —  Littera  v  quae  dicitur  paragogica  in  codice  V  saepe 
ante  consonas  scripta,  ante  vocales  omissa  est;  item  outcd^, 
non  oüTCD,  in  codice  V  ante  consonas  plerumque  reperitur.  — 
Elisio  et  crasis  vocalimn  in  libris  manu  scriptis  modo  factae 
modo  neglectae  sunt.  Philonem  vero  hiatum  tantum  non  ubique 
evitare  studuisse  maxime  probatur  eo  quod  pronominis  relativi 
formis  plenioribus  ante  vocales  utitur  Sicep,  aTcep,  oaauep,  tqti^  etc. 
eandem  ob  causam  formam  contractam  usurpat  S-aiepov,  par- 
ticulam  (i^  pro  5xt  ante  vocales  et  Stdxi  pro  oxt  (quia)  post 
vocales  etc.  in  codice  antiquissimo  V  elisio  et  crasis  raro 
neglectae  sunt,  itaque  eins  auctoritatem  secutus  crasin  reduxi 
in  xouvavxtov,  xovavxfa,  xdvaYxatov,  xax,  xaxelvo,  xaXTjO'i^,  zifa^^d, 
xiSixctv  etc. 


II.    Observationes  de  serraone  Philonis. 

Sermo  Philonis  non  multum  abhorret  ab  illo  quo  scriptores 
Graeci  eins  temporis  optimi  et  eruditissimi  uti  solebant.  nam 
Philo,  ut  mos  fuit  nobilium  ludaeorum  Alexandrinorum ,  a 
puero  litteris  Graecis  operam  dederat  et  celeberrimos  Grae- 
corum  poetas  et  scriptores  prosae  orationis  diligentissime 
tractaverat.  itaque  cum  philosophiae  studio  animum  intendisset 
et  ad  scribendum  accederet,  vulgari  illa  quae  in  Asia  et  Aegypto 


XLII 

tum  in  usu  erat  dialecto  uti  noluit,  sed  exemplum  ceterorum 
hominum  litteratorum  secutus  veterum  scriptorum  artem  dicendi 
imitatus  est.  quo  in  studio  tarn  felix  fuisse  quibusdam  visus 
est,  ut  perversum  illud  dictum  -fl  OÄcov  uXaxcov^^et  r^  IlXanov 
(ptXtüvflJet  non  tan  tum  ad  philosophiae  doctrinae  verum  eüam 
ad  sermonis  similitudinem  referendum  esse  sibi  persuaderent 
sed  etiamsi  Philonis  sermo  non  is  est,  qui  cum  Piatonis  ele- 
gantia  vere  comparari  possit,  laudem  tamen  boni  et  elegantis 
pro  suo  tempore  scriptoris  iure  adeptus  est.  quamquam  enim 
novis  et  raris  vocabulis  et  dictionibus  non  plane  abstinuit, 
summopere  tamen  studuit,  ut  orationem  suam  Attico  quodam 
colore  afficeret. 

Ac  primum  quidem  in  delectu  verborum  non  ad  unum 
scriptorem  vel  ad  unum  genus  scriptorum  sese  applicavit,  sed 
ut  in  philosophiae  doctrina  explicanda  non  unum  philosophum 
quasi  ducem  sibi  elegit,  sed  multorum,  inprimis  Piatonis 
Stoicorum  Pythagoreorum,  dogmata  usurpavit,  ita  verborum 
copiam  multorum  scriptorum  in  usum  suum  convertit.  omnium 
vero  scriptorum  veterum  maxime  adamavit  Piaton em,  quem 
aliquotiens  in  libris  suis  nominatim  laudat,  multo  saepius 
tacite  adhibuit  et  expilavit.  itaque  non  mirum  quod  magnam 
copiam  verborum  a  Piatone  accepit.  verba  Platonica^)  in 
libello  de  opificio  mundi  sunt  a8icc<pd«po;,  aepoitopo^,  afadTjxixo^, 
axpaxcop,  d\iiyrii;,  a|iu5p6(;,  flc|JiuvTif]ptov,  avaßXacrcavetv,  ävap|jwaxta, 
avapiiocrco^,  dvTJvuxo;,  iiriSeiv,  aTraO'avaxß^eiv,  aTcaxptßoöv,  aizo^ri; 
xüveiv,  £7coae|ivuv6iv,  iTz6<jnoi.(3\ka,  inpcfJ^iaj  dlouii^covfa,   äxa|i{euxo^, 

auxoxpaxTJ^,  acptXöao(pos,  ßpaßeuxYjc,  y^^P^I^^PY'*»  y^^^'^QS?  Y^'^*^^'^' 
x^C,  SuatüTceraö'ai,  Sx|jiaY6rov,  iXXÖYtiio^,  l|ji<pa(vsiv,  SvavxtcSxir]^,  iJ^v.- 
Iia^eiv,  S?(x7]Xo€,  STrfxrjpos,  imfiQiif^eiv,  ^Tioxexeüetv,  loxiaxcop,  he- 
potöxYjs,  euap|iO(jxo^,  i^cüxtxd^,  d*epa7catv{^,  föioxY]^,  fSpuat^,  loaxu; 
X<jo^^  x£vü>ai{,  xX-^ot?,  xopußavxtov,  XaiiiapY^«)  Xeco^opo^  686^,  |iaXa- 
x6xY]s,  iiapjiapuYyl,  jiexpuxi^eiv,  [lovcöats,  Syxo^,  iXxd^,  dXöxXtjpo^ 
6pYavo7cotfa,  TietS'apxetv,  Toj^t^,  7tpdcrcaY|ia,  TupoÜTcopxetv,  oxoxo8cy.äv, 
ouvaSecv,  ouoxaai^,  aa)|iaxoei8YJ^,  uTioaxeXf^eiv,  9iXod*ea(i(ov.  nee 
solum  singula  vocabula,  sed  etiam  totas  cppaaet^  Piatonis  lubens 


*)  In   eis  quae  congessit  Siegfried  (Philo  von  Alexandria,  lena  1875, 
p.  32  sqq.)  multa  desiderantur. 


XLIU 

Philo  repetiit,  praecipue  ex  Timaeo  dialogo,  quem  quasi  funda- 
mentum  libelli  de  opificio  mundi  dixeris :  velul  5x^i  TceptXaßouaa 
15,10  (cf.  Plat.  Tim.  30c  TceptXaßöv  Ixti);  noXkm  x^P^v  18,12 
(cf.  Plat.  Tim.  33  c);  xö  TOiYjxtxiv  yivo^  50,4.  60,12  (cf.  Plat. 
Tim.  19  d).  cf.  etiam  locos  Piatonis  in  appendice  p.  69  sqq. 
laudatos. 

Poetica  verba  rara  apud  veteres  scriptores,  crebriora 
apud  posteriores,  a  nullo  frequentius  usurpantur  quam  a 
Philone.  in  libro  de  opificio  mundi  e  poetarum  usu  petita 
extant  haec  fere  vocabula,  quorum  tamen  non  nulla  iam  Plato 
adhibuit  (et  Aristoteles): 

dr{yloTzopo(;:  vocabulum  Aeschyleum.    Plat  Rep.  III  391  e. 
oivao^  (cf.  de  Cherub.  I  161.  de  plant.  I  347):  Hesiod.  Op. 

587.  595.  Plat.  Phaed.  111  d. 
oXoioq:  poet.  Plat.  Arist.  etc. 
a|i-y]T(op:  Soph.  Eur.  Plat.  Conv.  180d. 
avocYvco^:  (ävayvo^)  trag.  Lycophr. 
ao{Si|jio^:  poet.  (Dionys.  Hai.  Plut.  Lucian.). " 
apexav:   pro   vulgata   scriptura  dpöat|jiov  11,19  e  codicibus 
restitui    apexdSaav,    quo    participio    saepissime    Philo 
usus  est;  cf.  de  somn.  I  677  äpexciSoa  naiStla;  de  victim. 
II  249  1^   ßa8*era  xal  apexcSaa  nthidq;  de  septen.  II  280 
apexcSaa  Siavota;  II  286  xtqv   dpexcSaav  x^P^^»*   ^^   spec. 
leg.  II  309  YTJv  apexcoaav;  de  creat.  princ.  11  371  apexwaa 
Y^;   II  372  Sv  apexwoig  y^;  II  373  xn^v  ipexcSaav  y^v;   de 
praem.   et  poen.  II  410  iv  apexcüoig  x^P?5  '^^'  ^^  C^*- 
II  587  apex(öaav  y^v.  verbum  apexav  apud  veteres  non 
legitur  nisi  apud  Homerum  8*  329.  x  114. 
ipXTJY^xY)?:  Pind.  trag.  Plat. 

dx|iGs:  a  Philone  usurpatur  forma  masculina,  quae  legitur 
apud  Aeschylum  Euripidem  alios  poetas;  eadem  forma 
utuntur  Plutarchus  Lucianus  alii.  Attici  scriptores  (Plato 
Theophrastus)  formam  axjif?  praeferunt;  utraque  forma 
apud  Aristotelem  occurrit,  sed  saepius  axiif?. 
axpuxo?  et  dxpüxü)^:  poet.  Arist. 
Yavuo8*at:  poet.  Plat. 
8ecrreö^eiv:  poet.  Plat.  Arist. 
ivoxYipf^eiv:  Hom.  O  168.  Apoll.  Rh.  IV  1518. 


XLIV 

i^eu|jiap(Ij6tv  (cf.  Siegfried,  gloss.  Philon.  s.  v.):  Eurip. 

knanobuzab'at.  (cf.  Siegfried,  gloss.  Philon.  s.  v.):  Ar.  Lys. 
616.  Suid.  s.  V.  i7ca7uoSu(i)(ied*a. 

Inlxtipo^:  trag.  Fiat. 

euxxaro?:  poet.  Fiat. 

xa|JiaTO^:  poet. 

xXaO|ia:  Aesch.  Soph,  Ar. 

xXövo?:  poet. 

xXü5(Dv:  poet.  Arist.  (Folyb.  Flut.). 

xpaiatd?:  forma  poetica,  quam  21,13/14  e  codicibus  restitui, 
saepius  apud  Fhilonem  legitur:  cf.  quod  det.  pot  insid. 
I  223.  de  septen.  II  282.  288.  de  praem.  et  poen.  II  412. 
eadem  utuntur  Flutarchus  Lucianus  alii. 

jiaxpafcov:  trag.  Apoll.  Rh.  (LXX). 

vTQXWÖ'at:  poet. 

vou8*6a(a:  poet. 

Ö5ÜVY):  poet.  Fiat. 

TrXcoTTJp:  poet.  Fiat.  Arist. 

7ipo7T:o|iTOs:  Aesch.  (Flut.  Sext.  Emp.). 

orevcüTO^:  poet.  Fiat. 

xednQTidvac:  poet.  (Flut.  Luc). 

Xpeto^  (cf.  de  post.  Caini  I  254.  de  conf.  ling,  I  431.  de 
vit.  Mos.  II  98):  trag.  (Luc). 

Sed  in  hac  veterum  scriptorum  imitatione  Fhilo  multa  illa 
quae  longo  aevo  post  litteras  e  Firaeo  evectas  novata  erant 
non  neglexit  atque  ingentem  copiam  eorum  verborum  usur- 
pavit  quae  in  philosophorum  scholis  inventa  et  formata  in 
communem  usum  transierant.  velut  inde  abAristotele  demum 
in  usu  erant  vocabula  aStacpopo;,  dvTü)8*erv,  iTcoxiXeajia,  dcjuvirj^j;, 
auxoxfvYjTo^,  ^txjoii;,  5ta|jiovY),  5taxu7ioöv,  5tauXo8po|JLerv,  Sta^uoi;, 
5i')(6xo[i,oQ^  zip\i6<;y  Sxxptat?,  I|i7cept£x£iv,  Sii^aat^,  Jjicpuoav,  ivanokti- 
TreaO'at,  Jvipyeta,  ivix|Jio^,  lYzzkiy(Z{.ay  Jvuirapxetv,  eOaapx(a,  euxopxo;, 
euXpota,  S^txxo?,  ^(poyoverv,  d-eoXoYetv,  Sv|jitxÖ€,  foßöXo^,  xaxaTcXr^x- 
xixd?,  xaxdpd'coat?,  xe^aXataiSY)^,  Xi|jiva^6iv,  iieCtoai^,  jiovaStxd^,  jiovnfj- 
pr)?,  d^ucüTTifi^,  ^&>ü)7cfa,  Spaot^,  opyavtxds,  7iep(xx(i)|ia,  TtoXuoxtSt)^, 
irpöeat^,  OTrepiiaxtxos,  ouv5uaa|jiÖ€,  aa>|jiaxixö^,  xauxöxYjg,  xeXeatoupYEiv, 
(ptXapexo^,  (füpa|jia.  atque  ut  a  Flatone  et  ab  Aristotele,  ita  ab 
aliis  philosophorum  scholis  nova  vocabula  Fhilo   accepit,  in- 


XLV 

primis  a  Sloicis  et  a  Pythagoreis.  et  Stoicorum  quidem 
Yocabula  haec  dixerim:  aveTriSexxo^  (26,5  Tcavro^  dveTiKexios 
xaxou:  cf.  Diog.  La.  VII  147),  oXXirjyopfa,  avoi^otTO^  ^),  dTcoxata- 
crcaTtxös,  dcpocvxaoxos,  a^frapoia,  JvanoiiaxreaO'at,  ivStad-exo?,  Jva^pa- 
yt^eaO'at,  xaTotXri^'t^.  e  Pythagoreorum  doctrina  vocabula 
mathematica  potissimum  repetiit,  velut  dvoXoYetv,  ipxtOTriptTxo^, 
xavovtxt)  d'ea>p{a,  jiouaixK^  xeXefa,  7iavx£Xeta. 

Multis  vocabulis,  quae  iam  apud  veteres  scriptores  leguntur, 
scriptores  posteriores  novas  notiones  induerunt,  et  quae  apud 
illos  propria  sunt,  metaphorice  hi  usurparunt.  velut  dv- 
aTCTead-af  xi  apud  Philonem  (ut  apud  Diodorum  et  Plutarchum) 
notionem  habet  sibi  vindicandi  aliquid:  cf.  29,6.  62,3;  verbum 
activum  dvdTcxetv  xtv(  xt  est  tribicere^  mandare  aliciä  aliquid. 
dvax£|jiveiv  68oüs  a  Philone  dicitur  de  aperiendis  novis  viis: 
cf.  24,6.  43,9.  55,9.  de  Abrah.  II  2.  de  monarch.  11  226.  de 
creat.  princ.  11  362.  similiter  auXaxa^  dvax^iivetv  31,22.  43,17, 
dvaxijiveiv  xtJv  mbiiba  29,14.  dvaxp^x^^v  14,9  metaphorice 
dictum  est,  ut  apud  Polybium  et  Diodorum  {respicere).  dva- 
Xaixf^eiv  apud  ceteros  scriptores  modo  intransitive  usurpatur 
(reluctari)  modo  transitiva  notione  deiciendi  et  evertendi ;  Philo 
hoc  verbo  utitur  de  cohibendo  citato  cursu  et  impetu :  cf.  29,8. 
32,17.  de  agric.  I  311.  de  vit.  Mos.  11  84.  123.  de  septen.  p. 
47,6  (Tischend.);  item  Lucianus.  inizf]  apud  Philonem  (et  in 
N.  T.)  passim  non  fraudem,  sed  illecebras  significat:  59,17  ri 
x^€  dndvfi^  Tcpdcpaats  (serpentis  in  paradiso),  63,12  xo^  Sk  yorixtlaq 
xal  diraxa^.  cf.  Moeris  Atticista  dTcdxY)  tq  TcXdvY]  Tcap*  'AxxtxoliS, 
dTcdxT]  ri  tip^iq,  Tcap*  ^'EXXrjatv.  y^^P^H'®?  apud  Philonem  et 
alios  scriptores  posteriores  disciptdum  significat,  et  tScprjYTixYJ^ 
magiatmm:  cf.  57,9.  de  post.  Caini  I  254.  de  ebriet.  I  362.  de 
vit.  Mos.  n  93.  Y^tJi'Vos  metaphorice  usurpatur  1,1.  7,6.  8ixdt^etv 
de  sensuum  iudicio  dictum  est  {discemere^  secernere)  21,1.  48,13. 
61,16.  eadem  notio  inest  in  verbo  xpfvetv  45,8.  5üva|iis  mtrffi- 
plicationem    vel    eam    summam    quae    efßcitur    multiplicatione 


*)  cf.  Zeno  ap.  Stob.  Ecl.  I  19,4  (Diels,  Doxogr.  p.  459)  cpüoet  ydp  ctvo)- 
9otTa  xaiJx'  slvat  Öti  x6  nrjösvog  liex^xsiv  ßapoug-  apud  Philonem  dvco^otxo^ 
legitur  de  opif.  m.  56,11.  de  vit.  Mos.  II  111.  115.  [de  mundo  II  612.  621. 
de  incorr.  mundi  II  498.  513]. 


XLVI 

significat  his  locis :  4,4.6.  16,14.  15.  SuaTiöpiaxov  vulgo  dicitur 
id  quod  difficile  est  comparatu;  Philoni  29,14  xö  xcSv  dyayMtim 
SuoTröptcrcov  est  diffictdtas  res  necessarias  comparandL  eadem  notio 
occurrit  apud  Plut.  Sol.  cap.  23  tcXti^v  tl  |iV]  oTravfi^ovxog  xöxe  xou 
vo|i{a|Jiaxo(  jieyötXa^  InoUi  xa^  apYupixo^  ^Yll^^o^^  to  SiKjrcoptoxov. 
SxxiiiveaO'at  verbum  passivum  cum  accusativo  iunctum  Phi- 
loni idem  est  quod  aTrooxepetad'ai,  dcpaipedrfjvai :  cf.  25,19  voflv 
xal  X6rfoy  ixxlx|JiTixat .  quod  deus  sit  immut.  I  292  x6  XoYtsW*ai 
6  voö^  Jxx|iTi8*6fs.  de  migr.  Abrah.  I  446  Svjiöv  xal  Smdv[ifav 
ixx£x|iY)xat.  de  spec.  leg.  II  304  Jxxexjiir]|iivos  x^^  ^'^X'^^  "^  ß^^' 
«peX6axaxov.  i|jißa*üvetv  vulgo  transitive  usurpatur,  a  Philone 
(et  LXX)  intransitive  {penitus  se  demittere,  penetrare  in  cdiquid): 
cf.  27,13.  de  praem.  et  poen.  11412.  o£  JvxuYxavovxeg  a  Phi- 
lone et  a  ceteris  scriptoribus  posterioribus  dicuntur  lectores. 
\LzyciX6noXiQ  Philoni  (ut  Stoicis)  est  tiniversitas  rerum:  cf. 
5,20.  de  monarch.  II  217.  jiiQTtoxe  cum  eJxöxw^  consociatum 
19,17.  21,7  est  fartasse,  quam  notionem  grammaticis  et  scholi- 
astis  usitatissimam  e  dialecto  Alexandrina  petitam  esse  suspi- 
catus  est  Sturz,  de  dial.  Maced.  et  Alex.  p.  184.  ofxefcöoi^  3,7 
idem  est  quod  ofxeiöxT]^,  famüiaritas,  iiecessittido,  TcoXüS'eos 
66,16  dicitur  is  qui  multos  deos  esse  credit.  iipoXaiißaveiv 
apud  scriptores  posteriores  (inde  ab  Aristotele)  notionem  habet 
praesentiendi  et  providendi,  a  Philone  (et  Plutarcho)  etiam  cum 
particula  5xt  et  cum  enuntiato  interrogativo  construitur:  cf.  4,17. 
13,21.  uTcipßaat?  51,12  idem  est  quod  uTrepßoXrj.  liiiöaxeat; 
apud  Philonem  passim  non  promissionem ,  sed  sententiam 
quamlibet  propositam  significat:  cf.  36,8.  de  septen.  48,3 
(Tischend.).  cp8*av6tv  ItzI  xt  Philoni  est  pervenire  ad  aliquid^ 
adipisci  aliqiiid,  quae  notio  verbi  (pfravetv  primum  apud  LXX 
interpretes  occurrere  videtur;  eadem  utuntur  Plutarchus  et 
alii.  xopfiyel"^  inde  ab  Aristotelis  tempore  idem  significat 
quod  napiy(t{,y,  praebere^  suppeditare^  dofiare;  item  yippfifla,  copia^ 
subsidititn. 

Sed  Philo  ipse  etiam  nova  vocabula  excogitavit.  in  libello 
de  opificio  mundi  haec  occurrunt,  quae  ante  Philonem  cognita 
non  fuisse  videntur: 

ayaXiiaxo^opetv. 

iyY.iaxpz^eo^'OLi. 


XLvn 

axad«ipexos  (cf.  Siegfried,  Glossar.  Philon.  s.  v.). 

ovaTcXriat^. 

dvd^Ypa^elv. 

avxeTiffteotc  (cf.  Siegfried,  Gloss.  Philon.  s.  v.), 

iTza\jr(a(s\ia  (cf.  de  plant.  I  337.  de  concup.  II  356). 

äiceXeud'eptal^etv. 

a7cepi|iflcxiQT0g. 

anoy(ixt\joi^:   verbo    iTzoy(zzz6tiy    ulunlur    Plato    Aristoteles 

alii  (Philo  de  agric.  I  306). 
Siaouaxaats:  cf.  quod  omnis  prob.  lib.  11  454.  verbum  5ta- 

ouvioxavat  legitur  apud  Diog.  La.  III  79,  apud  Philonem 

saepe  (cf.  Siegfried,  Gloss.  Philon.  s.  v.). 
lTz(Xa\if^v;  (cf.  de  sacrif.  Abel  et  Cain  I  168.  de  Abrah.  II  7. 

de  spec.  leg.  II  330). 
SmXtxveüetv:  lniki)(y&jti  61,7  e  codice  M  restitui  pro  Tiept- 

Xtxveiiouot,    item    de    migr.    Abrah.    I    446    nescio    an 

TieptXixveuouaa  corrigendum  sit  in  STctXtxveüouaa.  cf.  leg. 

alleg.  I  137.  de  agric.  I  305. 

iJuYfltSirjv  (v.  supra  p.  XXXEX). 

l^(p07cXaaT6rv  (cf.  Siegfried,  Gloss.  Philon.  s.  v.). 

fXVYiXaxetv  (cf.  Siegfried,  Gloss.  Philon.  s.  v.). 

xapuax(^6cv. 

v6(pü)ai€  (cf.  de  vit.  Mos.  11  98). 

öXiyoMa  (cf.  de  vit.  Mos.  11  85.  163.   de  victim.  11  239.  de 

spec.   leg.  n   273.   quod   omnis   prob.    lib.  II   457.    de 

septen.  51,8  Tischend.). 
Tcavaüyeia. 

iMcpeuYiiieperv  (cf.  Siegfried,  Gloss.  Philon.  s.  v.). 
TcoXußud'Os. 
TcpoStaxuTrouv. 

TCpOeXTUTCOUV. 

7cp06mair)|ia(vea&ai. 

TcpoeuaYYsXf^eoO'at  (cf.  de  mut.  nom.  I  602). 
TcpoeuTpenC^eaO'at  (cf.  Siegfried,  Gloss.  Philon.  s.  v.). 
TcpoTtwtouv  (cf.  de  confus.  ling.  I  431). 

OtXOTCÖVOg. 


XLVIII 

crcaxuYi(poperv:  forma  verbi  oraxoti^operv,  quam  12,4  e  codi- 
cibus  optimis  restitui,  Iradila  est  etiaia  de  septen.  50,16. 
61,6  (Tischend.),  item  de  carit.  11  400  scribendum  est 
axaxuTj^opiQaa^  et  de  execrat.  11  430  SaTaxuT)cpopt)aev.  cf. 
leg.  ad  Cai.  II  583  Tcayyri^opoy  et  vocabula  eodem  modo 
formata  axaxutixoiierv,  otocxutixöijio^,  oxaxuiQXÖYO^,  axaxüTf 
T(5|JiO(;. 

crceXexouv. 

aTOxaoTYJc. 

ou|i7tapflcXTi(pt€  (cf.  leg.  alleg.  I  134). 

(ptXauanrjpos. 

9tX£ß§oiio^. 

(puxoetSrj^. 

In  verborum  declinatione  Philo  quantumvis  sennoni 
Attico  studeret,  tamen  formas  quasdam  a  scriptoribus  Atticis 
alienas  admisit,  soloecismis  vero  et  barbarismis  abstinuit.  voca- 
bulorum  formas  dialecti  Atticae  proprias  apud  Philonem  multas 
legimus.  velut  Tcpaco^,  non  Tipaiü)^,  10,9. 30,6.  quod  det.  pot  insid. 
I  219:  cf.  Phot.  Ttpqcü)?'  ou  Ttpaiü)^.  xal  Tipqcov,  ou  Tipau.  xal  izpäo^ 
ou  npa\)Q.  SivSpeaiv  dixit  11,11,  non  SivSpot^,  quae  forma  apud 
scriptores  Atticos  raro  occm'rit.  tcX6ov  2,14.  22,10.  38,21.  66,19, 
non  TcXetov.  a^auafvetv,  non  dTiauafveiv:  cf.  Ar.  Ran.  1089. 
Eccl.  146.  lex.  Bekk.  An.  462,15  Suid.  auafvexat,  Eust.  in  Hom. 
p.  1387,1.  1547,62.  dpuxovxai  9,9  et  avüxet  32,9  formas 
Atticas  ad  optimorum  codicum  fidem  restitui;  item  de  septen. 
45,6  (Tischend.)  avtixet  Philo  scripsit.  cf.  lex.  Bekk.  An.  411,28 
Suid.  dvuxetv  of  'Axxixof,  Sntp  ri[itlQ  avtietv.  lex  Bekk.  An.  448,24 
Suid.  dpikead-ai  ouv  x(j)  x  Xi'^orjoi  xal  oüx  dpüead*ai  (ex  Aelio 
Dionysio  Atticista:  cf.  Eust.  p.  1216,62).  Moeris  Att.  dpiixeo*« 
Axxixof,  apüead'at'nXXTfjve^.  Stxxd^  dixit,  non  8iaod^.  item  Xüxxa, 
non  Xiiaaa,  et  Xuxxav:  cf.  de  praem.  et  poen.  II  411.  423.  S5af<^to5 
formam  masculinam  cum  nominibus  femininis  Philo  coniungit: 
42,19  ßfat^  l^aidoiQ.  de  vit.  Mos.  II  99  -f^  iJ^aiaio^  tpopd.  eundem 
usum,  qui  communis  fuisse  videtur,  omnes  scriptores  inde  ab 
Homero  (0  598  ^afatov  apTrjv)  sequuntur  praeter  Xenophontem, 
a  quo  (si  libris  fides  habenda  est)  tfxrffi  ^^atcrfa  dicitur  Hell. 
IV  3,8.  item  oX'koq  forma  masculina  cum  substantivis  femininis 


XLIX 

a  Philone  coniungitur  ad  exemplum  Piatonis :  51,16  oXxöv  uXriv. 
54,2  oXxou  8uva|i£(o^.  quod  det.  pot.  insid.  I  209  iXxö?  yap  i^ 
Siivaiic^  aiixou.  de  post.  Caini  I  239  i^SoWj^  oXxoG  (hanc  codicis 
Vaticani  scripturam  in  IXxoüoiq^  lemere  mulavit  Tischendorf 
Philon.  p.  104,2).  de  somn.  I  623  oxt  oXxöv  dnjp  ly(ei  cpiiacv.  de 
Abrah.  II  11  oXxoiig  Ix^vxeg  5uva|iet€.  de  monarch.  II  229  6Xxol 
xal  euaytoYOi  5tavotat.  leg.  ad  Cai.  II  585  6Xxö^  Süvaiii^. 

apiiÖTxetv  et  apiidljetv  promiscue  Philo  videtur  usurpasse, 
sed  frequentior  usus  formae  Atticae:  cf.  44,16.  58,11.  66,1. 
altera  forma  (i^p|jio!Jev)  legitur  52,2.  inter  formas  xixTape^  et 
xiaoape^,  S-aXaxxa  et  O'flcXaaoa,  fluctuat  scriptura  codicum;  sed 
saepius  Philo  videtur  usus  esse  formis  Atticis.  similiter  modo 
itl  modo  dUl  videtur  scripsisse:  longior  forma  traditur  9,20. 
33,16.  53,12.  cf.  de  spec.  leg.  p.  7,17.  22,20.  29,8.  38,6.  41,24. 
60,2  (Tischend.),  xpetxxova  similesque  formas  alternat  Philo 
cum  formis  apud  Atticos  usitatioribus  [lefl^ü)  et  similibus. 

Vulgarem  usum  Philo  secutus  est  in  his  formis  verborum: 
6  ofeXo^  dixit  45,20,  cum  sermo  Atticus  postularet  xö  ofaXov. 
cf.  Ael.  Dionys.  ap.  Eust.  p.  1390,57.  Moeris  Att.  ofaXov  h  xw 
d  xal  oo5ex£pü>^  'Atxixot,  afeXov  h  xw  e  xal  apaevtxw^  "EXXrjvei;. 
xaO'üJs  in  libello  de  opificio  mundi  semel  legitur  67,6,  ceteris 
locis  Omnibus  forma  Attica  xaS-aTiep  usus  est  Philo,  forma 
xad*ü>^  inde  ab  Aristotele  demum  occurrit:  cf.  Sturz  de  dial. 
Maced.  et  Alex.  p.  74  sqq.  Lobeck  ad  Phryn.  p.  425.  fortasse 
illo  loco  pro  xafrco^  corrigendum  est  xad*'  ouq  (seil,  vojiou«;  xal 
S-eafiou^).  ?x^^^€  formam  vulgarem  scripsit  22,10.14,  si  codicis 
V  auctoritatem  sequimur.  Attici  dicebant  lyßvq:  cf.  Phryn. 
Bekk.  An.  44,20  fx^^^*  "^  afxiaxtxK^  xwv  7rXir]Si)vxixü)v  !Ä.xxtxü)X6pov 
ifJTUp  ly(ßv(x<;,  AY)|jiTixpav  formam  accusativi  vulgarem  dixit  50,2. 
5uof  dativi  forma  vulgari,  quae  apud  scriptores  Atticos  non 
reperitur,  usus  est  41,22.  45,2.3.  66,5.  unoXiXeinxo  21,19 
scripsit  augmento  neglecto:  apud  scriptores  Atticos  exempla 
huius  usus  rara  sunt;  cf.  Kühner,  Gr.  Gr.  I  p.  506,11.  Stahl, 
Quaest.  gramm.  ad  Thuc.  pertin.  p.  59*.  TipoeuxpeTcfaaxo  28,7 
sine  augmento  in  libris  optimis  exaratum  est,  item  de  praem. 
et  poen.  II  409:  a  scriptoribus  Atticis  augmentum  in  verbis 
quae  a  diphthongo  eu  incipiunt  non  neglegitur;  cf.  Stahl  1.  1. 
p.  59  sq.     IvSiigxaxo  54,12  traditur  et  ivSngxTJOnr]  62,10:   item 

IV 


de  septen.  67,2  (Tischend.)  ivStijjTcSvxo  scribendum  videlur  (IvStat- 
xcSvxo  if ,  Sve8tatx(j5vxo  Tischendorf,  quae  forma  nulla  est);  Attici 
dicebant  JveStigTaivTO  et  IveSngnqänQaav  duplici  augmento.  impe- 
rativi  tertiae  personae  pluralis  terminatione  vulgari  in  -ixüxjov 
Philo  usus  est;  ava5pa|jili(Daav,  lXm!J6T(üaav  14,9.11.  SvaxTjpfaij 
23,4  et  axTjpfaaod'at  31,15  fornaae  sunt  vulgares:  Attici  dicebant 
i^avflpO^,  oxYjpf^aaO'at.  sie  Philo  ipse  de  agric.  I  311  axrjpix- 
änrjoexat,  de  profug.  I  553  oxripix^ef^. 

In  syntaxi  et  constructione  verborum  Philonis 
sermo  haud  exiguam  similitudinem  ostendit  cum  veterum 
scriptorum  Atticorum  dictione,  sed  insunt  etiam  multa  poste- 
riorum  tantum  scriptorum  propria. 

Plurali  forma  substantivi  abstracti  frequenter  Philo  usus 
est  ad  Atticorum  scriptorum  consuetudinem:  velut  1,3  ^exu- 
9(Daav  xd  TiXYjänrj.  31,11  ä"p£|Ji|Jiax(ov  TtXYJflnr]  |iup(a.  de  Abrah.  II  3 
xa  TcXiQänr]  x(5v  äXXwv  i^rjouxaaa^.  cf.  Isoer.  IV  75  xd  TcXTJdif] 
irpoxpi^'avxe^ .  Plat.  Gorg.  452  e  aol  xfj)  5uva|i£v(i)  Xiyecv  xal  iztidzvf 
xa  7iXy)8^.  Demosth.  VI  24.  XVIII  46.  XXm  124.  eodem  perti- 
nent  2,7.  24,14  uTcepßaXXovxa  xGtXXr)  et  49,4  TceXayT]  Xtfievwv  lyitiy 
liey^önQ  vo|i(^ouat:  cf.  Plat.  Criti.  115d  iieY^ä-eoi  xdXXeaf  xe  xwv 
5pyü)v.  31,2  xal  Saa  xa^  (puaet?  aypwoxaxa:  cf.  Plat.  Tim.  18d 
Äptaxot  xoLQ  cpuoet^.  Lobeck  ad  Phryn.  p.  365. 

Pro  verbo  quod  dicunt  fmito  verbum  substantivum  cum 
participio  eins  verbi  coniunctum  haud  raro  ponitur  a  scrip- 
toribus  Atticis  ac  maxime  a  Piatone:  cf.  Kühner,  Gr.  Gr.  II  1 
p.  35  adn.  3.  huius  usus  exemplum  habes  67,1  tlal  yap  oi 
uTioXafißavovxeg. 

Verbum  substantivum  sive  copula  ex  more  communi  a 
Philone  saepe  omittitur.  inprimis  animadvertendum  est  enun- 
tiata  relativa  pleraque  verbo  substantivo  loxfv  vel  ii]v  vel  yi^v^zca 
carere.  velut  3,4  xal  oaa  |jifev  ^Trt^YJiJita  xal  ßXaßepa,  fi-^X^^  ndarq 
SwoS-eixat.  5,3  oaaTiep  iv  Sxetvci)  voYjxa.  nee  minus  omittitur  illa 
copula  in  enuntiatis  interrogativis,  ut  10,24  axepeou  5fe  xal 
Oü>naxo$  Swota  xf^  lx£pa  tcXtqv  xö  ndvrq  SieoxYjxo^;  18,4  Tcpoo- 
TceptetpyaCs'cOj  'cf^  'h  'cciSv  opaxwv  5ti^  xouxcüv  ouaCa  .  .  .  xal  xt$  6 
xpOTco^  x^<;  xtvTQoeü)^  xal  x{v£$  af  aWat.  item  in  enuntiatis  quäle 
legitur  9,14  eu  [livxot  xal  xö  (fdvot. 


LI 

Adiectivum  quod  vocalur  praedicativum  de  nomine  mascu- 
lino  vel  feminine  pendens  frequenlissime  formam  induit  neu- 
tram.  velut  3,21  xa^ei  5'  apt^tiö^  otxetov.  20,18  nevtax^  5fe 
t|iy)t6v  afo^at^.  23,5  <puat€  6fe  ßiXxtov  onip^axoq.  27,4  xaxiv  8* 
1^  xax(a  xal  af  xaxa  xax(av  tAp^eiai.  27,10  uoTaxov  ioxtv  ävö-pcoTco^ 
r^^  xou  xöo|iou  Y^viaetü^.  37,2  jiovov  8'  ouxe  xtvoöv  ouxe  xivoiJ|jievov 
6  Tcpeaßuxepos  apX^v  xal  iqye\im, 

Pronomen  relalivum  numero  et  genere  aliqiioliens  congruit 
cum  substantivo  quod  succedil  praedicalivo,  non  cum  eo  de  quo 
pendel.  cf.  7,13  6  afaflTrjxög  xdajio?,  8  (letljov  ri]Q  avO'pwTrfvY)^  laxl 
|jL(liY)iia  d*efa^  efxdvo?,  et  subinde  tq  äpx^xuTcog  a^payf^,  8v  (fafiev 
voTjxiv  efvat  xdojiov.  9,8  xal  Soxiv  uTcepoupavto^  doxYJp,  tctjy''')  x(5v 
aZo*T)X(j5v  aax£p(j)v,  iqv  oux  aTtö  oxotcoö  xoXiaeiev  av  xt^  TiavaÜYetav : 
relalivum  (igv),  quod  pendet  de  substantivo  aoxirjp  (non  enim 
ad  TnrjYTJ  referendum  est),  congruit  cum  substantivo  Ttavaüyetav. 
cf.  Kühner,  Gr.  Gr.  II  1  p.  68.  eadem  ratione  explicanda  est 
structura  quae  legitur  8,18  irpcSxov  oiJv  6  noim  inoUi  oöpavov 
aaüiiiaxov  xal  y'^v  aöpaxov  xal  alpo^  ?8£av  xal  xevou*  (5v  x6  |i&v 
i7ce(pTi|itae  oxdxo^  .  .  .,  xk^v  8'  aßuaaov,  ubi  xö  \kiy,  quod  ad  dlpo^ 
referendum  est,  cum  substantivo  otlozoi;  congruit,  xtJv  84,  quod 
ad  xevoO  pertinet,  cum  substantivo  apuaaov. 

Adiectiva  vel  participia  neutra  articulo  praefixo  pro  sub- 
stantivis  abstractis  iam  a  veteribus  scriptoribus  usurpari  sole- 
bant,  inprimis  a  Thucydide  et  Piatone.  Philoni  eiusmodi 
vocabula  in  deliciis  sunt:  cf.  2,2  Svsxa  xou  freo^tXou;  amoris  dei 
causa.  6,15  xd  suapfiooxov,  xi  oujJKpwvov .  29,13/14  xö  xm  avaY- 
xa((ov  8üa7r6pt<JXov  (v.  sup.  p.  XL  VI).  32,6  np6^  xö  eÖ68pov  ad 
sedendi  commoditatem ,  44,3  xoö  %'toitptno\}<;  divinae  dignitatis. 
47,15/16  xou  ouv8i8(>xo$. 

Articuli  usus  apud  Philonem,  ut  apud  omnes  scriptores 
posteriores,  multo  liberior  est  quam  apud  scriptores  Atticos;  saepe 
enim  omittitur,  ubi  secundum  Atticismi  normas  ponendus  est. 

Magis  Atticorum  scriptorum  usum  in  syntaxi  casuum 
imitatus  est  et  raro  ab  eo  discessit.  severioris  Atticismi  pro- 
prius  est  genetivus  ille  partitivus  qui  est  in  enuntiato  tq  nXetoxT) 
x^  X^P^  ^^  similibus:  cf.  Kühner,  Gr.  Gr.  11  1  p.  239.  huius 
usus  in  libello  de  opificio  mundi  duo  exempla  leguntur:  22,5 
«|n>x%  Y^P  'h  V^^  apYOxaxY)  xal  i^xiaxa  x6xu7Cü)|i£vYi,  65,17  xyj<;  y^<5 


LH 

xK^v  ßaö'srav  xal  xapTco^ öpov .  cf.  de  spec.  leg.  II  329  4^ux%  •  •  • 
1^  |ji4v  JoTtv  xxX. 

Dativus  pluralis  cum  pronomine  auxö;  coniungitur  com- 
munionis  signiflcandae  causa:  ^f^at;  aOiat^  29,20.  de  agric.  I  301. 
sed  Philo  his  locis  morem  scriptorum  posteriorum  secutus 
pronomen  postposuit,  cum  Attici  dicerent  auxar^  pf^ouj;  (cf. 
Lobeck  ad  Phryn.  p.  100);  et  sie  legitur  quod  deus  sit  immut 
I  283  aixcdq  ^fijai^  xa^  xtqi;  Siavofo^  vöoou^  ^xxeiietv. 

Verbum  Sta^ipetv  apud  veleres  scriptores  cum  genetivo 
personae  et  dativo  rei  construitur.  scriptores  posteriores  (Arist 
Polyb.  Diod.  etc.)  cum  accusativo  personae  verbum  5ta<p£p€iv 
coniungunt  eique  superandi  notionem  induunt.  hune  usum 
secutus  est  Philo:  cf.  51,11  [laxpcp  xtvi  xoti^  67cetxa  Steveyxelv. 
53,10  xou^  X6  vuv  Svxai;  xal  xou^  Tipd  iQ[i(ov  SteveyxoJv  aTcavxo^. 

Structurae  x^^P^^^  ^^  "^^^^  ^^  ^"^^  "^^^^  alternant  64,4  sqq.; 
apud  Atticos  x^fps^v  Sv  xtvt  raro  occurrit:  cf.  Soph.  Trach.  1118. 
Plat.  Rep.  X  603  c. 

feficpayerv  xou  xapTcou  Philo  dixit  (60,4)  ad  consuetudinem 
scriptorum  posteriorum;  veteres  verbum  ificpayerv  cum  accu- 
sativo coniungebant. 

Verbum  avlx^^^  cum  genetivo  et  praepositione  im  con- 
iunxit  47,14  ano  xwv  aXXwv  avixovxa^  6py<i)v,  aliis  locis  cum  solo 
genetivo:  cf.  de  vit.  Mos.  II  113  twcvxwv  5fe  [iixpcov  xal  \ivfaX(äi 
5pY(i)v  avix^^v  StefpYjxai.  n  166  XYJ^  ßXaa(pif]|ifa€  av^xetv.  11  167 
avixovxa^  [ifev  Spycov  xal  xtyym  xdSv  eJ$  Tcoptafiöv.  de  septen.  II 
281  et  283  dvlx^tv  Spytov  (ubi  Tischendorf  ötTcix^tv  scripsit  sine 
causa  idonea).  de  spec.  leg.  II  305  6[iiX(ac  ctvex^aSto.  eadem 
verbi  avlx^tv  structura  apud  alios  scriptores  posteriores  occurrit, 
ut  apud  Appianum  b.  Pun.  75  avaaxetv  xou  tcoX£|iou  ;  eadem  iam 
usus  est  Sophocles  Oed.  Tyr.  174  iY]fü)v  xafiaxcov  avexouat  Y^vatxe^ 
(schol.  iXeuS'spoövxat,  aveoiv  ?x^^^^^j  avaTcaüovxat).  apud  Plutarchura 
legitur  av^x^tv  lauxöv  dm  xivo^. 

Accusativum  cum  praepositione  uto  coniunctum  legimus 
pro  dativo  31,7  xad-toxY]  xdSv  utcö  oeXY]vif]v  aTwcvxcov  ßaoiXia  et 
47,12  xat^  5fe  Siavofai^  x(3v  ucp'  auxÄv  aTcavxwv  ivexapa^e.  cf.  de 
post.  Caini  I  229  TcavS**  5oa  x(3v  uti'  oupaviv  (oxu8po|Ji(Oxaxa.  de 
vit.  Mos.  II  144  |iexa  Sk  xtJv  xaS-apotv  X(i5v  ütcö  aeXiQVTjv.  haec 
casuum  confusio  in  sermone  vulgari  in  dies  magis  increbruit, 


Lffl 

sicut  ixet  et  iiulot^  6v8ov  et  efaö),  tiou  et  nol  sim.  commuta- 
bantur;  sed  aliquotiens  ea  iam  veteribus  scriptoribus  excidit: 
Hom.  E  267  ooaot  5aotv  un  tjü)  t'  iQiXtöv  xe.  o  349  YJ  tcou  lu 
^(ooiKTiv  6n  auYok  i^eXfoio.  Thuc.  VI  86  uti'  auxoü^  efvat.  Demosth. 
XVin  270  TüSv  U7c6  TOUTOv  TÖv  YJXtov  avS-pcoTcwv.  cf.  H.  Stein  ad 
Herod.  V  10.  Rehdantz  ad  Xen.  Anab.  VH  3,5  et  Vü  7,32. 

Formae  pronominis  reflexiv!  laurou  laur^;  cet.  et  demonstra- 
tivi  auTou  auTYj^  cet.  a  librariis  saepissime  inter  se  confunduntur. 
velut  4,1,  ubi  vulgo  recte  legitur  JooüfJievo^  zol^  lauxou  (lipeotv  (cf.  de 
viL  Mos.  n  148.  de  decal.  II 184),  Codices  plerique  et  optimi  aoTou 
habent,  37,12  aikoO  Codices  omnes;  etiam  de  septen.  II  278  in 
codice  Mxoiq  aikoC»  (lipeatv  foov  scriptum  est  (teste  Tischendorfto 
Philon.  p.  15,13).  6,10  libri  omnes  tradunt  t^^  dplorri<;  aöxou 
fuaeo);  oux  ifd^vYjaev:  at  in  simili  sententia  7,1  oO  7cp6;  x6 
(liysO'o;  euepYexsc  xöv  aurou  yiaplxtü"^  codex  optimus  V  habet 
lauToO.  equidem  sicubi  sententia  postulabat,  pronomen  reflexi- 
vum  vel  contra  librorum  fidem  restituere  non  dubitavi. 

Pronomen  auxö  a  Philone  saepe  cum  vocabulo  jidvov  ita 
coniungitur,  ut  eins  vim  tantummodo  augeat  nee  per  se  quic- 
quam  signißcet.  cf.  22,11  Tcpö;  atkd  juivoy  xk^v  twv  ocdfJiaTCöv  5ta- 
(jLOVYJv.  31,13  StcpS^pav  8'  aiko  |iövov  6xovxo;  oxeTcaoTyjpiov.  66,14 
X^TeoO^t  S'  auTO  |i6vov  Tcpo^  avO'pciJTcwv.  leg.  alleg.  I  45  xotvcovfa^ 
xal  Ivcoaea)^  ayd-pcoTccov,  oux  iTZi\i,iEf.aq  auxd  iJiövov,  ouaa  ahla.  de 
post.  Caini  I  245  axoa^  auxi  |iövov  iQSuvet.  I  252  uSpfai;  5'  auxö 
|i6vov.  de  somn.  I  625  aXX'  ou  ^piXT^v  aiixö  (lovov  ^wvn^v  dpYTJv. 
de  Abrah.  II  2  ou  Tcpö^  xov  Sxefvcov  STcaivov  auxö  |iövov. 

Pronomina  demonstrativa  oöxo^  et  oSe  secundum  usum 
vulgarem  a  Philone  promiscue  ac  sine  discrimine  usurpantur. 
cf.  25,9  tlodr^ti  yotp  x6v  7rax£pa  zm  SXtov  xauxl  Xiyovxa*  7cotYJaa>|iev 
xxX.  37,4  liapxupet  5k  .  .  .  OiXöXao^  4v  xoüxot;*  6oxt  yocp  xxX. 
14,17  YjS'  ioxlv  aWa.  28,18  ifjöe  [Jifev  aJxfa  TcpwxY)  .  .  .  V)  Sfe  6eu- 
xipa  xxX.  30,12  6eux4pa  |ifev  ahta.  ifjSe  XeX^x^»  xpixT)  8*  ioxl  xotaSe. 
nihil  inter  se  dififerunt  ouxo;  6  x6a|ioc  (4,20.  7,13  etc.)  et  o5e  o 
xoafjioc  (2,23.  3,15  etc.).  neque  ulla  intercedit  dififerentia  inter 
TOtoüxo^  et  xoiooSe:  cf.  de  praem.  et  poen.  II  421  Sav  yap  ola  xa 
ßooXeü|iaxa  xotouxoi  ot  Xöyoi,  xal  ola  xdb  XeYÖ|ieva  xoia(Se  ac  npoc^ei^ 
(5atv.  nee  discernuntur  vocabula  äXXot  et  Sxepoi:  cf.  1,1  xwv  äXXwv 
vojJwd^xciSv  et  1,9  T)  ouvatvdoa;  xoH;  Äp^  Ix4pa>v  ouvxeö'erotv. 


LIV 

Pronomen  Soo^  apud  scriplores  posteriores  in  simplicis 
relativi  notionem  abiit  amissa  notione  generali;  itaque  voca- 
bulum  TzSiq  saepe  cum  eo  coniungitur,  quod  apud  Atticos  raro 
ßt.  cf.  6,15  ^av  8aov  n^^  xpefxrovo^  iSiaq,  8,22  irocvrtov  8aa  ^üxj- 
9Öpa  ÄOTpa  .  .  .  S|ieXXe  auvCoraoO'at .  12,5  uav*'  &ja  x^^€  1^ 
xrrjveaiv,  ovS-poiTiots  5'  SjxeXXev  SoeaS-at  Tpo^rj. 

Notabilis  struclura  legitur  3,5  xa  6*  8o'  (i^iXi\ia  xal  Xtxn- 
TcX*^  et  44,6  td  5oa  4x  y'^j«;  TcXetoYovefxat.  ^)  haec  non  cornipta, 
sed  recte  tradita  esse,  multis  exemplis  confirmatur.  illud  xa 
non  est  articulus,  sed  pronomen  demonstrativum ,  quod  prae- 
fixum  est,  quo  argutius  et  luculentius  fiat  pronomen  relativum. 
cf.  leg,  alleg.  I  121  xal  Trpeoßüxaxo^  xal  yevtxcixaxog  xwv  5aa 
YiYOve.  I  137  xal  xüJv  5oa  xax(a  iiztpyd^tab'ai  cpiXei.  de  post 
Caini  I  230  xö  (j5  jjtövcp  ßXlTcetv  tjSüvaxo  bcouafo^  7rr]p(i{aa^.  I  246 
7cpoo£xi  |i£vxot  xal  xd  (5v  oux  äv  äTiavxa  xp^vot  xal  xönoi.  I  247 
TTpö^  x(3v  (5v  ^p^YOvxat  dnrjpav.  I  257  xd  ol^  aa)|ia  irXeovexxet  icotvxa. 
de  somn.  I  624  xm  äXXwv  xd  ol^  Svap|i6^exat.  de  septen.  11  279 
X(i5v  fjifev  5oa  XÜTTirj^  afxta  xal  cpoßwv  d|ji£xoxoi.  de  praem.  et  poen. 
II  412  x(j)  5'  S  x£xXtjxat  voö^.  II  415  oux^  x(3v  8aa  oxovxeta.  II  425 
xöv  5aa  S7WcpT)[i(^exat  xol^  TcpooKJxouat.  hie  usus  antiquior  est 
Philone.  in  carminibus  Homericis  pronominis  6  tq  xö  vim 
demonstrativam  vigere  satis  constat.  sed  in  prosam  quoque 
orationem  haec  structura  transiit  ac  maxime  apud  Platonem 
occurrit:  velut  Tim.  38  e  Intiiii  5k  ouv  d^  X7]v  lauxcj)  izpinoDOoci 
6xaaxov  d^fxexo  cpopdv  xöv  Saa  86ei  ^vaTcepYdi^ead'ai  xpovov.  cf. 
Kühner,  Gr.  Gr.  fl  1  p.  507. 

Inusugenerum  et  temporum  verbi  ab  Attico  sermone 
haud  raro  Philo  discessit.  velut  multa  verba,  quae  apud  veteres 
scriptores  transitiva  sunt,  intransitive  usurpavit.  inprirais  verbis 
mediis  pro  activis  uti  solet: 

Stwä'etoö'ai:  3,5  5oa  |ifev  Jmt^YJfita  xal  ßXaßepd,  |aiqxo^^  näaii 
Sicofrelxai  (deus  ab  homine).  vim  suam  reflexivam  Btco^eta^ött 
habet  in  fragmento  Chrysippi  ap.  Diog.  La.  VII  85  xd  xe  ßXdTc- 
xovxa  6t(od«txat  xal  xd  ofxela  Tcpoofexai  (cf.  Philo  de  post.  Caini 
I  238). 
StaiiexperoS-ai:  7,5  ef  [iV)  St6|i6xpYJoaxo  .  .  .  fcxdoxcj)  xö  imßotXXov. 


*)  5,3  quod  codex  V  tradil  xd  6oa«ep  ex  errore  librarii  videtur  ortum  esse. 


LV 

au|i7cept7coXeta^ai:   2441    T^avrjxcov  te   xal   aicXavcov  x^P^^^^ 

au|ji7repi7coXif]8'e£^.  aliis  locis  Philo  ipse  forma  verbi  activa  usus 

est:  de  monarch.  II  217  a^j^mpnzoXm  i^Xiep  xal  oeXirjvig  xal  xej) 

ou|i7cavxt   oilpav^j).    de    septen.    II    279    oeXYJvig   xal   Xj^kltf  Ttal  tJ 

Xope(f  TciSv  oXXcov  aaxipcov   .  .  .  ou|i7iepc7coXouvxe(.  de  spec.  leg. 

n  299  oüfiTcsptTcoXerv  i^Xf(|)  xal  osXYJvg  xal  T(p  Tcavrl  oupavcj)  xe  xal 

xoa{Ji({).   de  praem.   et  poen.  II  427  xal   [lövat^  oufJtTreptTcoXoGvxa 

xaCg  oupav((ov  x^P^^'o^^'S  ^^cl  TiepiöSot^.  item  verbi  TceptTioXerv  formam 

activam  usurpavit:  17,19  xdSv  jJifev  xaxa  xauxa  xal  (oaauTco^  icept- 

TcoXoüvxtov. 

7cpoexot|Jia!Jeo8'ai:  27,17   oXX*  cS^  oixetOTaT(|)  xal  (ptXxaxq)  ^qjq) 

xa  fev  xda[i(|)  Tcavxa  7ipor)xoi|Jiocoaxo.  cf.  de  victim.  II  238.  de  victim. 

oflfer.  n  252. 

7cpoeuxpe7c(^6o8'ai:  28,7  avS-pcoTiov  xaXetv  |ji4XXü)v  int  x'  eucoxfav 

xal  S-ecopfav  xa   ef^  Ixaxspov  tl5oq  Tcpoeuxpeicfaaxo .   50,1   tq  (piiot^ 

TDQYa^ovxag  av£5ü)xe  [laoxou^  7ipoeüxpemoa}JidvT)  xpocpo^  x(j)  ysvtjoo- 

(livcp.  cf.  Siegfried,  Gloss.  Philon.  s.  v. 

aTcavxaofrat:  v.  supra  p.  XXXVIIl. 

d7rox£[iveoö'at:    42,14    inozt\i'^o\iiYqq   xiqc    aio^osü)^    xoxfe    |ifev 

iXdxxo)  xoxfe  Sfe  |ie{^e)  TceptypacpiQv. 

ap|iöxxea9-at:    58, 11    Spcoi;   5'   iTciYtvöfJievG^   xafl'aTisp    Ivi^  t^(|)Ou 

Stxxa  xfjitjfiaxa  SisoxYjxoxa  auvaYayülv  d<;  xauxöv  ap|i6xx£xat.   30,13 

apx'^iv  xal  xlXo^  xtov  ysYOVÖxwv  6  S-eöi;  app.daaoS'at  StavoYjS'sf^.  cf. 

de  sacrif.  Abel  et  Cain  I  177  xal  TcaXiv  Tzdaocq  ap|ioaa|iivY).  de 

Abrah.    II   15  yd\io(;   5'   ov  apfjio^exat  t^Sovy).  II  36  rj  cpüoi^   xt^v 

ovSpö^  xal  Y^vatxo^  i^p[iöoaxo  xotvtovfav.  de  vit.  Mos.  II  151  &p\iO' 

^d|ievo€  x6  |iouoix6v  xal  O-slov  dq  akri^'t^  opYavov. 

Praesenti  quod  dicunt  historico  et  aoristo  gnomico  frequen- 
tissime  Philo  usus  est.  nee  raro  perfectum  usurpavit  pro  prae- 
senti: velut  25,19  ixxdx[ir)xai;  26,2  xexoivwvYjxev;  31,20  xaxeTcrrj- 
Xaoi;  56,7  ßlßY]X£v;  tcI^uxe  et  oüfißsßTQxe  saepius. 

Imperfectum  et  aoristum  paene  promiscue  usurpavit.  cf. 
31,2  5cd  xal  ^eaaajjieva  Tcavxa  6ia  uavxwv  ri\itp(69"fi  xal  .  .  . 
^Y^vexo  xstpoT)ä'£oxaxa.  5,20  S;  .  .  .  SvevdY]ae  .  .  .,  i^  <j5v  .  .  . 
anexiXei.  10,15  anexeXetxo  euW^,  S  .  .  .  fexaXsoev.  10,22 
Inolti  .  .  .,  Sv  .  .  .  Tzpoariy6pe\)aE'^.  13,13  feßouXrjfl'if]  y^P  o 
%^6(;  SoXixe^etv  xtqv  (puatv  .  .  .,  oü  X^P^^  ^*^  ^PX^"^  ^P^€  xiXo^ 
"jJY^  ^^^  iTiloTceuSe  xal  .  .  .  IkoLzi. 


LVI 

De  Philonis  elocutione  in  Universum  illud  iudicium 
ferendum  est,  quod  nuper  Udalricus  de  Wilamowitz  non  sine 
iure  de  omnibus  eius  aevi  scriptoribus  pronuntiavit  (cf.  Gonimen- 
tariolum  grammaticum  III,  Ind.  schol.  Gotting.  aest.  1889,  p.  19): 
scribit  quantum  potest  omate  et  copiose  et  periodorum  labyrinthos 
exstruit,  e  qiiibus  ne  ipse  quidem  feliciter  se  exsdvit.  Philo  vero 
magis  ceteris  fuso  et  nimis  abundante  genere  dicendi  usus  est. 
demonstratur  hoc  inprimis  notissima  illa  quam  adamavit  syno- 
nymorum  vocabulorum  cumulatione.  in  libello  de  opificio  mundi 
haec  fere  synonyma  leguntur  coniuncta: 

aßeßafou  xal  aviSpikou; 

Syovov  xal  axelpav; 

iSsXcpöv  xal  ouYYSvl;; 

£§Y]Xoi  xal  afavEl<;; 

axaxfa  xal  aTcXÖTYj^; 

axaXXconcoxa  xal  yi)|iva; 

citxXivfe^  xal  öpfl-öv; 

äxpaxot  xal  afiiYel^; 

oXxaC  TS  xal  SuvaiJiei^; 

aTcdvwi;  xal  axaXatTccopci)^ ; 

apYaXeüJxaxo^  xal  ßapiixato^; 

dppü)oxY)[iaxO(;  i?j  vooTrJfJiaxo^ ; 

a\jzo\ia%^^<;  xal  auxoSföaxxo^; 

Scl!^eu^av  xal  5iiXuaav; 

biOLTtiyi^OYZOQ  xal  Suoxavxo^; 

Suafaxa  xal  a^epaTieuxa; 

efxöxwv  xal  Triö'avcSv; 

efXtxpivIoxaxo^  xal  dxpat(pv4axaxo$ ; 

im^YJ|iia  xal  ßXaßepd; 

ipY]|iT]v  xal  xevT^v; 

etJSfa  xal  YaXirjvy); 

euaißeia  xal  6ai6xY](; 

f(iipou  xal  Tioö-ou; 

xXüScovt  xal  xuiJiaxaiaet; 

XajiTcpoxepöv  xe  xal  a^YoetSloxspov ; 

[laxapfa  xal  eu§a(iJiu)v; 

oJxetoxaxo^  xal  ouYYßvioxaxo^; 

TcpooTJxovxa  xal  iTcißocXXovxa; 


Lvn 

TcpoaoiJiiXcov  xal  auvSiaixa>|jLevo^; 

Tcpoo^uo)^  xal  eudT>ß6Xa)^; 

oirf^evr);  xal  arf^loTzopo^-, 

TpOTH^  xal  iiexaßoXtj; 

ÜT^Bp^dyoi^  xal  irpoaYcovcarat;; 

i)TVfipixoLi  xal  tjTcoupYOt; 

XXtSi^C  xal  d*pü4^eu)(. 
nee  veretur  ad  sententias  argutius  illustrandas  tautologia  uti, 
cuius  exemplum  luculentissimum  legitur  p.  51,12:  6  yap  oXiQÖ'efqc 
xotXo^  x^yaO-i;  ouro^  5vt(d;  lijv.  aut  aXr)ö«fqt  aut  ovxcog  interpolatum 
esse  facile  quispiam  existimaverit;  at  simillima  tautologia  extat 
de  gigant.  I  267  5vt(d$  Y*P  ^  aXtjfltvö^  outo^  ioxiv. 

In  deliciis  Philo  habuit  dissolutam  orationem  qua  plura 
deinceps  vocabula  aouv5£xa)€  sese  excipiunt.  cf.  5,12  fJi£pYj  ox^Söv 
aTTavxa,  fepa,  y\j\i,maiaj  Tcpüraveta,  ayopa^,  Xi|iiva(,  vewoofxou^, 
arevüDTcou^  xxX.  6,12  i?jv  [Jifev  y«P  ^  auirj^  aiaxio?,  anoto^,  ä^puxog, 
avojJtoto^,  iTepoioTTQxoi;,  avapfioaxfa^,  aau|icpa)v^a(  [isonrj,  et  subinde 
Tflt^tv,  TcotönQTa,  4|nj^ux^av,  ofioiÖTYjxa,  xauTonrixa,  xö  euap[iooxov,  x4 
ouficpcovov.  20,18  Trevxaxt]  5k  x|iT)xöv  aroänQOK;,  eJ^  opaotv,  ef^  axoTJv, 
ef;  Y^^^^^j  ^^^  5o(ppr]otv,  sf;  acpiqv.  variatio  quaedam  efficitur, 
cum  in  asjmdeto  bina  vocabula  contraria  particula  xa(  inter  se 
conectuntur:  velut  26,6  9pdvir]otv  xal  a^pooiivriv,  o(o<ppoaiJvir]v  xal 
axoXaa(av,  avSpsfav  xal  SeiXfav,  Sixaiooiiviqv  xal  a5cx(av. 

Particula  xe  non  solum  ad  singula  vocabula  verum  etiam 
tota  enuntiata  adiungenda  Philo  usus  est.  cf.  14,3  xaxtSdvxeg 
T  aöa-t;;  17,10  £f5ü)€  xe  Sxt;  20,2  euW^  xe;  42,20  TiaXiv  xe;  46,8 
af  xe  ßaperat  voooi;  46,16  oxoixsfwv  xe;  55,6  ouYY^virj^  'ce;  62,13 
o7ceu5ei  xe.  atque  etiam  duo  vel  plura  periodi  membra  sola 
particula  xe  inter  se  coniunguntur.  cf.  60,19  [loXt^  xe  y^P  t^v 
xe(paXTflv  ^Tcafpet  .  .  .  otxetxai  x'  oux  otjpavtov  xpocpYJv.  62,4  oXX*  af 
xe  TcpcJJxat  .  .  .  lyiODai^  i^Sovirjv,  af  xe  onopal  .  .  .  ouvfoxavxat,  xa  xe 
YevöfJieva  ouSevl  upwxov  ofxeiouofl'ai  Tiiqpuxev. 

Longas  et  molestas  periodos  saepissime  apud  Philonem 
inveneris.  cf.  p.  13,21—14,16  TcpoXaßtiv  — Suvaxa;  27,23—28,17 
xad'ocTcep — 7cap£6ooav;  47,7 — 48,3  xaöxa — oXiaO-elv;  53,17 — 54,7 
OTcep — TcotdxYjxa^;  59,19 — 60,11  Xiytxai — TcpooTrjxouoa?. 

Concinnitatem  aequabilem  qua  singula  periodorum  membra 
plerumque  coniuncta  sunt  passim  Philo,   ne  nimis  oratio  lan- 

V 


Lvni 

guere  videalur,  interrumpit  chiasmi  arlificio  adhibito.  cf.  15,7 
T^^  [jikv  yotp  8ta  Teirapcov  6  Xdyo^  inizpixo^^  ttj^  bl  Sta  Tcivte  i^iiw- 
X105,  StTcXaaio^  5fe  xrjc  6ia  uaawv,  xexpairXaatoc  5fe  rrj;  51^  Bii 
7rao(3v.  21,1  ')Kfi(6\iaza  [ikv  Spaoii;,  (pcova^  5' axoYJ,  x^^®^  8k  y^iJoi;, 
xal  oocppT]otc  dlxiJioü^,  |jiaXaxö'n)Ta€  St  .  .  .  a(prj.  29,4  sqq.  liv 
|iYJ9-'  af  ÄXoyoi  i^Soval  ^|>ux'^$  Suvaareuacoat  .  .  .  |JiY]d"'  af  Bo^tj;  . . . 
Im9v\ilai  x6  xou  ß(ou  xpaxo^  ava4^a>VTat  |it]Te  GTeiXcoai  xal 
xa|i(p(oai  Siavoiav  af  XÜTcac  (JiYJd*'  6  xaxo^  au|ißouXo(  qpoßo^  xs^ 
.  .  .  opiidb;  Ävaxaixfoig.  omnino  chiasmi  structura  Philo  saepe 
usus  est:  cf.  12,5  Tcayd-'  5oa  x^^€  V^^  xnrjveaiv,  avS-pcoTioi^  5*  SiieXXev 
SoeaS-at  xpocpiq.  51,7  Svrjxöv  |ifev  xaxi  xi  a(3|ia,  xaxd  8fe  xrjv  Stocvotov 
afravaxov.  57,1  uTiapxov  |ifev  atSxou,  xwv  6'  £XX(ov  TjyeiJLdva  twcvtwv 
xtfret^.  62,7  xcLlpoYzoL  jikv  tqSovtq,  xk^v  5'  ivavxfav  iXyTjBdva  5uaxe- 
pafvovxa. 


Addenda  et  Corrigenda. 


7,1  adn.  add.:  xcov  om.  F, 

10,6  adn.:  verba  di^eugav  xoU  non  om.  F. 

12.1  corr.  to. 

12.3  corr.  y^v. 

12.6  adn.  add.:  dvi^uev]  dvi^acvsv  F. 
12,22  adn.  add.:  iiw5iöo0c  -F. 

14.2  adn.  add.:  ouxl]  ou  JP. 

15.4  adn.  add.:  sÜLouvrai  xal  dvaorpäqpovxac  xal  dvaxdpLicrouac  ^. 

16,1  lege:  xd  8üo  Ypa)i(iTJ,  8iöxc  ^uoei  fi&v  ivo^  dudg,  ^uosc  di 
ovjiieCou  ouv£oxaxac  YpapLtiij*  Ypa)i)iiQ  8'  &axl  xxX.  non  recte 
feci  quod  verba  öcöxc— Ypajipnfi  tamquam  interpolata  e  contextu 
Philonis  expuli,  quae  in  codice  Y  (et  F*)  recte  tradita,  in  codicibus 
Ma  comipta  sunt.  cf.  Sext.  Emp.  adv.  matb.  IX  380  et  quos  infra 
p.  73  sq.  descripsi  Tbeonis  Smyrnaei  et  Sexti  locos. 

21,21  adn.  dele  numenim  36  ante  aux(xa  Vb, 

25,18  adn.  add.:  a(|;uxd  x'  ioxi  F. 

27,4  adn.  add  :  ixYÖvotc  F, 

31,18  adn.  add.:  28ouac  F, 

36.11  adn.  corr.  xt^v  dfiqpoTv. 
40,9  corr.  ixicov  (pro  4x<üv). 

42.7  corr.  dicaoav. 

42.12  corr.  {^(pficaxöv. 

51.13  corr.  eufiopqpCav. 

61,9  adn.  dele  nomen  {Christoph.),  cf.  Proleg.  p.  XXX  adn.  1. 

66,7 — 9:  verba  TocoOxoc  ji4v  xxX.  Fridericus  Hanssen  nuper  sie  emendavit: 
Toiouxo^  |i4v  6  ß{oc  x(5v  &v  %pyijji  (liv  dxaxfqp  xai  dnXöxYjxc  XP«»(^^^<»^) 
ao^cg  8i  xaxCqp  dvx*  dpexiQC,  icpoxc{i<ovx(i)v  (5v  dgcov  dic^x*^^^^-  ^f* 
American  Journal  of  Pbilology,  vol.  IX  (1888)  p.  463. 


Index  notarum. 


V  =  cod.  Vindobonensis  theol.  gr.  29 
M  =  cod.  Laurentianus  X  20 

A  =  cod.  Monacensis  gr.  469 
B  =^  cod.  Venetus  gr.  41 
C  =  cod.  Coislinianus  43 
D  z=  cod.  Laurentianus  LXIX  11 
E  =  cod.  Vaticano-Palatinus  gr.  152 
a  =  classis  codicum  ABCDE 

F  =  cod.  Laurentianus  LXXXV  10 
H  =  cod.  Venetus  gr.  40 
I  =  cod.  Monacensis  gr.  124 
K  =  cod.  Parisinus  gr.  434 
L  =  cod.  Parisinus  gr.  433 
b  =  classis  codicum  (F)UIKL 

P  =  cod.  Parisinus  gr.  1630  (excerpta) 
Eu8.  =  Eusebii  Praeparatio  Evangelica 
Jo,  Dam,  =  loannis  Damasceni  Sacra  Parallela 

Turn.  =  Tumebus 
Mang.  =  Mangey 


^lAQNOS 

HEPI  THS  KATA  MQSEA  KOSMOHOIIAS. 


1,    TtiSv  oXXcov  voiioö'eTüiv  of  jjiv  axoXXoimoTa  xal  Y^fjiva  xa  p.  1  M. 
vojicaö'ivTa  Tcap'  auToU;  efvat  5fxata  Stexoc^avxo,  of  5fe  tcoXuv  Syxov 
Toli   votj^iaat   TcpooTrepißoXovxec   i^sx^^woav    xa    7tXif]9-ir],    p.uO'txolis 
7cXaa|iaai  xk^v  oXrjö'etav  iTttxpu^j^avrs^.    Mcoa^^  5'  Ixaxepov  uTcepßot^, 
TÖ  |ilv  (0^  aaxeTcxov  xal  axaXafTccopov  xal  acpiXöaocpov,  t6  5'  (i<;  xaxe-    5 
^peuojiivov  xgtl  [leoxöv   Yoyjxefa^,  7caYxocXr)v   xal   osjivoxaxYjv  ap^V^v 
STcotrjoaxo  x(3v  v6|i(ov,  |irjx*  euSni^  a  xP'*i  Tcpaxxetv  i^  xouvavxfov  UTcet- 
Twiv  |ir)x'  iTreiSr)  TipoxuTccSaat  xa^  Siavofa^  xwv  xP'yi^oiJ''^v(ov  xoii;  vöfiot^ 
ävaYxatov  yJv  fjtufl'ou^  icXaaa|ievo^  i]  ouvatvioa^  xol^  tS^'  Ixipcov  ouvxe- 
S^caiv.  IQ  5*  apxYJ,  xaö'aTiep  Ecpyjv,  ioxl  ö'aoiiaawoxaxY]  xoaiJiOTioifav  lo 
mpdyouaoLj  (o^  xal  xou  xöaiJiou  xcp  vom)  ^^^  '^^^  vöiJiou  xcj)  xöa|iq) 
ouvaSovxo^  xal  xou  voiJi(|iou  avSpög  eiiSni^  Svxo^  xoofJtOTroXfxou  Tcpo^ 
x6  ßoüXY]|ia  XY)$  (püoecü^  xo^  upa^et^  aiceuO'üvovxog,  xaö»'  i^v  xal  6 
au|X7ca^  xc5o[iO€  Stotxeixat.     T6   [Jifev  ouv  xaXXo^  xwv  voT)[iaxü)v  XYJ^ 
xoojiOTcotta^  ouBel^  ouxe  TcoiY]xif)€  ouxe  XoyoYpacpo^  a^^cog  äv  u[ivr^oai  15 
Svivatxo  •   xal  yap  |  Xöyov  xal  dxoT^v  uTiepßotXXst,  [let^ü)  xal  oe[ivd-  p.  2  M. 


Inscriptio:  (cpCLcovoc)  nspi  tiq^  xaxd  (icDuoia  xoopLOicoifa^  F,  (p^Xcovog  nepl 
xoo(iOicoc{oi(  {jUDotfoD^  M,  ToG  auTOu  nepl  r^^  xou  {juDO^CDg  xoopLOicocdac  i^,  (pCLoDvo^ 
ntpi  vfl^  (10)00^0^  xoapLonoUac  6,  9G.(i)voc  Soudadou  icspl  xi^^  pta>ai(i)C  xoafio- 
icoiCac  ilC,  xoG  au  xou  (pCXcovog  touSa£ou  nepl  tq^  ptodaicoc  xoofiOTcocda^  J9,  xou 
qptXcovo^  toudadou  itspi  T^g  ikoo^od^  xoa)io7coc{ac  Xö^og  s  D  2  elvac  nap'  auxolg 
dfxaia  a  3  icpoonepißaXövxec  MP  (app.  Turn.):  icpoanepiXaßövxs^  F6, 
«pooTcapoXaßo'vxeg  a  4gexu<pö)aav FPft:  igexuqpXcooav  Ma  xa  iiXtj^  tibi 
TcXifj^c  F,  «Xi^d^t  xal  M,  nuOtxolc  nXaapLaoc  xal  x(j)  nXYJ^ec  P  4  uicoxpucl^av- 
xeg  a  7  x(5v  vöfioDv  inotifjoaxo  MPa  verba  jnfjx'  eu^u^  —  9  ouvxe^etocv 
om.  P  8  J1150'  Jf  xalg  Öcavolacg  F  XP'^^^V^^^'^  ^  10  posl  ö-aup-a- 
oteoxdxiQ  in  Afa  interpolata  sunt  haec:  xal  xP'''l^^P^ö)xdxY]  xqi  ß{(p*  xijv  xoo- 
jioYo'vov  xal  iv  tepalg  ßlßXocg  (xal  add.  M  solus)  11  nzpiix^uad]  &xouoa  F, 
ntpiixouottv  If,  nopäxouoa  ^  xal  post  (og  om.  Jf  a  15  ou^i  icocv^x^C  AT  av 
6|ivigoaiFM a  (app. Turn.):  avu^vi^^ac  ft,  ipstP       16  Öuvacxo  om.  P,  Öuvaxat  P 

3  de  decal.  II  181  Upd  xal  vecäg  auxal^  (Id^ai^)  icpoaicspießdXovxo.  de 
monarch.  II  215  dndxai  ag  ptuO^YP^T^^  dianXdaavxs^  i^exu^coaav.  de  praem. 
et  poen.  11  412  aXfid^iof,  ti  xucpo^  dvxficaXov. 

1 


xtpcL  ovxa  y]  (&<;  Sviqtou  tivo;  opYfltvot^  ivapttood^vat.  oO  iiV^v  Sta  tgu^ 
iQouxaariov,  oXX'Svexa  xou  ö'SOcptXoui;  xal  uTcfep  8üva|itv  SmToXjiYjxIov 
Xiytty,  ofxo^ev  [ifev  ou5£v,  öXfya  5'  avxl  tcoXXwv,  Scp'  a  Tr)v  ivfrpo)- 
Tifviqv  Siavotav  (pO-aveiv  efxö^  Spa>xt  xal  7co3*(p  oocpiag  xaTeoxiQli^v. 
ö  (0^  yap  x(3v  xoXoootafü)v  [leYeS-wv  to^  ^|icpaaei^  xal  V)  ßpax^xa'nj 
ocppayl^  xuicwO-etoa  Six^^a^j  oSxü)  xoc^a  ttoü  xal  xa  xrjg  ovoYpa- 
cpsfcnj^  iv  xoci;  vofioii;  xoo|Ji07rot(a;  uTiepßocXXovxa  xotXXY)  xal  xat;  {lop- 
[iapuYatl;  xa^  xciSv  ivxuYX«v6vx(i)v  ^j^u^a^  iTcioxtat^ovxa  ßpax^xipo^ 
7rapa5Y)Xü)8irjo£xat   y^jxpoL-Kvfipaiv ^   iTTStSdv   ixecvo    [ir)vu9^    Trpöxepov, 

10  imp  oux  a^tov  a7iootü)7rrjoat. 

2.  Tivfec  Y^P  '^^v  xoofjiov  [ioXXov  ri  x6v  xoa|i07tot6v  d-aujiaoavis; 
x6v  |ifev  dcY^viqxdv  xe  xal  dtSiov  aTiecptjvavxo,  xou  5fe  d-eou  tcoXXi^v 
aTcpa^tav  dvdYVü)^  xaxetpeuoavxo,  8£ov  6[i7iaXtv  xou  |ifev  xo^  Suvajiet; 
(0^  TTOtTQxou  xal  Tiaxpö^  xaxaTiXaYYjvat,  xov  Sk  |iV)  TiXiov  aTtoaefJivuvai 

1 5  xou  |iexp(ou.  MwoTj^  8fe  xal  cpiXoaocpfa^  In  aOxn^v  cp^daoc^  axpdxtjxa 
xal  XP'^^l^o^**  '^*  TioXXa  xal  ouvsxxtxwxaxa  x(J5v  x^$  (füaeo)^  ava5t- 
Saxö'el^  6yvü)  5y)  Sxt  dvaYxatöxaxov  iaxtv  iv  xotl;  ouat  x6  \iky  etvot 
5paaxT]ptov  afxtov,  x6  5fe  TcaSnrjxov,  xal  oxt  xd  |ifev  Spaoxirjpiov  6  x(5v 
SXtov  vou^  loxtv  efXtxptvioxaxo^  xal  dxpat(pv£axaxos,  xpefxxwv  fl  iperii 

20  xal  xpefxxü)v  "^  i7«ox7J[iY)  xal  xpefxxwv  fi  auxö  xaYaS-ov  xal  auxoxo 
xaXöv  xö  Sk  Tcaänrjxdv  a^J/u^ov  xal  dx(vir]xov  i§  lauxou,  xtvTjfliv  5^ 
xal  ayri\i,aziodi>^  xal  tl/ux(i)0*fev  U7i6  xou  vou,  |iex£ßaXev  ef^  xö  xeXeco- 
xaxov  SpYOv,  xovSe  xöv  x6o[iov*   8v  of  cpaaxovxe^  (o^  Soxtv  äy^^*^®^ 

1  Ovrjxou  FPä  :  Yevi^xou  Ma      opyavotg  VMa :  opyavtp  P6,  op^dvoo  F 
TouO"']  TOüT*  V,  xauTa  P,  TauTtjg  ooV  M     4  xariQox'iQM.ävcov  F,  xaxtoxTliiivTjv  (lextj 

corr.)  ^,  xaxsox'yjp.ävov  BD  5  xoXooiicüv  ATD,  xoXoooi^(i)v  B^  xoXooooiiov  ^, 
xoXoootat^cov  P  6  xuitcü^siaag  Mang.  (Christoph.)  8  oxta^ovxa  V  9  Tcapa- 
ÖY)Xa)^osxac  VMPb :  iiapaöo^osxac  a  iiietöav  8'  ixetVo  F  jjLÖvtjdiQ  If, 
(lÜYjdiQ  K  10  TcapaouoTriQaac  PZ>  12  xou  8&  0*600  MFPa  :  xou  d«ou  d^  6,  Ss 
om.  ^t«.F  13  avocyvcog  .Biw.F:  Sva^wg  i^'ft,  Svapytoc  i^^P,  oux  euaYm^  Ma 
xaxac|;6uaa(ievoi  Eu8,V  xou  jiiv]  xouxou  ^t«.F  14/15  anooEjivuvac  xou  {icxp^ou 
Eos.  V MFPa  :  xou  ^lexp^ou  a7ica6p.vüvac  6  16  xal  ouvexxtxoxaxtov  tiq^  qpü- 
oewg  F  17  lyvo)  öcöxt  -Emä.FM  18  dpaoxijpcov  (og  alxtov  Afa  atxtov 
—  öpaoTiQpiov  om.  .Etw.      Tcadigxo'v  cocW. :  Tia^xtxöv   Mang.       19   xpefxxöv  ij 

apsxTJ  F ;  xp6{xxü)v  (xpefxxto  M,  xpetxxov  AB)  ti  -rj  (tq  If  C)  dpexi^  ceteri,  xpeft- 

xö)v  1^  ot pm)  xal  om.  Eu8,  20  xpeTxxov  i^  SitiaxigjiY]  xal  xpelxxov  Af,  xpsixxov 
(bis)  ABi  ig  iTttaxTi^iY)  eliam  VC  (corr.  in  marg.  C*),  xpeTxxov  ©v  ig  eztoxrjjiti 
xal  xpeTxxov  (Sv  D  auxö  xö  xaXov  xal  auxo  x6  ayaO^v  BD  21  ixa^- 
xtxöv  JS?Ma.  F  23  xövöe  xöv  xöa(iov  •  8v  ot  ^doxovxeg  Eus.  V :  xövde  xov  xo'a|iov 
ot  (pdoxovxeg  MUf  xöv  di  xög^iov  ol  ^doxovxeg  Pb        cog  loxiv  om.  P        a^ev- 


3 

XeXtj^aot  t6  (j^eXiiicoTaiov  xal  ivaYxatöxaxov  xdJv  zIq  eua^ßeiav  uico- 
xe|iv6iJievot,  xrjv  upövotav.  xoö  [Jifev  yap  YeYOVÖxo^  imii&Xetad'ac  xiv 
irax£pa  xal  tcoitjxk^v  afpel  XÖYog*   xal  yap  Tcan^p  fexyrivcüv  xal  5T]}jit- 
oupYÖi;  TciSv  5T)|JiioupYY]8ivT(ov  OTOxa^exai  rfji;  Siafjtovrj^  xal  ooa  |ifev 
i7ci^Y)|iia  xal  ßXaßepa,   iiYjxav^  Tcacng  Stcod^cxai,  xä  S^  5a'  iSf^ilJia    5 
xal  XuotxeX*^,  xaxa  nocvxa  xpÖTcov  ixuopfi^etv  iictTTOÖ'er"  Tcpo^  5fe  xö 
|it1  Ysyovö^  oJxe{(i)ot€  ouSsfJifa  xej)   |jit)   7ce7rotif]xoxt.   aTreptiiax'^'^®^  ^^ 
S^Ylia  xal  ovco^eXi^,  ävapx^av  (o^  ^v  TcdXet  xaxaaxeuoc^eiv  x(j)5e  xcj) 
x6a|iq)  xöv  6(popov  "^  ßpaßeuxiQv  -^  Stxaoxifjv  oux  6xovxt,  ucp*  oö  uavx' 
oJxovo|iero^at   xal   7rpuxaveu6o3*at   ^£(1.1^.    oXX*  2  ye  [i&ya^  Mcoafj^  lo 
dXXoxpiaSxaxov  xou  |  6paxoü  vo|i(oa€  efvat  xi  aY£vT)xov  —  tiov  y^^P  P-^^- 
x6  aJadTTjxöv  Sv  Y^vioet  xal  [lexaßoXati;  ouS^Tcoxe  xaxa  xauxa  ov  — 
x(p  (Ji^v  aopax({)  xal  voiQxq)   7cpoa£vet|iev   (o^   oSeXcpov   xal   ouyy^v^C 
drStöxYjxa,  x(p  8'  aJoSTrjxtp  y^^^^^^  oJxerov  SvoiJia  iTcecprJiJitaev.  iTcel  oöv 
opaxo^  xe  xal  aJoäTQxö^  55e  6  xdaiJioc,  dvaYxafü)^  äv  efT)  xal  Y6vy)x6^*  15 
5^v   oux   anö   oxoTioö    xal   xt^v    y^^^^^^    ov^Ypa^pev    auxou    |iocXa 
ae|iv(i)^  S-eoXoYTQaa^. 

3.  **E5  5'  iQiJiipac^  8tj|JitOüpYt]3^va{  (pif]ot  xöv  xoofjiov,  oux  iTcecSr) 
TcpoaeSerxo  xpov(ov  [hqxou^  o  tcocwv  —  a|ia  fap  Tcavxa  5pav  eJxi^ 
d*edv,  ou  Tcpooxaxxovxa  jidvov,  oXXa  xal  Siavooü|ievov  — ,  aXX*  iTreiSi^  20 
xoH;  Y^^ot'^^o^  ^5^^  xo^ecog.   xct^ei  6*  aptö^fid^  oJxeiov,  äpiO-iicov  hl 


vTjTov  P        1    Tcovs^ceua^ßecav  Eu8,VMa  :  t«üv  eEg  euaäßecav  i^^övxcov  P6 

aicotstivo^evoc  P      3  alpsT  Eu8.Fa^  dipzi  (sie)  V,  alpel  Af  :  loropsT  b,  oldev  6 

Xd^og  P        6  Yotp  P         §xY(ovö)v  Af*        xal  6  P        5    xd  8'  60'  ABC,  xd 

d'  oaa  MDPö,  xd  8&  5oa  F:  5aa  8i  ^119.        6  xaxd  ndvxa  xpönov  V:  xaxd 

om.  ceteri        xo  om.  D         7  oCxitoocg  FD,  opLodcooig  3f        dnsptudx'iQ'cov  b  : 

icspiiidxiQxov  Ett8,VMa      8  xaxaaxeud{^fiiv  ^u«.F6  :  xaxaaxeoaSövxwv  ioxl  Ma 

xo)vde  F,  x(p  d&  Jf       9  «üg  xov  $<popov  F,  sed  (og  rursus  deletum       Ecpopov] 

9dßov  Etts.        Tidvx'  JS?i«.F:  xd  Ttdvx'  Jf,  xd  Tcdvxa  ceferi        10  jitoüo^c  VF 

12/13    xaxd    xauxa   ovxtov    jiiv   dopdxcüv   xad   votqxcov   F  ov  ]    ovxa   3f 

14  Y^vtaiv  om.  Eu8.        olxeTov  ovotia  Eus.VMFa:  xai  oixelov  ovo^a  6, 

x6  oixstbv  ovoiia  «W.        4iis<fig'jicoev]  eIx'  i(fY])iL08V  F       15  döpaxog  F       dva^- 

xaTog  FP      xal  ou  y^^'cöc  F      16  xal  om.  Z>      18  ö'  om.  F      cpifjol  ÖTjutoop- 

YTjd^vat  a       19  xpovcov  Pft,  xpovov  F:  xou  xpovcov  Af,  xoö  x(5v  xpovcüv  a       ^-sov 

elxdg  P      21  YtY^O|A*^ot€  ^      xdgsc]  xd^ea)^  M      22  wpdJxog  F6  :  6  np(oxoc  Jf  a 


2  de  praem.  et  poen.  II  415  vöpLOC  yip  qpuaecoc  iicipLsXfilad'ai  x6  nsicocyjxöc 
yeyovoxoc.  18  de  decal.  11  197  dXX'  6  |iiv  ^og  dnag  xaxexpiQoaxo  xalg  8^ 
•qiUpaii    npo^    xV]v    xou    xöa|iou    xsXedcDGiv,    (iiqxouc    XP^^^^    ^^    npoodeopLevog. 


ziXtf.6^  ioitv,  ?oou|ievoc  xot^  auxou  |i£peat  xal  ouiiTcXiQpouiJievo^  15 
aÖTtüv,  Yi\ilao\}<;  |ifev  xptaSoi,  xpfxou  8fe  SuocSo^,  Sxxou  5fe  (lovctSo^,  xal 
ü)^  Jtco^  efTcelv  Äppr)v  xe  xal  O^Xu^  efvat  Tci^uxe  xax  rriQ  Ixaxlpou 
Suva|iea)(  ifjp|iooxar  äppev  |ifev  y^^p  iv  xot^  oCiat  xö  Tceptxxov,  xo 
5  5'  apxtov  S^Xu*  Tcepixxwv  |ifev  ouv  apiO*[i(3v  apxV)  xptot^,  Suo^  5*apx((i)v, 
1^  5'  d[i(porv  5uva|itc  l^a^.  586t  yip  xöv  x6o}Jiov  xeXeiöxaxov  |iiv  Svxa 
x(ü)v  ysY^^^*^^^  ^^"^^  apt^|iöv  xSXeiov  Tcayi^vai  x6v  §§,  Sv  aiixcp  5*5x^tv 
[jiiXXovxa  xo^  ix  ouv5uao|ioG  Yeviaet^  Tipdg  [itxxov  aptS^ov  xöv  izpmoy 
cipxtOTtiptxxov  xu7iü)0nf]vat,  7cept£^ovxa  xal  xt^v  xou  oTcefpovxo^  äppsvos 

10  xal  xtJv  xou  ü7io6exo|iivou  xo^  y^^^S  ^'Xso^  (S£av. 

4.  'Exaoxig  5fe  xüJv  i^ficpwv  a7i£vei[i6v  Svta  xtSv  xou  tcovxo^ 
X|iifi[iaxü)v  xifjv  7cp(i)X7]v  ÖTte^eXöfJievo^,  rjv  auxö^  ouSfe  ixpcjJxYjv,  fva  [itj 
xaii;  aX}vai(  ouYxaxapiO*|Ji'^xat ,  xoXe?,  |i£av  5'  6vo|iaaa5  eu3n>ßöXü)^ 
TTpooaYOpeüei,   xtJv  |iova5o^  (püotv  xe  xal  irpöopYjotv   ivi8(ov  xe  xal 

1 5  ä7ci(pT)[i(oac  aurjj-    Xexxiov  5'  oV  olöv  x*  ioxl  x(5v  iiiTcepiex^Fi^v^v? 

imib-fi  Tzivz  a|iT)xavov  Tieptlx^t  y^P  '^^^  votqxöv  x6a|iov  i^afpexov, 

p.  4  M.  (ä(  6  Tiepl  auxY)^  Xc5yo^  |  }JiT]vüei.  TipoXaßo^v  y*P  o  ^ßoc  ä'ce  S^o?  oxi 

lifliTjixa  xaXiv  oux  äv  Tioxe  Y^votxo  Sfx«  xaXou  TrapaSefYlAaxo^  oü5I 

xt  xwv  afo3if)X(3v  avuTtafxiov,  S  [ü)  Trpii;  ap^ixurcov  xal  votjxt^v  ßlov 

2  0  aTcecxovfoänQ,    ßouXyj^el^   x6v   opaxöv   x6a|iov   xouxovl   SiQiitoüpYTjaat, 


1    auTou]  auxou  VMa,   6auToG    6        2  i^pLifjtaoug  F        xpioldo^]  xpceov  a 

3  app6v  Jf       4  ouoi]  ÖDol  3f  a       5  ocpxTov  F       iiepiTctov]  Tieptrcov  (sie)  F 

öüdg  ö'  apxCü)v]  8uo  8'  apxtov  F      6  a|i<poTv  VMa  :  in  apLqpoTv  b      üid^VMa: 

Ig   &  löst  VMa  :  Öel  Pft  y^i-p]  ^*  ^  t^"^  ovxa]   (livovxa  F,   [liv 

om.  -BD        7    auxtjj  -4jBC  :  auxq)  VMDy    &aux(p   ft        8    xag  kK  ouvdugtopou] 

xd  ^^  IvSoiaa^ou  M      ptäXXovxa  xd^  ix  auv8uao|iou  ^eväaeig  om.  /,  y^^^^^^  om.  M 

Tipoojitxxov  F        9  dpxtoü  «aptxxov  F        nepi^govxa]  «spl  8g  ovxa  M       oicsi- 

pavxog  if*        10  i^ioL^  BD        11  fexdoxrjv  3f      Ivta]  §vl  Af      13  p.Cav  8'  ovo- 

(idoa^  ovoVaxi  euO-ußöXtog  «pög  ayopau^vat   (sie)  F        14  xe  prius    om.  Vb 

15   aux^   edd,  :  auri^'v  coci^l.        6a']  co^  Afa        icepiexopivcov  3f        17  \in\- 

Xaß 
vuet    FMa  :  jiyjvuaet    &  TipoXaßwv  VMCPb  :  «poVööiv  J.,    icpordcav  52) 

0,  xijiYjfia  corr.  ex  oxtjiYjjia  4        18  xaXöv]  xaXcüv  M       Ö£x«   xaXoü  VM: 

xaXou  Ö(x*  2^«ft  19    av  uTiaixtov  F        töiav  om.  B         20  otTnjxovCodig  F 

ßoüXyjO-eic  ydp  V        xöo(iov  xoüxovl  VMFa  :  xouxovi  xög^iov  b 


1  Leg.  alleg.  I  44  oxav  ouv  Xifxi  »cJüvexdXeoev  hiVQ  iQplpqi  xd  IpYa"^ 
voTQxiov  oxt  ou  nX-^^og  T^J^epcüv  TcapaXafißdvet,  x^stov  81  dpt^iiov  xov  Sg,  i:cEt$ij 
TcpüXxog  Toog  äaxi  xoTg  laaxoo  jiipEotv,  r^[iia&i  xal  xp{xq)  xat  Sxx(p.  4  sqq.  de 
septenn.  II  281  fegdg  jiiv  ydp  dpxtoitiptxxog  dptO^iog  Sx  xo5  öl^  xpCa  «aye^, 
6Xö>v  dppsva  ji4v  xöv  Tceptxxöv,  ^Xov  bk  xov  apxtov,  ög  (Sv  stotv  at  YsvioeiC  xaxd 
9i)asü)g  O-sajioOg  dxtvrjxoug. 


5 

TzpodEßVjno\j  XGV  voyjxov,  fva  xp^l^^vc^  aacoiiaiq)  xal  S-eostSeoTaTq) 
TcapaSe^Yfiaxt  xov  acojiaxixov  aTcepYaoTjxat,  upsoßüxlpou  vewxepov  aTcec- 
xovtaiJia,  xoaauxa  7rept£^ovxa  afoSiqxa  Y^^>  oaaicep  Sv  ixetvcp  voYjxa. 

5.    Tov  5*  ix  x(i5v  f56ü)v  ouveaxwxa  xöaiJiov  Sv  xoTiq)  xtvl  X^yetv 
7)  ÖTiovoetv  ou  fl-eiitxov  ij  5fe  auviaxTrjxev,  eJaoiieS-a  TcapaxoXouÖTrjoav-    5 
xe$  efxovt  xtvl  xwv  Tiap'  TQ[itv.   ^TietSav  ttoXi^  xxtl^Yjxai  xaxi  tcoXXtJv 
cptXoxifJifav  ßaaiXdü)^  i^  xtvo^  rJYeiJtövo^  auxoxpaxoG^   i^o^^a^  fjtexa- 
7rocou(iivou  xal  a|ia  xö  cppövir]|ia  Xa|i7cpou,  xn^v  euxux^av  ouveTcixoa- 
|ioövxo^,  TcapeX^ülv  6axtv  oxe  xi^  xüJv  aTO  noLibtla^  avifjp  apxtxexxo- 
vtx6$  xal  xK^v  euxatpCav  xoö  xottou  d'eaaa|ievo(  [Scaypa^et  upöxov  Sv  lo 
ia\}X(i  xa  r^i;  (ieXXou<n](  iuoxeXerod'at  nöXeo)^  jiipT]  oxe56v  aTiavxa, 
fepa,  Y^[ivaata,  Tcpuxaveta,   ayopot^,  Xiii^vo^,  vewoofxou^,  oxevümoü^, 
xet^wv  Tcaxaoxeua^,  fSpiiaet^  o^xicov  xal  5T)[ioafü)v  oXXcov  oJxoSofJitj- 
{iaxü)V   efO*'  (ooTiep  iv  xY]p(p  xij  lauxou  +ux'9  "^^^^  Ixaoxwv  Se^a- 
(levo^  xuTiOü^  dYoXfJiaxocpopet  vorjxijv  7i6Xtv,  rj^  ovaxtvrjoag  xa  eüS(i>Xa  1 5 
|ivT^'[iig  xig  oü[icpuxcj)  xal  xou^  yiapaymlpoi^  Ixi  (jloXXov  ivacppaYcaafjievoc, 
ola  5t]|JitoüpYÖ€  dYaö'ö?,  dTcoßX£7«ov  eJ?  x6  77apd5eiY|ia  xn^v  Sx  X£8"ü)v 
xal  ^liXcov  äpxexat  xaxaaxeudt^eiv,  Ixctoxig  x(3v  da(D|idxa)v  ffiedJv  xo^ 
a(0|iaxtxd^  ^0|iocd!lv  oi3o£a^.   xa  7iapa7cXT)ata  5i^  xal  Tiepl  O-eou  So^a- 
oT^ov,  Si;  apa  xn^v  [ieYaXÖTcoXiv  xxt^etv  StavorjS'elc  ivevÖT]0£  Tipdxspov  20 
xou^  xuTiou^  atix^C,  5^  ^v  x6o|iov  vorjxov  ouaxY]oa|i£V0(;  antzkXti  xal 
xöv  afoänQxöv,  TrapaSsfYJAaxt  XP^^^-^^^C  ixe£v(|).    xad-ocTcep  oijv  7]  iv  x(j) 
dpxtxexxovtx(j)  TcpoSiaxuTcwO-stoa  tiöXi^  x^P*^  Sxxo;  oux  efxev,   otXX* 


1  icpog  i^exuicou  V       2  ooDfjiaTixov  F6  :  ocotiaxixdv  touxov  If  a        aicsc- 
xov{a|iaToc  M        3   xooaGxa  ft,  xooauxa  (sie)   V:  aoxd  Jfa        nept^ovxa  ö, 

icspUgov  xa  F :  nspUxo^  xa  3£,   neptixov  xd  ÄßC,   «cpt^x^vxa  Z>        y^  "wt 

ooaicsp  F      Sv  om.jBZ)      ixedvoov  D      4  etöiwv  F     Xi^eiv  om.  BD     5  iq  FKL^ 

IQ  F:  ei  MHIa       ouvioxiQxev  F  ;  uqj^oxTjxev  orfm       6  TcöXig  FPft :  «oXtg 

xt€  Ma       7  T^YCjJiövoc]  dpxovxog  P        8  verba  xrjv  eüxux^av  ouve7icxoo|ioüvxos 

nctibei 
om.  P      9  icouds£acFP6 :  euasßsfa^  Jf,  suaeßsCag  J.,  euicaids^a^  PCZ)      10  euxai- 

p{av  VPö  :  euxpaofav  xai  euxacpfav  MABC^  suxpaaCav  D        icpcüxov]  icoiXiv  a 

11  dicoxtXeladui  noXscog  FPJf  JPa  :  noXecDg  dicoxtXfilad^i  6        12  Upd  om.  F 

alfiivocc  F|  Xctiivac  xdXXa  P        v8o>oo£xouc  &  :  vsco^*  olxoug  FAfa        verba 

vscoooCxouc  —  13  oCxoSotivjiidxcDv  om.  P        13  oixkSv  ISpuaecg  a        xal  dT)^o- 

oto>v  xad  dXXoDv  a      14  &v  xvjpcp  xcvi  PCD      aaxou  M      &xdaxou  a      16  auv- 

o^paYtod^üvoc  F,   ivaqpaYiad(i6voc  ^1        18   xaxaoxeudl^ecv  FAfP :  xaxaaxeud- 

(eiv  euxpaoCav  €ib      sifiicüv  F      19  §^  ofioccov  F      icspi  om.  a      20  og]  (o^F 

21  auxrjc]  auxou  6      dnrciXeiFMa:  dnoxsXeld      xaiom.  6et2d.      22  ixcivq)] 

o2xt{q>  PX)^      23  icpoxuiCQD^toa  Pi>      x^x^P^^  FJf  6 :  xi^v  xcopAv  a      dXX*  om.  M 


Bstov  xGoiio;  aXXov  ov  6x0:  tötiov  tj  töv  ftelov  Xoyov  xov  xaöxa  5ta- 
xoajiT]aavia*   iTcd  zl^  äv  efrj  xciSv  Suvaiieiiyv  auxou  xoTzoq  SxEpo^,  0; 
Y^vcx*  äv  fxavo^  ou  Xiyö)  TWtao^  ajJ.a  |iiav  dbcpaxov  t^vxivoöv  Se^a- 
5  a8"a{  xe  xal  xcop-^aat; 
p.  5M.  6.    Ativa|ii^  5fe  xal  tq  xoafJtoTCOttixtxTj  ihjytJv  S^oua«  I  x6  izpoq 

fltXrJO-etav  iyaO-öv.  e?  yip  xv;  Jd^rjoete  xrjv  aJxwcv  tJ^  gyexa  x65e  10 
Tcav  S8T]|itoupYerxo  StepeuväGO-at,  8oxet  jiot  [itJ  Siaiiapx&rv  otcoicoS 
cpijievo^,  OTcep  xal  zm  Äpxafwv  etj^i  xi<;,  iyaS^v  efvat  xdv  Tcoxipa 

10  xal  7cotY]X7Jv,  ou  x*P^^  "^^  ipfonri^  ocuxou  (fuaeci)^  gi5x  J(p*6vrjacv 
ouafa  |Jit]5lv  5^  «^t^?  ^X®^^  xaXov,  8uva|Ji£vig  6fe  Tcotvxa  y{veoftai. 
TJv  [Jilv  yop  J5  a^xY)^  axaxxo^,  a7Wio<;,  Sf^xxfOij  <av6{Jioto^)>,  Ixepotd- 
x7)xoc,  avapfjioaxf o^ ,  aau|ji(f(ov{a^  (Jteoxirj'  xporri^v  5fe  xal  jjtexa^oXTjv 
ltiy(tzo  xTJv  e2^  xovavxfa  xal  xa  ßiXxtoxa,  xo^tv,  uotöxTjxa,  i(i^)nix^y 

16  6|iot6xrjxa,  xauxöxrjxa,  x6  euap|ioaxov,  xö  oujjtcpwvov,  irav  5aov  xtj$ 
xpefxxovo^  J5£a^.  ouSsvl  6k  TcapaxXifjxq)  —  zlq  ydcp  rjv  Sxepo^;  — 
|i6v(p  8*  laux(p  xPl^^P-^^o?  0  ^60^  Syvü)  Setv  eöepYexetv  dxa|iteüxot; 
xal  TcXouofats  x^P^^  '^^  ^^^^  5(Dpea^  ^efa^  ^lioiv  oöSevdc  oyaS^u 
5uva|i£vir)v  iTrtXaxe^v  i^  laux^^.    oXX'  ou  icpö^  x6  [ilyeS^^  euepyexe: 


1  xoG  om.  C  2  sidä(0v  F  6x*t  -^  xdnov]  xpowov  Z>  verba  xov  xatuta 
Ötaxooin^'oavxa  om.  V  3  xfg]  «oTog  3fa  Sg  yivoix']  npooY^voix*  3f,  «oto; 
yivoix'  ABC,  noTog  yivoix'  D         4  i^vxtvouv  axpaxov  BD         tqvxivouv  tjv  3f 

6  xoojionotyjxcxTQv  ixouoa  ictjyi^v  F  Ixouaa  xuyxavet  Mang,  ex  fide  Codd.  {T) 
et  Christoph,  x6  om.  V  7  xo8e  om.  M  8  SÖTQiicoop-pjoaxo  If  8t- 
afiapxavscv  Ma  oxotcou  VMa:  xou  oxoicou  6  9  ^afisvog,  öicep]  (paiiiv 
(og,  oTcsp  If ,  qpa(i&v  (ooicep  a  10  auxou  codd,  edd,  1 1  auxi^g  V,  aur^^  M, 
fcaüXTJg  oft       navxaYivso^at  FAf a  :  ndvxa  ysvio^ac  JP,  yvtio^oci  iwtvxa  6 

12  auxTjc]  aoxrjg  VMD,  fcaoxiQC  ABCh  Äxaxxog  om.  F  avd|ioioc  add. 
Markland  &xepöx7]xoc  M  14  eucl^ux^^v  If  a  15  ou(i(pu^  F  16  oudevi 
Yolp  xtSv  napaxXvjxoDv  Jf  17  5i  aoxcj)  FAf  lyvo)  8i  Iv'  euepYexsTv  M,  6*pK«) 
Iv*  euepYsxig  a        19  &iciXaxeTv  Fifa  :  iTctXaßsZV  b        aux^g  FHK,  auT^c  IL 

6  de  somn.  I  648  xouxo  th  xö  deixvuptevov  xal  opaxöv,  6  aiodifjxog  ouxooi 
xöo^og,  ouSiv  apa  diXXo  &oxtv  ri  olxog  ^sou,  (iia^  xcov  xou  ovxet)^  ^oG  duvd^ieov, 
xaO"*  ii>f  ayaO^c  tqv.  9  Plat.  Tim.  29  E  X^Ycoiiev  örj,  Öt'  -^vxtva  aCxfav  y^"^ö^^ 
xal  xö  Tiav  xööe  6  guvtoxag  guvioxTjoev  ctYaOog  tqv,  otYadtp  84  ouöelg  TZ^pi  ouöcvog 
oiJö^TCoxe  iYY^'n*'^*^  cpS^vog*  xouxou  ö'  4xxög  ciSv  navxa  oxt  |iäXiaxa  y^**'^ 
ißoüXTfiO^  napaTcXYJoia  fcaux(p.  12  sqq.  de  creat.  princ.  II  367  xd  y«?  V^'^l  ovxa 
&xdXeo6v  fit(  x6  slvai,  xdgiv  &^  dxagCag  xal  i^  dicoCcov  icoioxrixa^  xal  ft^  dvoiioCov 
öjiotöxTjxag  xal  Äg  fcxepoxT^'xwv  xauxöxTjxac  xal  kl  dxoivcowjxoDV  xal  dyapjidaxeov 
xoivcüvlac  xal  dp^iovlag.  19  sqq.  de  Caini  post.  I  254  (Tischendorf  Philonea 
p.  130)  xö  Y*P  Yswtj^iv  oüöiTioxe  ptiv  d|iOLpe7  xdJv  xoö  6«ou  x^P^'ccov,  tttü  TcdvxoC 


Tcöv  eauTOö  x^P^'cwv  —  intplypoL^oi  yop  aüxaf  ye  xal  axeXeunriTot  — , 
Tipd^  8fe  xa^  Tüüv  eüepyexoüjAivwv  SüvajAei^'  ou  yap  (5;  Tcdcpüxev  6 
•S-eo^  eiJ  Trocefv,  oütü)  xal  xö  ytvöjAevov  eö  Tcaoxetv,  Jicel  xo5  |ifev  a£ 
Suvatiei^  üTuepßfltXXouai ,  xö  8'  aad-evioxepov  5v  yj  (5axe  Sl^aaS-at  xö 
liiyed-o^  auxwv  imlmy  av,  tl  jay]  Scefi&xpYJaaxo  axaS-jAiriaaiievos  eJap-  5 
(LÖaxa)^  ^xaax(p  xö  JTcißaXXov.  Ef  54  xt^  JS-eXirjaeie  yu|ivox4poi€  XP''^" 
aoLob-oLi  xol^  2vo{iaacv,  ou5fev  av  Sxepov  tlnoi  xöv  voyjxöv  xogjaov  efvat 
7j  d-eoö  Xöyov  fßri  xoajAOTcotouvxo^*  ou5fe  yap  Vj  voyjxti^  toXi^  Sxepdv 
t{  Joxiv  y]  0  xoö  ipxtxdxxovo^  XoyiajAÖ^  t^5yj  xt^v  voy]xi(^v  tcöXiv  xxf^eiv 
Siavooutilvou.  x6  5fe  SdyjAa  xoOxo  M(oada)^  iax£v5  oux  S|i6v  *  xi^v  youv  i  o 
avd-p(i)icou  ydveatv  avaypacpoDv  iv  xoc^  Siceixa  5tappTQ87)v  o|ioXoyet,  ü>s 
apa  xax*  sfxova  d-eoG  StexuTwoSng.  ef  8fe  xi  (idpo^  tExwv  eJxövo;,  S^^Xov 
ort  xal  x6  5Xov  efSo^,  ou|i7ra5  ouxo^  o  aJa9nf)xÖ5  xdajAo;,  S  jAet^ov 
x^<;  avd-ptomvTis  iaxl  {i(|iY){ia  b'tlccq  efxdvo^*  8*^Xov  8'  5xt  xal  i^  apx^- 
xuTto^  acppayfs,  5v  cpajiev  votjxov  efvat  xogjaov,  atixi^  av  eFirj  [xö  Tcapa-  1 5 
8ecytia,  apx^xuT^o^  f54a  x(3v  JSetov]  6  S-eou  Xöyo^. 

7.    OtqgI  5'  (0^  „Sv  apx^  S7io(Y]aev  6  d-eö;  xöv  oupavöv  xal  xVjv 
ytjv",  äpxi^v  7rapaXa{ißavü)v  |  oiJx  ^?  ofovxaf  xive;  xt^v  xaxa  xpdvov  p.  6M. 


1  &auxou  V:  auxoG  ceteri       otnepiypnnzoi   a       auxaC  coddr,  auxaf  edd. 

ye   om.  FP         3   '^vio^e^os  Jo,Dam.M         4  ov  ^  ]  äoxiv  Jo.Dam.Ma 

5e{{iig]6i^tF      8tep.ep{oaxo  i^*      £uapp.öox(p  B      6  Ixaoxcp  xö  inißaXXov 

coc2(2.:  xö  &xaax(p  iicißaXXov  ecid.       xi^  om.  D       d-sXifjoeie  3f,  &0^oi  Jo,Dam, 

Yt)p,vdxEpov  JE^u^.      7  6vop.aoiv  Tcepl  xoo^iOTcoifag  Jb.  Dam.      oud&v  av]  oud^va  a 

oOS&v   Sxepov   supCaxei   xou   xöv  voifjxöv  xöa^iov  elvai  Jo.  Dam.  xöcfiov 

elvat  VMa  :  elvat   xÖGfiov   6,    elvat    om.  Eus.         9    ö    om.  MBD  xijv 

voTjxigv  noXtv  Eus,  Jo. Dam.Vb  :  tj^v  atoOiQX)jv  iwXtv  xtq  votjrg  Ma        xxC^etv 

$uva}iivou  BD      10  xö  di  ^öytia  xoöxo  Mcüodco^  §oxCv  (lo^'  V) Eu8.Jo.Dam. 

VMFa:  Mcoo^wg  yap  loxt  xö  Wyjia  xoöxo  6       11  avO-pcöTieov  a     avco  Ypa<?>o)v  a 

diappTJdigv  6  jioXoY  et  .El«.  FMi^a:  ojioXoyeC  StappTfjÖTjv  6       12dpaF     8ie- 

xonf&^  xö  nav  Ma      öiqXov  oxt  VM:  StjXovoxi  Eus.nb.^  verba  8i5^®^  ^"^^ — 1^  stxo- 

vog  om.  D        13   oü^nag  ouxog  6   ato^Tfjxög  ^w.F:  ö  aü^inag  ato^xög 

ouxool  oetm,   atoOi^xög  om.  B        8  jieTCo"^  &  •  Sg  jisTCov  MAB,  og  p-eCStov  C, 

■^  lieCCcov  F,  et  |iedCö>v  ^m«.         14   xYjg  av^ptoirCvtjg  äoxi  jKmä.F  :  ioxt  r^g 

avO'peoTcivTic  cc/eri      öigXov  bi  oxt  6  :  öi^Xov  oxt  F,  öifjXovöxt  Eus.MFa      15  aqppaYdg 

auxoO  Afa      votjxöv  slvat  xöojiov  Eus.VM :  xöa[iov  elvat  voyjxöv  i^a,  elvat 

xöo^iov  voTfjxov  b      verba  xö  napaSety^ia  —  16  töetSv  uncis  inclusi      7capadetYp.a, 

apx^TOWog   tö^a   Eus.V :  apx^xüÄOv   icapadetY^ia,    tö^a   ceteri         16   etö^cov  F 

^«5  ii,  ^  (i.  e.  O-eög)  F      17  cpyjoiv  tüg  if      iv  om.  D      18  apxi^v  Afa6:  xigv 


dv  öti^^apxo,  ^äpetv  tk  x>Jv  ÄoXXigv  xad  acp^vov  aüxtov  f ujirjv  aöuvaxet*  8tö  ßoü- 
Xo')i6voc  ovTjotv  TJ^tag  Sxetv  m  intdddcoot  Tipög  Tjijv  xd)v  Xa^ßavövxcov  toxov  xa 
8iSo}ieva  axa^{Jiaxat. 


8 

Xpövos  yap  oux  tjv  npd  xöa(AOu,  ötXX'  7]  ouv  auicp  yiyo^/t'^  1^  |1£t' 
auTÖv  JTiel  yap  5taanr]|ia  rrj;  xoö  x6a|iou  xiVTQaeo)^  Jonv  6  XP^^» 
Tcpoxlpa  Tou  xtvoi)|i£voü  x(vTr]at^  oüx  äv  y^voiio,  oXX*  avoyxatov  ouxtjv 
•^  uaxepov  1^  afia  ouvtaTaad-af  avayxarov  apa  xal  xöv  xp^vov -^  Jcnj- 
5  Xtxa  x6a(A0ü  Yeyovivai  'J\  veoSxepov  ixefvou*  Tipeaßuxepov  5'  oTco^arf- 
vead-at  xoX|iav  acptXdao^ov.  e?  5*  ap^V)  JaV)  7capaXa|ißacvexai  xovuv  1^ 
xaxd  XP^^^^j  ^^^^  ^^  ^'''^  liYjvueaS-at  xt^v  xax*  aptO^dv,  cö^  xö  „Iv 
apxiQ  J7i:o(7)a£v"  faov  efvai  x(3  irptoxov  SirofT]ae  x6v  oupovov.  xal  yip 
eöXoyov  x(p  ovxi  Tcptöxov  ai3xiv  ef^  ydveotv  IXS-elv,  aptoxov  x*  ovxa  xtSv 

10  Yeyovöxwv  xax  xoG  xaS-apooxaxoü  x^;  oucrfa^  irayivxa,  5tdxt  d«(5v 
i|iq5avü)v  xe  xal  aEa9nf)X(5v  SfieXXev  ofxog  Sa&a^ai  fepüixaxo^,  xal  yip 
e?  TravS*'  afia  6  Tcotwv  STCofet,  xa^tv  ou5fev  -^xxov  dy(t  xa  xocXco^  yivd- 
jAeva*  xaXdv  yap  ou5fev  iv  dxa^fa.  xd^t^  5'  dxoXouS^a  xal  e£p|i6c 
Jaxt  TrpoTjYOujAivcDv  xtvwv  xal  ^7i:o{i£va)v,    d  xal  jn^  xol^   dTcoxeXla- 

15  (laatv,  dXXd  xot  xati;  xtov  xexxatvo(Alvü)v  Sirtvofai^'  oöxo)  ydp  SjieXXov 
if5xptß(i)ad'a£  xe  xal  aTiXavet^  efvai  xal  douYX^'^®^-  ^pöJxov  ouv  6 
Tcotcov  JTTofei  oiJpavdv  daü)(Aaxov  xal  y^jv  ddpaxov  xal  d£po^  S£av 
xal  xevoG*  wv  xö  ja^v  J7i:e<pir]|itae  axdxo^,  JTcetSif)  (liXa^  6  dtjp  x^ 
cpuaet,  xTfjv  5'  äßuaaov,  TroXußud'Ov  yap  xö  ye  xevöv  xal  dxavi^"  eJ^*' 

20  uSaxo^    daü)|iaxov    oiiafav    xal    TweujAaxos    xal    JtiI   Tiaatv    IßSöjiou 

<p(oxÖ€,   8  TidXiv   da(i5|iaxov   tJv   xal   votjxöv   tqX£ou   TcapaSetyiia  xal 

Tcdvxtov  5oa  ^wacpöpa  aaxpa  xaxd  xöv  oöpavöv  S|ieXXe  ouvfoxaaS'at. 

8.    npovo|itas  5fe  xö  xe  TcveO{ia  xal  xö  9(0^  Vj^fou*  xö  fiiv  yip 

apxijv  jKmä.F  1  Ttpög  xda|Jiov  C  jie^'  aüxdv  (sie)  V  St  knsi  Eus.V: 
inetÖTQ  Mab  ÖtaoTyjjia  Ti^g]  öiaoTYjjiaxog  Jf  x ö  0 ji  0  u  £t«.  F3fFa  :  xpdvoo  ft» 
oupavo'j  crfff.  3  irpoxipou  F,  «pöxepov  8ä  jKm«.  4  dpa  F  xai  om.  &  il  loij- 
Xtxa  Eus.ABCby  tq  toyjXtxa  F :  :^  om.  MD  5  tou  xöojioo  i^W  y*Yov^*0 
Yev^od-ai  a  86  ÖtaTioqpaCveo^at  M  GdqpiXöoo^ov  Eus.VMFa  :  z^  ovit 
add.  6  Tavi3v  om.  D  i^]  tqv  F  8  t$]  xd  Fi^  9  aütov  ctg  yive- 
otv  FMFa  :  etg  yiveotv  auxöv  6       10  xdx  xoo  a&  :  xal  xo5  VM       xtqv  ouoCov  a 

11  §[icpava)v  VMC:  äjiqpavöJv  il,  a^avdSv  BZ)6  8otod«t]  Soxat  D  12  iidv^' 
ajia]  Tiav  ^üiia  Af  13  Sv  om.  F  15  xot  F6  :  yt  Ifa  ifj.6XXev  B 
löwpdSxovouv  Ek8.  VMa :  Tcptioxov  oi5v  «apd  xoG  voifjxou  xdqiou  h  6  om.  3f 
18x0  ji  fe V  ^t«.  F3f a :  xov  jifev  6  iTceqpYJjitoe  JB?i«.  Fifa :  iqpifjiitoc  6  6  om.  M 
19  xtjv  jKtiÄ.F:  xö  Meib  ye  om.  ifa  20  xai  ante  kid  om.  Jf 
22    Tidvxa  Eu8.  V  cpcoaqpdpa   xaxa   xöv   oüpavöv   S^jieXXev  doxpa   ouv(axa- 

od^at  BD      23  xö  xs  «veojia  Eus.VMa  :  xs  om.  6      iggtoüxo-  xö  jiiv  Eus.V, 

TJglOÖXO  [liv  AfÄ 

2  [de  incorr.  mundi]  II  492  xdxa  xtg  eupeotXoYCov  SxwVxö«  ipel  xöv  XP«^^ 
awoÖeööod'at  didaxT2p.a  xi^g  xoö  xöap.ou  xivYJascog. 


9 

bivouaoe  d«ou,  Sioxi  ^(dTtxüixaxov  x6  Tcveuua,  ^(>>%  Sk  d'eö;  aftco;, 
TÖ  5fe  9(3^,  5xt  u7repßaXXovT(og  xoXov    Toaouxq)  yap  xö  vo7)töv  tou 
6paT0ü  XaiiTcpdxepov  xe  xal  aiiyoetSSaTepov  oa(p7rep  Y|Xto^,  ol\iaij  axö- 
Tou^  xal  T]|i£pa  vuxxö^  xal  tüJv  afadnrjxtxwv  xptnqpfwv  o  voü;  6  rrj^ 
SXyjs  ^'ux'^«;  T^Ye|i(üv  xal  i^a-ocXfiol  a(i5|iaT05.  xö  5'  aopaxov  xal  voyjxöv    s 
cpü)^  Jxetvo  S-efou  Xöyou  yiyovev   efxcäv   xoö  |  5tep|i7jveuaavxo$   xk^v  p.  7  M. 
Y^vsoiv  auxoü"    xal  Soxtv  uTiepoupavio^  acmjp,    TnrjYYJ   xdSv  aJaSngxtov 
aoxiptov,  T^v  oux    a7c6    oxotcoü    xocXIoeiev   av   xt<;   TcavaÜYetov,  icp* 
t5$  T]Xio€  xal  aeXYJvY]  xal  of  oXXoi  Tzkdvriziq  xe  xal  ajiXavelig  apii- 
xovxat,  xaS-'  5aov  Ixaoxö)  5üva|it€,  xa  npinovza  ^^YTHl)  '^^  aiiiyou^  i  o 
xal  xad-apa^  auy^;  Jxefvy)^  a|iaupou|ilvT]^,  oxav  ap^Trjxat  xpiTcead-at 
xaxd  xT^v  ix  voTjxoü  irpö^  afaSngxdv  (lexaßoXYjv  e£Xtxptvfe$  yap  ouSkv 
xc5v  iv  afaönrjaet. 

9.  Ei5  {ilvxoi  xal  xö  ^ocvat  oxt  „axoxo^  tJv  STiavü)  xfj?  aßuaaou". 
xpÖTiov  yap  XIV*  o  arjp  uTcfep  xö  xevöv  Joxtv,  STcetSif)  Tcaaav  xt)v  o^av^  1 5 
xal  JpTJjnrjv  xal  xevTjv  x^pav  JTCtßo^  JxTreTiXYJptoxev,  Sot)  Tcpi^  TQJAa^ 
aTüö  xwv  xaxa  aeXT]vir]v  xaÖTQxet.  Mexa  5fe  xt^v  xo5  votqxoö  ^(oxög 
avaXa|i4^iv,  S  Tcpi  i^Xtoü  yiyovev,  uTcexüJpet  xö  avxfTcaXov  oxdxo^,  5ia- 
xetxf^ovxo^  in  dXXrjXtov  auxa  xal  Stioxavxo^  d'eou  xou  xa^  ävavxiö- 
xTjxa^  eu  efSöxo^  xal  xi^v  ix  cpuaew^  auxdJv  Stafiaxiriv.  fv'  oöv  (ay)  afel  20 

1  övo^aoai  M      Ötoxt  F      2  üiwpßotXXovTog  2>,  unepßotXXov  JKt«.  F      xoo- 

oüxov  F^,  TooouTo  If*,  TOooöiTo  6  Y*P  om.  F  3  ooaTiep  Z)  4  xdJv  ato^- 
Tix(5v  xpiTy]p(Q)v  6  :  xcSv  a^a^xdüv  xpiTyjpCcov  a,  xtov  xptTyjpCwv  Jf,  xd  xptxYJ- 
pta  £W.F  5  xai  post  T^Ye^cov  om.  .E?i«.F  oqpd^jidJv  jKu».F  xö  ö' 
aöpaxov  xai  voyjxöv  «ptüg  ixsTvo  (5  add.  F)  ^efou  Xöyoi>  fifo^it^i 
eCxcov  ^u».Jb.X)am.F:  xöv  Sä  aopaxov  xai  votjxdv  ^Tov  Xöyov  xai  ^soö  Xd^ov 
(xai  d«oii  Xöyov  om.  BDE)  sixöva  X^yet  O-eou*  xai  xaüxrjg  sixdva  (xaoxYjg  xiQg 
elxövog  a)  xö  votjxöv  9(05  ixetvo  0  (6  om.  Ma)  ^ioü  Xöyou  (Xoyoo  om.  BD) 
Y^YOvsv  eixeiv  3fa&  7  TiifjYT^]  TtXigv  Jb.  X)am.  8  ^v]  ov  Jb.  2)am.  9  i^Xiog 
xai  osXifjvTf)  .Bm«.  Jo.X)am.F:  6  ijXtoc  xai  oeXigv»]  6,  6  i^'^tog  xai  ri  osXifjvY]  IfFa 
TiXav^xat  En8,  xe  om.  if  apiixovxai  Eu8,  codex  J,  dpöxovxat  ^u».  codex Z), 
apüxxovxat  F:  dpuovxai  Mabf  apxovxat  Jo.Dam.      10  xai  xa^oov  Ja.  Dam. 

ixdoxou  Jf  cpäYY«t  ^  xi^c]  ^*^*^ö.2>am.  djitY^öc]  aoYOus  X>  11  aüY'JC 
ftxeiviQg  ^tw.FM :  äxeivtjg  auYTQC  «^  öxav]  ou  av  En8,y  oü  av  (sie)  F  apxiQ- 
xai  M     14  xö  oxöxoc  MFAC  cf.  LXX      18  avaXa|icptv  b :  dvaXtjcptv  VMFa     öta- 

(X 

xtx'^lZovxo^  V    19  8ttox(5vxo€  If    ^  e  0  u  VMFa :  xoG  ^oö  6     20  a  i  e  i  F:  dei  ceteri 

15  sqq.  de  somn.  I  641  diw  Ydp  xt^€  osXigvtaxi^C  ocpaipag,  YJv  äoxdxYjv  ji4v 
xcDv  xax*  oupavöv  xuxXcov,  npcDXTjv  th  xcov  icpö;  iQjidc  dvaYpd^ouoiv  ot  9povxioxai 
xov  lisxsa^pcüv,  axpi  Y^C  ^^o^xtj^  ö  di}p  ndvxrj  xa^ig  i^^axev.  de  vii.  Mos. 
II  153  9uaei  fdp  6  OLt^p  }UXac  xai  xpönov  xivd  tcoStJpy]^  dveo^v  dnö  xcov  xaxd 
o«Xtjvt|v  xai  (iixP^  "^C  "rtc  xaO-ei^  iwpdxcov  «dvxi)  xexup.ivoc.  de  monarch.  II  225. 


10 

au|i9epo|J^eva  aiaata^wat  xal  n6Xz\io^  avx*  e^pTQVT)^  äicixparg  nfjv  dxoa- 
jitav  Jv  xoajAü)  xid-ef^,  ou  jaovov  Jx^P^^^  ?^€  >wtl  oxoxog,  dXXi  xal 
opou^  Jv  [liaots  Sd-exo  5taaTT)|iaatv,  ol;  avetp^e  xciSv  £xf  (ov  ixoxepov* 
S|ieXXe  yap  yetTviüivTa  oiiyx^^^^  anepYa^eoS-at  xq)  Trepl  Buvaaretx; 
6  ayriSvi  xaxa  ttoXXVJv  xal  aTcauoxov  ^tXovetxfav  £7ca7roSuc(ieva,  ti  |it] 
|ilaot  Tiaydvxe?  opot  Sti^eü^av  xal  5t£Xuaav  xt^v  dvxeirfd-eatv.  ouxot 
5'  efalv  laicdpa  xe  xal  Tipcota,  cJv  tq  jAfev  npozuayyekCZßxoLi  jiiXlovxa 
T^Xtov  avfoxetv  T(5p£|ia  xö  axoxog  avefpyoüaa*  i^  5*  kanipa  xaxaSüvn 
iTityfvexai  T^Xfq)  xt^v  ad-poav  xoü  oxoxoü^  cpopav  irp^co^   ixSexojAivTj. 

10  xal  xauxa  (livxot,  Tipwfav  X^yw  xal  ^aicipav,  iv  xig  xd^ei  X(i5v  daw- 
{idxtüv  xal  voYjxwv  d-exdov  oXw^  yap  oii5lv  afa8Tr)xäv  Jv  xouxoi^,  dXXi 
Tcavxa  ?5£at  xal  (lixpa  xal  xutcoi  xal  a^paylSe^,  e£$  y£veatv  SäXm 
aa(i)|iaxa  a(0{idx(i)v.  'EttsI  5fe  (p(aq  |ifev  ^£vexo,  axoxo^  5*  uice^idn) 
xal  dvexwp')Q<Jev,  opot  5'  Jv  xot«;  {lexa^O  5taaxir](Aaatv  äTcdyirjaav  Icndpa 

1 5  xe  xal  Tcpwfa,  xaxA  xdvayxatov  xoü  yjpoyou  jAlxpov  aTcexeXerxo  euW$, 
8  xal  i^iiipav  o  Tcotwv  JxdXeaev  xal  i^|i£pav  ouxl  T^pcoxiQv,  dXXd  [uov, 
1^  X£Xexxat  8id  xt)v  xoü  voyjxou  xda{iou  |i6vü)atv  (lovaSiXY^v  Sx®^'^ 
cpiiatv. 

10.  *0  jAfev  oijv  da(i)|iaxo^  x6a(io;  rfif]  Tripa^  e^x^v  f5pu9^l$  Jv 
p.  8  M.  x(j)  d-efü)  Xoyq) ,  6  5'  aJadnrjxo^   |  np6^   TcapdSetyjAa   xoiixou    fexeXeio- 

21  yovetxo.  xal  Tcpwxov  atixoG  x(3v  |iep(3v,  S  57j  xal  Tiocvxtov  äptaxov, 
äTTofei  xov  oupavöv  6  SYjfitoupyo^,  Sv  Jxu(iü);  axep£(i)[ia  Trpoarjyopeuaev 
axe  a(i)(Aaxtxöv  ovxa*  xö  yap  acofia  cpiJaet  oxepeöv,  oxtTiep  xal  xpixi 
otaaxaxöv*   axepeoö  8fe  xal  atüfiaxo;  5wota  xf?  Ixdpa  7cXy)v  x6  Trayrr) 

26  SteoxTQxd^;  efxoxü);  ouv  dvxtxtS-el^  x(p  voYjxcj)  xal  aa(i)|idx(p  xdv  afa^- 
xov  xal  awfiaxoetS'q  xoOxov  ax6pl(i)|ia  JxdXeaev.   efx*  eüd-ltog  oupavov 

1  ou^i^epö^evai  V      STiixpaT-g  VM a :  SmxpaTTJ<jQ  ^ÄKX,  SirtxpaxTJaet  J 

3  av  elpge  F      fexaTspog  2)       5  S7ia7coXüöp.eva  6,  &:iaTCoXXüp,£va  JF'       6  lU- 

Seugav  xai  om.  6        7  TiposüaYYeXCCigxat  Af*         ji^XXovxa  om.  M        8  ayvs- 

XÖv  (sie)  J        9  iTctYivtjxat  xq)  i^Xitp  Jf        aO-poav  xoO  om.  D        npdto^  Vb: 

Tipa^cog  Ma      10  X^yot  V      12  etö^a  F      13  aooiiiaxa  owjiotxcov]  diao>p.dxQ)v  3f, 

aoaijiaxa  ao(0|iax(ov  2)      &7cel  £u«.F:  InecSig  Jfa 6       14  avexcopYjosv  ^«ä.F: 

uTiexcopYjoev  Jf  a&      15  xe  om.  F      16  6  «ottSv]  6  om.  FM,  xoiXci)^  noicov  .Bw. 

17  ^  XiXexxat  jKiw. Fi^*:  ^  (ri  B)    oöxcos  XiXsxxai  Jtf a,   -^  Xiysxat  f^^fr 

cf.  p.  12,28  M.  19   töpuvO-sis    VFD,    sed   in  F  littera  v  rursus    deleta 

20  äxeXeioYovelxo  codd. :  IxeXetoupyeTxo  Mang.  (Christoph.)       21  8tq  om.^itt.F 

xai]  xaxd  M      22  7cpooY)YÖp6uoev  EtM. F:  TipooYjYÖpsaxsv  McUp      25  verba 

xal  daa)(idxq)  —  26  atöptaxoetöi^]  xal  alo^xqJ  xöv  ocofiaxosidiQ  Äf      26  oxspifofia] 

oxepsov  Eus.V        elx*  eud-dcog  oupavov  Tipoastnsv  auxov  F:  elx'  eud'io»; 

oupavov  auxov  M^  slx*  auxöv  euO-dco^  oupavov  ah 


15 

e?vat  X£yü)V  xal  «YjyYJv    8  yap  JvxeXexeta  Sexa^,  touto  texpa^,    w^ 
Sotxe,  5uva|ieL*    ef  youv  of  ind  (lovaSo^  ä^pt  xexpaSo^  l^*^?  ouvre- 
•d^fev  aptd-fiof,  5exa5a  yeTVifjaouatv,  TfjTt^  5pos  rijs  aTretpfa^  tüJv  iptd*- 
liü)v  äoxt,  Tcepl  Sv  (5^  xa|i7m^p'  efXoövxat  xal  avaxajiTrxouai.   Ilept^x^^ 
5^  1^  xexpo^  xal  xoO^  X^you^  x(i5v  xaxa  jAOuaixi^v  au|i9ü)vi(5v,  rJj^  xe    5 
Sta   x&TcapoDv   xal   8cd   Ti^vxe    xal  5id  Tiaacov  xal  Tcpoaixc  51^  Scd 
TcaatSv,  S5  ^v  auoxyjiia  xo  xeXeioxaxov  aTcoyewaxat  •  xfj^  |ifev  ydp  8td 
xexxaptov  6  Xöyo^  äTifxptxo^,  x^^  8fe  5ta  Tiivxe  T^jitöXto^,  BtTcXotatog  5fe 
T^S  5ta  TcaacJüv,  xexpaTiXdato;  8fe  x^^  Slg  8td  TcaadSv,   oS^  aTcavxa^  tj 
xexpo^  5x^t  ireptXaßouaa,  xov  (ifev  äTcfxptxov  Sv  xw  xSaaapa  Tcpd^  xpta,    i  o 
t6v  5*  i^jAtöXtov  Jv  x(j)  I  xp(a  npoq  5üo,  xov  5fe  8c7iXdatov  Jv  xtp  Siio  p.  11  M. 
Tcpo^  Sv  -^  xdaaapa  Tcpi^  5üo,  xov  5fe  xexpaTcXdatov  Jv  x(p  xiaaapa 
Tcpö^  Sv. 

16.    "Eoxt  5fe  xal  8uva|ii^  oXXt)  xexpaSo^  Xe^ö^vat  xe  xal  vot)- 
■ö^vat  d-auiiaatürcaxT].  TiptoxY]  yap  aöxT]  xn^v  xoü  oxepeou  cpiiatv  SSet^e,  i  ^ 
T(5v   Tipä    auxfj^    aptS-iitov   xot^    dacofiaxoc^  avaxei|i£vü)V    xaxa   jAfev 
yap   xö  Sv  xaxxexat  xö  Xeydjievov  Iv  yeü)|iexp(a   oT]jAerov,   xaxd  5fe 


1  8  Y«P]  0^0  *P'  ^      SvöeXexeief  M       2  yoüv  Fifa:  ouv  b       ol  om.  FF 

verba  axpt  XExpaöog  om.  Af  a       fegijc]  6g  iQg  FJ'      3  apiO-jiqJ  D      ösxaöa] 

fiexa  F      T^s]  Tt€  -F      4  Äspl  cöv  Fi>      ävxaiinTi^pa  J5      5  xs  om.  J       6  xeo- 

odpcDv  M      xal  ante  8ta  iraotov  om.  J      7  xö  om.  a       y*P  om.  F       8  xsood- 

poöv  Jf        9  verba  xsxpaTtXaotog  86  xigg  ölg  ötdc  naacov   om.  J5D6        oög  av 

e  V 
«dvxag  Ma      10  ßx^t  -M^D       «epiXaßoüoa  YMFBCD :  «apiXaßoüoa  -4,  Tcapa- 

Xaßouaa  h      xö  jifev  ABC,  xöv  jifev  oöv  Jf  (yoüv  Mang.)      11  xö  Ö'  T^pttöXtov  Afa 

xo   5ä   öwtXdoiov   ^BC  12   i^  ^^P^C  8v  t^    F  xö    öi   xsxpaTrXdotov   a 

14  Öex^^vat  F        16  Tipög  auxi^g  O        17oif]jiETovF:  elvat  o7j[ieTov  ce^eri 


1  de  plant.  I  347  xaXsTxai  hk  xsxpdg  xal  nd^,  öxi  xd  7.X9^  ^exddog  xal 
auxiQv  SexdSa  icept^x^i  Suvd}i8i.  3  de  decal.  II  184  ox^^^v  ydp  V]  dnetpla 
xov  dpid-^cov  xaux^  (dsxdfii)  {lexpelxai..  4  sqq.  de  vit.  Mos.  II  152  ^neiSig 
icdvxa  &v  X1Q  xexpdSi*  ....  xal  al  xaxd  (iouoixtjv  dpiaxai  auii^covlai,  iq  xe  8td 
xeaadpcov  iv  &7cixplx(p  Xö^cp  xal  ig  Scd  nivxe  &v  iQticoXlcp  xal  19  Sid  naacov  iv 
8i7cXaa((p  xal  iq  ölg  Cid  «aotov  4v  xexpanXaalq).  16  sqq.  de  decal.  II  184  xö 
jiiv  ydp  hiidl  ay]p.6loic  icepaxoü}i6VOv  loxc  Ypa|ip.Ti,  xö  8*  äicl  Öoo  ötaoxaxöv  imqpd- 
veta,  ^ueloT]^  inl  icXdxog  Ypap.{jii^C,  xö  S'  inl  xpla  axepcov,  (jnfjxoug  xal  nXdxou^ 
pd^C  TcpoaXaßövxcDVy  I9  (ov  1!axaxai  9001^*  nXeloug  Y^P  xpuov  diaaxdaecg  oux 
ftY^vvT]a8v.  dpx^xuTCOi  d4  xotixoDv  dpi6'{iol  xou  (liv  dSiaoxdxou  oiQpieCou  xö  fiv, 
xiQc  84  YP^P'M'^C  '^  ^^^i  ^^^  iTCi^avelag  p.4v  xd  xpla,  axspeoG  hk  xd  xäoaapa' 
i5v  17  oov^ai^,  Ivo^  xal  duoTv  xal  xpiSv  xal  xsaadpoov,  dicoxeXet  Sexd&a.  de 
congress.  I  540  . .  .  otj^sTov  ^tt  &axiv  o5  {lipog  oudiv,  yP^I^J^^  ^^  P^^)^^^  dnXa- 
xi^,  iTCiqpdveta  di  S  iii^xog  xal  itXdxog  piövov  Ixei,  oxspsöv  86  6  xdg  xpetg  Sx*^ 
8taoxda8i(,  I^^OC  icXdxog  ßd^g. 


12 

5*  oinoY.pid'ly  ö5ü)p  S-aXaaaav. 

12.  Elia  5iaxoa|ierv  ap^etat  rr)v  y^Qv*  xeXeüec  y«P  auxVJvx^oi- 
cpopetv  xal  oraxuiQ^operv  Tiavxofa^  ßoiocva^  avteiaav  xal  TieSta  euxopr« 
6  xal  Tiavd"*  oaa  x^^€  1^^^  xTTJveatv,  avd-pwTtot^  5*  g|i&XXev  laea&a: 
xpocft]"  Tzpooizi  (livTOi  xal  xa^  SivSpcov  ?5£a^  dcTraaa^  av^^uev,  ou5b 
ouxe  x(3v  x^i;  aypfa^  oSxe  X(i5v  xrjc  if]{iipou  X£yo|A4vY)$  uXtj^  nopet;. 
p.  9  M.  JßeßpfS-et  5fe  Tcavxa  xapTiott;  |  eudni^  a|ia  x^  TcpüJxig  yev^aet  xäx'  Jvov- 
x(ov  xpOTCov  1^  xöv  vuvl  xad-eaxwxa  •  vuvl  jifev  yap  Sv  [i^pet  yxvexat  li 

10  ytvojAeva  xpovot^  Stacpipouatv,  oXX'  oux  ad-pda  xaipcp  &vt"  xi^  yip  oux 
ofSev  oxt  Tcpwxov  ja£v  Jaxt  aTiopa  xal  ^üxefa,  Seüxepov  bk  xöv  cjrat- 
p4vxü)v  xal  (puxeuS-^vxwv  au^at^,  i^  [ikv  e?s  xö  xaxco  ^ß^ot^  auoiet- 
vouaa  ofovel  S-ejAeXfou^,  i^  5'  e?^  x6  avü)  Tcpö^  ö^^og  a^pojiivcov  xal 
oxeXexoüjAdvoDv;  Sjcetxa  ßXaaxol  xal  TcexocXwv  Ixcpuaei^,   efx'  Jiil  Tcäai 

15  xapTcoS  cpopa*  xal  TcaXiv  xapTio^  ou  x£Xeto;,  aXX*  Sx^"^  Tcavtoio^ 
(lexaßoXai;  xaxa  xe  xt^v  iv  {leylS-et  TioaoxYjxa  xal  xdg  Jv  TroXufiöp^oi; 
?5lat5  TcotoxTjxa^'  dcTioxfxxexat  (ifev  yap  6  xap7i6$  ^oixü>i;  aiiepeat 
f^Tff^aoi^  OTTO  ßpaxuxTjxo^  ji6Xt$  öpaxot*;,  aTiep  oux  diro  cfxotcou  ^oitj 
xt^  av  efvai  Tcpwxa  afaSnrjxa  *  jAexa  5fe  xaux'  Sx  xoG  xax'  oXtyov  5x  x£ 

2  0  x^$  S7cox£xeuojA4vTr]5  xpo<p%,  i^  ap8et  xö  54v5pov,  xdx  x^^  suxpaois^ 
xü)v  7uv£i)jAaxü)v,  ä  ^'üxpali;  afia  xal  (locXaxcoxdpac^  aupai^  I^coTOipet- 
xat  xal  xidiQverxat,  ouvaü^exat  np6q  Syxov  iTrtStSoü^  xeXetoxaxov*  oOv 


1  ^TfO-STO  V:  hzib-si  ceteri  4  xal  oraxuig^opsTv  om.  M  aia- 
XüigqpopeTv  FFilC:  oraxtio^opsTv  6,  oraxw^opetv  JBD        dvelbav  M,  dve^  V 

5  X^^^C  1^  6  "cas  TüJv  S^vSpcüv  AfF  lödag  dcTiaoag  VMFAC  i  a::aa8ts 
tfi^ag  6,    ana'oag  om.  .Bi)        7   xcov   xi^g   otyp^as  VABCE  :  x(5v    om.  AfD6 

uXigc  XeYO{i^vif]^  a  napeloa  Af  8  ^ßeßpf^et  MFa,  &ß6ßpe(d«t  F:  §nsßpt- 
0«t   6  xaxd  ivavxtov  F  :  xal  xöv  Svavxlov  Af,   xaxa   xov  SvavxCov  afr 

9  vüvd  xaO«ox(üxa  FAf :  vüv  xa^oxcioxa   ab        jiipT]   F        y^T^*'^*^  VMäB 

10  YtYv6|i6va  YMABC  xaipcp  fevQ  xaip(p*  elev  Af  11  olöev]  clösv  Af  vSt* 
<puxsü^€vx(Dv  xal  07tap^vxa)v  Af  12  anoxivouoa  F  13  xat]  r^  a  15  Sxcov  75: 
fiXo>v  4v  laux(p  A£a  17  y*P  o^^«  -^  d[iapdot  J  18  ^y^'xviV.Qv^  C  6p%- 
xoTc  F  (Mang.):  opaxog  ceteri  qpalif]  xtg  av  F:  av  om.  ce<m  20  k^o- 
XeuojiävTgg  F         -^   6  :  üv  (sie)  F,  tjv  MF^a         21    a  ante  4^uxp«^  o^i-  -^ 

l^conupeTxai]  ^oDonupsTxai  Af,  nvel,  xaxd  {itxpov  l^oDicupelxai  Mang.  (Christoph.) 
22  oüvaugsxat  V:  xal  ouvaügexat  oe^eri        äTiiCoug  6 


19  sqq.  Fragm.  II  642  58aoi  p,fev  ydp  tiqv  y^v  xaduCpei,  xöv  8'  uro 
aeXifjv7]v  dTcavxa  x(it>pov  icvsupaoiv*  d^Kpoxipoig  d&  |^(pa  xal  ^uxd  xpi(f6i  xal  ou^et 
xal  xtXeiot 


13 

Sk  T(p  |ieyl9^t  xal  xot^  noiovrixo^  aXXaxTei,  xaS-aTcep  urco  fpatfud]^ 
£mary||iY]^  XP^l^^^^  Siaf  opoc^  7coixiXX(5|i£vo^. 

13.  *Ev  8fe  rg  TiptoxTg  yevlaet  tüJv  SXodv,  xaS-aTccp  6(pY)v,  6  ^eo^ 
ÄTcaaocv  m^v  xöv  cpurdSv  üXyjv  ix  y^^  aveSfSoü  xeXefav  xapTcoii^  ^X^^ 
aov  Oüx  axeXeti  aXX'  axjAat^ovro^ ,  eZ^  lxot|iOTaTir]v  xal  aviwcipd^xov    5 
XP'H^tv  xal  aTcöXauaiv  Cv^^  '^^^  aOxfxa  yevTr]ao|i£v(ov.  o  |ifev  BV)  Trpoa- 
xaxxet  Tjj  yig  xauxa  YevvTJaar    i^  5'  (oorcep  ix  iroXXoG  xuocpopoöaa 
xal  (liSfvouaa  xfxxet  Tiaaa^  |ikv  xa;  oTiapxöJv,  Tiaaa^  Sfe  xo^  SivSpwv, 
8x1  8fe  xapTccSv  ä|iu8Tr)Xü>v  Ibiaq.  ÄXX*  oü  |i6vov  i^aav  o£  xapTiol  xpocpal 
^({)ot^,  oXXd  xal  Tcapaoxeual  Tipög  xt^v  xtov  6|jio(ü)v  oel  yiveatv,  xo^  lo 
OTcepiiaxixo^  oüofa^  Tceptlx^v^s^j   ^v  al;  äSyjXoi  xal  acpaveü;  o£  Xe^yot 
x(3v  8Xö)v  e?a(,  STJXot  xal  ^avepol  Ytvö|ievot  xaipüSv  TteptöSot^*    Jßou- 
X-ij^Tf)  yap  6  S-eö^  SoXtxevietv  xn^v  ^uaiv  aTraS-ocvaxf^wv  xa  yivY]  xal 
(lexaStSoii^  auxoti   ilSidxYjxos*   ou  x*P^^  ^^^  ^PX*"^^  '^P^^  xlXo^  'fJYe 
xal  STrIoTteuSe  xal  x£Xo^  lit^  ^PX^^  avaxa[i7rx6iv  iTcofet*    Ix  xe  yap  15 
qpuxüJv  6  xapTO^,  (0^  av  £^  ^PX*^?  xiXo?,  xal  1%  xapTcoG  xö  cmlpiAa 
iceptlX^^os  ^  iaüxcp  irotXiv  xö  ^üxov,  (o^  äv  Sx  xIXou^  ^PX^« 

14.  Tig  ZI  xexapxTj]  i^{i£pa  jiexa  xn^v  y^v  xiv  oupavöv  Inoi'ntXke 
8iaxoa[i(5v,  oux  iTceiSif)  xoöxov  iy  uoxipq)  yfj^  Sxaxxe,  x^  jAfev  SXaxxovt 
fpuoti  7rpovo{i(av  StSoii^,  xV^v  5fe  xpefxxova  xal  S-etoxdpav  5euxepe(a)v  20 
o^Kov,  aXX'  e£$  6v5et$tv  ivapyeaxaxrjv  xpaxou^  «PX'^l^*   '"^poXaßcJv  yap 

Tcepl  x(5v  oüTCü)  yeyovdxwv  |    avS-ptOTCWv,    oloi   xo^   yvü)|ia^   laovxat,  p.  10  BL 


7   Tfl  Yfi  om.  P       xoöxa  Tj  Ytf  Ji£       yewi^aat]    Y8vioO*at  P       8  coÖeC- 

vooaa  F      xag  onapTcov]  xeov  orcapTcov  a,  xag  t(öv  oTcapxcov  P      xag  SivSpoDv]  t(3v 

Ä^vÄptov  2>,  Tag  xdJv  Öivöpoöv  P         9   Ixt  86]  xai  M;   Ixi  öi  xapicwv  om.  a 

ajiD^'xcovFPft :  anüdTJxoug  If  a     xpocpi^  BD     10  napaoxeui^  jBD     ael  om.  P 

verba  xdg  a7cepp.axixdc  —  12  iwptoöoig  om.  P        11  neptäxovxsg  F:  Tceptä- 

Xouaai  ce<m         )iiv   posi   a5T]Xoi   et  8i  post  dv]Xoi  add.  Mang.  (Christoph.) 

12  Y«v6[itvot  Z)        13  awaSbavaxCCcov  F:  aOuvax^cov  ce^m        14  auxoTg] 

dvd>p(0noig  BD      TCpdg  xiXog  VMa:  npög  xö  x^og  6       15  loiceude  Ma      xe] 

jiiv  If      16  xäXog  FAfFarxö  xiXog  6      xapTcou  VMa:  xapwciov  6       17  ne- 

ptix^^oc  Flf6  :  Tceptixov  «       itocXtv]  icav  F3f  *       xo5  90x00  M     «PX*^?  -M^ 

18  xifl  ante  iQpipqp  add.  2>       19  ÄtaxoojidJv  om.  P       «rtc  FP6 :  xi^C  TT^C  -^^^ 

21  ivapYtoxdxoo  BD       xpdxoog]  xapnoog  D        22  olot  Fb:  ol  VMa 


11  sqq.  de  plant.  I  330  sq.  vo^iog  d'  6  dtdiog  d-soo  xoo  atcovCoo  xö  oxupcor 
xaxov  xai  ßeßaioxaxov  Ipeiotia  xcov  oXodv  iox£v*  ooxog  dnd  xcov  [liafü^*  inl  xd 
icipaxa  xal  dno  x(5v  dxpeov  Äiil  xd  p.ioa  xaO^lg  ÖoXtxeuet  xov  xi^g  cpooetog  5pö[iov 
dtjxTjijxov,  oovdY(Dv  xd  \Upri  icdvxa  xai  o^CyT«*''*  Ösojiov  fip  aoxöv  dppYjxxov  xoo 
Tiavxog  6  Y«w*}oot€  &7co£6i  «aTyjp. 


14 


»^^> 


OTOXÄcnal  xwv  efxöxwv  xal  TciS-avcov,  Jv  ol^  izoXo  xo  euXoyov,  aiX 
oii^l  x^S  axpai^vou^  dXYjS^fa^,  xal  5xt  TCioxeiJaoüat  (loXXov  xoti;  9«- 
vofi^vot^  -^  S-ecj)  aocptoxefav  Tipo  aocpfa;  S-auiiaaavxe^ ,  xaxiSovo; 
x' auä"t$  xa^  T^Xfoü  xal  aeXY]VTr]€  TreptöSou^,  5t' cJv  ^pirj,  x^^l"^^' 
6  lapo;  xal  |iexo7i(i)pou  xpoiraf,  xwv  Sx  yfj^  ava  tüov  5xo$  9uo|jivü)v 
xal  ytyvo|i4vü)v  aicavxcov  afxfa^  uTioXirj^^ovxai  xaq  xwv  xocx'  oupavov 
aoxipwv  TceptTcoXtjaets,  fva  inrjSevl  yevTjxcjJ  xa^  Tcpoixoc^  ocvaxtftiva: 
xivfe^  xoX|i(oatv  "^  5ta  d-paao^  ava^ox^vrov  ü]  5c'  ajiad^av  uTieppatxXw)- 
aav,  ava5pa{i£x(i)aav,  ^Yjaf,  xaf^  5iavofat^  SttI  xt^v  TipoJxTQv  xciSv  olcöv 

10  y£veaiv,  5xe  Tcpö  i^Xfoü  xal  aeXir]VTr]s  iravxora  [ifev  yuxa  ixovxofou^  S 
xapTcoii^  Yjveyxev  i^  y^,  xal  S-eaaafievot  xati  StavoJat^  ö.7ii^lxü)aav 
5xt  xal  aud-t^  oFaet  xaxa  Trpooxa^tv  xo5  Tiaxpö^,  oxav  ocuxqJ  Sox-g  |ii] 
7cpoa5e7jd'4vxt  xwv  xax*  oiipavdv  Sxyovwv,  ol^  5üva|iet€  jiiv  S5(i))t€v, 
Oü  |iy)v  aüxoxpaxec^*    ola  yap  T^vfo^o^  i^vtwv  "fj  xußepvTJxiQS  oJaxcüv 

1 5  JveiXirjinilvo^  ayet  ij  av  Jd-dXig  xaxa  vojaov  xal  5fx7)v  Sxaoxa  |it]5£v&; 
7cpoa5e6|ievo€  oXXoü*  Tcavxa  yap  S-ecjS  5üvaxa. 

15.  "H5'  Jaxlv  a?x(a  5t'  i^v  Tipoxipa  jikv  JßXaaxTjae  xal  tfXo- 
7jcp6p7)aev  Vj  yi^.  0  5'  oupavö^  5texoajA£lxo  audt^  Sv  äpt&{i(p  xeXs&p 
xexpa5t,  i^v  5exa5o€  xrj^  TcavxeXefa^  oux  av  5tajAapxot  xt$  a(pop|iif]v 

1  Ti  0  X  u  FMP  a :  TÖ  noX\>  h       eöXoYov  A^  aXo^ov  ^Z)      2  ictoTsuooat  BD 

9.  yjfP :  Tol^  <p.  }iaXXov  a&  3  ^  ^qJ]  iqO^c  Jf,  iQ  ^ou  Z>  oo^ioxcCoic  3/* 
4  xs^K^<'t>v  F  5  Sapo^  xai  }i6T07C(6pou  xponaC  a  :  xai  ora.  &,  xal  lopo^ 
}i6^7C(i)pou  (sie)  ipoTcaf  F,  xal  a^pog  (sie)  xai  jircoiwopou  xpowa^  Jf  6  ytvo- 
}iiv(i)v  C6,  Y8V0{i^va)v  J^  unoXefcpovrai  C  8  post  ToXjJicoaiv  add.  olxCac  afr 
(et  P,    qui   toX[i(i5otv  aitfag  xtvfeg),   omisi  aCxfag  cum  Y  (et  Jf)  verba  ^ 

Scd  ^paoo^  ocvafaxuviov  om.  M  tC  a^iapifav  M  9  verba  avadpa)iix«»- 
oav  — 10  oxe  om.  P  10  Sxt  FKL  (Tum.)  «avxoTa  qpotxa  xai  navxototK 
xapnou^  i^^^T^s^  ^  TiavxoTa]  Tiavcofat;  C  verba  |i4v  ^uxd  —  11  ötavoCot; 
om.  C  11  iXiccoaTwoav  D  12  xaxa]  xal  xo  D  |ii}  Fif  :  |iT]div  ah 
13  olg  xal  Öüvdjietc  Ma  15  iv6tXif)^}iivo;  Äfft:  ine(Xif]fj.iJiivoc  VPa  («a- 
Xtjjijiivoc  FC)  dv]  fedv  F,  om.  J  O^äXiQ  Af,  äd^ot  a  17  «pöxtpov  F 
xal   fex^otjqpöpTjosv   om.  2>  19   xexpdöi   öt-^v    F  iravxeXsiag    VMa : 

«avxsXoOg  &        dqpop^i^v  slvat  X^ytov  xal  «TjYTiv  F:  elvat  Xir^färt  d?op- 
infjv  xe  xal  «yjytjv  ce^ert 

14  de  migr.  Abrah.  I  437  xlg  dv  oöv  sItj  «Xt^v  6  XÖYOg  6  «pcoßoxspos  xwv 
Y^veotv  elXigcpöxcov,  ou  xaduTiep  oTaxog  iveiXi^^^ivoc  6  xc5v  ^Xcov  xußspvijn}; 
mfjSaXiouxsT  xd  autinavxa.  19  de  vit.  Mos.  11  147  xov  dico  (iovado^  }i^i 
dexdSo^  xiQg  navxeXela^  aup,7cXY2poü|Ji«vov  dpi^}idv.  11  148  Cva  xal  dsxdda  §xo9i 
xi)v  navx^eiav.  de  deeal.  II 183  xal  npoxepöv  y^  "^^^  xe^ocXaicodcoxiptov  (vo}jicdv), 
(i5v  eud-ia)^  dgiov  d-au}idoai  xov  dpid^v  dsxddi  xff  navxtXclqp  Tcspaxouiievov. 


15 

£?vat  XIywv  xal  «YjyYJv    S  yap  JvxeXexeta  Sexa^,  xouto  texpa^,    (o^ 
Sotxe,  Suva|iet*    e?  yoBv  of  aTii   (lovaSoi;  ä^pt  xexpaBoi;  l^fj?  ouvte- 
•8«l£v  apiä"|iof,  5exa5a  yewTJaouaiv,  ifju$  5pog  r^€  a7C£ip(a<;  xdJv  aptS-- 
|X(j5v  Saxt,  Tiepl  8v  ü>^  xa(A7m^p'  efXoövxat  xal  avaxa{i7rcouac.    üept^x^c 
8*  1^  xexpo^  xal  xoü^  Xdyou^  xdSv  xaxa  (AOuatxV)v  ou|icpü)vi(5v,  x^^  xe    5 
8ta   xexxapwv   xal   8ta   nivxt   xal  8ta  Tcaawv  xal  Tcpoa^xt  81^  8ta 
Tcaatov,  S5  ^v  ouoxiQjAa  xö  xeXeiöxaxov  aTCOYewaxar  xi^?  (ifev  yap  8ta 
xexxapcov  6  Xöyo^  inizpizo^^  x^$  8fe  8ta  Tc^vxe  i^(AidXto^,  8i7iXaaiO€  8fe 
Trji;  8ia  7raa(3v,  xexpaTrXaaio^  8fe  x^^  81^  8ta  TcaadSv,   ou^  axcavxa^  tq 
xexpo^  5X^^  TceptXaßoüaa,  xov  |ifev  Sicfxptxov  Sv  x(j)  xiaaapa  npoi;  xpia,    i  o 
xov  8*  TQfitdXtov  Sv  xü)  I  xpfa  Tipo^  8üo,  xöv  8fe  8i7iXaaiov  Sv  xcp  8üo  p.  11  M. 
Tzp6<;  6v  "^  x^aaapa  Tcpo^  8üo,  xov  8fe  xexpaTiXaatov  Jv  x(j)  x4aaapa 
•jtpö?  5v. 

16.    "Eoxt  8fe  xal  8uva|ii^  äXXirj  xexpa8og  Xex^^vaf  xe  xal  votj- 
-B^vat  d-auiAaatüytaxT].  TcpwxY)  yap  aüXT]  xn^v  xoü  oxepeoö  cpuaiv  28et5e,  1 5 
Tc5v   Tipd    auxi^;    aptd'iicov    xou;    aacojiaxoc^  avaxet|i£v(i)V    xaxa    ja^v 
ydp   xd  Sv  xaxxexat  xö  Xeyd|ievov  Sv  yecofiexpfa   oT]|ierov,    xaxa  8fe 


1  8  ydp]  olo  ap'  F      ivdeXexe^qp  Af       2  youv  Fifa :  ouv  b       ol  om.  Fi?* 

verba  axpt  xsTpaSog  om.  Afa       feg^g]  §g  igg  FJ'      3  dpt^qJ  D       öexdfia] 

Ösxa  F      T^s]  '^^  F      4  irepl  cSv  FZ)      fevxanÄXi^pa  J5      5  t«  om.  J       6  t«o- 

odpoDv  M       xott  ante  8id  iraawv  om.  J      7  xö  om.  a       y*P  om.  F       8  XEOod- 

p<ov  Jf        9  verba  xffcpanXdotog  öi  ttqC  ^^S  ötd  naacuv   om.  ^2)6        oog  av 

s  V 
TMtvTag  Ma      10  Sx^t  ATD       «epiXaßouoa  YMFBCD ;  irapöXaßouoa  -4,  «apa- 

Xaßoöoa  b      xö  jiiv  ABC,  xöv  ji^v  oüv  3f  (yoüv  Mang.)      11  xö  5'  i^jiiöXtov  Afa 

xö  S&   SiTiXdotov    ^^C  12   IQ  «pög  Sv  ig    F  xö    8i   xexpairXdotov   a 

14  ÖexOr^vat  F        16  Tipög  auxrjc  0        17  oTj^ieTov  F:  elvai  O7][ietov  ccfert 


1  de  plant.  I  347  xoXeTxai  Öi  xexpdg  xal  uag,  oxt  xd  dxpt  SsxdÖog  xat 
auxi^v  SexdSa  Tcspi^x^i  Suvdtisi.  3  de  decal.  II  184  ox^Söv  ydp  iq  dneipfa 
T«v  dpiO'p.cov  xauxTfl  (öexddi)  {lexpelxai..  4  sqq.  de  vit.  Mos.  II  152  ii^ziZii 
«dvxa  äv  X1Q  XExpdJf  ....  xal  at  xaxd  jioüotxVjv  dptoxai  outiqpcovlai,  iq  xe  Ötd 
XEGodpoDv  iv  &mxplx(p  Xö^tp  xal  ig  ^^*  n^vxe  Sv  iQ^ioXlcp  xal  ig  ^'*  «aotov  Sv 
SiTcXaolq)  xal  ig  8lg  5td  naocov  4v  xsxpaTiXaafq).  16  sqq.  de  decal.  II  184  xö 
|iiv  ydp  8üol  oignsCotg  icepaxou|ji«vov  iaxt  Ypaji[iig,  xö  5'  StiI  öuo  Ötaoxaxöv  STCtcpd- 
vsia,  ^ueloigg  Snl  icXdxo^  Ypap.ti7Jc,  xö  d^  Snl  xpla  oxepeöv,  jjug'xoug  xal  icXdxou^ 
ßd^C  TcpooXaßövxcoVy  iqp'  c5v  loxaxai  cpuoig*  nXe^oug  Y^P  i^P^^  diaoxdosig  oux 
äYäwTjasv.  dpx^xuTCOi  SS  xouxodv  dpcd'p.ol  xou  (liv  ddiaoxdxou  oigp.6(ou  xö  §v, 
'Ct]^  8i  Ypap.{i:^C  xd  Süo,  xal  Smcpavsfag  }iSv  xd  xp{a,  oxepsou  SS  xd  xiaaapa' 
<dv  IQ  ot)vd«ai(,  §vö(  xal  SuoTv  xal  xpicov  xal  'z^Qoi.^tffiy  dicoxeXet  dexdSa.  de 
congress.  I  540  . . .  oigpieTov  }i^  Soxiv  oi]i  {lipo^  ouSSv,  Ypa}ip.i^  SS  (lYJxog  dnXa- 
x^,  SicKpdveia  di  S  (iiQxog  xal  nXdxog  piövov  Sx^^  oxtpeöv  SS  8  xd^  xpeX^  Ix^i 
diaoxdott^,  y^r^yLOZ  irXdxog  ßd^C* 


_^J6 

ta  8Ü0  ypa(ijAT]*  ypajA(nf)  S'iorl  {i-^xo^  aTiXaii^*  TcXaxoug  Sk  7cpo<JY6vo- 
(livou  Y^vexai  ^TCif  dveia,  t]  Tixaxxai  xaxd  xpidSa  *  ini^aytOf.  Sk  Tcpo^ 
xtJv  xoö  axepeoO  cpiiatv  Ivö^  Sei  xou  ßad-ou^,  S  7cpo(jxediv  xptoBi  yCvexflß 
xexpot^.  &9*ev  xal  liiya  XP*^!**  oujAߣß7)Kev  efvat  x6v  dptäiiöv  xoihov, 
5  S^  ly.  xfjs  daü)|idxou  xal  votjxyj^  oüofa^  YJyayev  eZg  Swotav  r^^ 
xpiyifi  5taoxaxo5  aa)|iaxo^  x^  ^uaet  7Cp(5xov  atoSTrjxoö.  6  Sk  \yfi  ouvels 
xö  X&y(5(ievov  Sx  xcvog  TcaiSca^  ebexai  tcocvu  ouvi^d^u^.  of  xapuoxi- 
l^ovxe^  e^^aot  xp(a  ^v  innziZtf  xdpua  7cpoxid*£vx&c  iTctfipeiv  Iv, 
axT)|Jta  7n>pa|ioet8fe5  aTcoyewtovxes'   x6  jAfev  oGv  fev  ^TccixiSq)  xpfywvov 

1 0  Coxaxai  (i^XP^  xpcocSo^,  xö  5'  £7cixed*äv  xexpdSa  |i&v  iv  dpid^i^,  iv  Sl 
axiQJAaat  70Jpa{i{5a  yew^,  oxepeiv  -^St)  a(i){ia.  Ilpdg  8fe  xouxot^  ou5' 
ixelv'  dyvoYjxiov,  5xi  Tipöxo^  dpid'{i(i5v  6  xdxxapa  xexpocycDvö^  Jonv 
fadxt^  faos,  faöjAexpov  StxaioauvT]^  xal  fadxrjxos,  xal  Sxt  |i6vo^  Sx  xtSv 
auxcov  xal  ouv^ia&i  xal  Suvapiei  Tcicpuxe  yewaad'at,  ouv^oec  (Jilv  ix 

15  Süolv  xal  5üorv,  5üvd(iet  5fe  TiotXiv  fex  xoG  81^  8i)o,  TcdyxoXov  xt  oü|i- 
cpwvfas  efSo^  i7ci86txvi)(i6vo€,  8  |i7)88vl  xciSv  oXXcov  dpiS^v  oujAßißrf 
Tcev  •  aux(xa  yoöv  6  S5  ouvxtä'iiievos  Sx  8üorv  xpidScov  ouxSxi  yewaxot 
noXxjTzkaoioLO^Biom,  dXX*  Sxepo;,  6  Jw^a.  IloXXat«;  Sfe  xal  oXXat^  xl- 
Xptjxat  8uvd|ieat  xexpoc^,  ä^  dxptßdoxepov  xdv  xcp  Tcepl  aux^s  fSfcp  Xdyq) 

1  TÖ  5uo  D         posi  YPÄP-t^^  cum  D6   omisi  quae  in   ceteris  sequnn- 

tur    glossemata:     Siöii    ^tiasi    fiiv    &v6(    duag,    ^üaet    S&    or^fistou    auvCaxaxa: 

Ypa^tiYJ  VEF*,  Ötöxt  9uaet  fix  (Jtcil  31)  OT]p.8{ou  ouvCoraxat  17  Ypa(i)iTJ  Jfa      tcpoo- 

Yivojjidvou  BD      2  &nicpav6{qp  scripsi :  iniqpaveiai  F,  imqpavsia  Mab      3  xou 

post  X19V  om.  F       Sei  F:  Sslxai  a&,  8texai  3f       xpiaSi  Fa&  :  tq  xpid^t  M 

5  8g]  (og  Jf      8Jc  Ivvotav  T^jiag  VMFa:  yiv^oL^  «ig  6wotav6      6  ouvelg  F: 

oüvitlg  oe^ert       7  eJg  x6  C        xo  XeYÖjJitvov  om.  Jf       etosxat]  eupsral  (sie)  M 

ol  xapuQcxf^ovxeg  VFb  :  ol  xd  xapua  naf^ovxeg  Ifa         8   xdpua    ante  icpo- 

xtdivxeg  in  FP,   ante  xp{a  in  M,  post  Tcpoxt^ivxsg  in  6,   xapoa  om.  ABA 

verba  4v  STWuiÖq)  —  9  oüv   om.   C         npoxt^vxK  VMFa  :  «pooxtd^vxfig  * 

9   Sv  om.  F         11    ox'*jV*^t  FJfi^  :  oyaHV^oLU  Fab        oxspeov  VMFFa: 

oxeppov  6        12   6  xixxapa]  6xtnapa  F        13  Cadxig  taog  M&  :  loog  om.  a, 

Ixavog  iad%iQ  taoig  F       ^ad^isxpov  8 ixa  10 aiivT]g  F:  8  ^aöjjiexpov  xai  dtxouo- 

oüvyjc  3fa,    jiixpov  ÖtxatoouvTjg  6        15  xal  Soolv  om.  J        17    yoü^t]  oov  D 

ouvxed«i|iivoc  MAC      Suetv  F      18  icoXuicXaaiaoMg  a,  icoXXaTcXaoiaa^cig  If 

IxEpog  Fifa :  o  Ixfpog  6       19  duvap.80i  om.  F      xtxpdc  F6  :  tq  xexpotg  Ifa 

xdv]  xal  iv  Fft,  iv  (xal  ohl)  Ma       lölq)  XÖY(p]  XÖYq)  lötq)  BZ),  ötaXÖY«?  i' 

12  de  plant.  I  347  Tcpsoßüxaxög  x'  au  xrcpaYciivcov  d  dptö-jjiÄg  (xäxxapa) 
wv  Iv  dp^atg  Yö)vCatg,  (og  xd  xaxd  Y60>|ASxpCav  ÖyjXoT  ox^'J^-a»  igexot^exat-  .... 
dvdYXTf)  pivxoi  xdg  xou  xexpaYcovou  TiXsüpdg  laag  slvat*  ötxowoouvyjv  di  tooTijg 
T19V  Sgapxov  xal  T^Ysp-ovlda  xcSv  dprccov  Sxsxsv,  cSoxe  loöxYjxog  xal  Ctxoioauvijt 
xal  TidoT);  dpex^Qc»  Xö>plc  X(5v  dXX(ov,  äntÖsCxvüxat  xov  dpid-fiöv  «Ivat  oujißoXov. 


17 

TrpoouTcoSecxxiov.   dtiroxpT)  5fe   ym'mX'^o   Tcpood-ervat,  oxt  xal  rg  xou 
Tzccrzö^   oupavou   xe    xal    x6a|Aou    yeviaet   yiyovev    ap^iQ"   ta   yap 
xixxapa  oxoc^era,  i?  ^v  x65e  xö  tcäv  S57)|AcoupYTf]8Tr) ,  xa^aTiep  i7c6 
7nr]Y^5  ippuT]  xyj^  Sv  apcS-iioti  xexpaSoc    xal  7ip6^  xouxot^  a£  SxYJatoi 
(opat  xixxape^,    a£  l^cpcov  xal  <pux(3v  a?x{ai  yeviaeü)^,   xcxpax*fj  xou  § 
Jvtaüxoü  5iav6|i7)9^vxo$  efg  x^^V-^^^  ^*^  ^*P  ^*^  ^^po^  xal  {lexoTccopov. 
17.     ToaauxTTjs  ouv  o^woä'ivxo^  Jv  x^  cptiaei  iT:povo|i(a^  xoü  Xex- 
S^vxo^  aptS-fiou,  xaxa  xavayxarov  6  noirivfn  5texda(Aet  xdv  otipav6v 
xexpocSi  na'pLciXtf  xal  d'&o&i5eaxax(p  x6a|i(|),  xoii;  fcoacpöpot^  £axpoi(* 
eß(i)^  xe  oxt  xüJv  Svxtov  äptoxov  x6  ^co^  Joxtv,  |   Spyavov  auxo  x^^  p.  12  M. 
dpioxY)^  x(5v  afaÖTrjoewv  opaaeo)^  a7c£<patv6V  Sirep  yap  voG^  Jv  tp^x^j  ^^ 
xoöx'  6<p5'0tX|id€  ^v  ooijiaxf  ßX^Tcet  yap  Ixaxepo^,  6  |ifev  xa  voyjxoc,  o 
5fe  xa  afa9nf)xa*  XP^^*^€  ^'  ^  I^^^  ^^^^  JTCtoxTJiiT)^  e?^  x6  yvtopfoat  xd 
äao)|iaxa,  dcpS-otXiid^  5fe  cptoxö^  e?^  xt^v  x(3v  acofiaxwv  avxfXirjtptv,  S 
7coXX(i)v  jifev  xal  iXX(ov  dyaOtSv  aüxtov  y^yovev   dv^pwTrot^,    Siacpe-  15 
pövxü)^  5fe  xou  |i£y(axou,  ^tXooo^fa^*  uk6  yap  ^(oxd^  äv(0  7capa7ce{i- 
9*eraa  tq  Spaat^  xal  xaxtSoöaa  cptiaiv  aoxipwv  xal  xfvrjatv  auxtov 
Jvapfiövtov,  diiXavwv  xe  xal  TiXavTJxtov  eu  Staxexayjiiva^  Tcept^opo^, 
Tci5v  jifev  xaxa  xauxa  xal  (oaauxo)^  TcepiTcoXouvxwv,  xdSv  5'  dvo{io((0( 
xe  xal  üTCevavx(ü)g  8ixxat(;  ireptoSot^  XP^l^^^v»  X^P^^*^  "^   Tcdvxwv  2o 

1   TcpooO«Tvai]  Jetx^vat  J5D^         xal  t-q  F:  xai  om.  ab,  xat  tq   M 

2  xe  om.  D      Ysvdoet  om.  Af      3  xtoaapa  b      4  ir»]Yi5d  "rtc  -^      "^c]  "^^^  ^-^ 

TsxpdÖog  fev  dptOiioTg  jBD        Touxq)  3f*        infjacai  b        5  xircapeg  Fi^a: 

xiaaapeg  Mb         cü  ^cpcov  6         aTxcai  b         6  |i6^n(i)pov  F         8xaxdxö 

avayxaTov  F:  xax'   dva-pcaTov  cefert        9  xexpdfit  YMFai  iv  xexpdöt  b 

90o9opoi€  F        10  ovxoöv]  voigxÄv  F        11   aEodTJostDg  opdasoov  F        dn^- 

qpaivsv  F^' :  dwiyYivtv  ceteri        6  voüg  C        4v  rg  t|>üx5  a        12  xouxo  o 

dcpO-GÜLiiog   P,   xooO-'    ocp^otXiAog   F        xd  voigxd  FPft  :  xd    ovxa    voYjxd   If  a 

6  84  FP :  6  8'  au  ceteri        13  XP^^og  FPft :  XP^C«^  -^tt         P-*^  oni.  BD 

Yvcoptoatt]  ^(dpi^aat  -F*         14  oqp^aXp-osP,  oqpd-oXp.oTc  F:  öqj^aXjioi  ccferi 

x(5v  OQopiaxixcov  P        15  aixtov  yiyo'^s^  YMFAC :  y^yovsv  alxiov  J5i>,  y^yo^*^ 

om.  6      16  TCapaTCC(i9d'eTaa  VMFa:  iU[i:p^XacLb      17  iq  om.  3fÄ(7      dax^pcov] 

auxcov  BD      xsCviaiv  F      auxcSv]  doxipcDv  j?i>       18  ivap^iöviov  ante  auxcuv  M, 

ftvap(iov£av  ^       ini^opdc  j?i)       19  xaxd  xauxa  VMa       xal  om.  M       xcov 

d&  6}ioCci)c  F       20  xs  ante  xal  om.  F 

1  sqq.  de  plant.  I  347  xdg  xe  yoGv  xoG  «avxog  fi5*Si  ig  ö>v  6  xooiiog, 

tixxapa^  slvai  ou}iß^ßif]xs,  y^v  uScop  d^pa  nup  *  xal  xd^  ixifjafoug  (opag  loapld'p.ous, 

Xei|JL(ova  xal  d^pog  xal  xdg  (led^pfoug  lap  xe  xal  fjiexonoDpov.        10  de  victim. 

offer.  n  263  5paacc  piv  ^cog  x6  xdXXioxov  &v  xatg  ouafaig  6p^.    Fragm.  II  665 

(Upog  t*  loxl  x(Sv  d-upl8(i)v,  X^o)  tri   xcov   aladTJoecDV,  iq  opaat^,  iicel  xal  c|>ux'n6 

paXiaxa  ouyy^^Ci  oxiTcep  xal  X(p  xocXXloxcp  x(5v  ovxodv,  qp cdxI,  otxela  xal  uTryjpixif]^ 

xcov  ^£(i)v. 

2 


18 

Tcapet^e  rg  ^'UX'Q  '^P4'^v  '^  ^^^  tqSovtqv  t)  8'  lancoiJtivY]  d^oqjtoKov 
S7rotXXif)Xü)v,  kJ^  Ixipcüv  yap  tJv  Sxepa,  tcoXXyJv  ditXTjaxfav  efx^  w 
S^wperv  efS-*,  ola  ^tXer,  TipooTreptetpYa^exo ,  x($  tj  xciSv  ipoxcSv  StJ 
6  xoüxwv  Oücrfa  xal  ef  ayivTjxot  Tiecpüxaatv  "fj  yevlaeto^  §Xaßov  opxijv 
xal  x(^  0  xpOTCo^  XYjs  xtvTjaeü)^  xal  xfveg  a£  aWat  St*  tiSv  Sxaox' 
ofxovo|ietxat.  Sx  5fe  x^^  xouxcov  t^TjxTJaew^  x6  cptXoao^fo^  ouvioxT)  y^^ 
o5  xeXetdxepov  iyaS-öv  otJx  ^JX^-ev  eJg  xöv  avS-pcömvov  ßfov. 

18.    npo^  5y)  xk^v  xoü  voyjxoö  ^(oxö^  fS^av  Sxe{vt)v  aTctSuiv,  iq 

10  XiXexxat  xaxA  xöv  aaa)|jiaxov  xöafiov,  i8ir]|itoupY£t  xoii^  aJodTrjxou^ 
aox^pa^,  äyocXiiaxa  ^tla.  xal  TcepcxotXX^oxaxa,  ou^  (SoTcep  h^  kpif 
xad'apoixaxcp  xfji;  aü)|iaxtx%  oiJcrfa^  Kpue  X(j5  oupav(p,  tüoXXöv  X*P^^* 
Iv6^  jifev  XOÜ  ^(oacpopetv,  Ixipoü  5fe  oYHiefwv,  efra  xaipcSv  x(3v  TKpl 
xo^  SxYjcrfou^  (Spa^,  xal   inl  Tcaatv  T^(Aep(i5v,  |AY)v(3v,  Jvtauxtov,  a  StJ 

15  xal  (ilxpa  xp^voü  y^yove  xal  xt^v  aptd-pLoG  cpuatv  feyiwrjaev.  oExv  8' 
Sxaoxov  Tcap^x^"^*^  '^^^  efpYjiiivtov  xp^^ß^v  xe  xal  coq^iXeiav,  S-^Xov 
(ifev  Ix  x^^  Jvepyefa^,  Tcpog  5'  axptßeox^pav  xaxotXY)c|^tv  otix  axoirov 
faü)^  xal  Xöy(p  xaXYjd^^  fx^^**^^*^«  ''^^^  ^'^1  <J^|iiravxog  XP^'^^  5^' 
ve(A7)d'4vxo€  e?^  5uo  x(AYJ|iaxa,  rjjilpav  xe  xal  viixxa,  xrj^  (jlIv  i^pipa^ 

20  xä  xpaxo^  6  navfip  aveSföou  tqX((|)  ola  iieyccXq)  ßaatXet,  x^^  5fe  vuxxö^ 

aeXYJvig  xal  x(j)  TiXi^'d-et  xwv  oXXwv  aox^pcov.  xä  51  [ilyed-o^  r^^  Tiepl 

x6v   VjXiov    5uva|ieü)^    xal    apx'rj*;    JjAcpavecrxax7]v    irfoxtv    Jt^ei    xfjv 

XexS-etaav  i^Sy]*   ef;  yap  (3v  xal  (i<5vo^  f8(a  xal  xa*'  auxöv  ifJiitou 

p.  13  M.  xjAY)(Aa  xa5  ouitTcavxoi;  xP^vou  |  xexXrjptoxat  xiqv  iQjiipav,  oi  8'  oXXot 

1  xoTg  FJf :  T1QC  cfter»         fiXrjxxov  Jifa  ip.TCap6Tx8  scripsi:  «ap- 

«txev  F,  i^Tcap^xsi  ceteri      4  elO-'J  elxa  a       «pooittpcigpYdC«^©  F       öiq  om.  a 

5  Et]  ot  CD      IXaßev  F      6  ai  om.  Fft      7  Ctj-njoecDg  VMFa :  Gi>Zr^<j&oz  b 

9öii]86BD     aniöwv om.  F     ^]^lfAJ5Ccf.p.lO,17     lloöcom.Ma     Uptp 

xa^apcoTaxq)  FAfa rlepq)  xq)  xad«pa)xax(p  ft         12  Oüotag]  töiac  ^*       'wbv 

oüpavtov  JPS  xöv  oupavov  ^'      noXXcov  x^p^v  xat  Ivtxa  8ig|iioupYuSv  M,  icoXXeov 

Xaptv  Svexa  örjjitoupYttov  a        13  elxa  xal  xaipo5v  F        14  ixTjofac  MF,  ouxtj- 

oteügS      T^K^spcov,  jiT]V(5v  FJf  6:  i^tiepcov,  vuxxcov,  (itjvcüv  a      15  |iixpa  xpo^oo 

Y^T^v«  YMFa  :  jiixpa  y^Y^^^c  xP^^®^  &       o^*v]  x£va  3f,  ?vaa        16  §xaoxov 

TCap^X^'OL  ^-^1  Sxaoxov  Tcap^x^xai  a:   nap^rco»  post   8ipT]|UvcDv  F^  post 

(DcpiXetav  6       17  |iiv  om.  F       19  Tgnipo«  tt  xai  vuxxog  F        20  ivsÖÄou  U 

igXtq)  Flf  ft  :  xcp  r{kLt3^  a        21  oeXYJvia  codd.  :  xiq  oaXujvia  Mang.        t<5v  SXkxffi 

aoxiptov  6  :  xcov  dXXwv  om.  F,    aXXoöv  om.  Ma        22  duvatitco^  F6 :  fiova- 

litcog  XE  Ma      23  xax'  auxov  M      24  xpövou  Yh  :  xpo^oo  xal  xdo|iou  MAC^ 

xÖGfiou  xal  xpovoü  BD 

7    Plat   Tim.  47a    .  .  .  ig  cov  inoptaatisO'a   qpiXoooqpfag  Y^^^»    o^  jUl^o^ 
(XYa^v  oüx'  iqXO'EV  ou^'  i^^ei  tcoxä  xcp  «^xy  Y<vet  Ö(Dp>j«iv  4x  0«i5v. 


19 

icovreg  |i£xa  aeXrjvYjg  S-ocTepov  S  xlxXiQTat  vu^*  xal  to3  |ikv  ivaxef- 
XavTO^,  a£  ^avxaafat  tüJv  xoaoüTWv  aor^pwv  oüx  aiiaupouvrai  |iövov, 
oXXa  xal  a^avf^ovxat  rg  xoö  ^^yy^^^  ava^ucet,  xaxaSüvxo^  5£,  xa^ 
B{a^  opxovxat  Siacpafv&iv  aä'pöot  Tzoi6vf\zo^. 

19.  reyövaat  5*,  STiep  aiJxd^  ef^^ev,  ou  |i6vov  fva  cpw^  ix7c£{i-  5 
iccoatv  facl  yfjv,  oXXa  xal  Stko^  aY)|iera  {leXXövxcov  irpocpafvwatv  "^  ydp 
avaxoXati  auxdJv  'J]  Süaeaiv  -^  JxXeftpe^Jtv  i]  TcotXtv  STctxoXali;  -fj  aTio- 
xpucj^eaiv  '})  xat^  oXXaig  Tcepl  xo^;  xivrjaei^  Stafopat«;  dlvd-poiTcoi  xa 
a7CoßT]ad|i€va  oxoxaJJovxat,  xapTcdSv  cpopo^  xal  Äpopfa^,  iJoJwv  yevlaet^ 
xal  cpd^poe^,  alb'pla^  xal  ve^ciSaeig,  vT]V£ti(a(  xal  ß(a^  7W£U|iax(ov,  10 
7coxa[i(3v  TiXirjiniüpa^  xal  xevoJaet^,  ä'aXaxxY]^  if]pe|i(av  xal  xXuScova, 
(opcov  x(3v  JxTja((ov  uTtaXXayo^  1^  d*ipou^  y(ei\iOLlyovzo^  ü]  y(ti\imoi; 
^Xiyovxo^  fl  8apo€  |iexo7wopf^ovxo^  1^  [lexoTcaipou  Sapf^ovxo^.  t^Stj  5fe 
xal  xXovov  xal  aeia|iöv  y^^  äx  xwv  xax'  oupavöv  xtvi^aewv  oxoxaajAcp 
TüpoeoTfJiiTjvav  xive^  xal  |ii)p{'  äXXa  xwv  iirjä'eoxipwv,  (S^  a^^euS^oxaxa  1 5 
XeXiyß'OLi  8x1  yeyovaotv  e2^  air){iera  of  aox^pe^,  Tcpoaixt  ji^vxot  xal  ef^ 
Tcotpoii^'  xaipou^  5fe  xo^  äx7]a(oü^  <5poc^  uTreÄYjcpev  efvat,  xal  |iy]7iox* 
eJxöxü)^*  Swoia  yap  xatpou  xl<;  ov  efirj  iiXV)v  xpo^^g  xaxopä'üJaeü)^; 
af  S^  (iSpai  Tcavxa  xeXeof  opouac  xal  xaxopd'ouot,  OTiopa^  xal  cpuxefa^ 
xapTCüiv  xal  C^(ov  yevdaet^  xe  xal  aö^aet^.  yeyövaot  5fe  xal  Tcpög  20 

1  oeXYJyyjg  sC^  Oaxspov  ACD,  aeXigvy]v  eZg  ^xspov  JifJ9  xäxXigTat]  xe- 
xXTJpcDTai  F^ABC  3  ^^yy^üc]  ^oöxog  Afa  4  Cöfot^  6,  WCoug  F*  :  Cöiac 
tittqpavetog  3f  a        TcotOTyjTag  VACb  :  xai  TiotöxTjTac  3£,  xal  xdg  «otoxrjxac  BZ) 

5  ouep]  (ooicep  If  6  int  y^''  VMFa  :  ini  ti^v  «fTi^  ^  verba  jieXXöv- 
TODv  npoqpafvcoaiv*  r^  yocp  om.  .BZ)  Tcpo^afvcootv]  rcpo^aCvcoai  xai  jiYjvtSv  xal 
iviauT(ov  apiO-)ioi^C  xal  (xal  om.  M)  Cv«v  i^cptixcov  MAC  7  TJ  ftxXel4>eotv  VMa : 
xal  ixX6l4>80tv  b  verba  ^  icoXiv  &TCixoXatg  "Q  anoxpocl^eoiv  om.  Af  1]  ano- 
xpucl^eatv   scripsi :   iq  ircixpucpeoiv  V,    xal  &mxpücp6atv    a&    cf.  p.  28,19   M. 

8  dia^opd^  D  9  (cpcuv  xi  y^^^^^^  VMa  10  al^plag  x4  xal  C  11  tcXiq- 
(lupac  y      ipiQ^lav  V      12  coptov]  opcSv  V      Xß'P-^^'^ovxoc  F6  :  x6t|Ad?ovxo€  Ma 

13  Ö4  om.  J5Z)      14  xal  ante  xXövov  om.  F     oxoxaojKov  F      15  aXXcov  D 

aT]^8oxip(0v  Markland :  aXifjd-eaxäpoDv  codd,  16  ysy^^^^^^  ^^€  ay)(ieTa  V, 
YeYovaatv  slg  otjjisTov  Af :  stg  ayjiieTa  Y^Y^vactv  aft  cf.  LXX        17  atxTjoloog  F 

18  xlg]  xlvog  i^  19  al  Ö'  (opat]  iv  q)  copat  3f  xsXeoqpopoGoat  xaxop- 
^uai  Füf  oRopd^  xal  qpuxelac  6  :  xal  om.  VMa  20  xal  ante  ^(pcov 
om.  BD       X«  om.  i^ 


6  sqq.  de  monarch.  II  226  oocfol  d'  dvdpeg  xal  |iopl'  aXX'  dxxa  icaparyipifj- 
oavTS^  av8Ypd(|;avxo  ix  xcov  oupavleov  OT2^ei(!)adp.8Voi  vyjve^ilac  xal  7CV6t>p.axa>v 
ßlac,  90pdc  xal  dqpoplag  xapmov,  xal  dvsi^iiva  xal  tpXoyoitiazoLXOL  MpY),  x^^t^^^^C 
igoiolou^  xal  iapl^^ovxag,  ocuxi^<>C  >(«^  iicopißpfac,  suYovlag  ((pcDv  xal  ^uxeSv  xal 
xouvavxtov  ixaxipcov  aYOvlag  xal  5aa  xoiouxoxpoica. 

2* 


20 

(lixpa  xpov^^*  T^Xfoü  yap  xal  aeXrjvTj;  xal  xüJv  äXXwv  Texorfii^va^ 
7rept65oc^  i^|iipai  xal  (i'^ve^  xal  ivtaurol  ouvfearrjaav.  eudo^  te  lo 
XpTQ^JtiiüJxaTOv,  1^  aptO'iioü  cpuotg,  iSe^x^j  yupoyou  TcapaqpiQvoyxo; 
auxTJv  Sx  ydp  |iias  i^(ü>^pttC  xö  8v  xal  äx  Sootv  xd  5üo  xal  Jxxpuüv 
6  xd  xp(a  xal  i%  |Air]vö$  xd  xptdxovxa  xal  H^  ^viouxou  xd  Jadpt^ov 
xati  Jx  SüSSexa  jayjvwv  i^piipat^  «XYJd-og  xal  J^  direCpou  XP^^'^  ° 
dcTceipo^  apid'jiö^.  £?(;  xoaaiixa^  xal  ouxo)^  dvayxafo^  SiaxeCvouaiv  (ifc- 
Xefa^  af  x(3v  xax'  oupaviv  ^lioet^  xe  xal  xtviQaet^  doxiptöv  •  e2^  too« 
8'  dXXa  cpafirjv  av  lycoye  x(3v  i^jirv  |ifev  aS7)Xoü|i£v(üv  —  ou  y^P  ^^* 

10  x(j)  8vir]X(j)  yivet  yvctipuia  — ,  Tcpo^  Sk  xi^v  xoG  Skou  ouvepyouvwv 
StajAovrJv,  ä  S-eaiiolis  xal  v6{iot^,  oG^  cSpcoev  6  S-eö^  dxtviQxou^  iv  xt^ 
Tcavxf,  ou(Aßa(v6t  tcocvxt]  xe  xal  Tcdvxtog  factxeXetoS'ai. 

20.    Fi^s  5fe  xal  oupavoü  5taxoa(i7j8ivxü)v  xoZq  irpooYJxoüoi  xo(J- 
|iot€,  x^s  (ifev  xptdSt,  xoö  5*  (5?  lX£x^  xexpdSt,  xd  -Svyjxd  y£vT| 

1 5  ^(pOTiXaoxerv  lytyelpti^  xn^v  dpx>^v  d7i6  xtov  ^vuSpcov  Tiotoujievog  ""Qf^ 

p.  14  M.  I  TrifiTTCig,  vo|i(aag  0ü5fev  oSxü)^  Sxepov  Ixipcp  ouyY^v^  cd^  K>^^  'c^ 

xd5a.  Siacpipet  ydp  Sfi^^iixa  dtpux^^  ^^^^^^  jidXXov  i^  afaS-yjaer  Tuev- 

xaxi?i  8fe  x|iY)x6v  araSn^at^,  d^  Spaotv,    sZ^  dxorjv,   ef^   yziiaii,  tk 

oa?ppT]atv,  ef^  dcpi^'v  fexdoxig  |iivxot  irpoa£vet|iev  6  tcoccSv  xdl  kJ^oa.- 


1  pixpov  i^  oXXoDv  aatipcDv  coni.  Mangey  4  xal  ante  &x  8u67v 
om.  BD  5  toapt^jiov]  etc  aptd-jiov  M  7  8iaT8£vouaiv  ]  dvaxsfvouoiv  F 
cf.  p.  27,26  M.  8  xai'  oupavcSv  D  11  xai  vopioic  om.  J  12  c50|i- 
ßa£v6i  VMF:  au^ßafveiv  a&  icavxoTe  ^  imieXsTTai  a  an  scrib.  aico- 
xsXsTadui?  cf.  p.  33,3  M.  14  yi^fii  A  16  Ixspov  ouxcd^  ixipou  ^,  oüto 
oxsppdv  &xip(p  3f,  oux(0g  om.  a  17  Sia^^psiv  ilC  T^p]  d&  Af  18  t|iij- 
xdv  Yh  ;  ötatpexöv  Afa  opaotv]  opav  D  stg  axoTJv,  sJg  Y^öotv,  sie 
oo^prjotv   FAf a :    eig    ubique    om.   h  19   «lg   dqjifäv    Filfa  :   xoU  ei; 

d^YJv  FHIKj  xal  dqpiQV  Zr  cflU.        o  tiokov]  6  ^eog  komüv  D,  onoCcov  Jf       xoti 
ante  k^oLipiion^  om.  Af,  eius  loco  add.  mpi  alaOnfjaecov  ^(pcDV  Siad^osig  oöv,  verba 

1  sqq.  de  monarcb.  II  226  •q[iipoL^  xal  vtixxag,  jii^^C  xe  xal  iviautot); 
xal  ouvöXcü^  XP^'^^^  '^^C  AviSei^sv  5xi  p.ig  asXiffvTjc  xal  iqXIou  xal  xdöv  aXXav 
doxipa)v  ivap}iövcoi  xal  «avxög  Xö^ou  xpslxxoüg  «ept^opal;  xlg  Sä  xijv  xou  apiS^ 
p.oG  cpuoiv  oxt  [11^  xd  Xex^-ivxa  xaxd  xdg  xtov  ^lepcov  xou  xpo^o^  ouvd^osig;  Plat 
Tim.  47  a  vuv  8^  i^ji^pa  xs  xal  vug  ocpO-eToat  p.'^v^g  xs  xal  ivtauxcov  Tcsplodoi  ju- 
jitjxdvigvxat  [i6v  dpiO-p-öv,  xpo^o^  5'  fiwotav  Tiepl  x«  xi^C  "^^^  Tiavxog  qpiiasmc  W*^* 
otv  68ooav.  17  sqq.  de  plant.  I  349  xal  Ötd  xoGxo  ^^vxoi  xdv  xapudv  xoü 
7C^|iicxou  igpiTv  dvaxl^oiv,  oxt  alo^oecog  Tcevxdg  dpcO-jidc  oixeTog  xoU  si  ötT  xdXtj- 
^feg  eiiuTv  xö  xpi^ov  xdv  vouv  i^ficov  äoxtv  alo^Kjotg,  "»j  Öt'  d^d^jiöv  xdg  XP*** 
(idx(i)v  xal  ox'yjiidxtDv  Tcotdxifjxac  «uxpsulCowaa  -^  öt'  cSxcov  navxoöaTcdg  xd^  w 
^(dvcov  I8idx7]xa€  ri  ötd  ^uxxiQpcDv  dojidg  -^  X'^^oug  dtd  oxd|iaxo€  "^  JiaXaxdxijxa; 
eusvödxoüg  xal  oxXYjpdxTjxag  dvxtxunoug  i^  XEidxTjxag  xal  xpaxuxifjxotc  <+»XP<^'nrwi) 


25 

Xeifiappou  xpÖTcov  Sxx^ovrat,  (S^  xaf^  |iap|iapuYal(;  t6  t^s  Stavofa^ 
o(ilia  axoToStvtav.  *Eirel  5*  ou  aujiTcotaa  e^xtiv  i[i9epY]g  apxexuiccp 
TcapaSe^YlAötTi,  noXkal  5'  eJalv  avöjAOtot,  7upooeireoirj(iT|vax'  e^Tuo^v  x(j) 
xax'  efxöva  xÄ  xaS*'  6|io((Datv  e?$  5|i(paotv  Äxptßoö^  i%^aytlo\)  xpa- 
vdv  xuicov  Sx^vxo^.  5 

24.    'ATcopYJaete   5'   av   xt^   oux   aTcö   oxotcou,  x{  BYJTcoxe  x^Jv 
avS-püiTioü  |iövou  ylveatv  ou^   &vl   5Y]|itoupY(p   xaS^ocTcep   xoXX'  dv£- 
Snrjxev,   oXX*  c&aavel   TiXefoatv    efaayet   yap  xöv  7cax£pa  xdUv  SXwv 
xauxl   Xiyovxa*    „ironf)aü)|iev    avS-ptOTiov   xax*    eZxova   Y]|iex£pav   xal 
xafl"*   6|iof(i)atv".    jn^   yip   XP^^^S   Jaxtv,    tlnoi\i,*   äv,   ouxivoaoöv,  (p  lo 
TiavS"*   ÖTDTJxoa;  ^  xöv  jifev  oupavöv  i^vfx'   inoUi  xal  XTf)v  yfjv  xal 
xVlv   S-oXaxxav,    ou5evög   J5etj8Trj   xoO   ouvepYiQaovxos,  avö-ptOTcov  5fe 
ßpaxö  ^(j)ov  oöxü)^  xal  äirfxYjpov  oux  olö^  x'  -^v  Bfx«  oufiTcpa^ew^ 
Ixipcov  aOxö^  acp'   lauxou  xaxaoxeuaaaaS'at ;  xn^v  (ifev  oCiv  aXirjS'ea- 
xaxTjv  afxfav  S-eöv  avayxY)   |i6vov  efS^vai,  xVjv  5*  eJxöxt  oxoxaajAfp  15 
TCtS-avTjv   xal   eöXoyov   efvai   BoxoSaav  oux  dTcoxpuTTC^ov  |  5axt  5'  p.  17  M. 
iqSe.    xüJv  5vx(Dv  xa  ja^v  oöx*   apex^^  ouxe  xaxfo^  (lex^X^t,   (SaTcep 
cpuxd  xal  ^(pa  oXoya,  xd  |ifev  5xt  a^puxd  x'  Saxl   xal   dcpavxdoxq) 
qpuaei  Stotxelxatj  xoc  5'  6xt  voGv  xal  Xoyov  Sxx^x(i7)xat  •  xax(a^  5k 


1  x^iM-o^ppou  a1^  xpönov  ^x^^^^^  xaxaxXuaoDoiv,  imSCScoaiv  auxtp  t6  90)^  6 
d«6c  (D€  Talg  xxX.  3f  2  oxoTOÖstvtav  V,  0x0x08 ivtcSvxt  3f  iicsl]  StieiSi^  M 
&(iqp8pi^c  apX8Tt)ic(p  TCapade^YM'tt^^  VMFFa  :  apxexi>ic(p  napaSs^Yt^axi 
i}&98pijc  6  3  TCpoouTiscnrj^ifjvaxo  F  tq)]  x6  D  4  Ixiiaytoo  V  6  aico- 
p7i<T5  3f  Tigv  om.  i''  7  xaXX'  av  idnjxsv  D  8  xov  6X(dv  JETZir,  xcov 
oXcDv  om.  a  9  xaoxi  Xiyovxa]  xaox'  ti  XiforzoL  F,  avxtXäyovxa  J?Z)  10  eticotp.' 
dv]  ECnoitJiav&C  D  11  icavxa  codd.  xal  xt^v  y^v.  om.  V  xal  y^v  xal  ^- 
Xaxxav  If  12  d-dXaooav  6  ouvspYTJaavxog  D  13  inlxaipov  3f  14  acp* 
lauxou  Mang.  (Markland) :  ucp'  &aoxou  codd,  18  ac|;uxo^  ^^^  ^  19  dico- 
xT]xat  M      voGv]  xal  vouv  a      vou  xal  Xöyoo  3f      ixxäxpiiQxac]  ou  xixxT)xai  a 


{hjoiv  xal  olxov  icaxpd^  xov  Xo'yov  xaxaXCic^g,  aXXd  xal  aauxi^v  aicddpaO-c  xal 
6xoxT)0t  oeauxi^Ci  xa8«7iep  ol  xopoßavxwovxeg  xal  xaxex<>(^evoi)  ßaxxeu8'eToa  xal 
^eo90pif]6«Toa  xaxa  xiva  7cpo97)xtxöv  ft7Cid>eiaop^v*  ivO>ouat(i>aif]c  ydp  xal  ouxäxi 
ouoTjc  ftv  iaurg  diavolag,  dXX'  ipeoxt  oupavlcp  aeooßTj^iivy^g  xal  ixp.e)iT]volac  xal 
Ävco  Tipog  aüxöv  8lXxüO|jiiv7)g,  irpoVoüOTjc  dXif]0«lac  xal  xd  iv  :ioolv  dvaoxsTJloooTjc, 
Iva  xaxd  Xsooqpopou  ßalvoi  xVjg  68ou,  x6  ^ev^ad^ai  xcov  d'slcov  xXy)povd|jLov.  de 
yit.  contempl.  11  473  ol  t*  &icl  d-epanelav  lovxeg  ouxe  i^  S^oug  ouxe  ix  icapa- 
icXifjaeeDg  ^  napaiv^aeeov  xtveov,  dXX*  urc'  Spcoxoc  dpnaadivxeg  oupavlou  xad-dicep 
ot  paxxfiuöp.8V0i  xal  xopußavxidSvxec  ivdouaid^ouai,  (i^pig  dv  x6  no^ou^evov 
I8tt>aiv.  17  sqq.  de  conf.  ling.  I  431  sq.  tq  jifev  (piJatc  xwv  ^«pcov  eTg  x'  dXoyov  xal 
Xoytxigv  (ioTpav  ivavxlog  dXXyjXaig  lx|jL7Jdif]  xd  «pcSxov  17  ö'  aö  XoYtxij  «dXtv  elg 


22 

ng  xe  xaiaaxeuig  5ta(pfepovTa  xal  xotS;  ^b>(iat^  xal  xat^  ivuirap^oiiaais 
ßXaiixtxars  1^  (li^eXTQxtxali;  Suvajieotv.  'Eiri  8fe  tcooiv  äicofei  xov  äv- 
d-pwTiov  •  6v  5fe  xpÖTiov,  (itxpov  uoxepov  ip(3  Tip^epov  Ixelvo  StjXiooa^ 
5x1  7iaYxotX(j)  X(j5  x^^  axoXouS^a^  etp[i(p  xi/P^'^«^?  >^«^*  "J^v  u^tjYTjoato 
5  ^(poYOvfav.  4'^X'^€  Y^P  "h  V-^^  apYOxaxT)  xal  i^xtora  xexuTccüjiivi)  Kp 
Y^vet  x(3v  fx^wv  TcpooxexXrJpwxat,  tq  8'  axptßeoxaxTj  xal  uLaxa  irorc' 
apfoxY)  x(p  x(3v  ivd-poMWöv,  TQ  5'  d^iif  o?v  [leS-opio^  xcp  xciSv  x^P'*"^ 
xal  aepoTcopov  auxif]  y^P  afoSirixtxcoxipa  [i^v  iaxi  xyj^  Iv  ?x*^) 
p.  15  M.  aiJiuSpoxipa  51  XTJ^  iv  avS-pwicot^.  5td  |  x(3v  ijnj'^X^^  npiAiooq  bfh- 

1 0  vTrjoev  fx^^c^  TiXfeov  [lex^xovxo^  owjiaxixfj^  ü]  4'^X^^"'1€  ouofo^,  xp&rov 
xtva  iJqJa  xal  oii  !J(pa,  xtvY]xa  äcj'uxa,  icpö^  «^"co  jiövov  xi^v  xwv 
aü)|iax(i>v  Stajiovi^v  TwtpaoTcap^vxo^  auxoti;  xou  c^^X^^^^®^?  xa&Aiep 
cpaol  xous  oXa^  toIq  xpiaoiv,  fva  jik]  ^qcS{(i>^  ^S-eCpotvxo"  jiexi  S 
xoii^  fX^^  "^^  7rn]va  xal  xep<5ara*  VJSy)  y^^P  xauxa  y'  aioftr^xtxw- 

15  xepa  xal  5ta  xrjs  xaxaoxeuYJ^  ijicpafvovxa  xpavoxipa^  xd^  x^^  ^w- 
Xüiaew^  ffitöxTixa^'  iicl  5fe  Tcaaiv,  (5$  JJix^j  "^^^  äv^pomov,  cp  voflv 
i^afpexov  iSopelxo,  4'^X'^^  "^tva  4'^X''^^  xafl-aiiep  xopirjv  ^  0(f*aX|i(p' 
Tcal  ydp  xai>XT)v  o£  xa^  ^lioei^  xwv  icpayjiaxwv  axptßioxepov  Jpeu- 
vwvxe^  ^cpfl-aXiiou  Xfeyouotv  ö^S-otXiiov  ervai. 

2  0  22.     Toxe  jifev  oülv  ajia  Tiavxa  ouvfoxaxo.  ouvioxaiiivcov  5*  öjioiJ 

Tiavxwv,  1^  xa^ts  avayxafü)^  X6y(j)  uTieypa^exo  5td  xif^v  £ao|i£vTjv  oüftt^ 
i?  oXXtjXwv  yiveotv.   Sv  8fe  xot^  xaxa  |x£po^  ytvojifevot^  xa^t^  i^8'  fcrctv, 

4  uaYxotXcDC  3f  a,  Tcdv  xocXcp  F  5  ^'ox'»}?  Vb  :  ^^X'h  ^^  6  xoLzi  tx 
udvxa  A  7  xq)]  tiq  (utroque  loco)  VMb  xcov  ante  X6P<7^<>>'^  om.  M  8  it}s] 
xoT^  C  9  XT^s]  xoTg  Jf  irpüJxov  M  10  2x^^*C  1^^  ^X^€  ceteri  11  xal 
om.  F        dx(vY]xa  M        aoxo  coeid. :  auxi^v  Turn.         12  itapaoitäpovxoc  ^D 

13  cpriai  xoOs  aXioxotg  xpiaotv  If  §v  xoTg  xpiaaiv  F  qp^Cpocvxo  Vb: 
ötaqpO^fpotvxo  a,  8taqp9«ipotxo  If  14  2x^^*€  VMa  :  tX^C  b  xal  xd 
XepaaTa  a  ritei  F  y'  om.  F3f  a  15  xpavcoxdpag  -450,  xpavoxipo^  om.  b 
(habet  F)        cl^üxoiascog]  c|'üx'^C  F        16  x6  dv^pconlvov  (sie)  ^*        voüv]  votp  D 

17  cpüX^C  VM  :  ^oxi  a  b         xöptv  F         20  ouvloxavxo  Af  a  21  isTf- 

xalcög  VMFa:  dvayxaCcp  ft      22  jiäpoug  J      i^8'  SoxCv  VMa:  tj^s  y«  i^^'*  * 

16  sqq.  quis  rer.  div.  her.  I  480  c^oxiQ  ÖtxöJg  XiYS^at,  i^  xe  oXtj  xal  xo 
T^yejiovtxöv  aüxyjc  Ji^pog,  8  xopCcog  elirsTV  c^oxt}  4'i>X^6  Soxtv,  xa^Ttep  dqj^^Xjiog 
0  X8  xuxXo^  ou[inac  xal  xo  xupiQ)xaxov  {lipo^  xö  q^  ßX^ico}jL6v.  quod  deus  sit 
immut.  I  279  Sgalpsxov  oiSxog  (6  avO-pwiroc)  xoivov  y^pa^  ^«X^  ötdvotav,  iß  xd; 
dndvx(ov  ^uaeig  a(0}idx(ov  xe  ojjioG  xal  npayyLdxtoy  elcode  xaxaXa(ißdveiv '  xadansp 
ydp  Sv  jjiiv  x(p  ao»}Jiaxi  xo  i^yejjiovixdv  6c|;tc  ioxlv,  4v  bk  x<p  «avxi  tq  '^5  tpmxo^ 
9iJotg,  x6v  auxöv  xpöwov  xal  xwv  §v  T^pTv  xö  xpaxtoxeuov  6  voGg*  c|iux^C  T*P 
5c|;ic  oGxoc. 


23 

opx^^^^^  V-^"^  ^^^  "^^^  cpauXoxaxou  ttjv  ^liotv,  XirJYetv  5'  zl^  xö  icav- 
Tcov  aptoxov  •  t{  5fe  xoux'  Soxf,  5t]X(ox£ov  .  xö  oiripiia  xtov  ^(pwv  y^v^- 
oeü)^  opX'^Q^  ^^^*^  oüjißißYjxe*  xoGS**  (5^  5axt  cpauXöxaxov  iotxÄ^  ^TP^i 
-S^copelxar  dXX'  Sxav  elq  xVjv  jirjxpav  xaxaßXT]div  SvaxTjptaig,  xtvirjatv 
eu5ni^  Xaßöv  ef^  ^liatv  zpintxar  (püoi^  5fe  ßlXxiov  oiripjiaxo^,  liztl  ö 
xal  x(vr)at$  TJpeii^a^  Sv  ysvirjxolg"  irj  8*  ola  xe^v^xirj^  "^  xupibixepov 
eCTcetv  aveicRtjTTCO^  "^^X^  iJtpOTcXaoxer  xrlv  jifev  uYpdv  ouaiav  ef^  xa 
xoO  a(i>|iaxo(  [lIXtj  xal  jiipY)  8cav^(iouaa,  xrlv  5fe  TweujiaxtxTlv  eJg  xd^ 
r^€  ^'^Xl^  Süvaiiet^  xtjv  xe  9^eicxtxTlv  xal  x^jv  afoäirjxtxiQV  xVjv  yap 
xoG  Xoytojiou  xavöv  tSjcepS-ex^ov  5ta  xou^  ^aoxovxa^  SnJpad^v  auxöv  ^o 
iTztiOii^oi  d^cov  xal  atStov  5vxa*  otJxoGv  i^p^axo  ijl&v  äicd  OTcipiiaxo^ 
euxeXoG^  tq  cpüot^,  ^irj^e  5'  eJg  xö  xt|it(i5xaxov,  xt/Jv  ijcpou  xal  avfl-pümou 
xaxaoxeuTjv.  xauxö  5VJ  xouxo  xal  Inl  XTJ^  xou  Tiavxd^  Yev^oeto^  ouji- 
ߣßY]xev  T^vfxa  yap  !J(pa  StaTcXaxxetv  65o5e  x(p  5Y]|itoi>pY(p,  xa  jifev 
irpciSxa  x^  xot^et  ^aüXdxepa  tcü)^  tjv,  fx^^j  ™  ^'  uaxaxa  aptoxa,  15 
avS-pOTcoi,  xd  S'  dXXa  (i£aa  xcov  dxpov,  diieCvo  (ilv  x(Ov  Tcpox^pov, 
Xe(p<o  8fe  x(i5v  üoxSpwv,  x^P^*^**  '^^^  Trcy)vd. 

23.    Mexa  8*»)  xoXXa  Tiavxa,  xad-dicep  SX^x^?  ^^^  ävfl-ptDTOv 
^ai  YsyeTTjod-at  xax*  efxova  d-eou  xal  xaS*'  6|io((oaiv.  Tcdvu  xaXco^, 
^(i^ep^oxepov  y*P  o^8fev  YIY^^^S  dv^-pomou  fl-ecj).  xtjv  8'  i^^iptiav  20 
jx7)8el€  eJxa!J4xü)  ocijiaxo^  X*P*^'^P^'    ^^'^^   Y^P  avS-ptOTWjiopcpo^  0 
S-ed^  oöxe  d'eoet8fe€  xö  dvA-ptiTietov  |  aco^jia .  tq  8'  eSxc&v  XiXexxat  xaxa  P- 16  M. 
TÖv  x^5  4'^X''i?  T^Y^l^^^*  vouv  Tcpö^  Y^P  ^^*  "^^^  "c^v  SXtov  Sxervov 


3  elvai]  el  D  4  fevoxYjpfoTfl  a  ft,  oxYjpioet  F :  fevonfjptgiv  r^  M  5  Xa- 
ßcov  FDJ  ßiXxtov  VM :  ßeXxfcov  a&  onäpjjtaxog  ßeXxicov  BD  6  4v 
YSVYjxolj  Vb  :  iv  yevrjxolj  yevYjxdv  3f,  §v  yswtjxoT^  yswyjxöv  a  i^  ^'  ®^*] 
•^  ola  ivepYsT  M         'csx^fxrjg]  x^x^  "^^6  ^         xopttoxspog  Z)  8  jiäpY)  xal 

p^T)  MFBD  Siave[iouaai  F  9  xs  om.  Ma  11  ineioivai  (sie)  Y  xad 
«t^iov  om.  J  12  XTjjitcüxaxov  V  Cqiou  VHIKa  :  xou  Cqiou  MFZr  13  xaoxa 
Ö1Q  xaGxa  If  öiq  codd.  :  öfe  Mang.  xi^s  om.  D  14  S^a  om,  b  (habet  F) 
15  uoxepa  M  16  axpcov]  ttypCcov  D  p,iv]  [liv  ouv  a  17  uoxäpcov]  Ix^pcov  F 
18  xadauep  SX^x^  om.  P  19  yeYev^oO'at  xax'  etxdva  ^eou  VM : 
Ysv^o^t  xax'  slxöva  ^oG  P,  xax'  etxdva  ^oo  yev^o^at  -F,  xax'  eixöva  y^vdo^at 
0«o'j  a,  xax'  slxöva  ysyäoO-at  & ;  Y^vdoO-at  om.  D,  ^eou  om.  &  20  feiiqpspäoxspov] 
ipi^aviaxepov  a  21  xapa^'c^pt  FifPft  :  x«P«^'^pot^  «  ou  ydp  P  22  oüxe] 
oüxe  öi  If  av^pconsiovF:  av^paimvov  ceteri  Xdyexat  P  23  xov] 
Tigv  Z)         xov  ante  xcov  om.  BD         irpdg  ydcp  Sv  auxtp  xov  oXov  §x(vei  (og 

dpx^TUicov  (0^  iv  gxdoxq)  Jf        ixsivcov  J,  ixetvwv  £[ 


5  Leg.  alleg.  I  71  5cpct  8'  ig  (puotg  Igtg  ig^^  xtvoup-ivYj. 


24 

(is  äv  apxi'cuTcov  6  iv  6xaax(p  x(3v  xaxd  |iipo^  aicetxGvta^Tj,  xporov 
xtva  d^d;  (Sv  xoö  ^fepovxo;  xal  dYotXtJwtTo^opouvTO^  auxov  ov  yop 
6xet  XÖYOv  6  iiiya^  T^Y^H-tiv  Sv  äTiavxt  x(p  xoaijup,  xourov  ci)^  lotxe 
xal  6  avfl-püwctvos  voö^  Sv  iv9'pü)7C(j)  •   iopaxö^  xe  yap   Sanv  ouiä^ 

ö  TiavO"'  6pü>v  xal  äSrjXov  tft^  t/Jv  oua{av  xo^  xwv  dcXXcov  xoxoXaji- 
ßocvwv  xal  x^xvat^  xal  iTiioxYJiiat^  icoXuoxtSelg  ovaxijivcov  dSou; 
Xe(ocp6pou^  dirötaa^  oid  y-^^  Spxsxat  xal  S-otXaxxT]^  xd  iv  ixaiipa 
cpiJaet  Stepeuvoijievo^*  xal  TidXtv  Trnjvd^  dpfl^l^  xal  x6v  alpa  xal  x« 
xoiixou  7ia8iQ|iaxa  xaxaoxe^^diievo^  dvwxipw  (pipexat  Tcpd^  aidipa  xal 

10  xa<;  oupavbu^  7reptö8ous,  7;;Xavrjx(ov  xe  Tcal  dicXavtSv  yioptiat^  auji- 
TieptTcoXTjS'el^  xaxd  xou^  (louatx-^s  xeXefa^  vöjiou^,  ino^v^^  Ipom 
oocpfa^  TToSTjYexoövxt,  Tcoaav  XTfJv  odo^vf\y  ouafav  uTiepxu^^a^,  Ivxau*' 
icptexat  x^;  voT)X7J€*  xal  (3v  efSev  Svxau^'  aJoSirjxöv  iv  Sxefvg  ti 
7capa8e{Y|i'0(xo&  xal  xd^  ?5£as  S-eaadjievo^,  uTrepßotXXovxa  xoXXt],  iiSftig 

16  vT)cpaX{q)  xaxaoxeö'ek  (3<mep  o£  xopußavxtwvxe^  ivfl^uaia,  ixkpoo 
Yeiitofl-el;  C(iSpou  xal  7i68'Oi>  ßeXxfovo?,  ü<p'  ou  Tipd^  X7)v  dxpov  d^^tSa 
Tiapaiceiicpd'el^  x(Sv  voiqxwv  In  auxöv  ?Svat  Soxel  xov  |iiY°^  ßaatXia* 
YXtxop^vou    5'    fSelv,    S-e(oi>    (ptoxo^     äxpaxot    xal    diiiyetig    auY^i 


1  i^etxovfo^  52)  4  auxdg  ora.  If  5  itav^']  xd  «avxa  "F,  aicavxa  Jf, 
iwtvxa  ccteri        6  xal  ante  xix"^*^  om.  If       «oXuoxeöelg  VMF        diaxipivGOv  a 

7  ^oXaooYjg  M  8  xal  irdXtv  om.  D  TixTjvog]  -^  xtvog  Z)  9  xaxaoxsoa- 
od|itvog   JF*  10   oüpavtoüg]   oupavoO  T,   xou   oupavou   M  xe    om.   J* 

Xoptfatg  VMFa:  x<^P*^*€  &  ouniMpwiXa'/riO^lg  If  11  (louoixi^c  VMF: 
T^S  jJioootxi^s  a6      xeXelagF  (coni.  Markland):  xeXeloog ccteri  v.  sup.  p.  18,1 

13  Sqpfevxat  D  slöev  ivxaü^']  elöe  xauxa  M        14  xotXt]  F         15  xop»- 

ßapicovxeg  5  fcxdpoo  8i  y^P^^^^^C  ^  ^7  TiapaneiKp^Crj  M  18  Y'^^XO* 
p,^vou  F        Y^^X^l^^^ov  ti  xoüxov  tÖsTv  Jf        ^(ou  ]  oi^pooD  F,  ddpöou  (itJicco^  M 


8  sqq.  de  monarch.  II  217  ouÖ&v  y^P  djietvov  xou  CtjxtN  xov  dXijdi^ 
d'söv*  ....  [idpxupsg  S&  ol  pii^  x^^^^^^  oixpoi^  yB\}od[i.e;^oi  fpikoao^iaL^,  aXXz 
Xü)v  XÖYCOv  xal  ÖoYJidxcov  aüxi^g  kizi  iiX^ov  feoxtaO^vxsc*  xooxeov  y^P  ö  XoYwp.6s 
dicö  x^g  Y^(  dvo)  p,8x^pog  dp^elg  al^epoßaxeT  xal  at)p.nepi7coX«5v  "igXCq)  xxl 
oeXTJviQ  xal  xcp  aup,icavxi  oupavcp  xd  §xeT  ndvxa  yXix^P-svo^  iSeTV  djiudpoxdpai^ 
XP^xat  xal^  irpooßoXaX^  dxpdxou  xal  iroXXoo  fpiyyouz  ^xxsoptivou,  tog  xd  xiQg 
c^ux^Jc  ojijjia  oxoxoötvtdv  xaTg  p^appiapuYo^^C  •  de  septenn,  11  279  (Tischendorf 
Philon.  17,  13)  d>ea)pol  XTJg  (füotcog  xal  x(5v  Sv  aurg  irdvxwv  aptoxoi,  y^v  xal 
^dXaxxav  xal  däpa  xal  oupavov  xal  xdg  iv  auxol^  9Üatig  Siepsuvcüfievot,  OEXrJvfj 
xal  i^Xlq)  xal  xig  X^ps^?  'ctov  iXkio'^  dox^pcov  TiXavrjxcov  xe  xal  dicXaveov  xalg 
ötavolatc  oüjJwreptiioXoüvxs^,  xd  ji&v  oüijjiaxa  xdx©  irpog  x^P''®'^  löpupivot,  xdg  5i 
c|;üxdg  üiroirxäpoüg  xaxaoxeudCovxeg,  öiwog  atd^poßaxoovxeg  xdg  fexel  duvd|i«t^  iwpi- 
a^pdJotv.  15  sqq.  quis  rer.  div.  her.  1 482  itöO«g  ouv  sX  xtg  sloipxexof  oe,  «^uxii, 
X(ov  d'tlcov  aYOt^v  xXY]povo|ii^aa(,  iii^   iiövov  y^v  i6  oöjJia  xocl  ouYY^t^v  olo- 


25 

yti^ippox)  xpOTiov  Sxx^ovxat,  (5^  lat^  (lapixapuyari;  xö  tyj^  Stavofa^ 
ojijia  axoToStvtav.  *E7cel  8*  oiJ  oujiTcaaa  efxcAv  SjicpepVj^  dpxexuTCCp 
TcapaSe^Yiiaxt,  icoXXal  8'  e?alv  dvö|xocot,  7ipooe7reaY)|nfjvaT*  efTwiv  T(j5 
xax'  eJxova  xö  xaS*'  ojioftootv  eJ?  8|i(paaiv  dxptßoö^  6x|iaYe{ou  xpa- 
vov  xiircov  Sx®^®^-  * 

24.    'ATropYJoete   8'   äv   xt^   oux   inö   oxotioG,  x{  8Y]7roxe   XTJv 
dv9*p(i)7coi>  (lovou  Y^vs^^v  oux   &vl   8ir]|itoi>pYcp   xafl-aTcep   xoXX'  av£- 
Snrjxev,   dXX*   tioavel   TcXetoaiv    tlodr(ti   yip  xöv  Tiaxipa  xdSv  SXtov 
xauxl   X^YOvxa*    „7ionr]0ü)|iev    avS-pcöTiov   xax*    efxcSva   ir]|iexipav   xal 
xad-*   6|io{ü)otv".    (iV)   Y^P    XP^^^*S   S^tv,   efTcotii*   av,   ouxtvoaoöv,  (p  lo 
Tcavö-*   ÖTOjxoa;  i^  xöv  (ifev  oupavdv  iqv(x'   Sirofet  xal  xy)v  y'^v  xal 
xtJv   d-flcXaxxav,    ouSevö^   i8eir]0ir)   xou   ouvepYil'oovxo^,  ävS-pcDTiov  8fe 
ßpaxO  Cv®^  ouxtos  xal  S7ifxir]pov  oux  oloq  x'  Vjv  8(xa  ouiiTipd^ew^ 
Ix^ptov  auxds  d(p'   lauxou  xaxaoxeuaoaaS'at;  xrlv  [iky  oi5v  ÄXtifl-eo- 
xaxY]v  aJxfav  S*eöv   dvaYXY]   |i6vov   e?8ivat,  xtjv  8*  efxoxt  oxoxaojiq)  15 
7ci^avT)v   xal   euXoYOV   efvat   8oxouoav  oux  iicoxpuirc^ov  |  Soxt  8'  p.  1 
rßt,    x(ov  5vx(ov  xd  jifev  oux*   dpex^i;  ouxe  xaxfo^  ^t-ziytiy   (SoTiep 
qpuxd  xal  !J(pa  dXoYa,  xd  jifev  5xt  ac^uxd  x'   Soxl   xal   dcpavxdoxcp 
qpüoet  8totxerxat,  xd  8'  oxt  vouv  xal  Xöyov  Sxx£x|AT]xat  •  xax(oc^  8fe 


1  x^^l^^Ppo^  A*^  xpoicov  ixx^ovxai  xaxaxXuocoaiv,  inidfdcoaiv  auxq)  to  9(0^  6 
d«6g  (!)€  xatg  xxX.  If  2  oxoxoÖetvtdv  F,  oxoxoöivtcovxt  M  äjcsi]  äTrstöij  Af 
ifiqpspiQg  dpxexuncp  napaSe^Yiiaxc  VMPFai  dpxexuncp  TcapaSe^Ypiaxt 
&pr9spigc  6  3  irpoaüneoYjnYJvaxo  F  x^]  xo  D  4  ixpiay{ou  F  6  dno- 
pTJoiQ  Af  xigv  om.  F  7  xaXX*  av  l^xev  D  8  xov  oXcov  HIK^  xcov 
oXcov  om.  a  9  xauxl  X^ovxa]  xaux*  ni  XÄyovxa  F,  dvxtXiyovxa  ^Z)  10  elnoijji' 
dv]  £2noi|iav^  Z)  11  Tcdvxa  coäd.  xal  xijv  yi^v.  om.  F  xal  yi^v  xal  6«- 
Xaxxav  If  12  d'dXaoaav  6  ouvepYTioavxog  D  13  ^Tclxaipov  If  14  dcp' 
iauxou  Mang.  (Markland) :  ucp'  §auxou  co(i(f.  18  dc|;uxd  iaxi  b  19  $ic6- 
xTjxai  M      vouv]  xal  vouv  a      vou  xal  Xöyou  Jf      &xxix{iY)xai]  oG  x^xr^xai  a 


dijotv  xal  olxov  uaxpög  xov  Xöyov  xaxoXin^g,  dXXd  xal  oauxi^v  ditööpad^  xal 
IxoxTjOt  osauT^g,  xaMirep  ol  xopußavxtwvxeg  xal  xaxexö|i8vot,  ßaxxeuO^Toa  xal 
^oqpopiQd^Toa  xaxd  xiva  npoqpTjxixov  ^nt^6iaa{jiov*  iv^^uouooTjg  '^OLp  xal  oux^xi 
oüOTjc  &v  fcauTg  ÖtavoCag,  dXX'  Ipcoxt  oupavfcp  oeooßrjuivtjg  xal  &x}ji8pL'y]vu£ac  xal 
av(o  irpög  auxöv  stXxuoiUvrjg,  TcpoVouoYjg  aXtid-eCag  xal  xd  fev  iroolv  dvaoxsXXouoTj^, 
Iva  xaxd  Xeöxpo'pou  ßalvot  xi^^  ööoü,  xö  ^evio^at  x(3v  Ö«l(ov  xXiQpovöpiov.  de 
vit  contempl.  II  473  ol  ö'  Swl  ^«paTcelav  lövxeg  ouxe  feg  6^^ug  ouxe  Sx  irapa- 
xXi^as»^  ^  «apatvdoecov  xtvwv,  dXX'  uir'  Ipcoxog  dpiiaoO'dvxec  oupavfou  xa^dicep 
ol  paxxsuöpievoi  xal  xopußavxtdJvxcg  ivOouotdCouot,  (i^pig  dv  xö  Tio^^ujievov 
ISeoatv.  17  sqq.  de  conf.  ling.  I  431  sq.  ii  piv  91)01^  xcov  Ctpcov  etg  x'  dXoyov  xal 
XoyixiQV  {ioTpav  ivavxlag  dXXi^Xaic  fexjjnj^  xö  irpwxov  17  Ö'  aö  XoYtx-^  TtdXtv  elg 


26 

xal  iptvqz  (O^  £v  o^xo^  voO;  xal  Xöyo^,  (p  Tcefüxaoiv  ^vSiatxaa^* 
xd  5'  au  (lövY)^  xexoivü)VTr]X6v  dpeTfj^  ä{iiTOxac  iiocotj^  ovxa  xaxfo;, 
(SoTcep  o£  doripes*  oikot  ydp  ^qJd  t'  ervat  X^YOvxat  Tcal  tjtpa  voepsc, 
[iaXXov  8fe  vou^  aikd^  Sxaoro^,  5Xo^  5t*  SXcov  OTcouSaro^  xal  Tcovid^ 
5  dveTifSexTO^  xaxoG*  xd  5fe  xrj^  (itxxrj^  ioxt  ^uaeco^,  (ooTcep  av&pcd- 
710^5  5^  STctSixe'cat  xdvavxfa,  cppovTjatv  xal  d^poauvrjv,  acotppoouvrjv 
xal  dxoXaofav,  dvSpe(av  xal  SecXfav,  ScxatooiivYjv  xal  dSixfov,  xal 
auveXövxi  (ppdaai  dyad-d  xal  xaxd,  TLoXi  xal  a^o^p^,  dpexxjv  xal 
xaxfav.  x(j5  SV)  Tcdvxwv  Tiaxpl  ^e(p  xd  jifev  OTiouSara  5t'  auxoO  |i6vgu 

10  Tioterv  oJxet6xaxov  TJv  6vexa  xrjj  Tipd^  auxöv  ouyy^^^^^j  '^*  5'  dSwt- 
9opa  oux  dXXöxptov,  S7iet5Tl  xal  xauxa  x^^  ^X^P^  aux(j>  xax{a^ 
d|iOtper,  xd  5fe  (itxxd  x^  |jiv  oJxetov  xfj  5'  dvofxetov,  oixetov  jil*/ 
6vexa  xfjj  avaxexpaiidvY]^  ßeXxfovo^  ߣa€,  dvoCxetov  S'  Svexa  ttj; 
ivavxfa^  xal  jtlpo^o^.  5td  xoöx'  StcI  (iövy)^  t^S  dvö-poiTrou  yev^aeü)^ 

16  cpT]otv  5xt  eJirev  o  fl-eo^  „7iotY]0(0|iev",  &jztp  i^tpalytt.  axj^napdXr^v^ 

1  (6s  av  olxog  ]  oo'  av  oo  xoo|ieT  M      cp  F:  cog  ^^,  olg  MF*bj  olg  autoua 
2  piövos  D        4  auxo^  ixacrcog]  auxcov  6  SxaoTog   a         Si'  6Xoov  VMFa: 
8i'  oXou  6        GTCouSalös  ^dp  xal  F        7   dv$p{av  l^a        8  cppdooLi  ]  qpdvoi  a 
xal  ante  xaXa^  et  ante  dpsxi^v  add.  VM        9  8t'   auxou  ÄH :  did  toO  F*, 
8i'  auTou  ceteri         10  auxöv  codd.         xd  8&  8id9opa  if        12  xi^  (iiv  —  xij 
8'    VMF :   1^  |ifev  —  fiY]  8'  a&  13  dvaxexpaiiävjfjc  om.  M         ßeXxtovog] 

xpeCxxovoglf  i8^a(  om.  If  15  nötig o (o }Ji s v  Fif:  icotTJocop^v  (icotigootuv  D) 
dvd-p(oicov  ab 

xe  xo  qp^apxov  xal  dMvaxov  el8os,  9^px6v  piiv  x6  dv^pconcov,  apd^pxov  8i  xo 
«l'uxcov  da(0}Jidx(ov  a'E  xaxd  X8  ddpa  xal  oupavov  TcepinoXouat*  xaxCag  8i  d^tixoxot 

|i^  elatv  auxat *  dp.<xoxot  8&  xal  al  xaSv  dXÖY(ov,  icap'  oaov  dpLotpouo« 

8tavolag  ou8&  xcov  ix  XoYtap.ou  aup.ßatvovx(ov  IxouoCcov  d8ix73)idx(0V  dXdoxovxau. 
Iiovog  bk  OX88ÖV  Sx  TOtvxwv  6  dvO-pconog  dyaOtöv  xal  xaxcov  Ixcov  irciaxijtii^v 
alpelxai  {liv  noXXdxtg  xd  9auXöxaxa,  qpeuyet  8&  xd  orcoudyjg  d^ta,  e»^  auxd 
fidXiaxa  inl  xoT^  ix  npovolag  d|iapxTJ|iaat  xaxaYtvoSoxeadut .  icpoiTy^xövxa»^  ouv 
xi^v  xoüxou  xaxaaxtui^v  6  d^og  nepti^cl^s  xal  xo7(;  uicdpxot^  auxou  Xiyov  „noiijoiDtiSv 
dv^pcöirov",  tv'  al  |iiv  xoo  voö  xaxopWoetg  in  auxöv  dvaqpipoovxot  (lovov,  iit' 
dXXou^  8'  al  d|xapxlat.  de  mut.  nom.  I  583  9at>Xou  p.iv  ydp  4^0x13 v  ou  8iä- 
nXaasv*  ix^P^^  T^P  ^^9  xaxla*  ti^v  8&  (i^oiqv  ou  8t'  lauxou  (ipvou  xaxd  xov 
Upcüxaxov  Mcoo^v,  inefZii  xTjpou  xpönov  SjieXXsv  auxi)  8igaod'ai  xaXou  X8  xal 
atoxpou  8iaqpopdv .  8tonep  X^yexat  „7coiTJaa)|i6v  dv^pconov  xax'  eixova  iQ}ifixipav*S 
tv'  el  |i&v  8i^'y]xai  (paGXov  xutcov,  §xip(ov  qpalvYjxat  8Y2pLtoup'pr)pia,  st  tk  xotXöv,  xoG 
xcov  xotXeov  xal  dyaO-cov  pidvcov  xexvCxou.  4  de  gigant.  I  263  xal  fdp  00x01 
(doxipeg)  c|;uxal  oXai  81'  oXeov  dxTJpaxol  xe  xal  ^eTat,  nap'  5  xal  xüxXq»  xtvouv- 
xat  XTJv  oüYY6vtoxdxT)v  vq)  xlvYjotv  voög  ydp  Sxaoxog  auxcov  dxpouqpvioxaxo^ 
de  somn.  I  641  xal  ydp  Sxaoxo^  xot5x(ov  (doxipcov)  ou  |iovov  ((pov,  dXkd  xal 
voSg  5Xog  8t'  5Xa)v  6  xa^pcoxaxo^  eivat  X^exat.  de  plant.  I  331  C^a  y^ 
xal  xoüxoug  (doxäpag)  votpd  8t'  5X(ov  ^aalv  ol  cftXoso^TJaavxs^. 


29 

8i8aaxaX(av   xcSv  Imvza^  [iovov  oux  £vxixpi>^  ßooSoiQc  r^^  cpuaeco^, 
Sri  |ii|ioi>|Jievoi  xöv  apxtJY^*^^  '^^^  fi^o^q  dn6yis^  xal  axocXatTccopco^ 
iv  ay^ovwxaxig  x(3v  avayxafwv   6U7cop{qc   8iflt$ouotv    xouxl   Sk   ouji- 
ßTjaexai,  |  idv  jiTid"'  a£  oXoyot  i^Soval  <pi>x"^€  5i>vaaxeua(Dat  yaoxpt-  p.  19  M. 
liapY^av  xal  Xayvefav  STrtxetx^aaaat  [itjö*'  af  Sd^Y)?  "J]  xP''QH'*xü)v  ^}    5 
apXYJg  l7cc^|i{ai  x6  xou  ß(ou  xpaxo^  ava^covxai  (itjxe  axeCXcoai  xal 
xa|i(];(i)ai  Sioevoiav  af  XÜTrai  (iiq^'  6  xaxi^  auiißouXo^,  fdßo^,  xo^  ItcI 
xa  aicouSaFa  x(3v  Spytov  6p|ia^  ava^acxtcng  |iY]x'  a^ poauvY]  xal  S£iX(a 
xal  aStxfa  xal  x6  x(3v  oXXwv  xaxiciSv  djiTfJxavov  TiX-fjO^s  iTitS^xat. 
vuvl    jilv    yap    Tiavxwv   8aa   XdXexxai   7capeuY]|iepT]advx(ov    xal   xwv  lo 
dtv^ptOTWov  av65T]v  lY.%ty(p\iiytoy  eB;  xe  xd  TcdSnf)  xal  xd^  dxpdxopa^ 
xal  UTzoLvdoix;,  o^  otJS'  efiierv  ^d(ii^,  ^pl^et^,  dTiavxaxat  8(xy)  TipoaYJ- 
xouaa    xt|Ki>pöc    daeßcov    i7rtxTf)5eujidx(öv    6oxt   8'    tq    SfxY]   xi   x(3v 
dvayxa^cov  Süonoptaxov.  jiöXt^   y^P    dvaxijivovxe^   xtjv  TieStdSa  xal 
7n]Y<3v  ^£79*pa  xal  7coxa|iü)v  STcoxexeuovxeg  onefpovxls  xe  xal  ^uxeü-  is 
ovxe^  xal  x6v  y£<«wi^vcov  xdjjLaxov  [led*'  iQii^pav  xal  vuxxwp  dxpuxco^ 
Sx8exo|Aevot  8t*   Sxou^   ouYxojif^oüot   xd   iTzivrßtia   xal   xaGx'  loxiv 
oxe  XuTcpd  xal  ou  icdvu  8iapx'^,  Sid  TcoXXd^  ßXaßivx'  aMaq'  H]  ydp 
o|ißp(ov  lirotXXT}X(i)v  fopal  xaxioupav  ii  yijxXdZxi^  ßdpo^  i7cev£xd'e(aY)g 
d^p6(i>c  xax£xXaaev   "^   x^^^   7cepi£(];u§ev   iq    ß(a    7i;v£i>|idx(i)v    ^(^at^  so 
auxat^  dv£axpe(];e'  TCoXXd  ydp  u8(i>p  xal  dif)p   e?^   oYOvCav   )cap7Cü)v 
vecDxepß^ouaiv.  e?  8^  aco^poauvig  (ifev  ^eu|iaptad-£lev  al  £|xexpoi  x(3v 

1  |iovov  oGx  Fft  :  jiovovou  Fa^  ptdvov  ou  xal  If  avtixpog  TJlf :  av- 
Ttxpü  a&  2  «Tcovov  2^*  3  Sv  a9d>ov(oxaxig  x(Sv  avayxafcov  euwo- 
p  { qp  VMFa  :  ftv  aqpS^vco'wtTio  ötaCtig  xat  euTcopfqt  t(3v  dva^xato»  &  Touxi  MFa, 
To5  xij  ^•*  ^©"""co  h  4  jiKJxe  co(2d.  ^'üxi??  ^^  •  ^'WX'*)^  ^^  öovaoxeüocoot  MKL : 
duvaoreücoat  VFÄBCHI,  Suvaoreuouac  Z)         5  iniaTtxfaaoai  Af        (lYJxe  codd. 

al  om.  If  1^  XP^P'«'^®'^'?  «PX*??  -P*«»  "^  XP®!^*'^®'^  ^  «PX^€  1^»  "5  XP^P^'^^)'^ 
ctpxi^C  M :  ^  apxijc  "^  xP''3l**'^ö^^  ^  7  ötdvotav  om.  V  J^t^O-']  pti^ö'  Af  8  xÄg 
anoüöafo^  Af      avaxexCo^  V     9  xo]  xtp  C,  xd  Af  *      xaxtcov  F:  xaxcov  ceteri 

10  (1^  YQcp]  8i  a         ndvxQov  FAfa:  ndvxa  &         unspeuiQpiepYjodvxcov  BD 

11  dva^diQV  D  ixxu|xiv(0v  V  sl^  xd  xe  Af  dxpaxeT^  Af  12  uicai- 
xtoog]  üiraYT^oüg  F,  uTCEvavxCoug  Af  aTcavxdxat  scripsi :  duavxa  xe  F,  a 
fcdvxa  xe  Af,  dnavx^  xk  ab      npooTJxouoa  Sigexai  xipio)p6g  Af      13  xei|iO)p6c  F 

Tg  ÖtXTj  xo  xc3v  dvaYxa{(ov  öooiröptoxov  F:  i^  ÖCxy)  xt^  xö)v  dva^xaCcov 
x6  Suondptaxov  Af,  i^ÖtxTixöxwv  dva^xaTov  (xavapcaTov  JF^J  öuoiwptoxov  ^6,  i^^txY)- 
xoxcov  e^  xoXaaiv  xd  xd)v  dvaYxa{(ov  Suoicöpiaxa  a  14  |ioXig]  (JiÖYig  Af  xi^v 
icsdidSa  F^a, XTJvxenedidSa  Af:  xdneSfa  &  15iwycüvF  16  Yetoicövcov  F, 
T«5v  f8!(on6^tiiy  M :  Y^conovov  a&        %cl^  i^fi^pav  AfF        17  ouYxopi^t^ovxai  Af 

19  9opal  xaxioupav  F:  90pd  xax^oupev  ceteri  inevex^efaYjg  FAf : 
xaxsvsx^c^^C  Ab     20  d^pda^  F^     21  dviaxpe4's& :  dvioxpe^av  F,  dvixpe^e  Afl^, 


28 

inl  «SetTwov  xaXoOotv  H]  xa  np6<;  euwxfav  Tcavx'  tuxptnloai  xal  o£ 
xo\>q  f\}\iyiy.ou(;  ay^va^  xal  oxYjvtxoO^  Tid^vxe^,  Tcplv  oüToyaTetv 
xou^  S^axo^  eB;  xe  xa  Siaxpa  xal  xa  oxaSta,  euxpeTct^ouoiv  oycd- 
vtoxwv  xal  ^ea(Jiax(OV  xal  axoi>a(iaxtov  icXi^S-og,  xdv  auxov  xponov 
6  xal  0  xüJv  6X(öv  T^Ye|i(iv  old  v.q  dS'XoS'fcxY]^  Tcal  laxtax(op  ovS^^omov 
xocXerv  (liXXcov  iirf  x'  euco/^av  xal  ^e(i)p(av  xa  e^  Ixaxepov  elSo^ 
TipoeuxpeTrfaaxo,  fv'  ef^  xöv  xöojiov  etoeXS-tJv  eüStI^  eup-g  xal  oü|i- 
Tcoatov  xal  Siaxpov  Eepwxaxov,  xö  jifev  aiiavxwv  Tzkript^  oaa  f^  xal 
7coxa|iol  xal  S-ocXaxxa  xal  an^p  ^^pouotv  ef^  XP^^^  '^^  aTcoXouotv, 

10  x6  5fe  7iavxo((i)v  S^ajiaxtov,  S  xaxaTcXiQxxixcöxaxa^  jifev  S^et  xd; 
oucrfa^,  xaxa7cXT]xxtx(Dxaxa(;  51  xo^  Tcotöxrjxa^,  d'au|jLaai(Oxaxot^  6fe 
xä^  xivYJaet^  xal  x^P^^^^  ^v  xa^eotv  iQp(ioa(iivai(  xal  äpid*|i(ü)v  ova- 
Xoylai^  xal  7cepi68(ov  ouji^tovfat^*  iv  alg  ÄTiaoat^  xtqv  dpx^xiwcov 
xal   dXtjOT]   xal   7iapa5etY[iaxtxT]v   jioi>atxTlv   oux  $v  diiopxor/oi  ii^ 

15  eJvat  X^Y^v,  acp'  TJi;  of  |jLexa  xaux'  avfl-ptOTcot  yP*4'*F''®^®^  <^^!>  '^*^'» 
iaux(3v  ^l'^X*^*»  "^^^  eJxöva^  avaYxatoxaxiQv  xal  cicpeXiiKOxdxiQV  x^xviQv 
xcp  ß((|)  TcapiSoaav. 

26.    "HSe  jifev  a?xfa  TcpwxY),  5t'  i^v  avS^tOTio^  Scp'  inaai  y^Y^" 

v^oO-at  Soxer*  Seux^pav  5'  oux  ino  oxotcoö  Xexxfeov.  ojia  xig  icpoixTj 

20  Y^viaet   xiq   e^   x6  ^"^v   Tcapaoxeud^   dicdaa^   eupev    awd-piano^   zi^ 


1  xaXoüotv  om.  M       ii  xd]  elxa  M       irdvx'  om.  J5Z>       YjuxpäTccoav  If, 

xaxeuxptuCoat  BZ>        2  Y^jJivtxouc  otYcovag  xal  oxTjvtxoug  F:   f^tivixouc 

xal   oxYjvtxoüg   aycovag   ccteri        irplv  -^  Jf        3  xe  om.  If        xa  oxd5ta  xal 

xd    ^äaxpa  BD         eüxpeirl^oDotv]    ÖtYjoxp^wtoav  3f         7    «pooeuxpentoaxo  Jf, 

7rpoY)uxp8Tiloaxo  a        eüO-Og  om.  M      eupot  a       8  x6  ptiv  om.  Af        TcXijpYj  Jf 

9  XPfl^^'^  VMFa:  XP*^^^^  ^^  ^         10  verba  xaxai:XYjxxtx(oxaxag  —  orioCac 

om.  3f      1 1  Ö6  xal  xdg  irotöxrjxag  3f,  Ö^  xdg  om.  I      12  xetvlotig  F      x^9^^] 

Xpelag  I        r^p\koa\ii^0Lt.z  ABCb,  elp[ioo|iivai  F:  i^ppioqiiva^  AfZ>         13  iv 

als  dndoaig  scripsi :  iv  al^  dicaaav  Flf,  §v  ol^  dnaai  ab        14  djiapxd- 

voi  VM  \  dpidpxoi  ab       15  iv  addidi        16  auxcov  F       xdg  eixöva^  om.  ah 

xäxvTQV  om.  Jf      17  TrapdÖwxav  a      18  y^T®'^*'^'  VFa  :  Ys^^^^^t  -Äf,  elvat  h 

19  Seuxdpav  F^ :  Seüxepov  Ma,  (eux^pa  b      Xsxx^ov  ccxid. :  Xsxxäa eeU. 


auxöv,  dppev  xal  ^Xo  iuolyjoev  auxoug".  ouxixt  „auxov"  dXX'  „auxoog"  §m- 
9ip8t  iiXYj^uvxtxwg,  iqpapjjiöxxcöv  xd  elörj  X(p  Y^vtt  Ötatpedivxa  eo^  elicov  toöxtjxi. 
12  de  conf.  ling.  I  431  6oxi  9&  xal  xaxd  xov  dipa  (('uxqW  doofidxov 
Upoixaxo^  X°P^€  onaSö^  x(ov  oupavCcov*  aYY^oug  y^P  "^^Z  4^^X^S  xauxo^  eleo^ 
xaXeTV  6  ^onupdög  Xöyo^*  iwri  ouv  x6v  oxpaxov  &xdoxcov  &v  xat^  dp)iox- 
xoüaaig  S(ax6xoo|jiY2pidvov  xd^eoiv  uiDQpixiQV  xal  ^pantuxiQv  tlvai  0D|ißi- 
ßYjxe  xou  dtaxoaiiigaavxoc  i^y^I^'voCi  <P  xaSiapxouvxt  xaxd  dlxigv  xal  d«0)JL6v  iicexau 


31 

i^Y^t^ova  (p\y3ti  xal  SeoTcomrjv*  Si&  xal  d-eaac^iieva  Tcavxa  8id^  icavtcov 
iq|iep(i>dir]  xal  Soa  xi^  cpüoets  ^ypttotaxa  xaxÄ  Tif)v  7cpü>Tir]v  euSnig 

7ipöao(j;tv  Sy^^^*^^  X^^P^'^Q^^*'^*»  '^^5  H-^^  axt^aaou^  XiJxxa^  SirtSeix- 
vuiteva  Tcax'  äXXtqXwv,  ef^  Sfe  |jl6vov  xöv  ävS-pwiiov  xtfl-aoeuöjieva . 
icap'  i^v  aWav  Tcal  yevvirjaas  auxov  6  noLvfip  'fyft^ovir.i^  ^uoet  ^(ffov  6 
oux  6pY(p  [idvöv  oXXa  xal  x^  5td  Xöyou  x^^po'fov{qc  xaS^oxY)  xwv 
und  aeXrivKiv  inavxwv  ßaatX£a,  x^pc^afwv  xal  iviiSpcov  xal  aepo- 
icöpwv  ooa  Y^^p  *VY]xd  iv  zolq  xpiol  oxotxefot^,  y^,  i55axt,  iipt, 
Tiflcvd''  U7i£xaxxev  aux(p,  xd  xax'  oupavov  u7ce^eXö|ievo^  axe  ^etox£pa^ 
|iofpag  intXaxovxa.  Tifoxt^  5fe  xi^^  ^PX'H^  SvapYeoxdxTr)  xd  (patvöjieva'  lo 
d-peiiiiaxcov  6oxtv  oxe  7cXir]3Tf)  (lupCa  icpö^  dvSpö^  iv6g  ayexat  xoö 
xo-jKpvzoq  ouS"'  iTiXo^opouvxo^  oöxe  aßrjpov  ouxe  xi  xwv  djiuvxiqpCwv 
Sm^epojiivoi),  5t<p^£pav  S'  aux6  [lovov  Sx^vxo^  oxeTiaoxifjptov  xal 
ßaxxY)p(av  Svexa  xou  StaoYjiifJvaf  xe  xal  £v  xat^  6Soi7cop{ai^  tl 
xdiioi  oxTipfaao^af  xdg  foxiv  noXot^tfox)^  iyikaq  Tcpoßdxtov,  alfm,  16 
ßowv,  äyet  tcoijiyjv,  afic^Xo^,  ßouxöXo^,  avS-pwiiot  jiYjSfe  xor^  otojiaotv 
lpp(i)|i£voi  xal  a^ptYtovxe^,  dq  Svexa  y^öv  eue^Ca^  ijjLTcot-rjaat  xoli 
JSoOat  xaxdicXtj^tv  xal  af  xooauxat  xöv  xoooiixwv  dXxa(  xe  xal 
Suvocfiei^  eöoTiXouvxwv  —  ly(p\}ai  y^P  'cd^  Sx  fuaeo)^  Tiapaoxeud^ 
al^  djiüvovxat  —  xafl-aTrep  SouXot  5eo7cöxY]v  xaxeTrnJxaot  xal  xd  20 
icpooxaxxojieva  Spdkjf  xaupot  jifev  xaxaijeüyvuvxat  np6q  äpoxov  ytjs 
xal  ßa^e(ocg  aöXaxa^  dvax£|JLVOVxe^  Sl'  i^fi^pa^,  Saxi  S'  Sxe  <[xal 
vüxxö^)>,  (laxpöv  SöXtxov  diroxefvouat  yetoTcövou  xtvi^  i^eoxoJxo^" 
xpiol  Sfe  ßp(d'0vxe^  ßad^ac  |jLaXXor^  uicötioxoi  xaxd  xi^v  Sapo^  (Spav 


1  d«aaa(uvov  ^C        2  xag  900815  VM:  xi^v  90017  a&        otyptoTaxa  C, 
otYptOTTjxa  y,  aYptcüyca  M       3  äY^yvexo  F,  iy^vorco  AC        dTtd-otoooc  FJf : 
dxiO«oooo€  a&        Xorcac  -Äf,  «oyac  7:  Xoooag  FABDHK,  Xooag  CIL      4  öi 
)i6vov]  86Ö|i6vov  V       Ti^aoeoöp.eva  VMD  :  xiO-aoosoöpieva  ABCb      6  xa- 
^  £  o  x  rj  F :  xa^oxTjot  oeferi      7  xep^aiö>v  xi  xal  M     xal  ante  depoiröptöv  om.  BD 
9  Tcdvxa  codd.      xa  om.  Y      Ö9egeXönevo€  T*       10  iTctXaxövxa]  Swtxoxovxa  a 
llidlTj^cM      9i^hp6(^  fcvogFDifevogdvÖpösABCft,  Ivocom.lf      12ooÖi 
oÄYjpov  Jf      xi]  om.  AC,  xtvt  ft,  xl  dXXo  Y      13  aox^  ptdvov  JP,  aoxoö  jiövrjv  Jf 
l^oYZQL  a,  6xovxa  ante  |iövov  C      14  8taoY)|ieTvat-F      xal  fev  xaT^  oöotiiopiaig 
c2  a&  :  xal  el  xatg  odotTtoplaig  Fif        15  xdji'g  M      oxrjpfaao^at  YFa  :  oxTjpC- 
(so^i  Mb      npoßdxcov  YMFa  :  xcSv  npoßdxoov  6      17  Ivexev  F      18  ISoooi] 
oSoooc  C&      xal  at]  xdv  if      dXxaC  xe  om.  F      20  Seo7cox7]v  YMb  :  Seonoxag  a 

21  xaopoi  coäd, :  ßoe^  Mang.  (Christoph.)      (iiv  ydlp  If     a  p  0  x  0  v  Mangey  (Mark- 

dva 
land) :  apoxpov  codd.      22  dvax^|jivovxat  HZ!S',  dvaxe|idvxtc  F,  xaxax^^ivovxeg  A, 

xaxaxi(ivovxs€  C    ^C  i^tUpa^]  voxxo^  xal  ri^poL^  M    xalvoxxö^  addidi    23  p.a- 

xpov]  icdvov  M     doXixov  YM     24  xpeiol  th  ßpslO-ovxeg  Y     ondnoxoi]  xal  noxoig  M 


30 

7tafl*(3v  6p|ia(,  Stxatoouvig  8'  cd  Tcepl  xaSixetv  oicouSaf  xe  xal  91X0- 
Tt[i£at,  xal  ouveXövTt  ^paoat  xat^  opexaS;  xal  xar^  xax'  dpexo^ 
SvepYefat;  af  xax(ai  xal  af  xax'  aiixi^  avtjvuxot  Tcpctget^,  ovgpt]- 
(i^vou  jifev  TioXijiou  xoG  xaxa  ^^yyji'^y  8^  a^I^euSriJ^  Soxt  7coX£|i(i)v 
6  apyaXeoixaxo;  xal  ßapüxaxo^,  eJpTJVYj;  8'  i7itoxo^i<3>]€  ^«l  xat?  Jv 
T^jilv  8uvajieatv  euvojifav  ^apaaxei>a!Joücn]?  tqcjux'^  xe  xal  Tcpaco^, 
SXtcI^  äv  efY]  xdv  d«öv  äxe  cptXapexov  xal  <ptX6xaXov  xal  Tipoaixi 
cpiXavS-pwirov  x^yaö-a  aiJx6[iaxa  Tcapaoxe^v  Hi  Ixotfiou  xcp  yivet- 
Si^Xov  yap  tS^  eu|iap^axepov  xoö  xa  (iVJ  5vxa  e?^  x6  sfvat  Tcap- 
10  ayaYetv  x6  XTfJv  ix  xdSv  5vx(öv  cpopav  äveu  x^xvtjs  yewpytxils  fau- 
8a4>iXeuaaa^ai. 

27.  Aeuxipa  (ifev  aWa  i^8e  XeXix*ö>j  '^9^vr\  8'  Soxl  xoia8€. 
opxVlv  xal  xiXos  xwv  yeYOVÖxcDV  6  S-eo^  apjioaaoS'at  8tavoT]d^l€  (ü^ 
avayxala  xal  cptXxaxa,  apX'J^v  jifev  oupavöv  teofet,  xlXo^  8*  avd^öwrov, 

16  xov  jifev  xüJv  iv  afoäirjxoli  d^d-apxtov  xeXetöxaxov,  xov  8fe  x(3v  f^lY^- 
p.  20  M.  vüüv  xal  (pO-apxüIiv  äptoxov,  |  ßpax^v,  ef  8er  xaXirjd^?  eJicerv,  oupovov 

TioXXd^    iv    atSx(p    (piioet^    doxepoei8eti;   aYaXjiaxo^opouvxa    x^x^oi; 

xal    iTrtaxTJiiat^    xal   xoti;    xad*'   IxaoxYiv   apexTJv    aoi8{|ioi€  S^wpiQ- 

(laacv.  ^7cet8ifj  y*P  ivavxfa  cpuoei  xö  xe  cpfl-apxöv  xal  xö  a^d^pxov, 
20  elSou^   ixax^pou   xi   xdXXtoxov  apx'Q  xal  xiXet  Tipocivetfiev ,   apx*0 

|jlIv  oöpavöv,  (ö;  JXix^j  "^^Xei  8'  ävS-püMcov. 

28.  'EttI  Traot  (livxoc  xÄxetvo  X^y^''^*^  'tzfb^  d7cö8oatv  aWa^ 
dvayxaia^.  68et  TidvxcDv  y^Y^vöxwv  öoxaxov  (puvat  xov  avS^powiov,  fva 
xeXeuxaroi;  ^anivaCo^  xoH;  aXXot;  ^^oti;  Siit^aveli;  ijiTroiYjaig   xaxd- 

26  7cXT)5tv  S|ieXXe  Y^p  ?86vxa  icpcoxov  xeäirjTrfevat  xal  Tipooxuverv  ci)^  av 

xaxäoTp8(|;6  a  1  oppiaC]  ^o^9.i  a  al]  av  Af  xaSixeTv  F:  xo  aSixstv 
oe^m        qpLXoTipiefat  F        2  qppaaai]  <;pocvai  M       3  verba  al  xaxCac  xa2  om.  B 

xaS-'  F  avTfjpxtjiivou  F  4  1:0X^1100]  xou  TcoXdjJtoo  F  7  iXulg  «^  sTi] 
scripsi :  iXTilg  av  tqv  F,  i^Xmoav  sZg  Jlf,  T)X7:toav  a&  axe]  ovxa  M  verba 
^iXoxaXov  xal  Tipoa^xi  om.  F      9  6U|xap^axaxov  h  (non  2^      xou  (iiq  xd  ovxa  a 

etg  xö  om.  F  uapayaYetv  Mang.  (Christoph.):  napeXÖ^lv  codd.  10x6 
om.  F*  YecöpYtxyJg]  öYjpttoopYtxYJg  a  12XeXäx^*öFAf:XäXexxataft  tpCxTj] 
xp{a  Z>  14  §7coteTxo  (xo  in  ras.)  Af  15  aZoOigxtxoTs  a  verba  xeXttoxaxov  —  16 
9^apx(5v  om.  /  (xeXetöxaxov  add.  in  marg.)  x(5v  ante  y^JY^'^^öv  om.  Af  16  Sei] 
84  Af  18  xal  iTctoxrjuatg  F:  xal  xtotv  imoxTfinatg  oeteri  ^ß3  atxlag 
dvaYxalag.  68et  codd,:  alxlag-  dvaYxalwg  6Öet  Tum.        24  Cqiotc  om.  D 

16  quis  rer.  div.  her.  I  494  ouxcoc  iö^ppTjoav  Ivtoi  xal  xcp  navxl  xöqup 
x6  ßpaxoxaxov  CqJov  av^poonov  loov  dit09i5vat,  xaxtödvxtg  oxi  &xdxepov  ix 
ooSpiaxog  xal  <|;ux^€  xa^doxTjxe  XoYtxigC»  *5^^  ^*^  4vaXXdxxovx«c  ßpax^^  V^ 
xöapiov  xov  dv^pcoTCOv  l^aoav,  |xiYav  Ö'  dv^p(onov  xov  xöo}iov  elvai. 


33 

iptd^oö  xtktlox)  fuotv,  TT^v  Smouaav  i^(i£pav  lß5G|iir]v  i(i£|JLVuvev  6 
icoen^p  iTcaiviaac  xal  ayfav  TcpooeinoSv*  kopvfi  y^p  oä  |ita^  TcoXeco^ 
1^    X^P^   ^^^v    ^^^   '^^^    Tcavxö^y    i^v    xup((i)^   £^iov   xal    |iövY]v 
7cav57)|iov  &vo|JLce!^eiv  xal  xoO  x6a(ipu  yevi^Xtov.  Tif)v  5'  lßSo|ioc8o(  fuaiv 
oux   oß'    er  Ti(   (xaviog   Sv   u|iVT]aai   Süvaito  Tcavxo^  ouaav   Xöyou    6 
xpehxova*   oi)   |iif)v   Sn   ^auitaauox^pa   tcov  Tcepl  adr^i;  Xeyoiidvcov 
&Tc{,  Sia  Toud*'  iqaüxaardov,  £XX'  imToX|iT]T£ov,   e2   xal  |iii)  Tcavra 
|iT]Sl  xa  xopuikaxa  oröv  xe,  xd  youv  xatg  Y]|iex£pai^  8iavo{at^  if  ixxa 
ST]X(3aai.  Six<2^^  lßSo|id(  Xtftzaij  i^  |jl&v  ivxd^  SexoSo^,  t]xic  lircdxic 
{iovoeSi   (lövig    (lexperxai   ouveoxükja   ^x  |jL0vd5(i)v   licxa,  iq  8'  ixxö^  lo 
8exa8o^,  dpid^d^  ou  Tcavxco^  ^PX*)^  |iOva^  xaxdb  xoO^  StTcXaatou^  '^ 
xpiiiXaafoi)^  "^  oüVÖXd)^  ovaXoyoSvxac  dpid-iiiou^,  (og  Sxet  6  l^xovxa- 
xiaaapa  {  xal  6  iTcxaxöaia  eCxoaiewia,  o  |jl&v  xaxd  xov  im  (lovdSo^  p.  22  M. 
SiicXdaiov  Tcapau^d-eC^)   6  5'  au  xaxd  xdv  xpcTcXdacov.    Ixdxepov  8' 
eZ8o(  ou  noLpipyiaq  imcrxeirriov.    x6  |i^v  8^^  8euxepov  i|i(paveaxdxY)v  15 
Ixei  7cpovoii(av*  atel  ydp  6  in6  |iovd8o^  oovzi^i^evo^  Iv  8i7cXaa{oi( 
H]  xpiTcXaaioic  "^  ouvöXo)^  dvo^OYouaiv  gß8o|iOg  dpi^lid^  xußo^  xe  xal 


1  xsXe£ou  VM :  xeXetov  ab  cf.  p.  4,1.  14,18  3  verba  aXXd  xou  uavxog 
om.  F  4  Ytvi^Xtov  VMFa :  Y«viotov  ft  5  Ixavcog]  Ixavog  -4.B1>,  Ixavog 
«^(«c  Jlf  av  u(iV)]oai  scripsi:  avup,vv]oa(  codd.  cf.  p.  1,15  7  xoux'  F*, 
xooxo  M  cfcXXd  y  8  i^etxxd  F  10  ouvwxcooa  8'  ix  If  ^  8'  ixxd^ 
dsxdSoc  scripsi:  iq  di  x^c  IßSojiaSoc  T,  iq  8i  x^C  &ßdo{jA8og  ixxo^  a&,  17  d& 
iirwig,  IßSojiog  Af  11  dpt^-jietg  D  00]  ou  F  udvxcov  Z>  xaxd  xooc 
dtTcXaotoog:  hie  desinit  7        16  det  ABC        17  Sß8o)ioc]  &ßSo}jid8o^  If 


1  sqq.  de  vit  Mos.  II  166  sq.  pisxd  bk  xigv  xou  'xvrftj^oiS  xSv  oXcdv  xipii7V 
xiQV  Ispdv  &ßdö)iif)v  ioip,vuv8v  6  npo^vJxiQc  idcov  aurv^g  o^ucontoxipoic  0(it(jLaai 
xoUXoc  igatoiov  iv8a9paYia{iivov  oupavqü  xs  xad  xcp  aupiTcavxi  xöa^up*  ....  elx^ 
hi  xpCxou  xaxsvÖKjaev  auxi^v  i^sxdCcov  xal  xöo|jiou  y^väd-Xiov,  -^v  iopxd^ei  (liv 
otipavoG,  iopxdl^ei  ti  y4  xai  xd  iv  yf «  Y^^l^^^  ^^^  iveu9paivd|i6va  x{  Tcavap- 
tiov((p  6ßdo|Addi.  de  victim.  II  239  xatg  d'  IßdöfMCic  dinXaaidl^si  xov  xoSv  tepeCcov 
dpi^jiöv,  loa  npoaxiHl^  loo^i  Zoöxip,ov  i^Yot>)&cvoc  xi^v  IßSoiiYjv  atSvc,  '^v  xai 
Ycvid'Xiov  xou  xoojjiou  navxog  dviYPtt4'6V.  de  septenn.  II  281  ißdofid^  d'  dpii- 
Y^oxaxog  xai  ^cdc,  bI  xpi?  xdXY)^  sZicetv,  igdSoc  &  fOLp  t(iYrriaB>f  §gd^,  xau^^ 
&ßdo|idc  xtXeaqpopTjdivxa  insScfSaxo*  nap'  S  xal  y^^^^^^C  '^^^  xdo(iou  Ssovxo^ 
dv  icpooaYOpeuoixo.  ibid.  284  .  .  .  xi^v  xou  xöajjiou  fei^i^Xio"*  ri\UpOLy  &opid|^a)v. 
16  de  septenn.  II  277  sq.  (Tischendorf  Philon.  p.  15,9)  xd  jiiv  ouv  «epi 
xffc  Iv  dpi^oT^  ißdo)iY]c  etpvjxai  did  (laxpoxipcov  npdxepov  i^v  xs  Ixai  qptioiv  iv 
dcxddi  xal  ^v  ouYY^vsiav  icpog  xs  auxY)v  (exdSa  xal  npog  xrcpdSa  xi^v  dexddog 
dpxi'iv  xe  xal  nvjYnv  xal  (o^  ouvxe^Toa  (liv  dno  i&ovdSo^  Igi^C  Y>^  '^'*  oxx(o 
xal  sTxoot  xtfXtiov  dpid'jiov,  xoT^  auxou  (lipsoiv  loov,  elg  dvoiXoYCav  dx^Taa  xußov 
6(iou  xal  xexpdYCDVov  dicoxeXtt. 

3 


32 

U7i6  TTOtjiivoi;  xeXeuo^ivxe^  faxavxat  jiex'  if]pe|i(a^  YJ  xal  Tiaux*^  ^wtxa- 
xXtv£vTe€  ijiTiap^x^uaiv  aicoxefpaoS'at  xi  6ptov  l8t^6|JL6vot  xa&flbcep 
p.  21  M.  af  ir6Xet^  xöv  SxTjatov  anoStSövat  |  8o^|i6v  xcj)  yüaet  ßaaiXet  •  xal 
(lYJv  x6  ye  9^|jLtx(oxaxov  C<pov,  Ttitco^,  ^aS{(0^  [äyexat]  jak^- 
5  Y^Y^^^^efe,  fva  jiy^  oxtpxcov  dcpirjvta^ig,  xal  xd  vcSxa  xocXdvo^  eu 
jioXa  TTpd^  xö  eueSpov  S^x^xat  xov  Siroxov  xal  |iex£(opov  dva^- 
xdoot^  d^uxaxa  S-et  OTcouSdt^cüv,  e?^  oö^  «v  S7ie(Y7)xat  ft^to^'oa  xonooq 
ixetvo«;,  dcptxverad'ai  xal  8iaxo(i(!^eiv*  o  S^  £ftSpu|iivo^  £veu  xaiidxoov 
xaxÄ  noXkii^  i^ouxfav  lx£poi>  aa)|iaxi  xal  Tcoalv  dvuxet  xöv  8p6|jwv. 

10  29.    IloXXa   5*   $v   6x^t  xtg   Xiyetv  Sxepa  ßouXöjievo^   dTiojiti- 

xuvetv  ef^  SvSei^^v  xo5  iurjSfev  diceXeud^ptal^etv  u7ce§Tgpr^|jievov  t^; 
i^d'pdKOx)  T^yejiovfas*  SeCyiiaxo^  5*  Ivexa  xal  xd  ^YjS'ivx'  dpxef* 
Xpif)  jifcvxot  jiYjS*  Sxerv'  ayvoerv  8xt  oii  Twtp*  Saov  uaxaxov  Y^Y^vev 
av^pWTTO«;  Std  xrlv  xd^cv  i^Xdxxwxat.  jidpxupe^  8*  i^vfoxot  xal  xußep- 

16  v^xaf  o£  jifev  Y^^p  tSoxepfiJlovxe^  xwv  utco^uy^wv  xal  xaxdrov  ocuxwv 
i^exa^öjievot  ijj  av  iöiXtootv  auxd  oifODOf,  xcov  i^vwiSv  iveiXTUiiiivot 
xal  xoxfe  jifev  S(pt^vxe€  Tipi^  ^§^v  Spöjiov,  xoxfe  8*  dvaxatxCI^ovxe^,  tl 
(popa  xoO  8feovxO(;  icXefovt  Moi'  o£  8'  au  xußepv^xai  Ttpö^  x6  Ti); 
vew«;  Soxaxov  x^P^ov  Tipujivav  TiapeXS^vxe^  ^Tcdvxwv  ci^  lizo^  üiuli 

20  etotv  äptoxot  xtov  SjiTiXedvxwv,  axs  XYJ^  veco^  xal  xwv  Iv  aiirg  xr^v 
owxTjpfav  Sv  X^P^^  '^^^  a6x(Sv  Sx^vxe^-  iQvfoxov  8iq  xtva  xal  xu^ep- 
virjx7]v  iy'  anaotv  6  TiotYjxTQs  iSirjjitoupYet  xöv  ävS-pcoicov,  Tv'  iQvtox^ 
xal  xußepva  xd  Tcep^YSta,  ^(pov  xal  fuxcov  Xaßc&v  xV]v  im(iiXeiav 
old  xt5  uTTapxo?  xou  Tcptoxou  xal  |jL£YdXou  ßaaiX£(i>^. 

26  30.    'EtteI  8'   6  ouji7ca<;   xöajio^   SxeXewoOnrj    xaxd  xVjv  l^dSo; 

1  ^  xai  FjF':  tj  om.  ceteri       xairaxXtvivTeg  Fl^  (et  E  teste  Mangeio): 

xaxaxXfvovxeg  lf6,  xaxaxXid'ävxeg  a        2  anoxeCpaoO-ai   FM^a:  anoxEi- 

peod-ai &      Ipiov]  Spyov  a      i^i^öpievai &  (non  ^      Sxcp^uasißaaiXel  F3f : 

xtp  ßaotXsT  9üoet  ab        4  ayETai  uncis  inclusi        x*^'^*Tö^Y''3^s^€  ^-i'^- 

XotXtvw^dg  aft        7  ^T]  oeT  F       ^Cveo^t  om.  Jf  a       8  JiaxojiC^st  Af       e^st- 

fipujjiivog  F      9dvüxei]  avtixxti  F,  dvuet  M^  i^avuxxei  a,  iSavusi  &       10  Sxi)  ^^* 

Ol  ig 

Ixxi  K^  6xot  Zf      Sxepa  X^y^iv  a       11  uqpe^Tgpigudvov  F       13  öoxaxog  Jlf,  uoxs- 

pov  5Z)       14  post  av^-pcoTiog  verba  xTJg  xou  xöaixou  Ysvioswg  add.  Äf      15  yip 

om.  F         üaxepf^ovxeg  VMFa  :  uoxepfCovxat  6         16  -j  av]  iq  S*v  F,  §av  itf 

^äXcöotv  Jf ABC  T^vCtov  FJf  &veiXT2pipi^voi  FlfFa:  6iXY)pipivoc&  17S!fi^ 
xeg  coeZeL:  aqpiivxeg  Mang.  dvax6x(^ovxeg  Fa  eS]  (dg  pii^  Af  et  90p?] 
eJoqpop(?  a  (sed  in  A  o  eras.)        18  ^iot]  0-iet  A,  d-ia  C,  ^T  ^D,   d^otsv  F* 

20  nXedvxcov  a  21  4v  x*P®^  VM  i  iv  xalg  x«P®^  <*&  aoxcSv  VMFBDIL^ 
aOxcDV  corr.  ex  auxcov  H        ÖYJ  F:  Öä  ce^ert       xat  om.  BD       23  xußspvj  -F 


33 

äpid^u  xeXetou  fuaiv,  ttJv  Imouaav  i^iiipov  lßBG|iY)v  l(i£|ivuvev  6 
icoen^p  inaiviaac  xal  oy^av  TcpooecnoSv  kopvfi  ydp  ou  |ica^  icoXeo)^ 
il    yjidpa^   feoxlv    oXXd   tou    Tcavxö^,    i^v    xup{(i>^    ä^^ov   xal    jjlovtqv 
7cav87)(iov  &vo|iflc^etv  xal  tgO  x6a(i.pu  yevi^Xcov.  Tif)v  5'  lßSo|ioc8o(  ^uacv 
oüx   oß'    ef  xi€   Exovco^   Sv  ujivTJoat   Siivatxo  Travxöc  ouaav  \6rfo\}    6 
xpehxova*   oi)   (iV^v   Sn   d^uitaauoripa   xcov  Tiepl  aäx^^  XeyoiiivcjDv 
iox{,  8ta  xoGS-'  iQaüxaox£ov,  ÄXX*  imxoXjitjx^ov,   ef   xal  jii^  Tcavxa 
(iTjSl  xd  xupuiixaxa  oKv  xe,  xa  youv  xal^  iQjiex^patg  8tavo£atg  J^txxd 
8v]X(oaai.  Si^ci^  lß8o|id^  Xdyexai,  i^  |jl&v  ivxd^  SexccSo^,  '^xi^  lircdxic 
|iOvaSi   (lövig    (lexpelxai   ouveoxükja   ix  [iovdSov   iicxd,  iq  8'  ixxö^  ^o 
8exfle8o^,  dpid^d^  ou  tcocvxo)^  dp/i^  (lovd^  xaxd  xou^  8i7cXaa{oi>^  i] 
xpiTzkaoloi}^  ü]  oüvöXiog  dvoXoYoSvxo^  dpcd'|jLOi>c,  (og  ly^ti  6  l^xovxa- 
xiaaapa  {  xol  6  iicxaxöota  eCxootewia,  o  |JLfev  xaxd  xov  in6  |iOVfle8o^  p.  22  M. 
SiicXocoiov  7capau^d«((,   6  8^  ai  xaxd  xdv  xpCTcXdotov.    ixdxepov  8' 
el5o^  ou  TCocpipyo)^  ^Tcioxeirriov.    xö  |jLfev  87)  8euxepov  iiJL^aveaxdxrjv  15 
ly(ti  7cpovo|jL{av*  atel  ydp  6  d7c6  iiovd8o(  ouvxcdi|ievo^  iv  8c7cXaa(oi^ 
t]  xpi7i;Xaa(oic  1^  auvoXo)^  dvoXoYoSatv  Eß8o(io^  ipid'^^  xußo^  xe  xal 


1  TtXsCou  VM  :  T6Xt(av  ab  cf.  p.  4,1.  14|18  3  verba  dcXXd  xou  icavxög 
ora.  F  4  Yevi^Xtov  VMFa :  ^ev^otov  ft  5  Ixaveog]  Ixavog  -4.5A  txavog 
«g((0C  Jlf  avu|iv^oai  scripsi:  dvup,vv]oai  codd.  cf.  p.  1,15  7  xoox'  F*, 
xouTO  If  ttXXd  y  8  itpUKXOL  V  10  ouveoxoSaa  d'  ix  If  17  8*  ixxöc 
SexdSoc  scripsi:  iq  tk  t^J  lß8o)id$oc  F,  1^  d&  TJ^g  IßSojJAdog  ixxoc  <3^&«  ^  ^^ 
licrdg,  IßSojiGC  Jf  11  dpiO-iieCg  Z>  oo]  ou  V  Tcdvxcov  D  xaxd  xorig 
diiüLaotoo^:  hie  desinit  7        16  olbI  ABC        17  8ßdo|ioc]  &ßSo(id8og  M 


1  sqq.  de  Yit  Mos.  II  166  sq.  pisxd  tk  xigv  xou  Y8VVY)xoui  xSv  5Xcdv  xt|iiQV 
T7QV  Updv  &ßSö)iii2v  ioi(Lvuv8v  6  icpo^vJxiQg  id(Dv  aur^c  o^ucüntoxdpoic  0{i(Mcai 
xo^oc  iSaCoiov  ivea^paYiaiiivov  oüpavcp  xs  xal  x^  au(iiiavxi  xoa|i(p*  ....  sXx' 
k%  xpfxou  xaxsvoiQoev  auxigv  i^rcd^cov  xai  xoa|iou  y^^^^^*^!  "^^  &opxd(si  |jiv 
oupavo^,  &opxd|^6i  tk  y^  xal  xd  iv  y^i  '(0N6[u^aL  xai  iveuqppaivdpisva  rg  navap- 
|iov{(p  6ßdo|Addi .  de  yiciim.  II  239  xaT^  d'  &ß9ö(MCic  diicXaoidCei  xdv  xcSv  tepeCcov 
dpi^}iov,  loa  npooxt^tg  l<'oic,  £aöxi|iov  'fyf(i6\ivioz  xi^v  &ß8ö(iY]v  atSvi,  "Qv  xai 
YCvi^Xiov  xou  xoa|iou  icavxog  dviYpo^^^ev.  de  septenn.  II  281  &ßdo|idc  d'  d|ii- 
Y^oxaxoc  xQci  <;p(5€,  ei  XP^  xdXv)d^  einttv,  k^dbo^'  &  ydp  äY^WYjOfiv  Igd^,  xaGd-* 
&ß8o|ids  xtXeo90p7)6^vxa  inedcfSaxo*  nap'  S  xai  y^v^^Xio^  xou  xoo|iou  Ssovxco^ 
av  icpoaaYopsüoixo.  ibid.  284  .  .  .  xi^v  xou  xöa|iou  y^^^^^^o^  iQpidpav  &opid(^(ov. 
16  de  septenn.  II  277  sq.  (Tischendorf  Philon.  p.  15,9)  xd  jiiv  ouv  irepi 
xt]€  iv  dpi^ot^  &ßd6|jiv)g  6lpY]xai  8id  (laxpox^pcüv  npoxspov  vjv  xs  Ixei  9i)ocv  iv 
dcxoEdi  XQci  ^v  ouYY^vttav  npö^  xs  auxijv  dexdSa  xai  npö^  xsxpdda  xi^v  Sexddo^ 
dpx'yjv  xe  xal  td^y^IV  xoci  (Dg  ouvxe^Toa  (liv  dno  p,ovddog  igi^g  yvr^  xdv  oxxco 
xai  elxooi  xtfXeiov  dpid^v,  xotg  auxoG  (lipeoiv  loov,  eig  dvoiXoYiav  dx^Toa  xußov 
6)iou  xai  xexpdY(ovov  dnoxeXet. 

3 


34 


tfexpocYCövoc  ionv,  i^<p6xtpa  xot  elBt]  ntpikjKjta^  Tfj^  x*  otoci)|iaTOO  %d 
a(0|JLaxixfj^  oöa{a^,  xfj^  jikv  oacoiiaxou  xoxd  xt)v  l7rfice8ov  ifjv  aiw- 
xeXouot  xexpotYwvot,  T?j5  8k  a(0(iaxix'^g  xaxa  x>)v  oxepeov  i^v  oam- 
xeXoöat  xüßoL  oacpeaxaxt]  8*  o£  XexWvre^  ÄptÄ-piol  irton^'  orWx« 
5  6  aTcd  |iovoe8o(  Iv  SiTcXo^fevc  X6Y(p  napau^d«!;  gß8oiirO^,  6  xiaaapa 
Tcal  I^TQxovxa,  xexpocycovo^  ji£v  ioxtv  öxxoExt^  6xx(ji  7coXi>7cXocaiaadiv- 
xcjdv,  xußo(  8k  xeaaocpov  iicl  xiaaapa  xexpaxt^.  xal  tcoXiv  6  £v  xpi- 
idfltofovt  Xdyq)  napau^iQS'el^  aici  iiova8oc  5ß8ojios,  6  kircaxiai*  eZxo- 
atewia,  xexpaycovo^  [ikv  TcoXuicXaotaadivxo^  i^*  atJxdv  xou  ^Tcxd  xal 

10  efxoat,  xüßo^  8k  xoG  Iwfca  S^'  aöxov  Swaxt^.  xal  del  xiv  SßSojwv 
7iotoi>|ievo€  xt^  dvxl  |iovd6o^  dpxiQV  Tcal  Twtpaii^wv  xaxa  xt)v  aunjv 
dvotXoYfav  äxptg  kß6o|ia8o€  euprjaei  Tcavxco^  xöv  Tcapau^Oivxa  xiJ^ 
xe  Tcal  xexpdycövov  ind  youv  xou  k^xovxaxteaapa  &  ouvxeS^l?  h 
8t7iXaa{ovt  Xdyq)  YewYJost  Eß8o|iOv  xdv  xexpaxtoxfXta  xal  Svcvtqxov- 

15  xa£5,  xexpaywvov  6|io5  xal  xußov,  xexpdywvov  jikv  auxdv  icXeopdv 
6xovxa  x6v  I5>l^ovxax£ooapa,  xiißov  8k  x6v  kxxa(8exa. 

31»  Mexaßaxdov  8k  xal  Inl  ^dxepov  kß8oiioe8o(;  e^o^  x6  T^spi- 
eX^H-evov  Sv  8exd8t,  S-ai>|iacmf)v  i7w86txvu|ievov  xal  oux  SXocxxova 
xou  Trpoxdpoü  cpuaiv.     at}x(xa  ouv£oxTr|X6  xa  kirxa  S^  ^v6^  xal  Sootv 

2  0  xal  xexxdpwv  iy(6vziO'^  8üo  X6^Q\)q  dpiiovixcoxdxou^,  xov  xe  8wcXfltoiov 
xal  xexpaTcXdatov,  x6v  jikv  xt)v  8ta  izaom  oujicptövfav,  x6v  8k  xexpa- 
TcXobtov  x>)v  81^  8ti  TcaaciSv  ÄicoxeXouvxa.  Tiept^x^^  ^^  **^  Btaipiaet? 
£XXa^  I^uYd8T]v  xpÖTTOv  xtva  ouveoxwoa  kß8o|jLot^*  8taiperxat  y*P 
irpcSxGv  |ikv  eS^  (lOvdSa  xal   k^dSa,   iTceix'  e?^  8i>d8a  xal  icevxdSa 

2  5  xal  xeXeüxaTov  ef^  xptaSa  xal  xexpa8a.  |iouaix(i)xdxTj  8k  xal  iq 
xoüxwv  dvaXoyfa  xwv  Äptfl-jitiSv  xa  |jLkv  yap  S^  Tcpöi;  8v  Xdyov  bfßi 


HOL 

2  ouaCa^]  ^uotcog  ouafag  If,  28ia^  £  (teste  Mangeio)  aTCoxtXoGoi  if 

3  xrcpaYCövot  (t  in  ras.)  F^  xrcpocYeovov  M:  TsxpotYcovov  ab         oxepeavif 

(coni.  Mangey) :  Ixipav  ce^m        4  xußov  ABC        oaqpeoxdxy)]  oocqpioxaxa  xig  M 

5  ö  om.  JPfl"/E'         fißöoiioc  om.  C         5/6  o  gö'  ilBC         6  itoXXaiaaoia- 

oWvxcöv  M         7  0]  h^  F        8  fcitxaxöota  xal  tlxoot  xai  ivvia  If         9  i^' 

aüxov  scripsi:  in    auxov  cotid.  10  49'    auxöv  §vvdxt€  M:   Jtc'   aoxov 

4vvaxt€  -Fa,  49'  auxov  om.  b         11  avxt  ft:  oltzo  Ma         12  fticau£t2^<vxa  J* 

13  xou  gö'  ilJBC,  x(3v  fc^'xovxa  F      auvxi3«i€  ^      14  xal  orn.  AB      qg'  J^ 

15  «Xeupdv  AfjPa:  «Xtupov  &         16  xov  gfi'  -äJB         l^oiöexa  If,  is'  AB 

19ouväoxTfjxoü&7txdAf      20x«]Öilf     21  xalx8xpaiiXdoiovom.X)      xiQVom. -M 

22  xijv]  xov  MBD        ^  Ziyyd^tiw  scripsi:  ZDfdbi  M,  CüywÄTj  a6        xivd« 

ouvtoxcooa«  IßSojiddag  M        26  dXoXoYla  M       irpos §valf        XÖYOvIxstlf: 
5x*t  Xdyov  ceteri 


35 

i^aTcXaoiov,  6  8*  ^aiiXoJoto^  Xdyo^  x6  ^ktzov  hv  xol;  oöat  noitt 
Sidavri^ay  ^  8ilavr\yfz  xd  o^axov  oini  tou  ßapuraTOu,  xad-aicEp 
ä7coSe(^o|iev,  Sxav  aicd  xciSv  apid^v  |iex£Xdto|jLev  inl  xdv  ^  ap|io- 
vlaiQ  XoYOV  xd  Sfe  ir^e  np6^  5üo  TcXefoxYjv  Sv  ap|iov(qc  Suvajitv 
fejitSefxvuxat,  oxeSAv  ^d(iiXXov  xijj  Std  tcokjcSv,  Siiep  Iv  xig  xavovtx'Q  5 
d^(i>p(a  aafdaxaxa  napCaxaxar  xd  8^  xiaaapa  Tcpo^  xp(a  |  xrjvp.  23M. 
7cpü)XT)v  dpiiovCov  ÄTWxeXer  xtjv  facfxptxov,  ifjxt^  ioxl  Std  xeaaocpcov. 

32.  'E7ccSe{xvuxai  Sk  xal  Ixepov  xocXXo^  aux^^  lß8o|id^  fepco- 
xaxov  votjdr^vat.  ouveoxwoa  ydp  ix  xptdSo^  xal  xexpdSo^  xi  iv  xoX^ 
ouatv  dxXtvfe^  >wcl  ipS-öv  ^uaet  Tiapix^'^at*  8v  Sfe  xpdirov,  8y]X(dx£ov.  lo 
xö  ipS^tövtov  xpiytovov,  ontp  ioxlv  ap/VJ  tcoioxtqxwv,  S^  dpiS^MiSv 
oi)v£(mr)xe  xou  xp£a  xal  xiaaapa  xal  irivxe*  xd  Sfe  xp{a  xal  x£a- 
oapa,  aTiep  ioxlv  IßSojidSo^  oiiofa,  xii^v  3p^v  ywvfov  dTcoxcXel*  iq 
|iiv  ydp  d|ißXera  xal  6^ela  xd  dv(0|iaXov  xal  dxaxxov  xal  dviaov 
&(i9a(vouatv*  a|ißXux£pa  ydp  xal  ä^ipa  y^vexat  &c£pa  kxipoQ'  6p%^  is 
8'  oux  ini8iy(txai  ouYxptatv  ou5*  6pd^x£pa  y^vexat  Tiap'  Ix^pav,  dXX* 
iv  6iio(())  jifevet  xif)v  f8£ocv  (puatv  ourcox'  dXXdxxouaa.  ef  5VJ  x6  [ifev 
op^oywvtov  xpfywvov  ax'yjjidxcov  xal  itotoxrjxwv  loxlv  dp/T],  xoüxou 
Sfe  xo  dvaYxatoxaxov,  XTJv  op*if)v  y^vtav,  iq  ouofa  XTJ«;  EßSojidSo^ 
Tcap^xe^catj  "cptoc  ^V-^^  '^  xexpd^,  vojifijotx*  äv  eJxixws  i^5e  7Dr]Y>5  20 
TTovxös  axTJJAaxo^  xal  ^doYj<;  7cotdxY)xo^.  HpA^  5fe  xoti;  e?pY]|i£voi^ 
xdxervo  XfeyoLx'  äv  Sedvxto^  5xt  xd  |jLfev  xp{a  iTznziZou  oy^ri^ioL'zoQ  louv 
dptd^o^,  —  liietSirJ  OYjjielov  jJifev  xaxd  |iovd5a,  ypaiAjnf)  5fe  xaxd  5i>d8a, 
facficeSov  8fe  xaxd  xptd8a  xfexaxxai  —  xd  8fe  xlooapa  oxepeou  xaxd 


s2(  eeteri       xdv  Iv  om.  2)        ftv  ap|iov{acc  3f  a :  ftvappLOvto^  b        4  npog  xd 

duo  M        &v  dp|iov{q^]  &vap|ioviov  If        tiqv  8uva)iiv  If        5  ircidaCxvuvroci  BD 

dvdfiiXXov  ABZ),  dvafiiXXov  C      6  8i  om.  If      7  dp|iov{av]  ivapjJiovCocv  Zr  (Tum.) 

ftmxsXsT  M^BD      8  xal  om.  a      auTJJ^]  aur^^  coeid.      9  xpidSo^]  SudSoG  BD 

11  TptYCövtov  HT,  xpiywvov  om.  Tum.      12  xal  xoö  xiooapa  BD      14  dvci- 

liaXXov  Hin  dvcopiocX&C  Jf  ^      xal  ante  dvtoov  om.  jP      15  xal  codd. :  Yj  Mang. 

ylvexai  Mb:  Yiyovev  ABC,  om.  Z>        kxipa.  izipa^  M:  hzipcf.  om.  eeteri 

16  icap*   lx<pav  M:  ktipoL  nap'  §xipav  eeteri  dXX'  §v  opiolq)  codd,: 

dXki  xal  ftv  6(iol(p  Tum.,  dXX'  opd^y^^^^^  ^"^  6pio{(p  Mang.        17  ei  8V]]  sTSei  M, 

ei  86  Mang.        xö  jiiv  Jf :  |jiv  om.  ccteri        18  6pO«Yo>vov  ft        dpx^j  Soxtv  C 

xoüxou]  xoö  C        19  dvaYxatoxdxcöv  D,  dvaYxaiöxaxov  (idpo^  if        20  r^te] 

-n  U  Db        23  )i&v  MFa:  \U^  i<ni  b 


11  de  Vit.  Mos.  II  147  .  .  .  xou  opO^wviou  xptYcovou,  oiisp  ioxl  x^g  xc5v 
oXcDv  Y6vöoea>c  ÄpX''^« 

3* 


38 

^TcetSV]   Taüng   TeXeocpopetrat  xa   aü|i7cavxa.     xex|JLY)ptci>aatTO   8*   äv 

Ttg  ix  To5  Tcov  aöjia  ipyavtxov   xptol   jifev   xexpijaäm   Staoxaaeoi, 

(lYJxei,  TcXaxei  xal   ßa^ei,   Tixxapai  Sk  ic^paai,   cn]|ie((p  xal  yP^R 

xal  iicifavefa  xal  aTEpe(j),  Si'  (Sv  ouvtedivtcov  äTcoxeXerxai  lßSo|JLa(. 

5  a|it]xocvov   S'  'Jiv   xa   aa)|iaxa   lßSo|ia8i    (lexpelad'at    xaxa   xt^^v    ix 

Siaoxaaecov  xpuSv  xal  Tcepaxcov  xexxapcov  ouvS^aiv,  tl  |ii^  ouvißaive  xa; 

xuSv  TcpioxcDv  äpid-iJuSIv  iSia^  Iv6(  xal  Suolv  xal  xpu3v  xal  xexxopcDv, 

olg  d*e|ieXiouxai  Sexoc^,  IßSoiidSog  f i$aiv  Tz&ptiyifiiy  ot  ^Ap  Xe^^ivie; 

api^|iol  xiaaapa^  |ikv  l^ouaiv  Spou^,  xov  Tcpcoxov,  xov  Seuxepov,  xdv 

p.  25M.  xpfxov,  xov  xfcxapxov,  Staoxooet^  bh  xpell;'  TcpcoxY]  jifev  Stocoxooic  |  t] 

11  aTcö  xou  Iv6^  ItcI  xa  Siio,  Seuxipa  8'  i^  i7t6  x(ov  Suolv  i^cl  zi  xp(a, 

xpixT)  8'  1^  dn6  x(3v  xpwov  fall  xä  xiaaapa. 

36.  A^x^  S^  'C(ii>v  e?pY](iivu)v  ivap^icnaxa  Tcapicxaat  xt)v  xeXeo- 
fopov   8üva(iiv    lß8o|ia6o;   xal  a{  ix  ßpicpou^  axpc  T^JP^^  ävd*p<o- 

15  TWöv  i^Xixfat  (iexpoü|ievat  xauxig'  xaxd  |jlIv  oöv  xt)v  7cp(i)X7]V  iirca- 
exfav  ix^uot^  o8dvxu)v  ioxf*  xaxa  8fe  xi^v  8euxipav  xatpö^  xou  8uva- 
ad-at  Tcpofeafl'ai  OTcipiia  y^vtjiov  xpfxig  8fe  y^^^^®^  aöfrjat^  xal 
xexapxig  izp6^  foxOv  iirffioot^*  ni\iTzvQ  8'  aiü  yajwüv  cSpa-  Sxxg  81 
ouvioeü)^  ixjiTQ*  xig   8'   iß8d[ng    ßeXx{ü)at$   iji^olv   xal   ouvau5Tl<r^, 

20  vou  xal  Xdyou*  ^8613  8*  tq  iv  ixaxipq)  xeXeiwat^'  xaxi  8fe  xt^v 
ivaxTfjv  iTTtefxeta  xal  TcpqtöxY);  xwv  Tca^tSv  iicl  TiXiov  iQiiepü>€^(0v* 
xaxa  8fe  xt^v  8exaxTr)v  xou  ßfou  x6  euxxalov  xiXo^,  6xt  x(3v  6pyavt- 
x(3v  |jLeX(i5v  ouveaxYjxöxcov*  fiXec  ydp  xö  (laxpiv  Y^pa^  Exooxov 
u7coaxeX(^ecv   %al  icapaiperad-ai .   xd^  i^Xtx(a^  xauxo^  äviypatj^e  xal 

25  SJXcDv  6  xwv  'A9Tf)va{(ov  vojioS-ixYi^  iXeyela  TcoiTJoa^  xa8e' 

3  icXdxsi  xQci  ßa^st  J^ :  ßdd«i  xal  nXdxti  osfari  xitxapai]  xixpaoi  eodi. 
4  xal  im^avsCqp  ante  xal  YP^P^t'^'Q  -^        imxpctyicf.  D       ti    om.  If        5  ijv] 

av  iiy  Pfeiffer  et  Richter  6  ntpdxcov  Tstxdpov  (yel  xeaodpov)   MFa: 

TSTcdpcov  om.  6  8  ^fJisXiouTai]  TsXeiouxtti  If         10  npmvri  |iiv  ouv  Jf 

ri  dno  Tou  6vdc  If :  ri  om.  ceferi  11  Ssoxipa  tk  1^  MD :  di  om.  edai 
SueTv  &  (non  F)  12  xp^Ty]  d  i  If :  $i  om.  ccteri  ri  om.  6  (non  I) 
13  8i  om.  J        napiavfiai  M       14  al  om.  I       dvdt)coic<ov  iQXixlai  MFa: 

dv^pcoiccov  om.  6  15  ouv  om.  a  18  xeTdpTg  ig  Jlf  8'  au  If :  xs  au  cderi 
ydixcov  (opa  1^  in'  axpov  Süvap.is  3f  19  xg  Ißdöpit)  ^  ouvaugt^oic  om.  a 
20  1^  om.  J  iv  ixaxdpcf  BD  21  iwaTv^v  MÄCD,  kM%  b.BF  lOJw  I 
24  napaipelG^ai]  napepetod'ai  D,  napeppsTo^i  B\  noipleo^i  (sie)  xd^  iqXadac' 

xauxa  dviypac^e  M       25  6  vojiO^Tyjc  "«wv  'A^vatov  I> 


Xpi^  xdXT]d>ic  eticaXv,  ^EdSo;*  d  ydp  iYiwrjosv  igdg,  xaud-'  ißdo|idc  xtXtoqpopi}- 
divxa  ineSslgaxo. 


37 

xal  x6  YewttS|i6vov  oux  oveu  xivYJaeco^,  xö  jifev  fva  yewTJoig,  t6  5*  fva 
yewfjxat'  {lovov  8*  ouxe  xtvouv  oöxe  xivoü|jLevov  o  Tcpeoßuxepo^ 
apx(i>v  xal  i^6|i(i)v,  ou  XlYOt't'  äv  Trpocnrjxovxü)?  eZxo^v  ißBojicc^. 
|jLapxupel  8£  jiou  xcp  Xoyq)  xal  OtX6Xao^  fev  xouxot^*  ,*Eoxt  yap,  qyiQofv, 
i^y6|i(üv  xal  apxcov  aTcovxcov  S«ö^,  el^g,  del  (ov,  |x6viiio^,  äx{vt]xo^,  5 
atko^  auxcS  S|xoio^  Sxepo^  xcov  £XX(i>v.'' 

34.  'Ev  |jifev  ouv  xoEi  voYjxotJ;  x6  dxi\nr)xov  xal  ina^lq  fem- 
Scfxvüxat  feß8o{iflC€,  Sv  8fe  xoli  aJoöiQxoli;  |ieyotXirjv  xal  ouvexxtxwxaxiQV 
5üva|xiv,  *  *  *  olg  xa  ^7c(yeca  Tcavxa  Tcl^uxe  ßeXxtouad'at,  oeXrjvT]? 
xe  7ceptö8ot5*  8v  8k  xpOTCov,  Smoxeircfov.  im  {iovo68o€  ouvxeS^l^  lo 
£^f]g  6  lircd  dpid-iid^  yewqc  xov  dxxd  xal  efxoat  xlXeiov  xal  xolq 
auxou  {iipeaiv  foou|jirevov  6  Sk  yewTfjä^l^  opcfliiö^  airoxaxaoxaxtxo^ 
&jxt  oeXrjvYj^,  a^*  o5  iQp^axo  (Tfr^^azo^  Xaiißavecv  au^iQatv  afoSiQxdS^, 
e2(  ixetvo  xaxa  (leboaiv  ovaxaiiTcxoücFYj^*  au^exai  |ikv  yap  im  x^g 
icpaSxT]^  [iTjvoecSou^  Iniki^^tidq  iyjfi  Si^oxäiiou  i^|iipai^  &7rca,  tW  15 
^x£pai^  xoaaüxai^  7üXY]ai(faif](  y(vexai  xal  tuocXiv  uTcoaxpi^ei  8iauXo- 
8po{iouaa  xtqv  aüxn^v  686v,  aTc6  jiiv  x^^  nXrjatcpaoS^  iicl  xifjv  8ixoxo- 
{tov  &7cxa  TwcXtv  i^iiipai^,  eft'  anö  xauxiQg  iiil  xtqv  iiir)voei8'^  xali; 
Taats,  i^*?]^  0  Xex^ek  aptS-jid^  aüjiTceuXYJpcöxai.  KaXetxat  8*iq  lß8o- 
jiag  'Jtiö  xtov  xup{ü)(  zoX^  5vö{iaatv  eJwS-oxtov  xP'^^9'«t  ^^l  xsXeayöpos,  20 

2  Y^^^^'c A(  Mangey :  ^irr^xoLt. codd,      5  7jYt}Muv  b :  6  i^ysiicDv  a      sl^]  tl  6 

6  auxq)]  auxtp  6      7  xal  ctitod^  om.  F     8  verba  |i8yaX7]v  —  9  peXxioüod^t  om.  F 

9  ante  olg  non  nulla  intercidisse  videri  monuit  Mangey  coli.  dem.  Alex. 

Strom.  VI  813        olg  a:  r^z  b        «i^uxe  om.  D        11  xöv]  xö  A        stxoot- 

oxxco  BD^  %y{  AC  12  ouStoG]  auTou  codd,  anoxeXsonxo^  ^  (yp.  ano- 

xaxaoxaxtxöc  F*  in  marg.)      14  ixsTvov  C      dvaxaTtTouotjc  J      |jiiv  ydp  MFa : 

fdp  om.  b  15  jiovoeiöoüg  F^HIL,  jiovoftiöouc  Ä"  i^pipag  AJ5C  16  xooaü- 
xat^]  loouc  Jlf  XQcl  naXiv]  xaictiO''  Jlf  17  nXTjaioqpaoug  D  18  |iovoei8i^  i^^, 
corr.  F*  19  fe^i^c]  ig  i^s  AFHIL,  fegi^g  coir.  ex  ig  ^c  JST,  ig  cov  M 
Xex^eig]  frj^lc  -B-D  17  om.  jD  20  xolg  6vö|iaatv  tlcodoTcov  yu^oboLi  MFa  : 
Tot^  8ict>^aiv  6vo(iaai  xpc^P^^o^v  fr 

9  Clem.  Alex.  Strom.  VI  813  hrvia,  jiiv  eZotv  ol  -njv  jjieyianfjv  8uva|itv 
§XO"^^S  nptOTOYOVot  «YT^ö*^  »PX^vre^,  ^wxd  öi  xai  ot  dnö  xdJv  (laO^pidxcDv  xoug 
«XdvTjxag  elvai  cpaotv  doxipag  xrjv  nepf^eiov  SioCxiriaiv  iTitxeXouvxac,  09*  cov  xaxd 
OT>p.iidd«iav  ot  XaXÖalot  ndvxa  Y^vsoO-at  vo|i£(ouol  xd  nepl  xov  dvy]x6v  ßiov,  nap' 
5  xal  Tcspl  xcov  (isXXövxcov  Xd^eiv  xivd  utcioxvouvxou,  x(Sv  di  aTcXavcov  inxd  {xiv 
al  icXeidSeg,  inxdoxepoi  8i  al  dpxxoi,  xa^*  dg  al  yscopY^ai  xal  vauxiXCai 
oo(iiC6paiouvxat,  17  oeXirjvTj  xe  öi'  §7ixd  i^fiepcov  Xaiißdvet  xoug  |i6xaoxT)|iaxia(iouc. 
11  de  vit.  Mos.  II  148  .  .  .  xal  xöv  oxxto  xal  etxootv  dpid>}jL6v  x^etov,  Toov 
xoT^  iauxou  {ii(j60iv.  de  septenn.  II  278  ...  xal  cog  (§ß8o(idc)  ouvxed'Sloa  (liv 
aiw  liovddog  igi^S  T^^?  "^©v  oxxei  xal  etxoot  x^«tov  dpiö-iidv,  Tolg  auxoö  pipeotv 
loov.  20  de  septenn.  11  281  ißdop^dg  8'  d^uYioxaxog  (dpi^()  xal  qpeSc,  %i 


40 

ttJv  Bexarriv  8'  tl  v.^  xeXfeaa^  xata  (i^tpov  fxotxo, 

oux  av  Suapo^  ^c&v  {xorpav  S^oi  dttvaxou. 

36.    X)  |i&v  oGv  2öXa)v  ^ßSoiiocai  Sixa   xati;    eipY||i£vaig  xax- 

apid'iier  xov  dvd'poSTiivov  ß{ov.  o  S'  lotxpi^  'IicnoxpaxYjg  i^Xtxto^  licxa 

p.  26  M.  tbal  9T)ai,  TcacSteu,  |  TcaiSö^,  fieipoexfou,  veav^oxou,  dvSpö^,  npeaßü- 

6  xou,  yipovzQ^y  xauxo^  Sk  (lexpera-S'ai  (i&v  IßSoiiaaiv,   ou  |iii)v  xaci; 

xaxd  x6  l^tj^.  X^yei  S'  ouxci)^*     „'Ev  ov^pomou  fuoet  ^icxa   e2oiy 

(lipai,  o^  i^Xixfa^  xoXiouai,  TcaiS^ov,  Tcari;,  (lecpaxiov,  veavfoxoc,  äyyjp, 

iipeaßuxY]^,  Y^pov*  xal  icacSfov  |i£v  iaxiv  ^xpi^  Itcxoc  ^cov  dSovxtov 

10  gxßoXYj^'  nal^  5'  £xpt  Y^^^  ixfüaiog,  £(  xa  Sl(  knxi'  fietpaxiov 
5'  äxpt  yevetoü  XaxvaSaioc,  4^  xa  xpl^  lirxa*  veavCcrxo^  6*  äxP'^ 
aO^i^'aio^  SXou  xoO  a(i)|xaxoc,  £(  xä  xexpaxt^  ^tcxoc*  äyfip  b*  axpiC 
£vÖ5  bioYzoq  TievxTJxovxa,  ig  xa  iTcxaxtc  Itcxoc*  TipeoßuxTfjg  8'  oxpi 
iievxTfjxovxa  85?  4?  '^^  iTcxaxig  dxxw'  xo  8'  ivxeöd'ev  y£p<ov."    Atf^'^« 

15  il  xaxelvo  npog  8iaouaxaaiv  §ß8o|ia8og  a>g  •8'oa>|iaorr]v  ^x^^^^  ^ 
rg  fiiaec  xo^iv,  iicel  auv£axY]xev  ix  xpuiüv  xal  xexxapcov*  xov  |ib 
xp{xov  aTcö  [lovaSog  e?  8c7üXaaial^oi  xig,  eupi^'aei  xexpaY(i)vov,  xov  8k 
xixapxov,  xußov,  xov  8'  iJ^  aii^otv  Sß8o|JLOv,  xiißov  6|jloG  xal  xexpo- 
ytovov  6  |ifev  oiJv  iizd  {iova8o$  xpfxog  fev  iinkaatoyi  Xoyq)  xexpotywvig 

20  ioxiv,  6  Sk  xixapxog,  oxxüS,  xüßog,  6  8'  gß8o|iog,  xiaaapa  icpög 
xol^  ^xovxa,  xüßog  oiiouxal  xexpaycovog*  cog  eTvat  xeXeo^opov  Synog 
x6v  Sß8oiiov  iptfl-fiöv,  aji^ox^pag  xdcg  tooxiQxag  xaxayyöAovxa  xtJv 
X*  inlmio'^  8ta  xexpayciJvoü  xaxÄ  X7]V  irpäg  xpta8a  ouYylvetav  xal 
XT^v   oxepedv   8cd  xüßou   xaxd   xt^v   icp6g   xexpdSa    oSxetöxiQxa*    ix 

25  xpid8o(  Sk  xal  xexpd8og  £ß8o|idg. 

1  Tigv  8fixdxv]v  ^'  ü  M :  vq  teuMVQ  d*  sl  Fa  cod.  Crom,  Äp.y  tj 
dsxad'  8l  &        CxoiTo]  -^xotTO  B       Tg  StKaxio  5xe  di)  z9Xi(TQ  d«dc  im'  iviao- 

toü'c  Clem.  AI  (Bergk)         2  aopog  BD        ^q  ä,  8x«  M>  Cfew.  -4/.  4p. 

3  Öixa]  öig  JF  «poetpY)[iivatc  Jf  4  o  8td  C  verba  laxpo^  —  5  iictpa- 
x£ou  om.  C  5  veavtoxou  om.  D  npeoßoT^pou  Jf  ^  6  Tocuxa  If  di 
om. D  7  ctotv]  etxootv  C  8  ^eipäxiov,  vsaviaxoc,  «vTJp,  npe9ßüx7)Ci 
Yip(ov  If:  (leipaxiov  xa(  al  Xotnaf  oeferi  10  ixqpoaett^  codd.  &c  (sig  MD) 
xd  dig  iTcxd  JlfFa  :  knid  dl^  Inxd  6  11  XK]Kyiqotto^  Cy  Xaxv(6o8<DC  eefen 

sZg  AB       verba  §g  xd  xsxpdxig  §nxd  (12)  ante  vsavCoxoc  in  M      t*  om.  Jf 

12  aogTfjotwc   MBC  eJg   ABC  verba   wriip  —   13   §«xd    om.   D 

13  ig  MFHIK :  s^c  £a         dxpt  ixcov  Tisvxrpcovxoig  M         14  sCc  JT^BC 
15  fi^]  yoLp  D       xdxsTvo  om.  6  (habet  F)        diaoiioxaoiv  oocU. :  Sdtov  aÜ9xa- 

oiv  Turn.  16  xsoodptov  JUT  17  dinXotoid;;«  a  18  xai  om.  M  21  xGt( 
&£T!xovxa  JUTi^*  (J?  teste  Mangeio) :  xotg  licxd  J^'  &»  xd  xp(a  a  22  xaxocYT^^ovxsi] 
dicoxtXouoiv  &icxd  M        23  npoc  xpidSoc  Mi  xpidSog  oetert        25  6i  om.  a 


39 


^uaa^  SxßfltXXet  irpohov  Sv  5irc'  Sxeatv 
T0O5  8'  feiipoü^  8x5  8ifj  Ttkirnjn  S^ög  Sttt*  Svtauxou^, 

i^ßrjs  Sx^afvet  cnjitaxa  YtT^oiA^vT/?' 
TQ  Tpixang  Sk  y^vetov  de^ofJ^^vtov  5xt  yuföw  5 

Xoxvoijxat,  XP^^'^S  ävä-o^  a{i£cßoii£vY]^* 
xig  5fe  xexöcpxig  tco^  xt^  Sv  £ß5o(jia5*  fecrdv  aptoxo^ 

fax^v,  -^v  X*  avBpe^  cnjjiax'  Sx^ua'  apex^?' 
ii£|i7cxig  S'  (opiov  ovSpa  yi^ox)  iie(JiVY]|iivov  tbai 

xal  Tcaföcov  ^Yjxetv  eborcfao)  yevei^'v  10 

rg  5*  1%VQ  Tcepl  Tcocvxa  xaxapxuexat  voo$  dv8p6$, 

ou5'  SpSetv  Sfr'  6[i(D$  EpY*  a7caXa|iva  fl-iXet' 
lirca  8fe  vouv  xal  Y^düacav  Sv  £ßSo|iaatv  (Ji4y*  aptoxo^ 

öxxü)  x',  aiifoxipcov  xloaapa  xal  86x*  Sxy]' 
xig  5*  hdvQ  Sxt  [iV)v  8üvaxat,  {jtaXaxoSxepa  8'  auxoG  lö 

npi^  {leyotXrjv  dpexVJv  Y^ttkioa  xe  xal  ao^fr)' 


1  Solonis  versus  (frg.  27  Bergk)  praeter  Philonem  tradunt  Clemens 
Alexandrinus  Strom.  VI  814,  cod.  Paris.  1843  ap.  Cram.  An.  Par.  I  46, 
Apostolius  XIV  94  {Äp.),  qui  omnes  hoc  ipso  Philonis  loco  usi  sunt  2  cpiioag 
äv  Snx^  Exeai  ixßaXXei  icpoSxov  J^D;  icpeSxov  licx'  av  Ixeaiv  cod.  Cram.      iind  HIK 

3  TsXio^  J^  (Schaefer) :  xsXäosi  ceUri  4  ixqpocCvsi]  81]  qpotfvti  3f,  8i 
9a£v6i  cod.    CVam.,   dft   ^aveCoT]^  C2em.   il/.  orjfio^'ca]  oTcipfiaxa  Ckm.  AL 

ytyvo|iivif]g  Jf:  Y^^oiiivTjc  a  Äp.,  ystvoiiiyifjc  &  cod.  Cram.,  yivoiiivcov 
Cfem.  Ji.         5  xpvzdvQ]  xpivQ  cod.  Cram.        ydveta  a  Ap.,  yivet  cod.  Cram. 

dUgö^isvov  Cfem.  iiZ.  Ixi  Bergk:  kid  codd.  y^Ccov]  yucov  If,  yuqdv  ABC, 
Yiioo  Dy  Y^<)^^  dem.  AL         6  Xaxvouvrai  a  7  na^  xig  iv  &ß8o}jia8' 

ftoxlv  apiaxo^  Brunck:  na^  xtg  bt  Ißdojjiadi  fiiY*  dlpioxo^  Cfem.  AI.  (Bergk), 
Tcaaiv  &ßdo|iad8aiv  £piaxoc  Jf,  nalg  xi^  iv  &ß8o[iade9a(v  apioxog  ^  cod.  Cram., 
icalg  xi^  &v  iß8o|iaoLv  apioxog  a  Ap.f  notCg  iv  ißSopLadsooiv  apioxog  b  8  iq  v  x' 
Ckm.  AI.  :  iq  x'  MHK,  -q  x'  corr.  ex  iq  x'  JF,  ig  x'  AjBC  cod.  Cram.  Ap., 
elx'  D,  6x'  J,  ol  x'  ü         avSpsg  oTJiiax']  avSpö^  i^vYJfiax'  3f         Sxouotv  F^a 

apsxac  AjBC  4P-)  ttpexa^  D  9  Spiov]  copio  a  Ap.^  coptou  Bergk  yatiou 
)it(iVT2|iivov  elvai]  |i.e}jLVT]|iivov  y^^iiou  elvai  &  10  e^oonCaco  CZem.  A/.  (Mang.): 
igoTcfoco  ceferi  11  xaxapxtivexai  a  Ap.,  xapxuvexai  Ckm.  AI.  12  ou8*]  iv  8' 
ood.  Crom.  oüd'  ioiSsTv  E^'  6|ioto>c  Spya  {xaxaia  ^^si  Clem.  AI.  S^'  oiA-cSg] 
Sod-'  Sp,«c  &  (non  ^  13  vo5  b  (vouv  jP)  xat]  ^  If  iiäy'  Äptoxog  3f 
Clem.  AL:  ]ux*  dpfoxai^  oe^ert      14  6xx(o  x'  Mangey :  oxxco  8'  oodd.      a(iqpo- 

>  ,  .  a 

xipto^i  Mangey:  aiiqpöxepov  Cfem.  Ji.  cod.  Cram.,  aix^oxepa  ceferi      xeaoapeo- 

xofdsx'  ^,  X80oapeoxa{88x*  DHIL,  xsaoapeoxaCSexa  AjBC  15  iwax^Q  AD 

(ii^v  If:  \xk^ceteri  }iaXax(oxEpa  codd.,  (lexpioktpa  Cfem.  A/.  16  yX&OQd 
xe  xoci  oo^^T)]  o<3|ia  xe  xal  düva)U(  CZem.  AL       xal  om.  J^ 


40 

ttJv  Sexarriv  8'  ef  xt^  xeXfeaa^  xaxa  (lixpov  fxotxo, 

oux  £v  £(i)po^  i(ov  {ioipav  Sxoi  duvcexou. 

36.    X)  (itv  ouv  2öX(i)v  lßSo|jLaai  Sixa   xali;    eipY||i£vaic  xax- 

api^et  xov  ävd*püS7civov  ß(ov.  o  S'  SaxpÄ^  'IicicoxpaxYj^  i^Xixto^  licxa 

p.  26M.  erva(  fYjat,  :rai5(ou,  |  TcaiSö^,  |ieipoexfou,  veavfoxou,  dvSpö^,  icp£aßu- 

6  xou,  Y^P^^^^9  xauxo^  Sk  |jLexpe{<7'9'ac  {i^v  lß5o|jLaaiVy  ou  (ii^  xatig 

xaxd  x6  l^tj^.  Xiysi  5'  oSxcoc*     ,3^  ävd'pamou  füoEi  brca   efotv 

(lipai,  o^  i^Xixfo^  xoXiouai,  icaiSiov,  uaiic,  (iecpaxiov,  veavfoxog,  avrjp, 

irpeaßuxY]^,  Y^po>v'  xal  icaiSbv  {liv  iaxiv  ä^pic  ^^cxa  ^cov  dSövxuw 

10  fexßoXYjs'  tzolXq  8*  äxpt  Y^^C  fex^üato^»  k  ta  81^  farca*  |i£Lpaxiov 
8*  äxpt  Y^v^'öü  Xaxvcoaio^,  4^  xi  xpl^  Ittcgc'  veavbxoc  8*  oxpt« 
au^iQaioc  SXou  xoG  auiiioexo^,  l^  xd  xexpdxi^  ^Tcrd*  dvrjp  8'  dxpic 
Ivö^  8£ovxo5  irevxTJxovxa,  i^  xd  iTcxdxtc  feTcxd*  Trpeoßuxifjc  8'  äxP^ 
TcevxTJxovxa  85»  k  'cd  §7cxdxt€  öxxüJ*  x6  8'  fevxeuS'Sv  Y^pcDv."    Afrfe'c» 

15  8&  xdxecvo  Tupo^  Sioouoxaaiv  lßSo|id8o^  a>^  •8'au|iaaxT)v  ^ou<n)(  iv 
x^  cpiiaec  xd^iv,  intl  ouvionqxev  4x  xpicov  xal  xexxdpcov*  xov  |ilv 
xp{xov  Atzq  (JiovdSo^  e?  8i7üXaacdl^oi  xi^,  eupiQoei  xexpdYCovov,  xov  81 
xixapxov,  xußov,  xdv  8'  ^  d|icpoiv  Sß8o|iov,  xüßov  6|jlou  xal  xexpd- 
Ytovov  6  [ifev  otjv  aTcö  (jiovd8o5  xpfxo^  iv  8t7daa{ovt  Xöyv  xexpoYWvic 

20  ioTiv,  0  8&  x£xapxo(,  oxxoS,  xiißo^,  6  8'  Eß8o|io^,  xiaaapa  icpo; 
xoli;  ^xovxa,  xiißo^  6|iOu  xal  z&zparftüyo^'  t^  eTvai  xeXeo^öpov  Svtok 
xov  5ß8o(Jiov  dpcd^öv,  dji^ox^pa^  xd^  JaoxYixo^  xaxaYYÖAovxa  xtjv 
X*  inlTztSc^  8id  xexpaYüJvou  xaxd  xrjv  np6^  xptd8a  ouYY^vetav  xal 
XT^v   oxepedv   8id   xüßou   xaxd  xif)v   icp6^   x£xpfl(8a    o{xei6xT)xa'    ix 

25  xpid8o^  bl  xal  xexpd8o(  £ß8otid;. 

1  Tigv  d8xaxv]v  8'  sl  üf :  tiq  dexdx^  d*  sl  ^a  cod.  Crom,  4P-i  '^ 
dsxad'  sl  b       txoiTo]  ^xoiTo  B       Tg  Stxaxig  5xe  di]  tcX^oiq  d«öc  im*  iviou>- 

toü'c  Cfem.  AI  (Bergk)  2  aopog  BD         Sx-q  il,  ix«  -^^  ^^fe».  ^»  4P- 

3  dixa]  Sig  F  icp08ipif]|iivaic  3f  4  6  Sidl  C  verba  laxpoz  —  5  |ieipa- 
xtou  om.  C  5  V6av{oxot>  om.  D  npeapuxipou  Jf  ^  6  xauxa  M  tk 
om.  D  7  eCaiv]  etxooiv  0  8  ^sipäcxiov,  veavfaxo^,  Q^vTJp,  npe9ßÜTY)Cf 
Yip(ov  If:  (leipaxiov  xa(  al  XoiTcaf  oe^ert  10  ixqpiSoeooc  codd,  i^  {ü^  MD) 
xd  ^l£  knxd  MFa  :  iircd  blQ  inm  h  11  Xaxvijas»^  C,  Xaxv(6o8<DC  eefen 

t^c  AB        verba  §g  xd  xsxpdxcg  iicxd  (12)  ante  veavCoxoc  in  Jf      d'  om.  Jf 

12  aügi908<öc   MBC  eCg   AjBC  verba  dvijp   —   13   iwxd    om.   D 

13  H  MFHIK :  bI^  La         oixpi  IxeSv  nevxYpcovxaiE  if         14  ei^  iTi^C 
15  &4]  '{oi'P  D       xdxsTvo  om.  6  (habet  F^        diaoiioxo^otv  oocU. :  idtov  oüoxa- 

oiv  Turn.  16  xEoadpcov  3f  17  dinXaoidCst  a  18  xal  om.  M  21  xol; 
i£rJxovxa  MF*  (^  teste  Mangeio) :  xotg  inxd  F^  &»  xd  xp(a  a  22  xaxaYT^^^''^*] 
dnoxcXouoiv  iicxd  Af        23  npoc  xpiddoc  M:  xpidSog  oetert        25  Ih  om.  a 


41 

37.    ''Eon  5'  ou  xtk&a(p6po^  liovov,  oXXa  xal  cog  hzo^  zlntO^ 
ap(iovtx(i)TaxY)  xal  xpöicov  xcva  TOjYt)  xoG  xocXXfarou  5coeYpa|iiiaTO^, 
S  TzdaoLQ  (i^v  To^  dlpiiov^o^,  nqv  5ia  xetiapcov,  xif)v  Sia  Tcdvxe,  xif)v 
5ta  TcoacSv,  icaoo^  Sfe  xo^  ÄvotXoY^a^,  xif)v  aptS-jiiQxtxirJv,  xi^v  y^w- 
|iexpixi^v,  Ext  8fe  xTf)v  äp(ioviXT)v  iieptlx^t.  xA  5k  TcXtvO-fav  ouvioxrjxev    5 
^x  x(Sv8e  x(3v  ^id^v,  S^  6xxcA  iw4a  ScoSexa*  6  |ikv  dxxc^  7cp6^ 
g^  iv  £mxp{xq)  Xo^q),  xad-'  Sv  iq  Sca  xexxap(i)v  apiiovta  £ax(y*  6  S' 
^4a  7cp6^  g^  iv  T]|uoX(()),  xad-'  Sv  iq  Sia  iiivxe*  6  5k  5üi5exa  icp6^ 
S^  ^v  5iicXaa(ovi,  xad*'  Sv  i^  5ia  i^aacSv.  Sxet  5'  (S^  SXeyov  xal  xo^ 
i^oLkorflonQ  TCOGo^*  apid'|iT)xtx'y)v  (ikv  ^x  x(3v  S^  xal  £w£a  xal  5(i>5exa*  lo 
ol^   yap   uicep^ec  6  ^iao^  xoö  TcpoSxou  xpiofv,  xouxoi^  intpi-jftxai 
uro   xoö   xeXeuxafou'   yecoixexpixiqv   5'    ix  xwv  xeooapwv   Sv   ydp 
XcJyov  5x^t  xa  öxxci  icpo^  ii,  \  xoöxov  xa  5(ii5exa  icpi«  Svvia  •  6  8k  P-  .27  M. 
Xöyo€   farfxptxos*   aptioviXTJv    5*   Sx    xpicov,    xoG   85   ^   ^^^'^^«^   ^ 
SoiSexa.  apiiovtx*^^  5'  ovaXoyfa^  Stxxif)  xpfat^"  jite  {i6v,  Sxav  Sv  X^ov  ^^ 
S^et  6  6oxaxo€  [xou  |iiooü]  Tcpö^  xöv  7ip(3xov  xouxov  8x13  iQ  wepox*»)  ij 
uicep^x^i  6  loxaxo?  xoG   |iiaou   iipA^  xif)v   wepoxtjv  Tjj  uirepixe'cat 
ünö  xoö  |x£aou  6  Tcpcoxo^.  SvapyeoxaxTQV  5k  Trfoxiv  Xaßot  xt$  äv  Sx 
x(Sv  7cpoxei|JL£vu)v  ^id'iicov,  xoö  §5  xal  oxxo^  xal  SoiSexa*  6  (Jikv  y^P 
xeXeuxalb^  xoö  TcpoSxou  StTcXaoto?,  1^  5'  uTicpoxV)  icotXiv  SticXaafa*  xd  20 
|ikv  yop  5(i>5exa  xcov  Sxxc^  xixxapaiv  U7cep&x£^  'c^  S'  ^^'^^  'cc^lv  E^ 
5ua{*   xd   5k  xiaacipa  xolv  Suotv  SiTuXdaia.  kxipa  5k  ßdaavo^   x^^ 
optiOvtxY]^  dvoeXoyfa^,  oxov  6  (lioo^  x(3v  dxpcov  foc;)  [lopfcp  Ö7cep£xi9 
xal  tJTiepix'JTcaf  6  yap  5y5oo5  ^iaoq  <Sv  ÖTtepix^t  |ikv  xoö  Tcptikou 
xpfxcp  iiop(q)*  öcpaipefrlvxwv  y^^P  'cwv  5$,  xd  XotTtd  5uo  xp(xov  Soxl  ^5 

1  ou  |iövov  xsXeocpöpo^  Jf       3  8  MF* :  ri  F^a,  >j  HIK',  ^  corr.  ex  r^  L 

xtoodpcov  £        6  }Ji&v]  [i&v  otSv  JfF       7  xa^'  8v  scripsi  :  xad>'  "Qv  oo({(i.  edd. 

xeooapwv  JOD  8  updg  xd  Ig  F  xa^'  8v]  xa^'  -^v  codd,  edd,  bi 
om.  D  9  X  a  9'*  8  v]  xa6-'  ^v  codd.  edd.  ig  8id  nao(Sv  ?  (sie)  AT,  6  8id 
7coia»v  a       ixsi]  e^  Jf       10  nftaag  MFa:  dnocoa^  &        ix  xdSv]  iv  xalg  a 

11  ol^  j9f :  (og  cefert  uicepixst]  icepc^ei  Jf  ToiSxotc  uicepix^xai  M: 
xoÜTOLg  om.  ce^eri  12  YetofisrpixiQ  a  ixxcovxeooapcov  Mangey  (Mark- 
land) :  IQ  x(3v  8ia  xeooapcDv  codd.  13  npö^  l|  M:  npög  xd  Ig  ce^ert  npö^ 
ftvväa  MFHIK:  npö^  xd  iwia  £a,  npo^  xöv  ivvia  edd.        14  xou  npo^  Ig  M 

15  |i£av  jB        8xacv  om.  C        16  6  loxaxo^  xoG  iiiooo  codd.  (xou  iiioou  om. 

in  ras.  J'^  :  xou  iiioou  del.  Gelenius      xouxov]  xöv  otuxöv  BD      IxQ  ^y  ^^  ^  • 

iX«t  ceteri       iq  unepoxT]  om.  a        ig]  -^  F'ABC,  flv  Jf  *        17  ^  Jf :  tjv  cefert 

19  xou  l£  xou  öxx(6  xou  dcodexa  ABC        21  ydp  om.  FC       xöooapotv  FABC 

i^iMpiX*^  -^  (Mang.) :  unspix>xai  oeUri         22  xixxaipa  A        xdiv  duoTv  AjBC 

25  xpCxov  Mb:  xpCxa  J.(7,  xpto  ^2> 


42 

xoG  Trpüixow  iutpiy^exai  8'  uto  xoO  TeXeuxafou  xtp  focp"  zl  yop 
öfaiped'edr]  xcov  SoSSexa  xa  £xx(i),  xd  XoiTca  xiaaapa  y^vexai  x^ 
xeXeuxafeu  xpfxov. 

38.  TaSxa  iilv  avayxafcoc  Tcepl  aeiivöxiQxo^,  fjy  ^xet  xi  Std- 
5  ypa\L\LOL  ii  TcXcvd^ov  "^  Sxt  xP'vl  xo(Xe7v,  Tipoeipirjadto .  xoaaüxo^  ßio^ 
ocal  Ixi  nktloo^  £ß5o(idg  iv  äacoiiaxoi^  xal  voiqxoI^  ImSefxvuxoa* 
5taxe(v6t  5*  aivi]*;  y]  ^uot^  xal  Siel  X7)v  opaxi^v  Sitaaocv  ouoiav, 
oupavdv  xal  yi^v,  xa  Tclpaxa  xoö  Tcavxd^,  fd'aaaaa.  xl  yap  cu 
(f(ki^bo\Loy  xcov   &v   x(j)  xöa|JK[)  |i£pO(,   Spcoxi   xal  ico^cp   5a|iaa^ 

10  ^ßSoiidSo^;  aux{xa  xdv  oupavöv  ^aotv  lircd  Scet^coadui  xuxXot^,  äv 
cvöiiaxa  efvai  xaSe*  opxxtxov,  avxapxxtxdv,  fl-eptvöv  xpOTctxöv,  X^4^' 
ptvöv  xpoTiixdv,  Zaif)[ieptv6v,  ^toStaxöv,  xal  Tcpoolxt  yocXoc^^av  6  yip  of'- 
^ü)v  7ca9^€  ^^'^iv  Yjiilxepov,  (O^  äv  o^omfa^  Jx*!)  ''^^^  "^  xouvavxfov,  azo- 
xe[iV0[i6vYj{  x^i;  aiadn^aeco^  xoxfe  jjLfev  JXdxxcD  xoxfe  8fe  {lef^co  Treptypa- 

1 5  9ir)v.  Of  Y^  |iTjv  7cXavT]xe^,  iq  avxfppoiro^  axpaxtd  x^^  xcöv  aTdovwv, 
^TTcd  Siaxoaiiouvxai  xd^eat,  7cXe(<nY]v  ^mSeixvu|jirevoi  ou|i7cdd«iav  npo^ 
iipoL  xal  YYJv  xöv  (i&v  ydp  eZ^  xd^  ^a(ou^  imxoXoupivoc^  cSpo; 
xpiTcouai  xal  (iexaßdXXouac  xad*'  lxd(7XY]v  (lupfa^  oaa^  ^(iTrotoüvie^ 
[lexaßoXd^,  vY]veii(ai^,  aZd-pfai^,  vecpcoaeat,  ßfai^  d^aiofoi^  7uveu|jidxt0v* 

2  0  Tco^iv  xe  7coxa|xou^  icXT]|xiiupoOat  xal  (leiouai  xal  izzbla,  Xi|ivd^ouoi 
xal  xouvavx(ov  d^auafvouai*  xal  TceXaycSv  fepydCovxat  xpoitd^  ^ova- 
Xcopouvxcov  "^  7ccxXippo(ai(  XP^I^^^^^'  ^^P^^  Y^P  ^^'^v  ^  xdXicoi 
d'aXdxxY)^  uTcoaupeCoY]^  diiTcciixeat  ßadv^  i^a^f viqc  afy^^^  ^^  ^^ 

1  verba  xqJ  latp  —  3  xeXsuTafou  om.  C       3  xp(xov  Jlf  ft :  xplxa.  AC,  y'  5, 
Tp£a  D        4  dvayxaTovJ'*        5  npoeiprjodto  AT:  npooetpifja^  cetert         6  & ß So- 
fias Jf:  17  ißSopidc  ceteri        tt  ao»|iaTOic  npoxocXilTai  xai  voigxcSc  ^         7  aur^; 
om.  D       opangv  om.  J       8  xai  ante  xd  lUpaxa  add.  M        fp^oaaay  Tum. 
9  x(p  om.  BD        11  xd  ovö^iaxa  D        12  xponixov  post  x^(^pivov  om.  a 
2aT]|jLtpivouc  3f  ^      t^coSiaxöv]  8uo  (sie)  M     üolI  npoo^i  om.  a      13  Sxoi  ABC 
14  XTjc  6pdo8ä)c  -P  (in  marg.  yp.  aio^asco^  -P*)        xoxi  |Aiv  —  xoxi  2i  MFa: 
x6  jiiv  —  xd  d^  &        15  i5  dvxCppoitog  M:  ri  x'  avxCpporeo^  ceferi         cxpa- 
xsfa  Jf        xiQg  om.  P*        17  xo  piv  JP        18  xpiicouoi  xai  ixexaßaXXouot  Jf: 
xqlI  i^exaßdXXouai  om.  ceteri        tlolI  (lupfag  M       ii^noiouvxe^  Fa :  &|i:cocoGvxa  6, 
i|inoioGvxai  Jf        19&^(xiaCoigJf:  i^oLiaicti^  ceteri        20  xs]  d&  a        icoxa- 
|iot^  MF^      22  suptTg  i^:  eupetv  3f&,  eupeCai^  a  (supeCoc^  Mang.)       grctvöis] 
e^aiv  ot,  xe  F      xoXnoi  3f  & :  xoXnov  a  (Mang.)      23  d^dooiQ^  Fa      UTCooupcbai; 
diiwcktot  a      ßa^iic  F^ACb :  ßaa^IgP'»,  ix  ßd^ug  M,  eu^g  BD        aJrtoXol  If, 
aCytaXoGc  F*        «Col  append.  Tum.:  »toetot  a,  Itjat  (sie)  ft,  om.  M 

15  Leg.  alleg.  I  46  yioiipv.  t'  ii  sptSotg  &ßdo|idd(*  nXdvT^xig  xe  ydp  ixtd 
YSYÖvaoiv,  dvx£ppoTCO(  rg  xaxd  xauxd  xai  cSoocihoc  ^ouox)  ^opqL 


43 

|uxp6v    Soxepov    ovocxod-efaifi^     nekdfri     ßad^xaxa    oG     ^poc/tlat^ 

I  oXxoGiv  dXka  |iupiOf  öpoc^  vaualv  £|X7üXed|JLeva .  xal  |jikv  St)  xd  ^7c{-  p.  28  M. 

ytia  luevxa,  ^(pa  x'   au  xal  fuxd  xapicot^  y^v^^^^^^i  o^^o^x^t  xal 

xeXeafopoOot,  xif)v  iv  Ixooxoi^  fviaiv  SoXtxeileiv  napaoxeua^ovxe^,  d)^ 

via  TcoXaioC;  iTcavd^v  xal  £7cax|ial^ecv  icpo^  x^P^Y^^  äf^vou^  xcSv    ^ 

Seoilivcov. 

89.    "Apxxog  Y^  V''^'^y  ^^  9*^^  icXcöxirjpoov  efvat  TcpOTiofjwcov,  i^ 
feirca   oaxlpcov    ouvloxyjxev    eJ^   i^v   acpopdSvxe^   xußepvi^xat  xa^   ^ 
d'oXdxxig  |iup(a^   oSoO^   dv£xe|iov,    dTifaxq)  Tcpayiiaxt  xal  [lef^ovi  y] 
xaxd  9üotv  dvS-pümfvTiv  SmSifJievof  oxoxaojicj)  yc^P  'cdSv  e^pYjiiivcov  lo 
ooxipcov  xd^  Tcplv  dSY]Xou|i£va^  X^P^  dveupov,  VYJaou^  [ifev  of  xt^v 
i^TCEtpov  oJxoüvxe^,  VT]at(3xat  8'  iQ7ie(pou$*  liti  ydp  tjT^Ä  xo5  xad'apco- 
xaxou   x^(   oua{a^   oOpavoO    ^qicp   xcp  d^ofiXeoxdxcp   y^^   6iiou   xal 
d-aXdxxYis   dvaSeix^vat   xoii^   |av>XO^€>  dvä-pciiaDv  y^vet.     üpo^   8fe 
xoli;  eZpY]|i£voi^  xal  6  xoüv  T^eidScov  x^P^^  doxipcov  ißSoiidSc  au|i-  15 
iceTcXifjpcoxai,  (3v  af  ^TcixoXal  xal  aTcoxputpei^  (JieYoeXcov  dyad'cov  a^xfai 
Y^vovxai   Tcoai'    Suoiiivcov    |i&v    y^P)    auXaxe^    dvaxiiivovxai    npb^ 
OTcipov  iQvfxa  8*  äv   |i4XXü)atv  JmxiXXetv,   djiiQxov  euayyeXf^ovxat, 
xal   InixtCkoLoai  y^alpovzoL^  yttüizo'^ox)^  upd^  auYxojitSrJv   x(3v  avay- 
xa{(ov  Jyefpouotv  oE  8*  £a|xevoi  xd^  xpo^oQ  inoxi^&nai  npb^  xtjv  20 
xad"'  Ixdoxyjv  i^|iipav  XP^^^-    "0  xe  [iSY«€  i^Y^K-^^  tQF^^ä?  i^^W€ 


1  avaxü^sdoYjc  MFa :  dvax^iotjc  &      »9^ootv  post  ßa^xaxa  add.  M 

2  |iiv  Ö19]  }jLävToi  2)        3  Y«vv«vT8€  &,  yswfovxa  (sed  a  in  ras.)  F       verba 

augouoL  —  4  napaoxsual^ovTec  om.  a        4  §v  ixocoroic]  &xaaxou  AT       5  X"^?"^' 

ylct^  A         7  yt  M:  tt  ab,  om.  in  ras.  F       jwfjv]  jiiv  F       npono[iTO^v  ^ 

8  tlz  o5g  i^  9  dvixcjiov  M,  ava  xi|iovTat  (sie)  ^*  iniaztp  Tzp6iy[ioi.xiM: 
npotYiiaxi  dTcfoxq)  ccferi      |ie£((0  Af      10  cpuotv  MF  ACE:  Tcfortv  J5i),  yvtoiiirjv  & 

§mO^|ievot]  fcnönevot  BD         11  vT)oa(oi>c  If*  12  i^nupov  C         utw  r^g 

xaO^peoTaTy)^  ouaiag  AT  v.  sup.  p.  8,10      13  O'eoqpiXeoxaxq)  J£F:  d>8oqpLXeTa6 

16  imozoXcd   C         xal  dTCOxpi>c|;eig  MFIa:  xal  al  dTC0xpüc|;6ic  HKL 

alx(at  M:  aTxiai  cc^ert  17  ylvovxat  itaoi  Jlf :  naot  (naoat  C)  Y^vovxai 
oe/m       }i^om.  JfD       18  ajitjxov  ABC:  ajjiirjxdv  JlfD&        19  irnnsOlaoai  D 

21  xa^«'  IxaoxTfjc  i5l*^P*€  ^  ^  "^^  l*^T*S  t^Y^M-^öv  Jf:  5  ^'  i^y^I^öv  ceteri 
V.  sup.  p.  18,20        6  YJXtoc  Ä" 


7  Leg.  alleg.  I  46  xal  £pxxo€  inxd  aoxpois  oufinXTjpouxai,  xoivovloic  xal 
ivoosioc  dvO-pconiDv,  oux  kKi[ixJ^ia^  auxo  (lovov,  ouoa  alx(a.        10  de  mut.  nom. 

I  612  el  ti  xouxo  tUlCov  ^  xax'  dv^omlvijv  qpüoiV)  dYaic(0|itv.  de  septenn. 

II  280  xtXtioxipav  ij  xax'  dvO'pconCwiv  ^liocv  uniXaßtv  ümu 


44 

5irca^  xad*'  gxaaxov  iviauxov  äicoTeX(Sv  &n)|&ep{a^,  Eapt  xal  |ieio- 
TCüipcp,  xTf)v  |ifev  ^pivi^v  Sv  xpwj),  Ttjv  5k  |iexo7cci>piviJ)v  iv  Cuycp, 
SvapyeoxaTiriv  Tcapixs'^«^  Ttfaxtv  xoS  icepl  nijv  IßSojitjv  d«oicpeico5$* 
fcxaxipa  YfP  '^^v  £aY)|iepu3v  ^ßSo|K|)  y^vexai  liTjvi,  xa^'  o^  xol 
5  iopToe^eiv  Sie(pY]Tai  vö|iq)  xo^  {ley^c'^ttC  "^oü  Sir]|xoxeXeaxaxtt(  ^pxflky 
^TieiSiQTcep  ä|xf  oxlpai^  xa  oaa  ^x  y^^  xeXeioyoverxat,  Sapi  |a^  6  xou 
a{xou  xap7c6^  xal  xdav  £XX(i)v  oaa  aicapxa,  {lexoTccopcp  8^  6  xr}; 
äfiTc^ou  xal  x(5v  £XX(Ov  icXefoxcov  axpoSpücov. 

40.    'Eirel  5'  ^x  xciSv  oupavCov  xa  hzlytia  i^pxiQxot  xaxa  xiva 

10  fuaixTJv  au|jL7ca^eiav,  6  xfjc  ^ßSoiiaSo^  X^yog  £v(i>d%v  ap^a|jievo( 
xaxIßT]  xal  Tcpd^  i^tio^  xotiQ  d^nr)xorig  y^^^^^^  ^TCifOcxYJao^.  aiixtxa 
x^S  iQ|iex£pa^  ^^X'^^  "^^  ^^X*  '^^^  Yjyeiiovtxou  |i£poc  ^irca^^ 
oxfC^'cat,  e?5  7t£vxe  a^adijaet^  xal  x6  ^wvTrjxTJptov  Spyavov  xal 
bd  nioi  z6  y^vtiiov*  S  5i^  Tcovxa  xad'aT^p  £v  xol^  d-aüiiaoiv  uico  xou 

15  if]Ye|ioyixoG  v8upoa7caaxou|ieva  xoxfe  [ikv  iQpeiie?  xoxfe  5k  xivelxai  xo; 

apfioxxoüaa^    ayiiott^    xal   xcvYJaet^    Sxaoxov.    oiio^co^    5k    xal   xou 

aaiiiaxo^  e?  xi^  ^exa^eiv  inv/ßipr^otiz  xa  x'  ^xxd(  xal  ^vx6^  |i£pT], 

xad-'    kxaxepov   kirca  eupiQaei'  xa  |ikv   ouv  ^v  ^avepcp  xaux'  loiC* 

p.  29M.  xe^fltXr},  <jx6pva,  ya^y^p»  I  5txxal  x^^P^&  5txxal  ßobeis*  xa  5'  Jvtö^ 

20  XeY<5|ieva   orcXaYX^*?   oxo'|iaxo€,    xap5fa,   icveüticov,   otcXyjv,   i^tulp, 


1  lao[LOipioL^  BD        2  I^UTcp]  x^P^^^  -^       ^  §xaTip(p  Jf        6  td  09a]  td 

loa  J^  (sed  l  in  ras.  man.  2),  5oa  Tum.      7  5ott  iazi  owapxd  if      6  t^c  a :  w 

r^C  3f,  xo  xi^C  &      10  6  ydp  xigc  J£^      12  t&ipouc  1£      13  sC^  scripsi :  np^c  oocU. 

14  diQ  om.  BD      uno  om.  jB1>      15  xivtTxai]  xivigaeic  Jf      16  ixaoxov  om.  M 

17  &ntX8ipifjosi  3f      ftxToc  xai  ivTog  MF:  ivxocxoU&xxogcetert      18  xa^' 

ixaoTov  D       iv  T^  qpavsp^  F       19/20  Td  d'  iv  xoT^  Xr|fO|iivotc  oTcXdyx^'^  ^ 


4  de  decal.  II  206  ißdo|i.d8i  tk  xd^  lirfCora^  xaL  icoXuv]|iipouc  loptdc 
npooävsi(ic  xaxd  xd^  xou  Sxou^  2aY]|i8p£ac  iapivi^v  xoU  iiexoiccopivvjv,  8uo  duolv 
dvad-eCgy  Ixax^pav  iqp'  i^pipAC  &nxd,  xiqv  |iiv  xaxd  xd  Sap  iici  xeXsu6oei  xwv 
07ct(po|iiv(ovy  X1QV  d&  |i8xon(0pivi^v  inl  ou^xciiid^  xapiuov  aTcdvxcov  ouc  xai  xx 
divSpa  i^vtyxsv.  12  Leg.  alleg.  1  45  «C^X^C  T*  V-"^^  "^  dXoyov  i7cxa|upic, 
a^odTJasic  nivxe  xai  ^oawixi^piov  opyavov  xai  x6  Sii^xov  dxpi  napaoxaxcBv  5  Sij 
YÖvt}u>v  ioxi.  quod  det  pot  insid.  I  223  x6  aXo^ov  xigc  4'UX^C  ci^  licxd  dia- 
vificxai  {loipoic,  Spotoiv  oaqppTjoiv  dxoijv  ysuoiv  d^'v,  Xöyov,  yoviiiov.  quis  rer. 
div.  her.  I  505  x6  |iiv  y^lp  dXoyov  ^^x^i  l^og  ^Q^X^  diaXov  6  di^iiioopYo; 
&icxd  iiofpoc  sipydoaxo,  5paoiv  y*U)Oiv  dxoiQv  ooqppY^oiv  d^v,  y^v((^ov,  qpovijv. 
16  sqq.  Leg.  alleg.  I  45  avXdyxyf''  r>  1^^^  tnxd,  oxo)iax^i  xapdto,  oxXijv, 
iQnap,  icvfU|ittv,  vs^poi  8üo.  yLÜai  tk  ottjiaxoc  6|ioCo»c  iodp(^(ia,  xs^oiXi},  xp«x'>)^» 
oxipvov,  x^PKi  xotX£a,i^pov,  nodt^ .  xo  ^  iQY8|iovixcDX«xov  xou  (qiou  icpoocoicov  iicxax4 
xaxaxixpTjxou,  ^lyal^  6fp^ak\uiXQ  xai  «ooi  duo£v,  loocc  (iuxxifpotv,  6pd6|i^  ro|iaxi. 


45 

ve^pol  ^uo.  icoXiv  8^  au  x6  i^yeiiovixüiTaTOv  h  t^tftf  YZ^paXii  xoH; 
dva^xaiOTOTOi^  lirca  y(jpi\zaij  Sualv  i^^aX^otQ^  dxoaC;  laai^,  atJXotl; 
|LuxT^po^  Sixrfv,  IßSöiiq)  OTÖiiaTt,  5i'  oG  y^vexai  dvy)T(5v  (Uv,  (oc 
hfn  nXaxcov,  elaoSo^,  S^oSo^  S'  af^pxcov*  iT^io&pxeToct  |Jikv  y^ 
ocikfp  (Kzla  xal  icoxa,  fduprou  a(i>|iaxo^  ^fdupzal  xpo^af,  Xoyoi  S'  ^ 
i^aotv  dedttvaxou  t^^X*^^  ad-oevaxoi  v^iioi,  5t'  (3v  6  XoYixdg  ßfo^ 
xußepvoxat. 

41.    Ta  Sk  8tÄ  x^{  ap(omQ€  'cwv  atoS-rjoecDv  2<];e(i>^  xptvöjieva 
(lex^x^i  xoü  api9y.o\i  xaxd  ylvo^*  Ittcoc  *(dp  ixrzi  xa  6pa)|JLeva,  a(0|xa, 
Stoaxaot^,  OX'^H'*?  l^y«^^>  XP^F^j  x(\nr]ot€,  oxaai^,  xal  Tiotpa  xaOx'  ^^ 
ouSfev   Sxepov.     Sujiß^ßYjxe   (livxot   xal   xo^   ri]<;  cpcövfji;  ixexaßoXd^ 
iwcoo^  lircd  efvat,  xtqv  ö^etiav,  xV)v  ßapetav,  xV)v  7repta7WD|iivTriv,  xal 
xixapxov  Saouv  (pO-OYYOv  xal  tptXiv  7r6|iTcxov  xal  [laxpov  Sxxov  xal 
ßpo^uv   Sß8o|Jiov.     'AXXde   yatp   xal  xivYJaei^   kKzä  efvai   ouiißißiQxe, 
xi^v  ävö),  xV)v  xdxco,  X7)v  Siil  Se^t«,  'ri)v  lic'  eucovuiia,  xif)v  Tcpöaci),  10 
xi^v  xaxoTCiv,  xif)v  fev  xüxXq),  &z  bf  xolq  |ic£Xtaxa  xpocvouatv  ol  xV)v 
SpxiQ^v  iiuSeixvu|xevoi.    Oaal  51  xal  xo^  Std  xou  acofjiaxo^  £xxp(a&i( 
uTceoxoeXd'ac  xcp  Xex^^vxi  apid*|X(j)'  Sid  (ikv  y^P  ^f^aXiicov   Sdxpua 
TzpoytlzM,    Sca   5^   [luxxTJpcov   al   i%  xe^aX'^^   xad*dpaei^,   Sid   S^ 
oxojiaxog  6  iicoTTCuöfjievo?  afeXog'  efal  Sfe  xal  5txxal  Se^apieval  npo^  ^^ 
tAq    x<3v    icepixxcoiidxcov    aTioxexeüaet^,    tq    jifev    5|i7rpoa^v,    1^    bl 
xaxoTctv  SxxY)  5'  Soxlv  i^  5t'  oXou  xoö  acofiaxo^  Jv  ßpwxt  iipoxuots, 


1  d'  au  M:  T&  au  a&,  xi  au  J^S  8&  au  F*  2  auXoT^  MFa:  auXoZ^  b 
4  Sqp7]v  nXaoTfiSv  (sie)  M  fdp  om.  a  5  Xö^ot  MFa:  Xoy^^  ^  6  i^- 
louaivj^  8  xptvd|i«va]  ft^uiaxpivöpieva  M  11  (ircaßoXi^g  J9  12  icaaagJf: 
aicdaa^  ceteri  15  xi^v  avcoxdxco,  xigv  xaxcoxdxQ)  Jf  in'  om.  M  16  xai 
Ti)v  xaxoiuv  M  &c]  -^v  Jf  17  Y(vo)iivac  ante  &xxp£o6i^  add.  Jf  18  ydp 
om.  D  19  &x  om.  Jlf  20  6  dnonxuö^svo^  oCsXo^  Jf :  ol  dnoicxuoficvoi 
aCsXoi  ce^ert        21  iq  {liv  ydp  npöad'sv  JUT^        22  IdpoSot  jPa 


4  Plat  Tim.  75  d  xi^v  8i  Sig  xou  oxöi^axog  i^ixcov  Süva^uv  oSouoi  xal  Y^(^tt\} 
xocl  x^*^^^  Ivtxa  x(ov  dva^xatcov  xal  xöSv  dploxeov  8iexöo)i7]oav  ol  diaxoofjLOuvxe^, 
ig  vuv  diaxixaxxai,  xiqv  (liv  tCooSov  xcBv  dvaYxalcov  (iT]xav(D)icvoi  x^P^^»  '^^  ^' 
i^odov  xcov  dploxov*  dva^xo^v  |i&v  ydp  icdv  ooov  tloöpxexai  xpo^igv  didov  x(p 
oi»)iaxi,  x6  8i  XÖYCov  va|ia  Sgoo  ^^v  xal  umQpexouv  qppovigafti  xdXXioxov  xocl 
apiaxov  icdvxov  vapaxeov.  11  Leg.  alleg.  I  46  xdg  xt  zm  t^fftü'^  xdoeic 

iiGxd  sTvou  ou|ißißT}X6v,  ogüv,  ßapuv,  i»pioiuopi«voVy  Saouv,  cpiXöv,  )iaxpöv,  ßpaxüv. 
14  Leg.  alleg.  I  4ö  tcocXiv  au  ocofiaxoc  &nxd  xtvijotic,  opYavtxoU  {liv  ig,  6ß8d|iiQ 
d*  17  xuxXq).        17  ibid.  aC  xs  dnoxplatt^  lircd,  ddxpua,  (lugat,  olsXoc,  onipiJiay 
dixxol  7ctpixxcD|idx(i>v  6x8Xo(,  xal  fii'  oXou  xou  o(D|iaxoc  Ifipto^. 


1 


46 

xal  <lß8ö|iT]>  'fi  ^uatxooxaxyi  onip^xo^  icpöeot^  Std  tm  ycwnfjttxöv. 
OyjgI  Sk  xal  'iTCTcoxpaTY)^  b  tt)^  fuaeo)^  £mYVü)|icov  £v  lß5o|iaSc 
xpaiuveofrat  xal  xif)v  tt^^^v  t^s  Y®^€  >wtl  ti^v  dvaicXYjaiv  x^g  oopxo;. 
IloeXiv  S'  au  y^vai^v  i^  ^ opd  x(5v  xaxaiiiQv{(OV  e^  &7cxd  xo^  icXeCoto^ 

5  i^ii£pa^  x^P^Y^^'^^^*  ^^^  '^^  ^^'^^  yttoxpo^  ßp^T^  |i.T]oiv  bnd 
xeXetoyoverafrai  iil^uxev,  cS^  iwcpoSo^dxaxov  xt  au|jLßa{veiv*  yb^xoa.  y«P 
xd  iTixaiiTjviata  Yovijia,  x(3v  ixxü)(JiT)via£<Dv  co^  S7c(7cav  ^cpOYOveZoSm  jii^ 
Suva|iiv<i)v.  Ar  xe  ßapelai  vöaoi  a(i>iidx(i>v,  xal  (idXcad*'  Sxov  h 
Suoxpaa{a^   x(5v   ^v   i^iiTv  Suvd|jLeü)v  icupexol   auvexel<;    ^idaxTJtJMdacy, 

10  ^ßSöiiig  (loäcaxd  7C(i>g  i^|i^p?  5caxp(vovxai  *  Stxd^ei   yoLp    arftS^a.  xdv 
Tcepl  4'^X'^'Sj  '^^^  V'^^  awxYipfflcv  «j^^ii^ojiivTri,  xolij  8fe  S-dvaxov. 

42.  'H  dli  Süvaiic^  aOx^^  oO  [lövov  xoi«;  stpYjiiivoi^,  dXXd  xal 
xalig  dp(axai^  xcov  ^i(7XY]ii(3v  ^TCiTie^ o{xY)xe,  YP^f'H'^'^^'Q  '^  ^^  1^^^^ 
atxiQ.  Xüpa  (liv  y*P  "^  feTcxöcxopSo^  dvoXoYOöaa  x^  xc3v    itXavTJxwv 

15  x^P^^?  "c^  SXXoYfjÄÄU^  dpfiovCa;  dTtoxeXer,  oxe56v  xi  x^g  xaxd  (wo- 

p.  30M.  otxrjv  dp^oc^oizoilaq  dndcnjs   |  YjYeiiovl^  ouaa.  oxoixefcov  xe  xöv  Iv 

Ypaiiiiaxix'g  xd  XeYÖpteva  (pcovYJevxa  ixu|i(i>^  iTTud  ioxiv,  irceiS'q  xal 

^   auxcov   Socxe   fcoverad'ai    xal    xol^    dXXoi^    auvxaxxöiieva    qpcavd^ 

fevdpS-pou^  aTtoxeXerv  x(3v  fifev  y*P  iQ|it?ü)Vü)v  dva7cXY]por  xd  fev5£ov, 

20  oXoxXirjpous  xaxaaxsud^ovxa  xoü?  ^%'&f(o\)^^  xciSv  5'  d^covcov  xpfeet 
xal   (lexaßocXXei   xd^   fiiaei^,    ^iiTwIovxa    x^^   lUa^   Suvd|jieci>^,   Tva 


1  &ßdd|iV2  addidi  2/3  verba  ^irjoi  di  —  T^g  aapxö^  accessenint  ex  M, 
om.  ce^ert  4  naXiv  8'  aü  AT:  noiXtv  xi  au  eetert  qpopd  M:  xaTo^opd 
Cßteri  V.  inf.  p.  49,18  5  xd  om.  C  xaxd  om.  M  6  xeXstOYoveta^at  Jf  : 
{^(poYOveTö^-ai oeferi  ou(ißa{vei J  7&TCxa[iT)viaTaJf:  &nxd|AY2va oefert  Y^vt^ia] 
Y^wTjfia   2)  9    ft7C(ax<c|;Q)aiv   C,   xaxaoxTJcj^ouoiv   Jf  10  diaxpCvsxai  jBD 

11  ^vaxov  OLBi  M  12  auxi^c]  auxolg  F*  13  «sqpoCxYjxs  if  xs  xai  Jf : 
xt  om.  ceteri  14  jiiv  '^OLp]  xi  if,  ydp  om.  K  ig  om.  a  xc3v  uXavij- 
x(DV  MFai  x(i5v  fcTtxd  nXavi^xo)v  &         15  xt]  xig  -^        16  iQY«|J^ovrtfe  ouoac  if 

18  auxcDv  il,  auxcov  MFBCDy  iauxov  b        19  dTcoxtXetv  Jf  6 :  dnoxsXeT  l^a 

21  xdc]  xd  J£       9Ü08IC  om.  M       itioL;]  oXtion  M 


4  Leg.  alleg.  I  45  xai  fD^fouJ^l  84  a(  xaxajJDJvioi  xo^dpoEi^  ^XP^  ißdo|iddos 
napaxsfvouou  5  ibid.  xCq  yip  oux  olStv  5xt  xcov  ßpsqpcSv  xd  {liv  iicxa^iigviaTa  Yovtiia, 
xd  8i  nXsCo)  xpövov  icpooXaßövxa,  cog  dxx(6  ii'^va^  iv8iQux7)d^vai  x^^^P^y  xaxdxo 
icXtToxov  dyova.  8  ibid.  iv  |jiiv  otSv  xatg  vdootg  xpixixcoxdxiQ  ißSoiidg.  12  sqq.  Leg. 
alleg.  I  46  SitXigXu^  d'  1^  Suva^ig  auxi^g  (lß8o)id8oc)  xai  lici  xdg  coqpeXitMsxdxa^ 
x(5v  x«xvö)v,  XTJv  YPaM-JiÄXixT^v  <xal  iiouotxii}v>'  xd  yoi>v  iv  ypQ((^1J^>'cixx[  apwxa 
x(Bv  oxoixt£(ov  xa(  nXstoxifjv  Sx^vxa  8üva[iiv  iircd  ioxi  ^(ovi^svxa*  xaxd  xe  (louotxr^v 
17  lircdxopöog  Xupa  Tcdvxtov  oxedov  opYdvwv  dpCaxiQ,  Ötdxt  xd  ivap^idviov,  5  8ij 
x(3v  {i6X(p8ou|AivQ)v  Y^voSv  ioxi  xd  ae|ivdxaxov,  xax'  auxi^v  (laXiord  iccd^  ^oopeTcoi. 


47 

yivfixca  xa  £ppiQta  ^xa.  Sid  [loi  SoxoOaiv  ot  xde  ovötiaxa  xot^ 
icpoeyi^oc^v  i§  ^PX*^^  ^Tcif  Tjiibocvxe^  axe  aof  ol  xoXIaai  xdv  api^iv 
iTcxd  aic6  xoO  Tcepl  auxdv  aeßaa(iou  xal  x^^  Tcpoaouar]^  aeiivöxY]xo(  * 
'Pcoitaroi  8fe  xal  npoau^iyctq  x6  SXXet^Siv  69'  'EXXtjvwv  oxoixerov 
x6  2i  xpavouaiv  Sxc  |iaXXov  X7)v  Sii^aoiv,  ^{icoxepov  a£irce|i  Tcpoa-  5 
ocYopeüovxe^  aicd  xou  ae|ivoO,  xad'ATcep  iX^x^^  ^^^  aeßaa|iou. 

43.  Taijxa  xal  Sxi  7üXe{(i>  X^ys^^at  xal  fiXoaof eixoi  Tcspl  IßSo- 
|jLa8oc,  (Sv  gvexa  xtiia^  [ib/  SXa^ev  £v  x^  cpüaet  xo^  avcoxaxco,  xtiiaxac 
Sb  xal  Tcapa  xoli;  Soxifjicoxaxoc^  xciSv  'EXXtjvcov  xal  ßapßapcov,  oE  xif)v 
lta8ir)|iaxtxY)v  Smox7J|iT)v  StaTcovouotv,  Sxxex([iiQxat  8'  tjT^ö  xou  10 
^tXapixou  Ma)a£a)(,  8?  xö  xötXXo^  aux^5  ivlypai'ßv  Jv  xal^  fepcoxaxati; 
xou  voiiou  oxTjXatg,  xat^  8fe  8tavo(at5  x(3v  u^'  aöxdv  aTioevxwv 
^eX^P^^9  5^*  ^  iq|iepti5v  xeXeüaa^  ayeiv  fepav  IßSöjiYiv  an6  xwv 
oEXXcov  A^^x^vxag  Spytüv  00a  xaxa  ^tjxyjoiv  ßfou  xal  Tropiajiov,  ^vl 
{tovü)  oxoXa^ovxa^  xcj)  (ptXooo^etv  eJ$  ßeXxiwatv  Vjfl-tov  xal  xöv  xou  15 
ouvet8oxo5  EXeyx^v,  o^  Jvt8pu|ilvo5  x^  4'^X'5  ^«^a^ep  Sixacrn)^  Stw- 
TcXtjxxcov  oii  SuacoTieixac ,  xa  |ikv  ofoSpox^pai^  aTcecXali;  xa  8^  xal 


2  npayfiaoiv  Jf  (coni.  Müller):  YP^M-M-a^Jt^  cefen         axt  oocpoi  om.  M 

töv  om.  I         3  auxov]  auxoG  jB1>  4  TCpooxtWvc«^]  «T^ooüvxft^  «po«?- 

xC^svxai  M         5  xai  xpavouoiv  If  iTU{ji(ttxtpov  Jf :   &xt)iiox4pav   JTJf, 

ixoi(iOTipav   JFXa  aiTcxs(i]    asicxi   Jf,   oiirct   afr  (oäirce  £)  npoaovo- 

liolCovxe^  3f        6  osßaaiiCou  3fC  7  xai   Sxi   tcXsCo)  üf :  Ext  om.  ceteri 

8  xtjidc  M:  xt|ii5s  oe^«r»  xdg  dveoxdxo)  M:  xt}  (corr.  ex  x^g)  avö)- 

xdxo)  -ET,  xTjc  dvQDxdxQ)  F*IKa,  xifl  avcoxaxcü  ^  *i  (Tum.)     9  xal  ante  napd  om.  M 

xd5v    om.   &  12   ucp'   auxov    FABCb  :  uqp'   auxeov    2),    uti'    auxov    M 

13  iv8xdpoi£t  Jf :  om.  D,  ix^poi^e  ce^m        Itpdv]  i^iiäpav  E  (teste  Mangeio) 

14  dv^xovxsg  D      (og  ante  &v(  add.  M      15  (lovov  i>      xcp]  x6  D    17  xal  om.  a 


11  sqq.  de  vit.  Mos.  II 167  xauxTjg  ßvexa  x^g  alxfag  0  iiavxa  |Ji^ac  Mcoo^g 
idixotooe  xoOg  iYYpaqpivxag  auxou  xig  ttp^  noXizwiof,  ^o|iolg  (puascog  Inofiivoug 
«avTjYupHJetv,  iv  tXapatg  ÖtdYOvxag  euO-üjilatg,  dvixovxag  jiiv  Spytov  xal  xexvoJv 
T»v  elg  icopta(i6v  xal  npaYixaxsuov  Saai  xaxd  ßlou  l^igxTjoiv,  dy^^^C  ^^  kMX'^ipidM 
xal  diaqp8i|jivouc  ndaT)^  ^nticovou  xal  xa}iax7)pdg  (ppovxlSog,  oxo^dt^ovxag  oux  0^ 
ivioc  Y^axnv  ^  naiSial^  )j  [iliicov  ^  6px>2^<i3v  inidelgsoi,  .  .  .  dXXd  fiovip  x(p 
9iXooo(p8Tv,  oux  onsp  (isd^Ssuouoiv  ol  Xoyo^pai  xal  00910x011,  . . .  dikka  x(p  ovxi 
9iXooo9eTv,  5nep  ix  xpuov  ouvticpavxai,  ßouXeu}idx(Ov  xal  Xd^cov  xal  npdgecov  elg 
Sv  tliog  iQp)ioo|j^(Ov  npog  xx^oiv  xal  dicoXauoiv  euSaiiiOvlag.  de  septenn.  II  282 
(Tischendorf  Philon.  p.  23,6)  npooxdgag  )iivxoi  jw^  öianoveTv  xoTfe  ocojjiaot  xaxd 
xdg  &ßdo)id8ac  i^i^xs  xdg  d^xelvoug  upd^sig  iiKxeXsTv  auxai  8'  elolv  al  did  Xd^oav 
xal  doY|idx»v  xü5v  xax'  dpexi^'v  •  icpoxp^iwi  ydp  yiXoooqpsTv  x6  ßsXxioüv  xt^v  <I«)Xt^v 
xcd  xdv  iQYS|idva  vouv. 


48 

dLSixetv   £iceiXal<;,   icepl  5'  cSv   axoüota   5ia    x6    aicpoopflenoc  ^x^ 

44.  'E7aXoYi^6|xevo^   Sk   ttjv   xoa|i07coi(oev   xeqpoüLauoSa  iuia|> 
5  ^YioJv   „ASxT]  1^  ßfßXo^  Y^^^^  oüpovou  xal  y^g    2xe  frfivexo  ij 

'fl^ip^  iTcofrjoev  o  fl'eos  x6v  OüpocvÄv  xal  xif)v  y^jv  xal  tocv  x^^^^ 

ötypou  :rp6  xou  y^vlad'at  Jiil  XYJ^  y^^  **^  nina  x^pxov  oypoG  icp6 

xoO  avaxelXai'^   op'  oux  &|if  avcog  xd^  äa(i)|iaxou^  xal  voTjxa^  Sio^ 

icapfoxYjotv,  o^  x(3v  aJafliQxdSv  anoxeXeojiaxwv  o^paylSoc^  e?vat  oü|i- 

10  ßißrjxe;  Tcplv  yip  yXofioai  xtjv  y'^Jv»  «^^   xoöxo  Jv  x^   qpuaet  xiiäv 

:rpaY[iaxü)v  x^^*"!?  ^Tjofv,  Vjv,  xal  nplv  avaxetXat  x^P'cov  Jv  a]fp^, 

Xopxo^  1QV  oüx  opaxö^.  önovoYjxfeov  5'  oxt  xal  Ixaoxou   xc3v  SXkw 

p.  31 M.  S    Sixat^ouaiv    abdijaec^    xd    iipeaßuxspa    |    eüSif]    xal    {lixpa,    ol; 

eZSoTcoielxai  xal  {uxpetxai  xd  Ytvd|jLeva,  irpoÜTT^pxe*  xal  yoLp  d  (ii^ 

15  xaxd  |Ji£po(  <^dXX']>  dd-pda  Tcdvxa  Sie^eXi^Xud'e,  fpovxCI^cov   e2  xa{  ii^ 

dXXo{   ßpaxüXoYfa^,   ou5lv   i/jxxov   xd  ^TQÖivx*  oX^ya  SeCyitaxa  i^^ 

x(ov  ouiiicdvxcov  £axl  (püaeco^,    i^xi^   aveu   dacoiidxou    icapoSe^Yli^cxog 

ou5fev  xeXeatoupYel  x(3v  Sv  atoSiriaei. 

45.  Tyj5  8'  axoXoüftfa^  ^x^fievos  xal  xdv  efp|x6v  xcSv  bcojuvwv 
20  Tcpö^  xd  T^Y^^lJi^v*  StaxYipwv  X^Y^i  ^^<S'  »>nT)YTf)  5*  avißatvev  i%  t^S 

Y^js  xal  feTOxt^e  wov  x6  7rp6a(D7cov  x^i;  Y^^*-  ^^  H-^^  äXXot  91X600^ 
xd  oiiiiTcav  uScop  Ev  axocxe^ov  efvai  ^ aat  x(i5v  xexxocpcov,  ^  cov  6 
x6a|io^    fe5T]|itoupYT]8nri  •   McooTJ^    5*    o^wTceoxIpot^    5(i|iaat    xal  t« 


1  iSogsv] SSeigsv  a        &xnpovoCac  aStxsTv  1£,  ocdixsTv  &x  npovoCa^  F 

(et  ^  teste  Mangeio) :  diwi^Tv  ix  icpovoCoi^  b,  dneiXcTv  (aiuiXigv  £)  ix  npovoCscc  a 

2  axoüaia]  ocxoucrcd  M         5  iq  om.  C         verba  i^ivexo  ig  "^t^^P^  om.  If 

9  iiap£oTif)otv  om.  jBD         10  x^of<5at  Jtf         12  ftxaoxq)  Jf         13  (li^pa  xoi 

etÖYj  5D        U  €l  nii  Ma:  tl  jii^  xd  JFH  (sed  in  H  \iii  deletum),  bI  xa  IKL 

15  [i.ipoz\  Y^voc  Jkf       dXX'  addidi       SieSsXTjXu^ei  Jf       17  oufinavTCDv  If  fr : 

iidvTtov  a        19  Tov]  ngv  Jfcf^        elpfiov]  s^popivT^v  jP,  om.  M        20  qpuotv  post 

&iaTy]p(5v  add.  MF      I^Tjg  X^yet  M      ix  MFa :  ctiro  &  cf.  LXX      21  npöotoKov 

•^^C  Y^C  -3/ :  itpdotonov  auti^C  c«^^  cf.  LXX      |iiv  Jf :  |iiv  y«?  ccfert      22  iv 

om.  M       xeoodptov  Jf        23  o^nniipoi^  AC,  oguxipoic  BD 


8  Quaest.  in  Gen.  I  §  2:  Incorporeas  species  assimulat  per  haec: 
quoniam  illud  antequam  esset  consunmiationem  innuit  omnis  virgulti  et 
herbae«  seminabilium  arborumqne ;  quod  autem  dicit,  priusquam  fferminassä 
super  terram,  fecisse  emn  viride  et  foenum  et  cetera,  patet  incorporeas 
species  sicut  indicativas  (prius)  creatas  esse  secundum  naturam  intellectualem, 
quas  ista  quae  in  terra  sunt  sensilia  imitatura  erant 


49 

[laxpdv  eZ(i>'9^^  eu  (locXa  d-ecopetv  %olI  xaxoda|ißav6iv,  aroixe^ov  {ikv 
oüexai  eZvat  Tifjv  {leYotXirjv  fl^airav,  itolpav  Texapryjv  xwv  oujiTcotvxwv, 
i^v  ot  [lex'  auxov  'Qxeav6v  icpoaaYopeüovxe^  xä  icap'  i^|xrv  7cX(i>xa 
TceXa-pfj  XtjifevtDv  ly(tv^  {ley^fliQ  vo(ji(^ouaf  x6  8fe  y^^^^  '^öt^  Tidxtjiov 
uScop  Si^xpivev  iub  xoO  •S'ocXaxxfou  Tcpooxaxaxo^o^  auxd  xiQ  y^  xal  ^ 
(lipoc  xauxY]^  UTcoXaßdiv,  oux  £xe{vou,  5id  xr^  Xe^^^^^^^v  aZxCav 
Tipoxepov,  fv'  (Ä^  av  utiö  5ea|ioO  ouv^xiTcat  y^^^^  irotöxTixi  xöXXt)^ 
xp^Tcov  ivouoiQs*  ^pa  ydp  äTcoXeicp-d'eraa,  (iV)  7capaSuo|i£vY](  voxßo^ 
Sid  x(5v  apauoiiaxcov  tcoXuoxiScov  inifoixaioTjg,  ♦  «  «  ^^^^y  gieXIXuxo* 
ouv^x^xai  S&  xal  Scaii^vei  xa  [ikv  Tweüiiaxo^  IvcoxixoG  5uva{i£i  lo 
xd  Sk  XY)(  voxfSo^  oux  i(Jkrfi^  £(pauaivoii£viQV  xaxde  xpü^Y]  [iixpa  xal 
^ydXa  d-puTcxead'ai.  [iCa  |i&v  ahla  fße.  Xexxiov  8^  xal  Ixlpav 
(noyia^o^ivriy  äanzp  oxotioü  x^s  aXirjO-efa^.  oüSfev  xc3v  yiriYevtov 
aveu  uypas  ouofo^  ouv^oxaGd-ai  iiicpuxe*  [HQvuouai  8'  ai  xaxaßoXal 
Xü5v  OTcepiiaxcov,  aTiep  "^  üypa  feoxtv,  (5$  xa  xwv  C^l^cov,  "^  otix  äveu  15 
uypo^'cos  ßXaoxavet,  xotauxa  Sk  xa  xc3v  ^uxüJv  Soxtv  ü^  ou  8yjXov 
oxt  dvaYXYj  xTf)v  Xe^d-sroav  iSyp^^  ouofav  (lipo^  efvat  y'^lS  '^S  Ttavxa 
xtxxoiioYjs,  xafraTiep  xal^  y^^*^  '^^  ^opdv  x(3v  xaxajiiQvfcov  X^ye^^at 
ydp  ouv  xal  xaGxa  7cp6^  dv8po)v  fuaixcSv  ouafa  aü)|iaxcxT)  ßpe^cov 
efvat.  xtov  8'  etpiQiiivcov  oux  diwcSec  xal  xä  (liXXov  Xifta^-ar  Tcdoig  20 
(iY]xpl  xaS-flCTiep  dvayxatoxaxov  (i£po^  tq  cpuat^  TnrjYo^ovxa^  dv£8ü)xe 


1  tiaxpd  MBD       zUa^^  C      2  oltxai  slvai]  elvai  qnQoi  ilf       3  ol  om.  BD 

icap'  ig|iTv  om.  a      4  Xi)iäv(ov]  Xi[iV(Sv  coni.  Markland  (Mangey)      {xrjfidif)  Jl£& : 

XÖYOv  a      5  xoü  ^oXarctou]  rfiz  ^ctXdaori^  a      npoxocTaxaga^  D      x'q  yxf  '^' 

TQ  om.  ccteri        6  ötöl  xi^v  3f :  Öta  ye  tt^v  a,  Ätot  xe  ngv  b        7  av  om.  Jfcf 

uTco]  dicö  Jlf        Sea|i(0v  D        SIvouotjc  ABC:  ivoüoYjg  Jl£2)&  (sed  i  corr. 

ex  I  ME),  ivouog  Mang.  (Markland)      S'^ipd]  gupd  0      dicoXy]9^Ic;a  i>      voT^do^ 

om.  et  uYpoxTjxo^  post  dpaicojjidToav  add.  a      9  rcoXuoxidcov  Turnebus :  noXuoxidtü^ 

eod(2.  (xal  noXuoxidco^  Mang.)  ante  xdv  dieX^uxo  interciderunt  non  nulla 

xav  disXiXuxo  Ml  itM^f  SieZXev  auxo  &,  xdv  xal  8id  xouxo  dielXev  (SielXov  D) 

auxo  a        11  't^C  voxCdo^  MFa:  x>]c  om.  &         d(pauaivo|iivt]v  bi  om.  Jlf| 

dqpaua£v8ad^(  xal  a        'cpücpr)]  dpücpY]  ^,  xpuqn^v  M         13  oxonou  Jf  &  :  xou 

oxoTCOu  a        14  niqpuxs  ai>v(oxaaO«c  a        {lYjvuouai  8&  xouxo  Christoph.  Mang. 

al  om.  M        15  ^ipYj  ante  dnep  add.  M        ii  <>TP^]  '4  ^TPo^  -^^  ^  o^*  ^ 

16  Ö4  xal  xd  (xal  superscr.)  M       ^otxöv  C       ÖTjXovöxt  FABC       17  y^c 

x^c]  TJjc  Y^^S  M         18  xaxajiY]v{ö)v  MF^a  :  xaxajitjvtadcov  F^b    cf.  p.  46,4 

19  xauxa]  xdJf       äOdicqpSstjlf:  dnodsT  ceteri 


20  sqq.  de  plant.  I  332  xi  ^^  C^  ""  X^P^«^*  **^  9«''»»  ^^0  wdXtv, 
icpooiv8i|it,  xigv  auxTJv  xs  |iT]xäpa  ßouXTjd^elc  elvai  xal  xpoqpöv  xa^-dnsp  yap 
Yuvaixl   xal   Tcavxl   xqJ   dr^Xsi  mfiyoLl  npog   xö    |iiXXetv   dnoxutaxetv   aTCOx^ovxat 

4 


50 

(laoTOüs  npotxyzptniaa^ivf]  xpocpa^  xcj)  YßVYjaofJilvcj) '  fiiQ'niP  8*  (4^ 
Sotxe  xal  i^  yr),  iiap'  8  xal  xoli;  TCpoitot?  58o5ev  oüxt^v  AtjjiTiTpav 
p.32M.  xotX4oat  t6  [iiQTpÄ^  xal  y-^s  Svofjia  ouv^etatv  ou  |  ydp  y^  ^uvacxo, 
(D€  efrce  nXaxcov,  cJXXd  yuvt)  y^v  |iS|i([iYiTat,  i^v  Sxufjio)?  t6  wottjxixov 
5  ylvog  TcaiiliirJTOpa  xal  xapTCOcpöpov  xal  7rav8(i>pav  efco^v  6voiia^etv, 
intiSii  :ravTü)v  a?x(a  y^vlaeco^  xal  Siafiov^^  ^({>(i>v  ojjloö  xal  <puT(3v 
feoxtv.  eZxÖT(ö5  oijv  xal  y^  tig  Tcpeoßuxatig  xal  YOvt|i(!)Taxijj  (iiQTipwv 
iv48(i)xev  V]  füaig  ofa  {iaarou^  TcoxafjKov  j^erS'pa  xal  ir/iycov,  Tva  xal 
tÄ  ^ütd  $p8otTo  xal  Tcoxdv  ä^^vov  8x^t  Tcdvta  xa  ^(pa. 

10  46.    MexÄ  Sk  xauxd  cpT)oiv  oxt  „STiXaaev  6  9^6^  x6v  avfl-pöMcov 

XOüv  Xaßüiv  dnb  XYji;  y'^S  >tal  Jve(puaY]a6V  ef^  x6  Tcpooümov  auxoiS 
TWOTfJv  C^'^s"-  SvapY^oxaxa  xal  8ta  xouxou  TiapfaxTQatv  oxt  8ia(popa 
7ra[i|ieY^*il€  Joxl  xoö  xe  vuv  irXaafrfevxo^  dv^pcoTiOü  xal  xoO  xaxa 
XTfJv    efxdva    S-eoG    y^Y^^^^S    ^pöxepov    6    |ifev    y*P    8ta7cXaoO«l; 

16  afoflnrixäc  i^8t]  [lex^x^v  tcoi^xtixos,  Jx  o(ü|iaxo€  xal  ^u^tjc  ouve(jni)g 
dvVjp  T^  Y^VY],  cpüaet  S^xo^'  o  8fe  %ax6L  xVJv  efxova  f8£a  xt^  "Q  Y^^^ 
•^  acppay^,  voyixo^,  dotojiaxo;,  oöx'  appev  o3xe  8^Xu,  o^frapxo^ 
9uoet.  xou  8'  aJoänrixou  xal  inl  {ilpou^  dvO-pcoTcou  xyjv  xaxaoxeutjv 
ouv9*exov   e?vaf  cpYjotv  8x  xe  y^wSou?  ouofai;  xal  Tiveufiaxo^  S^iou* 

20  Y^Y^^^^*^  Y^P  '^^  V"^^  awpta  x^^v  xoS  xexvfxou  Xaßovxo^  xal 
jiopcpi^v  dvO-pcüTcfviriv  i^  auxou  8ia7cXaoavxo?,  vfpf  8fe  ^^xiQV  vsz* 
ouSevÄs   Y^^"^®^   '^^  iiapflCTcav,    aXX'   Sx  xou   Tcaxpö^  xal  i^eitdvo; 


1  «posüxpentCofidvrj  a      xtp  Y6vr)oo|i-iv(p  C,  t(p  Yevyif]oo|iiv<p  MFäBDEi 

T(ov  Y^^^^^M'^'^«»^  &  ^  auTiJv  om.  M         Ariiinjxepav  Jtf         4  tisiiCjiTjxxt] 

tii^elxai  3f         STu'tico^]  &TÜ[iQ>c  HJIT,  kzoi^^  FCDL,  ofioCcog  if         Tcotij- 

xixöv  Mb :  iiotY]T(üv  a  (Af  *)        6  öta[iov»j  3f         7  xai  yS  om.  jM"         8  ola 

Ol  ot 

li-aoO-ouc  D         tva  xal  Jf :  xai  om.  oetert  9  Sxiq  JB,  ix^  -^^  (^^^  -^ 

10  Tov  a  vd-poTCov  MB :  töv  om.  oeteri  cf.  LXX  11  Xaß<ov  om.  P  xijc 
om.  M  12  8id  xouxo  i>  13  xa(  na}i|ji6Yidi')C  ^«  napajieY^O^C  -^  1^  stxöva 
Toü  O-eoS  M  15  aCo^YjTÖg  ^öt)  MFa:  rfi^  aio^ioc  6  16  verba  dvijp — 
övyjxog  om.  3f  d-vi^xöc  -Pa:  ^VTjxög  lov  &  17  oux'  £ppsv  Mangey:  oots 
Yap  dppev  Jf,  oux'  appT]v  cefert  «(f^pxov  M  19  ^ocatv  Jtf  Sx  xs  If : 
xe  om.  ceteri        20  y^T^^*^^^^  ^        ^^  SiaicXaoMvxoc  ^        22  yswi^xou  a 

icaxpö^]  nveü|Mxoc  ii,  nvc  £CD 

Y^Xaxxog,  tva  xoT^  y^^^'^M^o^G  apdcooi  xdg  dvaYxafa^  xal  dp)iOxxou9a^  xpoqpa'c« 
xdv  auxov  xpönov  xal  xf[  xsp^A^<i>'^  (cpcov  [iigxäpi  y9  ^^0^^  qpuxmv  icpooivsifisv 
löiac,  tva  ouYYsviot  xal  jw^  oO-zeCatg  xpoyat^  xd  Y8vvc»|i«va  xp^'oi'J'cau  3  Plat 
Menex.  238a  ou  Ydp  y^  Y^vaTxa  p«p,£)iY2xai  xuYJoei  xal  Y8^o«^  «^*  T>'^  W« 


51 

TCüv  itovTWV  8  yäp  ive^uoTioev,  ouSfev  ^jv  Sxepov  ^  Tweujia  ^tov 
dno  Tt]^  |iaxap(a€  xal  8uSa{|iovo(  ^üaeo)^  ixe(vir)^  aTcoixfav  tyjv 
ivS-aSe  oTetXa|ievov  4tc'  (iJqpeXefy  tou  y^voü?  i^ptöv,  fv'  eZ  xal  dvYiiöv 
ioTi  xaxa  n^v  dpan^v  |xep(Sa,  xax«  yoGv  xifjv  iopaxov  aä-avaxßiirixai . 
Siö  xal  xupto^  av  xiq  tlnoi  xov  ävä*pa)«ov  övrix^c  *ötl  aftavaxou  ^ 
9006(05  efvai  jieö'opiov  ixaxlpa^  ooov  avaYxaiov  feoxt  jxexixovxa  xal 
YeyevYJa^at  S-VYjxdv  ojioö  xal  dd-avaxov,  S-vrjxäv  jifev  xaxa  xö  acStia, 
xaxd  5k  xifjv  Sidvoiav  äd^axov. 

47.    'Exelvo^  8*  6  irpwxo;  ävS-pcoTco?  6  yfiftvriQ,  6  iravxo^  xou 

Y^voüg   iQ|i(3v   dpxTjY^'CTQS  j    Ixdxepov    äptoxog   +^X^^   '^®   ^*^    ^^l^*  *® 
Y^Y^v^afl-af  |iOt  5oxec  xal  {laxpcji  xtvt  xo6c  iTceixa  8tevtY>^^v  xaxd 
xd(  iv  d|jL90xipoic  ui^epßdj&ic  0  y^P  dXirid'fiCf  xaXd^  xdYad^^  ouxo; 
ovxcD^  lijv .  xex(jiir]pwi)oatxo  8'  av  xt^  xtqv  pifev  xou  acijiaxo«  eu|iop9(av  fex 
xpuov,  <5v  ioxt  7cp<3xov  xöSc  dpxt  x^f  y^^  veoxxfoxou  ^aytliTf\^  xaxd 
xi^v  xou  TCoXXou  I  ü8axoc  8tdxpioiv,  8  TcpoaeppirjdTi  ^dXaxxa,  xtJv  5Xt]v  P-  33  M. 
owißaivc  x(ov  Y^voiiivov  ditcY^  xal  £8oXov  xal  xad-apdv  Exi  8'  6Xxöv  1 6 
xal  eöepYOV  efvat,  iJ^   ifj^   xd  dTroxeXoüpteva  eSxoxco^  lijv  dviwcafxta. 
Seiixepov  86,  otjx  ix  xou  xux^vxoc  jiipou^  xyj^  y^?  lotxev  6  fl^eö^ 
Xouv  Xaßcov  xdv  dv'9'p(i>7coei8'r]  xouxov  dv8ptdvxa  TcXdxxetv  fefl^X-^oat 
(lexd  x^j$  dvcüxdxcD  a7cou8%,  dXXd  Staxpfva^  ^  dudair];  x6  ß^Xxtoxov,  20 


1  naivTcov  ilf :  dnocvxcov  ceferi  §  y^P  scripsi:  x6  yo^P  co(2(2.  2  (puaeco^ 
&X6CvT)^  Jkf  :&xeCvT]g  ^i5ae(0^  oefert  anoixCav]  iisToixCav  Jf  Stv'om.Jlf  O-vigTÖv] 
'^Tog  6  £vd-p(onoc  Christoph.  Mang.        4  aO«vax(|^cTa(  3fF       5  eln^  ^HJ, 

Ol  V) 

eln^  JT,  $tnoi  L         7  [vki  om.  if        xo  om.  MD        S  didvoiav]  4'^X'4'^  ^ 

10  ixdxspov  Bcripsi :  Ixaicipcov  Jlf,  ftxdtepa  eeteri  cf.  p.  55,12  «l'uxtlc  te 
xai  o(i)|iaxoc  M  11  (loi  Ysysy^a^i  doxeT  a  12  uicspßofoeic]  uTcepßoXdg  3f, 
lisxaßoXdc  F,  lisxaßoXdc  in  marg.  ^/  dXv2d>8(qp  Jfi^a  :  äv  dXT]^<qp  b  xai 
xocXög  xal  dya^C  a  ouxog   Svxcog   If:  ovrcog  o5to^  oeteri  13   }i&v 

om.  M  14  verba  aüv  ^oxc  npcSxov  om.  3f  xdfie*  dpxi]  xo,  X8  dpxi  M 
veox(xxoi>  M  xaxd]  [isxd  coni.  Markland  15  xo5  om.  a  «oXXtJv  D 
«pooepTfj^  Ä,  npoospi^  D  ^dXaxxa  M:  O-dXaooa  eeteri  16  yt^vo- 
}iävo)v  6  xal  xad-apdv]  xa^Xou  a  verba  Sxi  d*  oXxov  xal  euepyov 
accessenint  ex  M,  om.  ccferi  17  ig  iqg]  §6^g  ^J  diioxsXoii|ieva  If  5 
|7cixeXoü{i6va  eeteri  18  oux  eodd, :  oüdi  edd,  19  xov  dv^poonoeiS'^  codd. 
(Tum.) :  xov  )i&v  dvd-pconoecd'^  Mang.        xouxovl  Af 


1  de  concup.  II  356  xo  9'  i|jL9t>o(6|iavav  di^Xov  co^  al^piov  iqv  icvsO^a  xal 
el  8ij  Ti  al^p{ot>  nveu|iaxoc  xpsTxxov,  dxe  t^c  (laxapto^  xal  xpio(iaxapla€ 
9uae(05  aTiauyaaiJM. 

4» 


52 

k%  xad-apa^  uXirj^  xö  xad-apcoiaiov  xal  5iiridir)|jivov  axpco^  8  Tipi? 
TTi^v  xaxaoxeuTi^v  iiÄtaä**  iqpjioljev  olxoq  fdp  xt^  ri  veci^  fepo? 
iiexTafveio  tj^ux'^^  XoYtx-fj^,  i^v  SjjieXXev  dtYfltXjiaTO^opYJaetv  arfoX^mm 
TÖ  d-eoetSioraiov .  xpCiov  51,  8  yirßl  ouyxpiatv  S^et  TcpA;  xd  Xex* 
6  frivra,  6  SYniioupYÖ?  ayaS^i^  ifjv  xa  x'  aXXa  xal  xrjv  ImcrnJuTjV, 
(i^  Ixaoxov  x(3v  xoö  acofiaxo^  ixepcSv  xal  ?5(a  xad*'  aoxd  zooq 
SutßocXXovxo^  EX^tv  iptä-jiGii^  xal  Tcpo^  xt^v  xou  Skox)  xoivü)v{av 
euapiioaxo)^  a7nr]xptß(5a8*af  jiexd  51  xiq?  ai)(i|iexp(a^  xal  ciiaotpxiav 
TcpoaavIjcXaxxe  xal  euxpotav  lijvä'oypatpei  ßouXö|ievo5  (o^  6v:  {ifltXtaia 
10  xotXXtaxov  o(pä^vat  xöv  TcpcSxov  ävS^pcoTiov. 

48.  *'Oxt  5fe  xal  xii^v  ^u^t^v  apioxo^  ifjv,  ^avepöv  ouSevl  y«P 
Ixipq)  TcapaSe^Yiiaxt  x(3v  iv  Ysviaei  Tcpö?  xt)v  xaxaoxeurjv  auxf^^ 
loixz  xPYJaaaä'at,  jiövq)  5*  (o^  e&iov  x(j>  lauxoG  XdY«p.  Std  97]oiv 
iTietxövtajia  xal  |i(|iY)|ia  y^Y^^^^*^  xouxov  xäv  ävS^pwirov  IfiTcveuo- 
16  d-ivxa  6?^  x6  TcpoatOTcov,  Svd-a  xtov  aJadirjaecov  6  xotco^,  octg  xi  |iiv 
a(i5|ia  Jtl^üxcooev  6  SrnitoupYÖ^,  xöv  5fe  ßaaiX£a  XoYtajiöv  Svt5puaa|ji€vos 


1   ix]  xal  C         diYj^iJiivov]   Sil^fiivov   et   in   marg.    elxe   to    icaXaucv 

JtyjvO^IA^vov  Jf,  5tT)^|Aävov  corr.  ex  ÖtYjO-tojiivov  F^  ÖtTjvd'tojiivov  Hy  ötrjdtojiivov 

et  in  marg.  dY^V^piävov  J       2  (laXiora  codd.        i^  vecüg]  i^v  o»^  M        Ispcp  a 

3  ixexxaivexo  om.  Af      verba  TJv  SiisXXev  —  ^oetJ^oxaTov  om.  F      ayotXiia- 

xoqpopeTv  Af      4Tp£Tovdä  Ma  :  8^  om.  &      6  xad>'  auxo  xoug]  xaxd  xou^  M 

8  euaapxfag   IT,   euoapxfag   /,   euoapxfvag   K  (in   marg.   corr.    euoapxCav) 

9  npocav^TiXarcs  6  :  icpoaavanXarcsi  Jlf,  Tipoa^nXaixe  a  10  npwxov  oul 
Richter  et  Müller  11/12  oüöi  fOLp  k'zip(p  napade^Yiiaxi  ouJsvi  x(5v  J^,  cude^ 
ydp  fcxäpwv  napa8eiY{jidx(ov  M  12  aux^g]  auxoü  MF  13  (og  cod({.  (Tum.) : 
(ooTcep  Mang.  14  xouxov]  xouxou  (seil,  xou  Xö^ou)  coni.  Markland  15  al^] 
§v  al^  M         pi&v  om.  a          16  xov  ^k  ßaoiXia  Af :  xov  ßaoiX^a  di  cetm 

ldpuod|isvog  Jf 


13  sqq.  de  concup.  II  356  ixsivrjg  (4'i>X'^s)  Y*P  o^aia.  7weu{ia  ^stov  xoU 
jidXtoxa  xaxd  Mtoo^v,  6g  äv  xiq  xocpionoc^qp  cprjoiv  dvd'pcdnq)  xqi  Tcpcoxq)  xai  apXTj- 
Y^xig  xou  y^voug  t^jkSv  ijA^uoi^oat  nvoijv  |^(0^c  xov  ^öv  stg  x6  xou  acS^iaiog 
T^ye|AOvtxö>xaxov  xö  upöocoiiov,  IvO-a  al  öopu^öpot  xou  vou  xaO-diisp  pLeyaüLou 
^aotX^tog  a^oO^'ostg  napfjpuvxat.  de  plant.  1  332  6  öi  ii^Y*?  Mcöoi^g  ouSevt 
XüJv  ysYOvdxtüv  x^g  Xoyixiqc  4'"X^€  "^o  elöog  copioCcooev,  dXX'  slwev  auxigv  xou 
d^(ou  xal  dopdxou  TTveüpiaxog  ixeCvou  8öxc|iOv  elvai  vö{Jiio{jia  cn](i6i(Ddiv  xal 
xuTitüd'&v  09paYTÖt  ^Eou,  iQg  6  x^P^^^'c^QP  ä^'^tv  dtötog  Xöyoc*  „iv^icveuae  y*Pt 
q)T)o£v,  6  ^6og  tlg  "t^  itpoocDTiov  auxou  iwoi^v  5ö>^€"»  <öox«  dvdYXYj  wpog  xov 
ijiTTvdovxa  xov  ÖexoM-^vov  diisixovto^at  •  ötd  xal  X^rcai  xax'  clxova  ^ou  xov 
dvö-ptOTiov  YSY^'^^^*'»  o'^  V""^"^  ^«"c*  ttxdva  xtvog  xwv  y«YOvox(i)v. 


53 

T(p  iQYe|AOVtx(j)  7cap£S(i)xe  Sopu^opetad-at  TipA^  xa^  y^jptü^dxuiy  xal 
9(DV(3v  yyXm  x'  au  xal  ax|i(Ov  xal  xcov  TiapaTÄrjaftov  avxt- 
Xi^'(|>6t^,  a^  äveu  aJa^'aeco^  5t'  auxoö  |idvou  xaxaXaßetv  ou^  oK^  x' 
tJv.  avflCYXY]  5fe  TiaYxotXou  7capaSe(Y|iaxo^  TcocYxaXov  efvat  |i{|iY)|ia. 
•S-eou  5fe  X^YO^  xal  atixou  xotXXou^,  STcep  Joxlv  h  xig  (püaet  xotXXo?,  5 
a(ie{v(i)v,  ou  xoajiouiievo^  xotXXec,  %6a^oq  5'  auxo^,  e?  Set  xaXiriä*fe€ 
e?7cerv,  eu7cpe7i£oxaxo$  Sxefvou. 

49.  Tocouxo^  |ifev  6  Tcpcoxo^  avftpcoTco^  xaxa  xe  aa)|ia  xal 
<puxVlv  Y^Y^^^^*^  V-^^  8o7C6c,  xoü^  xe  v5v  5vxa^  xal  xoti^  Tcpo  i^|i(3v 
5tev6Y>^wv  aTcavxa?"  i^  |ifev  y^^P  'fili'txipa  yiytoiQ  ^  avS^tüTicüv,  xöv  lo 
6fe  fl'eö^  S5Y]|icoüpYiQaev  J9*  Saov  5fe  xpefxxtov  6  tcomSv,  JtiI  xoaouxov 
xal  x6  yi)f6^z'^o^  ä|ietvov  (ooTiep  y^P  t^o  ixjia^ov  afel  xo5  TiapYj- 
ßY]x6xo$  ßlXxcöv  Joxtv,  efxe  ^(j)ov  efxe  cpuxöv  efxe  xapitö^  efx'  äXXo 
Tt  x(5v  Sv  x^  cpüaet  xuyxö^o^  ouxco^  Socxev  6  {liv  Tcpwxo^  5ca7üXao- 
d-el?  ovO-ptiMTO^  ax|iii)  xou  ri\itxipo\)  Tiavxo^  uTiap^at  yhouq^  o£  5'  i5 
Imixa  |ir]x£S'*  6|io((i>^  £7cax|iaaai  [xm  xaxd  yeyeav  aiiaupoxlpa^ 
ael  xot^  xe  |iop(pa^  xal  xa^  8uva|iec5  |  Xajißavovxwv] .   ÖTcep  iid  xe  p.  34  M. 

TcXaoxtxYJi;  xal  ^cpYP^T^*?  Y^^®!^^^®^  ef8ov,  —  a7co5et  y^P  '^^  P^'^P"'''!" 
(laxa  xü)v  apxexuTtwv,  xa  8'  iizo  xm  |ic|iir)(iax(s)v  ypoL^po^e^^a  xal 
TcXaxxojxeva  tcoXu  ixoXXov,  axe  |iaxpav  a^eoxdSxa  x^?  *PX''Q€'  Tcapa-  20 
TcXYJacov  5fe  TcaS^s  xal  i^  (iaYVTJxt^  X(8*05  JTicSefxvuxat*  xwv  y*P 
otSiripcSv  SaxxuXicDV  6  [ifev  aiixTJ^  tj^auoa^  ßtatdxaxa  xpaxetxac,  6  5fe 
xou    (J^aüaavxo^    YJxxov    Sxxpljiaxac    5fe    xal    xpfxo^    5eux£pou    xal 


1  T(p  iQYe|iovcx(p  7iapä8(0xe]  napiSodxe  xo  ijYe{jiovix6v  M       xal  ante  npo^ 

add.  M         xag  xcov  xpo»ptft'c«»v  a  2  x^*5v  ^^D  x^^^^v  1'  au]  xi>Iaö>v 

au  Af        napawXrjotov  ^        3  ag]  tog  M        aüxoö  HI:  auToO  ccferi        4  xö 

p,{{iif]{ia  M         5   cpuoEt   aCo^xq)   Christoph.   Mang.  6  auxöc  M:  aüxog 

qW  ce^m  7  lxnp87c€axaxoc  b  8  ^v  ouv  Mang.  xaxd  xd  a(i5|ia  Z> 

9  Yeyev^od'at]  ysy^oO-at  Af      lOyävsotg  MFa  :  YäwYjotg  &       11  xpeTxxov  M 

xoooöfxov  MFa  :  xoaooxo  &      12  ytvdjisvov  MD  \  yevojievov  ABC&      ydip] 

ys  6»  xi  JF'  aUi  Af :   del  ceteri  13   elx'    oXXo]    slxe   x<5v   aXXcov  M 

14  xüYXO^'^^^  ^^        ^^"^  ^^'  ^        ^^  feiwcxjidljovxeg  Af        verba  xdSv  xaxa 

yevedv  —  Xapißavovx(ov  (sie  Af6,  Xaßovxwv  a)  del.  Müller  18   nXaoxt- 

X1QC  -Äf :  xiQg  «XaoxtxiQC  ceieri  ycvojievov  AßC  sldov]  sldog  Soxiv  Af; 

iSeTv  ioxiv  coni.  Mangey        aTcoS^et  Af        )ii|iTi|iaxa  Afa  :  jiciii^xd  6        19  8' 

a 

om.  M         21  XC^og  SutJsfxvüxat  ^a  :  XCd^g  intSefxvuot  M^  ämöeCxvuxat 

X£^S  (sie)  ^,  iici88(xvuxai  X£d«g  i,  ftniSeCxvuxai  X£d«c  -^^  22  ßcaiöxaxa] 

ßsßaioxaxa  a       23  8&  om.  M 


54 

xixapzo^  xplxou  xal  icijwtto^  xetaptou  xal  ixifxov  6xspoi  xaxi 
|iaxp6v  OTOl^ov  ön6  iito^  6Xxou  8uva|ie(d€  ouvex^H^^o^  '^''1^  °^  '^ 
auTÄv  ipfeov  ael  y«P  ©£  tcöppw  t^?  ^PX'H?  äinipttijlivot  x*^*2vrat 
8ta  t6  tt^v  oXxVjv  dvfeaä-at  |iiri7t£*'  6no((i>€  «(pfYY^tv  Buvajiivtjv  — 
5  ojiotov  5if]  Tt  TceTrovS-Svai  xal  x6  yivo^  tcöv  dv^püJttwv  ^aivexoi,  xaft* 
&xa(7XY]v  Y^vedv  d|iu8pox£poe€  Xa|jLßav6vxa)v  xoc^  xe  xoO  a(i!|iaxo^  xal 
xas  XY]$  ^^X'^i^  5üva|iets  xal  Trotoxrixas. 

60.  T6v  8'  apxTJY^'^v  ixelVov  ou  jiövov  itpwxov  ävd^icov, 
oXXÄ  xal   |i6vov  xoafioicoXfxiQv    Xtforz^^   itj^euBioxaxa  ipou|iev*  tJv 

10  YÄp  ofxo^  aöxcp  xal  7z6Xi^  6  x6a|iO€,  {iY|8e|ita^  x^V^^^^^*^®^  xaxa- 
oxeuTJs  8e8tuiioüpY)r][ilvri€  fix  X£*(dv  xal  ^uXtöv  öXir]s,  «?  xaO^wep  Iv 
iraxp(6c  yLtxä  ndcrri^  äaf aXe{a^  fiv8i')gx£xo  fößou  |ikv  fixxd^  (3v,  £x6 
X7]€  x(3v  TreptY^fcov  ^JY^f^-ö^f^^  d^icoä^l^  xal  icccvxwv  8aa  dviQxd  xoxs^ 
77n]xöx(0v  xal  ÖTcaxoüeiv  (0$  8&(ncdxig  8e8c8aY|JL&v<0v  ^  ßiaodivxcov, 

15  Iv  ei}7cad*e£aic  8^  xati;  fiv  e^pifjvig  aiz6ki\i.tf  ^(ov  ävemXTJtctb)^.  iusl 
8fe  Tcaaa  tcöXi^  euvo|iO(  Sx^i  iroXixetev,  dvaYxabo^  ouvißatve  xip 
xoajioicoXfxTQ  xP*^^**^  itoXixef^  ij  xal  cnJjiTta^  6  %6a^^'  otSrnfj  8' 
fiaxlv  6  x^5  cpiJaeci)^  öp-ö-d?  Xöy©^,  8^  xupwoxip^  xXtjoet  itpooovo« 
|id^exai  ^ea|Ji6^,   v^|io^   d^eto^    cov,    xad*'  Sv   xA    tcpoorjxovxa   xal 

20  fimßoXXovxa  fexdaxoi^  aTteveiiTJdif] .  xaüxY]^  xfj^  fcöXeco^  xal  icoXtx£{a^ 
I8et  xivd^   sivac  np6   avS^pomou   tcoXfxo^,   o?  X^yoivx'   fiv   ivBCxo^ 


X 

2  {laxpöv  oToTxov  6  :  (iixpov  ox^x^v  MC,  piixpöv  axoTxov  A,  |uxpdv  oxotxov  B^ 

{iixpov  oToTxov  i>  nXijv  ou  3f  &  :  iiXi)v  bä  o6  a  3  amjpxifjtUvoi  MFa  : 
&7cif]pTT]{iivoi  &      4  x6  oin.  Jf      dvCsod-ai  If  (coni.  Mangey)  :  avsTo^oi  oäeri 

5  dyj]  Si  M  10  olxo(  auxtp  xal  nöXig  6  xöo)ioc  Af :  olxoc  6  X03)i0( 
auTcp  xal  noXi^  ce^m  11  xai]  'rj  Af^  13  xdiv  om.  a  14  dxoueiv  (sie) 
cog  SeanoTQ  Af :  (og  deonöxig  (dsoTidxifjv  D)  unaxoueiv  oefert  dsSiYfUvttv  AC^ 
deSsiYpiävcov  B  15  euTca^Cai^]  eoaxad-elatg  BD  Sft  om.  M  dnoXdp^  Af!FJ: 
dicoX€)io)g  HKLa  dveniXujnxoc  Af:  dv8it{A.if]TCXoc  ce^eri  16  suvoikd^  6, 
8uvo{ioc  corr.  ex  euvojitoc  ^,  Iwopioc  Mang,      dvapcatov  MF     Euv^^aivs  X  (edd.) 

17  noXixsfqp  -g]  noXixe(av  If  18  og]  (og  Jf  npooovo}jid|^6od«i  Jl*  19  xal 
om.  M  20  xaüxTjc]  t^C  8^  (sie)  Mang.  noXixelac]  noXlxac  If^a  21  Xi- 
yoix*  M^        iv5ixci)g]  elxöxcDg  a 


17  de  Josepho  n  46  .  .  .  iq  )i&v  ydp  ixeYaXdnoXig  5^8  6  xdojioc  ioxi  xal 
|ii^  XP''?'^^^  noXix8lq^  xal  vopiq)  &v(*  Xö^og  d'  iaxl  9006(0^,  npooxaxxtxoc  |iiv  »v 
npaxxiov,  dicaYopeuxixo^  8'  wv  ou  noiTjxdov  ....  npoadijxat  |iiv  ydp  ol  xsxd 
nöXst^  vo|ioi  xou  xi^c  ^uoscDg  opd'ou  XÖ700*  npoo^xi)  d'  ioxi  noXixcxos  d^p 
ToG  ßiouvxog  xaxd  q)uoiv. 


55 

(icyaXoTcoXcxat,    xov    |iiycaTOv    TiepfßoXov    oJxelv    Xaxovxe^    xal    tcj) 
|jiey£aT(p  xal  teXetotaTq)  TroXtTeujiaTt  iyypatplvxe; .  ouiot  ofe  xfve?  äv 
eiev  oxi  |iY]  Xoyixal  xal  d>ecai  (piiaei^,  af  (itv  aa(0|iaTOc  xal  voY)Ta{, 
ai  S'  oux  aveu  a(0|iaT(Ov,  6nolo\}^  ouiißlßYjxev  efvai  xou^  aorepa^; 
0I4    npooo\iiXm   xal   ai)vSiaiT(i)|Jievo^   e^xörco^   h   axpaxq)   Siixpcßev    5 
euSac(iov{a'  ouYYevYJs  xe  xal  ÄYxf<J'wpos  <3v  xou  i^ejiovo^,  axe  51^ 
TcoXXoö  fuevxog  ef$  auxov  xoö  S-eiou  Tweüfiaxo^,  Tcavxa  xal   X£yetv 
xal   T^paxxecv   &77coü§a^ev   e^  ap£axeiav  xou  Tiaxpö^  xal  ßaaiXico;, 
licc|ievo^  xax*  fxvo^  auxcj)  xaH;  65or$  o^  Xeaxpopou;  1  avaxljivouatv  p.  35  M. 
opexaf,  5t'  (j5v  jiövat^  t^ux*^  ^|ii€  7cpoo£pxeod'at  x£Xo;  iQyoüjiivat^  10 
ttJv  Ttpö;  x6v  yewrjaavxa  S-eov  ^o|io((oaiv. 

61.  Tou  |ifev  ouv  Tcptoxou  9ÜVX05  avö-ptiMTOu  x6  xa^  Exaxepov 
«J^ux^jv  xe  xal  ad)|JLa  xaXXo^,  e?  xal  TroXXqi  xifj?  oXri^-efa?  SXaxxov, 
dXX'  oiüv  xaxd  xijv  iQ(iexlpav  5uva(itv  cog  oKv  x'  YJv  efpirjxat.  xoii^ 
5'  aitoyövous  x^?  Jxeivou  jiex^xovxa^  l^iaq  i'^arpiaXoy  ^  d  xal  ajiu-  10 
Spous,  oXX'  ouv  5xt  aqJ^eiv  xoii^  xiiitou^  xfj^  Tcpö^  xöv  TcpoTcaxopa 
ouyyevefoc^.  t^  Sfe  ouyyiveta  xf?;  tco^  ovä-ptOTco?  xaxd  (ifev  xtqv 
Scdvocav  (pxeftdxai  Xoyq)  fl'efq),  xrjg  |iaxap{a^  cpuaeco^  Sxjiayecov  "^ 
oin6oTzao\i.a  9]  d7cauyaa|ia  yeyovto^,  xaxct  5fe  xii^v  xou  atüjiaxo^ 
xaxaaxeui^v  aTcavxt  xtj)  xoajiq)'  ouyx£xpaxac  ydp  ix  xwv  auxwv,  y^^  20 


1  Ol  post  {iSYocXonoXTxac  add.  BD  2  Ypaqp^eg  a  3  Xo^ixal  xal 
dsZai  3f :  xal  om.  ceteri  5  npocotiiXcov  corr.  ex  9t)vo|uX(3v  F^  dxpax(p] 
dxpoxdxcp  ABC,  ayf.pozdvQ  D  6  Ötq]  Äfe  FHIK  7  toi3  om.  a  8  Tiaxpog] 
7cvsu|iaToc  (tcv^)  M  piexuüv  post  ßaoiXdcog  add.  3f  9  xax'  txvog  aux(pM: 
auxcj)  xax'  lyiyo^  ceteri  (5^  inter  ag  et  Xecoqpopoug  inseruit  Mangey  ex 
Mss,  (?)  e^  Christoph,  10  W|Atg  c[>üxaTg  a  8t'  c5v  —  i^Youii^aig]  ötoxt 

fiovov  iq  4'wX'*i  (sie)  Wpitc  «pooäpxeo^at  xäXog  -^y^wM^  -^  12  x6  (corr. 

ex  xou)  |jiv  ouv  xou  npahou  F         «poSxov  A  13«l>üX'>'ivxs  MFa:  xal 

^'uxi^v  b  iXdxxQ)  M  15  T^g  om.  3f  hce^vou  MFa :  ftxelvcov  6  liexa- 
oxovxag  a  lö^ag]  ouola^  E  (teste  Mangeio),  yp.  ouotag  in  marg.  F*  iqv 
post  dvapcatov  add.  M  16  8iaoa)|^6iv  M  npondxopa  M:  nax^pa  ceteri 
17  x£^;  Tcac]  ^€  'ct^  M  verba  xaxd  piv  om.  Jf  18  (pxslcoxai]  <p 
olxetouxou  3f  XoYq)  d-elq)  3f :  d«l(p  Xöyq»  ce^m  20  ouyxäxpaxai  1£ 
(coni.  Creuzer) :  ouyx^pixou  ceteri       xe  post  fil^  add.  D 

17  Leg.  alleg.  I  119  x6  pAv  ouv  o(5|ia  ^xf^g  öeötjpLtoüpTnTcat,  17  ^i  4'«>XtQ 
ol^o^  ioxlv,  dicoaicaopa  ^Tov.  quod  det  pot  insid.  I  208  sq.  iio>c  ouv  elxög 
ßpaxuv  ouxcDC  ovxa  xov  d'^^'pfä'Kiyo'^  vouv  pitjvtYTt  ^  xapölqp  ßpax^tv  oyxot^ 
iYxax8iXT]^(iivov  piyed^C  oupavou  xal  xöopiou  x^P^^^^  xooouxov,  el  pi^  x^g  d«lo^ 
xal  eudalfiovo^  ^^^X^C  ixslvif)^  dndoicaotia  iqv  ou  diaiptxov;  20  [Philo]  de  incorr. 
mundi  II  498  dvO^poonoc  ydp  dno  zm  xrcxdpoDV  axotx^^v,  ä  ^  6Xa  xou  icavxo^ 


56 

xal  uSaxos  xal  iipoc,  xal  Tzopoq,  Exaoxoi)  xöv  azoiy(jdfav  eJo- 
evEYXovxo^  t6  jTitßotXXov  |i£po(  Tcpö^  fexuXYJpiOotv  aiiTotpucoTGcnQ^  uXt];, 
i^v  S5et  Xaßetv  xöv  SrjjicoupYÖv,  fva  xexvcxeiKTg  xt)v  öpocxrjv  xorittjv 
eJxöva-  xal  npooiu  Tcaot  xoH;  Xe^^^^^^v  (d^  oixetoxflrcot^  xal 
5  ouYYß^soxaxot^  X^P^®^  SvStacxaxat  xötiou;  a(ie{ß(i)v  xal  oXXox'  aXXoi; 
Jtii^ocxwv,  (0^  xupwoxaxa  <pavat  xöv  avö'püMcov  tcocvx*  e?vat,  yepaalm 
Evü5pov  7rcY]v6v  oiipavtov  ij  (ifev  yap  ofxet  xal  ßlßirjxev  ItzI  y"?!?? 
Xepaatov  IJqJov  feoxcv,  ij  5fe  Süexat  xal  vtjxexat  xal  nkzl  TcoXXaxt?, 
Evi>5pov  —  SjiTiopot  xal  vauxXiripoc  xal  TiopcpupeS;  xal  oaot  xfjv  Itc' 
10  ooxpkoi^  xal  ?x^^^  aypav  |iex{aat  xou  Xex^^vxog  eidl  aa^eatacTT] 
Tcfoxt?  — ,  ij  5fe  |iexl(i)pov  iizi  f^Q  avuScpoixov  ^pxat  x6  a(i>|io^  JiyoiT' 
av  JvSfxü)^  ÄepoTiopov  efvat,  Tcpög  8fe  xal  otJpaviov,  8ca  xrjs  TQye|ior.- 
xwxaxTj^  xü)v  afaflnrjaewv  ocpeo)^  i^Xfq)  xal  oeXYJvig  xal  Ixaoxcp  xtiSv 
oXXcov  ooxlpcov  iiXavir)X(öv  xal  aTcXocvcSv  ouveYY^^^« 

15  52.    HaYxaXwg   5fe   xal   xii^v   ä-latv   x(3v    ovo(iax(ov  ovi^tj^e  T(p 

Tcpciixq)'    ao^fa;    yap    xal    ßaatXefo^    xö    Spyov,    aotpö^    5*    Jxetvo^ 

auxojiadT'^^  xal  aOxoSföaxxo^   x^P^^^  ^efat^  yev6|ievo5   xal   Tcpooir. 

ßaatXeü^*  ijiTipeTtfe^  8'  YJyejiövt  Tipoaayopeuetv  lxa<jxov  xcov  uTrrjxowv. 

p.  36  M.  uTtepßotXXouaa   8'   (5^    efxo^   |   8üva|it$   ^PX^^   ^^   ^^P^  '^^^  TcptSxov 

20  Jxelvov  ävä'püMiov,  Sv  071008*5  biaizkioa^  6  d-eö^  ifj^fou  8eiixepe{ü)v, 


1/2  eZoeve'pcovTOg]  igevsptovrog  If  STexviTeüoioM:  TtxvtTSütnjxat  eetai 
4  (6g  oiiYTSveoTOCTotg  xal  oexetoxaTotg  BD      6  xopwoxaxov  F^y  corr.  jP*       7  iq] 

eJ  M  fip  om.  D  8  -g]  eS  If  10  xai  Cx^atv  om.  D  eiol]  icrri*  If 
11 's]  6^  Jf      dvQ>(f  oiTov]  avtt)  qpoixcov  M      igiQpTai  coni.  Mangey:  ö^prujisu 

codd.        14  iiXavTJTtüv  aoxiptov  Af        ooveyy^?®^  MBD  :  ouvsyt^ov  (o  corr. 

ex  (o)  4,  ouvsyyCCo^  C&  15  ovopiaxwv]  ö{ji}iax(i)v  BD  17  x*pt<^]  X^P^  ^ 
xal  npoo^xi  Af&  :  xal  icpooäxi  8&  a      18  ßaaiXsT  D      ßaotXeuc  eoirpem^c  xai 

i^yspicüv'  npoGayopeueiv  S&  &xdax(p  xcov  utitjxöcov  uicepßocXXouorjg  »g  sCxog  xxX.  M 


ioxtv,  [oupavoü],  y^g)  <3öaxog>,  d^pog  xe  xai  itupög,  ßpax^a  xaxd  qpüoiv  jiipT) 
daveiod|i6Voi  auvexpd^iiev.  12  quod  det.  pot.  insid«  I  207  |xövov  ydp  ^ 
xü)v  iTii  yi^g  cpüxov  oupdviov  6  ^ög  dvO-ptonov  elpYdoaxo,  xtSv  jiftv  oXXov  xd; 
xeqpotXdg  7iT]gd|ASvog  iv  x^P^9  —  xaxcoxdpa  ydp  ndvxa  — ,  dvd'pooicoo  ö*  ctg  xo 
dvo)  Tipca^aYo^v*  .  .  .  xdg  Zä  vou  Sopu^öpoug  ala^asig  xal  aoxov  &x€Tvov  iioppo)- 
xdxQ)  {iiv  xcüv  nspl  yi^v  £g(|)xioe,  xaX^  8'  d^pog  xal  oupavou  icepiodoi^  d(pdapxotc 
ouoatg  ivedi^oaxo.  de  plant  I  332  i^aipäxou  d&  xiQg  xaxaoxsu:^^  SXaxev  avd>p(07cog* 
xöv  |iiv  Ydp  dXXö)v  xdg  ocpetg  ueptYiYays  xdxco  xd{i()>ag,  8to  vövsuxc  icpög  x^P^'o^» 
dv^pcMioü^Ö'  SpmaXtv  dvcopdtooev,  Iva  xov  oupavov  xaxot^wtxat,  q?OTov  oux  inlYStov 
ötXX*  oüpdvwv,  c6g  d  naXaidg  ^öyog,  uitdpxcov. 


;)7 


uTwtpxov  |ifev  aÖTOu,  t(j5v  5'  oXXcov  aitavTcov  t^y^I^^^*  xtS-ef?,  &iz6zt 
xal  o£  Toaaurat^  y^^^*^*»  uorepov  ^üvxe?,  i?]5r]  xou  y^voug  5ia  [iaxpo^ 
XpövtDv  TieptoSou^  ^trrjXou  6vxo^,  oiiSfev  YJrcov  Sxt  SeoTioIJouat  xm 
oXÖYtov  xad-ocTcep  XaiiTcaSiov  apx*^?  xal  Suvaaxefa?  airö  xou  Tcptoxou 
SiaSo^'fev  (puXarcovxe^.  cpY]alv  ouv  ort  Tcavxa  xa  ^(pa  ^y*Y^^  ^  ^^®€  * 
Ttpo^  TÖv  !Ä.5a|i,  ßetv  ßouXojievo^  xfva^  ^'aexat  Tcpooptjaet^  Exaoxot^, 
otix  ort  Jve5o(ai^ev  —  oYVtdaxov  ydp  ou5fev  ä*6(j)  — ,  iXX'  Sxt  ijSet 
ttJv  XoYtxTjv  Iv  dvrjTcj)  ^uotv  xaTeaxeuaxci?  auxoxfvirjTOv,  Sicco^ 
ajiixoxo^  auTÖ;  ij  xaxta^.  Anemipaxo  8'  (5^  ucpiriY^Tifi?  Y^topfjiou 
TTjv  JvStaä^TOv  S^iv  avaxtvcov  xal  Tcpö^  xt  xdSv  ofxeftov  ^axo^cov  ^^ 
Spycöv,  fv*  aTcauTOjAaTfoig  xiq  S-Iaet^  |iy|t'  ovotxefou^  jirjx'  avap- 
jiöaxou;  dXX'  Iji^acvoüoo^  eu  [laXa  xo^  xwv  u7coxec(ilv(ov  ffitöxTfjxa;. 
axpaxou  yap  Ext  xrj^  Xoycxfj?  cpuaeco^  uiiapxouoTr]^  Sv  tJ^u^'Q  ^«i 
|iir]Sevd^  app(i)axY]|iaxoi;  i^  vooYijiaxo;  tJ  ni^ODQ  TcapeiaeXYjXufl'Oxo^, 
xa^  (pavxaate^  xwv  atojiaxtov  xal  TcpaYjiaxwv  axpaccpveoxaxa^  Xaji-  i^ 
ßavtov  euflnißöXou^  ^Tcoielxo  xo^  xXtjaet^,  eu  (iotXa  oxoxa^öjievo?  xwv 
§ir]Xou|iiv(i)v,  (Ä;  a|ia  Xe^S^vai  xe  xal  votj^vai  xo^  ^liaet^  auxdSv. 
ouxü)  jifev  Sv  aTcaot  xoi;  xoXol^  5t£(p6pev,  feie'  aOxd  xö  nipo^  (pd-ocvtdv 
x^5  avd-pcoTifvirj^  etj8at(iov£as. 

63.    'Eitel   5'    0ü8fev  xwv   h  yevioet  ßißatov,  xpoTio^  6fe  xal  2C 


1  aoxoü  il,  auTOü  oefert      dticavxwv  T^yeiiöva  3f :  i^T^l^öva  navxcov  oeferi 

T£d«toc  2>,  ^{^  C        5  ^uXocoaovxec  D         6xöv'A8d)iAf:  tov  «vd-pconov 

Oßfert    cf.  LXX      7  iveöfaljsv  D,  iveöofaoBV  Mang.      -{dst]  iqÖy]  3f      8  tiovyjxov 

post  auxoxfvTjTov  add.  Af         a  verbo  otkoc  incipit  man.  2  in  J''         9  aOxöc 

om.    Jf         10npöcxi3f:   npoaizi  ceteri;   npog   änCdei^iv    coni.    Mangey 

11  SpYCOv  ante  avaxoiXcov  a      12  xdg  om.  &  (habet  F)     13  Yctp  :  an  scrib.  Ö  6  ? 

qpuoecog]  Sgecog  M        14  yj  vocriQjiaxog  om.  3£        ISxdg^avxaoCag  MFa: 

xaTg  9avxao{atc  6        xal  7ipayjidx(ov  Jf :  -^  icpaY|Adx»v  ceteri        dxpat^veo- 

xaxa^    Xa)ißdv(ov    MFa:    dxpai9VEaxdxaic    XP^P'^^^^C    &  1^    Si^cpepev] 

Ötiqp^tpev  C      öig  Stc  auxö  xo  Tcipag  ^Ouvetv  Christoph.  Mang.      20  xeSv  om.  D 


5  sqq.  Frg.  II  653  ^^HY^T^^  ^  ^^€  "^^  !^<ptt  ^P^S  '^^v  'Addfi,  ^etv  x£  xaXäosc 
auxd''.  ou  ydcp  ävSotdl^ec  d'eö^,  olXX*  iiuiSi)  vouv  Sdcoxe  x(p  dv^pamq)  x(j>  npcoxo- 
YevsT  xal  oicoudalq),  xa^'  5v  öncoxT^iiovcxoc  o5v  ndqpuxe  Xo^Cl^soO^t,  xa^nep 
u972YT]xi^^  Y^(opi|iov  xivel  npog  §7cldec^iv  olxedav  xal  OL^opof.  xd  dptoxa  au  xou  tiq^ 
^^X^^  fix^ova.  .  .  .  dvdpög  8'  i7ciaxT){jiovix(oxdxou  xal  (;ppovyJo8i  dia^äpovxog 
olxeioxaxov  xauxo  xö  fipyov  ou  oo^cp  |iovov,  d>Ad  xal  xqS  npooxoYsvet  xuv  ovo* 
}&dx(0v  ij  ^oig*  Söet  ydp  Tgyejiova  |iiv  xou  dvO-pconefou  <Y^voog>,  ßaotXia  ti  xdJv 
'plYsvcov  Tcdvxoov,  xal  xouxo  Xaxelv  f^poL^  i^alpexov,  tv'  (ooicsp  npcoxog  "gdec  (slSe  ?) 
xd  t^(pa,  xal  icpcoxog  elorj'prjxigg  xal  eupexig^  Y^vrjxai  x(ov  iii(ovu}iui>v. 


58 

liexaßoXa^  avaYxafwg  xa  övrixa  hiyjixaiy  ^P'^jv  xal  xov  Tcpiiov 
avä'pcoTiov  aTioXauoaf  xtvo^  xaxoiipaY{a€.  op^V]  5fe  x^^  uiwtixfaj 
^tOYJs  atjx(p  Y^vexat  yuriq'  fi^XP^  l^^^  Y^P  ^^  "^^y  ö)(iotouxo  xaxi  t»)v 
|idvü)acv  xda|iq)  xal  d^(J)  xal  rrj^  Exaxipou  fuoecD^  ^aTcefiaxxexo  i^ 

5  tj^ux^  "^ö^S  X^P*^'^P*€?  ®^  Tcavxag  aXX'  Saou^  x^P*^^*^  Suvaidv 
dvrjxiflv  ouoxaotv  STcel  5*  jTiXaaSnr)  xal  Y^vt},  d-eaaaiievo^  aSeX^ov 
etSos  xal  auYYßvrj  |iop(piflv  ifjajiivtae  x^  fr£a  xal  Trpoawiv  TfJcjTwt^eio' 
1^  §'  ouS^v  ixe{vou  TcpoaßXiTcouaa  ^^ov  i|i(peplaxepov  lairrg  yGcvurot 
xe    xal    in:nipo(yp^if{exai    \ux*    aßou;*    Spox;    5'     liriyevoitevo^ 

1 0  xad-aicep  EvA^  ^qJou  5txxa  x|iirj|iaxa  SteoxiQxdxa  ouvaYaycÄv  eIq  xoutov 

ipjioxxexa:,  irofl'ov  SvtSpuaanevo^  Exaxlpcp  x:^^  irpo^  S-axspov  xotvo)- 

vfa^   tiq   xtjv  xoG  6|iofou  yhtoDf  6  51  n6%^   oirzoq  xal  xtjv  xcüv 

a(i)|iax(ov  T^SovifJv  tylwrioev,  Tfjxt^  feoxlv  a5txY](iax(DV  xal  Tcapovojitj- 

p.  37  M.  |iax(Dv  I  apx^j ,  5t*  i^v  tJTcaXXocxxovxat  xöv  Qvrixöv  xal  xaxcSaCiiova 

15  ßfov  avx'  dä^ocvaxou  xal  eu8ai|iovo5. 

64.  *^xi  5fe  xo5  StvZpoq  |iovr]pT|  ßfov  ^(Svxog,  {iTiTaD 
SiaTcXaaö-efoirj^  x^5  yuvatxd^,  ^uxeu^vat  Xoyo^  6xet  TcapaSetaov  iko 
^ou  xoti;  Tcap'  T^jitv  ou5^v  Ttpoaeoixoxa*  xwv  |i^v  yap  J<jxtv  a^|;uxos 
1^  ijXy],  Tcavxoftov  S£v§p(Ov  xaxaitXeto^,  xwv  (liv  aecS-aXwv  Trpd^  xi^v 
20  5(|>e(ö€  a5taoxaxov  i^5ovTJv,  X(i5v  5^  xali;  Japiva!^  copac^  i^ßcDvxtDv  xal 
ßXaoxavövxtüv,  xal  xd)v  (ifev  T^jiepov  xapTcdv  i^ptanoiq  cpepövxwv,  ou 
Ttpö;  avayxaiav  [idvov  XP'^^^^  xpotf^^  oXXdb  xal  Trpd^  i^ptxnijv 
aTcöXauacv  aßpoStafxou  ßfou,  xcöv  8*  oux  8|iotov,  S$  avaYxafü)^  dTrjpfoi; 
a7C6ve|XY]5nr]  •    xaxd   8fe   x6v   ä'etov   TiapaSecaov   SjicJ^uxa    xal    Xo^ixi 


1  ocva^xaCcog  M:  om.  F,  avayxGcfac  ce/ert       xal  om.  a       3  ouxou  a 

liiv  om.  (7         ydp  in  marg.  A,  om.  J5D         xtp  post  cüiiotouxQ  add.  lihri 

omnes  praeter  M       4  (iövcooiv  Jf  :  yäveotv  ccfori    cf.  p.  66,21.  67,10        foia- 

T^pcp  3f         §va7ie)idTT6To  coni.  Mangey  :  dneiidxxexo  codd.  xig  om.  If 

6  -ngv  ante  ^vyjttjv  add.  M        inkdo^]  SyevYJ^  3f         7  £viQa)iävio6  Mang. 

S  Y^    t*  A  ou8'    &v   ixe{v(p   a,    äxeCvq)    etiam   ^^         öjiqpavdaxspov  a 

yttvoTott]  Ydwüxat  a&,  yaüpoüTat  3f      9  xs  om.  If      dvxtupooqpd-iyYexat]  «poa- 

ayopstSexai  3f      iiciYiyd)ji6vo^  Bj  ysvoiievo^  Jf      11  dp{jiöxxrcai  b  :  iQp|iovi{^6xo  Jf 

dp|ioxxovxa  nodov  ivCdpuosv  a      14  di'  f]v  3f :  di*  o5  entert      15  dvx'  om.  M 

16  öi  xat  j^         17  x^g  -pjvatxög  3f:  x>}c  om.  oeferi         21  xöv  MFIa: 

xov  corr.  ex  xcov  H,  xöv  Ä'L         22  jiovyjv  M         Tipog  om.  /         23  xc5v  8* 

oux  o|ioiov  scripsi :  xcov  ö*  oux  ojioCwv  M,  xc5v  8'  oox  6|iotov  om.  Jff'o,  xovö' 

oux  Sjioiov  FH^IKj  'my  ö'  oux  ^l^epov  L  (et  ÜT  in  marg.),  xöv  ö'  dwjjispov 

Christoph.  Mang.        6^  dvaYxato)^]  »c  dvapcoUco^  Jf,  o^  dvapcaTo^  (o^  corr. 

ex  cDg)  ^,  8g  (d)c  J)  dvayxa£(og  ante  xöv  Ö*  «Jx  ßjAOwv  JE" 


59 

puxd  nivz  e?vai  au|ißeßr]xe,  xapirov  (p£povxa  xo^  apexo^  xal  Tcpoo^xt 
7^7  oSiacpd^pov  ouveaiv  xal  oy^fvoiav,  'j  yv^pfi^exai  ta  xo^a  xal 
Ä  aJoxpa,  !^WY]V  x'  ovoaov  xal  atpS-apafav  xal  nav  tl  xi  xoüxots 
i(ioiöxpoii;ov .  xauxa  S&  |ioi  Soxei  au|ißoXixa)^  [loXXov  'f{  xupfcix; 
?tXoao(perad'af  5£v5pa  ydp  iiz\  y^^  ouxe  TcS^rjvl  too  Tcpoxepov  oux'  6 
tu^t^  eJxös  cpavelaä'ac  ^cüyji;  -^  auviaeo)^*  oXX*  (o^  Sotxev  aJvfxxexat 
ka  [ifev  xou  TcapaSefaou  x6  x^;  4'^X^?  i^efiovtxov,  Sicep  Soxl  xaxa- 
cXecov  oloL  (pux(ov  [lupfcDv  Sacov  So^cov,  5ia  S^  xou  SdvSpou  x^(  C^% 
n^v  jieY^^v  xdSv  dpexcov  9^oa£ßetav,  5i'  YJ$  aSwvaxß^exat  V)  +ux^j 
)td  5fe  xou  xaXwv  xal  noviQpcov  YVtoaxtxoG  ^pövirjatv  xtJv  jiicnjv,  ijj  lo 
5taxp(v6xat  xavavxfa  cpiiaet. 

66.  0£|ievo5  5fe  xouxou^  xoii^  opou^  fev  «puX'Q  ^tad-aicep  Stxacrn^^ 
LoxÖTiei,  npä;  Tcöxepov  ^mxXivco^  £^ei.  c^^  S'  e^e  ^^Tcouaav  |itv  ^tcI 
xavoupY^av,  euaeßefa;  51  xal  äatoxTjxo?  dXtycopouaav,  S5  (5v  i^  aS«- 
/axos  ^(di^  ireptyfvexat,  TcpoußotXexo  xaxa  x6  e?x6?  xal  J(puYa5eüaev  is 
tx  xou  iwcpaSefaou,  [iy]8'  iXirföa  rfjg  e^aau^c^  iitavoSou  Suofaxa  xal 
xd'epfltireuxa  icXT)|i|i6Xouaig  «pu^'Q  ^apaoxwv,  Sicel  xal  y)  xyj;  dnaxTj^ 
jipd(paac^  i7c(XY)irro(  lijv  ou  (lexplo)^,  i^v  oux  £^cov  icapaaiom^aat. 
^Y^'c*^  '^0  TcaXatöv  xö  JoßcJXov  xal  yriyevfe^  Epnexöv  Jcpt^  dvS'pümou 
jxovTQv  7rpotiBaä*ac ,  xa{  Tioxe  7rpoaeX8*civ  x^  xou  nptoxou  <puvxo^  20 
xvSpö^  yuvacxl  x^^  ßpaSux^xo;  xal  x^^  ayav  euXaßeJag  6v6t5taat,  5t6xt 


1  9uxa  MF:  xd  ^utqI  oefm  2  ddid^dopov  hi  ddtd^opov  ÄBD, 
Jtotcpopov  AfC  xai  d^x^votav  om.  if  xd  xaXd  xat  xd  atoxpd  3f :  xd 
xEoxpd  xat  xotXd  oeteri        3  ^wi^v  dveotv  (sie)  If       xooxotg  MFa :  xooxcdv  & 

5  TCQ)]  1C0U  Jf  6  cixög]  olxoc  i>  10  xou  xq5v  xaXeov  a  xou  xocXov 
cai  icov7)p6v  op^axixou  Jf       's]  vj  ^        12  Bäfisvo^]  ^«(a^svoc  I       tk]  ouv  a 

Toöxoüg  xodc  6poüg  MF:  xotig  opoüg  xouxoug  ccferi  13  iizi  Mi  «pög 
?ß(m  14  euoeßsfag  S&  xai  6oiöxT]xog  Mi  6oioxt)xo^  d&  xai  euoeßeCag 
'xUri  cf.  p.  67,12  15  icepiYtvexat  Mi  imvivrcott  cefert  iipoußdXexo  6: 
rcpoußdXXexo  MFa  xaxd  sixög  Mang.  16  liiavodou  om.  D  17  nXiQfi^ouox) 
om.  F     iiwtöij  1£      19  «fe  post  X^rexat  add.  J5      6  oqpt^  M     20  «pooeX^N  F 


6  Leg.  alleg.  I  93  „Sv  jiiaq),  ^Yjof,  xou  guXou  xou  7iapa8«£oou",  xoux^oxt 
xaxd  [läoov  xov  vouv,  Sg  xai  auxög  piiooc  ioxlv  cooavei  TiapaösCoou  xi^g  oXYjg 
4'^X'nC .  de  plant.  I  335  X^yo^^?^  T^P  ^  "^^  napaSefacp  ^uxd  elvat  |iY]d&v  ioixdxa 
Tot^  nap'  iQ{iTv,  dXXd  ^mfiZ,  d^avaofag,  sidTJoeco^,  xaxaXiQcj^scog,  ouvioeco^,  xoiXou 
xoi  icovv)pou  ^avxaofag*  xauxa  d&  x^P^^^  1^  ^^^  ^^  *^^>  Xoyix'^S  S&  4>UX^C 
dvaYxatoc  <fuxd.  8  Quaest  in  Gen.  I  §  10  verum  tamen  optimi  viri  lignum 
vitae  dixenmt  in  homine  optimam  virtutum  pietatem,  qua  sola  potius  mens 
immortalitatem  assequitur. 


60 

|i£XXec  xal  uTcepxf^exat  nayxotXov  ocpdTJvat  xal  Tf[5taxov  OToXauod^vai 

xapTciv  Sp^Tiea^at,  npö^  5fe  xal  cÄpeXtfWiSxaTOv  cf  Bovi^aetat  yv««>P^^^ 

ayaS^a  xe  xal  xaxa*  xrjv  5'  ove^exflwxwg  am  yv(i)|iyj€  apeßa£ou  xd 

p.  38  M.  cKviSpüxou  auvaivlaaaav  Sfi^ayetv  |  xoö  xapTcou  xal  x(p  dvSpl  (lexa- 

6  SoOvai  —  xal  xoux*   ilE/xmvaltat;  ajicpox^pou^  ä^  dxaxfoc^  xal  aidc- 

xTrjxo?  iQä*(Sv  e2g  navoopY^av  iiexIßaXev  — ,  ip'  (j)  xov  7cax£pa  x°^" 

TDfjvavxa  —  ri  yap  irpo^tg  opY^?  a^(a,  licel  TWtpeXS^vxe^  xö  ^(dt]^ 

ad'avaxou   cpuxov,   xii^v   iperqs   TcavxiXeiav,  ocp'  tJ?  (iaxpa{(ova  xal 

et}Sa(|iova  ßfov  ISuvavxo  xapTCOüad-ai,  xöv  ScpYJ|iepov  xal  dvrjxov  ou 

10  ßfov  iXXa  xpovov  xaxo8ai|Jiov{a(  [ieaxäv  efXovxo  —  xoXaaet^  opJooi 

xax*  auxaiv  xa^  npocnixouaoc^. 

66.  "Eaxt  hl  xaifxa  ou  jniä-ou  TcXaojJiaxa,  olg  x6  TrotiQxixov 
xal  aocptaxtxöv  yijxlpti  y^vo^,  oXXa  8e(y(iaxa  xutccdv  In  oXXiriyopfav 
TcapaxaXouvxa  xaxa  xd^  8t'  utcovomov  a7co8öaet€.    i7cö|i6vog   81  v^ 

16  6Jx(5xt  oxoxaajicp  <piQa6t  7cpooTr]xövx(ö5  xov  efpir](i£vov  6cptv  iq8ov^5 
efvat  ou|ißoXov,  8xt  Tcpdhov  |ifev  Stiouv  Soxl  xal  7rpT)vfe^  Tcsiruwxo? 
inl  ya<jx£pa,  8eüxepov  8'  8xt  yYJ;  ßtoXot^  atx{q)  xP'H'^^^j  xptxov  8*  on 
x6v  Jäv  ^Tw^ipexat  xou;  38ouaiv,  cf  xoti^  8irix^^vxa^  dvatpecv  7c£(puxev. 
otJSevd?  8fe  xöJv  Xex^^vxtöv  6  cptXif]8ovo€  d|iotpec'  jioXts  xe  ydp  niiv 

20  xecpoXVjv  hizalpeij  ßapüvöjievos  xal  xaS-eXxojievo^,  Jxxpocx'viXtCo^? 


1  ndpcocXov]  icdcv  xocXöv  Jf  dicoXaud^vai  If  2  verba  npo^  bk  xai 
c0qpeXt}imaxov  om.  ^  3  ifOL^  ts  xal  xaxd  b  :  ocYoi^d  xe  au  xal  xoxd  MFD, 
aycLdd  T8  xal  au  xaxd  ABO        d'  om.  D       4  Spyou  post  dvidpTSxou  add.  J^ 

ouvaiv^aaisv  qpay^v  M  5  xal  xoux']  xdneixa  M  i^aiccvo^ou^  If  ^  6  |icxi- 
ßaXev]  lisxaßaXsTv  coni.  Markland  7  iq]  iqv  coni.  Markland  iicsi]  si  M 

xo  xiQC  ?töiQ€  F  8  cpuxov  dOttvdxou  a  9  ft^TJuspov]  uqp'  TJiJLspov  D  12}iu^09 
icXdo{iaxa   If:  icXdot&a   |iu^u  F,   nXdopiaxa  t&ud^u  &,  nXdoiiaxa  }iu^«)v  a 

13  xal  ooqpioxixöv  om.  D  tsif\kOLza]  xponov  Mang,  ex  Ms.  Vat  (?)  xunov] 
xpöicov  M         14  napaxaXouvxa   MFa:  xaXouvxa  b   (xaXouvxov   Turn.) 

xaxd]  xal  M         15  (fTjol  3f  IGdxouva:  dicoug  6,  t^q>ov  dicoov  M 

X  a  l  accessit  ex  M,  om.  cefen  icpiQV&c  nenxtoxo^  a  :  icp'v^v^  neicxcöxco^  MF, 
npYjvT^g  icsTcxoxo^C  ^  17  verba  f^^  —  oxt  om.  F         XP^'^*0  ^^T'^ou  n 

d'  om.  D        19  fiöyi^  Jf       20  ftna^psi]  ftni^^pei  M 


15  de  agric.  I  315  xov  piv  oGv  r^g  Y^vatxdc  Sqpiv,  alo^ato^  xal  aapxöv 
lxxpt{jia}i^C  l^co^C»  i^dovi^v  clval  qpapieV)  lXuoicoo}JiiVT)y  xal  icoXufcXoxoxdxVt 
dvsyepdTJvai  |iiQ  8uva|iivy)v,  del  xaxaßeßXYjtiivrjv,  Ircl  }iova  xd  y^g  ipnouoxv 
dyadd,  xaxaduosi^  xd^  ftv  x(p  ooSfiaxt  I^Yjxouoav,  (oontp  opuYtiaoiv  t^  x^^I^^^ 
ftxdarg  X(5v  aladirjasoov  iiiqpooXsüouoav,  ou)ißouXov  (licCßouXov  ?)  dvdpconou,  ^ovttoav 
xaxd  xou  xpelxxovog,  loßdXoi^  xal  dvoDdüvoi^  yXixop^^vTjv  8iQr)iaaiv  dnoxxtiVaL 


61 

xal  üTcoaxeXt^oücn]^  x^S  äxpaafa^*  criTEttat  x'  oux  otJpavtov  xpo^v, 
i^v  6pir(^i  xolQ  7iXa9«a|ioai  5ta  Xoytöv  xal  8oy|iaxü)v  ao^fa,  xijv  5' 
ävaStSo|iivY]v   Jx   y^^  xaxa  xo^  ha\<3lo\)^  (Spo^,  6^  "^S   oJvo^Xuyfat 
xal    ^tpo^aytai     xal     XaciiapY^ai,    <[«?)>    xo^     y^^P^^    imdD|Ji(a( 
icpoaavappYjyvuaai    xal   ävappinfi^ouaai    xal    avSpaTToSC^ouaat   icpö^    5 
yaorpiiiapY^av  auvau^ouai  xal  avappY]Yvuouoi  xal  xou^  uTCoyaoxpfou^ 
ofoxpou^'  aixoTcpvwv  xe  yap  xal  d(|>apxux(i5v  xa|jLaxov  iraXiy^ytoti  xal 
x^€  a7c6  x(3v  iQ8üa|iax(i)V  xvfacnjs  Sv  xüxXq)  xVjv  xetpotXVjv  neptocycov 
|i£xo&Xa|ißaveiv    x^s     effiex^ßf«?     6p^exat,     xal    oTcdxe    TroXuxeXrj 
xpaice^av  d^aaaixo,  xaxaßaXci&v  oedx6v  SXov    ^nl   xa  euxpencadivxa  lo 
ix^elxai,  Tcoevxcov  dd-poov  OTCOuSa^cov  ^ix^operad'ai,  x^o^  oa  xopov 
oXXa  x6  iiY]S^v  u7coXe(7C£ad'ai  xdSv  euxpemadivxcov  icoiou|ievo^.  od*ev 
oux  i^'^ov  o^eo)^  iv  xotg  68oGatv  imxpiptxai  xöv  Mv  oiixot  y*P  ^^^^^ 
aTCXYjoxfa^  uinqplxai  xal  uTcoupYof,  ttöcvÖ''  oaa  irpo^  J8ü)5ii^v  xi|ivovxis 
xe   xal  Xeafvovxes    xal  xö   (i^v  Tcpwxov   yXwxxTg    irapaStSovxeg    x^  15 
XuXou;   Stxa^oüoig   npoq   STifxptatv,    5iretxa    8^    cpapüYyt'    |    otxtov  p.  39  M. 
8'  a|iexp{a  d*avaxd)8e^  cpüoet  xal  toßöXov,  axe  ici(|;iv  oux  lv86XO|iiv(Ov 
8cdc    xtJv    x(i5v    jTcetatövxtov    cpopav,    YJ    yfvexat    Tcplv    fe5t^|Aaaftf]vat 
xd  Tcpöxepa. 

57.   0(i)vi)v  8'  oyd-pconeiov  o^i^  X^y^tai  TrpoC&ad-ai,  8i6xt  |iup{oic  20 


1  T^g  om.  If         8'  oux  MD  2  xal  8id  Xö^ov  ABO         xal  8id 

doYtiaxcov  D  ^4  a^  add.  Greuzer  4? — 7  xag  yaorpög  hnidi}\iict^  oüvaugooot 
icp6c  yadTpipLapY^av*  dvappYjYvuaai  (sie)  xai  dv8pano$C|^ouaai  xd^  YadTpiiiapyto^ 
xai  Toug  uicoyaoipfou^  oloxpou^  Jf  5  npooavappTjyvuaai]  dvappYjYvuouoac  coni. 
Greuzer.  dvappcnCf^ouoai  Mangey  :  dvappiircouoai  cocid.  6  ouvau- 

gouoai  a  dvappigyvuouoat  a;  npooavappiQYvuouoi  coni.  Greuzer  xal  ante 
Tou^  om.  a  7  iniXixveuec  M:  neptXtxvsuouai  ce/m  8  t^c  MACbi  xi^ 
(sed  i  in  ras.)  B  (Mang.),  xdg  D  xvfcry]^  6  9  }i6xaXa}ißdv8iv  ttjc  eldex^Cog 
öpiysxai  a&  :  (lexoiXaiißdvsi  xal  |jLSxix6i  x^g  slSex^lac'  op^sxai  8&  Jf;  '^St]  x^c 
Mac   (pro   T^c   eldex^ag)  Mang.  (Christoph.)  10  xaxaßaXcov  Jf :  im- 

^oXw4  ceteri  auxov]  aiSxovMD/L  ll&YX^txatlf  ndvxcov  dd-pdov  aicoudd{;<Dv] 
navxa  dv^coicov  oicstSdoov  3f;  dd'pdoov  coni.  Markland  xiXo^  ou  xöpov 

ol\X6l  Ml  xtfXog  oux  ^P^^  ^^^  (oXXov  J)  vj  6,  xiXo^  oux  dXXo  ^  a  13  iv 

xot(  ddouocv  Jf :  auxot^  6douoiv  FMKLa,  aurrj^  dSoüaiv  J  14  ftdodi^v] 
iqöovijv  jFa  15    wpdoxov    yXöjxxiq]    yXmvQ    «pöxepov   3f         tq]    xoOg  M 

16  x^o^€  Bi>&  dixat^ouoio]  ^v/jiZowi  M  17  8*  om.  a  ^vaxcttdt) 
9U01V  If  ftv$8xd(ievov  If  18  ftTcaioiovxcov]  &moixl(DV  Jf  (popdv  MFa: 
ftm9opdv  6        "^  om.  Mj  ri  D        19  xd  npöxspalf :  xocl  xd  npdxspa  cefert 

20  dv^pconlwjv  a       npotbaO^i  if  a :  icpoio^ai  b 


62 

ÖTcepiioexo^C  xal  Tcpoaywvtaraßs  i^Bovii)  XP*^*^*^  '^^  iirt|JLiXewcv  xal 
icpoaraafav  auTJj^  £vecXY](p6aiv,  o?  xoX|i(iSaiv  ävaSiSobxeiv  Sxt  icavnov 
to  xpaxo^  avYJTTcat  |iixpa)v  xe  xal  (jieYOÜ.(i)v  oOSevög  u7ue^pY)|iivou 
xi  Tcapanav.  äXX'  a?  xe  TcptSxai  xoO  dlppevo^  Tcpö^  x6  dTjXu  ouvoSot 
6  ^evaYÖv  Ixouatv  t^Sovtqv,  af  xe  OTropal  xal  ytviati^  8ta  xoimjs 
ouvCoxavxai,  xa  xe  y^voiieva  oOSevl  npcikov  o2xetoaa^ai  Tcifuxev  '^ 
xauxig,  x^'P®^*  H-^^  ^S®^>  '^v  8'  ivavxfav  dXYt)8dva  8uoxepa{- 
vovxa*  Tcap'  8  xal  ÄvaxXaJexat  xi  ßpicpo^  aTcoxuTjWv,  aXyipay  «5 
Soixe  x^  Tceptcpü^ei*  ^x  yip  d>ep|iOxaxou  xal  in}p(o8eaxaxou  y^taplou  xou 

10  xaxÄ  xT^v  jiTjxpav,  (j5  itoXilv  xp^vov  iv8t'gxtjSnf],  7rpoeXd-6v  £§amva{ös 
e2g  dlpa,  tj^uxpöv  xal  doüVTJSnf}  xdicov,  StcXiqx^  ^wd  x^^  iSüvTjs  xal  xoG 
8uaxepafvetv  aXYTQ8övt  xd  xXaü|Jiaxa  8erY|ia  ^capiox&v  ivapYfejraxov* 
a7ceii8ei  xe,  qpaa(,  Tcav  ^cjiov  (&^  iic'  ovaYxaiöxaxov  xal  auvexttr 
xfiSxaxov   xiXo^  iqSovtjv  xal    (locXiox'    Sv^pcoTCO^*   xd   |ilv    y^   ^ 

16  Yeuae(«K  {aövov  xal  xdSv  YßvvrjxtxcSv  S9(exat  xauxT]s,  6  8'  dv^pomo^ 
xal  8id  xm  dXXcov  a^adifjaeiov ,  8aa  6^[iaxa  "^  dxoua|iaxa  xiptjnv 
8uvaxai  Tcapaox^tv  (oal  xal  o^ctX^olQ  |irexoe8uoxo>v. 

58.   A^Y^'cac  8^  xal  dXXa  na\nzXri%ii  npo^  iTcacvov  xou  Tcd&cu; 

xal   (05   Soxcv    ofxetoxaxov    xal    auYY^v^axaxov    ^(potg*     dTOXP'^l    51 

20  ht[')[]i<x,xo(;  Evexa  xal  xd  vöv  efpr](iiva,  tov  X^P^^  dvS-pcoirfvTQV  ^wvrilv 

SSo^ev  6  891^  7cpotead*ai.  816  |ioi  8oxer  xdv  xoli;  xaxd  |i£po^  vojict;, 


1  7ipo,aYO)vurcio  /,  aYtövtoxatg  a      r^torq^  D,  iqöovij  om.  i''      XP^'c*^  'tixpiii- 

Tai    a  §7ci|i^X64av    tlolI    npoaxaofav    If:    xai    icpooxaaCav    om.  ceteri 

2  auTQC]  auxoTg  M       2/3  navTcov  tö  xpocxog  M :  to  «avrcov  xpocTo;  ccferi 

4  verba  napanav  —  appevog  om.  M       4/5  ouvoöot  geva^öv  Sxouoiv  ij&ovijv  d : 

aüv^;(Oüatv  i^öovijv  ouvoöot  a;  oovdöot^  gdvtov  gx^üoaig  tj^oviqv  atxCav,  orccpa!; 

xai  YEV^oeof  Öid  xaüxifjv  ouvCoxavxac  xd  yevöpiEva  xxX.  M       6  Y^^l^^oi]  Y*^^'^ 

|i6va  Fa      oudevi]  ouS^v  Jf     npdüxov  cocZ(2.  (etiam  3f),  icpdxspov  coni.  Markland 

n^9ux6v]  ne^uxöxa  M     8 nap*  0]  xad^  3f,  napö  ceteri     dvaxXaCexai  MFa : 

dnoxXaCexai  6     dXYvioav  xxX.]  dXYvJtittviv  (o^  slxo^  xolc  fctpl  4'O^iv  If      9  xopCoo  if 

xoG  om.  BD      10  xigv  f&yjxpay  3fjPa :  Ty]v  om.  b      ^]  oü  M      idti^xKJ^  i) 

TCpoeXMv  FHj  icpotX^Tv  i>         iEantvobün^  om.  BD  12  xXaooiiaxa  if 

icoipioxev]   7cap^x*(  Mang.  13   ontüSsi  xe   M:  oicsüdsc   xs  y^P  <3^^ 

(poLoi  MFa  :  97]o<  6;  qpuoei  com.  Greuzer      14  ^dov^f  b      15  6  S*  £v^p«me6; 

oodd. :  6  d'  om.  eid.      16  9«axd  1^  dxouaxd  3f      17  düvavxot  Af      [OxaJMiHw] 

}i8xadu6xti  coni.  Markland        18  xal  om.  a        SXXat]  at&a  M       napiicXi)^^ 

(noiJiicXy)^  M)  icpdc  ^Tcacvov  xou  nad-oug  MFa  :  icp6c  Sicatvov  xoG  iwIkoC 

«ajiTsXigd^  &      19  ouYY«v<<Jxaxov]  Ötxaioxaxov  BD      20  vuv  om.  /      21  6  om.  / 


63 

ou^  T^epl  ^([)(i)v  aviYpoctpev,  &  te  XP*^  icpoo^ipead'ai  xal  TouvavT{ov, 
feiratv£aat  ixocXcata  xöv  ocptotioexiQv  £mxaXoü|Jievov  —  IpTrexöv 
5'  Soxlv  Ex^v  äva)x£p(o  ox£Xt)  xciSv  tcoSoJv,  oEg  a7i6  y^g  Til^uxe  TryjSav 
xal  (lexicopov  aüjpead-ott  xaS^aiiep  t6  xm  axpföcov  y^vo^  — •  6  y^^P 
6cpto(ictXTQ€  oüSfev  aXX'  i]  au|ißoXLX(o^  lyxpaxeca  efvaf  |iot  Soxer,  5 
liGcxTjv  axad-afpexov  xal  TcoXeiicv  oonovSov  Sxcpipouaa  icpög  äxpaa{av 
xal  iq5ovy]V  IQ  jifev  y^p  eiJxiXetav  xal  oXtYoSefizv  xal  oaov  avaYxalbv 
cpcXauoxTJpq)  xal  ae|JiV(j)  ß((|)  Siacpepövxo)^  aoTcal^exac,  i^  8fe  TcepiepY^av 
xal  iroXuxiXecav,  a  x^^^'^lS  **^  8*pik]>eü)$  afxta  Y^vexat  ^^uxiSJ  xal 
a(t)|iraxc,  8i'  (Jiv  xyjv  unafxiov  xal  duvaxou  x^^^^^^x^^P^v  ^(üt^v  Tcapi  lo 
xot^  etJ^povouat  au|iߣßir]xe  Y^veaS^au 

59.    Tfl^  8^  yoriztloLQ  xal  airocxoc^  aiSxTJ^  t^8ovt^  x(p  (ilv  av8pl 
OD  xoX|jLa  Tcpoacpipecv,  x^  8i  Y^vatxl  xal  |  8ta  xauxTjs  ^e(v(p,  ttocvu  P-^ 
Tcpoa(pu(D€   xal   eöOa>ß6X(i)^'    5v  iQ(itv   y^P   ^8pd€   ja^v    Ex^i    Xöyov 


1  oGg  append.  Tum.  :  oo  a6,  ou  M        av^Ypa()>8v  If :  Sypttcftsv  ceteri 

xoU  TOüvavxiov  6  :  xad  &  Touvotvrtov  a,  "^  xaJvavxtov  -F,  xat  jMfj  3f ;  v.  sup.  p.  1,7 

2  feicatvetv  M      oqptojidx'J'iv]  oqptv  jiotXTjv  M     3  8'  om.  Jf      4/5  ij  (corr.  ex  6) 

Yap  oqpstog  iiax^j  if      5  aXX'  ij  MF :  otXX'  i^  6,  oXXo  ij  a      7  oXt^oöetav  M & : 

oXiYoSefo^v  ABD,  oXycSsCav  C      7/8  otvayxaTov  &  Ji^  ^iXaucm^pq)  3f,  otvaYxatov 

8  8iQ  (x(p  add.  -F^  qptXauoTjfjptp  JF^ö,  avaYxaXov  tJTioxdd^xat,  8  Öi^  ^tXauonfjpq)  a: 

corr.  Turnebus      8nspt8pY(avJf:  «oXuspYCav  ccferi       9  Ä  om.  M       olMol  M 

tpüxiQ  xat  aot)}iaxc  M &  :  rj  4'üX'D  '^  *«^  "CV  owjiaTt  a        12  auirjc  (corr.  ex 

1  Leg.  alleg.  I  85  napacvet  ^tnoi  6  Ispog  Xd^og  iv  Asuixixij),  „ano  tcSv 
Ipicrccov  £  nopsuexai  inl  xeoadpov,  a  ixet  axiXT]  avcoxcpov  xcSv  nodcov,  cooxe 
7CY]dav  iv  auxotg,  ocxsTod-at"*  cov  öoxiv  6  ppoüx^C  xal  6  axxoucog  xal  iq  axplg  xal 
xäxapxov  6  6(fio|iax'y2S*  xal  Ssövxcoc'  el  ydp  axpoqpov  xocl  ßXaßspov  icpdYpia 
6<pui)dY2€  igdovyj,  xpo9i|K6xaxov  av  xal  ocoxrjpiov  yivoixo  iq  npog  i^dovi^v  dia)&axO' 
|iivv2  (püai(*  auxif)  S&  iq  ocoqppoouvr)  &7xl.  de  concup.  ü  354  sq.  olg  8&  xc3v 
Ipicexcov  unepdvd)  axdXY)  xSv  nodcov  iaxiv,  (ooxs  nn^Sav  dno  xi^g  f^c  duvood^ 
xauxa  &v  xad-apolg  dvaypdt^psi,  xa^nsp  xd  xa>v  dxpldov  ^ivr]  xoU  xov  6qpio{Adxov 
xocXou|ievov,  ndXiv  8id  au|ißöX(ov  i^^  xal  xpdicoug  Xoyix^^  4'^X'^C  di8p8uv(0(isvo(. 
12  sqq.  Quaest  in  Gen.  I  §  47  primum  decepit  serpens,  secundo  peccavit 
per  eum  mulier  permittens  se  seductioni,  tertio  vir  locum  dans  mulieris 
Yoluntati  potius  quam  divino  mandato.  verum  optime  habet  et  rationem 
allegoriae  hie  ordo,  quoniam  serpens  symbolum  est  cupiditatis,  ut  probatur, 
et  mulier  sensus,  vir  autem  intellectus.  fit  ergo  peccati  auctor  pessimus 
cupiditas  et  ista  primum  decipit  sensum,  sensus  autem  mentem  captivat. 
he^,  aileg.  I  73  .  .  .  oCxsiöxaxov  xal  eudtißoXoSxaxov  ftaxcv  oyo{jia  ala^oso^ 
•pviQ  •  wnBp  ydp  6  jiSv  dvi^p  iv  x^  Öpfioai  B«»pÄxai,  ftv  di  t$  iMtox«^^  '^  V^^j 
ouxa>€  iv  \iki  x<p  dpot^  6  voug,  iv  bk  x$  ndoxeiv  ^ovacxög  xpdnov  tq  atoOiQoi^ 


64 

6  vou^,  yuvatxA^  8'  afaSTjat^*  rßovfi  bl  Tcpoxipat^  tnurffini,  xal 
ivo|iiXer  xati  aJadijaeat,  5i'  (Jiv  xal  töv  T^y^l^^*  ^^^^  ^evaxß^* 
^TceiSav  yap  Ixaonr)  xwv  aJadijaewv  xot^  ^Ätpot^  auxiQ^  uiwx*^, 
Xa(pouaai  TOl;  Tcpoxetvojiivot^,  JtcI  xP^t^'^'^^v  |ifev  xal  oxtQIWpw*^ 
5  TcoixiXfai^  S^^i^,  ^Tcl  Sfc  9a)V(i5v  i|i|ieXe(ac€  äxoif],  ^  Sfe  x^^^^  t^Suirjoi 
yeSai^,  xav  xari;  td)v  avadDiiL(i)(jiiv(i)v  ax|i(j)v  £ua>8{ac^  Saqpptjai^  Se^a- 
[levai  xa  Sciüpa  d^paTcaivtScov  xpÖTCov  Tcpoa^lpouotv  ola,  Secncoxig  xtp 
XoYcaiKJ),  irapaxXrjxov  Inayo^tyai  Tcetdti  Tcepl  xo5  (iiqS^  aiw&jao^ 
xä  napocTcav*  6  8'  aux{xa  BeXeaaä^els  utctjxoo;  avd"'  i^yejiövo;  xal 

10  BouXo^  Ävxl  SeoTiöxou  xal  ovxl  TroXfxou  fiiyd^  xal  Svrjxd^  ovx'  a*a- 
vaxou  yfvexat.  auvöXco;  yÄp  oiJx  oyvotjx^ov  8xi  ola  Ixatplg  xal 
jiaxXo^  ouoa  tJSovi^  yXlyitxai  xuxetv  Spaoxou  xal  iiaorpoTCOu^  ova- 
CTjxet,  8t'  (Jiv  xoöxov  ayxtaxpeuaexaf  liaorponeüouai  5'  aurg  xal 
Tcpo^evoGoi  xöv  Spcoxa  aJaSnrjoet?,  a^  8eXeaaaaa  ^aS((o^  uTTriyaT^'W 

16  XÖV  voöv,  (j5  xa  cpav£vxa  Jxx6{  efoö)  xojiß^oiiaat  BtocYylXXoüai  xal 
S7ct8e{xvuvxac,  xou^  xutioix;  Exdoxtov  Jvacppaytl^öiievai  xal  xö  5|iowv 
ivepYa^ö|ievat  Twcä-o^*  xt]p(p  yap  ^oixcii^  81x2'^«^  td^  8ca  xcSv  afa^- 


1 1^  alo^oig  a      3  ixaanQv  M ^      4  xa^po^^^At  Markland :  xo^P^^^oc codd, 
ini]  &v  Af      xal  ox^M'^'^«»^  noixiXfac^]  xal  noixiXlaig  XP^I^*^^^  -^^t  ^^^  icoixi>iai; 
ocofiaxcov  J9I>  5  ocj^ig  in  textu  om.,  in  marg.  man.  2  add.  ABC  (ol|ia^ 

Xsinet  ocfjtg  C*),  opaot^  D;  verba  oc};tg  —  itifjLtXelai^  om. -F  tm]  Sv  Af  iv 
XüXwv  8&  a  x^^v  BZ)&  ig^üTTjat  om.  M  6  tq  ysootg  Af  xav  xal; 
xcov  avad>u)ii(0pL^v(ov  ocTpicov  eucoSfaig  scripsi :  %cd  xaX^  xcov  avaxt^|uo- 
{i^(0v  dxpicov  su(od£aig  If,  xax  vr^(;  xdiv  avaOD|ii(0|Jiiv(i)v  (dvadtiofiivcov  C  in  texta, 
dva^utuo>{ji<vo>v  C*  in  marg.)  dxjKov  (om.  i'^  sucod^ag  Fa,  xax  t^C  'wuv  ava- 
di8o{Jiäv(0v  axfiolfv  6UQ)d£ag  b  olX  8egd|ievai  M  7  ^paicaiv{8oc  ^jD  xcv 
TpÖTWv  M         9  öeXeao^ig]  Ötxaoxijc  (sie)  Jf  12  -^  ijöov^  M  Falat  W 

yX£x«^*i  "cou  ipaoTOü  x^xetv  Pal.  13  touxov]  xai  xooxov  F)  xöv  vouv  coni. 
Markland  apctoxpeuexat  AßC  Po/.  «^"ciq]  auxigc  ^  ^4  al  abdijatt; 
Pal.  Sc]  alc  a  üTrrJYaye  a  15  ixxog  om.  Pal.  xojiCCouot  D  16  ixaoxov] 
ftx  icdvxcov  M  ocppaY^l^ö^isvai  Jf  16/17  xai  xo  5}ioiov  ivepYaCöfisvai 
icdd«c  Pa^,  xal  x6  5|ioiov  ftvauyal^öpLevac  nddog  •^*  ^^^  ^^  ivepYa^ö^icvai  om. 
ceteri        17  ftoixdc  M 


igsxdl^sxac.  (lad-sTv  8'  ix  xiq^  ivsp^slag  ^qpdiov*  ')q  0(|>i€  ndax^i  uico  x<»v  xivotivxnv 
auxi^v  opaxd)v,  xou  Xeuxou,  xou  {liXavog,  xdSv  &XXa)v*  ig  dxoiQ  icoiXiv  uico  xöv 
^(ovcov  xal  1Q  Ysuoig  utco  xcov  x^^cSv  diaxld-exai,  und  xcov  dx)icov  iq  oo^pt^ai^,  und 
xpax^og  xal  ixaXaxou  iq  olcpvj'  xal  >)pe|iouol  y*  al  aiadigoet^  dicaoai,  (UxP^  ^ 
npoo^^  &xdaxx2  xd  xivigoov  Sgco^ev.  15  sqq.  Leg.  alleg.  I  55  xd  i^y^I^o*^^^ 
i7|icov  icavdex^  ^'^^  ^^  fioixs  xiQpcp  ndvxa^  xou^  xuicoug  xaXoög  xc  xal  aloxpo<>€ 
9sxo|iivc|> .  quod  deus  immut  1  278  alo^oi^  piv  ouv  .  .  .  xa  qpavivxa  iiccto^ip« 


65 


ae(ov  favToaCa^,  al^  xi  acoiiaxa  xaxocXa|ißavet  hC  auxoG  [iV)  Suva- 
(ievo^,  xad-ocTiep  ^&r]  efTcov. 

60.    Ta  5'  Inf^eipa  t^s  'fßovfi^  etJ&ti^  Vjpavxo  of  Tcpwxot  Yevo- 
(levot  SoGXot  x^^^^^  ^  Suataxou  TcaS^u^'  i^  |iiv  yuviQ  o^oSpd^ 
äy{a^  ^vSe^aiilvY]  xd^  iv  ciSrai  xal  xo^  Tcapdb  xov  £XXov  ßCov  Xuicoc^    5 
ItcoXXtjXous  xal  jiotXtaxa  xo^  inl  x£xvot^  yew(0(iivotg  xal  xpe^oiilvot^ 
xal    voaoöat    xal    uyiaivoüGt    xal    eiixuxouat    xal    axuxouatv,    efx' 
o^afpeaiv  iXeu^epfoc^  xal  xir]v  dc7c6  xou  auvovxo^  avSpö^  SeoTioxeCav, 
o5  xoli  S7ctxaY(iaat  7cetä*apxetv  ovaYxaiov  o  8'  avi^p  Sv  (ifepet  tcovou^ 
xal     xaXai7«op(a^    xal     ouve^^^    CSpcSxa^     Svexa     nopio\io\j     xcov  lo 
ävaYxa{(i)v  xal  axIpYjaiv  (i&v  xcov  auxo|iax(i)v  oYad-cov,  anep  SSiSoex^ 
cpipeiv    IQ    Y^    Uy(jx   feu^pyi^f]^   STct<rnJ|nr]€,   axpiixcov   5fe   |iexoüaiav 
xa(iaxa)v     tl^     ^TJxY]aiv     ß(ou     xal    xpo^*^;    ÖTckp    xou    |iii)    Xc|i(j) 
icapaTcoXdad'ai*  o7|iai  y^^P  ^v  (SoTcep  ifJXtov  xal  aeXirjvTjv  äel  (fcoa^operv 
aiia^  xeXeuafl^vxoc^  afia  x^  irpciJxiQ  y^^^^^^  '^ou  T^avxA^  xal  xö  fl^elov  16 
TtpöoxaYfia  Staxirjpecv  ouSevö;  Exipou  X*P^^  "^  2*^  I  "^^^v  opwv  otipavoG  p.  4-1  M. 
(iaxpdv  xax(a  Tcs^uYaSeuxat,  xov   atkiv   xpoTcov   xal  x^?  y^5  xtjv 
ßad^tav   xal   xapTcocpopov   £veu  xIxvy]^  xal   auiiicpoe^ea)^   Y^^^^^^v 
ävSpaSv  ^^petv  äv  noXXi^v  i^S'OvCav  xaxa  xo^  ixiQofou^  copa;*  vuvl 
8*  a£  olvaot  Tur\fal  xwv  xou  *eoG  x^P^'^^v  imay^i^aocy^  5x6  "^p^axo  2o 
xax(a   xd(   dpexo^  7cap6UY]|ieperv,   fva  (iV)  ci^   ava^^ot^   X^P'^QY^^^- 


1  xaxodapißavrcac  Jf  Po/.        di'  auxou  F^  ^C  lauxou  Pal, :  ti  auxou  oe^ert 

2  xa^Tcep  elnov  i^^y)  M         3  xd  d'  iic^x^ipa]  xd  d&  naupa  If         i^pavxo] 

eupavxo  If      npcSxoi  Jf :  npdxspov  ee(en      4  aqpodpdg]  09oSpa  M      5  8e^a- 

|j4vy]  M        5/6  Xuicag  ftnaXXTJXouc  M :  iizcKXkr(ko\)^  Xunoc^  ce^ert        6  y^wod- 

|i£voic]  Y6tvo)i^otc  If        7  8lx*  If :  8^  oe^m        8  ouvövxoog  ^        9  ou]  ou  J 

12  qp^petv  —  SirtoxTfjpiiqg]  S^etv  diid  xo5  0«oü  ini(mf]|iT]c  Xoyixfjg  3f        8i]  8i 

T«  If      jiexoüoCac  3f      13  xpoqp^c]  xpuqj^g  -4jBC      oTcip]  cSg  C      jiij  om.  BCD^ 

superscr.  man.  2  in  A        14  ol{jiai]  ol  )iiv  Jf       dv  om.  a        17  xocxCocv  Af  J 

neqpUYaSsGoO-ai  3f         18  xal  post  ßa^Tav  om.  F       xocpno^öpov  ^opdv  F 

20  d'  al  dävaoi  (7,  8'  al  diwaoc  ilB  Po/.,  8'  aUwaoc  D:  d&  xal  diwaoi  3f, 

Ö'  ddwaot    &  «TfjYat    om.    F  xou    d«ou]    5«(ö)v   i>  &7csox^^(7kv] 

aicsox^^oav  M       21  xdg  dpsxd^  om.  M       mz  dvoigfoi^]  dvoigfcog  If 

Tcp  v(j>*  xothcp  fdpj  ir»i8iQ  |i^iaxdv  ioxt  xa{jii8Tov  xai  9cavd8x^€,  icav^'  5oa  Si^ 
6pdo8a>g  xoU  dxoT}^  xal  xäv  dXXcov  aZo^xcxcSv  op^dvcov,  ivx£d«xai  xai  iv- 
aicodif]oaup{|^6xai.  ^avxaoCa  d'  ioxi  xuncoai^  öv  (j^ux'g*  d  ydp  6iaigY>T^  ixdoxiQ 
Tcov  a2o^o8o>v,  (0C7C8p  daxxuXiog  xig  i^  a^payC^,  ivaicepid^axo  xov  olxsTov  x°^P^^' 
T^pa'  xiQpqS  8^  iocxo^C  6  voug  xö  ixiiayetov  8e£d|i6voc  dxpQ)^  nap'  lauxqi» 
9uXdxx8i,  (i^XP^C  *^  '^'^  Xünov  Xedvotaa  Xr^^  tq  «vxCTiaXog  livTJijnqg  ij  djiuöpov 
ftpYdoiQxai  "^  icavxeXco^  dtpoMiarQ, 

5 


66 

ISet  jilv  oöv  xb  Twv  avd-püJTWüv  Y^^€>  ^^  '^v  apjiöxrouaav  SjuXXe 
8(xt]v  uTcojiivetv,  Ti](pav{a8*at  5ta  ttJv  Trpö;  x6v  eOepY^rrjv  %od  owxfipa 
fl^eöv  a^aptoxfav'  6  8*  axe  Ttjv  cpuatv  EXeco^  o^tTOv  Xaßci&v  l|ieTp(aa£ 
ni^v  Tiiicopfav,  x6  jifev  y^vo^  Saaoc^  Btajilvetv,  xo^  5fe  xpocpo^  ouxiS'' 
6  ojioicos  i^  lxo(|iou  Tcapaoxwv,  fva  [xV]  5ual  xaxoS;  apyte  xal  xoptf 
Xp(0|ievoi  7:XY]|i|i&Xa)ai  xal  äßpt^cooi. 

61.  TotoGxo^  jifev  0  ßfos  xcov  Jv  apx^  l^^v  axax(a  xal  iizkovriTL 
Xp(0|i£v(ov,  aud-t^  8fe  xax{av  dvx'  apex^;  icpoxintivxwv  [ciSv  o&ov 
aTi^x^^^öct].  8t(i  Sfe  XT]€  Xey(%^lari^  xoa|ioi:ot(as  ttoXXä  jifev  xal  SXka 

10  T^fiä?  ava8tSa(jxet,  mivxe  Sk  xot  xotXXtoxa  xal  ttöcvxcov  opiaxa*  irpöhov 
(ifev  oxi  6oxt  x6  ^tov  xal  tjTiapxet,  8ca  xoti;  afliou^,  c5v  of  |iiv 
SveSofaaav  J7ta|icpoxep(aavxe5  irepl  x:^^  uicoep^eco^  atJxoü,  of  Sk  xoX|it]- 
pdrepot  xal  xaxed'paauvavxo  ^ajievot  |ir]8*  8X(0€  efvat,  X^eoO«: 
8'  auxö  jiovov   Tcpö?    dvO-ptoirtov   Tddajiaot   iiuS-ixoC;    factaxiotaflcviöjv 

16  xtjv  oXifjO-etav  8euxepov  6'  5xc  d-eö^  elg  Soxt,  8ta  xoti?  eEoTjYTjiac 
x^€  TioXuS-^ou  8ö5Tri€,  di  oiJx  Jpud'pwücyi  xi^v  9auXoxaTr]v  xcSv 
xaxoTcoXtxeccov  ö^Xoxpaxfav  ind  y%  ^^S  ot5pav6v  |iexotxß^ovxe^'  xpfxov 
8'  (Ä;  i^8y]  X^exxac,  5xt  Ysvirjxög  o  xdojjio^,  8cd  xoO^  ofo(ilvou€  ouxov 
äyIvtjxov  xal  dtötov  efvac,  di  TÄiov  ouSfev  a7covi|iouoc  d«(j5-  xSxapxov 

20  8'  Sxt  xal  eE;  iaxcv  6  xoojio^,  JTtetSt)  xal  elj  6  8Y)(itoiipYÖ^  <6> 
l^o|xoi(6aa^  aöxcp  xaxd  xtjv  |xovtoatv  xö  SpYOV,  S^  dirdoig  xaxexptj- 
aaxo  x^  uXig  ef^  xtjv  xoG  SXou  Y^veatv  SXov  Y^p  o^^  «v  tjv,  ef  |ii^ 


1  xcov  av^ptoTKov  M :  t(3v  om.  oeteri        xigv  «avapiioxxoooav  üf        2  xai 

post  TJqpavio^t  add.  M      3  *e6v]  ^eoü  Turn.      axe]  olü  M      5  ig  6to{|jioü  napa- 

oxo)"^  3£^a  :  ig  fexo^iioo  om.  6 ;  v.  sup.  p.  30,8     7  |iiv  prius  om.  M     8  xaxCoc  AB 

otvx'  om.  Af        (ov  agtov]  xcov  olgtov  M         verba  cov  dgiov  dnix^o^w,  uncis 

inclusi       9  {liv  om.  Jf      10  avadidocoxsi  Mcooi^g  Mang.  (Christoph.)       11  oxi 

loxi    x6    ^elov    xat    unocpxei   Jf ;   oxt   loxt   xal   uwapxet    xo    ^«Cov  crferi 

12  iveSfaoav  D      auxou]  auxcov  ii      xoX)iif]pdxspov  If  ^      13  xaxedpaoTJvovxo  if 

jirjödXcoc   -M"«,  R^'   5>.o)g  ^  14  auxöv  Turn.  15  eioYj-pQ'cas  om.  C 

16  xTJv  9auXc)xiQxa  M        xcov  om.  D        17  xaxoTCoXixetdSv  Mang. :  xaxo- 

TioXtxcov    co<W.    (xaxaTioXtxcüv    J^  oxXoxpaxfav    Fa  :    ox^oxpaoCav    Mb 

19  TiX^ov  M :  TiXetbv  cc<m        20  6  xciojioc  M:  6  yr^ovel^c  x(>a}ioc  -F«?  ^ 

YsvYjxoc  xoojioc  Oüxog  6  6  post  Rlg  om.  Jf  6  post  ÖTQp^oopYÖg  addidi; 

Sc  add.  Mang.      21  aoxcp  J,  auxcp  corr.  ex  auxq)  MF      xiqv  om.  D      iwvöotv] 

djioCcDoiv  F         og   dnaoTQ   scripsi :   ooa  «occtö  3f,  6  uag  JP,  6  iMto^i  Cßfe»^ 

22  uX-g  M :  o^aicf,  ceteri       ei^  M  (corr.  Tumebus) :  xai  ceteri 


22  de  plant.  I  330  xeXetöxaxov  ydp  iQp|ioxxe  x6  jiiytoxov  xd5v  ipycov  xip 
pieytoxcp    ÖT)|itoupY(p    ötanXdoaoO'af    xcXswxaxov  d'   oux  dv  yjv,    el   jw^    xsXsioi; 


67 

iJ^    oXcDv    indcffi    xal    ouvioTT)    xwv    |iep(3v    eJol   y^   °f   TcXefou^ 
u7coXa|ißavovxe(    efvac   x6a|i.ou(,   of   8^   )cal  d7ce(pou{,    dcTcecpoi  xal 
dvemoTif]|iov6€  auxojl  Tcpog  dXiQ'S^tav  Svre^  dJv  tcoXöv  SmoT)fj|iir]v  6xetv 
7cl|i7rcov  8*  Srt  xal  Ttpovoet  xoö  xöojiou  o  9^6^'  im^eXtlo^'ai  yAp 
oel  TÖ  TCETtotiQxd^  xoü  Y6vo|ilvou  fuaeco^  v6|i.oi^  xal  S«a|iot(;  ivoyxarov,    ^ 
xaS^    Tcal    Yoveli    xlxvwv    |    TipojiiQS'Oövxat.     '0    8i^    xaGxa    |n^  p.  42  M. 
axo-g  {ioXXov  "^  8tavo(y  7ipo|i.ad'(i)v  xal  Sv  x*g  atSxou  ^^X'i  <J?paYt- 
aa|jievo^  d-auiiobia  xal  7iepc|i.oexir]xa  eßiQ,  &n  lau  )cal  örcap^^ei  d-eo^ 
xal  oxc   el(  ä   ciSv   Svxco^   ^oxl   xal   8xt   7ie7co(ir]xe   xov  xöa|i.ov   xal 
TceTCodfjxev  Eva,  ioq  ikiyißhij  xaxd  xr^v   |i.öva)aiv   ^o|i.occi$aa^  lauxcj)  i<) 
Tcal  oxi  ael  Tcpovoef  xou  y^Y^^^*^^^)  |iaxap(av  xal  ei}8a(|i.ova  l^coi^v 
ßtcoaexai  86Y|J>aacv  euaeßeCo^^  )cal  äaidxYjxo;  x^P^X^^^- 


2  unoXaßdvxsc  M,  icapoXaiißavovxsc  Mang.  slvai  xooiiougM:  xdoiioug 
elvai  eeferi  5  aei  om.  a  Yevop,ivou  MFa:  nenoiv){iivou  &  6  npoiiv)- 
Oouvrai]  npovoouvrai  M  di^]  d'  eC  M,  d&  Mang,  (iig  xauxa  Af  7  lauTou  ABC, 
auxou  &,  auTou  corr.  ex  auxou  M  8  elSif)]  etdc&g  2>  5ti  Soxi  scripsi :  Sxi 
t£  ioTt  a,  oTt  xk  Soxi  6,  xocl  Sxi  Saxi  M  9  (ov  om.  M  11  aei  om.  M 
eudaffiova]  euox'vjiiova  M  ISooidxTjxocM  (coni.  Markland) :  ^löxiQxog 
ceteri;  v.  sup.  p.  59,14       x^P^X^^C  -^^  •  X*P*X^^*^  ABC,  x^P^X^*'*^  -^ 


ot>vsnXv)pouxo  }iip80iv*   d)axe  &x  Y^^g  dnaoiQg  xal  navxog  uSaxog  xal  dipog  xal 
ttopo^,  liY^ösvog  Sg(D  {iv)di  xou  ßpaxoxdxou  xaxaXeKpOivxo^,  ouväoxT)  6 de  6  xöo|io^. 
4  de  spec.  leg.  II  331  . . .  xal  cog  6  Yewrjoac  icax^p  v6|i(p  (puoeü)^  iTci^ieXeTxai 
xou  Y^^P^o^>  npovooup,8voc  xal  xou  5Xou  xal  X(i5v  iiepöüv. 


5* 


Loci  selecti 

ad  illostrandam  Philonei  libelli  doctrinam  idonei. 


2,12:  Epicur.  ap.  Diog.  La.  X  39  (Usener  Epicur.  p.  6,1)  -m 
(iVjv  xal  x6  7WCV  del  xotourov  ifjv  ofov  vuv  Sort  xal  del  toioutov 
Soxaf  ouSiv  Yotp  ioxtv  eJ?  8  |i.£xaßaXXet  (|jiexaßotXsr  üsener). 
Aetius  Plac.  114,11  (Diels  Doxogr.  p.  332)  Ssvo^avY];, 
napiievCST]^,  MiXcaao^  aY£vY)xov  xal  afSiov  xal  äfd^cprov 
xiv  xöa|iov.  Aet.  Plac.  11  4,1  (Diels  Doxogr.  p.  330)  Hüfta- 
Y^pa^  xal  nXaxcov  xal  of  Sxcoixol  Y£Vtjx6v  utco  S«oG  tcv 
xda|i.ov. 

2,17  sqq.:  Aet.  Plac.  I  3,25  (Diels  Doxogr.  p.  289)  Ztjvtöv 
Mvaaiou  KtxteO^  ^tp^o^  l^^v  xdv  S^eov  xal  xtJv  uXirjv,  wv  6  ji^ 
Saxt  xou  Tiotetv  aüxio^,  i^  5fe  xou  Tiaaxetv,  axotxewt  Sfe  xeoaopx 
Diog.  La.  VII  134  Soxet  8'  auxori;  (S  toi  eis)  ap^ok  efvoti  xtov 
5Xü)v  8uOj  x6  TTOtouv  xal  x6  iwcaxov  xö  |ifev  ouv  Ttaoxov  etv« 
xtJv  äTtotov  ouafocv,  xVJv  uXt)v,  x6  8fe  Ttotoöv  xöv  Jv  ocotQ  Xoyov, 
xöv  S-eöv  xoGxov  y^P  atStov  5vxa  8ta  TiaoTj^  aux^^  8Y)|i,toüpY£iv 
Sxaoxa.  x(3ir]at  8fe  xö  86Y|ia  xouxo  Ztjvcov  [a^v  6  Ktxteti^  iv  xtp 
Tcepl  ouafa^,  KXeavS-ir]^  8'  Sv  x(j)  Tiepl  dx6|i(0v,  Xpüat7c:toc 
8'  Sv  x^  Tcpwxig  xwv  cpuacxcSv  Tipög  x(j)  x£Xet,  'Apx^6ir]|io$  8' 
6v  x(j)  Tiepl  oxotxefcov  xal  nooet8(i)vtO€  Sv  x(j)  8sux£p«p  xou 
cpuotxou  XoYOu.  (135).  . .  .  Sv  X6  efvat  S-eöv  xal  voöv  xal  efjwtp- 
(i£vt]v  xal  A(a  TioXXali  xe  Ix^pat^  dvo(iaa(ac^  7cpoaovo|i,oc^ea^. 
Sext.  adv.  mathem.  IX  11  ou  jiVjv  oXXa  xal  of  auö  xtj; 
Sxoa^  8Ü0  XiYovxe^  apx^€>  ^e^v  xal  äuotov  uXiqv,  xöv  jilv 
■ö-eöv  Tiotetv  ü7tetXYj(faat,  xrjv  8fe  üXyjv  uaaxetv  xe  xal  xplneaSw, 
Seneca  Epist.  65,2  dkunt  ut  scis  Stoici  nostri  dtio  esse  in 
rerum  natura^  ex  quiius  omnia  fiant^  causam  et  materiam; 
materia  iacet  inersy  res  ad  omnia  parata^  cessatura  ^i  fiewo 
moveat;  catisa  autem^  id  est  ratio^  materiam  format  et  ^pio- 
ctnique  vidt  versat,  ex  iüa  varia  opera  produdt.  esse  ergo  debet 


69 

unde  cdiquid  fiat^  deinde  a  qtio  fiat:  hoc  causa  est,  iütid  materia. 

—  Aet  Plac.  13,8  (Diels  Doxogr.  p.  281)  orceuSet  5^  auxcj) 
(Pythagorae)  x(3v  ap^wv  i^  |i^v  Inl  x6  TtotiQxtxöv  afxtov  xal 
atStov,  5ntp  ^l  vou^  6  fred^,  1Q  8fe  Sitl  xö  iia3ir]xtx6v  xe  xal 
uXtxdv,  OTtep  äaxlv  6  öpaxö^  xöa|iO€. 

3,2:  Arius  Didymus  ap.  Euseb.  Fr.  Ev.  XV  15,5  (Diels  Doxogr. 
p.  464,24)  xotvcovfov  5'  uTrapxetv  (putant  Stoici)  Ttpd^  aXXnjXou^ 
8td  x6  Xoyox)  jiexixetv,  5^  iau  cpuaet  vdfios'  xa  5'  oXXa  icavxa 
YeYOv£vat  xoüxcov  Svexa.  oEg  dxoXoüS'Cog  vo|itaxlov  Tcpovoetv  xciSv 
dvä-püMccöv  xiv  xd  5Xa  Stotxoövxa  S-eöv,  euepYextxöv  5vxa  xal 
Xpti^JTÖv  xal  ^tXdvS-püMcov  Sfxatöv  xe  xal  Tidaag  SX^vxa  xog 
dpexd^. 

3,11  sqq.:  Fiat.  Tim.  27 d  Soxtv  oüiv  8irj  xax*  6|it]v  So^av  updSxov 
8tatpex£ov  xöcSe,  x{  xi  5v  iel,  Y^veotv  8fe  oux  £x®v,  xal  x{  x6 
YtYvöjievov  |ifev  de(,  Sv  8fe  ou8£iioxe.  xi  |ifev  81?)  vorjaet  |iexd 
XÖYOu  TceptXiQTcxäv  del  xaxd  xatka  ov,  xö  8*  ai  86^  (lex*  afa- 
-önrioew^  dXoYOu  Bo^aoxöv  YtYvd|ievov  xal  d7coXXu|i.evov,  5vx(og  8fe 
ou8iicoxe  5v.  28b  6  8if)  uog  oupavi^  "^  xoafio^  i]  xal  äXXo  5  xt 
Tzoxk  ovo|iaIJd|ievog  fiotXtox'  äv  8£xot'co,  xouS"'  i^iifv  (ovoiidaa-co, 

—  axeTcx£ov  8'  ouv  Tcepl  auxoö  Tiptöxov,  Siztp  uTröxetxat  Tiepl 
uavxö^  iv  dpx'3  8erv  oxouerv,  Tioxepov  ifjv  de(,  Y^v^^ecog  ^PX^^ 
6x(«>v  oii8e|i{av,  TJ  Y^Y^vev  ot'  dpx'^S  xtvog  dp5d|ievog.  y^Y®'^^^' 
opaxö^  Y^P  «^^0^  '^^  ^<^t  '^i  aü)|ia  £x^^>  Ttdvxa  8^  xd 
xotauxa  aJo3ir]xd,  xd  8fe  aJodirjxd  86^  7teptXT)7cxd  (xexd  afadnfjoeco^ 
YtYVÖjieva  xal  Y^vYjxd  fepdvt].  xcj)  8'  au  y^^ojJ'^vV  ^^V^"^  ^' 
aWou  xivö^  dvdYXT)v  efvat  Y^^iaS-at. 

4,1  sqq.:  Theol.  Arith.  p.  33  Ast  (ex  Anatolio)  i^  l^d^  TipcoxiQ 
(1.  Ttpwxog)  xIXetog*  xoti;  Y^P  a^€  |i£peotv  dpiS-fieixat  <;', 
Sxowaa  xp(a  xal  T)|itou'  .  .  .  6^  dpxlou  xal  iceptoooö  xwv 
irptüxcov,  appevog  Tcal  flnrjXeo^,  8uvd|X£i  xal  7coXXa7iXaaiaa|i.(j) 
Y^vexat.  .  .  .  |iexd  bl  X7)v  7ievxd8a  xöv  <;'  eöW^  dptS^ov  Svap- 
Yeoxipotg  6o£|ivuvov  SYX(i)|i(otg,  S7T:tXoYt?6|i6vot  8e(Y|Aaotv  oGx 
d|icptßdXot$,  xax'  auxTjv  (seil.  ^^d8a)  Svecpux^^*^  ^°^^  xa8Tf)p- 
jxooS'at  xöv  xda|i0Vj  xuxe^v  xe  oXoxTjxog  xal  8ta|iovfig  ^ici|xeXou^ 
(1.  STCtxeXoQ^)  xe  uYefag  xal  xd  i^(j)a  xal  xd  (puxd.  Theon 
Smjnrn.  p.  45,10  (Hiller)  Tcal  xiXetot  ^y  efatv  of  xol^  aöxtiJv 
{i£peatv  Ibot,  cig  6  xwv  <;'•  |i£pT)  Y^p  atkou  'f||i.cau  y'>  tpfxov  ß'. 


70 

IxTOv   a,    axtva   ouvtiS-iiieva  noi&l  x6v  <;'.     Alex.  Aphrod.  in 
Arist.   Metaph.   I   5.  985  b   p.   29,13   (Bonitz)    Im   8k  rjxz 
auTOtJ^   (Pythagoreos)    äppev   jifev   x6  Tieptiröv,  ^Xu  ZI  x6 
ÄpTtov  npäxoq  8fe  oöxo^  (1.  6  ixxo^?)  5?  apxfou  xoö  Süo  TrpcoTOu 
xal  Tcpwxou  xoö  xp(a  iieptxxoö  xtJv  y^veaiv  lyei,    Macrob.  comm. 
in  Somn.  Scip.  I  6,12  Senaritts  vero  . . .  variae  ac  multiplicu 
religionis  et  potentiae  est:  primum   quod  sdus   ex   omnibus 
numeris  qui  intra  decem  sunt  de  suis  partibus  constat ;  habet 
enim  medietatem  et  tertiam  partem  et  sextam  partem^  et  est 
medietas  tria,  tertia  pars  duo,  sexta  pars  unum^  quae  omnia 
simid  sex  faciunt. 

4,18  sqq.:  Plat.  Tim.  28a  5xou  jifev  o\5v  äv  6  Stuitoupyd^  npbq  xo 
xaxd  xauxa  lyo"^  ßX^TCcov  ae(,  xotoiixcp  xivl  7ipooxpü>|i€vo€  ^ap«- 
8e(Y|iaxt,  xtJv  ßlav  xal  8uva|i.iv  aiJxou  aTtepYocIjYixat,  xoXöv  l? 
avöCYXTQ^  oux(0(  inoztXtlo%'ai  Ttav  ou  8'  äv  eJ^  xö  Yeyovo^ 
Yevt]X(j)  7iapa8e{Y|Aatt  7tpooxpci)|Jievo€,  ou  xaXöv.  28  c  x68e  8' 
oöv  TtfltXtv  SiwoxeTcxfeov  Ttepl  auxoö,  npcx;  Tiöxepov  xwv  iwtpa- 
6etY|Aax(0v  o  xexxatvo'ijievo^  aux6v  aTtetpYa^exo,  Tiöxepov  Tcpö^  xo 
xaxd  xauxd  xal  (oaauxo)^  Ex^v  ij  TxpÄ^  xö  y^Y^^^'  e^  |a^  5t) 
xoXö^  Soxtv  58e  6  xöa|iO€  8  xe  SiQiitoupYis  dr(x%^Zj  StjXov  ti$ 
Txpös  xö  atStov  SßXeixev  eJ  8fe  8  |iT)8'  eJitefv  xtvt  di|xt€,  7xpö$  x6 
YeY^^^S-  Txavxl  8ir)  oa^fe^  5xt  Tipd^  xd  at8tov*  6  |ifev  y^P  xoXXtoxo^ 
x(3v  Y^Y^vöxwv,  6  8'  äptoxo^  x(3v  aWwv.  ouxcd  8y)  y^^^I^^ 
ixpi^  xö  X^YV  ^^i  9povY]06t  TxeptXiQTcxdv  xal  xaxd  xauxd  bfjyi 
8e8T)|itoüpYTixat.  xouxwv  8fe  uixapxövxcov  aij  ixaaa  dvorptt]  x6v5e 
xöv  x6a|iov  efxdva  xtvög  efvat.  Aet.  Plac.  11  6,4  (Diels  Dox. 
p.  334)  nXdxcov  xöv  6paxdv  xöafiov  Y^T^vivat  npbq  itapaSetYl^* 

XOU  VOTQXOU  x6a|iou. 

6,10  sqq.:  Plat.  Tim.  30a  ßouXiQS'el^  y^P  ^  ^^^  oYaS-d  jib 
Txdvxa,  ^Xaupov  8fe  |iT)8fev  efvat  xaxd  8üva|i.iv,  ouxco  8y)  tov  oaov 
ifjv  6paxiv  TxapaXaßü^v  otJx  yjau^fav  äY^^»  oXXd  xcvou|JievGV 
7cXYj|i|ieXd)^  xal  dxdxxco^,  tl^  xd^tv  auxö  -^y^T^^  ^^  '^€  axo^fa;, 
iQYTQ^a|A6vos  ixetvo  xoüxoü  Txdvxco^  d|ietvov.  -ö-lfii^  8'  oux'  "fy 
oux'  5axt  x(j)  dp(ax(p  8pav  äXXo  TxXirJv  xi  xocXXtaxov. 

6,12:  Sext.  adv.  mathem.  X  312  il  Anolox}  |jlIv  ouv  xal  Ivoc 
a(i)|jiaxo^  xifjv  xwv  SXcov  uTxeoxYjaavxo  Y^veatv  o£  SxcoixoC*  ap^ii 
y&p  xü)v  8vx(i)v  xax'   auxou^  Saxtv  i^  dixoto^  uXtj  xal  8t'  oX(i)v 


71 

xpeTTCT],  liexaßaXXoüairjs  xe  xauxTjg  yfvexat  xa  x£aoapa  oxotxeta, 
Ttup  xal  aTJp,  38ü)p  xal  y*^.  Arius  Didym.  ap.  Stob.  Ecl. 
1 11,5^  (Diels  Dox.  p.  458)  Stpirjae  8fe  6  IloaeiScovco^  xV^v  xwv 
5X(ov  otia{av  xal  uXtjv  dcTcotov  xal  £|i.op(pov  efvac,  xad*^  5aov 
ouSfev  dicoxexaY|ilvov  IStov  S^et  ox'^fJia  ou8fe  irotöxiQxa  xaS*' 
aüX7)v,  ael  S'  £v  xtvt  oxTJlJtaxt  xal  TcotoxYjxt  efvat. 

8,1:  Plat.  Tim.  37  d  e^xöva  8'  STcevöet  xtvt]X7]v  xtva  atciSvo^  Ttotfjaat, 
xal  8caxoa[i(Ov  a|ia  oupav(j)  Tiotet  |ilvovxo^  afciSvo^  äv  Ivl  xax* 
äpcd'ii.dv  foöaav  afcovtov  eJxöva,  xouxov  8v  8i^  yjpo^o^  (iJvo|iaxa|iev 
i^|x£pa(  yap  xal  viixxa^  xal  |i.TJva^  xal  ävtauxoti^  oux  5vxas  Tiplv 
oupavöv  Ysy^aS-at,  xöxe  ajia  ^xefvcp  ^^vtoxajiivcp  xVJv  y£veatv 
aux(i5v  jiTjxavaxat. 

8,2:  Diog.  La.  VII  141  £xt  ZI  xal  (dicunt  Stoici)  xöv  xpovov 
aactS|i.axov,  8iaax7]|xa  6vxa  x^^  xou  xda|xou  xtvtjaecD^.  Arius 
Didym.  ap.  Stob.  Ecl.  I  8,40«  (Diels  Dox.  p.  461)  Ztjvcov 
ScpYjae  xP^vov  efvat  xtviqaeco^  8taaxYi|ia,  xoi>xo  Sk  xal  (i£xpov  xal 
xptxTJptov  xocxou^  xe  xal  ßpa8uxir]xo€,  onta^  S^^t  <Sxaaxa)>.  Sext. 
Pyrrh.  hypot.  DI  136  (cf.  adv.  mathem.  X  170)  xP^vov  yap 
efvaf  ^aoiv  ol  jifev  8taox7]|ia  XTJ^  xou  SXou  xtviqaeco^  (oXov  8fe  X^yco 
xov  xdo|iov),  of  Sk  auxT^v  xVJv  x(vt]atv  xou  xda|i.ou.  Aet.  Plac. 
121,2  (Diels  Dox.  p.  318)  HXaxcDv  aJwvo^  efxöva  xtvtjxYJv,  iq 
(?  1.  ZyJvcov  ?)  8iaax7)|i.a  x^^  xou  x6a|iou  xtvYJaeco^. 

8,10  sq.:  Aet.  Plac.  I  6,11  (Diels  Dox.  p.  296)  ßXiTOvxe?  8fe  xoii^ 
aoxlpa^  iel  S'iovxag  afxfoug  xe  xou  ^copefv  i^|iag  -^Xtov  xal 
oeXTJvtjv  S'eou^  TcpooTjYÖpeuoav  (Stoici).  Arius  Didym.  ap.  Stob. 
Ecl.  I  21,5  (Diels  Dox.  p.  466)  de  Chrysippo:  ...  xov  fifev 
oöv  xaxd  xtJv  8taxöa|iT]atv  XeYOjievov  x6a|iov  ef^  xauxa^  8ta- 
xexpfaS-at  xo^  cpüaet^*  xd  8fe  Tieptcpepöjievov  aux(p  äy^uxXfcD^ 
a^Mpa  efvat,  bf  (^  xd  aaxpa  xad^Spuxai,  xd  xe  aTüXavfJ  xal  xd 
7iXavci$|i.eva,  S'ela  xi^v  ^üoiv  5vxa  xal  liicp^x«  >tal  8iocxou|i.eva 
xaxd  xifjv  7ip6votav. 

10,23:  Diog.  La.  VII  135  a(3|ia  8*  Sax(v,  (5$  cpiQatv  *A7toXXd8(opo€ 
bf  x^  rfDoix-^^  x6  xptx^  8taoxaxdv,  e?^  Iatjxo^,  zl(;  TiXdxo^,  tl; 
ßd^-o^*  xouxo  8fe  xal  oxepeov  acofia  xaXelxat.  Sext.  Pyrrh. 
hypot.  in  39  xtvfe^  8fe  a(0|i.a  efvat  Xiyoxyoi  xd  xptxTJ  Staoxaxov 
jiexd  dvxtxu7i{a€.  Aet.  Plac.  I  12,1  (Diels  Dox.  p.  310)  o(i)|id 
iaxt  xö  xptx*^  Staoxaxdv,  TcXdxet  ßdS^t  |i.if]xet. 


■ 


70 

Sxxov  a,  axtva  auvriS-^iieva  Ttotef  x6v  «;'.  Alex.  Aphrod.  in 
Arist.  Metaph.  I  5.  985  b  p.  29,13  (Bonitz)  lau  ZI  xai' 
auxoO^  (Pythagoreos)  £ppev  |ifev  t6  neptrcov,  dTjXu  hl  i6 
apTtov  Tcpwxo^  5fe  oiko^  (1.  6  Exxog?)  iJ^  dpxCou  xoö  8üo  Tcpcdxou 
xal  Tüpcoxou  xoö  xp(a  Tceptxxoö  xtJv  y^veoiv  S^et.  Macrob.  comm. 
in  Somn.  Scip.  I  6,12  Senaritis  vero  . . .  variae  ac  multiplicis 
rdigionis  et  potentiae  est:  primum  quod  sclus  ex  amnüm 
numeris  qui  intra  decem  sunt  de  suis  partibiis  constoU;  habä 
enim  medietatem  et  tertiam  partem  et  sextam  partem^  et  est 
medietas  tria,  tertia  pars  duo,  sexta  pars  unum^  quae  omnk 
simul  sex  faciunt. 

4,18  sqq.:  Plat.  Tim.  28a  5xou  (ib  ouv  äv  6  8ir]|itoüpYO€  npoq  to 
xaxa  xatJxa  S^ov  ßX£ica)v  aef,  xotouxq)  xtvl  npo<T]iupti\uvQ^  Tcapo- 
SefYfiaxt,  xi^v  f8£av  xal  8uva(itv  aikou  aTtepYalJyixat,  xoXov  ü; 
avayxiQs  ouxco^  äuoxeXeraS'at  icav  oi5  8'  äv  eJ^  xö  yeyovo;, 
Yevt]x(j)  7tapa8e{Y|iaxt  7tpooxp(ü|Aevo€,  ou  xaXöv.  28  c  x68e  8' 
oi5v  TtotXtv  SutaxeTcxdov  nepl  auxoö,  Ttpd^  Ttoxepov  xc3v  itapa- 
8etY|iax(i)v  o  xexxatvd|Jievo€  aux6v  aTietpYa^exo,  TOxepov  npö^  x6 
xaxd  xaöxa  xal  waaüxco^  6xov  ij  Tipo^  xö  y^Y^v®€-  ß^  P^v  5i^ 
xoXo^  Soxtv  28e  6  x6a|iO€  o  xe  8ir]|itoupYÖ€  äy^^S)  B'^Xov  (4? 
irpd^  xd  dtSiov  EßXeTcev*  e?  8^  S  |iir]8'  e^Tcelv  xivt  di(it^  Tcpoq  tg 
YSY^^^^«  wavxl  8i^  aa^fe^  8xt  Tipo^  x6  dt8tov  6  jifev  y«P  xaXXtoioc 
x<3v  YeY®vox(i)v,  6  8'  aptoxo^  xwv  aWcov.  ouxcd  8y)  y^^I^^ 
upi^  x6  X&ftf  xal  cppovTfjoet  TreptXiQTrtöv  xal  xaxd  xauxd  Irjfpi 
8e8ir]|itoupYiQxat.  xouxcov  8fe  uTrapxovxwv  aö  naaa  dvGrpcT)  xovSc 
xöv  x6a|i.ov  eJxdva  xtvö^  efvat.  Aet.  Plac.  11  6,4  (Diels  Dox. 
p.  334)  nXdx(i)v  xdv  6paxöv  xda|iov  Y^T^vivat  «pdg  TcapdSecYI^ 
xou  V01QX0U  xöa(iou. 

6,10  sqq.:  Plat.  Tim.  30a  ßoüXirjM^  y^P  ^  *^^  OYa^d  jiiv 
Tcdvxa,  fXaOpov  8^  [iT]8kv  efvai  xaxd  8uva|iiv,  o8x(o  8t)  icov  Saov 
TQV  6paxiv  TiapaXaßü^v  otJx  iQouxfav  äyov,  dXXd  xivou{ievov 
7cXir)|i,|ieX(0(  xal  dxdxxo)^,  e?^  xd&v  aüxo  -^y^Y^^  ^^  "^^  axa^fa;? 
'fl'ffiadi\ityo^  Sxervo  xoüxou  Ttdvxü)^  d|ieivov.  %i^iz  8*  oux'  "^v 
oux'  5axt  x(p  dp(ax(p  8pdv  äXXo  tiXi^v  xi  xocXXtoxov. 

6,12:  Sext.  adv.  mathem.  X  312  S§  inolox)  jilv  oiiv  xal  bo; 
a(i)|i,axo^  xtJv  x(3v  SXcov  uueoxigaavxo  Y^veotv  oE  SxoixoC*  dpxi^ 
Ydp  xwv  Svxcöv  xax'   auxou^  ionv  i^  fiicoto^  uXtj  xal  8f  81wv 


71 

xpeTTCTJ,  iieTaßaXXoüair]^  xe  xa6vf\(;  yiwExai  xa  xlaoapa  axotxeta, 
Tolp  xal  atjp,  ö5ü)p  xal  y*^.  Arius  Didym.  ap.  Stob.  Ecl. 
111,5'^  piels  Dox.  p.  458)  Stpirjae  H  6  IloaetStovto^  X7)v  x(3v 
5Xa)v  oua{av  xal  uXtqv  axcotov  xal  £|i.opcpov  efvat,  xaS*'  5aov 
oOS^v  ÄTtoxexaYjilvov  IStov  S^et  oxtJlAa  ouSfe  «otöxiQxa  xaS*' 
auTiQV,  ael  8'  Sv  xtvt  oxiQ|Jt°^'^^  ^^^  «otoxTixt  ervat. 
8,1:  Plat.  Tim.  37  d  efxdva  6'  iirevoet  xtvtjxTJv  xtva  almo^  Trotfjaat, 
xal  Scaxoa[i(ov  äfia  oupavcj)  Trotel  (iivovxo;  afwvo^  äv  Ivl  xax* 
aptd'[idv  foöaav  atoivcov  efxdva,  xouxov  8v  8i^  XP^^®^  (iJvon,axa|iev 
i^|i£pa(  Y^P  '^  Vüxxa^  xal  iiYJva^  Tcal  ävtauxoti^  oux  Svxa^  Tiplv 
oupavov  YSviaS'ai,  xdxe  ajia  ^xefvcp  5^vtaxa|jiivü)  xi^v  Y^veotv 
auxcov  |iT)xavaxat. 

8,2:  Diog.  La.  VII  141  6xt  hl  xal  (dicunt  Stoici)  x6v  xP^vov 
äactS(iaxov,  8taoxT]|ia  6vxa  XTJ^  xou  x6a|xou  xtvtjaew^.  Arius 
Didym.  ap.  Stob.  Ecl.  I  8,40«  (Diels  Dox.  p.  461)  Ztjvwv 
SfiQae  xpovov  efvat  xivtjaecos  StaaxYjiia,  xoöxo  Sk  xal  |i.£xpov  xal 
xptxTJptov  xaxou^  xe  xal  ßpa8tixif)X05,  ontdq  £x^t  <Sxaaxa)>.  Sext. 
Pyrrh.  hypot.  UI  136  (cf.  adv.  mathem.  X  170)  xpovov  Yap 
efvaf  cpaatv  ol  jifev  8taoxY]|ia  xt)^  xou  SXou  xtvtjaecog  (oXov  8fe  X£yü) 
xiv  xdo|iov),  of  Sk  auxT^v  xt^v  xfvtjatv  xoö  xda|i.ou.  Aet.  Plac. 
121,2  (Diels  Dox.  p.  318)  ÜXaxcov  aicJJvo^  eJxdva  xtvrixYJv,  ri 
(?  1.  Ztjvwv  ?)  8taoxif)|ia  xtj^  xou  xda|i.ou  xtvifjaew^. 

8,10  sq.:  Aet.  Plac.  I  6,11  (Diels  Dox.  p.  296)  ßXiTOvxe?  8fe  xou^ 
äox£pa^  ael  d>£ovxa^  aZx(ou^  xe  xou  d'e(i)perv  i^|xa^  "^'Xiov  xal 
aeXif]vt]v  freou^  irpooTiYÖpeuaav  (Stoici).  Arius  Didym.  ap.  Stob. 
Ecl.  I  21,5  (Diels  Dox.  p.  466)  de  Chrysippo:  . .  .  xdv  |i^v 
oöv  xaxa  xrjv  8taxöa|iir]atv  XeYÖjievov  xda|i0V  ef$  xaika^  8ta- 
xexpfad-at  xdeg  füaei^*  xd  8fe  7cepifepö|i.evov  auxcj)  &pcuxX((i>g 
al9ipa  efvai,  ^v  (^  xdl  aoxpa  xad^Spuxai,  xa  xe  aTüXav^  xal  xd 
T[Xavü!|i.eva,  d-eta  X7)v  füaiv  8vxa  xal  S|i.({^uxa  xal  8coixou|uva 
xaxd  xifjv  Tipdvotav. 

10,23:  Diog.  La.  VII  135  at5|ia  8'  iax(v,  (5^  cpiQotv  *A7coXXd8(opo€ 
Sv  x^  (puacx-g,  x6  xptx^  8taaxaxo'v,  e?s  |Af)xo^,  ef^  TiXdxos,  ef? 
ßdO-o^*  xoöxo  8fe  xal  oxepeöv  o(3|ia  xaXecxac.  Sext.  Pyrrh. 
hypot.  in  39  xtvfe^  8fe  a(i5|i.a  efvat  X^Y^^^Jt  ti  xptxfj  8taoxaxiv 
(lexa  dvxtxüTtfo^.  Aet.  Plac.  I  12,1  (Diels  Dox.  p.  310)  aü)|id 
Soxt  xö  xptx*^  8taoxaxdv,  TtXdxet  ßdS^t  |iif]xet. 


72 

14,19:  <Plut.>  ap.  Stob.  Ecl.  I  Prooem.  10  üuS-aYÖpas  idetona 
071008*5  '^^P^  "^^^  aptS-iioOg  iyjf'ffiCL'zo  Tocg  xe  x(3v  l^cpcov  Yevioet^ 
av^yev  e?^  apcdjiot^^  xal  x(Sv  aoxipcov  xä^  TceptöSou^,  §xi  5^  xot^ 
d-eoc^  £icetxa^a)v  ^7C(Ov6|ial^ev,  (o^  !^7c6XX(ova  (ikv  xtjv  (lOvaSa 
oöaav ...  xal  xtJv  SexaSa  üavxiXetav.  Arist.  Met.  I  5.  986a  8 
xiXecov  1^  Sexo^  efvai  Soxel  xal  Tcdaav  7cepceiXT)(p£vo&i  xt^v  x(5v 
ipta-ficiSv  cpüotv.  —  Theol.  Arith.  p.  23  (Ast)  6xf|M0v  5fe  auxi^v 
(xexpaSa)  oE  üud'aYdpeioi  (5;  SexaSo^  YewTf]xixiQV. 

15,1:  Theol.  Arith.  p.  44  .  .  .  §xt  xd  |i^v  im  |i.ovocSo^  |^^^^ 
xexpdSog  Suva|i,ec  8ixa  ^ax(,  £yepYe(f  8fc  aOxo  xouxo  iq  Sexoe^,  6 
5fe  i^'  aptS-jiTjxtxT^  |iea6x7)€  xexpaSo^  xal  SexaSo?,  xpowov  xtva 
Süo  SexdScov,  xiq^  |i.^v  8i)vd|iec,  xf]^  S&  ^vepYetf,  uTcoStTcXdoio^ 
(i5v  x^5  d|i(porv  ouvS-iaecd^.  Aet.  Plac.  I  3,8  (Diels  Dox.  p.  281) 
Tcal  x(ov  5£xa  TiotXtv,  (pirjafv  (Pythagoras),  iq  8üva|x(s  Joxtv  Jv 
xot«;  x£oaapai  Tcal  xg  xexpaSt.  x4  8fe  aüxiov  tl  xt^  aicd  xfjS 
fiovaSo^  f  dvaico8(ov  xaxa  icpöoS-eatv  xtS'eft)  xoO;  äpid'|jLou^  oxpi 
xöv  xeaaapcov  TTpoeXS-üiv,  ^XTcXiQpaSaei  xöv  8£xa  dpid^ov.  .  .  . 
olov  et  xt^  S'eftr)  Ev  xal  8üo,  TipooS-efif]  xal  xp(a  xal  xouxotc 
xiaaapa,  xov  xcov  8£xa  icXiQpcoaet  äptd-iiöv,  (Soxe  ä  äpi^|xd^  xoxa 
|i^v  |i.ova8a  (?)  ^v  xott;  SIxa,  xaxd  8k  8uva|iiv  ^v  xoD;  x£aoapoi. 

15,3:  Theol.  Arith.  p.  63  (ex  Anatolio)  tj  86x05  y^^**^*'  Suvofiet 

i^  dpxfou  xal  icspiaaoS*  icevxaxi^  y^P  ^^  8£xa.  xuxXo^  ioil 
Tcavxi^  dpid>|iou  xal  Tcipa;*  icepl  aux6v  y^P  sEXoü|ievot  xal  ovo- 
xd|i7cxovxe5  (SoTcep  xa|i7rnjpa  8oXtxeuouatv,  8xt  Spo^  Soxl  XTjs 
ä7ceip(oc5  x(Sv  apid-i^cSv.  xaXeixai  h\  xpdxo^  xal  7cavx£Xeta, 
^Tcel  Tcdvxa  icepafvec  xöv  dpcd*|i.öv,  Tcepi^x^^^^^  icoaav  ^üoiv  Ivxöc 
&aux7]5,  depx{ou  xe  xal  icepiaaoG,  xtyou|jiivou  xe  xal  äxtwjxou, 
aYafl-ou  xe  xal  xaxoü.  Ext  y^Y®^^^  ^^  '^^^  wptSxcöv  apid^uSv  x^ 
xexpaxxiio^  ouv^ixwv  a  ß'  y  ^  •  Theon  Smyrn.  p.  106,7  (Hiller) 
1^  |i£vxoc  8exa5  rcavxa  7cepa(vec  xiv  äpi^ov,  &|i.7cepi£xo^cra  TzSaa:^ 
cpüocv  brzb^  adxfj^,  apx{ou  xe  xal  Tcepcxxou,  xivou|iivou  xs  xal 
ixtvtjxou,  aYaS-ou  xe  xal  xaxoö*  icepl  i^^  Tcal  'Apxvi'ca?  iv  x(p 
Tcepl  r^(  8exd8o5  xal  OiXoXao^  ^v  xcp  Tcepl  fuoiog  TcoXXd 
8te5(aatv. 

15,5  sqq.:  Nicom.  Inst.  Arith.  I  5,1  (ed.  Hoche)  ...  xal  af 
liouaixal  au|i.f(ov(ac  8cd  xeaaapcov,  8id  idkvzt^  8iä  icaacSv  xaxa 
apid-iiov  ebiv  (ovo|iaa|i£vai*  6|io((i>5  xal  xoug  ap|jiAvixoO(  X6you( 


73 

dptS'(iT)Ttxoü€  navTco^  S^ouatv,  i^  [a^v  Std  xeaoapwv  teftpiTov,  i^ 
hh  Std  luivre  i^(udXLOV,  i^  Sk  Sid  Tcaacov  SiTcXdaiov,  xpiTcXdaiov  S^ 
IQ  Sid  7caa(i5v  a|ia  xal  Std  iu£vxe,  TexpanXdaiov  8^  iq  TeXecoTanf] 
TQ  81^  8td  naam.  Theol.  Arith.  p.  23  8oxet  8fe  xal  xeXe(a 
dp|iov{a  Sv  xptal  au|i.f(Ov{ac^  tj^eoxdvat,  xig  Std  xeaaocpcov,  TQxt^ 
iy  Invzphtf  xetxat  XoYq),  x*g  Std  ii£vxe  Sv  TQ|itoX((j),  xig  8td  Tcaauiv 
h  bnzkaaltjf.  ovxcov  Sfe  dptd'|i.(j3v  xeoadpcov  xcov  Tcpwxcov  a  ß'  y  S', 
Jv  xoiixot^  xal  1^  T^s  ^^X^^  28da  Tcept^xe'cat  Tcaxd  x6v  &vap|i.6vtov 
Xöyov  6  ji^v  ydp  S'  xoö  ß'  Tcal  6  ß'  xoG  Tiptüxou  8t7daa((ov,  Sv 
({)  xerxat  7]  Std  icaacov  au|if(ov(a,  6  Sfe  y  xoG  ß'  i^|itöXtos, 
7iept£x<«)V  auxöv  xal  xö  Tiiitou,  6v  qS  i^  Std  izkvzt  au(i9(ov(a,  6  S^ 
S'  xou  xpfxou  ^Ttfxptxo^,  Sv  (Ji  IQ  Std  xeoadpcov  au|xf(ov(a.  zl  hl 
iv  x(j)  S'  ipi%'^(f  xö  Tiav  xelxat  6x  4'^X'^^  '^^^  ooijjiaxo^,  dXirjflis 
apa  xal  oxt  af  au|i9(i>v{at  Tcooat  xax'  auxov  xeXetoövxat.  Theon 
Smyrn.  p.  58,13  (cf.  p.  93,19)  Ttdaa^  Sfe  xd^  au|if(ov(oc^  mpiiyiet, 
IQ  xexpaxxii^.  ouvIaxTQae  jifev  ydp  auxi^v  a'  xal  ß'  xal  y'  ^^«1  8'. 
Sv  Sfe  xouxot^  xofi;  dpt^olg  äoxtv  i\  xe  Std  xeaadpcov  au|icp(ov(a 
xal  IQ  Std  Tcivxe  xal  i^  Std  TiaaoSv,  xal  6  ^Ttfxptxo^  Xöyo;  xal 
Y][itöXto^  xal  StTtXdoto^  xal  xptTiXdato^  xal  xexpaiiXdato^. 

15,15  sqq.:  Theol.  Arith.  p.  23  TipüJxiQ  tq  xexpd^  SSet^e  xtJv  xou 
oxepeoü  9uatv  aT)|ierov  Y^P,  efta  yP^I^Iatq,  efxa  bctcpdveta,  efxa 
oxepeiv  5  xt  aS^oL.  Theon  Smyrn.  p.  83,21  crctYiiV)  Sfe  ouxe 
xaxd  7toXXa7iXaataa|iöv  ouxe  xaxd  ouv^eatv  (au^exat),  dXki  xaxd 
ouv^x^tav  fuetad  xe  xal  Svex^^^oa  ypa^^ii'v  dicoxeXet,  ypa]i^'fi 
Sfe  ^mcpdvetav,  äm^dveta  Sk  acofia.  p.  111,14  xd  S^  auxd  eupe- 
Snfjoexat  xal  inl  oxiQIJtdxwv  •  (5y  updSxov  äoxtv  iq  oxtYfiiQ,  o  Soxt 
oTQiierov  i^tfz^'t^  xal  d8tdoxaxov,  YPöflJ''F'''^€  7t£pa^,  olov  (xovd^ 
Siatv  6xouaa.  xou  Sfe  jieY^S'Ous  x6  |ifev  I9'  Sv  Staoxaxov  xe  xal 
Statpexdv  yP«IJ^IJ^''1i  (Itjxos  ouaa  aizkaxi^'  z6  S'  SttI  Siio  ^TttTteSov, 
I^tIxo^  EX^v  xal  TtXdxo^'  xö  S'  in\  xpfa  oxepeöv,  ii'^xo^  xe  xal 
TcXdxo^  xal  ßdO-o^  6xov.  Sext.  Pyrrh.  hypot.  HI  154  xö  |ifev 
Ydp  OTQiietov  xöv  x^^  (lovaSo^  ini^ti^  Xoyov,  xtJv  Sk  Ypa|A|AiQv 
xöv  xTJg  SudSo^  (Süo  Y^tp  aT)|ie(cDv  |iexa^  S^copetafrat  xaüxTjv), 
xtJv  Sfe  ^Tttcpdvetav  xöv  XYJ^  xptdSo^  (fuotv  y^^P  e?va£  ^aot  xtj^ 
Ypa|i.|i.'^^  e?^  TtXdxo^  in  dXXo  cnQ|ietov  Sx  icXaYfou  xet|ievov),  xö 
Sfe  a(iü|i.a  xöv  xiqs  xexpdSo^*  Suavdoxaatv  y^P  y'Y^^^^*^  '^€ 
imcpavefflt^  StcJ  xt  oTQiieibv  u7cepxe((ievov.  adv.  math.  IV  4 — 5 


74 


xa-frocTtep  yap  inl  x(i5v  Yewjiexptxwv  dpxwv  UTceSef^aiiev  updSiov 
t(^  Soxtv  Yj  oTtYiiT),  efra  (lex'  aunfjv  i^  YP*!^!^''^  F^'^^^C  ««Xai^ 
TüYX*vouoa,  xdv  auxöv  xpöuov  xal  inl  xou  icapövxo^  iq  |jlIv  |iOvd( 
xov  x^€  oxtY|i7J€  STiix^t  XoYOv,  tq  8fe  Suo^  x6v  xrj^  ypajjuifji;  xal 
xou  jiTJxou^'  . . .  7]  8fe  xpiÄ^  iizl  xou  icXaxou^  xal  rfj^  Jmcpaveto^ 
Sxixaxxo*  uoS-fev  yap  ttou  6cp£pexo  6  voij^  xal  itpooTtd^jiivyjs  x^ 
xaxa  (lYJxo^  Staoxaoei  xfj^  xaxä  nXaxo^  Scaoxaaeu)^  £m<faveia 
voelxat.  oXXa  xav  STitS-ecopiQaig  xi^  x^  xptaSt  xexapxTQV  {iOvoSo, 
xouxfeoxt  xfexapxov  aT)(ierov,  ylvexat  7cupa|ji{^,  oxepeöv  acofia  xal 
oxTJjia*  xal  Ydp  (i.'^xg^  S^^t  xal  TcXaxo^  xal  ßad«^'  coaxe  ti  xtp 
xiaaapa  apcd*|i.(p  xöv  xou  aaifiaxo^  ntpiiyto^'ai  Xdyov.  Hierocl. 
comm.  in  Aur.  Carm.  p.  465  (Mullach  F.  Ph.  Gr.  I)  xal 
oxepeou  npiivf]  l^^aaiQ  Sv  x^  xexpccSt  eupfoxexat*  x6  yocp  cnrnietov 
avotXoY^v  ioxi  [lOvdSc,  tq  8fe  Ypa(i|iTl  8ua8i,  airö  xivog  y^P  ^'^  '^' 
xal  xptocSt  TcpooTJxei  t]  ^icLcpaveia,  oxocx&icoSioxaxov  y^P  "^^ 
ti^vrfpa^^iav  xd  xpfYWvov  xd  oxepeöv  8fe  ofxetov  xig  xexpaSt* 
IQ  Y^P  'tp^ä^  irupajil^  äv  x*g  xexpd8t  d^eoopetxac,  xptYCovou  |iiv 
ßdaeo)^  ÖTCoxeS-efaTrjs  xou  xpfa,  xopu^Tjs  8k  aux^  SmxeS^foT)^  xo3 
Ivo^. 

16,12  sq.:  Alex.  Aphrod.  in  Arisl.  Met.  I  5  p.  28,26  (Bonitz) . . . 

8ta  xouxo  xal  xöv  Jaaxt^  Toov  dpid'|Jb6v  Tcpwxov  IXeYOv  (Pytha- 
gorei)  efvat  8txatoauvY)V  xö  y^P  wpwxov  Sv  fexacrcq)  xiiSv  xöv 
auxöv  Xöyov  iyiOYca)^  |i.aXcaxa  efvat  xouxo  8  X^Y^xat.  xouxov  51 
o£  (ifev  xöv  x^aoapa  SXeyov,  iizel  np&xoq  (Sv  xexpdywvo^  elq  foa 
8tatperxat  xal  6oxiv  fao^,  81^  Y°^P  ^^°*  Theol.  Arith.  p.  23 
xaXelxai  51  auxYJ,  (o^  fYjaiv  ö  AvaxöXiog,  8ixaioauvir],  ^Tcel  x6 
xexpaYCOVOv  xö  an  auxi^g  xoux£oxt  xö  S|ißa8öv  x^  7cepc|i£xp(p  faov. 

17,1  sqq.:  Hierocl.  comm.  in  Aur.  Carm.  p.  465  xal  ank^  xd 
5vxa  Tidvxa  iq  xexpd^  dve8YJaaxo,  axotxefwv  dpi^^v,  copdüv  xou 
Sxou^,  YjXtxttov,  ouvotxta|i(3v  xal  oux  6oxtv  efTcefv,  8  lit)  xrj^ 
xexpaxxuo^  w^  ^(^tiq  xal  dpXTJ?  i/jpxY|xaf  2<jxt  y*P»  ^i^  Syociiev, 
8T]|itoupYÖ$  x(ov  8Xü)v  xal  aJxfa  i^  xexpoc^,  S'eö^  voyixö^,  ofxio; 
xou  oupavfou  Tcal  aJa3nr]xou  S«ou.  7rapa8l8oxat  8fe  iq  xouxou 
YvdSat^  xoli;  üuS'aYopefot^  8t'  auxou  xou  HuS'aYÖpou. 

17,15  sqq.:  Fiat.  Tim.  47a  B^i(;  8i^  xaxd  xöv  i|AÖv  Xoyov  aJxia 
X7]$  jieYfaxY]^  tScpeXs^a^  Y^Y^^^^  ^l^^v,  oxt  xöv  vuv  Xöy<üv  Tcepl  xou 
Tiavxög  XsYol^^vcov  OU86I5  äv  Tcoxe  ippri%ri  (itjxe  aoxpa  jnfjre  VJXtov 


75 


|iTjx  Oüpavöv  fSovTCDv.  vöv  8'  i^|x£pa  xe  xal  vu^  6^9tXaai  ^i\yi^ 
xe  xal  ^vcauxcov  uepteSot  |ie|iT)xavt]VTat  jifev  dptS*|i6v,  xpovou  6fe 
Swotav  Tcepf  xe  X7)s  xou  Tiavxö^  ^liaeco^  i^TJxYjatv  ESooav  H^  (ov 
&7üopcaa|jied'a  cptXoaocpfas  Y^^^Si  ®5  [Ael^ov  ayaS-iv  oux'  riXS-ev 
ouS"'  Yj^et  uoxfe  x(j)  S-vTrjxcp  ylvet  5(opY)84v  Sx  frewv. 

20,18:  Aet.  Plac.  IV  10,1  (Diels  Dox.  p.  399)  of  Sxwtxol  ii£vxe 
xo^  efStxa^  afadn^'aet^,  5paaiv  axoVJv  6acppT)atv  yeilatv  acprjv. 

23,5:  Diog.  La.  VII  148  ^liatv  6fe  tzoxI  jifev  aTto^afvovxat  (Stoici) 
xtJv  ouv^xo^^^av  xov  x6a|iov,  Ttox^  Sk  xrjv  ^uouaav  xa  StcI  y^^. 
Joxt  8fe  ^puat^  S§tg  i$  aux7J€  xtvoufiivTr]  xaxd  a7cep|iaxcxoug  X&{0\)<; 
dnoxtkoriai  xe  xal  ouv^xo^^J«  'td  ^?  aux^S  6v  (jSpia|i.£voc^  yjpoyoiq 
xal  xotaGxa  8p(3oa  a^'  ofwv  d7cexp(önr]. 

23,10:  Arist.  de  gen.  an.  n  3.  736  b  27  XefTtexat  8fe  xov  vouv  fiovov 
SnipaS-ev  iuetcrfevat  xal  S-erov  efvat  |idvov  ouS-fev  ydlp  auxoö  xig 
Svepyefa  xotvcover  a(0|iaxtxi^  ävipYeta. 

30,16:  Phot.  Bibl.  cod.  249  (vit.  Pythag.)  p.  440  a  33  Bekk.  oxi 

0  äv^ptüTcos  iicxpö^  x^|io^  Xiyexat.    Macrob.  comm.  in  Somn. 

Scip.    n  12,11    ideo  physid  mundum   magnum   hominem   et 

hominem  brevem  mundum  esse  dixerunt. 
34,5  sqq.:  Theol.  Arith.  p.  41  (ex  Anatolio)  dn6  |iova8o5  kizxi 

dptS-iiol  Iv  8t7tXaa(ovt  X6ytf  Ttpoaau^TQdivxe^  Tcotouat  xov  Tipcöxov 

xexpaycovov  0|iou  xal  xußov  xov  ^8',  a'.  ß'.  8'.  t)'.  t<?'.  Xß'.  ^8'* 

iv  xptTüXaofovt  8fe  Xöycp  Tipoaau^S'ivxe^  Itttöc  aptS^iiol  TiotoOat  xov 

8eüxepov  xexpocYcovov  xal  xußov  xdv  t^xS"',  a'.  y'.  y.  xlj'.  iza. 

a(iY'.  4'>ty. 
35,6:  Theol.  Arith.  p.  42  (ex  Anatolio)  6  C  Xiyexat  xyJ?  TipwxT)!; 

ai)|xf(ov(a^  dpcd-iii^  efvat  xTjg  8ta   xeaadpcov,  8y',    avoXoYta^  xe 

Ye(i)|iexptxY]s  a'.  ß'.  8'. 
35,11  sqq.:  Theol.  Arith.  p.  42  (ex  Anatolio)  xou   Tcpcoxoximou 

SpS-OYcovfou  xptYWvou  6  C  Ttept^x^^  '^öc^  Tcepl  xiijv  ip8if]v  Y^vfav 

TcXeupd^*  xwv  Y^P  ^Xeupwv  tj  |ifev  8',  tj  8fe  y- 
35,18:  loann.  Lyd.  de  mens.  II  7  p.  58  (Roether)  8ta  xouxo  of 

nufraYÖpetot  xpta8a  (xfev  iv  iptS-ixori;,  Sv  8^  oxiQIJtaat  xd  öpfl-o- 

Ywvtov  xp^YWVov  üTcoxtS-evxat  oxoix^wv  X7]$  xwv  SXwv  Y^viaeco^. 
35,22  sqq. :  Theol.  Arith.  p.  42  (ex  Anatolio)  Sxt  feß8o|ias  Sx  xtov 

xeaaapcov  Tcepdxwv,  OTjiiefou  yP*!^!^'^^  ^TtKpavefa^  Ttaxou^,  a(i5(ia 

8e(xvuatv. 


76 

36,5  sqq. :  Alex.  Aphrod.  in  Arist.  Met.  I  5  p.  29,7  (Bonitz)  intl 
5fe  oute  yevva  xtva  xciSv  Sv  tq  SexaSt  aptS^tov  6  iTcxd  oute 
yewaxat  uicö  xtvog  aöxwv,  Sta  xoöxo  xal  'A^vav  SXeyov  auxov* 
6  (ifev  yap  Siio  xdv  xiaaapa  xal  6  xp(a  xöv  Swia  xal  xov  S§ 
xal  6  xiaaapa  xov  6xx(i  xal  6  nirzz  x4v  8lxa  y^^??  y^^'^^*^ 
S^  6  x^aaapa  xal  o  E^  xal  6  äxxd^  xal  o  iw£a  xal  o  §£xa*  6 
5fe  Itcxä  ouxe  xtva  yevvqc  ouxe  £x  xivo^  Yewaxat*  xotaüxt]  8fe  xal 
7]  ^A^yiw  a(iT]X(i)p  xal  ael  TiapS-^vos.  Theon  Smyrn.  p.  103,1 
xal  1^  feß8o|ia;  Sfe  [rfn  8exd8os  ouaa]  S-aüjiaoxTqv  lyiei  8uva|itv 
|i.dvo^  Y^P  '^^^  iyco^  xiQ€  8exa8os  ouxe  Y^vva  Sxepov  ouxe  yewaxat 
69'  Ixipou.  8tö  xal  !&.8"yiva  utto  xcdv  nuS-aYoptxüJv  JxaXeixo 
oöxe  |iT)xpös  xtvo^  oöaa  ouxe  jAifjxiQp*  ouxe  y^^P  Y^^^*^*^  ^^  ^^ 
8uaa|i.ou  ouxe  ouvSud^exaf  xtvt.  x(Sv  y^^P  aptS-fioSv  xcJiv  iy  xj 
8exd8t  of  (ifev  Y^vvcoat  xe  Tcal  Y^vvcövxat,  t&q  6  8'  yty^  jifev  (lexa 
8ud8o€  xdv  TT)',  Y^vvaxat  8fe  öttö  8ua8o€'  of  8fe  y^^^^*^  IJ'^Vj  ^^^ 
YewdJat  8£,  (o;  6  «?'  Y^vvaxat  jifev  uicd  ß'  xal  y'j  0^  y^^  ^^ 
ou8£va  x(j5v  Sv  xg  8exa8t'  oE  8fe  y^^^^^  I^^»  °^  y^^^^*^  ^^^ 
(0^  0  y'  ^al  0  e'  Y^^^^^^  1^^^  ^  ou8ev6€  [aptS-jAou]  ouvSuaaitou, 
YevvcSat  8fe  6  |ifev  y'  '^iv  S*'  xal  xöv  <;  |i&xa  8ua8o^,  6  8fe  e'  y^^ 
|iexa  8ud8o5  auxiv  xöv  t'.  jiovo^  8fe  6  C  ouxe  ouv8uaa8«($  xtvt 
Yewa  xtva  xcov  Sv  tQ  8exa8t  ouxe  ix  auv8uaa(iou  yer^SixaL 
Hierocl.  comm.  in  Aur.  Carm.  p.  465  .  .  .  tq  8fe  IßSofiog  w? 
djwfjxcop  xal  Ttapfl-ivos  xrjv  xt]^  |iova8o€  d^fav  8eux£p(i)€  6x.^t* 
ouxe  Y^p  Y^vvaxat  i$  dptd'|iou  xtvo^  t(3v  ivxö^  8exd8o?,  oS;  6  8* 
in  xou  81?  ß'  xal  6  S$  6x  xou  81^  y'  ^^^  ^  "^^  ^^  '^^^  ^^€  8*  xal 
6  y  ix  xou  xpl^  Y  ^^^  ^  ^'  ^^  "^^^  5^  ^'j  °^^  Y^^?  "^^^^  '^^^ 
ivxöi;  8exa8os,  co^  6  8üo  xäv  xiaoapa  xal  6  y'  "^^v  S^  >wcl  xov  y 
xal  6  e'  xäv  t'.  loann.  Lyd.  de  mens.  IH  6  p.  90  iieY^oxt)  yap 
1^  8üva|itg  X7)(;  £11x00805  •  6  y^P  >tÄ'c*  auxi^v  aptä-iiö?  a|AtY*yjS  ^"^ 
xal  d[iifjx(i)p,  liiQxe  y^vvcov  |iT]xe  Y£VV(iJ|ievo€,  cjS^  Exaaxog  xcSv  iv 
rg  8exa8t  aptS-ficiäv'  oS-ev  o£  HuS-aYÖpetot  'A3ir]va  xVjv  iicxotSa 
avaxfS-evxat.  Macrob.  comm.  in  Somn.  Scip.  I  6,11  hnic  aiitem 
numero^  id  est  septenario^  adeo  opinio  virginitatis  inclevit^  ut 
Pallas  quoque  vocitetur.  nam  virgo  creditur^  quia  niiUum  ex 
se  parit  numerum  dtiplicatus^  qui  intra  denarium  coartetur^ 
quem  primum  limitem  constat  esse  numerorxim\  Pallas  ideo, 
quia  ex  sditis  monadis  fette  et  mtdtiplicatione  processit^  sicut 
Minei'va  sola  ex  uno  parente  nata  perhibetur. 


77 

37,10  sqq.:  Theol.  Arith.  p.  41  (ex  Anatolio)  ort  6  kivzi  äiiYJTcop 
Tcal  TcapSivo^  inb  |i.ova8o^  ouvreS^el^  xiv  %r(  Tiotet  x^Xeiov 
iQliipai  aeXTJvY)^  xtq'  xaS*'  lß8o(ia8a  au|i.7cXir]p(i>d'eraac.  Theon 
Smyrn.  p.  103,19  |nr)v  8fe  xaS**  IßSojifllSa^  x^aaapa^  oujiTdir)- 
poikat,  TQ  |itv  Tipciixig  feßSojjiaSt  8txo'cö|iou  x^^  aeXTJvnri^  6p(i)|i.£vY)^, 
rg  6fe  5euT£p9  TcXirjataeXiQVGu,  tq  8fe  ipfrig  8txox6|iou,  TcotXiv  8fe 
Tg  TexapxTg  ouvo8ov  iiotoü|jiivTri^  Tipög  ifJXtov  xal  apxt)v  izipox) 
|iT]v6€.  Gell.  N.  A.  11110,6  Praeterea  scribit  (Varro),  Jwwoe 
curricidum  confid  integris  quater  septenis  diebus^  nam\  die 
duodetricesimo  luna^  inquit,  ex  quo  vestigio  profecta 
est^  eodem  redit^  aiictoremque  opinionis  huius  Aristidem 
esse  Samium.  Macrob.  comm.  in  Somn.  Scip.  16,48  lunam 
qiwque  .  .  .  numerus  septenarius  movet  cursumque  eius  ipse 
dispensat  .  .  .  luna  octo  et  mginti  prope  diebus  totius  zodiad 
ambitum  conficit.  (52)  huius  ergo  viginti  octo  dierum  numeri 
septenamcs  origo  est,  nam  si  ab  uno  usqiie  ad  septem  quantum 
singuli  numeri  exprimunt  tantum  antecedentibus  addendopro- 
cedas^  invenies  viginti  octo  nata  de  septem.  hunc  etiam  nume- 
rum^  qui  in  quater  septenos  aequo,  sorte  digeritur^  ad  totam 
zodiad  latitudinem  emetiendam  remetiendamque  consumit  .  .  . 
(54)  simüibus  qtioque  dispensatumibus  hebdomadum  luminis  sui 
vices  sempiterna  lege  variando  disponit.  primis  enim  septem 
u^que  ad  medietatem  velut  divisi  orbis  excresdt  et  Stxörojio^ 
tunc  vocatur:  seaindis  orbem  totum  renascentes  ignes  ccUigendo 
iam  conplet  et  plena  tunc  didtur:  tertiis  biy(6io\i,o^  rursus 
effidtur,  cum  ad  medietatem  decrescendo  contrahitur:  quortis 
ultima  luminis  sui  diminutione  tenuatur, 

38,1  sqq. :  Macrob.  comm.  in  Somn*  Scip.  I  6,36  nee  non  omnium 
corporum  tres  sunt  dimensiones^  longitudo  latitudo  profundita^s 
(v.  sup.  ad  10,23),  termini  adnumerato  effectu  ultimo  quuttuor^ 
punctum  linea  superficies  et  ipsa  sdiditas.  40  ex  quattuor  igitur 
dementis  et  tribiis  eorum  interstitiis  absdutionem  corporum 
constare  manifestum  est:  ergo  hi  duo  numeri,  tria  dico  et  quattuor, 
tam  miUtiplid  inter  se  cognationis  necessitate  sodati  effidendis 
utrisque  corporibus  consensu  ministri  foederis  obsecuntur. 

38,15  sqq.:  Theon.  Smym.  p.  104,5  Ivtot  84  cpaot,  .  .  .  Yev6|ieva 
8fe  äv  huzoL  jiirjalv  ö8ovTocpuetv,  SxßaXXetv  xe  xou^  dSovxag  6v  btxa 


78 

Sxear  anip\ia  Sk  xal  ifjßT]  ^v  Seuxipf  lßSo|iaSi'  y^^^^  ^'  ^ 
iTcteav  ^  xpfTTQ,  <Sv  -j^  xal  nrlv  e?^  iifjxo^  aö^rjv  diroXaiißflcvei, 
ttJv  8'  d^  TcXaxo^  iv  xexaprg  lß8o(ia8u  Macrob.  comm.  in 
Somn.  Scip.  I  6,70  post  annos  septem  dentes  qtii  primi  emer- 

serant  aliis  aptioribus  ad  cihim  sdidum  nascentibus  cedunt 

(71)  post  annos  autem  bis  Septem  ipsa  aetatis  necessitate  pubescU: 
tunc  enim  moveri  incipit  ins  generationis  in  mascidis  et  pur- 
gatio  feminarum.  .  .  .  (72)  post  ter  septenos  annos  genas  flare 
vestit  iuventa  idemque  anntis  finem  in  longum  Crescendi  fadt: 
et  qnarta  annorum  heMomas  inpieta  in  latum  quoque  crescere 
idtra  iam  prohibet  etc. 

40.4  sqq.:  Theol.  Arith.  p.  42  (ex  Anatolio)  i^Xtxfat  iTrca,  (5$ 
cpTjatv  'iTTTtoxpaiTj^*  iTTca  eZatv  (Spat,  &^  i^Xtxfo^  xocX£o|uv, 
iiat8tov,  Tcalis,  |ietpaxtov,  veavfoxog,  aviqp,  TipeaßÜTris,  yipcov.  xol 
7iat8£ov  |ifev  äxP^S  ^^^*  Sx£(öv,  68dvT(ov  SxßoXTfj*  tzoliq  8'  äxpt^ 
<yov^^>  Sxcpüato^  h;  xd  81^  C'  jietpdxtov  8'  &y(jpi  Yevefou  Xax* 
vcoaecog  Iq  xd  xpl^  C''  veavfaxo^  8'  2ax'  a\>^ae(i>^  SXou  toö 
a(i)|i.axo^  S^  xd  xexpdxt^  1^'*  TipeaßüxT)^  8'  SxP^S  ^"^^^  ^^'  ^  "^^ 
iTcxdxt^  Y]'*  xd  8'  Svxeöd^v  yfepcov. 

41.5  sqq.:  Sext.  Pyrrh.  hypot.  III  155  xal  ouxcd  xd  xe  a(i>|iaxa  xal 
5Xov  x6v  xöajiov  dvet8(oXoicotoüaiv  (Pythagorei),  ovxiva  xal 
8totxetoS'a£  cpaat  xaxd  dp|i.ovixou(  XoYOug,  x6v  xe  8td  xeoadpwv, 
0{  Soxtv  STifxptxo^,  (0^  2x^t  Ttpös  xd  E5  "cd  oxxü),  xal  xov  5ta 
7i£vxe,  8^  Soxtv  i^|itdXto?,  (i^  6xet  npo^  xd  6^  '^d  Sw£a,  xal  xov 
8td  7iaab)v,  8^  iau  8t7cXdaiog,  (jS^  Sxst  Trpd^  xd  E^  xd  8(i)8exa. 

41,9  sqq.:  Theon  Smyrn.  p.  85,8  dvaXoYfa^  8fe  6  |ifev  OpdauXXo; 
9Tjaiv  elvat  7rpoT)YOU|i£va5  xpetg,  dptS-jnrjxtxi^v  YßcöiiexptxTJv  dpfiovi- 
xTJv  dptS-jiiQxtXTlv  jifev  xiqv  xaux(j)  dpid'|i(j)  u7cep£xo^^av  xal 
u7T:epexo(ifevTriv,  <[orov  <?'  S*'  tß'*  yti3}[Ltxpiiiriw  8fe  xtJv  xaux(j)  Xdy? 
^Tztpiyoxjacc^  xal  i57C6pexoiJ^^vt]v,]>  ofov  8t7iXaof(p  "rj  xpiTiXacrfcp,  (5; 
Y'  <?'  tß'  •  apjiovtxVjv  hl  xTfJv  xaux(p  |i£pet  xcdv  £xp(i)v  tjTrep^xo^^*'^ 
xal  uTcepexojiivnriv,  olov  xp(x(p  iq  xexdpxq),  olov  <;'  yj'  tß'.  p.  102,7 
xaxd  zo\)xo^  8fe  Tipßxov  (xdv  <;')  ouvioxT]  i^  dpfiovtxi^  lUGOxt]? 
Xyj^Mvxo^  [|ikv]  xoö  <;'  iTitxpfxou  <|ifev>  Xc5you  xtov  y)',  8t7cXaa{ou 
8fe  x(3v  tß'-  c;'  Yj'  tß'*  X(j5  Y^^P  ^^^  |Ji£pet  6  yj'  xwv  dxpcov  üirep- 
Ix^t  xal  Tjueplxetat,  <;'  yj'  tß',  xoux£oxt  x(j)  xpfxq),  xol  dpt^ 
jiYjxtxY)  8fe  |Jiea(5xY]s  XYjcpS-ivxo^  xoö  c'  iQjitoXfou  jifev  X^you  x(3v  *', 


79 

SiTtXaofou  6^  x(üv  tß'*  x(j)  yap  aöxcp  apidjicp  xa  S*'  ^Tuepix^i  xcov 
dExpcov  xal  impiyßxai.  Tiotet  8fe  tt^v  Yecojiexptxtjv  avaXoyfav  (ilao? 
XticpS-ef^'  äv  YÄp  iQ(iiau  auxou  Xaß(i)|xev  xöv  y  xal  SticXaatov  xöv 
iß',  Saxat  T]|irv  Tj  YecDjiexptxT^  avaXoyfa  y  «?'  tß'*  x(p  yap  auxcp 
Xiycp  xa  «?'  xcov  axpcov  inepkyifii  xe  xal  ÖTuepix^'coci,  y'  *»  ^ß'> 
xouxioxt  x(j)  hiTzkaaltf. 

41,15  sqq.:  Theon  Smyrn.  p.  114,14  ap(iovtxi^  5£  äoxiv  ovoXoyfa, 
feTcetSov  xpwov  op(j)v  TipoxeS-ivxcov  8v  2x^t  Xöyov  6  Tipcoxog  Tipö^ 
xöv  xpfxovj  xöv  aiJxöv  i^  xoS  Tcpcoxou  ijTcspoxV)  Tipö^  xtJv  xoS 
Seuxlpou  u7cepoxt)v  Sx*?!- 

42,10:  Gell.  N.  A.  11110,3  circulos  quoque  ait  (Varro)  in  cado 
circiim  longitiidinem  axis  Septem  esse. 

42,15  sqq.:  Sext.  adv.  math.  IX  79  .  .  .  xaxa  ydcp  xo^  x^€  <J6Xt)vy)$ 
au^'aetg  xal  ^S-foet^  TioXXa  x(3v  xe  ^Tctyefcov  i^(pü)v  xal  S-aXaaofwv 
<p9^vet  xe  xal  au^exat,  d|i7t(i)xei€  xe  Tcal  7rXir)|i|iup(6e€  Tiepf  xtva 
jiipt)  X7)^  S-aXaaoTjs  Yfvovxat.  (i)oaux(og  8fe  xal  xaxa  xtva^  xwv 
doxipcov  ^TcixoXd^  xal  Siiaec^  |i.exaßoXal  xou  irepi^x^^^^  ^^^ 
7ca|i.7co(xiXoi  Tiepl  xgv  a£pa  xpoical  au|i.ßa(vouaiv,  bxk  |i^v  ^tcI  x6 
xperxxov  6xfe  6fe  Xot|i.ix(5^. 

42,17  sqq.:  Theon  Smyrn.  p.  148,17  Trpdg  hl  xi^v  xpovou  StapfS-jitjatv 
xal  xTfJv  x(i5v  icepiYe{(OV  Tcal  aTtOYefwv  jiexaßoXn^v  Sy^vexo  tj  xcISv 
7cXav(0|i.£v(ov  cpopa  TrotxtXt)  xt^  '^Stq  ouveoxTjxuta,  (3oxe  dcxoXoüS-etv 
aOTg  x6  Svxauä-a*  xaXqydp  xouxcov  xpouali;  Tcpoatövxcov  xal  dTutövxtov 
ouji(iexaßflcXX6i  xal  xcmaöS-a  nayzoiiüq.  p.  149,7  xal  ycep  Y^veati; 
xal  98^pa  Tcepl  Tidvxa  xdvxauS'a  xal  au^at^  xal  \uUaaiq 
dXXo((i>a(^  xe  7iavxo(a  xal  tq  xaxd  xoicov  TrotxfXiQ  ^opd.  xouxcdv 
8£,  ^ofv  (Empedocles),  afxta  xd  iiXavci$|i.eva  xcSv  doxpwv. 
Macrob.  comm.  in  Somn.  Scip.  16,47  Septem  qtwque  vagan- 
tium  sphaerarum  ordinem  iUi  steüiferae  et  omnes  continenti 
siibiecit  artifex  fabricatoris  Providentia,  quae  et  superioris 
rapidis  motibus  obviarent  et  inferiora  omnia  gvbemarent 

44,9:  Diog.  La.  VII  140  ^v  S^  x(j)  x6a|i.(p  jiirjSfev  efvat  xevov,  dXX* 
T^vwaS-at  auxiv  xouxo  ydp  dvayxdi^etv  xrjv  xcov  oupavfcov  npbq 
xd  SufYeta  oufiTWOcav  xal  ouvxovfav. 

44,12  sqq.:  Aet.  Plac.  IV  4,4  (Diels  Doxogr.  p.  390)  of  Sxcotxol 
i$  dxxco  |iep(ü)v  (paat  ouveaxdvat  (animam),  Tr^vxe  (ifev  xcov  afaOnr)- 
xtxciSv  öpaxtxou  dxouaxtxoö  da^pavxtxou  yß^^txou  dircixoG,  Ixxou 


I 


80 

Sk  fcoviQXixou,  lßS6|Jiou  Sk  oicep(iaTtxou ,  irftoou  Sk  ouroG  toG 
iQYe|AOvtxou,  a^'  ou  xatrca  icavxa  hzvzixaxM  Sta  xi3v  oixe{(öv 
6pYavü)v  Tipoo^epcoc  xaH;  xo5  icoXuiroSoc  nXexxflcvat^ .  ib.  IV  21,1 
(Diels  Dox.  p.  410)  of  Sxcoixof  ^aoiv  efvat  x^c  ^'"X'^S  «v(i>- 
xaxov  |iipO(  x6  iQYe|AOVtxöv,  x6  tcoioGv  xä^  «povxacrfo^  xal  (wy- 
xaxad*£aei(  xal  aSadnrjaeic  xal  6p|Jioi(*  xal  xouxo  Xofia^i 
xoXouatv .  (2)  ini  5fe  xou  'fiyt^virjoxi  iiuza  fiipt]  ioxl  x^^  ^yjfi 
^xicef  uxcxa  xal  lxxecv6|Jieva  e^  x6  acofia  xa^äicep  od  orco  xou 
.  -reoXuTcoSos  TcXexxavaf  xwv  5k  lircd  [tepcov  xfj^  ^'^XflC  i^vxe  |i£v 
e?at  xd  aJad7)XTJpta,  8paat^  So^pYjai^  dxoTj  ytxioiQ  xal  oytj.  .  .  . 
(4)  xcüiv  8k  XoiTccov  z6  |Jikv  Xiyexai  a7c£p(ia,  .  .  .  x6  Sk  „cpcovoEv^^ 
U7:6  xou  Zyjvcovoc  e?pir]|ji£vov,  S  xal  ^covtJv  xaXouatv.  Porphyr, 
ap.  Stob.  Ecl.  I  49,25*  auxfxa  ol  jikv  dicd  x^g  Sxoag  dxxa- 
jAEp*^  xK^v  ^'UX'^^  ^£vxe€  xal  nivzt  |tkv  jiipir]  xa  otfadtjxixi 
Xaßovxec,  Ixxov  5k  x6  (pcovYjxtxdv  xal  6ß5o|iov  x6  OTcepiiaxixöv, 
xal  Xowidv  x6  i^Y^tJ^'^v^^^v  ^€  «v  apxovxo^  x^P*^  S^etv  uitex(ä«vxo, 
xd  8k  dXXa  |i£pY]  h  uTnrjpIxou  xd^ei  d7ce8(Soaav.  Diog.  La.  VII 
157  (cf.  110)  |iipY)  5k  4'^X'^^  X£YOuatv  dxxciJ,  xd^  7c£vx'  ociodijaets 
xal  xoü^  h  T^iilv  oTTiepiiaxtxouc  Xoyou^  xal  x6  «pwvYjxixov  xal  x6 
XoYtoxtxöv. 

44,17  sqq.:  Theol.  Arith.  p.  50  (ex  Nicomacho)  onXoYXva  xe  y^P 
xd  XeYÖ|ieva  jiiXY]  (1.  |ji£Xava)  lircd  xax'  aWJv  ^(tTc^^uxev  Tf]|i.tv, 
YXcoxxa,  xap5(a,  '^Tcap,  7weu|ia)v,  cjtcXyjv,  ve^pol  Suo*  xal  xi 
xad^Xixd  |Ji£pY]  xoaauxa,  dTcep  loxl  xef  aXt],  ^poc^,  X^^^^  ^^^) 
TcdSeg  Suo  xal  aföorov*  xaxd  |Ji£po^  Sk  Siaxptjaei^  ^v  (ikv  x^ 
Tzpooiüntf  ^\  if  d*aX|i(5v  8uo,  düxcov  8üo,  ^iv(ov  8üo,  ax6|jLaxo^  a . 
Theon  Smyrn.  p.  104,14  xal  icopot  8k  xe(paX%  brca*  xal 
OTcXocYXva  kicxd,  Y^<3aaa,  xap8(a5  7weu|Jia)v,  ifJTcap,  oiiXtjv,  v€<fpol 
8uo.  Macrob.  comm.  in  Somn.  Scip.  16,77  idem  numerus 
totiiis  corporis  mernbra  disponit'  septem  sunt  enim  intra 
hominem  qxuxe  a  Oraecis  nigra  mernbra  vocitantur,  linffua  cor 
pidmo  iecur  lien  renes  diw:  .  .  .  (80)  in  aperto  quoque  septem 
sunt  corporis  partes,  caput  pectus  mamis  pedesque  et  puden- 
dum,  .  .  .  (81)  e<  quia  sensus  eonimqvi/e  ministeria  natura  in 
capite  velut  in  arce  constitiiit,  septem  foraminibus  sensuum 
celebrantur  officia,  id  est  oris  ac  deinde  ocidorum  narium  et 
aumim  binis. 


81 


45,9  sqq.:  Theol.  Arith.  p.  42  (ex  Anatolio)  Ittcä  opwjiev  owjia, 
Staoxaatv,  oxTJjia,  {liYß^o^,  XP^I^*»  xivy]otv,   oxocatv.  .  .  .  ndvza 

45,14:  Theol.  Arith.  p.  42  (ex  Anatolio)  xtvYJaet<;  knxd'  av(D,  xaico, 
Tcpoacö,  67ciocö,  Ss^ca,  optorepa,  jjiiaov.  Macrob.  comm.  in  Somn. 
Scip.  I  6,81  (cf.'  Sat.  VII  9,3)  immo  ideo  et  Septem  motihus 
omne  corpus  agitutur:  mit  enim  accessio  est  aut  recessio  mit 
in  laevam  dextramve  deflexio  aut  sursum  quis  seu  deorsum 
movetur  aut  in  orbem  rotatur. 

46,2:  Gell.  N.  A.  III  10,7  ad  homines  quoque  nascendos  vim  numeri 
istius  porriffi  pertinereque  ait  (Varro):  nam  cum  in  uterum^ 
inquit,  mulieris  genitale  semen  datum  est^  primis  Septem  diebus 
conghbatur  coagulaturque  fitque  ad  capiendam  figuram  idoneum. 
cf.  Hippocr.  It.  cpüato^  TcatSfou  I  p.  385  Kühn  (Theol.  Arith. 
p.  46.  Macrob.  comm.  in  Somn.  Scip.  16,63  sq.). 

46,4:  Macrob.  comm.  in  Somn.  Scip.  16,62  .  .  .  iitenim  nuUa 
vi  seminis  occupatum  hoc  dierum  numero  natura  constituit^ 
vdut  decreto  exonerandae  muUeris  vectigali^  mense  redeunte 
purgari. 

46,5:  Aet.  Plac.  V  18,6  (Diels  Dox.  p.  429)  ol  Sfe  [laS-YUiaxtxol 
Tou^  6xt(j1)  [ii^vo^  flcouvB^TOu^  (paalv  eJvat  tiocoy]^  y^^^^^^^j  '^^^^ 
bk  iTTxa  ouvBextxoü^  •  .  .  .  Sta  xoGio  xal  xa  £7rxa|iY]va  5vxa  xal 
8£xa|iY]va  y6yi\i.a  etvat,  xa  8^  oxxa|iY]va  5ta  xö  aouvSexov  xou 
xöajiou  (pö'efpEa&at.  Theol.  Arith.  p.  47  (ex  Nicomacho)  x^^ 
8fe  YOvtjiöxTjxo^  (xhlocy  [toXtaxa  xir)v  I^SojiaSa  uTCapx^'-v  StqXoi  xö 
xal  xa  £7cxa|irjVLara  5i'  aOxTjv  ^ü)at|ia  oöx  SXaxxov  xwv  ^wea- 
(iTjviafcov  ylyead'OLi^  Stacf&etpea&at  8k  uTci  xYJs  cpuatxiq^  avaYXYji; 
xa  ajicpotv  |iiaa  xexaYJi^va  6xxa{iY]viaLa. 

46,8:  Theon  Smyrn.  p.  104,9  af  xe  xpfoet^  x(i5v  voacov  icp'  t^Ia^P«? 
iTTxa,  xal  1^  ßapuxipa  xaxa  Tcavxo^  xoO^  TceptoSixoii^  Tcupsxou^ 
eJ^  XTQv  ißSöjiYjv  aTiavxa.  loann.  Lyd.  de  mens.  III  6  p.  92 
(Roether)  X^Y^'^at  ol  xal  xptaK;  8ta  x6  xq)  xaüxY)^  aptä'iiü)  Tcavxa 
Xa|ißav£tv  xT]v  inl  d-axepov  Sxßaatv.  Gell.  N.  A.  III  10,14 
discrimina  etiam  perictdorum  in  morbis  maiore  vi  fieri  putat 
(Varro)  in  diebus^  qui  conficiuntur  ex  numero  septenario^ 
eosque  dies  omnium  maxime^  ita  ut  med'un  appeilant^  xp:a{|iou^. 
Macrob.  comm.  in  Somn.  Scip.  I  6,81  unde  non  immer ito  hie 

6 


82 

numeruSj  totius  fabricae  dispensator  et  domintiSy  aegris  qucqm 
corporibus  pericuhim  sanitatemve  denuntiat 

47,1  sqq.:  Nicom.  ap.  Phot.  Bibl.  cod.  187  p.  144b  14  Bekk.  t^ 

il  feß5o|i4^  —  t£  äv  TIS  xal  thzoi]  euS-u^  |ifev  y^p  Jon  asiruflc;' 
.  .  .  xocaiiTY]  |ifev  1^  aTcöSet^ti;  S-auiiaorrJ,  c5^  lau  Tcavrtd^  aeirca; 
xal  O£ßaa|io5  o^io^  6  Ittcoc.  Theol.  Arith.  p.  43  (ex  Nico- 
macho)  Sxt  tVjv  iTcraSa  oE  üuS'aYoptxol  ou^  o\i,ol(aq  xou; 
äXXot^  (paalv  aptS-iior^,  aXXd  oeßaajioö  (paatv  o^^av  «[iliei 
aeuxaSa  TcpoaYjYope^ov  aÖTYjv,  xaS-a  xal  üpoipog  6  IluS^yoptxö^ 
Jv  T(j)  Ttepl  T^€  £^5o|iflc5oc  ^Yjaf.  Macrob.  comm.  in  Somn. 
Scip.  I  6,45  hie  numerus  Itcco^  nunc  vocatur  antiquato  mit 
primae  litterae:  aptid  veteres  enim  aeTrua^  vodtabatur^  quod 
Oraeco  nomine  testabatur  vene^'atumem  debitam  numero, 

51,1  sqq.:  Diog.  La.  VII 157  Ztqvwv  5'  6  Ktxteiis  xal  'AvxtTraxpo; 
^v  xoiq  TTspl  ^u^iQ?  xal  IlooetSwvto^  Trveöjia  §vd>ep(iOv  etvai 
XTjv  tJ>üXTQV  xoüxü)  Y^^P  'fiV'^i  sf^öct  Jjiuvooü^  xal  utco  xoutou 
xtvsta&ac.  Chrysipp.  ap.  Galen,  de  Hipp,  et  Plat.  III  1  tom. 
V  p.  287  (Kühn)  i^  ^^^X'''^  7rv6U|ia  brzi  oiiiiyuxov  i^iitv  ouve^^ 
Tcavxl  xcj)  atojiaxt  Sirjxov,  ?ax*  av  t^  xtj^  ^^"^^  oujuiexpfa  ^rapig  Jv 
x(5  a(i)|jLaxc.  Sen.  Epist.  66,12  ra^io  autem  nihil  aliud  est  quam 
in  corpus  humanum  pars  divini  Spiritus  mersa, 

54,9  sqq.:  Arius  Didym.  ap.  Euseb.  Fr.  Ev.  XV  15,3  (Diels  Dox. 
p.  464)  de  S  toi  eis:  X^Y^^^ö-ai  5fe  xöa|iov  xal  xö  o?xirjxrjptov 
d-edSv  xal  av^pü)7C(i)v  <^yj  xov  ix  O'ewv  xal  avS-pcoTctüv^  xal  x(5v 
Evexa  xoüxü)v  y£vo|i£vü>v  ouveaxtoxa*  Sv  y^P  Tpoirov  TcoXt^  XeYetai 
St^ws  x6  xe  o?xY]XYjptov  xal  x6  ix  im  ivotxouvxwv  ouv  xoS; 
7roX{xai^  ouoxr^jia,  ouxo)  xal  6  xdajio^  ofovel  TtöXtg  ioxlv  ix 
S*£(j3v  xal  avS*p(07Cü)v  ouveoxtooa ,  xcSv  |ifev  d*e(3v  xnfjv  i^y^I^''^^'*^ 
ixövxü)v,  x(iSv  8'  av8"pü)7rü)v  UTcoxExaYJiivcov .  xoLVü)v{av  5'  ^izdpytv^ 
Ttpd^  oXXtjXou^  5td  xo  X(5you  fiexix^^v,  5^  ioxt  cp6ati  vg^io^"  xi 
5'  aXXa  Trcxvxa  yBr(oyhai  xoiixwv  £v6xa.  Plut.  de  comni.  not. 
34,6  dXXa  fiVjv  xov  y^  x6a|iov  efvat  noXtv  xal  uoXfxa^  xoO; 
daxipa^.  Gic.  de  fm.  III  19,64  mundtim  autem  censent  (Stoici) 
regi  numine  deorum  eumque  esse  qnas^i  communem  iirbem  d 
civitatem  hominum  et  deorum.  Gic.  de  nat.  deor.  II  62,154 
est  enim  mundiis  quasi  cmnmunis  d-eofmm  atque  hominum 
domus  aut  urhs  utrorumque. 


83 

•  . ^ 

54.18  sqq.:  Ghrysipp.  ap.  Diog.  La.  VII  88  Stdrcep  xeXo^  ylytxai 
zb  axoXoüd-fO^  xig  cpuaet  ^fjv,  ontp  lazl  xaxa  xe  rrjv  auroö  xal  xaxa 
xT^v  xü)v  oXcov,  otJSfev  SvepyoOvxai;  (ov  aTcayopeüeLV  e&od-ev  6  vöfio^ 
6  xotvo^/  ooTcep  fejxlv  6  dpfto^  X6yo(;  8ta  Tcavxcov  Jpxojievo^,  6 
auxd^  c3v  xcj)  Atl  xaSnrjYeiJtövt  xoiixcp  xtj^  xü)v  5Xü)v  Btotxi^'aeco^ 
ovxf  etvat  5'  auxö  xouxo  xtJv  xoG  £u5af|iovoc  äpexi^v  xal  eupotav 
ßtoü,  oxav  Tiavxa  npaxxYjxat  xaxa  xyJv  oujKpcövfav  xoö  Tcap'  lxaax(}> 
5a(|iovo^  Tcpo^  xtJv  xoG  xü)v  5Xü)v  8iolxy]xou  ßouXTjatv.  M.  Aurel. 
V  27  ou^'5  5fe  S-eori;  6  ouvexcog  Sstxvu?  auxoti;  rr^v  lauxou  ^^u^Vlv 
apeoxo|i£vir]v  |i^v  xoli;  aTcovejiofiivot^,  Tcotouaav  5^  5aa  ßouXexat 
0  Sa{(i(ov,  Sv  ixaaxq)  7cpoaxax7)v  xal  T^yeiiöva  6  Zeu^  55ü)X£v 
dn6onoLo\i.a  lauxou  •  ouxo^  5£  Joxtv  6  ixaoxou  vou^  xal  X&fOQ. 

55,17  sqq.:  Epict.  diss.  I  14,6  dXX'  af  tl'^x^l  [ifev  ouxcos  e?olv  ivSsBe- 
(livac  xal  ouva^el^  xq)  ^(j)  axe  auxou  [lopta  oöaat  xal  auooTrao- 
|iaxa.  Alex.  Polyh.  ap.  Diog.  La.  VIII  28  Stacpipetv  xe  ^^X'h'^ 
^ü)fj^  •  afl-avaxöv  x'  efvat  auxTJv,  imtSy]Tzep  xal  x6  a^'  oüi  aTrfeoTtaoxat 
a&avaxov  Saxt. 

55.19  sqq.:  Phot.  Bibl.  cod.  249  (vit.  Pythag.)  p.  440a  33  Bekk. 
Sxt  6  ÄvO'pwuoi;  [itxpoi;  x6o|io^  Xiyexat,  ou^  Sxt  Ix  xtov  xeaaaptov 
oxot)^e(ü)v  ouyxetxac  (xouxo  y^P  ^^cl  Sxaaxov  xcov  ^(pwv  xal  xwv 
euxeXeoxaxü)v),  oXX*  oxt  Tcaaa^  ly^ti  xa$  xou  xoajiou  5uva|i£t^ •  iv 
yap  x(5  x6a|jLa)  ebl  ö'eof,  laxt  xal  xa  x£aoapa  azoiytia,  Saxt  xal 
xa  oXoya  C^^a,  Saxt  xal  cpuxa*  Tcaaa^  81  xaüxa*;  xdq  5uva(i£tg 
ly(Ei  0  av&pcüTco^'  S^st  yap  ö'efav  [ilv  5üva|itv  riQv  Xoytxrjv,  lyei 
xtJv  x(j5v  oxotx^fwv  cpuaiv  xiqv  ä-peTtxtxiQv  xal  atj^xixi^v  xal  xoö 
6|io{ou  YewTfixtxYJv. 

62,6  sqq.:  Sext.  adv.  math.  XI  96  aXX'  efüJ&aai  xtve^  xwv  aTiA  -üyj^ 
'ETCtxoüpou  afpiaox;  7rpö(;  xa^  xotauxa?  aTCopfa^  UTcavxwvxe^ 
Xlyeiv  Sxt  cpuatxü)^  xal  aStSaxxto^  xi  ^(j)ov  ^tuyei  |ifev  xy^v 
aXyr^Sdva,  Stcoxet  51  xVjv  tqSovttjv  YevvY]8'lv  youv  xal  fiYjSlTCü)  zolq 
xaxa  56Eav  5ouXeuov  a|ia  x(j)  ^aTCtaä-TJvat  (^tTctofl^vat  Usener) 
io\JYt]%'ti  a£po$  4^u?et  IxXauae  xe  xal  Ixtixuaev.  Sext.  Pyrrh. 
hypot.  III  194  6^ev  xal  oi  'ETitxoupetot  Seixvuvat  vo|i(^ouat 
(fuaet  afpexV^v  etvat  xVJv  tqSovyjv  xa  y«P  Cv^  9a<Jtv  ajia  xw 
Yev£oO"at  aStaoxpocpa  5vxa  6p|iav  filv  ItcI  xy)v  i^8o\nrjv,  IxxXfvetv 
51  aXYYjSovai;.  [Diog.  La.  VII  85  8  81  X^YO^^^f  xtvei;,  irpo^ 
YJ8ovV]v   ^iyyza^^ai   xyJv   TcptixTjv    ipfiiQv  xot^  C^iot^,  tJ>eu8o<;  aiio- 

6* 


84 

^afvouatv  (Stoici)].  Alex.  Aphrod.  in  Arist.  de  anima  II  19 
p.  150,33  (Bruns)  xolq  Sfe  Trepl  'Eirfxoupov  i^Sovi^  xo  TcpcSrov 
oJxetov  IBo^ev  efvai  öctcXco^,  Tcpol'övTcov  5fe  Siap^pouadui  xaÜTTjv 
xT^v  i^SovTJv  <paatv.  Gic.  de  fin.  19,30  hoc  Epicurus  .  .  . 
irbstituit  docere  sie:  omne  cmimal^  simid  atqtie  natum  sit,  vclup- 
tatem  adpetere  eaqiie  gaudere  ut  siimmo  bono^  dolorem  aspemari 
ut  summum  mcdum  et  quantiim  possit  a  se  repeßere^  idque 
facere  nondum  depravattim^  ipsa  natura  incorrupte  cUgtie  integre 
iudicante.  Cic.  de  fin.  11  10,31  aprimo^  ut  opinor^  animantmm 
ortu  petitur  origo  siimmi  boni.  simui  atque  natum  animal  est, 
gaudet  voluptate  et  eam  adpetit  ut  lonum^  aspematur  ddürem 
ut  mcdum.  de  mcdis  autem  et  bonis  ab  iis  animalibu3^  ^lae 
nondum  depravata  sint,  ait  optime  iudicari.  Diog.  La.  X  137 
inobd^ti  51  XP"')'^^^  (Epicurus)  xo5  xiXoq  efvat  xtqv  tqSovtijvtw 
xd  ^(jJa  a|ia  xcp  Yewif)frT)vat  x^  |i^v  etJapeoxetoS'at,  x(S  Sk  ;cov(j) 
Tipooxpouetv  «puatxd)^  xal  X^P^  Xoyou.  X  34  Tcaänfj  5k  XtfODOi"^ 
efvat  5Ü0,  tqSovk^v  xal  oXyriSöva,  faxa|jieva  iztpl  Tcdv  ^c^v  xal 
xTf)v  jifev  olxElo'^j  xK^v  8fe  oXXoxpcov  •  5t'  (j5v  xptveoO'at  zag  atpecet; 
xal  (foyoc.    Usener  Epicurea  frg.  398  p.  274. 

64,15  sqq.:  Aet.  Plac.  IV  12,1  (Diels  Dox.  p.  401)  Xpuoticiuo; 
8iaf£peiv  dXXyJXcov  ftjal  x^xxapa  xauxa.  ^avxaata  {ikv  ouv  Igt. 
TtaS-o^  Iv  x^  ^^Xi  y^T^o^&^o^j  iv5etxvu|ievov  ^  aux^  xal  to 
TccTtotYixöi;;  ofov  i7iet5av  5t'   S^^eto^   d^ecopcj^iiev  xö  Xeuxöv,   Sor. 

Tcafro^  xö  JyY^T^^IJ''^^®^  5^^  "^S  opaaews  Jv  xg  ^'^X'B-  "^ 
<(xaxd]>  xoöxo  xö  TcdS-oi;  dmXy  ly(0]uy,  5xt  ÖTcöxetxat  Xeuxcv 
xtvoüv  Tq|ia^*  6|iot(D$  xal  5ta  x^^  aq^-^c  xal  xiq^  öa^piQaecog.  Sext. 
adv.  math.  VII  227  xptxTJptov  xofvuv  ^aolv  oXiQd^fag  efvot  of 
£v5pe^  ouxot  (Stoici)  xt)v  xaxaXyiiixtxTfjv  ^avxaatev.  .  .  .  (228) 
^avxaote  ouv  Soxt  xax'  aiixou^  xuTtüXJi^  Sv  «l^ux'jj'  TCspl  tj^  euW^ 
xal  5t£axTr]aav  KXedvO'Y)^  |ifev  y^P  >l>toüa£  xtjv  xuTctootv  xaxi 
eiacx^jv  xe  xal  J^oX*^'^)  cSoicep  xal  5td  xcüv  8axxuXfü)v  ytvofiivrjv  xou 
xY]pou  xiiucoatv,  XpuatTiuoi;  5fe  axoTiov  t^y^^*^®  '^^  xotoöxo.  .  .  . 
(230)  auxö^  ouv  xtJv  xuTccoatv  eip-^aS-at  utcö  xoö  ZiQVcovog  uicsvoei 
dvxl  xYj^  ixepot(oaea)(,  wax'  efvat  xotouxov  xöv  Xöyov  „(pavtaaia 
Soxlv  lxepo(ü)at<;  «^i>xiQ€."  •  •  •  (231)  äantp  y*P  ^  diQp,  oxav  a|ia 
uoXXol  f  a)V(oatv,  afiudnrjxou^  tSnö  Ev  xal  5ta9epouaa^  dlva5exö|i€vo; 
^XrjYd^  euSni^  tcoXXä^  faxet  xal  xa^  ixepotuSaet^,   ouxco   xal  xd 


85_ 

i/)Y6|A0vtxöv  TrotxfXü)^  ^avxaatoiiiievov  avaXoYÖv  xt  Touxq)  Tcefaexat. 
ibid.  249  xal  yap  xax  auxo  x6  uTcap^ov  5er  yfveafl'at  X7)v  xaxa- 
Xt)TcxtxTlv  cpavxaafav,  (250)  otJ  jiVJv  dXXa  xal  Sva7C0|ie|iaY[i4vYiv 
xal  ivaTcea^paytajifevTjv  xuyx^^^^v,  fva  Tiovxa  xe^vcxü)^  xa  {8ca)|iaxa 
x(5v  ^ovxaatwv  dvaiiaxxTQxai.  (251)  (ü^  y*P  ^^  yXocpeti;  Traot  xot<; 
|i£peai  oujißotXXouat  xwv  xeXoü|i£vo)v,  xal  8v  xpiirov  af  5td  x(3v 
5axxuX(ü)v  a^paytSe^  del  uavxa^  iii'  dxptßfec  xoil^  X^P^^'^P^? 
JvaTTOjidxxovxat  x(j)  xY]p(j>,  ouxü)  xal  of  xaxo&.Tjt|^tv  Trocoufievoi  xcSv 
ü7roxet|i£vü)v  uaoiv  6<pe{Xouoi  xoti;  ?5t(i5|iaatv  auxdSv  SutßflcXXecv.  cf. 
Diog.  La.  VII  45.  46.  50. 
66,20:  Plat.  Tim.  31a  Trdxepov  oöv  dpO-wi;  £va  otipavöv  iipoaetpiQ'- 
xa(Jiev  1^  TioXXou^  xal  dTzelpouQ  Xtftiy  iqv  ipS-oxspov;  2va,  efTcep 
xaxa  x6  uapaSecyiia  5e5Y)|itoupYY]|i£vo5  Soxat.  x6  y^tp  Tcept^x^v 
Tcavxa,  OTcdaa  voY)xd  ^(j)a,  fiefl"'  Ixfepou  Seüxepov  oux  äv  Trox'  efir). 
...  fva  ouv  xö5e  xaxa  xtJv  [lovwatv  Sjiotov  ig  x(j>  TravxeXei  ^q>q), 
5td  xaöxa  oöxe  Suo  oux'    d7re(poü<;    STrofYjaev   6  ttowISv  xöa|iou^, 

dXX'  ef^  S5e  [lovoYevY]?  oupavi^  Y^Y®^^€  ^^'^  '^^  ^^^  ^"^^  Soxat. 
Diog.  La.  VII  143  5xi  S*'  ef^  äaxt  (6  xoajios),  Zyjvcdv  cpY]alv  Sv 
x(j)  Tcepl  xoö  8Xoü  xal  XpuacTCTCo?  xal  'ÄTcoXXdSwpo^  iv  xig 
(fuatx'g  xal  IloaecScovcoi;  iv  Trpwxq)  xou  (puaixou  Xoyou. 

66,21  sqq.:  Plat.  Tim.  32c  xwv  5fe  5Vj  xexxdpwv  Sv  SXov  Sxaaxov 
eüXiqcpev  IQ  xou  xöafiou  ^uoxaai^*  ix  ydp  Tcupö;  uavxo^  uSaxö^  xe 
xal  alpo^  xal  y*^^  ^vioxYjaev  ai5x6v  o  ^uvtoxd^,  |i£po$  ou5kv 
oüSevö^  ou5fe  5üva(iLv  S^toO-ev  uttoXitcüSv,  xd5e  StavoTjö-et^,  Tcpwxov 
|ifev  fva  oXov  5x1  iiaXtaxa  ^qJov  x£Xeov  ix  xeXicov  xwv  [lepwv  efr), 
Tcpo^  5fe  xouxoi^  6v,  axe  oux  uTtoXeXetfuiivwv  i^  (Jv  aXXo  xotoöxov 
yivoix'  av,  Sxt  5fe  fva  dYYJpcov  xal  ävooov  ij« 

67,2  sq.:  Plat.  Tim.  55c  a  5tj  xi^  el  Tcdvxa  Xoyt^diievoi;  ijAfieXcoi; 
dicopofY],  Tcöxepov  aTcefpous  XP*^  >td^tAOU(;  efvat  Xeyetv  lij  7ripa(; 
Sxovxa^,  xo  fifev  dTiefpoui;  tqy^^*^'^'  '^^  Svxw^  amlpox)  xtvö^  efvat 
8c5Yjia  (3v  Sfiiietpov  xp^^v  efvat. 


Index. 


aßißatog  (YVtojiTf])  60,3 
dßpoöiaixog  (ßtog)  58,23 
«ßuoooc  8,19.  9,14 
dyad-ög  passim.  xö  «pog  dXnjd'ecav  ocya- 

^v  6,7.  aya^c  d-eög  6,9.  52,5 
aYa5L|ia  18,11.  52,3 
otYaXriaxoqpopeTv    5,15.    24,2.    30,17. 

52,3 
ttYKV.  Tq^  ayav  suXaßeCag  59,21 
aYÖVYjxog  2,23.  3,11.  18,5.  dtY^vi^xov xal 

dtötov  (xöanov)  2,12.  66,19 
&YtO€  33,2 

diYxiaxpsüeod'ai  64,13 
aYVosTv.  oux  dYVOTjxdov  16,12.  64,11 
dYveooxog  57,7 
otYOvCa  11,10.  29,21 
ÄYOvog.  ttYovov  xad  oxeTpav  11,15 
ÄYpa  56,10 
ÄYptog.    «Yptag    (Wvöpeov)    5Xv]g    12,7. 

aypteoxaxa  (?(pa)  31,2 

*TX^^®'*  59,2 

ÄYX^ö'^opog  55,6 

«Ycov  10,5.  28,2.  46,10 

dycövioxigg  28,3 

'AÖdn  57,6 

ddeXcpdg  (adi.)  21,15.  58,6.  ddeX^öv  xai 

(j\}f(6si^  3,13 
a$Y)Xo(  24,5.  d8Y]Xoi  xal  dcpavsl^  13,11 
dÖYjXouod-at  20,9.  43,11 
dSidxpixo^  {(^^01^)  11,9 
ddidaxaxo^  58,20 
ddidqpd-opo^  59,2 
ddid^opog  26,10 
dötxelv  30,1.  48,2 
d^iy.ri\iOL.    ddixY]|JiO(xa)v   xal  iiapavo|jiY]- 

pkdxcov  58,13 
dötx(a  26,7.  29,9 
aÖoXoc  {üXy])  51,16 
de£  passim.   itpo^  xt^v  xcüv  6|xo{a)v  dei 

Yäveotv  13,10.  aee£  9,20.  33,16.  53,12 


det^aXTJc  58,19 

d^vaog.  al  divaoi  icvjYai  xt5v  xot>  deou 

Xocpfxoov  65,20 
depoicöpoc  21,16.  22,8.  31,7.  56,12 
dYJd-7]g  19,15 
difjp  passim.  iipo^  tdiav  8,17.  (UXz^  g 

diQp   x{[  9U061  8,18.  6  diQp  uic&p  to 

xevov  ftoxtv  9,15 
da-avax£Ceo^at  51,4.  59,9 
d^dvaxog  51,5.  7.  8.  58,15.  59,14.  60,8, 

64.10.  dd-avdxoo    4'^X^C    a^vaxGi 
vo^oc  46,6 

dd>eoc  66,11 

dd-Epdiceuxog  59,17 

d^Xod-ixTjc  28,5 

d^po  oc  10,9.  12,10.  19,4.  48,15.  d^pGcv 

61.11.  dd-pö(!>c  29,20 
alfioLXoi;  42,23 
dtötog  2,12.  23,11.  66,19 
dV8töxr)c  3,14.  13,14 
ae^vjp  24,9 

oLl^pioL  19,10.  42.19 

aiv{xx6od-ai  59,6 

atpEtv.  alpet  XÖYOg  3,3 

alpsad^ai  («e  extoUere)  12,13.  24^.  63,4. 

(/*errc,  accipere)  65,3 
aloa^Yjotg  9,13.  20,17.  18.  42,14.48,18. 

53.3.  64,1.  aJodijoetc  17,!!.  44,13. 
45,8.  48,13.  52,15.  56,13.  62,16. 64,t 
3. 14. 17 

ato^Tjxtxo'c  9,4.  22,8.14.  23,9 
atod-Y]xöc  3,12.  14.   15.  4,19.  5,3.  2i 
7,13.  8,11.  9,7.   12.   10,11.  20.  25. 

11.4.  12,19.  16,6.  17,13.  18,10.24,11 
'  13.    30,15.    37,8.    4«,9.    50,15.   18. 

ato^xdSs  37,13 

dixioL  6,7.  14,6.  17.  17,5.  18,6.  25,15. 
27,10.  28,18.  29,18.  30,12.  22.  31A 
36,14.  43,16.  49,6.  12.  50,6 

aTxtog  2,18.  9,1.  11,10.  17,15.  63,9 


87 


axa^afpexog  63,6 

axaxCa.  axaxCag  xal  anXdnQxog  60,5. 

dxaxfqp  xai  dicXöriQxi  66,7 
dxaXXconiaxog.  dxaXXooicioxa  xoU  YU{iva 

1,1 
axdv7)xo€  2,21.  20,11.  36,18.  37,5.7 
dxXivigc.  axXtvfec  ^«1  op^v  35,10 
dx^aCstv  13,5.  53,12 
dxjiTJ  38,19.  53,15 
axoTJ  1,16.  20,18.  21,2.  64,5.  67,7.  dxoai 

45,2 
dxoXaa(a  26,7 
dxoXoud-fa  48,19.  dxoXoud^a  xai  elpptd^ 

8,13.  dxoXou^ag  8tp|j.(j)  22,4 
dxoapiCa  10,1 

dxouatog.  dxouaia  (ddixetv)  48,2 
dxoua[iaxa  28,4.  62,16 
dxpa  21,11 

dxpat^vTJc  2,19.  14,2.  57,15 
dxpaafa  61,1.  63,6 
Äxpaxog  6,4.  55,5.  57,13.   axpaxot  xai 

d|itYeli  24,18 
dxpdxcop  29,11 
dxptßTJc  18,17.  22,6.  25,4.  dxptßiorepov 

16,19.  22,18 
dxptßoav  8,16.  27,14 
OLxpi^  63,4 
dxpdSpua  44,8 
dxpoc  10,3.  23,16.24,16.  41,23,  dxpcog 

52,1 
dxpdxTjg  2,15 
dXrelv  62,8 
dXYTjeeov  62,7.  12 
dXexxog  18,1 
dX^ä^sta  1,4.  14,2.49,13.  55,13.  66,15. 

iXti^iq,  51,12.  npöc   dXrjO^tav  6,7. 

67,3 
dXxig.  dXxa£  xe  xat  öüvd|i»tg  31,18 
OLWai  xoi  8,15 
dXXTjyopia  60,13 
iXXoxpio^  3,11.  26,11 
dX[iupöv  (udoop)  11,10 
ÄXoYOC-  IJ(j>a  aXoY«  25,18.  57,4.  dXoYOt 

^5ovai  29,4 
djia^Ca  14,8 
[d{iaupös  53,16]  . 
dtiaupouad-ai  9,11.  19,2 
djißXuc.  1^  djißXsla  (Ycov(a)  35,14 


d|jiE{ßeiv  56,5 

djieprjc  12,17 

djiixoxog  (xaxiag)  26,2.  57,9 

d|iexp{a  61,17 

d|iexpog  29,22 

djiTjxog  43,18 

djiTfjxtop  36,15 

dji7Jx«vo€  4,16.  29,9.  38,5 

d|itY>i€  9,10.  24,18.  51,16 

diiotpelv  26,12.  60,19 

d|Jiop90g  11,9 

d|i7ca)xi^  42,23 

dnuöpög  22,9.  54,6.  55,15 

djiiiO-yjxog  13,9 

djiuvxTJptov  31,12 

dvaßaoxd^^siv  32,6 

dvaßXaaxdveiv  27,22 

dvdYVcog  2,13 

dvaYpdcpetv    2,6.    3,16.    7,11.     38,24. 

47,11.  63,1 
dvadeueaO-ai  11,8 
dvaötöövat  (proferre)  13,4.  61,3.  (tri- 

buere)  18,20.  49,21.  50,8 
dvad-ufiiaoO-ai  64,6 
dvaipeTv  30,3.  60,18 
dvaioxuvxog  14,8 
dva^xtog  27,3 

dvaxd|j.nxEiv  13,15.  15,4.  37,14 
dvaxelad-ai  15,16 
dvaxepdvvuaO-ai  26,13 
dvaxivslv  5,15.  57,10. 
dvaxXafsad-ac  62,8 
dvaXajißdvsiv  62,2 
dvdXa^cpi^  9,18 
dvaXoYsTv  33,12.  17.  46,14 
dvaXoY^a   28,13.  34,12.  26.  41,4.   10. 

15.  23 
dvawtveiv  11,7 
dvanXyjpouv  46,19 
dvdTcXrjotg  46,3 
dvd 71X6 IV  56,15.    dvdircsoB-at   (xpdxo^) 

29,6.  62,3 
dvapjiooxia  6,13 
dvdpjioaxo^  57,11 

dvappTQY'^^^*^  ^^'^ 
dvappiTiil^etv  61,5 

dvapx^a  3,8 

dvaoxpdffetv  29,21 


88 


avaxäXXstv  19,1.  48,8.  H 
avaxinvetv  24,6.  29,14.  31,22.  43,9.  17. 

55,9 
avaxtS-ivat  11,4.  14,7.  25,7 
cüvaxoXifJ  19,7 

dvaxpäxetv  (xaTg  ötavoCaig)  14,9 
ava(poeiv  12,6 
avaxatxil^etv  29,8.  32,17 
avaxetv  11,18.  avaxeto^at  11,6.  43,1 

avdx^oiC  19,3 

dvdpaicod{|^eiv  (metaph.)  61,5 

(iv8pe{a  26,7 

«vdpidg  51,19 

dväÖTjv  29,11 

dve^PYCiv  10,3.  8 

dvegeTQcaxo)^  60,3 

dv8ic{dexT0c.  navTo;  d.  xaxou  26,5 

ocveitdX7]iixo€  23,7.  27,1.  dveictXi^iixcöc 

54,15 
dveiiiox7i|i(DV  67,3 
dvipiceiv  21,9 
dv^X^^"^  (a6«^nere)  47,14 
dvig'vüxog  30,3 
dvd-oypacpeTv  52,9 
dvd-pwiietoc  23,22.  61,20 
dv«-p(6iitvoc  2,3.7,14.  18,8.  24,4.  40,4. 

43,10.  50,21.  57,19,  62,20 
dvd'pCDicoeidvjc  51,19 
dv^p a)7cö[iopcpoc  (^eoc)  23,21 
dvda  65,5 

dv£8p uxog  (YV(i)|jnf])  60,4 
dvUvai  12,4.  21,21.  dvCeo^ac  54,4 
Ävtoog  35,14 

dvfoxßt^  10,8 

dvofxsiog  26,12.  13.  57,11 

dvoiAotog  6,12.  25,3.  dvojioicDg  17,19 

Ävooog  (l^coTJ)  59,3 

dvxapxxixö^  (xuxXo^  oupavoG)  42,11 

dvxsTiiO-sotg  10,6 

dvxixpu^.   d.  ßocüOT]^  X)]c  (puaeoog  29,1 

dvxa7)c|;t€  17,14.  53,2 

dvx^icaXog  9,18 

dvxtnpooqpO-iYT^o^*'  5^»^ 
dvxCppoTCO^  42,15 

dvxtxt^ävat  10,25 

dvxco^elv  21,13 

dvoTcafxtog  4,19.  51,17 

dvo7cäpd'6xo^  13,5 


dvüxeiv  (xov  8pö|Jiov)  32,9 

dvo>  12,13.  17,16.  45,15.  dvoox^  24,9. 

63,3.  xijid^  xdc  dvcoxdTco  47,8.  iiexd 

x^g  dvcDxdxQ»  onorj^z  51,20 
dvcod'sv  44,10 
dviofiaXog  35,14 
dvcoqpeXt}^  3,8 
dv(6(f)oixo(  56,11 
dgfcoai^.  dgCoDoCv  xe  xal  xtfii^v  11,4 
doCdijio^  30,18 
döpaxo^  24,4.51,4.  d.  xa(  vot]xoc  3,13. 

9,5 
dic^^s^v  49,20 

dica^avax{;;8iv  13,13.  27,23 
dnaa-TJc  37,7 
dicaxpißodv  52,8 
dTiavxao^ai  29,12 
dnapxdaO-ai  54,3 
dwaxT)  59,17.  63,12 
dicttuyaotia  55,19 
dTcaooxog  10,5 
dnauxo|Jiax{(6iv  57,11 
dneixov^l^eiv  4,20.  24,1 
dTCEixdvto|Jia  5,2.  52,14 
dies  ITC etv  7,5 

diceip{a  (xQ)V  dptd|ii5v)  15,3 
dnsipog  (m/fnth»)  20,6.  7.  67,2.  (im- 

IMjnft«)  67,2 
dneXeu^spidl^eiv  32,11 
duspYtt^eod-ai  5,2.  10,4 

duspfYpaqpoc  7,1 

dnepin-dx'i'l'cov  (ÖÖYiia)  3,7 

dTieud-üvetv  1,13 

dTiXavTJc  8,16.  dnXavsTc  (do-Upt^)  9,9. 

17,18.  24,10.  42,15.  56,14 
dnXoLxiQ  (iii^xoc)  16,1 
dnXigoxfa  18,3.  61,14 
dnXöxrjg  60,5.  66,7 
dicoßafveiv.  xd  dTcoßT^adixsva  19,9 
dTtoysvvotv  15,7.  16,9 

duoYo^oS  55,15 

dicoöeTv  {inferiorem  esse)  53,18 

dicödeigcg  36,8 

dnööoocg  30,22.  60,14 

dnocxfa  51,2 

dnoioc  (oua(a)  6,12 

dnoxaxaaxaxixöc  (atXiQvijc)  37,12 

dnoxsCpead-ai  32,2 


89 


OCTCOXpfVSlV    \%^ 

aTC0xpüc|;6ig  (aoxipcAv)  19,8*  43, 16 

aicoxuetv  62,8 

aicoXaiipQcveiv  (aeeipere)  21,18 

dnoXaiieiv  58,2.  60,1 

anöXauotg  13,6.  27,20.  28,9.  58,23 

aicöXei&og  (e^pTJvT))  54,15 

aico{iif2xuv8iv  32,10 

dnoväpieiv  4,11.  54,20.  58,24.  66,19 

dnövcDc  xod  dxoXaticcopeDc  29,2 

dnoictipaod'ac  57,9 

dicoicTutiv  45,20 

ditoa8|jivtiv8tv  2,14 

dnooKonav  2,10 

dicöaicaa|ia  55,19 

dicoxsfvstv  11,20.  12,12.  31,23 

ditoxeXeTv  5,11.  21.  10,15.34,2.  3.  22. 

35,7.  13.  38,4.  44,1.  46,15.  19.  51,17 
dnoxeXäapkaxa  8,14.  48,9 
dicox<(iV6ad'ai  42,14 
anoxdxxetv  12,17 
dnoug  60,16 
dnox*'C6iia8i(  45,21 
dnoxpfl  17,1.  62,19 
dicpa^Ca  2,13 
dicpoopdxco^  48,2 
diccüd'eTod'ai  64,8 
dpatä)(iaxa  11,12.  49,9 
dpYOcX^og.  dpYoXtcoxaxoc xai  ßapuxaxog 

30,5 
dpY^a  66,5 
dpYOg  22,5 
dpdeiv  12,20.  50,9 
dp^axeia  55,8 

dpexav.  xi^v  dpexcoaav  (y^Qv)  11,19 
dpexTJ  2,19.  25,17.  26,1.  2.  8.  30,2.  18. 

55,10.  59,1.  9.  60,8.  65,21.  66,8 
dpcd-pkT^xiXTJ  (dvoXoY^a)  41,4.  10 
dpxxcxög  (xüxXog  oupavoO)  42,11 
&PXXOC  43,7 

dpjiovCa  35,3.  4.  7.  41,3.  7.  46,15 
dpt&ovixöc  34,20.  41,2.  dppiovixi^  dva- 

XoY^a  41,5.  14.  15.  23 
dpjiöxxetv  (dpjiö{;»iv)  44,16.52,2.66,1. 

dpjioxxeo^t  4,4.  28,12.  30,13.  58,11 
dpoxog  31,21 
dppnjv  4,3.  9.  27,6.  50,17.  62,4.  dpptv 

xo  ncpixxöv  4,4 


dppifixa  47,1 

ippcoaxT^tia.  appcoaxi^iiaxo^ :^ vooTJt&axoc 

57,14 
dpxiad-ai  44,9 
dpxion^pixxoc  (dpid-fioc)  4,9 
dpxiog  4,5 
dpüxsad-ai  9,9 
dpx^xüitoc  4,19.  7,14.24,1.25,2.28,13. 

53,19 
dpx'»JY*'CTQ€  29,2.  51,10.  54,8 
dpxcctxxovixöc  5,9.  23 
dpxixäxxcDv  7,9 
apx<ov.  6  icpfioßüxtpo^  dpxoov xal  i^y*|kdv 

(deus)  37,3 
daeß'^C  29,13 
doxsnxo^  1,5 
do(&6v{{^eiv  58,7 
daicdCeo^ai  58,7.  63,8 
danovdo^  (noXstioO  63,6 
daxspoei8iQc  30,17 
dox-^p   9,7.   doxips«    9,8.    14,7.    17,17. 

18,11.  21.  19,2.  16.  20,8.  26,3.  43,8. 

11.  15.  55,4.  56,14.  aoxpa  8,22.  17,9 
doüYX^'^og  8,16 
douti^oovfa  6,13 
doüVTfj^yjS  62,11 
do(D|iaxo€  6,1.  18.  8,17.  20.  21.  10,10. 

13.  19.  25.  15,16.  16,5.  17,14.  18,10. 

34,1.  2.  36,3.  42,6.  48,8.  17.  50,17. 

55,3 
dxaxxog  6,12.  35,14 
dxaXafncDpoc   1,5.  dxoXaciKOpcDC  29,2 
dxa{i£8uxoc.  dxa)utuxotg  xod  nXouoiat^ 

Xdptoi  6,17 
dxagCa  8,13 
axe  (=  (og)  4,17.  30,7.  66,3.  dx8  c.  part. 

10,23.    31,9.    32,20.    53,20.    54,12. 

61,17.  dxe  ÖTf]  c.  gen.  abs.  55,6 
dxeX^C  13,5.  21,16 
dxeXeuxifixoc  7,1 
dx^d'aaog  31,3 
dxjioi  21,2.  53,2.  64,6 
dxonov  (seq.  infin.)  18,17 
dxpüxog  65,12.  dxpüxcog  29,16 
auY^  9,11.  24,18 
auYoetÖTQC  9,3 
auXaxeg  31,22.  43,17 
auXoC  (iiüxxT^pog)  45,2 


90 


aüg7)ot€    12,12.    37,13.    38,17.    40,12. 

au^jasi^  19,20 
aupa  12,21 
auxdpxTQg  (5^1'])  56,2 
auxCxa  13,6.  21,21.  {ut  exemph  utar) 

34,4.  19.  42,10.  44,11.   auxCxa  yoSv 

16,17 
auxodCdaxTOg  56,17 
aoxoxCvYjxog  57,8 
auxoxpaxYJc  5,7.  14,14 
auxo|j.ad'iQC  xal  auTodfdaxxog  56,17 
auxö|jLaxoc  30,8.  65,11 
auxöc.  «uxö  iiovov  22,11.  31,13.  66,14. 

xaxd  xauxa  3,12.  xaxd  xauxa  xai 

(ooauxo)^  17,19 
aqpaCpsaig  65,8 
acpavYJc  11,18.  13,11 
d^avCl^ea^ai  19,3.  66,2 
dydvxaoxog  (^wotg)  25,18 
dcpauaCveiv  42,21.  dcpauaCveod'ai  11,14. 

49,11 
acpTJ  (toc^w)  20,19.  21,4 
dcpigvidtetv  32,5 
i^^dpoloL  59,3 

dcp^apxog  30,15.  19.  45,4.  50,17 
dcpd-ovia  27,19.  65,19 
a^d-ovog  11,20.  29,3.  43,5.  50,9 
dqpiXoooqpo^  1,5.  8,6 
d^opäv  18,9.  43,8 
dqpopfa  19,9 
dcpopixig  14,19 
d^poc  23,3 
dcppoouvv]  26,6.  29,8 
d(f)a)va  (axotx^tot)  46,20 
«xav^C  8.19.  9,15 
dxap^<''c^o^  66i3 
d  4)  8  u  d  (5  c  30,4.  oL^mi^ioxaxcL  1 9, 1 5.  54,9 

d4^(€  24,16 

dtl^üxoc  2,21.6,12.  20,17.  22,11.  25,18. 

58,18 

ßdd-oc  16,3.  36,1.  38,3 
ßad-urstoc  11,20 
Paxxr)p£a  31,14 
ßdpog  29,19 
ßapuvsod-ai  60,20 

ßapug  30,5,  35,2.  46,8.  -q  ßapeta  {accen- 
tu8  gravis)  45,12 


ßdaavog  41,22 

ßdasi^  (pedes)  44,19 

ß aoaeug.  6  nir»C  P-  (deus)  24,17. 32,24. 

xov  ßaoiXäa  XoYiofiöv  52,16 
ßäßaco^.   oud&v  x(5v  iv  y^^^*^  ßißotcv 

57,20 
ßeßaiouv  36,8 
ßeXxtouod-ai  37,9 
ßeXxiwotc  38,19.  47,15 
ßda  19,10.  29,20.  42,19.  ß((^  21,13 
ßiafcog.  ßiacöxaxa  xpaxitxai  53,22 
ß(o€  (tnto)  18,8.  28,17.  29,6.  38,22.  40,4. 

45.6.  58,15.  16.  23.   60,9.  10.  63,8. 

65.5.  66,7.  (victus)  47,14.  65,13 
ßXaTCXixö^.  ßXanxtxalc  duvd(i80t  22,2 
ßXaoxdv8tv  14,17.  49,16.  58,21 
ßXaoxöc  12,14 

ßodv.  dviixpog  ßocÄoiQg  xtjc  <pü<»ö>€29,l 

ßoxdvTf]  12,4 

ßoti XT)|jia  (xi^c  9woe»c)  1,13 

ßpaßeuxTJc  3,9 

ßpaÖüx^C  59.21 

ßpaxüXoyCa  48,16 

ßpaxüXTfjg  12,18 

ßpdO-etv  12,8.  31,24 

ßpoJotg  11,16.  17 

ß(oXog  60,17 

yaXagCa^  (xuxXo^  oupavoO)  42,12 
YaXyjvT)  21,12 

Y  d  V  ü  0  0-  a  t  58,8 
Yaoxpt|iapY^*  29,4.  61,6 
Yetxvcdv  10,4 
Y8ti(;;8od>ai  24,16 
Y8V8d  [53,16]  54,6.  57,2 
Ysväa-Xtos  33,4 

Yiveotg  3,12.  14.  16.  7,11.  8,9.  9,7. 
10,12.  11,3.  12,8.  13,3.  10.  14,10. 
17,2.   18,5.  21,19.  22,22.   23,2.   13. 

25.7.  26,14.    27,11.     28,20.    36,18. 

50.6.  52,12.  53,10.  57,20.  58,12. 
65,15.  66,22.  ftsiotn;  4,8.  19,9.  20. 
62,5 

YSVTjxdc  3,15.  14,7.  23,6.  50,22.  66,18 
Y8vvdv  passim.  de  numeris  36,6  sqq. 

Y  evvY]  XIX  d53,22.xaY8vvYjxtxd  46,1. 62,15 
Y^vog  passim.  xo  cpiXoooqpCag  Y^vog  18,7. 

27,22.  x6   TiotTjxixöv  y^^S  50,5.  xö 


91 


TcotKjxtxov  xai  ooqptOTtxöv  Y^vog  6O43. 

xaxd  Yivog  45,9.  xa^'  ßxaoxov  Y^vog 

21,21 
Veuotc  20,18.  21,2.  62,15.  64,6 
YecöÖYjc  (ouoia)  50,19 
-yeconexpia  15,17.  36,2 
Ytcot&'eTpixTJ  (avoiXoYfa)  41,4.  12 
yetöitovog  29,16.  31,23.  43,19.  65,18 
YecopYtxKJ    (xixvTl)    30,10.    (iiwonQinQ) 

65,12 
Y15  passim.  y^v  adpaxov  8,17.  y^QC  "^6 

itavra  xixxouoYjg  49,17.  jn^Trip  i^  y^ 

50,2 
Y^YsvTJc    23,20.    30,15.    49,13.    51,9. 

59,19 
YXCxso^at  24,18.  64,12 
YXüxü  (^^tap)  11,12.  49,4 
YvcöpCCttv  17,13.  59,2.  60,2 
Yva(pi)&oc  (discipuliui)  57,9 
Yvcooxtxdg  59,10 

YOT)xe(a  1,6.  fotiiBioL^  xat  anaxag  63,12 
YovYJ  (eemen)  4,10.  40,10.  46,3 
Yövtnoc  38,17.  44,14.  46,7.  50,7 
YpaniiaxtxTfi  46,13.  17 
YpajijiYJ  16,1.  35,23.  38,3 
Ypa^KJ.  al  tepai  ypoL^pdi  27,12 
YpaqjiXTJ  (äTttOTyjiiK])  13,1 
YujivaCeo^at  21,13 
Yüuvtxod  (dYO)vs^)  28,2 
Yunvdg  (metaph.)  1,1.  7,6 
YcovCa  35,13.  19 

ÖaxTiiXiog  53,22 

dao|iöc  32,3 

öaoüg  (sp^YYOC)  45,13 

ÖsTYJia  48,16,   60,13.  62,12.  Uiy[i(ixo^ 

gvexa  32,12.  62,20 
ÖstXfa  26,7.  29,8 
Ösxag  14,19.   15,1.  3.  33,9.  11.  34,18. 

36,5.  11.  38,8 
SeXsal^eiv  64,9.14 
8ega{iev7i  45,20 
ÖedvTwg  35,22 
8ea)Jkd^  49,7 
öeondCecv  57,3 
beoncxBioL  65,8 
SeoxepeTa  13,20.  56,20 
AY]|Jiif]xpav  50,2 


ÖYjlitoopYeTv  3,4.  18.  4,20.  6,8.  17,3. 

18.10.  21,15.    27,2.    32,22.    4«,23. 

53.11.  54,11 

ÖTjutoupYdg    3,3.    5,17.    10,22.    23,14. 

25.7.  52,5.  16.  56,3.  66,20 
dT^tioxsXvjc  {kopvri)  44,5 
^idypct,\i.\i.a.  41,2.  42,4 
biOLfpd^eiw  5,10 
Sia^euYvüvau  ^i^^eugav  xai  di^uaav 

10,6 
8ia|^(!>vvuo^ai  42,10 
diaip^aeig  34,22 
dtaixaod>ai  21,10 
ötaxoojieTv    6,3.    12,3.    13,19.    14,18. 

17.8.  18,1,  20,13.  42,16 
ötaxpfvstv  (secemere)  27,6.  49,5.  51,20. 

(disoemere)  59,11.  at  ßapelai  vöaoc 

StaxpCvovxai  46,10 
diocxpioi^  51,15 
8ca(iax^  9,20 
Siapiäveiv  49,10 
dia)i6xp8la^ai  7,5 
ÖtanovTJ  3,4.  11,13.  20,11.  22,12.  50,6 
ÖtavosTod^at  3,20.  5,20.  7,10.  30,13 
Ötavota  1,8.  2,4.   14,9.  11.  25,1.  29,7. 

33,8.  47,12.  51,8.  55,18.  67,7 
ÖcaicXaxxetv   21,7.    23,14.   50,14.    21. 

53,14.  56,20.  58,17 
ö  tano vsTv  (xi^v  iiaOTjuaxtXTJv  SmoxYJuTjv) 

47,10 
ÖtapxTJc  29,18 
ötappYJöTjv  7,11 
$iaaY]|ia{veiv  31,14 
ötaoxaotg  38,2.  6.  10.  45,10 
ötaoxaxöv  (xptXTf  o&[i.a)  10,24.  16,6 
ötaoxYjna  8,2.  10,3.  14.  11,3.  35,2 
Staouoxaoig  40,15 
ötaxaxxeod-at  1,2.  12,1.  17,18 
ÖtaxeCvetv  (intr.)  20,7.  42,7 
Siaxeix^l^stv.  diaxeix^ovxog xal ^uoxd'^- 

xog  ^Oü  9,19 
öiaxTjpetv  48,20.  65,16 
ötaxüitouv  7,12 
öcauXoöpojietv  37,16 
diacpafveiv  19,4.  ^Mccpafvso^i  27,8 
öta<päpetv  {differrt)  12,10.  20,17.  21,5. 

22,1.  (eocceUere)  57,18.  8.  xivoc  («*pc- 

rarc)  51,11.  53,10 


92 


öia^epövxcog  17,15.  63,8 

Sia^opa  19,8.  50,12 

&caqpuo6L^  11,19 

8i&aaxaXfa  29,1 

dtecnelv.  ditCpnixai  vö)up  44,5 

dceg^pXsod'ai  48,15 

diepeuvaod'ai  6,8.  24,8 

$iep|Jiif]V6U6iv  9,6 

8  tif]  d-  «Tv.  x6  xaO«po&xaxovxai  öcif)^|iivov 

52,1 
dctaxavai  9,19.  dUoxaad^i  10,25.  11,14. 

35,2.  58,10 
8ixa|^8iv  46,10.  (de  sensuum  iudicio) 

21,1.  48,13.  61,16 
ötxaiooüVT)  16,13.  26,7.  30,1 
ÖtxaoxTJc  3,9.  47,16.  59,12 
ÖCxt)  14,15.  29,12.  13.  66,2 
diotxeloO-ai  1,14.  25,19 
8iicXaaia(eiv  40,17 
ötTtXototog   33,11.    14.    16.    41,20.  22. 

(Xoyo^)  15,8.  11.  34,20 
ötiiXaoCeov  (XÖYOg)  34,5.  14.  40,19.  41,9 
ö  txxöc  17,20. 41,15. 44,1. 19.46,20. 58,10 
8i9^<pa  31,13 

ÖCxa  4,18.  25,13.  38,13.  44,12.  65,12 
8txöxo|iog  (oeXyjvT))  37,15.  17 
öiXö>C  33,9 
Sicod'elo^ai  3,5 
8dY»i«  3,8.  7,10.  61,2.  67,12 
8oXtx«oetv  (xi^v  9i)0tv)  13,13 
ÖdXtxo«  31,23 
ööga  59,8.  66,16 
öogal^etv  5,19 
dopucpopsTod'ai  53,1 
SouXo^.    fiouXoi  x^^^o^  ^^^  duotaxou 

noi^oog  65,4 
öpaoxTJptov  (alxiov)  2,18 
Spänead-ai  60,2 
Öuag  4,2.  5.  34,24.  35,23 
Öüvajitg  9,10.  15,14.  18,22.  35,4.  37,9. 

38,14.  46,12.21.  49,10.  54,2.  56,19. 

t,  xoationoitjxixTJ  6,6.  (multijpHoatio) 

4,4.  6.  16,14.  15.  8uva}iti  (opp.  4vx«- 

XexE^qi)    15,2.    xaxa    xi^v    iQpisxipav 

Suvapiiv    55,14    uicip    dt>va{itv    2,2. 

öuvajjietC   2,13.    6,3.    7,2.   4.    14,13. 

16,19.  22,2. 30,6.  31,19. 46,9.  [53,17]. 

+"X^C  öuv«|JL«t€  23,9.  54,7 


SuvaaxeCa  10,4.  57,4 

Suvaoxeusiv  29,4 

düaei^  (aaxäpov)  19,7 

d  u  0  ( a  X  0  c  65,4.  SuoCaxa  xoU  oc^paneois 

59,16 
8uoxpaa{a  46,9 
duoicdpiaxog.  x6  x«v  dvapcaCosv  do9- 

icdpioxov  29,14 
duaxepaNtiv  62,7.  12 
duo(ontTad>ai  47,17 
dcopsa  6,18.  27,16 

iap  14,5.  17,6.  19,13.  31,24.  44,1.  6 

ftapf^eiv  19,13 

iapivog  44,2.  58,20 

&  ß  $  0  IX  a  c  (num^rttf  sep^enarit»)  33,4. 9. 

34,12.  17.  23.  35,8.  13.  36,2.  4.  7. 

37,3.  8.   19.  38,4.  5.  8.  14.  40,15. 

25.  42,6.  10.  44,10.  47,7.  {hebdmmu) 

43,15.  46,2.  (septemdum)  40,3.  6 
iffpd^ita^ai  55,2 
ifKpdxticL  63,5 
hyXaLpaixzMi>/  47,13 
IdcodTJ  61,14 
etdix^sia  61,9 
etSoTcoietv  48,14 
elöoc   7,13.   11,16.   16,16.    28,6.    30,20. 

33,15.    34,17.    58,7.    tKij    27,6.    7. 

34,1.  4«,13.  67,8 
eldcoXov  5,15 

eZxal^Eiv  (compamre)  23,21 
etxoJv  5,6.  7,12.  14.  9,6.  23,19.  22.  25,2. 

4.  9.  28,16.  37,3.  50,14.  16.  56,4 
E^xdig.    fiCxöxi   axoxao[i(p   25,15.    60,15. 

etxög  (seq.  inf.)  2,4.  3,19.  8,7.  59,6. 

(üg  E^xö^  (seil,  kaxl)  56,19.  x«xd  xo 

sCxog  59,15.  xmv  eSxoxcov  xoti  iciO«- 

vtSv  14,1.  Etxdxwc  10,25.  19,18.  21,7. 

35,20.  50,7.  51,17.  55,5 
slXelod-at  15,4 
slXixpcvTJc  9,12.    vo5c   slXtxpiviaxaxoc 

xal  axpatqpvioxaxoc  2,19 
slpjiög  8,13.  22,4.  48,19 
&ioriy'riziQi.    st<n]YY)xdg    xiQg    TwXu^iou 

ÖdgYjg  66,15 
eloo)  64,15 

IxYOvot  3,3.   11,16.   14,13.   27,4.  36,12 
ixÖdx«o^»t  10»Ö-  29,17 


93 


ixxpCaei^  45,17 

ixXe{t^8t€  (aoxipcöv)  19,7 

ixjiaYelov  25,4.  55,18 

äx7c<|i7:etv  («pcSg)  19,5 

SxuXYjpouv  9,16 

ixTcXYJptooic  56,2 

ixicop{|^6iv  3,6 

ixTä(ivsad>ai.    vouv  xal  Xöyov   4xx^- 

|j.iQxai  25,19 
ixTipiav  47,10 
SxTÖg  5,23.  33,10.  44,17.  64,15.  <pößoü 

ixTog  54,12 
ixxpaxTQX^Cstv  60,20 
ixxpiicea6>at  (Vftar«)  21,11 
&XXU90UV  1,3 
ix^äpsiv  (ndXefiov)  63,6 
Ixcpuotg  12,14.  38,16.  40,10 
ixxeto^at  25,1.  (metaph.)  29,11.  61,11 
iXaTTouad-ai  32,14 
SXsyxoc  ("cou  ouvetöoTog)  47,16 
iXXa(iß(£vead'ai  14,15.  32,16 
iXXeCneiv  47,4 
&XXÖYC(&oc  46,15 
iußa^üveiv  (xoT^  vdnotg)  27,13 
^{ipkäXsiac  (90)V(ov)  64,5 
i(i|jitXelc  (XopeTai)  18,1 
Sn^aXtv  2,13 
l(&icapäxeiv  18,2.  32,2 
§(iicepidxeo^ai  4,15 
i(iicvtTv  46,21.  52,14 
({jLicopog  56,9 
i\i.izpBKi^  (seq.  inf.)  56,18 
Spiicpoad-sv  45,21 
i^k^ayeTv  60,4 

IjicpaNstv  22,15.  26,15.  35,15.  57,12 
iricpavT)  58,11. 18,22.33,15.  I|i<pave5€ 48,8 
&pkqpaoi€  2,5.  25,4.  47,5 
itJKp^psia  23,20 
iliyspric  23,20.  25,2.  58,8 
Iji^opelad-ai  (oix£o>v)  61,11 
§pt9uoav  50,11.  51,1. 
i{i(|^ux^o(  6,14 
Sjic^üXOC  20,17.  22,9.  58,24 
ivdp.iXXoc  35,5 
ivavxCog  12,8.  26,14.  27,3.  30,19.  62,7. 

xoGvavxiov   1,7.  42,13.  21.  63,1.  xa- 

vavxia  6,14.  26,6.  59,11 


ivavxtdxTjxeg  9,19 
ivanoXeCicsoO-ai  11,13 
ivaicopiaxxeod'ai  58,4 
ävapYTJg  13,21. 31,10. 41,18. 44,3. 62,12. 

ivapYäoxaxa  38,13.  50,12 
Svap^pot  (cpcovaQ  46,19 
Svapjjiöviog  (x(vif]otc  doxipcov)  17,18 
ivapiidxxeod'ai  2,1 
Ivöec^c  13,21.  32,11 
ivöixeo^at  61,17.  65,5 
Svötoc^exoc  (S^tg)  57,10 
ävötaixdco^at  26,1.  54,12.  56,5.  62,10 
Svöixwg  54,21.  56,12 
Svöota|;ecv  57,7.  66,12 
ivepyaCso^at  64,17 
ivipYsta  18,17.  27,5.  30,3 
§v^ouoidv  24,15 
Svt.  (06  Ivt  jidXtoxa  27,14.  52,9 
4vi8püeod-at  47,16.  52,16.  58,11 
Svixpioi  (diacpuoEig)  11,19 
Svvoetv  5,20 
Ivvoia  10,24.  16,5.  19,18 
ivoiiiXetv  64,2 
ivopav  4,14 

§voöv.  xöXXigc  IvoüOTjg  49,8 
SvoxTjpiCeiv  23,4 
iyo^payir^Ba^OLi  5,16.  6,1.  64,16 
§vxeXäx6ca  15,1 
Svxdg  33,9.  44.17.  19 
svxüYX*"^^^'^    64,1.    ol    ivxüYX*^ö^sg 

{kctores)  2,8 
gvuöpog  20,15.  31,7.  56,7.  9 
4vu7:dpx«tv  22,1.  27,8 
Ivcoxixdg.  icveü[iaxo5  ivonixoG  8t)vd}iei 

49,10 
i^aCpead-ai  56,  11 
l^adpExog  4,16.  20,19.  22,17.  36,5 
igaCoio^  42,19 
fegai9VY)c  42,23 
^gavaxtöpelv  42,21 
igaiitvaiwc  30,24.  60,5.  62,10 
IganXdotog  (XÖYOg)  35,1 
Igdc  4,6.  32,25.  34,24 
IgsxdCetv  44,17.  fegexdCeo^t  32,16 
Sgäxaotg  27,14 
Sg6ü|j.apii;6tv  29,22 
IgTJg   15,2.  36,9.  37,11.  19.  40,7.  48,20 
Igixjidl^eoO'at  61,18 


94 


Igte  57,10 

ig£TT)Xo€  57,3 

igojioioGv  5,19.  36,15.  66,21.  67,10 

igo|io{a)aic  55,11 

igouaCa  5,7 

lopxotl^eiv  44,5 

lopxri  33,2.  44,5 

&7cax{ia|^8iv  43,5.  53,16 

i7caXXr)Xot  18,3.  29,19.  65,6 

iicaiicpo-cepfl^eiv  66,12 

inav^elv  43,5 

iwavoöo?  59,16 

&7iava)  9,14 

iTcaTcoöüead-at  10,5 

insioi^vai  23,11.  61,18 

In 611  OL.   Äv  xolg  lnetxa   7,11.  ot  liwtxa 

29.1.  51,11.  53,16 

lueo^ai  2i,ll.  60,14.  xd  ftnöntva  8,14. 

48,19 
iwdxeiv  30,5.  65,20 
inißaXXsiv.  x6  imßaXXov  (ptäpog)  7,6. 

56.2.  xoug  ämßotXXovxag  api9'|jioog 
52,7.  xd  TCpooTfjxovxa  xai  äicißdXXovxa 
54,20 

hniysioL  37,9.  43,2.  44,9 
iTCtyiveoO'at  10,9.  58,9 
47itYV(i)|iü)v  46,2 
iTCtYpd(f)8iv  27,2 
ftnida^'iXeueoO-ai  30,10 
iictd^Xeo^ttt  26,6.  35,16 
intötöövat  (intr.)  12,22 
iniöootg  (i^pög  toxuv)  38,18 
iniefxsta  xat  TcpqpdxT]^  38,21 
iicil^rlixio^.  iTcil^Tipiia  xai  ßXaßspd  3,5 
47it|;Y]xeTv  27,10 
iTctO-uiiiat  29,6.  61,4 
fei:dxTf]pov  (^cpov)  25,13 
intxXtvüJg  59,13 
in^xpioic  61,16 
STctXarxavciv  6,19.  31,10 
47ifXa|ic|>tC  (aeXiQVYjg)  37,15 
iniXtinzot;  59,18 
SwtXtx^^^ctv  61,7 
ini'koyi^Bo^'OLi  48,4 
ini|iäXeia  32,23.  §TCi|x^Xsiav  xai  npo- 

oxaodav  62,1 
i7it|ieX6ToO-ai  3,2.  67,4 


iiitvi^'X»od'ac  21,9 

iicfvoia  8,15 

ininav.  oSg  i.  46,7 

änd  iiÄot  (|HW<r«mo)  8,20.  12,14.  18,14. 

22,2.   16.    30,22.    44,14.    i^'  diw« 

27,11.  28,18.  32,22 
iwCitgSov  16,8.  9.  34,2.  35,22.  24.  36,1. 

40,23 
äntuXigxxeiv  47,17 
&icinod-8tv  3,6 

ÄTCtoxYJTixetv  (de  morbo)  46,9 
iicioxidl^eiv  2,8.  66,14 
iTcioneüdetv  13,15 
iiiiox7]>Ti  2,20.  13,2.  17,13.  24,6.27,21. 

30.18.  46,13.  47,10.  52,5.  65,12.  67,3 
§iccouvdY*tv  11,11 

Ä7i(xay|ia  65,9 

inixecx^l^etv  29,5 

änixeXeTo^at  (?)  20,12 

l7:tx<XX«tv  43,18.  19 

&7CiXYJ$6U(ia  29,13 

&7ctxcd'ävac   16,10.    ^ix{^ad«i   (susd- 

pere)  43,10 
intzoXoLi  (doxipwv)  19,7.  43,16 
S7itxoX|jiav  22,2.  33,7 
iTiixpixog  (XÖYOc)    15,8.  10.  41,7.  14. 

(dpiiov(a)  35,7 
iicicfdveia  {superficies)  16,2.  38,4 
liciqpäpecv    16,8.     imqp^peo^i    (pass.) 

29.19.  (med)  31,13.  60,18.  61,13 
4TCt<p7j|j.iCetv  3,14.  4,15.  8,18.  47,2 
Sm^otxdv  11,6.44,11.46,13.40,9.56,6 
inlx^ipai,  65,3 

iTioxe-CEüscv  12,20.  29,15 

Snoxog  32,6 

iicxaexia  38,15 

iTcxaiiTjviatoc  46,7 

&iixdxopöo€  (Xiipa)  46,14. 

ipaaxTJg  64,12 

Ipsuvav  22,18 

Sprjiiog.  ipTfjjiTjv  xat  xsviqv  x<^po^v  9,16 

gpiov  32,2 

fepwsxöv  21,21.  59,19.  63,2 

SpuO-ptdv  (c.  pari.)  66,16 

gpeog  24,11,58,9.64,19.  gpcogxalnöK 

2,4.  27,21.  42,9 
kaxida^at,  (d^apdxcov)   18,2 
feoxtdxwp  27,23.  28,5 


95 


loxaxog  41,16.  17 

kzoLipiQ  64,11 

fexepotdxTQC  6,12 

^TTJaiog  (daopioc)  32,3.  irifjoioi  (opai  17,4. 

18,14.  19,12.  17.  42,17.  61,3.  65,19 
gxot|ioc  13,5.  ig  lxo{|ioü  30,8.  66,5 
äxüiicoc   10,22.  46,17.  50,4.  ixujMOxepov 

47,5 
euaYTs^^Ceo^at  43,18 
6uap(ioaxo^6,15.  euapiiöoxeog  7,5.52,8 
eüöat|iov(a  55,6.  57,19 
6üöa£|ji(Dv  51,2.  58,15.  60,9.  67,11 
Budia.  ButCof,  xai  YaXyjvTg  21,12 
euedpog.  Tcpog  xö  suedpov  32,6 
eü6§{a  31,17 
euepYOC  (öXy])  51,17 
eu^üßöXog  57,16.  6üd-üpdX(Dg  4,13. 11,1. 

63,14 
eu^üg  1,7.  12.  10,15.  20,2.  21,14.  23,5. 

28,7.     TIQV     7ipü)XTfJV     6uOl>g     TtpOOO^ptV 

31,2.  Eü^c  ajia  12,8.  eüd^cog  10,26 
Euxaip{a  (xoö  xottoü)  5,10 
eiiXpoca{a  (x(5v  irveujiaxwv)  12,20 
EüxxaTog  38,22 
EuXaßsta  59,21 
EüXoroc  8,9.  14,1.  25,16 
EuiiapiQ^  30,9 

Bu\i.op(pict  (xou  a(0|jiocxo^)  51,14 
euvop.£a  30,6 
suvo|j.oc  54,16 
euonXsTv  31,19 
sunad-sia  54,15 
euTiopia  29,3 
eunpsTcvj^  53,7 
suaocpxfa  52,8 
EuoäßEia  3,1.   suasßsfa^  xal  öoiöxiqxo^ 

59,14.  67,12 
euxäXEioc  63,7 
euxsX^^  (a7C^pp.a)  23,12 
euxpETiiCsiv  28,1.  3.  61,10.  12 

EüXüx^a  5,8 

euqpopCa  (xapnwv)  11,12 

euypovslv  63,11 

eux^P'^oC*  '^e^^*  suxopxa  12,4 
euxpoia  52,9 
sucüdCat  (ax|jio)v)  64,6 
eiicoxia  28,1.  6 

fe^YijiEpog  60,9 


i^idpusad-ai  32,8 

iqpiivat  32,17.  Itptead-ai  24,13.  62,15 

iytxxog.  xd  yoöv  xal^  i5P'ß'^^P*'C  ^'*- 

vo^ai^  iqptxxa  33,8 
Sqpopo^  3,9 

CYJXTjotc  18,7.  C.  ß(oü  47,14.  65,13 

CüYaÖTjv  34,23 

^UYO^  (Signum  zodiaci)  44,2 

S(pYpa<p^*  53,18 
^(pSiaxöc  42,12 
CwTJ  9,1.  58,3.  59,3.  6.8.  15.  60,7.  63,10. 

67,11 
^(poYOVsTo^at  46,7 
CcpoYovia  22,5 
^(poTiXaoxetv  20,15.  23,7 
^(OTCupetv  12,21 
^(oxixog.  |^(0xix(oxaxov  x6  7cveu|jia  9,1 

riyBXo^ai.  xoc  iQYOüiAEva  (opp.  xd  lito- 

liEva)  48,20 
T^YCjiovCa  (dv^pö)7:oü)  32,12.  54,13 
TQYßP-ovtxdg.    TQY^P'O^'*^^    yuoEt    CqJov 

(homo)  31,5.  xö  'iQYßP'0''i^**''^*'^'^^  ^'^ 

IJcpq)  xsqpaXifi  45,1.  8td  x^c  T^Y^P-^^t" 

xcoxdxTf)^  x(ov  aio^'os(ov  o'>|/s(o^  56,12. 

xö  i^T^P-ö^i^^v  (xi^g  ^^X^^)  44,12.  15. 

53,1.  59,7 
'^yB\LO'^i^  46,16 
•j^YeiAwv   5,7.   64,9.    (deus)    24,3.  27,2. 

28,5.    36,17.    37,3.   5.   50,22.    55,6. 

(homo)  31,1.  56,18.  57,1.  (voG?)  9,4. 

23,23.   64,2.   iqy^P'C^''  "^V^^P^Z  iqXio^ 

43,21 
TjÄovTJ  18,2.  29,4.  58,13.  20.  60,15.  62,1. 

5.  7.  14.  63,7.  12.  64,1.  12.  65,3 
iQduofia  61,8 
i^öüxtjg  64,5 
Tj^og  47,15.  60,6 

i5Xtx(at  (dv^pöirtCöv)  38,15.  24.  40,4.  7 
TJXtog  passiin.  votqxöv  tqXCoü  nocpd8siY)ia 

8,21.    |J.^Y*€   ■iQYsP'öiv   T^pipag  i^Xtog 

43,21 
iQfispog   (8^v8p(0v   uXt])   12,7.    (xapicdg) 

58,21 
Tjliepoüv  31,2.  38,21 
TJIJLtdXtos  (XdYoc)  15,8.  11,  41,8 
TQ  p,  ( 9  0)  V  a  (oxotXEta)  46, 1 9 


96 


i5v(a  UM,  32,16 
T^vtoxttv  32,22 
>ävCoxoc  14,14.  32,14.  21 
i^Tcap  44,20 
ripi\iOL  10,8 
iQpeiitIv  44,15 
ripB\ii(i  19,11.  23,6.  32,1 
^oüxa^ttv  2,2.  33,7 
^oüx^  30,6.  32,1 

IQXOt   —   "^    11,1 

O-aXotTTtov  (üöoöp)  49,5 

d-avaTöSÖYjc  61,17 

^ia  58,7 

^eaiiaxa  18,2.  28,4.  10.  62,16 

^BttT^S  28,3 

O-^axpov  28,3.  8 

^tlog    passim.    ^Xoq    ^öyog   6,2.   9,6. 

10,20.    55,18.    ^Tov   7wtö|ia   50,19. 

51,1.  55,7.  TO  «-etov  66,11 
d>tp.iXioi  12,13 
d>e|jitXioaad-ai  38,8 
^d|itg  (seil.  ioTi,  seq.  infin.)  3,10.  29,12. 

55,10 
d-ejitTÖv  (seq.  infin.)  5,5 
^eoetÖYjc  5,1.  17,9.  23,22.  52,4 
O-toXoYßTv  3,17 
d-eoicpeTiTJ^  44.3 
O-tdc  passim.  ^soü  ^oyog  7,8.  16.  53,5. 

d«(ov    &p.9avü)v    X8    xal    aio^xeav 

(sidenun)  8,10 
d>soaäßeia  59,9 
d'SocpiXifjc  43,13.  Ivsxa  xou   O^o^iXoug 

2,2 
^epaiiatvfg  64,7 
^eptvög  42,11 
^epiiog  21,3.  62,9 
^dpos  14,4.  17,6.  19,12 
O-äots  (ovojittTtüv)  56,15.  57,11 
^80|JiÖ€  20,11.  54,19.  67,5 
^ttopsTv  18,4.  23,4.  36,8.  49,1 
^ecopTJ  p.aToc  30,18 
a-ewpia    27,20.   28,6.    Sv   x^   xavovtx^ 

d«a>p{qp  35,6 
a-^Xüg   4,3.  10.    27,0.    50,17.    62,4.  xö 

apxtov  ^Xü  4,5 
^vTQxds  passim.  öaoug  x^öpTJoat  Äuvaxov 

^vyjXT^v  ouoxaotv  58,6 


9>pdaoc  14,8 

d-päp-fiaxa  31,11 

^ptTixtxTQ  (4*0X^6  Juvaju^)  23,9 

d-püicx6od>ai  49,12 

«■pütptc  63,9 

32,4 

d-üpad-tv  (47t«toiivat  xdv  vouv)  23,10 

itioL  4,10.  6,16.  21,16.  26,13.  50.16. 
55,15.  iipo^  idda  xai  xevou  8,17. 
voTjxoü  9tt>xög  töte  18,9.  icpog  apx*- 
xunov  xal  voiqx^v  Cddav  4,19.  itioL 
10,12.  12,6.  17.  13,9.  24,14.  38,7. 
42,5.  ao(0|jiaxoi  Cdiai  5,18.  48,8.  i 
tK  x(0v  tdeeöv  xÖGfio^  5,4.  6,2 

lötoc  16,19.  19,4.  21,1.  35,17.  46,21. 
idiq,  18,23.  52,6 

tötöxtjxB;  22,16.  57,12 

I8pu8tv  10,19.  18,12 

CSpiiott^  (o2xi(i>v)  5,13 

tÖp(0€  45,22.  65,10 

UponpsTCTJc  36,4 

tspöc  28,8.  35,8.  Updv  &ßöö|i>jv  47,13. 
ofxoc  ■»]  veoig  Updc  4'"X^€  Xo^tx^c 
(corpus)  52,2.  olxo^  lepcoxaxoc  (cae- 
lum)  8,11.  al  Upal  yP^T«^  ^7,12. 
tt  xalQ  lepeoxdxoic  xou  vd|irOu  oxrjXaic 
47,11.  Up6}f  18,11.  Upa  5,12 

Ixavo'c  6,4.  Ixavco^  33,5 

Cxfidg  11,7 

rXecü^  66,3 

tliepo^.  {[lipoD  xa{  ndd^u  24,16 

ioßdXog  59,19.  61,17 

tos  60,18.  61,13 

'iTiTioxpdxtjg  40,4.  46,2 

lad'KLZ  loo^  16,13 

iodpid'p.os  20,5 

to:^Xt€  (Xpovog  xöo|ioü)  8,4 

ioY]p.ep{a  44,1.  4 

toTjjiepivdg  (xiixXog  oupavoö)  42,12 

[ad{i8xpov  16,13 

looc  8,8.  41,23.  42,1.  4o,2 

iaoifli  16,13.  40,22 

loouod-ai.  iaou)isvos  xoTg  auxou  pipeoi 
4,1.  37,12 

txvTjXaxelv  18,18 

Ixvos.  iTcdjievoc  xa'c'  Ix'^o^  55,9 


97 


xa«-a«ep  1,10.  5,22.  13,3.  17,3.  21,18. 

22,12.  17.  23,18.  25,7.  27,23.  31,20. 

32,2.  35,2.  44,14.  47,6.   16.  49,18. 

21.  54,11.  57,4.  58,10.  59,12.  63,4. 

65,2 
xa^apöc  8,10.9,11.18,12.43,12.51,17. 

52,1 
xa^apoei^  (ix  xEcpoXi^g)  45,19 
xa^iXxeiv  60,20 
xa^i^xeiv.    ocnj    «pög    igiiac   «wo   xwv 

xatd  otXrjvt)v  xad^ixei  9,17 
xaO'iOTdvat  31,6.  xöv  vüvl  xa^OTCöTa 

12,9 
xaS-opav  14,3.  17,17.  27,9 
xa^cog  67,6 
xatpöc  12,10.   13,12.   18,13.  19,17.  18. 

38,16 
xaxia  25,17.   19.  26,2.  9.   11.  27,4.  5. 

29,9.  30,3.  57,9.  65,17.  21.  66,8 
xaxo8ai(iov£a  60,10 
xaxo8a£(i(i)v  (ßto()  58,14 
xaxoTCoXtxefa  66,17  / 

xaxoicpaY^tt  58,2 
xaXXoc  1,14. 35,8.  47,11.  53,5. 6.  55,13. 

xoXXy]  2,7.  24,14 
xaiittToc  29,16.  32,8.  61,7.  65,13      i 
xa)iicx6iv  (ötavotav)  29,7 
xaiinxiQp  15,4  i; 

xavovtxYJ  (0«(Dp(a)  35,5 
xapdfa  44,20 
xapnouoO'ai  60,9 
xapnoqpöpog  (yi^)  50,5.  65,18 
xapua  16,8 

xapuax£5«tv  16»7 
xaxaßaXXsiv  61,10.  x.  oiUp^ia  23,4 
xaxaßoXa^  (x(3v  onepfiaxcov)  49,14 
xaxaYY^^lXetv  40,22 
xaxaSüveiv  10,8.  19,3 
xaxad'paauveaO-ai  66,13 
xaxaxXav  (onopa^)  29,20 
xaxaxXCvetv  32,1 
xaxaXap.ßdv6tv  (percipere)  24,5.  49,1. 

53,3.  65,1 
xaxdXiQcl^iC  18,17 
xaxa^ii^vta  46,4.  4^,18 
xaxdnXecüg  58,19.  59,7 
xaxaicX'y^xxixö^  28,10.  11 
xaxdTtXtjgtg  30,24.  31,18 


xaxaicXrJxxEod-ai  2,14 
xaxaTcxYjaosiv  31,20.  54,13 
xaxaax^Tcxead-at  24,9 
xaxaoxsudt^siv  3,8.  5,18.  (med.)  25,14 
xaxaoxeutj  5,13.  22,1.  15.  54,10.  av- 

^ptüitoü  X.  23,13.  50,18.  52,2.  55,20. 

^liXfi^  X.  52,12 
xaxaoupeiv  (anopdg)  29,19 
xaxaxp'^o^at  (x^j  öXxj)  66,21 
KaxacptüSeod-ai  1,5.  2,13 

xaxiXs^'^Ai  (capi)  2,4.  24,15 

xaxdmv  32,15.  45,16.  22 

xäxoiixpov.  (i>oiC8p  iv  xaxoTcxpcp  27,8 

xaxope-oöv  19,19.  27,2 

xaxdp^wotg  19,18 

xdxo)  12,12.  45,15 

xevdg  9,16.  x6  xevdv  8,18.  19.  9,15 

xevoSaeiG  (7coxa)i(ov)  19,11 

xs^aXaiCDdYjg  48,4 

xeqpaXiQ  44,19.  60,20.  61,8.  x6  -^Ytjiovt- 

x(0xaxov  iv  t!(|>(p  xe^otXrj  45,1 
XT)pdc.    (oansp    iv    XT)p(p    5,14.    xiQp^ 

iotxtoc  (voüg)  64,17 
x-ijxTi  21,4 

xtvsTv  37,2.  xtveTod-ai  2,21.  37,2.  44,15 
xfvTQotg  8,3.   18,6.  36,18.  37,1.  44,16. 

45,10.   14.  X.  xda|jiou  8,2.  daxipodv 

17,17:  19,8.  14.  20,8.   28,12.  anip- 

jiaxog  23,4.  6 
xtvif)xÖ5  22,11 
xXaüfiaxa  62,12 
xXi^POC  21,18 
xXtjpoGo^ai  18,24 
xXiQoig  (appellatio)  54,18.  57,16 
xXdvog.  xXövov  xal  atiafidv  Y^g  19,14 
xXuSoDv  19,11.  xXü8(i>vt  xai  xu}iaxo9a8t 

21,12 
xvfooa  61,8 

xoiXa£v6tv  (xcc  vcSxa)  32,5 
xoivcoveTv  26,2 
xoivcovfa  .52,7.  58,11 
xoXdoetg  60,10 
xöXXa  11,13.  49,7 
xoXoootaTog.   xcov   xoXoaata£(ov   p^Y^' 

«•(üv  2,5 
xdpY]  {pupula  oculi)  22,17 
xöpog  61,11.  66,5 
xopußavxidv  24,15 

7 


98 


xoo|ioicot6Tv  7,8 
xoa)io7iotT)xixvj  (8üva(ii^)  6,6 
%oa\ionoU(i  1,10.  15.  2,7.  48,4.  66,9 
xoo(i07iotd(  2,11 
%oa[ionoXixyiQ  1,11  54,9.  17 
xöotioc    (omatuB)    17,9.    20,13.    53,6. 

{mundus)  passim 
xpaxatöc  21,13 
xpax6Tad>at  53,22 
xpocToc  13,21.  18,20.  29,6.  62,3 
xpaxüvta^ai  46,3 
xp{v6tv  (de  sensuum  iudicio)  45,8 
xpiöc  (si^^um  zodiaci)  44,2 
xpCot^.  dcpiiovixiQC  dyaXofiai  Sitxiq  xp(oig 

41,15 
xptXTJpiov  21,1.  x(3v  aCo^xixcov   xpi- 

XT]p(eov  9,4 
xxYJvtj  12,5.  21,20 
xx(Cetv  5,6.  20.  7,9 
xußtpvav  32,23.  45,7 
xußspvYixT)^  14,14.  32,14.  18.  21.  43,8 
xüßoc  33,17.  34,4.  7.   10.   12.   15.  16. 

40,18.  20.  21.  24 
xüxXoc.  ^  xuxXcp  45,16.  61,8.  xüxXoi 

oupavou  42,10 
xu)iax(i)ai(  21,12 
xuo(foptIv  (de  terra)  13,7 
xüptoc.    xupicoxäpqp    xXijasi    54,18.    xd 

xupt(i)xaxa  33,8.  xupCco^  11,1.  33,3. 

37,20.  51,5.  59,4.  xupionspov  23,6. 

xupKoxaxa  56,6 

XaYV8(a  29,5 

XaiiiapY^a  61,4 
Xa(ind8iov  57,4 
XatiTcpög.  x6  9povif](ia  Xa^inpou  (i^ye- 

(iövoc)  5,8.  Xa(i7ipöxtpöv  xe  xa(  au- 

Yosidäoxspov  9,3 
Xdxvcoaic  (Yevetoü)  40,11 
Xsa^vstv  61,15 
Xzioxtii  21,3 
XsQxpöpot  68o£  24,7.  55,9 
Xtfivd?etv  (Tteiia)  42,20 
Xtjiöc  65,13 
XoYtxög  (ߣoc)  45,6.  ^uxri  XoYtxij  52,3. 

XoYtxij  qjüots  27,15.  57,8.  13.  XoYtxad 

xai  d-elat  «püottg  55,3.  XoYixd  yuxd 

58,24 


XoYio(iöc  (i.  q.  vouc)  7,9.  23,10.  52,16. 
64,8 

XofOfpi^oz,  ooxe  icoiy)xiq^  ouxt  X.  1,15 

XoYoc  1,16.  4,17.  16,19.  31,6.  33,5.  35,4. 
37,4.  44,10.  45,5.  61,2.  alpel  Xöro« 
3,3.  XÖYoc  Ix«  36,16.  58,17.  6  ti^c 
(puotoc  op^i  Xo'yo^  54,18.  (m^) 
13,11.  22,21.  24,3.  25,19.  26,1.  36^. 
38,20.  41,13.  63,14.  cf.  s.  v.  toOd- 
oio(.  iiiülaa{(i)v.  IgaicXdoio^.  hdzpi- 
xo(.  iQ(iiöXio(.  ^Xoz.  ^tö^.  xrcpa- 
nXdaiog 

Xuicpö^  29,18 

Xüpa  (ig  &7cxdxopdoc)  46,14 

Xüxxa  31,3 

\iayyrizii  Xi^o^  53,21 

|jiad"y](iaxixTi  (imoxij|i7])  47,10 

|ji  ax  d  p  1 0  (.  (laxapCoc^  ^üasco^  55,18.  |ia- 

xapfag  xqU  suSa^tiOvoc  ^üocc»^  51,2. 

}iaxap{av  xai  sudaC}iova  l^oniv  67,11 
|jiaxpa{(ov  (ߣo€)  60,8 
tiaxpdv  (adverb.)  49,1.  53,20.  65,17 
(iaXaxö^.  {lotXaxtDxipai^   aupou^  1231 
(iaXaxdxTjxec  21,3 
(laXXöc  31,24 
p.ap|JiapuYa£  2,7.  25,1 
p.dpxup6c  32,14 
(lapxuptlv  37,4 
jiaoxod  11,17.  50,1.  8. 
(laoxpoTceüeiv  64,13 
(iaoxponög  64,12 
tidxXoc  64,12 
[ityaXonoXiz  (mundus)  5,20 

(iSY^^o^o^^'^tt^  ^4 

jiiY8*o€  6,19.  7,5.  12,16.   13,1.  18,21. 

45,10.  litYä^  2,5.  21,5.  49,4 
piid-T).  \Ub^  vif]9otXCcp  xaxaoxt^tt^  24,14 
tied-öptoc  22,7.  51,6 
pieiouv  (noxoL\xo6z)  42,20 
(leCcoatg  (otXiQvigg)  37,14 
jiäXag  (dYJp)  8,18 
jiäXY]  (owfiaxoc)  23,8.  38,23. 
fitpiC  51,4 
jiipoc  passim.  iv  (Upsi  12,9.  27,7.  65,9. 

iv  ouScvl  |Up6t  ^(optTxai  36,8.  xoü 

i7C(  (iipOUC  dv^pCDICOU    (Opp.  XOU  VOT)- 

xoü)  50,18.  xaxd  iiipoc  22,22.  24,1. 


99 


48,15.  iv  xoXq  xaxd   (Upo^   voiioi^ 

62,21 
jitoxög  1,6.  6,13.  60,10* 
l&sxaßoXTi  3,12.  6,13.9,12. 12,16.42,19. 

45.11.  58,1 
l&sxadtSövat  13,14.  27,15.  60,4 
|itxadiQ)X8iv  62,17 

(isxagü  10,14 

l&txaicotstod'ai  5,8 

|i8xix«tv  25,17,  45,9.  50,15.  51,6.  55,15 

}isxä(i)poc  32,6.  56,11.  63,4 

(itxitfvai  (Cx^»v  aypav)  56,10 

{itxoixCCsiv  66,17 

titxoTCOpit^stv.   iocpo^  |&txoico>p((^ovxos 

19,13 
(icxonoptviQ  (2aif)[i»p{a)  44,2 
titxdicopov  14,5.  17,6.  19,13.  44,1.  7 
(isxoooCa  65,12 

tiSxpsTv  11,13.33,10. 38,5. 15.40,6. 48,14 
(lexptat^eiv  66,3 
{itfxpioc  2,15.  48,1.  tiexp((0C  59,18 
»itfxpov  10,12.  15. 11,3. 18,15.20,1.48,13 
(ivixoc  3,19.  16,1.  38,3 
(iiQVOsiS'yic  (otXi^vTQ)  37,15.  18 
(iiQvüeiv   (demonstrare)   2,9.   4,17.  8,7. 

27.12.  49,14 

jiYiicoxs  (fortasse)  19,17.  21,7 

jiTixpa  23,4.  62,10 

jitjx*viQ.  jitjxavio  ndcro  3,5 

{itxxög  4,8.  26,12.  }iixx>]c  9Üa6a>c  26,5 

ti£(iY)|ji(x  4,18.  7,14.  52,14.  53,4.  18.  19 

(iVIQtiTI  5,16 

jiolpa  31,10.  49,2 

tiöXic  12,18.  29,14.  60,19 

(iovaSixi^  (9t><3t^)  10,17 

liovd;  3,22.  4,2.  14.  15,2.  33,10.  13.  16. 

34,5. 8. 1 1. 24. 35,23. 37,10. 40,17. 19 
jiovYJpTQs  (p(os)  58,16 
{iovifiog  (^8oc)  37,5 
|iövov  oux  29,1 
(lövcDGig    (xöafiou,    ^oü)    10,17.    58,4. 

66,21.  67,10 
(löpiov  41,23.  25 
jiopcpij  27,7.  50,21.  [53,17].  58,7 
}i  o  u  a  IX  d  g.  (iOoacxcDxdxY]  (dvocXoY^a)  34,25. 

{lOoaixTJ  15,5. 28,14.46,13. 15.tiouaixi^ 

xtXeia  (conoenfMtf  cae/e9äi4m)  18,1. 

24,11 


liu^ixö^.  (iu^xotg  icXdo}iaot  1,3.  66,14 
p-ue-o;  1,9.  60,12 
jiüxxT^p  45,3.  19 

(lupioqpdpog.  i&upioqpöpoi^  vauafv  43,2 
jiüXO^  (rtC  ^*i  ^«XdxxYjc)  43,14 
Mwo^C    1,4.    2,15.    3,10.    7,10.    47,11. 
48,23 

vauxXT)poi  56,9 

vsdxxtaxog  (ffl)  51,14 

veupoaxaaxeTv  44,15 

v89po£  45,1 

vecpcoasig  19,10.  42,19 

vs(oaoixot  5,12 

veoDxepiCstv  29,22 

vtjxxd  21,16 

vijvejitat  19,10.  42,19 

vT)(fdXtoc  (M^)  24,15 

vifixBoO-at  56,8 

NixTj  36,15 

voepft  (t!q>a)  26,3 

voYJp.axa  1,3.  14 

voTjxdg  5,3.  15.  7,8.  9.  voTQXog  xöa(ioc 
4,16.  5,1.  21.  7,7.  15.  10,17.  v.  ou- 
pavog  10,25.  V.  dv9'p(Dicoc50,17.  votqxt^ 
IdioL  4,19.  48,8.  V.  ouofa  16,5.  24,13. 
voYjxad  qpüoetg  55,3.  votqxov  ^(ög  8,21. 
9,2.  5.  12.  17.  18,9.  xö  votjxöv  3,13. 
xd  voTjxd  10,11.  17,12.  24,17.  37,7. 
42,6 

vö(iip.oc  (avTQp)  1,12 

vd)ioc  passim.  xaxd  vd)iov  xa(  dCxY)v 
14,15.  dOdvaxoi  vd(ioi  45,6.  qpiicttt^ 
vdp.oic  3,22.  67,5.  vd(ioi  )iot)ocxiqc 
xeX«(ag  18,1.  24,11 

vdoi^l^a  57,14 

voxCc  11,12.  14.  49,8.  11 

vou^eoCat  48,1.  3 

voug  17,11.  13.  22,16.  24,4.26,4.  27,21. 
64,1.  15.  voüg  d  xi^g  l'^X^S  i^YSjioiv 
9,4.  23,2  <.  64,2.  voü;  xal  Xdroc 
25,19.  26,1.  38,20.  d  xwv  oXcöv  voüg 
2,19.  22 

vuxxQop  29,16 

vü)xft  32,5 

gevaydg  62,5 

6t)  pd  (r^)  11,12.  12,1.  49,8 


100 


oSotnopfa  31, li 

oöüVY]  62,11 

ola  (i.  q.  cöc)  11,15.  18,20.  23,6.  28,5. 
32,24.  59,8.  64,7.  ola  (piXsI  18,4. 
ola  c.  part.  14,14.  64,11.  c.  gen. 
absr.  11,6 

olaxsg  14,4 

oixtTog  3,14.  21. 21,18.  26,10. 12.  27,16. 
57,10.  oCxstoxaxotgxalouYYeveoxaTot^ 
Xcop^oi^  56,4.  oCxeioxaiov  %a,i  (nyyt- 
vioxaTOv  (iMtO-oc)  Wocg  62,19 

otxeiöxiQg  40,24 

oexstoSaa-at  55,18.  62,0 

oixsfcooig  3,7 

olxod'sv  ^,3 

oCxovoiietv  3,10.  18,7 

0 1 X  0  c.  ^e(3v  olxos  (oüpavög)  8, 1 1 .  xaxCag 
xai  apexTJc  to^  av  elxo^  voug  xal 
Xoyo^  26,1.  olxog  yap  xtg  i^  vecö^ 
Itpo^  &x8xxa{v6xo  {oAyLa)  (f^x^C  ^o~ 
Yixi^C  52,2.  olxog  xa(  nöXt^  6  xöopio^ 
54,10 

olxxog  66,3 

olvoqpXuyda  61,3 

olovel  12,13 

oloxpoc  61,7 

6xxo)}i7}viala  46,7 

oXtYOÖeta  63,7 

oXCyoC-  ^x  'to'5  '^öt'c    oXiyov  (pati^^m) 

12,19 
oXtycopeTv  59,14 
oXiG^aveiv  48,4 
öXxac  43,2 
oXxTJ  54,4 

oXxd^  (uXy])  51,16.  (Suva|ii(;)  54,2 
oXöxXrjpog  (9^YT0*)  46,20 
oXo^.  vou^  5Xoc  8i'  6Xa>v  oicoudotloc  26,4. 

xo  oXov  (i.  q.  xoonog)  20,10.  66,22. 

xa  öXa  2,19.   13,3.  12.  14,9.  23,23. 

25,8.  28,5.  oXeog   10,11.  iitjö*  6X(üq 

66,13 
ofißpoL  29,19 

ojjL^a  (xi^g  Siavo^a^)  25,2.  48,23 
opioidxT]^  6,15 
6}ioiöxpo7iog  59,4 
6p.oiouo^ai  58,3 
ö|io{Q>aic  23,19.  25,4.  10 


dvsiSCCtiv  59,21 

ov.   euXoYov   x«p   ovxt  8,9.  ovx«»c  40,21. 

51,13.  67,9.  X«  ovxa  2,17.  4,4.  17,10. 

25,17.  30,10.  35,1.  10.  xd  jitj  ovxx 

30,9 
dgüC  32,17.  35,2.  -q  ogela  (Ycovia)  35,14. 

dgsta  (aoomiua  acutus)  45,12.  dco 

xa^pav  27,8.  dguxaxa  ^T  32,7 
dgucoTCTJc.  dguomtoxtfpotc  5(ip,aot  48,23 
ogooTcda  42,13 
onXoqpopelv  31,12 
opaot;  17,11.  17.  20,18.  21,2 
dpaxöc  9,3.  12,18.   48,12.   51,4.   563. 

dpax6(   xöa}i0(    3,15.    4,20.    öpati^ 

ouafa  42,7.  xd  dpaxöv  3,11.  x«  dpaxoi 

11,2.  18,4 
dpYKvtxdv  (adS^«)  38,2.  dpYftvtxa  |i£Li) 

38,22 
opY^vov  2,1.  17,10.  44,13 
dpYftvoicot^a  46,16 
dpYij  60,7 

opiyti^  61,2.  optfta^i  61,9 
6 pauste  29,12 

dpO-OY^viov  (xp(Y«vov)  35,11.  18 
dp*dc  35,10.  dpO^i  (Y«vCa)   35,13.  15. 

19.  d  rfj^  7uo8o>^  6p^^  Xöyo^  54,18 
dptCetv  20,11.  60,10.  d  dpfCcov  (xyxXo^i 

42,12 
dpjiTi  29,8.  30,1 
opo;  11,1.  15,3.  6pot  10,3.  6.  14.  38,9. 

59,12,  65,16 
dpx^jots  45,17 
dotdxY]€  59,14.  67,12 
daxpea  56,10 
0O9pT20(c  20,19.  21,2.  64,6 
od  iiTJv  2,1.  14,14.  33,6.  40,6 
oupaviog  56,7.  12.  oupaviog  xpo^rj  61,1. 

odpavtoi  YCSptoSot  24,10.  xd  odpdvta 

44,9 
oupavd^    passim.    odpavö^    doofiaxo; 

8,17.  ßpaxüc  oüpavdc  (homo)  30.16. 

und    xou    xa^apCDxdxou    xij^  o*i3ix; 

oupavou  43,13 
oua£a  6,11.  8,10.  18,5. 24,5.  28,11. 43,13. 

daa>}iaxoc   (xal  vot^xi^)   ouoCa   8,20. 

16,5.  doQ)(iaxo(  xal  aa>|iaxcxi2  ouoia 

34,2.   oa>|iaxixig  ouoCa  5,19.   18,12. 

49,19.    GCD^axixiQ    iq   4*^X^4    o*j9Lx 


101 


22,10.  opaxi^  ouaCa  42J.  ala^rfi 
o6aias.  2442.  y^o^^C  ouo(a  50,19. 
üYPÄ  oüofa  23,7.  49,14.  17.  oitep- 
(iaxtxal  oua{ai  13,11.  &ßdo|iadoc  ouoCa 
35,13.  19.  36,2 

6^io\idxfli  63,2.  5 

ocptc  59,19.  60,15.  61,13.  20.  62,21 

ox^oxpatfa  66,17 

o<^ii  45,8.  56,13.  58,20.  64,5 

o^OLpz^jxriz  61,7 

oc};o(paYia  61,4 

noiYxaXoc  1,6.  16,15.  17,9.  22,4.  53,4. 

60,1.  narfxdktüQ  56,15 
na^i^(iaxa  {dipo^)  24,9 
«a^-ijTov  2,18.  21 
nd^oz  42,13.  57,14.  62,18.  64,17.  65,4. 

itd^  29,11.  30,1.  38,21 
naiSeCa.  tl(  x(5v  dnö  naideCag  aviQP  5,9 
natdia  16,7 

naXatög.  xo  icoüLaiov  (i.  q.  icaXai)  59,19 
naXippoio,  42,22 
TZ  OL  [HiB^i^ri^  50,13 
nap.fiiQXODp  (yi^)  50,5 
«afiTcXtjO-YJc  62,18 
TO  «av  4,11.  6,8.   17,2.  3.  20,12.  33,3. 

42,8.  65,15 
navauYSi«  9,8 
ndybtwLO^  (feopTij)  33,4 
Ättvöcopa  (yi^)  50,5 
TcavoopY^a  59,14.  60,6 
navxanftoiv  11,14 
Tiavxaxoö  21,7 
TiavxiXeioL.    dsxddog    xi^C    TcavxeXs^ac 

14,19.  XTQV  dpexi^g  navxiXtcav  (^eo- 

a^ßeiav)  60,8 
TCttvxoToc  12,4.  15.   14,10.  21,4.  28,10. 

58,19 
Tidvü  11,1.  16,7.  21,8.  23,19.  27,5.  29,18. 

63,13 
7iapdÖ8tY»ia  4,18.  5,2.   17.  22.  [7,151. 

8,21.  10,20.  24,14.  25,3.  48,17. 52,12. 

53,4 
noLpctbtiyyLCK.zin'i^  (^ouatxifi)  28,14 
icapddstaoc  58,17.  24.  59,7.  16 
napadTjXouv  2,9 
napotSoEo^  46,6 
napadüso^ai  49,8 


icapaipsTad-ai  38,24 
icapdxXTjxog  6,16.  64,8 
icapaxoXot)d>tTv  5,5 
napaXa^ißdveiv   (acetpere,  tn(e22e^*e) 

7,18.  8,6 
7capavö(iT)}ia  58,13 
xö  icapdnav  36,10.  50,22.  62,4.  64,9 
icapaiii(iTC6iv  17,16.  24,17 
icapanXYJoio^  5,19,  53,2.  20 
7capanöXXuod>ai  65,14 
icapaatcoTcav  59,18 
«apaoxÄüY]  13,10.  28,20.  31,19 
icapaoic6(p6iv  22,12 
napftüEsiv   (mathem.)  33,14.  34,5.  8. 

11.  12 
icapaqpaCvsiv  20,3 
noLpttaipxto^OLt  57,14 

Tcap^PYcoc  33,15 

napäpxeod-ai  (negUgere)  60,7 

TcapeoTjp.speTv  29,10.  65,21 

7cap<x«tv  11,17.  59,17.  62,12.  17.  66,5. 
7capixs<'^txi  18,16.  35,10.  20 

Tcaptjßav  53,12 

nap«^<vo€  36,15 

TcapUvac  (omt^fere)  12,7 

Tcaptoxdvai  (demon«^are)  35,6.  38,13. 
48,9.  50,12 

TcaxYJp.  6  Tcaxi^p  (deus)  14,12.  18,20. 
25,8.  26,9.  27,4.  31,5.  33,2.  60,6.  6 
TiaxTQp  xal  «otYjxYJs  3,3.  6,9.  6  icottj- 
XTQg  xal  TtaxT^'p  2,14.  27,12.  6  rtaxi^p 
xoU  igY6t^<*>^  50,22.  0  ican^p  xal  ßaai- 
Xeug  55,8 

Tcsdid;  29,14 

netO-apxeTv  65,9 

7CEld>(0  64,8 

ntfXaYoc  21,6.  10.  42,21.  43,1.  49,4 
Ttevxdg  20,16.  34,24 
Tcevxax^  20,17 

itipac  10,19.  38,3.  6.  42,8.  57,18 
TCSpiotYetv  (xTQV  xeqpoXi^v)  61,8 
nepfßoXo^  55,1 
Tcep^YSia  32,23.  54,13 
icsptY^veod'at  59,15 
TcepcYP^?^  42,14 
icepiepY^A  63,8 

Tttptixetv  liH.  ^.9.  16.  5,3.  13,11.  17. 
34,1.  17.  22.  38,8.  41,5 


102 


TcepixaXXTJc  18,11 

Tc  8  p  i  X  a  }i  ß  a  V 1 1 V.  ixti  ictp(>.apouo«  1 540 

iccpi(iax'y]'coc.  d-au^iaaia  xa(  ntpiiia- 
Xtjxa  elÖY]  67  fi 

IC  t  p  £  0  8  0  g.  oupavtoi  7C8pCo8oi  24,10.  •^Xioi) 
%cd  atXiQviQc  (xal  dortfpODv)  nspCoSoi 
14,4.  17,20.  20,2.  37,10.  ntptoCwv 
au(i9Q)v(ai  28,13.  xaipcuv  nspCodot 
13,12.  8id  iiaxpäg  XP^^^^  rcsptoSouc 
57,3 

TcepiTCoXcTv  17,19 

nepiicoXTJaci^  (aortfpcDv)  14,7 

ri  Tctpioic(0|iiv7}  46,12 

7C  t  p  IX X ö  c  (apid-|iöc)  4,4. 5.  icpoc  ictpixxiQv 
oiTcoXauoiv  58,22 

n8piTX(D|iaxa  45,21 

TctpiqpopaC  (aaxipQ)v)  17,18 

7ctp£4^ugtc  62,9 

7ctpt4^üX<i>'  29,20 

TC^xaXot  12,14 

ici4»iC  61,17 

icTQY*?*^^'  ^yaCo^ÄC  Jiaoxoüc  49,21 

117) YTQ    (metaph.)   6,6.   9,7.    15,1.    17,4. 

35,20.   41,2.    al   aivaot  nrifOLi  xcdv 

Tou  ^6ou  x^P^'ccDV  65,20 
nri^s^'iai  (xöofiov)  4,7.  67,1.  (oupavov) 

8,10.  (opoüc)  10,6.  14 
TctiSav  63,3 
ict)Xdc  11,7 

niaCvead'ai  21,14 

Tit^avöc  14,1.  25,16 

Tctoxtc  18,22.  31,10.  34,4.  41,18.  44,3. 

56,11 
TcXavYjxec  9,9. 17,18. 24,10. 42,15. 46,14. 

56,14 
TcXocofiax«  ((iud-txa)  1 ,4.  66, 14.  ((lu^^u) 

60,12 
icXaoxixYJ  53,18 
TcXaxoc  16,1.  38,3 
icXäxTttv  50,10.  13.  51,19.  53,20.58,6. 

icXaxxto^at  (jiti^ug)  1,9 
nXaxcov  45,4.  50,4 
TcXttaSeg  43,15 
nXsupa  (quadrati,  cubi)  34,15 

TtXYJYT^  21,13 

«Xi5^oc  18,21.  20,6.  28,4.  29,9.  nkri^ 
1,3.  31,11 


icXv}ti}isXtTv  59,17.  66,6 
icXTJti^iopa  19,11 
TcXT)|i(iup8rv  11,17.  42,20 
icX^v  oü  21,7.  54,2 
TiXTjotqpatjc  (otXigvTf))  37,16.  17 
TtXtjxxeol^at  27,21.  62,11 
TtXtv^dov  41,5.  42,5 
TcXeoxa  (iziXdfri)  49,3 

TcXCDXIQp  43,7 

Ttv tu  |i a  8,20.  23.  9,1.49,10.  ^^v  ÄVtSju 
50,19.  51,1.  55,7.   wvtt>|iaxa  1231. 

19.10.  29,20.  42,19 
icvtuiiaxixij  (oua£a)  23,8 
icv8Ü|i(i>v  44,20 

Tcvo^  iZmii)  50,12 

TcoÖtiyexsTv  24,12 

Tcö^oc  2,4.  24,16.  27,21.  42,9.  58,11. 13 

icotetv.  6  icoMov  (i.  q.  dTj^iioupYO^)  3,19. 

8,12.  17.  10,16.  20,19.  53,11 
TtottjxTQC   1,15.   6   TCOiYjxYJc  (dcus)  17,S. 

32,22.  vij.  s.  V.  «axTJp 
TcotTQxtxöv  (y^voc)  50,4.  60,12 
TcoixiXfa  64,5 
TtotxfXXetv  13,2.  18 
TcotöxTjc  6,14.  35,21.49,7.  50,15.  1:016- 

XTjxtc  12,17.  13,1.  19,4.  21,6.  28,11. 

35.11.  18.  54,7 
icoXixtCa  54,16.  17.  20 
7coX{x8upia  55,2 
TtoXfxTic  54,21.  64,10 
TcoXüßüO-oc  8,19 

noXiICtpoc  (aY^**])  31,15 
TCoXüd-eos  (ööga)  66,16 
icoXüp.op90(  [Ibiot)  12,16 
icoXüicXaota;;«tv  16,18.  34,6.  9 
TcoXüg.  ix  icoXXcu  13,7.  kni  likios  27,13. 

38,21 
>oXüoxtÖT}c  24,6.  49,9 
noXuxtfXeia  63,9 
TCoXüxeXiQC  (xpotueC«)  61,9 
Tcopiojidc  47,14.  65,10 
Tcöppo)  21,9.  54,3 
icop9up8Tg  56,9 
icöoig  (po^io)  11,17 
TCoodxT)^  12,16 
«oxiCetv  48,21 
nöxt|iOv  (u8(i)p)  49,4 
Tcoxöv  50,9 


103 


icpqpoTT)^  38,21 

npitüQ  10,9.  30,6 

npintiw,  xd  Tcpäicovra  qpiyYT)  9,10 

npeoßÜTspoc.  6  tc.  apxcov  xoci  i^yeijuov 
(deus)  37,2.  xd  npeaßüxepa  sISt)  xal 
{iixpa  48,13.  fi  '^  nptoßuxdx^  xal 
YovtjicüxdxQ  jiTjxipoDv  50,7 

«pTJVYJg  60,16 

«poayeovtoxTJc  62,1 
TcpoßdXXsoO'ai  (averMin)  59,15 
TCpoSiaxuTcouv  5,23 
icpotxxunouv  5,1 
icpoipxsod>ai  62,10 
icpösai^  (aiiip(iftxo()  46,1 
icposxoi^idt^sad'ai  27,17 
TCposuayytXil^sad-at  10,7 
icpoeuxpsic^l^sa^at  28,7.  50,1 
wpoTjyeTo^au  xd  TtpOYjYoojifvot  8,14 
npotsa9>ai    (antfpfia)    38,17.    (^covrjv) 

59,20.  61,20.  62,21 
TCpoXa(ißdv8tv  (praesumere, providert) 

4,17.  13,21 
icpo(&av^dv8iv  67,7 
icpo(iT)d>8la^ac  67,6 
icpovosTv  67,4.  11 
icpövoia  (^ou)  3,2.  sx  npovota^  dSixsTv 

48,1 
icpovofiCa  8,23.  13,20.  17,7.  33,16 
icpo^svsTv  64,14 
icpoTcdxcop  (deus)  55,16 
icpono(iicoc  43,7 
ixpoaaYopsüeiv  (appeüare)  4f,X4r,  10,22. 

47,5.  49,3.  56,18 
icpoaavaicXdxxsiv  52,9 
icpoaavappT)Yvuvai  61,5 
TCpooyfvso^ai  16,1 
icpooSsta^ai  3,19.  14,13.  16 
icpootiiccTv  (a|>pe^re)  11,1.  51,15 
npQÖtoiniwoLi  58,18 
icpoo8iciOT)|Aa£vta^ai  25,3 
npoQizi  12,6.   15,6.  19,16.  30,7.  56,4. 

17.  59,1 
icpoasx^C*  '^  Tcpootxioxaxa  x(5v  sldcov 

27,7 
icpoaiQxeiv.    icpooigxfiav    20,13.    21,17. 

29,12.    60,11.    xd    icpocTyjxovxa    xal 

intßdXXovxa  54,19.  irpooYjxövxcog  37,3. 

60,15 


TcpoaiQiia^veiv  19,15 
icpöod-catc  36,1 
«pooxaxaxdxxetv  49,5 
icpoaxXT)pouv  22,6 
npooxuvetv  30,25 
«pooväjisiv  3,13.  20,19.  30,20 
7ipoao(iiXeTv.  npoao^iX(i5v  xa(  ouvdiai- 

x(D}i6vos  55,5 
npooTcepißdXXsiv.  tcoXuv  oyxov  xoI^ 

voTJ)iaot  npoanspißoülövxsc  1,3 
npoonBpitpfdZ^a^OLi  18,4 
«pöoptjoig  4,14.  57,6 
npöaxttYt&a  65,16 
icpoaxagtc  14,12 
npooxaoCa  62,2 
npoauicoStixvuvai  17,1 
Tcpoatfipsod-ai  (vesct)  63,1 
npoo(fu(0c.  IC.  xai  eu^ßöXo)^  63,14 
icpöoci)  45,15 

TcpöocöTtov  52,15.  71.  xi^C  t5€  ^»21 
TCpoxefvsiv  64,4 
npoxi^idv  66,8 
Tcpoxuicouv  1,8 
icpoüicdpxtiv  48,14 
i:poqpa(v8iv  19,6 
icpö^aoi^  59,18 
npox et o^at  (ödxpoa)  45,19.  Tcpoxcx^- 

p.ivac  dxpac  21,11 
npöxuaic  (iv  ISpcoxi)  45,22 
icpuxavela  5,12 
icpuxaveüea^ai  3,10 
TCpwta  10,7.  10.  15 
icxtjvog  (metaph.)  24,8.56,7.  xd  wxYjvd 

21,15.  22,14.  23,17 
üu^aYÖp^^oi  36,16 
icupa^^C  16,11 
icupa^io eidig  (^^t^oi)  16,9 
icupsxög  46,9 
nup(o87}c  62,9 

j^etd-pa  (in]Y(Sv  xai  noxafMuv)  29,15.  50,8 

f  eTv  17,4.  55,7 

pinziw  59,13 

f  Tjxög.  Iva  Y^vjjxat  xd  dppifjxa  frjxd  47,1 

pi^QL.   p(Z^   aTcoxefvouaa   12,12.   pIZoLiQ 

auxalg  dväaxpec|)6  29,20 
^üatg  16,1  adn.  cf.  Corrigenda 
P6\j^ti  22,1 


104 


•P(DnaTot  47,4 
^(ovvuod'ai.  &pp(0|i<voi  31,17 

oapg  46,3 

otßaofiö ^  47,3.  6 

otto|iög  (irtc)  19,14 

oeXifjvTQ  passim.  xeov  üitö  oeXijvrjv  artotv- 

TODV  ßOLOtXiOL  31,7 

osjivöc  1,6.  16.  47,6.63,8.  oejivcDC  3,17 
a6p.vöxT2^  42,4.  47,3 
a6p,vüv6iv  33,1 
0^71X8)1  47,5 

ayjjitTov  (|>unc<um)  15,17.  35,23.  38,3. 
0Y])icTa  (jieXXövxwv)  18,13.  19,6.  16 
aitXoi  45,20 
atxtla^ai  61,1 
oixiov  60,17.  61,16 
otxoicövoc  61,7 
oxiXy]  63,3 
oxtnaaxiQptov  31,13 

OXTQVtXOC  (otYCDVtg)   28,2 

oxipxav  32,5 

oxXiQpöxTQxec  21,3 

axoTCÖc    6,8.   49,13.    oux   cticd    oxoicou 

3,16.  9,8.  12,18.  25,6.  28,19 
oxcxodiviav  25,2 

oxöxoc  8,18.  9,3.  14.  18.  10,2.  8.  9.  13 
2öX(Dv  38,25.  40,3 
aofpia  2,4.  14,3.  24,12.  56,16.  61,2 
aocpiozsicL  14,3 
ooq)ioxixdv  (yivoc)  60,13 
oTieiptiv  4,9.  12,11.  onapxot  11,10.  13,8. 

44,7 
OTiipiia  13,16.  23,2.5.  11.  38,17.  46,1. 

49,15 
a7ctp(iaxixd(.  xa^  07itp)iaxixdg  ouaCag 

13,11 
OTiXayx^*  44,20 
otiXyjv  44,20 
oicoYYta  11,7 
onopd  12,11.  19,19.  62,5 
OTtopog  43,18 
oTiouöaTog  26,4.  9.  29,8 
oicoüö^  30,1.  51,20.  56,20 
axdöia  28,3 
oxa^-fiao^-at  7,5 
oxaotd^etv  10,1 
oxdotg  (opp.  x(vt)otg)  45,10 


oxtTpa  (rt)  11,15 

oxeXtxouo^ai  12,14 

axiXXetv  (xigv  ^tdvotav)  29,6 

axsvQOlcöc  5,lii2 

ox8pto}itxp{a  36,2 

oxepeöc  10,23.  24.  15,15.  16,3.  11.  34,3. 

35,24.  38,4.  40,24 
oxtpioDfia  10,22.  26 
axäpY]oi(  65,11 
axäpva  44,19 
oxi^Xy].    §v   xatg    lepcoxftxou^   xou  vg)icu 

oxTJXaic  47,12  * 
axtipU^iQ^cLi  31,15 
oxotxttov  {littera)  46,16.  47,4.  xd  x4i- 

xapa  oxoixtTa  {dementa)  113- 17^3. 

31,8.  48,22.  49,1.  56,1 
oxoTxoc  54,2 
oxö(ia  45,3 

oxöiiax^C  44,20 

axo(iouo^at  11,18 

oxoxdCeod-ai  3,4.  19,9.  49,13.  57,16 

oxoxaojiög  19,14.  25,15.  43,10,  60,15 

oxoxaoxTJg  14,1 

auYydvcia  40,23.  dvd^eöicou  npoc  ^v 

0.  26,10.  27,15.  55,17 
oüYYevtjc  3,13.  20,16.  56,5.  58,7.  62,19. 

anyyevfiQ  xe  xal  aYXfo'Wpoc  55,6 
ouYxaxaptO'|i8Tv  4,13 
auYxspdvvua^ai  55,20 
auY>(0(ii8TJ  43,19 
oüYxptotc  35,16.  52,4 
oüYX*^'^  113 
oüYX^^'C  10,4 
ou(ißa(v6iv    20,12.    29,3.    38,6.   46,6. 

51,16.   54,16.   ou)jißiß7]xs   16,4.  16. 

23,3.  13.  45,11.  14.  48,9.  55,4.  59,1. 

63,11 
ou}ißoXix(0C  59,4.  63,5 
oüjißoXov  (iQÖovijc,  Sqpic)  60,16 
oi{(ißouXo(  29,7 
ou)ip.expCa  52,8 
oupiicd^eia  42,16.  44,10 
au[iiiapdXT24^ig  26,15 
ouiinepinoXeTo^ai  24,11 
ounnXYjpoGv  4,1.  37,19.  43,16 
ou|jiicooiov  28,7 
ou)i7cpa^C  25,13.  65,18 


105 


o\}\k(pi(>%a^0Li  10,1 

00(i9UXOC  ((iV]Q(iT))  5,16 

ou(i<pa)v£a  15,5.  16,15.  28,13.  34,21 
To  ou}i9(i)vov  6,15 
ouvq^dciv  1,12 
oüvatvetv  1,9.  60,4 
ouvaugeiv  12,22.  61,6 

auvau^T^^^C  38,19 
auvdiaixäa^at  55,5 
ouv8uao|iö^  4,8 
oov«YyCUetv  56,14 
To  ouvetdög  47,16 
oovÄXxtxöc  2,16.  37,8.  62,13 
ouveXövxt  (fpftoai  26,8.  30,2.  36,3 
ouveTCtxoo^ieTv  5,8 
ouvspYsTv  20,10,  25,12 

oove^Y^C  27,1 

otiveotc  38,19.  59,6.  ooveotv  xal  «YX^- 

votav  59,2 
ouv<x8^v  49,7.  10.  54,2 
oovextjc  21,13.  46,9.  65,10 
ooviQ^TQC  (iwttöta)  16,7 
oüv^eaig  (apid^oov)  16,14.  38,6 
ouv^STO^  50,19 
ouviivai  16,6 
ouvfaxaa^ai     passim.     ouoTy)od(ifivoc 

5,21 
oiivoSoc   (xou    appcvo^  TCpog  xd   ^Xu) 

62,4 
ouvöXwc  33,12.  17.  64,11 
auvxiO>ävai  1,9.  50,3.  (de  numerorum 

additione)  15,2.  16,17.  33,16.  34,13. 

37,10.  38,4 
ouppeTv  11,11 
oüaxaaig  58,6 
oüoxT)p.a  (p.ouaixdv)  15,7 
o^Cyystv  54,4 
«900 pdg  47,17.  65,4 
o^paY^Ceod-at  67,7 
oqjpaYU  2,6.  7,15.  10,12.  48,9.  50,17 
ocpptYÄv  21,12.  31,17 
oxsddv  5,11.  35,5.  ox^Sov  xi  46,15 
ox^otc  44,16 
oxi5|Jta  16,9.  11.  35,18.  21.  22.  37,13. 

45,10.  64,4 
ox^(iAx£|^eiv  2,22 
axiZ^od'OLi  44,13 
oxoXdt^eiv  (x(p  ^iXoao^sTv)  47,15 


0(5)1  a  (corpus  ma^Aem.)   10,13.  23.  24. 

16,6.  11.  17,14.  36,3.  38,2.  5.  45,9. 

57,15.  65,1 
ocopiaxixöc.  o,  xdo|ioc  5,2.  o.  oopavog 

10,23.  ocojiaxtxij   oüoCa  5,19.  18,22. 

22.10.  34,2.  3.  49,19 
a(D(iaxo8i8ifjc  (oupavog)  10,26 
OQoxTJp.    euepY^xiQv    xai    ocor^pa    0«6v 

66,2 
ooxppooüvYj  26,6.  29,22 

iaXain(0p{a  65,10 

xavuv  8,6.  23,10 

xdgtc  3,21.  6,14.  8,12.  13.  10,10.  22,21. 

22.  23,15.  32,14.  36,12.  40,16.  xdgsi^ 

28,12.  42,16 
xauxoxYjg  6,15 
xa'xoi  1C0U  2,6 
xsd-Tjicävai  30,25 
xex(iT2p(ouod>ai  38,1.  51,13 
x8xxa£v8o9>ai  8,15.  52,3 
xsXetoYoveToS-at  10,24.  44,6.  46,6 
xiXetog.  X.  xdo|io€  2,22.  4,6.  55,2.  x. 

oopavdc  30,15.  x.  xapTtd^  12,15.  22. 

13,4.  X.  apt^fidc  4,1.  7.  14,18.  33,1. 

37.11.  auaxY]|ia  ({louoixdv)  xd  xeXei- 
dxaxov  15,7.  xeXetdxepov  dya^v  18,8. 
)iouotxi)  xeXefa:  cf.  (iouoixdg 

xsXsiouo^ac  32,25 
xeXsdDoic  38,20 
xeXsoioupYsTv  48,18 
xsXeacpopetv  19,19.  38,1.  43,4 
xeXeotpdpoc    (Sßöo|idg)    37,20.    38,13. 

40,21.  41,1 
xeXeuxaToc  30,24.  41,12.  20.  42,1.  3 
xäX(ia  11,7 
xiXos  (/fnw)   13,14.    15.  16.  17.  30,13. 

14.  20.  21.  38,22.  61,11.  {finys  bono- 
rum) 55,10  62,14 

x«vaY<oÖYj€  (d^Xaxxa)  21,8 

xipcpi^    62,16.     x^p^piv   X8    xa(  iqSoviqv 

18,2 
xexpocYcovoc   16,12.   34,1.  3.  6.  9.  13. 

15.  40,17.  18.  19.  21.  23 
xexpanXdaio^  (XdYog)  15,9.  12.  34,21 
ztxpdi  14,19.  15,1.  2.  5.  10.  14.  16,4. 

10.  19.  17,4.  9.  20,14.  34,25.  35,9. 
20.  40,24.  25 

8 


106 


xsTpax^  17,5 

xix'^-n  23,7.  28,16.  x.  Y«»PYt*^  30,10. 

65,18.  xi/yoLiQ  xal  ftniOTifj|iaic  24,6. 

30,17 
xsxviTSusiv  56,3 
t8xvUt2€  6,1.  23,6.  (deus)  50,20 
Ti^aosüso^ai  31,4 
T(^sod>ai  (Spooc)  10,3.  (ovöt&axa)  12,1. 

57,6 
xt^^ri^Bla^di  (pass.)  12,22 
T(xTtiv  (de  terra)  13,8.  49,18 
xl\itOi  23,12 
xi}io>p(a  66,4 
xi|i(Dpö(  29,13 
x|iiq(ia  4,12.  18,19.  24.  58,10 

TflYJTÖg  20,18 

ToXiittv  8,6.  14,8.  62,2.  63,13 
ToXfiTjpdc  66,12 
xpavö^  22,15.  25,4 
xpavoGv  45,16.  47,5 

xpaxtSx7)xsc  31i4 

xpiac  4,2.  5.  16,2.  3.  10.  17.  20,14. 
34,25.  35,9.  20.  24.  40.23.  25 

xpfywvov  16,9.  35,11.  18 

xpmXdoio^  (apid'iioc)  33,12.  14.  17 

xpiicXaaCov  (Xöyoc)  34,8 

xpix^^  (diaoxaxöv  0(i5)ia)  10,23.  16,6 

xponifj.  xpoic7)v  xa(  ^sxaßoXTJv  6,13.  xpo- 
icd^  xa(  (isxaßoXac  57,20.  iapo^  xai 
l&txonQ)poo  xpOTcaC  14,5.  ictXaY(5v 
xpoica£  42,21 

xpoiccxog  d'epivö^,  x*((^6p(^^c  (xüxXoi 
oüpavou)  42,11.  12 

xpöicog  18,6.  xaxa  navxa  xpöicov  3,6. 
xax'  ivavxfov  xpö«ov  12,9.  Sv  xponov 
22,3.  35,10.  37,10.  xov  auxöv  xpönov 
6,1.  28,4.  54,3.  65,17.  xpo«ov  xivd 
9,15.  22,10.24,1.  34,23.  41,2.  xpörcov 
c.  gen.  (instar)  11,8.  25,1.  49,8. 
64,7 

xpoqpTJ  passim.  oupdvtoc  xpoqprj  61,1 

xpü^o^.  xaxd  xpu(fif)  49,11 

xoYX*v«tv.  wp6g  dvdpdc  ivoc  xou  xuxov- 
xoc  31,12.  Ix  xou  xuxövxo^  {i^poo^ 
X1QC  Y^C  51,18 

xü«oc  5,15.  21.  10,12.  25,5.  48,4.  55,16. 
60,13.  64,16 

xüTcoßv  2,6.  4,9.  22,5 


6ßp(C<(v  66,6 

uYpd  {ouala)  23,7.  49,14.  15.  17 

oYpoxTic  49,16 

dXt]  51,15.  52,1.  563.  66,22.  dMpov, 
(poxfiSv  oXv2  12,7.  13,4.  58,19.  mw 
xoU  giSXeov  SXt]  54,11.  ftCoipIxooc 
uXac  21,1 

6fivtTv  1,15.  33,5 

undyta^cLi  (pass.)  64,3.  (med.)  6444 

üicaCxioc  29,12.  6.  (ovi  58,2.  63,10 

6icaxotStiv  54,14 

6icaXXaYvi  19,12 

uicaXXdxx8o9>ai  58,14 

uicapEiC  (^8o5)  66.12 

Sicapxoc  32,24.  57.1 

uicsiictlv  1,7 

uTctvavxCoc  17,20 

uictEaipelo^ai  4,12.  31,9.  32,11.  62,3 

otv  10,13 
tSictpßaCvtiv  1,4 
6ictppdXX8iv  (Irans.)  1,16.  (intr.)  7,4. 

8(*    «{la^av    uicspßoiXXouoov    14,8. 

oictpßdXXouaa  Suvaiii^  56,19.  uncp- 

ßdXXovxa  xaXXv2  2,7.    24.14.  öictp- 

ßoXXövxoc  9,2 
uTC6pßdaei(  (i.  q.  tSntpßoXaO  51,12 
uic8pixtiv  41,11.  17.  21.  23.  24.  42,1 
uTcspxiinx8tv  24,12 

uicäp^axoc*   UTCtp|idxoic  xa(  xpoaYO- 
vioxaT^  62,1 

6ic8poupdvtoc  (ftoti^p)  9,7 
OTctpoxT)  41,16.  17.  20 
ünspx^d'sa^ac  (jpraefermifi^re)  23,10. 

(differre)  60,1 
unYixoog  25,11.  27.3.  56,18.  64,9 
ünripixti^,    inkrioxloL^    umjpixou    xai 

UTCOUpYoC  61,14 
unoYdoxpioi  (oloxpoi)  61,6 
uicoYpd^eiv  22,21 

unodix^^^^^  ^40 
unödpo^ioc.     uicodpo^oic     x«l    X(|i^i 
21,8 

6ico1^ÜYta  32,15 

uTcoxtTad'ai.  xdg  xov  ünoxti|iivttv  28io- 

xtjxac  57,12 
unoXaiißdvetv    (ptctore)    14,6.    19,17. 

49,6.  67,2 


ünoXeCnso^ai  2149.  61,12 

uicovosTv  5,5.  48,12 

uicdvoia.  xatd  xd^  8t'  imovouBv  drco- 

Söotic  60,14 
üicoic(icT8iv.  xd  uico7c£iCTOvxa  (xalg  aia- 

^'asaiv)  21,1 
U1C01C0X0C  31,24 
uicooxeX£;;tiv  38,24.  61,1 
üicoax^XXsad-at  (x(p  api9>{i(p)  45,18 
uTCooüptiv  42,23 
uicöaxsai^  («en^en/ta)  36,8 
uicoupyög  61,14 
uicoxcDpe^v  9,18 
uoxepCf^siv  32,15 

uytjyifjxtic  (proLeceptor)  57,9 
u4»oc  12,13 

9a(vco.  xd  9atvo)jLtva  14,2.  31,10 
^avxaaCai     57,15.    65,1.    9.  doxipoDv 

19,2 
(pdpüYg  61,16 

SpiYTo«  19,3.  cpirPi  9,10 
^svax(|^siv  64,2 
qpipead-ai  (npoc  aidip«)  24,9 
qpd-dveiv  i7c{  XI  (|>erMnire)  2,4.  15.  42,8. 

57,18 
(p*apxöc^,16.  19.  45,5 

(p^ÖYYOC  ^43-  ^i20 

^«•oveTv  6,10.  27,16 

r^opd  19,10 

^iXdvd'pcoico^  30,8 

(piXdpsxoc  30,7.  47,11 

9iXaüoxT2poc.  ^iXauoDfjpq)   xa(   otfivcp 

ß{(p  63,8 
«paißdoiiog  42,9 
«piXttv  (80^e)  18,4.  38,23 
9iXt28ovo€  60,19 
^iXod-edficDv  61,2 
<piXdxaXoc  30,7 
«iXoXaoc  37,4 
9iXov8ix£a  10,5 
91X0007 tTv  47,7.  15.  59,5 
(fiXoaotpCa  2,15.  17,16.  18,7.  27,22 
(fiXdooqpoi  36,14,  48,21 
<piXoxi|&U  5,7.  30,1 
(fdXxpov  64,3 
(fXiptc  (^ddxcov)  1147 


qpXiyttv.  x«t^iö>vo€  yXäyovxog  19,13 
90p«  (imptttis)  32,18.  61,18.  9.  xaxa- 
tiY)v((ov  46,4.  49,18.  xu|idxo>v  21,13. 
S^ßpcov  29,19.  oxöxou^  10,9.    qpopd 
xapiuov  12,15.  19,9.  30,10 

(fpovY^^ia  5,8 

9pövT)a(€  26,6.  59,10 

9 povxdf^eiv  48,15 

9UYa8eus(v  59,15.  65,17 

9ordc  64,16 

9Üsod'ai  14,5.  9uvai  30,23.  55,12.  57,2. 

59,20.  ice9uxivat  18,5.  Tcs9ux<vat  c. 

inf.  7,2.  16,14.  26,1.  36,4.  14.  37,9. 

46,6.  49,14.  60,18.  62,6.  63,3 

9Üpa}ia  11,9 

9uaixöc.  9001x1)    ou)iicd^ta  44,10.  9. 

oicip)iaxo(  icpöeotg  46,1.  dvdptg  90- 

otxo{  49,19 

9Ü01C  (natura)  1,13.  2,16.  3,22.  6,18. 
9,20.  13,13.  17,7.  23,12.  29,1.  31,19. 
40,7. 16.  46,2.  47,8.  48,10. 17.  49,21. 
50,8.  53,5.  14.  54,18.  66,3.  67,5. 
9ü08t  8,19.  10,23.  13,20.  16,6.  30,19. 
31,1.5.  32,3.  35,10.  50,16. 18.  59,11. 

61.17.  xaxd  9U01V  dvO'p(0n(yy]v  43,10. 
9üot€   (i.    q.    oüoCa,   noidxiQg)   6,10. 

10.18.  11,9.  23,1. 5.  24,8.  25,19. 26,5. 
35,17.  43,4.  51,2.  6.  55,18.  58,4. 
9üott€  22,18.  31,2.  46,21.  57,17.  Xo- 
Yix'»)  91)01^  57,8. 13.  XoYtxal  xai  d-etai 
91)061^  55,3.  doxtfpcov  9001^  17,17. 
20,8.  9U0tic  doxepo8i8tT^  30,17.  xou 
oxepsou  9Ü01C  15,15.  16,3.  dpid-fiou 
9üotc  18,15.  20,3.  33,1.  jiovdöoc 
9Üotg  4,14.    lp8o)iddoc   9001^   33,4. 

34.19.  38,8.  42,7 

9uxsCa  12,11.  19,19 

9uxtÜ6iv  12,12.  58,17 

9(DV8To^at  46,18 

9WVTi  21,2.  45,11.   46,18.   53,2.   59,20. 

61.20.  62,20.  64,5 
9(DVTJ6vxa  (oxoixsTaj  46,17 
9<DVT2xijpiov  opYavov  44,13 

9Ö6  8,21.  23.  9,2.  6.  17.  10,2.  13.  17,10. 

14.  16.  18,9.  19,5.  24,18 
9Qoa9op6tv  18,13.  65,14 
9(oo9Öpa  (doxpa)  8,22.  17,9 


108 


XaX(2v  54,3 
XaXenafvetv  60,6 
XOtXtvaycDYelv  32,4 
XapaxTTJp  2,9.  5,16.  23,21.  58,5 
XapaxTCoO-at  (ÖOYjiaotv)  67,12 
Xaptv  (i.  q.  Rvexa)  6,10.  13,14.  18,12. 

62,20.  65,16 
Xaptxec    (beneficia)    6,18.    7,1.    56,17. 

65,20 
Xetjiaivstv.  d-lpoug  x^^P-^^^o^oC  19,12 
X6i)iappouc  25,1 
XstfispivÖG  Tpomxog  (xuxXoc  oupavoG) 

42,11 
Xetjitov  14,4.  17,6.  19,12 
XfttpoTJ^Tjc  31,3 

Xetpono(T)To^  (xaxaoxeuiQ)  54,10 
XeipoTovCa  (8td  Xöyoü)  31,6 
Xepoaloc  56,6.  8.  x^pottla  (Cefa)  21,20. 

22,7.  14.  23,17.  31,7 

Xi>'OC  12,5 

XiCDv  29,20 

XXtÖYJ  63,9 

XXoav  48,10 

XXOT)  48,11 

XXoTjcpoperv  12,3.  14,7 

XopEia   (aoT^pwv)   17,20.  24,10.  28,12. 

46,15 
Xop TjYeTv  (metaph.)  65,21.  xop^Y«^^^*^ 

46,5 
XopiQY^*    (metaph.).    al    xop^T^*^   ^*^ 

acpO-oviat  27,19.   npo^  X^P^Y^*?  *9- 

ö-övouc  43,5 
Xopö^  (aax^pcDv)  43,15 
Xöpxog  48,7.  11.  12 
XOüc  50,11.  20.  51,19 
XpsCa  18,16 
XpeTog  17,13.  25,10 
Xpijotc  13,6.  28,9.  43,21.  58,22 
XPtjojiöc  2,16 


Xpovo^  passim.  diolaxrjiia  r^g  xo5  xco- 
(iou  xiwjaeQOg  6  XP^^^  ^«^  ^ 
(iaxpd^  XP^^C")^  TCsp(odot>c  57,3 

Xpcofia  45,10.  xpc^fiaxa  13,2.  21,1.  53,1. 
64,4 

Xt)Xo(  21,2.  53,2.  61,16.  64,5 

XcopeTv  (capere)  6,5.  58,5 

XcopiCetv  10,2 

4^aÜ8cv  53,22.  23 

^HyV^OL  l2,18 

4^T2SP^I^sc7^at  (metaph.)  46,11 

4»tXd{  («pO^YYOc)  45,13 

4ȟx^  5,14.  6,1.  9,5.  17,11.  18,2.  29,4. 

30.4.  44,12  45,6.  46,11.  47,16,  50,15. 
21.  51,10  52,11.  53,9.  55,13.  57,13. 

58.5.  59,7.  9.  12.  17.  63,9.  67,7. 
c|;i>xa{  2,8.  28,16.  55,10.  ^^ux^c  "cwa 
^^X'fi'v  (voüv)  22,17.  4>üX'>j€  öuvd|i«c 
23,9.  54,7.  ^\ixh  5LoYixri  52,3 

4)uxtxi^  (ouoCa)  22,10 
xö  f^uxotibii  22,12 
4>üxoüv  2,22.  52,16 
4>üXP0C  12,21.  21,3.  62,11 
4)üxci)atg  22,15 

(odfveiv  (de  terra)  13,8 

(odlve^  65,5 

'Qxeavö^  49,3 

top«.  Y^ip-dov  (Opa  38,18.  copai  (i.  q.  iqXi- 

x£at)  40,7.  6apoc  (opa  31,24.  feaptvol; 

(öpatg  58,20.  SxTfjotot  cöpai  17,5. 18,14. 

19,12.  17.  19.  42,17.  61,3.  65,19 
(üg  c.  inf.  8,7.   11,7.   19,15.   46,6.  52,6. 

56.6.  (oc  Stcoc  stTcsTv  4,3.  32,19.  41,1 
toc  av  11,16  13,16.17.  24,1.  30.25.49,7. 

(üoaveC  25,8 
c5aaüxQ)c  17,19 
(oq)iX6ia  18,16.  20,7.  51,3 
iofp^Xflzixcti  (SuvatAAi^)  22,2 


Typiö  Graasi,  Barthii  et  Socii  (W.  Friedrich)  Vratislaylae. 


BRESLAÜER 
PHILOLOGISCHE  ABHANDLUNGEN. 


DRITTER  BAND. 


FÜNFTES  HEFT. 


DIE  DARSTELLUNGEN  DER  UNTERWELT 
AUF  UNTERITALISCHEN  VASEN 


VON 


AUGUST  WINKLER, 

DR  PHIL. 


BRESLAU. 

VERLAG  VON  WILHELM  KOEBNEE 

1888, 


'&*.-..>. '  f- 


*-i   '-"■'■   t_.--     'fl  •♦."'-' ■,.-;    ".?.>:_>-»■ 


_*%,*.Ä. 


Angesichts  der  Gefahr,  welclier  kürzere  phüologische  Ver- 
öffentlichungen ausgesetzt  sind,-  nicht  genügend  weiten  Kreisen 
zur  Kenntniss  zu  kommen,  ist  es  zweckmässig  erschienen,  eine 
grössere  Anzahl  solcher  Forschungen,  wie  sie  namentlich  von 
Gelehrten  Schlesiens  und  Po^sens  mir  zum  Verlage .  übergeben 
oder  ^igst  in  Aussicht  gestellt  worden  sind,  in  einer  Samm- 
lung zu  vereinigen,  welche  den  Titel  „Breslauer  Philo- 
logische Abhandlungen^  führen  wird.  Auf  diese  Weise 
wird  es  zugleich  möglich  sein,  jüngeren  Gelehrten,  die  in  ihren 
Promotionsschriften  nur  eine  Probe  ihrer  Studien  veröffentlichen, 
Gelegenheit  zur  vollständigen  Publikation  ihrer  Forscliungen 
und  damit  zur  Förderung  der  Alterthumswissenschaft  zu  ver- 
schaffen ,  sowie  auch  durch  diese  Vereinigung  von  Arbeiten 
älterer  und  jüngerer  Forscher  ein  neues  Zeugniss  für  den  Be- 
trieb der  klassischen  Alterthumsstudieh  an  der  BresJauer  Uni- 
versität  und  in  den  mit  ihr  geistig  zusammenhängenden  Kreisen 
zu  geben. 

Die  Abhandlungen  der  Sammlung  werden  in  Heften  erscheinen, 
welche  sowohl  einzeln  verkäuflich  sein  als  auch  zu  Bänden  von 
etwa  je  25—30  Bogen  zusammengefasst  werden  sollen. 

Breslau. 

Wilhelm  Koebiier 

als  Verleger. 


s^"^ 


>  '  -\ 


■  J-  V 


•  s.     ^  • 


Verlag  von  Wilhelm  Koebner  in  Breslau: 

,'     '         ' 

?.- 

».  Das 

Zeitalter  der  punischen  Kriege 

i'*-"  von 

r  Prof.  Dr.  Carl  Neuiiiann. 

-  Ans  seinem  Nachlasse  herausgegeben  und  ergänzt 

^  von 

Dr.  Gustav  Faltin. 

C  ^  Preis  12  Mark. 

r 

Geschichte  Roms 

-  Avährend   des   Verfalles   der  Republik 

VOJl 

Prof.  Dr.  Carl  Neumann. 

Zwei  Bände. 

Aus  Neumann's  Nachlasse  herausgegeben 

von 
Or.  K.  Ootheiii  und  Dr.  O.  Fältln. 

Preis  19  Mark. 


Physikalische  Geographie  von  Griechenland. 

Mit  besontlen^r  Rücksicht  anf  das  Alterthiim  bearbeitet 

vou 

Prof.  Dr.  Carl  Neumann  und  Prof.  Dr.  J.  Partsch. 

Preis  9  Mark. 


Römische 

Staats-  und  Reehts-Altertümer 

von  *' 

Dr.  Max  Zoeller. 

Preis  6  Mark. 


Griechische  und  Römische 

I^rivattaltertiimer 

von 

Dr.  mux  Xfieller. 

Preis  ß  Mark. 


...  ,1 

'1 


f  ' 


■  l^-'.