Skip to main content

Full text of "Breslauer Philologische Abhandlungen"

See other formats


Google 


This is a digital copy of a book that was preserved for generations on library shelves before it was carefully scanned by Google as part of a project 
to make the world’s books discoverable online. 

It has survived long enough for the copyright to expire and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subject 
to copyright or whose legal copyright term has expired. Whether a book is in the public domain may vary country to country. Public domain books 
are our gateways to {he past, representing a wealth of history, culture and knowledge that’s often difficult to discover. 


Marks, notations and other marginalia present in the original volume will appear in this file - a reminder of this book’s long journey from the 
publisher to a library and finally to you. 


Usage guidelines 
Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the 


public and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we have taken steps to 
prevent abuse by commercial parties, including placing technical restrictions on automated querying. 


‘We also ask that you: 


+ Make non-commercial use of the files We designed Google Book Search for use by individual 
personal, non-commercial purposes. 


and we request that you use these files for 


+ Refrain from automated querying Do not send automated queries of any sort to Google’s system: If you are conducting research on machine 
translation, optical character recognition or other areas where access to a large amount of text is helpful, please contact us. We encourage the 
use of public domain materials for these purposes and may be able to help. 


+ Maintain attribution The Google “watermark” you see on each file is essential for informing people about this project and helping them find 
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it. 


+ Keep it legal Whatever your use, remember that you are responsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just 
because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other 
countries. Whether a book is still in copyright varies from country to country, and we can’t offer guidance on whether any specific use of 
any specific book is allowed. Please do not assume that a book’s appearance in Google Book Search means it can be used in any manner 
anywhere in the world. Copyright infringement liability can be quite severe. 


About Google Book Search 


Google’s mission is to organize the world’s information and to make it universally accessible and useful. Google Book Search helps readers 
discover the world’s books while helping authors and publishers reach new audiences. You can search through the full text of this book on the web 
alkttp: /7sooks. google. com/] 


Google 


Über dieses Buch 


Dies ist ein digitales Exemplar eines Buches, das seit Generationen in den Regalen der Bibliotheken aufbewahrt wurde, bevor es von Google im 
Rahmen eines Projekts, mit dem die Bücher dieser Welt online verfügbar gemacht werden sollen, sorgfältig gescannt wurde. 

Das Buch hat das Urheberrecht überdauert und kann nun öffentlich zugänglich gemacht werden. Ein öffentlich zugängliches Buch ist ein Buch, 
das niemals Urheberrechten unterlag oder bei dem die Schutzfrist des Urheberrechts abgelaufen ist. Ob ein Buch öffentlich zugänglich ist, kann 
von Land zu Land unterschiedlich sein. Öffentlich zugängliche Bücher sind unser Tor zur Vergangenheit und stellen ein geschichtliches, kulturelles 
und wissenschaftliches Vermögen dar, das häufig nur schwierig zu entdecken ist. 

Gebrauchsspuren, Anmerkungen und andere Randbemerkungen, die im Originalband enthalten sind, finden sich auch in dieser Datei — eine Erin- 
nerung an die lange Reise, die das Buch vom Verleger zu einer Bibliothek und weiter zu Ihnen hinter sich gebracht hat. 


Nutzungsrichtlinien 


Google ist stolz, mit Bibliotheken in partnerschaftlicher Zusammenarbeit öffentlich zugängliches Material zu digitalisieren und einer breiten Masse 
zugänglich zu machen. Öffentlich zugängliche Bücher gehören der Öffentlichkeit, und wir sind nur ihre Hüter. Nichtsdestotrotz ist diese 
Arbeit kostspielig. Um diese Ressource weiterhin zur Verfügung stellen zu können, haben wir Schritte unternommen, um den Missbrauch durch 
kommerzielle Parteien zu verhindern. Dazu gehören technische Einschränkungen für automatisierte Abfragen. 

Wir bitten Sie um Einhaltung folgender Richtlinien: 


+ Nutzung der Dateien zu nichtkommerziellen Zwecken Wir haben Google Buchsuche für Endanwender konzipiert und möchten, dass Sie diese 
Dateien nur für persönliche, nichtkommerzielle Zwecke verwenden. 


+ Keine automatisierten Abfragen Senden Sie keine automatisierten Abfragen irgendwelcher Art an das Google-System. Wenn Sie Recherchen 
über maschinelle Übersetzung, optische Zeichenerkennung oder andere Bereiche durchführen, in denen der Zugang zu Text in großen Mengen 
nützlich ist, wenden Sie sich bitte an uns. Wir fördern die Nutzung des öffentlich zugänglichen Materials für diese Zwecke und können Ihnen 
unter Umständen helfen. 


+ Beibehaltung von Google-Markenelementen Das "Wasserzeichen" von Google, das Sie in jeder Datei finden, ist wichtig zur Information über 
dieses Projekt und hilft den Anwendern weiteres Material über Google Buchsuche zu finden. Bitte entfernen Sie das Wasserzeichen nicht. 


+ Bewegen Sie sich innerhalb der Legalität Unabhängig von Ihrem Verwendungszweck müssen Sie sich Ihrer Verantwortung bewusst sein, 
sicherzustellen, dass Ihre Nutzung legal ist. Gehen Sie nicht davon aus, dass ein Buch, das nach unserem Dafürhalten für Nutzer in den USA 
öffentlich zugänglich ist, auch für Nutzer in anderen Ländern öffentlich zugänglich ist. Ob ein Buch noch dem Urheberrecht unterliegt, ist 
von Land zu Land verschieden. Wir können keine Beratung leisten, ob eine bestimmte Nutzung eines bestimmten Buches gesetzlich zulässig 
ist. Gehen Sie nicht davon aus, dass das Erscheinen eines Buchs in Google Buchsuche bedeutet, dass es in jeder Form und überall auf der 
Welt verwendet werden kann. Eine Urheberrechtsverletzung kann schwerwiegende Folgen haben. 


Über Google Buchsuche 


Das Ziel von Google besteht darin, die weltweiten Informationen zu organisieren und allgemein nutzbar und zugänglich zu machen. Google 
Buchsuche hilft Lesern dabei, die Bücher dieser Welt zu entdecken, und unterstützt Autoren und Verleger dabei, neue Zielgruppen zu erreichen. 
Den gesamten Buchtext können Sie im Internet unter|'http: //books .google.comldurchsuchen. 


7 


+ 
2 


«Ὁ 
Q 
in ἐὺ 
O9 


bed 


BRESLAUER 
PHILOLOGISCHE ABHANDLUNGEN 


"πυπο σν. 


FÜNFTER BAND. 


ng H- - 
oa 
7 


BRESLAU. 
ERLAG VON WILHELM KOEBNER 
1890. 


INHALT. 


Zimmermann, M., De Tacito Senecae philosophi imitatore. 

Posnansky, H., Nemesis und Adrasteia. Eine mytholo- 
gisch-archäologische Abhandlung. 

Consbruch, M., De veterum περὶ ποιήματος doctrina: Acce- 
dunt commentarii qui ceircumferuntur περὶ ποιήματος 
Hephaestionei cum scholiis editi. 


.on 


.. 


BRESLAUER 
PHILOLOGISCHE ABHANDLUNGEN. 


FÜNFTER BAND. 


ERSTES HEFT. 


nn 


DE TACITO SENECGAE PHILOSOPHI 
IMITATORE 


SCRIPSIT 


MAXIMILIANUS ZIMMERMANN 


DR. PHIL. 


BRESLAU. 
VERLAG VON WILHELM KOEBNER. 
1889. 


DE TACITO SENECAE PHILOSOPHI 
IMITATORE 


SCRIPSIT 


MAXIMILIANUS ZIMMERMANN 


DR, PHIL. 


VRATISLAVIAE 
APUD GUILELMUM KOEBNER 
1889 


MARTINO HERTZ 
GUILELMO STUDEMUND 


S. 


om per priscum sermonis latini aevum parvum intercessisset 
disermen inter poeticam et pedestrem orationem, in ea quam 
auream vocamus litterarum latinarum aetate C.Licinio Calvo praeter 
ceteros auctore haec duo dicendi genera ita inter se discerne- 
bantur, ut scriptoribus, qui culto dicendi genere uti vellent, prosa 
oratio sola concederetur, poeticum dicendi genus poetis relinquere- 
tor. Calvi autem adversarius νοὶ clarissimus, M. Tullius Cicero, 
Cornifieii discipulus, huius rhetoricum dicendi genus non solum 
adoptaverat, sed etiam artificiis et luminibus variıım in modum 
compserat. Nam cum longas periodos artificiose struebat et verba 
ratione atque consilio componebat, tum id appetebat, ut numeri 
oratorii ratio ita haberetur, ut inprimis numerose caderet perio- 
dorum clausula, interdum initium, raro singulae partes interiores. 
Adhibebantur praeterea a Cicerone ad augendum orationis cultum 
juaedam formae ac figurae dicendi et tota oratio artificiose ita 
disponebatur, ut inter singulas eius partes sollemnes quidam 
intercederent transitus. Cum Ciceroniano dicendi genere quan- 
dam prae se fert cognationem sermo C..Iulii Caesaris, quoniam 
ıterque olim Cornificium erat sectatus, ita tamen, ut Caesar pluri- 
mım, multo certe plus quam Cicero, perspicuitati orationis con- 
suleret, ne e more Ciceroniano varıorum verborum sensus inter 
se confunderentur, sed ut singulis verbis inessent singuli sensus. 
Cum Cicerone minus quam obiter intuenti videatur discrepat C. 
Sallustins Crispus, qui eo ab illo differt, quod coneinnitati Cicero- 
nianae praetulit varietatem orationis, cui dietiones quasdam e 
prisca latinitate haustas inseruit. Prosae autem orationis Italiae 
septentrionalis, quae illis temporibus abundabat poetis doctis, aucto- 
rem clarıssimum habemus Cornelium Nepotem, cuius dietio poe- 


tico popularinm suorum colore imbuta ad Caesarianam quidem 
1 


2 


- 


orationem quodam modo accedit, attamen non illum urbanum 
prae se fert colorem, sed eum, quo plerumque in provinciis 
utebantur scriptores. 

Haec aureae latinitatis dicendi genera eis temporibus, qui- 
bus Augustus imperator florebat, diligenter excolebantur, cum 
alius hunc, alius illum sequeretur auctorem, unde semina atque 
initia argenteae quae vocatur latinitatis manaverunt, cuius pri- 
num auctorem T. Livium agnoscere licet. Lactea Livii ubertas, 
quae maxime Herodoti redolet benignitatem, in prima librorum 
parte provincialium idiotismis non caret, in posteriore rhetorum 
morem sequitur, id quod vel maxime ex orationibus, quas narra- 
tioni inserit Livius, cognoscere licet. Eodem tempore L. Annaeus 
Seneca pater, Cordubensis, id prosae orationis genus, quo maxime 
Hispaniensium aures delectabantur, cuius ardor quidam oratio- 
nem non solum rhetorice, verum etiam poetice colorandi pro- 
prius est, Romam intulit.e Eo autem Hispaniensium sermo ab 
illo, quo utebantur homines, qui in Italia agebant, differt, quod 
Hispanienses brevitatem quandam sermonis epigrammatum more 
captabant, cum Romanorum oratio amplitudinem quandam ex- 
hibeat, si cum Hispaniensium acrimonia comparaveris. Quod 
momentum gravissimum a Seneca patre in litteras Romanas in- 
latum inde a fine saeculi a. Chr. n. primi per centum fere annos 
in dictione Romana dominatur. 

Is autem, qui inter auctores argenteae latinitatis principem 
tenet locum, huius ipsius Senecae filius est, L. Annaeus Seneca, 
quo nemo fere scriptorum Romanorum maiorem stili splendorem 
adsecutus est. Patris enim vestigiis insistens flumen verborum 
et volubilitatem, quam Ciceroniana oratio adfectaverat, distinctis 
et interpunctis intervallis ita inhibuit, ut singulis colis morae 
atque respirationes intercederent, et quo magis singula cola 
coartabantur, eo magis clausula concisorum et initium emicabat, 
cum praesertim numeri oratorii et verborum collocationis maxi- 
mam rationem haberet. Sonum itaque et ictum quendam ora- 
tionis adsecutus est, cum plerumque ne particulas quidem, ex 
quibus, quo modo singula concisa inter se iungerentur, appareret, 
insereret. Sed non solum brevitati sententiarum homo Cordu- 
bensis operam dabat, verum etiam, quoniam et ipse poeta erat, 
poetico solutae orationis colori, quo in genere maxime auda- 
eissimas translationes usurpat. Quantum id dicendi genus, quod 


ϑ 


L. Annaeus Seneca excolebat, habuerit momentum, inde elucet, 
quod non solum aequalium eius, verum etiam historicorum Roma- 
norum praeclarissimi, Cornelii Taciti aures ita adfecit, ut is in 
eloguendo Senecae stilo accederet.!) Quid vero Senecae debeat 
Tacitus, in hoc opusculo demonstrare mihi est propositum. 


L. Annaeus Seneca ut iis temporibus, quibus Nero imperabat, 
non solum in rebus publicis, verum etiam in litteris primas ageret 
partes, ideo ei contigit, quia Agrippina ob claritudinen stu- 
diorrum eius illi simul cum Burro Neronem filium educandum 
tradidit, ad cuius ingenium regendum tantum valuit Senecae 
auctoritas, ut exuto erga matrem obsequio totum se illi permit- 
tert. Unde factum est, ut per initia Neroniani imperii guber- 
naculum rei publicae Seneca fere solus teneret. Aeque tamen 
ac fortasse multo plus quam in rebus publicis Senecae ingenium in 
pbilosophia versabatur. Quamquam enim doctrinam philosophiae, 
quoniam Graecis philosophis fontibus ita usus est, ut novi fere 
nihil adderet, non promovit, tamen in operibus eius, quae quidem 
al philosophiam pertinent, tam multa insunt praeclare praecepta, 
ut vel inter adversarios eius numquam defuerint, qui ei palmam 
conceederent. In ima enim pectoris humani descendit rimaturque 
impulsus actionum inprimis potentium, quorum animos explorandi 
et vitia aperiendi, cum in aula imperatoria primum teneret locum, 
occasio illi certe numquam defuit, ut merito tamquam egregius 
laudetur vitiorum insectator. Hine factum est, ut etiam Tacitus, 
euius praeclaram artem non solum enarrandi, verum etiam philo- 
sophandi mirari solemus, magna ex parte 6 Senecae ingeniv 
pendeat. Tacitus enim, sicut iam ante eum Sallustius, id genus 
historiae conscribendae, quod pragmaticum vocare consuevimus, 
professus est, ut non modo casus eventusque rerum, qui plerum- 
que fortuiti sunt, sed ratio etiam causaeque noscantur (Hist. I 4). 
Huius artis ediscendae causa Senecae operibus ad philosophiam 
pertinentibus usus est fontibus, quippe quae largam materiam 
eins inprimis philosophiae partis, quae in noscendis animi ad- 
fectibus versatur, illi suppeditarent iisdemqyue temporibus essent 
composita, quorum in Annalibus quidem Tacitus enarrat histo- 
ram. Ita autem rem gessit, ut, quo magis enarrationis augeret 


ἢ In his adumbrandis secutus quodam modo sum doctrinam, quam 
Guilelmus Studemund in scholis Vratislaviensibus multo copiosius exposuit. 
j* 


4 


effectum, eo diligentius lumina ingenii Annaeani conquireret et 
libris suis insereret bistoricis secundum Quintiliani (Il. O. X 
1. 131) praeceptum: „multa enim probanda in eo scil. Seneca), 
multa etiam admiranda sunt, eligere modo curae sit, quod uti- 
nam ipse fecisset: digna enim fuit 1118 natura, quae meliora vellet: 
quod voluit, effecit.“ 

Quantum laudis Tacitus tribuerit Senecae. quantum virtu- 
tes eius miratus sit, ex Annalibus Taciti baud diffcile est in- 
tellectu. Nam verborum alias parcissimus in morte Senecae 
enarranda diu versatur et accuratissime nNovissimos sermones 
atque extrema deficientis momenta describit eflingitque animis 
legentium imaginem sapientis viri, qui sapientiam non solum 
praeceperit, sed moriendo etiam confirmaverit. Duobus locis 
ipsum dicentem facit, et oratione directa (Ann. XIV 53 et 54) 
et oratione indirecta (Ann. XV 62, 63, 64); singulis deinde loecis 
summam viri admirationem profitetur, e quibus praecipui sunt hi: 

Ann. ΧΙἧΠ 8. 61): quamquam oratio a Seneca composita mul- 
tum cultus praeferret, ut fuit illi viro ingenium amoenum et tem- 
poris eius auribus adcommodatum. 


Ann. XII 8. 7: at Agrippina, ne malis tantum facinoribus 
notesceret, veniam exilii pro Annaeo Seneca, simul praeturam 
impetrat, laetum in publicum rata ob claritudinem studiorum 
eius, utque Domitii pueritia tali magistro adolesceret et consiliis 
eiusdem ad spem dominationis uterentur,... 


Ann. XIII 2. 1: Ibaturque in caedes, nisi Afranius Burrus 
et Annaeus Seneca obviam issent. hi rectores imperatoriae iuventae 
et, rarum in societate potentiae, concordes, diversa arte ex aequo 
pollebant, Burrus militaribus curis et severitate morum, Seneca 
praeceptis eloquentiae et comitate honesta, iuvantes in vicem, 
quo facilius lubricam principis aetatem, si virtutem aspernaretur, 
voluptatibus concessis retinerent. 


Ann. XIII 6. 11: Burrum tamen et Senecam multarum rerum 
experientia cognitos; et imperatori quantum ad robur deesse, 
cum octavo decumo aetatis anno Cn. Pompeius, nono decumo 
Caesar Octavianus civilia bella sustinuerint? 

Ann. XIII 11. 6: clementiam suam obstringens crebris ora- 


!) Extremus numerus locorum Tacitinorum significat versum capitis in 
editione Halmiana quarta. 


5 


tionibus, quas Seneca, testificando quam honesta praeciperet, vel 
iactandi ingenii, voce principis vulgabat. 

Ann. XV 23. 17: secutam dehine vocem Caesaris ferunt, 
qua reconciliatum se Thraseae apud Senecam iactaverit, ac Sene- 
cam Caesari gratulatum: unde gloria egregiis viris et pericula 
gliscebant. | 

Ann. XV 65. 1: Fama fuit Subrium Flavum cum centurio- 
nibus occulto consilio, neque tamen ignorante Seneca, destinavisse, 
ut post occeisum opera Pisonis Neronem Piso quoque interfice- 
retur tradereturque imperium Senecae, quasi insontibus claritudine 
virtutum ad summum fastigium delecto. 

Adeo autem Tacitus studio Senecae librorum sese dedit, ut 
non solum philosophiam, verum etiam sermonem suum ad illius 
speciem atque exemplar formaret. Atque ut inter philosophos ex- 
pressit Senecam, ita inter historicos maxime Sallustium!), minore 
ex parte Livium?), cui dietioni flosculog quosdam orationis 6 
Vergilii 5) operibus haustos inseruit. Tota igitur quaestio de 
Tacito Senecae philosophi imitatore in duas discedit partes: 
priore parte quaerendum, quomodo Tacitus Senecae philosophiam 
in usum suum converterit eiusque praecepta philosophiae ex- 
presserit; altera parte, quibus locis Senecae dietionem imitatus sit, 


Ὁ) conf. G. Schoenfeld: De Taciti studiis Sallustianis; Lipsise 1884. 

3) conf. Guil. Heraeus: Vindiciae Livianae part. 1. progr. gymn. Hano- 
iensis 1889, p. 3 864. ' 

3) conf. H. Schmaus: Tacitus ein Nachahmer Vergils; Bamberg 1887. 


Pars prior. 


De Senecae philosophia a Tacito expressa. 


Professus est Seneca philosophiam Stoicorum, attamen non 
ita, ut ad illorum doctrinam prorsus se accommodaret, immo 
Stoicos duces philosophiae, non dominos eligendo aliquando doc- 
trinae eorum etiam adversatur nec raro Epicuri praecepta laudat. 
Nam ubicumque vel longius progressum se ad perfectiorem doc- 
trinam pervenisse vel alios philosophos veriora censere per- 
suasum habebat, Stoicorum partibus desertis adversarius fiebat, 
unde fluctuatio doctrinae eius inter sectas contrarias explicatur 
(conf. de const. sap. II2: Stoici nostri; de vita beata III 2: 
aliorum quidem opiniones praeteribo (nam et enumerare illas 
longum est et coarguere), nostram accipe. nostram autem cum 
dico, non alligo me ad unum aliquem ex Stoicis proceribus: 
est et mihi censendi ius; itaque aliquem sequar, aliquem iubebo 
sententiam dividere, fortasse et post omnes citatus nihil inpro- 
babo ex iis, quae priores decreverint, et dicam: „hoc amplius 
censeo;* de otio I4 et 5; III1; de trang. an. 110; Ep. 13. 4; 
33.11; 45.4; 57.7; 80.1; 113. 1,6,23; 117.2, 6). — Nullam 
autem philosophiae partem Seneca aeque sectabatur ac moralem, 
quippe quam maxime utilem iudicaret ad recte beateque viven- 
dum, unde multo saepius salutaria praecipit quam perscrutatur 
obscura et turpissimum esse dieit (Ep. 24. 15), quod Stoiecis obiei 
soleat, verba eos philosophiae, non opera tractare; nam facere 
docet philosophia, non dicere (Ep. 20. 2). Ex hac morali philo- 
sophiae parte praecipue Senecae ingenium cognoscere licet, quippe 
cui egregia indoles insit vitia hominum investigandi moresque 
eorum emendandi, ut morum vitiorumque publicorum et scriptor 
verissimus et castigator acerrimus, si Lactantii verbis uti licet, 
existat. Hac autem arte, quae inter tempora corruptissima eo 
magis inclaruit, quo minor fuit numerus bonorum, Seneca Taeiti 


7 


animum sibi conciliavit, cui admiratio meliorum temporum inerat 
et odium acerrimum adversus saeculum, quo vitia pro virtutibus 
erant et virtutes ipsae perniciem adferebant, cuius miseriae clarum 
nobis exemplum et a Seneca et a Tacito ingeritur Iulius Grae- 
einus, Agricolae!) pater. Attamen Tacitus ad certam philosophiae 
sectam sese non applicavit, quoniam non philosophi munus, sed 
reram scriptoris profitetur, ita autem philosophatur, ut, si accu- 
ratius in hanc rem inquisiveris, dubium esse non possit, quin 
Senecae de philosophia libros non solum studiose legerit, sed 
etiam ex praeceptis sapientiae, quae in illis insunt, contemplationes 
suas ad philosophiam pertinentes effinxerit,?) quod e duobus mo- 
mentis intellegere live. Nam Tacitus philosophus cum quae 
ipse de philosophiae quaestionibus sensit, prorsus ad Annaeanum 
indieium accommodavit, tum philosophiam Senecae ad historiam 
conscribendam adhibuit, ut in tota qua narrare solet ratione philo- 
sophia Annaeana interluceat. Itaque rem ita instituamus, ut 
primum quomodo Tacitus suam ipsius de philosophiae quaesti- 
onibus sententiam ad Annaeanam direxerit, deinde quomodo Se- 
necae philosophia rerum gestarum enarrationem imbuerit, doceamus. 


I 


Taciti de communibus philosophiae quaestionibus iudicium 
quomodo a Seneca pendeat. 


Ac primum quidem de natura et cultu deorum Taeitus 
guamquam pro sua parte certum iudicium non profitetur, tamen 


ἢ 8. de benef. II 21. 5: Si exemplo magni animi opus est, utamur 
Graecini Iulii, viri egregii, quem C. Caesar occidit ob hoc unum, quod me- 
lior vir erat, quam esse quemquam tyranno expedit (conf. Ep. 29. 6). — T. 
Agr. 4. 3: pater illi (sc. Agricolae) Iulius Graecinus senatorii ordinis, studio 
eloquentiae sapientiseque notus, iisque ipsis virtutibus iram Gai Caesaris 
meritus: namque M. Silanum accusare iussus et, quia abnuerat, interfectus 
est. — conf. etiam T. Agr. 17. 8: Julius Frontinus, vir magnus, quantum 
licebat. 

ἢ Carolus Hoffmeister (Die Weltanschauung des Tacitus, Essen 1831, 
p. 212 sqq.) prorsus negat Tacitum pendere a Seneca ac vix probari posse 
dicit Tacitum operibus Senecae ad philosophiam pertinentibus anımum ad- 
vertisse. Contra F. C. Schlosser (Weltgeschichte für das deutsche Volk, ed. 
Kriegk, Frankfurt a. M. 1846 IV p. 336—341) Tacitum Senecae philosophiam 
et stilum in usum suum convertisse suo iure contendit. conf. etiam L. v. 
Ranke. Weltgeschichte, III 1, p. 268. | 


8 


Iudaeorum et Germanorum religionibus, quae cum Romana prorsus 
pugnabant, multa vera inesse censere videtur: horum autem popu- 
lorunı religiones eaedem erant, quae per ipsa Senecae opera multis 
tum Romae erant commendatae, ut verisimile fiat Tacitum non 
solum Iudaeorum et Germanorum exposuisse deorum cultum, verum 
etiam suam ipsius professum esse religionem. 

T. Hist. II 78. 12: est Iudaeam inter Suriamque Carmelus: 
ita vocant montem deumque. nec simulacrum deo aut templum 
(sic tradidere maiores): ara tantum et reverentia. Hist. V 5. 17: 
Aegyptii pleraque animalia effigiesqgue compositas venerantur, Iudaei 
menle sola unumque numen inlellegunt: profanos qui deum imagines 
mortalibus malerüs in species hominum effingant; summum illud et 
aeternum neque imitabile neque interiturum. igitur nulla simu- 
lacra urbibus suis, nedum templis sistunt; non regibus haec 
adulatio, non Caesaribus honor. Germ. 9. 6: ceterum nec c- 
hibere parietibus deos neque in ullam humanı oris speciem adsimu- 
lare ex magnitudine caelestium arbitrantur: lucos ac nemora con- 
secrant deorumque nominibus appellant secretum illud, quod sola 
reverentia vident. 

Augustin. de civ. dei VI 10 (Seneca III p. 424. 31 Haase): 
nam in eo libro, quem contra superstitiones condidit (sc. Seneca), 
multo copiosius ac vehementius reprehendit ipse civilem istam 
et urbanam theologiam, quam Varro theatricam atque fabulosam. 
cum enim de simulacris ageret: „sacros, inquit, immortales, invio- 
labiles ἐπ materia vilissima atque immobili dedicant. habitus illis 
hominum ferarumque et piscium, quidam vero mixto sexu diversis 
“ corporibus induunt: numina vocant, quae si spiritu accepto subito 
occurrerent, monstra haberentur.* Lactant. instit. Il 2, 14 (Se- 
neca III p. 443. 120 Haase): Recte igitur Seneca in libris mo- 
ralibus: „Simulacra, inquit, deorum venerantur. illis supplicant 
genu posito, illa adorant, illis per totum adsident diem aut ad- 
stant, illis stipem iaciunt, vietimas caedunt: et cum haec tanto- 
pere suspiciant, fabros, qui illa fecere, contemnunt.* Ibid. I[ 4. 13, 
14 et V125.3 (p. 443 sq.): Quanto melius Seneca et verius! „Vultisne 
vos, inquit, deum cogitare magnum et placidum et maiestate leni 
verendum, amicum et semper in proximo, non immolationibus et 
sanguine multo colendum (quae enim ex trucidatione imme- 
rentium voluptas est?) sed mente pura, bono honestoque pro- 
posito. non templa illi congestis in altitudinem saxis ersiruenda 


9 


sun!: in 800 cuique consecrandus est pectore.“* S. de benef. 10. 
3: Non est beneficium ipsum, quod numeratur aut traditur, sicut 
ne in victimis quidem, licet opimae sint auroque praefulgeant, 
deorum est honor sed in recta ac pia voluntate venerantium. 
Ep. 31. 11: finges autem (sc. deum) non auro vel argento: non 
potest ex hac materia imago dei exprimi similis. Ep. 115.5. Ep. 
4]. 84ᾳ.: Non sunt ad caelum elevandae manus nec exorandus 
aedituus, ut nos ad aurem simuwlacri, quasi magis exaudiri possi- 
mus, admittat: prope est a te deus, tecum est, inlus est. .... sacer 
intra nos spiritus sedet, malorum bonorumque nostrorum obser- 
vator, [et] custos. ... Si tibi occurrerit vetustis arboribus et so- 
litam altitudinem egressis frequens lucus et conspectum caeli 
ramorum aliorum alios protegentium umbra submovens: illa 
proceritas silvae et secrelum locı et admiratio umbrae in aperto 
tam densae atque continuae fidem tibi numinis facil. — conf. 
ΡΠ, n. ἢ. ΧΠ 8: Haec fuere numinum templa, priscoque ritu 
simplicia rura etiam nunc deo praecellentem arborem dicant. nec 
magis auro fulgentia atque ebore simulacra quam lucos et in iis 
silentia ipsa adoramus. 


T. Germ. 34. 11: sanctiusque ac reverentius visum de actis 
deorum credere quanı scire. 

S. Ep. 95. 50: Primus est deorum cultus deos credere. (conf. 
Ep. 102. 2). 


Qualem virum sapientem Tacitus animo sibi effin- 
xerit, ex libello, qui de vita et moribus lulii Agricolae inscri- 
bitur, facile est ad deprehendendum. Imaginem enim huius viri 
Annaeanis depinxit colorihus, ita ut ea, quae Seneca sapienti viro 
facienda praeceperit, haec Agricolam fecisse Tacitus tradat. Ex 
eodem libello cognoscimus Tacitum ea, quae de animarum ae- 
ternitate et mortuorum cultu senserit, ex Annaeana doctrina 
hausisse. 

S. Ep. 14. 7: Itaque sapiens numquam potentium iras pro- 
cocabit. immo declinabit, non aliter quam in navigando procellam. 

T. Agric. 42. 15: Domitiani vero natura praeceps in ram, 
et quo obscurior, eo inrevocabilior, moderatione tamen pruden- 
tiaque Agricolae leniebatur, quia non contumacia neque inani 
jactatione libertatis famam fatumque provocabat. 


10 


T. Agric. 44. 6: et ipse quidem, quamquam medio in spalio 
inlegrae aelatis ereptus, quanlum ad gloriam, longissimum aevum 
peregit. quippe et vera bona, quae in virlutibus sita sunt, impleverat. 

S. Ep. 98. 9: De his loquitur bonis, ad quae concurritur: 
nam illud verum bonum non moritur, certum est sempiternumque, 
sapientia et virlus: hoc unum contingit immortale mortalibus. 
Ep. 66. 30: Quisquis haec inparia iudicat, ab ipsis virtutibus 
avertit oculos et exteriora circumspieit: bona vera idem pendent, 
idem patent. Ep. 32. 5: Opto tibi tui facultatem, ut vagis co- 
gitationibus agitata mens tandem resistat et certa sit, ut placeat 
sibi et intellectis veris bonis, quae, simul intellecta sunt, possi- 
dentur, aelatis adiectione non egeat. Ille demum necessitates 
supergressus est et exauctoratus ac liber, qui vivit vita peracta. 
Ep. 78. 27: Rursus si mors accedit et vocat, licet inmatura sit, 
licet mediam praecidat aetotem, perceptus longissime fructus est. 
ad Polyb. de consol. II 6: Eriperes spiritum? quantulum nocuisses! 
longissimum illi ingeni aevum fama promisit. de const. sap. V 5 et 
VIi; ad Helv. de consol. V 6; IX 2: Ep. 23. 6; 73. 8; 74. 16; 
124. 13; 99. 31. 


T. Agric. 45. 13: Tu vero felix, Agricola, non vitae tantum 
claritate, sed etiam opportunitate mortis. ut perhibent qui inter- 
fuerunt novissimis sermonibus tuis, constans et hbens falum ex- 
cepisti, tamquam pro virili portione innocentiam principi donares,. 

S. ad Marc. de consol. XX 4: Cogita, quantum boni oppor- 
funa mors habeat, quam multis diutius vixisse nocuerit. Ep. 76. 
23: Virum bonum concedas necesse est summae pietatis erga 
deos esse. itaque Quicquid illi accidit, aequo animo sustinebit. 
sciet enim id accidisse lege divina, qua universa procedunt. quod 
si est, unum illi bonum erit, quod honestum. in hoc enim positum 
est et parere dis nec excandescere ad subita nec deplorare sortem 
suam, sed pafienter excipere fatum et facere imperata. Ep. 61.3: 
qui imperia libens exccipit, partem acerbissimam servitutis effugit, 
facere quod nolit. non qui iussus aliquid facit, miser est, sed 
qui invitus faeit. Ep. 94. 7: omnia fortiter excipienda, quae nobis 
mundi necessitas imperat. Ep. 96. 2: in omnibus, quae adversa 
videntur et dura, sic formatus sum: non pareo deo, sed adsen- 
tior. ex animo illum, nun quia necesse est, sequor. nihil umquam 
mihi ineidet, quod tristis excipiam, quod malo voltu. Ep. 98. ὃ: 


11 


Malus omnia in malum vertit, etiam quae cum specie optimi ve- 
nerant: rectus atque integer corrigit prava fortunae et dura 
atque aspera ferendi scientia mollit idemque et secunda grate 
erapit modesteque et adversa constanter ac fortiter. Ep. 120. 12: 
nımquam vir ille perfectus adeptusque virtutem fortunae male- 
dixit. numquam accidentia trislis excepit. 


T. Agric. 46. 1: Si quis piorum manibus locus, si, ut sa- 
pientibus placet, non cum corpore extinguuntur magnae animae, 
placide quiescas, nosque domum tuam ab infirmo desiderio et mu- 
liebribus lamentis ad contemplationem virtutum tuarum voces, quas 
neque lugeri neque plangi fas est. admiratione te potius et im- 
mortabilibus laudibus et, si natura suppeditet, similitudine colamus: 
is verus honos, ea coniunctissimi cuiusque pietas. id filiae quo- 
que uxorique praeceperim, sic patris, sic mariti memoriam vene- 
rari, ut omnia facta diclaque eius secum revolvant, formamque ac 
fguram animi magis quam corporis complectantur, non quia 
interceedendum putem imaginibus quae marmore aut aere fin- 
guntar, sed, ut voltus hominum, ita simulacra voltus imbecilla 
ac mortalia sunt, forma meniis aelerna, quam tenere et exprimere 
ıon per alienam materiam et artem, sed tuis ipse moribus possie. 
quidquid ex Agricola amavimus, quidquid mirati sumus, manet 
mansurumque est in animis hominum, in aeternitate temporum, 
m fama rerum; nam mulios veterum velut inglorios et ignobilis 
oblivio obruit: Agricola posteritati narratus et traditus super- 
stes erit. 

S. Ep. 63. 16: Cogitemus ergo, Lucili carissime, cito nos 
00 perventuros, quo illum pervenisse maeremus. et fortasse, si 
modo vera sapientium fama est recipitque nos locus aliquis, quem 
putamus perisse, praemissus est. Ep. 65. 20: Ego ista non 
quaeram? ... quae sedes expectet animam solutam legibus servi- 
tatis humanae? Ep. 76. 25: si modo solutae corporibus animae 
manent, felicior illis status restat quam est, dum versantur in 
corpore. Ep. 102. 2: iuvabat de aelternitate animarum quaerere, 
immo mehercules credere. Ep. 117. 6: cum animarum aeternitatem 
disserimus. ad Polyb. de consol. IX 8: Fruitur uunc aperto et 
libero caelo, ex humili atque depresso in eum emicuit locum, 
quisquis ılle est, qui solutas vinculis animas beato recipit sinu. 
Ep. 57. 7—9. — ad Marc. de consol. XXIV 4 sq.: Harum contem- 


12 


platione virtutum filium gere quasi in sinu! ... imago duntaxat 
fili tui periit et effigies non simillima; ipse quidem aeternus melio- 


risque nunc status est. ... nititur illo, unde demissus est: ibi 
illum aeterna requies manet. ib. XIX 6. — Ep. 95. 50: satis illos 
coluit, quisquis imitalus est. —- ad Polyb. de consol. XVII 2: 


Fratris quoque tui produc memoriam aliquo scriptorum monimento 
tuorum; hoc enim unum est in rebus humanis opus, cui nulla 
tempestas noceat, quod nulla consumat vetustas. cetera, quae 
per constructionem lapidum et marmoreas moles aut terrenos 
tumulos in magnam eductos altitudinem constant, non propagant 
longam diem, quippe et ipsa intereuntia; inmorlalis est ingeni 
memoria: hanc tu fratri tuo largire, in hac eum conloca; melius 
illum duraturo semper consecrabis ingenio quam irrito dolore 
lugebis. ... 7 sq.: Effice, ut frequenter fratris tui memoriam tibi velis 
occurrere, ut illum et sermonibus celebres et adsidua recorda- 
tione repraesentes tibi, quod ita demum consequi poteris, ei tibi 
memoriam eius iucundam magis quam flebilem feceris; naturale 
est enim, ut semper animus ab eo refugiat, ad quod cum tristitia 
revertitur. cogita modestiam eius, cogita in rebus agendis sol- 
lertiam, in exequendis industriam, in promissis constantiam; 
omnia dicla eius ac facta et aliis expone et tibimet ipse con- 
memora; qualis fuerit, cogita, qualisque sperari potuerit: quid 
enim de illo non tuto sponderi fratre posset? Ep. 99.23: Ceterum 
frequenter de illo loquere et memoriam eius, quantum potes, 
celebra etc. ad Marc. de consol. III 2; V 2: Cum secessimus et 
in unum convenimus, facla eius dietaque quanto meruit suspectu 
celebramus. — Fragmentum libri Senecae deperditi „de matri- 
monio“ apud Hieronym. adversus louinian. lib. I p. 192 (Seneca 
III p. 433. 79 Haase): notior est marito suo Tanaquil. :lum 
inter multa regum nomina iam abscondit antiquitas: hanc rara 
inter feminas virtus altius saeculorum omnium memoriae quam 
ut excidere possit, infixit.!) 


In omnibus autem et dictis et factis virtus non gloriae et 
ambitionis causa, verum propter ipsam expetenda est: ipsa 
enim sui pretium est. 


) conf. T. Ann. XV 63.4 (in Senecae oratione ad Paulinam uxorem): 
in contemplatione vitae per virtutem actae desiderium mariti solaciis honestis 
toleraret. 


18 


T. Agric. 1. 7: celeberrimus quisque ingenio ad prodendam 
virtutis memoriam sine gralia aut ambitione bonae lantum con- 
scienliae pretio ducebatur. Ann. II 22. 4: de se nihil addidit 
isc. Germanieus), metu invidiae an ratus conscientiam facti salis esse. 


S. de clem. 1 1. 1: Quamvis enim recte factorum verus 
fructus sit fecisse, nec ullum virtutum pretium dignum illis extra 
ipsas sit, iuvat inspicere et circumire bonam conscientiam. Ep. 81. 
19 gq.: virtutum omnium pretium in ipsis est. non enim exercentur 
ad praemium: recte facti fecisse merces est. ... nemo mihi vide- 
tur pluris aestimare virtutem, nemo illi magis esse devotus quam 
qui boni viri famam perdidit, ne conscientiam perderet. de vita 
beata IX 4: Itaque erras, cum interrogas, quid sit illud, propter 
quod virtutem petam: quaeris enim aliquid supra summum. in- 
terrogas, quid petam ex virtute? ipsam; nihil enim habet melius, 
est ipsa pretium sui. de trang. an. ΠῚ 4: quantum gratuito bonum 
sit bona conscientia. de benef. VI 42. 2: Male agit, qui famae, 
non conscientiae, gratus est; ib. IV 12. 4; de vita beata XX 4: 
Nihil opinionis causa, omnia conscientiae faciam. Ep. 23.6 sq.: veri 
boni aviditas tuta est. quid sit istud, interrogas, aut unde subeat? 
dieam: ex bona conscientia. Ep. 113. 32: qui virtutem suam publi- 
carı vult, non virtuti laborat, sed gloriae; de benef. IV 21. 6; 
nat. quaest. IV praef. 15; de moribus 134. 


Ilud etiam apud utrumque, et Senecam et Tacitum, invenitur 
honesto homini non adeo vitam amandam esse, ut non 
mortem praeferat, si rerum condicio ea sit, ut. melioris 
status spes sit ablata. 


T. Ann. UI 63. 13: et Maroboduus quidem Ravennae habi- 
tus, si quando insolescerent Suebi, quasi rediturus in regnum 
ostentabatur: sed non excessit Italia per duodeviginti annos con- 
sennitque multum imminuta claritate οὐ nimiam vivendi cupidineni. 
Ann. IV 50.5: e ducibus Dinis... ponenda arma, unum adflictis 
ıd remedium disserebat, primusque se cum coniuge et liberis 
vietori permisit: secuti aetate aut sexu inbecilli et quibus maior 
rılae quam gloriae cupido. Ann. XVI 16. 6: neque aliam defen- 
sionem ab iis quibus ista noscentur exegerim, quam ne oderim 
ἴδ) segniter pereuntes. (Ann. XIV 58. 11: effugeret segnem mor- 
tem, sontium suffugium.) 


14 


S. Ep. 101. 13: Optat ultima malorum et, quae pati gra- 
vissimum est, extendi ac sustineri cupit: qua mercede? secilicet 
vitae longioris. quid autem huius vivere est? diu mori.... 15: 
Excutienda vitae cupido est discendumque nihil interesse, quando 
patiaris, quod quandoque patiendum est. Ep. 58. 32: de isto 
feremus sententiam, an oporteat fastidire senectutis extrema 
et finem non opperiri, sed manu facere. prope est a timente, 
qui fatum segnis exspectat.... 34: at si inutile ministeriis corpus 
est, quidni oporteat educere animum laborantem? ... paucos lon- 
gissima senectus ad mortem sine iniuria pertulit, multis iners 
vita sine usu sui iacuit. Ep. 4.5: Hoc cotidie meditare, ut possis 
aequo animo vitam relinqguere, quam multi sie conplectuntur et 
tenent, quomodo qui aqua torrente rapiuntur, spinas et aspera. 
de prov. VI 7—9; de ira III 15. 4; de trang. an. XVI 1-3; 
Ep. 12. 10; 17. 9; 65. 22; 70.5; 77; 98.16; 117.21; 120. 14. 


Gravissimam illam movens quaestionem, utrum fato an 
libera hominum voluntate res gerantur, quamquam Taecitus 
dubitat, utri opinioni accedat, tamen ei, qui totam doctrinam, quae 
in Taecitinis libris inest, recte consideraverit, dubium non erit, 
quin re vera libertatem humanae voluntatis profiteatur. Eodem 
modo, dum considerat, utrum fato et necessitate immutabili 
an forte hominum res regantur, suum in medio relinquit 
iudicium et oppositis Epicureorum et Stoicorum opinionibus inter 
se contrariis communem hominum opinionem, qui nascentibus 
futura denuntiari eredunt, ita addit, ut suam ipsius sententiam 
aperte pronuntiet. Taciti autem sententia cum Annaeana com- 
parata ita ad illam accedit, ut Tlacitum opinionem suam ad 
Annaeanam prorsus accommodasse pro certo sit. 

T. Ann. IV 20. 12: unde dubitare cogor, falo οἱ sorte nas- 
cendi, ut cetera, ita principum inclinatio in hos, offensio in illos, 
an sit aliquid in nostris consiliis liceatque inter abruptam contu- 
maciam et deforme obsequium pergere iter ambitione ac peri- 
culis vacuum, 

S. nat. quaest. Il 38. 3: Ista nobis opponi solent, ut pro- 
betur nil voluntati nosirae relictum et omne ius falo traditum. 
cum de ista re agetur!), dicam, quemadmodum manente fato ali- 


1) Quoniam expositio huius rei apud Senecam in libris naturalium quae- 
stionum non jnvenitur, conieci compositum esse a Seneca librum nunc de- 


15 


qud sit in hominis arbitrio. Ep. 10.4—6: Dicet aliquis: „quid mibi 
prodest philosophia, si fafum est? quid prodest, si deus rector 
est? quid prodest, si casus imperat? nam et mulari cerla non 
possun! et nihil praeparari potest adversus incerta, sed aut con- 
sum meum occupavit deus decrevitque quid facerem, aut con- 
siio meo mil fortuna permittit.*“ quicquid est ex his, Lucili, 
vel si omnia haec sunt, philosophandum est: sive nos inexorabili 
lege fola constringunt, sive arbiter deus universi cuncta disponit, 
sive casus res humanas sine ordine inpellit et iactat, philosophia 
nos tueri debet. haec adhortabitur, ut deo libenter pareamus, 
fortunae contumaciter. haec docebit, ut deum sequaris, feras 
casun. sed non est nunc in hanc disputationem transeundum, 
qid sit suris nostri, si providentia in imperio est, aut si falorum 
seres inligatos trahit, aut si repentina ac subita dominantur: 
lo nune revertor, ut etc. — de ira II 22.1: Sed haec ad liberos 
nostros pertinent; in nobis quidem sors nascendi et educatio nec 
ΠῚ loecum nec iam praecepti habet: sequentia ordinanda sunt; 
Ep. 79.12: cum receperit (animus noster) locum, quem occupavit 
sorie nascendi; de otio IV 1; Ep. 11. 6: condicio nascendi. 


T. Ann. VI 22.1: Sed mihi haec ac talia audienti in in- 
certo iudicium est, falo ne res mortalium οἱ necessitale immulabili 
an forte volvantur (1). quippe sapientissimos veterum quique 
sectam eorum aemulantur diversos reperias, ac multis insitam 
opinionem non initia nostri, non finem, non denique homines dis 
curge (2); ideo creberrime tristia in bonos, laeta apud deteriores 
esse. contra alii fatum quidem congruere rebus putant, sed non 
e vagis stellis, verum apud principia et nexus naturalium cau- 
sarum (3); ac tamen electionem vitae nobis relinquunt, quam 
ubi elegeris, certum imminentium ordinem. neque mala vel bona 
quae rulgus putet: multos, qui conflictari adversis videantur, bea- 
tos, at plerosque quamquam magnas per opes miserrimos (4), Si 
lli gravem fortunam constanter tolerent, hi prospera inconsulte 
utantur. ceterum plurimis mortalium non eximitur qwin primo 
wusque ortu venlura destinentur (Ὁ), sed quaedam secus quamı 
dieta sint cadere, fallaciis ignara dicentium: ita corrumpi fidem 


perditum, qui inscribebatur „de fato.' quae coniectura magis commendabitur, 
ὦ conparaveris nat. quaest. I 1.4: Erit aliud istius rei tempus; quem locum 
Infra laudavi. 


16 


artis, cuius clara documenta et antiqua aetas οἱ nostra tulerit. 
(conf. Curt. V 11. 10.) 

1. S. ad Helv. de consol. VIIL 3: Id actum est, mihi crede, 
ab illo, quisquis formator universi fuit, sive ille deus est potens 
omnium, sive incorporalis ratio ingentium operum artifex, sive 
divinus spiritus per omnia, maxima ac minima, aequali inten- 
tione diffusus, sive falum οἱ immutabilis causarum inter se cohae- 
renlium series: id, inquam, actum est, ut in alienum arbitrium nisi 
vilissima quaeque non caderent. nat. quaest. II 35. 1 sq.: „Quid 
ergo? expiationes procurationesque quo pertinent, si inmulabilia 
sunt fala?* ... fata inrevocabiliter ius suum peragunt nec ulla 
commoventur prece. ... ordinem fali rerum aelerna series rotal, 
cuius haec prima lex est: stare decreto. — 36: Quid enim in- 
tellegis fatum? existimo necessilatem rerum omnium actionumque, 
quam nulla vis rumpat. Ep. 77. 12: (fata) rata et fixa sunt et 
magna atque aeterna necessitafe ducuntur. ... series invicla et nulla 
mutabilis ope inligavit ac trahit cuncta. Ep. 88. 15: Agit illa con- 
tinuus ordo falorum et inevitabilis cursus. ad Polyb. de consol. 
IV 1: Diutius accusare fala possumus, mulare non possumus: 
stant dura et inexorabilia. Ep. 101. 7: stat quidem terminus 
nobis, ubi illum :nexorabilis fatorum necessitas fixit, sed nemo seit 
nostrum, quam prope versetur terminus. ad Marc. de consol. VI2; 
de rem. fort. IV 1. 

2. S. de benef. IV 19.1 84ᾳ.: Deos nemo sanus timet; furor est 
enim metuere salutaria, nec quisquam amat, quos timet. Tu deni- 
que, Epicure, deum inermem facis, omnia illi tela, omnem detraxisti 
potentiam et, ne cuiquam metuendus esset, proiecisti illum extra 
mundum. .... in medio intervallo huius et alterius caeli desertus 
sine animali, sine homine, sine re ruinas mundorum supra se 
circaque se cadentium evitat non exaudiens vota nec nostri curiosus. 
de benef. VI 23.3 sq.: In prima autem illa constitutione, cum 
universa disponerent (scil. di), etiam nostra viderunt rationemque 
hominis habuerunt; ... et quamquam maius illis propositum sit 
maiorque actus sui fructus quam servare mortalia, tamen in nos- 
tras quoque utilitates a principio rerum praemissa mens est et 
is ordo mundo datus, ut adpareat curam nostri non inter ullima 
habitam. de benef. VIL 31.3: Alius illis (sc. dis) obicit negle- 
gentiam nostri, alius iniquitatem; alius illos extra mundum suum 
proieit et ignavos hebetesque sine luce, sine ullo opere destituit. 


17 


nat. quaest. I 1.3: Vidimus circa divi Augusti excessum simile 
prodigium. vidimus eo tempore, quo de Seiano actum est. nec 
Germaniei mors sine denuntiatione tali fuit. dices mihi: „ergo 
ta in tantis erroribus es, ut existimes deos mortium signa prae- 
mittere et quicquam in terris esse tam magnum, quod perire 
mundus sciat?“ erit aliud istins rei tempus. videbimus an rerum 
omnium certus ordo ducatur et alia aliis ita inplexa sint, ut quod 
antecedit, aut causa sit sequentinm aut signum. videbimus an 
dis humanıa curae sint, an series ipsa, quid factura sit, certis 
rerum notis nuntiet. Ep. 95.50: Primus est deorum cultus deos 
eredere.... seire 1108 esse, ... qui humani generis tutelam gerunt 
inierdum curiosı singulorum. Ep. 110.2. 

3. S. Ep. 117.19: de deorum natura quaeramus, de siderum 
1} alimento, de his tam varis stellarum discursibus: an ad illarum 
motus nostra moveantur, ... an et haec, quae fortuita dieuntur, 
cerla lege comstricta sint mihilque in hoc mundo repentinum aut 
eipers ordinis volutetur. nat. quaest. II 32.1 et 4. 

4. S. de prov. V 1: Hoc est propositum deo, quod sapienti 
viro, ostendere haec, quae vulgus appetit, quae reformidat, nec 
bona esse nec mala. Ep. 94.7: efficias oportet, ut sciat pecuniam 
nec bonum nec malum esse. ostendas illi miserrimos divites. Ep. 
45.9: hoc nos doce, beatum non eum esse, quem volqus adpellat, 
ad quem pecunia magna confluxit, sed illum, cui bonum omne 
in animo est. Ep. 94.60: Non est, quod invideas istis, quos 
magnos felicesque populus vocat. 73 sq.: ostendat ex constitutione 
rolgi beatos in illo invidioso fastigio suo trementes et adtonitos 
longeque aliam de se opinionem habentes quam ab aliis habetur. 
... Dam quasi ista inter se contraria sint, bona fortuna et mens 
| bona, ita melius in malis sapimus: secunda rectum auferunt. 
Ep. 98. 1: cetera, quorum admiratio est volgo, in diem bona sunt. 
13: rursus ista, quae ut speciosa et felicia trahunt volgum, & 
multis et saepe contempta sunt. Ep. 66. 31; 74. 13. 

5. S. de prov. V 6 sq.: Nihil cogor, nihil patior invitus, nec 
serrio deo sed assentior, eo quidem magis, quod scio omnia 
' eerta et in aeternum dicta lege decurrere. fata nos ducunt et, 
quantum cuique temporis restat, prima nascentium hora disposuit. 
... olim constitutum est, quid gaudeas, quid fleas. ad Mare. de con- 
sol. X 5: Si mortuum tibi fillum doles, eius temporis, quo nalus 
et, crimen est; mors enim illi denuntiata nascenti est; in hanc 
2 


18 
legem natus est, hoc illum fatum ab utero statim proseque- 
batur. ib. XXI 6: Solvitur quod cuique promissum est; eunt via 
sua fata nec adiciunt quicquam nec ex promisso semel demunt; 
frustra vota ac studia sunt: habebit quisque quantum illi dies 
primus adscripsit. nat. quaest. VII 28.1: illa, quae Chaldaei 
canunt, quid stella nascentibus triste laetumve constituat. de rem. 
fort. II 2: nascenti mihi protinus natura posuit hunc terminum. 


Restat, ut quid Seneca et Tacitus de optima reipublicae 
forma censuerint, conferamus. Tacitus quod libera res publica, 
quam per se perfectissimam civitatis formam agnoseit, periit, 
cum reliquis illorum temporum viris honestis queritur, attamen 
adeo civitatis mores corruptos esse adeoque sui temporis homi- 
nes degenerasse sibi persuasum habebat, ut principatum tam- 
quam unam labantis imperii salutem aspiceret. Eodem modo 
quo Seneca, quem principatum comprobasse vix opus est com- 
memorare, cives cum cCorpore, principem cum animo, quo corpus 
regitur, comparat. 

T. Hist. 1 16.1: Si inmensum imperü corpus stare ac librarm 
sine rectore posset, dignus eram a quo res publica inciperet= 
nunc eo necessitatis iam pridem ventum est, ut nec mea senec- 
tus conferre plus populo Romano possit quam bonum succes 
sorem, nec tua plus iuventa quam bonum principem. 

S. de clem. 1 4.3: Ideo principes regesque et quocumgue 
alio nomine sunt tutores status publici non est mirum amari 
ultra privatas etiam necessitudines; nam si sanis hominibus 
publica privatis potiora sunt, sequitur, ut is quoque carior sit, 
in quem se res publica convertit. olim enim ita se induit rei 
publicae Caesar, ut seduci alterum non posset sine utriusque 
pernicie; nam et illi viribus opus est et huic capite. de clem. 
II 2.1: Tradetur ista animi tui mansuetudo diffundeturque pau- 
latim per omne imperü corpus. de ira III 18. 2. 


T. Ann. I 12.9: non ideirco interrogatum ait, ut divideret 
quae separari nequirent, sed ut sua confessione argueretur 
(sc. Caesar), unum esse rei publicae corpus atque unius animo 
regendum. 

S. de clem. 1 3.4 sq.: Non est hic sine ratione populis 
urbibusque consensus sic protegendi amandique regis et se suaque 


Η 


μ᾿ 


; 


iaetandi, quandocunque desideravit imperantis salus; nec haec 
rilitag sui est aut dementia, pro uno capite tot milia excipere 
ferrum ac multis mortibus unam animam redimere, nopnumquam 
senis et invalidi. quemadmodum totum corpus animo deservit... 
sie haec inmensa multitudo unius animae circumdata illius spiritu 
regitur, illins ratione flectitur pressura se ac fractura viribus suis, 
nisi consilio sustineretur. de clem. I 5.1: Nam si, quod adhuc 
conligit, tu animus rei publicae tuae es, illa corpus tuum, vides, 
ut puto, quam necessaria sit clementia. (conf. etiam T. Ann. 19. 
15 et S. de benef. V 16.4 extr., deinde T. Ann. IV 33.1 et 
Laert. Diog. VII 131.) 


Satis iam demonstrasse mihi videor Tacitum, etiamsi mi- 
nime Stoicum appellare eum liceat, tamen philosophiam Senecae, 
gnem eundem non adeo Stoicae sectae sese applicuisse diximus, 
ıt non etiam aliis philosophis ius concederet, in usum suum con- 
vertisse, ut, cum Senecae presserit vestigia, non inepte videatur 
Taeitas appellari posse philosophus Annaeanus. Sectae autem 
Stoicorum τὰ ἃ} ἐπ πὶ tribuisse Tacitum inde conici potest, quod 
Hist, IV 5 Helvidis Prisei, Stoici cuiusdam, vitam et studia ita 
enarrat, ut summam illi concedat laudem. Simul Stoicorom doc- 
trinam breviter ita exponit, ut Senecam sccutus esse videatur. 

T. Hist. IV 5. 8: doctores sapientiae secutus est (sc. Hel- 
vidius Priscus), qui sola bona quae honesta, mala tanlum quae 
tirpia, potentiam nobililaten ceteraque extra animum!) neque bonis 
nemie malıs adnumerant. 

S. Ep. 94.8: cum virtutem unicum bonum hominis adama- 
verit, turpitudinem solum malum fugerit, reliqua omnia, divitias, 
honores, bonam valitudinem, vires, imperia seicrit esse mediam 
partem, nec bonis adnumerandam nec malis. de benef. VII 2.2: 
Seiat πος malum esse ullum nisi turpe nec bonum nisi honestum. 
Ep. 71.4: summum bonum est, quod honestum est. et quod magis 
admireris: unum bonum est, quod honestum est: cetera falsa et 
adulterina bona sunt. Ep. 71.5: Hoc liqueat, nihil esse bonum 
εἶθ! hmestum; Ep. 71. 7, 19; 74. 1, 10; 76. 6, 7, 23, 24, 26; 
%.17,18; 90.35; 120.3. — Ep. 66. 35: ratio ergo arbitra est 


}) Ex exemplis a me propositis elucet falso sic explicare Heraeum Taeiti 
erba: was sonst noch dem inneren Geistesleben nicht angehört, immo extra 
aninum idem valet ac praeter animum. 

28 


bonorum ac malorum: aliena et externa.pro vilibus habet et ea, 
quae neque bona sunt neque mala, accessiones minimas ac levis 
simas iudicat. omne enim illi bonum in animo est. Ep. 76. 11: 
Si omne in animo bonum est, quiequid illum confirmat, extolli, 
amplificat, bonum est. ibid. 76. 18 sq.; 76. 21: Sequitur, ut, quae ab 
inconsultis saepe contemnuntur, a sapientibus semper, ea nee bona 
sint nec mala. unum ergo bonum ipsa virtus est. Ep. 95. 35: 
sciant omnia praeter virtutem mutare nomen, modo mala fieri, 
modo bona. 43: Eadem aut !urpia sunt aut honesta: refert, quare 
aut quemadmodum fiant. de benef. 16.2; Ep. 98. 2: errant enim, 
Lucili, qui aut bons aliquid nobis aut mali iudicant tribuere for- 
tunam: materiam dat bonorum ac malorum et initia rerum apud 
nos in malum bonumve exiturarum. valentior enim omni fortuna 
animus est. Ep. 99. 12. — Ep. 117. 9: id autem medium atque 
indifferens vocamus, quod tanı ımalo contingere quam bono possit, 
tamquam pecunia, forma, nobilitas. ad Polyb. de consol. IX5: 
Omnia ista bona, quae nos speciosa sed fallaci voluptate delec- 
tant, pecunia, dignitas, pofentia aliaque complura ... cum labore 
possidentur. Ep. 118. 11; 31. 3,5; 82.13, 14; 87. 25; 95. 59. 


IT. 
Philosophiam Annaeanam quomodo Tacitus ad historiam 
conscribendam applicuerit. 


Quoniam adhuc rem ita tractavimus, ut Tacitum ea, quae 
ipse in rebus ad philosophiam pertinentibus senserit, e Senecae 
doctrina mutuatum esse doceremus, transeamus nunc eo, ut, quo- 
modo philosophiam Senecae ad historiam conscribendam trans- 
tulerit, videamus. Adeo enim Senecae praecepta philosophiae 
veritati respondent, ut Tacitus, ubicumque illa historia confirmata 
intellexerat, iis uteretur, quibus historiam secundum eam quam 
profitetur rerum scribendarum rationem adornaret. Nec solum 
quid homines egerint quidque effectum sit, explicare studet, 
verum etiam, quibus causis et animorum motibus perducti ho- 
mines ad res agendas accesserint. Quoniam enim multa in rebus 
humanis prima specie aliter apparent atque sunt, vel praecipuum 
munus rerum scriptoris esse censuit intima animorum recludere, 
tollere velamenta, veritatem patefacere. Uberrimam autem huius 
psychologiae materiam Senecae opera ad philosophiam pertinentia 


21 


ei largiebantur, qua tamen non cacca cupiditate usus est, immo 
Senecae doctrinam adeo penitus hauserat veritatemque intro- 
spexerat, ut optimus Senecae interpres existat Tacitus. Paene 
omnia autem huius generis, quae in operibus eius inveniantur, 
Tacitum a Seneca didicisse, etsi exemplis probari non potest, 
quoniam magna pars librorum Senecae ad philosophiam perti- 
nentium non ad nostram pervenit aetatem, tamen pro certo erit 
sumendum: admireris tantum licet interpretis artem, qua Senecae 
philosophiam in historiam transtulit. Iam ea, quae diximus, con- 
frmemus exemplis, quae, quo magis sint perspicua, in tria a nobis 
digerentur gencra. 


A. 
Rerum enarratio a Tacito Annaeanis depicta coloribus. 


T. Agr. 16. 19: discordia laboratum, cum adsuetus expedi- 
tonibus miles otio lasciviret. 

S. Ep. 56. 9; Magni imperatores, cum male parere mililem 
rident, aliquo labore conpescunt et expeditionibus detinent: num- 
απ vacat Zuscivire districetis nihilque tam certum est quam 
hi vitia negotio discuti.') 


T. Agric. 42. 3: accessere quidam cogitationum principis 
periti, qui iturusne esset in provinciam ultro Agricolam_ inter- 
fngarent. ac primo occultius quietem et otium laudare, mox 
operam suam in adprobanda excusatione offerre, postremo non 
‚ am obscuri suadentes simul terrentesque pertraxere ad Domi- 
fanım. qui paratus simulatione, in adroganfiam compositus, et 
audit preces excusantis et, cum adnuisset, agi sibi gralias passus 
st, nec erubuit benefici invidia. 

5. de benef. IV 17.2 sq.: Quis est, qui non beneficus videri 
relit, qui non inter scelera et iniurias opinvionem bonitatis ad- 
fectet, qui non ipsis, quae inpotentissime fecit, speciem aliquam 
induat recti velitque etiam iis videri beneficium dedisse, quos 
laesit? Gratias itaque agi sibi ab iis, quos adflixere, putiuntur 
vonosque se ac liberales fingunt, quia praestare non possunt; 
ıaod non facerent, nisi illos honesti et per se expetendi amor 


1) Haud scio an baec similitudo recedat ad Sallustium utriusque auc- 
mem. 


22 


cogeret moribus suis opinionem contrariam quaerere et nequitiam 
abdere, euius fructus concupiscitur, ipsa vero odio pudorigue 
est; nec quisquam tantum a naturae lege deseivit et hominem 
exuit, ut animi causa malus sit. de benef. Il 6. 2: Quam dulce, 
quam pretiosum est, si gratias sibi ayi non est passus, qui dedit, 
si dedisse se, dum dat, oblitus est! de benef. II 11. 7: Nibil 
aeque in beneficio dando vitandum est quam superbia. quid 
opus adroganlia vultus, quid tumore verborum? ipsa res te ex- 
tollet. detrahenda est inanis iactatio; res loquentur nobis ta- 
centibus. non tantum ingratum sed invisum est beneficium superbe 
datum. 


T. Agric,. 45. 9: praecipua sub Domitiano miseriarum pars 
erat videre et aspici, cunı suspiria nostra subscriberentur, cum 
denotandis tot bominum palloribus sufficeret saevus ille voltus 
et rubor, quo se contra pudorem muniebat. 

S. Ep. 11. 3: Inter haec esse et ruborem scio, qui gra- 
vissimis quoque viris subitus adfunditur. ... quidam numquam 
magis, quam cum erubuerint, limendi sunt, quasi omnem verecun- 
diam effuderint. 


T. Germ. 19. 3: paucissima in tam numerosa gente adul- 
teria ... publicatae enim pudicitiae nulla venia: non forma, non 
actate, non opibus maritum invenerit. nemo enim tllic vitia ride 
nec corrumpere el corrumpi saecuhım vocatur. ... BIC unum accipiunl 
mariltum quo modo unum corpus unamque vitam, ne ulla cogitalic 
ultra, ne Imgior cupiditas, ne lamquam marilum, sed lamquam ma 
trimonium ament. (conf. Germ, 17. 13.) 

S. Ep. 39. 6: serviunt itaque voluptatibus, non fruuntur, Θ᾽ 
mala sua, quod malorum ultinum est, et amant: tunc autem es 
consummata infelicitas, ubi turpia non solum delectant, sed etian 
placent, et desinit esse remedio locus, ubi quae fuerant vilia, more 
sunt. de benef. III 16. 1: pudorem enim rei tollet multitudo pec 
cantium, et desinit esse probri loco commune maledictum. num 
quid iam ulla repudio crubeseit, postquam inlustres quaedam 8 
nobiles feminae non consulum numero sed martlorum annos suc 
conputant et exeunt matrimonii causa, nubunt repudii? tanıda 
istuc timebatur, quamdıu rarum erat 6. q. 8. Hieronymus adver 
Iovinian. lib. I p. 188: (Seneca III p. 432. 72 et 74 Haase 


28 


Marcis, Catonis filia minor, cum quaereretur ab ea, cur pust 
amissum maritum denuo non nuberet, respondit non se invenire 
Krum, qui se magis vellet quam. sua. quo dicto ostendit divitias 
nagis in uxoribus eligi solere quam pudicitiam et multos non 
xulis sed digitis uxores ducere: optima sane res, quam avaritia 
onciliat. ... magis enim se unicis viris applicant feminae, οἱ nihil 
πιὰ nosse magnum artioris indulgentiae vinculum est. Ibid. p. 191 
Seneca III p. 434. 84 sq. Haase): unde et Sextius in sententiis: 
‚adulter est, inquit, in suam uxorem amator ardentior.“ in 
ıliena quippe uxore omnis amor turpis est, in sua nimius. 
sapiens vir iudicio debet amare coniugem, non affectu. reget im- 
petus voluptatis nec praeceps feretur in coitum: nihil est foedius 
Rum urorem amare quasi adulleram. certe qui dieunt se causa 
reipublicae et generis humani uxoribus iungi et liberos tollere, 
imitentur saltem pecudes et postquam uxorum venter intumuerit, 
von perdant filios, nec amalores uroribus se exhibeant sed maritos. 


T. Germ. 27. 1: Funerum nulla ambitio: id solum observatur, 
ıt corpora clarorum virorum certis lignis crementur. struem rogi 
ic vestibus nec odoribus cumulant: sua cuique arma, quorundam 
mi et equus adicitur. sepulerum caespes erigit: monumentorum 
ırdaum et operosum honorem ut gravem defunctis aspernantur. 
amenta ac lacrimas cito, dolorem et tristitiam tarde ponunt. 
feminis lugere honestum est, viris meminisse.!) — Aun. II 71. 13: 
on hoc praecipuum amicorum munus est, prosequi defunctum 
gnavo questu, sed quae voluerit meminisse, quae mandaverit ex- 
equi. 

S. de brev. vitae XX 5: nemo in conspicuo mortem habet, 
emo non procul spes intendit, quidam vero disponunt etiam illa, 
juse ultra vitam sunt, magnas moles sepulcrorum et operum pu- 
tlicorum dedicationes et ad rogum munera et ambiliosas exequias. 
at me hercules istorum funera, tamquam minimum vixerint, ad 
faces et cereos ducenda sunt. — Ep. 63. 13: Annum feminis ad 
gendum constituere maiores, non ut tam diu Iwgerent, sed ne 
ditigs: eiris nullum legitimum tempus est, quia nullum honestum. 


') Multo pulchrius ornatiusque T. eandem sententiam repetit Agric. 
4.3: nosque domum tuam ab infirmo desiderio et muliebribus Jamentis ad 
ontemplationem virtutum tuarum voces, quas neque lugeri neque plangi fas 
αἱ, — Meminisse enim est illa contemplatio virtutum. 


Ep. 99. 24: Oblivisci quidem suorum ac memoriam cum cor- 
poribus efferre et effusissime flere, meminisse parcissime, inhumani 
animi est. ... hoc prudentem virum non decet: meminisse per- 
severet, Zugere desinat. Ep. 99. 2: hi, qui sibi ugere sumpserunt, 
protinus castigentur et discant quasdam etiam lacrimarum in- 
eptias esse. ad Marc. de consol. III 2; Ep. 99. 23; ad Helv. de 
consol. XV11. 


T. Hist. 13. 1: Non tamen adeo virtutum sterile saeculum, 
ut non et bona exempla prodiderit. 


5. de trang. a. IV 8: numquam enim usque eo intercluss 
sunt omnia, ut nulli actioni locus honestae sit. 


S. de ira III 39. 1—3: Videamus, quomodo alienam iram leni- 


amus. ... Primam iram non audebimus oratione mulcere: surda — 


est et amens; dabimus illi spatium. remedia in remissionibus 
prosunt; nec oculos tumentis temptamus vim rigentem movendo 
incitaturi, nec cetera vitia, dum fervent: initia morborum quies 
curat. „Quantulum‘*, inquis, „prodest remedium tuum, si sua 
sponte desinentem iram placat!“ Primum, ut citius desinat, 
efficit; deinde custodit, ne reccidat; ipsum quoque impetum, 
quem non audet lenire, fallet: removebit omnia ultionis instru- 
menta, simulabit iram, ut tamquam adiutor et doloris comes plus 
auctoritalis in consilüis habeal, moras nectet et, dum maiorem 
poenam quaerit, praesentem differet. 


T. Hist. 145. 5: nec aspernabatur singulos Otho, avidum_ 
et minacem militum animum voce voltuque temperans. Marium 
Celsum, consulem designatunm et Galbae usque in extremas res 
amicum fidumque, ad supplicium expostulabant, industriae eius 
innocentiaeque quasi malis artibus infensi. caedis et praedaruna 
initium et optimo cuique perniciem quaeri apparebat, sed Othoni 
nondum aucloritas inerat ad prohibendum scelus: iubere iam 
poterat. ita simulatione irae vinciri iussum et maiores poenas da- 
turum adfirmans praesentli exitio subtraxit. 


T. Hist. II 18. 5: sed indomitus miles et belli ignarus cor- 
reptis signis vexillisque ruere et retinenti duci tela intentare, 
spretis centurionibus tribunisque: quin prodi Othonem et accitum 
Caecinam clamitabant. fit temeritatis alienae comes Spurinna, 


25 


primo coactus, mox velle simuluns, quo plus auclorilalis inessel 
consiliis, si seditio mitesceret. 

T. Hist. 158. 3: saevitiam militum plerosque ad poenam 
exposcentium saepius adprobat (sc. ‚Vitellius), raro simulatione 
vineulorum frustratur. Pompeius Propinquus procurator Belgi- 
cae statim interfectus; Iulium Burdonem Germanicae classis 
praefectum astu subtraxit. exarserat in eum iracundia exerecitus, 
tamguam crimen ac mox insidias Fonteio Capitoni struxisset, 
grata erat memoria Capitonis, et apud saevientes occidere palam, 
ignoscere non nisi fallendo licebat: ita in custodia habitus et post 
victoriam demum, sedatis iam militum odiis, dimissus est. 


T. Hist. 171. 1: Otho interim contra spem omnium non 
deliciis neque desidia torpescere: dilatae voluptates, dissimulata 
Iıxuria et cuncta ad decorem imperii composita; eoque plus for- 
midinis adferebant falsae virtutes et ritia reditura. 

5, Ep. 25. 3: nec ullum tempus adgrediendi fuit melius 
quam hoc, dum interqniescit, dum emendato similis est. aliis 
haec intermissio eius inposuit: mihi verba non dat. exspecto cum 
magno faenore rilia redilura, quae nunc 8010 cessare, non deesse. 
de trang. an. I1: quaedam (vilia) non continua sed ex inter- 
vallig redeuntia. 


T. Hist. II 49. 2: Primus Antonius nequaquam pari in- 
tocentia post Cremonam agebat, satis factum bello ratus et ce- 
tera ex facili, seu felcitas in tali ingenio avarıliam superbiam 
ceeraque occulta mala palefecit. 

S. Ep. 42. 3: Multorum, quia inbecilla sunt, latent vitia, non 
minus ausura, cum illis vires suae placuerint, quam illa, quae 
iam felicitas aperuit. instrumenta illis explicandae nequitiae de- 
sunt. Ep. 56. 10: Et avaritiam itaque et ambitionem ei cetera 
παία mentis humanae tunc perniciosissima scias esse, cum Si- 
mulata sanitate subsidunt,. 


T. Hist. ΠῚ 56. 11: nam cum transgredi Appenninum integro 
exercitus sui robore et fessos hieme atque inopia hostes adgredi 
in aperto foret, dum dispergit (sc. Vitellius) vires, acerrimum 
militem et usque in extrema obstinatum trucidandum capiendum- 
que tradidit, peritissimis centurionum dissentientibus et, si con- 


26 


sulerentur, vera dicturis. arcuere cos intimi amicorum Vitellii, 
ila formaltis principis auribus, ul aspere quae αἰ, nec quiequam 
niss iucundum οἱ laesurum acciperel. 


S. de benef. Vi 30. 3—6: omnia sane excluserit opulenta feli- 
citas, monstrabo tibi, cuius rei inopia laborent magna fastigia, 
quid omnia possidentibus desit: seilicet ille, qui verum dicat et ho- 
minem inter mentientes stupentem ipsaque consueludine pro reclis 
blunda audiendi ad iqnoranliam veri perductum vindicet a con- 
sensu concentuque falsorum. non vides, quemadımodum illos in 
praeceps agat extincta libertas et fides in obsequium servile sub- 
missa? dum nemo ex animi sui sententia suadet dissuadetque, 
sed adulandi certamen est et unum asmicorum omnium officium, 
una contentio, quis blandissime fallat, iguoravere vires suas, ... 
multorum sanguinem hauserunt fusuri novissime suum, ... nee 
intellexerunt in illa scaena vanis et cito diffluentibus bonis re- 
fnlgente ex eo tempore ipsos nihil non adversi expectare debuisse, 
ex quo nihil veri audire potuerunt. 


T. Hist. IV 47, 4: abrogati inde, legem ferente Domitiano, 
consulatus quos Vitellius dederat, funusque censorium Flavio 
Sabino ductum, magna documenta inslabilis forlunae summaque el 
ima miscenlis. 


S. nat. quaest. III praef. 7 sq.: Quanto satius est ... docere 
eos, qui sua permisere fortunae, nihil stabile ab illa datum fuisse, 
eius omnia aura fluere mobilius? nesceit enim quiescere, gaudet 
laetis tristia substituere, utique sniscere. itaque secundis nemo 
confidat, adversis nemo deficiat: alternae sunt vices rerum. quid 
exsultas? haec, quibus veheris ad summum, nescis ubi te relic- 
tura sint: habebunt suum, non tuum finem, quid iaces? ad emum 
delatus es: nunc locus est resurgendi. in melius adversa, in de- 
terius optata fleetuntur. Ep. 44. 4: Omnia ista longa varietas 
miscuit et sursum deorsum forluna versavit. de brev. vitae XVII 4: 
Maxima quaeque bona sollicita sunt, nec ulli fortun«e minus 
bene quam optimae creditur. ... omme enim quod fortuto ob- 
venit instabile est, quoque altius surrexit, opportunius est in oc- 
casum. Ep. 91. 15: sciat nihil inausum esse forlunae. ... sed si 
haec summos imosque necessitas adligat, in gratiam cum fato re- 
vertere. nat. quaest. IV praef. 22: ex quo liquere mortalibus 


21 


posset, quamı velox foret ad imum lapsus ex summo, quamque 


diversa via magnam potentiam fortuna destrueret. (conf. Hor. 
carm. 134. 12: Valet ima summis mutare.) 


T. Hist. IV 63. 1: Civilis et Classicus rebus secundis sub- 
lati, an coloniam Agrippinensem diripiendam exereitibus suis 
Permitterent, dubitavere. saevitia ingenii et cupidine praedae ad 
excidium civitatis trahebantur: obstabat ratio belli et novum im- 
perium inchoantibus utilis clementiae fama; Civilem etiam bene- 
Hicii memoria flexit. Ann. IV 31. 2: C. Cominium equitem Ro- 
manum ... Caesar precibus fratris ... concessit. quo magis mirun 
habebatur gnarum meliorum, et quae fama clementiam sequeretur, 
tristiora malle. Hist. II 63. 10: cunctantem super tanta re Fla- 
vium Sabinüum Triaria L. Vitellii uxor, ultra feminam ferex, 
terruit, ne ὁ periculo principis famamı clementliae adfectaret. ‚Sa- 
binus suopte ingenio mitis, ubi formido incessisset, facilis mutatu 
et in alieno discrimine sibi pavens, ne adlevasse videretur, in- 
pulit ruentem. Ann. XIV 23. 1: At Corbulo post deleta Artaxata 
utendum recenti terrore ratus ad occupanda Tigranocerta, quibus 
excisis metum hostium intenderet vel, si pepercisset, clementiae 
famam adipisceretur, illuc pergit. 


S. de ira II 34. 2: Faciet nos mitiores, si cogitaverimus, 
quid aliquando nobis profuerit ille, cui irascimur, et meritis 
offensa redimetur. illud quoque occurrat, quantum nobis com- 
mendationis allatura sit clementiae fanma, quam multos venia 
amicos utiles fecerit. | 


T. Hist. IV 80. 10: neque ipse deerat adrogantia vocare 
offengas, nimius commemorandis quae meruissel. 

S. de benef. II 10. 4: Quidni ego illi non sim indicaturus 
me dedisse, cum inter prima praecepta ac maxime necessaria 
sit, ne umquam exprobrem, immo ne admoneam quidem? haec 
enim beneficii inter duos lex est: alter statim oblivisci debet 


dati, alter accepti numquam. 11. 1: Lacerat amimum et premit 
Sreguens meritorum commemoralio. 


T. Hist. V4. 11: conf. Senecam apud Augustin. de οἷν. dei 
ἯΓ11 (Seneca III p. 427. 41 Haase). 


.328 


T. Ann. 113. 17: in Haterium statim invectus est; Scaurum, 
cui inplacabilius irascebatur, silentio tramisit. 

S. de morib. 52 (Seneca III p. 464 Haase): Priora sunt tecta 
odia quam aperta. itaque te minus loquax inimicus offendit quam 
tacitus. 


T. Ann. 1.88. 1: Interea Germanico per Gallias, ut diximus, 
census accipienti cxcessisse Angustum adfertur. neptem eius 
Agıippinam in matrimonio pluresque cx ea liberos habebat, ipse 
Druso fratre Tiberii genitus, Augustae nepos, set anxius occultis 
in se patrui aviaeque odüs, quorum causae acriores, μία iniquae. 

S. de ira Π1 29. 2: quamvis vana nos concitaverint, per- 
geveramus, ne videamur coepisse sine causa, et, quod iniquissimum 
est, perlinaciores nos facit iniquilas irae; retinemus enim illam et 
augenus, quasi argumentum sit iuste irascentis grurviler irasci. 


T. Ann. Ill 26. 1: Velustissimi mortalium, nulla adhuc mala 
libidine, sine probro, scelere eoque sine poena aut coereitionibus 
agebant. neque praemiis opus erat, cum honcsta suople ingenio 
peterentur; et ubi nihil contra morem cuperent, nihil per metum 
vetabantur. αἱ postquam exui aequalitas ct pro modestia ac pu- 
dore ambitio et vis incedebat, provenere dominationes multosque 
apud populos aeternum mansere. quidam statim, aut postquam 
regum pertaesum, leges malterunt. hae primo rudibus hominum 
animis simplices erant; maximeque fama celebravit Cretensium, 
quas Minos, Spartanorum, quas Lycurgus, ac mox Atheniensilbus 
quaesitiores iam et plures Solo perseripsit. nobis Romulus, ut li- 
bitum, imperitaverat: ... sed praecipuus Servius Tullius sanctor 
legum fuit, quis etiam reges oblemperarent. 

S. Ep. 90. 4—7: Sed primi mortalium quique ex his geniti 
naturam inconrupti sequebantur, eundem habebant et ducem et 
legem, conmissi melioris arbitrio. ... animo itaque rector elige- 
batur ideoque summa felicitas erat gentium, in quibus non po- 
terat potentior esse nisi melior. tantum enim quantum vult potest, 
qui se nisi quod debet, non putat posse. illo ergo sacculo, quod 
aureum perhibent, penes sapientes fuisse regnum Posidonius iu- 
dicat. ... officium erat imperare, non regnum. nemo quantum posset, 
adversus eos experiebatur, per quos coeperat posse, nec erat cui- 
quam aut animus in iniuriam aut causa, cum bene imperanti bene 


29 


pareretur nihilque rex maius minari malc parentibus posset, quam 
ut abirent e regno. sed postquam subrepentibus vitiis in Zyranni- 
dem regna conversa sunt, opus esse Coepit legibus, quas et ipsas 
inter initia tulere sapientes: Solon, qui Alhenas aequo iure fun- 
davit, inter septem aevi sapientia notos. Lycurgum si eadem 
aetas tulisset, sacro illi numero accessisset octavus. ... Hactenus 
Posidonio adsentior. — Ep. 95. 14: poterant vitiis simplieibus 
obstare remedia simplicis. -— Conf. fragmenta, quae solent L. 
Annaeo Senecae tribui, attamen ad historias patris referenda vi- 
dentur, apıd Lactant. instit. VII 15. 14 (Seneca III p. 437): at vero 
Tarquinio regnante cum iam quasi adulta esse coepisset, servitium 
non tulisse et reiecto superbae dominationis iugo maluisse legibus 
oblemperare quam regibus. (conf. O. Rossbach: De Senecae philo- 
sophi librorum recensione et emendatione, Vratislaviae 1888 p. 164). 

Unde verisimile fit Tacitum non e superiore L. Annaei Se- 
necae loco pendere, sed utrumque e Senecae patris historiis nunc 
deperditis hausisse. 


T.. Ann. IV 36. 12: quem odium publicum Zutiorem faciebat. 
S. Ep. 96. 5: tut; contumeliae causa. 


T. Ann. VI6. 5: adeo facinora atque flagitia sua ipsi quo- 
que in supplicium verlerant..... quippe Tiberium non fortuna, non 
sohludines protegebant quin forınenta pectoris suasque ipse poenas 
fateretur. 

S. Ep. 97. 13—16: „Ideo non prodest lafere peccantibus, quia 
iatendi etiamsi felicitatem habent, fiduciam non habent.* ita est, 
tnta scelera esse possunt, secura non possunt. ... quia prima 
illa et maxima peccantium est poena, peccasse nec ullum scelus, 
licet illud fortuna exornet muneribus suis, licet tueatur ac vin- 
dicet, inpunitum est, quoniam sceleris in scelere supplicium est. 
... bie consentiamus (sc. Epicuro) mala facinora conscientia fla- 
gellari et plurimum illi tormenlorum esse eo, quod perpetua 
illam sollicitudo urget ac verberat. ... multos fortuna liberat 
poena, metu neminem. ... ideo numquam fides latendi fit etiam 
iatentibus, quia coarguit illos conscientia et ipsos sibi ostendit, 
proprium autem est nocentium trepidare. male de nobis actum 
erat, quod multa scelera legem et vindicem eflugiunt et scripta 
supplicia, niei illa naturalia et gravia de praesentibus solverent 


80 


et in locum patientiae timor cederet. Ep. 87. 24: atqui maximum 
scelerum supplicium in ipsis est. Ep. 43. 4: Quid autem prodest 
recondere se et oculos hominum auresque vitare? bona conscien- 
tia turbam advocat, mala etiam in solitudine anxia atque solli- 
cita est. Ep. 24. 16: ipsae voluptates in formenia verluntur. de 
moribus 64 (Seneca III p. 464 Haase): nequitia ipsa sui poena 
est. Ep. 42. 2: nec ulla maior poena nequitiae est quam quod 
sibi ac suis displicet. Ep. 83. 27; 81. 22; 87. 22: dat enim 
lucrum, sed cum metu, sollicitudine, iormentis et animi et corporis. 


T. Ann. VI 10. 5: Vescularius Flaccus ac Iulius Marinus ad 
mortem aguntur, e vetustissimis familiarum, Rhodum secuti et 
apud Capreas individui, Vescularius insidiarum in Libonem inter- 
nuntius; Marino participe Seianus Curtium Atticum oppresserat. 
quo laetius acceptum sua exempla in consullores recudisse. 


S. Ep. 81. 19: quod bonum exemplum circuitu ad facientem 
revertitur, sicut mala exempla recidunt in auclores nec ulla mi- 
seratio contingit 118, qui patiuntur iniurias, quas posse fieri fa- 
eiendo docuerunt. Ep. 7. 5: Age, ne hoc quidem intellegitis, 
mala exenmpla in eos redundare, qui faciuni? — Οοηΐ, Sall. hist, 
148 (51), 1: Maxime vellem prava incepta consultoribus noxae 
esse; hist. fr. inc. 89 (57): talia incepta, ni in consultorem vor- 
tissent, rei publicae pestem factura.!) Curt. X 1. 6: laeti recidisse 
iram in irae ministros. — Vocabulum consulior apud Senecam 
non legitur. 


T. Ann. VI 19. 5: inrilatusque suppliciis cunetos, qui carcere 
attinebantur accusati societatis cum Seiano, necari iubet (sc. 
Tiberius). | 

S. de tranq. an. V 1: Mille trecentos cives, optimum quem- 
que, occiderant (sc. triginta tyranni) nec finem ideo faciebant, sed 
inrilabat se ipsa saevitia. 


T. Aun. ΧΙ 20. 1: lanı Messalina facilitate adulteriorum iu 
fastidium versa ad incognitas libidines profluebat. ... 13: nomen 
tamen matrimonii concupivit ob magnitudinem infamiae, cusius 
apud prodigos novissima voluptas est. 


3) conf. G. Schoenfeld: De Tac. stud. Sall. p. 27. 


81 


| 


5. Ep. 122.18: Causa tamen praceipua mihi videtur huius 
morbi vitae communis fastidium. ... nolunt solita peccare, quibus 
Peccandi praemsmum ıinfamta est. 


T. Ann. XIV 10.1: Sed a Caesare perfecto demum scelere 
magnitudo eius intellecta est. reliquo noctis modo per silentiunm 
defirus, saepius porore ersurgens et mentis inops lucem opperie- 
batur tamquam exilium adlaluram. ... ipse diversa simulatione 
maestus et quasi incolumilali suae infensus ac morti parentis in- 
lacrimans. 


S. de elem. 1 13.3: O miserabilem illum, sibi certe! nam 
ceieris misereri eius nefas est,.... qui, ubi eircumspexit, quaeque 
fecit, quaeque facturus est, et conscientiam suam plenam sceleribus ac 
tormentis adaperuit, saepe morlem limel, saepius oplat, invisior sibi 
quam serrientilnis. Ep.105. 7 sq.: Secnritatis magna portio est nibil 
miqui facere: confnsaın vitam et perturbatam inpotentes agunt. 
tantum metuunt, quantum nocent nec ullo tempore vacant. tre- 
pidant enim, cum fecerunt. haerent: conscientia aliud agere non 
patitur ac subinde respondere ad se cogit. dat poenas quisquis 
exspectat: quisquis autem meruil, exspeclal. tutum aliqua res in 
mala conscientia praestat, nulla securum: putat enim se, etiamsi 
non deprenditur, posse deprendi. et inter somnos movelur et, 
quotiens alicuius scelus loquitur, de suo cogitat: non satis illi 
obliteratum videtur, non satis tectum. 


T. Ann. XIV 40. 8: Marcellus Asinio Pollione proavo clarus 
eque morum spernendus habebatur, nisi quod pauperlalem prae- 
cipouum malorum credebat. 


S. de benef. 1 9.5: paupertatem alienam contemnere, suam 
magis quam ullum aliud vereri malum. Ep. 80.5: Libera te pri- 
mum metu mortis: illa nobis iugum inponit. deinde melu pauper- 
iatis. si vis scire, quam nihil in illa mali sit, conpara inter se 
pauperum et divitum voltus: saepius pauper et fidelius ridet. 
Ep. 123. 16: paupertas nulli malum est nisi repugnanti. 


T. Anu. XIV 39. 14: is non inritato hoste neque lacessitus 
honestum pacis nomen segni οἷο imposwil. (conf. etiam Ann. 
ΧΙ 21. 1.) 


32 


S. Ep. 92. 25: vitiis nostris nomen virtutis inponimus. de 
brev. vitae XII 9: Non est ergo hic otiosus, aliud illi nomen in- 
ponas: aeger est, immo mortuus est; ille otiosus est, cui otii sui 
et sensus est. . 


T. Ann. XIV 56. 14: Seneca, qui finis omnium cum domi- 
nanle sermonum, grales αὐτί. 


S. de ira II 33. 2: Notissima vox est eius, qui in cultu regum 
consenuerat: cum illum quidam interrogaret, quomodo rarissimam 
rem in aula consecutus esset, senectutem: „iniurias“, inquit, „ac- 
cipiendo et gralias agendo.“ saepe adeo iniuriam vindicare non 
expedit, ut ne fateri quidem expediat. 


T. Ann. XVI 16. 10: detur hoc inlustrium virorum posteritali, 
ut quo modo exsequiis a promisca sepultura separantur, ta in 
traditione supremorum accipiant habeantque propriam memoriam. 


S. de benef. IV 30.1: Aliquando daturum me etiam indignis 
quaedam non negaverim in honorem aliorum, sicut in petendis 
honoribus quosdam turpissimos nobilitas industriis sed novis prae- 
tulit non sine ratione; sacra est magnarum virtutum memoria, 
et esse bonos plures iuvat, si gratia bonorum non cum ipsis 
cadit. — 4. Hic egregiis maioribus ortus est: qualiscumque est, 
sub umbra suorum lateat. ut loca sordida repercussu solis in- 
lustrantur, ia inertes maiorum suorum luce resplendeant. 31.1: 
Excusare hoc loco tibi, mi Liberalis, deos volo. interdum enim 
solemus dicere: „Quid sibi voluit providentia, quae Arrhidaeum 
regno inposuit?* Illi pulas hoc datum? patri eius dalum est el 
fratri. „Quare C. Caesarem orbi terrarum praefecit, hominem 
sanguinis humani avidissimum ...?* Quid ergo? iu hoc uli datum 
putas? dalum est patri eius (Grermanico, datum avo pronvoque et 
ante hos aliis non minus claris viris, etiam si privati paresque 
aliis vitam exegerunt. 


B. 
Orationes Tacitinae sententiis e Seneca petitis exornatae. 


T. Hist. T 30. 1 (in Pisonis oratione): Nihil adrogabo mihi 
nobilitatis aut modestiae; neque enim relatu virlulum in compara- 
tione Othonis opus est. vilia, quibus solis gloriatur, evertere im- 


88 


perium, etiam cum amicum imperatoris ageret. habitune et in- 
cessu an illo muliebri ornatu mereretur imperium? falluntur quibus 
kururia specie liberalitatis inponit!): perdere iste sciel, donare nesciel. 
(Am. XV 48. 4: is (sc. C. Piso) Calpurnio genere ortus ac ınultas 
insignesque familias paterna nobilitate complexus, claro apud 
volgum rumore erat per virlulem aul species virlulibus simtles. 
Bist, 1 52. 6: nec consularis legati mensura, sed in maius oınnia 
accipiebantur. et ut Vitellius apud severos humilis, ita comitatem 
bonitatemque faventes vocabant, quod sine modo, sine tudicio do- 
narel sua, largirelur aliena; simul aviditate imperi dandi :ipsa vitia 
pro tirlulibus interpretabanlur.) 

5. Ep. 120.8 8q.: Haec et eiusmodi facta imaginem nobis osten- 
dere virtulis. adiciam, quod nırum fortasse videatur: mala inter- 
dum speciem homesli obtulere et optimum ex contrario nituit. sunt 
enim, ut seis, virlulibus vilia confinia, et perditis quoque ac tur- 
pibus recti similitudo est. sic mentilur prodigus liberalem, cum 
plurinum intersit, ulrum quis dare scial an servare nescial. mulli, 
inguam, sunt, Lucili, qui non donant, sed proiciunt: non voco ego 
iiberalem pecuniae suae iratum. imitatur neglegentia facilitatem, 
temeritas fortitudinem. haec nos similitudo coegit adtendere et 
distinguere specie quidem vicina, re autem plurimum inter se . 
dissidentia. de vita beata XXIV 1: Errat, si quis existimat facilem 
rem esse donare: plurimum ista res habet difficultatis, si modo 
cmsilio tribuitur, non casu οἱ impelu spargitur. Ep. 45.7: Adu- 
latio quam similis est amicitiae! non imitatur tantum illam, sed 
vincit et praeterit. apertis ac propitiis auribus recipitur et in 
praecordia ima descendit, eo ipso gratiosa, quo laedit: doce 
guemadmodum hanc similitudinem possim dinoscere. venit ad 
me pro amico blandus inimicus. vitia nobis sub viriuium nomine 
obrepunt. temeritas sub titulo fortitudinis latet. moderatio vocatur 
ignavia. pro cauto timidus aceipitur: in his magno perieulo erra- 
mus. his certas notas inprime. de clem. I 3.1: nam cum sint 
δα quaedam viriules imitantia, non possunt secerni, nisi iis 
signa, quibus dinoscantur, inpresseris. Ep. 95.65: ait utilem futu- 
ram et descriptionem cuiusque virfulis: hane Posidonius etholo- 
giam vocat, quidam characterismon adpellant, signa cuiusque 


I) Tacitaum expressit Plinius Ep. II 6.7: ne tibi, optimae indolis iuveni, 
quorundam in mensa luxuria specie frugalitatis imponat. 


g 


34 


virlutis ac υἱὲ et notas reddentem, quibus inter se simila dis- 
eriminenfur. (conf. Iuvenal. XIV 110: fallit enim vitium specie 
virtutis et umbra). — Ep. 120.5: aliqua benigna facta, aliqua 
humana, aliqua fortia nos obstupefecerant: haec coepimus tam- 
 quam perfeeta mirari. suberant illis multa οἷα, quae species con- 
spieui alieuius facti fulgorque celabat: hace dissimulavimus. na- 
tura iubet augere laudanda. nemo non gloriam ultra verum tulit: 
ex his ergo speciem ingentis boni traximus. 


T. Hist. II 46. 9: is (sc. Plotius Firmus) praetorii prae- 
fectus identideın orabat, ne fidissimum exercitum, ne optime 
meritos milites desereret: maiore animo tolerari adversa quam 
relinqui; fortes et strenuos etianı contra fortunam insistere spei, 
timidos et ignavos ad desperationem formidine properare. (Ann. 
V 8.10: at Pomponius multa morum elegantia et ingenio in- 
lustri, dum adversam forltunam aequus tolerat, Tiberio super- 
stes fuit.) 

S. nat. quaest. IIl praef. 12 sq.: Quid est praecipuunı? posse 
laeto animo adversa lolerare. quiequid aceiderit, sic ferre, quasi 
volueris tibi accidere. ... flere, queri, gemere desciscere est. quid 
est praecipuum? animus contra calumilales forlis et contumax. ad 
Polyb. de consol. XVI 2: Tulit hoc tamen tam triste vulnus 
eadem magniludine aninmi M. Antonius, qua omnia alia adversa 
toleraveral. Ä 


T. Hist. IV 17. 22 (in Civilis oratione); nuper certe caeso 
Quintilio Varo pulsam e Germania servitutem, nec Vitellium prin- 
cipem, sed Caesarem Augustum bello provocatum. libertatem 
natura etiam mutis animalibus datam, virlulem proprium hominum 
bonum. 

S. Ep. 16.9 sq.: In homine optimum quid est? ratio: hac ante- 
cedit animalia, deos sequitur. ratio ergo perfecta proprium bonum 
est, cetera illi cum animalibus satisque communia sunt.... habet 
inpetum ac motum volunlarium: et bestiae et vermes. ... Quid 
in homine proprium? vatio.... haec ratio perfecta virtus vocatur 
eademque honestum est. id itaque unum bonum est in homine, 
quod unum hominis est. de ira 1 3.6 sq.: μία animalia humanis 
affectibus carent, habent autem similes illis quosdam inpulsus: 
alioquin, si amor in illis esset et odium, esset amieitia et simul- 


35 


tas, dissensio et concordia; quorum aliqua in illis quoque extant 
vestigia, ceterum humanorum pectorum propria bona malaque sunt. 
nulli nisi homins concessa prudentia est, providentia, diligentia, 
eogitatio, nec tantum rirtulibus humanis animalia sed etiam vitiis 
prohibita sunt. Ep. 76. 15 sq.: bonus autem est (sc. homo), si ratio 
erplieita et recta est et ad naturae suae voluntatem adcommo- 
data. haec vocatur virtus, hoc est honestum et unicum hominis 
bonum. Ep. 94.8: cum rirlulem unicum bonum hominis adama- 
verit. Ep. 123.16: Nemo est casu bonus. discenda virtus est. 
volaptas humilis res et pusilla est et in nullo habenda pretio, 
communis cum mulis unimalibus. 


T. Ann. IV 34,27 (in Cremutii Cordi oratione): namque 
spreta exolescunt: si irascare, adgnila videntur. 

δ, de const. sap. XIV 3: non vindicavit iniuriam (sc. Cato), 
ne remisit quidem, sed factam negavit; maiore animo non agnovil 
quam ignovisset. de ira IL 32.2 sq.: Melius putavit non agnoscere 
quam vindicare. ... magni animi est iniurias despicere. 


T. Ann. IV 40.3 (in Tiberii oratione): celeris mortalibus in 
eo stare consilia, quid sibi conducere putent; principum diver- 
sam esse sortem, quibus praecipua rerum ad famam derigenda. 
Ann. IV 38. 19: cetera principibus statim adesse: unum insatia- 
biliter parandum, prosperam sui memoriam; nam contemptu famae 
contemni virtutes. 

5. de clem. I 15. 5: quilibel nostrum debuisset adversus 
opiniones malignas satis fiduciae habere in bona conscientia, 
principes multa debent etiam famae dare, de clem. 1 8.1: Alia 
condicio est eorum, qui in turba, quam non excedunt, latent, 
quorum et virtutes, ut adpareant, diu luctantur et vitia tenebras 
habent; vestra facta dietaque rumor excipit, et ideo nullis magis 
eırandum est, qualem famam habeant, quam qui, qualemcumque 
meruerint, magnam habituri sunt. ad Marc. de consol. 1V 3: de- 
disti operam, ne quid esset, quod in te quisquam reprenderet; 
nec id in maioribus modo observasti, sed in minimis, ne quid 
faceres, eui famam, liberrimam principum iudicem, velles ignoscere. 


T. Ann. XI1 20. 8: quin arriperet oblata et servaret exulem, 
eui inopi quanto Zongiorem vilam, tanto plus supplicii fore. 


‘ 
o 


86 


S. Ep. 101.12 84ᾳ.: Quod miserrimum erat, si incidisset, optatı 
et tamquam vita petitur supplici mora. ... est tanti volnus suun 
premere et patibulo pendere distrietum, dum differat id, quoc 
est in malis optimum, supplich finem? ... optat ultima malorum 
et, quae pati gravissimum est, extendi ac sustineri cupit: qua 
mercede? scilicet vilae longioris. quid autem huius vivere est? 
diu mori. ad Polyb. de consol. IX 6: Si velis eredere altius veri- 
tateın intuentibus, omnis vila supplicium est.... in hoc tam pro- 
celloso et ad omnes tempestates exposito mari navigantibus nullus 
portus nisi mortis est. conf. de benef. II 5.3. 


T. Ann. XIII 27. 6: si separarentur libertini, manifestam fore 
penuriam ingenuorum. non frustra maiores, cum dignitatem ordi- 
num dividerent, libertatem in communi posuisse. quin et manu 
mittendi duas species institutas, ut relinqueretur paenitentiae 
aut novo beneficio locus. quos vindicta patronus non liberaverit 
velut vinclo servitutis attineri. dispiceret quisque merita tardeque 
concederet quod datum non adimeretur. haec sententia valuit. 


S. de vita beata XXIV 2sq.: „Quid? tu* inquis „recepturu: 
donas?“ Immo non perditurus: eo loco sit donatio, unde repet 
non debeat, reddi possit; beneficium conlocetur quemadmodun 
thensaurus alte obrutus, quem non eruas, nisi fuerit necesse 
quid? domus ipsa divitis viri quantam habet bene faciendi ma 
teriam! quis enim liberalitatem tantum ad togatos vocat? homi 
nibus prodesse natura me iubet: servi liberine sint hi, ingenu 
an kbertini, iustae libertatis an inter amicos datae, quid refert' 
ubicumque homo est, ibi benefici locus est. 


T. Ann. XV 21.9 (in oratione Paeti Thrascae): plura saep 
peccanlur, dum demeremur quam dum offendimus. quacdam imm: 
virtutes odio sunt, severitas obstinata, invictus adversum gratiau 
animus. 


S. de benef. II 24. 1: Alii pessime loquuntur de optim« 
meritis. /utius est quosdam offendere quam demeruisse; argumen 
tum enim nihil debentium odio quaerunt. de benef. III 1. 1. 
adeoqgue in contrarium itur, ut quosdam habeamus infestissimos 
non post beneficia tantum sed propter beneficia. de benef. I 
14, 1—5. | 


N 


ger 


Zn BE τῷ 


37 


T. Ann. XV 59.9: multa experiendo confieri, quae segnibus 
ardua videantur. 

$. Ep. 50. 9: quemadmodum virtutes receptae exire non 
possunt facilisque earum tutela est, ita initium ad illas eundi 
arduum, quia hoc primum inbecillae mentis atque aegrae est, for- 


midare ınexperta. 


Denique videamus, quatenus orationes, quas Tacitus Senecam 
habentem facit, operibus Senecae ad philosophiam pertinentibus 
respondeant. 

T. Ann. XIV 53. 5: medio temporis tantum honorum atque 
opım in me cumulasti, ut nihil felicitati meae desit nisi mo- 
deralio eiuß. 

ὃ, Ep. 39.4: Magni animi est magna contemnere ac medio- 
eria malle quam nimia. ... idem animis quoque evenit, quos in- 
moderata felicitas rumpit. de prov. IV 10: Cum omnia, quae ex- 
eesserunt modum, noceant, perniciosissima felicilalis intemperantia 
est. Ep. 74. 11: natat omne consilium nee inplere nos ulla feli- 
alas potest. 

T. Ann. XIV 53. 13: studia, ut sic dixerim, in umbra educata. 

$. Ep. 36. 1: qui illum obiurgant, quod umbram et otium 
petierit. 

T. Ann. XIV 53. 20: ubi est animus ille modicis contentus? 

S. ad Helv. de consol. XV 1: Ubi est :lle, quo viso tristem 
voltum relaxavi...? nat. quaest. I prolog. 11: sursum ingentia 
spatia sunt, in quorum possessionem animus admittitur, et ita, 
Si secum minimum ex corpore tulit, si sordidum omne detersit 
et expeditus levisque ac contentus modico emicuit. 

T. Ann. XIV 54.6: in hoc itinere vilae. 

S. de benef. III 31.5: cursum ad rectum iler vitae derexisse; 
Ep. 44. 7: per insidiosum iler vitae. 

T. Ann. XIV 54. 14: hoc quoque in tuam gloriam cedet, 
e08 ad summa vexisse qui et modica tolerarent. 

S. nat. quaest. ΠῚ praef. 8: Quid exsultas? haec, quibus 
teheris ad summum, nescis ubi te relietura sint: habebunt suum, 
non tuum finem. 

T. Ann. XV 62.2: conversus ad amicos (sc. Seneca), quando 
merilis eorum referre graliam prohiberetur, quod unum iam et 
tamen pulcherrimum habeat, imaginem vitae suae relinquere testa- 


38 


tur, cuius si memores essent, bonarum artinm famam fructuw 
constantis amiciliae laturos. 

S. Ep. 81. 31: in tanta iudiciorum diversitate referende 2 
bene merentibus graliam omnes tibi uno, quod aiunt, ore adfirmz 


bunt. — de benef. VII 27.1: Si tibi vilae nosirae vera imaq 
succurret. ad Marc. de consol. II 5: Nullam habere imaginem Ali 
carissimi voluit, nullam sibi de illo fieri mentionem. — fragm. 


II libri „quomodo amieitia continenda sit“ (‘Breslauer Philol. 
Abhandl. vol. Π 8 p. XXVII sq.; Seneca III p. 435 Haase): fü- 
gientem memoriam reducamus; utamur, ut in prima parte dice- 
bam, animi velocitate, neminem a nobis amicum abesse patia- 
mur, in animum subinde nostrum revertantur; futura nobis 
promittamus, praeterita repetamus: „sie ille manus, sic ora fere- 
bat.“ imago effingatur animo notabilis et e vivo petita, non eva- 
nida et muta. „sic ille manus, sic ora ferebat:* adiciamus illi, 
quae magis ad rem pertinent: sic loquebatur, sic hortabatur, sic 
deterrebat, sic erat in dando consilio expeditus, in accipiendo 
facilis, in mutando non pertinax; sic solebat beneficia libenter 
dare, patienter perdere; sic properabat benignitas eius, sic iras- 
cebatur, eo vultu ab amico vincebatur, quo solent vincere; ceteras 
virtutes pererremus, in harum usu tractatuque versemur. 

T. Ann. XV 62. 8: rogitans ubi praecepta sapientiae, ubi 
tot per annos medilala ratio adversum imminentia? 

S. nat. quaest. VI 32. 12: Hoc adfigamus animo, hoc nobis 
subinde dicamus: „moriendum est. quando, quid tua? mors na 
turae lex est, mors tributum officiumque mortalium malorumqu« 
omnium remedium est: optavit illam quisquis timet.“ Omnibu: 
omissis hoc unum, Lucili, medilare, ne mortis nomen reformides 
effice illamı tibi cogitatione multa familiarem, ut, si ita tulerit 
possis illi et obviam exire. Ep. 4. 5: Hoc cotidie meditare, u 
possis aequo animo vitam relinquere. Ep. 23.4: meditari dolo- 
rum patientiam. Ep. 26. 8: „Meditare mortem, vel, si commodius 
sit, transire ad divos;“ 10: „Meditare mortem.“ qui hoc dieit, 
meditari libertatem iubet. de prov. VI 7: adtendite modo et vide- 
bitis, quam brevis ad Äbertatem et quam expedita ducat via. 
(conf. T. Ann. XV 64. 17: libare se (sc. Senecam) liquorem illum 
Iovi kberatori; Ann. XVI 35.6: „libamus“, inquit (sc. Thrasea), 
„lovi iberatori.“) Ep. 36. 8: Quid huic ergo meditandum est! 
quod adversus omnia tela, quod adversus omne hostium genus 


89 


bene facit, mortem contemnere. Ep. 118. 27: Doce me... nullum 
animal felix esse sine fortitudine, nisi contra fortuita convaluit 
et omnes casus, antequam exciperet, meditando praedomuit. 

T. Ann. XV 63. 4: in coniemplatione vitae per virtutem 
actae desiderium mariti solaciis honestis toleraret. 

S. ad Marc. de cousol. XXIV 4: Harum contemplatione vir- 
wtum filium gere quasi in sinu! Ep. 40. 1: imagines nobis ami- 
rum absentium iucundae sunt, quae memoriam renovant et de- 
siderium absentiae falso atque inani solacio levant. Ep. 78. 3: 
in remedium cedunt honesta solacia: et quicquid animum erexit, 
etiam corpori prodest. | 

T. Ann. XV 61. 5: nec sibi promptum in adulaliones inge- 
nium. idque nulli magis gnarum quam Neroni, qui saepius liber- 
fatem Senecae quam servilium expertus esset. 

S. de clem. II2. 2: Diutinus me inmorari huie patere voci, 
non ut blandum auribus tuis (nec enim hic mihi mos est; malu- 
erim veris offendere quam placere adulando). 


C. 
Praecepta philosophiae Annaena a Tacito usurpata. 

T. Agr. 3. 6: natura tamen infirmitatis humanae tardiora 
sunt remedia quam mala; et ut corpora nostra lente augescunt, 
cito extingunntur, sic ingenia studiaque oppresseris facilius quam 
revocaveris. 

S. Ep. 91.6: Quicquid longa series multis laboribus, multa 
deum indulgentia struxit, id unus dies spargit ac dissipat: 
longam moram dedit malis properantibus, qui diem dixit: hora 
momentumque temporis evertendis imperiis sufficit. esset aliquod 
inbecillitatis nostrae solacium rerumque nostrarım, si tam tarde 
perirent cuncta quam fiunt: nunc incrementa /ente exeunt, festi- 
natur in damnum. — Etiam corporum nostrorum comparationem 
habet S. nat. quaest. VI 3. 1: quibusdam vitiis, «ut corpora 
nostra, turbantur (sc. caelum et terra); nat. quaest. III 15. 4: 
ut in nostris corporibus, ita in illa (sc. natura) saepe humores 
vitia coneipiunt; nat. quaest. III 15.1 et5; 30.4; V 4.2; VI 14.2. 


T. Agric. 3. 9: subit quippe etiam ipsius inertiae dulcedo, 
et invisa primo desidia postremo amalur. 

S. de prov. IV 15: Nihil miserum .est, quod in naturam con- 
suetudo perduxit; paulatim enim voluptuti sunt, quae necessitate 


40 


coeperunt. de trang. an, 1 8: Sic ego vereor, ne consuetudo, quae 
rebus adfert constantiam, hoc vitium mibi altius figat; tam ma- 
lorum quam bonorum longa conversatio amorem induit. 


T. Agric. 42. 14: proprium humani ingenii est odisse quem 
laeseris. 

S. de ira II 33. 1: Hoc babent pessimum animi magna for- 
tuna insolentes: quos Ilaeserunt, et oderuni. — Eadem qua T. 
dicendi forma usus est S. de ira 11129. 1: Turpe est odisse, 
quem laudes. 


T. Agric. 42. 18: sciant, quibus moris est inlieita mirar], 
posse etiam sub malis principibus magnos viros esse. 

S. de trang. an. V 3:.ut scias et in adflicta re publica esse 
occasionem sapienti viro ad se proferendum. 


T. Hist, IV 3.7: tanto proclivius est iniuriae quam beneficio 
vicem exsolvere, quia gratia oneri, ullio in quaeslu habelur. 

S. de benef. I 1.8: cum ila natura conparalum sit, ut allius 
iniuriae quam merila descendant et illa cito defluant, has tenax 
memoria custodiat, quid expectat, qui offendit, dum obligat? Ep. 
81. 15: in hac conparatione beneficii et iniuriae vir bonus iudi- 
cabit quidem quod erit aequissimum, sed beneficio favebit: in 
hanc erit partem proclivior. ... 17: errat enim, si quis beneficium 
accipit libentius quam reddit. quanto hilarior est, qui solvit quam 
qui mutuatur, tanto debet laetior esse, qui se maximo aere ali- 
eno accepti benefici exonerat, quam qui cum maxime obligatur. 
... 23: quid autep eo miserius, cwi beneficia excidunt, haerent in- 
iuriae? de benef. I 3. 1: Is perdit beneficia, qui cito se perdi- 
disse credit; at qui instat et oneral priora scquentibus, etiam ex 
duro et inmemori pectore graliam extundit. de benef. IV 40. 2: 
utique cum quidam recipere beneficium iniuriam iudicent et bene- 
fieia subinde aliis beneficis onerent. de moribus 128 (Seneca 
III p. 467 Haase): Multi sunt obligandi, pauci offendendi. nam me- 
moria beneficiorum fragilis est, iniuriarum tenax. de benef. 
VI 5.1: Dedisti benefictum, iniuriam postea fecisti; et beneficic 
gratia debebatur et iniurige ultio. Ep. 81. 7: „Hoc certe, inquis, 
iustitiae convenit, suum cuique reddere, beneficio gratiam, iniuriae 
lalionem aut certe malam gratiam.“ 


41 


T. Ann. III 55. 18: nisi forte rebus cunctis inest quidam velut 
orbis, ut quem ad modum temporum vices, ita morum vertanlur. 

S. Ep. 36. 11: Sed postea diligentins docebo omnia, quae 
videntur perire, mutari. aequo animo debet rediturus exire. 
observa orbem rerum in se remeantium: videbis nihil in hoc 
mando exstingui, sed vicibus descendere ac surgere: aestas ab- 
it, sed alter illam annus adducet. hiems cecidit, referent illam 
sui menses. solem nox obruit, sed ipsam statim dies abiget. Ep. 
24. 26: nullius rei finis est, sed in orbem nexa sunt omnia: fu- 
giunt ac sequuntur, diem nox premit, dies noctem, aestas in autum- 
num desinit, autumno hiems instat, quae vere conpescitur: omnia 
[sic] transeunt ut revertantur. Ep. 71. 13. sq.: Certis eunt cuncta 
temporibus: nasci debent, crescere, exstingui. ... quicquid est, 
non erit: nec peribit, sed resolvetur. nobis solvi perire est. 
proxima enim intuemur: ad ulteriora non prospicit mens hebes 
et quae se corpori addixit: alioquin fortius finem sui suorumque 
pateretur, si speraret, [ut] omnia 1118, sic vitam mortemque »er 
rices ire et conposita dissolvi, dissoluta conponi, in hoc opere 
aeternam artem cuncta temperantis dei verti. Ep. 108. 19 sq.: 
at Pythagoras omnium inter omnia cognationem esse dicebat et 
animorum commercium in alias atque alias formas transeun- 
tum. ... videbimus, per quas temporum vices et quando per- 
erratis pluribus domiciliis in hominem revertatur. ... non credis 
nihil perire in hoc mundo, sed mutare regionem? nec tantum 
vaelestia per certos eircuitus verti, sed animalia quoque per 
rices ire et animos per orbem agi? (conf. de benef. V 8.4—6; 
Ep. 119. 8; de rem. fort. II5; Herodot. I 207.) 


T. Ann. IV 3. 10: hanc ut amore incensus adulterio pellexit, 
et postquam primi flagitii potitus est (neque femina amissa pu- 
dicitia alia abnuerit), ad coniugii spem, consortium regni et necem 
mariti impulit. 

Hieronymus adv. Iovinian. lib. I p. 192 (Seneca ΠῚ p. 432, 
18 Haase): Doctissimi viri vox est, pudicitiam inprimis esse re- 
tinendam, qua amissa omnis virtus ruit: in hac muliebrium vir- 
tutum principatus est. haec pauperem commendat, divitem cex- 
tollit, deformen redimit, exornat pulchram. S. Ep. 88. 8: doce 
me, quid sit pudicitia et quantum in ea bonum, in corpore an 
in animo posita sit. 


42 


Referuntur Hieronymi verba supra a me laudata inter frag- 
menta Senecae libri nunc deperditi, qui inscribebatur „de matri- 
monio“, quoniam Hieronymus ipse dieit se auctore usum esse 
Seneca; conf. adv. Iovinian. Ὁ. I p. 191 (Seneca III p. 433. 81 
Haase): Scripserunt Aristoteles Plutarchus ct noster Seneca de 
ıatrimonio libros, ex quibus et superiora nonnulla sunt οἱ ista, 
quae subicimus. — Non nimis autem Hieronymum Senecae verba 
immutasse inde elucet, quod dictio, qua Hieronymus hoc loco 
utitur, quibusdam locis proxime accedit ad eam dictionem, quam 
Seneca in libris ad nostram usque memoriam servatis usurpat 
conf. e. g: Hieronym.: haec (sc. pudieitia) pauperem commendat 
divitem extollit, deformem redimit, exornat pulchram. S. nat 
quaest. 117. 4: formosus, ut vitaret infamiam, deformis, u 
sciret redimendum esse virtutibus quicquid corpori deesset. — 
Hieronym.: bene meretur de maioribus, quorum sanguinem furtiv: 
sobole non vitiat, bene de liberis, quibus nec de matre erube 
scendum nee de patre dubitandum est. S. de clem. 113. 5: ben. 
se meriturum de liberis suis quisque non dubitat, quibus talı 
saeculum ostenderit. — Hieronym.: bene inprimis de se, quam ı 
contumelia externi corporis vindicat. S. ad Polyb. de consol 
XI 1: ab hac te infamia vindica. — Hieronym.: hanc rara inter fe 
minas virtus alfius saeculorum omnium memoriae quam ut ex 
cidere possit, infixit. S. Ep. 75. 1: quando, quae didiceris, adfige 
tibi ita, ut excidere non possint? 


Itaque, quoniam constare videtur Hieronymum fere ad ver 
bum sccutum esse Senecae librum de matrimonio deperditur 
alium eiusdem Hieronymi locum cum loco quodam Taeitino con 
ferre non sane audacius videatur. 

T. Agric. 6. 2: Domitiam Decidianam, splendidis natalibu 
ortam, sibi iunxit; idque matrimonium ad maiora nitenti decu 
ac robur fuit. vixeruntque mira concordia, per mutuam caritaten 
et in vicem se anteponendo, nisi quod in bona urore tanto maioı 
laus, quanto in mala plus culpae est. Agrie. 9. 23: consul egre 
giae tum spei fillam iuveni mihi despondit. 

Hieronym. adv. Iovinian. lib. I p. 191 (Seneca III p. 428 
45 Haase): et quomodo divitiae et honores et corporum sanita 
tes et cetera, quae indifferentia nominamus, nec bona nec mal 
sunt sed velut in meditullio posita usu et eventu τοὶ bona ve 


48 


mala fiunt, ita et urores sitas in bonorum malorumque confinio. 
grave autem esse viro sapienti venire in dubium, utrum bonam 
an malam ducturus sit. S. de benef. IV 33. 2: Omne hac via 
procedit officium: sic serimus, sic navigamus, sic militamus, sic 
urores ducimus, sic liberos tollimus; cum omnium horum incertus 
sit eventus, ad ea accedimus, de quibus bene sperandum esse 
credidimus. quis enim pollicetur serenti proventum, naviganti 
portum, militanti vietoriam, marito pudicam uxorem, patri pios 
liberos? sequimur, qua ratio, non qua veritas traxit. de rem. 
fort. XVI1: „urorem bonam amisi.“ utrum inveneras bonam, 
an feceras? ... si feceras, bene spera: res periit, salvus est 
artifex. 


T. Ann. IV 18. 10: destrui per haec fortunam suam Caesar 
inparemque tanto merito rebatur. nam beneficia eo usque laeta 
sunt, dum videntur exsolvi posse: ubi multum antevenere, pro 
gratia odium redditur. 

S. Ep. 81. 32: Eo perductus est furor, ut periculosissima 
res sit beneficia in aliquem magna conferre: nam quia putat turpe 
non reddere, non vult esse, cui reddat. tibi habe, quod accec- 
pisti: non repeto, non exigo. profuisse tutum sit. nullum est 
odium perniciosius quam e beneficii violati pudore. Ep. 19. 11: 
Nullum habet maius malum occupatus homo et bonis suis ob- 
sessus, quam quod amicos sibi putat, quibus ipse non est, quod 
beneficia sua efficacia iudicat ad conciliandos amicos, cum gui- 
dam, quo plus debent, magis oderint: leve aes alienum debitorem 
facit, grave inimicum. de benef. IV 40.1 sq.: Animum praestare 
gratum debeo, ceterum aliquando me referre gratiam non pa- 
titur mea infelicitas, aliquando felicitas eius, cui debeo. quid 
enim regi, quid pauper diviti reddam, utique cum quidam 
recipere beneficium iniuriam iudicent et beneficia subinde aliis 
beneficiis onerent? quid amplius in horum persona possum quam 
velle? nec enim ideo beneficium novum reicere debeo, quia non- 
dum prius reddidi. accipiam tam libenter, quam dabitur, et 
praebebo me amico meo exercendae bonitatis suae capacem ma- 
teriam; qui nova accipere non vult, acceptis offenditur. de benef. 
I 3.1: Is perdit beneficia, qui cito sc perdidisse credit; at qui 
instat et onerat priora sequentibus, etiam ex duro et inmemori 
pectore gratiam extundit. non audebit adversus multa oculos 


44 


adtollere; quocumque se converterit memoriam suam fugiens, ibi te 
videat; beneficiis illum tuis cinge. 


T. Ann. V 2.9: dicax idem et Tiberium acerbis facetiis in- 
ridere solitus, quarum apud praepotentes in longum memoria est. 
Ann. XV 63. 14: saepe asperis facetiis inlusus, quae ubi multum 
ex vero traxere, acrem sui memoriam relinquunt. 

S. de clem. 1 10. 3: contumelias quoque suas, quae acer- 
biores principibus solent esse quam iniuriac, nulla crudelitate 
exsequebatur (sc. Augustus). 


Pars altera. 


III NN 


De Tacito sermonis Annaeani imitatore. 


Seneca quidem id stili genus, quod partim a patre adopta- 
verat, partim ipse excoluerat, eiusque proprietatem supra (p. 2) 
adumbravimus, usque ad vitae exitum in omnibus, quos soluta 
oratione scripsit, libris (nam cum his solis mihi res est) ser- 
vavit. Eius autem sermonis, quo Tacitus in variis operibus usus 
est, non solum discrimina agnoscuntur, verum etiam progressus. 
Etenim in dialogo de oratoribus, quem sub Domitiani imperio 
.composuit, quamquam eam dictionem, quam Quintilianus commen- 
daverat, id est Ciceronianum dicendi genus, sequitur atque propter 
oratoriam opusculi ımateriam Ciceronis de eloquentia libroruın 
imitationem adfectat, tamen vestigia quaedam Annaeanae dic- 
tionis quamvig levia ibi quoque exstant. Maximum autem mo- 
mentum Senecae et philosophia et sermo in media stili Taeitini 
aetate habuit, quibus temporibus Germaniam, Agricolam, Histo- 
riarım libros composuit. Extrema denique aetate, qua Annalium 
libros confecit, tam artificiosa placuit Tacito dictio, ut, quamvis 
Seneca ad Tacitum valere minime desierit, tamen ad suam pro- 
prietatem stilum Tacitinum pervenisse tuo iure dixeris. 

Vestigia Annaeanae dictionis in dialogo de oratoribus latentia 
indagavit Lud. Kleiber: Quid Tacitus in dialogo prioribus serip- 
toribus debeat, Halis Saxonum 1883, p. 18 --- 80, falsus auteın est, 
quod Tacitum 'stare a partibus adversariorum Senecae’ et 'ora- 
tionem Taciti in commune frustra cum Seneca comparari' statuit. 
Nam quo tempore Tacitus dialogum composuit, potuit ille quidem 
id stili genus, quo in prioribus libris historici argumenti utitur, 
usurpare, sed non usurpavit oratoria opusculi abductus materia. 
Et profecto si quis orationem alterius quasi speciem intuens imi- 
tatur, non tam forma dictionis ducitur quam materia, quae tracta- 
tur. Sic Tacitus in dialogo, ut oratorem se exhibeat, summi 
oratoris Ciceronis orationem sequitur, in libris historici argu- 


46 


menti Sallustium et Livium, in rebus ad philosophiam perti- 
nentibus Senecam philosophum. Nec Senecae oratio prorsus 8 
Ciceroniana, quam Tacitus in dialogo adfectat, abhorret, immo 
flumen quidem Ciceronianae dietionis Seneca cohibuit, sed in 
singulis dietionibus prope ad Ciceronem accedit. Stili igitur 
genera non adeo inter se discrepant, ut non multa paria etiam 
in sermonis proprietatibus inter se contrariis inveniantur. Neque 
igitur mirum, quod in dialogo vestigia Annaeanae dictionis ex- 
stant, sed latent magis quam patent nec quiequam probant nisi 
Taeito, cum dialogum componeret, Senecae de philosophia libros 
cognitos fuisse. In enumerandis quidem exemplis Kleiber lon- 
gius quam licet mihi videtur progressus esse; omissis eis quae ille 
laudavit exemplis, ut Tacitum iu dialogo a Seneca pendere doceret, 
pauca infra addo, quae alicuius momenti esse mihi videntur. 

In libris Taciti res gestas enarrantibus stili fundamentum 
efficitur dietione Sallustiana et Liviana, ita tamen, ut misceatur 
cum Senecae dictione. Hanc autem non eodem modo quo Sal- 
lustianam imitatur, quam plerumque ad litteram sequitur, immo 
verbosiorem formam dicendi, quae Senecae in deliciis erat, saepe 
coartat atque concidit; hoc enim vel maxime Senecae et Taeiti 
dietiones inter se differunt, quod Seneca fere ingenti copia ver- 
borum utitur, minima Taecitus, ut innumerabilia verba apud Sene- 
cam legantur, quibus Tacitus abstinuit, contra eorum verborum 
numerus, quae Tacitus in usum suum converterit, sed quae apud 
Senecam non legantur, sit minimus. Neque illam verborum collo- 
cationem, qua Seneca uti solebat, ut ea vox, in qua summa sen- 
tentiae vis posita esset, principem locum teneret vel quaesita 
ratione singulae orationis partes inter se opponerentur, Tacitus 
respuit. In laudandis autem exemplis eum Taeciti operum ordinem, 
quo singula composuit, sequor; neque certa imitationis exempla 
a fortuito consensu anxie separanda esse arbitratus sum. 


Dialogus. 


T. Dial. 5. 20: nam si ad utikltatem vitae omnia consilia 
factaque nostra dirigenda sunt, quid est ftutius quam eam ex- 
ercere artem, qua semper armatus praesidium amicis ... feras, 
ipse securus etc. ...? 

S. de elem. 13. 2: Nullam ex omnibus virtutibus homini 
magis convenire, cum sit nulla humanior, constet necesse est 


£ 


41 


ıon solum inter nos, qui hominem sociale animal, communi bono 
genitum, videri volumus, sed etiam inter illos, qui hominem vo- 
Inptati donant, quorum omnia dieta /uclaque «ad utililales suas 
spectant; nam si quietem petit et otium, hanc virtutem naturae 
suse nanctus est, quae pacem amat et manus retinet. Ep. 48. 2: 
Iteram ego tamquam Epicureus loquor? mihi vero idem expedit, 
quod tibi: aut non sum amicus, nisi, quicquid agitur ad te per- 
tinens, meum est. consortium rerum omnium iuter nos facit ami- 
eitia, ... nec potest quisquam beate degere, qui se tantum in- 
tuetur, qui omnia ad ulililales suas convertit: alteri vivas oportet, 
si vis tibi vivere. (conf. Ep. 71. 3; 95. 45.) 


T. Dial. 6. 5: videre plenam semper et frequentem domum 
suam concursu splendidissimorum hominum. 

ὃ. de ira II 8. 1: cum videris forum multitudine refertum et 
saepta concursu omnis frequenliae plena. 


T. Dial. 10. 1: Ne opinio quidem et fama, cui soli serviunt 
εἰ guod unum esse pretium omnis laboris sui fatentur, aeque 
poetas quam oratores sequilur. 

S. de benef. VI 43. 3: Opinionem quidem et famam eo loco 
habeamus, tamquam non ducere sed sequi debeat. 

T. Dial. 13. 24: quandoque enim falalis et meus dies veniet. 

S. nat. quaest. III 27. 1: cum falalis dies diluvii venerit. 


T. Dial. 16. 25: quod spatium temporis (sc. quadringentorum 
annorum) si ad infirmitatem corporum nostrorum referas, fortasse 
Iongum videatur; si ad naluram saeculorum ac respeetum inmensi 
huius aevi, perquam breve et in proximo est. 

S. Ep. 77. 20: Nulla vita est non brevis. nam si ad naluram 
rerum respexeris, etiam Nestoris et Statiliae brevis est, quae in- 
seribi monumento suo iussit annis se nonaginta novem vixisse. 
ad Marc. de consol. XXI2 sq.: Omnia humana brevia et caduca 
sunt et infiniti temporis nullam partem occupantia. terram hanc 
cam urbibus populisque et fluminibus et ambitu maris puncti-loco 
ponimus ad universa referenles: minorem portionem aetas nostra 
quam puncti habet, si omni tempori comparetur, cuius maior est 
mensura quam mundi. ... licet mihi vivaces et in memoriam 
traditae senectutis viros nomines centenosdenosque percenseas 
annos: cum ad omne tempus dimiseris animum, nulla erit illa 
brerissimi longissimique aevi differentia, si inspecto quanto quis 


48 


vixerit spatio conparaveris quanto non vixerit. Ep. 74. 10: mal 
de providentia iudicat, quia ... quiequid nobis dedit, breve esi 
et exiguum, si conparas mundi totius aevo. Ep. 99. 10 et 31. 


T. Dial. 18. 16: nec statim deterius esse quod diversum 
est, vitio autem malignitatis humanae vetera semper in laude 
praesenlia in fastidio esse, 

S. ad Marc. de consol. XVI1 9: Est quidem haec natur 
mortalium, ut nihil magis placeat quam quod amissum est: ini 
quiores sumus adversus relicta ereptorum desiderio. de benel 
VI 32. 4: Regalis ingenii mos est in praesentium contumeliat 
amissa laudare. 


T. Dial. 20. 12: iam vero iuvenes et in ipsa studiorunı it 
cude positi, qui profectus sui causa oratores sectantur, no 
solun audire, sed etiam referre domum aliquid inlustre et diguuı 
memoria volunt. conf. Dial. 22. 15. 

S. Ep. 108. 4: Qui ad philosophum venit, cotidie aliqui 
secum boni ferat: aut sanior domum redeat aut sanabilior. .. 
6. Quidam veniunt, ut audiant. 


T. Dial. 22. 15: velut in rudi aedifieio. 
S. Ep. 30. 2: tamquam in putri uedificio. 


T. Dial. 22. 17: ego autem oratorem, sicut locupletem : 
lautum patrem familiae, non eo tantum volo tecto feyi quod it 
brem ac ventum arceat, sed etiam quod visum et oculos delecte 
non ea solum instrui supellectile quae necessarüs usibus sufhici 
sed sit in apparatu eius et aurum et gemmae, | 

S. Ep. 8.5: vestis arceal frigus, domus munimentum sit a 
versus infesta corporis. ... scitote tam bene hominem ceuln 
quam auro leqi. Ep. 88. 36: „At enim delectat artium notit 
multarum.“ tantum itaque ex illis retineamus, quantum 17 
cessartum est. an tu existimas reprehendendum, qui supervaec' 
usibus conparat et pretiosarım rerum pompam in domo explica 
non putas eum, qui occupatus est in supervacua litterarum s 
pellectile? Ep. 90. 15; 110. 12. 


T. Dial. 25. 7: dum modo in confesso sit; ib. 27. 3: qu 
apıd me quidem in confesso est. 

S. de brev. vit. II 4: quorum in confesso mala sunt; de ben 
III ı1. 2: horum ἐπ confesso merita sun‘; de benef. V 17. 


49 


lud in confesso est; nat. qu. Π| 21. 1: a confessis transeamus ad 
dubia. quid ἐπ confessis est?; ib. 22. 3: quorum ingens in con- 
fesso potentia est. 

T. Dial. 28. 10 sqq. conf. S. Ep. 94. 54 et 55. 


T. Dial. 31. 4: ut iis artibus pectus implerent, in quibus 
de bonis ac malis, de honesto et turpi, de iusto et iniusio disputatur. 

S. Ep. 95. 58: bona et mala, homesta et turpia, iusla et in- 
iusia, pia et inpia, virtutes ususque virtutum ...: haec omnia 
sestimatorem desiderant. 


T. Dial. 31. 10: de quibus copiose et varie et ornate nemo 
dicere potest, nisi qui cognovit naturam humanam et vim virlulum 
pravitatemque vitiorum et habet intellectum eorum, quae nec in 
virtutibus nec in vitiis numerantur. ex his fontibus etiam [118 
profluunt, ut facilius iram iudicis vel instiget vel leniat, que seit, 
quid sit ira, et promptius ad miserationem impellat, qui scit, quid 
sit misericordia et quibus animi motibus concitetur. 

S. Ep. 95. 55: nil agemus, si ignoramus, quid sit virtus. 
Ep. 85. 28: Non dubitarent, quid conveniret forti viro, si scirent, 
quid esset fortitudo. ... scientia est distinguendi, quid sit malum 
et quid non sit. de ira I4. 1: Quid esset ira, satis explicitum 
est; ib. 5. 1: Quid esset ira, quaesitum est. (Tractatio tamen 
huius rei apud Senecam perüt.) — de clem. II4. 4: Ad rem 
pertinet quaerere hoc loco, quid sit misericordia. 


T. Dial. 32. 4: deinde ipsa multarum artıum scientia etiam 
aliud agentes nos ornat. ... quem (sc. oratorem) non posse 
aliter existere nec extitisse umquam confirmo, nisi eum, qui tam- 
quam in aciem omnibus armis insiruclus, sic in forum omnibus 
artibus armelus exierit. ... in paucissimos sensus et angustas 
sententias detrudunt eloquentiam velut expulsam regno suo, ut 
quae olim omnium artium domina pulcherrimo comitatu pectora 
implebat, nunc ceircumcisa et amputata, sine apparalu, sine honore, 
pzene dixerim sine ingenuitate, quasi una ex sordidissimis art- 
fiens discatur. 

S. Ep. 88. 35 sq.: Haec tam multa, tam magna ut habere 
possint liberum hospitium, supervacua ex animo tollenda sunt. 
non dabit se in has angustias virtus: laxum spatium res magna 
desiderat. expellantur omnia. totum pectus illi vacet. „at enim 
deleetat artium notilia multarum.“* tantum itaque. ex illis reti- 

4 


60 
neamus, quantum necessarium est. — Ep. 109. 8: numquid ἢ 
structus omnibus rebus agricola ab 8110 ins/rwi quaerit? numqu!i 
armalus miles quantum in aciem exituro satis est [uti]l, ampliu 
arma desiderat? ergo nec sapiens. satis enim vitae insiruclus 
satis armalus est. — Ep. 80. 3: tibi continget virtus sine adpı 
ratu, sine inpensa. de const. sap. XV 5: Domus haec sapienti 
angusta, sine cultu, sine strepitu, sine apparalu, nullis adservatu 
janitoribus. — Ep. 108. 26: qui philosophiam velut aliquod art 
ficium venale didicerunt. Ep. 16. 3: Non est philosophia popular 
arlifieium. Ep. 88. 1: meritoria artificia sunt (sc. liberalia studia 


T. Dial. 35. 18: longa temporum quies ei continuum popu 
otium et assidua senatus franquillitas. 

S. nat. quaest. 1 2.8: significatur qwies aöris et olium | 
tranquillitas. 


T. Dial. 39. 1: Parvum et ridieulum fortasse videatur que 
dicturus sum, diecam iamen, vel ideo ut ridear. 

S. Ep. 63. 12: Scio pertritum iam hoc esse, quod adiectur: 
sum, non ideo lamen praetermittam, quia ab omnibus dietum es 


T. Dial. 41. 3: quis enim nos advocat nisi aul nocens ἃ 
miser? ... atqui melius fuisset non queri quam vindicari. quc 
si inveniretur aliqua civitas, in qua nemo peccaret, supervacu 
esset inter innocentes orator sicut inler sanos medicus. quo ımor 
enim minimum asus minimumque profectus ars medentis hab 
in 118 gentibus, quae firmissima valetudine ac saluberrimis cc 
poribus utuntur, sic minor oratorum honor obscuriorque glor 
est inter bonos mores et in obsequium regentis paratos.... qu 
(sc. opus est) invidiosis et excedentibus modum defensionibı 
cum clementia cognoscentis obviam perichtantibus eat? 

S. de clem. I 21: Esse autem aliquos scio, qui clementis 
pessimum quemque putent sustinere, quoniam nisi post crim 
supervacua est et sola haec virtus infer innocentes cessat. 8βι 
primum onınium, sicul medicinae apud aegros usus, etiam ap 
sımos honor est, ita clementiam, quamvis poena diqmi invoce 
etiam innocenies colunt. deinde habet haec in persona quoq 
innocentium locum, quia interim fortuna pro culpa est; nec inn 
centiae lanlum clementia succurril, sed saepe virluti, quonia 
quidem condicione temporum incidunt quaedam, quae possi 
laudata puniri. 


51 


— 


Agricola. 

T. Agric. 2. 4: monumenta clarissimorum ingeniorum; Ann. 
AV 41. 7: monumenla ingeniorum; ib. IV 61.4: monumenta in- 
geni 6188. 

S. ad Helv. de consol. 12: clarissimorum ingeniorum monu- 
menin: de benef. IV 28. 4: monumenta ingeniorum. 


T. Agric. 3. 10: per quindecim annos, grande mortalis aevi 
spatium. 

5, ad Marc. de consol. XXV 1: vitia situmque omnem mor- 
las aeri excutit; Ep. 102. 23: per has morlalis aevi moras. 


T. Agr. 3. 13: pauci, ut ita dixerim, non modo aliorum sed 
eliam nostri supersliles sumus,. 

S. de trang. an. ΧΙ 12: Rex es: non ad Croesum te mittam, 
qui rogum suum et succendi vivus et extingui vidit, factus non 
regno lantum sed etiam morti suae supersies; Ep. 30. 5: vivere 
amquam superstes sibi. 


T. Agric. 4. 11: Massiliam ..., locum Graeca comitate et 
provineiali parsimonia mixtum ac bene compositum. 

S. nat. quaest. II 50. 1: Attalus noster, vir egregius, qui 
Etrascorum disciplinam Graeca subtilitate miscuerat. 


T. Agric. 4. 15: conf. S. ad Helv. de consol. XVII 4. 


T. Agric. 5. 7: nihil adpetere in iactationem, nihil ob formi- 
dinem recusare simulque et anxius et inlenlus agere. 

S. de brev. vit. II 1: quosdam torquet cupido militiae nun- 
quam non aut alienis periculis intentos aut suis anwios. 


T. Agric. 7. 17: maluit videri invenisse bonos quam fecisse. 

S. de rem. fort. XVI 1: „uxorem bonam amisi.*“ utrum in- 
teneras bonam, an feceras? si inveneras, habere te posse ex hoc 
intellegas licet quod habuisti: si feceras, bene spera: res periit, 
salvus est artifex. 


T. Agric. 15. 8: nihil iam cupiditati, nihil libidini exceptum. 
S. de ira II 9.3: raptus ac stupra et ne os quidem bbidins 
erceptum. 


T. Agric. 16. 12: missus igitur Petronius Turpilianus tam- 
quam exorabilior et delictis hostiunm novus eoque paenitentiae 
mitior. 

4* 


52 


S. de elem. I 20.2: poenam, si tuto poterit, donet, si minus, 
temperet longeque sit in suis quam in alienis iniuriis exorabilior. 
(conf, Taeiti verba, quae praeceduut: ne quamquam egregius 
cetera adroganter in deditos et ul suae cuiusque iniuriae ullor 
durius consuleret.) 


T. Agric. 29. 1: Initio aestatis Agricola domestico vulnere 
ictus, anno ante natum filium amisit. quem casum neque ut pleri- 
que fortium virorum ambitiose, neque per lamenta rursus ac 
maerorem muliebriter tulit: et in luctu bellum inter remedia erat. 
Agric. 7.1: Sequens annus gravi vulnere animum domumque eius 
adflisit. 

S. ad Polyb. de consol. XV 4: Gaius Caesar ... Lucium fra- 
trem carissimum sibi ... amisil in apparatu Parthici belli et gra- 
viore multo animi volnere quam postea corporis iclus est; quod 
utrumque et piissime idem et fortissime ἐμ. ib. XVI 2: eo 1080 
tempore, quo M. Antonius civium suorum vitae sedebat mortis- 
que arbiter, M. Antonii frater duci iubebatur ad supplicium. 
tulit hoc tamen tam triste vulnus eadem magnitudine animi M. 
Antonius, qua omnia alia adversa toleraverat, et hoc fuit eiu 
lugere, viginti legionum sanguine fratri parentare. ad Helv. de con: 
sol. XIX 4: Carissimum virum amiserat ... in ipsa quidem naviga 
tione; Zulit tamen eodem tempore et luctum et metum. Ep. 78. 17 
„Dolorem gravem sentio.“ quid ergo? non sentis, si illum mulie 
briler tuleris? de benef. V 19. 6: orbitatis gravissimum vulnu. 
effugi. Ep. 74. 30: non adfligitur sapiens liberorum amissione 
non amicorum. eodem enim animo fer! illorum mortem, quo suan 
exspectat. Ep. 99. 1: Epistulam, quam secripsi Marullo, cun 
filium parvulum amisisset et diceretur molliter ferre, misi tibi. .. 
adflicto enim et magnum volnus male ferenti paulisper cedendun 
est. de rem. fort. XIII 1: „amisi liberos.* ... nemo extra ictun 
istius vulneris positus est. 


T. Agric. 30. 17: raptores orbis, postquam cuncta vastanti 
bus defuere ferrae, iam et mare scrutantur: si locuples hostis esi 
avarı, si pauper, ambiliosi, quos non Oriens, non Occidens satia 
verit. Germ. 45. 13: sed et mare scrulantur. 

S. de clem. 13.5: cum ille (sc. animus) imperavit, sie 
avarus dominus est, mare lucri causa serulamur, sive ambitiosus 
ἰδ dudum dexteram flammis obieimus ὁ aut voluntariam sub 


53 


silumus. Ep. 89. 22: quorum profunda et insatiabilis gula hine 
maria scrulalur, hine terras. Ep. 119. 7: scrulatur maria ignota. 

T. Agr. 33. 1: Excepere orationem alacres ... cantu fremi- 
tue et clamoribus dissonis. Hist. 1 32. 2: dissono clamore. 

5. de vita beata I 2: non ducem secuti sed jfremilum οἱ 
clamorem dissonum. Ep. 56.3: „O te, inquis, ferreum aut sur- 
dım, cui mens inter tot clamores tam varios, tam dissonos, COon- 
stat....“ at meherceules ego istum /remitum non magis curo 
quam fluctum aut deiectum aquae. Curt. V 12.14: Varius ac 
dissonus clamor. 


T. Agric. 35. 2: statimque ad arma discursum. 
$. de ira II 2.3: ad arma protinus ignesque discursum est. 
de brev. vit. III 1: ad lapides et arma discurrunt. 


T. Agrie. 39. 13: optimum in praesentia statuit reponere 
odium. 

S. nat. quaest. II 36: cum sapiens quid sit opfimum in prae- 
senlia sciat. 


T. Agric. 41. 15: quibus sermonibus satis constat Domitiani 
quoque aures verberalas. 

S. ad Marc. de consol. XIX 6: ne conviciis quidem ullis 
verecundae «ures verberantur. Ep. 56. 4: hie (sc. crepitus) tan- 
tım aures inplet ac verberat. 


T. Agric. 42. 15: Domitiani vero natura praeceps in iram. 
5, de ira II 20. 1: natura quosdam proclives in iram facit. 
ib. 15. 1: fortia solidaque natura ingenia ... prona in iram sunt, 


T. Agric. 42, 19: posse etiam sub malis principibus magnos 
viro8 6886. 

S. de ira III 15. 2: posse etiam ex ingentibus malis nascen- 
tem iram abscondi. nat. quaest. II 55. 3: posse etiam aliquando 
hoc fieri. 


T. Agric. 44. 17; S. de prov. V 8: grande solacium. 


T. Agric. 44. 18: illud tempus, quo Domitianus non iam per 
intervalla ac spiramenta temporum, sed continuo et velut uno 
icu rem publicam exhausit. 

5. de ira IH 19.2: qui (sc. C. Caesar) optabat, ut populus 
Romanus unam cervicem haberet, ut scelera sua tot locis ac 
temporibus diducta in unum icfum et unum diem cogeret. 


T. Agric. 46. 9: αἱ omnia facta dietaque eius serum Γοροίσαν. 

S. Ep. 80. 3: Illud maxime revoldo mecum. 

T. Agric. 46. 18: multos veterum velut inglorios et ignobilis 
oblivio obruit. 

S. de benef. III 32. 5: quos iam consumpsisset oblivio, nisi 
illos filiorum gloria e tenebris eruisset. Ep. 21.4: omnes illos 
... oblivio alta subpressit, 

Germania. 

T. Germ. 13. 14: in pace decus, in bello praesidium (Agr. 6.3). 

S. ad Marc. de consol. XVIE 1: iuvenem, iam matri iam 
patri praesidium ac decus, amittere. de benef. III 33. 3: eximia 
pietas et virtus ipsi urbi nescio utrum maius praesidium adferens 
an decus. Hor. carm. 11. 2: O et praesidium et dulce decus meum. 


T. Germ. 17. 15; S. de brev. vit. 1 1: exceptis admodum 
paucıs. 


T. Germ. 19. 16: plusque ibi bon: mores valent quam alibi 
bonae leges. 

S. Ep. 94. 37: leges quoque proficiunt ad bonos mores, utique 
si non tantum imperant, sed docent. ... itaque malis moribus 
uti videbis civitates usas malis legibus. 


T. Germ. 22. 12: gens non astuta nec callida aperit adhue 
secreta pectoris licentia ioci; ergo detecfa et nuda omnium mens. 

S. ad Marc. de consol. XXVI 4: Quid dicam ... nihil im 
obscuro, detecias mentes et aperta praecordia et in publico medio- 
que vitam ...? 

T. Germ. 27. 4: sepulerum cuespes erigit. 


S. Ep. 8.5: hanc (sc. domum) utrum caespes erexerit, an 
varius lapis...., nihil interest. 


T. Germ. 27. 9: Hacc in commune de omnium Germanorum 
origine ac moribus accepimus. 

S. nat. quaest. VII 16.2: Haec in commune de tota natione. 

T. Germ. 28. 7: manet adhuc Boihaemi nomen significatque 
loci veterem memoriam quamvis mulalis cultoribus. 

S. ad Helv. de consol. VII 8: Haec ipsa insula saepe iam 
eultores mutantt. 


T. Germ. 30. 10: quodque rarissimum nec nisi Romanae dis- 
eiplinae concessum, plus reponere in duce quam in exereitu. 


55 


S. de clem. I 1.5: Rarissimam laudem et nulli adhuc prin- 
eipum concessam concupisti, innocentiam. 

T. Germ. 34. 8: sive adiit Hercules, seu quidquid ‚ubique 
magnificum est, in claritatem eius referre consensimus. 

5. de otio VII 2: ille tertius, de quo male existimare con- 
ENSUINUS. 

T. Germ. 37. 10: medio tam longi aevi spatio. 

S. de brev. vit. III 3: in iam longo aevo. 


T. Germ. 46. 4: sede ac domicilüs ut Germani agunt. 

S. de prov. IV 15: nulla illis (sc. Germanis) domicika nullae- 
que sedes sunt. 

Historiae. 

T. Hist. I 1.3: dum res populi Romani memorabantur pari 
eloqıentia ac libertate. 

S. ad Marc. de consol. 14: si illum (sc. Cremutium Cordum) 
ob duas res pulcherrimas in oblivionem coiectum, eloquentiam οἱ 
kbertatem, non eruisses, 


T. Hist. I 3. 10: adprobatum est non esse curae deis securi- 
tatem nostram, esse ultionem. 

S. Ep. 92. 15: aliquem in maximis et continuis doloribus 
nom esse miserum, esse etiam beatum. conf. Ep. 32.2; 37.3; de 
ira II 5. 2; de benef. VII 25.2; Ep. 67. 14; 94.41. 


T. Hist. I 15. 22: Adem, libertatem, amicitiam, praecipua 
human: animi bona. 

S. Ep. 88. 29: fides sanctissimum humani pectoris bonum est. 

T. Hist. 1 16.1: ϑὲ inmensum imperii corpus stare ac librari 
ane rectore Possel. 

S. de prov. I 2: ostendere non sine aliquo custode tantum 
opus stare. Ep. 41.5: non potest res tanta sine adminiculo numi- 
nis stare. 

T. Hist. 118.17; S. ad Helv. de consol. XVII 3: antiquus rigor. 


T. Hist. I 24. 8: adeo animosus corruptor. 
S. de benef. VII 11. 1: quam pusillo animo illum aut hono- 
rare voluit aut conrumpere! 


T. Hist. I 29. 1: fatigabat alieni iam imperii deos. 
S. Ep. 31.5: per maxima acto viro turpe est etiamnunc 
dens faligare. 


T. Hist. 1 30. I: neque enim relatu οἱγίμέιηι in compara- 
tione Othonis opus est. vitia, quibus solis gloriatur, evertere im- 
perium, 

S. Ep. 28. 10: Quidam vitis gloriantur. tu existimas aliquid 
de remedio cogitare, qui mala sua virtutum loco numerant?; de 
vita beata XII 5: laudant enim ea, quibus erubescebant, et vitio 
gloriantur. Ep. 87. 23. 


T. Hist. I 52. 20: panderet modo sinum et venienti Fortunae 
occurreret. 

S. Ep. 74.6: ad haec, quae a Fortuna sparguntur, sinum 
expandit et sollicitus missilia eius [ex]spectat. de benef. IV 24.2: 
soluto ad illam (sc. virtutem) sinu veniendum est. de rem. fort. X5. 


T. Hist. 1 86.9: subita inundatione Tiberis, qui inmenso 
auctu ... non modo iacentia et plana urbis loca, sed secura eius 
modi casuum implevit. 

S. nat. quaest. VI 1.2: hic fuit motus ..., qui Campanianı 
numquam securam huius mali.... magna strage vastavit. — Ep- 


5l.1: cum plurima /oca evomant ignem, non tantum edita . 


.ea > 
sed etiam iacentia. 


T. Hist. II 7. 3: nec referre, Vitellium an Othonem super — 
stitem forluna faceret. 


S. Ep. 70. 18: omnes, quos amabamus, superstites fortune# 
gervavit. 


T. Hist. II 8. 3: ceterorum casus conatusque in contextz# 
operis dicemus. 

S. de prov. I 1: hoc commodius in contextu operis redde- 
retur. Ep. 106. 2: veniebat in conlextum operis mei. nat. quaest. 
VI 1.3: propositi operis contextus exigit. 


T. Hist. II 46. 1: nequaquam trepidus et consilü certus. 

S. Ep. 116.1: ut eadem illa intrepidus facias, ut certiore 
consilio. de brev. vit. III 3: quando certus consilii fueris, .... quando 
tibi usus tui fuerit, ... quando animus infrepidus. Ep. 45. 9: 
certus iudicii, inconcussus, intrepidus. 


T. Hist. II 48. 7: pecunias distribuit parce nec ut periturus. 
mox Salvium Cocceianum ... ultro solalus est. 


S. Ep. 77.8: minutas itaque summulas distribuit flentibus 
servis et illos ultro consolatus est. 


57 


T. Hist. II 84. 9; ib. 99. 10; 5. de ira 1 16.6; de vita 
beata XVI 3; ad Polyb. de consol. II 7; IIT 4; ad Helv. de 
consol. V 4; de benef. III 28.3; VI 29. 1; nat. quaest. III 29. 9; 
Υ 18. 12: Ep. 66. 44: indulgentia fortunae. 

T. Bist. III 2.6: tanto cupidius insolitas voluptales hausisse. 

S. de benef. VII 2.2: voluplas ... quo avidius hausta est, 
citing in contrarium reccidens. 


T. Hist. III 52. 5: erant inter duces qui necterent moras. 
Hist IV 68. 17: moras nectens. Ann. XII 14.3. XIII 44. 5: 
neciere mOrTas. 

S. de ira III 39. 3: moras neclet. 


T. Hist. III 56. 17: sta formatis principis auribus, u? aspere 
quae utilia, nec quicquam nisi iucundum et laesurum acciperet. 

S. de benef. IV 27. 3: hie vino, hic libidini deditus est aut, 
si nondum deditus, ifa formatus, ut in hoc illum mores sui ferant. 
Ep. 65. 18. 


T. Hist. III 71.15: aedificia.... in altum edita. Ann. II 16.4: 
silva, editis in altum ramis. 


S. de clem. I 19.6: instruere in altum editas arces. 

T. Hist. III 77. 14: in ore eius tugulalur. 

S. de benef. VII 19.8: si in ore parentium liberos iuqulat. 
T. Hist. III 83. 16: malis publicis laeti: conf. S. Ep. 59. 3. 
T. Hist. III 85.1: infestis mucronibus coactum modo erigere os. 
S. Ep. 82. 21: se infestis ingerere mucronibus. 


T. Hist. IV 5. 7: quo firmior adversus fortuita rem publicam 
capesseret. 

S. Ep. 65. 24: fortes simus adversus fortuita; Ep. 91.9: 
consurgamus itaque adversus fortuita. Ep. 98. 3: nisi certus ad- 
rersus incerta est. Ep. 113. 27: nisi contra fortuita convaluit. de 
vita beata IV 2: quem nec extollant fortuwita nec frangant. Ep. 
66.6: quem nec adtollant /ortuita nec deprimant. 


T. Hist. IV 8. 11: bonos imperatores voto expetere, quales- 
cumque tolerare. 

S. de vita beata ΧΧΙ] 2: malam valetudinem tolerabit, bonam 
oplabit. 


T. Hist. IV 26. 3: Rhenus ... vix navium paliens. 


58 


S. de benef. VI 7. 3: πρὸ fluminibus gratias agimus, quam- 
vis aut magna navigia patiantur. Plin. Ep. V 6. 12: navium 
patiens. 


T. Hist. IV. 69. 16: obstruxitque civitatis suae aures. 

S. de benef. III 17.2: cuius aures morbus obstruxit. Verg. 
Aen. IV 440: placidasque viri deus obstruit auris. Amm. Mare. 
XXVII 11.6: aures obstructae. 


T. Hist. IV 72.13: fixis in terram oculis. 

S. Ep. 11. 7: figunt in terram oculos. 

T. Hist. IV 77. 10: felici temeritate. 

S. de benef. I 13.3. VII 3. 1: felix temerttas. 

T. Hist. IV 77.17: vos Gallici foederis oblitos redisse in 
memoriam Romani sacramenti. 

S. de benef. V 23. 2: ut se redisse in memoriam, non reduci 
putet. 


T. Hist. IV 81. 14: an talis caecitas ac debilitas ope kumana 
superabiles forent. 

S. nat. quaest. V 18.6: incertam fortunam experimur, vim 
tempestatum nulla ope humana superabilem. 


T. Hist. IV 81. 15: huie non exesam vim luminis et redi- 
turam, si pellerentur obstantia. 

S. Ep. 94. 18: si quid obstat oculo et inpedit visun, debere 
removeri:... natura enim videmus, cui usum sui reddit qui remo- 
vit obstantia. | 


T. Hist. IV 84. 22: quod medeatur aegris corportbus. 
S. de const. sap. I 1: aegris corporibus ... medentur. 


T. Hist. V. 3. 13: Moyses coniectura herbidi soli largas 
aquarum venas aperit. 

S. nat. quaest. VI 4. 1: cur ... aperiat aliquando aquarum 
calentium venas. ib. ΠῚ 7. 3: siccissimis locis putei in altum 
acti ... inveniunt aquarum uberes venas. ib. 15.5: in terra solu- 
tis ae patefactis venis rivus aut flumen effunditur. ib. 27.1: an 
flumina tellus largius fundat aperiatque fontes novos. Ep. 89.21. 


T. Hist. V 6. 13: lacus.... sapore corruptior, gravitate odoris 
accolis pestifer, neque vento inpellitur neque pisces ... patitur. 
inertes undae superiacta ut solido ferunt; periti imperitique παραὶ 
perinde attolluntur. certo anni bilumen egerit. 


59 


S. nat. quaest. III 20. 1 8ᾳ.: „At quare aquis sapor varius?“ 
quattuor ex causis: ... quarta ex vitio, quod saepe concipiunt 
corruplae per iniuriam. hae causae saporem dant aquis varium, 
... bae grarem spiritum ordoremque pestiferum, hae levitatem gravi- 
tatemque. ... interest, utrum loca sulphure an nitro an bitumine 
plena transierint. hac ratione corruptae cum vitae periculo bibun- 
tar. ib. 25.5: Quosdam lacus esse, qui nandi inperitos ferant, 
notum est: erat in Sicilia, est et adhuc in Syria stagnum, in 
quo natant lateres et mergi proiecla non possunt, licet gra- 
viora sint. 


T. Hist. V 7. 4: cuncta sponte edita aut manu sata. 
S. nat. quaest. VI 28. 1: tot venena nascuntur non manu 
sparga, sed sponte. 


T. Hist. V 9. 14: quem motum Caesaris mors diremit. 
S. de ira IH 42. 3: par acerrimum media mors dirimet. 


T. Hist. V 15. 12: Civilis instare fortunae. 

S. Ep. 22.4: nulli necesse est felicitatem cursu sequi: est 
aliquid, etiamsi non repugnare, subsistere nec instare fortunae 
ferenti. 


T. Hist. V 22.4: nox atra nubibus. 
S. nat. quaest. II 26. 7: ne nox quidem nisi obscura nubibus. 


T. Hist. V 23. 16: crebris ... imbribus superfusus amnis ... 
insulam in faciem stagni opplevit. 

S. nat. quaest. IV 2. 8: continuatis aquis in faciem lati ac 
turbidi maris siagnat (sc. Nilus). 


Annales. 

T. Ann. I 4. 16: accedere matrem muliebri inpotentia. Ann. 
XII δῖ. 10: nec ille reticet, inpotentiam muliebrem nimiasque spes 
eins arguens. Ann. IV 57. 13: traditur etiam matris inpotentia 
extrusum. 

S. ad Helv. de consol. XIV 2: viderint illae matres, quae 
potentiam liberorum muliehri inpotentia exercent, quae, quia femi- 
nis honores non licet gerere, per illos ambitiosae sunt. conf. 
Liv. XXXIV 2: domi victa libertas nostra impotentia muliebri. 


T. Ann. I 11.5: quam subiectum fortunae regendi cuncta onus. 
S. Ep. 9. 15: incipit forlunae esse subiectum. 


60 


T. Ann. I 23. 3: singulorum pedibus advolutus. Ann. 1 82, 1: 
Septimius cum perfugisset ad tribunal pedibusque Caecinae οὐ 
volverelur. 

S. de ira II 34.4: quam saepe eius pedibus advolutus esl. 
Curt. III 12. 17: advoluta est pedibus eius. 


T. Ann. I 28.21: tarda sunt guae in commune expostu- 
lantur: privatam gratiam statim mereare, statim recipias. 

S. Ep. 121.20: et tardum est et varium, quod usus docet: 
quiequid natura tradit, et aequale omnibus est et statim. ib. 1: 
tarda enim sunt, quae necessitate inpelluntur: agilitas sponte 
 motis est. 


T. Ann. I 29. 12: promptum ad asperiora ingenium Druso 
erat: vocatos Vibulenum et Percennium interfici iubet, 

S. de clem. II 4.3: possumus effugere cavillationem et ita 
finire, ut sit crudelitas inclinatio animi ad asperiora. 


T. Ann. 1 72.6: tanto se magis in lubrico dietitans. Ann. 
VI 51. 7: maxime in lubrico egit accepta in matrimonium [ulia. 

S. ad Marc. de consol. IX 2: nostras quoque opes aeque 
in lubrico positas. Ep. 71. 28: etiamnunc versatur in lubrico 
Ep. 75. 10: adhuc in lubrico stare. Ep. 84.12: non in prae 
rupto tantum illic stabis, sed in lubrico. de rem. fort. XVI 3 
omnium quidem inperitorum animus, maxime tamen in lubricı 
muliebris est. 


T. Ann. II 6. 15: servatque nomen et violentiam cursus (SC 
Rhenus.) 

S. nat. quaest. III 26.3: eadem (sc. flumina) ex intervall« 
revertuntur recipiuntque et nomen et cursum. 


T. Ann. II 38. 25: avitae nobilitatis etiam inter angustias for- 
tunae retinens. 

S. de benef. I 9. 1: Vides, quomodo animus inveniat libera- 
litatis materiam etiam inter angustias? 


T. Ann. II 72. 2: saevienti fortunue submitteret animum. 

S. de benef. V 3.2: et quisquis alius saevientis fortunae 
vi ac pondere obpressus non submittit animum. Ep. 66.6: ani- 
mus... neutri se fortunae submittens. Ep. 92. 2: haec enim sola 
non submittit animum, stat contra fortunam. ad Marc. de con- 
sol. XVI 9: quam valde tibi fortuna, etiam cum saeviret, peper: 
cerit. ad Polyb. de consol. XIII 4: per te habent ut fortuna: 


61 


saerientis modum ita etc. ib. XV I: ne hoc quidem saeviens 
reliquit fortuna. Sall. Cat. 10. 1: saevire fortuna ac miscere 
omnia coepit. 
T. Ann. II 72. 6: ingenti luctu provinciae et circumiacentium 
populorum. 
5, nat. quaest. IV 2.5: cum ingenti circumiacentium regio- 
um strepitu. 


T. Ann. III 28. 1: Cn. Pompeius tertium consul corrigendis 
moribus delectus, get gravior reıediis guam delicta erant. 

$. de benef. V 16.3: L. Sulla, qui patriam durioribus re- 
mediis, quam pericula erant, sanavit. conf. Ep. 105.5: ne pluris 
renedium qguam periculum constet. 


T. Ann. ΠΙ 31.5: quasi firmandae valeludini in Campaniam 
eoncessit. 

ὃ, de ira I 6. 2: valetudinem tantum mutata vitae disposi- 
tone firmare. 


T. Ann. III 37. 7: diem aedificationibus, noctem conviviis 
traheret, quam solus et nullis voluptatibus avocatus maestam vigi- 
lınliam et malas curas exerceret. 

5, de prov. III 10: mero se licet sopiat et aquarum frago- 
Abus arocet et mille voluptatibus mentem anxiam fallat: ἴδηι 
tigilabit in pluma, quam ille in cruce. 


T. Ann. III 50. 10: saepe audivi prineipem nostrum con- 
querentenn. 
ὃ. de benef. VI 12. 1: saepe te conquerentem audio. 


T. Ann. III 53. 11: mihi autem neque honestum silere 
neque proloqui expeditum, quia non aedilis aut praetoris aut 
eonsulis partis sustineo. maius aliquid et excelsius a principe 
postulatur. 

S. de brev. vit. XVIII 4: cogita non id egisse te ab aetate 
prima omni cultu studiorum liberalium, ut tibi multa milia fru- 
menti bene committerentur; maius quiddam et altius de te pro- 
miseras. 

T. Ann. IV 8. 25: ita nati estis, ut bona malaque vestra 
ad rem publicam pertineant. j 

S. Ep. 98. 13: ita natus, ut rempublicam deberet capessere. 


62 


T. Ann. IV 17.5: adulatione, quae moribus corruptis periı 
anceps, 8i nulla et ubi nimia est. 
S. Ep. 89. 3: idem enim vitii habet nimia quod nulla divie 


T. Ann. IV 21.16: saro Seripho consenuit. 

S. ad Helv. de consol. VI5: Quid tam nudum inveniri p 
est, quid tam abruptum undique quam hoc sarum? ib. VII 
totiens huius aridi et spinosi saxri mutatus est populus. 


T. Ann. IV 31.7; S. ad Polyb. de consol. V 4: adumbr: 
laetitia. 

T. Ann. IV 35. 12: vitam abstinentia finivit. 

S. Ep. 70. 9: abstinentia finire vitam. 


T. Ann. V 10.2: acri magis quam diuturno rumore. 
S. de ira II 19. 4: acres magis quam graves sunt. nat. qua 
IV 4.2: nimbi graves magis vastique quam pertinaces. 


T. Ann. V 10. 10: laetus praesentibus et inanium spe. 
S. Ep. 99. 5: qui tantum praesentibus laetus est. 


T. Ann. V 11.6: odia ἐπ perniciem sura. 

S. de benef. I 12.4: poma.... itura in fastidium. Ep. | 
4: voluptates ifuras in dolorem conpescere. ad Marc. de con 
ΧΙ 3: corpus ... ilurum in tabem. 


T. Ann. VL 10.6: Rhodum secuti et apud Capreas indivi 
S. Ep. 67. 10: individuus ille comitatus virtutum. de p 
V 9. de otio V 6. Ep. 73. 8. 


ΤΠ, Ann. VI 26. 6: aversatus sermonem. 
S. de const. sap. X 2: sernomem meum ... aversatus esi 


T. Ann. VI 33. 14: pulsoque introrsus freto brevia lito 
nudanlur. 

S. de prov. 14: si quis observaverit nudari llora pelagı 
se recedente ..., credet caeca quadam volutatione modo cont 
undas et infrorsum agi, modo erumpere. 

T. Ann. XI 15.7: quod nunc segnius fieri publica « 
bonas artes socordia. 

S. Ep. 80.2: cogito mecum, ... quanta sit circa artes ὃ 
solitudo. 


T. Ann. XT 18. 18: magnis delictis inexorabilem seias. 
S. de clem. I 7. 1:inexorabilia peccatis atque erroribus nun 


--νςς 
Terme no rg 


T. Ann. XI 20. 13: effodere rivos, quaeque in aperlo gravia, 
humım infra moliri. 

5, Ep. 57. 2: etiamsi locus haberet lucem, pulvis auferret, 
ın aperlo quoque res gravis et molesta. 


T. Ann. XII 37. 9: supplicium mei oblivio sequerelur. 
5. Ep. τὸ. 29: factum tuum matura sequelur oblivio. 


T. Ann. XII 40.22: haec ... coniunri, ne divisa haud per- 
inde ad memoriam sui valerent. 

5. Ep. 94. 29: quaedam diversis locis iacent sparsa ... itaque 
in num conferenda sunt et iungenda, ut plus valeant. 


T. Ann. XII 44. 12: vergentibus iam annis suis. Ann. XIII 
19.9: rergentem απ dictitans. Ann. IV 41. 8: vergente iam se- 
necta, 

ὃ. de clem. I 11.1: Augustus senex aut tam in senectutem 
ans vergentibus. 


T. Ann. XII 45. 10: nihil tam iynarum barbarıs quam ma- 
dinamenla et astus oppugnationum: at nobis ea pars militiae 
maxime gnara est. 

S. de vita beata XXVI 3: sicut barbari plerumgque inclusi, 
it igmarı machinarum, segnes laborem obsidentium spectant. 


T. Ann. XII 65. 7: ita de se meritum Caesarem, ut vitam 
ui eius inpenderet. 

ὃ. de trang. an. VII 1: Hominum utique dilectus habendus 
st: an digni sint, quibus partem vilae nostrae inpendamus. de 
ra 15.2: hic (sc. homo) aliorum commodis vel inpendere se pa- 
falus est. 


T. Ann. XII 17. 14: subtrahere oculis acerba funera. 

S. de prov. V 9: „Quare tamen deus tam iniquus... fuit, 
ut bonis viris paupertatem ... et acerba funera adscriberet?“ de 
ira ΠῚ 25. 1: qui vidit acerba funera etiam ex regia duci. ad 
Marc. de consol. IV 2: in illo acerbo et defleto gentibus funere. 
ib. IX 2: tot acerba funera. ib. XVII 9: nullum non acerbum 
funus est, quod parens sequitur. ad Polyb. de consol. XVII 4: 
acerbissimi funeris elevabat mala. Ep. 99. 18: nuntius acerbt fu- 
reris. Ep. 122. 10: quantulum enim a funere absunt et quidem 
acerbo. conf. ad Marc. de consol. XVI 4. de rem. fort. XIII 2. 


64 


T. Ann. XII 32.10. S.ad Mare. de consol. I5: continua Irist?/ 


T. Ann. XIII 34.8: quamvis per luxum avitas opes dis 
passent. 

S. de brev. vit. 1 4: amplae et regiae opes, ubi ad malur 
dominum pervenerunt, momento dissipanlur. 


T. Ann. XIII 47. 1: Hactenus Nero flagitiis et sceleribu 
velamenta quaesivi. 

S. de vita beata XII 4: guaerentes libidinibus suis patrociniun 
aliquod ac velamentum. de ira II 13. 1: Non est quod patrc 
cinium nobis quaeramus et excusatam licentiam, ... ΟἿΣ enil 
tandem vitio advocatus defuit? de benef. VII 30.2: ut ... ps 
trocinium sibi nostra infamia guaerat. Ep. 21.9: qui velamentu 
ipsos vitiorum suorum habituros existimant. conf. S. Ep. 116. 
et S. apud Lactant. instit. III 15. 11—14. (Seneca III p. 42 
18 Haase). 


T. Ann. XII 57. 6: salem provenire, non ut alias apud gentı 
eluvie maris arescente unda, sed super ardentem arborum strue 
fusa ex contrarüs inter se elementis, igne alque aquis, concretu 

S. nat. quaest. VII 27. 4: Non vides, quam contraria int 
se elemenla sint? gravia et levia sunt, frigida et calida, humit 
et sicca. de otio V 6: „illud ... serutor, ... utrum contraria int 
se elementa sint, an non pugnent sed per diversa conspirent.* n: 
quaest. Il 26.2sq.: quidam negaverunt in ignem quicquam pos 
mutari, priusquam mutatum esset in aquam. potest ergo nub 
salva, quam continet, aqua ignem parte aliqua sui reddere, 
saepe alia pars ligni ardet, alia sudat. nec hoc dico, non αἱ 
traria inter se ista esse et alterum altero perimi, sed ubi vale 
tior ignis quam humor est, vineit. 


T. Ann. XIV 9. 6: viam Miseni propter et villam Caesa 
dietatoris, quae subieclos sinus editissima prospectat. 

S. Ep. 51. 11: C. Marius et Cn. Pompeius et Caesar « 
struxerunt quidem villas in regione Baiana, sed illas inposuert 
summis iugis montium. videbatur hoc magis militare, ex δὰ 
speculari late longeque subiecta. 

T. Ann. XIV 11. 10: quod fortuitum fuisse, quis adeo hei 
inveniretur ut crederet? 

S. nat. quaest. II 42. 2: non existimo tam hebetes fuisse, 
crederent. 


| 65 
| T. Ann. XIV 30, 4: sublatis ad cuelum manibus. 
5, de benef. IV 4.2: sublatis in cuelum manibus. nat. quaest. 


Ill praef. 14: puras ad caelum manus extollere. 


T. Ann. XIV 37. 12: vitam veneno finirit. 
5, ad Helv. de consol. X 9: reneno vilam finivit. 


T. Ann. XIV 38. 16: adversa pravitati ipsius, prospera ad 
frtunam referebut. 

S. Ep. 81. 25: Non vertit omnia in peius (sc. sapiens) nec 
quaerit, eui inputet casum, et peccata hominum ad forlunam po- 
tin refert. 


T. Ann. XIV 60. 14: cui minor sapientia et ex medivcrilule 
fortunae pauciora pericula sunt. 

5. Ep. 105. 4: illud, ne timcaris, praestabit tibi et fortun«e 
nedioerttas et ingenii lenitas. - 


T. Ann. XV 8. 10: congestu harenae. 
5, de const. sap. XII 2: harenae congestu. Lucret. I 6: con- 
gestus arenae. 


T. Ann. XV 21. 11: inviclus adlversum gratiam animus. 

5, ad Helv. de consol. V 5: adversus utrumque statum in- 
tichum anamaın tenet exploratae iam firmitatis. nat. quaest. IV 
praef. 18: Adice nunc inriclum muneribus animum. Sall. Iug. 
48, 8: advorsum divitias invictum animum gerebat. Curt. X 1. 
42: invictus quondam adversus libidinem animi. 


T. Ann. XV 38. 9: impetu pervagalum incendium. 
S. nat. quaest. II 14. 2: late incendio pervagante. 


T. Ann. XV 45. 3: inque eam praedam etiam di cessere. 
S. de const. sap. VI 1: patrimonium eius in praedam cesserat. 


T. Ann. XV 46. 8: quamois saevienle pelıyo. 
ὃ, Ep. 90. 7: quamvis acerrime pelago saeviente. 


T. Ann. XV 48. 6: per virtutem aut species virtulibus similes. 
5. Ep. 90. 46: omnibus his tirtulibus habebat simila quac- 
dam rudis vita. 


T. Ann. XV 57.11: clariore exemplo libertina ınulier in 
tanta necessitate alienos ac prope imnotlos protegendo, cum inge- 
πα] et viri et equites Romani senatoresque intacti tormentis ca- 

5 


rissima suorum quisque pignorum proderent. Ann. IV 64.7: sine 
ambitione aut proximorum precibus iynolos eliam et ultro accitos 
munificentia iuverat. 

S. de ira 1 5. 2: homo in adiutorium mutuum genitus est, 
ira in exitium; hic congregari vult, illa discedere, hic prodesse, 
illa nocere, hie etiam ignotis suceurrere, illa etiam carissimos petere. 


T. Ann. XVI 13. 15: aelate aut valetudine fessi. 
S. de ira III 9. 4: valetwdine aut aelale fessi. 


T. Ann. XVI 17. 17: quae tum promptissima morlis via. 

S. Ep. 117. 23: omnia ista tam eausae vivendi sunt «nam 
viae morlıs. 

T. Ann. XVI 28. 5: Paconium Agrippinum, peterni in prin- 
cipes odü heredem. | 

S. de ira II 34. 3: nihil est iniquius quam aliquem heredem 
palterni odi fieri. — Eo inter se differunt hi loci, quod in 
Annaeano ordum passivum habet sensum. conf. Corn. Nep. 
Hann. 1. 3: Hic autem (sc. Hannibal) velut hereditate relictum 
odium paternum erga Romanos sic conservavit, ut prius animam 
quamı id deposuerit. 


Jam ea, quae tota quaestione effecta sunt, breviter compre- 
hendamus. Taeiti ingenium, quale ex operibus ad nostram us- 
que memoriam servatis intellegitur, tribus offieiis continetur, 
oratoris, historici, philosophi. Quamquam proprium ac praeci- 
puum munus profitetur historiei, tamen illorum temporum more 
studiis, quae ad eloquentiam et ad philosophiam pertinent, non 
abstinuit: illorum habemus illustre documentum dialogum de 
oratoribus, horum eam philosophiae doctrinam, quae in historieis 
libris deprehenditur. Historicorum, quos imitaretur, Taecitus 
sibi elegit Sallustinm et Livium, admixtis quibusdam flosculis e 
Vergilii carminibus, oratorum Ciceronem, philosophorum Sene- 
cam. Senecae autem imitatio ideo plurimum valet, quia Taeitus 
non tam merae dicetionis quam philosophiae Annaeanae formam 
ita in usym suum convertit, ut non solum sensum, verum etiam 
stilum horum philosophiae praeceptorum imitando exprimeret: 
ubicumque igitur philosophatur Taecitus, ibi Senecam expressisse 
putandus est. Attamen meram Senecae dictionem non adeo 
aspernatus est, ut non multa, quae imitatione digna agnovisset, 
sibi imitanda eligeret. Si vestigia Senecae et philosophiae et 


67 


stili per singula Taciti opera sparsa comprehendimus, efficitur 
hoc: In dialogo, in quo studia oratoria posteritati Taecitus reliquit, 
ut se oratorem exhibeat, Ciceronem, eloquentiae principem, 86- 
quitur, ita tamen, ut levia vestigia eius dictionis, quae tum do- 
minabatur, id est Annacanac, deprehendantur. Deinde ad aliam 
conversus materiam ideoque ad aliam stili formam 5656 applicans 
prima historiac conscribendae artis exempla composuit libellos 
duos parvi ambitus, Agricolam et Germaniam, in quibus quantum 
Seneca ad Taeciti ingenium habuerit momentum, aperte elucet. 
Nam in eis, quae Germanorum moribus ita attribuit Tacitus laudi- 
busque extulit, ut ca imitatione digna Romanis commendaret, 
non pauca sunt, quae, etiamsi apud illos aliquamdiu versatus 
essct, cognita habere non potuit, ut illis locis Annacana philo- 
sophia magis exornasse fictam Germanorum speciem quam com- 
perta tradidisse videatur. Plurimum autem Senecac philosophia 
a Tacito usurpata est in componendo libello, qui Agricola 
inscribitur. Melius enim, si Senecae verbis uti licet, Taeitus 
socerum Agricolam defunctum duraturo semper ingenio se con- 
secraturum esse ratus, quam si irrito dolore lugeret, memoriam 
eius scriptorum monumento produxit. Imaginem autem huius 
viri quasi speciein bonesti et sapientis Romani ita effinxit, ut 
Senecae philosophia uteretur. Clara vero documenta eius artis, 
αι Tacitus philosophiam Senecae ad historiam conscribendam 
adhibuit, Historiarum quoque libri ferunt, quibus ea, quae ipse 
viderat, tempora descripsit. Denique in Annalium libris Taeiti 
ingenium, quamquam ἃ Senecae philosophia et stilo minime ex- 
solutum, fastigium οἱ quasi culmen assequitur. 


Appendix. 


Ohservationes de quibusdam locis Annaeanis criticae. 


I. S. ad Marc. de consol, II 4: secundam orbitatem iüdicans 
lacrimas amittere. 

Koch et Gertz seribunt: lacrimas amitlere cum editionibus 
antiquissimis; lacrimas mittere codex A, sed ante m supra ver 
sum una littera cerasa, quae a fuisse potest. Contra Fickert 
et Haase suo iure ediderunt: lacrimas mittlere, quod usui ser- 
nıonis Annacani non minus respondet quam lacrimas ΘΗΝ ΟΡ. 
eonf. Ep. 76. 20: inventus est, ... qui in funere liberorum laerı- 
mam non mitteret; ubi codiees omnes exhibent: mitteret praeter 
unum Guelferb. s. XV, in quo emitteret est, quod invenitur etiam 
de ira Il 33. 4. 

II. S. ad Mare. de consol. XX1I 3: Itaque, si felicissimum 
est non nasei, proximum est, puto, Dbreritate defunetos eito in 
integrum restitui. 

codd. A et F habent: brevitate; vg. brevitate vitae. Haase 
οἱ Gertz sceribunt: brevi aetate. Emendandum est: dbrevi vita de- 
functos, quod Gertz quoque commendavit nec tamen in textum 
recepit. conf. Ep. 99. 10: melius agi cum eo, qui vita defungilur, 
Ep. 120. 14: scit in hoc natum hominem, ut rita defungeretur 

Ill. S. ad Helv. de consol. XVI 2: a te plus exigit vita al 
initio fortior; non potest muliebris excusatio contingere ei, a qui 
onnia muliebria vitia afuerunt. 

Pro hac codicum editionumque lectione substituendum ess 
suspicor: ab initio fortiore; nam sententia haec est: a te plı 
exigit vita, quia ab initio fortior fuisti. 

IV. S. de benef. II 6. 1: in (0118 cadem ferri vis est, se 
infinitum interest, utrum ercusso lacerto torqueantur an remis: 
manu effluant. 


69 


Contra codices et editiones, in quibus omnibus est: ercusso 
lacerto torqueanlur, corrigendum esse: ercussa lacerto torgueun- 
tür iam Haase (Seneca III praef. p. XXV) perspexit. Oppo- 
ΠΗ ΙΣΤ enim inter se excussa lacerto et remissa tela. — Conf. 
δ, Ep. 103. 10 (quem locum iam Haase commemoravit): Eadem 
nexlegentius audiuntur minusque percutiunt, quamdiu soluta ora- 
tione dieuntur: ubi accessere numeri et egregium sensum ad- 
strinxere certi pedes, eadem illa sententia velut lacerto excussa 
torquetur. de prov. IV 13: ad ercutienda tela militares lacerti 
valent. T. Hist. ΠΠΠ 23.4: ut tela vacuo atque aperto ercuterentur. 
Ann. II 20. 10: ercutere tela. 

V. Κ΄. de bencf. V 12.3: prodesse autem nemo homini malo 
potest, ut dieitis Stoic:. 

Extremum vocabulum, quamquam tolerari vel cxcusari potest, 
siquiden Stoicorum ınentio antca facta est nulla, tamen subditi- 
ciam videtur; atque statim infra (4) dieit S: μέ dieitis, non: 
ut dieitis Stoiri,; item de benef. V 15. 1 (seeundum Gertziunn, 
qui Mureti coniecturam in suum usum convertit; contra Haase 
cum codice Nazariano N edidit: «ut dieimus); Ep. 92. 23; 113. 10. 
conf. etiam S. Ep. 14. 14: ad hos te [Stoicos] voco (secundum 
Haasium‘. 

VI. S. nat. quaest. I prolog. 2: altera (sc. philosophiae 
pars) errores nostros diseutit et lumen admovet, quo discernantur 
ambigua vitac: altera multo supra hane, in qua volutamur, cali- 
ginem ercedit et ὁ tenebris ereptos perducit illo, unde lucet. 

Pro e.rcedit eonicio scribendum esse: escendit, quamquam 
quod ercedere apud Senecam cum cası accusativo, non cum 
praepositione szupra coniungitur, id nescio an casui tribnendum 
sit. conf. S. de prov. V 10: Vide, quam alte escendere debeat 
virtus; ubi codex A exhibet: ercendere (aut eriendere), escendere 
bongarsius ex uno 1) restituit. conf. ib. 11: placet, inquit, via: 
escendo; ubi cod. A! exhibet: zia. ew|scendo (aut dÜ\scendo); A° 
γι excendo; Bongarsius: ria, escendo. Conf. T. Agric. 42. 20: 
obsequiumque ac modestiam, si industria ac vigor adsint, eo 
laudis escendere; ubi quod traditum cst excedere, id primus Lip- 
siug emendavit, 

VII S. nat. quaest. Il 54. 2: In ipso quoque aöre quicquid 
extenuatur, simul et siccatur et calefit. hoc quoque si inclusum 
est, aeque fugam quaerit et cum sono evadit ac modo universanı 


10 


eruptionen facit eoque vehementius intonat, modo per partes et 
minutatim. 

Eis, quae sequuntur, verbis: per partes et minutatim hace 
emendatio postulatur: wuniversum eruptionem facit. conf. nat, 
quaest. 1 12. 1: tunc solemus notare, quemadmodum luna soli 
sc opponat et illum tanto maiorem subiecto corpore abscondat, 
modo ex parte, si ita contigit ut latus incurreret, modo fotun. - 

VIIL S. nat, quaest. ΠῚ praef. 9: inveniri non potest nu- 
merus, quam multa ab aliis fracta sint. 

Codicum lectionen: inveniri non poltest numerus receperunt 
Fickert et Haase; probabilius editores veteres, Muretus, Lipsius 
seribunt: iniri non potest numerus. conf. 5. lud. ΧῚ 5: et ceteros, 
quorum numerus iniri non potuit. de benef. V 9. 3: inire bene- 
ficriorum suorum non potest numerum. T. Ann. ἢ 83. 10: statua- 
rum locorumve in quis coleretur haud facile quis numerum iniert. 
ib. XV 41. 1: Domuum et insularuın et templorum, quae amissa 
sunt, numerum inire haud promptum fuerit. 

IX. S. nat. quaest. ΠῚ]. 3: quaedam (sc. aquae) enim oculos, 
quaedam nervos iuvant, quacdam reterata et a medicis desperata 
vitia percurant. 

Sicuti codieum pars (caque melior, scilieet codex E οἱ Pari- 
sini) velerata prachbet, pars invelerata, ita inter editores Fickert 
et Haase scribunt: veferata, Lipsius rectius inreterata, nam ın 
certe littera m, quae praecedit, absumptum est (item G. Mueller: 
de L. Annaei Senecae quaest. nat. Bonnae 1856, p. 30); conf. 
S. Ep. 85. 10: »vitia mentis humanac inveterata et dura, quac 
morbos vocamus. Ep. 75. 11: morbi sunt inveterata rvitia et dura. 
Ep. 63. 13: inreteratus (sc. dolor). Ep. 95. 34: mala inveterata. 

X. S. nat. quaest. V 18. 16: Egregie Plato dieit, qui 
nobis circa exitum jiam testium loco dandus est. 

Falso Haase (Sceneca ΠῚ praef. p. XXVI) suspicatus est 
bunc locum sic redintegrandum esse: testium loco laudandus est. 
conf. S. Ep. 6. 3: Multos tibi dabo, qui ete. Ep. 37. 5: Nemi- 
nem mihi dabis, qui etc. Ep. 47. 17: dabo consularem aniculae 
servientem, dabo ancillulae divitem, ostendam nobilissimos iuvenes 
manecipia pantomimorum. Ep. 63. 13: quam tamen mihi ex illis 
muliereulis dabis ...? Ep. 66. 47: Dabo apud Epiceurum tibi 
etiamnune simillimam huie nostrae divisionem. Ep. 71.25: Da 
mihi adulescentem incorruptum. Ep. 82. 20: do tibi Fabios. Ep. 


11 


114. 12: da mihi, quemcumqyuc vis, magni nominis virum. .., 
maltos tibi dahn... dabo, inquam οἷο. 

ΧΙ. S. Ep. 17. 7: Perpessi sunt exercitus inopiam omnium 
terum, vixerunt herbarum radicibus et dicetu foedius tulerunt 
fımem. haec omnia passi sunt pro Tegno (quo majis mireris) 
alieno. 

Reicienda videtur et haec lectio et haec, quam Haase pro- 
psuit: pro regno, quoque magis mireris, alieno. Confidenter 
emendandum: pro regno, mod maps mireris, alieno. conf. S. nat. 
quaest. II 26. 2: nihil tamen prohibet ignem ex humido quoque 
eilnei, immo ex iPso, φιρεὶ mais mire: is, humore. de brev. vit. VII4: 
rirere tota vita discendum est, et, quad magis fortasse miraberis, 
tota vita discendum est mori; Ep. 71.4: summum bonum est, quod 
honestum est. οἱ quod mais admireris: unum bonum est, quod 
bonestum est. ib. 21: hoc mirum videtur tibi? ilhkul licet magis 
admireris: iacere in convivio malum est. T. Germ. 24. 6: aleam, 
nl mirere, sobrii inter seria exercent. 

X. S. Ep. 58.24: De homine dixi, fluvida materia et ca- 
daca et omnibus obnoxia causis: mundus quoque, aeterna res et 
inrieta, mutatur πος idem manet. 

Contra hanc codicum lectionem a Fickerto et Haasio ser- 
Yalam, quam tolerari posse non nego, probabiliter Muretum, Lip- 
sim, Gronoviumm scripsisse olmoxia casibus docent exempla haec: 
T. Ann. XIV 55. 11: et tua quidem erga me munera, dum vita 
uppetet, aelerna erunt: quae a me habes, horti et faenus et 
rillae, casibus obnoxia sunt. Ann. II 25. 12: quippe inviclos et 
aullis cusibus superabiles Romanos praedicabant. S. Ep. 66. 23: 
omnia enim ista, in quae dominium casus exercet, serva sunt, 
pecunia et corpus et honores, inbecilla, Μία, mortalia, posses- 
sionis incertae: illa rursus libera et inviela opera virtutis. ad 
Marc. de consol. XXIV 4: quod unum ex tam bono filio poteras 
dolere, doluisti; cetera, exempta casibus, plena voluptatis sunt. 

XII. S. Ep. 70. 19: cumque commodo mori non licuisset 
nee ad arbitrium suum instrumenta mortis eligere, obvia quaeque 
Tapuerunt et quae natura non erant noxia, vi sua tela fecerunt. 

Codices Paris. P, Guelf. G., pauci ex recc. exhibent: quomodo 
mori nam licuissel, unde Faber elicuit: swo modo mort; cod. 
Paris. p exhibet: incommodo; leetionem plurimorum codieum com- 
modo defendit Gronovius. Scribendum esse censeo cum C.F.W. 


12 


Mueller (Nachtraege zur plautin. Prosodie p. 36. 1): cumque er 
commodo mori non licuisset. conf. S. nat. quaest. V 18.8: eme- 
tiri cuique annos suos ex commodo licet et ad senectutcm de 
currere. Ep. 46. 1: Librum tuum, quem mihi promiseras, accep: 
οἱ tamquam lecturus ex conmnodo adaperui ac tantum degustart 
volui. Ep. 49.6: securi est et ex commodo migrantis minut: 
conquirere. T. Ann. XIII 9. 4: quo bellum ec commodo pararet 

XIV. 5. Ep. 72. 7: Dicam, quomodo intellegas sanum: s 
se ipso contentus est, si confidit sibi, si scit omnia vota morta 
lium, omnia beneficia, quae dantur petunturque, nullum in beat: 
vita habere momentum. nam cui aliquid accedere potest, id in 
perfectum est. cui aliquid abscedere potest, id inperpetuum est 
cuius perpetua futura laetitia est, is suo gaudeat. 

Conlato loco Ep. 23. 6: ad verum bonum specta et de tw 
gaude. quid est autem hoc de tuo? te ipso et tui optima parte 
conicio scribendum esse: is de suo gaudeat; quamquam id, quoı 
codicum consensu traditum est, ferri posse concedo. 

XV. 5. Ep. 89. 21: ubicumque in aliquem sinum litu: 
curvabitur, vos protinus fundamenta facietis nec contenti solo 
nisi quod manu feceritis, mare agetis introrsus. 

Sie Fickert et Haase scribunt optimos secuti codices, se« 
merito Lipsius cum codd. recc. fundamenta iacietis. conf. S. αἱ 
otio V 5: acies nostra aperit sibi investigandi viam et funda 
menta vero iacit. ad Helv. de consol. VII 5: novarum urbiun 
fundamenta iaciuntur. ib. XVII 4: iacta sunt disciplinarum om 
nium fundamenta. Ep. 95. 35: prima fundamenta iacienda sun 
et insinuanda virtus. Ep. 122. 8: qui fundumenta thermarum üı 
mari taciunt. ὃ. apud Lactant. instit. I 5. 27: (Seneca 11 
421. 16 Haase): Annaeus Seneca ... in Exhortationibus: „Hi: 
cum prima fundanenta molis pulcherrimae saceret...* T. Hist 
II 72. 10. veceratque fundamenta. 

XVI. 5. Ep. 97. 10: ad deteriora faciles sumus, quia nee du! 
potest nec comes deesse, et res ctiam ipsa sine duce, sine cv 
mite proccdit. non praenunfius tantum ad vitia, sed praeceps, et 
quod plerosque inemendabiles facit, omnium aliaruım artiun 
peccata artifieibus pudori sunt offenduntque deerrantem: vita 
peccata delectant. 

Lipsius, quem sequitur Fickert, seribit: non pronum est tan 
fun ad vilia, sed praeceps,; contra Haase: non pronum euntibu, 


13 


tantum ad rvitia, sed praeceps. Scribendum est: non pronus ani- 
mus tantum ad vitia, sed praecceps; quod etiam Ὁ. Rossbach 
(Breslauer philologische Abhandlungen vol. II fasc. 3 p. 157) 
comınendavit, qui tamen coniecturam argumentis non firmavit. 
Neque ante et quod aut alicubi it vel est intercidisse puto, sed 
Seneca, ut solet, est omisit et facile omittere potuit, quoniam 
antecedit summus. Seribendum autem esse pronus animus ipse 
Seneca testis fit, quoniam infra dieit $ 12: Id prava consue- 
tudine evenit. alioquin ut scias subesse animis etiam in pessima 
abductis boni sensum nec ignorari turpe, sed neglegi. conf. etiam 
de trang. an. II 11: natura enim humanus animnus agilis est et 
pronus ad motus. Ep. 94. 13: itaque debemus aut percurare 
mentem aegram et vitiis liberare, aut vacantem quidem, sed αὐ 
peiora pronam praeoccupare. de benef. IV 27.1: stultus omnia 
vitia habet, sed non ἐμ omnia natura pronus est. Ep. 95. 33: 
nullum intra se manet vitium: ;n avaritiam luxuria praeceps est. 
T. Ann. XVI 21. 13: Capito Cossutianus, praeter animum ad 
flagitia praecipitem iniquus Thraseae. 


CORRIGENDUM: pag. 15, 21 lege: fatone. 


euenrurneoree 


Typis societatis typographorum Vratislaviensium., 


BRESLAUER 
PHILOLOGISCHE ABHANDLUNGEN. 


FÜNFTER BAND. 


ZWEITES HEFT. 


m a mn 


NEMESIS UND ADRASTEIA. 
EINE MYTHOLOGISCH-ARCHÄOLOGISCHE ABHANDLUNG 


HERMANN POSNANSKY 
DR. PHIL, 


MIT EINER DOPPELTAFEL. 


BRESLAU. 
VERLAG VON WILHELM KOEBNER. 


NEMESIS UND ADRASTEIA. 


EINE MYTHOLUGISCH-ARCHÄOLOGISCHE ABHANDLUNG 


HERMANN POSNANSKY 


DR. PHIL. 


MIT EINER DOPPELTAFEL. 


BRESLAU. 
VERLAG VON WILHELM KOEBNER, 
1890, 


MEINEM HOCHVEREHRTEN LEHRER, 


HERRN GEH. REGIERUNGSRAT 


PROFESSOR DR. A. RÖSSBACH 


IN DANKBARKEIT GEWIDMET. 


. LE 


Teil der Abhandlung wenigstens ein zuverlässiger Führer fü» 
den künftigen Bearbeiter des neu hinzukommenden Materials 
sein wird. 

Es ist mir eine angenehme Pflicht, an dieser Stelle allen 
denen meinen Dank auszusprechen, die mich bei der Abfassung 
dieser Arbeit in hervorragender Weise unterstützt haben. Vor 
allem gebührt mein Dank meinem hochverehrten Lehrer, Herrn 
Geh. Regierungsrat Prof. Dr. Rossbach. Mit unermüdlichem Eifer 
hat er kein Opfer an Zeit und Arbeit gescheut, um die Lösung 
der angeregten Frage zu fördern. Manchen nützlichen Wink 
gaben mir ferner Herr Geh. Regierungsrat Prof. Dr. Studemund 
und Herr Privatdozent Dr. O. Rossbach, der mir u. a. wichtige 
Notizen über die einschlägigen Denkmäler des British Museum 
zur Verfügung stellte. Die Letztgenannten hatten auch die Güte, 
mich bei der Revision der Druckbogen zu unterstützen. Herrn 
Prof. Dr. Studemund ereilte leider ein zu früher Tod nach Durch- 
sicht des fünften Bogens. Auch die Verwaltungen des Königl. 
Antiquariums und Münzkabinets in Berlin, des Münz- nnd An- 
tikenkabinets in Wien, sowie vornehmlich Herr Imhoof- Blumer 
in Winterthur haben meiner Arbeit durch Übersendung vieler 
Abdrücke von Münzen und Gemmen reiche Förderung zu teil 
werden lassen. 


Breslau, im December 1889. 


Inhalt. 


I. Nemesis. 
1. Etymologie des Namens . . 
2. Beziehungen der Nemesis zu Aphrodite 
3. Beziehungen der Nemesis zu Artemis . 
4. Wirkungskreis der Nemesis 
Nemesis als Totengöttin 
. Nemesis als Rächerin der ὕβρις. 
. Nemesis als Wahrerin des rechten Masses. 
. Nemesis als neidischer Dämon 
Nemesis’ Annäherung an Fortuna 


. Kultstätten der Nemesis 
. Die Nemeseis in Smyrna 
ll. Adrasteia . 
Il. Denkmäler der Nemesis . 
1. Denkmäler ohne Allegorie . 
2. Die allegorischen Nemesis-Denkmäler 
. Marmorstatuen 
. Bronzestatuen 
Reliefs . 
. Sarkophage 
Terrakotten 
Vasen 
. Spiegel . 
. Wandgemälde 
Münzen 
. Gemmen 
IV. Denkmäler der Adrasteia 
a. Adrasteia als Amme des Zeus. 
b. Adrasteia als Schicksalsgottheit . 


ER m un -r 


πο ΠΟ ὦ mn mp 


. Synkretismus der Nemesis mit andern Gottheiten . 


I. Nemesis. 


1. Etymologie des Namens. 


Der Name der griechischen Göttin Nemesis ist die Personi- 
fükation des Abstraktuns νέμεσις, welches sich schon bei Homer 
Öfters findet, während derselbe Dichter die Göttin gleichen 
Namens nicht kennt. 


Homer gebraucht das Wort νέμεσις in Verbindung mit 
χύλος (Z 335), αἶσχος (Z 351) und αἰδώς (N 122), woraus sich 
Zur Genüge ergiebt, dass durch dasselbe eine das innere Ge- 
fühl verletzende Empfindung zum Ausdruck gebracht wird. 
Man übersetzt darum nicht unzutreffend dies Wort mit „Tadel“ 
und giebt den verneinenden Ausdruck „ov νέμεσις" wieder 
durch: „man kann es nicht verargen, nicht tadeln.“!) Der 
Inhalt aber des Tadelnswerten ist von Manso (Verm. Abhand- 
Iungen S. 172) feinsinnig erkannt und ausgesprochen worden 
durch die Bemerkung, dass νέμεσις und νόμος von demselben 
Stamm abzuleiten seien, dass also νέμεσις ein Gefühl des Un- 
Willens gegen die Verletzung alles dessen bezeichnet, was der 
Grieehe νόμος nennt, also der geschriebenen und moralischen 
Gesetze. In der That findet die Behauptung ihre Bestätigung 
in der Anwendung des Wortes bei Homer, welcher es an fol- 
genden Stellen gebraucht: 


1") In dem Lexikon des Hesychios ist folgendes überliefert: νέμεσις ὕδοις, 
μέμψις, φϑόνος. In dem des Suidas folgendes: νέμεσις μέμινις, ϑίχη, ὕβρις, 
φϑόνος, τύχη. In der beiden Lexikographen gemeinsamen Quelle scheint ö,30ss 
aus dem Genetiv ὕβρεως verderbt gewesen zu sein. 


2 


Ζ 335. Tändelnde Liebe, während der Feind vor U« 
Thoren ist, konnte nicht den Anforderungen entsprechen, 3 
der Troer an den Mann stellte.e Darum richtet Paris an H>. 
tor die Worte: 

οὔτοι ἐγὼ Τρώων τόσσον χύλῳ οὐδὲ νεμέσσι 
ἤμην Ev ϑαλάμῳ, ἔϑελον δ᾽ ἀχξι προτραπέσϑαι. 

Und deshalb kann auch Helena sagen (Z 351), das 11 
lieber sei ein Mann: 

ὃς ἤδη veusuiv TE καὶ αἴσχεα πόλλ᾽ ἀνϑρώπων. 

Scham und Scheu vor dem tadelnden Urteil schärft Az = 
seinen in den Kampf ziehenden Gefährten ein N 121: 

ἀλλ᾽ Ev φρεσὶ ϑέσϑε ἕκαστος 
αἰδῶ καὶ νέμεσιν. 

Antinoos’ Rat, die Mutter zur Heirat und zum Verlasell 
des Hauses zu zwingen, weigert sich Telemachos zu willfahre&" 
und giebt die Antwort £ 136: 

νέμεσις δὲ or ἐξ ἀνϑρώπων 
ἐσσεται. 

Ebenso wirft Odysseus den Freiern Mangel an veuso 
ἀνθρώπων vor, die in seiner Abwesenheit sein Eigentu # 
verprassten, mit seinen Mägden Beilager hielten und, währersee 
er noch lebte, um seine Frau warben. Vgl. x 35 ff. 

Dagegen trifft nach Homers Ansicht keine νέμεσις, ke ! 
sittlicher Vorwurf die Griechen und Troer, die so lange Ze ZI 
um ein Weib wie Helena kämpften. vgl. T 156 ἢ: 

Οὐ νέμεσις Τρῶας καὶ ἐϊκνήμιδας ᾿ἀχαιοὺς 
τοιῇδ᾽ ἀμφὶ γυναικὶ πολὺν χρόνον ἄλγεα πάσχειν. 

Erlaubt ist es, vor seinem Unglück zu fliehen. Vgl. Ξ' 80: 

οὐ γαρ τις νέμεσις φυγέειν κακὸν, οὐδ᾽ ἀνὰ νύχτα. 

Den Sänger kann kein Tadel treffen, wenn er auch in 
Penelopes Gegenwart der Danaer Verhängnis besingt (« 350): 

τούτῳ δ᾽οὐ νέμεσις Δαναῶν κακὸν οἶτον ἀείδειν. 

v 328 fi. endlich billigt selbst der Freier Agelaos das 
Verhalten des Telemachos und der Penelope, welche die Freier 
fern hielten, solange sie noch an Odysseus’ Heimkehr glaubten: 

ὄρρα μὲν ὕμιν ϑυμὸς Evi στήϑεσσιν ἐώλπειν 
νοστήσειν 'Odvora πολύφρονα ὅνδε δόμονδε, 
τόφρ᾽ οὔ τις νέμεσις μενέμεν τ᾽ ἦν ἰσχέμεναί τε 
μνηστῆρας κατὰ δώματ᾽, ἐπεὶ τόδε κέρδιον ἦεν. 


.-.  8ϑν 


In derselben Bedeutung gebraucht Homer die abgeleiteten 
Zeitworte νεμεσᾶν und νεμεσίζεσϑαι. Vgl. B 223; 296. T 410. 
-/ 413; 507. E 757, 872. © 198; 407. 1523. A115; 129; 145. 
A649. N 119; 293. = 336. O 103; 115; 211; 227. Π 22. 544. 
P 93; 100; 254. T 182. W49. 053; 463; «119. 158. 
P 64: 101; 138; 239. ὃ 158. ὁ 69. o 481. σ 227. τ 146; 
264. g 147, 285. x 59; 589. y 213. w 136. 

Die Frage, wie dies Wort, das von der Wurzel NEM in 
νέμω abzuleiten ist, zu der tadelnden Bedeutung gekonmen ist, 
hat gelöst Fulda (Untersuchungen über den Sprachgebrauch 
der homerischen Gedichte S. 161). Er geht einfach zurück 

auf die Grundbedeutung der Wurzel „zuteilen, zurechnen‘“ 
und nimmt an, dass in diesen Wörtern sich diese Bedeutung 
in ähnlicher Weise wie im lateinischen imputare, unserem zu- 
rechnen in malam partem gewandt habe. So kommt er leicht 
von „zuteilen, zurechnen“ zu „verargen, verübeln.“ Ihm folgt 
6. Curtius, Grundzüge?, S. 314. 

In den angeführten Beispielen ist nur von einer νέμεσες 
unter gleichstehenden Wesen die Rede, von einer νέμεσις eines 
Gottes gegen einen Gott oder von Menschen unter einander, 
kurz, von einer νέμεσις ἀνϑρώπων, da die Götter Homers wie 
seine Helden fühlen und denken. Nur a 263 

ἀλλ᾽ ὁ μὲν οὗ οἱ 
δῶχεν, ἐπεί ῥα ϑεουὺς νεμεσίξζετο αἰὲν ἐύνεας 
und 5 283 
Διὸς δ᾽ ὠπέξετο μῆνιν 
ξεινίου, ὃς τε μάλισια νεμεσσᾶται κακὰ ἔργα 
wird die νέμεσις der Götter gegen die Menschen erwähnt. 
Doch wie geläufig Homer die νέμεσις ανϑρώπων ist, geht 
daraus hervor, dass er derselben x 39 die Furcht vor den 
Göttern geradezu entgegenstellt: 
οὔτε ϑεοὺς δείσαντες. οἱ οὐρανὸν εὐρὺν ἔχουσιν. 
οὔτε τιν᾽ ἀνϑρώπων νέμεσιν κατόπισϑεν ἔσεσϑαι. 

Die Personifikation dieser νέμεσες ἀνϑρώπων würde sich 
ıun allerdings nicht vollständig mit der gewöhnlichen Vor- 
stellung von der Göttin Nemesis decken, deren Amt es ist 
(s. unten), jegliche ὕρρες unnachsichtig zu strafen. Da- 
gegen entspricht ihr vollständig die Nemesis nach Hesiods 
Vorstellung (W. u. T. 197 £.), deren Wesen zuerst Tournier 


1" 


4 


erkannt hat (Nemesis et la jalousie des dieux S. 38): Eviden- 
ment cette Nemesis ne peut &tre que la nemesis humaine ..... 
il ne s’agit nullement ici d’une divinite vengeresse, mais d’une 
simple personnification po6tique.!) Nemesis ist hier noch nicht 
Strafgöttin; sie ist blosse Vertreterin des gerechten Un- 
willens der Menschen über die sittliche Verderbtheit, rein 
passiv, ohne in das Treiben der Menschen einzugreifen. Daher 
kann bei der zunehmenden Entartung des Menschengeschlechts 
ihres Bleibens auf Erden nicht sein, mit Aidos flieht sie in den 
Olymp: 

Καὶ τότε δὴ πρὸς Ὄλυμπον ἀπὸ χϑονὴς εὐρυοδείης 

λευχοῖσιν φάρεσσι καλυψαμένω χρόα καλὸν 

ἀϑανάτων μετὰ φῦλον ἴτον προλιπόντ᾽ ἀνθρώπους 

Aidws καὶ Νέμεσις. 

Nemesis und Aidos sind hier noch, wie bei Homer N 121 und 
in einem Bruchstück der Kyprien (Kinkel F. E. &. I S. 24), ver- 
bunden. Mansieht, dass die Personifikation des sittlichen Begriffes 
noch nicht alt sein kann; wahrscheinlich hat sie erst Hesiod 
selbst wie in zahlreichen ähnlichen Fällen vorgenommen. 

Bei Peisandros findet sich das Wort νέμεσες im 8. Bruch- 
stück (Kinkel I S. 252): 

οὐ νέμεσις καὶ ψεῦδος ὑπὲρ ψυχῆς ἀγορεύειν. 

Ein Unterschied vom Sprachgebrauche Homers lässt sich 
nicht feststellen. Das Gleiche gilt von Aischylos. Derselbe 
gebraucht den Ausdruck νέμεσις nur einmal, Sept. 235. Auf 
Eteokles’ übermütige Reden erwidert der Chor 233 ff.: 

Διὰ ϑεῶν πόλιν νεμόμεϑ᾽ ἀδάματον, 
δυσμενέων δ᾽ ὄχλον πύργος ἀπουστέγει. 
τίς τάδε νέμεσις στυγεῖ; 

Von der grössten Bedeutung für die Entwickelung der 
Nemesis war die Thatsache, dass der Begriff des Abstraktum 
νέμεσις in der nachhomerischen Zeit von Sophokles an inso- 
fern modificiert wurde, als nunmehr die νέμεσις vorwiegend 
den Göttern beigelegt wurde. 

So stets von Sophokles und Euripides. Soph. Philokt. 601 f.: 

ϑεῶν βία 
καὶ νέμεσις, οἵπερ ἐργ᾽ ἀμύνουσιν καχά, 

ἢ Vgl. auch Manso Verm. Abhandl., der jedoch diesen Gedanken nicht 
entschieden genug ausspricht. 


und das. 518: 
τὰν ϑεών 
νέμεσιν ἐχφρυγών. 
Enrip. Or. 1361 ff.: 
διὰ dixas EBa ϑεῶν 
νέμεσις ἐς ᾿Ελέναν. 

Gleichzeitig wurde auch das Objekt der νέμεσις ein ande- 
res. War es bis jetzt alles, was das sittliche Bewusstsein 
eines jeden Griechen, der sich xaAös καγαϑός nennen durfte, 
verletzte, so richtet sich seit Sophokles die veueoıs gegen alles, 
was den Göttern unliebsam sein könnte: gegen jede ὕβρις. 
Vgl. Soph. Oed. Col. 1751 Ε΄: 

Παύετε ϑρῆνον, παῖδες. ἐν οἷς γὰρ 
χάρις ἡ χϑονία ξυναπόχειται. 
πενϑεῖν οὐ χρή" νέμεσις γάρ. 
Soph. Elektra 1466 ff: 
Ὦ Ζεῦ, dedopxa φάσμ᾽ ἄνευ φϑόνου μὲν οὐ 
πεπτωχύός" εἰ δ᾽ ἔπεστι νέμεσις, οὐ λέγω. 

So hatte sich bereits zur Zeit des Sophokles der Begriff 
der Nemesis und ihr Objekt befestigt,!) und er erhält sich 
durch viele Jahrhunderte, wenn auch nicht immer offen vor 
Augen liegend, bis der Volksglaube der Römer, mit den sitt- 
lichen und religiösen Anschauungen der Griechen nicht ver- 
traut, Nemesis zu einer zweiten Fortuna machte. 

Mit νέμω brachten übrigens schon Stoiker den Namen der 
Göttin in Verbindung; vgl. Cornutus theol. graec. comp. 13: 
λέμεσις δὲ ἀπὸ τῆς νεμήσεως προσηγόρευται" διαιρεῖ γὰρ τὸ ἐπει-- 
Paliov ἑχάστῳ. Pseudo-Aristoteles de mundo 7: Νέμεσιν δὲ 
ἀπὺ τῆς ἑκάστῳ διανεμήσεως. 


ἢ Aristoteles stellt die νέμεσις als Mittel zwischen die φϑονερία oder 
den φϑόνος und die ἐπι χαιρεχαχίακ. Ethic. Nicom. 11, 7, 1108 a 37; Ethic. magn. 
1,28, 1192 b 19 und Ethic. Endem. II 3 1221 a3 u. III, 7, 1233 b 24. Doch 
lässt sich mit dieser offenbar seinem System zuliebe gebildeten Definition nichts 
für mythologische Zwecke anfangen; sie entspricht nicht dem allgemeinen Sprach- 
gebrauch. Einseitig ist auch seine Erklärung des Begriffs νέμεσις als λυπεῖσϑαι 
ἐπὶ ταῖς ἀναξίκις εὐπραγίαις Rhet. II 9, 1386 b 10, dagegen von Wichtigkeit für 
die richtige Auffassung der νέμεσις der Ausspruch daselbst, dass sie ἤϑους χρηστοῦ 
si, und Ethic. magn. a. a. O: ὁ δὲ »νεμεσητιχὸς ἐπαινετός. Ueber die Per- 
snificirung der νέμεσις vgl. Ethic. Eud, III 7, 1233 Ὁ 26: διὸ xal ϑεὸν 
oloyıcı εἶναι τὴν Νέμεσιν. 


6 


Doch lässt sich diese Erklärung der Nemesis als „Ve! 
teilerin* oder, wie Neuere!) wollen, als „Walterin“ nicht halteı 
da sie erst in römischer Zeit diesen unbestimmten Charakte 
annahm, der sie der Tyche oder Fortuna gleichstellte. Al: 
Hauptbegriff in ihrem Wesen ist das zürnende Vergelteramft 
festzuhalten. Diesen Grundsatz machte mit Recht schen 
Fulda geltend (a. o. OÖ. 5. 161). 


2, Beziehungen der Nemesis zu Aphrodite. 


Die Mythologie lehrt, dass die erst in späterer Zeit durc 
Personifikation eines abstrakten Begriffes gebildeten Gottheite 
sich gewöhnlich an eine grössere, ältere Gottheit anlehne 
oder nur dem Umstande ihr selbständiges Dasein verdanker 
dass eine Befugnis oder Eigenschaft einer grösseren Gotthei 
einer neuen, besonders zur Verkörperung dieser einen Seite ge 
schaffenen Gottheit übertragen wird. Dass Nemesis von diese 
Regel keine Ausnahme macht, ist allgemein anerkannt. Nu 
darüber wird lebhaft gestritten, ob diese Göttin in den Kre 
der Aphrodite oder in den der Artemis zu zielen sei. Beid 
Ansichten scheinen ihre Bestätigung in der Gestalt des älteste 
uns bekannten Nemesis-Denkmales, desjenigen in Rhamnus, z 
finden; hier waren Attribute der Aphrodite und der Artem 
auf das seltsamste mit einander. vermischt: eine Aphrodit 
gestalt war mit einem Stephanos geschmückt, auf dem sic 
neben Niken Hirsche befanden; vgl. Paus. I 33, 3: τῇ χεφαλ 
δὲ ἔπεστι τῆς ϑεοῦ στέφανος ἐλάφους ἔχων καὶ Nixns ayakyar 
οὐ μεγάλα. ταῖς δὲ χερσὶν ἔχει, τῇ μὲν κλάδον μηλέας. τ 
δεξιᾷ δὲ φιαλην. 

Plinius nat. hist. XXXVI, 17: Eiusdem [Phidiae] dise 
pulus fuit Agoracritus Parius et aetate gratus, itaque e su 
operibus pleraque nomini eius donasse fertur. certavere auteı 
inter se ambo dicipuli [Alcamenes et Agoracritus] Venere fi 


ἢ Vgl. u. a. Welcker in Schwencks Etym. myth. And. S. 261. Keiı 
Beachtung vom jetzigen Standpunkt der Mythologie verdient die Ansich 
dass Nemesis und Nephthys identisch seien. Vgl. besonders Zoöga Ablıand 
S, ὅθ u. 65 und Hanımer, Wiener Jahrb. ἃ. Litt, I (1818) 8. 118. 


7 


cienda vicitque Alcamenes non opere, sed civitatis suffragiis 
contra peregrinum suo faventis. quare Agoracritus ea lege sig- 
num suum vendidisse traditur, ne Athenis esset, et appellasse 
\emesin. id positum est Rhamnunte, pago Atticae, quod 
M. Varro omnibus signis praetulit. 

Paroemiogr. Gr. rec. Schneidewin et Leutsch, Zenobios V, 
δ und Hesychios v. 'Pauvovoia Νέμεσις" Ἐν 'Pauvovvrı Νεμέ-- 
σεως ἱόρυται (Hes. ἵδρυτο) ἄγαλμα δεκάπηχυ, ὁλόλιϑον, ἔργον 
Φειδίου. ἔχει δὲ (Hesych Exov) ἐν τῇ χειρὶ μηλέας κλάδον. 

Photios, Suidas v. Pauvovota Νέμεσις, Mantissa in Paroe- 
miogr. Gr. rec. Schneidewin-Leutsch II 76: Airn πρῶτον αφί-- 
dgvro ἐν Aygodirrs σχήματι. διὸ καὶ κλάδον εἶχε μηλέας. 

Wie ist diese Vereinigung der Aphrodite- und Artemis- 
attribute zu erklären? Der Bildner der Statue selbst scheint 
durch die Figuren am Sockel einen Fingerzeig für die richtige 
Lösung der Frage gegeben zu haben. Er erinnert uns durch 
diese Gruppen an den trojanischen Krieg einerseits, die spätere 
Sagenbildung andrerseits, der zufolge Helena nicht mehr 
Tochter der Leda, sondern der Nemesis war. vgl. Paus. I 33, 7: 
Nr δὲ 7dr δίειμε. 07000 ἐπὶ τῷ ράϑρῳ τοῦ αγάλματύς ἔστιν 
εἰργασμένα. τυσύνδε ἐς τὸ σαφὲς προδηλώσας. Ἑλένῃ Νέμεσιν 
μαίρα εἶναι λέγουσι, Andav δὲ μαστὸν ἐπισχεῖν αὐτῇ 
χαὶ ϑρέψαιε᾽ πατέρα δὲ καὶ οὗτοι καὶ πάντες κατὰ ταὐτὰ Ἕλληνες 
Jia καὶ οὐ Τυνδάρεων εἶναι νομίζουσι. ταῦτα ἀκηκοὼς Φειδίας 
πεποίηκεν Ἑλένην ὑπὸ Andas ἀγομένην παρὰ τὴν Νέμεσιν, 
πεποίηχε δὲ Τυνδάρεων τε καὶ τοὺς παῖδας καὶ ἀνδρα σὺν ἵππῳ 
παρεστηχκύτα, Ἱππέα ὄνομα᾽ ἔστι δὲ ᾿Ἰγαμέμνων χαὶ ενέλαος 
χαὶ Πύρρος ὁ ᾿Αχιλλέως. πρῶτος οὗτος Ἑρμιόνην τὴν Ἑλένης 
μναῖχα λαβρών. Ὀρέστης δὲ διὰ τὸ ἐς τὴν μητέρα τόλμημα 
παρείϑη. παραμεινάσης τε ἐς ἅπαν Ἑρμιόνης αὐτῷ καὶ τεχούσης 
παῖδα. ἑξῆς δὲ ἐπὶ τῷ βάϑρῳ καὶ ἜἜποχος καλούμενος καὶ νε-- 
ἀνίας ἐστὶν ἕτερος. ἐς τοῦτο ἄλλο μὲν ἔχουσα οὐδὲν, αδελφοὺς 
δὲ εἶναι σφᾶς Οἰνύης, ἀφ᾽ ἧς ἐστι τὸ ὄνομα τῷ δήμῳ. 

Der Grund der Umgestaltung der alten!) Ledasage scheint 
folgender zu sein: Der alte Mythus erzählte, dass Zeus in Ge- 


TE 


!) Umgekehrt hält Furtwängler neuerdings (Samml. Sabonroff, Exc. zu 
Taf.71 5. 9 ff.) die Sage, Leda sei die eigentliche Mutter der Helena, für 
eine jüngere Bildung. 


8 


stalt eines Schwanes mit Leda die Helena zeugte, welche vo 
Paris geraubt wurde. Schon Homer kennt ja Helena als di 
Tochter des Zeus und der Leda, der Mutter der Dioskureı 
und an dem hohen Alter der Sage von der Verwandlung de 
Zeus bei Zeugung der Helena lässt sich nicht zweifeln, wer 
sie auch nicht durch Homer überliefert ist. Nach diesem alte 
Mythos war also die Veranlassung zu dem trojänischen Krie; 
nichts anderes als der Raub eines schönen Weibes, welch 
gesühnt werden sollte, ebenso wie nach der Ilias Kriege ve 
anlasst wurden durch Wegtreiben von Viehherden. Die Ve 
anlassung zum Kriege durch den Raub von Weibern u! 
Herden entspricht ganz dem Charakter der alten Zeit. Eine 
fortgeschritteneren Geschlecht, in dessen Anschauung der tr 
janische Krieg eine erhöhte Bedeutung gewonnen hatte, erschi 
der Raub eines einzigen Weibes als zu geringfügig für ein 
so gewaltigen Krieg, in dem die grössten Helden kämpfte 
Man suchte die Sache tiefer zu fassen, vom sittlich-religiös 
Standpunkte aus, und erkannte in dem Krieg den Plan d 
Zeus, Rache zu nehmen an der Verderbtheit der Mensche 
So kam das Motiv der Nemesis in den trojanischen Krieg 
Das Motiv von der Verderbtleit der Menschen ist sch 
Hesiod bekannt, der es in der Fabel von den vier Zeitalte 
zum Ausdruck bringt. Der Dichter der Kyprien aber schei 
es zuerst mit dem trojanischen Kriege verknüpft zu habe 
Schon die Verbindung des Zeus mit einer Personifikation t 
weist das geringe Alter der Sage. Vgl. das Schölion des ( 
dex Ven. -/ zu Homer 15, 6 (Kinkel fragm. Epic. Gr. S. 20 ff 
ἄλλοι δ᾽ ἀπὸ ἱστορίας τινὺς εἶπον εἰρηκέναι τὸν Ὅμηρον. ga 
γὰρ τὴν γῆν βαρουμένην ὑπ᾽ ανϑρώπων πολυπληϑίας. de 
ἀνϑρώπων οὔσης εὐσεβείας. αἰτῆσαι τὸν Ja κουφισθῆναι τ 
ἀἄχϑους" τὸν δὲ „Ta πρῶτον μὲν εὐθὺς ποιῆσαι τὸν Ordaix 
πόλεμον. δι᾿ οὗ πολλοὺς πάνυ ἀπώλεσεν ὕστερον δὲ πάλεν συι 
βούλῳ τῷ Μώμῳ χρησάμενος, ὃν .hıog βουλὴν Ὅμηρός φησ 
ἐπειδὴ οἷός TE ἦν κεραυνοῖς ἢ κατακλυσμοῖς πάντας διαφϑείρε 
ὕπερ τοῦ Μῆώωμον κωλύσαντος. ὑποϑεμένου δὲ αὐτῷ τὴν Θέτις 
ϑνητογαμίαν καὶ ϑυγατέρος καλῆς γένναν, ἐξ ὧν ἀμφοτέρων πὸλ 
μος Ἕλλησί τὲ καὶ βαρβάροις ἐγένετο, ἀφ᾽ οὗ χρύνου συνέβη, κο 


') Vgl. auch Welcker G. G, III S. 27, 


9 


{ισϑῆναι τὴν γὴν πολλῶν αἀναιρεϑέντων. ἡ δὲ ἱστορία παρὰ Στα-- 
σίρῳ τῷ τὰ Κύπρια πεποιηχύτι, εἰπόντι οὕτως: 
Ἣν ὕτε μυρία φῦλα κατὰ χϑόνα πλαζόμεν᾽ ἀ(νδρῶν 
ἐχπάγλως ἐβάρυνε) βαϑυστέρνου πλάτος αἴης. 
Ζεὺς δὲ ἰδὼν ἐλέησε καὶ ἐν πυχιναῖς πραπίδεσσι 
σύνϑετο κουφίσσαι (βάρεος παμβώτορα γαῖαν 
ῥιπίσσας πολέμου μεγάλην ἔριν ᾿Ιλιακοῖο. 1) 
ὑφρα χενώσειεν ϑανάτῳ βάρος" οἱ δ᾽ ἐνὶ Τροίῃ 
ἥρωες xteivovro,  Λιὸς δ᾽ ἐτελείετο Bovir. 

Der Anfang der Kyprien stimmt allerdings nicht in allen 
Einzelheiten mit den Ausführungen des Scholiasten überein. 
Denn während hier Zeus sich von Tliemis raten lässt, komnit 
er dort selbständig zu dem Entschluss, die Erde zu entlasten. 
Doch ist es ohne Bedeutung, wie der Kypriendichter es mit 
diesen nebensächlichen Dingen hielt. Hauptsache ist, dass schon 
n den Kyprien der Gedanke, die Menschen seien für die 
Erde eine drückende Last gewesen, klar ausgesprochen ist 
ınd kaum mit etwas anderem als mit der Sittenverderbnis der 
Menschheit begründet werden kann, wenn man die Rolle in 
Betracht zieht, welche Nemesis, die Rächerin der ὕβρις, in dem 
Epos spielte. Diese wurde in interessanter Weise vom Kyprien- 
Dichter in diesen Gedankenkreis eingeführt.?) Er ging offen- 
bar von der Thatsache aus, dass schon bei Homer Helena, die 
änsserliche Veranlassung zum trojanischen Kriege, mehr von 
Aphrodite verführt als mit Bewusstsein und Vorsatz sündigend 
erscheint; vgl. Hom. T 399 ff., wo Helena zu Aphrodite spricht: 

ἡ Ludwich liest (Rhein. Mus. 53 (1888) 5. 472): Ἦν ὅτε μυρία φῦλα 
χατὰ χϑόνα πλαζομένων περ [ἀνϑρώπων 2Bapv[ve βαϑυ]στέρνου πλάτος αἴης und 
τ 4 {: χουφίσκι ἀνϑρώπων παμβώτορα σύνϑειο γαῖαν ῥίπισε δὲ πτολέμου 
μεγάλην ἔρι» ᾿Ιλικχοῖο; Peppmüller (Philologus N. F. I (1888) 8. 552 an- 
sprechender v. 1: . . . . πλαζόμεν᾽ alugis) u. v. 1: σύνϑετο χουφίσσαι nau- 
3wrooe γὴν ἀνθρώπων. Der Sinn der Stelle ist klar, der Text unsicher. 

!) Auf eine ähnliche Sage im indischen Epos Harivansa, einer jüngeren 
Fortsetzung des Mahabharata, in dem allerdings von einer mechanischen 
Überlastung der Erde die Rede ist, macht Reinhold Köhler im Rhein. Mus. 
ΧΠῚ (1858) 5. 316 f. aufmerksam. Hier liest man, wie einst die Erde, von dem Ge- 
wicht der zahlreichen Heere und Burgen der Könige beschwert, zu unterliegen 
drohte, so wie ein zu schwer beladenes Schiff untersinkt. Sie wandte sich 
desbalb an Vischna und klagte ihm ihre Not, und der Gott versprach ihr 
Hilfe durch einen gewaltigen Krieg, der den Tod vieler Könige und ihrer 
Heere durch Krischna herbeiführen werde, was den auch wirklich später ge- 
schah. Doch ist eine Entlehnung durch den Kypriendichter schon deshalb 
ausgeschlossen, weil das genannte indische Epos jüngern Alters ist als die Kyprien. 


10 


δαιμονίγν, τί μὲ ταῦτα λιλαίεαι κἡπεροπεύειν; 
; 
ἄξεις ὃ Φρυγίνς. καὶ Mnorirg ἐρατεινῆς, 
εἰ τίς τοι καὶ χκεῖϑι «φίλος μερύπων ανϑρώπων:; 

Eine Anspielung auf die von Aphrodite nach Troja gelockt 
Helena enthält ferner sicher die Spottrede der Athena üb« 
Aphrodites Verwundung durch Diomedes Hom. E 422 ff.: 

Ἦ μάλα δὴ τινα Κύπρις "Ayaradev arıziaa 

Τρωσὶν ἅμα σπέσϑαι. τοὺς νῦν ἐχπιαγλὰ «ἰλγσεν 

τῶν τινὰ καρρέζουσα ᾿“χαιϊάδων ἐυπέπλων 


πῇ μὲ προτέρω πολίων εὐναιομενάων 


πρὺς χρυσέῃ περόνῃ; καιαμύξαιο χεῖρα ἀφαιγν».}) 

Was Homer nebenbei andeutete, stellte der Kypriendicht 
in den Vordergrund seiner Dichtung. „Die Seele seines ὁ 
dichts,* so bemerkt Welcker Ep. Cyel. II 8. 154, „ist Aphı 
dite. .... Die Entführung der Helena wird durch das Urt 
des Paris als das Werk der Aphrodite in’s hellste Licht g 
setzt. Aphrodite erscheint zuerst selbst in Handlung, da 
leitet sie die Handlung, treibt den Alexandros zum Schiffb: 
den Aeneas zur Begleitung, führt jenem die Helena selbst : 
Die Unternehmungen der Achäer sind Folgen ihres Werk: 
.. . Durch Aphrodite ist Alexandros der Held der Kypria, v 
Odysseus der der Odyssee durch die Athene.* Diesen sch 
von Homer ausgesprochenen Gedanken, dass Helena Werkze 
in den Händen der Aphrodite ist, die aber auch ihrerseits n 
die Aufgabe hat, den Ratschluss des Zeus zu vollenden, brach 
der Kypriendichter dadurch zum Ausdruck, dass er die Helena z 
Tochter der Nemesis machte.?) Vgl. das Kyprienbruchstück I 
Kinkel S. 24: 

Tovs δὲ μέτα τριτάτην ᾿Ελένγν τρέφε,  ϑαῦμα βροτοῖσι, 
τήν ποτὲ καλλίκομος Νέμεσις (φιλότντι μιγεῖσα 
Ζηνὶ ϑεῶν βασιλῆι τέκε κρατερῆς ὑπ᾽ ἀνάγκης" 

t) Vgl. Welcker Ep. Kykl. II S. 119. 

2. Einen Nachklang fand diese Dichtung bei den Iliern, die aber a 
nahe liegendem Grunde nicht Aphrodite, sondern Helena als Adrasteia, 
ja der Nemesis gleichgesetzt wurde, verehrten. Vgl. Athenagoras de leg. 
AU ὁ μὲν ᾿Ιλιεὺς ϑεὸν "Exiooe λέγει xl τὴν ᾿Πλένην "Adoaorsıav ἐπισ: 
μένος προσχυνεῖ. 

8) Vgl. Kekul& Festschrift zur Feier des fünfzigjährigen Bestehens ı 
arch. Instituts zu Rom S. 11: „Das erste τέχε und die ganze Verbindung 
in der überlieferten Form, auch abgesehen von der sachlichen Unglaubli: 


11 


{εἴγε γάρ. οὐδ᾽ ἔϑελεν μιχϑήμεναι Ev φίλοτητι 

πατρὶ Μὲ Κρονίωνι" Ereigeıo γὰρ φρένας αἰδοῖ 

χαὶ νεμέσει " χατὰ γῆν δὲ καὶ ἀτρύγετον μέλαν ὕδωρ 
{εἴγε Ζεὺς δ᾽ ἐδίωκε" λαβεῖν δ᾽ ἐλιλαίετο ϑυμῷ. 

Allore μὲν κατὰ κῦμα πολυφλοίσβοιο ϑαλάσσης 
Ni εἰδομένη πόντον πολὺν ἐξορόϑυνεν, 

ἄλλοι ἀν᾽ Ὠχεανὺὸν Toraudv καὶ πείρατα γαίης, 
ὥλοτ᾽ ar’ ἔπειρον πολυρώλακα᾽ γίγνειο δ᾽ αἰεὶ 

ϑγρίς 00° ἤπειρος αἰνὰ τρέφει. 1) ὄφρα «φύγοι νιν. 

Diese Vorstellung in den Kyprien, dass Aphrodite im tro- 
janischen Kriege die Rolle der Nemesis spielte, insofern der 
zur Strafe für die Sündhaftigkeit der Menschheit veranstaltete 
Krieg in erster Linie als ihr Werk galt, war ohne Zweifel die 
Veranlassung für Agorakritos, dass er für das Bild der Ne- 
meis in Rhamnus den Aphroditetypus wählte. Der Einfluss 
der genannten Dichtung auf diese Statue wird schon durch die 
Bilder der Basis ausser Frage gesetzt, welche den wahrscheinlich 
von dem Kypriendichter erfuandenen Mythos behandeln, dass 
Helena die Tochter der Nemesis sei.?) 

Durch diese Lösung der oft aufgeworfenen Frage ist die 
Aphroditengestalt der Rhamnusischen Nemesis erklärt, aller- 
dings nur auf der Grundlage der allegorischen Religions- 


Gedanken kam, 68 fehle etwas zwischen dem ersten und den folgenden Ver- 
sen. Die Heilung hat seit lange Ahrens (Jahn, Ber. ἃ. s. Ges. d. W. XIII, 2 
(1830) S. 195 f. vgl. Schneidewin Philol. IV (1849) 5. 744 f.) gefunden; nicht 
von Zeus ist in dem ersten Verse die Rede, sondern von Leda, nicht exe ist 
das richtige, sondern statt dessen τρέφε zu schreiben.“ Wahrscheinlich unmittel- 
bar ging diesem Bruchstück ein anderes voraus, welches von den Dioskuren 
handelt. Kinkel S. 23: 

Kaoıwp μὲν ϑνητός, ϑαγνάτου δέ οἱ αἷσι. πέπρωτο, 

αὐτὰρ ὃ γ᾽ αϑάώνιαος ]]ολυδεύχης, ὄζος "Aonos. 

ἢ Auf die Verwandlung des Zeus in einen Drachen bezieht sich das 
alte Scholion : δράχω»]} ἐπὶ Νέμεσιν ϑράχων zu den Worten des Clemens Alexan- 
drinns Protrept. cap. II, 37: δράχων ὁ Ζεὺς οὐχέτι. 

ἢ Über den Einfluss des kyklischen Epos, besonders der Kyprien, auf 
die alte attische Vasenmalerei vgl. Luckenbach Verhältnis der griech. Vasen- 
bilder zu den Gedichten des epischen Kyklos in Fleckeisens Jahrb. f. class. 
Pbilol. 11. Sppl.-Bd. (1880) S. 575—613. Robert Bild und Lied, der 5. 123 
hervorhebt, dass aus dem Kreis der Kyprien drei Episoden in früher Zeit bild- 
lich dargestellt worden sind: der Ringkampf des Peleus und der Thetis, das 

Parisurteil, der Tod des Troilos. 


12 


anschauung des kyklischen Dichters. Doch wird sich schwer- 
lich eine tiefere, aus dem Wesen beider Gottheiten geschöpfte 
Deutung finden. Alle Versuche nach dieser Richtung sind 
verfehlt. Zu farblos ist Engels Erklärung, Aphrodite erfülle 
insofern die Funktionen der Nemesis, als sie als Schöpferin 
der Menschen auch auf Heilighaltung der Sitten und Gesetze 
unter denselben zu halten habe.') 

Noch haltloser begründet Walz (Paulys Real. πο. Y. 
S. 529) die Verwandtschaft beider Göttinen mit der Thatsache, 
dass sowohl Aphrodite als Nemesis Töchter der Nacht und 
Moiren genannt werden. Letzteres Argument nehmen auch 
Preller- Robert, Gr. Mytlol.* S. 358 Anm. 1 an. Aber diese 
gemeinschaftliche Beziehung beider Gottheiten ist zu allgemein, 
als dass durch dieselbe erklärbar wäre, wie Nemesis in der 
Gestalt der Aphrodite gebildet werden konnte. Sind dem 
nicht auch andere Göttinnen Moiren genannt worden, ohne dass 
sie darum die Gestalt der Aphrodite annalımen ? Ferner ist 
die von Preller- Robert daselbst herangezogene Anekdote von 
der Entstehung der Kultbilder der Rhamnusischen Nemesis und 
der Aphrodite ἐν χύποις als Fabel abzuweisen, welche erst eine 
spätere Zeit erfand, um die Aphroditegestalt der Rhamnusischen 
Göttin zu erklären. Die citierte, aus der Kaiserzeit stanımende 
Inschrift des CIA III 289 ἱερεὺς Οὐρανίας Νεμέσεως, „die ge- 
wöhnlich auf die Nemesis von Rhamnus bezogen wird, aber 
ebenso gut auf die Οὐρανία Ev κήποις gehen kann,“ beweist 
nichts. Aus dergleichen Beiwörtern der Nemesis, wie sie sich 
in römischer Zeit in grosser Zahl finden, dürfen keine Schlüsse 
auf das Wesen der Nemesis im 5. Jahrhundert v. Chr. gezogen 
werden. 

Von einem wesentlich andern Gesichtspunkt geht Furt- 
wängler aus (Excurs zu Taf. 71 der Samıml. Sabouroff). Unter 
der Voraussetzung, dass die Sage, Nemesis sei von Zeus in 
Schwanengestalt befruchtet worden, älter sei als. dieselbe Sage 


1 Vgl. Kypros II S. 260 ἢ: „Aphrodite wacht über die Geschicke der 
Geschöpfe, weil sie von ihr ausgegangen sind; sie muss auch auf Sitte 
und unverbrüchliche Heilighaltung der moralischen Satzungen, auf gegensei- 
tige Achtung und Scheu vor den Rechten der andern bedacht sein. So ent- 
wickelt sich von selbst die Bedeutung der Aphrodite als Nemesis, wie sie zu 
Rbamnus in Attika verehrt ward.“ 


ΝΞ πππ-κπὰρρ..ὼ....-..-.--.- ............... 


18 


von Leda, definiert er Nemesis als einen beweglichen, in Luft 
und Licht waltenden Dämon. Als Beweis hierfür gilt ilım der 
Greif bei Nemesis, der „schon zeitig in das Lichtreich der 
Hyperboreer verlegt worden“ war; ferner der Schwan, dessen 
Verbindung mit Zeus, dem Himmelsgotte, der Schwan der nur 
mit Lichtwesen verbunden sei, und die Äthiopen auf der Schale 
dr Rhamnusischen Nemesis, „das bekannte Lichtvolk, das 
beim Aufgang des Helios wohnt, am Okeanos, für dessen Tochter 
de Rhamnusische Göttin galt, des Okeanos, an dem die 
Schwäne hausen“ (S. 13). Da nun auch Aphrodite als eine 
auf dem Schwan reitende Frau sicher dargestellt sei, so ver- 
natet Furtwängler, dass dieser Zug auf die „sich viel weiter 
verbreitende, mächtigere Göttin Aphrodite* übertragen und die 
Beziehung der Nemesis zu Aphrodite sehr alt sei. 

L. von Schröder stellt (Griech. Götter und Heroen I. Heft 
δ, 44 ff.) die noch gewagtere Vermutung auf, dass Aphrodite 
ihrer Natur nach eine Apsaras sei und Nemesis eine „ihr 
schwesterlich verwandte Apsaras, von denen gelegentlich eine 
für die andere eintreten, mit ihr verwechselt werden könnte.“ 
“mit ist für ihn die Aplıroditegestalt der Nemesis selbstver- 
ständlich. 

Wenn man hiergegen schon den Grund geltend machen 
könnte, dass Nemesis, wie wir sahen, durchaus nicht eine so 
alte Göttin ist, wie die genannten Gelehrten angenommen haben, 
so ist doch zur völligen Widerlegung ein genaueres Eingehen 
auf die Ledasage notwendig. 

Leider giebt der Name Leda keinerlei Aufschluss über die 
Bedeutung der Göttin; denn dass Leda ursprünglich Göttin 
war und erst später zur Heroine geworden ist, ist ebenso 
sicher als allgemein anerkannt. Die Etymologie Leda = lada 
Herrin‘ ist zu allgemein. Den Namen mit λαϑεῖν in Ver- 
bindung zu bringen, wie das früher geschah, verbieten die 
Lautgesetze. ‚Auch sachlich ist diese alte Annahme, dass l,eda 
Nachtgöttin sei, durch nichts zu erweisen. Ihre Genealogie 
enthält nicht die geringste Spur davon. Die Namen ihrer Ver- 
wandtschaft sind teils bedeutungslos, teils weisen sie auf eine 
ganz andere Erklärung hin. Als Vater der Leda wird u. a. 
Glaukos genannt, als ihre Mutter Leukippe, Deidameia,'!) Pant- 


“ἢ Deidameia selbst ist wieder Tochter des Lykomedes. 


eidyia. Ihr Gemahl ist Tyndareos, vielleicht auch nur ein Beiname 
des Zeus, der Sohn des Perieresund der Gorgophone. Sie selbst ist 
nach der ältesten Überlieferung Mutter der Dioskuren.!) Wenn 
sich aus dieser Genealogie ein Schluss ziehen lässt, so kann 
es nur der sein, das Leda zu Lichtwesen in nächster Beziehung 
stelit. Dieser Schluss findet seine Bestätigung in dem Schwan, 
der bei Leda so typisch geworden ist, dass man sie wohl 
kurzweg als die Schwanenjungfrau bezeichnet. Der Schwan 
ist ja ein Symbol der lichten, weissen Wolken, die besonders 
im Frühling den Himmel Griechenlands bedecken und die nach 
einer andern Auffassung, ähnlich wie bei uns, mit einer Herde 
von Lämmern oder Ziegen verglichen werden. Wir können 
somit Leda, die durch die Verwandtschaft mit Lichtwesen die- 
sem Kreise zugewiesen und durch den ihr eigenen Schwan als 
solches gekennzeichnet ist, als die himmlische Lichtjungfrau obne 
alle Beziehung auf die Nacht bezeichnen, ähnlich den indischen 
Apsaras, nur dass die griechische Schwanenjungfrau nicht bald 
in Schwanengestalt, bald als Jungfrau erscheint, sondern nur durch 
den Schwan als himmlische Lichtjungfrau kenntlich gemacht ist. 

Unter diesen Voraussetzungen erhält die Ledasage eine 
genügende Deutung. Zeus, der Vertreter des lichten Himmels, 
vermählt sich mit Leda, der himmlischen Lichtjungfrau, und 
erzeugt die Helena, die Glänzende, Strahlende, und die Dios- 
kuren, die Vorreiter der Sonne und ihre Begleiter beim Unter- 
gange. Der Ledamytlos hat also eine tiefe, naturalistische Be- 
deutung, die zugleich für sein hohes Alter bürgt. 

Diese Übereinstimmung des Schwanes mit dem Wesen der 
Gottheit finden wir nun bei Nemesis nicht. Als Personifikation 
einer abstrakten Idee einer jüngern Periode entsprossen als 
Leda, mangelt ihr jede Genealogie,’) die auf das Licht- und 
Luftreich hinweisen könnte. Dass Helena ihre Tochter wird, 
hat seinen Grund in der Spekulation eines Dichters. Es lässt 
sich ferner kein sicheres Denkmal der Nemesis mit dem Schwan 


1) Ich schweige von Helena, da ja nach Furtwänglers Ansicht ihre ur- 
sprüngliche Mutter nicht Leda, sondern Nemesis ist. 

2) Nemesis gilt als Tochter der Nacht nach Hesiod theog. 223 und Hygin 
praef.: ex Nocte et Erebo . .. . Nemesis; als Tochter der Dike bezw. Iustitia nach 
dem Hymnus des Mesomedes v. 2 und Ammian. Marcell. XIV, 11; als Tochter des 
Okeanus nach Pausanias I. 33, 5, Tzetzes zu Lycophron 88 und dem Scholion 


nachweisen. Die Deutung der von Furtwängler hierfür in An- 
sprach genommenen, in Gräbern gefundenen Terrakotten, welche 
Jungfrauen mit einem Schwan darstellen (Samnıl. Sab. S. 10), 
ist unsicher: kein der Nemesis eigenes Attribut bestätigt seine 
Annahme, und auch die Behauptung, dass die genannten Figuren 
dem 5. Jahrh. v. Chr. zugehören und dass die Gräberfunde 
dieser Zeit in strengem Bezug zu den Toten stehen, ist nicht 
über jeden Zweifel erhaben. Ich halte die alte Deutung fest, 
dass derartige Darstellungen auf Leda zu beziehen sind. End- 
ἢ dürfte die Annahme, die Athiopen auf der Schale der 
Rhamnusischen Statue sprächen für Nemesis als Lichtwesen, 
starke Bedenken hervorrufen. 

Die Vermählung des Zeus in Schwanengestalt mit Nemesis 
st so zu erklären. dass der Dichter der Kyprien diese Version 
der sanzen Tendenz seines Epos zuliebe erfand und die Neben- 
unstände nur beibehielt, um die alte Sage von der Leburt der 
Helena nicht völlig umzustossen. Auch Leda wollte er nicht 
ganz aus dem neuen Mythus verdrängen und gab ihr deshalb 
die Stellung als Amme der Helena, obgleich sie nach Homer 
Mutter derselben ist. Dass nicht schon Homer die Schwansage 
erwähnt. thut nichts zur Sache, es genügt, dass sich schon 
Euripides (Iphig. Aul. 794 ff.) auf eine ältere Quelle, vielleicht Stesi- 
choros,!) beruft. Unter diesen Umständen wäre es verkehrt, 
aus der Verbindung des Schwanes mit Nemesis in den Kyprien 
und aus den daselbst berichteten Verwandlungen der Göttin 
den Schluss zu ziehen, dass dieser Mythos bei Nemesis 
ursprünglich und von ihr erst auf Leda übertragen sei. Diese 
Erscheinungen sind blosse Erzeugnisse des reflektierenden Ver- 


zu Eurip. Rhes. 342; als Tochter des Zeus und der Demeter nach demselben 
Scholion; ihr Sohn ist Erechtheus nach Photios und Suidas v. ἹΡαμνουσία NE- 
μέσις. Es käme also hierbei nur ihre Abstammung von Okeanos in Betracht. 
Doch ist dieselbe offenbar nur erfunden, um Nemesis den alten Göttern gleich- 
zustellen, die ja aus dem Okeanos nach alter Überlieferung entsprungen 
sind. Ältere Quellen kennen diese Genealogie der Nemesis nicht. Auch die 
Verbindung mit Erechtheus darf nicht über das Alter der Göttin täuschen; 
diese Erfindung hat nur den Zweck, Nemesis als Autochthonin von Attika 
hinzustellen. 
ἢ Vgl. Maximilian Mayer: de Eurip. mythopoeia 8. 34, der 8. 33 dieselbe 
Auffassung wie wir ausspricht. 


16 


standes 1) ohne Zusammenhang mit naturalistischen Vorstellung: 
welche ihre Wurzeln im Wesen der Gottheit hätten. ἢ 
Schluss auf Verwandtschaft der Nemesis mit Aphrodite lä 
sich zum mindesten daraus nicht ziehen. 

Ich benutze die Gelegenheit, um den Schluss der in d 
Kyprienbruchstück unvollendet überlieferten Nemesisfabel h 
zustellen, umsomehr als auch in diesem Punkte keine Einigk 
der Ansichten herrscht. 

Der einzige Schriftsteller der späteren Zeit, welcher s 
unmittelbar auf die Kyprien beruft, Eustathios, giebt nur ei 
äusserst dürftigen Auszug dieser Fabel. Er bemerkt zu H 
vs 638 (p. 1321): τὸ δὲ γτεῖν ἐξ ὁποίου ὠοῦ ol Jıooxovgot 
αὖ πάλιν οἱ ΙΜολιονίδαι, μῦϑος ἂν yıkolr, ὃς οὐδὲ τὴν AI 
ἀφίησιν εἶναι αὐτοῖς μητέρα. λέγων διὰ τοῦ ποιήσαντος 
Κύπρια, ὅτι Διοσκούρους καὶ ᾿Ελένην 7 Νέμεσις ἔτεκεν, 7: δίω 
μένῃ, φησὶν, ὑπὸ «“πεὼὸς μετεμορφοῦτο. 

Doch soviel geht hieraus mit Sicherheit hervor, dass 
mesis von Zeus nicht in Gestalt einer Jungfrau, sondern 
einen Schwan verwandelt überrascht wurde. 

Der Nemesismythos wurde von Kratinos zu einer ge 
Perikles gerichteten und Nemesis betitelten Komödie verwa!i 
In dieser Komödie wird die Verwandlungsscene, deren er: 
Teil mit der Erzählung im Kyprienbruchstück vollständig ül 
einstimmt, derart vollendet, dass Nemesis sich schliesslich in ei 
Schwan verwandelte und nach Rhamnus flog. Doch auch | 
fand sie Zeus und gelangte endlich an das Ziel seiner Wüns 
Nemesis legte ein Ei, und aus diesem wurde Helena gebo 
vgl. Eratosthenes Katast. XXV: Κύχνος οὗτός ἐστιν ὁ καλ 
μενος ὄρνις μέγας, ὃν Κύχνῳ εἰκάζουσιν. λέγεται δὲ τὸν 
ὁμοιωϑέντα τῷ Cop τούτῳ Νεμέσεως: ἐρασϑῆναι, ἐπεὶ « 
πᾶσαν ἔμειβε μορφήν, ἵνα τὴν παρϑενίαν (φυλάξῃ, καὶ 
χύχνος γέγονεν οὕτω καὶ αὐτὸν ὁμοιωϑέντα τῷ ὀρνέῳ κα 
πτῆναι εἰς Ῥαμνοῦντα τῆς “«ττικὴῆς καχεῖ τὴν Νέμεσιν φϑεῖι 


1) Diese tendenziöse Änderung in den Kyprien wird. um so begreifli 
wenn man sich vergegenwärtigt, dass der Dichter der Kyprien auch 
Sagen des mittleren Griechenlands mit Vorliebe behandelt. Vgl. We 
Ep. Kykl. I S. 302 und 308. 


17 


τὴν δὲ τεχεῖν ὠόν. ἐξ οὗ ἐκκολαφϑῆναι καὶ γενέσθαι τὴν Ἑλένην, 
ὡς {ησι Κρατῖνος ὁ ποιητής. 

Auf Kratinos gehen ferner zurück schol. German. Basile- 
ensia u. Parisina p. 84, 19 (saec. VIII. u. IX.): Hic est cygnus, in 
quem ferunt Iovem se transfigurasse et transvolitasse in terram 
Atticam Rhamnunta ibique compressisse Nemesim, ut ait Cratinus 
tragoediarum !) scriptor, eamque edidisse ovum, unde nata sit 
Helena, und schol. German. cod. Sangermanensis p. 152, 16 
(ssec. IX.): Cygnum dicunt inter astra constitutum eo quod 
Inpiter cygno adsimulatus evolaverit in Ramnunta Atticae re- 
gionis ibique Nemesim violaverit. quae peperit ovum, ex quo 
nata est Helena, sicut refert Crates poöta. 

Diese Gestalt der Sage mit ihrer Beziehung anf Rhamnus 
steht offenbar in einem so nahen Verhältnis zu Nemesis, dass 
wir in ihr alte Überlieferung erkennen müssen, die auf die 
Kyprien zurückgeht. Auch die Beziehung auf Rhamnus selbst 
dürfte in den Kyprien enthalten gewesen sein, wie U. von 
Wilamowitz-Möllendorf Hermes XVIII (1883)S.262 Anm. 1 geltend 
macht. Treffend bemerkt hierzu Kekule Festschrift S.9: „Wenn die 
erste Hälfte der Erzählung des Eratosthenes mit den erhaltenen 
Versen der Kyprien genau übereinstimmt, ist es nicht. ein na- 
fürlicher Schluss anzunehmen, dass die nicht erhaltenen Verse 
mit der zweiten Hälfte derselben Erzählung übereinstimmten ?“?) 
Dass die Sage von der Verwandlung in den Schwan von der 
Komödie modificiert worden sei, wie Furtwängler annimmt, 
halte ich nicht für wahrscheinlich. Die Verwandlung in einen 
Schwan und das Ei weisen auf eine naturalistische Auffassung 


ἢ Natürlich ist dies ein Irrtum des Scholiasten anstatt ‚comoediarum‘; 

'gl. Meineke frgm. comic. Graec. II 8. 81. 
ἢ Furtwängler fand a. a. Ὁ. 8. 9, wie schon vorher Welcker Ep. Kykl. 
13. 132, den Schluss zu trivial, dass Nemesis, nachdem sie dem Gotte in 
verschiedenen Gestalten getrotzt, ihm endlich als Schwan, oder, wie auch be- 
richtet wird, als Gans erlegen wäre. Dagegen bemerkt richtig Schröder, 
Götter und Heroen I 8. 46: „Erstens ist die Gans nur Variante des Schwans, 
und in dem Schwan vermag ich nichts Triviales zu erblicken; zweitens ist 
dies gerade durchaus motiviert: Nemesis erliegt, erst nachdem sie alle Ver- 
wandlungen durchlaufen, in der Gestalt, die ihr eigen ist, und dies ist die 
Schwanengestalt; denn sie ist Schwanenjungfrau. Weil sie Schwan ist, legt 
sie dann das Ei.“ Die zweite Begründung ist dahin zu berichtigen, dass an 
Nemesis Stelle die ursprüngliche Trägerin dieses Mythus, Leda, zu setzen ist. 


2 


. 18ὃ 


hin und zeigen nicht die geringsten Spuren von dem Witz 
eines Lustspieldichters. Dieser war offenbar nach einer ganz 
anderen Seite hin gerichtet. Wie folgendes Bruchstück aus 
dieser Komödie zeigt (frg. comic. Attic. rec. Kock vol. I. 
frg. 108): 
Arda, σὸν ἔργον᾽ dei σ᾽ ὕπως εὐσχήμονος 
ἀλεκτρυόνος μηδὲν διοίσεις τοὺς τρύπους, 
ἐπὶ τῷδ᾽ ἐπῴξουσ᾽, ὡς ἂν ἐχλέψῃς καλὸν 
ἡμῖν τι καὶ ϑαυμαστὸν ἐκ τοῦδ᾽ ὄρνεον 
liess Kratinos thatsächlich Leda auf der Bühne wie eine Henne 
das Ei ausbrüten, gewiss zur grossen Heiterkeit der Zuschauer. 
Diese Erfindung des Kratinos findet sich natürlich in anderen 
Berichten nicht. Die älteste Version dieser auf Nemesis über- 
tragenen Ledasage wird wohl die gewesen sein, dass man die 
Leda das Ei finden liess, ohne sich hierbei die Frage zu stellen, 
auf welche Weise Helena aus dem Ei geboren ward.!) So singt 
auch in schlichter Einfachheit Sappho frg. 56: 
φαῖσι δὴ ποτὰ Ardav ὑακίνϑινον 
πεπυχκαδμένον ὠϊον 
εὕρην. 

Auf diese Modifikation der alten Sage, dass Leda selbst 
das Ei findet, geht auch zurück das Scholion zu Kallimachos 
Hynın. auf Artemis 232: ‘'Pauvovs δῆμος Artıxns, ἔνϑα τῇ Ne- 
μέσει ὁ Ζεὺς συνεχαϑεύδησεν, ἥτις Erexev (ῥόν, ὕπερ εὑροῦσα καὶ 
Anda ἐθϑέρμανε καὶ ἐξέβαλε τοὺς «“Πιοσχούρους καὶ τὴν Ἑλένην. 

Vielleicht war die räumliche Entfernung des Lokals der 
Leda- und Nemesissage der Grund für die baldige dahin gehende 
Änderung des Mythos, dass man das Ei der Leda überbringen 
liess. Dies that wohl schon Kratinos, wie das obige Bruch- 
stück vermuten lässt. Kekul& (Festschrift S. 8) hat es wahr- 
scheinlich gemacht, dass Hermes ihr den Befehl überbrachte,?) 
das Ei auszubrüten, wie dies auch Hygin de astronomia II 8 
bezeugt: Nemesis autem, ut quae avium generi esset iuncta, 


ı) Der Fund des Eies durch Leda ist auf mehreren attischen Vasen in 
Kraterform dargestellt, welche zuerst Kekul& in der genannten Festschrift 
richtig erklärt und dem dritten vorchristlichen Jahrhundert zugeschrieben 
hat, während Furtwängler (Samml. Sab. 8. 11) sie hundert Jahre weiter 
hinauf rückt. 

2) Vgl. auch Henrichsen de carminibus Cypriis. Hauniae 1828. S. 46. 


-- 


10 


mensibus actis ovum procreavit. quod Mercurius auferens de- 
tulit Spartam et Ledae sedenti in gremium proiecit; ex quo 
nascitur Helena, ceteras specie corporis praestans, quam Leda 
suanm filiam nominavit. 

Nach Apollodoros und nach Tzetzes, der diesen offenbar be- 
nutzt hat, ist der Überbringer ein Hirt. Nunmehr beschäftigt 
man sich auch mit den Einzelheiten der Geburt und weiss zu 
erzählen, dass Leda das erhaltene Ei in eine Lade legte und 
verwahrte, bis Helena auskroch. vgl. Apollodor III 10, 7, 
14 2: “ιὸς de Arda συνελθόντος ὁμοιωθέντος κύκνῳ καὶ κατὰ 
τὴν αὐτὴν νύχτα Τυνδάρεω. Jıos μὲν ἐγένετο Πολυδεύκης καὶ 
Ελένη. Τυνδάρεω δὲ Κάστωρ καὶ Κλυταιμνήστρα. λέγουσι δὲ 
ἔνιοι Νεμέσεως Ἑλένην εἶναι καὶ .Aös. ταύτην γὰρ τὴν Διὸς 
φεύγουσαν συνουσίαν εἰς χῆνα τὴν μορφὴν μεταβαλεῖν, ὑμοιω- 
ϑέντα δὲ καὶ Φία κύκνῳ συνελθεῖν ᾿ τὴν δὲ 10V ἐχ τῆς συνουσίας 
ἀποτεχξιν, τοῦτο δὲ ἐν τοῖς ἕλεσιν εὑρόντα τινὰ ποιμένα AndR 
χυμίσαντα δοῦναι. τὴν δὲ καταϑεμένην εἰς λάρνακα φυλάσσειν, 
χαὶ χρύνῳ χαϑήχοντι γεννηϑεῖσαν Ἑλένην ὡς ἐξ αὐτῆς ϑυγατέρα 
τρέφειν. Tzetzes zu Lycophron 88: Ζεὺς γὰρ ὁμοιωθεὶς κύχνῳ 
μίγνυται Νεμέσει τῇ Ὠκεανοῦ ϑυγατρὶ εἰς χῆνα, ὡς ληροῦσιν, 
αὐτὴν μεταβαλών. 7 δὲ τεχοῦσα ᾧὸν ἐν τῷ ἕλει τοῦτο κατέ- 
ine. ποιμὴν δέ τις εὐρὼν τῇ Anda χομίζει. καὶ δὲ λάρναχι (ἐν)- 
ϑεμένῃ ἐφύλαττε. χρόνῳ δὲ τῷ χαϑήχοντι Ἑλένη γεννᾶται ἔχ 
τοῦ ὠοῦ, ἣν ὡς ἰδίαν παῖδα 7 Anda avergegpe.') 

Dieser Fabel, laut welcher Zeus und Nemesis, beide in 
Schwanengestalt, sich vereinigten, steht nach Furtwängler 
(a a. Ο. S. 11) eine andere gegenüber, dass nämlich Nemesis 
in ihrer wahren Gestalt von dem in einen Schwan verwandelten 
Zeus besucht wurde. Die Nachricht findet sich zuerst bei 
Isokrates, laud. Hel. 59: Ζεὺς. . .. κύχνος . . . γενύμενος εἰς 
τοὺς Νεμέσεως κόλπους κατέφυγε, τούτῳ δὲ πάλιν ὁμοιωθϑεὶς An 
day ἐνύμφευσεν. Doch hier erhebt sich die Frage: sind wir 
berechtigt, aus dieser gelegentlichen Erwähnung tief eingreifende 
Schlüsse zu ziehen? Oder hat nicht Welcker Recht, wenn er 


ἢ Unbestimmt äussert sich das alte Scholion des Venetas Marcianus 476 
za Lykophron 88: ὁ Ζεὺς ἡ ἡ Νέμεσις παρόσον χύχνῳ ἀπειχασϑεὶς ὁ Ζεὺς 
ΔΜιμέσει τῇ ᾿Ωχεανοῦ συνῆλθεν, ἐξ ἧς γεννᾶται wor, ὅπερ λαβοῦσα ἡ Ande 
ἐϑέρμανε χαὶ ἔτεχε τὴν ᾿Ελένην χαὶ τοὺς 4Διοσχούρους. 


2” 


20 


dem Isokrates vorwirft, er habe in abgeschmackter Art örtlich 
verschiedene Mythen zu einigen gesucht, indem er den Schwar 
zuerst die Nemesis, dann die Leda täuschen lässt? (Ep. Kykl 
II S. 136 Anm. 71). Dass thatsächlich in der dem Hyginu 
vorliegenden Version die Nemesisfabel, wie wir sie in den Ky 
prien lesen, mit der bekannten Überlistung der Leda ἀστοὶ 
Zeus, der in einen Schwan verwandelt sich von Aphrodite i 
Adlergestalt verfolgen liess, vollständig mit einander ver 
schmolzen waren, zeigt seine Astronomia II, 8: Olor. hun 
Graeci cygnum appellaut; .... de quo haec memoriae pr« 
dita est causa. Juppiter cum amore inductus Nemesin diligeı 
coepisset neque ab ea ut secum concumberet inıpetrare potuisse 
hac cogitatione amore est liberatus. iubet enim Venerem aqu 
lae simulatam se sequi; ipse in olorem conversus ut aquila! 
fuagiens ad Nemesin confugit et in eius gremio se collocavi 
quem Nemesis non aspernata amplexum tenens somno est Cons« 
pita; quam dormientem Iuppiter compressit ..... Nemes 
autem, ut quae avium generi esset iuncta, mensibus actis ovuı 
procreavit, quod Mercurius auferens detulit Spartam et Leda 
sedenti in gremium proiecit; ex quo nascitur Helena, cetera 
corporis specie praestans, quam Leda suam filiam nominavi 
alii autem cum Leda Iovem concubuisse in olorem conversu 
dixerunt; de quo in medio relingquemus. Diesem Zeugni 
gegenüber scheint der Schluss berechtigt, dass auch Isokrate 
bereits sich eine Verwechselung beider Mythen zuschulde 
kommen liess.!) 

Ja man ging schon im zweiten nachchristlichen Jahı 
hundert so weit, dass man Leda und Nemesis für eine un 
dieselbe Person hielt. vgl. Clemens Rom. Homil. V 13: Neueo: 
τῇ τοῦ Θεστίου, τῇ καὶ Anda νομισϑείσῃ, κύκνος ἢ χὴν γενόμενι 
Ζεὺς Ἑλένην ἐτεχνώσατο, καὶ αὖϑις ἀστὴρ γενύμενος Κάστορ 


1). Andere Schriftsteller bekennen offen ihre Unwissenheit in diese 
Punkte. Vgl. Schol. Marcian. zu Arat. Phaen. 273: ἀντιπέρην "Opvı9os] ro 
τον τὸν Ὄρνιν οἱ μὲν λέγουσι χύχνον ὄντα, οἱ δέ, Ζεὺς εἰχασϑεὶς wuldn 
“ήδαᾳ᾽ κατὰ δὲ τοὺς πλείστους Νεμέσει. ἐξ αὐτοῦ γὰρ τὴν ᾿Ελένην φασὶν γεν 
σϑαι καὶ τοὺς Διοσχούρους ἐν ww und Schol. Vatic. zu v. 275: οἱ δέ, ὅτε Ze 
εἰχασϑεὶς χύχνῳ χατὰ μὲν τοὺς πολλοὺς ὠμίλησε ΜΝεμέσει, χατὰ δὲ ἐνίο. 
Anda, ἐκ δὲ τῆς Andas τὴν ᾿Ἐλένην γενέσϑαει χαὶ τοὺς Διοσχούρους ἐν ᾧ 
λέγουσι. 


21 


καὶ Πολυδείκην ἐξέφηνεν. Ferner Lactantius inst. divin. I. 21, 23: 
et Romulus post mortem Quirinus factus est et Leda Nemesis.') 

Wir haben es also hierbei nicht mit einer Neu- oder 
Weiterentwickelung der Nemesissage zu thun, sondern mit 
einer ungeschickten Verwechselung und Vermischung des Leda- 
und Nemesismythos. 

Fassen wir das Gesagte kurz zusammen, so ergiebt sich 
Folgendes: Die Ledasage ist ein alter, naturalistischer Mythos 
und, soweit uns die Litteratur erhalten ist, erst von dem Dich- 
ter der Kyprien aus spekulativen Gründen auf Nemesis über- 
tragen worden. In den Kyprien lautete die Fabel etwa folgender- 
massen: Nemesis scheut die Umarmung des Zeus und verwan- 
delt sich in verschiedene Tiere. Doch vergebens: Zeus erkennt 
sie in jeder Gestalt wieder, ohne sich indess ihrer bemächtigen 
zu können. Da nimmt sie schliesslich Schwanengestalt an. 
Allein auch so ereilt sie Zeus, der selbst Schwanengestalt an- 
genommen hat. und überwältigt sie. Nemesis legt ein Ei; 
dieses findet Leda, und aus ihm kriecht Helena aus. Die 
spätere Zeit entwickelte die Einzelheiten dieser neuen Sage 
und confundierte bald die Leda- und Nemesissage in der Weise, 
dass schon Hygins Gewährsmänner beide vollständig mit ein- 
ander verwechselten. In der Kunst hat sich ein Typus für 
diese Leda-Nemesis nicht herausgebildet. Da aber Leda 
gewissermassen zur Nemesis geworden war, so konnte man in 
der Zeit nach der Verschmelzung beider Sagen in jeder Leda 
auch eine Nemesis sehen, wenigstens überall da, wo diese Ver- 
mischung stattgefunden hatte. 

ἢ Ein neues Motiv, die Eifersucht der Hera, überliefert Cosmas Hiero- 
solymitanus: Ζεὺς ἐρασθεὶς, ὡς μέν τινές φασι τῆς Νεμέσεως, οἱ δὲ Andas, 
βουλόμενος συγγενέσθαι χαὶ μὴ ὁραϑῆναι ὑπὸ τῆς "Hous ἐξωμοιώϑη κύχνῳ 
ui συνεγένετο τῇ ἐρωμένῃ. Ihn schrieb fast wörtlich aus Nonnus ad Greg. 
Naz. invect. II, 1 p. 159. Vgl. Maass in Philol. Unters. VI, 8. 4 ff. 

Ohne Bedeutung für unsere Frage ist Paus. I 33, 7: "Ei&vp Μέμεσιν 
μπέρα εἶναι λέγουσι, Ayder δὲ μαστὸν ἐπισχεῖν αὑτῇ χαὶ ϑρέψαι" 
πατέρα δὲ χαὶ οὗτοι καὶ πάντες χκατὰ ταὐτὰ “Ελληνες Aa zei οὐ Τυνδάρεων εἶναι 
γομίζουσιν und Ausonius epigr. LXVI (Peiper): 

Istos tergemino nasci quos cernis ab ovo, 
patribus ambiguis et matribus adsere natos. 


Hos genuit Nemesis, sed Leda puerpera fovit; 
Tyndareus pater bis et Iuppiter: hic putat, hic scit. 


24 


wurde, und dass man ihr dafür Dankopfer darbrachte (v 
Preller-Robert Griech. Myth. I. S. 312). Aber wichtiger 
alles dies ist die Thatsache, dass auch Artemis gerade \ 
Nemesis Rächerin jeglicher vggıs war. Wie Nemesis i 
auch Artemis eine beständige Macht und Aufsicht über « 
Thun der Menschen und tritt ahndend auf, wo sie Unre 
und Frevel sieht.) Offenbar deshalb hat sie den Beinan 
’Qrus, ionisch Οὐπις, den Welcker richtig erklärt (Grie 
Götterl. II S. 394): „Opis bedeutet das Schauen oder Ach 
der Götter auf die Menschen und die damit verbundene A 
dung des Unrechts.?)‘ 


1) Vgl. Stoll in Paulys Real-Enc. I, 2 S. 1798 und v. Wilamow 
Möllendorff im Hermes XV111 (1883) S.262. Verkehrt ist es, wenn Pervan 
Archeografo Triestino Nuova Serie V (1877/78) S. 136 ff. als Berühru 
punkt der Nemesis und Artemis das wilde Wesen und den Hass gegen 
Menschengeschlecht ansieht und aufgrund hiervon in den Kreis seiner 
trachtung die Mondgöttin der Thraker und Leleger, die Magna Mater 
andere verwandte (rottheiten des Orients heranzieht.e Nicht Wildheit 
Menschenhass, sondern unnachsichtige Ahndung der Hybris bilden den Gr 
zug im Wesen der Nemesis. 

ἢ Vgl. auch O. Müller Dorier I S. 273 und Schömann zu Hesiod Th 
223. Welcker zieht mit Recht die homerischen und hesiodeischen Ausdri 
ϑεῶν ὃπι» οὐχ ἀλέγοντες, οὐδ᾽ onıda φρονέοντες ἐνὶ φρεσίν (hinzuzufügeı 
ὃπιν ἀποδοῦναι) und Hesychs Erklärung orıs' ἐπιστροφή, ποινὴ heran. 
hätte noch an die Strafgöttin Opis erinnern können, deren Amt Corn 
trotz der falschen Etymologie richtig dahin definiert (theol. Gr. comp. 
"Onis δὲ ἀπὸ τοῦ λανϑάνουσα χαὶ ὥσπερ παραχολουϑοῦσα ὄπισϑεν χαὶ zu 
τηροῦσι τὰ πραττόμενα ὑφ᾽ ἡμῶν χολάζειν τὰ χολάσεως ἐξικ. Demse 
Ideenkreise gehört auch der Apollon ᾿Επόινεος an, der ein Gegenstück 
Artemis "Qrıs bildet. Der Name ist nicht mit Roscher (Mythol. Lex. S. 
als παρόπιης zu erklären. Ohne Zweifel ist derselbe mit ἐποπεεύειν in 
sammenhang zu bringen, einem bei Aischylos in religiösen Dingen öfters 
brauchten Wort, welches ursprünglich die Bedeutung „auf etwas blicken“ 
Doch macht sich schon bei Aischylos die Bedeutung „die strafende Aufs 
führen, strafen“ geltend. Vgl. besonders Agam. 1579, Choeph. 983, Euı 
220. Bezeichnend ist es, dass das Wort ἐποπτεύειν auch von Nemesis se 
gebraucht wird. Vgl. Babrios bei Suidas v. Δέμεσις Ilapıv δὲ Νέμεσις 
τὰ δίκαι᾽ ἐποπτεύει. Dass der Name Οὐπις oder Ὦπις mit dem Namen 
indischen Apsaras Vapus („die Schöne, die Schönheit“) zusammenfällt, ist n 
anzunehmen. Vgl. L. v. Schröder a. a. Ὁ. S. 44. 

Spanheim zu Callim. hymn. tom. II S. 269 spricht von einer griechis« 
Münze des Nero, auf welcher Opis, bezeugt durch die Inschrift 07772, in 
Gestalt der Nemesis, vom Greif begleitet, dargestellt sein soll. Doch ist Näh 
über diese Münze nicht bekannt geworden. Vgl. Stephani C. R. 1865. 8. 


25 


Litterarische Zeugnisse über diese Beziehung der Nemesis 
zu Artemis aus der klassischen Zeit lassen sich allerdings nicht 
nachweisen. Erst Herodes Atticus bringt dieselbe dadurch zum 
Ausdruck, dass er auch Nemesis Ovrıs nennt am Anfang der 
Triopeischen Inschrift (Kaibel, Epigr. Graec. 1046, 60 £.): 

Πύότνε᾽, ᾿,ϑηνάων ἐπιήρανε Τριτογένεια, 

ἢ τ᾽ ἐπὶ ἔργα βροτῶν ὑράᾳς., ᾿Ραμνουσιὰς Οὖὗπι ti.) 
Wenn ferner Artemidor II 37 sagt: ᾿“ρεστορούλῃ δὲ χαὶ Εὐνο-- 
μίᾳ τὰ αὐτὰ τῇ Νεμέσει σημαίνουσιν». so identificiert er Nemesis 
mit Artemis. Denn der Beiname '4gıoroßovAr gehört speciell 
der Artemis.?) 

Auch die Hirsche auf dem Stephanos der Rhamnusischen 
Statue zeigen zur Genüge, dass man sich schon im fünften vor- 
christlichen Jahrhundert dieser Wesensverwandtschaft der ge- 
nannten (söttinnen bewusst war.’) Die Statue aber, in welcher 
Rlemente der Aphrodite und Artemis mit seltener Kühnheit ge- 
mischt waren, erfüllte den doppelten Zweck, einmal durch die 
Darstellungen auf der Basis und die Auffassung der Nemesis 
als Aphrodite, welche ja die Triebfeder zum trojanischen Kriege 
war, der wiederum nach späterer Deutung als Mittel zur Be- 
strafüong der frevelbaften Menschheit galt, an die erste von 
Homer besungene Niederlage des Orients durch Griechenland 
zu erinnern, dann aber die Anlehnung der Nemesis an Artemis 
durch die Hirsche auf dem Stephanos anzudeuten.t) 


Mit Unrecht bekämpft L. Ross Arch. Auff. II S. 401 die Ansicht, 
das hier Nemesis gemeint sei, und denkt an Artemis Upis. 

ἢ Vgl.z.B. E. Curtius Sitzungsber. d. Preuss. Akad. ἃ. Wiss. 1887 IIS. 1176. 

’) Allerdings fanden sich nach Kieseritzki Mitt. ἃ. ath. Instit. 1883 
Taf. 15 S. 294 und C. Lange Arch. Zeitg. S. 134 Hirschköpfe abwechselnd 
mit Pferdeköpfen auch auf dem Helm der Athenestatue des Pheidias. Doch 
it es fraglich, ob in den wenig charakteristisch ausgeprägten Tierköpfen 
auf dem von den Genannten herbeigezogenen Goldrelief nicht eher nur Pferde- 
köpfe zu erkennen sind, die sich ja auf dem Helm dieser Göttin öfters finden. 
Auch auf der (semme des Aspasios (Arch. Jahrb. III Taf. 10, 10) vermag ich 
nicht mit Furtwängler (ebd. IV S. 47) Pegasoi und Rehe oder Hirsche zu er- 
kennen. Was er für die letzteren hält, sind nur aus technischen Gründen 
etwas kleiner gebildete Pegasoi. 

ἡ Damit ist aber zugleich ausgesprochen, dass nur ein geistloser Nach- 
ahmer diese Statue für ein anderes Heiligtum der Nemesis, welches nicht 
zum Denkmale des Sieges über die Perser bestimmt war, kopieren konnte, 
md dass wir kaum berechtigt sind, in der Rhamnusischen Statue den Ver- 
treter von einer ganzen Gattung derartiger Nemesisbilder zu sehen. 


26 


Doch auch nach einer anderen Richtung hin lassen sich di 
Beziehungen der Nemesis zur Artemis verfolgen. Schon frül 
zeitig wurde bekanntlich Nemesis mit Adrasteia verglichen un 
beide als ähnliche Gottheiten erkannt. Vgl. Antimachos Ὁ, 
Kinkel S. 289 fr. 43. 

Ἔστι δὲ τις Νέμεσις, μεγάλῃ Yeös, 7 τάδε πᾶντα 
πρὸς μακάρων ἐλαχεν᾽ βωμὸν δὲ οἱ εἴσατο πρῶτος 
᾿“δρηστος ποταμοῖο παρὰ ῥόον “ἰσήποιο, 

ἔνϑα τετἰμηταί τε καὶ ᾿Αδρήστεια καλεῖται. 

Andrerseits wurde Adrasteia mit Kybele ebenso frühzeit 
identificiert. Sie wird wie Kybele ogeir; genannt, ihr werde 
die idäischen Daktylen zu eigen gegeben, ihr wird der Ber 
kyntische Landstrich geweiht. Vgl. das Bruchstück aus dı 
Phoronis bei Kinkel S. 211 fr. 2: 

ἔνϑα γόντες 

᾿Ιδαῖοι Φρίγες ardges ὑρέστεροι οἰκί ἔναιον, 

Κέλμις “αμναμενεὺς TE μέγας καὶ ὑπέρβιος χμων 

εὐπάλαμοι ϑεράποντες ὑρείης ᾿αδρηστείνς. 
und Aischylos’ Niobe frgm. 158 (Nauck?): 

Σπείφω δ᾽ ἄρουραν δώδεχ᾽ ἡμερῶν ὁδόν, 
Βερέχυντα χῶρον, Ev} “Ἰδραστείας ἕδος. 
| Von Demetrios von Skepsis wird Adrasteia geradezu Art 
mis genannt. Vgl. Harpokration und Suidas v. Adoaoreu 
εἴγμήτριος δὲ ὁ Σκήψιος "Agrsuiv φησιν εἶναι τὴν 'Adgdoreıa: 
ὑπὸ ᾿Αδράστον τινὸς ἱδρυμένην (Suidas ὡς ἀπὸ ᾿ἀδραάσιου. -. 

Es ist klar, dass diese Göttinnen, Nemesis, Adrasteia, A 
temis und Kybele, nie hätten in diese nahen Beziehungen zu eilı 
ander treten können, .wenn sie nichts Verwandtes in ihre 
Wesen gehabt hätten. 

Somit sind wir berechtigt, die Ansicht vieler neuerer Μ' 
thologen, dass Nemesis sich ursprünglich an Artemis anlehnt 
auch zu der unsrigen zu machen. Ob aber die weitgehend: 
Schlüsse, welche Furtwängler hieraus gezogen hat, gestatt 
sind, muss ich bezweifeln.') 


1) Ich lasse seine Ausführungen wörtlich folgen (Samml. Sab. S. 12 
„Die Upis war ursprünglich eine der Artemis gleichartige Göttin, und ei 
solche ist auch Nemesis... .. Auch teilt sie mit ihr ja den streng jun 
fräulichen Charakter und das grollende, todseudende Wesen; ebenso wal 
scheinlich aber auch die Fürsorge für das Leben der Frauen. Wir dürf 


27 


4. Wirkungskreis der Nemesis. 


——— 


a. Nemesis als Totengöttin. 


Einen besonderen Kult hatte Nemesis als Totengöttin, der 
aber wahrscheinlich auf Attika beschränkt war. Ihr zu Ehren 
wurde in Athen ein Totenfest, die Neueoeıa oder Νεμεσία, ge- 
feiert. Über dasselbe besitzen wir nur das Zeugnis des De- 
nosthenes πρὸς Σπουδίαν p. 1031 R: τὸ δὲ τελευταῖον εἰσενεγκούσης 
τῆς ἐμῆς γυναικὺς εἰς τὰ Νεμέσεια τῷ πατρὶ μνᾶν ἀργυρίου καὶ 
πραναλωσάσης. οὐδὲ ταύτης αξιοῖ συμβαλέσϑαι τὸ μέρος. und 
hierzu einen Kommentar bei Harpokation und Suidas, der offen- 
bar auf dieselbe Quelle zurückgeht. Vgl. die Genannten Υ. 
δεμέσεια (Suid.: Νεμεσία)  “πμοσϑένης ἐν τῷ κατὰ Σπουδίονυ. 
waore ἑορτή τις ἦν Νεμέσεως (Suid. obne ἦν), xa$’ ἣν τοῖς κατ- 
θιχομένοις ἐπετέλουν τὰ τομιξόμενα. Suidas fährt noch fort: 
Neuesia οὖν καὶ ἐπὶ τοῖς νεχροῖς γινομένη πανήγυρις. ἐπεὶ ἡ Νέ-- 
μέσις ἐπὶ τῶν νεχρῶν τέταχται.ἢ) 

Über den Charakter und den Zweck dieses Totenfestes 
ist nichts Bestimmtes überliefert. Doch giebt uns ein Aus- 
sprach der dem Timaios von Lokroi untergeschobenen Schrift 
περὶ ψυχᾶς x00uov, wenn man ihn mit dem Amt der Nemesis 


dies daraus schliessen, dass sie Mutter der Helena ist, die wiederum eine der 
Artemis sehr verwandte Göttin war, von den Frauen verehrt als eine, die 
in den wichtigsten Fragen ihres Geschlechts Heil bringt. Und diese Helena 
ist wieder Mutter der Iphigeneia, der attischen, in deren Schicksal die Sage 
die Concarrenz und Ausgleichung der beiden benachbarten und sich so ver- 
wandten Göttinnen, der Artemis von Brauron und der Nemesis von Rhamnus 
ausdrückte. Sie wird der Artemis geopfert und zu ihrer Dienerin Hekate 
erhoben; sie wirkt mit ihren Parallelgestalten als ᾿Ορσιλόχεια, als Geburts- 
helferin. Ferner aber hat eine Göttin der Frauen immer auch mit den Wer- 
ken der Liebe zu thun; nur verleugnet Nemesis dabei nicht ihren ernsten, 
strengen Grundcharakter.“ 

Baumeisters Vermutung (Denkm. 8. 1008), man müsse annehmen, dass 
Nemesis ein Beiname der Mondgöttin als Zeitmesserin war und dass etwa 
die Haltung des an die Brust gedrückten Armes der Umwandlung der Ne- 
mesis zu einer ethischen Gottheit zu Hilfe kam, hat nur den Wert der vielen 
unbewiesenen und unüberlegten Hypothesen dieses Gelehrten. 

ἢ Vgl. auch den Grammatiker bei Bekker Anecd. I p. 282 und Mo- 
schopulos περὶ σχεδῶν p. 45. Die Nachrichten stammen offenbar, wie schon 
ibre zum Theil wörtliche Übereinstimmung beweist, aus gemeinsamer Quelle. 


28 

in Einklang bringt, einigen Aufschluss. Bekanntlich ist de 
Glaube an die Unsterblichkeit der Seele, ihre Fortdauer nac. 
dem Tode und ein Gericht im Jenseits schon zu Pindars Zeite 
herıischend gewesen. Plato nahm denselben in sein Systeı 
auf und die Neupythagoreer schlossen sich hierin an ihn aı 
Nun heisst es in der genannten Schrift, nachdem von den Wan 
derungen, welche die Seele als Strafe für ihren schlechte 
Lebenswandel thun muss, die Rede war; p. 104 E und 105 
ἅπαντα δὲ Tavıa ἐν δευτέρᾳ περιύδῳ T ἃ Νέμεσις συνδιέχριν 
σὺν δαίμοσι παλαμναίοις χϑονίοις τε. τοῖς ἐπόπιαις τῶν ἄνϑρα 
πίνων. Vgl. hiermit den 9. Vers des Orphischen Hymnos δῖ 
Nemesis: ἐν σοί δ᾽ εἰσὶ δίκαι ϑνητῶν, πανυπέρτατε δαῖμον. Dei 
ken wir nun daran, dass Nemesis Rächerin der ὕβρις war, 5 
ergiebt sich der Schluss, dass man an den Nemesien für di 
Toten ein Opfer darbrachte, um die Nemesis für alle die Veı 
gehen zu versöhnen, deren Sühne der Tod unmöglich machte. 

Nemesis stand aber auch noch in anderer Beziehung z 
den Toten: sie rächt dieselben, wenn ihnen von Lebende 
Beleidigungen zugefügt werden. Darum ruft Elektra die Ne 
mesis des Orestes an, als Klytaiınnestra ihn schmäht. Vgl. El. 79 

ἄκουε, Νέμεσι τοῦ ϑανόντος apTimg.?) 


ἢ Vgl. dagegen Welcker Griech. Götterl. ΠῚ S. 32: „.... ein zar 
sinniger Gebrauch, um von dem Andenken geliebter Toten die Erinnerung a 
etwa ungerochen gebliebene Beleidigung, die sie im Leben erfahren hatteı 
abzuwenden, wenn die Ceremonie nicht die Absicht hatte, im Allgemeine 
abzuschrecken von Übermut und Gewaltthätigkeit, vor denen die Gericht 
nicht immer einen zureichenden Schutz gewähren.“ Schömann, Gr. Altert.? I 
8. 477: „... weil es den Zweck hatte, den Unwillen der Verstorbenen, ihı 
Nemesis, wegen etwa versäumter Pflichten zu versöhnen.“ 

3) Irrtümlich weist hier Wilamowitz-Möllendorff Hermes XVIII 8. 26 
Anm. 1 auf Soph. Elect. 1467 hin: 

Ὦ Ζεῦ, δέδορχα φάσμ᾽ ἄνευ φϑόνου μὲν οὐ 

πεπτωχός. εἰ δ᾽ ἔπεστι νέμεσις, οὐ λέγω. . 
Die letzten Worte heissen nichts Anderes, als: Wenn aber meine Äusserun 
frevelhaft. ist, will ich sie nicht gethan haben. Von der Göttin Nemesis iı 
hier nicht die Rede. (Anders freilich Lehrs Pop. Aufs. S. 66 Anm. „Mensche 
werden freilich die Schuld an dem traurigen Tode des Urestes mir beilegen ... 
Ob aber die Götter mir auch eine solche Versündigung an ihm zuschreibeı 
lasse ich ungesagt.“) Auch Appian ᾿Εμφυλίων B 90 gehört nicht hierhe 
Die Stelle lautet: τὴν δὲ χεφαλὴν τοὺ Πομπηίου προσφερομένην οὐχ ὑπέσι 
[Καϊσαρ), ἀλλὰ προσέταξε ταφῆναι, zul τι αὐτῇ τέμενος βραχὺ πρὸ τῆς πι 


29 


Ähnlichen Inhalt haben zwei Grabinschriften, auf denen 
Nemesis zur Rächerin gegen diejenigen angerufen wird, welche 
das Grab etwa entweihen sollten. Vgl. Kaibel epigr. Graec. 
119, gef. im Piräus: 

Συνναδεὺς ϑεράπων "Anoklawıos ἐνϑάδε Mooyov 
λειτῇ ὑπὸ στήλλῃ κέχλιμαε ὠκύμορος" 
γν παρίοις εὔφημος ael, Ξένε, μηδ᾽ ἐπὶ λύμῃ 
χεῖρα βάλοις᾽ φϑιμένων ὠκυτάτη Νέμεσις. 
ınd Kaibel daselbst 367: gef. in Cotyaeum, wohl aus dem 3. 
nachchristlichen Jahrhundert stammend: 

Atveov τόδε σῆμα πατὴρ Eidgvoe Ivyarpi, 

αϑανάτην μνήμην, μνημόσυνον daxgvor' 
ro δ᾽ ἢ βαρυπενϑὰς ἐπὶ τέχνου ταχυμοίρου 

ἐμαυτὴν ξῶσα συνκατέϑηκα τάφῳ. 

αλ]χ[υ]Ἱονὶς [γ]}[ε]ρ[οἱῇΐς δάχρυσι μυρομένα. 
χαίροις. αἰσϑλὲ ὁδεῖτα᾽ σοφιῷ νοὶ uavve τειμὰν 

Πλούτωνος βασιλῆος ἐπιχϑονίων ἀνϑρώπων. 

ᾧ χωρὶς μακάρων πάντες ὠςφειλόμεϑα᾽ 
ἐστι γὰρ καὶ ἐν φϑιμένοις Νέμεσις μέγα, ἔστι ἐπὶ τύμβοις 
lun ..... 7 τύμβον, αλλ᾽ ἀναγνοὺς πάριϑι. 
Τειμέας x(ai) Νάνα γονεῖς. 

Gegen Schömanns Ansicht (Anm. zu Isaeus p. 222 und Griech. 
Altert.° II S. 477, dass die Nemeseia nur ein speciell attischer 
Name für den allgemeineren Νεχύσεα seien, lässt sich kaum 
etwas einwenden, doch ist sie eben nur eine Konjektur. We- 
niger spricht mich Prellers Vermutung Griech. Mythol. I S. 438 
an, dass die Νεμέσεια und Teveoıa dasselbe Fest seien.!) Denn 
während die Genesia eine Gedächtnisfeier für den einzelnen 
Verstorbenen an dessen Geburtstag waren. waren die Nemesia 
ein allgemeines Fest.?) 


iu; περιτιϑὲν Νεμέσεως τέμενος ἐχαλεῖτο. ὃπερ ἐπ᾽ ἐμοῦ, κατὰ Ρωμαίων 
αὐτοχράτορα Τραΐκνόν, ἐξολλύντα τὸ ἐν Αἰγύπτῳ "Iovdelov γένος, ὑπὸ τῶν 
᾿Νυδκίων ἐς τὰς τοῦ πολέμου χρείκς χατηρείφϑη. Vgl. hierüber IV. d. 

ἢ Dies nimmt auch A. Mommsen, Heortologie S. 209 an. Die Genesia 
warden am 5. Boedromion gefeiert. 

ἢ Vgl. auch I. Müller, Handbuch der klass. Altertums-Wissenschaft IV, 
18. 4644. u. das. Anm. 1 u. 2. 


80 


L. von Schröders Ansicht über diesen Punkt kann ich 
nicht billigen, weil die Grundlagen, auf denen sich Schröders 
Folgerungen aufbauen, zu unsicher sind. Wie schon oben er- 
wäbnt, ist nach Schröder Aphrodite und Nemesis identisch. 
Aber auch mit den Walkyren soll Aphrodite, mithin auch Ne- 
mesis, verwandt sein, und als solche trete sie bewaffnet auf 
„Hierher gehört offenbar auclı,* fährt Schröder a. a. Ο. S. 2% 
fort, „die ernste und dunkle Seite der Nemesis. Nemesis ist 
nicht nur Liebesgöttin und Schwanenjungfrau, sondern sie er- 
scheint anch als eine ernste, strafende Macht, und diese Seite 
von ihr wurde bei ethisch gestimmten Schriftstellern und Dich- 
tern wie Herodot, Pindar u. a. mehr und mehr in den Vorder- 
grund gedrängt, so dass sich dieselbe für uns gegenwärtig un- 
mittelbar mit dem Worte Nemesis verbindet. Ich glaube nich: 
zu irren, wenn ich hier in der Nemesis ihr ursprüngliche: 
Wesen als Moira erkenne. Ja sie tritt geradezu als Todes- 
göttin hervor, und ihr zu Ehren feiert man in Athen ein Toten- 
fest unter dem Namen Νεμέσεια." ἢ 

Ueber die Gräberterrakotten, welche Furtwängler für Ne- 
mesisbilder erklärt und auf ihr Amt als Totengöttin bezogen 
hat, habe ich S. 15 gehandelt. 


b. Nemesis als Rächerin der ὕρρις. 


Was wir bisher voraussetzen mussten, dass Nemesis in 
erster Reihe Rächerin der ὕβρις sei, wollen wir nunmehr nach- 
zuweisen suchen. 

Doch was ist ὑβρες" Das Wort hängt offenbar zusammen 
‚mit ὑπέρ und bedeutet also ein Überschreiten einer Grenze, 
und zwar im ethischen Sinne derjenigen Grenzen, die nach der 
Vorstellung der Griechen zwischen der Gottheit und dem Men- 
schen gesetzt sind oder die Rechte der Menschen unter ein- 
ander scheiden. So kommt das Wort, für welches es im 
Deutschen keinen völlig entsprechenden Ausdruck giebt, 
schliesslich zu der Bedeutung, die L. Schmidt (Ethik der Grie- 


ἢ Nicht zu billigen ist die Erklärung dieses Amtes der Nemesis aus 
ihrer Gleichstellung mit Aphrodite. Vgl. Walz in Paulys R. E. V S. 530 
und daselbst die einschlägige Litteratur. 


Ξπ--..-----.- 


31 

chen I 5. 253) richtig angiebt: „.... ein Trachten, das 
selbstverständlich nicht die Äusserung eines blossen Irrtums 
ist, sondern in Gesinnung und Willen des sich auf sich stellen- 
den Ich wurzelt?.. . gleichviel ob dasselbe als Frevel gegen 
die Götter, als Mangel an Ehrerbietung gegen Höherstehende, 
als Mangel an Schonung gegen Gleichstehende oder Hilfs- 
belürftige. als Hinübergreifen in eine fremde Rechtssphäre, als 
Hinwegsetzen über Sitte und Gesetz oder als Versuch, gegen 
die \aturbedingungen des Daseins anzukämpfen auftrat.“ Dass 
\emesis diese ὑρρεὲς straft, ist leicht zu erweisen. 

Wie wir sehen, tritt sie als Person zuerst bei Hesiod auf. 
W T 197 verlässt sie mit Aidos die frevelhafte Menschheit; 
sie ist hier, wie schon bemerkt, als personificierte νέμεσις 
ὠϑρώπων aufzufassen. Einen ganz andern Charakter hat sie 
in Hesiods Theogonie. Da gilt sie v. 223 als Tochter der 
Nacht und heisst das Unheil für die Menschen: 

τίχτε δὲ χαὶ Νέμεσιν, πῆμα ϑνητοῖσε βροτοῖσι, 
Νὺξ ὁλοή. 

Doch welches Amt sie zu erfüllen hat, verrät uns der Dichter 
nicht. Es scheint, als ob die Entwickelung ihres Charakters bei 
diesem Dichter noch nicht abgeschlossen sei, und dass hierin der 
Grund sowohl für die verschiedene Vorstellung von ihrem We- 
sen bei demselben Dichter als auch die ungewöhnliche Auffassung 
von ihr als πῆμα θνητοῖσι βροτοῖσι zu suchen 181. 1) 

Auch wie sich Aischylos die Nemesis vorstellte, lässt sich 
nicht bestimmt erkennen, da diese Göttin von ilım nur in einem 
Bruchstück erwähnt wird, das über ihr Wesen keinen näheren 
Aufschluss giebt. Vgl. Nauck frgm. trag. Graec.? n. 266: 

rucw γε μέντοι Νέμεσις ἐσϑ᾽ ὑπερτέρα. 
χαὶ τοῦ ϑανύντος ἢ Jixr, πράσσει χύτον. 

Pindar ist sie die „übergerechte“* Göttin, doch nur dem 
Frevier schrecklich: denn der gleich seinem Antipoden durch 

ἢ Diese Verschiedenheit in der Auffassung ihres Wesens bei demselben 
Dichter bewogen Walz de Nemesi Graec. 5. 4 und Tournier a. a. O. S. 37 
dazu, den Vers der Theogonie für untergeschoben zu halten. Dagegen lassen 
ihn unbeanstandet Göttling, Flach und Schömann in ihren Ausgaben, denen 

ih mich aus obigem Grunde anschliesse. Nicht glücklich scheint mir Schö- 
mans Ausweg (Commentar zu Theog. 223), Nemesis sei freilich ein 
ἴδοι! für die Menschen. doch nicht für alle, sondern nur für diejenigen, 
welche sich einer 30:5 schuldig machen. Hiervon steht bei Hesiod nichts. 


92 


Götterfurcht ausgezeichnete Hyperboreer ist sicher vor ihreı 
Rächerarm. Vgl. Pyth. X, 66 ff.: 
πόνων δὲ καὶ μαχᾶν ἄτερ 
οἰχέοισι φυγόντες 
ὑπέρδικον Νέμεσιν. ἢ 

Deutlicher tritt das Ziel ihrer Thätigkeit hervor bei spä 
teren Schriftstellern. 

a. Frevel gezgen die Götter straft Nemesis nach Kallı 
machos Zeugnis im Hymnos auf Demeter. Als Erysichtho 
die der Demeter heiligen Bäume fällt, erscheint ihm Demete 
selbst und fordert ihn auf, von seinem frevelhaften Beginne 
abzulasen. Doch trotzig antwortet ihr Erysichthon v. 54: 

xalev..., um τοι πέλεχυν μέγαν Ev χροὶ παξω. 

Sofort schreibt sich Nemesis die vermessene Äusserur 
auf, natürlich um später zur Rache zu schreiten: 

Εἶπεν ὁ παῖς. Νέμεσις δὲ κακὰν ἐγράψατο φωνάν. 

Auch Unterlassung der den Göttern gebührenden Opf 
kann ein Einschreiten der Nemesis veranlassen. So hatte La 
damia bei ihrem Einzug in ihr neues Heim vergessen 2 
opfern: dafür rauben ihr die Götter ihren Gemahl. An die 
sen Fall knüpft Catull 68, 77 das Gebet, durch welches e 
zugleich die Nemesis als die Vollstreckerin der göttlichen Racl 
bezeichnet: 

Nil mihi tam valde placeat, Rhamnusia virgo, 
quod temere invitis suscipiatur eris. 

Quam ieiuna pium desideret ara cruorem, 
docta est amisso Laodamia viro. 

Ja selbst für Nichtachtung der von den Göttern verlieh 
nen Gaben, wodurch sich ein gewisser Übermut verrät, h: 
man die Strafe der Nemesis zu gewärtigen. Als der unter d 
Sterne versetzte Plokamos der Berenike sich nach seiner Herr 


ἢ Gewöhnlich zählt man hierher auch Pindar Ol. VIII 110 ff: ἐσ 
δ᾽ ἐπὶ ἰσλοῖς ἔργα ϑέλοι δόμεν (scil. Zeus), ὀξείας δὲ νόσους ἀπαλάλχοι. Ev) 
μαι ἀμφὶ χαλὼῶν μοίρᾳ νέμεσιν διχόβουλον μὴ ϑέμεν. Aber offenbar ist ἢ: 
nicht von der Göttin Nemesis die Rede, sondern von dem Abstraktum γνέμεσ 
Sehr befremdend wäre zum mindesten die Vorstellung, dass Zeus die Neme 
sendet und vor allem der Ausdruck Νέμεσιν τιϑέναι, da sich τιϑέναι. we 
oft mit einem Abstraktum, aber meines Wissens nie mit einer Person vı 
bunden findet. 


88 


sehnte und den Wunsch aussprach, wieder mit ihr vereinigt 
zu werden, ruft er vorher die Nemesis um Verzeihung für die 
Nichtachtung der ihm verliehenen Ehre an. Vgl. Catull 
66, 71 δ΄: 
Pace tua fari hic liceat, Rlıamnusia virgo; 
namque ego non ullo vera timore tegam, 
nec si me infestis discerpent sidera dictis, 
condita quin veri pectoris evoluam: 
Non his tam laetor rebus, quam me afore semper, 
afore me a dominae vertice discrucior. 

Einen ähnlichen Fall wie Kallimachos im Demeterhymnos 
erzählt Nonnos Dionys. XXXVII v. 422 ff.: Achates hatte den 
Phaunos geschmäht: Da wird er von Nemesis deswegen 
zırechtgewiesen: 

Toiov ἀπερροίβδησεν ἀγήνορα μῦϑον Ayaıns 
κερτομέων " Νέμεσις δὲ τόσην ἐπεμέμψατο φωνήν. 

Noch mehr an Kallimachos erinnert Nonnos Dionys. I 481. 
Nachdem Nonnos von dem Übermut des Typhon gesprochen, 
der sich vermessen zum Herrscher über Götter und Menschen 
aufgeworfen hatte, fährt er fort: 

Eine, καὶ ᾿Αδρήσιεια τόσην ἐγράψατο φωνήν. 

Aure endlich, die Artemis zu schmähen gewagt hatte, 
musste in schrecklicher Weise den Zorn der Nemesis kennen 
lernen. Vgl. Nonnos Dionys. XLVIII, 451 ff.: 

. ὁμοζήλῳ δὲ πορείῃ 
παρϑένος ᾿Αδρήστεια 1) uernıe δύσγαμον Avgnv, 
γρῦπας ἀμιλλητῆρας ὑποζεύξασα χαλινῷ" 
καὶ ταχινὴ πεφόρητο δι᾿ ἠέρος ὠχέι δίφρῳ, 
καὶ δρόμον ἐστήριξεν ὑπὲρ Σιπύλοιο καρήνου 
Τανταλίδος προπάροιϑε λεϑογλήνοιο προσώπου, 
πτηνῶν τετραπόδων σχολιοὺς σ(ίγγουσα χαλινούς. 
Avons δ᾽ ἐγγὺς ἵκανεν ἀγήνορος ' ὑψίνοον δὲ 
αὐχένα δειλαίης ὀφιωδεῖὶ τύψεν ἱμάσϑλῃ. 
xal μὲν ἀνεστυφέλιξε δίχης τροχοειδέι κύκλῳ. 
καί νόον ἄφρονα κάμψεν ἀχαμπέος᾽ ἀμφὶ δὲ μίτρην 
παρϑενικῆς ἐλέλιξεν ἐχιδνήεσσαν ἱμάσϑλην 
"Apyolis ᾿αδρήστεια. 

ἢ Nemesis und Adrasteia sind bei Nonnos völlig gleichbedeutend. 

8 


84 


Ein Beispiel dafür, dass Nemesis β) Mangel δὴ Ehr- 
erbietung gegen Höherstehende ahndet, bringt Sophokle= 
El. 793. Nach Klytaimnestras Ansicht hatte es Orest gewagt 
sich zum unberufenen Richter über die Handlungsweise seine= 
Mutter aufzuwerfen. Da er dadurch den Zorn der Nemesis al 
sich laden musste, konnte Klytaimnestra auf Elektras \Vorte 

”Axove, Νέμεσὲ τοῦ ϑανόντος ἀρτίως 
die Antwort geben: 
”Hxovosv ὧν δεῖ, καπεκύρωσεν καλῶς. 

Dass Nemesis über die Verletzung kindlicher Pflichten = 
Gericht sitzt, lehrt noch deutlicher Plato Νύμοι IV p. 717 D. 
παρὰ δὲ πάντα τὸν βίον ἔχειν TE καὶ ἐσχηκέναι χρὴ πρὸς αὐτ«» 
γονέας εὐφημίαν διαφερόντως, διότι χούφων καὶ πτηνῶν λύγαει 
βαρυτάτη ζημία ᾿ πᾶσι γὰρ ἐπίσκοπος τοῖς περὶ τὰ τοιαῦτα ἐτάχ- 
Δίκης Νέμεσις ἄγγελος. 

Zahlreicher sind die Belege, dass Nemesis γ) Mangel a: 
Schonung gegen Gleichstehende oder Untergeordne t 
rächt, sei es, dass sich derselbe durch rücksichtslose Überhebran; 
und Beleidigung oder durch hartherziges Abweisen wo! 
Wünschen äussert. 

Zunächst gehört hierher die obenerwähnte Stelle au 
der Elektra des Sophokles. Die triumphierende Freude dei 
Klytaimnestra über den Tod des Orest und die Schmähung de: 
Toten veranlassen Elektra, die Nemesis anzurufen. 

Als ein Eingreifen in fremdes Recht sah es der Griech 
an, wenn man jemandem Vorzüge absprach. Nemesis abe 
straft diese beleidigende Schmälerung, wie Meleagros Epigramır” 
Anthol. Palat. XII. 141 lehrt: 

Ἐφϑέγξω, ναὶ, Κύπριν, ἃ un ϑέμες, ὦ μέγα τολμᾶν 
ϑυμὲ μαϑών᾽ Θήρων σοὶ καλὸς οὐκ ἐφάνη ; 

Σοὶ καλὸς οὐχ ἐφάνῃ Θήρων; AAN αὐτὸς ὑπέστης, 
οὐδὲ “ιὸς πτήξας πῦρ τὸ χεραυνοβόλον ; 

Toıyag, ἰδού, τὸν πρόσϑε λάλον προὔύϑηχκεν ἰδέσϑαι 
δεῖγμα ϑρασυστομίης 7 βαρύφρων Νέμεσις. 

Ähnlichen Inhalt hat ein Gedicht eines Ungenannten in 
der Anthol. Palat. XII, 140: 

Τὸν καλὸν ὡς ἰδόμαν Apxeorgarov, οὐ μὰ τὸν 'Eouärv, 
οὐ καλὸν αὐτὸν ἐφαν᾽ οὐ γὰρ ἄγαν ἐδόκει. 
Εἶπα, καὶ ἃ Νέμεσίς us συνάρπασε, κεὐϑὺς ἐχείμαν 


35 
ἕν πυρί, παῖς δ᾽ ἐπ᾽ ἐμοὶ Ζεὺς ἐκεραυνοβύόλει. 
Τὸν παῖδ᾽ ἱλασόμεσϑ᾽, ἢ τὰν Yeov; Alla ϑεοῦ μοι 
ἔστιν ὁ παῖς χρέσσων᾽ χαιρέτω ἁ Νέμεσις. 

Dasselbe wurde von Meineke dem Kallimachos zugeschrieben 
und deshalb von Schneider unter die Epigrammata incerta des Kalli- 
machos als fünftes aufgenommen. Doch scheint nicht nur der 
ähnliche Inhalt, sondern auch sprachliche Erscheinungen ἢ) für 
Neleagros zu sprechen. 

Natürlich war es ebenso strafbar, wenn man über fremdes 
Unglück, welcher Art es auch immer war, triumphierte. 
Deshalb wird ein gewisser Polyxenides von Meleagros gemahnt, 
er solle seine Schadenfreude meistern bei der Nachricht, dass 
en anderer Jüngling Herakleitos, wohl sein Nebenbuhler, 
sine Schönheit verloren habe. Vgl. Anthol. Palat. XII, 33: 

Ἂν καλὸς Ἡράκλειτος, Or’ ἦν ποτέ᾽ νῦν δὲ παρ᾽ ἥβην 

χηρύσσει πόλεμον δέρρεις ὀπισϑοβάταις. 

Alla, Πολυξενίδη. τάδ᾽ ὁρῶν, μὴ γαῦρα φρυάσσου" 

ἔστε καὶ ἐν γλουτοῖς φυομένη Νέμεσις. 
Deshalb ruft auch Ovid (trist. V 8, 2 ff) seinem Freunde, 
von dem er wegen seines Unglücks verhöhnt wird, warnend zu: 

Quae tibi res animos in me facit, improbe? curve 
casibus insultas, quos potes ipse pati? 

Nec mala te reddunt mitem placidumve iacenti 
nostra, quibus possint inlacrimare ferae? 

Nec metuis dubio Fortunae stantis in orbe 
numen et exosae verba superba deae? 

Exiget a! dignas ultrix Rhamnusia poenas. 

Eine merkwürdige und interessante Auffassung findet sich 
bei Pintarch. Einem gewissen Pasiades, welcher einen andern 
wegen seiner Körperschwäche schmäht, wird zu bedenken ge- 
geben Sympos. II 1, 9: ᾿“σϑένειαν σώματος ὀνειδίζεις, 
Nusoıv οὐχ ὁρῶν ἐπὶ τῶν ὥμων μαστάζοντά σου τὸν υἱόν" εἶχε 
de χυρτὸν ὁ Πασιάδης υἱόν.ἢ 


ἡ Vgl. bes. Anthol. Palat. XII, 122, 5; 68, 2; 141, 4. 
ἢ Lehre, Populäre Aufsätze S. 56 Anm. schlägt vor, für υἱόν zu 
shreiben ὦμον und das erste σου τὸν υἱόν zu streichen. Dies geistreiche 
Vorgehen scheint zu gewaltsam, zumal da der Sinn der Stelle, wie sie über 
liefert ist, erträglich ist. Dass Eltern für ihre Fehler an ihren Kindern gestraft 
werden, ist eine wohl allen Völkern gemeinsame Vorstellung. 
ge 


36 


Selbst einen gerechten, wohlverdienten Zornesaus 
straft Nemesis nach dem Epigramm des Paulus Silent 
(VI. Jahrh. ἢ. Chr.). Vgl. Anthol. Palat. V, 300: 

Ὁ ϑρασὺς ὑψαύχην τε καὶ ὀφρύας Eis Ev ἀγείρων 
κεῖται παρϑενικῆς παίγνιον ἀδρανέος. 

Ὁ πρὶν ὑπερβασίῃ δοκέων τὴν παῖδα χαλέπτειν 
αὐτὸς ὑποδμηϑεὶς ἐλπίδος ἐχτὸς ἔβη. 

Καὶ ῥ᾽ ὁ μὲν ἱκεσίοισι πεσὼν ϑηλύνεται οἴκτοις" 

n δὲ κατ᾽ ὀφϑαλμῶν ἄρσενα μῆνιν ἔχει. 

Παρϑένε ϑυμολέαινα, καὶ εἰ χόλον ἔνδικον αἶϑες, 
σβέσσον ἀγηνορίην, ἐγγὺς ἔδ᾽ ἐς Νέμεσιν. 

Wie Schmähungen durch Worte, so bestrafte Nemesis 
denjenigen, der in selbstsüchtiger und liebloser Weise a 
durch Abweisung ihrer Wünsche verletzte. 

Am deutlichsten ist dieser Gedanke ausgesprochen 
Catull am Ende des 50. Gedichtes. Dort heisst es: 

Nunc audax cave sis precesque nostras, 
oramus, cave despuas, ocelle, 

ne poenas Nemesis reposcat ἃ te. 

Est vemens dea: laedere hanc caveto. 

Gewöhnlich machte sich Nemesis in dieser Eigenscha! 
denen geltend, welche das Liebeswerben anderer unbe 
sichtigt liessen, und die Alten waren überzeugt, dass 
Hartherzigen dasselbe Loos ereilen müsse, damit sie zur S 
selbst die Qualen füblten, die sie bei ihrem Nächsten 
lindern wollten. 

Wir dürfen uns nicht wundern, auch auf diesem Ge 
den überall heimischen Eros anzutreffen. In einem ἢ 
wahrscheinlich dem Meleagros!) angehörigen Gedicht wird ı 
Quälgeist dargestellt, wie er zur Strafe für seinen Üb« 
und seine Lust an den Liebesqualen anderer selbst vom Li 
pfeil getroffen ist, damit er erdulde, was er sonst verurse 
Vgl. Anthol. Planud. 251: 


Ὦ Vgl. zu v. 1: Anthol. Palat. XII 23, 8, 133, 1; V 212, E 
421, 1; zu v. 3: XII 144, 4; VII 421, 4; V 178, 2; XII 86,4; V 1 
zu v. 4: XII 81,1 ἢ; zuv. 5: V, 160, 3; zuv. 6: XII 48,3; 80; 1 
V 139, 6. 


37 


Πτανῷ sıravov Ἔρωτα tig ἀντίον ἔπλασ᾽ Ἔρωτι; 
A Νέμεσις, τόξῳ τόξον ἀμυνομένα, 

ὡς κε πάϑῃ τά γ᾽ ἔρεξεν" ὁ δὲ ϑρασύς, ὁ πρὶν ἀταρβῖς. 
δακρύει. πικρῶν γευσάμενος βελέων, 

ἐς δὲ βαϑὺν τρὶς κόλπον ἀπέπτυσεν. A μέγα ϑαῦμα, 

φλέξει τις πυρὶ πῦρ᾽ ἥψατ᾽ Ἔρωτος Ἔρως. 

Mit seltener Feinheit schildert Ovid, wie Vertumnus dies 
Amt der Nemesis ausnützt, um die Liebe der Pomona 
zu gewinnen. Als diese seinem zarten Werben keine 
Aufmerksamkeit schenkte, verwandelt er sich in ein altes 
Weib und findet so Einlass bei seiner Geliebten. Eine Rebe, 
die sich an einer Ulme emporrankte, bot Gelegenheit, das Ge- 
spräch auf Pomonas Weigerung sich zu vermählen, zu lenken. 
Mit jugendlichem Eifer schildert die Alte der Nymphe die Vor- 
züge und die glühende Liebe des Vertumnus, dann sucht sie 
auf Pomonas religiöses Gefühl zu wirken, sie stellt ihr den 
Zorn der Venus und Nemesis vor (Metam. XIV 691 ff.): 

miserere ardentis, et ipsum 
quod petit, ore meo praesentem crede precari: 
Ultoresque deos et pectora dnra perosam 
Idalien memoremque time Rhamnusidis iram. 

Die Erzählung von Iphis und Anaxarete thut das Übrige, 
um den Widerstand der Spröden zu brechen, als ihr der Gott 
in seiner wahren Gestalt erscheint. 

Eine schwere Strafe traf den Narciss für seine Hartherzig- 
keit, mit der er die Echo verschmähte. Narciss hatte sich im 
Walde verirrt. Er ruft nach seinen Gefährten: Echo antwortet 
ihm mit seinen eigenen Worten. In der Meinung, es sei einer 
seiner Freunde, fordert Nareiss sie auf zu ihm zu kommen. 
Nur zu gern gehorcht sie, die in heisser Liebe zu dem schönen 
Jüngling entbrannt ist. Doch dieser, dem so ‚harter Hochmut‘ 
in der Brust wohnte, dass ihn weder Jüngling noch Jungfrau 
rührte (Ovid Met. III 354 ff.), weist sie unbarmherzig von sich. 
Echo nagt der Liebesgram so am Herzen, dass sie sich bis 
auf ihre Stimme auflöst. Voll Erbitterung sendet sie nun das 
Gebet zu den Göttern: 

Sic amet ipse licet, sie non potiatur amato! (III, 405). 
Nemesis erhört ihr Gebet: 

Dixerat: assensit precibus Rhamnusia iustis (406). 


38 


Narciss sieht sein eigenes Bild in einer Quelle un« 
brennt in solcher Liebe zu sich selbst, dass auch er ἢ 
Tode abhärmt.!) 

Es ist natürlich, dass dieses Einschreiten der N 
allen denen hoch willkommen war, die vergebens um 
warben. Als letzte Waffe wurde in solchen Fällen schli 
der Zorn der Nemesis ins Feld geschickt. So giebt bei 


ἢ Vgl. hiermit die zuerst von Angelo Mai herausgegebenen 
graphen, deren Quelle Lactantius narr. fab. 10, 4 p. 858 aq. war. 1] 
nach Bode Scriptores rerum mythic. Latini tres Romae nuper rep 
einigen auf neuer Collation beruhenden Änderungen, die ichO. Rossbach vi 


1.185. Fabula Liriopae et Narcissi. 

Liriope Nympha ex amne Cephiso 
procreavit Narcissum, cui Tiresias 
omnia prospere pollicitus est, si 
pulchritudinis suae nullam habuisset 
notitiam. Hunc igitur cum Echo di- 
ligeret nullamque viam potiendi in- 
veniret, cura iuvenis, quem extremis 
vocibus persegneretur fugientem, ex- 
tabuit; eiusque corporis reliquiae in 
lapidem versae sunt. Quod ei incidit 
Iunonis ira, quia garrulitate sua eam 
saepe est morata, ne Juppiter in 
montibus, dum perseqneretur Nym- 
phas, deprehendi posset. Fertur 
Echo filla Iunonis et ob deformi- 
tatem in montibus est recondita, ne 
quid eius praeter vocem inspici posset, 
- quae tamen post obitum auditur. 
Nareissum autem supra dietum ob 
nimiam crudelitatem, quam in Echo 
exhibebat, Nemesis, id est Fortuna 
ultrix fastidientinm, in amorem sui 
pertulit, ut non minori flamma ac 
illa exureretur. Qui cum assidua ve- 
natione fatigatus iuxta fontem in 
opaco procubnisset et hauriens aquam 
similitudinem sui conspexisset et di- 
utins ibidem moraretur, novissime 
extabuit, ita ut vita privaretur. Ex 
cuius reliquiis flog extitit, quem Na- 
iades Nymphae, flentes casum fratris, 
Narcissi nomine notarunt. 


II. 180. De Alciope. 

Alciope Nympha ex amne 
Narcissum procreavit, σαὶ 
omnia prospera pollicitus est, 
chritudini tantum suae non δι 
fidieret. Hunc igitur Ech« 
Iunonis, cum diligeret et sui ᾿ 
viam non inveniret, amore 
qnem extremis vocibus fugient 
sequebatur, extabuit. Cuius 
dem versae et in montibus abs 
vox tantum anditur. Id ti 
accidit Iunonis instinetu, quo: 
litate 818 eam saepe esset 
ne Iovem, in montibus Nymp 
sequentem, deprehendere . poss 
id fertur et ob deformitateı 
tibns esse recondita, ne qu 
praeter vocem inspici possit 
cissum autem supradietum ob 
despectionem et crudelitatem 
in Echo exercuerat, Nemesis, 
Fortuna ultrix fastidientium, 
rem sui compulit, ut non min« 
ma ac illa exureretur. Qui 
assidun fatigatione venation 
fontem procenbuisset, et 
aquam, imaginem sui pers 
alienam putans adamavit ein: 
sideriis ita ut vita privaretur | 
Ex cuius reliquiis flos oritw 
Naiades Nymphae, casım frat 
tes, narcissum nomine annot 


39 


phron (ep. I 37, 4) eine Hetäre ihrer Freundin folgenden guten 
Rat, um den Widerstand eines Jünglings zn überwinden: ἐπε- 
κηρυχευσόμεϑα δὴ αὐτῷ καὶ δαχρύσομεν πιϑανῶς., καὶ τὴν NE- 
μεσιν δεῖν αὐτὸν ὁρᾶν, εἰ οὕτως μὲ περιόψεται ἐρῶσαν αὐτοῦ. 

In ähnlicher Weise wird die Rache der Nemesis angerufen 
in einem anonymen Epigramm, das Jacobs dem Alcaeus 
Messenius zugeschrieben hat. Vgl. Anthol. Palat. XII, 160: 

Θαρσαλέως τρηχεῖαν ὑπὸ σπλάγχνοισιν avirv 
οἴσω. καὶ χαλεπῆς δεσμὸν αἀλυκτοπέδης. 

Οὐ γάρ πω, Νίκανδρε, βολὰς ἐδάημεν Ἔρωτος 
νῦν μόνον, ἀλλὰ πόϑων πολλάκις ἡψάμεϑα. 

Καὶ σὺ μέν, ᾿Αδρήστεια, κακῆς ἀντάξια βουλῆς, 
τῖσαι, καὶ μακάρων πικροτάτη Νέμεσις. 

Ferner von Philostratos, der (ep. 14) folgende Drohung 
an einen Knaben richtet: Χαῖρε, χἂν μὴ ϑέλῃς, χαῖρε, κἂν μὴ 
γράφῃς, ἄλλοις καλέ, ἐμοὶ δ᾽ ὑπερήφανε. οὐκ ἦσϑα ἄρα ξυχγκεί- 
μενος Ex σαρκὺς καὶ τῶν ὅσα τούτοις κίρναται, all’ ἐξ ἀδάμαν- 
τος καὶ πέτρας καὶ Στυγός. ταχέως σε ϑεασαίμην γενειῶντα 
χαὶ παρ᾽ ἀλλοτρίαις ϑύραις κείμενον. ναὶ Ἔρως, ναὶ Νέμεσις, 
ὀξεῖς ϑεοὶ καὶ στρεφόμενοι. 

Das vielleicht dem Stratyllius Flaccus zugehörige Gedicht 
Anthol. Palat. XII, 12 endlich schildert einen von Nemesis 
bestraften Jüngling, der ebenfalls Liebe verschmäht hatte: 

Ἄρτι γενειάξων ὁ καλὸς καὶ στερρὸς ἐρασταῖς 
παιδὸς ἐρᾷ Aadwv. Σύντομος ἡ Νέμεσις. 

Aus den angeführten Beispielen geht deutlich hervor, dass 
Nemesis denjenigen, der hartherzig das Werben um Liebe 
abweist, nur deshalb straft, weil er sich dadurch einer ὕβρις 
schuldig macht. Der Liebe selbst Vorschub zu leisten ist nicht 
ihre Absicht, sondern nur eine notwendige Folge ihres Rächer- 
amtes. Darum wäre es auch verkehrt, dieses ihr Amt aus einer 
Verwandtschaft mit Aphrodite abzuleiten. Aber thatsächlich ge- 
staltet sich dies Verhältnis in der späteren römischen Zeit so, 
dass man Zweck und Folge verwechselte und Nemesis in den 
Kreis der Liebesgottheiten einreihte.!) So nennt schon Philo- 


ı) Mit Rücksicht hierauf möchte ich in der viel besprochenen, aber bis- 
ber ungenügend. erklärten Stelle bei Pausanias 1 33, 6 πτερὰ δ᾽ ἔχον οὔτε 


40 
stratos (ἃ. ἃ. O.) den Eros und die Nemesis in einem Athemzuge. 
Noch weiter geht Nonnos. Im 15. Buch seiner Dionysiaka erzählt 
er, wie Nikaia, eine λαγωβύόλος "Agreus ἄλλη (v. 171), den 
Hymnos, der sich ihr zu nahen wagte, mit dem Pfeil erschoss. 
Die verlassenen Rinder klagen um ihren Hirten; Pan aber 
und Phoibos rufen die Nemesis, Aphrodite und den Eros ar, 
diesen Frevel zu rächen. Adrasteia oder Nemesis, denn beide 
Namen bezeichnen bei Nonnos dieselbe Person, sieht den toten 
Jüngling, zeigt denselben der Aphrodite und tadelt den Eros 
die Jungfrau aber bestraft sie dadurch, dass sie dieselbe sich 
mit Wein berauschen und in Liebe zu Dionysios erglühen lässt 

Noch deutlicher tritt die Verwandtschaft der Nemesis mi 
Aphrodite bei demselben Dichter hervor, wenn er von unsere 
Göttin sagen kann (Dionys. XLVIII 466 £.): 

χαριξομένῃ δὲ ϑεαίνῃ 
ὥπλεσεν ἄλλον ἔρωτα κασιγνήτῳ “Πονύσῳ. 
Hier tritt Nemesis völlig an Aphrodites Stelle. 
ὃ. Nemesis straft Übermut und Prahlerei. 

Die Sage erzählt, dass die Perser im ersten Perserkrieg 
einen gewaltigen Marmorblock mit sich brachten, um ihn i 
Griechenland als Zeichen ihres Sieges aufzustellen, den sie fi 
sicher hielten. Dieser Übermut wurde mit Hilfe der Nemes 
blutig bestraft: die Barbaren wurden bei Marathon geschlageı 
die Griechen aber benutzten der späteren Sage nach denselbe 
Stein, um in Rhamnus, einer Ortschaft in der Nähe von Mare 
thon, ein Denkmal der Nemesis zu errichten, welche den übeı 
mütigen Feind vernichtet hatte. So lesen wir am ausführlich 
sten bei Pausanias I 33, 2 und 3: Ἡαραϑῶνος δὲ σταδίοι 
μάλιστα ἑξήκοντα ἀπέχει 'ῬΡαμνοῦς, τὴν παρὰ ϑάλασσαν ἰοῦσι 
ἐς Ὡρωπόν. καὶ αἱ μὲν οἰκήσεις ἐπὶ ϑαλάσσῃ τοῖς ἀνϑρώποι 
εἰσί, μικρὸν δὲ ἀπὸ ϑαλάσσης ἄνω Νεμέσεως ἐστιν ἱερόν, 7 Heu 
μάλιστα ἀνϑρώποις ὑβρισταῖς ἐστιν ἀπαραίτητος. δοκεῖ δὲ x 
τοῖς ἀποβᾶσιν ἐς Παραϑῶνα τῶν ραρβάρων ἀπαντῇσαι μήνιμ 
ἐκ τῆς ϑεοῦ ταύτης. καταφρονήσαντες γάρ σφισιν» ἐμποδὼν εἶνς 


τοῦτο τὸ ἄγαλμα Νεμέσεως οὔτε ἄλλο πεποίηται τῶν ἀρχαίων, ἐπεὶ μηδὲ;Σμυρναίο 
τὰ ayıwıcıa ξόανα ἔχει rege’ οἱ δὲ ὕστερον, ἐπιφαίνεσϑαι γὰρ τὴν ϑεὸν μι 
λιστα ἐπὶ τῷ ἐρὰν ἐθέλουσιν, ἐπὶ τοὐτῷ ΜΝεμέσει πτερὰ ὥσπερ Ἔρωτι ποιοῦι 
ein μὴ vor ἐρῶν einschieben. 


τὸς AIrvas ἑλεῖν, λίϑον Πάριον ὡς ἐπ᾽ ἐξειργασμένοις ἤγον ἐς 
τροπαίου ποίησιν. τοῦτον Φειδίας τὸν λίϑον εἰργάσατο, ἄγαλμα 
μὲν εἶναι Νεμέσεως.) Die Erzählung von dem besagten Stein 
ist offenbar eine Fabel. Es ist höchst wahrscheinlich, dass die 


ἢ Denselben Gegenstand, ohne Neues zu bieten, behandeln: Parmenion, 
ein Zeitgenosse des Augustus. Vgl. Anthol. Planud. 222: 
Μήδοις ἐλπισϑεῖσα τροπαιοφόρος λέϑος εἶναι, 
ἠλλάχϑη»ν μορφὴν xalpıov εἰς Νέμεσιν, 
ἔνδιχος ἱδρυνϑεῖσα ϑεὰ Ραμνοῦντος ἐπ᾿ ὄχϑαις 
γίχης χαὶ σοφίης ᾿41τϑίδι μαριύριον. 
Zweitens: ein anonymes Epigramm der Anthol. Planud. 263: 
Πρίέν μὲ λίϑον Ilfoocı δεῦρ᾽ ἤγαγον, ὄφρα τρόπαιον 
στήσονται νέχας᾽ εἰμὶ δὲ νὺν Δέμεσις. 
᾿Ἱμφοτέροις δ᾽ ἕστηχα, χαὶ ᾿Ἑλλήνεσσι τρόπαιον 
»ίχας, χαὶ Πᾶέρσαις τοῦ πολέμου νέμεσις. 
Die Entstehung dieses Epigramms vor Ausonius beweist dessen Über- 
stzung, Epigr. XLII rec. Peiper: 
Me lapidem quondam Persae advexere, tropaeum 
ut fierem bello: nunc ego sum Nemesis, 
At sicut Graecis victoribus adsto tropaenm, 
punio sic Persas vaniloguos Nemesis. 

Ferner Ausonius epist. XXVII 51 ff.: 
Grande aliquod verbum nimirum diximus, ut se 
inferret nimiis vindex Rhamnusia votis; | 
Arsacidae ut quondanı regis non laeta triamphis 
grandia verba premens ultrix dea Medica belli 
sistere Cecropidum in terris monumenta paranti 
obstitit et Graio iam iam figenda tropaeo 
ultro etiam victis Nemesis stetit Attica Persis. 

Endlich Theaitetos, der zur Zeit Justinians gelebt haben mag. Vgl. 

Anthol. Planud. 221: 

Χιονέην μὲ Aldor παλιναυξέος Ex περιωπὴς 
λαοτύπος τμήξας πειροτόμοις αχίσι 
Μῆδος ἐποντοπόρευσεν, ὅπως ἀνδρείχελες τεύξῃ, 

τῆς zur” ᾿ΑΙϑηνκίων σύμβολα χαμμονέης. 
Ὡς δὲ δαϊζομένοις Ἡκραϑὼν ἀντέχτυπε Πέρσαις 

χαὶ νέες ὑγροπόρουν χεύμασιν αἱμαλέοις, 
ἔξεσαν ᾿Αδρήστεια»ν» ἀριστώδινες ᾿4ϑῆναι, 

δαέμον᾽ ὑπερφιάλοις ἀντέπαλον μερόπων. 
᾿ἡντιταλαντεύω τὰς ἐλπίδας εἰμὶ δὲ χαὶ νὺν 

Νίκη ᾿Ερεχϑείδαις, ᾿᾿σσυρέοις Νέμεσις. 


42 


ganze Vorstellung, der Sieg bei Marathon!) sei der Nemesis 
zu verdanken, erst spätere Erfindung ist. Finden wir sie 
doch in den Persern des Aischylos nirgends, obwohl dieser 
Dichter sie fast notwendig erwähnen musste, wenn sie schon 
zu seiner Zeit so populär gewesen wäre, wie sie es später war, 
umsomehr, als er den Sieg der Griechen einem δαίμων (345) 
oder ἀλάστωρ ἢ κακὸς δαίμων (354) von dem persischen Boten 
zuschreiben lässt. Aber den Schluss müssen wir aus der hübsch 
erdichteten Fabel ziehen, dass man zur Zeit, als diese Statue 
aufgestellt wurde, daran gewöhnt war, diese grösste aller na- 
tionalen Heldenthaten mit Nemesis in Verbindung zu bringen, 
und dass zugleich hierdurch das Ansehen der Göttin, besonders 
aber ihr Amt, den Übermut zu strafen, bedeutend gehoben und 
in den Vordergrund gestellt wurde. 
Als Rächerin der stolzen Prahlerei finden wir Ne- 
mesis in der Litteratur zuerst bei Euripides. Vgl. Phoi- 
nissen 182 ff.: 
Ἰώ, 
Νέμεσι καὶ “ιὸς βαρύβρομοι βρονταί. 
κεραυνῶν TE φως αἰϑαλόεν, σὺ τοι 
μεγαλαγορίαν ὑπεράνορα κοιμέζεις. 

und frgm. 1040 (Nauck?): 
ἐὰν ἔδῃς πρὸς ὕψος ἠρμένον τινὰ 
λαμπρῷ τε πλούτῳ καὶ γένει γαυρούμενον 
ὀφρύν τε μείζω τῆς τυχῆς ἐπηρκότα, 
τούτου ταχεῖαν Νέμεσιν εὐϑὺς προσδόκα. 

Wie allgemein gerade die Vorstellung war, dass Nemesis 


den Übermut und die Prahlerei räche, zeigen folgende Stellen: 
Lucan V 233: 


ἢ An den Sieg bei Marathon dachte vielleicht Catull, als er die Verse 

schrieb (64, 393 ff.): 

Saepe in letifero belli certamine Mavors 

aut rapidi Tritonis era aut Rhamnusia virgo 

armatas hominum est praesens hortata catervas, 
wenn anders wir es nicht vorziehen, die unsichere Konjektur von Bährens zu 
obiger Stelle ‚Amarunsia‘ anzunehmen, 80 dass an Artemis zu denken sei, 
die nach Hom. E 447 und Y 39 aın trojanischen Kriege teil nahm. Dass 
Nemesis in Schlachten anfeuernd auftrat, ist sonst nirgends überliefert, 


Ἐπ - 


43 


.. .. ’tumidis infesta colit qua numina Rhamnus . . 

Mesomedes Hymn. v. 10: 

Γαυρούμενον αὐχένα χλίνεις: 
die oben citierte Stelle des Pausanias I 33, 2; Aelian bei 
Suidas v. Νέμεσις χαὶ Aldıavos’ Νεμέσεως ἐφόρου, τρόπους 
ὑπερύπτας καὶ ὑπερηφάνους χολαζούσης., ἐναργῇ μαρτύρια. Nach 
Valckenaers Vermutung gehören auch die von Suidas ebenda- 
selbst angeführten Worte dem Aelian: Τὴν τῶν ἀλαζόνων Tı- 
μωρὸν συνέντες Νέμεσιν, ἥπερ αὐτοὺς μετῆλθε σὺν τῇ Hix und 
x ἐλαϑε τὴν ἅπασιν ἐναντιουμένην ὑπερηφάνοις Νέμεσιν, αλλ᾽ 
ἐν ταῖς ἰδίαες ἡναγχάσϑη παιδευϑῆναι συμφοραῖς. 

Endlich Macrobius Saturn. 122... . Nemesis, quae con- 
tra sıperbiam colitur ... . 

Als Beispiel für die von Nemesis gestrafte Prahlerei führe 
ih noch an das Epigramm des Agathias in Anthol. Palat. 

V, 213: 

Ἡ πάρος αγλαΐησι μετάρσιος, καὶ πλοχκαμῖδας 
σειομένη πλεχτάς, καὶ σοβαρενομένγ, 

ἢ μεγαλαυχήσασα καϑ᾽ ἡμετέρης μελεδώνῃς, 
χεῖρας ἐρεικνώϑη. τὴν πρὶν ἀφῆκε χάριν. 

Μαξὺς ὑπεχλίνϑη. πέσον ὀφρύες, ὄμμα τέτηκται., 
χείλεα βαμβαίνει φϑέγματι γηραλέῳ. 

Τὴν πολεὴν καλέω Νέμεσιν Πόϑου. ὅττι δικάζει 
ἔννομα, ταῖς σοβαραῖς ϑᾶσσον ἐπερχομένη. 

Das Rühmen mit reichen Freiern ist nach einem andern, 
anonymen Epigramm, dessen Grundgedanke mit Tibull I 
6, 77 übereinstimmt, wiederum ein Grund für das Einschreiten 
der Rachegöttin. Vgl. Anthol. Palat. VI, 283: | 

Ἡ τὸ πρὶν αὐχήσασα πολυχρύσοις ἐπ᾽ ἐρασταῖς, 
ἢ Νέμεσιν δεινὴν οὐχὶ κύσασα ϑεόν, 

μίσϑια νῦν σπαϑίοις πενιχροῖς πηνίσματα χρούει. 
Ὀψὲ γ᾽ ᾿Αϑηναίῃ Κύπριν ἐληΐσατο. 

Aber nicht nur wirkliche Prahlerei und handgreiflicher 
Hochmut, sondern selbst das sichere Hoffen auf das Gelingen 
eines Unternehmens oder auch nur eine Äusserung berechtigten 
Vertrauens auf seine oder anderer Kraft und Vorzüge erregt 
den Zorn der Nemesis. Die psychologische Erklärung hierfür 
giebt Artemidoros Oneirokr. II 37: τοῖς παρανομοῦσι καὶ τοῖς 
ἐπιτιϑεμένοες τεσὶ καὶ τοῖς μεγάλων ὑρεγομένοις πραγμάτων [ἢ 


.Φ 
“29 


44 


Νέμεσις] ἐναντία καϑίσταται καὶ ἐμπόδιος τῶν ἐπιχειρουμὲν 
Auch dies Amt der Nemesis entspringt aus dem Gebot 
griechischen Sittenlehre, sich innerhalb der den Menschen | 
setzten Schranken zu halten und nicht mit Übersch 
tung derselben eigenmächtig in den Lauf des Schicks 
eingreifen zu wollen. Wie der Christengott, verlang 
auch die Götter der Griechen demütige Unterwerfi 
unter ihre Bestimmungen und setzen ihre νέμεσις auf j 
ὕβρις des Menschen, die sich in einem solchen Verlan: 
nach Selbstbestimmung seiner Lage oder in dem Vertra 
auf sein eigenes Können und seinen eigenen Einfluss äuss 
Als Beispiel, wie Nemesis diesen Mangel an Unterwerfung ur 
den göttlichen Willen ahndet, dient das Epigramm des A 
philos von Byzanz, Anthol. Palat. VII, 630: 
Ἤδη που πάτρης πελάσας σχεδὸν „Augiov“ εἶπον 
„7 μακρὴ κατ᾽ ἐμοῦ δυσπλοίΐη κοπάσει." 
Οὔπω χεῖλος ἔμυσε, καὶ ἣν ἔσος "Aldı πόντος. 
καί μὲ κατέτρυχεν κεῖνο τὸ κοῦφον ἔπος. 
Πάντα λόγον πεφύλαξο τὸν αὔριον᾽ οὐδὲ τὰ μικρὰ 
λήϑει τὴν γλώσσης ἀντίπαλον Νέμεσιν. 
Zu weit geht nach moderner Auffassung die Furcht 
der Nemesis, wenn man nicht einmal, wie Statius, den fe 
Glauben an die Treue der Gattin auszusprechen wagt. 
Silv. III 5, 1 ff: 
Quid mihi maesta die, sociis quid noctibus, uxor, 
anxia pervigili ducis suspiria cura? 
Non metuo, ne laesa fides, aut pectore in isto 
alter amor; nullis in te datur ire sagittis. 
Audiat infesto licet haec Rhamnusia vultu. 
Ja man ging so weit, dass man nicht einmal ohne 
rufung der Nemesis von seinen Ehrenstellen zu sprechen wa 
in der Furcht, auch dies könnte als Ruhmredigkeit ausge 
werden. Vgl. Ausonius Domestica V 40: 
Ecce, ubi se cumulat mea purpura (mitibus audi 
auribus hoc, Nemesis), post me dignatur oriri 
Augustus consul 

und epist. XXII 85 ff.: 
Absistat Nemesis, ferat et Fortuna iocantem: 
Praesedi imperio, dum praetextatus in ostro 


EEE NEE EB Ze FARBE τς σεν ENT π᾿ Ν 


45 


et sceptro et solio praefert sibi iura magistri 
maioresque putat nostros Augustus honores. 

Berechtigter ist die Furcht des Ausonius epist. XXVII 
4 ἃ wo er seine Freundschaft mit seinem Sohne Paulinus 
über die alten hochberühmten Freundschaftsbünde des Altertums 
erhebt: .. . . jam nomina nostra parabant 

inserere antiquis aevi melioris amicis. 

Cedebat Pylades, Phrygii quoque gloria Nisi 
ΙΔ} minor et promissa obiens vadimonia Damon. 
Nos documenta magis felicia, qualia magnus 
Scipio longaevique dedit sapientia Laeli: 

Nos studiis animisque isdem miracula cunctis, 
hoc maiora, pares fuimus quod dispare in aevo. 
Ocius illa iugi fatalis solvere lora 

Pellaeum potuisse ducem reor, abdita opertis 
principiis et utroque caput celantia nodo. 
Grande aliquod verbum minirum diximus, ut se 
inferret nimiis vindex Rhamnusia votis. 

Riefen die Griechen in dieser Weise die Nemesis um Ver- 
zilung an, so pflegten sie in den Busen zu speien. Vgl. 
Neleagros und Stratos oben citierte Epigramme Anthol. Planud. 
ὦ] und Anthol. Pal. XII. 229. Die Römer dagegen legten 
den Goldfinger hinter das rechte Ohr. Vgl. Plin. nat. hist. XI, 
&1: Est post aurem aeque dexteram Nemeseos [locus], quae dea 
Latinım nomen ne in Capitolio quidem invenit, quo referimus 
tactum ore proximum a minimov digitum, veniam sermonis ἃ 
diis ibi recondentes.') 


-.- EEE EEE [EN 


c. Nemesis als Wahrerin des rechten Masses. 


Unmittelbar aus dem Amte, die ὕβρις zu rächen, ent- 
wickelt sich die Eigenschaft der Nemesis als Göttin des Masses. 
Denn das Amt der Nemesis, die ὕρρες zu rächen und für Inne- 
halten des rechten Masses in allen Dingen zu sorgen, sind im 
Grunde identisch. 


ἢ Vgl. im allgemeinen über die Sitte, die Nemesis bei derartigen An- 
lässen anzurufen Plin. nat. hist. XXVIII, 22: Cur effascinationibus adora- 
tione peculiari occurrimus alii Graecam Nemesin invocantes, cuius ob id Ro- 
mae simulacrum in Capitolio est, quamvis Latinum nomen non sit? 


46 


Auf Nemesis als Wahrerin des rechten Masses weisen hin: 
Mesomedes Hymn. v. 11: 
ὑπὸ πῆχυν αεὶ βίοτον μετρεῖς. 
Artemidor, Oneirokrit, II 37, der hervorhebt, dass sie ΕἼΤΘΠΠΔ 
ist μετρέοιες ἀνϑρώποις, endlich ein Epigramm auf einen By 
zantinischen Sieger im Hippodrom. Denn diesem wird offenba 
nur deshalb das eherne Siegesdenkmal gesetzt. weil Nemes 
ein goldenes für eine zu hohe Ehre ansehen und wegen Übeı 
schreitung des rechten Masses strafend einschreiten könnt: 
Das Epigramm lautet (Anthol. Planud. 354): 
Aldouevn χαλχῷ σε πόλις. τριπόϑγητε, γεραΐρει" 
ἤϑελε γὰρ χρυσῷ᾽ ἀλλ᾽ ἔδεν ἐς Νέμεσιν. 
Εἰ δὲ τεὴν μέλπων οὐ παύεται ἡϑάδα νίκην 
εὐγνώμων δῆμος, Πορφύριε. Πρασίνων, 
ἐμπνοά σοι ξύμπαντες ἀγάλματα πᾶς δὲ περισσὺς 
καὶ χρυσὸς τούτοις εἰς ἔριν ἐρχόμενος. 

Dies ihr Amt aber kennzeichneten die Alten auch äusse 
lich dadurch, dass sie der Göttin ein Elienmass in die Ha 
gaben. Dieses Attribut kehrt wohl am häufigsten auf d 
Nemesisdenkmälern wieder, die zum grössten Teil der Kaiserz 
angehören, und giebt dadurch am besten Zeugnis davon, v 
sehr die Vorstellung von Nemesis als Wahrerin des recht 
Masses allgemein verbreitet war. Die symbolische Bedeutu 
ist zum Überfluss gesichert durch zwei anonyme Epigram 
der Anthol. Planud. 223: 

Ἡ Νέμεσις προλέγει τῷ πήχεϊ τῷ τε χαλινῷ, 
μήτ᾽ ἄμετρόν τι ποιεῖν, μήτ᾽ ἀχάλινα λέγειν 
und 224: 
Ἡ Νέμεσις πῆχυν κατέχω. Τίνος εἵνεκα; λέξεις. 
Πᾶσι παραγγέλλω" μηδὲν ὑπὲρ τὸ μέτρον. 

Die Bedeutung der Nemesis als strenge, aber gerec) 
Vergelterin derk ὕβρεις, wie sie sich von der besten klassisch 
Zeit bis spät nach Christus zeigt, halte ich für die ursprüngl' 
allein geltende. Aus derselben entwickelte sich ihr Amt 
Wahrerin des rechten Masses in allen Dingen, welches nur 6 
logisch richtige Folgerung ihres Waltens als Rächerin ı 
ὕρρις ist.) Beide Wirkungskreise schliessen einander ni 


ı) Vereinzelt ist die Vorstellung, dass Nemesis auch den Mord τῇ 
Vgl. das Epigramm der Anthol. Palat. VII, 358: 


47 


---.-.-,.-.. .-...-ς-..... 


aus und finden sich auch thatsächlich oft mit einander 
verbunden. 

Als eine solche Göttin besingt sie Mesomedes in seinem 
Hymnos, nur dass sich hier schon ihre Annäherung an Fortuna, 
von der bald zu handeln sein wird, bemerklich macht. Ich 
gebe das Lied nach Bellermanns Recension: 


Neueoı πτεερύεσσα, βίου ῥοπά, 
κυανῶπι ϑεά, ϑύγατερ Δίκας, 

ἅ χοῦφα φρυάγματα ϑνατῶν 
ἐπέχεις ἀδάμαντι χαλινῷ᾽ 
ἔχϑουσα δ᾽ ὕβριν ὁλοὰν βροτῶν 
μέλανα φϑόνον ἐκτὸς ἐλαύνεις. ἢ) 
Ὑπὸ σὸν τροχὸν ἄστατον, ἀστιβῇ 
χαρυπὰ μερόπων στρέφεται τὐχα᾿ 
λήϑουσα δὲ πὰρ πόδα βαίνεις, 
γαυρούμενον αὐχένα κλίνεις" 

ὑπὸ πῆχυν ἀεὶ βίοτον μετρεῖς, 
νεύεις δ᾽ ὑπὸ κόλπον ὀφρὺν κάτω, 
ζυγὸν μετὰ χεῖρα χρατοῦσα. 
Ἴλαϑι, μάκαιρα δικασπόλε, 
Νέμεσι πτερύεσσα, βίου ῥοπά. 
Νέμεσιν ϑεὸν ᾷἄδομεν ἀφϑίταν, 
Νίκην τανυσίπτερον, ὀμβρέμαν, 
νημερτέα, καὶ πάρεδρον Aixar, 

ἁ τὰν μεγαλανορίαν βροτῶν 
νεμεσῶσα φέρεις κατὰ ταρτάρου. 


Ähnlich wird sie auch im 61. (60.) Hymnos der Orphiker ge- 
feiert, bei denen sie eine wichtige Rolle gespielt zu haben 
scheint. Der Hymnos lautet: 


Ἔχτανες, εἶτά μὲ ϑάπτεις, ἀτάσϑαλε, χερσὶν ἐχεέναις, 
αἷς μὲ διεχρήσω᾽ μή σε λάϑοι Νέμεσις. 
Das ist sonst ihres Amtes nicht. Wenn übrigens, wie Dübner annimmt, 
die überlieferte Lesart ϑάπεεις richtig ist, so ist das Gedicht in einer 
sehr späten Zeit entstanden, der man dergleichen Irrtiimer verzeihen kann. 
ἢ Ihre Wirksamkeit, den Sprechenden vor gehässiger Auffassung seiner 
Worte zu schützen, ist meiner Überzeugung nach erst von Adrasteia auf 
Nemesis übergegangen. Ich komme hierauf später zurück. 


48 

Ύ -ὔ to 
Ὁ Νέμεσι, κλήξω σε, ϑεά, βασίλεια μεγίστη, 
πανδερκῆής, ἐσορῶσα βίον ϑνγτῶν πολυφύλων᾽" 
ἀιδίη, πολύσεμνε, μόνη χαίρουσα δικαίοις, 
2 ' 1 ’ ’ ww yoY 
αλλασσουσα ἢ Aoyov πολυποίκιλον, ἄστατον αἰεί, 
ἣν πάντες δεδίασι βροτοὶ ζυγὸν αὐχένι ϑέντες᾽ 

\ x 2 N ' ’ . λ δὲ λ “4 
σοὶ γὰρ ἀεὶ γνώμη πάντων μέλει, οὐδὲ σε λύϑει 
ψυχὴ ὑπερφρονέουσα λύγων ἀδιαχρίτῳ ὁρμῇ" 
πάντ᾽ ἐσορᾷς καὶ πάντ᾽ ἐπαχουύεις, πάντα βραβεύεις᾽ 
ἐν σοὶ δ᾽ εἰσὶ δίκαι ϑνητῶν, πανυπέρτατε δαῖμον. 
2 λ [2 ’ 2 « U , . , ft { R > Se 
ἔλσθε, μάκαιρ. Ayyn, μυσταις ἐπιταάρροϑὸος αἰεὶ 
δὸς δ᾽ ἀγγϑὴν διανοιαν ἔχειν, παύουσα πανεχϑεῖς 
γνώμας οὐχ ὁσίας, πανυπέρφρονας, ἀλλοπροσάλλας. 


d. Nemesis als neidischer Dämon. 


Lediglich eine Entstellung und Entartung des Neme: 
begriffes war es, wenn die Alten bereits im Anfang der Kais 
zeit als Triebfeder zum Einschreiten der Göttin nicht das ( 
bot der Gerechtigkeit, sondern Neid, Bosheit und Launenh 
tigkeit voraussetzten. Psychologisch ist dieser Wandel in 
Auffassung leicht erklärlich, da leidende Menschen di 
neigen, auch die verdiente Strafe den Launen des Schick: 
zuzuschreiben. Auf diese Weise wurde der Begriff der Neı 
sis, welcher Herder zu so begeistertem Lobe hinriss ı 
welcher thatsächlich der Ethik der Griechen hohe Ehre mac 
zu der widerwärtigsten Vorstellung herabgezogen. Hierdu 
wurde Nemesis zu einem launenhaften, neidischen Dämon, 
seine Freude an Täuschung und Umsturz glücklicher Verhi 
nisse hatte. Derartige Auslassungen kommen schon früh v 
So nennt Diodorus Siculus die Nemesis geradezu πολλοὺς ψ' 
σαμένῃ. Vgl. Anthol. Palat. IX, 405: 

Adgnoreıa ve dia, καὶ ἰχναίη σε φυλάσσοι 
παρϑένος, 7 πολλοὺς ψευσαμένη, Νέμεσις. 
Δείδια σόν τε φνῆς ἐρατὸν τύπον, ἡδὲ σά, κοῦρε, 


1) Vielleicht ist fiir das kaum verständliche ἀλλάσσουσα die Konjel 
von Wiel ἀλλ᾽ ἔχϑουσα zu setzen. 


49 


δήνεα, ϑεσπεσίης καὶ μένος ἠνορέης, 
χαὶ σοφίην, καὶ μῆτιν ἐπίφρονα. Torade τέχνα. 
εἸροῦσε, πέλεειν μακάρων πευϑόμεϑ᾽ αϑανάτων. 

Aus reinem Neide straft sie den Jüngling, der mit froher 
Hofnung dem Leben entgegensieht, nach Statius silv. II 6, 68 ff.: 

sed gnara dolorum 
Invidia infelix animi vitalia vidit 
laedendique vias. Vitae modo limine adultae 
nectere tentabat iuvenum pulcherrimus 1116 
cum tribus Eleis unam trieterida lustris. 
Attendit torvo tristis Rhamnusia vultu, 
ac primum implevitque toros oculisque nitorem 
addidit ac solito sublimius ora levavit, 
heu! misero letale favens, seseque videndo 
torsit ab invidia mortisque amplexa iacenti 
iniecit nexus carpsitque immitis adunca 
ora verenda manu. 

Appianos Außvxr 85 nennt sie τὴν φοβερωτάτην τοῖς εὐτυ-- 
znoı Νέμεσιν. und deshalb errichtet wohl C. Julius Caesar nach 
Besiegung des Pompeius, des Glücklichen, der Nemesis ein Heilig- 
tım, sowohl als Denkmal ihres Waltens gegen seinen ehemaligen 
Freund, als auch um sich die Göttin günstig zu stimmen (Vgl. 
I. 28 A. 2.). 

In ihrer Eigenschaft als Feindin der Glücklichen wird Ne- 
mesis auch mit der Adrastosfabel in Zusammenhang gebracht, 
und wenn diese Beziehung zu Adrastos auch ohne Zweifel nur der 
Etymologie des Wortes Adrasteia wegen — Adrasteia und Nemesis 
sind hierbei indentificiert — von einem spitzfindigen Grammatiker 
erfanden worden ist, so ist doch kein Grund, hier an der richti- 
gen Definition des Wesens der Göttin zu zweifeln. Vgl. Zeno- 
bios!) 130: ᾿“δράστεια Νέμεσις ano Adpaarov' τάττεται δὲ ἐπὶ 
τῶν πρότερον μὲν εὐδαιμονησάντων, ὕστερον δὲ δυστυχησάντων. 


ἢ Zenobios oder dessen Quelle benutzte Makarioa I 28: ᾿Αδράστεια 
Νέμεσις ἐπὶ τῶν πρότερον μὲν εὐδκιμονησάντων, ὥσπερ ὁ ᾿Αδραστος, ὕστερον 
δὲ δυστυχησάντων. Apostolios I 31: ᾿Αδράστεικ Νέμεσις ἐπὶ τῶν πρότερον 
μὲν εὐδκιμονησάντων, ὕστερον δὲ δυσευχησάντων᾽ τῶν γὰρ «ἀπογόνων Θηβαίοις 
ἐπιστρατευσάντων, μόνος Alyınleus ἀπώλετο ᾿Αδράστου Treis. 


.ς δ0 _— 
Ἐτεοκλῆς γὰρ καὶ Πολυνείκης μετὰ τὴν ἀπώλειαν τοῦ ἰδίου 7E0- 
τρὺς Οἰδίποδος τὴν βασιλείαν Θγηρῶν παραλαβόντες περὶ Tawıız 
συντίϑενται πρὸς ἀλλήλους κτλ. 

Noch schlimmer charakterisiert sie ein Gewährsmann (655 
Artemidoros in dessen Oneirokritika II 37: λέγουσι δὲ τινες, ir / 
ἡ ϑεὸς αὕτη τὰ μὲν ἀγαϑὰ ἐπὶ τὸ χεῖρον τρέπει. τὰ δὲ χαχ 
ἐπὶ τὸ ρέλτιον. 

Von (Pseudo?-) Lukianos wird sie die wetterwendische 
und trügerische genannt; sie schickt dem verzauberten Esel 
(Aovxıos ἢ ὄνος 35) einen Herrn, der durchaus nicht nach 
seinem Wunsche ist. Deshalb klagt er: » de πολλὰ πολλάχις 
δινουμένη καὶ μεταπίπτουσα Νέμεσις γ7γαγε καμοὶ τὸν δεσπότην, 
οἷον οὐκ ἂν εὐξαίμην. 

In interessanter Weise tritt dieser Wandel in der Auf- 
fassung von dem Wesen der Nemesis in folgendem Epigramm 
Stratons (Anthol. Palat. XII, 229) zu Tage: 

Ὡς ἀγαϑὴ ϑεύός ἐστι. δι ἣν ὑπὸ κύλπον, "AleEı, 
πτύομεν, ὑστερύπουν ἀξομένοι Νέμεσιν. 
Ἣν σὺ μετερχομένην οὐκ ἔβλεπες, αλλ᾽ ἐνόμιζες 
ἕξειν τὸ φϑονερὸν κάλλος αειχρύνιον. 
Νῦν δὲ τὸ μὲν διόλωλεν᾽ ἐλήλυϑε δ᾽ ἡ τριχάλεπτος 
δαίμων᾽ χοὶ ϑέραπες νῦν GE παρερχάμεϑα. 
Der Inhalt erinnert an Agathias erwähntes Epigramm;< 
nur wird hier Alexis nicht bestraft, weil er sich mit seiner” 
Schönheit gebrüstet hatte, wie das Mädchen bei Agathias, der” 
hierin das ursprüngliche Wesen der Nemesis richtiger erkennt, 
obgleich er wohl dreihundert Jahre später lebte, sondern weil 
seine körperlichen Reize den Neid der Nemesis erregten. Dies 
lehrt deutlich die Wendung zo φϑονερὸν κάλλος. 

Hierher gehört auch ein Epigramm des Sekundos aus Ta- 

rent, der in unbestimmter Zeit lebte (Anthol. Palat. IX, “00): 
Ἡ τὸ πάλαι “Ὧαἷς πάντων βέλος, ovxerı “Ὧαΐρ. 
ἀλλ᾽ ἐτέων φανερὴ πᾶσιν ἐγὼ Νέμεσις. 
Οὐ μὰ Κύπριν (τί δὲ Κύπρις ἐμοί γ᾽ ἔτι, πλὴν ὅσον ὕρχος ;) 
γνώριμον οὐδ᾽ αὐτῇ Aaidı Δαὶς ἔτι. 
Auch hier ist von einer Schuld der Lais nicht die Rede. Sie, 
die früher so Begehrenswerte, ist wie ihr Schicksalsgenosse 
im vorigen Gedicht, ein Opfer der neidischen Nemesis ge- 
worden und nennt sich selbst eine Nemesis, weil nunmehr ihr 


51 


Äusseres sofort an die grausamen Wirkungen der Nemesis 
erinnert.?) 

Giftigen Neides zeiht die Nemesis Ausonius, wenn er ihr 
zuruft epist. XXVII 59: 

In Medos Arabasque tuos per nubila et atrum 
perge chaos: Romana procul tibi nomina sunto. 
Nlic quaere alios oppugnatura sodales, 

livor ubi iste tnus ferrugineumque venenum 
opportuna tuis inimicat pectora fucis. 

In demselben Briefe v. 107 schreibt der Dichter der Ne- 
mesis die neidische Lösung eines treuen Freundschaftsbundes zu: 

Si tendi facilis cuiquam fuit arcus Ulixei 
aut praeter dominum vibrabilis ornus Achilli: 
nos quoque tam longo Rhamnusia foedere solvet. 

Nach Chariton III 8 betet Dionysios im Stillen die Nemesis 
an, als er vor Freude über den Besitz seiner schönen Gattin 
Kallirrhoe und seinen nengeborenen Sohn Thränen vergiesst: 
Exlavoev ὑφ᾽ ἡδονῆς Aovvoroy ἰδὼν καὶ ἡσυχῇ τὴν Νέμεσιν προσ- 
exıvros. Thatsächlich tritt also hier die Nemesis dem Begriffe 
von dem sogenannten Neide der Götter sehr nahe, denn Diony- 
sios hat die Göttin nicht wegen einer Schuld zu fürchten, son- 
den scheut nur ihren Neid wegen seines grossen Glückes. 

Als Neiderin und Wenderin alles Glücks schildert sie end- 
ieh ein Epigramm, welches einem sonst unbekannten Aisopos 
zageschrieben wird, Anthol. Palat. X, 123: 

Πῶς τις ἄνευ ϑανάτου σε φύγοι, Pie; υρία γάρ σευ 

λυγρά. καὶ οὔτε «φυγεῖν εὐμαρές. οὔτε φέρειν. 

Ἡδέα μὲν γάρ σου τὰ (φύσει καλά, γαῖα. ϑάλασσα. 

ἄστρα. σεληναίης κύκλα καὶ ἠελίου. 

Τἄλλα δὲ πάντα φύβοι τε καὶ ἄλγεα, κἤν τι πάϑῃ τις 

ἐσθλόν, ἀμοιβαίην ἐχδέχεται Νέμεσιν. 


ἢ Dies ist die einfache Erklärung dieses (sedichts. Es ist unnöthig, 
Herders Ansicht (Sämmtliche Werke, Hempelsche Ausgabe Bd. VII S. 311 Anm. +) 
anzufübren, wie einst die Buhlerin Aphrodite zu der keuschen Nemesis in 
Rhamnus sich verwandelt habe, so habe auch die Dirme Lais ihren Lebens- 
wandel gebessert.. Um nichts besser ist Zoegas Meinung (Abhandlungen 
herausgeg. v. Welcker S. 66), Lais nenne sich Nemesis, weil sie hässlich sei 
wie die Tochter der Nacht. Den Ausdruck ἐτέων Ne£usoıs erklärt Dübner 
richtig: annorum Nemesim intellego eam, quam anni et senectus adducunt 
εἶστε quae annorum vi inevitabili utitur in exercendo munere. 


Dieser Gedanke fand seinen plastischen Ausdruck auf einen 
Altar, auf dem Nemesis und Elpis dargestellt waren mit der er- 
läuternden Aufschrift (Anthol. Palat. IX, 146): 

᾿Ελπίδα καὶ Νέμεσιν Εὔνους παρὰ βωμὸν Ereväa, 
τὴν μέν, ἵν᾽ ἐλπίζῃς᾽ τὴν δ᾽, ἵνα undev ἔχῃς.) 

Nach diesen Voraussetzungen begreift sich, warum Tibull 
seine Geliebte Nemesis nannte. Denn vergegenwärtigen wit 
uns, dass dieselbe, von Habsucht getrieben, dem Dichter wieder 
holt ihr Wort brach und ihn ihre Launen in reichem Mass & 
fühlen liess, so liegt der Gedanke nalıe, dass dies Mädchee\ 
ihren Namen erhalten habe, weil sie, wie Nemesis, eine zuilau 
δινουμένη xal μεταπίπτουσα war.?) 


e. Nemesis Annäherung an Fortuna. 


Ungefähr im ersten Jahrhundert nach Christus ist die fürs 
die fernere Entwickelung der Nemesis bedeutungsvolle That— 
sache vollendet, dass diese Göttin in nahe Beziehung zur For— 
tuna tritt, ja geradezu ihr gleichgesetzt wird. Eine äussere 
Veranlassung hierzu mag vielleicht das Streben der Plıilosophenst 
gewesen sein, die Götter in ein bestimmtes System zu bringen. — 
Wenigstens lässt das Vorgehen des Stoikers Kornutos hierauf 
schliessen, welcher zuerst, soweit uns die philosophische Litte— 
ratur erhalten ist, die Nemesis im 13. Capitel seiner Schrift Er — 
doun τῶν κατὰ τὴν Ἑλληνικὴν ϑεολογίαν παραδεδομένων den Schick — 
salsgottheiten zuzählt und gruppiert mit Zeus, Aisa, Heimarmene , 
Ananke, den drei Moiren, mit Tyche und Opis und zwar so, 
dass Nemesis ihren Platz zwischen den Moiren und Tyche be- 
kommt. Auf stoische Spekulation mag wohl auch zurückgehen 
Dio Chrysostomos or. 64 p. 330 R. II: ὠνόμασται δὲ καὶ Τύχγ 
καὶ πολλοῖς τισιν ἐν ἀνθρώποις ὑνόμασι᾽ τὸ μὲν ἔσον αὐτῆς Ne- 
μεσις, τὸ δὲ ἄδηλον Ἐλπίς, τὸ δὲ ἀναγκαῖον Moiga, τὸ δὲ δίκαιον 
Θέμις. Befördert wurde diese Auffassung der Nemesis als 


1) Die Konjektur von Graevius und Brunck μηδὲν ayav ist nicht nur 
unnötig, sondern stört sogar den beabsichtigten Gegensatz von Elpis und 
Nemesis. Übrigens wird das Epigramm schon richtig erklärt durch das 
Scholion Wechelianum hierzu: εἴ γε ὁ μὲν πενόμενος ἐλπίζει, ὁ δὲ πλουτῶν ἐνθὺυ- 
μεῖται τὴν Νέμεσιν ἐμποδὼν εἶναι τοῖς εὖ πράττουσι. 

Ἴ Ähnlich argumentiert Dieterich, de Tibulli amoribus, Marburg 1844 
Seite 55. 


᾿ 53 


Schicksalsgottheit durch ihre Gleichstellung mit Adrasteia, die, 
wie unten gezeigt werden soll, gerade von den Philosophen als 
Schicksalsmacht erklärt wurde. 

Indes war doch das Wesen der Nemesis dehnbar genug, 
um auch ohne diese Vermittelung der Philosophen sich mit dem 
Wirken der Tyche oder Fortuna zu berühren. Denken wir nur 
daran, einen wie ungeheuren Einfluss ihr Walten fortwährend auf 
das Treiben des Menschen hatte: stets musste er vor dieser 
Göttin, die ihm auf den Fersen folgte,') auf der Hut sein; sein 
ganzes Leben und Gedeihen war von ihrem Wirken abhängig; 
jedes Missgeschick konnte als ihre Strafe angesehen werden. 
Kein Wunder also, wenn sie allmählich mit der Schicksalsgöttin 
verwechselt wurde. | 

Die nunmehrige Verwandtschaft der Nemesis mit Fortuna 
kam äusserlich dadurch zum Ausdruck, dass man Nemesis, wie 
Fortuna, mit dem Rade ausrüstete und diesem dieselbe sym- 
bolische Bedeutung wie bei der Fortuna beilegte. Vgl. den 
Hymnos des Mesomedes v. 7 ἢ: 

Ὑπὸ σὸν τροχὸν ἄστατον, ἀστιβῇ 
χαροπὰ μερύπων στρέφεται τύχα. 

Doch weisen noch andere litterarische Zeugnisse auf diese 
Anlehnung an Fortuna hin. 

Zu einer blossen Fortuna ist Nemesis bei Dio Chrysosto- 
mos abgeblasst, wenn er ihren Schutze neben dem des Herakles, 
des Zeus, der Athena, Aphrodite, Philia, Homonoia die Stadt 
\ikaia (or. 39 p. 158 R) empfiehlt.') 

Ammians Definition der Nemesis, die er nach eigener An- 
gabe theologischen Werken entlehnt, dürfte im Grossen 
und Ganzen auch auf Fortuna anwendbar sein: XIV, 11, 
23 f.: Ius quoddam sublime numinis efficacis, humanarum men- 
tium opinione lunari circulo superpositum, vel, ut definiunt alii, 
substantialis tutela generali potentia partilibus praesidens fatis, 


ı) Vgl. das Sprichwort Μέμεσις δέ γε πὰρ node βαίνει Suidas Υ. 
Νέμεσις; ferner ihr Beiwort ἐχναίη nach dem S. 48. citierten Epigramm des 
Diodoros. 

1 Durch diese Stelle wird folgendes Epigramm des sonst unbekannten 
Mundus Munatius erklärt (Anthol. Palat. IX, 103): 

U πολύχρυσος ἐγὼ τὸ πάλαι πόλις, ἡ τὸν Arosıdor 
οἶχον ἀπ᾽ οὐρανίου δεξαμένη γενεῆς, 


84 “ 


quam thevlogi veteres fingentes Iustitiae filiam ex abdita qua- 
dam aeternitate tradunt omnia despectare terrena. haec ut 
regina causarum et arbitra rerum ac disceptatrix urnam sor- 
tium temperat, accidentium vices alternans voluntatumque no- 
strarum exorsa interdum alio, quam quo contendebant, exitil 
terminans multiplices actus permutando convolvit. eademue& 
necessitatis insolubili retinaculo mortalitatis vinciens fastus tu— 
mentes in cassum et incrementorum detrimentorumque moment 
versans, ut novit, nunc erectas mentium cervices opprimit ΘΕ 
enervat, nunc bonos ab imo suscitans ad bene vivendum extollit.'M 
Dass bei Ammianus selbst diese beide Göttinnen, Nemesis und: 
Fortuna, identisch erscheinen, zeigt der Umstand, dass er in: 
demselben Kapitel 8 29 f. dieselbe Göttin, die er oben Nemesis: 
oder Adrastia genannt hatte, Fortuna benennt: Assumptus au- 
tem in amplissimum Fortunae fastigium, versabilis eius motus 
expertus est, qui ludunt mortalitatem, nunc evehentes quosdams 
ad sidera, nunc ad Cocyti profunda mergentes. 

Ähnlich fasst derselbe Schriftsteller die Adrasteia, die bei 
ihn mit Nemesis identisch ist, XXII, 3, 12: Eusebium .. - 
quem ab ima sorte ad usque iubendum imperatoria paene elatum 
ideoque intolerabilem, humanorum spectatrix Adrastia aurem, 
quod dieitur, vellens monensque ut castigatius viveret, reluc- 
tantem praecipitem tamquam ὃ rupe quadam egit excelsa. 

Eine eigentümliche Vorstellung von dieser Nemesis-For- 
tuna findet sich bei Iulius Capitolinus; er berichtet, dass die An- 
sicht zu seiner Zeit verbreitet war, Nemesis sei eine blutgierige 
Fortuna, der man vor dem Kriege Gladiatorenspiele aufführe. 
damit sie durch dieselben ihre Blutgier sättige. Vgl. Iul. Capit., 


ἡ Τροίην πέρσασα ϑεόχτιτο», ἡ βασίλειον 
ἀσφαλὲς Ἑλλήνων» οὐσά ποϑ᾽ ἡμιϑέων, 
μηλόβοτος χεῖμαι χαὶ ρούνομος Erde Μυχήνη, 
τῶν ἐν ἐμοὶ μεγάλων» τούνομ᾽ ἔχουσα μόνον. 
Ἴλιον ἃ ΔΝεμέσει μεμελημένο», εἴ γε, Λῆυχήνης 
μηχέϑ᾽ ὁρωομέγης ἐσσί, χαὶ ἐσσί πόλις. 
An das Racheamt der Nemesis ist hier nicht zu denken; sie ist nach späterer 
Auffassung eben eine zweite Fortuna, die ftir das Schicksal von Städten sorgt. 
1) Auf ähnlichen Vorstellungen, wie sie diese Quellen Ammians bieten, 
mögen anch die pythagoreischen Dentungsversuche der Zahl fünf beruhen in 
den zum Teil von Nikomachos von (Gerasa staınmenden ϑεολογούμε»ο 
ἀριϑμητιχῆς p. 32: Νέμεσιν χαλοῦσι τὴν nerrade" νέμει γοῦν προσηχόγντως τα 
τε οὐράνικ χαὶ ϑεῖκ χαὶ φυσικὰ στοιχεῖκ τοῖς πέντε. 


65 


Maximus 8, 5: Unde mos tractus sit, ut profieiscentes ad 
bellum imperatores munus gladiatorium et venatus darent, bre- 
viter dicendum est. multi dicunt apud veteres hanc devotionem 
contra hostes factam, ut civium sanguine litato specie pugnarum 
se Nemesis, id est vis quaedam Fortunae, satiaret. Vgl. über 
ihre Gleichstellung mit Fortuna endlich Hesychs Glosse αγαϑὴ 
τύχγ᾽ καὶ Νέμεσις καὶ καὶ Θέμις. 

Durch die Inschriften, die lautersten Zeugnisse des Volks- 
glaubens, wird die Thatsache, dass Nemesis und Fortuna sich 
in römischer Zeit sehr nahe standen, voll bestätigt. Wie der 
Fortuna, mit der sie auf einer Dacischen Inschrift des 3. Jahr- 
hunderts geradezu identificiert ist!), empfahl man ihr sein und 
der Seinigen Leben und stiftete ihr für ihren Schutz nach dem 
Gelöbnis ein Denkmal.) Beiden Göttinen war der 24. Juni 
geweiht... Vgl. die Inschrift Ephem. Epig. IV S. 127 n. 
431, gef. in Pannon. infer. bei Aquincum: Pro salute d(omini) 
n(ostri) , imp(eratoris) M. Anrel(ii) An | tonini Aug(usti) | 
Aureli Florus et M .; ercator II vir(i) Q(uin)-Q(uennales) || 
e[ol(oniae) Aq(uinci) templum 1 [Nejmesis vetustate || [con]lap- 
sum restituer(unt) | [Messala] et Sabi(niano) co(n)s(ulibus) 
[214 p. Chr.] VIII Kal. IV |! d(ono) d(ederunt) Aur(elio) Suro 
sala(riarii) und hierzu Mommsen a. a. O. 

Wie Rom seine Fortuna Augusta hatte, so findet sich auch 
wiederholt auf römischen Inschriften eine Nemesis Augusta 
(V/gl. C. L L.: III 1304, 3484 (a. 219 p. Chr.), 4161, 
4241, 4738, V 17, 813, 8135, 8241, VIII 10949 (a. 208 p. 
Chr). Nemesis selbst erhält auf Inschriften die ehrenden 
Beinamen sancta (C. I. L. X 1408, 4845), vietrix (C. I. L. III 
1592), Virgo vietrix sancta Nemesis (C. I. L. VI 531), Dea re- 
gina (C. I. L. III 827 anni 239 p. Chr., 1438) Nemesis regina 
Augusta (C. I. L. III 4008), Nemesis sancta campestris (Ὁ. 1. 
L. VI 533), exaudientissima (C. I. L. III 1126). 


ἢ Vgl. C. I. L. III 1125: Deae Nemesi sive Fortunae u. 5. w. 

ἢ Vgl. C. 1. G. 4537; C. I. L. III 1124; 1547; 3485; 4161; VI 533; 
Indes wird vor ihrer Launenhaftigkeit gewarnt C. I. L. V 3466. D(is) 
m(anibus). || Glauco n(atione) || Muti || nensis pugnar(um) || VII, (obiit)VIIL., vixit || 
annos XXIII d(ies) V. || Aurelia marito [| b(ene) m(erito) et amatores || huius. 
Planetam :! suum || procurare || vos moneo. In || Nemese ne fidem || habeatis, || sic 
sım deceptus. || Ave, vale. 


δ6 

Mit Iustitia und dem Fatum zugleich wird ihr in Capua 
im 2. oder 3. nachchristlichen Jahrhundert als ϑεὰ ovvvaoy ein 
Altar geweilit nach der Inschrift C. 1. L. X 3812 = (. 1.06. 
5816 = Kaibel epigr. Gr. 837: 

“Ἵεσποίνῃ Νεμέσει καὶ συννάοισι ϑευῖσιν 
“Ἱρριανὸς ρωμὴν τόνδε καϑειδρύσαιο. 

Iustitiae Nemesi (F)atis ἢ quam voverat aram 
numina sancta colens Cammarius posuit. 

Als Königin der Welt wird sie endlich gefeiert in der In- 
schrift C. I. L. VI 532: Μεγάλη Νέμεσις ἡ | βασιλεύουσα τοῦ 
xoou(ov) ., Magna ultrixregina urbis?) ‚|ex visu.) Hermes Aug(usti) 
lib(ertus) vilicus ‚| eiusdem lociaram et ‚crateram cum basi bicapite | 
d(onat) d(edicat).. Denselben Sinn hat offenbar ihr Beiwort 
ovgavia, welches wir lesen C. I. A. III 289, olıne dass an 
die Aphrodite ovgavia zu denken ist; die Inschrift steht auf 
einem Sessel des Dionysischen Theaters nnd lautet: ἱερέως || 
οὐρανίας , Νεμέσεως. ‚| Dittenberger setzt sie naclı Hadrian. 


- 


f. Synkretismus der Nemesis mit andern Gottheiten. 


Bekanntlich fand in der nachklassischen Zeit, als die be- 
stimmten Vorstellungen von den einzelnen Gottheiten immer 
mehr verblassten, ein fast allgemeiner Synkretismus zwischen 
Gottheiten statt, deren Machtgebiete in der klassischen Zeit 
noch streng von einander geschieden waren. Der Grund mag 
wohl in erster Linie das unbewusste Streben nach Monotheis- 
ınus gewesen sein, der wieder seine Ursache in der allgemeinen 
Unzufriedenheit mit den bestehenden Göttern und der Gering- 
schätzung der alten mythologischen Vorstellungen hatte. Aus 
aller Herren Länder wurden Gottheiten herbeigeholt, von denen 
man sich Befriedigung des seelischen Sehnens versprach. Es 
war natürlich, dass bei einem so massenhaften Zusammen- 
strömen der verschiedensten Gottheiten allmählich die Grenzen 
verschwanden, welche die einzelnen unter einander trennten, 
und dass man, um von den grösseren weiblichen Gottheiten 
zu reden, schliesslich zu der Ansicht kam, ein einziges Urwesen 


) So vermutete schon Cuper zu Harpocr. p. 152 für das inschriftliche 
ATIS. 


2) Offenbar cin Fehler des Steinmetzen für „urbis.“ 


57 


habe sich nur in verschiedener Gestalt und in verschiedenen 
Kulten den einzelnen Völkern offenbart. Vgl. Apuleius Met. 
ΧΙ 3 ff. Nachdem dieser Schriftsteller mit glühender Phan- 
tasie die Gestalt dieser Urgöttin geschildert, führt er sie 
selbst redend ein: En adsum tuis commota, Luci, precibus, 
rerum naturae parens, elementorum omnium domina, saeculorum 
progenies initialis, summa numinum, regina Manium, prima cae- 
litum deorum dearumque facies uniformis, quae caeli luminosa 
culmina, maris salubria flamina, inferum deplorata silentia nu- 
tibus meis dispenso: cuins nomen unicum multiformi specie, ritu 
vario, nomine multiiugo totus veneratur orbis. inde primigenii 
Phryges Pessinuntianı deum matrem, hine Autochthones Attici 
Cecropeiam Minervam, illinc fluctuantes Cyprii Paphiam Vene- 
rem, Cretes sagittiferi Dictynnam Dianam, Siculi trilingues 
Styglam Proserpinam, Eleusinii vetustam deam Cererem; Iuno- 
nem alii, Bellonam alii, Hecatam istik, Rhamnusiam illi, qui 
nascentis dei Solis inchoantibus inlustrantur radiis Aethiopes 
Arique priscaque doctrina pollentes Aegyptii caerimoniis me 
propriis percolentes appellant vero nomine reginam Isidem.') 
Hieraus erklärt es sich, wenn in drei Inschriften von Delos, 
vermutlich des 1. Jahrh. v. Chr., geradezu von einer Isis Nemesis 
die Rede ist. Vgl. Bullet. de corresp. hellen. VI (1882) Seite 
336 f. n. 38: Σωσίων Evuevovs Οἰναῖος ἱερεύων Ἴσιδι || Νεμέσει; 
ebds. n. 39: Σωσίων Εὐμένους Olvalog is | ρεὺς ὦν, ὑπὲρ τοῦ δήμου 
τοῦ Ar |; ναίων καὶ ὑπὲρ βασιλέως Νικομή || δου ἀνέϑηκεν τὸν 
γαὺν χαὶ τὸ ἀγαλ | ua Ἴσιδος Νεμέσεως, ἐπὶ ἐπιμελητοῦ || τῆς 
σου. Λιονυσίου τοῦ Νίκωνος | Παλληνέως; ebds.n. 40: Ὁ ἱερεὺς 
ιοῦ Σαράπιδος  Σωσίων Εὐμένους ()ἰναῖος || ὑπὲρ τοῦ δήμου τοῦ 
ϑηναί ων χαὶ τοῦ δήμου τοῦ Ῥωμαίων || Ἴσιδι Νεμέσει. 
Auch mit der ägyptischen Göttin Bast wurde Nemesis ver- 
glichen nach Nikomachos von Gerasa in Photios Bibliothek 
3.144 B: Avaıxia γὰρ ἡ πεντὰς καὶ ἀλλοίωσις καὶ φάος καὶ δι- 
χαιυσύνη καὶ ἐλαχίσιν ἀκρύτεης τῆς -οότητος καὶ Νέμεσις καὶ 
Βυυβράστια καὶ δίκησις καὶ ᾿ἀφροδίτη καὶ γαμηλία καὶ ἀνδρο- 


--“!--..... 


Ὁ Vgl. hiermit Pseudo-Lukianos περὶ τῆς Συρίης ϑεοὺ 32: Ἡ δὲ Ἥρη 
σχοπέοντέ 00, πολυειδέκ μορφὴν ἐχφανέει᾽ zul τὰ μὲν ξύμπαντα ἀτρεχέι λόγῳ 
Ἥρη ἐσείν᾽ ἔχει δέ τι καὶ ᾿Ιϑηναίης καὶ ᾿Αφροδέτης χαὶ Zeinvains καὶ “Pins 
χαὶ ᾿“ρτέμιδος zul Νεμέσιος zul ΜΜοιρέων. | 


58 


γυνία καὶ Κυϑέρεια καὶ χυχλιοῦχος καὶ ἀμίϑεος καὶ Ζανὸς u 
γος καὶ διδυμαία καὶ ἄξων ἑδραία.") 

An die Mondgöttin, um diesen allgemeinen Namen für ἀ 
einzelnen grossen Göttinnen bei den verschiedenen Völkern ı 
wählen, erinnert auch Ammians Definition der Nemesis XIV, 1 
25: Ius quoddam sublime numinis efficacis, humanaraum mentiv 
opinione lunari circulo superpositum. 

In sehr gekünstelter Weise vergleicht Macrobius, der d 
Porphyrios benutzt hat,?) die Nemesis mit dem Sonnengot 
Vgl. Saturn. I 22: Et ut ad solis multiplicem potestatem : 
volvatur oratio, Nemesis, quae contra superbiam colitur, quid alı 
est quam solis potestas, cuius ista natura est, ut fulgentia obscu 
et conspectui auferat quaeque sunt in obscuro inluminet offer 
que conspectui? Doch glaube ich nicht, dass diese Ansi 
aus dem Volksglauben geschöpft ist: sie athmet zu sehr phi 
sophische Spekulation. 

Martianus Capella identificiert Nemesis mit der Etruskise] 
Schieksalsgöttin Nortia.. Vgl. 188: Tum etiam omnium garr 
puellarum, et contrario semper fluibunda luxu, levitate per 
desultoria gestiebat. Quam alii Sortem asserunt, Nemesim: 
nonnulli Tychenque quam plures aut Nortiam.°) 

Aus unsern Betrachtungen ergiebt sich folgendes: Nem« 
lehnt sich an Artemis an. Das allerdings nicht den K 


1) Nikomachos hat offenbar hier die ihın bekannten Deutungen der Zahl ı 
zusammengestellt, doch so, dass die aus derselben Quelle geschöpften 
klärungen auch bei ihm vereinigt bleiben. So stammt sicher die Reihe ’_4« 
dın bis Κυϑέρεια aus derselben Quelle; einer andern Quelle hat er 
Reihe dienoıs bis Βουβάστικ entlehnt. 

2 Vgl. L. Traube Varia libamenta critica S. 23 ff. München 1883. 

®) Man war noch bis Mitte dieses Jahrhunderts gewöhnt, aus derarti 
Äusserungen später Quellen die weitgehendsten Schlüsse über den Urspr 
der Nemesis zu ziehen. Die Ansicht, dass Nemesis mit den grossen semitise 
Gottheiten ursprünglich identisch sei und mit ihnen aus derselben Wurzel stam 
gab den gewagtesten Vermutungen über das Wesen der Nemesis Raum. 
behauptet noch Walz de Nemesi Graecorum S. 107: omnino autem on 
illae Deae in Asia anteriore cultae, Cybele Phrygum, Artemis Ephesiorun 
Magnetum, Nemeses Smyrnaeorum, Adrastea Mysorun:, Anaitis Armeniae, A] 
Arabum, Mithra Persarum, Astarte Phoenicnm, Aphrodite Urania Cyprioı 
Iuno Samiornm nomine solum, non natura differant a magna illa Assyrio 
Dea Mylitta. Mit Recht verschmäht die hentige Mythologie solche Schl 


folgerungen. 


in dem Wesen der Artemis bildende Amt, die Strafauf- 
sicht über die ὑβρισταί zu führen, ist in Nemesis zu einer 
selbständigen Gottheit verkörpert. Ihre ursprüngliche Aufgabe 
ist deshalb, die ἔρρες zu ahnden. Aus derselben entwickelt 
sich folgerichtig ihre Eigenschaft als Wahrerin des rechten 
Masses. Diese beiden Ämter, welche uns bald einzeln, bald 
verbunden bis in die späteste nachchristliche Zeit entgegen- 
treten, bilden den Grundzug in dem Wesen der Nemesis. Ent- 
artung des Nemesisbegriffes ist es, wenn sie als neidischer, 
böswilliger Dämon aufgefasst wird. In der nachchristlichen Zeit 
ist eine Verflachung in dem Wesen der Nemesis zu beobachten, 
die zu einer immer weiter gehenden Annäherung an Fortuna, 
oder Tyche führt. Diese Annäherung an die Schicksalsgöttin 
ist namentlich bei den Römern beliebt, hindert aber 
nicht, dass sich die ältere Anschauung von dem Wesen der 
Göttin daneben auch noch in den spätesten Zeiten geltend 
macht. Der allgemeine Synkretismus der nachklassischen Zeit 
wirkt auch auf Nemesis und ist die Ursache von ihrer Gleich- 
stellung mit andern Gottheiten fremder Religionen. 


g. Kultstätten der Nemesis. 


Die älteste Kultstätte der Nemesis war augenscheinlich 
Rhamnus, über welche wir bereits oben gehandelt haben. Es 
erübrigt noch zwei Inschriften anzuführen, die sich hierauf 
beziehen, nämlich a) auf einer Votivtafel, gef. im Tempel der 
\emesis in Rhamnus und nach Beschluss des Demos und der 
Bıle von Rhamnus der Göttin geweiht. Vgl. C. I. A. IIL 1, 
81 = C. 1. G. I 995 = Keil Philol. 23 (1864) S. 232; 
Ὁ) auf einem Sessel, daselbst gefunden. Vgl. C. I. 6. 462 und 
Mitteil. ἃ. deutsch. archäol. Instit. in Athen IV (1879) S. 284. 

Ausserdem ist auf dem griechischen Continent ihre Vereh- 
rımg überliefert in Patrae. Vgl. Pausanias VII 20, 5:....zov 
ϑεάτρου δὲ οὐ πόρρω Νεμέσεως vaog καὶ ἕτερός ἐστιν Aygodiins " 
μεγέϑει μεγάλα λίϑου λευχοῦ τὰ αγάλματα. In Athen hatte 
sie offenbar einen berühmten Kult, wie daraus hervorgeht, dass 
das Totenfest Νεμέσεια in den Mauern dieser Stadt gefeiert 
wurde. Vgl. auch die Inschrift auf dem für den Priester der Ne- 
mesis in Athen bestimmten Stuhl im Dionysostheater (. 1. A. 1289: 

Ἱερέως | Οὐρανίας Νεμέσεως aus der Zeit Hadrians, die Inschrift, 


60 


auf einem Altar, daselbst gef., C. I. A. III, 208 = Keil ἃ. a. 0 
und die im Piräus gefundene Grabschrift Kaibel n. 119 saec. 
III. Siehe oben S. 29. 

Von Attika verbreitete sich der Kult dieser Gottheit fast 
über die ganze civilisierte Welt: 

Imbros: Vgl. die Inschrift bei Conze, Reisen auf den In- 
seln des Tlırakischen Meeres S. 87 und Keil a. a. O. 

Delos: vgl. die Inschrift im Bullet. de corresp. hell. VI 
(1882) S. 336 n. 38—40. Siehe oben ὃ. 58. 

Andros: vgl. Mitt. d. deutsch. arch. Instit. in Athen I 
(1876) S. 243. 

Phrygien: Inschr. gef. bei Cotiaeum. Vgl. C. 1. ἃ. add. 
3857 m = Kaibel Epigr. Gr. n. 367, nach diesem aus dem 3. 
nachchristl. Jahrh. stammend. (Siehe S. 29.) 

Palästina: Inschr. gef. in Caesarea Philippi. Vgl. C. 1. 
G. 4537 (rön. Kaiserzeit.) 

Syrien: Ein Heiligtum, gegründet von Maximinian, in 
Daphne bei Antiochia bezeugt Ioannes Malalas Chronogr. XII 
p. 407. 

Aegypten: Über den Kult der Nemesis in Alexandria 
vgl. Appianos ἐμφυλίων B. 90 (oben S. 28) u. C. I. G. add 
4683d (röm. Kaiserzeit). 

Nach Plinius hatte Nemesis auch eine Kultstätte im ägyp- 
tischen Labyrinth. Vgl. nat. hist. XXXVI, 87: positionem 
operis eius [labyrinthi] singulasque partis enarrare non est, 
cum sit in regiones divisum atque praefecturas quas vocant no- 
mos, XXI nominibus eorum totidem vastis domibus attributis, 
praeterea templa omnium Aegypti deorum contineat superque 
Nemesis XL aediculis incluserit, pyramides complures quadra-. 
genarum ulnarum senas radice aruras optinentes. Doch hat man 
hierbei anzunehmen, dass der Name der Nemesis nur auf eine 
ägyptische Gottheit übertragen sei, die bei den Ägyptern der 
griechischen Nemesis entspräche. Es ist wohl an Bast oder 
richtiger an die ihr eng verwandte Pacht zu denken, mit wel- 
cher Nikomachos von Gerasa die Nemesis vergleicht (S. 58) und 
welche als „vernichtende Göttin* (Ed. Meyer, Gesch. d. Altert. 
I S. 69) der Nemesis entsprechen dürfte. 

Mauretanien: Hadjar er-Rum.!) Vgl.C.I.L. VIII, 2 10949. 


“ἢ Die alten Namen sind unbekannt. 


61 

Italien: Plinius bezeugt ein Heiligtum auf dem Kapitol 
in Rom nat. hist. XI, 251 u. XXVIIL 22. Siehe S. 45. 
Vgl. ferner die in Rom gefundenen Votivtafeln: C. I. L. VI, 
1.531: das. 532 = C. I G. 5972 Ὁ; C. 1. L. VI, 1, 533, 
sämmtlich aus der Kaiserzeit. Die in Ostia gefundene, aus 
NM. Aurelius Zeit stammende Tafel C. I. L. XIV 34 be- 
zeugt die Widmung eines silbernen Bildes der Mater Deum 
und spricht von der Nemesis. Bei Capua wurde der Ne- 
mesis ein Altar geweiht. Vgl. C. 1. G. 5876 = C.I.L. X, 
l, 38312 -- Kaibel 837, saec. II. oder III. Bezüglich ihrer 
Verehrung in Resina bei Herculaneum C. I. L. X, 1, 1408; 
Venafrum das. u. 4845; auf Sieilien in Panormus C.I.L. X, 2, 7268. 

Gallia Cisalpina: Pola C. I. L.V, 1, 17; V, 2 add. 
8134 u. 35. Agqnileia V, 1; 812 u. 813; Vicetia das. 3105; 
Verona das. 3466. 

Noricum: bei Teurnia C. I. L. III, 2, 4738. 

Moesia sup.: Viminacium Ephem. epigr. IV n. 211. 

Dacien: bei dem heutigen Alsö-Ilosva') C. I. L. III, 1, 
194; Alsö-Kosäly!) das. 825 (saec. III.); 826; 827 (239 p.Chr.); 
Potaissa das. 902 (Elagabal); Alba Iulia das. 1124 u. 1125 
(238/44 p. Chr.); Carlsbürg das. 1126; Ampelum das. 1304. 
Veezel!) das. 1358; Farkadin ἢ das. 1438; Pons Augusti ad 
Margam das. 1547; Recka'!) das. 1592. 

Pannonia infer.: Aquincum C. I.L. III, 1, 3484 (219 p. 
Uhr.) u. 3485, Ephem. epigr. IV ἢ. 431. (p. C. 214. Jun. 24). 
Siehe oben S. 45. ᾿ 

Pannonia sup.: Iavaria C. I. L. ΠῚ, 1, 4161; Öden- 
burg das. 4241; Fundort unbek. das. 4008. 

Britanien: Borcovicium C. I. L. VII, 654. 

Spanien: Corduba C. I. L. II, 2195 (saec. II.). 

Über ihren durch Münzen bezeugten Kult vgl. den archä- 
ologischen Teil. | 


h. Die Nemeseis in Smyrna. 
Eine besondere Korm hatte der Kultus der Nemesis in 


Smyrna; hier wurde sie in Doppelgestalt verehrt. Als Grund 
für dieselbe nimmt Gerhard Prodromus S. 106, Anm. 166 eine 


ἢ Die alten Namen sind unbekannt. 


62 


Zwiefaltigkeit in dem Wesen der Göttinnen an, indem er die 
eine der Nemesis als wohlwollende, die andere als „misswollend 
verfügende“ Schicksalsgöttin hinstellt. Diese Ansicht hat viele 
Anhänger gefunden.!) Indes ist sie kaum zu erweisen. Ger- 
hards Begründung a. a. O. ist deshalb nicht zu halten. weil ef 
willkürlich für die eine Nemesis die Adrasteia einsetzt, die e® 
nicht richtig als Göttin des irdischen Segens dentet. Auf de® 
Denkmälern sind, wie Gerhard selbst hervorhebt, die beide 
Göttinnen durchaus nicht derartig gebildet, dass hieraus eir 
Schluss auf einen Gegensatz in ihrem Wesen gezogen werder- 
könnte. Im Gegenteil haben beide nur solche Attribute, die 
auch bei der gewöhnlichen Nemesis vorkommen und die sich 
durchweg auf die strafende Gewalt der Nemesis oder auf ihre 
Eigenschaft als Wahrerin des rechten Masses beziehen. Auch 
die Litteratur kennt keinen Gegensatz der beiden Nemeseis; sie 
werden stets als eine gemeinschaftlich wirkende Macht aufge- 
fasst und unterscheiden sich bezüglich ihres Wirkens in nicht 
von der Nemesis in der Einzall. Dies lehren folgende Zeug 
nisse der Alten: Nach einem Epigramm des Automedon vo“ 
Kyzikos ahnden auch die Nemeseis die Pralilerei mit Körpem 
schönheit. Vgl. Anthol. Palat. XI, 326: 
Πώγων, καὶ λάσιαε μηρῶν τρίχες, ὡς ταχὺ πάντα 
ὁ χρύνος ἀλλάσσει. Κύννιχε, τοῦτ᾽ ἐγένου. 
Οὐχ ἔλεγον; Mn πάντα βαρὺς ϑέλε, μηδὲ βάναυσος 
εἶναι χαὶ κάλλους εἰσί τινες Νεμέσεις. 
Ἦλϑες ἔσω μάνδρης, ὑπερήφανε᾽ νῦν ὅτε βούλει 
οἴδαμεν αλλ᾽ ἐξῆν καὶ TOT’ ἔχειν σε φρένας. 
Als Göttinnen des Masses kennzeichnet sie deutlich Straton 
in dem Epigramm der Anthol. Palat. XII, 193: 
Οὐδὲ Σμυρναῖαι Νεμέσεις ὃ τι σοὶ ᾿πιλέγουσιν. 
“Δρτεμίδωρε, νοεῖς; ἸΠἹηδὲν ὑπὲρ τὸ μέτρον." 
AU οὕτως ὑπέρυπτα καὶ ἄγρια κοὐδὲ πρέποντα 
κωμῳδῷ φϑέγγῃ. πάνϑ᾽ ὑποχρινόμενος. 


ἢ Bo noch v. Sallet, das Königliche Münzkabinet? Berlin 1877 S. 22 
n. 810. Schwer verständlich ist Welckers Begründung in Schwencks Andeu 
tungen 8. 262. „Bei den Smyrnäern nnd Lesbiern hiess sie, wie Artemis 
Tochter der Nacht und wnrde in einer Zweiheit vorgestellt, was gewiss di 
Naturgöttin verrät.“ 


63 
Mynosron τούτων, ὑπερήφανε᾽ καὶ σὺ φιλήσεις 
καὶ χκωμῳδήσεις τὴν Anoxkeiouevnv. 

In demselben Sinne wie Nemesis in den Epigrammen der 
Anthol. Palat. V, 273, VI, 283 und XII, 299 werden die Ne- 
meseis von Lukillios angerufen daselbst XI, 216: 

Τὸν φιλόπαιδα Κράτιππον ἀκούσατε ϑαῦμα γὰρ ὑμῖν 
καινὸν ἀπαγγέλλω᾽ πλὴν μεγάλαι Νεμέσεις. - 

Τὸν φιλύπαιδα Κράτιππον ἀνεύρομεν ἄλλο γένος τι 

τῶν ἑτεροζήλων. "Hinıoa τοῦτ᾽ ἂν ἐγώ; 
᾿Ἤλπισα τοῦτο, Κραάτιππε᾽ μανήσομαι ei, λύχος εἶναι 
πᾶσε λέγων, ἐφάνης ἐξαπίνης ἔριφος. 

Denken wir nun noch daran, dass Nemesis erst ungefähr 
seit der ersten Kaiserzeit sich an Fortuna annäherte, während 
doch der Kult der Nemeseis in Smyrna offenbar bedeutend älter 
ist, so müssen wir diese Deutung der Zweiheit als unbegründet 
verwerfen, da sie auf der Vorstellung von der Nemesis als 
Schicksalsgöttin fusst. 

Nicht glücklicher ist Tourniers Erklärung dieser Zweiheit. 
\emesis et la jalousie des Dieux S. 102 ἢ führt er aus, dass 
Smyrna zuerst von Äolern bewohnt gewesen sei, deren Gebiet 
sich bis zum Sitz der Göttin Adrasteia ausgedehnt habe. 
Hierauf sei dieselbe Stadt von Attika, der Wiege des Nemesis- 
kults, aus kolonisiert worden, und zum Zeichen des Ausgleichs 
beider Stämme seien ihre beiden Gottheiten, Nemesis und Adra- 
steia, vereinigt worden. Diese Vereinigung sei noch deutlich 
ἴῃ erkennen auf einer Münze des Commodus (Müller-Wieseler 
Denkm. II 74, 954), welche auf einem von Greifen gezogenen 
Wagen neben Nemesis mit ihren gewöhnlichen Attributen eine 
weibliche Figur mit einer Thurmkrone zeige, die sich nicht zu 
unterscheiden scheine von Adrasteia, der Amme Iuppiters auf dem 
Relief der capitolinischen Ara (Müller-Wieseler II 62, 805). Ein 
Blick auf die zum Vergleich herangezogenen Denkmäler genügt, um 
den Unterschied zwischen der Adrasteia auf dem Altar und 
der fraglichen Figur auf der Münze deutlich zum Bewusstsein 
zu bringen. Die beiden Figuren auf dem Greifenwagen sind 
sicher beide Bilder der Nemesis; als solche sind sie auf Münzen 
von Smyrna zur Genüge gekennzeichnet durch den zum Munde 
geführten Arm. Dass die zweite Figur kein Attribut in ihrer 
Rechten trägt — man würde den Zaum erwarten —, liegt einzig 


64 
daran, dass sie die Greifen zu lenken hat. Ob der Kopf- 
putz bei beiden verschieden ist, lässt sich nieht mit Sicherheit 
unterscheiden; auf einem mir von Herrn Imhoof-Blumer freund- 
lichst zugestellten scharfen Gipsabdruck erscheinen beide ΕἸ 
guren ohne jeden Hauptschmuck (siehe Taf. Fig. 2). Auch würd: 
diese nebensächliche Erscheinung, wenn sie erwiesen wäre, nich 
die weitgehende Schlussfolgerung gestatten, die Tournier mach‘ 
Die Vermutung aber von der Verschmelzung der Stammgot! 
heiten der Äoler und Ioner ist durch nichts zu erweisen. D: 
gegen spricht die Thatsache, dass Adrasteia weder in d 
Litteratur noch auf Inschriften und Denkmälern mit Smyrı 
in irgend einen Zusammenhang gebracht ist. 

Ich lege der Zweizahl der Smyrnäischen Nemeseis keiner 
Bedeutung bei,!) zumal, da auch die Münzen von Smyrna häu 
nur eine Nemesis aufweisen. Dies ist sogar auf einer Mün 
der Augusteischen Zeit der Fall, deren Bild höchst wahrschei 
lich auf ein altes Idol von Smyrna zurückgeht, wie die ste 
Haltung und die altertümliche Gewandung beweisen.?) Auch ei 
Inschrift, die in Smyrna auf einer weiblichen Figur gefund 
wurde, redet nur von einer Nemesis. Vgl. C. I. G. 816 
Νεμέσει || Εἰ ρ]μᾶς || εὐχὴν. 

Wie wir sahen, unterscheiden sich die Funktionen (« 
Smyrnäischen Nemeseis nicht von denen der gewöhnlichen N 
mesis. Deshalb fliessen jedenfalls auch die Nachrichten ül 
diese Göttinnen von Smyrna so spärlich. Auch die Abstammu 
von der Nacht haben die beiderseitigen Göttinnen gemeinsa 
Vgl. Pausanias VII 5, 3: Kai δύο Νεμέσεις νομίζουσιν 
Σμυρναῖοι) ἀντὶ μιᾶς. καὶ μητέρα αὐταῖς φασιν εἶναι Nox 
ἐπεὶ Adnvaloi γε τῇ ἐν Ραμνοῦντι ϑεῷ πατέρα λέγουσιν εἶ! 
ὭὨχεανόν. δ) 


1) So auch Welcker α. G. III S. 34: „Worauf man diese Zweiheit be; 
oder ob sie überhaupt eine andere Bedeutung haben sollte, als die Mehrh 
gewöhnlich aber Dreiheit andrer Dämonen, ist nicht bekannt.“ 

. ὃ Auf diese Münze, die sich im Königlichen Münzkabinet in Berlin 
findet, hat zuerst aufmerksam gemacht Furtwängler Samml. Sabouroff, Ex« 
zu Tafel 71, 2 S.16. (Siehe unsere Taf. Fig. 21). 

5) Hesiod nennt theog. 223 auch Nemesis eine Tochter der Nacht. O 
höhere Bedeutung ist es wohl, wenn auch die Nemeseis, wie die Nemesi: 
der Einzahl, xvo/«ı genanut werden. Vgl. C. I. G. 2663, 3163. 


65 

Wie dem Drusus von Diodoros (siehe S. 48) die Nemesis 
s Geleiterin auf seinem Lebenswege empfohlen wird, so 
erden die Nemeseis gleichsam als Schutzengel angerufen in 
m Leydener Zauberpapyros, herausg. von Alb. Dieterich in 
leckeisens Jahrb. Suppl. Bd. XVI S. 807 Zeile 9: ὦ τῶν 
ἐμέσεων τῶν σὺν ὑμῖν διατριβουσῶν τὴν πᾶσαν ὥραν κυβερνῆται 
ıd Zeile 12: ὦ τῶν Νεμέσεων σὺν ὑμῖν διατριβούντων τὴν πᾶ- 
ἵν ὥραν πάλιν χυβερνῆται. 

Wohl allgemein ist die Annahme verbreitet, dass die Ne- 
eseis sich an Kybele anlehnen, ähnlich wie die gewöhnliche 
emesis an Artemis. Man glaubt dies aus einer Smyrnäischen 
ünze des Septimius Severus schliessen zu dürfen. Hier ist 
ybele, auf einem Thron sitzend, den Löwen zur Seite, dar- 
estellt, wie sie auf der vorgestreckten Rechten zwei Figuren 
ält, die man allgemein als Nemeseis erklärt. Die Annahme dieser 
alehnung hat etwas Verlockendes an sich; da nämlich Kybele 
nd Artemis mancherlei Gemeinsames haben, wäre für Nemesis in 
eiderlei Gestalt ein wenigstens ähnlicher Ursprung festgestellt.') 
Joch ist die Deutung der genannten Figuren nicht sicher, da 
ich nicht einmal feststellen lässt, ob sie männlich oder weib- 
ih sind. Ferner mahnt eine Bundesmünze von Smyrna und 
’ergamon, unter Caracalla geprägt, zur Vorsicht. Diese Münze 
εἰσί einen Asklepios, der gleichfalls mit der Rechten zwei Figuren, 
isch Mionnet (Sppl. Bd. VI, S. 360 n. 1778) zwei Nemeseis, 
üt. Da Asklepios Schutzgott von Pergamon ist, und die Ne- 
üeseis sich in Smyrna eines besonderen Kults erfreuen, ist diese 
Vereinigung beider Gottheiten leicht begreiflich, vorausgesetzt, 
iss in den beiden Figuren thatsächlich Nemeseis zu erkennen 
ind. Schwieriger wäre es zu erklären, wie die Smyrnäische 
Minze zu dieser Darstellung der Kybele mit den Nemeseis 
kime. Da aber sowohl Kybele als auch die Nemeseis in der- 
xlben Stadt viel verehrt wurden, ist es wohl möglich, dass 
diese Gottheiten aus dem Grunde vereinigt dargestellt wurden, 
weil sie eben die hauptsächlichsten Schutzgottheiten der Stadt 
Waren. 

Der Kult der Nemeseis in Smyrna scheint sehr alt gewesen 
a sein. Nach Pausanias IX 35, 6 fertigte Bupalos die Cha- 


Ὁ Vgl. u. a. Marquardt Cyzicus S. 115 f. 


66 


riten, die über den Nemesisidolen dieser Stadt angebracht 
waren: Σμυρναίοις. . .. ἐν τῷ ἱερῷ τῶν Νεμέσεων ὑπὲρ τῶν 
ἀγαλμάτων χρυσοῦ Χάριτες ἀνάκεινται, τέχνῃ Βουπάλου. Ob 
auch die Figuren der Nemeseis selbst von ihm herrührten, geht 
aus der Stelle nicht hervor. Ebensowenig, auf welche Weise 
die Chariten über dem Idol angebracht waren. Gegen die An- 
nahme, sie hätten, wie die Niken bei der Rhamnusischen Statue. 
auf dem Stephanos der Göttin ihren Platz gefunden, spricht 
die Ausdrucksweise des Pausanias. 

Die innige Verknüpfung der Göttinnen mit Smyrna verrät 
die Sage, dass Neu-Smyrna auf Rat der Nemeseis gegründet sei. 
Als nämlich Alexander der Grosse einst, von der Jagd ermüdet, 
unter einem Platanenbaum auf dem Berge Pagos bei Smyrna 
eingeschlafen war, erschienen ihm die Nemeseis und forderten 
ihn auf, an dieser Stelle eine Stadt zu gründen. Ein Orakel. 
das deshalb befragt wurde, riet ebenfalls dazu, und so siedelten 
die Bewohner von Alt-Smyrna hierher über.') 

Bis in die Kaiserzeit hinein wurden grosse Feste der Ne- 
meseis in Smyrna gefeiert mit Aufführung von Agonen. Daraui 
weist eine wohl aus Hadrians Zeit stammende Smyrnäische In- 
schrift C. I. G. 3148 hin, in welcher ein ἀγωνοθέτης Νεμέσεωι 
namens Bassos genannt wird. Ihr Heiligtum in dieser Stadi 
auszustatten und zu vergrössern, machten sich reiche Leute 
zur Aufgabe. So weihte ihnen 211 n. Chr. der Philosoph Pa- 
pinios das an ihren Tempel anstossende Gebäude nach einer In- 


ἢ So erzählt Pausanias VII 3, 2: ᾿“λέξανδρον γὰρ ϑηρεύοντα Ev τῷ 
ὄρει τῷ Πάγῳ, ὡς ἐγένετο ἀπὸ τῆς ϑήρας, ἀφιχέσϑαι πρὸς Νεμέσεων λέγουσι» 
ἱερὸν xal πηγῇ τε ἐπιτυχεῖν αὐτὸν χαὶ πλατάνῳ πρὸ τοῦ ἱεροῦ, πεφυχυίᾳ di 
ἐπὶ τοῦ ὕδατος. χαὶ ὑπὸ τῇ πλατάνῳ χαϑεύδοντι χελεύειν φασὶν αὐτῷ ται 
ΜΝεμέσεις ἐπιφανείσας πόλιν ἐνταῦϑα οἰχίζειν καὶ ἄγειν ἐς αὐτὴν Σμυρναίους 
ἀναστήσαντα 2x τῆς προτέρας. ἀποστέλλουσιν οὖν ἐς Κλάρον ϑεωροὺς ὁ 
Σμυρναῖοι περὶ τῶν παρόντων σφίσιν ἐρησομένους, καὶ αὐτοῖς ἔχρησεν ὁ ϑεός 

᾿ς 7ρὶς μάχαρες κεῖνοι χαὶ τετράχις ἄνδρες ἔσονται, 
Οὗ Πάγον οἰκήσουσι πέρην ἱεροῖο Μέλητος" 
οὕτω μετῳχίσαντο ἐθελονταὶ χαὶ δύο Νεμέσεις νομίζουσιν ἀντὶ was, καὶ μη; 
τέρα αὐταῖς φασιν εἶναι Νύχτα. Dieser Traum Alexanders des Grossen is 
öfters auf Münzen von Smyrna und einmal auf einer Münze von Stratonike: 
in Karien bildlich dargestellt worden. Vgl. den archäologischen Teil uni 
siehe Fig. 3 unserer Tafel. 


67 


schrift,!) die im Codex Harleianus Gr. 1752 cartac., 4°, saec. 
XV. fol. 1 vs. lautet:?) 
τουτὶ τοὐπίγραμμα), ἐξεῖλεν ὁ σοφὸς ϑεόδωρος ἐκ 

τινος μαρ] μάρου. ὄντος ἀνωφλίου") ὕστερον δὲ διαρραγέντος καὶ 
πεπτωχότος: --- 

Ὑπὲρ διαμονῆς τοῦ εὐσεβεστάτου αὐτοκράτωρος, ἀντωνίνου. 

παπίνιος ὁ φιλόσοφος Eyxaroxnoas τῶ χυρίω σαράπιος.ὅ) 

παρὰ ταῖς νεμέσεσιν. εὐξάμενος αὐξῆσαι τὸ νεμεσεῖον.. 

τὸν παρατεϑέντα) οἶκον ταῖς νεμέσεσιν ἀνιέρωσεν. ὥς 

εἶναι ἐν ἱερῶ τῶν κυρίων νεμέσεων τὸ ὅλον. 

Ὁ Tonog συνεχωρήϑη ὑπὸ τοῦ αὐτοχράτορος ἀντωνίνου. 

Γεντινιανῶ, καὶ βάσσω ὑπάτοις. πρὸ νώνων ὀχτωβρίων: --- .". 
Der genannte Bassos versprach, ihre Basilika zu decken. 
Vgl. C. I. G. 3148. Wie angesehen ihr Dienst war, geht 
daraus hervor, dass ein Consul (Bassos C. I. G. 3163) ihr 
ἀγωνοθέτης war und νεωκόρος ein Mann, der die höchsten Wür- 
den bekleidet hatte. Vgl. C. I. G. 3193. 

Von Smyrna aus hat sich der Kult der Nemeseis über ganz 
Klein-Asien und die griechischen Inseln verbreitet, wie beson- 
ders die Münzdarstellungen beweisen, auf deren Aufzählung im 
archäologischen Teil ich hier verweise, um Wiederholungen 
zu vermeiden. Ein Heiligtum der Nemesis in Antiochia er- 
wähnt Eunapios, Maximus p. 113. 

Von Inschriften beweisen ihren Kult in Halikarnass C. 1. 
G. 2662 6; 2663. 


ἢ Der Fundort dieser Inschrift ist allerdings unbekannt. Doch weist 
swohl der Kult der Nemeseis als auch der des Sarapis, welcher in Smyrna 
verehrt ward (Vgl. Aristides Orat. sacr. III p. 320), mit grosser Wahrschein- 
lichkeit auf diese Stadt hin. 

ἢ Der Codex giebt die Inschrift in Minuskeln. Das C. 1. @. 3163 teilt 
dieselbe irrtümlich in Majuskeln mit. Ich gebe sie verbessert und mit der 
Zeilenabteilung der Hs. nach einer Abschrift, die ich Herrn Dr. O. Rossbach 
verdanke. °)C.I.G. τὸ ἐπίγραμμα. *) Vgl. Suidas v. ἀνωφλιον᾽ τὸ ὑπέρ- 
ϑυρον. C.I.Gaw.... %CTLG. Σαράπιδ. 9C.1 G. παρα- 
τεϑέντ[ α]. 

6" 


68 


Il. Adrasteia. 


Die Heimat des Kults der ᾿“δράστεια oder Aderoreıa, la- 
teinisch Adrastea und Adrastia (letztere Form naclı Ammianus 
und Martianus Capella ἃ. ἃ. O. und einer schwer lesbaren Inschrift 
C. I. L. IH, 1, 944: In h(onorem) d(omus) d(ivinae) Adrastiae 
colleg(ium) Utriclariorum) war Klein-Asien und zwar die Stadt 
Adrasteia, deren Homer B 825!) Erwähnung thut, und deren 
Umgebung. Adrastos, den Homer a. a. O. als Herrscher über 
Adrasteia nennt, soll ihr hier im Aisepostale den ersten Altar 
errichtet haben. So berichtet Antimachos Kinkel S. 299 fr. 43 
(vgl. S. 26) und darauf scheint zurückzugehen Kallisthenes 
Nachricht bei Strabo XIII 588 C: Ἐκαλεῖτο δ᾽ καὶ χώρα αὕτη 
Adgaoreıa καὶ ᾿Αδραστείας niediorv, .... φησὶ δὲ Καλλισϑένης 
ἀπὸ "Adpaorov βασιλέως, ὃς πρῶτος Νεμέσεως ἱερὸν ἱδρύσατο. 
καλεῖσϑαι ᾿“δράστειαν. 

Wahrscheinlich war Adrasteia eine phrygische Gottheit 
und mit Rhea Kybele identisch.?) (Vgl. hierzu S. 26.) 

Nach Kallimachos Hymn. auf Zeus 46 ff. ist Adrasteia die 
Wärterin des Zeus neben der dort ungenannten Ide, die beide 


1) O8 δ᾽ ᾿Αδρήστειάν τ᾿ εἶχον χαὶ δῆμον ᾿Απαισοῦ, | καὶ Πιτύειαν ἔχον 
καὶ Τηρείης ὄρος αἰπύ, | τῶν ἡρχ᾽ ᾿Αδρηστός τε καὶ "Appıos λινοϑώρηξ, | υἷε δύω 
Μέροπος Περχωσίου. 

Ὁ Vgl. Marquardt Cyzicus 5. 110 f. Höck Kreta I S. 193. Tournier 
a. a. Ὁ. S. 101. Preller-Robert Griech. Mythol. I S. 137. Overbeck Kunst- 
mythol. II 8. 336. Roscher Lexikon S. 78. Nach dem ὃ. 26 genannten 
Bruchstück aus der Phoronis sind die Idäischen Daktylen ihre Diener. Daraus 
könnte man schliessen, dass auch der Adrasteia in ältester Zeit, sowie der 
Kybele, Beschäftigung mit Zauberei und Heilkunst oblag. Auch die ἔυγγες, 
welche nach Philostratos Apollon. vit. I 25 p. 16 das Symbol der Adrasteia 
sind, spielen in der Zauberei eine grosse Rolle. Keinen Glauben verdient 
Ps.-Plutarchos de fluv. 18, 12: ᾿4ϑηναῖον δ᾽ ὅρος ἔλαβε τὴν προσηγορέαν an’ 
A9nvas. μετὰ γὰρ τὴν τοῦ ᾿Ιλίου πόρϑησιν Διομήδης, εἰς Ἄργος ὑποστρέψας 
εἰς τὸν Κεραύνιον ἀνέβη λόφον, καὶ τέμενος ᾿Αϑηνὰς κατασχευάσας, τὸ ὄρος 
ἀπὸ τῆς ϑεᾶς ᾿Αϑηναῖον μετωνόμασε. γεννᾶται δ᾽ ἐν τῇ ἀχρωρείᾳ ῥίζα παρό- 
μοιος πηγάνῳ. ἣν ἐὰν γυνὴ φάγῃ τις κατ᾿ ἄγνοιαν, ἐμμανὴς γένεται. χαλεῖται 
δ᾽ ᾿δράστεια᾽ καϑὼς ἱστορεῖ Π]Πλησίμαχος ἐν β΄ Νόστων. 


69 


den Namen Κορυβάντων Erapaı, “ικταῖαε μελέαι haben, während 
Korybanten zum Tanz die Schwerter an die Schilde schlagen, 
damit Kronos sein Kind nicht höre: 

Ζεῦ, σὲ δὲ Κυρβάντων ἑτάραι προσεπηχύναντο 

Jıxraicı Μελέαι, σὲ δ᾽ ἐκοίμισεν "Adonorea 

λίχνῳ Evi χρυσέῳ᾽ σὺ δ᾽ ἐθϑήσαο πίονα μαζόν 

alyos Auakteing, ἐπὶ δὲ γλυκὺ κηρίον ἔβρως" 

γέντο γὰρ ἐξαπιναῖα Πανακρίδος ἔργα μελίσσης 

Ἰδαίοις ἐν ὄρεσσι, τά τε κλείουσι Πάναχρα. 

Ovia δὲ Κούρητές σε περὶ πρύλεν ὠρχήσαντο 

τεύχεα πεπλήγοντες, ἵνα Κρόνος οὕὔασιν ἠχήν 

ἀσπίδος eioaloı καὶ μή 080 κουρίζοντος. 

Dieselbe Erzählung hat Apollodoros 11, 16: ὀργεσϑεῖσα δὲ 
- 'Pea παραγίνεται μὲν eis Κρήτην, ὁπηνίκα Δία ἐγχυμονοῦσα 
ἔτυγχανε, γεννᾷ δὲ Ev ἄντρῳ τῆς Δίκτης Jia, καὶ τοῦτον δίδωσι 
τρέφεσϑαι Κούρησί Te καὶ ταῖς Μελισσέως παισὶ νύμφαις, 
᾿Αὐραστείᾳ τε καὶ Ἴδῃ. αὗται μὲν οὖν τὸν παῖδα ἔτρεφον τῷ 
τῆς ᾿μαλϑείας γάλακτι, οἱ δὲ Κούρητες ἔνοπλοι ἐν τῷ ἄντρῳ 
τὸ βρέφος φυλάσσοντες τοῖς δόρασι τὰς ἀσπίδας συνέχρονον, 
ἵνα μὴ τῆς τοῦ παιδὸς φωνῆς ὁ Κρόνος ἀκούσῃ." 

Nach Apollonios von Rhodos schenkt Adrasteia dem jungen 
Zeus eine wunderschöne Kugel zum Spiel, wie sie Hephaistos nicht 
hätte besser machen können, nach Gerhards treffender Bemer- 
kung (Prodr. S. 62 Anm. 166) ein Symbol der „sinnverlocken- 
den Erde.“ Vgl. Apoll. Rhod. III 132 ff.: 

Καὶ κέν τοι onaoayı Διὸς περικαλλὲς ἄϑυρμα 
κεῖνο, τό οἱ ποίησε φίλη τροφὸς Adenoreia 
ἄντρῳ Ev ᾿Ιδαίῳ ἔτι νήπια κουρίζοντι, 

σφαῖραν ἐντρόχαλον, τῆς οὐ σύγε μείλιον ἄλλο 
χειρῶν Ἡφαίστοιο κατακτεατίσσῃ ἄρειον. 


m nn u 


ἢ Auf andere Schriften des Kallimachos und Apollodoros beruft sich 
such das Scholion zu Apollon. Rhod. I 1116: ᾿“πολλόδωρος δέ φησι Μηπείας 
πεδίον ἐν «Ῥρυγέᾳ᾽ ὁ δὲ Κιαλλίμαχός φησιν ἐν Ὑπομνήμασι Νέμεσιν εἶναι τὴν 
τὸ πεδίον χατέχουσαν. ἔστι δὲ xal πόλις χαλουμένη ᾿Αδρήστεια ἀπὸ τοῦ Idpvoe- 
μένου. Unser Apollodoros ist benützt von Zenobios II 48: Ἡ Ῥέα τὸν Δία 
τεχοῦσα ἐν Κρήτῃ, δίδωσι τοῦτον τρέφεσϑαι ταῖς Μελισσέως παισὶ Νύμφαις 
᾿Αδραστείᾳ τε χαὶ Ἴδῃ. αὗται μὲν οὖν τὸν παῖδε ἔτρεφον τῷ τῆς Aualdelas 
αἰγὸς γάλαχτι. 


Χρύσεα μέν οἱ κύχλα τετεύχαται᾽ ἀμφὶ δ᾽ ἑκάστῳ 
διπλόαι ἁψῖδες περιηγέες εἱλίσσονται" 

κρυπταὶ δὲ δαφαί εἰσιν᾽ ἕλιξ δ᾽ ἐπιδέδρομε πάσαις 
‚xvaven. ἀτὰρ ei μὲν ἑαῖς ἐνὶ χερσὶ βάλοιο, 

ἀστὴρ ws, φλεγέϑοντα δι᾽ ἠέρος ὁλκὸν ἵἴησιν. 

Vgl. ausserdem Plutarch quaest. sympos. III 9,2:.... N 
παλαιοὶ τοῦ μὲν Διὸς δύο ποιεῖν τιϑηνάς, τὴν Ἴδην καὶ ru 
᾿“δράστειαν. 

Obwohl kein geringerer als Welcker (6. α. III 8. 36) aus 
der Identität dieser beiden Adrasteen, der Göttin und der 
Amme des Zeus, zweifelt, scheint mir dieselbe doch sehr wahr — 
scheinlich. Gerade der Umstand, dass die Nymphe Adrasteis® 
die Amme des Zeus ist, veranlasst mich hierzu. Da nämlichsr! 
Adrasteia ursprünglich gleich Rhea Kybele war, hatte sie auch 
den Anspruch, Zeus Mutter zu heissen. Als aber als solche 
in späterer Zeit Rhea allgemein anerkannt wurde, wurde 
Adrasteia, nunmehr von Rhea Kybele unterschieden, zur Amme=s 
des Gottes degradiert, gerade wie Leda zur Pflegerin ders 
Helena. 

Auch die Genealogie kennt beide Adrasteen als eine Person . 
indem sie sowohl die Amme des Zeus, als die Göttin eine Toch— 
ter des Melisseus oder Melissos nennt. Vgl. bezüglich der 
Göttin Charax bei Müller F. H. G. III S. 637 frg. 2: ἐστι δὲ καὶ 
Τρωάδος ᾿Αδράστεια τόπος, ἀπὸ ««δραστείας ϑυγατρὸς Μελίσσου, 
τοῦ ἼἼδης, τῆς πρῶτον βασιλευσάσης Ev Τροίᾳ, ὡς Χάραξ Ἕλλη- 
νικῶν δευτέρᾳ; bezüglich der Nymphe Apollodoros I. 1. 1, 6, 
Hyginus fab. 182: Oceani filiae Idothea, Amalthea, Adrastea, (alii 
dicunt Melissei filias esse,) Iovis nutrices, quae nymphae Dodo- 
nides dicuntur, (alii Naiades vocant) und Schol. zu Eurip. Rhesos 
332: ἄλλοι δὲ Μελισσέως μὲν. τοῦ Κρητὸς ἀδελφὴν Kvvooovgas, 
Διὸς τροφόν. Noch deutlicher ist die Identität beider ausge- 
sprochen durch Diogenes von Kyzikos, der die Göttin Adrasteia 
eine der ÖOresteiadischen Nymphen nennt. Vgl. diesen bei 
Steph. Byz. v. Adgaoreıa (Müller F. H. G. IV 5. 392 frg. 2): 
Adpaorsıa, μεταξὺ Πριάπου καὶ τοῦ Παρίου, ἀπὸ ᾿Αδράστου Pa- 
σιλέως, ἧς καὶ πρῶτος ἱδρύσατο τὸ Νεμέσεως ἱερόν ἐκαλεῖτο δὲ 
καὶ ἡ χώρα ᾿Αδράστεια καὶ ᾿Αδραστείας πεδίον καὶ ἢ πόλις. 
Διογένης οὕτως ἐν πρώτῃ [Περὶ] Κυζίκου φησὶν ano Adgaoreias 
κεκλῆῦσϑαι, μιᾶς τῶν Ὀρεστειάδων νυμφῶν und Hermias, der 


71 


als Eltern sowohl der Nymphe, wie der Göttin im Scholion zu 
Platons Phaedr. 148 Melissos und Amaltheia nennt.?) 

Diese Sage, dass Adrasteia Pflegerin des Zeuskindes war, 
ist in Klein-Asien entstanden an den Kultstätten der Adrasteia 
und naturgemäss so alt, wie die Trennung der Adrasteia 
von Rhea Kybele. Dass Adrasteia dem alten kretischen My- 
thos von der Erziehung des Zeus fremd war, hat schon Mar- 
quardt (Cyzikus 8. 111) richtig erkannt. Die Pflegerinnen des 
Zeus: Amaltheia, Ida und Adrasteia sind von Rhea Kybele ur- 
sprünglich nicht verschieden, sondern nur als örtliche Namen 
der Bergmutter aufzufassen. Sie wurden als Pflegerinnen des 
Zeus aufgefasst, sobald man ihre Wesensgleichheit mit Rhea 
Kybele vergessen hatte. Alle diese Ammensagen sind also in 
der Hauptsache von einander unabhängig entstanden, doch in 
späterer Zeit mit einander verschmolzen worden. Schon bei 
kallimachos teilen sich in die Pflege des Zeus Adrasteia und 
Ide als Nymphen und Amaltheia als nährende Ziege aufgefasst. 
Adrasteia selbst wird, wie Amaltheia, Tochter des Melisseus. 
Wo die Sage von den dämonischen Wächtern des Zeus entstanden 
ist, lässt sich nicht entscheiden, da die Korybanten ebenso in 
Klein-Asien, wie die Kureten in Kreta in der Umgebung der 
Rhea Kybele heimisch sind. 

Da Adrasteia ursprünglich identisch war mit Kybele, so 
war auch ihr Wirkungskreis ursprünglich ebenso gross. Kaum 
übertreibend sagt daher Antimachos von ihr: n τάδε πάντα 
πρὺς μακάρων ἔλαχεν. Siehe 5. 26, 

Als Rest dieser grossen Macht der Adrasteia dürfen wir 
ihr Amt als Richterin im Totenreich ansehen. Nach Plato hat 
sie dort die Aufgabe, diejenigen Seelen, welche in der ersten 
Periode ihrer Existenz die Wahrheit gesehen und die Kraft 
haben. sich für immer untadelhaft zu führen, frei von Leid zu 
erhalten. Gelingt es aber der Seele ohne eigenes Verschulden 


ἢ Abweichend nennt sie Euripides Rhesos 342 Tochter des Zeus. Das 
$cholion hierzu nennt als Mutter Demeter. Doch ist diese Nachricht mit 
Vorsicht aufzunehmen, da dieselbe sonst nirgends bestätigt wird und der 
Scholiast von der Adrasteia in Rhamnus, also von Nemesis, spricht. Wenn 
Phutarchos de sera num. vind. 22 sie Tochter des Zeus und der Ananke nennt, 
so denkt er nur an ihr Wesen als unentrinnbare Schicksalsmacht, wie es von 
den Philosophen ausgebildet wurde. Vgl. hierüber unten. 


72 


nicht, in der ersten Periode die Wahrheit zu schauen, so wir 
ihr von Adrasteia Gelegenheit geboten, ihren Mangel an dem 
erforderlichen Leistungen wieder gut zu machen. Besteht si« 
die Probe, so wird ihr ein besseres Geschick zu teil, wen 
nicht, ein schlechteres. Vgl. Plato Phaedr. 248 C.: ϑεσμός τ΄ 
᾿Αδραστείας ὅδε, ἥτις ἂν ψυχὴ ϑεῷ Evvonadog γενομένη ar 
τε τῶν ἀληθῶν, μέχρε τε τῆς ἑτέρας περιόδου εἶναι ἀπήμονα, χἄα 
ἀεὶ τοῦτο δύνηται ποιεῖν, ἀεὶ ἀβλαβῆ εἶναι)" ὅταν δὲ ἀδυνατήσασε 
ἐπισπέσϑαι μὴ ἴδῃ καί τινε συντυχίᾳ χρησαμένη λήϑης τὲ xC 
κακίας πλησϑεῖσα βαρυνϑῇ, βαρυνϑεῖσα δὲ πτερορρυήσῃ τε χε: 
ἐπὶ τὴν γῆν πέσῃ, τότε νόμος ταύτην μὴ φυτεῦσαι εἰς μηδεμία 
ϑήρειον φύσιν ἐν τῇ πρώτῃ γενέσει, ἀλλὰ τὴν μὲν πλεῖστα idox 
σαν εἰς γονὴν ἀνδρὸς γενησομένου φιλοσόφου ἢ φιλοκάλου 
μουσικοῦ τινος καὶ Egwrixod, τὴν δὲ δευτέραν εἰς βασιλέως Ev- 
νόμου ἢ πολεμικοῦ καὶ ἀρχικοῦ, τρίτην εἰς πολιτικοῦ ἢ τινος 
οἰκονομικοῦ ἢ χρηματιστικοῦ, τετάρτην εἰς φιλοπόνου γυμναστιχοῦ 
ἢ περὶ σώματος ἴασίν τινος ἐσομένου, πέμπτην μαντικὸν βίον ἢ 
τινα τελεστικὸν ἕξουσαν᾽ ἕχτῃ ποιητικὸς ἢ τῶν περὲ μίμησίν τις 
ἄλλος ἁρμόσει, ἑβδόμῃ δημιουργικὸς ἢ γεωργικός, ὀγδόῃ σοφιστι- 
κὸς ἢ δημοκοπικός, ἐνάτῃ τυραννικός, ἕν δὴ τούτοις ἅπασιν ὃς 
μὲν ἂν δικαίως διαγάγῃ, ἀμείνονος μοίρας μεταλαμβάνει, ὃς δ᾽ ἂν 
ἀδίκως, χείρονος. Dies ihr Amt erwähnt auch Philostratos 
vita Apollonii VIII. 7. p. 156. Er sagt von Pythagoras: παρ- 
ελϑθὼν δ᾽ ἐς πλείω σώματα κατὰ τὸν Adpaoteias ϑεσμόν, ὃν 
ψυχὴ ἐναλλάττει, πάλιν ἐπανῆλθεν ἐς ἀνϑρώπον εἶδος καὶ Mvn- 
σαρχίδῃ ἐτέχϑη τῷ Σαμίῳ κτλ. 

Wahrscheinlich war die Herleitung des Namens Adrasteia 
von (ano)dıdgavaı, sodass Adrasteia die Unentrinnbare sei, wie 
sie meines Wissens zuerst Chrysippos deutet, die Ursache, das: 
Adrasteia besondere Aufnahme in der Stoischen und später in 
der Neuplatonischen Schule fand. Musste doch diesen Philo- 
sophenschulen bei ihrer Vorliebe für die Allegorie eine solche 
unbestimmte Kraft äusserst willkommen sein. Nach ihrer 
Spekulationen war Adrasteia identisch mit Heimarmene, füı 
welche Atropos, Ananke und Pepromene nur andere Namer 
sind, und als solche die unüberwindbare, unbehinderte und un- 
abwendbare Ursache. Vgl. Chrysippos bei Plutarch de Stoi- 


ἢ Bis hierher wiederholt von Plutarchos de fato 4. 


73 
corum repugn. 47, 5: τὴν δ᾽ Εἷμαρμένην αἰτίαν ἀνίκητον 
καὶ ἀκώλυτον καὶ ἄτρεπτον ἀποφαίνων αὐτὸς “τροπον καλεῖ καὶ 
᾿ἡδράστειαν καὶ ἀνάγκην καὶ Πεπρωμένην, ὡς πέρας ἅπασιν ἐπι- 
τιϑεῖσαν. ἢ) 

Als körperlose, den ganzen Weltenraum von einem Ende 
bis zum andern erfüllende Schicksalskraft, wieder identisch 
mit Ananke, ist sie in der orphischen Theogonie bei Hierony- 
mos dargestellt. Vgl. diese in Abels Orphica frg. 36: 
ὠνομάσθαι δὲ Χρόνον ἀγήρατον καὶ ᾿Ηρακλῆα τὸν αὐτόν᾽ συνεῖναι 
δὲ αὐτῷ τὴν ᾿Ανάγκην, φύσιν οὖσαν, τὴν αὐτὴν καὶ ᾿α΄δράστειαν 
ἀσώματον, διωργνιωμένην ἐν παντὶ τῷ κόσμῳ τῶν περάτων αὐτοῦ 
ἐφαπτομένην. Mit Recht vermutet Schuster (de veteris Οἵ- 
phicae Theogoniae indole atque origine Leipz. 1869 S. 81) als 
Autor dieses Werkes einen Schüler der Stoa und versetzt ihn 
ins zweite vorchristliche Jahrhundert.?) 

Nach Areios Didymos ist Adrasteia, wie Heimarmene, 
geradezu nur ein Beiname des Zeus. Vgl. Doxogr. Graec. 
Diels 8. 465 frgm. 29: Ζεὺς λέγεται ὁ x0ouog, ἐπειδὴ τοῦ ζῆν 
αἴτιος ἡμῖν ἔστι. χαϑ' ὅσον δὲ εἰρωμένῳ λόγῳ πάντα διοικεῖ 
ἀπαραβάτως ἐξ ἀιδίου, προσονομάζεσϑαι Εἷμαρμένην, ᾿“δράσ-- 
reıav δέ, ὅτι οὐδὲν ἔστιν αὐτὸν ἀποδιδράσκειν. 

Wie bei Chrysippos ist auch bei Kornutos Atropos und 
Adrasteia identisch.) Vgl. theol. Graec. comp. 13: "Argonos — 
αὕτη δὲ ἐστι καὶ "Adgdorsıa, ἤτοι παρὰ τὸ ἀνέχφευκτος καὶ ἄνα- 
πόδραστος εἶναι ὠνομασμένη ἢ παρὰ τὸ ἀεὶ δρᾶν τὰ καϑ᾽ αὑτήν, 
σὰν ἀειδράστεια οὖσα, ἢ τοῦ στερητικοῦ μορίου πλῆϑος νῦν 
ἀποδηλοῦντος ὡς ἐν τῇ ,ἀξύλῳ ὕλῃ“ πολυδράστεια γάρ ἔστιν. 

Was die Stoa begründet hat, hat die Neuplatonische Schule 


ἢ Wahrscheinlich geht auf Chrysippos auch Piutarchos frg. 15, 2 
(Dübner) zurück: τὸ γὰρ εἱμαρμένον ἄτρεπτον χαὶ ἀπαράβατον, οχῷπερ μόνον 
ὀφρύσι νεύσῃ, χαρτερὰ τούτῳ χέχλωστ᾽ Avayza χαὶ Πεπρωμένη. .]ιὰ τοῦτο 
τὴν Εἰἱμαρμένην καὶ ᾿Αϑράστειαν χαλοῦσιν, ὅτι πέρας ταῖς αἰτέαις ἡναγχα- 
σμένον ἐπιτέϑησιν, ἀνέχφευχτος οὖσα χαὶ ἀναπόδραστος. 

3) In dieselbe Zeit wird die Theogonie des Hieronymos von Otto Kern 
de Orphei Epimenidis Pherecydis theogoniis S. 35 gesetzt. 

2 Wenn Kornutos auch nicht, wie Areios Didymos, die Nemesis dem 
Zeus geradezu gleichsetzt, so hebt doch auch er das durch die mythologischen 
Grundsätze der Stoiker bedingte nahe Verhältnis der beiden Gottheiten da- 
durch hervor, dass er in demselben Kapitel beide für Moiren erklärt. 


weiter ausgeführt. Von ihr wurde die kosmische Bedeutung 
der Adrasteia so erweitert, dass sie thatsächlich als die oberste 
Gottheit gilt; sie vereinigt in sich alle Gesetze, die weltlichen 
und die Überweltlichen; vor der Wohnung der Nacht sitzend, 
giebt sie, Kymbeln schlagend, allen Göttern Satzungen, denen 
niemand ausweichen kann.!) Vgl. Hermias zu Piato Phaedr. 
p. 148 (Abel Orphica Theog. frgm. 109 u. 110): Ἡ de ᾿““δρά- 
στεια μία ἐστὶ καὶ αὕτη ϑεὸς τῶν μενουσῶν Ev τῇ Nuxti, γενο- 
μένη ἐκ Μελίσσου καὶ ᾿Αμαλϑείας᾽ ὁ μὲν οὖν Μέλισσος κατὰ 
τὴν ἐπιμέλειαν τῶν δευτέρων καὶ πρόνοιαν εἴληπται, ἢ δὲ ᾿Αμαλ- 
ϑεία κατὰ τὸ ἀκλινὲς καὶ μὴ μαλϑάσσεσϑαι. Ex τῆς οὖν προνοίας -- 
τῆς ἀκλινοῦς γέγονεν ἡ ᾿Αδράστεια, ἥτις ἀδελφὴ ἔστι τῆς Εἴδης" 

Εἴδη δ᾽ εὐειδὴς καὶ ὑὁμόσπορος ᾿“Ιδράστεια. 
ἡ πάντων ὁμοῦ τῶν νύμων τῶν TE ἐγκοσμίων καὶ ὑπερκοσμίέων---- 
τῶν TE εἱμαρμένων καὶ «]ιίων -- ἡ πάντων οὖν τούτων τὰ erg 
ἑνιαίως ἐν ἑαυτῇ συλλαβοῦσα καὶ συνέχουσα, αὕτη ἐστὶν ἡ Seo 
᾿Αδράστεια διὰ τοῦτο κεκλημένη, διὰ τὸ τὰ ὑπ᾽ αὐτῆς τεϑένταε 
καὶ νομοϑετηϑέντα ἢ ἀναπόδραστα εἶναι. διὸ καὶ πρὸ τοῦ ἂἄἂν-- 
τρου τῆς Νυχτὸς ἠχεῖν λέγεται" 

παλάμῃσι δὲ χάλκεα ῥόπερα 

δῶκεν "Adpaoreig. 
ἐν τοῖς προϑύροις γὰρ τοῦ ἄντρου τῆς Νυχτὸς ἠχεῖν λέγεται τοῖς 
κυμβάλοις, ἵνα πάντα τὰ αὐτῆς τῶν νόμων κατήκοα γένηται. ἔνδον 
μὲν γὰρ ἐν τῷ ἀδύτῳ τῆς Νυχτὸς κάϑηται ὁ Φάνης Ev μέσῳ δὲ 
ἡ Νὺξ μαντεύουσα τοῖς ϑεοῖς, ἡ δὲ ᾿αδράστεια ἐν τοῖς προϑύροις 
πᾶσι νομοϑετοῦσα τοὺς ϑείους νόμους. διαφέρδε δὲ τῆς ἐκεῖ 
“Δίκης ὡς νομοϑετικὴ δικαστικῆς. --- αὕτη ἡ Adgaoreın ἐκ Me- 
λίσσου καὶ ᾿«μαλϑείας οὖσα περιεχτική ἐστι καὶ τοῖ Νόμου. 
αὗται δὴ καὶ λέγονται τρέφειν τὸν «“Ἰία ἐν τῷ ἄντρῳ τῆς Νυκτός, 
ἄντικρυς τοῦτο τοῦ ϑεολύγου λέγοντος. ὃ καὶ Πλάτων περὶ αὐτοῦ 
φησι καὶ γὰρ δημιουργοῦντα αὐτὸν ποιεῖ καὶ διαϑεσμοϑε- 
τοῦντα. 


1 Ich sehe nicht ein, aus welchem Grunde Kern a. ἃ. Ὁ. S. 40 die 
Adrasteia bei Hieronymos und die bei Hermias für verschiedene Gottheiten 
ansehen will. 

3) Die Gesetze der Adrasteia erwähnt Synesios im 4. Brief: φέρειν dei 
τιμὴν ἐντάφιον τὸν ἐν ναυαγίου νεχρόν᾽ ὃ γὰρ προστυχὼν καὶ xendavras νό- 
μους ᾿Αδραστείας αἰδέσεται, μὴ οὐχὶ μιχρόν τι μέρος ἀποδόσασϑαι τῷ χαρισα- 
μένῳ τὸ πολλαπλάσιον. 


15 


Dass diese Vorstellungen auch bei den Orphikern') verbreitet 
waren, zeigt Proklos, Theol. Plat. IV. 16. 206 (Abel frgm. 111): 
Παρ᾽ Ὀρφεῖ δὲ καὶ φρουρϑῖν λέγεται (ἡ Adpuoreıa) τὸν τῶν ὅλων 
δημιουργὸν καὶ χάλκεα ῥόπτρα λαβοῦσα καὶ τύμπανα ἠχήεντα 
οὕτως ἠχεῖν, ὥστε πάντας ἐπιστρέφειν εἰς αὐτὴν τοὺς ϑεοὺς 
und Proklos in Plat. Tim. V. 323 C (Abel frgm. 110): καὶ γὰρ 
ὃ δημεουργός, ὡς ὁ Ὀρφεὺς φησι, τρέφεται μὲν ὑπὸ τῆς Adga- 
oreiag, σύνεστι δὲ τῇ ᾿Ανάγχῃ, γεννᾷ δὲ τὴν Εἱμαρμένην. 

Es ist auffallend, dass derartige Äusserungen über die 
Gleichstellung der Adrasteia mit den körperlosen Schicksals- 
mächten nur bei zünftigen Philosophen zu finden sind.”) Sonst 
gilt als die Hauptthätigkeit der Adrasteia die Aufgabe, den 
φϑόνος der Rede abzuwehren. Sie wurde angerufen, wenn der 
Grieche fürchtete, durch seine Worte sich einer Sünde schuldig 
zu machen und dadurch die Ungnade der Götter zu erregen. 
Dies hebt deutlich hervor Euripides Rhesos 342: 

Adpaorsıa μέν͵ ἃ Διὸς παῖς, 
eioyoı στομάτων φϑόνον. 
φράσω γὰρ δὴ ὅσον μοι 

ψυχᾷ προσφιλές ἔστιν εἰπεῖν. 

Zuerst tritt uns dies ihr Amt entgegen bei Aischylos Prom. 
9%. Der Chor ruft dem Prometheus auf seine frevelhaften, 
vermessenen Worte zu: 

οἱ προσκυνοῦντες τὴν ᾿Αδράστειαν 00ol.?) 
Man fasst diese Stelle gewöhnlich falsch auf, indem man unter 
Hinweis auf die Thatsache, dass Nemesis und Adrasteia iden- 
tifieiert wurden, in diesen Worten des Chors eine Mahnung vor 
dem Zorn der die ὕβρεις rächenden Nemesis sieht.*) Doch ist 


ἢ Auch im Gebet an Musaios v. 36 wird Adrasteia angerufen und zwar 
zwischen Nike und Asklepios. Hier hat sie den Beinamen ἄνασσα. 

7) Auch Walz bemerkt in Paulys R. Εἰ. V S. 527: „Diese kosmogonische 
Idee wurde besonders von den Orphikern und Platonikern ausgebildet.“ 

ἢ Mit Unrecht verweist Kern a. a. Ὁ. 85. 45 auf Euripides Alk. 967 
und Hel. 514 und auf Wilamowitz, Philol. Unters. VII 8. 224 Anm. 22. An 
den genannten Stellen ist von Ananke ohne jeden Bezug auf Adrasteia 
die Rede. 

4) So zuletzt Roscher, der bei Anführung dieser Stelle in seinem mytho- 
logischen Lexikon S. 77, in Klammern beifügt: „wo Adrasteia offenbar gleich 
Nemesis ist,“ 


76 


hier richtiger an die Kraft der Adrasteia zu denken, den φϑύνο 
der Rede fernzuhalten. Nemesis und Adrasteia begegnen sic 
auf demselben Gebiete, aber ihre Funktionen sind die entgeger 
gesetzten: Nemesis hat die ὕβρις zu strafen, Adrasteia derselbe 
durch ihre Vermittelung die Spitze abzubrechen und de 
ὑβριστῆς vor den Folgen seines Frevelmuts zu schützen. Die: 
Thätigkeit der Adrasteia lässt sich an vielen Beispielen ve 
folgen, die zum Teil den Zweck der Anrufung dieser Gött 
deutlich erkennen lassen. Kaum anders zu erklären ist ἃ 
Redensart σὺν δ᾽ "Adgaareig λέγω bei Euripides Rhes. 468: 
σύν δ᾽ ᾿αΑδραστείᾳ λέγω... .. 
σὺν σοὶ στρατεύειν γὴν ἐπ᾽  Agyeluv ϑέλω 
καὶ πᾶσαν ἐλθὼν Ἑλλάδ᾽ ἐχπέρσαι δορί. 

Der Held fühlt, dass er sich durch seine Prahlerei einer vpe 
schuldig macht und ruft deshalb Adrasteia an, so dass er d 
Strafe durch ihre Vermittelung zu entgehen hofft. — Als S 
“ krates bei Plato eine Meinung verficht, die, wenn sie fals 
wäre, die Seele seiner Schüler gefährden könnte, fleht er ὁ 
Göttin um Gnade an. Vgl. Plato de rep. V. 451: προσχυνῶ 

᾿Αδράστειαν, χάριν οὗ μέλλω λέγειν. ἐλπίζω γὰρ οὖν ἔλαττι 
ἁμάρτημα ἀκουσίως τινὺς φονέα γενέσϑαι, ἢ ἀπατεῶνα καλῶν 

καὶ ἀγαϑῶν καὶ δικαίων νομίμων πέρι. 

Bevor Pseudo-Demosthenes davon spricht, dass er | 
wiederholten Anklagen freigesprochen sei, ruft er Adrast« 
an. Vgl. ad Aristog. I 37 p. 781: καὶ ᾿““δράστειαν μὲν ἄνϑρωπ 
ὧν ἐγὼ προσχυνῶ. Er will sich hierdurch vor dem Vorwurf sicheı 
dass er diese günstigen Urteilssprüche für das Zeichen sei 
Unfehlbarkeit halte.) — Asklepiades hatte seine Meinung 1 
viel Zuversicht und Selbstbewusstsein vorgetragen, ohne Adrastı 
anzurufen. Dafür wird er dadurch gestraft, dass seine Lel 
verfehlt ist. Vgl. Galenos περὲ χρείας τῶν μωρίων VI 13: 
οἴεται πιϑανὸς εἶναι καὶ σοφός, οὐκ ἐννοήσας, οἶμαι, 
τῆς ᾿“δραστείας ϑεσμόν, ὡς οὐδεὶς οὕτω λόγος ἕτερος € 
λέγχει τῶν δογμάτων αὐτοῦ τὴν ἀτοπίαν, ὡς αὐτὸς οὗτος, ὁ ı 
φῶς ὑπ᾽ αὐτοῦ δοκῶν ἐξευρῆσϑαι. 


1) Vgl. Lehrs Pop. Aufs. 8. 57. 


77 


Mit Vorliebe gebraucht Lukianos die abgekürzte Redensart 
φίλη Adgaoreıa und zwar immer, wenn er fühlt, dass er die von ihm 
als redend Eingeführten etwas Unrechtes sagen lässt, wofür sie 
einer nachsichtigen Beurteilung bedürfen. So ruft bei ihm dial. 
meretr. 6, 2 die Mutter einer zukünftigen Hetäre die Adrasteia 
an, nachdem sie eine andere Hetäre weidlich schlecht gemacht 
hat: οὐχ ὁρᾷς, ὁπόσαι καὶ ὡς περισπούδαστοίὶ εἰσιν αἱ ἑταῖραι 
καὶ ὅσα χρήματα λαμβάνουσι; τὴν Δαφνίδα γοῦν ἐγὼ οἶδα, ὦ 
φίλη Adgasoreıa, δάκῃ, πρὶν αὐτὴν ἀκμάσαι τὴν ὥραν, περιβε- 
βλημένην. Praecept. rhet. 24 ruft Lukianos dieselbe Göttin 
an, nachdem er seinem Herzen durch einen Strom des beissend- 
sten Spottes Luft gemacht hat: ὑπῆρχε γάρ μοι. ὦ φίλη ᾿“δρά- 
στεια, πάντα ἐκεῖνα, ἃ προεῖπον ἐφόδια, τὸ ϑράσος. ἡ ἀμαϑία, καὶ ἄναι- 
σχυυνεία. Im Pseudulus 30 sieht er sich genötigt, die Hilfe dieser 
Göttin bei der doch etwas bedenklichen Behauptung in Anspruch zu 
nehmen, dass Armut jegliche That entschuldigt: ἃ μὲν γὰρ ὑπὸ 
τῆς πενίας ἐλαυνόμενος ποιεῖς, ᾿Αδράστεια φίλη. οὐκ ἄν τινι 
ὑνειϑίσαιμε. Lehrreich ist das sechste Hetärengespräch. Nach- 
dem die Mutter eines jungen Mädchens diesem alle Reize des 
Hetärenwesens gezeigt und nicht undeutlich den Wunsch zu 
erkennen gegeben hatte, ihre Tochter möchte. doch auch in 
diesen Stand eintreten, bricht sie plötzlich, als ob auf einmal 
ihr Gewissen erwacht sei, mit den Worten ab: ἀλλ᾽ οὐδέν, ὦ 
φίλῃ ᾿“δράστεια, φημί, ζώοις μόνον. 

Ausnahmsweise, vielleicht aus Missverständnis, wird der 
Adrasteia bei Pseudo-Vergil, Ciris 237 ff. die Kraft zugeschrieben, 
von Begehung eines Frevels abzuhalten. 

ei mihi, ne furor ille tuos invaserit artus, 

116, Arabae Myrrhae quondam qui cepit ocellos, 
ut scelere infando (quod ne sinat Adrastea) 
laedere utrumque uno studeas errore parentem. 

In dem S. 39 citierten Epigramm der Anthol. Pal. XI, 
160 wird von ihr gesagt: xaxng ἀντάξια βουλῆς. 

Abgesehen von den gleichen Funktionen der Nemesis und 
Adrasteia als Totenrichterinnen haben wir bisher keinerlei 
Gleichheit in dem Wirken beider Göttinnen gefunden.!) Nir- 


--- 


ἢ Zoegas Behauptung, Abhandlg. 5. 72, die Welcker Griech. Götterl. 
ΠῚ 8. 38 billigt: „Plato betrachtet Nemesis unter einem doppelten Gesichts- 
punkt; bald nimmt er sie, der gemeinsten Idee folgend, für die Ausrichterin 


78 


gends begegnet uns bei Nemesis eine Fabel, die sich mit d 
Sage, Adrasteia sei Amme des Zeus gewesen, auch nur ἃ 
nähernd vergleichen liesse. Und während Nemesis stets ( 
strenge Rächerin der ὕβρις ist, fleht der Grieche die Ve 
mittelung der Adrasteia an, um für ein unrechtes Wort str: 
los zu bleiben. Man kann wohl den Grundsatz aufstellen, d: 
Adrasteia im Gegensatz zu Nemesis, die sich im allgemein 
als strenge strafende Gottheit geltend machte, im Bewussts« 
des Volkes als wohlwollende Macht galt. Sie nennt der Griec 
φίλη, während Nemesis die Beinamen πῆμα ϑνγτοῖσι Pgorol 
σκυϑρωπέ, ὑπέρδικος, βϑαρύφρων, vemens dea erhält. 

Und doch wurde Adrasteia schon von Antimachos mit ἢ 
mesis verglichen und von Späteren dieser Göttin völlig glei 
gestellt. \Wie war unter diesen Umständen eine Verschmelzu 
beider möglich? 

Für den gelehrten Antimachos mag schon die ähnliche Eı 
stehung der Adrasteia und Nemesis die Veranlassung zu ein 
Vergleich gegeben haben. Galten doch Rhea Kybele und / 
temis dem Griechen als verwandte Gottheiten, und dass ı 
Anlehnung der Adrasteia und Nemesis an Rhea Kybele I 
ziehungsweise an Artemis noch im fünften vorchristlichen Jal 
hundert im Bewusstsein wenigstens der gebildeten Stände leb 
zeigt sowohl die Rhamnusische Statue als auch die Verse ὁ 
Phoronis. Auch der Wirkungskreis beider Gottheiten I 
vielleicht ursprünglich mehr Berührnngspunkte geboten, als u 
überliefert ist. Man denke beispielsweise daran, dass bei 
als Richterinnen der Seelen galten und wahrscheinlich : 
solche dieselben Funktionen hatten. 

Doch ein solcher mythologischer Vergleich der Neme 
und Adrasteia konnte nur das Ergebnis gelehrter Forschu 
sein. Die so völlige Gleichsetzung beider Gottheiten, die si 
wahrscheinlich auch auf den Kult ausdehnte, wie sie uns 
der nachklassischen Zeit entgegentritt, musste eine gewichtig, 


der Befehle der Dike oder der ewigen Gerechtigkeit, bald zu den Thotisc: 
und Orphischen Principien hinaufsteigend, betrachtet er sie als die Qu 
jeglicher Gerechtigkeit, die Gesetzgeberin des Weltalls, die Mutter des Schi 
sals; und es ist bemerkenswert, dass er alsdann sich des Namens Adrasi 
bedient als eines ehrwiürdigeren und nicht im Munde des Volkes entweiht 
das für jede Kleinigkeit Nemesis anrief,“ entbehrt vollständig jeden Anha 


“79 
Ursache gehabt haben. Da nun Adrasteia vorwiegend in den- 
jenigen Landstrichen verehrt wurde, welche das pergamenische 
Reich umfasste, und der Einfluss der attischen Kunst und 
Götterlehre auf Pergamon unverkennbar ist, so dürfte es nahe 
liegen, die völlige Gleichsetzung der Adrasteia und Nemesis 
als durch die Pergamener vollzogen anzunehmen. Hiermit 
stimmt es auch, dass zwar die Zeit der neueren attischen Ko- 
mödie beide noch als verschieden kannte (Vgl. das Bruchstück 
des Menandros!) bei Kock ΕὟΡ. comic. Attic. III S. 93: 
᾿αδράστεια καὶ 
ϑεὰ σκυϑρωπὲ Νέμεσι, συγγιγνώσκετε 

und hierzu Harpokration und Suidas v. ᾿““δράστεια" Ἔνιοι μέν- 
τοι ες dıayegovaav?) συγχαταλέγουσιν αὐτὴν τῇ Νεμέσει, ὡς ME- 
νανόρος καὶ Νικόστρατος), dass aber zu Strabos Zeit die Gleich- 
setzung beider Göttinnen bereits vollzogen war. Vgl. Strabo 
XIII p. 588: ἐνταῦϑα μὲν οὖν οὐδὲν ἱερὸν "Adpaotelag δείκνυται 
οὐδὲ δὴ Νεμέσεως. 

Als die offenkundigsten Zeugnisse über die Gleichsetzung 
beider Gottheiten verweise ich auf die Äusserung des Ammianus 
Marcellinus XIV, 11: Adrastia, quam vocabulo duplici etiam 
Nemesin appellamus und auf die bereits erwähnte Thatsache, 
dass Nonnos dieselbe Göttin nach Belieben bald Nemesis, bald 
Adrasteia nennt. Auch dem Martianus Capella sind offenbar 
beide Namen gleichbedeutend. Denn wenn er I, 88 Sors, Ne- 
mesis, Tyche und Nortia gleichstellt und I, 64 schreibt: Intra 
consistorium regis quaedam femina, quae Adrastia dicebatur, 
urnam coelitem superamque sortem irrevocabili raptus celeritate 
torquebat excipiebatque ex volubili orbe decidentes sphaeras 
peplo inflexi pectoris eqs., so ist wohl der Schluss nicht gewagt, 
dass er an beiden Stellen dieselbe Gottheit im Sinne hatte. 

Diese Gleichstellung hatte die natürliche Folge, dass man 
Funktionen der Nemesis auf Adrasteia tibertrug und umgekehrt. 
Ersteres ist anzunehmen, wenn Plutarchos die Poine, Dike und 
die Erinys als Dienerinnen der Adrasteia bezeichnet. Vgl. de 


1) Zuerst veröffentlicht von Miller, Melanges 8. 382: "Adgaoreıa‘ ἑταέρα 
τῆς Νεμέσεως. Μένανδρος Μέϑῃ ᾿Αδράστεια u. 8. w. Für ἑταίρα liest Gom- 
perz (Fleckeisens Jahrb. für Philol. 1871 8. 328) richtig ἑτέρα. 

2) Snidas hat vor διαφέρουσαν ein un, welches Bernhardy unter Hinweis 
anf Harpokration mit Recht gestrichen hat. 


80 
sera num. vind. 22: Ἔλεγεν οὖν ἕχαστα φράζων ὁ τοῦ Θεσπεσίοε 
συγγενής, ὡς ᾿Αδράστεια μέν, "Avayang καὶ Διὸς ϑυγάτηρ. ἐπ 
πᾶσι τιμωρὸς ἀνωτάτω τέτακται τοῖς ἀδικήμασι" καὶ τῶν πονγ- 
ρῶν οὔτε μέγας οὐδεὶς [οὕτως] οὔτε μικρὸς γέγονεν, ὥστ᾽ 7 λαϑὼ: 
διεχφεύγειν, ἢ βιασάμενος. ἄλλῃ δὲ ἄλλη τιμωρία τριῶν οὐσῶ. 
φύλακι καὶ χειρουργῷ προσήκει. τοὺς μὲν γὰρ εὐθὺς Ev σώματ 
καὶ διὰ σωμάτων κολαζομένους μεταχειρίζεται Ποινὴ ταχεῖα 
πράῳ τινὶ τρόπῳ καὶ παραλείποντι πολλὰ τῶν καϑαρμοῦ δεομὲ 
νων" ὧν δὲ μεῖζόν ἔστιν ἔργον ἡ περὶ τὴν κακίαν ἰατρεία, τού 
τους Δίχῃ μετὰ τὴν τελευτὴν ὁ δαίμων παραδίδωσι" τοὺς ὃ 
πάμπαν Avıdrovs ἀπωσαμένης τῆς Δίκης, 7 τρίτη καὶ ἀγριωτάτ 
τῶν ᾿Αδραστείας ὑπουργῶν, Ἐρινύς, μεταϑέουσα πλανωμένου 
καὶ περιφεύγοντας ἄλλον ἄλλως, οἰχτρῶς τε καὶ χαλεπῶς ἄπαντα 
ἠφάνισε καὶ κατέδυσεν T εἰς τὸ ἄρρητον καὶ augarov. — Des 
gleichen bei Lukianos, wenn er dial. meretr. 12, 2 die Straf 
der Adrasteia demjenigen in Aussicht stellt, der taub ist gege 
die Liebe: ταῦτα οὖν τίνος εἵνεχα ποιεῖς; τί σὲ ἢ μέγα rn μι 
κρὸν ἠδίκησα ἢ ἐλύπησα ἐγώ; τίνα ἕτερον εἶδον; οὐ πρὸς μόνο 
σὲ ζῶ; οὐ μέγα, ὦ «Τυσία, τοῦτο ποιεῖς γύναιον ἄϑλιον λυπὼ 
μεμηνὸς ἐπὶ σοί; ἔστι τις ϑεὺς ἡὶ ᾿Αδράστεια καὶ τὰ τοιαῦτι 
ὁρᾷ. Oder wenn derselbe Apol. 6 die Adrasteia als ein 
schadenfrohe Göttin hinstellt, die Gleiches mit Gleichem ver 
gilt: καὶ ἐῴκει ἡ ’Adgaorsıa τότε κατόπιν ἐφεστῶσά σοι EvdoxL 
μοῦντε ἐφ᾽ οἷς χατηγόρεις τῶν ἄλλων, καταγελᾶν, ὡς ἂν ϑεὺ 
εἰδυῖα τὴν μέλλουσάν σον ἐς τὰ ὑὕμοια μεταβολὴν καὶ ὅτε οὐ 
εἰς τὸν χύόλπον πτύσας πρότερον ἠξίους κατηγορεῖν τῶν διὰ ποι 
κίλας τινὰς τύχας τοιαῦτα πράττειν ὑπομενόντων. Nur wen! 
Adrasteia als strafende Göttin gefasst ist, ist die Redensar 
ἀπείη δὲ ἡ Adpaorsıc (Lukianos conv. 23) erklärlich. — Da 
Wirken der Nemesis schwebte ferner demjenigen vor, der zu 
erst die Sage von dem Schicksal des Argivers Adrastos mi 
der Göttin Adrasteia verflocht.!) Die Adrastosfabel soll hier 
nach als Beispiel dafür dienen, dass Adrasteia die Glückliche: 
stürzt und die Unglücklichen wieder aufrichtet. — Deutlich al 
Rächerin der Hybris ist Adrasteia gezeichnet von Philostrato 
im Leben des Apollonios von Tyana I 25 1 p. 6: δικάζει μὲ 


ἢ Man sehe hierüber unten unter der Etymologie von Adrasteia un 
vgl. Appian ,“ιβυχή 85 und Artemidor II, 37. 


81 


δὶ ὁ βασιλεὺς ἐνταῖϑα. χρυσαῖ δὲ ἴυγγες ἀποχρέμανται τοῦ 
Geyov τέτταρες τὴν ᾿Λδράστειαν αὐτῷ παρεγγυῶσαι καὶ τὸ μὴ 
Trip τοὺς ἀν ϑρώπους αἴρεσϑαι. ταύτας οἱ μάγοι αὐτοί φασιν ἁρμότ- 
τ σϑαι φοιτῶντες ἐς τὰ ρασίλεια. καλοῦσι δὲ αὐτὰς ϑεῶν γλώττας. -- 
Apuleius de mundo 38 nennt sie ‚ineffugibilis necessitas 
ulltionis‘. — Auch Iulianos muss ihre Kraft, den φϑόνος der 
Rede fernzuhalten, nicht mehr gekannt haben, wenn er schrei- 
ben konnte epist. 28: ᾿“δράστεια δ᾽ εὐμενὴς εἴη und epist. 48: 
tieos δὲ ἔστω τοῖς λύγοις ἡμῶν "Adgaoree. Derartige Äusse- 
rmgen kann nur derjenige thun, welcher die Strafe der Adra- 
steia fürchtet. — Wie Nemesis straft Adrasteia den Frevler 
nach Zosimos V, 10, 3: ὕπερ ἀκηκοὼς Εὐτρύπιος εὐθὺς ἦγεν 
εἰς χρίσιν τὸν ἄνϑρωπον καὶ ἁλόντα παρεδίδου τιμωρίᾳ πρεπούσῃ, 
u’ ἣν ἅπαντες ϑαυμάζοντες ἅμα καὶ ἀνυμνοῦντες τὸν τῆς 
᾿Αἱραστείας ὀφϑαλμὼὸν διετέλεσαν. ὃν οὐχ οἷόν τὲ τινα τῶν 
ἠσεβηχύτων κατά τι λαϑεῖν. — Theaitetos endlich schreibt ihr 
gar in dem oben angeführten Epigramm der Anthol. Planud. 221 
den Sieg bei Marathon zu. (Siehe 8. 41.) 

Umgekehrt werden der Nemesis Funktionen der Adrasteia 
zugeschrieben. Hierher gehört Alkiphron 1 33, 5: ἀμυνοῦμαι 
γὰρ αὐτὰς οὐ σχώμμασιν οὐδὲ ρλασφημίαις. ἀλλ᾽ οἷς μάλιστα 
ἀιάσονται " προσκυνῶ δὲ τὴν Νέμεσιν und ders. epist. frg. 4, 8: 
Herd φρύνου χαϑεύδειν ἂν εἱλόμην. Νέμεσι δέσποινα. Nemesis 
wird hier, wie sonst Adrasteia, angerufen, um den Redenden 
vor einer ungnädigen Auffassung seiner Worte zu schützen. 

Die Eigenschaften der Nemesis und Adrasteia sind ver- 
einigt im Hymnos des Mesomedes auf Nemesis, wenn der Dichter 
von dieser sagt: 

μέλανα φϑόνον ἐχτὺς ἐλαύνεις. 

Nicht geringen Einfluss auch auf die Vorstellung der Ne- 
nesis als Schicksalsgottheit dürfte die Verschmelzung der 
beiden Gottheiten gehabt haben, wenn sich auch Nemesis, wie 
bemerkt, selbständig zu einer zweiten Fortuna entwickeln 
konnte. Der Gedanke z. B., dass Nemesis die Vorsteherin des 
Fatums sei, berührt sich doch zu nahe mit der kosmischen 
Bedentung der Adrasteia bei den Stoikern und Neupytha- 
goreern. 

Wie sich aber die ursprüngliche Vorstellung von dem 
Wesen der Nemesis vereinzelt bis in die späteste Zeit unver- 


82 

fälscht erhielt, trotzdem es seit Christi Geburt mannigfachen 
Modifikationen unterworfen war, so bleibt auch noch lange nach 
der Gleichstellung der Nemesis und Adrasteia das Bewusstsein 
wach, dass beide ursprünglich getrennt waren. So wurden sie 
einander entgegengesetzt von Diodoros in seinem Epigramm an 
Drusus und in dem anonymen Epigramm der Anthol. Pal. 
XU. 160): 

Auch der Lexikograph Pausanias bekundet sein Wissen 
um die ursprüngliche Verschiedenheit beider nach Eustathios 
zu Homer B 828: Παυσανίας δὲ φησιν, ὅτι τὴν ᾿“ἰδράστειαν 
ἑτέραν ὑποτίϑενταί τινες τῆς Νεμέσεως, οἱ δὲ τὴν αὐτὴν τῇ Ne 
μέσει. Ähnlich Harpokration und Suidas v. ᾿δράστεια" οἱ μὲν 
αὐτὴν λέγουσι τῇ Νεμέσει --- ἔνιοι μέντοι ὡς διαφέρουσαν 
συγκαταλέγουσιν αὐτὴν τῇ Νεμέσει. 

Aus praktischen Gründen, um Wiederholungen und Voraus- 
setzungen möglichst zu vermeiden, bringe ich erst an dieser 
Stelle die Etymologie des Namens.”) 

Am verbreitetsten war im Altertum die Ableitung des 
Namens von (anp)dıdearar und von dem Heldennamen Adrastos- 
Letztere scheint deshalb die allein richtige zu sein, weil sie 
mit der Geschichte der Göttin Adrasteia in engem Zusammen- 
hange steht. 

Der Überlieferung nach kommen zwei Helden namens 
Adrastos in Betracht, der Phryger und der Argiver. Die ältesten 
Nachrichten weisen auf ersteren hin. Nach Antimachos und 
Kallisthenes (siehe oben), hat ihr derselbe den ersten Altar 


Ὁ Vgl. S. 48 und 39. 

2) Zu übergehen ist: die zuletzt durch Walz de Nemesi Graec. S.12 f. und 
in Paulys R. E. V 5. 530 vertretene Ansicht, dass das Wort ᾿“δράστεια 
eine griechische Umbildung des ägyptischen Namens Athyr, Athor oder Athra 
sei. Vgl. die Litteratur bei Walz ἃ. ἃ. Ὁ. Ob der Name Adrasteia in einen 
Zusammenhange steht mit dem asiatischen Sonnengott Adar, wie Pervanoglu 
Archeogr. Triest. V 1878/79 S. 149 behauptet, vermag ich nicht zu beurteilen. 
Unbegründet ist es, dass sie ursprünglich Sonnengöttin und ihr Attribut der 
Hund war. Sollte sich auch erweisen, dass die Namen Adar, Adrastos, 
Adrasteia, Adranos (vgl. Marquardt Cyzicus S. 108) und Hadria von dem- 
selben Stanım abzuleiten sind, so hat das auf das Wesen der Adrasteia 
keinen Einfluss; denn ihr Name hat lediglich lokale Bedentung: sie ist die 
Göttin, welche in der nach Adrastos benannten Stadt Adrasteia verehrt wird. 


gebaut und ihr dadurch ihren Namen gegeben.!) Auch der Name 
der Stadt und Landschaft Adrasteia wird, wie wir sahen, auf 
diesen Heros zurückgeführt.) Allerdings dürfte man es auffällig 
finden. dass in diesem Falle eine Gottheit und eine Stadt nach 
einem Lokalheros benannt ist,’) während sonst das Gegenteil 
einzutreten pflegt. Aber die Bedenken verschwinden, sobald 
man sich vergegenwärtigt, dass Adrastos ursprünglich ein 
güttliches \Wesen war und erst in späterer Zeit zu einem Heros 
herabsank. Hierfür spricht seine Verflechtung in den Mythos 
von Attis, den wir in historisierender Umbildung in der Erzäh- 
lung Herodots (I 34) von Adrastos und Atys, dem Sohne des 
Kroisos, lesen.*) 

Für die Annalıme, Adrasteia sei nach Adrastos benannt,?) 
spricht die adjektivische Form ihres Namens, die bereits er- 
kannten Demetrios von Skepsis und nach Eustathios treffender 
Bemerkung zu Homer B 828: xai τὴν μὲν Νέμεσιν ὡς εἰς κύριον 
τιϑέασιν ὕνομα, τὴν δὲ Adgaureıav ὡς εἰς ἐπίϑετον καὶ βούλον- 
ται εἶναι ἀδράστειαν τὴν οἰχονομη σαμένην παραδύξως τὰ κατὰ 
τὸν τοιοῦτον "“ίδραστον alle diejenigen, welche das Wort 
Adrasteia mit Adrastos in Zusammenhang bringen. Die Adjek- 
tivform ”Adgaoteıoy von Adrastos ist schon für die ältere Zeit 
bezengt durch Pindaros, Nem. X 51: "Adeaoreiy νόμῳ ; die Fe- 
mininform hierzu ’Adgaorsıa kennt Pausanias, welcher II 15, 3 
von einer πηγὴ “δράστεια δ) spricht. 

ἢ Allerdings ist nicht besonders hervorgehoben, dass der Phryger 
und nicht der Argiver Adrastos gemeint ist. Doch ist dies selbstverständ- 
lich, wenn von einer That in Phrygien die Rede ist und ein Adrastos an dem 
genannten Ort einer bekannten Sage nach geherrscht hat. 

N) Charax und Diogenes von Kyzikos a. a. O. leiteten dagegen den 
\amen der Stadt Adrasteia von dem der (töttin ab. 

5. Dass Adrastos nach Adrasteia benannt ist, nehmen deshalb an Völ- 
cker Rhein. Mus. I (1832) 5. 210 und Zoega Abhdl. S. 70. 

ἡ Vgl. Ed. Meyer Geschichte des Altertums I. S. 308. 

ὃ Vgl. Höck Kreta I S. 193. „Die Benennung Adrasteia ist nur Ab- 
straktion von dem Gebiete oder dem Namen des Königs.“ Gegen diese Ab- 
lkitung spricht sich aus Zoega a. a. O. 

8) Dass hierbei nicht von dem Phryger, sondern von dem Argiver 
Adrastos die Rede ist, ist für die Formbildung gleichgültig. Zu erwarten 
wäre allerdings im Femininum langes « und vorgerückter Accent, wie Pott 
in Kuhns Zeitschr. f. vgl. Sprachforsch. V 5. 271 richtig hervorhebt. Doch 
erinnert derselbe Gelehrte zutreffend S. 279 an Εὐπολέμεια neben Evrnolsuos 


und Ἱπποδάμεια neben Innodauos. 
6* 


δά 


Selbstredend ist als Hauptwort weder Artemis noch Ne 
mesis zu setzen, sondern der Name derjenigen Göttin, mi 
welcher Adrasteia ursprünglich identisch war. Somit ergieb 
sich, dass in Adrasteia die Kybele zu erkennen ist, wie sie i 
der Stadt des Adrastos, in Adrasteia, und in deren Umgegen 
Verehrung fand und mit dieser lokalen Färbung nicht nur Be 
rühmtheit erlangte, sondern sich auch zu einer eigentümliche 
Gottheit ausbildete, die schliesslich durch ihr Wesen kan 
noch an ihren Ursprung erinnerte. Eine \Wesensverwandtschas 
der Adrasteia und des Adrastos ist unter diesen Umständ« 
anzunehmen nicht notwendig und auch noch nicht erwiesem 

Die Nachrichten, welche den argivischen Adrastos nm 
Adrasteia in Zusammenhang bringen, haben zur Voraussetzum 
dass der phrygische und der argivische Held des Name: 
Adrastos verschiedene Personen seien. Sie stammen. soweit sj 
uns erhalten sind, aus nachchristlicher Zeit und tragen dei 
unverkennbaren Stempel des Gemachten an sich. 

Zenobios überliefert I 30: ᾿δράστεια Νέμεσις" ἀπὸ Adga- 


ἢ Man müsste sich denn mit Baumeisters Gründen hierfür begnügen 
der in Adrastos den Stellvertreter des Fatums sieht, dem Atys nicht entgehen 
konnte. Unverständlich sind mir die Worte dieses Gelehrten ὃ. 14: Duple: 
bellum Thebanum eo duce gestum ostendit Adrastum clade prinmun affectun 
et exstinctum (nam ipsum mortem effugisse poetae finxerunt, ut fidei carmi 
num suorum consulerent), deinde quasi renatum et forti manu sortem The 
banis destinatam regentem; in quo si quis mecum vestigium propriae natura 
Nemesios superesse putet, laudo, non extorqueo. Ebenso hat der Mythos vo: 
Opheltes nichts zu thun mit Adrasteia, wenn Opheltes auch an der Quell 
seinen Tod fand, die nach Adrastos πηγὴ .Adoxorsı« benannt ist. Ophelte 
zu Ehren wurden die Nemeischen Spiele eingesetzt. Den Namen Nemea miss 
braucht nun Baumeister in geradezu abenteuerlicher Weise, um Opheltes mi 
Nemesis in Verbindung zu bringen, indem er Anm. 19 die Frage aufstellt 
ob nicht der Name mit Nemesis in irgend einem Zusammenhange stehe 
ebenso neuerdings Pervanoglu a. a. Ὁ. S. 148. Nicht unerwähnt kann icl 
lassen, dass Baumeister daselbst auch in der Ableitung des Namens Nemesi: 
von γέμειν „weiden“ den Grund für die Entstehung der Sage sieht, das: 
Adrasteia die Amme des Zeus war. Dass Nemesis und Adrasteia ursprüng: 
lich verschiedene Gottheiten waren, stellt er Anm. 19 ausdrücklich in Abrede 
Kein Wunder, wenn er in dem Lexikographen Pausanias den Urheber diese: 
Gedankens sieht. 


85 


στου" τάττεται δὲ ἐπὶ τῶν πρότερον μὲν εὐδαεμονησάντων, ὕστερον 
δὲ δυστυχγσαντων.1) 

Ἐτεοκλῆς γὰρ καὶ Πολυνείκης μετὰ τὴν ἀπώλειαν τοῦ ἰδίου 
πατρὺς Οἰδίποδος τὴν βασιλείαν Θηβῶν παραλαβόντες περὶ ταύ- 
τῆς συντίϑενται πρὸς ἀλλήλους, καὶ αὐτοῖς δοχεῖ τὸν ἕτερον 
παρ᾽ ἐνιαυτὸν ἄρχειν καὶ οὕτως κατ᾽ ἔτος τὴν βασιλείαν ἀμεί- 
ϑεσϑαι. ἄρξαντος οὖν Ἐτεοκλέους καὶ μὴ βουλομένου τῷ ἀδελ- 
φῷ τὴν βασιλείαν παραδοῦναι μετὰ τὴν τοῦ χρόνου παρέλευσιν, 
Πολυνείχες ἐφυγαδεύϑη. καὶ πρὸς ᾿Δργος ἀφικόμενος τοῖς τοῦ 
δράστου βασιλείοις προσεπέλασε τύχτωρ, καὶ προστυχὼν ἐκεῖσε 
ἰῷ Τυδεῖ φεύγοντι ἐχ Καλυδῶνος δι᾽ ὃν εἰργάσατο φόνον, συνάπ- 
ru μάχην. γενομένγς δὲ βοῆς ᾿“ἴδραστος ἐπιφανεὶς τούτους δὲ- 
ἔλυσε. χαὶ λογίου τινὸς ἀναμνησϑεὶς λέγοντος αὐτῷ, κάπρῳ καὶ 
λέοντε τὰς ϑυγατέρας συζεῦξαι. ἀμφοτέρους εἵλετο νυμφίους" 
εἶχον γὰρ ἐπὶ τῶν ἀσπίδων ὁ μὲν προτομὴν λέοντος, ὃ δὲ κάπρου. 
ὑπέσχετο οὖν καὶ ἀμφοτέρους εἰς τὰς ἰδίας ἀποχαταστῇσαι πα- 
τρίδας. καὶ πρῶτον ἐπὶ Θήβας στρατεύει. ἔνθα τῶν ἀρίστων 
“ργείων πεσόντων μόνος διέφυγεν ᾿άδραστος. τοὺς δὲ νεχροὺς 
αὐτῶν ἀτάφους τῶν Θηβαίων ῥδιψάντων καὶ μὴ διδόντων ταφῇ, 
οἱ τῶν ἀποθανόντων παῖδες πρὸς τὸν τοῦ Ἑλέου καταφυγόντες 
δωμὸν τοὺς γεχροὺς ἐξήτουν. ᾿οἰϑηναίων δὲ στρατευσάντων οἵ 
ἡεχροὶ δίδονται. ὅτε χαὶ Εὐαδνη ἡ τοῦ Καπανέως γυνὴ ἑαυτὴν 
Π πυρᾷ βαλοῦσα τῷ τοῦ ἀνδρὸς συγκατεχαύϑη νεχρῷ. μετὰ 
δὲ χρόνους οἱ τῶν ἀπολομένων ᾿Αργείων παῖδες ἐπὶ Θήβας ἐστρα- 
τεύσαντο. τὸν τῶν πατέρων ϑάνατον βουλόμενοι τιμωρήσασϑαι. 
Τειρεσίου δὲ τοῦ μάντεως ϑεσπίσαντος Θηβαίοις τὴν νίκην ἐπ᾽ 
Apzeioız κεῖσϑαι, δρασμὸν Errevonoav’ καὶ στέλλουσι μὲν πρέσ- 
ϑεις πρὸς ᾿Αργείους, αὐτοὶ δὲ νυχτὸς τὴν πόλιν καταλιπόντες 
{4ιτγάδες ᾧχοντο. εἰσίασιν οὖν εἰς τὴν πόλιν ’Agysloı, καὶ τὰ 
ταύτης τείχη καϑελόντες τὴν λείαν συνήϑροισαν. ὅϑεν 7 παροι- 
μέα προήχϑη λέγεσθαι ἐπὶ τῶν ἄδικα διαπραττομένων καὶ τὴν 
δίχην μὴ ἐχφρευγόνεων. Hiernach kann diese Etymologie nicht 
älter sein als die Vorstellung, dass Adrasteia, der Nemesis 
gleichgesetzt, Feindin der Glücklichen ist, mithin nicht in die 


----------...-»......------ 


ı) Dieselbe Fabel giebt in sehr verkürzter Form auch Suidas v. "4doa- 
orsıa Δέμεσις᾽ . . . ᾿Αδράστεια οὖν Νεμέσις, ἀπὸ ᾿Αδράστου, ἐπὶ τῶν πρότερον 
μὲν εὐδαιμονησάντων, ὕστερον δὲ δυστυχησάντων. Τῶν γὰρ ἀπογόνων Θη- 
βΔκέρις ἐπιστρατευσάντων μόνος Αἰγιαλεὺς ἀπώλειο ᾿Αδράστου παῖς. Zemobios 
hat den Apollodoros III 6 ff. benützt, der jedoch die Beziehung auf Adre- 
steia-Nemesis nicht kennt. 


klassische Zeit hinaufreichen. Ausserdem ist sie rein äusser- 
lich und zufällig: warum soll denn die Göttin gerade nur von 
diesem einen Opfer ihrer Rache ihren Namen erhalten haben? 
Die hier erzählte Adrastosfabel selbst aber enthält merk würdiger 
Weise keine Begründung für die an die Spitze des (ranzen ge- 
stellte Behauptung, Adrasteia sei die Feindin der Glücklichen; 
die Göttin wird nicht einmal erwähnt. Der Mythos soll, was 
am Schlusse deutlich gesagt ist, ein Beispiel für das Sprich- 
wort sein, dass sich jede Schuld auf Erden rächt. Vielleicht 
schwebte Zenobios die Sage in der Form vor, wie wir sie bei 
Harpokration v. "Adgaoreıav lesen: οὗ μὲν τὴν αὐτὴν λέγουσι 
τῇ Νεμέσει, λαβεῖν τε τοὔνομα ἀπὸ ᾿αδράστου τοῦ Ταλαοῦ ἢ) νεμε:- 
σηϑέντος ἐφ᾽ οἷς τῶν Θηβαίων κατηλαζονεύσατο, εἶτα ἔχ τινῶν 
μαντειῶν ἱδρυσαμένου ἱερὸν Νεμέσεως, ὃ προσαγορευϑῆναι μετὰ 
ταῦτα ᾿“δραστείας, ὡς ᾿αἰντίμαχος ἐν τούτοις δηλοῖ" ἐστι δὲ τις 
Νέμεσις --- καλεῖται. Ἷ 

Auch diese Form der Sage stammt nicht aus der ältesten 
Zeit: ihr muss die völlige Gleichstellung der Adrasteia und 
Nemesis als Strafgöttinnen und die Verwechslung des MytloS 
von Adrastos dem Phryger und Adrastos dem Argiver voraus“ 
gegangen sein. 

Nach einer dritten Deutung endlich verdankt die Göti® 
dem Argiver Adrastos ihren Namen, weil die Griechen dariz, 
dass Adrastos selbst glücklich gerettet wurde, während se# I 


ἢ Citiert ist nach Dindorfs Ausgabe. Die Epitome überliefert: Auer «αἱ 
τοὔνομα παρὰ ᾿Ἰδράστου τινὸς βασιλέως, ἡ ἀπὸ ᾿δράστου τοῦ παλαιοῦ γνεμεσαα 
ϑέντος ἐφ᾽ οἷς τῶν Θηβαίων χατηλαζονεύσατο ἰδουσκμένω» ἱερὸν Μεμέσεως, 
μετὰ ταῦτα προσηγορεύϑη ᾿Αδραστείακς. So auch einige Handschriften dT— 
vollständigen Werkes von untergeordneterer Bedeutung wie D und E be 
Bekker. Leider ist nach Dindorf nicht ersichtlich, was die besten Handschrif 2 
ten bieten, die allerdings auch mit Interpolationen stark durchsetzt sind 
Doch zeigt die Berufung auf Antimachos, die alle Handschriften haben, dass 
Harpokration die Mythen beider Helden Namens Adrastos kritiklos vermischt. 
Ihm entging es, dass die Sage, der Argiver Adrastos habe, um Adrasteia für” 
sein Prahlen im Zuge der Sieben zu versöhnen, dieser Göttin in Klein-Asien - 
ein Heiligtum gegründet, zum mindesten sehr unwahrscheinlich ist. — Auf“ 
dieselbe Quelle geht zurück Manuel Moschopulos περὶ σχεδῶν p. 45 (ed. Stepha- 
nus): ΜΝέμεσις, ἡ δίχη. n καὶ ᾿Αδραστιεία λέγεται, ἀπὸ ᾿Αδράστου τινὸς βασι- 
λέως ἱδρυσαμένου ἱερὸν Νεμέσεως" ὃ προσηγορεύϑη ὕστερον ᾿Αδραστείας. 

ἢ Vgl. S. 26. 


87 

Sohn in jugendlichem Alter fiel, ein Walten der Nemesis sahen 
und deshalb dieser Göttin sofort einen Tempel bauten und sie 
selbst nach Adrastos benannten. Vgl. Pausanias bei Eusta- 
thios zu Homer B 828: Παυσανίας δὲ φησιν, ὅτι τὴν ᾿εἰδρα- 
σιειαν ἑτέραν τῆς Νεμέσεως ὑποτίϑενταί τινες, οἱ δὲ τὴν αὐτὴν 
ın Νεμέσει ἀπὸ ᾿᾿δράστου, ὅτε μόνος τῶν ἑπτὰ σωϑεὶς μόνος 
πάλιν τὸν υἱὸν ἀπέραλεν Ev τοῖς Ἐπιχόνοις. Einer andern, aus- 
führlicheren Quelle folgend, berichtet Eustathios a. a. O. τὴν 
T μὲν Νέμεσιν. ὡς εἰς κύριον τιϑέασιν ὄνομα. τὴν δὲ Adgagteıav 
ὡς εἰς ἐπέϑετον, καὶ βούλονται εἶναι ἀδράστειαν τὴν οἰχονομὴ- 
σαμένην παραδόξως τὰ κατὰ τὸν τοιοῦτον "ἴδραστον, οὗ μόνου 
τῶν γγεμύνων διασωϑθένιος ἐχ τοῦ Θγραϊχοῦ πολέμον ἐνεμέσησε 
τὸ ϑεῖον. Καὶ γοῦν ἐν τοῖς Ἐπιγόνοις τῶν ἐν Θύραις πεσόντων 
ἀρχγγῶν Jıourdng μὲν καὶ Σϑένελος καὶ οἱ λοιποὶ περιεγένοντο, 
μόνος δὲ ὁ ἐξ ᾿ΑΙδράστον πέπτωκε, καὶ οὕτω κατά τι δίκαιον 
ἀνισώϑη τὸ δοχοῦν ἐχεῖ ἐλλελεῖρϑαι πρὸ τῆς Νεμέσεως, καὶ 
ἐχλέϑη αὕτη ἐντεῦϑεν Adgavısıa.!) Hiernach ist Adrastos nicht 
einmal selbst der Stifter des Tempels der Adrasteia! 

Wer also die Ableitung des Namens der Göttin Adrasteia 
von Adrastos annehmen will, muss den Argiver Adrastos aus 
dem Spiele lassen, wenn er denselben, wie die genannten alten 
Autoren, von dem Phryger gleichen Namens trennt.?) Die Be- 


nn nn ..... 


ἢ Vgl. hiermit Libanius narrat. IV t. 4 p. 1100 R.: ᾿Εχνενιχηχότες ol 
Θι βκῖοι τοὺς 71ολυνείχην καταγαγόντας οὐδὲ ϑάπτειν οὐδ᾽ ὅλως τοὺς πεσόντας 
ἐπέτρεπον". ἦχον οὖν αἱ τούτων γυναῖχες ᾿Ιϑήναζε χα ἱχετεύσασαι κινοῦσι 
μὲν ὑπὲρ τῶν νεχρῶν» τὸν Θησέκ. κρατηϑέντων δὲ τῶν Θηβαίων καὶ χαιομέγων 
τῶν γεχρῶν Εὐάδνην τὴν Καπωέως γυναῖχα, ὡς λόγος, κοινωνῆσαι τῷ ἀνϑρὶ 
τῆς πυρᾶς. τούτων οἱ παῖδες πατράσι τιμωροῦνται χαὶ ἐπελθόντες αἱροῦσι Θήβας. 
„zeit δὲ ὁ παῖς ᾿δράστου zu) ἀναιρεῖται μόνος. τοῦ δὲ ἄρα ὃ πατὴρ μόνος 
τῶν ἑπτὰ λοχαγῶν ἀπεσώϑη. ἔδοξε δὴ τοῦ δαιμονίου νεμεσήσαντος τοῦτο τῇϑε 
γενέσθαι, χὰ αὐτίχα οἱ Ἕλληνες ἱερῷ τιμῶσι τὴν Νέμεσιν, προσειπόντες ᾿Αδρά- 
στειιι» τὴν ϑεῦν. 

?) Dass der phrygische und der argivische Adrastos eine Person 
waren, hat Baumeister nachgewiesen in seiner Abhandlung De Atye et 
Adrasto Leipzig 1860. Wahrscheinlich ist der Adrastoskult — Adrastos war 
ja ursprünglich ein Gott — von Klein-Asien nach Griechenland übertragen 
worden und zwar schon in sehr früher Zeit, da bereits Homer beide Helden 
kennt. Für Asien als die Heimat des Adrastos sprechen die alten Städte- 
namen Adrasteia (am Aisepos und bei Kyzikos) und die Thatsache, dass Klein- 
Asien die Wiege des Adrasteiakultes war. Dem gegenüber wird in Griechen- 
land nur eine πηγὴ "Adgaoısıa bei Nemea genannt von Pausanias II 15, 3. 


88 

ziehungen des argivischen Helden zur Göttin haben ihren 
Grund in der alten Überlieferung, dass ein Adrastos die 
Göttin zuerst verehrt habe. Natürlich dachte der Grieche der 
späteren Zeit aus Unkenntnis oder Lokalpatriotismus nur an 
den griechischen Heros und suchte sich aus dessen Leben Züge 
aus, welche eine Benennung der Adrasteia nach ihm wahr- 
scheinlich machen könnten. 

Nunmehr vereinfacht sich die oft aufgeworfene Frage, ob 
der Name Adrastos, mithin auch Adrasteia, aus griechischen 
Elementen gebildet sei, insofern bedeutend, als wir jetzt nur 
noch mit dem phrygischen Heros zu rechnen haben. Von rein 
sprachlichem Standpunkte aus wäre eine griechische Etymologie 
des Wortes Adrastos und Adrasteia nicht ausgeschlossen. Mit 
ἁδρός gross, völlig, reich, ἀδροσύνῃ Fülle der Ähren, ἀδροχῶρος 
fruchtbares Land bewohnend, bringt Welcker in Schwenks 
Andeutungen S. 106 den Namen Adrasteia in Verbindung; ähnlich 
Gerhard Prodromos S. 62, so dass also Adrasteia „als Göttin 
irdischen Segens entschieden“ wäre.!) Sprachlich nicht zurück- 
zuweisen ist die Ableitung des Namens Adrastos von (ἀπο)δι- 
decvaı; hiernach wäre also Adrastos der Held, der das Fliehen 
nicht gelernt hat oder der unentfliehbare Held, und Adrasteia 
die unentrinnbare Göttin. | 

Aber die Thatsache, dass Adrastos in die sicher ebenso 
alte, wie nicht griechische Sage von Atys oder Attis nach 
alter Überlieferung verflochten ist, lässt es auch als möglich 
erscheinen, den Namen Adrastos, mithin auch den hiervon ge- 
bildeten Adrasteia, als ungriechische Bildung anzusehen. Dies 
behaupteten schon, auch ohne obige Begründung anzuführen, 
Preller Griechische Mythol.? I S. 340, Schömann zu Hesiod 
theog. 223, Tournier a. a. Ὁ. S. 100, Roscher, Lexikon S, 78.2) 

Während die Ableitung von dem Namen Adrastos den 
Griechen schon in alter Zeit geläufig war und vielleicht seit 
dem ersten Bekanntwerden der Adrasteia in Griechenland im 
Volksbewusstsein festen Fuss gefasst hatte, begegnet uns die 


ἢ Gegen diese Etymologie erklärten sich bereits Bähr im Excurs zu 
Herodotos I 35 Vol. I S. 835 und Marquardt Cyzikus S. 106. 

?) Roschers Vermutung (Lexik. S. 78), dass der Name Adrasteia viel- 
leicht die Übersetzung eines fremdländischen Namens sei, wie Alexandros die 
des Namens Paris und Xanthos die des Namens Skamandrds, ist unsicher, 


89 

Etymologie ven (ἀπο)διε δράναι olıne Bezug auf Adrastos erst 
im dritten vorchristlichen Jahrhundert. Sie findet sich zuerst 
bei Chrysippos in Plutarchos Schrift de Stoic. repugn. p. 10, 56. 
Ferner bei Plutarchos frg. 15, 1 (Dübner) der Schrift & r τῶν 
μελλόντων πρόγνωσις ὠφέλιμος, das vermutlich auch auf Chry- 
sippos zurückgeht; bei Kornutos theol. Graec. comp. 13; 
Areios Didymos Doxogr. Graec. rec. Diels S. 465, 2 frg. 30; 
in der Pseudo-Aristotelischen Schrift περὶ κόσμου 7: ᾿Αδράστειαν 
ἐὲ ἀναπύδραστον αἰτίαν οὖσαν κατὰ φύσιν; bei dem Lexikographen 
Pausanias nach Eustathios zu Homer B 828: βέλτιον δέ, grou, 
απὸ τοῦ μηδὲν αὐτὴν ἀποδιδράσκειν; bei Clemens Strom. VII 3, 14: 
avız ποῦ καὶ ᾿αδράστεια, καϑ᾽ ἦν οὐχ ἔστι διαδρᾶναι τὸν ϑεὸν; 
bei Hermias zu Plato Phaedr. p. 148; endlich bei Hesychios v. 
"Aögasria‘ καὶ Νέμεσις, ἣν οὐχ ἄν τις ἀποδράσειεν und Suidas v. 
“Πονυσίων σχωμάτων" . . .. ϑεοῖ ὅπιν οὐκ αλέγων οὐδὲ κατε- 
πιγχὼς ᾿α΄δράστειαν ἄφυχτον. 

Es erhebt sich nun die Frage: entspricht diese Etymolo- 
gie, die sprachlich möglich 180,1) dem Wesen der Göttin? 

Von wesentlicher Bedeutung ist es hierbei, dass diese 
Etymologie verhältnismässig jung ist, soweit die Überlieferung 
ein Urteil gestattet, zuerst von einem Stoiker aufgestellt 
wurde und sehr lange fast ausschliessliches Eigentum der zünt- 
tigen Philosophie blieb, ehe sie im Volksglauben Wurzeln 
fasste. Denken wir daran, wie farblos Adrasteia bei denselben 
Philosophen geschildert ist, welche sie völlig mit den Schick- 
salsmächten Ananke, Pepromene und Heimarmene identificierten, 
wie wenig diese abstrakte Vorstellung zu dem ältesten Kult 
dieser Göttin und ihrer ältesten Gestalt passt,?) so liegt die 
Vermutung nahe, dass jene Etymologie nur ein Produkt 
philosophischer Spekulation war,?) dazu geschaffen, die Zahl der 


ἡ Vgl. den ausführlichen Artikel hierüber von Pott a. a. O. S. 270 ff. 

Ὦ Vgl. Walz in Paulys R. Εἰ. V S. 530. 

8. Auch Pott, der a. a. O. die Ableitung von ἀποδιδράναι verteidigt, 
unter der Voraussetzung, „man habe seit Aufkommen dieses Namens damit 
zuerst, wie von späterer Zeit unzweifelhaft, die Vorstellung einer höheren 
Gerechtigkeit verbunden, der, früh oder spät, niemand sich zu entziehen ver- 
mag,“ weist die Verbindung der Adrasteia mit den Schicksalsmächten „einer 
tieferen, philosophischen Spekulation“ zu und lässt es dahingestellt, ob dies 
nicht „durch spätere Deutung oder Missdeutung“ geschehen sei, 


90 


gestaltlosen Gottheiten in der Stoischen Theologie zu vermehren 
Aus diesem Grunde scheint es auch wahrscheinlich, dass diest 
eigentümliche, ursprünglich nur den .Stoikern und allen deı 
Philosophen, die bei ihnen in die Schule gingen, angehörigı 
Vorstellung von dieser kosmischen Bedeutung der Adrastei: 
nur eine weitere Ausspinnung des Gedankens war, dass sie di 
Unentrinnbare sei. Man denke nicht, dass diese Etymologä 
beeinflusst sei von der Verschmelzung oder auch nur dem Vem 
gleich der Nemesis und Adrasteia. Gerade bei den älteste 
Autoren, bei denen sich Äusserungen über diese kosmische B - 
deutung der Adrasteia finden, bietet sich kein Anhalt für AM 
Vermutung, dass ihnen bei Bildung dieser Etymologie der α- 
danke an eine Wesensverwandtschaft beider Göttinen vorgeschwe= 
habe. Die Vorstellung von der Unentrinnbarkeit beider bewe 
sich ja auch auf ganz verschiedenen Gebieten: Nemesis 7 
unentrinnbar, weil ihr kein Frevler entgeht; Adrasteia dagege 
ist, gleichgestellt der Ananke, Heimarmene, Pepromene un 
Atropos, als Schicksalsmacht allgegenwärtig. Erst die später: 
Zeit gleicht auch diese Verschiedenheit in dem \Vesen beide: 
Gottheiten aus. 

Eine dritte Etymologie, die gewiss auch aus der Stoi 
schen Schule stammt, bringt den Namen in Zusammenhang mi 
ὁρᾶν. Vgl. Kornutos a. a. O.') Dieselbe findet Billigung be 
Welcker in Schwencks Andeutungen.?) Doch ist sie, obwol 
lautlich möglich, doch so allgemein und so wenig das Wese 
der Adrasteia bezeichnend, dass sie kaum eine Beachtun 
verdient.’) 


1) Siehe 5. 73. Ihn schreibt aus der Scholiast zu Plato de rep. p. 45 
᾿Αδράστεια, ὅτι πὲρ οὐκ ὧν τις αὐτὴν ἀποϑράσειεν, ἢ ὅτι ἀειδράστιειά τις οἷ, 
ἐστι», ὡς ἀεὶ δρῶσα τὰ zu ἑκυτήν, ἡ ὡς πολυϑράσιτεια (πολλὰ γὰρ δρᾷ) τοῦ ag 
πλῆϑος δηλοῦντος ὡς ἐπὶ τὴς ἀξύλου ὕλης. 

2) S. 58 „Der Name kommt von Jo«», thun, mit vurgesetzten verstä 
kenden « und bedeutet mithin die Thatkraft, die Ausführung, weshalb 
auch als ein Beiwort der strafenden Nemesis ward.“ 

3) Creuzers Vermutung (Symb. II S. 503), Adrasteia sei eine Kra 
„welche die Ratschläge der Menschen rückgängig [gleichsam infecta, irrit 
oder vergeblich macht,“ hat bereits Pott a. a. Ὁ. S. 273 zurückgewiese 
Sie beruht auf der Variante Ἴτη statt Ἴδη, die nach Plutarchos sympos. III 
p. 681 Wyttenb. ausser der Adrasteia als Amme des Zeus genannt wird. 


91 

Der älteste Kult der Adrasteia war, wie wir sahen, der 
vun Adrastos gegründete am Aiseposflusse. Als Zweigstätte 
hiervon ist wohl das Heiligtum dieser Göttin bei Kyzikos an- 
zusehen (Strabo XIII 588 C περὶ Κύξικον ἔστιν "Adgaorelag 
iegor), nach welchem das daselbst befindliche Gebirge den 
\amen ρος ᾿αἰδραστείας erhalten haben dürfte, dessen Strabo 
XH 575 C Erwähnung thut. Auch in Athen fand derselbe 
wahrscheinlich schon vor dem peloponnesischen Kriege Eingang, 
wie man aus einer Inschrift, C. I. A. 273, schliessen kann. 
Auf Volksbefehl wurde nämlich nach dem Frieden von Ol. 89, 3 
das aus den Tempeln der Athene und anderer Gottheiten zur 
Kriegführung entliehene Geld wieder zurückgezahlt und ein 
Verzeichnis über die Schulden angefertigt. Dies wurde auf 
der Akropolis gefunden. Unter andern Göttern ist nun in 
demselben auch eine Gottheit genannt, von deren Namen nur 
die letzten Buchstaben TEILS erhalten sind. Doch passt 
diese Endung, wie schon Böckh richtig bemerkte, nur für 
Adrasteia. Ein zweites Heiligtum in Griechenland hatte sie 
in Kirrha, wie Pausanias X 37, 8 berichtet: &tireıov Jeigov 
ἔστιν καὶ Kioga . .. rn δὲ Adgaoreıa ἵδρυται μὲν ἐν τῷ αὐτῷ 
σφισι. μεγέϑει δὲ τῶν ἄλλων ἀποδέουσα ἀγαλμάτων ἐστίν. 

Ihren Kult in Andros zusammen mit Nemesis bezeugt die 
Inschrift in den Mitt. d. deutsch. arch. Instit. I (1876) S. 243. 

Nach Puchsteins sehr ansprechender Vermutung (Sitzungs- 
Ber. d. K. Preuss. Akad. d. W. 1889 S. 330 ff.) ist die auf 
der Südseite des Pergamenischen Altars zwischen der auf dem 
Löwen reitenden Kybele und zwei wohl mit Recht Kabiren ge- 
nannten männlichen Figuren in den Kampf eilende weibliche 
Figur Adrasteia.!) Somit wäre ihr Kult auch für Pergamon 
nachgewiesen. 

Unsicher ist ihr Kult in Dacien nach der am Anfang 
des Kapitels genannten schwer lesbaren Inschrift C. 1. L. 
III 944. 


ἢ Vgl. das Nähere unter den Denkmälern der Adrasteia. 


Il. Denkmäler der Nemesis. 


1. Denkmäler ohne Allegorie. 


„Bei der Nemesis ist die Aphroditen-ähnliche Darstellung 
alter Zeit von der allegorischen Figur der spätern Sinnbildnerei 
zu scheiden,“ sagt O. Müller in seinem Handbuch der Archä- 
ologie? S. 644 ἃ 398 und hat sich hierdurch das Verdienst er- 
worben, zuerst mit Klarheit und Entschiedenlieit die Nemesis- 
Denkmäler historisch geordnet zu haben. Indem ich auf meine 
Auseinandersetzungen im zweiten Kapitel des ersten Teils ver- 
weise, gehe ich noch einen Schritt weiter und behaupte, dass 
das einzige Aphroditenartige Nemesisbild, von dem wir Kunde 
haben, das Rhamnusische, unter ganz besondern Umständen 
entstanden ist, und dass es kaum wahrscheinlich ist, dass das- 
selbe als ein Vertreter einer ganzen Klasse von Denkmälern 
anzusehen ist.) | 

Nachdem bereits von der Bedeutung dieses eigenartigen 
Monuments und von der Ursache seiner Aufstellung gesprochen 
ist, bleibt zunächst die Frage zu behandeln, wer der Künstler 
war, der es schuf. Die Nachrichten der Alten gehen hierüber 
auseinander: die einen nennen Pheidias, die andeım seinen 
Schüler Agorakritos, noch andere nelımen eine vermittelnde 
Stellung ein und lassen die Statue den Pheidias schaffen und 
dem Agorakritos widmen. Dass diese Verschiedenheit in der 
Überlieferung auf einen Gegensatz zwischen Antigonos von 
Karystos und Polemon zurückgeht, erkannte zuerst richtig 
U. von Wilamowitz-Möllendorff (Philol. Unters. IV. 8. 10 ff.). 

Zenobios nenne nämlich V, 82 (Schneidewin-Leutsch) so- 
wohl den Agorakritos als den Pheidias als Künstler: Pawov- 
σία Νέμεσις" Ἔν Pauvovvrı Νεμέσεως ἵδρυται ἄγαλμα δεκάπηχι.. 


Ὁ Vgl. auch 85. 25 Anm. 4. 


93 


ὑλόλεϑον, ἔργον Φειδίου, ἔχει δὲ Ev τῇ χειρὶ μγλέας κλάδον. ἐξ 
οὗ {γσιν ᾿αἰντίγονος ὁ Καρύστιος πτύχιόν τι μικρόν ἐξηρτῇσϑαι 
τὴν ἐπιγραφὴν ἔχον „ Ayogaxgıroz Πάριος ἐποίησεν." οὐ ϑαυ- 
μαστὸν δέ. καὶ ἄλλοι γὰρ πολλοὶ ἐπὶ τῶν οἰκείων ἔργων ἕτερον 
ἐπιγεγράφψασιν ὄνομα. εἰκὸς οὖν καὶ τὸν Φειδίαν τῷ ᾿“γορακρί- 
τῳ συγκεχωρηκέναι. ἦν γὰρ αὐτοῦ ἐρώμενος, καὶ ἄλλως ἐπτόγτο 
περὶ τὰ παιδικά.) Diese Stelle Zenobios ist kein Sprichwort, 
sondern eine alte Interpolation, da Hesychios den Anfang derselben 
dis xAador v. 'Paurovaeia Νέμεσις abgeschrieben hat. Sie be- 
zeichnet ausserdem deutlich den Antigonos als Vertreter der 
Ansicht, dass die Statue dem Agorakritos zuzuschreiben sei. 
Die andere Anschauung steht bei Pausanias I 33, 3 und 7,°) 
und da Pausanias öfters dem Polemon folgt, Polemon aber 
geren Antigonos polemisiert, so ist die Vermutung von Wila- 
mowitz berechtigt. dass der Grammatiker, auf welchen die 
Glosse 'Paurovoia Νέμεσις bei Zenobios zurückgeht, den Pole- 
mon und durch diesen den Antigonos benutzt hat. 

Antigonos Ansicht schliessen sich an Varro, den benützt 
hat Plinius, nat. hist. XXXVI, 17.°) 

Dem Polemon folgen: Pausanias a. a. OÖ. Pomponius Mela 
II 46: Rhamnus parva, inlustris tamen, quod in ea fanum et 
Amphiarai et Phidiaca Nemesis. Ihn schrieb ab Solinus VII, 26: 
Ramne quoque, in qua Amphiarai fanum et Phidiacae signum 
Dianae.*) Hesychios v. ἱΡαμνυυσία Νέμεσις" 

Die vermittelnde Ansicht, dass Pheidias die Statue ge- 
macht und dem Agorakritos gewidmet habe, ist vertreten durch: 
den Grammatiker bei Zenobios a. a. Ὁ. Photios, Suidas v. 
Ῥαμνουσία Νέμεσις. Mantissa in Paroemiogr. Graec. II, 76: 
avır πρῶτον ἀφίδρυτο Ev ᾿φροδίτης σχήματι, διὸ καὶ κλάδον 
εἶχε μηλέας" --- τὸ δὲ ἄγαλμα Φειδίας ἐποίησεν, οὗ μὲν (Phot. 


1 Dieselben Worte finden sich in einem Codex Bodleianus in 
Gaisfords Paroemiogr. Graeci n. 819 mit folgenden Abweichungen: Für dex«- 
πηχυ hat dieser Codex &vdexannyv, für ἐξηρτῆσϑαι ἀπηρτῆσϑαι. Der Schluss 
von χαὶ ἄλλως an fehlt. 

2 Siehe S. 7. 

8) Dies geht aus dem Schluss dieser 5. 6 eitierten Stelle hervor. Vgl. 
auch Furtwängler im Jahrb. f. cl. Philol. Suppl. Bd. IX (1877/78) 8. 71. 

4) Damit kann natürlich nur die ‚Phidiaca Nemesis‘ des Pomponius ge- 
meint sein. Vgl. auch v. Wilamowitz-Möllendorff a. a. O. 8. 11 Anm. 12. 


92 


Ill. Denkmäler der Nemesis. 


1. Denkmäler ohne Allegorie. 


— 


„Bei der Nemesis ist die Aphroditen-ähnliche Darstellung 
alter Zeit von der allegorischen Figur der spätern Sinnbildnerei 
zu scheiden,“ sagt OÖ. Müller in seinem Handbuch der Archä- 
ologie? S. 644 $ 398 und hat sich hierdurch das Verdienst er- 
worben, zuerst mit Klarheit und Entschiedenheit die Nemesis- 
Denkmäler historisch geordnet zu haben. Indem ich auf meine 
Auseinandersetzungen im zweiten Kapitel des ersten Teils ver- 
weise, gehe ich noch einen Schritt weiter und behanpte, dass 
das einzige Aphroditenartige Nemesisbild, von dem wir Kunde 
haben, das Rhamnusische, unter ganz besondern Umständen 
entstanden ist, und dass es kaum wahrscheinlich ist, dass das- 
selbe als ein Vertreter einer ganzen Klasse von Denkmälern 
anzusehen ist.') | 

Nachdem bereits von der Bedeutung dieses eigenartigen 
Monuments und von der Ursache seiner Aufstellung gesprochen 
ist, bleibt zunächst die Frage zu behandeln, wer der Künstler 
war, der es schuf. Die Nachrichten der Alten gehen hierüber 
auseinander: die einen nenuen Pheidias, die andern seinen 
Schüler Agorakritos, noch andere nelımen eine vermittelnde 
Stellung ein und lassen die Statue den Pheidias schaffen und 
dem Agorakritos widmen. Dass diese Verschiedenheit in der 
Überlieferung auf einen Gegensatz zwischen Antigonos von 
Karystos und Polemon zurückgeht, erkannte zuerst richtig 
U. von Wilamowitz-Möllendorff (Philol. Unters. IV. S. 10 ff.). 

Zenobios nenne nämlich V, 82 (Schneidewin-Leutsch) so- 
wohl den Agorakritos als den Pheidias als Künstler: "Pawov- 
σία Νέμεσις" Ἐν Ραμνοῦνιι Νεμέσεως ἵδρυται Ayakıa δεκάπηχυ., 


ἢ Vgl. auch 5. 25 Anm. 4. 


93 


ὑλύλεϑο», ἔργον Φειδίου, ἔχει δὲ ἐν τῇ χειρὶ μηλέας κλάδον. ἐξ 
οἱ {γσιν "Arılzovos ὁ Καρύστιος πεὐχιύν τι μικρύν ἐξηρτῆσθαι 
τὴν ἐπιγραφὴν ἔχον „ Ayogazgıros Πάριος ἐποίησεν." οὐ ϑαυ- 
μαστὸν δέ. καὶ ἄλλοι γὰρ πολλοὶ ἐπὶ τῶν οἰχείων ἔργων ἕτερον 
ἐπιγεγράξξασιν ὄνομα. εἰκὸς οὖν χαὶ τὸν Φειδίαν τῷ ’Ayogaxgi- 
τῳ συγκεχωρηκέναι. ἦν γὰρ αὐτοῦ ἐρώμενος, καὶ ἄλλως ἐπτόγτο 
περὶ τὰ παιδικά. Diese Stelle Zenobios ist kein Sprichwort, 
sondern eine alte Interpolation, da Hesychios den Anfang derselben 
bis χλάδον v. 'Pauvovola Νέμεσις abgeschrieben hat. Sie be- 
zeichnet ausserdem deutlich den Antigonos als Vertreter der 
Ansicht, dass die Statue dem Agorakritos zuzuschreiben sei. 
Die andere Anschauung steht bei Pausanias I 33, 3 und 7,°) 
und da Pausanias öfters dem Polemon folgt, Polemon aber 
gegen Antigonos polemisiert, so ist die Vermutung von Wila- 
mowitz berechtigt, dass der Grammatiker, auf welchen die 
Glosse "Paurovoia Νέμεσις bei Zenobios zurückgeht, den Pole- 
mon und durch diesen den Antigonos benutzt hat. 

Antigonos Ansicht schliessen sich an Varro, den benützt 
hat Plinius, nat. hist. XXXVI, 17.3) 

Dem Polemon folgen: Pausanias a. a. Ὁ. Pomponius Mela 
II 46: Rlıamnus parva, inlustris tamen, quod in ea fanum et 
Amphiarai et Phidiaca Nemesis. Ihn schrieb ab Solinus VII, 26: 
Ramne quoque, in qua Amphiarai fanum et Phidiacae signum 
Dianae.*) Hesychios v. Pauvovata Νέμεσις" 

Die vermittelnde Ansicht, dass Pheidias die Statue ge- 
macht und dem Agorakritos gewidmet habe, ist vertreten durch: 
den Grammatiker bei Zenobios a. a. Ὁ. Photios, Suidas v. 
Ῥαμνουσία Νέμεσις, Mantissa in Paroemiogr. Graec. II, 76: 
αἷτῇ πρῶτον ἀφίδρυτο ἐν Aypgodirrs σχήματι, διὸ χαὶ κλάδον 
εἶχε μηλέας" --- τὸ δὲ ἄγαλμα Φειδίας ἐποίησεν, οὗ μὲν (Phot. 


ἢ Dieselben Worte finden sich in einem Codex Bodleianus in 
Gaisfords Paroemiogr. Graeci n. 819 mit folgenden Abweichungen: Für dex«- 
anyv hat dieser Codex ἐνδεχάπηχυ, für ἐξηρτῆσϑαι ἀπηρτῆσϑαι. Der Schluss 
von χαὶ ἄλλως an fehlt. 

ἢ Siehe 5. 7. 

5, Dies geht aus dem Schluss dieser 8, 6 citierten Stelle hervor. Vgl. 
auch Furtwängler im Jahrb. f. cl. Philol, Suppl. Bd. IX (1877/78) S. 71. 

*) Damit kann natürlich nur die ‚Phidiaca Nemesis‘ des Pomponius ge- 
meint sein. Vgl. auch v. Wilamowitz-Möllendorff a. a. O. 8. 11 Anm. 12. 


II. Denkmäler der Nemesis. 


1. Denkmäler ohne Allegorie. 


„Bei der Nemesis ist die Aphroditen-ähnliche Darstellung 
alter Zeit von der allegorischen Figur der spätern Sinnbildnerei 
zu scheiden,“ sagt O. Müller in seinem Handbuch der Archä- 
ologie? S. 644 ὃ 398 und hat sich hierdurch das Verdienst er- 
worben, zuerst mit Klarheit und Entschiedenheit die Nemesis- 
Denkmäler historisch geordnet zu haben. Indem ich auf meine 
Auseinandersetzungen im zweiten Kapitel des ersten Teils ver- 
weise, gelie ich noch einen Schritt weiter und behaupte, dass 
das einzige Aphroditenartige Nemesisbild, von dem wir Kunde 
haben. das Rhamnusische, unter ganz besondern Umständen 
entstanden ist, und dass es kaum wahrscheinlich ist, dass das- 
selbe als ein Vertreter einer ganzen Klasse von Denkmälern 
anzusehen ist.!) | 

Nachdem bereits von der Bedeutung dieses eigenartigen 
Monuments und von der Ursache seiner Aufstellung gesprochen 
ist, bleibt zunächst die Frage zu behandeln, wer der Künstler 
war, der es schuf. Die Nachrichten der Alten gehen hierüber 
auseinander: die einen nennen Pheidias, die andern seinen 
Schüler Agorakritos, noch andere nehmen eine vermittelnde 
Stellung ein und lassen die Statue den Pheidias schaffen und 
dem Agorakritos widmen. Dass diese Verschiedenheit in der 
Überlieferung auf einen Gegensatz zwischen Antigonos von 
Karystos und Polemon zurückgeht, erkannte zuerst richtig 
U. von Wilamowitz-Möllendorff (Philol. Unters. IV. S. 10 ff.). 

Zenobios nenne nämlich V, 82 (Schneidewin-Lentsch) so- 
wohl den Agorakritos als den Pheidias als Künstler: Pamov- 
σία Νέμεσις" Ἐν 'Pauvovrrı Νεμέσεως ἵδρυται ayakua δεκάπηχυ, 


Ὦ Vgl. auch 8. 25 Anm. 4. 


93 


ὑλύόλεϑον. ἔργον Φειδίου, ἔχει δὲ Ev τῇ χειρὶ μηλέας κλάδον. ἐξ 
οὐ {φησιν ᾿αντίγονος ὁ Καρύστιος πτύχιὸν τι μικρύν ἐξγηρτῆσϑαι 
τὴν ἐπιγραφὴν ἔχον „ Ayogaxeııos Πάριος ἐποίησεν." οὐ ϑαυ- 
μαστὸν δέ. καὶ ἄλλοι γὰρ πολλοὶ ἐπὶ τῶν οἰχείων ἔργων ἕτερον 
ἐπιγεγράφασιν ὄνομα. εἰχὸς οὖν καὶ τὸν Φειδίαν τῷ ᾿,γορακρί- 
11 συγχεχωρηκέναι. ἦν γὰρ αὐτοῦ ἐρώμενος. καὶ ἄλλως ἐπτόντο 
περὶ τὰ παιδικά. Diese Stelle Zenobios ist kein Sprichwort, 
sondern eine alte Interpolation, da Hesychios den Anfang derselben 
bis χλάδον v. 'Pauvovoia Νέμεσις abgeschrieben hat. Sie be- 
zeichnet ausserdem deutlich den Antigonos als Vertreter der 
Ansicht, dass die Statue dem Agorakritos zuzuschreiben sei. 
Die andere Anschauung steht bei Pausanias I 33, 3 und 7.2 
und da Pausanias öfters dem Polemon folgt, Polemon aber 
gegen Antigonos polemisiert, so ist die Vermutung von Wila- 
mowitz berechtigt, dass der Grammatiker, auf welchen die 
Glosse 'Paurovota Νέμεσις bei Zenobios zurückgeht, den Pole- 
mon und durch diesen den Antigonos benutzt hat. 

Antigonos Ansicht schliessen sich an Varro, den benützt 
hat Plinius, nat. hist. XXXVI, 17.) 

Dem Polemon folgen: Pausanias a. a. Ὁ. Pomponius Mela 
II 46: Rhamnus parva, inlustris tamen, quod in ea fanum et 
Amphiarai et Phidiaca Nemesis. Iln schrieb ab Solinus VII, 26: 
Ramne quoque. in qua Amphiarai fanum et Phidiacae signum 
Dianae.*) Hesychios v. Paurovuia Νέμεσις" 

Die vermittelnde Ansicht, dass Pheidias die Statue ge- 
macht und dem Agorakritos gewidmet habe, ist vertreten durch: 
den Grammatiker bei Zenobios a. a. OÖ. Photios, Suidas τ. 
Pauvovoia Νέμεσις, Mantissa in Paroemiogr. Graec. II, 76: 
arın πρῶτον dyidgvro Ev Aypoodirrs σχήματι. διὸ καὶ κλάδον 
εἶχε μηλέας" — τὸ δὲ ἄγαλμα Φειδίας ἐποίησεν, οὗ μὲν (Phot. 


') Dieselben Worte finden sich in einem Codex Bodleianus in 
Gaisfords Paroemiogr. Graeci n. 819 mit folgenden Abweichungen: Für δεχά- 
πηχυ hat dieser Codex ἐνδεχάπηχυ, für ἐξηρτῆσϑαι ἀπηρτῆσϑαι. Der Schluss 
von χαὶ ἄλλως an fehlt. 

3 Siehe S. 7. 

8) Dies geht aus dem Schluss dieser 8. 6 citierten Stelle hervor. Vgl. 
such Furtwängler im Jahrb. f. cl. Philol. Suppl. Bd. IX (1877/78) S. 71. 

*) Damit kanı natürlich nur die ‚Phidiaca Nemesis‘ des Pomponius ge- 
meint sein. Vgl. auch v. Wilamowitz-Möllendorff a. a. O. 8, 11 Anm. 12. 


92 


III. Denkmäler der Nemesis. 


1, Denkmäler ohne Allegorie. 


„Bei der Nemesis ist die Aphroditen-ähnliche Darstellung 
alter Zeit von der allegorischen Figur der spätern Sinnbildnerei 
zu scheiden,* sagt O. Müller in seinem Handbuch der Archä- 
ologie? 5. 644 $ 398 und hat sich hierdurch das Verdienst er- 
worben, zuerst mit Klarheit und Entschiedenheit die Nemesis- 
Denkmäler historisch geordnet zu haben. Indem ich auf meine 
Auseinandersetzungen im zweiten Kapitel des ersten Teils ver- 
weise, gehe ich noch einen Schritt weiter und behaupte, dass 
das einzige Aphroditenartige Nemesisbild, von dem wir Kunde 
haben. das Rhamnusische, unter ganz besondern Umständen 
entstanden ist, und dass es kaum wahrscheinlich ist, dass das- 
selbe als ein Vertreter einer ganzen Klasse von Denkmälern 
anzusehen ist.?) | 

Nachdem bereits von der Bedeutung dieses eigenartigen 
Monuments und von der Ursache seiner Aufstellung gesprochen 
ist, bleibt zunächst die Frage zu behandeln, wer der Künstler 
war, der es schuf. Die Nachrichten der Alten gehen hierüber 
auseinander: die einen nennen Pheidias, die andern seinen 
Schüler Agorakritos, noch andere nehmen eine vermittelnde 
Stellung ein und lassen die Statue den Pheidias schaffen und 
dem Agorakritos widmen. Dass diese Verschiedenheit in der 
Überlieferung auf einen Gegensatz zwischen Antigonos von 
Karystos und Polemon zurückgeht, erkannte zuerst richtig 
U. von Wilamowitz-Möllendorff (Philol. Unters. IV. S. 10 ff.). 

Zenobios nenne nämlich V, 82 (Schneidewin-Leutsch) so- 
wohl den Agorakritos als den Pheidias als Künstler: Paurov- 
σία Νέμεσις" Ἐν 'Ραμνοῦντι Νεμέσεως ἵδρυται ἄγαλμα δεκάπηχυ. 


Ὁ Vgl. auch 8. 25 Anm. 4. 


63 


ὑλόλιϑον, ἔργον Φειδίου. ἔχει δὲ Ev τῇ χειρὶ μγλέας κλάδον. ἐξ 
ot grow ᾿αἴντίγονος ὁ Καρύστιος πτύχεόν τι μικρύν ἐξηρτῆσθαι 
τὴν ἐπιγραφὴν ἔχον „ Ayrogaxgıros Πάριος ἐποίησεν." οὐ ϑαυ- 
μαστὸν δέ. καὶ ἄλλοι γὰρ πολλοὶ ἐπὶ τῶν οἰχείων ἔργων ἕτερον 
ἐπιγεγράφασιν» ὄνομα. εἰκὸς οὖν καὶ τὸν Φειδίαν τῷ ’AYogaxgi- 
τῳ συγκεχωρηκέναι. ἐν γὰρ αὐτοῦ ἐρώμενος, καὶ ἄλλως ἐπτόγτο 
περὶ τὰ παιδικά.) Diese Stelle Zenobios ist kein Sprichwort, 
sondern eine alte Interpolation, da Hesychios den Anfang derselben 
bis χλάδον v. ἹΡαμνουσία Νέμεσις abgeschrieben hat. Sie be- 
zeichnet ausserdem deutlich den Antigonos als Vertreter der 
Ansicht, dass die Statue dem Agorakritos zuzuschreiben sei. 
Die andere Anschauung steht bei Pausanias I 33, 3 und 7,2) 
und da Pausanias öfters dem Polemon folgt, Polemon aber 
gegen Antigonos polemisiert, so ist die Vermutung von Wila- 
mowitz berechtigt, dass der Grammatiker, auf welchen die 
Glosse ἱΡαμνουσία Νέμεσις bei Zenobios zurückgeht, den Pole- 
mon und durch diesen den Antigonos benutzt hat. 

Antigonos Ansicht schliessen sich an Varro, den benützt 
hat Plinius, nat. hist. XXXVI, 17.) 

Dem Polemon folgen: Pausanias a. ἃ. Ὁ. Pomponius Mela 
II 46: Rhamnus parva, inlustris tamen, quod in ea fanum et 
Amphiarai et Phidiaca Nemesis. Ihn schrieb ab Solinus VII, 26: 
Ramne quoque, in qua Amphiarai fanum et Phidiacae signum 
Dianae.t) Hesychios v. Ραμνουσία Νέμεσις" 

Die vermittelnde Ansicht, dass Pheidias die Statue ge- 
macht und dem Agorakritos gewidmet habe, ist vertreten durch: 
den Grammatiker bei Zenobios a. a. Ὁ. Photios, Suidas v. 
Ῥαμνουσία Νέμεσις. Mantissa in Paroemiogr. Graec. II, 76: 
arır πρῶτον ἀφίδρυτο ἐν ᾿“φροδίτῃς σχήματι. διὸ καὶ κλάδον 
εἶχε μηλέας" --- τὸ δὲ ἄγαλμα Φειδίας ἐποίησεν, οὗ μὲν (Phot. 


1) Dieselben Worte finden sich in einem Codex Bodleianus in 
Gaisfords Paroemiogr. Graeci ı. 819 mit folgenden Abweichungen: Für δεχά- 
πηχυ hat dieser Codex ἐνδεχάπηχυ, für ἐξηρτῆσϑαι ἀπηρτῆσϑαι. Der Schluss 
von χαὶ ἄλλως an fehlt. 

?), Siehe S. 7. 

5, Dies geht aus dem Schluss dieser S. 6 citierten Stelle hervor. Vgl. 
auch Furtwängler im Jahrb. f. cl. Philol. Suppl. Bd. IX (1877/78) 5. 71. 

*) Damit kann natürlich nur die ‚Phidiaca Nemesis‘ des Pomponius ge- 
meint sein. Vgl. auch v. Wilamowitz-Möllendorff a. a. O. 8. 11 Anm. 12, 


92 


Il. Denkmäler der Nemesis. 


1. Denkmäler ohne Allegorie. 


„Bei der Nemesis ist die Aphroditen-ähnliche Darstellung 
alter Zeit von der allegorischen Figur der spätern Sinnbildnerei 
zu scheiden,* sagt O. Müller in seinem Handbuch der Archä- 
vlogie? S. 644 ὃ 398 und hat sich hierdurch das Verdienst er- 
worben, zuerst mit Klarheit und Entschiedenheit die Nemesis- 
Denkmäler historisch geordnet zu haben. Indem ich auf meine 
Auseinandersetzungen im zweiten Kapitel des ersten Teils ver- 
weise, gehe ich noch einen Schritt weiter und behaupte, dass 
das einzige Aphroditenartige Nemesisbild, von dem wir Kunde 
haben. das Rhamnusische, unter ganz besondern Umständen 
entstanden ist, und dass es kaum wahrscheinlich ist, dass das- 
selbe als ein Vertreter einer ganzen Klasse von Denkmälern 
anzusehen ist.?) | 

Nachdem bereits von der Bedeutung dieses eigenartigen 
Monuments und von der Ursache seiner Aufstellung gesprochen 
ist, bleibt zunächst die Frage zu behandeln, wer der Künstler 

war, der es schuf. Die Nachrichten der Alten gehen hierüber 
auseinander: die einen nennen Pheidias, die andern seinen 
Schüler Agorakritos, noch audere nehmen eine vermittelnde 
Stellung ein und lassen die Statue den Pheidias schaffen und 
den Agorakritos widmen. Dass diese Verschiedenheit in der 
Überlieferung auf einen Gegensatz zwischen Antigonos von 
Karystos und Polemon zurückgeht, erkannte zuerst richtig 
U. von Wilamowitz-Möllendorff (Philol. Unters. IV. S. 10 ff.). 
Zenobios nenne nämlich V, 82 (Schneidewin-Leutsch) so- 
wohl den Agorakritos als den Pheidias als Künstler: Paıov- 
σία Νέμεσις" Ἐν 'Pauvovvıı Νεμέσεως ἵδρυται ἀγαλμα δεκάπη χυ. 


!) Vgl. auch 5, 25 Anm. 4. 


98 


ϑονς ἔργον Φειδίου. ἔχει δὲ ἐν τῇ χειρὶ μηλέας κλάδον. ἐξ 
᾿αντίγονος ὁ Καρύσιιος πεύὐχιόν τι μικρύν ἐξηρτῆσϑαι 
πιγραφὴν ἔχον „Ayogaxgıros Πάριος ἐποίησεν." οὐ ϑαυ- 
μασιὺν δέ. χαὶ ἄλλοι γὰρ πολλοὶ ἐπὶ τῶν οἰκείων ἔργων ἕτερον 
ἐτπγεγράφασιν ὄνομα. εἰχὸς οὖν καὶ τὸν Φειδίαν τῷ "Ayogaxgi- 
τῷ σιγχεχωρηκχέναι. ἦν γὰρ αὐτοῦ ἐρώμενος. καὶ ἄλλως ἐπτύητο 
πρὶ τὰ παιδικά. Diese Stelle Zenobios ist kein Sprichwort, 
sondern eine alte Interpolation, da Hesychios den Anfang derselben 
bis χλάδον v. 'Pauvovoia Νέμεσις abgeschrieben hat. Sie be- 
zeichnet ausserdem deutlich den Antigonos als Vertreter der 
Ansicht, dass die Statue dem Agorakritos zuzuschreiben sei. 
Die andere Anschanung steht bei Pausanias I 33. 3 und 7.%) 
ud da Pausanias öfters dem Polemon folgt, Polemon aber 
gegen Antigonos polemisiert, so ist die Vermutung von Wila- 
mowitz berechtigt. dass der Grammatiker, auf welchen die 
Glosse "Pausovoia Νέμεσις bei Zenobios zurückgeht, den Pole- 
mon und durch diesen den Antigonos benutzt hat. 

Antigonos Ansicht schliessen sich an Varro, den benützt 
hat Plinius. nat. hist. XXXVI, 17.°) 

Dem Polemon folgen: Pausanias a. a. Ὁ. Pomponius Mela 
II 46: Rhamnus parva, inlustris tamen, quod in ea fanum et 
Amphiarai et Phidiaca Nemesis. Ihn schrieb ab Solinus VII, 26: 
Ramne quoque, in qua Amphiarai fanım et Phidiacae signum 
Dianae.*) Hesychios v. 'Pauroveia Νέμεσις" 

Die vermittelnde Ansicht, dass Pheidias die Statue ge- 
macht und dem Agorakritos gewidmet habe, ist vertreten durch: 
den Grammatiker bei Zenobios a. a. O. Photios, Suidas v. 
Ῥαμνουσία Νέμεσις, Mantissa in Paroemiogr. Graec. II, 76: 
ar agarov ἀφίδρυτο ἐν "Aygodirzs σχήματι. διὸ καὶ χλάδον 
ἐἶχε μηλέας" — τὸ δὲ ἄγαλμα Φειδίας ἐποίησεν, οὗ μὲν (Phot. 


ἢ Dieselben Worte finden sich in einem Codex Bodleianns in 
Gaisfords Paroemiogr. Graeei n. 819 mit folgenden Abweichungen: Für dex«- 
πηχυ hat dieser Codex ἐνδεχέπηχυ, fr ἐξηρτῆσϑαι ἀπηρτῆσϑαι. Der Schluss 
m χαὶ ἄλλως an fehlt. 

ἢ Siehe S. 7. 

ἢ Dies geht aus dem Schluss dieser 8. 6 citierten Stelle hervor. Vgl. 
auch Fortwängler im Jahrb. f. cl. Philol. Suppl. Bd. IX (1877/78) 8. 71. 

*) Damit kann natürlich nur die ‚Phidiaca Nemesis‘ des Pomponius ge- 
Meint sein. Vgl. auch v. Wilamowitz-Möllendorff a. a. Ὁ, 8, 11 Anm. 12. 


94 
ohne μὲν) τὴν ἐπιγραφὴν ἐχαρίσατο Arogaxgiryp τῷ Παρίῳ 
ἐρωμένῳ.) Tzetzes, Chiliad. VII, 154: 
Φειδίας ὁ περίϑρυλλος ὁ "Artıxös ὁ πλάστης, 
ὁ γεγονὼς καὶ μαϑητὴς Γελάδου τοῦ ᾿“ργείον. 
"Ayogazeity χάριτας ποιῶν τῷ ἐρωμένῳ. 
ἀνϑρώπῳ κἂν οὐχ εὔχειρι περὶ τὴν πλαστουργίαν. 
αἀγαλματώσας κάλλιστα Φειδιακῇ τῇ τέχνῃ 
τὸ ἐν Ραμνοῦντι ἄγαλμα Νεμέσεως JTı03 τε 
ἐχείνῳ ἀνατίϑησιν ἐπιγραιςὴν χαράξας" 
᾿γοραχρίτου ἀγαλμα τοῦτό ἔστι Παρίου" 

Derselbe in einem Briefe des cod. MS. Biblioth. Nat. Paris. 
2565 (herausg. v. Bernhardy. Suidas v. “υχόφρων): Φειδίας &xei- 
vos ὁ πλάστης "Ayogaxpiriw ποτὲ χαριζόμενος φιλίας ϑεσμῷ ἀν- 
ϑρώπῳ γραφικῷ μὲν τὴν τέχνην, ἀλλ᾽ οὐκ εὐχείρως γράφει: 
εἰδότι, αὐτὸς εὖ μάλα πρὸς πλαστικὴν εὐτεχνίαν ἀγαλιμιατώσα: 
τὸ ἐν Pauvovvrı “ιὸς 3) χαὶ Νεμέσεως ἄγαλμα. τούτῳ ανέϑηχεν 
ἐπιγεγραφὼς τῷ αγαλματι: «(Αγοραχρίτον Παρίου." 

Unentschieden lässt die Sache Strabo IX p. 390 C: Pau- 
νοῦς δὲ τὸ τῆς Νεμέσεως ξύανον, ὃ τινες μὲν Φειδίου αὐτοῦ ᾿ 
φασιν ἔργον, τινὲς δὲ ᾿αἰγοραχρίτου τοῦ Παρίου, καὶ μεγέϑει χα 
κάλλει σφόδρα κατωρϑωμένον καὶ ἐνάμιλλον τοῖς Φειδίου ἔργοι Ξ 

Gleiche Meinungsverschiedenheit über diesen Punkt herıscis 
bei den Neueren. Ich nenne als Hauptvertreter: Καὶ 
Q. Visconti Mus. Pio-Clem. II 5. 26, der für Agorakrito 
stimmt und als Grund dafür, dass auch Pheidias als Autor ge 
nannt wird, die ausserordentliche Schönheit der Statue ansieht 
Sillig Catal. Artif. S. 29 meint, Agorakritos habe dies Werl 
mit Hilfe des Pheidias geschaffen. Seine Ansicht teilt Stephan 
Rhein. Mus. N. F. IV (1846) S. 16. Müller Hdbch. d. Arch. 
S. 106 ἃ ist für Agorakritos. Ross, Arch. Ztg. 1850. S. 161 
Anm. 2 spricht sich, wie folgt, aus: „Ich bin der bei de 
Neueren herrschend gewordenen Annahme gefolgt, um eine bi 
zum Überdruss besprochene Sache nicht wieder aufzurühreı 


ἢ Auch diese Nachrichten stammen selbstredend aus einer gemeii 
schaftlichen Quelle. 

2, Hier, wie Chiliad. VII. 154 v. 6, irrt offenbar Tzetzes, dem sicherlic 
der Olympische Zeus in Gedanken vorschwebte. 

8) Diese sichere Konjektur v. Urlichs im Rhein. Mus. X (1856) S. 465 fi 
das überlieferte .Jıodorov hat Wilamowitz übersehen a. a. Ὁ. S. 13 Anm. 1: 


9 
obwohl eingeräumt werden muss, dass nicht allein die meisten 
Zeugnisse, sondern auch das wichtigste, das des Pausanias, für 
Pheidias sprechen.“ 

Brunn Gesch. d. griech. Künstler I S. 240 glaubt die 
Widersprüche in der Überlieferung am einfachsten lüsen zu 
können durch die Annahme, dass die Statue von Agorakritos, 
aber in der Werkstatt des Pheidias ausgeführt ward, während 
kekul& in der genannten Festschrift S. 26 Anm.1 an „eine 
gemeinsame Arbeit beider Künstler, also an eine Ausführung 
durch Agorakritos nach einem Modell des Pheidias“ denkt. 

Ich schliesse mich den Ausführungen von Wilamowitz- 
Möllendorff an. der sich a. a. O. 8. 13, Anm. 15 für Agora- 
kritos ausspricht. Seine Autorschaft beweisen die von Anti- 
gonos erwähnte Inschrift und die Thatsache, dass gewiss nie- 
mand daran gedacht hätte, den Agorakritos als Künstler zu 
nennen oder ihn auch nur mit der Statue in Beziehung zu 
setzen, wenn er nicht dies Monument geschaffen hätte. Da- 
gegen mochte der Ruhm des Pheidias die Veranlassung zu dem 
Wünsche der Rhamnusier gegeben haben, dass auch ihre Ne- 
mesis ein „echter Pheidias“ sei. 

Über die Fabel von dem Marmorblocke, aus dem die 
Statue gemacht sein soll, siehe S. 40 f. 

Es erübrigt noch, von den Attributen dieses Bild- 
werkes zu reden. | 

Dass der Apfelzweig'!) auf Aphrodite zurückgehe, sahen 
wir bereits oben. 

Die Schale?) in der Hand der Nemesis hat wohl keine be- 


ἢ Die Überlieferung μηλέας ist so gut gesichert und begründet, dass 
Gyraldus Konjektur uel/as als verfehlt zu betrachten ist. Sie gab Winckel- 
mann zu folgender Auslegung die Veranlassung (S. W. II. S, 521): „Der 
Zweig, den sie hält, ist von Buchen (μελέα), ihre Härte und Unbeweglichkeit 
in Schlüssen über Vergeltung und Strafen anzudeuten.“ Kaum erwähnens- 
wert ist ein Deutungsversuch Viscontis (Mus. Pio-Clem. II 8. 27), der in 
dem Apfelzweig eine Anspielung auf das Parisurteil sieht. Seine Andeutung 
führt weiter aus Schwenck Mythol. ἃ. Griechen 8. 431. 

3. Unbegründet ist Viscontis Vermutung‘ (Mus. Pio-Cl. II 8. 26), dass 
Nemesis nicht eine Schale, sondern ein Salbgefüss gehalten habe, wie ein 
solches der Aphrodite zukäme. Selbstredend verbietet sich somit die Annahme, 
die auf der Schale dargestellten Äthiopen bezögen sich auf den Orient, wo- 
her die kostbarsten Salben stammten. Viscontis Ausführungen schliesst sich 
Fernnow an in seiner Ausgabe der Werke Winckelmanns II S. 736. 


96 


sondere Bedeutung; eine solche findet sich auch sonst oft 
genug bei Statuen von Göttern und Göttinnen, wie schon Zoega 
Abhdlg. S. 64 mit Bezug auf unsere Statue bemerkte. Ros 
stellie Arch. Aufs. II S. 398 Anm. 3 die scharfsinnige, aber 
nicht zutreffende Ansicht auf, die Schale bezöge sich auf die 
Marathonischen Spiele, bei denen die Sieger mit Schalen be- 
schenkt wurden. Vgl. Pindaros 01.9, 135. Doch ist uns nieht 
überliefert, dass Nemesis in irgend einer Beziehung zu diesen 
Spielen stand. 

Gegenstand lebhaften Streites waren die Äthiopen auf der 
Schale. Auch Pausanias ist über ihre Bedeutung ratlos, ver- 
weist jedoch auf die alte Auslegung, sie seien mit Rücksicht 
auf den Vater der Nemesis, Okeanos, dargestellt, an dem sie 
wohnten. Diese Ansicht wäre, auch wenn sie nicht so gesucht 
wäre, schon deshalb zu missbilligen, weil diese Genealogie der 
Nemesis erst einer späteren Zeit angehört, als dem fünften 
Jahrhundert vor Christus'). Von den Neuern?) bezieht Dod- 
well (Tour through Greece II S. 160) diese Figuren auf die 
Äthiopen als Bundesgenossen der Perser, J. H. Voss (Krit. 
Blätter II S. 183) auf die „bezwungenen Morgenländer.“ Ähn- 
lich spricht sich Ross (Arch. Aufs. II S. 398) Anm. 4 au” 
Welcker (Griech. Götterl. III S. 29) glaubt, sie verherrlichte ® 
den Sieg des Achilleus über Memnon. Ansprechender, abe 
auch gesucht ist Winckelmanns Vermutung (Monum. ine 
Ι 5. 31 = Werke II 8. 635), der Künstler habe, w— 
rauf das Beiwort der Äthiopen ἀμύμονες hinweise, an die Lies 
linge der Nemesis erinnern wollen.d) Ich halte es fü 3 
wahrscheinlicher, dass Agorakritos überhaupt an keine symbo=® 
lische Bedeutung dachte, sondern die Schale mit AÄthiopess 


ἢ Pausanias geographische Bedenken wären nicht massgebend. Ds 
die Äthiopen bei Homer « 223 ἔσχατοι ἀνδρῶν heissen, der Okeanos abe — 
nach homerischer Vorstellung den Erdkreis umfliesst, konnten die Äthiopess 
nach alter Auffassung sehr wohl als Anwohner des Okeanos gelten, 

2) Keine Berücksichtigung verdient jetzt Zoegas Ansicht: die Schal- 
sei „mit mohrischen Figuren geschmückt zum Andenken ihres afrikanische 
Ursprungs.“ Welckers Vermutung in Schwencks Andeutungen 83. 261: Di 
Äthiopen haben auf irgend ein Naturverhältnis Beziehung, ist von ihm selb> 
in seiner Götterlehre aufgegeben. 

8) In der Hauptsache dieselbe Meinung vertreten Herder S. W. Ausgalse® 
Hempel VII S. 310, Zoega Abhdl. S. 65, Baumeister Denkm. S. 1008. 


97 
lediglich aus dekorativen Gründen schmückte. Die schwarzen 
Figuren mussten sich auf der wohl goldenen oder vergoldeten 
Schale sehr wirksam abheben.') 

Über die Bedeutung der Hirsche auf dem Stephanos ver- 
weise ich auf S. 25 und führe noch Herders unhaltbare Be- 
hauptung an, die Hirsche bezögen sich .auf die Flucht der Perser. 
Rätselhaft ist mir Zoegas Ausspruch, die Hirsche seien ein 
Symbol des Todes. Die richtige Erklärung brachte schon 
Welcker in Schwencks Andeutungen S. 261. 

Dass sich die Niken auf dem Stephanos auf den Sieg der 
Griechen beziehen, ist allgemein erkannt.”) Bemerkenswert ist, 
dass die Bilder der Nemesis, besonders ihre Darstellungen auf 
Münzen und Gemmen, ungemein häufig mit einem Stephanos 
geschmückt sind. Hier ist gewiss eine Anlehnung an die- Rham- 
nusische Statue anzunehmen. 

Auf der Basis der Statue war in Reliefform die Übergabe 
der Helena durch Leda an Nemesis dargestellt.) Auf derselben 
befanden sich nach Pausanias Helena, Leda, Nemesis, Tynda- 
reos, Polydeukes, Kastor, Hippeus, Agamemnon, Menelaos, Pyrrhos, 
Epochos und ein unbekannter Jüngling. Wer die letzten bei- 


— 


!) Mohren finden sich oft auf Thonvasen, s. Athen. Mitteil. XIV. 41 fg. 

Ὦ Keine Wahrscheinlichkeit bat Löschckes Vermutung (in L. v. Schrö- 
ders Griech. Götter und Heroen 1. Heft 8. 44 Anm. 7), dass diese Nike- 
figuren als geflüigelte Nemeseis zu fassen sein dürften. 

8 Umgekehrt wollen die Sache aufgefasst wissen Overbeck und Kekul£. 
Vgl. Overbeck Gesch. ἃ. griech. Plastik? I S. 278: „Auf der reichverzierten 
Basis war der Mythos von Helenas Übergabe an Leda durch Nemesis darge- 
stellt.e Kekul& Festschrift etc. S. 26: „Bei der diese Darstellung angehen- 
den Stelle des Pausanias könnte man einen Augenblick zweifeln, ob die 
Überlieferung oder auch die Auffassung des Pausanias ganz richtig sei. 
Von einer Zurückftihrung der Helena zu Nemesis hören wir nichts. Sollte 
der Bildner etwa nicht die Zurückführung der Helena zu Leda durch Ne- 
mesis gebildet und so in feierlicherer und erhabenerer Art dasselbe ausge- 
drückt haben, was sonst der Fund des Eies ausspricht?“ Doch warum sollte 
der Künstler nicht den Moment dargestellt haben, in dem Leda ihre Pflege- 
tochter wieder der Nemesis zurückstellt? Das Relief soll ja nicht daran 
erinnern, dass Helena von Leda erzogen wurde, sondern dass sie als Tochter 
der Nemesis mit dem trojanischen Kriege in naher Beziehung stehe. Dies 
wurde aber am besten dadurch zum Ausdruck gebracht, dass Leda die heran- 
gewachsene Tochter der Nemesis-Aphrodlite tibergab, damit diese sie als ihr 
Werkzeug gebrauchen könne. 


98 


den sind, war schon Pausanias Quelle unklar. Aufschluss hier- 
über giebt uns Hippeus. Dieser Name bezeichnet offe- 
bar den Jüngling nur als Reiter, als welcher er auch 
durch das neben ihm stehende Pferd charakterisiert ist. Die- 
selbe Bedeutung hat auch der Name Epochos; ἀνὴρ ἔποχος be- 
deutet bekanntlich bei Xenophon den sattelfesten Reiter. Wir 
haben also in Hippeus und Epochos, — und den dritten Jüng- 
ling dürfen wir wohl hinzunehmen — die Knappen der dar- 
gestellten Heroen zu sehen, wie solche oft genug auf Vasen 
auch mit ähnlichen Beischriften anzutreffen sind.!) Anch 
über die Gruppierung der Figuren lässt sich aus Pausanias 
Aufzählung ein Schluss ziehen. In einzelnen Sätzen nennt er 
nämlich zusammen I: Helena, Leda. Nemesis, II: Tyndareos. 
Polydeukes, Kastor, Hippeus, III: Agamenmnon, Menelaos, Pyrrhos. 
IV: Epochos und den andern Jüngling. Da nun gewiss die 
Basis vier Seiten hatte, ergiebt sich von selbst folgende Ein- 


teilung: Epoch. Unb. Jüngl. 
-.ᾷᾷ ΠῚ 
‚PP Pyrrh. 
ast. Menel. 
Pol. 
Tynd. Agam. 


In Rhamnus standen nach den noch heute erhaltenen Rest 
zwei Tempel, ein kleinerer, älterer und ein jüngerer, grössere” 
Hittorf, der von beiden Tempeln eine genaue Aufnahme und B «* 
schreibung in Les antiquites inedites de l’Attique Paris 18 
S. 45 ff. giebt,?) spricht sich dahin aus, dass der kleiness@ 


1) Pausanias erzählt a. a. O., dass Epochos und der unbenannte Jüngliss® 
Brüder der Oinoe waren, naclı der der Demos gleichen Namens benannt s=— 
Mit Recht bezweifelt Wilamowitz a. a. Ὁ. 3. 12 diese Nachricht. Wele 
Berechtigung hätten auch die Lokalhelden des Demos Oinoe auf einer Rhar7 - 
nusischen Statue. Natürlich waren die Namen durch Inschriften angegebus 
Wilamowitz lässt es unentschieden, ob auch Hermione, Helenas Tochter, ds 
gestellt war oder nicht. Meines Erachtens lässt die Beschreibung des Pe 
sanias auf ihre Anwesenheit nicht schliessen. 

2) Stuarta und Revetts Altertiimer von Attika waren mir leider niet 
zugänglich. 


99 


Tempel das ältere Heiligtum der Nemesis gewesen sei, das von 
ien Persern zerstört, aber zur Erinnerung an ihre Verwüstungen 
nicht wieder aufgebaut worden 56]. Seine Ansicht teilt Ross, 
Arch. Zeitg. 1850 S. 167 ff., bewogen durch den geringen Um- 
fang des Tempels, den altertümlichen Stil der Stirnziegeln, 
sowie durch den Umstand, dass die Säulen und Anten aus 
Poros. die Mauern der Cella aus polygonen Steinen waren. 
Indess wurden andere dadurch, dass in dem Tenipel sich ein 
Marmorsessel vorfand mit der Inschrift Θέμεδι || Σώστρατος 
ἀνέϑηχκεν ἢ veranlasst, den Tempel der Themis zuzuschreiben. 
So Leake Demen von Attika übers. von Westermann S. 118, 
Walz. de Nemesi Graecorum S. 22, und nach ihm Bursian in 
Jahns Jahrb. f. Philol. 73 (1856) S. 436 f. = Geographie von 
Griecehld. I S. 342. Letzterer macht ausserdem geltend, dass 
der jetzige Zustand der Ruinen auf eine viel spätere Epoche 
der Zerstörung hinweise, und dass von einem älteren durch die 
Perser zerstörten Heiligtum der Nemesis nirgends die Rede 
si, Gegen die Annahme, durch obige Sesselinschrift sei der 
Streit entschieden. wandte sich wieder mit Recht Ross Arch. 
Aufsätze II S. 399 £.?) Seine Ansicht ist die jetzt herrschende, 
ie wird vertreten durch K. Keil, Philol. XXIII (1858) S. 232, 
‘onrnier a. a. O. S. 268; Lolling in Bädeckers Griechen- 
ind? S. 128. 

Der jüngere Tempel ist nach Ross Bericht (Arch. Zeitg. 
850 8. 167 = Arch. Aufs. II S. 397 f.) nie ganz vollendet 
rorden, indem die Säulen unkanneliert blieben. „Er gehört,“ 
rie derselbe Forscher bemerkt, „in die beste Zeit der attischen 
3aukunst, in das Jahrhundert des Kimon und Perikles; die ge- 
nalten Verzierungen an seinem Gebälk und an seiner Felder- 
lecke verdienen zu dem Schönsten gezählt zu werden, was 
ans in dieser Art aus dem Altertum erhalten ist.“ 


------ 


ἢ Vgl. Pausanias X 35, 2: “(Ελλήνων δὲ τοῖς ἀντιστάσι τῷ βαρβάρῳ τὰ 
παιαχαυϑέντα ἱερὰ μὴ ἀνιστάναι σφίσιν ἔδοξεν. 
ἮρΙ!. C. 1. G. IT 462. Gegenüber stand ein andrer Sessel mit der In- 
schrift ΜΝεμέσει || Σώστρατος || ἀνέϑηχεν. Vgl. daselbst ἢ, 461. 
®) Ich übergehe L. Ross Alternative, dass man an einen Tempel der 
Artemis Upis zu denken habe, wenn man nicht annehmen wolle, dass der 
kleinere Tempel das alte Heiligtum der Nemesis sei. Vgl. gegen ihn Bursian, 
Jahrb. a. a. O. S. 437. 


7° 


100 


Während der kleinere Tempel (10,70 m lang und 6,40 m 
breit) nur zwei Säulen in antis hatte, ist dieser ein dorischer 
Peripteros, doch nur von geringem Umfange (22,90 m lang und 
11, 30 m breit) bei sechs zu zwölf Säulen. 

Von der Statue der Nemesis ist wahrscheinlich noch ein 
Rest erhalten in dem sehr verwitterten Teil eines Marmor- 
kopfes im British Museum, der nach der Angabe des Finders 
und Schenkers J. P. Gandy Deering in den Ruinen des Tem- 
pels der Nemesis zu Rhamnus ausgegraben wurde und 1820 in 
das Britisı Museum gelangte. (Vergl. die nicht genügende 
Beschreibung von C. T. Newton, Guide to the sculptures in tbe 
Elgin Room II S. 36 und die wenig gelungene Abbildung des 
arg zerstörten Kopfes bei Six, Numism. Chron. 1882 S. 100 ἢ) 
Erhalten ist die rechte Wange in ihrem oberen Teil bis zur 
Mundgegend, das obere Stück des rechten Ohres und das darüber 
in leichten Wellenlinien herabfallende Haar. Das rechte Auge 
in seinem untern Teil, der linke Teil des Gesichts, auch die 
Nase und das Auge sind zerstört und stark verwittert. Er- 
halten ist ferner der obere Teil des Kopfes, auf dem die 
Linien der Haare noch kenntlich sind. Oben auf dem Κορ 
sieht man deutlich die Einsatzspur eines Diadems und hinte # 
demselben eine Anzahl verschieden tiefer Löcher. In diese 39 
ist keine Spur von Metall zu bemerken. Dem Stil nac 2 
kann das Fragment recht wohl aus der Zeit des Phe#- 
dias stammen. Namentlich ist die Stirn, die Augen und die 
Haare ganz ähnlich gebildet wie bei den Mädchen des Cella - 
frieses. Die grösste Höhe des erhaltenen Stückes ist etw 
0,37 m, die grösste Breite etwa 0,32 m. Dies würde unge 
fähr der ganzen Höhe der Rhamnusischen Statue, welche Anti_# 
gonos von Karystos auf zehn Ellen angiebt, entsprechen.') 

Ausserdem sollen einige Gewandfragmente in den Ruinee 
gefunden worden sein. Leake (Demen von Attika S. 119 f_ 
will auch noch die Reliefs der Basis gesehen haben; dieselbe” = 
sind jetzt spurlos verschwunden. Vgl. Stephani im Rheir# 
Mus. N. F. IV (1846) S. 16. 

Eine Nachbildung der Rhamnusischen Statue glaubte Si 4 


1) Ich verdanke diese Angaben Herrn Dr. Ὁ. Rossbach, der sich vorb = 
hält, hierauf noch zurückzukommen. 


(Numism. Chron. 1882 8. 89 ff. Taf. V) auf einem kyprischen 
Silberstater zu erkennen, der um 374 v. Chr. unter Nikokles, 
König von Salamis, geprägt ist. Ihm stimmten bei: Gardner 
Types of Greek coins Taf. X ἢ. 27 S. 170, Furtwängler Samm!. 
Sab. a. a. O. S. 16 und Imhouf-Blumer und Gardner, Journal 
of hellenic studies VIII (1887) S. 47. Dargestellt ist eine weib- - 
liche Figur, welche mit der Rechten eine Schale über einen 
kandelaber oder Altar hält, während die Linke einen grossen 
Zweig trägt. Das Gewand ist auf der rechten Schulter durch 
eine Fibula zusammen gehalten, welche mit einem Greifenkopf 
einige Ähnlichkeit hat. Das Haupt ist mit einem Laubkranz um- 
wunden. Rs.: Sitzender Zeus. Die Schale und der Zweig ent- 
sprechen vollständig der Beschreibung bei Pausanias. Doch 
sind gerade diese Attribute so wenig bezeichnend, dass man 
ausihnen kaum auf eine Nachbildung des Rlıamnusischen Nemesis- 
denkmals schliessen kann. Viel Gewicht wird auf den Greifenkopf 
gelegt, „welcher hier woll als Schmuck der Gewandnadel zu 
fassen ist, aber mit Bedeutung gewälllt scheint, ein interessan- 
tes Detail, das die Beschreibungen der Rhamnusischen Statue 
verschweigen.“ Aber der Greif ist bis jetzt nur auf späteren 
\emesisbildern sicher nachweisbar und dann stets in voller 
Figur zu Füssen der Göttin gebildet. Gegen die Deutung auf 
\emesis spricht ferner der Kopfschmuck der Figur auf der 
genannten Münze. Den so wichtigen und, wie spätere Be- 
schreibungen lehren, so auffallenden Kopfputz der Nemesis hätte 
der Nachbildner nicht unterlassen nachzuahmen. Endlich ist 
es wenig wahrscheinlich, dass Nemesis auf einer Münze von 
Kypros nachgebildet worden sei, da von einem Kult dieser 
Göttin auf Kypros nichts bekannt ist.!) Ich sehe in der Figur 
eine Frau, welche dem Zeus, dessen Bild auf der Rückseite 
dargestellt ist, ein Opfer darbringt. 

Einen zweiten Typus, „der noch nicht die Spur allegorischer 
Auffassung zeigt, sondern aus der vollen Anschauung alter 


— 6. --- - 


, Demgegenüber dürfte der. Einwand von Imhoof-Blumer und Gardner 
ἃ. ἃ. Ὁ. kaum stichhaltig sein, dass in der Blütezeit Athens nicht selten in 
äthen beliebte Statuen auf Münzen von Kypros nachgebildet wurden. Ge- 
wiss beschränkt sich diese Behauptung auf diejenigen Götter, deren Kult auf 
Kypros sicher nachweisbar ist. 


102 


griechischer Zeit geschaffen ist,“ will Furtwängler Samml. Sab. 
a. a. Ο. S. 16 in einer Reihe von Gemmenbildern erkennen, 
die man gewöhnlich für Darstellungen der Artemis oder Iphi- 
geneia erklärt. Gemeinsam sei diesen Figuren die ruhige, feste 
Haltung, das einfach gegürtete Gewand, das Emporziehen des 
Gewandes am Busen mit der einen Hand, verbunden mit leiser 
Neigung des Kopfes, während die andere Hand den Zweig halte; 
neben der Göttin aber stehe in voller Figur stolz und auf- 
gerichtet ein Hirsch. Zumeist fügen die Gemmenschneider noch 
einen Altar vor der Göttin hinzu. Vertreter dieses Typus 
seien folgende Gemmen: 

1) Die Paste Tölken Cl. I n. 80.1) Weibliche Figur, 
linkshin gewendet, r. Standbein. Die R. ist zum Kinn erhoben,‘) 
ohne dass die Lüpfung des Gewandes zu erkennen wäre. In 
der L. ein horizontal vorgestreckter Zweig. Vor der Figur 
ein Altar, hinter derselben ein Hirsch. 

2) Die Paste in Berlin Inv. F 464, von der mir ebens® 
wie von 4 ein Abdruck wegen der Empfindlichkeit des MateriaJ 9 
nicht zugestellt werden konnte. | 

3) Die Gemme bei Montfaucon L’antiq. expliq. Sppl. μ 
Taf. 24,2. Rechtshin stehende weibliche Figur; die R., bis a— 
die Handwurzel vom Gewande bedeckt, hält einen in die Hölse-* 
gerichteten Zweig; die L., im rechten Winkel gebeugt, wei 
mit dem Zeigefinger nach vorn. Vor ihr ein mit einer απ 
lande verzierter Altar mit Opferflamme, hinter demselben ei - 
Hirsch. 

4) Antike Paste, Fragment Tölken, Bl. III nach 812 da —4 
selbst beschrieben: „Diana stehend, neben ihr ein Reh.“ 

5) Der Karneol Tölken Cl. III n. 811 = Müller-Wiesele= 
Denkm. II Taf. 16n.172a. Weibliche, linkshin stehende, an eine = 
Altar gelehnte Figur; das 1. Bein ist über das r. Standbei_M 
geschlagen. Auf dem Rücken ist der Köcher bemerkbar. [2 
der R. hält sie einen aufwärts gerichteten Zweig. Die Lie 
zur Stirn geführt, ohne dass der Ellbogen den Altar berühr 


ἢ Beschreibung nach einem Abdrucke, für dessen freundliche Zusendus— 
ich der Berliner Museumsverwaltung meinen Dank sage. 
ἢ So auch Heydemann Archäol. Jahrb. III S. 148, 


108 


Der Steinschneider wollte jedoch höchstwahrscheinlich die 
Figur so darstellen, dass sie den Kopf in die auf den Altar 
gestützte L. legt. Hinter dem Altar ein Hirsch mit rückwärts 
vewandtem Kopf. 

6) Sardonyx bei Tölken Cl. IV n. 306.!) Schlank gebildete, 
rechtshin stehende Figur m. 1. Standbein, das Haupt ein wenig 
reneigt. Die Arme ohne Attribut herabhängend und die Hände 
sefaltet. Vor der Figur ein Altar, hinter demselben ein Hirsch. 
Nach Furtwängler eine Fälschung. 

7) Millin Pierres gravees Taf. 11 = Müller-Wieseler II Taf. 
16n. 172. Weibliche Figur, rechtshin stehend auf 1. Standbein. 
Mit der L. nimmt sie den Zipfel ihres Gewandes hinter dem 
Rücken hervor, in der R. hält sie einen grossen, ein wenig 
zum Boden gesenkten Zweig. Vor ihr ein Altar. Im Hinter- 
grund ein Hirsch, geradeaus blickend. | 

8) Achat der Sammlung Cades?) Gr. Abdrucksammlung 
XXVI,16 Lenormant Νοῦν. gal. mythol. Taf. 47,6. 

9) Gemme unbekannter Steinart Cades?) das. n. 17. 

Man sieht, dass die Lüpfung diesen Figuren durchaus 
nicht gemeinsam ist. Ja sie ist auf keinem der mir näher 
bekannten Steine überhaupt nachzuweisen. Bei 1 sehe ich 
mit Heydemann nur die zum Kinn geführte Hand, kein Er- 
fassen des Gewandes. Der Gest auf 5 ist durchaus ver- 
schieden von dem bei Nemesis gewöhnlichen. Auch das auf 
? dargestellte Gewandmotiv ist nicht verschieden von dem 
jeder Symbolik baren Anfassen des Gewandzipfels, wie es be- 
sonders auf Werken älterer Kunst so häufig anzutreffen ist. 

Somit bliebe als Kennzeichen der Nemesis in den meisten 
Fällen der Hirsch übrig. Doch ist dieses Tier als Attribut 
der Nemesis erwiesen? Darf man aus der Darstellung des 
Hirsches auf dem Stephanos der Rlıamnusischen Statue, wo er 
doch nur Beiwerk war, den Schluss ziehen, dass er auch neben 


— 


Ὁ) Siehe Anm. 1 der vorigen Seite. 

ἢ Eine Beschreibung kann ich leider nicht geben, da mir weder Lenor- 
mant noch Cades zugänglich war. Auch meinem Gesuch an die Berliner 
Mouseumsverwaltung um Zustellung einer Beschreibung konnte nicht Folge 
geleistet werden, da die Sammlung Cades, welche Stephani benutzte, von der 
Berliner abweicht. 


104 


der Göttin in voller Figur stehend gebildet wurde? Es wäre 
doch sehr auffällig, wenn kein alter Schriftsteller uns hiervon 
Kunde brächte, obgleich sich doch Gelegenheit hierzu z. B. 
bei Beschreibung des Rhamnusischen Denkmals bot. 

Unter diesen Umständen ist die Deutung als Nemesis zu 
verwerfen und in den genannten Bildern Artemis zu erkennen, 
wie z. B. Stephani C.-R. a. a. O. und Preller-Robert Griech. 
Mythol. I S. 334 thun. Auch die Benennung Müller - Wieselers 
als Artemis-Upis, die sich auf den vermeintlichen Nemesis- 
gestus auf 5 u. 7 stützt, verliert ihre Berechtigung.') 


2. Die allegorischen Nemesis-Denkmäler. 


Das am meisten charakteristische und zugleich vielleiel 
das älteste Kennzeichen der allegorischen Nemesisbilder w: 
der zum Busen gesenkte Blick, verbunden mit de 
Lüpfung des Gewandes auf der Brust. Die symbolisel 
Bedeutung dieses Gestes ergiebt sich aus der Sitte der Grieche 
bei allen Handlungen, die den Zorn der Nemesis erregen kön! 
ten, in den Busen zu speien.?) Dieses Zeichen wird also a 
Nemesis übertragen, um sie als Göttin zu bezeichnen, d 
jede Überhebung straft.) Mesomedes deutet den Gest : 
durch die Worte: 


1 Heydemanns Deutung (a. a. O.) der Figuren als Iphigeneia, welc 
bittflehend — daher den Zweig — und ernst — was durch die Handbewegu 
gegen das Kinn angedeutet werden soll — befriedigt deshalb nicht, w 
sie nicht auf die ganze Klasse dieser doch wohl zusammengehörigen Figur 
angewandt werden kaın. 

3) Siehe 8. 45. 

8) Auf diese einfache Erklärung hat schon hingewiesen G. A. Bech 
Charikles I S. 240. O. Jahn Ber. ἃ. sächs. Ges. ἃ. W. 1855 8. 82 ff. u 
Archäol. Beitr. S. 150 Anm. 133. Stephani Compte-rendu 1873 S. 1: 
Furtwängler a. a. Ὁ. 8. 16. Vergebens polemisiert hiergegen Wolt 
Gipsabgilsse 8. 617. Von andern Deutungen, die sich der meinig 
zum Teil mehr oder weniger nähern, nenne ich folgende: Winckelma 
Werke II 8. 521. „Ihr Blick in ihren Busen — giebt einen Begriff « 


10ῦ 


Νεύεις δ᾽ ὑπὸ κόλπον ἀεὶ κάτω ὀφρύν. 

Derselbe findet sich auf fast allen Nemesisbildern und 
scheint schon auf alten Idolen üblich gewesen zu sein; wir 
finden ihn auf der bereits erwähnten autonomen Münze von 
Smyrna, die auf Nemesisdarstellungen archaischen Stils zurück- 
zugehen scheint (siehe S. 64). 

Doch ist dieser Gest nicht allein der Nemesis eigen; auch 
bei Pax und Victoria ist er z. B. anzutreffen.) Wie ist der- 
selbe hier zu erklären? Man nimmt gewöhnlich bei Pax eine 
Übertragung desselben von Nemesis an. So Eckhel D. N. VI 
ὃ. 237: Vestis sursum adducta et alae certam Nemesin faci- 
unt, nimirum pacis sumpto de hostibus supplicio auctorem. 
Ähnliches lesen wir bei Preller Röm. Mythol.® II S. 251.%) 


Untersuchung der geheimsten Dinge. Eckhel D. N. II S. 550: Habitus ille 
illustrem complectitur allegoriam, cuius explicatus seusus est, Nemesin etiam 
quae tecta sunt, suo iure inspicere et rimari.“ Zoega Abhd. S. 71: „Sie 
schaut in den eigenen Busen, um die Leute zu erinnern, dass sie das eigne 
Verdienst wohl messen.“ Bellermann Die Hymnen des Dionysius uud Meso- 
medes S. 43: „Das Blicken in den eigenen Busen deutet, wie Jacobs sagt, — 
an, dass die Mässigung, welche Nemesis fordert, aus Selbsterkenntnis ent- 
steht.“ Bunsen Gott in der Geschichte der Menschheit 11 S. 263: „Die hel- 
lenische Sitte des Herabsenkens des Blickes zur Brust ist das edelste Bild 
der innern Demütigung, der Anerkennung der Schranken der Menschheit und 
des Unbestandes aller menschlichen Grösse.“ Welcker G. G. III S. 34. „Die 
der ὕβρις entgegengesetzte Demut kündigt sich an durch das dreimalige 
Spucken in den Busen. .. . Unter sich oder in den Busen schauen deutet 
eher auf Bescheidenheit als auf Selbstbeschauung oder Nachdenken überhaupt.“ 
Über Fröhners (Mus. du Louvre 8. 378 n. 413), Friederichs (Bausteine I 
$. 392) und Wolters (Abgüsse S. 618) Behauptung, die Lüpfung des Gewandes 
drücke Schamhaftigkeit aus, was dem Wesen der Nemesis besonders ent- 
spräche, siehe weiter unten. 

ἢ Die hauptsächlichsten derartigen Pax-Denkmäler sind folgende: Ein 
Denar des Vibius Varus, wo sich zuerst dieser Gest findet, bei Cohen med. 
eonsul. pl. 45, 1, siehe unsere Tafel n. 18; Münzen des Trajan bei Cohen 
med. imper.? I 8. 19 n. 55; des Claudius das. S. 255 f. n. 560—68, siehe 
unsere Tafel n. 19; des Vespasian das. S. 389 n. 282—289. Über die Vic- 
toriabilder vgl. Eckhel. D. N. VI. S.236 f. und die unter Hadrian geprägte 
Münze bei Cohen med. imper.? II S. 227 n. 1454. 

ἢ. „Auf einigen Münzen erscheint Pax mit einer eigentümlichen Bewe- 
gung des Kleides von der Brust zum Gesicht, welche sonst. der Nemesis eigen 
ist und in dieser Übertragung auf das göttliche Verhängnis des Krie- 
ges deutet.“ | 


106 

Gestützt wird diese Ansicht dadurch, dass thatsächlich die 
meisten dieser Darstellungen der Pax in Klein- Asien geprägt 
wurden, und dass auch Nemesis die Beinamen campestris 
und vietrix hat. Indess dürfte noch mehr das religiöse Bedenken 
besonders der Römer mit im Spiele sein, offen ihrer Frende 
über das Gelingen eines Unternehmens Ausdruck zu geben 
Wie sie bei jeder derartigen Äusserung über ihr Glück in deı 
Busen spieen, so mögen sie auch die Denkmäler ihres Glücks 
die Standbilder der Pax und Victoria, mit diesem Gest ver 
sehen haben, um nicht durch Überhebung die Früchte ihre 
Mühen zu nichte zu machen. Doch mag dem sein, wie e 
wolle. so viel steht fest, dass wir kein Recht haben, derartig 
Pax- und Victoriabilder als Nemesis zu bezeichnen, wie die 
wiederholt geschehen ist. 

Schwieriger ist diese Armhaltung bei der Salus zu e 
klären. Vgl. Revue numism. VII (1862) Taf. X n. 55 8. 21 
n. 68. Auf einer Münze Galbas ist diese Göttin mit dı 
Unschrift ..... "ANI SALVS dargestellt, wie sie mit ἡ 
R. ihr Gewand lüpft und in der L. einen Palmenzweig odı 
ein Kerykeion trägt, während sich zu Füssen die Schlan: 
befindet. Es ist wohl bei diesen späten Darstellungen eiı 
Verschmelzung mit Nemesis anzunehmen, da Salus der Hygie 
entspricht und diese, der Isis gleichgesetzt, mit Nemesis ve 
schmolzen wurde. 

Auf Gemmen begegnen uns ferner Brustbilder jugendlich 
Mädchengestalten, welche, wie Nemesis, mit gesenktem Haup 
in ihren Busen blicken, ohne sonst mit irgend einem Attribu 
ausgestattet zu sein. Man hat auch diese Bilder bisher sämtli 
als Nemesisdarstellungen erklärt, mit zweifelhaftem Recht, w 
es mir scheinen will. Besonders wollen mir die zuweilen se 
zarten Körperformen der jugendlichen Gestalten nicht rec 
zu dem ernsten Charakter der Nemesis passen. Man denkt I 
diesen meist geflügelten Figuren zunächst an Psyche, und d 
Anstoss, den man an der Lüpfung des Gewandes über d 
Brust nimmt, verschwindet, wenn man sieht, dass ande 
(Gemmenbilder, welche durch Emporheben des Gewandsaum 
sich als Psychen zu erkennen geben, ebenfalls mit diese 
Nemesisgestus ausgerüstet sind. Vgl. Tülken S. 230 n. 1344 
Es ist hier eine Verschmelzung des Psyche- und Nemesistyp 


101 
anzunehmen, die dadurch zu erklären ist, dass Nemesis in der 
späteren Zeit, in der diese Gattung von Denkmälern entstan- 
den sein wird, der Aphrodite selir nahe tritt, und dass auch 
Psyche in den Kreis dieser Göttin gehört. 

Mit diesem Gest wird bei der Erklärung der Denkmäler 
insofern viel Missbrauch getrieben, als man fast jede weibliche 
Figur, welche den Saum ihres Gewandes über dem Busen an- 
fasst, auch ohne es zum Gesicht emporzuziehen, für Nemesis 
ansieht. Man fühlt sich sogar dazu schon bewogen, wenn die 
Figur auch nur die Hand auf die Brust legt. Mit Recht wies 
aber schon K. Böttiger Kl. Schriften III S. 285 darauf hin, 
dass diese Armbewegung nach oben von dem Künstler häufig 
angewandt wurde, um iu die jungfräulichen Gestalten Mannig- 
ialtirkeit und Abwechslung, verbunden mit der Anmut der Be- 
wegungen, zu bringen. Natürlich musste nun der Künstler 
dem emporgehobenen Arm auch ein natürliches Motiv geben, 
indem er z. B. die Figur den Saum des Gewandes über der 
Brust anfassen oder sich die Falten des Kleides zurecht- 
legen liess. oo 

Wiederholt wird das Emporziehen des Gewandes auch vom 
Künstler zum Ausdruck der Sittsamkeit angewandt. Doch 
sehr richtig bemerkt Furtwängler a. a. O. S. 17. Anm. 3, dass 
„dies bekannte, so unzählige Male von der alten Kunst wieder- 
holte verschämte und anmutige Emporziehen des Mautels oder 
Chitonüberschlags oder das zierliche Anfassen des Schleiers doch 
noch sehr verschieden ist von dem auf deutlicheren Nemesis- 
bildern immer dargestellten Emporheben eines Teils des Chi- 
tons, wodurch ein κόλπος entsteht, in den sie herabblickt.“ 
Allerdings belıaupten Friederichs, Fröhner und Wolters,!) dass 
man Nemesis nicht schöner charakterisieren könne als durch 
das Bild einer züchtig verschämten Jungfrau. die durch ihre 
Haltung den sittlichen Begriff der Scheu, der αἰδώς, ausdrückt. 
Aber Nemesis ist nicht die Personifikation der αἰδώς, son- 
dern die strenge, unerbitterliche Rächerin der vpgıs, die sich 
der Grieche schwerlich als züchtig verschämte Jungfrau 
dachte. 


Ὁ Vgl. S. 104 Anm. 3, 


108 


Wir werden also bei Sichtung der Nemesis-Denkmäler, die 
sonst mit keinem Attribut versehen sind, streng darauf zı 
achten haben, ob die in Betracht kommenden Figuren auc 
wirklich den Gest des Speiens in den Busen machen, wie e 
sich auf deutlichen Nemesisbildern zeigt, oder ob sich nich 
für das Anfassen bez. Emporziehen des Gewandes ein andre 
Grund mit mehr Wahrscheinlichkeit ergiebt. 

Trotzdem man nun schon dem zum Busen gesenkten Blic 
allegorische Bedeutung beilegte, nahm man noch allgemein a! 
dass Nemesis auch durch den bei der Lüpfung des Gewand 
doch notwendiger Weise im Ellenbogen gekrümmten und empo 
gehaltenen Arm als Wahrerin des rechten Masses zur Mäss 
gung mahne, indem sie dem Beschauer den πῆχυς, der ja au 
das Ellenmass bedeute, entgegenhalte. Diese verkehrte Au 
fassung ist meines Wissens zuerst von Spanheim zu Kal 
machos Hymn. auf Delos ν. 10 geltend gemacht, seiner Zeit a 
gemein?) für richtig angenommen worden und wird auch jetzt no 
gebilligt. Man stützte sich bei dieser Erklärung auf < 
bekaunten zwei Epigramme, nach denen Nemesis mit eine 
πῆχυς als Symbol des Masses ausgestattet ist.) Do 
schon Bellermann (die Hymnen des Dionysius und Mesomed 
S. 43) erkannte richtig, dass unter dem πῆχυς, den auch Mes 
medes v. 11 erwähnt, einzig und allein der kurze Stab. 
verstehen ist, den Nemesis auf zahlreichen Abbildungen in d 
Hand hält. Hierauf erhärtete Stephani (Compte- rendu 18 
S. 150), Bellermanns Ansicht, indem er neben dessen Gründ 
auch noch bemerkte, dass dies schon durch den Ausdru 
πῆχυν κατέχω in dem zweiten Epigramm, in dem ersten dur 
die gleichsetzende Verknüpfung des πῆχυς mit dem yaksı 
ausser allen Zweifel gesetzt werde. Dieser Zurückweisung ὁ 
alten Deutung stimmten bei Wolters Gipsabgüsse a. a. O. u 
Furtwängler a. a. Ὁ. S. 17. 


ἢ Ich nenne nur Winckelmann S. W. II S. 521, Eckhel D.N. II S.5 
K. Ο. Müller Handbuch der Archäol.? S. 646, Preller Griech. Mythol. 
S. 441, Overbeck Kunstmythologie ΠῚ S. 828, R. Peter in Rosch 
Lexikon 8. 924. 

3) Siehe 8. 46. 


Da eine grosse Anzahl von Denkmälern allein wegen die- 
ser Armhaltung der Nemesis zugeschrieben ist, muss natürlich 
de richtige Würdigung gerade dieses Gestes von der ein- 
greifendsten Bedeutung bei der Bestimmung der Nemesis-Denk- 
mäler werden. 

Ebenso gewöhnlich wie die Lüpfung des Gewandes und 
die Elle ist bei Nemesis der Zaum.!) Die Bedeutung dieses 
Attributs giebt deutlich an Vers 3 des Hymnos des Mesomedes 
and die Worte des Epigramms der Anthol. Planud. 223: 

urı' ἀχάλινα λέγειν. 

Das bei Nemesis seltene Joch, welches Mesomedes (Υ. 13: 
70V μετὰ χεῖρα κρατοῦσα) erwähnt, soll offenbar daran er- 
innern, dass Nemesis denjenigen beugt, der den Nacken zu stolz 
erhoben trägt. Darauf hin deuten die Worte des Orphischen 


Hymnos auf Nemesis v. 5: 


rv πάντες δεδίασι οἱ ζυγὸν αὐχένι ϑέντες 
AR Ὁ βροότοι ζυγὸν αὐχένι ϑεντες, 


die zugleich beweisen, dass unter ζυγόν im obigen Epigramm 
nicht die Wage, wie man auch annahm,?) sondern das Joch zu 
WVeerstehen sei. 


Über die symbolische Bedeutung des Rades, welches sich 


besonders auf späteren Nemesis-Denkmälern sehr oft findet, 


Wgl. oben S.53. Sie ist mit demselben ausgerüstet von Meso- 
wınedes im genannten Hymnos v. 7 f. und von Claudianus de bello 
Get. 631: 


Sed dea, quae nimiis obstat Rhamnusia votis 
ingemuit flexitque rotam. 
Sichere Beispiele der Verbindung der Nemesis mit dem 
Greif finden sich erst in der römischen Kaiserzeit. Doch 
liegt die Vermutung nahe, dass Nonnos, der allein seiner Er- 


ı, Was Winckelmann S. W. II S. 521 Schleuder nennt, ist ebenfalls der 
Zaım. Vgl. C. Böttiger Kunstmythologie II 8. 112 f. Ganz entsprechend 
den Darstellungen des Zaumes bei den Nemesisbildern ist die gebildet, 
welche wir in den Altert. v. Pergamon II Taf. 49 Fig. 3 finden. 

ἢ So Manso Verm. Abhdl. 8. 183 Anm. e und Toumier, Nemesis etc. 
8113. Die richtige Ansicht verficht bereits Bellermann a. ἃ. Ὁ. 8. 46. 
Wenn Nemesis anf Münzen mit der Wage dargestellt ist, so ist eine Ver- 
ximelzung mit Aeqnitas anzunehmen, deren gewöhnlicher Typus sich meist 
a denselben Gegenden findet, in denen die Darstellung dieser Nemesis-Aequi- 
ἰὼ anzutreffen ist. 


10 


wähnung thut, auch hierin aus alexandrinischen Quellen geschöp 
hat. Bei Nonnos findet der Greif in doppelter Gestalt Ve 
wendung: einmal steht er mit ausgespannten Flügeln neben d 
Göttin, Dionys. XLVIII. 382 ff: 
’Auyi δὲ οἱ πεπότγτο παρὰ ϑρύνον ὄρνις ἀλάστωρ. 
γρὺψ πτερύεις. πισύρων δὲ Tode κουκρίζετο stahum, 
δαίμονος Ütrauevrs avrayyekos, 
dann wird er ihren Wagen ziehend gedacht das. 451 
Vgl. S. 33. 

Über die Bedeutung des Greifes!) bei Nemesis giebt ὦ 
dessen Beiwort bei Nonnos ἀλάστωρ Aufschluss. Durch dasse! 
wird dem Greifen dieselbe Thätigkeit zugeschrieben wie « 
Nemesis selbst, er ist also der Repräsentant ihres \Wes« 
wie der Adler desjenigen des Zeus, die Eule der Athene. 

Ausserdem gilt der Greif wegen seines scharfen Bliel 
als Auge und Ohr der Vorsehung, als das Symbol des späh 
den Scharfsinnes (vgl. O. Jahn, Ber. ἃ. sächs. Ges. d. W 
1834 S. 58) und kann auch in dieser Beziehung mit Nem« 
in Verbindung gebracht werden. 

Oft werden die letztgenannten Attribute der Neme 
Rad und Greif, so mit einander verbunden, dass der ΟἹ 
einen Vorderfuss auf das Rad setzt, wie sich auch sehr häı 
ähnliche Darstellungen auf Schmalseiten von Sarkopha; 
finden. 

Ein wie unzuverlässiges Kennzeichen übrigens der Greif 
Nemesis 150, geht daraus hervor, dass er sich auch mit and 
weiblichen Gottheiten verbindet. Vgl. Furtwängler in Rosch 
mythol. Lexik. S. 1773 ff. Schon aus diesem Grunde dür 
wir Stephanis Ansicht nicht gutheissen, dass wir ein a 
reichendes Recht haben, bei allen Darstellungen eines mit eir 
Rade ausgestatteten Greifs, welche keinen ausdrücklichen H 
weis auf einen bestimmten Kultus enthalten, aus dem sie I 
vorgegangen sein könnten, zunächst an eine Verknüpfung 
Nemesis zu denken. Vgl. C.-R. 1865 S. 114. 


Ὁ Die üblichen Deutungen des Greifes bei Nemesis sind folgende: ἢ 
heil Ὁ. N. II S. 552 zieht die Bemerkung des Macrobius Sat. I 22 he 
dass Nemesis mit Sol identisch sei und folgert, dass der (ireif ihr eb« 
zukomme wie dem Sol oder dem Appollon. Dieselbe Ansicht vertritt | 
Bilderbuch 8. 98. Sie widerlegt als zu flach Welcker Alte Denkm. II $. 7 


Wiederholt hält auch Nemesis einen Zweig in der Hand. 
Man sieht hierin gewöhnlich eine Übertragung von der Rham- 
ıusischen Statue. Allein es ist doch zu bedenken, dass dort der 
Apfelzweig mit der bestimmten Absicht angebracht war, Nemesis 
als Aphrodite zu bezeichnen. und dass diese Absicht bei den alle- 
gorischen Nemesis-Denkmälern fortfällt. Wenn wir uns ver- 
gegenwärtigen, wie ofl auch sonst der Zweig bei Gottheiten und 
Menschen anzutrefien ist, halten wir es für wahrscheinlich, "dass 
demselben keine besondere mit den Wesen unserer Göttin in 


ünd Annali dell’ Instit, 1830 8. τὸ ἔς wo er selbst folgende zwei 
Dentungeu giebt: Une conjeeture plur probable c'est que ce fait repose sur 
la double Nemesis de Smyrne qui etant analogne aux Divscures, avait_par 
‘ela möme nne certaine parente avec Apollon. en generalisant l’idee de cette 


divinite. — mais le griffen peut aussi leur avoir &t& appliqu6 d’apres la Ne- 
Inesis vengeresse, et tirer son origine de la rone qui l’accompagne. — Le 


griffon et la rone associes en ce sens forment un symbole d’une singuliere 
energie. Letztere Erklärug findet sich ähnlich schon bei Zoega Abhdl. 
S. 46. der in dem Greif „das Sinnbild unermüdlicher Schnelligkeit verbunden 
Nait dem Schrecklichen und Ungestümen“ sieht. Uschold sagt in der Zeit- 
Schrift f. d. Altertumswiss. 1835 S. 849: „Der Greif ist der Nemesis beige- 
Zeben. um anzudeuten, dass keine böse That, wenn sie auch noch so ver- 
heimlicht wird, ihrer Aufmerksamkeit entgeht, dass sie alles wahrnimmt und 
bestraft.“ Toumier, Nemösis etc. 5. 114: „Mesomede l’appelle deesse ailce 
- .„. Les artistes vonlaient certainement par l& marquer la rapidite de son 
Imevitable poursuite. De la me&nıe intention proc&dent peut-Etre aussi les 
=ryphons atteles au char des Nemesis smyrniotes, et figures ailleurs aux 
bBiels de la divmite . . . on le rencontre souvent sur les tombeaux, οὐ il re- 
»resente sans doute Nemesis protectrice des morts. Keine Anhänger dürften 
wohl Stephanis Ausführungen Compte rendu 1865 S. 108 finden: „Die ge- 
schlechtliche Richtung der Ekstase veraulasst die Verknüpfung des Greifs 
mit dem Kreise der Aphrodite. Allein gerade in dieser Verbindung tritt es 
besonders deutlich hervor, wie tief in seiner Natur vor allem andern die Lust 
an Verderben bringender Gewaltthat wurzelt, indem er sich wenigstens in 
späterer Zeit vorzugsweise der Nemesis beigesellt, einer Göttin, die zwar 
auch im Allgemeinen die auf jede Überschreitung des rechten Masses folgende 
Vergeltung repräsentierte, ganz besonders jedoch in den der Obhut der 
Aphrodite zufallenden Verhältnissen, so dass sie nichts als eine besondere 
Form eben dieser Göttin war.“ Über Furtwänglers Begründung in der Samml. 
Sıh. a. a. Ὁ. 5. 16, der Greif, dessen Heimat das Lichtreich der Hyperborer 
&i beziehe sich auf Nemesis als Lichtwesen vgl. oben S. 13. Mehr auf die 
fichende Gewalt der Göttin bezieht sie Furtwängler in Roschers Lexikon 
8.1772: „..... Nemesis, anf welche die Greifen deuten, sowohl als hyper- 
niche Tiere, als weil sie ja wie die Göttin rächende Wächter güttlicher 
t sind. 


112 


Verbindung stehende symbolische Bedeutung beizumessen ist, 
sondern dass mit Furtwängler a. a. Ὁ. S. 16 anzunehmen ist, 
man habe später nur an den Zweig der sakralen, namentlich 
der Lustrationsgebräuche gedacht. 

Als eine Zuthat späterer Zeit bezeichnet Pausanias I 3. 
6 die Beflügelung. Dem widerspricht allerdings Ammianıs 
Marcellinus XIV, 11, 26: Pinnas autem ideo illi [Nemesi] fa- 
bulosa vetustas aptavit, ut adesse velocitate volucri cunctis 
existimetur. Doch verdient entschieden hier Pausanias mehr 
Glauben. Der Ausdruck fabulosa vetustas ist nicht in seiner 
eigentlichen Bedeutung zu fassen, er bezeichnet hier nur die 
für Ammians Zeit alte mythologische Überlieferung. Natür- 
lich ist der Grund der Beflügelung nicht in der Verwandt- 
schaft der Nemesis mit Eros zu suchen;') annehmbarer ist 
schon Ammians Annahme, sie sei geflügelt, weil sie mit grosser 
Geschwindigkeit den Frevel straft.?) 

Doch erhielt gewiss Nemesis nur die Beflügelung, wie andere 
Flügelwesen, „wegen des daimonischen Charakters ihres Wesens, 
das den Menschen näher ist als die grossen Götter und jene 
gleichsam umschwebt.“°) 

Die Geissel ist nur von Nonnos Dionys. XLVIII 460 1. 
463 (Vgl. S. 33) bezeugt und auch hier gewiss der Gött-i 
nur gegeben, weil sie mit dem Greifengespann durch die Lüftt 
eilt. Auf Münzen von Smyrna, die doch in erster Linie fü 
die Erkenntnis der Nemesisdenkmäler massgebend sind, find 
wir dies Attribut nicht, wohl aber auf solchen von ande 
Städten Klein-Asiens. Dieses selten und nur in später Z= 
dargestellte Werkzeug hatte natürlich in der Hand der Nen# 
sis die Bedeutung eines Züchtigungsmittels, wie auch aus obie= 
Stelle des Nonnos hervorgeht. 

Neben diesen Attributen, die sich sämtlich aus dem Vu 
sen der Nemesis ableiten lassen, hat die Göttin auf Denkmäle 


1) Vgl. Pausanias I 33, 6 und Walz in Paulys R. E. V. 8. 5398. — 
gegen Furtwängler a. a. Ὁ. S. 16. 

) Sie wird gebilligt von Hirt, Bilderbuch 5. 98, Bellermann a. a_ 
S. 39, Schwenck Mytlıol. ἃ. Griechen 5. 432. Unannehmbar ist Eckhels πὸ Ἢ 
mutung Ὁ. N. II 5, 549: . .. nisi forte alae reliquiae sunt ex cycno, i 
quem sese transformavit Nemesis, ut Iovis amores falleret. 

δ Vgl. Furtwänglers Artikel „Eros“ in Roschers Lexic. 5. 1350. 


118 
ler römischen Zeit auch noch solche, die ihrem Synkretismus 
nt andern Gottheiten ihre Entstehung verdanken. Hierzu ge- 
ört das Steuerruder, das Nemesis als Fortuna charakteri- 
iert. Erwähnt wird es von Ammianus Marcellinus XIV, 11, 26: 
raetendere gubernaculum dedit eique [Nemesi] subdidit rotam 
fabulosa vetustas], ut universitatem per elementa discurrens 
nnia non ignoretur. 

Auf römischen Münzen ist sie mit der Wage ausgerüstet. 
Ja dieselbe weder in der Litteratur erwähnt noch auf Münzen 
'on Smyrna dargestellt ist, obgleich sie sehr gut zu der Natur der 
\emesis in der römischen Zeit passte, ist hier eine Annäherung 
a Aequitas anzunehmen. 

Schliesslich werden die Attribute der Nemesis mit denen 
nderer Göttinnen verbunden, obgleich sich eine Wesensverwandt- 
"haft der auf diese Weise im Bilde verschmolzenen Gottheiten 
aum nachweisen lässt, wenn man nicht die grösste Abschlei- 
ng der Charaktereigentümlichkeiten der einzelnen annimmt. 
’as hat z. B. Nemesis mit Isis gemeinsam? Und doch sind 
e Attribute derselben in einem Bilde vereinigt worden. Es 
:rsteht sich von selbst, dass derartigen Denkmälern nicht der 
ame der Nemesis allein gebührt, sondern dass wir denselben 
ich dem Beispiel der Alten!) die Namen derjenigen Gottheiten 
ı geben haben, deren Attribute vertreten sind. 

Für die Würdigung der Nemesisdenkmäler der römischen 
aiserzeit ist nicht ausser Acht zu lassen, dass Nemesis durch- 
as nicht immer als strafende Gottheit aufzufassen ist, sondern 
ass sie, gleich Tyche, sehr oft als Schutzgottheit einer Stadt 
hne ethische Nebenbedeutung gilt. 

Die Nemesis der Kaiserzeit ist immer eine jugendliche Ge- 
talt mit nicht sicher feststehendem Gesichtstypus, langem Ge- 
sand, gewöhnlich ärmellosem Chiton. Das Haar ist meist durch 
ine Binde zusammengehalten und am Hinterkopf in einen 
Kıoten aufgenommen. In Beflügelung oder Nichtbeflügelung 
üd in der Art der Beflügelung (Vogel- oder Schmetterlings- 
fügel) ist keine bestimmte Norm nachzuweisen. Die Göttin ist 


m 


') Vgl. die oben genannten Inschriften des Bulletin de corresp. helle&- 
ie VI (1882) S. 336 ἢ n. 38 ff. Leider ist von der Statue, die auf der 
Buis mit der Inschrift n. 38 stand, nur der untere Teil bis zu den Knieen 
alten. Über eine Isis Hygieia, Isis Tyche, Nike Isis vgl. das. n. 42—44 


8 


114 


fast immer stehend, ganz vereinzelt sitzend gebildet. Am gt 
wöhnlichsten sind folgende Typen: 

A. Nemesis lüpft mit der einen, fast immer mit d 
rechten Hand ihr Gewand auf der Brust und hält in der andeı 
Hand, die herabhängt oder im Ellbogen gebeugt ist, einen Zwei 
Dieser Typus dürfte der älteste sein, weil er die wenigste 
allegorischen Attribute aufweist. Damit stimmt auch überei 
dass ein Münzbild von Smyrna (siehe Tafel n. 21), das walı 
scheinlich auf ein altes Idol zurückgeht, in diesem Typus e 
scheint. Zuweilen ist zu Füssen noch das Rad gebildet.. Bi 
sonders häufig auf Gemmen. 

B. Nemesis lüpft, wie in A, ihr Gewand und hält in di 
herabhängenden anderen Hand einen Zaum. Auch hier find 
sich zuweilen am Boden das Rad. Zuweilen ist Typus A un 
B verschmolzen. 

C. Seltener, meist auf Reliefs und Münzen ausser Smyrn: 
Nemesis lüpft mit der einen, meist rechten Hand ihr Gewand un 
hält in der andern die Elle. Am Boden oft der Greif. 

Bei Darstellungen von zwei Nemeseis hat gewöhnlich d 
rechts stehende in der Linken den Zaum, die andere in der ei 
sprechenden Hand die Elle. Beide lüpfen mit ihren Rechten di 
Gewand. Zu Füssen der rechts stehenden Figur befindet sie 
oft ein Rad. Typisch ist hierbei besonders auf Münzen vo 
Smyrna und auf Gemmen ein Obergewand, dessen Zipfel übe 
die Linke geschlagen ist. 

Nemesis-Aequitas, besonders in den Donauländern heimisel 
hält durchweg auf sichern Denkmälern dieser Göttin in de 
Rechten die Wage, in der Linken die Elle; zu den Füssen be 
findet sich das Rad. 


----.-. ....-.. .,. 


Marmorstatuen. 


Von den der Nemesis zugeschriebenen Marmorstatle 
führen nur zwei den Namen mit Recht: 

1) Nemesis-Fortuna, gefunden am 30. Mai 1876 in Olym 
pia, aufrecht stehend in der Südwestecke der verbreitert® 
Krypte des Stadions, jedoch nicht mehr an dem ursprüngliche 
Platze. Vgl. Treu Arch. Zeitg. 1878 S. 136 und Ausgrabung® 
zu Olympia Taf. XVII Ὁ. 1 III 5. 12. Die kleine, nur 0,761 


115 


he Statue (mit der Plinthe) stützt mit der Rechten das 
steuerruder auf ein Rad, die Linke hält eine gegen die Schulter 
rlehnte Elle. Der Kopf fehlt. Die Arbeit ist gering, aus 
späterer römischer Kaiserzeit, aber sie ist nach Treu merk- 
würdig wegen ihrer strengen und einfachen, von den römischen 
Figuren ganz abweichenden Gewandordnung. Mit ihr zusammen 
schmückte den geheimen Eingang des Stadions 

2) eine Wiederholung der obigen Figur, gefunden am 
2. Oktober 1879 in einer Mauer des Stadions. Vgl. Treu 
Arch. Ztg. 1879 S. 205. 

Irrtümlich Nemesis genannt sind: 

1) Die sog. Nemesis des Laterans. Vgl. Visconti Mus. 
Pio-Clem. II, 2 S.107, Benndorf-Schöne Die antiken Bildw. 
des Lateranischen Museums S. 12 n. 19. Benndorfs Beschrei- 
bung lautet: „H. 0,98 Gesl. 0,095. Griechischer Marmor. Er- 
änzt die hintere Hälfte des antiken, nicht zugehörigen Kopfes, 
Hals, Nacken, linker Unterarm mit dem betreffenden Teile des 
sewandes, rechter Arm und Schulter nebst dem Gewand bis 
mr Brust, der vordere Teil des rechten Fusses und einiges an 
lien Zehen des linken. Die viereckige Form der Basis modern. 
Ἰδοῦ wahrscheinlich in der Villa Hadrians gefunden. 

Die Figur steht auf dem linken Bein und ist mit einem 
irmellosen, ungegüirteten Chiton bekleidet, welcher einen Über- 
chlag bildet; der rechte Arm hängt herab, der linke (richtig 
rgänzt) hebt den Gewandüberschlag bis in die Gegend der 
inken Brust in die Höhe. Die Gewandbehandlung ist einfach 
nd streng, die Rückseite vernachlässigt. Das Original, welches 
lieser Figur zu Grunde liegt, wird der besten Zeit der grie- 
!ıischen Kunst angehört haben.‘ 

Diese Statue wurde der Nemesis nur wegen der Haltung 
des rechten Armes zugeschrieben, der nach der üblichen Er- 
kärung den ihr eigenen πῆχυς vorstellen sollte. Für uns fällt 
dieser Grund fort, ohne dass wir einen andern hätten, der die 
Deutung auf Nemesis sicherte. 

2) Ihr entspricht in den Motiven genau eine gleich grosse 
Statne in der galleria dei candelabri des Vaticans. Vgl: Visconti 
Museo Pio-Clem. II Taf. 13, S. 16, Clarac Musee de sculptures IV 
Taf. 759 n. 1854, Hirt Bilderbuch S.98, Beschreibung der Stadt 
m II 2 5. 270, Friederichs-Wolters Gipsabgüsse 5. 617 n. 1552. 


116 


Griechischer Marmor, gefunden in der Villa Hadrians. Ergän 
Der rechte Arm, die linke Hand mit deni Teil des Obergewa 
des, welches sie hält. Die Gesichtszüge sind jung und ἃ 
mutig, das Haupt mit einem Diadem verziert.') 

3) Dieselben Motive finden sich ferner, wie schon Benndı 
a. a. O. bemerkte, in einer Statue des Louvre Clarac III Τὶ 
538 B n. 1122 B, erwähnt von Michaelis Ancient marbl 
S. 675 n. 10. Thasischer Marmor. Als Muse ergänzt, vi 
Michaelis Nemesis benannt. Ergänzt: Stephanos im Has 
Nacken, beide Arme vom Ellbogen abwärts, die Flöte in d 
rechten Hand und ein Stück des Chitons nahe bei der link 
Hand. 

4) Diesen Statuen ähnlich ist die Marmorstatue Viscon 
Mus. Pio-Clem. II δ. 104 ἢ Taf. A. 7, Clarac IV Taf. 759 
1855. Der linke Arm, dessen Hand den Saum des Gewand 
am Halse fasst, ist bis zur Schulterlöhe erhoben, der rech 
hängt herab und hält eine Blume (?). Das mit einem holı 
Stephanos geschmückte Haupt ist nach rechts geneigt. Bekleid' 
ist die Figur, wie die vorige, mit einem einfachen, ungegürtett 
Chiton, der einen Überschlag bildet und mit Halbärmeln ve 
sehen ist. Über die Ergänzungen giebt Visconti nichts a 
ausser, dass neben der Statue eine Vase restauriert ist. 

5) Wegen des zur Brusthöhe erhobenen Armes wird hie 
her auch gezählt eine Marmorstatue des Louvre Visconti M« 
Gabin. S. 67 Taf. 12, 31 = opere varie IV S. 511, Clarac . 
Taf. 322 n. 1852, Müller Handbuch der Archäol. S. 646, 
Fröhner Mus. du Louvre S. 378 n. 413, Heydemann Pari: 
Antiken 12. Hall. Winckelm. Progr. 1887 S. 15. Hai 
1,75 m. Parischer Marmor. Fälschlich mit dem Füllhorn 
der Linken ergänzt. Linkes Standbein. Gekleidet ist 


ἢ Wolters sucht die Bezeichnung dieser Statue als Nemesis dadurch 
retten, dass er diese Armhaltung als den Ausdruck der Scheu und Sittsanl 
ansieht. Vgl. hierüber S. 104 Anm. 3. Doch giebt er zu, dass trotz dieser ne 
Begründung „die Deutung als Nemesis nicht sicher ist, da diese Verschä- 
beit auch anders motiviert sein könnte.“ Schon Hirt macht die zutreffe: 
Bemerkung, „dass der Charakter dieser Statue für die Nemesis zu juge 
lich mädchenhaft sei, und dass die Geberdung mit dem Ellbogen keinesw- 
zuverlässigen Bildern der hohen Göttin entspräche.‘ 


117 


Figur in einen unter der Brust gegürteten, faltenreichen Chi- 
ton mit kurzen Ärmeln und einen Mantel, der über die rechte 
Schulter geschlagen ist und über den linken Unterarm fällt. 
Mit der Rechten fasst sie das Gewand am Halse. Der Kopf ist 
antik, aber nicht zugehörig. Ergänzt sind: Nase, Mund, Kinn, 
der ganze rechte Arm mit der Falte des Gewandes, die gelüpft. 
wid. Der linke Arm von der Mitte des Biceps, der grösste 
Teil des Füllhorns, das nicht zugehörig ist, wie der Rest eines 
Fingers beweist, den man unter den Früchten bemerkt, das 
rechte Knie, der linke Fuss und die Hälfte des rechten, meh- 
tere Falten des Gewandes. Gegen die übliche Deutung als 
Nemesis wandte sich bereits mit Recht Heydemann a. a. O., 
welcher in der Figur eine „Genrefigur, d. h. irgend eine weib- 
lihe Ehrenstatue sah, welche mit der rechten Hand eine an- 
mutige Verlegenheitsbewegung macht.“ 

6) Derselbe Grund bewog auch Conze Arch. Zeitg. 1864 

3. 221* dazu, die Statue in Ince Blundell Hall Michaelis An- 
tient marbles S. 348 n. 33 mit dem Namen der Nemesis zu be- 
legen. Die kleine attische Figur, von Clarac IV Taf. 698 n. 
1646 A als Bacchantin bezeichnet, ist mit einem Doppelchiton 
bekleidet, der an den Hüften eine Menge Falten wirft. Der 
rechte Fuss ist ein wenig vorgesetzt. Der linke Arm ist 
Zur Brust emporgehoben, die Hand fasst das Gewand am Halse. 
Ausserdem beweisen eiserne Nieten, die an dem Chiton sicht- 
bar sind, dass die Figur noch einen Gegenstand in der Hand 
hielt. Ergänzt: Der ganze untere Teil bis an die Kniee und 
der halbe rechte Unterarm. Der Kopf ist nach Michaelis 
sant dem Halse antik und zugehörig, nach Clarac und Conze 
modern. 

Vermutlich eben deswegen wurde auch Matz veranlasst, 
fülgende zwei Statuen als Nemeseis zu bezeichnen, wenn er auch 
selbst den Zweifel an der Richtigkeit der Benennung durch ein 
in Index hinzugesetztes Fragezeichen bekundet hat. Es sind: 

7) Matz-Duhn Antike Bildwerke in Rom I S. 225 n. 849. 
‚Pal. Colonna. Unter Lebensgrösse. Trägt einen ärmellosen 
Chiton, der vorn einen Überschlag bildet, unter dem der Bausch 
zum Vorschein kommt. Mit der linken Hand hebt sie einen 
Zipfel ihres Gewandes. Der Arm ist zwar neu, doch scheint 
ὡς Motiv durch die Gewandfaltenreste gerechtfertigt. Der 


118 


rechte Arm ist so aufwärts gebogen, dass sich die Hand etwa 
der Schulter gegenüber befindet. Unterarm ergänzt; Kopf er- 
gänzt; auch ein grosser Teil der Unterbeine mit Füssen und 
Basis.“ 

8) Daselbst ἢ. 850. „Pal. Borgliese. */s Lebensgrösse. 
Linkes Standbein. Die Figur ist gekleidet in einen ärmellosen 
griechischen Chiton ohne sichtbaren Gürtel mit Überfall, dessen 
Zipfel die Linke emporhebt. Die Spuren dafür sind unzweifel- 
haft und die jetzige Ergänzung falsch. Der rechte Arm geht. 
nieder (zur Hälfte modern). Der offenbar zugehörige antike 
Kopf ist auf einen eingeflickten Hals aufgesetzt. Neben dem 
rechten Fuss erhebt sich ein viereckiger Pfeiler, dessen untere = 
Teil antik ist.“ 

9) Eine Nemesis erkannte Winckelmann Monum. inediti 
S. 31 Taf. 25 in einer Statue der Villa Albani. Die Figur is 
in einen Chiton und einen weiten Mantel gekleidet, der di- 
ganze Figur umhüllt und dessen Zipfel, über die linke Schulte“ 
geworfen, von der linken Hand in die Höhe genommen wird 
so dass ein mächtiger Bausch entstelit. Die Rechte hält eines 
Ölzweig. Der mit einer Mauerkrone geschmückte Kopf ist nich’ 
zugehörig. Gegen Winckelmanns Auffassung des linken Unter- 
arms als Symbol des Masses, dem Walz de Nemesi Graecoruns 
S. 6, Taf. II, 1 beistimmt, bemerkte schon Visconti Mus. Pio- 
Clem. II S. 25, wiederholt von Clarac IV Taf. 770 Ο ἢ. 1852 A 
dass die Figur vielmehr den Mantel in der geschilderten Weise 
aufhebe, um etwas in den Bausch aufzunehmen. Auch Gerharcl 
scheint mit Winckelmanns Auffassung nicht einverstanden ge- 
wesen zu sein, wie aus seiner Bemerkung in der Beschreibung 
der Stadt Rom III, 2 S. 543 hervorgeht: „Motiviert ist übri- 
gens diese Armstellung auch durch das Emporziehen des Ge- 
wandes, welches die Hand gefasst hält.“ Ergänzt sind nach 
Gerhard: Der rechte Vorderarm mit dem Zweige in der Hand, 
von dem jedoch der oberste Teil alt ist, und der linke Vorder- 
arm, dessen Ergänzung aber dem Faltenzuge des antiken Teiles 
von dem emporgehobenen Gewande entspricht. 

10) Auch eine Statue in Ince Blundell Hall ist von Mi- 
chaelis Ancient marbles S. 358 n. 82 Nemesis genannt worden. 
Es ist eine in beabsichtigtem Archaismus steif gehaltene Figur 
in weitem Chiton mit Zickzackgefält. Auch der Kopf ist ar- 


chaistisch geformt. Neu ist: Die unteren Teile der Füsse, der 

untere Teil des rechteu Unterarms mit seiner Stütze, der rechte 

Arm bis zur Brust, die rechte Brust und die linke Schulter, 

der Stephanos im Haar. Die Benennung als Nemesis ist nicht 
genügend begründet. Sollte etwa die an Artemis erinnernde 
Gestalt, — ich schliesse auf dieselbe aus der Benennung Ne- 
mesis i. e. Artemis originally — verbunden mit dem zur Brust 
geführten Arm Michaelis zu dieser Erklärung bewogen haben? 
Dann dürfte an Nemesis nicht zu denken sein, da diese Arm- 
haltung für Nemesis nichts beweist und diese Göttin in ar- 
chaistischer Artemisgestalt ohne Analogon wäre. Die Statue 
ist wohl nach ihrem Äusseren, vorausgesetzt, dass Michaelis 
Benennung Artemis originally nicht missverstanden ist, als Ar- 
temis, die Armbewegung als bedeutungslos anzusehen. 

11) Eine Nemesis endlich erkennt man gewöhnlich in einer 
won vier Figuren, die um das Fragment einer in Turin, im Mu- 
Seo di Antichita befindlichen Basis stehen, dazu bestimmt, eine 
"Tischplatte oder ein Weihgeschenk zu tragen. Griech. Marmor. 
H. 0, 77 B. 0, 47 T. 0, 57 m. Vgl. Brunn Gesch. ἃ. griech. 
künstler I 8. 608, Raoul-Rochette Lettre ἃ Mr. Schorn S. 

394, Wieseler Nachr. ἃ. Göttinger Ges. d. W. 1877 5. 654 f, 
Heydemann Mitteil. aus d. Antik. Sammlungen in Ober- und 
Mittelitalien 3. Hall. Winckelm. Progr. 1879 5. 38, 4, Dütschke 
antike Bildwerke IV S. 68f. n. 106. Bezüglich der Inschrift 
(. 1. G. 4968 u. Löwy Inschr. griech. Bildhauer S. 257 n. 363. 
‚Auf einem viereckigen Postament,“ lesen wir bei Dütschke, 
‚welches vorn die Inschrift ΠΡΩΤΥΤΟΣ TEXNH | EPTAZTH- 
PIAPXOY trägt, befinden sich an den Ecken auf viereckigen, 
profilierten Basen die Fragmente je einer jonischen Säulenbasis; 
dazwischen auf profilierter Basis ein dicker, oben abgebrochener 
Schaft, um welchen rings im Kreise vier weibliche Figuren 
gruppiert sind. Die vordere (Gesicht fast ganz abgebrochen, 
ebenso Unterarm) trägt einen langen, kurzärmligen Chiton und 
einen auf dem Kopfe aufliegenden Mantel, welcher mit einem 
Überschlag an der rechten Hüfte vorgenommen und über den 
linken Unterarm geworfen ist; von dem Haar fällt auf jede 
Seite der Brust eine Locke herab. Links von ihr das Frag- 
ment eines architektonisch gebildeten Gegenstandes (Altar?) und 
rechts das Fragment einer kleinen, mit Chiton bekleideten Figur. — 


120 


Die Gestalt an der rechten Seite des Schaftes ist die geflügelte Nike 
(Kopf und Teil des rechten Unterarms abgebrochen), bekleidet 
mit dem langen, dorischen Chiton mit gegürtetem Überschiag, 
in der Linken hält sie einen Palmenzweig, mit der Rechten 
erhebt sie das Fragment eines Kranzes. — Die Figur an 
der Hinterseite (abgebrochen Gesicht, fast ganzer rechter 
Arm, rechter Unterschenkel und sonstiges) hat Flügel und ist 
bekleidet mit Stiefeln, kurzem dorischem Chiton mit gegürtetem 
Überschlag und hält mit der Rechten ein auf einem Postament 
stehendes, fragmentiertesRad (vier Speichen), während sie den rech- 
ten Fuss auf eine undeutliche, wie ein Fisch geformte Erhöhung 
setzt. Wahrscheinlich Nemesis. Vor dem Postament befindet 
sich das Fragment einer kleinen, mit glatt anliegendem .Chiton 
bekleideten, auf der Erde sitzenden Figur. — Die Gestalt an 
der linken Seite des Schaftes entspricht in Kleidung und Hai- 
tung der Nike rechts, nur dass sie sich etwas mehr nach links 
wendet (Kopf und linke Schulter abgebrochen).“ 

In der auf der Erde sitzenden Figur bei der sog. Nemesis 
erkennt Heydemann einen bekleideten Knaben. Das ganze 
Denkmal stammt nach Raoul-Rochette und Wieseler aus Ober- 
ägypten und gehört nach Heydemann der spätern römischer 
Kaiserzeit an. Ich kann der allgemeinen Annahme, dass die 
dritte Figur Nemesis vorstelle, nicht beistimmen. Es fehlt jede: 
die Nemesis speciell bezeichnende Attribut; bei Nemesis pfleg! 
das Rad zu Füssen der Göttin dargestellt zu sein; die fisch- 
ähnliche Erhöhung und das Kind wären bei Nemesis unerklär- 
lich. Wahrscheinlich ist die Figur eine Fortuna Panthea. Rad 
und Beflügelung sind dieser oft genug eigen; das Kind endlich 
finden wir bei Fortuna auf Münzen der Julia Domna vgl. Peter 
in Roschers Myth. Lexik. S. 1514) und bei andern Stadtgott- 
heiten: a) auf der aus Beirut stammenden, jetzt in Berlin be- 
findlichen Statue Athen. Mitt. 1885 Taf. I, b) zu Füssen deı 
Parthenos auf dem Berliner Sarder Arch. Zeitg. 1883 5. 27% 
Textabbildung. 


b. Bronzestatuen. 


Von den für Nemesis ausgegebenen Bronzestatuen verdient 
keine diesen Namen. Es sind: 


, N, 


ı m 4 


121 


1) Eine ungefähr 0,20 m hohe Bronze in der Antiken- 
sammlung in Dresden. Hase, Verzeichnis der Bildw. der Kgl. 
Antikensammlung zu Dresden? 5. 139 n. 411 und Müller-Wie- 
seler Denkm. d. alt. Kst. II Taf. 74 n. 948 (vgl. Müller, Hand- 
buch d. Arch. S. 646, 4) suchen diese Erklärung dadurch zu 
rechtfertigen, dass sie bei dieser Figur in dem an den Mund 
gehaltenen Finger die Geberde des Schweigens erkennen, welche 
Nemesis zukomme nach Eurip. Rhes. (eieyovo« στομάτων φϑόνον). 
Doch abgesehen davon, dass der an den Mund gehaltene Finger 
nicht ein Symbol der Göttin sein kann, „die den Neid vom 
Munde fernhält,* ist bei Euripides von Adrasteia, nicht von 
Nemesis, die Rede. Auch hält die Bronze den Finger nicht 
auf dem Munde, sondern so, dass er unterhalb des linken Mund- 
winkels zu liegen kommt. Überhaupt haben wir in dieser 
Figur keine Göttin zu sehen, sondern ein Genrebild. Die Ge- 
stalt ist mit einem ungegürteten, ärmellosen Chiton bekleidet, 
die rechte Hand ist leicht in die Hüfte gelegt, die linke in der 
bezeichneten Weise zum Munde geführt. Das Gesicht ist durch- 
aus nicht so streng, wie es nach Müller-Wieselers Abbildung 
scheinen will; im Gegenteil sehr anmutig, ja schelmisch. Mit 
Recht bezeichnet Hettner Die Bildw. ἃ. Kgl. Antikensammlung* 
δ, 44 ἡ, 10 die Figur nunmehr einfach als Mädchengestalt. 

2) Gänzlich verfehlt ist Mercklins Benennung einer nackten 
Frauengestalt, die mit der Rechten eine Sandale emporhält, 
als Nemesis (Nemesis mit der Sandale drohend Dorpat 1854). 
Diese und ähnliche Figuren sind als Aphroditen richtig erkannt 
von: Stackelberg Gräber der Hellenen Taf. LXXI, Gerhard 
Allg. Litt. Ztg. 1838, Ergzbl. S. 608, Engel Kypros II p. 373, 
Lenormant Elite des monuments ceramographiques IV S. 109 
Anm. 2, Blümner Studien zu Lucian S. 71, Bernoulli Aphro- 
dite S. 352 ff., Hübner Arch. Zeitg. 1870 S. 91 ἢ, Schwabe 
das. 1872 S. 97 ff. 

3) Kein bestimmtes Urteil lässt sich fällen über die Fi- 
guren in Toskana, die Migliarini allzu knapp im Bullet. dell’ Instit. 
1864 S. 140 beschreibt: Quindici figurine piü 0 meno conser- 
vate, quasi tutte della scuola antica; di varie grandezze, ΟΥ̓́Θ 
ficonosconsi la Speranza 6 Nemesi, alcune delle quali di poca 
entita. ' 


-.------...--ὦἡἬ.ὄἔἍᾺ-.-.......-ὄ ὦ 


122 


c. Reliefs. 

1) Eine berühmte Darstellung der Nemesis befindet sich 
auf dem Marmorkrater von Chigi. Vgl. Visconti Mus. Pio-Clen. 
II Taf. A 5, S. 104 = opera I Taf. 8, Creuzer Abbild. Taf. 37 
S. 24, Zoega Abhandl. S. 52 und Welcker ebenda S. 358 fi, 
Millin gal. ınyth. Taf. 86 n. 347, Otto Jahn Arch. Beitr. S. 1491, 
Walz de Nemesi Gr. Titelblatt, Clarac IV Taf. 759 n. 1853, Lenor- 
mant Elites des mon. ceramogr. IV. S.130 f. Müller-WieselerD.a. 
K. II Taf. 53 n. 670, Bullet. dell’ Instit. 1869 S.129. Stephani C.-R. 
1877 5.108, Bernoulli Aphrodite S. 72 n.21, Collignon Essai surles 
monuments rel. au mythe de Psyche S. 403 n. 125, Matz-Duhn 
Ant. Bildw. ΠῚ S. 117 n. 3687. Auf der einen Seite dieses 
Marmorkraters, der sich im Museo Pio-Clementino befindet, 
erblicken wir in erhabener, aber keineswegs fein ausgeführter 
Arbeit in der Mitte den geflügelten Eros auf einer Basis 
stehend. Mit der linken wischt er sich die Thränen aus dem 
Auge, mit der Rechten hält er hinter sich einen Schmetterling, 
das bekannte Symbol der Seele, iiber eine brennende Fackel, 
die an die Basis gelehnt ist. Vor-ihm steht eine weibliche 
Figur in ärmellosem Chiton, die mit der Rechten eine Blume 
und in der Linken einen Zweig hält, unzweifelhaft also 
Elpis. Hinter Eros befindet sich eine zweite weibliche Figur 
in seitwärts geschlitztem Chiton mit Überfall, dessen Zipfel 
mit einem Kügelchen beschwert ist. Die Falten fallen archal- 
sierend fast im Zickzack. Mit der Linken hält sie ebenfalls 
einen Zweig mit länglichrunden Früchten. Mit dem Daumen 
und Zeigefinger der Rechten lüpft sie leise ihr Gewand, wäh- 
rend die andern Finger archaistisch zierlich erhoben sind. Das 
Haar ist hinten in einen Knoten gebunden, die Füsse sind 
mit Schuhen bekleidet. Nemesis, denn nur sie haben wir in 
dieser Figur zu erkennen, ist hier offenbar als Totengöttin 
dargestellt; sie beaufsichtigt die Reinigung der Seele, welche, 
wie öfters, Eros vornimmt.!) Zum Zeichen, dass die Hoffnung 
auch über den Tod hinaus dauert, und dass die Seele nach ihrer 
Reinigung ein besseres Leben zu erwarten hat, ist hier 

1) O. Jahn Arch. Beitr. S. 151 und Berichte ἃ. sächs. Ges. ἃ. W. 1851 
S. 161 sieht in dieser Scene die Qual, welche die Seele durch die Liebe zu 


erdulden hat, vollzogen durch Eros in Gegenwart der Nemesis, welche ganz 


besonders den Frevel und Übermut der Liebe straft. Desgleichen Tournier 
a. & 0. 8. 118. 


123 


; hinzugezogen worden.!) Weil eine Reinigung vollzogen 
sind beide Gottheiten mit Zweigen ausgestattet. Die Be- 
ng dieses Attributs der Nemesis tritt mithin gerade in 
r Darstellung recht deutlich hervor.?) 

) Drei Basreliefs am westlichen Eingange des Theaters 
ıasos. Vgl. J. Theodore Bent im Athenaeum 18837 No. 3113 
9. „Zwei von den Figuren,“ sagt Bent a. a. O., „stellen 
ewöhnliche jungfräuliche Gottheit dar, während das dritte 
lief drei Figuren hat, zwei weibliche mit Schwertern in 
Händen, und als dritte die Rhamnusische Nemesis mit 
mem Kopfschmuck gekrönt; mit Flügeln, Wagschalen in 
:inen Hand, auf einem Rade stehend.“ Der genannte 
her hatte die Freundlichkeit, mir die allerdings nicht ganz 
ändige Photographie von zweien dieser Reliefs zuzustellen. 
stellt ist auf dem oberen Nemesis in dem auf Münzen so 
hnlichen Typus: mit der Rechten das Gewand lüpfend, 
ler Linken die Elle haltend. Gekleidet ist sie in einen 
n und ein gegürtetes Obergewand, dessen Zipfel über die 
> geschlagen ist. Links von der Figur eine Inschrift, 
. letzter auf der Photographie sichtbare Teil lautet: 
ISISIPOENE | MESELAIIAAAA ΤΕΙΣΙΕ...... > 
HN. Zwischen dem ersten und letzten Buchstaben des 
tzten Wortes stehen sechs Löcher an Stelle von mehreren 
:meisselten Buchstaben. Das untere Relief enthält drei Fi- 
ı. Rechts zwei dem obern ganz ähnliche Nemesisbilder. 
3 daneben in einer Nische eine Isis-Fortuna, geflügelt, 
lem bei Isis üblichen Kopfputz, sonst ähnlich gekleidet 
lie Nemesisfiguren. In der Rechten hält sie die Wage, in 
‚inken einen nicht recht erkennbaren Gegenstand, vielleicht 
Griff des Steuerruders. Unter ihren Füssen ein Rad. 

3) In einer in Rom befindlichen Aedicula befindet sich ein 
esisbild von gewöhnlichem Typus, aus der ersten Hälfte des 


.--ἷ. 


ἢ Verfehlt ist Walz Hinweis aufdas Epigramm der Anthol. Palat. IX, 146: 

᾿Ελπίδα καὶ Νέμεσιν Evvovs παρὰ βωμὸν ἔτευξα, 
τὴν μὲν ἵν᾿ ἐλπίζῃς, τὴν δ᾽ ἵνα μηδὲν ἔχῃς. 
?) Auf eine Replik dieser Nemesisfigur auf einem Leuchter im Besitz von 
llanimacht Brunn aufmerksam im Bullet. dell’ Instit. 1865 S. 34: frammento 
ıterna con figura di Nemesi, corrispondente perfettamente col 
expresso nel noto vaso di marmo del palazzo Chigi, se non que nella 
ha la dea 6 fregiata d’un ricca corona. 


124 


dritten nachchristlichen Jahrhunderts. Vgl. Henzen in Bullet. 
della comm. arch. numicip. 1875 S. 96 u. 1876 5. 66 Taf. ΥἹ 
n. 8, C. IL. VI, 1 2821. Die Aedicula ist mit Bildern fol- 
gender Gottheiten geschmückt: Auf der rechten Seite ist Vie- 
toria mit der Palme, auf der Vorderseite der gehelmte Mars, 
Iuppiter mit einem Kranze über seinem Haupte und Nemesis, 
auf der linken Seite ein in eine Chlamys gehüllter Jüngling mit 
einem nicht erkennbaren Attribut, nach der Inschrift Sol, dar- 
gestellt. Nemesis ist vollständig in einen Mantel gehüllt, so- 
dass auch der Kopf bedeckt ist. Der rechte Arm, bis an die 
Handwurzel ebenfalls vom Mantel uhschlungen, ist zur Brust 
geführt, sodass die Hand den Mantel an der Halsgegend er- 
fasst. In der Linken hält Nemesis eine kräftig gebildete Elle. 
Den rechten Fuss hat sie auf ein Rad gestellt, zu ihrer Linken 
steht der Greif. Unter der Hauptgruppe die Inschrift: I(ovi) 
O(ptimo) M(aximo) et Marti et Nemesi et (in Rasur) Soli et 
Vietoriae et omnibus || diis patriensibus civ(is) ex prov(incia) 
Belgica Aug(usta) Viromandu || oru(m), milites Iul(ius) Fuscus 
coh(ortis) I. praet(orianae) Z Albani |, et Firm(ius) Maternianus 
coh(ortis) X. praet(orianae) Philippianarum || Z Artem[on]is v(otum) 
s(olvit) l(ibens) m(erito). 

4) Eine Nemesis-Aequitas ist dargestellt auf einer Votiv- 
tafel mit der Inschrift: Nemesi exaudientis || sim(a)e Cl. Mar- 
cellus Au(gustalis?), die in dem alten Apulum in Dacien ge 
funden ist. Das Bild ist im C. I. L. III 1126 folgender- 
massen beschrieben: Mulier d. tignum quadratum seu libram 
tenens, ad pedes grypus stat, rotae pedem imponens. Man 
wird sich wohl für die Wage zu entscheiden haben, die Ne- 
mesis gerade auf Münzen der Donaugegend häufig trägt. 

5) Während auf diesen Reliefs der Nemesistypus verhält- 
nissmässig rein erhalten ist, ist auf einer andern Votivtafel 
diese Göttin mit Attributen ausgestattet, die sich sonst bei ihr 
nicht wiederfinden. Das Denkmal ist in Andautonia in Ober- 
Pannonien gefunden und befindet sich gegenwärtig im Agramer 
Comitat in der Grafschaft Turopolie in dem Schlosse Lukavec. 
Über der Inschrift Nem(esi) reg(inae) Aug(ustae) sac(rum) | 
Iul(ius) Vietorinus ve(teranus) || mun(ieipii) And(autoniae) cum 
suis || v(otum) s(olvit) l(ibens) m(erito) ist dargestellt nach dem 
C. I. L. III, 1 4008: Mulier stans, veste curta, cum caligis et 


125 


subligaculo, capite nudo, dextra flagellum monstrans draconi ad 
pedes iacenti, laeva parmam tenens formae quadratae cum face, 
lauro, tridente ibi insculptis; ad pedes est rota.. Wegen des 
Schildes ist wohl an eine Nemesis campestris zu denken. Un- 
erklärlich sind mir die Verzierungen des Schildes, wenn sie 
nicht rein dekorativ zu fassen sind. Befremdlich ist der Drache. 
Übetwa ein Greif dargestellt ist? Jedenfalls gehört diese Dar- 
stellung einer späten Zeit an, in der diese pantheistische Auf- 
fıssung der Nemesis üblich war. 

6) Wahrscheinlich eine Nemesis, und zwar der Inschrift 
tach eine Nemesis campestris, befand sich auf der Basis, deren 
fafel die Inschrift trägt: Nemesi || sanctae |! campestri pro 
a ‘ Jute dominorum || nn. Augg. p(osuit) Ael(ia) p(ia) f(elix) | 
\elia Pacatus || Scupis quod coh(ortis) doc |! tor voverat, nunc 

campi doctor coh(ortis) I. || pr(aetoriae) p(iae) v(indicis) som- 

io admo 'nitus posuit 1. 1. (libentissime). Vgl. C. I. L. VL 1, 
38. Pighius beschreibt das Fragment: ‚In basi fragmentum adhuc 
Asitur statuae muliebris veste ad pedes longa, pedibus caligatis, 
ıdiacente iuxta ad sinistram animali, sed qualenam fuerit vix 
liscerni potest; leo videtur esse vel lupus.‘ Sicherlich war 
auch hier der Greif dargestellt. 

7. Einige, doch unbedeutende Abweichungen von dem ge- 
wöhnlichen Nemesistypus sind auch zu bemerken bei einem 
\emesisbilde, das sich auf einer der Nebenseiten eines Grab- 
ıltars in der Gallerie der Uffizien zu Florenz befindet; die 
andere Seite enthält eine Darstellung der Elpis. Vgl. Visconti 
Mus. Pio-Clem. II S. 26 Anm. a, Beger spicileg. S. 84, In- 
"hirami Monum. Etr. III S. 201, Müller Hdbch. S. 646, 4, 
to Jahn Arch. Beitr. 5. 150 Anm. 136, Müller- Wieseler 
Denkm. II Taf. 74 n. 950, Stephani Bullet. hist. phil. de l’Acad. 
XS. 212 = Mel. grec.-rom. I S. 177. Nemesis ist hier in 
inen ärmellosen, gegürteten Chiton gekleidet und mit grossen 
"lügeln ausgestattet. Die rechte Hand legt sie auf die Brust, 
/hne dass eine Lüpfung des Gewandes zu bemerken wäre; das 
Haupt ist ein wenig geneigt. Die Elle hält sie in der herab- 
hängenden Linken, nicht, wie gewöhnlich gegen die Schulter 
gelehnt. Links zu ihren Füssen steht der auf sie zugewandte 
Greif, rechts das Rad. Der Altar ist nach der Inschrift ©(eois) 


Ἰίρωσι») Ἐλπέδι Ewos καὶ Κηνσωρεῖνα τειμιωτάτῃ ἀπελευϑέρᾳ 


126 


ἀνέθηκαν einer Freigelassenen Elpis geweiht. Doch ist ποὶὶ 
kaum mit Müller-Wieseler anzunehmen, dass dieser Umstand 
zunächst die Darstellung der Elpis veranlasste, welche dam 
die der Nemesis nach sich zog. Nemesis ist hier offenbar, wie 
auch Müller-Wieseler bemerken, Totengöttin, und darum af 
einem Grabaltar sehr wohl am Platze; nicht minder Elpis, um 
anzudeuten, dass die Hoffnung durch den Tod nicht abge- 
schnitten ist.!) 

8. Eine sehr undeutliche Darstellung der Nemesis befin- 
det sich auf dem linken Arm der Hekate der Bruckenthalschen 
Sammlung zu Hermannstadt. Vgl. Gerhard Prodr. S. 406, 
Taf. 314, i, Müller-Wieseler Ὁ. a. K. II Taf. 71 n. 893a. Das 
Gewand dieser Statue ist mit Reliefs verziert, die sich, wie 
man vermutet, auf den Hekatedienst beziehen. Unter dem 
zweifachen, blumenbekränzten Halsbande erblickt man auf der 
Brust zwischen zwei undeutlichen Gestalten das mit neun 
Strahlen bekränzte Brustbiid des Sonnengottes. Auf dem 
rechten Arm ist Tyche oder Fortuna dargestellt mit Modius, 
Steuerruder und Füllhorn. Der linke Ärmel zeigt eine undeut- 
liche Figur, die den linken Arm im Ellbogen biegt und, wie 
es scheint, auf die Brust legt. Obwohl auf dieser Darstellung 
keine die Nemesis sicher kennzeichnenden Merkmale vorhanden 
sind, dürfen wir doch die alte Erklärung gelten lassen, da 
sich Nemesis auch auf einer Gemme mit Hekate zusammen 
gruppiert findet. Vgl. unten die Gemmenbilder. Vielleicht sind 
auch früher vorhanden gewesene Attribute der Nemesis ab- 
gestossen. 

9. Das rohe Relief aus Torcello, welches Siebenkees nadı 
Welcker in Zoegas Abhandl. S. 48 als Nemesis deutet, ist von 
E. Curtius Arch. Ztg. 1875 Taf. 1 S. 5 richtig als Darstellung 
des Kairos erklärt. Abgebildet auch bei Baumeister Denk 
Fig. 824. S. 772. 


d. Sarkophage. 
Auf dem berühmten Meleagrossarkophage im Louvre ClaraC: 
Taf. 201 n. 208, Millin gal. myth. Ta. 104 n. 415, Annali 46 
Instit. 1869 S. 69 u. Baumeister Denkm. Taf. 991 glaubte man 


ἢ Vgl. die Zusammenstellung der Nemesis und Elpis auf dem Kr®#' 
von Chigi. 


LA BEE Be 2 | 


127 


einer Figur Nemesis zu erkennen, die, am äussersten Ende des 
Bildes stehend, den linken Fuss auf ein Rad stellt, während 
sie mit der Rechten in eine mit der Linken gehaltene Papier- 
rolle schreibt. Clarac und Millin halten diese Figur für Ne- 
mesis, und in der That erinnert uns dies Bild lebhaft an die 
Schilderung dieser Göttin bei Kallimachos Hym. auf Demeter v. 57 
und Nonnos Dionys I 481.') 

Allein ein Umstand bleibt zu bedenken: In der ganzen 
Meleagrosfabel wird nicht ein einziges Mal das Walten der 
Nemesis erwähnt. sondern stets das des Fatums oder der 
Moiren. Es kann darum keinem Zweifel unterliegen, dass wir 
in dieser Figur die Verkörperung des Fatums zu erkennen 
haben, welches wir genau mit denselben Motiven gebildet 
finden auf einem Grabcippus mit der Inschrift Fatis Caecilius 
Ferox filius. Vgl. Zoega Bassirelievi I Taf. 15, Peter in 
Roschers Lexik. S. 1445.?) 


e. Terrakotten. 


1) Wieder die Armhaltung, „in der die Andeutung des 
Masses zu liegen scheint,“ war für Panofka der Grund, dass 
er eine Terrakotte des Berliner Museums für Nemesis erklärte. 
Vgl. Panofka Terrakotten des Κα. Mus. zu Berlin S. 125 Taf. 
4, 1. Die Figur gehört in die grosse Klasse jener Terra- 
kotten, die man kurzweg Gewandfiguren nennt, und wie deren 
fast jedes Museum aufzuweisen hat. Sie ist ungefähr 0,19 m. 
hoch und vollständig in ihr Gewand gehüllt, ihr Kopf mit 
ener Stirnkrone geschmückt. 

2) Furtwängler erkennt auch nach Wieselers Vorgang 
ii einer bekannten melischen Terrakotte eine Nemesis. Vgl. 
Furtwängler Saml. Sab. a. a. O. S. 15 f., Roschers Lexi- 
kon S. 1772, Müller-Wieseler D.a.K. I Taf. 14 n. 53 Dieselbe 

Stellt bekanntlich eine in Begleitung des Eros aufeinem mit Greifen 
bespannten Wagen fahrende Göttin dar. Das Rehkalb, welches 
die Göttin auf der Hand trägt, und die Greifen, waren auch für 


ἢ Siehe 8. 32 ἢ, 

Ὦ Auf dasselbe kommt Kopps (zu Mart. Capella 1 64) und Brauns 
(Griech. Götterl. S. 199) Erklärung hinaus, welche die Figur für Atropos 
Ansprechen. Die Moiren, deren Vertreterin hier Atropos wäre, sind ja sehr 
oft dem Fatum gleichgesetzt worden. 


128 


Furtwängler der Grund, sich für Nemesis zu entscheiden, 
„denn nur in ihr findet sich die merkwürdige Vereinigung von 
Elementen der Aphrodite und Artemis, die hier vorausgesetzt 
ist.* Es kann hier nicht meine Aufgabe sein, der Streitfrage 
näher zu treten, ob Artemis oder Aphrodite dargestellt ist. 
Doch an Nemesis ist nicht zu denken. Ohne Gleichen wäre 
die Verbindung derselben mit Eros, und Furtwänglers Be- 
hauptung, die Rehe seien als Attribute der Nemesis zu be- 
trachten, finden weder in der alten Litteratur noch in sichern 
Nemesisdenkmälern ihre Bestätigung. Aus der Darstellung der 
Hirsche anf dem Stephanos der Rhamnusischen Statue hierauf 
zu schliessen, geht kaum an, da diese Tiere dort doch nur als 
Beiwerk anzusehen sind. 

3) Über die ebenfalls von Furtwängler hierher gezogenen 
Leda-Terrakotten (Samml. Sab. a. a. O. S. 10 und Berliner 
philol. Wochenschrift 1888 S. 1483) siehe ὃ. 15. 


f. Vasen. 

Bereits berichtigt sind die fälschlich auf Nemesis be 
zogenen Vasen: 

1) Millingen Annal. dell. Instit. 1829 S. 129. Da \ 
Bild wird allgemein als Raub des Kephalos durch Eos erklärt 

2) In der als Κλυμένη inschriftlich bezeichneten Frau ein® 
Hydria ausRuvo, jetzt in Karlsruhe, erkannte Schulz Annal. dell. 
Inst. 1830 8. 107 infolge des emporgehobenen Armes di® 
Nemesis. Diese Auffassung berichtigte schon Braun Π gt 
dizio di Paride, Paris 1838, der sie als Dienerin der Helena fasst® 

3) Ebenso falsch bezeichnet als Nemesis Gerhard Arc. 
Zeitg. 1859 S. 275 die geflügelte Artemis, die mit der Rech tl 
einen Panther, mit der Linken einen Hirsch an den Läufen 1 ält- 

Zu mangelhaft beschrieben, um ein Urteil zu gestatten, is 
die Vase in Perugia, von der Connestabile im Bullet dell. Inst. 
1858 S. 66 berichtet: una unica figura per lato, su cui 
non potrei dir nulla di preciso non essendo venuto il dettO 
vaso nel nostro museo, ed avendolo avuto per pochissimi in- 


stanti alle mani. Die Befligelung gab den Anlass, die Figu! 
Nemesis zu benennen. 


199 


g. Spiegel. 

Ohne zureichenden Grund sind als Nemesis erklärt die 
Darstellungen auf folgenden Spiegeln: 

1) Vermiglioli im Bullet. dell. Inst. 1841 S.73 (Perugia): ... 
lterzo specchio metallico ὁ signato con una di quelle figure mu- 
iebri con grandissime ale, e nelle quali con assai di verosi- 
iglianza si vuole ravisare la immagine della inesorabile 
iemesi. Eine Rechtfertigung meiner Zurückweisung ist unnötig. 

2) Inghirami Mon. Etr. IT 86—88 Gerhard Etr. Spiegel 
af. 62—64, von Sacken-Kenner Samml. d. Κα. K. Münz- und An- 
ikenkab. 5. 311 n. 1363 geben eine Reihe etruskischer Spiegel mit 
Jarstellung zweier Frauengestalten, die geflügelt, teils be- 
leidet sind, teils der Kleidung entbehren. Der bei einigen 
‘igıren zur Brust erhobene Unterarm gab die Veranlassung 
ur Benennung als Nemesis. Dass aber diese Armbewegung 
nit der Lüpfung des Gewandes keine symbolische Bedeutung 
at, sondern lediglich als Gestikulation der mit einan- 
ir redenden Figuren aufzufassen ist, lehrt der erste Blick 
uf diese Spiegel. Auch die Nacktheit einiger dieser Figuren 
pricht entschieden gegen die Deutung als Nemesis. 


h. Wandgemälde. 


1) Demselben Ideenkreis wie die Darstellung auf dem 
rater von Chigi, nur realistischer behandelt, gehört ein Pompe- 
tisches Wandgemälde an. Vgl. Jahn Ber. d. sächs. Ges. ἃ. W. 
51 S. 161, Archäolog. Beitr. S. 181, Zahn Ornamente und 
mälde 2. Folge Taf. 62 ἢ. 2, Müller-Wieseler II Taf. 54 
691. Hier ist Psyche nicht als Schmetterling, sondern als 
ngfrau mit Schmetterlingsflügeln dargestellt. Dieselbe sitzt 
f einer viereckigen Basis. Ihr Gewand ist bis auf die Hüften 
rabgeglitten, ihr gelöstes Haar fällt über die Schultern. Ein 
ros mit Vogelflügeln, der hinter ihr auf der Basis sich auf 
ıs linke Knie niedergelassen hat, hält ihr die vermutlich 
af dem Rücken gebundenen Hände, während ein zweiter Eros, 
it Schmetterlingsflügeln ausgestattet, mit gespreizten Beinen 
lasteht und ihr mit der Rechten eine brennende Fackel gegen 
die rechte Brust hält, so dass die gepeinigte Psyche laut auf- 


9 


180 

schreit; mit der Linken stemmt er eine zweite brennende Fackel 
gegen den Boden in der Absicht, ihre Glut noch mehr zu ent- 
fachen. Über Psyche schwebt ein dritter Eros mit Vogel- 
flügeln und sucht sie dadurch zu erfrischen, vielleicht auch zu 
weiteren Qualen widerstandsfähiger zu machen, dass er ein 
Gefäss mit Wasser auf sie herabgiesst. Links hinter dieser 
Gruppe steht eine weibliche Gestalt, die den über die rechte 
Schulter herabfallenden Clhiton mit der Rechten lüpft, wobei 
das Haupt ein wenig nach vorn geneigt ist. Das Haar ist. 
wie bei Psyche, teils in einen Knoten zusammengerafft, teils 
fällt es über den blossen Nacken. Die linke Hand ist un- 
sichtbar. Diese Figur ist unzweifelhaft Nemesis, wie aus der 
allegorischen Bedeutung der Handlung erhellt.‘) Die Ähnlich- 
keit mit der Darstellung auf dem Krater von Chigi stellt 
dies ausser Frage. Rechts von der Gruppe steht, teilweise 
hinter einer Säule versteckt, eine andere Frauengestalt, welche 
hinter einem mit der Rechten der Art vor das Gesicht ge- 
haltenen Fächer, dass nur die Augen und das Haar sichtbar 
sind, die Scene überschaut, nach der sie mit dem Zeigefinger 
der Rechten zu weisen scheint. Der Kopf ist mit einem Kopf- 
tuch verhüllt.e Die Deutung dieser Figur ist schwierig, zumal 
da sie schon beim Funde stark zerstört war. Wir werden an 
eine Figur aus dem Kreise der Aphrodite zu denken haben. 

2) Unter der Voraussetzung, dass die Schwansage bei Ne- 
mesis ursprünglich und bei Leda erst von Nemesis entlehnt sei, 
erkennt Furtwängler (Samml. Sab. a. a. O. 8. 12) nach Brunns 
Vorgang (Bullet. dell. Inst. 1863 S. 103) die Nemesis auf 
einem Pompejanischen Wandgemälde der casa del citarista, dem 
sog. dritten Stil angehörig. Auf einer erhöhten Basis schreitet 
eine Frau langsam vorwärts, die mit einem weissen Chiton 
und einem weissen, vom Kopf herabfallenden Schleier bekleidet 
ist. Die Linke ist auf die Schulter eines auf derselben Basis 


ı) O. Jahn Arch. Beitr. S. 183 macht hiergegen geltend, dass das ge- 
löste Haar und ein Mangel an erhabener Würde in der ganzen Gestalt 
gegen die Erklärung der Figur als Nemesis spräche und stellt es in Frage, 
ob nicht eher an eine Zuschauerin dieser Peinigung zu denken sei, welche 
durch Anrufen der Nemesis ein gleiches Geschick von sich abzuwenden strebe. 


131 


stehenden Mädchens gelegt, welches, bedeutend kleiner gebildet 
und mit weissem Chiton und grünem Mantel bekleidet, zu ihr 
aufsieht und in der Rechten einen blattartigen Fächer hält. Die 
Hauptfigur hebt die andre Hand aus dem Schleier etwas empor. 
Von links fliegt ein Schwan an sie heran, der sie am Gewande zu 
picken scheint. Noch weiter links kommt ein junges, ebenfalls 
kleiner gebildetes Mädchen heran in weissem Doppelchiton; es 
trägt in der Rechten einen Krug, in der Linken eine Fruchtschale. 
Rechts von der Hauptfigur stehtaufnoch höherer Basis ein Becken, 
auf dessen Rand zwei Tauben sitzen, daneben ein Krug. Unten 
ist ein Sprengwedel angelehnt. Im Hintergrunde steht auf hoher 
Basis eine weibliche Figur mit einem Vogel in der Rechten und 
einer Schale in der Linken, also wohl Aphrodite. Links ganz im Hin- 
tergrunde befindet sich gleichfalls auf hoher Basis eine Figur 
in langem Gewande, welche einen schwer deutbaren Gegen- 
stand hält, nach Brunn eine Amphora, nach Helbig ein ala- 
bastronartiges Kultgerät. Im Hintergrunde des Ganzen ein 
Tempel und eine Terrasse, über die Cypressen hervorragen. 
Oberhalb der Terrasse sitzt nach Helbig auf einem Berge ein 
Adler mit ausgebreiteten Flügeln. Nach der Abbildung bei Helbig 
(Taf. 5) schwebt dieser Vogel in der Luft. Ich kann bei der von-mir 
angenommenen Gestaltung der Ledasage nur an Leda denken, 
und stimme hierin überein mit Helbig Pompej. Wandgem. n. 152. 

3) Das von Schulz Annal. dell. Instit. 1839 S. 101 
für Nemesis angesprochene Wandgemälde erklärt man jetzt 
allgemein für Fortuna. So schon in Zahns Ornamenten 2. Folge 
Taf. 68. Vgl. Müller-Wieseler D. a. K. Taf. II 73 n. 932. Für 
eine Venus caelestis hält es allein Preller Röm. Mythol. 5. 
235 Anm. 


i. Münzen. 

Von der grössten Bedeutung sind die Münzen von Smyrna, 
da in dieser Stadt der Kult der Nemeseis hochberühmt war und 
man hier darum mit Recht massgebende Nemesisbilder erwarten 
kann. Von Attributen sind hier vertreten die Lüpfung des Ge- 
wandes, die Elle, der Zaum, das Rad, der Zweig dagegen nur 
vereinzelt. Dieselben Attribute mit Ausnahme des Zweiges 
finden sich auf Münzen von Tium, welches bei Smyrna liegt. 

9. 


132 


Die Darstellung der Nemesis ist bezeugt durch die Aufschrift 
NEMEZIS TIAN®N. Der Greif auf Münzen von Smyrna fin- 
det sich nur auf einer Münze des Commodus, wo die Nemeseis 
auf einem von Greifen gezogenen Wagen dargestellt sind. Ge- 
wöhnlicher aber ist dieses Tier, zu Füssen der Göttin gebildet, 
auf Münzen von Städten Pamphyliens, Lykiens, Pisidiens und 
Lydiens. Auf Münzen von Thrakien und Moesien ist eine inter- 
essante Verschmelzung der Nemesis mit Aequitas und Tyche zu 
bemerken, der zufolge die besonders durch die Elle gekenpzeich- 
nete Nemesis noch mit einer Wage oder einem Füllliorn, bezw. 
mit einer Schale in der vorgestreckten Rechten ausgerüstet ist. 


Ionien. 

Sınyrna. 

Autonome: 

Vs. Kopf des Zeus Akraios. Rs: ZIIYPNAIRQN Nemesis 
stehend, geflügelt, legt die R. auf die Brust, zu Füssen das 
Rad. Mionnet Description de medailles III 1133. — Vs. Kopf 
des Zeus Akraios. Rs: ΣΤΡ. IIPOKAOY Isis und Nemesis 
(oder zwei Nemeseis?)!) stehend, mit erhobenen R., das. 1142. — 


ı) Es ist eine bekannte Thatsache, dass Mionnets noch immer unent- 
behrliche Description de medailles an zahlreichen Ungenauigkeiten leidet. 
Drexier macht in Roschers Lexikon S. 1558 darauf aufmerksam, dass der 
Zaum der Nemesis auf zahlreichen Münzen von Smyrna oft als Sistrum be- 
zeichnet wird. Man ist also nie sicher, ob nicht zwei Nemeseis dargestellt 
sind, wo Mionnet von Nemesis und Isis spricht. Dass er auch die Elle mit 
verschiedenen Namen belegt, — er nenut sie bald bäton, bald haste pure 
oder transversale, bald sceptre — hatte ich im Berliner Münzkabinet Gelegen- 
heit mich zu überzeugen. Um nun Einheit in die Darstellung zu bringen, 
gab ich im Folgenden den Attributen der Nemesis die Namen, welche schon 
die Griechen benutzten, also Elle und Zaum, und fügte, um dem Vor- 
wurf der Willkür aus dem Wege zu gehen, jedesmal die Benennung meiner 
Quelle in Klammern hinzu. Nur bei den von A. von Sallet Beschreibung der 
ant. Münz. I und im Katalog des British Mus. Thracien beschriebenen Mün- 
zen machte ich insofern eine Ausnahme, als ich ohne Weiteres für die Be- 
zeichnung „kurzer Stab“ oder „sceptre“ und „staff“ die Beneunung Elle ein- 
führte. Ein Missverständnis war ja in diesem Falle kaum möglich. Alle 
Münzen, die ich nach eigener Anschauung beschreibe, sind mit * bezeichnet. 
Da meine Zeit in Berlin sehr kurz bemessen war, konnte ich meine Aufmerksamkeit 
fast nur auf die Nemesisbilder selbst richten. Die Aufschriften gebe ich, 80- 
weit mir nicht Abdrücke zu Gebote standen, nach Mionnets Princeip. Die 
Typen der Buchstaben sind aus technischen Gründen die gewöhnlichen. 


133 


Vs. Kopf des Zeus Akraios Rs. EIT.STP.KA.HPOKAOY. 
SOPI1.>MYF. Isis und Nemesis (oder zwei Nemeseis?), stehend; 
das. 1144. — * Vs. EDITIKAAYJIOY IEP2NYMOY Ne- 
mesis, mit aufwärts gebogenen Flügeln, geradeaus blickend, 
lüpft mit der R. das Gewand; mit der L. hält sie den Zaum. 
Rs. Meles gelagert; daselbst 1160. Siehe Tafel Fig. 17. — 
* Vs. dieselbe Legende. Nemesis, mit gewöhnlichen Flügeln, 
lüpft mit der R. das Gewand und hält in der L. den Zaum. 
Rs. Meles gelagert; das. 1161. Siehe Tafel Fig. 14. — * Vs. 
EINIJA MOSE TPATOY Nemesis lüpft mit der R. das Gewand 
und hält in der L. den Zaum. Rs. Nike. das. 1166. 
In zwei Exemplaren im Berliner Münzkabinet. Siehe Taf. n. 
22. — * Vs. EIIIDIAISTO EIKAJIOY Archaistisch gebildete 
Semesis in langem Gewande, das auch den Kopf verhüllt; 
sie lüpft mit der R. das Gewand und hält in der L. einen 
Zweig, von dem Tänien herabhängen. Geht wohl auf ein altes 
Idol zurück. Rs. NMYP.. Biene; das. 1171. In zwei Exem- 
plaren im Berliner Münzkabinet. Furtwängler Samml. Sab. 
ἃ. ἃ. Ὁ. Siehe Tafel Fig. 21. — Vs. Kopf der Synkletos. Rs. 
SUYPNAIQN.T.NEQRKOPRN Isis und Nemesis (zwei Neme- 
seis?), stehend, mit ihren Attributen; das. 1191 u. ähnlich 1192. — 
* Vs. Kopf der Synkletos. Rs. ΣΥΡ. ΓΗ͂. ΚΑ. ΒΙΩΝΟΣ. TA- 
MIOY Die beiden Nemeseis lüpfen mit der R. ihr Gewand; die 
links stehende hält mit der L. den Zaum, die andere mit der 
L. die ἘΠῚ. Das. 1193, bezeichnet als Isis und Ne- 
mesis. — Ähnliche Darstellung bei Mionnet das. 1194, doch 
Bs. EITI. STPA. AITOAARNIOY.SMYP.; — das. 1195. Rs. 
EIIIKTHTOY.SMYP.T.NE..... ; --- 1196 Rs. ΕΠ. T24- 
AIANOY.SMYP.T.NE.; — 1197 Rs. EIT.MENEKAEOYZ. 
SMYP.T.NE; — 1198 Rs. ΕΠ. TEPTIOY.A=E1. SMYP.T. 
NE. — Vs. Kopf der Synkletos. Rs. EIII. NIKOMHJOY.OMDO. 
AOH.ÖSMYPNAI Nemesis, stehend; zu den Füssen das Rad; 
se reicht die Hand der Athene, welche, stehend, mit Lanze 
und Schild ausgerüstet ist. Das. 1199. — Vs. EIZIIEPE.MYPTOY 
8YTATPOE (ΤΟΥ 4HMOY) Die beiden Nemeseis, stehend, ein- 
ander gegenüber. Die rechts stehende hält mit der L. einen 
Zaum, die andere die Elle (Imhoof: une baguette); beide lüpfen 
mit der R. ihr Gewand. Rs. Zeus Akraios, Nikephoros, sitzend. 
Mionnet das. 1208 u. 1209; Waddington Fastes des provinces 


184 

asiatiques I p. 157 ff.,;, Imhoof-Blumer Monnaies grecque= : 
S. 296 n. 133. — Vs. Bärtiger Kopf. Rs. EITI.STP.....— 
AOY.ZO®I. Die beiden Nemeseis, stehend. Mionnet Sppl. Υ͂ 
1574. — * Vs. EIII. TI. KAAYIIOY .. IEPQONYMOY Ne 
mesis, geflügelt und stehend, lüpft mit der R. ihr Gewam_« 
und hält in der L. den Zaum. Rs. Gelagerter Flussgot- Ἢ 
Das. 1582 u. 83. — Vs. Kopf der Synkletos. Rs. ΣΤΡ. ΣΤΡ ξεα 
TONEIKLANOY. ZMYPNAI2N Nemesis stehend; das. 1589. — 
Vs. Kopf der Synkletos. Rs. SMYPNAI®N. EIII. KAHTO 
Isis und Nemesis (die beiden Nemeseis?) stehend; das. 15 . 
— Vs. wie 1594. Rs. ZMYP.T. NE. EI.MENEKA_ m 
OYZ Die beiden Nemeseis, einander gegenüberstehend. I 
eine hält den Zaum, die andere die Elle (une baguette); — 
den Füssen das Rad; das. 1596. — Wohl ähnlich das. 153 
Vs. dieselbe. Rs. SMYP.T.NE.EIT. NEOKAEOYZ Die beid - 
Nemeseis stehend. — * Vs. Kopf der Synkletos. Rs. ἘΠῚ. ΣΤ... 
STPATONEIKIANOY. >... NAIQN Nemesis, geflüge- |] 
stehend, lüpft mit der R. das Gewand; in der L. hält sie ἃ « 
Zaum; das. 1602. — * Vs. Kopf eines Flussgottes. Rs. 2 MY 
NARN,T.NERKOPR2N. Die beiden Nemeseis stehend, ei 2)- 
ander gegenüber. Beide lüpfen mit der R. ihr Gewand. Die 
rechts stehende hält in der I. die Elle, zu ihren Füssen be- 

findet sich das Rad; die andere hält den Zaum; das. 1613. — 

Dieselbe Münze, doch ohne Rad, das. 1614. — Vs. dieselbe. 

Rs. ΣΤΡ. HPAKAEIAOY. ZIMYPNAIRN derselbe Typus; das. 

n. 1615. — Vs. Kopf der Synkletos. Rs. 27 P.HPAKA. AAKE. 

ZMYPNAIRN Figur in kurzem Gewand, welche mit der R. 

einen Zweig, mit der L. eine Lanze hält. Gegenüber Neme- 

sis, geflügelt, stehend; die R. liegt auf der Brust; zu den 

Füssen das Rad; das. ἢ. 1618. 

Domitian. Vs. Kopf des Domitian r., Rs. ΕΠῚ. ANOY. 
KAIZENNIOY.TIIAITOY. ZMYP. EDE.OMONOIA. Artemis 
von Ephesos und die beiden Nemeseis, stehend. Mionnet III 
1263. — Vs. Kopf des Domitian l., Rs. 2MYP.EO®E Die beiden 
Nemeseis, stehend; die eine hält den Zaum, die andere die 
Elle (un sceptre). Mionnet Sppl. VI 1675. 

Domitia. * Vs. Kopfder Domitia r., Rs. 4NOY.KAIZEN. 
ΠΑΙΤΟΥ. OMONOLA.E®E.ZMYP. Die beiden Nemeseis sich 
gegenüber stehend. Die rechts stehende lüpft mit der R. ihr Ge- 


135 


wand und hält in der L. die Elle; die andere lüpft ebenfalls 
mit der R. ihr Gewand und hält in der L. den Gewandziptel 
(mit dem Zaum?); das. III 1267. — Vs. Kopf der Domitia. 
Rs. ZMYPNAIQN Nemesis steliend, Mionnet das. 1269. 

Antinous. Vs. Kopf des Antinous 1., Rs. TOAEMAQN. ANE- 
OHKE.SMYPNAIOIS. Alexander der Grosse unter einem 
Baune schlafend, das Haupt auf den Schild gelehnt. Bei ihm 
die beiden Nemeseis, das. 1279. 

Antoninus Pius. Vs. Kopf des Antoninus Pius. Rs. 
ZMYP.TIEPT. EBESIQON.OMONOLI Artemis von Ephesos 
zwischen Asklepios und Nemesis; das. 1291. 

ΔΙ. Aurelius: * Vs. Kopf des M. Aurelius. Rs. OEYJIA- 
SN0°.STPAT. ἈΝΈΘΗΚΕ. \SMYPNAIOIS Alexander der 
Grosse unter einem Baume schlafend, das Hanpt anf den Schild 
zelehnt. Im Hintergrunde die beiden Nemeseis, einander gegen- 
über, sie lüpfen mit der R. ihr Gewand; die rechts stehende 
lält in der L. die Elle; das. 1296. Siehe Taf. Fig. 3. — 
Älmlich das. 1297 und Suppl. VI 1707, letztere mit der Le- 
gnde JOYKLANOE.STPAT. ANEOHKE. ΤΟΙ͂Σ. SMYPN Al- 
0IS.— Vs. Bärtiger Kopf des M. Aurelius. Rs. ..... AO, 
SOBISTHE ..... Die beiden Nemeseis einander gegenüber 
stehend: das. 1709. — Vs. Bärtiger Kopf des M. Aurelius. Rs. 
EN.STP.HPOKAOY.SMYP. Isis und Nemesis mit ihren 
Attributen; das. 1711. — * Vs. Lorbeerbekränzter Kopf des 
M. Aurelius r. Rs. ATT1A10X8 . ΣΟΦΙΣΤΗΣ. ΤΑ͂ΙΣ. TATPI21. 
SUYP. 440-J Zeus mit dem Scepter in der L. und dem Ad- 
ir anf der R. und die beiden Nemeseis; beide legen ihre r. 
. Hände auf die Brust, die rechts stehende hält mit der L. 
de Elle; die L. der links stehenden ist nicht sichtbar. 
Mionnet III 1303. — Ähnlich Montfaucond L’antiquit& expli- 
quee Sppl. I. S. 74. n. 3, Millin Gal. myth. 87 6 348; Mionnet 
104 Legende: ATTAAOX . ΣΟΦΙΣΤΗΣ.. ΤΑΙ͂Σ. IIATPI. 
SMYP. A1AO.— Vs. Brustbild des M. Aurelius, bekränzt und gepan- 
zert. Rs. SMYP.AOHNAI.OMO.STP. AI. HPAK AEIAOY Pal- 
las und die beiden Nemeseis mit ihren Attributen. Mionnet Ill 1306. 

Faustina jun. Vs. Jugendlicher Kopf der Faustina 1. Rs. 
ATTAAOS .SO®ISTHZS. ΤΑΙ͂Σ. HATPISI.SMYP. AAO Zeus 
nit Scepter und Adler stehend, zwischen den beiden Nemeseis; 
das, 1308. 


186 


Lucilla. * Vs. Kopf der Lucillar. Rs. ΣΤΡ. ΑΡΙΖΗΜΟΥ. 
SMYPNAIRN. Die beiden Nemeseis, stehend, lüpfen mit ihren 
R. das Gewand; die rechts stehende hält die Elle mit der L. 
die andere den Zaum; zu den Füssen das Rad. das. 1314. 

Commodus. * Vs. Jugendlicher Kopf des Commodus r. 
Rs. STPITOAIAAPIZ HAOY ZMYPNAIQN Die beiden 
Nemeseis fahren auf einem mit Greifen bespannten Wagen; 
beide lüpfen mit der R. das Gewand; die rechts stehende lenkt 
mit der L. das Greifengespann, die andere hält in der L. die 
Elle. Von Turmkronen, wie sie in der Abbildung bei Müller- 
Wieseler Denkm. II Taf. 74 n. 954 und bei Walz de Nemesi 
Gr. Taf. II n. 8 zu sehen sind, ist in meinem, mir von Imhoof- 
Blumer zugestellten Abdruck einer Pariser Münze nichts zu 
sehen. Mionnet III 1316. Siehe Taf. Fig. 2. — * Vs. Lor- 
beerbekränzter Kopf des Commodus r. Rs. STPHPAK AEIA0Y 
OM OAOHNA ÖZMYPNAI2N. Die links stehende geflügelte 
Nemesis lüpft mit der R. ihr Gewand und hält in der L. den 
Zaum. Vor ihr Pallas, welche ihr die Hand reicht. Siehe 
Taf. ἢ. 1. — Ähnlich Mionnet III 1321 u. 22 u. Sppl. VI 1731 
u. 32 mit unbedeutenden Abweichungen in der Aufschrift. — 
* Vs. Unbärtiger Kopf des Commodusr. Rs. EITI. STPA.M. ΣΕ“Ζ- 
AIOY. IMYP. NEIKOM. Links Demeter, in der R. eine 
Fackel, in der L. Ähren haltend. Rechts davon die beiden 
Nemeseis, einander gegenüber; beide lüpfen mit der R. ihr Ge- 
wand; die links stehende hält in ihrer L. den Zaum, die 
andere die Elle; das. 1736. 

Crispina. Vs. Kopf der Crispinar. Rs. ΣΤΡ. M.SEAAIOY. 
OMO. NEIKOM. SIMYP. Die beiden Nemeseis einander gegen- 
über stehend, die eine hält den Zaum, die andere die Elle (la haste 
transversale); zu den Füssen das Rad. Mionnet Sppl. VI 1747. 

Septimius Severus. Vs. Kopf des Septimius Severus. 
Rs. EIII. STPA. KA. ST PATRNEIKOY IMYPNAI ΩΝ. 
Kybele mit der Mauerkrone, auf einem Stuhl, dessen Lehne 
hinter ihren Schultern sichtbar ist, legt die L. auf ein Tym- 
panon, das auf dem Stuhle aufliegt und hält in der ausge- 
streckten R. zwei Figuren, dieman allgemein als Nemeseis erklärt. 
Auf den Abbildungen scheinen die Figuren eher männlich zu 
sein. Zu den Füssen ein Löwe. Mionnet III 1342 Montfaucon 
Sppl. I Taf. 74, 5. Walz de Nem. Gr. Taf. II n. 7. 


Den ne a 


Julia Domna. Vs. Kopf der Julia Domna r., Rs. 
SMYPNAI2N. T. NEQKOPEN. Die beiden Nemeseis stehend. 
Mionnet III 1346. — Vs. Dasselbe. Rs. Dieselbe Legende. 
Isis und Nemesis stehend mit ihren Attributen. Das. Sppl. VI 


1763. — Vs. Dasselbe Rs. ΕΠ. STP. ΑΓ“. ANTO®NINOY. 
SMYPNAI2N. Die beiden Nemeseis stehend. Das. 1770. 
— Vs. Dasselbe. Rs. ΕΠ. ΣΤΡ. All. AI .......... 


IOY. ZMYPNAI2N. Die beiden Nemeseis, einander gegen- 
über stehend; die eine hält den Zaum, die andere die Elle 
(la haste pure); zu Füssen das Rad. Im Feld 04. Das. 
1773. — Vs. Dasselbe. Rs. E.XSTP. M. AYP. TEMINOY. SMYPF- 
NAI2N. Die beiden Nemeseis stehend. Das. III 1354. — Vs. Das- 
selbe. Rs. E.YTP.M. AYP. TEMINOY.ZMYPNAIR2N. Die 
beiden Nemeseis stehend; die eine hält den Zaum, die andere die 
Elle (la haste pure): zu den Füssen das Rad. Das. Sppl. VI 
1175. — Vs. Dasselbe. Rs. ΠῚ. ΣΤ. KA. APISTO®BANOYE. 
SMYPNAIRN. Die beiden Nemeseis einander gegenüber stehend. 
Beide lüpfen mit der R. ihr Gewand; die links stehende hält 
inder L. den Zaum, die andere die Ellee Zu Füssen der letz- 
teren das Rad. Das. III 1352. — Vs. Kopf der Julia Domna. 
Rs. EI. STPA. KA. STPAT. SMYPNAIQN. Die bei- 
dn Nemeseis einander gegenüber stehend; die links 
stehende hält den Zaum: hinter ihr ein Köcher oder eine Keule; 
die andere hält die Elle; zu den Füssen das Rad. Mionnet 
Suppl. VI 1776. Ähnlich 1777. — Vs. Dasselbe. Rs. ΕΠ. 
STP. KAAY4J. SMYP. Die beiden Nemeseis stehend. 
Das. 1778. — Vs. Dasselbe. Rs. EINI.STPA.KAEAN.. 

. SMYPNAIQ2N. Die beiden Nemeseis stehend. Das. 
1179. — Vs. Dasselbe. Rs. EIII.STP.KA.STPATONE. 
SMYPNAIQN. Die beiden Nemeseis einander gegenüber 
stehend. Das. 1783. — Vs. Dasselbe Rs. £IT.STP. TPAI- 
ANOY.SMYP. Isis und Nemesis oder die beiden Nemeseis. 
Das. 1785. — Vs. Dasselbe. Rs. ET.STP.A.DAAKKOY. 
SMYPNAIRN. Die beiden Nemeseis einander gegenüber. 
Das. 1786. 

Caracalla. Vs. Bärtiger, strahlenumkränzter Kopf des 
(aracalla. Rs. SMYPNAIQN.T. NERKOPQN. Die beiden 
Nemeseis stehend. Mionnet III 1362. — Vs. Dasselbe. Rs. 
ἔπ. Σ. ATOAARBNIOY. SMYPNAIRN . HEPTAMHNRN. 


138 


OMONOLIA. Asklepios, stehend, zwischen den beiden Nemeseis. 
Daselbst 1370. — * Vs. Brustbild des Caracalla. Rs. 
ΕΠ STPTE MINOY ZMYPNAIQ N OMONOLAIFEP- 
TAMHN2N. Asklepios, auf den Schlangenstab gestützt, 
nach r. blickend, zwischen den beiden Nemeseis. Beide lüpfen, 
auf Asklepios gewandt, mit ihren R. das Gewand; die links 
stehende hält in der L. den Zaum, die andere die Elle In 
Besitz Imhoof-Blumers. Siehe Taf. Fig. 4. — Vs. Kopf des 
Caracalla. Rs. EIT.STP.M. AYP. TEMINOY. SMYPNAUN. 
JIEPTAMHN2N.OMONOLA. Asklepios zwischen den beiden 
Nemeseis stehend. Mionnet III 1372. — Vs. Lorbeerbekränzter, 
bärtiger Kopf des Caracalla. Rs. EIT. 2. TEMINOY.ZAUYP- 
NAIQN . ΠΕΡΓΑΜΗΝΩΝ. OMONOIA. Asklepios stehend, 
mit dem Pallium bekleidet, hält auf der R. die beiden 
Nemeseis; zur R. der Schlangenstab. Daselbst Sppl. 
VI 1798. 

Geta. *Vs. Kopf Getas. Rs. EITISTPA POY »IN0Y 
SMYPNAI2N. Die beiden Nemeseis einander gegenüber 
stehend. Beide lüpfen mit der R. ihr Gewand; die links ste- 
hende hält in der L. den’Zaum, die andere die Elle; zu ihren 
Füssen das Rad. Im Berliner Münzkabinet. Siehe Taf. Fig. 8.— 
Vs. Kopf Getas r., Rs. ΕΠ ΣΤΡ. Κα. ΡΟΥΦΙΝ. ΣΟ. ΣΗΥΡ- 
ΝΑΙ. Die beiden Nemeseis stehend. Mionnet III 1881. --- *Vs. 
Dasselbe. Rs. EITINTPKPOY ®IN OYIO® EIMYPNAIRN. Die 
beiden Nemeseis stehend, wie auf der auf der Tafel Fig. 8 ab- 
gebildeten Münze. Vgl. Mionnet Sppl. VI 1807 und siehe 
Taf. Fig. ἡ. — Vs. Dasselbe. Rs. EIT.STP.K.POY®INOY. 
SMYPNAIRN Dasselbe Bild. Mionnet das. 1808. 

Alexander Severus. Vs. Lorbeerbekränzter Kopf des 
Alexander Severus r., Rs. YAMTYPNAION.T. NERKOPLN. Die 
beiden Nemeseis stehend. Mionnet III 1392. 

Gordianus Pius. Vs. Kopf des Gordianus Pius r., Rs. 
EII.STP.K.1.POY®INOY. ΟΦ. IMYPNAIQON. Isis und 
Nemesis (die beiden Nemeseis?) stehend. Mionnet III 1409. — 
Vs. Dasselbe. Rs. ΕΠ. TEPTIOY. ΑΣΙΑΡΧΟΥ͂. IMYP- 
NAI2N.T.NEQ. Alexander der Grosse unter einem Baume 
schlafend; bei ihm die beiden Nemeseis. Das. 1410. — Vs. Kopf 
des Gordianus Pius. Rs. EITT. MAPKOY.AP.A1.T.B.®A. 
®01AA.NEOK.K.SMYP.4A. NEOK.OMON Artemis zwischen 


β 


zwei Hirschen und den beiden Nemeseis stehend. Das. 
1416. — Vs. Kopf des Gordianus Pius. Rs. ΕΠ. MENEK _AE- 
ΟΥΣ. SMYP.T. NE. Die beiden Nemeseis stehend. 
Das. 1418. 

Gallienus. Vs. Lorbeerbekränzter Kopf des Gallienus r., Rs. 
ENT. ΣΤΡ. ΗΠ. AYP. ΣΕΞΣΤΟΥ. MYPNAIQN.T. NERKO- 
ΡΩΝ. Die beiden Nemeseis stehend. Mionnet III 1443. — 
Vs. Dasselbe Rs. ΕΠ. ΣΕΞΣΤΟΥ. SMYPNAI2N.T. NER. 
Die beiden Nemeseis stehend. Das. Sppl. VI 1854. — Vs. 
Dasselbe. Rs. ΕΠ. Σ. M.AYP. SESSTOY. SMYP.T.NEQKO. 
Derselbe Typus. Das. 1855. 

Q. Herennius. Vs. Kopf des Herennius. Rs. YMYP- 
NAI2N. NERKOPRN. Die beiden Nemeseis einander gegenüber 
Mionnet III 1452. 

Salonina. Vs. Kopf der Salonina r., Rs. ZMYPNAIQN 
Nemesis, stehend, lüpft mit der R. ihr Gewand; die Linke hängt 
herab. Mionnet Sppl. VI 1867. 


Ephesos. 


Domitian. Vs. Kopf des Domitian 1., Rs. EITI. ANOY- 
NATOY. ΡΟΥΣΩΝΟΣ. OMONOILA. EDE. ZMYP. Artemis von 
Ephesos zwischen den beiden Nemeseis. Mionnet III 261. — 
Vs. Kopf des Domitian. Rs. /[EPEYS. AYP. MOYSONIOS. 
ASYAOY . APTEMIAOS. ΕΦΕΣΙΩΝ. Ephesische Artemis, 
rechts von ihr Nemesis, links Asklepios. Das. Sppl. VI 356. 
— Vs. Lorbeerbekränzter Kopf des Domitian r., Rs...... 
PUYSQNOS.OMONOLA...... EDE. ÖMYP. Artemis von 
Ephesos zwischen Isis und Nemesis (den beiden Nemeseis’?). 
Das.357.') — Vs. Kopf des Domitian. Rs. ἘΠῚ. ANOY.KAI- 
SENNIOY . TAITOY. NMYP. EDE.OMONOIA. Bild der 
Artemis von Ephesos; vor ihm die beiden Nemeseis stehend. 
Das. 363. — Vs. Lorbeerbekränzter Kopf des Domitian. Rs. 

. ZMYP.E®DE. Die beiden Nemeseis stehend; die 
eine führt die Hand zum Mund (Mionnet), die andere hält den 


—._ 


ἢ Amazonen dürften wohl dargestellt sein das. 360. Vs. Kopf des 
Domitian. Rs: ΕΠῚ. ANBYITATOY . POYEZNNOZ . OMONOIA . ΕΦΕ. 
ZMYP „Deux N&mesis, les mains droites jointes, et tenant chacune de la 
Main g. la bipenne.“ 


140 

Zaum. Das. 368. — Vs. Lorbeerbekränzter Kopf Domitians 
r., Rs. EDENIQN. IMYP.IMEPTAM. Nemesis, Artemis von 
Ephesos, Asklepios. Das. 370. — Vs. Lorbeerbekränzter 
Kopf Domitians. Rs. ΕΦΕΣΙΩ͂Ν. SMYP.IIEPTAM. Nemesis, 
Artemis von Ephesos, Asklepios. Das. Sppl. V 5. 431 949. 

Domitia. Vs. Kopf der Domitia. Rs. 1NOY.KAISEN. 
TIIAITOY. OMONOIA.E®E.ZMYP. Artemis von Ephesos, 
neben ihr die beiden Nemeseis stehend. Mionnet ΠῚ 265. 

Antoninus Pius. Vs. Lorbeerbekränzter Kopf des Ante- 
ninus Pius r., Rs. ZMYP.IIEPT. ΕἘΦΕΣΙΩ͂Ν. OMON. Artemis 
von Ephesos zwischen Asklepios und den stehenden Nenieseis. 
Mionnet Sppl. VI 423. 

M. Aurelius. Vs. Kopf des M. Aurelius. Rs. ἘΦΕΣΙΩΝ. 
ΚΑΙ. SMYPNAIRN. OMONOLA. Artemis von Ephesos zwi- 
schen den Nemeseis. Mionnet Sppl. VI 446. 


Kolophon. 

Caracalla. Vs. Bärtiger und lorbeerbekränzter Kopf Cars- 
callas. Rs. EITI. ΣΤΡ. AYP. ANT0AA0A0TOY.TO.B.KÜ- 
AOB2NIEN. Apollon mit der Lyra in der L. reicht seine 
R. der gegenüberstehenden Artemis. Neben ihnen Nemesis, 
mit der L. die Elle (une baguette) haltend. Mionnet 
Sppl. VI 141. 


Milet. 

Antoninus Pius. Vs. Lorbeerbekränzter Kopf des An- 
toninus Pius r., Rs. MELAHSIQON. SMYPNAIQN. Apollo, 
nackt, den Bogen in der L. haltend. R. zwei einander gegenüber 
stehende Nemeseis; beide lüpfen mit der R. ihr Gewand. Die 
rechts stehende hält in der L. die Elle, die andere den Über- 
schlag des Gewandes. Spanleim de praest. num. II 616; Millin 
Gal. myth. 83e n. 349. Mionnet III 786. 

Samos.) 

ΔΙ, Aurelius. Vs. Kopf des M. Aureliuss. Rs. SAMION. 
Hera und Nemesis mit ihren Attributen. Mionnet III 177. 


1) Vgl. Head. 8. 518. R. Förster Über die ältesten Herabilder Bres 
lau 1868 S. 27 hielt die neben Hera stehende Figur für eine Priesterin 
Vgl. dagegen Överbeck Kuustmyth. III S. 15, dessen Grund aber nicht zu 
trifft, dass eine Priesterin niemals gleich gross neben ihrer Göttin dargestell 
worden ist. 


141 


Commodus. *Vs. Kopf des Commodus. Rs. 3AM ΩΝ. 
Sehr undeutlich. Nemesis ist hier nicht, wie auf Münzen von 
Samos gewöhnlich, in das Gewand vollständig gehüllt. Mit 
der R. lüpft sie das Gewand. Im Berliner Münzkabinet. — 
Vs. Brustbild des Commodus. Rs. ΣΙ IQN. Nemesis, voll- 
ständig in ein Gewand gehüllt, hält die R. auf der Brust; die 
L. hängt herab. Daneben Hera. Six Numism. Chron. III 
δ, 275 ἢ. 4. Gardner Types of Greek coins Taf. XV n. 5. 

Caracalla. Vs. Lorbeerbekränzter Kopf Caracallas r., 
Rs. ΣΙΩΝ. Hera und Nemesis: letztere stehend. die R. 
zum Munde führend. Mionnet III 194. 

Gordianus Pius. \s. Lorbeerbekränzter Kopf des Gor- 
dianus Pius r.. Rs. &4MIQN. Hera und Nemesis stehend. 
Das. S. 224. 

Trajanus Decius. Vs. Lorbeerbekränzter Kopf des 
Trajanus Decius r., Rs. ZAMIQN. Nemesis stehend, in ein 
Gewand gehüllt: der r. Arm tritt aus demselben hervor, der 
l. hängt herab. Zu den Füssen das Rad. Das. Sppl. VI 267. 
Ahnlich 268. — Vs. Lorbeerbekränzter Kopf des Trajanus 
Deeius. Rs. ZA4AMION . ΠΡΩΤΩΝ. IQNIAS. Nemesis und 
Hera, erstere mit dem Zaum, letztere mit je einer Schale in 
jeder Hand. Das. 273. 

Etruscilla. *Vs. Kopf der Etruscilla mit einem Halb- 
mod. Rs. &4M IQN. Nemesis ganz in ihr Gewand gehüllt, 
welches auch den Kopf bedeckt. Die R., vom Ellbogen an 
entblösst, ist auf die Brust gelegt. in der L. hält sie den 
Zipfel des Gewandes. Zu den Füssen das Rad. Mionnet III 
23 Six a. a. 0. S. 275 n. 5. Siehe Taf. Fig. 9. 

Gallienus. *Vs. Lorbeerbekränzter Kopf des Gallienus r., 
Rs. ΣΑΜΊΩΝ. Hera, mit je einer Schale, von der Binden 
terabhängen, in jeder Hand. Daneben zur R. Nemesis, wie 
af der Münze der Etruscilla, doch ohne Rad. Mionuet III 303. 
Six a. a. O. Taf. XII n. 4. — Vs. Dasselbe. Rs. S4MIRN. 


Bedenklich wäre die Erklärung einiger dieser Bilder, welche ohne jedes 
ättribut gebildet sind, als Nemesis, wenn nicht andere. sonst ganz gleich 
gebildete Figuren, auch mit dem Rade ausgerüstet wären, zuweilen auch die 
auf der Brust liegende Hand deutlich ausgeprägt wäre. Overbeck bildet 
a.2.0.auf Münztafel In. 7 und 9 zwei dieser Nemesisbilder mit der Legende 
ZAMISRN und ZAMIRN NIPATRAN INNIAZ ab. 


_ 1 
Nemesis verhüllt, stehend. Zu den Füssen das Rad. Das. 
Sppl. VI 291. — *Rs. X 1MIQNII PQ TON IQN IA>. Ahı- 
lich wie die erstgenannte Münze Galliens, nur steht Hera zur 
Rechten. Im Berliner Münzkabinet. Six ἃ. ἃ. Ο. Taf. XIIn.9. 


Chios-Erythrai. 


Nicht Nemesis ist dargestellt auf einer autonomen Münze 
von Chios-Erythrai. Vs. Kopf der Synkletos. Rs. XIQNE- 
PyYOPAI2N ' OMO NO IA. Eine weibliche Figur. deren 
Ober-Gewand auf die Hüften herabgeglitten ist, sitzt auf einer 
Erhöhung, die, wie es scheint. aus drei über einander liegen- 
genden Steinen besteht. Der Zeigefinger der R. ist zum Munde 
geführt, die L. auf den Sitz gestützt. Die zum Munde ge- 
führte R. genügt nicht zur Erklärung der Figur als Nemesis. 
Im Besitze Imhoof-Blumers. Siehe Taf. Fig. 16. Vgl. Mi- 
onnnet Sppl. VI S. 220 n. 948. 


Aeolien. 

Temnos.)) 

Autonome. *Vs. Kopf der Synkletos r., Rs. STPHPQ .10 
YTHMNE IT2N. Die beiden Nemeseis, einander gegenüber 
stehend. Die links stehende lüpft mit der L., die andere mit 
der R. das Gewand, die andere Hand hängt ohne Attribute 
herab. Mionnet III 161. Vgl. Taf. Fig. 13. — Derselbe 
Typus das. 162. Rs. 87°. 1Y. NEIKOSTPATOY. THMN. — 
Das. 163 = Pellerin, peuples et villes II S. 70 Taf. 54 n. 26: 
Eckhel Ὁ. N. II S. 497. Rs. ΣΤΡ. EMAPATAOY. THMNEI- 
ΤΩΝ. — Mionnet III 164. Rs. E.ST.AY.ZSTPATONEI 
KIANOY. ΤΗΜΕΙΤΩΝ (so nach Mion.), — Das. 165 R® 
E.AY.STPATONEIKIANOY. TH ...... — Vermutlic 
auch Mionnet Sppl. VI 252. Rs. ΣΤΡ. AYSQNEIOY. THMNE - 
ΤΩΝ. Die beiden Nemeseis einander gegenüber. — Dz 
258. Rs. EI XTPA.KA.AIIOAA2NIOY. THMNEITOZ 
Ders. Typus. — Das. 254. Rs. ΣΤΡ. AYP. EPIMESIO 
THMNEITON. Ders. Typus. — Das. 255. Rs. ΣΤ. ΑΖ 
NEIKOSTPATOY. THMN. Die beiden Nemeseis stehend. — 


ı) Vgl. im allgemeinen Head Historia nummorum 8. 482. Temnos lie 
noch nicht eine Meile von Smyrna entfernt. 


148 


Das. 256. Rs. Σ. ΑΥ̓͂. STPATONEIKIANOY. ΤΟ. Β. 
THMN. Ders. Typus. — Das. 257. Rs. STP.AYP... 
AIOY.TH.. EIT.. . Die beiden Nemeseis stehend. — Das. 
259. Rs. ΣΤΡ. EIIIKPATOY THMNEITRN. Ders. Typus. 

Commodus. Vs. Lorbeerbekränzter Kopf des Commodus. 
Rs. ΕΠΙ. ΣΤΡ. AITOAAR2NIOY. THMNEIT2N. Zeus, nackt, 
hält in der R. den Adler. in der L. das Szepter. Zu beiden 
Seiten eine „gehelmte Nemesis.“ Auf dem Felde 4. M. A. 

4.2. Mionnet Sppl. VI 268. 

4 Elagabal. Vs. Lorbeerbekränzter Kopf des Elagabal r., 
| | Rs. ΕΠ. ΣΤΡ. A. HPQ2JOY.B. THMNEITR2N. Apollon 
zwischen den beiden Nemeseis stehend. Mionnet III 174. 

Gordianus Pius. Vs. Kopf des Gordianus Pius. Rs. 
EIN.STP. AYP. J)HMONEIKOY. THMNEIT®2N. Die beiden 
N\emeseis einander gegenüber stehend. Mionnet Sppl. VI 279. 


Lesbos. 

Mytilene. Autonome: Vs. Weiblicher Kopf mit Mauer- 
krone r., Rs. OMONOL1 MYTLAHNAI2N. Kybele. sitzend, 
zwischen dem stehenden Asklepios und Artemis von Ephesos. 
Zu beiden Seiten eine Nemesis. Mionnet III 114. — Vs. Das- 
selbe. Rs. ΕΠῚ. Σ. BAA.APISTOMAXOY. MYTIAHNAIQN. 
KAI.SMYP. Im Felde OMO. Weibliche Figur mit Tliurm- 
krone, sitzend, in der R. eine Schale. in der L. ein Szepter 
haltend. Zu beiden Seiten eine stehende Nemesis. Das. 115. 


Bithynien. 
Tium. 


Autonome: Vs. Jugendlicher Kopf mit Diadem. Rs. 
TIAN@N. Nemesis stehend. hält mit der R. die Elle (un 
Sceptre). mit der L. den Zaum: zu den Füssen das Rad. Mi- 
Onnet Sppl. V. 1498. 

Antoninus Pius. Vs. Lorbeerbekränzter Kopf des An- 
toninus Pius. Rs. NEMESIS ΤΙΝΩΝ. Nemesis stehend, 
führt die R. zum Munde, hält in der L. die Elle (un sceptre). 
Zu den Füssen das Rad. Mionnet II 489. — Vs. Lorbeer- 
bekränzter Kopf des Antoninus Pius l., Rs. ΝΕΜΕΣΙΣ TI- 


ANDN. Nemesis. zu den Füssen das Rad. Mionnet Sppl. 
V. 1516. 


144 


M. Aurelius. Vs. Kopf des M. Aurelius 1., Rs. NEME- 
ΣΙΣ TIANDN. Nemesis stehend, führt die R. zur Brust, mit 
der L. hält sie den Zipfel des Gewandes; zu den Füssen das 
Rad. Mionnet das. 1540. — Als Aequitas wird die Figur 
auf der Münze desselben Kaisers zu bezeichnen sein, die Mi- 
onnet das. 1539 beschreibt: Vs. Kopf des M. Aurelius l., Rs. 
TIANDN Nemesis stehend 1., hält in der R. eine Wage und 
eine Lanze in der erhobenen L.; zu den Füssen das Rad. 

Caracalla. Vs. Bärtiger, lorbeerbekränzter Kopf des 
Caracalla. Rs. ΤΊΝΩΝ. Nemesis stehend, zu den Füssen 
das Rad. Mionnet II 502. 

Gordianus Pius. Kopf des Gordianus Pius mit Strahlen- 
kranz. Rs. ΤΙΝΩΝ. Nemesis stehend, zu den Füssen das 
Rad. Mionnet Sppl. Υ 1561. 


Chalcedon. 

Unsicher, oder doch wenigstens vom gewöhnlichen Typus 
abweichend: 

Julia Domna. Vs. Kopf der Julia Domna r., Rs. XA4- 
XAIONIEN. Nemesis (?) stehend, mit dem Rade, lüpft den 
Schleier von ihren Schultern. Mionnet Sppl. V 150. 

Alexander Severus. Vs. Kopf des Alexander SevertsS- 
Rs. K1AXAJONION. Nemesis (?) führt die R. zum Munde 
und hält mit der L. das Rad. Mionnet Sppl. V 163. 


Juliopolis. 

Septimius Severus. Vs. Kopf des Septimius Sevee”" 
Rs. IOYAIOITOAEIT2N. Nemesis stehend, führt die KR 
zum Munde, die L. hängt herab; zu den Füssen das R 2a 
Mionnet Sppl. V 370. 


Nicaena. 

Macrinus. Vs. Lorbeerbekränzter Kopf des Macrin β661" 
Rs. NIKAIERN. Nemesis stehend, lüpft mit der R. das δὲ 
wand und hält in der L. den Zaum; zu den Füssen das ΖΞ" 
Mionnet Sppl. V 734. 

Alexander Severus. Vs. Lorbeerbekränzter Kopf € 
Alexander Severus. Rs. NIKAIEQN. Nemesis stehend, leg! 
die R. auf die Brust und hält in der L. den Zaum; zu del 
Füssen das Rad. Das. 776. 


145 


Nikomedeia. 


Caracalla. Vs. Lorbeerbekränzter Kopf des Caracalla 
mit Strahlenkranz. Rs. NIKOMHAIERN . AIZ. NERKOPRN. 
Nemesis führt die R. zum Mund, hält in der L. die Elle (une 
baguette); zu den Füssen das Rad. Mionnet Sppl. V 1164. 

Alexander Severus. Vs. Lorbeerbekränzter Kopf des 
Alexander Severus. Rs. Legende wie oben. Nemesis-Aequitas, 
stehend, hält in der R. die Wage, in der L. die Elle (une 
baguette); zu den Füssen das Rad. Das. 1219. — Fraglich 
ist die Darstellung der Nemesis-Aeguitas auf der Münze Mi- 
onnet Sppl. V 1240. Vs. Lorbeerbekränzter Kopf des 
Alexander Severus: Rs. NIKOMHAERN. ΤΡΙΣ. ΝΕΏΩΚΟΡΩΝ 
Nemesis stehend, hält in der R. eine Wage, in der L. eine 
Geissel. — Vs. Lorbeerbekränzter Kopf des Alexander Severus r. 
Rs. NIKOMHAIERN. TPIZ. NERKOP2N Nemesis stehend, hält 
in der R. nach Mionnet Ähren oder einen Zweig, wohl richti- 
ger den Zaum, in der L. die Elle (un sceptre); zu den Füssen 
das Rad. Das. 1241. 


Paphlagonien. 
Sinope. 
Trajan. Vs. Lorbeerbekränzter Kopf des Trajan r., Rs,., 
ον νον OXLIX Nemesis, stehend 1., führt die R. zum Mund 


und hält die Elle (sceptre) in der L. Zu Füssen das Rad. 
Cohen med. imp.? II S. 91 n. 688. 

Julia Domna. Vs. Büste der Julia Domna r., Rs. ©. I. F. 
S. ANN. CCLX Nemesis stehend 1., lüpft mit der R. das Ge- 
wand und hält in der L. die Elle (baguette).. Zu Füssen das 
Rad. Cohen IV S. 131 n. 299. 

Über Nemesisbilder auf Münzen der Stadt Amastris von Domi- 
tian bis Maximin mit der Legende AMASTPE2Z oder AMA- 
<STPIANDN vgl. Head S. 433. 


Phrygien. 
Akmonia. 


Unsicher ist die Darstellung der Nemeseis auf zwei unter 
Septimius Severus und Volusian geprägten Münzen von Akmo- 
Δ. Vs. Strahlenbekränzte Büste des Septimius Severus. Rs. 
ἘΠῚ ΦΑ. ΠΡΕΙΣΚΟΥ͂ NETP.YOY.AZIAPX. AKMO NERN. 
Septimius zu Boss, nachrechts, die Peitscheinder R. Rechts Felsen 


10 


146 


oder ein Gebirge, zu dessen Fuss eine nackte Figur, nach 1. ρ6 1866: 
Auf dem Gipfel zwei weibliche Figuren, stehend, den Kopf na 
l. gewandt, die R. zur Brust geführt. Über der Gruppe e 
Adler, vielleicht mit dem Blitz in seinen Klauen. Mionnet ] 
31; Num. Chron. 1866 p. 126, 1; Imhoof-Blumer Monnai 
greques S. 392 n. 50 Taf. G. 24. Ähnliche Darstellung 3 
- einer Münze des Volusianus. Vs. Strahlenbekränzte Büste d 
Volusianus. Rs. AKMONEQ2N. Dasselbe ohne den Adler. D: 
n. 51 und Taf. @. 25. Imhoof vermutet, dass die beiden ] 
guren die Nemeseis, das Gebirge der Didymos, die gelage: 
Gestalt der Maiandros sei. Head S.556 bezweifelt die Darstellu 
der Nemeseis. Es ist wohl nur an zwei Ortsgottheiten zu denk: 


Kibyra. 

Autonom. Vs. Brustbild der Stadt. Rs. KAISKIB 
ΡΑΤΩΝ Nemesis, geflügelt, erhebt den im Ellbogen gebeugt 
r. Arm zur Brust und hält in der L. den Zaum. Samml. 
Prokesch. Arch. Ztg. 1844 S. 344 Taf. XXI n. 47. 


Dorylaion. 

Julia Domna. Vs. Kopf der Julia Domna r., Rs. 40P 
AAEQN Nemesis stehend, führt die R. zum Mund, hält in ἃ 
L. den Zaum; zu Füssen das Rad. Mionnet Sppl. VII 328. 

Kaum Nemesis dürfte dargestellt sein auf der Münze d 
Gordianus Pius Mionnet IV 534. Vs. Kopf des Gordian 
Pius. Rs. /OPYAAER2N. Weibliche Figur, welche die R. zı 
Kopfe erhebt und mit der L. eine Lanze hält; zu den Füss 
ein Rad. 


Eukarpia. 

Augustus. Vs. Lorbeerbekränzter Kopf des Augustı 
Rs. EYKAPIT.T.KO. AYKIA42 . EYZENO. Neme: 
stehend. Mionnet IV 548. 


Hierapolis. 

Autonome: Vs. Bärtiger Kopf des Herakles r., Rs. ΣῈ}, 
ΠΟΜΕΙΤΩΝ. Nemesis stehend, geflügelt, führt die R. zı 
Mund. Mionnet IV 581. — Vs. Büste der Pallas mit Äg 
Rs. Dieselbe Legende. Nemesis stehend, führt die R. zu 
Mund, die L. hängt herab. Das. 583. — Vs. Büste d 
Pallas. Rs. Dieselbe Legende. Nemesis, stehend, lüpft n 


147 


der R. ihr Gewand, hält in der L. den Zaum (une baguette 
on un frein. Das. Sppl. VII 361. — Vs. Büste der Pallas 
mit Ägis. Rs. Dieselbe Legende. Nemesis stehend, führt die 
R. zum Mund, hält in der L. den Zweig. Das. 362. — Vs. 
Kopf der Artemis über der Mondsichel.e Rs. Dieselbe Legende. 
Nemesis stehend, geflügelt. Das. 364. — Vs. Bärtiger Kopf 
des Asklepios, vor ihm der Schlangenstab. Rs. JEPAITOAEI 
ΤΩΝ. Nemesis geflügelt, stehend 1.; der r. Arm ist gebeugt; 
mit der R. hält sie den Zaum (?) (un seau). Imhoof-Blumer 
Monnaies. grecques S. 401 n. 106. 


Laodikeia. 


M. Aurelius. Vs. Kopf des M. Aurelius. Rs. 440A1- 
KEQN . ZSMYPNAIRN . OMONOIA. Zeus zwischen den 
beiden Nemeseis stehend, in der L. die Lanze. Mionnet IV 750. — 

Unsicher ist die Darstellung der Nemeseis auf der 
Münze des Commodus Mionnet Sppl. VII 453. Vs. Lorbeer- 
bekränzter Kopf des Commodus. Rs. 4NTIOXEQN. ΚΑΙ. AA- 
OAIKERN . OMONOIA. „Zwei Nemeseis stehend, reichen sich 
die Hände und halten in den L. eine Lanze.” — 

Julia Domna. * Vs. Kopf der Julia Domna. Rs. 44- 
OAIKERN.NERKOPRN. Nemesis, geflügelt, stehend 1., die 
R. erhoben. Im Feld ΤῸ.Π. Η. Mionnet IV 761. Wohl 
gleich einer Münze im Besitz von Imhoof-Blumer. Rs. 440- 
AIKERN NERKOP2N im Feld ΤῸ. Π. Η. Nemesis, ste- 
hend, 1., lüpft mit der R. das Gewand und hält in der L. den 
Zaum; zu den Füssen das Rad. Dieser entspricht genau Mi- 
onnet Sppl. VII 458. Siehe Taf. Fig. 11. 

Caracalla. *Vs. Kopf des Caracalla.. Rs. 140AIKE- 
@ONZSMYPN... NOMONOIA. Nemesis, stehend 1., lüpft mit 
der R. das Gewand und hält in der L. die Elle; zu den Füssen 
das Rad. Gegenüber Zeus, der mit der L. eine Lanze hält. Im 
Berliner Münzkabinet. — *Vs. Dasselbe. Rs. 140AIKEQ2N . ΝΕΩ- 
KOP2N.TO.IT.H. Nemesis panthea.!) Geflügelte weibliche 


3) Fortuna panthea, nicht Nemesis haben wir zu erkennen auf folgender 
Münze des Caracalla: *Vs. Kopf des Caracalla.. Rs. A40AIKENN. 
NENRKOPNRN.T.IT.H. Geflügelte, weibliche Figur, mit Modius, hält mit 
der R. das Steuer auf einem Rad, in der L. das Füllhorn; im Feld zwei 


Ähren. Mionnet Sppl VII 464. oe 
Ὶ 


148 


Figur mit Mauerkrone, in der R. ein Füllhorn, in der vorge- 
streckten R. eine Schale, aus der eine Schlange trinkt. Links 
von ihr Athena Promachos auf einer Säule; hinter ihr der Greif, 
über welchem sich ein Joch befindet. Mionnet IV 769; 
Lajard Sur le culte de Venus Taf. III A n. 8; Müller- Wiese- 
ler Taf. 74 n. 951; Walz de Nem. Gr. Taf. IIn. 9; Zeit- 
schrift für Numismatik XIV (1887) S. 125. 

Maesa. Vs. Kopf der Maesa r., Rs. 440AIKEQRN . NE- 
RKOPR2N. Nemesis geflügelt, stehend 1., führt die R. zum Mund; 
zu den Füssen das Rad. Mionnet IV 789. 

Philippus jun. Vs. Kopf des Philippus jun. Rs. 440- 
AIKEQN.ZMYPNAIRN.OMONOILA Zeus Philalethes und Ne- 
mesis stehend. Das. 796. — Vs. Kopf des Philippus jun. Rs. 
AAOAIKERN NERQKOPA2N. Nemesis panthea im Doppelchiton, 
stehend. Sie trägt auf dem Kopfe den Kalathos, in der R. 
eine Schale, die sie der ihren Arm umwickelnden Schlange 
reicht, in der L. ein Füllhorn. Vor ihr ein Greif. Imhoof- 
Blumer Monnaies grecques S. 409 n. 136. Zeitschr. f. Numism. 
XIV (1887) S. 125. 

Ottacilia. *Vs. Kopf der Ottacilia. Rs. A40AIKEQRN 
ΝΕΩΚΟΡΩΝ. Nemesis stehend, lüpft mit der R. ihr Gewand, 
hält mit der L. die Elle. Im Berliner Münzkabinet. — Vs. 
Kopf der Ottacilia. Rs. 140JIKEQN NEQKO. Nemesis ge- 
flügelt stehend, auf ihrem 1. Arm eine Palme (wohl die Elle); 
zu ihren Füssen das Rad. Waddington Voyage en Asie-Mi- 
neure Paris 1853 S. 26 ἢ. 6. 

Ottacilia-Severus. *Vs. Büste der Ottacilia und des 
Severus. Rs. AA0AIKER N NERKOPR2N. Nemesis-Aequitas 
l., geflügelt, hält in der R. die Wage, in der L. die Elle; zu 
den Füssen das Rad. Im Besitz von Imhoof-Blumer. 


Peltai. 


Autonom. Vs. Weiblicher Kopf mit Schleier. Rs. ZEA- 
THNON MAKEAON®N. Nemesis stehend; zu den Füssen das 
Rad. Mionnet IV 888: Head S. 567. 


Synnada. 


Autonom. Vs. Weiblicher Kopf mit Thurmkrone Rs. 
ZYNNAAESN. Nemesis, geflügelt, stehend, führt die R. zum 


140 


Mund, hält in der L. den Zaum (un sistre); zu den Füssen das 
Rad. Mionnet IV δ. 977. 


Synaos. 


Autonom. Vs. Kopf der Synkletos. Rs. SYNAEIT®N. 
Die beiden Nemeseis einander gegenüber. Mionnet Sppl. VII 
580; Head S. 569. 


Tripolis. 


Autonom. Vs. Weiblicher Kopf mit Schleier. Rs. TPI- 
HOAIT2N. Nemesis schreitend, geflügelt, lüpft mit der R. 
das Gewand. Eckhel D. N. ΠῚ 85.872. Vgl. Head. S. 570. 

Julia Domma. *Vs. Kopf der Julia Domna. Rs. TPI- 
NOAEITR2N. Nemesis, geflügelt, stehend 1., lüpft mit der R. 
das Gewand und hält in der L. den Zaum. Im Berliner Münz- 
kabinet. Head 3. 770. Vgl. Taf. Fig. 20. 


Pamphylien. 

Attaleia.) 

Commodus. Vs. Kopf des Commodus. Rs. ATTAAERN. 
Nemesis geflügelt, stehend, hält auf der R. das Rad; zu den 
Füssen der Greif. Mionnet III 34. — Vs. Dasselbe Rs. 
ATTAAERN. Nemesis stehend 1., hält in der R. einen Zweig, 
in der L. die Elle (baguette); zu den Füssen der Greif, der 
Fuss auf einem Rade. Das. Sppl. VII 43. 

Valerianus sen. Vs. Kopf des Valerianus sen. Rs. 
ATTAAERN Pallas, Hygieia und die beiden Nemeseis. Mionn. 
das 55. 

Gallienus. Vs. Lorbeerbekränzter Kopf des Gallienus r., 
Rs, SLAIHTQN. ATTAAERN. OMONOLA. Pallas mit der 
Lanze in der R. reicht die L. der geflügelten, stehenden 
Nemesis, zu deren Füssen sich der Greif befindet, den Fuss 
aufeinem Rade. Eckhel Ὁ. N. III S. 16. Mionnet III 43. — Vs. 
Lorbeerbekränzter Kopf des Gallienus r., Rs. ATTAAEQN Ne- 
mesis stehend, zu den Füssen der Greif. Mionnet III 44. — 
Ve. Lorbeerbekränzter Kopf des Gallienus; davor H. Rs. AT- 
TAAEQN Nemesis stehend 1., hält in der gebeugten R. den 


ἡ Vgl. Head 8. 588, 


150 


Zaum, in der IL. die Elle (baguette); zu den Füssen der Greif 
mit dem Rad. Mionnet Sppl. VII 57. 

Trebonius Gallus. Kopf des Trebonius Gallus. Rs. 
ATTAAERN Nemesis geflügelt, stehend 1., hält in der R. den 
Zaum, in der L. die Elle (Pinder: Tuba, Müller-Wieseler Fackel); 
zu den Füssen der Greif, den Fuss auf dem Rad. Pinder Num. 
ined. I Taf. 2 n. 10; Müller-Wieseler Denkm. II Taf. 74 n. 952. 


Aspendos. 


Salonina. Vs. Kopf der Salonina.. Rs. AZTIENAIRN. 
Nemesis stehend, hält in der R. eine Geissel; zu den Füssen 
der Greif, den Fuss auf dem Rad. Revue numism. 1853 S. 
22 ἢ, 2; Waddington Voyage S. 83 ἢ. 7; Head S. 583. 


Kremnaa. 


Geta. Vs. Kopf des Geta Rs. VLTPI. COL. CR. 
Nemesis stehend, führt die R. zum Mund; zu den Füssen ein 
Greif. Waddington Voyage 83. 99 n. 3. 


Isindos. 


Maximinus. Vs. Kopf des Maximinus r., Rs. LIINAERN. 
Nemesis stehend, führt d. R. zum Mund, hält in der L. die 
Elle (sceptre); zu den Füssen der Greif. Mionnet III 61. 


Side. 


Alexander Severus. Vs. Lorbeerbekränzter Kopf des 
Alexander Severus r., Rs. ZL/HTRN Nemesis stehend 1., die 
R. an der Seite; in der L. hält sie die Elle (la haste pure); 
zu den Füssen auf der einen Seite der Greif, auf der andern 
ein Rad. Mionnet Sppl. VII 219. — Auf eine unter Gallienus 
geprägte Münze mit einem ähnlichen Nemesisbild macht Eck- 
heil Ὁ. N. III S. 16 aufmerksam. 


Lykien. 


Rhodiapolis. Tranquillina. Vs. Kopf der Tran- 
quillina auf einer Mondscheibe. Rs. POALAIT OAEITRN. Neme- 
sis lüpft mit der R. ihr Gewand, in der L. hält sie die Elle. 
Zu Füssen der Greif, einen Fuss auf dem Rade. Waddington 
Voyage Taf. X, 5 S. 122; Head S. 580. 


er TTT 


151 


Pisidien. 
Amblada. 


Philippus. *Vs. Kopf des Philippus. Rs. AMBAAJE 
QDNAAKEJIA 1IMO. Nemesis (?), stehend r., die R. auf der Brust, 
die L. herabhängend; zu Füssen das Rad. Im Besitze Imhoof- 
Blumers. Head S. 589. Siehe Taf. Fig. 12. 

Komama nach Head ὃ. 5%. 

Kremna: Geta. Vs. Kopf des Geta. Rs. COL.CR. 
VLTRI Nemesis stehend von vorn; zu den Füssen der Greif. 
Cohen IV S. 285 n. 298. 

Pednelissos Commodus. Vs. Lorbeerbekränzter 
Kopf des Commodusr., Rs. NETNHAISZEQRN. Nemesis stehend 
l., lüpft mit der R. ihr Gewand und hält in der L. den Zaum; zu 
den Füssen ein vierfüssiges Tier. Mionnet Sppl. VII 155. Head 
S. 591. 


Prostanna. | 

Philippus jun. *Vs. Kopf des Philippus jun. Rs. ΠΡΟΣΤ 
ANNERN. Nemesis stehend 1.; die R. liegt auf der Brust, die 
herabhängende L. hält die Elle. Zu Füssen vielleicht ein 
Greif, wie auch Imhoof-Blumer vermutet. Im Besitze Imhoof- 
Blumers, unediert. Siehe Taf. Fig. 10. 

Termessos nach Head 5. 593 ἢ 


Kilikien. 


Agai. Maminaea. Vs. Kopf der Mammaea r., Rs. AITE.. 
N.M.E.I.®. Im Feld ΟΣ... Stehende Nemesis, führt 
dieR. zum Mund und hält in der L. eine Geissel; zu den 
Füssen das Rad. Mionnet III 44. 

Tarsos. Balbinus. Vs. Lorbeerbekränzter Kopf des Bal- 
bins, Rs. T4PSOY. MHTPO.A.M.K.T.B. Stehende For- 
iuna zwischen Athene und Nemesis. Mionnet Sppl. VII 487. — 

Als Tyche zu bezeichnen sind die Bilder auf folgenden 
Münzen: Vs. Kopf des Gordianus Pius mit Strahlenkranz r., 
Rk. TAPSOY MHTPONOAEQS.A.M.K.T.B. „Nemesis 
geflügelt, stehend, mit den Attributen der Fortuna.“ Mionnet 
[Π 557 u. 558. 

Seleukis. 

Nikopolis. Alexander Severus. *Vs. Kopf des Alexan- 

der Severus mit Strahlenkranz r., Rs. NEIKOIIOAEIT2N 


152 


SEAEYKIAOZE im Abschnitt ©. Zwischen zwei Säulen, dä 
durch einen Bogen verbunden sind, steht Nemesis r., die R. is 
an den Leib gelegt, mit der L. lüpft sie das Gewand; zu de 
Füssen der Greif. Im Berliner Münzkabinet. Mionnet V 82 
Siehe Taf. Fig. 6. — Ähnliche Darstellung auf einer Münze de 
Philippus sen. Vs. Kopf des Philippus sen. r., Rs. Wie obeı 
nur hinter dem Nemesisbilde eine Ähre oder ein Zweig. Ebd 


825. 
Lydien. 


Philadelpheia. Gordianus Pius. Vs. Lorbeerbekränzt. 
Kopfdes Gordianus Pius r.,Rs. ®1.01A4A. NEQK.K.>SMY,; 
I1.NERQK.OMON.EIII. MAPKOY AP.A.T.B. Artem. 
von Ephesos zwischen den beiden Nemeseis. Mionnet IV 59. 

Thyateira. Soaemias. Vs. Kopf der Soaemias. Rs. ΕΖ 
ΣΤΡ. AY. STPATONEIKLANOY . OYATEIPHN2N Nemesis 
geflügelt, stehend; zu den Füssen der Greif. Das. 981. 


Karien. 

Stratonikeea. M. Aurelius. Vs. Kopf des M. Aurelius 
Rs. AYPHAIOZ . ΟΣΤΙΖΊΑΝΟΣ. STPATONIKERN Alexande: 
der Grosse unter einem Baum schlafend; bei ihm die beideı 
Nemeseis. Mionnet III 442. 

Tabai. Vs. TABH ΝΩ͂Ν. Zeuskopf. Rs. TABH ΝΩ͂Ν 
„Nemesis linkshin stehend; ihre R. hat eine Falte ihres Oberkleide 
erfasst und hält dieselbe mit gebogenem Arm gegen ihr Haup 
empor; in der gesenkten L. ein Zaum.* Zeitschr. f. Numis 
matik I (1874) S. 148 n. 6. Head S. 532. 


Galatien. 
Pessinus. L. Verus. Vs. Kopf des L. Verus. Rs. ΠῈΣ 
SINOYNTI2N. Nemesis l., hält in der R. eine Geissel, in de 
L. den Zaum. Mionnet Sppl. VII. 73. Head S. 630. 


Kappadokien. 
Komana. 


Antoninus. Vs. Lorbeerbekränzter Kopf des Antoninus r 
Rs. COMM. P. P. COL. IVL. F. Nemesis- Aequitas, stehen 
l., führt die R. zum Mund und hält in der L. ein Füllhorn; z 
Füssen das Rad. Cohen II S. 402 n. 1239. 

JulisDomna. Vs. Kopf der Julia Domna. Rs. COMM.P. 2 
COL. IVL. Ε΄. Nemesis-Fortuna 1., stehend, führt die R. zu 


153 
Munde, hält in der L. ein Füllhorn, zu Füssen das Rad. Mi- 
onnet Sppl. VII 306. 


Mösien. 

Kallatia. 

Philippus sen. Vs. Lorbeerbekränzter Kopf des Philippus 
sen.r. Rs. XK41.1A1AT1LANON. Im Felde E. Nemesis stehend, hält 
mit der R. die Elle (baguette), mit der L. den Zweig; zu den 
Füssen das Rad. Mionnet Sppl. I δῦ. — Vs. Derselbe Kopf. 
Rs. K41AATIANON. ./. Nemesis-Aequitas, hält in der R. die 
Wage, in der L. die Geissel; zu den Füssen das Rad. Das. 56. 


Markianopolis. 

Caracalla und Geta. Vs. Kopf des Caracalla und Geta. 
Rs. YIKYNTILALIANOY MAP KIANONMOAIT2N. Nemesis 
stehend 1., lüpft mit der R. das Gewand, hält in der L. die 
Ele. Am Boden linkshin der Greif, den Vorderfuss auf ein 
Rad legend. Links im Felde E. v. Sallet Beschreibung der an- 
tiken Münzen I. Band S. 59 n. 14. 

Geta. Vs. Kopf des Geta. Rs. MAPKIANONOAEITEN. 
Nemesis geflügelt, vor einem Altar stehend, führt die R. zum 
Munde; zu den Füssen ein Zweig. Mionnet Sppl. I 19. 

Macrinus u. Diadumenianus. Vs. Köpfe des Macrinus 
und Diadumenianus. Rs. . YITIONTIANOYMAPKLANONO- 
AEITBN im Felde E. Dargestellt ist eine weibliche 
Figur, welche Wage und Füllhorn hält; zu ihren Füssen 
ds Rad. Brit. Mus. Thrace ὃ. 32 n. 33. Mionnet Sppl. I 
206. Von’ Sallet S. 62 n. 29 richtig als Aequitas bezeich- 
net, — 

*Elagabalus. Vs. Kopfdes Elagabalus. Rs. YIISEPT TITI- 
ANOY MAPKIANO ... . Nemesis-Aequitas, stehend 1., hält 
in der R. die Wage, in der L. die Elle: zu den Füssen das 
Rad. Im Besitz Imhoof-Blumers. Siehe Taf. Fig. 15. — Vs. 
Lorbeerbekränzter Kopf des Elagabalus. Rs. YIT. IOYA.ANT. 
SEAEYKOY . DLAPKIANOMOAIT2N. Nemesis stehend, die 
R. am Munde, hält in der L. die Geissel; zu den Füssen das 
Rad. Mionnet Sppl. I 244. Vielleicht = v. Sallet a. a. O. 8. 63 
1.37: Vs. Kopf des Elagabalus Rs... OYAANTSEAE YKOY 
MAPKLANOIT .. . Nemesis stehend 1., lüpft mit der R. das Ge- 


184 


wand und hält in der L. die Elle; zu den Füssen das Rad. 
Ähnlich n. 38. — Als Tyche dürfte zu bezeichnen sein die Fi- 
gur bei Mionnet ἢ. 242. Vs. Lorbeerbekränzter Kopf des Ela- 
gabalus. Rs. YIT.IOYA. ANT.SEAEYKOY. MAPKIANO- 
ΠΟΛΙΤΩ͂Ν. Stehende Figur, welche in der L. ein Füllhomn 
trägt. 

Alexander Severus. Vs. Lorbeerbekränzter Kopf des 
Alexander Severus,. Rs. HTOYMTEPEBENTI NOYMAPKI- 
ANONOAIT 2N. Nemesis-Aequitas, langbekleidet, stehend |. 
hält in der R. die Wage, in der L. die Elle; unten das Rad. 
v. Sallet a.a. Ο. 52 — Mionnet Sppl. I 292. Ähnliche Dar- 
stellung von Sallet S. 67 n. 55. Rs. YIITIOIOYA® ΗΣΤΟΥ 
MAPKIA NO ΠΟ AI ΤΩΝ. — Als Aequitas ist zu bezeichnen 
die Figur auf der Münze Brit. Mus. Thrace S. 37 ἢ. 71. Vs. 
Kopf des Alexander Severus. Rs. Inschrift wie bei der vor- 
hergehenden. Eine weibliche Figur trägt Wage und Füllhorn; 


. zu den Füssen das Rad. 


Alexander Severusund Maesa. Vs. Kopf des Alexan- 
der Severus und der Maesa. Rs. HT.OYM.TEPEBENTINOY. 
MAPKIANONOAIT2N. Nemesis, stehend, führt die R. an 
den Mund und hält in der L. die Elle (haste); zu den Füssen 
das Rad. Mionnet Sppl. I 309. 

Gordianus Pius. Vs. Büste des Gordianus r. und des 
Sarapis mit Modius I, Rs. YIMHNO® IAOYM APKIANO- 
ITOA. Nemesis-Aequitas, mit Modius auf dem Kopfe, hält die 
Elle und das Füllhorn; zu den Füssen das Rad. Im Feld E. 
Brit. Mus. Thrace 8. 39 n. 88. 

Gordianus und Tranquillina. Vs. Kopf des Gordianus 
und der Tranquillin.. Rs. YITEPTYAAIANOYMAPKIA- 
NONO A IT Q2N. Nemesis, stehend ]., hält in der gesenk- 
ten R. die Elle, in der I, den Zaum; links unten das Rad. 
v. Sallet S. 71 ἡ. 73. 


Nikopolis am Istros. 

Commodus. Vs. Bärtiger Kopf des Commodus 1. Rs. NEI- 
KONOAI ΠΡΟΣ. IST Nemesis stehend, hält in der R. den 
Zaum. Mionnet Sppl. I 365. 

Septimius Severus. Vs. Lorbeerbekränzter Kopf des 
Septimius Severus. Rs. NIKOHOAIT. ΠΡΟΣ. LS Nemesis- 


Tyche hält in der R. eine Schale, in der L. die Elle, zu den 
Füssen das Rad. Das. 427. 

Julia Domna. Vs. Kopf der Julia Domna r. Rs. NI- 
KONOAIT ὩΝΠΡΟΣΙΣΤΡ Nemesis-Aequitas, die Wage und 
die Elle haltend; zu den Füssen das Rad. Brit. Mus. Thrace 
S.4n.23.— Vs. Ähnlich. Rs. NIKOIOAI T. ΠΡΟΣΙΣΤΡ 
Nemesis führt die R. zum Munde und hält in der L. die Elle; 
zu den Füssen das Rad. Das. n. 24. 

Geta. Vs. Kopf des Geta. Rs. YOYOYAITIAN NIKO- 
N0AIT ΠΡΟΣῚ Nemesis-Aequitas, stehend 1., hält in der R. 
die Wage, in der L. die Elle; links unten das Rad. v. Sallet 
$.81n. 46. Ähnlich Rs. YOA0OYAITIAN NIKONOAI PPOZ I 
Brit. Mus. Thrace S. 46 n. 38. 

Aequitas, nicht Nemesis: Macrinus. Vs. Lorbeerbekränzter 
Kopf des Macrinus. Rs. ΥΠ. ST. A. AONTINOY. NIKOIIO- 
AITON. IT... . Stehende, weibliche Figur mit der Wage in 
der R.; dem Füllhorn in der L.; zu den Füssen das Rad. Mi- 
omet Sppl. I 582. 

Diadumenianus. Vs. Kopf des Diadumenianus. Rs. Y. K. 
ATPIIITA. NIKOTTOAITAN. ΠΡΟΣ. ISTPON Nemesis-Tyche 
hält ἰὴ der R. eine Schale, in der L. die Geissel; zu den Füssen 
das Rad. Mionnet Sppl. I 608. 

Elagabalus. Vs. Kopf des Elagabalus. Rs. Y/INOBIOY 
ΡΟΥΦΟῪ NIKOIIOA.. Nemesis-Aequitas, langbekleidet, stehend 
᾿ hält in der R. die Wage, in der L. die Elle. Liuks unten 
das Rad. Links unten T (?). v. Sallet S. 84 n. 65. — Ae- 
qwitas: Vs. Lorbeerbekränzter Kopf des Elagabalus. Rs. YIT- 
NoBIOYPOY® OYNIK IIPOSIST. Weibliche Figur mit Mo- 
dius, Wage und Füllhorn; zu den Füssen das Rad. Brit. Mus. 
Thrace S. 50. πη. 63. — Tyche: Vs. Elagabalus mit Strahlen- 
kranz Rs. YIINOBIOYPOY DOYNIKONOAITRN ΠΡΟΣΙΣ. 
Weibliche Figur mit Modius, Schale und Füllhorn; zu den 
Füssen das Rad. Ebds. n. 64. 

Gordianus Pius. Vs. Lorbeerbekränzter Kopf des Gor- 
dianus Pius. Rs. YIT. S AB. MOAJEZTOY.NIKOTMOAITON. 
ΠΡῸΣ. IST. Nemesis stehend, führt die R. zum Mund, hält 
in der L. die Elle; zu den Füssen das Rad. Mionnet Sppl. I 
16. — Vs. Derselbe Kopf r., Rs. YIT.ZAB.MOJEZTOY. 
NIKOTOAEITA@N.IIP.IS. Nemesis-Aequitas stehend, hält 


156 


mit der R. die Elle, mit der L. das Füllhorn; zu den Füsse 
das Rad. Das. n. 717. — Vs. Wie oben. Rs. YIISABMO- 
AEZTOY NIKONOAEITRNIIP OE I EZ TPON. Nemesis, 
stehend 1., mit dem Modius, führt die R. zum Mund und hält 
in der L. die Elle; zu den Füssen das Rad. Brit. Mus. Thrace 
5. 53 n. 79. — Vs. Wie oben. Rs. ΥΠΣ“8 MOJEITOYNI- 
KONOAEITRN IIPOSI 3 T PO N. Nemesis-Aequitas steh- 
end ]., in der R. die Wage, in der L. die Elle haltend; am 
Boden das Rad. v. Sallet S. 87 ἢ. 75. — Vs. Wie oben. Rs. 
YNITSZSAOMOJEZTOYNIKOUOAEITONIIPOZ I 3. Nemesis 
Tyche, stehend 1., mit Modius, in der R. die Elle, in der L. 
das Füllhorn haltend; am Boden das Rad. von Sallet 
S. 87. n. 77. 


Tomoi. 


Geta. Vs. Bärtiger, lorbeerbekränzter Kopf des Geta. 
Rs. HTPOIIIIO NTOYTOMERZE. Nemesis-Aequitas, stehend 
l., hält in der R. die Wage, in der L. die Elle; zu Füssen das 
Rad. Im Feld 7. Brit. Mus. Thrace S. 58 n. 32. Mionnet 
Sppl. I 790. 

Maximinus. Vs. Lorbeerbekränzter Kopf des Maximinw. ᾿ 
Rs . MHTPONONTOYTOME2SA. Stehende Nemesis von 
vorn, geflügelt, langbekleidet, hält in der R. die Elle, in der 
L. den Zaum; rechts unten das Rad. v. Sallet S. 94 n. 22- 
Brit. Mus. S. 60 n. 45. Mionnet Sppl. I 824. 

Gordianus und Tranquillina. Vs. Kopf des Gordianus 5 
und der Tranquillina. Rs. MHTPOIION TOYTOME2>E. Ne 
mesis-Aequitas, Wage und Elle haltend; zu Füssen das Rad 
im Felde ./. Brit. Mus. S. 63 n. 64. 

Philippus senior und Otacilia. Vs. Kopf des Phi 
lippuss und der OÖtacilia.a Rs. MHTPOIO NTOYT... 
Stehende Nemesis ]., hält in der ausgestreckten R. den Stat 
in der herabhängenden L. den Zaum. Unten l. Rad. v. Salle® 
S. 96 n. 30. 

Philippus jun. Vs. Lorbeerbekränzter Kopf des Phi 
lippus jun. Rs. MHTPOII . IONTOY. TOME2Z. 4. Nemesi= 
Aequitas hält in der R. die Wage, in der L. den Zweig, = 
den Füssen das Rad. Mionnet Sppl. I. 860. 


157 


Thrakien. 
Anchialos. 


Geta. Vs. Kopf des Getar. Rs. ATA1 AAEQRN Nemesis- 
witas, stehend 1., hält in der R. die Wage, in der L. die 
. v. Sallet S. 133 n. 12. Brit. Mus. S. 85 n. 14. 
Tranquillina. Rs. ATXIA AEQN. Ähnliche Darstellung 
dem Rade zu Füssen. v. Sallet S. 138 n. 31. 


Byzantion. 


Soaemias (?) Vs. Kopf der Soaemias r., Rs. BYZANTI2N. 
nesis stehend, führt die R. zum Munde und hält in der L. 
ı Zweig; zu Füssen das Rad. Mionnet Sppl. 1 375. — Nach 
Beschreibung ist keine Nemesis dargestellt auf der Münze 
'Soaemias, das. n. 374. Vs. wie oben. Rs. Dieselbe Auf- 
rift: „Nemesis vetue de la stola, debout, tenant de la main 
un flambeau et de la gauche le rhombum; ἃ ses pieds 
' Toue. 

Maesa. Vs. Kopf der Maesa. Rs. Wie oben. Nemesis 
hend, führt die R. zum Mund und hält in der L. einen 
ombus (den Zaum?); zu Füssen das Rad. Das. ἢ. 378. 


Deultum. 


Mammaea. Vs. Kopf der Mammaea r., Rs. COLFLP AC- 
VLT. Nemesis-Aequitas stehend 1., in der R. die Wage, 
ler L. die Elle; links unten am Boden das Rad. v. Sallet 
160 n. 13. Cohen med. imper.? IV S. 499. n. 97. 
Maximinus. Vs. Kopf des Maximinus r., Rs. ὁ OLFLP 
DEVLT. Nemesis-Aequitas stehend 1., hält Wage und Füll- 
1; zu Füssen das Rad. Brit. Mus. ὃ. 112 n. 13. — Vs. 
beerbekränzter Kopf des Maximinus r., Rs. Dass. Nemesis- 
he, stehend l., hält eine Schale und die Elle; zu Füssen das 
1. Cohen δ. 517 n. 123. 

Maximus. Vs. Kopf des Maximus r., Rs. COLFLPA 
J)EVLT. Nemesis, stehend ]., lüpft mit der R. das Gewand 
ἃ hält in der L. die Elle; unten 1. das Rad. v. Sallet S. 162 
25. Mionnet Sppl. I 518. — Vs. Kopf des Maximus r., Rs. 
ÖOLFLP ACDEVLT. Nemesis- Aequitas, stehend 1., hält 
Vage und Elle; zu Füssen das Rad. Brit. Mus. 5. 112 ἡ. 14. 


108 


— 


Irrtümliich Nemesis benannt ist die Figur bei 
hen med. imp.? IV 8. 527 n. 21. Maximus. Vs. Κορ 
Maximus r., Bs. COL. FL. PAC. DEVLT „Nemesis debo: 
main dr. sur la hanche, la g. sur la haste; & ses 
une roue.“ 

Gordianus Pius. Vs. Lorbeerbekränzter Kopf des 
dianus Pius. Rs. COL. FL. PAC.DEVLT. Nemesis-Aec 
l., hält in der R. eine Wage, in der L. eine Geissel; zu 
Füssen ein Rad. Cohen V S. 72 ἢ. 456. 

Philippus sen. Vs. Lorbeerbekränzter Kopf des Phil 
sen. Rs. COL FLP ACDEVLT. Nemesis, stehend ]., hä 
der R. die Elle, in derL. den Zaum; zu Füssen das Rad. 
Mus. S. 114 n. 25. 


Hadrianopolis. 

Gordian III. Vs. Lorbeerbekränzter Kopf des Gord 
Pius. Rs. 44/PLANOIO AEIT2N. Nemesis, stehend 1., 1 
gesenkten R. die Elle, in der L. den Zaum haltend. ] 
unten das Rad. v. Sallet S. 173 n. 35. Ähnlich Brit. 
S. 121 n. 40. — Vs. Lorbeerbekränzter Kopf des Gord 
Pius. Rs. 4.4PL4NOIIOAEIT2N. Nemesis - Aequitas 
in der R. die Wage, in der L. die Elle. Mionnet Sppl. 1 


Nikopolis am Mestos. 

Caracalla. Vs. Lorbeerbekränzter Kopf des Caraca. 
Rs. OYANIKOIIOAERSIIPMEIT2. Nemesis-Aequitas, st 
l., hält Wage und Elle; zu Füssen das Rad. Brit. Mus. S 
n. 2. Head S. 244. 


Pautalia. 

Julia Domna. Vs. Kopf der Julia Domna r., Rs. 1 
TAAI2ETON. Nemesis-Aequitas stehend, hält mit der E 
Wage, mit der L. die Elle (baguette); zu Füssen ein 
Mionnet Sppl. I 1064. — Vs. Kopf der Julia Domna ΓΤ. 
OYAILAZ. ITAYTAAIAS. Nemesis, stehend, führt die R 
Munde und hält in der L. die Elle; zu Füssen das 
Das. 1072. 

Caracalla. Vs. Lorbeerbekränzter Kopf des Caracal 


159 


Rs. OYAIILAZ II AYTAALAZ. Nemesis-Aequitas. mit Wage 
und Elle; zu den Füssen das Rad. Brit. Mus. Thrace 
ὃ. 144 n. 29. 


Perinthos. 


* Geta. Vs. Lorbeerbekränzter Kopf des Geta r., Rs. ΠΕΡ 
INOIBN NERKOP2N. Geflügelte Nemesis. Aequitas, stehend 
l, hält in der R. die Wage, in der L. die Elle; zu Füssen 
das Rad. Brit. Mus. S. 155 n. 48. II. Abbildung im Text. 
Siehe unsere Taf. Fig. 5. 

Tranquillina. Vs. Kopf der Tranquillina. Rs. ITEPIN- 
BIN BNEQKOP RN. Aequitas, nicht Nemesis, geflügelt, 
stehend von vorn, 1. blickend, in der gesenkten R. die Wage. 
v. Sallet a. a. O. S. 218 n. 60. 


Philippopolis. 


Faustina. Vs. Kopf der Faustina r., Rs. ΦΙΖΙΠΠΟΠΟ- 
AEIT2N. Nach Mionnet Sppl. I. 1489 Apollon oder Nemesis 
stehend, mit der Stola bekleidet, hält mit der R. einen Stab, 
auf dem Boden ein Greif. 

Geta. Vs. Lorbeerbekränzter Kopf des Geta. Rs. ®LA1IIIIO 
TOAEIT N Nemesis-Aequitas stehend 1., die Wage in der R., 
in der L. die Elle; unten, halb hinter der Figur, das Rad. 
v. Sallet S. 229 n. 49. | 

Elagabalus. Vs. Kopf des Elagabalus. Rs. ®LALIIIIO- 
TOAEI ........ ὯΝ Nemesis-Aequitas, stehend 1., die 
Wage in der R., die Elle in der L.; unten das Rad. v. Sallet 
8. 231 n. 59. — Vs. Lorbeerbekränzter Kopf des Elagabalus r., 
Rs. @LA1ITIIOIIOAEITQNNERKOP ΩΝ: Nemesis-Aequitas ste- 
hend 1., mit Wage und Geissel; zu den Füssen das Rad. Brit. 
Mus. S. 168 n. 49. 


Trajanopolis. 


Caracalla. Vs. Lorbeerbekränzter Kopf des Caracalla 1. 
Rs. AYTOYZT HZTPALAN HZ Nemesis-Aequitas, stehend 1,, 
mit Wage und Elle; neben ihr das Rad. Brit. Mus. S. 179 n. 17. 

Geta. Vs. Lorbeerbekränzter Kopf des Geta r., Rs. 
ΑΥ̓ΤΟΥΣΤΗΣ TPAIANHZ wie oben. Das. S. 180 ἢ. 29. — 
Vs. Kopf des Geta r., Rs. AYT. TPAIANHZ Nemesis stehend 
l, zu Füssen ein Rad. Mionnet Sppl. I. 1855. 


160 


Anhang. 


Auch auf einigen Bleimarken, die zum grossen Teil von 

A. Engel im Bulletin de correspond. hellen. VIII (1884) Taf. 

V-VI 5.1 ff. zusammengestellt sind, finden sich Darstellungen 

der Nemesis. Der Traum Alexander des Grossen ist dargestellt 

auf Taf. III, 73. Der Typus entspricht genau den Dar- 

stellungen auf Münzen. — An die Münzen von Temnos 
erinnert die Bleimarke ebd. n. 96. Die r. stehende Figur ent 
spricht vollkommen der r. stehenden auf Figur 13 unserer Tafel. 
Die gegenüberstehende scheint den r. Arm emporzuheben; der 
Kopf hat eine hutähnliche Bedeckung. — Bedenklich ist die Be- 
nennung als Nemesis der auf n. 68 dargestellten Figur. Vs. 
KOPY ΚΟΣ Eine schreitende, mit sehr kurzem Chiton beklei- 
dete Figur hält in der gesenkten L. ein schwer zu deutendes 
Attribut: an einen kurzen Griff schliesst sich ein gabelförmig 
gespaltener Gegenstand an. Das Attribut hat mehr Ähnlichkeit 
mit einem Kerykeion als mit dem Zaum der Nemesis, an den 
Engel denkt. Der r. Arm ist vorgestreckt, die Hand nicht 
sichtbar. Zu den Füssen befindet sich das Rad. Rs. Ein 
Altar, der von einem Kranz eingeschlossen ist. Um den Altar: 
ATA TYP ΦΟ POY — Ebenso unsicher ist die Erklärung 
von Fig. 125 auf Taf. IV. Eine lang bekleidete, weibliche Ge- 
stalt lüpft mit der R. ihr Gewand. Das würde also auf Nemesis 
hinweisen. Doch befremdlich ist der Gegenstand in der herab- 
hängenden L.; die Erklärung von Engel als Zaum ist unzutreffend, 
eher ist an einen Kranz mit Tänien zu denken. — Sicher ist die 
Deutung Postolaccas in Annal. dell’ Instit. 1868 S. 281 
Piombi di Atene n. 251: „Duae Nemeses stantes, sese ad- 
spieientes; dexteris vestes sursum tenentes, sinistris frondem 
simul tenentes; omnia in area orbiculari incusa partim visibili.* 


k. Gemmen. 
Lüpfung des @ewandes. 


Schwarze Paste des Britisı Museum. Vgl. Catalogue of“ 


engraved gems in the British Museum S. 138 n. 1143. Die 
geflügelte Nemesis lüpft mit der L. ihr Gewand auf der Brust. 
Ähnlich die violette Paste das.n. 1144. Die Deutung als Nemesis ist- 
schon von den Herausgebern das Katalogs mit Recht als unsicher 
hingestellt worden, da sonstige Attribute der Nemesis fehlen. 


---- nn ur 1. 


) 


161 


Lüpfang des &ewandes und Zweig. 


α. unbeflügelt: Blaue, antike Paste. Tölken Erklären- 
des Verzeichnis der Kgl. Preuss. Gemmensamml. in Berlin S. 
222 n. 1261. Nemesis lüpft mit der R. ihr Gewand, in der 
L. hält sie den Zweig. — Karneol desselben Museums Inv. 3653 
ähnliche Darstellung. — Jaspis des Wiener Antiken-Kabinets. 
von Sacken-Kenner Die Sammlungen des K. K. Münz- und 
Antikenkabinets S. 439 n. 599. Siehe Taf. Fig. 24. Nemesis, 
vor einem Altar stehend, lüpft mit der L. ihr Gewand und 
hält in der R. den Zweig. Der Kopf ist sinnend geneigt. 
Ahnliches Bild Impr. gemm. Cl. IV, 18. 

ß. Beflügelt: Gestreifter Sardonyx. Tölken S. 222 n. 1264. 
Siehe Taf. Fig. 23. Nemesis lüpft mit der R. das Gewand und 
hält in der L. den Zweig. Der mit einem Stephanos geschmückte 
Kopf ist ein wenig geneigt. — Orientalischer Sardonyx, in Pa- 
lestrina gefunden, seiner Zeit in der Sammlung Fortnum. Helbig 
Ballet. dell’ Instit. 1870 S. 68. Nemesis hält in einer Hand 
den Saum des Gewandes, in der andern einen Apfelzweig. 


Lüpfung und Zaum. 


a. unbeflügelt: Karneol. Tölken S. 223 n. 1268. Siehe 
Taf. Fig. 32. Gewöhnliche Arbeit. Nemesis, in ärmellosem 
Chiton, mit einem Stephanos geschmückt, lüpft mit der R. ihr 
Gewand und hält in der L. den Zaum. — Karneol. Tölken S. 223 
n. 1271. Müller-Wieseler Denkmäler Taf. 74 n. 953. Siehe 
Taf. Fig. 36. Dieselben Motive in der Figur der Nemesis. 
Auf sie zu komnit eine Nike mit einem Kranz, von dem Tänien 
herabhängen, in der erhobenen R. Im Felde zerstreut, teil- 
weise durch Ligatur mit einander verbunden, die Buchstaben 
HER PHL OD. 

β. geflügelt. Lichtbrauner Sarder, durch Feuer getrübt. 
Tölken S. 222 n. 1267. Siehe Taf. Fig. 28. Rohe Arbeit. 
Nemesis mit Schmetterlingsflügeln, lüpft mit der L. das Gewand 
und hält in der herabhängenden R. den Zaum. — Dieselben 
Attribute finden sich auf dem Karneol der Ermitage in Peters- 
burg. Stephani C. R. 1860 Taf. IV, 8 S. 90 und berichtigt 
daselbst 1877 S. 152. — Berliner Paste Inv. 8. 9455. Siehe 
Taf. Fig. 34. Rohe Arbeit. Nemesis mit aufwärts gebogenen 
Flügeln lüpft mit der R. das Gewand und hält in der L. den 


11 


162 


Zaum. — Dieselben Motive auf der Berliner Paste Inv. ὅδ. 240" 
— Vermutlich hielt Nemesis, welche mit aufwärts gebogen 
Flügeln geschmückt ist und mit der R. das Gewand lüp 
ebenfalls den Zaum in der L. auf dem undeutlichen Berlir 
Achat Inv. S. 245. — Derselbe Oberteil wird zu ergänzen se 
zu der nur halb erhaltenen Berliner Paste Inv. S. 245. ἢ 
halten ist nur der untere Teil der Figur von den Hüften 
mit dem Zaum in der L. | 


Das Rad mit andern Attributen. 


Onyx des Dresdener Antikenkabinets. Die geflügelte } 
mesis lüpft mit der R. ihr Gewand; vor ihren Füssen liegt ı 
Rad. Die L. ist nicht sichtbar. — Karneol. v. Sacken-Ken 
5. 439 n. 601. Siehe Taf. Fig. 37. Nemesis, ungeflügelt, ἢ 
einem Stephanos, lüpft mit der L. ihr Gewand, mit der R. hält 
einen Zweig; zu den Füssen liegt ein Rad. Ihr gegenüber 
jugendlicher Portraitkopf mit leisem Bartanflug. Vor dies 
ein Palmenzweig. Hinter Nemesis ein N, hinter dem Kopf ὦ. 
— Sardonyx des British Museum. Katalog n. 1140. Si 
Taf. Fig. 27. Die geflügelte Nemesis lüpft mit der R. 
Gewand und hält in der L. einen Zaum und einen Zweig; 
ihren Füssen ein Rad. — Karneol. Gori Mus. Flor. I" 
76 n. 7. Müller Handbuch ἃ. Archäol. S. 646, 4. Jahn ] 
d. sächs. Ges. d. W. 1851 S. 164 Anm. Müller-Wieseler Den. 
II Taf. 55 n. 696. Walz de Nemesi Graec. Taf. I ἢ. 
Eros sitzt mit geneigtem Kopf und betrübter Miene auf ei 
Felsen. Die Hände sind ihm auf dem Rücken gebunden. 
ihm steht auf hoher Säule die geflügelte Nemesis. Mit der 
lüpft sie das Gewand, die L. streckt sie ohne Attribut vor; 
ihren Füssen das Rad. — Der Zaum wird auch auf dem O 
von Sacken-Kenner S. 439 n. 598 zu erkennen sein: Die 
flügelte Nemesis lüpft mit der R. ihr Gewand. Zu ihren Füs 
befindet sich ein Rad. In der L. hält sie einen striekähnlic 
herabhängenden Gegenstand, dessen Ende sich rechts he 
nach oben krümmt. 


Elle. 


Roter Jaspis. Tölken S. 222 n. 1269. Nemesis ungeflüg 
lüpft mit der R. ihr Gewand und hält in der L. die Ε 


Hinter ihr ein nicht deutlich erkennbarer Gegenstand in Stabform, 
vielleicht Andeutung einer Säule. — Wahrscheinlich eine Elle 
ist der Gegenstand, den Nemesis gegen die Schulter gelehnt in 
der R. hält auf einem Berliner Jaspis. Vgl. Arch. Zeitg. 1857 
Taf. 99, S. 25 und Roscher Lexikon S. 1909. Den Mittelpunkt 
der Darstellung nimmt die dreiköpfige Hekate ein, mit sechs 
Händen, welche zwei Fackeln, zwei Geisseln und zwei Schwer- 
ter tragen. Links, der Hekate bis an die Hüften reichend, 
Pallas, rechts in gleicher Höhe Nemesis. Mit der L. lüpft sie 
das Gewand, vor ihr befindet sich das Rad. Der Gegenstand 
in der R. ist allerdings oben gabelförmig gespalten, sodass er einem 
Zweig ohne Lanb ähnlich sieht. Doch die Art, wie er gehalten 
wird und der Umstand, dass der Typus auf Münzen, Nemesis mit 
Lüpfung, Elle und Rad darstellend, im übrigen genau mit unserm 
Bilde übereinstimmt, begründen die Entscheidung für die Elle. 


Der Greif 
ist dargestellt auf dem Onyx von Sacken-Kenner 83. 439 n. 
602. Siehe Taf. Fig. 43. Nemesis sitzt, die R. zum Munde 
führend, ohne dass die Lüpfung des Gewandes zu bemerken 
wäre, auf einer Kugel, auf welche sie die L. stützt. Vor ihr 
ein Greif, der mit den Vorderbeinen das Rad hält. Vor dem 
Greif eine davoneilende Figur, welche den Nemesisgest macht. 


Die Sphinx 


als Attribut der Nemesis findet sich auf dem Onyxkameo im 
Besitz von Mr. Hawkins von Bignor Park (Sussex), welcher aller- 
dings von einigen für unecht gehalten wird, veröffentlicht von 
Wieseler Göttinger Nachr. 1882, S. 709 ff. mit Lichtdruck nach 
einem Gipsabdruck und von Bernoulli Röm. Ikonographie II, 85. 
275 ff., Textabbildung S. 277 n. 45, und auf dem Pariser Sardonyx- 
kameo, zuletzt behandelt von Müller-Wieseler Denkm. I Taf. 69 
ı. 378; Chabouillet Cat. gen. des camees S. 28 fi.; Aschbach 
Denkschr. ἃ. Wiener Akad. d. W. philos.-hist. Kl. XIII (1864) S. 
29 ff. mit photographischer Abbildung; Wieseler a. a. Ο. 8. 709 ff.; 
Bernoulli a. a. O. mit Lichtdruck nach einem Gipsabdruck auf 
Taf. 30. Beide Steine zeigen in der Hauptsache dasselbe Bild 
und gehen auf ein gemeinsames Original zurück, doch so, dass 
der Kameo Hawkins in mancherlei Beziehung Besseres bietet, 
u 


164 


während auf ihm eine Bilderreihe ausgelassen ist, die der P: 
riser Sardonyx wiedergiebt. Den Mittelpunkt der Mittelreil 
des Pariser, bezw. der unteren Reihe des Hawkinsschen Kane 
bilden Tiberius und Livia. Ersterer ist im Zeustypus darg 
stellt: sein Oberleib ist nackt, auf seinen Oberschenkeln lie 
die Ägis; in der vorgestreckten R. hält er den Augurstab, 

der L. ein Scepter. Auf dem Kameo Hawkins fällt über d 
l. Arm ein Gewandzipfel. Livia ist als Demeter gebildet: ! 
hält in ihrer R. Ähren mit Molhnköpfen, die auf dem Kam 
Hawkins weniger deutlich ausgeprägt sind. An der Seite ihı 
Thrones sitzt ein Mann in asiatischer Tracht. Ihre, sowie ( 
Tiberius Füsse ruhen auf einer Fussbank. Vor ihnen st 
Germanicus in voller Rüstung, in der L. den Schild halteı 
die R. auf seinen Helm gelegt. Die zu seiner L. stehende A 
tonia, seine Mutter, legt ihre R. auf den Nackenschild seiı 
Helmes, auf dem Pariser Kameo den Germanicus, auf dem K 
meo Hawkins den Tiberius anblickend. Hinter Tiberius u 
Livia steht der jüngere Drusus in Kriegertracht, die R. er! 
ben, in der L. auf dem Pariser Kameo eine Fahne, auf ἃ 
Steine Hawkins eine Lanze haltend. Diese Bilderreihe w 
eingeschlossen von zwei weiblichen, sitzenden Figuren. Die 
befindliche, stützt die R. auf einen Schild und hält in der 
auf dem Pariser Kameo eine Rolle, welche auf dem Kaı 
Hawkins nicht zu erkennen ist; zu ihren Füssen liegen Spoli 
auf einem Schilde steht Caligula, der Sohn des Germani 
Die r. sitzende lüpft mit der R. ihr Gewand. Auf dem Par 
Kameo ist ihr Thron mit einer Sphinx verziert, während ἃ 
auf dem Kameo Hawkins in voller Figur neben dem Thı 
sitzt. Wieseler erklärte diese Figuren zuerst richtig als Fort 
vietrix und Nemesis. Als Göttinnen sind sie durch ihre tl 
nende Haltung, ihre Attribute und durch den Umstand gekt 
zeichnet. dass ihnen der Lorbeerkranz fehlt, den die ande 
weiblichen Mitglieder des Kaiserhauses auf diesen Steinen 

gen. Ihre Anwesenheit ist voll gerechtfertigt. Die Darstell 
ist eine Verherrlichung der Waffenthaten des Germanicus 

Drusus. Fortuna victrix erinnert an ihre Siege, Nemesis 
ihr jähes Ende. Mit Recht weist Wieseler mit Bezug 

letztere auf die Worte des Gedichtes der Anthol. Palat. X, 123] 

zw τε πάϑῃ τις 
ἐσθλόν, ἀμοιβαίην ἐκδέχεται Νέμεσιν. 


165 


Wegen des Hinweises auf den jähen Tod der Jünglinge hat 
wohl auch Nemesis die Sphinx anstatt des bei ihr gewöhnlichen 
Greifen erhalten.‘) 

Die obere Bilderreihe spielt im Reiche der Götter. Für 
sie ist allein der Kameo Hawkins massgebend. L. schwebt 
ene behelmte weibliche Figur im Chiton, welche über dem 
Kopfe des Tiberius eine Kugel, das Sinnbild des Orbis terrarum, 
hält: die personificierte Roma. Über derselben thront Venus, 
das Scepter in der L., in der R. vermutlich ein Zweig haltend. 
Auf sie zu reitet auf einem Flügelross, das von einem Amor 
gelenkt wird, der wiedererstandene Germanicus. Nach rechts 
schliesst die Reihe eine Victoria mit einem Kranz in den Hän- 
den, nach 1. Mars ab, der in den Händen eine Binde oder ein 
Wehrgehenk hält. Auf dem Pariser Cameo fehlt die Victoria 
ganz. L. schwebt ein Krieger mit einem Schilde in den Hän- 
den (der ältere Drusus?). Die der Venus entsprechende Ge- 
stalt hat entschieden männliche Züge, die mit der Erdkugel 
schwebende asiatische Gewandung. Man dürfte mit Bernoulli 
an Augustus und Aeneas zu denken haben. Auf dem unteren 
Streifen des Pariser Kameos sind gelagerte Germanen, wohl 
Gefangene des Germanicus, gebildet. 


Zwei Nemeseis. _ 


Karneol. Tölken S. 222 n. 1272. Siehe Taf. Fig. n. 35. 
‘wei Nemeseis einander zugewandt. Die 1. stehende lüpft mit 
ler R. ihr Gewand und hält in der L. den Zaum. Die andere 
üpft mit der R. ihr Gewand und hält in der L. eine Elle. 
Jber ihnen Fortuna, in der R. ein Steuerruder, in der L. ein 
"üllhorn haltend; auf sie zu eilt Nike, in der L. den Palm- 
'weig, in der R. einen Kranz ınit Tänien haltend.. Rohe Ar- 
it. — Dieselbe Darstellung der Nemeseis, nur in besserer 
Arbeit, auf dem Jaspis von Sacken-Kenner S. 439 n. 602. Siehe 
Taf. Fig. 39. Zwischen beiden Nemeseis steht ein Altar mit 


ἡ Die symbolische Bedeutung der Sphinx stellt Bernoulli a. a. Ὁ. S. 285 
in Abrede mit Hinweis darauf, dass dieses Tier als Ornament dargestellt sei 
af dem Wiener Chalcedon von Sacken-Kenner 8. 418, 2 und dem stark 
fettaurierten Thron im Vatican, Mus. Pio-Clem. VII Tat. 45. 


166 


Opferflammen.!) Auf der Gemme die Inschrift MNHMONEYE 
ATAOHMEPOY. 


Nemesis - Fortuna. 


Smaragd-Plasma. Tölken S. 222 ἢ. 1266. Siehe Taf. Fig. 
n. 33. Nemesis-Fortuna, geflügelt, lüpft mit der R. ihr Gewand 
und hält in der L. einen Zweig und den Zaum. Zu ihren 
Füssen befindet sich das Rad, hinter welchem ich den Grif 
eines Steuerruders?) erkenne. — Karneol des Berliner Museum: 
Inv. S. 246e. Nemesis-Fortuna, geflügelt, lüpft mit der R. da: 
Gewand und hält in der L. einen nicht sicher deutbaren Gegen 
stand (Zweig oder Zaum). Zu ihren Füssen befindet sich da 
Rad, vor demselben ein Halbmond und ein Stern. — Kameo] 
nach Zoega Abhandl. S. 50f. im Besitze eines Herrn Tatter ἢ 
Hannover: „Nemesis, geflügelt, den Polus auf dem Haupte wi 
die Fortuna, zu den Füssen das Rad, mit der einen gegen da 
Kinn erhobenen Hand den Busen des Peplidions lüpfend, i 
der andern zwei Ästchen haltend, welche die Kleinheit de 
Schnittes uns nicht erlaubt, genauer zu beschreiben.“ 


Nemesis-Hygieia. 


Roter Jaspis des British Museum. Catal. S. 138 n. 114 
Siehe Taf. Fig. n. 40. Nemesis-Hygieia, geflügelt, fährt a’ 
einem von einer Schlange gezogenen Wagen. Sie lüpft mit d« 
R. ihr Gewand und hält in der L. einen Zweig. Der Schlange: 
wagen, den die Herausgeber des Katalogs nicht erkannt hab« 
(s. Ο. Rossbach Deutsche Litteraturzeitung 1889 S. 750), en 
spricht dem Greifenwagen, auf welchem die beiden Nemese 
auf der S. 136 citierten Münze des Commodus fahren. ] 
ist bier eine Verschmelzung der Nemesis mit Hygieia anzune 
men, die der mit Nemesis identificierten Isis sehr nahe stand. - 

Brunn Bull. dell’ Inst. 1858 p. 54; Drexler Zeitschr. f. N 
mism. XIV (1887) 5. 126 ἢ. 8. „Gemma del sig. Castellani, ΤῈ 
vicino al Laterano, rappr. una figura feminile alata, con pate 


ı) Ein Rad, welches von Sacken-Kenner erkennen, kann ich nicht wa 
nehmen. 

2) Tölken bezeichnete diesen Gegenstand irrtümlich als Schmetterlä 
und Stephani, der ihm hierin folgte, schloss hieraus, dass dieses Tier ein - 
tribut der Nemesis sei. Vgl. C.-R. 1877 8. 135 ἢ, 


167 


e serpenti, colla ruota accanto, 6 percio referita ἃ Nemesi.“ --- 
Amadutius Nov. thes. Gemm. vet. ex insignioribus dactyliotheecis 
selecttarum vol. II Rom 1783 Taf. 60. Drexler a. 0.0.n.5: „Ge- 
fügelte, ganz bekleidete Gottheit, um’s Haar eine Binde, in der 
R. eine Schlange, die den Kopf über eine von der Göttin in 
der L. gehaltene Schale erhebt; zu den Füssen der Gottheit 
ein Rad. — Roter Jaspis Tölken S. 223 n. 1271. Siehe Taf. 
Fig. n. 38. Links Nemesis-Hygieia. Ihr Kopf ist mit einem 
Stephanos geschmückt; mit der R. lüpft sie ihr Gewand, mit der 
L. hält sie einen auf die Erde gestützten Schlangenstab. Ihr 
gegenüber eine weibliche Figur, ebenfalls mit einem Stephanos 
um das Haar; sie hält in der vorgestreckten R. ein gezücktes 
Schwert, in der herabhängenden L. einen Stab oder wohl die 
Scheide; zu ihren Füssen das Rad. (Tölken: Dike). 


Nemesis-Hygieia-Isis. 

Karneol. Buonarroti, osservazioni istoriche S. 225 f., Docu- 
menti inediti p. s. alla st. ἃ. Musei d’ Italia vol. III: Museo 
Carpegna S. 213; Millin Gal. myth. S. 70 Taf. 79 n. 350; Du- 
mersan Notice des monuments exposes dans les cabinets des 
medailles ant. et pierres gravees de la bibl. du Roi S. 21 n. 
039; Chabouillet a. a. O. S. 233 n. 1720. Vgl. Welcker in 
Zoegas Abhdl. 5. 389 f. Note 34; Bachofen Versuch über die 
Gräbersymbolik der Athen. Anm. 1; Schulz Annali dell’ Inst. 
1839 8. 105; Wieseler Nachr. 1882 5. 224. Drexler a. a. O.n. 8. 
Eine weibliche, bekleidete, geflügelte Figur mit dem Kopfputz 
der Isis, giebt einer Schlange, die sie in der R. hält, aus einer mit 
der L. gehaltenen Schaale zu trinken; zu den Füssen ein Rad. 


Nemesis-Psyche. 


Smaragd-Plasma. Tölken S. 222 n. 1265. Siehe Taf. Fig. 
1. 31. Eine geflügelte, weibliche Figur lüpft mit der R. ihr 
Gewand; in der L. hält sie eine Lampe, wie sie Hero auf den 
Gemmen, Hero und Leander darstellend, trägt. Vgl. Stosch Ab- 
druckssammlung C 4 Kl. III n. 113 u. 114. Zu den Füssen ein 
Rad.!) Über die Beziehungen der Psyche zu Nemesis vgl. S. 106 


ἡ Irrtümlich giebt Müller-Wieseler Denkm. 11. Taf. 74 ἢ. 949 an, dass 
die Figur in der l. Hand einen Zweig hält und sich mit dem r. Knie auf 
das Rad stützt. 


168 


Aus der Reihe der Nemesisdenkmäler zu streiehen sind 
folgende Gemmen, die auf Nemesis bezogen worden sind: 


. 


1) Darstellungen der Psyche.') 


Sardonyx. v. Sacken-Kenner 5. 440 n. 604. Siehe Taf. Fig. 
n. 30. Brustbild einer blühenden Jungfrau mit Schmetterlings- 
flügeln. Sie blickt mit gesenktem Haupte in den Busen, von 
dem sie das dünne Gewand mit dem Daumen und Zeigefinger 
der L. lüpft, während die übrigen Finger archaistisch zierlich 
erhoben sind. Ungemein schöne Arbeit. — Achatonyx. Tölken 
S. 222 n. 1263. Siehe Taf. Fig. 29. Ähnliche Darstellung mit 
Ansatz von Vogelflügeln; doch ist der Körper in fast matro- 
naler Fülle gebildet. Die L. lüpft das Gewand, die R. liegt 
unter der Brust am Körper an und trägt kein Attribut. — 
Violette antike Paste. Tölken S. 222 n. 1262. Ähnlich. Psyche, 
ungeflügelt, lüpft bei geneigtem Kopfe mit der R. ihr Gewand. 
— Berliner Paste, Inv. S. 246g. Ähnlich, doch mit aufwärts 
gebogenen Flügeln. Wenig sorgfältige Arbeit. — Berliner 
Paste Inv. S. 246f. Siehe Taf. Fig. n. 42. Ähnliche, rohe 
Darstellung. Der Kopf ist unverhältnismässig gross gebildet. 

Gestreifter Sardonyx. Tölken 5. 222 n. 1273. Siehe Taf. 
Fig. 26. Eine geflügelte, weibliche mit einem dorischen, ge- - 
gürteten Chiton bekleidete Figur, welche mit der R. ihr Ge— 


ἢ Vgl. 8. 106. Da mir keine bildliche Darstellung zugänglich war... 
kann ich noch nicht entscheiden, ob Nemesis oder Psyche dargestellt ist auf 
dem antiken Kameo unbekannten Besitzers Cades XIV 26 Gr. Abdrucksamml. .- 
von Stephani C.-R. 1877 S. 202 wie folgt beschrieben: „In vorgerücktereme 
Alter als die Eroten gedacht sitzt in der Mitte unter einem Tropaion auß® 
dem Erdboden die mit Schmetterlingsflügeln versehene Psyche, nachdem ihm 
die Hände auf dem Rücken gebunden worden sind. Ihr gegenüber sitzt ΒΒ 
einer felsigen Erhöhung die reich bekleidete, jedoch der Flügel entbehrende= 
Nemesis, welche sich durch ihren gewöhnlichen Gestus zur Genüge erkennen 
giebt. Zwischen beiden steht auf derselben Erhöhung, auf welcher Nemesis® 
sitzt, ein kleiner Eros, welcher sich mit der einen Hand das Köcherband ebenss 
umlegt oder abnimmt und von der andern Seite einen Stab hält. An dem 
andern Seite von Psyche endlich steht, sich trauernd von ihr abwendend, eins 
zweiter kleiner Eros, welcher in der einen Hand einen grossen Baumzweige 
hält.“ Die unbeflügelte Figur könnte auch Psyche/;sein, zu deren Peinigung 
der neben ihr stehende Eros zu schreiten im Begriff wäre. Ihre Armbewegung 
wäre unter diesen Umständen berechtigt. Unbeflügelt wurde Psyche in dem 
späteren Zeit nicht selten dargestellt. 


a -- 


169 


and lüpft. Vor ihr steht eine Säule, auf welchem sich ein 
ad befindet. Ein über das Rad gehender Strick scheint an 
em einen Ende von der weiblichen Figur, am andern Ende 
on dem am Fusse der Säule stehenden Eros gefasst zu sein. 
ie Figur ist Psyche, die, wie so oft, mit Eros spielt. Das 
ädchen ist das bekannte Liebesrad, das allerdings gewöhnlich 
ı der Hand der Aphrodite anzutreffen ist. Doch gehört ja 
uch Psyche in den Kreis der Aphrodite. Psyche lüpft ihr 
ewand, um sich vor dem Liebeszauber bei dem gefährlichen 
piel zu schützen.') 

Karneol der Sammlung Nott; Cades XIV 235; Impr. gemm. 
2]l’ Inst. IV 35. Vor einem Amboss, auf welchem Hephaistos 
‘hmiedet, steht 1. Eros, in der R. einen Schleier oder eine 
inde haltend, welche seinen Leib zum Teil umschlingt, und 
ält in der erhobenen L. einen Ring. Hinter Hephaistos steht 
syche mit Schmetterlingsflügeln, den r. Arm zum Gesicht er- 
oben, doch ohne das Gewand zu lüpfen. In der L. scheint 
.e einen ähnlichen ringförmigen Gegenstand zu halten wie 
08. Zwischen Psyche und Hephaistos befindet sich ein Baum, 
er die Gruppe überschattet. Stephani C.-R. 1877 S. 153 fasst 
je weibliche Figur als Nemesis auf, welche die Bestrafung 
.es Eros angeordnet habe und die Ausführung derselben über- 
vache. Hauptgrund für diese Erklärung war für ihn der er- 
wähnte Gest bei der Figur, „ohne den man auch an Psyche 
Ienken könne.“ Doch ist diese Armbewegung durchaus nicht 
die bei Nemesis gewöhnliche. Ich halte die Deutung der Figur 
als Psyche für sicher. Der Sinn der Gruppe ist mir nicht klar. 
Im Katalog der Impr. gemm. ist sie als Hochzeit der Psyche 
nit Eros gedeutet. 


ἢ Vgl. über.die Sitte, sich vor dem Liebeszauber durch Speien in den 
Busen zu schützen, Tibullus I 2, 89 ff.: 
Vidi ego, qui iuvenum miseros lusisset amores, 
post Veneris vinclis subdere colla senem 
et sibi blanditias tremula componere voce 
et manibus canas fingere velle comas; 
stare nec ante fores puduit caraeve puellae 
ancillam medio detinuisse foro. 
Hunc puer, hunc iuvenis turba circumterit arte, 
despuit in molles et sibi quisque sinus. 


170 


Jaspis des Kardinals Borgia.. Vgl. Zoega Abhdlg. 8. 40. 
Eros ist an eine kleine Säule gebunden, auf der ein Greif sitzt, 
einen Fuss auf das Rad legend. Ihm gegenüber steht Psyche, 
„mit einem Arm die Elle vorstellend,* mit der andern eine 
Fackel gegen ihn heranbringend.. Die Figur ist natürlich 
Psyche, nicht Nemesis, wie Zoega will, zumal da deren Walten 
schon durch den Greif angedeutet ist. 


2) Darstellung der Aphrodite. 


Karneol v. Sacken-Kenner S. 439 n. 600. Eine überaus 
schlank proportionierte, mit dem Chiton bekleidete weibliche 
Gestalt, an eine Säule gelehnt, hält mit der R. das Schwert, dessen 
Gehänge sie mit der L. anfasst. Die r. Schulter ist bloss. Die 
Deutung v. Sacken-Kenners als Nemesis ist ganz unbegründet 
Wir haben eine Aphrodite vor uns, die mit den Waffen det 
Ares spielt. 


| 3) Darstellungen der Hygieia 


haben wir zu erkennen auf einer Reihe von Gemmen, die Drexle 
a. a. Ὁ. zusammengestellt hat. Diese weiblichen Figuren halte! 
in der einen Hand eine Schale, aus welcher sie der mit de 
andern Hand gehaltenen Schlange zu trinken geben. So weni; 
die Verschmelzung der Typen der Nemesis und Hygieia 1 
Abrede gestellt werden soll, so liegt doch kein Grund vor, be 
diesen Bildern, die kein der Nemesis eigenes Attribut au! 
weisen, an diese Göttin zu denken. 


4) Darstellung der Nike (?). 


Gemme unbekannter Steinart. Caylus Rec. d’antiqg. V 
81, 2. O. Jahn Ber. d. sächs. Ges. ἃ. W. 1851 8. 164 Anm. 
Stephani C.-R. 1865 S. 115. Eros sitzt mit gebundenen Här 
den an einem Pfeiler, auf welchem sich ein zweiköpfiger Gre 
befindet. Vor Eros steht eine vollständig bekleidete, weiblict 
Figur, welche in der R. drei Palmzweige hält und die L. zu 
Munde erhebt. Des Zweiges und der Armbewegung wege 
denkt Stephani an Nemesis. Doch ist Jahns Deutung als Nik: 
„die über den gedemütigten Eros triumphiert,“ wenn auch nicl 
sicher, so doch deshalb vorzuziehen, weil auch hier das Walte 
der Nemesis schon durch den auf dem Pfeiler sitzenden Gre 


versinnbildlicht ist. Auch sind die Palmzweige (vorausgesetzt, 
dass Caylus Abbildung zuverlässig ist) nicht der Nemesis, son- 
den der Nike eigen. 


5) Eine pantheistische Artemis 


ist dargestellt auf der antiken Paste des Berliner Museums Inv.F. 
37. Vgl. Furtwängler Samml. Sab. a. a. Ο. S. 16 Anm. 1. Siehe 
Taf. Fig. 44. Die in einen faltenreichen, dorischen Ohiton ge- 
kleidete, mit einer durchbrochenen Strahlenkrone geschmückte 
Figur hält in der herabhängenden R. einen Zweig über zwei 
neben der Göttin stehende Rehe. In der L. trägt sie zwei 
sich kreuzende Füllhörner. Hinter denselben befindet sich ein 
Lychnuchos. Von 1. eilt auf die Göttin eine Nike zu, einen 
Kranz mit Tänien emporhaltend. Der Rehe wegen erklärt 
Furtwängler diese Figur für eine Nemesis, die unter dem Ein- 
fusse einer grossen Kultstatue stehe und in die gute Zeit zu- 
Tückgehe. Vgl. über das Reh oder den Hirsch als Attribut der 
Nemesis S. 101 ff. Das Füllhorn ihr nur in der Verschmelzung 
mit Fortuna eigen. — Ähnliche Darstellung, doch roher, auf 
der Berliner Paste Inv. S. 246°. 


6) Darstellungen der Fortuna. 


Karneol, unten beschädigt. v. Sacken-Kenner S. 439 n. 
5%. Vgl. Eckhel Ὁ. N. II S. 553. Siehe Taf. Fig. 41. 
Weibliche Figur, die mit der R. das Steuerruder, mit der L. 
das Füllhorn hält, wird von Nike bekränzt, die mit der L. eine 
Palme, mit der R. einen Kranz mit Tänien hält. Ringsum die 
Inschrift XYPLA NEMESI EAEHZO/v. Die Darstellung ist 
dieselbe wie auf dem beschriebenen Karneol Tölken S. 222 
1. 1272. Doch fehlt der untere Teil mit der Darstellung der 
Nemeseis. 

Recht gewaltsam wurde die Darstellung auf dem Karneol 
der Sammlung Ottoboni (Maffei Gemm. III Taf. 2, Montfaucon 
Ant. expl. I Taf. 99, 2) von Stephani C.-R. 1877 S. 136 als 
Nemesis erklärt. Dargestellt ist eine weibliche, mit Vogel- 
flügeln ausgestattete Frau, die in den Händen eine gestirnte 
Kugel hält; vor ihr eine Fackel, über welcher ein Schmetter- 
ling auf sie zu fliegt. Letzterer war für Stephani, der den 
Schmetterling für ein Attribut oder Nemesis hält, der Haupt- 


172 


grund, dass er die Figur Nemesis nannte. Auch seine An- 
nahme, dass die Kugel hier das Rad vertrete, ist sehr will- 
kürlich. Ich sehe in dieser Figur eine Fortuna panthea. Die 
Kugel ist ein gewöhnliches Attribut derselben, ebenso findet 
sich die Fackel auf dergleichen Darstellungen; letztere hat 
wohl die Bildung des Schmetterlings herangezogen. 


6) Darstellungen der Pax. 


Karneol. Tölken Progr. d. Numism. Ges. 1845 Titelblatt, 
Nachträge zu den Berliner Abdrücken n. 104; Cades XVIII 78. 
Stephani C.-R. 1877 S. 153. Eine mit Schmetterlingsflügeln ver- 
sehene Frauengestalt hält in der einen Hand das Kerykeion, 
in der andern eine Ähre und zwei Mohnköpfe. Stephani liess 
sich durch die Schmetterlingsflügel bewegen, diese Figur Neme- 
sis, zu nennen. — Blaue Paste. Tölken S. 230 n. 1344 (hier 
Iris genannt), Stephani a. a. Ο. S. 152f. Siehe Taf. Figur n. 
25. Eine mit Schmetterlingsflügeln versehene weibliche Figur, 
welche mit den Fussspitzen auf einer Kngel schwebt, lüpft 
mit ihrer R. das Gewand und hält in der L. das Kerykeion. 
Das Kerykeion ist das gewöhnliche Attribut der Pax, ihr 
Schweben auf einer Kugel auf Münzbildern nicht selten, endlich 
der Nemesisgest bei ihr erwiesen. 


173 


IV. Denkmäler der Adrasteia. 


—— 


Zwei Umstände waren der Bildung eines eigenen Typus 
für Adrasteia als Schicksalsgottheit hinderlich, einmal der Man- 
gel an individuellen Zügen in ihrem Wesen, soweit dieses den 
Vorstellungen der Philosophen von dieser Göttin entsprach, 
dann ihre Gleichstellung mit Nemesis. Da sich der Grieche 
der späteren Zeit Nemesis und Adrasteia als dieselbe Gottheit 
dachte, fühlte er sich nicht veranlasst, für letztere eine eigene 
Gestalt zu erfinden; er konnte sich eben unter demselben Bild 
beide Göttinnen verkörpern. Nur das Amt der Adrasteia als 
Amme des Zeus oder die Lehre, dass sie mit ehernen Kymbeln 
ım Vorraum der Nacht sitze, konnte zu einer eigenen bildlichen 
Darstellung der Göttin auffordern. 

Als Wärterin des Zeus ist sie dargestellt: 

1) auf dem Relief der dritten Seite der Ara Capitolina. Vgl. 
Mus. Capit. IV 7; Re e Mori I 5, Beschreibung Roms III 1 8.230: 
Millin Gal. mythol. Taf. 5 n. 17; Braun Vorschule ἃ. Kunst- 
mythol. Taf. 3 und Ruinen und Museen Roms S. 187: Annali 
dell’ Inst. 1840 S. 144; Müller-Wieseler Denkm. II Taf. 62 
2. 805; Oberbek Kstmyth. II 1 S. 328. Auf felsigem Boden 
Sitzt der kleine Zeus unter der Ziege Amaltheia, nach deren 
Euter er greift. Zu beiden Seiten stehen zwei behelmte Kory- 
banten, welche die Schwerter an die Schilde schlagen. Ihre 
Mäntel hängen, am Halse genestelt, flatternd von den Schultern 
herab, sodass der ganze vordere Teil ihrer Körper entblösst 
erscheint. Links sitzt eine weibliche Figur, wie es scheint 
auf einem Stuhl. Sie ist mit einem unter der Brust hochge- 
&ürteten dorischen Chiton und einem den Schoss bedeckenden 
Obergewande bekleidet und trägt eine Mauerkrone. Die R. ist 
im Ellbogen auf die Lehne des Sessels aufgestützt, die L. hebt 
dien Zipfel des Obergewandes zur Brusthöhe.!) Der Blick 
ist aufmerksam in die Ferne gerichtet. Die Darstellung ist 
Ofenbar die Illustration zu der Sage von der Erziehung des 


ἢ Verkehrt ist es, hierin „das der Nemesis eigentümliche Zeichen des 
© zu erkennen, wie noch Oberbeck mit Wieseler annimmt. Das Auf- 
heben des Gewandes hat hier keinerlei symbolische Bedeutung. 


\ 


174 
Zeus, wie sie sich zuerst bei Kallimachos findet, die thronende 
Frau ohne Zweifel Adrasteia, wie Wieseler zuerst erkannte, 
während die älteren Erklärer an Rlea Kybele oder die pero- i 
nifizierte Kreta dachten. Ihre Anlehnung an Kybele ist durch 
die Mauerkrone angedeutet. 

2) Adrasteia erkannte zuerst Puchstein (Sitzungsber. der 
Berliner Akad. 1889 S. 330 ff.) in der Figur, die auf der 
Südseite des Pergamenischen Altarfrieses vor der auf einem 
Löwen reitenden Kybele in den Kampf eilt. Die Göttin ist mit 
einem dorischen, unter der Brust gegürteten Chiton bekleidet. 
Mit der L. hält sie den Zipfel eines Obergewandes, das im Bogen 
hinter ihrem Kopfe flattert. Die Hände sind abgeschlagen. 
Nach Puchsteins Vermutung hielt die Göttin ein Schwert in 
der einen Hand. Sie bildet mit Kybele und zwei männlichen 
Figuren, deren Deutung als Kabiren sehr wahrscheinlich ist, 
eine Gruppe. Mit Kybele und den Kabiren ist, wie Puchstein 
ausführt, auch auf einer Anzahl anderer Reliefs noch eine „vierte 
Gottheit vereinigt, welche, meistens eine Fackel tragend, bis- 
weilen aber auch ganz im Kostüm der Kybele, teils gemeinsam 
mit den beiden Göttern dargestellt ist, teils den bärtigen vo 
ihnen verdrängt.“ Dass nun auch die Figur des genannte?* 
Frieses der fackeltragenden Figur auf den andern Relief 
entspricht, kann nicht bezweifelt werden. Deshalb kann si “ 
auch nicht als Enyo oder Aura aufgefasst werden, wie ältere® 
Ausleger wollen; es muss notwendig eine innere Beziehung de 
vier Gottheiten unter einander bestehen: Kybele ist Mutter de 
Zeus und als solche vielleicht auf dem Friese durch den Adless 
gekennzeichnet, der hinter ihrem Rücken fliegt; die Pergame— 
nischen Kabiren, Söhne des Uranos, also Titanen, waren nacıs 
einer Lokalsage die ersten, welche das von der Rhea geborene 
Zeuskind sahen, und Adrasteia endlich ist als Amme des Zeus 
bekannt. Diese Vermutung wird noch durch ein äusseres Merkmal 
gestützt: Die Gewandung der Adrasteia auf dem pergamenischens 
Friese, besonders das flatternde Gewand derselben hat grosse 
Ähnlichkeit mit der Gewandung von sicheren Darstellungen der 
Adrasteia auf den bald zu besprechenden Münzen von Laodikeas 
und Apamea. 

3) Dass auf dem Terrakottarelief der ehemaligen Sammlung 
Campana in Rom (Vgl. Monum. dell’ Instit. II. Taf. 17 und 


hierzu Braun Annali dell’ Instit. XII S. 141; Campana Opere 
u in plastica Taf. 1 S. 29 f.) nicht an Adrasteia, wie Braun und 
. Campana wollen, sondern an Amaltheia zu denken ist, bat 
ον  Öberbeck überzeugend nachgewiesen Kunstmythol. II, 1 S. 331 £. 
| 4) Auch in der Figur einer Schmalseite eines Sarkophages 
: der Ufficien (Dütschke III 377 und Wernicke Archäol. Zeitg. 
1885 S. 230) werden wir nur an Amaltheia zu denken haben. 
Dargestellt ist eine Frau mit nacktem Oberkörper; sie sitzt 
- | links vor einem Baume und stützt sich mit der L. auf ihren 
-} Sitz. Auf ihrem Schosse liegt ein grosses Füllhorn, das sie 
vermutlich mit der abgebrochenen R. hielt. Das Füllhorn ge- 
| hört von den Wärterinnen des Zeus in erster Linie der Amal- 
{ theia an. 
| Adrasteia ist ferner zu erkennen auf folgenden Münzen: 
1) Münze von Laodikea in Phrygien. Vs. Brustbild des 
Caracalla. Rs. NEQKOPRN, im Abschnitt 4404IKE AN Vgl 
᾿ς Imhoof-Blumer Jahrb. d. arch. Inst. III 8. 289 Taf. 10 n. 18. 
ες In der Mitte befindet sich eine linkshin knieende, bekleidete 
Frau mit entblösstem Oberkörper, die mit beiden Händen ein 
Rind emporhält. Vor ihr, auf einer Anhöhe sitzend, ein jugend- 
licher Berggott von vorn, den bekleideten Unterkörper linkshin 
&Zekehrt, mit der L. einen neben ihm stehenden Baum erfassend. 
Sein Blick ist auf die knieende Frau gerichtet. Unterhalb des 
MZerggottes entspringt ein Fluss, zuerst gradeaus, dann linkshin 
MAijessend, vermutlich der Fluss Lykos, während durch die An- 
%aöhe, von der er herabfliesst, der Berg Kadmos angedeutet 
Sein dürfte. Hinter der knieenden Frau kommt eine zweite 
&ilenden Schrittes heran mit flatterndem Gewande, vorgestreckten 
“Armen und entblösstem Oberkörper. Da Laodikea als Kultort 
46 Zeus berühmt war und auf Münzen dieser Stadt Bilder aus der 
Kindheit des Zeus dargestellt sind, dürfen wir auch hier eine 
Gruppe aus dem Mythos von der Erziehung desselben Gottes 
vermuten. Darum ist Imhoof-Blumers Vermutung ansprechend, 
die knieende Frau seiRhea, die das eben geborene und vielleicht 
in der Quelle gebadete Zeuskind emporhebe, während die her- 
teieilende Frau Adrasteia sei, welche das Kind in Empfang 
nehmen solle. 
2) Sicher ist die Darstellung der Adrasteia auf einer 
andern Münze Laodikeas, die auf der Vs. gleichfalls das 


176 


Brustbild Caracallas zeigt. Rs. AAOAIKERN im Abschnitt 
NERKOPRN T. IT. H. Vgl. Imhoof-Blumer das. ἢ. 19. Inder 
Mitte eine stehende weibliche Figur, rechtshin eilend mit zu- 
rückgewandtem Kopfe. Auf dem 1. Arm hält sie das Zeuskind, 
die in die Höhe gestreckte R. hält das bogenförmig über dem 
Kopfe flatternde Gewand. Zu ihren Füssen eine Kugel. Zu 
beiden Seiten steht je ein Korybant, in der emporgestreckten 
L. einen Schild, in der gesenkten R. ein Schwert haltend. Zu 
Füssen der Mittelfigur die beiden Flussgötter Kapros und 
Lykos. Links, zwischen der schreitenden Frau und dem einen 
Korybanten der rechtshin stehende Genius der Stadt, die L. 
auf das Steuerruder gestützt. Rechts über der Mittelfigur ein 
Adler, über dem Kopfe derselben ein dritter Korybant. Da 
‘die Anwesenheit der Korybanten es zur Gewissheit macht, dass 
auch hier der Zeusmythos dargestellt ist, liegt es am nächsten, 
in der weiblichen Figur mit Imhoof-Blumer Adrasteia zu 
erkennen, da erstens an Rhea selbst bei dem Mangel an jedem 
Attribut nicht zu denken ist, und weil zweitens der Adrasteis- 
mythos gerade in Klein-Asien zu Hause ist. Sehr für Blumers 
Ansicht spricht die Kugel zu Füssen der Nymphe, da diese 
bekanntlich dem kleinen Zeuskinde eine solche zumGeschenk gab.') 

3) Dieser Münze sehr ähnlich ist eine unter Valerianus geprägte 
von Apamea. Vgl. Mionnet IV S. 239 n. 270; Müller-Wieseler 
Denkm.? II Taf. 3 n. 33, ungenau abgeb. bei Overbeck a. a. 0. 
Taf. Vn. 6. Rs. TAPA. AYP. EPMOY IIANHTYPLAPX0N 
im: Abschnitt AITAMEQN. Die weibliche Mittelfigur zeigt 
durchweg dieselben Motive, nur fehlt zu Füssen die Kugel, 
während links am Boden die Ziege Amaltheia sichtbar ist. ZU 
beiden Seiten stehen zwei Korybanteı in dem gewöhnlichen 
Typus. Über dem Kopf der Frau ist ein undeutlicher rund- 
licher Gegenstand zu sehen, den Wieseler mit Mionnet für eine 
dritten Korybanten hält, obgleich er selbst zugiebt, dass vol 
dem Schwerte keine Spur vorhanden ist und der Schildrand 
sich ganz so ausnimmt, als gehöre er zu dem bogenförmige 
Gewande des Weibes. Overbeck nimmt nur zwei Korybantel 


1) Da sich diese Münzbilder, die als Gegenstücke für Wandmalereie® 
wie geschaffen seien, nur auf Prägungen des Caracalla finden, vermut# 
Imhoof-Blumer, dass die Originale als Wandschmuck eines Zeustempels zUS- 
Zeit des genannten Kaisers ausgeführt oder aufgefrischt wurden. 


177 
ἃ, Die Erklärer erkennen übereinstimmend in der weiblichen 
Figur Rhea Kybele. Aus obigen Gründen halte ich sie für 
Adrasteia.!) 

4) Eine zweite Münze derselben Stadt, unter Trajanus 
Deeius geprägt, (vgl. Mionnet a. a. O. n. 268; Müller-Wieseler 
Denkm. Taf. 3 ἢ. 33; Overbeck a. a. O. n. 17a.) zeigt dasselbe Bild 
ohne die Ziege und mit einem deutlich ausgeprägten dritten Kory- 
banten über Adrasteia. Rs. AT AMERN... TPATON...OY. 

Adrasteia nebst Eide als Schicksalsgottheiten glaubte 
0. Kern Jahrbuch ἃ. arch. Instit. III S. 235 zu erkennen in 
den sogenannten Pharmakeutriai auf dem Kypseloskasten, 
welche Paus. V 18, 2 beschrieben sind: vo de ἄλλας γυναῖκας 
ἐς ὅὕλμους καϑιχνουμένας ὑπέροις, φάρμακα εἰδέναι σφᾶς νομί- 
ζουσιν, ἐπεὶ ἄλλως γε οὐδὲν ἐς αὐτάς ἔστιν ἐπίγραμμα. Kern er- 
imert an Hermias zu Plato Phaedr. S. 148 (vgl. oben 8. 74), 
wonach Adrasteia mit χάλχεα ῥόπτρα und τύμπανα ἠχήεντα aus- 
gerüstet ist und erklärt die ersteren als eherne Keulen, die 
letzteren als Handpauken. Diese Gegenstände schwingen nach 
seiner Ansicht Adrasteia und Eide, Adrasteia zum Unheil, Eide 
zum Heil der Menschheit, mit ihnen bereiten und zerstören 
diese Göttinnen das Menschengeschick. Diese Ansicht hat 
Roscher im Philologas Neue Folge I 8. 703 ff. als unhaltbar 
erwiesen. Denn erstens könnten die xalxea ῥύπτρα der Adra- 
sa unmöglich eherne Keulen oder Schlegel sein, weil sie Her- 
Mias ausdrücklich als musikalische Instrumente erkläre; zweitens 
sei es unwahrscheinlich, dass Adrasteia mit Mörserkeulen das 
verhältnismässig leichte und schwache Tympanon schlage; 
drittens liessen sich in den Darstellungen des Kypseloskastens 
wohl einzelne hesiodeische Einflüsse und Nachklänge nach- 
Weisen, nicht aber solche, welche dem Bereich der orphischen 
Poesie entstammten; endlich sei nach der orphischen Lehre nur 
Adrasteia, nicht auch Eide mit den genannten Instrumenten 
versehen. Hinzuzufügen ist, dass auch die Ansicht, Adrasteia 


-;. Ἔ Κ ὁ .ὃ.Βὸδό δ. 


') Nicht zutreffend ist Wieselers Ansicht, an eine Nymphe sei schon deshalb 
hichtzu denken, weil die bekannte Nähr- und Pflegenympbe, Amaltheia, bereits 
Aueh die Ziege vertreten ist. Nach Kallimachos nährt Amaltheia als Ziege 
dem kleinen Zeus, während Adrasteia und Ide seine Wärteriemen sind. 


12 


sei in der Zeit, in der die Kypseloslade entstand, eine der 
Menschheit feindliche Göttin gewesen, sich nicht erweisen lässt. 
Dass Adrasteia im Gegenteil im allgemeinen als eine den 
Menschen wohlwollende Gottheit galt, glaube ich oben nachge- 
wiesen. zu haben. Roscher deutet die Pharmakeutrien a. a. 0. 
wit mehr Wahrscheinlichkeit als die delphischen Moiren. 


“ Nachträge. 


"Zu S. 18, Anm. 1 Zu den Vasen, den Fund des Eies der 
Leda darstellend, ist neuerdings hinzugekommen die rotfigurige 
Schale freien Stils von Xenotimos in der Sammlung Branteghem. 
welche eine etwas abweichende Fassung der Sage voraussetzl. 
‚Vgl. Burlington Club, Catalogue ofGreek ceramic art Taf.10. Inder 
Mitte des Bildes steht ein Altar, auf welchem sich rechts ein 
‚Adler, links ein Ei befindet. _ Die schräge Lage des letzteren 
‚beweist, dass es sich noch nicht in Ruhe befindet, sonder 
‚eben erst vom Adler auf den Altar gelegt worden ist. Rechts 
vom Altar steht der Inschrift nach 4E.44 in dorischem Chi- 
ton, mit der (seberde des Erstaunens von dem Ei zu 
rücktretend, auf welches ihr Blick geheftet ist. Links 
befindet sich TEYJAPEQZ. in der L. ein Scepter haltend, wäh- 
rend die R. herabhängt. Auch in seiner Körperhaltung und 
‚Mienenspiel ist Erstaunen. zu lesen. Hinter Tyndareos steht 
KAYTAIMESTPA in ionischem Chiton. Ihre Körperhaltung 
ist ruhig. Derr. Arm ist im Ellbogen erhoben, das Haupt mit 
einem Stephanos geschmückt. 

‚Zu 8. 65. - Herr Imhoof-Blumer hat mir noch nachträglich 
auf meine Bitte mit bekannter Freundlichkeit einen Abdruck 
der unter Gar acalla, ‚geprägten Münze von Smyrna, Asklepios 
mit den beiden Nemeseis auf der ausgestreckten R. darstellend, 
übersandt. Hierdurch hat sich Mionnets Beschreibung (VI 1798) 
als richtig erwiesen. Asklepios ist durch den Schlangenstab : 
auf den er sich stützt, deutlich gekennzeichnet. Beide Neme- 
‚seis lüpfen mit ihren R. das Gewand; die rechts stehende häl! 
in ihrer L. die Elle, die.andere den nicht mehr deutlich erkenn - 


179 

ıren Zaum. Die Unhaltbarkeit der Hypothese, dass sich die 
emeseis an Kybele anlehnen, beweist eine andere Münze des 
»ptimius Severus von Smyrna. Die Vorderseite zeigt nach 
errn Imhoof-Blumers Angabe das Brustbild des Kaisers r., 
t der Aufschrift ΑὙ. Κα. 1. SEIT. SEOYHPOZIII. Rs. 
M.STP.K. APIETO ΦΗ͂Ν. ΣΜΥΡΝ AIQN. Eine sitzende 
mazone mit entblösster r. Brust und einer Streitaxt in der L. 
it auf der ausgestreckten R. die beiden Nemeseis. Die Attri- 
te sind dieselben, wie auf der vorhergenannten Münze, nur 
findet sich zu Füssen der rechts stehenden Nemesis noch das 
id. Das Exemplar der Münze zeichnet sich durch vorzügliche 
'härfe aus. 

Zu S. 92 ff. Über die Nemesis des Agorakritos 8. jetzt 
ch Studniczka Kyrene, Leipzig 1890 S. 150 f., dessen Aus- 
hrangen ich mich übrigens nicht anschliessen kann. 

Zu S. 97 f. Über Epochos 8. O. Rossbach Griechische An- 
ten des archäologischen Museums zu Breslau, Breslau 1889 
17 Anm. 1. 

Zu S. 105 bezw. S. 159. Eine interessante Verschmelzung 
r Nemesis mit Victoria findet sich auf einer unter M. Aure- 
8 geprägten Münze von Stoboi in Makedonien. Vgl. (v. Sal- 
) Beschreib. ἃ. antik. Münzen II Taf. VI n. 52 8. 127 n: 3. 
. Kopf des M. Aurelius mit Kranz. Rs. STOBENSI VMGS. 
mesis-Victoria 1. schreitend, hält in der gesenkten R. die 
le und einen Kranz; doch es ist nicht mit Sicherheit zu be- 
nmen, ob letzterer nicht im Felde liegt, ohne gehalten zu 
tden. Im l. Arm hält sie einen Palmenzweig, zu ihren Fü- 
n liegt das Rad. v. Sallet macht mit Recht darauf aufmerk- 
ἢ, dass es eine Denkmünze auf den Sieg M. Aurels über die 
rmanen ist, und dass gerade Stoboi deshalb dieses Bild auf 
nen Münzen führte, weil es in nächster Nähe des Kriegs- 
tanplatzes lag. 


19° 


Register. 


Achates 33. 

Achilles 7. 

Adrastos 49. 80. 82 ff. 

Aequitas 124. 

Agamemnon 7. 97 ff. 

Agorakritos 6. 92 ff. 

Aigialeus 49. 85. 

Aisa 52. 

Aithivpen 13. 15. 96 f. 

Alkamenes 6. 92 ff. 

Alkiope 38. 

Amaitheia 69 ff. 

Amphiaraos 93. 

Ananke 52. 71. 73. 89 ἢ 

Anaxarete 37. 

Apfelzweig 95. 

Aphrodite 6f. 117. 40. 51. 53. 67 ff. 
121. 128. 170. 

Apsaras 13. 

Aristobule 25. 

Artemis 23 ff. 27. 33. 57. 102ff. 119. 
128. 171. 

Asklepios 68. 

Athene 53. 57. 

Attis und Atys 83. 88, 

Aura 174. 

Aure 33. 


Bast 57. 
Bellona 57. 
Berenike 32. 
Bupalos 65. 


Chariten 66. 
Chronos 73. 


Daktylen 26. 

Damon 4. 

Demeter 15. 32. 57. 

Dike 14. 31. 47. 74. 79. 
Dioskuren 7 ff. 14. 21. 97. 


Echo 37. 

Eide 74. 

Eiduthea 70. 

Elektra 34. 

Elle 46. 108f. 125 und oft auf ΜΒ 
zen. 162 f. 165 ἢ. 

Elpis 52. 122. 125. 

Enyo 174. 

Eos 128. 

Epochos 7. 97. 179. 

Erechtheus 1. 

Erinys 79. 

Eros 37. 40. 122. 127. 129. 

Erysichthon 32. 

Eteokles 50. 85. 

Euadne 85. 

Eunomia 25. 


Fackel 125. 
Fatum 56. 120. 127. 
Fortuna 35. 38. 53 ff. 172. 


Gans 17, 


181 
>sia 29. 
sel 112. 125 un. öfters auf Müuzen. 
f 101. 109. 124. 125. 127 u. oft 


Marathonische Spiele 96. 
Mars Mavors 42. 124. 
Meleagros 126 f. 


auf Münzen. 163. 


ivansa 9. 


Momos 8. 
narmene 52. 73 ff. 89f. Mondgöttin der Thraker u. Leleger 24. 
ate 27. 57. 126. 
ene 7 ff. | 
ıhaistos 69. Narkissos 37. 
a 21. Nekysia 29. 
akles 73. Nemeseia 27. 59. 
mes 18. 20. 35. Nikaia 40. 
mione 7. Nike 6. 47. 97. 120. 170? 
sch 25. 97. 102 ff. Nisos 45. 
nonoia 53. Nortia 58. 
zieia 106. 166 ff. Nyx 12. 31. 64. 74. 
derboreer 13. 32. 
Oidipus 50. 
πὰ Dino 7. 
1.99. Okeanos 13 ἢ 
igeneia 27. Opis 52 
is 37 
u , Orestes 7. 34. 
57. 106. 123. 167. Orsilocheia 27. 
piter 124. 
titia 14. 54. 56. 
ges 81. Pan 4. 
Pax 105. 172. 


biren 91. 174. 


Melisseus, —os 64 ff. 
Menelaos 7. 97. 
Moiren 15. 52. 178. 


Pegasos 25. 
Pepromene 73 ff. 89 ἢ. 


iros 126. / 
pros 175. Persephone 57. 

phalos 128. Pessinuntia Mater 57. 
phisos 38. Phanes 74. 


ytaimnestra 19. 34. 178. 


a nn m .... 


Pharmakenutriai 177. 


rybanten 69 ff. 173 ff. Phaunos 33. 
onos 69. Pheidias 6 f. 92. 
ıreten 69 ff. Phiale 9. 
jbele 26. 65. 68 ff. 91. 174 ff. Philia 53. 
rpseloslade. 177. Phoibos 40. 
Poine 79. 
Polyneikes 50. 85. 
wdamia 32. Pomona 37. 
da 7 ff. 97 £. 130. 178. Psyche 106 £. 129 £. 167 fi. 
zriope 38, Pylades 45. 
"kos 175, Pyrrhos 7. 97 £. 


Rad 53. 109. 162 £. 
Reh 127. 
Romulus 21. 


Salus 106. 
Schmetterling 122. 
Schwan 13 ff. 

Sol 58. 124. 
Sphinx 163 fl. 
Steuer 113. 165 ἢ. 


Talaos 86. 
Teiresias 38. 85. 
Themis 99. 
Thestios 20. 
Thetis 8. 
Titanen 174. 
Tritonis era 42. 


(Ω τὰ τα 


182 


Tyche 52 ff. 126. 
Tyndareos 7. 97£. 178. 
Typhon 33. 


Upis 24. 26. 104. 
Uranos 174. 


Vapus 24. 
Vertumnus 37. 
Victoria 105. 124. 179. 


Wage 113. 
Walkyren 30. 


Zaum 109. 161 ff. 
Zeus 7. 08 ff. 111f. 124. 
Zweig 111. 161 ff. 


Druckfehler. 


9 Ζ. 11 v. o. lies Momos statt Themis. 

33 2.4 v. u. lies χαί μὲν statt χαὶ wur. 
δῶ 2.9 v. u. lies ᾿Επιδρομὴ statt "Endoun. 
. 65 Z. 14 v. u. lies 1798 statt 1778. 

126 Z. 2 v. u. lies Taf. statt Ta. 

. 146 Ζ. ὅ v. o. ist „S. 431° zu streichen. 


Erklärung der Tafel. 


1) Nemesis und Athena. Münze v. Smyrna. ‚Siehe 5, 136. | 
Die beiden Nemeseis auf dem Greifenwagen. Münze v. Smyrna. Siehe 


S, 136. . 
3) DDie beiden Nemeseis neben Alexander ἃ. Gr. Miinze v. Smyrna. Siehe 
δ. 135. | 
4) 


Asklepios zwiselien den Nemeseir. Münze v. Sınyrna. Siehe S. 138. 
5) Nemesis-Aequitas. Münze v. Perinthos. Siehe 9. 159. 
6) Nemesis. Münze v. Nikopolis-Seleukis. Siehe 8. 151. 
Die beiden Nemeseis. Münze v. Smyrna. Siehe S. 138. 
Die beiden Neimeseis. Münze v. Smyrna. Siehe S. 138. 
9) Nemesis. Münze v. Samos. Siehe 8. 141. 
10) Nemesis. Münze v. Prostanna. Siehe 5. 151. 
11) Nemesis. Münze v. Laodikeia. Siehe 8. 147. 


12) Nemesis. Münze v. Amblada. Siehe 3. 151. 

18) Die beiden Nemeseis. Münze v. Temnos. Siehe $. 142. 
14) Nemesis. Münze v. Smyma. Siehe 8. 133. 

ö) Nemesis-Aequitas. Münze v. Markianopolis. Siehe S. 153. 


16) Sitzende Frau mit dem Nemesisgest. Münze v. Chios-Erythrai. Siehe 
8, 142. 


17) Nemesis. Münze v. Smyrna. Siehe 8. 188. 
Pax mit dem Nemesisgest. (Golddenar des Vibius Varus. 
Anm. 1. 
19) Dass, Unter Claudius geprägt. Siehe 8. 105. Anm. 1. 
&) Nemesis. Münze v. Tripolis-Phrygien. Siehe 8. 149. 
<|) Nemesis. Münze v. Smyrna. Siehe 3. 133. 
δ) Nemesis. Münze τ. Smyrna. Siehe 3. 133. 


Siehe S. 105. 


&) Nemesis. Berliner Sardonyx. Siehe 8. 161. 

4) Nemesis. Wiener Jaspis. Siehe 8. 161. 

5) Pax mit dem Nemesisgest. Berliner Karneol. Siehe 8. 172. 
%) Psyche mit Eros spielend. Berliner Sardonyx. Siehe 8. 168. 
27) Nemesis. Sardonyx des British Museum. Siehe 8. 162. 

8) Nemesis. Berliner Sarder. Siehe 8. 161. 

29) Psyche. Berliner Achatonyx. Siehe 83. 168. 

X) Psyche. Wiener Sardonyx. Siehe 8. 168. 


184 

31) Nemesis-Psyche. Berliner Smaragd-Plasma. Siehe S. 167. 

32) Nemesis. Berliner Karneol. Siehe S. 161. 

33) Nemesis-Fortuna. Berliner Smaragd-Plasma. Siche δ. 166. 

34) Nemesis. Berliner Paste. Siehe S. 161. 

35) Die beiden Nemeseis. Darüber Fortuna und Nike. Berliner Karneol. 
Siehe S. 165. 

36) Nemesis und Nike. Berliner Karneol. Siehe S. 161. 

37) Nemesis und ein Portraitkopf. Wiener Karneol. Siehe 8. 162. 

38) Die beiden Nemeseis. Wiener Jaspis. Siehe S. 165. 

39) Nemesis-Hygieia. Vor ihr weibl. Figur mit Schwert un” Rad. Berliner 
Jaspis. Siehe S. 167. 

40) Nemesis-Hygieia auf dem Schlangenwagen. Jaspis des British Museum. 
Siehe S. 166. 

41) Fortuna und Nike. Wiener Karneol. Siehe S. 171. 

43) Psyche. Berliner Paste. Siehe S. 168. 

43) Nemesis und eine davoneilende Figur mit dem Nemesisgest. Wiener Onyx. 
Siehe S. 163. 

44) Pantheistische Artemis. Berliner Paste. Siche S. 171. 


Buchdruckerci Marcotzko ἃ Märtin, Trobnita in Schlos. 


}" .. 


ers 0 


m wer 


pP} 


ar 


ΤΣ - τ πὶ 
. 
᾿ 
ι 
k 
wu “ - . " 
- m mn * : .., . Τῇ 


BRESLAUER 
PHILOLOGISCHE ABHANDLUNGEN. 


FÜNFTER BAND. 


DRITTES HEFT. 


-- ------..-.ὄ.  --ς-- 


DE VETERUM ΠΕΡῚ ΠΟΙΗΜΑΤῸΣ DOCTRINA 
SCRIPSIT 


MAXIMILIANUS CONSBRUCH 


DR. PHIL. 


—_ ὦ. 


ACCEDUNT COMMENTARII ΟἹ CIRCUMFERUNTUR ΠΕΡῚ IIOIHMATOZ 
HEPHAESTIONEI ΟΜ SCHOLIIS EDITI. 


BRESLAU. 
VERLAG VON WILHELM KOEBNER. 
1890, 


DE VETERUM 
ITEPIUOIHMATOZ 
DOCTRINA 


SCRIPSIT 


MAXIMILIANUS CONSBRUCH 


DR. PHIL. 


Ra nn ze ee ST ee zz 2020 


ACCEDUNT COMMENTARI QUI CIRCUMFERUNTUR ΠΕΡῚ 
HOIHMATO2 HEPHAESTIONEI ΟΜ SCHOLIS EDITI. 


VRATISLAVIAE 
APUD GUILELMUM KOEBNER 
1890. 


MEMORIAE 


GUILELMISTUDEMUND 


S. 


Praefatio. 


Commentatio quam nune in lucem emitto originem duxit 
a quaestione ab ordine philosophorum Vratislaviensium ante 
hoc fere biennium in certamine proposita. Atque contigit 
mihi ut disputatio a me conscripta a. ἃ. XI Kal. Apr. a. 
1889 praemio ornaretur. Simul Guilelmus Studemund, vir 
mea laude maior, quem his litteris acerbissimo fato nuper 
ereptum lugemus, ultro benignissime concessit, ut ad novam 
commentariorum Hephaestioneorum scholiorumque editionem 
parandam eo quem collegerat apparatu critico uterer. Itaque 
quod in commentariorum editione scriptoris verba ad optimi 
codieis fidem recensere licuit atque etiam ad scholia emen- 
danda nova subsidia accesserunt, hoc Guilelmo Studemund 
debetur. In ipsa commentatione primum id operam dedi, 
ut earum quae extant doctrinae περὶ ποιήματος enarrationum 
et verba constituerem et sententiam explicarem, tum ut quo- 
nam cognationis vinculo enarrationes illae coniunctae sint 
quibusque ab auctoribus repetendae enuclearem, denique ut 
demonstrarem, unde singulae doctrinae partes originem 
duxerint quibusque viis ac rationibus in unum coaluerint. 
Quo cognito longe aliter de universa hac doctrina iudican- 
dum esse atque adhuc homines docti velut Westphalius 
Christius alii soliti sunt, facile cuivis apparebit: quamquam 
longius hanc rem persequi a proposito nostro abhorrebat. 


Cap. 1. De Hephaestioneis qui eireumferuntur 
περὶ ποίηματος commentariis. 


8 1. 
De libris manuscriptis quibus commentarii traditi sunt. 


Emendationi enchiridii Hephaestionei scholiorumque ei 
appictorum fundamentum substruxit primus Thomas Gaisfor- 
dius enchiridii editionibus ab ipso curatis, quarum novissima 
Oxonii a. 1855 prodiit.!) Cuius subsidia critica quam- 
quam non auxit Westphalius in editione, quam a. 1866 
publici iuris fecit,?2) nonnulla tamen de cognationis vinculis 
inter codices intercedentibus subtiliter observavit locisque 
haud paucis coniciendo rectam attulit medelam. Post eum 
sagacissime de permultis locis disseruit Julius Caesar in 
duobus „emendationum Hephaestionearum“ libellis Marburgi 
a. 1869 editis. Sed his demum annis Guilelmus Hoerschel- 
mann Galliae Brittanniaeque codicibus perlustratis in Mus. 
Rhen. XXXVI p. 260 — 301 pluribus nos docuit, quantum 
absit, ut Gaisfordii editione genuina enchiridii aut scholiorum 
forma repraesentetur. Idem a. 1882 scholia Hephaestionea 
altera quae dicuntur (nobis scholia B) primum integra edidit.?) 


I) De editionibus Florentina (a. 1526) et Turnebiana (Paris. 1553) 
infra dieam. loannes Cornelius de Pauw, qui anno 1726 Traiecti ad 
Rhenum enchiridium denuo edidit, in contextu verborum, ut ipsius verbis 
utar, editionem Turnebianam χατὰ πόδα secutus est, sed in animadrer- 
sionibus quas addidit etsi multa perversissima, nonnulla tamen haud 
inulilia suppeditarvit. 

Ὦ Seriptores metrici graeci ed. R. Westphal vol. I, Lips. 1866. 

’, Scholia Hephaest. altera ed. Guil. Hoerschelmann, Dorpati 1882, 


1 


4 


Η cod. H = Harleianus 5618 musei Britannici ; cf.Hoersche_ 
mann MRh p. 278. 

N cod. N = Norfolciensis bibl. reg. 506. Londin. 

Fl Fl. = editio princeps quae Florentiae a. 1526 pe 
heredes Philippi Juntae publiei iuris facta est. 

Quaeritur quae inter has classes singulosque codice 
ratio intercedat; quam quaestionem omni ex parte nondum 
possum absolvere. Unius enim codicis A accurata collatior 
uti mihi licet, quippe cuius codicis lectiones ab ipso excussz 
Studemundus benignissime mecum communicaverit. Ceteru- 
si recesseris ab editione Turnebiana, quam Berolino har 
in urbem missam inspexi, in ipsius enchiridii verbis so 
Gaisfordii apparatu nitor. Ac primum quidem pro ἴα 1 
damento recensionis sumpsit Gaisfordius classem Y, qua 
omnium esse deterrimam et Westphalius et Hoerschelmann u 
perspexerunt et ex eis quae infra allaturus sum etiam dilu 
cidius apparebit. Tum collationes, quae illi praesto erant, 
non fuisse ea qua opus est diligentia descriptas et quivis 
facile intellegit et ex parte Hoerschelmannus ipsis codicibus 
inspectis affirmavit. Neque usus est Gaisfordius iis codi- 
cibus via ac ratione per totum enchiridium, sed passim hunc 
illum ita usurpavit, ut multis locis de nonnullorum codicum 
memoria prorsus incerti derelinguamur nihilque unquam de 
aliquo codice inde colligere liceat, quod Gaisfordius illius 
discrepantiam nullam adnotavit. Haec cum sit editionis 
Gaisfordianae condicio cumque spes sit fore ut Hoerschel- 
mannus propediem accurate et plene nos de omnibus en- 
chiridii codicibus edoceat, ea tantum de codiecibus moneo 
quae necessaria sunt ad illas rationes defendendas, qua: 
infra in commentariis edendis secutus sum. 

Codices ad unum omnes originem duxerunt ex arche- 
typo quodam hodie deperdito, qui ipse non solum iam multi: 
locis verba gravissime corrupta praebebat, verum et lacunis 
laborabat et Byzantinorum additamentis inquinatus erat, id 
quod grammaticorum vel metricorum libri, dum frequenti 
usu in scholis inferioris aetatis tractantur, tantum non 
omnes passi sunt. Velut lacuna hiat et pag. V 17 de quo 
loco infra pluribus disputabitur, et p. 20, 2 G. (11, 2 W.), 


- 


5 


ubi unum synizeseos genus una cum exemplo deperiisse 
sagacissime docuit Lud. Voltz De Helia Monacho, Isaaco 
Monacho, Ps.-Dracone (Argentor. 1886) p. 16. Contra By- 
zantini glossematis ratione conformata sunt p. 30, 4 sqq. G. 
(17, 5 sqq..W.) verba τοῦτ᾽ ἔστι πρώτην, τρίτην, πέμπτην et 
τοῦτ᾽ ἔστι δευτέραν, τετάρτην, Extyv?) quae cum non de certa 
quadam metri iambici magnitudine (μεγέϑει), sed de uni- 
verso genere agatur, parum apta videntur neque non respu- 
untur ceterorum metrorum descriptionibus comparatis. Ca- 
rent his additamentis Choeroboseci codices Ks; vide CGhoerob. 
p. 68, 8 sqq.; in codice Ü, quem inspecto ipso Hephaestionis 
enchiridio scriptum esse suspicatus est Hoerschelmannus 
(An. var. I p. 95), priore loco leguntur verba τουτέστι πρώ- 
mv τρίτην καὶ πέμπτην, posteriore τουτέστι δευτέραν, quibus 
Hoerschelmannus addidit ζτετάρτην," ἕκτην»; sed p. 68, 18 in 
eodem sunt κατὰ δὲ τὰς ἀρτίους τουτέστι κατὰ δεύτερον καὶ τέταρ- 
τὸν. Joannes Siceliota in rhet. gr. VI 164, 12 sqq. (Walz) He- 
phaestionis verba sie reddit: τὸ μὲν ἰαμβικὸν συνίσταται κατὰ μὲν 
τὰς περιττὰς χώρας, τουτέστι πρώτην, τρίτην καὶ πέμπτην, ἐκ σπον- 
δείου, ἰάμβου, ἀναπαίστου, χορείου, ὅς ἐστι τρίβραχυς᾽ κατὰ δὲ 
τὰς ἀρτίους, δευτέραν «καὶ τετάρτην, ἰάμβου, ἀναπαίστου, χορείου. 
Quoniam ab ea, 4086 statim subicitur, metri trochaici de- 
scriptione aeque ex Hephaestionis enchiridio hausta, similes 
τῶν περιττῶν et ἀρτίων χωρῶν explanationes absunt, eas in 
metro iambico ab loanne Siceliota vel eo quem exscripsit 
additas esse negandum est. Immo videtur iam loannes Si- 
celiota glossema illud apud Hephaestionem scriptum in- 
venisse, sed quoniam quae de sexta sede praescribebantur 
nimis inepta videbantur, suo ipsius arbitrio ductus, id quod 
non raro fecit, correxisse. 

Fidelissime communis archetypi imaginem expressit 
archetypi classis X librarius, qui sive propter inscitiam sive 


m mn  .-.- 


Ὁ) Quam accurate archetypi imaginem expresserit cod. A inde per- 
spieias, quod νεῦρα p. 20, 1 G. μαχρὰν — μίαν 20, 3 G. in contextu 
omissa in margine addita sunt. Quod quomodo cum Choerobosci me- 
moria p. 55, 7 sqq., de qua vide Voltzium 1]. c., reconciliandum sit apparet. 

Ὦ cf. schol. Heph. α in Studemundi An. var. I p. 137 ad p. 39, 13 
εἰ p. 40, 1, et ibid. Anonym. p. 242, 18 544. | 


ὃ 


Ergo hoc unum duobus illis locis efficitur plura inesse 
scholia in c et P guam in A, quorum de origine tum de- 
mum recte iudicabitur, cum quae omnino in c οἷ᾽ "ἢ scripta 
sint scholia certiores facti erimus. Equidem codicum cCP 
memoriam ab apparatu critico commentariis subiecto removi 
excepta illa particula quae in A folio deperdito interiit. 

Obiter moneo perperam codicis Οὗ memoriam amplexos 
esse Gaisfordium atque Westphalium p. 71, 18 G. (38, 12 W.) 
ὡς παρ ᾿Ἀλχμᾶνι, cum in APM legatur ὥσπερ ᾿Αλχμᾶνι. 
Accedit quod p. 72, 1 (38, 16) in omnibus codicibus legitur 
Σαπφοῖ δὲ, excepto D, de quo vide Gaisfordium p. VII. 
Vocabulum ὥσπερ saepissime in enchiridio similem in mo- 
dum usurpatur, atque casus dativus absolutus confirmatur 
verbis p. 54, 2 G. (29, 18 W.) γέγραπται δὲ καὶ Καλλι- 
μάχῳ.ἢ) 

Grammatici additamentum in C sunt verba μᾶλλον δὲ 
μαχράς p. 15, 2 G. (8, 19 W.), quae in P in margine 
exarata sunt. 

Ea quam secundo loco posui codicum familia eo po- 
tissimum aliquem numerum obtinet, quod alteram scholiorum ἃ 
recensionem continet, quae, quamquam etiam Manuelis Mo- 
schopuli doctrina inquinata est (p. 99, 30 W.)?), tamen eam 
quae in AKQ legitur scholiorum recensionem ambitu at- 
que integritate superat. Etiamsi enim haud iniuria du- 
bitaveris an ea scholia, quae recensionis B propria sunt 
intra ea. capita, quibus etiam in X scholia adscripta sunt, 
a Byzantinis demum grammaticis originem duxerint, negari 
nequit in posteriore scholiorum parte, quae in X omnino 
omissa est, non pauca ad optimos esse revocanda fontes; 
cf. Hoerschelmann GA p. 597—599. Atque etiam in con- 
textu verborum, cum huius classis archetypus codicis 4 
quasi frater fuerit, sunt in B nonnulla, quae ex codicis 4 
verbis coniectura derivari non potuerint, velut 

p. 3, 6 6. (4, 2 W.) κατὰ πέντε τρόπους MTu, καὶ ἀεὶ 
ῥᾳδίως A, de quo loco vide Studemund |. c. p. 110. 


ἢ cf. etiam Caesarem in emend. Heph. I p. XXI. 
?) cf. Westphal Metrik I? p. 137. 


9 


p. 42, 8 G. (23, 9 W.) ὅλα ἄσματα MTu, ἄλλα ἄσματα A. 

p. 82, 10 G. (43, 11 W.) κυρίζειν M, κχηρύξειν A; scri- 
bendum est cum Tu χυρίξειν: cf. Choerob. p. 84, 3. 

Tamen de huius classis pretio non paulum detrahitur 
cum eo, quod A tam accurate archetypi imaginem expressit, 
ut in toto enchiridio vix plures quam tres illos locos supra 
exscriptos in solis libris MTu sine dubio recte traditos in- 
veneris, quibus de coniectura non cogitaveris, tum eo, quod 
is qui classis B archetypum confecit, cum esset rei metricae . 
satis peritus, non id egit, ut exemplum quod habuit quam 
accuratissime describeret, sed ut rei metricae sectatoribus 
enchiridium traderet quam posset facillime intellectu scrip- 
tum scholiisque quam commodissime instructum. Qua- 
propter ut scholia nonnulla addidit, alia mutavit, sic etiam 
in contextu verborum non raro archetypi verba ad arbitrium 
detorsit. Pauca proferam exempla: 

p. 8, 9 G. (5, 23 W.) ἴχου MTu, ἥ xou A. 

p. 9, 1 G. (6, 3 W.) φησὶ γοῦν ὁ Σοφοχλῆς MTu, ὃ 
Σοφοχλῆς om. A. 

p. 17, 7 α. (9, 14 W.) τρόπος κοινῆς συλλαβῆς MTu, 
χοιγὴς συλλαβῆς om. A. 

p. 31, 3 6. (17, 8 W.) τοῦτον δὲ τὸν ἀνάπαιστον MTu, 
τὸν ἀνάπαιστον om. A. 

p. 57, 8 6. (31, 18 W.). Βάχχον MTu, Βράγχον Α. 

p. 74, 1 G. (39, 19 W.) προσελεξάμαν M, προσεδεξάμην Tu, 
καελεξάμαν A. 

Ρ. XXIX 18 — XXX 2 pro... παρὰ μὲν (τοῖς) κωμικοῖς 
χαὶ τοῖς τραγικοῖς ἐστι πολλή, παρὰ δὲ τοῖς, λυρικοῖς σπανία᾽ 
παρὰ ᾿Αλχμᾶνι γοῦν εὑρίσχεται, quod est in A, scripsit classis B 
auctor elegantiae studio nescio quo ductus παρὰ μὲν τοῖς χωμι- 
χοῖς χαὶ τραγικοῖς πολλὴ, παρὰ δὲ τοῖς λυρικοῖς σπανία᾿ καὶ 
παρὰ ᾿Αλχμᾶνι γοῦν εὑρίσχεται. 

Eidem debetur p. 31, 6 G. (17,12 W.) vocabulum ἐπιδέχεται 
in M repugnante usu Hephaestioneo scriptum pro δέχεται, 
quod est in A. Neque cum p. 88, 11 6. (48, 2 W.) in A 
insit Κρατῖνος, in MTu Κρατῖνος ἐν τοῖς τοιούτοις, Meinekius 
inde conicere debuit Κρατῖνος ἐν τοῖς Πλούτοις. Falso ex 
MTu in textum recepit Westphalius p. 10, 19 — 20 verba 


10 


ἐπειδὴ --- χαὶ πάλιν, de quo loco iam recte iudicavit Caesar 
l. c. Ip. ΧΙ 5ᾳφ. Hoc unum addiderim, illum de quo agitur 
versum non secus atque qui p. 10, 15 praecedit ἢ οὐχ ἅλις 
xt. in scholiis B p. 22, 19 544. in ἐπῶν χωλῶν exemplis 
numerari atque hoc προχεφάλου, illud ἀχεφάλου.}) Notum 
igitur exemplum, in quo et ipso synizesis conspiciebatur, 
codicum MTw auctor inseruit, ut alterum quoque synizeseos 
genus duobus versibus Homericis comprobaret. 

p. 19, 3 G. (10, 13 W.) in A est οἷον, in MTu ὡς τὸ; 
illud recepit Gaisfordius, hoc Westphalius. ὡς τὸ legitur 
praeterea in codicibus his locis 

p. 32, 6 6. (17, 21 W.) ὡς Tu, ὡς τό dett., om. ACM. 

p. 34, 2 6. (18, 23 ΝΥ.) ὡς τὸ om. AP, ὡς τό rel. 

p. 34, 5 6. (19, 3 W.) ὡς τὸ om. AP, ὡς τὸ rel. 

p. 50, 15 G. (27, 19 W.) ὡς τὸ om. ATu, ὡς τό rell. 

Ergo in A ne semel quidem ὡς τό legitur. Itaque quae 
est „reliquorum codicum‘“ apud Gaisfordium condicio, nostro 
iure ab Hephaestione haec verba pro οἷον usurpata esse 
negabimus. 

p. 84, 7 G. (44, 24 W.) in A est οἷόν ἐστι τό, in B οἷόν 
ἐστι τὸ τοιοῦτον. Vocabulum τοιοῦτον in B grammatico de- 
betur, etsi p. 68, 6 6. (36, 8 W.) in omnibus codicibus inest 
οἷά, ἐστι τὰ τοιαῦτα Σαπφοῦς. 

Paulo intricatior est quaestio de p. 33, 10 --- 18 G. 
(18, 16—19 W.). Verba quae in ACP (et Choerobosci codd. 
KS?) p. 69, 16—21) leguntur aut lacunosa esse aut certe 
depravata quivis videt neque dubium est, quin sententia 
eius quod periit enuntiati, si modo periit, eadem fere fuerit 
atque illius, quod in codicibus familiarum BD et Y inest. 
Sed dicendi genus suspicionem movet. Ac primum quidem 
vocabulum ὅτι p. 33, 10 G. (18, 16 W.) post ἧ p. 33, 8 G. 
(18, 14 W.) mirum est, tum locutionem, quae similis sit 
verbis μετὰ τῶν δισυλλάβων .. . δέχεται καὶ τρισυλλάβους, 
in enchiridio frustra quaeras, denique non mediocris offensio 


ἢ cf. Anon. Ambros. in Studemundi An. var. I p. 213, 9 sqq. et 
214, 6 sqq.; vide etiam Lud. Voltz in commentat. in honor. Guil. Stude- 
mund (Argentorati 1889) p. ξ0 et 85—88. 

Ὦ U ea de quibus agitur verba omittit p. 69, 19—21. 


11 

continetur verbis ἐπὶ τῶν παραληγόντων. Aut dicendum erat 
τοὺς παραλήγοντας (cf. 31, 8. 36, 2. 50, 6G. = 17, 13. 20, 4. 
27, 9 W.) aut ἐπὶ τῶν παραληγουσῶν sc. χωρῶν (cf. 31, 5. 
40͵ 1.3.5. 53, 9. 67, 9. 71, 16 sq. alias G. = 17, 11. 21, 23. 
22, 2. 4. 29, 10. 36, 2. 38, 9 sqq. W.; idem dicendi genus, 
verum praepositione χατά usurpata, occurrit 35, 5. 39, 13. 
41, 1. 69, 2 sq. G. = 19, 24. 21, 20. 22, 16. 36, 20 W.). 
Sed ἐπὶ τῶν παραληγόντων sc. ποδῶν idoneo sensu caret. 
Ergo illud quod inest in B et Y enuntiatum a Byzantinis 
demum additum est. At quemadmodum locus sanandus 
sit, non facile est diiudicatu. Aut re vera in archetypo 
enuntiatum intercidit aut genuina verba fuerunt haec διαφέ- 
per δὲ τοῦ ὀρϑοῦ, ἧ ἐκεῖνο μὲν τὸν τελευταῖον ἴαμβον ἔχει... 
τοῦτο δὲ ἢ σπονδεῖον ἢ τροχαῖον. τοὺς δὲ παραλήγοντας τὸ 
χωλὸν οὐ δέχεται: τρισυλλάβους χτλ. 

Tam foede igitur cum sint classis B libri interpolati, 
eorum lectiones in apparatu critico commentariis addito ibi 
tantum attuli, ubi perquam memorabiles esse videbantur. 
Totam seclusi alteram codieis M manum, quippe cuius 
lectiones ex codice nescio quo classis Y descriptae sint:') 
qua de classi iam paucis agam. 

Classis Y archetypus, per quem solum maxima scholio- 
rum B pars servata est, consarcinatus videtur ex integro 
classis X exemplari — fortasse ex A ipso, priusquam folia 
illa post fol. 91 perierunt — et ex libro aliquo classis B, ita 
tamen, ut homo doctus qui hanc recensionem condidit per- 
multis locis proprio Marte archetypi verba emendaret vel 
depravaret. Scholia omisit praeter continuum illud scholi- 
orum ß corpus in communi archetypo enchiridio prae- 
missum, quod enchiridio absoluto subiunxit. Fuisse illum 
hominem loannem Tzetzam suspicatus est Westphalius 
(Metrik 15 p. 195) collatis Tzetzae versibus in Gram. An. 
Ox. II p. 311, 18— 20 et classis Y verbis p. 48, 1 G. 
(26, 2 W.); cf. etiam Is. Tzetzam in Cram. An. Par. I 
p. 122, 29 et Heph. p. 84, 1 G. (44, 16 W.). Codices classis Y 
ad Hephaestionis verba recuperanda omni esse pretio desti- 


Ὁ) Etiam in Tu nonnullae lectiones ex classi Y admixtae sunt. 


12 


tutos iam Hoerschelmannus recte censuit, sed cum etia 
Westphalius multo plus quam debuit ad hanc classem ses 
‚applicaverit, paucis exemplis quae dixi comprobabo, 

Quod p. 4, 1 6. (4, 6 W.) in Y legitur Τιμοχρέων ἐν toi 
ἐπιγράμμασιν pro Τιμοκρέοντος ἐκ τῶν ἐπιγραμμάτων quod est 
in AB, quorum lectio abunde defenditur verbis p. 29, 1 6. 
(16, 9 W.) Σιμωνίδου ἐκ τῶν ἐπιγραμμάτων, ἢ a Byzantinis esse 
profectum non fugit editores neque quisquam p. #1, 36. 
(22, 18 W.) classis Y additamentum ἤγουν ἀμφίμακχρον in 
textum recipere voluit. Sed sunt quae non tam dilucide 
grammaticorum vestigium prae se ferant. Repugnantibus 
Gaisfordio et Westphalio recte Byzantinorum glossas remo- 
vit atque optimorum codicum memoriam restituit Caesar 
p. 32, 10 6. (18, 3 W.) καταληχτικὰ δέ, δίμετρα μέν, ὡς τὸ 
Y, καταληχτικὸν δὲ δίμετρον τὸ AB (Caesar emend. Heph. | 
p. XV); p. 17, 8 G. (9, 15 W.) τῶν τῆς ὑέσεως paxpäg ποιηῖ- 
χῶν Y, ϑέσεως om. A(BP) (ef. Caesar 1. c.1 p. VD); p. 91, 14 6. 
(49, 16 W.) τὸν πρῶτον σπονδεῖον καὶ τὴν τοῦ δευτέρου συλλα- 
βὴν μολοσσὸν ποιήσας Y, τὸν ἀνάπαιστον μολοσσὸν ποιήσας AB, 
(ν. schol. K? ἤγουν τὸν πρῶτον σπονδεῖον καὶ τὴν τοῦ δευτέρου συλ- 
λαβήν; cf. Caes. 1. c. Ip. VI). Debuit idem p. 68, 12 G. (36 
13 W.) vocabulum βάσεως delere, quod omittunt AC’P.?) Etenim 
vocabulum βάσις ne uno quidem enchiridii loco extat, immc 
semper Hephaestio usus est vocabulo sollemni συζυγία 
Duobus locis p. 27, 14 G. (15, 9 Ν᾽.) βραχυκατάληχτα δὲ κα 
λεῖται, ὅσα ἀπὸ διποδίας ἐπὶ τέλους ὅλῳ ποδὲ μεμείωται 6 
p. 27, 18 G. (15, 12 W.) ὁ σιππω ποὺς ἀντὶ ὅλης... κεῖτο 
διποδίας vocabulum διποδία vocabulo πούς opposito explicatuı 
p. 71, 9 G. (38, 2 W.) vocabulum διποδίας delendum es 
collatis verbis p. 66, 14 G. (35, 16 W.).?) Saepissime He 
phaestio vocabulo συζυγία omisso solo genere feminino ε 
verborum conexu quid supplendum esset significavit; c 


) cf. etiam schol. Arist. Pac. 736 τὰ Σιμωνίδου ἐκ τῶν ἐλεγείων. 

3) est in T% et in M in mg., utroque loco ex Y ut videtur der 
vatum. 

ὅ Choerob. p. 80, 19 „tpoxamads διποδίας“ xal τὰ ἑξῆς Ki! 
διποδίας καὶ τὰ ἑξῆς om. U. 


13 


p. 63, 6. 64, 1. 6ὅ, 6. 66, 14. 67, 2 54αᾳ., 108, & G. (34, 5. 
1. 23. 35, 16. 18 sqq. 57, 14 W.). Idem fecit eo de quo 
agitur loco. 


Insulse verba corrupte tradita emendare conati sunt 
Byzantini in poematum antitheticorum descriptione, quae in 
priore commentario inet. Ea quam p. VI 13—17 pro- 
posui forma codicum A et M memoria suppeditatur. By- 
zantini in Y produntur perversa supplementi conformatione, 
cum adderent voces ἀπὸ τοῦ τέλους et απὸ τῆς ἀρχῆς, quam- 
quam statim subiciuntur locutiones ἀπὸ τέλους et ἀπ᾽ ἀρχῆς, 
quibuscum conferas p. XX 6 τῷ δὲ δευτέρῳ ἀπὸ τέλους. 


p. XIV 9 vocabulum οὕτω, quod si recte Gaisfordius de 
codicum discrepantia rettulit, praeter libros AFT et tres 
Baroccianos p. 3 excitatos in omnibus codicibus post 
ὁμοίων deprehenditur, utrum a Byzantinis consulto additum 
an ex verbis antecedentibus οὕτω πεποιῆσθαι νομίζομεν casu 
llapsum sit dubitaveris. Sed hoc certum est unice veram 
esse librorum AZT et Baroccianorum memoriam quamvis 
et a Gaisfordio et a Westphalio repudiatam. Nam voca- 
bulum οὕτω in enuntiato ἔστι δέ τινα χτλ. necessario carmen 
χατὰ σχέσιν scriptum significaret. Eadem enim vis subiecta 
est sine dubio illi οὕτω quod est in enuntiato antecedenti. 
At postquam antea scriptor solum carmen Alcaicum ἐμὲ δει- 
λάν. κτλ. commemoravit, quod, quamvis ἐξ ὁμοίων videri 
posset, re vera esse dixit χατὰ σχέσιν, ei in extremo capite 
afferendum erat carmen vere ἐξ ὁμοίων. Atque hoc fuisse 
eius consilium indicatur etiam verbis ἔστι δέ τινα. Simili 
ratione ductus Lachmannus in opusc. vol. Il p. 85, cum 
codicis A notitiam nondum haberet, pro οὕτω scripsit οὐχ 
οὕτω. 

Denique enarrationem illam, quae in metri iambici de- 
seriptione exeunte in solis elassis Y libris et in editione 
Turnebiana inter verba Hephaestionea legitur quamque Gais- 
fordius p. 34,7 — 35, 2 in enchiridii contextum recepit, non 
esse ab Hephaestione confectam, sed ex scholiis illapsam 
iam cognovit Westphalius p. 19, 5. Eadem in A scholii 
instar in margine adscripta est (cf. An. var. I p. 131 schol. 


16 

assensus Westphalius (Metrik I? p. 186—189) priorem c©9n 
mentarium ultimum esse enchiridii minoris caput in fie 
casu mutilatum, alterum a grammatico quodam ex am- 
plioribus Hephaestionis operibus excerptum, certis argı- 
mentis comprobare studuit. Westphalii opinionem suam 
fecit Caesar in emendat. Heph. I p. XIV. In qua cum 
acquiescendum esse negaret Otto Hense (Heliodoreische 
Untersuchungen, Lips. 1870, p. 128—164) tertiam viam in- 
iit, cum de posteriore commentario Westphalii iudieium 
secutus priorem ex diversorum scriptorum pannis esse con- 
sutum demonstrare contenderet. His demum annis in Gais- 
fordii sententiam abiit Guil. Christ,!) in Hensii Gerhardus 
Schultz,?2) Westphalius®) denuo se esse disputaturum de 
hac quaestione pollicitus est: neque vero promisso iam 
stetit. 


Qui adhuc rem attigerunt omnes ab ipsa commen- 
tarıorum indole examinanda profecti sunt, nos, ut quam 
potest firmissimum quaestioni lubricae subiciamus funda- 
ımentum, primum accurate perquiremus, quid scriptores, qui 
aetate codices, in quibus commentarii leguntur, superanl, 
de Hephaestionea περὶ ποιήματος doctrina tradiderint. 


Ac primum quidem dicendum est de GhoeroboscP®, 
in cuius prolegomenis ipsius enchiridii interpretationi prae- 
missis Ὁ. 35, 9 564. haec insunt: 

Γνήσιον δέ ἐστι τὸ παρὸν σύγγραμμα Ἡφαιστίωνος πρῶτο᾽ 
μὲν ἐχ τῆς κοινῆς μαρτυρίας τῶν ὑπομνήματα ποιησάντων εἰς αὐτό 
εἶτα δὲ καὶ ἐκ τοῦ μεμνῆσϑαι αὐτὸν τούτου χαὶ ἐν τοῖς ἑτέρο 
αὐτοῦ πονήμασι "4) ποιεῖ) γὰρ βιβλίον περὶ ποιήματος, ὅπερ χ 
ἀεὶ συνευρίσχεται τούτῳ τῷ περὶ μέτρων βιβλίῳ. 


I) Gesch, d. griech. Litt. in Iw. Mueller „Handb. d. klass. Alte 
tumswissenschaft“ vol. VII (Noerdling. 1889) p. 565 adn. 2; faverat ides 
antea in Phil. Anz. 1871 p. 308 magis Hensii sententiae. 

2) Quibus auctoribus Aelius Festus Aphthonius de re metrica usı 
sit (Vratisl. 1885) p. 46. 

3) Allg. Metrik®? (Leipz. 1887) p. 190. 

4) πονήμασι Studemund, rompası codd. 

5) ἐποίει proposuit Hoerschelmann. 


17 


Parum caute Hense (l. c. p. 155) ex eo, quod hic di- 
serte Choeroboscus genuinum esse Hephaestionis enchiridium 
testatur, conclusit re vera aut totum enchiridium aut saltem 
hanc vel illam illius partem a nonnullis Hephaestioni fuisse 
abiudicata. Nam Choeroboscum haec non suspieione duc-. 
tum addidisse, sed ne quid omisisse videretur, vel inde pro- 
babile fit, quod ab omnibus interpretibus enchiridium pro 
germano Hephaestionis libro habitum esse profert; quae 
sententia prorsus ad liquidum perducitur scholio quodam, 
quod Dionysii Thracis arti appiectum est, respecto, in quo 
enumerantur τὰ ἑπτὰ χεφάλαια, de quibus in unoquoque 
scriptore tractando magistri Byzantini praemonere consue- 
νηΐ. Omnia septem, in quibus quaestio supra signi- 
fiata, apud Choeroboscum redeunt; vide schol. in Dion. 
Thrac. in Anecd. graec. ed. Imm. Bekker (Berol. 1816) 
vo. I p. 671, 18 sqq. ζητήσωμεν τὰ ἑπτὰ χεφάλαια, λέγω 
δὴ τὸν σχοπόν (cf. Choer. p. 33, 2— 35, 6), τὸ χρήσιμαν (cf. 
Choer. p. 35, 7—8), τὴν αἰτίαν τῆς ἐπιγραφῆς (cf. Choer. 
. 35, 14— 24), τὸ γνήσιον (cf. Choer. p. 35, 9—13), τὴν εἰς 
2 χεφάλαια διαίρεσιν (cf. Choer. p. 35, 25 — 34), τὴν τάξιν 
f. Choer. p. 36, 1 — 12) xal τὸ ὑπὸ τί ἀνάγεται τὸ προχεί-. 
ἔνον βιβλίον (cf. Choer. p. 36, 13—18). 

Ergo utrum pro genuinis habiti sint commentarii necne, ex 
.s Choerobosei verbis non discimus, verum dilucide ex illius 
Larratione cognoscimus, quale saeculop. Chr.n.sexto inscholis 
szantinis Hephaestionis enchiridium circumferre soliti sint. 

Primum quidem Choerobesco ad manum fuit ipsum 
ıchiridium, a quo Oomnino περὶ ποιήματος enarrationem 
uisse hoc scholio fit verisimillimum, cum discernatur 
bellus περὶ ποιήματος quasi ἕτερον πόνημα a libro περὶ μέ- 
ων. Eximitur idem dubitationi scholio p. 35, 25—34, in 
wo omnia enchiridii capitula ex ordine enumerantur; qua 
ı descriptione extrema Choeroboscus haec docet εἴτα ζητεῖ 
αἱ περὶ πολυσχηματίστων καὶ οὕτω πληροῖ. Atque in nostris 
fuoque codicibus enchiridium capite περὶ πολυσχηματίστων 
bsolvitur, cum ante priorem περὶ ποιήματος commentarium 
verbis “Ηφαιστίωνος μετρικῆς εἰσαγωγῆς (vel μετρικὴ εἰσαγωγή) 
zu ποιήματος novus libellus indicetur. 

2 


18 


Praeterea Choerobosci temporibus semper cum hoc libro 
aliud quoddam Hephaestionis opusculum circumferebatur, 
quod inseriptum erat περὶ ποιήματος, quo in libello He- 
phaestio ipse enchiridium a se esse conditum quodam- 
modo testatus erat. Testimonium illud in neutro eorum 
qui extant commentariorum deprehenditur; unde sequitur, 
ut uterque ab eo, qui CGhoerobosco praesto erat, libello sit 
diversus. Sed quamnam cum illo libello rationem habeant 
commentarii ex Choeroboseci verbis non dispicitur. 

At duae inesse videntur in Chaerobosci enarratione 
difficultates, quarum altera eo continetur, quod vix quis- 
quam sibi persuadebit libellum περὶ ποιήματος effecisse 
singulare opusculum, quod casu tantum semper una cum 
enchiridio deprehensum esset. Respicias velim Aristidem 
Quintilianum, cuius auctores vel ad ea, de quibus agitur, 
tempora vel etiam ad antiquiora pertinere inter omnes con- 
αἰαὶ. Qui quamvis exilem nobis, si cum enchiridio conferas, 
artis metricae epitomen tradiderit, tamen caput περὶ ποιή- 
patos non omisit; cf. p. 28, 20. 37, 6—19 ed. Jahn (Berol. 
1882). Neque Marius Victorinus vel potius Aelius Festus 
Aphthonius, euius auctores, etsi in singulis magna contentio 
est, ad eandem fere atque Hephaestionem aetatem spectare 
omnes consentiunt, facere potuit, quin complura huic rei 
capitula tribueret; cf. Gramm. lat. ed. H. Keil. vol. VI 
p. 53—60. Quin etiam apud Atilium Fortunatianum (GL VI 
p. 294, 24 — 295, 16), de cuius fontibus idem valet, eius- 
modi doctrinae vestigia perlucent. Adde quod :Aristides 
Quintilianus p. 28, 20 doctrina περὶ ποιήματος extremam 
artis metricae partem effici diserte profert, iam concedes 
dissertationem illam περὶ ποιήματος iam ab Hephaestione 
consulto aliquo modo cum enchiridio coniunctam fuisse. 
Accedit aliquid certe adminiculi huic sententiae etiam inde 
quod is qui scholion p. VI 11—16 quasi prooemium capiti 
περὶ ποιήματος interpretando praemisit, commentarium, quem 
interpretatus est, in ultimae enchiridii partis loco habere 
non dubitavit. Quis fuerit pro certo affirmari nequit. Col- 
latis autem Longini verbis in schol. Heph. β p. 2, 16—3, 5 
(cf. Choeroboscum p. 34, 11 544.) haud temere de Longino 


19 


suspiionem moveris. Firmissimum vero necessitudinis, quae 
inter enchiridium et libellum περὶ ποιήματος intercessit, in- 
diium perhibetur verbis Hephaestioneis p. 59, 12 W. 
Τοσαῦτα περὶ perpwv περὶ δὲ ποιήματος ἑξῆς ῥητέον, quae ne 
quis grammatico ceuidam vindicet non vereor; cf. Hense 
l.c. p. 154. Neque obstat capitulo περὶ ποιήματος titulus 
libri περὶ μέτρων. Etenim quamvis τὸ μέτρον κατ᾽ ἐξοχήν, ut 
hoe vocabulo uti mihi liceat, discrepet cum poemate, tamen 
quam diversae huic vocabulo subiectae fuerint notiones, 
optime nos docet Longinus in schol. Heph. β p. 2, 16—3, 5 
(ef. Choer. p. 34, 11—24; schol. Heph. p. VII 11—16) neque 
temere diserte dixit p. 3, 2 τὸ ποίημα μέτρον προσαγορεύεται: 
cl. etiam Anon. Ambrosian. in Studem. An. var. I p. 231, 13. 
Alteram difficultatem in Choerobosci verbis supra ex- 
scriptis deprehendere sibi visus est Westphalius (Metrik 13 
p. 189) in eo, quod idem Choeroboscus, qui 1. c. ab He- 
Phaestione enchiridium commemoratum esse in libello περὶ 
ποιήματος auctor est, p. 35, 20 544. primum ab Hephaestione 
edita esse περὶ μέτρων μη΄ βιβλία, deinde ea in undecim, tum 
ἢ tria, postremo in unum τοῦτο τὸ ἐγχειρίδιον contracta esse 
Tadit.!) Censuit igitur Choerobosco vel potius illi, qui scholion 
lud p. 35, 9—13 condidit — si quidem de Choerobosco 
Iondum cogitavit — re vera ante oculos versatum esse non 
eculiarem Hephaestionis περὶ ποιήματος libellum, sed, ut 
reviter dicam, Longini vel Ori ὑπόμνημα quoddam, quo ca- 
ut aliquod ampliorıum Hephaestionis operum copiosius ex- 
'licatum esset. [1116 non Hephaestionem suum ipsius, sed 
„onginum vel Orum Hephaestionis enchiridium excitasse. 
Neque vero habemus, quod Choerobosco imputemus stul- 
ıtiam tam singularem, ut qui non dispexerit utrum He- 
>haestio ipsius librum an Longinus Hephaestionis comme- 
moraverit. Quid? quod idem diserte et consulto inter- 
pretum μαρτυρίας ab Hephaestionis ipsius testimonio segre- 
gavit? Neque opinor Westphalius, si modo Choeroboscum 
huius scholii esse auctorem iam compertum habuisset, 
huiusmodi coniecturam excogitasset. Immo multo simplicius 
ἢ ef. etiam Hense |. c. p. 151. 
J* 


. Ὁ 


haec difficultas dissolvitur simul cum ea, quam antea signi- 
ficavi. Primum teneamus oportet eos, qui ultimam enchiridi 
partem capite περὶ ποιήματος effectam esse sumpserint, 
redargui simul et Choerobosei et nostrorum codicum 
memoria nec non verbis illis p. 59, 12 W. τοσαῦτα περὶ 
μέτρων᾽ περὶ δὲ ποιήματος ἑξῆς ῥητέον, quibus maior incisio 
significari videtur quam quae inter duo capita 5656 exci- 
pientia fieri soleat.e. Aliter enim iudicandum est de hac 
locutione, aliter de talibus quales leguntur p. 43, 13 — 18 
et 57, 7 — 14 W., quibus cum mediis interpositae sint no- 
vorum capitum inscriptiones, copulantur magis quam segre- 
gantur singula capita. Tamen et illa verba et ea quae antea 
attuli nobis persuaserunt Hephaestionem quasi appendiecis 
loco enchiridio libellum quendam περὶ ποιήματος adnexuisse: 
cui sententiae enchiridii condicio non mediocriter favet. In 
universa enim enchiridii indole hoc maxime mirum est, 
quod, quamquam scholarum in usum est scriptum, ad quo 
difficiliora metra disputatio procedit, eo Copiosior neque 
vero dilucidior fit explicatio. Ea potissimum, quae de asyn- 
artetis praescribuntur, et multo plura esse videntur quanı 
quae tironibus ediscenda sint,') et multo neglegentius atque 
intricatius descripta, quam quae tirones animis assequi 
possint. Recte igitur Westphalius®) hoc caput ab He- 
phaestione parum diligenter ex maiore enchiridio excerp- 
tum esse statuit. Libellum περὶ ποιήματος, qui Choerobosco 
praesto erat, non admodum parvum fuisse inde facile 
colligas, quod Choerobosci aetate peculiare βιβλίον effecit; 
idem intellegitur etiam ex posterioris commentarii ambitu. 
Transtulit igitur Hephaestio, quem in ultimo enchiridio 
conficiendo operae pertaesum est, generum carminum enar- 
rationem, ut labori parceret, fortasse ad verbum ex am- 
pliore enchiridio, cum quantum in scholis interpretari vel- 
lent singulis magistris permitteret.?) Sed sive quod poe- 


1) Choeroboscus haec consulto ab enchiridii interpretatione seclu- 
sisse videtur; cf. Choer. p. 88, 9. 

®) Allgem. Metr. ed. III p. 300. 

3) Simile quid etiam hodie in fine librorum scholarum usui de- 
signatorum non raro deprehendi, vix est quod diserte moneam. 


τς ımalum divisionem paulo intricatiorem et a solitis studiis 
remotiorrem putavit quam quae tironum animis necessario 
esset infigenda, sive quod enarratio illa multo copiosior 
videbatur quam quae ad pressum enchiridii sermonem qua- 
draret, disputationem περὶ ποιήματος non ultimi capitis loco 
enchiridio inseruit, sed appendicis loco adiunxit. Choe- 
robosci temporibus, cum carminum genera minime curarent,!) 
appendix illa prorsus peculiaris libellus facta erat. Re- 
manserat vero vinculi vestigium eo, quod semper ipsi en- ° 
chiridio adnexa erat hoc fere modo, si augurari licet, inscripta 
τοῦ αὐτοῦ ᾿Ηφαιστίωνος περὶ ποιήματος. In hoc igitur libello 
Hephaestio ipse antecedens enchiridium commemoraverat. 
lam videamus quinam scholiastis Hephaestioneis 
περὶ ποιήματος libellus praesto fuerit. Superesse scholia quae 
ad doctrinam περὶ ποιήματος pertinent in ea sola codicum 
familia, quam littera B significavi, in qua scholia singulis 
Capitibus continuo sermone secripta subici solent, supra dixi. 
Nulla in ea scholia adnexa sunt priori commentario neque 
Quae alterum sequuntur ultra epiphthegmaticorum expli- 
Cationem excedunt. Consarcinatam esse hanc scholiorum 
Tecensionem non ante Manuelis Moschopuli aetatem iam 
Supra dixi. Contineri ea complurium hominum interpre- 
Unamenta diversi pretii et per se consentaneum est et eo 
Coonfirmatur, quod eidem loco non raro adscriptae sunt duae 
ve] etiam tres explicationes eaeque inter se repugnantes; 
ef. p. XV 6 — 11, XV 11 — 2, ΧΙΧ 11 — XX 20, 
X117—XIV 21. In multis scholiis nulla insunt nisi ipsa He- 
»haestionis verba libere circumscribendo reddita leviterque 
explicata. Sunt tamen et in aliis huius recensionis partibus, 
et iin ea quae ad nos pertinet non pauca, quae bonam doc- 
trinam redoleant,?) velut quae p. XIII 13 54. de Margitae com- 
positione referuntur.?) Quae undenam deducta sint quaeritur. 


ἢ Neque Choeroboscus peculiarem illum libellum interpretatus est 
Deque in quoquam posteriorum tractatuum metricorum usquam carminum 
genera attinguntur. | 

®) cf. Hoerschelmann GA 597 54. 

ἢ ef. Hiller in Annal. phil. 135 (1887) p. 13 544. 


22 


‚ Ac primum quidem indagemus necesse est, num iure 
Hense |. c. p. 156 duobus loeis (p. XII 9—11 et 13—14) 
a scholiastis Heliodori libros esse exscriptos affirmaverit, 
ne forte quaestione instituta de disciplina Hephaestionea 
praeter opinionem in Heliodoream incidamus. Vestigium 
Heliodori remansisse putavit Hense in vocabulo ἴαμβος ita 
usurpato, ut versus trimeter iambicus significetur. Sed licel 
recte 1. c. p. 83 54. hunc usum fuisse Heliodoreum de- 
“ monstraverit, tamen nescio quo pacto reliquiarum Heliodori 
nimis avidus eundem fuisse morem praeterea permultis aliis 
scriptoribus neglexit. Ita factum est, ut, cum haud pauca 
fragmenta hoc solo indicio usus ad Heliodorum revocaret, 
eum condonaret frustulis nonnullis ab eius doctrina plane 
abhorrentibus. Ut quod de vocabulo ἴαμβος dixi com- 
probem, ex larga exemplorum messe haec proferre placel. 
Apud Critiam (Heph. p. 11, 10— 12 W.) legimus ἰαμβεῖον. 
sed iam Dionysius Halicarnasensis rhetor, cum de comp 
verb. c. 26 (p. 418 Schaef.) dicat τὰ ἔπη καὶ τοὺς ἰάμβου 
χαὶ τὰ ἄλλα τὰ ὁμοιοειδῇ μέτρα, ab Heliodori usu non long 
abesse videtur. Caesius Bassus GL VI p. 258, 18 versus 
Phalaecium dixit „partem habere ex heroo, partem e 
iambo“, Hephaestio habet ἰαμβεῖον (p. 21, 9 W.) et Layßıxı 
(p. 6, 7 et 20, 13 W.), sed huc pertinent eius verba ‘Piv% 
μὲν γὰρ καὶ ἐν ἰάμβῳ κτλ. p. 6, 12 W. Magis etiam apı 
posteriores hic usus increbruit: cf. Choerob. p. 56, 11. 63, 1 
65, 14. 18 (lemma est; Hephaestio p. 15, 10 W. hab 
ἰαμβικοῦ). 69, 1 εἴτα λέγει περὶ τῆς ἔχτης χώρας τοῦ ἰάμβου. 
haec ex Heliodoro fluxisse nemo suspicabitur. — 73, 1 
στίχος ἴαμβος est apud Choer. p. 34, 17. Ex scholiis ἢ 
phaestioneis haec affero: schol. & (An. var. I) p. 121 ad 7, 
p. 127 ad 20, 9; p. 131 ad 30, 3; p. 135 ad 35, 5 sch 
prius (cf. Caesar. em. Heph. I p. XVID); p. 136 ad 36, 1 
p. 137 ad 39, & schol. prius; p. 144 ad 51, 6 (ipsa ver 
Hephaestionea eircumscribendo redduntur). Ex aliis scrip: 
ribus haec notatu digna sunt. Tricha (ed. Westphal in secrij 
metr. graec. vol. I) p. 264, 23—25; Studemundi An. var 
p. 154 8 1b v. 2 (cf. p. 192 86 v. 1); Anecd. Chisian (\ 
G. Mangelsdorf, Carolsruh. 1876) p. 27; Hel. Monach. 


23 


Studemundi An. var. Ip. 170, 1; Proclus chrestom. (ed. West- 
phal in script. metr. gr. vol. 1) p. 230,5; schol. (Melampodis)!) in 
Dion. Thrac. (An. gr. ed. Bekker) vol. II p. 748, 20 = 
Proleg. π. κωμῳδίας (in schol. in Aristoph. ed. Duebner) 
Ρ. XXI 42; cf. ibid. p. XVII 27; cf. etiam Cram. An. Ox. IV 
p. 315, 31 et 316, 5 sq.; Rhet. gr. VI p. 278, 24 sq. (Walz); 
schol. (RV) ad Aristoph. Ran. 311. Denique in deliciis 
füisse hunc usum Demetrio Triclinio ipse Hense concessit. 
Sed haec hactenus. Satis iam puto apparuisse non posse 
propter hunc usum solum scholiastis Hephaestioneis aliisque 
posteriorum temporum scriptoribus usitatissimum aliquod 
scholion Heliodoro vindicari. Hoc enim nemini, qui obiter 
locos exeitatos percurrerit, dubium esse potest, quin maxi- 
mam certe partem ipsis scholiastis debeantur ac de ori- 
sine Heliodorea ne cogitari quidem possit. 


Hensii coniectura refutata statuendum est, nulla in eis 
le quibus agitur scholiis doctrinae Heliodoreae vestigia de- 
rehendi. Pertinere scholia in universum ad posteriorem 
ommentarium etiam obiter perlustranti apparet, sed negari 
equit eorum partem prodere enarrationem quandam, quae 
Ὁ utroque commentario nonnihil sit diversa. Vide schol. 
. XIII 14 sqq. Περὶ τούτων καὶ ἐν τῇ εἰσβολῇ ἐπεσημήνατο᾽ τῶν 
ἂρ μέτρων τὰ μὲν ὑπὸ ποδός, τὰ δὲ ὑπὸ συζυγίας, ὡς τὰ ἰαμ- 
χὰ καὶ τὰ ὅμοια, τὰ δὲ ὑπὸ περιόδου χαταμετρεῖται᾽ περίοδος 
& ἐστιν χτλ.. ubi ἡ εἰσβολή nihil esse potest nisi ipsius commen- 
ri, ad quem scholia pertinent, aut enchiridii praefatio. 
leque vero in commentario neque in enchiridio neque om- 
ino in scholiis Hephaestioneis tale quid deprehenditur. 
\tnemo certe negabit huiusmodi enarrationem explanationi 
τερὶ ποιήματος ineunti pergquam accommodatam esse, cum 
aesertim in alterius commentarii initio de stichi, coli, com- 
matis, systematis definitionibus diserte explicetur. 


Etiam graviora sunt quae ad μετρικὰ ἄταχτα a scholiastis 
alnotantur. Ecce insunt 


ἢ cf. Alfred. Hilgard: de artis grammaticae ab Dionysio Thrace com- 
positae interpretationibus veteribus. Lips. 1880, 


ΝΙΝ 


in comm. I ] in comm. 11 | in schol. 
p. IV 14—16 haec:| p. XI 5—6 haec: | p. XII 11---Χ | ΠΏ 


οὔτε δὲ ὁμοιόϊ 
ἔχει πρὸς ἄλλ) 
ὥστε στιχήρη Y 
σϑαι, οὔτε ἀναχύ; 
σιν, ὥστε κατὰ σχ 
γενέσϑαι͵ ἀλλὰ ἀὲ 
φορον τὴν τῶν 
τρῶν ἐξαλλαῚ 
— οὔτε δὲ [τὰ ı 
λελυμένα] ἢ) gi 
ἀναχύχλησιν | 
ἀλλ αὐτόϑεν | 
ὁμολογούμενο 
lam Caesar (em. Heph. II p. XVII) professus est σι 
ἀλλ᾽ αὐτόϑεν ἐστὶν ὁμολογούμενα ex eis, quae in priore c 
mentario leguntur, faciliorem habere explicationem quan 
eis, quibus adscriptae sunt, sed quod addidit, fortasse 
conicere licere in his ipsis vocem ὁμολογουμένῳ inserendam 
verbis ἅπερ μέτρῳ μὲν γέγραπταί τινι, parum recte disput 
Neque enim μετρικὰ ἄταχτα sunt ea, quae metro al 
cognito condita sunt (ἅπερ μέτρῳ γέγραπταί τινι ÖnoAc 
μένῳ), sed in quibus usitati et legitimi versus (μέτρα 
λογούμενα) ita componuntur, ut neque continuo similia m 
sese excipiant (χατὰ στίχον), neque in metrorum mixt 
σχέσις quaedam perluceat, sed ὡς ὅταν ἐλεγείῳ προστιϑ 
ἰαμβεῖον ἢ ἄλλο τι (Ar. Quint. p. 37, 8—9, de quo loco i 
disseram); cf. etiam G. Hermann in el. d. m. p. 27. ] 
unice vera est ea, quae in priore commentario legitur 
seriptio: μετρικὰ ἄταχταά ἐστιν, ὅσα ἐκ μέτρων ὁμολογοὺυμ 
συνέστηχε, cum altera, in qua verbis ἅπερ μέτρῳ γέγρο 
τινε illud de quo agitur carminum genus opponitur ora 
solutae, potius ad ἀπολελυμένα quam ad μετρικὰ ἄτ 


Μετρικὰ δὲ ἄταχτα, Μετρικὰ δὲ ἄταχτά 
ὅσα ἐκ μέτρων μὲν ἐστιν, ἅπερ μέτρῳ μὲν 
ὁμολογουμένων συν- γέγραπταί τινι, οὔτε 
ἔστηχε, τάξιν δὲ καὶ δὲ ὁμοιότητα ἔχει 
ἀναχύχλησιν οὐχ ἔχει,) πρὸς ἄλληλα οὔτε 
οὔτε κατὰ στίχον οὐδὲ | ἀναχύχλησιν. 
συστηματιχᾶ. 


I) τὰ ἀπολελυμένα del. Caesar; inserta esse videntur facili e 
propter proxime antecedentem τῶν ἀπολελυμένων descriptionem 
ἄτακτα scripserunt Pauw et Westphal. 


quadret. A scholiasta prioris commentarii enarratio praeter 
verbum ὁμολογουμένῳ etiam aperte significatur verbis ἀδιά- 
gopov τὴν τῶν μέτρων ἐξαλλαγήν. Posterioris commentarii 
erplicatio ex ea, quae in priore inest, vel ex aliqua eius 
consimili incuriose excerpta esse videtur. Sed ne prioris 
quidem commentarii enarratio omni ex parte integra est. 
Nam scholiastae verba οὔτε... ὁμοιότητα ἔχει... οὔτε 
ἀγαχύχλησιν dilucide posteriorrem commentarium indicant, 
cum in priore non aeque accurate legatur τάξιν... καὶ dva- 
χύχλησιν οὐχ ἔχει. Inseruit autem verbum τάξις scriptor, ut 
verbis ὅσα ἐκ μέτρων... ἐστὶ, τάξιν δὲ... οὐχ ἔχει nomen 
μετρικὰ ἄτακτα illustraret, similiter atque in carminum κατὰ 
σχέσιν explicatione fecit. Eadem vero sententia, quae 
Scholiastae verbis οὔτε... ὁμοιότητα ἔχει... ὥστε στιχήρη 
Ὑενέσϑαι οὔτε ἀναχύχλησιν, Worte κατὰ σχέσιν γενέσϑαι de- 
Claratur, in priore commentario exprimitur verbis οὔτε κατὰ 
πστίχον οὐδὲ συστηματιχά; quae verba nemodum satis bene 
imterpretatus est. Inesse enim videtur in eis non mediocris 
©Offensio, quoniam ipsa carmina μετριχὰ ἄτακτα Speciem 
Tov συστηματιχῶν efficiunt. — A μετρικοῖς ἀτάχτοις seclu- 
luntur a scholiasta compositiones χατὰ στίχον et κατὰ 
-αχέσιν: idem fit verbis illis οὔτε κατὰ στίχον οὐδὲ συστη- 
ξιατιχά, cum antea p. IV 6 scriptor carmina χατὰ σχέσιν 
ea vocavisset, ὅσα μετρεῖται ὑπὸ συστήματος. Nullam aliam 
subesse his verbis sententiam luculenter confirmatur eis, 
quae in utroque commentario de carminibus ἐξ ὁμοίων 
praecipiuntur. Aeque atque in μετρικοῖς ἀτάχτοις, ut carmen 
aliquod recte ἐξ ὁμοίων dici possit, necesse est neque com- 
positionem κατὰ στίχον neque χατὰ σχέσιν in eo deprehendi. 
In posteriore commentario utraque compositio reicitur 
p. XIV 1 verbis ἄνευ ἀριϑμοῦ τινος ὡρισμένου ἢ, post de com- 
positione κατὰ σχέσιν etiam copiosius disputatur, in priore 
verba illa desunt, sed pro eis habemus p. IV 12 — 13 οὔτε 


ἢ) In carminibus, quae ex eodem pede vel eadem syzygia vel periodo 
Constant, inter compositiones κατὰ στίχον et κατὰ σχέσιν hoc unum inter- 
est, quod στίχοι ultra certum modum excedere nequeunt, cum stropharum 
βέγεϑος nullis sit terminis circumscriptum. 


26 
ὑπὸ στίχου οὔτε ὑπὸ συστήματος καταμετρούμενα ἢ. 6. wg 
neque sunt κατὰ στίχον neque χαταμετρεῖται ὑπὸ συστήμακτα 
vel — quoniam ὅσα μετρεῖται ὑπὸ συστήματος p. IV 6 nunacı- 
pantur χατὰ σχέσιν — quae neque sunt κατὰ στίχον neque 
χατὰ σχέσιν. 

Verum, ne ad alias quaestiones delabamur, hoc mani- 
festum est eam ad quam scholion pertinet enarrationem 
ab utriusque commentarii verbis nonnihil recessisse atque | 
hoc fere modo fuisse econceptam, ut bene ex illa utriusque 
commentarii verba per homines non admodum sollerter 
neque accurate exscribentes derivari potuerint. 


Denique reputa mecum, quae de μικτοῖς συστηματιχοῖς 
referuntur. Leguntur 


in comm. I haec p. V 4—5: | in comm..I haec p. XV 3-5= 


Μιχτὰ δὲ ὅσα μέρος μέν τι Λέγομεν τοίνυν, ὅτι μικτά ἐστι.--Ξ 
ἔχει κατὰ σχέσιν, μέρος δέ τι | συστηματιχά, ὥσπερ εἴ τις τὴν" 
ἀπολελυμένον ἢ ἐξ ὁμοίων. πρώτην ὠδὴν ἐν τῷ πρώτῳ AI-— 

χαίου χαὶ τὴν δευτέραν συνα---- 
ψειε συστηματικῆς οὔσης αὐτῶν “- 
ἑκατέρας. 
Ad prioris commentarii definitionem in scholiis hae=> 
spectant verba 
p. XV 11—13: Μιχτὰ μὲν οὖν ἐστιν, ἃ (vel ὡς αὖ παρα---Ξ 
βάσεις ἔχουσιν τὰ τρία ἄσματα (ἀπολελυμένα», τὰ («δὲΣ 
τέσσαρα ἐν σχέσει, ) 
neque vero alteri commentario in scholiis explanatio deest3#° 
sed verbosa illa vilisque doctrinae p. XV 13—22. Rectamsr- 
esse eam quae in priore commentario legitur definitionemsr 
perversam alteram demonstravit Westphalius (Metrik I # 
p. 267) neque de hac re quisquam dubitat. Adde quae de - 
εἰσβολῇ et de μετρικοῖς ἀτάχτοις modo disputavi, concede - 
hac una coniectura scholiorum condicionem satis bene ex “3 
pediri, ut statuamus fuisse in eo libello, ad quem scholiorunses® 
pars primitus pertinuit, eam fere μικτῶν συστηματικῶν ex 
planationem, quae in priore commentario inest; post cum 


!) verba corrupte tradita emendavit Caesar em. Heph. II p. XX. 


scholia alteri commentario ascriberentur, additam esse in 
scholiis enarrationem p. XV 13—22. 

Itaque tribus illis locis modo explicatis efficiuntur 
haec.!) Spectaverunt nonnulla scholia primitus ad librum 
quendam nunc deperditum, in quo et plura inerant et 
melius descripta quam in eis qui extant commentariis. 
Non diversum fuisse illum libellum ab eo quod commemorat 
Choeroboscus βιβλίῳ περὶ ποιήματος facile conieceris. Utrum- 
que commentarium ex illo libello paulo neglegentius esse 
excerptum propter τῶν μετρικῶν ἀτάχτων descriptiones si non 
certum est, at veri simillimum. 

Restat ut quanam doctrinae Hephaestioneae περὶ ποιή- 
ἰσατὸς enarratione Tzetzae fratres usi sint examinem. Atque 
Ioannes quidem Tzetzes in libro, qui inscriptus est διδασ- 
"καλία σαφεστάτη τῶν ἐν τοῖς στίχοις μέτρων ἁπάντων, in quo ac- 
curatissime ad enchiridium Hephaestioneum 5656 applicavit, 
nolle se de carminum generibus referre libere profitetur his 
verbis (in Crameri Anecd. Ox. ΠῚ p. 331, 28—30) 

τὰ δὲ μιχρὰ τῶν μέτρων μέν, ὅσα τε κατὰ στίχον 
χαὶ ποῖα κατὰ σύστημα χαὶ ποῖα τῶν ἀτάχτων, 
μαχρόν ἐστι χαὶ λέγειν με΄ γνώριμα γὰρ τοῖς πᾶσιν. 

Perstrinxit tamen posterioris commentarii initium, cum 
diisputatione de sticho, colo, commate instituta haec diceret 
(1. «. p. 316, 28—30) 

ὁ τοῦ Κελλέρου δὲ υἱός ἐν μέτροις “Ηφαιστίων 
χόμμα καὶ κῶλον τὰ ἐντὸς διδάσχει τοῦ διμέτρου, 
τὸ δ᾽ ὑπερβὰν τὸ δίμετρον) στίχον κατονομάζει. 

Festinantius ageret, qui ex his verbis concluderet pri- 

mitus pro eis, quae p. VII 7—10 in codicibus leguntur, eam 
exlitisse definitionem, quam Tzetzes profert. Nam primum 
qidem quae in commentarii codiecibus deprehenditur ex- 
planatio eiusmodi est, ut nemo, dum singula accurate reputet, 
de origine eius Hephaestionea dubitet. Deinde ex universo 
loannis Tzetzae libro cognoscitur eum plane eadem enchiridii 


--- 


ἢ Etiam p. XIX 22 verba ἐν δυάδι magis quadrant ad comment. I 
pP VI 10 quam ad p. XX5 — XX 3. 
?) δίμετρον scripsi coll. p. 317, 31; σύμμετρον codd. 


28 


forma usum esse qua nos adhuc utimur. Verum usus esl 
in eodem libro condendo praeterea isdem fere scholiis, quae 
in nostris enchiridii codicibus leguntur; conferas 6. $. 
p. 314, 25—26 et schol. Heph. ß p. 12, 24 sq.; p. 314, 2] 
— 315, 9 et schol. Heph. β p. 19, 7 — 30; p. 318 adn. εἰ 
schol. Heph. α in Studemundi An. var. I p. 127 ad 21, 10). 
Ergo illam quoque stichi, coli, commatis definitionem de- 
_prompsit ex schol. Heph. ß p. 7, 20—21; cf. ibid. p. 8, 1-3'). 
Neque mirum est, quod quae in scholiis scripta invenit, 
Hephaestioni ipsi imputavit. Idem fecit p. 318 adn. τὰ 
τετρασύλλαβα μέτρα καὶ τὸ ἡρῷον μονοποδίᾳ, (οὐδ 3) διποδίᾳ pe 
τροῦνται παρὰ τὸν “Ἡφαιστίωνα, quibuscum verbis conferas 
cum 8118 scholia tum schol. p. 180, 8—15 W., neque aliter 
egerunt Isaacus Tzetzes in Crameri An. Par. I p. 95, 28-29 
(= schol. Heph. p. 199, 13—16 W.; cf. Tricha ed. Furii 
post Pseudo-Draconis editionem Hermannianam [Lips. 1814 
p. 56°)) et Tricha in Westphalii script. metr. graec. vol. 
p. 258, 29—31 (cf. cum alia scholia tum schol. ß p. 9, 8, 
Patris Hephaestionis nomen, quod nescio unde cognitur 
habuit‘), ipse addidit. Tzetzes igitur cum scholion illu«e 
exscripserit, quaestio oritur quae fuerit scholii illius origo 
quocum mirum quantum consentit Marius Victorinus in Gl 
VIp. 54, 7sq. Atque me iudice scholion illud derivatum es 
aut ex alio quodam metrico, fortasse Heliodoro, aut, id quo 
magis placet, ex ipsius commentarii II initio, postquam iar 
corruptela illa τὸ δὲ ἔλαττον ὄν δύο συζυγιῶν, quae est i 
libris AMTu, irrepsit. 

Isaacus Tzetzes in libello, quem περὶ Πινδαρικῶν μέτρα 
scripsit (ed. Cramer in An. Paris. I p. 59 — 162), singuli 
carminibus illustrandis praemisit brevem de diversis ca! 
minum generibus disputationem. Et in initio quidem i 
principali carminum divisione et in carminibus xat& στίχι 


1) cf. Isaac. Tzetz. in Grameri Anecd. Par. I p. 60, 23—25, qua 
definitionem ipso ut videtur commentario inspecto amplificavit p. 61,17 —1 

3) οὐ insenui. 

38) cf. Westphal Metrik I? p. 135. 

4) cf. Westphal Metrik I? p. 175 adn. 


- ' describendis (p. 60, 11 --- 21) maximam partem compilavit 
commentarium I, deinde totum se dedit alteri commentario, 
sed non ita, ut non interdum velut in τῶν draxtwv μέτρων 
descriptione (p. 64, 10 — 18) utriusque commentarii verba 
confunderet. Verum illa ipsa carmina cum dicat ἅπερ μέτρῳ 
γέγραπταί τινι οὐ τεταγμένῳ, luce clarius est, id quod vel per 
se augurari licet, non aliam praesto fuisse Isaaco Tzetzae 
Hephaestioneam περὶ ποιήματος doctrinam atque nobis per- 
hibetur. Scholiis quoque usus est eisdem quae etiam nunc 
in familiae D codicibus leguntur: cf. Tzetz. 1. c. p. 62, 31—32 
et schol. p. IX 9—10; p. 63, 9—13 et schol. p. X 14—15; 

p. 64, 16—17 et schol. p. XII 13 — 14; p. 64, 21 et schol. 
Ρ. ΧΙ 9—11; p. 64, 29—31 et 87, 26—88, 1 et schol. p. XII 
14 sqq. Et a commentariis et a scholiis recedunt ea, quae 
Is. Tzetzes p. 65, 16—18 de monostrophis et epodicis pro- 
fert, neque quae carminum epodicorum enarrationi p. 66, 8—25 
respondeant in eis quae extant scholiis deprehenduntur. 
Verum probabilius esse haec ex scholiis Pindaricis sumpta 
esse quam ex scholiis Hephaestioneis hodie deperditis infra 
demonstrabo. 

De Demetrio Triclinio non habeo quod addam. Usus 
est altero περὶ ποιήματος commentario non raro in fabulis 
Asschyleis, Sophocleis, Euripideis interpretandis. Ne in 
posterum illius auctoritate ad coniecturas fulciendas ab- 
üterentur, exscripsi illos locos integros in commentariorum 


editione. 


8 3. 
De commentarii I auctore. 


De Pauwii sententia supra p. 15 adumbrata pluribus dispu- 
lare operae pretium non est, atque etiam Gaisfordium, cum l. c. 
Ρ. 114 adn. priorem commentarium totum a stolido quodam 
interpolatore ex altero’excerptum esse censeret, perperam iudi- 
Casse post Augusti Rossbachii!) curas copiose explicare super- 


ἢ Ὡς Hephaestionis Alexandrini libris (Vratisl. 1857) p. 14 sqgq.; 
cl. eiiam Westphal Metrik 15 p. 187. 


90 


vacaneum est. Nam αἱ quae minoris momenti sunt omittam, 
neque carminum κατὰ στίχον neque κατὰ περικοττὴν ἄνομοιο- 
μερῶν neque μικτῶν συστηματικῶν Neque μικτῶν χατὰ σχέσιν 
descriptiones, quae in priore commentario insunt, ex altero 
potuisse derivari rectissime vir doctus demonstravit. Deni- 
que ne ea quidem, quae p. IV 14—16 de μετρικοῖς ἀτάχτοις 
referuntur, ex altero commentario (p. XII 5—6) esse pro- 
fecta ipse p. 94 sq. evici. 

Pluribus disputandum est de Hensii opinione ab ipso 
subtiliter explicata, quam nemodum dedita opera examinarit. 
Hensius in tres partes a diversis auctoribus confectas com- 
mentarium I divellit hasce: 

1) p- 1 —IV5etp. IV 14 — V 3 reliquas esse dixi 
extremi capitis enchiridii, 

9) p. IV 6— 13 epitomatoris vel grammatici additamenta 

3) p. V4—VIIA esse particulam quandam ad verbur. 
usque ex Heliodori enchiridio depromptam. 

Primum gravissime offendimur eis, quae Hensius |. ( 
p. 152 de media commentarii parte protulit. Nam per 
mirum sibi finxit Hensius grammaticum. Etenim cum capu 
περὶ ποιήματος casu mutilatum supplere animo proposuisse 
non usurpavit ampliora Hephaestionis opera, sed ad Heliodoı 
libros refugit. Neque vero satis habuit Heliodori scrini 
compilasse, sed τοῖς ἀπολελυμένοις omissis nonnullorum alioruı 
generum descriptiones ipse excogitavit. Attamen eas que 
que indidem, unde ceteras hausit, depromere ei licuit. Naı 
si omnino de carminum generibus Heliodorus in enchiridi 
verba fecit, fecit certe de generibus χατὰ σχέσιν, ἀπολελ' 
μένοις, ἐξ ὁμοίων. Minime talem supplendi rationem ex mo! 
grammaticorum fuisse, profitebuntur harum rerum perit 
quod si concesseris oritur iam suspicio grammaticum illum : 
vera nusquam extitisse. Porro ad eum quem Hensius volu 
commentarii 1 defectum expediendum statuamus neces: 
est casum ab omni veri similitudine abhorrentem. Larg 
amur paulisper, quod vix quisquam largietur, uno vel cor 
pluribus foliis deperditis commentarii I finem esse detru: 
catum, quonam casu plane mirifico ex medio illo defec 
quasi rudera remanserunt μετρικὰ ἄταχτα ἡ Hensius quomoc 


hanc dificultatem sane gravissimam dissolvat frustra circum- 
Spexeris. 

Neque opus est grammatico ad τῶν ἀπολελυμένων de- 
fectum explicandum: cuius ansam potius ex librariorum in- 
curia repetendam esse arguitur verbo χαταμετρεῖσθαι, quod 
ultimum esse descriptionis τῶν ἀπολελυμένων cuivis semel 
admonito apparet. Quin etiam ne Hensius quidem a gram- 
matico consulto omissam esse hanc speciem suspicari de- 
buit (l. c. p. 155). Nam certe qui de industria haec omisit, 
idem non potuit recipere p. IV 3 sq. τὰ δὲ ἀπολελυμένα aut 

Ρ. Υ & 54. μέρος δέ τι ἀπολελυμένον. 


Subtilior visa est Hensio μετρικῶν ἀτάχτων descriptio, 
Quam quae grammatico illi vindicari posset, verum expli- 
cationem ἐξ ὁμοίων ei tribuere non haesitavit. At supra ab 
eodem originem duxisse p. IV 12—13 voces οὔτε ὑπὸ στίχου 
οὔτε ὑπὸ συστήματος καταμετρούμενα atque p. IV 15—16 voces 
Οὔτε κατὰ στίχον οὐδὲ συστηματιχά ad liquidum perduxi. Ibi- 
dem quam arte hae definitiones cum carminum χατὰ σχέσιν 
explicatione p. IV 6 κατὰ σχέσιν μέν ἐστιν, ὅσα μετρεῖται ὑπὸ 
ςτυστήματος ἢ) cohaereant, demonstravi. En iam ad eunden 
<edunt auctorem omnia inde a pag. IV 3 usque ad V 3. 
Neqe vero alia desunt vincula, quibus singulae commentarii 
Partes in unum constringantur. Equidem certe nunquam 
ımihi persuadebo ex his definitionibus 


p. II 14—15: p. VA-5: 
Mita δὲ ὅσα μέρος μέν τι͵] Μιχτὰ δὲ ὅσα μέρος μέν τι 
ἔχει ὑπὸ στίχου καταμετρού- ᾿ ἔχει κατὰ σχέσιν, μέρος δέ τι 
μένον, μέρος δέ (τι συστη- | ἀπολελυμένον ἢ ἐξ ὁμοίων 


μιατιχόν 

priorrem esse Hephaestioneam, Heliodoream alteram. Eidem 
auetori atque μικτῶν συστηματικῶν descriptionem tribuit 
Hensius explicationem μικτῶν κατὰ σχέσιν p. VI19—21: 


_ 


mon. 


 Parum caute Westphalius seripsit ὑπὸ «tod αὐτοῦ» συστήματος; 
Quae coniectura et eis quae supra dixi redarguitur et eo, quod in carminibus 
χατὰ σχέσιν mon nNecesse est omnia systemata esse paria, sed in eorum 
ordine conspiei σχέσιν quandam; cf. etiaın Caesar in em. Heph.II p. XIV 
et Hense ]. 6. p. 152. 


32 


Μικτὰ δὲ κατὰ σχέσιν ἐστίν, ὅσα &x μερῶν ἐστιν, πάντων μὲ 
χατὰ σχέσιν, (ἀνγομοίων δὲ ἀλλήλοις κατὰ τὴν ἰδέαν, ἔχ τ 
ἐπῳδικῶν χαὶ μονοστροφιχῶν ἢ χατὰ περιχοπήν. 

Atque optimo hoc fecit iure. Nam non solum utroqu 
loco similem in modum sermo est de μέρεσιν, sed etiam, i 
quod gravius est, cum et p. V 4—5 et p. VI 20—21 exempl 
petantur a tribus illis generibus, quae supra primo, altere 
tertio loco enumerata erant, utroque loco illud deest, quo 
Graeci vocabulo ,‚ofov“, Latini „velut‘“‘, Germani „zum Beispiel 
significare solent, ita ut, si quis verba premere velit, neutı 
definitio recta diei possit. Quoniam autern unus atque ide: 
condidit capita p. II 14-15 et p. V 4-5, efficitur omnı 
tres illas τῶν μικτῶν definitiones ab eodem homine es: 
profectas. 

Neque minus insignis est similitudo, quae intercec 
inter χοινὰ συστηματιχά et χοινὰ κατὰ σχέσιν 

p. V 6—9: p. VO 1—4: 

Κοινὰ δὲ ὅσα καϑ' ἑτέραν μὲν Κοινὰ δέ ἐστι χατὰ σχέσ 
ἰδέαν γέγραπται τοῦ συστήματος, | ὅσα χαϑ᾽ ἑτέραν μὲν ἰδέαν τ 
δύναται δὲ καὶ καϑ' ἑτέραν γε- | κατὰ σχέσιν γέγραπται, δύνα: 
γράφϑαι δοχεῖν. οἷον φέρ᾽ εἰ- δὲ καὶ nal ἑτέραν γεγραάφϑ 
πεῖν ἐξ ὁμοίων ὄντα (δύναται  δοχεῖν. οἷον εἰ μονοστροφιχ 
ταῦτα xal> χατὰ σχέσιν γε- | γραφὲν δύναται τοῦτο xal ἐπ 
γράφϑαι δοκεῖν. δικῶς γεγράφϑαι δοχεῖν. 


Neque Hensius negavit haec capita ab eodem esse co 
dita, sed diversum esse affirmavit eorum scriptorem ab ı 
qui priorem commentarii partem concepisset. Cum en 
eum qui capita p. HI 1—IV5 condidisset, ad strophas sig: 
firandas usum esse vocabulo sollemni σύστημα, eum a q 
p. V 4-—VII 4 oriunda essent, artis vocabulo περίοδος censer 
p. V 6 τοῦ συστήματος expungere voluit. Attamen ut « 
tera verba accuratissime inter se respondent, sic non li 
ea delere, quae verbis τῶν κατὰ σχέσιν respondeant. Imı 
scribendum est aut τῶν συστηματικῶν aut, quod propius 
lectione tradita abest, τοῦ συστηματικοῦ sc. γένους, quod alterı 
defenditur commentarii II verbis p. XX 10—11 Mixtöv . 
ποίημα, ἐν ᾧ ἐστι μέρη τινά, ἅπερ ἔφαμεν εἶναι τοῦ χατὰ σχέ 


ὲ 


99 


εἴδη. Adde quod Hensius grammaticum, in quem insipidi 
huius glossematis culpam transtulit, nusquam nobis ostendit. 
Porro quonam iudicio praeditus erat grammaticus ille, quem 
Hensius statuit? Excogitavit ille, Hensium si sequimur, haud 
illepide definitiones carminum κατὰ σχέσιν et ἐξ ὁμοίων: num 
idem hic non voces τῶν συστηματικῶν, sed τοῦ συστήματος, quae 
verba omni idoneo sensu carere Hensius ipse confitetur 
(p. 147), addidisse putandus est? Immo statuamus ipsis 
is verbis τοῦ συστήματος universam illam partem, quam 
Heliodoro vindicavit Hensius, artissime cum capitibus ante- 
'edentibus conecti. 


Accedit aliud. In altero commentario semper μικτῶν 
el χοινῶν nomini eius ad quam spectant speciei nomen 
diungitur atque idem fit in commentario I in μικτοῖς κατὰ 
χέσιν et χοινοῖς κατὰ σχέσιν. Contra deest speciei nomen 
ariter in prima et altera μικτῶν et κοινῶν classe: quam negle- 
entiam quin idem homo commiserit me iudice dubitationi 
xemptum est. Attamen Hensius alii vindicavit p. IV 4—5, 
up V49. 


Postremo percurras singulorum capitulorum initia haec: 


l. Τῶν ποιημάτων τὰ μέν ἐστι. .., τὰ δὲ... ., τὰ δὲ... 
Κατὰ στίχον μέν, ὅσα... 
συστηματιχὰ δὲ ὅσα. .. 
μικτὰ δὲ ὅσα... 
χοινὰ δὲ ὅσα... 


1. Τῶν δὲ συστηματικῶν τὰ μέν ἐστι. . ., τὰ δὲ... τὰ δὲ... 
Καὶ κατὰ σχέσιν μέν ἐστι, ὅσα. .. 
ἐξ ὁμοίων δὲ ὅσα... 
μετρικὰ δὲ ἄταχτα ὅσα. .. 
μιχτὰ δὲ ὅσα. 
χοινὰ δὲ ὅσα. .. 

Π Tüv... κατὰ σχέσιν τὰ μέν ἐστι... ., τὰ δὲ ..., τὰ δὲ... 
Τὰ μὲν οὖν μονοστροφικά ἐστιν, ὁπόσα. .. 
τὰ δὲ κατὰ περικοπὴν ἀνομοιομερῇ. ... ἔχει... 
ἀγτιϑετικὰ δὲ ὅσα... 
μικτὰ δὲ κατὰ σχέσιν ἐστίν, ὅσα. .. 
χοινὰ δέ ἐστι χατὰ σχέσιν, ὅσα. .. 


94 


—_. 


Verum ne longus sim, iam satis puto apparujisse taı 
per totum commentarium et in argumenti dispositione ı 
dicendi genere conspici aequalitatem, quanta haudquac 
eo oriri potest, quod duorum hominum libelli a tertio 
dam ipsis auctorum verbis accuratissime servatis in ὦ 
corpus conglutinantur. Hoc saltem quivis concedat ne: 
est, si re vera complures auctores in commentario illo 
scripti sunt, tertium illum hominem eorum verba non ὁ 
consuisse, sed proprio iudicio usum adeo confudisse : 
immutasse, ut novum quendam libellum effecerit. 

At, inquis, cur tandem Hensius commentarium, ı 
capitula tam firmis inter se copulentur vinculis, in d 
sorum auctorum fragmenta dissolvendum esse censuit? 
solum attulit, quod partes specierum quarundam τῶν σ 
ματικῶν in epodicorum et τῶν χατὰ περικοπὴν ἀἄνομοιοι 
deseriptionibus vocarentur non συστήματα, sed περίοδοι. 
primum quidem epodicorum enarrationi vocabulum ref 
festinantius inseruit. Nonne eodem iure p. VI3 δᾶ α 
ἑχατέρωϑεν suppleri potest vox otpopal? Immo com. 
datur hoc vocabulum eo, quod etiam ad ἡ ἐπῳδός 
supplendum est vox περίοδος, sed στροφή; cf. Crusiui 
comment. philol. Ribbeckio oblatis (Lips. 1888) p. 20. ] 
etiam meae magis coniecturae monostrophicorum explaı 
Nam monostrophica cum appellentur, non quae ὑπὸ 
φῆς,}) sed quae ὑπὸ μιᾶς στροφῆς καταμετροῦνται, di 
opponuntur carminibus epodicis, quae quodammodo ΄ 
μετροῦνται ὑπὸ πλειόνων στροφῶν εἰς Ev σῶμα παραληφϑε 
εἴ, II 5 ὑπὸ τοῦ αὐτοῦ μέτρου et III 12 ὑπὸ πλειόνων μ 
εἰς Ev σῶμα παραληφϑέντων. In altero commentario p. X} 
carmina epodica plane dicuntur ἄσματα κατὰ περικοτήν. 

Restat igitur unus locus neque is admodum offen 
est. Etenim non habemus una artis locutiones κατὰ σύς 
et χατὰ περίοδον, sed illud solum premit Hense, quod 
χοπῶν partes vocantur περίοδοι, cum carmina χατὰ περι) 
ἀνομοιομερῇ speciem efficiant carminum χατὰ σχέσιν, 


Ὁ) cf. p. ΠΙ 7. 14. 16; IV 6. Fortasse ad vocabulum μιᾶς a 
dum etiam nomen μονοστροφικα aliquid valuit. 


ἡ σα 


Iipsa dicuntur species τῶν συστηματικῶν. At mihi quidem 
περίοδοι hic non videntur sollemniter dietae de certa qua- 
dam compositione metrica, sed ita περιχοπαῖς oppositae esse, 
ut solas earum partes metrorum mutatione effectas signi- 
fcen. Similem in modum in commentario II quamquam 
τεριχοπῶν partes nuncupantur p. XX 1 sqq. συστήματα, tamen 
p. XXVII 14 universa compositio appellatur σύστημα κατὰ 
REpLXOTYV ἀνομοιομερές, neque aliter, cum p. VII 8 sqq. κῶλα 
diantur ea metrorum μεγέϑη, quae ἀκατάληχτα ὄντα tribus 
syzygiis minora sunt, p. XXXI 1 vocabulo κῶλα significantur 
in fabulis eae stropharum partes, quae fabulantium alter- 
nationibus efficiuntur. Vide etiam, quae de pericopae usu 
Heliordoreo et de periodi colique usu a metricis latinis ob- 
serrato infra pluribus disputabo.!) Sed utut hoc est, ipso 
vocabuli περίοδος in commentario I usu Hensii coniectura 
redarguitur. Etenim in eodem commentario haec inest car- 
minum ἐξ ὁμοίων descriptio p. IV 11—13: ἐξ ὁμοίων δὲ ὅσα 
ex τοῦ αὐτοῦ ποδός ἐστιν ἢ τῆς αὐτῆς συζυγίας ἡ τῆς αὐτῆς 
περιόδου ἀρχικῆς. 

γ in hac paragrapho vocabulo περίοδος subiectam di- 
versam esse ab ea quae p. VI 9 sqq. deprehenditur cuivis ap- 
Paret; quae sit notio bene describit scholiasta p. Xlll 17—19 
his verbis περίοδος δέ ἐστιν ἡ &x διαφόρων ποδῶν ἐν τῷ στίχῳ ᾿ 
σύνϑεσις, οἷον δαχτύλου τροχαίου, ἀναπαίστου ἰάμβου καὶ εἴ τι 
τοιοῦτον. Ac primum ne quis eundem auctorem in eodem 


ἢ cf. praeterea vocabuli περικοπή vim in schol. p. XIV 20—21 et 
apud Isaac. Tzetzam in Crameri An. Par. vol. I p. 106, 5 544. 

Ὦ Ex tribus scholiastarum explicationibus ea quam exscripsi com- 
mendatur et scholii illius in quo inest auctoritate ad ipsius Hephaestionis 
εἰσβολήν nos revocantis et re ipsa; cf. etiam Westphal Allgemeine Metrik 
ed. III p. 189 et Georgium Amsel De vi atque indole rhythmorum quid 
veteres iudicaverint (in Breslauer philolog. Abhandl. vol. I fasc. 3) 
P ὅθ sq. et Guil. Christ in Abhandl. d. Muench. Akad. philos.- 
Philol. Kl.-vol. XI (a. 1868) p. 143 sqq. Altera definitio p. XIV 13 περί- 
οὐδὸς ἐστι ποδικὴ ἐν τρισὶ ποσὶ καταρίϑμησις κτλ. ipsius scholiastae ingenium 
sapit. Verbis οὐκ ἐπιφερομένης τινὸς ἀντιστρόφου, ἀλλ᾿ ὥσπερ ἀδιαφόρως 
εἰ τύχοι τριμέτρων δύο al ἑνὸς τετραμέτρου καὶ μονομέτρου καὶ ἑξῆς 
ὁμοίως, ἀδιαφόρας οὔσης τῆς αὐτῶν ποσότητος" περίοδος γὰρ ἡ ἐκ διαφό- 
A χώλων περικοπή bene περίοδος describitur, verum non ea, de qua in 

3% 


96 

commentario eodem vocabulo περίοδος diversum in modum 
usum esse neget, ascitum volo Heliodorum, in cuius. colo- 
metria Aristophanea in schol. Pac. 775 haec leguntur: 
μεταβολὴ εἰς μονοστροφικὴν δυάδα, ἐννεαχαιδεκακώλους (COIT. 
Thiemann) ἔχουσαν τὰς περιόδους, ὧν τὸ α΄ δαχτυλιχὸν ᾿ 
πενθημιμερές, τὸ β΄ περίοδος προσοδιακή χτλ.: cf. eundem 
in schol. Nub. 457. Sed in commentario duplicis notionis 
etiam insigne superest indicium vocabulum ἀρχικῆς. Nam licet 
de vi illi subiecta ambigas,') hoc certum atque exploratum 
est spectare illud non ad omnia tria nomina, sed ad unum 
vocabulum περίοδος.  Atque collatis commentarii II verbis 
p. XII 6—XIV 1 ἐξ ὁμοίων δέ ἐστιν, ἅπερ ὑπὸ ποδὸς ἢ συζυγίας 
ἢ περιόδου χαταμετρεῖται et p. XXIV 3—4 ἀπεριόριστα μὲν 
ὁπόσα ὑπὸ τοῦ αὐτοῦ ποδὸς ἢ τῆς αὐτῆς συζυγίας καταμετρού- 
μενα ἢ περιόδου non dubito, quin commentarii I scripto®# 
vocabulum ἀρχικῆς addiderit, ut hanc periodum distinguere ! 
ab ea, quam postea p. VI 9 sqq. allaturus erat. 


Ergo statuendum est eam certe commentarii I formamss 
quae in codicibus legitur, unius hominis ingenio deberi_ 
quaeritur num homo ille fuerit Hephaestio. Neque eninss 
cum Hephaestione auctore pugnat, quod supra commen _ 
tarium ex ampliore enarratione excerptum esse ex scholii: 
alteri περὶ ποιήματος commentario adnexis conclusimus. He- 
phaestio ut asynartetorum explicationem ex maiore enchi 1 
ridio, quod tribus constabat libris, festinanti calamo ex 
scripsit, simili via in poematum generibus describendis ins 
gredi potuit. Singulas igitur quibus haec quaestio dissol“- 
queat rationes ex ordine percenseamus. 


carminibus ἐξ ὁμοίων p. IV 12, sed ea de qua in carminibus κατὰ xepe 
χοπὴν ἀνομοιομερέσιν p. VI 9 544. agitur, nisi quod scholiasta, quoniars 
carmina ἐξ ὁμοίων interpretabatur, colorum solam quantitatem diversars 
diserte commemoravit. Caesar cum in emend. Heph. II p. XVII pr 
ἡ ἐκ διαφόρων κώλων scribendum esse censeret ἡ ἐκ διαφόρων ποδῶ-9 
rationem, quae inter duo illa enuntiata intercedit, praepositione γάρ lucus 
lenter illustratam perperam delevit. 


I) Aliunde mihi περίοδος ἀρχικὴ non innotuit; cf. Guil. Christ Metr=# 
ed. II p. 87. 


Quod στίχος οἱ κῶλον in enchiridio quoque insunt (p. 47, 
8 sqq. W. alias), nihil refert, cum his vocabulis apud omnes 
fere disciplinae metricae scriptores usitatissimis certa definitio 
nusguam addatur. Locutio χατὰ στίχον in enchiridio ne 
semel quidem legitur, sed similis notio illie subest vocabulo 
συνεχής: cf. p. 28, 4; 30, 1 W. alias. Ex carminum 
generibus in commentario explicatis in enchiridio una signi- 
firatur compositio ἐξ ὁμοίων. Nam si quidem Hephaestioni 
ex usu erat in singulis metris explanandis singula μεγέϑη 
ordine ita perlustrare, ut aut a minimo ad maximum as- 
cenderet aut ab amplissimo ad minora deinceps progre- 
deretur, ad illud quod dixi compositionis genus referendum 
est, quod in ionicis a minore describendis, ante quam ad 
μεγέϑη procederet (p. 38, 20 W. τῶν δὲ ἐν τῷ μέτρῳ μεγεϑῶν 
xt), haec praemonuit (p. 38, 12) Καὶ ὅλα μὲν οὖν ᾷσματα γέ- 
γραπται ἰωνιχά χτλ., neque secus in metro paeonico μεγέ- 
ϑεσιν absolutis haec adiunxit (p. 43. 6 W.) Δεδηλώσϑω δὲ 
ὅτι χαὶ ὅλα ἄσματα χρητικὰ συντίϑεται χτλ. 


De commentarii igitur auctore ex Hephaestionis in en- 
Chiridio praeceptis nihil discimus; neque plus lucri facimus 
ex diceendi genere quod in enchiridio inest cum commen- 
tarii sermone comparato. Ex eis, quae apud utrumque con- 
Cinunt, haec sola cuipiam notatu digna videantur: p. III 7 
τὸ Καλλιμάχειον ποιημάτιον et IV 18 τὸ Σιμωνίδειον ἐπίγραμμα: 
cl ἐγχ. p- 17, 17 W. τὰ ᾿Αναχρεόντεια ἄσματα et 29, 2 τὸ 
τετράμετρον τοῦτο τὸ ᾿Αριστοφανειον; p. [Π7 76... ποιημάτιον: 
εἰ. ἐγχ. 27, 18 ὅλον ποιημάτιον; p. IV 16 ὁ Μαργίτης ὁ εἰς 
“Ὅμηρον ἀναφερόμενος: cf. ἐγχ. 53, 99 ἐν τοῖς ἀναφερομένοις εἰς 
᾿ἀρχθοχον ἸἸοβάχχοις; p. IV 17 ἰαμβικά: cf. ἐγχ. p. 20, 18 
ἀχέφαλον ἰαμβικόν, sed etiam ἰαμβεῖον p. 21,9. In definiendi 


usu conferas: p. IV 6 alias Τὰ... ἐστίν, ὅσα .. .: cf. 
ey. p. 14, 17. 20. 15, 9. 145!) p. VI 3 sqq. Τὰ... ἐστίν, 


av...: οἵ, ἐγχ. p. 7, 13. 9, 14. 10, 9; denique p. V 10 
τοσαῦτα μὲν δὴ ταῦτα᾽ πάλιν δέ χτλ.: cf. ἐγχ. p. 21, 19. 


ἢ Perperam priorem capitis περὶ ἀποϑέσεως μέτρων partem (p. 14, 16 
- 15, 34) Hephaestioni abiudicavit Denig 1. c. p. 28. 


38 
24, 7. 27, 17. 43, 13 544. 57, 7 544., sed etiam alii scrp- 
tores metrici, velut Tricha, saepissime huiusmodi formulis 
usi sunt. 


Ex his ‚locutionibus satis vilibus atque tritis quantum 
absit, ut de certo auctore quidquam colligi possit, neminem 
fugit. Omnino quae in commentario conspiciuntur cum 
orationis siccitas et tenuitas tum dilucida argumentorum 
dispositio et exponendi simplicitas, etiamsi bonam doctri- 
nam sapiunt, uni Hephaestioni favere temere iudicarit 
Westphal (Metrik 1? p. 187). Idem est apud Longinum, 
idem non raro apud Hephaestionis scholiastas, apud Choe- 
roboscum, apud Aristidem Quintilianum alios. Aliquanto 
gravius est, quod in enchiridio legitur εἶδος p. 40, 15- 
48, 16. 55, 20, in commentario ἰδέα p. Υ 6, VI 2. 20, VIIE 
Nam etiamsi non solum apud Aristotelem, Dionysium Halı - 
carnasensem alios promiscue haec verba in usu sunt, sec 
etiam apud Hermogenem, Hephaestionis fere aequalem, quam 
quam libellus ipse περὶ ἰδεῶν inscriptus erat, ipsae ἰδέαξ 
alias audiunt εἴδη (p. 266, 17. 21 in rhet. gr. ed. Speng= 
vol. II)!), scriptoribus tamen grammaticis et metricis sollemni= 
γενῶν atque εἰδῶν") distinetio admodum in deliciis erat. ΕΠ 
habes μέτρα μονοειδῇ et ὁμοιοειδῆ,8) habes εἴδη τῶν ἐπιπλος 
χῶν, cum ipsae ἐπιπλοχαί efficiant τοῦ μέτρου τὸ ἀνώτατο - 
γένος"), εἴδη τοῦ ἡρωικοῦ, εἴδη τοῦ παιωνικοῦ, εἴδη τῶν χαταβ 
λήξεων), habes denique ποιήματα μιχτὰ γενιχκά et χοινὰ γενιχας 
Similiter usurpantur τρόποι, διαφοραί, παϑή, sed ἰδέας nequs 


1) cf. Herm. Baumgart: Aelius Aristides... (Leipz. 1874) p. 151 adn. 4-4 
et p. 158. Rhet. gr. (W.) VII p. 870, 6. 893 adn.; aliter scholiasta 
rhet. gr. VII 862, 2 ἰδέα δὲ εἴδους διαφέρει ὥσπερ γένος εἴδους καὶ 6 
μέρους. 

3) cf. schol. Dion. Thr. (Bekk. An. gr. II) p. 661, 31 ἔστι δὲ γένω 

. τὸ κατὰ πλειόνων ἀνομοίων τοῖς εἴδεσιν. . . κατηγορούμενον. 

8) Apud Dionysium Halicarnasensem rhetorem simul deprehendunt# 
μέτρα ὁμοιοειδῆ (de comp. verb. cap. XXVI p. 418 ed. G. H. Schaef” 
Lips. 1808) et ἰδέαι μέτρων (ibid. cap. IV p. 52). 

4) cf. 6. g. schol. Heph. β p. 5, 7. 

5) Arist. Quint. p. 34, 5. 35, 29 (ed. Jahn); sed etiam p. 35,4 ἔτι. ᾿ 
Kal τῶν χαταλήξεων τὰς διαφορὰς ἐπιδέχεται, 


39 


in Hephaestione neque in reliquis qui aetatem tulerunt com- 
Mentariis metrieis usquam deprehendi. 
Singula commentarii capitula accurate perlustranti oc- 
Currunt haud pauca aut parum recte aut saltem parum 
sollerter dicta, quae ex parte viri docti corrigere perperam 
conati sunt, cum non librarium emendarent, sed scriptorem. 
ΡΟ V 4-5 et ΥἹ 20—21 neglegenter particulam οἷον omissam 
esse, supra docui. In χοινῶν descriptione p. III 16—17 Korva 
δὲ ὅσα ὑπὸ συστήματος μὲν καταμετρεῖται, αὐτὸ δὲ τὸ σύστημά 
ἔστι πληρούμενον, οἷά ἔστι χτλ. post σύστημα Westphalius 
inseruit ἐκ τῶν αὐτῶν μέτρων, alii alia proposuerunt. Αἱ nullo 
opus est supplemento. Immo scriptor paulo neglegentius ipsi 
definitioni statim exemplum admiscuit. Idem factum est et 
im altero commentario p. XV 3 sq. et non raro in scholiis 
Hiephaestioneis velut p. 201, 22 sq. W. In eadem paragrapho 
leguntur haec: αὐτὴ δὲ ἡ διστιχία ὁμοία ἐστί: subtilius scri- 
benti dieendum erat αὐτὴ δὲ ἡ διστιχία ἐξ ὁμοίων στίχων συν- 
ἔστηχε — cf. quae respondent in commentario Ip. X 4 
τῷ ὅμοιον ἑκάτερον εἶναι τῶν ἐν τῇ δυάδι στίχων —, cum non 
id agatur, num διστιχίαι inter se pares sint, sed num στίχοι 
quibus constant eiusdem sint metri. Eodem referenda 
Suntp. VI 21 verba ἢ κατὰ περικοπήν, quibus Westphalius in- 
Considerate addidit ἀνομοιομερῶν. Cum in commentario 1 
Carminum χατὰ περιχοπήν unum genus τὰ χατὰ περιχοπὴν 
ἀνομοιομερῆ commemorentur, licuit sane scriptori vocabulum 
illud omittere, at concedendum est eum etiam in hac re 
Non ea usum esse diligentia, qua enchiridium insigne est. 
τς Sed sunt etiam graviora. Quod neque in primo neque 
ἴῃ altero μιχτῶν genere describendo διάφορα εἴδη in his 
Misceri adnotatur, fortasse non admodum vituperaveris, cum 
ipsa exempla proposita offensione careant, verum aegre feri- 
mus, quod neque primae neque alteri μικτῶν et χοινῶν 
Classi certum speciei nomen additur. Debuit profecto qui 
accurate scribere consueverat, omnibus octo locis p. ΠῚ 4. 
14. 16, IV 5, V 4. 6 certum speciei nomen adiungere non 
secus atque in commentario II re vera usu venit. In altera 
elasse cum speciei nomen facile ex antecedenti συστηματι- 
χῶν nomine possit suppleri, haud scio an defectum excu- 


40 

saveris, sed p. III 4. 14. 16 δὰ μιχτά vel χοινά adiectivum 
esse supplendum ex commentarii I verbis nemo_ dispicil, 
nedum cuiquam vocabulum yevıxz in mentem venire possit. 
Tamen haec quoque certo speciei nomine indigent, ut ἃ 
reliquis μικτῶν et κοινῶν generibus distinguantur, neque, qui 
alterius commentarii μικτὰ γενικά et κοινὰ γενικά Tespexerit, 
dubitabit, quin in fonte, quem consuluit commentarii | 
scriptor, ea fuerint nuncupata μικτὰ γενικά et χοινὰ γενιχά 
At nonne hoc vitium gravius videtur quam quod enchiridi 
scriptori imputemus?!) Quid quod carmina χατὰ σχέσι 
p. IV 6 dicuntur ὅσα μετρεῖται ὑπὸ συστήματος quae definiti 
ad omnia carmina systematica quadrat. Secludi reliqu 
systematica enuntiato insequenti χαλεῖται δὲ οὕτως χτλ., quo 
ipsum quodammodo _ definitionis partem efficit, conced« 
verumtamen nonne universa haec explicandi ratio Hk 
phaestionis acumine caret? In commentario II eadem dk 
scribuntur his verbis p. XI 1 Kara σχέσιν. .. ἐστίν, 

δουλεύων ἀνταποδόσει καὶ ἀναχυχλήσει ὁ ποιητής γράφει, atqı 
eandem vel eius consimilem enarrationem etiam comme! 
tariı I scriptori notam fuisse inde conieceris, quod in μα 
τρικοῖς ἀτάχτοις (p. IV 15) compositio χατὰ σχέσιν diser 
renuitur verbis ἀναχύχλησιν οὐκ ἔχει. Verba οὔτε ὑπὸ orly 
οὔτε ὑπὸ συστήματος καταμετρούμενα (p. IV 12—13), οἱ οὐ 
χατὰ στίχον οὐδὲ συστηματικά (p. IV 15—16) quibus scriptoı 
ratiocinationibus debeantur supra exposui, at gravissir 
offendunt in carminum descriptione, quae ipsa speciem τ 
συστηματικῶν efficiunt. 


Postremo conferas commentarium 1 cum eis q 
respondent commentarii II capitibus, quo in commentaı 
tantum non semper nos ipsa Hephaestionis verba tenc 
omnes consentiunt. Vocari in commentario I p. VI 9 sc 
περιόδους, quae in altero p. XIX 6 sqq. sunt συστήματα, 3 
pellari in commentario I ἰδέας, quae in altero audiunt εἴ 


ἢ Non posse huiusmodi peccata inde explicari, quod in comm 
tario I tironum in usum conscripto Hephaestio brevitatis fuerit studio: 
vix est quod moneam. 


recte am Hensius monuit. Adde quae de χοινοῖς et μικχτοῖς, 
de carminum χατὰ σχέσιν et μετρικῶν ἀτάχτων descriptionibus 
disputavi, iam concedes non ipsa Hephaestionis verba in 
tommentario I conspici. Attamen eundem utrique commen- 
tario subesse fontem et μετρικῶν ἀτάχτων explanationibus 
erincitur et similitudine, qua μονοστροφιχῶν descriptiones 
insignes sunt. Sunt enim 


in com. I p. V 15—16 haec: | in com. ΠΡ. XVII 1—3 haec: 


Ta μὲν οὖν μονοστροφιχά Μονοστροφιχὰ μὲν οὖν εἶσιν, 
εἶσιν,}) ὁπόσα ὑπὸ μιᾶς στρο- | ὁπόσα ὑπὸ μιᾶς στροφῆς κατα- 
τῆς καταμετρεῖται. μετρεῖται, καϑάπερ τὰ Ἀλκαίου 

χαὶ τὰ Σαπφοῦς χαὶ ἔτι τὰ 
᾿Αναχρέοντος. 


Quae cum ita sint, ut summam faciamus, de commen- 
tario I sic est iudicandum. Condidit illum homo quidam, 
Qui ipse non mediocriter artem metricam callebat. Pro dis- 
Putationis fundamento sumpsit eundem Hephaestionis librum 
atque commentarii [11 scriptor, qui libellus CGhoerobosco 
integer praesto fuisse videtur: quo fonte ea ratione usus 
est, ut nonnulla paulo neglegentius in artius contraheret, 
ala neque ea pauca ad ipsius arbitrium haud illepide et 
ımutaret et adderet. Deprompsisse eum posteriorem com- 
ımentarii partem inde a p. V 4 totam ad verbum usque ex 
Hleliodori enchiridio Hensius suspicatus est:?) quam con- 


ἢ Fortasse εἶσιν pro ἐστιν iam in communi fonte vitio scriptum 
Ἐπὶ; apud Hephaestionem et p. 8, 1 et p. 52, 4 pro εἶσιν scribere maluerim 
&om 


*, In priore commentarii parte cum Heliodoro auctore pugnant cum 
Foces σύστημα et συστηματικός tum διστιχία p. IV 1—2, cum Heliodorus 
dieat aut δύο στίχους (cf. Heliodori colometriae Aristophaneae quantum 
Süperest ed. C. Thiemann (Halis 1869) schol. Ach. 626. Eq. 303, 382, 390. 
Nub. 1345) aut τὸ δίστιχον (schol. Ach. 303. Equ. 756 [lege τὸ ἔϑιμον 
om]. Nub. 476, 1353. Pac. 336). Praeterea Heliodorus pro locutione 
Ἀχτὰ στίχον utitur adiectivo στιχικός (l. c. schol. Pac. 1127), contra in 
commentario neque p. III 4 neque p. III 14 neque p. IV 15 adiectivum 
usurpalum est. 


49 
iecturam et ea, quae per totum commentarium I conspieitur, 
aequalitate et singulari similitudine, quae inter utriusqe 
commentarii τῶν μονοστροφιχῶν enarrationes intercedit, redargi ᾿ 
demonstravimus. Certum Heliodori vestigium in tota ila 
particula ne unum quidem deprehenditur. Vocabulum Bir " 
in Heliodori fragmentis ne semel quidem deprehendi din; 
vocabulum περίοδος in Heliodori colometria sat est frequens, 
at tantum abest, ut solius Heliodori fuerit proprium, ut 
contra iam inde ab antiquissimis temporibus vocabula certe 
περίοδος et κῶλον) una in scholis musicis Doriensium homi- 
num ceircumlata sint. Inde fluxerunt et in artem rhetori- 
cam?) et in disciplinam metricam. Neque ea tum inerat ın 
hoc vocabulo vis, quae in carminum ἐξ ὁμοίων enarration® 
occeurrit, sed non secus atque eo de quo disserimus loc © 
significavit μέτρων συναγωγήν vel stropharum quoddam genus : 
quod cum ex aliis rebus tum ex colo opposito cognosecitu = 
Ut alia omittam, haec περιόδου notio deprehenditur apu = 
Dionysium Halicarnasensem in libri, qui est de compositioree- 
verborum, cap. 19. 25. 26 (p. 261 sq.; 384; 418 ed. Schaefer” 
et in eius, quem scripsit de vi dicendi Demosthenis, cap. Se 
(vol. VI p. 1110, 1 sqq. ed. Reiske). De metricis latin — 
(cf. GL VI p. 59, 7. 295, 9) infra agam,?) verum ne ille qu_-- 
dem scriptor nobis deest, qui, cum nunc quidem praetems 
Hephaestionis enchiridium solus universam doctrinam τη 
camı graeco sermone continuo illustratam praebeat, in voc=- 
bulis potissimum sollemnibus summi semper momenti e=S 
Aristides Quintilianus. Neque enim Aristides, cum p. 37, 
(ed. Jahn) τὸ ἐχ μέτρων ἐυπρεπὲς σύστημα nominari ron 
diceret, eam artis notionem, quae in commentario de ger 
agitur inest, vocabulo σύστημα subiectam esse voluit, ss - 
illud solum denotavit ποιήματα constare (συνεστηχέναι) 
metris, non secus atque antea docuerat metra constare 


Πα’ ὦ. ἢ 


ἢ κόμμα paulo festinantius apud Suidam ν. Θρασύμαχος inser— 
voluit Fritzschius in Luciani opp. edit. (Rostoch. 1882) vol. II2 p. XI 
cf. eundem de numeris orationis solutae (Rostoch. 1875) p. 7 544. 

®) v. Suid. 1. c. 


δ) cf. etiam Festum 5. v. perihodos. 


pedibus (p. 39, 5),1) pedes ex syllabis (p. 31, 8)?), γγ 
ex temporibus (p. 21, 4). Sed idem vocabulo περίοδος 
pariter atque Heliodorus usus est cum p. 59, 17 et 60, 15 
‚tum p. 55, 8 τὰ &x τούτων κόμματα καὶ χῶλα καὶ περίοδοι καὶ 
μέτρα. Ex posterioribus excitavit Maximum Planudem in 
rhet. gr. (Walz) vol. V p. 510, 4 sqq. et loan. Tzetzam 
in Crameri An. Ox. II p. 343, 21 iam Guil. Christ in 
Abhdlg. ἃ. Muench. Acad. vol. XI (a. 1868) p. 138; eodem 
pertinet Is. Tzetzes in Crameri An. Par. I p. 106, 3 (cf. 
Tricha p. 59 ed. Furia. Lips. 1814). Ergo inde ab arte 
musica Graecorum efflorescente usque ad duodecimum saltem 
p- Chr. n. saeculum omnibus fere musicis metricisque ea 
Quae in commentario in carıminum κατὰ περικοπὴν &vopoto- 
kerwv descriptione legitur vocabuli περίοδος notio in usu erat. 
Hieliodoreum fuisse hoc dicendi genus recte dixit Hense, sed 
pariter atque in locutione ὁ ἴαμβος pro senario iambico usur- 
Pata nescio quo pacto neglexit eandem consuetudinem etiam 
rmultis aliis fuisse. Minime igitur hoc solo periodi usu effi- 
Citur commentarii scriptorem Heliodori libros compilasse: 
Ihoc unum concesserim eum, ut in hoc potissimum genere 
Periodi vocabulum seligeret, adductum esse cum eo, quod 
vocabulum σύστημα etiam toti carmini χατὰ περικοπὴν &vo- 
tectonepei appellando. inserviebat (v. p. XXVII 14), tum eo, 
quod Heliodori colometria Aristophanea — nam ad para- 
basin hoc genus spectare in propatulo est — vocabula rept- 
Χοπή et περίοδος quodammodo coaluerant. 


Westphalius et in commentarii I exitu et in alterius 
initio lacunarum signa posuit, in commentariorum inter- 
Pretatione (Metrik I? p. 186) commentarium 1 in fine, alterum 
in initio mutilatos esse professus est. Aeque Hensius |. c. 
P- 155 inter priorem alterumque commentarios casu non- 
nulla folia in archetypo interiisse censuit. Attamen in com- 


nn 


ἢ cf. e. g. Choerobosc. p. 34, 16. 

?\ cf. Guil. Hoerschelmann Ein griech. Lelirbuch der Metrik (Dor- 
pat. 1888) p. 25 sqq. 46 sqq. 65 544. 

ἢ cf. Aristoxen. in Westphal. griech. Rhythmik ed. III (Lips. 1885) 
Ρ. 119 χαὶ ἔστι ῥυϑμός ... σύστημά τι συγκείμενον ἐκ τῶν ποδικῶν χρόνων. 


4A 

mentarii 1 exitu remansit non solum enuntiatum integrun 
sed illud ipsum enunliatum capitis alicuius est conclusi 
caput ipsum amplae enarrationis — nempe carminum χαῖ 
σχέσιν descriptionis — est extremum. Ergo de casu cog 
tare fere absurdum est, et ne alterius quidem commentaı 
prineipium casu esse detruncatum infra demonstrabimu 
Contra qui commentarium I conscripsit, cum ex amplio 
illa enarratione ab Hephaestione appendicis loco enchirid 
subiuncta, de qua dixi p. 20 sqq., ea, quae gravissima 
tironibus maxime accommodata esse videbantur, excerper 
et quasi ultimum caput enchiridio adiungeret, optime fine 
fecit, postquam carminum χατὰ σχέσιν species omnes ἃ 
solvit. Cetera ut aut nimis impedita aut parum usitata, ı 
nimium discipulis onus imponeret, omisit. Quin etiam ip 
huius rei testis est. Nam verba p. V 11 πάλιν δὲ ἕκαστα τ 
προειρημένων ὑποδιαιρετέον, quae parum recte Hensius, 
coniecturae ab ipso excogitatae adaptaret, in πάλιν δὲ Exaoı 
(τῶν τριῶν πρώτων» τῶν προειρημένων ὑποδιαιρετέον defle 
non scripsisset, si ultra carmina χατὰ σχέσιν procedere 
animo habuisset. Neque enim μετριχὺ ἄταχτα neque μι) 
συστηματιχά neque χοινὰ συστηματικά in commentario II 
species digeruntur neque omnino digeri possunt. Sed c 
postea reliquis generibus neglectis illud unum verbis a 
plexurus esset, quod praecipuum erat, indiligentius in u 
versum illorum generum singula rursus in species distri. 
posse dixit. 

Universa commentarii I indoles doctrinam bonam ae 
temque haud nimis recentem sapit. Eam quae in nost 
codicibus legitur enchiridii recensionem diversam esse ab 
qua utebatur Choeroboscus, quae iam ipsa mendis laboral 
quibus nostri codices carent, demonstravit Voltzius.!) Itac 
quoniam Longinum, Aristidem Quintilianum, Atilium For 
natianum, Marium Victorinum doctrinam περὶ ποιήματος j 
necessaria artis metricae parte habuisse supra ostendi, cı 


ἢ De Helia Monacho, Isaaco Monacho, Ps.-Dracone (Argen 
1886) p. 16. Accuratius de enchiridii Hephaestionei apud Choerobosc 
memoria alio loco agam. 


45 


neque Choeroboscus ἕτερον illud πόνημα περὶ ποιήματος inter- 
pretatus sit neque in reliquis Byzantinorum tractatibus 
doctrinae περὶ ποιήματος vestigia extent, veri est simillimum 
commentarii I scriptorem, qui inscriptione ᾿Ηφαιστίωνος μετρι- 
χῆς εἰσαγωγῆς περὶ ποιήματος hanc de carıminum generibus 
enarrationem tam arte enchiridio adnexuit, Choerobosco 
füisse antiquiorem. Certum nomen proferre non iam licet. 
De Oro enim nihil fere traditum habemus neque ex certis 
is formulis, quibus breve Longini prolegomenon frag- 
mentum (schol. Heph. β p. 1, 1—5, 5) insigne est velut αὖ 
πάλιν, ὡς ὅταν εἴπω, ἔτι τοίνυν, ὅτι δὲ τοῦτο οὕτως ἔχει, in 
commentario ulla inest. Contra vocabulum ἰδέα, quo commen- 
tari scriptor utitur, et a Longino et a reliquis, quod sciam, 
arlis metricae scriptoribus alienum est.!) 


ὃ 4. 
De commentarii II auctore. 


Contineri commentario II libellum Hephaestioneum,: sed 
Passim a grammatico quodam foede interpolatum atque de- 
pravatum Westphalius et Caesar certis argumentis evicerunt. 
Recte tribuit interpolatori enuntiatum p. VIII 2—3 ξξαμέτρου 
... Χοινωνία Caesar, quod et Isaaco Tzetzae et scholiastis 
Praesto erat; p. IX 3 et 7 pro χοινὰ συστηματιχαά iam Godofr. 
Hermannus in el. doctr. metr. p. 26 scripsit χοινὰ γενικά, tamen 
Yaya συστηματιχά legerunt et Tzetzes et scholiastae. Apud 
Hephaestionem utroque loco scriptum fuisse suspicor solum 
Vocabulum κοινά, cum generis nomen ex proxime antecedenti 
leeutione μικτὰ γενικά facile suppleretur.?) Interpolator fal- 


ἢ Recensionum cognationem hoc fere stemmate repraesentaveris: 
Choerobosci codices: ἐγχειρ. äyxsıp. et comm. I 
et βιβλίον Heph. integrum (cum scholiis?) 


cum scholiüs 
— nn 


Codicum nostrorum archetypus.. Qui eum con- 
keeit, ex Choerobosei libris in fine addidit βιβλίον fere integrum, nisi quod 
Monnulla ipsius iudicio usus immutavit. 

.) Indidem etiam eommentarii I μικτά et κοινά p. III 14 et 16 
facilius explicaveris. 


46 


sum nomen συστηματιχά addidit simili ratione ductus atg 
p. XXVIL2 sq. ad τὰ μέν adiunxit vocabulum ἐφύμνια, ad τὰ 
vocabulum ἐπιφϑεγματικαά. Idem quomodo τῶν μετρικῶν ἀτάχτ 
descriptionem corruperit illustravi p. 94 sq. Emendareri 
ipsius grammatici verba parum subtiliter scribentis We 
phalius, cum p. XII 6 τοῦ αὐτοῦ et τῆς αὐτῆς inserer 
quae neque Tzetzae neque scholiastis nota sunt, Hensi 
cum p. XXVII 5 ante χομμάτιον suppleret χαὶ πρῶτον μὲν 
p. XX11 vocabulum συστήμασιν pro εἴδεσιν ab excerptore scr 
tum esse recte mihi videtur Hensius coniecisse; neque dubi' 
est, quin ab eodem nonnullae huiusmodi locutiones ve 
p. XI 11 περὶ ὧν ἐροῦμεν, p. VIITA ὡς προιόντες δείξομεν : 
ditae sint. ldem videtur conformasse enuntiatum p. X ὃ 5 
Δεδειγμένου δὲ ἡμῖν τί τέ ἐστι στίχος χαὶ τί κόμμα καὶ τί χῶ 
χαὶ τί σύστημα, in quo χῶλον ante χόμμα collocare debui 
Sed etiam in genere dicendi nonnulla mutavit, etsi in | 
re quantum ingenio suo indulserit non iam ad amus: 
dici potest. Velut in enchiridio quamvis permulta p 
ferantur exempla iis neque verba χαϑάπερ (p. XVII 2; XX 
aut λόγου χάριν (p. XX 11; XXIV 10) praemittuntur ne 
xal τὰ Eins (p. XIV 12; XXI 6) subiunguntur. In comm 
tario p. XIV 1 legitur ὡς ἐν τῷ rap Ἀλκαίῳ donat, p. XX 
οἷόν ἐστι τὸ παρὰ Σαπφοῖ; Hephaestio maluit dicere x 
Πραξίλλῃ ἐν διϑυράμβοις (p. 11, 16 W.) aut οἷόν ἐστι καὶ 
Καλλιμάχου (p. 21, 1 W.) vel simile quid. Indidem ex 
caverim, quod in commentario et verbum χαλεῖν (cf. e 
p. VII 10) et προσαγορεύειν (p. IX 2; XXVIN 9) in usu sı 
cum in enchiridio solum verbum χαλεῖν circiter quinquag 
legatur. Illud quoque ex grammatici illius neglegentia 
pediverim, quod p. XIII 4 scriptum est ὁ Mapylms "Oprj 
cum in commentario I p. IV 16 insit ὁ Μαργίτης ὁ εἰς Ὅ 
ρὸν dvapepönevog.?2) Idem titulum ᾿Ηφαιστίωνος περὶ rompa 
libello praefixit, etsi Hephaestio sine dubio περὶ ποιήμο 


1) Idem neglegenter p. XVIII 3 περιφδικά ante παλινῳδικα οἱ 
cavit. 

2) Ex metricis latinis, quorum principem auctoren Heliodo 
sumere consuevimus, nemo cum priore commentario facit; cf. GL 
p. 68, 14 sqq. 79, 12; 133, 31; 286, 3; 633, 28; 634,5. 


47 
seripserat. Denique amputavit consulto libri Hephaestionei 
initium, in quo et ea, quae scholiasta p. XII 14 sqq. refert 
et Hephaestionis de enchiridio testimonium, quod comme- 
morat Choeroboscus p. 35, 11 sqq., lecta esse probabile est. 
Exitum num praeciderit ambigitur. Etenim cum verba xal el 
τ ἄλλο τοιοῦτον (p. XXIX 2) tun καὶ ἑτέροις τισί, περὶ ὦν 
λέξομεν (pP. XXX 8) significare videntur Hephaestionem etiam 
plures notas 'enarrare in animo habuisse.!) At primum 
quidem accedit ad. notas in Iyricis carminibus usurpatas 
in fabulis diple ἔσω νενευχυῖα, accedunt praeterea quasi 
novae notae copulationes vel ex paragrapho et dipla 
velex geminis diplis oriundae?), tum tota notarum metri- 
carum doctrina hoc capite exhausta esse videtur et quae 
notae metricae praeter quinque illas quae enarratae sunt in 
censum venire possint ne suspicari quidem licet. Itaque 
plura fuisse in Hephaestionis libro nego, praesertim cum 
dubium sit an in eis quae exscripsi verbis excerptor ali- 
quid mutaverit. 


Μιχτῶν συστηματικῶν desceriptionem p. XV 1—5 utpote 
plane perversam recte Westphalius (Metrik II? p. 267) tri- 
buit interpolatori, qui etiam in μιχτοῖς κατὰ σχέσιν (p. XX 
10-12 sq.) exempla attulit non admodum idonea et ne illic 
quidem διάφορα misceri εἴδη professus est. Fingere voluit 
fortasse μιχτὰ συστηματικά ad similitudinem μιχτῶν κατὰ 
στίχον. Luculentum interpolatoris vestigium remansit etiam 
in inflata et verbosa praefatione ὑπολείπεται δὲ ἡμῖν περί τε 
τῶν μικτῶν συστηματικῶν εἰπεῖν. . . . λέγομεν τοίνυν, ὅτι κτλ., 
quales posteriorum potissimum temporum scriptoribus velut 
Trichae in deliciis fuerunt. 


Pluribus disputandum est de carminum epodicorumn et 
ἐξ ὁμοίων explanationibus, in quarum priore Westphalius 
(Metrik 15. p. 188 et II® p. 258 sq.) certissimum interpola- 
toris indicium deprehendere sibi visus est; posteriorem 
omnes adhuc ipsi Hephaestioni vindicaverunt. 


--. 


---- 


ἡ ef. Osann Anecd. Roman. (Gissae 1851) p. 64 54. 
’) cf. Is. Tzetzam I. c. p. 72, 23 sqg. 


48 

Idem est nomen τοῦ γένους τοῦ ἐπῳδικοῦ et τοῦ εἴδους, 
quod ad εἶδος optime quadrat; inde ad γένος transiit, etiamsi 
eis, quorum species sunt μεσῳδικά, προφδιχά, παλινῳδικά, 
περιῳδικά, quam non sit accommodatum nomen ἐπῳδιχά 
patet. Una cum nomine translata est definitio, ita tamen, 
ut differentia levicula non desit, cum in speciei descriptione 
vocabulum συστήμασιν aeque omittatur atque in proodicorum 
atque mesodicorum enarrationibus. Minime tamen generi 
haec explicatio convenit. Nam licet verbo ἐπιφέρεσθαι vim 
non subesse addendi, sed in fine subiungendi neglexeris,') 
in palinodieis periodieisque carminibus minime συστήμασιν 
ὁμοίοις additur ἀνόμοιόν τι, sed semper adiungüntur duo syste- 
mata a ceteris diversa. (Quae quod in generis definitione 
ne verbo quidem significantur aegre ferimus. 

Sed maioribus difficultatibus obstricta est speciei de- 
seriptio, qualis in codicibus legitur. Τριὰς ἐπῳδική efficitur 
una pericopa ex tribus systematis constante. Ergo tetras 
est quattuor systematum coniunctio huiusmodi A AAB, 
pentas quinue AA A AB. Sed in Pindari carminibus 
quae servata sunt iisque 44 ne semel quidem supra triadem 
exceditur. Tales ineptias cum ab Hephaestione profectas 
esse negaret, Westphalius totum paragraphi exitum inde ἃ 
verbis γίνεται γάρ χτλ. ab interpolatore subiunctum esse cen- 
suit (Metrik II? p. 258). At optimo iure Caesar etiam alium 
grammaticum de Pindari aut Simonidis carminibus tam ab- 
horrentia a veritate contendisse negavit.e. Remedium tamen 
ab eo oblatum, quo iam longe antea usus erat God. Hermannus 
(el. d. m. p. 716), nimis lene est. Nam etiamsi ple 
niore distinctione post ἐπὶ πλεῖον usurpata verba ὡς τά YE 
πλεῖστα Πινδάρου καὶ Σιμωνίδου πεποίηται ad universam epodi- 
corum speciem referri posse ponamus, verba tamen γίνεται 
γὰρ ὥςπερ τριὰς ἐπῳδική, οὕτω καὶ τετρὰς καὶ πεντὰς καὶ ἐπὶ 
πλεῖον, cum huiusmodi compositio re vera nusquam usü 
veniat, cur addita sint non intellegitur. Idem ut alia omit- 


1) Inscholio p. XVII 10 scriptum est προστίϑεμεν δὲ χαὶ τὸ ἀνόμοιον, 
Hephaestio igitur scripsisse videtur ἀνόμοιόν τι προστίϑεται; vocem ἐπιφέ- 
ρεται utrum excerptori an librario tribuam incertus haereo. 


m adversatur Crusii coniecturae, qui in Comment. philol. 
bbeckio oblatis (Lips. 1888) p. 15 adn. 2 proposuit γίνεται 
p ὥσπερ τριὰς ἐπῳδικὴ ὡς τά γε πλεῖστα Πινδάρου καὶ Σι- 
νίδου πεποίηται οὕτως καὶ τετρὰς καὶ πεντὰς χαὶ ἐπὶ πλεῖον. 
ntra Barhamium, cum verba δηλονότι --- πεποίηται ad 
nus epodicum referret, acu rem tetigisse confirmatur etiam 
aci Tzetzae et scholiastae testimoniis. Tzetzes enim 
nus sic describit p. 66, 1 544. 

Δεῦρ᾽ ἴϑι τὰ ἐπῳδικὰ ὑποδιαιρεῖ πάλιν 

xal τοὔσχατον δὲ γίνωσχε ταῦτ᾽ ὄντα ἐν τριάδι" 

εὕρηνται χαὶ τετραδικὰ σὺν τοῖς πενταδζ(ιχ)οῖς γε; 
stea singulis epodicorum speciebus enumeratis (p. 66, 
—30) de specie epodica haec refert: 

᾿Επῳδικὰ μὲν γίνωσχε, ἵνα τὸν ὅρον εἴπω, 

οἷς τισιν ἐπιφέρεται ἀνόμοιον ὁμοίοις. 


ἔχεις τὸν Πίνδαρον αὐτὸν τούτοις χοροστατοῦντα (χωροστα- 
τοῦντα codd.). | 

Idem videtur scholiasta p. XVII 9 sqq. sensisse. Ac- 
dit, quod in commentario I, cum epodica proprie dicta, 
esodica, proodica inter terna systemata contineri, cetera 
imerum ternarium egredi doceantur, ipsa illa de triade et 
trade et pentade praecepta ad genus epodicum detru- 
intur. Tetrades igitur in generis epodici explicatione per- 
ne ad periodica et palinodica spectant, sed quid de pen- 
dibuss? Aut fallor aut nimium diligentiae in hoc voca- 
lo interpretando viri docti consumpserunt. Hephaestio dieit 
. epodica constituenda minimum ternis opus esse syste- 
ılis, quoniam adesse oporteat strophen, antistrophon, epo- 
n. Nihil vero impedire, quominus plura systemata vel 
aterna vel quina vel etiam plura usurpentur. Quaterna 
ttulit ad palinodica et periodica; πεντάδες vel EExde; vel 
iam ἑβδομάδες num re vera in usu essent non magis cu-' 
vit, quam num μεσῳδοί extarent. Nam sine dubio is qui 
Tipsit ὥσπερ δὲ ταῦτα εὑρίσκεται, οὕτω γένοιντο ἄν τινες καὶ 
ἐσῳδοί (XXVI 13) mesodos cognitos habuit nullos. Nec 
men dubitavit eorum genus in libellum recipere. Verum 
I φὰς. utique compositionem re vera usurpatam requirit, 

4 


50 


ἐπος απα- 


fingi potest πεντάς minimo cum incommodo in carmine α}0- 
dam mesodico, in quo num Hepaestionis temporibus praesto 
fuerit disceptari nequit. Scholiasta p. XIX 7—8 pentaden 
rettulisse vıdetur ad palinodica, fortasse cum hanc sibi 
fingeret formam A B C Β΄ Α΄, quae rectius dicenda est me 
sodica. Adde quod Demetrius Triclinius verba de quibus 
agitur ita interpretatus est, ut nevrad« ἐπῳδικήν statuere 
carmen AA’ BB C (cf. schol. ad Soph. Antig. 332. 581. 
Trach. 93 [in Sophocl. trag. ed. Ad. Turnebus; Paris 1553; 
p. 85, 28. 88, 16. 121, 29]. Eur. Hec. 905. Similiter ἑπτὰς 
ἐπῳδική dieitur in schol. ad Aesch. Agam. 355 564. ed. 
Dindorf in Philol. XX p. 36). Sed hoc fecit non tam, ut 
Hephaestionis verba interpretaretur, quam, ut generi satis 
pervulgato- nomen inderet, quod alias frustra quaesivit. 
Prorsus futtilia sunt, quae in schol. ad Pind. Ol. 1 1 (p. 11] 
ed. Boeckh.) de triade, tetrade, pentade praescribuntur, 
quandoquidem strophis epodicis insulse intermiscentur veT- 
sus epodici; cf. schol. in Elermog. in Rhet. gr. (W.) VI 
p. 820, 6 sqq. Quodsi quaesiveris utrum excerptor AM 
librarius perturbationis auctor fuerit, Tzetzes et scholiast2 
quos ceteris excerptoris commentis non caruisse vidimuw23 
ad librarium nos revocant. 

Deprehendisse vero mihi videor interpolatoris manwl 
in carminum ἐξ ὁμοίων descriptione. Exemplum affert ser ΒΡ 
tor p. XIV 3 sqq. non eius formae, quam ἐξ ὁμοίων 6 5553 
modo docuit, sed ita conformatum, ut sit xatı yet 
quippe in quo numerus sit determinatus. Itaque si enuntt 18 
tum διόπερ χαὶ τὰ μονοστροφιχὰ — νομίζομεν accurate (49 
templamur, οὕτω nihil aliud significare potest nisi xt 
σχέσιν. Sed quid est? Nonne μονοστροφικά, utpote 4.18! 
efficiant speciem τῶν χατὰ σχέσιν, omnia necessario cOM- 
posita sunt xat& σχέσιν Ergo eadem atque in illa mo720- 
strophicorum definitione p. XVII 1—3 eo de quo quaerifur 
loco vis vocabulo povostpoptxöv subiecta esse nequit. Immo 
nihil aliud significare potest nisi carmen, quod una stropha 
contineatur. Lachmannus (opuscul. II p. 87 sqq.), modo 
recte illius verba interpreter, hanc vocabuli vim etiam ipsius 
commentarii exemplo confirmari putavit. Nam cum carmer2 


51 


lud Anacreonteum p. XXI 3 sqq. octo illis versibus a 
scholiasta exeitatis confici contenderet, illud quoque carmen 
ex una stropha constans μονοστροφιχόν vocari p. ΧΧΙ 7 
statuit. Sed quae Lachmannus ad iudicium illud de carmine 
Anacreonteo comprobandum- attulit, propter nimiam frag- 
mentorum paucitatem vix quemquam ad eius sententiam 
pertrahent. Contra Bergkius propter sententiam imperfectam 
tarmen integrum esse negavit; cui opinioni etiam ipsius 
commentarii verba p. XXI 6—10 favent. Non modo verbis 
ὑχιάχωλός ἔστιν ἡ στροφὴ al. τὸ dona ἐστι μονοστροφικόν" 
δύναται δὲ χαὶ ἑτέρως διαιρεῖσϑαι. .. ἡ στροφή accuratius 
stropha ἃ carmine distinguitur, quam ut nullum notionis 
disrimen interpositum esse veri simile sit, sed quemad- 
modum carminum χατὰ TEpLXoTYv ἀνομοιομερῶν enarratio 
p. XIX 5 — XX 3 cum octo illis versibus reconcilietur — 
significatur haec compositio in paragraphi exitu p. XXI 
3-10 — non dispieitur. Quod si recte disputavimus, cor- 
rüit testimonium quo quis ad illam vocabuli μονοστροφικόν 
notionem defendendam innitatur. Neque mihi exemplum 
nnotuit praeter Demetrium Triclinium, qui cum veram 
’ocabuli μονοστροφιχόν vim ignoraret, illam de qua quaeritur 
aepissime protulit, velut in schol. Eur. Hec. 1024. 1056. 
088. Or. 982. 1369. 1395 etc. Nihilominus p. XIV 8 vocabuli 
ὀνοστροφικόν ea sola notio esse potest quam diximus: unde 
aec fere efficitur sententia: „Alcaei carınen, quod facile 
uispiam prima specie ἐξ ὁμοίων esse duxerit, re vera est 
χτὰ σχέσιν. Neque enim, μετρεῖται ὑπὸ συζυγίας, sed ὑπὸ 
χα συζυγιῶν. Ergo ὁ ἀριϑμὸς ὡρισμένος ἐστίν. Inde con- 
udo ea quoque carmina, quae denis syzygiis confecta et 
ngulas stroplıas cormplectentia plerisque ἐξ ὁμοίων composita 
88 videntur, non esse ἐξ ὁμοίων, sed κατὰ σχέσιν. Naın in eis 
uoque ὁ ἀριϑμὸς ὡρισμένος ἐστίν.“ Quaın mirum sit carmina 
ingulas strophas complectentia χατὰ σχέσιν  composita 
ıdicare neminem fugit, atque mihi quidem et dicendi genus 
t sententia adeo cum Hephaestionis consuetudine pugnare 
identur, ut, etiamsi Hephaestionei aliquid subesse non 
praefracte negaverim, hanc certe enuntiati conformationem 
interpolatori tribuere non dubitem. Accedit quod ut in 
ΑΞ 


59 


μικτοῖς συστηματιχκοῖς, sic eo de quo agitur loco scriptor se 
suam ipsius opinionem referre diserte profitetur. 

Haec sunt gravissima quae ab excerptore mutata vel 
addita esse censeo. In commentarii editione ea tantum verb3 
atque enuntiata litteris minoribus exaranda curavi, quae 
ipsam sententiam pervertens addidit. Minutias quas in ge 
nere dicendi mutavit in ipsa editione typis exprimere non 
ex re videbatur. 

- Pro unico fonte usus esse videtur excerptor libello ill 
Hephaestioneo, quem Choeroboscus commemorat. Ipsa He- 
phaestionis verba in universum non secus in suum usum 
deflexit atque Choeroboscus, qui etiam in lemmatis ut ita (1 1- 
cam quae ex enchiridio desumpsit auctoris verba immutart 
non haesitavit. Quale fuerit excerptoris ingenium ex ei: 
quae mutavit optime apparet. Quoniam codicum nostrorıa m 
archetypus litteris maiusculis exaratus erat, certum est &7- 
cerptorem non esse recentiorem nono vel decimo saecum %o. 
Accuratiora proferre non licet, quamvis eum Choerobos 0 
aetate supparem fuisse facile conieceris. 


8 5. 
De notarum metricarum doctrina. 


De ultimo commentarii II capite, quod notis metr- 305 
tributum est, dedita opera disseruit solus Osannus in cDM- 
mentariis Anecdoto Romano adnexis (Anecd. Rom. δ 
F. Osann, Gissae 1851, p. 57—65), nonnulla at& τι} 
Thiemannus in Heliodori colometriae Aristophaneae ıreli 
quiis (Halis 1869) p. 95 sqq., plura Hensius ]. c. p. 35 — 7)" 
cum Heliodoream de notis doctrinam explicarent, alia pas SsiM 
suppeditaverunt Westphalius, Christius alii. Restant wer® 
quae aut parum accurate aut parum recte illustrata sint- 

Lyrica carmina duplicem in modum distincta esse p0S” 
sunt. Aut monostropha sunt, cum inde ab initio usque 8 
finem pares strophae 5656 subsequantur, aut κατὰ περικοπήν" 
cum singulae strophae atque antistrophae singulis οχοὶρίδηίι ὦ 
epodis. Utriusque carminum generis peculiaris est ποία ΟΣ 
In monostrophis singulis strophis subiciuntur singulae parz “ 


53 


‘aphi, carmini absoluto coronis. In carminibus κχατὰ rept- 
iv singulis strophis et antistrophis singulae subiunguntur 
ıragraphi, epodis coronides, carmini ad finem perducto 
teriscus.!) 


Horum argumentum quidem bene procedit, sed in verbis 
est difficultas. Etenim quae Hephaestio vocare solet 
νοστροφιχά et ἐπῳδικά, hie audiunt μονόστροφα el κατὰ περι- 
πήν. Contra Hephaestio carminum κατὰ περικοπήν unum 
ntum genus novit, carmina scilicet xat& περικοπὴν &vonoto- 
ei. Adde quod vix intellegitur, cur Hephaestio, si modo 
iam locutione ἄσματα κατὰ περικοπήν uti solitus sit, non 
XVII 4 hoc nomen quam insulsum illud generis epodici 
urpare maluerit, iam suspicaberis Hephaestionem non 
sum haec excogitasse. Sed ne temere levi argumento 
niecturam superstruam, videamus reliqua. 

Omisimus adhuc verba καὶ οὕτως ἧ παράγραφος, ἣ dtopt- 
ι τά τε ὅμοια χαὶ τὰ ἀνόμοια, quibus mirum in modum 
untiatorum conexus, quae inde ἃ p. XXIX 8 usque ad 
(IX 11 uno quasi tenore decurrunt, interrumpitur.?) Re- 
ta porro sententiam enuntiati. Verba eiusmodi sunt, ut 
ragraphi usu illustrato totius explicationis quodammodo 
nmam facere videantur. Sed hoc nonne ineptum est in 
dia hac carminum epodicorum explanatione, pro funda- 
nto distributionis sumptis non notis, sed carminum 
ıeribus? Aut egregie fallor aut res ipsa clamat alium 
ıdidisse enuntiata p. XXIX 3—8 et 9—11, alium eis mediis 
ulcasse enuntiatum illud, cum non tam quemadmodum 
'mina essent distribuenda quam quomodo appingendae 
‚ent notae, explicare vellet. 

Graviter offendimur verbis Kal μάλιστα εἴωϑεν ὁ ἀστερί- 
0: τίϑεσθαι, ἐὰν ἑτερόμετρον 7) τὸ dona τὸ ἑξῆς. Nam quo- 
ım antea certe et distincte de omnibus occasionibus, ubi- 


ἢ Boeckhius, qui in Pind. Il 1 p. XXXIU „usurpatur, inquit, xopwvig 
epodorum fine una cum paragrapho, si Hephaestionem recte intellego‘, 
errorem abductus est eo usu, qui in Triclinii scholiis Pindaricis re 
fa observatur. 

ἢ Is. Tzetz. p. 73, 6 sqq. hoc enuntiatum silentio praetermisit. 


54 | | 


cumque notatio in censum venire potest, docuit scriptot, 
quo pacto hie de consuetudine aliqua loquitur?!) Pergil 
scriptor sic: ὃ καὶ μᾶλλον ἐπὶ τῶν ποιημάτων τῶν μονοστροφιχῶν 
γίνεται Σαπφοῦς τε καὶ ᾿Αναχρέοντος καὶ ᾿Αλκχαίου h. 6. „carmina 
diversorum metrorum 5656 excipere magis usu venit in car- 
minibus monostrophicis, quam in epodicis“. Osannus (l. (- 
p. 62) nihil dubitans haec verba sua fecit, at contrariam sen- 
tentiarm' veram esse apparet. Perpaucae quamvis reliquiae 
Graecae poeseos aetatem tulerint, apud Pindarum ne semel 
quidem carmina paribus metris condita occurrunt, contr@ 
apud Sapphonem universi libri eodem metro conscripti 
erant; cf. Heph. p. 25, 4. 35, 6 W., Mar. Plot. in GL W! 
p. 546, 9, Bergk PLG II“ p. 82 sq. Inde quod apım« 
Horatium, ut de ordine Catulliano taceam, variandı studium 
principem locum tenet, de graecis exemplis certi quidqua πε 
non collegerim.?) Sed etiamsi quis aliud sentiat, certe illL=w 
μᾶλλον perversum est. Ergo aut totum enuntiatum spuriu = 
est aut, id quod magis placet, corruptela inest in vocabu 
μᾶλλον, forsitan ex antecedentibus verbis xal μάλιστα exp 
dienda: ad quam sanandam utrum vocem μᾶλλον expungas == 
lacunam statuas an aliud verbum substituas, non multuum 
interest, cum res ad liquidum perduci nequeat. Denique n—— 
neglegere carmina paulo ante μονόστροφα vocata hic appell=— 
μονοστροφικά. Sequuntur p. XXIX 15—17 haec: ἐπὶ δὲ τῶν ἈΑ͂ΝΗΕ 
χαίου ἰδίως Kara μὲν τὴν Apıotopaverov ἔχδοσιν ἀστερίσχος = 
ἑτερομετρίας ἐτίϑετο μόνης, χατὰ δὲ τὴν νῦν τὴν ᾿Αριστάρχε---- 
χαὶ ἐπὶ ποιημάτων μεταβολῆῇς. Aristophanes igitur in Al 
editione, si insequens carmen dispari metro οοηβογὶρίααε. 
erat, in exitu carminis superioris asteriscum appinxit; — 
aliter res se habebat, modo praeceptum p. XXIX 3—5 cm 
hoc loco consociare liceat, coronidem subiunxisse putanc A! 
est. Haec «quamvis aegre possunt tamen cum eis αἱ :88 
p. XXIX 3—5 praescribuntur conciliari, sed gravissi zn 
repugnant, quae de Aristarchea editione edocemur. Nanz 5 


᾿ς ἢ Asterisco utebantur in solis carminibus lyricis. 


®2) cf. etiam U. de Wilamowitz Euripides Herakles vol. I (Berol. 188 
p. 14. 


ὌΝ 

asleriscus ab Aristarcho χαὶ ἐπὶ ποιημάτων μεταβολῆς ἢ. 6. 
ın carminum alternatione etiam metro non mutato usurpatus 
est, prorsus eam vim habuit, quam Hephaestio antea p. XXIX 5 
coronidi vindicavit. Etenim de solis carminibus mono- 
strophis agi arguitur et Alcaei nomine et abunde enuntiato 
lo ὃ καὶ μᾶλλον χτλ. 

ὕι ἀπορία solvatur, ea quae singillatim enucleavimus in 
unum conferamus. Gravissimae et in artis vocabulis et in 
sententiis intercedunt discrepantiae inter priorem et poste- 
rioreın capitis partem. Quae in priore deprehenduntur artis 
vocabula cum Hephaestionis usu pugnant. Idem valet de 
disponendi ratione, cum p. XXIX 18 — ΧΧΧΙ 3 princi- 
patum rei non obtineant carminum genera, sed notarum. 
Quid ergo est? Hephaestio priorem capitis partem ex alius 
scriptoris libello suum in usum convertit. Inculcavit, ut 
suum disponendi morem observaret, parum lepide enuntia- 
lum χαὶ οὕτως ἡ παράγραφος — ἀνόμοια, inseruit p. XXIX 6, 
ne quis de carminibus χατὰ περικοπὴν ἀνομοιομερέσιν Cogi- 
täret, verba ὥστε εἶνα: — ἐπῳδόν, addidit in fine nonnulla de 
asterisci usu ipsis poetarum, Alcaei potissimum, editionibus 
inspectis. Exscriptos esse ab Hephaestione Heliodori libros 
ideo probari nequit, quia Heliodorus in colometria Aristo- 
Yhanea saepissime carmina dicit μονοστροφικά, cum He- 
'haestionis auctori in usu fuerint carmina μονόστροφα. Oc- 
urrit eadem forma, si a Demetrio Triclinio, qui utraque 
»)rma promiscue usus est, recesseris, apud Caesium Bassunı 
ı GL VI p. 266, 26, apud Atilium Fortunatianum_ ibid. 
. 294, 24, apud Mar. Victorinum ibid. p. 59, 6, quorum 
Inarrationes qua contineantur cognatione infra exponam. 
ıccedit explicatio sine nomine scripta, quam novissime edidit 
lauck post Lexicon Vindobonense p. 322, 4 sq. Omnibus 
(dis locis μονόστροφα nuncupantur sola carmina Iyrica. Ad 
Gem carminum genus revocari videmur locutione κατὰ rept- 
-oriv. Nam is certe, qui carmina χατὰ περικοπὴν ἀνομοιομερῆ 
respexit, non potuit ita ut factum est verba facere de car- 
minibus κατὰ περικοπήν. Omnia haec videntur nos relegare ad 
Poetae alicuius, haud scio an Pindari, editionem; sed eodem 
Qucimur etiam alia via. Praecepta hominis illius non posse 


50 


reconciliari cum usu in Aristarchea Alcaei editione οὗ» 
servato vidimus. At Hephaestio ipse, cum et consuetudinem 
quandam asterisci usurpandi dicat et unicam Alcaei edi- 
tionem significet verbis ἐπὶ δὲ τῶν ᾿Αλκαίου ἰδίως χτλ,, di 
versam fuisse notandi rationem et apud diversos Iyrici ge- 
neris poetas et a diversis interpretibus initam auctor esl. 
Quae cum ita sint, veri fit simillimum verba p. XXIX 3-11 
primitus ad unum pertinuisse poetam, apud quem et mono- 
stropha et epodica deprehendebantur. Hephaestio demum 
praecepta illa de omnibus omnium poetarum carminibus 
valere voluit, cum id ageret, ut simplicem et unum notandi 
usum in omnibus poetis pariter ab omnibus interpretibus 
observandum statueret. Facile suspicionem moveris de 
Dracone Stratonicensi, sed res est ea in qua sat sit judi- 
cium cohibere. 

In carmine Alcmanio ex quattuordecim strophis con- 
stante diplen in ipsa rhythmi permutatione positam fuisse 
parum recte dixit Westphalius (Allgem. Metr. ?p.193). Immo 
prioribus septem strophis subiunctae erant singulae para- 
graphi, posterioribus singulae diplae, id quod iam perspexit 
Bergk PLG III“ p. 26—28. 

In fabularum notatione quae de coronidis usu bene ex- 
posuit Hensius 1]. c. p. 38 sqq. non est quod repetam. Para- 
graphi duplex describitur notio. Primum adhibetur ad per- 
sonarum alternatim fabulantium sermones distinguendos et in 
iambico genere et in chorico.!) Eadem discernit stropham οἱ 
antistropham, vel si carmen plus duas strophas similes am- 
plectitur, quod quamvis a tragicis alienum,?) in Aristophane 
non raro usu venit, singulas illas strophas pares. Oritur 
difficultas, ubicumque intra strophas ipsas fabulantium alter- 
natio accidit. Si quidem paragraphus iam singulis stro- 
pharum particulis fabulantium alternatione effectis (h. e. 
χώλοιςδ) addita est, eadem non sufficit ad strophae finem 


I) Ante μεταξὺ τῆς Te στροφῆς addendum esse ἢ intellegitur potissi- 
mum ex coronidis expositione prorsus pariter conformata. 
ἢ sed cf. Eur. Cycl. p. 495—518. 


8) Mirifice erravit Osannus, cum de singulis stropharum versibus 
cogitaret. 


57 

ıdiandum, cum nova stropha neque ab antecedentis stro- 
hae forma diversa sequatur.. Tum igitur paragrapho 
lditur ἡ διπλῆ ἡ ἔσω νενευχυῖα. Sed haec omnia non 
llent, nisi de strophis paribus 5656 excipientibus. Si in- 
:quentis strophae rhythmus a priore recedit, locus non est. 
ıragrapho inter solas strophas pares usurpatae, sed diplae 
uw νενευχυίᾳ. Proinde illic utrum stropha amoebaea sit necne 
hi] interest. | 

Haec distincte et bene exposuit Hephaestio.. Tamen 
irum quantum in eis interpretandis peccavit Osannus, 
ius errata singillatim refutare operae pretium non est. 
eque Thiemanni schemata p. 130 proposita ab omni parte 
sse absoluta aut recta ex eis quae dixi facile cognoseitur. 
esideratur apud Hephaestionem nota qua in fabulis partes 
ontinuis versibus conditae a metris Iyricis distinguantur. 
ı Heliodori colometria Aristophanea ἑἕτερομετρία indicatur 
ota διπλῆ. Utra diplae forma fuerit, in scholiis non di- 
erte adnotatur, sed Thiemannus et Hensius (p. 64) nescio 
nam ob rem de ea quae ἔσω νενευχυῖα dicitur cogitaverunt. 
lihi contra sola diple ἔξω νενευχυῖα huic usui inservivisse 
idetur.. Ea enim in Alcmanis carmine ex quattuordecim 
trophis constante ἑἕτερομετρία notata erat, eidem locum esse 
ıter dispares strophas sese excipientes Hephaestio docuit, 
andem denique et apud tragicos et apud comicos frequen- 
:m fuisse idem Hephaestio auctor est. Quod haec illius 
οἶδα vis ab Hephaestione non diserte commemoratur, soli 
triptori vitio vertendum est, neque licet, quamvis proclive 
it, ut illa inducatur quidquam in textu mutare velut 
. XXXI 3 vocem στροφῶν delere vel pro ea substituere 
ETEWY. 

Quia p. XXXI 7 Ernte dicuntur παραβάσεως μέρη, Gais- 
ordius etiam p. XXVII 16 et XXVIII & deteriorum codicum 
uctoritatern secutus non εἴδη, sed μέρη scribendum esse 
ensuit.) Sed hoc cum faceret, ut sibi constaret, etiam 
). ΧΧΥ͂ΠΙῚ 8 non τῷ γένει scribere debuit, sed τῷ ὅλῳ. Prae- 
erea prorsus alia est condicio locorum p. XXVII 16 sqgq., 


ἢ Secutus est illum in editione sua Westphalius. 


alia eius de quo agitur loci. Etenim illic Hephaestio id ggil, 
ut varia compositionis genera in parabasi in unum collala 
expediret,') hic ut totum parabaseos corpus continue serip- 
tum notis in partes digereret; cf. etiam Caesar em. Heph. Il 
p. XV. 

De huius capituli (p. XXXI 7—14) argumento quod ad- 
notent interpretes non habent, attamen inest difficultas 
maxime memorabilis. Discernuntur duae notandi rationes 
non secus ac duo parabaseon genera. Altera parabasis sep- 
tem partes amplectitur, altera duabus ultimis est deminula. 
Mla est satis pervulgata, haec neque nunc usquam exiat 
neque unquam extitisse videtur. Contra desideratur aliud 
parabaseos genus quod tantum non legitime post parabasin 
integram inducitur; cf. schol. Hel. in Aristoph.. Av. 1068 
εἰώϑασι μετὰ τὴν τελείαν παράβασιν ἐπιρρηματικὴν ποιεῖσϑαι 
συζυγίαν. Si quid video res ita explicanda est. Hephaestio 
τελείᾳ παραβάσει, quam p. XXVII 16 commemorat, nullam 
certam parabaseos mutilatae formam opposuit neque (δὲ 
re vera parabaseon schemata apud poetas occurrerent in- 
quisivit, sed ratiocinatione usus ab integra parabasi distinzil 
omnia genera, quae hac vel illa parte dempta evadere pos- 
sent. Ex quibus ut certum illud genus in capite περὶ στ; 
μείων seligeret, eo adductus est, quod illa forma singularem 
requirebat notationem. Conferas etiam quae infra p. 64 de 
parabaseos notatione disseram. 


Hactenus de Hephaestionis enarratione. In Heliodori 
colometria Aristophanea qui fuisset notarum metricarum 
usus exposuerunt cum Thiemannus tum Hensius |. c. p. 33>—71, 
neque totam hanc quaestionem revolvere mihi in animo est, 
quamquam in eis, quae Hensius protulit, nonnulla sunt, quae 
minus placeant. Verum non possum, quin paucis agam de 
ratione inter notationes Heliodoream atque Hephaestioneam 
intercedente, quoniam parum recte mihi videtur Hensius iudi- 


ἢ) cf. schol. (V) Aristoph. Nub. 518 εἴδη δὲ παραβάσεων Ent’ ἁπλᾶ μὲν 
τρία, κατὰ δὲ σχέσιν τέσσαρα xt; quod scholion ex Hephaestione deri- 
vatum esse negandum est; Aristot. problem. 1. XIX c. 15 ὅτι οἱ μὲν νόμοι 
ἀγωνιστῶν ἦσαν, ... ἡ WEN ἐγένετο μαχρὰ καὶ πολυειδής. | 


casse, cum 1. ὁ. p. 162 iudicii sui summam his verbis com- 
plecteretur „Dies (sc. xopwvis) ist nun aber das einzige Se- 
meion, in dessen Gebrauche die Metriker einigermaassen 
übereinstimmen, in allen. übrigen Zeichen, also bei der 
παράγραφος ἁπλῆ, διπλῆ, δύο διπλαῖ ist die Anwendungsweise 
beider fast überall eine ausserordentlich verschiedene.“ Ac 
primum quidem eum coronidis usum, qui describitur He- 
phaestionis verbis (τῇ κορωνίδι χρώμεϑα) ἤτοι ὅταν τῶν Uno- 
χριτῶν εἰπόντων τινὰ xal ἀπαλλαγέντων χκαταλείπηται ὁ χορὸς ἢ 
ἔμπαλιν, etiam in colometria esse observatum ipse Hensius 
concessit. Contra eo quod in colometria desunt quae He- 
phaestionis praecepto (τῇ xopwvlö: χρώμεϑα) ὅταν μετάβασις 
ἀπὸ τόπου εἰς τόπον γίνεσθαι δοχῇ τῆς σχηνῆς respondeant, 
minime efficitur Heliodoro hunc usum fuisse ignotum. Po- 
test hic defectus facile expediri ex lacunosa et maxime de- 
trıncata colometriae in codieibus nostris memoria,!) sed 
eliam probabilius est Heliodorum de industria hanc coronidis 
notionem non commemorasse, cum solas rationes metricas 
respiceret. Neque enim Hephaestionem primum iussisse nota 
aliqua indicari, ubi fabulae sedes mutari videretur, inde ap- 
paret, quod in Suetoniana illa de Probi notis disputatione?) 
edocemur diplen superne obelatam positam esse „ad condi- 
tonem locorum vel temporum vel personarum mutatam.‘®) 
Eidem usui inservire videntur δύο διπλαῖ in schol. Aristoph. 
ἕᾳ 721 (om. R. V. Θ.); cf. Herm. Schrader De notatione 
criica a veteribus grammaticis in poetis scaenicis adhibita 
(Bonn. 1863) p. 9.2) 


Aliam discrepantiam inter Heliodori atque Hephaestionis 


praecepta Hensius (l. c. p. 51 sq.) in eo positam esse duxit, 
quod Hephaestio (p. XXX 13 sq.) paragraphum in dialogo ad 


ἢ ef. Conr. Zacher in Philolog. 41 (1882) p. 45 sqg. 

?, cf. Suetonii reliquiae ed. Reifferscheid (Lips. 1860) p. 140, 24; 
novissime tractatum illum Parisinum edidit H. Keil GL VII p. 533 - 536. 

ἢ Quo Ribbeckius (Proleg. crit. ad P. Vergil. Mar. opp., Lips. 1866, 
p. 157) haec verba rettulerit haud ignoro. 

ἢ In veteribus scholiis Aristophaneis fabulae sedem mutari videri 
interdum diserte monemur; vide schol. (V) Ran. 274, (R) Ach. 394; cf. 
eliam schol. (V) Av. 301 τὸ δὲ x ὅτι ἤλλαξε τὸ τοπικόν. 


60 


fabulantium alternationes indicandas usurpari refert, cumin 

colometria Aristophanea ne unum quidem huius notationis 

exemplum deprehendatur. At, ut de colometriae in nostris 

libris condicione taceam, Heliodorus ipse cur hunc para- 

graphi usum in colometria commemoraret non habuit. Tan- 

tum autem abest, ut hic usus Hephaestione demum auctore 

in fabularum libros manuscriptos receptus sit, ut iam longe 

ante Heliodorum viguisse sit putandus. Poetae ipsi in 

editionibus legentium in usum confectis, de quibus nuper 

sagacissime disseruit Ud. de Wilamowitz-Moellendorff Eur- 

pides Herakles vol. I (Berol. 1889) p. 123 sqq., in universum 

personarum vices nullis scripturae indiciis expressisse vi- 

dentur, quamquam non negaverim eos interdum, ubi res 

difficilior erat diiudicatu, vel spatio intermisso vel punclis 

vel lineolis sermones distinxisse. (Quapropter grammatic 

Alexandrini, cum personarum vices notare vellent, in co- 

moediis potissimum non raro difficultatibus implicabanfur; 

v. schol. (ΕΥ̓) Pac. 317. 459, (V) Av. 267, (R) Thesm. 106. 

1090, (RV) Ran. 1418. Nonnulli geminis punctis (δύο uy- 

pa) usi sunt, quae adhuc commemorantur in schol. Ach. 899 

(om. R; in V tota fabula deest), de quo egit Cobet in Nor. 

lect. (Lugd. Bat. 1858) p. 17, et’in schol. (RV) Ran. 28. 51.314 

891 (om. R), quod scholion ad v. 889 pertinere recte perspexil 

Cobet 1. c., sed eidem usui etiam παραγραφην inservivisse in- 

tellegitur ex schol. (V) Pac. 444!), neque dubito, quin Dobraeus 
(Advers. crit. II p. 268) recte παραγραφήν restituerit in 5680]. 
(V) Ran. 1432. Etiam in notis Probianis modo excitatis 
personarum mutationibus indicandis loco supra exscripto 
certa nota destinata est. Eidem Alexandrini etiam de chori 
partitionibus verba fecerunt, cuius studii cum alia supersunt 
vestigia velut vox ἡμιχόριον non raro in .codicibus Aristo- 
phaneis Ravennate, Veneto aliis adscripta vel scholion (V) 
Ran. 440 tum luculentissinnum in schol. (RV) Ran. 354 
Ἀρίσταρχος ἐπὶ τούτων λέγει τὸν χορὸν" μεμερίσϑαι χτλ. et Ran. 
372 ἐντεῦϑεν ᾿ΔΑρίσταρχος ὑπενόησε μὴ ὅλου τοῦ χοροῦ εἶναι τὰ 


ἢ Ad satis antiqua tempora hoc scholion revocandum esse vel inde 
apparet, quod ut in Aristotel. Rhet. III 8 extr. dieitur παραγραφή, cum 
posterioribus παράγραφος in usu esset. 


6 
ira ti. Eodem pertinet etiam schol. Pac. 1333, quod 
erperam absque omni probabilitate Heliodori colometriae 
ensius (l. ec. p. 49) vindicavit ἐν τούτοις φέρονται κατά τινας 
φαγραφαὶ}) ἵνα ὁ χορὸς ἀνὰ μέρος αὐτὰ λέγῃ. Ut alia omit- 
m, Heliodorus scripsisset παράγραφοι, ὅτι ὁ χορὸς... λέγει 
| rapdypapor" ἀνὰ μέρος γὰρ αὐτὰ ὁ χορὸς λέγει vel simile 
id, sed verbis ἵνα ὁ χορὸς . .. λέγῃ aperte indicatur 
holion originem duxisse ex exemplari quodam, in quo 
lia in modum παρεπιγραφῆς adscripta erant; cf. U. de Wila- 
owitz 1. c. p. 124 sq. Teste Holzingero (Wiener Studien 
1. V p. 222) in codice V in versu 1333 verbis ὦ τρισμάχαρ 
prascriptum est ἡμιχόριον et in ipso textu ἡμιχόριον 
ἣν ὑμεναίω: ἄλλο: ὦ τρισμάχαρ χτλ. In colometria para- 
aphi commemorantur tantummodo in schol. (V) Eg. 
3... ἐν εἰσϑέσει τοῦ χοροῦ ἑξὰς μονοστροφιχή". . . παρά- 
αφοι δὲ ἁπλαῖ (sic Duebner, ἅπλοῖ cod. Ven.) μὲν πέντε, ἡ 
; ἔχτη καὶ μετὰ χορωνίδος, sed Heliodori verba subesse etiam 
'holio Acharn. 836 (om. R; tota fabula deest in V) μένοντος τοῦ 
Pod μονοστροφικὴ περιόδων ξξαχώλων τετράς.3)... καὶ af μὲν 
ρῶται παραγράφῳ, ἡ δὲ τελευταία (καὶ) 5) κορωνίδι σημειοῦται 
xte Hensius (p. 50) coniecit. Prima specie his duobus locis 
istingui paragraphis singulas strophas vel, ut Hephaestionis 
erbis utar, eas usurpatas esse μεταξὺ τῆς τε στροφῆς καὶ τῆς 
vaotpöpou quivis suspicabitur. Neque de hac sententia depel- 
mur eo, quod Hensius (p. 49—51) utroque loco paragraphis 
emichoria significari affirmavit. Etenim scholion Pac. 1333, 
wo ad hanc opinionem defendendam innixus est, ad colo- 
netriam non pertinere cognovimus.*) Praeterea adversantur 
us coniecturae cum alia tum illud, quod, Hensium si se- 
Ἀγ, Heliodorum singulas carminum monostrophicorum 


ἢ παράγραφοι male Thiemannus. 

Ὦ Verba corrupte tradita correxit Thiemannus. 

ἢ xal inserui. 

ἢ Etiamsi illud scholion ab Heliodoro oriundum esset, ea quae 
densius voluit inde colligere non liceret. Obiter moneo ne illum qui- 
lem paragraphi usum quem Hensius statuit cum Hephaestione pugnare, 
Tiippe qui paragraphum usurpari dixerit κατὰ πρόσωπα ἀμοιβαῖα av... 
τοῖς χοριχοῖς. 


9 “" 

strophas nullis notis distinxisse putemus necesse est. Al 
nullus dubito, quin, cum primum notas metricas in usum 
receperunt, ante omnia stropharum responsionem notis re 
praesentaverint. Jam Aristophanem Byzantium de respon- 
sione quaesivisse cognoseitur ex schol. Pind. Ol. II 48 y- 
λέοντι δὲ Μοῦσαι’... τὸ κῶλον τοῦτο ἀϑετεῖ Aptoropang' 
περιττεύειν γὰρ αὐτό φησι πρὸς Avrotpöpoug!), atque etiam ex 
eis, quae Hephaestio de carminibus Iyricis docet, hoc certe 
concluserim singulas strophas in Alexandrinorum_editioni- 
bus distinetas fuisse notis quibusdam; cf. etiam p. X 1-2. 
Adde quod in notis Probianis GL VII p. 536, 5 aversam 
obelismenen poni praescribitur, quotiens strophae antistro- 
phos inferatur, concedes Heliodorum in colometria ad stro- 
pharum responsiones indicandas nota carere non potuisse. 
Duobus locis recte notae servatae sunt neque quod aliis‘) 
interciderunt mirabitur, qui quam facile hae potissimum 
notae interire potuerint secum reputaverit. 

In paragraphi igitur usu nullum interest discrimen inter 
Heliodoream atque Hephaestioneam doctrinas. Praecepta 
Hephaestionea observanti in dyade monostrophica Ach. 3% 
—301 post versum 291 paragraphus et diple ἔσω veveuxvia 
adscribendae erant. In scholio Heliodoreo nullae notae com- 
memorantur. Etsi res certo argumento disceptari nequit, 
probabile tamen videtur Heliodorum ut Egq. 973 sic hie quo- 
que sola paragrapho usum esse et diplen ἔσω veveuxuiav He- 
phaestioni demum deberi, id quod infra etiam dilucidius 
apparebit.') 

Non pugnare diplae ἔξω νενευχυίας usum Hephacstio- 
neum cum Heliodoreo supra demonstravi, verum eundem 


1) Commodum video de eodem scholio disserere Wilamowitzium |. c. 
p. 142. 

3) In censum veniunt schol. Pac. 775. 1329. Ἐκ. 1111. Ach. 904. 
929. 1214. 

8) Personarum notas in versibus ineuntibus, notas metricas in versi- 
bus exeuntibus positas fuisse censere solemus, at Hephaestionis verbis 
p. XXX 16 — XXXI 2 significari videtur omnes notas pariter in versi- 
bus ineuntibus ascriptas fuisse similem in modum atque paragraphi in 
CIAI 319. 322, in Hyperidis papyro, de quo vide H.Diels in Sitzungsber. 
d. Berl. Akad. 1889 p. 663, alias. 


63 

iam longe ante Heliodorum viguisse intellegitur ex vetere 
scholio (V) Pac. 775 τὸ x πρὸς τὴν ἀλλαγὴν τοῦ μέτρου, ubi 
/ pro diple perperam scriptum esse perspexit H. Schrader 
. ec. p. 25. 57. Omnino Heliodorus non novum morem 
fabulas exarandi notisque distinguendi induxit, sed partim 
ea, quae ijam in Alexandrinorum editionibus in usu erant, 
recepit, partim ea, quae in eis abaliis aliter et passim usur- 
pata erant, in certam artem redegit.!) Vereor tamen, ne 
Hensius, cum notarum usum ab omni parte sibi constantem 
tedderet, interdum velut in schol. Pac. 1270—1316 (cf. 
Hensium 1. c. Ῥ. 95; schol. Eq. 1—246. 997—1110) non ex- 
cerptorem, sed Heliodorum correxerit. 

Carminum ἐξ ὁμοίων singulos περιορισμούς distingui 
singulis paragraphis Hephaestio docuit, quem morem Helio- 
doro quoque vindicaverim, etiamsi illius vestigium in colo- 
metria nullum remansit. Neque enim recte Hensius p. 52 
in schol. (V) Eq. 498 pro diple substituit haplen. Diple illic 
ideo locum habet, quod Heliodorus, cum priorem periodum 
anapaesticam προπεμπτικῆς numero haberet, χομμάτιον ἢ. 6. 
τελείαν παράβασιν inde demum a versu 503 incipere diserte 
docuit. Similis notandi rationis exempla congessit Hensius 
pP. 61 sq. In parabasi Heliodorus ante συζυγίαν ἐπιρρηματικήν 
posuit diplen pariterque χομμάτιον, αὐτὴν τὴν παράβασιν, πνῖ- 
1% singulis diplis segregavit, ubi diversis metris condita 
erant. Ubi aliter res se habuit velut Ach. vv. 628 sqq., 
notas omisit. Nullis eum notis ἐπιρρηματιυκὴν συζυγίαν 
distinxisse vix crediderim, etiamsi quae fuerint notae dici 
non jam possit;?) cf. Hense p. 68 sq. Aliam rationem in- 
eundam esse censuit Hephaestio, qui, cum parabasis ultimis 


, 

ἢ Putaverim iam Aristophanem Byzantium in Pindari atque Simoni- 
dis carminibus periodos et cola saepius ἐχϑέσει et εἰσϑέσει expressisse. 
Nam Aristophanem sola cola respexisse ex Dion. Hal. de comp. verb. 
cap. 2. 26 (pag. 312. 430 Sch.) minime sequitur, contra eum etiam 
periodorum rationem habuisse et propter alia argumenta verisimile est 
et propter Dion. Hal. de comp. verb. cap. 19. 25 (p. 260—262. 384 Sch.), 
de quibus locis infra disputabitur; cf. etiam W. Brambach, Rhythmische 
und metrische Untersuchungen (Lips. 1871) p. 60 sqq. 123 sq. 

Ἦ v. schol. Pac. 1127. Eq. 551. 1263. Ach. 665. 971. 


64 


duabus partibus deminuta similem in’ modum unum corpis 
constituere videretur atque carmen aliquod monostrophicun, 
parum scite singulas eius partes ad carminum monostrophi- 
corum similitudinem singulis paragraphis distinxit, nisi quod, 
ubi τὸ ἀντίστροφον τοῦ μέλους et τὸ ἀντεπίρρημα adessent, post 
epirrhema et antepirrhema notis indicandum putavit haec 
χατὰ διέχειαν responsionem habere. 


Simplicior erat Heliodori notatio quam Hephaestionis in 
carminibus χατὰ διέχειαν ἀνταποδιδομένοις. Heliodorus enim 
hunc respondendi modum eo tantum notasse videtur, ul 
posteriori huiusmodi carminis parti ineunti gemellas diplas 
sc. ἔξω veveuxulag appingeret, cum in priore parte exeunle 
sola diple sc. ἔξω veveuxula ut ἑτερομετρίας signo uteretur.') 
Contra Hephaestio priori parti exeunti praeterea diplen ἔσω 
γενευχυῖαν addidit, ut significaret secutura esse quae respon- 
deant. Similiter posterioris partis non initium propnis 
notis instruxit, sed in fine diplae ἔξω veveuxufa alteram ἔξω 
veveuxufav adiecit, ut ipsius verbis utar, διὰ τούτων δηλούν- 
των ἡμῶν ὅτι ἀνταποδέδοται. 


Ergo, id quod vel per se consentaneum est, universum 
notarum usum eundem fuisse apud Hephaestionem atque 
apud Heliodorum et perpauca tantum ab Hephaestione n0- 
vata esse cognovimus. Quod si recte disputatum est, iam 
corruit praecipuum argumentum, quo Hensius (p. 167) 
adductus est, ut Heliodorum primo p. Chr. n. saeculo 
medio ἢ. e. eidem aetati, quae Caesium Bassum tulit, tri- 
bueret.?) 


ἢ) cf.schol. Pac. 473. In schol. Eq. 624 pro διπλοῖ recte iam Duebneru: 
seripsit διπλῇ ; idem scribendum est in schol. Pac. 956 pro δύο διπλαῖ. 

2) Etiamsi inter Heliodoream Hephaestioneamque notarum metri 
carum doctrinas re vera eae quas Hensius esse affırmavit discrepantia‘ 
interessent, id quod Hensius de Heliodori aetate statuit, minime ind 
efficeretur. Neque ex reliquis quas attulit rationibus hoc colligere lice 
Contra ea argumenta, quibus Keilius (Quaestiones grammat., Lips. 1861 
p. 12 sqq.) et Westphalius (Metrik I? p. 223) adducti sunt, ut Heliodoruı 
Hephaestione non multo antiquiorem fuisse censerent, neque Lipsit 
(Annal. phil. 81 p. 609 sqq.) neque Hensius redarguerunt et mihi quideı 
simultas, quae inter Heliodorum atque Hephaestionem intercessit, ε 


" En en u 
re. DEE nd 


rn 


65 


Partim ex colometriae Heliodoreae fragmentis partim 
ex commentario Hephaestioneo derivata est ea notarum metri- 
carum disciplina, quae in recentibus scholiis Aristophaneis 
conspicitur: qua de satis accurate iam egit Thiemannus |. c. 
Neque Demetrius Triclinius quam notarum metricarum doc- 
trinam ex commentario Hephaestioneo deduxerit accurate 
exponere operae pretium est, cum praesertim, quae est apud 
Demetrium inconstantia, res paucis absolvi nequeat. De 
notatione ab illo in carminibus Pindaricis usurpata disseruit 
Boeckh Pind. vol. II 1 p. XXXII sq., in tragoediis qui illi 
füerit usus, optime intellegitur ex Sophoclis editione Parisiis 
1553 ab Adriano Turnebo publici iuris facta, in qua ipsis 
Sophoclis verbis Demetrii notae appictae sunt.!) Praecipua 
vero illius de notis metricis explanatio haec est (in Deme- 
tri commentario Sophoclis editioni modo excitatae adiecto 
p. 8, 2—9): ἐν μὲν γὰρ ταῖς στροφαῖς τῶν ἀλλοιοστρόφων τούτων 
συστηματίκων τῶν κατὰ περικοπὴν ἐχόντων συστήματα ἀνομοιομερῆ 
ἐπὶ τοῦ τελευταίου κώλου χατὰ μὲν τὴν ἀρχὴν διπλῆ τίϑεται ἔξω 
γενευχυῖα, ἐπὶ δὲ τῷ τέλει παράγραφος καὶ ἔσω νενευκυῖα διπλῆ, 
δηλοῦσαι ὅτι τῶν ἀνταποδιδομένων εἰσὶν al τοιαῦται στροφαί. ἐν 
δὲ ταῖς ἀντιστροφαῖς ἐπὶ τῷ τέλε: τοῦ τελευταίου κώλου μόνη 
παράγραφος ἐπὶ μέντοι τῆς τελευταίας ἀντιστροφῆς ἐπὶ τοῦ τελευ- 
ταίου χώλου δύο μόναι τίϑενται διπλαῖ, κατά τε τὴν ἀρχὴν τοῦ χώλου 
λαὶ χατὰ τὸ τέλος: ἀμφότεραι δὲ ἔξω νενευχυῖαι, δηλοῦσαι ὅτι 
τέλος ἔσχε τὰ ἀνταποδιδόμενα. 

Ad ea quae de notarum metricarum apud veteres doc- 
Irina tradita habemus absolvenda praeter exiles ipsarum 
notarum reliquias?) velut in fragmento illo Alcmanis, quo 
de disputavit Bergkius PLG III“ p. 26 sq., accedit unum 
anecdotum Parisinum quod vocant, primum a. Th. Bergkio 


m 


alqua parte similis esse videtur ei qua Aristidi rhetori cum Hermo- 
gene fuisse demonstavit Herm. Baumgart: Aelius Aristides als Reprae- 
sentant der sophistischen Rhetorik (Lips. 1874) p. 137 54ᾳ. 


ἢ Copiose πος tamen accurate de notis metricis apud Pindarum 
deschylum Sophoclem Euripidem usurpatis disseruit Osannus in Anecd. 
Rom. p. 91—101 et 184-186. 


Ἦ cf. etiam Christ Metrik? p. 367. 


St 


66 

ex cod. Par. 7530 anno 780 exarato publici iuris factum’ 
post a Reifferscheidio inter fragmenta Suetoniana (p. 137 sqa. 
receptum, novissime ab Henr. Keil in GL VII p. 533 sqq 
editum. Arta cum illo cognatione continentur et Isidori orig 
lib. I cap. 20 et tractatus quem ex codice quodam Monacens 
in lucem emisit H. Kettner Kritische Bemerkungen zu Varrı 
u. latein. Glossaren (Hal. 1868) p. 33 sqq. Et de ration 
inter tres has disputationes intercedente et de notarum Pro 
bianarum quae in eis insunt origine optime mihi videtu' 
disseruisse Jul. Steup De Probis grammaticis (Jenae 1871 
p. 4&8—60: cui quod addam non habeo. Reliquas nota: 
metricas iam supra perstrinxi; diple obelismene, quae posit: 
esse dicitur „ad separandas in comoediis et tragoediis perio 
dos“, in Terentii editionibus Probianis ἑτερομετρίαν indicasst 
videtur similem in modum atque in fabulis graeecis diple 
ἔξω νενευχυῖα. Foede ab excerptore mutilata esse videntul 
quae de recta et aversa superne obelatis referuntur. In cod. 
Par. sunt haec: „recta et aversa superne obelatae ponuntul 
cum eadem significant similemque sequentem esse“, apud 
Isidorum, quocum fere consentit cod. Monac., haec: „reci 
et aversa superne obelata ponitur finita loco suo monade 
significatque similem sequentem quoque esse.“ Keilius |. ὁ. 
proposuit: „ponuntur cum eadem strophe saepius repetitu! 
et significant similem quoque sequentem esse.“ Sed ha 
coniectura probata non est quo haec nota distinguatur a 
aversa obelismene, quae ponitur „quotiens strophae anti 
strophos infertur“. Ego nec certam medelam in prompt 
habeo nec quo hoc praeceptum pertineat dispicio. Paru 
enim recte Ribbeckius (Prolegomena crit. in Vergil., Lip 
1866, p. 157) ad illam quam in Vergilii eclogis deprehendis: 
sibi visus est stropharum responsionem rettulit. 

Denique de notarum metricarum origine perperam iuc 
casse Bergkium, cum in commentatione de Atilii Fortun 
tiani libro (beneficii Thielemanniani lege ed. Halae a. 186 
p. 6 certe scaenicos poetas et suppares aetate melicos str 


ἢ in diario antiquitat. a. 1845 Nr. 11. 14— 17, quae commenta 
nunc legitur in eiusdem opusc. I p. 580 sqgq. 


ΝΟΥΣ I Ε  Σ 


pharım intervalla paragraphis distinxisse censeret, pluribus 
demonstrare iam post ea, quae Wilamowitzius 1. c. p. 125 
844. disputavit, supervacaneum est. 


8 6. 
De doctrinae Hephaestioneae indole. 


Post God. Hermanni (el. d. m. p. 26 sqq., 714 5ᾳᾳ. et 
epit. ἃ. m. p. 256 sqq.) et Gaisfordii (edit. Oxon. a. 1855 
vol. II p. 207 — 18) curas egregie de commentariis et inter- 
pretandis et ponderandis meritus est Westphalius, qui in 
Allgem. Metr. ed. ΠῚ p. 175 sqq.!) de variis poematum ge- 
neribus sollerter ut solet disseruit; cuius disputationis funda- 
mentum in ipsis commentariis positum esse voluit. Post 
quem qui continua interpretatione commentarios instrueret, 
rem actam ageret. Pauca tamen de universa doctrinae He- 
phaestioneae indole monenda sunt. Ac primum quidem 
caput quo de colo metro systemate vel periodo dissereret 
Westphalius in prima et altera artis metricae editione alio 
ablegavit, in tertia ipsi de poematum generibus disputationi 
praefixit.. Totam hanc de ordinum rhythmicorum magni- 
tudinibus doctrinam, in quam homines docti non pauci in- 
quisiverunt?), paucis hic absolvere mihi non in animo est, 
cum praesertim neque cum doctrina περὶ ποιήματος arte co- 
haereat et multa mihi essent repetenda iam ab aliis recte 
dieta, sed pauca mihi tractanda selegi, quae nondum satis 
acecurate aut recte mihi explicata esse videntur. 


ἢ cf. eundem in Philolog. XX (1863) p. 268 544. 


Ὦ Praeter ceteros vide G. Hermann el. d. m. p. 664 sqq.; Westphal in 
Philol. XX p. 78 544.; in annal. philol. LXXXI (1860) p. 189 syq.; Allgem. 
Metrik ed. III p. 177--189; Caesar in Grundzüge der griech. Rhythmik 
(Marburg. 1861) p. 114 sqq., 173 sq. et in ind. lect. Marburg. 1867 p. XII 
qq. et 1869 p. XVI; Christ in Sitzungsber. d. Muench. Akad. a. 1868 
vo. Ip. 1 sqq. et in Abhdlg. d. Muench. Ak. vol. XI (a. 1868) p. 138 
qq. 188 sqq. 177 9544. et in „Metrik“ passim; Wilmanns de M. Terentii 
Varron. libr. gram. (Berol. 1864) p. 65 sqq. 198 sqq.; Thiemann, Hense, 
Gerh. Schultz 11. cc. Nihil lucramur ex Gitlbaueri commentis (Philolog. 
Streifzüge, Freiburg i. B. 1886, p. 31 9544... 


nF 


68 


ÖOptimo iure viri docti ex Heph. p. 20, 21. 43, 1 et schol. 
α p. 199, 13 sqq. W.!) concluserunt Hephaestionem pro ea 
magnitudine (μεγέϑει), ad quam ultimam iusto numero servato 
metra prormovere liceret, triginta χρόνους πρώτους habuisse. 
Neque pugnat cum hac sententia, quod Hephaestio p. 31, % 
544. metrum hexametrum choriambicum temporum triginta 
quattuor commemorat.?) Nam etsi Hephaestione iudice legi- 
time metra temporum triginta numerum excedere non de 
bebant, tamen hac lege constituta non potuerunt e medio 
tolli longiora metra interdum de industria ab Alexandrinis 
potissimum poetis usurpata. Diserte hanc discrepantiam 
illustrat Victorinus p. 82, 25 sqq. „Admonemur hic quod apud 
Graecos celebratur non praetermittere, Boiscum Cyzicenum 
supergressum hexametri legem iambicum metrum in oct# 
metrum versum extendisse“; cf. eund.p.83, 21 „ausi sint contra 
praescriptum triginta temporum duo adicere“.?) Idem signifi- 
cavit Hephaestio p. 20, 21 verbis xal τῷ πενταμέτρῳ δὲ καίπερ 
ὄντι ὑπερμέτρῳ πολλοὺς χεχρῆσϑαι συμβέβηχεν 4), ex quibus 
parum recte Westphalius (Metrik I? p. 663) collegit Hephae- 
stionem versus triginta temporum numerum excedentes sol- 
lemniter ὑπέρμετρα vocavisse. Certis hanc coniecturam argu- 
mentis refutavit Caesar (ind. lect. Marb. 1867 p. XII—XIV)’) 
neque quae Westphalius in tertia editione (Allgem. Metr.) 
p. 186 adn. attulit, ullo modo ad eius sententiam defenden- 
dam sufficiunt. Reliqui homines docti tales versus a metricis 
vocatos esse periodos profitentur. Quod non satis accurate 
dictum est. Ac primum quivis concedat necesse est talia 


!, Ex scholiis Hephaestioneis sua deprompserunt Is. Tzetz. p. 95, 28 
et Tricha (ed. Furia) p. 56 sq.; cf. Mar. Vict. p. 88, 2. 10. 19—22, Arist. 
Quint. p. 32, 23, quo de loco disseruit Caesar Rhythm. p. 129 sq. (cf. 
Amsel. 1. c. p. 136.) 

3) cf. Tricha (ed. Westphal) p. 284, 3—5. 

8) cf. Jubam apud Rufin. GL VI 564, 1 544., Mar. Plot. GL VI 5230, 
2—4. 526, 22. 530,13. Simile quid habes etiam in Rhet. gr. VIII p. 461, 20 
συντίϑενται δὲ καὶ ἐκ πλειόνων κώλων περίοδοι, ἀλλ᾽ ἐκβαίνουσι τὴν συμμε- 
τρίαν καὶ οὐκέτι περιόδων, ἀλλὰ διεξοδικῶν λόγων ἔχουσι τάξιν. 

4) cf. etiam Chaignet Essais de metrique grecque (Paris 1887) p. 174 
adn. 3. 

5) Versibus hypermetris a Caesare excitatis adde GL VI 637, 7. 


69 


carmina, quale est Philici illud Heph. p. 31, 20 excitatum, 
ıb Hephaestione non annumerata esse carminibus syste- 
naticis, sed carminibus χατὰ στίχον. Nam ut (p. ΠῚ 8. X 12) 
armen ἡ παῖς ἡ κατάχλειστος χτλ., cuius singuli versus non 
ınt stichi sed commata, Hephaestio dimensus est χατὰ 
τχον, ita hoc quoque carmen, etsi singuli eius versus ultra 
gitimum metri modum progrediebantur, sine dubio χατὰ 
dyoy distribuit. Proprium enim stichorum, quos non metri- 
is rationibus deberi, sed a scripturae genere originem traxisse 
m dudum cognitum est!), non tam certa magnitudine quam 
ıntinua repetitione efficitur. Atque equidem propter schol. 
eph. β p. 10, 19 ἰστέον γε μὴν ὡς τοῦτο τὸ πεντάμετρον ond- 
ὧν ἐστι διὰ τὸ μὴ βούλεσθαι τὸν ἴαμβον (ἐπὶ πλέον τῶν λ΄ ἢ 
iv AB χρόνων αὔξεσθαι non dubito, quin etiam singulos 
uusmodi carminum versus Hephaestio στίχους vocaverit. 
ilongiores erant versus, quam ut huic rationi subici po- 
werint, illud ortum est carminum genus, quod in carmine 
leaico ἔμε δείλαν χτλ. ex quattuor denorum pedum con- 
gationibus constante Hephaestio p. XIV 2 sqgq. statuit. 
ro singulis igitur versibus, Hephaestionem si sequimur, 
abemus systemata vel strophas totumque carınen est mono- 
ttophicum (sc. ἐξ ὁμοίων). Similiter omnia, quae ultra iustum 
ıetri modum procederent, a nonnulis σύνϑετα vocata esse 
ristides Quint. p. 32, 25 auctor est. Neque usquam tradi- 
ım est Hephaestionem huiusmodi versus periodos appellasse. 
Imnia enim scholia Hephaestionea, in quibus periodorum 
ıomen legitur, ad alteram metri definitionem spectant, qua 
netra usque ad triginta duo tempora progredi praescribitur; 
f. Choerob. p. 74, 18. Scholion, quod ex codice Q Stude- 
mundus in Anecd. var. I pag. 133 exeunte (ad p. 32, 4 sqgq.), 
x codicibus A et Καὶ ibidem pag. 134 (ad pag. 33,8 an ad 
ag. 34, 6?) edidit (cf. Heph. p. 31 adn. Gaisf.), corruptum 
sse facile perspicitur.?) Verum iam vidit Pauwius, qui 


ἢ ef. etiam τὰ στιχηδὸν γεγραμμένα in schol. in Dion. Thr. p. 784,4 
ἡ Studemundi An. var. I p. 230, 17. 

?), Eandem corruptelam iam legit loa. Tzetz. 1. c. p. 311, 1 564. 
1313, 8, cuius de πᾶς doctrina praecepta magis futtilia sunt quam in 
Mibus explicandis operam perdam. 


70 
scripsit οὐχ ἐνδέχεται στίχον (τριαχαι τριακοντάσημον εἶναι; 
cf. Caesar em. Heph. I p. ΧΥ͂Ι. 

Alteram definitionem esse Heliodoream recte mihi vide 
tur conieeisse Hensius Hel. Unt. p. 117. Ceterum de coli, 
periodi, pericopae in colometria notionibus quae disputa- 
verunt Thiemannus et Hensius 1]. cc. parum subtiliter dieta 
sunt. Κόμμα in colometria omnino deest, contra χωλάριὰ 
vocantur in schol. Pac. 173 versus τί φησι; et ἰὴ in. Idem 
vocabulum in schol. Ach. 1 pro xoppatov substituit Thie- 
mannus. Agitur illic de versu Ach. 43 παριτ᾽ ἐς τὸ πρόσϑεν. 
Vocabulo κῶλον duplex notio subiecta est. Primum signi- 
ficat, id quod in κωλομετρίᾳ consentaneum est, Omnes versus 
scriptura expressos, cum cuius sint magnitudinis nihil inter- 
sit. Tum cola dicuntur omnes versiculi stichis minores sive 
integri sunt sive catalectici. Abusive enim etiam comma 
dieitur colon (Victor. p. 54,5). lleploöos nominatur primum 
ea pedum coniunctio, quam eodem vocabulo significavit He 
phaestio p. IV 12. XII 6. XXIV 4, de qua dixi p. 35 54. 
tum unaquaeque μέτρων συναγωγὴ ἤτοι δύο ἢ πλειόνων “ἢ ὁμοίων 
ἢ ἀνομοίων (p. VII 1 sq.), ita ut plane consentiat cum ea 
notione quam vocabulo σύστημα tribuit Hephaestio. Itaque 
singulos locos enumerare supersedeo. Iniuria igitur Thie- 
mannus p. 109 periodum metricanı variis constantem ver- 
sibus περικοπὴν dici affırınavit. Immo etiam in periodis sae- 
pissime varii versus miscentur; contra περικοπή apud Helio- 
dorum nondum prorsus in sollemnem usum abiisse videtur. In 
schol. Ach. 971 (συζυγία κατὰ περικοπὴν ἀνομιοιομερής) pericopa® 
vim plane concinere cum ea, quam Hephaestio p. VI 8 sqd 
et XIX 5 sqq. deseripsit, quivis facile perspicit. Idem cadit 110 
schol. Pac. 1127 ἐν μὲν τῇ β΄ περικοπῇ ἐστι κτλ. in cuius init? * 
iam Hensius p. 141 scripsit διαπεραίνεται συζυγίαν ζ(χατὰ περ 
χοπὴν ἀν ομοιομερῇ. Sed in schol. Pac. 485 et Ach. 263 qua r” 
pericopa a periodo differat non video, quoniam et period 
ἀμοιβαῖαι dicuntur, velut in schol. Ach. 1008, et interdum 
responsione carent (cf. schol. Nub. 457. 467. Ach. 1143), ef 
diversis εἰσθέσεως vel ἐχϑέσεως modis exaratae sunt (cf. e.g. 
schol. Eq. 616). Unum tamen Heliodori fragmentum adhuc 
viros doctos fugit. Nam sine dubio apud Joann. Siceliotau 


71 


in Rhet. gr. (W.) VI 167, 24 pro Διόδωρος restituendus est 
Ἡλιόδωρος. Leguntur 1. c. p. 167, 20 sqq. haec: διὰ τοῦτο 
λέγονται τὰ μέτρα μονόμετρα μὲν τὰ ἐχ μιᾶς συζυγίας, δίμετρα 
δὲ τὰ ἐχ δύο καὶ τρίμετρα μέχρι τῶν ἑξαμέτρων᾽ ἐπέχεινα γὰρ 
») πρόεισιν ἡ ἀπότασις, ὡς ἐδίδαξεν ὁ Ἡλιόδωρος) καὶ τὰ παρα- 
δείγματα σαφῶς ἐμφαίνουσιν. ἐπὶ μὲν γὰρ τοῦ ἐπικοῦ μονόμετρον 
iv οὐχ ἔχει), δίμετρον") δέ μῆνιν ἄειδε ϑε[α]).") πεντάμετρον 
ἐ μῆνιν ἄειδε, ϑεά, Πηληιάδεω ’Ayxı“ ἑξάμετρον δὲ προςτε- 
Ἦντος τοῦ λῆος ποδός, ὃς οὐ σώζων δάχτυλον χαταληχτιχὸς ) 
ἔγεται. ἐπὶ δὲ ἰαμβικοῦ μονόμετρον ἀχατάληχτον σίγα σίγα 
Eur. Or. 140) καὶ αἱ αἴ (9)5) μονόμετρον χαταληκχτικόν. τροχαΐ- 
(ὃν δὲ δίμετρον χαταληχτικόν λεπτὸν ἴχνος ἀρβύλης (Eur. 
Jr. 140). τοιούτων μυρίων ἐν τοῖς δράμασιν ὄντων καὶ μάλιστα 
ν τοῖς χοροῖς οὐ μὴν καὶ ol δήτορες ἐπὶ σπουδῆς ἔχουσι τὸ τούτοις 
ι(ρῆσϑαι. Similiter in schol. Heph. α, quod ex codicibus 
ΚΟ edidit Studemundus 1. c. p. 142 ad pag. 47, 10, ex 
MS Gaisford p. 47 adn., traditur ὅτι οὐδὲν μέτρον ἐστὶν ὑπὲρ 
% ξξάμετρονῖ), quocum scholio mirum quantum consentit 
lietor. p. 76, 22—27; cf. eund. p. 55, 7—9 et p. 82, 26. 
’raeterea inspicias Aristidem Quint., qui more Pythagoreo- 
um in hexade harmonicam quandam vim inesse docet: 
p. 33, 2) μέχρι γὰρ EEados ἠυξήϑη συλλαβή te καὶ ποὺς καὶ 
τρον διὰ τὴν τοῦ ἀριϑμοῦ τελειότητα καὶ τῷ περιέχεσϑαι πάντας 
ν αὐτῷ τοὺς τῆς συμφωνίας λόγους. Idem praeceptum propter 
lermogenis verba τὸ δὲ ὑπὲρ τὸ ἡρωϊκὸν σχοινοτενὲς κέχληται 


ἢ) ᾿Ηλιόδωρος scripsi, Διόδωρος cod. 
Ὦ Hoc praeceptum apud metricos non rarum est; cf. e.g. Rhet. gr. 


[ 137, 27; schol. Heph. ß p. 13, 1, unde sua derivavit Tricha p. 267, 15, 
Ὁ adn., 271, 4 (ed. Westphal); Joa. Tzetz. p. 318, 27. 324, 19. 329, 24, 


ὃ δίμετρον scripsi, διάμετρον cod.; ad argumentum conferas prae- 
pue rhet. gr. l. c. p. 169, 1 -- 9. 

ἡ litt. & uncis inclusi. 

 καταληκτικὸς SCTipsi, καταληπτικὸς cod. 

*) cf. Choerob. p. 68, 25 et Tract. Harleian. ed. Studemund (Ind. 
lect. Vratisl. 1887/88) p. 12, 2 et adn.; εἴ, etiam GL VI 106, 1 sqq. An 
sribendum est αἵ αἵ μονόμετρον βραχυκατάληκτονϑ 


ἢ Ex hoc scholio sua nıutuatus est Tricha p. 277, 25 54ᾳ. (ed. 
Westphal); cf. etlam Ioa. Tzetz. p. 318, 22 544. 


72 


(Speng. II 244, 2) apud eius scholiastas non raro deprehen- 
ditur; cf. VI p. 491, 15 sqq. et 246, 94. Ceterum rheto- 
rum de commate, colo, periodo praecepta et inter se maxime 
variantur, neque, cum fundamentum distribuendi syllabis, 
non temporibus contineatur, ad rem metricam spectant. 
Unum tantum locum proferan, quem unde petiverit loannes 
Siceliota vel eius auctor nescio. Enarratio a Walzio Υ] 
127, 13 sqq. neglegenter descripta sic emendanda est: 

Κῶλον τοίνυν xal χόμμα καὶ στίχος παρὰ μὲν τοῖς ῥυϑμι 
χοῖς (!) τῷ μέτρῳ τῆς ποσότητος ὥρισται. στίχος γὰρ λέγεται 
τὸ ἀπὸ ἕξ συνεστηχὸς συζυγιῶν, εἰ τρισύλλαβος εἴη ὁ ποὺς ὁ τὸ 
μέτρον καὶ τὸν στίχον ποδίζων 3) ἐπέλαττον δὲ, τριῶν, εἰ δισύλλαβοι 
εἴησαν οἱ πόξες, ὡς ἐπὶ ἰαμβικοῦ καὶ τροχαϊχοῦ καὶ ἰωνιχοῦ χαὶ 
᾿ χοριαμβικοῦ χαὶ τῶν ἄλλων χωρὶς τοῦ ἐπικοῦ χαὶ τοῦ αἰολιχοῦ 
χαὶ τῶν εἰδῶν αὐτῶν. ἀφ᾽ ὅ) EE μὲν τὸν δ᾽ ἀπαμειβόμενος 
᾿ προσέφη πόδας χαὶ τὰ ἑξῆς" 4) ἀπὸ πέντε μέχρι τοῦ ὠκὺς (Ἀ}}} 
ἀπὸ τεσσάρων δὲ μέχρι τοῦ πόδας" ἀπὸ τριῶν δέ τὸν δ᾽ ἀπα- 
᾿ μειβόμενος προσέ[φη].5) ἐπὶ δὲ ἰαμβικοῦ ὡς τὸ καϑαρὸν τρίμε- 
τρον. τὸ δὲ Elarrowöv>?) τῶν τριῶν, εἰ μὲν τελείας ἔχει τᾶς 
συζυγίας, κῶλον λέγεται ὡς τὸ ἡρώων αὐ[τοὺς δὲ] ἐστιν) εἰ 
δὲ μή, κόμμα.3).... οὐκέτι μονόμετρον᾽ τὸ γὰρ δακχτυλικὸν μονό- 
μέτρον οὐχ ἔχει... | 

Ex metricis latinis longe plurima, ut solet, Victorinus 
(p. 53, 26—56, 14) praebet, apud quem diversorum auctorum 
placita confusa atque permixta sunt. Idem auctor, ex quo 
Aphthonius p. 54, 8-16 enuntiata „erit itaque colon‘ 5644 
petivit, perlucet in Fortunatiani verbis p. 282, 27—283, 3. 

I) cf. etiam loa. Tzetz. 1. c. p. 316, 10 sqgq. 

3) cf. Rh. gr. VI 168, 27 εἴρηται γάρ, ὡς ἐὰν εἴη ποὺς τρισύλλαβο! 
συζυγία λέγεται. 

8) ἀφ᾽ scripsi, dp cod. 

4) Eodem ‚exemplo usi sunt alii quoque velut schol. Heph. « p.14 
ad 47, 10, quocum conferas Rh. gr. VI 237, 27. 

5) ᾽Α addidi. 

©) φη unecinis saepsi. 

”) ὃν addidi. 

8) κῶλον λέγεται, ὡς τὸ ἡρῷον: αὐτοὺς δέ ἐστιν cod.; correxi co 
Rh. gr. VI 496, 29. 

9) Post κόμμα et exemplum et pauca alia interierunt. 


78 

Celerum quae de Aphthonii auctoribus aliqua cum proba- 
bilitate diei possunt, iam dicta sunt cum ab alis 1. c. tum 
a Schultzio 1. c. p. 44-46. Qui etsi bene Varronis secta- 
torem significavit, malim tamen eum nullo nomine insignire 
quam Thacomestum vocare. Pauca moneo de praecepto 
(p. 54, 4 54.) „omnis ... versus κατὰ τὸ πλεῖστον in duo cola 
dividitur.*“ Similem in modum p. 154, 23, ubi de versibus 
zalliambicis agitur, scriptum est „hoc genus metri maxime 
desiderat separari in duas clausulas“. At hic vocabuli clau- 
sulae usus propter Rufin. GL VI 556, 7 544. Varronianus 
videtur, quam ob rem etiam quae apud Victorinum p. 79, 
1—6 leguntur haud absque probabilitate ad Varronem re- 
vocaveris. Neque non Varroni favet, quod idem de metro 

bipartito praeceptum deprehenditur etiam apud Augustinum 
de mus. lib. IH cap. IX (ed. Migne in Patrol. lat. vol. 32 
p. 1136) „eum versum a doctis appellatum, qui duobus 
membris (i. e.: colis) certa ratione dimensis copulatisque 
eonstaret“. Denique commendatur haec coniectura Victorini 
verbis p. 55, 11 „Versus est, ut Varroni placet, verborum 
iunctura, quae per articulos et commata εὐρύϑμως) modu- 
latur in pedes“. Neque vero, id quod Christius putavit, hoc 
praeceptum huius solius disciplinae proprium fuit, sed Iuba 
quoque, alterius assectator, idem secutus est. Profluxerunt 
enim ex eo illa, quae apud Victorinum p. 70, 12 544. leguntur 
„dactylicum hexametrum.....dividitur....in duas (sc. partes) 
per χῶλα duo, quibus omnis versus constat“.?) Nam p. 70, 12 
inverbis „dactylicum hexametrum constat e spondeo, trochaeo 
teodem dactylo‘“ idem error graeca verba in latinum ser- 
Monem vertentis deprehenditur, quem commissum esse p. 75, 
l2(‚et eundem anapaestum‘) ostendit Hensius de Iuba arti- 
grapho (in Act. soc. phil. Lips. ed. Ritschl, vol. IV, Lips. 1875) 
P.47, cum conferret schol. Heph. p. 175, 2 (W.) αὐτὸν τὸν 


-- 


᾿ς ἢ εὑρύϑμως Studemund, ac γψέδηιοδ aut arythmos codd.; cf. Anonym. 
ἢ Nauckii Lexic. Vindob. append. p. 322, 8 στροφὴ μὲν οὖν ἐστι χώλων 
τοσῶν εὄρυϑμος σύνϑεσις. Similiter Aristides Quint. voce εὐπρεπής usus 
δἰ (cf. p. 32, 19. 33, 18); cf. etiam Longinum in Studemundi An. var. I 
P. 138 schol. ad pag. 22, 11 et Anonym. Ambrosian. ibid. p. 231, 31. 

Ἶ εἴ, etiam GL VI 631, 35. 


a 


ἀνάπαιστον. Re vera in Heliodori colometria non raro 5% 
χῶλα in unum στίχον coagmentari docetur atque etiam He 
phaestione iudice στίχους ex binis colis constitisse concu- 
seris et ex schol. p. 206, 9— 10 W. et ex versuum asynarle- 
torum descriptione p. 47, 8—10, de qua sagacissime disseruil 
Caesar in commentatione de versibus asynartetis (ind. led. 
Marb. 1864) p. 4 544. 

Denique mirifice discrimen, quod inter colon et comma 
interest, perversum est apud Pompeium in comment. art. 
Donati GL V p. 133, 24 544. „ubi post duos pedes superest 
syllaba, comma est; ubi post duos pedes nihil, colon est“ 
etc., quocum consentiunt Beda GL VII p. 246, 19 544 εἰ 
᾿ Isidor. Orig. 1 cap. 19 part. 6. 

Locutionibus κατὰ στίχον et κατὰ περίοδον recte signili- 
cari principalem compositionis discrepantiam facile apparel, 
etsi carmina ἐξ ὁμοίων quasi in medio loco posita neque 
his neque illis iure annumerari possunt. Inde quod eadem 
differentia simul in ipsis carminibus exarandis oculis sub- 
iciebatur, explicandum est, quod vocabulum περίοδος ἃ 
musicis, στίχος ἃ librariis originem duxit. Melius solae 
metricae rationes respectae sunt apud loannem Tzetzam 
in Cratetis Dionysii Euclidis commentario.') Etenim ut 
apud Hephaestionem tragoediae nominantur μικτὰ γενιλᾶ, 
quippe quae partim κατὰ στίχον, partim κατὰ σύστημα 
compositae sint, ita in commentario illo tragoedias ei 
metris et periodis constare edocemur, cum περίοδοι et cal- 
tica ]yrica et anapaestorum quae vocant systemata compI® 
hendant. Idem dicendi usus est apud Aristidem p. 55, 8 
τὰ ἐχ τούτων (sc. τῶν ποδῶν) χόμματα καὶ χὥῶλα καὶ περίοδο 
χαὶ μέτρα.) Stropharum particulae apud antiquissimos ἢ 
fallor auctores tantummodo χὥῶλα et περίοδοι nominantuf 


) cf. Cramer An. Ox. ll p. 343, 21 sqq,; Westphal Prolegom. 2 
Aeschyl. Tragoed. (Lips. 1869) p. ΧΙ v.15 sqq. et p. XV v. 79. Accuratit 
de hoc commentario egi in Commentat. in honor. Guil. Studemund (A 
gentor. 1889) p. 214 sqq. Quae Wilamowitzius 1. c. p. 134 adn. 31 ı 
Euclide suspicatus est, mihi non persuasit. 


2) cf. etiam ἔπη et μέλη quae distinxit Zielinski Gliederung d. alta 
Kom. (Lips. 1885) p. 289 sqgq. 


75 


cf. Anonym. in Nauckii Lex. Vindob. append. p. 322, 8 
στροφὴ μὲν οὖν ἐστι χώλων ποσῶν εὔρυϑμος σύνϑεσις ἑτεροίας 
στροφῆς ἀντιστρόφου καὶ ἐπῳδοῦ:;}) schol. Aristoph. Ach. 346 
λέγεται δὲ στροφὴ τῶν χώλων τὸ σύστημα; Poll. IV 112 
τῇ δὲ στροφῇ ἐν χώλοις προᾳσϑείσῃ χτλ.; Planud. in Rhet. gr. 
(W.) V 510, 4 ἡ μὲν οὖν στροφή ἐστιν ἡ πρώτη τιϑεμένη περίο- 
δος ἐχ δύο ἢ πλειόνων χώλων. Atque haud scio an vetustis- 
simum dieendi genus servaverit Caesius Bassus, cum tantum 
non semper periodorum vel potius stropharum — apud 
Horatium nullum inter strophas et periodos discrimen inter- 
est — partes nuncuparet cola, versuum commata?). Neque 
enim Dionysius Halicarnasensis stichorum partes nominavit ' 
cola, nisi ubi de colis rhetorieis verba fecit. Contra de 
comp. verb. cap. XVII (p. 228 ed. Schaefer) verbis στίχοι τε 
aa: χῶλα duo illa carminum genera significavit, quae sollem- 
niter χατὰ στίχον et κατὰ περίοδον nominare solebant. Poste- 
riorres demum metrici certas commatum, colorum, stichorum 
magnitudines definiverunt iisque omnibus iuxta in carmini- 
bus Iyricis explicandis usi sunt. Nam Christius num recte 
ın Abhdl. d. Muench. Ak. XI p. 178 apud Dionysium de 
comp. verb. cap. XIX (p. 262 Sch.) οὗ δὲ περὶ Στησίχορόν te 
χαὶ Πίνδαρον μείζους ἐργασάμενοι τὰς περιόδους εἰς πολλὰ μέτρα 
χαὶ χῶλα διένειμαν αὐτάς vocabulum μέτρα ad longos illos 
versus rettulerit, quibus a scholiastis nomen μέτρα Πινδαρικα 
inditum est, valde dubito. Μέτρα καὶ κῶλα eo quem Christius 
excitavit loco idem significare quivis concedat necesse est 
alque in enuntiato prope antecedente (p. 260) περὶ δὲ τὰς 
mAoun&vag ἐπῳδοὺς ἀμφότερα χινεῖν ταῦτα ἔξεστι τό τε μέλος καὶ 
τὸ ῥυϑμόν. τά τε χῶλα, ἐξ ὧν ἑκάστη συνέστηχε περίοδος, ἐπὶ 
τολλῆς ἐξουσίας δίδοται αὐτοῖς ποιχίλως διαιρεῖν ..., ἕως ἄν 
ἰπαρτίσωσι τὴν στροφήν' ἔπειτα πάλιν δεῖ τὰ αὐτὰ μέτρα. καὶ 


ln 


ἢ In verbis &tepotag — ἐπῳδοῦ vitium inest; facile conieceris pro 
ἱπεροίας scribendum esse ἐπιφερομένης νοὶ simile quid. 

Ἶ GL VI p. 270, 11 colon dieitur versus ex tribus choriambis et 
no antibacchio constans. Sed p. 270, 10 et 23 commatis vocabulum 
“riptoris neglegentiae deberi videtur. Primitus ni fallor commatis neque 
ΒΟ neque usus a τομῇ aberat. 


76 


χῶλα ποιεῖν. At hoc loco quae vis vocabulo μέτρον subiecla 
sit cognoscitur ex capitis modo excitati initio (p. 258) τοῖς 
μὲν ἐποποιοῖς μέτρον οὐχ ἔξεστι μεταβάλλειν, ἀλλ᾽ ἀνάγχη πάν 
τας εἶναι τοὺς στίχους ἑξαμέτρους: οὐδέ γε ῥυϑμόν, ἀλλὰ τοῖς 
ἀπὸ μαχρᾶς ἀρχομένοις συλλαβῆς χρήσονται. At enim multo 
probabilius est longos illos versus Pindaricos et ab Alexan- 
drinis et a Dionysio vocatos esse περιόδους. Tria saltem 
huius diceendi usus vestigia in scholiis Pindaricis reman- 
serunt; cf. schol. ol. IX 125. 134. X 24 (τὰ δύο μία ἐστὶ 
περίοδος), de quibus non ab omni parte recte disseruit 
Christius 1. ec. p. 146 sq. Porro perperam Christius (l. e. 
p. 164, Metrik ? p. 132. 616. 619 54.) negavit a veteri- 
bus grammaticis periodos a strophis distinctas fuisse. 
Inspieias velim Dionysii locum modo allatum (p. 258 sgq. 
Sch.). Distinguuntur illic χῶλα, περίοδοι, στροφαί. Ex colis 
effieiuntur περίοδοι, ex periodis στροφαί. Ergo non secus 
atque περίοδοι complura complectuntur κῶλα continent στροφαί 
complures περιόδους. Idem edocemur alio quoque loco ex 
eodem libro repetito (cap. XXV p. 384 Sch.) ἡ μὲν ὅμοια περ'" 
λαμβάνουσα μέτρα καὶ τεταγμένους σώζουσα δυϑμοὺς χατὰ 
στίχον ἢ περίοδον ἢ στροφὴν ... κᾷπειτα πάλιν τοῖς αὐτοῖς 
ῥυθμοῖς καὶ μέτροις ἐπὶ τῶν ἑξῆς στίχων ἢ περιόδων ἢ στρο- 
φῶν χρωμένη ..., ἔρρυϑμός ἔστι καὶ ἔμμετρος (sc. λέξις)... 
ἡ δὲ πεπλανημένα μέτρα χαὶ ἀτάχτους ῥυϑμοὺς ἐμπεριλαμβανουσὰ 
χαὶ μήτε ἀκολουϑίαν ἐμφαίνουσα αὐτῶν μήτε ὁμοζυγίαν 
μήτε ἀντιστροφήν, εὔρυϑμος μέν ἐστιν χτλ. Tria hie dis- 
cernuntur compositionis genera haec: 1) χατὰ στίχον, 2) κατὰ 
περίοδον, 3) κατὰ στροφήν. Quid cuiusque proprium sit, haud 
illepide postea indicatur vocabulis ἀχολουϑία (h. 6. χατὰ 
στίχον), ὁμοζυγία (h. 6. κατὰ περίοδον), ἀντιστροφή (ἢ. 6. κατὰ 
στροφήν). Ex ipsa hac responsione apparet hic quoque di- 
versam esse stropham a periodo. Itaque quandoquiden hoc 
discrimen a Dionysio demum excogitatum esse nemo sibi 
persuadebit, elucet parum recte cum alios tum Christium 
(Abhdl. d. M. A. XI p. 178) praefracte negavisse ab Alexan- 
drinis apud Pindarum aut apud tragicos periodorum ratio- 
nem habitam esse; cf. quae dixi p. 63 adn. 1. At Dionysius 
quaenam intercederet ratio inter stropham et periodum non- 


71] 


um satis bene perceptum habuit. Itaque cum nonnunquam 
ihil interesse inter periodum et stropham animadverteret, 
ostea!) in libri de Demosthenis vi dicendi cap. L (vol. VI 

1110, 1 54ᾳᾳ. R.) eum quem exscripsi locum sic deflexit 
μὲν ὅμοια περιλαμβανουσα) μέτρα καὶ ῥυϑμοὺς τεταγμένους 
τε κατὰ στίχον εἴτε χατὰ περίοδον, ἣν καλοῦσιν ol 
υσιχοὶ στροφήν, κἄπειτα πάλιν τοῖς αὐτοῖς ῥυϑμοῖς καὶ 
wars ἐπὶ τῶν αὐτῶν στίχων ἢ περιόδων, ἃς ἀντιστρό- 
‚us ὀνομάζουσι, χρωμένη ... ἔμμετρός τ᾽ ἐστὶ καὶ ἔρρυϑμος" 
δὲ περιπεπλανημένα μέτρα καὶ ῥυϑμοὺς ἀτάχτους ἐμπεριλαμ- 
γουσα χαὶ μήτ ἀκολουθίαν αὐτῶν φυλάττουσα μήτε ὅμο- 
γἱαὰν μήῤ ἄλλην ὁμοιότητα τεταγμένην μηδεμίαν, 
ρυῦμος μέν ἐστι χαὶ εὔμετρος. Neque igitur quod periodis 
fopharum nomen ἃ musieis inditum esse Dionysius refert, 
nti momenti est quanti putavit Crusius 1]. c. p. 18°). Sed 
uribus de strophae notione dicendum erit, cum de Mar. 
tor. GL VI p. 58, 6 sqq. verba faciam. 

Atque haec quidem de prima et altera commentarii II 
ıragraphis. De notis metricis iam egi; in carminum gene- 
bus Westphalius satis habuit eis speciebus, quae nullius 
derentur pretii, seclusis schema Hephaestioneum prinei- 
ılibus rationibus servatis emendare et corrigere. Nos in 
ı potissimum inquiremus, quae maxime singularia ac mira 
int, ut expiscemur, quibus rationibus ei qui doctrinae fun- 
amenta iecerint adducti sint, ut haec ipsa genera seligerent 
que sic ut nunc sunt disponerent. 

Percurramus singula ex ordine. Hephaestio, cum duo 
Timaria carminum genera esse vellet, xata στίχον et χατὰ 
HRG, non potuit non alteri assignare elegias et τοὺς ἐπῳ- 
%%. Verum ut de epodis taceam, elegiarum indoles quanto 
fopjus abest ab epica poesi quam a solutis lyricae poeseos 

cf. Th. Roessler Dionysii Halic. script. rhetor. fragmenta (Lips. 
SA) p. 4 54. 

”) περιλαμβάνουσα scripsi, παραλαμβάνουσα codd. 

ἢ In schol. Arist. Nub. 333 gopatoxaprtag δὲ ὅτι διὰ τὸ ἁρμονίᾳ μὴ 
τοπίπτειν χτλ. Crusius p. 22 adn. 1 audacius scripsit χαμπᾶς ἔχουσι 
λείονας (τῶν περιόδων», ἃς ol μουσικοὶ καλοῦσι στροφάς κτλ. Immo 
ıditur vocabulis καμπή et στροφή. 


78 


strophis' Nonne deprehendimus hominem, qui, dummodo 
schema efficeret quam simplicissimum, poematum naturae 
vim adhibere non dubitaverit? Idem consilium perspieitur 
in carminibus χατὰ στίχον et κατὰ σύστημα inter se oppositis 
eorumque divisionibuss. Quamquam enim Hephaestio sola 
carmina συστηματικά in carmina χατὰ σχέσιν et ἀπολελυμένα 
distinguit, idem in parabaseos descriptione σχέσιν etiam ad 
carmina χατὰ στίχον pertinere significavit, cum parabasin 
proprie dietam inter ἀπολελυμένα reciperet, ἐπίρρημα et avı- 
πίρρημα inter carmina xat& σχέσιν composita. Tamen εἰ 
haec et illa κατὰ στίχον digeruntur. 


Τῶν συστηματιχῶν cum alia vocentur χατὰ σχέσιν alia anc- 
λελυμένα sc. ἀπὸ τῆς σχέσεως apparet debere haec duo genen 
complecti onınia carmina systematica, quandoquidem in uno- 
quoque carmine σχέσις aut observata est aut non observala. 
Quod cum cognovisset Westphalius recte μετρικὰ ἄταχτα 
subicienda esse censuit τοῖς ἀπολελυμένοις, carmina ἐξ ὁμοίων 
ex parte τοῖς ἀπολελυμένοις, ex parte τοῖς χατὰ σχέσιν (Allg. 
Metr. ed. IH p. 200). At quaeritur quomodo factum sit, ut 
duo illa genera eodem loco atque carmina κατὰ σχέσιν εἰ 
ἀπολελυμένα collocentur. In μετρικοῖς ἀτάχτοις consociantur 
ad libidinem tres vel fortasse quattuor diversorum generum 
versus, velut in Simonidis epigrammate,!) aut admiscentur 
continuis unius generis versibus versus alterius generis, sp4 
tiis interiectis modo brevioribus modo longioribus, velut in 
Margita. Huiusmodi carmina cum χατὰ στίχον dimetiri non 
posset, Hephaestio systematieis subiunxit, etsi non esse in 
eis certa systemata distribuendi quasi principium consti- 
tuentia neminem praeterit. Strophas vero in eis distinguer® 
iure noluit. At enim τῶν ἀπολελυμένων tria secernuntuf 
genera. Aut tam parva sunt carmina ut stropham non im” 
pleant (ἄστροφα), aut comprehendunt vel unam vel complure* 


I) cf. Critiae carmen apud Heph. p. 11, 9 sqq.; Simonidis fragr! 
125 in Bergk. PLG III*. Omnibus his locis ad metra varianda aliqu3 
saltern valuerunt nomina propria. Indidem potissimum explicandum vid‘ 
tur, quod similis generis exempla non rara sunt in epigrammatis graec! 
a Kaibelio (Berol. 1878) collectis. 


79 


strophas. Patet igitur ἀπολελυμένα primitus non fuisse quasi 
scema quoddam philosophicum eo consilio ficttum atque 
definitum, ut omnia carmina eis subicerentur, quae σχέσιν 
abnuerent, sed certum quoddam carminum genus: a quo 
cum aliena essent μετρικὰ ἄταχτα, speciem τῶν ἀπολελυμένων 
fficere non potuerunt. Carmina ἐξ ὁμοίων Westphalius 1. c. 
), 204 54. prorsus a carminibus xata σχέσιν segregavit duoque 
ὧν ἀπολελυμένων genera finxit ἀπολελυμένα ἐξ ἀνομοίων et 
ἰπολελυμένα ἐξ ὁμοίων. Qua coniectura si tantum Hephae- 
tionis doctrinam ipsa eius verba (p. XIV 1 sqq.) ἐὰν τετα- 
“μένος ἀριϑμὸς ἧἦ, οὐχ ἔστιν ἐξ ὁμοίων, ἀλλὰ κατὰ σχέσιν secutus 
ıbi congruentem reddere studuit, Westphalius bene fecit, 
‚ed aliter iudicandum est veram carminum ἐξ ὁμοίων indo- 
em spectanti. Hephaestio carmen Alcaicum, quippe in quo 
Ἰχέσις inesset, ex τῶν ἐξ ὁμοίων numero seclusit, etsi alios 
liter sensisse significavit.!) Sed quid interest inter illud 
armen et carmen vere ἐξ öpolwv? Nihil nisi quod περιο- 
xopot in hoc sunt ἄνισοι, in illo ἴσοι. CGeterum componendi 
'atio, in qua singularis carminum ἐξ ὁμοίων condicio posita 
st, et hie et 116 iuxta observatur. Unde quid efficitur? 
5, qui carminum genera χατὰ σχέσιν et ἀπολελυμένα proposuit, 
tarmina ἐξ ὁμοίων omnino neglexit. Postea alii hoc genus 
in fündamentis longe diversis positum cum illis carminum 
generibus consociare diversum in modum operam navabant. 


Ex carminum χατὰ σχέσιν speciebus de epodiecis ianı 
supra disserui. Generis et nomen et descriptionem ad epo- 
dieorum proprie dictorum similitudinem ficta esse nemo non 
videt. Etiam illud contendere ausim eum, qui epodicorum 
peeies statuit, non tam id egisse, ut quae carminum genera 
aud poetas occurrerent, in unum conferret et disponeret, 
δὲ ut omnia schemata exhauriret, quaecunque, ubi duabus 
paribus strophis sese excipientibus una aut duae strophae 
δ eis diversae adduntur, evadere possunt.?) 


----. ὁ 


ἢ Ἄπειρον, quem Hephaestio commemorat, fuisse Heliodorum, quam- 
ns proclive sit suspicari, nullo testimonio comprobatur. 

Ὦ Velut παλινῳδικα profecto non ideo proposuit, quia in Aesch. 
Choeph. v. 422— 53 leguntur, sed ut omnia genera absolveret. 


80 


Carmina κατὰ περιχοπὴν ἀνομοιομερῆ ideo notanda sunt, 
quod doctrinam excultam esse non neglecta antiqua co- 
moedia Attica docent. 

Maxime mira suut ἀντιϑετικά, Gravissime enim offen: 
dimur, cum :inter media systemata et systematicorum spe 
cies sermo incidit de singulis colis eorumque responsione. 
Neque exemplum non memorabile est. Nam, licet Hephaestio 
ne in enchiridio quidem a carminibus illis figuratis exempla 
repetere dubitaverit,!) hoc quivis videt non statuta esse 
ἀντιϑετικά propter unum illud carmen — σπανιώτατον esse 
hoc genus ipse Hephaestio profitetur neque cetera techno- 
paegniorum genera usquam in carminum generibus enume- 
randis in censum veniunt —, sed exemplum arcessitum esse 
a Simmia, ut certum quoddam σχέσεως genus antea fictum 
exemplo aliquo illustraretur. 

De carıninum ἀπολελυμένων et ἐξ ὁμοίων speciebus quod 
Westphalii explicationibus addam vix habeo. Digeruntur 
secundum illam rationem, utrum poema contineat minus 
una stropha (ἄστροφα) an unam stropham (ἄτμητα, ἀπεριό- 
ρίστα) an complures (ἀνομοιόστροφα, κατὰ περιορισμοὺς ἀνίσους). 
Qualitate neque horum neque illorum species inter se dif- 
ferunt. In utrisque id cavendum est, ne strophae sint pares, 
quod si usu venit, carmina fiunt κατὰ σχέσιν. 

Sed quid multa? Hephaestio cum p. 57, 10—13 ultimo 
enchiridii capiti haec praemitteret: πολυσχημάτιστα δὲ χαλεῖ- 
ται ὅσα κατ᾽ ἐπιλογισμὸν μὲν οὐδένα πλῆϑος ἐπιδέχεται σχημά- 
των, κατὰ προαίρεσιν δὲ ἄλλως τῶν χρησαμένων ποιητῶν, In Te 
metrica longe plurimum valere rationem deductivam, ut 
nostratium sermone utar, ipse diserte professus est. Atque 
re vera hanc in toto enchiridio principalem ac fere singu- 
larem esse quivis semel admonitus intellegit. Neque medio- 
criter eandem viguisse in doctrina περὶ ποιήματος condenda 
concedet, qui perpenderit quae dixi de elegeis, de poematis 

aut κατὰ σχέσιν aut ἀπολελυμένοις, de epodicorum speciebus, 
de antitheticis, de specierum τῶν ἀπολελυμένων et τῶν ἐξ ὁμοίων 
aequalitate, de mesodis p. XXVI 12 sq. excitatis. Eodem 


1) cf. p. 32, 5. 8. 


81 


pertinent terna μιχτῶν οἱ χοινῶν genera. (uis primus ipso- 
rum poetarum usu (ἐμπειρία) postposito ratiocinationi po- 
tissimum rem metricam inniti docuerit nescimus’), verum 
eiusdem consilii etiam in Aristoxeni arte musica non pauca 
deprehendi vestigia satis notum est. Velut τῶν μελῳδουμέ- 
γων γένη statuit non solum μιχτά, verum etiam χοινά, quae 
vix unquam usu venisse videntur; cf. Aristox. Harmon. ed. 
Marquard (Berol. 1868) p. 64, 7 et 334. Adhibitos esse in 
doetrina περὶ ποιήματος contexenda ab Hephaestione vel eo 
quo usus est auctore poetas Iyricos et comicos in propatulo 
est, sed tragicorum vestigium apparet nullum, nisi quis huc 
referat verba (p. XXIV 8) οἷα μάλιστα φιλεῖ γενέσϑαι ἐν ταῖς 
παρόδοις τῶν χορῶν. Notatu autem dignissimum est illud 
carminum genus, quod tragieis fuit usitatissimum, cum com- 
plura stropharum et antistropharum paria epodo nunc sub- 
iuncta nunc omissa consociarent, ne verbo quidem apud 
Hephaestionem perstringi. Apud Aristophanem haec com- 
positio rarissima est neque in Heliodori colometria eius 
exemplum deprehenditur.?) Itaque de Heliodoro nihil affır- 
maverim, Hephaestio certe hoc carminum genus omisit 
eadem ratione ductus qua in toto enchiridio 5018 fere Iyri- 
corum et comicorum metra respexit,?) cum tragica tironum 
institutioni parum apta esse censeret. | 


" Nobis contra altera via ingrediendum esse omnes consentiunt, 
sed multum abest, ut hoc in doctrina certe περὶ ποιήματος iam satis ac- 
carate factum sit. Nonnulla de stropharam apud tragicos compositione 
perbene disseruit novissime A. Kirchhoff in Sitzungsber. d. Berl. Akad. 
1889. p. 945 544. 

2 Simile quid habes Ach. 1214— 25, qui versus in scholio Helio- 
doreo dicuntur δυάδες τρεῖς δικώλους ἔχουσαι τὰς περιόδους. 

5) Tragicorum versus commemorantur p. 5, 13. 20, 8. 38, 22. 43, 11. 
54, 2; cf. etiam Westphal Metrik [Ὁ p. 185. 


Cap. I. De Aristidis Quintiliani doctrina. 


Ut Hephaestio ultimum enchiridii caput doctrinae περὶ 
ποιήματος tribuit, ita Aristides vel potius is, ex quo τῆς pe 
τριχῆς enarrationem deduxit, cum eum sequeretur ordinem, 
ut ab elementis profectus ad τὰ &x τούτων συνιστάμενα ascen- 
deret et sic deinceps progrederetur, ultimam artis metricae 
partem esse voluit doctrinam περὶ ποιήματος πρὸς ἔνδειξιν 
τοῦ σχοποῦ τῆς μετρικῆς (p. 28, 20). Disponendi igitur ratio- 
nem ab Hephaestione, cum a certis syllabarum mensuris 
initium caperet (cf. Choerob. p. 37, 12— 17), aliquanto ob- 
scuratam hic integram a principio usque ad finem servavit. 
Atque idem cum diserte explicare, cur praecepta περὶ ποιή: 
μᾶάτος assumeret, non supervacaneum esse censeret, haud 
scio an cuipiam non sine probabilitatis specie videatur has 
quinque τῆς μετρικῆς partes vel primus vel saltem in primis 
constituisse.!) Verum ne in temeritatis crimen incidam, 
‚hac opinione significata ad ipsa eius praecepta perlustranda 
aggrediar. Leguntur p. 37, 6—10 haec:. 

81. Τὸ δ᾽ ἐκ τῶν μέτρων εὐπρεπὲς σύστημα χαλεῖτα' 
ποίημα. | 

ὃ 2. Τούτων δὲ τὰ μὲν γίνεται κατὰ στίχον, ὡς τὰ Ὅμηρον, 
τὰ δὲ &% δύο μέτρων, ὡς τὰ ἐλεγεῖα, τὰ δὲ ἐχ τριῶν, ὡς ὅταν 
ἐλεγείῳ προστιϑῇ τις ἰαμβεῖον ἢ ἄλλο τι, τὰ δ᾽ Ex πλειόνων. 

Discernuntur igitur apud Aristidem quattuor carminum 
genera, cum alia constent ex singulis versibus continuatis, 
alia ex binis, alia ex ternis, alia ex compluribus. Postremo 
loco posita esse carmina χατὰ περίοδον nemo non videt,?) 


ἢ Parum accurate Westphal. Metrik 15 p. 229 has categorias fuisse 
disciplinae Heliodoreae atque Hephaestioneae dixit; ef. Longin. p. 112 -15 
(in schol. Heph. ß). Iam Platonis aetate rhythmici scholarum principium 
ab elementorum explicatione ducere soliti sunt (Plat. Cratyl. 424 c). 

”) Vocabulum περίοδος, non σύστημα Aristidi in usu fuisse docui p. 42. 


83 

tsi certum nomen desideratur; qui defectus soli excerptoris 
eglegentiae tribuendus est, qua universa haec de poema- 
ım generibus disputatio foede truncata est. Longe enim ᾿ 
nte lud carminum genus statutum est quam Aristidis ars 
ıcogitata. Elegeis ab Hephaestione parum apte systema- 
eis subiunctis hie multo melius peculiare genus effici voluit, 
1 ab Aristidis auctore similiter atque fit apud Hephaestio- 
em epodos quoque Archilochicos annumeratos fuisse puta- 
:rim. Scrupulum vero prima specie movent carmina tribus 
rsibus confecta ὡς ὅταν ἐλεγείῳ προςτιϑῇ τις ἰαμβεῖον ἢ 
Wo τι de quibus αἱ recte iudices inspicias velim Hephae- 
ionis μετρικὰ ἄταχτα: en quod quaeritur exemplum offertur 
imonidis epigramma. At enim apud Hephaestionem μετρικὰ 
αχτὰ quam non apte subiuncta sint systematicis ipso no- 
ine ad carmina stichica delegata et quantopere repugnent 
wminibus absolutis supra exposui, Aristidis auctor cur 
imonidis epigramma arcessiverit in propatulo est. Aut 
itur egregie fallor aut vel ex hac particula Aristidis de 
yematum generibus enarrationem Hephaestionea multo 
se simpliciorem atque vetustiorem evincitur. Aristidis 
ıctor περίοδον &x πλειόνων μέτρων συνεστηχέναι docuit, He- 
haestio vel is, cuius disciplinam amplexus est, ut schema 
iminum simplicius redderet, σύστημα esse dixit μέτρων 
ναγωγὴν ἦτοι δύο ἢ πλειόνων ἢ ὁμοίων ἢ ἀνομοίων, quo fac- 
m est, ut inter systematica recipere potuerit elegeas et 
dos; quamquam, cum systematicorum species enumeraret, 
utationis illius oblitus speciem, quo illa carmina referret, 
pn excogitavit. Verum carminum binis versibus usque 
petitis constantium genus non ab Aristidis demum auctore 
ıarratione Hephaestionea offenso ficttum esse, sed antiqui- 
s in usu fuisse aliis quoque argumentis arguitur. Etenim 
se Hephaestio carmina Sapphica alterius et tertii libri non 
ὃ στίχου, sed ὑπὸ διστιχίας vel ὑπὸ δυάδος στίχων distribui 
fert (p. 1Κ 1. X 1 sqq.), quae dispescendi ratio in antiquis 
e. Alexandrinorum editionibus paragraphis adscriptis signi- 
ata erat. 

Neque μικτῶν neque χοινῶν ulla genera apud Aristidem 
mmemorantur, sed quoniam huius rationis vestigia iam 

6* 


84 
apud Aristoxenum deprehendimus, ea ab Aristide omiss 
esse quam ab illius auctore repudiata probabilius est; 
pP. 30, 2 συλλαβαί dicuntur κοιναί vel μέσαι, p. 36, 26-3 
μέτρα μέσα describuntur. 

8 3. Καὶ τούτων τὰ μὲν ἀπολελυμένα, τὰ δὲ χατὰ σχέσιν 
ἀπολελυμένα μὲν ὡς παρὰ τοῖς κωμικοῖς al παραβάσεις, κατὰ 
σχέσιν δὲ ὡς τὰ ἀντιστρέφοντα. 

Carminum 6 compluribus versibus' constantium!) alia 
esse ἀπολελυμένα, alia κατὰ σχέσιν docet Aristides. Desunt, 
ut par est, et μετρικὰ ἄταχτα et carmina ἐξ ὁμοίων, quae 
genera aliunde esse profecta neque convenire poematum 
ἀπολελυμένων et κατὰ σχέσιν distincetioni supra ostendi. Ite- 
que probabile est ea ab Aristide abesse non ideo, quod is, 
qui largiores copias in artius contraxit, casu haec potissi- 
mum genera omisit, sed quod in eo, quo utebatur, fonte 
illa poemata huc delapsa nondum erant. Quid Aristidis 
auctor de poematis ἐξ ὁμοίων iudicaverit dici nequit; illud 
unum fortasse mentione dignum est Aristidem, cum 
omnia metra quasnam magnitudines (μεγέϑη) contineant, 
accurate doceat, de ionico a minore h. e. eo metro, quo 
carmen illud Alcaicum (cf. p. XIV 3) conditum est, ne tecte 
quidem quidquam significare; cf. p. 33, 12. 34, 1. 19. 9. 
35, 2. 7. 20. 36, 1; contra p. 35, 25—31. 

Quae ad τὰ ἀπολελυμένα illustranda proferuntur αἱ τῶν 
χωμικῶν παραβάσεις haud temere cuipiam difficultatem more 
bunt, utpote quae ex septem partibus constantes, quarum 
tres quae praecedunt sunt ἀπολελυμέναι, reliquae κατὰ σχέσιν, 
non efficiant carmen ἀπολελυμένον sed μικτὸν συστηματιχόν; 
cf. schol. p. XV 12 —13. At, inquis, vocabulo παρᾶ- 

βασις ab Aristide significatur non tota parabasis, sed sola 
altera illius pars, cui apud Heliodorum αὐτὴ ἡ παραάβασι, 
apud plerosque οὗ ἀνάπαιστοι nomen est. Οὐδὲ etsi re verd 
χατὰ στίχον distribuitur, etiam apud Hephaestionem (p. xxvil 
8. 12) inter τὰ ἀπολελυμένα enumeratur. Multo tamen pro 
babilius est apud Aristidis auctorem primas tres parabase0® 


ἢ) Ad hoc unum genus vocem τούτων spectare ex ipsa re intel 
legitur, cf. etiam p. 29, 12. 


partes fuisse significatas eiusque verba ab Aristide parum 
accurate esse exscripta. 

Verbis insequentibus τὰ δὲ κατὰ σχέσιν ὡς τὰ ἀντι- 
στρέφοντα non ut antea certo generis nomini peculiare com- 
positionis exemplum additur, si quidem verba τὰ κατὰ σχέ- 
σιν et τὰ ἀντιστρέφοντα de isdem valent poematis. Verba 
tradita ita tantum interpretari posse videmur, ut certae artis 
voci adiuncetum esse putemus illud vocabulum, quo imperiti 
neque artem metricam professi eandem rem appellare sole- 
bant.') 

Nimis ab Aristide mutilata est ultima paragraphus: 

8 4. Kal πάλιν τούτων ἃ μὲν διμερῆ, ἃ δὲ τριμερῆ, ὡς τὰ 
χαὶ τὴν ἐπῳδὸν προσλαμβανοντα. 

Καὶ τὰ μὲν ὁμοίως τῇ τάξει, τὰ δὲ ἐναντίως ἔχει᾽ ὁμοίως 
μὲν ὡς ὅταν τὸ πρῶτον τῆς ἀντιστρόφου τῷ τῆς στροφῆς ἀπο- 
δοδῇ πρώτῳ, τὸ δὲ δεύτερον τῷ δευτέρῳ καὶ τὰ ἑξῆς ὁμοίως᾽ 
ἐναντίως δὲ ὡς ὅταν τὸ πρῶτον τῷ τελευταίῳ, τὸ δὲ δεύτερον 
τῷ παρατελεύτῳ χαὶ τὰ λοιπὰ κατὰ τὸν αὐτὸν λόγον. 

Τριμερῆ explanationem non requirunt; eadem enim sunt 
quae apud Hephaestionem epodica proprie dicuntur. Quo- 
nm ad similitudinem si διμερῆ fingimus, quandoquidem 
nlla re differre dieit epodica nisi addita epodo, hoc existit 
shema AA;AAJAA... ἢ. 6. carmen monostrophum. Διμερές 
ale carmen ideo vocari potuit, quia duabus minimum stro- 
phis ut responsio fieret opus erat. Atque re vera, etsi 
Neque in graecis neque in latinis carminibus monostrophis 
äumeri aequales observantur, grammaticos quosdam carmına 
Monostropha habuisse pro epodicis, in quibus epodi omissae 
ünt, nonnullis testimoniis comprobatur; cf. Caes. Bass. GL 
1 266, 26 — 267, 1, Atil. Fort. ibid. p. 294, 24— 27, Mar. 
Viet. p. 59, 6—7 „sunt quaedam carmina, quae monostropha 
ippellantur, quod duas periodos et eas pares habeant ne- 
nie epodo ut alia concludantur“, de quibus locis infra dic- 
turus sum. Eandem fere sententiam ex scholiis Pindarieis 
deprompsisse videtur Is. Tzetzes p. 65, 16: 


ἢ) Si ariolari licet, apud Aristidis auctorem haec fere scripta fuisse 
@niecerim: ἀπολελυμένα μὲν ὡς παρὰ τοῖς κωμικοῖς ἐν ταῖς παραβάσεσι τὰ 
Ya πρῶτα ἄσματα, κατὰ σχέσιν δὰ ὡς τὰ ἕτερα τὰ ἀντιστρέφοντα. 


86 

τοίνυν μονόστροφόν ἔστι στροφὴ σὺν ἀντιστρόφῳ. 

ἀνόμοιον ὁ ἐπῳδός" τὰ γὰρ ἐπῳδικά τε 

ὅταν στροφὴ, ἀντίστροφος καὶ ἐπῳδὸς τυγχάνῃ. 
Et hanc definitionem οἱ eam quam profert Hephaestio signi- 
ficat Tzetzes p. 73, 2—3. Denique conferas scho). Pind. 
Pyth. VI ἔστι δὲ ἡ Wr) μονόστροφος᾽ αἱ δὲ μονόστροφοι Art: 
στρόφους ἔχουσι τὰς στροφὰς ἀλλήλαις, ὥστε ἴσα εἶναι τὰ τε τῆς 
στροφῆς xal avuorpögou. Apud Aristidis auctorem utrum 
secuta sit explicatio, qua singulae διμερῶν species, in quibus 
carmina huius modi ABAB et fortasse huius AABB τεὶ 
AABB...C, enumeratae fuerint, neene nune iam discemi 
nequit. 

Duplex in eis quae in $ 4 sequuntur describitur respon- 
sionis genus, alterum aequale, cum primo strophae colc 
respondet primum antistrophae, secundo secundum et sit 
deinceps, alterum contrarium, cum primo strophae par 68 
ultimum antistrophae, secundo paenultimum et sic deinceps 
Quae ad sola διμερῆ spectare videntur; nam quam volueri 
epodorum responsionem ne verbo quidem commemonl 
Bipartitorum evadunt genera haec: 


u a: 
ἢ ‚)c 
A 6 Α ο΄ et A 6 Α b’ 
d α΄ d a 
Illae strophae sunt prima et altera carminis monostropk 
hae num differunt ab Hephaestionis carminibus antithetici 
Neque enim id quidquam refert, quod apud Hephaestione 
ἀντιϑετικά unum huiusmodi schema complectuntur, ap 
Aristidem quominus plura comprehendant nihil obstat. ] 
vera carmen, in quo schema antitheticum bis aut saepi 
recurrat, sub oculos non cadit. Sed illud summi est m 
menti, quod antitheticorum condicio apud Hephaestione 
permira quemadmodum orta sit hinc dilucide intellegit' 
Nam Aristides cum antithetici carminis partem priorem f 
stropha, posteriorem pro antistropha haberet, haud illepi 
hoc genus usitatae διμερῶν formae opposuit. Etiam apert 
in antitheticis stropha et antistropha distinguuntur ab loar 


Siceliota, qui in Rhet. graec. VI p. 129, 7 sqq. (W.) hi 


87 


rotulit enarrationem, quae undenam in Hermogenis scholia 
uxerit, ex quibus loannes Siceliota eam hausisse putandus 
st, ignoratur. 

Ἔστι καὶ ἄλλο εἶδος στροφῆς καὶ ἀντιστρόφου κατὰ περίοδον 1)" 
Ῥάφουσι γὰρ τὴν μὲν στροφὴν ἢ διὰ δύο στίχων ἢ τριῶν ἢ ὁπό- 
v3) βούλεται ὁ ποιητής, ἔχουσανϑ) τοὺς στίχους διάφορα μέτρα"), 
ὧν μὲν πρῶτον τυχὸν τροχαΐχόν,5) τὸν) δεύτερον ἰαμβικὸν καὶ 
ὃν τρίτον ἄλλον τινά᾽ εἶτα τὴν ἀντίστροφον ἐπάγουσιν ἔχουσαν 
ὧν πρῶτον στίχον ὅμοιον τῷ τελευταίῳ τῆς στροφῆς, τὸν δεύ- 
ἔρον τῷ πρὸ τοῦ τελευταίου, τὸν τρίτον τῷ μετὰ τοῦτον τρίτῳ ἢ) 
ὡς ὅλων, ὡς συμβαίνειν τοὺς μέσους τῶν δύο, τῆς τε στροφῆς 
χαὶ τῆς ἀντιστρόφου»5), χαὶ τοὺς ἄκρους ἀλλήλοις ἀντιστρέφειν 
(τὰ τὴν πλοχὴν καὶ τὴν κατάληξιν;: cf. Isaac. Tzetz. in ipsa 
ntitheticorum explicatione p. 65, 33 

ὡς εἶναι μέσον τὸ αὐτὸ καὶ παραδόξως τέλος. 

Huiusmodi ab explanatione quomodo profecta sit Hephae- 
tionea apparet. Etenim cum usitatum responsionis ordinem 
liserte statuere molestum ducerent, ne antithetica quidem 
0 binarum stropharum coniunctione habebant. Sic, ut 
lia omittam, factum est, id quod supra mirati sumus, ut 
ıpud Hephaestionem inter diversas stropharum conforma- 
jones subito sermo incidat de colis inter se respondentibus. 

Satis iaım opinor probavimus apud Aristidem deprehendi 
τερὶ ποιήματος doctrinam quae Hephaestioneam et simplici- 
ate et aetate longe superet. Hephaestionis praecepta etsi 
ıon recta via ex Aristidis fonte manaverunt, tamen per cir- 
utum ad explicationem Aristidi simillimam revocanda sunt. 
"acile concedo plura fuisse in Aristidis fonte, quam quae 
pse Aristides nobis praebeat, sed praefracte nego omnia 


ἢ Περίοδος hic idem fere atque ἀνταπόδοσις vel ἀναχύχλησις signi- 
icare videtur. 

?\ ὁπόσων scripsi, ὁπόσην cod. 

8) ἔχουσαν scripsi, ἔχων cod. 

4 scribendum videtur διαφόρων μέτρων. 

ἢ τροχαϊκον scripsi, τροχαῖον cod. 

δὴ τὸν (δὲν 

Ἦ τρίτῳ delendum videtur. 

5) καὶ τῆς ἀντιστρόφου inserui. 


8 _ 


genera in eo fuisse enarrata, quaecunque Hephaestio που, 
aut eorum, quae utrique fuerint communia, eundem fuisse 
ordinem. Neque vereor, ne quis censeat excerptoris incuria 
mirum in modum ea ipsa genera omissa aut recte trans 
posita esse, quae postea vel addita vel perperam collocata 
esse re ipsa ostenditur. Immo quandoquidem eorum gene 
rum, quae maxime offensioni sunt apud Hephaestionem, 
originem facile expedimus ex Aristide, huius explicationem 
pro vetustiore habebimus. Cui sententiae aliquid fortasse 
adminiculi vel eo paratur, quod praeter locutionem κατὰ 
στίχον satis tritam certa artis vocabula singulis generibus 
non induntur nisi carminibus κατὰ σχέσιν et absolutis. 
Quaerat aliquis num haec eis conveniant, quae de 
Aristidis aetate fontibusque aliunde comperta habemus. At 
primum quidem quoniam artis metricae explicationem, quae 
apud Aristidem scripta est, non ab ipso esse excogitatam 
inter omnes convenit, nostra non multum interest utrum 
Aristides saeculo p. Chr. n. primo exeunte vel altero in- 
eunte an saeculo tertio vel quarto fuerit.!) Deinde de 
auctoribus ab illo exscriptis quae tandem explorata sunt? 
Nihil proficimur eis quae de harmonicae et rhythmicae apud 
“ Aristidem artis fontibus docuerunt Susemihl, Deiters, West- 
phal, Caesar. In metrica arte redeunt universa disciplinae 
Hephaestioneae fundamenta; sunt tamen permultae res eae- 
que haud leves, quae et ab Hephaestionea et quantum videre 
licet ab Heliodorea recedant.?) Nam licet Aristides p. 30, 


") Quae Caesar (Rbythmik p. 2 syq.; indie. lect. Marburgens. hib. 
1862/63. 1882/83 et aest. 1884) de Aristidis aetate disseruit, nemodum 
refutavit. Etiamsi reliqua argumenta ab eo allata non admodum gravia 
esse concesserim, summi tamen ınomenti est, quod et Eusebii nomen et 
Florentii (Arist. p. 1, 5) saeculo demum tertio vel potius quarto in con- 
suetudinem venerunt. Florentii nomen auctore de Vit (Onomast. tot. 
lat.) primum legitur in cod. Iustin. II 38, 1 in rescripto quodam a. 198 
p- Chr. ἢ. dato, sed propter codicum discrepantias utrum Florentius an 


Florentinus fuerit non liquet; cf. etiam de Rossi La Roma Sotteranea- 
III p. 42. 


?) cf. Caesar Rhythm. p. 33, Westphal Metrik I? p. 229—231, G. Schultz= 
l. c. p. 22 sg. 


89 

Ϊ 344. sententiam proferat, cui similem ut Heliodoream 
opugnat Hephaestio p. 8, 17 sqq. W., tamen Aristidis sylla- 
ırım communium descriptio omnino adeo dissentit ab 
eliodorea (cf. Choerob. exeg. p. 46 sq. et 52—54), ut, si 
odo etiam hoc loco differentiam quandam non deesse per- 
:ndas, cum Heliodorus de solis versibus herojcis disserat, 
ristides de syllabis universis loquatur, iure dubites, utrum 
ristides ex ipso Heliodoro an ex eius fonte haec mutuatus 
. Neque de Philoxeno quidquam affirmari potest. Ergo 
oc solum constat exscriptum esse ab eo libellum quendam 
usdem doctrinae, cuius assectator erat Hephaestio; quam 
iscipflinam iam cognitam fuisse Dionysio Halicarnasensi 
retori docuit Georgius Amsel!). Optimae notae fuisse eius 
ıntes non modo in rhythmica et harmonica arte, sed etiam 
ı metrica constat; quod iudicium congruit cum eis, quae 
upra de capitis περὶ ποιήματος pretio disseruimus, sed ad 
ertum quendam hominem explorandum ne ex universa 
üidem fontium analysi quidquam profieitur. 


δ}. ὦ. p. 36. 


Cap. IH. De metricis latinis. 


Hephaestio atque Aristides in universa arte metric 
quamvis in singulis rebus inter se differentes eandem di 
sciplinam secuti sunt, cuius cardo vertitur in novem vel oc 
metrorum prototyporum!) sive physicorum?) doctrina. Se 
apud metricos latinos praeter hanc occurrit altera, qua a 
hexametro dactylico et iambico senario primitus inter se I 
ipsis quidem diversis?) cetera metra per certos quosda 
addendi, demendi, mutandi modos derivantur. Quas int 
disciplinas quae ratio intercesserit explicare non huius lo 
est et quoniam a proposito nostro longius abduceremur 
quoniam quaestio illa certo tum demum diiudicabitur, cu 
metrici latini multo accuratius quam adhuc factum est pe 
quisiti et cum metricis graecis eisque praeceptis metridi 
quae apud Hermogenis scholiastas scripta sunt, comparı 
erunt. Paucis tamen hanc quaestionem perstringere ex! 
esse videtur. Nuperrime enim Frider. Leo (Herm. ΧΧΙ 
280— 301) eam doctrinam, quam Philoxenus, Heliodoru 
Hephaestio, Aristides amplexi sunt, altero a. Chr. n. saecu 
ineunte a grammaticis Alexandrinis conditam esse, alteri! 
a Varrone, Ps.-Censorino, Caesio Basso, Terentiano Mau 
probatae fundamenta iacta esse saeculo a. Chr. n. alte 
fere medio a Pergamenis demonstrare studuit. At primı 
quidem minime ea argumenta refutavit, quibus Westphali 
(Metrik 15 p. 111 sqgq. et 168 sqq.) Schultzius alii addu 
sunt, ut doctrinam quam dicam Varronianam aetate su] 
riorem esse censerent. Qua in doctrina tantum abest, 


1) cf. Arist. p. 32, 16. 

2) cf. Hermogenis scholiast. in rhet. gr. (W) VII 936, 26 = V 47: 
cf. V1 488, 31. 

8) cf. Heraclid. Pontic. apud Athen. XV 701 (Kiessling phil. I 
vol. II p. 65); Terent. Maur. 1580—95; Thacom. apud Vict. p. 146, 24 al 


91 


pede antispasto in errores abducamur, ut primitus pedes 
tantummodo binarum et ternarum syllabarum propositi 
fuerint.?) Accedit quod in eadem doctrina nomina βακχχεῖος 
et χορεῖος antiquo more pro --v et -. usurpantur, quod 
einsdem doctrinae sectatores sunt Varro et Cicero, cum 
alterius asseclae primum p. Chr. n. saeculum non superent.?) 
Atque recte quidem Leo (p. 300) negavit licere metrum anti- 
spasticum ex doctrina metrorum physicorum quasi sequioris 
alicuius additamentum eximere, sed universa illius coniectura 
haud scio an non commendetur eo, quod illam pedis anti- 
spasti vim atque notionem iam altero a. Chr. n. saeculo in- 
eunte ab Alexandrinis excogitatam, post consulto a Pergamenis 
abiectam fuisse censuit. Praecepta Varroniana a rhetoribus 
praecipue a Cicerone, Dionysio Halicarnasensi, Quintiliano 
in artes recepta esse iam Westphalius vidit atque hoc factum 
esse auctoribus Pergamenis Leo demonstravit, sed doctrinam 
lam a Pergamenis ipsis esse excogitatam neque aliunde 
derivatam nullo quod video argumento comprobavit. Deinde 
ut non dicam de argumentis ex exempla afferendi more 
apud doctrinae Varronianae asseclas conspiciendo et ex 
Caesii Bassi peroratione GL VI 271, 23 sqq., qua de rectius 
mihi iudicasse videtur Schultzius Herm. 1. c. p. 280, petitis, 
quibus opinor ne Leo quidem multum tribuit, Dionysius eo, 
quod (de comp. verb. cap. 25) in oratione Demosthenica in 
versus dissolvenda de pedibus adiciendis aut demendis 
verba facit, non tam luculenter quam Leoni (p. 2% 54.) 
visum est Pergamenorum eruditionem indicat. Etenim cum 
in oratione illa deprehenderet non versus integros, sed tan- 
tum non omnes mutilos, Dionysius ne potuit quidem alia 
via ingredi. Neque obliviscaris eidem Dionysio illam quo- 
que doctrinam notam fuisse, qua ad antispasti pedis formam 
amquam primariam Priapea revocabantur.?) Denique tres 
modos adiciendi, detrahendi, permutandi in Pergamenorum 


— 


v. Schultz Herm. XX1I 265; Ps.-Censor. p. 611, 2. 

Ὦ cf. etiam quae de χαταλήξεως doctrina brevissime significavit 
Schultz de Aphth. p. 11 adn. 1 et p. 19 adn. 1. 

ἢ cf. Dion. de c. v. p. 48 Sch.; G. Amsel I. c. p. 36. 


92 
arte rhetorica aliquam vim habuisse concedo, sed illos 
modos a Pergamenis solis propositos fuisse ubi demonstra- 
verit Leo non video. Immo ille ipse rectissime significavil 
eisdem modis Varronem in arte etymologica quam vocanl 
Graecis auctoribus usum esse, sed addere debuit Graecorun 
nomina a Varrone ipso citata; v. Varr. de l. I. VI 2 „Huius 
rei auctor satis mihi Chrysippus et Antipater et... Aristo- 
phanes et Apollodorus, qui omnes verba ex verbis ita de- 
clinari scribunt, ut verba litteras alia assumant, alia mittant, 
8114 commutent.‘‘ Neque tres illi modi metrorum derivatorum, 
quae Westphalio duce appellare consuevimus, doctrinae propril 
erant. Commemoravit enim eosdem Plotius Sacerdos solam 
quamvis metrorum physicorum doctrinam amplexus; cf. GL 
VI 543, 15 sqq. „si quis invenerit aliquod metrum in hoc 
libro non positum, ... non imperitia iudicet ignoratum- 
Nam aut aliqua re detracta aut addita aut commutata in- 
veniet figuratum“; cf. eund. 544, 15. Addendo et demendo 
Heliodorum atque Hephaestionem ἐπιπλοχῆς doctrinam efle— 
cisse satis notum est, sed Hephaestionem saltem ad metro— 
ram συμπάϑειαν aut ἀντιπάϑειαν indicandam etiam peradesı 
usurpasse homines docti nescire videntur. Tamen vide 
verba scholiastae Hermogenis anonymi (rhet. gr. VII p. 983 — 
26 544): 

Ἔν τῷ περὶ μέτρων φησὶν ὁ Ἡφαιστίων 1) ὅτι συγγένεια, 
γίνεται μέτρου πρὸς μέτρον τριχῶς, κατὰ ἀφαίρεσιν, κατὰ πρόσϑε----“ 
σιν, ara μετάϑεσιν»" 3) οἷον ἐὰν ἀφέλῃς τοῦ μῆνιν ἄειδε de mm 
τὴν πρώτην συλλαβήν, ποιεῖς ἀντὶ δαχτυλικοῦ μέτρου ἄναπαιστι----- 
χόν᾽ οὕτως οὖν χαὶ τὸ ἰωνικὸν ἀπὸ μείζονος συγγενές ἐστι u 
τροχαϊκῷ κατὰ μετάϑεσιν᾽ τοῦ γὰρ ἰωνικοῦ ἀπὸ μείζονος ἐκ pa—— 
χρῶν δύο al (δύον βραχειῶν 8) ὄντος, ἔξεστι ματαϑεῖναι χα Ὁ 
ποιῆσαι διτρόχαιον ἐχ μαχρᾶς καὶ βραχείας καὶ μαχρᾶς κα΄ = 


ἢ Petita videntur haec verba ex commentario quo Longinus He—- 
phaestionis enchiridium instruxerat; cf. 1. c. p. 984, 7. Longinus ips& 
ex ampliore aliquo Hephaestionis opere ea deprompsit; ἐν τῷ περὶ μέτρων" 
parum accurate dietum est ut saepe fit. 

3) κατὰ μετάϑεσιν addidi. 

δ) In alio codice inest ἐκ μαχρῶν καὶ δύο βραχδιῶν, in aliis ἐκ μα-- 
χρῶν δύο καὶ βραχειῶν. 


βραχείας; cf. Arist. Q. p. 36, 15 sqq., Victor. p. 63, 16 sqgq., 
%, 15 sqq., 102, 12 sqq. Tres igitur illi modi ex Alexandrino- 
rum arte grammatica in utramque doctrinam metricam fluxisse 
videntur. Atque per se consentaneum est Alexandrinos, 
qui tantum laboris in poetarum scriptis explicandis recte- 
que in cola digerendis posuerunt, sicut grammaticae item 
metricae artis, quae cum illa artissime cohaeret, certas 
quasdam normas regulasque proposuisse. Et quamquam ne 
grammatica quidem Alexandrinorum ars ab omni parte nobis 
nota est, nonnulla tamen eius vocabula sollemnia et certa 
distribuendi genera in posteriorum artibus metricis redeunt. 
Huc faciunt tres illi modi de quibus dixi, huc nomina πρωτό- 
Tora et napaywya!), quas voces in ipsa arte grammatica 
natas esse inde efficitur, quod in hac sola τῶν τύπων doctrina 
invenitur. Doctrinae Varronianae πρωτότυπα et παραγωγά 
notissima sunt, sed πρωτότυπα saltem ad alteram quoque 
doctrinam pertinent, quod nollem negasset Schultzius p. 27 
adn. Perpendas enim Aristidis verba haec (p. 32, 16) τῶν 
δὴ μέτρων πρωτότυπα μέν ἐστι xal ἁπλᾶ τὸν ἀριϑμὸν ἐννέα. 
Atque quamvis Hephaestio his verbis abstinuerit, non est 
Cur huic quoque doctrinae ea apta esse negemus, cum 
Trpwröruna et παραγωγά inter se opponantur ut ἁπλᾶ et varia 
τῶν συνθέτων genera velut τὰ χατ᾽ ἀντιπάϑειαν μιχτά et τὰ 
&ovvapınta?); cf. etiam Atil. Fortun. p. 988, 4---6. Itaque 
Prototypa cum in utraque doctrina deprehenderet, Aphthonius 
duabus illis disciplinis confusis insulse dactylicum hexa- 
metrum et iambicum senarium prototyporum prototypa 
vocavit (p. 104, 26). Neque casu factum esse videtur, ut 
nomina ἀμετάβολα et μεταβολιχά grammaticis satis usitata 
apud M. Vict. p. 57, 9 sqq. in poematum generibus redeant, 
quamvis longe alia notio illis subiecta fuerit apud gram- 
maticos, alia apud metricos. (Quid intersit inter poesin et 
poema explicavit Varro (cf. Wilmanns 1. c. p. 201), quod 
qin factum sit auctoribus grammaticis Alexandrinis non 


ef. Dion. Thr. ed. Uhlig p. 25, 3—5, 50, 1—2, 65, 1 sqq., schol. 
in Bekk. anecd. Graec. II p. 849, 25 sqq. 863, 3 sqq. 908 544. ΕΝ 
Ἶ ef. etiam Plot. Sacerd. 543, 12 sqq. et 10}. apud Vict. p. 53, 12 544. 


9. 

dubitabit, qui cum Varronis explicatione comparaverit Dion. 
Thr. p. 8, & (cf. schol. 1. c. p. 768, 22 sqq. et in Crameri AUT 
p. 313, 4 sqq. et apud Sturzium post Et. Gud. p. 6812 4 sqg.). 
Ex Varrone ea ad posteriores scriptores Latinos pervenit.) 
Neque vero rhetores Graeci ea carent, qui comparant dif- 
ferentiam inter διήγησιν et διήγημα intercedentem; cf. Hermog. 
in rhet. gr. (ed. Spengel) vol. II 4, 21 544. et Aphthon. ibid. 
II 22, 2 sqqg. Sed etiam gravius est, quod apud Dionysium 
Thracem inter varia nominum genera repperimus τὸ πρός 
τι ἔχον (p. 35, 3) et τὸ ἀπολελυμένον (p. 44, 6). Ad posteriorem 
locum spectat scholion hoc (p. 879, 11 sqq.): ἀπολελυμένον 
ἐστὶν ὃ δύναται rad ξαυτὸ ϑεωρεῖσθϑαι"... διὸ καὶ ὁ τεχνικὸς 
ἀπολελυμένον αὐτὸ ἐκάλεσε δηλονότι τῆς πρὸς ἕτερον σχέσεωχ᾽ 
καὶ γὰρ ἀπολελυμένον ἐστὶν ὃ μὴ μεϑ᾽ ἑτέρου νοεῖται ὥσπερ τὸ 
πρωτότυπον. Sed hae locutiones ne in grammatica quidem 
arte creatae videntur. Quamquam Steinthalius (Gesch. der 
Sprachwissensch., Berol. 1863, p. 607 sqq.) totam hanc de 
nominum generibus explicationem a Dionysio alienam postea 
infersam esse opinatus est. Quam coniecturam nimis for- 
tasse subtilem accuratius examinare opus non est et quo 
niam ad satis antiqua tempora redire hoc caput aliorum 
scriptorum testimoniis evincitur?) et quoniam, quidquid de 
hac quaestione iudicamus, is qui haec scripsit, cum non 
grammaticas sed logicas ratiocinationes secutus sit, philo“ 
sophorum scholas adiisse putandus est. Quin etiam Steim“ 
thalius cum complures huius capitis partes sine dubi “4 
Peripateticos sapere perspexisset, universum caput horum d 3» 
sciplinae vindicare non dubitavit. Ergo eas quoque de qu— 
bus agitur categorias Peripateticis tribuere ausim, praesertiss® 
cum ea in qua generum illorum. discrimen positum est cat&= 
goria philosophica τὸ πρός τι ἔχον, quae iam Aristoteli 688 
usu erat, post recepta videatur a Peripateticis, cum Stoi 
distinguerent τό πως ἔχον et τὸ πρός τί πως ἔχον. 

Metricorum latinorum antiquiores velut Varro, Ps.- Ce 
sorinus, Caesius Bassus, Terentianus Maurus solam metr “ 


!) Viet. p. 56, 18—21 eam capiti de poematum generibus praemi==: 
Collegit Latinorum testimonia Wilmannsius |. c. 
®) cf. Uhlig p. 33 sqq. adn. 


rum derivatorum doctrinam referunt. Sed non longe post 
Terentianum, cuius librum de metris anno fere 175 p. Chr. ἢ. 
conscriptum esse Schultzius (Herm. 1. c. p. 279) non sine 
probabilitate coniecit, Iuba Heliodori artem sermone latino 
reddidit, alii alias eiusdem doctrinae artes latine verterunt. 
Posteriores igitur metrici latini partim utramque doctrinam 
confuderunt quamvis diversis usi rationibus velut Atilius 
et Diomedes vel eorum auctores et Aphthonius, partim 
velut Plotius Sacerdos, Mallius Theodorus, Servius (in libro 
centimetro) totos metrorum physicorum doctrinae sese de- 
derunt. 
lubae fontem primarium fuisse Heliodori libros praeci- 
pue propter Victorini verba p. 94, 6 sq. „Iuba noster.... 
insistens Heliodori vestigiis‘‘ omnes consentiunt, sed Hensius 
ilias libros Tubae in metrorum physicorum doctrina — per- 
peram enim a luba alteram quoque doctrinam descriptam 
flisse censuit — pro unico fonte fuisse contendit atque, ut 
alia omittam, Hephaestionis libros a Iuba consultos fuisse 
Praefracte negavit (de Iuba p. 48 sqq.). Quod vereor ut 
iure fecerit. Longinus, cum Hephaestionis enchiridium inter- 
Pretaretur, non potuit non saepius praecepta Heliodorea 
Addere: vix credi potest Iubam, qui procul dubio Hephae- 
Stione recentior fuit, etiamsi in universum ad Heliodori 
Gloctrinam sese applicaret, non interdum admiscuisse prae- 
Cepta Hephaestionea, cum, quod quidem cognoscere liceat, 
raon is esset, qui unum scriptorem ad verbum exscriberet, 
Sed qui et optimis quos existimaret fontibus et proprio 
Auıdicio usus universam rem metricam pluribus libris!) ex- 
Poneret. Neque debuit Hensius, sicubi Aphthonii praecepta 
ad verbum ex scholiis Hephaestioneis translata esse ani- 
wmadvertit?), ob eam unicam causam sumere illis in scholiis 
inesse Heliodori verba. Nam primum a scholiastis consultos 
esse ipsius Hephaestionis libros ampliores per se consen- 
taneum est. Praeterea cum Philoxenus proceleumaticum 
inter principalia metra recepisse, Heliodorus, paeonico inter 


ἢ Exeitatur liber octavus apud Priscian. GL III p. 420, 24. 
°, Hense de Iuba p. 47. 52. 57 sq. 115. 


96 


rhythmos ablegato, octo metra principalia!) statuisse putandi 
sint, ea quae Victorini verbis p. 96, 14 „(Paeonicum metrum) 
quidam ultimo loco posuerunt proceleumatico repudiato“ 
describitur metrorum principalium doctrina, Hephaestionis 
propria fuisse videtur.?) Graviore exemplo rem demonstrare 
non possum, cum, ubi aliqua vel enchiridii Hephaestionei 
vel scholiorum illius verba cum Victorino conspirant, uln- 
que loco Heliodori verba subesse redargui nequeat. Sed 
omnino me iudice fallitur, qui IJubam tantummodo ad ver- 
bum Heliodori libros vertisse censuerit. At quae tandem de 
Heliodori περὶ ποιήματος doctrina explorata sunt? Hensius 
cum, quae in priore commentario Hephaestioneo p. V4—VIl4 
leguntur, re vera esse Heliodori sibi persuasisset, haud temere 
Heliodorum ceterum quoque fere eundem in modum atque 
Hephaestionem de poematum generibus docuisse coniecit, 
nos iam illo auxilio destituti sumus. Atque quandoquidem 
eorum, quae apud alios scriptores passim Heliodori nomine 
insignita circumferuntur fragmenta®), nullum ad illud de 
quo agitur argumentum pertinet, si a certis fundamentis 
proficisci volumus, 5018 colometria Aristophanea nitimur, in 
qua commemorantur carminum genera haec tantum: pow- 
otpopixd (schol. Pac. 775. Εα. 973. 1111. Ach. 204. 34. 
836. 929), τριὰς μεσῳδική (schol. Ach. 490), μέλος προῳδιχόν 
(schol. Ach. 1143), συζυγία κατὰ περικοπὴν ἀνομοιομερής (schol. 
Pac. 1127. Ach. 971) vel συζυγία ἐπιρρηματική (schol. Εᾳ. 51. 
1263. Ach. 665). Denique ea quam Hephaestio p. XXXI 19 
544. descripsit compositionis forma in schol. Pac. 939 signi- 
ficatur verbis μέλος, ὃ ὑπονοῶ μὲν ἔχειν τὸ ἀντίστροφον ἔν 
διεχείᾳ. Haec quam pauca atque vilia sint tuo iure mireriS, 
cum praesertim tantum non omnium generum Hephaest30° 
neorum exempla in colometriae reliquiis esse explicata He®" 
sius (HU p. 134 sqq.) demonstraverit. Idem certa ποι 2% 


ὃ Hense Hel. Unt. p. 119 sqg. 

2) cf. etiam Vict. p. 83, 2. 10. 19-22 et quae dixi p. 68; Vict.p. 49 
15 sqq. et schol. Heph. a p. 132 ad p. 30, 3; novem prototypa V 3. 
p- 87, 27 sqq., 98, 21. 160, 22. 

3) Keil quaest. gramm. (Lips. 1860) p. 12—14, Westphal Metrik r 
Ρ. 217 sqq., Studemund An. var. I ind. s. v. Heliodorus. 


97 


leesse indidem explicavit, unde universorum generum metri- 
orum nomina desiderari expedivit h. 6. ex ipsius colo- 
netriae indole atque ratione Cui quamvis multum con- 
'edam, nomina ἀλλοιόστροφα, ἑἕτερόστροφα, ἀπεριόριστα non 
;unt generalia, ut ὁμοιοειδῇ vel asynarteta, sed peculiaria, 
ae quemadmodum a nominibus μονοστροφιχά vel ἐπῳδιχά 
üfferant non video. Heliodorus igitur nomina illa aut igno- 
ravit aut, id quod propius a veritate abesse videtur, siqui- 
dem nomina illa ab Hephaestione demum ficta esse nemo 
sibi persuadebit, consulto in colometria ut nimis molesta 
aut intricata evitavit. Sed in libris, quibus artificiose totam 
doctrinam metricam illustravit, eum non secus atque He- 
phaestionem copiose de carminum generibus egisse quivis 
concedet. Atque in hac quoque re Jubam Heliodori vesti- 
gis institisse veri est simillimum. 

Contra Varro ea potissimum e Graecis in libros suos 
transtulit, quae in poetis Romanis interpretandis usui erant. 
Verumtamen et a Plauto Terentioque et a ceteris poetis 
Romanis multifariae illae stropharum conformationes, qui-. 
us Hephaestionis doctrinae fundamentum efficitur, alienae 
unt. Caesius universam fere doctrinam metricam ad Horatii 
armina explicanda direxit, Fortunatianus p. 278, 11 sqq. 
e de universa arte metrica eo tantum consilio agere, ‚ut 
d metra Horatiana aditum sibi patefaceret, diserte professus 
st. Hi igitur causam accurate de poematum generibus 
gendi non habebant, nisi de carminibus Horatianis mono- 
trophice conscriptis pauca monere ex re esse censebant. 

Atque Caesius quidem, cum carmina Horatiana ex 
rdine perlustrare institueret, in primo carmine interpre- 
ando de universa Horatii carminum conformatione haec 
raemonuit (p. 266, 26—267, 2): 

„Monostropha vocantur haec carmina, quia ad primam 
trophen cetera respondent nulla interveniente epodo, 
Quae cum a prima strophe differat, faciat eam, quam musici 
δὶ grammatici triada nominant.“ 

Quae enarratio quamvis ad certum auctorem revocari 
Nequeat, ex eodem fonte hausta esse videtur ex quo Aristi- 
dis Quint. verba p. 37, 12 sq. καὶ πάλιν τούτων (sc. τῶν ἀντι- 


- 


4 


98 


— or 


στρεφόντων) ἃ μὲν διμερῆ, ἃ δὲ τριμερῆ, ὡς τὰ καὶ τὴν ἐπῳδὸν 
προσλαμβάνοντα, de quibus disserui p. 85 sqq. Ceterum it 
spicias velim Fr. Leo ]. c. p. 298 sg. 

Haec sunt quae nunc apud Caesium leguntur, sed olim 
omnia ea lecta fuisse, quae apud Victorinum p. 56, 22—60, % 
tradita sunt, affirmavit Hensius de luba p. 55. Quod qw 
argumento probaverit frustra circumspexi. Contra singula- 
rem si carminum generibus describendis locum dedicassel, 
Caesius non pauca illa quae exscripsi ἐν παρόδῳ adnotasset, 
verum ea quoque ad peculiare illud caput relegasset. Deinde 
Terentianus, qui in argumento certe totus a Caesio pendelt, 
neque ubi a pedibus ad metra transitum fecit (v. 1578), 
neque ubi a generali metrorum explanatione ad Horatiana 
transgressus est (v. 2914), de poematum generibus disserult. 
Neque igitur in extremo libri capite nunc vel scriptoris vel 
librarii culpa mutilo, quo de metris Horatianis antea non- 
dum explicatis res erat, accuratam poematum .divisionem 
extitisse veri simile est, praesertim cum libri dispositionem 
in vv. 1596—1605 ipse adumbret. 

Arripuit Caesii enarrationem modo exscriptam Aph- 
thonius in metrorum Horatianorum descriptione p. 162, 
1—3 et 167, 13 sq. neque non ea usus est Fortunatianus 
in -capite de metris Horatii ineunte (GL VI p. 294, 24 5. 
— p. 17,7 5344. eius Fortunatiani editionis, quae a Keilio Halis 
a. 1885 publici iuris facta est '): 

„Haec autem Horatii carmina ... monostropha Graeti 
appellaverunt, quod prima strophe ... ceteras sequentes 
similes habeat, nec in aliqua parte interveniente epodo 
cola mutentur.“ 

Verum Fortunatianus solo Caesio non contentus, cum 
etiam de carminibus quae „non — monostropha‘“ essent dis- 
serere vellet, alium praeterea auctorem arcessivit. Verba 
„colon quid sit iam diximus, a quo <dicola sive> tricola 
sive tetracola dicuntur haec carmina“ (p. 17, 10—11) de 
suo addidit. Verbis „in cantionibus autem Iyricis legitime 
scriptis“ novus fons clarissime indicatur, quem ut cum 


.N.Hac in posterum utar. 


99 
Priore conecteret Fortunatianus verba „hoc est <non>!) 
monostrophis“ interposuit. Reliqua usque ad „ste τῇ στροφῇ 
καὶ ἀντιστρόφῳ ἐπῇδον" (p. 17, 16) bene decurrunt, tum a 
trophis epodicis ad versus epodicos transiluit Fortunatianus 
„inc translatum nomen — epodicum carmen“ p. 17, 16—18), 
ost verbis „haec igitur cantio Iyrica, quae tres has partes 
ıabet, periodos appellatur, eadem trias, si ex tribus?) his 
onstet,‘“ ad priorem enarrationem rediit. Hensius (HU 
.135) Thiemannum secutus ita haec verba corrigenda esse 
ensuit: „quae tres has partes habet <aut> periodos, appel- 
atur[; eadem] trias[, si ex rebus his constet];"* ei in summa 
ei assensus Caesar in ind. lect. hib. Marburg. 1874/5 p. Vll sg. 
laec proposuit: „quae tres has partes habet <aut)> periodos, 
ppellatur eadem trias, quia ex his tribus constat“. Vereor 
ie uterque fallatur. Primum Hensii mutatio est gravissima, 
“esar enuntiati conformationem nimis contortam et per- 
ersam reddit. Cum utraque lectione ut in sola coniectura 
osita pugnat collocatio verborum „partes habet <aut> perio- 
os“. Suo iure neutram coniecturam recepit Keilius; nam 
erba tradita omni ex parte sunt integra. Distinguit enim 
ortunatianus periodum a triade ita, ut nominetur trias 
niversum carmen, quod ex stropha, antistropho, epodo 
onstat, velut apud Pindarum Ol. IV, XI, XII, cum periodus 
sa pars sit carminis cuiusdam, quod complures periodos 
ontineat, velut in Pind. Ol. I vv. 1-45, 46—94, 95 — 140, 
41—186 singulas periodos efficiunt. Quae distinctio licet 
arum apte descripta nec ab alio quodam scriptore tradita 
it, non tamen illepida est, cum ipsa hac differentia bene 
xplicetur, quod periodus non sicut apud Heliodorum alios- 
[6 fieri solet stropha nominatur, sed ternarum stropharum 
utra carmen conformatio. Nullis enim certis terminis cir- 
umscripta periodus est illa pars, in qua σχέσις et ἀναχύχλη- 
rs conspieitur. Similiter vocabulo σύστημα usus est He- 
)haestio p. XXVII 14 σύστημα κατὰ περικοπὴν ἀνομοιομερές. 


1, <non> add. Thiemann et Caesar in ind. lect. Marburg. 1874/5 
ΝΠ; cf. Hense de luba p. 210 adn. 1. 
ἢ tribus Bergk, rebus cod. Neapol. 


100 


Denique differentia modo depicta significatur atque sia- 
bilitur verbis insequentibus quamvis mutilatis „solet enim 
abundantior et plenior cantio habere“ sc. complures perio- 
dos.) Hanc enim enuntiati illius sententiam fuisse pre 
babile est. Keilium p. 17, 21 pro „antistrophen“, quod est 
in codice Neapolitano, recte scripsisse „ante strophen“ non 
negaverim, sed sententiam quam Keilius effecit lacunae signo, 
quod in priore editione post „habere‘‘ posuerat, deleto non 
modo Fortunatiani auctori, verum ne Fortunatiano quiden 
vindicaverim. Fortunatianus postquam pauca, quorum pals 
lacuna hausta esse videtur, de carminibus proodicis atque 
mesodicis et de responsione intra ipsam triadem conspicua 
monuit, eum qui plura de triade quaereret ad magistros 
Graecos relegavit, cum ipsi Horatii interpreti triadum exempla 
deessent. Hanc de triade explicationem p. 17, 11—24 unde 
hauserit Atilius apparebit demum, ubi Victorini libros per- 
censuerimus. 

Victorini enarratio p. 56, 15—60, 25 et scriptoris εἰ 
librariorum incuria tam foede depravata est, ut non rafo 
quid Victorinus, quid Aphthonius, quid Aphthonii auctor 
scripserit certo definiri nequeat. Accuratius autem quam ad- 
huc factum est quae singulis debeantur discerni posse mihi 
persuasi. Atque etiamsi quae proponam non ab omni parte 
certa sint, fortasse alicui ad rectam viam inveniendam usui 
erunt. Initium capio ab ea parte, cui idem fons subest 
atque Fortunatiano p. 17, 11—24 ἢ. 6. a p. 58,5 sqq. Etenim 
ad verbum usque duae illae enarrationes concinunt, cuius- 
modi consensum, ubicunque inter Victorinum et Fortuna 
tianum deprehenditur, sic solent homines docti expedire, 
ut utrumque eodem fonte usum esse statuant: quam rati0” 
nem hic quoque valere cum ex aliis rebus tum ex VictoriP 
in initio additamentis et ex differentia in epodi et period 
explanatione (p. 58, 13 sqq.) conspicua apparet. Fortun2 
tiani enarrationem, si recesseris a paucis librariorum errorl 


I) Qui differentiam illam ex verbis traditis eruendam esse negaver? 
scribat necesse est „haec igitur cantio lyrica, quae tres has partes habe 
periodos appellatur; eadem trias, quia ex tribus [his] constet“. 


bus et ἃ lacuna p. 17, 20, integram οἱ offensione liberam 
esse supra ostendi, sed aliter iudicandum est de Victorino. 
Insulse enim Aphthonius ut videtur explicationi aliunde 
petitae inseruit enuntiatum (p. 58, 13 sq.) „nam epodos est 
tertia pars aut periodos lyricae odes“, quae verba et dis- 
putationem, qua epodi nominis origo declaretur (cf. Fortun. 
p. 35, 28), foede discindunt et recte apud Fortunatianum 
desiderantur. Ecce 
haec sunt Fortunatiani: haec Victorini: 
„strophen vocabant, ..... στροφήν vocabant, . . . . . 
post, cum in conspectu dei | dein in conspectu deorum 
consistentes cantici reliqua | soliti consistere cantici reli- 
peragebant, epodon, ὅτι τῇ | qua persequebantur, appel- 
στροφῇ al ἀντιστρόφῳ ἐπῇδον.““ | lantes id epodon. nam epodos 
est tertia pars aut periodos 
lyricae odes. igitur quod post 
στροφήν et ἀντιστροφὴν ἐπῇδον, 
dicebant epodon.“ 
Quin etiam pugnat illud enuntiatum cum eis quae sequuntur. 
Apud Fortunatianum periodus nominatur tota strophae anti- 
strophae epodi coniugatio, qua in notione minime esse 
offendendum supra demonstravi: eadem periodi vis apud 
Vietorinum significatur aperte p. 58, 19 verbis „ut omnis et 
atom et ἀντίστροφος (εἴ ἐπῳδός totidem habeant syllabas 
in proxima periodo, quae subieitur priori“; cf. 58, 23 „in 
proxima epodo subiectae triados“. In communi igitur For- 
tunatiani atque Victorini fonte vocabulo periodi trium illarum 
stropharum copulatio significata erat, post Aphthonius sive 
anonymus quidam eam epodi definitionem quae erat usita- 
lissima inculcavit; cf. 6. g. rhet. gr. V 510, 17 sq. 
Diversum in modum viri docti corrigere studuerunt 
pP. 58, 17—23, tamen ex eorum coniecturis, quas enumerat 
Hensius (de Juba p. 211 adn.) omisso Thiemanno, qui in annal. 
phil. vol. 107 (1873) p. 432 totum hunc locum paululum muta- 
tum post p. 59, 24 ablegavit, mihi quidem nulla omni ex parte 
satisfacit. Verbis „omnis et στροφή et ἀντίστροφος ἐπῳδός 
totidem habeant syllabas in proxima periodo“ dilucide de- 
daratur agi hic de responsione inter complures triadas 


102 


intercedente. Ergo procul dubio cum Keilio statuenda el 
lacuna ante „ita ut“ et cum Thiemanno inserendum „e' 
ante „erwöög“. In enuntiato „ut sit aut ἰσόμετρος ---- rhythme 
subsistens‘ sic ut scriptum est subiectum esse oportet „perie- 
dus“. Sed cum huic parum apta sint verba „quolibet metro 
seu rhythmo subsistens“, probabilius videtur p. 58, 19 pro 
„habeant“ Aphthonium scripsisse „habeat“, ita ut enuntiali 
illius subiectum sit „omnis et στροφή et ἀντίστροφος et ἐπῳ- 
δός“; cf. Fortunat. p. 17, 22 sq. In enuntiato insequenti 
oratio hiat inter „dissimilia“ et „in proxima epodo“. Thie 
mannus scripsit „sic et strophes cola, cum sint dissimilia 
<inter se, similia sunt)> in proxima periodo subiectae tria- 
dos“, sed nimis audacter pro „epodo“ substituit „periodo“. 
Propius a Victorini sententia abesse videtur Keilii emen- 
datio, quam probavit Caesar: „sic et strophes cola, cum 
sint dissimilia, <tamen antistrophae similia sunt et epodo 
redduntur similia> in proxima epodo subiectae triados“ 
Lacunam quam ante „ita ut“ deprehendimus haud in- 
commode suppleveris hunc in modum: „appellatur «τριάς: 
et repetitur tota> τριάς, sed propter Fortunatiani enarra- 
tionem (p. 17, 19— 92), de cuius cum Victorino cognatione 
dixi, Aphthonium hic et de periodo et fortasse de proodicis 
atque mesodicis verba fecisse crediderim. 

Post brevem de syllabarum divisarum et coniunctarum 
responsione digressionem sequuntur praecepta quae ad car- 
mina monostropha spectant. Thiemannus |. c. p. 431 54 
verba „ita ut — servabimus“ (p. 58, 18—59, 5) collocanda 
esse putavit post p. 59, 24 „in epodis saepe fecerunt“, Αἱ 
fallitur. Nam prius enuntiatum (p. 58, 18—23) eo quo eX- 
aratum est loco non modo non supervacaneum est, sed 
paene necessarium, alterum neque ubi nunc legitur aptum 
est neque ubi Thiemannus posuit. Sed verba „ita ul — 
triados“ (p. 58, 18—23) post p. 59, 24 ne possunt quidem 
ferri. Nam enuntiato „cui varietati — iungatur“ (p. 59, 21—2) 
non describitur, id quod Thiemannus cogitare videtur, com- 
positiohaece AABAAB....,sedhaee AABBCC...D. 

In monostrophorum descriptione p. 59, 6—7 iniuria 
Hensius (HU p. 133 et de Iuba 1]. c.) 'offensus est vocabulo 


108 
„duas“, cum in ipso 1110 grammatici ratiocinatio perspiciatur, 
qui, postquam a carminibus χατὰ τριάδα compositis epodum 
dempsit, residua esse censuit carmina, in quibus non, ut 
in ceteris, post binas strophas aequalitas epodo interveniente 
interrumperetur. Artissima cognatione hic locus continetur 
cum Caes. Bass. p. 266, 26 — 267, 2 et Ar. Quint. p. 37, 
2-13, a quo cum commemorentur διμερῆ et τριμερῆ, facile 
'onieceris Aphthonium non ipso Caesio, sed eius auctore 
ısum esse, ex quo etiam verba p. 59, 7 „duas periodos“ 
lerivaverit. Cf. etiam Is. Tzetz. l. c. p. 65, 16. 73, 2. 

In paragrapho insequenti (p. 59, 8—23), qua de carmi- 
übus χατὰ περικοπήν agitur, Keilius caute perpauca mutavit, 
sed vereor ut quisquam ex ipsis. textus verbis et adnota- 
ionibus ei subiunctis Aphthonii vel eius quem compilavit 
wetoris sententiam aperiat.e Thiemannus nonnulla recte 
erspexit, sed plura artificiosius emendavit vel in margines 
blegavit, quam ut coniecturae eius aptae sint ad persua- 
lendum. Caesar non pauca licentius mutavit, alia trans- 
osuit, alia delevit, qua via effecit enarrationem, quae ipsa 
ıbruta est offensionibus expeditu difficillimis et a codicum 
temoria tam longe abest, ut quemadmodum haec ex illa 
rta sit nemo possit explicare. Hensii quoque emendationes 
imis longe a verbis traditis recedunt, quam ut eas unice 
eras esse quivis sibi persuadeat. Haec sufficiant in uni- 
ersum de illorum hominum doctorum commentis, quae 
ingillatim redarguere et magni est laboris et supervaca- 
eum. Spero enim fore ut ipsae corruant, ubi eam sen- 
ntiam, quam veram esse censeo, protulero.. Ac primum 
uidem nulla est dubitatio, quin enuntiatis p. 59, 18—923: „Si 
uidem inducta prima strophe et antistropho rursus aliam 
rophen et antistrophon praecedentibus dissimilem adferant 
'rursus tertiam (sc. strophen et antistrophon) nihil duabus 
raeeuntibus similem et quartam (sc. strophen et antistro- 
ion) aeque a ceteris discrepantem. cui varietati solent illud 
liungere, ut postrema (lege postremo) epodos cunctis dissi- 
[15 aliquando iungatur, quod non tantum tragici, sed et Iyrieci 
ctores in epodis saepe fecerunt,‘‘ haec compositionis genera 
tis pervulgata describantur: AA BBCC....et ΔΑ ΒΒ (Ὁ... Ὁ. 


104 


Quae apud Iyricos poetas non deprehendi non me ἔν 
sed utrum grammatici inscitiam culpaveris an sumere 
malis auctorem seripsisse „tragici sed et comicel“, ad 
ipsum genus explicandum nihil valet. Pro „in epodis“ pre 
posuit Caesar „in epodieis carminibus“, sed satius videlu 
notare epodorun nomine significari universa carmina ep 
dica. In eis quae antecedunt duas permixtas esse pericopa 
notiones iam Thiemannus perspexit. Altera est talis, qu 
lis in Hephaestionis carminibus κατὰ περικοπὴν ἀνομοιομερέσ 
describitur, altera ea, quae Hephaestionis verbis (p. XXI 
5 54.) κατὰ περιχοπὴν ... ἄσματα ... Ware εἶναι στροφὴν χι 
ἀντίστροφον χαὶ ἐπῳδόν notatur. Praeterea teneamus opork 
antea p. 58, 19 strophae. antistrophae epodi coniugationeı 
periodi vocabulo esse significatam. Ac primum quivis vid 
accurate inter se respondere μονοπεριχόπων et πολυπεριχόπι 
definitiones: 

„est „.. περικοπή carmen subsistens ex strophe et ant 
stropho et epodo: 
“(qua quando> vel bis vel ter | si vero dissimilia inter se i 
vel saepius carmen concluda- | epodis cola iungantur, πολι 
tur, povorepixorov nominatur;  περίκοπον nuncupatur.“ 
Ergo ut μονόστροφα sunt ὁπόσα ὑπὸ μιᾶς στροφῆς χκαταμετρεῖῃ 
(Heph. p. V 15), ita μονοπερίκοπα sunt ea carmina, in quibt 
ab initio usque ad exitum eadem pericopa repetitur ἢ. 
AABAAB...; sequitur ut πολυπερίκοπα sint quae ex plı 
ribus et inter se diversis pericopis constent h. e. AA 
CCD.... Atque re.vera haec sententia verbis traditis aper' 
significatur, modo Aphthonium epodi vocabulum hie no 
secus atque p. 59, 23 ad tota carmina rettulisse conced: 
neque vocem coli ad singulos versus revoces. Minime eni) 
quae ad hanc coli notionem probandam attulit Caesar |. 
p. X, ad illius interpretationem defendendam sufficiunt, st 
qui in illa coli notione perstare velit non potest non ha 
verba stolido interpolatori dare. Neque vero sanae ration 
est, ubi de loco aliquo interpretando desperatur, interpol 
torem nescio quem arcessere, qui, quomodo ad perversis 
mas sententias abductus sit, neutiquam ostenditur. } 
iudice manifesto hic coli vocabulum non sollemniter € 


usuırpatum, sed solas partes sive membra significat, quae 
hoe loco singulis pericopis efficiuntur. Eandem coli notio- 
nem deprehendimus iam apud Hephaestionem p. XXXI 1}), 
in quo loco explicando Osannus pariter atque eo de quo 
agitur loco Caesar, cum sollemnem colo vim subesse cen- 
seret, summam effecit perturbationem. 

Enuntiatum „quando non sollemni continuatione, sed 
per distantiam (κατὰ διέχειαν) et varietatem (cf. ἀνομοιομερῆ) 
in epodis periodi compleantur (συμπληροῦται)" ad carmina 
χατὰ περικοπὴν ἀνομοιομερῆ referendum esse in propatulo est. 
Ut antea epodi sunt carmina, periodi binarum stropharum 
complexiones. Verba „id est tres partes eale), e quibus 
pericope subsistit“ ab eo, qui alteram pericopae notionem 
amplexus est, inepte hic esse inculcata nemo non videt. 
Integra sunt verba „quae ἀνομοιομερῆ --- conclusio“, in quibus 
iterum binarum stropharum coniugatio appellatur periodos. 
Post „conclusio“ oratio hiat. Cum antea explicatum sit, 
carmina ΑΒ ΑΒ AB... esse χατὰ περικοπὴν ἀνομοιομερῆ, 
postea sermo incidat de carminibus sie compositis AA BB 
CC... , non audaculus mihi videbor, si hunc fere in mo- 
dum lacunam supplevero: „periodi conclusio. (contra merito 
χατὰ περικοπὴν ὁμοιομερῆ diecimus similium partium copula- 
tione periodi conclusionem,> si quidem ....“* Ergo altera 
enarratio erat haec fere: . 

„Praeterea reperitur nonnumquam huiusmodi compositio 
versuum in carminibus, non ut prima compositio secundae 
compositioni sicut in στροφῇ et antistropho respondeat, sed 
ut prima tertiae, secunda quartae similis habeatur, quae 
compositio κατὰ περιχοπὴν ἀνομοιομερῆ dicitur; quando non 
sollemni continuatione, sed per distantiam et varietatem in 
epodis periodi compleantur; quae - ἀνομοιομερῆ merito dixi- 
mus id est dissimilium partium copulatione periodi con- 
elusio . <contra merito χατὰ περικοπὴν ὁμοιομερῆ diecimus 
similium partium copulatione periodi conclusionem), si qui- 
dem inducta prima strophe et antistropho rursus aliam 
strophen et antistrophon praecedentibus dissimilem adferant 


ἢ cf. quae dixi p. 56 54. 


106 


.., quod non tantum tragici sed et comici auctores in t 
dis saepe fecerunt;“ altera fere haec: 

„est... περικοπΥ carmen subsistens ex strophe et: 
stropho et epodo, <qua quando> vel bis vel ter vel sae 
carmen concludatur, μονοπερίχοπον nominatur. Si vero d 
milia inter se in epodis cola iungantur, πολυπερίχοπον ! 
cupatur.“ Eandem pericopae notionem amplexus ad 
quidam p. 59,16: „id est tres partes ea<e), e quibus | 
cope subsistit.“ 

Sic verbis quae tradita sunt servatis omnibus et 
lacuna statuta omnes corruunt difficultates. Quae re: 
parum lepide dicta facile ex universo dicendi et compil 
genere, quo utitur Aphthonius, expedias. Apud Aphtl 
auctorem vocabulum periodi similiter atque p. 58, 1! 
eam carminum partem significandam usurpatum erat, ir 
σχέσις posita est. Quod cum ad singulas strophas ref 
Aphthonius p. 58, 13 verba „nam epodos est tertia 
aut periodos Iyricae odes“, p. 59, 16 verba „id est 
partes eae 6 quibus pericope subsistit“ addidit. Car 
χατὰ περικοπήν (AAB AAB ...) in Aphthonii fonte prae 
epodica appellata esse videntur pariter atque factun 
apud Hephaestionem (p. XVII 4. XXIX 5 sq.), ex qua ' 
buli notione sive Aphthonius sive Victorinus mirum 
qui nune legitur epodi usum derivavit. 

Maxime obscura est insequens paragraphus p. 59, 24 
in qua cum ne illud quidem dubitationi exemptum sit u 
de carminibus monostrophis an epodicis agatur, non p 
difficultatibus implicaretur, qui quomodo Viciorino au 
collocanda sint ἐφύμνια, προύμνια, μεϑύμνια accurate descer 
vellet. At enim ne Aphthonius quidem, non modo \ 
rinus hanc rem satis bene perceptam habuit. Verb: 
epodieis carminibus‘“, fortasse ad proxime praecedentem 
graphum pertinentia, recte seclusit Bergkius. Epodoe j 
25 apud graecum scriptorem sine dubio erant οὗ ἄρρε 
οὕτω καλούμενοι (Heph. p. XXVI 1), sed Aphthonius ec 
eis epodis de quibus paulo ante dixerat non diversos 
censuit. Mira sunt in ultimo enuntiato μεϑύμνια, 
praeter eum de quo agitur locum ne semel quidem 


107 


memorantur. Occurrunt ἐπῳδοί, ἐφύμνια, ἐπιφϑεγματικά, sed 
praepositio μετά in huiusmodi formulis nusquam deprehen- 
ditur. Adde quod enumerantur ἐφύμνια, προύμνια, Nonne 
quivis requirit μεσύμνια ab Hephaestione p. XXV 4 com- 
memorata, cum praesertim quid intersit inter ἐφύμνια et 
μεϑύμνια non intellegatur? Quae fuerit meshymniorum de- 
scnplio non iam dici potest, quamvis facile scripseris 
(p. 59, 28) „si autem post (strophen et ante» antistrophen 
collocentur.“ 
De ultimo capite (p. 60, 1—25), quod verbis „hoc genus 
in sacris cantilenis ferunt‘“‘ continuatur enarrationi p. 58, 
6-23, quod adnotem non habeo. Itaque ad primum caput 
(p. 56, 15—58, 4) me converto, cui ab Aphthonio vel for- 
lasse Victorino?!) parum apte inscriptio „de poetice‘ prae- 
fra est. Quae locutio quo pertineat facile cognosces collato 
Diomede in GL I p. 473, 15—20. Atque in prima para- 
grapho (56, 16—21) perperam a Wilmannsio deleta esse 
verba „vel rhapsodia“ intellegitur ex locis iam supra p. 94 
allatis velut schol. Dion. Thr. ed. Bekker p. 768, 23: ποίησις 
γὰρ ἡ πᾶσα ᾿Ἰλιάς, ποίημα δὲ ἑκάστη ῥαψῳδία. In capite in- 
Sequenti, in quo duae carminum divisiones coniunctae sunt, 
P. 57, 1 Aphthonius sine dubio scripsit „aut tetrametris“ 
et 57, 2 „ex pluribus metris‘“: hoc restituit Bergkius, illud 
Keilius.2) Quae p. 57, 5 sequuntur et Victorini et librario- 
Tum vitiis adeo depravata sunt, ut quid Aphthonius vel is 
Quo usus est scripserit cum probabilitatis specie quantum 
Video enucleari nequeat. Hoc tantum is, qui Hephaestionis 
Verba iam a Keilio allata perpenderit, concedet verbis „ex 
tr-imetro et tetrametro“ (p. 57,5) reliquias effici enarrationis 
CT uiusdam carminum μικτῶν κατὰ στίχον. Caesar verba „quam- 
QQuam — fiunt“ (p. 57, 5—9) post p. 57, 15 „ad iambicos 
edit“ transposuit, sed verba illa quo sententiarum vinculo 
um carminum μεταβολικῶν descriptione conectantur me non 
“ mtellegere ingenue fateor. Quapropter hunc fere in modum 


cf. Schultz 1. c. p. 13. 52. 

*, Vocabulum „continentur“ p. 57, 3 non modo offensione carel, 
sed quod maluit Keilius „continuantur‘‘ et a sententiarum conexu alienum 
est et repudiatur praepositione „ex“. 


108 


Aphthonium scripsisse suspicor: „mixta autem quae partn 
sunt κατὰ στίχον partim (systematica. Carmina autem χαϊὲ 
στίχον partim sunt ἄμικτα partim μιχτὰ χατὰ στίχον velul) 
ex trimetro οἱ tetrametro mixta, quamquam non uno versü 
semper sensus!) expleatur ut <et> in elegia vel epodis“ 
ἢ. 6. etiam ex trimetro et tetrametro mixta et elegiae el 
epodi carminibus κατὰ στίχον adnumerantur, quamquam cum 
hoc genere pugnare videtur, quod non ex uno versu col- 
‘ tinentur. Hensius p. 57, 9 vocabulo „epodoe‘ deleto verba 
„quae similiter χατὰ δίστιχον fiunt‘ post „epodis“ p. 57, 6 
collocanda esse dubitanter coniecit. Sed quoniam verba 
illa ita ut scripta sunt quamvis aegre possunt tamen in- 
tellegi, satius videtur in codicum lectione acquiescere, cum 
certa emendatio proferri nequeat. Nullos movet scrupulos 
carminum ἀμεταβόλων et μεταβολικῶν descriptio (p. 57, 10-15), 
sed idoneo sensu prorsus carent verba (p. 57, 15 saqgq.)' 
„haec etiam in carminibus . . . προῳδικά et ἐπῳδικά voca- 
verunt.“ Nescio an Aphthonius ita fere scripserit: „haet 
etiam in carminibus quae mutuo adnexa ita ex se pendent, 
ut alterum sine altero audiri non possit; <quae> προῳδικά 
et ἐπῳδικά vocaverunt ... ut fit in hexametro: προῳδιχόν 
ipsum epos οἷς"; qua coniectura probata haec sententia 
efficeretur: μεταβολικά sunt metra tragica et comica. Nam 
non solum apud reliquos poetas tragicos comicosque, sed 
etiam apud Menandrum ab aliis metris ad alia genera transi- 
tus fit. Sed hoc usu venit etiam in carminibus proodieis 
atque epodicis“. Ne eis quidem quas proposui mutationibus 
hanc de poematum speciebus enarrationem omni offensione 
liberari non me fugit, verum non solum Victorinum, sed 
etiam Aphthonium saepe inepte auctorum quos exscripsit 
et verba et sententias pervertisse constat. | 
Itaque quoniam quae Aphthonius scripsisse videatur 
quantum fieri potuit reconcinnavi, inquirendum est a quibus 
auctoribus Aphthonius hanc περὶ ποιήματος doctrinam peti- 
verit. Atque cum de Caesio aut Terentiano cogitari nequeat, 


1) versus codd., sensus Keil (cf. Vict. p. 58, 17. 161, 95. 163, 14 sq.), 
metrum Caesar. 


. 109 


ad Iubam refugit Hensius de lub. p. 49. 208 sqq. Verum 
ab Aphthonio praeterea alium auctorem exscriptum esse, 
qui octo illis metra ad versum heroum trimetrumque revo- 
candi modis a Victorino p. 101, 6 544. excitatis usus sit, 
nuper nos docuit Schultzius l. c. Nomen illi fuisse Thaco- 
mesto ex p. 140, 3 concludendum esse censuit: quae con- 
iectura etiamsi dubitationi obnoxia sit, nos quoque scriptorem 
illum Thacomestum appellabimus. Huic totum illud de quo 
agitur caput p. 56, 15—60, 25 vindicandum esse Schultzius 
vel ex singulorum capitum in primo Victorini libro ordine 
effici putavit (l. c. p. 40. 50). Permixtam enim esse in hoc 
το Iubae doctrinam atque Thacomesti et illi tribuenda 
esse capita de rhythmo, de pedibus p. 43, 9—24. 44, 10 544. 
47, 1 sqq., de metris p. 51, 19-53, 25, de colis metrorum, 
de metrorum fine seu clausula, de epiploce, huic de sylla- 
bis, de arsi et thesi, de pedibus p. 43, 25—44, 9 et 46, 6—33, 
de metris p. 50, 10—51, 18, de versu, de poetica, de strophe. 
At enim arte inter se cohaerere enarrationem p. 53, 26—55, 9, 
qua de colo, commate, sticho, periodo agitur, et eam quae 
carminum generibus tributa est cognoseitur collato commen- 
tario Hephaest. II p. VII 7 sqq. Ergo Victorini ordo ab 
Hephaestionis enchiridio, cuius primo capite agitur de sylla- 
bis, altero de synecphonesi, tertio de pedibus, quarto de 
metrorum clausula, eo potissimum distat, quod capiti de fine 
metrorum brevis de metris eorumque partibus coniugationi- 
busque disputatio praemissa est. Quod utrum a 008) an 
a Thacomesto factum sit, nisi alia argumenta accesserint, 
disceerni non poterit. Itaque cum non sit quo Iuba exclu- 
datur, singula percenseamus. 

Ac primam quidem paragraphum p. 56, 15—21, quam 

ΒΟ iure inter fragmenta Varroniana recepit Wilmannsius 

.c. p. 200 sq. (cf. ibid. p. 68), per Thacomestum ad Aphtho- 

hium pervenisse nemo negabit. In capite insequenti p. 56, 

2-58, 4 Aphthonius primum tres carminum species enu- 

Merat, quarum prima efficitur carminibus χατὰ στίχον, altera 

systematieis, tertia mixtis, tum eadem ferme esse ἀμετάβολα 


ἢ) cf. Iub. apud Vict. p. 50, 6. 52, 15-18. 53, 13—17. 


-«-.---... mn 


et μεταβολικά addit. Atque carmina ἀμετάβολα non diversa 
esse a poematis κατὰ στίχον compositis et per se conseh- 
taneum est et Aphthonius ipse profitetur: sequitur ut μεῖα- 
βολικά comprehendant et systematica et mixta. Sed inspieias 
velim locum ad quem verba (p. 57, 13 sq.) „qualia esse 
tragica et comica paulo ante memoravi‘‘ nos revocare viden- 
tur. ΠΣ (p. 50, 10—32) enim quattuor metrorum species 
describuntur, quarum prima dieitur epica, altera melica sive 
lyrica, tertia tragica, quarta comica: quas accurate amplexus 
in poematum speciebus distinguendis scriptor exemplum 
profert carminum κατὰ στίχον vel ἀμεταβόλων „metrum epi- 
cum“, systematicorum ea „quae apud Iyricos invenimus‘, 
μεταβολικῶν metra „tragica et comica“. Consulto igitur sine 
dubio p. 57, 2 5014 carmina Ilyrica, p. 57, 13 sola tragica 
et comica exeitavit, cum poematum species ad metrorum 
specierum similitudinem fingeret. Itaque si ac curate scribere 
voluisset, μεταβολικά eadem esse atque mixta diserte dicert 
debuit: quamquam nomen μεταβολιχά ad omnia iuxta cal- 
mina, quae non sunt κατὰ στίχον, quadrare patet. Carmina 
μικτά vel potius μιχτὰ γενικά Hephaestio esse dixit (p. X 
τὰς τραγῳδίας et τὰς παλαιὰς χωμῳδίας, Menandri autem (0΄ 
moedias mixtas esse χατὰ στίχον (p. ΧΙ 6). Contra VictoriM! 
auctor de industria docet μεταβολικῶν nomen non solum ad 
reliquas fabulas, sed etiam ad Menandri comoedias pe” 
tinere. Vocabulum „epodoe“ p. 57, 3 Aphthonium noN 
secus atque p. 59, 14.23 ad universa carmina epodica το ἘΠ 
lisse ideo probabile fit, quia versus epodici paulo post &* 
plicantur. Syzygias (p. 57, 4) non appellari binorum pedw= 
coniugationes in promptu est. Immo illustrantur illa v* 
verba p. 57,2 sq. „quae ex pluribus metris.... continentur“ ἢ 
et explicatur certum artis vocabulum συστηματικά non 5647 5 
atque apud Hephaestionem p. VII 1 σύστημα vocabulo σῦν δ΄ 
γωγή. Jam Caesar monuit apud Heliodorum alteram par? 
baseos partem vocari συζυγίαν ἐπιρρηματικήν, sed etiam mel 2U° 


—- 


I) cf. Heph. p. II 12 συστηματικὰ δὲ ὅσα ὑπὸ πλειόνων μέτρων οἷς 
ἣν σῶμα (— εἰς συζυγίαν) παραληφϑέντων.. . . συμπληροῦται. 


111 
roferre potuit Heliodorum non raro verba facere de versibus 
υγημμένοις et de syzygia versuum; cf. schol. Hel. ad Arist. 
ch. 284 et Thiemann. colom. Hel. p. 115 sq. Quae p. 57, 
95-58, 4 de epodicis et proodicis scripta sunt ab eodem ori- 
inem duxisse a quo p. 163, 11—15 h. e. a Thacomesto recte 
chultzius p. 46. 53 perspexit. Neque iniuria eidem 1116 
ibuit ἀμετάβολα et μεταβολικά p. 57, 10—151): cui sen- 
:ntiae patrocinium paratur non leve collatis verbis p. 57, 
2: „peraßolıxa ... quae ab aliis metris ad alia genera 
ransitum faciunt, qualia esse... comica ... memoravi. 
am et Menander etc.“ cum p. 50, 31: „comicum (sc. me- 
um)... varia versuum et modulorum lege compositum 
eperitur, sicut plerumque apud Menandrum . .. .. cognosci- 
us.“ Totam enim illam metrorum divisionem p. 50, 10—32 
d Thacomestum redire tantum non certum est;?) cf. Schultz. 
.48. Quam arte inter se cohaereant p. 57, 13 et p. 56, 25 
tp.57, 3 supra demonstravi; quem conexum ab Aphthonio 
emum fictum esse cum a probabilitate abhorreat, statuamus 
ecesse est iam a Thacomesto duas illas carminum divi- 
iones ex diversis fontibus fuisse collectas atque una pro- 
0585. Neque Juba commendatur nomine συστηματικαᾶ. 
am Heliodorus certe carminum strophice compositorum 
artes vocavit περιόδους neque debuit Hensius (de Jub. p. 49) 
leo, quod in perpaucis illis qui extant locis vocabulum 
ἐριοδικόν non occurrit, suspicari Heliodorum vocabulo repto- 


I) cf. etiam p. 160, 33—161, 1 et 164, 28. 

Ὦ Quid ex p. 57, 14 sq. et Heph. p. XI 6 sq. de Menandri comoe- 
wum forma concludendum sit exposuit F. Leo in Mus. Rhen. XL 
163 sqq. Thacomestus saepius comoediam ÄAtticam respexit; cf. p. 81, 
. 104, 5. 151, 24. 134, 32. Ex doctrina Varroniana per Thacomestum 
Victorinum fluxisse videtur enarratio p. 78, 19—79, 1 vel 78, 19—79, 6 
- Rufin. p. 556, 22—557, 18 et Firmian. [sc. Lactant.] apud Rufin. 
564, 7—% et Priscian. GL III p. 421, 12 sq. 422, 9 sq. 422, 22 sq.). 
rum enim quae illic leguntur vocabulorum „semis“ et „quadrans“ 
kis singulariter a nummorum nominibus ad versus dimetiendos trans- 
korum hoc apud nullum alium scriptorem metricum, illud apud solum 
agustinum (de mus. II p. 1117 et 1127 ed. Migne vol. 32) deprehendi 
>tione a semipede non diversa indutum. Augustinum autem a Varrone 
@ndere iudicare consuevimus. Cf. etiam GL VI p. 555, 4 (16). 556, 14, 


112 


δικόν, quod rhetoricis saltem scriptoribus satis est usitatum!'). 
repudiato una singulas strophas περιόδους, universa carmina 
συστηματιχά appellasse?). Quin etiam haud scio an Hepha« 
stione demum auctore, cum varia periodi notione offen 
deretur?), vocabula σύστημα et συστηματικά in sollemnem 
usum abierint. Certe Aristidis auctor, qui pedes dixit συστή- 
para συλλαβῶν (p. 31, 8), metra συστήματα ποδῶν (p. 32, 6) 
poemata συστήματα μέτρων (p. 37, 6 54.) certam vocabuli 
σύστημα vim non agnovit.t) Itaque Victorini verba p. 76, 38 
„cum sint periodi seu systemata ut quidam vocant‘‘°), quae 
propter Accii et Pacuvii versus p. 77, ἃ sqq. 12 sqq. Hen- 
sius (p. 50) et Schultzius (p. 35) a Caesio repetenda esse 
coniecerunt, magis propter locutiones „sensum includere“ 
(p. 77, 2) et „finire sensum“ (p. 77, 8), quas Thacomesti 
proprias fuisse docuit Schultzius (p. 33), per Thacomestum 
Victorino fluxisse putaverim. Neque est cur Fortunatiani 
verba p. 296, 1 54: „systematica sunt, hoc est binis vel tri- 
bus vel quattuor versibus constant“ per ambitus quosdam 
ad doctrinam Hephaestioneam redire negemus. Sed insunt 
in tripartita Vietorini divisione etiam quae cum Hephaestionis 
praeceptis pugnent. Hephaestio quattuor carminum genera 
secrevit haec: χατὰ στίχον, συστηματικά, μικτά (vel μικτὰ yevıxa), 
χοινά (vel χοινὰ γενικά): hie utrum χοινά consulto excerptor 
repudiaverit an in fonte quo usus est non deprehenderit, 


ἢ cf. Hermog. p. 252, 9 (in Spengel. rhett. gr. II). Apud Hermo- 
genis scholiastas hoc verbum admodum frequens est. 


3) Eandem discrepantiam cum apud unum scriptorem ferendam esse 


negaret, antea Hensius in HU p. 142 sqq. totam illam de prioris commen- 
tarii Hephaestionei περὶ ποιήματος origine quaestionem moverat. 


δ) cf. quae dixi p. 68 sqq. Periodi notio in ipsa arte metrica tam 
varia est, ut ad periodum rhetoricam confugere, id quod fecit Fritzschius 
l. c. p. XCIII, non opus sit. 


4) cf. etiam quos attuli locos p. 43 adn. 1. 2. 3. 


5) Pro stasimi vocabulo, quod et hic et p. 77,10 in codicibus inest, 
utroque loco Hensius (p. 50) systematis vocem substituit. Vocem stasim; 
idoneo sensu carere optime dispiciet, qui quomodo eam ab emendatione 
defendere studuerit Westphalius in Allgem. Metr.? p. 183 adn. 3 per- 
censuerit. 


113 
non video quomodo pro certo diiudicari possit!. Sed gra- 
vius est quod Hephaestio carminibus systematicis adnume- 
ravit elegias et epodos (p. VIII 2 sqgq.), quae apud Victorinum, 
51 modo supra recte de lacuna p. 57, 5 iudicavi, μιχτοῖς κατὰ 
στίχον subiciuntur similiterque atque apud Arist. p. 37, ὃ 
χατὰ δίστιχον distribuuntur. 

Aperaßola et μεταβολικά a quo auctore graeco petiverit 
Thacomestus prorsus ignoramus. Neque enim quod Hen- 
sus (HU p. 129) comparavit schol. Hel. Arist. Ach. 204, 
Τροία jam a Caesare |. c. p. VI adn. 1 sie emendatum povo- 
στροφικὸν μέλος Ex δύο μονάδων μεταβολικῶν, huc pertinet. In 
colometria habemus carmen ex variorum versuum strophis 
constans, apud Victorinum diversa versuum genera inter se 
permixta. Heliodori μεταβολή plane congruit cum ea, quam 
Hephaestio p. XXX 5 verbis τὸ μεταβολικῶς τὸ ἄσμα Ye- 
γράφϑαι significat. Aptius comparari potuit Arist. Quint. 
p. 94, 3 544ᾳ. 23 sq. 26 sqq. Neque igitur licet propter solunı 
lud scholion hane distinectionem Heliodoro vindicare. Hoc 
unum certum videtur primitus nomen μεταβολικχά ad omnia 
carmina pertinuisse, quae non χατὰ στίχον conscripta sunt. 

Altera explicationis de carminum generibus pars p. 58, 
»-60, 25 e duabus particulis composita est: p. 58, 5—23 
vel 58, 5—59, 5 quae sit indoles carminum triadicorum de- 
senbitur, qua cum enarratione paragraphus p. 60, 1—25, et 
ipsa triadicorum naturae atque origini expediendae tributa, 
arte conectitur verbis p. 60, 1: „hoc genus in sacris canti- 
lenis ferunt quidam etc.“ Adnexa sunt priori parti p. 59, 
6-7 carmina monostropha, quae scriptor ex poematis Iyri- 
eis legitimis ἢ. e. triadieis?) epodo dempta oriri censuit; 


ἢ Hensius, cum p. 49 tripartitam divisionem Heliodoro vindicaret, 
gravissime secum pugnavit, quoniam carminum κατὰ σχέσιν divisionem 
quadripartitam, quae estp. V 12—14, antea (in HU p. 148) eidem Heliodoro 
tribuerat.. Nam qui in‘ carminibus χατὰ σχέσιν distribuendis carmina 
μίκτὰ et χοινὰ statuit, idem profecto in prineipalibus carminum generibus 
dispescendis fecit. 

?, cf. Fortun. p. 17, 11 sq. „in cantionibus .. . Iyricis legitime 
scfiptis... haec tria inveniri necesse est: strophen, antistrophen, epo- 
don“; Viet. p. 58, 6 sq. „pleraque Iyricorum carminum ... ex strophe 


ὃ 


114 


cf. quae dixi p. 102 sq. Sequuntur p. 59, 8—29 praecepta ὃ 
carmina χατὰ περιχοπήν et ephymnia pertinentia. De font 
bus pro certo haec affirmare licet: particula p. 58, 23 — 59, 
qua de syllabarum coniunctarum et divisarum inter stroph 
responsione agitur, a Thacomesto originem duxit; cf. Schu 
p. 46. Idem, qui p. 58, 19 triadi epodicae nomen periodi | 
didit, p. 59, 16 et 18 carminum χατὰ περικοπὴν avoporonep 
partes inter se respondentes periodos nominavit. Con 
qui μονοπερίχοπα et πολυπερίχοπα p. 59, 12—15 descrip: 
carmen ex strophe et antistropho et epodo constans πὶ 
xoreriv appellari docuit. Denique quamvis per ambages 
eundem auctorem redeunt Vict. p. 58, 6—23 et Fort 
p. 17, 11—25. Haec sunt certa, sed coniectura etiam pa 
longius progrediendum esse videtur. Particula p. 59, A— 
qua ephymnia describuntur, quae „vel hyınnis vel dithyra 
bis supercini (ἐπάδειν) moris est“, utrum a Iuba an a Tha: 
mesto repetenda sit pro certo non disceptaverim. Sed εἰ 
perquam similis sit Hephaestionis explicationi p. XXV 1 94 
in qua ephymniorum exempla proferuntur locutiones ζὴ na 
et ὦ διϑύραμβε, cumque ab eis quae praecedunt p. 59, 15 5 
quae a Thacomesto originem duxisse infra probabile f 
verbis „hoc loco non supersederim dicere‘‘ ad alium font 
transitus fieri videatur'), particulam illam a Tuba esse de 
vatam a vero haud abhorret. Certa sermonis Thacomesti 
vestigia in capite p. 58, 5—60, 25 excepta particula p. 
23—59, 5 nusquam inveniuntur. Neque enim vereor ne c 
unicam locutionem „sensum finire* p. 58, 17 certi te 
monii loco habeat. Sed exempla a Vario et Varrone pe 
(p. 60, 14 544.) magis Thacomesto quam lubae fav 
Schultzio (p. 46) concedendum esse arbitror. lIubam, He 
dori sectatorem, triadi epodicae nomen periodi tribui 
cum vel per se veri sit dissimile etiam magis improb: 
ea periodi definitione, quam a Juba depromptam Victori 
affert p. 55, 7—9: «περίοδος dicitur omne hexametri veı 


et antistrophe et epodo ... subsistunt“; p. 59, 6 „inter haec sunt q 
dam carmina quae monostropha appellantur.“ 


") ef. Schultz p. 34. 


118 


modum excedens . .. . subsistit autem ex commatis colis et 
versibus.‘“ Contra cum ea periodi descriptione quae Vict. 
p. 55, 5— 7 legitur!), egregie convenit, quod et p. 58, 19 et 
59, 7 et 59, 16. 18 periodus dieitur ea carminis pars, in 
qua σχέσις et ἀναχύχλησις conspicitur. Illam autem defini- 
tivnem p. 55, 1—7 Thacomesti esse et propter alia argu- 
menta probabile est (cf. Schultz p. 46) et quia prorsus 
eadem periodi vis deprehenditur in metrorum Horatianorum 
explicatione p. 165, 13 „quae compositio tetracolos strophe 
dieitur eo quod quarto versu vertatur, quo periodus clau- 
ditur“. Eadem periodi notione factum est, ut p. 58, 6 poe- 
matum Iyricorum elementa enumerentur tantummodo versus, 
colon, comma. Itaque cum dubitationi obnoxium sit, utrum 
Fortunatianus vel is quem exscripsit ipso Thacomesto an illius 
auctore usus sit?), Thacomesto totum caput p. 58, 5—60, 25 
exceptis particulis p. 59, 12—15 et 59, 24-29 vindicaverim. 
Sequitur ut illae particulae ex Iuba insertae sint. Singula 
verba ab Aphthonio et Victorino non mediocriter esse de- 
pravata uno exemplo luculento illustrabo. Fortunatianus 
p. 17, 22 sqq. in triade singula strophae et antistrophae 
cola et metra inter se respondere recte dixit, contra Aphtho- 
nius inepte partes quae inter se respondent ex aequali sylla- 
barım numero constare docuit (p. 58, 19), quamquam eis 
Quae insequuntur non syllabas, sed tempora inter se respon- 
dere diserte praescribitur. 

Sed utut de Iuba et Thacomesto iudicas, ex graecis 
Aphthonii auctoribus ut unum nominatim proferre possimus 
Crusii opera factum est.) Ille enim cum in anonymo quo- 
dam tractatu (cf. Nauck post Lex. Vindob. p. 321 sqq., 
Hlense de Iub. p. 213 adn. ad 24*B) haec scripta videret: 
κέχληται δὲ ἡ μὲν στροφή, καϑά φησι Πτολεμαῖος ἐν τῷ περὶ 
Trans ποιήσεως), διὰ (τὸ τοὺς ἄδοντας χτλ., Ptolemaeum 


ἢ cf. etiam Ps.-Censor. p. 614, 9. 
ἮὮ Certa Thacomesti vestigia apud Fortunatianum non inveni; sed 
ef. Fort. p. 12, 19. 23, 19 (permixtio). 25, 1 et Vict. p. 94, 1. 101, 9. 168, 19. 
ἢ cf. Commentat. philol. Ribbeckio sacrae, Lips. 1888, p. 9 sqgq. 
4) περὶ (nepı>oratıxig ποιήσεως coniecit Guil. Christ in Griech. Litt. 
Gesch. in Iw. Mueller Handb. vol. VII p. 506 adn. 2. 
8* 


116 


esse Claudium Ptolemaeum, elarissimum Marci imperatoris 

aequalem, suo iure contendit, et ab eo totam de strophae 

antistrophae epodi pronuntiatione et denominatione doct- 

nam originem duxisse demonstrare studuit. Complures 

quibus doctrina illa traditur locos iam Crusius collegit, sed 
addendi sunt primum nonnulli loci qui apud Hermogenis 
scholiastas deprehenduntur in rhet. gr. VII 1031 adn. et 
V 510 adn. = schol. Heph. β ed. Hoerschelm. p. 30 adı. 
Eandem enarrationem quamvis foede truncatam exhibel 
Max. Planudes V 510, 2 sqg.; ef. etiam VI 128, 12 sqgq. 
VII 1032 et 822 adn.; V 428,9 sqq.; VII 820, 1 sqq. Simile 
quid habes etiam apud Longinum in vol. IX p. 566, 17 5. 
atque Eustathius, qui in prooem. comm. Pind. (ed. F. @. 
Schneidewin, Gotting. 1837) p. 27 sq. hanc rem attigit, accu- 
rate de ea egisse τοὺς τῆς ῥητορικῆς τέχνης ὑπομνηματιστᾶς 
diserte professus est. Breviter rem perstrinxit, ita tamen, 
ut summa cum Vietorini verbis p. 58, 8— 13 cognatio 
neminem fugiat, Euanthius in comm. de comoed. ed. Reiffer- 
scheid (in ind. lect. hib. Vratisl. 18745) p. 4, 13—15. 
Isaacum Tzetzam (in Cram. AP I p. 66, 7 544.) iam com- 
memoravi. Ex locis a Crusio allatis nullius est prefüi 
schol. Trielinianum ad Eur. Hec. 647, quod recurrit apud 
eundem Trielinum in schol. ad Soph. Ai. v. 194 (ed. 
Turnebus, Paris. 1553, p. 5, 5 sqq.). Secludendum est 
a Ptolemaei eruditione schol. Aristoph. Nub. 563, in quo 
scholiasta, ab etymologia quam dicunt profectus, non multo 
secus de strophae notione coniecturas finxit atque Deme- 
trius Triclinius, cum in schol. ad Soph. El. 1281 (l. c. p. 48, 
10 544.) haec diceret: Στροφὴ ... .. . τοῦτο τὸ σύστημα ὠνό- 
μᾶσται rap ἡμῖν, ἐπεὶ καὶ στροφὴν ποιησαμένη ᾿Ηλέχτρα πρὸς 
τὸν χορὸν ποιεῖται τὸν λόγον᾽ ἔπειτα δὲ καὶ πρὸς τὸν ᾿Ορέστην: 
cf. etiam Ter. Maur. v. 2707 5ᾳ. Omnes locos, quibus cho- 
rorum motus conferuntur cum caeli siderumque motionibus, 
quamvis hie illic mutatos ex Ptolemaei disciplina profluxisse 
quivis Crusio dabit. De illa autem re dubitaverim an iam 
ante Ptolemaeum homines, ut strophae antistrophae epodi 
nomina expedirent, de variis chororum decursibus cogita- 
verint, qua sententia arrepta Ptolemaeus sua de mundi 


ἔξ 
4 
' 


117 
rationibus respondentibus praecepta adiecerit. Sed et de hac 
re et de illa notione quam strophae vindicavit Crusius |. c. 
p. 19, quae vis potius periodo subiecta esse videtur, cum 
stropha antiquitus cum antistropha coniuncta fuerit, fortasse 
alias pluribus disputabitur, nunc hoc unum adnotasse suf- 
fiiat non omnes illos locos recta via ex Ptolemaei libris 
esse deductos, sed receptam fuisse Ptolemaei explicationem 
a scriptore quodam, qui posteriorum saeculorum hominibus 
admodum in deliciis fuerit. De Heliodoro propter tempo- 
rum rationem vix cogitaveris, contra ad Hephaestionem 
praecipue Ioannes Siceliota VI 128, 16 544. nos revocare 
videtur!). Neque scholia Pindarica, quibus usus est Is. 
Tzetzes, neque metrici latini neque Demetrius Triclinius a 
doctrina Hephaestionea abhorrent. Nulla cum reliquis testi- 
moniis cognatione continentur Etym. M. 5. v. προσῴδιον et 
tractatus a Nauckio |. c. editus. 

Vietorini περὶ ποιήματος doctrinam Hephaestionea multo 
esse simpliciorem censuit Schultzius p. 46, ego aliter sentio. 
Quae p. 56, 22—57, 5 leguntur uno χοινῶν genere omisso 
ab Hephaestione discedunt; quae de epodicis et carminibus 
χατὰ περικοπήν a Victorino traduntur, Hephaestione etiam 
ampliora et intricatiora sunt. Quod Hephaestionea carmi- 
num systematicorum divisio deest, non tam graeco fonti 
quam Aphthonio vel eius auctori dabimus, qui consulto ea 
tantum, quae ipsi gravissima videbantur, in libros suos 
transtulit. Hephaestio versus epodicos, ἐφύμνια, ἐπιφϑεγματικα 
addidit, ut varia τῶν ἀναφωνημάτων (p. XXI 7 sq.) genera 
explicaret, Victorinus qua via ad ἐφύμνια (p. 59, 24) delapsus 
sit, optime intellegitur, si statuimus in eius fonte fuisse 
plura eaque Hephaestionis enarrationi similia. De uni- 
versae doctrinae causis incrementisque ex Victorino nihil 
fere disecimus. De carminum κατὰ στίχον et συστηματικῶν 
distinctione iam egi. Quae de strophae antistrophae epodi 
Pronuntiatione proferuntur, ex solis nominibus a posteriori- 
bus esse derivata cum Crusio (l. c. p. 14) consentio, cum 


I), Commentarius quo Longinus Hephaestionis enchiridium instruxit 
saepe ab Hermogenis scholiastis exscriptus est. 


118 


— 


praesertim placita illa Ptolemaei in plurimis explicationibus 

adnectantur huiusmodi locutionibus velut ὠνομάσϑησαν dt out 

χτλ. (Thet. gr. V510 adn.). Carminum κατὰ περικοπήν divisiones 

p. 59, 8—23 bonam eruditionem redolent et notatu dignissi- 
mum est illa quae apud Hephaestionem frustra quaesivimus 
carminum genera AABB... et AABBC, apud Victorinum 
diserte commemorari eorumquealterum, si modorecte lacunam 
p. 59, 18 supplevi, etiam certo artis nomine affici. Μετριχὰ 
ἄτακτα a metricis latinis non commemorantur. Neque enim 
ad eos pertinebant talia epigrammata quale Simonideum 
illud ab Hephaestione p. V 1. XII 1 excitatum. Margitae 
testimonio Fortunatianus p. 8, 16 544. comprobare voluil 
iambicum senarium iam Homero in usu fuisse, sed de 
 singulari huius carminis compositione ne verbum quidem 
emisit. Reliqui metricorum latinorum loci, quibus de Mar- 
gita agitur (GL VI 68, 14. 79, 12. 133, 31. 633, 28 sqg.) 
omnes ad Thacomestum redire videntur. Assecla erat Thaco- 
mestus eius doctrinae, qua omnium metrorum origo duce- 
batur ab heroico hexametro et iambico senario primitus ne 
ipsis quidem inter se diversis.!) Itaque „tamquam pares 
numero‘“ (p. 68, 15) versus illos ab Homero in Margila 
mixtos fuisse docet et Homerum ipsum iure totius metricae 
disciplinae fontem atque originem dici?). Neque carmina & 
ὁμοίων metricis latinis ποία sunt, sed aliam in huiusmodi 
carminibus explicandis normam secuti sunt. In Varroniana 
enim disciplina, cum primitus pedes esse tantummodo bina- 
rum et ternarum syllabarum censerent, ionicos versus non 
metra esse dixerunt, sed numeros continuos, qui per syn- 
aphiam cederent; cf. Ter. Maur. v. 1512 sqq. 2056 sqgq., 
Viet. p. 91, 8 sqq. De anapaesticis Terentianus v. 1517 
haec docet: „anapaestica fiunt itidem per συνάφειαν :“ cf. 
Thacom. apud Victor. p. 93, 4. 21. 129, 23 sqq. 131, & sqq., 
Schultz p. 28—30, Christ Metrik? p. 89. 101. 131, Rossbach 
spec. Metrik®? p. 323 sqq. Itaque in Varroniana certe doctrina 


I) cf. quae dixi p. 90. 


Ὧ Haud scio an ab Margitae carmine, quod Homericum putaverunt, 
tota metrorum derivatorum disciplina profecta sit. 


ι 


metra quae Hephaestio ἐξ ὁμοίων vocavit, inter rhythmos 
ablegata erant, quia carerent certis clausulis (χαταλήξεσιν), 
qubus additis metra a rhythmis segregari Varro docuerat; 
cf. Wilmanns |. c. p. 196 fr. 66. Hephaestio maluit syste- 
matuım in modum περιορισμούς impares statuere, qui ipsi 
clauderentur dimetris anapaesticis catalecticis, quae p. XXIV 
10 καταλήξεις appellavit. 

Praeter eos de quibus dixi locos metrici latini de doctrina 
περὶ ποιήματος nihil fere praebent. Diomedem p. 485, 18—29 
iam commemoravi, ex Mallii Theodori verbis p. 600, 17—22 
„diversa vero inter se metra posse coniungi lyricorum poe- 
tarum permulta et graeca et latina scripta declarant‘“ hoc 
solum colligimus, pluribus de hac re ab eius auctore dis- 
putatum fuisse. Perstringit doctrinam Diomedes p. 501, 
29-502, 5, ubi sex „modos (tpörcug?) metricos“ enumerat 
hos: xat& στίχον definitivum vel principalem, ouompatıxov 
compositum, ἀσυνάρτητον incompositum, συγχεχυμένον con- 
fusum, συνεζευγμένον coniunctum, παραγωγόν derivativum. 
Nulla explicatione eget modus definitivus neque metra con- 
fusa!) difficultatem movent. Sed ouompatxd toto genere 
diversa sunt ab eis quibus Hephaestio atque Victorinus hoc 
nomen tribuerunt. Immo optime illustrantur ovormpatıxd, 
ἀσυνάρτητα, συνεζευγμένα Aristidis Quintiliani verbis p. 36, 
9-13: γίνεται δὲ ἐκ τούτων τῶν αὐτῶν μὲν διπλασιαζομένων 
μέτρων σύνϑετα, τῶν δ᾽ ἀνομοίων ἀσυνάρτητα᾽ τούτων δὲ τὰ μὲν 
ἐχ δυεῖν μέτρων ἕν ἀποτελεῖ κῶλον, τὰ δὲ &x μέτρου καὶ τομῆς 
ἢ μέτρου καὶ τομῶν ἢ ἐκ πασῶν τομῶν ἢ ἀνάπαλιν τομῆς καὶ 
μέτρου ἢ τομῶν καὶ μέτρου, de quibus sagacissime disputavit 
Caesar in ind. lect. aest. Marburg. 1864 p. VIII 54ᾳᾳ.; cf. etiam 
Thaecom. apud Vict. p. 103, 10—13, quo de loco egit Schultzius 
Ῥ. 22 sq., et Vict. p. 53, 12 sqq. 114, 15 sqq. 148, 29 sq. 
Ergo, ut Aristidis verbis utar, quae apud Diomedem vocantur 


ἢ Cf. praecipue schol. Heph. p. 212,5—13; Ar. Quint. p. 36, 33—37,5; 
schol, Hermog. in rhet. gr. VII 937, 1 sq. = V 473, 11 sq. (et Ps.-Castor 
ed. Studemund, Vratisl. 1888, p. 13, 7); Vict. p. 103, 19. 105, 27 sqgq. 
106, 15 sqq.; Iuba apud Priscian. GL III 421, 1 sqq.; Sisenna apud Rufin. 

1,9, ubi pro „concisa“ correxit „confusa“ Bergkius in Philolog. XV] 
Ρ. 42 adn. 27; Christ Metrik? p. 99; Schultz p. 23 54. 


120 


συστηματιχά vel composita, sunt σύνϑετα, ὅσα Ev ἀποτελεῖ 
χῶλον &x μέτρου καὶ τομῆς; quae ἀσυνάρτητα vel incomposita, 
sunt ἀσυνάρτητα, ὅσα ἕν ἀποτελεῖ χῶλον ἐκ τομῆς Rai μέτρου; 
quae συνεζευγμένα vel coniuncta!), sunt ἀσυνάρτητα, ὅσα ἕν 
ἀποτελεῖ χῶλον Ex δυεῖν μέτρων. Similia fuisse videntur 
παραγωγά vel derivativa, quorum definitio periit. In modi 
compositi descriptione medietas non diversa est ab in 
cisione vel τομῇ; cf. Thac. apud Vict. p. 111, 19 et Iub. apud 
Vict. p. 62, 26. Modi incompositi explicatio foede corrupta 
est et Diomedis ipsius et librariorum culpa. Fortasse Dio- 
medes haec fere scripserat „incompositus est, cum fuerit alius 
versus medietas, alibus secutus <ut> trimeter <et> heroicus.“ 

Plura de his modis proferre a nostro proposito abest, 
quoniam non ad doctrinam περὶ ποιήματος pertinent, sed ad 
eam artis metricae partem, qua a prototyporum. disciplina 
ad poematum enarrationem quasi transitus fit; cf. Arist. 
p. 36, 9—37, 5. Quaeritur enim quemadmodum singula 
χῶλα componenda sint ad metra efficienda. Quo fonte Dio- 
medes usus sit ignoratur. Traduntur a Diomede non pauca, 
quae unius illius propria sunt. Ex quibus postquam enarra- 
tionem pedum ex quinis et ex senis syllabis constantium 
p. 481, 13—482, 10 ex Galeno esse derivatam Studemundus 
ostendit (An. var. I p. 232 sqq.), animus inclinat etiam alia 
Diomedis praecepta, quae a communi doctrina metrica aliena 
sunt, ad eundem fontem revocare Certa vero illius indicia 
desunt. 


-® 
2 


Perlustratis continuis quae extant doctrinae περὲ ποιήμα- 
τος enarrationibus?) iam in universum qualia fuerint doctri- 
nae rudimenta, quibus viis atque rationibus quorumque ho- 
minum ope exculta et propagata sint adumbrandum. est. 


—— 


1) Aliter apud Diomedem p. 498, 15 sqq. dicuntur caesurarum 
figurae tres, quarum „simplex est, cum invenitur in versu una incisio, 
composita, cum duae inveniuntur, coniuncta, cum tres inveniuntur‘. Eo 
de quo agitur loco coniuncta „ex duobus metris ordinantur“. 

”) Quae de parabaseos indole atque partibus tradita sunt (cf. Heph. 
p. XXVII 15—XX VII 16), cum ad longe diversos nos avocassent auctores, 
ab hac commentatione secludenda putavi, 


121 


Verum tanta est fontium penuria ut vix perpauca de hac 
re cum probabilitatis specie suspicari liceat. Spero quidem 
fore ut doctrinae metricae historia etiam accuratius quam 
adhuc factum est examinata atque illustrata huic quoque 
parti aliquid lucis affulgeat: quae nunc dici possunt, haec 
fere sunt. Prima specie quivis videt non pauca artis voca- 
bula velut χῶλον, χόμμα, μέτρον, περίοδος, στροφή, ἀντίστροφος, 
ἐπῳδός distinctionemque carminum κατὰ στίχον οἱ κατὰ περί- 
δον ad antiquissima tempora redire, contra genera μετρικῶν 
ἀτάχτων, ἀντιϑετικῶν, carminum ἐξ ὁμοίων speciesque carmi- 
num ἀπολελυμένων et ἐξ ὁμοίων posterioribus demum tem- 
poribus a grammaticis esse excogitata.. De singulis quae 
dicenda sunt supra occasione data attuli; sed pauca addenda 
sunt de carminibus χατὰ σχέσιν et ἀπολελυμένοις, quae eX- 
ceptis carminibus κατὰ στίχον sola ab Aristide vocibus sol- 
lemnibus afficiuntur. 
Aristoteles in artis rhetoricae libri II cap. 9 (p. 1409 
24 sqq.) loco conclamato duas esse primarias pedestris ora- 
tionis formas docet, alteram εἰρομένην καὶ τῷ συνδέσμῳ μίαν 
1. 6. coniunctione solum coartatam sive vinculo, quod non ex 
Ipsius indole profluxerit, sed foris petitum sit, alteram x«- 
τεστραμμένην 1. 6. arte et ratione bene conclusam. Hanc multo 
Praestare, quippe quae numerum (ἀριϑιμόν 1409" 5) contineat et 
Per se ipsa tam initium quam finem habeat, cum illa aequa- 
| biliter ne ad spiritum quidem ducendum concesso spatio de- 
,  eurrat, quoad exhausta materia ipsi quoque finis imponatur. 
Idem fere discrimen cerni in poematis, cum illam formam 
| eonstituant αἕ ἐν τοῖς διϑυράμβοις ἀναβολαί, hanc al τῶν ἀρχαίων 
ποιητῶν ἀντίστροφοι. Opponuntur igitur inter se onınia car- 
mina, in quibus eadem stropha plus semel recurrat sive 
monostropha sunt sive epodica sive alium responsionis 
ordinem exhibent'), et dithyramborum prooemia, quorum 
compositionem non aliam fuisse atque Timothei nomorum, 
quos carminum ἀπολελυμένων exemplum esse voluit Hephae- 
stio (p. XII 3 sq.), pluribus demonstrare non opus est; cf. 
etiam Aristot. problem. XIX cap. 15. Ergo artissime cohaeret 


ἢ Similiter apud Arist. Qu. p. 37, 12 locutio τὰ ἀντιστρέφοντα usur- 
, pata videtur. 


122 


horum generum distinctio cum conversione 1116 et metricae 
et musicae artis, quae belli Peloponnesiaci aetate Athenis 
in urbe per Timotheum, Phrynin, Philoxenum, Melanippidem 
alios facta est: qua quantopere civitatis animi excitati sint 
adhuc ex Aristophanis comoediis perspieimus. (Quo cognito, 
si modo quae p. 78 sqq. disserui memineris, facile intelle- 
ges, cur Hephaestio carminibus absolutis neque μετριχὰ 
ἄταχτα neque poemata ἐξ ὁμοίων subicere voluerit. Ad certa 
enim carmina nomina illa pertinere ne tum quidem gram- 
matici obliti sunt, cum locutionibus κατὰ σχέσιν et ἀπολελυ- 
μένα solum compositionum quaedam schemata significare 
volebant. Aristoteli certa grammaticorum vocabula ignota 
fuisse cuivis locum supra citatum perpendenti apparebit. Ne- 
que vero illud neglegendum est apud Aristotelem, a quo el 
Aristidea et Hephaestionea carminum divisio pendet, duo 
illa genera cum primariis sermonis pedestris discriminibus 
a Thetoribus constitutis conexa et copulata esse. Etenim 
quoniam varios responsionis ordines, in Aristidis. arte me- 
trica nimis perversos, artis rhetoricae magistri bene et 
potuerunt discernere et discreverunt?), suspicio oritur illinc 
duas illas τάξεις ad Aristidem manasse. 

Verum accuratius harum doctrinarum cognationem per- 
sequenti ratio habenda est etiam Theophrasti, quem el 
musicae?) et rhetoricae arti eiusque cum poetica familiari- 
tati?) explorandae operam navasse 6 testimoniis haud paucis 
compertum habemus; de quo Cicero de orat. III 48, 184 54. 
haec tradit: „Namque ego illud assentior Theophrasto, qui 
putat orationem, quae quidem sit polita atque facta quodam- 
modo, non astricte sed remissius numerosam esse oportere. 
Etenim sicut ille suspicatur ex istis modis, quibus hie usi- 
tatus versus efficitur, post anapaestus, procerior quidam 
numerus effloruit; inde ille licentior et divitior fluxit dithy- 
rambus, cuius membra et pedes (i. 6. χῶλα καὶ πόδες), ut 


ἢ cf. 6. g. Spengel in edit. Aristot. art. rhet., Lips. 1867, vol. UI 
Ρ. 398; Volkmann Rhetorik? p. 485 544. 

®) cf. fragm. 87—89 ed. Wimmer, Lips. 1862. 

δ) cf. Quint. X 1, 27; fragm. 64. 65 Wimmer; Maxim. Schmidt: De 
Theophrasto rhetore, Halis 1839. 


123 


idem, sunt in omni locupleti oratione diffusa.‘“ Theo- 
ıstus igitur, cum rationem inter pedestrem et poeticum 
ıonem intercedentem perpenderet, tres cognationis gra- 
posuit. Plurimum et vetustate et natura a soluta ora- 
» distare dixit poesin epicam, minimum dithyrambicam, 
5 disiecta membra in omni oratione, maxime in nume- 
et rhetorice compta invenirentur. Medium locum tenere 
‚aestos epica poesi licentiores, dithyrambo restrictiores. 
‚us verbis significari eam compositionem, quam ἐξ ὁμοίων 
bat Hephaestio, manifestum est. Unde colligimus et 
»phrastum quidem carmina ἐξ ὁμοίων non minus quam 
ατὰ στίχον et ἀπολελυμένα, ut inferiorum vocabulis utar, 
peculiari compositionis genere habuisse neque illa aetate 
cepta περὶ ποιήματος certis illis posteriorum scriptorum 
bulis et schematis coartata circumscriptaque fuisse. 
ique quod supra dixi ad doctrinam περὶ ποιήματος augen- 
nonnihil valuisse rhetorum artem, Theophrasti exemplo 
e confirmatur. 

Paulo aliter tria compositionis musicae metricaeque 
ra distinxit optimum quendam ut videtur auctorem se- 
s Dionysius Halicarnasensis de comp. verb. cap. 19 
358 sqq. Sch.).. Ac primum efficitur poesi epica, in qua 
metrum nec rhythmum mutare licere, alterum carmini- 
melicis, in quibus stropham et antistropham et metris 
hythmis et modis (μέλει) inter se pares esse oportere. 
tra in epodis omnia tria illa mutare licere. Et veteres 
lem Iyricos ἢ. 6. Alcaeum et Sapphonem parvas com- 
ısse strophas, epodis autem omnino raro usos esse.!) 


ὃ Hanc unam interpretationem et sententiarum conexus et verba 
ta admittunt: ol μὲν οὖν ἀρχαῖοι μελοποιοὶ . .. . μικρὰς ἐποιοῦντο 
püg, ὥστε ἐν ὀλίγοις τοῖς κώλοις οὐ πολλᾶς εἰσῆγον τὰς μεταβολάς" 
οἷς Te πάνυ ἐχρῶντο ὀλίγαις κτλ. Itaque concedendum est tripartitam 
inum compositionem, similiter atque apud Alcmanem factum esse 
ınstravit Crusius 1. c. p. 7 sqq., interdum iam a poetis Lesbiis usur- 
n esse; cf. etiam Catull. carm. 62. Itaque huius quoque carminum 
16 origo ad carmina popularia redire videtur; cf. etiam carmen popu- 
ἦλϑ᾽ ἦλθε χελιδών PLG II* p. 671, de quo disputavit H. Usener in 
iech. Versbau, Bonn. 1887, p. 81 sqq. Aliter de Dionysü verbis 
wit Crusius 1. c. p. 90 adn. 2. 


194. 

Postea Stesichorum atque Pindarum μεταβολῆς ἔρωτι pent 
dorum ambitum propagasse, ita ut et strophae et epoüi 
longiores redditae sint. Tertium denique genus Philoxen 
et Timothei dithyrambis constituitur, in quibus et mein 
et rhythmos et modos varie inter se commisceri et con 
fundi.!) Postremo Dionysius similiter atque Theophrastus 
ad sermonis pedestris licentiam transit. 


Aristoxenum quoque, qui, ubicunque potestas data est, 
novum dithyrambicorum Atticorum morem ut dissolutum 
neque ἦϑος servantem severis veterum poematis opposull, 
de eis quae Aristoteles distinxit carminum generibus dis 
putasse per se consentaneum est. Neque scio an non cası 
factum sit, ut eodem vocabulo εἰκῆ, quo Hephaestio p. ΧΙ Ὁ 
carmina absoluta denotavit?), Aristoxenus, cum duo illa 
artis musicae genera inter se opponeret, bis recens illud 
denotaverit; cf. Ps.-Plut. de mus. cap. 31 (p. 38, 11 ed. ἢ. 
Volkmann, Lips. 1856) et Athen. XIV 631 e. Illum locum 
Aristoxeni esse nemo negabit?), hunc ad eum redire oster- 
dit E. Rohde, de Julii Pollucis in appar. scaen. enarr. fonli- 
bus (Lips. 1870) p. 44, cui adstipulatus est C. Bapp, de 
fontibus, quibus Athenaeus ... usus sit, in Leipz. Stud. 
VII p. 104. Neque μιχτῶν et κοινῶν species, quae in He 
phaestionea περὶ ποιήματος doctrina ter occurrunt, ab Ar 
stoxeno alienas fuisse demonstravi p. 81. Denique epodi- 
corum species Hephaestioneae in memoriam reducuntur 
Aristoxenea tetrachordi divisione. Namque Aristoxenus cum 
tetrachordum dividit in sonos περιέχοντας et περιεχομένους 
(p. 48, 27. 50, 11 sqq. 70, 26 sqq. ed. Marquard), quo 
rum hi sunt χινούμενοι, illi ἀκίνητοι, rationem sequitur 
contrariam ei, qua Hephaestionis περιῳδικά et παλινῳδιχᾶ 


ΒΒ 


ı\ cf, Ps.-Censor. p. 607, 1---608, 8, quae enarratio foede cor- 
rupta est. 


?, Nam verbis ἄνευ μέτρου ὡρισμένου non tam carminum absolutorum 
compositio describitur quam ea quae est χατὰ σχέσιν repudiatur; εἴ 
p. XIV 1. 


8) cf. Ps.-Plutarch. de mus. ed. R. Westphal, Bresi. 1865, comment- 
p. 14 sqgq. 


Ὠδίᾳ sunt, in quibus fixi manent οὗ περιεχόμενοι, variantur 
οἱ περιέχοντες. 
Λελυμένον sollemniter sermonem dithyrambicum dieit 
Proclus chrest. p. 245, 9 sqq. (ed. Westphal in script. 
metr. graec. I) Φρῦνις δὲ ὁ Μυτιληναῖος ἐκαινοτόμησεν αὐτόν 
(Ξε, τὸν νόμον) τό τε γὰρ ἕξάμετρον τῷ λελυμένῳ συνῆψε. 
Quo ab auctore primo haec repetenda sint, quod sciam, igno- 
ratur. Verum antiquissimis ut in his rebus temporibus eum 
fuisse efficitur ex enuntiato subsequenti: Τιμόϑεος δὲ ὕστερον 
ες τὴν νῦν αὐτὸν ἤγαγε τάξιν. Idem fere, quod hic Phrynidi 
tribuitur, Timotheo vindicat Heraclides Ponticus, qui apud 
Ps.-Plut. de mus. & p. 7, 12 (ed. Volkm.) haec dieit: ὅτι δὲ 
οἱ χιϑαρῳδιχκοὶ νόμοι οὗ παλαιοὶ ἐξ ἐπῶν συνίσταντο, Τιμόϑεος 
ἐδήλωσε᾽ τοὺς γοῦν πρώτους νόμους ἐν ἔπεσι διαμιγνύων διϑυραμ- 
ῥικὴν λέξιν ἧδεν χτλ. Eandem λέξιν διϑυραμβικήν p. 6, 18 dieit, 
cum veterum poetarum velut Amphionis Lini ceterorum λέξιν 
οὐ λελυμένην εἶναι... καὶ μέτρον οὐχ ἔχουσαν docet, quae 
verba Westphalius 1. c. p. 36 parum apte de oratione pedestri 
interpretatus est. Nam ut orationem pedestrem diserte re- 
futare, ne plus dicam, molestum erat, ita contra antiquum 
morem heroicis versibus vincetum novorum hominum som- 
niis jiustum numerum neglegentium (μέτρον οὐχ ἔχουσαν), 
de quibus paulo infra dicturus erat, opposuit. Ab his non 
longe recedit ignotus scholii (RV) ad Aristoph. ran. 1309 
auctor, qui ad eum versum, a quo Aeschyli canticum ad 
Euripidis μέλη traducenda (cf. ran. 1330) prolatum initium 
capit, haec adnotat: χαραχτηρίζει τὰ Εὐριπίδου μέλη ὡς ἐχλελυ- 
μένα. Haud scio an haec vocabula, quae alias ad sermo- 
nem pedestrem pertinent, de dithyrambis usurpata cohae- 
Teant cum illorum sententia, qui velut Theophrastus (Cic. 
de or. ΠῚ 48, 185) dithyramborum dicendi genus proxime 
abesse a soluta oratione animadverterunt. Antiquiores esse 
huiusmodi locutiones certo artis vocabulo ἀπολελυμένα, quod 
inferioris aetatis dividendi omnia et in classes digerendi 
studium sapit, quivis videt, sed ad hoc potissimum seligen- 
dum nonnihil valuisse videntur. 
Grammatici Alexandrini cum immensam nominum mul- 
\itudinem philosophorum potissimum categorias secuti in 


126 

certas classes distribuere studerent, etiam nomina σχέσιν 
πρός τι habentia et ἀπολελυμένα, Peripateticorum fortasse 
praecepta amplexi!), distinxerunt: unde postea ut nonnulla 
alia ita haec quoque divisio in artem metricam transilt, 
Plura de Alexandrinorum aut Pergamenorum περὶ ποιήματος 
doctrina, nisi quis meris coniecturis inniti velit, affirman 
nequeunt. Unum fortasse vetus scholion (ad Arist. Nub. 
918) huc referendum est, in quo τῶν ἑπτὰ εἰδῶν parabaseos 
tria dicuntur ἁπλᾶ, κατὰ δὲ σχέσιν τέσσαρα. 3) 


Quis primus doctrina περὶ ποιήματος quintam artis me- 
tricae partem effici docuerit nescimus. Ex eis quae aetatem 
tulerunt enarrationibus, si a perbrevi carminum monostro- 
phorum explicatione quae apud Caesium Bassum legitur 
recesseris, ad vetustissimos fontes redeunt Aristidis Quin- 
tiliani praecepta. Arta inter se cognatione continentur He 
phaestionis et Victorini enarrationes altero p. Chr. ἢ. sae 
culo conscriptae. A Romanorum carminibus cum abhorrerel 
illa carminum divisio, a reliquis’ metricis latinis prorsus ab- 
iecta est. Neque in Byzantinorum tractatibus commemo- 
ratur neque Choeroboscus librum illum Hephaestioneum 
περὶ ποιήματος inscriptum, quem semper una cum enchiridio 
περὶ μέτρων sua ipsius äaetate circumlatum esse auctor est, 
in scholis interpretatus esse videtur. Tantummodo de car 
minibus epodicis pauca praecepta a Claudio Ptolemaeo pro- 
posita apud posteriores non raro deprehenduntur. Sed 
Isaacus demum Tzetzes accuratam de carminum generibus 
commentationem ex Hephaestionis commentariis scholis- 
que quibus illi instructi sunt exsceriptam carminum Pindari- 
corum interpretationi praemittendam esse censuit nec non 
illius frater occasione data hanc rem perstrinxit. Partim 
ex Heliodori colometria partim ex altero commentario He- 


!) cf, quae disserui p. 94 et Sext. Empir. adv. math. X 363 sq- 
quo de loco disputavit Steinthalius 1. c. p. 328 sq. Σχέσεως et in arte 
grammatica et in rhetorica non raro ratio habetur (cf. 6. g. Plot. Sacerd- 
p. 458, 25), in metrica, ut leviora omittam, σχέσιν ταχτικήν commemoraf 
Choerob. p. 64, 10 sa. 


Ὦ Ex ipso Hephaestione derivatum est schol. Arist. Vesp. 1441. 


,.:.4 mn 


127 


stioneo male intellectis deducta sunt, quae de hac re 
:centibus scholiis Aristophaneis scripta sunt. Demetrius 
linius commentariorum metricorum, quibus Pindari, 
hyli, Sophoclis, Euripidis carmina instruxit, funda- 
um effici voluit ea carminum divisione quae ab He- 
stione describitur, sed male illius verba interpretatus, 
lia omittam, eadem carmina simul et monostrophica 
ετρικὰ ἄταχτα οἱ συστηματικὰ χατὰ περιορισμοὺς ἀνίσους 
Ὁ non dubitavit; cf. 6. g. 5600]. ad Eur. Hec. 1056. 
ἢ, 202. 


COMMENTARIT HEPHARSTIONEI 


ΠΕΡῚ HOIHMATOZ. 


CONSPECTUS CODICUM 


l. Commentariorum: 


A = cod. Ambrosianus J. 8 ord. sup. saec. XIIT— XIV. 

K = cod. Venetus Marcianus 483 saec. XIV. 

C —= cod. Cantabrigiensis Caio-Gonvillensis Nr. 596. 

M = cod. olim Meermannianus, nunc Bodleian. Auct. T II 13 saec. XV. 
Τὰ = editio enchiridii Hephaestionei, quae apud Adrian. Turnebum 


Parisiis 1553 prodiit. 
Nota B librorum M et Tw consensum, nota dett. codices excepto A 
reliquos vel omnes vel complures significavi. 


1. Seholiorum: 


@ = cod. Venetus Marcianus class. X cod. 1 saec. XV. 


M = cod. olim Meermannianus, nunc Bodleian. Auct. ΤΊ II 13 saec. XV. 
Lemmata, quae in ipsis codicibus lemmatum ratione exarata sunt, 
geminis punctis (:), reliqua his uncinis ] postpositis significavi. 


m 


Ἡφαιστίωνος μετριχῆς εἰσαγωγῆς 


Περὶ ποιήματος. 


Τῶν ποιημάτων τὰ μέν ἐστι κατὰ στίχον, τὰ δὲ συστηματιχά, 
δὲ μικτά, τὰ δὲ κοινά. 

Κατὰ στίχον μὲν ὅσα ὑπὸ τοῦ αὐτοῦ μέτρου καταμετρεῖται, 
τὰ Ὁμήρου χαὶ τῶν ἐποποιῶν Emm’ καταχρηστικῶς δὲ χἂν 
) χώλου ἢ κόμματος, ὡς τὸ Καλλιμάχειον τοῦτο ποιημάτιον 

ἡ παῖς ἢ κατάκχλειστος 

τὴν οἵ φασι τεχόντες (fragm. 118 ed. Schneider). 
ταμετρεῖται γὰρ ὑπὸ κόμματος ἀντισπαστιχοῦ, καλουμένου 
ῥεχρατείου. 

Συστηματικὰ δὲ ὅσα ὑπὸ πλειόνων μέτρων εἰς ἕν σῶμα παρα- 
ρϑέντων χαταμετρεῖται ἢ συμπληροῦται. 

Μιχτὰ δὲ ὅσα μέρος μέν τ' ἔχει ὑπὸ στίχου καταμετρούμενον, 
05 δὲ συστηματιχόν. 

Κοινὰ δὲ ὅσα ὑπὸ συστήματος μὲν καταμετρεῖται, αὐτὸ δὲ 
σύστημα ἔστι πληρούμενον, οἷά ἐστι τὰ ἐν τῷ δευτέρῳ καὶ 

Discrep. lect.] 1 εἰσαγωγῆς B, εἰσαγωγή A | 2. ποιήματος AB, 
Ἰμάτων dett.; cf. Heph. p. 113, 5 (ed. Gaisf.), schol. Heph. infra 
TI 16, Choerob. p. 35, 12 (in Studemundi Anecd. var. I), Arist. Quint. 
8,20 et 37, 19 (ed. Jahn) || 7 xöppartog]) κώματος A || 15 an μέρος 
Ὁ cf. p. V4sq. || 17 σύστημα ἔστι A, σύστημα ἔχει aut συστηματικὸν 
dett.; σύστημα (ἐκ τῶν αὐτῶν μέτρων» ἔχει Westphal, σύστημα (κατὰ 
cv) ἔχει sive σύστημα «(ἐξ ὁμοίων» ἐστὶ Bergk in comment. acad. 
efic. Thielemann. lege ed. Halae 1863 p. 5 adn. 2. 


Testimonia] 3—7 Isaac. Tzetz. in CGrameri Anecd. Paris. I p. 60, 
sqq. Τῶν ποιημάτων γάρ εἰσι τὰ μέντοι χατὰ στίχον,  συστηματικᾶ 
χαὶ μικτὰά τε, πρὸς τούτοις δὲ χοινά τε. | Kal κατὰ στίχον μέν εἰσιν, 
: μετρεῖται μέτρῳ αὐτῷ τῷ οἴῳδήτινι (οἱοδήτινι codd.) ὡς τὰ 
ἤρου ἔπη | . - - ἕν χκαταχρήσει ἴσϑι δὲ xal ταῦτα κατὰ στίχον | κα- 
ἦνται, οἷς ἐμέλησε τοῦ ῥυϑμοῦ καὶ τοῦ μέτρου | κἂν ὑπὸ χόμματος 
τοῦ N χώλου ἐκμετρῶνται. 

ΔῈ 


10 


1ὃ 


10 


18 


V__ 
τρίτῳ Σαπφοῦς ἐν οἷς καταμετρεῖται μὲν ὑπὸ διστιχίας, αὐτὴ δὲ 
ἡ διστιχία ὁμοία (ἐστί. 


Τῶν δὲ συστηματιχῶν τὰ μέν» ἐστι χατὰ σχέσιν, τὰ δὲ 
ἀπολελυμένα, τὰ δὲ ἐξ ὁμοίων, τὰ δὲ μετρικὰ ἄταχτα, τὰ δὲ 
μικτά, τὰ δὲ χοινα. 

Καὶ κατὰ σχέσιν μέν ἐστιν, ὅσα μετρεῖται ὑπὸ συστήματος, 
χαλεῖται δὲ οὕτως διὰ τὸ ἔχειν {σχέσιν» τινὰ πρὸς ἄλληλα τὰ 
ἐν τῷ ποιήματι συστήματα. 

(Ἀπολελυμένχ δὲ ὅσα... er νὸν ννινινι νιν 
ὑπὸ συστήματος» καταμετρεῖσθαι. 

Ἐξ ὁμοίων δὲ ὅσα ἐκ τοῦ αὐτοῦ ποδός ἐστιν ἢ τῆς αὐτῆς 
συζυγίας ἢ τῆς αὐτῆς περιόδου ἀρχικῆς, οὔτε ὑπὸ στίχου οὔτε 
ὑπὸ συστήματος καταμετρούμενα. 

Μετρικὰ δὲ ἄταχτα ὅσα &x μέτρων μὲν ὁμολογουμένων 
συνέστηχε, τάξιν δὲ χαὶ ἀναχύχλησιν οὐκ ἔχει, οὔτε κατὰ 
στίχον οὐδὲ συστηματικά οἷός ἐστιν ὁ Μαργίτης © εἰς Ὅμηρον 
ἀναφερόμενος, ἐν ᾧ παρέσπαρται τοῖς ἔπεσιν ἰαμβικά, καὶ 
ταῦτα οὐ κατ᾽ ἴσον σύστημα. τοιοῦτόν ἐστι καὶ τὸ Σιμωνίδειον 
ἐπίγραμμα 


Discrep. lect.] 1 διστιχίας] διστοιχεία 5 (sic) A [αὐτὴ] αὕτη A I 
2 διστιχία] διστοιχία A || 2—3 ἐστί — μέν inserui coll. 1I1 3, IV 6, V12 | 
3 σχέσιν, τὰ] σχέσιν. ἃ AB || 6 Καὶ A, om. dett. || ὑπὸ «(τοῦ αὐτοῦ» 
συστήματος Westphal || 7 σχέσιν inserui; cf. etiam Dion. Thr. p. 9, 5 
(ed. Uhlig) τὰ δὲ αὐτὰ καὶ στοιχεῖα καλεῖται διὰ τὸ ἔχειν στοῖχόν τινὰ καὶ 
τάξιν || 9—10 intercidit descriptio τῶν ἀπολελυμένων, cuius ultimum 
verbum fuisse χαταμετρεῖσθαι suspicor. Extrema huius enarrationis verba 
haec fere fuisse videntur δύναται δὲ οὔτε ὑπὸ στίχου οὔτε ὑπὸ συστήματος 
χαταμετρεῖσθαι || 11 litt. ἐχ τὸ in A fenestra haustae sunt || 12 ἀρχικῆς 
A, ἀρχῆς B | 14 u καὶ A " 16 οὐδὲ A, οὔτε B | wor- 
ματικά AM, κατὰ συστήματα delt. | Mapylımg] Μαργείτης A et Tzetzes 
loco infra allato || 18 Toov A. 


Testimonia] 14—19 Is. Tzetz. p. 64, 10—16 "Arep δὲ μέτρῳ (μέτρα 
codd.) γέγραπταί τινι οὐ Teraypevp | οὐκ ἀνακχύχλησίν τινα οὔμενουν 
χθχτημένα, | οὐχ ὁμοιότητά τινὰ πρὸς ἄλληλά τε σχόντα | καὶ μετρικὰ 
χαὶ ἄταχτα χαλοῦνται παρὰ πᾶσιν: | ὡς ἔταξεν ὁ ποιητὴς dv τῷ αὐτοῦ 
Μαργείτῃ, ἐν ᾧ τοῖς ἔπεσίν τινα ἰαμβικὰ τελοῦσιν, | ἀλλ οὐ κατ᾽ ἴσον 
σύστημα οὐ μετὰ τοσούτους στίχους; cf. etiam schol. Heph. p. XII 11 «44. 
exscriptum. 


> 


τ 


γ 


Ἴσϑμια δίς, Νεμέᾳ δίς, Ὀλυμπίᾳ ἐστεφανώϑην 
οὐ πλάτεϊ νικῶν σώματος, ἀλλὰ τέχνᾳ 
Ἀριστόδαμος Θράσιδος ᾿Αλεῖος πάλᾳ (fr. 188 Bergk). 


Μιχτὰ δὲ ὅσα μέρος μέν τι ἔχει κατὰ σχέσιν, μέρος δέ τι 


ἀπολελυμένον ἢ ἐξ ὁμοίων. 5 
Κοινὰ δὲ ὅσα καϑ᾽ ἑτέραν μὲν ἰδέαν γέγραπται τοῦ συστη- 
ματικοῦ, δύναται δὲ χαὶ χαϑ᾽ ἑτέραν γεγράφϑαι δοχεῖν" οἷον, 
φέρ᾽ εἰπεῖν, ἐξ ὁμοίων ὄντα (δύναται ταῦτα καὶ χατὰ σχέσιν 
δοχεῖν γεγράφϑαι. 
10 


Τοσαῦτα μὲν δὴ ταῦτα. 


Πάλιν δὲ ἕκαστα τῶν προειρημένων ὑποδιαιρετέον. 

Τῶν γὰρ κατὰ σχέσιν τὰ μέν ἐστι μονοστροφικά, τὰ δὲ 
ἐπῳδιχά, τὰ δὲ χατὰ περικοττὴν ἀνομοιομερῆ, τὰ δὲ ἀντιϑετικα, 
τὰ δὲ μιχτὰ ζ(χατὰ σχέσιν, τὰ δὲ χοινὰ» κατὰ σχέσιν. 

Τὰ μὲν οὖν μονοστροφιχά εἰσιν, ὁπόσα ὑπὸ μιᾶς στροφῆς 15 
χαταμετρεῖται. 

Τὰ δὲ... «τ νον ΝΕ Kerr. 


᾿ 68 ἐπῳδικὰ καλεῖται" ἐὰν δὲ ἐν τῇ πρώτῃ, προῳδικά ἐὰν δὲ ἐν μέσῳ, 


Discrep. lect.] 1 νεμέα, δὶς ὀλυμπία A || 3 ᾿ΔΑριστόδαμος Θράσιδος 
᾿Αλεῖος πάλᾳ Scaliger, ἀριστοδάμασ ϑρασὺς ἅλ .. ... (ροβὶ ἅλ fenestra haustae 
perierunt fere quattuor tresve litterae; ἀλεῖος K, sed spiritus correctione a 
K’effectus est) πάλαι A | 4 δέτι] δέτε A || 6 ἰδέαν] ἰδίαν AM | τοῦ 
συστηματικοῦ Scripsi, τοῦ συστήματος codd.; delevit Hense Heliod. Unter- 
suchungen (Lips. 1870) p. 147 sq.; cf. quae dixi p. 32 || 7 ἑτέραν) 
ἕτερον A || 8 δύναται ταῦτα καὶ inserui coll. p. VII 3 || 11 ἕκαστα AB, 
Ixaorov dett.; ἕκαστον {τῶν τριῶν πρώτων» Hense I. c. p. 148 || 13 κατὰ 
περικοπὴν] περὶ κοπὴν A | 14 κατὰ — κοινά om. A et nonnulli 
det. | 15 μονοστροφικα] povöctpoga A | 17—18 ..... lacuna hausta est 
τοῦ γένους τοῦ ἐπῳδικοῦ explicatio; ζἐπῳδικά ἐστιν ἐν οἷς συστήμασιν ὁμοίοις 
ἀνόμοιόν τι προςτέταχται. "Edv μὲν οὖν τὸ ἀνόμοιον τεταγμένον ἔχῃ ἐν τῇ 
τελευταίᾳ χώρᾳ, ὁμονύμως (sic) τῷ γένε Westphal, ζέἐπῳδικά ἐστιν ἐν οἷς 
περιόδοις ὁμοίαις ἀνομοία τις προςτέταχται. Ἐὰν μὲν οὖν τὴν ἀνομοίαν 
ἔχῃ ἐν τῇ τελευταίᾳ χώρᾳ, ὁμωνύμως τῶ γένει» Hense 1.c.p. 148 || 19 ἐν 
μέσῳ, μεσῳδικχά Westphal, ἐν μέσῳ ᾧδικὰ ΑΜ, ἐν μέσῃ μεσῳδικά Tu 
Gaisford. 


VI 


(neodwörd. ταῦτα μὲν οὖν χαὶ ἐν τριάσιν ὁρᾶται" ἐὰν δὲ ὑπερ] 
εξαγάγῃ τὴν τριάδα, γίνονται χαὶ ἄλλαι ἰδέαι δύο" ἦτοι γὼ 
περιῳδικά ἔστιν, ὅταν αἱ μὲν ἑκατέρωϑεν ἀνόμοιοι ὦσιν (ἀλλή: 
λαις, αἱ δὲ ἐν μέσῳ» ἀλλήλαις μὲν ὅμοιαι, ταῖς δὲ περιεχούσαις 1 3 
5 ἀνόμοιοι᾽ ἢ παλινῳδικά, ὅταν al ἑκατέρωϑεν ἀλλήλαις μὲν Won 
ὅμοιαι, (ταῖς δὲ ἐν μέσῳ ἀνόμοιοι.) καὶ αἱ ἐν μέσῳ ταῖς μὲν 
περιεχούσαις ἀνόμοιοι (,ἀλλήλαις δὲ ὅμοιαι). 
Τὰ δὲ κατὰ περικοπὴν ἀνομοιομερῇ τὰς μὲν περιχοπᾶς 
ὁμοίας ἀλλήλαις ἔχει, τὰς δὲ ἐν ταῖς περικοπαῖς περιόδους Ave 
10 μοίους. καλεῖται δὲ τὰ μὲν δυαδικά, ὅσα δύο τὰς ἐν τῇ περιχοπῇ 
περιόδους ἔχει, τὰ δὲ τριαδιχά, ὅσα τρεῖς, τὰ δὲ τετραδιχά, ὅσα 
τέσσαρας" nal ἐπὶ τῶν ἑξῆς χατὰ τὸν αὐτὸν λόγον. 
Ἀντιϑετικὰ δὲ ὅσα χατὰ σχέσιν μὲν γέγραπται, οὐ μέντοι 
χατὰ τὴν αὐτὴν τάξιν παραβάλλεται ἀλλήλοις τὰ ἀντιστρέφοντα; 
15 (ἀλλ᾽ ὥστε τὸ τελευταῖον τῷ πρώτῳ παραβάλλεσϑαι, τὸ (δὲ) 
δεύτερον ἀπὸ τέλους τῷ δευτέρῳ dm’ ἀρχῆς" τὸ δὲ τρίτον ἀπὸ " 
τέλους τῷ τρίτῳ: καὶ ἐπὶ τῶν λοιπῶν οὕτω. ταύτης τῆς ἰδέας 
ἐστὶ τὸ ᾿Ωὠιὸν τὸ Σιμμίου χαὶ ἄλλα παίγνια. | 
Mıxta δὲ κατὰ σχέσιν ἐστίν, ὅσα ἐκ μερῶν ἐστιν, πάντων p 
20 μὲν κατὰ σχέσιν, ἀνομοίων δὲ ἀλλήλοις κατὰ τὴν ἰδέαν, Ex τέ 
ἐπῳδικῶν χαὶ μονοστροφιχῶν ἢ ARTE περικοπήν. 


Discrep. lect.] 1 ταῦτα μὲν οὖν καὶ codd.; καὶ ταῦτα μὲν οὖν Hens® 
l. c. p. 148; cf. p. XVII 5—8 || δὲ om. A | ὑπερεξαγάγη Ο᾽, ὑπερ’ 
εξαπάγη A || 2 γίνονται] τίνονται A || 3 ἐστιν, ὅταν αἴ] ἔστι δ᾽ ὅτ᾽ εἰ A \ 
ἀνόμοιοι scripsi, ἀνόμοιαι codd. || 3—4 ἀλλήλαις — μέσῳ inserui, αἵ δὲ 
ἂν μέσῳ inseruit Westphal | 5 ἀνόμοιοι A, ἀνόμοιαι det. | πάλιν 
φδικὰ A || μὲν ὦσιν Studemund in Anecd. var. I p. 110, pero 
(sic) A, peitwrlli) A, μελωποιῖαι K? | 6 ταῖς — ἀνόμοιοι inserui | al 
om. A || 7 αἀνόμοιοι seripsi, ἀνόμοιαι codd. |; ἀλλήλαις δὲ ὅμοιαι add. 
Westphal || 8 μὲν scripsi, δὲ A, om. dett. || 9—10 ἀνομοίους codk.: 
ἀνομοίας Hense 1.c.p.148 || 11 τρεῖς] τρία AM || 12 τέσσαρας] τέσσαρᾶ 
AM || 13 σχέσιν Meibom in Antiquae music. auctor. septem (Amstel0d. 
1652) notae ad Arist. Quint. p. 282 ad v. 18, ϑέσιν codd. || 14 im Y 
παραβάλλεται litt. As charta novicia obductae sunt in A || 15 ἀλλ᾽ &0* 


inserui || ταλευταῖον scripsi, πρῶτον AM; cf. quae dixi p. 13 || δὰ in 
serui || 17 ταύτης A, ταύτης δὲ dett. || 18 WLov (sic) A || 19 μερῶν West 
phal, μέτρων codd. πάντων scripsi, ἐκ πάντων codd., ἁπάντων (α 6 5 Ὁ 


in emendat. Heph. II (Marburg. ind. lect. 1869/70) p. XIV || 20 ἀνομοίον" 
vel οὐχ ὁμοίων Pauw (Heph. enchir. ed. J. C. de Pauw, Traj. ad Rh. 1726) 
ὁμοίως codd. || 21 περικοπὴν ζἀνομοιομερῶν» Westphal; cf. quae dixi p-3 j 


. 

Κοινὰ δέ ἐστι κατὰ σχέσιν, ὅσα χαϑ᾽ ἑτέραν μὲν ἰδέαν τῶν 
ατὰ σχέσιν γέγραπται, δύναται δὲ καὶ καϑ᾽ ἑτέραν γεγράφϑαι 
oxeiv‘ οἷον εἰ μονοστροφιχῶς γραφὲν δύναται τοῦτο καὶ ἐπῷῳ- 


tax γεγράφϑαι δοκεῖν. 


Ἡφαιστίωνος 


Περὶ ποιημάτων. 


Στίχος ἐστὶ ποσὸν μέγεϑος μέτρου, ὅπερ οὔτε ἔλαττόν ἐστι 
τριῶν συζυγιῶν οὔτε μεῖζον τεσσάρων᾽ τὸ δὲ ἔλαττον ὃν τριῶν 
συζυγιῶν, ἐὰν μὲν πλήρεις ἔχῃ τὰς συζυγίας, ἀκατάληγχκτόν ἔστι 
χαὶ χαλεῖται κῶλον, ἐὰν δέ τι ἐλλείπῃ, κόμμα. 


—_ 


Discrep. lect.] 5 ἡφαιστίωνος περὶ ποιημάτων A; τοῦ αὐτοῦ "Hyar- 
στίωνος σαφεστέρα διδασχαλία περὶ μετρικῆς εἰσαγωγῆς ἢ περὶ ποιήματος B; 
ef. quae dixi p. 46 || 8 τριῶν] δύο AB; cf. quae disserui p. 27 54. 


Testimonia] 7—10 schol. Heph. β (ed. Hoerschelmann. Dorpati 
1882) p. 7, 90---492 στίχος μὲν γάρ ἐστι τὸ ὑπὲρ δίμετρον καὶ ἔστι τοῦ με- 
γέϑους τοὔνομα. κῶλον δά ἐστι καὶ χόμμα τὰ ἐντὸς διμέτρου: ἀλλὰ κῶλον 
μὲν χαλεῖται, ὅταν ὁλόκληροι ᾧσιν αἱ συζυγίαι, κόμμα δὲ ὅταν ἀτελεῖς. ibid. 
P. 8, 1—3 Στίχος ἐστὶ ποσὸν μέγεϑος μέτρου, ὅπερ ἐστὶν ὑπὲρ τὸ δίμετρον᾽ 
χῶλον ἐστὶ ποσὸν μέγεϑος μέτρου δύο συζυγιῶν ἀκαταλήχτων: κόμμα ἐστὶ 
ποσὸν μέγεϑος μέτρου συζυγίας ἀκαταλήχτου ἔλαττον (μέτρου δύο συζυγιῶν 
ἀχαταλήχτων ἔλαττον Hoerschelmann). ἴοᾶ. Tzetz. in Crameri Anecd. Ox. 
IM p. 316, 28—30 ὁ τοῦ Κελλέρου δὲ υἱὸς ἐν μέτροις Ἡφαιστίων | κόμμα 


Scholia. 
1 Στίχος ἐστὶ: ἱστέον ὅτι τὸ μέν ἐστι μετροῦν ὡς ἡ 
ϑυλλαβή, τὸ δὲ μετροῦν καὶ μετρούμενον ὡς οὗ πόδες (μετρεῖται 
τὸν γὰρ ὑπὸ τῆς συλλαβῆς πᾶς πούς, μετρεῖ δ᾽ αὐτὸς τὰ μέτρα"), 


10 


τὸ δ᾽ ἐστὶ μετρούμενον ὡς τὰ ποιήματα. διαλαβὼν οὖν ὁ τεχνι-᾿ 


(ὃς περὶ μόνου 5 μετροῦντος καὶ μετροῦντος χαὶ μετρουμένου 
ὃν περὶ μόνου 4 μετρουμένου διδάσχει, ὅ ἐστι περὶ ποιήματος. 


1 ἔστι ΟΜ | 2 μόνον G; μόνου τοῦ Westphal || 3 καὶ τού 
Westphal | 4 μόνου τοῦ Westphal. 


Mu 
Σύστημα δέ ἔστι μέτρων συναγωγὴ ἦτοι δύο “ἢ πλειόνων ἢ ( 
ὁμοίων ἢ ἀνομοίων: ἀνομοίων μὲν ὡς τὰ ἐλεγεῖα (ἐξαμέτρου Ya; 
ἐστι πρὸς πεντάμετρον χοινωνία ) χκαὶ οἱ ἐπῳδοί᾽ τὸ δὲ ἐξ ὁμοίων, uk 
τὸ δεύτερον Σαπφοῦς, ὡς προιόντες δείξομεν. 


Discrep. lect.] 2 - 3 ἐξαμέτρου --- κοινωνία grammatico tribuit Caesar 
l. c. p. XIV sa. 


Testimonia] καὶ κῶλον τὰ ἐντὸς διδάσκει τοῦ διμέτρου τὸ δ᾽ ὑπερβὰν 
τὸ δίμετρον (σύμμετρον codd.) στίχον κατονομάζει; cf. ibid. p. 317, 38-31. 
Is. Tzetz. 1]. ς. p.60, 4—25 .. . rapa& τοῖς τεχνογράφοις | στίχος τὸ ὑπὲρ 
δίμετρον τρισὶν ἐν συζυγίαις. ibid. p. 61, 17—18 Στίχος τὸ ὑπὲρ δίμετρον τρισὶν 
ἂν συζυγίαις, | πολλάκις δὲ καὶ τετράσιν. [1] 4. p. 61, 26 544ᾳ. ἡ κοινωνία τούτοις 
(SC. τῷ κώλῳ χκαὶ τῷ χόμματιρ) γὰρ ὅτι ἐντὸς διμέτρου | ἐντὸς δυοῖν συζυγιῶν᾽ 
„aA ὅταν ὦσιν ἐντελεῖς αὗται αἱ συζυγίαι, | κῶλον καλεῖται παραυτά᾽ ἂν 
δὲ ἀτελεῖς τι, χύμμα. Mar. Viet. GL VI p. 54, 7 ut sit versus qui excedil 
dimetrum, colon autem et comma intra dimetrum; cf. etiam rhet. gr. ΥἹ 127, 
34—26 (W.), quo de loco dixi p. 70 || 1—# schol. Heph. β p. 8, 5—6 Σύστημά 
ἐστι μέτρων συναγωγὴ τοι δύο ἢ πλειόνων ἢ ὁμοίων ἢ ἀνομοίων ἀνομοίων μὲν 
ὡς ἔχει τὰ ἐλεγεῖα πρὸς τὰ ἔπη καὶ οἱ ἑπῳδοὶ πρὸς τὰ ἕτερα μέτρα, ὁμοίων 
δὲ ὡς ἔχει τὸ δεύτερον καὶ τρίτον Σαπφοῦς κτλ. Is. Tzetz p. 62, 18-0 "Er 
δὲ καὶ τὸ σύστημα συναγωγή τις μέτρων, | ὥσπερ ὡδὶ (ὠδὶὲ codd.) ἡρωϊχοῦ 
τοῦ ἑξαμέτρου στίχο; | καὶ πενταμέτρου σὺν αὐτῷ τοῦ (τῶν οἰ!) 
ἐλεγείου ϑέσις. ibid. p. 62, 10—12 Συστημάτικα τε μάνθανε τὰ ἡρωελεγεῖα΄᾿ 
πρὸς γὰρ ἑξάμετρον, φημὲ ἡρωϊκὸν τὸν στίχον, τὸ ἐλεγεῖον πάρεστιν ἐν 
πενταμέτρῳ στίχῳ. Dem. Tricl. schol. ad Eur. Hec. (ed. Dindorf) vol. I 
p. 206, 7—8. id. schol. ad Soph. Ai. (ed. Turnebus, Paris. 1009) 
p. 4 17 — 19 σύστημα δέ ἐστιν, ὡς Ἡφαιστίων φησὶ, μέτρων συναγογ) 
ἢ (schol. Eur. 1. ce. ἦτο) δύο ἣ πλειόνων ἢ ὁμοίων ἢ ἀνομοίων: ἀνομοίων 
μὲν ὡς τὰ ἐλεγεῖα --- ξαμέτρου γάρ ἐστι πρὸς πεντάμετρον κοινωνία — χαξ 
ἡ ἐπῳδὴ (lege οἱ ἐπῳδοῦ. 


Scholia. 
2 ἑξαμέτρου πρὸς πεντάμετρον: τὸ EEanerpov καὶ τὸ 
ἐλεγεῖον Ex Tod! ποσοῦ ἔχουσι τὴν διαφορᾶν | 3 τὸ δὲ ἐξ 


ὁμοίων ὃ: ἀνόμοιοι δέ εἰσιν, ὅταν οὗ μὲν σύγχεινται ἐξ ἀντι- 
σπαστιχῶν, οὗ δὲ εἰ τύχοι ἐκ χοριαμβικῶν. 


1 τοῦ om. M; cf. 5600]. Heph. p. 206, 19 sy. W. || 2 rectius prae- 


figendum esse lemma καὶ οἱ ἐπῳδοί suo iure inonuit Caesar in emend. 
Heph. Il p. XVII. 


12) v 4 ’ m D “ N) \ ’ 
| Ovrwv δὴ τούτων τῶν ἀνωτάτω γενῶν χατὰ τὴν τούτων 


'v ὑφίσταται τά τε μιχτὰ γενικὰ προσαγορευόμενα καὶ τὰ 
χοιγὰ συστηματικά. 

Καὶ nina μὲν γενικὰ ὡς al τραγῳδίαι xal αἱ παλαιαὶ χω- 
μῳδία:" μέρος μὲν γὰρ τούτων γέγραπται χατὰ στίχον, μέρος δὲ 
χατὰ σύστημα. 

Κοινὰ δὲ συστηματικὰ ἅπερ χαὶ ὁ κατὰ στίχον γεγράφϑαι 
φάσχων ὑγιῶς ἂν λέγοι καὶ ὁ κατὰ σύστημα, ὡς τὸ δεύτερον καὶ 


nn Ὁ ὁ ὁ ὀΘὁὃΘ8Εὃ λΡ ΟΟὋΟὋἢ᾽Ἦ»Ἤ ὁ 


ὦ 


Discrep. lect.] 3 συστηματικα codd.; schol. Heph.p. ΧΙ 14---16; schol. 
Heph. B p. 8, 8; Is. Tzetz. p. 63, 1; yevıx& corr. G. Hermann in el. doctr. 
metr. p. 26, yevıx« in textum recepit Westphal, συστηματικὰ gram- 
matico tribuit Caesar 1. c. p. XV. | 7 συστηματικα codd. schol. Heph. 
Bp.8 9 sq.; Is. Tzetz. p. 63, 2; Westphal in textum recepit yevızd, 
Caesar l. c. p. XV συστηματικὰ grammatico tribuit. 


Testimonia] 1—3 schol. Heph. 8 p. 8, 7 sq. ἐκ τούτων ὑφίσταται 
τὰ μιχτὰ γενικὰ καὶ κοινὰ συστηματιχαά. Is. Tzetz. p. 62, 23 sq. ἐκ τούτων 
τοένυν τοῖν δυοῖν, συστήματος καὶ στίχου, | τὰ τε (Yecodd.) μικτὰ καὶ τὰ χοινὰ 
συνέστανται ἐν λόγοις; cf. ibid. p. 60, 12—13 || 4-6 schol. Heph. β 
P- 8, 8 54. μικτὰ δὲ γενικα ἐστιν al τε τραγῳδίαι καὶ αἱ παλαιαὶ κωμῳδίαι, 
ἐπεὶ χαὶ χατὰ στίχον καὶ κατὰ σύστημα γεγραμμέναι εἰσί. Is. Tzetz. p. 62, 
253—31 |; 7-X7 schol. Heph. β p. 8, 6 sq. ... . ὡς ἔχει τὸ δεύτερον καὶ 
τρέτον Σαπφοῦς, διὰ τὸ μηδὲν εὑρίσχεσϑαι ἀριϑμοῦ περιττοῦ. ibid. p. 8, 9'sqy. 
Χοινὰ δὲ συστηματικαά ἐστιν, ἅπερ τὰ αὐτὰ καὶ κατὰ στίχον γεγράφϑαι 
ΦΎ σομεν διὰ τὸ ὅμοιον καὶ κατὰ σύστημα διὰ τὴν τῆς ὁμοιότητος τῆς ποιη- 
τρέας τήρησιν. Is. Tzetz. p. 63, 1—19. Κοινὰ δὲ συστηματικὰ ταῦτα χα- 


λσῶνται πάλιν χτλ. 
. Πρ Πρ 


Scholia. 
4 ὡς αἱ τραγῳδίαι] ἃ μὲν αὐτῶν τοὺς ἰαμβικοὺς ἔχει 
StTiyous, ἃ δὲ χοριχὰ τὰ ἐκ χώλων συγχείμενα | 1 κοινὰ δὲ 


Ξυστηματιχὰ: συστηματιχὰ γὰρ ἂν εἴη χοινωνοῦντα τοῖς κατὰ 

στίχον. διὰ μὲν γὰρ τὸ ἐν τοῖς παλαιοῖς ἀντιγράφοις κατὰ δύο 

Ορᾶν παραγεγραμμένα, ὥσπερ ἐν περιορισμῷ συστήματα προσέτι 

χαὶ διὰ τὸ μηδὲν εὑρίσκεσϑαι ἀριϑμοῦ περιττοῦ ἐν αὐτοῖς, 
σ------ 

1 haec vv. lemma esse cognovit Pauw || 2 τὰ Westphal | 

ἐν αὐτοῖς scripsi, ἐν ταύτῃ GM; ἐν τούτῳ sive ἐν τούτοις Pauw, ἐνταῦϑα 


estphal, ἐν τῇ δυάδι Caesar, qui haec vv. ad sequentia trahenda esse 
tensuit. 


10 


15 


20 


x 
τρίτον Σαπφοῦς. διὰ μὲν γὰρ τὸ ἐν τοῖς παλαιοῖς ἀντιγράφοις = 
δύο ὁρᾶν παραγεγραμμένον ἕκαστον ἅσμα καὶ ἔτι διὰ τὸ μ: 
εὐρίσχεσϑθαι ἀριϑμοῦ περιττοῦ, κατὰ συστήματα νομίζομεν © 
γεγράφϑαι. πάλιν δὲ τῷ ὅμοιον ἑκάτερον εἶναι τῶν ἐν τῇ δι 
στίχων καὶ τῷ δύνασθαι τὴν ποιήτριαν κατὰ τύχην τινὰ ἀρ! 
πάντα ἀριϑμοῦ πεποιηχέναι, φαίη τις ἄν χατὰ στίχον αἱ 
γεγράφϑαι. 

Δεδειγμένου δὲ ἡμῖν τί τέ ἐστι στίχος καὶ τί κόμμα χαὶ 
χῶλον καὶ τί σύστημα, ὅμως παρέντες ἡμεῖς τὴν τοιαύτην ἄχ 
βολογίαν καὶ ταῦτα, καίπερ κατὰ κόμμα γεγραμμένα, κατὰ στίχ 
γεγράφϑαι φαμέν 

ἡ παῖς ἡ κατάχλειστος, 


Discrep. lect.] 5 τῷ] τὸ A | 6 τίς A. 


Scholia. 


ὡσπερεὶ πλήρη καὶ ἀντιστρέφοντα ἀλλήλοις εὑρίσχεται | 2% 
ἔτι διὰ τὸ μηδὲν: οὔτε γὰρ ποιότητι οὔτε ποσότητι 3 διαφέι 
χατὰ δυάδα δὲ διήρηται παρὰ τοῖς παλαιοῖς | 5 καὶ 1 
δύνασϑαι τὴν ποιήτριαν: Τοῦτο πρὸς τὸ ἄνω καὶ διὰ 
μηδὲν εὐρίσχεσϑαι ἀριϑμοῦ περιττοῦ φησιδ, δυνὰ 
αὐτὸϊ χατὰ τύχην οὕτω γεγραμμένον 10 κατὰ στίχον " 
γράφϑαι: ἐπεὶ ὑπὲρ στίχου μόνον τέσσαρα κόμματα λέγει El 
Kal τὰ κατὰ χόμμα γεγραμμένα καταχρώμενός φησι3 κατὰ ati 
γεγράφθαι | 132 ἡ παῖς ἡ κατάκχλειστος: δίμετρα γάρ 
χαταληχτικὰ ταῦτα τὰ χόμματα 19. 


1 εὑρίσκεται GE, εὐρίσεται Μ', εὑρήσεται ΜῈ || 2 ποιότητι οὔτε 
σότητι Turnebus, ποιότητα οὔτε ποσότητα GM |ji 8 τῷ Turnebus, τὸ G 
4 τὴν ποιήτριαν Turnebus, τὸν ποιητὴν ΟΜ, Pauw hoc lemma 505! 
κατὰ τύχην τινὰ ἀρτίου πάντα ἀριϑμοῦ πεποιηχέναι || 5 ἀριϑμοῦ περι 
Turnebus, ἀριϑμὸν περιττὸν GM || 6 φησὶ Pauw, φασὶ ΟΜ; καὶ --- 
ριττοῦ ipsa Hephaestionis verba sunt. Licet etiam sic scribere... «pt 
περιττοῦ" φησὶ {δὲν δύνατον κτλ. || 7 αὐτὸ Turnebus, αὐτὸν G, 
8 ἐπείπερ στίχου μόνου δὲ κόμματα GM, corr. Caesar || 9 καταχρῶὶ 
φασι ΟΜ, corr. Caesar || 10 χόμματα Westphal, κομμάτια GM. 


ΧΙ 


τὴν οἵ φασι τεκόντες 

εὐναίους ὀαρισμούς 

ἔχϑειν ἴσον ὀλέϑρῳ (Callimach. fragm. 118 ed. 
Schneider). 


Τῶν δὲ χατὰ στίχον τὰ μέν ἐστι μικτά, τὰ δὲ οὐ. δ 

Καὶ μιχτὰ μὲν ὡς αἱ Μενάνδρου κωμῳδίαι" πῇ μὲν γὰρ 
66 τετράμετρα ἐν τῷ αὐτῷ ποιήματι, πῇ δὲ τρίμετρα εὑρίσκεται. 

Τὰ δὲ ἄμιχτα ὡς αὖ Ὃμήρου ῥαψῳδίαι. 


Τῶν δὲ κατὰ συστήματα γεγραμμένων τὰ μέν ἐστι κατὰ 
σχέσιν, τὰ δὲ ἀπολελυμένα, τὰ δὲ μετρικὰ ἄτακτα, τὰ δὲ ἐξ 10 
ὁμοίων, τὰ δὲ μικτὰ συστηματικά, τὰ δὲ κοινὰ συστηματικά᾽ περὶ 
ὧν ἐροῦμεν. 


Discrep. lect.] 3 ἔχϑειν Scaliger, ἔχειν codd. || 6 αἱ om. A. 


Testimonia] 5—8 schol. Heph. $ p. 8, 11 sq. τῶν δὲ κατὰ στίχον τὰ 
μέν ἐστι μικτά, τὰ δὲ ἄμικτα" μικτὰ μὲν ὡς αἱ Μενάνδρου χωμφδίαι, ἄμικτα 
δὲ ὡς αἱ Ὅμήρου ῥαψῳδίαι || 9—11 schol. Heph. β p. 8, 12 sqq. τῶν 
δὲ χατὰ σύστημα γεγραμμένων τὰ μὲν κατὰ σχέσιν, τὰ δὲ ἀπολελυμένα, τὰ 
δὲ μετρικὰ ἄταχτα, τὰ δὲ ἐξ ὁμοίων, τὰ δὲ μικτὰ συστηματικά. Is. Tzetz, 
p. 64, 1---5, 


— 


Scholia. 
9 τῶν δὲ κατὰ συστήματα: τὸ σύστημα dx orywvi 
χαὶ χομμάτων καὶ κώλων γίνεται | 11 τὰ δὲ κοινὰ συστη- 


ματιχά: τοῦτο ἕν εἶδός ἐστι 3) τοῖς κατὰ σχέσιν ἀλλήλοις ὁμω- 15 
wg τῷ προειρημένῳ᾽ ὥστε κατὰ τὴν " μῖξιν, τήν τε κατὰ στίχον 
χαὶ συστηματικήν, ὑφίσταται τὸ κοινὸν συστηματικόν. 


| . 


1 στίχων Westphal, στίχου ΟΜ || 2 quae sequuntur corrupta sunt. 
Pauw pro τοῖς scripsit τῶν κοινωνούντων (coll. schol. p. IX 11) et post 
συστηματικόν addidit γενικόν, Caesar pro ἀλλήλοις voluit παράλληλον et 
postea ὥσπερ κατὰ μῖξιν τῶν τε κατὰ στίχον καὶ συστηματικῶν ὑ. τ. κ΄ σ. || 
3 τὴν om. M. 


10 


ΧΗ 


Κατὰ σχέσιν μὲν οὖν ἐστιν, ἃ δουλεύων ἀνταποδύσεξις καὶ 
ἀναχυχλήσει ὁ ποιητὴς γράφει. 

᾿Ἀπολελυμένα δὲ ἃ εἰκῆ γέγραπται καὶ ἄνευ μέτρου εὖ 
σμένου, οἷοί εἶσιν οὗ νόμοι οὗ κιϑαρῳδικοὶ Τιμοϑέου. | 

Μετριχὰ δὲ ἄταχτα ἐστιν, ἅπερ μέτρῳ μὲν γέγραπταί τιν; 
οὔτε δὲ ὁμοιότητα ἔχει πρὸς ἄλληλα οὔτε ἀνακύκχλησιν, οἷόν ἐστι 
τὸ Σιμωνίδου ἐπίγραμμα 


Discrep. lect.] 1 δουλεύων ἀνταποδόσει AB, δουλεύοντ᾽ ἀποδύσει 
dett., δουλεύοντα ἀνταποδόσει Gaisford || 4 olor A, olov deft., cf. Heph. 
p. 56, 11. 68, 6 G.; supra p. II 17, IV 16 || 5 τιν: φὁμολογουμένῳ) 
dubitanter coniecit Caesar 1. c. p. XVIII coll. schol. p. XII 8. 


Testimonia] 1—2 5.80]. Heph. ß p. 8, 14 sq. κατὰ σχέσιν μὲν οὖν 
ἔστι τὸ κατὰ ἀνταπόδοσιν καὶ ἀναχύχλησιν μέτρου. Is. Tzetz. p. 64, 6-3 
εἰς ἃ τοίνυν ὁ ποιητὴς ἀνταποδόσει χρῆται κτλ. Dem. Tricl. schol. ad Eur. 
Hec. p. 208, 93 54. κατὰ σχέσιν δέ ἐστιν, ὡς Ἡφαιστίων φησὶν, ὅσι 
δουλεύων ὁ ποιητὴς ἀνταποδόσει καὶ ἀναχυχλήσει γράφει. cf. eund. ad Soph. 
Ai. p. 7, 26—27 κατὰ σχέσιν δέ ἐστιν, ὡς Ἡφαιστίων φησὶν, οἷς avın 
ποδίδοται καὶ ἀνακυχλεῖται ἕτερα παρόμοια. cf. etiam rhet. gr. vol. V 
p: 112, 24 sqq. (W.) ἐπικοὶ . .. οὐ στροφαῖς καὶ ἀντιστροφαῖς δουλεύ- β 
οντες. Dion. Hal. vol. V p. 541, 1 sq. (Reiske) | 3—# schol. Heph. ὁ | 
p. 8, 15 ἀπολελυμένα δὲ γέγραπται καὶ ἄνευ μέτρου ὡρισμένου. Is. Tzez ᾿ 
p. 64, 19—22 || 5—XIlI 5 Is. Tzetz. p. 64, 10—18 ἅπερ δὲ μέτρῳ (μέτρα | 
codd.) γέγραπταί τινι οὐ τεταγμέψῳ | οὐκ αναχύχλησίν τινὰ οὔμενουν 
χεχτημόνα | οὐχ ὁμοιότητα κτλ. Dem. Tricl. schol. ad Eur. Hec. p. 319, 
11— 12 μετρικὰ ἄταχτα.. .. μέτρῳ μὲν γέγραπται, οὔτε δὲ ὁμοιότητα 
ἔχει πρὸς ἄλληλα οὔτε ἀνακύχλησιν. eadem sunt apud eund. in schol. ad 
Soph. OT p. 56, 16—17. 


Scholia. 
3 ἃ εἰχῆ γέγραπται: wg ἔτυχε καὶ ἄνευ τῆς ποσότητος 
τῶν στίχων | («ἄνευ μέτρου ὡρισμένου]; τοῦ ἐν αὐτοξίξ 


μέτρου ὅρον οὐκ ἔχοντος, ἀλλ᾽ ἀδιαφόρως" δυναμένου ἁρμόσσξ ᾽ 
δίχα ἐλέγχων | 6 οὔτε δὲ ὁμοιότητα ἔχει πρὸς ἄλληλα 

ὥστε στιχήρη γενέσθαι, οὔτε ἀνακύκλησιν, ὥστε κατὰ σχέσι — 
γενέσϑαι, ἀλλὰ ἀδιάφορον τὴν τῶν μέτρων ἐξαλλαγήν. οὔτε ὃ 463 


1 lemma addidi || 2 αλλὰ διαφόρως maluit Caesar, sed cf. schol 
p. XII 13. XIV 17. 19. 


x 


Ίσϑμια δίς, Νεμέᾳ δίς, Ὀλυμπίᾳ ἐστεφανώϑην 
οὐ πλατεῖ νικῶν σώματος, ἀλλὰ τέχνᾳ, 
| Ἀριστόδαμος Θραάσιδος ᾿Αλεῖος πάλᾳ (fr. 188 Bergk). 
IB τοιοῦτός ἐστι χαὶ 6 Μαργίτης Ὁμήρου" οὐ γὰρ τεταγμένῳ ἀριϑμῷ 
ἐπιὼν τὸ ἰαμβικὸν ἐπιφέρεται. 
Ἐξ ὁμοίων δέ ἐστιν, ἅπερ ὑπὸ ποδὸς ἢ συζυγίας ἢ περιόδου 
---  ὠ Ἤςκ. 
| Discrep. lect.] 1 νέμεα δισολύμπια A | 2 τέχνᾳ] τέχνη A | 
i 3 ᾿Αριστόδαμος Bpasıdog ᾿Αλεῖος πάλᾳ Scaliger. ἀριστόδημος ϑρασὺς ἀλεῖος 
Mia A | 6 ποδὸς ἢ] ὁς ἢ ex ὧν factum a prima manu inter scri- 
bendum A [ὑπὸ {τοῦ αὐτοῦ» ποδὲς ἢ συζυγίας Pauw, ὑπὸ {τοῦ αὐτοῦ» 
ποδὸς ἣ (τῆς αὐτῆς» συζυγίας Westphal; cf. quae dixi p. 46. 


5 


Testimonia] 6 Is. Tz. p. 64, 25—27 Τὰ δ᾽ ἐξ ὁμοίων . . . ἅπερ ὑπὸ 
ποδὸς τινος ἢ τινος συζυγίας ἢ περιόδου μετρηϑῇ.. Dem. Tricl. schol. ad 
Soph. Ai. p. 4, 19---.20 ἐξ ὁμοίων δά ἐστιν ἅπερ ὑπὸ ποδῶν ἢ συζυγίας N 
περιόδου χαταμετρεῖται ἄνευ ἀριϑμοῦ τινος ὡρισμένου. 


Scholia. 
[τὰ ἀπολελυμένα]!, φησίν, ἀνακύκλησιν ἔχει, ἀλλ᾽ αὐτόϑεν 
ἐστὶν ὁμολογούμενα, οἷον τὸ Σιμωνίδου ἐπίγραμμα Ἴσϑμια δίς, 
Νεμέᾳ 3 δίς. δαχτυλικὸν γὰρ ἑξάμετρον καὶ ἐλεγεῖον 5 καὶ ἴαμβος, 
οὔτε χατὰ στίχον καὶ ὁ ὅμοια ἀλλήλοις, οὔτε χατὰ σχέσιν ἀντα- 10 
ποδιδόμενα || 4 οὐ γὰρ τεταγμένῳ ἀριϑμῷ ἐπῶν: ἀλλ 
ἀτάχτως ὅποι ποτὲ τὸ ἄτακτον ἐποίησε μετρικόν | οὐ γὰρ τε- 
ταγμένῳ ἀριϑμῳῷ]}5 μετὰ γὰρ δέχα στίχους ἐπιφέρει ἴαμβον καὶ 
πάλιν μετὰ πέντε καὶ ὀκτώ || 6 ἐξ ὁμοίων δέ ἐστιν: περὶ 
τούτων καὶ ἐν τῇ εἰσβολῇ ἐπεσημήνατο᾽ τῶν γὰρ μέτρων τὰ 15 
μὲγ ὑπὸ ποδὸς, τὰ δὲ ὑπὸ συζυγίας, ὡς τὰ ἰαμβικὰ χαὶ τὰ 
ὅμοια, τὰ δὲ ὑπὸ περιόδου χαταμετρεῖται" περίοδος δέ ἐστιν ἡ ἐχ 
Φταφόρων ποδῶν ἐν τῷ στίχῳ σύνϑεσις, οἷον δακτύλου τροχαίου, 
οἰ νχπαίστου ἰάμβου καὶ εἴ τι τοιοῦτον, ᾿ἀχολούϑων μέντοι ὄντων 
“ar τῶν ἑξῆς, οἷον χαὶ τὸ προσοδιαχόν  ἐστινῦ “ἢ συζυ- 90 
as ἢ περιόδου9: περίοδός ἔστι ποδικὴ ἐν τρισὶ ποσὶ κατα- 


1 haec ut ex schol. p. XV 12—13 illapsa del. Caesar, τὰ ἄταχτα 


Seripsit Pauw; cf. quae dixi p. 24 adn. || 2 νέμεα GM || 3 ἐλεγεῖον 
Scripsi, ἐλεγεῖα GM, ἐλεγεία Caesar | 4 καὶ del. Pauw 1 5 haec 
verba lemma esse cognovit Pauw || 6 ἐστι M || 7 προσωδιαχον M* || 


Sim @ || 9 περιόδου Turnebus, περὶ ποδὸς GM. 


[2 


1 


= 


20 


ΧΙΥ͂ 


χαταμετρεῖται ἄνευ ἀριϑμοῦ τινος ὡρισμένου: ὡς ἐὰν τεταγμένος 
ἀριϑμὸς ἧ, οὐκ ἔστιν ἐξ ὁμοίων, ἀλλὰ κατὰ σχέσιν, ὡς ἐν τῷ " $ 
παρ᾽ ᾿Αλκαίῳ ᾷἄσματι, οὗ ἡ ἀρχή 

ἔμε δείλαν, ἔμε πασᾶν χαχοτάτων πεδέχοισαν (τ. 59 Bergk). 
ἄπειρος μὲν γάρ τις ὧν φήσειεν ἂν αὐτὸ ἐξ ὁμοίων εἶναι, ἐξ 
ἰωνικῆς ἀπ᾿ ἐλάσσονος συζυγίας καταμετρούμενον: ἡμεῖς δέ, ἐπεὶ 
χατὰ δέχα ὁρῶμεν αὐτὸ συζυγίας καταμετρούμενον, κατὰ σχέσιν 
αὐτὸ γεγράφϑαι φαμέν. διόπερ καὶ τὰ μονοστροφικὰ ἄσματα δέχα ὄντα (p. | 
συζυγιῶν οὕτω πεποιῆσϑαι νομίζομεν. ἔστι δέ τινὰ χαὶ ἐξ ὁμοίων 
πεποιημένα, οἷον τὰ “Ἑρμείου παιωνικὰ ὄντα 

ἑπτά μοι δὶς τριάκοντα βασιλεὺς σχεδόν 

χαὶ τὰ ἕξῆς. 


Discrep. lect.] 2 σχέσιν] σχέσιν μὲν A || 4 Eps δείλαν, ἔμε scripsit 
Bergk, cum Alcaei verba restitueret; idem hic scripsi coll. Heph. p. 73, 
5 6; ἐμὲ δειλᾶν (sic) ἐμὲ A, ἐμὲ δειλὰν ἐμὰ dett.  πεδέχοισαν Bentley. 
ned ἔχοισαν A || 5 φήσειεν in exitu lineolae, vom. A || 8--9 
διόπερ — νομίζομεν a grammatico profecta esse suspicor || ἄσματα 4Ϊ | 
9 χαὶ Caesar l. c.p. XV, τὰ codd.; an <xal> τὰ ὃ cf. Heph. p. 46, 8. 65,56, 
p. XXV 1. ΧΧΥ 1. ΧΧΥ͂Π 1. 15 || ὁμοίων A, ὁμοίων οὕτω dett. Gaisford, | 
Westphal; ὁμοίων (οὐχὺ οὕτω GC. Lachmann Kl. Schrift. I p. 8. 


Scholia. 
ρίϑμησις" ὥσπερ γὰρ τὸ μὲν δαχτυλικὸν ὑπὸ ποδὸς μετρεῖται, τὰ 
δὲ ὑπὸ συζυγίας, τουτέστι δύο ποδῶν ἁπλῶν, οὕτω xal ὑπὸ 
περιόδου, τουτέστι τριῶν ποδῶν ὡς ἐν συζυγίᾳ | ı κατα- 
μετρεῖται ἄνευ ἀριϑμοῦ τινος ὡρισμένου] οὐχ ἐπιφερο- 
μένης τινὸς ἀντιστρόφου, ἀλλ᾽ ὥσπερ ἀδιαφόρως εἰ τύχοι τριψέ- 
τρῶν 3 δύο χαὶ ἑνὸς τετραμέτρου καὶ μονομέτρου καὶ ἑξῆς ὁμοίως, 
ἀδιαφόρας3 οὔσης τῆς αὐτῶν' ποσότητος " περίοδος γὰρ ἡ &x δι'α- 
φόρων κώλωνδ περιχοπή | 2 ὡς ἐν τῷ παρ᾽ ᾿Αλκαίῳ ἄσ- 
ματι] ἀνταπόδοσις γὰρ γίνεται συστηματιχή || 11 ἑπτά μοι 


1 lemma haec verba esse cognovit Caesar || 2 ὄντων add. Westphal: 


3 ἀδιαφόρας Caesar, ἀδιαφόρως GM | & αὐτῶν Caesar, αὐτοῦ GM | 


5 pro κώλων Caesar ποδῶν, sed cf. quae dixi p. 35 adn. 2 | 6 hae« 


. verba pro lemmate habuit Pauw; verbis ζχατὰ σχέσινν ὡς dv τῷ παρ᾽ 


Arxalp ἄσματι lemma effici voluit Caesar. 


ΧΥ 


Ὑπολείπεται δὲ ἡμῖν περί τε τῶν μικτῶν συστηματικῶν εἰπεῖν καὶ τῶν 
κοινῶν συστηματικῶν. 


Δέγομεν τοίνυν, ὅτι μικτὰ μέν ἐστι συστηματικά, ὥσπερ εἴ τις τὴν 
πρώτην φδὴν ἐν τῷ πρώτῳ Ἀλκαίου καὶ τὴν δευτέραν συνάψειε, συστηματικῆς 
οὔσης αὐτῶν ἑκατέρας. 


Discerep. lect.] 1-- ὑπολείπεται — ἑκατέρας a grammatico profecta 
sunt; cf. quae dixi p. 47. 


Scholia. 


δὶς τριάχοντα: τοῦτο παιωνιχόν ἐστι τὴν πρώτην καὶ δευ- 
τέραν συζυγίαν ἔχον συνῃρημένην ἑπτά μοι δὶς τρια" 3 (ἔστι 
γὰρ ὁ πρῶτος ποὺς τὰς τελευταίας συνελὼν xal χρητικὸν ποιήσας 
&x μαχρᾶς χαὶ βραχείας καὶ ἀντὶ τῶν“ δύο βραχειῶν μακρᾶς 
μιᾶς") ἡ δὲ τρίτη καὶ τετάρτη ὁμοίως ἔχουσι τὸν πρῶτον παίωνα 
χόντα βασι λεὺς σχεδόν | 1 ὑπολείπεται δὲ ἡμῖν: 
μικτὰ μὲν οὖν ἐστιν, ἃ παραβάσεις ἴ ἔχουσιν τὰ τρία ἄσματα 
«ἀπολελυμένα», τὰ δὲ» τέσσαραϑ ἐν σχέσει 8 ὡς εἴ 
τις τὴν πρώτην ᾧῳδὴν: ἑχατέρα μὲν γὰρ τῶν δῶν 1: χατὰ 
σύστημα γέγραπται, διάφορον δὲ ἔχει μέτρον WE’? ἡ πρώτη πρὸς 
τὴν δευτέραν. ἡ μὲν γὰρ πρώτη ἐκ τοῦ ἐπιωνικοῦ 18 σύγκειται, 
ἡ δὲ δευτέρα ἐκ τοῦ ἐπιχοριαμβικοῦ" 16 εἴ τις οὖν μίξειεν ἀμφο- 
τέρας τὰς ᾧδὰς οὔσας συστηματικάς, εἴποι ἄν τὸ μέτρον &x 
μιχτῶν συστηματικῶν συγχεῖσθαι" καὶ ἔστι τῆς μὲν πρώτης ᾧδῆς 
ἀργὴ ὦ ναξ Ἄπολλον παῖ μεγάλω Διὸς 16 ἐπιωνική" τῆς 
δὲ 16 δευτέρας χαῖρε Κυλλάνας 517 μέδεις" σὲ γάρ μοι 
ἐπιχοριαμβική 19, 


1 ἐπτάμυδις ΟΜ || 2 ἑπτὰ μοι dig τριάκοντα 6, ἑπτάμυδις τριάκοντα M | 
3 μαχρᾶς καὶ βραχείας Caesar, — v— GM || 4 τῶν om. M || 5 verba 
ἔστι — μιᾶς uncinis saepsi ut ab alio quodam scholiasta insulse inculcata || 
θὰ ΟΜ; an ζὡς» al? || 7 παραβάσεις Caesar, παραϑέσεις GM | 8 verbum 
ἀπολελυμένα ut per errorem in schol. p. XIII 7 delapsum hic inseruit Caesar ἢ 
9 δὲ τέσσαρα Caesar, 2 ΟΜ || 10 ὥσπερ Pauw || 11 ὁδῶν Μ' || 12 ὡς 
del. Pauw || 13 ἐπιωνικοῦ Westphal, παιωνικοῦ GM, ἰωνικοῦ Pauw 
14 ἐπιχοριαμβικοῦ Westphal, χοριαμβικοῦ GM || 15 in ΟΜ versui Alcaei 
hoc schema additur --“-|--vu| -v || 1682om. M || 175 GM, 
scripsit Bergk apud Alcaeum || 18 in @M versui hoc schema additur 
-vu-|-vu-0-| | 19 ἐπιχοριαμβική Turnebus, ἢ ἐπιχοριαμβική GM; 


5 


10 


XV 


Kowa δέ ἐστι συστηματικὰ τὰ δύο εἴδεσιν ὑποπεπτωχότα, 
οἷον συμβέβηχεν ἐπὶ τοῦ 


ἔμε δείλαν, ἔμε πασᾶν καχοτάτων πεδέχοισαν 
(Alcaeus fragm. 59 Bergk). 
5 Ἄπειρος μὲν γὰρ ὦν τις τῆς τοῦ ποιητοῦ προϑέσεως ἐξ ὁμοίων (P 
φήσειεν ἄν εἶναι τὸ ᾧσμα᾽ ὁ δὲ ἔμπειρος κατὰ σχέσιν, ὡς xal 
ἐν τοῖς ἔμπροσϑεν ἐπεδείξαμεν. 


Τῶν δὲ κατὰ σχέσιν τὰ μέν ἔστι μονοστροφικά, τὰ δὲ ἐπω- Pp-| 
διχά, τὰ δὲ χατὰ περικοπὴν ἀνομοιομερῆ, τὰ δὲ ἀντιϑετιχά, τὰ 
10 δὲ μιχτὰ χατὰ σχέσιν, τὰ δὲ χοινὰ χατὰ σχέσιν. 


Diserep. lect.] 3 ἔμε δείλαν, ἔμε scripsi (ef. p. XIV A); ἐμὲ δειλάν, 
ἐμὲ codd.  κακοτάτων in exitu lineolae, πεδέχοισαν om. A || 7 ἐπεδεί 
in extremo folio 144v A; ab altera manu saec. XIV additae sunt litt. 
ξαμεν; in A folio deperdito hausta sunt omnia usque ad p. ΧΙΧ 1 
ὅμοια. Καὶ eadem omittit atque A, sed addita sunt verba a K* prae 
scripto verbo χβίμενον || 8 δὲ (posteriore loco)] δ K* 


Testimonia] 8—10 Is. Tzetz. p. 65, 10—15. 


Scholia. 


ı χοινὰ δέ (ἐστι; auormpartında {τὰ δύο εἴδεσιν 
ὑποπεπτωχότα»: τὰ δυνάμενα ἐπιδέξασϑαι τὰ δύο εἴδη᾽ τὰ 
δὲ δύο εἴδη εἰσὶν (τό τε ἐξ ὁμοίων καὶ τὸ κατὰ σχέσιν. || τὰ δύο 
εἴδεσιν» ὑποπεπτωκότα] τῷ τε ἐξ ὁμοίων καὶ τῷ κατὰ 

15 σχέσιν | 5 ἐξ ὁμοίων ἄπειρος μὲν. οὖν φήσειεν IL εἶγα! 
ἄσμα διὰ τὸ Ex τῶν αὐτῶν ποδῶν τῶν ἰωνικῶν καταμετρεῖσϑαι 
τῇ δὲ ποσότητιδ ἐναλλάττειν ἴ, ὁ δὲ ἔμπειρος χατὰ σχέσιν, ἐπε 
ἀνταπόδοσις γίνεται τῶν στροφῶν. 


an scholiasta, qui etiam schema illud supra exscriptum versui χαῖρε x. 
addidit, in v. 17 seripsit χοριαμβικοῦ, eo de quo agitur loco χοριαμβικῆ i 
ἐπιχοριαμβική 3 an ἢ ἐπιχοριαμβυκή alius scholiasta addidit? || 1 37 
add. Pauw | 2 τὰ — ὑποπεπτωχότα addidi | 3 176 — εἴδεσιν 80. 
Pauw; Caesar in v.13 pro εἴδη εἰσιν scripsit εἴδεσιν || 4 ὑποπτωχότα M. 
5 avaddidi || 6 ποσότητι Pauw, ποιότητι GM || 7 ἐναλλάττειν Turnehus 
ἐναλλάττει (7, ἐναλάττει M. 


xVvil 


Μονοστροφιχὰ μὲν οὖν εἰσιν, ὁπόσα ὑπὸ μιᾶς στροφῆς χαταὰ- 
τρεῖται, χαϑάπερ τὰ ᾿Αλχαίου καὶ τὰ Σαπφοῦς χαὶ ἔτι τὰ 
'αχρέοντος. | 

᾿Ἐπῳδικὰ δέ ἐστιν, ἐν οἷς συστήμασιν ὁμοίοις ἀνόμοιόν τι 
ἰφέρεται. δηλονότι En’ ἔλαττον μὲν τοῦ τῶν τριῶν ἀριϑμοῦ οὐχ 

γένοιτό τι τοιοῦτον, ἐπὶ πλεῖον δὲ οὐδὲν αὐτὸ χωλύει. ἐχτεί- 
σϑαι" γίνεται γὰρ ὥςπερ τριὰς ἐπῳδική, οὕτω καὶ τετρὰς χαὶ 
ντὰς καὶ ἐπὶ πλεῖον. | 


Discrep. lect.] 1 ὁπόσα CBK®?, ὅσα dett. | 5 Hephaestio pro ärı- 
βεται scripsisse videtur προστίϑεται; cf. scholion infra lin. 10 exscriptum 
quae dixi p.48 || 5—8 δηλονότι --- πλεῖον in codd. leguntur post ἐπιφέρεται 
XVII 4, transposuit Barham (Heph. ench. ed. F. Barham, Cambridge 
ß); de reliquis virorum doctorum coinmentis disserui p.48 sq.; in codice M 
te Gaisfordio haec leguntur ἀπῳδικᾷ δέ ἐστιν, ἐν οἷς συστήμασιν ὁμοίοις 
ὑμοιόν τι ἐπιφέρεται" δηλονότι --- πλεῖον ὡς τὰ πλεῖστα --- πεποίηται, in 
rg. haec πφῳξδικὰ δέ ἔστιν, ἐν οἷς συστήμασιν ὁμοίοις ἀνόμοιόν τι ἐπι- 
‚star. τοῦ δὲ ἐπῳδικοῦ γένους τὰ μέν ἐστιν ὁμωνύμως αὐτῷ καλούμενα 
δικά | ὅ μὲν scripsi, μέντοι ex μέν factum Ä?, μέντοι rel. 6 γένοιτο] 
ται K? || 7 γὰρ) δὲ K? || 8 πλεῖον] πλέον M, πλεῖστον C. 


Testimonia] 1—2 Dem. Tricl. schol. ad Eur.Hec. p. 214, 27.---28 et schol. 
Soph. OT p. 56, 14—16 μονοστροφικὰ δέ ἐστιν (schol. Eur. 1. c. siotv), ὡς 
αἰστίων φησίν, ὁπόσα ὑπὸ μιᾶς στροφῆς καταμετρεῖται, καϑάπερ τὰ Ἀλκαίου 

τὰ Σαπφοῦς καὶ τὰ ᾿Αναχρέοντος || 4--8 cf. Is. Tzetz. p. 66, 1--- 8 Δεῦρ᾽ 
τὰ ἐπῳδικὰ ὑποδιαιρεῖ πάλιν. | καὶ τοὔσχατον δὰ γίνωσκε ταῦτ ὄντα 
τριάδι" [εὕρηνται καὶ τετραδικὰ σὺν τοῖς πενταδζικροῖς γε. Dem. Tricl, 
ol. ad Soph. Αἱ. Ρ. 4, 31 --80 et schol. ad Eur. Hec. p. 210, 11—15 ἐπῳ- 
ἐ δὲ καλεῖται (schol. Eur. 1. c. δέ ἐστιν), ὡς ᾿Ηφαιστίων φησίν, ἐν οἷς 
ίοις ἀνόμοιόν τι ἐπιφέρεται. δηλονότι (hoc voc. om. 5680]. Eur.) ἐπ᾿ 
ττον μέντοι τοῦ τῶν τριῶν ἀριϑμοῦ, ἦτοι στροφῆς καὶ ἀντιστροφῆς καὶ 
ἰδοῦ, οὐχ ἂν γένοιτο τὸ τοιοῦτον: ἐπὶ πλεῖον δὲ οὐδὲν αὐτὸ (αὐτὸ Om. 
ol. Eur.) κωλύει ἐχτείνεσθαι᾽" γίνεται δὲ ὥσπερ τριὰς ἐπῳδικὴ οὕτω καὶ 
"ἃς καὶ πεντὰς καὶ ἐπὶ πλεῖον, ὡς τὰ πλεῖστα Πινδάρου καὶ Σιμωνίδου 


m nn m nn 


Scholia. 
5 εἰχότως δὲ οὐχ ἔστιν ἔλαττον (τοῦ τῶν; τριῶν ἀριϑμοῦ" 
γὰρ ὅμοιον τῶν πρός Ti’ τινὶ γὰρ ὅμοιον' προστίϑεμεν ὅ det 


1 τοῦ τῶν Pauw, τῶν M, om. G || 2 ἀριϑμοῦ Pauw, ἀριϑμῶν GM; 
estphal vv. εἰκότως — ἀριϑμῶν pro lemmate posuit || 3 προστίϑεμεν 
uw, προτίϑεμεν GM || 4 δὲ scripsi, γὰρ ΟΜ, Caesar vv. προτίϑεμεν 
ῥ καὶ τὸ ἀνόμοιον ad προῳδικαὰ p. AVIII 6—7 rettulit. 

b 


ut 


0 


a 


10 


Τοῦ δὲ ἐπῳδικοῦ γένους τὰ μέν ἐστιν ὁμωνύμως αὐτῷ 
χαλούμενα ἐπῳδιχά, τὰ δὲ προῳδικά, τὰ δὲ μεσῳδικαά, τὰ δὲ 
περιῳδικά, τὰ δὲ παλινῳδιχα. 

᾿Επῳδικὰ μὲν οὖν ἐστιν ἐν οἷς ὁμοίοις ἀνόμοιόν τι ἐπιφέρεται, 
ὡς τά γε πλεῖστα Πινδάρου καὶ Σιμωνίδου πεποίηται. 

Ilpowörxa δέ ἐστιν ἐν οἷς τὸ ἀνόμοιον προτέταχται τῶν 
ὁμοίων. 

Μεσῳδικὰ δὲ ἐν οἷς περιέχει μὲν τὰ ὅμοια, μέσον δὲ τὸ 
ἀνόμοιον τέταχται. 

Παλινῳδικὰ δὲ ἐν οἷς τὰ μὲν περιέχοντα ἀλλήλοις ἐστὶν 


Diserep. lect.] 2—3 τὰ δὲ προῳδικαὰ — περιῳδικάὰ Ο Tzetz. |. ὦ, 
om. rell. codd. Litterarum numero computato — circiter 800 litterse in 
singulis foliis codiecis A exaratae sunt — fuisse haec verba in A pro 
babile est || 3 τὰ δὲ περιῳδικα ante τὰ δὲ παλινῳδικά perperam collocasst 
videtur grammaticus; cf. Tzetz. 1. c. | 5 γε] τε K*. 


Testimonia] πεποίηται (vv. inde ab ὡς τὰ om. schol. Eur.). id. ad 
Soph. Ant. p. 85, 27 γίνεται δὲ ὥσπερ τριὰς ἐπῳδικὴ οὕτω καὶ τετρὰς 
καὶ πεντὰς xal ἐπὶ πλεῖον. | 1—3 Is. Tzetz. p. 66, 37---30... καὶ παλιν 
φδικά τε | ἄλλα τε περιῳδικὰ τυγχάνει ἐπὶ τούτοις | 4--5 Is. Tzetz. Ρ. 6. 
1—8. Dem. Tricl. schol. ad Soph. El. p. 37, 16 ἐπῳδικὰ δέ ἐστιν, ὡς εἴρηται͵ 
ἐν olg ὁμοίοις ἀνόμοιόν τι ἐπιφέρεται || 6—7 Is. Tzetz. p. 67, 10—11. Dem. 
Tricl. ad Soph. Trach. p. 133, 8—9 προῳδικὰ δέ ἐστιν, ὡς ᾿Ηφαιστίων 
φησίν, ἐν οἷς τὸ ἀνόμοιον προτίϑεται τῶν ὁμοίων || 8—9 Is. Tzetz. p. 67. 
12—14. Dem. Triel. schol. ad Soph. Ant. p. 82, 1—3 μεσῳδικὰ δέ ἐστιν, 
ὡς ᾿Ηφαιστίων φησίν, ἐν οἷς περιέχεται (sic) μὲν τὰ ὅμοια, μέσον δὲ τὸ 
ἀνόμοιον τέταχται || 10 Is. Tzetz. p. 67, 16—24. 


—. [un an 


Scholia. 
χαὶ τὸ ἀνόμοιον | 4 (Ὁ) ' καὶ πάντως γίνεται ὁ τρίτος Erin 
10 ἐν οἷς τὰ μὲν περιέχοντα] 5 ἐν ἀρχῇ καὶ τέλει συστῇ; 
ματα ὅ. 


1 hoc scholion huc rettulit Caesar, ad p. XVII7—8 Pauw ἢ 2 ΥΥ͂. 
ἐν — περιέχοντα pro lemmate posuit Pauw || 3 συστήματα seripl 
συστηματικαά GM, συστήματα ἴσα Caesar. 


PR 


_ RK 
9 ὅμοια, ἀνόμοια δὲ τοῖς περιεχομένοις᾽ τὰ δὲ περιεχόμενα ἀλλτ- 
λοις μὲν ὅμοια ἐστιν, ἀνόμοια δὲ τοῖς περιέχουσιν. 

Περιῳδικὰ δὲ ἐν οἷς τὰ μὲν περιεχόμενα ἀλλήλοις ἐστὶν 
ὅμοια, τὰ δὲ περιέχοντα οὔτε ἀλλήλοις οὔτε τοῖς περιεχομένοις. 


Κατὰ περικοπὴν δέ ἐστιν ἀνομοιομερῆ, ὁπόταν ἐχϑέμενος 
ὃ ποιητὴς ὁπόσα δήποτε συστήματα διάφορα ἐπαγάγῃ ἐκ τῶν 


Testimonia] p. XVII 10— XIX 2 Is. Tzetz. p.67,16—24 || 8-- Is. 
Tzetz. p. 67, 25 —29 Ὅρα τὰ περιῳδικὰ (περιοδικὰ codd.) καὶ ταῦτα ἐν τετράδι 
χτλ. | 5—XX 3 Is, Tzetz. p. 65, 90---25. 


TE .... . 


Scholia. 

1 τὰ δὲ περιεχόμενα] ταῦτα ἢ ἐν τετράδι ἢ ἐν 
mevradt‘ οὐ γὰρ δυνατὸν ἐνδ τριάδι, ἐπεὶ γίνονται μεσῳδιχά | 
3 περιῳδιχὰ δὲ: ὥστε τρόπον τινὰ χαὶ προῳδικὰ εἶναι καὶ 
ἐπῳδιχαά, Exatepov ἕν, καὶ διὰ τοῦτο χαὶ περιῳδικὰ καλεῖται | 
5 χατὰ περιχοπὴν δὲ: ὥστε εἰ τύχοι γενέσϑαι περικοπὴν" κώ- 
λων χαὶ στίχων As’ διαφόρων ἢ ὅσων βούλεταί τις, καὶ ἐπάγεσϑα: 
ὅμοια μὲν As’ τῶν" μερῶν αὐτῶν ἀνομοίων ὄντων, οἷον ἐν συστή- 
μασι τρισὶν ἢ ὅσοις βούλεται ὁ ποιῶν, χωλικοῖς ἤ στιχηροῖς | 
«ὁπόταν ἐχϑέμενος ὁ ποιητὴς ὁπόσα δήποτε συστήματα 
διάφορα») οἷον ζὅταν»" δύο ἢ πλείονα ἀνόμοια ἀλλήλοις 19 χαὶ 
ἑξῆς ἐπαγάγῃ τοσαῦτα συστήματα ὅμοια τοῖς προχειμένοις, 
πάλιν ἀλλήλοις μὲν ἀνόμοια ἐστιν, ἀνταποδιδόμενα δὲ τοῖς προ- 
χειμένοις συστήμασιν. οἷον εἰ τύχο: δύο περιχοπαὶ ἐχ τριῶν 
συστημάτων ἀβγαβγ᾽ ταῦτα ἀλλήλοις ἀνόμοια, ἐπιφερομένων δὲ 
αὐτοῖς ὁμοίων γίνεται τὸ χατὰ περικοπὴν ἀνομοιομερές. τοιαῦτα 
SE ἐστιν ἐν δυάδι τὰ ἐν ταῖς χωμικαῖς παραβάσεσιν᾽ οἷον τὸ 
μέλος}5 χαὶ τὸ ἐπίρρημα ἑξῆς χείμενα ἀλλήλοις ἐστὶν ἀνόμοια, 


»".-.- 


1 νν. τὰ δὲ περιεχόμενα pro lemmate posuit Pauw, forsitan praefi- 
zendum est lemma ἐν οἷς τὰ μὲν περιέχοντα, τὰ δὲ περιεχόμενα; Caesar 
νυν, ἂν οἷς τὰ μὲν — περιεχόμενα pro unius scholii continuo serinone 
habuit 4 τετράδι Pauw, τριάδι GM || 3 ἐν Turnebus, om. GM. | 
4 προῳδικὰ Gaisford, περιῳδικὰ GM | 5 περικοπὴν Turnebus, παρα- 
χοπὴν GM || 6 an τῶν <28>? | 7 ποιῶν Turnebus, ποῖον GM || 
8 lemma addidi || 9 ὅταν addidi || 10 fortasse post ἀλλήλοις läAcuna 
unius verbi statuenda est | 11 ἐπαγάγη ΟΜ, ἐπάγει Turnebus | 
12 μέλος Turnebus, μέρος GM. 

b* 


5 


ῷν 


It 


-- 


XVII 


Τοῦ δὲ ἐπῳδικοῦ γένους τὰ μέν ἔστιν ὁμωνύμως αὐτῷ 
χαλούμενα ἐπῳδιχά, τὰ δὲ προῳδιχά, τὰ δὲ μεσῳδιχα, τὰ δὲ 
περιῳδιχά, τὰ δὲ παλινῳδικα. 

᾿πῳδικὰ μὲν οὖν ἐστιν ἐν οἷς ὁμοίοις ἀνόμοιόν τι ἐπιφέρεται, 
ὡς τά γε πλεῖστα Πινδάρου καὶ Σιμωνίδου πεποίηται. 

Προῳδικὰ δέ ἐστιν ἐν οἷς τὸ ἀνόμοιον προτέταχται τῶν 
ὁμοίων. 

Μεσῳδιχὰ δὲ ἐν οἷς περιέχει μὲν τὰ ὅμοια, μέσον δὲ τὸ 
ἀνόμοιον τέταχται. 


Παλινῳδικὰ δὲ ἐν οἷς τὰ μὲν περιέχοντα ἀλλήλοις ἐστὶν 


Discrep. 1661] 2—3 τὰ δὲ προῳδικα --- περιῳδικάα C Tzetz. |. ὦ. 
om. rell. codd. Litterarum numero computato — cireiter 800 litterae in 
singulis foliis codiecis A exaratae sunt — fuisse haec verba in A pro 
babile est || 3 τὰ δὲ περιῳδικαά ante τὰ δὲ παλινῳδικαά perperam collocasse 
videtur grammaticus; cf. Tzetz. 1. c. | 5 ye] τε K. 


Testimonia] πεποίηται (vv. inde ab ὡς τὰ om. schol. Eur.). id. ad 
Soph. Ant. p. 85, 27 γίνεται δὲ ὥσπερ τριὰς ἐπῳδικὴ οὕτω καὶ τετρὰς 
καὶ πεντὰς καὶ ἐπὶ πλεῖον. | 1—3 Is. Tzetz. p. 66, 37--30.. .. καὶ παλιν 
ῳφδικα τε | ἄλλα τε περιῳδικὰ τυγχάνει ἐπὶ τούτοις  4--ὅ Is. Tzetz. p- 6, 
1—8. Dem. Triel. schol. ad Soph. El. p. 37, 16 ἐπῳδικὰ δέ ἐστιν, ὡς elpnt®, 
dv οἷς ὁμοίοις ἀνόμοιόν τι ἐπιφέρεται || 6—7 Is. Tzetz. p. 67, 10-11. Dem 
Triel. ad Soph. Trach. p. 133, 8—9 προῳδικὰ δέ ἐστιν, ὡς Ἥφαιστο" 
φησίν, ἐν οἷς τὸ ἀνόμοιον προτίϑεται τῶν ὁμοίων | 8—9 Is. Tzetz. P- öl, 


12—14. Dem. Triel. schol. ad Soph. Ant. p. 82, 1—3 μεσῳδικὰ δέ BE" 


ὡς Ἡφαιστίων φησίν, ἐν οἷς περιέχεται (sic) μὲν τὰ ὅμοια, μέσον Φὸ τ 
ἀνόμοιον τέτακται || 10 Is. Tzetz. p. 61, 16---94. 


Ben 


-΄----.-.-... -ἤπ ---- ττὧ.ὸ᾽ ὔὔὔ}ΎὺὙΠοτὌὩ- ΠΠΠ..τ-π||ι- u .......-.--..-ς.....-.-........ς-.-.-...-ἡ-------.ὉὉ-ς----.ς-ς-- 


Scholia. 


χαὶ τὸ ἀνόμοιον | 4 (9) 1 καὶ πάντως γίνεται ὁ τρίτος Exr 
10 ἐν οἷς τὰ μὲν περιέχοντα) ἢ ἐν ἀρχῇ καὶ τέλει oe 
ματα 5, 


0% 
«στ 


1 hoc scholion huc rettulit Caesar, ad p. XVII 7-- 93 Pauw 1 2" 
ἐν — περιέχοντα pro lemmate posuit Pauw || 3 συστήματα 5ς ΚΊΡ'!, 
συστηματιχα GM, συστήματα ἴσα Caesar. 


— 0... 


9 ὅμοια, ἀνόμοια δὲ τοῖς meptexonkvars‘ τὰ δὲ περιεχόμενα ἀλλ - 


λοις μὲν ὅμοια ἐστιν, ἀνόμοια δὲ τοῖς περιέχουσιν. 


’) Περιῳδικὰ δὲ ἐν οἷς τὰ μὲν περιεχόμενα ἀλλήλοις ἐστὶν 


ὅμοια, τὰ δὲ περιέχοντα οὔτε ἀλλήλοις οὔτε τοῖς περιεχομένοις. 


Κατὰ περικοπὴν δέ ἐστιν ἀνομοιομερῆ, ὁπόταν ἐχϑέμενος δ 


ὁ ποιητὴς ὁπόσα δήποτε συστήματα διάφορα ἐπαγάγῃ ἔκ τῶν 


Testimonia] p. XVII 10— XIX 2 Is. Tzetz. p. 67,16—24 | 3—4 Is. 
Tzetz. p. 67, 25 —29 Ὅρα τὰ περιφδικὰ (περιοδικὰ codd.) καὶ ταῦτα ἐν τετράδι 
χτλ. | ---ΧΧ 3 Is. Tzetz. p. 65, 20— 25. 


—— m m .-. ...Ξ.-... ’........ .-.... ... 


Scholia. 

1 τὰ δὲ περιεχόμενα]; ταῦτα ἢ ἐν τετράδι3 ἢ ἐν 
revradı" οὐ γὰρ δυνατὸν ἐνδ τριάδι, ἐπεὶ γίνονται μεσῳδιχά | 
3 περιῳδιχὰ δὲ: ὥστε τρόπον τινὰ χαὶ προῳδικὰ εἶναι χαὶ 
ἐπῳδικαά, Exatepov ἕν, καὶ διὰ τοῦτο xal περιῳδιχὰ καλεῖται | 
5 χατὰ περιχοπὴν δὲ: ὥστε εἰ τύχοι γενέσϑαι περικοπὴνδ χώ- 
λων xal στίχων As’ διαφόρων ἢ ὅσων βούλεταί τις, καὶ ἐπάγεσϑα!: 
ὅμοια μὲν As’ τῶν" μερῶν αὐτῶν ἀνομοίων ὄντων, οἷον ἐν συστή- 
μασι τρισὶν ἢ ὅσοις βούλεται ὁ ποιῶν, κωλιχοῖς  στιχηροῖς | 
«ὁπόταν ἐχϑέμενος ὁ ποιητὴς ὁπόσα δήποτε συστήματα 
διάφορα)ν)δ οἷον (ὅταν) " δύο ἢ πλείονα ἀνόμοια ἀλλήλοις 19 χαὶ 
ξξῆς ἐπαγάγῃ τοσαῦτα συστήματα ὅμοια τοῖς προκχειμένοις, 
“πάλιν ἀλλήλοις μὲν ἀνόμοια ἐστιν, ἀνταποδιδόμενα δὲ τοῖς προ- 
πχειμένοις συστήμασιν. οἷον εἰ τύχο: δύο περιχοπαὶ ἐχ τριῶν 
συστημάτων αβγαβγ᾽ ταῦτα ἀλλήλοις ἀνόμοια, ἐπιφερομένων δὲ 
αὐτοῖς ὁμοίων γίνεται τὸ κατὰ περιχοπὴν ἀνομοιομερές. τοιαῦτα 
SE ἐστιν ἐν δυάδι τὰ ἐν ταῖς χωμικαῖς παραβάσεσιν᾽ οἷον τὸ 


1 vv. τὰ δὰ repiexöpneva pro leınmate posuit Pauw, forsitan praefi- 
&rendum est lemma ἐν οἷς τὰ μὲν περιέχοντα, τὰ δὲ περιεχόμενα; Caesar 
vv. ἂν οἷς τὰ μὲν --- περιεχόμενα pro unius scholii continuo ΒΘΙΠΟΠΘ 
habuit || 2 τετράδι Pauw, τριάδι GM || 3 ἐν Turnebus, om. GM. | 
4 προῳδικὰ Gaisford, περιῳδικὰ GM | 5 περικοπὴν Turnebus, παρα- 


κοπὴν GM || 6 an τῶν (δὲ) || 7 ποιῶν Turnebus, ποῖον GM | 
8 lemma addidi || 9 ὅταν addidi || 10 fortasse post ἀλλήλοις lAcuna 


unius verbi statuenda est | 11 ärxayayn GM, ἐπάγει Turnebus_ || 
12 μέλος Turnebus, μέρος GM. 
b* 


μέλος καὶ τὸ ἐπίρρημα ἑξῆς χείμενα ἀλλήλοις ἐστὶν ἀνόμοια, ᾿ 


ῷν 


᾿- 


Τοῦ δὲ ἐπῳδικοῦ γένους τὰ μέν ἐστιν ὁμωνύμως αὐτῷ 
χαλούμενα ἐπῳδικά, τὰ δὲ προῳδιχά, τὰ δὲ μεσῳδικά, τὰ δὲ 
περιῳδικά, τὰ δὲ παλινῳδικα. 

᾿Επῳδικὰ μὲν οὖν ἐστιν ἐν οἷς ὁμοίοις ἀνόμοιόν τι ἐπιφέρεται, 
ὡς τά γε πλεῖστα Πινδάρου καὶ Σιμωνίδου πεποίηται. 


Προῳδικὰ δέ ἔστιν ἐν οἷς τὸ ἀνόμοιον προτέτακται τῶν 
ὁμοίων. 


Μεσῳδικὰ δὲ ἐν οἷς περιέχει μὲν τὰ ὅμοια, μέσον δὲ τὸ 
ἀνόμοιον τέταχται. 


Παλινῳδικὰ δὲ ἐν οἷς τὰ μὲν περιέχοντα ἀλλήλοις ἐστὶν 


— — 


Diserep. lect.] 2—3 τὰ δὲ προῳδικα — περιφδικα C Tzetz. |. ὦ 
om. rell. codd. Litterarum numero computato — circiter 800 litterae in 
singulis foliis codieis A exaratae sunt — fuisse haec verba in A pre 
babile est || 3 τὰ δὲ περιῳδικα ante τὰ δὲ παλινῳδικά perperam collocasse 
videtur grammaticus; cf. Tzetz. 1. c. | 5 γε] te K*. 


Testimonia] πεποίηται (vv. inde ab ὡς τὰ om. schol. Eur.). id. ad 
Soph. Ant. p. 85, 27 γίνεται δὲ ὥσπερ τριὰς ἐπῳδικὴ οὕτω καὶ τεῖρὰς 
χαὶ πεντὰς καὶ ἐπὶ πλεῖον.  1--3. Is. Tzetz. p. 66, 37—3U .. . καὶ παλιν 
ῳφδικά Te | ἄλλα τὸ περιῳδικὰ τυγχάνει ἐπὶ τούτοις || 4--5 Is. Tzetz. Ρ. 61, 
1—8. Dem. Tricl. schol. ad Soph. El. p. 37, 16 ἐπῳδικὰ δέ ἐστιν, ὡς εἰρηταί, 
ἐν olg ὁμοίοις ἀνόμοιόν τι ἐπιφέρεται || 6—7 Is. Tzetz. p. 67, 10-11. Dem. 
Tricl. ad Soph. Trach. p. 133, 8-9 προῳδικὰ δέ ἔστιν, ὡς ᾿Ηφαιστίων 
φησίν, ἐν olg τὸ ἀνόμοιον προτίϑεται τῶν ὁμοίων | 8—9 Is. Tzetz. p- 6. 
12—14. Dem. Triel. schol. ad Soph. Ant. p. 82, 1—3 μεσῳδικὰ δέ det. 
ὡς Ἡφαιστίων φησίν, ἐν οἷς repisxerar (sic) μὲν τὰ ὅμοια, μέσον δὲ τὸ 
ἀνόμοιον τέταχται || 10 Is. Tzetz. p. 67, 16---94. 


“ln —r 1: - - — ee nn _ oo. _— 


Scholia. 


καὶ τὸ ἀνόμοιον || 4 (P)! καὶ πάντως γίνεται ὁ τρίτος Eur 
10 ἐν οἷς τὰ μὲν περιέχοντα)" ἐν ἀρχῇ καὶ τέλει συστῇ, 
ματα ὃ. 


1 hoc scholion huc rettulit Caesar, δὰ p. XVII7—8 Pauw | 3 
ἐν — περιέχοντα pro lemmate posuit Pauw || 3 συστήματα seripsl 
συστηματικα GM, συστήματα ἴσα Caesar. 


_ IK 
;9 ὅμοια, ἀνόμοια δὲ τοῖς περιεχομένοις᾽ τὰ δὲ περιεχόμενα ἀλλγ΄- 
λοις μὲν ὅμοιά ἐστιν, ἀνόμοια δὲ τοῖς περιέχουσιν. 
7) Περιῳδικὰ δὲ ἐν οἷς τὰ μὲν περιεχόμενα ἀλλήλοις ἐστὶν 
ὅμοια, τὰ δὲ περιέχοντα οὔτε ἀλλήλοις οὔτε τοῖς περιεχομένοις. 


Κατὰ περικοπὴν δέ ἐστιν ἀνομοιομερῆ, ὁπόταν ἐχϑέμενος 5 
ὁ ποιητὴς ὁπόσα δήποτε συστήματα διάφορα ἐπαγάγῃ Ex τῶν 

Testimonia] p. XVII 10— XIX 2 Is. Tzetz. p. 67,16—24 || 3—4 Is. 
Tzetz. p. 67, 25 —29 Ὅρα τὰ περιῳδικὰ (περιοδικὰ codd.) καὶ ταῦτα ἐν τετράδι 
χτλ. | 5—XX 3 Is. Tzetz. p. 65, 20--25. 


Scholia. 

1 τὰ δὲ περιεχόμενα) ταῦτα ἢ ἐν τετράδι" ἢ ἐν 
πεντάδι. οὐ γὰρ δυνατὸν Ev? τριάδι, ἐπεὶ γίνονται μεσῳδιχά | 
3 περιῳδικὰ δὲ: ὥστε τρόπον τινὰ χαὶ προῳδικὰ“ εἶναι καὶ 
ἐπῳδιχά, ἑκάτερον ἕν, καὶ διὰ τοῦτο χαὶ περιῳδικὰ καλεῖται || 10 
5 χατὰ περιχοπὴν δὲ: ὥστε εἰ τύχο: γενέσϑαι περικοπὴν κώ- 
λων χαὶ στίχων As’ διαφόρων ἢ ὅσων βούλεταί τις, καὶ ἐπάγεσϑα!: 
ὅμοια μὲν As’ τῶν" μερῶν αὐτῶν ἀνομοίων ὄντων, οἷον ἐν συστή- 
μασι τρισὶν ἢ ὅσοις βούλεται ὁ ποιῶν, χωλιχοῖς ἤ στιχηροῖς | 
«ὁπόταν ἐχϑέμενος ὁ ποιητὴς ὁπόσα δήποτε συστήματα 
Sıapopan]? οἷον <örav>? δύο ἢ πλείονα ἀνόμοια ἀλλήλοις 19 χαὶ 
ξξῆς ἐπαγάγῃ τοσαῦτα συστήματα ὅμοια τοῖς προχειμένοις, 
πάλιν ἀλλήλοις μὲν ἀνόμοια ἔστιν, ἀνταποδιδόμενα δὲ τοῖς προ- 
χειμένοις συστήμασιν. οἷον εἰ τύχο: δύο περικοπαὶ Ex τριῶν 
συστημάτων αβγαβγ᾽ ταῦτα ἀλλήλοις ἀνόμοια, ἐπιφερομένων δὲ 20 
αὐτοῖς ὁμοίων γίνεται τὸ κατὰ περιχοπὴν ἀνομοιομερές. τοιαῦτα 
SE ἐστιν ἐν δυάδι τὰ ἐν ταῖς χωμικαῖς παραβάσεσιν᾽ οἷον τὸ 
μέλος12 καὶ τὸ ἐπίρρημα ἑξξῆς χείμενα ἀλλήλοις ἐστὶν ἀνόμοια, 


Tr -- 


ul 


5 


1 vv. τὰ δὲ περιεχόμενα pro lemmate posuit Pauw, forsitan praefi- 
&endum est lemma ἐν οἷς τὰ μὲν περιέχοντα, τὰ δὲ περιεχόμενα; Caesar 
vv. ἂν οἷς τὰ μὲν --- περιεχόμενα pro unius scholii continuo ΒΘΙΠΟΠΘ 
habuit | 2 τετράδι Pauw, τριάδι GM || 3 ἐν Turnebus, om. GM. | 
4 προῳδικὰ Gaisford, περιῳδικὰ GM | 5 περικοπὴν Turnebus, παρὰ- 
κοπὴν GM | 6 an τῶν (δὲδ || 7 ποιῶν Turnebus, ποῖον GM || 
S lemma addidi ἢ 9 ὅταν addidi || 10 fortasse post ἀλλήλοις lAcuna 
unius verbi statuenda est | 11 ἐπαγάγη GM, ἐπάγει Turnebus_ || 
12 μέλος Turnebus, μέρος ΟΜ. 

p* 


a 


10 


_ AV _ 


Τοῦ δὲ ἐπῳδικοῦ γένους τὰ μέν ἐστιν ὁμωνύμως αὐτῷ 
χαλούμενα ἐπῳδιχά, τὰ δὲ προῳδιχά, τὰ δὲ μεσῳδιχα, τὰ δὲ 
περιῳδικά, τὰ δὲ παλινῳδιχα. 

᾿Επῳδικὰ μὲν οὖν ἐστιν ἐν οἷς ὁμοίοις ἀνόμοιόν τι ἐπιφέρεται, 
ὡς τά γε πλεῖστα Πινδάρου καὶ Σιμωνίδου πεποίηται. 

Προῳδικὰ δέ ἔστιν ἐν οἷς τὸ ἀνόμοιον προτέταχται τῶν 
ὁμοίων. 

Μεσῳδιχὰ δὲ ἐν οἷς περιέχει μὲν τὰ ὅμοια, μέσον δὲ τὸ 
ἀνόμοιον τέταχται. 

Παλινῳδικὰ δὲ ἐν οἷς τὰ μὲν περιέχοντα ἀλλήλοις ἐστὶν 


--- 


Discrep. lect] 2—3 τὰ δὲ προφδικαὰ --- περιῳδικά C Tzetz. 1. C. 
om. rell. codd. Litterarum numero computato — circiter 800 litterse in 
singulis foliis codieis A exaratae sunt — fuisse haec verba in A pro 
babile est || 3 τὰ δὲ περιῳδικα ante τὰ δὲ παλινῳδικά perperam collocass® 
videtur grammaticus; cf. Tzetz. 1. c. | 5 γε] τε K*®. 


Testimonia] πεποίηται (vv. inde ab ὡς τὰ om. schol. Eur.). id. δ 
Soph. Ant. p. 85, 27 γίνεται δὲ ὥσπερ τριὰς ἐπῳδικὴ οὕτω καὶ τετρὰς 
χαὶ πεντὰς καὶ ἐπὶ πλεῖον. || 1-3 Is. Tzetz. p. 66, 37---30. .. καὶ παλιν 
ῳφδικά τε | ἄλλα τε περιῳδικὰ τυγχάνει ἐπὶ τούτοις || 4--5 Is. Tzetz. Ρ. 61, 
1—8. Dem. Tricl. schol. ad Soph. El. p. 37, 16 ἐπῳδικὰ δέ ἐστιν, ὡς sipnte, 
ἐν olg ὁμοίοις ἀνόμοιόν τι ἐπιφέρεται || 6—7 Is. Tzetz. p. 67, 10—11. Dem 
Tricl. ad Soph. Trach. p. 133, 8—9 προῳδικὰ δέ ἐστιν, ὡς ᾿Ηφαιστίαν 
φησίν, ἐν οἷς τὸ ἀνόμοιον προτίϑεται τῶν ὁμοίων | 8—9 Is. Tzetz. p. 6. 


12—14. Dem. Tricl. schol. ad Soph. Ant. p. 82, 1—3 μεσῳδικὰ δέ det. 


ὡς Ἡφαιστίων φησίν, ἐν οἷς περιέχεται (sic) μὲν τὰ ὅμοια, μέσον δὲ τὸ 
ἀνόμοιον τόταχται || 10 Is. Tzetz. p. 67, 16—24. 


m——— m nn U on En nn -ς---- 


Scholia. 


καὶ τὸ ἀνόμοιον [ 4 (?)! καὶ πάντως γίνεται ὁ τρίτος ἕχτος 
10 ἐν οἷς τὰ μὲν περιέχοντα) ἢ ἐν ἀρχῇ καὶ τέλει συστῇ 
ματα ὃ. 


1 hoc scholion huc rettulit Caesar, ad p. XVII7—8 Pauw | 3 
ἐν — περιέχοντα pro lemmate posuit Pauw || 3 συστήματα 50Π|5) 
συστηματικάα GM, συστήματα ἴσα Caesar. 


. IK 
) ὅμοια, ἀνόμοια δὲ τοῖς περιεχομένοις᾽ τὰ δὲ περιεχόμενα ἀλλγ,- 
λοις μὲν ὅμοια ἐστιν, ἀνόμοια δὲ τοῖς περιέχουσιν. 

) ΠΕεριῳδικὰ δὲ ἐν οἷς τὰ μὲν περιεχόμενα ἀλλήλοις ἐστὶν 
ὅμοια, τὰ δὲ περιέχοντα οὔτε ἀλλήλοις οὔτε τοῖς περιεχομένοις. 


Κατὰ περικοπὴν δέ ἐστιν ἀνομοιομερῆ, ὁπόταν ἐχϑέμενος ὅ 


ὃ ποιητὴς ὁπόσα δήποτε συστήματα διάφορα ἐπαγάγῃ ἐκ τῶν 
Testimonia] p. XVII 10— XIX 2 Is. Tzetz. p.67,16—24 | 3—4 Is. 
Tzetz. p. 67, 25 —29 Ὅρα τὰ περιῳδικὰ (περιοδικὰ codd.) καὶ ταῦτα ἐν τετράδι 
x. | 5—XX 3 Is. Tzetz. p. 65, 20—25. 


ee . . ““΄.͵.͵.͵΄... . ........... ....... 


Scholia. 

ı τὰ δὲ περιεχόμενα]; ταῦτα ἢ ἐν τετράδιΣ ἢ ἐν 
πεντάδι. οὐ γὰρ δυνατὸν ἐνδ τριάδι, ἐπεὶ γίνονται μεσῳδιχά | 
3 περιῳδιχκὰ δὲ: ὥστε τρόπον τινὰ χαὶ προῳδικὰ εἶναι καὶ 
ἐπῳδικά, ξχάτερον ἕν, καὶ διὰ τοῦτο καὶ περιῳδικὰ χαλεῖται || 
5 κατὰ περιχοπὴν δὲ: ὥστε εἰ τύχο! γενέσϑαι περικοπὴν χώ- 
λων καὶ στίχων As’ διαφόρων ἢ ὅσων βούλεταί τις, καὶ ἔπάγεσϑαι 
ὅμοια μὲν As’ τῶν" μερῶν αὐτῶν ἀνομοίων ὄντων, οἷον ἐν συστή- 
μασι τρισὶν ἢ ὅσοις βούλεται ὁ ποιῶν, χωλικοῖς ἢ στιχηροῖς | 
«ὁπόταν ἐχϑέμενος ὁ ποιητὴς ὁπόσα δήποτε συστήματα 
διάφοραν)δ οἷον ζὅταν»" δύο ἢ πλείονα ἀνόμοια ἀλλήλοις 19 χαὶ 
ξξῆς ἐπαγάγῃ τοσαῦτα συστήματα ὅμοια τοῖς προχειμένοις, 
πάλιν ἀλλήλοις μὲν ἀνόμοια ἐστιν, ἀνταποδιδόμενα δὲ τοῖς προ- 
χειμένοις συστήμασιν. οἷον εἰ τύχο: δύο περικοπαὶ ἐχ τριῶν 
συστημάτων αβγαβγ᾽ ταῦτα ἀλλήλοις ἀνόμοια, ἐπιφερομένων δὲ 
αὐτοῖς ὁμοίων γίνεται τὸ κατὰ περιχοττὴν ἀνομοιομερές. τοιαῦτα 
δὲ ἐστιν ἐν δυάδι τὰ ἐν ταῖς χωμικαῖς παραβάσεσιν᾽ οἷον τὸ 


10 


melos1? χαὶ τὸ ἐπίρρημα ἑξῆς χείμενα ἀλλήλοις ἐστὶν ἀνόμοια, ᾿ 


1 vv. τὰ δὲ περιεχόμενα pro lemmate posuit Pauw, forsitan praefi- 
&fendum est lemma ἐν οἷς τὰ μὲν περιέχοντα, τὰ δὲ περιεχόμενα; Caesar 
νυν, ἐν οἷς τὰ μὲν --- περιεχόμενα pro unius scholii continuo serinone 
habuit || 2 τετράδι Pauw, τριάδι GM || 3 ἐν Turnebus, om. ΟΜ. | 
ἃ προῳδικὰ Gaisford, περιῳδικὰ GM | 5 περικοπὴν Turnebus, παρα- 


κοπὴν GM || 6 an τῶν (δὲν || 7 ποιῶν Turnebus, ποῖον GM | 
8 lemma addidi || 9 ὅταν addidi || 10 fortasse post ἀλλήλοις lAcuna 


unius verbi statuenda est | 11 ἐπαγάγη GM, ἐπάγει Turnebus ἢ 
12 μέλος Turnebus, μέρος GM. 
b* 


lt 


u 


xVm 


Τοῦ δὲ ἐπῳδιχοῦ γένους τὰ μέν ἐστιν ὁμωνύμως αὐτῷ 
χαλούμενα ἐπῳδικά, τὰ δὲ προῳδικά, τὰ δὲ μεσῳδικά, τὰ δὲ 
περιῳδικά, τὰ δὲ παλινῳδιχα. 

᾿Επῳδικὰ μὲν οὖν ἐστιν ἐν οἷς ὁμοίοις ἀνόμοιόν τι ἐπιφέρετα -. 
ὡς τά γε πλεῖστα Πινδάρου καὶ Σιμωνίδου πεποίηται. 

Προῳδικὰ δέ ἐστιν ἐν οἷς τὸ ἀνόμοιον προτέταχται TU" 
ὁμοίων. 

Μεσῳδικὰ δὲ ἐν οἷς περιέχει μὲν τὰ ὅμοια, μέσον δὲ τ’ 
ἀνόμοιον τέτακται. 

Παλινῳδικὰ δὲ ἐν οἷς τὰ μὲν περιέχοντα ἀλλήλοις ἐστξ" 


Discrep. lect.] 2—3 τὰ δὲ προῳδικαὰ --- περιῳδιχὰ C Tzetz. ]. c., 
om. rell. codd. Litterarum numero computato — circiter 800 litterae in 
singulis foliis codieis A exaratae sunt — fuisse haec verba in A pro- 
babile est || 3 τὰ δὲ περιῳδικα ante τὰ δὲ παλινῳδικά perperam collocasse 
videtur grammaticus; cf. Tzetz. I. c. | γε] τε K?. 


Testimonia] πεποίηται (vv. inde ab ὡς τὰ om. schol. Eur.). id. ad 
Soph. Ant. p. 85, 27 γίνεται δὰ ὥσπερ τριὰς ἐπῳδικὴ οὕτω καὶ τετρὰς 
xal πεντὰς καὶ ἐπὶ πλεῖον. | 1—3 Is. Tzetz. p. 66, 97---80... καὶ παλιν 
φδικὰ τε | ἄλλα τε περιφδικὰ τυγχάνει ἐπὶ τούτοις || 4--ὅ Is. Tzetz. p. δ᾽, 
1-- 8. Dem. Tricl. schol. ad Soph. El. p. 37, 16 ἐπῳδικὰ δέ ἐστιν, ὡς εἴρηται͵ 
ἐν olg ὁμοίοις ἀνόμοιόν τι ἐπιφέρεται || 6—7 Is. Tzetz. p. 67, 10—11. Dem. 
Triel. ad Soph. Trach. p. 133, 8—9 προῳδικὰ δέ ἐστιν, ὡς Ἡφαιστίων 
φησίν, ἂν οἷς τὸ ἀνόμοιον προτίϑεται τῶν ὁμοίων ἢ 8—9 Is. Tzetz. Ρ. ©. 
12—14. Dem. Tricl. schol. ad Soph. Ant. p. 82, 1—3 μεσῳδικὰ δέ ἐστιν. 
ὡς Ἡφαιστίων φησίν, ἐν οἷς περιέχεται (sic) μὲν τὰ ὅμοια, μέσον δὲ τὸ 
ἀνόμοιον τέτακται || 10 Is. Tzetz. p. 67, 16---94. 


Scholia. 
xal τὸ ἀνόμοιον | 4 (?)! καὶ πάντως γίνεται ὁ τρίτος Enios 
10 ἐν οἷς τὰ μὲν περιέχοντα] ἐν ἀρχῇ καὶ τέλει συστῇ, 
ματα ®. 


1 hoc scholion πὰς rettulit Caesar, ad p. XVII 7-- 8 Pauw | 2 
ἐν — περιέχοντα pro lemmate posuit Pauw || 3 συστήματα seripi 
συστηματικά GM, συστήματα ἴσα Caesar. 


—  . οὀ--...ὄ. 


‚69 ὅμοια, ἀνόμοια δὲ τοῖς περιεχομένοις᾽ τὰ δὲ περιεχόμενα ἀλλύ- 


27) 


λοις μὲν ὅμοια ἐστιν, ἀνόμοια δὲ τοῖς περιέχουσιν. 
Περιῳδικὰ δὲ ἐν οἷς τὰ μὲν περιεχόμενα ἀλλήλοις ἐστὶν 
ὅμοια, τὰ δὲ περιέχοντα οὔτε ἀλλήλοις οὔτε τοῖς περιεχομένοις. 


Κατὰ περικοπὴν δέ ἔστιν ἀνομοιομερῆ, ὁπόταν ἐχϑέμενος δ 


ὁ ποιητὴς ὁπόσα δήποτε συστήματα διάφορα ἐπαγάγῃ ἔχ τῶν 


π----'.-ς..- ὁ -. 


Testimonia] p. ΧΥΠΙ 10— XIX 2 Is. Tzetz. p. 67,16—24 | 3- 4 Is. 
Tzetz. p. 67, 25 —29 Ὅρα τὰ περιῳδικὰ (περιοδικὰ codd.) καὶ ταῦτα ἐν τετράδι 
x. | 5—XX 8 Is. Tzetz. p. 65, 90---95. 


Scholia. 

ı τὰ δὲ περιεχόμενα]; ταῦτα ἢ ἐν τετράδι ἣ ἐν 
πεντάδι. οὐ γὰρ δυνατὸν ἐνδ τριάδι, ἐπεὶ γίνονται μεσῳδιχα | 
I περιῳδιχὰ δὲ: ὥστε τρόπον τινὰ χαὶ προῳδιχὰ εἶναι χαὶ 
ἐπῳδιχά, ἑἕξχάτερον ἕν, καὶ διὰ τοῦτο χαὶ περιῳδικὰ χαλεῖται | 
5 χατὰ περιχοπὴν δὲ: ὥστε εἰ τύχο: γενέσϑαι περικοπὴνδ χω- 
λων καὶ στίχων As’ διαφόρων ἣ ὅσων βούλεταί τις, καὶ ἔἐπάγεσθϑα: 
ὅμοια μὲν As’ τῶν" μερῶν αὐτῶν ἀνομοίων ὄντων, οἷον ἐν συστή- 
μασι τρισὶν ἢ ὅσοις βούλεται ὁ ποιῶν, χωλικοῖς ἤ στιχηροῖς | 
«ὁπόταν ἐχϑέμενος ὁ ποιητὴς ὁπόσα δήποτε συστήματα 
διάφοραν]δ οἷον <örav>? δύο ἢ πλείονα ἀνόμοια ἀλλήλοις 19 χαὶ 
ξξῆς ἐπαγαγῃ τοσαῦτα συστήματα ὅμοια τοῖς προχειμένοις, 
πάλιν ἀλλήλοις μὲν ἀνόμοιζ ἐστιν, ἀνταποδ'δόμενα δὲ τοῖς προ- 
χειμένοις συστήμασιν. οἷον εἰ τύχο: δύο περιχοπαὶ ἐχ τριῶν 
συστημάτων αβγαβγ᾽ ταῦτα ἀλλήλοις ἀνόμοια, ἐπιφερομένων δὲ 
αὐτοῖς ὁμοίων γίνεται τὸ χατὰ περιχοπὴν ἀνομοιομερές. τοιαῦτα 
δέ ἐστιν ἐν δυάδι τὰ ἐν ταῖς κωμικαῖς παραβάσεσιν᾽ οἷον τὸ 
μέλος 13 χαὶ τὸ ἐπίρρημα ἑξῆς χείμενα ἀλλήλοις ἐστὶν ἀνόμοια, 
1 vv. τὰ δὲ περιεχόμενα pro leınmate posuit Pauw, forsitan praefi- 
Xendum est lemma ἐν οἷς τὰ μὲν περιέχοντα, τὰ δὲ Tepieyönsva; (Δ 658Γ 
vv. ἂν οἷς τὰ μὲν — περιεχόμενα pro unius scholii continuo sermone 
habuit | 2 τετράδι Pauw, τριάδι GM || 3 ἐν Turnebus, om. GM. | 
4 προῳδικὰ Gaisford, περιῳδικὰ GM || 5 περικοπὴν Turnebus, παρα- 
χοπὴν GM || 6 an τῶν (δὲν || 7 ποιῶν Turnebus, ποῖον GM | 
8 lemma addidi | 9 ὅταν addidi || 10 fortasse post ἀλλήλοις lAcuna 
ünius verbi statuenda est | 11 ἐπαγάγη GM, ἐπάγει Turnebus_ | 
12 μέλος Turnebus, μέρος GM. 

h* 


20 


un 


_ 


Τοῦ δὲ ἐπῳδιχοῦ γένους τὰ μέν ἐστιν ὁμωνύμως αὐτῷ 
χαλούμενα ἐπῳδικά, τὰ δὲ προῳδικά, τὰ δὲ μεσῳδιχά, τὰ δὲ 
περιῳδικά, τὰ δὲ παλινῳδικχα. 

᾿Επῳδικὰ μὲν οὖν ἐστιν ἐν οἷς ὁμοίοις ἀνόμοιόν τι ἐπιφέρεται, 
ὡς τά γε πλεῖστα Πινδάρου καὶ Σιμωνίδου πεποίηται. 

Προῳδικὰ δέ ἐστιν ἐν οἷς τὸ ἀνόμοιον προτέταχται τῶν 
ὁμοίων. 


Μεσῳδικὰ δὲ ἐν οἷς περιέχει μὲν τὰ ὅμοια, μέσον δὲ τὺ 
ἀνόμοιον τέτακται. 


Παλινῳδικὰ δὲ ἐν οἷς τὰ μὲν περιέχοντα ἀλλήλοις ἐστὶν 


Discrep. 1661} 2—3 τὰ δὲ προφδικα --- περιῳδιχα Ο Tzetz. |. ὦ 
om. rell. codd. Litterarum numero computato — circiter 800 litterae in 
singulis foliis codieis A exaratae sunt — fuisse haec verba in A pre 
babile est || 3 τὰ δὲ περιῳδικα ante τὰ δὲ παλινῳδικαά perperam collocasse 
videtur grammaticus; cf. Tzetz. 1, c. | 5 γε] τε K*. 


Testimonia] πεποίηται (vv. inde ab ὡς τὰ om. schol. Eur.). id. ad 
Soph. Ant. p. 85, 27 γίνεται δὲ ὥσπερ τριὰς ἐπῳδικὴ οὕτω καὶ τετρὰς 
καὶ πεντὰς καὶ ἐπὶ πλεῖον.  1--3 Is. Tzetz. p. 66, 27—W .. . καὶ παλιν 
φδικά τε | ἄλλα τε περιῳδικὰ τυγχάνει ἐπὶ τούτοις | 4--ὅ Is. Tzetz. p. 67. 
1—8. Dem. Tricl. schol. ad Soph. El. p. 37, 16 ἐπῳδικὰ δέ ἐστιν, ὡς εἴρηται͵ 
ἐν οἷἴς ὁμοίοις ἀνόμοιόν τι ἐπιφέρεται || 6—7 Is. Tzetz. p. 67, 10—11. Dem. 
Triel. ad Soph. Trach. p. 133, 8—9 προῳδικὰ δέ ἐστιν, ὡς ᾿Ηφαιστίων 
φησίν, ἐν οἷς τὸ ἀνόμοιον προτίϑεται τῶν ὁμοίων ἢ 8—9 Is. Tzetz. p. 6. 
12—14. Dem. Triel. schol. δὰ Soph. Ant. p. 82, 1—3 μεσῳδικὰ δέ ἐστιν, 
ὡς ᾿Ηφαιστίων φησίν, Av οἷς περιέχεται (sic) μὲν τὰ ὅμοια, μέσον δὲ τὸ 
ἀνόμοιον τέτακται || 10 Is. Tzetz. p. 67, 16—24. 


.— [m ol[o --- ---. mm Dr nn rn mn - -.-- m | 


Scholia. 


χαὶ τὸ ἀνόμοιον | 4 (9) 1 καὶ πάντως γίνεται ὁ τρίτος ἕχτος, 
10 ἐν οἷς τὰ μὲν περιέχοντα] ἐν ἀρχῇ καὶ τέλει συστί; 
ματα 8. 

1 hoc scholion huc rettulit Caesar, ad p. XVII7—8 Pauw | 3". 


dv — περιέχοντα pro lemmate posuit Pauw || 3 συστήματα geripsi, 
συστηματικά GM, συστήματα ἴσα Caesar. 


ΝΠ ασαααοααασα σα σαασααασσαισκαασααασασκυ EN GEHE " 


. IK 

59 ὅμοια, ἀνόμοια δὲ τοῖς περιεχομένοις᾽ τὰ δὲ περιεχόμενα ἀλλ - 
λοις μὲν ὅμοια ἐστιν, ἀνόμοια δὲ τοῖς περιέχουσιν. 

) Περιῳδικὰ δὲ ἐν οἷς τὰ μὲν περιεχόμενα ἀλλήλοις ἐστὶν 
ὅμοια, τὰ δὲ περιέχοντα οὔτε ἀλλήλοις οὔτε τοῖς περιεχομένοις. 


Κατὰ περικοπὴν δέ ἐστιν ἀνομοιομερῆ, ὁπόταν ἐχϑέμενος 
ὁ ποιητὴς ὁπόσα δήποτε συστήματα διάφορα ἐπαγάγῃ ἔχ τῶν 


Testimonia] p. ΧΥΠῚ 10— XIX 2 Is. Tzetz. p. 67,16—24 | 3—4 Is. 
Tzetz. p. 67, 25 —29 Ὅρα τὰ περιῳδικὰ (περιοδικὰ codd.) καὶ ταῦτα dv τετράδι 
κτλ, | 5—XX 3 Is. Tzetz. p. 65, 20— 25. 


EEE EEEEN 


Scholia. 

ı τὰ δὲ περιεχόμενα]; ταῦτα ἣ ἐν τετράδι ἢ ἐν 
πεντάδι: οὐ γὰρ δυνατὸν ἐνδ τριάδι, ἐπεὶ γίνονται μεσῳδιχά | 
3 περιῳδιχὰ δὲ: ὥστε τρόπον τινὰ χαὶ προῳδιχὰ εἶναι καὶ 
ἐπῳδικα, ἑκάτερον ἕν, καὶ διὰ τοῦτο καὶ περιῳδικὰ χαλεῖται | 
5 χατὰ περιχοπὴν δὲ: ὥστε el τύχο! γενέσϑαι περικοπὴνδ χώ- 
λων καὶ στίχων As’ διαφόρων ἢ ὅσων βούλεταί τις, καὶ ἐπάγεσθαι 
ὅμοια μὲν As’ τῶν" μερῶν αὐτῶν ἀνομοίων ὄντων, οἷον ἐν συστή- 
μασι τρισὶν ἢ ὅσοις βούλεται ὁ ποιῶν, χωλιχοῖς ἤ στιχηροῖς | 
«ὁπόταν ἐκϑέμενος ὁ ποιητὴς ὁπόσα δήποτε συστήματα 
διάφορα)ν]δ οἷον ζὅταν»" δύο ἢ πλείονα ἀνόμοια ἀλλήλοις 19 χαὶ 
ἑξῆς ἐπαγαγῃ τοσαῦτα συστήματα ὅμοια τοῖς προχκειμένοις, 


πάλιν ἀλλήλοις μὲν ἀνόμοιζ ἐστιν, ἀνταποδιδόμενα δὲ τοῖς προ- 


χειμένοις συστήμασιν. οἷον εἰ τύχο: δύο περιχοπαὶ ἐχ τριῶν 
συστημάτων αἀβγαβγ᾽ ταῦτα ἀλλήλοις ἀνόμοια, ἐπιφερομένων δὲ 
αὐτοῖς ὁμοίων γίνετα! τὸ χατὰ περιχοπὴν ἀνομοιομερές. τοιαῦτα 
CE ἐστιν ἐν δυάδι τὰ ἐν ταῖς χωμικαῖς παραβάσεσιν" οἷον τὸ 


μέλος12 χαὶ τὸ ἐπίρρημα ἑξῆς χείμενα ἀλλήλοις ἐστὶν ἀνόμοια, ᾿ 


-,-««-- ὠὠὠὠὈἰ-.. .-. -. -- 


1 vv. τὰ δὲ περιεχόμενα pro leınmate posuit Pauw, forsitan praefi- 
gendum est lemma ἐν οἷς τὰ μὲν περιέχοντα, τὰ δὲ repiexöpeva; Üaesar 
vv. ἐν οἷς τὰ μὲν — περιεχόμενα pro unius scholii continuo sermone 
habuit || 2 τετράδι Pauw, τριάδι GM || 3 ἐν Turnebus, om. @M. | 
& προῳδικὰ Gaisford, περιῳδικὰ GM || 5 περικοπὴν Turnebus, παρα- 
χηπὴν GM || 6 an τῶν (δὲν || 7 ποιῶν Turnebus, ποῖον GM | 
8 lemma addidi || 9 ὅταν addidi || 10 fortasse post ἀλλήλοις lAcuna 
unius verbi statuenda est || 11 ἐπαγάγη GM, ἐπάγει Turnebus | 
12 μέλος Turnebus, μέρος GM. 


b* 


10 


18 


20 


OO ΣΧ 

αὐτῶν συστημάτων συνεστῶσαν περικοπήν, ὥὦστε τὰ μὲν ἐν 
ἑχατέρᾳ ἢ ἑκάστῃ περικοπῇ συστήματα ἀνόμοια εἶναι ἀλλήλοις, 
τὰς δὲ περικοπὰς ἀμφοτέρας ἀλλήλαις ὁμοίας ἢ πάσας. 

Ἀντιϑετικὰ δέ ἐστιν, ὁπόταν ὁ ποιητὴς γράφῃ ὁπόσα δήποτε 
χῶλα ὡς ἀνόμοια χαὶ ὡς βούλεται, εἶτα τούτων ἀνταποδῷ τῷ 
μὲν τελευταίῳ τὸ πρῶτον, τῷ δὲ δευτέρῳ ἀπὸ τέλους τὸ δεύτερον, 
χαὶ οὕτω πάντα χατὰ τὸν αὐτὸν λόγον. τοῦτο δὲ τὸ εἶδος παρὰ 
μὲν τοῖς παλαιοῖς σπανιώτατόν ἐστι, παρὰ δὲ Σιμμίᾳ τῷ Ῥοδίῳ 
ἐστὶν οὕτω πεποιημένα ἐν τῷ ἐπιγραφομένῳ Ὠῷ. 

Μιχτὸν δέ ἐστι κατὰ σχέσιν ποίημα, ἐν ᾧ ἐστι μέρη τινα; 
ἅπερ ἔφαμεν εἶναι τοῦ χατὰ σχέσιν εἴδη, οἷον λόγου χάριν τό τε 
ἐπῳδικὸν καὶ τὸ μεσῳδικόν. 

Discrep. lect.] 9 ἔστιν ATu [ἐπιγραφομένῳ A, cf. Heph. p. 21, 
2G. ἐν 955 ἐπιγραφομένῃ ᾿Αχιλλεύς; ἐπιγεγραμμένῳ B Westphal || os A | 
11 ἅπερ (διάφοραΣ Barham coll. schol. v. 22 τοῦ κατὰ σχέσιν 
εἴδη A; τοῦ κατὰ σχέσιν εἴδους dett. Gaisford, τῶν κατὰ σχέσιν εἴδη West- 
phal coll. schol. v. 20 εἴδη ὄντα τῶν χατὰ σχέσιν. 


««.. ....- :,.ὄ...,.-.-.-.-.-.--..-ο..----.-ς U Ξ- 75. - 


Scholia. 

ἀλλ᾽ ἐπαγομένου αὐτοῖς τοῦ τε ἀντιστρέφοντος τῶ μέλει xal τοῦ 
ἀντεπιρρήματος γίνεται! τὸ χατὰ περικοπὴν ἀνομοιομερές, τῶν 
μὲν περικοπῶν ἀντιστρεφουσῶν ἀλλήλαις 2, τῶν δὲ μερῶν αὐτῶν 
ἀνομοίων ὄντων ἀμφοτέρας ἀλλήλοις.“ ὥστε τὰ ἐν ταῖς παραβάσεσι 
τῶν χωμῳδιῶν κατὰ διστιχίανὁ ἀλλήλοις ἀνταποδιδόμενα, ἤγουν" 
χατὰ τὸ αὐτὸ μέτρον, δαχτυλικὸν ἢ ἄλλο ὅμοιον, σπανιώτατα ϊ 
ἐστιν | 10 ἐν ὦ ἐστι μέρη τινᾶ: οἷον μέρη τοῦ ποιήματος 
εἴδη ὄντα τῶν κατὰ σχέσιν’ τῶν γὰρ χατὰ σχέσιν εἰδῶν τὸ 
περιῳδικὸν χαὶ ἐπῳδικὸν χαὶ τἄλλα: εἰ οὖν τὰ μέρη τῶν χατὰ 
σχέσιν ἐκ διαφόρων εἰδῶν συγχέοιτο κατὰ ταὐτόν, τὸ κατὰ σχέσιν 
δηϑήσεται μικτὸν κατὰ σχέσιν. 


| nn 


αι 

1 γίνεται Pauw, γινομένου GM || 2 ἀλλήλων (sic) G | 3 ἀμφοτέρων 
Turnebus | 4 ἀλλήλοις Turnebus, ἀλλήλαις GM | 5 διστιχίαν FM, 
στίχον Westphal, διέχειαν Caesar in ind. lect. Marburg. 1874/75 p. X adn. | 
6 ἤγουν GM,  Turnebus, Westphal; ἤγουν ante ν. δαχκτυλικὸν transposuit 
Caesar 1. c. | 7 σπανιώτατα Turnebus, σπανιώτατόν GM; Pauw verba 
inde a κατὰ dtotıylav ad αντιϑετικα rettulit. 


ΧΧΙ 


Κοινὸν δέ ἐστι κατὰ σχέσιν τὸ δύο συστήμασιν ὑποπεπτωχός 
χαϑάπερ τὸ πρῶτον ᾿Αναχρέοντος ᾧσμα 
γουνοῦμαι σ᾽, ἐλαφηβόλε, 
Ὁ ξανϑὴ παῖ Διός, ἀγρίων 
δέσποιν Ἄρτεμι ϑηρῶν (fragm. 1 Bergk) 
χαὶ τὰ ἑξῆς. κατὰ μὲν γὰρ τὴν νῦν ἔχδοσιν ὀχτάχωλός ἐστιν 
ἡ στροφή, καὶ τὸ ᾧἄσμαά ἐστι μονοστροφικόν. δύναται δὲ καὶ 
9) ἑτέρως διαιρεῖσθαι εἴς τε τριάδα καὶ πεντάδα ἡ στροφή, ὥστε 
Φερεχράτειον εἶναι τὸ τελευταῖον τοῦ συστήματος τοῦ ἐκ τῶν 
τριῶν κώλων Kal τῶν πέντε. 


Diserep. lect.] 1 συστήμασιν codd.; εἴδεσιν Hense 1. c. p. 152; illud 
scripsit grammaticus, hoc Hephaestio || 10 καὶ sive ὡς Caesar |. c. 
p. XV; ἣ codd.; nescio an Hephaestio ipse scripserit καὶ τοῦ &x τῶν 
πέντε. 


Scholia. 
3 γουνοῦμαι; σ᾽, ἐλαφηβόλε, 
ξανϑὴ παῖ Διός, ἀγρίων 
δέσποιν 5 Ἄρτεμι ϑηρῶν, 
ἴχουδ γῦν ἐπὶ Ληϑαίου 
δίνῃσι ϑρασυκαρδίων“ 
ἀνδρῶν" ἐσχατορᾷς" πόλιν 
χαίρουσ᾽ - οὐ γὰρ ἀνημέρουςἷ 
ποιμαίνειςὃ πολιήτας (Anacr. frgm. 1. Bergk). 
9 τὸ τελευταῖον τοῦ συστήματος: ὅ ἐστιν ἀντιππαστι- 
xy? ξφϑημιμερὲς οἷον τὸ τρίτον δέσποιν᾽ Ἄρτεμι ϑηρῶν | 
τὸτελευταῖον]!θ ποιμαίνεις πολιήτας ὅπερ ἀπὸ τῆς ἀρχῆς 


1 hoc fragmentum in GM primum nigro, post rubro atramento exa- 
ralum est; illas lectiones significavi notis @ vel Μ΄, has notis @” νοὶ 
M" | 228orowa @ 8 ἢ κου Bergk, nolui quidquam mutare. Post δίνῃσι 
ın Tu interpungitur || 4 ϑρασυκαρδίων Bergk ex loa. Sicel. (Rhet. gr. VI 
p.1299, 3 W.), ϑρασκαρδίων Ο' α΄ Μ᾿, ϑρησκαρδίων ut videtur M” || 5 ἔστιν 
ἀνδρῶν @ Ο΄ Μ΄ M” || 6 äoxatopäc Bergk ex Apollon. de synt. p. 55, 22 
ied. I. Bekker Berol. 1817), &oxatöpag @ α΄ M”, ἐσχατόρες Μ΄ | 


iin@ @” M’ M” versus sextus efficitur verbis ἔστιν — ἐσχατόραις, 
alveıg 

versus septimus verbis πόλιν — ἀνημέρους || 8 ποιμανεῖς (sic) Μ΄ || 

9 ἀναπαιστικὸν M || 10 vv. τὸ τελευταῖον pro lenınate posui. 


10 


15 


20 


10 


18 


20 


RX 
αὐτῶν συστημάτων συνεστῶσαν περικοπήν, ὥστε τὰ μὲν ἕν 
ἑχατέρᾳ ἢ ἑκάστῃ περικοπῇ συστήματα ἀνόμοια εἶναι ἀλλήλοις, 
τὰς δὲ περικοπὰς ἀμφοτέρας ἀλλήλαις ὁμοίας ἢ πάσας. 

᾿Ἀντιϑετιχὰ δέ ἐστιν, ὁπόταν ὁ ποιητὴς γράφῃ ὁπόσα δήποτε 
χῶλα ὡς ἀνόμοια χαὶ ὡς βούλεται, εἶτα τούτων ἀνταποδῷ τῷ (Ρ 
μὲν τελευταίῳ τὸ πρῶτον, τῷ δὲ δευτέρῳ ἀπὸ τέλους τὸ δεύτερον, 
Kal οὕτω πάντα χατὰ τὸν αὐτὸν λόγον. τοῦτο δὲ τὸ εἶδος παρὰ 
μὲν τοῖς παλαιοῖς σπανιώτατόν ἐστι, παρὰ δὲ Σιμμίᾳ τῷ Ῥοδίῳ 
ἐστὶν οὕτω πεποιημένα ἐν τῷ ἐπιγραφομένῳ Ὠῷ. 

Μιχτὸν δέ ἐστι κατὰ σχέσιν ποίημα, ἐν ᾧ ἐστι μέρη τινα; 
ἅπερ ἔφαμεν εἶναι τοῦ κατὰ σχέσιν εἴδη, οἷον λόγου χάριν τό τε 
ἐπῳδικὸν καὶ τὸ μεσῳδικόν. 


Discrep. lect.] 9 ἔστιν ATu [ἐπιγραφομένῳ A, cf. Heph. p. 21, 
2G. ἐν 985 ἐπιγραφομένῃ ᾿Αχιλλεύς; ἐπιγεγραμμένῳ B Westphal  ὠῶ A| 
11 ἅπερ (διάφορα Barham coll. schol. v. 22 || τοῦ κατὰ σχέσιν 
εἴδη A; τοῦ κατὰ σχέσιν εἴδους dett. Gaisford, τῶν κατὰ σχέσιν εἴδη West- 
phal coll. schol. v. 20 εἴδη ὄντα τῶν χατὰ σχέσιν. 


Testimonia]l 4—9 Is. Tzetz. p. 65, 28—33. 


mn LE τ͵͵͵ ΄.-.- 


Scholia. 

ἀλλ᾽ ἐπαγομένου αὐτοῖς τοῦ τε ἀντιστρέφοντος τῶ μέλει χαὶ τοῦ 
ἀντεπιρρήματος γίνεται: τὸ χατὰ περικοπὴν ἀνομοιομερές, τῶν 
μὲν περικοπῶν ἀντιστρεφουσῶν ἀλλήλαις 5, τῶν δὲ μερῶν αὐτῶν 
ἀνομοίων ὄντων ἀμφοτέρας ἀλλήλοις.“ ὥστε τὰ ἐν ταῖς παραβαάσεσι 
τῶν χωμῳδιῶν χατὰ διστιχίανὁ ἀλλήλοις ἀνταποδιδόμενα, ἤγουν" 
κατὰ τὸ αὐτὸ μέτρον, δακχτυλικὸν ἢ ἄλλο ὅμοιον, σπανιωταταῖ 
ἐστιν [ 10 ἐν ὦ ἐστι μέρη τινὰ: οἷον μέρη τοῦ ποιήματος 
εἴδη ὄντα τῶν κατὰ σχέσιν. τῶν γὰρ κχατὰ σχέσιν εἰδῶν τὸ 
περιῳδικὸν καὶ ἐπῳδικὸν καὶ τἄλλα" εἰ οὖν τὰ μέρη τῶν χατὰ 
σχέσιν ἐκ διαφόρων εἰδῶν συγχέοιτο χατὰ ταὐτόν, τὸ κατὰ σχέσιν 
δηϑήσεται μιχτὸν χατὰ σχέσιν. 


αι 
1 γίνεται Pauw, γινομένου GM || 2 ἀλλήλων (sic) G || 3 ἀμφοτέρων 
Turnebus | & ἀλλήλοις Turnebus, ἀλλήλαις GM | 5 διστιχίαν ΟΜ, 
στίχον Westphal, διέχειαν Caesar in ind, lect. Marburg. 1874/75 p.X adı. | 
6 üyovv GM, ἢ Turnebus, Westphal; ἤγουν ante v. δακτυλικὸν transposuil 
Caesar l. c. || 7 σπανιώτατα Turnebus, σπανιώτατόν GM; Pauw verba 
inde a κατὰ διστιχίαν ad ἀντιϑετικά rettulit. 


ΧΧΙ 


Κοινὸν δέ ἐστι κατὰ σχέσιν τὸ δύο συστήμασιν ὑποπεπτωχός 
χαϑάπερ τὸ πρῶτον ᾿Αναχρέοντος ᾧσμα 
γουνοῦμαι σ᾽, ἐλαφηβόλε, 
p- 10 ξανϑὴ παῖ Διός, ἀγρίων 
δέσποιν Ἄρτεμι ϑηρῶν (fragm. 1 Bergk) δ 
χαὶ τὰ ἑξῆς. κατὰ μὲν γὰρ τὴν νῦν ἔχδοσιν ὀχτάχωλός ἐστιν 
ἡ στροφή, καὶ τὸ ᾧἄσμαά ἐστι μονοστροφικόν. δύναται δὲ καὶ 
1239) ἑτέρως διαιρεῖσϑαι εἴς τε τριάδα χαὶ πεντάδα ἡ στροφή, ὥστε 
Φερεχράτειον εἶναι τὸ τελευταῖον τοῦ συστήματος τοῦ ἐκ τῶν 
τριῶν κώλων Kal τῶν πέντε. 10 


Discrep. lect.] 1 συστήμασιν codd.; εἴδεσιν Hense 1. c. p. 152; illud 
scripsit grammaticus, hoc Hephaestio || 10 καὶ sive ὡς Caesar |. c. 
p. XV; ἢ codd.; nescio an Hephaestio ipse scripserit χαὶ τοῦ &x τῶν 
πέντε. 


---.--- θϑθΘθ-ϑ- ΠΠὖὃΘῸ6 nn 


Scholia. 
3 γουνοῦμαιξ σ᾽, ἐλαφηβόλε, 
ξανϑὴ παῖ Διός, ἀγρίων 
δέσποιν 5 Ἄρτεμι ϑηρῶν, 
ἴχουϑ γῦν ἐπὶ Ληϑαίου 
δίνῃσι ϑρασυκαρδίων“ 15 
ἀνδρῶν" ἐσχατορᾷς" πόλιν 
χαίρουσ᾽ - οὐ γὰρ ἀνημέρουςἷ 
ποιμαίνεις πολιήτας (Anacr. frgm. 1. Bergk). 
9 τὸ τελευταῖον τοῦ συστήματος: ὅ ἐστιν ἀντιππαστι- 
χὸν" ἐφϑημιμερὲς οἷον τὸ τρίτον δέσποιν᾽ Ἄρτεμι ϑηρῶν || 20 
τὸ τελευταῖον} ποιμαίνεις πολιήτας ὅπερ ἀπὸ τῆς ἀρχῆς 


1 hoc fragmentum in ΟΜ primum nigro, post rubro atramento exa- 
ratum est; illas lectiones significavi notis @ vel Μ΄, has notis @” vel 
Μ΄ || 22donowa @ || 3 ἦ κου Bergk, nolui quidquam mutare. Post δίνῃσι 
in Τα interpungitur || 4 ϑρασυχαρδίων Bergk ex Ioa. Sicel. (Rhet. gr. VI 
p.129,3 W.), ϑρασχαρδίων EG α΄ M’, ϑρησκαρδίων ut videtur Μ΄ || 5 ἔστιν 
ανδρῶν ϴà ϴ Μ΄ Μ΄ || 6 ἐσκατορᾷς Bergk ex Apollon. de synt. p. 55, 22 
ied. I. Bekker Berol. 1817), ἐσκατόραις α΄ Θ΄ Α΄, ἐσκατόρες M | 


7Zin @ Ο΄ M’ M” versus sextus efficitur verbis ἔστιν — ἐσκατόραις, 
alveıg 

versus septimus verbis πόλιν — ἀνημέρους || 8 ποιμανεῖς (sic) M’ || 

9 ἀναπαιστικὸν M [10 vv. τὸ τελδυταῖον pro lemunate posui. 


10 


15 


20 


᾿ ΣΧ 
αὐτῶν συστημάτων συνεστῶσαν περικοπήν, ὥστε τὰ μὲν ἐν 
ἑχατέρᾳ ἢ ἑἔχάστῃ περικοπῇ συστήματα ἀνόμοια εἶναι ἀλλήλοις, 
τὰς δὲ περικοπὰς ἀμφοτέρας ἀλλήλαις ὁμοίας ἢ πάσας. 

᾿Αντιϑετικὰ δέ ἐστιν, ὁπόταν ὁ ποιητὴς γράφῃ ὁπόσα δήποτε 
χῶλα ὡς ἀνόμοια καὶ ὡς βούλεται, εἶτα τούτων ἀνταποδῷ τῷ ( 
μὲν τελευταίῳ τὸ πρῶτον, τῷ δὲ δευτέρῳ ἀπὸ τέλους τὸ δεύτερον, 
χαὶ οὕτω πάντα χατὰ τὸν αὐτὸν λόγον. τοῦτο δὲ τὸ εἶδος παρὰ 
μὲν τοῖς παλαιοῖς σπανιώτατόν ἔστι, παρὰ δὲ Σιμμίᾳ τῷ “Ῥοδίῳ 
ἐστὶν οὕτω πεποιημένα ἐν τῷ ἐπιγραφομένῳ Ὠῷ. 

Μιχτὸν δέ ἐστι χατὰ σχέσιν ποίημα, ἐν ᾧ ἐστι μέρη τινα; 
ἅπερ ἔφαμεν εἶναι τοῦ κατὰ σχέσιν εἴδη, οἷον λόγου χάριν τό τε 
ἐπῳδικὸν καὶ τὸ μεσῳδιχόν. 


Discrep. lect.] 9 ἔστιν ATu [ἐπιγραφομένῳ A, cf. Heph. p. 21, 
2G. ἐν WG ἐπιγραφομόνῃ ᾿Αχιλλεύς; ἐπιγεγραμμένῳ B Westphal | wo A | 
11 ἅπερ (διάφορα Barham coll. schol. v. 22 | roö κατὰ σχέσιν 
εἴδη A; Tod κατὰ σχέσιν εἴδους deft. Gaisford, τῶν κατὰ σχέσιν εἴδη West- 
phal coll. schol. v. 20 εἴδη ὄντα τῶν κατὰ σχέσιν. 


Testimonia] 4—9 Is. Tzetz. p. 65, 283—33. 


nn LU 


Scholia. 

ἀλλ᾽ ἐπαγομένου αὐτοῖς τοῦ τε ἀντιστρέφοντος τῶ μέλει χαὶ τοῦ 
ἀντεπιρρήματος γίνεται τὸ χατὰ περικοπὴν ἀνομοιομερές, τῶν 
μὲν περικοπῶν ἀντιστρεφουσῶν ἀλλήλαις 2, τῶν δὲ μερῶν αὐτῶν 
ἀνομοίων ὄντων ἀμφοτέρας ἀλλήλοις.“ ὥστε τὰ ἐν ταῖς παραβασεσ' 
τῶν χωμῳδιῶν χατὰ διστιχίανδ" ἀλλήλοις ἀνταποδιδόμενα, ἤγουν" 
χατὰ τὸ αὐτὸ μέτρον, δαχτυλικὸν ἢ ἄλλο ὅμοιον, σπανιώταταϊ 
ἐστιν | 10 ἐν ὦ ἐστι μέρη τινὰ: οἷον μέρη τοῦ ποιήματος 
εἴδη ὄντα τῶν χατὰ σχέσιν’ τῶν γὰρ χατὰ σχέσιν εἰδῶν τὸ 
περιῳδικὸν al ἐπῳδιχὸν χαὶ τἄλλα" εἰ οὖν τὰ μέρη τῶν κατὰ 
σχέσιν Ex διαφόρων εἰδῶν συγχέοιτο κατὰ ταὐτόν, τὸ κατὰ σχέσιν 
ῥδηϑήσεται μικτὸν κατὰ σχέσιν. 


αι 

1 γίνεται Pauw, γινομένου GM || 2 ἀλλήλων (sic) E | 3 ἀμφοτέρων 
Turnebus | 4 ἀλλήλοις Turnebus, ἀλλήλαις GM | 5 διστιχίαν GM, 
otixov Westphal, διέχειαν Caesar in ind. lect. Marburg. 1874/75 p.X adn. | 
6 ἤγουν GM, 7 Turnebus, Westphal; ἤγουν ante ν. δαχτυλυκὸν transposuit 
Caesar 1. c. || 7 σπανιώτατα Turnebus, σπανιώτατόν GM; Pauw verba 
inde a κατὰ διστιχίαν ad ἀντιϑετικὰ rettulit. 


ΧΧΙ 


Κοινὸν δέ ἐστι κατὰ σχέσιν τὸ δύο συστήμασιν ὑποπεπτωχός 
χαϑάπερ τὸ πρῶτον ᾿Αναχρέοντος ἄσμα 
γουνοῦμαι σ᾽, ἐλαφηβόλε, 
ξαγϑὴ παῖ Διός, ἀγρίων 
δέσποιν Ἄρτεμι ϑηρῶν (fragm. 1 Bergk) 
χαὶ τὰ ἑξῆς. χατὰ μὲν γὰρ τὴν νῦν ἔχδοσιν ὀχτάχωλός ἐστιν 
ἢ στροφή, καὶ τὸ ᾧσμαά ἐστι μονοστροφιχόν. δύναται δὲ καὶ 


19) ἑτέρως διαιρεῖσϑαι εἴς τε τριάδα καὶ πεντάδα ἡ στροφή, ὥστε 


Φερεχράτειον εἶναι τὸ τελευταῖον τοῦ συστήματος τοῦ Ex τῶν 
τριῶν κώλων Kal τῶν πέντε. 


Discrep. lect.] 1 συστήμασιν codd.; εἴδεσιν Hense ]. c. p. 152; illud 
seripsit grammaticus, hoc Hephaestio | 10 χαὶ sive ὡς Caesar |. c. 
p. XV; ἢ codd.; nescio an Hephaestio ipse scripserit καὶ τοῦ ἐκ τῶν 
πέντε. 


---..----- -... ............  .. -....  .......  θὃϑςΞ]ο.  -  . - 


Scholia. 
3 yovvoupan! σ᾽, ἐλαφηβόλε, 
ξανϑὴ παῖ Διός, ἀγρίων 
δέσποιν 5 Ἄρτεμι ϑηρῶν, 
ἴχουδ γῦν ἐπὶ Ληϑαίου 
δίνῃσι ϑρασυκαρδίων“ 
ἀνδρῶνδ ἐσχατορᾷς" πόλιν 
χαίρουσ᾽ " οὐ γὰρ ἀνημέρουςἷ 
ποιμαίνειςὃ πολιήτας (Anacr. frgm. 1. Bergk). 
9 τὸ τελευταῖον τοῦ συστήματος: ὅ ἐστιν ἀντιππαστι- 
χὸνϑ ξφϑημιμερὲς οἷον τὸ τρίτον δέσποιν᾽ Ἄρτεμι ϑηρῶν | 
τὸτελευταῖον]} ποιμαίνεις πολιήτας ὅπερ ἀπὸ τῆς ἀρχῆς 


1 hoc fragmentum in GM primum nigro, post rubro atramento exa- 
ratum est; illas lectiones significavi notis @ vel Μ΄, has notis @” νοὶ 
Μ | 2ddonowe @ 3 ἢ κου Bergk, nolui quidquam mutare. Post δίνῃσι 
in T% interpungitur || 4 ϑρασυκαρδίων Bergk ex loa. Sicel. (Rhet. gr. VI 
p.129,3 W.), ϑρασκαρδίων GE G” Μ᾿, ϑρησκαρδίων ut videtur M || 5 ἔστιν 
ἀνδρῶν @ Θ΄ Μ᾿ Μ' || 6 ἐσκατορᾷς Bergk ex Apollon. de synt. p. 55, 22 
ied. I. Bekker Berol. 1817), ἐσκατόραις α΄ ΟΘ΄ M, ἐσκατόρες Μ᾽ || 


7in@ G” M’ M” versus sextus efficitur verbis ἔστιν — ἐσκατόραις, 
alveıg 

versus septimus verbis πόλιν — ἀνημέρους || 8 ποιμανεῖς (si) Μ΄ || 

9 ἀναπαιστιχὸν M |j 10 vv. τὸ τελευταῖον pro lenunate posui. 


10 


20 


a 


10 


15 


20 


᾿ ΣΧ 
αὐτῶν συστημάτων συνεστῶσαν περικοπήν, Ware τὰ μὲν ἐν 
ἑκατέρᾳ ἢ ἑκάστῃ περικοπῇ συστήματα ἀνόμοια εἶναι ἀλλήλοις, 
τὰς δὲ περικοπὰς ἀμφοτέρας ἀλλήλαις ὁμοίας ἢ πάσας. 

᾿Αντιϑετικὰ δέ ἐστιν, ὁπόταν ὁ ποιητὴς γράφῃ ὁπόσα δήποτε 
χῶλα ὡς ἀνόμοια χαὶ ὡς βούλεται, εἶτα τούτων ἀνταποδῷ τῷ 
μὲν τελευταίῳ τὸ πρῶτον, τῷ δὲ δευτέρῳ ἀπὸ τέλους τὸ δεύτερον, 
χαὶ οὕτω πάντα χατὰ τὸν αὐτὸν λόγον. τοῦτο δὲ τὸ εἶδος παρὰ 
μὲν τοῖς παλαιοῖς σπανιώτατόν ἐστι, παρὰ δὲ Σιμμίᾳ τῷ “Ροδίῳ 
ἐστὶν οὕτω πεποιημένα ἐν τῷ ἐπιγραφομένῳ Ὠῷ. 

Μιχτὸν δέ ἐστι χατὰ σχέσιν ποίημα, ἐν ᾧ ἐστι μέρη τινα; 
ἅπερ ἔφαμεν εἶναι τοῦ κατὰ σχέσιν εἴδη, οἷον λόγου χάριν τό τε 
ἐπῳδικὸν χαὶ τὸ μεσῳδικόν. 


Discrep. lect.] 9 ἔστιν ATu [ἐπιγραφομένῳ A, cf. Heph. p. 21, 
2G. ἐν 985 ἐπιγραφομένῃ ᾿Αχιλλεύς; ἐπιγεγραμμένῳ B Westphal | ὠῶ A| 
11 ἅπερ (διάφορα Barham coll. schol. v. 22 || Tod κατὰ σχέσιν 
εἴδη A; τοῦ κατὰ σχέσιν εἴδους det. Gaisford, τῶν κατὰ σχέσιν εἴδη West- 
phal coll. schol. v. 20 εἴδη ὄντα τῶν κατὰ σχέσιν. 


Testimonia] 4—9 Is. Tzetz. p. 65, 28—33. 


a Je 


Scholia. 

ἀλλ᾽ ἐπαγομένου αὐτοῖς τοῦ τε ἀντιστρέφοντος τῶ μέλει καὶ τοῦ 
ἀντεπιρρήματος γίνεται τὸ κατὰ περικοπὴν ἀνομοιομερές, τῶν 
μὲν περικοπῶν ἀντιστρεφουσῶν ἀλλήλαις ἢ, τῶν δὲ μερῶν αὐτῶν 
ἀνομοίων ὄντων ἀμφοτέρας ἀλλήλοις.“ ὥστε τὰ ἐν ταῖς παραβαάσεσ: 
τῶν κωμῳδιῶν κατὰ διστιχίανὁ ἀλλήλοις ἀνταποδιδόμενα, ἤγουν" 
χατὰ τὸ αὐτὸ μέτρον, δαχτυλικὸν ἢ ἄλλο ὅμοιον, σπανιώτατα 
ἐστιν | 10 ἐν ὦ ἐστι μέρη τινὰ: οἷον μέρη τοῦ ποιήματος 
εἴδη ὄντα τῶν κατὰ σχέσιν. τῶν γὰρ κατὰ σχέσιν εἰδῶν τὸ 
περιῳδιχὸν χαὶ ἐπῳδικὸν xal τἄλλα᾽ εἰ οὖν τὰ μέρη τῶν χατὰ 
σχέσιν ἐκ διαφόρων εἰδῶν συγχέοιτο κατὰ ταὐτόν, τὸ κατὰ σχέσιν 
δηϑήσεται μικτὸν κατὰ σχέσιν. 


α! 

1 γίνεται Pauw, γινομένου GM || 2 ἀλλήλων (sic) E | 3 ἀμφοτέρων 

Turnebus | 4 ἀλλήλοις Turnebus, ἀλλήλαις GM | 5 διστιχίαν GM, 

στίχον Westphal, διέχειαν Caesar in ind. lect. Marburg. 1874/75 p.X adn. | 

6 ἤγουν GM, ἣ Turnebus, Westphal; ἤγουν ante v. δαχτυλικὸν transposuit 

Caesar 1. c. || 7 σπανιώτατα Turnebus, σπανιώτατόν GM; Pauw verba 
inde a κατὰ διστιχίαν ad αἀντιϑετικα rettulit. 


( 


ΧΧΙ 


Κοινὸν δέ ἐστι κατὰ σχέσιν τὸ δύο συστήμασιν ὑποπεπτωχός 
χαϑάπερ τὸ πρῶτον ᾿Αναχρέοντος dopa 
γουνοῦμαι σ᾽, ἐλαφηβόλε, 
ξανϑὴ παῖ Διός, ἀγρίων 
δέσποιν Ἄρτεμι ϑηρῶν (fragm. 1 Bergk) 
al τὰ ἑξῆς. κατὰ μὲν γὰρ τὴν νῦν ἔχδοσιν ὀχτάχωλός ἐστιν 
N στροφή, καὶ τὸ ᾧἄσμά ἐστι μονοστροφιχόν. δύναται δὲ καὶ 


19) ἑτέρως διαιρεῖσθαι εἴς τε τριάδα χαὶ πεντάδα ἡ στροφή, ὥστε 


Φερεχράτειον εἶναι τὸ τελευταῖον τοῦ συστήματος τοῦ ἐκ τῶν 
τριῶν χώλων χαὶ τῶν πέντε. 


Discrep. lect.] 1 συστήμασιν codd.; εἴδεσιν Hense 1. c. p. 152; illud 
scripsit grammaticus, hoc Hephaestio || 10 καὶ sive ὡς Caesar |. c. 
p. XV; ἢ codd.; nescio an Hephaestio ipse scripserit καὶ τοῦ ἐκ τῶν 
πέντε. 


------  -.. . .-.. ..-. Du 


Scholia. 
3 γουνοῦμαι: σ᾽, ἐλαφηβόλε, 
ξανϑὴ παῖ Διός, ἀγρίων 
δέσποιν᾽ 5 Ἄρτεμι ϑηρῶν, 
ἴχουϑ νῦν ἐπὶ Ληϑαίου 
δίνῃσι ϑρασυχκαρδίων“ 
ἀνδρῶν" ἐσχατορᾷς" πόλιν 
χαίρουσ᾽" οὐ γὰρ ἀνημέρους 
ποιμαίνεις5 πολιήτας (Anacr. frgm. 1. Bergk). 
9 τὸ τελευταῖον τοῦ συστήματος: 5 ἐστιν ἀντιππαστι- 
xy? ξφϑημιμερὲς οἷον τὸ τρίτον δέσποιν᾽ Ἄρτεμι ϑηρῶν | 
τὸτελευταῖον Ὁ ποιμαίνεις πολιήτας ὅπερ ἀπὸ τῆς ἀρχῆς 


1 hoc fragmentum in @M primum nigro, post rubro atramento exa- 
ratum est; illas lectiones significavi notis @ vel Μ΄, has notis @” vel 
Μ΄! 2 δέσποινα @ || 3. ἣ κου Bergk, nolui quidquam mutare. Post δίνῃσι 
in Tu interpungitur || 4 ϑρασυκαρδίων Bergk ex Ioa. Sicel. (Rhet. gr. VI 
p. 129,3 W.), ϑρασχκαρδίων GE G" Μ᾽, ϑρησκαρδίων ut videtur M” || 5 ἔστιν 
ἀνδρῶν Θ΄ Ο΄ Μ΄ M” || 6 ἐσκατορᾷς Bergk ex Apollon. de synt. p. 55, 22 
ted. I. Bekker Berol. 1817), ἐσχατόραις α΄ G@" Μ΄, ἐσχατόρες Μ᾿ | 


Tin @ Ο΄ M’ M” versus sextus efficitur verbis ἔστιν — ἐσχατόραις, 
αἴνεις 


versus septimus verbis πόλιν — ἀνημέρους || 8 ποιμανεῖς (sic) Μ΄ || 
9 ἀαναπαιστικὸν M |j 10 vv. τὸ τελευταῖον pro lemunate posui. 


10 


15 


10 


15 


20 


ΧΧ 
αὐτῶν συστημάτων συνεστῶσαν περικοπήν, ὥστε τὰ μὲν ἐν 
ἑχατέρᾳ ἢ ἑκάστῃ περικοπῇ συστήματα ἀνόμοια εἶναι ἀλλήλοις, 
τὰς δὲ περικοπὰς ἀμφοτέρας ἀλλήλαις ὁμοίας ἢ πάσας. 
᾿Αντιϑετικὰ δέ ἐστιν, ὁπόταν ὁ ποιητὴς γράφῃ ὁπόσα δήποτε 
χῶλα ὡς ἀνόμοια καὶ ὡς βούλεται, εἶτα τούτων ἀνταποδῷ τῷ 
μὲν τελευταίῳ τὸ πρῶτον, τῷ δὲ δευτέρῳ ἀπὸ τέλους τὸ δεύτερον, 
χαὶ οὕτω πάντα χατὰ τὸν αὐτὸν λόγον. τοῦτο δὲ τὸ εἶδος παρὰ 
μὲν τοῖς παλαιοῖς σπανιώτατόν ἐστι, παρὰ δὲ Σιμμίᾳ τῷ Poölw 
ἐστὶν οὕτω πεποιημένα ἐν τῷ ἐπιγραφομένῳ Ὠῷ. 
Μιχτὸν δέ ἐστι κατὰ σχέσιν ποίημα, ἐν ᾧ ἐστι μέρη τινά, 
ἅπερ ἔφαμεν εἶναι τοῦ χατὰ σχέσιν εἴδη, οἷον λόγου χάριν τό τε 
ἐπῳδικὸν χαὶ τὸ μεσῳδικόν. 


Discrep. lect.] 9 ἔστιν ATu ἐπιγραφομένῳ A, cf. Heph. p. 21, 
2G. ἐν φδῇ ἐπιγραφομένῃ ᾿Αχιλλεύς; ἐπιγεγραμμένῳ B Westphal  ὠῶ A| 
11 ἅπερ (διάφοραΣ Barham coll. schol. ν. 22 [τοῦ κατὰ σχέσιν 
eiön A; τοῦ χατὰ σχέσιν εἴδους dett. Gaisford, τῶν κατὰ σχέσιν εἴδη West- 
phal coll. schol. ν. 20 εἴδη ὄντα τῶν κατὰ σχέσιν. 


Testimonia] 486--9 Is. Tzetz. p. 65, 28—33. 


nm nn 


Scholia. 

ἀλλ᾽ ἐπαγομένου αὐτοῖς τοῦ τε ἀντιστρέφοντος τῶ μέλει χαὶ τοῦ 
ἀντεπιρρήματος γίνεται τὸ κατὰ περικοπὴν ἀνομοιομερές, τῶν 
μὲν περικοπῶν ἀντιστρεφουσῶν ἀλλήλαις 2, τῶν δὲ μερῶν αὐτῶν 
ἀνομοίων ὄντων ἀμφοτέρας" ἀλλήλοις.“ ὥστε τὰ ἐν ταῖς παραβασεσι 
τῶν κωμῳδιῶν κατὰ διστιχίανδ ἀλλήλοις ἀνταποδιδόμενα, ἤγουν" 
χατὰ τὸ αὐτὸ μέτρον, δαχτυλικὸν ἢ ἄλλο ὅμοιον, σπανιώτατα 
ἐστιν | 10 ἐν ὦ ἐστι μέρη τινὰ: οἷον μέρη τοῦ ποιήματος 
εἴδη ὄντα τῶν χατὰ σχέσιν᾽ τῶν γὰρ χατὰ σχέσιν εἰδῶν τὸ 
περιῳδικὸν χαὶ ἐπῳδικὸν χαὶ τἄλλα εἰ οὖν τὰ μέρη τῶν κατὰ 
σχέσιν ἐκ διαφόρων εἰδῶν συγχέοιτο κατὰ ταὐτόν, τὸ κατὰ σχέσιν 
δηϑήσεται μιχτὸν χατὰ σχέσιν. 


----ὄ. 


αι 

1 γίνεται Pauw, γινομένου GM || 2 ἀλλήλων (sic) @ 83. ἀμφοτέρων 
Turnebus | 4 ἀλλήλοις Turnebus, ἀλλήλαις GM || 5 διστιχίαν ΟΜ, 
στίχον Westphal, διέχειαν Caesar in ind. lect. Marburg. 1874/75 p. X adn. | 
6 ἤγουν GM, n Turnebus, Westphal; ἤγουν ante v. δαχτυλικὸν transposuit 
Caesar I. c. || 7 σπανιώτατα Turnebus, σπανιώτατόν GM; Pauw verba 
inde a κατὰ διστιχίαν ad αἀντιϑετικαά rettulit. 


ΧΧΙ 


Κοινὸν δέ ἐστι κατὰ σχέσιν τὸ δύο συστήμασιν ὑποπεπτωχός 
χαϑάπερ τὸ πρῶτον ᾿Αναχρέοντος dopa 
γουνοῦμαι σ᾽, ἐλαφηβόλε, 
10 ξαγϑὴ παῖ Διός, ἀγρίων 
δέσποιν Ἄρτεμι ϑηρῶν (fragm. 1 Bergk) 
χαὶ τὰ ἑξῆς. χατὰ μὲν γὰρ τὴν νῦν ἔχδοσιν ὀχτάχωλός ἐστιν 
ἢ στροφή, καὶ τὸ ᾧἄσμα ἐστι μονοστροφικόν. δύναται δὲ καὶ 
19) ἑτέρως διαιρεῖσθαι εἴς τε τριάδα καὶ πεντάδα ἡ στροφή, ὥστε 
Φερεχράτειον εἶναι τὸ τελευταῖον τοῦ συστήματος τοῦ ἐκ τῶν 
τριῶν χώλων χαὶ τῶν πέντε. 


Diserep. lect.] 1 συστήμασιν codd.; εἴδεσιν Hense 1. c. p. 152; illud 
scripsit grammaticus, hoc Hephaestio | 10 καὶ sive ὡς Caesar |. c. 
p. XV; ἢ codd.; nescio an Hephaestio ipse scripserit καὶ τοῦ ἐκ τῶν 
πέντε. 


.----΄---.-.ς-----..-. . --....-.....-. -.  ο.-.-. nn ΘὅὖὃὅθΛΆοροὋοὃοο..ς. 


Scholia. 
3 γουνοῦμαι; σ᾽, ἐλαφηβόλε, 
ξανϑὴ παῖ Διός, ἀγρίων 
δέσποιν 5 Ἄρτεμι ϑηρῶν, 
ἔχουβϑ γῦν ἐπὶ Ληϑαίου 
δίνῃσι Ypacuxapdtiwvt 
ἀνδρῶν" ἐσχατορᾷς" πόλιν 
χαίρουσ᾽ " οὐ γὰρ ἀνημέρουςϊ 
ποιμαίνεις" πολιήτας (Anacr. frgm. 1. Bergk). 
9 τὸ τελευταῖον τοῦ συστήματος: ὅ ἐστιν ἀντιππαστι- 
χὸνθ ξφϑημιμερὲς οἷον τὸ τρίτον δέσποιν Ἄρτεμι ϑηρῶν | 
τὸτελευταῖον] Ὁ ποιμαίνεις πολιήτας ὅπερ ἀπὸ τῆς ἀρχῆς 


1 hoc fragmentum in ΟΜ primum nigro, post rubro atramento exa- 
ratum est; illas lectiones significavi notis 6΄ vel M’, has notis @” vel 
ΜΠ | 2 δέσποινα @ || 3 ἢ κου Bergk, nolui quidquam mutare. Post δίνῃσι 
in Τα interpungitur || 4 ϑρασυκαρξίων Bergk ex loa. Sicel. (Rhet. gr. VI 
p.129, 3 W.), ϑρασχκαρδίων α΄ G" Μ᾿, ϑρησχαρδίων ut videtur M” || 5 ἔστιν 
ἀνδρῶν ΟἽ @" Μ΄ Μ' || 6 ἐσκατορᾷς Bergk ex Apollon. de synt. p. 55, 22 
ied. I. Bekker Berol. 1817), ἐσχατόραις α΄. GE" Μ᾿, ἐσχατόρες Μ΄ | 


iin@ @’ M’ M” versus sextus efficitur verbis ἔστιν — ἐσχατόραις, 
alveıg 

versus septimus verbis πόλιν — ἀνημέρους || 8 ποιμανεῖς (sic) Μ΄ || 

9 ἀναπαιστικὸν M |j 10 vv. τὸ teisuralov pro lemunate posui. 


10 


20 


5 ἄπειρος μὲν γάρ τις ὧν φήσειεν ἄν αὐτὸ ἐξ ὁμοίων εἶναι, ἐξ 


10 


ΧΙΥ͂ 


καταμετρεῖται ἄνευ ἀριϑμοῦ τινος ὡρισμένου: ὡς ἐὰν τεταγμένος 
ἀριϑμὸς ἧ, οὐκ ἔστιν ἐξ ὁμοίων, ἀλλὰ κατὰ σχέσιν, ὡς ἐν τὸν 
παρ ᾿Αλχαίῳ ᾷσματι, οὗ ἡ ἀρχή 

ἔμε δείλαν, ἔμε πασᾶν καχοτάτων πεδέχοισαν (ἔτ. 59 Bergk. 


ἰωνικῆς ἀπ᾽ ἐλάσσονος συζυγίας καταμετρούμενον᾽ ἡμεῖς δέ, ἐπεὶ 
χατὰ δέχα ὁρῶμεν αὐτὸ συζυγίας καταμετρούμενον, κατὰ σχὲδν 
αὐτὸ γεγράφϑαι φαμέν. διόπερ καὶ τὰ μονοστροφικὰ ἄσματα δέκα ira p 
συζυγιῶν οὕτω πεποιῆσϑαι νομίζομεν. ἔστι δέ τινὰ nal ἐξ ὁμοίων 
πεποιημένα, οἷον τὰ “Ἑρμείου παιωνικὰ ὄντα 

ἑπτά μοι δὶς τριάκοντα βασιλεὺς σχεδόν 
χαὶ τὰ ἕξῆς. 


Discrep. lect.] 2 σχέσιν] σχέσιν μὲν A || 4 ἔμε δείλαν, ἔμε scripsit 
Bergk, cum Alcaei verba restitueret; idem hic scripsi coll. Heph. p. 1}, 
5 G; ἐμὲ δειλᾶν (sic) ἐμὰ A, ἐμὲ δειλὰν ἐμὲ dei. || πεδέχοισαν Bentler. 
ned ἔχοισαν A || 5 φήσειεν in exitu lineolae, ἂν om. A || 8-9 
διόπερ — νομίζομεν a grammatico profecta esse suspicor || &,opara 4 | 
9 xal Caesar l.c.p. XV, τὰ codd.; an <xal> τὰ ὃ cf. Heph. p. 46, 8. 65,56, 
Ρ. XXV 1. XXVI 1. XXVII 1. 15 || ὁμοίων A, ὁμοίων οὕτω dekt. Gaisford, 
Westphal; ὁμοίων (οὐχ οὕτω C. Lachmann Kl. Schrift. II p. 85. 


Scholia. 


ρίϑμησις᾽ ὥσπερ γὰρ τὸ μὲν δαχτυλικὸν ὑπὸ ποδὸς μετρεῖται, τὰ 
δὲ ὑπὸ συζυγίας, τουτέστι δύο ποδῶν ἁπλῶν, οὕτω καὶ Um 


ı5 περιόδου, τουτέστι τριῶν ποδῶν ὡς ἐν συζυγίᾳ 1: xata 


μετρεῖται ἄνευ ἀριϑμοῦ τινος ὡρισμένου] οὐχ ἐπιφερο" 
μένης τινὸς ἀντιστρόφου, ἀλλ ὥσπερ ἀδιαφόρως εἰ τύχοι τριμέ’ 
τρῶν 3 δύο καὶ ἑνὸς τετραμέτρου καὶ μονομέτρου χαὶ ἑξῆς ὁμοίως: 
ἀδιαφόρας" οὔσης τῆς αὐτῶν' ποσότητος περίοδος γὰρ ἡ ix dr 


90 φόρων χώλωνῇ περικοπή | 2 ὡς ἐν τῷ παρ᾽ ᾿Αλχαίῳ 49° 


ματι] ἀνταπόδοσις γὰρ γίνεται συστηματιχή | 1:1 ἑπτάμ © 


1 lemma haec verba esse cognovit Caesar ||’ 2 ὄντων add. Westphs # 
3 ἀδιαφόρας Caesar, ἀδιαφόρως GM || 4 αὐτῶν Caesar, αὐτοῦ GM 
5 pro xWAwv Caesar ποδῶν, sed cf. quae dixi p. 35 adn. 2 || 6 ha € 


. verba pro lemmate habuit Pauw; verbis ζκατὰ σχέσινν ὡς ἐν τῷ πα £ 


᾿Αλκαίῳ ἄσματι lemma effici voluit Caesar. 


XV 

Ὑπολείπεται δὲ ἡμῖν περί τὸ τῶν μικτῶν συστηματικῶν εἰπεῖν καὶ τῶν 
νῶν συστηματικώῶν. 

Λέγομεν τοίνυν, ὅτι μικτὰ μέν ἐστι συστηματικά, ὥσπερ εἴ τις τὴν 
τὴν ῳδὴν ἐν τῷ πρώτῳ Ἀλκαίου καὶ τὴν δευτέραν συνάψεις, συστηματικῆς 
ἧς αὐτῶν ἑξχατέρας. 

Discrep. lect.] 1—5 ὑπολείπεται — ἑκατέρας ἃ grammatico profecta 
t; cf. quae dixi p. 47. 


Scholia. 


I τριάχοντα: τοῦτο παιωνικόν ἐστι τὴν πρώτην al δευ- 
χν συζυγίαν ἔχον συνῃρημένην ἑπτά μοι δὶς τρια 3 (kom 
ὁ πρῶτος ποὺς τὰς τελευταίας συνελὼν καὶ χρητικὸν ποιήσας 
μαχρᾶς χκαὶ βραχείας καὶ ἀντὶ τῶν δύο βραχειῶν μαχρᾶς 
-)" ἡ δὲ τρίτη καὶ τετάρτη ὁμοίως ἔχουσι τὸν πρῶτον παίωνα 
‚ra βασι λεὺς σχεδόν | 1: ὑπολείπεται δὲ ἡμῖν: 
τὰ μὲν οὖν ἐστιν, ἃ παραβάσεις ἔχουσιν τὰ τρία ἄσματα 
τολελυμένα»,5δ τὰ (δὲ τέσσαραϑ ἐν σχέσει | 3 ὡς εἴ 
τὴν πρώτην φδὴν: ἑκατέρα μὲν γὰρ τῶν ᾧδῶν 1: χατὰ 
τημα γέγραπται, διάφορον δὲ ἔχει μέτρον ὡς "2 ἡ πρώτη πρὸς 
᾿ δευτέραν: ἡ μὲν γὰρ πρώτη &x τοῦ ἐπιωνοκοῦ 13 σύγκειται, 
δὲ δευτέρα ἐκ τοῦ ἐπιχοριαμβικοῦ᾽ 14 εἴ τις οὖν μίξειεν ἀμφο- 
as τὰς ῳδὰς οὔσας συστηματικάς, εἴποι ἄν τὸ μέτρον Ex 
τῶν συστηματιχῶν συγχεῖσϑαι" χαὶ ἔστι τῆς μὲν πρώτης ᾧδῆς 
(ἡ ὦ αξ Ἄπολλον παῖ μεγάλω Διὸς 15 ἐπιωνική᾽ τῆς 
6 δευτέρας χαῖρε Κυλλάνας 517 μέδεις" σὲ yap μοι" 
χοριαμβική 15. 


1 ἑπτάμυδις GM ἢ 2 ἑπτά μοι δις τριάκοντα G, ἑπτάμυδις τριάκοντα M || 
axpäg καὶ βραχείας Caesar, -- v— ΟΜ || 4 τῶν οι. Μ' || 5 verba 
- μιᾶς uncinis saepsi ut ab alio quodam scholiasta insulse inculcata || 
GM; an <og> at? || 7 παραβάσεις Caesar, παραϑέσεις GM || 8 verbum 
λελυμένα ut per errorem in schol. p. XIII 7 delapsum hic inseruit Caesar || 
ἐ τέσσαρα Caesar, δ᾽ GM || 10 ὥσπερ Pauw || 11 ὁδῶν M || 12 ὡς 
.Pauw || 13 ἐπιωνικοῦ Westphal, παιωνιχοῦ GM, ἱἰωνικοῦ Pauw |j 
ἐπιχοριαμβικοῦ Westphal, χοριαμβικοῦ GM || 15 in ΟΜ versui Alcaei 
:schema additur --“-!--vv | -v || 1622om. M | 175 ΟΜ, ὃ 
ipsit Bergk apud Alcaeum || 18 in ΟΜ versul hoc schema additur 
»-i_uu-v-| || 19 ἐπιχοριαμβική Turnebus, ἢ ἐπιχοριαμβική GM; 


5 


15 


BES LE 
Κοινὰ δέ ἐστι συστηματικὰ τὰ δύο εἴδεσιν ὑποπεπτωχύτα. 
οἷον συμβέβηκεν ἐπὶ τοῦ 


ἔμε δείλαν, ἔμε πασᾶν χαχοτάτων πεδέχοισαν 
(Alcaeus fragm. 59 Bergk). 
5 Ἄπειρος μὲν γαρ ὦν τις τῆς τοῦ ποιητοῦ προϑέσεως ἐξ nd 
φήσειεν ἂν εἶναι τὸ ἄσμα᾽ ὁ δὲ ἔμπειρος κατὰ σχέσιν, ὡς al 
ἐν τοῖς ἔμπροσϑεν ἐπεδείξαμεν. 


Τῶν δὲ χατὰ σχέσιν τὰ μέν ἐστι μονοστροφιχά, τὰ δὲ ἐτω- 
δικά, τὰ δὲ κατὰ περικοπὴν ἀνομοιομερῆ, τὰ δὲ ἀντιϑετιχά, τὰ 
10 δὲ μικτὰ χατὰ σχέσιν, τὰ δὲ χοινὰ κατὰ σχέσιν. 


Discerep. lect.] 3 ἔμε δείλαν, ἔμε scripsi (cf. p. XIV 4); ἐμὲ δειλᾶν, 
ἐμὲ codd.  κακοτάτων in exitu lineolae, πεδέχοισαν om. A || 7 ἐπεδεὶ 
in extremo folio 144v A; ab altera manu saec. XIV additae sunt lit. 
Expev; in A folio deperdito hausta sunt omnia usque ad p. XR | 
ὅμοια. K eadem omittit atque A, sed addita sunt verba a Ä” prae 
scripto verbo κείμενον || 8 δὲ (posteriore loco)] δ K* 


Testimonia] 8—10 Is. Tzetz. p. 65, 10-19. 


Scholia. ἰ- 


ı χοινὰ δέ (ἐστιδ' συστηματιχὰ {τὰ δύο εἴδεσιν . 
ÜTORENTWAÖTRD?: τὰ δυνάμενα ἐπιδέξασθαι τὰ δύο εἴδη᾽ τὰ 
δὲ δύο εἴδη εἰσὶν (τό τε ἐξ ὁμοίων καὶ τὸ κατὰ σχέσιν. | τὰ δύο -- 
εἴδεσιν» ὑποπεπτωχότα] : τῷ τε ἐξ ὁμοίων χαὶ τῷ χατὰ - 

15 σχέσιν | 5 ἐξ ὁμοίων ἄπειρος μὲν οὖν φήσειεν (ἄν)" εἶνα! 
ἄσμα διὰ τὸ Ex τῶν αὐτῶν ποδῶν τῶν ἰωνικῶν χαταμετρεῖσϑας. 
τῇ δὲ ποσότητιδ ἐναλλαάττειν ἴ, ὁ δὲ ἔμπειρος χατὰ σχέσιν, ἐπεὶ 
ἀνταπόδοσις γίνεται τῶν στροφῶν. 


-ῳ “75 r 
5 + 
+ u " 


«σιν, 
τς 


an scholiasta, qui etiam schema illud supra exscriptum versui χαῖρε «er 
addidit, in v. 17 scripsit χοριαμβικοῦ, eo de quo agitur loco χοριαμβικῷ ἢ 
ἐπιχοριαμβυκή 2 an ἢ ἐπιχοριαμβική alius scholiasta addidit? || 1 = 
add. Pauw | 2 τὰ — ὑποπεπτωχότα addidi' | 3 τό — εἴδεσιν ach. 
Pauw; Caesar in v. 13 pro εἴδη εἶσιν scripsit εἴδεσιν || 4 ὑποπτωχότα 

5 @vaddidi || 6 ποσότητι Pauw, ποιότητι GM || 7 ἐναλλάττειν Turneb 5.2" 
ἐναλλάττει (7, ἐναλάττει M. 


xvi 


Μονοστροφικὰ μὲν οὖν εἶσιν, ὁπόσα ὑπὸ μιᾶς στροφῆς κατά- 
οεῖται, χαϑάπερ τὰ ᾿Αλχαίου καὶ τὰ Σαπφοῦς χαὶ ἔτι τὰ 
'χρέοντος. | 
᾿Ἐπῳδικὰ δέ ἐστιν, ἐν οἷς συστήμασιν ὁμοίοις ἀνόμοιόν τι 
‚eperar. δηλονότι ἐπ᾿ ἔλαττον μὲν τοῦ τῶν τριῶν ἀριϑμοῦ οὐχ 
γένοιτό τι τοιοῦτον, ἐπὶ πλεῖον δὲ οὐδὲν αὐτὸ κωλύει ἐκχτεί- 
λα: γίνεται γὰρ ὥςπερ τριὰς ἐπῳδική, οὕτω καὶ τετρὰς καὶ 
cas καὶ ἐπὶ πλεῖον. 


Discrep. lect.] 1 ὁπόσα CBK®, ὃσα deli. | 5 Hephaestio pro ἐπι- 
ται scripsisse videtur npootidstar; cf. scholion infra lin. 10 exscriptum 
186 dixi p.48 || 5—8 δηλονότι --- πλεῖον in codd. leguntur post ἐπιφέρεται 
VIU 4, transposuit Barham (Heph. ench. ed. F. Barham, Cambridge 
); de reliquis virorum doctorum commentis disserui p.48 sq.; in codice M 
: Gaisfordio haec leguntur ἐπῳδικὰ δέ ἐστιν, ἐν οἷς συστήμασιν ὁμοίοις 
τον τι ἐπιφέρεται" δηλονότι --- πλεῖον ὡς τὰ πλεῖστα --- πεποίηται, in 
ζ- haec ᾿Ἐπφῳξικὰ δέ ἐστιν, ἐν οἷς συστήμασιν ὁμοίοις ἀνόμοιόν τι ἐπι- 
παι. τοῦ δὲ ἐπῳδικοῦ γένους τὰ μέν ἐστιν ὁμωνύμως αὐτῷ καλούμενα 
κά || 5p&v scripsi, μέντοι ex μέν factum Ä?, μέντοι rell. | 6 γένοιτο] 
παι K? || 7 yap} δὲ K? || 8 πλεῖον] πλέον M, πλεῖστον C. 


Testimonia] 1—2 Dem. Tricl. schol. ad Eur.Hec. p. 214, 27—28 et schol. 
Soph. OT p. 56, 14—16 μονοστροφικὰ δέ ἐστιν (schol. Eur. 1. c. εἰσιν), ὡς 
ἱστίων φησίν, ὁπόσα ὑπὸ μιᾶς στροφῆς καταμετρεῖται, χαϑάπερ τὰ Αλκαίου 
τὰ Σαπφοῦς καὶ τὰ ᾿Αναχρέοντος || 4--8 cf. Is. Tzetz. p. 66, 1—3 Δεῦρ᾽ 
τὰ ἐπῳδικὰ ὑποδιαιρεῖ πάλιν: | καὶ τοὔσχατον δὲ γίνωσκε ταῦτ ὄντα 
ριάδι" [εὕρηνται καὶ τετραδικὰ σὺν τοῖς πενταδζικδοῖς γε. Dem. Tricl, 
}. ad Soph. Ai.p. 4,31—35 et schol. ad Eur. Hec. p. 210, 11—15 ἐπῳ- 
ἰ δὲ καλεῖται (schol. Eur. 1. c. δέ ἐστιν), ὡς ᾿Ηφαιστίων φησίν, ἐν οἷς 
las ἀνόμοιόν τι ἐπιφέρεται: δηλονότι (hoc νος. om. schol. Eur.) ἐπ᾿ 
τον μέντοι τοῦ τῶν τριῶν ἀριϑμοῦ, ἤτοι στροφῆς καὶ ἀντιστροφῆς καὶ 
od, οὐκ ἄν γένοιτο τὸ τοιοῦτον: ἐπὶ πλεῖον δὲ οὐδὲν αὐτὸ (αὐτὸ om. 
ol. Eur.) κωλύει ἐχτείνεσθαι᾽" γίνεται δὲ ὥσπερ τριὰς ἐπῳδικὴ οὕτω καὶ 
as χαὶ nevrag xal ἐπὶ πλεῖον, ὡς τὰ πλεῖστα Πινδάρου καὶ Σιμωνίδου 


Scholia. 
5 εἰχότως δὲ οὐχ ἔστιν ἔλαττον (τοῦ τῶν; τριῶν ἀριϑμοῦ" ? 
γὰρ ὅμοιον τῶν πρός τι τινὲ γὰρ ὅμοιον᾽ προστίϑεμεν ὅ δὲ “ 


1 τοῦ τῶν Pauw, τῶν M, om. @ || 2 ἀριϑμοῦ Pauw, ἀριϑμῶν GM; 
sstphal vv. εἰκότως — ἀριϑμῶν pro lemmate posuit || 3 προστίϑεμεν 
ὑπ, προτίϑεμεν GM || 4 δὲ scripsi, γὰρ GM, Caesar vv. προτίϑεμεν 
Pxal τὸ ἀνόμοιον ad προῳδιχὰ p. XVII 6—7 rettulit. 

b 


ϑαπῶ 


0 


_ Ἀπ 


Τοῦ δὲ ἐπῳδιχοῦ γένους τὰ μέν ἐστιν ὁμωνύμως αὐτῇ 
καλούμενα ἐπῳδικά, τὰ δὲ προῳδικά, τὰ δὲ μεσῳδιχά, τὰ δὲ 
περιῳδικά, τὰ δὲ παλινῳδικα. 

᾿Επῳδικὰ μὲν οὖν ἐστιν ἐν οἷς ὁμοίοις ἀνόμοιόν τι ἐπιφέρεται 

5 ὡς τά γε πλεῖστα Πινδάρου καὶ Σιμωνίδου πεποίηται. 

Προῳδικὰ δὲ ἐστιν ἐν οἷς τὸ ἀνόμοιον προτέταχται τῶν 

ὁμοίων. 


Μεσῳδικὰ δὲ ἐν οἷς περιέχει μὲν τὰ ὅμοια, μέσον δὲ τ 
ἀνόμοιον τέταχται. 


ιυ Παλινῳδικὰ δὲ ἐν οἷς τὰ μὲν περιέχοντα ἀλλήλοις ἐστὶν 


m 


Discrep. lect.] 2—3 τὰ δὲ προῳδικὰ — περιῳδικὰ C Tzetz. ἰ. ὦ 
om. rell. codd. Litterarum numero computato — circiter 800 litterae 1 
singulis foliis codieis A exaratae sunt — fuisse haec verba in A pf% 
babile est || 3 τὰ δὲ περιῳδικα ante τὰ δὲ παλινῳδικά perperam collocasse 
videtur grammaticus; cf. Tzetz. 1. c. | 5 γε] τε K*. 


Testimonia] πεποίηται (vv. inde ab ὡς τὰ om. schol. Eur.) id. ad 
Soph. Ant. p. 85, 27 γίνεται δὲ ὥσπερ τριὰς ἐπῳδικχὴ οὕτω καὶ ep 
χαὶ πεντὰς καὶ ἐπὶ πλεῖον. | 1—3 Is. Tzetz. p. 66, 27—3U .. . καὶ παλὺν 
ῳδικαά τε | ἄλλα τε περιῳδικὰ τυγχᾶνϑι ἐπὶ τούτοις | 4--ὅ Is. Tzetz. p- bl, 
1—8. Dem. Tricl. schol. ad Soph. El. p. 37, 16 ἐπῳδικὰ δέ ἐστιν, ὡς εἰρηταί, 
ἐν οἷς ὁμοίοις ἀνόμοιόν τι ἐπιφέρεται || 6—7 Is. Tzetz. p. 67, 10—11. Dem 
Tricl. ad Soph. Trach. p. 133, 8—9 προῳδικὰ δέ ἔστιν, ὡς ᾿Ηφαιστίον 
φησίν, ἂν οἷς τὸ ἀνόμοιον προτίϑεται τῶν ὁμοίων | 8—9 Is. Tzetz. p. θΊ, 
12—14. Dem. Tricl. schol. ad Soph. Ant. p. 82, 1—3 μεσῳδικὰ δέ ἐστιν: 
ὡς ᾿Ηφαιστίων φησίν, ἐν οἷς περιέχεται (sic) μὲν τὰ ὅμοια, μέσον δὲ °° 
ἀνόμοιον τέταχται || 10 Is. Tzetz. p. 67, 16—24. 


_—— 
mn m Em nn 


Scholia. 


χαὶ τὸ ἀνόμοιον | 4 (Ὁ) καὶ πάντως γίνεται ὁ τρίτος ἕχτος 
10 ἐν οἷς τὰ μὲν περιέχοντα] ἐν ἀρχῇ καὶ τέλει συστί 
ματα 3. 


.-.-.- Ξ ϑ .-- ..-.. ..ὄ.- 


1 hoc scholion huc rettulit Caesar, ad p. XVII7—8 Pauw I 2 “ 
ἐν — περιέχοντα pro lemmate posuit Pauw || 3 συστήματα scriP 
συστηματικάὰ GM, συστήματα ἴσα Caesar. 


—— —— 


9 ὅμοια, ἀνό ἀνόμοια δὲ τοῖς περιεχομένοις" τὰ δὲ περιεχόμενα ἀλλγ- 
λοις μὲν ὅμοια ἐστιν, ἀνόμοια δὲ τοῖς περιέχουσιν. 

Περιῳδικὰ δὲ ἐν οἷς τὰ μὲν περιεχόμενα ἀλλήλοις ἐστὶν 
ὅμοια, τὰ δὲ περιέχοντα οὔτε ἀλλήλοις οὔτε τοῖς περιεχομένοις. 


— 


Κατὰ περικοπὴν δέ ἐστιν ἀνομοιομερῆ, ὁπόταν ἐχϑέμενος 
Ὁ ποιητὴς ὁπόσα δήποτε συστήματα διάφορα ἐπαγάγῃ ἐκ τῶν 


-------... 


Testimonia] p. ΧΥΠΙ 10— XIX 2 Is. Tzetz. p. 67,16—2%4 || 3—4 Is. 
Tzetz. p. 67, 25 —29 Ὅρα τὰ περιῳδικὰ (περιοδικὰ codd.) καὶ ταῦτα ἐν τετράδι 
x“. 1 5—XX 3 Is. Tzetz. p. 65, 20— 25. 


Scholia. 

1 τὰ δὲ περιεχόμενα); ταῦτα ἢ ἐν τετράδι ἢ ἐν 
πεντάδι" οὐ γὰρ δυνατὸν Ev? τριάδι, ἐπεὶ γίνονται μεσῳδιχά | 
ὃ περιῳδιχὰ δὲ: ὥστε τρόπον τινὰ καὶ προῳδιχὰ εἶναι καὶ 
ἐπῳδιχά, ξχάτερον Ev, xal διὰ τοῦτο xal περιῳδικὰ καλεῖται | 
ὁ χατὰ περιχοπὴν δὲ: ὥστε εἰ τύχο: γενέσϑαι περικοπὴν" χώ- 
λων καὶ στίχων As’ διαφόρων ἣ ὅσων βούλεταί τις, καὶ ἐπάγεσϑα: 
ὅμοια μὲν As’ τῶν" μερῶν αὐτῶν ἀνομοίων ὄντων, οἷον ἐν συστή- 
μασι τρισὶν ἢ ὅσοις βούλεται ὁ ποιῶν, χωλικοῖς ἤ στιχηροῖς | 
(ὁπόταν ἐχϑέμενος ὁ ποιητὴς ὁπόσα δήποτε συστήματα 
tıapopa»]® οἷον Cörav>? δύο ἢ πλείονα ἀνόμοια ἀλλήλοις 19 χαὶ 
ἑξῆς ἐπαγάγῃ: τοσαῦτα συστήματα ὅμοια τοῖς προχειμένοις, 
πάλν ἀλλήλοις μὲν ἀνόμοια ἐστιν, ἀνταποδιδόμενα δὲ τοῖς προ- 
χειμένοις συστήμασιν. οἷον εἰ τύχο: δύο περιχοπαὶ ἐχ τριῶν 
στημάτων αβγαβγ᾽ ταῦτα ἀλλήλοις ἀνόμοια, ἐπιφερομένων δὲ 
αὐτοῖς ὁμοίων γίνεται τὸ κατὰ περιχοπὴν ἀνομοιομερές. τοιαῦτα 
δέ ἐστιν ἐν δυάδι τὰ ἐν ταῖς χωμικαῖς παραβαάσεσιν᾽ οἷον τὸ 
Hl χαὶ τὸ ἐπίρρημα Eins χείμενα ἀλλήλοις ἐστὶν ἀνόμοια, 


1 vv. τὰ δὲ περιεχόμενα pro lemmate posuit Pauw, forsitan praefi- 
gendum est lemma ἐν οἷς τὰ μὲν περιέχοντα, τὰ δὲ περιεχόμδνα; (Caesar 
W ἐν οἷς τὰ μὲν --- περιεχόμενα pro unius scholii continuo sennone 
habuit | 2 τετράδι Pauw, τριάδι GM || 3 ἐν Turnebus, om. GM. | 
4 προῳδικὰ Gaisford, περιῳδικὰ GM | 5 περικοπὴν Turnebus, παρα- 


wmv GM ἢ 6 an τῶν (δὲ) | 7 ποιῶν Turnebus, ποῖον GM | 
$lemma addidi | 9. ὅταν addidi || 10 fortasse post ἀλλήλοις IAcuna 


ünius verbi statuenda est ἢ 11 ἐπαγάγη GM, ἐπάγει Turnebus || 
12 μέλος Turnebus, μέρος GM. 


rn 


10 


15 


20 


ΧΧ 


αὐτῶν συστημάτων συνεστῶσαν περικοπήν, ὥστε τὰ μὲν & 
ἑκατέρᾳ ἢ Exaoıy περικοπῇ συστήματα ἀνόμοια εἶναι ἀλλήλοις, 
τὰς δὲ περικοπὰς ἀμφοτέρας ἀλλήλαις ὁμοίας ἢ πάσας. 

᾿Αντιϑετικὰ δέ ἐστιν, ὁπόταν ὁ ποιητὴς γράφῃ ὁπόσα δήποτε 
χῶλα ὡς ἀνόμοια χαὶ ὡς βούλεται, εἶτα τούτων ἀνταποδῷ τῷ 
μὲν τελευταίῳ τὸ πρῶτον, τῷ δὲ δευτέρῳ ἀπὸ τέλους τὸ δεύτερον 
χαὶ οὕτω πάντα κατὰ τὸν αὐτὸν λόγον. τοῦτο δὲ τὸ εἶδος παρὰ 
μὲν τοῖς παλαιοῖς σπανιώτατόν ἐστι, παρὰ δὲ Σιμμίᾳ τῷ Ῥοδίῳ 
ἐστὶν οὕτω πεποιημένα ἐν τῷ ἐπιγραφομένῳ "Qu. 

Μικτὸν δέ ἐστι κατὰ σχέσιν ποίημα, ἐν ᾧ ἐστι μέρη m 
ἅπερ ἔφαμεν εἶναι τοῦ κατὰ σχέσιν εἴδη, οἷον λόγου χάριν τό τὸ 
ἐπῳδικὸν καὶ τὸ μεσῳδικόν. 


Discrep. lect.] 9 ἔστιν ATu [ἐπιγραφομένῳ A, cf. Heph. p. 21. 
2G. ἐν φδῇ ἐπιγραφομένῃ ᾿Αχιλλεύς; ἐπιγεγραμμένῳ B Westphal  ὠῶ A I 
11 ἅπερ (διάφορα Barham coll. schol. v. 22 || τοῦ κατὰ σχέσιν 
εἴδη A; τοῦ κατὰ σχέσιν εἴδους delt. Gaisford, τῶν κατὰ σχέσιν εἴδη West- 
phal coll. schol. v. 20 sien ὄντα τῶν κατὰ σχέσιν. 


Testimonia] 4—9 Is. Tzetz. p. 65, 28—33. 


m m Un Een Le nn mn. 


Scholia. 

ἀλλ᾽ ἐπαγομένου αὐτοῖς τοῦ τε ἀντιστρέφοντος τῶ μέλει xal τοῦ 
ἀντεπιρρήματος γίνεται: τὸ χατὰ περικοπὴν ἀνομοιομερές, τι» Ὁ 
μὲν περικοπῶν ἀντιστρεφουσῶν ἀλλήλαις 2, τῶν δὲ μερῶν αὐτῶ. 
ἀνομοίων ὄντων ἀμφοτέρας" ἀλλήλοις.“ ὥστε τὰ ἐν ταῖς παραβᾶσε I 
τῶν κωμῳδιῶν χατὰ διστιχίαν ἀλλήλοις ἀνταποδιδόμενα, ἤγου-Ψ) 
χατὰ τὸ αὐτὸ μέτρον , δαχτυλικὸν ni ἄλλο ὅμοιον, oravuraroak 
ἐστιν | 10 ἐν ὦ ἐστι μέρη τινᾶ: οἷον μέρη τοῦ ποιήματέεξ 
εἴδη ὄντα τῶν χατὰ σχέσιν. τῶν γὰρ χατὰ σχέσιν εἰδῶν “ἘΞ 
περιῳδικὸν χαὶ ἐπῳδικὸν χαὶ τἄλλα" εἰ οὖν τὰ μέρη τῶν a 
σχέσιν ἐκ διαφόρων εἰδῶν συγχέοιτο χατὰ ταὐτόν, τὸ κατὰ yes” 
δηϑήσεται μιχτὸν χατὰ σχέσιν. 


αι 
1 γίνεται Pauw, γινομένου GM || 2 ἀλλήλων (sic) α | 3 ἀμφοτέρας 
Turnebus | 4 ἀλλήλοις Turnebus, ἀλλήλαις GM || 5 διστιχίαν GW 
στίχον Westphal, διόχειαν Caesar in ind. lect. Marburg. 1874/75 p. X δά — 
6 ἤγουν GM, ἣ Turnebus, Westphal; ἤγουν ante v. δακτυλικὸν transpos-2 
Caesar 1. c. || 7 σπανιώτατα Turnebus, σπανιώτατόν GM; Pauw ver 
inde a κατὰ διστιχίαν ad ἀντιϑετικα rettulit. 


10 


XXI 


Κοινὸν δέ ἐστι κατὰ σχέσιν τὸ δύο συστήμασιν ὑποπεπτωχός 
χαϑάπερ τὸ πρῶτον ᾿Αναχρέοντος ἄσμα 
γουνοῦμαι σ᾽, ἐλαφηβόλε, 
ξανϑὴ παῖ Διός, ἀγρίων 
δέσποιν Ἄρτεμι ϑηρῶν (fragm. 1 Bergk) 
χαὶ τὰ ἑξῆς. χατὰ μὲν γὰρ τὴν νῦν ἔχδοσιν ὀχτάχωλός ἐστιν 
ἢ στροφή, καὶ τὸ dopa ἔστι μονοστροφικόν. δύναται δὲ καὶ 


13) ἑτέρως διαιρεῖσϑαι εἴς τε τριάδα καὶ πεντάδα ἡ στροφή, ὥστε 


Φερεχράτειον εἶναι τὸ τελευταῖον τοῦ συστήματος τοῦ ἐκ τῶν 
τριῶν χώλων χαὶ τῶν πέντε. 


Discrep. lect.] 1 συστήμασιν codd.; εἴδεσιν Hense |. c. p. 152; illud 
seripsit grammaticus, hoc Hephaestio ἢ 10 καὶ sive ὡς Caesar |. c. 
Ρ. XV; 7) codd.; nescio an Hephaestio ipse scripserit xal τοῦ &x τῶν 
πέντε. 


--τΠΠΠ͵͵͵͵ΣἙἙΣἙ»οΘ.»υθΟ...... | nn nn . -- τ’... Em om .. 


Scholia. 
8 γουνοῦμαι; σ᾽, ἐλαφηβόλε, 
ξανϑὴ παῖ Διός, ἀγρίων 
δέσποιν᾽ 5 Ἄρτεμι ϑηρῶν, 
ἔχου νῦν ἐπὶ Ληϑαίου 
δίνῃσι ϑρασυχαρδίων“ 
ἀνδρῶν" ἐσχατορᾷς" πόλιν 
χαίρουσ᾽ - οὐ γὰρ ἀνημέρουςἷ 
ποιμαίνεις πολιήτας (Anacr. frgm. 1. Bergk). 
9 τὸ τελευταῖον τοῦ συστήματος: ὅ ἐστιν ἀντιππαστι- 
xy? ἐρϑημιμερὲς οἷον τὸ τρίτον δέσποιν᾽ Ἄρτεμι ϑηρῶν | 
τὸ τελευταῖον] ποιμαίνεις πολιήτας ὅπερ ἀπὸ τῆς ἀρχῆς 


1 hoc fragmentum in ΟΜ primum nigro, post rubro atramento exa- 
alum est; illas lectiones significavi notis @ νοὶ Μ΄, has notis @” νοὶ 

! 3. δέσποινα @ | 3 ἢ κου Bergk, nolui quidquam mutare. Post δίνησι 
in Tu interpungitur || 4 ϑρασυχαρδίων Bergk ex Ioa. Sicel. ner gr. VI 
P. 129,3 W.), ϑρασκαρδίων α΄ α΄ Μ᾿, ϑρησκαρδίων ut videtur M” || 5 ἔστιν 
ἀνδρῶν Ο Ο΄Γ Μ΄ M" | 6 ἐσκατορᾷς Bergk ex Apollon. de synt. p. 55, 22 
‘ed. I. Bekker Berol. 1817), ἐσκατόραις α΄ α΄ M”, ἐσκατόρες Μ΄ || 


!in@ Ο΄ M’ Μ' versus sextus effieitur verbis ἔστιν — ἐσκατύρα:ς, 
αἰνεις 

versus septimus verbis πόλιν --- ἀνημέρους || 8 ποιμανεῖς (sic) M’ || 

9 ἀναπαιστικὸν M || 10 vv. τὸ τελευταῖον pro lemunate posui. 


10 


20 


> 


10 


15 


XXU 

Δεδειγμένου δ᾽ ἡμῖν τίνα ἐστὶ τὰ ἀπολελυμένα φαμὲν εἴδη 
τούτων εἶναι τά TE ἄστροφα καὶ τὰ ἀνομοιόστροφα χαὶ (τ 
ἄτμητα. 

Ἄστροφα μὲν οὖν ἐστι τὰ τηλικούτου μεγέϑους ὄντα fir 
ἐλάχιστον, ὡς μηδὲ στροφῆς ὅλης εἶναι αὐτὰ ὑπονοητιχα, 

᾿Ἀγομοιόστροφα δέ ἔστιν, ὅσα πάντως διαιρεῖται ἢ χατὰ " 
πρόσωπον ἀμοιβαῖον ἢ χοροῦ πρὸς ὑποχριτὴν ἀπόχρισιν ἢ χατὰ 
ἐφύμνιον ἢ χατὰ ἐπῳδὸν ἢ κατὰ ἄλλο τι ἀνχαφώνγμια. διαιρεῖται 


Diserep. lect.] 2 τὰ addidi || 4—5 vv. ἐπ ἐλάχιστον aut delenda 
sunt aut mutanda in ἐπὶ πλεῖστον || 5 στροφῆς ὅλης codd.; στροφὴν δλὴν 
Westphal. 


Testimonia] 6—XXIIl 3 Dem. Tricl. schol. ad Sophı. Ai. p. 7, 12-1 
et schol. ad Eur. Hec. p. 211, 26-30 αἀνομοιόστροφα δ᾽ ἐστὶ (δέ εἰσιν 
schol. Eur. 1. c.), καϑὰ (ὡς schol. Eur.) Ἡφαιστίων φησίν, ὅσα πάντως 
διαιρεῖται ἢ κατὰ πρόσωπον ἀμοιβαῖον ἢ χοροῦ πρὸς ὑποκριτὴν ἀπόκρισιν ἦ 
χατὰ ἐφύμνιον ἢ κατὰ ἑπῳδὸν ἢ κατ᾽ ἄλλο ἀναφώνημα (vv. inde ab ἣ κατὰ 
ἐφύμνιον om. schol. Eur.) διαιρεῖται δὲ ἤτοι (καὶ διαιρεῖται schol. Eur.) 
εἰς δύο ἢ εἰς πλείω (πλείονα schol. Eur.) ἐὰν (εἰ schol. Eur.) μὲν οὖν εἰς δύο 
διαιρεϑῇ (διαιρεῖται schol. Eur.), καλεῖται ἑτερόστροφον, ἐὰν (εἰ schol. Eur.) 


---.--..-..ἕἔὄ--.- ne nn nn —— 


Scholia. 


ἐστιν ὄγδοον | 5 ὡς μηδὲ; στροφῆς ὅλης εἶναι: ὡς εἰ 
τύχοι τριῶν κώλων, ὥὦστε μὴ δύνασθαι εἰς στροφὰς διαιρεῖσϑοε." 
χαίΐίτοι εἰχῇ γεγραμμένα, ἀλλ᾽ οὐδὲν τὸ δυνατὸν τοῦ διαιρεῖσϑ" 25 
ἔχονταΣ | 7 apoıBatov]? ὥσπερ Ἤλεχτρα διαλέγεται np = 
τὸν χορὸν παρὰ Σοφοχλῖ | 7 ἢ κατὰ ἐφύμνιον]" = 
{ Yeöv? ἐπαδόμενον μέτρῳ τῷ προχειμένῳ | 8 ἢ κατὰ Erw δὸν _ 
τὸ ἐπαδόμενον μέτρῳ τῷ προχειμένῳ ἢ τοῖς προχειμένοις | 
χατὰ ἄλλο τι ἀναφώνημα} ὡς τὸ φεῦ φεῦ, ἰοὺ ἰού, 


1 μὴ δὲ GM || 2 ἔχοντα Westphal, ἔχοντος GM; Westphal νσῖ 
χαίτοι --- ἔχοντα ad τὰ ἄτμητα p. ΧΧΠῚ 4--7 rettulit || 3 verbo ἀμοιβαῖ — 
lenıına effici cognovit Pauw || # verbis ἢ — ἐφύμνιον lemma eff 
cognovit Pauw || 5 ϑεὸν GM, del. Turnebus, Gaisford, Westphal 
6 verbis  — ἐπῳδὸν lemma effici perspexit Pauw || 7 lemma praefi= 
Pauw; in ΟΜ hoc scholion continuatur verbis p. XXIII 8 sig δύο διαιρέσεις 


XXIII 


δὲ ἦτοι εἰς δύο ἢ εἰς πλείω ἐὰν μὲν οὖν εἰς δύο διαιρεϑῇ, 
καλεῖται Erepoorpopov, ἐὰν δὲ εἰς πλείονα, ἀλλοιόστροφον. 

Ἄτμητα δέ ἐστι τὰ τηλικαῦτα, ὥστε δύνασϑαι μὲν τέμνεσϑαι, 
μὴ μέντοι τι τεχμήριον ὑπάρχειν τοῦ τὸν ποιητὴν αὐτὰ τετμηχέναι, 
μήτε βραχυχκαταληξίαν μήτε τι ἕτερον τῶν διοριζόντων τὰ ποιή- 
ματα, οἷον ἐφύμνιον ἢ ἀναφώνημα. 


Discrep. leci.] 2, δύο (post. loco)] πλ cum signis notarum, 4086 πλείονα 
‘ vel πλέονα significare videntur; pars harum notarum latet sub charta novicia 
obducta A || 3 in voce ἀλλοιόστροφον litt. τρο charta novicia obductae 
sunt in A || # in voce τηλικαῦτα litt. At charta novicia obductae sunt 
inÄA | in voce μὲν litt. ἐν charta novicia obductae sunt in A | 
6 βραχυκαταληξίαν codd.; βραχυκατάληξιν Westphal; cf. Caesar in emend. 
Heph. I p. XXIV, II p. XVI || post βραχυκαταληξίαν vv. μήτε καταάληξιν 
add. Caesar Il. c. II p. XVI, sed non omnes τῶν texpnplwv species 
enumerari elucet ex verbis μήτε τι ἕτερον χτλ. || pn τέ τι A. 


Testimonia] δὲ εἰς πλείω, ἀλλοιόστροφον. cf. etiam schol. Ald. ad Aristoph. 
Ran. 1364. Ta δὲ τοιαῦτα εἴδη καλεῖται ἀλλοιόστροφα, ὡς Ἡφαιστίων 


φησίν, ὅσα πάντως διαιρεῖται ἢ κατὰ πρόσωπον ἀμοιβαῖον ἢ χοροῦ πρὸς 
ὑποκριτὴν ἀπόκρισιν. 


᾿ Scholia. 
1 εἰς δύο διαιρεϑῇ]}!: ἔστι τοιοῦτον ἑτερόστροφον προειρη- 
μένου τοῦ τῆς διαιρέσεως τρόπου" ἐπὶ γὰρ δύο ἑἕτερόστροφα ad” 
ὃ ἐπὶ δύο ἕτερος, ἐπὶ δὲ πολλῶν ἄλλος; 3 Worte δύνα- 


star]? διὰ ποσότητα χώλων πλειόνων ὄντων᾽ τὸ ἐναντίον τῷ 


ἀστρόφῳ᾽ 4 ζἄστροφαλ " τὰ τηλικούτου μεγέϑους ὄντα φησὶν 
ἐπ ἐλάχιστον, ὡς μηδὲδ στροφῆς ὅλης εἶναι ὑπονοητιχάϊ || 
ὁ βραχυχαταληξίαν] " βραχυτέρου χώλου ἐπιφορᾶν᾽ τοῦτο γὰρ 
ὑσπερεὶ τεχμήριόνθ ἐστι μαχροῖς 19 ἐπενεχϑέν. 


1 his verbis lemma effici perspexit Caesar in emend. Heph. II 


pP. XX, εἰς δύο διαιρέσεις ΟΜ | 2 ἄλλως G, ἄλλος (si) M | 3 his 
verbis lemma effici perspexit Pauw || 4 τῷ ἀστρόφῳ sive τοῖς ἀστρόφοις 
Caesar l.c. p. XX, τῷ ἀντιστρύφῳ GM, τῶν ἀστρόφων Pauw || 5 ἄστροφα 
addidi, an ἄστροφα γὰρ | 6 μὴ δὲ GM || 7 vv. τὰ τηλικούτου — 
ὑπογοητικά Westphalius ad τὰ ἄστροφα p. XXII 4—5 rettulit || 8 βραχυ- 
χαταληξίαν pro lemmate posuit Caesar, βραχυχατάληχτα GM || 9 (τοῦ 
Won) ταχμήριον Westphal, φόρισμοῦ» τεκμήριον maluit Caesar, at nullo 
additamento opus est || 10 μακροτέροις Westphal. 


en 


10 


20 


Χχιν 


Τῶν δὲ ἐξ ὁμοίων τὰ μέν ἐστιν ἀπεριόριστα, τὰ δὲ 2 
περιορισμοὺς ἀνίσους. 

Ἀπεριόριστα μὲν ὁπόσα ὑπὸ τοῦ αὐτοῦ ποδὸς ἢ τῆς αἱ 
συζυγίας χαταμετρούμενα ἢ περιόδου περιγραφὴν οὐδεμίαν | 
μεταξύ, ἀλλὰ μέχρι τῆς τελευταίας ὅμοια ἐστι. 

Κατὰ περιορισμοὺς δὲ ἀνίσους ἐστίν, ὁπόσα ἐξ ὁμοίων συνεσί 
ἔχει κατάληξιν ἢ βραχυχκαταληξίαν μεταξύ, οὐ μέντο: ἴσοις ı 
ϑεσι ταύτην ἐπιζευγνυμένην ἀεί, οἷα μάλιστα φιλεῖ γίνεσϑο 
ταῖς παρόδοις τῶν χορῶν. ἐχεῖ γὰρ μετὰ δέχα ἀναπαισ 
λόγου χάριν, καὶ κατάληξιν ἐπάγουσιν εὐθὺς ὅμοια μὲν 
ἀναπαιστιχά, οὐ μέντοι τῶν ἴσων συζυγιῶν. 


Ἔστι δέ τινα ἐν τοῖς ποιήμασι καὶ τὰ χαλούμενα ἔφυ 


Discrep. lect.] 4 ἢ] ἢ A || ad vocem περιγραφὴν et declara 
et a coniecturis defendendam cf. anonym. in Nauckii Lexic. Vi 
p. 322, 6 || 7 βραχυκαταληξίαν codd.; βραχυκατάληξιν Westpha 
supra p. XXIII 6 || 12 vv. p. XXVl1 εἰσὶ δὲ ἐν τοῖς ποιήμασι --- XX 
ἢ τεταγμένον collocavit Westphal ante p. XXIV 12 ἔστι δέ τινα χτλ 
ef. p. XXU 7 — XAIU 1% κατὰ ἐφύμνιον ἢ κατὰ ἐπῳδὸν ἢ κατὰ ἃ 
ἀναφώνημα; ch. etiam scholion p. XXV 11 exscriptum. 


Scholia. 
6 χατὰ περιορισμοὺς δὲ ἀνίσους]! οἵα ἐστὶν ἡ ek 
τῆς Λευχαδίας Mevavöpov | 7 ())2 οἷον βραχέος χώλου 


φορᾶν | (οὐ μέντο: ἴσοις μεγέϑεσι»]δ οἷον οὐ 3 
δίμετρα, ἀλλὰ τὰ μὲν δίμετρα, τὰ δὲ μονόμετρα" χαταληχ 
εἰ γὰρ load εἴη τὰ διαιρούμεναδ καὶ δ ἴσων γένοιτο χι 
γίνεται συστηματικὰ χατὰ σχέσιν 8 ἐν ταῖς napo: 
οὕτως καλεῖται ἡ πρώτη τῶν χορῶν ἐπὶ τὴν σκηνὴν εἴσο 
11 τῶν ἴσων συζυγιῶν: οἷον τῶν ἰσοχώλων, ἐπεὶ γίνεται 
σχέσιν | μέχρι δὲ τῶν ἐνταῦϑα διαίρεσις || 12 τὰ καλού 


1 his verbis lemma effici cognovit Pauw || 2 Westphal pr 
leınma χατάληξιν, sed magis placet lemma περιγραφὴν οὐδεμία 
(supra v. 4) a Pauwio propositum || 3 leımma praefixit Pauw | - 
μονόμετρα Westphal add. τὰ δὲ 2iperpa || 5 ἴσα ΟΜ || 6 διαιρι 
Westphal, διαιροῦντα GM. 


XXV 


ἅπερ ταύτης τῆς προσηγορίας τετύχηχεν, ἐπειδὴ ἐφύμνιον εἰώϑασιν 
ἐπάγειν οὗ ποιηταὶ ταῖς στροφαῖς, οἷά ἐστι καὶ τὰ τοιαῦτα Ute 
παι οέν χαὶ ὦ διϑύραμβε. ὅταν δὲ τὸ ἐφύμνιον μὴ μετὰ στροφὴν 
ME μετὰ στίχον χέηται περιλαμβανόμενον ἄλλῳ στίχῳ, μεσύ- 
μὸν χαλεῖται τὸ ποίημα, οἷόν ἐστι τὸ παρὰ Σαπφοῖ 
ἴἵψοι δὴ τὸ μέλαϑρον 
ὑμήναον 
᾿ ἀείρετε τέκτονες ἄνδρες 
ὑμήναον᾽" 
γαμβρὸς ἔρχεται ἴσος Ἄρευϊζ ( fragm. 91 Bergk). 


Discrep. lect.] 1 ἐφύμνιον A," καὶ ἐφύμνιόν τι dett. Gaisford, West- 
phal | 3 in voc. τὰ τοιαῦτα litt. dt et av charta novicia obductae 
sunt in A || 4 περιλαμβανόμενον A, παραλαμβανόμενον deti., Caesar 
.ep.XVI 1 τὸ ποίημα del. Bergk, sed cf. Caesar 1. c. p. XVl; an 

ἵ 


οἷόν ἐστι τὸ ποίημα τὸ παρὰ Σαπφοῖῦ || 6 ἵψοι Bergk, ὕψοι (sic) A, 
uhr Ο ὕφι Ursinus || 7 ὑμήναον del. Westphal; cf. etiam F. C. Goebbel 
De ephymniorum apud Graecos et Romanos rationibus, Gottingae 5, a., 
p. 16 et H. Usener aitgriech. Versbau p. 97 || 8 ἀείρετε Οὐ, ἀείρεται A, 
ἀέρρετε apud Sapphonem scripsit Bentley || 9 ὑμήναον) ὑμένα ὦ coniecit 
Westphal. 


Testimonia]l 1 Dem. Triel. schol. ad Aesch. Sept. v. 975 (Philo- 
log. XXI p. 221) τὰ τοιαῦτα εἴδη καλεῖται ἐφύμνια, ὡς Ἡφαιστίων 
φησί" ταύτης δὲ τῆς προσηγορίας ἔτυχεν, ἐπειδὴ ἐφύμνιόν τι εἰώϑασιν ἐπάγειν 
οἱ ποιηταὶ ταῖς στροφαῖς. 


Scholia. 


ἐφύμνια: ταῦτα καὶ τὰ μέτρα διαιρεῖν εἰώϑασι | 3 μὴ 
Hera στροφὴν (ἀλλὰ μετὰ στίχον χέηται περιλαμβα- 
γόμενον ἄλλῳ στίχῳ» 7: οἷον μεταξὺ δύο στίχων [4 {με- 
σύμγιον καλεῖται τὸ ποίημα }" ὡς τὰ μεσῳδικὰ ὑπὸ τῆς 
ἐπῳδοῦ ὅ, 

tw. αλλὰ — στίχῳ addidi; immo praefigendum esse lemma ps- 
Fhvov χαλεῖται censuit Caesar || 2 lemma praefixi || 3 exspectes ἀπὸ 


τῆς μεσῳδοῦ; vv. ὑπὸ τῆς ἐπῳδοῦ fragmentum esse scholii alicuius ad 
epodos pertinentis coniecit Westphal. 


15 


or 


ΧΧΥῚ 
Εἰσὶ δὲ ἐν τοῖς ποιήμασι καὶ οἱ ἀρρενικῶς οὕτω καλούμενοι P- 1] 
ἐπῳδοί, ὅταν μεγάλῳ στίχῳ περιττόν τι ἐπιφέρηται, οἷον pl 
πάτερ Λυχάμβα, ποῖον ἐφράσω τόδε : 
τίς σὰς παρήειρε φρένας; (Archil. fragm. 94 Bergk) 
χαὶ ἔτι 
εὖτε πρὸς ἄεϑλα δῆμος ἠϑροΐζετο, 
ἐν δὲ Βατουσιάδης (Archil. fragm. 104 Bergk). 
ὅταν δὲ ἔμπαλιν ἡ τάξις ἧ, πρόῳδος καλεῖται, ὡς παρὰ ᾿Αναχρέοντ. 
ἀρϑεὶς δηῦτ᾽ ἀπὸ Λευχάδος ri 
πέτρης, ἐς πολιὸν χῦμα χολυμβῶ μεϑύων ἔρωτι 
(fragm. 19 Bergk). 
ὥσπερ δὲ ταῦτα εὑρίσχεται, οὕτω γένοιντο ἄν τινες καὶ μεσῳδοί, 
ὅταν περιέχῃ μὲν τὰ μείζω, μεταξὺ δὲ τὸ μεῖον ἦ τεταγμένον. 


Discrep. lect.] 4 παρήειρε] παρέπειρε A || 6 δὕτε πρὸς Bentley = 
εὖ τι πρὸς A, πρὸς δηῦτ᾽ Bergk || litt. Ypot in nYpoltero in Aab A - 
correctione (ex otponl?) effectae || 7 in voce Βατουσιάδης litt. σια chart —# 
novicia obductae sunt in A || 9 2nörT Bergk, δηῦτ᾽ A || 10 ἐς) ei 
A; cf. Heph. p. 8, 2 G || 13 τὰ scripsi, τι codd.; τινα Westphal. 


mm 1m 


Scholia. 

2 μεγάλῳ στίχῳ} ἀντισπαστικῷ ἢ ἀναπαιστικῷ | 4 πᾶ- — 
τερ Λυχάμβα]...... | 8 ὅταν δὲ ἔμπαλιν: οἷον 
ὅταν τὸ βραχὺ προτάττηται! | <rpowöos>]* προτέταχται 
γὰρ ὁ ἐπῳδός: ἀντισπαστικὰ yap εἰσιν, οἷον τὸ μὲν ἡγούμενον 
δίμετρον ἀχατάληκτον, τὸ δὲ ἑπόμενον τετράμετρον ἀκατάληχτονδ | 
13 ὅταν περιέχῃ μέν τι: ὡς τὰ μεσῳδικὰδ χαὶ τὰ { ἐφύμνιαῖ. 


1 haec verba lemma esse cognovit Caesar ; Pauw remotis verbis μεγάλῳ 
στίχῳ ut ex contextu commentarii illapsis scripsit üdor δὴ τὸ μέλαϑρον) 
ἀντισπαστικοὶ, cuischolio ab alio scholiasta additum putavit ἣ ἀναπαιστικοί | 
2 πάτερ Auvxaßa GM; scholion, cui hoc lemma praefixum erat, interiisse 
videtur || 3 scholion ὅταν — προτάττηται in GM legitur post scholion 
προτέταχται --- ἀκατάληκτον, transposuit Pauw; Westphal post προτάττητα: 
transtulit verba μεγάλῳ στίχῳ, ἀντισπαστικῷ ἢ ἀναπαιστικῷ ita, αἱ ipsius 


 scholii οἷον ὅταν χτλ. partem efficerent || 4 lemma praefixit Gaisford, - 


verbis ἀρϑεὶς δηὐτ᾽ ἀπὸ lemma effici voluit Pauw || 5 ἀκατάληκτον GM, 
ὑπερκατάληχτον Pauw; nolui quidquam mutare || 6 μεσωδιαχὰ M 
7 ἐφύμνια GM, μεσύμνια Pauw, fortasse recte Westphal ὡς τὰ peopdırm 


ΧΧΥΠ 


34) Ἔστι δέ τινα καὶ τὰ καλούμενα ἐπιφϑεγματικά, ἃ διαφέρει 
73 ταύτῃ τῶν ἐφυμνίων, ὅτι τὰ μὲν ἐφύμνια χαὶ πρὸς νοῦν συντελεῖ 
τ', τὰ δὲ ἐπιφϑεγματικὰ Ex περιττοῦ ὡς πρὸς τὸ λεγόμενον τῇ 
στροφῇ πρόσχειται" οἷον τὸ Βαχχυλίδου 
N καλὸς Θεόχριτος, οὐ μόνος ἀνθρώπων ὁρᾷς 
(fragm. 25 Bergk) 
χαὶ πάλιν παρὰ τῷ αὐτῷ Βακχχυλίδῃ 
σὺ δ᾽ ἐν χιτῶνι μούνῳ παρὰ τὴν φίλην γυναῖχα φεύγεις 
(fragm. 26 Bergk). 
ὅταν μὲν οὖν βραχέα ἡ τὰ ἐπιφϑεγματικά, τοῦτο πρόσεστιν αὐτοῖς 
ὄνομα: ἐὰν δὲ καὶ τηλικαῦτα, ὥστε στροφὴν ἐχπληροῦν, χαὶ 
προτετάχϑαι μὲν τὴν τοῦ ποιητοῦ στροφήν, ἐπεζεῦχϑαι δὲ τὴν 
τῶν ἐπιφϑεγματικῶν, εἶτα πάλιν τὰ ἴσα κατὰ τὸν αὐτὸν λόγον, 
“ται τὸ τοιοῦτον σύστημα χατὰ περικοπὴν ἀνομοιομερές. 


Ἔστι δέ τις ἐν ταῖς κωμῳδίαις χαὶ ἡ χαλουμένη παράβασις, 


5) πες ἐὰν τελεία γράφηται, ἐστὶν αὐτῆς εἴδη ἑπτά" καλεῖται δὲ 


Discrep. lect.] 2 vocem ἐφύμνια grammatico tribuit Caesar 1. c. 

P- XV; τὰ μὲν ἐφύμνια ἐκ περιττοῦ, ὡς πρὸς τὸ λεγόμενον, τῇ στροφῃ 
ἀτιρόσχειται, τὰ δὲ ἐπιφϑεγματικὰ καὶ πρὸς νοῦν συντελεῖ, οἷον κτλ. West- 
Pha | 3 τι, τά Caesar I. c., τινὰ AM || 3 ἐπιφϑεγματικαὰ grammmatico 

- λ 

Lribuit Caesar l.c. || 4 Βακχχυλίδου (sic) A || 5 ὁρᾷς codd.; ἐρᾷς Ursinus N 
7 Βαχχυλίδῃ (sic) A || 8 a verbo παρὰ Bergkius versus initium fecit | 
11 ὄγομα G. Hermann, μόνον codd. | 12 ποιητοῦ] ποιήματος dubitanter 
CoOniecit Caesar 1. c. p. XVII {τὴν (post. loco) codd.; τὰ Westphal || 
13 ἐπιφϑεγματικῶν Westphal, ἐπιφϑεγμάτων codd. | io«A | 16 ἔστιν Α || 


etdı 4A Tu; μέρη deti. quod recepit Gaisford coll. p. XXXI 7; cf. quae 
dixi p- 57 54. 


en 


Scholia. 


1 διαφέρει ταὐτῃῇ]}͵ τὰ ἐφύμνια συνέχειαν φυλάττουσι 
πρὸς τὰς στροφὰς, τὰ δὲ ἐπιφϑέγματα οὐ. 
ς---- 


“a pro truncato scholio, τὰ ἐφύμνια pro insequentis scholii lemmate 
habuit; Caesar verba corrupta ita restituere conatus est ὡς τὰ μεσύμνια 
καὶ τὰ ἐφύμνια διαφέρει || 1 verbis διαφέρει ταύτῃ lemma effici voluit 
Pauw, διαφόρως ταῦτα FM || 3 exspectes ἐπιφϑεγματικᾶ. 


a 


10 


15 


XXVIl 


παράβασις, ἐπειδὴ εἰςελθόντες εἰς τὸ ϑέατρον χαὶ ἀντιπρόσυπα 
ἀλλήλοις στάντες ol χορευταὶ παρέβαινον χαὶ εἰς τὸ ϑέατρον 
ἀποβλέποντες ἔλεγόν τινα. 

Τὰ δὲ εἴδη τῆς παραβασεώς ἐστι ταῦτα᾽ 
χομμάτιον, ὃ καὶ παρὰ τοῖς παλαιοῖς ποιηταῖς ὠνομάσϑη᾽ φηὶ 
γὰρ ὁ Εὔπολις 

εἰωϑὸς τὸ χομμάτιον τοῦτο (fragm. 362 Kock). 
δεύτερον δὲ εἶδός ἐστιν ἡ ὁμωνύμως τῷ γένει καλουμένη παράβασις 
χαὶ τρίτον τὸ μαχρὸν προσαγορευόμενον, ὃ χαΐί φαμεν elva 
ἐπιμηχέστερον᾽ οὐ μὴν ἀλλὰ καὶ διὰ τὸ ἀπνευστὶ λέγεσθαι ἐδόχ 
εἶναι μαχρότερον. 

Ταῦτα. μὲν οὖν ἐστιν ἀπολελυμένα" ἕτερα δέ ἔστι τὰ χαϊ 
σχέσιν γεγραμμένα, τό τε μέλος xal τὸ ἐπίρρημα, ὅπερ ὡς & 
τὸ πλεῖστον Exnaldera ἦν στίχων, καὶ τὸ τῷ μέλει ἀντίστροφ 
χαὶ τὸ καλούμενον ἀντεπίρρημα, ὅπερ ἦν τῶν ἴσων κώλων ΄ 


ἐπιρρήματι. 
Περὶ σημείων. 


Τὰ σημεῖα τὰ παρὰ τοῖς ποιηταῖς ἄλλως rap ἄλλ 
χεῖται" λέγω δέ, ὁποία ἐστὶν ἥἧ τε παράγραφος χαὶ ἡ χορα 


Discerep. lect.] 1 εἰσελθόντες A, ἐλϑόντες vel potius παρελϑό" 
G. Hermann in opusc. VI 2 p. 159 sq. || # εἴδη A Tu; μέρη delt. G 
ford | 5 (καὶ πρῶτον μὲν τὸ XopparıovHense l.c.p. 163 | 8 εἶδος & 
ATu, om.dett. || ὁμωνύμως] ὁμώνυμος A, cf.p. XVII 1 |] γένει A Tu, ὅλῳ de 
9—11 sie ut seripsi sunt in A; vertas sic: „tertia pars vocatur μακρόν, quan 
vera haud exiguam esse contendimus; sed eo, quod ἀπνευστί pronun 
hatur, etiam longior visa est“ |] post τὸ μαχρὸν inseruit τὸ xai wi 
G. Hermann in annal. philol. XI (1829, 3) p. 301 || 9—10 ὃ καί ya 
εἶναι ἐπιμηκέστερον)] ὃ ἂν φαῖμεν ἐπιμηχέστερον Kolster (de parabasi . 
Altonae, 1829. p. 27), ὃ μὲν οὐκ εἶναι ἐπιμηχέστερόν φαμεν, ἀλλὰ διὰ 
ἀπνευστί κτλ, Koester (de graec. com. parabasi. Sundiae 1835. p. 10 
10 ἐπιμηχέστερον A, ἐπιεικέστερον dett. Hermann 1. c. | 14 inv 
ἑχκαίδεκα litt. ἔχ charta novicia obductae sunt in A || in voce τῷ lil 
charta novicia obducta est nA | 15 τὸ charta novicia obduct 
est in A || in voce ὅπερ litt. ὃ charta novicia obducta est in 4 
15—16 vv. öned — ἐπιρρήματι ut interpolata seclusit Hense ]. c. p. 1 
sed cf. Poll. IV 112, proll. ad schol. in Aristoph. (ed. Duebner) n. 
v. 7, Etym. M. p. 363, 46 s. v. ἐπιρρήματα. 


Testimonia] 18 Is. Tzetz. p. 72, 14 sqq. ... εἰπόντες... περί τὸ 
σημείων | , οἷς χρῶνται μόνοι λυρικοὶ ἄσμασιν ἐν ἰδίοις" |... . Σημβ 


ΧΧΙ͂Χ 


χαὶ ἡ ἔξω νενευχυῖα διπλῆ (καὶ ἡ ἔσω νενευχυῖα διπλῆ» καὶ ὁ 
ἀστερίσχος καὶ εἴ τι ἄλλο τοιοῦτον. 
Παρὰ μὲν τοῖς λυρικοῖς, ἄν μὲν μονόστροφον τὸ ἄσμα ἡ, 
χαϑ' ἑχάστην τίϑεται στροφὴν ἡ παραάγραφος, εἶτα ἐπὶ τέλους 
τῷ τοῦ ἄσματος 7) xopwvls‘ ἐὰν δὲ κατὰ περιχοπὴν τὰ ἄσματα ἡ 
γεγραμμένα, ὥστε εἶναι στροφὴν καὶ ἀντίστροφον xal ἐπῳδόν, ἡ 
παράγραφος ἐπὶ μὲν τῷ τέλει τῆς τε στροφῆς καὶ ἀντιστρόφου 
χεῖται, ἐπὶ δὲ τῇ ἐπῳδῷ ἡ χορωνὶς᾿ --- καὶ οὕτως ἡ παράγραφος, 
ἡ διορίζει τά τε ὅμοια χαὶ τὰ ἀνόμοια᾽ --- ἐπὶ μέντοι τῷ τέλει 
ὁ ἀστερίσχος τίϑεται, γνώρισμα τοῦ τετελέσϑαι τὸ done, ἐπεὶ ἡ 
‚ Χορωνὶς ἐπὶ πασῶν τίϑεται τῶν ἐπῳδῶν. 
18 Καὶ μάλιστα εἴωϑεν ὁ ἀστερίσχος τίϑεσϑαι, ἐὰν ἑτερόμετρον 
ἦ τὸ dona τὸ ἑξῆς" 5 καὶ [μᾶλλον] ἐπὶ τῶν ποιημάτων τῶν 
βονοστροφικῶν γίνεται Σαπφοῦς τε χαὶ Ἀναχρέοντος καὶ ᾿Αλκαίου " 
ἐπὶ δὲ τῶν Ἀλχαίου ἰδίως κατὰ μὲν τὴν Ἀριστοφάνειον ἔχδοσιν 
ἀστερίσχος ἐπὶ ἑτερομετρίας ἐτίϑετο μόνης, κατὰ δὲ τὴν νῦν τὴν 
Ἀριστάρχειον καὶ ἐπὶ ποιημάτων μεταβολῆς. 
Ἢ δὲ διπλῆ ἡ ἔξω βλέπουσα παρὰ μὲν τοῖς χωμικοῖς καὶ 


Discrep. lect.] 1 χαὶ --- διπλῇ inserui, om. A, χαὶ ἡ ἔσω delt. 
Gaisford, Westphal; cf. Is. Tzetzae verba infra allata | 7 an ζτῆς 
ἀντιστρόφου cf. etiam Is. Tzetz. p. 73, 7 ἐπὶ τῷ τέλει τῆς στροφῆς καὶ δὴ 
τῆς ἀντιστρόφου | 8 τῷ charta novicia obductum est in A || in 
voce οὕτως litt. ς fenestra hausta est in A || 12 in voce &tepöperpov 
litt ον erasae sunt in A | 13 μάλλον aut delendum est aut scribendum 
est hunc fere in modum ὃ καὶ μᾶλλον (ἐπὶ τῶν ποιημάτων τῶν κατὰ περι- 
Ἀοπήν, ἦσσον δὲ καὶ ἐπὶ χτλ. | 16 ἀστερίσχος A, ὁ ἀστερίσχος Β et 
chol. Ar. Plut. 253; ef. p. ΧΧΧΙΙ 1.6 | in voce ἐτίϑετο litt. $ fenestra 
hausta est in A | in νος. vöv litt. vo fenestra haustae sunt in A 


17 in voce ποιημάτων litt. n fenestra hausta est in A | 18 ἡ (priore] 
Ioco) charta novicia obductum est in A | in voce βλέπουσα litt. σ charta 
Noviejia obducta est in A [τοῖς om. A. 

m 


Testimonia] τοίνυν τῶν ἁπλῶν ὄντων τῶν πάντων πέντε, τῆς παραγράφου 
Ra δυοῖν διπλῶν τῶν διαφόρων, | τῆς ἔσω νενευχυίας τε xal τῆς ἔξω νενευ- 
χυίας, | τοῦ ἀστερίσκου, πάλιν δὲ πρὸς τούτοις κορωνίδος χτλ. | 3—11 Is. 
Tietz. p. 73, 1—17 Ei τοίνυν ἐπεποίητο μονόστροφον τὸ ἄσμα χτλ. || 
15-16 schol. Ald. ad Arist. Plut. 253 (p. 3382 39—41 ed. Duebner). 
Ἡφαιστίων δέ φησιν, ὅτι κατὰ τὴν Ἀριστοφάνειον ἔχδοσιν ὁ dotsploxog ἐπὶ 
ἕτερομετρίας ἐτίϑετο μόνης. 


οι 


10 


1. ὃ 


ΧΧΧ 
τοῖς τραγικοῖς ἐστι πολλή, παρὰ δὲ τοῖς λυρικοῖς σπανία᾽ παρὰ 
᾿Αλχμᾶνι γοῦν εὑρίσκεται" γράψας γὰρ ἐκεῖνος δεχατεσσάριν 
στροφῶν ἄσματα (Καὐτ)ῶν τὸ μὲν ἥμισυ τοῦ αὐτοῦ μέτρου ἐποίησε 
ἑπτάστροφον, τὸ δὲ ἥμισυ ἑτέρου καὶ διὰ τοῦτο ἐπὶ ταῖς ἐπτὶ 
στροφαῖς ταῖς ἑτέραις τίϑεται ἡ διπλῆ σημαίνουσα τὸ μεταβολ- 
χῶς τὸ dona γεγράφϑαι. 


Τούτοις τοῖς σημείοις τοῖς προειρημένοις πλὴν τοῦ ἀστερίσκου ν' 
χαὶ ἑτέροις τισί, περὶ ὦν λέξομεν, ἐν τοῖς δράμασι χρώμεϑα. 

Τῇ μὲν οὖν κορωνίδι κατὰ τρόπους τρεῖς" ἦτοι ὅταν τῶν 
ὑποχριτῶν εἰπόντων τινὰ καὶ ἀπαλλαγέντων καταλείπηται ὁ yopös’ 
ἢ ἔμπαλιν: ἢ ὅταν μετάβασις ἀπὸ τόπου εἰς τόπον γίνεσϑα! 
δοχῇ τῆς σχηνῆς. 

Τῇ δὲ παραγράφῳ ἦτοι κατὰ πρόσωπα ἀμοιβαῖα, Ev τε τοῖς 


ἰαμβικοῖς χαὶ τοῖς χορικοῖς, (ἢ) μεταξὺ τῆς τε στροφῆς καὶ τΥϊς 
ἀντιστρόφου. 


’Eav μέντοι ἡ στροφὴ ἐξ ἀμοιβαίων τυγχάνῃ συγχειμέντ 
οὐχ ἐξαρχεῖ πρὸς τὸ δηλῶσαι, ὅτι πεπλήρωται ἡ στροφή, ἡ 
παράγραφος ἐπιφερομένης ἄλλης στροφῆς, ἐπεὶ καὶ ἐφ᾽ ἑχάστονυ 


Discrep. lect.] 1 in voce τοῖς 1|. τ charta novicia obducta est in A ] 
2 γράψας AM, ἔγραψε dett. Gaisford, Westphal || 3 ἄσματα αὐτῶν temptavi, 
ἄσματα. ὧν codd., ἄσματα vel potius ἄσμα, deleto vocabulo ὦν, Bergk in 
PLG II p. 28 || 4 καὶ charta novicia obductum est nA | 51 
διπλῆ B, ἡ δὲ διπλὴ A Gaisford || σημαίνουσα AB, σημαίνει dett. Gaistord I 
in voce μεταβολικῶς litt. μετὰ charla novicia obductae sunt in A ἢ 6 in 
voce γεγράφϑαι litt. ı charta novicia obducta est in A || 8 exspecte3 
(καὶ ἐν || 9 in voce τρόπους litt. po fenestra haustae suntin A || 10 iR 
voce χαταλείπηται litt. ΄πηται charta novicia obductae suntin A || 11 in 
voce μετάβασις litt. ps legi nequeunt in A || in voce τόπον litt. ον lef! 
nequeunt in A || 13 ἤτοι (παραγραφῇ» Bergk apud Thiemannum Heliod- 
colom. reliqu. (Halis 1869) p. 25 adn. 5 | 14 (ἢ) add. Barham 
16 τυγχάνῃ] tuy . . . οἱ litteris χάν charta novicia obductis A | 17 ἢ 
voce οὐχ litt. od legi nequeunt in A || in voce δηλῶσαι litt. αἱ LEf! 
nequeunt in A. 


Testimonia] 9—XXXI 3 schol. Aldin. ad Ar. Plut. 253 (p. 338a 4 
ed. Duebn.) | 13—15 schol. Aldin. ad Ar. Plut. 253 (p. 3388 32 —3 
Dbn.) ἐν δὲ ταῖς στροφαῖς καὶ ἀντιστροφαῖς καὶ τῇ μεταξὺ τούτων τῶν ὁ» 25 
κριτῶν περιόδῳ παράγραφος τίϑεται, ὡς ᾿Ηφαιστίων φησίν. 


RK 
χώλου οὐδὲν ἦττον τίϑεται, ἀλλὰ χεῖται καὶ ἡ ἔσω νενευχυζα 
διπλῆ. τοῦτο δέ, ἐὰν ἀντίστροφος ἐπιφέρηται" ὡς ἐάν γε μεταβολὴ 
μόνον ἦ στροφῶν, ἡ ἔξω βλέπουσα τίϑεται. 
Εἰπόντων δὲ ἡμῶν, ὅτι ἐστί τινα κατὰ περιορισμοὺς ἀνίσους 
ἀναπαιστικὰ γεγραμμένα, ἃ δὴ ἐν παρόδῳ ὁ χορὸς λέγει, ἐφ᾽ 
ἐχάστου περιορισμοῦ τίϑεται ἡ παραάγραφος. 


Τῆς δὲ παραβάσεως μερῶν ὄντων ἑπτὰ ἐπὶ ἕν ἕχαστον τῶν 
ἀπολελυμένων τριῶν τίϑεται ἡ παράγραφος, τοῦ χομματίου καὶ τῆς 
παραβάσεως καὶ τοῦ μαχροῦ" οὐδὲν ἧττον δὲ xal ἐπὶ τοῦ μέλους 
Ti χαὶ τοῦ ἐπιρρήματος, ἂν μηδὲν ἀνταποδιδῶται᾽ ἐὰν δὲ ἐνῇ τὰ 
᾿ ἀγαχυχλούμενα, τό τε ἀντίστροφον τοῦ μέλους καὶ τὸ ἀντεπίρρημα, 
πὶ τοῦ ἐπιρρήματος τίϑεται ἡ ἔσω νενευκυῖα διπλῇ ὑπὲρ τοῦ 
δηλῶσαι ὅτι ἔστι τὰ ἀνταποδιδόμενα, ἐπὶ δὲ τοῦ ἀντεπιρρήματος 
ἡ ἔξω νενευχυῖα. 


Εἰώϑασι τοίνυν αὐτοὶ οὗ δραματοποιοὶ μεταξὺ ἱἰαμβείων τινῶν 
γράφειν ἑτέρῳ μέτρῳ ὁποσασοῦν στροφάς" εἶτα πάλιν περάναντες 
δ᾽ ἰαμβείων τὸ προχείμενον κατὰ διέχειαν ἀνταποδιδόναι τὰς 


Discrep. lect.| 1 in voce τίϑεται litt. er fenestra haustae sunt in A || 
in voce κεῖται litt.7 fenestra hausta est in A || 4 ἐστί] ἐστι (sic) A, ἔστι K, 
fortasse recte || 7 inde a verbo ὄντων incipit in A fol. 151ν quod ex parte 
charta novicia obductum est ita, ut haec tantum dispici possintö.tw........ 
ἦν ἔχαστον τῶν. πολε.......«-- ὧν τίϑεται ἡ π.....««0ὐνν ὃ χομματίου 
χοννννννννννν νὸς χαὶ τοιμαχρου.. δὲν ἧττον δὲ χαὶ ἐπὶ τοῦ μέ..... αἱ τοῦ 
e...... RTOG ...««νὖς ταποδιδῶ .....Ὁ««ὐὐν κνννων χυχλούμενα, τό τε...... 
εφον τοῦ μέλους χαὶ τὸ ...... ppnna ἐπὶ τοῦ ....... τος τίϑεται ἡ....... 
nn πλῆ ὑπὲρ τοῦ δηλῶσα ........ τὰ ανταποδιδόμε .....dE T....TE 
πρρήματ...... En εἰώϑασι τοίνυν αὐτοὶ οἱ ....... ποιοὶ μεταξὺ 
ἰαμβείων .. «ὧν .. «φεῖν ἑτέρῳ μέτρῳ ὁποσασοῦν ....... . εἶτα πάλιν περ- 
ἄγ. τος ννννννννον τὸ προχείμενον κατὰ ὃ....... Lacunas supplevi ex K || 
10 ἐνῇ) zu ΧΟ; idem igitur in A fuisse probabile est; in schol. Nub. 518 
cod. Vat. ei δὲ ἕνι, Aldin. ἐὰν δὲ ὦ || 13 ἔστι ἴῃ schol. Nub. 518 cod. 
Vat.; ἐστὶ codd. Heph. et Aldin. in schol. Nub. 518 || 15 εἰώϑασι — 
XXX 5 αὐτοῖς om. schol. Nub. 518 | 17 verba κατὰ ὃ... in A sunt 
ultima folii 1517; quot folia in A post fol. 151 perierint diei nequit. 


— 


Testimonia] 7- XXXII 9 schol. Aldin. Arist. Nub. 518 (p. 106b 1—13 
Dbn.); edidit idem scholion ex cod. Vaticano 1294 saee. XIV Conr. Zacher 
In annal. philol. supplement. XVI p. 633. 


10 


"ἡ 


5 


ΧΧΧΙ 


στροφάς. ἐφ᾽ ἑκάστης μὲν οὖν στροφῆς τίϑεται παράγραφος" ἕν ip 
δὲ ταῖς προτέραις στροφαῖς ἐπὶ τοῦ τελευταίου χώλου δύο τίϑενται 
διπλαῖ, ἡ μὲν κατ᾽ ἀρχὰς ἔξω βλέπουσα,. ἡ δὲ κατὰ τὸ τέλος 
ἔσω νενευχυῖα, δηλούντων ἡμῶν διὰ τῆς ἔσω βλεπούσης, ὅτι 
ἀνταποδίδοταί τινα αὐτοῖς" ἐν δὲ τοῖς ἀνταποδιδομένοις πάλιν μὲν 
ἐφ Exdormg στροφῆς παράγραφος, ἐπὶ δὲ τοῦ τελευταίου χώλου 
δύο διπλαῖ, ἡ μὲν κατ᾽ ἀρχάς, ἡ δὲ κατὰ τὸ τέλος, ἀμφότερα! 
μέντοι ἔξω νενευχυῖαι, διὰ τούτων δηλούντων ἡμῶν, ὅτι ἄντα- 
ποδέδοται. 


Discrep. lect.] 1 μὲν M, in K erasum, om. dett. | 2 δὲ in rasura 
scriptum a K? || 5 μὲν CB, in Καὶ erasum, om. dett. || 8 αἀνταποδέ- 
δοται Thiemann 1. c. p. 37 adn. 3; ἀνταποδίδοται codd. || 9 post arız- 
ποδίδοται K! addit ἐτελειώϑη τὸ τοῦ ἡφαιστίωνος ἐγχειρίδιον. Haec verba 
in Καὶ sunt ultima folii 46r; ef. quae de fine huius commentarii dixi p.#- 


δῷ 8 δς δα 5 ὁξ 45 ὁ ἐς ὅς 5 ἐξ 65 NR 


Corrigenda: 


. 2, 31 Codicem Cantabrig. univ. Dad XI 70 rectius, ut in codicum 
Cantabrigiensium catalogo factum est, saeculo XV exeumii 
tribuendum esse Leopoldus Cohn ipso codice imspecto mihi 
affirmarvit. 


: 3, 28 lege Darmstadiensis. 
. 3, 35 sq. dele B ante 71. 115. 165. 
. 6, 30 lege bibliopego. 


30, 13 iege reliquias. 
50, 2 iege Hephaestionis. 


. 81 adn. 1, 1 iege alteram viam ingrediendam. 


88, 21 Zege proficimus. 

. 92, 19 sq. lege metrorum. 

ΟΥ̓ 1 et XIII 1 rectius soribendum videtur Ὀλύμπια. 
XIV 19 vetinendum erat ἀδιαφόρως. 

XX 9 lege "So. 

. XXI 19 sq. lege ἀντισπαστικὸν. 

. XXVI 8 κε προῳδὸς. 

. XXIX 9 jege ἣ. 


Insunt in hoc libello haec: 


I. De Hephaestioneis qui eircumferuntur περὲ ποιήματος com- FR 

mentarüs - : >: > 2 2 ne. ον 1—81 

8 1 De libris manuscriptis quibus commentarii traditi 
sunt . > 2 2 on en 1—14 

$ 2 De Choerobosco, de scholiastis Hephaestioneis, de 
Ioanne atque Isaaco Tzetzis fratribus. . 15—29 
ὃ 3 De commentarii I auctore . . .. . . 29. 4 
ὃ 4 De commentarii ll auctore. . . . .. 45—52 
$ 5 De notarum metricarum doctrina. . . 59 -- Ὁ] 
$ 6 De doctrinae Hephaestioneae indole 67— 8 
U. De Aristidis Quintiliani doctrina. . . - . ΝΕ 8289 
HI. De metrieis latinis -. . ». - - 2.2 222000. . 90--1} 
Epilogus de doctrinae περὶ ποιήματος historia . 199 —12: 
Commentarii Hephaestionei περὶ ποιήματος. . . » » x 2... I XXX 


Druck von Grass, Barth & Comp. (W. Friedrich) in Breslau. 


' 


INHALT. 


Scheuer, Fr., De Tacitei de oratoribus dialogi codicum nexu 
et fide. 

Kroll, G., De Q. Aurelii Symmachi studiis Graecis et Latinis. 

Kuhn, Fr., Symbolae ad doctrinae περὶ διχρόνων historiam 
pertinentes. | 

Schmidt, H., De duali Graecorum et emoriente et reviviscente. 


[9 


BRESLAUER 
- FHILOLOGISCHE ABHANDLUNGEN. 


HERAUSGEGEBEN 


VON 


RICHARD FÖRSTER, 


PROFESSOR DER CLASSISCHEN PHILOLOGIE AN DER IVERSITÄT BRESLAU. 


SECHSTER BAND. 
ERSTES HEFT. 


--.ν.σ ὺῷὦἄὔὕσωῳσ.σκ των N 


DE TACITEI DE ORATORIBVS DIALOGI 
CODICVYM NEXV ET FIDE 


SCRIPSIT 


FRIDERICVS SCHEUER, 
DR. PHIL. 


ACCEDIT CODICIS VINDOBONENSIS DCCXI COLLATIO. 


BRESLAU. 
VERLAG VON WILHELM KOEBNER. 
1891. 


DE TACITEI DE ORATORIBVS DIALOGI 
CODICVM NEXV ET FIDE 


| SCRIPSIT 


FRIDERICVS SCHEUER, 
DR. PHIL. 


ACGEDIT CODICIS VINDOBONENSIS DCCXI COLLATIO. 


VRATISLAVIAE. 
APVD GVILELMVM KOEBNER. 
1891. 


Novum harım philologicarum commentationum fascicu- 


lum foras mittere non possumus, quin 


Guilelmi Studemundi, 


viri egregii, memoriam pie grateque recolamus. cuius mors 
maxime flebilis etiam huie operi detrimentum haud facile 
reconciliandum intulit. neque enim solum in primis auctor 
fuit, ut commentationes optimarum litterarum amorem qui 
esset adulescentibus Silesiis disciplinamque Vratislaviensem 
testantes colligerentur et hoc novo, si fieri posset, vinculo 
praeceptores gymnasiorum cum alma matre Viadrina 
coniungerentur, sed etiam multas illarum exeitavit atque 
promovit, omnes obsequio otii quin etiam paene animae 
prodigo prosecutus est curanunquam sibi satis faciente editoris 
munus administrans. qua benevolentia atque perseverantia 
ut omnium qui eam experti sunt animos sibi devinxit, ita 
virtutis effigiem mansuram reliquit, quam nos semper vene- 
rabundi suspiciemus. 


8 1. 


Haec insunt in hoc libello: 


De dialogi codicum origine, nexu, fide quid viri docti 
adhuc iudicaverint . . -. 2. 222 2 0020. p. 1— 7 
De codicibus Ottoboniano et Vindobonensi DCCXI.. = 7—17 


SI. 
$ 1Π. De codicibus Farnesiano (C) et Vaticanis D et X . = 17—28 
8. IV. De correctorum opera in codicibus D et Εἰ conspicua = 28—32 
$ V. De fide archetyporum X et Y ...... 2.2... - 33—38 
- 33—40 


Epilogus. . 2.22.22 ro En 


Codicum sigla: 


= Vaticanus 1862 (a = m. ΠῚ 

= Leidensis (Ὁ -Ξ- m. DI) 

= Ottobonianus 

— Vindobonensis DCCXI | 

= Farnesianus sive Neapolitanus (c = m. Il) 

Vaticanus 4498 

= Vaticanus 1518 

—= Hummelianus (H, = m. 11) 

= Monacensis lat. 6307, olim Chiemensis 

— Stutgardiensis cod. hist. IV ἡ. 152, olim 
Comburgensis 

G = Gudianus. 


Ὧ ΦΙΡΩ  “ τ »» 
I 


81. 
De dialogi codicum origine, nexu, fide quid viri docti 
adhuc iudicaverint. 


Taeiti de oratoribus dialogi, Germaniae, Suetonii de gram- 
ticis et rhetoribus relliquiarum codices omnes qui supersunt 
omuni ex fonte derivati sunt. Cuius quae esset origo in 
itiam hominum doctorum pertulit Ludovicus Tross!), cum 
licis Leidensis ab ipso primum adhibiti subscriptionem publici 
:eret iuris, qua Henochum Asculanum a Nicolao quinto, ponti- 
e maximo, codices inquirendi et transcribendi causa in Galliam, 
'rmaniam, Daniam missum libellos illos satis mendosos in Ger- 
ıniae quodam coenobio invenisse inventosque in lucem rettu- 
se docemur. Quod quin verum esset nemo dubitavit praeter 
:orgium Voigt, qui nuntü illius fallaciam perspicere sibi 
3u8 est.?) 

Inter eos autem, qui Leidensis subscriptioni non diffidunt, 
onam in Germaniae monasterio Henochus librum illum viderit, 
est dissensio, ut alii coenobium Fuldense, alii Hersfeldense 
Minent, alii diversas illas sententias coneciliantes Fuldensis 
usdam codicis saeculo decino antiquioris apographum Hers- 
lense saeculi fere tertii deeimi ab Henocho inventum esse 
Mciant.) Uteunque haec res se habet, homines docti consentiunt 


ἢ Germaniae et dialogi edit. p. Vl (Hamm 1841). 
Κ᾽ Wiederbelebung des klassischen Altertumes, ed. II, I p. 258 adn. 

°) F. Ritter, Taciti opera, Lipsiae 1864, praef. p. XVIU. F. Massmann, 
Pınaniae edit., Quedlinb. et Lipsiae 1847 p. 176 sıq. A. Reitferscheid, 
etonii reliquiae, Lipsiae 1860: Quaestiones Suetonianae p.411. Ad.Michaelis, 
\logi edit., Lipsine 1868, p. VIILIX. L. Urlichs, Eos II (1886), p. 224, 
L. Roth, Suetonii edit., Lips. 1882 p. LI et LXV sqa. 

1 


2 


ex illo libro vel ex eius apographo, quod Henochum confecis® 

Augustus Reifferscheid contendit, duog fluxisse codices hodie 

deperditos, quos Adolphus Michaelis in praefatione dialog\ 
editionis siglis X et Y, Baehrensius in editione anno 1881 fora® 
missa M et N notavit. Prioris duo superstites sunt testes: 


A = Vaticanus 1862, chart. fol. 8. XV, continet f. 1°—1D 
Taeciti Germaniam, f. 15P—23° Suetonii libellum, f. 23542 
Taciti dialogum. 

B = Leidensis XVIII Perizonianus Q 21, membr. form. quad 
8. XV, continet f. 2°7-30° Taeiti dialogum, f. 31°—47° Tae' 
Germaniam, f. 475 --- 590 Suetonii relliquias de grammatieis 
rhetoribus. 


Eorum qui ex Y fluxerunt codicum plures usque ad has 
aetatem servati sunt. Sed cum non omnes qui in usum vocentı 
digni sint censendi, a Michaele ad restituendum verborum coı 
textum adhibiti sunt: 

D = Vaticanus 1518, membr. quadr. 5, XV, f. 198, αἱ 
continet ἢ 1—108 Porphyrionem in Horatium, f. 108 Pers 
vitam et Cornuti in Persium commentum, f. 166” Suetonii libran 
f. 1180 dialogum, f. 1890 Germaniam. 

C = Farnesianus sive Neapolitanus IV 6. 21, membr. ἔς 
8. XV, paginis non numeratis, qui continet Taciti annalius 
XI—XVI, historiarum libros I—V, dialogum, Germaniam, Sueto% 
fragmentum. 

A = Vaticanus 4498, membr. 8, XV, qui continet f. = 
Suetonii libellum, f. 45° Pseudo-Plinii de viris illustribus, f. ΕΞ 
Taeiti Agricolam, f. 185 dialogum, f. 97’ Germaniam, alia. 


E = Öttobonianus 1455, chart. fol. 58. XV, qui conti= 
Messalae Corvini de progenie sua libellum (ἢ 1—5*), Suet 
de grammaticis et rhetoribus relliquias (f. 83 --- 90), Taeiti = 
oratoribus et poetis« dialogum (f. 9P—19®), inde a fol. 19’ —2= 
alia multa, f. 243P—346* Blondi Forliviensis Italiam illustrat= 


Paucis eis lectionibus ex dialogo sumptis, quas Micha 
edit. praef. p. XII proposuit, codicum illorum familias esse dem 
manifesto apparet. Sed ut Germaniae et fragmenti Suetoni- 
librorum eandem esse condicionem comprobem, electas WE 
lectiones profero: 


ΑΒ 
Germaniae') 


cp. 9.3 Martem concessis ani- 
malibus placant et her- 


culem 
14.12 tuentur 
21.6 aliqua 


25.9—13 liberti - argumentum 
sunt in fine cp. XXVI 
postignoranturleguntur. 

28.1/2 autor 


31.13 vullu 

35.5 Nam (iam Ὁ) 
42.4 paralta 

45.4 ἐπ ortum edurat 


45.24 sudant 


46.9 ‚Nigunt 
46.22 difficilem 


AB 


CDHMS 


Herculem (Hercule M) ac Mariem 
concessis animalibus placant 


lueare 

ala 

hberti-argumentum sunt suo loco 

_ Jeguntur ep. XXV. 

auctorum CDHS aulorum M 
(auior S m. ΠῚ 

cultu 

iam 

parta CDHS parca M 

in ortus edurat CDH, in ortu 
sedurat H,S mortu sedurat M 

sudantur CDHS fudant‘ M 

Fingumt | 

difficilimam MCAD 

difficiimam HS 


ECDG 


Suetonii?) de grammaticis et rhetoribus rell. (sec.ed. Reifferscheidii) 


p. 98.19 M. Melissus 
103 cp. 4.7 quidem vulgo 
103.4.8 diligenter aliquid 
104.4.3 alia 


C. Melissus EDG omis. C 
vulgo quidem 

aliquid diligenter 

alas 


ἢ Lectiones exscripsi Vaticani A, Leidensis (B), Vaticani D ex Germaniae 
editionibus Muellenhoffii (quae inest in libro qui inscribitur „Germania an- 
tiqua“, Berolini 1873), Schweizer-Sidleri, Berolini 1877, Halmii, Lipsiae 1883, 
Farnesiani (C) ex eisdem Muellenhoffii et Halmii editionibus, Vaticani A ex 
Massmanni editione, Quedlinb. et Lips. 1847, Hummeliani (H), Monacensis 
lat. 5307, olim Chiemensis, chart. 5. XV (M), Stutgardiensis cod. hist, IV 
n. 152, olim Comburgensis, chart. s. XV (S) ex Massmanni et Holderi edi- 


tionibus. 


Versus secundum Holderi edit. citantur. 


2 Vaticanum Δ Reifferscheidius in apparatu criticco non adhibuit, 
G siglum est codicis Gudiani, qui nibil nisi Suetonii de grammaticis et rhe- 


toribus relliquias continet. 


1: 


ΑΒ ECDG 
110.11.15 Crateris A Crateri B Cratelis 
111.13.1 omis. hilerarum 
112.15.14 retulisse domino relulisse 
113.17.20 inferiore superiore 
116.22.13 sıbi sed sed sibi 
122.25.17 afust infuit 
126.30.4 adornate adoranter 
126.30.13 sw δια 


126.30.15 personalem proconsulem E procos. DG porcos.C 
127.30.3 ypsew A ipseum B _conspectu. 


Quarum lectionum auctoritate et copia quanto opere δ’ 
probanda sit et R. Tagmanni!) sententia et C. Nipperdei?), prino 
quidem obtutu apparet. Ille enim codicum Germaniam continer- 
tium multitudine quasi obcaecatus cum familias librorum Stt- 
gardiensis et Hummeliani, Farnesiani et Vaticani D, Longoliani 
et Vaticani 2964 cum Vaticano 1862 (A) et Leidensi (B) its 
cohaerere censeret, ut unam efficerent classem, ex qua το αὶ 
originem traxissent, lectiones 688 quas supra proposui duarım 
classium testes esse non vidit, quarum altera codieibus AB, 
altera cum aliis tum Hummeliano,?) Monacensi, Stutgardiensi, 
Farnesiano, Vaticano D continetur: 


Paulo propius ad veritatem accessit C. Nipperdeius, qui 
Tagmanni sententia improbata et Vaticanum (A) et Leidensen 
(B) ipso ex apographo Henochiano, ceteros ex archetypo quodam 
deperdito, Vaticani A et Leidensis fratre, fluxisse sibi persuasit. 
Videmus igitur hominem illum doctissimum et de Taeciti operibus 
optime meritum interposuisse codicem eum, quem Michaelis 
siglo Y, Baehrensius M notavit. Ea autem in re a vero aberravit, 


') De Germaniae apparatu critico, Vratislaviae 1848 p. 47 sq. 
ὃ Opuscula p. 392 sqq. 


8) Quae Baehrensius (annal. philol. 1880 vol. 121 p. 265) de Hummeli®?® 
codice ut Germanici illius archetypi apographo vel Henochiani codieis 8E 
meello constituit hominum doctorum plausu comprobata non sunt. FusiW 
haud inani ratiocinatione Baehrensium redarguit Schefezik in commentat30”" 
quae inscribitur: De Taciti Germaniae apparatu critico, Troppau 1 
p. 12 sqq; Schefezikium laudavit Helmreich, Jahresbericht f. klasse. ARE 
thumsw., 1888 XVI p. 20. 


Ὅ 


ἃ utrumque exemplum, A et B, ex Henuchiano libro deri- 
nt. Nam ut Leidensem non scriptum esse ab ipso loviano 
ntano, sed Pontani codicis esse apographum Geelio!) auctore 
lie constat, ita a Reifferscheidio?) inter codices A et B et 
zmplar Henochianum codicem quendam interponendum esse 
guitum est. Is enim nonnullas librorum A et B deprehendi 
‚nuit corruptelas, quae, cum ceteri codices genuinas exhiberent 
ripturas, in peculiari codicum A et B fonte a librario com- 
ndiorum parum perito essent profectae. 

Quorum exemplarium utrum commune archetypum testetur 
ıcerius ut indagetur, primum utriusque familiae libri in stem- 
ttis ordinem redigantur necesse est, ut ex superstitum librorum 
tionibus, quae in deperditis scriptae fuerint, via et ratione 
lligi possit. 

Ac primum quidem ut Vaticanum A ex X, Leidensem B 
apographo Pontani, libri A gemello, fluxisse hodie constat, 
‚de libri Y progenie magna est dissensio. Michaelis Vaticanum 
quamvis neglegenter scriptum archetypi Y testem esse sin- 
rum statuit; Farnesianum C vero et Vaticanum A ex altero 
n Y apographo x, codieis D fratre hodie deperdito, descriptos 
se, quorum ille unam edidisset prolem, Ottobonianum (E). 
ı0d ut dilucidius perspiciatur, stemma ab illo viro docto pro- 
situm hoc loco repeto: 


[archetypum Fuldense saec. VIII vel IX] 


[liber (Hersfeldensis?) saec. fere XIII 
ab Henocho repertus] 


[apographum Henochianum] 


- Ρῤφττ-.-. 
ΙΧ] 24 


ot liber] A [x] D 
_ 
B C A 
| | 
E 


ln 


ἢ Catalogus librorum manuscriptorum, qui inde ab a. 1741 bibliothecae 
Ibliege Lugduno-Batavae accesserunt, Lugduni 1852, p. 121. 


ἢ Suetonii reliqu. p. 414. 


6 


Hunce esse codicum nexum cum sibi persuasisset Michaelis 
exemplar X ab amanuense indocto sed diligenti descriptum in 
universum interpolationibus caruisse, Y a librario minus religioso 
sed doctiore et ingeniosiore factum interpolationibus redundasse 
opinatus in restituendo dialogo huie quidem libro fidem abro- 
gavit, illi adiudicavit quam maximam. 

Contraria de Y eiusque progenie Baehrensii sententia est. 
In critico enim commentario editioni adiecto codices E et A ex 
ipso Y, C et D ex libro quodam interponendo, codieis Y apo- 
grapho, derivatos esse iudicat, ut tale familiae Y evadat stemma: 


[Y] 
_ IT 
Δ [x] E 
EN 

Qua in sententiarum diversitate mirum non est, quod Baeh- 
rensius sententiam Michaelis ita invertit, ut eam auctoritatem, 
quam hic codiei X, archetypo Y adiudicaret. Itaque cum in 
recensendo dialogo codicum A et B lectionibus saepissime repUu- 
diatis familiae Y scripturas praeferret, factum est, ut editioni® 
species ab eo emissae a Michaelisiana vehementer discrepet. 

Quaestionem uter de fundamento recensionis iaciendo rect® 
senserit tractandam sibi sumpsit Otto Binde!) ita ut sententia7® 
defendat Michaelis, cum archetypo X ut sinceriori Henochiam! 
exemplaris testi auctoritatem esse multo maiorem quam codiei 
Y multifariam interpolatoris arbitrio et audacia corrupto probare 
studet. Sed quamquam nonnulla, quae hominum doctorum sag8#- 
citatem fugerant, primus cognovit, tamen intricatam illam quaesti- 
onem de fide librorum X et Y non profligavit. Qua in solvenda 
cum rem eo videret deductam, ut in partes discederent prorsus 
diversas qui eam antea tractaverant viri doctissimi, diligenter 
illi erat circumspiciendum, possentne adhiberi recentia quae 
ceteri neglexissent subsidia. Nec vero hanc rem curavit. Quid? 
ne Vindobonensem quidem codicem, ex quo selectas lectiones 
Joannes Huemer exscripserat, in commentatione respexit; quem 


si adhibuisset, quid de Ottoboniani origine et natura censendum 
esset, invenire potuit. 


1) De Taciti dialogo quaestiones criticae, dissertetio inauguralis, Glo- 
govise 1884 (caput ]). 


7 


Quae cum ita se habeant, quaestionem de dialogi recensione 
retractabo atque ita quidem, ut Germaniae et Suetonii libris ms8., 
quantum opus est, in usum vocatis primum de codicum nexu, 
deinde de librorum X et Y fide et auctoritate disseram. 


8 II. 
De codieibus Ottoboniano et Vindobonensi DCCXI. 


Atque initium quidem faciamus a codice Ottoboniano. 

Hunc ὁ Farnesiano transcriptum esse perverse Michaelenı 
contendisse (v. edit. praef. p. XV) primus monuit C. H. Steu- 
dingius'), cum ipsum illunm praefat. p. XVII locos attulisse 
ostenderet satis multos, qui contra illam facerent opinionem. 
Sanum esse hoc iudicium locis comprobatur sequentibus: 


ABEDA C 
Tac. dial. (sec. Michaelis edit.) 
cp. 1.1 cur cum cur 
2.5 haberelur habetur 
3.11 δὲ qua omisit AEDA si qua misit 
Si qua emisit B 
3.10 tu omis, 
83 Vibtum AEDA bibiumB Vibum 
8.21 ac omis, 
8.36 adolescentia ABEA aetate adolescentia 
abdolescentia D 
10.83 Salesum AEDA Saltım 
Salerium B 
11.20 nisi omis, 


12,3 penetralia hoc ABE omis, 
penelrala haec DA 


12.28 qui per 

14.2 Vibanius AEDA Uthanius 
Libanius B 

16.22 antecedit ABEA caedit 
antededit Ὁ 


ἢ Beiträge zur Textkritik im Dialog des Tacitus, Beilage zum Pro- 
gramm der Realschule zu Wurzen, 1878. 


6 


Hunc esse codicum nexum cum sibi persuasisset Michaelis 
exemplar X ab amanuense indocto sed diligenti deseriptum in 
universum interpolationibus caruisse, Y a librario minus religioso 
sed doctiore et ingeniosiore factum interpolationibus redundasse 
opinatus in restituendo dialogo huic quidem libro fidem abro- 
gavit, illi adiudicavit quam maximam. 

Contraria de Y eiusque progenie Baehrensii sententia est. 
In eritico enim commentario editioni adiecto codices E et A ex 
ipso Y, C et Ὁ ex libro quodam interponendo, codieis Y apo- 
grapho, derivatos esse iudicat, ut tale familiae Y evadat stemma: 


[Y] 
Δ [x] E 
Be: 

Qua in sententiarum diversitate mirum non est, quod Baeh- 
rensius sententiam Michaelis ita invertit, ut eam auctoritatem, 
quam hic codieci X, archetypo Y adiudicaret. Itaque cum in 
recensendo dialogo codicum A et B lectionibus saepissime repü- 
diatis familiae Y scripturas praeferret, factum est, ut edition#® 
species ab eo emissae a Michaelisiana vehementer discrepet. 

Qnaestionem uter de fundamento recensionis iaciendo rec#® 
senserit tractandam sibi sumpsit Otto Binde!) ita ut sententias® 
defendat Michaelis, cum archetypo X ut sinceriori Henochiag®! 
exemplaris testi auctoritatem esse multo maiorem quam codie! 
Y multifariam interpolatoris arbitrio et audacia corrupto probare 
studet. Sed quamquam nonnulla, quae hominum doctorum saga- 
eitatem fugerant, primus cognovit, tamen intricatam illam quaesti- 
onem de fide librorum X et Y non profligavit. Qua in solvenda 
cum rem eo videret deductam, ut in partes discederent prorsus 
diversas qui eam antea tractaverant viri doctissimi, diligenter 
illi erat circumspiciendum, possentne adhiberi recentia quae 
ceteri neglexissent subsidia. Nec vero hanc rem curavit. Quid? 
ne Vindobonensem quidem codicem, ex quo selectas lectiones 
Joannes Huemer exscripserat, in commentatione respexit; quem 
si adhibuisset, quid de Ottoboniani origine et natura censendum 
esset, invenire potuit. ᾿ 


1) De Taciti dialogo quaestiones criticae, dissertatio inauguralis, Glo- 
goviae 1884 (caput ]). 


7 


Quae cum ita se habeant, quaestionem de dialogi recensione 
retractabo atque ita quidem, ut Germaniae et Suetonii libris mss., 
quantum opus est, in usum vocatis primum de codicum nexu, 
deinde de librorum X et Y fide et auctoritate disseram. 


8 II. 
De codicibus Ottoboniano et Vindobonensi DCCXI. 


Atque initium quidem faciamus a codice Ottoboniano. 

Hunc ὁ Farnesiano transcriptum esse perverse Michaelem 
eontendisse (v. edit. praef. p. XV) primus monuit C. H. Steu- 
dingius'), cum ipsum illum praefat. p. XVII locos attulisse 
ostenderet satis multos, qui contra illam facerent opinionem. 
Sanıum esse hoc iudicium locis comprobatur sequentibus: 


ABEDA C 
Tac. dial. (sec. Michaelis edit.) 
cp. 1.1 cur cum cur 
2.5 haberetur habetur 
3.11 Si qua omisit AEDA si qua misit 
Si qua Emisit B 
3.10 iu omiß, 
8.3 VibtumAEDA bibiumB Vibum 
8.21 ac omis,. 
8.36 adolescentia ABEA aetale adolescentia 
abdolescentia D 
10.3 Saleium AEDA Saltım 
Salerium B 
11.20 nis: omis, 


12.8 penetralia hoc ABE omis. 
penelralia haec DA 


12.28 qui per 

14.2 Vibanius AEDA Uthanius 
Libanius B 

16.22 antecedit ABEA caedit 
antededit D 


ἢ Beiträge zur Textkritik im Dialog des Tacitus, Beilage zum Pro- 
gramm der Realschule zu Wurzen, 1878, 


6 


ee . 


Hunc esse codicum nexum cum sibi persuasisset Michaelis 
exemplar X ab amanuense indocto sed diligenti descriptum in 
universum interpolationibus caruisse, Y a librario minus religioso 
sed doctiore et ingeniosiore factum interpolationibus redundasse 
opinatus in restituendo dialogo huic quidem libro fidem abro- 
gavit, illi adiudicavit quam maximam. 

Contraria de Y eiusque progenie Baehrensii sententia est. 
In eritico enim commentario editioni adiecto codices E et A ex 
ipso Y, C et Ὁ ex libro quodam interponendo, codieis Y apo- 
grapho, derivatos esse iudicat, ut tale familiae Y evadat stemma: 


A [x] E 
4. 

Qua in sententiarum diversitate mirum non est, quod Baeh- 
rensius sententiam Michaelis ita invertit, ut eam auctoritatem, 
quam hic codiei X, archetypo Y adiudicaret. Itaque cum in 
recensendo dialogo codicum A et B lectionibus saepissime repu- 
diatis familiae Y scripturas praeferret, factum est, ut editionis 
species ab eo emissae a Michaelisiana vehementer discrepet. 

Quaestionem uter de fundamento recensionis iaciendo recte 
senserit tractandam sibi sumpsit Otto Binde!) ita ut sententiam 
defendat Michaelis, cum archetypo X ut sinceriori Henochiani 
exemplaris testi auctoritatem esse multo maiorem quam codici 
Y multifariam interpolatoris arbitrio et audacia corrupto probare 
studet. Sed quamquam nonnulla, quae hominum doctorum saga- 
citatem fugerant, primus cognovit, tamen intricatam illam quaesti- 
onem de fide librorum X et Y non profligavit. Qua in solvenda 
cum rem eo videret deductam, ut in partes discederent prorsus 
diversas qui eam antea tractaverant viri doctissimi, diligenter 
illi erat circumspiciendum, possentne adhiberi recentia quae 
ceteri neglexissent subsidia. Nec vero hanc rem curavit. Quid? 
ne Vindobonensem quidem codicem, ex quo selectas lectiones 
Joannes Huemer exscripserat, in commentatione respexit; quem 


si adhibuisset, quid de Ottoboniani origine et natura censendum 
esset, invenire potuit. 


1) De Taeiti dialogo quaestiones criticae, dissertatio inauguralis, Glo- 
goviae 1884 (caput ]). 


7 


Quae cum ita se habeant, quaestionem de dialogi recensione 
retractabo atque ita quidem, ut Germaniae et Suetonii libris mss., 
quantum opus est, in usum vocatis primum de codicum nexu, 
deinde de librorum X et Y fide et auctoritate disseram. 


8 II. 
De codicibus Ottoboniano et Vindobonensi DCCXI. 


Atque initium quidem faciamus a codice Ottoboniano. 

Hunc ὁ Farnesiano transcriptum esse perverse Michaelenı 
contendisse (v. edit. praef. p. XV) primus monuit C. H. Steu- 
dingius'), cum ipsum illum praefat. p. XVII locos attulisse 
ostenderet satis multos, qui contra illam facerent opinionem. 
Sanuım esse hoc iudicium locis comprobatur sequentibus: 


ABEDA C 
Tac. dial. (sec. Michaelis edit.) 
cp. 1.1 cur cum cur 

2.5 haberetur habetur 

3.11 Si qua omisit AEDA si qua misit 
Si qua emisit B 

3.10 tu omis, 

8.3 VibiumAEDA bibiumB Vibum 

8.21 ac omis. 

8.36 adolescentia ABEA aetate adolescentia 
abdolescentia Ὁ 

10.3 Saleium AEDA Saltım 
Salerium B 

11.20 nisi omis, 


12.38 penetralia hoc ABE omis. 
penelralia haec DA 


12.28 qui per 

14,2 Vibanius AEDA Uthanius 
Libanius B 

16.22 antecedit ABEA caedit 
antededit D 


ἢ Beiträge zur Textkritik im Dialog des Tacitus, Beilage zum Pro- 
gramm der Realschule zu Wurzen, 1878. 


6 


Hunc esse codicum nexum cum sibi persuasisset Michaelis 
exemplar X ab amanuense indocto sed diligenti descriptum in 
universum interpolationibus caruisse, Y a librario minus religioso 
sed doctiore et ingeniosiore factum interpolationibus redundasse 
opinatus in restituendo dialogo huic quidem libro fidem abro- 
gavit, illi adiudicavit quam maximam. 

Contraria de Y eiusque progenie Baehrensii sententia est. 
In eritico enim commentario editioni adiecto codices E et A ex 
ipso Y, C et Ὁ ex libro quodam interponendo, eodieis Y apo- 
grapho, derivatos esse iudicat, ut tale familiae Y evadat stemma: 


Qua in sententiarum diversitate mirum non est, quod Baeh- 
rensius sententiam Michaelis ita invertit, ut eam auctoritatem, 
quam hic codici X, archetypo Y adiudicaret. Itaque cum in 
recensendo dialogo codicum A et B lectionibus saepissime repu- 
diatis familiae Y scripturas praeferret, factum est, ut editionis 
species ab eo emissae a Michaelisiana vehementer discrepet. 

Quaestionem uter de fundamento recensionis iaciendo recte 
senserit tractandam sibi sumpsit Otto Binde!) ita ut sententiam 
defendat Michaelis, cum archetypo X ut sinceriori Henochiani 
exemplaris testi auctoritatem esse multo maiorem quam codici 
Y multifariam interpolatoris arbitrio et audacia corrupto probare 
studet. Sed quamquam nonnulla, quae hominum doctorum saga- 
citatem fugerant, primus cognovit, tamen intricatam illam quaesti- 
onem de fide librorum X et Y non profligavit. Qua in solvenda 
cum rem eo videret deductam, ut in partes discederent prorsus 
diversas qui eam antea tractaverant viri doctissimi, diligenter 
illi erat circumspiciendum, possentne adhiberi recentia quae 
ceteri neglexissent subsidia. Nec vero hanc rem curavit. Quid? 
ne Vindobonensem quidem codicem, ex quo selectas lectiones 
Joannes Huemer exscripserat, in commentatione respexit; quem 
si adhibuisset, quid de Ottoboniani origine et natura censendum 
esset, invenire potuit. ' 


1) De Taeiti dialogo quaestiones criticae, dissertatio inauguralis, Glo- 
goviae 1884 (caput 1). 


7 


Quae cum ita se habeant, quaestionem de dialogi recensione 
retractabo atque ita quidem, ut Germaniae et Suetonii libris mss., 
quantum opus est, in usum vocatis primum de codicum nexu, 
deinde de librorum X et Y fide et auctoritate disseram. 


8 II. 
De codieibus Ottoboniano et Vindobonensi DCCXI. 


Atque initium quidem faciamus a codice Ottoboniano. 

Hunc ὁ Farnesiano transcriptum esse perverse Michaelem 
contendisse (v. edit. praef. p. XV) primus monuit C. H. Steu- 
dingius'), cum ipsum illum praefat. p. XVII locos attulisse 
ostenderet satis multos, qui contra illam facerent opinionem. 
Sanum esse hoc iudicium locis comprobatur sequentibus: 


ABEDA C 
Tac. dial. (sec. Michaelis edit.) 
ep. 1.1 cur cum cur 

2.5 haberetur habetur 

3.11 Si qua omisit AEDA δὲ qua misit 
Si qua Emisit B 

3.10 iu omis, 

8.3 VibiumAEDA bibiumB Vibum 

8.21 ac omis. 

8.36 adolescentia ABEA aetate adolescentia 
abdolescentia D 

10.3 Saleium AEDA Saltım 
Salerium B 

11.20 nisi omis, 


12.8 penetralia hoc ABE omis. 
penetralia haec DA 


12.28 qui per 

14,2 Vibanius AEDA Uthanius 
Irbanius B 

16.22 antecedit ABEA caedit 
antededit D 


ἢ Beiträge zur Textkritik im Dialog des Tacitus, Beilage zum Pro- 
gramm der Realschule zu Wurzen, 1878, 


6 


Hunc esse codicum nexum cum sibi persuasisset Michaelis 
exemplar X ab amanuense indocto sed diligenti deseriptum in 
universum interpolationibus carnisse, Y a librario minus religioso 
sed doctiore et ingeniosiore factum interpolationibus redundasse 
opinatus in restituendo dialogo huic quidem libro fidem abro- 
gavit, illi adiudicavit quam maximam. 

Contraria de Y eiusque progenie Baehrensii sententia est. 
In critico enim commentario editioni adiecto codices E et A ex 
ipso Y, C et Ὁ ex libro quodam interponendo, codieis Y apo- 
grapho, derivatos esse iudicat, ut tale familiae Y evadat stemma: 


Be 
A [x] E 
EN 

Qua in sententiarum diversitate mirum non est, quod Baeh- 
rensius sententiam Michaelis ita invertit, ut eam auctoritatem, 
quam hic codici X, archetypo Y adiudicaret. Itaque cum in 
recensendo dialogo codicum A et B lectionibus saepissime repu- 
diatis familiae Y scripturas praeferret, factum est, ut editionis 
species ab eo emissae a Michaelisiana vehementer discrepet. 

Quaestionem uter de fundamento recensionis iaciendo recte 
senserit tractandam sibi sumpsit Otto Binde!) ita ut sententiam 
defendat Michaelis, cum archetypo X ut sinceriori Henochiani 
exemplaris testi auctoritatem esse multo maiorem quam codiei 
Y multifariam interpolatoris arbitrio et audacia corrupto probare 
studet. Sed quamquam nonnulla, quae hominum doctorum saga- 
citatem fugerant, primus cognovit, tamen intricatam illam quaesti- 
onem de fide librorum X et Y non profligavit. Qua in solvenda 
cum rem eo videret deductam, ut in partes discederent prorsus 
diversas qui eam antea tractaverant viri doctissimi, diligenter 
illi erat circumspiciendum, possentne adhiberi recentia quae 
ceteri neglexissent subsidia. Nec vero hanc rem curavit. Quid? 
ne Vindobonensem quidem codicem, ex quo selectas lectiones 
Joannes Huemer exscripserat, in commentatione respexit; quem 
si adhibuisset, quid de Ottoboniani origine et natura censendum 
esset, invenire potuit. 


ἢ De Taciti dialogo quaestiones criticae, dissertatio inauguralis, Glo- 
goviae 1884 (caput |). 


7 


— 


Quae cum ita se habeant, quaestionem de dialogi recensione 
retractabo atque ita quidem, ut Germaniae et Suetonii libris mss., 
quantum opus est, in usum vocatis primum de codicum nexu, 
deinde de librorum X et Y fide et auctoritate disseram. 


8 I. 
De codicibus Ottoboniano et Vindobonensi DCCXI. 


Atque initium quidem faciamus a codice Ottoboniano. 

Hunc e Farnesiano transcriptum esse perverse Michaelem 
eontendisse (v. edit. praef. p. XV) primus monuit (ὁ, H. Steu- 
dingius'), cum ipsum illum praefat. p. XVII locos attulisse 
ostenderet satis multos, qui contra illam facerent opinionem., 
Sanum esse hoc iudicium locis comprobatur sequentibus: 


ABEDA C 
Tac. dial,. (sec. Michaelis edit.) 
cp. 1.1 cur cum cur 

2.5 haberetur habetur 

3.11 δὲ qua omisit AEDA si qua misit 
Si qua emisit B 

3.10 tu omis, 

83 VibiumAEDA bibiumB Vibum 

8.21 ac omis, 

8.36 aldolescentia ABEA aetale adolescentia 
abdolescentia Ὁ 

10.8 Saleum AEDA Saltım 
Salerium B 

11.20 nisi omis, 


12,8 penetralia hoc ABE omiß. 
penetralia haec DA 


12.28 qui per 

14.2 Vibanıus AEDA Uthanius 
Libanius B 

16.22 antecedit ABEA caedit 
antededit D 


ἢ Beiträge zur Textkritik im Dialog des Tacitus, Beilage zum Pro- 
gramm der Realschule zu Wurzen, 1878, 


6 


Hunc esse eodicum nexum cum sibi persuasisset Michaelis 
exemplar X ab amanuense indocto sed diligenti descriptum in 
universum interpolationibus caruisse, Y a librario minus religios 
sed doctiore et ingeniosiore factum interpolationibus redundasse 
opinatus in restituendo dialogo huic quidem libro fidem abre- 
gavit, illi adiudicavit quam maximam. 

Contraria de Y eiusque progenie Baehrensii sententia est 
In critico enim commentario editioni adiecto codices E et A ex 
ipso Y, C et D ex libro quodam interponendo, codieis Y 800: 
grapho, derivatos esse iudicat, ut tale familiae Y evadat stemma: 


Qua in sententiarum diversitate mirum non est, quod Baeh- 
rensius sententiam Michaelis ita invertit, ut eam auctoritatem, 
quam hie codieci X, archetypo Y adiudicaret. Itaque cum in 
recensendo dialogo codicum A et B lectionibus saepissime repü- 
diatis familiae Y scripturas praeferret, factum est, ut editionis 
species ab eo emissae a Michaelisiana vehementer discrepet. 

Quaestionem uter de fundamento recensionis iaciendo τοῦθ 
senserit tractandam sibi sumpsit Otto Binde!) ita ut sententiam 
defendat Michaelis, cum archetypo X ut sinceriori Henochiam 
exemplaris testi auctoritatem esse multo maiorem quam die 
Y multifariam interpolatoris arbitrio et audacia corrupto probar‘ 
studet. Sed quamgquam nonnulla, quae hominum doctorum sag 
citatem fugerant, primus cognovit, tamen intricatam illam quaest3 
onem de fide librorum X et Y non profligavit. Qua in solvend: 
cum rem eo videret deductam, ut in partes discederent prorsUM 
diversas qui eam antea tractaverant viri doctissimi, diligente 
111 erat ceircumspiciendum, possentne adhiberi recentia 6188 
ceteri neglexissent subsidia. Nec vero hanc rem curavit. Qu 
ne Vindobonensem quidem codicem, ex quo selectas lectione€ 
Ioannes Huemer exscripserat, in commentatione respexit; que 
si adhibuisset, quid de Ottoboniani ‚rigine et natura censends 
esset, invenire potuit. 


!) De Taeiti dialogo quaestiones criticae, dissertatio inauguralis, CH 
govise 1884 (caput 1). 


7 


Quae cum ita se habeant, quaestionem de dialogi recensione 
tractabo atque ita quidem, ut Germaniae et Suetonii libris mss., 
antum opus est, in usum vocatis primum de codicum nexu, 
inde de librorum X et Y fide et auctoritate disseram. 


8 II. 
De codicibus Ottoboniano et Vindobonensi DCCXI. 


Atque initium quidem faciamus a codice Ottoboniano. 

Hunc ὁ Farnesiano transcriptum esse perverse Michaelen 
ntendisse (v. edit. praef. p. XV) primus monuit C. H. Steu- 
ngius!), cum ipsum illunm praefat. p. XVII locos attulisse 
stenderet satis multos, qui contra illam facerent opinionem. 
anım esse hoc iudicium locis comprobatur sequentibus: 


ABEDA Ü 
‘ac. dial. (sec. Michaelis edit.) 
cp. 1.1 cur cum cur 
2.5 haberetur habetur 
3.11 Si qua omisit AEDA si qua misit 
Si qua emisit B 
3.10 iu omis, 
83 VibiumAEDA bibiumB Vibum 
8.21 ac omis,. 
8.36 adolescentia ABEA aetate adolescenlia 
abdolescentia D 
10.3 Saleium AEDA Saltım 
Salerium B 
11.20 nisi omis, 


12.3 penetralia hoc ABE omiß. 
peneiralia haec DA 


12,28 qui per 
14.2 Vibanius AEDA Uthanius 
Libanius B 
16.22 antecedit ABEA caedit 
antededit D 
σ---- 


ἢ Beiträge zur Textkritik im Dialog .des Tacitus, Beilage zum Pro- 
amm der Realschule zu Wurzen, 1878. 


ABEDÄA Ü 
cp. 16.29 videaltur videtur 
16.29 st omis, 
16.37 mense modo 
20.18 volunt volust 
21.12 conscribuntur seribunlur 
21.25 minus omis. 
21.25 quam quae 
21.29 nisi sist 
21.46 vis omis. 
25.7 quo alio alio quo 
25.34 detexisse decessisse 
25.39 nec omiß,. 
26.35 in commune ABA inomne 
in comune ED 
28.2 Secundo ABEDA sclv 
28.3  eliam elenim iam 
29.7 aut omis. 
29.25 insumitur insumere 
30.16 copia copiam 
30.29 ornalte et ornate quid oralor el 
31.30 aptos aperlos 
32.11 ısse οἱ ABD isset E 4586 
inse ἃ 


33.28 pale A parate EDA aperle 
paralu B (u in lit.) 
34.25 semper plenum semper semper novum seımper 


novum plenum 
34.26 nec bene nec breviler 
36.26 quidem quidem qui 
31.41 et omis. 
37.43 qui per. 


Plura ex dialogo et Suetonii de grammaticis et rhetori 
relliquiis testimonia afferri possunt. Sed apertissimam rem £ 
longius persequi. Neque vero Steudingius cum aut Ottoboniar 
ipsum aut huius parentem iam non superstitem fraternitatis 3 
cum C et A coniunctum esse censeret, quomodo res se hat 
dispexit. Repugnant enim huic opinioni permulti loci, qui 
E librorum C et A lectiones respuens cum codieibus A et B 


9 


rutro, vel A velB, faci. Nam cum E has quidem serip- 
erumque ipso in verborum ordine exhibeat, non inter 
el margini adiectas, qui Steudingio adstipulantur qua 
eas a librario codicis E receptas esse velint, non video. 
quid statuamus de eis locis, quibus E ad alterius sectae 
; applicans corruptas exhibet lectiones, CAD vero genui- 
am cum ex tota Ottoboniani indole appareat huius codieis 
archetypi librarium doctrina non caruisse, archetypi quo 
scripturis consulto spretis ex A vel B menda eundem 
> vix credibile est. Neque Steudingius manifestam hanc 
tem sustulit, cum inter x et Ottobonianum deperditum 
ı codicem »fortasse« interponendum esse censeret. [116 
atius in rem inquisivisset, ne illud quidem Michaeli con- 
; Ottobonianum cognatione tam propinqua cum libris 
5886. coniunctum, ut peculiare illud archetypum referrent. 
upuli enim, quos supra movimus illis quidem de opini- 
non mediocriter augentur, cum reputamus codices DA in 
entire corruptelis: 


ABEC DA 

al. 8.27 congerere congere 

95 consequuntur ABC consequenlur 

consecunlur E 

10.31 confugere consurgere 

19.14 multarum multorum 

20.21 enım omis,. 

21.25 eloquentia eloquentiam 

24.6 incesserel luum incessere luum 

29.12 histrionalis histionalis 

30.27 angustis angustis 


35.8 scholas ABC scolas E  scolam 
40.23 dissensionibus BEC dissentionibus 
discensionibus A 

41.11 usus Usu. 
ibus de locis Michaelis praef. p. XVIII archetypum x 
5) quod in codicibus D et A legeretur, in C vero classis 
mes ex A vel B esse receptas indeque in Ottobonianum, 
prolem, fluxisse ut statueret, perversa de Ottoboniano 
δ adductus est, Error errorem duxit. Steudingius codi- 


10 


cum DA consensum ut explicaret, in utroque libro et Ὁ εἰ ᾧ 
genuinas lectiones coniectando restitutas esse artificiosissime 
comprobare studet.!) Sed veri esse dissimillimum mihi quiden 
videtur librarium Farnesiani, qui multas archetypi δαὶ receperit 
corruptelas, saepius ipsis eis locis de emendandis exemplaris 
sui corruptelis cogitasse quibus Ottoboniani amanuensem eanden- 
que quam illum invenisse medelam. Imprimis cp. 10.31 et 20.21 
Steudingii opinio ferri nequit. 1Illo enim loco coniectura com 
fugere minime tam facilis est, ut ab utroque librario invenin 
potuerit; hoc loco particula enim non ita desideratur, ut pe 
coniecturam in sermonis continuitatem inseri potuerit. 

Neque minus loci sequentes quominus CAE ad propraw 
redire archetypum (x) censeamus impediunt: 


ABEA CD 
dial, 7.4 praeturam praelura | 
17.6 adscribatis ΑΔ adseribitis | 
ascribatis BE . 
17.17 centum οἱ decem .C.etviginti CC$& σα. D 
18.32 interroges inlerrogas 
22.28 fugitet fugiet | 
26.24 deiectus devectus. | 


Michaelis cum in praef. p. XVII adn. 18 haec affert: >at 
non satis perspicio, quomodo factum sit, ut non numquam CD 
consentiant, cum A a parte ceterorum librorum stet. Fortass® | 
hoc ita explicari potest, ut A interdum codicem ΕἾ consuluisse ὁ 
credamus«, quanto opere illae lectiones cum stemmate illo quod 
proposuit non consentiant libere profitetur. Ea vero explicati0ı 
quam temptavit, artificiosior est, quam ut ipsi satis placeat. NaM 
quid potest cogitari difficilius quam libros EA ita consentire, ut 
Ottobonianus e codice. quodam familiae X, A ex Ottoboni=M® 
correctas lectiones transcriberet? Steudingius?) codicum C et 
_ illas scripturas aut ex variis lectionibus in x vel in Y super 
scriptis aut librariorum transcribendi imperitia ortas esse indi@at. 
Sed ipsa opinionum varietate videtur ostendi, quam non sem tis 
fecerit illis locis, quos ratione simplieissima cum librorum m! 
conciliari posse paulo infra apparebit. 


1 


Quoniam comprobavisse mihi videor et Michaelis οἱ Steu- 
dingii sententias de Ottoboniani origine diffieultatibus ita esse 
impeditas, ut neutram accipere possimus, recentibus adhibitis 
subsidiis quae ratio huic libro cum ceteris intercedat inquiramus, 

Eorum qui de dialogi codicibus fusius adhuc disputaverunt 
ansas illius quaestionis codice Vindobonensi DCCXI s. XV dari 
nemo intellexit. 

Codex Vindobonensis DCCXI, chart. fol. saec. XV,!) ad- 
servatus in bybliotheca tabularii, cui est nomen K. K. Haus-, 
Hof- und Staatsarchiv, tribus continetur voluminibus, quorum in 
primo haec insunt scripta: f. 1—179* Blondi Italiae illustratae 
libri VIII cum additamentis et correctionibus, f. 180°—194P de 
verbig Romanae locutionis Blondi Flavii Forliviensis ad Leo- 
nardum Aretinum tractatus cum responsione Aretini, f. 195° — 196 
dialogus Chratonis et Mercurii: Caron (subseriptio: Luciani dya- 
logus explieit), ὦ 197°—199» litera Bl. Flavii ad Baptistam, 
Caput de Ferro, Romanum ceivem etc., f. 200*—211P Taeitus: 
de origine et situ Germanorum liber, f. 9195 -- 9800 dialogus de 
oratoribus, f. 231°—239* C, Suetonii Tranquilli de grammaticis 
et rhetoribus. j 

Primus Ioannes Huemer huius codicis, quem siglo V, notavit?), 
selectas lectiones publicavit?) atque ego, cum primum in his 
Quaestionibus versarer, his lectionibus usus sum. Sed cum ad 
firmandam meam sententiam et luculentiora et plura testimonia, 
Quae quidem V, suppeditaret, vehementer desiderarem, ipsas 
Ioannis Huemeri scidulas usurpavi, quas petenti mihi hic vir 
doctissimus summa liberalitate commiserat. Sed cum magis magis- 
Que intellegerem, quantum valeret codex Vindobonensis ad quaesti- 
Oneg illas solvendas, intercedente Guilelmo Studemund, ut 
’emper aliorum studiis singulari cura et opera favebat, ab Henriei 
Schenkl Vindobonensis insigni comitate haud exiguum lectionum 


mm ὁ 


!) Exaratum esse hunc librum Romae a. 1466 a librario quodam, no- 
Mine Hugo Haemste, docet subscriptio, quae legitur in alterius voluminis 
P. 3318, exscripta illa quidem ab loanne Huemer, Zeitschrift f. d. 
>esterr. Gymnas., 1878 p. 801 et Ed. Philipp, Wiener Studien, 1889 p. 288. 


Ἦ Numerum s Huemer siglo adposuit, ne confunderetur codex cum 
Altero codice Vindobonensi 49 (Tengnageliano CCCLI), qui extat in byblio- 
theca quae vocatur Hofbibliothek. 


ἢ Zeitschrift für die oesterreichischen Gymnasien 1878, p. 801—813, 


12 


numerum ex V, in usum meum exscriptarum impetravi. Tandem 
per Iosephum Staender, bybliothecae Regiae Vratislaviensi 
praefectum mihi contigit, ut codicem ipsum in nostrae Universitat 
bybliotheca inspicerem et excuterem. 


Iam Huemer quantopere V, cum Εἰ consentiat monuit (1. \. 


Ρ. 804.807). Atque tantum horum codicum consensum esse, \ 
de communi eorum fonte dubitari nequeat, his lectionibus fa? 
comprobatur: 


dial, 


ABCAD 
1.1 saepe 
redderent AB 
redderet CAD 
=. 
arcana semolae diclionis 


1.20 


2.6 
2.11 


2.11 exciperem 


lad ad 

2.20 inniti A innili B. 
ἐπὶ CAD 

3.22 aggregares 


6.18 ıd 

117 est 

8.11 ad quam 

8.32 negliguntur 

10.20 epigrammatum ABCA 
epigrumalum D 

10.23 urtem 

10.45 sit pro 


1 secedi 


ἐ 
12.6 sedit A secedit BCAD 
12.21 velis ABCA velis vel D 
13.16 « ABCA μι Ὁ 
14.2 tum 


14.12 decebat ABD decebut C 
14.21 üs 


EV3 


epe E AEPEN, (litt. 
init. loc. reserv.) 
reddent E reddent V, 


Marcus E marcus \V, 


archana ... .dilionis E 
archana eruditionis Υ, 
accipereın 

adnitı 


uggregarem E 
adgregarem Vz 

illud 

omis. 

ad quanlum 
necleguntur E ne degun! Vz 
epygrammaltum E 
epygramalum Ὗς 
arcem 

sit expressit pro E 

sit οἱ expressit pro \; 


sedit 
vel 


 docebat 


his 


18 


ABCAD 


15.6 maligqns is AB maligni 
inis C maligni in Δ 


maligne in his Ὁ 


16.2 explicabit 


16.5 cogiationes 
16.23 Hyperidem ACAD 


Hypericle B (etiam in 


marg. hypericles) 
M los 
16.35 XII. VCC. LIIII. A 
M C 
ΧΙ]. VIII. LIIII. B 
m tos or 
AII. decc. LIIII. Ὁ 
m or 
ΧΙ]. dece. LIIII Ὁ 


mu 
179 οὐ A VII BCAD 
17.15 istum AB ipsum CAD 
17.19 Britannia 
17.20 et 


Ϊ sce 
20.13 cena A scenum BCD 
21.4 quique alios AB 
alios CAD 
21.9 Asiium ABCAD 
21.46 viderimus inquam 


23.20 abest 

23.22 illustrale 

24.9 üs 

25.10 falelur 

25.11 isdem 

26.3 hercle 

26.7 hercle 

26.15 sicut his οἷα et A 
sicul his clam et B 
sicul his οἷα et CAD 


EV, 
malıgnı ın his 


explicavit E 

explicabit (bm.IL(?)corr.) 
cogniliones 

Iperidem Εἰ rperiden V, 


duodecim milia octingen- 


los quinquaginla qua- 
luor 


seplimum 

ıllum 

Britania E britania V, 
ei 


scena E caena Ὗς 
que alıos 


Asicium E asiciu V, 
viderimus in quanlum Εἰ 
viderimus in ᾧ tu V, 
est ab 

illustre 

his 

fatear 

hisdem 

kercule 

hercule 

sicut hisdam... οἱ E 
sicul hisdam el Ὗς 


14 
ABCAD 


l aparte 
27.5 Apparate A Apparate B 
aparte ὁ 
Apparate C Aparte DA 


30.19 ἐπ 

31.4 accedentibus 

31.5 exercent 

31.30 perinathecis A 
peripatheticis BCAD 

31.32 Xenophon AB 
Zenophon C Zenofon D 

32.11 666 et ABD isse C 


ipse Δ 

33.15 et 

84.41 ἐδ ABCA Is Ὁ 

34.19 populi 

35.2 scholasticorum 

35.8 scholas ABC scolam DA 

35.24 schola 

36.36 praesenies 

31.3 Ioco 

38.5  comperendinationesACA 
competendi nationes B 
(corr. b) 


conphendinationes D 
I quam 
39.12 guando AB quandoquam 


.8.cam C 
DA quam quando C 
40.13 temeraria 
40.29 Gracchorum ABCD 
Graccorum D 
41.12 üs 


EV, 


Aperte E perte V, (litt. 
init. loc. reserv.) 


ei in 

accidentibus 

exercerent 

peripalelicis E 
peripaetelicis V, 
Xenofon E zenofon \, 


isset E 

is sedV, (coniunctam.ll) 
omis, 

his 

populi et 
scolasticorum 

scolas 

scola 

pntis V, praesentis E 
omis. 
comperendinationis 


quam E qua V, 


temerartus 
Grecorum E 
Graecorum Ὗς 
his. 


Similem etiam in Suetonii relliquiis de grammaticis et rhe- 
toribus codieum EV, esse consensum testimoniis ab Huemero 
(. 1. p. 807) collectis illustratur. Neque vero hoc loco ea 
enumero, quod vel illis lectionibus ex dialogo sumptis Otto- 
bonianum et Vindobonensem ex communi quodam fonte mana- 
visse satis Iuculente comprobari puto. 


15 


Prae tanta memoriae consensione vel in orthagraphicis rebus 
manifesta nihil valere mihi quidem videtur, quod in V, Ger- 
nıania, dialogus, Suetonii relliquiae deinceps traduntur, in Otto- 
boniano autem Suetoniano libello dialogus adsertus est. Alterum 
vero eiusdem originis argumentum ea re praeberi mihi quidem 
videtur, quod in utroque codice Blondi Flavii Forliviensis Italia 
illustrata invenitur exarata. 


Praeter dialogum Tacitinum et Suetonii de grammaticis et 
rhetoribus relliquias cum V, codex etiam Germaniam contineat, 
Taeitini huius opuseuli codieibus respeetis quid de communi 
Vindobonensis et Ottoboniani archetypo statuamus facilius in- 
vestigatur. Sed ut satis plene disputem, hie mihi aliquis obiciat 
talem inquirendi rationem fortasse esse fallacem, quod potuerit 
fieri, ut Germania a Vindobonensis librario non ex eodem tran- 
Scriberetur archetypo, ex quo dialogus et fragmentum Suetonii. 
Quod quam sit improbabile, paene manifestum est. Nam sive casu 
Scripta illa in antiquissimo coniuncta sunt exemplari sive Gon- 
silio, quis eodem vel casu vel consilio factum esse putaverit, ut 
ea in archetypo huic libro cum Ottoboniano communi disiunge- 
rentur, disiuncta in V, ab amanuense iterum componerentur? 
Inde quod in plurimis quos habemus codicibus Taeiti illa opus- 
Cula et Suetonii relliquiae alio libello non intermisso deinceps 
exXhibentur, eadem etiam in Vindobonensis archetypo coniuncta 
fuisse efficio. Adde quod cum libris CAD in dialogo et Suetonii 
relliquiis eadem ratio Ottoboniano atque in Germania Vindo- 
bonensi intercedit: dubium esse mihi non videtur, quin, quod de 
Vindobonensis origine enucleetur Germaniae codieibus adhibitis, 
idem valeat de Ottoboniano. 


Circumspicientes igitur, quibus Germaniae exemplaribus V, 

S@ applicet, saepius eum cum Hummeliano ita consentire inveni- 

maus!) ut eos originis eiusdem esse iure censeamus. Ex numero 

Belectarum lectionum codieis V,, quae ab Huemero I. 1. publi- 

Catae et a me ipso examinatae sunt, collegi sequentes illi 

exemplo communes cum Hummeliano, cui haud raro Monacensis 
vel Stutgardiensis se adiungit: 


ἢ V. Huemeri adnotationem l. 1. p. 813 et Schefezik, De Corneliü Taeiti 
Germanige apparatu critico, Troppau 1886, p. 6. 


16 


ABCDMS HV, 
Germaniae (sec. Holderi edit.) ᾿ 
cp. 12 οἱ ac 
12.4/5 insuper insuper et 
14.12 principis prineipes 
21.12 abeunti abeunt H,V,; 
24.11 prava parva H,V, prava ἢ, 


30.6 anımi anımıs 


e 
31.16 durae ABCD dureMS dura HV, 


ABCDS HV,M 
2.15 Gabrivios A gambruvos H cambruvos Vs 
vb gambrunos M 
gabrinios B gambriviosC 
ganbrivios D gambrios S 
3.12 incolitur incolatur 
15.12 a singulis singulis 


37.15 et inso et ipse ABCD εἰ inse 
in ipso et ipse ὃ 
38.8 saepe ABCD sepe ὃ sepius H saepius V, supius 


| sepius M 
39.1 se ABD omis. CS seu (se supra lineam 8 πὶ. ἢ) 
46.3 quidam ABCDS quidem HV,M, 

ABCDM HV,S 


28 nısı δὶ ACDM nisi B nis sibi 


em 
2.11 conditorisgue ABCM conditoremque H condilorisque 
condiloris D rem 
oe V, conditoriosque ὃ 
6.20 primo A primo BECDM primum 


14.3 infame in infam& H,V, infame in ὃ 
29.1 balavii ACDA (batü c) bathi H (batavi in marg.) 
batüvi B batami M batavi V, (bathi in marg.) 
batanı S (bathi in marg.) 

33.9 urgentibus iam AB in genlibus HSV, 


vurgentibusD inurgenti- ingentibus M 
bus C (ingentib’ ὁ supr. 
lin.) 


11 


1 dulgitubini 
341 DulgibiniA dulgitubiniB dulcubimi H 
dulgibiniCD (duleubunie dulgibini (düleubuni in marg.) Vs 


Buprascr.) dulcubuns M dulgibins cubrini ὃ 
38.10 religal A religatur B religant HM "ligant S rei Ki 
kgant CAD ganti N,;. 


Quae lectiones cum Vindobonensi et Hummeliano proprium 
esse fontem ostendant, a quo et M et S prope distant, etiam 
Ottoborianum, utpote qui in dialogi et Suetoniani fragmenti 
ımermoria proxime cognatus sit cum V,, ex eodem archetypo quo 
HV, derivandum esse elucet. 


8 III. 
De codicibus Farnesiano (C) et Vaticanis D et A. 


Qua re exposita ad libros CAD nos convertamus necesse 
est, ut primum quomodo inter se cohaereant, deinde quem nexum 
habeant cum codieibus HV,E inquiramus. 

Ac primum quidem de codice D disputemus. 

Michaelis eum neglegentissime »et tanquam per somnum« 
SCriptum ipso ex Y fluxisse arbitratur eique ut integerrimo libri 

testi in restituendo hoc archetypo maxime eam ob causam 
fidem adiudicat maiorem quam ceteris omnibus, quod sectae X 
Proli compluries se adiungit, ceteri codices CAE consentientes 
ab ABD distant. Quem in errorem vir ille doctus non potuit 
ineidere, nisi de Ottoboniano ut Farnesiani et Vaticani A originis 
Consorte falsam sententiam concepisset. Hac enim deceptus 
OPinione memoriae discrepantiam in D et CAE manifestam ita 
exXplicare conatus est, ut libros CAE, quoniam unum repraesenta- 
rent peculiare archetypum, interpolatoris manu foedatos esse 
diceret, Neque dubito quin in rectam viam revocatus esget, si 
Vaticanum Ὁ codicis Gudiani 93 (6) 8. XV, qui solum continet 
Suetonianum libellum, cognatum esse vidisset. D et & consentiunt: 
ABEV,C DG 
Suet.degr. et rhet. (ed. Reiffersch.) 
Ῥ. 982 GRAMMATICI CELEBRES A Grammatici 
GRAMMATICI ILLUSTRES B 
omis. EV,C 


18 


ABEV,C 
in ABEV, nomina rhe- 
torum post grammaticos 
ponuntur, in C desunt. 


99.1 


I sagat 
102.3.12 Panosagacema A 
panosagacema BE 
panosagecema \V, 
sacıs 
.  panasagacema C 
106.7.1 etiam 
106.9.19 appitura A 
apparituram BEV,C 
109.11.17 δον 


110.11.15 secur 


110.12.18 nungquam non AEV,C 
numquam non B 


110.13.21 emptus 


113.169 Et Epirota A 
. et Epirota Β et Epi- 
rola C et epyrola EV, 


113.17.20 fori parte ABEC 
sori pie V, 

114.17.1 parieti 

114.18.11 nota 

115.20.6 grammaticumGraecum 


115.21.16 Macenati ABEC 
mecaenali Ὗς 


116.21.3 sexagesimum . 
117.23.14 sibi 
118.24.11 omnes 


119.24.2 aliquot 


121.25.1 declamitavit 

121.25.13 processerint 

121.25.15 exercuerunt ABEC 
exercuere Ὗς 


DG 
in DG nomina rhetorum iuxta 
grammaticos ponuntır. 


säs 
pansagacema G 
c 
pansagasansema D 


eliam G (dieitur deletum) 
dieitur Ὁ 
aperituram D apperiturem 6 
p 
labor D labor G 
Pliber 
venit D venst delevit G (tecur 
in marg.) 
non nunguam Fa G 
nonnunquam non Ὁ 


emptus 


eplurus Ὁ empturus G 
et epirrola (priusr inG erasum) 


parle fori 

1 parieti 
perile D perite ἃ 
vola D nota α 
grammalicum quendam Graccum 
Moecenati 


UL 
ΙΧ. . 
omis. (addidit m. II in 6) 
se D se delevit & (omnes Y* 
marg. m, II) 
aliquorum D 
aliquot corr. ex aliquorwrs 
declamanit 
processerunt 
erudierunt D 
„erudierunl (exercuerunti.e® 


19 


23.26.14 hordinarsum A ordi- hordeam 
narsum B_ordiarium E 
hordiarsum V, horde- 
arıum C. 


Ex his lectionibus primo quidem obtutu apparet, quanto 
)ere Michaelis de Vaticano D ut libri Y teste ceteris prae- 
antiore erraverit. Quid? Sanae rationi non adversatur, qui 
dicum DG corruptelas ex archetypo Y transcriptas esse, cete- 
rum vero huius classis librorum lectiones genuinas correctoris 
vera alterius familiae librum quendam adhibentis restitutas esse 
mtendat? | 


Baehrensius earum lectionum, quae sunt communes librorum 
et D, ductus auctoritate haud spernenda Vaticanıum D ex 
Ddem fonte derivat ex quo Farnesianum. Qua in re cum 
ichaelis non solum de Vaticano D sed etiam de codicum C 
; ἃ fraternitate impugnet iudicia, ut iudicare possimus de con- 
inctione exemplorum C et D, qualem Baehrensius proposuit, 
10 iure Michaelis C et A gemellos esse censuerit inquiramus. 
3 praefationis p. XVI haec affert: »extat enim codex Vaticanus 
in quibusdam rebus singularibus Farnesiano tam similis, ut 
uin eadem utriusque origo sit nequeat dubitari. ne tamen A 
C descriptum credas plurimi loci efficiunt, quibus C solus seu 
Ieglegenter seu temere verba. scriptoris aliquo modo immutarit, 
Δ vero cum ceteris codieibus omnibus facit. itaque et C et A 
riginem ducunt e communi archetypo hodie deperdito (x).« 
tue ne variis Vaticani A lectionibus commentarii augeret 
ı0lem, praefationis adnotationibus XVII, XVII, XIX, XX eos 
Ongessit locos, quibus A a Farnesiano recedit. Sexta decima 
utem adnotatione has lectiones codicum CA communes collegit. 
'mitto eos locos, quibus V, easdam quas CA lectiones praebet; 
:liquas has propono: 


ABEV,D CA 


ial. 20.21 exercetur BED exigelur 
te. 
exercitur A 
e 
exercitur V, (e m. 11 su- 
prascr.) 


ABEV,D CA 

21.21 redolent ABEV, reddent 
redent D 

30.22 Dyaletice A dialeticae _dialeclicae 
BED dyaleticae V, 

31.5 his ABEV, häs D üs 

31.32 Xenophon AB Zenophon 
Xenofon E Zenofon D 
xenofon Vs 

33.29 et ornalurum ABDV, οἱ ornalorum 
(B οἱ correcturus fuerat 
in ex) ornaturum E 

35.17 quid et s ΑΒΕ quid &_ quidem etsi 
si V, quod etsi Ὁ 

35.17 ex his ex üs 

35.26 prosequuntur ABEV, persequntur 
persequimur D 

37.11 ex his ex üs. 

Qui consensus ut nonnullis locis fortuitus potest esse, it 
praecipue 20.21, 21.21, 35.17 sorti tribui vix potest. Itaque 
quod praeter illas lectiones C et A ubique fere congruunt, 
paucos autem 608 locos, quibus dissentiunt, facile explicari posse 
infra videbimus, Michaelis iudicium non improbamus librosque ( 
et A si non ipso fraternitatis iure at tamen eo vinculo coniuncto8 
esse iudicamus, ut ad archetypum quoddam peculiare, quod 
delituit, redeant. 

‘Jam vero quoniam intelleximus Michaelem suo iure C οἱ δ 
inter se coniunxisse, sed ita ut de C οἱ D ad verum non peT 
venisse videatur, Baehrensium autem de nexu librorum C et D 
indieium fecisse non iniquum Vaticani A et Farnesiani neglect® 
propinquitate, quomodo haec quaestio dirimatur videamus. 

Primus verum indagavit, non comprobavit O. Bindius!), cu 
codices CAD ex communi quodam exemplari provenisse susp®" 
caretur his quidem locis propositis: 
dial. 35.4 ante Ciceronis tempora estitisse ABEV, ante Cicero te" 

pore exlitisse C ante Üiceronis tempore extitisse A ar“ 
Cice. extitisse tempore D 


ı.1l.p. 7. 


21 


1. 24.10 guamquam modo laudali sumus üs (his EV,) quos in- 
seclalus est Aper comparamus ABEV, quamquam modo 
laudati sumus üs quos modo inseclatus est Aper com- 
paramus CA quamquam modo inseclatus est Aper com- 

-  peratus est aper comperamus Ὁ 
12.3 haec penetralia; hoc primum habitu ABEV, haec pene- 
tralia; haec primum habitu DA haec primum habitu C. 


Quamquam negari nequit inesse aliquid in illis scripturis, 
od Bindii commendet indieium, tamen aliquantum de eo dubi- 
>imus non immerito, nisi qua ratione Ottobonianus libris AB 

adiungat eum inquisivisse viderimus. Nam si verum est, 
od Michaelis pro certo habuit, lectiones Ottoboniano cum familia 
communes correctoris manui deberi, quid quaeso impedimento 
t, quominus etiam illis locis exempla CAD non peculiaris cu- 
sdam archetypi, sed ipsius Y lectiones referre arbitremur? 
aque Bindius priusquam de nexu librorum CAD iudicaret, Otto- 
miano illis quidem locis lectiones cum AB consentientes non 
se illatas sed a principio inhaerere debebat demonstrare. Sed 
leo non cognovit Ottoboniani originem et indolem, ut illum 
Insensum correctoris opera et A et B codices inspicientis ortum 
se Michaeli adsentiretur. 

In fundamento igitur prorsus infirmo de cognatione exem- 
lorım CAD ratiocinatus est. 

Quaestiones, quae sunt de origine librorum CAD, atque de 
rtione, quae eis cum EV, intercedit, horum locorum insigni 
»Ivuntur auctoritate: 


AB EV3 CAD 
᾿ Ysecedit 
al. 12.6 sedit A sedit secedit 
secedit B 
14.21 ista illa iam 
17.15 istum illum ipsum 


21.4 Coranio quique Coranio que alios E Coranio alios 
aliosA Toranio Coramoque alios Vz 
quique alios B 

2615 da et A cam dam...et E dag Vs οἷα οἱ 
et B 


ΑΒ EV, CAD 
1 quam guam quando (in Cm. Il 
39.12 quando quam gupra quam scriptum 
est .s. cam) 
AB EV, CD6 
Suet. de gr. et rhetor. | 
p. 98.5 Gnipho grifo grapho D Grapho6 
(inC omissum, ed 
v. 105.12 Grapko 
C grapho D6) 
102.3.13 Catulo A capulo Catulo 
| Catullo B 
103.4.25 iam Ä tam in lam 
108.10.18 sig’ A οἷσί B significant significat 
114.18.14 ad 0. alque ad- Q- atque Οὔ 
ad. q. alque D 
123.26.14 hordinari-  ordiarium Εἰ hordearium C 
umA ordinarumB hordiarıum Ὗς hordeam DG. 


Nam cum Ottobonianum ex A vel B correetum esse cogitar® 
vetemur et discrepantia lectionum et Vindobonensis Ottobonian® 
se adiungentis testimonio, codiecibus EV, alterum subesse arch® 
typum (yı), alterum exemplis CAD (y,) intellegimus; atque 63 
scripturarum, quas supra proposui, natura est, ut uterque ὅν 
ipsum Y redire videatur. Nam primum dial. 12.6 et 39.12 vari=® 
sectae X lectiones etiam in Y fuisse scriptas veri est simillimuns® 
deinde Suet. p. 98.5 litteram r, quae in utraque nominis Gnipf=® 
forma corrupta grifo (EV,) et grapho (DG)!) scripta est, p. 1922 


voculam iam, p. 114.14 particulam atque et in libris EV, et cDE > 


exhibitas iam totius familiae archetypo Y inhaesisse codieus—? 
consensu comprobatur. Sed ut uberiore lectionum copia es 
hanc librorum EV, et CAD(G) originem comprobemus, ad re 
identidem memoratam nobis revertendum est. Michaelis et Ste 
dingii de Ottoboniano iudicia cum examinaremus, qnantae Nie 
inde orerentur difficultates exponere studuimus, quod eum, ub- 
cunque ad libros A vel B deseiseit, hac ex familia correctu—I 


1) Quamquam in C nomen est omissum, tamen ex Suet. rell. 105.7.1 
ubi C exhibet Grapho DG grapho, licet conicere in fonte codicum CD" “ 
communi etiam hoc loco scriptum fuisse Grapho. 


28 


volunt. Quod nullam habere probabilitatis speciem gra- 
ma ea ex re elucet, quod E paucissimis exceptis minutiis!) 
nam solus stat a partibus librorum AB, sed Vindobonensi 
>tuo utitur comite. Prorsus enim est incredibile utrumque 
n exemplarium amanuensem eisdem locis ex communi arche- 
correctiones de familia X petitas ne corruptelarum quidem 
ne habita in sermonis recepisse continuitatem, suae autem 
6 lectiones easque compluries genuinas pertinaciter sprevisse. 
facile quisquam difficillima, ne dicam futtili ratione rem 
care conetur, ut in archetypo Ottoboniani et Vindobonensis 
correctiones non receptas esse contendat nisi familiae Y 
nibus rasura deletis. 

Ex permagno horum locorum numero primum adpono eos, 
185 ABEV, genuinas exhibent lectiones: 


ABEV, CAD 
ial. 5.11 alus alium 
8.10 omnibus hominibus 
9.1  Agamemnon ABE Agamenon 


agamem non V, (haec 
m. II coniuncta sunt) 


12.8 penetralia hoc penetralia haec DA in C 
0MIRSA 
12.16 admissa amiSSsa 
12.17 augustior anguslior 
14.24 plurium -  plurimum 
17.7 ıpso  ipse 
17.26 congiarıo coparıo 
18.25 videretur videtur 
21.21 redolent Ä reddent CA redent D 
23.16 consequuntur consequentur CA 
consequenter D 
23.20 prope proprie CD propie Δ 
ABE VsCAD 
ἢ dial. 5.2 moderati modesti | 
12.21 ac et 
15.18 concentus contentus 
17.11 statue statuae 
19.14 alte altae 


27.3 diminuta AE dimunuta B deminuta. 


24 


ABEV, CAD 
24.10 insectatus modo inseclatus 
24.17 collegerit colligitur 
26.21 contempto contento 
26.30 plurisque plerisque 
29.15 rehnquit relinquitur 


35.3 ante Ciceronis tempora 
exhtisse 


ante Cicero temporeertitisseÜ 
ante Ciceronis lempore ex- 
titisse A ante Cice. exlı- 
lisse tempore D 


37.17 accedebat 


Suetonii de 
p. 100.1.6 


100.2.18 
101.3.16 
103.4.17 
104.5.14 
104.5.19 
104.5.18 
105.7.12 


105.7.15 


108.10.8 


109.11.5 


112.15.8 


112.15.9 


ABEY, 


gr. et rhetor. rell. 


ulraque lingua 


acroasis 

optimatium 

absolute 

Saevius AE Sewius B 
Aevius V, (litt. init. loc. 
reserY.) 

Saevius A saevius V, 
Sevius BE 

Saevius AE saevius V, 
Sevius B 

Gnipho A Gnifo B 
gmifo E gimpho V, 
quod equidem 


nominaltus 


Burseni ABE uburseni V, 
(u deletum) , 
oris probi AB oris probi 
V; (r m. II supraser.) 
probi oris E 

laceraverit 


accedat 


CDG 


ulranq; linguam CG ulre 
que linguam D 

acroasis CG acrecasis 1 

optımatum 

absolutum 

Servius CD SERVIÜ' 
(Saevius in marg.) 


Servius 

Servius 

Grapho C grapho DG 

que quidem 

l'nominatus 

notus C notus delev 
(nomtnalus in marg 


Bursin 


oris improbi 


laceravit 


25 


ABEV, CDG 


[12.15.10 popinonemque (in V, popi popinionemque CG 
et nonemque distracta popimonemque D 
erant; m. II coniuncta 
sunt.) 
113.17.18 centena sestertia AB cen- sestertiacentena (sextertiaD) 
tena sexlerlia E ceniena 


sextercia Ὗς 
114.18.3 ordinis ordine ὃ 
115.19.1 Abris kibros DG libris C 


119.25.11 ne cus ΑΒΕ necui \V, nec CD ne G 
126.305 tantum non AEV, tamen tantum modo 
non B 


3EV, corruptelis foedantur: 


ABEV, CAD 

ıl. 5.3 in his sie in üs 

8.26 his AEV, [his] B üs 

33.12 arte et inscrentia arle el scientia 

35.26 prosequuntur persequntur CA persequimur D 

37.13 Metellos sed et Metellos et 

ABEV; CDG 
t. p. 100.1.7 adnotum AEV, αἱ no- annotatum G 
tum B (m. ]) anotatum CD 
117.23.7 ni 


non 
124.28.13 Epidici AEV, Epidiei B Epidü 
(littera c deleta) 
um in ABEV, an in CAD(G) verum legatur, facile dubitas: 


ABEV; CAD 
Ἰ 15.20 a Cicerone aut Asinio a Cicerone aut ab Asinio 
17.33 vocetis vocitetis 
22.22 suppellectile suppellechli 
33.10 ingressuri ingraessi CA ingressi Ὁ 
37.21 exptlatis socis de expilatis solüs 
ABEV, CDG 
et, 121.25.18 consuerant consueverant CD 


ve 
consuerant α 


26 


Utrimque mendosae exhibentur scripturae: 


ABEV, CAD 
dial. 6.31 quamgquam ala diu(quanquamCE) quamquam diu 
40.4 Sylla Sıla 
ABEV, CDG Ä 
Suet. 109.11.8 Syllani (syllans ΥΩ) Silani | 
110.12.16 SylleAV, (sylieV,) SyllaeBE Sile 
110.12.19 Sylia (syla Υ4) δία. 


Permagno hoc testimoniorum numero firmatur id quod p. 2) 
expositum est, singula exemplorum EV, et CAD consensn ostendi 
archetypa, quorum utrumque, cum ex altero pendere non possit, 
ex archetypo Y originem duxit. His quidem locis y, cum AB 
consentiens libri Y testatur scripturas, y, ab ABEV, receden® 
librarii arbitrio vel neglegentia corruptus est. Paucos eos loeoe®” 
quibus CAD sanas tradunt lectiones, in y, restitutos 6886 ce? ” 
sendum est. Atque ut rei exploratae tanquam fiat examen. 
sequentes propono scripturas ex Germania exscriptas'), quibus 
libros CAD ad proprium redire archetypum probetur?): 


ABHMSV, CAD 
Germaniae (sec. Holderi edit.) 
cp. 4.2 populos populis 


5.7 Eeque AH eeque B atque M eatque CA eätque D 
heeque S eaeque Ὗς 


9.10 consecrant consacrant 
13.14 primus primum CA p"D 
18.10 hoc haec CD hec A 
21.8 defecere defecerit C deficeret Δ de- 
fecerg D 
25.5 exequunlur exequanlur 
28.11 commigraverint commigraverunt 
30.5 artus arcus 
35.5 sinuelur sinatur 
44.3 ‚frontem Jronte 


1) Plenus hic lectionum numerus non videtur. Nam cum Massmanni 
apparatu critico utendum viderem esse magna cum cautione, Vaticani A 
lectiones hoc loco non propono, nisi plene in apparatu critico inveni enotatas. 

3) v. H. Schefezik, 1. 1. p. 6. 


». 43.2 
43.21 


40.29 


6.15 

8.2 
24.3 
28.6 


29.3 
35.4 
40.8 


44.8 
45.4 


45.26 


14.9 


16.16 
23.6 


27 


ABHMSV, 
Quadorumque 


praelia sive proelia 
ve 
resinamve (resinamque H) 


aestimanti (estimanli V,) 
precum 

exercilatio 

Hircyniam A 

hircynsam (y ex i factum) B 
hercyniam M hircimam S 
hercyniam Ὗς (y ex u corr. 
m. ID) 

populus 

obltenditur (optenditur B) 
populis 


son 
non (nisı ὃ) 
in ortum edurat AB in orlu 
se durat HSV, (in V, m. 
II voculae se litteram s 
cum ortu, litteram e cum 
dural coniunxit) mortu se- 
durat M 
exundant 


ABHMSV,C 
plerique 


iD80 
vitis (viciis V,) 


CAD 
gderumque CD quodorum-. 
que A 
proelium C praelium Δ 
plium D 
rasınamve 
CD 
existimantı 
preco D praeco C 
excitalio 
h’rcinam (Hercynam C m. II) 


populis 
obtendere 


proprüs 
ΠΥ 
in ortus edural 


exsudant C exudant D 
DA 
populique A plurig; et inde 
cort. ppulique D 
iporum D ipsorum ἃ 
vinis D (Ὁ corr. ex m) vinis Δ. 


Neque e scriptorum ordine in codicibus servato contra ea 
Quae de libris CAD statuimus validum argumentum promas. 
Nam in Vaticanis D et A Suetonii fragmento dialogus et Ger- 
Wania deinceps adiuncta sunt, ita ut in A post Suetonianum 
iibellum propter materiae similitudinem Pseudo-Plinii libellus de 
Yiris illustribus insereretur, dialogo Agricola propter communem 


28 


originem Tacitinam anteponeretur. In Farnesiano autem Taeiti 
annalium partem posteriorem, historias, dialogum, Germaniam, 
Suetonium continente scriptorum tenorem eo consilio immutatum 
esse veri est simillimum, ne annalium et historiarum libri a 
ceteris operibus Tacitinis alius auctoris libello disiungerentur. 


8 IV. 
De correctorum opera in codicibus D et E conspicua. 


Quoniam quomodo origine libri inter se cohsereant inqui- 
situm est, restat ut de consensu eorum non natura orto sed arte 
quae quidem graviora videantur esse breviter exponamus. Eis 
quae supra disputata sunt res ita mutatas esse apparet, ut quae 
Michaelis de Vaticano D censuerit ea me quidem iudice fere 
cadant in Ottobonianum. Nam cum ille comprobare frustra stu- 
duerit librorum ABD consensu archetypa X et Y redintegrari, 
consensum autem codicum ABE correctoris opera in Ottoboniano 
versata esse factum, nos quidem ut ABEV, natura conspirare 
certis argumentis ostendimus, ita Vaticanum D, non Ottobonianum, 
librarii familiae X libros inspicientis manum emendatricem ex- 
pertum esse iam demonstrabimus. 

Atque ut perlustremus testimonia, ab hoc loco proficiscamur: 
dial. cp. 41.3 

1 quis eni; 

Quidem quod nemo A 

quid enim quod nemo B 

quis enim quidem quod nemo D 
quis enim ΕΥ̓͂, ΟΔ. 

Michaelis in spernendis familiae Y lectionibus adeo sibi 
constans fuit, ut Leidensis scripturam ut Tacitinam sermoni in- 
sereret. Neque vero dubium est, quin lectio quis enim in EV,CA 
tradita sit genuina, praesertim cum de librorum ABD lectionibus 
serupuli tolli mihi quidem videantur Vahleni illa coniectura, qua 
Bindium (v. p. 21) illas scripturas ortas esse docuit ex inter- 
pretamento i. q. nemo (idem quod nemo), quod supra lineam 
adiectum librarii imprudentia cum Taciti verbis confusum esset. 
Atque Vaticani A lectionem iam in X fuisse exhibitam ea ex re 
Bindius iusta causa effecit, quod in codice B illud quid enim 
ex quis enim et quidem conflatum esset. Quod autem veri esse 


29 “ 


tistimat simillimum, duplicem scripturam codicis X, qualem A 
‚praesentat, etiam archetypo Y tribuendam esse, ab illo dissentio. 
ac enim in quaestione ita progrediendum nobis videtur esse, 
; codicum originem nexumque respicientes conspirantium libro- 
ım EV,CA, non solius Vaticani D auctoritate memoriam arche- 
pi Y restituamus. Quod si laudas, archetypo Vaticani D verba 
udem quod nemo ex familia X superscripta indeque ab amanu- 
ıse codicis D pro consuetudine etiam alibi manifesta sermoni in- 
τί esse tibi persuadebis. Sic reicitur etiam ea causa, qua Bin- 
ius de Vaticani D contaminatione hoc loco cogitari posse negat. 
am cum p. 21 censet codicem D »si ex A esset contaminatus, 
| quod seorsum a snae sectae consortibus praeberet snpra ver- 
ım exhibiturum fuisse«, lectiones ex classe X sumptas arche- 
po huius libri, quod ei cum Gudiano commune est, sine ulla 
ffieultate tribui non intellexit. 


Eandem esse naturam scripturae, quae cp. 30.2 in Vaticano 


vocalis AB vocantis D vocant EV,CA, 
wehrensius in commentario critico editionis p. 45 bene docauit. 


Locupletissimum autem testimonium deprebendimus 
cp. 37.23 habendus est AB 
est habendus D 
habendus ΕΥ̓͂, ΟΔ. 


Hoc enim loco voculam est ut in Vaticani D archetypo 
Derscriptam fuisse ex mutato verborum ordine, ita correc- 
"2s manui deberi ex ceterorum familiae Y codicum consensu 
acet. Atque cum his quidem locis: 1.24, 12.23, 23.28 Vati- 
wıus D solo cum Leidensi consentiat, eum qui Vaticani Ὁ 
"chetypum exaravit codicem B vel, quod 12.23, 23.28 ostendere 
Glentur, eius parentem inspexisse conicio, Exceptis illis, quos 
Iypra fusius tractavimus, locis lectionum libro D cum secta X 
>mmuninm hanc composui tabulam: 


ABD EV,CA 
tal. 217 cu omni 
11.2 parant (perant D) quid enim me ραγαπί enim quid me 
12.12 et malis ei ex mals 


16.36 videlur AD vester B (este in lit.) vester 
17.20 fateretur fatebatur 


ABD EV,CA 
dial. 19,12 laudabat laudi dabatur 

21.20 regule A regule BD illae 

25.1 praescriptam a te et prescriptam E perscrip- 
tam οἱ Ü praescriplam 
et V,A 

25.5 constal constaret ECA constare V, 

26.29 in Ourato A incuralo BD incusato 

27.6 hec AB hec D hoc 

27.13 nam et nam NeC 

27.16 cum ei cum 

28.17 erit erat 

31.17 et ad 

31.23 postulabit postulaverit 

32.22 ul quae uique (quae supra vers. CE 

333 quid guod 

39.10 ipsam ipsa 

41.1 forum horum 

41.14 obscuriorque obscurior 

1.24 anteferrent BD anleferret AEV,CA 


12.23 videfalntur B videantur D videntur AEV,CA 
23.28 planitas B plenitas D planitas AEV,CA. 


Quae ea de re supra disputata sunt hac ratiocinatione non 
mediocriter firmari mihi quidem videntur. Omissis enim minutiis 
quibusdam paucissimis in Germania Vaticanum D a partibus 
sectae X non stare invenimus nisi compluribus ceterorum originis 
consortium cum eo consentientibus., Atque praecipue cum Far- 
nesiano C, quem ex eodem quo DA fonte derivatum esse supra 
comprobavimus, ita consentit, ut solus ab eo ad alteram familiam 
non deficiat. Hanc memoriae diversitatem in singulis codicis Ὁ 
scriptis manifestam satis bene non explicari censeo, nisi Operam 
correctoris in dialogo versatam esse nec vero ad Germaniam 
pertinuisse credimus. 


Quod quoniam exposuimus, quaestionem de Ottoboniano iam 
supra tractatam resumamus. Nam cum illum plurimis locis non 
solum sed Vindobonensi comite libris AB ita se applicare vide- 
remus, ut correctoris muneri hunc consensum tribuere non liceret, 


81 


estat numerus lectionum codicum E οἱ B communium, 
rectoris manui debentur. 


tt E et B: 
BE AV,CAD 

18 irrumpuni inruperunt 

L non num 

I ἐπ omis. 

) si B supra vers. Εἰ omis. 

2?  Menenium BE inmarg. me nimium (in V, m. II con- 
iuncta) 

[1 odoratus B Εἰ 6 corr. adoratus (in V, m. II emen- 
davit odoratus) 


ve 
18 videretur B videlur E videlur 
ει de E supra vers. B omis. 
21 dicere E dixcere B discere 


morum b 


[6 modo@recta indoles B modo recta οἱ indoles 
modo recta indoles E 

ι Coekum B Calium E alium 

29 οἱ ornaturum B (et cor- et ornalurum AV,D 
recturus fuerat in ex) οἱ ormalorum CA 


Zornaturum E. 


3 locos qui percensebit veniatne ad certum iudicium, 
er dubito. Lectiones enim velut 11.18, 15.1, 28.9 utrim- 
in verborum ordine scriptae ex altero in alterum tran- 
3886 non videntur, sed, quantum nos quidem perspicimus, 
;que libri archetypa sunt referendae, quorum in altero 
octa manu sublata ab alterius librario excepta sunt. 
:m opinioni obstare videtur ceterorum locorum species, 
8 16.5, 17.2, 19.17, 19.18 primo quidem aspectu eam 
ostendere videntur, ut quae Ottobonianus exhibeat ipsi 
licis librario corruptelas ex codice B vel ex eius patre 
i sint imputanda. Neque vero hoc conciliari potest cum 
locorum 20.4, 28.21, quibus in codice Leidensi manus 
icis vestigia deprehendere nobis videmur. Atque hac 
ıoniorum repugnantia prorsus haereremus dubii, nisi 
loci nonnulli, quos viri docti non satis respexerunt: 


82 


ΑΒ EV,CAD 
dial. 16.36 videtur AD vester B vester EV,CA 
(este in lit.) 
18.30 quidem autem AB (qui- autem 


dem B del.) 
18.33 venias A venia«B veniam 
20.6 dicentes AB (dicentem dicentem 
B corr.) 


26.9: auciores A afultores B actores 

26.19 post se A pos#se B posse 

26.28 vuli A vuli B (sed corr. velut 
velut) 


23.2 "istud A ἰδία B (corr. sllud 
illud) 

25.8 istorum AD istorum B sllorum 
(corr. illorum) 

30.21-23 iste-iste-iste A ılle-  slle-ılle-slle 
(2 in lit.) ille (U in 
lit.) ille (corr.) B. 


Nam cum illis scripturis sit manifestum Leidensis memoriam 
ex codice quodam familiae Y saepius esse emendatam, lectiones 
librrorum BE supra propositas ea ratione huc referendas esse 
veri est simile, ut Ottoboniani librarium apographo Pontani vel 
ipso Pontani libro corrigendi causa usum esse cogitare desi- 
namus, sed Ottoboniani archetypum descripto Vindobonensi docta 
manu correctum atque post correctionem vel a Pontano vel et ἃ 
Pontano et Leidensis librario, ut libros suos mendis quibusdam 
liberarent, in usum vocatum esse. 


33 


8 Υ͂. 
De fide archetyporum X et Y. 


Qualis origo nexusque codicum qui extant sit quoniam ex- 
>suimus, restat ut qua via archetypa X et Y recuperentur osten- 
amus. Ac primum quidem archetypi X memoria vel discor- 
antibus A et Β facile restituitur, cum Vaticanus A accuratissime 
eriptus et ex arbitrio librarii rarissime mutatus suae sectae 
stis Leidensi integrior censendus sit. Accedit quod dubiis 
bus alterius familiae codices vel Vaticano A vel Leidensi se 
diungentes, uter libri X scripturas accuratius seryaverit, sincere 
estantur. . 

In restituendo vero Y dissentientibus huius gectae exemplis 
'rimum ex consensu codicum EV, quid y,, eodicum CAD quid 
's exhibuerit efficiendum est. 

Deinde ut archetypum Y restituamus, ab altera familia X 
mxilium petamus. Ubicunque enim libros ABEV, vel ABCAD 
'onsentire videmus, etiam archetypa X et Y consensisse apparet. 
ta auctoritate exemplorum ABEV, vel ABCAD easdem lectiones 
xhibentium Henochianum restituimus exemplum. 

Ceteris vero locis, quibus varie discedunt libri manu scripti, 
80 de secundariis apographis supra exposuimus respice: iam 
Omparando et examinando te quid in archetypis fuerit scriptum 
Xxpiscaturum esse-spero. 

Quaestio nunc suboritur omnium longe gravissima, utrum X 
ἢ Y exemplar Henochianum religiosius servaverit. Quam rem 
aehrensius primus in controversiam deduxit, eum contra Mi- 
Ihaelem hoc illo praestantius esse diceret. 

Utri assentiendum sit ut diiudicemus, abiectis singulorum 
Ddicum scripturis peculiaribus eos locos percenseamus necesse 
St, quibus X et Y inter se dissentiunt. Redintegrantes igitur 
Orım memoriam secundum eam quam supra proposuimus nor- 
“am X et Y his locis distare videmus:?) 


ἢ Hic non respicio familiarum discrepantiam in usu pronominum {116 

t iste manifestam. Consentientes utriusque sectae codiees semel et tricies 

>Konominis slle, decies pronominis iste formas exhibent; viginti septem locis 

%a dissentiunt, ut in classe X iste, in Y slle sit exaratum. Cum dialogi 

editores hac quidem ratione archetypo X fidem abrogarent, Michaelis solus, 
8 


. 8 


Ac primum quidem locos propono eos, quibus familise Y 
codices genuinas lectiones exhibent: 


AB EV,CAD 
dia. 5.7 Salerum A Galeriü B. Saletum V,CAD Seleium E 

5.17 necessitates necessiludines 
5.29 profugio perfugio 
6.2 tocunditatis A iocunditas EV,CA 

 iueunditatis B inconditas D 
6.21 guandocumque (Ὁ qua- quencungue E quecug \V, 

.  eungue in. marg.) quemcunque Οὐ quemconque .1 
6.21 indueret induerit 
1.11 no nomina 
9.9. Caeleium A Coeleium B Saleium EV,CA Saltium D> 
9.12 est eius 
10.3 [in]sequitur A sequilur 

insequitur B 

10.19 elegiorum _ elegorum ECAD elegarum ἴω: 


qua est erga codices AB fiducia, usum pronominis iste in X singulariter ἥΘ 
quentem Tacito vindicavit. Sed adeo sibi fuit inconstans, ut dial. 80, 21-23 
ubi per anaphoram in X iste, in Y ille ter repetitur, sectae Y obtemperare=# 
6.9 scripturae istos ab AB exhibitae Ottoboniani lectionem spsos pr 
ferret. Bindius, qui dissertationis suse capite II hanc quaestionem tractars δ 
libro A fidem habendam esse arbitratus in Y amanuensis arbitrio pronome=?#® 
iste extincetum esse censet, ubi nudum, ubi ante suum nomen, ubi post pr®#" 
mum adiectivum, si substantivo duo apponuntur adiectiva, positum fuers &- 
Sed primum huic legi tres repugnant loci: 23.8, 41.24, 26.7; deinde omnir»® 
non apparet, qua ratiocinatione ductus amanuensis ipeis illis condicionibea# 
pronomen iste respuerit. Haud spernendum vero argumentum Bindius oppe®” 
suit Baehrensio, qui ed. p. 52 exemplaris Henochiani compendium :* pro IF« 
(1° pro slla, et sic per ceteras formas) librarium codicis X falso esse inte” 
pretatum statuit. Bene enim Bindius monet probata Baehrensii explicatiom® 
non liquere, qui factum sit, ut in Germania codices AB pronomen iste um 
loco (10.17), in Suetoniano libello omnino non exhibeant. Equidem quars® 
maxime dubito, possitue haec quaestio profligari, nisi de usu ac natura pr@” 
nominis iste accuratissime erit inquisitum inspectis Ciceronis et principaliuss® 
argenteae latinitatis auctorum operibus, imprimis dialogice scriptis. Nam αὖ 
codicibus AB fidem non esse habendam mihi persuasi, ita quominus alterars® 
classem omnibus locis sequar ea res impedit, quod quomodo haec sectarum® 
differentia explicetur non dispicio. | 

Praeterea omittuntur ei loci, quibus in corruptelis et orthographie# 
rebus familise X et Y discedunt, 


ΑΒ 

al, 10.40 hic (hinc Ὁ) 

12.9 et | 

12.17 ullus 

16.23 profer[i]tis A 
proferalis B 

18.30 quidem autem (B quidem 
delevit) 

18.33 venias A veniax B 

19.29 expectantem 


20.6 dicentes (diceniem B 
corr.) 

20.16 nec solum 

21.34 qui (Ὁ corr. qua) 

23.2 ius Vetrinum 

24.15 recessimus 


26.9 auctores A a/ujtores B 
26.19 post se A pos«se B 
26.28 vult (B corr.) 


Tu 
28.1 Qui A [Qui] B 


28.17 educabitur AB (educa- 
batur b) 

28.31 ad militarem 

29.15 intenires 

29.23 autoribus 

31.15 omis, 

31.30 promovedos 


35.19 perfidie 
37.18 curarum (causarum Ὁ) 
38.14 aliquorum 
39.2 ridear 
41.11 inde 
ΑΒ. 
2.11 cu 


EV,CAD 
haec EV,CA hoc D 
ın 
ullss 


proferlis ECAD profertis V, 
(ἐ m. Il ex c corr.) 
aulem 


veniam 

expectandum EV,CA 
expectando Ὁ 
dicentem 


non solum 

quia 

ius Verrinum 
recesserimus EV,D 


er 
recessimus Ο 


actores 
posse 
velut 


Et ECAD :V, (litt. init. loc. 
res.) 
educabatur 


ad rem militarem 
invenies 
ouctoribus 
ın 
permovendos EV,CA 
commovedos D 
per fidem 
causarum 
aliorum 
rideatur 
tlamen 

EV,CA 


omns 
3* 


86 
ABD 


dial. 16,36 videlur AD 


Sequuntur loci, quibus in Vaticano 


dial. 


vester B (este in lit.) 


21.20 regule A regule BD 


26.29 
27.6 
27.13 
28.17 
31.1 
31.17 


41.3 


in Curato A incurato BD 
hec AB hec D 

nam el 

erit 

hec A hec BD 

et 

4 quis eni; 

Quidem quod nemo A 


quid enim quod nemo B 
quis eni quide quod ne- 
mo D 


9.24 percepta ABC 


21.3 


diminutaAE dimunutaB 


leguntur: 


6.8 


NON 


6.25 profert 
34.42 hodie quoque 
3742 et aBaA 


ABD 


25.1 praescriptam a te 


32.22 ut quae 


33.8 
39.6 


quid 
tabularia 


39.10 ipsam 
37.23 habendus est AB 


est habendus D 


8.30 possit ABC 


Uter religiosius Tacitinum sermonem servaverit, X an 


his locis in dubio est: 


414]. 


9.6 


ΑΒ 
deinceps 


illae 
incusalo 
hoc 

Nam Nec 


quis enim 


praecepta EV,AD 
deminuta V,CAD. 


A et Leidensi Taeiti vr Ὁ 


EV,CAD 
ue 
perfert EV,CA proferre D 
hodieque 
eo 


EV,CA 


ei prescriplam E perscriptar” 


et C praescriptam et Υ,ἃ 
ulque 
quod 
tabulariae VzC tabularie E 
fabularie A 
iDSa 
habendus 


possint EV,DA. 


EV,CAD 
deinde 


— 


81 


ΑΒ EW,CAD 
al, 16.21 ac et 
19.28 aut et 
21.44 nec per non per 
22.4 oratores aelalis eiusdem eiusdem aelatis oralores (ora- 
loris V,) 
22.9 - iam senior senior sam 
22.24 et ul 
24.15 tantum ın lanlum 
271.13 perstringat perstringit EV,CA perstrigit Ὁ 
30.16 vis his EV,CD hüs Ὁ 
30.21 artıs ingenuae ingenuae artis 
31.8 haec enim est haec est enım 
31.11 haec haec ipsa 
31.15 nec neque 
31.42 haec haec quoque 
32.18 nec non 
32.26 ego ergo 
35.27 cogitant cogitare 
35.27 vel nihil 
ABD EV,CA 
10.26 artis arles 
‘ 12.12 οἱ malis ei ex malis 
17.20 faterelur fatebatur 
19.12 laudabat laudi dabatur 
25.5 constat constarel ECA constare V, 
27.16 cum et cum 
31.23 postulabit postulaverit 
41.14 obscuriorque obscurior 
5.2 moderati ABE modesti V,CAD 
12.21 ac ABE et V,CAD 
425 ἐξ ABC his EV,D. 


Harum lectionum perlustra longam seriem: iam intelleges 
te X libri Y insignem esse bonitatem. Nam ut numeris rem 
Am luculentissime illustrem, ex uno et nonaginta locis, quibus 
dialogo X et Y dissentiunt, quinquaginta locis archetypum Y, 
lecim X genuinas servavit lectiones. Ceteris vero locis utrim- 
: tales traduntur lectiones, quas nisi altera obstaret familia 


88 


Taecito vindicares. Similiter in Suetonii relliquiis de grammaticis 
et rhetoribus nec non in Germania res se habet.!) 

Itaque cum Y mendis rarius foedatus multo integrior sit a 
corruptelarum labe quam X, qui plurimis scatet vitiis et socordia 
librarii et compendiorum imperitia ortis, etiam eis locis, ubi in 
utroque archetypo lectiones haud improbabiles exhibentur, maioren 
auctoritatem penes Y esse consentaneum est. Accedit quod 
dubias illas lectiones percensentibus nobis sub nonnullis familiae 
X secripturis specie integris latere corruptelas manifestis eorundem 
vitiorum testimoniis probatur. Nam cum cp. 26.16 in X vocula 
non mendose abierit in nec, etiam cp. 21.44 et 32.18 librarium 
codieis X eiusdem mendi haud iniuste incusare mihi videor. 
Item cp. 24.15, 31.11, 31.42 veri est similius in X scriptura$ 
tradi lacunosas, quam Y esse interpolatum, propterea quod et 
dial. cp. 28.31 et Suet. rell. de gr. et rhet. p. 111. 13.1 in illo 
verba sunt omissa, in hoc vero manifestae interpolationis nullum 
extat testimonium. Eadem ratione dial. cp. 22.4, 22.9, 30.21, 
31.35 classem X quam Y in suspicionem vocare malo, cum 
respicio et Suet. rell. p. 103.4.7 et Germaniae cp. 9.3 et 25.9—13 
illo in archetypo verborum collocationem temere mutatam esse. 
Ceterum dubiis illis de locis disputare otiosum est; nam haec 
plerumque eorum natura est, ut alius alio magis Tacitinum stilum 
resipiat. Hac in re nobis quidem is prudenter cauteque criticam 
factitare artem videtur, qui quid Tacito, quid librario imputan- 
dum sit non singulis ex illis lectionibus colligere studet, sed qui 
archetypum pluribus locis integrius sinceriusque constanter se- 
quitur. 

Sed haec quidem hactenus. 


Epilogus. 


Ad eum igitur finem dissertationem perduximus, ut Baeh- - 
rensii de praestantia archetypi Y iudieium laudemus, ceteros qui 
hac aetate dialogum ediderunt omnes erroris coarguisse nobi== 
videamur. Neque vero miror, quod qui haec studia fovent virc 


ἢ V. Schefezik 1. l. p. 12, qui Holderi vestigia secutus dialoge 6555: 
Suetonio neglectis archetypo Y auctoritatem multo maiorem esse tribuenza 
dam quam codiei Y in Germania bene comprobarvit. 


111: doctissimo parum crediderunt eumque temeritatis impruden- 
tiaeque criminibus persecuti sunt.!) Nanı in singulorum codicum: 
origine et natura perscrutandis non ita elaboravit desudavitque, 
ut ad verum posset pervenire. Respice quam perverse iudica- 
verit de Ottoboniano, quem qualis sit et ipse adeo non cognovit, 
ut eum, ubicunque ad alteram familiam deflecteret, ex A vel B 
correctum esse censeret, de Vindobonensi (V,), quem in libris 
recentissimis foedissimeque interpolatis numerat, de Vaticano A, 
quem ex ipso Y fluxisse opinatur: iam videbis ipsum Baehrensium, 
cum archetypo X hac ratione multos locos condonaret prae co- 
dice Y integros, suae de archetypo Y sententiae mirum in modum 
obfuisse multumque ei auctoritatis falsa ratiocinatione detra- 
xisse. Plerumque enim, ubi CAD consentiunt contra ABEV,, 
ıllorum lectiones, quas Baehrensius ex Y fluxisse censet, vitiosae 
sunt Eas autem non in Y, sed in peculiari codicum CAD arche- 


ἢ V. Henricum Jordan (ind. lectionum, Regimonti 1886 p. 9): „in 
quo dissensu fateor me inde a principio eorum sententiam esse secutum, 
Qui primas partes Leidensi Vaticanoque 1862 tribuerunt, secundas Vaticano 
alteri 1518, exiguas ceteris. ac ne nunc quidem poenitet me huius sen- 
tentige, postquam et Muellenhoffium, virum incomparabilem, ab ea paene 
descivisse Waitzius me docuit libri de veterum Germanorum re publica 
editione tertia 1.511 et certatim viri doctissimi, Holderum dico Baehrensi- 
ümque, summa imis miscentes a vilissimo quoque, si me audis, apographo 
salutem petendam esse demonstratum iere.« 


Praeterea Baehrensium castigavit Helmreich (Jahresbericht der klass. 
Altertumsw. 1884 p. 109), qui praestantiam codicis X fortiter defendit; deinde 
Andresenum nomino, qui exemplis quibusdam, velut 24.9, 29.15, quam non 
Baehrensius sibi persuaserit, scite exposuit (v. Philologische Wochenschrift 
ed. Hirschfelder, 1882, p. 239). Aptissimi loci illi videntur esse, quibus’ 
Quo falsa de codicum nexu opinio Baehrensium deduxerit comprobetur. 
Nam cum librorum CAD consensu archetypum Y renovari putaret, ut sibi 
COnstans esset, cp. 24.9: quamquam modo laudati sumus iis quos insectatus 
est ABEV?, quamquam modo laudati sumus iis quos modo insectatus est CA, quam- 
team modo insectatus est D non prius illud modo, quod in omnibus exa- 
Fatum est codicibus, Tacito vindicavit, sed illud, quod per somniculosum 
librarium ante insectatus ex versu antecedente, ut videtur, repetitum est. 
Altero vero, quem Andresenus adhibuit, loco cp. 29.15 Baehrensius genuinam 
lectionem relinguit (ABEVe) refutans, ut corruptum illud relingquitur in ser- 
ΤΟ ἤρθη recipere posset, ante occupatus voculam si per coniecturam inseruit. 

ta perversa ratiocinatione ductus Tacitum adeo non restituit, ut ipse eum 
in altiorrem corruptionis gradum deduceret. 


40 


typo ortas esse supra demonstravimus. Itaque etiam multie illis 
locis archetypi Y memoria incorrupta est. 

Quae cum ita se habeant, dialogo iuste ex optimorum libre- 
rum auctoritate edendo satisfecisse videmus neminem. Nam qui 
ante Baehrensium hunc librum emiserunt deterioribus_ criticae 
artis subsidiis praeiudicio occupati maiorem fidem habueraunt. 

Baehrensius verum divinavit, non comprobavit; nam ut de 
superstitum librorum origine ita de archetypo Y ex illorum me- 
moria restituendo a vero longe aberravit. 

Non iniuste igitur novam aurei huius libelli editionem desi- 
derare mihi videor. 


41 


Dissertationi, quam de dialogi codicum nexu et fide scripsi, 
icio codieis Vindobonensis collationem a me factam atque ita 
idem, ut omnes lectiones praebeam, quibus V, a Michaelisi- 
a editione dissentit. Ubi quas equidem exscripsi lectiones 
screpantes vides ab eis, quas Huemer enotavit, meo testimonio 
edas velim, quippe qui Huemeri lectiones respiciens hos locos 
:nuo Accurate examinaverim. 


INCIPIT DIALOGVS DE ORATORIBVS: 


(rubrig litteris haec scripta sunt.) 


1. 1 AEPE (litterae initiali locus reservatus est; s m. II 
Adidit.) | 2 secula | 3 florwerimt | 4 ipsum nomen | 5 appellemus | 
qid vis | 1 percunctationi | 8 magne questionis | 10 ewistiman- 
um si | 17 subtiliter | 18 diversas quidem sed probabiles causas | 
9 pro afferrent alind verbum scriptum fuit, quod legendo non 
ssecutus sum | 20 reddent | 20 üisdem que | 21 prosequar | 23 vexata 


3 inrisa (r m. II supraser.) 

2. 4 ea que | 8 adsectabar | 10 disputatio ne set (m. II ne 
ım dispulatio, littera s cum ne coniuncta sunt) | 11 archana 
Udilionis poenitus acciperem | 13 mature | 14 institulione (u in 
.) | 14 licteris | 14 eloquentie | 17 inbutus | 17. contempnebat | 
3 industrie | 20 adniti 

3. 2 saedentem | 2 ipsum quem | 2 intra | 4 nihil ne | 4 ma- 
ne (om. I addidit; eadem manus lineam subduxit.) | 5 Zerrent. 
40 minus | Ὁ amens | 6 apprehendisti | 7 si quae | 1 interprae- 


b 
ons | 3 omitteres (ὃ m. II suprascripsit; o eadem manu ex 6 
Trectum) | 10 leges tu quid maternus sibi debuerit | 11 si qua | 


b 
. omisit (ὃ m. II suprascr.) | 12 recitatio ne (m. II coniuncta) | 
! Ihrestes (m. II r in i correxit) | 18 formam (litt. m deleta, 


b 
ἢ m. II correctum) | 17 omissis (ὃ m. II supraser.) | 18 threstem 
ἃς II r in # correctum) | 21 δ᾽ iam | 24 adgregarem 


4.1 pertubarer (r m. II supraser.) | 5 obicis | 5 cotidianum | 


b 
defendende | 8 vel iam pridem | 9 compellat | 9 omissis (b m. II 
Iprascr.) | 11 slam 


42 


ὅ. 2 modesti | 3 in his cognitionibus excusent | 8 porrojsi (m. 
II disiuneta) | 12 possit: $ ego | 13 inveniri | 14 plurimum | 
15 apud eos | 18 amitti | 19 vel ad utilitatem fructuosius vel ad 
dignitatem amplius vel ad... | 21 noticiam | 22 vite | 23 conala 
(m. II corr. consika) | 23 fataque per nostra (m. II per lines 
delevit) | 24 tucius | 24 eam exercere eam exercere) | 27 ferd 
27 & vel ut | 30 intellegitur | 31 herculae loricae gladius | 33 vel 
in iudicio vel in senalu sive apud principem | 35 in festis | 35 prius 
Marcellus | 36 qui adeinctus | 37 eiusmodi | 38 helvidi | 39 partim 
minime | 40 contradicturum 

6. 2 socunditas | 5 ingenio | 8 neque officii | 9 administrationis | 
9 illos qn ymo | 12 ulla ne | 12 magne | 15 habundantia | 18 qud 
illud gaudium | 20 coram | 25 perfert | 25 est gd’clam sit ἃ 
27 animus | 29 ex temporalis | 30 iocunditas | 31 nam ingenio 


7. 6 quantulae cüque | 6 indicendo | 7 rerum | 7 centum viros ἢ 
8 causa aliqua infeliciter | 9 principum | 11 tum abire | 12 u 
si non in albo | 14 qui no illustres & in urbe non solum apud ne — 
gociosos | 16 & iam | 16 adulescentes | 16 quibus modo γϑοία e# 
indoles & bona spes sus | 18 vulgus | 22 atligeruni ac velut agnos cer== 


8.2 hunc 6 proprium q’ modo locutus sum | 3 iubium | 4 obk=— 
teratis | 4 ulor non minus | 7 alterius ter milies sextertium prestat | 
9 venisse: Ina ‚| 10 seculis | 11 ad quantum usque | 15 quosqge-— 
(o in lit.) | 15 angustia ereptum | 19 sive | 19 aegregius | 22 prime 
ceps | 23 agunt feruntque | 23 a ipso | 24 diligentia diliqguniur 1 
25 verabilis | 25 pacientissimus | 25 intelligt | 26 & ceteros 
26 his | 27 ipsis | 28 est | 29 amititiam | 30 accipi possint | 
31 obtinent | 32 ne deguntur | 36 adulescentia 

9. 2 ἐπ de (eadem manu ut videtur coniuncta) | 3 oratiofuet 
que (m. II disiunxit ne ab oralio, coniunxit cum que) | 6 heet 
(superscriptum fuisse videtur e) | 6 deinde | 7 ugamem non (m. El 
ut videtur coniuncta | 13 ceciderit | 16 iocundi | 18 extudit | 21 es 
trust | 21 sub sellia | 23 illa laus | 23 unu | 24 vel ut | 30 ie 
gentas sextercia | 32 resfamiliaris | 33 ingenium | 33 propiciare 
33 libertatem | 34 adice | 36 iocunditas | 36 ut quae | 37 recedendu =" 

10.2 oms | 3 atque | 3 oratores ᾧ sequitur | 4 qm | 6 mediume- | 
6/7 innotescatur | 6 provintias | 1 asya | 8 ne quid | 9 si quis | 
9 et semel | 14 ocium | 17 coturnum | 17 heroycs | 18 tocundidatens- 


19 elegarum | 19 amaritudinem epygramatum | 20 spetiem | 22 ma- 
terne res est (o m. Il suprascr.; res ın. II ex ses correctum. in 
marg. m. II res.) | 23 ‚referat (re m. II additum) | 24 maius 
(m. II mutatum in mavis) | 24 adep’ | 25 utm (m. II ui 
mutatum in αὐ, si suprascr.) | 25 graefia | 26 artes | 27 patererim 
manes (in cum manes m. II coniunctum) | 27 illos | 33 offendere | 
33 effer vescet (m. II coniunxit) | 35 offendes | 38 aut | 40 hic | 
40 ex his | 45 in quibus si quando necesse sit et expressit pro 
11. 2 parant enim quid (linea transversa in d m. II) | 6 pro- 
stermere | 10 sum gi (litt. qi deletae) cum | 10 in nerone | 11 in- 
probam | 11 prophanantem | 12 fregi hodie | 12 si quid in | 12 γα- 
ἱἐσεπ | 13 noticie | 13 numinis | 14 de iungere | 17 ymagines | 
13 Nam statum cuiusque ad | 20 ne vereor 
12.2 secretum ipi | 2 id quod | 2 adferunt | 5 ante hostium | 
6 sedit | 9 illa | 10 vieiis | 11 sangunantis | 12 & ex malis | 13 reli 
(mm. II correxit tel) | 15 habundabat | 17 post more (in marg. maior 
m. II) tertia fere versus pars vacua relicta est) | 18 homorj | 
19 ilos dis | 21 orphea & linum | 21 altius vel | 22 appollinem | 
22 hec fabulosa | 23 illud | 26 yperidis | 27 repperies | 27 cyce- 
ronis | 29 messalae | 30 thiestes 
13. 2 :llud foelix | 2 los | 4 οἱ consulatus | 4 evexerunt | 
& malbo | 5 vergili | 6 caruit apud | 6/7 ppl'm ens noticia | 8 ver- 
σε] 9 subrexit (’'m. 11 additum) | 10 vergilium | 15 an ex aut 
Correctum m. II, ἐ rasura deletum | 16 cotidie | 16 aliqui | 16 hi 
17 indignanter | 17 alligati cum adulatione | 18 unguam | 19 hec 
20 vergilius | 21 musae | 22 cotidie | 22 illa | 23 ilosque fontes 
25 anelans | 28 qüque enim | 29 veniut 
14. 1 ix dum (litt. init. vo loc. reserv.) | 1 stinctus | 2 vibanius 
messala | 2 eius | Ὁ comaslium | 1 tractantibus: minime (post minime, 
Quod linea transversa m. 11 deletum est, reliquum versus spatium 
Vacuum est. in versu insequenti minime semel est scriptum) | 
8 delectasse | 11 converteret 4. hortalus est | 12 docebat | 14 vere | 
14 ipse | 15 adfecisset | 16 nostrorum oralores | 17 forensibus tm 
Negociis | 18 eiusmodi | 19 eruditiimes | 19 liclerarum | 20 iocun- 
dissimum | 21 illa | 21 adferunt | 21 his | 22 ita quehercule | 23 iulii | 
% scolasticis | 26 ocium | 27 oratorum est sumere 
15. 1 num | 1 messala | 3 inridere | 5 contenderes Antiquis | 
ὃ audatius | 6 maligni in his | 8 ipsi | 9 poenitentia (- m. Il additum 


} 
, 
Ὶ 
h 
[ 
2 


44 


videtur) | 10 sapm | 11 incontrarium | 14 conquiro | 15 solalio | 
16 & sam gratis | 17 absit aeschine | 17 iste’enitet | 18 “6668 (delet.)| 
„ efesum 
18 mrtilenas | 18 contentus | 18 scolasticorum | 19 clamarius 
(alterum a in lit.) | 19 post quatit uni vel duobus verbis spatiun 
relictum est, 
16. 2 movistis | 2 explicabit (ὃ ex v correetum videtur) ἡ 
4 accesitur | 5 messala | 5 aper iam | 5 cognitiones meas illud | 
12 incontrarium adeingi | 20 intelligo | 21 ulixes & mnesior \ 
23 rperiden | 23 profertis (t ex c correctum) | 30 respectum ἢ 
30 inmensi | 30 per quam | 32 posicio | 33 rursum & iste | 35 duo- 
decim milia oclingentos quinquaginta quatuor | 35 demostenes | 
37 quo nos & fama sed eodem mense extilisse 
17.2 me nimium (m. Ilconiuncta; supra prius ὁ punctum erasum 
est) | 2 pöt videri | 3 cyceronem | 4 & caesarem el alium | 
5 messalam | T non video nam ul de cycerone (post video m. II 
signum [ posuit) | 7 Ayrcio | 8 conss | 9 septimum idus occisus est | 
10 se & q. pediu conss. | 11 statuae | 11 novae (” m. II additum) | 
12 rem. p. rexit | adice tiberü tres δ᾽ viginti | et prope quadriennium 
gay ac bis quaternos deros clawlii & Neronis annos | 15 vielü | 
15 dlum | 17 rem p. | 17/18 centum et decem | 18 cyceronis | 
19 ipe ἃ in britania (in marg. ; 640 m. I) | 20 fatebatur | 21m. ἢ 
infe rem, ita ut rem in sequenti versu scriptum sit: m. 11 inmar- 
gine ad infe syllabam ren adfixit.) | 21 britaniae | 22 adgress®s 
Ita | 23 & quidem | 25 cyceronem | 33 ac veteres 
18. 1 si qua | 2 acquiritur | 2 eandem | 3 sita et propiorem | 
4 quam servis galbae aut gayo carboni quosque | 8 cycero | 9 ilud | 
9 predixero | 10 si catoni | 13 cicero/cicerone (/m. II) | 14 quero | 
| 


14 qui | 16 multum (m. II in vultum correctum) | 16 sed illis 

21 pro calone appium caecium | 22 obtrectores | 25 antiqus 

26 aepistulas | 28 attritum | 28 ociosum | 28 diumotum | 31 ft actuma | 

32 interroges mihi | 32 verum m. 1 (m. Ile in ὁ mutavisse videtus-) 
19. 3 solent qui usque ad | 3 cassium quem reum faciunt que" 

primum | 4 ab illa | 5 licterarum | 8 conditione | 9 spetiem | 10 es 

esse (alterum esse m. II deletum) | 10 prior slle | 13 laudi dabatur” | 

11 imperitissimarum | 14 altae | 15 quitgd | 16 ermagorae | 17 a# 

ralus (m. II corr. odoratus) | 17 phylosophyam | 18 videtur | 19 e 7, 

serere | 19 ferebatur (supra at rasura; erasum videtur -) | 20 er δ 


45 


mim hec | 21 rethorum | 22 phylosophorum | 23 cortina | 24 assistat | 
24 qui de elementis | 24 & si | 25 ac certe | 27 qui υ (deletum) 
us | 28 δ legibus | 29 & accipiunt 

20. 1 valeludinis | 4 expectavit | 4 quis empectione | 4 per- 
pecielur | 5 la inmensa | 9 vulgus | 12 impexam | 12 caena roscii 


(alterum i m. II additum esse videtur) | 14 au ambivü | 16 adire 
(u m. II supraser.) | 17 sed δ᾽ iam | 18 invitem | 19 sive in suis | 


21 exereitur (e m. II supraser.) | 21 aratore | 23 actü | 23 sed 


δ᾽ oratii & vergilii | 24 obtemperans | 26 orones nostrae | 28 prae- 
veniunt | 29 cemento | 30 exstruuntur | 


21. 3 nec unum de populo gannuti aut arli de furno & cora- 


moque alios in eodem valeludinario | 5 ossa &:in hanc mazxie pro- 
bant | 7 utpulo | 7 relinquere | 8 satisfacit | 9 asicium | 9 siuditio | 
10 legitur | 10 at hereule | 10 hominum | 11 que in | 12 conseri- 
buntur | 13 sentenciis | 14 accomodata | 15 quo | 16 sublimius m. II 
ex sublimus corr. | 16 dicere | 17 nempe ea | 18 sive wuniversa 
parte serum | 20 sordes autem illae verborum δ᾽ hians compositio | 
22 pula | 23 gayo caesari | 25 eloquentiam | 26 hercule | 27 phylo- 
sophiae | 28 $ admiratores | 30 de iotaro | 31 temporis | 33 biblio- 
Ihecas | 34 illos | 35 pro prioribus | 36 me ne nios (m. I coniuncta) | 
39 corpos | 42 menbra | 42 rubore tegit & decor comendat | 44 quia 
non | 44 laeticiam | 45 viderimus ingiu 

22. 1 cyceronem | 2 equalibus | 2 aeloquentiam | 4 eiusdem 
aelalıs oratoris | Ὁ iuditio | 6 dilectum | T conpositioni: (io in lit.) | 
T adtemptavit | 8 itaque in his | 9 senior iam | 9 conposuit | 9 idest | 
1 est | 12 viciis | 13 orationibus | 13 ociosus | 15 sensus optel 
cum | 17 aedifitio rudus firmus | 19 laudatum | 19 non eo tm | 
24 ut | 24 liceat | 24 Quedam | 25 arcentur | 25 obliterata | 26 vel | 
21/28 componantur | 28 fugit & | 29 vari οἱ 

23. 1 inridere | 1 fortunae | 2 illud | 4 invitatus | 6 vocabant | 
8 oeulos isti | 8 lütium (in märg. eadem ut videtur manu lücilium) | 
8 oralio | vergilio (m. 11 correxit virgilio) | 9 eloquentia aufidii bassı 
(post eloquentia rasura; aufidii correctum ex fu vel cui fidi | 
10 nonia & ex | 11 rethorum | 13 more apud | 15 incubo illam | 
16 sapitatem infirmitatem | 17 valetudinem | 20 prope est ab | 
2] vero disertissimi | 22 illustre | 23 messala | 23 in deo (corr. 
ride) | 23 letissima queque | 26 et quotiens | 28 permitlitur 


: 


46 


24. 1 agqnoscilis ne | 4 variae | 7 messala | 9 his quos inseclalus 
est aper comparamus | 11 ac nec | 11 a vestris | 12 sepe | 14 vis 
fama | 14 in tantum | 16 centum et viginti annos | 16 cyceroms. 


25.1 messala | 1 praescriptam et | 6 constare ante Cannaos | 7 illos | 
8 sllorum | 10 si quo minus | 11 hisdem | 12 actitos | 13 aulem 
locum eschines et hypenides et Iysias οἱ licurgus obtinent | 15 cm- 
sensu | 16 sicut apud nos cycero | 18 si vere | 20 differant | 20 At 
striclior | 23 cycero | 23 sanctitatem | 25 scienlia quamvis | 21 co- 
gilationem | 27 obtrectaverunt (a in rasura) | 29 vicrum | 31 qce- 
ronem | 31 solitos et | 32 virlus affici | 33 arbitror ulrum non | 
35 cycero in invideret | 36 gaium laelium | 37 si quos | 38 falea | 
39 aeloquentia 

26. 1 opimo | 2 aeloquentiae | 3 hercule | 7 oratorüs | 7 yma« 
hercule | 10 conpositionis | 11 quoque | 15 sicut hisdam ᾧ exchos 
malio | 16 temere | 17 saeverum | 18 si his | 20 ius habeat | 23 ἐφ 
compositüis & studiis | 24 coeterum | 25 comparatüs | 27 noiare 
28 deducere | 33 deirectasse (ec in rasura; ac scriptum fuiss« 
videtur) | 35 veritum | 36 scolasticorum | 37 cyceronem 


27. 3 appareat | 3 freta | 4 aeloquentia | 5 exsolve | 9 paulo 
ante | 9 mitiore eloquentia | 10 nostrorum miratus iralus | 11 offers 
deret (t in rasura) | 12 a prima | 13 nam nec | 13 sed quid 
14 perstringit | 14 eiusmodi | 16 et cum | 17 libertate qua 


28. 1 messala | 1 materne (o m. II supraser.) | 2 tibiipse 
3 $iam | 7 negligentia | 8 oblione | 9 iam provincias | 10 nociore 
11 his | 11 intus | 13 a severilate | 15 sam pridem suis | 16 nate«. 
(n in rasura; scriptum fuisse videtur vatus) | 16 cellam | 18 libens 
21 coram quia | 21 discere | 22 in honestum (syllabae ho et ἐε 71 
in rasuris) | 23 δ᾽ iam | 26 Acciam | 26 aeducacionibus | 29 ε: 
nullis | 29 uniuscuiusque (cu in rasura; q scriptum fuisse videtur) 
30 arripere | 30 artes | 32 eloquentiae (corr. ex eloquentliam) 


29. 1 atque nunc | 4 accomodalus | 5 erroribus et vides | 8 i97 
probitati | 9 adsuefaciunt | 9 bibacitati | 11 pecularia | 12/13 hyst” 
onalis | 16 quitg | 18 nec praeceptores ullas | 21 ambicione | 24 15. 
liciam | 26 rethoras 

30. 5 decuriis referam: Necesse est | 6 quo ausos esse | T ( 
tichana | 9 cyceronis | 11 comerationem | 13 referre | 13 quiniwe 
mulium | 14 filonem | 15 stoycum | 15 phylosophye | 15 paenitus 


41 


15 hausisse (corr. ex hauxisse) | 16 his | 17 achayam | 17 Asyam | 
19 Ita que hercule & in libris cyceronis | 20 geometricae | 21 ullius 
(alterum « post ὁ in rasura) | 21 ingenune artis | 22 dyaleticae | 
22 sublilitatem | 26 slla εἰ 
31. 1 ille | 2 intelligebant | 8 rethorum scolis | 4 accidentibus | 
ὅ in his | 8 haec est enim | 9 deliberationibus de honestate | 11 haec 
pa | 13 viciorum | 14 et intellectum | 14 neque | 15 neque in viciis | 
15 & iam | 16 illa | 17 irae | 17 miseracionem | 23 postulaverit | 
δῦ reposite | 27 fidem | 28 dyaleticae proficiscei (ya in ras.) | 
30 peripaeteticis | 33 xenofon | 33 iocundidatem | 34 quasdam οἱ 
clemationes | 34 adsumere | 36 nec stoycorum | 37 audire | 37 omnes 
iberaliter debet | 38 iuriscivilis | 39 conpraehendebant | 39 gram- 
malicae musicae δ᾽ geometricae inbuebantur | 41 nolicia | 41 plerum- 
qe | 42 haec quoque | 
32. 1 ne quisquam | 2 sufficeret ut | 3 uniforme | 7 credas 
mim δ᾽ excellit (m. II correxit eminet et) | 9 & iam | 9 intelligit | 
10 aut legittime | 10/11 aeloquentiae numeros is sed ut (numeros 
cam is m. II coniunzit) | 12 neque extitisse unquam | 13 tanquam | 
15 adeo exigerit (deletum) negligitur | 16 ius quoque | 16 cotidiant 
teporis (deletum) sermonis | 17 vicia | 18 nom teneant | 21 detru- 
dat | 22 aeloquentiam | 22 uique | 26 ergo hanc | 27 arbitratur | 
27 cur omissum | 27/28 aeloquentia | 30 demosthenen | 31 cycero | 
31 his omissum | 32 quitquid | 33 rethorum | 33 achademiae | 
33 spaciis | 35 quas vobis | 38 philosophye | 39 tan; | 39 ineptis 
83. 2 non videris | 2 inchoasse | 4 quibus instrui | 5 differentiam 
nustrae | 6 desidiae $ scienciae | T demonstrati | 1 quemadmodum | 
8 quod | 11 soliti sint (correctum ex sumt) | 11 dum arte | 12 ἴη- 
senlia | 12 jacultate et aeloquentia | 13 & ii | 15 aper quoque 
secundus | 16 messala | 17 aeloquentiae | 18 videlur | 19 prosequor | 
21 aut reconditas | 23 iis eloquentiae | 23 per que | 24 eandem 
Eliam (m. II correxit esse) | 25 si cui | 26 ἐπα | 27 parate | 
28 propriae ᾧ᾽ ornaturum 
84. 2 aeloquentiae | 5 obtinebat | 8 excipere | 9 interesse | 9 ui 
fie | 9 praelio | 10 magnos | 14 exprobaret | 16 inbuebantur | 
19 populi et | 20 quid ni | 23 imagine prestaret | 24 sudibus | 
24 sed | 26 ut nec bene | 27 eloquetie | 29 quin mo | 29 conro- 
boran; | 31 discipulus (u post / in rasura) | 32 iuditiorum | 32 ad- 
"uefactus | 33 cotidie | 37 par in rasura | 37 nono decimo | 38 Lucius 


48 


crassus gaitum carbonem uno el vicensimo caesar dolobella | 39 w- 
censimo | 40 pollio gamım catonem | 41 his | 42 hodieque 

δῦ, 2 adulescentuli | 2 in se in | 2 scolasticorum | 3 rethores | 
Ὁ marco crasso | 6 eludere | 6 cycero | 6 inpudentiae | 7 constilr- 
eram | 8 scolas quibus | 8 utrum ne | 9 con discipuli | 10 adferant ἢ 
10 sed in quem | 11 eque | 13 adulescentuli | 13 adulescentulos ἃ 
14 ipse | 15 contrarie | 16 rethoras | 16 suasoriae quid $ εἰ ἰῷ 
plane | 22 adhibeatur sic fit ut | 23 viciatarum | 24 aut gigd \ 
24 in scola cotidie | 25 in gentibus (m. II coniuncta) | 26 pr=—- 
sequuntur | Post venlum duae fere paginae vacuae sunt relietae- 
Aversae in paginae margine inferiore legitur: hic & defecl un ® 
foli cum dimidio | 27 cogitare | 27 nihil obiectum 

36. 4 & si | 5 que | 5 beata re. p. | 6 fa serat (5 in rasura) | 7 ac" 
segwi | 11 ἴῃ .nris hinc (nris delet., in margine ; rostris) | 12 rerum ==! 
adsignatae | 15 & si | 19 adsequebatur | 20 graciae | 21 noticise | 
22 probabat | 22 In (mutatum videtur ex hi; punctum litterae | 
rasura deletum) | 27 concilio | 27 qn ymo | 28 aeloquentia | 28 ad 
sequi | 32 nisi qui | 35 publicis.non | 35 absentis | 37 aeloquentiae - | 
37 premia | 38 et commoda 

37. 2 premüs | 2 stipulabantur | 3 clientulorum potius | 3 post 
patronorum uni vel duobus verbis spatium vacuum relictum est | 
4 transissent | 5 lanqguam merces | 6 impetrarentur | 8 bibliothecis | 
9 Mutiano | 10/11 conposita & de edita | 11 intelligi | 11 Gneus” 
popeium | 12 Marcum crassum | 12 armis (s in rasura) | 13 m&- 
tellos sed et lucullos | 11 consequium | 18 rerum | 19 prestant | 


22 comitibus | 23 habendus in | 25 aeloquentiae | 28 demosthene | 
30 cyceronem | 30 publius quinchus | 31 licinius archias | 33 tara-4t 
fut Re. p. | 37 inquietis temporibus in rasura | 38 ut ihus 

39 praeliatores | 40 conditio | 40 quo saepius | 41 tanquam | 42 “59 
acrior qui pugnas sibi ipsas desumpserit | 44 nobiltatus criminibus ' 
45 ut secura velint 


38. 2 δ᾽ si | 2 aplior ὃ ituerit eloquentia | 4 intra paucissim #3 
perorare cogebaltur comprendinationis | 5 dicendo | 7 gneus po =3®" 
peius | 8 adfirnixit | 8 inposuitque | 10 quanto | 11/12 argumente es" 
et est | 12 centum virales | 13 obtineni | 14 cyceronis | 16 cente er? 
viros | 17 orationibus (fi post n in rasura; erasum esse videtur > Ὁ» 
18 urviae | 21 ocium | 21 mazxis 


49 


39. 1 videtur | 3 rideatur | 3 aeloquentiae | 4 penulas | 6 audi- 


iorie & tabularıae | 1 quomodo | 8 spacia | 9 soliti fruanlur (in 
margine „ soluti feranlur) | 10 ipa quin ymo curam | 12 qua in- 


cıpias | 14 patronus | 17 plausu opus | 17 gd’da thetro (in margine 


thealro ! 18 cotidie | 21 adsistere | 22 populus Ro. | 23 gaium cor- 
nelum & marcum scaurum & titum milonem & 1. bestiam & P. va- 
tinıum | 27 potuerunt | 28 eiusmodi 

40. 1 adsidue (supra ; rasura) | 4 publio quidem scipione aut 
Sylla aut cn. pompeyo | 6 $& histriones | 8 ociosa | 10 aeloquentia | 
3 temerarius adrogans | 14/15 lacedemonum | 17 nec macedonum | 
[8 zllius | 19 rhodii | 19 athenienses | 27 aeloquentiam | 27 sicuti 
lomitus ager heret | 28 Iatiores | 28 tuta rei. p. graecorum aelo- 
nentia | 30 formam aeloquentiae | 30 cycero 

41. 1 horum non emendare | 3 quis enim nos | 4 civitatem | 
ὃ agitatur | 6 provintiam | 8 post vindicar; uni verbo spatium va- 
cuum relictum est | 10 sicut inter sanos sicut inter sanos | 11 quo 
modo (m. II coniuncta) | 12 in his | 13 valeludine | 14 horum ob- 
scurior | 17 optima | 18 de re. p. | 19 deliberant d& sed (& m. U 
'eletum) | 22 clemencia | 25 deus m. I; m. II mutavit in defüs | 


25 vital (in margine vitas) vesira ἔργα | 27 aeloquentia | 29 ad- 
sequi | 

42. 1 tum messala | 4 si qua | 5 de his | 6 conplexus | 6 ad- 
surgens | 7 messala (o m. II suprascriptum) | 7 cum antiquarüs | 
8 relhoribus | 8 scolasticis 


Cornelii tacili de oratoribus explicit .]" 


Corrigenda: 


p. 1 not. 3: Eos II (1866); p. 4 not. 1: 1847 p. 48; p. 10, 17.17: 
& yr. ἢ; p. 18: 115.21.16 Maecenati ABEC. 


. van 


ICARDO FOERSTERO 
MARTINO HERTZIO 
C. F. W. MUELLERO 


SACRUM. 


BRESLAUER 
PHILOLOGISCHE ABHANDLUNGEN 


HERAUSGEGEBEN 


VON 


RICHARD FÖRSTER, 


PROFESSOR DER CLASSISCHEN PHILOLOGIE AN DER UNIVERSITAT BRESLAU. 


SECHSTER BAND. 


ZWEITES HEFT. 


DE Q. AURELII SYMMACHI STUDIIS 
GRAECIS ET LATINIS. 


SCRIPSIT 


GUILELMUS KROÖLL, 


DR. PHIL. 


BRESLAU. 
VERLAG VON WILHELM KOEBNER. 
1891. 


DE 


ἡ AURELII SYMMACHI STUDIIS 


GRAECIS ET LATINIS 


SCRIPSIT 


GUILELMUS KROLL 


DR. PHIL 


VRATISLAVIAE 
APUD 6UILELMUM KOEBNER. 
1891. 


RICARDO FOERSTERO 
MARTINO HERTZIO 
GC. FW. MUELLERO 


SACRUM. 


Praefatio. 


81. 


Q. Aurelius Symmachus natus erat ex illa gente, quae 
sentibus divitiis praedita et antiquos deos colens non solum 

re publica, verum etiam in litteris maximo studio versa- 
tur.!) Pater praecipue eloquentiae laude clarus?) Antiochiae 
anii familiaritate usus erat;?) cum ruri versabatur, anımum 
eris excolebat (or. V 1); etiam carminibus condendis operam 
vabat (I 2)*), quae nimia laude efferre nobis videtur filius®) 
1,4. 3,2: unus aetate nostra monelam Latiarıs elogquu Tullıana 
ude finzisti. 4,1), sed illa aetate sine dubio omnes efferebant, 
a ut in magnorum ingeniorum inopia fieri solet, mediocria 
oque summa admiratione digna iudicarentur. Pro certo igitur 
bendum esset filium litteris diligentissime institutum esse, 


ἢ Cf. H. Schiller, Gesch. d. röm. Kaiserz. II 291. 432 sqq. 

Ὦ CIL VI 1698 (Seeck pr. XLI): qui primus in senatu senientiam rogari 
δέ auctoritate prudentia atq(ue) eloquentia pro dignitate tanti ordinis magni- 
linem loci eius inpleverit. Nulla ex re magis cognosci potest, quanti haec 
ıdia aestimata sint quam inde quod in titulis publicis commemorantur, id 
ıod primum fit post medium saeculum tertium (H. Schiller 1. c. I 895°). 


. ἢ C£. Morin, etudes sur Symmaque, Paris 1847 p. 7 sqq. Seeck praef. 
„U adn. 88. 


*) Ubicunque nihil apposui, epistulae intellegendae sunt. 


ὃ Egregie Volkmann, Synesius von Cyrene, p. 116: „diese übertriebenen 
obsprüche . . auf der einen Seite, wie die übertriebene Bescheidenheit in 
eireff der eigenen Leistungen auf der anderen sind nun aber echt sophistisch 
ad verraten im Grunde genommen doch nur ein Zeitalter, das im Bewusst- 
"in seiner eigenen geistigen Sterilität und Schwäche sich mit tändelnder 
Ormspielerei begnügt und im Lobe der Mittelmässigkeit unerschöpflich ist“. 
ink, Fulgentius p. 3. Engelbrecht, Unters. über die Sprache des Claudianus 
Amertus, Sitzungsber. der Wiener Akad. phil. hist. Cl. 1886 (CX) p. 431. 


1 


3 


etiamsi ex ipsius scriptis nihil ea de re comperiremus. Sun 
autem haec haud ita multa: Gallum habuerat artis rhetorieae 
magistrum, fortasse Ti. Minervium Burdigalensem (X 8% 
Seeck pr. XLIV), Gallorum in eloquentia secutus est disc- 
plinam, quippe qui tum in profanis litteris principatum tene- 
rent.!) Libros possedisse videtur haud paucos: commemori 
Livium, Plinii historiam naturalem, Caesaris bellurm gallicum 
(Seeck pr. XLV). Livium totum emendandum curavit per Victo- 
rianım quendam; nam et post omnes primae decadis libros 
invenitur subscriptio: Victorianus v. c. emendabam domnis Sym- 
machis,?) et Symmachus ipse de hac re anno 401 ad Valeri- 
anum scribit (IX 13): munus totius Liviani operis quod. spopond: 
etiam nunc diligentia emendationis moratur. Quanto opere emen- 
dationem curaverit, declaratur epistula 1 94 ad Ausonium data: 
st te amor habet naturalis historiae, quam Plinius elaboravi, en 
ἐδι libellos, quorum mihi praesentanea copia fut. in quws υἱ 
arbitror opulentine eruditionis tuae neglegens veritatis librarius 
displicebit. sed mihi fraudi non erit emendationis incuria. Οἱ, 
ΠῚ 11,4 ad Naucellium: carmınum tuorum codicem reportandum 
puero tradidi, et quwia eglogarum confusus ordo est, quem descriy 
simus (luretus, de eo scripsimus PF), simul mist, ut et correcio 
a te utrique praestetur et aliorum, quae nunc pangis, adiectio. 
In legendis sceriptoribus maxime tum occupatus fuisse vi- 
detur, cum extra urbem in secessw degebat. Velut Eutropio 
seribit II 50: cum tu Bomam commodum repeltis, ego me ın 


ἢ Hieron. ep. 95 audio religiosam habere te matrem ... quae aluit, quat 
erudivit infantem: ac post studia Galliarum, quae vel florentissima sunt, mis 
Romam. Gallum rhetorem Nicomachi amico Symmachus arcessendum cural 
VI 34. Hinc Sidonii Ennodii aliorum imitatio explicanda, quae diligentius 
investigetur necesse est. De Gallorum principatu cf. Monnard, de Gallorum 
oratorio ingenio, Bonnae 1848. Engelbrecht 1. c. p. 432 sqq. Bernay® 
Abh. II 82 sqq. Jung, Die romanischen Provinzen p. 204 sqq. Etiam ir 
verborum copia summa Syinmacho cum Gallis similitudo; cf. C. Becker, de 
metris in Heptateuchum, diss. Bonn. 1889 p. 21 sqq., ubi Symmachi nome® 
addendum est ad Jactare, pervigil, praecelsus, praenunlius, praeproperw#s 
sequestrare. 

2) O. Jahn, Sächs. Ber. 1851 p. 335 sqq. Exemplar postea in Flavian! 
manus venisse recte collegisse videtur ex ceteris subscriptionibus Seeckiß 
pr. LI adn. 181 cf. 107. 946. Mira ex hoc loco extrahit Burckhardt, die Zei 
Constantins des Grossen, Lpz. 1880 p. 438. 


9 


u anleurbano adserur lectioni. diu quippe ab hoc negotio 
obstrepente desedimus. nunr ubi tu abes, pars antıquior ami- 
n meorum, vicem sermonis tui veterum scripta funguntur et 
rvio IV 44: idem nunc de otio meo, quae velis nosse, narrabit; 
me ın silvis Laurentibus continatus est rurali inhaerentem 
i. quid enim magıs adsectandum est mihi dechnanti saepe 
8, litterarum semper innocentiam diligenti. Cf. IV 18,2. 32,1 
. VIl 182. Valde ei cordi fuit filii unici institutio; cf. 
69: ego autem, quoniam scire nostra desileras, in domicılio 
ırıs facundiae otio et studio torpeo. dis dabunt incrementa 
rum parvulo meo: ipse me praefata fortunae venia ad studiorum 
m socielatem vocabit. Quod ei obtigisse discimus ex epistula 
) 395 ad Protadium scripta (IV 20,2): dum filius meus Graecis 
15 initiatur, ego me denuo studüs eius velud aequalis adıunan. 
erascere enim nos iubet pietas, ut litterarum dulcedinem liberis 
8 labor participatus insinuet. Anno 398 Nicomachis filiis 
it (VI 61): nos neque residere patitur liventium factio nec 
wuvenis institutio longum peregrinari. Οἵ. IX 29a. 

Sed Symmachus non modo in perscrutandis, verum etiam 
xcolendis litteris elaborans orationes et epistulas composuit, 
us ingentem et apud aequales et apud posteros laudem 
ecutus est (Seeck pr. VI adn. i—4. 110). Litteratorum 
inum sese studiosissimum esse profitetur IX 2: plerisque 
᾿ est undique gentium preliosa conquirere: me iuvat studiosos 
miine viros in amicitine possessionem vocare. (Quod verum 
epistulae testes sunt. 1 41 commendat Ausonio philosophiae 
"datum, 1 29 Barachum philosophum;!) Flaviano 1 29 
imum: est enim vita atque eruditione lıberalium disciplinarum 
ler insignis neque ullı praestantium philosophorum secundus 
ropterea tun familiaritate dignissimus, 1 39 Horum philo- 
mm, 1161 Serapammonem: et habitus et crinis indicio Sera- 
mon litterarum peritiam pollicetur,; cuius si se meminisset 
tem, numquam philosophis congruentem sumpsisset ornatum. 
ab Hesperio petit ut Priscianum cum primis phulosophorum 
ratura et honestate censendum adiuvet in reciperando salario; 


------ ..  ο  -α-----.. 


')Ipse philosophiae rudis fuit (Morin 1]. c. p. 6); ne musicam quidem 
a calluit: III 74,2 sed nos εἰ musicae facundiae inopiuım confitemur. 
1* 


4 


1 94 Syagrio fratrem suum Palladium spectatum bonis ommilns 
facundiae atque eruditionis adstipulatur. ΟἿ, V 31 IX 39. 


Summa familiaritate coniungebatur cum plerisque illius 
aetatis scriptoribus hominibusque elegantioribus — Claudianum 
nusduam commemorari mireris — velut cum Ausonio, facile 
tum principe litterarum, et cum Agorio Praetextato, due 
paganorum, isdem quibus ipse studiis dedito!); Probus The- 
dosio carmina dedicavit?); Antonii orationes ipse magnopere 
laudat (I 89) tragoediasque significare videtur (Seeck CR). 
Syagrius et ipse carmina fecit et Ausonii amicissimus ful, 
qui ei primam carminum editionem dedicavit (Aus. III 4] sgq. 
Sch., cf. Peiper praef. VID); Nicomachus Flavianus in historia 
philosophia grammatica operam collocavit (Petronius ed. mai. 
Büch. pr. XI), Marinianus haud infrequens veterum deorum 
cultor et iuris consultus fuit (II 23,2), Eutropius rhetor εἰ 
historiarum scriptor; Siburius de medicina scripsit. Rico- 
meres Libanii amicitia usus est (Sievers, Leben des Libanios 
157 sq.); Protadius Minervius Florentinus fratres Trevi- 
renses eruditione eminuerunt (Seeck pr. CXLH). Mallius 
Theodorus dialogos de philosophia et librum de metris adhue 
exstantem (cf. Teuffel LG° 442,3) composuit et ab Augustino 
dignus habitus est cui librum de beata vita mitteret. Naucellius 
Aristotelis,?) ut videtur, πολιτείας in latinum sermonem trans- 
tulit. Sallustius clarus est subscriptione illa, quae sub pleris- 
que Apulei metamorphoseon libris legitur (Jahn ]. c. p. 331 sq.), 
Messala doctrinae gloriam adeptus est carminibus epistlis 
orationibus. Pacatus, si modo is est, et oratoria laude et 


1) Jahn 1. c. p. 358. Digni sunt qui afferantur versus tituli sepuleralis 
(CIL VI 1779 = Seeck pr. LXXXIV): 
fu namque, quidquid lingua utrag(ue) est proditum 
cura soforum, porta quis caeli palet, 
vel quae periti condidere carmina, 
vel quae solutis vocibus sunt edita, 
meliora reddis quam legendo sumpseras. 
®) Cf. Seeck adn. 428. Dessau Herm. XXIV 355 sq. 
°) Clason, de Symm. epistularum codice Parisino, Bonn 1867 p. 48 34 
diiudicare non audet inter Platonis νόμους, Aristotelis πολιτοκὰ et πολιτείας, 
Theophrasti περὶ νόμων, Callimachi νόμους, Symmachi verba optime huic 
libro conveniunt. 


5) 


\usonii consuetudine floruit; Andronicus studiis liberalibus 
t claritudine carminum notus fuit (Seeck praef. CXCV σα. 
jievers 1. 1. 279); ad Valerium primum de nuptiis librum 
scripsit Augustinus; Palladius orator fuit celeberrimus.?) 


Symmachum igitur cum ad tot tantosque homines litteras 
iederit omnibusque summae admirationi fuerit, ipsum quoque 
aliquot doctrinae vestigia ornamentaque exhibiturum esse merito 
erpectamus. Quaecunque autem in libris eius indagare potui, 
in hac commentatione congessi atque ita disposui, ut primum 
de Graecis, deinde de Latinis studiis dissererem priore loco 
collocans quae ad historiam et antiquitates, altero quae ad 
litteras pertinent. 


ἢ Cf. Boissier Journ. des Sav. 1888 p. 715. 


ELEMENTE LLC LE LE BL MELLE GL LLC AL KL AS MD N 


Pars prior. 


De Graecis Symmachi studiis. 


82. 


Quantum litterarum linguaeque Graecae studium quarto 
post Christum natum saeculo apud Romanos valuerit, tum 
demum accuratius definiri poterit, cum in singulos scriptores 
diligenter de hac re inquisitum erit. Illud constare mihi vi- 
detur eos, qui non a pueris utraque lingua imbuti essent, raro 
pleniorem Graecae linguae scientiam assecutos esse. Hierony- 
mus quidem, qui praeter ceteros aequales doctrina florebal, 
poetarum carminumque Graecorum nil noverat nisi nomin, 
prosaicos paucos legerat atque etiam in vertendo errore 
commisit.!) Ausonius, cuius pater 

sermone impromptus Latio, verum Attica lingua 

suffecit culti vocıbus ingenüt (XI 2,9 sq. Schenkl), 

ipse non sine negotio Graece didieit XVI 9,13 sqgq.: 

obstitit nostrae quia credo mentis 

tardior sensus neque disciplinis 

appulit Graecis puerlis aevi 

noxius error. 
Ac ne Sidonius quidem, quamvis multos enumeret Graecos 5010’ 
tores, nimium in eis legendis consumpsisse videtur studium.) 


1) Luebeck, Hier. quos noverit scriptores et ex qyuibus hausenl 
p.6 54. 74 adn. 1. Neque igitur cum Zoecklero, Hieron. p. 34 fidem deroge® 
Rufino adv. Hier. I 635 scribenti: ante enim quam converteretur mecum park 
et litteras graccas et linguam penitus ignorabat. De Gallis Graece magis qua® 
Latine institutis falso loquitur Zoeckler; cf. Teuffel LG 466,2. Mommse® 
RG V?100 sqq. Mamertum egregie Graece scivisse docet Engelbrecht |. L. 
p. 428, Ausonium Stahl, de Ausonianis studiis poetarum graecorum, Kiliae 1 

®2) Geisler, de Apollinaris Sidonii studiis, Vratisl. 1885 p. 82 adn. 


d tamen aliqua Graecae linguae cognitione cuivis homini 
»legantiori opus fuisse videtur;!) quam etiam in Sym- 
fuisse vel inde concludi potest quod Africam pro consule 
stravit (Seeck praef. XLVII sq.). Gravissimum vero ipsius 
ınium est, quo quodammodo confitetur sese ea studia 
ulta robustiore aetate neglexisse: dum filius meus Graecis 
initiatur, ego me denuo studiis eius velud aequalis adıunzı 
’ 


cabula graeca saepius admiscuit Ciceronem opinor imi- 
qui idem in epistulis ad Atticum fecerat. Sunt autem 
ere: I 1,2 emmetra. I 14,2 ἀμουσότερος. I 15,2 λόγος 
apographa. II 44,1 ἀρχαισμόν. III 47 πανηγυρικώτερον. 
nomisma. V 64 VI 25 VII 45 IX 9 mystagogus (Cic. Verr. 
). ὙΠ 23,1 ὑπόϑεσις. IX 116 aenigma. IX 110,2 περιδέξιον 
12). 


Caput primum. 
ıdiis in historia et antiquitatibus Graecorum positis. 


mmachus ut erat maxime oratoriae laudis cupidus,?) ad 
potissimum studia sua rettulisse putandus est. Neque 
yrofundam in eo historiae scientiam expectabimus, quippe 
aecipue ideo rerum scriptores tractaret, ut flosculos ad 
lam illustrandamque orationem ex iis delibaret; neque 
mur narratiunculas passim ab eo sive expositas sive 
atas plerumque depromptas esse ex eo thesauro, qui ex 
i rerum copia ab oratoribus paulatim electus erat. Ubi 
simplicitatis exemplo opus erat, Catones, ubi iuris pe- 
Scaevolae laudabantur; si quando longior enarranda erat 
— quod genus apud Symmachum frequentius est quam 
'eteros panegyricos — confugiebatur ad libros in hunc 
conscriptos, qualis Valerii Maximi est, in quo cuiuslibet 


Οἵ. Sievers l. c. p. 13 adn. 26. 

1 96: studium quod scribendis orationibus exchibebam, praemio laudis 
velus quippe sententia est artes honore nutriri. quis autem lam cumu- 
: honor quam palma dicendi? 


8 


et virtutis οἱ vitii exempla nullo negotio reperiuntur. Lvi 1. 


autem historiae similesque libri raro in manus sumebantur, 
quippe qui minus essent habiles nec facile ea oratoribus mi- 
nistrarent quae quaerebant. (Qui fit ut pauci restent loci ad 
historiam spectantes, qui non ex certo quodam auctore exseripli 


sint. Eam igitur rationem tenendam esse existumavi, ut loeis | 


Symmachianis secundum temporum quantum fieri poterat or- 
dinem digestis eam commentationis partem indicarem, qua de 
singulorum scriptorum lectione acturus sum. 


IV 332: non vides oracula olim locuta desisse nec ullas in antro 


Cumano litteras legi nec Dodonam loqui frondibus nec de 
spiraculis Delphieis ullum carmen audıri? »patere igitur ıt 
homullus Promethei manu fictus mandare cessem papyro, que 
dudum in vatum foliis non leguntur. 


Prometheum Ovidio (met. I 78 sqq. οἵ. 8 5 sect. X), $- 


byllam Cumanam Vergilio (A. VI 9 sqq. cf. $ 5 56εἰ. I) 

acceptam referre videtur; unde cetera hauserit in medio re 

linquo. Neque enim omnia ex certis auctoribus repeti possunl, 
quoniam pueri in ludis rhetoricis etiam mythologia et historia 
instituti esse et multa ex commentariis didieisse censendi sunl, 

quos lectos esse Hieronymus dieit adv. Ruf. I 16. 

rel. 3,16: silvestribus arbustis vita producitur et rursus ad D»- 
donaeas arbores plebis rusticae inopia convolanıt. 

Οἵ. Verg. G. 1 147 sqgg. (cf. 8 5 sect. VIH). 

IV 28,4: mallem Aboriginum more dictionem salutis alternat 
ligno aut cortieibus scribere; Aegyptus papyri volumina δυο: 
thecis foroque texuerit. 

Cf. Plin. ἢ. ἢ. XII 68 (8 5 sect. XXI). 

or. I 21: prodidit vetus fabula giganteam manum quondan 
montanas turres intulisse sideribus. talia forte temptavit; neque 
enim terrigenas licet iuvenes Pelion adque Ossan comverisst 
credible est. 

Οἵ, Verg. G. 1 278 sqq. ($ 5 sect. VII). 

rel. 4,2: absit ut moderator urbis liberae adque ideo devotae tam 
quam Salmoneus Elius invehatur. 

Cf, Verg. A. VI 585 sqgq. (ὃ 5 sect. VII). 


0 


ubi hic equinus hinnitus Persici quomdam lector imperii 
fectata ad regnum via libidine pecudis concubitum gesti- 
? qualis 6 dominus fuit, de quo imprudens animal 
wit? 

Val. Max. VII 3 ext. 2 (cf. ὃ 5 sect. XX). 

nec ıgnoro multa invich animi exempla posse referri. 
cles amissis recens liberis venit in curiam: sed patria 
cogebat. Anazagoran physicum gravis de filio nun- 
a disputationibus non retrazxit: sed philosophine deferebat 
έα 18 suae neglegentiam. 

Val. Max. V 10 ext. 1. 3 (cf. $ 5 sect. XX). 

am et Phidiae Olympium lovem et Myronis buculam 
lycliti canephoros rudis eius artis hominum pars magna 
ta est. 

ephoros novit ex Cic. in Verr. IV 5,!) buculam ex 
(cf. ὃ 5 sect. XVII), Olympium lovem ex eiusdem or. 
. Max. ΠῚ 7 ext. 4 (cf. ὃ 5 sect. XX). 


ferunt Socraten δὶ quando excidit cupitis aut destinatis 
hr utille quod evenerat aestimasse; nam meriti sui securus 
pres ea coniectabat esse meliora, quae casus dabat, quam 
animus adpetebat. 

a multi similia narrent (cf. Zeller II 1*p. 67 a. 3), veri- 
um videtur Symmachum hausisse ex Cic. de off. 1 90 
sect. XV). 


tceat prodiga laudis vetustas, quae Apellem et Zeuxin 
orum simles ut quemque aeltas tulit, voluminum honore 
ıta est. | 

2 si quis mihi Zeuxis discoloribus ceris haec comitia 
ında digereret, si quis Apelleus imitator lud caeleste 
ium verisimii adfectu artis animaret, viserent posteri vix 
nda miracula. 


femo praeterea commemorat; cf. Overbeck, Schriftquellen 964. 
:hlingium (de Οἷς. artis aestimatore, Halis 1877 p. 12) a solo Cice- 
dere Symmachum. Sententia nova non est; cf. Iuliani ep. 33,1: 
ἀνάξιόν ps λέγῃ τις εἶναι, οὐδὲ οὕτω τοῦ ποϑεῖν ἀφαιρήσεται, ἐπεὶ 
ιάτων καλῶν ἀχούω πολλοὺς ἐραστὰς γενέσϑαι μὴ μόνον τοῦ δημιουργοῦ 
ν μὴ βλάπτοντας, ἀλλὰ καὶ τῷ περὶ αὐτὰ πάϑει τὴν ἔμψυχον ἡδονὴν 
προστιϑόντας. 


10 


Nomina fortasse Ciceroni vel Plauto debet, apud quem bis 
coniuncta inveniuntur (Epid. 625 sq. Poen. 1271 sqq.); ef. Stat. 
silv. 11 2,64 (cf. ὃ 5 sect. XII). 

I 20,2: an ignoramus Magnum illum, cui supra votum fortuna 
fluxit, Stagiritae suo nihilum commodasse? ΟἿ, p. 15. 

or. II 10: queri de paterna gloria Macedonum rex solebat, qud 
subactis longe lateque provinciis nihl ad vietoriam virtuti rei- 
quisset heredis. 

Rem narrat Plut. Alex. 5, quem a Symmacho lectum esse 
haud affirmaverim; fortasse Trogum exscripsit. 
or. II 7: cum magno Alexandro mundanam paene militiam phil- 

sophorum comitatus exegit. 

Hoc quoque e Trogo depromptum esse haud absurdun 
erit conicere. 

IX 72: Alexandrum, sicuti loquuntur historine, gravis momordt 
invidia, quod Achilli fortissimo aevi sui Homerum praecnen 
fortuna tribuisset. | 

Cf. Cic. pro Arch. 94 (cf. $ 5 sect. XVII). 
or. Π 18: hactenus Syracusanı Archimedis stetit gloria; docul 

namque exitus nihil valnisse pro civibus conmenta prudentis. 

Cf. Val. Max. VIII 7 ext. 7 (ef. ἃ 5 sect. XX). 
or. II 6: sic Antiocho ante robur aetatis Syria sponte subiacul: 

Pellaeum ducem praecox fortuna delegit; Ptolomaeo ınler 
prima rudimenta lactantis infantiae regnum Roma reparatl. 

Ex Trogo haec fortasse hausta, cui etiam Hieronymus multo 
plura debere videtur quam indicavit Luebeck 1. 1. p. 203 sq. Οἱ 
Droysen Gesch. d. Hell. III 1,3781. Antiochus est Magnus ille, 
qui undeviginti annos natus regnum accepit; Pellaeus dus 
Alexander (cf. Stat. silv. I 1,85 sq. ὃ 5 sect. XII), Ptolomaeus 
Epiphanes, is qui quattuor annos natus rex factus est. Cf.Val 
Max. VI 0,1 (cf. ὃ 5 sect. XX). 


rel. 52: nam et Carneaden Cyrenaeum et Poenum Chir 
machum Atheniensis curia societate dignata est, itidem ut nostrı 
Zaleucum, legum Locrensium conditorem, civitate donarınl. 
Locus difficilis, de quo quid sentiam statim exponendum 


esse arbitratus sum. OQuod scribit Carneadem in senatum® 


Atheniensium receptum esse, conclusisse videtur ex legatior®‘ 


11 


am cum alii multi tum haud raro memorat Cicero (or. 
[usc. IV 5 ad Att. ΧΙ 23,2). Clitomachum autem eodem 
affectum esse nusquam quod sciam legitur; sed cum 
a Cicerone simul cum Carneade nominetur (or. 51 de 
) Acad. II 78), talis loci memor Symmachus opinatus 
letur utrumque ab Atheniensibus Romam legatum esse. 
ἃ. II 137: legi apud C’hitomachum, cum Carneades et Stoicus 
s ad senatum in Capitolio starent et Tusc. III 54: legimus 
Clitomachi, quem Wle eversa Karthagine misit comsolandi 
d captivos cives suos. ın eo est disputatio scripta Carneadis. 
: 1oco!) Poenum videtur hausisse Symmachus. Sed ubi 
Zaleucum a Romanis civitate donatum esse nescio. 
n quod de Pythagora tradebatur (Plut. Num. 8) per- 
ad Zaleucum transtulerit; similiter iudicat Gerlachius, 
)5 Charondas Pythagoras, Basel 1858 p. 65. 

ud ab re erit etiam haec hoc loco commemorare: 

: memini brevitatem Spartanam laudı quondam fuisse; 
ego Komanıs tecum legibus ago et si ita vis Atticis; quibus 
um decus a facundia fuit, ut mihi videantur Lacones metu 
honis ın diversum studia destinasse. 1 14,1: Laconicae 
) studere brevitati. III 11,1: deesse huic epistiWlae Atticam . 
itatem boni consule. V 37: litterae tuae Spartana brevi- 
succinctae sunt. 

certo auctore profectum putare proverbium tritissimum 
on est. Locos e Latinis scriptoribus collegit Otto, Archiv 
Lexicogr. ΠῚ 372. Sprichwörter der Römer 206 saq. 

I: vulgatı quippe proverbü est enavigato Maleo oblimarı 
ım memoriam, quos domi reliqueris. 

rabo VIII p. 378 haec narrat: ἦν δ᾽ ὥσπερ ὁ πορϑμὸς οὐχ 
; ὁ χατὰ τὴν Σικελίαν τὸ παλαιόν, οὕτω xal τὰ πελάγη καὶ 
ı τὸ ὑπὲρ Μαλεῶν διὰ τῆς ἀντιπνοίας, ἀφ᾽ οὗ καὶ παροιμιαζονται" 
χλέας δὲ χάμψας ἐπιλάϑου τῶν οἴχαδε. 

ım apud alium scriptorem huius proverbii mentio non fiat 
. c. p. 380), putaverim Symmachum proverbium graecum 
ım habuisse, sed aliter ac Strabonem interpretatum esse. 


Eodem loco usum esse Hieronymum recte dicit Luebeck p. 62. 


12 


Caput alterum. 


De litterarum Graecarum studiis. 


8 3. 


Homerum etsi commemorat Symmachus VII 22,2: nam 
et Homerum novimus a dissimilibus praedicari (cf. ΠῚ 74,2 valum 


mascimus. IX 110,2 Homerica appellatione. or. II 26 Troem | 
carmınis auctor inlustris) et res ex eius carminibus petitas in- | 


terdum profert, tamen dubitari potest num ipsa eius carmina 

legerit; qua de causa enucleare studui, ex quibus auctoribus 

hauserit quae ut in Homero lecta ostentat. 

Ex Iliadis rebus haec afferuntur: 

III 11,1: sumpsi pariter geminas litteras tuas Nestorea ut da 
dixerim manu scriptas. 

1l. A 247 sqq. CA. Cic. Cato 31 (δ 5 sect. XVII). 

II 132: nullam certe Nestor tertio aevi sui saeculo mililae 
vacationem poposcit, nec Achilli excusavit aetatis suae frws 
senex monitor. 

N. A 250 sqq., 1 439 sqq. Cf. Οἷς. Cato 31 de or. 115 
($ 5 sect. XV). 
or. 11 8: cedo mihi, imperator, belli Iliensis historiam: γον 

Graeciam parva mentitam nec magnitudini servisse nec fidei. 
aiunt heroas ad Troiam classe delatos ignoti litoris timusse 
contactum, donec formidata responsa vel strenuus temeriat 
iniret vel fraude versutus eluderet. 

Cum Homerus Il. B 698 sqq. pauciora enarret, aliunde 
hausit Symmachus, fortasse ex XIII. Ovidii heroide (8 5 sect.}) 
III 74,2: nam et Achillen vatım mazximus refert aegrum anim 

curas fidibus resolvisse. 

ll. 1185 sqq. Cf. Val. Max. VIII 8 ext. 2 et Hor. epod. 
13,17 (8 5 sect. XX). 


IX 110,2: ut plane Homerica appellatione usus περιδέξιον id est 
aequimanum!) te esse pronuntiem. 
Π. ® 163. 


1) Verba id est aequimanum inclusit Seeckius; an perperam, dubites; εἴ. 


Hier. in Dan. 12,5 unde φερνοφόρος id est dotalis appellata est. Accedit quod 


18 


126: eat nunc Troianı carminıs auctor inlustris et pro clade 
popularıum Xanthum fingat iratum; artatas cadaveribus undas 
scriptor decorus educat: nescivit flumina posse frenarı. tan- 
tumne valuit rivus Iliacus, ut in ausilium Vulcanı flamma 
peteretur? 
N. Φ 233 saqg. 
Ad Odysseam pertinentia inveni haec: 
82: pomis tuis abunde honorem scripto facerem, si valerem; 
nunc obsessus membrorum ommium doloribus silvarım tuarım 
laudem sequestro. faciet frequens humanitas tua, ut saepe altas 
in Marsos bona Phaeacum translata celebremus. 
Od. ἡ 115 sqq. Nosse videtur ex Stat. silv. I 3,81 sq.: 
quid bifera Alcınoi laudem pomaria vosque, 
qui nunquam vacui prodistis im aethera ramı? 
I 19: solus Epius Troianıs arcıbus addumıt excidium, et 
Cretaeus Daedalus grassatorem Cecropiae nobilitatis inchusit. 
Od. ὃ 492 sqq., A 523. Epeum fortasse ex altero Aeneidos 
ro, Daedalum ex Ov. met. VII 152 sqq. sumpsit. Οἵ 85 
t VI. X. 


11: non Ulius caelı aut solı llecebram retinax advenarum lotos 
arbor aequaverit et suada Circae pocula et tricinium semi- 
voluerum puellarum. VI 16,3: sed nimium quantum avarus 
es, qui Flaviano meo praesente quicequam reqwiris, in quo Tanta 
rerum bonarum delenimenta sunt, ut mihi quasi apud Sirenas 
aut Lotophagos haesisse vulearis. 

Od. : 82 sqq., % 133 sqq., 39 sqq. 166 5644. 


Circae pocula Horatio debet ep. I 2,23 (cf. $5 sect. IX), 
tum forsitan Culici 124 sqq., semivolucres tres puellas 
Sirenes Homericae neque alas habent neque tres sunt — 
artis monumentis vidit. 

1 23,2: principium voluptatum de Formiano sinu nascitur, quae 
cwitas quondam Laestrygomum populo fertur habitata. hos ventri 
et gulae usque ad feritatıs invidıam legimus obsecutos. 

Od. x 115 sqq. ΟΥ Plin. ἢ. n. VII 9 (ef. 8 5 sect. XXI. 


eabulum rarissimum a glossatore insertum esse parum est probabile. ΟἿ 
ahl de Aus. studiis p. 3. 


14 


Hesiodus bis apparet; nam decantati illius somnii mentio- Ὁ 
nem facit 153,2: nisi forte in silvis Apollinem continarıs ut ik 
pastor Hesiodus, quem poetica lauru Camenalıs familw coronant, 
quod legit apud Verg. E. 6,69 sqq. (cf. $ 5 sect. VII. Ov. fast. 
VI 14 sqq.).. Praeterea fabulam significat a veteribus raro 
enarratam VII 20: multo hoc factu promptius, quam quod Hesw- 
dum ferunt posito senio in virides annos redisse. Cognitum jgitur 
fuisse ei videtur epigramma quod in Procli γένει “Ησιόδου legimus, ἢ 
ubi Pindaro tribuitur (Westermann biogr. p. 49 Bergk PLEl 
p. 479) et in paroemiogr. I. p. 456 5. v. τὸ Ἡσιόδειον γῆρας 
᾿Αριστοτέλης ἐν ᾿Ορχομενίων πολιτείᾳ δὶς τετάφϑαι φησὶ τὸν ᾿Ησίοδον 
χαὶ ἐπιγράμματος τοῦδε τυχεῖν" 


χαῖρε δὶς ἡβήσας καὶ δὶς τάφου ἀντιβολήσας, 
ἭἩσίοδ᾽ ἀνθρώποις μέτρον ἔχων σοφίης. 
Quoniam Symmachus Varronis imagines legisse videtur (cf. $5 
sect. XVI), haud absurdum erit conicere ibi Hesiodi imagini 
hos versus adscriptos fuisse — similiter (Gell. ΠῚ 11,7) M. Varro 
in libro de imaginibus primo Homeri imagini epigramma hoc ad- 
posut: 
Capella Homeri candıda haec tumulum indicat 
Quod μας Ietae mortuo faciunt sacra — 


aut in quaestione de Hesiodi aetate ab illo tractata allatos 


fuisse (Chappuis, fragm. des ouvrages de M. Ter. Varron, Paris 
1868 p. 92). 


De ceteris poetis altum silentium; historicorum mentio 
nulla. Ex oratoribus unius Demosthenis locus citatur 13: 
fac veniat in mentem, quid Graeca super hoc dicat oratio: parıs 
nutrimentis, inquit, quamquam a morte defendimur, nihil tamen ad 
robustam valetudinem promovemus. Vertit Dem. Olynth. ΠῚ 39 (3): 
xal γὰρ ἐχεῖνα οὔτ᾽ ἰσχὺν ἐντίϑησιν οὔτ᾽ ἀποϑνήσχειν ἐᾷ. Eunden 
locum auctore non nominato expressit Sall. hist. III 82,19 ΒΝ 


Ex philosophis, qui quidem libros reliquerint, PlatO 
commemoratur IX 84: veluti nune litterae tuae halantes Pla’ 
tonicum nectar quantum mihi muneris et honoris dederunt. Memo! 
fuisse videtur rei a Cicerone de div. 178 II 66 et a Val. M= 
16 ext. 3 narratae (ef. $ 5 sect. XVII). 


15 


Altero loco una cum aliis enumeratur'!) 1 42: 6 Pytha- 
an, qui animas in aeternitatem primus adseruit,; le Platonem, 
ws deos esse persuasit; le Aristotelen, qui naturam bene loquendi 
ı artem redegit ..... . parca laude perstrinzit. 

Haec omnia fere aut Ciceronis libris accepta referre pu- 
andus est (de Pythagora Tusc. I 39, de Platone nat. deor. 
18. 30, de Aristotele or. 114 de or. II 160 [cf. $5 sect. XVII]) 
ut ipsas legit Varronis hebdomadas. 


Aristoteles etiam rel. 5,2 nominatur: qguem memoria lttera- 
orum Aristoteli subparem fuisse consentit. 1 20,2 haec de eo 
ıarrantur: an ignoramus Magnum Ulum, cw supra votum fortuna 
tunt, Stagiritae suo nihilum commodasse? 

Adeo ambigua sunt verba, ut dubites quid significet Sym- 
machus: potes in memoriam revocare, quod Plutarchus tradit 
Alex. 8: Aptotorein δὲ ϑαυμαζων Ev dpyi). . . ὕστερον ὑποπτότερον 
ἔσχεν οὐχ ὥστε ποιῆσαί τι χαχὸν χτλ. 3) Cf. Zeller II2°p. 33 sqgq. 
Nisi forte minus accurate tenebat locum Ciceronis epp. ad. 
Att. XIII 28,3: Quwid? tu non vides ipsum Ulum Aristoteli disei- 
Dulum sıummo ingenio, summa modestia, posteaquam rex appellatus 
al, superbum crudelem immoderatum fuisse?, ita ut Aristoteli pro 
lativo haberet. 

De Carneade et Clitomacho cf. p. 10 54. 


Heracliti dieto utitur IX 115,2: quod st mihr ullus honor 
testimonii publici adfectandus foret, iudicio tuo et similium con- 
Intus esse deberem, vel fidieinis exemplo, qui indignatus consi- 
dentium turbam sibi et Musis cantum ciebat vel secundum Hera- 
ditum physicum, qui summam laudis arbitrabatur placere uni, si 
set optimus, qui probaret. 

Spectant haec ad illud εἷς ἐμοὶ μύριοι fr. 114 Byw., quod 
unde cognoverit, difficile est dietu; nam Galeni περὶ διαγνώσεως 


I) Tales enumerationes apud Gallos usitatissimae sunt; cf. 6. g. Aus. 
VIn 31. 32, epist. XVII. Sidon. 1,5. 138,17. 153,22. 233,6. Ennod. 24,19. 
Engelbrecht p. 436. cf. Symm. I 32,3. 


") Idem fere cadit in sequentia: nisi quia Ennio ex Aetolicis manubiis 
„plug tantum chlamys muneri data Fulvium decolorat; enim vero neque 
"παρῇ Africanorum secundus neque Opilio Rutilius vel Cineae Pyrrhus aut 
Wetrodoro suo Mithridates Ponticus liberalium disciplinarum pretia solverunt. 


16 


σφυγμῶν libellum ab eo lectum esse demonstrari non potes; 
Cicero autem ad Att. II 5,1 nomen non adposuit. Si harioları 
liceret, cum Cicero Tusc. V 10 Heraclitum cognomine physici 
appellet ut hoc loco Symmachus, coniectari posset in deperdito 
libro Ciceronem dicti illius addito auctoris nomine mentionen 
iniecisse. 

Hippocratis locus usurpatur VI 45: nam, ut ait Ηρ» 
crates, praesentia hebetantur incommoda, si cui dolor maior αν’ 
cesserit. 

Significat aphor. II 46: δύο πόνων ἅμα γιγνομένων μὴ χατὰὼ 
τὸν αὐτὸν τόπον 6 σφοδρότερος ἀμαυροῖ τὸν ἕτερον. Legit hoc for- 
tasse in latina Hippocratis versione aut in Galeni libro altero, 
qui inseribitur: Ἱπποχράτους ἀφορισμοὶ χαὶ Γαληνοῦ εἰς αὐτοὺς 
ὑπομνήματα, in quo de hoc aphorismo agitur vol. ΧΥ͂Ι 3 
p. 549 K.') 


1) Memorabile est etiam Hieronymum Hippocratis nonnulla e Galeno 
attulisse; cf. Luebeck p. 99. 102. Cassiod inst. 131 monachis praecipit: lak 
Hippocratem atque Galenum latına lingua comversos. 


Pars altera, 
De Latinis Symmachi studiis. 


Caput primum. 
De historiae et antiquitatum Bomanarum studiis. 
8 4. 


‚adem qua supra ratione locos enumerabo. 

13,2: princımum voluptatum de Formiano sinu naseitur, 
ae civitas quondam Laestrygonum populo fertur habi- 
la.}). 

f.Cic. ad Att. Π 13,2. Plin. ἢ. n. ΠῚ 59 VII 9 (85 sect. XXI). 
Ἶ 15: haec est la Latii veteris aetas aureo celebrata cog- 
mine, qua fertur incola fwisse terrarum necdum moribus 
fensa Justitia. 

Οἵ, Verg. A. VIII 319 sqq. (8 5 sect. VII). de Iustitia cf. 
)3 | 

| 32: ipsas nobilium divisere gentes: Pinarios Hercules 
:cupavit, Idaea mater legit hospites Scipiones, Venerüs 
ucris famulata est domus Iulia. 

Cf. Val. Max. VIII 15,3 Verg. A. VIII 270 paneg. II p. 89,21 B. 
35 sect. VII. XX). 


117: Carthago Tyriorum, quam Punicis glaebis advena 
Pulentus inposuit, pretio a Libysin venit. ecce exempla veterata 
Xeculorum! armato populo terra Libyae tuta est+nec otiosae 
spwor bovini tegminis ambitum definitum auctionis. inermitas 
Mpulit breve spatium postulari, sed quo magis fieret turpe 
Mmercium, dolus circumcist tergoris auxit dedecus emptionis. 
Uf. Verg. A. I 340 544. et Serv. ad 367 (8 5 sect. VII). 
m 


) Nullum Symmachi locum novi, quo doctrinae ostentatio ineptior sit. 
2 


1 _ 
IV 34,3: itane me ludos facıs, ut quae apud te incuriosius loqur, | 
inFstili caudwes aut tıline pugillares censeas transferende, w 
facılis senectus papyri seripta corrumpat? et Marciorum qu- 
dem vatum divinatw caducis corticibus inculcata est, menilus 
Cumanos lintea texta sumpserunt: tu etiam sericis voluminbu 
Achaemenio more infundi litteras meas praecipis. 
De Mareciis cf. Οἷς. de div. I 89. 115 II 113 (cf. 8 5 sed. 
XVII), de Sibylla Verg. A. III 444 VI 9 sqq. et Serv. ad Υ͂] 13 
De corticibus linteisque textis quae narrat, ubi invenerit nescio. 
Linteos magistratuum libros commemorat Livius IV 7. 20. 3; 
de tilia loquitur Dictys in prol.: igıtur de toto bello decem w- 
lumina in tılias digessit phoeniceis hitteris; de sericis voluminibus ' 
Gardthausen griech. Palaeogr. 51: „seidene volumina werde 
nur beim Symmachus erwähnt“. | 
rel. 9,6: nec putetis istiusmodi voluptatem plebi Martine parvam 
videri, cui delenimenta circensium finitimorum conubtum prü- 
stiterunt. | 
Οὗ Liv. 19 (cf. 8 5 sect. XD). 


rel. 15,1: ab exortu paene urbis Martiae strenarum usus adolen! 
auctore Tatio rege, qui verbenas felicis arboris ex luco Strenut 
anni novi auspices primus accepit. 

Fons incertus; vocabulum Nonius p. 16 M. a strenuitake, 

Festus p. 313 M. a treni (= trint) derivant. 

Π 36,3: qui adverterem neque honestati virginum talia in ὑπὸ 
obsequia convenire neque more fieri, quod Numa auctor, He 
tellus conservator religionum omnesque pontifices masxımı mım 
quam ante meruerunt. 

Eum dicere videtur Metellum, de quo Valerius Maximus 
loquitur I 1,2 VII 13,2 ($ 5 sect. XX). | 


II 11,3: arma a Samnitibus, insignia ab Tuseis, leges de lat 
Lycurgi et Solonis sumpseramus. 
Οἵ, Sall. Cat. 51,38 Cie. de legg. II 59. 64 Liv. ΠΙ 31-° 
(8 5 sect. XVII. XIX). 
rel. 4,3: inritamentum superbiae Roma vestra non patıtur men 
scilicet bonorum parentum, quos Tarquinius fastus et ps 
Camilli currus offendit. nam tanto li viro albentes quadrgc” 


exilium triste pepererunt. at contra Publicolae decus trıbu. * 


19 


inclinatio potestatis; submisit enim contioni civium conswWlarem 

securem et homoris sur culmen infregit, ut libertatem civitatis 

erigeret. ' 

Cf. Liv. V 23,5 Val. Max. IV 1,1 ($ 5 sect. XXX. XX). 
16,3: <M. Horatius> morte pignoris sui cognita cadaver efferri 

iussit: sed hac constantia esse debuit, qui Capitolium dedicabat. 

Cf. Val. Max. V 10,1 (ef. ὃ 5). 

58: qwid? tu libenter Atılio factum putas, quod fascibus aratra 
mutavit et in medio sementis opere anhelos boves statwit rusticus 
magistratus? ὙΠ 15: adde te rusticantium numero et paulisper 
Catones atque Atilios aemulare, quos vomis (οἷς stiva ad con- 
sulares misiıt secures. Υ 68,2: vos malo cum Atlio rusticarı 
et ludum virium sequi. 

Cf. Val. Max. IV 4,5 (cf. ὃ 5). Exemplum apud oratores 
usitatissimum: cf. paneg. ΧΙ p. 279,15 B. Otto Arch. f. lat. 
Lexicogr. II 363 54. 


rel. 3,9: hic cultus in leges meas orbem redegit, haec sacra Hanni- 
balem a moenibus, a Capitolio Senonas reppulerunt. 

[471: nec mirum si te illa ora totum sibi vindicat, cum ipsum 
Hannibalem fides certa sit bello inviectum manus dedisse 
Campaniae. 

Οἵ. Val. Max. IX 1 ext. 1 (cf. 8 5). 

1 9,3: olim cum res Romana adoreae militaris potita est, Polluces 
geminz apud Iuturnae lacum proelii secunda viulgarunt. eos 
quippe priscorum voluminum fides tradıdit anhelis equis plenos 
sudoris et pulveris fama belli post tergum relicta indicium ad- 
fectasse victorine. 

Cf. Val. Max. I 8,1 (cf. 8 5) paneg. XII p. 306,31 (ex eodem 

Onte). 


1209: nisi quia Ennio ex Aetolicis manubüs captıva tantum 
chlamys muneri data Fulvium decolorat; enim vero neque 
Panaetio Afrianorum secundus neque Opilio Rutilius vel 
Cineae Pyrrhus aut Metrodoro suo Mithridates Ponticus 
Überalium disciplinarum pretia solverunt. 

Quae de Ennio tradit cum alibi non narrentur, diei non 
‚otest quo auctore usus sit; Panaetii et Scipionis consuetudinem 
oral ex Cic. Tusc. I 81 de rep. I 34 ad Att. IX 12,2 pro 

4" 


20 | 


Mur. 66; Opilii et Rutilii forsitan ex Suetonii de vir. ill. libro 
p. 105,1 R.: Aurelius Opilius Epicurei cuwiusdam libertus philos- 
phiam primo, deinde rhetoricam, novissime grammaticam docull, 
dimissa autem schola Rutilium Rufum damnatum in Asiam 8. 
cutus ibidem Zmyrnae simulque consenuit. Cetera exempla dubito 
an in fonte aliquo similiter congesta invenerit. 


ῃ 
ι 
\ 
ἢ 


or. III 7: nempe Fulvium nohtllem tam laude quam nomine (sc. | 
Nobilioris) inter aquilas cantusque lituorum praeceptor Acaus 
frequentavit; Africanum ilum terra marique victorem lecı- 
onis particeps et laboris Panaetius non reliquit; cum magm | 

Alexandro mundanam paene militiam philosophorum comilatus 

exegit. 

Ad Accium transtulii quae de Ennio narrantur adductus 
errore orto ex Cic. pro Arch. 27, ubi primum consuetudinis 
inter Brutum et Accium, deinde familiaritatis inter Fulvium el 
Ennium intercedentis mentio fit (cf. $ 5). Videtur plerumge 
memoria esse confisus, quae eum fefellit etiam IX 115,2. 


or. 15: credamus historiis minora iwactantihus, quae ferunt (ranım 
Marium pressum labe fortunae obiectu quodam prioris er 
sisse reverentiae. cum secundis, inquiunt, rebus eius in ad 
versa mutatis virum toto orbe victorem Minturnensis carcr 
inchuderet, percussoris ictum, qui tussus inruperat, maiestalt 
suspendit, quae ei sola restabat. stetit pro sene vetus glorih 
nec valuit carnifex inpia manu ferire, quem necesse habebil 
agnoscere. 

Cf. Val. Max. II 10,6 (cf. 8 5 sect. XX). 

IX 115,1: an ego istud feram moleste, qui noverim Mar cellorum 
monumenta sublata Verre praetore et Marianis tropaei 
nequaquam manus invidas pepercisse? 

De Marcellorum monumentis cf. Cie. in Verr. II5l 8? 
sect. XVII). Marii tropaeorum dirutorum, quae restituta 6586 
a Caesare aedile tradit Plut. Caes. 6, mentio fortasse facta eral 
apud Livium aut in Sallustii historiis; nisi forte id speetarit 
Symm., quod de Marii Gratidiani statuis narrat Plin. ἢ. ἢ. 34,33 
aut de Marii ossibus Val. Max. IX 2,1 (cf. $ 5). 


or. II 8: sentio me ad exempla veterum tempestive esse dilapsuns# 
inre igitur ex annalium memoria Pompei usurpabo responst" 


21 


is equestri censu equum de more traducens cum forte inter- 
pellaretur voce censoris, sub quo imperatore meruisset: me 1080, 
inquit, principe militavı. 

Idem legitur apud Plut. Pomp. 22'); S. fortasse ex Sallustii 
historiis hausit, quas ille in Pompei vita enarranda secutus esse 
videtur (Peter, Quellen Plutarchs 112 sqq.); has eum novisse 
certum est (cf. ὃ 5 sect. XVIN). 

Π 42: nihl igitur moror famlliam Spartaco nequiorem. 

II 60,1: tw mecum opera Lucullana partıris. VI 70: siquidem 
sermo distulit quaedam vos Lucullanis operibus aequanda fecisse. 
VII 36: quid multa? successisti in famam Luculli. 

M 23,2: tenet te eruditio Scaevolarum, dum forenses rabıulas 
pervigil doctor instituis. 

Scaevolas e Ciceronis libris ei notos fuisse suspiceris (cf. 
ὃ 5 sect. XVII Lael. 1); cf. paneg. XI p. 260,10. 


115: hane celebravit opum felix Hortensius aulam, 
contra Arpinatem qui stetit elogquio. 
Pertinere potest ad Ciceronis vel pro Quinctio vel de imp. 
Cn. Pompeii (cf. $ 5 sect. XVIl) orationem vel ad or. 129 
(Meyer orat. Rom. fragm. ? p. 366). 


or. 15: .... tenere secretum. itaque Crassus percontanti 
flio, quid noctis moveri castra tussisset: vereris, inquit, ne 
tuas aures forte non penetret occentatio bucinarum? 

Isdem verbis narrat Frontin. strateg. I 1,13: M. Licinius 
Crassus percontanti, quo tempore castra moturus esset, respondit: 
tereris, ne tubam non exaudias? Ex Livio haustum videtur ab 
ütroque (per. 106); Bludau (de fontibus Frontini, diss. Regim. 
Brunsbergae 1883 p. 24) ex Sallustii hist. Frontini narrationem 
luxisse non censuisset, si locum Symmachi novisset; nam cum 
ex eo cognoscatur rem in bello a Crasso una cum filio gesto 
accidisse, de Parthico, non de servili bello agi apparet. Ce- 
terum apud Frontinum filio excidisse videtur. 


0. 116: vactet se Pumicis Africanus exuvtis, sed dıu ın Si- 
οἶα palliatus erravit; Mithridaticis spolüs Lucullus exultet, 


ἢ Apud Plutarchum non interrogatur, sub quo imperatore meruerit, 
sed 8 πάσας ἐστράτευσαι τὰς κατὰ νόμον στρατείας. 


22 


--- - Po nn 


sed [diu] in Pontico luxru paene victor elanguit; Orientis ἰγ0- 
paea ostentet Antonius, sed inter Aegyptins taedas regio amore 
difflueit. hi sunt dlı triumfales viri delicatis negotüis frequentibus 


occupati, amoena litorum terrarumque opima sectantes. vis yelam 


proximae aetatıs exempla® ecce Baias sin Augustus a wm 
tinuo marı vindicat et molibus Lucrinis sumptus laborat im- 


perü,; Tiberius ın devorsorüs insularum natans et navigans 


adoratur; Pius otia Caietama persequitur; in Lycio et αν 

demia remissior Marcus auditur. 

Quae de Scipione tradit, hausisse videtur ex Liv. XXN 
19,10 (δ 5 sect. XIX); quae de Tiberio, ex Taeiti ann. IV 6] 
($ 5 sect. XXI). 


1 13,3: bonus Nerva, Traranus strenuus, Pius innocens, 
Marcus plenus officii temporibus adiuti sunt, quae tunc more 
alios nesciebant: hic in laude est natura principis, ibi priscae 
munus aelatıs.!) 


Caput alterum. 


De studiis in litteris Romanis positis. 


85. 

Quoniam supra congessi quidquid de Symmachi litterarum 
studiis ex ipsius verbis colligitur, πῆς inquirendum esse vi 
detur, quos potissimum scriptores legerit. Quam ad rem sl 
solis eis locis uteremur, quibus auctorem suum nominat aul 
ab altero se pendere fatetur, sane exiguus esset fructus. Immo 
alia ingredienda est via. Nam satis constat cum saepe alias 
tum illa aetate sterili et magnis ingeniis carente plurimum 
valuisse apud scriptores Romanos imitationem.?) 


ἢ Eadem est sententia corrupti loci VI 67,2; similem principum enum® 
rationem habes paneg. XII p. 281,13. 
2) Egregie Kaufmann, Rhetorenschulen .... in Gallien... (Raume 


hist. Taschenb. 1869) p. 16: „sie hatten schließlich so unendlich viel au® 
wendig gelernt, daß sie einen Gedanken kaum halb ergriffen, daß ein G® 


r 


fühl sich kaum leise regte — und gleich ist ein Citat zur Hand; Horaz 1a 
sie nicht ausdenken, sie fühlen, wie Vergil befiehlt“. Quod cum magis cab- “ 


33 


Consentaneum autem est omnes litterarum Romanarum 
pias ne a doctissimis quidem viris illius aetatis exhaustas 
se, sed sensim delectum quendam (χανόνα) scriptorum in 
dis rhetoricis tractandorum factum esse; qui qualis fuerit 
ncludere licet ex enumerationibus!) apud quosdam auctores 
eurrentibus, quarum facile gravissima legitur apud Hierony- 
um adv. Ruf. I 16: puto quod puer legeris Aspri in Vergilium 
Sallustium commentarios, Volcatı in orationes Ciceronis, Victorini 
» dialogos eius et in Terenti comoedias praeceptoris mei Donati, 
que in Vergilium et aliorum in alios: Plautum videlicet, Lu- 
'etum, Flaccum, Persium atque Liwcanum. Οἵ. Aug. conf. I 13 
rud. praef. 7 Aus. protr. 46 sqq. Commod. carm. apol. 583 sq.: 

Vergilius legitur, Cicero aut Terentius item; 

ΝῺ nısı cor facıunt, ceterum de vita sletur. 
ecti igitur esse videntur in ludis maxime Vergilius Sallustius 
icero Terentius, minus Plautus Horatius Persius Lucanus; 
e Lucretii lectione dubitaveris. Ex his autem non tam res 
c fabulae quam sententiae, locutiones atque etiam singula 
ocabula desumebantur ita, ut auctoris nomen rarissime appone- 
etur. Si cui autem mirum videtur etiam ex poetis tam multa 
austa esse a prosae orationis scriptoribus, consideret semper 
orupti sensus iudiciique esse, quod singulorum litterarum ge- 


ı poetas, hos maiore cura perscrutati sunt viri docti; ad prosaicos posterioris 
elatis pertinentia haec fere adhibui: Schwierezina, Frontoniana, Vratisl, 
883, M Hertz, Aulus Gellius und Ammianus Marc. Herm. VIII 257-302 
= opusc. Gell. 146—201; de Amm. studiis Sallustianis, ind. Vrat. 1874. 
‚Michael, de Amm. Marc. studiis Ciceronianis, Vrat. 1874. E Geisler, de 
pollinaris Sidonii studiis, Vrat. 1885, qui etiam indicem editionis Luet- 
'hannianae confecit. Lübeck, Hieronymus quos noverit scriptores et ex 
bus hauserit, Lips. 1872. F Vogel, Sallustiana, act. Erlang. I 313—65 
45-48; idem Ennodio indicem adiecit, Avito Peiper. M Ihm, studia 
mbrosiana, Fleck. ann. suppl. XVII p. 80—94. Haud pauca didieci ex Ausonii 
diebus Peiperiano et Schenkeliano, Claudiani leepiano (praef. vol. II), 
aniti commentatione quae inscribitur: Zu spätlateinischen Dichtern, ZöG 
8 p. 81. 241. 401. 


ἢ De Claudiani Mamerti loco Teuffelius rectius iudicasse mihi videtur 
uam Engelbrechtius ]. ]. p. 436; Varronis libros a Claudiano lectos esse per- 
ıadere mibi non possum. Ambrosius plurimum studii in Sallustio Cicerone 
ergilio posuit; de Livii Taciti Phaedri lectione dubitandum est, quoad plura 
Idagentur vestigia. Οἵ, Ihm 1. c. 82. 


24 


nerum diversitas magis magisque tollitur. Atque, si paulum 
digredi licet, etiam ita fines ante arte circumscripti propagantır, 
ut permulta vocabula vivi sermonis admittantur a superioribus 
vitata. E. Th. Schulze, (de Ὁ. Aur. Symmachi vocabulorım 
formationibus ad sermonem vulgarem pertinentibus, dis. 
Halens. VI p. 114) arbitratur Symmachum, si ipse edidissel 
epistulas, nonnulla vulgaria amoturum fuisse, id quod equidem 
non crediderim. Nam adeo limatae sunt epistulae ad eos ple- 
rumque datae, qui praeter ceteros doctrinae copia et dictionis 
elegantia florerent, ut nihil fere mutari possit. Ac ne Koreno 
(quaestiones Symmachianae, Vindob. 1874 p. 37) quidem as- 
sentior, qui Symm. ipsum litteras exiguas quales sunt VII 71.72 
editurum non fuisse putat (cf. Teuffel ὅ 425,6 „sogar blosse 
Papierschnitzel sind aufgenommen“). Nam talia quoque publi- 
care moris fuit; ef. Plinii et Traiani epp. 58, multas Frontonis 
e quinto ad M. Caesarem libro, Synesii epp. 64. 65, quarum 
utraque ex una constat sententia. 


Sed ut redeat unde digressa est oratio, iam de poelis ἃ 
Symmacho imitatione expressis agamus. 


De priscorum poetarum lectione quaestionem_ instituere 
difficilius est. Nam si viri docti audiendi sunt,’) Symm. not 
minus studiosus est veterum imitator quam verbi causa Fronio; 
sin in indice Seeckii quaerimus, quos attulerit priscos serir 
tores, admodum pauci sunt: Naevium Plautum Caecilium (# 
tonem singulis, Terentium tribus locis. Neque aliter se habel 
res apud ceteros: Hieronymus Terentium probe cognitum habel. 
Plautum aliquanto minus, reliquorum locos sive Ciceroni sive 
aliis debet (Lübeck 8. 105 sqq.), Ambrosius nihil fere nisi pre 
verbia quaedam e comieis hausit (Ihm 82 adn. 22), Sidoniu 
Plautum et Terentium legit (Geisler 40 sqq.), Ammianus (Δ 
tonem ter, semel Plautum, semel Terentium citat (Michael p. 3) 
unus Ausonius magis in antiquis versatus est. 


1) Burckhardt p. 437: „der Epigone verrät sich durch sein Schwanke 
zwischen plautinischen Archaismen und den allermodernsten abstrakte 
Substantiven“. Wölfflin Arch. I 357. Sittl loc. Versch. p. 124, qui fa) 
dieit tunc locorum apud S. inveniri; adhoc locorum habes I 31,2 ΠῚ 8: 
IX 83,1 X 2,1. Rectius iudicavit CFW Müller, Fleck. ann. 73 (1856) p. % 


25 


Hac cum re pugnare videtur, quod S. multa 6 veteribus 
ımpsisse dieitur. Sed si diligentius attendimus, plerumque 
ingula esse vocabula videmus, quae ab antiquis mutuatus esse 
utatur. Cui imitationis generi omnino diffidendum est, prae- 
ertim si de comicis agitur. Qui cum quod argumentum postu- 
abat, tum quod nondum diligenter inter vulgi et scriptorum 
sermonem distinguebatur, permultis usi sunt vocabulis, quae 
postea imprimis ex elatioribus litterarum generibus eici coepta 
sun. Qua in re septimo urbis saeculo ineunte Scipiones 
(Mommsen RG II? 430 sq.), exeunte Cicero elaboravit; qui 
praecipue in eis orationibus, quas provecta aetate conscripsit, 
multla summa cura vitavit, quae et ipse in primis extremisque 
orationibus et in aliis litterarum generibus, praecipue in epistulis 
admisit!) neque alii aequales, ut Sallustius Varro Pollio (Wölfflin 
Arch. VI 84—106), unquam fugienda esse arbitrati sunt. Valuit 
autem Ciceronis ratio maxime apud eos, qui similia genera 
excolebant; velut Plinius etiam in epistulis purissimo usus est 
sermone, qualem in hoc genere ne Cicero quidem adfectaverat. 
Sed cum in dies magis planum fieret hanc imminutam ver- 
borum copiam non sufficere, exstiterunt qui legibus severis 
antiquatis ad vivum sermonem redirent ex eoque plus minusve 
reciperent in litteras. Quo in genere clarissimi habentur Afri- 
can, qui non modo verba intermortua ex priscis scriptoribus 
aucupati sunt, sed etiam primi omnium, ut videtur, multa quae 
inde a Ciceronis Caesarisque aetate a litteris exelusa fuerant, 
sine ulla dubitatione adhibuerunt; consentaneum autem est in 
his haud pauca esse antea apud solos vetustos scriptores obvia. 
Maximopere igitur cavendum est, ne quod e vulgi sermone de- 
promptum est, aut Afrorum proprium aut ex priscis scriptoribus 
fepetitum putemus.?) Symmachus autem a vulgaribus i. 6. ab 


ἡ Οὗ Hauschild diss. Hal. VI 235 sqq. Hellmuth act. Erlang. 1101 544. 

ὮἮ In utroque erraverunt viri docti; verum viderunt Ebert, Gesch. d. 
Lit. d. Mittelalters I! 35 Petschenig Arch, VI 269 Mommsen RG γ᾽ 658 
adn.: „freilich ist dabei nicht zu übersehen, daß wir das Vulgärlatein über- 
haupt vorzugsweise aus afrikanischen Quellen kennen und daß der Nachweis 
der Beschränkung der einzelnen Spracherscheinung auf Afrika ebenso not- 
wendig wie größtenteils unerbracht ist. Es gab nebeneinander sowohl all- 
gemein gebräuchliche Vulgarismen wie afrikanische Provinzialismen ... 
aber daß Formen wie glorificare ..... zu der zweiten Kategorie gehören, ist 


26 


------.-..-.-..-.-.- nn 


eis, quae Cicero eiusque siimiles vitaverant, se non abho 
fatetur III 11,1: irahit enim nos usus temporis in plausibii 
monis argutias. , quare aequus admitte linguam saeculı ne 
deesse huic epistulae Atticam sanitatem boni consule. Proin: 
de hac re iudicandum esse censuerim: si quod vocabulum 
Frontonem Apuleium Symmachum omneque id genus erudi 
scriptorum invenitur praeterea apud solos comicos aut al 
veterem occurrens, fieri potest ut imitatione expressui 
sin autem etiam ab inculto atque indocto homine usuı 
de imitatione cogitare non licet. Atque cum dubitari non ᾿ 
quin Symmachus etiam singula verba ex priscis poeti 
sumpserit certorum versuum non Tecordatus, sic rem il 
ut primum versus ab eo sive allatos sive significatos, ı 
vocabula et locutiones e veteribus haustas enumerarem. 
a vulgarismis secernere ideo facilius est quam in ceteris 
toribus, quod certum est Symmachum inprimis in ep 
aetate prioribus doctrinae laudem adfectasse. Etenim in 
epistularum libro tot archaismi imitationesqu 
veniuntur quot in primo, ex cuius plus nonaginta epi 
quarum tempus definiri potest, longe plurimae ante a 
nulla post a. 385 scripta est. Qua de causa haud 
archaica vocavi, quae vulgaria potius existumassem, nis 
norma exstaret. 


l. Naevii 


versum 18 Rb.: laetus sum laudarı me abs te, pater, a ἢ 
viro significat I 3,1: laudarı quippe ab laudato viro ra 
messis ingenit. Quem ex Cicerone haustum esse, qui eu 
affert (Tusc. IV 67 ad fam. V 12,7 XV 6), recte putavit Se 
(cf. sect. XVII). 


I. Plauti: 


Amph. 634: ἐξα quoiquest in aetate| IV 34,2: hanc omnibus hı 
hominum comparatum, ita dis| gaudıs legem natura di: 
est complacitum, voluptatem ut| curae voluptatem sequaı 
maeror comes consequatur. 


dadurch noch keineswegs bewiesen, daß sie uns zuerst in Afrika be 
da analoge Dokumente, wie wir sie für Karthago z. B. an Tertul 
sitzen, uns für Capua und Mailand fehlen“. 


sul. 117: rogıtant me ut valeam, | V 78: quaeris ut valeam vel quid 
quid agam, quid rerum geram. | rerum geram. 
Cf. 54 Men. 789 Mil. 396 Pers. 
911 Pseud. 1063 Rud. 897 Ter. 
Eun. 923 Catull. 284 quibus 
omnibus locis χε rerum legi- 
tur (Wölfflin Philol 34,148). 
Aul. 803: haec propemodum am | VI 11,2: si res in vado sunt. 
esse ın vado salutis res vudetur. 
Οἱ Ter. Andr. 845: omnis res 


est am in vado. 
Bacch. 180: ita me vadatum amore |1 31,1: sic vadatıım me honorabili 
vinctumque attines. amore temuisti. (Peiper ed. 


Auson. p. 478.)!) 

Bacch. 213 sqq.: non res, sed ac-|X 2,1: non idem honor in pro- 
ter mıhi cor odio sauciat. | etam | nuntiandis fabulis Publio Pel- 
Epidicum, quam ego fabulam | lioni qui Ambivio fuit, neque 
aeque ac me ipse amo, | nullam | par Aesopo et Roscio fama pro- 
aeque imvitus specho, si agit, cessit. Cf. sect. XVII. 

Pellio. | 
δὲ praeter hunc locum nihil de Pellione legisse Symmachum 

Pulamus, apparet cum Studemundo (comm. Momms. p. 801) vo- 

cem Pfublio) dittographiam habendam esse; sin alibi plenum 

Nomen eum invenisse censebinius, quod nunc non extat nisi in 

Stichi didascalia (l. c. p. 800 Τ᾿ Publilius Pellio), Seeckio po- 

terimus assentire, qui edidit Publilio Pellioni. 


Bacch. 1170: senex optume quan- | 137,1: vir quantum hominum in 

tumst in terra. Cf. Capt. 836: | terris est spectatissime. 

0 mıhi quantumst hominum op- 

Iumorum optume. Poen. 88 

Pseud. 351 Rud. 706 Ter. 

Ph. 853: ὁ omnium quamtumst 

qui vivont homo hominum orma- 

fissyme. Catull. 9,10. 


nn 


ἢ Primum similitudinis inventorem semper indagare studui; quod si 
Don usquequaque consecutus sum, veniam legentium impetraturum me esse 
ero, 


28 


Capt. 80 sq.: quasi quom caletur, [1 33: aiumt cocleas, cum situnl 
cocleae in occulto latent, | sw | roris atque iülis de caelo mh 
sibi suco vivont, ros simon cadıt.| Tiquitur, suco proprio vichtare. 

Capt. 191: memorem mones; cf. | 1153: desine memorem commonere. 


Pseud. 940: memorem imme-\ II 31: licet tenaciter memoren 
morem facit qui monet quod me- | rursus admoneo. VI 44: redun- 
mor meminit. Stich. 578: captı | dantis est operae memorem com- 
consili memorem mones. monere. 

Cure. 405: inibis a me solidam et | IX 87: summa {ἰδὲ apud me laus 
grandem gratum. et solida gratia est. 


Cure. 596: guuia mi quaesitost opus, \ VII 120: quod quaesito opus est, 
cf. Men. 915: quwid tibi quaesi- Ä 
tost opus. Cic. parad. 46. 

Epid. 569: remigrat animus nunc [1 11,2: tunc mihr anımus αὖ «- 


demum milhı. gritudine remigravit. VI 8: 
in trangulllum denuo anımıs 
remigravi. 


Epid. 625 sq. Poen. 1271 sqq. | Cf. quae dixi p. 9 54. 
Men. 298: non dicam dolo. Trin. | 190,2: non dicam dolo utpote sul- 
90: edepol haud dicam dolo. palpandi nescius (quo loco eli- 
am v. subpalpandi archaismum 
Ä redolet, de quo cf. p. &). 
Merc. 843: spem speratam quom | or. ΠΠ 2: salve novi saeuli pr ὦ 
obtulisti nunc mi, tibi grates | sperata. 
ago (insperatam coni. Brixius). 
Most. 60: orationis operam com- [1 75: decet operam verborum ἢν’ 
pendi face. Pseud. 1141: operam | cere conpendii. 
fac compendi quaerere. — com- |I A6,1: potwi facere scripta ΟΝ; 
pendi facere praeterea exstat | pendit. | 
Asin. 307 Bacch. 183 Capt. 
965 Pers. 471 Poen. 351 Pacuv. | 
175 Lueil. XXIX 37 M. 
Most. 65: sagınam caedite. 1 7,2: nam comitibus vestris ul 
pote sobriis caedundae sag 
cura posterior est. Cf. Ausol. 
IV 1,7 Sch. Ammian. XM 
12,6. (Goetz acta Lips. N 
1875 p. 354 544.) 


29 


lost. 1122 Rud. 586. Cf. sect. XVII. 

ren. 892: erus si tuwos volt fa-|1 7,2: si bis tanto plures quam 
cere frugem, meum erum perdet., scrilns adfuerint, frugem bonam 

| feceris. (Scioppius.) 

Pseud. 668: suo viatico reduxit | ΠῚ 5,2: ego in viam (sic Iuretus, 
me usque ex errore ın viam.| imvidiam libri) γράμ amicitine 
Τοῦ. Andr. 190: dehinc postulo | nostrae fortuitum stuporem. 
sive aequomst te oro, Dave, ut 
redeat um in viam. 


IM. Enniı 


lab. 76 M.: caeli scrutantur plagas (cf. Stat. Th. 125: plaga lucila 
audi); fortasse spectavit or. I1: mutando varias caeli plagas usum 
hbi ommium cardinum vindicasti. Novit e Οἷς. de div. II 30 rep. 
| 30 (ef. sect. XV). | 


ab. 208 sq.: ego deum genus esse | VIII 6: ne optimi senatoris longa 
semper ἀεὶ et dicam caelıtum; | vexatio fidem faciat nıhll curare 

sed eos non curare opinor, quid |  caelestes. Hausit ex Cic. de div. 

agat humanum genus. II 104 cf. I 132 nat. deor. ΠΙ 79 

Verg. E. 8,35 (cf. sect. XVII). 

ab. 49 sq.: nam flammam sa- |I 31,2: nam facilius est ardentes 
Diens facilius ore in ardente | favillas ore comprimere quam 

opprimat, quam bona dieta te- | luculenti operis servare secre- 

ment. tum. CA. Cie. de or. II 222 

| (cf. sect. XVII). 


IV. Caecilius. 


Versum 964 Rb. solus servavit Symmachus IX 114: recte 
Y 1. . . . . . . 
Werlius comiwus: homo, inquit, homini deus est, si suum 
ffieium sciat. Legit fortasse in deperdito Ciceronis libro, 
Li saepe Caecilii dietis usus est. 


V. Terentius. 


Ex didascaliis nosse videtur nomen Ambivii 1 31,3: ea propter 
1 comoediis summatem!) quidem gloriam scriptores tulerunt; Roscio 


ἢ Sic cum V edendum videtur (cf. p. 39); summatim apud nostrum 
mper idem valet ac strietim, breviter: IV 5,1 V 21 rel. 34,2. 41,8. 


30 


m——— nn URN nn 


tamen adque Ambivio ceterisque actoribus fama non defuit. X 21 
non idem honor ın pronuntiandis fabulis Pellioni qui Ambivio full. 


Andr. 481 sq.: quaegue oportent | Ἱ 65,2: expecto igitur, ut ll de 
 sıqgna esse ad salutem omnia | iuvante ad salutem esse omnia 
huic esse video. Heaut. 207:| nuntietis. 
atque haec sunt tamen ad vir- 
tutem omnia. 


Heaut. 75: tantumne ab re tuast | V 95: si tibi aliquid ab re tua οἰ 
oti tibi? est. Cf. Paul. Pell. pr. 5. 


Heaut. 342: in aurem utramvıs | IV 61,1: Tuentius tuus in utram- 

otiose ut dormias. Οἵ. Plaut. |) vis aurem somnum capessal.‘) 
Pseud. 123 sq.: de istac re in 
oculum utrumvis conqwiescito. — 
C. utrumne oculum anne au- 
rem? Plin. ep. IV 39,1: nihil 
est quod in dextram aurem fi- 
ducia mei dormias. 

Eun. 937 sq.: gquoniam miser quod 11 30,1: et quo redactı sumus 
habui perdidi, em | quo redactus | codd., ubi en proposuit lurelus 
sum. memor ut videtur loci Teren- 

tiani, quo coniectura mihi αι" 
dem probatur. 


Eun. 791: nunguam accedo, quin ΙΧ 84: quod ait noster com'- 

abs te abeam doctior. cus: nunguam te adeo, quin 

abs te doctior abeam, id ego ὦ 

epistulis tuis inre memoraverim. 

Phorm. 293: neque testimoni dic- [1 99: si quando mihi apud ami 

tiost. cum testimonii dictio est. (CFW 
Müller Fleck. ann. 73,329.) 


Phorm. 623: erus liberalis est et | IV 68,1: quorum inpotentia con 
fugitans Titium. pulit, ut matrona litium fugitans 
ad tudicium praeltorianı eulmi- 

nis convolaret. 


1) De graeca locutione ἐπ᾿ ἀμφότερα κχκαϑεύδειν cf. Förster Hers" 
XII 914} 


31 


στη. 1012: haecine erant itio- [1 20,3: vtiones longas et mansio- 

ves crebrae et mansiones diuti- | nes asperas ... . . viları.!) 

166. 

ς. 79: se non quaerat, nullus |I 1.4: nullus feceris, ne mei peri- 

Iuxeris. culo gloriere. 23,3: antelucano 
somno nullus indulseris. 47,2: 
amicitiarum munia nullus exe- 
queris. Οἵ. p. 35. 

elph. 69 sqq.: malo coactus qui | V 14: an expectas, ut te illa ex- 

uom officium facıt, | dum id | postulatione perstringam: tu 

escılum ἐγ credit, tantısper | nist malo coactus recte facere 

avet; | sı sperat fore clam, rur-| nescis? (Seeck.) 

um ad ıngenium redıt. 

!lph. 532: vah quam vellem [1 23,3: an tibi parıum exempli 

dam noctu amicis operam mos | videtur in comico, cum ait: 

set darı! | quam vellem . . . dari! 


VI. Index archaismorum. 


Sic materiam digerendam putavi, ut primum locutiones, de- 
e singula vocabula secundum verborum ordines disposita 
Imerarem. 


'ectare viam. rel. 10,3: viam capessendi honoris adfectat. 
or. 1 9: adfectata ad regnum via. — Plaut. Aul. 575 Men. 686 
Ter. Heaut. 301 Ph. 964 Verg. G. IV 563 poeta inc. apud 
Οἷς. pro Roscio Am. 140 (1tter). 

re est. VI 64,2: nam mihi ob alia quoque aegre est turbas 
patriae cogıtantı. Apud solos comicos inveniri dieit Schmalzius 
ın Antibarbaro s. v. Cf. e. g. Plaut. Capt. 129 Ter. Ph. 159. 
'tandem? I 32. — Plaut. Asin. 901 Aul. 298 Truc. 609 
Ter. Andr. 875 Cic. ad fam. IX 21,1 de legg. 153 pro Planc. 49 
Liv. X 25,6. 


 Phorm. 493: faeneratum ἰδίως beneficrum pulchre tibi dices num ex- 
ssus sit in ep. X 1,2: ne laudatus proxime ab excellentia tua feneratam 
Ham viderer retulisse sane incertum est, sed silentio praetermittere hanc 
ilitudinem in epistula doctrinae ostentatione insigni occurrentem nolui. 
ala occasione etiam comici incerti versum 37 R.: tanta laetitia auclus 
sub mil constet comparari posse indico cum ep. V 58: auctus laetitia salutis 
€, quem si respexit, novit ex Cic. de fin. II 14. 


32 


cautio est. 128 = 50,2: longum de his loqui cautio est. ur. 
VI 7: mihi uberius logur cautio est. ep. 1 5,1: quibus summ 
cautio(?) est offieii perseqwendi. 137,1: magnae partı hominm 
nulla ab hoc morbo cautio est. 1 45,2: simud cautio est mihi, 
ne te sermo multus offendat. — Imitationem esse comicorum 
vidit CFW Müller 1. e. 329; cf. Plaut. Bacch. 597 Poen. + 
Pseud. 170 Ter. Andr. 400 Ad. 421 (semper cautio est ne) 

clam esse aliquem. I 15,1: ea (declamatio) clam te esse non 
debuit. 116,1: quod prospera nuntiorum clam me esse mon 
pateris. 1 441: ut ea... clam te esse non patiar. IV: 
atque ideo clam te esse non patior eo rem deduci. — Comiei 
(cf. Holtze syntaxis priscorum ser. lat. II 301), decl. in Sall. 
Gellius. Quamquam etiam apud lulium Valeriumlegitur 
(e. g. p. 115,28 K.), tamen non dubito quin imitatio statu- 
enda sit, cum ex quattuor exemplis tria repperiantur in libro 
primo epistulas aetate priores comprehendente (cf. p. 2%) 

compendii facere: cf. supra p. 28. 

conferre pedem. I 10: quoquo versum pedem gradumque cm 
tulero. — Plaut. Men. 554: fer pedem, confer gradum (ubi 
profer coni. Brixius). Merc. 883: o Charine contra parte | 
fer gradum et confer pedem. Pseud. 707 sq.: confer gradım | 
contra pariter. 

cupere alicuius. I 8: iamdudum vestri cupiunt Lucrina tacıı 
et liquida Baiana et Puteoli adhuc celebres et Bauli magmım 
silentes. (1 27: mei te oppido esse cupientem. V 69: ven 
cupiens. VIII 23,2: quorum cupiens nostra urbe processeram.)— 
Plautinam esse structuram adnotavit Scioppius; cf. Lorenl 
ad Mil. 956. Ατηρ}. 133 Bacch. 278 Trin. 841. 

ex summis opibus. IV 60,3: ex summis opibus iwva Romanı 
anımı speciosum calorem. VII 128,1: amor in te meus ἃ 
summis opibus adnititur. — Plaut. Merc. 111: ex summis opibhu: 
viribusque usque experire, nitere. Mil. 620: ex opibus summk 
mihi ire opitulatum. Enn. fab. 155 Front. 42,19. 228,3 Gell. 
VI 3,47: ex summa ope niti. Flor. 1 8,4: ex summo studio 
adnısus est. Similia apud Apul. (Wölfflin Arch. VI 5). 

expetere in aliquem. I 76: hoc exemplum me expetit libri: 
in me coni. Seioppius; et sic locuti sunt Plaut. Amph. 4% 
589 Liv. I 22,7 (Lorenz ad Mil. 392). 


33 


rs fuat. 13,5: fors fuat huiusce promissi. 1 20,3: fors fuat 
an optineamus apud te veterem gratiam. 1 39: fors fuat an 
haec mature ın manus luas scripta sint ventura. 11 3: fors 
fuat an possit biduo tenus eiusdem nos praedii annona retinere. 
IN 6,1: fors fuat an dies longa quandoque hebetet laxatum 
dolorem. IV 28,1: fors fuat an quis tantum viae ob rem pri- 
vatam mihi ignoratus adripiat. IV 29,1: fors fuat an vera 
compererim. — Plaut. Pseud. 432 (ubi errat Lorenzius apud 
Symm. Π 7 fors fuat ut inveniri dicens) Fronto p. 143,14 
Nab. Apul. apol. 92: fors fuat!) an. Ter. Hec. 610: fors 
fuat pol. Gell. XII 8,2: fors fuit ut. Auson. ep. 16,1: fors 
fuat ut. 

ustra esse. 1 94: ne incepti frustra sim. IV 65: ne huius 
opinionis frustra sim. — Cum genetivo solus Apul. ap. 19: 
longe huius anımı frustra es. Sine genetivo Enn., Plaut. un- 
decies, Sall. Iug. 85,6 (quod tamen non impoliti hominis puta- 
verim) Gell. V 1,1 Aur. Caes. 37,3 Ambr. II 2128 Migne 
(Wölfflin Arch. U 3). 

'ustratui habere. II 72: 14 sı τα est neque me opinio fru- 
stratwi habet. — Plaut. Men. 695: aliam posthac invenito quam 
habeas frustratui. Cf. Schulze, 1. l. p. 128. 

ıcum facere. IX 115,1: fucum faciant provincialium oculıs, 
qui animis exciderunt. — Ter. Eun. 589: venisse clanculum 
per impluvium fucum factum mulieri. Q. Cic. petit. cons. 9: 
91 eum qui δὶ promiserit fucum ut dieitur facere audieris aut 
senseris. 

ibi habere. 1 53,1: ego actus?), quos pernox et perdius curae 
tibi habes, tum cotidiana ingenit tur pabıla de litterarum quas 
mihi tribuis sapore coniecto. V 85,2: {δὶ habeas, quae incogi- 
tata proferimus. or. 19: tibi habe, vetustas, redemptas saepe 
centurias. — Plaut. Merc. 989 Stich. 615 (Pflügl Progr. 
Straubing 1880 p. 30) Cic. Verr. IV 18. 


ἢ Nam ita e V edendum est; F φ verbum rarum immutarunt in fuerit 
quod probavit Kruegerus), /werat. Etiam Symmachi codices fluctuant inter 
wat, fiat, fuit, fuerat, fruar. 

ὮἮ Sic PM, coactus V, cum actus Seeck. At neque lectioni codicis V 
aperte ex dittographia παῖδα quicequam tribuendum neque in usu vocis tum 
offendendum; cf. I 1,1. 20,3. 23,2. 2,5. paneg. XI-14 p. 255,13 B. 

3 


34 


herbam dare. III 44,2: cum... herbam dederim voluntatı tuae. 
VII 61: quwibus ego veluti herbam porrigens cum venine pehlum 
respondeo. — Plaut. fr. 240 W. Plin. ἢ. n. XXII 8 Sem. αἱ 
Aen. VII 128 (Arch. VI 398). 
inpertire aliquem (salute). 135: hinc vos munere sdı- 
tationis inpertio. 1 35: debito te honore salutationis inyerlw. | 
III 76: quod te honore salutationis inpertio.!) (Sed cf. VIE: 
unanimitatı vestrae honorem salutationis inpertio.) — 
Plaut. Epid. 126 sq.: advenientem peregre erum Stratiy 
poclem | inpertit salute servos Epulicus. Ter. Eun. 270 sq.: 
phurima salute Parmenonem | summum suom impertit Gnatho 


largiter est alicuius rei. VII 23,3: amicorum subinde mihi 
adfluentium largiter est. — Plaut. Rud. 1188. 1315 True. 9) 
Apul. ap. 28 Munat. ap. Ascon. 39,13 Tertull. 

interea (quo, eo) loci; adhoc locorum. I 5,1: ınteren 
loci de Praenestina secessione siluisti. II 23,1: interes lcı 
ferarum domus indago sollieitat. (1 49: quo loci simus, in 
tellegis. IX 83,1: eo me loci reppererunt litterae tuae.) — interet | 
loci tantum in pristina latinitate usurpari dieit Schmalziu: 
Antib. II 29; cf. Plaut. Men. 446 Lorenz ad Pseud. 200. 
Truc. 32. (Capt. 958: ubi loci fortunae tuae sint, face ἢ 
tellegis. Merc. 986. Rud. 1161.) | 

131,2: tin uni adhoc locorum nihil gratia praestitit ul 

dempsit invidia. 1Π 59,1. IX 83,1 X 2,1. — Plaut. Capl | 
385 Front. 193,8.?) 

ludos facere. IV 34,3: itane me ludos facis, ut... — Plaul 
(Lorenz ad Pseud. 1150 Ritschl Parerga 427 sqq.) Te 
Ph. 945. 

male metuere. I 100,1: male metuo, ne vitium contempft® 
exaggeret. ΠῚ 14: sed male metuo, ne hoc studium tui negef! 
habitationis impediat. — Plaut. Aul. 61. 208 (Cist. IV 3* 
male formido). 

in manum tradere 1432: hunc tin in manım vel mag" 
in animum libens trado. IX 16: hunec tibi in manum trad® 


Ὁ) Raram esse hanc structuram docet Ebert act. sem. Erlang. Il 3 
2) ad id locorum (— ad id tempus), quod adhibent Liv. 841. ἘΞ. 
Paucker Rh. M. 37,561'), apud Symm. non legitur. 


90 


IX 45: Aurelium tin denuo in manum tradımus. TX 54: hunc 
tin in manum reddo. — Plaut. Merc. 277 sq.: 1stos rastros 
vilicos | pisto ipsi facito coram ut tradas in manum. Trin. 902: 
e manıbus dedit ipse in manus. Ter. Andr. 297: hane mi ın 
manum dat. Οἷα. ep. VII 5,3: totum denique homimem tıbı 
εἶα trado de manu ut aiunt in manum tuam istam. 


nıhili esse. 1 3,2: ne ego sum stultus ac nihili. 175: qwa 
nıhli negotium est rebus 'cognitis immorari. — Plaut. ca. 
quindecim locis (Lorenz ad Pseud. 1086. Loch, de gene- 
tivi ap. priscos scr. Lat. usu, Bartenstein 1880 p. 8). 

nulli rei esse. I 37,1: quod genus nulli rei!) est nısı ad lo- 
quendum. — Cato p. 85,7 l.: qui tantisper nulli rei sies dum 
nihll agas. Plaut. Stich. 718. 

nullus (= non, ne). I 1,4. 23,3. 47,2 (cf. p. 31). — Plaut. 
Asin. 408 Rud. 141 Trin. 606... Ter. Cic. Ciris 177 Apul. 
met. VIII 19 paneg. X p. 225,6. 


nunc nuper. I 44,1: quae in nostrates viros nunc nuper condis 
epigrammata. 16,1 V 66,2: nunc nuper veterator quidam pro- 
curatorio nomine extulit caput. — Plaut. Truc. 397 Ter. 
Eun. 9 Apul. met. IX 16 Arnob. 22,20 R. | 


Operam locare. I 34,1: amicitiane operam nusquam locavı aeque 
bene. — Enn. fab. 389 (ap. Cic. de off. II 62): bene facta 
male locata male facta arbitror. Plaut. Amph. 278: optumo 
optume optumam operam das, datam pulere locas. Most. 237 
Pers. 229 male operam locas. Liv. VII 20,5. 


Qquam mox. I 11,1: in expectatione esse coepimus, quam mox 
vobis capessendum iter Appiae scriberetis. — Plaut. Amph. 360 
Asin. 449 Men. 704 Mil. 306 Most. 710 Rud. 342. 1227 True. 
208 Ter. Ph. 606 πη. 788 Cic. pro Rosc. com. 1. 44 Liv. 
M 37,5 V 45,1 XXXIV 11.4. 


in rem esse. 122: in rem suam fore existimavit, ii... — 
Plaut. Ter. (Lorenz ad Pseud. 247 Spengel ad Truc. IV 4,20) 
Sall. Cat. 20,1 Liv. (Weissenborn-Müller ad XXI 3,2) Tac. 


ἢ) Holtze 1 307 recte dativum putat; Boissier Journ. ἃ. Sav. 1888 p. 599} 
Perperam comparat cum Terentiano: sum nulli consili. Loch. 1. c. p. 8 
genelivum qualitatis putat. 


3*+ 


36 


res rationesque. VII 20,1: res rationesque nostrae nova fruge 
ditescunt. IX 40: quidquid rebus atque rationibus matromae 
absentis adcommodum est. Plaut. Amph. 4 Capt. 673 Pseud. 
626 Cic. pro Quint. 19 Deiot. 27 Marc. 27. Ammian. XXX 
10,20 Macr. sat. II 14,11 (Wölfflin Sitzungsber. ἃ. bayr. 
Akad. 1881 II 79 sq. Arch. II 452), 


.satis verborum est. III 86,1 IX 121: sed de hoc satıs ver- 
borum est. — Plaut. Capt. 125: sed satis verborumst (saepius 
invenitur verbüm sat est). Ter. Ph. 436: satıs sum verborumst. ὁ 


senio esse. Il 17,2: tibi peregrinationem senio esse invilu 
audivi. — Plaut. Stich. 19: haec mihi dividiae et senio sum. 
True. 466: id ıllı morbost, id Wi sennost. 

os sublinere. I 32: ne ego sum stultus ac nihili, si os sublitum 
mihi esse non sentio. IV 18,1: ne mihi os subleveris. — Plaul. 
terdecies (Lorenz ad Mil. 110. Pflügl 1. 1. 34?. Schulze 
l. 1. 216). 

. usus est aliqua re. 11,6: quid facto usus sit, ipse viders. 
rel. 25,4: cupiens edoceri, quwid facto usus sit de aestimatine 
sumptuum. — Post veteres (Holtze I 139) Cic. ad Att. X 6» 
Liv. XXX 41,8 Verg. G. III 559 A. VIII 441 Gell. II 15% 
(FSchoell Arch. II 209). 

verba dare. 1 3,2: ne mihi verba dederis. 1 53,1: alüis igitw 
dabis verba. II 34,2: censeo igitur aliis dare verba mediteris. 
fragm. 6: verba dare captivi est, argentum dare satellitis. — 
Plaut. ca. tricies, Ter. duodecies (Pflügl 1.1.341. Lorenz prae. 
Pseud. 49; accedunt exempla duo ex Cistellaria: fol. 247" 11. 
248" 1 codieis Ambrosiani), Cic. Phil. XIII 33 Hor. sat. 13,39. 


Venio nunc ad substantiva. 


abitio. I 90,1: abitio fratris nostri Mari. — Plaut. Ter. ll. 
Val. Ennod. (Woelfflin Arch. IV 30%; ex comieis hausisse 
Symmachum ait Schulze 133. Mihi hoc incertum, illud 
certum videtur ex veteribus non desumpsisse Julium V# 
lerium). 

deliramentum. Υ 48: qui amanti nugas suas et deliramenta 
committit. — Pro archaismo habuerunt Geislerus (ind. 5" 
donii 353) Engelbrechtius (Sitzungsber. ἃ. Wiener Akad. 
1886 p. 455). At cf. Schulze 160. 


97 


160. IV 18,1: vino anhelus est ganeo. --- Dubium est utrum 
sermoni an lectioni debeat Symmachus. Cf. Schulze 119 
Fisch Arch. V 71. 


aritudo. Il 75: sed ego hanc hilaritudinem cumuları posse 
coniecto. — Plaut. Cist. I 1,55 Mil. 677 Rud. 492, ΟἹ 
Schulze 153. 


ortunium. 154. 8 Π 14 II 73 IV 51,1 V 39 IX 122. — 
Wölfflinius Arch. IV 409 Apuleium ex priscis poetis decerp- 
sisse putat; sed cum ipse sedecim recentiorum locos afferat, 
accedant Symmachi septem, Ammiani (XIX 7,8), Iulii Va- 
lerii (64,1), ICtorum, ad imitationem confugere opus non 
est.!) j 

estitudo. ΥἹ 834 IX 68. — Fortasse ex veterum imitatione 
adhiberi existimat Schulze 153; at cf. Rönsch Itala und 
Vulgata ἢ 68. Landgraf |. c. 

ltiloquium. I 50,2: face erit angustias scriptorum tuorum 
multiloquio repensare. 1 75: nunc mihi multilogquio temperan- 
dum est. — „Plaut. Merc. 31 et 37. Deinde ex prisci ser- 
monis fortasse imitatione ap. Ambros. in Vulg. (prov. Math.), 
ap. August. (cf. Rö. p. 218). * Schulze 231. Accedit unum 
Hieronymi exemplum (Goelzer &tude lexicogr. et grammati- 
cale de la latinite de St. Jerome, Paris 1884 p. 134). 
'sapia. 1 15,2: credo plane — nec fides cassa est — rhe- 
torum hanc esse prosapiam. — Dubito an iniuria archaismis 
ıdnumeraverit Rönsch 237; nam praeter Plaut. Catonem 
Varr. Sall. Cic. Minuc. Apul. etiam Suet. Iustin. Tert. insecr. 
(Cti Ambr. Iul. Val. (13,12. 63,3) Prud. Ennod. vocabulo 
ıtuntur. ° 


uba. 1 42: tu rutubam proximae aetatıs inluminas. — Varr. 
sat. 488 B.: ergo tum Romae parce pureque pudentis | vixere: 
en patriam! nunc sumus in rutuba. (Scioppius.) 


amenta. I 23,2: quid? si ego cenas dapales ... . postu- 
lassem, tu mihi mensas secundas et scitamenta exigquae lancıs 


ἢ Landgraf Zeitschrift f. öst. Gymn. 1882 p. 431 appellat vocabulum 
ıt vulgär-afrikanisch“. Vulgare est, africanum esse nullo modo demon- 
1 potest. 


98 


adponers® — Plaut. Men. 209 Gell. XVII 8,1 Apul. md. ı 
X 13 Macr. sat. VI 14,1 Paul. Nol. (Iuretus; Schulze 161). 
specula. VI 26,1: adsurgente specula proficientium conditorum. — 
Plaut. Cas. 306 Pers. 310 Cic. pro Cluent. 72 ep. I 16% 
Apul. met. V15 IX 38 X 29. Cotidiani sermonis esse putal 
Schulze 166. 
techna. VI 78: mimia usus est techna. — Plaut. Bacch. 3% 


Capt. 642 Ter. Heaut. 471 Eun. 718 (Lorenz praef. Pseud. % 
Ritschl op. Il 478). 


trapezita. rel. 3,15: stetit muneris huus integritas usque ad 
degeneres trapezitas. — Plaut. quattuordecies (Saalfeld ten- 


saurus italograecus 5. v.), Rufin. in vers. Orig. homil. ın 
Levit. ΠῚ extr. Sidon. ep. I 7,8. 


lam ad adiectiva transeo. 


dapalis. 123,2: quid? si ego cenas dapales et saliare convivium, 
tum viscerationes atque epulum postulassem ... — Titin. 136 
Rb. Cato de r. r. 132 Auson. ep. 9,13 (Schulze 171). 

defaecatus. V 75: bonae indoli et moribus defaecatıs.') — 
Plaut. Aul. 79 defaecato .. . animo. Most. 737 Pseud. 7% 
paneg. X p. 238,19 Ambr. Aug. Macr. Salv. Sidon. Ale. 


Cassiod. Imitationem statuendam esse non pro certo affırma 
verim. 


delenificus. II 6,1: ne tua quidem delenifica et suada facundia 
(qui locus ex Auson. ap. Symm. I 32,1 expressus est). VI?T: 
insuper alterum quoque delenificis amoris artibus retines. — 
Plaut. Mil. 194 Turpil. 29. 186 Front. 121,25 (Schulze 30). 

exoticus. or. Π 24: ipsi 1 vates ewoticis nomimibus licenier 
ornati. — Plaut. Epid. 233 Men. 236 Most. 42 Plin. ἢ. n. 
XII 24 Gell. XII 5,5 Apul. 

iniurius. 11,1: wniurius videar, si summo vobiscum iure ΟΝ 
tendam (cf. Ter. Andr. 378: ipsus sibi esse iniurius υἱάρα 
neque id iniuria). 1 A1: vereor ne me iniurium putes. 1 80 


1) Fortasse recordatus est Plaut. Trin. 297: nil ego istos moror face” 
mores. Symmachi locum expressisse videtur Faust. p. 265,15: in eorum 
faecatis moribus. Haud inutile erit etiam post Geislerum et Vogeliuc® 
posterorum imitationem Symmachianam diligenter inquirere, 


iniurium quippe est magnopere flagitare quod speres. I 97: 
siquidem videtur iniurium flagitare officia. 1 54: nam vehe- 
menter iniurium est ex alieno peccato naevum violatae religionis 
adtrahere. — Plaut. (Lorenz ad Mil. 435) Ter. Cic. off. III 89 
Liv. Apul. Auson. Ennod. (Antibarb. I 684 Schulze 226). 

3ollueibilis. VI 71: ut vobis pollucibilem vietum utriusque 
elementi ministret opulentia. II 24,1: quod fortunae tuae 
pollucibiliter floruerunt. — Plaut. Most. 24 (pollucibiliter). 
Tert. ieiun. 17 Macr. sat. III 17,16 (pollucıbilis). 

summas. Adiective I 31,3 (cf. p. 29!) I1 37 V 50 IX 51. 1121 
X 2,1; substantive I 15,1. 17. 19. 64,2 III 48 V 66,2 VII 117 
IX 2 rel. 272. 49,3 or. VI3 VI 7. — Plaut. Cist. 1 1,26 
Pseud. 227 Stich. 492. Gell. Apul. Ammian. (Hertz Herm. 
VII 288 sq. et adn. 21) Sidon. Ennod. 

Proximum locum tenento particulae. 

tliquantisper. I 39: occupationes quae te in procinctu ali- 
quantisper tenebunt. — Post Plautum Terentium Quadri- 
garium pro aliquantum temporis solos IFlorum et Iustinum 
usurpare dieit Schmalzius Antib. I 129. 

lonicum. I 11,2: sed placita differri, donicum statio Formiana 
multa fruge et aliis hoc genus in usum necessarüs instruatur. —- 
Draegerus hist. Synt. II? 612 post veteres non iam apparere 
vocabulum dicit; quod etsi verum non est!), imitationem 
Plauti (praeter quem Cato p. 43,4 1., Nepos, auct, bell. Alex. 
adhibent) statuere licebit; cf. p. 26. ΝΕ 

multimodis. IH 23,1: nos hic ın otio rusticamur et multimodis 
autumnitate defruimur. — Enn. Pacuv. Plaut. (Lorenz ad 
Mil. 1190 Most. 785) Τοῦ. Lucr. Fronto Chalc. 

obnixe. II 60: obnixe deprecor, ne me diutius silentio tuo sus- 
pensum esse patiarıs. — Plaut. Ter. Fronto Pacat. Hier. 
Amm. Claud. Mam. (Schulze 220). 

optato. IV 36,2: optato accıdıt, ut ei per te utrumque reddatur. 
— Plaut. Amph. 658 Ter. Andr. 533 Cic. ad Att. XIII 28,3 
Verg. A. X 405 Commod. instr. II 12,12. 


ἢ Semel exhibet Hilarius (Zingerle Arch. II 604), ter Iulius Valerius 
cf. Kübleri indicem). 


40 


praeut. 150,1: ego vero minimum anımı angerer sı iaere, 4: 
praeut hoc est, quod mihi et patri unas αἰχμα eas perbras 1° 
litteras detulisti. — Plaut. Amph. 374 Bacch. 929 Men. 310. 1 
935 Mil. 20 Τοῦ. Eun. 301 (Lorenz ad Pseud. 970) Fronto 
20,1 (?). 

Extremo loco verba colloco. | 

blaterare. Il 35,2: quousque enim dandae ac reddendae si 4 
tationis verba blaterabimus? — Rönsch 237 enumerat inter 
archaismos; sed quaecunque ibi affert exempla, vulgaria sunl. 
Universa viri docti opinio, quam exponit p. 236 adn., falsa 
est: anno 146 a. Chr. ἢ. certe multo pauciores Romani in 
Africam venerunt quam insequentibus temporibus. 

captare. III 86,2: et ideo plus gaudis quam miraculi capto. — 
Schulze 187: „cum verbum post comicorum aetatem non 
pro verbo primitivo positum esse videatur . . ., S. forlasse 
hunc verbi usum ex comicorum lectione repetivit, praesertim 
cum aliis locis Symmachianis verbo vis quaedam conativa 
insit (cf. I 35,2 II 32 VII 43)“. Adde VII 40 or. 18. 

defieri. V 89: plerumque enim scribendi cupidis defit occasio. — 
Plaut. Ter. Prop. Verg. Vitr. Sen. Gell. (Schulze 209). 

emancipare. I 18: totum me, inquies, emancipavit sibi cur 
praetori. — Plaut. Bacch. 92 sq.: tibi me emancupo; | tws 
sum, tibı dedo operam. 

exaugere. 1 27: optati sermonis tui fructum feramus, qui an 


mum mihi excaugeat. — Plaut. Enn. Ter. Lucr. Rhet. ad Her. 
Eucher. (Schulze 211). 


exculpere. I 34,1: nisi instigare pergo atque exculpere a ! 
aliıquid litterarum. rel. 34,11: religuum vero .. . exculpendum 
ab obnoxüs intimavit. rel. 34,13: quod de tot provincüs ..- 
adhuc difficilis exculpat exactio.!) — Plaut. Cist. I 2,6: υἱῇ 
ecculpsi ut diceret. Ter. Eun. 712 sq.: possumne ego hodie & 
te exculpere | verum? Lucil. II7 Ambr. Quamgquam codic's 
Theodosiani locis, quos affert Dirksen (in Manuali latinitati$ 


fontium iuris οἷν. Rom. 5. v.), suspicio movetur ex ICtoru®® 
sermone vocabulum repetitum esse. 


ἢ IX 146,2 exculperet coni. Seeck, excluderet (IT), excuteret (T). Edend —" 
videtur excuderet cl. II 74 (hic quoque exclude Τῷ) III 12,1. 


labascere. IV 34,4: sed dum me rursus inspicio, labascit fides 
et refragatur testimonw conscientia. — Plaut. Ter. Acc. Lucr. 
Varr. Gell. August. Sidon. Claud. Mam. Ennod. Cf. Schulze 
192 Sittl Arch. I 492. Engelbrecht 455 inter archaismos 
rettulit, at dubito, num iure. 


ludificare(-ri?). 13,1: ud ludificandi gratia opinor adiectum. 
— Activum apud Com. Lucr. Cic. pro Quinct. 54 Sall. Liv. 
ICt. Avian. Deponens apud Ter. Cic. pro Rosc. Am. 55 
Liv. Tac. (Schulze 229). 


mussitare. or. 1 8: ergo servatus es wudicio multitudinis, ne 
quis te mussitaret praeiudicrum captasse paucorum. (mussitaret 
coni. Seeck, mutaret cod., an putaret?) — Plaut. Mil. 714 
Liv. 150,3 Apul. Ammian. paneg. ΧΙ p. 310,30 hac utuntur 
significatione; veteribus debere Hieronymum II A 473 et 
Claud. Mam. (23,7. 137,12) existimant Lübeck 106° Engel- 
brecht 456. 

'bgannire. I 23,4: cur ego diutius sermonis pauper obgannio? 
— Plaut. Asin. 422 Ter. Ph. 1030 Lucil. VII 30 Apul. met. 
Π 2 (Schulze 219 sq.) 

oOspitare. VII 16,2: estne aliquid in verbis meis, quod aures 
tuas sospitet? — Plaut. Enn. Pacuv. Catull. Liv. inscr. (6. g. 
Wilm. 146). Cf. Schulze 199. 

suppingere. ] 12: scalis subpectus est honor marmoris. 1 62: 
calcar quoddam suppingo properantibus. — Plaut. Bacch. 332: 
quin habeat auro soccis subpactum solum. Trin. 720: fulmentas 
iubeam suppingt soccis® Fronto 35,18 (cf. sect. XXIV). 

suppalpari. I 90,2: non dicam dolo utpote subpalpandi ne- 
sctus. — Plaut. Mil. 106: occepit eius matri suppalparier. 
(Amph. 507: observato quam blande suppalpatur mulieri Ser- 
vius, aliter libri). 


VI. Lucretius.?) 


Π 848: nectar qui narıbus halat. | IX 84: litterae tune halantes Pla- 
tonicum nectar. 


ἢ) Vestigia imitationis Catullianae adeo obscura sunt, ut Catullum 
2Symmacho lectum esse colligere non liceat; cf. p. 27. Etiam locis VI 12,2: 


42 


V 234: naturaque daedala rerum | 11 17,2: sdeo litteras adfahn 
j rerum vel natura vel mdustna 
peperit. (Scioppius.) 


VII. Vergilius. 


Admirationem profitetur Symm. I 14,5: fa dii me probablem | 


praestent, ut ego hoc tuum carmen libris Maronis adiungo. Ration 
magis minusve perspicua se Vergilii verba referre declarat 114) 


II 45,1 VI 67,2 or. II 6. 9. Carmina quemadmodum memoria 


tenuerit, elucebit ex versuum adlatorum numero. Sunt aulen 
hi fere. 


Ex Eclogarum libro: 
1,29: candidior postquam tondenti | IV 18,2: tantum abest, ut ha« 


barba cadebat. annıs in senectam vergentibw 
velim: candidior — cadebal. 
2,20: quam dives pecoris. IV 58,3: cum sit dives equn 


pecoris Hispania. 


3,103: nescio quis teneros oculus [1 48: quis oculus fascinavit dest 


mihi fascinat agnos. natam quietem? 

4. Hoc carmen ut in usum suum converteret Symm. ad Christiani 
imperatoris laudes celebrandas, fortasse non casu factum 68. 
(Οἵ. Creizenach progr. gymn. Frankfurt a. M. 1864 p. 10) 


Locus est in or. II 9: si mihi nune altius evagari poetico lwerd | 


eloquio, totum de novo saeculo (v. 5: magnus ab integr 


saeclorum nascitur ordo) Maronis excursum vati similis ın tum 


nomen excriberem. dicerem caelo redisse Iustitiam?) (v. 6: wm 
redit et virgo) et ultro uberes fetus am gravidam spondere u 
turam (v. 18: nullo munuscula cultu .. .); nunc mihi in patentibis 
campıs sponte seges matura flavesceret (v. 28: molli panlalım 
flavescet campus arista), in sentibus uva turgeret (v. 99: m 
cultisque rubens pendebit sentibus uva), de quernis frondibus 


ut noveris quibus fluctibus perstrepamur VII 114: nos in patriae salo virus 
et fortunae fluctibus verberamur recordationem subesse versus Catulliani 6813: 
accipe quis merser fortunae fluotibus ipse non praestiterim. 

!) Etiam Libanius et Themistius christianam imperatorum fidem respexiss® 
videntur: Sievers 56°, . 


3) Justitiam fortasse commentario debet. Cf. Birt ind. lect. Marburg. I 


p. IV sq. 


43 


rorantia mella sudarent (v. 30: et durae quercus sudabunt 


roscida mella) . . 


. et vere, si fas est praesagio futura conicere, 


ıamdudum aureum saeculum currunt fusa Parcarum. 
(v. 46 sq.: “Talia saecla? — suis dixerunt — ‘currite — fusis 
Concordes stabili fatorum numme Parcae). 


3,1 sq.: bon: quoniam convenimus | VII 60,2: nostrum est pastorales 


ambo | tu calamos inflare levıs, 
ego dicere versus. 

3,69 sq.: hos ἐϊδὲ dant culamaos, 
en accipe, musae, | Ascraeo quos 
ante seni ... 

747 sq.: iam venit aestas | tor- 
rıda. 


3,59: praeceps aerıii specula de 
montis = Cir. 301. 

3.35 sq.: nam neque adhuc Vario 
videor nec dicere Cinna | digna, 
sed argutos inter strepere anser 
olores. 


Ex Georgicon libris: 


147 sqq.: prima Ceres ferro 
mortalis vertere terram | ınsti- 
tut, cum wm glandes altque 
arbuta sacrae | deficerent silvae 
et victum Dodona negaret. 

| 159: concussaque famem in sil- 

vis solabere quercu. 

[| 950: nosque ubi primus equis 
Oriens adflavit anhelis. Οἵ. Aen. 
V.739 Ov. met. IV 633 sq. XV 
418 sq. 

378 sqq.: tum partu Terra ne- 
fando | Coeumque Japetumque 
creat saevomque T'yphoea | et 
comiuratos caelum rescindere 
fratres. | ter sunt conati impo- 


| ul 


inflare calamos, tuum sacrıs ti- 
biis carmen incinere. 

153,2: ut le pastor Hesiodus, 
quem poetica lauru Camenalis 
familia coronavit. Cf. p. 14. 

IX 83,1: ut algore Praenestini 
diversorii flagrantiam torridae 
aestatis excluderem. 

or. II 22: montium speculas. 


I 1,4: ego te nostri vatis ex- 
emplo quası quadam lege con- 
venio : liceat inter olores canoros 
anserem strepere. 


rel. 3,16: silvestribus arbustis vita 
producitur et rursus ad Do- 
'donaeas arbores plebis rusticae 
inopia convolavit. 


rel. 3,17: quando in usum homi- 
num concussa quercus? 

Ι 95,3: eos ... anhelis equis ple- 
nos sudoris et pulveris fama belli 
post tergum relicta indicrum ad- 
fectasse vietoriae. 

ef. or. I 21 p. 8. 


MM 


nere Pelio Ossam | scilicet at- 
que Ossae frondosam involvere 
Olympum. 

1395: nam neque tum stellis acies 
obtunsa videtur, 

I 396: nec fratris radıs obnoxcia 
surgere Luna. 


Ι 446 sq.: ubi pallıda surget | 
Tithon croceum linquens Au- 
rora cubile. Cf. Hor. c. III 15,4 
sq.: ab ortu Solis ad Hesperium 
cubile. 

Ι 498: di patrıi indigetes. 


Il 44: primi lege lıtorıs oram; cf. 
E. 8,7: swe oram Illyriei legis 
aequoris. 

II 76 sq.: huc aliena ex arbore 
germen | includunt udoque do- 
cent inolescere libro. 


II 126: Media fert tristes sucos. 


II 428: opisque haut indiga no- 
strae. | 


U 519: teritur Sicyonia baca tra- 
petis. 

ΠῚ 48: rumpe moras = A. IV 569 
IX 13; cf. Ov. met. XV 583 
Luc. I 264 Π 525 Stat. Ach. 
11 198 Sil. VIII 215 Mart. II 64 


or. VI 1: solis radiis omne | 
obtunditur. 

or. 1 13: nec radüs fratr 
ποαῖα precarium. raperel 
fulgorem. 

or. II 11: a cubllibus su 
aurorae ad metas solıs 


rel. 3,10: ergo dis patrı 
indigetibus pacem rogaı 

VII 23,3: leg oram, qu 
mias et Cumanum litu 
vacel. 

or. III 6: nempe virentibu 
artifex rusticandı alien 
men includit, ut novel 
segmina coagulo lıbr 
ocius!) inolescant. 

VI 16,2: sucis tristibus 
refoventur. 

I 3,2: meae te opis indıqı 
tiare? IV 67,1 = VO 
indigos sublevare. Vi 
indigum esse non patıor. 

II 23,1: trapetis teritur 
cyonia. (luretus.) 

VII 121: mazime autem ı 
dae sunt morae. 


ἢ Haec Baehrensii coniectura (ubidiouis cod., uwidioris Kiesslin 


certa mihi videtur. 


45 
1 306 Plin. ep. V 10,2 
le, Ovidius und sein 


I 106). 
cnon et pecori est idem | IV 58,3: cum sit dives equini pe- 
equino. corıs Hispania. 


invalidus etiamque tre- | or. II 6: audio in edomandis equis 

tıam inscius aevi (204) | aevı ut ait inscios aptius esse- 

vel molli melius feret| dis colla subiun< gere>. 

:ollo. 

angustis hunc addere |1 4,2: difficde factu est, ut honor 

morem. angustıs rebus addatur. (Hertz 
ind. lect. Vrat. 1880 p. 12). 

Amyclaeumque canem. [ἸΝ 18,2: ne primaevus quidem, 
cum ferret aetas, Amyclaeos aut 

| Molossos alere curavi. 

: hos non immissis canı- |1 53,2: sı tantum nodosa retia vel 

n cassibus ullis | puni- | ypinnarum formidines et sagaces 

gitant pavidos formidine | canes omnemque rem venaticam 

Οἱ, A. ΧΙ 750: puniceae | meliorum oblitus adfectas. 

‚, formudıne pinnae. | 

velocis Spartae catulos |IV 18,2: ne primaevus quidem, 

ve Molossum; cf. Cul.| cum ferret aetas, Amyclaeos aut 

‚yla rapax canıbus suc- | Molossos alere curavı. 

folossis. Hor. epod 6,5: 

walıs aut Molossus aut 

sacon. sat. 116,114 sq.: 

ymus alta Molossis | per- 

‚. dum medicas adhibere | VIII 6: quaeso custodes bonorum 

ad volnera pastor | ab- | valetudini tuae medicas appli- 

cf. A. XII 402: manı | cent manus. 


\eneidos libris: 


jevitque anımis ignoble [1 29: nihil moror ceteros vulgus 
ignobile. 


46 


I 177 sq.: cerealiaque arma | ex- | IV 18,3: rerum [685]. 
pediunt fessi rerum. 

I 218: spemque metumque inter |\V 5: diu inter desiderium tu d 
dubi:. umicı mei curam dubius dedı 


onis pependh. 


1 282: Romanos, rerum dominos, | or. IV 11: quem ipsi rerum dm | 
genlemque togatam. tyrannum puene estis experli. 


ep. IV 64,2: post sententiam de 

dis gentis togatae adhuc exye- 

tatione tudıen tui pendeo. 
340 sqq.: His versibus debere videtur S., quae de Carthagixe 


condita refert in or. II 17 (ef. p. 17). Quoniam autem plurı ἢ 


narrat, commentarium ab eo inspectum esse verisimile est. 


I 342: sed summa sequar fastigia | or. 115: rerum summa fastigia 
rerum. ΟἿ. Plaut. Merc. 608:| et Romani nominis apicem con- 


quiequid est, ad capita rerum | secutus. V 66,1: cwius (causae) 


pervent. breviter, ut possum, fastigie 
et capita contingam. VI 182: 


fuerit benignitatis tune achum | 


meorum fastigia et οὐρα dis- 


quirere. 
I 737: primaque εδαίο. summo te- \ 1 13,4: audisti omnia, sed summ 
nus attıqıt ore, tenus ore lıbata. 


II 1 sqq.: Ex Aeneae de Troia eversa narratione profectus esse 
videtur locus or. II 19: solus Epius Troianis arcibus adduzi! 
excilium (v. 264: doli fabricator Epeos'); cf. p. 13). 

1157: ecce manus iuvenem interea | rel. 9,3: Arsacıdas post tergum 


post terga revinctum. revinctos. | 
11.427: servantissimus aequi. V 66,5: est aequi servantissimus. | 
ΠῚ 224: dapibusque epulamur opi- | VI 71: ut ipsi quoque opimis da- 
MIS. pibus adfluamus. 
II 650: volsis pascunt radicibus | rel. 3,17: quando vulsae sunt her- 
herbae. barum radices? 


1) Schulze p. 126 ab hoc loco ductum esse putat rel. 21,2: scaenae ist 
fabricator. Fugit eum II 60,1: adicis praeterea lenoeinia, quibus morbum fahr: 


catoris inrites. Vox etiam a Lucr. Cic. Ov. Quint. Arnob. Aug. usurpata ad | 


imitationem non pertinet. 


| 


| 


47 


ama, malum qua non | ΠΙ 45,1: vera res est Famam esse 


erus ullum. - 


bene apud memores 
at gratia factı. 


nubem cogıtur aer. 
uus exactis completur 
orbis. 
nae stirpis Acestes; 
met. II 633: divinae 
umnus. 

congressum Aenean 
Ὁ virıbus aequis | nube 
wi. Cf. 1516 X 636 
νυν. met. V 251 ΥἹ 696. 


pera ad convexa,; cf. 
vera ul convexa revi- 
251: supera aspectans 
(Οἵ, Paucker Rh. Mus. 
6.) 

I cruda deo viridisque 


ı tantum de te licuit? 


: vıdı et erudelis dan- 


nonea poenas. | Dum 


velocem,; sed non ultra> ad- 
sentior Mantuano, qui eam 
putat in malıs deberi numerari. 

198: stabit apud me gratia trı- 
buti officii. IV 15,2: stabit igi- 
tur apud animum meum tugis 
tua gratia. IX 12: stabıt apud 
me iugiter beneficii ἐπὶ gratıa. 
IX 20,2: stabit apud me iugis 
memoria beneficii tut. 

I 37,1: coacta nube. 

VII 41: toto anni orbe. 


IV 12,2: divinae stirps Augusto. 


or. 14: nec cavae nubis infusa 
circa te narrabo velamina. 


Cf. p. 8. 18. 
Ι 52: ne ego digito, ut aiunt, su- 
pera convexa tetigissem. 


VII 69: rusticarı te adseris et 
ducendis vitibus aut arboribus 
inserendis crudam senectutem 
fovere. 

rel. 21,6: si tantum de me ım- 
probis lieuit.‘) 

rel. 4,2: absıt ut moderator urbis 
liberae atque ideo devotae tam- 


mis locis S. scribit licere in (11 86,2 IV 17 VIL 128,1 IX 108. 117) 


versus (rel. 12,4). 


Cf. sect. XXI. 


48 


flammam ]ουὶδ et somitus imt- 
tatur Olympi. | quattuor hic ın- 
vectus equis οἱ lampada quassans| 
per Glraium populos medineque 
per Elilis urbem | bat ovans 
divomque sibi poscebat honorem. 

V1 629: carpe viam; cf. ἃ. II 347 
Hor. sat. II 6,93 Ov. met. VIII 
208 ..... 


VI 688: vicit iter durum pietas? 


VI 709: strepit omnis murmure 
campus. 

VU 44: maior rerum mihi nascı- 
tur ordo. 


VI 53: am matura viro. 
VII 262: divitis uber agrı. 
VI 273: si qwid veri mens au- 


gurat. 
VI 337 sq.: tibi nomina mille, | 


mille nocendi artes. 


VI 630: Tiburgue superbum. 


VI 754: spargere qui somnos cantu 
manuque solebat. 


quam Salmoneus Elius mn 


tur. 


1Π 83: cum viam carpseris. 


19: sed verum ıllud es 
poeta noster scriptu 
quit, iter durum vicisse pi 

IV 18,3: interea laborantıu 
mure strepit cıvilas. 

IV 20,3: nunc vicissim reı 
arum ordinem cupio cog 


VI 3: sororem Pompew: 
viro maturam. 

I 7,1: Campania nitet ag 
et arbusti honore. 


IX 114,1: ut mens augur 


or. IV 10: qui etiam tum 
artem colebant, cum ἢ 
verant non licere. 


VI 15: si te superbum 
explevit. 
VII 19: quis Colchus aut 


lus cantu aut manu ha 
siones levasset? (Turet 


1) Etiam talia incertiora recipienda esse putavi, cum poetica 
archaica indice alphabetico comprehendi possent. 
3) Activum archaicum est, deponens multo frequentius, quo utit 


ul auguror. 


49 


.: tergemini nece Gery- | 11,5: huc deus Alcides stabulanda 


Nuisque superbus | Al- 
rat taurosque huc victor 


t domus Herculei custos 
saer. 


14.: primus ab aetherio 
turnus Olympo | arma 
wgiens et regnis exul 
. (324) aurea quae per- 
lo sub rege fuerunt | 


vatıs fatidicae; cf. Ov. 
348 Stat. Theb. X 616. 
44.: cum femina pri- 
cut tolerare colo vitam 
: Minerva | impositum, 
et sopitos suscıitat ignes. 


era ad fabrılia surgit. 


44.: qualis ubı Oceanı 
‘ Lucifer unda, | quem 
nte alios astrorum diligıt 
extulit os sacrıum caelo 
que resolvit. 

[-: castae ducebant sacra 
m | pilentis matres in 


armenta coeqit | eruta Geryonae 
de lare tergemini.!) 


or. 11 32: ipsas nobilium divisere 
gentes (dii): Pinarios Hercules 
occupavit (cf. p. 17). 

or. IV 15: haec est dla Latüi veteris 
aelas aureo celebrata cognomine, 
qua fertur incola terrarum fu- 
isse necdum moribus offensa 
Justitia. 


or. III 12: audio tampridem fatıdi- 
cos obmurmurare gentium vates. 

VI 67,2: sic priscae feminae vitam 
coluisse traduntur. et las 
quidem deliciarum sterile saecu- 
lum colo et telis animum iube- 
bat intendere, quia inlecebra 
cessante F temporum vivitur. 

IX 17: picturam quandam fabrılis 
operis ante oculos comlocastı. 
or. 1 7: sideri novo similis, quod 
in rediviwa die erumpentis of- 
ficia perfusum saecrıs undis 

adtollıt Oceanus. 


or. II 32: das castae matres tu- 
entur aras. 


uentia: inde recens aelas corrupta boaulia Baulos nuncupat occulto 
icto ex commentario hausta esse probabile est eadem fere continente 
s (a Seeckio citatus) exponit ad Aen. VI 107: dieitur etiam vidisse 
deo quia illic sunt Bauli, locus Herculis dictus quasi Boaulia quod 
nimalia, quae Geryoni detracta ex Hispanıa adduxerat et ad VII 662: 
Baias caulam bubus fecit ei eam saepsit: qui locus Boaulia dictus 
lie Bauli vocatur. 
4 


50 


VI 727: Rhenusque bicornis. 


IX 7: 
ultro. 


volvenda dies en attulit 


IX 246: annıs gravis; ef. Hor. sat. 
11,4 Ov. met, IV 569 Plin. ep. 
VI 20,12. 


IX 595: digna atque indigna-»re- 
latu. 

X 63 sq.: qwid me alta silentia 
cogis | rumpere et obductum ver- 
bis volgare dolorem? Cf. (ad 
sientia rumpere) Hor. epod. 
V 85 Ov. met. I 384 XI 598. 

X 468: famam extendere factıs. 


X 469: hoc virtutis opus; cf. Luc. 
IX 381: ad magnum virtutis 
opus. 

X 648: anımo spem turbidus hau- 
sit inanem. 

XI 338: largus opum et lingua 


XI 496 sq.: multos alterna revi- 
sens | lusit et ın solido rursus 
Fortuna locavit. 


or. Il 4: scit bicornis iste vicmus 
succumbendum esse rostrals. 
or. III 9: en noster bicornis, ou 
aequalem te arbitrere Tiberm 
(utroque loco de Rheno). 

II 47: quando ita volvenda allı- 
lit dies (cf. I 44,1 VI 20). 


I 17,1: annis gravis.. Υ 088: ὁ 


annis graves (contra annas ip 
sos graves appellat II [Ὁ 
IV 28,3). 

VII 24: gqwa relatw digna pru- 


IX 78: credo miraris, quod adhu 


crudo fortunae meae vulnere s- 
lentium ruperim. 


V 60: humanitatis tuae lat er 
tende famam. 

or. III 7: servetur tibi aliquod opus 
virtutis in posterum.!) 


III 36: adversarium suum...spem 


tur favoris hausisse. 
I 20,2: eruditissimus imperator εἰ 


opum largus et honorum. 154 | 


haec pro me copiosius et ornatus, 


quantum es lingua?) melior, apıd 1 


auctorem beneficii prosequer®. 
Ι 48: quando Paulinae nostra 
valetudinem rursus locavit ἡ! 
solido pax deorum. 1 57: di 


1) Locum celeberrimum — cf. Coripp. Io. IV 122 VII 261 Alc. ΥἹ 4 
Paulin. vit. Mart. II 531 (Manitius Z0G 1886 p. 87. 94. 250, 403) — spectal 
etiam pater I 2,7: nil ultra est virtutis opus. 


®) Iinguae P, linguae VM et Seeck. 


i 
: 
ζς 


51 


modo optata fortunent, salutem 
rei publicae in solido locent. 
II 48,2: deum benignitas velit 
processum sanilatis eius ın 80- 
lido conlocare. 

1 812: conscius audacıs fach. |IVAS: siquidem facti audacıs con- 
scius imminentem poenam late- 
brarum vitavit effugio. 

(59: in te omnis domus incli- [1 77: quia ... in te huius negotü 


nata recumbit. spes recumbit. 
ζΠ 179: zam melior, iam, diva,  1Π 5,2: sed cur aequis tecum con- 
precor. dictonibus ago wm melior causa. 


ΚΠ 997: haut nescia rerum; cf. | VI 66,2: homo rerum nescius. 
Ov. her. 16,145. | 

{N A471: undantıs flectit habenas;, | IV 61,3: flectere ad nos habenas 
cf. Ov. met. II 169 Stat. silv.| longum putasti. | 
137... 

II 800: precibusque inflectere | VII 56: precibus meis, ut mos tuus 
nostris. promittit, inflectere. 


Ex Moreto: 


I: committere semina terrae. [1 52,1: cum sterilis annus ne 
semina quidem terris commissa 
reddiderit. 


Restat ut paucis de genere imitationis exponam. Hieronymus 
ıtegra afferre poetae verba solet, Symmachus non aliter atque 
‚mbrosius ea quae a poeta mutuatur ita cum sua oratione 
onectit, ut difficillime eliciantur.!) Quae ratio eximie convenit 
1, qui eruditus apud eruditos verba faciens necesse non habeat 
ligito poetae verba monstrare, verum ornamenta scriptis intexta 
statim a plerisque cognosci sciat. 


IX. Horatius. 


Omnia fere congessit MHertz, analecta ad carminum Ho- 
fatianorum historiam IV. ind. lect. Vrat. 1880 p. 12. 
Mm -ἶ 


') Οὗ Lübeck p. 168 sqq. Ihm p. 8. 
4* 


52 


Ex carminum libris: 


11,6: terrarum dominos evehit 
ad deos. Cf. Ov. ex P. 19,36 
II 8,26. 


I 8,4: »patiens pulveris atque so- 
lıs. 


I 9,9: permitte divis cetera. 


1 16,22. 28,1: me quoque. 


I 22,1: integer vitae. 
I 35,21 sq.: te Spes et albo rara 
Fides colit | velata panno. 


II 17,29 sq.:. Mercurialium | cu- 
stos virorum. 


II 1,18: Siculae dapes. sat. 1 
4,34: molle Tarentum. Cie. 
Tuse. V 100: vita ula beata 


quae ferebatur, plena Italicarum 
Syracusiarımque _mensarım. 
Cf. Otto Sprichw. 320. 341 54. 

II 2,17: virtus repulsae nescia 
sordidae. 

II 3,45 sq.: horrenda late nomen 
in ultimas | ertendat oras. 

III 11,7 sq.: die modos, Lyde qui- 
bus obstinatas | adplicet auris. 


1) Certum auctorem quaerere non 
GG I 262'. 


or.12: cito enim terrarum talıum 


dominus eris, qui vim siulerum 
non timebis. (Hertz adın. 3.) 


or. 11: ibi primum tolerans ss 
et pulveris esse didicisti. (Haupt | 


op. III 366.) 
I 7,3: quidquwid humana op 


maius est, dis permitte curan 


dum. 

I 43: me quoque iubes versihw 
tuis nonnulla subnectere. 01. 
V5. Hertz adn. 1: „quorum 
locorum ... num S. memor 
fuerit, sane non praestiterim". 

II 15,2: spera confecturos des, 
ut maneas vitae integer (= 38: 
nus). 

IV 42,2: alba velamina, non 867’ 
mentati amictus Fiidem vestianl. 
(Iuretus.) 

Υ 85,2: quod te facere non oportel 
Mercurialis artıs peritum. 
VI 15: 
inter nos mutuus et litterarum 
liberalis conlatio Tarentinas al 

Siculas voluptates.!) 


or. IV 4: fugit repulsa virtutem. 


(Haupt op. 1II 366.) 

rel. 12,4: ut fasti memores celebr? 
nomen extenderent. 

II 6,1: neque aures adplıcat com 
siliis bonis surdus ex im 


opus est; cf. Otto Arch. III 373. Busall 


anteiret nimirum serm 


ἱ 
i 
3 
! 
| 


| 


53 


71 sq.: votis puerorum ami- | amimus. V 33: divina miseratio, 
| adplicat aurıs. quae pias aures adplicat votis 
parentum. 


L: per memores genus omne | rel. 12,4: ut fasti memores celebre 
ws; cf. IV 14,4: per titulos | nomen extenderent. (Hertz.) 
woresve fastus. 

> sqq.: nec pestilentem sen- |rel. 3,16: non sunt haec υἱξια 
Africum | fecunda vitis nec| terrarum, nihl inputemus au- 


lem seges | robiginem. stris, nec rubigo segetibus obfuit 
nec avena fruges necavıt. (Tu- 
retus.) 

7: vindex avarae fraudis. | VII 121: ne qua eos fraus avara 
commutet.') 


x epodon libro: 


4.:. quae sidera excantata | VII 19: quis Colchus aut T’hessa- 
Thessala | lunamque caelo | Tlus cantu aut manu has offen- 
pit; cf. c. 127,21 sq.: quae| siones levasset? 

‚ quis te solvere T’hessalis 

us venenis, quis poterit 
9. c. 118,8: venena Colcha. 
117,35: cales venenis, offi- 

‚ Colchicis. Cf.Plaut. Amph. 
3: Thessalum veneficum. 
: intactus aut Britannus | rel. 47,1: vidimus, quae lecta mi- 
sscenderet | Sacra catenatus| ramur, catenatum agmen victae 
gentis indua. 

aemwa nec virtus Capuae; | rel. 12,2: virtus aemula alıtur 
„uc. 1 120: stimulos dedit| exemplo homoris alieni. (Keller.) 
da virtus (cf. p. 57). 


x satirarum libris: 


gravis annis. C£. p. 50. 
2: saepe stilum vertas. Ι 91: verso itur stlo gratiam 
fateor. 


In or. II 30: silentium magnis rebus inimicum est; quid est gloria, si 
' utrum Hor. c. IV 8,20 sq. vel 9,29 sq. spectaverit Symm. an alium locum 
ic. pro Arch. 14), in sententia admodum frequenti diiudicare non audeo. 


Ex epistularum libris: 


I 2,23: Sirenum voces et Circae 
pocula nosti. 


I 1,179 sq.: animum quod lau- 
dis avarum | subruit. 

II 1,250 sq.: nec sermones ego 
mallem | repentis per humum. 


Artis poeticae: 


1 544. 


101: ut ridentibus adrident, ita 
flentibus adflent humanı voltus 
(Sen. de ira II 2). 

294: praesectum deciens non castı- 
gavıt ad unguem. 


380: imdoctusque pilae  discive 
trochwve quiescit,; cf. p. 56 54. 


441: et male tornatos incudi red- 
dere versus. 


1471: non Uhus caelı aut sch 


ülecebram retinax advenanım 
lotos arbor aequaverit et suadı 
Circae pocula et tricinium &- 
mivolucrum puellarum. C£. p. 
13.. (Keller.) 


1 78,1: οἷ probarı orationem me- 


am laudis avarus optarem. 11,6. 


X 2,5: nos in agendis gratüs hı- 


mie reptamus. 


14,3: haud ita Flaccus tuus proe- 


cepit in ilis poeticae artis edic- 
tis, quorum hoc memmi esse 
principium, ne humano cap 
cervix equina Tungatur. 


III 21: semper fieri amat, ut la 


bitum mentis de amicorum ore 
ducamus. 


14,1: quod haec aeque sobria, de 


cies tamen castigata sunt (devies 
coni. Seeck, nec codd.). Favel 
Seeckii coniecturae, quod duae 
imitationes certae in eadem 
epistula inveniuntur. 


V 68,2: distinguenda est lectio uı- 


venum non alveolo aut pia ne 
trocho Attico et Graecis palae- 
stris. 


I 4,1: dla bono metallo cusa torno 


exigt nescierunt. (torno Sciop- 
pius; turno, a turno, a saturno 
codd.) 1 3,2: unus aetate 10- 
stra monetam Latiaris eloqui 
Tuılliana incude finzisti. 


55 


X. Ovidius. 


: metamorphoseon libris: 


q.: 
sq.: Arcadiae tamen est 
sior Uli | cura suae; cf. 
hist. I 31: quod eos... 

navigatione aegros \in- 
we cura Galba refovebat. 
efficiens humulem lapidum 
wibus arcem. 


: extenuant viglles corpus 
able curae; cf. Stat. silv. 
ἡ, Ρ. 58. 


et quod opus fabrılıs dex- 
mebat. 


quin etiam mansura dabo 
menta per aevum. 


2 566. 

8: rasilis huic summam 
bat fibula vestem;') cf. 
A. IV 139: subnectit fi- 
‚estem. XII 274: iuncturas 
mordet. 

ἐς est locus extremis Scy- 
glaciclis in oris; cf. Luc. 
sq.: et qua bruma rigens 
scia vere remitti | adstrin- 
icythico glacialem frigore 
m. 


Cf. p. 8. 

II 66,1: guanto inpensior utli- 
tatıbus propinquorum cura de- 
betur. 


rel. 26,5: alterius locı exploratio 
hiulcam conpagem lapıdum de- 
prehendit. 


rel. 14,3: sunt qwi fabriles ma- 
nus augustis operibus adcom- 
modent. Ä 

VI 70: vos nova et aevum man- 
sura molimini. (rel. 15,3: ma- 
neat aevum talıs circa vos usus 
offieit.) 

C£. p. 13. 

I 1,3: at mihi castrensem quod 
mordet fibula vestem. 


or. 12: seu in Scythiae regna 
frigentia Tanaimque glacinlem 
fines Ponticos proferre censu- 
eris. 


Junc locum afferre debebat leepius in Claudiani vol. II praef. LXX VII 


II 184. 


56 


Ex ceteris libris: 


Rem. am. 201: nunc leporem |153,2: sı tantum nodosa reba vd 
pronum catulo sectare sagaci. pinnarum formidines et sayı- 
᾿. | | ces canes omnemque rem ven- 

ticam meliorum oblitus adfectas. 


II 23,1: nonnulli aprorum odora 
vestigia canum sagacitate dis- 
quirunt. 
Amor. III 10,21: sideream mundi | rel. 3,20: spectat senior le divus 
qui temperat arcem. ex arce siderea lacrımas sacer- 
dotum. 
am. II 15,17: corniger increpuit [1 8: ubi corniger Lyaeus | opent 
thyrso graviore Lyaeus. superna Gauri. 
Her. 4,174: arentem quae levet| or. 1 1: arentis Libyae sitlim pa- 
unda sitim. tientia temperabas. 


her. XII. Ex hac fortasse novit Protesilai fabulam, quam com- 
memorat or. II 8 (p. 12). Confer verba: donec formidata re- 
sponsa vel strenuus temeritate iniret vel fraude versutus eluderet 
cum v. 93 sqq.: sors quoque nescio quem fato designat iniqus, 
qui primus Danaum Troada tangat humum. τη οί, quae prima 
virum lugebit ademptum! di faciant ne tu strenuus esse velis! 

Trist. 1 847: sed quoniam ac- \ rel. 12,4: alus tıtulis fatalıa dam- 
cedit fatalıbus hoc quoque dam- | na reparale. 
MiS. 

trist. III 11,66 : facta cicatricem du- \I 100,1: fortunae vulnera, quae 
cerenostra sine; cf.ex P.13,15: | cicatricem processu temporis du- 
tempore ducetur longo fortasse| cunt.') 


cicatrız. 

trist. V 4,15: fert tamen, ut de- | VIII 69: post amaros casus orati- ὦ 
bet, casus patienter amaros. onum mearum. 

Ex Pont. 117,41: sic ego continuo | VI 22,1: crebro ictum Fortune 
Fortunae vulneror ictu. ferre didıcistis. 

Ars am. Ill 383: sunt dlis cele- | V 68,92: distinguenda est lecho 
resque pmlae waculumque trochi- | iuvenum non alveolo aut pia 


!) Quamquam dicendum est locutionem apud Scribonium frequentissi- 
mam 6556. 


57 


que cf. trist. II 485 sq.: ecce| nec trocho Attico et Graecis 
canıt formas alius iactusque pi- | palaestris. 

larum; hic artem nandı praeci- 

pit, We trochi. Οἷ. p. 54. 


XI. Lucanus. 


I 17 56. C£. p. 55. 

I 120: stimulos dedit aemula vir- 
tus cf. Hor. epod. 16,5 (p. 53). 

1 129 sq.: vergentibus annis | in|IV 18,2: tantum abest ut haec' 
senium; cf. 11 105: vergentibus | annis in senectam vergentibus 
annıs. Stat. Th. I 391: in se- |  velim. 
num vergens. Silv. IV 4,70: 
vergimur in senium. 

1225: hie, ait, hic pacem teme- | III 53: fallacıam temerati iwuris 
rotaque wura relinquo. alieni celeriter expurges. 

1686 sq.: dubiam super aequora | or. 1 1: arentis Libyae sıtim pa- 
Syrtim | arentemque feror Li-| tientia temperabas. 
byen. Οἵ. 1 368: per calıdas 
Libyae sitientis arenas. 

11 239: invenit insomni volventem | IX 42,1: testatur insomnes curas 
publica cura. eius inbecillitas corporis.!) 


ΧΙ. Silius. 
1187: hwic virides ausis anni | VII 20: multo hoc factu promptius, 


fervorque decorus. quam quod Hesiodum ferunt po- 
sito senio in virides annos re- 
disse. 
TI 17: vulgatum — nec cassa [1 15,2: credo plane — nec. fides 
fides — cassa est — 


V 14: nec modicus voti natum ad | rel. 1,3: non sum voti inmodicus. 
maiora fovebat; cf. Pers. V 109: 
es modicus voti. 


ἢ Reliqua incertissima sunt; velut II 488: λας hostis lentus terat olia ripa 
et II 32,1: triste ofium tero (1 1,5 VI 70: otia lenta). — III 67: Romana ... 
horrea et III 55,1. — IV 503: sors invida et rel. 10,1: invida sorte, id genus 
alia. 


58 


VI 41: ut curarum nostrarım 
magnitudinem scriptis laetur- 

IV 20,1: multum pectori me w- 
luptatis inlapsum est. 


VIII 32: perge, age et insanos cu- 
rarum comprime fluctus. 


XV 95: anımıs Wapsa voluptas. 


ΧΙΠ. Statius. 


Ex silvarum libris: 


11,85 sq.: quem traderis ausus | | or. II 6: Pellaeum ducem prue- 
Pellaeo, Lysippe, duci (cf. IV | cox fortuna delegit. 

6,59 sq.: Pellaeus ... . regna- 
tor. ἴαν. X 168: Pellaeo tuven:). 

12,2: cut, Paean, nova plectra mo- [1 1,4: scio te, simul atque hac 
ves? cf. 117,44 ΠῚ 2,131 Ov. her. | legeris, actutum poetica plectra 
3,113: tibz plectra moventur.!) moturum. 

I 3,81 54. Cf. p. 13. 

I 3,109: omni detersus pectora | VIII 27,3: curarum nube deterse. 
nube; cf. II 1,193: tergentem| VI 72: quarum laetitia nubem 
pectore curas. tergeat praesentis iniurise. I 

83: ut... nubem invidıae su- 
perioris abstergeat.?) 

14,55: vigllesque suo pro Caesare | IX 114,1: qui gratia tua im m- 
curae; cf. III 5,2: anxia per-| stris negotüs curam vigilem 
viglli ducis suspiria cura. Ov.| praestitisti. 
met. III 396 (εἴ. p. 55). 

praef. 1. II p. 36,13 B.: cum paene [1 100,1: instaurant dolorem sera 
supervacua sint tarda solatia. solacia. 

111,48: Hyblaeis vox tincta favis; [1 102: saltem posthac epistulae 
cf. Ov. ex P. IV 15,10: quot | tuae Romam frequentent Hyllae 
Sicyon bacas, quot parit Hybla | aut Hymetti favis wucundiores 
favos (similia ap. Zingerle, Ov.| C£. Otto Sprichw. 168 54. 
und sein Verh. zu den Vor- 
gängern. I. Innsbruck 1869 

p. 38 sq.). 


I) Talia propterea hoc loco collocavi, quod Statium diligentius quam 
Ovidium legit Symmachus. 
ἢ Of. Ov. ex P. II 1,5: pulsa curarum nube. 


59 


ss quid Apellei gaudent | or. 1Π 5: 81 quis mihi Zewsxıs 
se colores. discoloribus ceris haec comiltia 
spectanda digereret, si quis 
Apelleus imitator lud caeleste 
tudicrum verisimii adfectu artis 


amimaret. 
p. 66,5 B.: hac cu tam | IV 44: me in silvis Laurentibus 
* inhaeres quwiete dignis- | continatus est rurali inhaeren- 
tem quieli. 
viam morum longaeque | V 16: Lampadio .. . ad bonam 
a vitae. viam morum causidicimam cre- 


didi profuturam. 
sq.: quali te subvehat | VI 81: nobis Tiburis aura blan- 
Doris Agenoreaı furtis| ditur. 
» tuvenci; cf. Ov. her. 


florentibus annıs. or. MI 6: decuit annis florentibus 
omnium favere wudicia. 


hos hımeros multo sinus | or. I 1: ambiat licet sacros ume- 
ostro. ros gemmarum cohaerentium 
velamen opulentum. 


juae morum caruere bo- | V 36: ceteris bonis morum tuorum 
f. 1 3,106: macte bonis | similem patientiam. TX 64: re- 
peries in eo morum bona. 
ingens reserat tibi limen | VIII 41: nunc primum honoris 
m | Caesar. limen ingressus nimis inmature 
adventum successoris exoptas. 


ardentes restinzit lacte [1 31,2: nam facılius est ardentes 
favillas ore comprimere. 


Chebaide: 


lcataque flumina. or. 1126: fluvium incendisse vin- 
dicta est, calcasse victoria. 

viglesque operi trans- | VIII 41: nondum ante iamuas 

noctes,;, cf. Tac. ann. | eminentium potestatum υἱσί- 


60 


m ὁ ὃὁὃὖὃϑὅὅπ ..  ὲ -.-... 


IV 48: noctemque in castris| lem noctem salutator expertus 
tutam et viglem capesserent. es.!) 
IV 196 sq.: regum animos et pon- [11 47: ut d. n. Gratian ... 


dera belli | μας nutare videt. manu mnulantia reıp. ponders 
fuleiantur. 
IV 390: positis gentihibus armis. | rel. 47,1: adsuetae armis genkli- 
bus manus. 
V 612: prono vexantem gramına | VII 96,2: prono cursu in comsu- 
cursu. lares legetur. 


ΧΙ 632 sq.: mutumgque dolorem | | IX 26: malui premere mutum de 
ipsa premit; cf. IX 546: pressit- | lorem (mutum Seeckius, mt- 
que dolorem. IX 824: pressum | tuum F). 
tacito sub corde dolorem. Verg. 

A. 1209: premit altum corde 
dolorem. 


XIV. Iuvenalis. 


1 18: periturae parcere chartae. |IV 34,3: mandarı enim perituree 
chartae epistWas quereris.‘) 
VI 55: communi feriat carmen |I 3,2: monetam Latiaris eoqui 
trwiale moneta. Tulliana incude finzist, I 
11,2: spectator tıbı veteris mo- 
netae solus supersum. 


Venio nunc ad prosae orationis scriptores. 


XV. Cato Censorius. 


Mentio eius fit II 44,2: an si nobis scribenda sit forensis 
oratio, Iovem deosque ceteros Catonis lege praefabimur, ne nobis vitw 
detur vel neglegentia antiquitatis vel inscitia? Fieri potuit ut haet 
a Servio ad Aen. XI 301 disceret: nam maiores nullam orationem 
nısı invocatis numinibus inchoabant, sicut sunt omnes orationes (δ: 
tonis et Gracchi; nam generale caput in omnibus legimus. unde 


Ὁ) Totus locus poetico colore tinctus est; obversantur Symmacho de 
scriptiones qualis est Sen. Herc. fur. 165: ille superbos aditus regum | durasque 
fores expers somni | colit eqs. Hor. epod. 2,7 Verg. G. II 461. 

3) Quod S. longe alio sensu locutionem adhibet, non obstat, quominus 
imitationem statuamus. De Ammiano cf. Hertz Herm. VIII 296 544. 


61 


(iero per irrisionem ait: si quid ex vetere alıqua oratione ‘ Iovem 
eg0o oplimum maximum’. Cum extremis fortasse insequentia 
Symmachi verba debeantur: alquwı praestat Tullium sequi, qui 
ignorata maioribus usurpat exordia, etiam veri similior fit Seeckii 
opinio, qui Servii locum attulit. 

Locum ex Originum initio, quem tecte significat I 1,2, 
novit ex Cic. pro Planc. 66 (cf. p. 69). 


XVlL. M. Terentius Varro. 


Saturas et hebdomades memorat 1 4,1: studium quidem 
Menippei Varronis imitaris, sed vincis ingenium. nam quae in 
nostrates vıros nunc nuper condis epigrammata, puto hebdomadon 
elogüs praenitere; quod haec aeque sobria, Fnec (decies? cf. p. 54) 
lamen castigata sunt, illa bono metallo cusa torno exigi nescierunt. 
(2) et duriorem materiam, nisi fallor, adniteris. ille Pythagoran, 
Quer anımas in aeternitatem primus adseruit, We Platonem, qui 
deos esse persuasit, 116 Aristotelen, qui naturam bene loquendi in 
Qartem redegit, üle pauperem Curium, sed divitibus imperantem, le 
severos Catones, gentem Fabiwum, decora Scipionum totumque Ulum 
triumphalem senatum parca laude perstrinzit: tu rutubam proxi- 
mae aeltatıs inluminas. 

Nec dubium est quin utrumque opus legere potuerit Sym- 
machus; saturas eum legisse probabile fit usu vocis rutuba, de 
quo cf. p. 37. Etiam proverbium: mutuum muli scabunt fortasse 
hausit ex saturis (fr. 322 B.); ef. I 31,1: si plura de te praedi- 
cem, videbor mutuum scabere. X 1,3: hoc est quod aiunt: mutuum 
scabere mulos. Silentio praetereundum non est idem prover- 
bium adhiberi ab Ausonio in technopaegnio (XXVII 4 Sch.) 
certe post utramque Symmachi epistulam condito (Schenkl 
praef. XVI sq.).. De hebdomadibus cf. p. 14. 

Non multum tribuo alteri similitudini: S. enim or. II 5 
ceras vocat discolores, itemque Varro de r. r. II 17 Pseudo- 
Ascon. in divin. p. 109. 


XV. Cicero. 
Nudum nomen ponitur 1 3,2: unus aetate nostra monetam 
Latiaris eloguwii Tulliana incude finzisti. 1 31,1: erat quippe in 
his oblita Tulliano melle festivitas. 1X 110,2: prope est ut te 


63 


Arguere debeam, quod saeculo nostro Tulliunum δέν tam parcus 


invideas.!) 


Singulos autem locos hos expressit Symmachus: 


Ex libris de oratore: 


I 204: facillime vos ad ea quae 
cuptis perventuros ab hoc adıtu 
wanuaque patefacta; cf. Plin. ep. 
1184: dla actio mıhi ... . a- 
nuam famae patefecit. 


1258: voluisti enim in suo genere 
unumquemque nostrum quasi 
quendam esse Roscium .. .ila- 
que nos raucos saepe attentissime 
audırı video ... at Aesopum sı 
paulum irrauserit, erplodi. — 
Cf. 1 130: ttaque hoc wamdıu 
est consecutus, ut ın quo quis- 
que artıficıo excelleret, is in suo 
genere Roscius diceretur. 


II 160: atque inter hunc Aristo- 
telem, cwius et llum legi librum, 
in quo exposuit dicendi artes 
omnium superiorum et illos, in 
quibus ipse sua quaedam de 
euılem arte dixit — cf. or. 114: 
atque etiam ante hunc (Zeno- 
nem) Aristoteles principio artıs 
rhetoricae dicit illam artem quasi 
ex altera parte respondere dia- 
lecticae. 

II 222: dicere enim aiunt Enni- 
um flammam a sapiente facılius 


IX 67: ut... tibi ad celsiore 
gradus ianuam pandas. Υ 10: 
aditum mihi ad scribendum sero 
reserastis. VII 63: si vellem 
tibi aditum seriptionis aperire. 


Cf. IV 23,1. 29,2. 53 VII 


IX 88,1. 

I 31,3: ea propter in comoediis 
summatem quidem gloriam scrip- 
tores tulerunt; Roscio tamen ad- 
que Ambivio ceterisque actorıbus 
fama non defuwt. X 2,1: non 
idem honor in pronuntiandis 
fabulis Pellioni qui Ambivio futt, 
neque par Aesopo et Roscio fama 
processit (cf. p. 27). 


I 4,2: Aristotelen, qui naluram 
bene loquendi in artem redegit 
(cf. p. 15). 


I 31,2: nam facilius est ardentes 
favillas ore comprimere quam 


1) Dedi locum secundum Seeckium, qui tamen sanasse eum non videllf. 


68 


. ardente opprimi, quam| luculenti operis servare secre- 
lıcta teneat. tum. Οἵ. Otto Sprichw. 138. 
(Turetus.) 

ut Uli non infundere in | 195,2: auribus et animis omnium 
tuas orationem, sed in| salutarem nuntium primus in- 
videantur inscribere. fudi. 

ut We apud Homerum |1II 13,2: nec Achilli excusavit ae- 

ix, qui se a Peleo patre | Tatıs suae frigus senex monitor 

; iuvent comitem esse da-| (cf. p. 12). 

vcit ad bellum, ut Ulum 

»t oratorem verborum ac- 

nie rerum. 

his trıbus figuris (orati- | IX 87: parce verbis lenocinantı- 

insidere quidam venusta- | bus et fuco oblitis. 

ı fuco Ulıtus, sed sanguıne 

ıs debet color. 


oratore: 
‚, enim declamatorem ali- | II 23,2: tenet te eruditio Scaevo- 
de ludo aut rabulam de| larum, dum forenses rabulas 
‚ed doctissimum et perfec- | pervigil doctor institwis. 
um quaerimus. — Cf. de 
02: non enim causidicum 
quem neque proclama- 
aut rabulam hoc sermone 
conquirimus. (Vox etiam 
rr. Quint. Apul. occurrit; 
ium IV 3,10 a Symmacho 
re recte indicavit Geis- 
) 
tibula nimirum honesta | rel. 32,4: cum paene in 1980 acti- 
que ad causam faciet| onum vestibulo repulsa legibus 
es. — (Quint.) causa constitertt. 
: gemeri orationis adsper- [1 23,1: erat quiuldem dla (pagina) 
- etiam sales; cf. ad Att.| Atticis salibus aspersa et thymo 
: quae (epistulae) fuerunt | odora. Cf. Otto Sprichw. 44. 
. cum humanitatıs 
6 sale, tum insignes amo- 
bis. 


64 


106: veiunas igitur huius ... 
orationis aures civitatis acce- 
pimus. 


II 1: nam veiunas aures mens εἰ 
praecarı eloquii tut satıs super- 
que sitientes adfatus largior de- 


buit uberare. 


Ex oratione pro S. Roscio Amerino: 
37; etenim 8ὲ — id quod prae- [1 34,2: legisse me memini vullu 
care a sapientibus dieitur — | saepe laedı pietatem. (Turetus.) 
vultu saepe laeditur pietas. 


Ex divinatione in Q. Caecilium: 


39 affertur in or. 12: si litteras, inquit Tul- 
lıus, Graecas Athenis, non Li 
Iybaeı, Latinas Romae, non ın 
Siclia didicisses. 

43: tu horum nihil metuis, nıhil Locum, cuius meminit III 442, 
cogitas, nihil laboras et δὶ quid) Servio ad A. XI 301 debere 
ex vetere aliqua oratione: “lo-| videtur; cf. p. 61. 
vem ego optimum maximum’ 
aut: “vellem si fieri potuisset 
iudices®’ aut aliquid eius modi 
ediscere potueris, praeclare te 
paratum in iudıcıum venturum 
arbitraris. 


50: vobis autem tanta inopia re- 
orum est, ut mihi causam prae- 
ripere conemini potius quam 
aliquos ad columnam Maenıam 
vestri ordinis reos reperiatis? — 
cf. pro Cluent. 39. pro Sest. 
124. 


V 54,3: nunc procurator ‚a Ο- 
lumna Maenia multis huus- 
modi sutelis foro cognitus - 
veterata Tura supplicationibus 
qualit. 


Ex actione in Verrem prima: 


1 68: effice, oro te, ut divimitus 
videatur oblatum tui honeris 
auxilium. X 2,2: quae ın me 
bene consultatis, ut divmkus 
oblata conplector. 


1: prope divinitus datum atque 
oblatum vobis rer publicae tem- 
pore videtur. 


6 


V 544: his ausibus color Ascalis 
adlınitur. 


ς nulla ποία, nullus color, nul- 
lae sordes videbantur his sen- 
tentiis allını posse. 

I: nist de vobis malam opini- 
onem anımo imbibisset. Cf. Liv. 
11 58,6: tantum certamen anı- 
mis imbiberant. 


or. IV 4: ubi sunt qui falso ani- 
mis imbiberunt magis efficacem 
esse audacıam? 


Ex actionis in Verrem alterius: 

51: per eosdem istius (Verris) | | IX 115,1: an ego istud feram mo- 
furtorum inturiarum uxorum- | leste, qui noverim Marcellorum 
que socios istius imperio Syra- | monumenta sublata Verre prae- 
cusis Marcellia tolluntur maxi-| tore? | 
mo gemitu luctuque civitatıs. 
[ 28: qui nondum Aproniani | 
convivii crapuam exhalassent. 
Cf. Phil. I 30: edormi crap- | 
lam, inquam, et echala. — Plaut. | 
Most. 1103: ubt somno iam se- 
pelivv omnem atque edormivi 
crapulam. Rud. 586: ut edor- 
miscam hanc crapulam. Apul. 
apol. 59: vinulentum sudorem 
ın balneo desudare. 


"5: erant aenea duo praeterea 


or. II 10: vıx desudata ın diem 
crapıla. 


I 29: nam et Phidiae Olympium 


IgNAa non maxuma, verum exi- 
mia venustate, virginali habıtu 
atque vestitu, quae manıbus sub- 
latıs sacra quaedam more Athe- 
niensium virginum reposita ın 
capitibus sustinebant. Cane- 
phoroe ipsae vocabantur,; sed 
eaqrum artificem quem? quem- 
nam? — recte admones — Poly- 
clitum esse dicebant. — IV 135: 
quid Athenienses (arbitraminı 


Iovem et Myronis buculam et 
Polychti caneforos!) rudis eius 
artıs hominum pars magna mi- 
rata est (cf. p. 9). 


Ὁ) — foros scribendum ex Cicerone et codicibus, qui omnes «83 exhibent. 


9 


66 


merere velle), ut ex marmore 
Jacchum aut Paralum pictum 
aut ex aere Myronis buculam 


(amittant)? 
IV 6: immo vero modo ac plane | or. IV 3: modo ac plane paul 
paulo ante vulımus. ante laudes principum  totus 


ordo celebrawit.!) 


IV 20: haec tibi laudatio procedat | II 90: quare cum ceteris benefu- 
in numerum. tıs tuwis etiam hic titulus pre- 

cedet ın numerum. 

IV 53: qui eiusmodi hominum | VII 18,3: et si dici potest, odore 
furta odore aut aliquo leviter | atque vestigiis scripta nostra 
presso vestigio persequebantur.| venaris. 

Οἵ, 31: ita odorabantur omnw 
et pervestigabant. 


IV 197: atque haec Sappho sub- | rel. 10,2: itaque summum δι in 
lata quantum desiderium sui| re publica desiderium magnum- 
reliquerit, αἰοὶ vix potest. — Cf. que civibus gratis reliquil de 
pro Rab. 14: par desiderium | lorem. 
sui reliquit apud popWum Ro- 
manum Labienus iste. 


VA: non agam summo iure te-\I 1,1: iniurius videar, si summo 
cum. — Cf. pro Caec. 65: s| vobiscum iure contendam. 
contra verbis et ltteris et, ut 
dicı solet, summo iure conten- 
ditur. 

V 184: donum.... dignum Capi- |rel. 21,1: qui in arce terrarum | 
tolio atque ista arce omnium | Christianae legis iniurüs vind- 
nationum. — in Catil. IV 11:| cata fana finzerunt. 
videor enim mihi hanc urbem 
vulere, lucem orbis terrarum at- 
que arcem ommium gentium. — 
post red. in sen. 2: populum 
Romanum, cuius honoribus in 
amplissimo consilw et in altıs- 


ı) Ergo post occupastis distinguendum est. 


67 


γγαάιι dignitatis atque in 
num terrarum arce collo- 
Mus. 


reliquis orationibus: 


c. 581: non modo ın no- 
ingua, quae dieitur esse 


nt.58: et cum illa verba 
sima ex intimo artıficıo 
npsisset. 


ent. 200: paulum resp- 
ı metu coepit. — de har. 
48: posteaquam respirare 
metu caedıs .... vidit. 

. 115: potestne tin haec 
Datılına, aut huwius caelı 
(8 esse tucundus? — pro 
A. 72: etenım quid tam 
mmune quam spiritus vi- 


r. 18: nullum enim vobis 
ampum dedit, in quo ex- 
re virlus cognoscuue posset. 
l. 27: ut ne replices an- 
n memorlam. 


Ι. 47: nolı aculeos oratiomis 
qui reconditi sunt, ex- 

: arbitrari. 

Ἢ. 1: 52 quwid est ın me 
ii, indices, quod sentio 
sit exiguum. 


ΙΧ 882: tu tantum bona: venia 
respice obsequium linguae inopis. 


Π 56,1: sed haec quoque crebri ser- 
monis officia utpote ex intimo 
adfectu deprompta conplector. 
I 45,1: Was peto (litteras).... 
quae ex intimo pectoris fonte 
promuntur. 

I 48,2: ut a metu praesentium 
respiravimus. 


IX 1: sicuti omnibus in μας vita 
positis ac locatıs communis est 
caelı spiritus, lux diei. 


or. II 10: his virtutis excursibus- 
non obreptioni via quaeritur. 


or. II 8: ture igıtur ex annalıım 
memoria Pompei usurpabo re- 
sponsa. 

VII 9: ut in aliıs materus aculeis 
orationis ularıs. 


IX 88,4: quidquwid in me est, quod 
scio quam sit exriguum, caelo 
tuo debeo. 

Hr 


08 


pro Arch. 3: persona quae prop- 
ter otium ac studium minime 
in wudiens periculisque tractata 
est. Οἵ, Το. Germ. 14: s 
cintas in, qua orti sunt longa 
pace et otio torpeat. 

pro Arch. 12: ex hoc forensi stre- 
pitu. — or. 32: cuius sermo est 
Üle quidem melle dulcior, sed a 


forensi strepitu remotissimus. 


pro Arch. 12: nisı anımos no- 
stros doctrina exceolamus. 


pro Arch. 21: urbem... ex 
omni impetu regio ac totius belli 
ΟΥ̓́Θ ac faucibus ereptam esse. — 
in Cat. Il 2: wrbem, quam ex 
suis faucibus ereptam esse luget. 
— Οὐ II 1 pro dom. 132. 


pro Arch. 24: quam multos scrip- 
fores rerum suarum Magnus 
Ule Alexander secum habuısse 
dieitur! atque is tamen, cum in 
Sigeo ad Achillis tumulum ad- 
stitisset: O fortunate, inquit, 
adulescens, qui tuae virtutis Ho- 
merum praeconem inveneris. 

pro Arch. 27: iam vero le qui 
cum Aetolis Ennio comite bella- 
υἱέ Fulvius non dubitavit Mar- 
tıs manubias Musis consecrare. 
Tuse. 1 8: honorem tamen huic 
generi non fuisse declarat oratio 
Catonis, in qua obiecit ut pro- 


brum M. Nobiliori, quod 18. 


in provinciam poetas duzxisset; 
duxerat autem consıd Alle in 
Aetoliam ut scimus Ennium. 


VII 69: in domicilio Latiaris fa- 
cundiae otio et studio torpe. 


IX 138: nullum ex dla urbe ad 


forı strepitum processurum fu 
1886. 


or. V 1: curarum vacuus anımum 
litterıs exccolebat. 


V 52: quod relatio docebit de tu- 
torıs faucibus ertrahendum. 


IX 72: Alexandrum, sicuti ἰο- 
quuntur historiae, gravis mo- 
mordit invidia, quod Achili 
fortissimo aevi su Homerum 
praeconem fortuna tribuissel. 
Οἵ. p. 10. 


or. II 7: nempe Fulvium nobilem 
tam laude quam nomine inter 
aquilas cantusque lituorum prae- 
ceptor Accins frequentavit. Cl. 
p. 20. | 


69 


Brut. 79: ῳ. Nobiliorem Marci 
flium am patrio instituto de- 
ditum studio litterarum, qui 
eiam Q. Ennium, qui cum 
patre eius in Aetolia militaverat, 
caritate donavıt. 
ro Flacc. 28: haec enim ratio 
ac magnitudo animorum in 
maioribus nostris fuit, ut cum 
in privatis rebus swisque sump- 
tıbus minimo contenti tenuissi- 
mo cultu viverent, ın imperio 
atque in publica dignitate omnia 
ad gloriam splendoremque revo- 
carent. 
ro domo 56: si mecum ageretur 
more institutoque matorum. pro 
Mur. 1: more institutoque ma- 
iorum. Phil. XII 14: quod 
legibus, quod more maiorum 
institutisque conceditur. 
ro domo 86: ut anmales populi 
Romanı et momumenta vetu- 
statis loquuntur. — Brut. 181: 
de quibus nulla monumenta lo- 
quuntur. 
ro Planc. 66: etenim M. Catonıs 
lud, quod in principio scripsit 
Originum suarum, semper ma- 
gnificum et praecarum putavi: 
darorum virorum atque magno- 
rum non minus otii quam ne- 
gotii rationem exstare oportere. 
ro Cael. 12: habut enım üle, 
sicuti meminisse vos arbitror, 
permulta masimarum non eXx- 
pressa signa, sed adumbrata 
vırtutum. 


IV 60,3: hoc etiam Tullius twus 


proecipit luxum in privatis ne- 
gotiis arguens, in publicis magni- 
ficentiam probans. 


IX 147 rel. 49: möre institutoque 


maiorum. 


IX 72: sieuti loquuntur historiae. 


(luretus.) 


11,2: nune vobis actwum nostro- 


rum ordo pandendus est; lıbet 
enim non minus οὐδὲ quam ne- 
gotu praestare rationem. ΟἿ. 
p. 61. (luretus.) 


or. II 7: agnosco in te non adım- 


brata vestiglis, sed escpressa ve- 
terum signa virtutum. 


70 


pro Cael. 77: conservate igitur | IX 84: nisi tin bonarum partum') 
reip., tudices, cwem bonarum | spectatus essem. 
artium, bonarum partium, bo- 
norum virorum. 

in Pis. 59: quwid cessat hic ho- | IV 33,2: homullus Promethei manı 
mullus ex argilla et luto fietus |  fictus. 

Epicureus? | 

pro Scaur. 9: quemadmodum ca- | or. VII 1: <awunt castorem ul 
stores redimunt se ea parte cor- | periculo ur>getur, parte corporis, 
poris, propter quam mascıme ex- | quae in se desideratur, abscısa 
petuntur. Cf£. Plin. ἢ. n. VII | vitam pacısci.?) 

109 p. 89. Iuv. ΧΙΙ 34 sqgq. 

Phil. 1 36: qui ... in medullis | or. 11 30: dum in medulls bar- 
populi Romani ac visceribus! barorum non tentoria, sed tech 
haerebant. constituis. 

Phil. II 30: an faces admovendae | V 54,4: si procurator non adme- 

_sunt quae te excitent? de οὔ, veret negotio suo publicas {παν 
Il 37: dolorum cum admoventur 
faces. Tusc. Il 61: cumque quası 
faces οἱ doloris admoverentur. 

Phil. I 114: etsi enim satis τὰ |IX 115,1: in sola conscientia est 
ipsa conscientia pulcherrimi | fructus et ratio virtutis (Seec- 
factı fructus erat. kius gratia virtutis, sed ef. lu. 

VIl1: et spes et ratio studiorum Ὁ 
ın Caesare tantum). IV 44: 
prae ceteris nosti solum conscı- 
entiae bonae praemium satısfa- 
cere posse magna, praestantibus. 

Phil. VI 27: tumen etiam summi | IV 4,3: sed ut imagine uti mil 
gubernatores in magnis tem-| liceat, optimos gubernatores haut 
pestatibus a vectoribus admoneri | medivcriter etiam manus remi- 
solent. gum tuvat.?) 


I) artium F, patrum II, partium T; quod verbum confirmatur imitatione 
Sidonii; cf. Geislerum p. 358 ind. ad 11 4,3. 

Ὦ Eandem rem narrat Amm. XVII 5,7 (Michael de Amm. Marc. studiis 
Ciceronianis p. 14); similis sententia est Pan. VIII 189,22. Plinii locum citavil 
Seeckius comm. Momms. 615. 

8) Ex discrepantia non efficitur Symmachum alium aut nullum habuiss 
auctorem; nam saepius ınemoria lapsus est. ΟἿ, p. 20. 84. 


71 


x epistulis ad familiares 4086 dicuntur: 
: pro nostra non instituta, | III 25,1: plenae atque inveteratae 
am inveterata amicitia. inter nos amicıtiae nıhll adıcı 
posse crediuderam. 
: homines nos ut esse me- | IX 10,1: fortunae telo graviter 
rımus ea lege natos, ut! sauciatus nunc primum epistu- 
bus telis fortunae proposita | Ine maesta verba committo. IX 
ita nostra. Οἵ. Ov. ex P. 123: ubi Ma prudentia, quae 
15: sie ego fortunae telis| te et naturae bono <et> veterum 
zus iniqwis. lectione contra omnia fortunae 
tela firmavit? 
‚: deliciae vero tuae, noster | X 2,1: non wlem honor in pro- 
pus, eiusmodi fuit, ut οὐ] nuntiandis fabulis Pellioni qui 
vere per omnes homines li-  Ambivio fuit neque par Aesopo 
is turare cum coepisset, | οἱ Roscio fama processit. ΟἿ. 
eum defecit in illo loco: si) p. 27. 


‚s fallo. 

munusculum ...levidense, |1 1,2: quare elaboratam soloci filo 

Ὁ filo (orationem pro Deio- | accipe cantilenam. 

). Hor. ep. II 1,225: ten: 

οἷα poemata füo. 

3: etsı sus Minervam. Acad. | 1 3,2: novi ego, quid valeat adagio: 

nam etsı non sus Miner- | sus Minervam. Cf.Otto Sprich- 
ut αἰ... wörter 224. 


1: privatas causas et eas [11 34,2: nam recordarıs hoc te 
es ayimus subtilius; capıtıs| praefamine epistWam Ttexuisse. 
amae scilicet ornatius; epi- 

is vero quotidianis verbis 

Ὁ solemus.!) 

0,4: qua commendatione | VII 9: quare familiaritatis no- 
i amicitiae fores aperiantur. | strae adıtum securus ingredere. 

Cf. p. 62. 


x epistulis ad Atticum: 
huic terrae filio nescio cut | 13,3: eo postquam rumor adlatus 
nittere epistulam tantıs de) est terrae filios convenire. 


Ad sententiam cf. Symm. VII 9. 


72 
relus non audeo. ad fam. VII 
9,3: On. Octavius est an C. Cor- 
nelius quidam. ...terrae filius. 
(Οἵ. Otto Sprichwörter der 
Römer 344 sq. ubi adde Front. 


37,11.) 
1 20,3: quod, a senatu quantı [11 15,3: quod vieissim, quanlı a te 
fiam, minime me paenitet. fiam, minime me paenitet. 


11 1,7: nostri autem principes dı- |1 52: ne ego digito, ut aiunt, su- 
gito se caelum putant attıngere.| pera comvexa tetigisssem. 
(Οἵ. Otto 1. c. p. 63.) 


Il 13,2: sı vero in hanc Τηλέπυλον | Οἵ. Plin. ἢ. n. ΠῚ 59 (p. 58 sq.). 
veneris Λαιστρυγονίην — For- 
mias dico — qui fremitus ..... 


I 14,1: proinde ia fac, venias | III 1: nam teiunas aures meas οἱ 
ad sıtientes aures. praecdarı eloquii tut satıs super- 
que sıitientes adfatus largior de- 

buit uberare. 


Ex libris ad philosophiam pertinentibus: 


Acad. II 137. C£. p. 10 sg. 
Tusc. 1 4: honos alıt artes. Cf.|I 43,1: vetus sententia est arte 
Otto Sprichw. 38. honore nutriri. 179: scis enım 


bonas artes honore nutriri. 1%: 
vetus quippe sententia est arles 
honore nutriri. 

Tuse. 1 39: Platonem ferunt ut |14,2: Pythagoran, qui animas ın 
Pythagoreos cognosceret, in Ita-| aeternitatem primus adserut 
llam venisse et didicisse Pytha- | (cf. p. 15). 

. gorea omnia primumque de ani- 
morum aeternitate non solum 
sensisse Wlem quod Pythagoram, 
sed rationem etiam attulisse. 

Tuse. I 81: vellem adesse posset [1 20,2 (cf. p. 20). 
Panaetius — virit cum Afr:- 
cano. — de rep. I 34: quod | . 
memineram persaepe te cum 


3 


Panaetio disserere solitum coram 
Polybio, duobus Graecis vel peri- 
lıssimis rerum civilium. — ΟΥ̓. 
ad Att. IX 12,2 pro Mur. 66. 

[usc. ΠῚ 54 IV 5. C£. p. 11. 

Tusc. IV 64: aliter enim Naevi- |1 3,1: laudarı quippe ab laudato 

anus üle gaudet Hector: laetus | viro rara messis est ingenu (cf. 
sum laudarı me abs te, pater,, Ὁ. 26 Otto |. c. 188). 
a laudato viro. ad fam. V 12: 
placet enim Hector Wle mihi 
Naevianus, qui non tantum lau- 
darı se laetatur, sed addit etiam: 
a laudato vıro. ad fam. XV 6: 
laetus sum laudarı me, inquit 
Hector opınor apud Naevium, 
abs te pater a laudato viro. 

1at. deor. 118: opificem aedifica- [11 42: Platonem, qui deos esse 

toremque mundi Platonis de| persuasit. C£. p. 15. 
Timaeo deum. cf. 30: iam de 
Platonis inconstantia longum 
est dicere, qui ın Timaeo pa- 
trem huius mundi nominari 
neget posse, ım Legum autem 
lıbris quid sit omnino deus, an- 
quırı oportere non censeat. 

le div. 1 78: at Platoni cum in | IX 84: litterae tuae halantes Pla- 
cunis parvulo dormienti apes in |  tomium nectar. Cf. p. 14. 
labellıs consedissent, responsum 
est sıngulari ıWlum suavitate 
orationis fore. — Cf. ΠΕ 66. Val. 

Max. 16 ext. 3 (cf. sect. XX). 

le div. 189: quo in genere Mar- | IV 34,3: et Marciorum quidem 
cios quosdam fratres nobili loco | vatum divinatio cadueis corti- 
natos apud maiores nostros fu- | cibus inculcata est. Cf. p. 18. 
1886 scriptum videmus. cf.1115: 
simiiter Marcius et Publieius | 
vates cecinisse dicuntur. II 113: 
eodemque modo nec ego Publicio 


74 


nescio οἰ nec Marciis vatıbus 
nec Apollinis opertis credendum 
existimo. 

de div. II 30. 104. 

de off. I 90: praeclaraque est 
aequabilitas in omni vita et idem 
semper vultus eademque frons, 
ut de Socrate itemque de C. 
Laelio accepimus. 

de off. II 33: sed quoniam operi 
incohato, prope tamen absoluto 
tamquam fastigium inponimus. 

de legg. 1159: iam cetera in ΧΗ] 
minuendi sumptus sunt lamen- 
tationisque funebris, translatu 
de Solonis fere legibus. 64: 
posteaquam, ut scribit Phalereus, 
sumptuosa fieri funera et lamen- 
tabilia coepissent, Solonis lege 
sublata sunt: quam legem eisdem 
prope verbis nostri decemviri ın 
decimam tabulam coniecerunt; 
nam de trıbus recinüs et plera- 
que εἶα Solonis sunt. 

:Cato 31: videtisne, ut apud Ho- 
merum saepissime Nestor de 
virtutibus suis praedicet? Ter- 
tiam iam enim aetatem hominum 
videbat, nec erat ei verendum, 
ne vera praedicans de se nimis 
videretur aut insolens aut ἴο- 
quax. Etenim, ut ait Homerus, 
ex eius lingua melle dulcıor 
fluebat oratio. 

Cato 49: si vero habet alıquod 
tamquam pabulum studir atque 
doctrinae. — Acad. II 127: est 
enim animorum ingeniorumque 


Οὗ p. 29. 

II 46,1: ferunt Socraten, si quando 
excudit cupitis aut destinatis, id 
sibi utile, quod evenerat, aestı- 
masse (cf. p. 9). Quamquam 
similitudo perexigua est. 

IV 4,2: fastigium quoddam lenıssı- 
mus et augustissimus prince 
coeptis genitoris imposuit. 

III 11,3: arma a: Samnitibus, ἢν 
signia ab Truscis, leges de lare 
Lycurgi et Solonis swmpsera- 
mus. Οἵ, Liv. II 31,8 (p. 81). 


II 11,1: sumpsi pariter gemimas 
litteras tuas Nestorea, ut ia 
dicam, manu scriptas. ΠΠ 132: 
nullam certe Nestor tertio ae 
sur sweculo militine vacationem 
poposcit (cf. p. 12). 


I 53,1: cotidiana ingenü tw pr 
bula de litterarum, quas mi 
tribwis, sapore coniecto. 1Π #T: 
cuius (refectionis) mihi copia 


naturale quoddam quası pabu- | sermonis tu pabulo . . . poterit 

lum consideratio contemplatioque | provenire. V 78: agri quiete 

naturae. delector. haec mihi et aeris 
praestat salubritatem et pabu- 
lum lectionns. 

Lael. 1: ῳ. Mucius augur multa 11 23,2: tenet te eruditio Scaevo- 
narrare de C. Laelio.... so-| larım, dum forenses rabulas 
lebat . . . ego autem a patre ita | ypervigl doctor institwis. CA. 
eram deductus ad Scaevolam, ut| p. 21. 
quoad possem et liceret a senis 
latere nunquam discederem; .. . 
quo mortuo me ad pontificem 
Scaevolam contuli, quem unum 
nostrae civitatis et ingenio οἱ 
tustitia praestantissimum audeo | 
dicere. — Οἵ, de or. I 166. 180. | 
200. 229. 

Lael. 27: quod in eo quasi lumen | IX 9: nam quaedam scintilla sa- 
aliquod probitatis et virtutis per- | pientiae est virtutum luminıbus 
spicere videmur. |  adplicari. 

Lael. 58: hoc quidem est nimis | III 15,2: nolo annos ad calculum 
exigue et exiliter ad calculos |  voces. 
vocare amicıtam. — Cf. Liv. 

V 4,7 (p. 81). 

Lael. 102: quoniam res humanae | IX 34: ut solet esse multorum ca- 
fragiles caducaeque sunt. — de| dıwca et fragilis adfectio. 
fin. II 86: quis enim confidit 
semper sit lud stable et fir- 
mum permansurum, quod fra- 
güe et caducum sit? Cf£. Val. 

Max. 16 ext. 3. 


Ex deperditis libris desumpta esse putavi Heracliti et Cae- 
eilii fragmenta (p. 15. 29); qui fuerint dieci non potest, cum 
illa aetate haud pauci extiterint hodie amissi (cf. Lübeck 
l. 1. p. 152 sqq.). 


Quaeret quispiam quos Ciceronis libros Symmachum legisse 
certum sit; et sane utilissimum est id expedire et ad illius 


16 


saeculi hominum iudicium cognoscendum et ad fata librorum | 
Ciceronianorum persequenda.') Hos igitur libros lectos esse a 
Symmacho affırmaverim haud ignorans plura et inveniri posse 
et inventum iri: orationes pro S. Roscio, div. in Caec., in Verr. 
act. pr., in Verr. Il. IV, pro Cluentio, in Catil. I, pro Archia, 
Flacco, Plancio, Caelio; in Pisonem, pro Scauro, Phil. II; libros 
de oratore; Tusc. disp., libros de divin., de senect., de amicitia. 


Qui delectus haud dissimilis est Ammianeo; cf. Michael |. c. 
p. 16. 20 sq. 31. 


Caesaris bellum gallicum commemorat IV 18,5: priscas 
Gallorum memorias deferri ın mamus tuas postulas . . . sume 
ephemeridem C. Caesarıs decerptam bibliotheculae meae, ut tıbi 
muneri mitteretur. haec te origines sıtus pugnas et quidquid fut 
in moribus aut legibus Galliarum docebit. 


ΧΥΠΠ. Sallustius. 


Quae de Sallustio profert V 68,2: statuerit hoc scriptor stilo 
tantum probandus — nam morum eius damna non sinunt, ut ab 
Wo agundae vitae petatur auctoritas, orta fortasse sunt e Varrone 
vel Gell. XVII 18 (cf. p. 98) aut ex lectione controversiae Pseudo- 
ciceronianae. 

Imitationes Sallustianae collectae sunt a FVogel in actis sem. 
Erlang. II p. 412. 


Ex Catilina: 


41: non fuwit consilium socordia | V 68,2: interea recuso sententim, 
atque desidia bonum otium con- | quae rem venaticam servile duct 
terere, neque vero agrum colundo | officium. statuerit hoc scrip- 
aut venando, servilibus offieüis,| tor stilo tantum proban- 
intentum aetatem agere. dus. 

5,6: neque id quibus modis adse- [1 15,3: et quod prae tur amore 
queretur ..... quiequam pensi| nihil habeo pensi. 173: seduo 
habebat. Οἵ, 23,2. 52,34 Tac.| audeo iudıcare dignum esse, 
ann. XII 15 hist. 146 dial. 29| quem pensı habeas. 175: hun 
Val. Max. II 9,3 Suet. ut pensi habeas sperare mag 


ἢ Vide quomodo talibus disquisitionibus utatur Wilamowitz, Euripides 
Herakles I p. 201 adn. 164. 


177 


20,2. 52,29. 58,2 h. II 50,14 K.: 
nequicquam. 


32,1: optumum factu credens exer- 
citum augere. 55,1: optumum 
factu ratus noctem ... . ante- 
capere. 57,1 Iug. 107,5 Cic. ad 
fam. VII 3,4. 

51,38: arma atque tela militarıa 
ab Samnitibus, insignia magı- 
stratuum ab Tuscis pleraque 
sumpserunt. 

34,4: bellum novom exoptabat, ubi 
virtus enitescere posset. Cf. Sen. 
de prov. 4,3. 


Ex Iugurtha: 
6,1: leonem atque alias feras pri- 
mus aut in primis ferire. 


9,2: En habes virum dignum te 
atque avo suo Massinissa. 


debeo quam rogare. II 17,1: 
ut in reliquum pensi habeas 
amicitiae diligentuam. IX 34: 
nam Lampadıum c. m. v. non 
usquefad pensi habui. 

Indicavit Vogelius, quem fu- 
git locus I 15,3. 

Vocabulum a Symm. 15,1.49 e 
Sallustio repetitum esse dixit 
Wölfflin Arch. I 8. 

rel. 31,3: factu optimum credidi, 
ut aeternitati vestrae causae 
ıstius pontificium reservarem. 


IT 11,3: arma a Samnitibus, in- 
signia ab Tuscis, leges de lare 
Lycurgi et Solonis sumpsera- 
mus. (Seeck.) Cf. p. 74. 

ΙΧ 86,1: virtus durioribus negotüs 
enitescit. 


rel. 2,1: neque enim alıter impera- 
torıbus ..... inter primos aut 
primus occurrerem. — Οἵ, pan. 
XI p. 280,10: quwin omnmium 
castrensium munerum nıumeros 
primus aut cum primis obires. 
(Iuretus.) 

ΙΝ 24,1: extant in monumentis 
Sallustianis Africanı ἰϊέ- 
terae, quas Iugurtha post exei- 
dium Numantinum testes ad 
Micipsam decoris swi pertulit ... 
(2) et illum quwidem Scipio regi 
Numidae volens reddidit ... 


8. 


125: ἐηιϊίαδογ igitur Sallustiani 
testiumonu castigationem: habes 
virum dignum te et per te fa- 
milia consuları. IX 54: habes 
virum dignissimum pro nume- 
rosa prole censert. IX 62: habes 
wuvenem, cuius debeas fruge 
gaudere. 


10,1: sine spe sine opibus. 107,&: | rel. 35,2: spes atque opes. 


spes opesque. 114,4: spes atque 
opes. h. 11 1,2 K.: opes et spes. 
— Plaut. Amph. 1053 Capt. 
517 Pers. 253 Rud. 1145 Ter. 
Ph. 470 Ad. 331. 


29,3: set Iugurtha primo tantum- 
modo belli moram redimebat. Οἵ, 
Stat. Th. VII 139: praecipitant 
redimuntque moras. 


34,1: fieri amat. 


44,1: lingua quam manu promp- 
tor. — C. 43,4: manu promp- 
tus. (ἢ. II 77,9: fiducia augeri 
nostris coepit et promi lingua.) 

85,3: domi forisque. — C. 20,13: 
at nobis est domi inopia, foris 
aes alienum. — C. 52,21: domi 
industria, foris tustum 1ηι- 
perium. Plaut. Capt. 136 et 
saepius. 


Wölfflinius Arch. 1387 e 
Sallustio, ibid. 357 ex Catone 
nostrum hanc locutionem de- 
prompsisse censet; illud ve 
rum est. 


VII 19,1: epistwlis absentiae mo- 


ras redimis. 


ΠῚ 21: siquidem semper fiert amalt, 


ut... V165,1: ut fier amat. 
rel. 40,6: ut in rebus dubüs 
fierı amat. (Vogel.) 


X 1,1: aeque manu et ΟΥ̓́Θ promp- 


tus. 


I 9: et domi cognitum bonitate 


generis et foris aetate milıtıae. 
VI40,2: tibı in dies singulos ... 
domi forisque fama florentur 
est. rel. 10,1: vir omnium dom! 
forisque virtutum. (Vogel.) 


Cum apud Cic. Liv. Plin. ep. VII 22 Amm. XVI 1,4 pan. 
XII p. 290,29, fortasse etiam apud alios occurrat, incerta res esl. 


93,3: more ingeni humanı. 


VII 97,1: more humani ingeni. 


(Vogel.) 


79 


101,11. 105,3: in campis patenti- | or. III 9: in patentibus campıs. 


bus. — Cf. Verg. G. IV 77 A. (Vogel.) 
IV 153 V 552 Luc. IV 19 Tac. 
ἢ. II 19. 


111,2: fluxa fide usus. — Cf.|1 16,2: quae (fama) diw incerta 
Plaut. Capt. 439: cave fidem | fluxam fidem gaudiüs eschibebat. 
fluxam geras. — Liv. Tac. | " 


Historias illis temporibus integras fuisse consentiunt et 
Hertzius (ind. lect. Vrat. 1874 p. 13 sq.) et Vogelius (l. c. 431). 
Etiam Symmachum eas legisse intellegitur ex hisce locis aut ab 
aliis aut a me congestis: 


I8K.: vitio humanı ingenü. rel. 21,1: naturae humanae vitio. 
113: omnium partium decus in [1 432: nunquam in mercedem 
mercedem corruptum erat. linguae ornamenta corruptt. 
56: sed multiplexr cura patres | II 32,1: te multiplex actuum pu- 
exercebat. Οἵ. Catull. 64,250: blicorum cura circumsondt. 
multiplices animo volvebat sau- 

οἷα curas. 

192: ut in ore gentilus agens, | IX 86,2: adde huc, quod <ın) ore 
populo, cwvitatiı. — 150,4: a| fortissimi principis agıs. 
prima adulescentia in ΟΥ̓́Θ vostro 
privatus et in magistratibus eg!. 

— Cf. Tac. ἢ. II 36: in ore 
volgi agere. dial. 37: tanto al- 
tor... . ın ore hominum agit. 

135: frumentique ex inopia gravi |1 1,2: non quod eius deversorüi 
satias facta. satias ceperimus. (Vogel p.446.) 


— 


Ne si scriberetur quidem cum Lypsio ceperit nos, imitationem 
statuere necesse esset. 

11 58: qui regi per obsequelam [1 11,1: ea nobis immane quantum 

orationis et mazume odium | cara et gravia fuere. (Sciop- 


Sullae graves carique erant. pius.) 
II 76: immane quantum animi 1 11,1: ea nobis inmane quan- 
exarsere. tum!) cara et gravia fuere. 


1) Sie Scioppius, in commune quantum VT, in omne quam II, ın commune 
immane quantum Moinnsen. 


121: accepi evectiones quattuor 
inmane quantum commodas, 
165: inmane quantum a litters 
desidetis. (Vogel.) 

II 17: pugna tamen ingenio locı | or. 12: ex locorum ingenüs ad- 
prohibebatur. Tac. ann. VIA1 | probans ea nescire Caecilium. 
hist. 151. Ovid. Statius. Flor. 

36,30. 52,11. 


III 82,11: incassum. IX 92 rel. 40,6: incassum.‘) 

III 92: perculsis et animi incertis | 125 IV 65 V 19: incertus animi. 
succurritur. VII 12: anımi incertus.?) 

inc. 31: togam paludamento mu- | or. 123: togas paludamentis sasye 
tavıt. mulamus. (Vogel.) 


inc. 70: rebus supra vota fluenti- |] 20,2: Magnus ile, cui supra 
bus. Cf£. Cie. de off. I 90: τη votum fortuna fluxit. 1.58: 
‚ rebus prosperis et ad voluntatem | <si> tibi ommia prospere flumt. 
nostram fluentibus. Tac. ann. 
XV 5: nec praesentia prospere 
fluebant. hist. III 48: cunctıs 
supra vota fluentibus. dial. 5: 
rebus prospere fluentibus. 


Coniectura ad historias rettuli quod de Pompeio narrat in 
or. ΠῚ 8 (cf. p. 20 sq.). 


XIX. Livius. 


De Symmachi curis Livianis supra verba feci (p. 2 sq.) 


Commemorat eum praeterea IV 18,5: priscas Gallorum memoras 


deferri in manus tuas postulas. revolve Patavini scriptoris extrema, 
quibus res Gai Caesaris explicantur, aut si impar est desiderio tuo 
Livius, sume ephemeridem C. Caesaris. Bellum gallicum Livius 
libris 104—108 narraverat. 


1) Woelfflin Arch. II 16 54. huius vocabuli usum a Sallustio repeti posse 
dixit; at locis Italae, Iulii Valerii, Hilarii aliorum evincitur verbum e sermone 
nunquam evanuisse. 

2) Adnotavit Vogel; sed dubia est res, quod locutio usitatissima fuit; cf. 
Ter. Hec. 121 Tac. ann. VI 46 hist. III 55 Curtius (Wiedemann Philol. XXX 
247,16). 


81 


nein 


Vestigia lectionis cur pauca indagentur, supra exposui (p. 7 
q.); maior esset numerus, si plura orationum fragmenta ha- 
eremus, utpote quibus Symmachus narrationes ex rerum me- 
noria petitas inserere soleret. 


19. Quae hoc capite de Sabinarum raptu traduntur, spectare 
videtur Symm. rel. 9,6: nec putetis istiusmodi voluptatem plebi 
Martiae parvam videri, οι delenimenta circensium finitimorum 
conubium praestiterunt. 


94,4. XXX 43,9: sagmen. Cf. trag. inc. 219 Rb. Plin. ἢ. ἢ. 
XXI 5 Dig. I. 8,8. or. V 2: verbenae tantum et sagmina de- 
fuerunt. „fortasse S. verbum ex lectione Livii sibi assumpsit“ 
Schulze 159. Propter digestorum locum de imitatione cogitare 
opus non est. 


I 31,8: misst legatı Athenas Sp. | II 11,3: arma a Samnitibus, ın- 


Postumius Albus, A. Manlius, 
P. Sulpieius Camerinus iussi- 
que inchtas leges Solonis de- 
scribere et aliarum Graecie 
civitatium instituta mores 11|- 
raque noscere. 

4,7: an si ad calculos eum (mi- 
litem) respublica vocet, non me- 
rito duat .. .? 


r 93,5: maxime conspectus ipse 
est (Camillus) curru equis al- 
bis iuncto urbem invectus; Pa- 
rumque id non civile modo, sed 
humanum etiam visum. (6) Io- 
vis Solisque equis aequiperatum 
dictatorem in religionem etiam 


trahebant triumphusque ob eam |. 


unam masıme rem clarıor quam 
gratior fuit. 


signia ab Truscis, leges de lare 
Lycurgi et Solomis sumpsera- 
mus. Οἵ, Cic. legg. II 59. 64 
(p. 74). 


IM 15,2: nolo annos ad calculum 


voces. — „quanı locutionem S. 
sine dubio ex Livii lectione 
sibi assumpsit‘““ Schulze 168. 
Si ex ullo scriptore, potius e 
Cic. Lael. 58 hausit (cf. p. 75). 


rel. 4,3: inritamentum superbiae 


Roma vestra non patitur me- 
mor scilicet bonorum parentum, 
quos Tarquimnius fastus et 1}- 
sius Camili currus offendit; 
nam tanto di viro albentes 
quadrigae exilium triste pepe- 
rerunt (cf. p. 18 sq.).. 


82 


VII 88 9,14: rorarü.. C£. Lucil. | VII 48: tu quoque verba suceingis 
vI 33 X 9 Μ. et tamquam levis armaturae 
miles rorarios aemularıs. Ex 
Livio sumptum putat Schulze 

175. 


Liv. XXI 32,7: quamquam fama | V1 65,1: video tamen famam rerum 
prius, qua incerta ın maius fere, urbanarum Nnequaquam posse 
ferri solent, praecepta res erat.| cohiberi, quae ut fieri amat in 
Cf. Tac. hist. II 83 IV 50:| maius praesentia nuntiabil. Ci. 
veraque et falsa more famae in| II 7,1. 
matus innotuere. ann. II 44. | 

XXIX 19,10: perrogari eo die sen- | or. 1 16: iactet se Punicis Afr- 
tentiae accensis studiis pro Sci-| canus exuvüs, sed diu in δὶ- 
pione et adversus Scipiomem non | cilia palliatus erranit. 
potuere. (11) praeter Pleminu 
facınus Locrensiumque cladem 
ipsius eliam imperatoris non 
Romanus modo, sed ne militarıs 
quidem cultus wactabatur: (12) 
cum pallio crepidisque inambu- 
lare ın gymmnasio, lıbellis eum 
palaestraeque operam dare,; ae- 
que segniter molliter cohortem 
totam Syracusarum amoenitate 
fru. 


Deperditis quoque libris S. usum esse probabile fit eis, qua® 
de Crasso tradit in or. II 5 (cf. p. 21), et loco IV 18,5 quem su- 
pra p. 80 attuli. 


XX. Valerius Maximus. | 


Ex Valerii Maximi factorum et dietorum memorabilium libris 
novem plures res in suum usum convertit S$. quam ex ullo alio 
scriptore. Cf. p. 7 584. 

I 1,2: Metellus vero pontifex maxi- | II 36,3: Numa auctor, Metelus 
mus Postumium consulem eun- | conservator religiomum. 
demque flaminem Martialem ad | 
bellum gerendum Africam peten- 


88 


ne a sacrıs discederet, multa 
, urbem egredi passus non 
Cf. VII 13,2: cwius vitae 
um aequavıt Metellus, quar- 
> anno post consularıa im- 
ı senex admodum pontifex 
imus creatus tutelam caeri- 
Iarum per duo et XX annos 
e ore in votis nuncupandıs 
tante neque in sacrificis 
ndis tremula manu gessit. 
t. 3: Formicis Midae ıure 
toque apes Platonis prae- 
im: Wlae enim caducae ac 
415, hae soltidae et aeternae 
tatıs indices extiterunt, dor- 
is in cunis parvuli labellis 
inserendo. 

Castorem vero et Pollucem 
n Ülo tempore pro imperiw 
li Romani excubuisse co- 
um est, quo ad lacum JIu- 


ae suum equorumque sun | 


m abluentes visit sunt. 


: C. etiım Marius in pro- 
lum ultimarum miseriarum 
tus ex ipso vitae discrimine 
ficio matestatis emersit. mis- 
enim ad eum occidendum 
rivata domo Minturnis clau- 

servus publicus, natione 


IX 84: Iitterae tuae halantes Pla- 


tonicum nectar. Οἵ. Cie. de 


div. I 78 (p. 73). 


1 95,3: olim cum res Romana 


adoreae militarıs potita est, Pol- 
luces gemini apud Iuturnae la- 
cum proelii secunda vulgarunt. 
eos quippe priscorum volu- 
minum fides tradıdit anhelis 
equis plenos sudoris et pilveris 
fama belli post tergum relicta 
indicium adfectasse victoriae. 
wdem nunc mihr sacro tudicio 
factus est honor: ita quantum 
gratiae Castores adepti sunt, 
tantum principes praestiterunt. 


or. 15: credamus historiis minora 


vactantıbus, quae ferunt Gaium 

Marium pressum labe fortunae 

obiectu quodam prioris evasisse 

reverentine. cum secundis, in- 

quiunt, rebus eius im adversa 

mulatıs virum toto orbe victorem 
6* 


84 


Cimber, et senem et inermem et 

squalore obsitum strictum gla- 
_dium tenens adgredi non susti- 
nuit et clarıtate viri obcaecatus 
abiecto ferro attonitus inde ac 
tremens fugit. 


IM 7 ext. 2: Antigenidas tibicen 
discipulo suo magnı profectus, 
sed parum feliciter populo se 
adprobantı cunctis audientibus 
dixit: mihi cane et Musis. 


Minturnensis carcer includeret, 
percussoris ictum, qui Tussus 
inruperat, maiestate suspendi, 
quae ei sola restabat. stetit pro 
sene vetus gloria, nec valuıl car- 
nifex inpia manu ferire, quem 
necesse habebat agnoscere. 

IX 115,2: fidieinis exemplo, qu 
indignatus considentium turbam 
si et Musis cantum_ ciebal. 
(Seeck.) Cf. Cic. Brut. 187. 


Quod S. de fidiecine loquitur, lapsu memoriae explicandum 


est; cf. p. 70%. 


II 7 ext. 4: Phidias quoque ... 
simulacro enim lovis Olympiü 
perfecto, quo nullum praestan- 
tus aut admirabilius humanae 
fabricatae manus sunt ... . 

IV 1,1: P. Valerius, qui populi 
maiestatem venerundo Publicolae 
nomen adsecutus est, cum exactıs 
regibus imperü eorum vim uni- 
versam ommiaque insignia sub 
tıtulo consulatus in se translata 
cerneret, invidiosum magistratus 
fastigium moderatione ad tolera- 
bilem habitum deduzxit, fasces 
securibus vacuefactendo et ın 
contione populo summittendo. 


I 29: nam et Phidiae Olympium 
Iovem ... .. rudis eius artıs ho- 
minum pars magna mirala est. 
ΟΝ p. 9. 


rel. 4,3: at contra Publicolae de- 
cus tribuit inclinatio potestatis, 
submisit enim contioni civium 
consularem securem et homris 
sur culmen ınfregit. 


ΙΝ 4.5: Atilium autem qui ad eum \158: quid? tu libenter Atilio füc- 


arcessendum a senatu miss 
erant ad imperium populi Ro- 
mani suscipiendum, semen spar- 
gentem viderunt. 


tum putas, quod fascibus aratra 
mutavit et in medio sementis 
opere anhelos boves stalwit rusti- 
cus magıstratus? \ 68,2: vo 
malo cum Atilio rusticarı et lu- 
dum vırıum seqwi. 


85 


10,1: Zoratius Pulvillus cum |II 6,3: <M. Horatius> morte 
in Capitolio Iovi optimo maxımo | ypignoris sui cognita cadaver 
aedem pontifex dedicaret inter- | efferri iussit: sed hac constantia 
que nuncupationem sollemnium | esse debuit, qui Capitolium de- 
verborum postem tenens mor- | dicabat. 

tuum esse flium suum audisset, 

neque manıum a poste removit, 

ne tantı templi dedicationem in- 

terrumperet, neque vultum a 

publica religione ad privatum 

dolorem deflexit, ne patrıs magis 

quam pontificis partes egisse vi- 

deretur. 


Cum de efferendo cadavere mentio apud Valerium non fiat, 
lium fontem statuere cogeremur, nisi lulius Paris epitomator 
a sceriberet: cum... mortuum filium suum audisset: tolle, inquit, 
ıdaver. S. igitur non aliter atque Iulius Paris pleniorem mani- 
us tenuit Valerium quam nos; id quod minime mirum est, si- 
uidem haec epitome quarto quintove saeculo confecta esse vi- 
etur.!) | 


40 ext. 1: Princeps Athenien- | III 6,3: ‚Pericles amissis recens lı- 
sium Pericles intra quadriduum |  beris venit in curiam: sed patrın 
duobus mirificis adulescentibus | causa cogebat. 

flüs spoliatus 118 ipsis diebus et 

vultu pristinum habitum reti- 

nente et oratione nulla ex parte 

infractiore contionatus est. 


10 ext. 3: Ne Anazxagoras qui- | ΠῚ 6,3: Anaxagoran physicum gra- 
dem supprimendus est. audıta | vis de flw nuntius a dispu- 
namque morte filii: nihil mihi,| tationibus non retrasit: sed 
inquit, inexpectatum autnovum | philosophie deferebat calamı- 
nuntias,; ego enim ex me natum | tatıs suae neglegentwm. 
sciebam esse mortalem. 


ı) Forsitan haud nimiae sit audaciae Helpidium illum Domnulum (de quo 
hn, Saechs. Ber. 1851 p. 345 544.) aliquo modo coniunctum putare cum eo 
elpidio, ad quem Symm. epistulas V 78—98 dedit. 


86 


VI 6,1: Cum Ptolemaeus rex tu- | or. II 6: Ptolomaeo inter prim 
torem populum Romanum flow | rudimenta lactantis infanlu 
reliquisset, senatus M. Aemilium | regnum Roma reparavit. 
Lepdum pontificem mascımum, 
bis consuWlem, ad pueri tutelam 
gerendam Alexandrıam misit .... 
cuius beneficw regia incunabula 
conservata pariter ac decorata 
incertum Ptolemaeo reddiderunt, 
patrisne fortuna magis an tu- 
torum maiestate gloriarı deberet. 

VII 3 ext. 2: Sordida magorum | or. 1 9: ubi hic equinus hinn: 
dominatione suppressa Darius | tus Persici quondam lector m 
sex adiutoribus eiusdem digni- | yperü et adfectata ad regnu 
tatis adsumptis pactum cum | via libidine pecudis concubi 
praeclari operis consortibus fe- | tum gestientis. 
cit, ut equis insidentes solis ortu u 
cursum in quendam locum diri- 

 gerent ısque regno poliretur, 
cwius equus in eo primus hin- 
nisset. ceterum maximae merce- 
dis conpetitoribus fortunae bene- 
firum esxpectantibus solus acu- 
mine equisonis sur Oebarıs pro- 
sperum exoptatae rei effectum 
adsecutus est, qui in equae| 
genitalem partem demissam 
manum, cum ad eum locum ven- 
tum est, narıbus equi admonit 
quo odore inritatus ante om- 
nes hinnitum edidit audı- 
foque eo sex reliqui summae 
potestatis candidatı continuo 
equis delapsi, ut est mos Per- 
sarum, humi prostratis corpori- 
bus Darıum regem salutaverunt. 

VII 2,42: multus sermo eo etiam | VII 69,1: tradiderunt memoru 
iudieio manavit, in quo quidam| qui res priscas locu 


87 


furti damnatus est, qui equo, 
curus usus U Ariciam commo- 
datus fuerat, ulteriore eius 
municipü clivo vectus esset. 


VII 7 ext. 7: Archimedis quoque 
fructuosam industriam fuisse 
dicerem, nist eadem ἐπὶ et de- 
disset vitam et abstulisset. captıs 
enim Syracusis Marcellus ... ut 
capitı illıus parceretur edimit ... 
at 186 dum animo et oculis ın 
terra deficis formas deseribit, 
militi qui praedandi gratia do- 
mum inruperat strictoque super 
caput gladio qwisnam esset inter- 
rogabat, propter nimiam cupdi- 
tatem investigandi quod require- 
bat nomen suum indicare non 
potuit, sed protecto manibus pul- 
vere:"noli, inquit ‘obsecro istum 
disturbare’, ac perinde quasi 
neglegens imperü victoris ob- 
truncatus sangwine suo artıs 
suae liniamenta confudit. 


VII 8 ext. 2: Homerus quoque, 


ingenii caelestıs vates, non aliud 
sensit vehementissimis Achillis 
manibus canoras fides aptando, 
ut earum militare robur leni 
pacıs studio relaxaret. 

VII 15,3: Barum specimen ho- 
noris in Scipione quoque Nasica 
oboritur. eius namque manibus 


 sunt,!) in Tudicrum quendam 


vocatum, quod Aricia tenus pre- 
carıum de amico caniherium 
mutuatus ulterioris clivv ardua 
praeterisset. 


or. II 18: hactenus Syracusanı 


Archimedis stetit gloria ;. docuit 
namque escıtus nihl valuisse pro 
ciwıbus conmenta prudentis. qui 
nequivit clausa protegere, quando 
potuisset aperta munire? 


II 74,2: nam et Achilen vatım 


masximus refert aegrum animi 
curas fidibus resolvisse. ΟΥ̓, 
p. 12. 


or. II 32: .ipsas nobilium divisere 


gentes (di): Pinarios Hercules 


occupavit, JIdaea mater legit 


1) Notabilis est consuetudo scriptorum aetatis posterioris, qui certum 
quendam auctorem exscribentes tamen eius nomen occultant potius quam in- 
dicant. Cf. I 23,2. 33. 34. 95,3. Aus. XVII 1. 


88 


et penatibus nondum quaestori 
senatus Pythis Apollinis monitu 
Pessinumte accersitam deam ex- 
cim volut. 

IX 1 ext. 1: At Campana luxuria 
perquam utilis nostrae civitatı 

fit: invictum emim armis 
Hannibalem inlecebris suis con- 
plexa vincendum Romano milıti 
tradidit. | 

IX 2,1: 1. δια... nam C. Marii, 
cuius etsı posten hostis, quaestor 
tamen alıquando fuwerat, erutos 
cineres in Anienis alveum spar- 
sit. Cf. Lucan. II 174: sqg. 


hospites Scipiones, Venerüs sı- 
cris famulata est domus Iula. 


1 47,1: nec mirum δὲ te ılla ora 
totum sibı vindicat, cum ipsum 
‘Hannibalem fides certa sit belo 
invictum manus dedisse Cam- 
panine. 


IX 115,1: an ego ıstud feram me- 
leste, qui noverim Marcellorum 
monumenta sublata Verre prae- 
tore et Marianis tropaeis we- 
quaquam manus invidas peper- 
cisse. Attuli, quamquam hanc 
narrationem obversatam esse 
Symmacho verisimile non duco 
(cf. p. 20). 


XXI. Plinius maior. 


Opus quod haud scio an illis temporibus rarissimum fuerit 
commemorat S. IV 18,5: enitar, si fors votum iuvet, etiam Plimi 
Secundi Germanica bella conquirer. Historiam naturalem 
totam eum possedisse et Ausonio misisse supra dixi (cf. p. 2); 
iam sequantur loci quos exscripsisse eum verisimile est. 


III 59: oppidum Formiae Hormiae | VIII 23,2: principium voluptatum 


dietum, ut existimavere, antıqua 
Laestrygonum sedes. Οἵ, Cic. 
ad Att. II 13,2 (p. 72). Hor. 
c. II 16,17. VII 9: esse Scy- 
tharum genera et quidem pluro, 
quae corporibus humanıs vesce- 
rentur, indicavimus. id ipsum 


de Formiano sinu nascitur, quae 
civitas quondam Laestrygonum 
populo fertur habitata. hos ventr‘ 
et gulae usque ad feritatis ın- 
vultam legimus obsecutos.') 


"ἢ Dubito an nullus inveniatur locus, quo minus opportune doctrinam 


suam iactet Symmachus, 


89 


incredibile fortasse, τὶ cogitemus 
in medio orbe terrarum ac Si- 
cilia et Italia fwisse gentes huius 
monstri, Cyclopas et Luestry- 
gonas. 

MI 109: easdem partes (testi- 
culos) οὐδὲ ipsi Pontici ampu- 
tant fibri periculo urguente ob 
hoc se peti gnari. Cf. Cic. pro 
Scaur. 9 (p. 70). 

. 63: cicomiae nulos eosdem repe- 
tunt, genetricum senectam in- 
vicem educant. Cf. schol. Soph. 
El. 1058. 


{Π| 68: prius tamen quam digre- 

diamur ab Aegypto, et papyri 
natura dicetur, cum chartae usu 
masıme humanitas vitae constet, 
certe memoria. (69) et hanc 
Alerandri Magni victoria re- 
pertam auctor est M. Varro, 
condita in Aegypto Alexandria. 
antea non fuisse chartarum 
usum; in palmarum folüis primo 
scriptitatum, dein quarundam 
arborum lıbris. postea publica 
monumenta »plumbeis volumi- 
niıbus, mox et privata linteis 
conficı coepta aut ceris. pugü- 
larıum enim usum fuisse etiam 
ante Trorana tempora invenimus 
apud Homertm. 


or. VIII 1: <asunt fibrum ubi peri- 
culo ur>getur parte corporis 
quae in se desideratur abscısa 
vitam pacisci. 
(Seeck comm. Momms. p. 615.) 


Υ 67: est huius indulgentiae in 


quwibusdam avibus exemplum, ut 
nutrimenta senescentibus aetas 
"vwissim prima conportet. ΟἿ, 
Ennod. 185,16: versa vice aqui- 
las legimus fetuum ministerio 
pascı. 


IV 38,4: mallem Aboriginum more 


dictionem salutis alternae ligno 
aut corticibus scribere,; Aegyptus 
papyrı volumina bybliothecis fo- 
roque texuerit. IV 34,3: ttane 
me ludos facıs, ut quae apud te 
incuriosius loquor, in stıli cau- 
dices aut tiline pugillares censeas 

transferenda, ne facılıs senectus 
yapyrı scripta!) corrumpat? (cf. 
Ρ. 8. 18). 


1) Seeckii coniectura scrinia infirmiore nititur fundamento. 


90 


ΧΧΧΙΝ 27: statuerunt et Romae ı IX 115,1: an ego istud em 
in omnibus vieis tribus Mario | leste qui noverim ... Marianıs 
Gratidiano (statuas), ut diwi-| tropaeis nequaquam manus in- 
mus, easdemque subvertereSullae | vidas pepercisse.. De error 
introitu. quem commisisse videturSym- 

| machus cf. p. 20. 70%, 


XXI. Plinius minor. 


Inter omnes. fere homines doctos convenit Symmachun 
maxime Plinianum dicendi genus secutum esse. Velut Burck- 
hardt (die Zeit Constantins ? p. 437) scribit: „Man darf sich ... 
durch die gesuchte plinianische Schreibart des Letzteren (Syn- 
machi) nicht irre machen lassen“. Boissier Journ. d. Sav. 188 
p. 409 adn. 2: „en cela il differe de Pline le Jeune, qui lui sert 
ordinairement de modele“. Cf. p. 599 adn. 5: „les imitations 
de Plaute, de Ciceron, de Pline y sont fr&quentes“. Sed tamen 
ne minima quidem a quoquam verborum similitudo adnotata est; 
immo omnis haec opinio redit ad locum Macrobii sat. Υ 1,1: 
(genus dicendi) pingue et floridum, in quo Plinius Secundus ΙΝ: 
dam et nunc nullo veterum minor noster Symmachus luxuriatur, et 
ad distributionis similitudinem, de qua bene iudicavit OKoren 
l. c. p. 38: „exterior haec forma epistolarum in decem volumina 
distributarum omnem fere continet similitudinem, quae inter 
Plinium et S. intercedit, cum reliquis in rebus magnopere dife- 
 rant‘“. Verum ad singula accedamus. 


l 2,5: si modo tu fortasse errori [1 96: titulum tamen praeclari testı- 
nostro album calculum adıeceris.| moniü albo calculo veterum more 
V111,3: odıem.... laetum no- | signabo. Οἵ. Otto Sprichw. 
tandumque mihi candidissimo | 64 sq. 
calculo. 

1 8,6 11 19,7: lenoeinari. — Attulit Geisler ad Sid. II 2,14 in 
indice p. 358. Quamquam 5. quoque ita scripsit IX 87: er 
parce verbis lenocinantibus et fuco oblitis et ad gratiam comparalis, 
imitationem statuere non oportet. Cf. paneg. X p. 213,4. 

1 18,4: Ulla actio mihi . ... ianuam famae patefecit. — Similes Si- 
donii locos ad I 9,1 attulit Geisler 1. c. p. 355; Symmachianos 
ego congessi p. 62 metaphoram ex Cicerone potius quam eX 
Plinio, si ex ullo auctore, desumptam esse ratus. 


91 


— 


| 94,4: praediolum 


....quod commendatur his dotibus. — II 17,99: 


tot tantisque dotibus villulae.e — Comparavit cum Sidon. I 8,3 


II 14,1 Geisler 1. c. 


Eodem iure, i. e. perexiguo, ex Plinio 


expressum esse censeas S. VI 11,2: vacuatos dotibus agros. 
ΠῚ 3,9: praeterea multo magis, ut | III 30: aptius est enim negotüs 


vulgo dicitur, viva vox adficit. — 
Οἵ. Cie. leg. agr. Π 4? pro 
Cael. 55? Quint. II 2,8: viva 
Wa, ut dicitur, vox alit plenius. 
Sen. contr. I praef. 11. ep. 6,5. 
Π 5,13: ne modum ... . in epi- 
stula excedam. 

I 12,3: in hac altissima specula 
conspiciendum se monstrandum- 
que praebere. — III 18,3: ρο- 
steris velut e specula lumen quod 
sequantur ostendere. — pan. 
86 p. 389,2 K.: stelit Caesar 
in Wa amicitiae specula. 


intimandıs vivae vocis indicium. 
V 32: quousque enim stıli ima- 
gine iucunditatem vivi sermonis 
imitabimur? 


II 69,1: multiplex iniuria modum 


epistwlae familiaris excedit. 


1 26: viro in specula honorum 


locato.') 


Il 18,3: quod superest attulit Geislerus diss. p. 69; adde V 11,3. 
Symmachus ita locutus est 1 50,2. Οἵ. Cic. ad Att. IX 19,3. 


Mentione dignum vix est. 


III 20,10: haec tibi seripsi primum, [Π 35,2: at olim parentes eliam 


ut aliquid novi scriberem, deinde 
ut non nunquam de re publica 
loquerer, cuius materine nobis 
quanto rarior quam veteribus 
occasio tanto minus omittenda 
est. 

V 15,3: quem diliges ut ego, si 
ut ego propius inspexeris. VII 
22,3: accepisse te beneficium 
credes, cum propius inspexeris 
hominem. Sen. ep. 5,6. 


patrine negolia, quae nunc an- 
gusta vel nulla sunt, in famılı- 
ares paginas conferebant. 


VII 45: cuius modestiam δὶ pro- 


pius inspexeris, reperies clarıs 
natalibus parem. 


ἢ Attulit Geislerus diss. p. 62. Hic quoque „Symmachum vestigia Plinii 


esse persecutum“ arbitratur p. 55. 


92 


Υ 5,1: qui nuntius me gravi do- 
lore confudit. 

Υ 645: altıus in olium et pin- 
guius eoque securius. — IX 3,1: 
ac mihi ... pingue lud altum- 
que otium placeat. Sen. ep. 
73,10. ad Seren. de const. 3,4. 

V 6,46: venta sit dicto. 


V 16,11: ut enim crudum adhuc 
vulnus medentium manus re- 
formidat, deinde patitur atque 
ultro requirit, sic recens animi 
dolor consolationes reicit ac re- 
fugit, mox desiderat et clementer 
admotis adquiescit. 

VI 1,1: seu quod desiderium ab- 
sentium nihil perinde ac vicini- 
tas acuit, quoque propius ac- 
cesseris ad spem  fruendi, hoc 
inpatientius careas. 


rel. 10,2: nos vero ... tan 
dolore confudit. 
147,2: neque ego te pingues ferus 


agere contendo. VII 65: m- 5 


ducere mihi ferias, ut ἴα dam, I 
pingues licebit. | 


III 11,4: modo mihi venia dklı 
sit. 

I 100,1: ne fortunae vulnera, qua 
cicatricem processüu temporis du- 
cunt, intempestive comtrechatı 
crudescant. IX 78: adhuc crudo 
fortunae meae vulnere. 


I 102: aequius ferebam longin- 


quam tur separationem; spes 
enim praesentiae tuae magm 
intervallo negata cessabat. num 
exrpectationem nostram vicinine 
facılitate sollicitas. 


VI 23,1 VII 14,1 IX 13,1 (adde VIII 6,8) cur ob vocem impens 
citaverit Geislerus ad Sid. II 7,2 ind. p. 358, non video. Neque 
ex Plinio didieisse vocabulum puto Symmachum, qui semel 
positivo (VII 32), septies comparativo (130 Π 17,1 TV 16 V 41, 
vi 83 IX 60 rel. 25,3) utitur, praesertim cum usitatissimum 
fuerit (cf. pan. V p. 146,2 VII 171,25 X 218,9. 243,16 XI 253,26). 

VI 27,4: ratio cum hominum ip- | or. ΠῚ 7: pro condicione rerum 


sorum tum rerum etiam ac 
temporum condicione multatur. 


temporumque. 


VII 1,1: vereor tamen ne quid li etiam in mores tuos liceat. Attulit | 
Geisl. ind. p. 358 ad Sid. II 4,3, id quod operae pretium vu 
erat. Cf. Symm. III 86,2 IV 17 VII 128,1 IX 108. 117. 

VII 24,8: quwia iucundum est mihi | VII 70: cum molestias urbanas re- 


quod ceperam gaudium sceribendo 
retractare. 


tracto, abesse delectat. Utrum- 
que locum attulit Geisl. ind. 
p. 379 ad Sid. IX 62. 


93 


ΤΠ 12,1: vir est optimus et inter 
praecipua saeculi ornamenta nu- 
merandus. 


or. VI 3: summatem facundiae 
diu inter fori ornamenta nu- 
meratum. 


[X 10,2: staque poemata quiescunt | III 13,2: dum epigrammata oblatis 


quae tu inter nemora et lucos 
commodissime perfici putas (Tac. 
dial. 9). 

IX 28,5: proinde prima quaque 
ocoassone mitte (litteras) apposi- 
tıs quidem usuris, quas ego — 
num parcıus possum? — cen- 
tesımas computabo. 


(d. Trai. 4,5: quibus singulis mul- 
tum commendationis accessurum 
etiam ex meis precibus indul- 
gentiae tuae credo. 


lucis aut amnibus facıs. 


I 14,1: unde igitur sermonis mei 
largam poscis usuram, qui nihil 
litterati fenoris credidisti? Imi- 
tationem indicavit Geisl. diss. 
p. 79. Cf£. 1 34,2 II 73 1Π 32 
VI 33. 601... 

II 77: cum... . accessurum δἰδὶ. 
aliquid gratine ex meis litteris 
tudicaret. 


Quivis videt omnia 'haec exempla gravia vocari non posse, 


ıullum tale esse, ut epistulas Plinii a Symmacho praecipua dili- 
sentia perlectas esse demonstretur. Maioris momenti sunt quae 
" Panegyrico proferri possunt.?) 


| p. 319,1 K.: bene ac sapienter, 
patres conscripti, maiores insti- 
tuerunt. 


120,1: bene ac sapienter maiores 
nostri ... » 


Ip. 319,16: caelum ac sidera; | rel. 9,2: urbem caelo et sideribus 


cf. pan. VII p. 167,5. 178,17. 

2 p. 320,15: intellegamus ergo 
bona nostra. 36 p. 346,5: timi- 
dus est et bona saeculi parum 
intellegit. Οἵ. Plaut. Capt. 124: 
tum denique homines nostra 
intellegimus bona. 

L p. 322,8: enituit aliquis in bello, 
sed obsolevit in pace: alıum toga, 

sed non et arma honestarunt: 


acceptam. 
or. IV 7: intellegamus nostri sae- 
culi bona. 


or. 16: fuerit aliquis in pace iu- 
cundus, sed idem rebus trepidis 
parım felix; hunc timuerint 


ἢ Memorabile est in Symmachi orationum codice etiam panegyricum 
linianum scriptum fuisse. Cf. Keil Plin. praef. XLV. 


94 


reverentiam 416 terrore, alius 
amorem hüumilitate captavıt: le 
quaesıtam domi gloriam in pu- 
blico, hic in publico partam domi 
perdidit ... at princip nostro 
quanta concordia quantusque 
concentus omnium laudum om- 
nisque glorine contigit. 

8 p. 326,4: simul filius, simul 
Caesar, mox imperator et con- 
sors tribunicwe potestatis, et 
omnia pariter et statim factus es, 
quae proxime parens verus tan- 
tum in alterum filium contulit. 

9 p. 326,10: credentne posteri? 
cf. Stat. silv. IV 4,81: credetne 
virum ventura propago? 

12 p. 328,24: cum ferae gentes 
non telis magıs quam suo caelo, 
suo sidere armantur. 


59 p. 364,25: sed am tempus est 


te ipsı consulatui praestare, ut 


maiorem eum suscipiendo ge 
rendoque facias. 


factiosi, sed despectur habuere 
concordes ; hunc violandum nem 
credidit, non tamen etiam sıl- 
limandum aliquis aestimait: 
di homorem regium decrent | 
exercitus, sed idem latuit anle 
priwatus: te unum timent re 
belles, eligunt tudicantes. 

or. 111: huc accedit quod cum 
duo sınt in imperio gradıs, 
dio in germanum et pariler 
contulısti, quod noveras bis yos» 
praestari. 


or. IV 13: credetne posteritas? 


or. 1 2: seu in Aethiopas atque 
Indos contra externum militem 
solo calore munitos felicia sigma 
contuleris. 

or. VIA: crevit adeo ulo tempore 
praesiulatus seseque ad magnı- 
tudınem regentis tetendit. 


62 p. 368,11: hoc est quod penitus Ülos animo Caesaris insinuavit.— 
Attulit Geisl. ind. 356 ad Sid. I 10,1; cf. Symm. 1 40 11 80 ᾿ 


IV 20,2 IX 10,1. 32. 59 pan. XII p. 276,8. 


numero habendum non est. 


In ıimitationum 


82 p. 384,25: Albanı lacus otium !IX 123: cur autem torpori atque | 


Baianique torporem et silentium. 


93 p. 393,22: ac si quid forte ex | III 43,2 


consulatus fastwıio fuerst demi- 
nutum, nostra haec erit culpa, 
non saeculi. 


otio vaces? | 
: habes saeculum virtuli 
amicum, quo nisi optimus qui Ὁ 
que gloriam parat, hominis est 
culpa, non temporis. rel. 12: 
facite ut omnes intellegant, st 
forte desit rectoribus integer v- 
gor et iusta conscientia, homin® 
culpam esse, non saeculi. 


95 


am imitationes e ceteris panegyricis. 
tinus] II p. 90,24: de- | or. 15: virum toto orbe victorem. 


‚ quidem orbe victorem. 
134,5: o kalendae Mar- 
cuti olim annorum vol- 
ı, ita nunc aeternorum 
; imperatorum. 
144,25: qui BRomanae 
e gloriam restituendo 
ı addidisti imper:o terris 
9. maius elementum. 
us XI p. 268,16: mit- 
n posteros venturis sae- 
x credenda miracula. 


XXI. 


rel. 7,1: kalendas anni auspices, 
quibus mensium recursus aperi- 
kur. | 


or. II 24: elementis quodammodo 
dıtatam cerno rem publicam, cwi 
amnes incogniti mancipantur, 
longinqua terra coniungitur. 

or. IH 5: viserent posteri υἱῷ cre- 
denda miracula. 


Tacitus. 


icolae hos locos expressisse videtur Symmachus: 


re digna.memoratu pro- [1 15,1: quoniam deerant digna 


agisque in aperto eralt. 
- virtutem hostium loco- 
oque difficultates elucta- 


a aestatis hibernis even- 
nsare. Cf. Suet. Aug. 25. 


oriarum: 
tum sterlle saeculum. 


memoratu. | 
II 62: ut... eluctandis diffi- 
cultatıbus adminicula uberiora 
decernas. 
III 82,1: Macedonicis commeatibus 
Africae damna pensavit. 


VI 67,2: deliciarum sterile saecu- 
lum. 


spectum semper invi- | or. 111: ergo Augustum pari iure 


dominatıbus qui proxt- 
stinaretur. 


confirmans curasti, ne umquam 
tıbı suspectus esset, cwi non 
reliquisti quod ultra optare de- 
beret. (12) hinc plerique prin- 
cipum quos secundos creaverant, 
quasi aemulos mox. timebant. 
urget enim potıssimos expectatio 
proxzimorum semperque simi- 
lis invidenti est, cui superest 
quod requirat. 


I 50. 51. 


96 


119: colonıam virium et opum | II 55,2: opum valıdıs. 


valıdam. 


11 31: Vitellius ventre et gıla sin | VIII 23,2: hos ventri et qulaew- | 


inhonestus ... . ducebatur. 


IV 20: veteres militine (gen.). 


Annalıum: 


que ad feritatis invidiam leg- 
mus obsecutos. 
IX 36: militiae vetus. 


Taciti de Marsis a Germanico occupatis narratione 


usus esse videtur Symmachus ad Valentiniani vietoriam sane 
multo gloriosiorem describendam. Cf. 


(60)... 
stratis etiam tum per cubilia 
propterque mensas nullo metu, 
non antepositis viglliis. Adeo 
cuncta incuria disiecta erant 
neque belli timor; ac ne pax 
quidem nisı languida et soluta 
inter temulentos. (51) Caesar 
avıdas legiones, quo latior po- 
pulatio foret, quattuor in cuneos 
dispertit; quinquaginta miium 
spatium ferro flammisque per- 
vastat. Non sexus, non aetas 
miserationem attulit; profana 
simul et sacra et celeberrimum 
ıllis gentibus templum ... solo 
aequantur. Sine vulnere milıtes, 
qui semisomnos, inermos aut pa- 
lantis ceciderant. 

IV 67: sed tum Tiberius duodecım 
villarum nominibus et molibus 
insederat, quanto intentus olim 
publicas ad curas, tanto occultos 
in luxus et malum otium reso- 
lutus. Etiam in deperdito 
quinto libro Tiberii secessum 
descriptum fuisse verisimilli- 
mum est. 


circumdatae stationes | or. II 10: his virtutis excursihs 


non obreptioni via quaerilur 
nec repentinae caedı instdiarum 
Fappacıt ferire praeventus; er- 
aturat anımum gloriosum for- 
tunata velocitas. abire cum like- 
ris οἱ, quo magis cognoscerent 
bella exigt, patiebaris a barbarıs 
arma transferri. nemo vilibus 
culmis contecta gurgustia ın- 
ternecivo igne populatus est ne 
indormientes lectulis feras ma- 
tres antelucanus raptor extrari; 
vie desudata in diem crapula et ὁ 
refrigeratis cubilibus fugam ve- 
niae miscuerunt. 


or. 116: hi sunt Wi triumfales 
viri, delicatis negotüis frequenti- 
bus occupati, amoena litorum 
terrarumque opima sectanle. 
vis velam proximae αἰεί 
exempla®? ... Tiberius in de 
versorüs insularum natans εἰ 
navigans adoratur. ΟἿ, p. 33. 


97 


166: in tanta curarum mole. | IV 72: in tanta praesertim publi- 
carıum mole curarum. 


XXIV. Fronto. 
‚32,7: nec alıter Καὶ. Sept. ex- | 17,2: non deerit quo fumem pol- 
pecto, quam superstitiosi stel-| luant.') 
lam, qua visa terumium polluant. 
35,17: ubi τὰ audivi, calcar [1 62: calcar quoddam suppingo 
equo subpingo. properantibus. Cf. p. 41. 
54,14: ubique ornandum, ubi- [1 89,1: praeter loquendi phaleras, 
que phaleris utendum. Ter. Ph. | quwibus te natura ditanvit. 
500: ut phaleratis ducas dictis 
me. | 
65,13: denique visus es etiam | I 1,1: haec me atque alıa huius- 
miht insuper habuisse, cum...| modi oppido perpulerunt scri- 
cf. p. 207,9: sudorem ın armıs | bendi munus insuper non ha- 
ut in ludieris insuper habere. | bere. 
Gell. 119,8 IV 1,18 Apul. met. 
IV 25. 
71,7: ego inpraesentiarum sic | IV 56,1: aestimabitis autem virium 
me habeo, ut vel hinc aestimatu | nostrarum fatigationem, cum vos 
faclle sıt tıbı, quod haec pre- | in subscriptione ıstius epistulae 
caria manu scribo. ı  precaria manus moverit. 
177,24: fac periculum in militiae | I 60: fac periculum maximis in 
muneribus, fac periculum in con- | negotiis, fac in seriis remissisve 
"118 iwudieiaris, fac periculum | muneribus; reperies hominis 
n litteris, omni denique pru- ο΄ tectam fidem patentem religio- 
Tentiae et facılitatis usu vel serio| nem prudentiam liberam vere- 
vel remisso: semper et ubique| cundiam liberalem. 
eum parem sui invenies. Imi- 
tatus est Fronto Ter. Eun. 
416 544. 


XXV. Gellius. 


Noctes atticas a Symmacho lectas esse demonstrari non 
test. Nam quod Iuretus ad IX 39 (42,1) scribit S. in mentem 


ἢ Non igitur opus Schopeni coniectura solvant. 


98 


revocare Gracchi verba apud Gell. XV 12,4, id de imitatione ac- 
cipi fortasse noluit nec, si vellet, audiendus esset. (Quae auten 
de vitiosis Sallustii moribus narrat S. V 68,2 (cf. p. 76), ei 
Gell. XVII 18 fortasse derivanda sunt. Locutiones e Gellio mu- 
tuatus esse potest S. has: pernox et perdius 1 53,1: Gell. I 12 
Apul. met. V6 Amm. ΧΧΧΙ 2,6 Mart. Cap. (Hertz Herm. VIII 28 
et adn. 7). — delenimenta aurium I 11,2: Gell. V 1,6 Amm. 
XVII 5,7 (Hertz I. c. 288 adn. 18). 


xXXVI Ausonius. 


Nihil fortasse ad Symmachi ingenium aestimandunı plus valet 
quam quod ex epistula ad se data aliquid suum fecit. Scripserat 
Ausonius I 31,1: modo intellego, quam mellea res sit oratio, quam 
delenifica et quam suada facundia. — Symmachus Iuliano seribit 
III 6,1: sed fortunae nostrae tantum vulnus est, ut ei ne tua φιιλάρηι 
delenifica et suada facundia cicatricem possit obducere. Recte indi- 
cavit Seeckius Symmachum ab Ausonio pendere (praef. LXXXI sq. 
et adn. 383); nam ille ‘Gallicanae facundiae haustus requirebat’ 
et in litteris Ausonio minor erat. 


— 


Ut paucis comprendam quid de Symmachi studiis iudicandum 
sit, non minus quam in ceteris rebus in hac quoque mediocritaten 
quandam declarat. Graecos scriptores si ullos perpaucos ΠΟΥ͂Ϊ, 
e Latinis imprimis eos qui in scholis tractabantur: Terentium 
Vergilium Sallustium Ciceronem, minus Horatium et Lucanun. 
Historiae notitiam plerumque e Valerio Maximo, rarius e Cicerone 
Livio Plinio maiore hausit. Ex ceteris poetis attigit Ovidium 
Silium Iuvenalem, e prosaicis Plinium minorem, Tacitum Fron- 
tonem atque ut videtur Gellium. Reliquorum imitatio minus 
certa est. Neque tamen omnia a me exhausta esse spondeo; 
praecipue prosaicorum scriptorum largiorem investigari posse 
puto imitationem, quoniam huic parti, quam ab altero tractarı 
seiren), minus incubui. 


mn ὧϑ: 73 ὧσ: ὡῦ 


w um 


σιν» 


Argumentum. 


pag. 

Praefatio .......... ΝΥ ΕΕΕΕΕΕΕΕ ΕΞ ΞΈΞΞΕΕΕ 1 

Pars I. De Graecis Symmachi αἰ} 15... .. Ὁ ν νον ννννν κννεννννννον 6 

cap? I. De studiis in historia et antiquitatibus Graecorum positis 7 

cap. I. De litterarum Graecarum studiis .......... sor..... 12 
Pars II. De Latinis Symmachi studiis. 

cap. I. De historiae et antiquitatum Romanarum studiis..... 17 

cap. II. De studiis in litteris Romanis positis .....-........ 22 

Il. Naevius......2002 2 ces γεν νν νιν ν νιν ν νειν κννννον 96 

I. Plautus..... «οὐ νν νιν ννννννν νειν εν ν εν νννννννν 40 

I. Ἐπηϊι5..... «νον νον ννν νιν νννν εν ννννννννννον 49 

ΙΝ. Ομβδδο ιβ.. ....νν νον νον νιν νι νννν νιν νιν νειν νειν νιν nenn. 29 

V. Terentius .. 22... zcc02ee ee en u rennen 49 

VI. Index archaismorum ..... - .«..«{Ὁτὐν ον εν νννννννννον 31 

VI. Lucretius . ...ννν νον νον εν νιν νιν νειν ἐν νννν κεν εν νννννν 41 

VII. Μογρ ϊαβ.... ....ὐὐννννννννννν γεν γεν νννκκκνν εν καν 42 

IX. Horatius .......Ὁὐνν ον νιν νειν νυ εν νιν ν νιν νειν seen 51 

X. Ovidius ..... «νον νον νιν νων νειν νυν εν εν νννν νιον 55 

XI Lucanus ....:...:. zur γεν ννν νι νιν ννννον 57 

ΧΙ. Θ1Π1ὰ5.....Ὁνον νον νννν νιν ννννννννν εν νειν ενννννον 57 

ΧΙ]. Θιίαδίϊιβ.. ......Ὁννν νιν νον νι νν κεν εν νειν εν νειν κυ ννννννν 58 

XIV. [υγοη8]}15......Ὁ«Ὁνὐν νον νυν νιν νειν νυν εν ννννν nen 60 

XV Cato Censorius ...... ...Ὁοοὐν ον νυν νιν νννν εν εν ν εν νον 60 

XVL M. Terentius Varro......... 2222 oeeeeeeeneesn nen 61 

XVU. Cicero ......2.: 22222 een ννννν εν εν νιν νν νιον 01 

XVUI Sallustius ................. ee nurnereenne 76 

XIX. Livius 200000 oo νιν νων νιν νιν εν νυν κεν enerneenn 80 

XX. Valerius Maximus...........:222ceeecsneesenennn 82 

XXI. Plinius maior........22e2eeececeneesenner ernennen: 88 

XXU. Plinius minor et panegyrici...........e---cr.00.. 90 

ΧΧΠΙ, Tacitus .... 2.20 «νννννν νει νιν νννν εν νννν κεν 95 

XXIV. ἘΕτοηῖο........Ὁον νον νυν νιν εν ν κε ννν νειν εν ει κνννενον 97 

XXV. Ο]]1ὰ5......Ὁνὐν νιν νιν νιν νειν νειν εν νιν εν νιν νει νν nn 97 

ΧΧΥΙ. Ausonius.. .....ὉὉνννννννν νον ν νιν εν εν νι rennen 98 


Typis Grassi, Barthi ἃ Socii (W. Friedrich), Vratislaviae. 


BRESLAUER 
PHILOLOGISCHE ABHANDLUNGEN. 


HERAUSGEGEBEN 


ΥΟΝ 


RICHARD FÖRSTER, 


PROFESSOR DER CLASSISCHEN PHILOLOGIE AN DER UNIVERSITÄT BRESLAU. 


SECHSTER BAND. 
DRITTES HEFT. 


SYMBOLAE AD DOCTRINAE HEPI 
AIXPONON HISTORIAM PERTINENTES. 


SCRIPSIT 


FRIDERICUS KUHN 


DR. PHIL. 


ACCEDIT APPENDIX 


I DE IGNATII DIACONI SENARIORUM IN ADAMUM MEMORIA 
II DE IGNATII DIACONI THEODOSII DIACONI CHRISTOPHORI 
MYTILENAEI IOANNIS EUCHAITENSIS LEGIBUS METRICOIS. 


BRESLAU, 
VERLAG VON WILHELM KOEBNER. 
1892. 


SYMBOLAE AD DOCTRINAE ΠΕΡῚ 
AIXPONDN HISTORIAM PERTINENTEN. 


SCRIPSIT 


FRIDERICUS KUHN 


DR. PHIL. 


ACCEDIT APPENDIX 


I DE IGNATIT DIACONI SENARIORUM IN ADAMUM MEMORIA 


II DE IGNATI DIACONI THEODOSI DIACONI CHRISTOPHORI 
MYTILENAEI IOANNIS EUCHAITENSIS LEGIBUS METRICIS. 


VRATISLAVIAE 
APUD GUILELMUM KOEBNER. 
1892. 


(Auilelmi Hoerschelmann atque Guilelmi Studemund indefesso 
labore postquam e bibliothecarum latebris in lucem. editi sunt 
scriptorum de re metrica Graecorum libri libellique, viri docti, 
quibus vinculis variorum auctorum de re metrica praecepta inter 
se cohaererent, expedire et metricae doctrinae fragmenta, quae 
delituerunt cum aliis in libris tum in scholiorum corporibus, col- 
ligere atque disponere coeperunt.!) Inter hos viros Henricus 
Grossmann ex Eustathii commentariis uberrimis cum fragmenta 
quae ad rem metricam proprie dietam pertinent congessisset, 
Guilelmo Studemund suasore ex eisdem commentariis conquisivi 
frustula quibus quaestiones prosodiacae tractantur, et ea quae 
verbis διὰ τὸ μέτρον similibusque additis notata sunt et ea in 
quibus metri nulla fit mentio. Ex vasta fragmentorum quae ad 
hanc doctrinam spectant copia quam maxime iudicio Oscari 
Seyffert (Berliner philologische Wochenschrift a. 1888 p. 1240 sq.) 
incitatus ea quae ad vocalium AITY usum pertinent tractanda 
sumpsi. Quae frustula ut. recte explanarem, perscrutstus sum 
cum grammaticorum, metricorum, rhetorum, aliorum qui res gram- 
maticas metricasque per occasionem Commemoraverunt scriptorum 
opera quae aetatem tulerunt atque excerpta, tum scholia quibus 
poetarum epicorum carmina, scaenicorum fabulae, grammaticorum 
metricorum rhetorum artes instructae sunt. Neque supersedi, ut 


1) Cf. Ludovicum Voltz, de Helia monacho, Isaaco monacho, Pseudo- 
Dracone scriptoribus metricis Byzantinis (Argentor. 1886), Georgium Rau- 
scher, de scholiis Homericis ad rem metricam pertinentibus (ib. 1886), Hen- 
ricum Grossmann, de doctrinae metricae reliquiis ab Eustathio servatis (ib. 
1887), Georgium Amsel, de vi atque indole rhythmorum quid veteres iudi- 
caverint (Vratisl. 1887), Maximilianum Consbruch, de Hephaestioneis qui 
circumferuntur περὶ ποιύμματος commentariis (ib. 1890); cf. etiam Guilelmum 
Hoerschelmanı, ein griechisches Lehrbuch der Metrik (Dorpati 1888). 

1 


2 


— 


doctrinae περὶ διχρόνων historiam enarrare possem, eum vocalium 
AITY usum investigare qui e poetarum carminibus ipsis cogno- 
seitur; locupletissimis illis commentationibus, quas Isidorus Hil- 
berg in Wiener Studien voll. VII. IX.X publici iuris feeit, com- 
motus carmina iambica poetarum et versificatorum, qui inde ἃ 
Gregorio Nazianzeno ad Manuelis Philae et Ephraemii tempora 
usque fuerunt, perscrutatus sum. 

Ex ea quam comparavi materia particulas selectas hac dis- 
sertatione publici iuris feci. Res quas explanavi hunc in ordinem 
digessi. Primo capite antiquissimae περὶ στοιχείων doctrinae frag- 
menta tractavi; altero de vocalium A ΤΥ nominibus, quae nobis 
in eis quos enumeravi fontibus occurrunt, disputavi; tertio capite 
docui, quid grammatici Alexandrini de vocalium A I T usu poetico 
traderent; quarto doctrinam rhetorum eorumque scriptorum recen- 
tiorum illustravi qui immutatam vocalium AITY pronuntiationem 
non improbabant. Capitibus quinto, sexto, septimo vocalium A IT 
usum, qui e versificatorum Byzantinorum carminibus cognoseitır, 
atque eorum saec. ΧΙ. XIII. XIV grammaticorum metricorumque 
qui vocalium AIY abusui moderari enixe studebant praecepta 
indagavi. In dissertationis calce appendicem addidi, qua wi- 
versa ars metrica eorum versificatorum Byzantinorum illustratur 
quorum carmina, quamquam vocalium AIT abusun non vacant, 
tamen optimae notae esse capite quinto demonstratum est. 


Caput 1. 
De antiquissimae περὶ στοιχείων doctrinae fragmentis, 


Ante Platonis aetatem iam fuerunt, qui de linguae Graecae 
vocalium generibus disputarent.!) Eiusmodi quaestiones tum 
rhythmici proposuerunt; hi enim doctrinae suae initium fecerunt 
a describendis linguae elementorum qualitatibus, deinde, ut par 
est, de syllabarum natura atque indole disputaverunt, denique 
ad enodandos rhythmos ipsos progressi sunt teste Platone (Cratyl. 
p. 424 C) οἱ ἐπιχειροῦντες τοῖς ῥυϑμοῖς τῶν στοιχείων πρῶτον 
τὰς δυνάμεις διείλοντο, ἔπειτα τῶν συλλαβῶν, καὶ οὕτως ἤδη 
ἔρχονται ἐπὶ τοὺς ῥυϑμοὺς σχεφόμενοι, πρότερον δ᾽ οὔ. Jidem in 
eis scholis quas habuerunt περὶ στοιχείων δυνάμεως, linguae 
elementa in duo genera diviserunt; vocales a ceteris linguae 
elementis accurate secreverunt, utriusque elementorum generis 
species (εἴδη) definiverunt eisque appellationes proprias indiderunt; 
cf. Platonem |]. 1. p. 424 Ο ἀρ’ οὖν xal ἡμᾶς οὕτω δεῖ πρῶτον μὲν 
<I> τὰ φωνήεντα διελέσϑαι, ἔπειτα «11» τῶν ἑτέρων κατὰ 
εἴδη «Π,1» τά τε ἄφωνα xal ἄφϑογγα᾽ οὑτωσὶ Ἰάρ ποὺ λέγουσιν 
οἱ δεινοὶ περὶ τούτων (i. 6. οἱ ἐπιχειροῦντες τοῖς ῥυϑμιοῖς)" καὶ «Π,2.» 
τὰ αὖ φωνήεντα μὲν οὔ, οὐ μέντοι γε ἄφϑογγα; καὶ αὖ τῶν φωνη- 


ἢ Cf. H. Steinthal, Geschichte der Sprachwissenschaft I 39: Es ist 
zunächst der in der Volksmeinung liegende Zusammenhang von Name und 
Ding, welcher Gegenstand der Sprachwissenschaft wird, während gleich- 
zeitig die Metrik eine nähere, auch physiologische Betrachtung 
der Sprachlaute erzeugt. Diese Periode kommt in Plato zam Abschluss, 
der sie dahin umbiegt und vertieft, dass statt des Zusammenhanges zwischen 
Name und Ding vielmehr der zwischen Wort und Begriff hervorgekehrt wird. 

2) Οὗ ea quae de scholis, quas Hippiss Eleus apud Lacedaemonios 
habuit, Plato monuit (Hipp. Mai. p. 286 ἢ) ἐκεῖνα ἃ σὺ ἀκριβέστατα ἐπίστασαι 
ἀνθρώπων διαιρεῖν, περί τε Τραμμάτων δυνάμεως καὶ συλλαβῶν καὶ ῥοθμῶν καὶ 
«ἱρμονιῶν. Οὗ etiam I. Classen, de grammaticae Graecae primordiis p. 32sqgq. 

1* 


4 


evrav ὅσα διάφορα εἴδη ἔχει ἀλλήλων: ἢ In quas species 
(εἴδη) rbythmiei illi vocales dividerent, Plato diserte memoriae 
non tradidit, sed dubium non est, quin ea quae in eodem dialogo 
de vocalium nonnullarum natura atque indole per occasionen 
commemoravit, 6 rhythmicorum praeceptis desumpta sint, Huc 
perfinent, quae monuit de amplitudine atque grandiloquentis 
vocalium A et H (p. 427C τὸ 8’ αὖ ἄλφα τῷ μεγάλῳ ἀπέδωχε 
[sc. ὁ τὰ ὀνόματα τιϑέμενος] χαὶ τῷ μήκει τὸ H, ὅτι μεγάλα [i. 6, 
grandiloqua] τὰ γράμματα), de tenuitate vocalis I (p. 426 Εἰ τῷ 
δ᾽ ad ἰῶτα [sc. φαίνεταί μοι χαταχεχρῆσϑαι)] πρὸς τὰ λεπτὰ πάντα); 
adde quae de vocalis ῶ dignitate atque gravitate explicnit 
Phaedr. p. 2440 οἱονοϊστιχὴν. .. ἣν νὸν οἰωνιστικὴν to  σεμνύ- 
γοντες οἱ νέοι χαλοῦσιν. Animadverterunt igitur rhythmici illi, 
quam vim dignitatemque?) linguae soni haberent, qua essent 
quantitate, quibus modis orerentur.®) Sed quas appellationes 


!) In duas classes linguae Graecae elementa digerenda esse comıprobarit 
Aristoteles περὶ nomtung p. 1456b 25 ταύτης (i. 6. τῆς φωνῆς) δὲ μέρη <I> 
τό τε φωνῆεν καὶ <II> τὸ ἡμίφωνον καὶ ἄφωνον (ubi animadvertendum est 
Aristotelem non scripsisse καὶ τὸ ἄφωνον), nec non diserte tradidit Aristoxenus, 
Aristotelis discipulus, teste Dionysio Halicarnassensi in libri de compositione 
verborum cap. XIV (ed. H. Usener in Indice lectionum in univ. Frid. Guil. 
Rhen. per aestatem a. 1878 habendarum p. XVI, 4) τῶν δὴ) στοιχείων τε zul 
Ἰραμμάτων οὗ μία πάντων φόσις, διαφορὰ δὲ αὐτῶν πρώτη μέν, ὡς ᾿Αριστόξενος ὁ 
μουσικὸς ἀποφαίνεται, za’ ἣν <I> τὰ μὲν φωνὰς ἀποτελεῖ, «11» τὰ δὲ ψόφους" 
φωνὰς μὲν τὰ λεγόμενα φωνήεντα, ψόφους δὲ τὰ λοιπὰ πάντα δευτέρα δὲ, καϑ' ἦν 
τῶν μὴ φωνηέντων, «1,1.» ἃ μὲν καϑ' ἑαυτὰ ψόφους ὁποίους δῆ τινας ἀποτελεῖν 
πέφυχε, ῥοῖζον Ὦ συριγμὸν 9 ποπποσμὸν ἢ τοιούτων τινῶν ἄλλων ἤχων διηλωτικούς᾽ 
«11, 2> ἃ δ' ἐστὶν ἁπάσης ἄμοιρα φωνῆς χαὶ ψόφου καὶ οὐχ οἷά τε ἠχεῖσϑαι 
καϑ' ἑαυτά" διὸ δὴ ταῦτα μὲν ἄφωνά τίνες (in his Aristoteles) ἐκάλεσαν, Harp 
δὲ μίφωνα. Cf. Rud. Westphal, Griechische Rhythmik (Lips. 1885) p. 58- 
Haec doctrina abiit in Dionysii Thracis artem p. 9, 7. 11, 1.5. 12, 2 (ed- 
Uhl.). Alii linguae elementa in tres classes (I φωνήεντα II ἡμίφωνα III ἄφωνα DW 
diviserunt auctore Dionysio Halicarnassensi 1. 1. οἱ δὲ τριχῇ νείμαντες tus 
πρώτας τε καὶ στοιχειώδεις τῆς φωνῇς δυνάμεις χτὰλ., cuius doctrinae vestigiaf 
antiquissima inveniuntur in Platonis Phileb. p.18B et C. ΟΣ etiam Lucilluus® 
Tarrıaeum (de quo disseruit Guil. Hoerschelmann in Act. 806. philol. Lips- + 
tom. IV p. 338 sqq.) in Crameri An. Ox. IV 322, 17—19. 

3) De eadem quaestione iam Democritus Abderita disseruisse videtur ἡ 
nam scripsit teste Diogene Laertio IX 7, 48 περὶ εὐφώνων καὶ δυσφώνων τραμ--- 
μάτων. Cf. I. Classen ]. 1. p. 16 et H. Steinthal 1. 1. I 128. 

8. Cf. quae de consonis nonnullis Plato in Cratylo dialogo monuiß®” 
veluti de P (p. 426 E ἑώρα γὰρ οἶμαι τὴν Ἰλῶτταν ἐν τούτῳ ἥκιστα μένουσαν 


ὃ 


vocalium εἴδεσιν, quae agnoverunt, indiderint, acceptum non 
habemus. 


Aristotelis aetate, qua iam fuerunt, qui artem metricam 
ab arte rhythmica seiunctam docerent,!) de eiusmodi quaestioni- 
bus in ipsis scholis metricis disputatum est; cf. Aristotelis librum 
περὶ ποιητικῆς p. 1466 31 ταῦτα δὲ (sc. τὰ τῆς φωνῆς μέρη vel 
στοιχεῖα ji. 6. φωνήεντα, ἡμίφωνα χαὶ ἄφωνα) διαφέρει σχήμασίν τε 
τοῦ στόματος καὶ τόποις, καὶ δασύτητι καὶ φιλότητι, χαὲ μήκχει καὶ 
βραχότητι, ἔτι δὲ ὀξύτητι καὶ βαρύτητι καὶ τῷ μέσῳ" περὶ ὧν καϑ᾽ 
ἔχαστον ἐν τοῖς μετρικοῖς προσήκει ϑεωρεῖν Ὦ οἱ librum περὶ ζῴων II 
p- 6603 7 ποίας δὲ ταῦτα (i. 6. τὰ γράμματα) καὶ πόσας καὶ τίνας 
ἔχει διαφοράς, δεῖ πυνϑάνεσϑαι παρὰ τῶν μετρικῶν. Hae res, 
quae tum artis metricae propriae erant, recentioribus temporibus 
in grammaticorum scholis tractatae sunt: continebantur doctrina 
περὶ προσῳδίας. Atque cum Dionysius Thrax, qui — ut Gustavi 
Uhlig verbis (in Dionysianae artis editione p. VI) utar — regnabat 
in scholis Graecis ab altero ante Christum saeculo usque ad 
duodeeimum certe post Christum, in arte sua grammatica ($ 6) 
de linguae elementorum generibus disputavisset, nonnulli ex eis 
qui recentioribus temporibus de re metrica scripserunt, de his 
rebus disserere supersederunt, veluti Hephaestio ille noluit de 
linguae elementis disputare in enchiridio suo, quod per omnia 
saecula in scholis metricis aeque regnavit atque Dionysii ars in 
scholis grammatieis; cf. Longinum philosophum in scholiis 
Hephaestioneig alteris (ed. Guil. Hoerschelmann Dorpati 1882) 
p. 1, 12 τοῦ δὲ περὶ μέτρων λόγου πολλοὶ πολλαχῶς ἤρξαντο, οἱ μὲν 
ἀπὸ στοιχείων), ὡς Φιλόξενος, οἱ δὲ ἀπὸ τοῦ μέτρων ὅρου, ὡς ᾿Ηλιό- 


μάλιστα δὲ σειομένν), A (p. 427 B ὀλισϑάνει μάλιστα ἐν τῷ λάβδα ἣ 
γλῶττα), A et T (p. 421Α τῆς δ' αὖ τοῦ δέλτα συμπιέσεως καὶ τοῦ ταῦ καὶ 
ἀπερείσεως τῆς Ἰλώττης), PWEZ (ρ. 421Α πνευματώδη τὰ γράμματα. 
De Σ cf. etiam Theaet. p. 208 Β οἷον σοριττούσης τῆς Ἰλώττης). 

1) Aristoxenum, Aristotelis discipulum, artem metricam ab arte rhyth- 
mica seiunctam docuisse monuit Rud, Westphal, Griechische Rhythmik (Lips. 
1885) p. 23. Cf. etiam G. Amsel in Breslauer philol. Abhandlungen Vol. I 
fasc. III p. 5. 

32) De hoc loco cf. 1, Vahlen in Sitzungsber. ἃ, Kais. Akad. d. Wiss. 
Philos.-hist. Cl. Vol. 56 (Vindob. 1867) p. 226 et H. Steinthal 1. 1. I 258. 


8) Οὗ etiam Aristidem Quint. p. 38, 18 (ed. Iahn) ἀρχὴ μὲν οὖν ἣ τῆς 
pstpnigb κερὶ στοιχείων λόγος. 


6 


δωρος" ἡμεῖς δὲ Ἡφαιστίωνι καταχολουϑήσομεν ἀπὸ συλλαβῆς ἀρξά- 
μενοι et Anecdota Chisiana ed. Guil. Mangelsdorf (Caroliruh. 
1886) $ 11. 


De linguae Graecae elementorum numero i. e. de 
numero simplicissimarum atque individuarum particularum, quibus 
%ocabula Graeca efficiuntur,!) diu multumque in veterum scholis 
disceptatum est atque mirum quantum, quicunque de his quaestio- 
nibus disputaverunt, inter se dissenserunt. 


Saeculis ante Christum quinto et quarto iam inter omnes 
constabat septem esse linguae Graecae vocales; cf. Calliae 
Ἰραμματικὴν tpaywölav?) apud Athenaeum p. 453 Εἰ: 

λοίσϑιον δὲ φωνῶ σοι τὸ ὦ 
τῶν ἑπτὰ φωνῶν᾽ κτλ. 
et Aristotelis metaphysica p. 1093a 18, ubi de dignitate numen 
geptenarii haec traduntur: ἑπτὰ μὲν φωνήεντα, ἑπτὰ δὲ χορδαὶ 
ἢ ἁρμονίαι, ἑπτὰ δὲ al πλειάδες, ἐν ἑπτὰ δὲ ὀδόντας βάλλει κτλ. ἦ 

Ei qui septem φωνήεντα agnoverunt, profecti non sunt ab 
ipsis linguae cotidianae sonis, qui tum in vocabulis Graecis 
‚ pronuntiati audiebantur; nam dubium non est, quin, si simpli- 
cissimos qui audiebantur sonos enumeravissent atque descripsis- 
sent, multo plus quam septem existere elementa vocalia cogno- 
vissent, praeserim cum animadverterent necesse esset, qua 
qualitate soni essent, utrum spiritu denso emitterentur an leniter 
efflarentur, qua quantitate essent, utrum alta voce an profunda 
an media pronuntiarentur (cf. Aristotelis περὶ ποιητικῆς p. 1456b 
31 verba quae supra Ὁ. 5 exscripsimus). Hanc viam nonnulli 
recentioribus temporibus ingressi sunt, nam Melampus seu Dio- 


1) De notione vocabuli sollemnis ‚ororysiov φωνῇς“ cf. imprimis I. Vahlen 
l. 1. p. 220 βαα. et H. Steinthal 1. 1. I 253sq. II 191 sa. 


3) Cf. Conr. Zacher, Aussprache des Griechischen (Lips. 1888) p. 49 
adn. 30. 


8) His locis haud scio an addenda sint Platonis (Theaet. p. 203 B) verba: 
τό τε σἴγμα τῶν ἀφώνων ἐστί, ψόφος τις μόνον, οἷον συριττούσης τῆς γλώττης τοῦ 
δ᾽ αὖ βῆτα οὔτε φωνὴ οὔτε ψόφος, οὐδὲ τῶν πλείστων στοιχείων᾽ ὥστε πάνο εὖ 
ἔχει τὸ λέγεσθαι αὐτὰ (1. 6. στοιχεῖα) ἄλογα, ὧν Ye τὰ ἐναργέστατα αδτὰ 
(Schanz; αὐτὰ τὰ ἑπτὰ cod. Clarkianus; ἑπτὰ in margine cod. Veneti append. 
class. IV, 1) φωνὴν μόνον ἔχει, λόγον δ᾽ οὐδ᾽ ὁντινοῦν. 


7 


edes!) in Bekkeri An. Graec. vol. II 774, 25 — 777,2 (coll. 
. III 1168)?) quadraginta quinque στοιχεῖα φωνήεντα, seu Expw- 
‚osıs litterarum AEHIOTXQ enumeravit atque descripsit,’) Sed 
set multa στοιχεῖα φωνήεντα a Melampode seu Diomede recte 
scripta sint, equidem non dubito, quin, si quis omnes linguae 
raecae sonos simplicissimos qui saeculo. a. Chr. quarto in 
ycabulis Graecis audiebantur, litteris significare voluisset, ei 
»n satisfecissent litterae illae quae tum in Atticorum usu erant,‘) 
d ei non aliter atque nobis linguarum sonos describentibus 
yus fuisset transcriptione quadam phonetica. 


Quae cum ita sint, apparet eos qui saeculo ante Christum 
ıarto septem existere φωνήεντα docebant, profectos non esse ab 
sis sonis, qui tum audiebantur, sed a litteris illis viginti 
ıattuor, quas tum Attici usurpare solebant. Neque est, cur 
iremur eos qui primum de linguae elementorum numero dis- 
ruerunt, a litteris, quibus soni 'significantur, profectos esse; 
m haec ratio linguae elementa investigandi maxime conspicua 
que simplicissima esse videretur necesse erat. Docuerunt 
itur ei qui hanc viam atque rationem ingressi sunt, quot 
gna tot esse linguae elementa; quae doctrina, etsi alii 
iter iudicaverunt, recentioribus quoque temporibus valuit teste 
ionysio Halicarnassensi de compositione verb. ὁ. XIV p. XVI, 15 
d. Usener) ἀριϑμὸς δὲ αὐτῶν (i. e. τῶν στοιχείων) ὅστις ἐστίν, οὐ 
ἰὰον εἰπεῖν ἀχριβῶς, ἐπεὶ πολλὴν παρέσχε χαὶ τοῖς πρὸ ἡμῶν ἀπορίαν 
ı πρᾶγμα᾽ οἱ μὲν Ἰὰρ φήϑησαν εἶναι τριαχαίδεχα τὰ πάντα τῆς 


') Cf. Alf. Hilgard, de artis grammaticae ab Dionysio Thrace com- 
sitae interpretationibus veteribus in singulos commentarios distribuendis 
ıps. 1880). | 

3) Cf. etiam Pseudo-Theodosium ed. Goettling (Lipe. 1822) p. 12, 15—13, 26 
anonymi auctoris scholia in Crameri An. Ox. IV 325, 4-23. 

8) De eadem re disseruit Sextus Empiricus p. 624, 13—32 (ed. Bekker); 
1 admodum insulse monuit propter septem illas vocalium litteras et eas 
osodiarum notas, quae super has litteras scribi possunt, existere quadra- 
nta tria στοιχεῖα φωνύχντα (1. 6. ἕ ἑὲ ἑ ἐ, ὅ ὁ ὁ ὃ ὁ; ἢ ἢ ἢ ἢ ἣ ἡ, ὦ ὦ ὦ ὦ ὦ ὠ; 
ἃ ἁἀ ἁἀὰᾶ ἀὰ, Trriiil, ὅδ ὑ ὃ ὃ ὁ ὃ). 

4 Οὗ ν. g. quae de H et ὦ monuit Conr. Zacher 1. l. p. 29: In der 
suptsache ist es klar festgestellt, dass... mit Η ὦ ein offener langer Laut 
zeichnet wurde, dessen Klangfarbe verschiedene Nuancen haben 
ochte. 


8 


φωνῆς στοιχεῖα, χατεσχευάσϑαι δὲ τὰ λοιπὰ ἐχ τούτων "1) οἱ δὲ χαὶ 
τῶν εἰχοσιτεσσάρων (1. 6. στοιχείων = γραμμάτων) οἷς χρώμεϑα νῦν 
πλείω. ἡ μὲν οὖν ὑπὲρ τούτων ϑεωρία Ἰραμματικῆς te χαὶ μετριχῆς, 
εἰ δὲ βούλεταί τις, χαὶ φιλοσοφίας οἰκειοτέρα" ἡμῖν δὲ (i. 6. Dionysio 
Hal. rhetori) ἀπόχρη μήτ᾽ ἐλάττους τῶν κδ΄ μήτε πλείους ὑπο- 
ϑεμένοις εἶναι τὰς τῆς φωνῆς ἀρχὰς τὰ συμβεβηκότα αὐταῖς 
λέγειν. 

Ei qui saeculo ante Christum quarto ab Attieis litteris pro- 
fecti septem vocales agnoverunt, si quaerebant, qualis esset 
natura atque indoles eorum sonorum qui his litteris significa- 
bantur, docerent necesse erat significari notise illis 8onos, qui 
certa essent pronuntiandi qualitate et quantitate pro- 
pria. Significabatur enim: 

τῷ εἰ (E) clausus atque correptus sonus 6, qui admodum 
similis erat sono i.?) 

τῷ ta (H) apertus atque productus sonus 6 vel ἃ.) 

τῷ οὗ (0) clausus atque correptus sonus 0, qui insignem cum 
sono ἢ similitudinem prae se ferebat.*) 

τῷ ὦ (2) apertus atque productus sonus 0.°) 

τῷ ἄλφα (A) sonus a modo productus modo correptus. 

τῷ ἰῶτα (1) sonus i modo produotus modo correptus. 

τῷ D°) (T) sonus ἃ modo clausus modo correptus.”) 

Hi soni insuper spiritu et altitudine vocis variabantur; sed 
ipsis vocalium litteris cognosci non poterat, utrum eis sonus 


) Quae elementa ei qui tredecim esse linguae Graecae elementa 
docuerunt, agnoverint acceptum non habemus; suspicor omnes sonos litteras- 
que ab eis in haec genera divisos esse: I A. I E(H) ΠῚ 1. IVO(®). 
VT. VIA. VOM VON XP. ΧΣ (25 Ψ). XIKTX. XI TA0. 
XI IB®, Sonos Hex E, ὦ ex 0, ZEW e Σ derivatos esse apparet; 
neque ausim iudicare, quos sonog classium nr. XI. XII. XIII veteres illi 
primariorum loco habuerint, e quibus ceteri soni, qui eisdem classibus ad- 
scripti sunt, oriundi essent. Cf. etiam Sylburgii ad hunc Dionysii locum 
adnotationem in edit. Schaeferiana (Lips. 1808) p. 158. 

2) Cf. Fr. Blass, Über die Aussprache des Griechischen p. 26°sq. Conr. 
Zacher 1. 1. p. 25. 30. 

8) Cf. Blass 1. 1, p. 24sqq. Zacher 1. 1. p. 23sqq. 80. C. Meisterhans, - 
Grammatik der attischen Inschriften ed. II 8 10, 6. 

4) Cf. Blass 1. 1. p. 26. 29. 31. Zacher ]. 1. p. 26 2q. 

δ) Cf. Blass 1.1. p. 26. Zacher ]. 1. p. 27. 31. Meisterhans 1. 1. 8 11, 16. 

5, Cf. Meisterbans 1. 1. 8 8, 4 adn. 18. 

ἢ Cf. Blass 1. 1. p. 88sqg. Zacher 1.1. p. 84. Meisterhans 1. 1. 8 13, LM 


9 


densus an leniter efflatus, utrum sonus alta an profunda an 
media voce emissus significaretur. Immo ipsis vocalium litteris 
conspicuae erant tantummodo sonorum qualitates et quantitates. 
Atque cum vocalium quantitates praecipue animadvertendae 
essent et in canendo (i. e. in arte rhythmica) et in carminibus 
componendis (i. e. in arte metrica) et in orationibus habendis 
(i. 6. in arte rhetorica), suo iure veteres vocales digesserunt 
mensura, 


Si ponderabantur ea temporis spatia, quae septem ilarım 
vocalium soni explebant, facile cognoscebatur sonos, qui sigmi- 
fieantur notis H et 2, semper explere latissimum temporis 
spatium et sonos, qui insigniunfur Hitteris E et 0, semper ex- 
plere brevissimum spatium. Ob hanc indolem atque naturam 
appellabantur illi soni φωνήεντα ἀεὶ μακρά) vel φύσει μακρά vel 
omnino μαχρά, hi φωνήεντα ἀεὶ βραχέα vel φύσει βραχέα νοὶ 
omnino βραχέα.) Οἱ, Aristid. Quintil. de musica lib. I 20 
p. 28, 26 (ed. A. Iahn) τῶν μὲν οὖν φωνηέντων τὰ μὲν ἐλαχίστῴ 
χρόνῳ προενεχϑῆναι δυνάμενα βραχέα λέγεται, τὰ δ᾽ ἐξ ἀνάγκης 
μδίζονι μακρά" τὰ δ᾽ ἐπαμφοτερίζοντα τῷ χρόνῳ καλεῖται Ölypova; 
Stephanum in Bekkeri An. Gr. II 797, 3 μακχρὰ δὲ εἶκε «86. Dio- 
nysius Thrax p. 10, 1 (ed. Uhl.)> τὸ H χαὶ τὸ ὦ, ody ὅτι μεγά- 
las γραμμαῖς χέχρηνται᾽ δύναται γὰρ τὰ βραχέα μεγάλαις ταῖς 
Ἰραμμαὶς Ἰράφεσϑαι" ἀλλ᾽ ἐπειδὴ τῶν πρός τί εἰσι καὶ χρίνεται τὰ 
μαχρὰ ὡς πρὸς τὰ βραχέα. καὶ ἔστι ταῦτα εἰρημένα κατὰ μουσι- 
χὸν λόγον" τὸ Ἰὰρ μαχρὸν χαὶ βραχὺ κατὰ χρόνον... λέγει καὶ 
δάστημα τῆς φωνῆς; Melampodem seu Diomedem in Bekkeri 
An. Gr. Π 797, 15 μακρὰ δὲ λέγεται ταῦτα (i. 6. HR) ὡς παρὰ 
τοῖς παλαιοῖς ἐν διπλασίονι χρόνῳ τῶν βραχέων ἐχφωνούμενα et 
eundem |. 1. p. 798, 13 δὰ Dionysii Thracis (p. 10, 1 ed. Uhl.) 
verba βραχέα δύο, E χαὶ 0: δηλονότι ol παλαιοὶ ταῦτα (i. 6. Ε 0) 
παρατρέχοντες ἐφϑέγγοντο καὶ οὐ τοσαύτην ὥραν, ὅσην ἐπὶ τοῦ Η καὶ 
τοῦ ὦ, ἐποίουν ἐν τῷ ἐχφωνεῖν, ἀλλὰ τὸ ἥμισυ μέρος. Cf. etiam 
Pseudo-Tbeodosium (ed. Goettling) p. 32, 2884ᾳ. Sed aliter se 


1) Οἵ, Aristot. περὶ ποιητικῆς p. 14584 11. 

3) Οὗ Sextum Empiricum p. 621, 17 (ed. Bekker). 

8) Cf. Dionys. Thracem p. 20,1 (ed. Uhl.), Sextum Empirieum p. 611, 13. 
4) CA. Aristot. περὶ ποιητικῆς p. 14688 16. 

6) Οὗ Crameri An. Par. IV 411, 19—23. 


10 


habebant soni, qui litteris ΑἸΥ notantur. Eorum propria erst 
certa qualitas, quantitas haud ita, etsi hi soni gemper, quomodo- 
cunque pronuntiabantur, eisdem notis significabantur. Licebat 
enim hos sonog ita emittere, ut eos aut longius aut brevius tem- 
poris spatium caperet; atque si producti erant, quantitate pares 
erant vocalium natura longarum, H et ὦ, si correpti erant, quan- 
titate idem valebant atque vocales natura breves, E et Ὁ. Huc 
accessit, quod erant vocabula, in quibus vocales AIT medium 
fere locum inter productog et correptos sonos aiü tenerent et 
ex arbitrio modo producerentur, modo corriperentur.!) Quae cum 
ita essent, statuendum erat sonos, yui litteris AIT insigniuntar, 
mensura constantes non esse sed variari. Itaque his sonis appel- 
lationes inderentur necesse erat, quibus dubia atque corusca 
eorum natura illustraretur. 


Haec doctrina, qua septem elementa vocalia agnoscuntur οἱ 
mensura in {708 classes digeruntur, per omnia saecula in gram- 
maticorum scholis valuit, etsi ei vocalium soni qui recentioribus 
temporibus in omnium usu erant, qualitate admodum divensi 
erant ab eis sonis, qui antiquioribus temporibus audiebantur. 
Neque tamen ab omnibus sonorum immutatio neglecta est; erant 
enim ipga Sexti Empirici aetate vel ante tempora eius philo- 
sophi quidam, qui etiam sonog ΑΙ EI OT elementorum linguae 
Graecae loco haberent; hi enim soni, qui antiquis temporibus 
diphthongi (al, ei, 0%) fuerant, tum unum sonum (ä, i, u) efficie- 
bant. Cf. Sextum Empiricum p. 625, 17 — 626, 11.2) Atque 
Sextus Empiricus ipse docuit non septem vocales agnoscendas 
esse, sed quinque: a 6 i 0 ü, nam Sexti Empirici aetate H non 
aliter atque productus sonus E sonabat et 2 aeque ac productus 
sonus Ὁ pronuntiabatur; cf. Sextum Emp. p. 625, 9 ἡ γὰρ αὐτὴ 
δύναμις ἐπ᾽ ἀμφοτέρων (seil. EH) ἐστί, καὶ συσταλὲν μὲν τὸ Η γίνεται 
E, ἐχταϑὲν δὲ τὸ Ε γίνεται Η. χατὰ δὲ τὸν αὐτὸν τρόπον καὶ τὸ 0 
 χαὶ τὸ ὦ μία στοιχείου γενήσεται φύσις κοινὴ ἐχτάσει καὶ συστολῇ 
διαφέρουσα, Sreinep τὸ μὲν 2 μακχρόν ἐστιν 0, τὸ δὲ 0 βραχύ ἐστιν 2, 
τυφλώττουσιν οὖν οἱ γραμματικοὶ... λέγοντες ἑπτὰ φωνάεντα τυγχάνειν 


1 Οἱ Guil. Hartel, Homerische Studien p. 92°, H. Drabeim in Jahrb, 
f. class. Phil. vol, 133 (a. 1886) p. 668. 


3 C£. Blase 1. 1. p. 22, Zacher 1, 1. Ρ. 18 aq., Meisterhans 1,1. 8ὶ 14, 9. 
15, 6, 24. 20. 2. 


11 


τέντε μόνων ὄντων πρὸς τὴν φύσιν. ἢ Neque tamen Sextum 
'ecentiores grammatici secuti sunt; immo semper valuit in Byzan- 
inorum scholis doctrina veterum, etsi sermo cotidianus in dies 
nagis immutatus et adeo corruptus est, ut litterae HIT EIOITI 
ınius soni i vim haberent; cf. Carolum Foy, Lautsystem der 
äriechischen Vulgärsprache (Lips. 1879) p. 2 et Conradum Zacher 
.1. p. 6. 44. Itaque ea lingua Graeca quam Byzantini gram- 
natici docuerunt Dionysii Thracis arte ipsa vel eis erotematis 
zrammaticis quae ex hac arte sunt oriunda®) usi, mirum quantum 
liscrepavit cum ea lingua Graeca quae tum in omnium usu 
rat’): studuerunt magistri illi Byzantini antiquam linguam Grae- 
am, cuius formam veteram opera repraesentant, Conservare 
amque in usu eruditorum atque doctorum Byzantinorum esse 
'oluerunt. 


Antiquissimus locus, quo vocales A IT a ceteris vocalibus e 
nensura seiunctae sunt, legitur in Aristotelis περὶ ποιητικῆς libro 
p. 14582 8 sqq.), ubi secundum editionem tertiam ab loanne 
Vahlen Lipsiae a. 1885 curatam de substantivorum generibus 
ıaec disseruntur: 

αὐτῶν δὲ τῶν ὀνομάτων τὰ μὲν ἄρρενα, τὰ δὲ ϑήλεα, τὰ δὲ με- 
αξῇ. ἄρρενα μὲν ὅσα τελευτᾷ εἰς τὸ N καὶ Ρ χαὶ Σ,4) χαὶ ὅσα Ex 
οὗτου (ji. 6. τοῦ 2) σύγχειται" ταῦτα δ᾽ ἐστὶν δύο, W χαὶ Ξ. . θήλεα 
* ὅσα (86. τελευτᾷ) ἐχ τῶν φωνηέντων εἴς τε τὰ ἀεὶ max ρά, οἷον 
ἰς Η καὶ 8, xal τῶν. ἐπεχτεινομένων εἰς A. ὥστε ἴσα συμβαίνει 
τλήϑη (80. τῶν στοιχείων), εἰς ὅσα (86. τελευτᾷ) τὰ ἄρρενα καὶ τὰ 
ϑήλεα᾽ τὸ γὰρ W χαὶ τὸ Ξ ταὐτά ἐστιν (Be. τῷ Σ). εἰς δὲ ἄφωνον 
δὲν ὄνομα τελευτᾷ, οὐδὲ εἰς φωνῆεν βραχύ (ἰ. 6.ὄ E χαὶ 0)" εἰς δὲ 
ὃ I τρία μόνον, μέλι κόμμι πέπερι᾽ εἰς δὲ τὸ T πέντε.) τὰ δὲ μεταξὺ 
Ic ταῦτα nal N καὶ Σ. 

Vides hoc loco sollemnibus vocabulis additis seiungi vocales 
[2 (i. 6. τὰ ἀεὶ μαχρὰ φωνήεντα) a vocalibus E 0, quae φωνήεντα 


Ὁ) Cf. Blass 1. 1. p. 86, Zacher ]. I. p. 87. 

2) Cf. Erotemata grammatica ex arte Dionysiana oriunda... edidit 
’etrus Egenolff (Manhemii 1880) et Gust. Uhlig in editione Dionysii artis p. VL 

8) Cf. Carolum Neumann, Griechische Geschichtschreiber und Ge- 
chichtsquellen im zwölften Jabrhundert (Lips. 1888) p. 41. 

*) xat Σ add. cod. Riccardianus 16. 

δὴ) τὸ πῶο τὸ νᾶπο τὸ γόνυ τὸ δόρυ τὸ ἄστυ add. cod. Riccardianus 16. 


12 


βραχέα appellantur, et his vocalium generibus opponi vocales 
A IT, quae quo vocabulo sollemni huius auctoris aetate appel- 
latae sint, me quidem iudice ex hoc loco non cognoseitur. Nam 
nego Godofredum Hermannum,!) Ioannem Vahlen,?) Mauricium 
Schmidt?) vocabulum ἐπεχτεινόμενα recte ita interpretatos esse, ut 
generaliter idem valeret atque „vocales ancipites“. Immo parti- 
cipii praesentis forma τὰ ἐπεχτεινόμενα (ἐχτεινόμενα, μιηχυνόμενα) 
nunquam significavit generaliter „vocales AIT, quae produci 
possunt“,*) sed semper specialiter „quae productae sunt“.‘) 
Sed quoniam de interpretatione verborum, quae supra exscripsi- 
mus, “dhuc inter viros doctos magna est controversia et alii his 
verbis sanam de substantivorum gemeribus doctrinam tradi prae- 
fracte negant, alii ea gravissimis mendis a libraris inquinata 
esse persuasum habent,®) de hoc loco, quem integrum esse exi- 
stimo, accurate disseram et, quomodo videatur mihi interpretan- 
dus esse, explicabo. 

Auctor eius de substantivorum generibus doctrinae quae hoc 


") Ed. (Lips. 1802) p. 57 et 166. 

ἢ Οὗ Sitzungsberichte d. Kais. Akad. d. Wiss. Philos.-hist. ΟἹ. γοὶ. δὲ 
(Vindob. 1867) p. 269,16: Von Vocalen die immer langen H und ὦ und die 
doppelzeitigen (τὰ ἐπεκτεινόμενα) ALT et p.259, 25: Mit fast gleicher 
Ausschliesslichkeit gehören die Endungen H und ὁ den Isa an, und das 
diesen als dritte Endung von den mittelzeitigen Vocalen noch A hin 
zugefügt wird, mag bei der überwiegenden Zahl von Fremininen dieses Aus 
gangs ohne grosses Bedenken hingenommen werden. 

8) Aristoteles Ueber die Dichtkunst (Ienae 1875) p. 55. 

*) Verba Graeca ita interpretatus est E. Egger in Essai sur l’histoire 
de la critique chez les Grecs (Paris. 1849) p. 371: Sont f&minins ceux qu2 
se terminent par les voyelles toujours longues, comme H ou 2, ou qui peu- 
vent s’allonger, comme A. 

 ®) Cf. Dionysium Thracem p. 18,4 et 21, 1 (ed. Uhl.) ὅτ᾽ ἂν βραχεὶ 7 


βραχυνομένῳ φωνήξεντι ἐπιφέρηται δύο σύμφωνα. Vocabulum βραχυνόμενον Dio— 
nysius usurpavit, si cum alio vocabulo sollemni (βραχύ) coniunctum est; sin 


aliter, dixit: τὶ τῶν διχρόνων κατὰ συστολὴν παραλαμβανόμ ενον (p. 20, 1 
et similiter τὶ τῶν διχρόνων κατ᾽ ἔχτασιν παραλαμβανόμενον (p. 18, 1): 


vocabulum ἐχτεινόμενον apud Dionysium Thracem casu non legitur. Cf. etiam 


Hephaestionem p. 3, 6. 11. 17. 5, 2. 7, 13 (ed. Westphal). 


4) Οὗ editiones quas curaverunt Godofredus Hermann p. 166, Franciscuss- 
Ritter p. 236, Franciscus Susemihl p. 166 sq., Mauricius Schmidt p. 54 sq_ 
et interpretationem Germanicam a Friderico Ueberwag (Lips. 1875) editamess 


p. 838. 81. 108. 


18 


\oco tradita est, ab eis terminationibus in quas substantiva exire 
solent, profectus est; attamen non animadvertit finales vocabulo- 
rum syllabas, sed litteras modo, dio AHINSPETWQ. Idem 
eo de quo agitur loco neguaquam enumeravit, quae cuique sub- 
stantivorum generi litterae finales 6 cotidiani sermonis usu tri- 
buerentur; nam si hoc animo intendisset, idem docuisset, quod 
Dionysius Thrax p. 15, 1 (ed. Uhl.) expliouit: τελικὰ apasvınav 
ὑγομάτων ἀνεπεχτάτων χατ᾽ εὐθεῖαν καὶ ἑνυκὴν πτῶσιν στοιχεῖά dom 
κέντο᾽ NEPEW,.., ϑηλυχῶν δὲ ὀχτώ᾽ ΑΗΩΝΈΡΣΨ'᾽... οὐδετέρων 
αὶ ἕξ ΑἸΝΡΣΥ.... Immo auctor loci de quo agitur maiora, 
ıi fallor, ausus est. 

Erant saeculo a. Chr. quinto philosophi Graeeci, qui περὶ ὄνο- 
κιάτων ὀρϑότητος ἢ) disputantes quaererent, quae vocabula 6 com- 
nuni loquendi usu tribus illis vocabulorum generibus adscribe- 
'entur, quae deinceps Protagoras ἄρρενα ϑήλεα σχεύη, Aristoteles 
ippsva ϑήλεα μεταξῦ, Alexandrini grammatici ἄρρενα ϑήλθα οὐδέτερα 
ıppellaverunt.?) Qua in re investiganda facile cognoverunt vo- 
‚abula multa, quae eisdem litteris terminantur, non Δ βου δὶ uni 
rocabulorum generi, sed alia alii. Quam sermonis cotidiani in- 
sonstantiam atque inaequalitatem ferri posse negaverunt: nam 
onstat Protagoram ipsum vocabula μῆνις et πήληξ contra ser- 
monis consuetudinem masculino generi adscripsisse;®?) similiter 
Aristophanes Nub. 670 sqq. Socratem docentem fecit vocem 
ιάρδοπος perperam adscribi vocabulis generis feminini,. sed ad 
ınalogiam vocis Κλεώνυμος inter vocabula generis masculini reci- 
iendam esse. Quae cum ita sint, apparet homines qui tali 
nodo sermonis usum- correcturi erant, priusquam corrigerent, 
juaesivisse, quae cuiusque vocabulorum generis litterae finales 
‚abendae essent primitivae nativaeque (πρωτότυποι). Talem de 


2) C£. H. Steinthal 1. 1. I 77 sqq. 88 sg. 


”) ΟΥ L. Lersch, die Sprachphilosophie bei den Alten II p. 172 eqg. 
. Vahlen in Sitzungeb. d. K. Ak. d. W. Phil.-hist. Cl. vol. 56 p. 258, H. 
steinthal 1. 1. I. 186. 

3) ΟἿ, Aristot. περὲ σοφιστικῶν ἐλέγχων p. 173 Ὁ 17 σολοικισμὸς δ᾽ οἷον μέν 
στιν, εἴρηται πρότερον" ἔστι δὲ τοῦτο καὶ ποιεῖν καὶ μὴ ποιοῦντα φαίνεσϑαι καὶ ποι- 
ὄντα μὴ δοκεῖν, χαϑάπερ ὃ Πρωταγόρας ἔλεγεν, εἰ ὁ μῆνις καὶ ὃ πήληξ 
ἰρρεν ἐστίν᾽ δ' μὲν γὰρ λέγων οὐλομένην <Hom. ἃ 2> σολοικίζει μὲν nur’ ἐκεῖ-- 
ou (ji. 6. Πρωταγόραν), οὐ φαίνεται δὲ τοῖς ἄλλοις, ὁ δὲ ,οὐλόμενον’ φαίνεται μὲν, 
ἰλλ᾽ οὗ σολοικίζει, 


14 


primitivis nativisque substantivorum generum litteris 
finalibus doctrinam, nisi fallor, auctor loci quem supra tran- 
scripsimus, memoriae tradidit. 

Profectus est aucotor ille ab eis substantivis quae e cotidiani 
sermonis usu masculini generis sunt; idem, quoniam omnia huius 
generis substantiva terminantur consonigs NEPZY vel ΝΡΣ — 
nam W et 5 idem valere atque ΦΣ et XS diserte monuit — cor- 
clusit consonas NPEZ esse primitivas litteras finalee sub- 
stantivorum generis masoulini et ea subetantiva in NP} 
quae ex usu communi generis feminini essent, abusive huic 
generi adscripta esse. Quamobrem suo iure docuit: ἄρρενα μὲν 
ὅσα τελευτᾷ εἰς τὸ N καὶ P χαὶ Σ καὶ ὅσα ἐκ τούτου (I. 6. τοῦ Σ) 
σδγκειται᾽" ταῦτα δ᾽ ἐστὶν δύο, W καὶ Ξ. 

Quod si concesseris, supersunt ex eis litteris in quas sub- 
stantiva feminini generis exeunt, tantummodo vocales AH2, quae 
huius generis propriae haberi possint. Sed cum animadvertisset 
vocales Η ὦ nulli generi adscriptas esse nisi feminino easdemque 
quantitate semper longas esse, facile adductus est, ut contenderet 
substantivorum generis feminini primitivas litteras 
finales esse vocales longas H2 et productam vocalem A. 
Haec sententia me quidem iudice ipsis auctoris verbis perlucide 
expressa est: ϑήλεα δὲ ὅσα (86. ταλευτᾷ) ἐχ τῶν φωνηέντων εἴς τε 
τὰ ἀεὶ μακχρά, οἷον εἰς Η καὶ 2, καὶ τῶν ἐπεχτεινομένων εἰς A. Si 
auctor vocalium quantitates non animadvertisset, verba τὰ ἀεὶ 
μαχρά et τὰ ἐπεχτεινόμενα non addidisset, sed, quoniam solet in 
enumerandig litteris alphabeti ordinem religiose servare,!) simpli- 
cissime scripsisset: ϑήλεα δὲ ὅσα τελευτᾷ ἔχ τῶν φωνηέντων εἰς τὸ 
A καὶ Η χαὶ 9.2 

Post has curas si comparabantur primitivae litterae ma- 
sculae cum femininis, efficiebatur masculini generis propriag esse 
tantummodo consonas, feminini tantummodo vocales longas, et 
quot consonas illi, tot vocales huic generi adscriptas 
esse; ΟἿ rei auotor magnam vim tribuit, nam diserte monuit: 


.Y) ΟΣ verba εἰς τὸ N χαὶ Ρ καὶ Σ, εἰς Η xal ὦ, εἰς δὲ τὸ 1... εἷς δὲ τὸ 
T, καὶ N xat Σ, Litteram W utroque loco ante 5 collocatam esse, quod - 
littera Ὁ pro ΦΣ et Ξ pro X & usurpatur, in promptu est; cf. C. Meister — 
hans, Grammatik der attischen Inschriften edit. II. 8 2 .d. 6. 

3) Vocabulum ἐπεχτεινόμενα recte interpretati sunt H. Steinthal I. L— 
I 269, F. Susemihl 1. 1. p. 167, F. Ueberweg 1. 1. p. 33. 


15 


ἴσα συμβαίνει πλήϑη (sc. τῶν στοιχείων), εἰς ὅσα (sc. τελευτᾷ) τὰ 
ἄρρενα χαὶ τὰ ϑήλεα iterum addens verba τὸ γὰρ W καὶ τὸ Ξ ταὐτά 
ἐστιν (sc. τῷ Σ). ἢ) 

Restant substantiva neutrius generis; solent exire in 
AINPET. Primo adspectu cognoseitur ex his litteris substan- 
tivorum neutrius generis proprias esse tantummodo vocales I et 
T. Sed auctor cum nosset non plus quam tria vocabula in I 
et quinque vocabula in T, facere non poterat,: quin contenderet 
e ceteris quoque litteris (i. 6. ANPE) nonnullas habendas esse 
primitivas huius generis litteras. In eligendis his litteris hano 
viam ingressus esse videtur. Ac primum quidem quaesivit, in 
quas litteras pleraque neutrius generis substantiva exirent; atque 
cum vidisset permulta neutra exire in N(ON), Σ (ΑΣ, ΟΣ), A, per- 
pauca in P(AP), hanc litteram, quam antea substantivis mascu- 
lini generis adscripserat, a genere neutro prorsus abiudicavit. 
Deinde cum antea diserte demonstravisset masculina exire in 
tres consonas, feminina in totidem vocales productas, et cum 
duae vocales (i. e. 1 et YT) substantivis neutrius generis ad- 
scriberentur necesse esset, non dubitavit, quin ex reliquis litteris 
(i. e. ΝΣ Α) ex analogia totidem consonae (i. e. N et 2) pri- 
mitivae generis neutrius litterae agnoscendae essent. Huius ana- 
logiae observandae causa procul dubio consulto neque animad- 
vertit consonas N et Σ antea ipsi generi masculino Concessas 
6886 neque correptam vocalem A, in quam non pauca substantiva 
Graeca exeunt, in numerum primitivarum litterarum recepit. 

Quis auctor eius de vocabulorum generibus doctrinae quam 
enodare studuimus, fuerit, acceptum non habemus; certe eadem 
via progressus est, quam Protagoras instituit: nam illi quoque 
auctori docendum erat vocabula μῆνις et πήληξ contra cotidianum 
loquendi usum generi masculino adscribenda esse, quoniarı 
utrumque vocabulum in litteram Σ exit. Cf. p. 13. 

Utrum ea quam exposuimus doctrina ab Aristotele ipso in 
libro περὶ ποιητικῆς commemorata sit, an nonnulli viri docti 
veluti Fr. Ritter, Fr. Susemibl, M. Schmidt reote opinati sint 


») ΟΣ I. Vahlen in Sitzungsber. 1. I. p. 260, 23: Das Geflissentliche, 
womit die beiden letzteren Endungen (i. 6. W et Ξ) als nicht besonders zu 
zählende hingestellt werden, was ja für die Sache untergeordnet 
war, zeigt die Absicht, eino gleiche Anzahl consonantischer Endungen 
für die ἄρρενα und vocalischer Endungen für die ϑῆλεα zu gewinnen, 


16 


verba, de quibus disseruimus, recentiore aetate a librario aliquo 
in exitu. capitis 21 addita esge, diiudicare non ausim; certe 
. mirandum esset, si Aristoteles post absolutam de sex ὀνόματος 
εἴδεσι doctrinam et ante suam περὶ λέξεως doctrinam!) hanc de 
gubstantivorum generum primitivis litteris finalibus disputationen 
commemoravisset. Sed utut res se habet, prorsus facio cum 
Gustavo Uhlig, qui sagaciter monuit eam dootrinam qua sulb- 
stantivis feminini generis vocales solae conceduntur, non a philo- 
sopho aut grammatico inferioris aevi, sed ante Aristarchi aetatem 
excogitatam esse; cf. Festschrift zur Begrüssung der XXXVL Phile- 
logenversammlung (a. 1882) p. 79sq. et editionem Dionysianae 
artis p, LXXX sq. Docuit enim is in Dionysii Thracie, Aristarchi 
discipuli, arte (8118 dootrinae aliquod vestigium inveniri: nam is, 
qui in enumerandis alphabeti litteris ubivis alphabeti ordinem 
religiose servavit, in $ 6 (p. 15, 3) hoc ordine neglecto scripsit: 
ϑηλυχῶν δὲ (sc. ὀνομάτων τελικὰ στοιχεῖα) ὀχτώ᾽ AHQ.NEPEY. 

Reliquum est, ut de sollemnis vocabuli ἐπεχτείνεσϑαι notione 
pauca addam. Aristoteles hoc vocabulo significavit et pro- 
duotionem vocalium AITY (cf. metaph. IV 4 p. 1014b 16 aa; 
λέγεται ἕνα μὲν τρόπον ἡ τῶν φυομένων Yeveaıs, οἷον εἴ τις ἐπεκχτεί- 
γας λέγοι τὸ T.)?) et eam vocabulorum passionem quae fit, si aut 
producitur brevis vocalis (ΕΟ) aut additur syllaba (cf. de arte 
poetica ὁ. XXI p. 146710 35 ἐπεχτεταμένον δέ ἐστιν [sc. ὄνομα]... 
ἐὰν φωνήεντι μαχροτέρῳ χεχρημένον ἡ τοῦ οἰχείου ἢ συλλαβῇ ἐμβε- 
βλημάνῃ... οἷον τὸ πόλεως πόληος χαὶ τὸ Πηλέος « Πηλῆος χαὶ τὸ 
Πηλείδου» ὃ Πηληιάδεω). Dionysius Thrax de vocalium ΑἸΤ 
productione disserens vocabulum simplex ἐχτείνεσϑαι usurpavit 
(cf. p. 10, 2 [ed. Uhl.]), item Herodianus (cf. vol. I p. XCV 
[ed. Lentz]); bie vocabulo ἐπεχτείνεσϑαι (ἐπέκτασις) ita modo usus 
est, ut significaret aut brevinm vocalium (EO) productionem 
aut syllabae accessionem,. ΟἿ, Herodiani rell. ed. Lentz vol. I 
p. LXXXIX sq. et XCV. 


1) Cf. quae hac de re monuit I. Vahlen |. ]. p. 261 sq. 

3) Hio vocabuli ἐπεχτείνεσϑαι usus adhuc non innotuit nisi 6 Sext— 
Empirici libr. adv. grammat. 8 109 et 110 (p. 623, 19 qq.) teste C. Lehr==s 
ad Herodiani lib. περὶ μονήρους λέξεως p. 26, 33 (cf. Herodiani scripta triem 
emendatiora p. 93 et Herodiani rell. ed. Lentz vol. Ip. XCV). 

*) Inseruit Mauricius Schmidt. 


11 


Caput II. 


De vocalium AIT nominibus. 


De vocalium AIT nominibus nemo usquam dedita opera 
lisseruit; pauca per occasionem rettulerunt Carol. Ern. Ang. 
schmidt, Beiträge zur Geschichte der Grammatik des Griechischen 
ınd des Lateinischen (Halis 1859) p. 89sq. et H. Steinthal, 
seschichte der Sprachwissenschaft II p. 195. Itaque accuratius 
le his nominibus disputabimus eorumque usum atque historiam, 
[πο quidem fieri possit, exponemus. 

Si perlustraveris veterum libros, qui aetatem tulerunt, 
ognosces eam vocalium AIT appellationem esse antiquissimam 
uam ad recentissima tempora usque grammatici metricique in 
leliciis babuerunt, dico appellationem ölypova. Primum haec 
ὋΣ invenitur in Dionysii Thracis arte grammatica ὃ 6 (p. 9, 7 
d. Uhl.) τούτων φωνήεντα μέν ἐστιν ἑπτά: AEHIOTQ. φωνήεντα 
ἃ λέγεται, ὅτι φωνὴν ἀφ᾽ ἑαυτῶν ἀποτελεῖ. τῶν δὲ φωνηέντων 
‚axp& μέν “ἐστι öbo, Η χαὶ ὦ, βραχέα δύο, E καὶ 0, δίχρονα τρία, 
LIT. δίχρονα δὲ λέγεται, ἐπεὶ ἐκτείνεται καὶ συστέλλεται. 

Erant ergo teste. Dionysio in usu eorum qui Graece locuti 
unt, duo soni vocales natura (i. 6. semper) longi (ΗΕ Ὁ), duo soni 
ocales natura!) (i. 6. semper) breves (Ε 0), tres soni (AIT), qui 
3 pronuntiari poterant, ut aut idem valerent atque vocales 
atura longae HQ (i. 6. ἐχτείνονται)Ἥ aut idem atque vocales 
atura breves EO (i. 6. ovor&lXovrar).?) Quae vocabula Dionysius 
ἃ harum' vocalium naturam explicandam excitaverit, relatum 
on habemus; equidem non dubito, quin de vocalium AITY natura 
lim pluribus verbis disputatum sit in genuina Dionysii arte 
rammatica aut in scholis saltem, quas Dionysius de re gram- 
ıatica habuit. Nam exceptis eis verbis quae legimus in ea 
ionysianae artis forma quam repraesentant codices, videtur 
ihi grammaticus ille diserte docuisse naturam vocalium AIT 
sse talem, ut eas in quibusdam vocabulis modo producere modo 


ὃ Οὗ Dionysium Thracem p. 19, 6 βραχεῖα συλλαβὴ τίνεται.... ὅτ᾽ ἂν 
(Ὁ ἦν u τῶν φύσει βραχέων, οἷον βρέφος, 
3) Οὗ quae dixi p. I9sq. 


18 


corripere liceret, et hanc vocalium AITY naturam demonstravisse 
versu illo Homerico') 
"Apec Αρες, βροτολοιγέ, μιαιφόνα, ταιχεσιπλῆτα <E 31 -Ξ 45ὅ >. 
De hoc versu Dionysium in scholis suis disputavisse pro 
certo habeo, quod ipsam vocem "Apn< attulit et in capite περὶ 
μακρᾶς συλλαβῆς (p. 18, 1 μαχρὰ συλλαβὴ τίνεται.., ὅτ᾽ ἂν ἔχῃ ἕν 
τι τῶν διχρόνων κατ᾽ ἔχτασιν παραλαμβανόμενον, οἷον ΓΑ ρης) et in 
capite περὶ βρᾳχείας συλλαβῆς (p. 20, 1 βραχεῖα συλλαβὴ γίνεται... 
ὅτ᾽ ἂν ἔχῃ ἕν τι τῶν διχρόνων κατὰ συστολὴν παραλαμβανόμενον, 
οἷον ΓΑρης). Eundem versum recentioris quoque aetatis gram- 
matici eitaverunt, ubi vocalium AITY naturam explicuerunt; cf. 
e. δ. Sextum Empiricum p. 621, 18 τρία δὲ κοινὰ winous τε xal 
βραχύτητος, AIT, ἅπερ δίχρονα χαὶ ὑγρὰ καὶ ἀμφίβολα χαὶ μεταβολικὰ 
χαλοῦσιν᾽ ἕχαστον Ἰὰρ αὐτῶν πέφυχεν ὁτὲ μὲν ἐκχτείνεσϑαι, ὁτὲ δὲ 
συστέλλεσθαι, οἷον τὸ μὲν A ἐπὶ τοῦ 
ἾΑρες "Apec, βροτολοιγέ, μιαιφόνε, τειχεσιπλῆτα «( Εὶ 81 = 465», 
τὸ δὲ 1 
Ἴλιον εἰς ἱερήν᾽ τῇ δ' ἀντίος ὥρνυτ᾽ ᾿Απόλλων « Η 20» [3, 
τὸ δὲ Υ 
ϑεσπέσιον νεφέων ἔχ Διὸς δεν ὕδωρ <Callimach. frg. anon. 890 
ed. Schneider>. 


Ex his exemplis ea quibus illustratur vocalium I et T natura 
a reliquis grammaticis usurpata non sunt. 


1) Solet Dionysius exempla, quibus utitur, ex Homeri carminibus 
sumere; semel Callimacheum versum usurpavisse videtur. Cf. latinum 
editionis Uhligianae indicem 8. v. Homerus et Callimachus, 


?) Is grammaticus ad quem Sexti verba redeunt, naturae vocalium 
AITY illustrandae causa versus citare studuit, in quibus syllabae aut eiusdem 
vocabuli (ἾΑρες ”Apes) aut vocabulorum eiusdem originis (δὲν ὅδωρ) varia 
mensura essent. Atque cum in poetarum carminibus perpauci versus iR 
veniantur, in quibus idem vocabulum vel eiusdem stirpis vocabula menzufs 
mutats iterentur (cf. I. Bekker, Homer. Blätter I p. 193 eqq., Callimaches 
ed. O. Schneider I p. 152sqq., A. Ludwich, Aristarchs Hom. Textkr. I] 
p. 288 sqq.), auctor, quem Sextus secutus est, nullum versum repperit, 400 
naturam vocalis I simili modo demonstrare posset; itaque non dubito, quin 
librariorum incuria post v. H 20 versus aliquis omissus sit. Olim, quonis® 
de adiectivi ἱερός quantitate identidem grammatici disseruerunt (cf. cap. 1 
Tryphonis et cap. II fin. Demetrii Triclinii locos, quibus adde Herodianı 
Il 15, 14 ed. Lentz [= Ps. Draconem p 74, 17 ed. Herm.; cf. etiam p ® 
9 eqq.]), opinatus sum versum aliquenı excidisse, in quo vocabuli ἱερός ayllab® 


. 


19 


Appellatio δίχρονα utrum ἃ Dionysio vel ab Aristarcho eius 
magistro vel omnino a grammaticis Alexandrinis excogitata sit, 
an in scholis rhythmicorum vel metricorum, qui ante Dionysium 
Thracem fuerunt, usitata iam fuerit, demonstrari non potest. 
Sed constat inter omnes in hac appellatione multos artis gram- 
maticae magistros offendisse et alia nomina usurpanda pro- 
posuisse. 


Appellationem δίχρονα improbavisse videntur grammatici, 
quod ex ipso nomine non Cognosceretur, quam vim altera huius 
nominis parse (χρόνος) haberet. Duplex enim vis inesse solet 
vocabulo χρόνος. Ac primum quidem significat generaliter 
vocalis syllabaeve quantitatem longam aut brevem; deinde 
specialiter idem valet äc χρόνος πρῶτος i. 6. brevissimum 
temporis spatium, quo vocalium quantitates ita ponderabantur, 
ut brevis vel correpta vocalis unum χρόνον πρῶτον, longa vel 
producta vocalis duos χρόνους πρώτους efficeret; cf. Heliodorum 
grammaticum, Choerobosci pedisequum, in Alfredi Hilgard disser- 
tatione de artis grammaticae ab Dionysio Thrace compositae 
interpretationibus veteribus (Lips. 1880) p. 8, 22 yevıxot χρόνοι 
χαλοῦνται ὅ τὸ μαχρὸς καὶ ὁ βραχύς, οἵτινες τέμνονται εἰς εἰδιχοὺς 
χρόνους" χαὶ ὁ μὲν Ἰενικὸς μαχρὸς χρόνος δύο χρόνους (sc. εἰδιχοὺς) 
ἔχει, ὁ δὲ γενικὸς βραχὺς χρόνος ἕνα χρόνον (80. εἰδικὸν) ἔχει. πρὸς 
τὴν σχέσιν οὖν τῶν δύο χρόνων (BC. γενικῶν) δίχρονα καλοῦνται et 
p. 8, 35 καί φαμεν, ὅτι ἐχτεινόμενον δίχρονον δύο ἔχει χρόνους (SC. 
εἰδικοὺς) τοὺς τοῦ μαχροῦ φωνήεντος (i. 6. H vel 9), συστελλόμενον 
x ἕνα (86. εἰδικὸν χρόνον) τὸν τοῦ βραχέος φωνήεντος (i.e. E vel 0). 
Duamobrem licebat vocales dividere 


yrimma producta esset; nunc vero facio cum Riccardo Foerstero, qui benig- 
ıissime me docuit mediae nominis Ἴλιον syllabae quantitatem a grammatico 
ınimadversam esse et unum ex eis Homeri versibus excidisse in quibus 
nedia huius nominis syllaba producta legebatur: 

Ὁ 66 Ἰλίου προπάροιϑε, πολέας ὀλέσαντ᾽ allınoog 

& 104 Ἰλίου προπάροιϑεν ἐμιῇσ᾽ ἐν χερσὶ βάλῃσιν 

ΧΟ Ἰλίου προπάροιϑε πυλάων τε Σκαιάων, 
4.86 viri ill. coniectura eo maliorem veritatis speciem habet, quod versus, 
cuias in capite exstant verba Ἰλίου προπάροιϑε(ν), a librario facile omitti 
poterat post versum, qui ab eodem vocabulo (Ἴλιον) initium capit. 


ον 


30 


I. si χατὰ yevırdv χρόνον ponderabantur, in 
βονόχροναἷ): 1) μακρά (HR) 
2) βραχέα (E 0) 
δίχρονα: AIT quae vocales modo produetae modo 
correptae essent; 
Π. si κατὰ εἰδικὸν χρόνον ponderabantur in 
μονόχρονα: ΕΟ, correptas vocales AIT 
δίχρονα: H2, productas vocales AIT.?) 


Ilam digerendi rationem procul dubio amplexi sunt imprimis 
grammatici et metrici; nam non quaerebant, quot χρόνοις πρώτας 
syllabae vel vocales ponderarentur, sed animadvertebant, utrum 
generaliter longae an breves essent i. e. utrum μαχρὸν an βραχὺν 
γενικὸν χρόνον haberent. Hanc digerendi rationem imprimis 
rhythmici observabant, quoniam vocales syllabasque accuratissime 
χρόνοις πρώτοις et ἡμιχρονίοις pensitare solebant.°) Veri similius 
ergo est nomen δίχρονα, ouius altera pars significat τὸν γενικὸν 
χρόνον, a grammaticis quam a rhythmicis inventum esse, 

Deinde fuerunt, qui appellationem dfypova perperam usur- 
patam esse docerent, quod vox hoo unum significare posset: 
vocales AIY esse simul et longae et brevis quantitatis; cf. 
Stephanum in Bekkeri An. Gr. vol. II 800, 30 οὐ μέντοι δέχρονα 
(sc. ἔδει χαλέσαι ταῦτα τὸν Διονύσιον)" τὸ γὰρ δίχρονον οὐδὲν ἄλλο 
δηλοῖ ἀλλ᾽ ἢ ὅτι Ööbo χρόνους (sc. γενιχοὺς) ἔχει" ταῦτα δὲ οὐδέποτε 
δῦο χρόνους (80. γενικοὺς) ἔχει, ἀλλὰ ποτὲ μὲν ἕνα (sc. εἰδικὸν χρόνον), 
ποτὲ δὲ δῦο (80. εἰδικοὺς χρόνους). Quod argutius quam verius 
disputatum esse concedes; nam si quis hanc ob causam in 


nomine δίχρονος offendit, certe offendendum erat etiam in his 
vocabulis: 


διχατάληχτος duas terminationes habens; cf. Herodianum 
II 431, 1 (ed. Lentz) πάντα τὰ διχατάληχτα διὰ τοῦ I μακροῦ 
τράφεται οἷον δελφίς δελφίν, Ἐλευσίς ἘἜλευσίν, γλωχίς γλωχίν χτλ. 


!) In eis qui aetatem tulerunt libris grammaticis aut metricis vocabn- 
lum povöypova ita usurpatum non est; nam ubicungque vocales enumerantur, 
vocalibus H ὦ et EO speciales appellationes (τὰ μαχρὰ et τὰ βραχέα) induntur; 
sed cf. Eust. p. 32, 21 verba, quae citavi in capite VI ineunte. 

») Cf. Choeroboscum in Bekkeri An. Gr. vol. II 707, 12. 

ὃ Οὗ Rud. Westphal et Hugo Gleditsch, Allgemeine Theorie dem 


Griechischen Metrik p. 9ösgq.; cf. etiam Melamp. seu Diomedem in Bekker— 
An. Gr. vol. II 821, 25 qq. 


21 


διμάχαι miktes qui pro loco aut pediles aut equies sunt; 
ef. Pollucis Onomast. 1132. Hesych. 8. v. διμάχαι" ol λεγόμενοι 
Apızrot, oltıvas ὁτὲ μὲν πεζῇ, ὁτὲ δὲ ἐφ᾽ ἵππων μάχονται. 

δίλογος bilinguis, versulus, qui alas ala dieit; cf. Pauli 
epist. ad Timoth. I 3, 8 διακόνους ὡσαύτως σεμνούς, μιὴ διλόγους, 
μὴ οἴνῳ πολλῷ προσέχοντας, μὴ αἰσχροχερδεῖς κτλ. 


A saeculo a. Ch. primo nominis δίχρονα loco hae appel- 
lationes inventae sunt: 


L pstartorıxd (i. 6. mutabilia). 

Dionys. Halicarn. de comp. verb. c. XIV (ed. Usener I. I. 
p. XVII) ἔστι δὴ ταῦτα (80. τὰ φωνήεντα) τὸν ἀριϑμὸν ζ΄, bo μὲν 
βραχέα, τό τε E nal τὸ 0, δόο δὲ μαχρά, τό τε H χαὶ τὸ 2, τρία δὲ 
δίχρονα, τό τὸ A xal τὸ I χαὶ τὸ Υ᾽ χαὶ γὰρ ἐκτείνεται ταῦτα καὶ 
συστέλλεται" καὶ αὐτὰ οἱ μὲν (sc. Aristarchei) δίχρονα, ὥσπερ ἔφην, 
οἱ δὲ (Cratetei?) μεταπτωτιχὰ καλοῦσιν. 

Dionysii Hal. aetate vocabulum δίχρονα usitatius fuisse 
quam nomen μεταπτωτικά colligendum est, quod Dionysius 1. 1. 
illam appellationem priore loco, hanc posteriore loco com- 
memoravit et quod Dionysius solet ipsam appellationem öfypova 
usurpare; of. p. 160, 8. 162, 4. 178, 3 (ed. Schaefer). Saeculo 
p. Ch. primo appellationem δίχρονα in scholis grammaticis, quae 
habebantur Athenis, usitatam tritamque fuisse docet Plutarchus, 
qui in Conviv. quaest. IX ο. 2 (ed. Wyttenbach vol. III p. 1045 54.) 
de eis disputationibus quas Ammonius, philosophus peripateticus, 
Plutarchi magister, Athenis instituit, haec monuit: προὔτεινεν οὖν 
ὁ Ἕρμείας ὃ Ἰεωμέτρης Ilpwroysver τῷ γραμματικχῷ πρῶτος αἰτίαν 
εἰπεῖν, δι᾿ ἣν τὸ ἄλφα προτάττεται τῶν Ἰραμμάτων ἁπάντων. ὁ δὲ τὴν 
ἐν ταῖς σχολαῖς λεγομένην ἀπέδωχε᾽ τὰ μὲν γὰρ φωνήεντα τῷ 
δικαιοτάτῳ λόγῳ πρωτεύειν τῶν ἀφώνων χαὶ ἡμιφώνων" ἐν δὲ τούτοις ἡ 
τῶν μὲν μαχρῶν ὄντων, τῶν δὲ βραχέων, τῶν δὲ ἀμφότερον), καὶ 
διχρόνων λεγομένων, ταῦτα εἰχότως τῇ δυνάμει διαφέρειν χτλ. 

Appellationi μεταπτωτικά prorsus respondet nomen: 

IL μεταβολιχά (i. 6. mutabilia). 
Sext. Emp. p. 621, 20 ἅπερ... χαὶ μεταβολικὰ καλοῦσιν. 


1) 860. ὄντων. ᾿Αμφότερον cod. Palat. Vat., ἀμφοτέρων Wyttenbach recte, 
ut videtur. | | 


22 
Ei qui vocalibus AIT propter ancipitem earum quantitaten 
nomen μεταβολιχά indiderunt, vocales ΕΟ et H2, quarum quan- 
titates non commutantur, ἀμετάβολα appellarent necesse erat. 
Haee appellandi ratio in usum grammaticorum recentioris aetatis 
transire non potuit, quod hi aliis rationibus ducti omnia linguae 


elementa (et consonas et vocales) in ἀμετάβολα et μεταβολιχά 
diviserunt. 


E consonis ipsa Dionysii Thracis aetate ἀμετάβολα appel- 
latae sunt AMNP, quod hae consonae neque in verborum neque 
in substantivorum flexionibus commutantur; cf. Dionys. Thr. 
p. 14, 1 (ed. Uhl.) ἀμετάβολα τέσσαρα’ AMNP,. ἀμετάβολα ἃ 
λέγεται, ὅτι οὐ μεταβάλλει ἐν τοῖς μέλλουσι τῶν ῥημάτων, οὐδὲ ἐν 
ταῖς χλίσεσι τῶν ὀνομάτων. Quid de ceteris consonis, 4886, quoniam 
in verborum et substantivorum flexionibus mutantur, μεταβολιχά 
appellandae erant, Dionysius Thrax in scholis suis docuerit, ex 
- arte eius non Cognoseitur, nam appellatio μεταβολικά in arte ipsa 
non legitur, sed quid recentioribus temporibus in grammaticorum 
scholis de his consonis traditum sit, e scholiis in Dionysii artem 
conscriptis cognoseimus; cf. Pseudo-Theodosium (ed. Goettling) 
p. 38, 33 τὰ δὲ τῶν δεχαεπτὰ συμφώνων ϑεματικὰ ὄντα τῶν ῥημάτων 
μεταβολιχά εἶσιν, οἷον τὸ ΒΠ Φ, ΓΚΧ, ABT, ΦΣΣ’ τὰ δὲ χαραχτη- 
ριστικά εἶσι τῶν μελλόντων, οἷον τὸ Ξ ἢ τὸ W. καὶ εἰ ὁ ἐνεστὼς διὰ 
τοῦ Β ἢ Π ἢ Φ ἢ ΠῚ, διὰ τοῦ W ὁ μέλλων ἐστίν᾽ εἰ δὲ ὁ ἐνεστὼς 
«διὰ τοῦ Τὶ ἢ Καὶ ἢ Χ ἢ ΚΊ, διὰ τοῦ Ξ ὃ μέλλων ἐστίν" εἰ δὲ 6 
ἐγεστὼς διὰ τοῦ Δ ἢ Θ ἢ Τὶ, διὰ τοῦ Σ ὁ μέλλων ἐστίν᾽ εἰ δὲ ὁ ἐνεστὼς 
διὰ »}) τοῦ Z ἢ ΣΣ ἐστίν, διὰ τοῦ Ξ ἢ διὰ τοῦ Σ ὁ μέλλων ἐστίν. 
τς Vocales?) grammatici recentiores in ἀμετάβολα et μεταβολιχά 
diviserunt augmenti quod vocatur temporalis ratione hahita; 
itaque ἀμετάβολα sunt vocales HIT®, quae, si inveniuntur in 
verbi capite, non immutantur in praeteritorum temporum formis, 
μεταβολικά vocales AEO, quae abire solent in H aut 2; cf. quae 
de hac distinctione docuerunt Theodosius in Bekkeri An. Gr. 
vol. II 1010, 12 sqq., Choeroboscus dictat. in Theodosium vol. II 
518,.13 qq. 519, 2sqgq. (ed. Gaisf.), Melampus seu Diomedes in 
Bekkeri An. Gr..vol. II 803, 30 sqq. 816, 13 sqq., Pseudo-Moscho- 
pulus (ed. Titze) p. 21, 10. 24, 12 βαᾳ: [= Anonymi grammaticae 


ἢ Addidi verba uncinis « > inclusa. 
2) Οὗ H. Steinthal 1. 1. II 195 adn. 2. 


23 


epitome. Emendavit Petr. Egenolff (Berol. 1877) p. 6,14. 10,22 
864. coll. p. XXIII et XXV], Crameri An. Ox. IV 178, 12 sqgq., ero- 
temata grammatica ex arte Dionysiana oriunda ed. Petr. Egenolff 
(Manhemii 1880) p. 13—15; cf. etiam conspectum illum littera- 
rum, qui legitur apud Pseudo - Theodosium (ed. Goettling) p. 
13, 27 sqq. et Pseudo-Moschopulum (ed. Titze) p. 19, 6 84. 
[= Anonymi grammaticae epitome. Emend. P. Egenolff p.3,12 sqq.]. 


II τὰ μεταξύ, μέσα (i. e. media). 

Aristides Quintilianus (ed. Iahn) p. 54, 15 τούτων δὴ (sc. τῶν 
στοιχείων) τὰ μὲν λειοτέρους ἀποτελεῖ τοὺς φϑόγγοωυς, ὡς τὰ φωνήεντα, 
τὰ δὲ τραχεῖς, ὡς τὰ ἄφωνα, τὰ δὲ μεταξό, ὡς τὰ ἡμίφωνα. χαὶ αὖϑις 
τῶν φωνηέντων τὰ μὰν ἀκώλοτον προφθρόμενα τὸν ἦχον, διὸ καὶ σεμνό- 
τερα πέφυχεν, ὡς τὰ μαχρά (i. 6. HR) τὰ δὲ εὐθέως περιγράφοντα 
(86. τὸν ἦχον) ἧττον (80. σεμνά), ὡς τὰ βραχέα (i. 6. ΕΟ) τὰ δὲ 
μεταξὺ χατά ys τὴν τῶν χρόνων ποιότητα (i.e. AIT) καὶ τῆς εὐφω- 
νίας μετείληφεν. Transcripsit haec δὰ verbum fere Pseudo-Mo- 
schopulus p. 22, 17 qq. [= Anonymi grammaticae epitome. Emend. 
Petr. Egenolff p. 8, 9 sqq.)- 

Pseudo-Draco (ed. Godofr. Hermann) p. 147, 6 ἐπεὶ δὲ ἑνὸς 
ἑκάστου συμφώνου δόναμιν καὶ φωνήεντος ἔμαϑες χαὶ τίνα μὲν τῶν 
φωνηάντων εἰσὶ βραχέα, τίνα δὲ μαχρά, τίνα δὲ μέσα ἤγουν δίχρονα 
χτλ, Descripsit haec Iacobus Diassorinus, qui medio fere sae- 
eulo XVI libellum περὶ μέτρων ποιητικῶν composuit et Draconis 
Stratonicensis nomine insignivit,!) e commentario quodam me- 
trico, qui legitur in codice Havniensi 1965 (saec. XV—XVI) 
et in codice Ambrosiano A 110 sup. ord. (saec. XV—XVI); cf. 
Ludovicum Voltz, de Helia Monacho, Isaaco Monacho, Pseudo- 
Dracone scriptoribus metricis Byzantinis p. 47 et Guil. Stude- , 
mund Anecdota Varia vol. I p. 184 sq.?) 


Appellationes τὰ μεταξύ et τὰ μέσα usurpari non potuerunt, 
nisi simul reliquae vocalium classes (τὰ μαχρά et τὰ βραχέα) 
enumeratae erant, nam nomen μέσα omnibus temporibus proprie 
inditum est consonis ΒΓΔ: cf. Dionys. Thr. p. 12, 5 sqq. (ed. 


!) C£. Leopoldum Cobn in Philologische Abhandlungen Martin Hertz 
zum siebzigsten Geburtstage... dargebracht (Berol. 1888) p. 133 sqq. 

3) Verba aliae (sc. vocales) mediae sunt, quibus utentem Charisium 
fecit H. Keil (Gramm. Lat. 17,12), eis quos eitavit locis confirmata non sunt. 


24 


Uhl.), Stephanum in Bekk. An. Gr. vol. II 809, 28 sqq., Melamp. 
seu Diomed. 1. 1. p. 810, 5 sqg.; cf. etiam Pseudo - Theodosim 
(ed. Goettling) p. 36, 19.') 


IV. ὑγρά (i. e. liquida). | 

Sextus Empir. p. 621, 19 ἅπερ... καὶ dYp&... καλοῦσιν. 

Melamp. seu Diomed. in Bekkeri An. Gr. vol. II 801,2 
τινὲς δὲ ὑγρὰ (sc. ταῦτα ἐχάλεσαν) ὡς εὐόλισϑα ἐπί τε τὸν τῆς μα 
χρᾶς χρόνον χαὶ τῆς βραχείας οἱ 1]. 1, 817, 18 (coll. vol. ΠῚ 1115) 
ὥσπερ... ἐν τοῖς φωνήεσι τὰ δίχρονα ἕτεροι χαὶ δγρὰ ἐκάλεσαν ὡς 
εὐόλισϑα ἐπί τὸ τὸν τῆς μαχρᾶς χρόνον χαὶ ἐπὶ τὸν τῆς βραχείας, 
οὕτω καὶ ταῦτα (sc. ΛΜ NP) δγρὰ χαλεῖται, ὡς ποτὲ μὲν παρὰ τῷ 
ποιητῇ ἀντὶ δύο συμφώνων χείμενα, ποτὲ δὲ ἀνϑ᾽ ἑνός. 

Heliodorus grammaticus in Alfredi Hilgard dissertatione p. 
8, 26 ἔνιοι δὲ ὑγρὰ (sc. αὐτὰ [i. 6. AIT] καλοῦσι), παρόσον ἐκχτεί- 
γεσϑαι πεφύκασι τὰ ὑγρά (ἰ. 6. ΔΝΝ Ρ). 

Non indocte grammatici vel metrici quidam monuerunt simi- 
litudinem quandam esse sonis AMNP cum vocalibus aneipitibus 
teste Stephano in Bekkeri An. Gr. vol.- IT 814, 18 τὰ διπλᾶ (i. 6. 
ZEW) τοῖς μαχροῖς (i.e. H2), τὰ ἁπλᾶ (.e.BTA,NKT, ©X6, 2 
τοῖς βραχέσι (i. 6. ΕΟ), τὰ ὑγρὰ (i.e. AM NP) τοῖς διχρόνοις (i. 6. 
AIT) εἰκάζονται. Si enim quaesiverunt, quales essent horum lin- 
guae elementorum δυνάμεις et quomodo ea a poetis, imprimis ab 
Homero, ponderata essent, cognoverunt sonog AM NP non aliter 
atque vocales AITY quantitate variare. 

Ac primum quidem animadverterunt eam syllabam finalem 
quae exit in brevem vocalem, in Homeri carminibus aut correp- 
tam manere aut productam esse, si proximum vocabulum ab uno 
sono A vel M vel N vel P initium caperet. Hinc sequebatur unam 
liquidam per se solam ita pronuntiari potuisse, ut modo unum 
ἡμιχρόνιον, modo duo ἡμιχρόνια valeret; cf. Melampod. seu Diomed. 
in Bekkeri An. Graec. vol. II 777, 3 (coll. vol. III 1168) ἐπὶ δὲ 
τῶν Ertaxaldexa συμφώνων εἴχοσι μέαν εὑρίσχομιεν διαφοράς. τὰ δ΄ ἀμε- 
τάβολα, φημὶ δὴ AMNP, ἔχει ὀχτὼ διαφοράς" ποτὲ μὲν μιηχύνει͵ Ta 
πρὸ ἑαυτῶν φωνήεντα, ὡς δύο συμφώνων δύναμιν ἔχοντα χαὶ ὡσανεὶ.--- 
ἰσοδυναμοῦντα τῷ 2 ἢ τῷ Ξ ἢ τῷ VW, ἀρχόμενα μέντοι λέξεως -ν 


1) Appellatio αἱ μέσαι semel ab Aristide Quintiliano p. 80, 2 qq. (ed — 
lahn) syllabis quae vocantur communibus indita est. 


25 


ὡς μετ᾽ ὀλίγον εἰσόμεϑα <Tpg. 834, 1---26}» 2) ποτὲ δὲ οὗ μιηχόνει, 
ἀλλὰ τοῖς συμφώνοις τοῖς ἄλλοις, τοῖς ἀπὸ ἡμεχρονίου δύναμιν ἔχουσιν, 
ὅμοια χαϑέστηχεν. ἄλλως οὖν ἐξεφωνοῦντο, ὡς εἴρηται, τὰ μηκύ- 
γοντα χαὶ ἄλλως τὰ μὴ μηκύνοντα. τὰ δὲ ἐπίλοιπα δεχατρία σύμ» 
φωνὰ πρὸς μίαν ἔχει ἐκφώνησιν. Uf. etiam Υ. g. schol. Gud. ad Eur. 
Or. 705 πόλιν τε πεῖσαι τὸ λίαν χρῆσϑαι καλῶς in Schol. Eur. 
(ed. Dind.) tom. 1 188, 21 οἱ δέ τις εἴποι, ὡς, εἰ ‚td. λίαν" μιχρὸν 
τράφεται, οὐκ ἀπαντᾷ πρὸς τὸ μέτρον, φαμέν, ὅτι οὐ μόνον τὰ δύο 
ἀμετάβολα.  ἐχτείνουσι. παρὰ τοῖς. ποιηταῖς, ἀλλὰ χαὶ Ev Lad’ ὅτε.) 

Deinde; in premptu erat duplicem vim tribuendam esse ei 
liquidae quae oonsonam mutam exciperet. Si enim hae consonae 
( 6. muta gt liquida) collocatae erant inter duas vocales, licebat 
hos sonos ita pronuntiare, ut prior clauderet priorem syllabam, 
posterior initium faceret posterioris syllabae. Si consonae hae 
ita disiuncte pronuntiatae sunt, utraque earum unum ἡμιχρόνιον 
valuit et, si in priore syllaba brevig vocalis consonae mutae ante- 
posita est, haec syllaba a poetis longae loco habita est.t) Atta- 
men si.soni illi ita pronuntiati sunt, ut prior syllaba exiret ih 
vocalem brevem et posterior initium caperet a consona muta cum 
liquida coniuncta, prior syllaba brevis products non: est: nam, 
quamquam consona muta unum ἡμιχρόνιον valuit, tamen liquida, 
quae cum antecedenti muta quasi in unum sonum confluzit, ali- 
quanto minus quam ἡμεχρόνιον valuit. 


Ergo, si-quaerebatur, quomodo singula lingune elementa a 
poetis, imprimis ab Homero, ponderata essent, docendum erat: 
valere vocales Ä | 


!) Versus Homericos, qui ad hanc doctrinam pertinent, collegit ‚Helio- 
dorus metricus saec. p. Ch. primo, cuius verba citavit Choeroboscus in: Exe- 
gesi in Hephaestionis enchiridion (ef Studemund An. Var. vol. I, p. 53, 5—9). 

,. ἢ τῷ oodd. ; 

8) Grammatici‘ vel metrici Bysantini statuerunt, ut versißientores 
Byzantini e quattuor illis liquidis sono P soli eiusmodi producendi Ὁ vim con- 
cederent, testibus Melampode seu Diomede in Bekk. An. Gr. vol. II 884, 
14—26 et Pseudo-Theodosio: (ed. Goettling) p. 43, 5—15. De liquidarum vi 
metrica, quae cognoscitur. ex epicorum Graecorum versibus cf.‘ Aloisium 
Rzach in ‘Sitzungsberichte d. Kais. Ak. d. Wiss, Philos. hist, ec vol. % 
(Vindob. 1880) p. 681 βαα. 

4) Cf. Hephaest. p. 8, 10 (ed. Westphi) « et Georgil Ciba exegeein 
in: Heph. ench. in-Studemund An, Var. vol; I 47, 16 eqg. | 


20 


HQ duos χρόνους πρώτος, 
‚AIT modo duos χρόνους πρώτους, modo unum χρόνον πρῶτον, 
EO unum χρόνον πρῶτον, 
et CONSONaB 
ZEW duo ἡμιχρόνια; 
-AMNP modo duo ἡμιχρόνια, modo unum ἡμειχρόνιον, modo alı- 
| quanto minus quam unum ἡμεχρόνιον, 
KIT, ΒΓΔ, 8X, E unum ἡμιχρόνιον. 


Ob hanc similitudinem, quae erat vocalibus AIT cum liqui- 
dis, grammatici vel metrici quidam non dubitaverunt easdem 
appellationes utrique elementorum generi indere; quare vocales 
A1TY eppellabantur ὑγρά) et consonae AM NP vice versa δίχρονα; 
of.: Melampodem seu Diomedem in Bekkeri An. Gr. vol. II 813, 21 
(coll, vol. ΠῚ 1174) ὥσπερ... τῶν φωνηέντων τὰ μέν ἔστι μακχρά, 
τὰ δὲ βραχέα, τὰ δὲ δίχρονα, οὕτω χαὶ τῶν συμφώνων τὰ μέν ἐστι 
μαχρά, ἅπερ φησὶν αὐτὸς (1. 6. Dionysius Thrax p. 14, 4 ed. Uhl.) 
διπλᾶ, ZEV, τὰ δὲ δίχρονα, AMNP, τὰ δὲ ἐπίλοιπα βραχέα. χαὶ 
ὥσπερ ἐπὶ τῶν φωνηέντων τὸ H δόναμιν ἔχει bo βραχέων, τοῦ A καὶ 
<E, χαὶ τὸ 2 δύναμιν ἔχει öbo βραχέων, τοῦ A καὶ» Ὁ 0, οὕτω καὶ 
τὸ ΖΞ Ψ δύναμιν ἔχει τῶν δύο συμφώνων βραχέων τῶν ἐχόντων ἀπὸ 
ἡμιχρονίου, ὅϑεν καὶ ἐν τῷ μέτρῳ ἀντὶ ἀπιφορᾶς δύο συμφώνων καρα- 
λαμβάνεται ἕνα ἐχόντων χρόνον (86. πρῶτον). ἐντεῦϑεν καὶ διπλᾶ αὐτά 
φησιν (sc. Dionysius Thrax 1. 1.) ὡς διπλασίονα δόναμιν ἔχοντα τῶν 
ἄλλων᾽ τῶν γὰρ ἑπταχαίΐδεχα συμφώνων τὰ μὲν δέχα ἀπὸ ἡμεχρονίου 
ἀεὶ ἔχει, τὰ δὲ τέσσαρα ἀμετάβολα ποτὲ μὲν ἀπὸ ἑνὸς χρόνου, ποτὲ 
δὲ ἀπὸ Nuypoviov (διὸ καὶ δίχρονα αὐτὰ ἔφαμεν), ποτὰ δὲ οὔτε ἀπὸ 


1) De nomine dypd, quod proprium est sonorum AMNP, cf. imprimis 
Aristidem Quintilianum p. 29, 5 (ed. Iahn), Georg. Choerobosc. Exeges. in 
Hephaest. enchirid. in Studemund An. Var. vol. 1 48, 16, [Stephanum] in 
Bekkeri An. Gr. vol. II 817, 9, Melampodem seu Diomedem ib. 817, 24, 
Psellum (ed. Boissonade Norimbergae 1838) p. 72 [= Pseudo-Theodosium. 
(ed. Goettling) p. 89, 10 eqq.] et in Boissonade An. Gr. vol. III 213 v. 260 sgq- 
Maximum Planudem in Bachmanni An. Gr. vol. II (Lipe. 1828) p. 21, ὅσ᾽ 
[= Isaacum Monachum ib. p. 195, 8] et e grammaticis Latinis Terentianun 
Maurum v. 832, Atilium Fortunatianum (Gramm. Lat. vol. VI 279, 10), Ma — 
rium Victorinum (ib. VI 6, 20. 82, 10), Charisium (ib. I 8,6), Diomedem (ib»- 
1 423, 2), Donatum (ib. IV 368, 1), commentatores artis Donati (ib. IV 221,1>- 
422, 26. 477, 2. V 27, 32. 109, 11. 22). 


») Verba uncinis < > inclusa addidi; cf. Bekkeri An. Gr. vol. III 1174. 


27 


ἡμιχρονίου, ἢ ὡς σὺν ϑαῷ εἰσόμαϑα ἐν τῷ περὶ χοινῆς συλλαβῆς, Ὦ 
ταῦτα δὲ τὰ τρία, 75 Ψ, ἀεὶ ἀκὸ ἑνὸς χρόνου (BC. πρώτου) ἔχει. 

Idem dicendi usus confirmatur etiam Prisciani testimonio, 
qui aeque vocalibus Latinis ac consonis liquidis appellationem 
ancipites vel kquidas indidit; cf. Grammat. Lat. ex rec. H. Keil 
Vol. I p. 9, 30: Vocales apud Latinos omnes sunt ancipitee 
vel liquidae, hoc est, quae facile modo producı modo corrıpi 
possunt, sicuf eliam apud anliquissimos erant Giraecorum ante in- 
penlionem H et 2, quibus invenlis F οἱ Ὁ, quae anie ancipiles erant, 
remanserunt perpeluo breves, cum earum produclarum loca possessa 
sin! a supra diclis vocalibus semper longis. Sunt .eliam in con- 
sonanlibus longae, ul pula duplices X οἱ 7: sicult enim- longae 
vocales, sic hae quoque longam faciunt syllabam. Sunt similiter 
ancipites vel liquidae, ul LR, quae modo longam modo brevem 
post mulas posilae in eadem syllaba faciunt syllabam; his quidam 
adduni non irrationabiliter M et N, qua ipsae quoque communes 
faciunt syllabas post mulas posilae, quod diversorum confirmalur 
auctoritate iam (Graecorum quam Lalinorum. 

Sed ex eis quae de vocalibus Latinis docuit Priscianus®) 
sequitur eum non cognovisse appellationibus Graecis (öfypova, 
δγρά) ipsam sonorum vocalium naturam illustrari; immo has 
appellationes ad vocalium litteras modo sive lilterarum figuras‘) 
pertinere putavit. 

E grammaticis Latinis Priscianus solus utrumque nomen et 
vocalibus et consonis liquidis indidit; atque cum constet saepissime 
Priscianum et Dionysianae artis scholiastas ipsam Apollonii 
Dyscoli doctrinam secutos esse (cf. Theodorum Matthias in 
Jahrb. f. class. Pbilol. Suppl. vol. XV [Lips. 1837] p. 594), veri 
simillimum est Apollonium Dyscolum in eo libro in quo περὶ 


) Cf. Aristidem Quintilianum (ed. Iahn) p. 29, 5 τὰ δὲ ἔλαττον ἑνὸς 
σομφώνου δονάμενα κατὰ συμπλοκὴν ὑγρὰ καλεῖται, 

Ὦ In eis Melampodis seu Diomedis scholiis in Dionysianam artem con- 
scriptis quae adhuc edite sunt, non leguntur verba, ad quae delegamur. 
Οἵ, Hoerschelmann, de Dionysii Thracis interpretibus veteribus commentationis 
part. I (Lips. 1874) p. 28. 

ὃ Cf. etiam p. 323, 4: Latini tamen omnes vocales bitempores, id est 
διχρόνοος, habentes.. 

4 CA. Priseianum ..1. p. 7,6: Sunt igitur figurae litterarum, 
quibus nos utsmur, viginti ires, spsae vero pronunlialiones earum multo 
ampliores. Ä | 


28 


στοιχείων disputavit exposuisse vocalibus AIT magnam esse 
similitudinem cum sonis AMNP et ob eam causam utrique οἷο. 
mentorum generi et δίχρονα et δγρά nomen inditum esse. 


V. κοινά (i. e. communia). 


, Velius Longus (Gramm. Lat. ex rec. H. Keil vol. VII 47, 18): 
Incipiamus nunc de litierarum potesiate disserere. ac primum eadem 
est nostrarum poteslas vocalium, quae fuit Graecorum apud antiquos 
circa correplionem productionemque, siquidem apud tllos quinque 
tantum fuere vocales, AEIOTY, atque hae similiter producebantur 
corripiebanturque sicut hodie AIT, quae appellanlur apud sllos 
κοιναί. posten, ut quidam putant, Simonides invenit duas vocales 
quas divit φύσει μαχράς, H et 2... 

Sextus Empiricus p. 621, 16 τῶν δὲ φωναέντων τρεῖς λέγουσι 
(sc. ol γραμματικοὶ) διαφοράς" δύο μὲν γὰρ αὐτῶν φύσει μακχρὰ λέγουσι 
wyyavsıy, τὸ Η xal τὸ U, ἰσάριϑμα δὲ βραχέα, τὸ Ε καὶ τὸ 0, τρία 
δὲ χοινὰ μήκους Te καὶ βραχότητος, AIT, ἅπερ δίχρονα... 
χαλοῦσιν. pP. 611, 18 τῶν φωναέντων τὰ μὲν φύσει βραχέα, τὰ δὲ 
μαχρά, τὰ δὲ δίχρονα χαὶ κοινὰ μήχους τε χαὶ συστολῆς, 
p. 622, 22 τὰ δίχρονα κοινὴν φύσιν μήχους τε καὶ βραχύτητος 
ἀξιούμενα ἔχειν. P. 623, 8 κοινὰ φύσει ὑπάρχειν ταῦτα παρόσον 
ἐπίδεχτικά ἐστιν ἑχατέρου, μήχους τε καὶ συστολῆς. pP. 626, 14 χοινὰ 
λέγεται στοιχεῖα τρία, AIT, διὰ τὸ ἐπιδεχτικὰ τυγχάνειν μήχους τὸ 
καὶ συστολῆς. P. 627, 8 (φύσει μακρὰ συλλαβὴ γίνεται) ὅταν κοινὸν 
ἔχῃ τὸ στοιχεῖον μαχροτόνως παρειλημμένον ὡς ἐπὶ τῆς ΓΑρης᾽ τὸ 
Ἰὰρ A δίχρονον νῦν μακροτόνως ἐχφέρεται. Of. etiam p. 622, 21 
ἀλλ᾽ ὁ μὲν χαραχτὴρ (Be. τοῦ AIT) κατ᾽ ἰδίαν οὐκ ἔστι κοινοῦ φύσει 
στοιχείου μηνυτιχός, p-. 624, 4. 18. 80. 625, 7. 

Melampus sen Diomedes in Bekkeri An. Gr. vol. 801, 11 
(coll. TI 1172) καὶ χοινά (de. ταῦτά τινες ἐκάλεσαν). 

. Heliodorus grammaticus in Alfredi Hilgard dissertat. p. 8, 21 
τινὲς δὲ αὐτὰ κοινὰ προσαγορεύουσιν. 

Commentum Einsidlense (Anecd. Helvet. ed. H. Hagen p. 224, 1) 
ad Donati verba Latinae vocales corripi οἱ produci. possunt: 
ideo dichronae sunt, unum videlicet vel duo tempora habenie&; 
sicul. ara quando altare siqnificat, longam habet A, quando ve” 
stabulum porcorum, brevem, sic et de ceteris. Graeci ves” 


ἢ Cf. Dionysium Thracem p. 18, 1 (ed. Uhl.) τ ἂν ἔχῃ ἵν κα τῶν 
διχρόνων κατ᾽ ἔκτασιν παραλαμβανόμενον, οἷον ΓΑρης. 


29 


quasdam habent vocales, quae semper producunlur, ut H οἱ 9, et 
alias habent, quae perpelue breviantur, sicut E οἱ 0. Habent eliam 
communes, quae dichronae vocantur, ut AITY.)) 

Velius Longus appellationem χοινά aperte vocalium Al r 
litteris sive notis ipsis indidit; putavit enim has notas appellatas 
6880 χοινάς, quod eis et eorrepti et producti soni AIT aeque 
significarentur atque, priusquam litterae H et Q@ inventae erant, 
litteris AEIOTY omnium (et correptarum et productarum) vocalium 
soni. A Graecis ipsis appellatione χοινά non litteras, sed Bonos 
vocales significari eorumque naturam atque indolem illustrari 
cognoscitur e Sexti Empirici verbis, quae supre descripsi; accedit, 
quod is diserte fatetur non litteras, sed earum δυνάμεις i. 6. PrO- 
nuntiationes a 86 animadversas esse; cf. p. 621, 7 καὶ δὴ τριχῶς 
Aeyonsvon τοῦ στοιχείου, <I> τοῦ Ts γραφομένου χαρακτῆρος 
καὶ τύπου καὶ <I> τῆς τούτου δυνάμεως . καὶ ἔτι <I>. τοῦ 
ὀνόματος, προαγχέτω νῦν N ζήτησις μάλιστα περὶ τῆς δυνάμεως" 
αὕτη τἸὰρ καὶ κυρίως στοιχεῖον παρ᾽ αὐτοῖς προσηγόρευται. ἡ 

Appellatio κοινά, quae est longe simplicissima, sapit artem 
metricam: ut metrici syllabas digesserunt in συλλαβὰς onxpäc, 
βραχείας, xovd&s,?) ita erant, qui vocalium sonos dividerent in 
φωγήεντα warpd, βραχέα, κοινά. 

VI ἀμφίβολα (i. e. ambigua). 

Sextus Empiricus p. 621, 19 ärsp... καὶ ἀμφίβολα... 
καλοῦσιν. 

Sonorum EO et H% quantitates semper certae sunt; ΟΡρο- 
nuntur eis soni AIT, quorum quantitates ambiguae appellari 
possunt, quoniam aut producte aut correpte pronuntiantur; cf. 
Pseudo-Theodosium (ed. Goettling) p. 40, 3 ἐπὶ τοῦ ὅρου τῆς 
μαχρᾶς συλλαβῆς λέγοντος (sc. τοῦ Διονυσίου p: 17, 5 ed. Uhl.) ὅτι 
μαχρὰ συλλαβή ἔστιν ἡ ἔχουσα μαχρὸν φωνῆεν ἢ μιηχυνόμενον δίχρονον 
A μίαν τῶν διφϑόγγων, ἐζήτησάν τινες, ὅτι, εἰ τὰ δίχρονα ἔχουσιν 
ἀμφίβολον τὸν χρόνον, al δὲ δίφϑογγοι ἀναμφιβόλως μακραὶ 


1). Cf. etiam schol. Odoardi Bizeti δὰ Aristoph. Lys. 418 τὸ δαχτυ- 
λίδιον πιέζει τὸ ζυγόν (cf. Aristoph. comoed. ed. Ph. Invernizius vol, XI 
Lips. 1823 p. 105): «πιέζει. δὲ ϑλίβει, σφίγγει" ἀλλ᾽ ἴσως βέλτιον γράφειν ,ὁποπιέζεις 
χαὶ τοῦ νοῦ “καὶ τοῦ μέτρου χάριν͵, ἐὰν τὸ πρότερον I τοῦ ,μδαχτυλίδιονς σμστέλλεται" 
τὸ γὰρ I φόσει κοινόν. ΝΕ 

. 3) De doctrinae περὶ σολλαβῇς κοινῆς historis cf. Henr. Grossmann, de 
doctrinae metricae reliquiis ab Eustathio servatis (Argentor. 1887) p. 10 α. 


80 


τογχάνουσιν, διατί μιὴ ἐπροέταξε 1) τῶν ἀμφιβόλων τὰ ἀναμφίβολα; 
χαὶ λέγομεν, ὅτι τὰ δίχρονα οὐχ ἐχ συνθέσεως εἶχον τὸ εἶναι μακρά, 
ἀλλ᾽ ἐκ φύσεως"... τὰ δὲ δίχρονα ἐξ ἀρχὴς μὲν εἶχον ἐκ φύσεως 
tb ποτὲ μὲν ἐχτείνεσϑαι, τὸ ποτὲ δὲ συστέλλεσϑαι. 

:.. Georg. Choerobosce, dietata (ed. Gaisford) tom. I (Οχοιὶ 
1842). p. 18, 21 ὥσπερ ἐπάνω τοῦ H χαὶ τοῦ ὦ οὐ τίϑεμεν τὸν τύξον 
τῆς μαχρᾶς, ἐπειδὴ ὡμολόγηται, ὅτι μαχρά εἰσι ταῦτα, καὶ ὥσκερ 
ἐπάνω τοῦ E χαὶ τοῦ Ὁ οὐ τίϑεμεν τὸν τόπον τῆς βραχείας, ἐπειδὴ 
ὡμολόγηται, ὅτι βραχέα εἰσὶ ταῦτα, ἐπάνω τῶν διχρόνων, φημὶ δὴ τοῦ 
A χαὶ τοῦ I χαὶ τοῦ T, τίϑεμεν πῇ μὲν τὸν τύπον τῆς μαχρᾶς, πὴ % 
τὸν τύπον τῆς βραχείας, ἐπειδὴ ἀμφιβάλλονται ταῦτα, καὶ πῇ μὲν 
ἐχτείνονται, πῇ δὲ συστέλλονται, τὸν αὐτὸν τρόπον χαὶ ἐπάνω τῆς 
συλλαβῆς τῆς pr ἐχούσης τὸν χύριον τόνον τῆς λέξεως οὐ δεῖ προο- 
ϑεῖναι τὸν τύπον τῆς βαρείας, ἐπειδὴ ὡμολόγηται, ὅτι πᾶσα συλλαβὴ 
χωρὶς τῆς συλλαβῆς τὴς ἐχούσης τὸν χύριον τόνον τῆς λέξεως βαρεῖαν 
δέχεται. 

Melampodem seu Diomedem in Bekkeri An. Gr, vol. II 801, 1 
ἀμφιβαλλόμενα (Be. ταῦτά τινες ἐχάλεσαν)" ποτὲ Ἰὰρ μακχρά kam, 
ποτὲ δὲ βραχέα. 

Stephanum in Bekkeri An. Gr. vol. II 800, 28 ἔδει ἀμφί- 
βολα καλέσαι ταῦτα τὸν Διογύσιον <p. 10, 2 ed. [Π|}..}»" ἀμφι- 
βάλλεται γάρ, πότερον μαχρὰ ἢ βραχέα" od μέντοι δέχρονα. τὸ 
Ἰὰρ δίχρονον οὐδὲν ἄλλο δηλοῖ ἀλλ᾽ ἢ ὅτι δύο χρόνους (sc. γενικοὶκ) 
ἔχει" ταῦτα δὲ οὐδέποτε δύο χρόνους (86. γενικοὺς) ἔχει, ἀλλὰ ποτὲ 
μὲν ἕνα (sc. εἰδικὸν χρόνον), ποτὲ δὲ δύο (sc. εἰδικοὺς χρόνους). 

Heliodorum grammaticum in Alfredi Hilgard dissertat, p. 8, 26 
ἄλλοι δὲ ἀμφίβολα (sc. χαλοῦσιν), ὡς ἀμφιβαλλόμιεν α, πότε 
μακχρά ἔστι, πότε βραχεῖα (sc. προσῳδία). 

Anonymi?) notam in Bekkeri An. Gr. vol. II 116, 4 ἡ μαχρὰ 
χαὶ 7 βραχεῖα τίϑεται ἐν τοῖς ἀμφιβόλοις ἤγουν διχρόνοις" οὔτε 
Ἰὰρ ἐν τοῖς μαχροῖς στοιχείοις, τῷ H χαὶ τῷ 9), ἡ μακχρὰ τίϑεται, odts 
ἐν τοῖς βραχέσι, τῷ E καὶ τῷ 0, 7 βραχεῖα" δῆλα γὰρ τὰ μαχρὰ "αὶ 
τὰ βραχέα αὐτόϑεν εἰσίν. λοιπὸν ἐν τοῖς διχρόνοις τίϑενται, ἡ μαχρὰ 
μὲν ἐν τοῖς ἀμφιβόλοις ὡς μαχροῖς, ἢ δὲ βραχεῖα ἐν τοῖς ὁμοίως 
βραχέσιν. | 
-  Cf. etiam P. Egenolff, die orthoepischen Stücke der byzan- 
tinischen Litteratur (Lips. 1887) p. 10 adn. 6. 


!) De hac forma cf. quae adnotavit Car. Guil. Goettling 1. 1. p. 317. 
?) De hoc scholiasta cf. Gust. Uhlig in Dionysianae artis editione p. 11. 


31 


Si discesserimus ab eis de quibus disputavimus nominibus; 
quibus Graeci ipsam sonorum AIT. naturam atque indolem signi- 
ficaverunt atque illustraverunt, supersunt duo nomina, quorum 
inventores aperte non animadverterunt ΒΟΠΟΒ, ΩΝ ipaas vocalium 
AIT litteras sive notas: Ä 

VO. δίσημα (i. e. quae sunt duoram signorum). 


'Melamp. seu Diomed. in Bekkeri An. Gr. vol. II 801, 4 
ἄλλοι δὲ δίσημα (86. ταῦτα ἐχάλεσαν), ὡς ἐπιδεχόμενα δόο σημεῖα, ) 
ποτὲ τῆς μαχρᾶς καὶ ποτὲ τῆς βραχείας. 

Ergo erant grammatici, qui ex eis notis quae vocalium 
litteris superscribebantur ad illustrandum earum γενικὸν χρόνον 
(βραχύν aut μαχρόν), vocales dividerent in 


μονόσημα: € ö, ἢ ὦ et 
δίσημα: AT ὕ. 

Huius doctrinae vestigia supersunt apud Eustathii auctorem 
quendam, qui adiectivum δίσημος ad vocalium AIT naturam ex- 
plicandam usurpavit; cf. Eust. p. 517,48 (ad E 31 ἾΑρες "Apes, 
βροτολοιγέ κτλ.) ὅρα ὅπως ὁμοῦ παρέϑετο (86. ὁ "Opmpae) τὸ αὐτὸ 
ὄνομα ἐν ἐχτάσει τε διχρόνου χαὶ ἐν συστολῇ, ὡς Av ἐνδείξηται 
σαφέστατα τὴν διφόρησιν τῶν δισήμων διχρόνων et p. 828, 27 
(ad A 27 τρεῖς ἑχάτερϑε ἴρισιν ἐοικότες, ἅς τε Κρονίων) τοῦτο δὲ 
διὰ τὸ δίσημον Ἰίνεται τῶν διχρόνων᾽ διὸ ἐν τῷ ἰἴρισιν ἐοικότες ἡ 
μὲν ἄρχουσα συνέσταλται, ἡ δὲ μετ᾽ αὐτὴν δευτέρα ἐχτείνεται μετα- 
ϑέσει χρόνου, ὁποία. τις γίνεται καὶ ἐν τῷ Κρονίων [-----], Κρο- 
νίωνος [--.--- -Ἰ". 

Qui huius appellationis inventores fuerint, non est in promptu; 
nam nego fidem habendam esse Heliodoro grammatico et Michaeli 
Psello, qui nomen δίσημα a rhythmicis usurpatum esse memoriae 


ἮΝ 


Ὁ Cf. Choeroboscum seu Porphyrium (de quibus disseruit Gust. Uhlig 
in Dionysianae artis editione p. Lsq.) in Bekkeri An. Gr, vol. II 689, 7 ὥσπερ 
ὁμολογουμένως ὄντος τοῦ H μαχροῦ καὶ τοῦ ὦ, οὐ τίϑεται ἐπάνω αὐτῶν τὸ σημεῖον 
τῆς μαχρᾶς, οὔτε μὴν ἐπάνω τοῦ E καὶ τοῦ Ὁ τὸ σημεῖον τῆς βραχείας" καὶ 
χωρὶς Ἰὰρ σημείων ὡμολόγηται, ὅτι μαχρά εἶσι τὸ Η καὶ τὸ U, καὶ τὸ E καὶ τὸ 
Ὁ ὅτι βραχέα τίϑεμεν δὲ ταῦτα ἐπὶ τῶν διχρόνων, ἐπὶ μὲν τοῦ ιἰσχυρότατος“ τὸ 
σημεῖον τῆς μαχρᾶς, ἐπὶ δὲ τοῦ ὀχυρώτατος“ τὸ σημεῖον τῆς βραχείας, διότι ἄδηλόν 
ἔστι χωρὶς τῆς ἐπιϑέσεως τῶν σημείων, εἴτε μακρόν ἔστι εἴτε βραχὺ τὸ T κτλ. 

3) Fortasse legendum est: ἐν τῷ Κρονίονος [υ--οὐ], Κρονίωνος [uu-u]. De 
nominis Κρονίων mensura cf. Eust. p. 144, 89. 198, 12. 317, 22, 417, 20, 
469, 3. 862 ex. 934, 30. 943, 50. 969, 62. 983, 16. 1704, 7. 


52 


tradiderunt: of. Heliodorum in Alfredi Hilgard .dissertat. p. 8, 90 
οἷ 16. μὴν ῥυϑμικοὶ δίσημα αὐτὰ (i.e. τὰ δίχρονα) καλοῦσι, σ ἡ- 
ββῖον λέγοντες τὸν χρόνον. | 

Michaelem . Psellum in carm. περὶ τῆς Ἰραμματιχῆς V. 206 
(Boissonade An. Gr. vol. II p. 211) 

τὰ ölypova δὲ δίσημα οἱ ῥυϑρμικχ οἱ ἢ χαλοῦσιν. 

Unde haec appellationis δίσημα explicatio originem dauxerit, 
facile cognoscitur. Constat enim inter omnes ἃ nonnullis Alexan- 
drinae aetatis rhythmicis τὸν εἰδιχὸν χράνον i. 6. τὸν χρόνον πρῶτον 
agrimensorum more appellatum esse σημεῖον; cf. Aristidem Quin- 
tilianum p. 21, 32 (ed. Iahn) πρῶτος μὲν οὖν ἐστι χρόνος ἄτομος 
καὶ ἐλάχιστος, ὃς καὶ σημεῖον καλεῖται. .. σημεῖον δὲ χαλεῖται διὰ 
τὸ ἀμερὴς εἶναι, χαϑὸ καὶ οἱ γεωμέτραι τὸ παρά σφιδιν ἀμερὲς σημεῖον 
προσηγόρευσαν et Longinum philosophum in Scholiis Hephaestio- 
neis alteris (ed. Hoerschelmann Dorpati 1882) p. 2, 28 μέτρον 
λαλοῦμεν, καὶ τὸν χρόνον (i. 6. πρῶτον), ὃν τινὲς τῶν δοϑμικῶν 
σημεῖαν προσαγορεύουσιν. ἢ Ergo is grammaticus ad quem 
redeunt Heliodori et Pselli verba, aut ignoravit a rhythmicis illis 
τῷ εἰδικῷ (MON γενικῷ) χρόνῳ i. ©. τῷ χρόνῳ πρώτῳ MOMEen σημεῖον 
inditum esse aut non animadvertit in appellatione δίχρονα gene- 
ralem vim tributam 6886 vocabulo χρόνος. 


ΥΠΙ. τρίχρονα (i. ὁ. quae sunt trium χρόνων πρώτων). 
“  Melamp. seu Diomed. in "Bekkeri An. Gr. vol. II 80], 5 
(coll. vol. 1Π 1172) τινὲς δὲ τρίχρονα (sc. αὐτὰ ἐχάλεσαν), ὡς 
ποτὲ μὲν ὄχοντα δύο χρόνους (I. €. πρώτους), ὅτε μακρά ἔστι, ποτὲ δὲ 
ἕνα (i. 6. χρόνον πρῶτον), ὅτε βραχέα ἐστίν. ἀλλ᾽ od καλῶς οὗτα 
ὠνόμασαν αὐτὰ τρίχρονα᾽ ob γὰρ ὁμοῦ ἐπιδέχεται τοὺς τρεῖς χρόνους 
(1. ὁ: πρώτους), ἐπεὶ ἔμελλεν ὑπὲρ τὸ H χαὶ ὦ μακρότερα εἶναι... 

Erant grammatici mirum quantum futtiles, qui vocales ita 
seriptae 

ἔδ, no, Atd 

digito demonstrantes insulse docerent ΕΟ esse μοόνόχρονα, Η ὦ esse 
&lypova, AIT esse tplypova; recte refutata est haec appellatio a 
Melampode seu Diomede. 


\ 


ı) Correxi; ἀριϑμοὶ cod. Paris, 2620 et Boissonade, ἀριδμησεκοὶ coddL 
Paris. 2408 et 2551. 
3) Cf. etiam Westphal, Griechische Rhythmik p. 84 54. et 216.- 


33 


Sed, quamquam multa nomina vocalibus AIT indita sunt, 
tamen vicit nomen δέχρονα neque 6 scholis grammaticis remotum 
est, quoniam Dionysius Thrax, cuius libellum aureum quasi ducem 
grammatici recentiores secuti sunt, hanc appellationem usurpavit; 
cf. Melamp. seu Diomed. in Bekkeri An. Gr. vol. II 801, 7 (coll. 
vol. III 1172) οἱ δὲ ὠνόμασαν αὐτὰ Ölypova, ὅπερ καὶ ἐπεχράτησε. 
ποτὲ γὰρ τὸν χρόνον τῆς μαχρᾶς (Sc. προσῳδίας), ποτὲ δὲ τῆς βρα- 
χείας (sc. προσῳδίας) ἐπιδέχονται, ὅπερ Rai αὐτός φησι (sc. Dionysius 
Thrax p. 10, 2 ed. Uhl.), διὰ τοῦτο εἰρῆσϑαι δίχρονα ,ἐπεὶ ἐκτείνε- 
ται nal συστέλλεται". 

Appellationis δέχρονα vim circumscribere saeculo decimo tertio 
exeunte studuit Demetrius Triclinius. Is enim docuit nomen 
δίχρονα iure ac merito indi eis modo vocalibus AIT, quae in- 
essent eis vocabulis quorum syllabas veteres poetae ad suum 
arbitrium ponderavissent, reliquorum autem vocabulorum vocales 
AIT abusive δίχρονα appellari, quoniam harum vocalium quanti- 
tates essent certae; cf. Trielinii scholion ad Aeschyli Septem v. 
911 (in Philologi vol. XXI p. 219) de voce Αρης" εὕρηται γὰρ 
χαὶ μαχρὸν χαὶ βραχὺ τὸ τοῦ "Apeos A, ὃ καὶ χυρίως ἐγώ φημι 
ὀνομάζεσϑαι δίχρονον καὶ τἄλλα τὰ παραπλήσια οἱ schol. ad 
Soph. Oed. Reg. v. 879 (in Sophoclearum tragoediarum editione 
Turnebiana p. 71, 18) de voce χαλός" ἔοιχεν οὖν ἀμφοτέρους τοὺς 
χρόνους χαὶ τοῦτο δέχεσϑαι, ὃ χαὶ κυρίως ἐγώ φημι Ölypovov ὡς 
ἀμφοτέρους τοὺς χρόνους δεχόμενον᾽ τοιοῦτον Ἰὰρ χαὶ τὸ ὑμεῖς 
χαὶ τὸ ἀήρ καὶ ὕδωρ καὶ ἱερός χαὶ τὰ τοιαῦτα. Cf. etiam cap. 


γΠ, II. 


Caput II. 


De Ptolemaeo Ascalonita, Tryphone, Heliodoro. 


Quid de vocalium AIT usu poetico, imprimis Homerico, 
grammatici Alexandrini docuerint, maxime perspicitur e Ptole- 
maei Ascalonitae, Tryphonis, Heliodori fragmentis quibusdam, 
quae ab Eustathio memoriae tradita sunt. 


1. De Ptolemaeo Ascalonita. 
Ptolemaeus Ascalonita, quo nemo erat acrior Aristarcheae 
analogiae tutor atque defensor, iudice Maximiliano Baege in 
3 


. 8... 


Dissertat. Halens. vol. V. (Halis 1888) p. 140 ineunte saeculo 
p.Ch. primo vel paulo post!) Romae artem grammaticam doeuit 
et cum alios libros tum Ἰλιαχὰς et ᾿Οδυσσειαχὰς προσῳδίας ComM- 
posuit, quos libros Suidas 8. v. Πτολεμαῖος uno nomine "Oyunpxiy 
προσῳδίαν appellavit. Ex Iliaca prosodia superest unum de di- 
chronorum usu frustulum, quod procul dubio e plenioribus scho- 
liis Homericis desumpsit Eustathius p. 556, 33 ad E 359 τὸ φῷε' 
ἐχτείνει καὶ ἐνταῦϑα τὸ τῆς ἀρχούσης δίχρονον, ὡς καὶ ἐν τῇ γ᾽ ῥαφψῳ- 
δία," 5) φησὶ γὰρ 


1) In lubrica de Ptolemaei vita quaestione tractanda haec dubitatione 
vacare puto. Quo tempore Ptolemaeus vixerit, traditum est Stephani By- 
zantii et Herodiani fragmentis; sed ei inter se dissentiunt. Stephanus (8. v. 
᾿Ασκάλων) eum Aristarchi ipsius discipulum fuisse docuit; Herodianus eum 
aliquanto post Aristarchum floruisse putavit; cf. Herodiani schol. ad A 636 
(de voce ἄλλος): 5 ᾿Ασχκαλωνίτης Ψψιλοῖ καί φησιν... πολὺ πρότερον δὲ οὕτως 
καὶ ᾿Αρίσταρχος: ad I 6 (de voce ΑΜΥΔΙΣ): Νικίας καὶ Πάμφιλος δασόνουσιε. .. 
ὃ δὲ ᾿Ασχαλωνίτης καὶ οἱ περὶ ᾿Αλεξίωνα ψιλοῦσιν, πολὺ δὲ πρότερον καὶ οἱ περὶ 
᾿Αρίσταρχον. Üf. etiam schol. ad O 10. Deinde animadvertendum est, si ab 
Herodiano in eodem enuntiato explicatur Aristarchum idem sentire ac Ptole- 
maeum et Alexionem, Ptolemaeum non una cum Aristarcho commemorarı, 
sed Alexionis nomen semper collocatum esse inter Aristarchi et Ptolemaei 
nomina; cf. schol. ad A 503. 652 ᾿Αρίσταρχος καὶ ᾿Αλεξίων καὶ ὃ ᾿Ασκαλωνίτης 
et inverso ordine schol. ad K 134 ὁ ᾿Ασκαλωνίτης καὶ ᾿Αλεξέων καὶ ᾿Αρίσταρχος. 
Denique Herodianus, ubi Ptolemaeum et Alexionem in eodem enuntiato cita- 
vit, modo hoc ordine ὃ ᾿Ασκαλωνίτης καὶ ᾿Αλεξίων (cf. schol. I 6. 426. Καὶ 134. 
Ὁ 10. 309), modo inverso ordine ᾿Αλεξίων καὶ ὁ ᾿Ασχαλωνίτης (cf. ad A 508. 
652) usus est. Ex his locis colligendum est Herodiano quidem iudice Ptole- 
maeum fuisse Alexionis aequalem i. e. saeculo p. Ch. primo floruisse (cf. 
M. Baege 1. l. p. 137). Herodianum in statuendis temporibus Ptolemaei et 
Alexionis, quos viros clarissimos ex omnibus grammaticis saepissime laudarit 
(cf. Theod. Beccard, de scholiis in Homeri Iliadem Venetis A [Berol. 1850] 
p. 77 et indicem auctorum Herodiani reliquiarum editioni Lentzianae ab 
Arthurio Ludwich additum), egregie falli equidem vix crediderim. — Ptole- 
maei nomen primum nobis occurrit apud Herennium Philonem Byblium (seu 
Ammonium 5. v. σταφυλὴ et tpistes, de quo cf. Leop. Cohn in Berliner Studien 
vol. I [Berol. 1884] p. 611. 615 sqq.), deinde apud Apollonium Dyscolum (de 
pronom. p. 78, 31 ed. Schneider) et Nicanorem (cf. schol. ad A 211. 216. 
Γ 165). — De aliorum virorum doctorum sententiis cf. Aug. Blau, de Ari- 
starchi discipulis (Ienae 1883) p. 25 sqgq. 

?) In errore versatur Eustathius, nam in carmine [’ vocativus φίλε non 
legitur nisi in versu 172, sed correpta syllaba priore: αἰδοῖός τέ μοι ἔσσί, φίλε 
Exopt, δεινός ts (cf. Eust. p. 399, 32 sgq.); neque reliquis carminis Γ᾽ versibus 
(11. 31. 130. 138. 162. 163. 192. 244. 397), quibus aliae vocis οΐλος formae 


35 


φίλς χασίγνητε, χόμισαί τέ με, δὸς δέ μοι ἵππους <E 359 >, 
διὸ καὶ ὁ ᾿Ασκαλωνίτης, φασί, περιέσπα τὸ Pl. Cf. Μ. Baege I. |. 
p. 180. 

Ergo docuit Ptolemaeus vocabulorum accentus ex ea 
quam Homerus admisit vocalium AIY quantitate com- 
mutandos esse. Nam cum hoc loco vocis φίλε priorem aylla- 
bam contra usum communem ab Homero productan esse existi- 
maret, ex hac quantitate vocalem I accentu circumflexo insigniri 
iussit. 

Animadvertendum est uno hoc de quo agitur loco diserte 
tradi Alexandrina aetate vocabulorum accentus ex ea vocalium 
AIT mensura quam poetae metri causa usurpaverunt commuta- 
tos esse. Byzantini pvetae saepissime accentum circumflexum 
accentu acuto mutaverunt, si circumflexa syllaba, quae vocalem 
A vel I vel T continebat, brevis syllabae loco usurpata erat; cf. 
Isidorum Hilberg in Wiener Studien vol. VIII (Vindob. 1886) p. 
292 et vol. X (ib. 1883) p. 82 84. 

Eis grammaticis qui ante Ptolemaeum vocis φίλε (E 359) 
accentum non commutaverunt, docendum erat Homerum compo- 
suisse versum, Ccuius pes primus uno χρόνῳ πρώτῳ brevior esset. 
Sed etiam post Ptolemaeum fuerunt, qui idem sentirent; cf. schol. 
Townl. ad X 379 ἐπειδὴ τόνδ᾽ ἄνδρα ϑεοὶ δαμάσασϑαι ἔδωχαν : 
σημειῶδες ὅτι χαὶ ἀχεράλοις χρῆται ὃ ποιητής ὥστε οὐ δεῖ προπερι- 
σπᾶν τὸ «φίλε χασίγνητε΄ <E 809 conf. A 155. ® 308> οἱ Eust. 
1274, 50 qui hoc scholio usus est: ἱστέον δὲ xal ὅτι τὸ «ἐπειδὴ 
τόνδ᾽ ἄνδρα᾽ καὶ ἑξῆς ἀχέφαλον στίχον οἱ παλαιοί φασιν ὅμοιον τῷ 
φίλε χασίγνητε <E 359 cf. A 155. Φ 808», ὥστε οὐχ ἀναγκαῖον 
προπερισπᾶν ἐχεῖ τὸ φίλε, ὡς ἂν ἀποτελεσϑείη δάχτυλος, ἀλλ᾽ ὀξυνο- 
μένης τῆς ἀρχούσης μετρηϑῆναι χἀχεῖνον τὸν στίχον ὡς ἀκχέφαλον. ᾿) 

Alii grammatici recentiores, quamquam vocis φίλε priorem 
syllabam a poeta longae syllabae loco haberi agnoverunt, tamen 


traduntur, producitur syllaba ®I. In aninıo certe habuit Eustathius versum 
A 155 Pils κασίγνητο, ϑάνατόν νύ Tor ὄρχι᾽ ἔταμνον. 

ν Cf. Rauscher, de 808 1118 Homericis ad rem metricam pertinentibus 
(Argentor. 1886) p. E0. Sollemne vocabulum ἀχέφαλος, quo significatur 
hexameter qui initio uno χρόνῳ πρώτῳ caret, non fuit in usu scriptorum de 
re metrica Graecorum, qui ante saeculum p. Ch. alterum fuerunt; cf. 
Rauscher 1. 1. p. 21 et Voltz in Commentat. in honorem Guilelmi Studemund 
(Argentor. 1889) p. 79. 


8Ὲ 


86 


accentum acutum non mutaverunt; nam docuerunt syllabam ΦΙ 
esse communem syllabam, quae propter accentum acutum secun- 
dum eam περὶ χοινὴς συλλαβῆς doctrinam quam excogitavit Helio- 
dorus teste Georgio Choerobosco in Exegesi in Hephaestionis 
enchiridion (cf. Studemund Anecdot. Var. vol. I p. 52, 6) longae 
syllabae vice usurparetur; cf. Eust. p. 458, 3 ad A 155 
φίλε χασίγνητο, ϑάνατόν vo τοι Spar’ ἔταμνον 

Ἰστέον δὲ ὅτι τὸ φίλε ἐχτείνει ἐνταῦϑα τὴν παραλήγουσαν οὐχ ὥστε 
μὴν καὶ περισπασϑῆναι αὐτήν, ἀλλὰ κατὰ λόγον χοινῆς συλλαβῆς διὰ 
τὴν ὀξεῖαν, ὡς χαὶ ἐν ἄλλοις γίνεται), Sed Heliodorus ipse eum 
de quo agitur versum aliter explicuit; cf. p. 4884. 

Ptolemaeus versus E 359 lectionem φίλε primus novavit 
procul dubio ex eiusdem carminis versu 31 = 455 

"Apes ἔΑρες, βροτολοιγέ, μιαιφόνς, τειχεσιπλῆτα. ἢ 

Vario accentu "Apes "Apes ab Alexandrinis grammaticis scriptum 
esse veri simillimum est; nam Dionysius Thrax versu E 33 = 455 
aperte animadverso utramque vocis "Apns formam, et productam 
et correptam, agnovit p. 18, 1 μαχρὰ συλλαβὴ γίνεται... .ὅτ᾽ Av 
ἔχῃ ἕν τι τῶν διχρόνων κατ᾽ ἔχτασιν παραλαμβανόμενον οἷον ”Apris 
et p. 20, 1 βραχεῖα συλλαβὴ γίνεται... ὅτ᾽ ἂν ἔχῃ ἕν τι τῶν διχρό- 
γων κατὰ συστολὴν παραλαμβανόμενον οἷον "Apris. Cf. Stephanum 
in Bekkeri An. Gr. vol. II 825, 1Osqq.®) Itaque in fragmentis 
Didymeis suo iure "Apes ἼΑρες seripsit Ludwich, Aristarchs 
Homerische Textkritik I p. 251, 8. 


2. De Tryphone. 
Augusti temporibus paullo post Didymum iudice C. A. Bapp 
in Leipziger Studien vol. VIII (a. 1885) p. 107 sqq. floruit Trypho, 


1) Cf. Grossmann, de doctrinae metricae reliquiis ab Eustathio serva- 
tis p. 9. 

3) De hoc quoque versu Ptolemaeum disseruisse discimus ex Eust. 
p. 518, 18 ἱστέον δέ, ὡς ἐν τοῖς ᾿Απίωνος καὶ “Ἡροδώρου (i. 6. in scholiis ple 
nioribus codicis Veneti A; cf. Lebrs, de Aristarchi studiis Homericis ed. II. 
[Lips. 1882] p. 35. 364 sqq.) φέρεται, ὅτι τοῦ ἾΑρες ἼΑρες τὸ σχῆμα παλιλλογία 
ἐστὶ καὶ ὅτι ὃ τραμματικὸς ᾿Ιξίων τὸ δεύτερον APEL ὀξύνει, γράφων ἀρές, 5 ἔστι 
βλαπτικέ. οὐδέποτε γάρ, φησι, κυρίου ὀνόματος κλ᾿ητικὴ παραλλήλως κεῖται παρὰ τῷ 
ποιητῇ. πρόδηλον δέ, φησι; καὶ ἐκ τοῦ βροτολοιγέ καὶ τοῦ μιαιφόνς, ὅτι καὶ τὸ 
ἄμες ἐπιϑετικόν ἔστιν. ὁ δὲ Πτολεμαῖος καὶ ἢ παράδοσις διὰ μείζω ἔμφασιν 
κύριον καὶ τὸ δεύτερον ”Apec παραλαμβάνει. Cf. Baege l. ]. p. 179 et 
Lentz ad Herodiani vol. II p. 181 fragm. 42. 

8) Cf. etiam quae dixi p. 18. 


37 


qui cum alios libros grammaticos tum opus, quod inscribitur 
περὶ ἀρχαίας ἀναγνώσεως, composuit. In hoc opere, quo de 
Aristarchi aliorumque grammaticorum observationibus, quae per- 
tinent ad Homericorum vocabulorum aspirationem accentum 
distinctionem, disseruit, occasione oblata de dichronis ipsis quoque 
disputavit.. Ex eis observationibus quae ad vocalium AIT 
mensuram spectant, unum frustulum admodum memorabile ab 
Eustathio solo memoriae traditum est. Cf. Eust. 556, 35: 

Σημειοῦνται δὲ καὶ ὅτι ἐν μὲν τῷ 

αἰδεῖσϑαί ϑ᾽ Tepe A 23 = 377> 


χαὶ ἐν τῷ 
προσέειφ᾽ ἢ) ἱερὴ Ts Τηλεμάχοιο <B 409 = co 60 -Ξ- α 408 = 
+ 101 = g 130> 


συστέλλεται τὸ I τοῦ ἱερόν᾽ ἐν δὲ τῷ 
ἱερὸν ἰχϑύν «1401.» 
ἐχτείνεται, ὡς μέν τινές φασι, χαϑὰ λέγει καὶ Τρύφων <frg. 102 ed. 
Velsen> ἐν τοῖς περὶ ἀρχαίας ἀναγνώσεως, διὰ τὸ 
τὸν ποιητὴν ἐκτείνειν πολλὰ ἕνεχεν τοῦ μέτρου, 
ὡς δὲ οἱ ἀγριβέστεροι λέγουσι διὰ τὸ 
φευχτέον εἶναι ἐν δαχτολιχῷ μέτρῳ τὸ παράλληλον τῶν τριῶν 
βραχειῶν. 
In eo quod Eustathius descripsit scholio grammatici in duo 
genera dividuntur ex eis verbis quibus correptarum vocalium 
AIT productionem ab Homero admissam explicare solent. 


ἃ. Erant qui satis haberent, si ab Homero breves syllabae 
productae erant, adnotasse Homerum metri causa vocales breves 
produxisse (τὸν ποιητὴν ἐχτείνειν πολλὰ ἕνεχεν τοῦ μέτρο). Huic 
grammaticorum ordini adscribendus est Trypho; sed eadem 
dictione usi sunt plerique grammatici, veluti Crates Mallotes (ad 
e 60), Didymus (ad ß 2), Nicias (ad E 203), Aristonicus (ad 
E 708. A 45. P 218. ® 262), Herodianus (ad B 498. 518. 731 
saepissime); cf. fragmenta, quae collegit Rauscher 1. 1. p. 6 Βα4.: 
adde Demetrium Ixionem teste Athenaeo lib. IX p. 393b (ef. 
Tr. Staesche, de Demetrio Ixione grammatico [Halis 1883] p. 19) 
et auctorem anonymum apud Hesychium 8. v. ἀχειωμένον [νῆας 


1) προσέφ᾽ ed. Romana; μετέειφ᾽ aut μετέφη codices Homerici; rposip<n> 
scripeit Rauscher ]. l. p. 18; προσέειφ᾽ legi ipse in codice Vratislaviensi 
Rehdigerano 24 (olim I 2, 14) fol. 225r. 


88 


ἀχειόμενον & 383]: σύνηϑες δὲ τῷ ποιητῇ τοῦ μέτρο" ἕνεκα χρῆσϑαι 
τοῖς βραχέσιν ἀντὶ τῶν μαχρῶν καὶ τοῖς μαχροῖς ἀντὶ τῶν βραχέων 
(ef. Ludwich, Aristarchs Homerische Textkritik II p. 125). 

b. Alii grammatici, qui Tryphoni reliquisque quos com- 
memoravi grammaticis oppositi ab Eustathio οἱ ἀκριβέστεροι 
appellantur, productiones vocalium brevium ad certas leges 
metricas revocaverunt; docuerunt enim saepius ab Homero 
vocales breves productas esse, quod tres (vel plus quam tres) 
syllabae breves continuae dactylico metro non satisfacerent 
(φευχτέον εἶναι ἐν δαχτυλικῷ μέτρῳ τὸ παράλληλον τῶν τριῶν Ppa- 
“ειῶν). Antiquissimus grammaticus, cuius in fragmentis nos qui- 
dem eam qua οἱ ἀχριβέστεροι usi sunt dietionem legimus, est Phi- 
loxenus, Tryphoni aetate aequalis vel suppar;!) cf. Orionis The- 
bani etymolog. (ed. Sturz) p. 63, 1 8. v. ἐναλίγχιος (coll. EM. 
337,20 8qq.): παρὰ τὸ εἴχω τὸ ὁμοιῶ᾽ ὥσπερ παρὰ τὸ πήσσω πάτιος, 
ἁρμόζω ἁρμόδιος, καὶ παρὰ τὸ εἴχω εἴχιος. καὶ ὥσπερ τὸ εἴχελος ἀπο- 
βάλλει τὸ E' 

εἴχελος ἢ ἀστεροπῇ «Ξ 886», 

οὕτω χαὶ παρὰ τὸ εἴχω εἴχιος ἐνείχιος χαὶ χωρὶς τοῦ E χαὲ προσιόντος 
τοῦ AA xal πλεονάσαντος τοῦ 1" διὰ τὰ ἐπάλληλα βραχέα ἐνα- 
λίγχιος. Φιλόξενος ἐν τῷ περὶ ἀναδιπλασιασμοῦ οἱ schol. ad ξ 485 
ἀγκῶνι νύξας" ὃ δ᾽ ἄρ᾽ ἐμμαπέως ὑπάχουσεν (coll. Eust. 612, 43)°): 
ταχέως, ἅμα τῷ λόγῳ. οὕτω δὲ Φιλόξενος σχηματίζει τὴν λέξιν 
ἐν δευτέρῳ περὶ μονοσυλλάβων ῥημάτων παρὰ τὸ Eros παράγουσι 
σύνϑετον τὸ ἀμεπής ὡς φεῦδος ἀφευδής᾽ εἶτα ἐξ αὐτοῦ παράγουσι με- 
σότητος ἐπίρρημα ἀμεπῶς ὡς ἀφευδῶς καὶ ἐν ᾿Ιωνικῇ διαλύσει ἀμεπέως 
ὡς ἀψευδέως. χαὶ ἐπεὶ τρεῖς βραχεῖαι ἀλλεπάλληλοι οὐ συνί- 
στανται, τῷ διπλασιασμῷ τοῦ M χαὶ ἀντιπαραχωρήσει τοῦ A καὶ E 
γίνεται ἐμμαπέως. Eandem dictionem usurpavit etiam Herodianus; 
cf. 1521, 24 = II 15, 28 (ed. Lentz): τὸ A ἡ στέρησις σύστέλ-- 
λεσϑαι ϑέλει᾽ ἄχαχος, ἄσεμνος, ἄφιλος" τὸ γὰρ ἀϑάνατος καὶ ἀχάματος 
ἐξέτειναν τὸ Α διὰ τὰς ἐπαλλήλους τέσσαρας βραχείας, αἵτινες 
ἄϑετοί εἰσιν εἰς ἡρωϊκὸν μέτρον. 

'!) Philoxenum Augusti et Tiberii temporibus Romae artem grammaticam 
professum esse docuit Henricus Kleist, de Philoxeni grammatici Alexandrini 
studiis etymologicis (Gryphiswald. 1865) p. 9. 

?) Larcher legendum proposuit: ἵκελον; sed coll. EM 357, 20 sqg. veri 
similius est post versum Ξ 886 excidisse versum ὃ 249 τῷδ᾽ ἴκελος Τρώων κτλ. 


8. Cf. Herodianum vol. II 387, 25; παράγουσι Lentz, γράφουσι codd. 
utroque loco. 


89 


Doctrinae τῶν ἀκχριβεστέρων fragmenta haud spernenda, quae 
pertinent ad correptarım vocalium AITY productionem, servata 
sunt ab Eustathio p. 556, 41 τούτῳ τῷ λόγῳ (i. 6. τῶν ἀχριβεστέ- 
ρῶν) χαὶ τοῦ ἀκάματος xal ἀϑάνατος, ὡς προερρέϑη «Ὁ. 142, 26. 
514, 11>, ἐχτείνεται τὸ κατ᾽ ἀρχὰς δίχρονον καὶ τοῦ 


ἄορι ϑεινομένων «Καὶ 484 = © 21> 
χαὶ 

ἴσος Ἐνυαλίῳ <X 182» 
χαὶ 

ἱέμενος <xal>!) καπνὸν ἀποϑρώσχοντα νοῆσαι <a δ8:» 
καὶ 

ἀποπέσῃσιν 


ἐν τῷ τῆς Ὀδωσσείας w <v. 7)» καὶ ἄλλα πολλά. 


Eodem vel simili fonte, unde Eustathius sua hausit, usus 
est Gregorius Corinthius, qui de E 31 = 455 "Apes "Äpsc, quem 
versum Hermogenes in libro περὶ μεϑόδου δεινότητος (Walz, Rhet. 
Graec. III 412, 14) citavit, haec adnotavit (cf. 1. 1. vol. VII 
1190, 24): ’Exttrarar δὲ τὸ Ölypovov χαὶ συνέσταλται οὐχ ἁπλῶς" 
λέγω δὴ τὸ ἼΑρης᾽ οὐκ ἄχαιρον γὰρ καὶ περὶ τούτου εἰπεῖν χαὶ οἷον 
ἥδυσμά τιῖ τῷ λόγῳ ἐγχαταμῖξαι. ᾿Αλλὰ συνέσταλται μὲν (1. 6. A 
natura correptum est), παρείληπται δὲ καὶ ἀντὶ μαχροῦ κατά τινα 
χανόνα ἔχοντα. οὕτως ἐὰν τρεῖς βραχεῖαι παράλληλοι λαμβά- 
νωνται, τυγχάνῃ δὲ ἡ πρώτη συλλαβὴ ἔχουσα δίχρονον συνε- 
σταλμένον, τοῦτο πάντη ὀφείλει ἐχτείνεσϑαι. Τοῦτο δὲ διδα- 
σχόμεϑα ἤδη καὶ ἐκ τοῦ ἀϑάνατος καὶ ἀκάματος" 5) ἔστω δὲ ὑπο- 
δείγματα 

toos ᾿Ενυαλίῳ <X 132> 
ἱέμενος 2) καὶ καπνῷ) <a ὅ8:» 
ἵετο γὰρ βαλέειν) II 383 = 866» 


ἢ Particula καὶ omissa est et in editione Romana et in codice Vratis- 
laviensi Rehdigerano 24 fol. 225 v. 

?\ Correxi; ἡδύσματι Walz. 

3) Correxi; ᾿Αϑάμαντος καὶ ᾿Ακάμαντος Walz. 

+) Correxi; ἕἱέμος Walz. 

δ) χαὶ χαπνόν codd. Homerici; καπνόν Eust. 

5) Haec verba apud Eustathium non leguntur; incaute certe citata 
sunt, quoniam licet explicare primam vocis ἴετο syllabam augmenti vi pro- 
ductam esse. 


40 


ἱερὸν ἰχϑύν) <I 407> 
ἄορι ϑεινομένῳ) «Κ 484 = © 21>. 

Eandem τῶν ἀχριβεστέρων de evitando brevium syllaba- 
rum concursu doctrinam sapiunt cum alii, quos infra citabimus, 
loci Eustathiani, tum hi: p. 474, 16 sqq. et 611, 33 sqq.; quibus 
locis ad sanandum syllabarum brevium concursum quinque πάϑη 
agnoscuntur et vocabulis allatis illustrantur. Pleraeque vocabı- 
lorum derivationes, quae his locis Eustathianis traduntur, ab He- 
rodianea pathologia alienae sunt; videntur Byzantina aetate ex- 
cogitatae esse. Atque agnoscuntur ab Eustathio haec πκάϑη:" 


l. ᾿Ἐπένϑεσις φωνήεντος. 
A. ἐπένϑεσις διχρόνων p. 422, 88. 611, 84. 
1) τοῦ I: δείδιϑι) p. 611, 82 8ᾳ. 88. εἴνατος p. 223, 16. 
25. 712, 14. εἴριον) p. 611, 35. ἸΙϑαιμένης ἢ p. 422, 35. 
μεσαιπόλιος8) p. 422, 34; cf. 360, 30 sqq. 937, 38. ὁδοι- 
δόχος p. 422, 33. 611, 36. ὁδοιπόρος) p. 422,33. 611,35. 
Πυλαιμένης p. 422, 34. 611, 36; cf. 360, 29 gg. 
2) τοῦ T: δούρατος p. 611, 35. ΝΜούλιος p. 611, 35. 
B. ἐπένϑεσις τοῦ H: p. 474, 19. 611, 39. 
ἐπήβολος 19) p. 474,20. 611, 39. ἐπηετανός 13) p. 474, 19. 
611, 40. 
ll. Τροπὴ φωνήεντος p. 422, 31. 474, 19. 611, 36. 
τοῦ O εἰς H: Borponpöpos p. 422, 32. ἐλαφηβόλος 13) ”Apre- 
ms <Hom. hymn. XXVI 2> p. 28, 18. ἐλαφηβολία p. 


1) Correxi; ἰχϑῦν Walz. 

2) Correxi; &opov Walz; ἄορι codd. Homerici et Eustathius. 

°) ϑεινομένων codd. Homerici et Eustathius. 

*) Vocabula, quae in eis quibus uti solemus vocabulorum thesauris non 
leguntur, stellula * addita notavi. 

δ) Cf. Herod. II 794, 27. Cram. An. Ox. I 106, 17. 

°) C£. Herod. II 502, 29. EGu. 170, 38. 

?) Correxi; ἰχϑαιμένης editio Romana; sed cf. Eust. 1076, 61. 1758, 20. 
Herodianus II 259, 20 et 260, 9 hanc vocem ab ἰϑαίνει derivavit. 

5 Cf. Herod. II 195, 6. 256, 6. 258, 16. 

») Cf. EGu. 419, 26. EM. 461, 19. 

'%) In voce ἐπήβολος admissam esse ἐπένϑεσιν τοῦ H perperam traditur; 
rectius alii τροπὴν εἰς H agnoscunt aut ex ἐπίβολος (cf. Herod. II 363, 12) aut 
ex ἐπέβολος (cf. EGu. 683, 44). 

1) Cf. EM. 356, 39. 

2) Cf. Choerobosci Dictata I 100, 13 (ed. Gaisford). EM. 461, 20. 


41 


521, 2. Ῥἐνεήλατος p. 422, 33. ϑεητόχος ἢ p. 422, 31. 474, 
19. 611, 36. λαμπαδηφόρος p. 521, 3. ᾿σιχεήλατος p. 422, 
32. σταχυηλόγος p. 521, 3; cf. 474, 20. στεφανηφόρος Ἶ p. 
422, 32. "ὑπεήλατος p. 422, 32. 

III. Ἕνχτασις p. 611, 36. 

1) τοῦ A εἰς H: ἑκηβόλος p. 28, 17. 520 extr. ἑχηβολία 
p. 520 extr. μέλαν δ᾽ ἀνεχήχιεν) αἷμα «Ἢ 262>> p. 1408, 
10. σῖτον rapeviiveov?) a 147. π 51> p. 1408, 10. 

2) τοῦ E εἰς H: ἐτήτυμος p. 1408, 9. 

3) τοῦ O εἰς 2: διωλύγιον) p. 611, 38. ἐτώσιον p. „611, 38. 
περιώσιον ἢ p. 611, 38. ὠλεσίχαρπος δ) p. 611, 37. 1667, 22. 


IV. Συμφώνων πλεονασμός p. 422, 28. 611, 36 seu 
συμφώνων πρόσϑεσις3") p. 474, 17. 

τοῦ Σ: δολιχόσχιος 15) p. 422, 27. 623, 48. ϑεόσδοτος P. 

422, 30. 623, 49. 843, 58. (ϑεοστόχος p. 422, 30.) ϑέσχε- 

Aos1!) p. 422, 29. ϑεσπέσιος p. 422, 30. 611, 38. 843, 68. 

ϑέσφατος 13) p. 422, 29. 843, 58. μογοστόχος Εἰλείϑυια <II 187 

= T 103 coll. A 270> p. 422, 30. 474, 18. 843, 68. oa- 


χέσπαλος p. 528, 4. σαχεσφόρος p. 528, 5. wep£oßtoc1?) p. 
611, 38. 


V. Συγκοπὴ ἀναγκαία διὰ τὸ δύῦσμετρον p. 474, 14 
geu ἔλλειφις συμφώνου p. 474, 18. 
ἔμεν (ex ἐτέτεμεν) p. 474, 18. 18 coll. p. 1466, 22 sqq. 


') 
*) 
°) 
2 
") 
°) 
’) 
°) 
*) 


Cf. EGu. 116, 27. 407, 8. EM. 444, 25. 461, 21. 

Cf. Choerobosci Dictata I 100, 14 (ed. Gaisford). 

Cf. EGu. 176, 44. EM. 322, 1. Cram. An. Ox. I 154, 1. 

Cf. etiam Eust. 680, 20. 955, 63. 

Ct. etiam Eust. 1402, 50 sqg. 

Cf. EGu. 149, 17. EM. 280, 55. 

Cf. EM. 665, 29. 

Cf. Herod. II 364, 16 adn. 522, 30. 

πρόσϑεσις schol. Lips. ad A 298, πρόϑεσις ed. Romana. Descripsit is 


jui saeculo XIV codicem Lipsiensem exaravit, ad A 293 Eustathii verba p. 
174, 12 sqq. et ad E 827 Eustathii verba p. 611, 30 sqq.; de hoc scholiorum 
»ompilatore cf. Maass, Schol. in Iliadem Townl. I p. VII. 


10) 
ἐν 


Cf. schol. ΑΒ Townl. ad Γ 846. 
Cf. Herod. UI 251, 23 adn. Schol. AB Townl. ad F 130. Cram. An. 


Ix. 1 198, 32. EM. 448, 5. 


13) 
18) 


Cf. EGu. 410, 55. 546, 9. EM. 448, 1. 
Cf. Herod. II 292, 11. 


42 


3. De Heliodoro. 


Heliodori de dichronis doetrina olim legebatur in eo libello 
metrico quem in Byzantinorum scholis tritissimum fuisse et plus 
minusve immutatum saepissime Hephaestionis enchiridio vel Die- 
nysii Thracis arti grammaticae vel scriptis quibusdam rhetoricis 
in libris manuscriptis adiunetum esse primus docuit Guilelmus 
Hoerschelmann, ein griechisches Lehrbuch der Metrik (Dorpati 
1888) p. 4 saq. 68 sqq. Tres illae recensiones genuini libelli 
metrici Byzantini auctore Guilelmo Hoerschelmann |. 1. p. 11 
appellantur appendices Hephaestionea, Dionysiana, rhetorica. 

Heliodorca de dichronis doctrina legebatur in eo genuini 
illius libelli metrici Byzantini capite, quod inscribitur περὶ συνι- 
ζήσεως. Optima huius capitis recensio, quae adhuc innotuit, me- 
moriae tradita est appendicis Dionysianae codice Saibantiano, 
qui nunc est inter Bodleianos Auct. T. IV 9 fol. 66v, de quo 
conferas Hoerschelmann 1.1. p. 5. 14, Rhein. Mus. vol. 36 (a. 1881) 
ν. 283 sqq., Goetting. gel. Anz. a. 1887 p. 605 (nr. VI7). Eadem 
capitis περὶ συνιζήσεως recensio addita est appendicis instar libello 
illi Heliae monachi περὶ διαφόρων μέτρων, post quem edita est a 
Studemundo Anecd. Var. vol. I 177 sgaq. 

In hoc capite Heliodoream περὶ συνιζήσεως doctrinam pro- 
latam esse docuit Voltz, de Helia monacho, Isaaco monacho, 
Pseudo-Dracone scriptoribus metricis Byzantinis p. 14 8646. 

De dichronis Heliodorus, ubi docuit longam syllabam cum 
brevi in unam syllabam per synizesin coire posse, haec disseruit 
(cf. Studemund, An. Var. vol. I 178, 8): 

Μακρὰν δὲ καὶ βραχεῖαν τὸ ἐναντίον (sc. εἰς μαχράν) 

δαέρων N> Ἰαλόων «(Ὁ 169». 
ὅτι ὃὲ τὸ A μαχρόν ἐστι, δῆλον Ex τοῦ 

δαὴρ αὖτ᾽ ἐμός <T 180> 

αὐτοχασίγνητον καὶ δαέρα «Ξ 156>. 
ὅτι δὲ τὸ 1) 

"Extop ἐμῷ ϑυμῷ δαέρων <Q 762> 


1) Pro τὸ exspectares iv τῷ, sed π1}1} mutandum esse docent verba ὡς 
τὸ p. 178, 1. 27. 179, 25. Item Heliodorus in eis fragmentis quae servarit 
Choeroboscus in Exegesi in Hephaestionis enchiridion (cf. Studemund, An. 
Var. I 50 sqq.), in versibus citandis his particulis usus est: ὡς τὸ p. 52, 10. 
καὶ τὸ p. δῶ, 17. 53, 8. ὡς iv τῷ p. 50, 9. 13 sqq. 52, 4. 


48 


δόναται συνεστάλθϑαι τὸ Α΄ κατὰ σονίζησιν ) δόναται καὶ κατὰ συστο- 
λήν, ὡς ἐπὶ τοῦ 

οὐδὲ μὲν οὐδὲ Τρῶας ἀγήνορας εἴασεν "Ertup <K 299>>?) 
ἄλογος συστολὴ διὰ τὸ μέτρον᾽ ὡς καὶ ἄλογος ἔχτασις ἐν τῷ 

[1] φίλε κασίγνητε <A 155 = E 359 = © 308> 
χαὶ 

[2] ἀνέρες ἐστὲ φίλοι <Z 112 = 8 174 = A 287 = Ο 487 

= 0 84 = II 270 = P 185>> 
ἐχτέταται γὰρ (86. τὸ A), καὶ συνέσταλται ἐν τῷ 

ὃς δέ χ’ ἀνὴρ μενέχαρμος «Ξ 376" 
χαὶ 

[3] "Apes®) ”Apes βροτολοιγέ <E 31 = 455». 

Verba quae eitavimus quin ad unum auctorem redeant, du- 
bium non est; nam is (i. 6. Heliodorus) qui versum Q 769 δαέρων 
ἢ γαλόων ad illustrandam synizesin longae syllabae cum brevi in 
unam syllabam coeuntis usurpavit, meminit se paullo ante legisse 
"Ertop ἐμῷ ϑυμῷ δαέρων (2 762); atque cum videretur hoc versu 
syllaba prima vocis δαέρων correpta esse, de quantitate vocis δαήρ 
accuratius inquisivit et de universo dichronorum usu Homerico 
disputarvit. 

Heliodorus eos versus Homericos quibus leges metricae seu 
prosodiacae violatae esse videbantur, ita explicare studuit, ut 
poeta εὐλόγως (i. 6. certis rationibus ductus) ab omnium usu 
aberravisse videretur. Hoc studio commotus subtilius quam verius 
finxit v. δ. decem illog quos commemoravit Choeroboscus in Exe- 
gesi in Hephaestionis enchiridion (cf. Studemund, An. Var. Ip. 
52 844.) τρόπους τῆς κοινῆς συλλαβῆς, 6 quibus docuit Homero 
licuisse breves syllabas longarum loco usurpare. 


1) Correxit Studemund; καὶ συνίζησις codd. Sed fortasse legendum est: 
δόναται συνεοτάλϑαι τὸ A, καὶ συνίζησις δύναται <elvar>" καὶ κατὰ συστολὴν, ὡς 
ἐπὲ τοῦ χτλ. Leopoldus Cohn legendum proposuit: δύναται συνεστάλθαι τὸ A 
χαὶ σονίζησις «εἶναι» δύναται καὶ [an δὲ ὃ] κατὰ συστολῆν, ὡς int τοῦ κτλ. 

7) Cum hoc versu comparari poterant versus 

A 823 τοὺς μὲν ἔπειτ᾽ εἴᾶσαν, ἐπεὶ πολέμου ἀπέπαυσαν 
x 166 εἴᾶσ᾽, αὐτὰρ ἐγὼ σπασάμεην ῥῶπάς τε λύγους τε. 

ὅ) Correxit Studemund; ἄρες codd.; vulgata lectio ἾΑρες Eustathianis 
quoque locis tradita est (cf. p. 47). — Veri simillimum est Heliödorum ipsum 
supra legisse φίλε κασίγνητε vulgatae lectionis φέλε loco; nam aperte docuit 
vocalem I ipsam esse productam. 


44 


Neque tamen Heliodoro contigit, ut explicaret, quas leges 
secutus poeta productas vocales AIT identidem corriperet, veluti 
qua e lege mediam syllabam vocis εἴασεν (K 299) correptae loco 
haberet; facere non poterat, quin fateretur huius vocis syllabam 
mediam contra usum communem ac rationem i. 6. ἀλόγως melri 
causa a poeta correptam esse.) 

Idem, ut agnovit in nonnullis vocabulis productarum voca- 
lium AIT ἄλογον συστολήν, ita statuit in aliis vocabulis esse 
ἄλογον ἔκτασιν correptarum vocalium AIT, quamquam harum voca- 
lium productionem ab Homero admissam perfacile ex ea quam 
excogitaverat doctrina περὶ κοινῆς συλλαβῆς explanare poterat; 
veluti poterat explicare primam vocis ἀνέρες (Z 112) syllabam ab 
Homero productam esse χατὰ τὸν τρόπον τῆς ὀξείας ἐπιφερομένης. 
de quo conferas Studemund, An. Var. vol. I 52, 6 βααᾳ. Sed 
noluit productionem vocalium AITY in eis quae citavit vocabulis 
ab Homero admissam e sua περὶ κοινῆς συλλαβὴς doctrina ita ex- 
planare, ut εὔλογος esse videretur; immo diserte docuit in illis 
vocabulis admissam esse aut correptarum vocalium AIT ἄλογον 
ἔχτασιν aut productarum vocalium AIT ἄλογον συστολήν. 


Perpauca doctrinae huius Heliodoreae fragmenta supersunt. 

In ea libelli illius metrici Byzantini recensione, quae appel- 
latur appendix rhetorica, caput περὲ συνιζήσεως omissum est. 

Is magister Byzantinus qui appendicem Hephaestioneam 
seu librum quintum scholiorum Hephaestioneorum B (ef. Scholia 
Hephaestionea altera ed. Hoerschelmann [Dorpati 1882] p. 18—30) 
composuit, caput περὶ συνιζήσεως, quod protulit (1. 1. p. 21,14 — 
22, 17), conglutinavit ex Heliodorea doctrina, quam e libello illo 
metrico Byzantino cognoverat, et ex Hephaestionis (p. 10, 8 sqg. 
ed. Westph.) capite περὲ συνεχφωνήσεως : cf. Voltz 1. 1. p. 15 sa. 
et Hoerschelmann, ein griechisches Lehrbuch p. 14 et 69. Idem, 
quoniam solet verba libelli illins metrici Byzantini modo immn- 


δ Verba ἀλόγως et εὐλόγως Georgius Choeroboscus, ubi doctrinam 
de syllaba communi explicuit, identidem usurpavit in Studemundi An. Var. 
48, 17. 49, 2. 54, 1. 12. 14 (sed οὐκ ἀκαίρως Melampus seu Diomedes in 
Bekkeri An. Graec. II 830, 32. 833, 26. 834, 30); cf. etiam Pseudo-Tricham 
in Appendice ad Draconem Stratonicensem (ed. Fr. de Furia Lips. 1814) p. 
46,19 οὐ παραλόγως καὶ κατὰ ἄλογον (cod. ἄνευ λόγον) ἄδειαν ποιητιχῆν, 
ὥς τινες λέγουσι, τὰ τοιαῦτα γίνεται, 


45 


tare modo decurtare, ex Heliodori quae supra explanavimus 
verbis haec modo integra transcripsit p. 22, 4: 
μακρᾶς δὲ χαὶ βραχείας εἰς μίαν μαχρὰν ὡς ἐν τῷ 

δαέρων <I> Ἰαλόων U 169» 
τῆς ΔΑ al Ε εἰς μίαν μαχράν. ὅτι δὲ τὸ ΔΑ μαχρόν ἐστι, δῆλον 
ἔχ τοῦ 

δαὴρ αὗτ᾽ ἐμός «Τ 180» 

αὐτοχασίγνητον χαὶ δαέρα <= 1566... 
De dubia versus Q 762 synizesi disserere supersedit. 

Multo accuratius Heliodori verba servata sunt apud Eusta- 
thium p. 556, 43 sqq.:') 

Ἰστέον δὲ ὡς τῶν τινὲς παλαιῶν ἀπηλεγέως ἀποφηνάμενοι 
x" Ὁμήρου, ὡς οἷα διαγνόντες χαὶ ἄλογον εἶναί ποτε παρ᾽ αὐτῷ 
συστολήν τε καὶ ἔχτασιν διὰ μέτρον, χαϑυπάγουσι τῇ τοιαύτῃ 
ἀποφάσει καὶ τὸ 

φίλς κασίγνητε <A 155 = E 869 = ᾧ 808:» 
ἄλλως χρονισϑὲν παρὰ τὸ 
ἀνέρες ἐστὲ, φίλοι <Z 112 = Θ 114 cet.>, 
ὥσπερ καὶ τὸ ἀνήρ ἐν μὲν τῷ 
ἀνέρες ἐστὲ «2 112 = 9 174 cet.> 
μαχρὰν ἔχει τὴν ἄρχουσαν, ἐν δὲ τῷ 
ὃς δέ x’ ἀνὴρ μενέχαρμος <E 376> 
βραχύνει αὐτήν. οὕτω δὲ καὶ 6 δαήρ διρορεῖται, οἷα ἐν μὲν τῷ 
δαὴρ αὗτ᾽ ἐμός <T 180> 
καὶ 
αὐτοχασίγνητον χαὶ δαέρα <E 156> 
μηχόνων τὸ ἄρχον δίχρονον, συστέλλων δὲ ἐν τῷ 
Ἕχτορ ἐμῷ ϑυμῷ δαέρων πολὺ φίλτατε «(88 17602:». 

Verbis τῶν τινὲς παλαιῶν ἀπηλεγέως ἀποφηνάμενοι Rad” Ὃ μήρου 

ὡς οἷα διαγνόντες et χαϑυπάγουσι τῇ τοιαύτῃ ἀποφάσει 5) nihil respon- 


1) In codice Vratislaviensi Rehdigerano 24 (saec. XV exeunt.) fol. 225v, 
quem ipse inspexi, vocabulis, de quorum mensura agitur, quantitatum notae 
superscriptae sunt; I &vsxpwvntov saepe omissum est, accentus identidem per- 
peram collocati sunt, denique traditum est: οὕτω δὲ καὶ ὁ δ᾽ ἀνὴρ (leg. ὃ danp) 
διφορεῖται. 

?) Eisdem fere verbis sollemnibus usus est Eustathius in oratione prae- 
paratoria in sanctam quadragesimam $ 30 (cf. Eustathii opuscula ed. Tafel 
p. 67, 58) ὁρᾶτε, ὦ ἀδελφοί, ὅπως αὐτὸς ὁ ϑεός, 5 ὑπὲρ πάντας χριτῆς, ὅτι καὶ 


ὑπέρϑεος, κρίνε: καὶ διαχρίνει καὶ οὕτω διαγινώσκχκει οὐ πρὸς ἀποτομίαν, ἀλλὰ φι- 


46 


det in Heliae monachi appendice; addita sunt ab Eustathio. 
“Prrropix@s comparavit poetarum criticos, qui sunt veluti magistra- 
tus poetis praepositi cum logistis,!) v. g. Eustathius p. 32, 22 
ceriticos appellavit στρυφνοὺς λογιστὰς τῶν στιχουργούντων. Finzit 
poetarum logistas quaestione habita iudicavisse in Homeri car- 
minibus admissam esse ἄλογον συστολήν τε καὶ ἔχτασιν τῶν διχρόνων 
διὰ τὸ μέτρον. 

Eustathio praesto erat aut uberius primae appendicis Heliae 
monachi exemplar aut libellus ille metricus Byzantinus, ex quo 
hausta sunt Heliae appendix prima et scholia Hephaestionea B;*) 
nam apud Eustathbium plenior est versus 2 762 quam in ea Heliae 
appendicis forma quae adhuc innotuit.°) 


Ordinem exemplorum ab Heliodoro prolatorum Eustathius 
leniter mutavit; is, quoniam p. 556, 33 — 557,8 de versu E 359 
φίλε χασίγνητε disputavit, omnia quae ad hunc versum pertinent 
atque subsequentia exempla Heliodorea transcripsit omisso in fine 
versu "Apes ”Apss; his addidit exempla, quae spectant vocem 
δαήρ, item in fine omisso versu K 299. 


Eodem ordine servato, sed versu’Apes”’Apss addito repetivit 
Eustathius p. 1540, 16 verba Heliodorea: 
ἄλοχον μέντοι συστολὴν χρονιχὴν καὶ ἔχτασιν παραδιδόα- 
σιν οἱ παλαιοὶ ἐν τῷ 
φίλε χασίγνητε <A 155 = E 359 = ᾧ 308> 
χαὶ 


Ἢ, 


λανϑρωπίαν, ἐξ ἀγάπης πάντως. Ti δὴ οὖν μὴ καὶ ἡμεῖς, εἰς ὅσον ἐφικτόν, ἔξομοι- 
οὐμεϑα τῷ τοιούτῳ χριτῇ, ἀλλὰ πρὸς ἀπηνειαν καὶ δικάζομεν χαὶ ἀποφαινόμεϑα 
καὶ τὰ πλείω, ἐφ᾽ οἷς οὔτε πρέπει οὔτε ἄλλως χρῇ, πταίομεν πολλάκις; ἀλλά 1; 
περίστασις παρίσταται βοηϑοῦσα ἡμῖν, εἰς ἣν ἀποβλέπων ὁ χρίνων δύναται μὴ κατα- 
φάσχειν δεινὰ τοῦ ἀδελφοῦ, μηδὲ ἀπηλεγέως αὐτοῦ καταφέρεσϑαι. Animal- 
vertit Eustathius Homeri versum I 309 χρὴ μὲν δὴ τὸν μῦϑον ἀπηλεγέως 
ἀποειπεῖν. -- De verbi ἀποφαίνεσϑαι usu Herodianeo cf. Lehrs, Herodiani 
scripta tria emendatiora p. 410. 

ἢ De logistis cf. M. H. E. Meier et G. F. Schoemann, der Attische 
Process (ed. altera ab I. H. Lipsio curata) vol. I 115 sqq. et 459 βαᾳ. 

ἢ Cf. Hoerschelmann, ein griechisches Lehrbuch der Metrik p. 14 et 69. 

°) Eustathium aut Heliae monachi appendice prima aut fonte eius 
identidem usum esse aliis locis prolatis docuit H. Grossmann, de doctrinae 
metricae reliquiis ab Eustathio servatis p. 12.18.37. Fontem hunc metricum 
Eustathius solet significare verbis οἱ παλαιοί, cf. Eust. p. 514, 18. 808, 19. 
1465, 10 coll. H. Grossmann |. 1. p. 11 et 18. 


41 


ἀνέρες ἐστὲ φίλοι <Z 112 = Θ 174 cet.> 
χαὶ ἐν τῷ 
Αρες ἼΑρες βροτολοιγέ «Ἔ 31 = 455> 
χαὶ ἐν τῷ 
δαὴρ αὗτ' ἐμός «7 180> 
χαὶ 
Ἕκτορ ἐμῷ ϑυμῷ δαέρων «πολὺ,» ἢ) φίλτατε «(Ὁ 762>. 

Iterum repetivit Eustathius verba Heliodorea in formam bre- 

viorem redacta p. 495, 8 ad A 439 
wpoe δὲ τοὺς μὲν ΓΑ ρης, τοὺς δὲ γλαυπῶπις ᾿Αϑήνη 

Ἰστέον δὲ ὅτι, χαϑὰ ὁ φίλος καὶ ὁ δαήρ καὶ ἄλλα διάφορα, 
οὕτω καὶ ὁ ΓἼΑρης ἀλογίστως συστολῇ κατὰ τοὺς παλαιοὺς) 
ὑποπίπτει, ὡς δῆλον μάλιστα ἐχ τοῦ 

"Apes ”Apes βροτολοιγέ « 31 = 468:»" 
ὃ χαὶ ἐν Ὀδυσσεία δηλοῦται <p. 1540, 9>. 

Neseio an eundem locum animadverterit etiam p. 449, 22 οὕτω 
τὸ μέτρον βίαν ἔστιν οὗ ἐπάγει παρανομεῖσϑαι ὥσπερ τὰς ἐχτά- 
σεις, οὕτω χαὶ τὰς συστολάς, καὶ ἀλόγως γίνεσϑαι, ὥς φασιν οἱ 
παλαιοί. 


Verba, quae particulis καὶ ---- δὲ usurpatis Heliodoream doctri- 
nam subsequuntur apud Eustathium p. 557, 4 xal τὸ ὕδωρ δὲ 
ὁμοίαν παρὰ τῷ ποιητῇ πάσχει διφόρησιν χαὶ ἡ λήγουσα τοῦ ἄντι- 
xpd, Eustathius 6 sua eruditione addidit, nam meminit de voce 
ἀντιχρῦ ad eiusdem carminis Εἰ v. 100 et 130 se disputavisse p. 
527, 4 et 530, 8; de voce ὕδωρ identidem verba fecit; ef. p. 
337, 30. 497, 27. 891, 12. 1475, 47. 1553, 6. 1662, 2. 1869, 58. 


.) Vocem πολὺ omisit Eustathius; animadvertendum est hoc quoque 
loco pleniorem esse versum ἢ 762 quam in appendicis Heliae forma, quae 
innotuit; cf. p. 46. 

”) Perperam suspicatus est Eustathius eum cuius verba transcripsit 
auctorem (i. 6. Heliodorum) putavisse vocis ”Apns syllabam priorem esse legi- 
time longam, sed versu "Apss ΓΑρες metri causa correptam. 


48 


Caput IV. 


De rhetorum eorumque grammaticorum praeceptis qui 
Byzantinorum immutatam pronuntiationem tuentur. 


Quomodo vocalium AITY mensura sensim pedetemptimque 
perturbata sit atque haec immutatio ita increbruerit, ut Byzantina 
aetate quamlibet cuique vocali A IT quantitatem tribuere liceret, 
ex Alexandrinorum grammaticorum librorum fragmentis cognosei 
nequit. Sed aliqua ex parte explicatur depravatio illa, si rhe- 
torum usum atque praecepta animadverterimus; nam rhetores 
suae aetatis pronuntiationi praecepta sua aptarent necesse erat. 
Itaque quae mensurae vocalium A I T immutatio sensim irrepserit, 
facile cognoseitur, si comparaverimus leges prosodiacas, quas 
Dionysius Halicarnassensis, imperatoris Augusti aequalis, ob- 
servavit, cum eis praeceptis quae Lachares rhetor saeculi 
p. Ch. quinti dedit. 


De pensitandis syllabis quid Dionysius Halicarnassensis 
docuerit, cognoscimus imprimis elibri de compos. verb. capite XVII 
(p. 232 βαᾳ. ed. Schaef.), quo nullis aliorum scriptis adiutus') 
Thucydidis lib. II c. 35, Platonis orationis funebris (Menex. 
p. 236 0), Demosthenis orationis de corona habitae cola prima 
accurate distinxit et, quibus pedibus metricis constarent, ex- 
plieuit: 

Thue. II ὌΝ 

_—i- τς - 


Π] οἷ μὲν. πολλοὶ τῶν ἐνθάδε ἤδη εἰρηκότων. 

τρεῖς... οἱ τοῦ πρώτου προηγούμενοι χώλου σπονδεῖοι πόδες εἰσίν, 
ὁ δὲ τέταρτος ἀνάπαιστος, 6 δὲ μετὰ τοῦτον αὖϑις σπονδεῖος, ἔπειτα 
χρητιλός. 


. - -ı - -π|πο πη -πἰ -πτ τ ς-- -|ν 
[II] ἐπαινοῦσι τὸν προσϑέντα τῷ νόμῳ τὸν λόγον τόνδε. 
δύο μὲν ἔχει τοὺς πρώτους πόδας ὑποβαχχείους, χρητικὸν δὲ τὸν τρίτον, 
εἶτ᾽ αὖϑις ὑποβαχχείους δύο Aal συλλαβήν, Dep’ ἧς τελειοῦται τὸ χῶλον. 


1) Cf. G. Amsel in Breslauer philolog. Abhandlungen vol. I fasc. 1Π 
p. 6 sg. 


49 


II] ὡς καλὸν ἐπὶ τοῖς ἐχ τῶν πολέμων, ϑαπτομένοις ἀγορξθε- 
σϑαι αὐτόν. 
ἄρχεται μὲν ἀπὸ τοῦ χρητιχοῦ ποδός, δεύτερον δὲ λαμβάνει τὸν 
ἀνάπαιαστον, καὶ τρίτον σπονδεῖον, καὶ τέταρτον αὖϑις ἀνάπαιστον, εἶτα 
δύο τοὺς ἑξὴς δαχτύλους, Aal σπονδείους δύο τοὺς τελευταίους, εἶτα 
χατάληξιν. 
Plat. Menex. p. 236 D. 


[IV] ἔργῳ av ἡμῖν οἵδ᾽ ἕ ἔχουσιν") τὰ ὰ προσήκοντα σφίσιν αὐτοῖς. 
βακχχεῖος μὲν ὁ πρῶτος" οὐ γὰρ δή γε ὡς ἴαμβον ἀξιώσαιμ᾽ ἂν ἔγωγε 
τὸ χῶλον τουτὶ ῥυϑμίζειν ἐνθυμούμενος, ὅτι οὐχ ἐπιτροχαλοὺς καὶ 
ταχεῖς, ἀλλ᾽ ἀναβεβλημένους καὶ βραδεῖς τοῖς οἰχτιζομένοις προσῆχεν 
ἀποδίδοσϑαι τοὺς χρόνους᾽ σπονδεῖος δὲ ἕτερος" ὁ δ᾽ ἑξῆς δάχτυλος 
διαιρουμένης τῆς συναλοιφῆς" εἶτα μετὰ τοῦτον σπονδεῖος᾽ ὁ δ᾽ ἑξῆς 
μᾶλλον χρητικὸς ἢ ἀνάπαιστος᾽" ἔπειϑ᾽, ὡς ἡ ἐμὴ δόξα, σπονδεῖος᾽ ὁ 
δὲ τελευταῖος ὑποβάχχειος, εἰ δὲ βούλεταί τις, ἀνάπαιστος" 
εἶτα κατάληξις. 
IV] ὧν τυχόντες πορεύονται τὴν εἱμαρμένην πορείαν. 
δύο μέν εἰσιν ol πρῶτοι πόδες χρητιχοί, σπονδεῖοι δὲ οἱ μετὰ τούτους 
So" ed obs αὖϑις χρητικός᾽ ἔπειτα τελευταῖος ὑποβάχχειος. 
Demosth. or. vu 1. 


[VI] πρῶτον μέν, ὦ ἄνδρες ᾿Αϑηναῖοι, τοῖς ϑεοῖς εὔχομαι πᾶσι καὶ 
- --| 
πάσαις. 
ἄρχει δὲ τοῦδε τοῦ κώλου βαχχεῖος ῥυϑμός" ἔπειϑ᾽ ἕπεται σπονδεῖος" 
εἶτα ἀνάπαιστος χαὶ μετὰ τοῦτον ἕτερος σπονδεῖος᾽ EIN ἑξῆς χρητικοὶ 
τρεῖς σπονδεῖος δὲ ὁ τελευταῖος. 
-- — = 


[VII] ὅσην εὔνοιαν ἔχων ἐγὼ διατελῶ τῇ τε πόλει). καὶ πᾶσιν ὑμῖν. 
πρῶτος μὲν ὑποβάχχειός ἔστι nobs’ εἶτα βαχχεῖος, εἰ δὲ βούλεταί 


1) Correxerunt Schaefer (adn.) et Studemund in Pseudo-Castoris ex- 
cerptorum rhetoricorum editione (Vratisl. 1888) p. 24, 11; ἔχουσι editiones 
Dionysianae; οἷδε ἔχουσιν cod. Venetus T tetralogiae Platonicae septimae 
longe optimus (cf. Platonis opera ed. Schanz. vol. IX p. 73 et 101). 

2) Alterum σύνϑετον πόδα, qui efficitur syllabis τῇ te πόλει, esse paeonem 
perperam commemoravit Dionysius (cf. Studemund 1. l. p. 24, 19 adn.), 
Lectionem τῇ πόλει, quam Dionysius p. 398, 9 citavit, hoc de, quo agitur 
loco restituere non licet, quoniam pedem creticum Dionysius in numero τῶν 
συνθέτων ποδῶν habere noluit (cf. Dion. p. 226, 7—11. 228, 8-13). . 


4 


50 


τις, δάκτυλος᾽ ἔπειτα χρητικός" ed” οὖς εἰσι δύο σόνϑετοι πόδες, 
οἱ χαλούμενοι παίονες᾽ οἷς ἕπεται μολοττὸς ἢ βαχχεῖος᾽ ἐγχωρεῖ 
ap "πατέρως αὐτὸν ἢ) διαιρεῖν᾽ τελευταῖος δὲ ὁ σπονδεῖος. 

[VII] τοσαύτην ᾿Ἱπάρξαι μοι παρ᾽ μῶν Ὡς τουτονὶ τὸν ἁτῶνα. 
ἄρχουσι μὲν ὁποβάκχειοι 800° ἔπειτα χρητικός, ᾧ συνῆπται σπονδεῖος" 
εἶτ᾽ αὖϑις βαχχεῖος ἢ χκρητιχός" καὶ ὁ τελευταῖος πάλιν χρη- 
τιχός" εἶτα κατάληξις. 

Locos, quos exscripsi, Dionysius eo consilio in cola pedes- 
que metricog consecuit, ut ederet exempla τῆς ἀξιωματικῆς xal 
μεγαλοπρεποῦς συνϑέσεως. Atque quoniam capite XVII docuit 
pedes metricos ad verborum ἀξίωμα et σεμνότητα eo magis idoneos 
esse, quo tranquilliores atque remissiores essent, mirum non est 
eum in adnotationibus suis, quascunque syllabas producte pro- 
nuntiari posse putavit, eas consulto pro longis habuisse. Sed 
ubi sibi persuasit syllabam duplicem in modum ponderare licere, 
in adnotationibus suis priore loco eam mensuram commemorarvit 
quae ad verborum ἀξίωμα et σεμνότητα magis idonea esset, 
posteriore loco addidit, quae esset trita usitataque talis syllabae 
mensura. Uf. 

[IV] τὰ προσήκοντα]: μᾶλλον χρητιχὸς ἢ ἀνάπαιστος. 

[IV] σφίσιν αὐ[τοῖς]: ὑποβάκχχειος, εἰ δὲ βούλεταί τις, ἂνάπαιστος. 

[VII] [εὔνοιαν ἔχων]: βακχχεῖος, εἰ δὲ βούλεταί τις, δάκτυλος. 

[VII] καὶ πᾶσιν [δμῖν]: μολοττὸς ἢ βαχχεῖος᾽ ἐγχωρεῖ γὰρ ἔχα- 
τέρως αὐτὸν διαιρεῖν. 

[VII] τουτονὶ [τὸν]: βαχχεῖος ἢ κρητικχός. 

Cf. etiam [IV] [προσήϊκοντα [σφίσιν]: ὡς ἡ ἐμὴ δόξα, σπονδεῖος 
(sc. pro trochaeo). 

Usitatam tritamgne mensuram bis silentio praetermisit: 
[III] ὡς καλὸν [ἐπί]: ἄρχεται μὲν ἀπὸ Tod χρητικοῦ ποδός. 
[VIII] τὸν ἀγῶ[να]: ὁ τελευταῖος πάλιν χρητικχός. 

Ex eis quos congessimus locis colligendum est Dionysium 
finales modo syllabas ancipites esse voluisse et has leges 
observavisse: 

Syllaba finalis, quae exit in vocalem brevem, non 
producitur, nisi in capite proximae vocis exstant aut CONsona 
muta cum liquida coniuncta (cf. [IV] τὰ προσήχοντα) aut aliae 
complures consonae (cf. [IV] προσήχοντα σφίσιν); si sequitur 


. !) Corr. Hudson, ἑκατέρους αὐτόν codd.; ἑκατέρους αὐτῶν Sylburg. 


. 8ἯἪ. 
x, quae a simplici consona initium capit, producta non est 
f. [II] ἐπαινοῦσι τόν, [II] προσϑέντα τῷ, [1Π] ἐπὶ τοῖς, [VI] πᾶσι καί). 

Sed syllaba finalis brevis, quae liquida N clausa 
tt, produci potest, etiam si proximum vocabulum a 
Jycali initium capit. In admittenda hac productione non 
ıaesivit, utrum finalis syllaba brevis, quae producenda erat, 
ntineret correptam vocalem AIT (cf. [IV] σφίσιν αὐτοῖς, [VII] 
ἰσιν Ὁ ὁμῖν, [VII] εὔνοιαν ἔχων) an vocalem natura brevem 0 (cf. 
[I] καλὸν ἐπί, [VIII] τὸν ἀγῶνα). Finalis syllaba EN in eis de 
ibus Dionysius disseruit colis non exstat excepta particula 
ν, quam producere supersedit (cf. [IV] ἔργῳ μὲν ἡμῖν, [VI] πρῶτον 
v, &); sed dubium est, utrum particulam μέν producere super- 
derit, quod vocula illa nullam vim oratoriam haberet, an quod 
'llaba finalis EN parum graviter sonare videretur, nam vocalem 
multo magis absonam esse quam vocalem Ὁ diserte docuit 

166, 3 (ed. Schaef.) τῶν δὲ βραχέων (i. e. φωνηέντων) οὐδέτερον 
ν εὔηχον, ἧττον δὲ δυσηχὲς τὸ Ο- διίστησι γὰρ τὸ στόμα χρεῖττον 
χτέρου (i. 6. τοῦ Ε), τὴν δὲ πληγὴν λαμβάνει περὶ τὴν ἀρτηρίαν 
ἴλλον. δ) 

Brevis syllaba finalis, quae exit in P, semel in eis de quibus 
situr colis exstat: [VIII] παρ᾽ ὑμῶν, quam syllabam producere 
ıpersedit, haud scio an quod haec syllaba elisione admissa 
1818 est. 

Idem syllabam brevem, quae exit in 2, producere super- 
1886 videtur; cf. [VI] ἄνδρες ᾿Αϑηναῖοι. 

Correptae vocales ALT, quas continent mediae voca- 
alorum syllabae, contra cotidianum loquendi usum ad augen- 
ım verborum σεμνότητα in eis quos ceitavi locis a Dionysio 
‘oductae non sunt. Sed semel produxit particulae ἄρα priorem 


I) Finalem vocis πᾶσιν syllabam ob sequentem aspiratam vocalem pro- 
ıctam esse falso arbitratus est Uptonius; nam reliquae vocales, quae eas 
ıas Dionysius produxit finales syllabas sequuntur, spiritu leni notatae sunt. 

3) χαλόν γ᾽ ἐπὲ perperam coniecit Uptonius et scripsit Goeller in editione 
onysiani libri de comp. verb. Ienae a. 1815 emissa. 

8) Hermogenes ipse quoque vocalem Ὁ ad efficiendam σεμνότητα ad- 
odum idoneam esse putavit; docuit enim primarium locum tenere vocales 
et 2 et ab eis proxime abesse vocalem Ὁ; cf. περὶ ἰδεῶν lib. I c. 6 (Walz, 
2et. Graec. III p. 225, 3) δεύτεραι δὲ σεμνότητος λέξεις καὶ αἱ διὰ τοῦ Ὁ 
οιχείου κατὰ μόνας εἴς τι μαχρὸν καταλήγουσαι οἷον Ὀρόντης χτὰ. coll. 
holl. 1. 1. vol. ΠῚ 544, 15sqq. VII 911, 22 sqq. 1008, 28 sqq. 

4* 


52 


syllabam capite XXV (p. 378, 11 sqq. ed. Schaef.), quo Demosthe- 
nis orationis contra Aristocratem habitae paragraphum priman 
interpretatus sextum quod statuit colon (ἀλλ᾽ εἴπερ ἄρ᾽ ὀρϑῶς 
ἐγὼ λογίζομαι) ita descripsit (p. 392, 17): τί οὖν βούλεται πάλιν 
τὸ προσεχὲς τούτῳ χῶλον (i. 6. sextum); ἰάμβειον γάρ ἐστι καὶ τοῦτο 
τρίμετρον ὀρϑόν᾽ 
ἀλλ᾽ εἴπερ ἀρ᾽ ἢ) ὀρϑῶς ἐγὼ λογίζομαι 

τοῦ ἄρα συνδέσμου μαχρὰν λαμβάνοντος τὴν προτέραν συλλαβὴν. Agno- 
vit hoc loco Dionysius eum particulae ἄρα usum quem tra- 
gicos poetas adamavisse diserte docuit auctor anonymi quod 
legitur in codice Florentino nr. 21 scholii ad Eur. Or. 1335 
(ef. Schol. Eur. ed. Dind. tom. II p. 295, 1) τὸ ἄρα ἐπὶ τοῖς 
τραγικοῖς συλλογιστιχὸν ὃν γαὶ παροξύνεται  χαὶ προπερισπᾶται χατὰ 
τὴν τοῦ μέτρου χρείαν. Cf. schol. ad Eur. Ion. 1023 (in Schol. 
Eur. ed. Dind. tom. IV 218) et schol. ad Soph. Ai. 905 (ed. 
Dind. tom. II 223).°) 

Productam vocalem I, qua terminatur vox, semel 
corripuisse videtur Dionysius loco maxime dubio. Voluit enim 
Dionysius voce [VIII] τουτονὲ effici aut creticum pedem aut contra 
cotidianum dicendi usum bacchium. Hanc vocem e pronomine τοῦτον 
et vocali paragogica I compositam esse ipse docuit p. 94, 14 6 τ 
ap λέγων ,εἰς τουτονὶ τὸν ἀγῶνα" προστέϑειχέ τι τῇ ἀντωνομίᾳ γράμμα 
τὴς συνϑέσεως (ji. 6. τῶν ὀνομάτων) στοχαζόμενος" ἄρτιον γὰρ ἦν εἰς 
τοῦτον τὸν ἀγῶνα“ εἰπεῖν. Itaque syllabam TON, quoniam est pro- 
nominis τοῦτον syllaba finalis et terminatur liquida N, ex ea quam 
supra statuimus de syllabis finalibus producendis lege Dionysio 
producere licuit. Crederes Dionysium docuisse voce τουτονὶ 
effici aut creticum aut molossum; utrum suo iure an perperam 
vocalem I illam corripuerit, equidem iudicare non ausim. 


1) Correxit Schaefer; ap’ vulg. 

3) Correxi, προπαροξύνεται cod. 

8) Identidem ἄρα pro ἄρα, sed ne semel quidem ἄρα pro interrogativa 
particula ἄρα usurpatum esse docuit Ellendt, Lexicon Sophocleum 8. v. ἄρα: 
Cf. etiam I. A. Hartung, Lehre von den Partikeln der griech. Sprache Part. I 
(Erlang. 1832) p. 455 qq. et W. Baeumlein, Untersuchungen über griech. 
Partikeln (Stuttgart. 1861) p. 25sqq. et 39. Ab hac doctrina aliena est e& 
de particularum ἄρα et ἄρα usu doctrina quam tradidit Demetrius Triclinius 
ad Aesch. Sept. 92 et Eur. Or. 190; cf. cap. VII, II. 


53 


Ab ea qua usus est Dionysius Halicarnassensis severitate 
multum remiserunt rhetores recentioris aetatis pro pronuntiationis 
depravatione, quae sensim pedetemptimque in linguam Graecam 
irrepsit. Immutationis increbrescentis testis locupletissimus est 
Lachares, artis rhetoricae magister, cuius memoriam resuscitavit 
Studemundus, cum Pseudo-Castoris excerpta rhetorica ederet 
Vratislaviae a. 1888. 

Lachares, qui anno 430 Athenis rhetorica laude floruit et 
medio fere saeculo quinto Constantinopoli artem rhetoricam in 
scholis docuit, doctrinam, quam excoluerunt Dionysius Halicar- 
nassensis et Hermogenes, meram non tradidit, sed ad suum 
arbitrium auxit et immutavit. Imprimis ille de eligendis eis pedi- 
bus metricis qui ad verborum σεμνότητα efficiendam apti essent, 
cum Dionysio dissensit (cf. Studemund 1.1. p. 12). Idem veterum 
de ponderandis vocabulorum syllabis leges enixe observare super- 
sedit; immo eum syllabas pronuntiandi vel pensitandi usum 
animadvertit qui aetate eius i. 6. saeculo p. Ch. quinto viguit. 
Diserte enim vocalem A a vocalibus T et I seiunxit l. 1. p. 22, 23 
ἀλλὰ al τοῦτο μὴ διαλανθανέτω, ὡς al ϑέσει μακχραὶ (i. 6. συλλαβαὶ) 
ἀνεμποδίστως συστέλλονται, ἀλλὰ καὶ τὸ T χαὶ τὸ I’ τὸ 
μέντοι A ὡς φύσει διογχοῦν τὸ στόμα καὶ εὐφωνοτέραν ποιεῖ 
τὴν συλλαβήν. Ergo docuit Lachares syllabas, quae continerent 
productam vocalem Y aut I, ad correptionem adeo pronas esse, 
ut eas, ubi opus esset, ad suum cuique arbitrium corripere 
liceret; concludendum est Lacharem negavisse syllabas, quae 
continerent correptas vocales Υ aut I, ad productionem aptas 
esse. A vocalibus T et I, quae edunt vilem sonum, seiunxit 
Lachares vocalem A, quae late graviterque sonat. Atque ob 
vocalis A naturam atque indolem teste Lachare non solum sylla- 
bae, quae hanc vocalem productam continent, genuinam quanti- 
tatem mirum quantum servarent necesse erat, sed etiam syllabae, 
quae correptam vocalem A continent, ad productionem aptae 
videbantur esse (cf. Studemund I. 1. p. 12). 

Ea quae explanavimus de vocalibus AIT ponderandis prae- 
cepta a Lachare ipso ex illius aetatis usu loquendi data sunt; 
sed superstructa sunt ei de vocalium magniloquentia doctrinae 
quam Dionysius Halicarnassensis protulit. Is enim, cum libri 
de verb. comp. capite XIV (p. 162 βᾳᾳ. ed. Schaef.) de vocalium 
natura atque indole accuratius disputaret, e sonorum gravitate 


54 


hunc vocalium ordinem statuit: AH2TIOE, Lacharem a Die- 
nysiana doctrina profectum sua praecepta Composuisse 60 pro- 
batur, quod 1. l. p. 23 neglecto alphabeti ordine aeque scripsit 
ac Dionysius: χαὶ τὸ T καὶ τὸ 1. 


Ergo teste Lachare saeculo p. Ch. quinto mensura eorum 
sonorum AITY qui erant in usu dicendi omnium communi, valde 
immutata est'!); quae depravatio in dies aucta est i. 6. vocalium 
AITY mensurae, quae erant in usu vulgaris sermonis, in dies 
longius abhorrere coeperunt ab eis mensuris quae erant in usu 
poetarum veterum. Quamquam grammatici ipsi vulgarem vocalium 
AIY abusum certis finibus describere studuerunt; verbi gratia 
Melampodis seu Diomedis (post saec. VI) commentario iussi sunt 
versificatores eas modo vocales AIT ad suum arbitrium corripere 
aut producere, quas etiam veteres poetae ad suum arbitrium 
ponderavissent; cf. Bekker. An. Graec. vol. II 822, 2eqq. ap 
οὖν ἔξεστί μοι τὰς διφϑόγγους χαὶ τὰ δίχρονα διὰ παντὸς ἐκχτεί- 
very; λεχτέον ὅτι (i. 6. ἔξεστι ἐχτείνειν) ἐν τοῖς μετριχοῖς τὰς δι- 
φϑόγγους ἐκ παντὸς τρόπου, τὰ δὲ δίχρονα οὐκ εἰκῇ, ἀλλὰ κατὰ 
τὴν παράδοσιν καὶ χρῆσιν τῶν παλαιῶν" ἰδοὺ γὰρ τὸ 

ἾΑρες ΓΑρες <E 31 = 455 > 
χαὶ μαχρὸν καὶ βραχὺ τὸ A’ ἔξεστιν οὖν ὁμοίως χαὶ ἡμῖν χρήσασϑαι" 
χαὶ τὸ I ὡς μαχρὸν καὶ βραχύ᾽ μαχρὸν μὲν ὡς τὸ 

φίλς κασίγνητε <A 155 = Εὶ 359 = ᾧ 808:», 
βραχὺ δὲ ὡς τὸ 

ἀλλὰ φίλον περ ἐόντα «“Καὶ 114, 
δὰ quae verba idem auctor nos ablegavit de Dionysiana περὶ 
βραχείας συλλαβῆς doctrina disputans 1. 1. II 825, 15 ἡ βραχεῖα 
συλλαβὴ οὐχ ἔχει πολυτρόπους τὰς μεταβολάς, καϑάπερ 7) μαχρὰ 
συλλαβή, ἀλλὰ δύο μόνας" ἢ γὰρ φύσει βραχέα ὄντα τὰ φωνήεντα τὰς 
συλλαβὰς βραχύνει ἢ βραχυνόμενα τὰ δίχρονα οὐ χύδην, ἀλλά, 
χαϑάπερ ἐν τῷ περὶ μαχρᾶς συλλαβῆς εἰρήκαμεν, τῇ χρήσει προσ- 
ἔχοντες τῶν ποιητῶν. 


1) Exempla, quae pertinent ad vocalium AIT mensuram, ex lapidibus 
collegit Ric. Wagner, quaestiones de epigrammatis Graecis ex lapidibus 
collectis grammaticae (Lips. 1883) p. 46 sqq. 


55 


Sed versificatores Byzantini eas quas statuerunt grammatici 
Byzantini leges animadvertere supersederunt. Incredibilem fere 
vocalium AIY abusum, quem versificatores admittebant, diserte 
agnovit auctor anonymus tractatus cuiusdam metrici, quem Stude- 
mund in An. Var. I 192 qq. edidit usus codicibus Venetis 
Marcianis 483 (saec. XIV) et XI, 31 (saec. XIV ineuntis); cf. 
l. 1. p. 194, 1 πάλιν and τῶν ζ΄ φωνηέντων Ἰραμμάτων τὸ A xal τὸ 
Ι χαὶ τὸ Υ τυγχάνουσι δίχρονα. δίχρονα δὲ λέγεται, διότι ἐχτείνονται 
χαὶ συστέλλονται, καὶ ταῦτα τὰ τρία δίχρονα οἱ στιχοπλόκοι δέχονται 
χαὶ ὡς βραχέα χαὶ ὡς μαχρά, οἷον ἅγιος᾽ τὸ οὖν A χαὶ τὸ I εἰσὶ 
δίχρονα" ἐὰν οὖν ϑέλῃς, δέχῃ καὶ τὰ δύο ὡς μαχρά, ἢ τὸ μὲν A ὡς 
βραχὺ, τὸ δὲ TI ὡς μακρόν, ἢ τὸ A ὡς μακχρόν, τὸ δὲ TI ὡς βραχῦ, 
ἢ καὶ τὰ δύο τό τε A χαὶ τὸ TI ὡς βραχέα. ΟἿ, etiam p. 194, 18. 
14. 20—31. 

Huius tractatus auctor vixit ante saeculum p. Ch. XIV, quo 
codices illi Marciani scripti sunt, sed post Michaelem Psellum 
i. e. post saeculum p. Ch. XI; nam citavit 1. 1. p. 193, 10 versum 

μαϑὼν τὸ μέτρον εὐφυῶς πλέχς στίχους 
qui exstat in exitu carminis Pselliani περὶ τοῦ ἰαμβικοῦ μέτρου, 
quod edidit A. Nauck in Melanges greco-romains vol. 11 p. 492 
(Petropoli 1864) usus codice quodam Hilferdingiano (saec. XV 
exeunt. vel saec. XVI ineunt.).!) 

Unius modo vocalis A generis mensura tam certa firmaque 
videbatur esse, ut idem auctor anonymus eam pro ancipiti usur- 
pari vetaret, dico quantitatem vocalis A, quam continent ter- 
minationes genetivi et dativi singularis declinationis primae; cf. 
1. 1. p. 194, 31 ἡ γενικὴ καὶ ἡ δοτοκὴ del ποτε ἐχτείνεται᾽ ὥστε xal 
εἰς τὴν τετάρτην χώραν (sc. τοῦ ἰάμβου) εἰ πέσοι, ἐχτείνει αὐτήν᾽ 
ὁμοίως καὶ εἰς τὴν δευτέραν (80..τοῦ ἰάμβου χώραν), ad quam doctri- 
nam pertinent verba, quae sequuntur: 

σημείωσαι δὲ χαὶ τοῦτο, ὅτι 7 δοτικὴ διὰ μαχροῦ ἐχφέρεται, ἐν 
οἵῳ φωνήεντι (i. 6. α aut Ὁ) τύχῃ οἷον 

τῇ μαχρᾷ πέμπτῃ μαχρὸν ὕμνον ἐξάδω᾽" 
τὸ χρᾷ μαχρὸν διὰ τὴν δοτικὴν γίνεται. ἢ) 

1) Versus, de quo agitur, omissus est in codicibus Ambrosiano A 110 
ord. sup. (saec. XV aut XVI), Barocciano 125 (saec. XVI ineunt.), Vindo- 
bonensi theol. gr. 287 (saec. XV), quibus usus Studemund idem carmen edidit 


in An. Var. 1 198sq. Cf. Hoerschelmann in Goetting. gel. Anz. a. 1887 p. 613. 
3) Consulto usurpatum est verbum γίνεται pro ἐστίν; nam omnes syllabas, 


ὅ6 


Animadvertendum est auctorem anonymum supersedisse ter- 
minationum illarum accentus respicere i. e. quaerere, utrum ter- 


minationes illae circumflexae essent an grammatico accenta 
vacarent.!) 


Ac suo quidem iure grammaticus ille anonymus doctrinam 
de productione terminationum genetivi et dativi singularis primae 
declinationis protulit; nam supersederunt Byzantini iambographi, 
qui illa aetate fuerunt, terminationes, de quibus agitur, in altera 
aut quarta trimetri sede brevium syllabarum loco habere; verbi 
gratia brevium syllabarum loco usurpatae sunt: 


I. terminatio genetivi sing. I. declinationis: 
ter in Manuelis Philae carminibus: 
cod. Florent. carm. 213, 150 (ed. Miller vol. I p. 395): 
ἥδιστον ER τῆς ὥρας ἀνέδειξέ σε 
cod. Escur. carm. 151, 1 (vol. I p. 64): 
ἐχ πέτρας ἁδρὸς ὁ Δαχαρίου στάχυς 
cod. Vat. carm. 28, Ὁ (vol. II p. 280): 
τῆς τοῦ ϑεοῦ σοφίας ἡ ξένη χύσις 
duodecies in Ephraemii 10392 senariis (ed. I. Bekker 
Bonnae 1840): 
a. in substantivis: 
1264 δουλείας ἀνάλωτος ᾿Ιταλῶν μένει 
246 κακίας ἰὸν ἐξεμῶῶν φυχοφϑόρον 
2118 ἐχ προδρομικὴς κάρας ἀνειλημμένον 
8941 παιδείας ἄλλης καὶ καλῶν διδαγμάτων 
10071 παιδείας ἴδρις ἰατρικῆς καὶ νόμων 
b. in adiectivis: 
4213 ἀνδρείας ἔργα καὶ χερὸς ῥωμαλέας 
1612 ϑηλείας ἵππου Περσάναχτος εὐφόχως 
1281] πατρῴας ἄρχων μετρίας χληρουχίας 
c. in nominibus propriis: 
165 Manatas ᾿Αλέξανδρος, εὐσεβεῖς σέβων 
6118 Οὐγγρίας ῥηγὶ τῷ Βελᾷ χεχλημένῳ 


quae continent vocales AIT, pro ancipitibus habuerunt versificatores illi; 
sed syllaba χρᾷ longae syllabae vicem obtinet διὰ τὴν δοτικην. ΟἿ, etiam 


Hoerschelmann, de Dionysii Thracis interpretibus veteribus commentationis 
particula I p. 81 sq. 


1) Οὗ p. 58 et cap. V. 


57 


1636 = 8600 Παλαιᾶς) Ἠπείρου τε σὺν Αἰτωλία 
1826 Χαζάρας ἐχφὺς τῷ πατρὶ Κωνσταντίνῳ. 


H. terminatio dativi sing. I. declinationis: 


bis apud Manuelem Philam, sed in suspectis carminis 
περὶ ζῴων ἰδιότητος Ὦ versibus: 
1092 ἱππεία χαίτῃ εἴχελος. ϑάμβος δ᾽ ἰδεῖν 
1918 λίϑου βολῇ βαρείᾳ ἐν μιᾷ μόνῃ δ) 
quater in Ephraemii 10392 senariis: 
a. in substantivis: 
2659 ἀξία τιμᾷ τοῦ παραχοιμωμένου 
1175 ῥομφαίᾳ λύπης τοιγαροῦν τετρωμένος 
2507 χωνεία παρέδωχεν ἐξ ἐμπληξίας 
b. in adiectivo e nomine proprio derivato: 
5139 γαυρούμενος Καδμεία δυσχλεῶς νίχῃ. 


Ab anonymi Byzantini metrici praeceptis, de quibus dis- 
putavimus, multum discrepat ea doctrina, quam protulit Ioannes 
quidam Cretensis Botaniata cognomine, qui ante saeculum 
p. Ch. decimum tertium*) archivarii munere functus est. [8 
Isidoro Critacae, diacono et archivario Chio, carmine quodam 
de trimetris iambicis pangendis iambico, quod primum Edm. 
Cougny in Annuaire de l’association pour l’encouragement des 


ἢ) Correxit I. Hilberg in Wiener Studien vol. X p. 82; παλαιᾶς cod. 

2) Cf. Poetae bucolici et didactici edd. F. S. Lehrs et Fr. Duebner 
(Paris. 1851). 

δ) Itaque haud scio an recte docuerit Rud. Hercher, Erotici scriptores 
Graeci vol. II p. LII: Dativus in ἃ terminatus vel verborum terminationes ᾳ 
et ας in Pisidae, Prodromi, Nicetae, Philes carminibus nunquwam_ corri- 
piuntur. Verbalem terminationem « semel correptam legimus apud Manuelem 
Philam, sed in carminis περὶ ζῴων ἰδιότητος suspecto versu 

1147 ϑρώσκουσ᾽ in’ αὐτὰς ϑ'ηρᾷ καὶ κατεσϑίει. 

4) Quod Studemundus in An. Var. vol. I 199 dixit codicem Chisianum 
miscellaneum R IV 11, quo memoriae traditum est Ioannis Botaniatae 
carmen, saeculo XIV ineunte manu tachygraphi exaratum esse, id parum 
recte se habet. Nam Studemundus ipse, cum gravissimo morbo iam afflictus 
erat, iterum iterumque mihi dixit a viris doctissimis se per litteras certiorem 
factum esse codicem illum Chisianum saeculo decimo tertio ineunte esse 
scriptum. Non multum ante hanc. aetatem loannem Botaniatam vixisse 
Studemundus ipse opinatus est. 


58 


etudes grecques en France a. 1875 (Paris.) p. 92 sqq. publici 
iuris fecit iterumque edidit multis mendis correctis Studemund in 
An. Var. vol. I 201 sqq., exposuit ad libidinem produci eas vo- 
cales A IT correptas, quas sequitur vocalis aut una Consona aut 
muta consona cum liquida coniuncta, itemque ad libidinem cor- 
ripi tales vocales AIT productas, si aut accentu acuto gravive 
insignitae essent aut accentu vacarent; sed diserte vetuit vocales 
AITY circumflexas corripi; cf. v. 


44 ἄλφα ἰῶτα xal τὸ T δὲ τὰ τρία 
τούτων ἕχαστον ὡς χρόνους ἔχον δύο 
δέχοιο μαχρὸν ἢ βραχὺ, καϑὼς ϑέλεις 
ἔνϑα προσήκει καὶ προσαρμιόττει πλέον, 
εἰ μή τι κωλύει σε τῶν ἀντιμάχων᾽ χτλ. 

et v. 

12 τὰς E51) διφϑόγγους ὡς μακχρὰς λογιστέον 
ἃς δύο φωνήεντα μιγνύουσί πως 
εἰς φϑόγγον, εἰς ἕνωσιν, εἰς βοὴν μίαν. 
τρόπον τὸν αὐτόν, ἃς περισπᾶς χαὶ γράφων, 
μαχρὰς λογίζου συλλαβὰς τὰς διχρόνους. 

Hanc de ceircumflexarum syllabarım quantitate servanda 
legem Ioannes Botaniata non migravit nisi in nominibus 80]- 
lemnibus; sed dubito an horum nominum accentus circumflexos 
acutis non mutaverit; cf. vv. 

54 ὧν εἰσὶ διπλᾶ ζῆτα xal Ei καὶ di?) τε 
ὅδ ἄλλα τρία δὲ did‘ ταῦ χάππα ni?) τε 
56 καὶ δασέα γίνωσχε ϑῆτα φὶ it) τε 

57 λάμβδα μιῦ5) νῦ ῥῶ δ᾽ ἀμετάβολα δέχου. 

Similiter legem de syllabis positione productis tantummodo 
in vocabulis sollemnibus vel propriis neglexit; cf. 


1) j.e. AI AT, EI ΕΥ̓͂ OI OT. C£f. Studemund An. Var. vol. I 194, 16 
et Dionysium Thracem p. 10, 8 (ed. Uhl.). 


3) dic Ο et fere P, ᾧ τὸ L, ψί τε Studemund. De codicum notis εἴ, 
Studemund. 1. 1. p. 199 Βα. 


8) xt CP Studemund, π L. 

4) χί τε Ο et fere Ρ, ἃ τέ 1,, χί τε Studemund. 

5) pw pw C, μὲ νυ ῥῶ P, μιν ρ], μῦ vo ῥῶ Studemund, sed adnota- 
vit „an μύ vö ῥῶ voluit poetaster?“ 


ὅ9 


12 τὰς ἕξ διφϑόγγους ὡς μαχρὰς λογιστέον ᾽) 

96 βλαστῷ Χίου Κρὴς εὐτελὴς ᾿Ιωάννης. 3) 
Item hiatum, quem diligentissime vitare solet, non admisit nisi 
ante vocabula sollemnia; cf. v. 40 τὸ E, 42 τῷ ὦ et τῷ Tea, 
44 ἄλφα ἰῶτα et τὸ T. 

Legem de syllabarım circumflexaruım mensura servanda, 
quam statuit Ioannes Botaniata, identidem a versificatoribus By- 
zantinis neglectam esse cognoscitur ex Isidori Hilberg commen- 
tationibus in Wiener Studien vol. VIII (a. 1886) p. 309 et vol. 
X (a. 1888) p. 81 8644. 


Caput V. 


De Ignatio diacono, Theodosio diacono, Christophoro 
Mytilenaeo, Ioanne Euchaitensi. (Saec. IX— XI) 


Byzantina aetate antiquam vocalium AIY quantitatem a ver- 
sificatoribus plus minusve neglectam esse per omnia tempora 
inter omnes constabat. Hunc pensitandi abusum non repente, 
sed sensim pedetemptimqgue ortum et secundum certas leges 
auctum esse primus docuit Isidorus Hilberg in Wiener Studien 
vol. VIII (a. 1886) p. 290 sqq. eis versificatoribus Byzantinis in 
censum vocatis qui metro iambico, quod Byzantini in deliciis 
habebant, usi sunt. Curis Hilbergianis demonstratum est omnes 
versificatores, qui Byzantina aetate senarios iambicos composue- 
runt, cum aliis rationibus metricis tum vocalium AITY usu in com- 
plures partes dividendos esse. Sed me quidem iudice 1. Hilberg 
parum accurate agnovit non plus quam tres existere ordines iam- 
bographorum Byzantinorum. 

Ac primum quidem locum I. Hilberg suo iure eis tribuit qui 
senarios plus quam duodenis syllabis effiei licere et ultimam ver- 
sus syllabam accentu grammatico vacare voluerunt; ii quoniam 
pedibus trisyllabis admissis non erant impediti angustiis metrieis, 
genuinam syllabarum quantitatem religiose observaverunt. Huius 


1) Of. v. 18 sq. et 60 sqg. 
2) Cf. v. 21—28 et 69. 


62 


Christophorus Mytilenaeus, qui priore illius saeeali 
parte dignitate ἀνθυπάτου, πατρικίου, ὑπογραφέως τοῦ βασιλέως, χρι- 
τοῦ τῆς Παφλαγονίας καὶ τῶν ᾿Αρμενιαχῶν ornatus floruit, 121 car- 
mina iambica varia composuit. Haec carmina, quae effhiciunt 
2575 senarios, memoriae tradita sunt uno codice abbatiae Cryptae 
Ferratae, qui insignitus est Z. a. XXIX (saec. XV); primum in 
lucem edita sunt ab Antonio Rocchi (Romae 1887). Etsi codex 
Cryptensis tineis foede mutilatus est, tamen, quod nonnulla car- 
mina etiam in codice Vaticano 13567 aliisque occurrunt, nunc 
supersunt 1300 senarii integri; reliqui versus plus minusve per- 
ierunt. 

Denique huic classi adscribendus est Ioannes Mauropus, 
Michaelis Pselli praeceptor atque amicus,!) qui medio saeculo 
undecimo florens Cpolitana universitate litterarum anno 1045 re- 
stituta artem rhetoricam docuit et ab anno 1046 Euchaitis me- 
tropolitae munere functus est.?) Is metro iambico usus princi- 
palium dierum festorum historias in tabulis pictas patrumque 
sanctorum imagines commentariis instruxit et epigrammata varia 
composuit. Haec 99 carmina, quae continent 1862 senarios iam- 
bicos, codice Vaticano Graeco 676 ipso saeculo undecimo niti- 
dissime scripto memoriae tradita sunt et a Bolligio descripta 
Pauli de Lagarde cura atque studio in Abhandlungen d. kgl. 
Gesellschaft d. Wissenschaften zu Göttingen vol. XXVIII (Gottin- 
gae 1882) in lucem prodierunt.°) Praeterea idem vir doctissimus 


') Attamen Psellus in trimetris iambicis pangendis easdem de vocalium 
AIT usu quas Ioannes observavit leges sequi noluit; nam etiam substanti- 
vorum adiectivorumque, quae in brevem vocalem exeunt, syllabas finales 
identidem produxit, v. g. in carm. in Sclerinam (cf, Leo Sternbach, Menan- 
drea [Cracovise 1891] p. 56 sqq.) vv. 

58 στυγνῷ xpußsioa καὶ παρ᾽ ἐλπίδα λίϑῳ 

282 βέλη πικρὰ κεντοῦσι τῆς ἀϑυμίας, 
Itaque dubium non est, quin Psellus tertio iambographorum ordini Hilber- 
giano adscribendus sit. 


3 Cf. etiam William Fischer, Studien zur byzantinischen Geschichte 
des elften Jahrhunderts (Plauen 1. V. 1883) p. 13 et ‚loannes Mauropus’... 
Gedichte, ausgewählt und metrisch übersetzt von Arthur Berndt‘ (Plauen i.V. 
1887) p. 1 sqq. 

8) Praeter hoc carminum corpus, quod Paulus de Lagarde edidit, in- 
veniuntur in Patrolog. curs. compl. cur. Migne ser. Graec. tom. 120 (Paris. 
1880) p. 1196 sqq. septem carmina Ioannis nomine inscripta, quae numeris 


63 


codicibus Vaticanis Graecis 889 et 1269 saeculo decimo sexto 
exaratis usus eiusdem loannis carmen quoddam etymologicum 
208 senariorum iambicorum edidit 1. I. p. IX sqq. In compo- 
nendo hoc carmine Ioannes facere non poterat, quin 688 leges 
metricas quas in carminum corpore illo perficiendo accurate ob- 
servavit identidem violaret, quod vel ea de quibus disputavit vo- 
cabula metro iambico non satisfaciebant vel originationis expli- 
candae causa vocahula qualiacunque ei inserenda erant. 


Horum versificatorum, qui non aliter atque iambographi alte- 
rius ordinis Hilbergiani trisyllabos pedes evitaverunt,') proprium 
erat, ut correptas vocales AIT producere dubitarent. De pro- 
ducendis enim talibus syllabis his versificatoribus lex erat, ut 
eae modo correptae vocales AIT producerentur, quae 
insunt vocabulis, quae in senariis iambicis usurpare 


XCIX—CV insignita sunt. Haec carmina loanni Euchaitensi tribuenda esse 
equidem nego; nam saepissime in eis vocalium AIT quantitates immutatae 
sunt et identidem etiam eae leges metricae quas in carminum corpore illo 
perficiendo Ioannes accurate observavit, neglectae sunt; v. g. productae sunt 
et hae voculae: 100, 2 τίς 100, 2 et 105, 27 τί 105, 1 πρίν et prior syllaba 
horum vocabulorum: 100, 3 τιϑείς 104, 6 τύπος, et correptae sunt prior syl- 
laba vocis "A:dov 105, 3. 29 et finalis syllaba partieipii ἐξάξας 105,19. — In 
eis 5 epigrammatis eiusdem Ioannis nomine inscriptis quae edita sunt in 
Patrol. cure. compl. Ser. Graec. tom 120 p. 1199 et a Paulo de Lagarde 1.1. 
p. V sqq. neque vocalium AIT quantitates genuinae neque reliquae quas 
Ioannes sequi solet leges metricae neglectae sunt. — Nonnulla loannis car- 
mins auctoris nomine celato in Monacensibus quibusdam codicibus passim 
occurrere monuit P. de Lagarde 1.1.p.XV. Addo in codice Parisino Graeco 
1630 (saec. XIV) fol. 195v descripta esse hoc ordine Ioannis carmina 32. 24. 
17 auctoris nomine omisso; discrepat codex Parisinus cum editione Pauli de 
Lagarde his locis: carmen 32 inscribitur εἰς σταυρὸν χρυσοῦν 32,1 ξύλω 32,2 
χρυσὸν 32, 8 πραϑεὶς 24, 3 ταγμάτων] ϑαυμάτων 24, 6 ῥᾶστα 24, 8 οὐχ᾽ ὡς 
et ἔδειξε (sed εἰ in rasura) 17,3 πόρω 17,4 ὧν] ἐν οὐ μὴ καὶ] καὶ μὴ 17,6 
ἅπερ φέρουσιν] ὁπερφέρουσιν. — Carmina 13. 14, 15. 16. 17 duobus anonymi 
auctoris carminibus in Chrysostomum iambicis aucta typis expressa sunt 
apud Migne, Patrolog. curs. compl. ser. Graec. tom, 122 (Paris. 1864) p. 907 
sqg.; praescripta sunt his carminibus verba: Τοῦ ᾿Ιωάννου Weilod στίχοι εἰς 
τοὺς ἀτγίοος τρεῖς ἱεράρχας. Fortasse utriusque anepigraphi carminis auctor fuit 
Psellus et carmina inscribenda sunt: Τοῦ Ἰωάννου <xal> Weikod στίχοι εἰς 
τοὺς ἁγίους τρεῖς ἱεράρχας. 

!) De hac ceterisque legibus metricis, quas hi versificatores secuti sunt, 
cf. Appendicem. 


θά 


non licet, nisi genuinae vocalium illarım quantitates 
immutatae sunt. Contra veterum enim usum pensitata sunt 
tantummodo haec vocabula, quorum syllabae efficiunt hos pedes 
metricoß: 


I In Ignatii carminibus: 


tetr. 36, 2 μισϑῷ δ᾽ ἑλὼν γέρανος Grat τὴν χάριν 

tetr. 17, 1 ἔλαφον ἐξήλαυνον οἱ χυνηγέται 

tetr. 39, 1 περῶν ποταμὸν φόρτον ἦγχ᾽ ἁλῶν ὄνος 
corr. Mueller, ἁλὸς ὄνος vulg. 

tetr. 51, 4 πρὸς ϑυσίαν σὴν εἰς ϑεοὺς οἶνον βλύσαι 

tetr. 13, 1 ἔϑνει γεράνων πῆξέ τις σπορεὺς πάγην 

tetr. 28, 1 φέρων ποταμοῦ πλησίον χύων κρέας 

in Adam. 15 Χερουβίμ, ᾿Αρχὰς καὶ Σεραφὶμ, καὶ Θρόνους 

in Adam. 102 ἐξ οὗ με παρήπαφε δυσμενὴς ὄφις 
ἐξ οὗ παρήπαφέν με coni. Mueller; cf. Appendicem I. 

tetr. 21, 2 ἣν ἐξεμυχτήρισε τῆς ἀβουλίας 
ἐξεμυχτήριζε coni. Mueller hbaud insulse, nam identidem Ignatius 
imperfecto usus est in tetrastichis v. g. 1, 3. 3, 2. 4, 1.3. 6,4 
8, 1 alias, 

Emendandus est versus: 


tetr. 16, 4 πτῶσις ἐχείνων ἐστὶν ἡμῶν ἡ στάσις 
πτῶσις δ᾽ ἐχείνων suo iure scripsit Mueller. 


Quod iambicae vocis ἀνὴρ prior syllaba producta est 
tetr. 7, 1 ἐρωμένας δύ᾽ εἶχεν ἀνὴρ μιξόϑριξ, 
nullius momenti est; nam hoc quod mendis scatet tetrastichon 


in eam quam praebent editiones vulgatae formam ab Ignatio re 
dactum esse recte negavit Mueller (in adnot.). 


1. In Theodosii earminibus: 


2, 67 ἔβαλλον αὐτῶν πολλάχις καὶ πατέρας 
ὅ, 92 ἐχεῖ τὰ τέχνα πατέρας, καὶ πατέρες 
3, 146 διψᾷ σταλαγμὸν ὕδατος τετηγμένος 


65 


Bisyllabae formae ὕδωρ priorem syllabam Theodosius corripuit 
(cf. 3, 184) ac ne semel quidem produxit, quoniam iambicam 
vocem in senario iambico sine ullo negotio usurpare licet. 

3, 37 χαλκχοῦν τεχνουργεῖν "Apeos πίϑον μέγαν 

1, 81 δίκασον αὐτὸς καὶ προσωποληφίαν 

8, 65 τρόπωσον ἐχϑροὺς χαὶ κόπασον τοὺς πόνους 
(i. 6. fuga hostes ei da finem laboribus); χόπωσον Fr. Iacobs per- 
peram proposuit, nam verbo χοπάζειν eadem quae hoc loco flagi- 
tatur notio subest in his quoque Veteris Testamenti locis: 
Sirach 39, 28 καὶ ἐν χαιρῷ συντελείας ἰσχὺν ἐχχέουσιν, καὶ τὸν ϑυμὸν 
τοῦ ποιήσαντος αὐτοὺς χοπάσουσιν. 48, 28 λογισμῷ αὐτοῦ ἐχόπασεν 
ἄβυσσον καὶ ἐφύτευσεν αὐτὴν Ἰησοῦς. 46, 7 κωλῦσαι λαὸν ἀπὸ ἁμαρ- 
τίας καὶ κοπάσαι Ἰογγυσμὸν πονηρίας. 

2, 128 Ἰάλαχτος, ἐκ μέλιτος, ἐξ οἴνου ῥέειν 
corr. Iacobs; cf. Appendicem II $ 7. 


zz ut 


5, 69 χρύπτουσιν ὡς ἄσπιλον ἐσπιλωμένον 
5, 58 σπάϑης te καὶ ϑώραχες, ἀσπίδος τάσις 
1, 260 Κύζικχς συνϑρήνησον, ἡ χεχαυμένη 
De 1, 219 cf. Appendicem II 1. 
4, 98 οἱ πολλάκις ἔβρυξαν εἰς αὐτὸν μέγα 
2, 204 ἐκ τεττάρων γὰρ στρατικῶς ἐγχρυμμάτων 
2, 228 Exerro πρηνὴς στρατιχῶς ἡπλωμένος 
1, 56 ἐπεὶ δὲ πάντας εἶδεν &x τῶν ὑδάτων 
5, 21 ἀρὰν παλαιάν, ᾿Αράβων φυλή, λάβῃς 
8, 206 Kaisap,!) ᾿Αχιλλεύς, Μακεδὼν καὶ Πομπίος 
5, 48 6 ravatßaotos καὶ διώχτης Συρίας 
δ, 64 ϑρήνησον, ὦ N πᾶσα νῦν τῆς Συρίας 
ὅ, 81 εἴϑε σχοπήσαις, ὡς ἔχει τὰ Συρίας 
ὅ, 8 ὕδωρ ποταμῶν, τάγμα τῆς ἐχχλησίας 


2, 232 καὶ πρὶν μαχητὴς εὐσϑενὴς κεκριμένος 


 Ῥχγοάυοϊξυγ trochaici nominis proprii Καῖσαρ syllaba finalis; excusa- 
tur, quod versus scatet nominibus propriüs; cf. p. 76. De nominum pro- 
priorum mensura cf. Appendicem II $ 3. 4. 
5 


66 


— u ww u u u τὸν 


5, 7 τὸ δυσπρόσιτον ϑηρίον κατεσφάτη. 
Agitur de Cretensium duce fugato; δυσπρόσοιστον coni. Jacobs, 
sed δυσπρόσιτος appellatur non solum locus, sed etiam homo, ad 
quem aditus difficilior est; cf. Eurip. Iph. Aul. 344 

τοῖς φίλοισιν οὐχέτ᾽ oda τοῖς πρὶν ὡς πρόσϑεν φίλος 

δυσπρόσιτος ἔσω τε κλύϑρων, σπάνιος. 
Animadvertendum est Theodosium aliis quoque locis Euripideis 
vocabulis usum esse, veluti 4, 20 χυμοδέγμοσιν τόποις (cf. Eur. 
Hipp. 1173 ἀχτῆς κυμοδέγμονος). 

1, 226 πέπλοις δὲ λαμπροῖς ἐστόλισεν αἰϑέρα 
ἐστόλιζεν coni. Jacobs non improbante I. G. Brambs, de auctori- 
tate tragoediae Christianae quae inscribi solet Χριστὸς πάσχων 
(Eichstadii 1883) p. 51; sed emendatione opus non est, quoniam 
in eodem enuntiato antecedit aoristi forma ἐπεὶ... ἤρξατο. 


u N N «-- : A 
N Eu 


5, 59 ἃ γὴν κατηδάφισε βαρβαρουμένην 
χατηδάφιζε coni. Mueller, Ignatii Diaconii tetrasticha iambica 53, 
versus in Adamum 143 p. 9 adn. 2; sed sequuntur verba &...& 
δωχεν ... χαὶ ... ἐξέσωσς. 


m u u wu λό «ἘΠ u u 


— u Su oo wu Di u u u u 


4, 8 ᾧκουν ἐκεῖϑεν ἐξελαϑέντες ξίρει 
ἐξελασϑέντες male coni. Iacobs. 


N N --- τ᾿ .- Πρ»... 


2, 212 ἔβαλλον εὐθύς, ἀνεβάλλοντο πλέον 
Tacobs probabiliter coniecit ἀντεβάλλοντο.] 

Praeter hos quos commemoravimus locos nullum versum in- 
venies, quo Theodosius contra veterum morem vocalem AITY 
correptam produxerit.e. Nam quod Theodosius priorem vocabuli 
ἴσως syllabam produxit 

ὃ, 217 καὶ πλεῖστα φημιίζουσιν ἴσως ἀξίως, 


67 


eo explicandum est, quod haec mensura genuina esse Theodosio 
videbatur;!) quod si non concederemus, mirum esset, cur poeta 
lege sua observata non scriberet: 


χαὶ πλεῖστα φημίζουσιν ἀξίως ἴσως. 


Ceteri loci, quibus Theodosius hoc vocabulum usurpavit (1, 261. 
3, 58), ad hanc quaestionem diiudicandam nihil valent. 


Syllabam finalem vocis ὀφρύς etsi quarto iam saeculo p. Chr. 
Gregorius Nazianzenus, de quo conferas Aloisium Rzach in 
Sitzungsberichte d.. phil.-bist. Cl. d. Kais. Akad. d. Wiss. vol. 100 
(Vindob. 1882) p. 351 et Leonem Sternbach, Menandrea (Craco- 
viae 1891) p. 75 sq., in versibus dactylicis corripuit, tamen Theo- 
dosius secundum veterum usum producere solet; cf. 

2, 49 οἱ τὴν ὀφρὺν ἔχοντες ἅρπαγες κύνες 

3, TI νιχῶν ὑπῆρχεν εἰς ὀφρὺν ἐπηρμένος. 

Quam accurate Theodosius legem de vocalibus AIT produ- 
cendis observaverit, cognoscitur imprimis his versibus: 

2, 117 ἴωμεν eis μάχαιραν ἀντὶ τῶν τέχνων 2) 

ὑπὲρ (Pro ἀντὶ) γἸυναικχῶν καὶ φίλων καὶ πατρίδος. 
Cum nollet praepositionis ἀντί syllabam finalem producere, in 


versu 2, 118 voculam ὑπέρ usurpavit. Οἵ, etiam Appendicem 
Π 8 4. 


II. In Christophori carminibus:?) 


85, 7 χόπρων σχάφας βλέπειν σε χαὶ τὰς ἀμίδας 
68, 28 ὁ μὲν γὰρ ἄρτον ἱερὸν διαρπάσας 

90, 15 ἐγειτὸν (2) εἰ δὲ Πράσινος τῷ Ῥουσίῳ 
90, 104 καὶ Πράσινον πα. rn 
68, 1 . ee LAD σπυρίδας 
22, 8 καὶ μὴ φανείης μὴ πρὸς αὐτῆς τριάδος 
1, 2 ἐχλιπαρῶ σε, ζῶντος ὕδατος φρέαρ 

109, 112 καὶ μὴ καταιγὶς ὕδατός με συλλάβοι 


nn 


1) Consentit Christophorus Mytilenaeus, nam solet vocalem I producerv 
cf. 56,3 ἶσαι 13,4 ἄνισον 122, 92 ἀνίσους 69, 1 ἰσάριϑμς.ος» 13, 37 ἰσότης: 

Οὗ 1, 83 ἴωμεν ἀνϑ᾽ ὧν εὐσϑενῶς πρὸς βαρβάρους. 

8). Verba, quae nunc quidem absunt a codice Cryptensi, sed ex aliis 
codicibus ab Antonio Rocchi in adnotationibus commemorantur, uncinis rectis 
[ ] saepsi; verba, quae coniectura addita sunt, uncinis obliquis < > interclusi. 

5* 


68 


N ur 


109, 130 ἢ μυῖαν ἢ βάτραχον εἴτε καὶ σχνίπα 
42, 88 ἔξεισι γὰρ ζέφυρος ἐχ τῆς ἑσπέρας 

86, 9 χάρτην, μέλαν, κάλαμον εἰς γῆν ῥιπτέω 
31, 2 [φύσας δὲ νῦν χέρατα, ταῦρος εἰ μέγας] 
15, 4 ἐπώνυμον μέλιτος ἡδὺν) Μελίαν 

36, 28 χλούνης δὲ μᾶλλον ἢ μονιὸςδ) τὸ πλέον 
105, 68 ἰδεῖν χαϑὼς πέρυσιν εὐλογημένον 

27, 18 ἢ τίς ποϑινὸς2) τοῖς χρατοῦσι δεσπόταις 
90, 64 χαμπτὴρ δὲ τὸν Πράσινον εἶχεν αὐτίχα 
90, 11 πρῶτα Πράσινος, εἶτα Λευχε ὃς". . 
90, 94 πλὴν ὁ Πράσινος, ὡς ἔφην ἄνω . 
90, 111 ἀμφοῖν δὲ τούτων ὁ Ipa<ownc>... 
11, 58 σφάττει πρόβατον, καὶ μελι. . 
30, 23 φάλαρα χαλχᾶδ) χρυσίῳ χεχρεζωσμένα-» 
105, 21. . . <opl>yrm καὶ χάρακας), κυχλόϑεν 


—— N “α΄ “Ὡὡ τς, 


ζόμενοι καὶ διατρίβοντες. 


42, 10 στρεβλοῖς δὲ τὸν χάρκινον εἰχότως ἄγαν 
109, 29 ἐναντίων μὲν εἰσπνεόντων ἀνέμων 
109, 198 τί χωλόει σε καὶ πνέουσιν ἀνέμοις 
122, 98 ὡς μὴ λελύσϑαι ταῖς πνοαῖς τῶν ἀνέμων 
40, 11 ἄπελϑε χαὶ στέναξον ἐν ταῖς ἁγίαις 

18, 8 ἢ κρεῖττον εἰπεῖν, ἀρετῶν εὐχοσμίᾳ 

21, 22 τίς ἀρετὴν ἔσπευσε συζεῦξαι λόγοις: 

21, 24 ἐν ἀρετῇ μὲν ἀρετῆς τοὺς ἐργάτας 

80, 2 τὸν ἀρετῆς χιτῶσιν ἐστολισμένον 

80, 20 τῆς ἀρετῆς τὸ κοῦφον ἐμφαίνει τάχα 
42, 6 τῶν ἀρετῶν τε χαὶ παϑῶν τινας τύπους 
117, 4 «(ὁξΣ»σμὴν ἀεὶ μένουσαν ἀρετῶν πνέων 


1) nööv cod. Crypt. 


3) Correxi, υλούνεις cod. Crypt.; de voce χλούνης cf. Choerob. Dict. in 
Theod. p. 455, 34 (ed. Gaisf.) χλοῦναι δέ εἶσιν οἱ σύαγροι ol ἐν ταῖς χλόαις ebva- 
E Gu. 567, 48 χλούνης ὁ σύαγρος, ὃ χοῖρος χτλ. 

8) Correxi secundum Herodianum I 118,1. II 274, 26 (ed. Lentz.), μό- 
νιος cod. Crypt.; de voce μονιός cf. EGu. 397, 32 μονιὸς ompatver τὸν ἄρκτον κτλ. 


4) ποϑεινὸς proposuit A. Rocchi (in adnot.). 
8) χαλκὰ cod. Crypt. 

δ) Correxi, χάρακας cod. Crypt. 

7) Correxi, εἰς πνεόντων cod. Crypt. 


69 


36, 11 πληγὴν ἐμοῦ γὰρ οὐχ ὑποίσεις καλάμου 

41, 3 «ἐπεί γε σ;» ἧς σφίγγῃς pe παλάμης ἔσω, 
χενὴν λιποῦσα φεύξομαι σὴν παλάμην. ἢ) 

106, 39 πῇ δ᾽ ἔνδον αὐτῆς σπέρμα βάλλον σικύων 

109, 118 καὶ ταῦτα μαχρὰν ὑδάτων ἑστὼς τέως 

48, 8 «“ν; "ρικῶσιν Ἴτυν ὑπάτην παρυπάτην 

95, 10... .. χαρίτων τὸ χωρίον 

18, 24 εἰ μᾶλλον εἰπεῖν, χαὶ τραπέζης φιχίων ἢ) 

18, ὅ καὶ [Μιχαὴλ μὲν εἰκονίζει τὴν Eu] 

49, 4 «τὸ στέμμα ῥίψας Μιχαὴλ καὶ πορφόραν 

114, 101 καὶ δάχτυλόν σοι Μιχαὴλ ἀρχαγγέλου 

21, 48 ὁ Συνάδωνδ) τὰ πάντα συλλαβὼν ἔχει 


29, 81 εἰ καρτερήσῃς τὰς ἀμυχὰς εἰς γέλος 

84, 4 ἔχεις βαλάνους δεῖπνον, εἰ βούλει, φίλον 

124, 8 Ἰραφῆς καλάμῳ ῥημάτων τελῶ χρότους 
114, 24 τοὺς μὲν χεφαλὰς μυρίους κεχτημένους 
186, 88 χἄν εἰς κεφαλὴν στέμμα ϑῇ μέλλων πάλιν 
136, 175 χαλκᾶς) φέροντας ἐν χεφαλαῖς τιάρ« ας» 
82, 4 δίκην κοράκων πτῶμά ποῦ σχεφαμένων 

70, ὅ εἰ μὴ κορυφὴν χαὶ τὰ βάϑρα μοὺ λέγεις 
186, 171 καί τι κχρομύων πλέγμα καί τι χορδίων 
36, 30 φρίσσεις δὲ χαίτην") καὶ παταγεῖς μαχρόϑεν 
109, 48 στόμα πλατυνῶ, καὶ γὰρ αὐτὴ καρδία 
136, 133 . . . . «τ: "λοχκάμους συνϑέτους 
68, 40 καὶ τὴν πολιὰν εἰς δυ.. 

δῦ, 6 [τιμῶν τε πηγαὶ καὶ ποταμοὶ χρυσίου] 

6, 17 πρὸς τοὺς πρασίνους ἁρματοτροχηλάτας 


1) v. 3 verba «(ἐπεί γε σ᾽» ἧς addidit A. Rocchi; v. 4 κενὴν scripsi, 
γὴν cod. Crypt. Codice Veneto Marciano 531 (saec. XV) carmen 47 Eusta- 
io Macrembolitae tribuitur; cf. Eustathii Macr. de Hysmines et Hysminiae 
noribus ed. I. Hilberg p. 213; eodem codice vv. 3. 4 sic traditi sunt: 

κἂν γοῦν ἀπρὶξ σφίγξῃς ps κατέχειν ϑέλων, 
καινὴν λιποῦσα φεύξομαι σὴν παλάμην. 

3) Correxi, ψυχίων cod. Crypt.; agitur de frustis esculentis: cf. 18, 23 
[οἱ δὲ γλίχονται καὶ μονοβλώμου τρύφους], 

8) Correxi, συνάδων cod. Crypt.; agitur de Synadis Phrygiae urbe. 

4) χαλχὰς cod. Crypt. 

5) Correxi, ...aosıv δὲ χαίτης cad. Crypt., (πλ)ίσσεις δὲ τὴν χαίτην A. 
ycchi (in adn.). 


τ 


114, 77 ὀστοῦν προβάτου, μηρία. . .. 

114, 88 τὸ δ' ἦν προβάτου μᾶλλον, ἀλλ᾽ οὐχὶ Πρόβ« ου;» 
121, 2 ἤρχει στεφάνους προξενεῖν σοι μυρίους 

121, 4 χρείττους ἀριϑμοῦ τοὺς στεφάνους προσδόχα 

36, ὅ αὐτὸς δ᾽ ἐγὼ νῦν εἷς συνάγων πρὸς Öbo 

109, 88 ἢ συντριβὴ νῦν ταῖς ὑφάλοις εἰ τύχοι 

114, 117 χαὶ τῆς φλογίνης χεῖρα ῥομφαίας 1) μίαν 

21, 81 τὸ τοῦ Συνάδων ἐχδιηγεῖσϑαι χλέος 


109, 129 t ἴσως τὸν ἀττέλαβον ἣ τὴν &. 

136, 75 χἂν εὐπάρυφον τὴν καταστολὴν φέρῃ 
115, 2 ἐμοὶ γὰρ ἡδὺ Βρουμάλιον οἱ λόγοι 
39, 2 ὦ χλῆσιν, Εὐγένιε, τὴν ἀπὸ βρέφους 
77, 19 ὡς Ἡλιάδες Ἡλίου 3) τὸν υἱέα 


u Tu u 


18, 18 τυποῖ δὲ Γεώργιος) ἀρχτῶον μέρος 


114, 129 ὑπογραφεῦς σοι ταῦτα τοῦ βασιλέως 

84, 6 ἡ σύζυγος kon σε καὶ χερατίων 

42, 4Ἢ' .... ον, χεφαλίδων 

136, 96 τὸ δ᾽ ἄσμα τούτων τοὺς σοφοὺς νοταρίους 
16, 11 [ἐν] ἀνϑυπάτοις, ἐν πατριχίοις ἅμα 

63, 12 ἤμειψαν αὐτὰς εἰς τύπους στιχαρίων 

68, 20 ἄλλος δὲ χρῆσιν ἀγνοῶν στιχαρίου 

36, 12. . . . φεῦγε τῶν Γοτασίου 

114, 181 ἀγχοῦ μὲν οἰκῶν τοῦ νεὼ Προτασίου 


90, 23 0. τὴν καταραχὴν τοῦ δρόμον 


— u  ς ὦ, δ u ur 


42, 20 τὰ δ' ὀρνίϑια τοὺς πλανήτας μιηνῦει 


66, 2 [ἄλλη μὲν ἄλλης τῷ χρόνῳ πρεσβ]υτέρα) 
68, 44 πρεσβυτέρων τε χαὶ διαχόνων ἅμα 
82, 4 δίχην κοράχων πτῶμά ποὺ σχεψαμένων 


“-.-1»ὑπἨἯοοκῳ ὧτΤ᾽7ᾳ δ «..’ἕ .. - 


16, 11 [ἐν] ἀνϑυπάτοις, ἐν πατριχίοις ἅμα 


!) Corr. A. Rocchi in adn., ῥομφαίαν cod. Crypt. 

3) Correxi, ἡλιάδες ἡλίου cod. Crypt. 

8) De producta prima syllaba cf. Appendicem II ὃ 4. 

4) Cf. Eustathii Macremb. de Hysm. ed. Hilberg p. 213. 217. 


“1 


90, 102 τοὺς ἀστραγάλους 

64, 1 <> πρωτοπαπᾶ πέμπομεν τὸ βιβλίον 

Legendum est 141,1 μαργαρῖται (μαργαρίται cod. Crypt.) aeque 
ce 63, 35 πολῖται (πολίται cod. Crypt.). 


_—|— u δὲ π-τ---..- u 


145, 1 ταῖς ἱερείαις τῆς mavayvon [[αρϑένου 

Bis Christophorus nominis proprii Ἰωάννης vocalem Ὡ corri- 
wit οἱ quoniam ita hoc vocabulo pes vv -- efficitur, primam 
yllabam produxit; cf. 

107, 5 ἐκ τῆς τελευτῆς, ᾿Ιωάννη, χαὶ 

141, 3 μορφὰς δὲ μᾶλλον, Ἰωάννη, τὰς ἔσω 

122, β4 ὦ πῶς ἀράχνης καὶ διαβήτου δίχα 

68, 57 τοσοῦτος ἤδη τῆς ξενιτείας χρόνος 

68, 19 εἰ πλειόνων δὲ τῶν παρασήμων «δέον; 1) 


u u u --τ΄; u 
„wu u u u u er 


105, 35 βαβαὶ δὲ τούτου σιχυηλάτου χάριν 
105, 54 Ex τοῦδε Tod σοῦ σιχυηλάτε ου;». 


68, 44 ἐχλιτανεύων 0 

Praeter ea quae commemoravimus vocabula inveniuntur duo 
'ocabula, quorum genuinam quantitatem, quamquam metro iam- 
ico non repugnat, Christophorus mirum in modum mutavit; cf. 

13, 9 ἐν μὲν χιλίοις πλουσίοις ἢ μυρίοις 

εἷς δυστυχήσας ουγ[ κάτεισι τοῖς κάτω] 

136, 175 χαλχᾶς φέροντας ἐν χεφαλαῖς τιάρ« ας;». 
[18 locis Christophorus corripuit primam vocis χιλίοις, alteram 
ocis τιάρας syllabam et, quoniam pes vv- metro iambico non 
atisfacit, produxit alteram vocis χιλίοις, primam vocis τιάρας 
yllabam. 


1) δέον addidi; cf. clausulam vv. 120, 1. 136, 124. 
2) χαλκὰς cod. Crypt. 


12 


Emendandi sunt hi versus: 
90, 86 ἵππους δὲ νύξας ep red ρα ῥύμῃ 
ὁ Βένετος 

Legendum est σφοδρᾷ ῥύμῃ. 

186, 187 οἱ πάντα καλοὶ καὶ σεμνοὶ συνιππόται. 
Vocis χαλός priorem syllabam Christophorus corripere solet (cf. 
36, 13. 44,48. 66, 2. 4. 77,86. 79, 14. 123, 1); deinde brevem 
syllabam, quam excipiunt litterae MN, longae syllabae loco sem- 
per habuit (cf. 42, 73. 114, 30. 136, 156. 181. 145, 5). Itaque 
legendum est: 

οἱ πάντα σεμνοὶ καὶ καλοὶ συνιππόται. 


Denique emendandi sunt duo versus, quibus vocum μόες et 
ubas (μῦες et μῦας cod. Crypt.) prior syllaba producta esse vide- 
tur. Clausula ipsa animadversa cognoscitur depravatum esse 
versum 

103, 66 καὶ τοὺς πονηροὺς μῦας οὐχ ἠδυνήϑην 

τῆς ἐμῆς κατοιχίας 
1. 6. neque tamen "misellos mures domo mea expellere poteram. Le- 
gendum est: 
χαὶ τοὺς πονηροὺς οὐκ ἐδυνήϑην μύας. 
Quod si concesseris, concedendum tibi erit pro versu 

103, 1 οἱ παντοτρῶχται τοῦδε μῦες τοῦ δόμου 

legendum esse: 
οἱ παντοτρῶχται τοῦδς τοῦ δόμου μύες. ἢ) 


IV. In Ioannis carminibus: 


ee Ze ee 


8, 21 ὡς τοῦ διδόντος τὴν ἔγερσιν πατέρας 

Etym. 63 τοῦ δ᾽ ὕδατος ϑάλασσα ϑησαυρὸς πάλιν 

Etym. 88 δρόσος δ᾽ ὅσον τι μιχρὸν ὕδατος μέρος 
Bisyllabae formae ὕδωρ priorem syllabam Ioannes corripere solet 
(ef. 69,5. Etym. 45. 74) ac ne semel quidem produxit, quoniam 


1) In versibus dactylicis componendis Christophorus vocales AIT multo 
saepius produxit; mutavit enim non solum eorum vocabulorum quantitatem 
quae metro dactylico repugnant (cf. 12, 3 ἰλλουστρίων 52, 16 λάϑετο 57, 5 
ἀϑάνατος 65, 5 [βραχιόνων] 88, 4 μαχαρίης), sed etiam aliorum vocabulorum 
(cf. 52, 7 [Ῥωμανός) 10, 14 λιπαινό[μενοι)] 57, 5 ἀγήραος 65, 6 [ἄτερ]). In 
carminis 75 versibus qui supersunt Anacreonticis breves vocales AIT contra 
veterum morem productae non sunt. 


13 


ımbicam vocem in senario iambico sine ullo negotio usurpare 
cet. 


40, 3 τὸ πτῶμα χοινόν, ἀλλ᾽ ἄνισος ὁ χρόνος. 
implieis adiectivi ἴσος priorem syllabam Ioannes corripere solet 
ἢ 3, 9. 12,6. 33, 14. 54,56. 72,6. 92, 88) ac ne semel qui- 
em produxit. 

27, 19 Sy παρ᾽ ἡμῶν, ὡς βασιλὶς μέν, στέφος 

3, 25 ουνεὶς δὲ ταῦτα χαὶ ποταμὸς ἠρέμα 

21, 18 ἐχεῖϑεν οὗτος ὁ στέφανος ἐπλάχη 

Etym. 186 χροτεῖ χρόταφος τὴν ἁφὴν σφύζων ἄγαν 

Etym. 66 πέλας δὲ γῆς πέλαγος εἶναι δεικνύει 

Etym. 89 ᾧ χλίματι νένευχεν ἡ κόσμου ϑέσις 

36, 37 ἔμψυχος εἰκὼν ἀρετῆς ἦν καὶ τύπος 

36, 44 οὐ γὰρ πέφυχεν ἀρετὴ ϑνήσχειν ὅλως 

81, 2 χαὶ δυστυχοῦσιν ἀρετή τε καὶ λόγοι 

54, 2 ἄκουσμα φριχτὸν βασιλεὺς αὐτοχράτωρ 

81, 8 ὁ γὰρ πρὸ μικροῦ βασιλεὺς χεχλημένος 

83, ὅ χαὶ βασιλεὺς ἤκουσα, φεῦ, Aal δεσπότης 

84, 1 σὺ βασιλεύς, ὕψιστε, καὶ σὺ δεσπότης 

84, 2 ζωῆς ὑπάρχων χύριος χαὶ ϑανάτου 

88, 2 ἀνὴρ Λέων δὲ νῦν σὸς οἰχτρὸς ἱκέτης 

35, 15 φώτιζε τὸν σόν, Μ᾿ ιχ αήλ, ᾿Ιωάννην 

Etym. 44 χατηγόρησαν οἱ πάλαι τοὺς ἀνέμους 

Etym. 65 ἄγει πλέοντας ἐγγύϑεν 1) τοῦ ϑανάτο" 

Etym. 78 ἐξάλλεται χρύσταλλος ἐχ τῶν ὑδάτων 


ὅ9, 8 σῴζων ἀσινῶς, ἀσφαλῶς διεξάγων 

19, 6 νῦν χαὶ βασιλεῖς προσχυνητὰς ἑλχύεις 
53, 1 βάλλει βασιλεῖς, οὖς σέβονται χαὶ Aldor 
ὅ6, 10 τοῦτον βασιλεῖς δεξιοῦνται πλουσίως 

71, 1 πιστὸς βασιλεὺς, εὐσεβὴς αὐτοχράτωρ 
12, 1 ἄλλων βασιλεύς, σὸς δὲ πιστὸς οἰχέτης 
14, 5 ὅταν βασιλεὺς οὐρανῶν χρίνων κάτω 

14, 6 τοὺς Ἰῆς βασιλεῖς εἰς χρίσιν φριχτὴν ἄγῃ 


) Correxi; ἐγγύς τε cod. Vat. Gr. 1269, ἐγγὸς τὲ cod. Vat. Gr. 889; cf. 
opendicem II 8 5. 


14 


82, 17 ὁ χϑὲς βασιλεύς, ὁ χϑὲς ἐν δόξῃ μέγας 
84, 5 μάτην βασιλεὺς ὠνομαζόμην ἄρα 

94, 2 αὐτὸς βασιλεῖ τὸ σχοπηϑὲν γνωρίσας 

90, 88 ὡς τοὺς ποταμοὺς 7) ϑάλασσα τοὺς πέριξ 
26, 6 πιστὸν Μιχαήλ, τὸν νέον Ts δεσπότην 
Etym. 188 τὸν δ᾽ ἐγχέφαλον ἐν χεφαλῇ πᾶς φέρει 
Etym. 157 χάρας δ᾽ ὀροφὴν τὴν κορυφήν por νόει 
Etym. 37 νότου νοτὶς δὲ γὴς νεά της ἐκχρέει 

Etym. 8 ὧν τὰ Σεραφὶμ, καὶ Χερουβὶμ, οἱ πάνυ) 


Etym. 155 ἣν τὸ χρανίον ὡς χέλυφρός me?) σχέπει 


82, 6 ἀλλ᾽ ὥσπερ ἄλλον οὐχ ἔχων βασιλέα 
81, 9 ἄφωνος, ἄπνους, χοῦς μόνον λελυμένος 
83, 10 ἀνάπλασον πάλιν με τὸν λελυμένον 


31, 25 ἄψαυστος, ἀπρόσιτος, ἄστεχτος φύσει 
Etym. 183 τὸν © ἐγχέφαλον ἐν χεφαλῇ πᾶς φέρει 


80, 18 Ἰνῶμαι σορῶν τε xal νόμοι βασιλέων 
48, 4 χάριν τε λαμπρὰν εὐσεβοῦς βασιλέως 
54, 15 ὡς τερπνὸν οὐδὲν ἄλλο πλὴν βασιλέως 
54, 18 οὕτως ἄρα, χράτιστε τῶν βασιλέων 
54, 84 ἐμοὶ δὲ σ᾽, κράτιστε τῶν βασιλέων 
55, 18 ὦ τῶν τοσούτων ἐχγόνη βασιλέων 

67, 4 τὰς δωρεὰς γὰρ τῶν πρὸ τοῦ βασιλέων 
10, 4 βασιλιχὴς γνώρισμα λαμπρὸν ἀξίας 

51, 4 οὗτος δ᾽ ὁ δεινὸς τῆς ᾿Αραβίας λύχος 


— N ὦ» en 9 | 


Γ΄ 


37, 10 ὁ χαρτοφύλαξ᾽ ὦ στυγνῶν ἀχουσμάτων 

37, 11 ὁ χαρτοφρύλαξ, οὗ τὸ πρὶν μέγα χλέος. 
Simplieis vocabuli φύλαξ priorem syllabam Ioannes corripuit (ef. 
46, 10. 56, 9. 59, 1) ac ne semel quidem produxit. 


I — 


16, 7 ἅπερ διδάσχων eis συναίσϑησιν ἄγεις 


76, 1 μήτηρ σε, τέχνον, ἱκετεύει παρϑένος 
80, 7 σὲ τὸν συνεργὸν ἱχετεύει τοῦ χράτους 


!) De producta vocula τὰ cf. p. 78. 
2) Correxi; τις σχέπει codd. 


75 


17, 1 τριὰς μὲν εὗρεν ἰσαρίϑμους συμμάχους 
Etym. 122 φϑίνει δ᾽ ὀπώρα φϑινοπώρῳ προσφόρως 


ΦΞ«ιι. --,.͵ ς  ῳ « u 
u “““οιὖ’ρ;;.““-ὖὦὖὦὖὺς-Φς, 


rum U u u  -- 


56, 3 piAoßasıkeic) ἐχ μαχρῶν ὄντες χρόνων 


68, . τεσσαράκοντα συμμάχους ϑείους ἔχω 
68, 2 τεσσαράκοντα φράσσομαι παραστάταις 


u u u u en 


————w N u 


29, 2 ἥκιστα τούτους ἀναγινωσχομένους. 

Hanc de producendis dichronis legem loannes aperte ne- 
lexit in vocabulo ἄνω, quod in carmine etymologico originatio- 
is explicandae causa usurpare necesse erat: 


Etym. 125 (de voce ἄνθρωπος) 
ἄνθρωπον ἄνω δεύτερον κόσμον Aöyos, 
πρὸς ὃν χαϑεξὴς ἡ Ἰραφὴ περαινέτω᾽ 
ἄνω βλέπει γὰρ οἷα μοῖρα 5) τῶν ἄνω. 


Atque ut uno conspectu cognoscatur, quantopere differant 
gnatius, Theodosius, Christophorus, Ioannes ab iambographis By- 
antinis alterius ordinis Hilbergiani, quorum producendi legem 
. Hilberg 1.1. p. 292. 304 sqq. exposuit Theodori Prodromi car- 
ainibus excussis, enumerabo verbi gratia vocabula, quae, etsi 
netro iambico facillime satisfaciunt, tamen a Theodoro Prodromo 
‚d arbitrium producta sunt: produxit ille paenultimam vocabulo- 
um πατήρ, τυχεῖν, βαβαί, φαγεῖν, λαβεῖν, ἀπῆν, μαϑεῖν, χλαπείς, γύ-- 
αι, ποράν, ϑανῆς, ἀνήρ, Ἰάμου, ἅπαξ, χρατοῦν, κακῶν, παϑῶν, ἀφείς, 
αφῶς, ἅπας, ἅπαν, βαφαῖς, διδούς, λύρα; χρινάτω, νεχριχῶν, μυρίαν, 


'!) ΟΕ etiam Appendicem II 4. 
2) Cf. de hac voce Appendicem II $ 4. 
8) οἷα μοίρα codd.; correxi coll. v. 152. 


16 


νορίας et antepaenultimam vocabulorum δικαία, δικαίως, ὑπέλϑῃς, 
ἅπαντα, ϑανόντες, ἀχοῦσαι, ἀνύσας, συνέζη, βιοῦντας, ὕπαιϑρον, dba, 
παϑοῦσα, ἀνέτλης; cf. vocabulorum indieulum, quem confecit L Hil- 
berg 1. I. p. 309 sqg. 

Sed quam aceurate Ignatius, Theodosius, Christophorus, Io- 
annes syllabas pensitaverint, alia quoque re cognoscitur. Ex eis 
quos supra commemoravimus locis sequitur hos versificatores 
mirum quantum animadvertisse syllabas finales multo minoris 
ponderis esse quam ceteras vocabulorum syllabas; nam sylla- 
bas finales, quae consona determinatae sunt, Ignatius et 
Christophorus nunquam, Theodosius et loannes rarissime pro- 
duxerunt; cf. 

Theod. 3, 206 Καῖσαρ, ᾿Αχιλλεύς, Μαχεδὼν καὶ Πομπίος 
qui versus insuper excusatur molesta nominum propriorum Copia; 

Theod. 4, 98 ot πολλάκις ἔβρυξαν εἰς αὐτὸν μέγα 

Ioan. 16, 7 ἅπερ διδάσχων εἰς συναίσϑησιν ἄγεις. 
Theodorus Prodromus tales syllabas finales multo saepius pro- 
duxit teste I. Hilberg 1. 1. p. 311. 

Quae cum ita sint, consentaneum est Ignatium, Theodosium, 
Christophorum, loannem eas syllabas finales quae exeunt 
in correptas vocales AIT producere omnino noluisse. Ei ver- 
sus quibus Ignatius, Theodosius, Ioannes hanc legem violavisse 
videntur?) littera N paragogica addita facillime emendantur vel 
ab editoribus emendati sunt; hos versificatores in numero eorum 
iambographorum Byzantinorum?) fuisse, qui litteram N paragogi- 
cam non solum hiatus evitandi causa, sed etiam ad producendam 
syllabam brevem ante vocabulum, in cuius fronte consona inveri- 
tur, addebant, multis certisque locis demonstratur; cf. 


I. In Ignatii carminibus: 
Tetr. 5, 4 ὀμφαχίζουσιν μάλα 8, 1 ποσὶν πατεῖτο 18, 1 πᾶσιν me- 
φῦχει 18, 4 ϑηρσὶν πόδας 9, 1 ἔσχωπτεν λύχον 15, 1 ἴδεν μεμη- 
νότα 23,3 εἶπεν δέ τις 32,2 διέδραμεν μῦς ὅ8, 8 ϑλάσεν᾽ μόλις. 


ἢ) In eis Christophori senariis qui supersunt haec lex neglecta non 
est; ab eodem versificatore littera N paragogica tantummodo ad hiatum ervi- 
tandum usurpata est. 

») Litteram N paragogicam hiatus modo evitandi causa usurpatam esse 
& Theodoro Prodromo, Niceta Eugeniano, nec non ab Ephraemio, Manuele 
Phila docuerunt R. Hercher in Scriptor. erotic. Graec. vol. II p. LXI et 
I. Hilberg in Wiener Studien vol. VIII p. 308. 814. X p. 88. 


77 


Itaque legendum est: 

in Adam, 61 μὴ δὴ od ταῦτα σαῖς φρεσὶν βαλοῦ, γύναι" 
cf. Appendicem 1. 

I. In Theodosii carminibus: 

Litteram N productionis causa a Theodosio usurpatam esse 
cognoscitur his versibus, qui, nisi haec littera vocali E adiungi- 
tur, ferri non possunt: 

2,225 191: <y> τῶν 3,135 Eiere<v> πυργωμάτων 8,218 
nartorpwse<y> πόλεις 4,39 εἶδεν» κάτω 5,101 dade<v> 
τάσις. 

Itaque littera N his quoque locis addenda est: 1, 46 ὁλχά- 
av> πεφραγμένος 1,162 τέχτοσις “ν;» δὲ 1,198 Bualonaıv> 
χύνας 2, 19 räcı<y> Jap 2, 231 yepai<v> κατεῖχε 3, 36 
nmaly> πάλαι 3,44 armasıv> τῶν 3,50 χυσὶ«ν» ποϑητὸς 
4, 20 χυμοδέγμοσις. ν» τόποις 4, 22 Impoi<v> γένος. 


IM. In Ioannis carminibus: 
Ipso codice Vaticano Graeco 676, qui saeculo XI scriptus 
est, littera N paragogica tradita est: 27, 6 ἄνϑεσιν χαὶ 36, 31 
πᾶσιν φίλος 54, 117 τρισὶν νεανίαις 56, 14 μάρτυσιν νέμοντες 66, 9 
χλήσεσιν δ᾽ ἔπειτα 69, 2 φασὶν λόγοι 89, 3 σώφροσιν χεχρημένος 
89, 82 ἄνϑεσιν μέλισσαν 91, 14 πᾶσιν μὲν 91, 88 ἀνδράσιν γέλως 
81, 26 ἔχρυφεν τόπος ὅ]1, 6 ἔξανεν Ἰεγραμμένον 81, 18 ἔστρερεν 
τὰς ἐλπίδας. 
Legendum igitur est Etym. 70 (de voce ὄρος): 
‚opos‘ δ᾽ ὁρατὸν Öu.maaı<y> καὶ μαχρόϑεν. 
Quod vero loannes finalem vocalem brevem produxit in 
Etym. 37 (de voce νότος): 
νότου“ νοτὶς δὲ γὴς νεάτης ἐκχρέει 
ᾧ χλίματι νένευχεν ἡ χόσμου ϑέσις, 
id ipsa verborum necessitate excusatur; nam animadvertendum 
est vocem γένευχεν, quae excipit vocabulum χλίματι, originationis 
explicandae causa usurpatam esse. 


Denique liberarum quae vocantur vocularum usu 
Ignatius, Theodosius, Christophorus, Ioannes magnopere differunt 
a versificatoribus alterius ordinis Hilbergiani. Hos versificatores 
guo arbitrio finales syllabas vocularum liberarum, quae exeunt. 
in vocalem brevem, produxisse docuit Hilberg in Wiener Studien 
vol. VIII p. 292. 304 sqgq.; illi versificatores tales syllabas 


18 


producere omnino noluerunt. In Christophori qui supersunt 
versibus haec lex violata non est; neglecta esse videtur 


I. Apud Ignatium: 
Tetr. 38, 2 μύρμηξ δ᾽ ἔφησε᾽ τί ϑέρους ὄντος Eöpas; 
Sed hunc versum corruptum esse cognoscitur quinta eius sede; 
versus, quem coniecit Mueller 
μόρμηξ δ᾽ Een‘ τί δὴ ϑέρους ὄντος γ᾽ ἔδρας; 
caesura laborat; cf. Appendicem II 8 8. 
II. Apud Theodosium: 
4, 55 σὺ δὲ πρόϑυμον, ὡς ἐνὶ πᾶσι, δίδου 
“ἐνὶ πᾶσιν aut ἐνὶ παισίν’ coni. Iacobs, sed tali coniectura obsen- 
rum versum emendatum esse equidem vix crediderim. 


I. Apud loannem: 
Ioannes finales syllabas vocabulorum liberorum his modo 
carminis etymologici locis produxit: 
Etym. 8 (de vocibus Σεραφίμ et Χερουβίμ): 
ὧν τὰ ‚Zepapim‘ καὶ ,Χερουβὶμ' οἱ πάνυ. 
Talem productionem non admisisset, nisi voculam τὰ exciperet 
vox de qua agitur Zepapiu. 
Etym. 108 (de voce ἑβδομάς): 
ἑπτὰ δὲ ‚oemräc‘ οἷα ,σεμνὴ“ παρϑένος, 
ἧς ,ἑβδομὰς“ γόνος τις εὐλογημένος. 
Excusationi est, quod vocula ἑπτά originationis explicandae causa 
usurpata est. 
Animadvertendus est versus 
30, 42 μία τις ὡς ἔοιχε τοῦ χαχοῦ λύσις. 
Voculas μία τις quae accentu grammatico arte cohaerent Ioannes 
unius vocabuli, quo efficitur pes tribrachys, loco habuit; itaque 
mediam syllabam secundum eam quam supra exposuimus legem 
produxit. 


Restat ut de longarum vocalium AIT correptione 
agam. Perraro Ignatius, Theodosius, Christophorus, Ioannes vo- 
cales AIT, quae insunt eis vocabulis quibus efficitur pes spon- 
deus corripuerunt,!) saepius in eis vocabulis quae molossum aut 


1) ΟΝ Ignat. tetr.15, 4 δράσεις, in Adam. 139 λύπας 140 λύπαις. Theod. 
1,29 xparıp 4, 4 xpunois; loan. 54, 93 Πριμώ 92, 12 πτύρῃ, etym. 73 βρίϑων 


19 


alium pedem efficiunt. Neque tamen hi versificatores in corri- 
piendis eiusmodi syllabis omni ratione atque lege vacabant. 

Vocalem enim A, quae crasi vel contractione duarum voca- 
lium coeuntium orta est, Ignatius et loannes nunquam corri- 
puerunt, Theodosius semel in altera sede: 

2, 227 χύπτων ἄχων ἦν προσχυνῶν σοὺ τὸν στόλον, 
Christophorus bis in sexta 8666: 

142, 2 ἀφαιρεϑεὶς δὲ τὰς ἀναγνώσεις ἄχων 

114, 80 λέγεις ὁ σεμνὸς καὶ θέχλας τῆς πρωτάϑλου. 
Versificatores alterius ordinis Hilbergiani talem correptionem in 
altera modo versus sede admittere solent; cf. p. 60 et I.Hilberg 
in Wiener Studien vol. VIII p. 289 fin. 

Vocalem A, cui subscriptum est I, Ignatius et lIoannes 
nunquam corripuerunt, Theodosius semel in nomine proprio: 

4, 75 τάττει τὸ τάγμα τῶν Θραχηδίων ὅλον, 
Christophorus bis: 

68, 103 καὶ Κοσμᾶ μὲν ohvanıe Σαμφὼν τὸν μέγαν 

92, 16 ὀφθαλμὸς ἄλλος τῆς δαδουχίας) μέγας. 
Versificatores alterius ordinis Hilbergiani in altera modo versus 
sede talem correptionem admiserunt (cf. p. 60); sed gemel Theo- 
dorus Prodromus ipse (Catom. 208) priorem nominis proprii ” Arönc 
syllabam corripere ausus est in quarta sede; cf. I. Hilberg 1. 1. 
p. 289. 

Vocales AIT, quae accentu circumflexo notatae sunt, Igna- 
tius corripere noluit, Theodosius et loannes tantummodo in 
nominibus propriis corripuerunt; cf. Theod. 5, 80 Kuvstavrive 
Ioan. 31, 38 et 58, 1 Κωνσταντῖνος 57, 1 Κωνσταντῖνον. Quodsi 
Ioannes secundum codicem Vaticanum Graecum 676, qui saeculo 
XI 1. 6. eodem quo vixit Ioannes saeculo exaratus est, formam 
πράσιν pro antiqua forma πρᾶσιν usurpare solet: 

33, 5 πῶς δ᾽ οἱ λέγοντες καὶ Ἰράφοντες τὴν πράσιν 

88, 9 τί δ᾽ ἄν τις εἴποι τὴν πράσιν πλὴν ἢ μόνον 

88, 18 ἐγὼ μὲν οὕτω τὴν πράσιν μαϑὼν λέγω 

33, 89 ἄμεινον εἰπεῖν μᾶλλον εἶναι τὴν πράσιν, 


19 ψύχους; Christoph. 1, 24 γίνου 25,10 φύρων 37,1 πίνων 40,2 κρίνεις item 
45, 4. 68, 99. 78, 4. 87, 13. 88, 11. 109, 189. 136, 77. 42, 2 ζύμης item 
42, 44. 75. 59, 44 orig item 77, 54. 131, 48. 87, 8 συχὴν item 87, 18. 
68, 74 et 84 Κύρῳ 90, 4 ὑμῖν 109, 46 κλίνας. 

) δαδουχίας cod. Crypt. 


80 


cave credas ceircumflexum accentum acuto commutatum esse. 
Immo saeculo XI πράσις forma sollemnis fuit; qua cum mensura 
optime consonat syllabae IIPA correptio, quam solam loannes 
admisit in formis verbalibus; cf. 

32, 3 ἀνθ᾽ οὗ πραϑεὶς ἔσωσε τοὺς κατ᾽ εἰκόνα 

33, 4 πάλαι πραϑῆναι Χριστὸν ἀντὶ χρυσίου 

33, 25 πῶς γὰρ νοήσεις τὸ πραϑῆναι χρυσίου 

33, 15 οὐκ ,ἀντὶ χρυσοῦ φασὶ πεπράσϑαι τόδε. ἢ) 
Confirmatur hic dicendi usus etiam regula prosod. 26, quae le- 
gitur in tractatu a Godofredo Hermanno de emendanda ratione 
Graecae grammaticae part. I (Lips. 1801) p. 426 edito: τὰ eis I! 
διχρόνῳ παραληγόμενα παροξύνονται" τάσις, βάσις, πλὴν τοῦ Adars, ῥῦσις, 
πρᾶξις, χῦσις xal πρᾶσις" τοῦτο δὲ 7) συνήϑεια παροξύνει. ἢ) 


Item me quidem iudice Ioannes formas στύλος (pro στῦλος) 
et χράσις (pro χρᾶσις) genuinas esse putavit. Priorem vocis στύλος 
syllabam corripuit 

49, 4 ὡς ἀχράδαντον ὀρϑοδοξίας στύλον) 
non aliter ac Gregorius Nazianzenus, de quo cf. L. Sternbach, 
Menandrea (Cracoviae 1891) p. 73; vocabuli κράσις syllabam paen- 
ultimam corripuit 


1) Formam πράσιν usurpavit iam Gregorius Nazianzenus (sae. 
p. Chr. IV) in carmine iambico, quamquam in eiusmodi versibus, quoniam 
pedes trisyllabos (de quibus cf. Paulum Stoppel, quaestiones de Gregorii Na- 
zianzeni poetarum scenicorum imitatione et arte metrica [Rostochii 1881] p- 
20 sqq.) admisit, nullis angustiis metricis impeditus erat: 

I 2, 10, 315 ξῶ λέγειν πράσιν τε καὶ οὐχὶ πράσιν" 
cf. etiam 

I 1, 6, 47 καὶ τὸ πραϑὲν ζητεῖν σε καὶ τὸ χρῆμ᾽ ἔχειν. 


?) Cf. etiam Christophori versus: 
114, 70 ἢ τοὺς τάφους ἅπαντας οἱ νεχροπράται 
11, 12 σχεδοπρατεῖον οὗ πρεπόντως ὦ δ... 
χαλκοπρατεῖον τὴν σχολὴν δεικνὸς τάλας. 


8) Sic cod. Vat. Graec. 676; cf. etiam Christophori v. 
9, 3 [τὸν Στυλιανὸν, appjayr, τινα στύλον 
et versus dactylicos: 
10, 1 δείματο οὐρανίη oopin δόμον, ὃν στύλοι ἑπτά 
10, 5 στήσατο καὶ στύλον ἕνδον χείνου ἔμμεναι εἶλαρ 
(Vat., ἔμμαραι εἶλαρ Crypt.). Verba ὀρϑοδοξίας στύλος Ioannes in fine v. 49,4 
aeque posuit atque Ephraemius in fine senariorum 9617. 9811. 10300. 


81 


Etym. 29 νέμοντα πᾶσιν ἐμμελεστάτην κράσιν; ἢ) 

eandem mensuram usurpavit Gregorius Nazianzenus: 
I 2, 10, 86 ἁρμοσάμενος τῇ τῶν ἐναντίων χράσει 
Ι 1, 11, 612 ὃς τὴν πρὸς ἡμᾶς τοῦ Θοοῦ Λόγου χράσιν 
et in carmine dactylico: 

I 1, 8, 14 οὗς κράσις ἠὲ καχοὺς τοχτήνατο ἠὲ φερίστους 
nee non corripuit syllabam KPA in his formis: I 1, 36, 14 xpa- 
ϑείς 12, 29, 322 συγχεράσῃς I 2, 34, 24 συνεχράϑη II 1, 45, 
138 χέχραται 1 2, 33, 178 χρατήρ. 

Christophorus solus cum versificatoribus alterius ordinis 
Hilbergiani fecit, qui vocales AIT accentu circumflexo insignitas 
pro arbitrio suo corripuerunt et hunc accentum acuto commuta- 
verunt:?) 

22, 2 πόδες τὸ πάσχον καὶ ποδάγρα τὸ τρύχον 

109, 180 ἢ μυῖαν ἢ βάτραχον εἴτε καὶ σχνίπα. 

Cf. etiam dactylicum versum 180, 1 αἵδε χλίναι λαοῖσι. . . . 

11, 53 μῦσαν legendum est pro codicis Uryptensis lectione 
wöcav coll. Homer. 2 637, Soph. Ant. 421, Eurip. Med. 1183 aliis 
lociß. 


Denique commemorandum est syllabam finalem, quae conti- 
net productam vocalem AIT, ab Ignatio, Theodosio, Chri- 
stophoro correptam non esse, ab Ioanne semel: 

33, 23 ἢ πῶς παροῦσαν μαχρὰν ἐξωϑεῖς βία. 

Versificatores alterius ordinis Hilbergiani multo saepius tales 
syllabas corripuerunt neque raro primae declinationis accusativi 
singularis formas in -AN;®) cf. I. Hilberg in Wiener Studien vol. 
VII p. 311. 


1) ἐμμελέστατον χράσιν cod. Vat. Graec. 889; ἐμμελεστάτην χρᾶσιν cod. Vat. 
Graec. 1269, Lagarde. 

2) C£. I. Hilberg in Wiener Studien vol. VIII p. 292. 

ὅ Eandem terminationem identidem corripuit Gregorius Nazianzenus 
in versibus iambicis: I 2, 10, 767 ἀνδρείαν. I 2, 34, 184 ἀνομίαν. I 2, 10, 
235 δουλείαν. I 2, 10, 147 ϑείαν. I 2, 28, 54 ϑήραν. 1 2, 34, 151 ϑρησκείαν. 
II 1, 12, 204 ϑωπείαν. I 2, 10, 562 πῆραν. II 1, 12, 200 πῆραν. ΠῚ, 11, 
1440 χρείαν. 11 1, 12, 689 χώραν. II 1, 11, 292 λίαν. I 2, 10, 36 Τροίαν. 
ΟΥ etiam versus hexam.: II 1, 1, 353 ϑείαν. II 1, 34, 49 ϑείαν. II 1, 44, 15 
μικράν, I 1, 9, 59 πέτραν. II 1, 1, 92 σχιάν. 1 2, 2, 51. I 2, 29, 225. II 1, 
1, 480 τέφραν. 1 2, 12, 3 φοράν. 1 2, 17, 23 χώραν et versus pentam.: ΠῚ, 
45, 256 ἀγνείαν. II 1, 44, 16 σκιάν. I 2, 17, 16 χώραν. I 1, 21, 16 νεκράν. 
I 1, 12, 15 "Eodpuv. 

6 


82 


Caput VI. 
De lIoanne Tzetza et Eustathio. (Saec. XII.) 


Iambograpbi saeculi p. Chr. duodecimi ad unum omnes alteri 
aut tertio ordini Hilbergiano adscribendi sunt. Sed medio fere 
saeculo p. Chr. duodecimo critici quidam vel grammatici Cpoli- 
tani incredibilem illum dichronorum abusum prorsus removere 
enixe studuerunt; hanc factionem apud Cpolitanos auctoritate 
multum valuisse docent Ioannes Tzetzes atque Eustathius. 


Ioannes Tzetzes in eis quos provectiore aetate conscripsit 
libellis vel maxime in eis scholiis quibus epistulas suas earum- 
que commentarios, chiliades dico, instruxit, identidem vocalium 
abusum, quem ipsum quoque iuvenili aetate se adamavisse fate- 
tur, improbavit. Locos, qui ad hanc rem pertinent, collegit G. 
Hart in Jahrb. f. class. Philol. Suppl. vol. XII (Lips. 1880) p. 
66 sqq. Tzetzianamque de trimetris versibus factitandis artem 
metricam universam recte descripsit.?) Nunc vero post Hilbergii 
de Byzantinis iambographis curas ea, quae apta sint ad locum, 
quem Ioanneg Tzetzes inter Byzantinos iambographos tenuit, ac- 
curatius illustrandum, paucis verbis addam, quoniam Hilbergius 
de Tzetzae arte metrica disserere supersedit. 


De dichronorum usu Eustathius ipse identidem in com- 
mentariis suis, maxime in commentariis Homericis, verba feeit. 
Idem diserte docuit medio fere saeculo p. Ch. duodecimo Cpoli 
fuisse grammaticos, qui suam cuique vocali A1Y quantitatem ser- 
vandam esse contenderent; cf. quae in commentario Iliaco, quem 
una cum ÖOdyssiaco commentario tum, cum erat in diaconorum 
magnae ecclesiae Cpolitanae numero i. e. medio fere saeculo 
p. Ch. duodecimo, certe ante annum 1175,?) absolvit, diserte mo- 
nuit p. 32, 21 οὕτω δὲ χαὶ (. 6. ὡς τὸ ᾿Απόλλων) τὸ Κρονίων Arc 
ρεῖται παρὰ τῷ ποιητῇ καὶ ἄλλα οὐχ ὀλίγα, εἰ χαὶ οἱ νῦν στρυρνοὶ 


') De eis legibus quas in versibus dactylicis pangendis Ioannes Tzetzes 
observavit cf. H. Schrader in Jahrb. f. class. Philol. vol. 137 (Lips. 1888) 
p. 601 sqg. | 

2) Cf. Commentationes in honorem Guilelmi Studemund (Argentor. 1839) 
p. 249 sqg. 


83 


λογισταὶ τῶν στιχουργούντων μογόχρονα τὰ τοιαῦτα εἶναι 
ϑέλουσιν. 


I. De Ioanne Tzetza. 


Inter iambographos Byzantinos singularem locum tenet lo- 
annes Tzetzes. Is carmina quae conscripsit iambica saepius di- 
serte docuit dividenda esse in trimetros inartificiales, quos po- 
tissimum iuvenili aetate ex eis legibus composuit quas tum ver- 
sificatores quidam observabant, et in trimetros artificiales, quos 
provectiore aetate composuit usus legibus quibusdam, quas ipse 
excogitavit (cf. G. Hart 1. 1. p. 68 sqgq.). 


Ex eo vocalium AIY abusu quem in pangendis trimetris 
inartificialibus admisit tertio iambographorum ordini Hilber- 
giano adseribendus est; nam in trimetris illis 417 inartificiali- 
bus,’) quorum maior pars passim nobis occurrit in libellis eius, 
non solum eas vocales AIT in quas exeunt voculae liberae, sed 
etiam 688, quibus determinantur vocabula reliqua, ad suum arbi- 
trium produxit; cf. περὶ τῆς τῶν ποιητῶν διαφορᾶς νΥ͂. 


') Pertractavi hos versus inartificiales: 177 trimetros net! τὴς τῶν ποιίη- 
τῶν διαφορᾶς (ed. Duebner in Mus. Rhen. vol. IV [a.1836]) p. 393 sqq. vol. V 
[a. 1837] p. 154 et in Scholiorum Graecorum in Aristophaneas fabulas edi- 
tione [Paris. 1855] p. XXIII sqq., Cramer in An. Ox. vol. ΠῚ [Oxonii 1836] 
p. 334 sq., Aug. Meineke in Fragm. com. Graec. vol. II part. II p. 1245 sqq., 
Ludovicus Bachmann Rostochii 1851) et versus qui leguntur: in epistula I 
et IX (ed. Th. Pressel Tubingae 1851) p. 3, 10 sqgq. et p. 12, 2 sqq. (cf. G. 
Hart 1. l. p. 66); in scholiis in Hesiodi Opera et Dies (ed. Gaisford Oxonii 
1820): prolegom. (l.l.p.9 adn. 1), ad Hes. v. 1 (p. 30), 41 (p. 56), 56 (p. 69), 
59 (p. 71), 83 (p. 83), 95 (p- 87), 109 (p. 94), 142 (p. 109), 302 (p. 172), 
439 (p. 234), 564 (p. 274), 596 (p. 289), 731 (p. 327), 767 (p. 346), 780 
(p. 355); in exegesi in Iliadem p. 803, 7-9 ed. Bachmann [= 93, 4—6 ed. 
Hermann] et p. 834, 11—17 ed. B. [= 139, 12—18 ed. H.]; in scholiis ad 
Hermogenem in Crameri An. Ox. vol. IV p. 97, 31 sqq.; in chiliad. ΠῚ 58 
sqq. (ed. Kiessling); in scholiis ad Oppiani Halieutica (ed. Bussemaker Paris. 
1849): prolegom. (l. 1. p. 260) et ad Hal. I 619 (1. I. p. 293) [= Schol. ad 
Aeschyli Prometh. v. 428 (cf. Aesch. trag. ed. Dindorf tom. III Oxonii 1851 
p. 222 sq.)]; in scholiis ad Lycophronem (ed. Godofr. Mueller Lips. 1811): ad 
v. 481 (l.1. p. 635), 497 (p. 653), 680 (p. 736), 1170 (p. 944), 1181 (p. 948). 
Reliqui versus inartificiales qui enumerantur in libello, qui inscribitur 
Scholia vetusta in Lycophronis Cassandram ed. Ludov. Bachmann (Rostochii 
1848) p. IX adn. 7, aut nimis lacunosi aut nimis dubii sunt, quam ut in 
censum vocari possint. 


6* 


84 


18 τοῦ λυρικοῦ χύχλου δὲ σύστημα τόδε 

82 κῶμα κατ᾽ αὐτὸ καὶ γλυχὺν ὕπνου χρόνον 

44 τρυγὶ καταχρίσαντες αὐτῶν τὰς ϑέας 

46 ἐπεὶ δ᾽ ἐσωφρόνισς τὸ πρᾶγμα πόσους 

92 σατυρικὸν δὲ Πρατίναν οἷδα μόνον 

122 ἢ παρὰ τὴν τρύγα δὲ τὴν δωρουμένην. 
Schol. in Hes. Op. et Dies v. 41 (p. 56 ed. Gaisf.) vv. 

13 σχίλλα γὰρ οἷδε τοὺς ἀτέχνους ὀλλύειν 

18 μέλι τε μίξαις καὶ τὸ μήχωνος δάχρυ. 
Schol. in Hermog. in Cram. An. Ox. vol. IV 98, 22: 

δοχοῦσα πίσσης εἰς πολὺ μελαντέρα. 


Schol. in Lycophr. v. 497 (p. 653 ed. Mueller) v. 


2 ἐναντία σύμπασι χαὶ σαυτῷ πλέον. 


Schol. in Lycophr. v. 680 (p. 736 ed. M.) v. 
2 μῶλυ, δάφνη, κόνυζα, ῥάμνος, ἱτέα. 

Schol. in Lycophr. v. 1181 (p. 948 ed. M.) v. 
2 σὺν τῷ Παχύνῳ μητέρα περιγράφει. 

Nescio an casu in trimetris inartificialibus ne semel quidem 
correpta sit vocalis A crasi vel contractione orta aut A cul 
ἀνεχφώνητον est subscriptum aut omnino syllaba circumflexa. Lit- 
teram N paragogicam aut Atticam litteram 5 ad producendam 
brevem vocalem finalem usurpare noluit. 

Eiusmodi senarios iambicos pangere Tzetzes provectiore 
aetate desiit, ut evitaret odium eorum virorum qui tum dichro- 
norum abusum improbabant. Leges de conscribendis trimetris 
iambicis artificialibus,!) quas Tzetzes ipse excogitavit, ad- 


ἢ Artificiales trimetri iambici exstant hi: versus rept κωμῳδίας et mp 
τραγικῆς ποιήσεως (ed. Duebner in Mus. Rhen. vol. IV [a. 1836] p. 399 sqı. 
vol. V [a. 1837] p. 154 sq. et in Scholiorum in Aristophaneas fabulas edi- 
tione [Paris. 1855] p. XXV sq., Cramer in An. Ox. vol. III [Oxonii 1836] p- 
340 sqq., Aug. Meineke in Fragm. com. Graec. vol. II part. II p. 1251 864; 
cf. G. Hart 1. 1. p. 69 sq.); schol. ad Aristoph. Plut. v. 137 (ed. M. Schmidt 
in Pbilol. vol. XXV [a. 1867] p. 687 sqq.); in scholiis ad Hermogenem ü 
Cram. An. Ox. vol. IV [Oxonii 1837] p. 131, 31 sqq. 133, 2 sqq.; in epistula 
106 (ed. Th. Fressel p. 95) et in scholl. ad epist. 1 (p. 1 adn. 2 ed. Presel 
= Cram. An. Ox. 1Π 358), epist. 4 (p.5 adn. 2 ed. Pr. = Cram. An. Ox. Il 
360), epist. 31 (Cram. An. Ox. III 362, 6, a quo hi versus perperam ad 
epist. 21 referuntur); chiliad. XI, 897 sqq. XII, 264 sqq. 508 aqg. 719 544:; 
versus qui in recentiore chiliadum editione a Tzetza editi sunt post chiliad. 


δῦ 


modum alienae sunt ab eis legibus quas tum omnes iambographi 
Byzantini observaverunt. Teste enim G. Hart 1. 1. p. 68 pedes 
trisyllabos!) admisit i. e. plus quam duodecim syllabis senarium 
iambicum effici non vetuit; deinde paenultimam versus syllabam 
accentu grammatico vacare posse non negavit; denique syllabas, 
quae continent vocales AIT,?) non produxit nisi finales.°) 


V 201 (ed. in Mus. Rhen. vol. IV [a. 1836] p. 8; Cram. An. Ox. vol. Il p. 
365; post Presselianam epistularum editionem p. 113; cf. G. Hart 1.1. p. 52); 
in scholl. ad chiliades (ed. in Mus. Rhen. vol. IV p.1sqq., Cram. An. Ox. vol. 
III p. 350 sqq., post Presselianam epistularum editionem p. 97 sqgq-; cf. etiam 
H. Giske, de Ioannis Tzetzae scriptis ac vita [Rostochii 1881] p. 88): ad I 
131. 765. II 113 [= Scholis ad Oppiani Hal. I 266 ed. Bussemaker p. 276 
et 434]. III 481. IV 466 [in scholii fine]. 788. VIII 878. XII 622. XIII 614; 
versus de filiorum educatione et versus ad Camaterum (cf. Kiesslingianam 
chiliadum editionem p. 509 sq. 511 sqq. 520 sqq.). Praeter hos 1007 tri- 
metros artificiales in censum vocavi 149 versus carminis περὶ ἀλληγορίας, quOs 
mihi suppeditavit Studemund; de hoc carmine cf. Studemund An. Var. vol. I 
238 adn. et H. Giske 1. 1. p. 71. 


ἢ Quod G. Hart 1. 1. p. 71 docuit anapaestum et tribrachyn pedes in 
clausulis versuum artificialium περὶ κωμῳδίας et περὶ τραγικῆς ποιήσεως evi- 
tatos esse, moneo in sexta sede admissum esse anapaestum in schol. ad 


chil. III 431 
v. 4 πρὸς τὴν πόλιν ῥέοντα τὴν Βαβυλῶνα μέσην, 
quem versum Duebner in Rhein. Mus. vol. IV (a. 1836) p. 6 et Pressel ]. 1. 
p. 107 politicum esse perperam opinati sunt, et tribrachyn in schol. ad 
Arist. Plut. 137 (cf. Philologi vol. XXV [a. 1867] p. 690) 
v. 109 ἐκ τῆς ,γραφῆς “ ,Ἰνώμης “ τε καὶ ψυχῆς λέγων 
τό τε ,γραφίδιον“ καὶ ,γνωμίδιον" καὶ ,ψοχίδιον “. 
3) Syllabae finales, quae vocales EO continent, perraro productae sunt; 
cf. schol. in Arist. Plut. 137 
v. 104 ἐκ ,βότρυος“ δὲ τὸ „Borpudov‘ πάλιν, 
qui versus vocabulis quae ei inserta sunt grammaticis excusatur, et de com. 
v. 73 γἸλώττης σαφοῦς πρῶτα μὲν ἥρμοστο Aöyors 
chil. ΧΙ 913 Τρικόρνιον δὲ πρὸ ῥοᾶς τοῦ Μουσχίου, 
ubi finales syllabae vi liquidarum, a quibus proxima vocabula initium capi- 
unt, nescio an productae sint. Corrupti esse videntur: de com. v. 38 (εἶ. α. 
Hart 1. 1. p. 69), schol. ad epist. 4 v.9, de trag. v.82 (= Cr. AO III 344, 5). 
δ) De eis versibus qui his legibus repugnant passim disputavit G. Hart 
l.1.p. 69 sqq. Satis habeo hacc addidisse. Chil. XII 271 Wappertyoo paen- 
ultimaım productam esse perperam docuit G. Hart 1. 1. p. 73 Kiesslingiana 
editione in errorem abductus; nam in codice legitur versus integer: 
καὶ αμμιτίχου δὲ τῆς φρενὸς πολλῷ πλέων (leg. πλέον), 
cf. Kiesslingii adnotationem. — Pro voce δοσμορίας (de fil. educ. v. 131), de 
qua cf. G. Hart 1. 1. p. 73, legendum est δυσμοιρίας, quam lectionem in 


86 


Sed cave suspiceris Tzetzam de producendis eis syllabis 
finalibus quae continent vocales AIT certas leges observavisse. 
Immo vero syllabarum finalium gravitatem atque vim adeo non 
animadvertit, ut syllabas finales consona clausas, quae multo 
gravius sonent necesse est quam syllabae finales in vocalem 
ipsam exeuntes, rarius producat quam syllabas finales vocali 
determinatas. Neque in eligendis eis quas produxit syllabis con- 
sona clausis ratione atque consilio usus est; nam produxit aeque 
terminationes, quas et Theodorus Prodromus et Nicetas Eugenia- 
nus, quorum uterque alteri iambographorum Byzantinorum classi 
adscriptus est, produxerunt, i. e. terminationes:') 

1) substantivorum in -IE: 

de com. 76 λέξις ἅμα, chil. XI 991 πόλις ἄνασσα, de fil. 

educ. 160 κλῆσις 3) ἑνί. 

2) accusativi III. declinationis in -IN: 

de trag. 7 [= Cram. An. Ox. ΠῚ 343, 12] κλῆσιν ὁμοῦ, chil. 

XI 941 ϑέσιν ὁριστέον, schol. in epist. 4 v. 3 σύνϑεσιν εἴς 

Anyev et v. 5 σύνϑεσιν ἔχει, de allegor. 92 φύσιν ἐῶ. 

3) adiectivorum in -ΥΣ: 

de fil. educ. 292 πλατὺς ἐστι. 

4) adiectivorum accus. sing. in -TN: 
schol. in Arist. Plut. 137 v. 82 βαρὺν ἔχει. 


5) verbalis formae alterius personae in -A%: 
de fil. educ. 237 οἵἷδας axohwv. 


6) horum vocabulorum liberorum: 
ὅταν: de ἢ]. educ. 277, de trag. 148 [= Cram. An. Ox. ΠῚ 
347, 23]; πάλιν: chil. XI 957. XII 726, de ἢ]. educ. 65, de 
trag. 53. 68 [= Cram. An. Ox. ΠῚ 344, 26. 345, 10]; 
ἑπτάκις: de com. 40; σύν: chil. XI 963, de com. 31. 49, de 
trag. 17. 169. 201 [= Cram. An. Ox. III 343, 22. 348, 13. 
349, 11]; πρίν: de ἢ]. educ. 29, ad Camaterum 339, de trag. 
2. 89. 127 [= Cram. An. Ox. Ill 343, 7. 345, 31. 347, 3]; 


margine codicis A scriptam esse docuit Kiessling in adn. — Ea quae de cor- 
repta media syllaba vocis ἀκριβῶς G. Hart p. 70 explanavit, confirmantur 
scholio quoque ad epist. 81 (cf. Cram. AO III 362, 11) v. 11 
σοὶ τεχνικὸν δοὺς ἀκριβέστατον λόγον. 
ἢ Οὗ Hilberg in Wiener Studien vol. VIII p. 811 sqq. 
3) Sed recte corripuit syllabam finalem v. 161. 


81 


γάρ: de fill. educ. 66, chil. XII 283, de allegor. 17; τίς : de 
fil. educ. 117. 169. 254, de com. 47, de allegor. 76 
atque eas terminationes quas producere noluit Theodorus Pro- 
dromus aut Nicetas Eugenianus teste Isidoro Hilberg in Wiener 
Studien vol. VIII p. 312, i. e. terminationes: 
1) accusativi plur. III. declinationis in -AZ:}) 
schol. in Arist. Plut. 137 v. 11 τινὰς ἄλλῃ, de ἢ]. educ. 78 
πάντας "περπτῇ, 282 παῖδας ἄγειν, de allegor. 58 ἱππέας 
ἄνδρας, 80 ἀστέρας ἄστρα. 
2) dativi plur. ΠΠ. deelinationis in -IN: 
de trag. 162 [= Cram. An. Ox. ΠῚ 348, 9] τρισὶν olonep, 
schol. in Hermog. in Cram. An. Ox. IV 133, 2 ἀνδράσιν 
ἐπηρμένοις, de fil. educ. 225 ποσὶν Αἰγηπτίοις. 


3) verbalis formae in -IN: 
chil. XI 947 εἰσὶν ἐν. 


Quae cum ita sint, mirandum non est Tzetzam aeque pro- 
duxisse vocales AITY, quibus terminantur vocabula libera, atque 
eas vocales AIT quae in reliquorum vocabulorum exitu exstant; 
sed animadvertendum est ex his vocabulis pleraque aut esse 
sollemnia aut plus quam tribus syllabis effici. Eos versus qui- 
bus vocabulorum liberorum syllabae finales producuntur enume- 
rare supersedeo; satis babeo exposuisse, quas reliquorum vocabu- 
lorum syllabas finales longarum loco habuerit. Produxit Tzetzes 
terminationes: | 

1) accusativi III. declinationis in -A: 

schol. ad epist. IV v. 10 περισπῶντα τόνον, de ἢ]. educ. 185 

everdöa δέ, de allegor. 24 ὁπλοφέρμονα χόρην, 135 ἀέρα, 

ϑάλασσαν. 

2) neutr. sing. III. declinationis in -A: 
de com. 32. 47. ἐπίρρημα λέγει, 50 ἀντεπίρρημα λέγει, 58 
avrerippnpa πάλιν, 57 ἐπίρρημά τι, 42 ὄρχημια τόδε. 

8) neutr. plur. III. declinationis in -Α: 

de com. 86 φαλάγματα λύρας, chil. XI 1001 γνωρίσματα 

ap, de ἢ]. educ. 158 πολίσματα δύο. 


1) Hanc terminationem semel produxit Nicetas Eugenianus 
5, 385 ἄνδρας ἐνόπλους λιϑολεύστους εὐστόχους. 
Cf. Hilberg 1. 1. p. 312. 
2) Correxit G. Hart |. 1. p. 69; ἐπιρρήματι codd. 


88 


4) neutr. plur. II. declinationis in -A: 
de com. 79. ἐσχηματισμένα te, 84 σχαμβὰ) δ᾽ ἔρασχον, de 
trag. 168 μέτρα καὶ περιόδους, schol. in Arist. Plut. 137 v.42 
τεχνιχά τε et βάρβαρα λέγω, 43 τεχνιχὰ τῶν βαρβάρων, 72 
μέτρα δὲ καὶ τὰς διχρόνους, 75 τεχνικώτατα λέγων, schol. in 
Hermog. in Cram. An. Ox. vol. IV 133, 20 προοίμια τέϑει- 
xey, chil. XI 904 Bpaxıxa γένη, 909 ΜΝΜυσιὰ ναίει, chil. XU 
119 χηνικὰ δόξεις βλέπειν, de fil. educ. 2 μέτρα φέρουσα, 113 
τέκνα παιδεύομεν, iamb. ad Camaterum 325 ἄστρα. σελήνη, 
826 ἔργα τὰ λοιπά, 829 ζωύλλια δύστηνα, 343 τεχνικώτατα 
λόγους, de allegor. 37 πεπραγμένα λέγει, 80 ἀστέρας ἄστρα 
το, 82 φυχιχὰ πάντα, 107 φιλένσοφα Ὑένη. 


5) dat. sing. III. declinationis in -I: 
de trag. 49 δράματι δ᾽ οὕπω, δῦ δράματι μέν, schol. in 
Hermog. in Cram. An. Ox. vol. IV 133, 16 Ναραϑῶνι τότε, 
iamb. ad Camaterum 357 ἰσχύϊ λόγων, de allegor. 136 πνεῦ- 
move ϑαλασσίῳ. 


6) adiect. III. declinationis in -T: 
de trag. 65 πολὺ συνηγμένος, schol. in Arist. Plut. 137 v.13 
βραχὺ τό, 79 βραχὺ paxpöv, schol. ad epist. 31 v. 2 δασὺ 
ϑέλει, de ἢ]. educ. 35 βραχὺ μέρος, 202 πολὺ δικαίου. 


7) dat. plur. in -I et form. verbal. in -I; nam in artifi- 
cialibus quoque versibus iambicis Tzetzes neque litteram  pars- 


gogicam N neque Atticam litteram 3 ad syllabas finales breves 

producendas usurpavit:?) 
de com. 19 εἰσὶ μέρη. ὅ1 ἐστὶ τόδε, de trag. 118 [= Cram. 
An. Ox. III 346, 27] ἐστὶ λόγος, 192 [= ib. 1Π 349, 6] 
ἐλάττοσι λέγω, schol. in Arist. Plut. 137 v. 93 ἐστὶ φύσει, ἢ 
chil. XI 911 ἐστὶ πόλις, de fill. educ. 29 εἰσὶ γάρ, 214 go- 
λάττουσι νόμους, 226 χερσὶ δ᾽ ἐχείνοις, 267 παισί, τοναιξί, 
292 ἐστὶ γέλως, de allegor. 16 πράγμασι δέ, 26 πράγμασι 
μέν. 


!) Sed recte syllaba finalis correpta est v. 89. 


*) In versibus hexametris, quos composuit Tzetzes, litteram N parago- 
gicam productionis causa usurpatam esse docuit H. Schrader in Jahrb. f. 
class. Philol. vol. 137 (a. 1888) p. 6083. 


δ Ergo perperam proposuit M. Schmidt ἐστὶν φύσει. 


89 


I. De Eustathio. 

Quoniam saeculo Ὁ. Chr. duodecimo viri doeti dichronorum 
usum attente animadverterunt, Eustathius ipse quoque in com- 
mentariis suis de eo qui ex Homeri carminibus cognosecitur 
dichronorum usu iterum atque iterum disseruit. 

Quibus ex fontibus Eustathius ea, quae ad vocalium AITY 
mensuram pertinent, hauserit, hoc loco cum pulvisculo excutere 
supersedi; de hac re alio loco accurate disputabo; nunc quidem 
satis habeo eos locos qui ad auctores suos revocari possunt col- 
lectos paucis verbis illustrasse. 

Ac primum quidem Eustathius identidem ea transcripsit, quae 
de vocalium AITYT usu in scholiis Homericis legerat; ex eis 
quae nobis quoque praesto sunt scholiis deprompsit ea, quae 
docuit: 

p. 265, 42!) ad B 498 Θέσπιαν [- -- -] = schol. A = Herod. II 

34, 25. 

p. 267, 16. 17 ad B 500 "TAnv [- --Ἰ = schol. ABL = Aristo- 

nicus (ed. Friedlaender) p. 70. 

p. 273, 40 ad B 518 Ἰφίτω [-- -- --ἰ = schol. A = Herod. II 

35, 1. | 
p. 288, 2?) ad B 562 Αἴγιναν [-— - = schol. BL.?) 

p. 293, 8 ad B 588 προϑυμίῃσι [-- - -- -- - ] = schol. BL. 
p. 316, 38%) ad B 662 κατέχτα [- — -] = schol. ABL = Herod. 

II 36, 10 (coll. 46, 9). 

p. 330, 23 ad B 731 ᾿Ασχληπιοῦ [- - - -] = schol. A = Herod. 

I 36, 38. 

p. 393, 20°) ad T 130 νύμφα [-- -Ἴ = schol. A Townl. 


1) Verba ἢ πρὸς τῷ “Ελικῶνι ἔκειτο νοτιωτέρα αὐτοῦ descripsit e Strabonis 
lib. IX p. 578, 11 (ed. Mein.). 

”) Ablegavit nos Eustathius ad commentarium in Dionys. Per. v. 
498. 511. 

8) Scholiastae verba, quae pertinent ad vocem Μάσητα, Eustathius per- 
peram ad vocem Αἴγιναν rettulit; de vocis Μάσητα mensura cf. Herod. II 681, 
20 (ὁ Choerob. dict. p. 144, 14 ed. Gaisf.). 

4) Eustathii verba transcripsit Phavorinus p. 1015, 32 (ed. Basileens. 
a. 1538), e Phavorini lexico deprompeit Diassorinus (= Ps. Draco p. 60, 12). 
 C#. Leopoldum Cohn in Philologische Abhandlungen, Martin Hertz... dar- 
gebracht, p. 134 sqgq. 

δὴ Verborum πρὸς χρείαν δὲ μέτρου συσταλτικὴν τὸ νύμφα παρεΐληπται 1086 
Eustathius auctor est. 


90 


p. 538 extr. δὰ E 208 ἄδην [-- --Ἰ = schol. ΑΒ -Ξ- Herod. II 49, 10 
(ef. Eustath. p. 933 extr. 1191 extr. 1536, 59). 
p. 546, 9 ad E 256 ἔα [--] = schol. ABL Townl. = Herod. 
11 50, 1—8. 
Ρ. 637, 17 ad Z 205 ἔχτα [--]) = schol. A = Herod. II 55, 6. 
p. 736, 55 ad I 73 ὑποδεξίη [- - - - - ] = schol. A!) = Herod. 
Il 63, 20. 
p. 792, 15. 1312, 17 ad Καὶ 105. W 485 νῦν et νῦν = schol. A 
= Herod. II 69, 32. 123, 9. 
p. 803, 63 ad K 258 καταῖτυξ [-- -- -] = schol. A = Herod. II 
. 10, 32. 
. 805, 58 ad K 292 ἤνιν [- -] = schol. A?) = Herod. II 71, 10. 
. 1224, 58 ad ® 80 λύμην [- -] = schol. Townl. 
. 1236, 7 ad Φ 262 οϑάνει [- —] = schol. A = Herod. II 117, 23. 
. 1238, 1 ad Φ 318 ἰλύος [-— -Ἰ = schol. A = Herod. II 
117, 36. 
. 1274, 50 de E 359 φίλε [--] = schol. Townl. ad X 379. 
p. 1418, 58 ad α 300 ἔχτα [--]) = schol. MQ = Herod. II 
132, 28. 
Pleniora scholia quam ea, quae aetatem tulerunt, aperte praesto 
erant Eustathio p. 527, 4 ad E 100 ἀντιχρύ [-- -- --Ἰ coll. schol. 
A = Herod. II 48, 17 (cf. Eustath. p. 530, 8 ad E 130 ἀντιχρύ 
[- --] = schol. A = Herod. II 48, 19). 
Praeter scholia Homerica identidem inspexit grammaticorum 
quos habuit libros atque excerpta; diserte enim citavit: 


Ὄ = Ὃ Ὁ 


.- 


Herodianum: 


p. 26, 29 sqq. de nominibus in -Σ coll. Herod. I 85, 15—21. 
83, 17.18 (cf. Lentzii adnot.). 83, 10—12 (cf. Lentzii adnot.). 


p. 8, 42 sqq. de accusativi singularis tertiae declinationis 
forma in -IN®) coll. Herod. I 415, 12—16. 534, 24—27. 


ἢ Eustathius eam modo explanationem commemoravit quam ab Hero- 
diano in catholica prosodia prolatam esse docuit scholiaste; cf. Herod. I 
292, 23. 

ἢ Tyrannionis de voce “vv doctrinam amplexus est Eustathius. 

8) Prior canonis Herodiani quem -Eustathius citavit pars abiit in Pha- 
vorini lexicon p. 1256, 12 (ed. Basil.); Phavorini locum transcripsit Diasso- 
rinus (= Ps.-Draco p. 66, 24). 


91 


p. 1859, 9 (1286, 10. 1657, 5) de nominibus in -ὙΥἹῈϑ coll. 
Herod. II 625, 6—8 (= 706, 33—35). I 527, 5—7. II 762, 30— 
763, 2. 1 403, 12—15 (coll. I 236, 14—26). 


Athenaeum: 


Optimae notae sunt fragmenta, quae 6 deipnosophistarum 
librorum epitoma!) quadam deprompsit Eustathius: 


p. 1220, 51 de nominibus in -ἸΣ 5) — Athen. lib. III p. 243, 
9. 11—14. 241, 25. 242, 2. 3. 23. 24. 16. 132, 16—20 (ed. 
Kaibel). 

Ρ. 1286, 39 de nominibus in -YE = Athen. lib. IX p. 354, 
27—355, 5. 357, 10—14 (ed. Kaibel). 

Cf. etiam p. 1108, 48 de nominibus κῆρυξ, δοῖδυξ, ὄρτυξ ) — 
Athen. lib. IX p. 357, 10—14 (ed. Kaibel).*) 


Georgium Choeroboscum: 


p. 107, 28 ad A 302 de voce εἴα = Choerob. orthogr. in 
Crameri An. Ox. vol. II 213, 14 sqgq.?) 

Cf. etiam p. 32, 17 ad A 36 ᾿Απόλλωνι = Choerob. in Bekkeri 
An. Gr. vol. II 678, 24. 

Nonnulla frustula, quae pertinent ad vocalium AIT quanti- 
tatem, Eustathio occurrerunt etiam in his libris: 

1) Heraclidae Milesii περὶ καϑολικῆς προσῳδίας libro, cuius 
fragmenta collegit Leopoldus Cohn in Berliner Studien vol. I 
(Berol. 1884) p. 643 sqg.: | 

Eustath. p. 1434, 21 ad ß 58 κχατάνεται [- -- - -Ἰ = Herakcl. 
frg. 13 (cf. etiam L. Cohn I. 1. p. 625). 

Eustath. p. 1625, 56 ad ı 222 väov —= Herakcl. frg. 14. 


’) Cf. Kaibel in Athenaei deipnosoph. editionis vol. I p. XIV. 

2) Eustathii locum transcripsit Phavorinus p. 98, 30 sqq. (ed. Basil.), 
Phavorini Diassorinus (= Ps.-Draco p. 15, 21. 80, 5). 

3) Verba πολλὰ δὲ καὶ ἕτερα τῶν διχρόνων παρὰ τῷ ποιητῇ τὴν τῆς κλήσεως 
φερωνομίαν σῴζουσι τοῖς δοσὶν ὑποχείμενα χρόνοις οἷον τὸ ᾿Απόλλων, τὸ ἀνἡρ, τὸ 
Κρονίων, τὸ ἼΑρης, τὸ ὕδωρ, τὸ πρίν καὶ ἄλλα Eustathius e sua eruditione 
addidit. 

*) Eadem de voce ὄρτυξ doctrina exstat in schol. in Aristoph. Pacem 
188: contrariam sententiam tuetur Photius 8. v. ὄρτυγας. Herodianus cum 
Athenaeo dissentit; cf. Herod. I 525, 7 sqq. = 11 9, 19 saqg. 

8) C£. Hoerschelmann, de Dionysii Thracis interpretibus veteribus com- 
mentationis part. I p. 42 et Lentz ad Herod. I 495, 12 et II 496, 19. 


92 


2) Geographorum libris: 
a. Strabonis: 

p. 267, 18 ad B 500 Ὕλην [-- --Ἰ = Strab. 110. IX p. 576, 
19—23 (ed. Mein.). 

Ρ. 271, 12 ad B 508 Ἶσον = Strab. lib. IX p. 572, 25 ggg. 
(ed. Mein.) 

p. 1787, 15 et comm. ad Dionys. Per. 525 de voce Σῦρος 
= Strab. lib. X p. 685, 3 sqq. (ed. Mein.) coll. schol. H ad 
o 403. 

b. Stephani Byzantii: 

p. 266, 4 ad B 498 θέσπιαν [- - -] = Steph. Byz. p. 310, 
11 (ed. Mein.).!) | 

Cf. etiiam comm. ad Dionys. Per. 858 Πισιδέων [- - - -] = 
Steph. Byz. p. 524, 5 (ed. Mein.). 

3) Aelii Dionysii, Pausaniae, aliorum Atticistarum 
libris, quorum fragmenta collegit Ernestus Schwabe (Lips. 18%). 
p. 801, 59 (ὁ Pausania) de voce avsiv [-- --Ἶ = fig. 21. 

p. 1434, 1 (ex Aelio Dionysio aliisque) de voce ἅπαν [- =] 
—= frg. 69. 

p. 1579, 25 (ex Aelio Dionysio) de substantivis primae de- 
clinationis in -EIA et -OIA = frg. 11a. 

p. 1835, 43 (ex Aelio Dionysio) de χάχρυς [-—-] = frg. 227. 

Denique in sunm usum convertit Eustathius fragmenta pro- 
sodiaca, quae exstant in Heliae monachi appendicis I cap. 
181. 2: 

p. 556, 43. 1540, 16. 495, 8 = Studemundi An. Var. I 178, 
8—26; cf. quae dixi p. 45 qq. 

p. 1650, 44 ad x 104 xatayivsov [- - — -- - ] et p. 1753, 29 
ad & 105 ἀγινεῖ [- -- --ἰ = Studemundi An. Var. 1 179, 11—17.”) 


Supersunt fragmenta, quae Herodianeam doctrinam aut con- 
tinere aut non continere demonstrari potest, sed quibus ex fon- 
tibus hausta sint ab Eustathio nunc quidem pro certo affırmari 
nequit; nonnulla denique tam vilia sunt, ut ea ab Eustathio e 


1) Stephani Byzantii verba Eustathius perperam transcripsit, quae quid 
significent, cognoscitur e Crameri An. Par. vol. III 851, 7 (coll. III 137, 6). 
®) Abierunt haec in Phavorini lexicon p. 18, 41 sqq. (ed. Basil.); Pha- 


vorini verba Callimachi hymn. Apoll. versu 82 aucta transcripsit Diassorinw 
(= Ps.-Draco 13, 13—22). 


98 


sua ipsius eruditione prolata esse putaverim. Sed his de locis 
disserere nolo, priusquam mibi licuerit perscrutari locupletissi- 
mum illud ἐτυμολογικὸν μέγα, quod nunc edendum curat Ricardus 
Reitzenstein.'!) 


Caput VD. 


De Maximo Planude et Demetrio Trielinio. 
(Saec. XIIL) 


Ut saeculo p. Chr. n. duodeeimo, ita saeculo decimo tertio 
erant, qui propriam cuiusque vocalis AIT quantitatem conservan- 
dam esse docerent. Huius doctrinae tutores fuerunt saeculo de- 
cimo tertio Maximus monachus Planudes?) et Demetrius 
Trielinius,?®) qui cum sua aetate tum posterioribus temporibus 
ad saeculum duodevicesimum usque apud editores poetarum tra- 
gicorum imprimis Sophoclis fabularum auctoritate permultum 
valuit. 

l. De Maximo Planude. 

Versificatorum qui saeculo p. Chr. ἢ. decimo tertio fuerunt 
artem metricam suo iure Maximus Planudes diserte improbavit 
dialogo illo περὶ γραμματικῆς, quem edidit Lud. Bachmann in 
Anecd. Graec. vol. II (Lips. 1828) p. 98, 10: Ἴαμβον δ᾽ ἀντὶ τῶν 
ἐπῶν εἵλοντο καὶ τοῖς τῶν διχρόνων μηδὲν διαστέλλοντες ἐχρή- 
σαντο χρόνοις, πάντα δὲ συστολῆς ἐνταῦϑα καὶ ἐχτάσεως 
μετέχειν νομοϑετήσαντες. ’Evreödev δὴ xal πόλεων πασῶν καὶ 
ἀνθρώπων ὀνόματα μιηδὲν μετρήσαντες τοῖς ἐμμέτροις ἐνήρμοσαν καὶ 
ταῦτα πάντα τολμήσαντες σεμνοὶ δοχεῖν βούλονται, ὡς ἔμμετρα 
Ἱράφουσιν᾽ ἄμετρα ὡς ἀληϑῶς χαὶ μηδὲν προσήκοντα μέτρῳ 
συνείροντες.) 


!) Cf. uberrima illa specimina, quae edidit in indicibus lectionum in 
acad. Rostochiensi sem. hibern. a. 1890/91 et 1891/92 habendarum., 

”) De Maximi Planudis aetate cf. C. Krumbacher in lw. Mueller, Hand- 
buch d. klass. Altertumswiss. vol. IX part. 1 (Monachi 1891) p. 248. 

8) Demetrium Triclinium exeunte saeculo decimo tertio et ineunte 
saeculo decimo quarto vixisse monuit Studemund in Indice lectionum in 
univ. litt. Vrat. per hiem. a. 1887/88 habendarum p. 8. 

4 Quam recte Maximus Planudes iudicaverit, facile cognoscitur ex 
Ephraömii senariis, cuius artem metricam illustravit Hilberg in Wiener 
Studien vol. X p. 50 sqag. 


94 


In versibus iambicis componendis Planudes vocalium AIY 
abusum vitare enixe studuit; neque tamen prorsus evitavit eum. 
Quod mirum esse negabis, si animadverteris Planudem ceterorum 
versificatorum more senarios duodecim syllabarum composuisse. 
Sed in eis senariis iambicis, qui aetatem tulerunt,!) aeque 
noluit producere vocales AIT, in quas exeunt vocabula, 
atque in versibus hexametris, pentametris, aliis, de qui- 
bus infra disputabimus. Itaque dubium non est, quin Planudes 
alteri iambographorum ordini Hilbergiano adscribendus sit. 


Deinde animadvertendum est omnes fere vocales, quas Pla- 
nudes metri causa produxit, inesse vocabulis, quae senario duo- 
decim syllabarum iambico non satisfaciunt; cf. carminis 7 vv. 

9 ἤϑη τε χαρίεντα σὺν τούτοις ἔχων 

10 χαὶ βασιλικῆς ἑστίας ὑπηρέτης 

12 χαὶ συνελόντα πᾶν ὃ χρὴ φάναι λέγειν 
14 ὡς ἀρετὴς πρόϑυμος ὄντως ἐργάτης 
11 λιπών, ἐπειδὴ θάνατον τὴς συζύγου. 

Ceteroguin unam vocem Avrip contra quotidiani sermonis 

usum usurpavit: 

7, Ὁ ἰδοὺ γὰρ ἀνὴρ οὗτος εὐκόσμου βίου. 

Longam vocalem semel corripuit: 

7, 4 ὡς καὶ τὰ λοιπὰ τῶν ὑπὲρ γῆς ἐμφύχων,ἾὮ) ᾿ 
nam, quod legitur 

6, 2 ἄνδρες φονῶντες, πλῆρες αἱμάτων στίφος, 
scito formam στίφος (pro στῖφος) recentioribus temporibus sollem- 
nem fuisse. Comprobatur haec lectio regula prosod. 39, quae 
legitur in canone a Godofredo Hermanno de emendanda ratione 
Graecae grammaticae part. I p. 429 edito: τὰ εἰς ΟΣ τῷ I παρα- 
ληγόμενα παροξύνονται" στίφος, ξίφος, πλὴν τοῦ σῖνος, πνῖγος, Vi- 
χος ATI?) 

Ceteras de senariorum Byzantinorum structura leges Planu- 


1) Supersunt 39 senarii; cf. Planudis carmina 4. 5. 6. 7, quae edidit 
Boissonade in Anecd. Graec. vol. III p. 462 sqq. 
2) Sed recte mensus est syllabam WT: 
7, 25 καὶ τῷ ϑανόντι ψυχικὴν σωτηρίαν. 
8) Antiquorum grammaticorum doctrinam repraesentant EGu. 512, 32. 
Cram. An. Ox. 1I 410, 20. Cf. etiam vocabulorum indiculum in God. Her- 
manni editione Pseudo-Draconis de metris poeticis libri p. 119, 2. 


95 


des accurate observavit; neque enim offendendum est in exitu v. 
7, 20 Ἰωάννου et 7, 22 ᾿Ιωάννης (cf. Appendicem II 8 5). 


In eis carminibus dactylicis quae Planudes occasione 
data ad suum arbitrium composuit antiqua mensura accuratissime 
conservata est; cf. carmen 8 in Boissonadii Anecd. Graec. vol. III 
p. 464 et ea carmina quae leguntur in Planudis epistularum 
editione, quam curavit Max. Treu (Vratisl. 1890) p. 93. 127 sq. 
191 (legendum est v. 3 ὁδόρομαι [oöhpwnar cod.])). 204 (epicorum 
poetarum more vocalem I produxit v. 3 ἑνὶ μεγάλοισιν). 1) 


Idem antiquae mensurae conservandae studium cognosecitur 
e carminum Latinorum, imprimis Catonis philosophi disticho- 
rum, interpretationibus Planudeis. Quamquam is homo 
Graecus, qui Latina carmina Graecis versibus interpretatur, ad 
suam verborum supellectilem usurpandam multo magis impediatur 
necesse est quam is, qui ad libidinem versus pangit patrio ser- 
mone usus, tamen Planudes in eis quibus Catonis disticha 
interpretatus est hexametris Graecis antiquam vocalium AIY 
quantitatem perraro mutavit. Ac breves quidem quas produxit 
vocales AIY omnes fere insunt in vocabulis, quae dactylico metro 
repugnant i.e. in vocabulis, quibus efficiuntur hi pedes metriei:?) 


— χε, — —_ en 


I 39, 2 ἐν ζηυ (Ἢ γὰρ κάματος πενίην ἐπορέλλε: δ) 
III 6, 1 νωϑρείην ware, Aprinvt) τοῦ ζωτικοῦ οὔσαν 


!) In eo carmine quod edidit lo. Iriarte in Regiae bibliothecae Matri- 
tensis codicum Graecorum catalog. vol. I (Matriti 1769) p. 263 antiqua men- 
sura identidem neglecta est; sed animadvertendun est hoc carmen ab Iriarte 
admodum mendose descriptum esse; cf. Max. Treu ]. 1. p. 204. 


?) Excussi Catonis quae vocantur distichorum editiones, quae prodie- 
runt: Coloniae a. 1523, Lugduni Bat. a. 1595 et 1598, Cygneae a. 1672, 
Traiecti ad Rhen. a. 1735, Amstelodami a. 1759. Cf. Carol. Krumbacher in 
Iwani Mueller, Handbuch d. klass. Altertumsw. vol. IX part. 1 (Monachi 1891) 
p. 250 nr. 3. 


8) Insulse interpretatus est Planudes verba Latina: 
Cum labor in dammno est, crescit mortalis egestas, 
de quibus cf. Ferdinandum Hauthal, qui Catonis philosophi librum recensuit 
Berolini a. 1869, p. 21 adn. | 
4) Vulg.; φεῦγε, ἀργέην ed. Col.; φεῦγ᾽, ἄργξην ed. Lugd. Bat. a. 1598. 
Fortasse legendum est: φύγε, apyeinv. 


96 


— | u en 


IV 16, 1 χρῶ τοῖς κερδηϑεῖσι, Avızinc!) οὔνομα φεύγων 


u 


— u u u u u u u u u 


IV 48 1 εἰ συνέβη os μαϑεῖν μαχρὸν ἐσπουδαχότα πολλά. 

Multo audacius genuinam quantitatem commutavit: 

III 17, 1 λίσσεο συμμαχίην, κριϑεὶς περὶ ϑεσμά, δικαστοῦ. ἢ 

Antiquorum poetarum epicorum dicendi usum imitatus est: 

II praef. 5 δίζεο ϑεῖον “Ὅμηρον, ὃς "Apeos ἔργ᾽ ἀτγορεῦει 

IV 4, 2 ἣν οὐδεὶς σοφός, οὐδεὶς τίμεος ἠγάσατ᾽ ἀν ἠρ 

I 11,2 ὡς καλοῖς καλὸς) ἴσϑ᾽, ὡς μὴ βλαβερόν τί σοι ἥξευ. 
Priorem vocis χαλός syllabam produxit etiam IV 25, 1, corripuit 
I 25, 2. 31, 1. III 23, 2. 


Emendandi sunt hi versus: 

I 39, 1 φρούρει ὅττι μάλιστα τάπερ καμάτοις ἐπορίσω. 
Legendum est: ἐπορίσσω. Οὗ I 32, 1 λογίσσῃ, epist. 73, 46 (ed. 
M. Treu) διορίσσαι. 

II 9, 2 βουλῇ γὰρ κρατεῖ ἔσϑ᾽ ὅτε, τὸν φύσις εἴα σ᾽ ἀκιδνόν. 
Legendum est: εἴα ἀκιδνόν. 

ΙΝ 27, 2 καὶ μαχρῇσι τριβαῖς ὀλίγη σύνεσις ἐπορίσϑη. 
Vulg., σύνεσίς γ᾽ ἐπορίσϑη ed. Lugd. Bat. a. 1593. 

IV 49, 1 ϑαυμάσεις ἐπέεσσι στιχουργήσαντά με γυμνοῖς; 
Vulg., ϑαυμάσεις ἔπεσι ed. Col., Lugd. Bat. a. 1598; ϑαυμάζεις ἐπέ- 
εσσι ed. Lugd. Bat. a. 1593. Legendum est: ϑαυμάζεις coll 
. Catonis v. 

Miraris versus nudis me scribere verbis? 
Sed sive ἐπέεσσι sive ἔπεσι leges, claudicat versus, quoniam voX 
στιχουργήσαντα, quam Planudes usurparet necesse erat, dactylieo 
metro non satisfacit. 


) Vulg.; wvırsing ed. Lugd. Bat. a. 1593. 
3) Recte ed. Col., Lugd. Bat. a. 1593 et 1598; σμικρολόγον ed. recent., 
sed cf. Catonis verba: 
Luxuriam fugito; simul et vitare memento 
Crimen avaritiae, nam sunt contraria famae. 
Fortasse legendum est: ἀσωτείην. 
8) Foede mutilatus est. versus 
III 18, 2 καὶ σαοτῷ πταίσας, σαυτῷ σὺ τένυς δικαστήν. 
ὁ) Cf. Callimaches ed. O. Schneider, vol. I p. 152 sqq. 


97 


Restant vocabula quaedam, quorum syllabas Planudes aliter 
'que veteres pensitavit; sed dubium non est, quin ea quam usur- 
avit mensura tum in eruditorum hominum usu fuerit: 


a. λυμαίνειν [- -- -- pro -- -- —]: 
IV 9, 2 ὅττι φιλεῖ τὰ πάροιϑ᾽ ὀλιγωρηϑέντα ἢ λυμιαίνειν. 
IV 39, 2 ἥ xe Ἰὰρ ἔσχε λυμῆναι, σχοίη xal ποτ᾽ ὀνῆναι. 
em Demetrius Triclinius priorem vocis λύμη syllabam ultro cor- 
puit; cf. p. 114. 
b. εὐπραγέω, εὐπραγής, δυσπραγέω, övorpayia correpta 
syllaba IPA: 
I 40, 1 εὐπραγέων εὐεργετιχὸς μὲν πολλάκι γίγνου 
IV 26, 2 ἔμπαλι δυσπραγέων δὲ τὰ χρείττονα προσδόκα ἦξειν 
II 25, 1 μὴ κατάπιπτ᾽ ἀπογινώσχων ἐν δυσπραγίῃσιν 
IV 32, 2 βλέψον ἐς ἄλλου δυσπραγίαν, πόσον ἔπλετο χείρων. 
f. etiam Planudeam interpretationem primi carminis Boethiani vv.: 
1 δόξα δ' ἐμῆς νεότητος ἐῦπραγέος πάρος οὖσαι 
8 νῦν παραμυϑεῦνται γήραϊ δυσπρατίην 
15 ἃ, πόσα δυσπραγέοντας ἀποστρέφετ᾽ οὔασι κωφοῖς. 
em corripuit syllabam IPA Christophorus: 
13, 12 τρεῖς εὐπραγοῦσι χαὶ [Ἰίνονται τῶν Ave]. 


c. ἀναλίσκω, ἀνάλωμα correpta syllaba NA: 
Il 5, 2 πρὸς δὲ τὰ πράγματα τὸν χαιρόν τ᾽ avalıaxs δεόντως. 3) 
11 17, 1 ἔστ᾽ ἀνάλωμα μένῃ, χρῶ χρήμασι σοῖς ὀλιγοστῶς. 


In eorum carminum interpretatione quibus Boethius libros 
Β consolatione philosophiae exornavit?) Planudes multo 
‚epius genuinam vocalium AITY quantitatem mutavit quam in 


1) Correxi; τὰ πάρος ὀλιχγωρηϑέντα edd. 

?) Ed. Cygn. a. 1672, Traiecti a. 1785; vulgata lectio est: 

πρὸς ὃὲ τὰ πράγματα καιρὸν κατανάλισχε δεόντως. 
terpretanda erant verba Latina: 

Dandum etenim est aliquid, dum tempus postulat aut res. 
» particulae ts collocatione cf. II praef. 6 

εἰ δέ γ᾽ ἐρᾶν βούλει τοῦ ἐρᾶν τε τέχνην ἐπιγνῶναι. 

5) Βοδοθ de la consolation de la philosophie. Traduction grecque de 
axime Planude publide pour la premiöre fois dans son entier par E. A. Be- 
nt, Gentve 1871. Carmina seiuncta ed. Carolus Fridericus Weber, Darm- 
ıdii 1833. 

7 


98 


Catonis distichorum versione; quod non tam incuriae eius quam 
metricae necessitati tribuendum est. Inusitata enim erant Byzan- 
tina aetate ea metra quibus Planudes Boäthium imitaturus usus 
est. Satis est commemoravisse Planudem multo saepius vocales 
AIT longas corripuisse!) quam breves produxisse; produxit enim 
vocales AIT breves his modo loecis: 

5, 23 κοὐδὲν τοῦ πρόσϑε νόμου λυϑέν [- -] 

6, 12 τρυγᾶν [-- --ἰ βότρυας, ἣν δέον 

1, 8 τὰ πρὶν ἀγανά [-- -- —] 

12, 12 oxıav [-- --ἰ τε πίτυς λοφόεσσα 

20, 5 χἄν γὰρ γένος Ἰνδὸν ἔκαϑεν [- — -] 

22, 2 μετὰ τέρφιος προχύσεις ἢ [- -- --Ἰ. 
Adde priorem vocis ὕδωρ syllabam a Planude productam esse: 
2, 16 ὕδασιν 12, 11 ὕδωρ 27, 37 ὕδατα, sed recte correptam 
esse: 23, 8. 3598 ὕδωρ 27, 9 ὑδάτων. 

Syllabam ®I productam esse versu anapaestico 

17, 20 δαψιλέας τε τροφὰς φιλοχάλως 
opinatur Weber 1. I. p. Υ1Π1: immo producta est syllaba KA, quo- 
niam Planudes identidem priorem vocis χαλός syllabam produzit; 
of. 24, 7 et quae dixi p. 96. 

Denique recte proposuit Weber 

23, 5 οὐδ᾽ ἄρχυς ravbouaı<yv>®) κατ᾽ ὄρη μαχρά, 
nam productionis causa Planudes usurpavit et litteram N para- 
gogicam (cf. 13, 7. 24, 14 et Planudis epistulas ed. M. Treu p. 
191 v. 4) et Atticam litteram E (cf. Catonis dist. I 10, 2. II 
praef. 1). 


Π. De Demetrio Triclinio. 

Quas de vocalium AIT usu leges Demetrius Triclinius se 
cutus sit, imprimis ex eis commentariis cognoscimus quibus 
Aeschyli Sophoclis Euripidis fabulas instruxit;*) quare de his 
commentariis accuratius disputabo. 


ὃ Cf. Weber l. 1. p. VII. 

3) Corr. Betant; προσχύσεις codd., προχύτας Weber. 

8) τανόουσι codd.; antepsenultimam huius vocis syllabam productam 
esse perperam iudicat Weber |, l. p. IX. 

*) In es scholia metrica Pindarica et Aristophanea, quae vulgo Deme- 
trii Triclinii nomini addicuntur, inquirere hoc loco nolui, quoniam horum 
scholiorunı iusta recensio ad librorum manuscriptorum fidem publici iuris 
facta non est. 


99 


Ex Aeschyleis tragoediis Triclinius non solum Prometheum 
Septem Persas, quas fabulas Byzantini magistri lectitabant atque 
interpretabantur, amplioribus commentariis instruxit, sed etiam 
eis tragoediis, quae tum raro tractabantur, Agamemnonis et Eume- 
nidum, explicandis operam dedit; Choöphororum et Supplicum 
fabulae, quoniam Byzantina aetate neglectae iacebant, neque a 
Demetrio Trielinio neque a Thoma Magistro enarratae sunt (cf. 
Guil. Dindorf in Philologi vol. XX p. 385 sq.). Illas fabulas ex 
recensione atque cum scholiis Trielinii continet codex Farnesia- 
nus bombyecinus 1 E. 5, quo usus Guil. Dindorf primus edidit 
Trielinii scholia in Agamemnonem in Philologi vol. XX p. 30 sqg. 
et scholia in Septem in Philologi vol. XXI p. 193 sqq. 

Eodem fere tempore omnia in Agamemnonem scholia, quae 
codice Farnesiano memoriae tradita sunt (i. e. Triclinii scholia, 
quae lemmate ἡμέτερον notantur; σχόλια παλαιά, quae sunt impri- 
mis. Thomae Magistri scholia; aliorum scholia; glossas), typis ex- 
primenda curavit I. A. C. van Heusde in Aeschyleae Agamemnonis 
editione (Hagae Comitum a. 1864). Hanc scholiorum in Aga- 
memnonem editionem si comparaveris cum Dindorfiana Philologi 
vol. XX p. 16 sqq. 30 sqq. publici iuris facta, confiteberis Din- 
dorfianam caute usurpandam esse. Dindorfius enim non solum 
scholia, quae leguntur in codice Farnesiano, haud pauca tacite 
omisit, sed etiam σχόλια παλαιά neglegentissime a Triclinianis 
scholiis divisit: identidem scholia Trieliniana, quibus in codice 
Farnesiano lemma ἡμέτερον adscriptum est, inter ea scholia quae 
σχόλια παλαιά esse ipso codice Farnesiano confirmatur typis ex- 
pressit et versa vice, veluti scholl. ad Agam. v. 50 ed. Heusd. 
[= 49 ed. Dind.]. 558 [= 607]. 852 [= 928]. 871 [= 948]; 
idem saepius scholia Tricliniana et σχόλια παλαιά, quae ad eun- 
dem fabulae versum referuntur et in codice Farnesiano notis 
appositis disiuncta sunt, tacite coniuncta edidit, veluti Triclinio 
tribuit scholl. ad Agam. v. 280 ed. Heusd. [= 306 ed. Dind.]. 
496 [= 542]. 655 [= 111]. — Item erroris plena sunt, quae de 


. codieis Farnesiani I E.5 auctoritate Dindorfius aliique docuerunt: 


ab ipso Triclinio hunce codicem scriptum esse contendunt. Ac 

primus quidem codicem Farnesianum I E. 5 autographum esse 

dubitanter suspicatus est Paschalis Baffius, qui in Harlesii editione 

bibliothecae Graecae Fabricianae tom. V p. 776 sq. codicem his 

verbis descripsit: ‚Nr. 33. Aeschyli Προμηϑεὺς δεσμώτης, “Ἑπτὰ 
7* 


100 


ἐπὶ Θήβας, Πέρσαι, ᾿Αγαμέμνων, Εὐμενίδες cum glossis interlineari- 
bus et scholiis margin. antiquis, Thomae Magistri et Demetrii 
Trielini. Quum scholiis Triclinii fere perpetuo praefigatur u£- 
spa. et initio!) ἡμέτερον Δημητρίου τοῦ Τρικλινίου, codex hie bom- 
bycinus aut αὐτόγραφος est aut ex αὐτογράφῳ descriptus: 
certe saeculi est XIV ad finem vergentis, quo tempore 
Triclinius floruit‘ Ipsius Triclini manu codicem scriptum esse 
contendunt Petrus Elmsley in Museo critico or Cambridge Ulassi- 
cal Researches vol. II (Cantabrig. 1826) p. 457, Guil. Dindorf in 
Philologi vol. XVIH p. 60 βαᾳ. ΧΧ p. 15. 386. XXI p. 224, 
Guil. Seelmann, de propagatione scholiorum Aeschyleorum (Halis 
Sax. 1875) p. 4. 30, Carol. Krumbacher in Iwani Mueller, Handb. 
d. klass. Altertumsw. Vol. IX part. 1 (Monach. 1891) p. 257. 
Dubitaverunt Salvator Cyrillus, Catalog. codiecum Graecorum mant- 
scriptorum bibliothecae Borbonicae tom. II (Neapoli 1832) p. 175 
[‚Exscriptus est saeculo XV et, ut quidem videtur, ipss man 
Demetrii Trielinii.‘] et Mauricius Haupt in praefatione editionis 
Aeschylearım fabularum, quam paravit God. Hermann, tom. I 
(a. 1869) p. X [,‚Codex Farnesianus... saeculo quarto decimo 
exeunte a Demetrio Triclinio, ut putant, scriptus. Certe Tri- 
elinii recensionem continet eiusque et Thomae Magistri scholia.‘). 
Equidem mihi persuasi hunc codicem non a Triclinio ipso, sed a 
librario nescio quo e codice aliquo descriptum esse, in quo, quae 
scholia essent Tricliniana, quae essent παλαιά, identidem non 
gatis accurate notatum erat. Nam si perlustrabis Farnesianorum 
in Agamemnonem scholiorum editionem, quam curavit I. A.C. van 
Heusde, cognosces nonnullis scholiis metricis, quae quin Tricli- 
niana sint, dubium non est, in codice Farnesiano lemma σχόλιον 
παλαιόν [non lemma ἡμέτερον (i. 6. Δημητρίου) adscriptum esse; 
quod fieri potuisse nego, si Demetrius ipse codicem scripsisset; 
cf. imprimis haec scholia Tricliniana, quibus σχόλιον παλαιόν falso 


1) Cod. Farnes. fol.2 verba ᾿Ἡμέτερον Öönpmrplov τοῦ τρικλινέου praescripta 
esse commentario illi Tricliniano, qui incipit a verbis: ἱστέον ὅτι πάντα τὰ 
μέτρα πλὴν τοῦ δακχτυλικοῦ κατὰ διποδίαν μετρεῖται [= Pindari opera ed. Boeckh 
tom. II p. 18 sq. Scholia Graeca in Aristophanem ed. Duebner (Paris. 1843) 
p. XXX. Cf. etiam Studemund in Indice lectionum in univ. litt. Vrat. per 
hiemem 1887/88 habendarum p. 7 adn. 3] monuit Petrus Elmsley in Museo 
eritico vol. II p. 471. Cf. etiam Salvat. Cyrillum, Catalog. codicum Graee. 
manusc. bibliothecae Borbonicae tom. II p. 175. 


101 


adscriptum est: ad Agam. v. 897 ed. Heusde [= 975 ed. Dind.].!) 
1280 [= 1372]. 1413 [= 1505]. Denique animadvertendum est 
codicem Farnesianum descriptum esse saeculo decimo quarto exe- 
unte testibus Paschal. Baffio (l. 1.), Mauricio Haupt (l. 1.), Guil. 
Dindorf (in Philologi vol. XVIHOL p. 60) vel saeculo decimo quinto 
auctore Salvatore Cyrillo (1. 1.), Triclinium autem floruisse saeculo 
decimo tertio exeunte et decimo quarto ineunte (cf. Studemund 
in Indice lect. in univ. litt. Vrat. per hiemem 1887/38 habend. 
p. 8). 

Tricliniana scholia in easdem quas supra commemoravimus 
fabulas Aeschyleas inveniuntur etiam in bibliothecae Caesareae 
Vindobonensis codice chartaceo, qui notatus est ‚philol. Graec. nr. 
CCCXXXIV‘; quo codice usus Mauricius Schmidt, ut Tricliniano- 
rum scholiorum specimen exhiberet, in Sitzungsber. d. Wien. Akad. 
d. Wiss. Philos.-hist. Classe. Jahrg. 1866. Vol. XXI p. 280 sqg. 
ea scholia publieci iuris fecit quae hoc ordine pertinent ad Prometh. 
w. 595-611. 589. 612—617. 618-635. 625. 636—713. 644. 
651. 709. 1125 (ed. Weckl.). 


Scholiis in Prometheum et Septem conscriptis Triclinius 
accurate explicuit, quibus pedibus metricis cola quae agnovit 
constarent; similiter videtur composita esse Demetrii in Aeschyli 
Persas ἐξήγησις, nam in scholiis in Agamemnonem, in quibus 
systemata quae statuit metrica tantummodo adumbravit, eos qui 
talia legunt delegavit cum generatim ad ea, quae antea expo- 
suisset (cf. ad Agam. v. 104 ed. Heusd. [= 104 ed. Dind.) ἃ καὶ 
μετρήσεις ἑπόμενος οἷς πρότερον εἰρήκαμεν et vv. 148 [= 160], 341 
[= 861), 897 [= 975] ἃ καὶ μετρήσεις τοῖς προειρημένοις ἑπόμενος), 
tum ad commentarium ab ipso in Persarum fabulam conscriptum 
(ef. ad Agam. v.40 ed. Heusd. [= 40 ed. Dind.] ὡς εἴρηται καὶ 
ἐν τῇ ἀρχῇ τοῦ τῶν Περσῶν δράματος et v. 329 [= 355] εἴρηται 
ἡμῖν ἐν τῷ τῶν Περσῶν δράματι περὲ τοῦ εἴδους τούτου τῶν χορῶν). 
Unde sequitur Triclinium accurate descripsisse earum quae tum 
lectitabantur fabularum cola, adumbravisse tantummodo systemata 
ceterarum i. e. Agamemnonis et Eumenidum.?) 


’) Insuper Triclinius hoc loco ad priores adnotationes suas nos dele- 
gavit his verbis usus: ἃ καὶ μετρήσεις τοῖς προειρημένοις ἑπόμενος. 

3) Sed si discesserimus a Triclinianis in Aeschyleas tragoedias scholiis 
metricis, supersunt scholia quaedam metrica ad Aeschyli Septem Persas 


102 


m -. nn 


Eandem rationem Trielinius init in explicandis fabulis So- 
phocleis: Aiacis enim, Electrae, Oedipodis Regis, Antigonae 


Agamemnonem Eumenides conscripte, quae primum typis expressa sunt in 
ea Aeschylearum tragoediarum editione quae Petri Victorii cura ex officina 
Henrici Stephani prodiit a. 1557 (p. 343—853). Eadem scholia passim cor- 
recta ex codice Laurentiano plutei XXXI,8 Guil. Dindorf edidit in Aeschyli 
tragoed. tom. ΠῚ (Oxonii 1851) p. 513—531. Anonyma haec scholia primum 
quidem Dindorf (l. 1. p. 513 adn.) ‚haud dubie a Demetrio Triclinio‘ scripts 
esse docuit; sed idem, postquam Mauricius Schmidt in Sitzungsber. d. kais. 
Akad, d. Wiss. Philos.-histor. Cl. Jahrg. 1856. Vol. 21’p. 280 ab ipso Tn- 
clinio ea composita esse suo iure negavit, in Philologi vol. XX p. 15 et vol. 
XXI p. 224 contendit haec scholia e Triclinianis scholiis esse excerpta. At 
ne haec quidem sententia omni ex parte probanda est: nam si ea scholia 
metrica in Aeschyleam Septem quae leguntur apud Dindorfium in Aeschyl. 
trag. tom. ΠῚ p. 513 sqq. cum Triclinianis in eandem fabulam scholiis me- 
tricis, quae Dindorf edidit in Philologi vol. XXI p. 193 sq., contuleris, cog- 
nosces scholiis illis effici commentarium purum putum anonymi metrici By- 
zantini, cuius ars metrica mirum quantum a Tricliniana arte diversa sit. 
Identidem enim anonymus ille Byzantinus in systematum colis circumseri- 
bendis cum Triclinio dissentit; veluti de Aeschyli Septem v. 78-180 (ed. 
Dind.) anonymus (I. ]. p. 513, 7) adnotavit: ὁ παρὼν χορὸς σονέστηκεν iu 
χώλων ριδ΄, Triclinius eosdem versus in 105 cola divisit, quibus has strophas 
effici voluit (cf. Philol. vol. XXI p. 194—199): v. 718 -- 150 εἰσὶ γοῦν τῆς μονο- 
στρόφου ταύτης στροφῆς τὰ κῶλα ξζ΄" vw. 151—165 εἰσὶ γοῦν Tg μὲν πρώτης 
στροφῆς τὰ κῶλα ta’ καὶ τὰ τῆς ἀντιστροφῆς τοσαῦτα" v. 166--180 εἰσὶ 
yodv τὰ κῶλα αὐτῆς (i.e. τῆς δευτέρας στροφῆς) n καὶ τὰ τῆς ἀντιστροφῆς 
τοσαῦτα, Adde quod anonymus 1110 nonnulla vocabula artis metricae sol- 
lemnia aliter usurpare solet atque Triclinius: veluti apud Triclinium vox 
διπλῇ tantummodo τὸ σημεῖον τὴς διπλῆς significat, quod Triclinius in exitu 
quarundam stropharum collocare solet (cf. locum, quem exscripsit Maxim. 
Consbruch, de Hephaestioneis qui circumferuntur περὶ ποιήματος commentariis 
[Vratisl. 1890] p. 65); apud anonymum autem voce διπλῆ non tam signum 
ipsum, quam versus, qui ho: signo notati sunt, significantur: veluti schol. 
ad Septem v. 181 εἴσϑεσις διπλῆς, 792 εἴσϑεσις μερικῆς διπλῆς, 1005 εἴσϑεσις 
διπλῆς μονοστροφικῇς καὶ συνεχοῦς (de hoc dicendi usu, quem Byzantini fabu- 
larum Aristophanearum scholiastae ipsi quoque adamaverunt, cf. Heliodori 
colometriae Aristophanese quantum superest ed. Carol. Thiemann [Halis 1869] 
Ῥ. 98 sqq.). — Paulo aliter res se habet in scholiis in Agamemnonem, 
quae Dindorfius 1. I. p. 522 sqq. edidit; haec conflatae sunt ex eiusdem 
anonymi Byzantini commentario in Agamemnonem metrico, quem integrum 
e codice Laurentiano plutei XXXI, 8 Weckleinius in Aeschyli trag. edi- 
. tionis part. I p. 335 eqq. edidit, atque e scholiis Triclinianis Εἰ Tricliniano 
commentario ad verbum transcripta sunt scholia, quae leguntur apud Din- 
dorf. 1.1. p. 522, 17—5z3, 15 et p. 524, 20—22 (cf. Triclinii scholia ad Agam. 
40. 104. 258. 355. 1085, quae edidit Dindorfius in Philologi vol. XX p. 80 sqq.); 


108 

canticorum cola accurate deseripsit et, quibus pedibus metricis 
efficerentur, explicuit; sed Oedipodis Colonei, Trachiniarum, Phi- 
loctetae cantica generatim modo adumbravit ad priores fabulas 
nos delegans; cf. ad Oed. Col. v. 118 (ed. Turneb. p. 106, 16) 
εἰ βούλει δὲ καὶ τίνος μέτρου τῶν κώλων ἐστὶν ἕχαστον εἰδέναι, τοῖς 
τροτέροις ἀχολουϑῶν δράμασι μάϑοις ἄν καὶ ταῦτα et ad Oed. Col. 
v. 668 (ed. Turneb. p. 109, 39) ἃ καὶ μετρήσεις τοῖς προτέροις ἐπό- 
μενος. Triclinii in Sophocleas tragoedias commentarium totum 
integrum solus edidit Adrianus Turnebus Parisiis a. 16553 usus 
codice quodam, quem ab Aimaro Ranconeto impetraverat.!) 
Eundem commentarium Brunckius Argentorati a. 1789 edidit usus 
codice Parisino 2711 chartaceo, qui teste Guilelmo Dindorf in 
Schol. in Soph. trag. vol. II (Oxonii 1852) p. 390—404 videtur 
simillimus esse codici illi Ranconeti; sed ita edidit, ut omitteret cum 
alia scholia tum omnes canticorum descriptiones metricas, quae 
nobis quaerentibus, quomodo Triclinius vocales AIT pensitaverit, 
imprimis animadvertendae sunt. Postremum edidit haec scholia 
Tricliniana aeque discerpta Guil. Dindorf in Schoi. in Soph. trag. 
vol. II (Oxonii 1852) p. 278 sqq.?) Quae cum ita sint, Tricli- 


deinde ea scholia quae leguntur apud Dindorf. 1. l. p. 523, 16—18. 523, 
27—524, 6. 524, 16-19 repraesentant doctrinam scholiorum Triclinianorum 
ad Agam. 367. 681. 975 (ed. Dind.) in breviorem formam redactam et in 
codice Farnesiano I E.5 una cum genuinis Triclinii scholiis veraibus Aeschy- 
leis adscripta sunt (cf. in Aeschyli Agamemnonis editione, quam curavit van 
Heusde scholia ad vv. 401. 414. 427. 632. 644. 656. 665. 674. 683. 692. 699. 
897. 908. 919. 932). Hinc eflcitur ea de quibus disputavimus scholia in 
Agamemnonem metrica conglutinata esse e codicis Laurentiani plut. XXXI, 
8 scholiis adespotis et 6 codicis Farnesiani I E. 5 scholiis 'Triclinianis. — 
De eis in Persas et Eumenides scholiis metricis quae Dindorfius 1. 1. p. 
518 sqq. et p. 529 sqq. edidit iudicare nunc quidem non licet, quoniam Tri- 
cliniana in illas fabulas scholia adhuc edita non sunt; sed dubito an in his 
scholiis nulla Triclinianae doctrinae fragmenta conservata sint. 

1 Cf. Adriani Turnebi epistulam ad Ranconetum datam, quae editioni 
praemissa est: Lopoxityv... τῶν σῶν ἀπολαύϑαντες ἀντιγράφων... παρέχομεν. .. 
Βιβλίον γὰρ παρὰ σοῦ εὐτυχήσαντες Δημητρίου τοῦ Τρικλινίου σημειώσεσι, στιχογρα- 
φίαις, ἐξηγήσεσι, διορϑώσεσιν εἰς εὔροϑμον καὶ ἐμμελὲς sd μάλα διηχριβωμένον ... 
Σοφοχλὴν παρεχόμεϑα. 

3) De codice bibliothecae regiae Dresdensis plut. D. 31 (saec. XIV), in 
quo Triclinii scholia Sophoclea vario atramento vel crucibus appositis di- 
stincta sunt a Thomae Magistri et Moschopuli scholiis, conferas Dindorfium 
in Schol. in Soph. vol. II p. 404 sqgq. 


104 


niana in Sophocleas fabulas scholia secundum editionem Turne- 
bianam nobis citanda sunt, 


Ex Euripideis tragoediis Trielinius teste Guilelmo Dindorf 
in Scholiorum Euripideorum tom. I (Oxonii 1863) p. XXIH tan- 
tummodo eas quas homines Byzantini imprimis lectitabant atque 
describebant, Hecubam dico, Orestem, Phoenissas, locupletibus 
 eommentariis metricis instruxit. Horum commentariorum frag- 
menta admixtis ceterorum scholiastarum adnotationibus Arsenius 
Monembasiae archiepiscopus primum Venetiis a. 1534 edidit Ita- 
lico aliquo coodice usus.1) Post Arsenium scholia Tricliniana 
multo integriora e bibliothecae Bodleianae codice Barocciano 74 
(saec. XVI ineunt.) Ioannes King Cantabrigiae a. 1726*) edidit, 
sed ita, ut ubi cum Arsenio dissentit, identidem non cognoscatur, 
utrum Baroccianum codicem an suum ingenium secutus sit. His 
editionibus usi sunt, quicunque adhuc haec scholia metrica typis 
expresserunt, Thomas Morell, Ludovieus Caspar Valckenaer, Sa- 
muel Musgrave, Augustus Matthiae, denique Guilelmus Dindorf, 
qui scholia metrica a reliquis scholiis seiuncta edidit in Schol, 
Eur. tom. I p. 206 sqg. II p. 10 sqq. IH p. 12 sqq.°) 


Ex his commentariis, quibus poetarum tragicorum fabulas 
Trielinius instruxit priore tempore compositi sunt commentarii in 
Euripidem et Sophoclem, posteriore tempore commentarius in 
Aeschylum; cf. Tricliniana scholia (quae infra citavi p. 106 et 
109) ad Eur. Or. 523 (ἀμυνῶ), Soph. Ai. 75 (ἀρεῖς), Aesch. 
Pers. 795 (dpoöpev) et Eur. Or. 190, Aesch. Sept. 92 (de parti- 
culis ἄρα et ἄρα). Aeque Thomas Magister Euripideas fabulas 
priore, Aeschyleas posteriore tempore commentariis exegeticis 
illustravit; cf. Guil. Dindorf in Philologi vol. XX p. 387 et in 
Schol. Eur. tom. I p. XVII sg. 


ı) Cf. Arsenii epistulam quam citavit Dindorfius in Schol. Eur. tom. I 
p. XXII adn. 

3) Perperam Dindorfius in Schol. Eur. tom, I p. XXIV et in Pbilologi 
vol. XX p. 12 dixit Kingium ‚Londini a. 1748‘ fabulas Euripideas cum scho- 
liis edidisse; in animo certe habuit editionem, quam curavit Thomas Morell 
Londini 1748 Kingii editione usus, cuius versionem notasque fere integras 
suae editioni addidit. 

8) Ex hac editione cognovimus nonnulla Triclinii scholia metrica legi 
etiam in codice Parisino 2713, quem Dindorfius a se ipso collatum littera B 
notarvit. 


105 


In eis de quibus disputavimus commentariis Triclinius poeta- 
rum tragicorum versus omnes praeter dactylicos et anapaesticos 
in syzygias quattuor syllabarum suo Marte') divisit. Atque si 
investigaveris, quos in pedes versuum cola discerpserit, fateberis 
Triclinium pro viribus operam dedisse, ut genuinam vocalium 
AIT quantitatem servaret. 

Nam ubi earum quas statuit stropharum et antistrophorum 
cola secundum codices, quibus usus est, inter ge non responde- 
bant, tantum aberat, ut vocalibus ΑἸΥ vim inferret, ut identidem 
ipse e coniectura versus emendare studeret, veluti hos versus: 

Eur. Or. 141 τιϑεῖτε, win Aroreite, und ἔστω χτύπος Ὁ = 

154 τίνα τύχαν εἴπω; τίνα δὲ συμφοράν; 
Schol. Eur. Π 10, 11 τὸ β΄ ἰαμβιχὸν τρίμετρον ἀχκατάληκτον. ib. II 
11, 3 (de v. 154) ἴαμβος χρὴ εἶναι οὗτος ὁ στίχος, ὡς xal ὁ τῆς 
στροφῆς <v. 141.» διὸ οὕτως ἐγράφη παρ᾽ ἡμῶν. «ποίαν τύχαν“, 
ποίαν δὲ συμφοράν. καὶ ἔστι τὸ ΠΟῚ τὸ δεύτερον χοινὴ συλλαβή. 


" Θ--- απὸ 


. Eur. Or. 816 δι’ αἵ-ματος οὐ προλείπει = 
828 τιμῶν χάριν ἐξ - av-ddy 
Schol. Eur. IT 15,2 τὸ ια΄ ἰαμβικὸν ἐφϑημεμερές, τοῦ β΄ ποδὸς ἀνα- 
παίστου᾽ εἰ δὲ βούλει, ἰωνικὸν ἀπὸ μείζονος δίμετρον ἀκατάληκτον ἐχ 
παίωνος β΄ χαὶ ἐπιτρίτοο β΄. ib. 15, 9 «τίνων χάριν’ γράφειν δεῖ καὶ 
ἡ οτιμῶν᾽" τοῦτο μὲν γὰρ μαχρὸν ἔχει τὸ I, ἐχεῖνο δὲ βραχύ. 
Soph. Ai. 221 οἷαν ἐ-δήλω-σας ἀν-δρός = 
245 ὥρα τιν᾽ ἤ-δη κά-ρα χα || λύμμασι 
(ed. Turn., τιν ἤδη κρᾶτα nonnulli codd. et Eust. 237, 14, τιν’ 
ἤδη τοι κρᾶτα cod. Laur. XXXII, 9). Ed. Turn. p. 7, 28 τὸ α΄ 
ἀσονάρτητον ἐξ ἰαμβικῆς Kal τροχαϊκχῆς βάσεως. ib. p. 9, 21 οἱ ypd- 
φοντες ‚wpärta’ οὗ καλῶς γράφουσιν" ἔχει γὰρ τὸ μὲν κρᾶτα τὸ KPA 
μαχρόν, τὸ δὲ χάρα τὸ KA Ppayb, τὸ δὲ PA μακρόν. ὃ) 


1) Trielinium nullum aliud studiorum suorum adiumentum habuisse nisi 
Hephaestionis enchiridion contendit Guilelmus Dindorf in Schol. Eur. tom. I 
p. XXI et in Philol. vol. XX p. 11. 

2) De hoc versu cf. Euripill. trag. ed. Dindorf. tom. III (Oxonii 1839) 
p. 84 να. 

8) De voce κάρα cf. schol. recens ad Soph. ΕἸ. 97 in Schol. Soph. ed. 
Dind. vol, II p. 247, 84 τὸ μὲν κάρα ἔχει τὸ πρότερον βραχὺ καὶ τὸ δεύτερον 


παίσας κάρα ϑώνξε <Soph. Ai. 808)» 
τὸ δὲ κρᾶτα τὸ κρότορον μακρὸν καὶ τὸ δεύτερον βραχύ. 


106 


Soph. Ant. 1060 ὄρσεις με τἀκίνητα διὰ φρενῶν φράσαι. 

Ed. Turn. p. 97, 80 τἀχίνητα χρὴ γράφειν, ἵνα εἴη μακρὸν τὸ A 
ὡς &% χράσεως ὄν᾽ εἰ δ᾽ ἄλλως γράφεις (i. 6. τὰ ᾿κίνητα ἢ). οὐκ ὀρϑὸν 
ἔσται. 

Eur. Or. 523 ἀμυνῶ δ᾽, ὅσονπερ δυνατός εἶμι, τῷ νόμῳ. 
Schol. Eur. II 14, 8 οὐ χρὴ ράφειν ἀμόνω ἐπὶ ἐνεστῶτος" μαχρὰ 
ap ἔστιν ἐπὶ τοῦ ἐνεστῶτος τὰ διὰ ΥΝΩ ῥήματα ἀλλ᾽ ἀμιυνῶ ἐπὶ 
μέλλοντος. οὕτω Ἰὰρ ἁρμόζεται τῷ μέτρῳ. ὁ γὰρ μέλλων τῆς € 
συζυγίας τῶν βαρυτόνων τὰ ἀμετάβολα, φησί, τηρεῖ μετὰ σοστολῆς 
τῆς παραληγούσης καὶ περισπωμένου τοῦ τόνου. Similia, sed pluribus 
verbis, Triclinius ad Soph. Ai. 75 de voce ἀρεῖς (pro ἄρῃς) monuit; 
cf. ed. Turn. p. 3, 3—19. Has adnotationes animadvertens con- 
scripsit brevius scholion ad Aesch. Pers. 795 ed. Dind. (= 797 
ed: Weckl.) 

ἀλλ᾽ εὐσταλῇ tor λεχτὸν ἀροῦμιεν στόλον, 
quod scholion eitavit Salvator Cyrillus in Catalog. codicum 
Graec. manusc. bibliothecae Borbonicae tom. II (Neapoli 1832) 
p. 176 &pwpev χρὴ γράφειν ἐπὶ ἀορίστου xobx ἀροῦμεν ἐπὶ μέλλον- 
τος᾽ 6 μὲν γὰρ ἀόριστος μαχρᾷ παραλήγεται, ὁ δὲ μέλλων τῆς πέμπτης 
συζυγίας τὰ ἀμετάβολα τηρεῖ, φησί, συστολῇ τῆς παραληγοῦσης᾽ ἐν 
ἄλλοις δὲ ἡμῖν σαφέστερον περὶ τούτων εἴρηται. 

Quodsi discesseris ab eis quos citavimus locis, inveniuntur 
alii, 6 quibus cognoscatur, quam accurate Triclinius vocalium 
AIY quantitatem animadverterit: si stropharum pedes metrieci 
cum antistropborum pedibus discrepaverunt neque Trielinio 
placuit versus emendare, diserte monuit aliis pedibus effici 
strophae, aliis antistrophi cola; cf. hos locos: 


ft Nut m 


Eur. Or. 327 φοιταλέου" φεῦ μόχϑων = 


848 δεινῶν πόνων, ὡς πόντου. 
Schol. Eur. II 13, 12 τὸ ιβ΄ χοριαμβικὸν δίμετρον καταληκχτικὸν &% 
χοριάμβου χαὶ μολοσσοῦ᾽ τὸ δέ Ye τῆς ἀντιστροφὴς χῶλον ἐπίτριτον 
ἔχει γ΄ ἀντὶ χοριάμβου. 


1 ΟΥἨ Tricl. ad Eur. Or. 851 λέξειν τὰ ᾽χεῖϑεν σοῦ κασιγνήτου πέρι 
(τὰ κεῖϑεν codd.). Schol. Eur. II 219, 2 τὰ ᾿κεῖϑεν] τὰ ἀπ᾽ ἐκεῖ, τὰ ἀπὸ τῶν 
᾿Αργείων. βαρεῖαν χρὴ τιϑέναι εἰς τὸ τά, ἵνα ἡ βραχὺ τὸ A, καὶ ἀπόστροφον δη- 
λοῦσαν, ὡς ἔχϑλιψις γέγονε τοῦ E° ἐν ἄλλοις γὰρ γίνεται κρᾶσις καὶ ἔστι τὸ τά 
μακρόν, οἷον τὰμά, ἐνταῦϑα δὲ οὔ. 

») Cf. Theodosium in Bekkeri An. Gr. vol. III 1017, 16 sqq. 


101 


Eur. Or. 146 λεπτοῦ δόναχος, ὦ ἄ φίλα, zu φώνει μοι = 


159 ὕπνου Ἰλυχυτάταν φερομένῳ χαράν. 

Schol. Eur. II 10, 16 τὸ ζ΄ ἰωνιχὸν ἀπὸ μείζονος τρίμετρον κατα- 
ληκχτικὸν ἐξ ἰωνικοῦ, διιάμβου καὶ μολοττοῦ ἢ χρητικοῦ. τὸ δέ ε τῆς 
ἀντιστροφῆς χῶλον πεντασύλλαβον ἔχει διίαμβον. 1) 

Soph. Oed. R. 885 Δίκας ἀφόβητος οὐδέ ΞΞ 

899 οὐδ᾽ ἐς τὸν ᾿Αβαῖσι ναόν. 

Ed. Turn. p. 10, 19 τὸ γ΄ ἰωνιχὸν ἀπὸ μείζονος δίμετρον ἀχατάληκτον 
ἐξ ἰωνιχοῦ χαὶ τροχαϊχῆς συζυγίας ἐν τῷ κώλῳ δὲ τῆς στροφῆς παίωνα 
ἀντὶ ἰωνικοῦ ἐδέξατο. | 

In pensitandis vocalibus AIT Triclinius ad tantam severi- 
tatem processit, ut unus ex omnibus qui post Dionysium Thracem 
fuerunt grammaticis doceret non eas vocales AIT quae in qua- 
licunque vocabulo inessent appellandas esse φωνήεντα δίχρονα, 
sed eas modo quas antiqui poetae (imprimis Homerus) metri 
causa modo produxissent modo corripuissent. De eiusmodi 
vocabulis disputavit ad hos versus: Ä 


u N 


Soph. Oed. R. 869 φύσις ἀνέρων ἢ ἔτικτον οὐδέ = 


819 τὸ χαλῶς δ᾽ ἔχον πόλει πάλαισμα. 

Ed. Turn. p. 70, 10 τὸ ζ΄ ἰωνικὸν ἀπ᾽ ἐλάττονος τρίμετρον βραχυ- 
χατάληκτον ἔχ παίωνος τρίτου ἀντὶ ἰωνιχοῦ, τροχαϊκχῆς συζογίας χαὶ 
τροχαίου" εἴη δ᾽ ἂν καὶ ἰαμβικὸν δίμετρον ὑπερκατάληκτον, τοῦ πρώτου 
ποδὸς ἀναπαίστου" ib. p. 71, 16 ἰστέον ὅτι εἰ χαὶ τὸ καλῶς ἐν πολλοῖς. 
μακχρὸν εὕρηται," ἔν Ye μὴν τῷ ,τὸ καλῶς δ᾽ ἔχον πόλει“ βραχύ dor’ καὶ 
δῆλον ἐχ τοῦ χώλου τῆς στροφῆς. ἔοιχεν οὖν ἀμφοτέρους τοὺς χρόνους 
χαὶ τοῦτο δέχεσϑαι, ὃ καὶ κυρίως ἐγώ φημι δίχρονον ὡς ἀμφο- 
τέρους τοὺς χρόνους δεχόμενον" τοιοῦτον γἸὰρ χαὶ τὸ μεῖς καὶ 
τὸ ἀήρ καὶ ὕδωρ καὶ ἱερός καὶ τὰ τοιαῦτα. τὸ δὲ χακχόν ἀεὶ 
βραχὺ εὕρηται καὶ οὐδέποτ᾽ ἄλλως, εἰ καὶ ἐν τῷ 


1) ἔχει διίίαμβον ed. King., om. ed. Arsen. fol. θὄν. 

7) Cf. schol. rec. ad Eur. Phoen. 1084 (Schol. Eur. ed. Dind. III 285, 7) 
φάος τὸ φῶς βραχὺ καὶ Φάρος ὄνομα τόπου: φάρος δὲ τὸ ἱμάτιον ἐνίοτε μὲν᾽ 
μακρόν, ἐνίοτε δὲ βραχύ, ὡς τὸ καλόν, τὸ ἶσον, τὸ ἀνήρ, τὸ ὕδωρ, τὸ amp, 
τὸ ἼΑρης, ὡς δείκνυτας ἐν iD ᾿ 

"Apıs ” Apss βροτολοιγέ <Hom. Ε 81 = 166> 
τὸ δμῖν καὶ ἕτερα. 


108 


ward νιν ἕλοιτο μοῖρα <Soph. Oed. R. 881." 


ἀντὶ μαχροῦ ἔοικεν εἶναι, οὐ μιήν ἐστιν. 


Aesch. Sept.911ed.Dind. (=894 ed. Weck.) οὐδ᾽ ἐπίχαρις Apıc. 
Philol. vol. XXI p. 219 τὸ ε΄ χοριαμβικὸν ἡμιόλιον ἐχ χοριάμβου 
πεντασυλλάβου καὶ σπονδείου ἢ ἰάμβου" εὕρηται γὰρ καὶ μακρὸν καὶ 
βραχὺ τὸ τοῦ "Apeos A, ὃ καὶ χυρίως ἐγώ φημι ὀνομαάζεσϑαι 
ölypovov καὶ τἄλλα τὰ παραπλήσια᾽ εἰ δὲ βούλει, ἔστω τὸ χῶλον 
τροχαϊχὸν ἰϑυφαλλικόν, τοῦ β ποδὸς χορείου. 


ur — — ut 


Soph. ΕἸ. 209 οἷς ὁ μέγας ϑεὸς Ὀλύμπιος = 


229 vers m’, ἄνετε παράγοροι 

.(ed. Turn., οἷς ϑεὸς ὁ μέγας codd.). Ed. Turn. p. 32, 5 τὸ 9 amv- 
ἄρτητον &x δαχτυλικὴς καὶ ἰαμβικῆς βάσεως. ib. p. 35, 19 τὸ ἄνετε 
οὐ φυσιχῶς ἔχει τὸ A μακρόν, ἀλλ᾽ ἐξ ἀνάγκης καὶ ποιητικῇ ἀδείᾳ 
τίνεται. οὗτοι γὰρ τριῶν ἐφεξῆς χειμένων βραχέων μαχρὸν ἐξ ἀνάγχης 
τὸ A ποιοῦσι διὰ τὰ μέτρα᾽ ὡς οὖν τὸ ἀϑάνατος εὔρηται ἀεὶ τὸ A 
ἔχον μαχρὸν καὶ τὸ ἀχάματος καὶ ἀπάλαμιος ἡ, οὕτω καὶ τὸ ἄνετε 
ἐνταῦϑα. 


ἕω’, ---- — 
— u 


Eur. Phoen. 308 βοστρύχων τὶ τε χυανόχρωτα χαίτας. 
Schol. Eur. III 20, 9 τὸ ι( χοριαμβικὸν τρίμετρον καταληκχτιχὸν ἔχ 
διτροχαίου, χοριάμβου καὶ βαχχείου᾽ εἰ δὲ βούλει, ἰωνικὸν am’ ἐλάττο- 
vos’ τὸ Ἰὰρ KT χαὶ βραχὺ παρ Ὁμήρῳ εὕρηται. Homeri versus 
χῦμα μέγα ῥοχϑεῖ χυανώπιδος ᾿Αμφιτρίτης u 60:». 
qui uncinis inclusus est in editione Kingiana, neque in Arsenii 
editione (fol. 158r) exstat neque in codice Barocciano 74 teste 


ἢ ΟΥ Triclinii scholion ad 


Soph. Oed. R. 887 κακά νιν ἔλοιτο μοῖρα — 


— az --- Ni um N 


901 εἰ μὴ τάδε χειρόδεικτα. 
Ed. Turn. p. 70, 21 τὸ ε΄ ὅμοιον τῷ τρίτῳ, de quo cf. p. 70, 19 τὸ 7΄ ἱἰωνικὸν 
ἀπὸ μείζονος δίμετρον ἀκατάληχτον ἐξ ἰωνικοῦ καὶ tpoyatnhc συζυγίας " Ev τῷ κώλῳ 
δὲ τῆς στροφῆς παίωνα ἀντὶ ἰωνικοῦ ἐδέξατο. 

3) Herodianus (ed. Lentz.) I 449, 18 verbum ἄνειν commemoravit in 
canone verborum, quae sunt εἰς NQ δισύλλαβα ἔχοντα τὴν πρὸ τέλους συλλαβὴν 
εἰς δίχρονον συνεσταλμένον καταλήγουσαν. De ancipiti prioris syllabae quantitate 
cf. E Gu. 61, 4. EM. 115, 16 (Ps.-Draco p. 16, 11). 

8) Cf. Maximi Planudis περὶ γραμματικῆς dielogum in Bachmanni An. 
Gr. vol. II 18, 25 et vocabulorum indiculum post Ps.-Draconem (p. 120, 23). 


109 


Leopoldo Cohn, qui a me rogatus nonnullos huius codicis locos 
autumno anni 1888 Oxonii benignissime inspexit. 

Aesch. Sept. 92 ed. Dind. (= 91 ed. Weeckl.) 

τίς ἄρα ῥύσεται, τίς ἄρ᾽ ἐπαρχέσει 

(cod. Medic, ἄρα et ap’ Tricl.). De his dochmiis perperam iudi- 
cavit Triclinius (cf. Pbilol. vol. XXI p. 194) τὸ ις΄ ἴαμβος 
χαϑαρὸς τρίμετρος et (1. 1. p. 196) εἴρηται ἡμῖν καὶ ἀλλαχοῦ, ὅτι 
ἀμφοτέρω τὼ ΑΡΑΞ), τό τε ἐρωτηματιχὸν (i. 6. ἀρα) καὶ τὸ συλλο- 
γιστικὸν (1. 6. ἄρα) πρὸς τὴν τοῦ μέτρου χρείαν καὶ ὀξύνεται παρὰ 
τοῖς ποιηταῖς χαὶ περισπᾶται. γρὴ τοίνυν περισπᾶν τοῦτο ἐνταῦϑα, ἵν᾽ 
εἴη τέλειος ἴαμβος. Animadvertit Triclinius scholion suum ad 
Eur. Or. 

190 πρό-δη-λος ap’ ὁ πότμος = 

169 εὖ-δειν μὲν οὖν ἔ - δο-ξα. 
Schol. Eur. ΠῚ 11, 14 τὸ δ΄ ἰαμβικὸν ἐφϑημίμερές. ib. p. 12, 12 
καὶ τὸ ἄρα δὲ ἐνταῦϑα, εἰ καὶ συμπερασματικόν ἐστιν, ἀλλ᾽ οὖν ἀντὶ 
μαχροῦ λαμβάνεται παρὰ τοῖς ποιηταῖς, ὡς χαὶ τὸ ἀπορηματικὸν ἐνίοτε 
ἀντὶ βραχέος. διὸ τοῦτο μὲν περισπᾶται ἀντιστρόφως, ἐκχεῖνο δὲ 
ὀξόνεται. ?) 

Soph. Oed. R. 1515 ἅλις ἵν᾽ ἐξήχεις δακρύων ἀλλ᾽ ἴϑι 


στέγης ἔσω. 
Ed. Turn. p. 77, 28 ἐντεῦϑεν ὁ ἐπίλογος ἄρχεται τοῦ δράματος" εἰσὶ 


δὲ οἱ... στίχοι τροχαϊχοὶ τετράμξετροι χαταληχτιχοί ıc, ὧν ὁ πρῶτος 
(1. 6. v. 1515) καὶ ἕβδομος ἀπὸ yopsloo ἄρχονται. ib. p. 79, 16 
μετοχή ἐστιν ἐνταῦϑα τὸ δα χρύων᾽ τὸ ὄνομα γὰρ ἀεὶ βραχὺ ἔχει τὸ 
Υ᾽ ἡ μετοχὴ δὲ δόναται καὶ μαχρὸν αὐτὸ ἔχειν χαὶ Bpayh" ἐνταῦϑα 
δὲ τὸ μέτρον μαχρὸν αὐτὸ ζητεῖ ἔχειν. 5) 

Sed identidem Triclinius invitus fere antiquam mensuram 
neglexit, etsi vocalium AIT abusum evitare enixe studuit. Peccavit 
imprimis, cum cola quae agnovit epodica, monostrophica, ano- 
moeostropha descripsit; animadvertendum est in his versibus 


) Correxi, ἄρα cod. 

3) Tricliniana de particularum ἄρα et ἄρα mensuris doctrina dissentit 
cum usu veterum; cf. p. 52. 

8) Veteres poetae verbi δαχρύειν paenultimam produxerunt; Byzantinae 
aetatis usum tradidit Ps.-Draco p. 79, 25 τὸ ϑύω... δακρύω... ἐν μὲν τῷ 
ἐνεστῶτι μαχρὸν καὶ βραχὺ τὸ T ἔχουσιν, ἐν δὲ τῷ μέλλοντι μαχρόν: cf. Herodiani 
scripta tria emendatiora ed. Lehrs p. 407 (ῥύω). / 


110 


metiendis Triclinium antistrophorum respondentium colis quasi 
vinculis non contineri, sed suum arbitrium sequi. lItaque 
sumendum est, quas quantitates in his colis Triclinius vocalibus 
AIT tribuit, eas illa aetate in usu eruditorum Byzantinorum 
fuisse. 

Atque si perlustramus eos locos quibus antiqua mensura 
neglecta est, cognosecitur: 

a) quantitatem syllabarum finalium, quae continent vocales 
AIT, immutatam non esse.') 

Ὁ) ceteras syllabas, in quibus exstant vocales AITY, multo 
saepius Ccorreptas quam productas esse. 

Corripuit Triclinius vocales AIT productas, quae insunt: 


I. in nominibus propriis: 
᾿Αμυμώνη (- --π π : Ὁ - -Ὁ 
Eur. Phoen. 188 Ποσειδωνείοις ᾿Αμυμωνίοισι 


(Ποσειδωνίοις ᾿Αμυμωνίοις aliquot codd. Plerique cum Ald. Ποσει- 
δωνείοις "Apopwvelors‘ Dindorf in Eur. trag. tom. III [Oxonii 1839] 


!) Emendandus est hic locus: 


— Nut 


Eur. Phoen. 226 ὼ λάμπουσα πέτρα πυρός. 

(ὦ codd.) Schol. Eur, III 18, 7 τὸ κδ΄ ἀντισπαστικὸν δίμετρον ὑπερκατάληχτον ἐξ 
ἐπιτρίτου πρώτου καὶ διάμβου καὶ συλλαβῆς. Aut Triclinii verba mendis in- 
quinats sunt aut apud Euripidem alia verba Triclinius legit, alias nos 
legimus; nam si Triclinii iudicium sequimur, non solum finalis syllaba vocis 
πέτρα corripitur, sed etiam prior syllaba vocis πυρός producitur. Sed tri- 
tissimas πυρός et πυρέ formas Triclinius usque quaque recte pensitavit; cf. 
hos locos: 


N N 


Eur. Hec. 1103 ἔνϑα πυρὸς φλοτέας. 
Schol. Eur. I 217, 16 τὸ “ δακχτυλιχκὸν ἐφϑοημιμερὲς ᾿Αλκμανικόν. 


Eur. Phoen. 844 ἐγὼ δ᾽ οὔτε σοι πυρὸς ἀνῆψα φῶς. 
Schol. Eur. III 21, 20 τὸ μζ΄ ἀντισπαστικὸν τρίμετρον βραχυχατάληχτον ἐξ ἀντι- 
σπάστου, ἐπιτρίτου πεντασυλλάβου καὶ ἰάγβου. 


Sf u N) N 5... ΝΣ", 


Soph. Oed. R. 176 χρεῖσσόν ἀμαιμακέτου πυρός. 
Ed. Turn. p. 57, 8 τὸ Ac’ δακτυλικὸν τρίμετρον. 
Aesch. Prom. 582 ed. Dind: (= 605 ed. Weckl.) 


πορὶ φλέξον ἢ χϑονὶ κάλοψον 
(cod. Med., rup: ne Erfurdt). Sitzungsb. d. Wien. Ak. d. Wiss. Philos.-hist. Cl. 
vol. XXI p. 280 τὸ x’ ävronaornöv τρίμετρον βραχοκατάληκτον ἐξ ἀντισπάστου, 


παίΐωνος πρώτου καὶ τροχαίου. 


111 


p. 134). Schol. Eur. II 15, 26 τὸ 9 χοριαμβικὸν τρίμετρον κατα-- 
ληκχτικὸν ἐξ ἐπιτρίτου πρώτου, χοριάμβου χαὶ ἀμφιβράχεος. 
᾿Αμφιτρίτη (---: πον - 


Soph. Oed. R. 195 ϑάλαμον ᾿Αμφιτρίτας. 
Ed. Turn. p. 57, 19 τὸ νδ΄ παιωνικὸν δίμετρον καταληκτιχὸν Ex παίωνος 
τετάρτου καὶ ἀναπαίστου T) χρητικοῦ. 

Ἰόνιος (--- “τ: ou.) 


Eur. Phoen. 208 Ἰόνιον κατὰ πόντον. 
Schol. Eur. ΠΠ 17, 4 τὸ ζ΄ ἰωνιχὸν am’ ἐλάττονος δίμετρον ἀκατά- 
ληκτον ἔχ παίωνος τετάρτου καὶ τρίτου ἢ ἰωνιχοῦ διὰ τὴν ἀδιάφορον. 
Ἰφιάνασσα (-- - - - : oo u. ) 


Nut Sf Nut “5... — 


Soph. El. 157 ζώει χαὶ ἸἸφιάνασσα. 
Ed. Turn. p. 31, 11 τὸ ς΄ ἰαμβικὸν ἐφϑημιμερές, τοῦ δευτέρου ποδὸς 


χορείου. 
Παρνασός (-- -- -- : —- =) 


Eur. Phoen. 207 Παρνασοῦ χατενάσϑην. 
Schol. Eur. III 17, 8 τὸ ς΄ ἰωνικὸν δίμετρον καταληκτιχὸν Er δι- 
τροχαίου καὶ βαχχείου. 


II. in aliis quibusdam vocabulis, vel maxime poeticis: 
αἰανής (-- -- — : od 


u Ὡν — Su) -.... 


Soph. El. 506 ὡς ἔμολες αἱἰανής. 
Ed. Turn. p. 45, 32 [= 37, 32]!) τὸ α΄ ramvınov δίμετρον χατα- 
Anatındv ἤτοι ἐφϑημιμερὲς ἐκ παίωνος πρώτου χαὶ παλιμβαχχείου. 
τὸ β΄ καὶ γ᾽ ὅμοια, πλὴν τὸ β΄ μὲν μολοττὸν ἔχει ἐν τῇ δευτέρᾳ 
συζυγίᾳ, τὸ δὲ γ᾽ χρητιχὸν ἤτοι ἀμφίμαχρον, οἰχεῖον τῷ μέτρῳ. 
Versu ὅ06 efücitur χῶλον γ΄. 

ἀπύω (--— : “-«- 


Aesch. Sept. 143 ed. Dind. (= 129 ed. Weckl.) 


- --ὦὖνὺν — u Ἐς -ἰἴἢ..ς 


ϑεοχλύτοις ἀπήουσαι. 
Philol. vol. XXI p. 196 τὸ ξα΄ ἰωνιχὸν δίμετρον ἀχατάληχτον Ex. 
διιάμβου καὶ ἰωνικοῦ ἀπ᾿ ἐλάττονος. 

1) Typothetae incuria in Turnebiana editione paginae quaternionis 
littera E insigniti, qui revera continet paginas 33—40, his numeris notatae 
eunt: 41 [= 38]. 34. 35. 44 [= 36]. 45 [= 37]. 38. 39. 48 [= 40]. Sequuntur 
quaternionis F paginae 41—48. Item falso insignitae sunt numeris 112—119 
quaternionis P paginae, qui continet paginas 113—120. | 


112 


Aesch. Prom. 593 ed. Dind. (= 618 ed. Weckl.) 


»-» Sr ms “--»" nr u. Sr zum 


πόϑεν ἐμοῦ σὺ πατρὸς οὔνομ᾽ ἀπύεις 
(οὔνομ᾽ correxi, ὄνομ᾽ codd.). Sitzungsb. d. Wien. ΑΚ. ἀ. Wiss. Phil. 
hist. Cl. vol. ΧΧΙ p. 281 τὸ α΄ παιωνιχὸν τρίμετρον ἀχατάληχτον ἐχ 
παιώνων τετάρτων. 


Sed recte hanc vocem mensus est propter antistrophi versum: 


Eur. Or. 1253 τί δὲ ve τόδε χρέος ἀπύεις - 


1218 ἄφοβος ἔχε. χενός, ὦ φίλα. 
Schol. Eur. IL 18, 26 τὸ α΄ ἰαμβιχὸν δίμετρον ἀκατάλῃηκτον, τῶν δο 
πρώτων ποδῶν χορείων. 
ἀὐτή οἱ αὐτῶ (- ---- : Ὁ -ὉἍ 
Aesch. Sept. 146 ed. Dind. (m 132 ed. Weckl.) 


Nat — uf -. 


στόνων αὐτᾶς᾽ σὺ τ΄, ὦ. 


Philol. XXI p. 196 τὸ ξδ΄ ἰωνιχὸν ἀπὸ μείζονος δίμετρον καταληχτιχὸν 
ἔκ παίωνος β΄ ἀντὶ ἰωνικοῦ χαὶ χρητικοῦ. 


ζν δὶ, αἱ» 


Eur. Hec. 1092 βοᾶν, βοὰν αὐτῶ, βοάν. 
Schol. Eur. 1217, 2 τὸ ς΄ ἰαμβικὸν δίμετρον ἀκατάληκτον, τοῦ γ' ποδὸς 
αναπαίστου. 
δακχρυτός (--- : π΄ ὺ]) 
Oceurrunt nobis tantummodo haec adiecotiva composita: 
1) ἀδάκρυτος 


re Du Zur U) 


Soph. Ant. 881 τὸν δ᾽ ἐμὸν πότμον ἀδάκρυτον. 
Ed. Turn. p. 98, 11 τὸ ς΄ ὅμοιον τῷ τρίτῳ (1. 6. χώλῳ) cf. ib. 98, 8 
τὸ γ᾽ ἰωνικὸν ἀπ᾿ ἐλάττονος δίμετρον ὑπερχατάληκτον ἐχ τροχαϊχῆς 
συζυγίας ἤτοι ἐπιτρίτου δευτέρου, παίωνος τρίτου ἀντὶ ἰωνιχκοῦ καὶ 
συλλαβῆς. 


Eur. Hec. 691 οὐδέποτ' ἀδάκροτος. 
Schol. Eur. I 212, 4 τὸ δ΄ ὅμοιον, Öl.erpov (1. 6. παιωνικὸν) Rata- 
ληκτικὸν Ex παίωνος α΄ καὶ δακχτύλου. 
2) ἀμφιδάκρυτος 


Eur. Phoen. 330 πόϑον ἀμφιδάχροτον. 
Schol. Eur. III 21, 10 τὸ λγ΄ ἰωνικὸν δίμετρον καταληχτικὸν ER παίωνος 
τρίτου ἀντὶ ἰωνικοῦ ar’ ἐλάττονος χαὶ δαχτύλου. 


2) πολυδάχρυτος 


De Ze Zn ee Ze 


Eur. Hec. 651 Λάκαινα πολυδάχρυτος. 
Schol. Eur. 121], 14 τὸ ε΄ παιωνιχὸν δίμετρον ἀχατάληκτον ἐχ παιώνων 
δευτέρων δύο. 

δραπέτης (- “- ξ: τὖῷ -) 


— N Nr — 


Eur. Or. 1498 δραπέτην τὰρ ἐξέχλεπτον ἐχ δόμων πόδα. ᾿ 
Schol. Eur. Il 26, 8 τὸ λδ΄ ἴαμβος ὅμοιος τῷ β΄ (i. 6. ἴαμβος τρίμιε- 
τρος ἀχατάληκτος; cf. ib. 25, 14), τὸν α΄ πόδα ἔχων ἀνάπαιστον. 

ϑήραμα (--- : -ι Ὁ) 

Eur. Or. 836 ἘΕὐμενίσι ϑήραμα φόνῳ. 

Schol. Eur. II 15,'24 τὸ ς΄ παιωνιχὸν δίμετρον ὑπερχατάληχτον ἐχ 
παιώνων πρώτων δύο χαὶ συλλαβῆς. 


ἰάλεμος (-- τ: 000.) 


Eur. Or. 1391 ἰαλέμων, ἰαλέμων. 
Schol. Eur. II 22,3 τὸ ιγ΄ παιωνιχὸν δίμετρον ἀχατάληχτον Ex παιώ- 
γων δ΄ δύο. ἢ) 
Sed recte hnius vocis syllabas pensitavit propter antistrophi versus: 


— \ — 


Eur. Phoen. 1033 Ἰάλεμοι δὲ κατέρων 
1034 ἰάλεμοι δὲ παρϑένων = 
1057 ἸΚρέοντι μὲν λιπὼν γόους 
1058 τὰ δ᾽ ἐπτάποργα χλεῖϑρα γᾶς. 
Schol. Eur. III 25, 24 τὸ ιδ΄ καὶ ı= ἰαμβικὰ ὅμοια τῷ δ΄ (i. 6. κώλῳ); 
ef. ib. 25, 18 τὸ δ΄ ἰαμβικὸν χαϑαρὸν δίμετρον ἀχατάληκτον. 


χωχυτός (-- -- .-“ : - τ. 


ἝΝ» τσ τὺ Ξ 


Eur. Phoen. 1350 ἀνάγετ', ἀνάγετε κωχυτόν. 
Schol. Eur. III 27, 15 τὸ α΄ ἀντισπαστικὸν δίμεῖρον ἀχατάληγχκτον ἐξ 
ἀντισπάστου ἐξασυλλάβου καὶ διιάμβου διὰ τὴν ἀδιάφορον. 

χατάρατος (- -- - τ : =) 

Eur. Hec. 116 ὦ χατάρατ᾽ ἀνδρῶν 
(„& cod. Paris. 2712 [saec. XIII), ἰὼ reliqui libri‘ Prinz). Schol. 
Eur. I 212, 25 τὸ a’ παιωνιχὸν ἡμιόλιον ἐχ παίωνος« α΄.» Ὦ καὶ 
σπονδείου. 


1) δύο ed. King., om. ed. Arsen. fol. 130v. 
22) Addidit Dindorfius. 


Nat ut Nut un δ ὦ ee Zn 


Eur. Hec. 1064 ὦ ὦ κατάρατοι, πο ποῖ xal με φυγᾷ 
(„a cod. Paris. 2713. Laurent. 32, 2. 172. ὦ cod. Paris. 2712. 
ἰώ cod. Marcianus 471“ Prinz). Schol. Eur. 1 215, 24 τὸ 9 ὅμοιον 
(i. ὁ. ἀντισπαστικὸν τρίμετρον βραχυκατάληκχτον) ἐχ παίωνος α΄ ἢ) al 
ἐπιτρίτου δ΄ καὶ ἰάμβου" εἰ δὲ βούλει, ἔστω ἰωνιχόν᾽ ὁ γὰρ παίων 
οἰχεῖος μᾶλλον τοῖς ἰωνιχοῖς. 

λύμη (---- : = -Ὁ 


Eur. Hec. 1014 λύμας ἀντίποιν᾽ ἐμᾶς. 
Schol. Eur. I 216, 14 τὸ κβ΄ δίμετρον ἀντισπαστικὸν χαταληκτιχὸν 
Φερεχράτειον ἐξ ἀντισπάστου ) χαὶ κρητικοῦ ἤτοι ἀμφιμάχρου. Item 
Planudes corripere solet primam vocis λυμαίνειν syllabam; cf. p. 91. 

Multo rarius syllabas, quae secundum veterum usum dicendi 
breves sunt, longarum loco Triclinius habuit: 

γύαλον (--- :—-—.) 

Eur. Phoen. 237 παρὰ μεσόμφαλα γύαλα Φοίβου. 
Schol. Eur. II 18, 20 τὸ λε΄ ὅμοιον τῷ τη; cf. ib. 18, 8 τὸ ı 
δαχτυλικὸν τετράμετρον ἤτοι δίμοιρον ἔπους ἔστι δὲ ἀχέφαλον διὰ) τὸ 
ἐχ βραχείας ἄρχεσϑαι. 

νιφόβολος (- - -- : πον Ὁ) 


Eur. Phoen. 206 tv’ ὑπὸ δειράσι νιφοβόλοις. 
Schol. Eur. III 16, 23 τὸ ε΄ ἰωνικὸν an’ ἐλάττονος τρίμετρον βραχυ- 
χατάληχτον Er παίωνος τετάρτου χαὶ τρίτου καὶ ἰάμβου" εἰ δὲ βούλει, 
ἀναπαιστικὸν ἐφϑημιμερὲς &x χορείου χαὶ δαχτύλων.) 


m u u. 


Eur. Phoen. 234 νυρόβολόν τ᾽ ὄρος ἱερόν. 

Schol. Eur. III 18, 16 τὸ λβ΄ χοριαμβιχὸν δίμετρον ἀχατάληκτον, τοῦ 
δευτέρου ποδὸς πεντασυλλάβο) διὰ τὴν ἀδιάφορον. 

Primam vocis νιφρόβολος syllabam Byzantini produxisse 
videntur, quod verbi vire:v prior syllaba producitur (cf. Photü 
lex. vibar μαχρὰ ἡ πρώτη συλλαβή, ὁπότε ἐπὶ νιφετοῦ τάττετα!). 

Dat. plur. δάχεσι (-- -- : - 0] 

Aesch. Prom. 582 ed. Dind. (= 605 ed. Weckl.) Am ποντίααι 


-- Nu 


δάχεσι δός 


1) παΐωνος w ed. King., παίωνος τρίτου α΄ perperam ed. Arsen. (foi. 461). 

3) avtonasıon ed. King., ἀντισπάστων ed. Arsen. (fol. 46v). 

3 Verba διὰ — ἄρχεσθαι et explanationem coli ιϑ'΄ omisit Arsen. 
(fol. 158 νἹ. 

4) Corr. Valckenaer, ἔκ χορείου δακτύλου ed, Arsen. (fol. 1681), om. King. 


115 


(ποντίοισι cod. Medic., ποντίοις codd. recent.). Sitzungsber. ἃ. Wien. 
Ak. ἃ. W. Phil.-hist. Cl. vol. XXI p. 280 τὸ χζ΄ ἰαμβιχὸν δίμετρον 
ἀχατάληκτον, τοῦ δ΄ ποδὸς Yopelon. 

Denique A privativum, quod in vocabulis ἁϑάνατος et 
ἀκάματος ex usu veterum producere solet (cf. Ρ 108), produxit 
etiam in his vocabulis: 


ἀμενηνός (-- - - : π΄ ) 
Soph. Ai. 890 ἀλλ᾽ ἀμενηνὸν ἄνδρα μὴ λεύσσειν ὅπου ΞΞ 
986 «᾿Αχιλλέως» ὅπλων ἔχκειτ᾽ ἀγὼν πέρι 

(᾿Αχιλλέως addidit Triclinius). Ed. Turn. p. 20, 9 τὸ ιγ΄ ἴαμβος 
τρίμετρος ἀχατάληχτος. De versu 986 cf. ib. p. 20, 84 ἐν τῷ 
ὑστέρῳ (i. 6. χώλῳ) προσετέϑη τὸ ᾿Αχιλλέως ἁρμοδίως, ἵν᾽ ἡ ὅμοιος 
ὁ στίχος τῷ τῆς ἀντιστροφῆς (i. 6. versui 890) ἴαμβος γὰρ ὀφείλει 
εἶναι τέλειος ὁ παρὼν στίχος et p. 22, 20 ᾿Αγιλλέως] ἴαμβος ὀφείλει 
εἶναι τέλειος ὁ παρὼν στίχος, ἵν᾽ ἡ ὅμοιος τῷ τῆς ἀντιστροφῆς (i. ©. 
versui 890)" διὸ τὸ ᾿Αχιλλέως προσετέϑη παρ᾽ ἐμοῦ ἁρμοδίως οἶμαι. 

ἀμεμφία (- -- = τ: -—--) _ 

Aesch. Sept. 909 ed. Dind. (= 893 ed. Weckl.) ἀμεμφία φίλας 
(ἀμεμφία cod. Med., ἀμεμφεία Hermann). Philol. vol. XXI p. 219 
τὸ © ὅμοιον (i. 6. ἀντισπαστιχὸν ἡμιόλιον) ἐξ ἐπιτρίτου τρίτο καὶ 
ἰάμβου" εἰ δὲ βούλε:, ἰαμβικὸν δίμετρον βραχυχατάληκτον. 


Appendix. 


Ignatium diaconum, Theodosium diaconum, Christophorum 
Mytilenaeum, Ioannem Euchaitensem inter eos versificatores 
Byzantinos qui senarios iambicos conscripserunt propter vocalium 
AIYT usum, qui eis placebat, singularem locum tenere supra 
demonstravisse mihi videor.!) Restat, ut reliquas quoque leges 
metricas, quas illi observaverunt, hoc loco exponam, ut uno con- 
spectu cognoscatur, quanti aestimanda sit horum versificatorum 
ars metrica.. Ad hoc censilium eo facilius perductus sum, quod 
Christophori et Ioannis leges metricas nemo unquam illustravit 
et ea, quae de Ignatii et Theodosii arte metrica I. G. Brambs 
(de auctoritate tragoediae Christianae, quae inscribi solet Χριστὸς 
πάσχων, Gregorio Nazianzeno falso attributae [Eichstadii 1883] 


1) Οὗ p. 59sqg. 
8* 


116 


p. 48sqgq.) et Carolus Fridericus Mueller (Ignatii Diaconi tetrasticha 
iambica 53, versus in Adamum 143 [Kiliae 1886] p. 8844.) mo- 
nuerunt, parum recte accurateque se habere persuasum habeo. 


Sed priusquam de legibus ipsis, quas versificatores illi ob- 
servaverunt, disseram, lectiones eorum codicum quibus Ignatii 
senarii in Adamum memoriae traditi sunt publici iuris faciam. 


I. De Ignatii diaconi senariorum in Adamum 
memoria. 
Innotuerunt adhuc duo codices, quibus Ignatii senarii in 
Adamum memoriae traditi sunt: 


S = codex Parisinus suppl. Graec. 690 (fol. 107r—108r) 
membranaceus, saeculo XII scriptus, de quo cf. Henricum Omont, 
Inventaire sommaire des manuscrits du suppl&äment grec de la 
Bibliotheque Nationale p. 80. Hunc codicem vere a. 1890 Pari- 
siis meum in usum benignissime primus contulit Leo Sternbach 
a me Georgio Wissowa intercedente rogatus. 

P = codex Parisinus Graecus 1630 (fol. 213v— 214 ν) bom- 
bycinus, saeculo XIV exaratus, de quo cf. Henricum Omont, In- 
ventaire sommaire des manuscrits grecs de la Bibliotheque Na- 
tionale II. part. p. 109 sqq. Hunc codicem vere a. 1890 in 
bibliothecam regiam Vratislaviensem translatum mihi ipsi inspi- 
cere licuit. 

Ei qui adhuc Ignatii versus in Adamum ediderunt recentiore 
codice P solo usi sunt: Boissonade in An. Gr. vol. I p. 436 84. 
[= Patrolog. curs. compl. cur. Migne Ser. Graec. tom. 117 p. 
1163 sqq.] et Fr. Duebner in appendice fragmentorum Euripi- 
deorum a Fr. Guil. Wagner collectorum p. 91 sqq. His editio- 
nibus usus denuo Ignatii versus in Adamum una cum Ignatü 
tetrastichis iambicis recensuit et brevi adnotatione instruxit Caro- 
lus, Fridericus Mueller. 

His praemissis componam codicum S et P ab editione 
Muelleriana lectionis discrepantiam. Eas’ huius editionis lectiones 
quas lemmatum instar uncino ] postposito exscripsi pro genuinis 
Ignatii verbis me habuisse scito; ubi haesitavi aut lectiones 
Muellerianas improbavi, geminis punctis (:) usus sum. 


Inseribuntur versus: -+ stiyor ᾿Ιγνατίου εἰς τὸν ᾿Αδάμ, (S ἀδάμ 


Ρ) πρὸς ap φίλον συμφοραῖς περιπεσόντα (περίπεσον rubr., sed manu 


111 


ὲ τ 
recentiore rubricatae litterae τ atramento additum est « P x πεσόν 
S) ποιεῖται τὸ ποΐημα (S πόνημα P) + Inscriptio est rubricata P || 
1 ’Ayavas] ’A rubr. P || 2 ἃ τοῖς] ἀυτοῖς (i. 6. αὐτοῖς) S αὐτοῖς 
P || ὄφις 5] madore prorsus fere exhaustum est P || 3 δι᾽ ἡδονῆς 
P] διήηδονὴς S II 4 πολυϑρύλλητον P: πολυϑρύλητον S. Scribendum 
est secundum vetustiorem codicem S πολυϑρύλητον, qua vocabuli 
forma antiqui scriptores utebantur; cf. Stephani thesaurum 8. v. 
ϑρύλλος et Passowii lexicon 8. v. ϑρυλέω || 6 εὗρεν ] εὗρες SP. Cf. 
p. 76 sq. || 9 λελογχὼς] λελουχὼς SP || ὁμοίων P] ὁμόιων Ἧ || 
12 ἀρρήτῳ] ἀρρήτω SP || 13 λόγῳ] λόγω SP || παραχϑεῖσάν ce] 
zapaydeisav τὲ S παραχϑεῖσαν τε P || βωλῇ μόνῃ] βουλῇ μόνη SP || 
14 οἷον ῬῚ spiritus et accentus vocali o superpositi sunt S || 
15 Χερουβὶμ, ᾿Αρχὰς καὶ Σεραφὶμ, καὶ Θρόνους ] χερουβεὶμ. ἀρχὰς καὶ 
σεραφεὶμ χαὶ ϑρόνους S χερουβείμ. ἀρχάς καὶ σεραφείμ χαὶ ϑρόνους 
P 1 16 ᾿Αρχαγγέλους ] ἀρχαγγέλους SP || ᾿Αγγέλων ] ἀγγέλων SP || 
17 τῶν P: τῶν (τ prima manu; compendium syllabae wv et accen- 
tus recentiore manu addita sunt) ὃ πᾶσαν τὴν ἄστρων ϑέσιν tacite 
scripsit Boissonade. Legendum est: γῆν, οὐρανὸν καὶ πᾶσαν ἄστρων 
τὴν ϑέσιν. 18 legitur post 19 SP || τε Ρ] τὲ 5. || alfa 8] 
αἰϑέρει P || 20 δὲ 5] ὃς P I| 21 τ] τὲ 5. EP || νηχτὰ δ νηχτά 
ΡΠ 22 λόγῳ] λόγω SP Ii 28 τοῦτον SP] βροτὸν coniecit Mueller, 
cum substantivum, ad quod referretur pronomen, frustra requi- 
reret. Sed non est, quod codicum lectionem τοῦτον (seil. ᾿Αδάμ) 
immutemus; nam Ignatius cum hoc pronomen scriberet, meminit 
carmen ἃ se inscriptum esse: eis τὸν ᾿Αδάμ, || χειρὶ 8] χειρί P || 
προβουλίῳ μόνῳ ] προβολίω μόνω SP || 25 τεταγμένων (i. 6. rerum 
in ordinem redactarum) SP] τετυγμένων, quod coniecit Mueller, 
languet; de rebus optime digestis Ignatius monuit etiam v. 12 
τὴν κάτω σύμπηξιν || 26 τῷ λόγῳ] τῶ λόγω SP || 27 τε] τὲ SP || 
28 δεδεῖχϑαι SP] τετύχϑαι coni. Mueller. De sculptoribus verbum 
δεικνύναι usurpari cum multi loci docent tum Luciani Somn. 8: 
Φειδίας ἐχεῖνος ἔδειξε τὸν Δία χαὶ Πολύκλειτος τὴν "Hpav εἰργά- 
σατὸ || Θεοῦ] ϑεοῦ SP Item vv. 28. 39. 116. 118 || 29 κατ᾽ 
αὐτοῦ P] κατ᾽ αὐτοῦ S II 30 Ἔδὲμ,] ἐδὲμ, αὶ ἐδέμ Ρ || 31@SJAP || 
τέϑειτο Ρ] τέϑητο S || 33 Ἐδὲμ.) ἐδὲμ. SP || 84 ἀρδευτὴς : ἀρδεῦον 
SP. Οὗ quae infra disserui p. 124 sq. || 37 ἑστιώντων P] ἑστιώτων 
S || εἰσάγαν) eis ἄγαν SP || 38 ᾧπερ] ὦπερ SP || 39 δεδμιημένῳ: 
λελημμένω SP. Legendum est λελημμένῳ (i. 6. Dei manu compre- 
henso, attacto),. Diabolus Adamum tentare verebatur, quod Deus, 


118 


qui manu propria Adamum formaverat, ipso tactu corpus eins 
sanctum reddiderat; conf. etiam v. 24 τὴν ὕπαρξιν ἐνθεεστέραν | 
40 ὡραϊσμένῳ ὡραισμένω SP || 41 Εὔα] eda (sed spiritu et 
accentu vocali e superpositis) SP || τῇ] τῇ SP {|| νωϑεστέρχ 8] 
γωθεστέρα P || 42 τῇ] τῇ SP || προσβολῇ S] προσβολῇ P II sope- 
τέρα ] σοφωτέρα SP || 43 inc. fol. 107v S || 44 Exsivos: Exelvn 
SP || 46 ἐνύπνιον : ἐνυπνίων SP || 47 inc. fol. 214r P || 48 zpo- 
tperbe ] πρόυτρεψε S προύτρεφψε P || 49 ἑνὸς δὲ δὴ μάλιστα ] ἑνὸς δὲ 
μάλιστα  ἐνός δὲ μάλιστα P || 50 φάγοιεν | φάγοις (littera v in fine 
erasa) S φάγοιε P || 51 εἴπερ δὲ 5] εἴπερ de (litterae εἴ madore 
prorsus fere exhaustae sunt) P || 52 χρόνων ex χρόνον prima 
manu correctum S || 53 ταύτῃ} ταύτη SP. Litterae τὰ madore 
prorsus fere exhaustae sunt P || χορυσϑεὶς χαὶ πάλαι : χορεσϑεὶς 
χαὶ πάλιν SP || 55 ὑμᾶς Ρ] ἡμᾶς S II γόναι Ρ] γῦναι S. Item wr. 
61. 67. 80. 97. 103 || 57 μὴ 85] μή P || 59 τοῦτου ex τοῦτ 
prima manu correctum S || δὲ 5] δε P || μόνον: μόνην SP. Le 
gendum est: τούτου δὲ γεῦσιν τοῦ φυτοῦ φυγεῖν μόνου coll. v. 56 uf 
τοῦδε προσψαύσητε τοῦ φυτοῦ μόνου || 61 σὺ S] σὺ P I] φρεσὶν 
λαβοῦ: φρεσὶ βαλοῦ S φρεσὶ λαβοῦ P. Constat igitur scribendum 
esse φρεσὶν βαλοῦ, quam lectionem proposuit Mueller in adnot. | 
62 ἤδει Ρ] ἤδη (i.e. ἤδη) S. Lectio Ns: comprobatur Genesi Il 
5 ἔδει γὰρ ὁ ϑεὸς χτλ. Identidem permutantur εἰ et ἡ: cf. v.3l. 
93 || 64 ’Adan] ἀδὰμ, SP || προσῆλϑες Ρ] προσῆλϑε S || τανδρί] 
<avöpt (sed coronide [an spiritu?] consonae τ superposita) S r 
ἀνδρί P || δεσπότῃ] δεσπότη SP || 65 ὡς P] εἰς S. Si deseribitar 
motus, qui fit ad hominem aliquem, Ignatius particulam ὡς usur- 
pare solet; cf. Ignatii vitam Nicephori archiepiscopi, quam in 
calce Nicephori opusculorum historicorum edidit Carolus de Boor 
(Lips. 1880) p. 142, 28 παρέσεσϑαι τοῦτον ὡς αὐτόν 154, 22 στέλ- 
λει γοῦν βασιλεὺς ὡς αὐτὸν ἄνδρας ἀπαγγελοῦντας 166, 4 ὡς αὐτὸν 
διεπορϑμεύοντο || 67 ᾿Αδὰμ] ἀδὰμ S ἀδάμ P {{|{69 φάγῃ ] φάτη 
SP || 10 προσῆλϑες  προσῆλϑ (compendio syllabae ες addito) 5 
προσῆλϑ (litterae ὃ. manu prima superpositum est et compendium 
syllabae ες et compendium syllabae ον) P || ἐχούσῃ ] ἐχούση SP || 
11 ἐκχχλέφψαι: ἐχλῦσαι SP. Fortasse ἑλχύσαι || 73 et 74 in margine 
supplentur S || 73 μὴ δὴ P] μηδὴ 5, Item v. 79 || προσέλϑῃς] 
προσέλϑης SP || τἀνδρὶ P] coronis [an spiritus?] litterae τ super- 
posita est S || 74 πειραϑῆτι : πειράϑητι recte SP || 75 γύνη: Ὠυνὴ 
recte SP || 76 τῷ] τῶ SP II συζύγῳ S] συζήγω Ρ || 80  S] 


119 


eum dupliei accentu gravi P || λήψῃ] λήφη SP || 87 ϑεὸς γὰρ 
οὐδεὶς ὃ. ] ϑεός γὰρ οὐδείς P || 88 δὲ S] de P || βέλτιόν τι τοῦ] 
βέλτιον τοῦ SP || 89 τῷ 5] τῶ P II βίῳ] Bio SP || 98 ἐχλάπης 
P] ἐχλά. πεις (inter ά οἱ π una littera erasa) S || | τῇ ῥαᾳαϑυμίᾳ ] τῇ 
ῥαϑυμία SP ἢ 94 σαλευούσας P] σαλευουσας S II 96 παντελῶς P] 
παντελοῦς S || 98 ἐν ex a prima manu correctum P || τῇ κοιλίᾳ] 
τῇ κοιλία 5. τὴ κοιλία P II 99 inc. fol. 214v P || ἐγῷμαι : ἐγῶμαι 
SP ἐγῴμαι recte scripsit Duebner || εἰσπέσῃ : εἰσπέσοι SP. Le- 
gendum est εἰσπέσοι, nam Ignatius optativum particula ἄν omissa 
saepius potentiali usurpavit sensu; cf. vv. 84. 90. 123 || 102 
καρήπαφέν us: pe παρήπαφε SP. Of. p. 64 et 76 sq. II 106 
ταῦτα P] prius τ evanuit S || συχῆς Ρ] accentus et < evanuerunt 
S || βλέπεις 5. accentus et syllaba εἰς madore prorsus evanu- 
erunt P || 108 βίος S ] accentus et syllaba ος madore prorsus 
evanuerunt P || 109 inc. fol. 108r S || ὄφε πως: Ode πως recte 
SP || 110 ἐπήσϑου] ἐπήσϑου SP || 113 σὰς P] σας || Dropkkel- 
poaca P: ὑποφϑείρασα S. Legendum est drogdeipaoa; intellexit 
enim Eva se ipsam deceptam esse (παραχλαπεῖσα) et marito per- 
niciei fuisse (ὑποφϑείρασα) || 110 αἰσϑάνῃ | αἰσϑάνη SP || 116 xw- 
πουμένου Ρ] littera x superscripta est S || 117 δρωμένων ] δρομέ- 
γῶν EX δρωμένων manu prima correctum S δρωμένων ex δρονένων 
manu recentiore correctum P || 119 δειλιῶσα ] δειλιῶντα SP || rap- 
ουσίαν 5 παρρησίαν P || 120 σὺν P ] accentus manu recentiore 
additus est S || 122 οὐδεὶς γὰρ S] οὐδείς yap P || 128 ] ὦ SP || 
124 ’Adayu.] adan S adan P || 125 ἐμῆς P] litterae ς superposi- 
tum est ı S || 128 οὐχ ἐῶσιν P] οὐχεῶσιν ὃ I| 130 ὦ τάλαν: ὦ 
τάλα S ὦ τάλα P. Legendum est ᾧ τάλας, nam littera < propter 
subsequens vocabulum σὰς -omissa est; ὦ τάλας Pro ὦ τάλαν Baepe 
legitur apud poetas Atticos, veluti apud Sophoclem, cuius verba 
Ignatius nonnunquam imitando expressit, in Ai. 902. 1025. Oed. 
C. 876. Tr. 1081. Phil. 339. 934. 1083 alias || 134 φερούσῃ] 
gepobor, SP II 135 ξύλῳ] ξύλω SP || 138 ἔσῃ P] Em S || 139 
σοὶ στεναγμὸν : σὺν στεναγμῶ SP || 140 τέξῃ P] τέξη S || 141 ἱδρῶσι 
SP] ἱδρῶτι coniecit Mueller secundum Genesin ΠῚ 19. Sed cf. 
similem locum in Ignatii vita Nicephori p. 153, 14 πόνοις Ἰὰρ 
πολλοῖς καὶ ἱδρῶσι τὴν Ev αὐτῇ φυεῖσαν τῆς αἱρέσεως ἄκανθαν προ- 
ϑέλυμνον ἐχτεμιών et Nicephorum Chumnum in Boissonadii An. Gr. 
vol. II p. 159, 4 τὸν ἄρτον ἐν ἱδρῶσιν ἐσϑίειν || 142 φαγῇ : φάγη 
SP φαγῇ, quod legitur in Genesi III 17, scripsit Boissonade. Le- 


190 


gendum est φάγῃ; coniunctivum aoristi Byzantina aetate futuri 
loco saepissime usurpatum esse docuit F. W. A. Mullach, Gran- 
matik der Griechischen Vulgaersprache p. 361; cf. etiam Mael- 
leri adn. ad v. 69 || φροντίσιν P] φροντίσι S || 143 ἐς γὴν ἕως, 
ὧν γηϊενής. δραμῇ πάλιν: ἕως ἐὼν γῆς γηγενὴς παλινδρόμει SP. Le- 
gendum esse opinor παλινδρομεῖς vel παλινδρομῇ (medial.); de 
accentu circumflexo in carminis exitu admisso cf. Appendicem I 
8 2. Post παλινδρόμει pietum est ". 5. + P. 

Si personae alternantur, in fine ultimi cuiusque versus appic- 
tum est: manu prima P, nihil additum est S. Praescriptum est 
ὄφις SP vv. 55. 61. 67.73. 79, ἔγα S sva (sed ‚spiritu et accentu 
vocali e superpositis) P vv. 58 (in margine manu prima P). 64 
(in margine manu prima P). 70. 76. 82. 88. 94 (om. S, in mar- 
gine manu prima P). 100. 106. 112. 118, ἀδὰμ, S ἀδάμ, P νν. 88, 
91. 97. 103. 109. 115. 121. 127. 133, ϑεὸς S ϑεός P vv. 124. 
130. 136. 

Codex P (saec. XIV) e codice'S (saec. XII) descriptus non 
est, nam identidem P genuinam, S depravatam lectionem exhi- 
bet; cf. inscript. περιπεσόντα (περὶ πεσόντα 5), v. 31 τέϑειτο (τέϑητο 
S), 37 ἐστιώντων (ἐστιώτων 5). 55 "μᾶς (ἡμᾶς 5), 64 προσῆλϑες (προσ- 
ἦλϑε 5), 65 ὡς (εἰς 5), 98 ἐχλάπης (ἐχλά. πεῖς 5), 96 παντελῶς 
(παντελοῦς S). 

Ei codices 6 quibus S οἱ P descripti sunt ad unum arche- 
typum redeunt; cognoseitur hoc ex eis lectionibus corruptis quae 
codicum S et P communes sunt, imprimis 6 vv. 2 (αὐτοῖς). 6 (εὗρε). 
9 (λελογχὼς). 49 (ἑνὸς δὲ [S ἑνός ὃς P] μάλιστα). 59 (μόνην). 88 
(βέλτιον τοῦ). 119 (δειλιῶντα). 


Propius ἃ P quam ἃ S afuisse videtur codex ‚Bibliothecae 
Regis Galliarum‘, quem medio saeculo decimo septimo Gerardi 
Langbainii precibus commotus Armachanus archiepiscopus desecri- 
bendum curavit. Descripsit Armachani iussu Bootius;!) Booti 
apographum in suum usum transcripsit Langbainius anno 1648, 
e cuius schedis Ioannes Ernestus Grabius in ‚Spicilegio ss. patrum 
ut et haereticorum seculi post Christum natum I. 11 et II‘ Seculi II 


ἢ Arnoldus Bootius (Botius, Boate, de Boot), medicus linguae Graecae 
peritissimus, ab anno 1644 ad annum 1653 usque Parisiis versatus est; cf. 
Leslie Stephen, Dictionary of national biography vol. V (Londini 1886) p. 
283 sq. s. v. Boate. 


121 


om. I (Οχοπίδε 1699) p. 2288ᾳ. haec verba Ignatiana publici 
uris feecit: 
Στίχοι Ἰγνατίου εἰς ᾿Αδαμ. Πρὸς τὸν φίλον συμφοραῖς περι- 
σόντα ποιεῖται τὸ πόνη"»α. 
1 Αγῶνας ἄϑλα καὶ παλαίσματα βλέπων 
Αὐτοῖς γενάρχαις ὃ προσερπόσας ὄφις 
Ar’ ἡδονῆς ἔπλεξε συμπλοκαῖς πᾶλαι 


142 Φαγῃ τὸν ἄρτον ἐν κόποις χαὶ φροντίσιν 
Ἕως ἐὼν γῆς γεγενὴς [sie] παλινδρόμει. 


U. De Ignatii, Theodosii, Christophori, loannis 
legibus metricis. 
$ 1. De senarii iambici syllabarum numero. 

Apud Ignatium, Theodosium, Christophorum, lIoannem lex 
rat, ut senarius iambicus duodecim syllabis efficeretur. 
dulto saepius codieibus traditi sunt versus qui una syllaba 
arent quam qui plus duodecim syllabis efficiuntur. 

Ignat. in Adam. 49 Duebner, in Adam. 88 Boissonadius 
ecte emendarit. | 

Theod. 1, 218 μιχρόν τι καρτέρησον ἐμβαλὼν χρᾶνος 

ὑπὲρ ἐϑυῶν ἴστασο χαὶ τῆς δίκης. 

Fort. ὑπὲρ ϑεοῦ (80) συνίστασο, pro deo pugna et pro iustitia‘ 
acobsius; sed haec emendatio repugnat paragraphis 4 et 8. 
‚egendum est: 

ὑπὲρ ϑεοῦ νῦν ἵππασον καὶ τῆς δίκης. 
iquites, quibus praeerat Nicephorus (cf. 1, 106. 144), castris 
»ositis inopinati a Cretensibus prima luce petiti sunt; tum Nice- 
‚horus equitem quemlibet semisomnum allocutus (cf. 1, 214) ex- 
ıortatur, ut confestim exsurgat, arma capiat, equum conscendat. 

2, 136 φαλαγγοσώστας, πεζοτοξοχράτας᾽ 
καὶ videtur inserendum ante πεζοτοξοχράτας, in quo vocabulo 
rimum Ὁ produeitur littera T duplicata‘ Iacobsius; sed talia Theo- 
losius nusquam ausus est. Carol. Fr. Mueller 1. I. p. 10 adn. 1 
oniecit πεζοτοξοχράτορας, quae emendatio repugnat paragrapho 2. 
tecte emendavit locum Boissonadius, qui in An. Gr. vol. I p. 438 
‚dn. 5 conieeit πεζοτοξοτοχράτας (i. 6. duces peditum sagitta- 
iorum); quae vox legitime composita est e vocabulis πεζός, τοξότης, 
ρατέω, ut 1, 200 λοχοχράται (e λόχος et χρατέω) 3, 205 στρατο- 
ράται (6 στρατός et χρατέω). 


122 


Christoph. 1,1 ὦ ϑαίδμα, θωμᾶ, καὶ ϑαύματος παντὸς πέραϊ. 
Delendum est χαὶ. 
1, 19 ἄλλος δὲ χεῖρα συντριβεὶς [ἐνδυοφόρει) 
cod. Vat. 1357, ἐδ... cod. Crypt.; legendum est: ἐ δυσφόρει. 
9, 1 χαὶ τοὺς ἀγῶνας διδάξας τῶν λόγων. 
Recte cod. Vat. 1357 ἐκχδιδάξας. 
11, 10 τῷ μὲν λέγει" δός, τῷ πρβοσϑῆτι T... 
cod. Crypt., πρόσϑες τι πλέον cod. Vat. 1357. Legendum est: 
δός, τῷδε πρόσϑες τι πλέον. 
18, 6 ἐναλλαγὴν πλὴν πραγμάτων [ὅπως καὶ πότε]. 
Recte coni. A. Rocchi πῶς. 
13, 16 καὶ τῶν ἐμῶν Axone [γογγυσμάτων). 
Legendum est: ἄχουε τῶν γογγυσμάτων. 
13, 31 [εἰ δ᾽ ὑπέσχον», μαχρόϑυμς Χριστ]ξ μου. 
Legendum est: εἰ δ᾽ οὖν ὑπέσχου. 
18, 88 [xal γὰρ φυλάττεις τὰς ὑπ]οσχέσεις. 
Legendum est: τάς Ye σὰς ὑποσχέσεις. 
16, 3 [Πατρίχιο]ς Μελίας ὁμοῦ ϑέλων. 
Legendum est: ὁ Πατρίχιος Μελίας. Tertia vocis Πατρίχιος 
syllaba (-- - -- : == --ξ ο)] produeitur secundum leges de vo- 
calium AIT productione; de productione vocis Μελίας cf. 8ὶ 4. 
25, 8 χἂν ἐν Θαβὼρ γὰρ καϑωράϑης ξένον. 
Legendum est: χαϑεωράϑης; produeitur prima syllaba vocis 
χαϑεωράϑης (- - - -- - : π-π- - ) secundum leges de vocalium 
AITY productione. 


30, 19 ὁ λευχὸς ἵππος σὲ τοῖς νώττοις φε... 
τῆς ἀρετὴς τὸ χοῦφον ἐμφαίνει τάχα" 
τοῖς νώτοις φέρων coni. A. Rocchi; legendum est: 
ὁ λευχὸς ἵππος, ὅς σε τοῖς νώτοις φέρει. 
35, 2 [ὕλης τε λοιπὴς καὶ γηΐνης πάσης] ἅμα. 
Delendum est χαὶ. 
δῦ, 5 [χεῦσιν ἐχ σοῦ καὶ γὰρ ἀφϑονωτάτως!. 
Legendum est: τὴν χεῦσιν. 
68, 10 καὶ τῶν παλαιῶν σανδάλων ἐμπόρους. 
Legendum est: τοὺς ἐμπόρους. 
1, 48 σὺ μὲν λαλήσεις ταῦτα πρός... 
ἐγὼ πρὸς σὲ ποῖον εὑρήσω λόγον; 
Legendum est: ἐγὼ δὲ. 


123 


103, 38 τοὺς δὲ πολλοὺς οἷχος οὗτός μοὺ τρέφει. 
Legendum est: τούτους δὲ coll. v. 86. 

103, 60 τὰς μὲν γαλᾶς ὁρῶσιν οὖν συννόμους. 
Legendum est: οὖν ὡς συννόμους coll. ν.. 61 

<ra>yas βλέπουσιν ὥσπερ ἑστίας. 

142, 10 εἰ μὴ λαλοῦσι φεῦδος οἱ ᾿Ασχληπιάδαι. 
Legendum est: φεῦδος ᾿Ασχληπιάδαι. De hiatu evitando οἵ ὶ 7; 
tertia syllaba vocis ᾿Ασχληπιάδαι (-- -- - - -1----- ) pro- 
ducitur secundum leges de vocalium AIY produetione. 

Versus 40, 73. 42, 71. 62, 12 emendare non ausim, quoniam 
his locis codex Cryptensis tineis nimis mutilatus est. 

Ioan. etym. 167 (de voce οὖς): 

οὗς ὡς ἄμοιρα ἢ πάμπαν αἰτίας, 

χἄν τις βοῆς μίμησιν ἠχώδους λέτει. 
Legendum est: ‚odc, οὖας, ὡς" ἄμοιρα πάμπαν αἰτίας 
i. e. ‚nulla ratione comprobatur auribus appellationes οὖς, οὖας, 
ὡς tribuendas esse, etsi sunt qui putent his appellationibus 
clangorem quendam strepitumque imitando exprimi.‘ De his 
formis cf. Herodianum in EM 638, 54 (= Lentz. Il 281, 8 sqq. 
903, 17 qq. 921, 98qq.): οὗας σημαίνει τὸ ons. παρὰ τὸ αὔω τὸ 
φωνῶ γίνεται αὗας᾽ χαὶ τροπῇ τοῦ A εἰς Ο οὖας... ἐκ δὲ τούτου 
γίνεται χατὰ ἀποβολὴν τοῦ Υ' Bas χαὶ κατὰ χρᾶσιν οὗς καὶ κατὰ 
Δωριεῖς ὡς. 

etym. 204 (de voce χείρ): 

χεῖται δὲ ῥᾷστα χεὶρ ἔχει τε δὲ ῥᾳδίως 
Lagarde, χεῖται δὲ ῥᾷστα χεὶρ. ἔχει τΞ δὲ ῥαδίως et in margine 
χρατοῦσα cod. Vat. Graec. 1269, χεῖτε ὃς ῥάστα χεὶρ καὶ χρατεῖται 
ῥαδίως cod. Vat. Graec. 889. Legendum est: 

χεῖται’ δὲ ῥᾷστα ‚yeip‘ ἔχει“ τε ῥαδίως. 
Cf. Soranum Ephesium medicum etymologum in Dissert. philol. 
Argentorat; select. vol. VIII (Argentor. 1885) p. 201 8ᾳ. χεῖρες: 

. «ἢ χειαί τινές εἰσιν, οἷον χωρητικαί, παρὰ τὸ ῥᾷον χεῖσϑαι" ἢ παρὰ 

τὸ ἴσχω τὸ κρατῶ, ἡ ἐπιτήδειος πρὸς τὸ κρατεῖν. 


8 2. De senarii iambici clausulae structura. 


Ignatius, Theodosius, Christophorus, Ioannes paenultimam 
senarii syllabam accentu grammatico insigniendam 
enixe curaverunt. 


ἢ) Cod. Vat. Graec. 889, Lagarde; oös ὡς ἄμοιρα cod. Vat. Graec. 1269. 


1934 


Ignatius hanc legem in tetrastichis iambieis, quae multo 
incomptiora sunt quam carmen in Adamum, identidem violanvit; 
cf. 16, 2 πεύϑετο 16, 8 δουλούμεϑα 19, 3 σύμμαχον 20, 1 Aayav!) 
29, 3 χαϑήμενον 44, 2 ἤσϑετο 46, 1 ἔγχατα. Talia in versibus 
in Adamum ausus non est nisi certis rationibus commotus. Ih- 
solitum accentum Ignatius consulto admisit: 

a) in fine orationis, cui magna vis atque gravitas inest, 
Sollemni enim accentu neglecto versificator effecit, ut ei, qui 
hos versus legunt, imprimis extrema verba animadverterent; quare 
versum accentu conspicuum composuit in fine orationis, qua 
Diabolus Evae tandem persuasit, ut arboris frugem degustaret: 

75 πείσεις γὰρ οὕτως εὐπετῶς Ἰυνὴ γὰρ et. 

Item in fine verborum, quibus Eva Adamum adduxit, ut eiusdem 
arboris fruge uteretur: 

96 χἀγώ σε λύσω παντελῶς ὀφλήματος. Ὁ 
Eandem ob causam commutanda non sunt verba, quibus homo 
aliquis alloquitur vulpem, quae nimio cibo impleta e cava arbore 
prorepere non poterat: | 

tetr. 23, 4 ϑέλεις προελϑεῖν; ὥσπερ εἰσῆλϑες, Yevod.?) 

b) in fine enuntiati, ut accentu quoque insolito cognosceretur 
personae animum concitatum perturbatumque esse; cf. Adami 
Deum advenientem pertimescentis verba: 

121 ποῖος τόπος χρόψει pe; χαὶ χρυβήσομαι; 

Frustra haec verba commutaverunt Boissonadius et I. ἃ Destinon; 
cf. Muelleri notam. 

c) ubi antiqui poetae verba imitando expressit; cf. 

33 Ἐδὲμ τὸ πάντων ϑαῦμα τῆς ἔξω τόπων, 

ἣν τετράχλυστον ὥσπερ ἀρδεῦον) ὕδωρ 

φοτῶν ἁπάντων δεικνύει μι ατεὐτριαν. ὃ) 
Etsi versus, quem imitando expressit Ignatius, praesto non est, 
tamen non dubito, quin Ignatius hoc loco eum Sophoclis versum 


!) Non est, quod editionis Rittershusianae lectionem 
fer λαβεῖν ἀγροῖχον ἱππότης λαγών 

commutemus; cf. ὃ 8. 

») Facile scribi posse ὀφλημάτων pro ὀφλήματος recte monuit Mueller in 
adn.; sed consulto Ignatius hunc versum accentu conspicuum reddidit. 

8) γίνου scripsit Mueller. 

4) ἀρδευτὴς ser. Mueller; cf. eius notam. 

δ) μαιευτρίαν tacite scripsit Boissonadius. 


125 


ante oculos habuerit ad quem delegamur in Antiatticista apud 
Bekkerum in An. Gr. vol. I 108, 31: μαιεύτριαν᾽ ἀντὶ τοῦ μαῖαν" 
Σοφοχλῆς ᾿Αλεξάνδρῳ <Ärg. 95 apud Aug. Nauck, Tragicorum 
Graec. fragm. edit. alter... Animadvertendum enim est et loco 
Sophocleo et Ignatiano accusativi singularis formam μιαιεύτριαν 
traditam esse et in hac voce inesse vim ‚nutricis‘, non ‚obstetricis‘. 
Eodem loco Sophocleo videntur verba ἀρδεῦον ὕδωρ ipsa quoque 
tradita esse; quae Ignatius integra transcripsit particula ὥσπερ) 
addita, quoniam Byzantinis legibus metricis non satisfaciunt. 


Item Theodosius proparoxytonon vocabulum consulto ad- 
misit in fine versus 
3, 66 οὖς ὁ στρατός σοῦ χαρτερῶν ἀσπάζεται, 
quod hoc versu finitur copiosior atque excitatior imperatoris 
oratio precatoria.?) 
Coniecturis emendäti sunt versus: 
1, 159 βουλὴν συνηϑροίζοντο τὴν αὐτόχκτονον. 
αὐτοχτόνον recte coni. Cornelius approbantibus Boissonadio in 
An. Gr. vol. I p. 460 et I. G. Brambs, de auctoritate tragoediae 
Christianae.. . Χριστὸς πάσχων p. 53. 
3, 11 ὡς ἐν ξυρῷ πᾶς ἦν τόπος ξιρήφορος. 
ξιφηφόρος ser. Fr. lacobs; cf. Hilberg, Princip der Silben- 
waegung p. 272. 
4, 112 χαὶ δὴ δραμόντες ἱππόται. πεζόδρομοοι. 
πεζοδρόμοι recte coni. Boissonadius in An. Gr. vol. I p. 460. 
Codicis lectio commutanda non est: 
1, 260 Kötıxs συνθρήνησον, ἡ χεχαυμένη 
Κρήτη παϑοῦσα συμφορὰς ᾿ἰσοχράτους" 
σοὶ γὰρ παλαιὸς τοὺς φόνους Μιϑριδάτης, 
νέος γΞ ταύτῃ Ῥωμανὸς πλέχει φόνους. 
ἰσοκρατεῖς coni. Cornelius non improbante Fr. Iacobs; sed sic 
explicandus est locus: easdem calamitates, quae velut venena 
Cyzicenis mixtae sunt, pertulerunt Cretenses. De correpta syllaba 
KPA cf. 
1, 29 ἀλλ᾽, ὦ στρατηχῶν ὁ κρατὴρ ὃ wıyviov, 
Aliter explieuit lectionem ἰσοχράτους Boissonadius in An. Gr. vol. I 


!) De qua particula cf. Muelleri notam. 
ἡ Itaque non recte oflendit in hoc loco Mueller 1]. }. p. 12 adn. 4. 


nn ..--.-ς-. 


p. 460: ‚Adieetivum ἰσόχρατος peperit lex tonorum severa [sc. pro 
forma ἰσοχρατής]." 

Dubiam esse codicis lectionem 

1,32 ἀφεὶς ralaav, ὡς ζυγὸς γενοῦ σταϑμοῦ 
Iacobsii adnotatione cognoscitur. 

In eis Christophori senariis qui supersunt haec lex semel 
violata est, sed in fine enuntiati: 

22, 21 ἀλλ᾽ αὐτὸς αὐτὸν χαὶ πάλιν στερρῶς πατεῖ. 

Emendandi sunt versus: 

1, 6 πάντων τρεχόντων ἐν μέσῳ τῶν ἐμβολῶν. 
Legendum est: ἐμβόλων (1. 6. porticuum). 

44, 48 χαὶ πᾶν χαλὸν σόν, ὦ χαλῶν σὺ ὥριον. 
χωρίον recte coni. A. Rocchi in adn.!); cf. etiam 8 1. 

44, 58 βλέπουσα πυχνὰ καὶ περιτρύζουσα πῶς. 
Legendum est: περιτρύζουσά πως. 

36, 4 θήσεα leg. Θησέα. 

136, 129 ἐφαύετην leg. ἐφψαυέτην. 

Perperam correxit A. Rocchi versum carminis foede mutilati 

44, 81 πᾶν, εἴ τι φήσεις, εὐφυῶς ἡσχ- ἥσασο;». 
Fortasse legendum est: ἡσχημένον. 

Apud Ioannem verba ἄλλο τι codice Vaticano Graeco 676 
(saec. XI) tradita sunt in exitu versuum 

54, 96 ἐγὼ δὲ δειλός εἰμι χαὶ πρὸς ἄλλο τι 

92, 17 μηδὲν παρ᾽ αὐτῶν χερδάναντες ἄλλο τι. 
Sed quoniam erant grammatici, qui iuberent ultimam syllabam 
vocabuli in trochaicum rhythmum cadentis, cuius paenultima 
syllaba acuto accentu feriretur, insigniri acuto accentu, si seque- 
retur vocula enclitica,?) non dubito, quin his locis legendum sit 
ἄλλό Tı.?) Confirmatur haec coniectura versibus: 
Ignat. carm. alphab. 2 (cf. Rhein. Mus. vol. XLVI p. 321): 

βλέψον πρὸς αὐτὴν μᾶλλον ἢ πρὸς ἄλλό mir) 

Ἶ Similiter Psellus in carm. in Sclerinam (cf. Leo Sternbach, Menan- 
drea [Cracoviae 1891] p. 56) eam laudavit: 

15 τὸ τερπνὸν ἄνϑος, τῆς τρυφῆς τὸ Ywptov. 
Ἶ Οἱ R. Kuehner, Ausführl. Gramm. d. Griech. Sprache vol. I? p. 266. 
*) Item legendum est in Theodori Prodromi carm. de Rhod. et Dos. 4, 84 


φρουρεῖν διξσπούδακεν, εἴπερ ἀλλό τι’ 
itaque hic versus removendus est ex indiculo 1110, quem confecit Rud. Hercher 
in Erot. script. Graec. tom. II p. XLII. 


*) Sie codd.; cf. Muelleri notam. 


127 
Christ. 114, 123 χαὶ λείψανον χάλλιστον, εἴπερ ἄλλό τι) 
136, 25 ἄλλος γυναικὸς χόσμον, ἄλλος ἄλλό τι. 3) 
Denique recte emendavit 
81, 13 ὡς χαπνός, ὡς ὄνειρος, ὡς ἄνθος γλοῆς 
Spyr. P. Lambros, qui proposuit χλόης (cf. Deutsche Litteratur- 
zeitung vol. IV (a. 1883) p. 738). | 


8 3. De correptis vocalibus H 2, diphthongis AT, ET, OT, ΟἹ. 


Vocales H® diphthongosque Ignatius nunquam corripuit; 
sed identidem Theodosius, Christophorus, loannes metrica 
necessitate coacti hos sonos in paribus senariorum sedibus 
posuerunt, si usurpanda erant: 


a) nomina propria, quae in senariis duodecim syllabarum 
iambicis commemorari non poterant nisi per vim: 

Theod. 1, 37 (6) Διομήδης. δ) 

Ioan. 73,2 (6). 74,2 (6) Θεοδώρα 8, 19 (6) Σολομῶνα 74,2 (4) 
Αὐγούστα δ, 1 (6). 71,8 (6) Αὐγοῦσταις 72,5 (2) Adyoboraz. 

Christ. 27, 2 (6) Νικήτα 68, 71 (6) Παντελεήμων 9, 1 (6) 
Θεοδώρου 87, 11(6) Νῶε 27,50 (4) [Κροίσου]. 

b) vocabula sollemnia: 

Ioan. 30, 12 (6) συγχλήτων. Idem in carmine etymologico 
haud raro horum sonorum correptionem admisit, si commemo- 
randa erant aut ea quorum originationem disseruit vocabula aut 
vocabula, quae grammatici originationis explicandae causa usur- 
pare solebant: | 
107 (de voce μήν) ἐπώνυμος δὲ ,μιήνης πᾶς ‚iv‘ εἰκότως 
111 (de voce ὥρα) ‚apa‘ δ᾽ ‚wpös‘ τις τῶν μερῶν τῶν τοῦ χρόνου) 
123 (de voce φϑινόπωρος) ‚Ords τῆς ὥρας" οὗσα καὶ χαρπὸς φίλος 
189 (de voce ὑπήνη) τῶν ἐν προσώπῳ δ᾽ οωπήνη“ κατωτάτω 
198 (de voce νεῦρα) οἷς ‚vedua‘ πρὸς χίνημα χαὶ ῥοπὴν ‚vedpwy‘. 


1) Correxi, ἄλλ᾽ ὅτι cod. Crypt. 

ἢ ἄλλότει cod. Crypt.; ἄλλοτε scripsit A. Rocchi; ἄλλοτε male coni. 
A. Rocchi in adnot. 

°) Numeris, quos uncinis ( ) inclusos addidi, significantur senariorum 
sedes, in quibus mensura legitima neglecta est. 

4) Ioannes vocem wpa sic derivavit ex ὁρίζειν (cf. EM 823, 11. EGu. 
580, 7. EOr. 172, 3 [Plat. Crat. p. 410C.]): ὅρος, ρος, apa. Consulto eum 
scripsisse ρος pro ὅρος e versu 

112 τὴν ὃὲ γραφὴν ἄλλος τίς εὐθύνει λόγος 

colligendum est. 


128 
Ceteri loci, quibus secundum codicum auctoritatem hi soni 
correpti esse videntur, emendandi sunt: 
Theod. 1, 195 ὡς δὲ κλοπῇ yalpovres ἅρπαγες λύχοι 
χειμῶνος ὥρᾳ καὶ παρεχτάσει χρόους 
ὁμοῦ ζυγέντες τῶν ὡρῶν ὁμοφρόνως 
μάνδρας χλονοῦσι χαὶ βιάζουσι«ν"» χύνας. 
τῶν ὁρῶν (i. 6. caulas in montibus) coni. Tacobsius; legendum est: 
τῶν οἰῶν. Versibus enim 1,193. 194 comparantur milites cum 
 ovibus et duces cum pastoribus, versibus 1, 195 sqq. hostes cum 
lupis, qui gregatim ovilia temptant. 
1, 268 πλήττει γὰρ ἡμᾶς κέντρῳ τῆς ἀτολμίας. 
χέντρα recte coni. Iacobsius; cf. 8, 18 56. 
2, 155 ἀρτγοῦσιν, αὐτῶν εἰ χοπῶσιν αἱ χεῖρες. 
χέρες recte corr. Mueller 1.1. p. 9 adn. 10; cf. 8, 56. 69. 4, 135. 
2, 183 πρωτοστράτηγε, πῶς λιπὼν τὸν δεσπότην 
οὐχ ὡς μάγειρος τῇ βαναυσίῳ τέχνῃ 
χυχῶν ἔμιξας τούτων ἐν παραινέσει. 
Legendum est: τοῦτον. Nicephorus Phocas, penes quem erat 
summa belli, copias suas, ut cum Cretensibus manus consererent, 
ineitans imperatoris mentionem non fecerat; quamobrem unus e 
ducibus eum his verbis carpsit: cur omisisti regem neque veluti 
coquus secundum artem culinariam miscens eum condimenti 
instar admiscuisti verbis tuis adhortativis? 
2, 250 εἰ δ᾽ ἦν τις αὐτῶν εἰς φυγὴν ὡρμημένος 
ἔμπροσϑεν εἶχε φραγχοὺς, ἔμποινον ξίφος. 
Francorum nomen ab hoc loco alienum esse animadvertit Corne- 
lius, qui coniecit φραγμοὺς assentiente Iacobsio; sed legendum 
est: φραγμόν i. 6. ‚quicunque fugerat, a tergo habebat vallum, 
quod effecerunt hostes instantes‘. De voce ἔμπροσϑεν cf. Lehrs, 
Pindarscholien (Lips. 1873) p. 81. 101. 
4, 102 πολλῶν ap αὐτῶν κύχλωϑεν περραγμένων. 
χυχλόϑεν recte coni. Mueller 1. I. p. 9 adn. 10. 
5, 91 τὰς δὲ στοιχηδὸν εἰς σραγὴν προχειμένας. 
Legendum est: στιχηδὸν; agitur de feminis Cretensibus, quae 
ordinatim a Romanis obtruncantur. 
Christ. 1, 7 πάντων [τρεχόντων ἐν μέσῳ τῶν διχύλων). 
Vocem διχύλων corruptam esse cognoscitur etiam 6 productione 
vocalis I contra leges quas Christophorus observare solet ad- 


γε 


missa. Delendus est versus 7, nam vox διαύλων voci v. 6 ἐμιβό- 


129 


ὃν (ἐμβολῶν cod.; cf. 8 2) explicationis gratia addita esse 
(detur; of. etiam A. Rocchi notam. 

63, 22 xol πλέγμα μᾶλλον ἀνϑ΄ ὡραρίου φέρει. 
egendum est: ὀραρίου, quae forma identidem formae ὠὡραρίου 
‚co oceurrit; cf. H. Stephani Thesaurum 8. v. ὠράριον et E. A. 
ophocles, Greek lexicon (New-York 1888) 8. v. ὀράριον et ὠράριον. 

68, 12 πτοῶχαςἷ) διώξων ἢ συῶν τοὺς ἀγρίους 

ἢ καὶ νευροὺς μάλιστα δειλῶν δε ορκάδων;». 
egendum est: νεβροὺς. 

103, 48 σοβεῖν χαὶ τούτους οὔμενουν ὅλως σϑένω. 
egendum est: δὲ. 

119, 7 ὡς αὔριον a6‘ τούτου γὰρ τίς ἐχφύγῃ; 
egendum est: τοῦτο (i. 6. mortem). 

De clausula v. 103, 66 ἠδυνήϑην ef. p. 72. 

Emendari non possunt, quia codex tineis nimis mutilatus 
it, hiloci: 44,44. 68,130 (ὧδε cod.; ὅδε). 90, 40 (καὶ cod.; &2?). 
0, 67. 109, 35 (τούτων cod.; τοῦτο). 114, 20 (ὄντας cod., ὄντα). 
36, 138 (ὑβρίζειν cod., ὕβριζεν). 138, 5. | 

Praeter eos quos supra commemorsvi locos animadvertendus 
st unus Ioannis versus, qui commutandus non est: 

Etym. 192 (de vocibus φάρυγξ et λάρυγξ): 

νφάρυγξ᾽ μέν ἐστιν τοῦ λαλεῖν ὅστις ῥύάξ, 

"λάρυγξ δ᾽ ὁμοίως τοῦ φαγεῖν πάλιν ῥύαξ, 

λέγοις δ᾽ ἐναλλὰξ ταύτην ἀλληλωνύμωος. 
iatus evitandi causa Ioannes noluit scribere τήνδε vel ταῦτα. 
ἔ, 8 1. 

4. De productis vocalibus EO. 


Vocales EO nunquam Ignatius consulto produxit?); Theo- 
osius, Christophorus, Ioannes breves syllabas, quae has 
pcales continent, longarum vice usurpaverunt, si commemoranda 
rant: 

a) nomina propria: 

Theod. 1, 37 (3) ᾿Οδυσσεύς 1, 37 (5) Διομήδης 1, 258 (2) 
ενοφῶν 1,269 (1) Θεοδοσίου 3,34 (1) Μελέαγρος 3, 127 (2) Ἰ1δο- 
ξνεῦὺς 4,86 (6) Μακεδόνων 5,23 (1) Δελεμιτῶν 5,23 (3) Βελε- 
τῶν ὅ, 73 (6) Σικελία. 


1) Correxi, πτώχας cod. Crypt. 
3) De versu in Adam. 34 cf. 8 2. 


180 


Christ. 2, 4 (2) Σολομών 9, 1 (8) Θεοδώρου 6, 106 (4. 5) [Bale}- 
ροφόντοο 16, 4 (6) Μελίαν 16, 8 (8). 10 (δ). 17 (8). 26 (5) Μελίας 
16,8 (4) Σολομών 18, 18 (2) Γεώργιος 86,8 (1) Μελέαγρος 40,36 (5) 
Ἱερεμία 42, 22 (1) ᾿Αφροδίτην 42, 19 (4) Πηνελόπας 42, 79 (6) 
Ἑλένας 67, 1 (6) Εὐδοχίαν 68, 71 (6) Παντελδήμων 68, 100 (Ὁ) 
Ἑρμολάου 79,1 (4). 114, 180 (2) Χριστοφόρουι 86, 1 (2) Διονύσις 
90, 117 (5) et 42 (δ) Βενέτῳ 90,68 (1). 73 (1). 75 (8). 87 (1) Βένετος 
90, 85 (8) B<(&verov> 90, 118 (4) Βενέτ« ῳ:» 114,8 (1) Προ- 
χοπίου 114, 28 (1) ΠΙροχόπιν 114, 16 (2. 8) ΠΙὨαντελεήμονος ἢ 
122, 100 (1) Βεσελεήλ. 

Ioann. 38, 5 (1). 39, 9 (1) ᾿Ανδρόνιχος 18, 2 (6). 14, 2 (6) 
Θεοδώρα 49, 2 (2) Θεοδώρητον 81, 89 (1) et 44, 4 (5). 48, 8 (0). 
11, 2 (5) Μονομάχος 10,1 (ὅ) Μονομάχω 55,40 (δ). 57,2 (6) 
Μονομάχον 8, 19 (8) Σολομῶνα. 

Ὁ) nomina sollemnia: 

Christ. 42, 12 (2) αἰγοχέρων) 42, 14 (5) ὑδροχόον. 

loan. 33, 21 (2) πρόϑεσις 33, 42 (1) προϑέσει 71, 4 (4.5) 
12, 7 (4.5) τροπαιοφόρε; multo saepius loannes in carmine ety- 
mologico vocales EO longarum syllabaruım loco habuit in eis 
vocabulis quorum originationes disseruit [cf. 21 (1) στερέωμα 
36 (3) βορέας 41 (3) ζεφύρου 42 (2) ἀνέμους 67 (4) ποταμῶν 
12 (8) πεδίον 105 (1) ἐνιαυτός 154 (3) χεραλή 164 (1) βλέφαρον 
191 (1) ἀνϑερεών] vel in eis quae originationis explicandae causa 
grammatici commemoraverunt [cf. 11 (3) σοφίας 91 (1) ἀστεροκή 
157 (2) ὀροφὴν). 

His adde vocabula, quae vocabulorum sollemnium loco habuit 
Ioannes: 

29, 2 ἥκιστα τούτους ἀναγινωσχομένους. 

Necessitate coactus hanc vocem usurpavit, nam inscribitur 
carmen 29: εἰς τοὺς λόγους τοῦ Θεολόγου τοὺς u) ἀναγινωσχο- 
μένους. 

56, 8 φιλοβασιλεῖς ἐκ μαχρῶν ὄντες χρόνων. 

Ceteri loci, quibus secundum codicum auctoritatem vocales 
EO productae esse videntur, ad unum omnes corrupti sunt: 

Ignat. tetr. 3, 4 πλέον, πλεῖον coni. Mueller. 32, 4 ὁδὸν 
ἀνατρέπω, ὁδὸν «δ᾽ Σ ἀνατρέπω coni. Corais. 39, 1 ἀλὸς ὄνος, 


1) C£. 68, 98 (2. 3). 
») Coni. A. Rocchi in adnot., αἰγόχαιρον cod. Crypt. 


131 


ἁλῶν coni. Mueller. 46, 3 τέχνον᾽ ἔφη, τέχνον φάτο coni. 
Mueller. 

Littera N paragogica emendati sunt: tetr. 44, 3 xaxtewe<v> 
τάχος 52,1 aige<v> χελιδών in Adam. 6 εὗρεν» φύσις. CF. 
p. T6sq. De tetr. 38,2 cf. p. 78 et $ 8. 

Theod. 1, 53 ἔλαμφεν ἀσπίς, ἡχονομένη onadn“ 
κονημένη coni. Cornelius. Οὗ 1, 107 μάχαιραν ἠκονημένην 
8, 99 ἠχονημένα ξίφη. 

1, 99 μόνον φανείτω πατριχὸς ὡπλισμένος" 
πατρικῶς coni. Cornelius. Cf. similes clausulas vv. 1, 111. 2, 28. 
108. 151. 

1, 211 εἰ δ᾽ ἦν χλαπείς τις εἰς ἀμερίμνους ὕπνους. 
Legendum est: εἰ δ᾽ ἦν χλαπείς τις ἀμερίμνους εἰς ὕπνους. 

Prima syllaba vocis ἀμερίμνους producta est secundum legem 
de vocalium AIT productione. De collocatione praepositionis 
εἰς cf. has clausulas: 5, 10 πᾶσαν εἰς χϑόνα 4,125 πολλῶν πρὸ 
χρόνων. 

2, 117 ἴωμεν εἰς μάχαιραν ἀντὶ τῶν τέχνων 

ὑπὸ γυναιχῶν χαὶ φίλων χαὶ πατρίδος 
et 
2, 192 μνήσϑητε nal ϑάνωμιεν, ἄνδρες, εἰ δέον, 1) 
ὑπὸ γένους ἄναχτος εὐσεβεστάτου᾽ 
Ὁπὲρ coni. Iacobsius; cf. 2, 124 ὑπὲρ τέχνων ϑάνῃ. 
2, 171 ὡς οὖν καιρὸς ἤγγισς τῶν βουλευμάτων. 
Recte coni. Iacobsius: 
ὡς οὖν 6 καιρὸς ἤγγισεν βουλευμάτων. 
Cave opineris legendum esse: 
ὡς καιρὸς οὖν ἤγγισε τῶν βουλευμάτων, 
nam particulam οὖν Theodosius in altera enuntiati sede ponere 
solet; ef. 1, 153. 174. 239. 2, 9. 56. 74. 81. 179. 209. 238. 
3, 98. 123. 150. 168. 4, 13. 5, 104. Vocula ὁ cum esset 
omissa, librarius nescio quis vocem τῶν addidit, ut versus duo- 
decim syllabarum esset. 

Christ. 22, 21 7) παγχάχιστος προβάλλουσά σοι νόσος. 
Legendum est: προσβαλοῦπά σοι. | 

63, 27 «ᾧ;»δαὶ δὲ πᾶσι πρόφοροι ταῖς σφῶν τέχναις. 
Legendum est: πρόσφοροι. 


1) Correxi, εἰς δέον cod. 
9% 


132 


11, 1 ἄπτερος εἰμὶ καὶ κινούμενος δόμος. 
Legendum est: ἄπετρός εἰμι. Οἵ, Eustathii Macremb. de Hysm. 
ed. Hilberg p. 213. 

103, 40 μᾶλλον γε μὲν αὔξοντας ἐχ τῶν ὠδίνων. 
Legendum est: μᾶλλόν γε μὴν. 

109, 41 μὴ δὲ ποιεῖσϑαι τῆς ϑαλάσσης τὴν ζάλην. 
Legendum est: μὴ δὲ πτοεῖσϑαι (cf. 109, 17). 

"Emendari non possunt, quia codex tineis nimis mutilatus 

est, hi loci: 68, 9. 74, 10. 103, 55 (δὲ cod., δὴ). 106, 52. 
114, 134 (cf. 8 7). 


8 5. De correptis syllabis positione longis. 


Brevem vocalem, quam excipiunt duae consonae mutae vel 
liquidae vel liquida cum consona muta coniuncta, longae syllabae 
loco .habuerunt hi versificatores; hanc legem neglexerunt tantum- 
modo in nominibus propriis: ὁ 

Theod. 1, 37 (4) Ὀδυσσεύς 3, 231 (6) Φιλίππου. 

Christ. 6,16 (6) [Βελε]ροφόντου 18,9 (2). 44,52 (6) Ἰωίάννης] 
44, 82 (2) Ἰωάννου 44, 69 (6) ᾿Ιωάννη) 136, 4 (4) Μαρτυρίου. 

loan. 17,8 (6) Ἰωάννης 37, 4 (6) et 5 (2) Ἰωάννω 35, 15 (6) 
᾿Ιωάννην. Idem nominis proprii instar vocem χόσμος bis usurparvit; 
animadvertendum est utroque loco verba Novi Testamenti imi- 
tando expressa esse: 

82, 3 ποία Ἰὰρ ὠφέλεια χερδῆσαι κόσμον, 

ψυχῆς δὲ πιχρὰν δυστυχῆσαι ζημίαν; 
cf. Matth. 16, 26 τί γὰρ ὠφελεῖται ἄνϑρωπος, ἐὰν τὸν κόσμον ὅλον 
χερδήσῃ, τὴν δὲ φυχὴν αὑτοῦ ζημιωθῇ: 

86, ὅ ἕως ἔτι ζῶν, φῶς ὑπῆρχε τοῦ κόσμου, 

ἕως ὑπὲρ γῆς elys τὴν λαμπηδόνα, 

do’ ἧς ὅλην ηὔγαζε τὴν οἰκουμένην 

ὁποῖα. φαιδρὸς λύχνος αὐχμιηρὸν τόπον. 
cf. Matth. 5, 14 ὑμεῖς ἐστε τὸ φῶς τοῦ κόσμου" ... οὐδὲ χαίουσι λύχνον 
χαὶ τιϑέασιν αὐτὸν ὑπὸ τὸν μόδιον, ἀλλ᾽ ἐπὶ τὴν λυχνίαν, xal λάμπει 
πᾶσι τοῖς ἐν τῇ οἰχία. οὕτω λαμφψάτω τὸ φῶς ὑμῶν ἔμπροσϑεν τῶν 
ἀνθρώπων χτλ. 

Ceteri loci, quibus haec lex violatur, emendandi sunt: 

Ignat. tetr. 2, 1 βέλει τὸ στῆϑος ἀετὸς τρώϑη πάλαι. ἢ) 


'ı) C£. 80, 5 (6). 
?) Versum Georg. Pisid. Hexaöm, 158 ὡς πρός os στιγμῇ... quem e.g-. 


188 


egendum est: τρώϑη βέλει τὸ στῆϑος ἀετὸς πάλαι. 
De Ignat. in Adam. 17 cf. p. 117. 
Theod. 1,24 τῆς Ἰλίου γὰρ τοὺς πορποργίους δόμους. 
γοπυργίους coni. Jacobsius. 
1, 267 tpavov δὲ γλῶτταν, δὸς παρρησίαν Adyov. 
egendum est: δὸς λόγου παρρησίαν (cf. Mueller 1.1. p.9 adn. 10). 
ox παρρησία legitur in fine vv. 1, 256. 3, 18. 
2, 194 μόνον πλατυνϑῇὴ σχῆπτρον τῆς μοναρχίας 
ὃ, 41 σοῦ σχῆπτρον λαμπρόναντος ἐν μοναρχία... 
δρομάσππηι est utroque loco: σκῆπτρα. | 
3, 177 οἱ δὲ στραφϑέντες τῇ πλοχῇ τῶν σφιγμάτων. 
ραφέντες coni. Mueller 1. I. p. 9 adn. 10. Cf. etiam 1, 48 
τεστράφη 3, 98 στραφέντες 4, 138 στραφείς. 
Littera N paragogica delenda est: 
1, 120 xal φοινικὴν ἔβαπτεν τὸ ξίφος τρίχα 
4, 111 πολλοὺς προεξένησεν τῷ στρατῷ πόνους 
2, 110 ἔξωϑεν ϑαρσήσωσιν ἐχβεβηχέναι 
4,43 φραάττων χύχλοις ἔξωϑεν τὰς περιστάσεις. 
yzantini utramque formam (ἔξωϑε οἱ ἔξωϑεν) agnoverunt teste 
anne Tzetza in Exegesi in Iliadem p. 118, 4 ed. Herm. 
= 819, 32 ed. Bachm.]: ei... φωνῆεν ἔχουσιν ἐπιφερόμενον ταῦτα, N 
d Σ χαὶ Καὶ ἔχουσιν᾽ ἔξωϑεν, εἴκοσιν... εἰ δὲ σύμφωνον, ἔξωϑε 
ἄφονται χαὶ εἴκοσι χτλ. 
Desperate corruptus est versus obscurus 3, 172. 
Christ. 6,8 [ἢ μὲν γὰρ εἷλχς πάντας χρούμασι] ξένοις. 
egendum est: πάντα κρούμιασι. 
85, ὅ τροφῆς χορηγοὺς οὐρὰν xal χόπρους ἔχων. 
egendum est: οὖρα. Agitur de medico aliquo. 
122, 110 τοῖς οὖν μεγίστοις οὐδὲν προσβαλεῖν σϑένων. 
sgendum est: τοῖς οὖν μεγίστοις προσβαλεῖν οὐδὲν σϑένων. 
132, 5 βδελλύττεσϑαι, leg. βδελύττεσϑ αι. 
De v. 136, 181 σεμνοί cf. p. 72. 
loan. etym. 63 (de voce ϑαλασσα): 
τοῦ δ᾽ ὕδατος ϑϑαλασσα' ϑησαυρὸς πάλιν, 
τοῖς ἄσσπον' οὖσα ϑαῦμα τοῖς χερσοτρόφοις 
ἄγει πλέοντας ἐγγύς te!) τοῦ ϑανάτου. 
avit Mueller, corruptum esse docuit Hilberg in Wiener Studien vol. VIII 


298. 
1) ξγγὸς τὲ cod. Vat. Graec. 889. 


184 


Legendum est: ἄγει πλέοντας ἐγγύϑεν τοῦ Yavaro. De 86 origi- 
natione cf. E Gu. 253, 46 παρὰ τὸ ἄσσον εἶναι ϑανάτου τοὺς πλέον- 
τας ἐν αὐτῇ; ef. etiam EM. 441, 28. Cram. An. Ox. II 377, 27. 
448, 17. 
etym. 87 (de voce νιφετός): 
πρὸς γὴν viwerds‘ διέστη πᾶς ἐχ ‚veponc“. 
Legendum est: πρὸς γὴν διέστη ,νιφετὸς“ πᾶς ἐχ νέφους“. 


8 6. De senariis ὁλοσπονδείοις. 


Senarii, qui sex spondeorum sunt, in Ignatii et Christo- 
pbori carminibus non leguntur. Eiusmodi versus consulto com- 
posuerunt Theodosius?) et lIoannes: 


a) ut sententiarum gravitatem ipso verborum rhythmo 
augerent; .cf. 
Theod. 3,28 σὺ τὰς πόλεις ἔπλησας οὐ σχύλων μόνων, 
ἀλλ᾽ εἰρήνης ἔπλησας χαὶ πολλῆς δόξης. 
Imperatoris Romani de rebus Byzantinis merita Theodosius 
summis laudibus extulit. 


loan. etym. 95 de voce σχηπτός disserens fulminis vim his 
verbis depinxit: 
»σκηπτὸς" καὶ «πρηστὴρ ,ἐμπιπρῶν", οἷς ἐνσχήπτει", 
πόρρω φέροιτο τῶν ϑεῷ προχειμένων. 
b) αἱ tristitiam dicentis verborum rhythmo significarent; cf. 
 Theod. 3, 60 ὁ χύριός μου μὴ σιωπήσῃς ὅλως" 
εἰ γὰρ σιωπήσειας, εἷς τῶν ἐν βόϑρῳ 
βαινόντων εἰμί, σχυϑρωπός, πλήρης μόχϑων. 
His versibus expressit Theodosius Davidis psalm. 28 v. 1 πρὸς 
σέ, χύριε, ἐχέχραξα, ὁ ϑεός μου m παρασιωπήσῃς ἐπ᾽ ἐμοί" μιή ποτε 
παρασιωπήσῃς ἐπ᾽ ἐμοὶ καὶ ὁμοιωϑήσομαι τοῖς χαταβαίνουσιν εἰς λάχχον. 
Ioan. 47, 1—48 descripsit, qualis fuisset ad id tempus 
domus suae, qua tum excessurus erat, condicio, et quid ipse in 
hac domo passus esset; de futura eius condicione tristis verba 
facere coepit versu 
49 νῦν δ᾽ ἄλλους ἕξεις, od; παιδεύσεις Kal ϑρέφεις. Ὦ 


1) Theodosium sine iusta causa carpsit Mueller ]. 1. p. 10, 3. 
?) In margine codicis Vat. Graec. 676 huic versui per compendiunı 
adscriptum est ολοσπονδείος. 


135 


8 7. De hiatu. 

Hiatum Ignatius, Theodosius, Christophorus, Ioannes 
ırioge vitaverunt; legitime eum admiserunt post praepositionis 
% formam per apocopen ortam: 

‘ Ign. in Adam. 3 (1) δι᾿ ἡδονῆς carm. alph. 24 (2) [cf. Rhei. 
us. vol. 46 p. 322] δι᾽ αὐτῶν. 

Theod. 2, 8 (2) δι᾿ αὐτοὺς 3, 171 (2) δι᾿ αὐτοῦ 2,48 (1) & ἧς 
16 (2) δι᾿ ἡμᾶς. 

Christ. 121, 6 (4) δι’ αὐτόν 30,15 (1) δ᾽ ἧς 123,4 (1 οἱ 4) 
'7v 126,4 (1) δι’ ὧν 90, 65 (2) δ’ ἱππάζο... 

Ioan. 28, 21 (2). 62, 8 (2) δι᾽ αὐτοῦ 57,9 (1). 97, 1 (1) δι’ οὗ 
22 (1). 5,27 (1). 62,3 (4) δι’ & 7,32 (1) 19, 10 (1) & ἧς 
16 (1). 43, 8 (1) δι᾽ ἦν 89, 1 (1) δ᾽ & 33, 4b (2) δι᾽ ἀμφοῖν 
88 (2) δι᾿ ἔργων ὅ8, 2 (Ὁ) δι᾽ ἀστέρων etym. 154 (5) δι’ ὀμμάτων. 

Ceteri loci, quibus hiatus videtur admissus esse, omnes fere 
rrupti sunt: 

Ign. tetr. 28, 4 ἀπεστερεῖτο xal τοῦ οὗπερ ἐχράτει 
ılg., τὸ οὗπερ Corais.; τόδ᾽ οὗπερ coni. Mueller. 

tetr. 40, 2 ᾧπερ συναντῶν πᾶς τις αὖ ἐπροσχύνει. 
τὸ προσχύνε: coni. Mueller.!) 

tetr. 38, 8 ‚wc ἐν ϑέρει', εἴρηχεν, οἦδον ὀξέως". 
ρᾳ ϑέρους“, εἴρηκεν coni. Mueller; sed haud scio an hac 
nendatione opus non sit, nam inter cicadae verba ‚ws ἐν ϑέρει' 
vocabulum εἴρηκεν longius interest intervallum. 


Theodosius non solum post praepositionem δια, sed etiam 
st voculam πρό hiatum legitime admisisse videtur: 

5, 29 ὦ Χριστέ, ΠΠχτρὸς τοῦ πρὸ αἰώνων τέχνον. 
ecte emendati sunt a lacobsio versus: 

2, 122 ὅπου προφήτης οἷδε χειμάρρους λέγειν 

Ἰάλαχτα ἐχμέλιτα ἐξοίνου ὑέειν. 

pgendum est: γάλαχτος, ἐκ μέλιτος, ἐξ οἴνου ῥέειν. Cf. Nico- 
um Mariam Foggini ad hune versum; de producta media syl- 
ba vocig μέλιτος cf. p. 65. 


ἢ De augmento omisso cf. tetr. 2,1. 4,1.3. 6,4. 8,1. 12,1. 13,1. 
‚2.3. 25,3. 29,2. 35, 3. 89, 8. 47,1. 50,2. 52,1. 53,3. 
?) Item Ioann. Damasc. can. I 48 
Πατρὸς τεκοῦσα τὸν πρὸ αἰώνων Aöyov. 
, Mueller ]. 1. p. 9; Hercher, erot. script. Graec. vol. II p. LVI. 


186 


4, 128 ἐχεῖ χαϑεσϑεὶς μέχρι δυσμοῦ ἡλίου. 
Legendum est: δυσμῶν. Vox δοσμός in vocabulorum thesauris 
non legitur. 

Christ. 6, 7 οὐ ταῦτα χρείττω καὶ λύρας τοῦ Ὀρφέως 
cod. Crypt., A. Rocchi; sed recte exhibet cod. Vat. Graec. 1357 
τῆς Ὀρφέως. 

16, 1 [εἰ ἁλμυρίζων ῥοῦς ϑαλ]άττιος πάλαι, 

γῦν δὲ γλυχάζων" ἀλλὰ μηδὲν ϑαυμάσῃς. 

Legendum est: ἦν ἅλμυ ρίζων. 

44, 48 χαὶ πᾶν χαλὸν σόν, ὦ χαλῶν σὺ ὥριον. 
σὺ χωρίον recte coni. A. Rocchi; cf. 8 2. 

98, 5 τοιοῦτος εἶ οὐ χαὶ γεγραμμένος, Λόγε. 
et σὺ recte coni. A. Rocchi; cf. 24, ὅδ. 

109, 126 ἄρρηται ἔσχον τηνικαῦτα τὸν φόβον. 
Legendum est: ἄρρητον. Agitur de nautis. 

11T, 2 «οὐχ εἰς σὲ αὐτόν, εἰς δὲ σοὺς μᾶλλον φίλους. 
Legendum est: σεαυτὸν; item 58, 2. 

142, 10 εἰ μὴ λαλοῦσι φεῦδος οἱ ᾿Ασχληπιάδαι. 
Delendum est fd. Οἱ 8 1. 

Denique legendum est: 96, 1 πατοῦσιν» ὧδε et 114, 128 
ap ἐστιν» ὥσπερ. 

Quae cum ita sint, dubium non est, quin A. Rocchi male 
coniecerit: 

77, 2 «μὴ o>dyl πένϑους ἀλλ᾽ ἐπαίνων ἀξίαν 

45, 3 «τῇ» ἡδονῇ δὲ τοῦτο δέξαι καρδίας. 
Legendum est: ἀλλ᾽ ἧδον ἤ. 

Emendari non possunt, 418 codex tineis nimis mutilatus 
est, versus 109, 44. 114, 134. 136, 161. 


Ioannes hanc de hiatu vitando legem semel violavit neces- 
sitate quadam coactus in etym. 118 (de voce ἔαρ): 


‚gap‘ δ᾽ ‚ea‘ ὕει τε καὶ ‚pei‘ πλουσίως 
τουτέστι χρηστὰ πάντα χα'νὰ δειχνύων. 


8 8. De caesuris. 


Omnes horum versificatorum senarii aut post quintam aut 
post septimam syllabam incisi sunt. Quamobrem improbandi sunt 
versus, quos Mueller coniectando proposuit: 

Ign. tetr. 20, 1 ter λαγὼν λαβεῖν || ἀγροῖχον ἱππότης. 


151 


Editionis Rittershusianae verba 

Nreı λαβεῖν aypoinov ἱππότης λαγών 
mutanda non sunt; cf. 8 2. 

tetr. 38, 2 μύρμηξ δ᾽ ἔφη" || „ei δὴ || ϑέρους ὄντος τ᾽ ἕδρας. 
Vulgo: μόρμηξ δ᾽ ἔφησε" τί ϑέρους ὄντος ἕδρας. Cf. p. 78. 


89. De 3 littera Attica. 


Litteram N paragogicam non solum hiatus evitandi causa, 
sed etiam ad brevem syllabam finalem positione producendam 
ab Ignatio, Theodosio, Ioanne identidem, nunquam a Chri- 
stophoro usurpatam esse supra monui; cf. p. 76 84. 

Animadvertendum est Ignatium solum eodem consilio Attica 
quoque forma ξύν (pro σύν) usum esse: 

in Adam. 18 ὕδωρ τε καὶ πῦρ, ἀέρα ξὺν αἰϑέρι 
(sed cf. in Adam. 69 καὶ δέξεται τάχιστα, σὺν σοὶ καὶ φαγῃ). 

De Ξ litterae Atticae usu cf. Hilberg in Wiener Studien vol. 
ΥΠΙ p. 308 et X p. 89. 


Index scriptorum 


qui in hoc libello tractantur: 


Anecdota Chisiana: 6. 
Anecdota Graeca ed. Bekker: 30. 


Anecdota Oxon. ed. Cramer: 7. 23. 


40. 41. 94. 134. 
Anecdota Par. ed. Cramer: 9. 92. 


Anecdota Varia ed. Studemund: 55. 


Antiatticista: 125. 
Apollonius Dyscolus: 27. 34. 


Aristides Quintilianus: 5. 9. 23. 24. 


26. 27. 32. 
Aristonicus: 37. 89. 
Aristophanes: 13. 
Aristoteles: 4. 5. 6. 9. 11—16. 
Athenaeus: 6. 37. 91. 
Odoerdus Bizetus: 29. 
Joannes Botaniata: 57. 58. 59. 
Callias: 6. 
Cato: 95. 96. 97. 
Charisius: 23. 26. 


Choeroboscus: 20. 22. 25. 26. 30. 31. 


36. 4043. 44. 68. 91. 


Christophorus Mytilenaeus: 62.67 — 72. 


75—81. 115. 121—137. 
Commentum Einsidlense: 28. 
Crates Mallotes: 37. 
Demetrius Ixion: 37. 
Diassorinus v. Ps.-Draco. 
Didymus: 36. 37. 

Diogenes Laertius: 4. 
Diomedes: 26. 
Aelius Dionysius atticista: 92. 


Dionysius Hal.: 4. 7. 8. 21. 48—54. 
Dionysius Thrax: 4. 5. 9. 11—13. 
16—19. 22. 23. 28. 29. 33. 36. 58. 


Donatus: 26. 


Ps.-Draco: 18. 23. 89. 90. 91. 92. 94. 
108. 109. 

Ephraemius: 56. 57. 80. 93. 

Erotemata grammatica: 11. 23. 

Etym. Gud.: 40. 41. 68. 94. 108. 127. 
134. 

Etym. Magn.: 88. 40. 41. 108. 127. 134. 

Euripides: 66. 

Eustathius Macrembolita: 69. 70.132. 
Eustathius Thessalonicensis: 20. 31. 
3441. 4547. 82. 89— 93. 

Fortunatianus: 26. 

Gregorius Corinthius: 39, 

Gregorius Nazianzenus: 67. 80. 81. 

Heliae monachi appendix: 42. 4. 
46. 41. 92. 

Heliodorus grammaticus: 19. 24. 28. 
30. 31. 32. 

Heliodorus metricus: 25. 36. 42--4. 

Hephaestio: 5. 12. 25. 44. 

Heraclides Milesius: 91. 

Herennius Philo: 34. 

Hermogenes: 51. 

Herodianus: 16. 18. 20. 34. 37. 38. 
40. 41. 89. 90. 91. 108. 123. 

Hesychius: 21. 37. 

Ignatius diaconus: 61. 64. 75-8l. 
115. 121—137. 

Ioannes Damascenus: 135. 

Ioannes Euchaitensis: 62. 68, 72—81. 
115—137. 

Lachares: 53. 54. 

Longinus philosophus: 5. 32. 

Lucillus Tarrhaeus: 4. 

Marius Victorinus: 26. 


felampus (seu Diomedes): 6. 7. 9. 20. 
22. 24-28. 30—33. 44. 54. 

's.-Moschopulus: 22. 23. 

licanor: 34. 

licetas Eugenianus: 86. 87. 

licias: 37. 

rion: 38. 127. 

'ausanias atticista: 92. 

'havorinus: 89—92. 

fanuel Philes: 56. 57. 

'hiloxenus: 38. 

'hotius: 91. 114. 


139 


faximus Planudes: 26. 93-98. 108. 


114. 

lato: 3. 4. 5. 6. 127. 

Jutarchus: 21. 

riscianus: 27. 

fichael Psellus: 26. 31. 32. 55. 62. 
63. 126. 

tolemaeus Ascalonita: 33—36. 


tegulae prosodiacae ed. G. Hermann: 


80. 94. 
cholia Aeschylea: 101---108. 
cholia Aristophanea: 91. 
cholia Euripidea: 25. 52. 107. 
cholia Hephaestionea altera: 5. 32. 
44, 45. 46. 


| 
Ä 


Scholia Homerica: 35. 41. 89. %. 

Scholia Sophoclea: 52. 105. 

Sextus Empiricus: 7. 9. 10. 11. 16. 
18. 19. 21. 24. 28. 29. 

Sophocles: 125. 

Soranus Ephesius: 123. 

Stephanus Dionysii interpres: 9. 20. 
24. 26. 30. 36. 

Stephanus Byzantius: 34. 92. 

Strabo: 89. 92. 

Terentianus Maurus: 26. 

Testamentum Novum: 21. 182. 

Testamentum Vetus: 65. 134. 


Theodorus Prodromus: 75. 76. 79. 
86. 87.-126. 
Theodosius diaconus: 61. 64—67. 


75—81. 115. 121—187.. 
Theodosius grammaticus: 22. 100. 
Pa.-Theodosius: 7. 9. 22. 23—26. 29. 
Thomas Magister: 99. 104. 
Ps.-Tricha: 44. 

Demetrius Triclinius: 18. 33. 62. 93. 

97. 8B—115. 

Trypho: 18. 36—41. 
Ioannes Tzetzes: 82—88. 133. 
Velius Longus: 28. 29. 


Insunt in hoc libello haec: 


Pag. 
Cap. 1. De antiquissimae περὶ στοιχείων doctrinae fragmentis. . 3-1 
Cap. U. De vocalium AIT nominibus . . . . 22 2 2 2 20. 17-33 


Cap. 1Π. De Ptolemaeo Ascalonita, Tryphone, Heliodoro . . . . 3341 

Cap. IV. De rhetorum eorumque grammaticorum praeceptis qui 
Byzantinorum immutatam pronuntiationem tuentur . . 48-59 

Cap. V. De Ignatio diacono, Theodosio diacono, Christophoro 
Mytilenaeo, Ioanne Euchaitensi. (Saec. X—XI) . . . 59-81 


Cap. VI. De loanne Tzetza et Eustathio. (Saec. XIL). . .. . 829 
Cap. VII. De Maximo Planude et Demetrio Triclinio. (Saec. XII) 93—115 
Appendix. 200 0 vo er ren en ren 115—137 


I. De Ignatii diaconi senariorum in Adamum memoria. . . 116—121 
II. De Ignatii, Theodosii, Christophori, Ioannis legibus metricis 121—137 
Index scriptorum . . .. . ren ne 0.0.1838. 139 


Typis societatis typographorum Vratislaviensium. 


BRESLAUER 
PHILOLOGISCHE ABHANDLUNGEN. 


HERAUSGEGEBEN 


RICHARD FÖRSTER, 


PROFESSOR DER OLASSISCHEN PHILOLOGIE AN DER UNIVERSITÄT BRESLAU. 


SECHSTER BAND. 


VIERTES HEFT. 


DE DUALI GRAECORUM ET EMORIENTE 
ET REVIVISCENTE 


HERMANNUS SCHMIDT. 


BRESLAU. 
VERLAG VON WILHELM KOEBNER (M. & H. MARCUS). 
1893. 


)E DUALI GRAECORUM ET EMÖRIENTE 
ET REVIVISCENTE 


SCRIPSIT 


HERMANNUS SCHMIDT. 


VRATISLAVIAE. 
APUD GUILELMUM KOEBNER (M. er H. MARCUS). 
1893. 


Daalis numerus in eis quae nunc in hominum usu sunt 
linguis Europaeis omnibus, si Slavicas quasdam exceperis dia- 
lectos, intermortuus est. Prioribus autem aetatibus longe eum 
lateque viguisse cum ex aliis tum e Graeca lingua compertum 
habemus. Qui numerus cum a nostra sentiendi dicendique ratione 
procul absit, viros doctos exeitavit, ut, quis fuerit eius ortus, 
quis usus, quaererent. 

Ac primus quidem qui nostro saeculo de duali numero dis- 
putavit Guilelmus de Humboldt (in »Abhandlungen der Berlin. 
Akad. 1827 p. 161—187 ‚Ueber den Dualis‘«), quae sit dualis 
vis notioque quibusque in linguis vestigia eius existant, exposuit. 
In fine autem commentationis cum exemplo dualis Homerici, 
quanta sit huius numeri ad augendam illustrandamque orationem 
vis demonstrasset, ipse se quae eius fata in Graeca lingua fuerint, 
posterius explicaturum esse pronuntiavit. Promisso quominus 
staret cum et aliis studiis et morte impediretur, alii quam ipse 
instituerat quaestionem fusius tractaverunt. Ac primo quidem 
pauci eum secuti sunt, ut G. Blackert, qui praeclaras ‚de vi 
usuque dualis numeri apud Graecos‘ commentationes scripsit 
(Cassel 1837. Marburg 1838) et Zander, qui ‚de vocabuli öbo 
usu Homerico Hesiodeoque et Attico‘ (Königsberg 1834. 1845) 
accurate disseruit. Longo demum intermisso spatio!) novam 
lucem huic quaestioni attulit A. Bieber commentatione ‚de duali 
numero apud epicos, lyricos, Atticos‘ (Jenae 1864) edita. Proximis 
fere his viginti annis dualis usum imprimis apud Atticos illustra- 


!) Fr. Mueller (Sitzgsber. ἃ. Wiener Akad. 1860 vol. 85 p. 51—67 et 
1870 vol. 79 p. 449-460) de origine formarum dualium imprimis in linguis 
semiticis disseruit. 
1 


2 


verunt A. Roeper (‚de dualis usu Platonico‘, Gedani 1878), 
Stephanus Keck (‚Der Dual bei den Rednern mit Berticksich- 
tigung der attischen Inschriften‘, Würzburg 1882), Ohler (‚Ueber 
den Gebrauch des Dual bei Homer‘, Mainz 1884), Hasse (‚Der 
Dual bei Xenophon und Thucydides‘, Bartenstein 1889 et ‚Ueber 
den Dual bei den attischen Dramatikern‘ ibidem 1891). Quae 
Keckius de titulorum Atticorum usu protulerat, Meisterhansius 
in libro, qui inscribitur ‚Grammatik der attischen Inschriften‘ 
plenius accuratiusque persecutus est. Dualis usum, qui 
fuit extra Atticam, Paulus Doerwald commentatione, quam 
scripsit ‚de duali numero in dialectis Aeolicis et Doricis, quae 
vocantur‘ (Rostochii 1881) enarravit. Quibus studiis eo sumus 
provecti, ut, qualis fuerit usus ab Homero usque ad Alexandri 
Magni tempora perspectum habeamus. Docti autem viri cur hic 
constiterint, haud difficile est cognitu. Ex inscriptionibus enim 
Atticis discimus exeunte quarto a. Chr. n. saeculo dualem 
numerum prorsus evanuisse. Cum titulis autem consentiunt fere 
scriptores, quorum usus dualis numeri paulatim imminuitur, ita 
ut Stephanus Keck 1. l. circa annum CCCXXIum novissimas 
dualis numeri formas inveniri dixerit. Sed titulorum dualem non 
omnino cum scriptoribus convenire, si acrius in eum inquisiveri- 
mus, elucebit. Nam in titulis Atticis usque ad extremos belli 
Peloponnesiaci annos dualem quam maxime florentem deprehen- 
dimus. Cum enim de duobus agitur, non solum nominum, sed 
etiam verborum dualis plerumgue — semper enim hoc fieri, 
quoniam ex undecim exemplis unum (C. I. A. IVb 373, 180) 
dissentit, cum Meisterhansio dicere non licebit — ponitur. Inde 
ab anno CCCCXVIH° dualis verborum omnino deest, post annum 
CCCCIX®® pro nominum duali plurales formae interdum exstant. 
Primis autem quarti saeculi decenniis duales formae magis 
magisque evanescunt, ita ut anno fere CCCXXIX° novissimae 
legantur teste Meisterhansio.!) Postea nil nisi ra θεὼι — iota 
a lapicida prave adscriptum est — semel legimus in inscriptione 
primis decenniis saeculi alterius incisa (C. L A. II, 605, 12). 
ΠΟ igitur ipso tempore cum summa imperii ab Atheniensibus 


ἢ) Inscriptio C. I. A. III, 1400, 12 
πόλε]ως σωτῆρε πολῖται 
quae ad Demetrium et Antigonum referenda itaque post hunc annum 
exarata videtur, metrica est. 


ὃ 


ad Lacedaemonios transferretur, dualis numeri usus imminueba- 
tur, evanuit Alexandri Magni aetate.e Quocum convenit, quod 
exeunte saeculo quarto δυεῖν, in qua terminatio dualis paene 
intercidit, in locum δυοῖν formae successit. 

Scriptores non tam arta lege dualis usum circumscripserunt, 
quam titulorum Atticorum auctores. Iam apud Homerum dualis 
ponendi non tam necessitas quam facultas exstabat. Cuius rei 
innumera habes in Iliade et Odyssea exempla. Qua libertate 
videtur fieri potuisse, ut duales formae omnino interirent, cum 
ut superfluae in oblivionem caderent. Quod in omnibus Graecae 
linguae dialectis accidit praeter Atticam. Nam neque apud 
Aeoles neque apud Iones duales formas reperimus, perguam 
raras apud Dores, Apud Atticos autem scriptores duas illas 
aetates, alteram usque ad bellum Peloponnesiacum, alteram ad 
Alexandri Magni dominationem, discernere possumus. Nam qui 
ante annum quadringentesimum fere scripserunt excepto Thucy- 
dide, Aeschylus, Sophocles, Euripides, Aristophanes, Antiphon, 
Andocides dualis multo maiorem usum praebent, quam qui 
postea, Lysias, Isocrates, Xenophon. Lycurgus autem, Hyperides, 
Demosthenes, Dinarchus perraro eo usi sunt. Contra Plato et 
Isaeus in eo adhibendo longe modum aequalium excesserunt. 

Multo autem magis in formis verbalibus usus scriptorum 
a titulis recedt. Nam in titulis post annum CCCCXVOwm 
exaratis dualis verbi non exstat, Lysias autem, Xenophon, 
Plato, Isaeus his formis multo saepius usi sunt quam priores, 
ita ut circa annum quadringentesimum verborum dualis non 
evanuisse, sed crevisse videatur. δύο quoque vocabuli usus 
apud scriptores alius est atque in titulis. In his enim ante 
annum CCCCIXm haec vox semper cum duali coniuncta est, 
apud Aeschylum, Sophoclem, Euripidem, Aristophanem haud 
raro cum plurali. 

Mirum autem esse non potest titulorum usum cum scriptori- 
bus aliquantulum discrepare. Titulorum enim auctores cum in 
eisdem vel similibus rebus plerumgue versarentur, consuetudine 
quadam de similibus rebus eadem iterandi ad constantiam 
quandam dicendi adducti sunt. Scriptores vero pro suo quisque 
ingenio proque genere litterarum quod colebant, alii ad quoti- 
dianum sermonem propius accesserunt, alii quam poterant 
maxime sese removerunt. 

1: 


4 


Quae cum ita sint, nonne illud nobis erit quaerendum, num 
post Alexandri Magni tempora scriptores exstiterint, qui orationem 
ad Attici sermonis leges propius revocantes duali numero usi 
sint, num Aristoteles, qui aequalis fere erat Demosthenis, num 
Tbeophrastus, qui Aristotele magistro usus est, num Epicurus, 
alii duali omnino abstinuerint? Atque cum per longum temporis 
spatium sensim paulatimque duales formae imminutae sint, quae 
fuerint novissimae quandoque exstiterint, interrogabimus. 

Altera quaestio inde movetur, quod in titulis Atticis Roma- 
norum imperatorum aetate incisis duales formae reperiuntur. 
Itaque quo tempore hic numerus in vitam revocatus sit, quaeren- 
dum est. Atque Guilelmus Schmid in libro, qui inscribitur 
‚der Atticismus‘ (tom. I pag. 87) haec fere dieit: ‚Der Dualis 
kommt (scil. apud Dionem Chrysostomum) in Nominal- und 
Verbalformen ziemlich häufig vor.... er ist von den Atticisten 
künstlich wiederbelebt.‘ Et paulo infra pergit: ‚Die χοινή, die 
Sprache der LXX (Mullach, Gramm. d. griech. Vulgärsprache 
S. 149f. 151) und des N. T. (Winer, Gramm. des neutest. Sprach- 
idioms 6. Aufl. p. 160) kennt ihn nicht mehr. Strabo braucht 
ibn jedenfalls nicht oft (im 1. Buche habe ich ihn nicht ge- 
funden). Als etwas eigentümlich Attisches wurde dieser Numerus 
aber in den sprachlichen Apparat der Atticisten aufgenommen... 
und wird uns bei allen diesen Autoren begegnen‘ Quem locum 
mihi Guilelmus de Christ minus accurate respexisse videtur, 
cum ‚Griechische Litteraturgeschichte p. 597?‘ de Dione Chryso- 
stomo dicit: ‚als einer der ersten Vertreter der atticisierenden 
Richtung hat er die Sprache von dem Kehricht der Vulgärsprache 
gereinigt, aber auch entgegen dem natürlichen Gang der Ent- 
wicklung wieder alte längst abgestorbene Formen, wie den Dual 
einzuführen gesucht.‘ Atque erit, cur mireris, quod Dionem, si 
rerum naturae adversatus dualem adhibuit, tot tantique scriptores 
imitati sun. Nam quae ab ordine naturae recedunt, non fere 
scriptores summi ingenii summaeque elegantiae imitari solent. 
Cum igitur constet a Dione Chrysostomo dualem esse adhibitum 
neque qui hunc secuti sunt scriptores eo caruisse, iure inter- 
rogabimus, num revera ille dualem numerum revocaverit an 
ante eum redintegratus sit quaeque causa, hoc ut facerent, 
scriptores impulerit. Quae ut cognoscamus, quis fuerit dualis 
numeri ab Aristotelis usque ad Dionis Chrysostomi tempora usus 


ὅ 


investigare necesse est. Ita elucebit, quae extrema eius fata 
fuerint et quis numerum intermortuum in usum revocaverit. 

Ac primum quidem ad prosae orationis scriptores acceda- 
mus. Nam poetae cum vestigia priorum secuti non dialectum 
vulgarem sermonemque cotidianum praebeant, sed arte quadam 
compositum et prioris poeseos usu temperatum, a scriptoribus 
pedestris sermonis seiungendi et peculiari quaestione tractan- 
di erunt. 

Cum autem in omnium rerum cognitione duo illa sint dis- 
cernenda, primum ut singulas res pernoscamus, dein ut vim 
earum causasque quibus inter se cohaerent, intellegamus, nos 
quoque primum singulorum scriptorum usum exponemus, tum 
quae dualis usurpandi aetates quaeque causae fuerint, cur singuli 
singulos usus praebeant, quantum quidem in nobis erit, demon- 
strabimus. Inter utramque autem partem indices ponemus, quo 
facilius singula inventa uno quasi obtutu comprehendi possint. 


Caput 1. 
81. De Aristotele. 


Discernendi sunt genuini Aristotelis libri a spuriis, qua in re 
iudicium Eduardi Zelleri (Gesch. ἃ. griech. Philos. 2, 2) secutus 
sum. Libellum περὶ ἀτόμων Ἰραμμῶν, cum vel Aristoteli vel 
Theophrasto tribuatur, huc inserui, non quo sententiam de eo 
feram, sed quia cum utriusque usu congruit, ut non multum re- 
ferat, utri adnumeretur. Dualis exempla nulla inveniuntur in 
his libris: xarmyoplau,!) π. ἑρμηνείας, μετεωρολογ., 7. ψυχῆς, 
π. μνήμης, π. ὕπνου, 7. ἐνυπνίων, T. μακχροβιότητος, 7. νεότητος, 
π. ποιητικῆς. In ceteris hae formae leguntur: 

avaı. προτ. I 15 p. 34218 δυοῖν ἐλαχίστοιν 
Il 22 p. 68225 δυοῖν ὄντοιν 
avar. vor. II 11 p. 94229 ἡμίσεια δυοῖν ὀρϑαῖν 
roxıx. VI 11 p. 149812 ἐν ἀμφοτέροιν τοῖν λόγοιν (ἀμφοτέροις 
τοῖς λόγοις BC) 
περ. σοφ. ἐλ. 6 p. 16801 δυοῖν ὀρϑαῖν 
176b 8 δυοῖν ὄντοιν 


1) Locus 12 p. 14a 31, quem infra p. 14 laudavi, inter spurios est. cfr. 
Zeller, Gr. Philos. II, 2, 67, not. 1. 


6 


φυσ. Axp. IV 8 p. 2190 14 πλείονι δὲ τοῖν δυοῖν 


τῇ ἢ τὖ δὴ τε 


ΠΝ 


16 ἐπὶ πλείονι τοῦ ἑνὸς ἢ τοῖν δυοῖν 
Υ 3 p. 22725 ἐφεξῆς τοῖν δυοῖν (τῶν δύο E) 
18 δυοῖν ὄντοιν εἶναι τοῖν ἐσχάτοιν (τῶν 
ἐσχάτων E) 
VI 3 p. 234235 ἐν ἀμφοῖν τοῖν χρόνοιν 
8 p. 239816 οὐχ Evi τινι χρίνοντες ἀλλὰ δυοῖν τοῖν 
ἐλαχίστοιν 


VIII 6 p. 259828 τοῖν δυοῖν 


. oopav. I 12 p. 28281 δυοῖν γὰρ ὅροιν εἰ ἀδύνατον τὸ ὕστερον 


Il 12 p. 2391} 24 δυοῖν δ᾽ ἀπορίαιν οὔσαιν (ἀποριῶν οὐσῶν Εἢ 
II 1 p. 2980 8 περὶ τοῖν δυοῖν 


.. ev. % φϑορ. II 3 p. 880} 81 ἑχάτερον τοῖν δυοῖν 

. Φυχῆς ΠῚ 1 p. 42582 αἰσϑήσεται ἀμφοῖν (τοῖν ἀμφοῖν L) 

. αἰσϑησ. %. αἰσϑητῶν 7 p. 44769 τοῖν δυοῖν οἷον ὄφεως χαὶ ἀχοῆς 
. ἄναπν. 10 p. 476813 δυοῖν ὄντοιν 

. τι ζῷα. στ. VI 3 p. δ62824 ἄμφω δ᾽ ἤστην (δ᾽ ἤσϑην P, δή 


ἐστιν Aa Ο5) 
4 p. 62} 10 δυοῖν πλέον νεοττοῖν 
10 p. 564b29 τοῦτο ἔχει τοῖν δυοῖν μόνον Sc. 
πόρον (μόνοιν A°) 
VIII 5 p. 594b 15 τοῖν δυοῖν ποδοῖν ὀρϑή (sc. βαδίζει) 
IX 5 p. 6110 8 γνωρίζουσι μάλιστα δυοῖν σημιείοιν 


. ζῴων pop. III 7 p. 670228 δυοῖν τούτοιν (sc. δεῖται) 
. πορ. ζῴων 7 p. 707b 13 δυοῖν σημιείοιν χινεῖσϑαι (δυεῖν Ζ δυσί Er 


σημείοις PYZ) 
12 p. 711221 τοῖν σχελοῖν 


. ζῴων yeveo. I 18 p. 724835 δυοῖν Tobrorv 


124b 4 τοῖν δυοῖν 
19 p. 726832 &x δυοῖν σπερμάτοιν 
II 2 p. 753832 τοῖν δυοῖν (τῶν Z) 
11 p. 7638 4 τοῖν δυοῖν τοῦτοιν 
ἄτομ. Ἰρᾶαμμ. PD. 968} 19 &x δυοῖν ὀνομάτοιν 
970823 ἐχ δυοῖν ἀμεροῖν 


τῶν ner. τ᾿ φυσικ. 1 4 p. θ8ὅ8 11 δυοῖν αἰτίαιν ἐφήψαντο 


ὅ p. 9874.6 δυοῖν τε αἰτίαιν τυγχάνουσι χεχρημένοι 
6 p. 98889 δυοῖν αἰτίαιν μόνον χέχρηται 

III 4 p. 100886 τοῖν γὰρ δυοῖν δύο ἀποφάσεις 
6 p. 1011a27 τῶν ὀφθαλμῶν δυοῖν ὄντοιν 


7 


τῶν μετ. τ. φυσ. VI 5 p. 1030617 ἐκ τῶν δυοῖν (τοῖν T) 
12 p. 108848 τοῖν δυοῖν δὲ τὸ μὲν.... 
18 p. 1038b4 περὲ μὲν οὖν τοῖν δυοῖν 
IX 6 p. 1051841 τοῖν δυοῖν 
’H$. Nixon. I 4 p. 1096416 ἀμφοῖν γὰρ ὄντοιν φίλοιν 
V 14 p. 1137b 10 ἀμροῖν σπουδαΐοιν ὄντοιν (σπουδαίων 
ὄντων Kb) 
VI 5 p. 1140b25 δυοῖν δ᾽ ὄντοιν μεροῖν 
IX 8 p. 1168b 11 ἀμφοῖν ἐχόντοιν (ἐχόντων LP σχόν- 
τοιν MP) 
πολιτ. II 5 p. 1263b 8 δυοῖν ἀρεταῖν 
1 p. 1266b 32 δυοῖν τούτοιν 
12 p. 1274b14 τὴν μὲν χρήσιμον εἶναι τοῖν χεροῖν (ταῖν QP 
Susemill: «ταῖν χεροῖν] ταῖν II! P* τοῖν codd. Bekk. 
(fors. recte)‘ 
8 p. 1294822 τοῖν δυοῖν μῖξιν 
9 p. 1294b6 ἐχ δυοῖν ταγμάτοιν 
1 p. 1301b 32 τοῖν δυοῖν 
88 τοῖν δυοῖν 


3 p. 1802 81 δυοῖν σπιϑαμαῖν (cf. p. 8) 
VII 4 p. 18268 41 δυοῖν σταδίοιν 
18 p. 1881 27 τούτοιν δ᾽ ἐστὶν ἕν μὲν... 
14 p. 1333829 ἢ πασῶν ἢ τοῖν δυοῖν 
7 


p. 136412 δυοῖν apyalv 
13 δυοῖν αἰτίοιν 
14 δυοῖν ἀρχαῖν (δυεῖν ἀρχῶν ΥὉ) 
15 δυοῖν αἰτίοιν 
II 23 p. 1899411 περὶ δυοῖν καὶ ἀντιχειμένοιν 
26 δυοῖν ἐναντίοιν 
ΠῚ 11 p. 14120 34 ἐχ δυοῖν (ἐκ τοῖν δυοῖν Q) 
16 p. 1417b1 τοῖν χεροῖν διασείων (ταῖν QYP 2" τοῖν 
χεροῖν Roemer) ταῖν ΘΙ] Ald. (Θ ΞΞ codd. dett. Bekk., 
II = codd. dett. Gaisfordi) 
frgm. 194 p. 1513811 ἀμφοῖν τοῖν 1) φυσέοιν μετεῖχε 
266 p. 1526 14 οὐδέτερον adr.iv 
431 p. 16484.81 δύ᾽ ὀβολώ 


ἢ Rosius praebet ταῖν, sed τοῖν scribendum est secundum cod. Marcia- 
num Theonis Smyrnaei mathem. ed. Hiller. p. 22, 8. 


8 


"Adıy. πολ. 26 ἐξ ἀμροῖν ἀστοῖν 
28 πρὸς τοῖν δυοῖν ὀβολοῖν 
50 πλείονος ἢ δυεῖν δραχμαῖς (δυοῖν δραχμαῖν Her- 
werden οἱ Leeuwen) 
52 δυοῖν φυλαῖν 
56 δυεῖν φυλαῖν. 

Inter eos quos supra nominavi locos nonnulli sunt, quibus 
Bekker et qui post eum textui Aristotelis purgando operam de- 
derunt, cum libri dissentirent, meliorum auctoritatem secuti 
dualem reposuerunt. Qui loci sunt: 

tor. VI 11 p. 149a 12 ἐν ἀμφοτέροιν τοῖν λόγοιν 

φῦσ. arp. V ὃ p. 22725 τοῖν δυοῖν 

13 δυοῖν ὄντων εἶναι τοῖν ἐσχάτοιν 

odp. II 12 p. 291024 δυοῖν δ᾽ ἀπορίαιν οὔσαιν 
τ. ζῷα ἴστ. VI 3 p. ὅ6284 ἄμφω δ᾽ ἤστην 
πορ. ζῴων 7 p. 101 18 δυοῖν σημείοιν χινεῖσϑαι 
. ζῴων γεν. III 2 p. 753a 82 τοῖν δροῖν 

Ἢϑ. Nix. V 14 p. 1137b10 ἀμφοῖν σπουδαίοιν ὄντοιν 

IX 8 p. 1168011 ἀμφοῖν ἐχόντοιν 

τεχν. (mt. 1 1 p. 1364214 δυοῖν ἀρχαῖν. 

Dubium non est, quin omnibus his locis auctoritatem librorum 
sequi debeamus. Haud aliter iudicandum est de loco πολιτ V ὃ 
p. 1302b 37 δυοῖν σπιϑαμαῖν, quo Susemihlius in textum recepit 
σπιϑαμῶν addita nota: ‚av M® P! ΒΡ -atov Ub -αἰν codd. Bekk. 
(fors. recte)‘. Mea quidem sententia dualis recipiendus est, 
cum eum a librario forma δυοῖν perducto pro plurali positum 
esse mihi quidem veri simile non videaturr. Nam -ῶν in -οῖν 
mutari potuisse, graves si habebis causas, non omnino negabis, 
sed -o:.v terminationem ad -aıv falso scribendam quemquam im- 
pulisse nemo fere erit qui putet. 

Neque cum Bekkero et Susemihlio facio ’H$. Nixon. X 2 
p. 1173210 ἀμφοῖν μὲν γὰρ ὄντων χαχῶν scribentibus, cum duo 
codices ὄντοιν χαχοῖν praebeant. Nam ut omittam quae modo de 
δυοῖν σπιϑαμαῖν dixi, huc quoque pertinere, dualem ex plurali 
non facile potuisse oriri, δυοῖν et ἀμφοῖν ὄντοιν firmae sunt 
dietiones, quae apud Aristotelem constanter (avaX. πρ. Π 22 p.68225. 
r. 00%. ἐλ. 17 p. 176568. wos. ἄχρ. Υ 8 p. 227a13. π΄. avanv. 10 
p. 476813. τ. per. τι φυσ, II 6 p. 1011a27. °HY. Nix. 1 4 
p. 1096a16, Υ 14 p. 1137b1ı0o. VI 5 p. 1140625), (nunquam 


Bann 


9 


δυοῖν vel ἀμφοῖν ὄντων) reperiuntur. In loco libri de Atheniensium 
republica cap. 50: πλείονος ἢ δυοῖν δραχμαῖς (‚so in the MS. The 
last two letters of δραχμαῖς have been blotted in writing and are 
rewritten above.‘ Kenyon) apparet exstinctis -ἰν litteris a librario 
-ἰς positum esse dormitante, cum genetivus requiratur. Quare 
Herwerden-Leeuwen suo iure δραχμαῖν in textum receperunt. 


Restituendus quoque dualis mihi videtur esse loco illo x. γεν. 
%. φϑορ. 1 2 p. 8160 6 δυοῖν τινοῖν. Nam etsi uno codice F niti- 
tur, tamen et usu Aristotelis, qui saepe formas tertiae decli- 
nationis in τοῖν cum δυοῖν coniunxit, et loco προβλ. X 26 p. 893b 22 
ἐχ δυοῖν τινοῖν firmatur. 


π. φυχῆς ΠΠ 1 p. 42522 utrum ἀμφοῖν vel cum codice L 
τοῖν ἀμφοῖν scriberes, ad iudicium de duali instituendum nihil re- 
ferret, sed cum τοῖν ἀμφοῖν ab usu Aristotelico abhorreat, τοῖν 
reiciendum est. Altero loco τεχν. put. III 11 p. 1412} 34 2% δυοῖν 
(ἐχ τοῖν δυοῖν Q) articulus τοῖν non quidem usu Aristotelico, 
verum sensu excluditur. 


π. τ. ζῷα tor. VI 10 p. ὅ64 29 τοῦτο ἔχει τοῖν δυοῖν μόνον 
πόρον librarius codieis A°, qui μόνοιν praebet, manifesto erravit 
inductus duobus illis antecedentibus -o:v (τοῖν δυοῖν). 


In locis τ. μετ. τ᾿ φυσ. VI 5 p. 10306 17 ἐχ τῶν δυοῖν (τοῖν T) 
et πολιτ. V 1 p. 1301b35 τῶν δυοῖν, ad quem locum adnotavit 
Susemihlius: ‚r@v) τοῖν corr. P! (recte ut videtur)‘, diiudicandis 
monendum est articulum sine substantivo omnibus reliquis locis 
cum δυοῖν coniungi forma duali τοῖν (φυσ. axp. IV 8 p. 215b 
14. 15. VIII 6 p. 259228. az. οὐρ. ΠῚ 1 p. 298b8. π. γεν. x. 
φϑορ. II 3 p. 8800 81. π. αἰσϑησ. x. αἰσϑητ. 7 p.447b9. π. τ. ζῷα 
ist. Υ 10 p. ὅ64 29. π. ζῴων γεν. 1 18 p. 7240 4. Π| 2 γ᾿. 7538 82. 
μετ. τ. φὺῦσ. III 4 p. 1008a6. VI 12 p. 10884.8. 18 p. 1058} 4. 
IX 6 p.1057a1. πολιτ. IV 8 p. 1294822. V 1 p. 1301b 82. 88. 
VII 14 p. 1333229.) @Quare utroque loco et T et P! codices 
sequemur. 


Iam de fragmento 421 p. 1548a 31 δ᾽ ὀβολώ verba nobis 
facienda sunt. Quae leguntur apud Pollucem VIII, 113: τὸ öt- 
χαστιχόν, ὅπερ χαὶ τριώβολον χαὶ 60° ὀβολὼ καὶ ὀβολὸς Tv ᾿Αττικός ex 
Aristotele sumpta esse coniecit Rosius respiciens ad duos locos, 
alterum schol, ad Aristoph. Vesp. 684: τοὺς τρεῖς ὀβολούς τὸν 
φόρον λέγει, ἀφ᾽ ὧν ἐδίδοτο τὸ τριώβολον᾽ τοῦτο δὲ ἄλλοτε ἄλλως 


10 


ἐδίδοτο τῶν δημαγωγῶν τὰ πλήϑη κολαχευόντων, ὥς φησιν ᾿Αριστοτέλης 
ἐν ταῖς πολιτείαις, alterum Hesychii 8. v. δικαστιχόν" ᾿Αριστοφάνης 
ἐν “Ὥραις τριώβολόν φησιν εἶναι" οὐ μέντοι ἔστηχεν, ἀλλ᾽ ἄλλοτε ἄλλως 
ἐδίδοτο. Quae si inter se contuleris, Pollucem ipsa verba Aristo- 
telis posuisse pro certo affırmari non posse intelleges. Sed utut 
est, (τὼ) δύ᾽ ὀβολώ priscam fuisse formulam, quam auctor tantım 
retinuerit, consequi ex Aristophanis Ran. 140 τὼ δύ᾽ ὀβολώ 
R. Foerster me monuit. Quare certe haec forma ad Aristotelis 
ipsius usum diiudicandum nihil faecit. 

Accedamus ad postremam, quae est de formis, quaestionem, 
num Aristoteles forma articuli ταῖν usus sit. Qua de re cum 
inter doctos virog multum diuque disceptatum sit, paulo fusius 
nobis disserendum erit. Exemplis quae Hasse protulit (Ueber 
den Dual bei den att. Tragg., Bartenstein 1891, Jahrbb. f. Philol. 
143 p. 416 sq., Zeitschr. f. d. Gymnasialwesen 1891 p. 577-579) 
primum probatur ταῖν fuisse formam Atticam (cf. CIA. II 3, 
1559 medii fere saeculi quarti: P]iAn ταῖν ϑεαῖν [ε]ῤξαμένη ὑπὲρ 
τοῦ παιδίου), tum paulo frequentiorrem eam fuisse quam τά, 
quae nisi cum nominibus in « coniuncta non invenitur, post 
Thucydidis aetatem omnino evanuit. Sophocles enim et Aristo- 
phanes feminina constanter cum ταῖν coniunxerunt, posteriores 
tantum feminina in -αἰν desinentia. Tamen apud Platonem Tim. 
19D δυοῖν τε ταῖν διεξόδοιν et apud Isaeum 6, 39 ταῖν ϑυγατέροιν, 
ut est in libris, legendum. Apud Aristotelem ταῖν bis in non- 
nullis libris invenitur: πολιτ. II 12 p. 1274b 14. τοῖν χεροῖν (ταῖν 
Ὁ [Bekker]) — ταῖν χεροῖν (‚taiv ΠῚ Pt τοῖν codd. Bekk, [fore. 
recte]‘ Susemihl.) et 

τεχν. ῥητ. Π| 16 p. 1417b1 τοῖν χεροῖν (ταῖν Q YP ZP [Bekker]) 
τοῖν χεροῖν (ταῖν ΘΙ! Ald. [Roemer)]). 

Cum igitur usque ad Platonem οἱ Isaeum ταῖν forma in usu 
esset, apud Demosthenem eiusque aequales, apud Theophrastum 
usque ad Polybium feminini articuli dualis exemplum omnino 
nullum occurrat, non est, cur Aristotelis aetate ταῖν formam 
interiisse affirmemus. Quare ταῖν eo quidem loco, quo librorum 
meliorum auctoritas tuetur πολ. II 12 p. 1274b14 retinendum 
6886 CEnseo. 

Paucis si comprehendimus Aristotelis usum, primum patet 
dualem verborum praeter unam formam (r. τ. ζῷα ior. VI 3 
p. 56224 ἄμφω δ᾽ ἤστην) prorsus evanuisse.e Nominum formae 


11 


nominativi — accusativi in -α, -w, -εἰ, -s interierunt. Inveniuntur 
autem exempla terminationis -aw: 


substant. gen.: 


dat.: 

adiectiv. gen.: 
dat.: 

particip. gen.: 
terminationis -otv 
substant. gen.: 
dat.: 

adiect. gen.: 
dat.: 

partic. gen.: 
pronom. gen.: 
dat.: 


ἀπορίαιν, αἰτίαιν, ἀρεταῖν, σπιϑαμαῖν, apyalv bis, 
φολαῖν bis, δραχμαῖν 

αἰτίαιν bis 

ὀρϑαῖν 

ὀρϑαῖν 

οὔσαιν 

secundae declinationis: 

Oporv, νεοττοῖν, σταδίοιν, attlorv bis, ἀστοῖν 
λόγοιν, χρόνοιν, σημείοιν bis, ὀβολοῖν 

ἐλαχίστοιν, ἐσχάτοιν, φίλοιν, σπουδαίοιν, ἐναντίοιν 
ἐλαχίστοιν 

ἀντιχειμένοιν 

τοῦτοιν quinquies, αὐτοῖν 

ἀμφοτέροιν 


terminationis -οἷν tertiae declinationis: 
substant. gen.: σπερμάτοιν, ὀνομάτοιν, ἀμεροῖν, ταγμάτοιν, χεροῖν, 
φυσέοιν 
ποδοῖν, σκελοῖν, χεροῖν 
ὄντοιν octies, ἐχόντοιν 
τινοῖν. 


dat.: 
partic. gen.: 
pronom, gen.: 
Formae in -av semper cum δυοῖν coniunguntur, formae in 
τοῖν secundae declinationis cum δυοῖν vel ἀμφοῖν praeter ton. VI 
11 p. 149812 ἐν ἀμφοτέροιν τοῖν λόγοιν, πολ. VII 13 p. 1331b 27 
τοῦτοιν, frgm. 266 p. 1526b14 αὐτοῖν, tertiae declinationis cum 
eisdem exceptis x. ζῴων πορ. 12 p. 711a21 τοῖν σχελοῖν, πολιτ. II 
12 p. 1274b 14 ταῖν χεροῖν, τεχν. ῥητ. ΠῚ 16 p. 1417b1 τοῖν χεροῖν. 
Vocabula autem cum δυοῖν οἱ ἀμφοῖν non coniuncta membrorum 
paria significant aut pronomina sunt, unum si exceperis ἐν ἀμφο- 
τέροιν τοῖν λότοιν. 
Δυοῖν et ἀμφοῖν non semper cum duali coniunguntur. ᾿Αμφοῖν 
nomini antepositum bis cum plurali: 
ἄναλ. zpor. II 2 p. 53634 ἐξ ἀμφοῖν φευδῶν 
πολιτ. ΠῚ 5 p. 12788 34 ἐξ ἀμφοῖν ἀστῶν, 
postpositum constanter cum plurali coniunctum est: 
avar. προτ. I 6 p. 2866 κατηγορικῶν μὲν ὄντων ἀμφοῖν 
II 2 p. 53b41 2x φευδῶν ἀμφοῖν 


12 


ἀναλ. προτ. II 11 p. 61223 εἰλημμένων ἀμφοῖν τῶν προτάσεων 
π. 009. ἐλεγχ. 17 p. 17628 παρόντων ἀμφοῖν 
oo. ἄχρ. IV 8 p. 2168 11 πεπερασμένων ἀμφοῖν 
π. οὐρ. II 14 p. 2918.29 τὴν ῥοπὴν ἐχόντων ἀμφοῖν 
π. τ. ζῷα στ. II 17 p. 50826 τοῖς χροχοδείλοις ἀμφοῖν 
r. ζῴων γεν. I 19 p. 72767 μιγνυμένων ἀμφοῖν 
τῶν μετ, τ. φυσ. I ὅ p. 98662 παρὰ μὲν οὖν τούτων ἀμοῖν 
Ἢϑ. Nixon. X 8 p. 1178825 τῶν μὲν γὰρ ἀναγκαίων ἀμφοῖν 
πολιτ. I 12 p. 1259240 ἐλευϑέρων μὲν ἀμφοῖν. 
δυοῖν plurali postpositum non invenitur, raro praepositum: 
τοπ. II 10 p. 115a8 δυοῖν περὶ ἑνὸς λεγομένων 
11 δυοῖν περὶ δύο λεγομένων 
π. οὐρ. IV 1 p. 8084.81 δυοῖν ἐχόντων βάρος 
π. rev. % φϑορ. I 2 p. 8160 6Ὰ δυοῖν τινῶν 
πολιτ. III 15 p. 1287 21 δυοῖν ὄμμασι καὶ δυσὶν ἀχοαῖς 
V 10 p. 181005 &x δυοῖν συγχβιμένη κακῶν 
frgm. 12 p. 1470 Ὁ 37 ἀπὸ δυοῖν ἀρχῶν 
"Adv. πολ. 42 τῶν δυεῖν ἐτῶν. 


Genetivi forma exstat δυοῖν nonagies (673), δυεῖν octo locis 
librorum auctoritate firmatur (ἀναλ. zpor. II 18 p. 663%. 


1) ἄναλ. npor. I 15 p. 34a 18. II 22 p. 688 25. ἀναλ. ost. I 2 p. τὺ 
87. II 11 p. 94a 25. 29. tor. II 10 p. 115a 8. 11. II 1 p. 1100 2. 
2 p. 117b 20. 118a 20. VIII 3 p. 154a 10. π. σοφῷ. ἔλ. 6 p. 168b 1. 11 
p. 17668. 80 p. 181616. φυσ. ἀχρ. I 6 p. 189628. III 3 p. 202b8. IV 
8 p. 215b 14. 15. 12 p. 221a1l0. V 8 p. 227a5. 13. VIII 6 p. 2594 2. 
r. οὗρ I 12 p. 282a 1. II 12 p. 291b 24. III 1. 2980 8. 4 p. 30366. IV 
1 p. 3088 31. x. γεν. x. φϑορ. 1 2 p. 3166 6. II 3 p. 3306 31. 4 p. 8310 %. 
μέτεωρ. III 2 p. 371b 32. 1V 9 p. 386a 14. π. αἰσϑ. 7 p.447b9I bie. π. avam. 
10 p. 4762.13. x. τ᾿ ζῷα στ. III 20 p. 522b 1. VI 4 p. 6620 10. 10 p.564b 
29. rn. ζῴων por. II 2 p. 648b 20. 649a 12. II 7 p. 670a 28. IV 10 
p. 688b 2. π. ζῴων γεν. I 18 p. 724a 35. 724b 4. 19 p. 726 82. II 
2 p. 753a 32. 5 p. 755b 21. 11 p. 763a 4. π. Γοργ. 6 p. 9798 37. pet 
τ. φυσ. I 4 p. 985a 11. III 4 p. 10076 2. 10082 6. 6 p. 1011a 27. ΥἹ ὅ 
p. 1030b 17. 12 p. 1038a 3 bis. 13 p. 1038b 4. 30. VII 6 p. 1045a 19. 
IX 4 p. 1055a 21.22. 5 p. 1056a1T. 6 p. 1057a2. 7%. Νικ. V 6p.113ls 
18. VI 5 p. 1140b 25. πολιτ. II 5 p. 1263b 8. 7 p. 1266b 32. ΠΙ 16 
p. 1285b 38. IV 3 p. 1290224. 8 p. 1294222. 9 p. 1294b6. V 1 p.1301b 
32. 33. 35. 3 p. 1302b 37. 10 p. 1310b 5. 11 p. 1315a 15. 12 p. 1315b 
36. ΥἹΙ 4 p. 1326a 41. 14 p. 1333a 29. τεχν. ῥητ. I 7 p. 13642 12. 18. 
14. 15. 1365a 34. 1365b 13. II 23 p. 1399a 17. 26. III 11 p. 1412b 84. 
19 p. 1419b 16. ᾿Αϑην. πολ. 16. 28. 52. frgm. 12 νυ. 1475b 37. 


18 


or. HI 1 p. 11648. π. αἰσϑησ. 7 p. 441418. 4470 6. 20 ᾿Αϑην. 
odır. 42 τῶν δυεῖν ἐτῶν. 50 δυεῖν δραχμαῖν. 56 δυεῖν φυλαῖν.. Ex- 
618 duobus locis Batavi δυοῖν legendum proposuerunt, quoniam 
ı inscriptionibus δυοῖν cum dualibus formis, δυεῖν cum pluralibus 
ınctum reperiatur. Quod cum etiam apud Aristotelem ceteris 
cis valeat, eorum sententiam amplectemur. 

δύο octogies pro genetivo usurpatur'). Dativus δυσὶ sexagies 
:ties?), öbo vicies ter®), δυοῖν duodecies*) legitur. 


ἢ κατηΐ. 6 p. 5a 31. ἀναλ. προτ I 25 p. 42a 32. II 4 p. 57b 9. 15 
64b 25. 18 p. 66a 17. 18. 26 p. 690 2. 3. 27. p. 100 31. ἄναλ. dar. 
δ 2.732 10. 22 p. 84a 29. 38. 28 p. 84b 12. 25 p. 86b 8. II 11 p. 948 

33. 13 p. 96b 32, rom. II 10 p. 115a 6. 11. III 1 p. 116a 26. ΥἹ 4 
242b 13. 6 p. 144b 14. 20. 27. 7 p. 146a 13. 13 p. 1502 4. 3 p. 1544 9. 
Sor. ἐλ. 16 p. 1758 5. π. γεν. x. pop. Il 5 p. 8820 2. 11 p. 8884 14. 
sup. I 3 p. 346a5. 11 5 p. 3622 32. π. ψυχ. II 6 p. 418210. 11 p. 423% 

ΠῚ 1 p. 42523. x. αἶσϑ. 5 p. 4444 2. π. τ. ζῷα ic. III 7 p. 5168 21. 

1 p. 568b 14. VII 1 p. 589a 4. IX 5 p. 611b 28. 18 p.617al. 40 
625b 10. m. ζῴων pop. I 1 p. 64225. IV 13 p. 696a 18. 31. π. rop. ζῴων 
y. 709b 13. 12 p. 1114 82. π. ζῴων yeveo. II 4 p. 7884 10. ΠΙ 11 
762b 30. IV 3 p. 769b 21. τ΄. per. τ. φυσ. I 4 p. 9850 21. 5 p. 9874 9. 
4 p. 1000a 4. VI 11 p. 1036b 13. 13 p. 1039a 10. X 12 p. 1069a 1. 
[8 p. 107489. XI 7 p. 108242. ηϑ. Nix. II 6 p. 110722. 8 p.1108b 

9 p. 1109a 21. V 7 p. 1132a 82. 8 p. 1133a 17. X 5 p. 11756 1. 
λιτιχ. I 2 p. 1252b 10. II 4 p. 1262b 13. IV 7 p. 1293b 17. 15 p. 1300a 

V 4 p. 1303b 21. 33. 10 p. 1312b 17. 11 p. 1315a 32. VI 10 
1330a 15. reyv. ῥητ. I 6 p. 1862b 17. III 14 p. 1415b 27. frgm. 156 
1504844. 1504b3. 308 p. 15306 34. 315 p. 1531b 2. 360 p.1531b 20. 

3) ἀναλ. np. I 26 p. 48a 5. ἀναλ. dor. I 1 p. 71a 20. 9 p. 76a 6. 23 
84b 4. 7. 24 p.85b 5. 86425. 31 p. 87636. IT 3 p.90b9. 4 p. 91a 

cor. II 3 p. 1100 6. 22. 25. 10 p. 115a 17. 22. φυσ. ἀχρ. IV 11 p. 2208 
.18. V 6 p. 2290 29. VII 1 p. 252b 2. 8 p. 263a 24. π. οὐρ. 11 12 
2928 32. 292b 6. μετεωρολ. IV 5 p. 8828 31. 32. π. φυχ. III 2 p. 4218 

π᾿ τ᾿ (oa στ. I 5 p. 490a 28 quater. 15 p. 494a 1 bis. IV 1 p. 52424. 
22 p. 554a 1. VI 20 p. 574a 22. 22 p. 575b 28. 37 p. 581a 3. IX 

p. 6292 30. 50 p. 631b 27. r. ζῴων μορ. I 3 p. 64325. 29. II 9 p.654b 

IV 5 p. 6832 22. 10 p. 6%a14. 18 p. 696 Ὁ 31. r. rop. ζῴων 8 p. 705 8 

6 p. 707a 4. 7 νυ. 707a 18. 707b 5. 9. 9 p. 709b 11. 16. x. ζῴων γεν. 

6 p. 742b 27. τὶ per. τ. φυσ. 1 4 p. 95a 34. 5 p. 987a 25. IV 9 
10198 8. IX 1 p. 1053a 17. XII 6 10802 32. 7 p. 1081b 16. 9. Νικ. 

3 p. 1121a 11. 1121b 17. V 6 p. 113la 16. 33. 7 p. 1132a 33. VI 
p. 1140b 15. VI 1 p. 1145a 17. IX 10 p. 1171a 16. πολιτ. III 16 
1287b 27. 28. frgm. 43 p. 1483a 9. 

8) ἀναλ. προτ. I 26 p. 43a 7. II 21 p. 67a 17. 25. ἀναλ. dar. I 4 p.73b 
‚87.38. 5 p. 148 28. 24 p. 86226. II 3 p. 91a 4. or. IV5 p. 126 1. 


14 


ἼἌΑΛμφω vocabulo Aristoteles paulo saepius usus est quam 
ἀμφότερος, ac pro genetivo quidem tribus locis: tor. III 3 p.118a2. 
VI 6 p. 144b21. 25, pro dativo nungquam. Nam ex loco τ. yer. 
τ᾿ poıx. X 10 p.1066b1: προςϑέσει ἢ ἀφαιρέσει ἢ ἄμφω pro dativi 
forma ἄμφω ab Aristotele adhibitum esse concludi non debere 
monet Platonis Laches 187 A ἢ δώροις ἢ χάρισιν ἢ ἀμφότερα. 

Addamus pauca de eis libris qui falso Aristotelis nomine 
circumferuntur. In quibus hae reperiuntur duales formae: 

μῆχαν. 1 p. 84987 δυοῖν φερομένοιν 
προβλημ. X 26 p. 898} 22 Ex δυοῖν τινοῖν 
XIX 88 p. '921a5 ἀμφοῖν τοῖν ἄχροιν 
ΧΧ 22 p. 925227 τὼ ὀφθϑαλμώ 
ΧΧΧΙ 2 p. 957b5 τοῖν δυοῖν 
6 τοῖν δυοῖν. 
Interdum δυοῖν οἱ ἀμφοῖν cum plurali coniuncta legimus: 
χατη. 12 p. 14331 δυοῖν μὲν γὰρ ὄντων 
περ. ϑαυμ. ἄχουσμ. 58 p. 8840 28 ἐν δυοῖν ὀργυιαῖς 
προβλημ. XXVI 31 p. 943b 21 γειτνιῶν δὲ ἀμφοῖν 
55 p. 946 28 γειτνιῶν δὲ ἀμφοῖν 
XXX 1 p. 954a14 ἐχ τούτων γὰρ τῶν δυοῖν. 


Δύο pro genetivo undevicies!), genetivus decies septies δυοῖν, 


VI 2 p. 139b 38. 6 p. 144a 12. 1440 15. 18. φυσ. ἀχρ. II 9 p. 2008 1. 
30. x. ψυχ. II 8 p. 4918 17. x. μνημ. 1 p. 4490 20. π. τ. ζῷα for. ΥἹ] ὅ 
p. 585b 28. τ. μετ. τ. φυσ. VIII 9 p. 1051a 25. XII 10 p. 1086 88. 36. 
frgm. 257 p. 1525a 28. 

4) π. σοφ. ἐλ. 6 p. 168b 1. φυσ. ἀκρ. VI 8 p. 239a 16. μετεωρ. IV ἴ 
p. 384b 3. r. ψυχ. 1 2 p. 4080 26. π. τ. ζῶα for. VIII 5 p.594b 15. 15 ὅ 
p.611b 3. π. ζῴων μορ. IV 10 p. 687b 9. m. πορ. ζῴων 7 p. 1070 13. τ pt 
«. φυσ. I 5 p. 987a 11. 6 p. W8a 9. VII 1 p. 1042b δ. πολις. 1Π 16 
p. 1287b 27. 

1) χατηγ. 12 p. 14a 31. π. ζῴων xw. 7 p. 70la 12. 24. π. gor. 1] 
p. 8160 15. 2 p. 8114 3. 3 p. 818a 85. II 3 p. 824b 37. 8258 28. ὃ 
p. 827b 31. 828a 8. μηχαν. 8 p. 8522 8. 11 p. 8522 34. 19 p. 8580 29. 
22 p. 854a 36. 88, προβλ. I 42 p. 8642 29. XXVI 44 p. 9484 23. XXVI 
T p. 90a 10. 8. per. Π 6 p. 1201b 25. 

’) xamny. 12 p. 14a 31. rn. ἑρμην. 8 p. 188 18. m. πνεῦμ. 9 p. 4850 24. 
n. ζῴων κιν. 8 p. 699a 24. μηχαν. 1 p. 8498 7. npoßl. X 26 p. 8980 22. 
XXVIN 5 p. 9490 380. 6 p. 949b 34. XXX 1 p. 954a 14. ΧΧΧΥΙΠ ὃ 
p. 968b 19. 970a 23. 9726 26. 7%. Εὐδημ. I 1 p.1214a 22. 1214b 5. I 
10 p. 1225b 22. VII 2 p. 1237b 38. Etiam π. πνευμ. 9 p. 486b 2 δυοῖν pro 
δυεῖν e libris restituendum est. 


15 


nunguam öveiv!), dativus decies quinquies δυσί), ter δυοῖν), bis 
Sbot) occurrit. 

Cum autem singulorum librorum pseudaristotelicorum aetas 
parum constet, quaestionem, quid e singulis eorum ad historiam 
dualis numeri accuratius perscrutandam lucrari possimus, melius 
missam faciemus. 


8 2. De Theophrasto. 


Apud Theophrastum haec inveniuntur dualis exempla: 
περὶ φυτῶν στ, 2, 6, 10 &x δυοῖν συγχείμενον ἐλαχίστοιν 
περὶ φοτῶν αἰτιῶν 8, 1, 2 ἐν δυοῖν τούτοιν 
2, 6 ἐν δυοῖν ὥραιν 
4, 11, 8 ἐν δυοῖν τοῦτοιν 
. 6,9), 4 δυοῖν ὄντοιν ἐναντίων 
12, 2 ἐν δυοῖν ἐχείνοιν 
14, 2 ἐν δυσὶ γὰρ τοῦτοιν 
π. αἰσϑησ. 1, 18 δυοῖν ὄντοιν στοιχείοιν 
3, 15 δυοῖν γὰρ τούτοιν 
π. πυρός 1, 3 τοῖν δυοῖν 
π. ἄνερ. 10, 57 ἐξ ἀμφοῖν τούτοιν 
π. ἱδρώτων 40 ἐξ ἀμφοῖν δὲ τούτοιν 
frgm. 89, 9 ἀμροῖν τοῖν φϑόγγοιν 
118 ἐν χεροῖν. 

Duo tantum loci (x. φυτ, αἰτ. 6, 14, 2 οἱ π. pur. tor. 9, 18, 8) 
in editionibus variant. x. φυτ. tor. 9, 18, 8 δυεῖν γὰρ ὄντων] Aldina 
et Schneideriana editiones δυοῖν — ὄντοιν praebent, sed quoniam 
Urbinas Mediceique libri in lectione ὄντων consentiunt, non est, 
cur ab eorum auctoritate recedamus, praesertim cum apud 
Theophrastum δυοῖν plus semel coniungatur cum plurali numero. 
(cf. pag. 16.) Altero loco x. por. αἰτ. 6, 14, 2 ἐν δυσὶ γὰρ τούτοιν 
in codicibus legitur. Praeeunte Aldina editiones δυσὶ — τούτοις 
exhibent, Schneider δυοῖν --- τούτοιν seripsit. Atque δυσί cum duali 


1) φυσιογν. 2 p. 807a 14 Foerster δεῖν pro δοεῖν restituit. 

2) π. ζῴων xıv. 8 p. 702a 24. μηχαν. 18 p. 853a 32. 25 p. 866b 31. 
28 p. 857a 37. 35 p. 858b 6. προβλ. XXXV 39 p. 965a 37. 9. peyal. Il 
p. 1183b 2.5. 10 p. 1187a 39. 11 p.1187b 3. 17 p. 1189b 11. 34 p. 1198 
31. 79. Εὐδημ. II 8 p. 1224b 32. VII 6 p. 1240a 19. ῥητ. m. ᾿Αλεξ. 1 
p. 1421b11. 

8) rn. ϑαυμ. ἀκ. 58 p. 834b 28. προβλ. XXXI. 2 p. 957b 5. 6. 

4) μηχαν. 1 p. 848b 24. προβλημ. XXX 7 p 9562 16. 


16 


coniuncetum haud scio an nullo 4110 loco inveniatur. Quare cum 
locus mutandus esse videatur, δυοῖν τούτοιν legendum praefero. 
Nam δυοῖν, sive maiusculis ΔΙΟΙΝ sive minusenlis (2°) scriptum 
᾿ ΔΥΩ͂Ν δυσιν 
erat, facillime in δυσίν corrumpi poterat (cf. apud Aristotelem 
π. rop. ζῴων 7 p. TOTb13 δυοῖν σημείοιν (δυσὶ σημείοις PYZ), z. boy. 
I 2 p. 403b26 δυοῖν ETU (δυσί SYWX), x. ζῴων μορ. IV 10 
p. 6870 9 δυοῖν SU (δυσί PY), τούτοις in τούτοιν non item. δυοῖν 
τούτοιν praeterea legitur πὶ φυτ. air. 8, 1, 2. 4, 11, 8. x. αἰσϑ. 8, 18, 
ἀμφοῖν τούτοιν: π. ἄνεμ. 10, 57. π. ἰδρωτ. 40. 
Duales igitur formae et verborum et nominum nominativi -- 
accusativi apud Theophrastum omnino desunt. Restant formae: 
in -aıwv dativ. subst.: ὥραιν . 
in -oıv secundae declinationis: 
genetivus subst.: στοιχείοιν, φϑόγγοιν 
adiectiv.: ἐλαχίστοιν 
pronom.: τούτοιν 
dativus pronom.: τούτοιν ter, ἐχείνοιν 
in -oıv tertiae declinationis: 
genetivus part.: ὄντοιν bis 
dativus subst.: χεροῖν. | 
ο΄ Εἰ formis dualibus duae cum δυοῖν vel ἀμφοῖν non coniunctae 
sunt: χεροῖν et τούτοιν. 
Δυοῖν et ἀμφοῖν cum plurali coniuncta legimus: 
π. gor. tor. 9, 18, 3 δυοῖν (cf. not. 2) γὰρ ὄντων 
π. por. alt. 3, 2, 1 δυοῖν ὄντων 
5, 1, 5 συνισταμένων ἀμφοῖν 
6, 9, 4 δυοῖν ὄντοιν ἐναντίων 
π. αἰσϑησ. 2,8 ἐξ ἀμφοῖν ἴσων 
rn. ὀσμῶν 3, 8 ἐκ δυοῖν γὰρ τούτων 
π. ἀνέμων 7, 88 ἐν δυοῖν μόνον ὥραις 
fragm. 98 δυοῖν τούτων. 
Pro genetivo forma δοοῖν octies decies!), δυεῖν πυπαῦδηι, δύο 


1) x. gor. for. I, 10,5. II, 6,10. x. φυτ. aid. 1, δ, 4. 1Ι, 2, 2. 14, ὅ. 
II, 2,1. 18, 1. IV,47. 1,7% ΥἹ, 9, 4. 19, 1. nr olo$. 1,3. 8, 15. 
x. rop. 1,3. 8, 7.8 frgm. 98. cf. not. 2. 

3 Nam etiam x. gor. tor. IX, 18, 3 δυοῖν restituendum est. cf. p. 15. 


11 


Ὀ181), pro dativo δυοῖν undecies?), öbo bis°), δυσί septies*), δυεῖν 
semel°) usus est, sed ultimo loco sine dubio δυοῖν scribendum est. 

ἄμφω) vocabuli usus duplo fere maior est quam ἀμφότερος 7), 
neque est locus, quo ἄμφω non declinetur. 

Characteres cum a multis Theophrasto abiudicentur, ab 
aliis num ea qua ad nostram aetatem pervenerunt forma, ad 
eum sint referendi, dubitetur, seiunctim tractandos mihi proposui. 
Dualis autem forma in eis nulla deprehenditur. Unus qui huc 
pertineat locus II, 2 est δυοῖν σοι ἡμερῶν οὐχ ἐντετύχηκα (δυοῖν 
scripsi secundum cod. B. οὗ Diels, Theophrastea pag. 4.) 
Vocabuli δύο neque genetivus neque dativus legitur, item ἄμφω 
deest. ἀμφότερος semel invenitur: VI, 1 ἀμφοτέραις ταῖς χερσί. 
Ex his tam paucis exemplis certi aliquid concludi non potest, 


1) x. por. for. IV, 16, 2. frgm. 164. 

3) x. got. alt. III, 1,2. 2, 6. 14, 2. IV, 3,2. 6,7. 11,8 V,10, 2. 
12, 1. VI, 12, 2. x. ἀνεμ. 7, 38. 

5) x. got. lor. IV, 8, 3. frgm. 63d. 

4) x. gor. στ. ΙΧ, 2,6. x. gor. ac. II, 6,4. VI, 2,4 11,10. 14,2. 
frgm. 67 (bis). 57b. 

δ) x. gor. alt. V, 9, 11. 

8) x. gor. στ. 1, 8, 2. 11,2, 9. 8, 4. ΠῚ, 3,67 4, 8. 6, ὅ. 81. 
9, 4. 11,1. 12, 1. 2. 3(ter). 4. 7. 14, 2. 15, 1. 2. 16,3. 18, 2. ΙΓ, ὅ, 6. 
6, 8. 1 (bie). 8. 10,6. 12, 4. 14,8 Υ, 1, 6. 7,5. ΥἹ, 2. 1. 2. 6. 7(ter). 
3,6. 5,3. 6,2. ΥἹ!, 2, 8. 4, 8 (bis). 6,3. 11,2. 18, 7. VIE, 2,1. 
10, 3. ΙΧ, 2,1. 11,4 18 3.5. 20,1. x. ger. ale. I, 3, 1. 8, 4. 13, 5. 
14, 1. 16,4. 20, 1. ὅ. 21,2. Π,1, 1. 1. 3,2.5. 4,1. 8. 4. 10. 7,2. 
8, 1. 8. 10,1. 13,5. ΠῚ, 2, 8. 8, 1. 4,1. 10,2. 15,5. 17, 8 (018). 8. 
IV, 1, 8. 8. 3,2. 4,13. 6, 4. 7,5.7. 11, 2. 86. 10. 14, 4. ΥΥ, 1, ὅ. 6. 
3,6. 6, 10. 12. 9,1. 10, 4 13,6. 14, 1..5. ΥἹ, 1, 1. 7,2 81.5. 
9,4 10, 7. 11, 1. 4. 185.9. 12. 19, 3.5. m. αἰσϑησ. 2, 8. 8, 17. 28. 
13, 72. 75. x. λίϑων 5, 80. 8, 60. π. πυρός 1, 4. 3, 26. π. don. 3, 7. 11. 
7, 33. 9, 41. 12, 58. 14, 65. 66. π. ἄνεμ. 1, 2, 2, 9. 3, 22. 7, 45. 10, 57. 
r. on. ὅδατ. 2, 31. rn. ἱλιγγ. 12. m. ἵδρωτ. 23. 40. μετ. τ. φυσ. 14. 20. 21. 
25 (bis). frgm. 17. frgm. 26. frgm. 89, 8. 9. 11. frgm. 171. 

ἴ π᾿ por. for. I, 6, 12 (018). 10,3. 11, 6. 14, 1 (018). 2. II, 2, 10. 4, 2. 
ΠΙ, 8, 3. 9,8. 12,4. 17,4. IV,6,2.7.8 14,13. ΥἹ, 4, 2. VII, 3,4. 
14, 1. VIH, 1,2. 4. IX, 3,1. 4, 4. 8. 5,1. 15, 4. 5 (bis). 18, 4. x. por. 
αἷτ. 1,6, 2. 17,9. Π, 7,4 1], 6. 8. 17,3. ΠΙ, 1, 8. 6. 23,8 4,1. ὃ. 
1. 8,4. 10,6. 18, 2, 20,7. IV, 61.9 1,0. 1. 15,1 Υ, 1, 1]. 
ὅ. 1, 1. 8,1. 9, 18. 12, 9. 14,6. 18,3 ΥἹ, 8, 4. 10, 10. 175. 
. ὃσμ. 4, 18. 7, 32. π. ἀνεμ. 1,2. 2, 10. 7,45. 9, 51. π. σημ. ὁδ. 2, 80. 
4, 56. r. ἰλιγγ. 6. 11. π. λιποψυχ. 7. μετὰ τὰ φυσ. 14. frgm. 27. frgm. 80. 
frgm. 44 (bis). frgm. 89, 8. irgm. 97. frgm. 171, 12. frgm. 57d. 

2 


6 
4 
π 


18 


sed saltem ab usu qui est in ceteris libris Theophrasti non 
discrepant. 
8 3. De Epicuro. 

De Epicuro pauca habeo, quae proferam. Nam in eis 
quae Usener collegit fragmentis (Usener, Epicurea, Wotke- 
Usener, Wiener Studien X, 175 sq. XI, 1sq., Rhein. Mus. 47, 
414 ss.) dualis forma nulla inest neque locus, quo ex usu Aristo- 
telico Theophrasteoque exspectari possit. Ne öbo quidem et 
ἄμφω vocabula inveniuntur, raro ἀμφότερος, ut ep. 1 p. 22,1 
ἀμφότερα ταῦτα. 


8 4, De Metrodoro, Zenone, Cleanthe. 


Eadem res est in fragmentis Metrodori, quae Koertius, 
Zenonis et Cleanthis, quae Pearsonus collegit. 


8 ὅ. De Autolyco. 


Accedamus ad mathematicos primumque ad Autolycum 
Pitanaeum, qui ‚usque ad exitum quarti vel ad initia tertii a. Chr. 
n. saeculi aetatem produxit‘ (Hultschius praefat. editionis p.V). 
Dualis omnino deest, ac ne ἄμφω quidem exstat. δύο autem in 
casus Autolycus non declinavit, sed pro genetivo usus est septies.') 
Dativi exempla desunt. 


8 6. De Enuclide. 


Apud Euclidem dualis forma nulla exstat,. Ipse quoque in 
ἄμφω vocabuli locum ubique ἀμφότερος vel συναμφότερος sub- 
stituit. δύο vocabuli genetivum nunquam non δύο esse voluit 
(trecenties duodevicies)?), dativum δύο (quadragies septies)?) vel 
δυσί (centies tricies septies.)*) 


1) de sphaer. 16, 21. 18, 4. de ort. et occ. I, 92, 14. 94, 2.3. Il, 
156, 23. 158, 28. 

3) elem. I def. 8, 2, 11. post. 5, 8, 16.18. 8, 14,17. 16,5. 17, 44,9. 
20. 21. 23. 21, 5, 6. 12. 52, 11. 29, 72, 11. 12. 44, 102, 23. 24. 48, 114, 
10. 11. 116, 10. 11. II def. 1, 118, 3. post. 1, 118, 12. 120, 16. 10, 148, 
7.8. III 10, 194, 13. 31, 242, 20. IV 15, 314, 18. 19. 22. app. ad. 3, 10, 
330, 14. V def. 3, 2, 6. 17, 6, 8. post. 6, 20, 2. 6. 22, 3. 25, 68, 2. 
70, 23. VI 1, 74, 25. 26. 4, 86, 4. 6. 7, 98, 12. 8, 100, 9. 20. 11, 106, 
26. 108, 12. 13. 110, 8. 21. 24, 150, 16. 33, 180, 12 (bis). VII def. 19, 
188, 2. post. 1, 188, 13. 19. 2, 190, 17. 3, 194, 20. 34, 256, 13. VII 
8, 290, 18. 24. 10, 298. 13. 19. 11, 302, 20. 12, 304, 20. 18, 316, 28. 
19, 320, 11. 20, 326, 6. IX 1, 340, 14. 2, 342, 17. 3, 344, 26. 10, 358, 
7. 18, 380, 25. app. 33, 428, 8 (bis). X.1, 4, 5. 2, 6, 12. 16. 8, 13. 3, 


19 


Quod Heibergius introductionem harmonicam spuriam 
esse contendit, id dualis usu confirmatur. Nam quae in hoc 


8, 15. 12,4. 4, 12, 6. 9, 24, 28. 3, 38, 20. 40, 8. 21, 62, 12. 36, 108, 
15. 37, 108, 20. 110, 8. 38, 110,:13. 114, 1. 41, 118, 14. 42, 120, 21. 
23. 122, 20. 48, 122, 24. 124, 1. 14. 44, 194, 18. 20. 128, 11. 14. 47, 
134, 20. 22. def. alt. 1, 136, 2. 6. 9. 12. 17. 48, 136, 21. 138, 14. 140, 
4. 49, 140, 7. 23. 142, 16. 50, 142, 19. 144, 20. 146, 16. 51, 146, 19. 
148, 8. 24. 52, 150, 2. 14. 152, 9. 53, 152, 12. 154, 14. 156, 13. 54, 
158, 19. 20. 23. 25. 160, 1. 162, 8. 164, 7. 55, 164, 11. 15. 18. 166, 10. 
168, 16. 17. 56, 168, 21. 25. 170, 2. 4. 11. 20. 57, 172, 3. 6. 10. 58, 174. 
20. 24. 176, 10. 59, 178, 5, 8. 60, 180, 26. 182, 1. 8. 1. 15. 184, 6. 
186, 1. 61, 186, 4. 5. 7. 11. 13. 24. 188, 11. 62, 188, 13. 15. 16. 21. 28. 
190, 14. 23. 63, 192. 3. 9. 22. 194, 14. 64, 194, 19. 24. 196, 12. 20. 65, 
196, 24. 198, 2. 18. 200, 1. 66, 200, 4. 5. 7. 8. 10. 23. 209, 7. 11. 28. 
204, 1. 67, 204, 4. 5. 6. 1. 9. 2. 71, 212, 17. 18. 21 (bis). 214, 15. 283. 
216, 2. 3. 4. 5. 8. 10. 20. 22. 23. 24. 25. 218, 3. 5. 11 (bis). 72, 218, 14. 
16. 19. 220, 18. 20. 21. 22. 25. 27. 222, 4. 6. 7. 9. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 
20. 22. 224, 1. 108, 342, 11. 109, 344, 23. 110, 348, 6. 111, 350, 11. 
14. 23 (bis). 352, 15. 354, 16. 19 (bis). 21. 24. 25. 26. 112, 356, 9. 14 (bis). 
15. 360, 20. 113, 360, 25. 362, 3. 8. 364, 21. 366, 10. 114, 366, 16. 
21. 23. 368, 6. 25. app. 27, 380, 14. 29, 380, 7. 34, 394, 10. 36, 396, 
1. 2. 81, 396, 4. 38, 396, 6. 90. 400, 16. 402, 4. XI def. 11, 4, 10. 28, 
6. 24. theor. 3, 12, 9. 21, 56, 14. 20. 22, 58, 18. 25, 76, 13. 28, 86, 1. 
XII 2, 144, 11. 154, 13. 16. 156, 15. 16, 226, 6. 17, 228, 8. 240, 6. 
XIII 8, 270, 9. 9, 274, 1. 10, 276, 24. 278, 11. 16, 316, 6. 18, 332, 14. 
334,7. 336, 19. app. 10, 380, 8. Data 70 (bis). 71 (ter). 72. 73 (bis). 85. 87. 

3) elem. I, 6, 24,2. 7, 24, 12.18. 26,7. 8,26, 19. 28, 5. 10, 30, 19. 
12, 34, 19. 14, 38, 12. 17. 18. 17, 44, 19. 23, 56, 13. 24, 58, 1. 25, 60, 
8. 26, 66, 4. 28, 70, 7. 29, 72, 20. 21. 33, 80, 9. 35, 84, 23. 45, 106, 
9. 12. 18. 19. 46, 108, 26. 112, 5. 48, 116, 4. ΠῚ 1, 166, 24. 8, 188, 10. 
9, 190, 24. 15, 206, 20. 16, 208, 24. 17, 214, 6. 25, 228, 11. 26, 230, 
22. 33, 250, 18. 254, 10. 37, 266, 20. XI 22, 60, 10. 28, 62, 20. 26, 
80, 3. 10. XIII app. 1, 2, 348, 20. 352, 15. 24. 

4) elem. I 4, 16, 18. 5, 20, 16. 26. 9, 30, 2. 11, 32, 16. 13, 36, 2. 
1. 12. 16. 23. 38, 1. 14, 38, 6. 40,3. 15, 40, 14. 17. 18. 16, 42, 18. 
24, 58, 12. 24. 25, 60, 1. 22. 26, 62, 1. 10. 23. 64, 8, 23. 66, 10. 28, 
68, 16. 70,1. 8. 17. 29, 70, 23. 72, 5. 10. 74, 1. 31, 76, 15. 17. 21. 22. 
78, 8. 12. 13. 16. 18, 34, 84, 5. 44, 102, 22. 45, 106, 8. 47, 110, 25. 
112, 20. II def. 2, 118, 7. 10, 148, 6. III 3, 172, 6.21. 7, 180, 11. 
182, 1. 22, 222, 9. 12. 14. 16. 23. 24. 224, 2. 4. 28, 236, 7. 29, 238, 13. 
30, 240, 7. 31, 242, 15. 244, 2.3. 246, 5. 32, 248, 15. 16. IV 3, 276, 
20. 21. 4, 278, 19. 2, 292, 17. 10, 296, 16. 12, 304, δ. 18. 13, 308, 6. 
25. 15, 314, 17. 21. app. 2, 4, 324, 8. 9. 3, 31, 332, 8. 16. VI 5, 90, 9. 
6, 92, 23. 32, 174, 18. 23. 176, 18. 19. 23. 178, 1. app. 6, 33, 426, 4. 
XI 4, 14, 5. 11. 20. 25. 16, 2. 6, 20, 17. 20. 8, 24, 26. 26, 1. 6. 10, 30, 

9* 


20 


libello pag. 18, 14 ἐξ ἀμφοῖν τελείοιν, pag. 2, 80 ἀμφοῖν pro dativo, 
p. 12, 4 εἴχοσι δυοῖν pro genetivo, p. 18, 5 διὰ δυοῖν leguntur, ab 
Euclidis usu abhorrent. 

Neque de libello de sectione canonis dubitationem movere 
non poterimus, cum p. 24, 10 et 13 ἐξ ἀμφοῖν occurrat. Quam 
formam casu quodam in ceteris Euclidis scriptis non inveniri 
vix quisquam dixerit, cum tanta sint eius opera ac tot locis 
ἀμφότερος legatur. Accedit, quod Autolycus, Archimedes, Apollo- 
nius Pergaeus, Hypsicles ἄμφω vocabulum vitaverunt. 

Ceterum öbo pro genetivo in introductione harmonica 
gexies'), in sectione Ccanonis septies?) atque in hac dativus 
δυσί semel (p. 29, 14) reperitur. 

In opticis et catoptricis theorematis, quae J. G. Schneider 
in eclogis physicis I p. 381sq. publici iuris fecit, nil inveni, 
quod Euclidis usui repugnaret. In opticorum enim theor. 26 δύο 
genetivum, in catoptr. theor. 13 δυσί dativum legimus,. 


8 7. De Archimede. 


Archimedes neque dualis numeri formam neque ἄμφω 
vocabulum adhibuit. ö6bo autem hunc in modum declinarit: 

nom. acc.: δύο | 

gen.: δύο duodecies?), δυῶν semel*) 

dat.: δυσί quater®), δύο ter®), δυοῖς ter (in libello de con. et 

sphaer.)?). 

Libros qui sunt de sphaera et cylindro et de dimen- 
sione circuli ea qua traditi sunt forma, non ad Archimedem 
referri posse vel inde apparet, quod ‚dialecto dorica spoliati 


20. 11, 34, 5. 14, 38, 18. 15, 40, 22. 26. 20, 54, 5. 21, 56, 12. 16. 22, 
60, 5. 23, 68, 8. 24, 72, 14. 26, 80, 8. 19. 22. 25. 31, 92, 15. 33, 102, 
1. 35, 118, 18. 120, 16. 26. 122, 3. 14. 38, 132, 8 XII 3, 150, 16. 27. 
ΧΙΠ 7, 264, 19. 266, 2. 16. 17, 320, 2. 26. app. 1, 1, 346, 6. data %. 

1) introd. harm. pag. 1, 14. 8, 25. 26. 12, 32. 17, 7. 10. 

3) sect. can. p. 28, 4. 88, 4. 7. 9. 14. 34, 17. 35, 6. 

δ) de conoid. et sphaer. 15, 358, 17. 360, 8. 18, 372, 9. de spiral 
praef. 4, 23. 2, 18, 2. 4, 20, 10. 28, 136, 3. de plan. aequ. II 3, 194, 9. 
7, 210, 26. aren. IV, 5, 278, 6. 10, 286, 17. frgm. 1, 460, 1. 

4) aren. I, 21, 260, 11. 

δὴ de con. et sphaer. 29, 474, 4. de spir. 10, 36, 16. 38, 8. 11, 44,4 

5) de spir. 10, 36, 11. 13. de plan. aequ. II, 10, 234, 8. β 

?) de con. et sphaer. def. 288, 16. 29, 468, 23. 470, 2. 

| 
\ 


21 


ınt‘ (Heibergius, praef. ed. tom. I p. IX). Idem probat locus 
e de sphaer. et cyl. def. 6, 8, 19 ἐξ ἀμφοῖν τοῖν χώνοιν. Nam 
ıalis formae et vocabuli ἄμφω usus clamant hunc librum Archi- 
edis esse non posse. — Ceterum genetivus δύο decies quater!), 
ıtivus δυσί semel?) in libro de sphaer. et cyl. occurrit; de 
mensione circuli libellus nihil praebet, quod huc spectet. 


8 8. De Apollonio Pergaeo. 


Apollonius Pergaeus et dualem et ἄμφω vocabulum 
git. δύο pro genetivo tricies quinquies®), pro dativo bis*) in- 
mitur, genetivus δυεῖν ter,°) dativus δυσί semel®) legitur. 


8 9. De Hypsicle. 

Apud Hypsiclem duales formae et ἄμφω vocabulum de- 
ınt. δύο pro genetivo quater”?), dativum övci®) semel inveni. 

In λόγῳ ἀναφοριχῷ, qui a Manitio (des Hypsicles Schrift 
apopırdc, programm. Dresd. 1888) huic scriptori abiudicatur 

ante annum ΟΧΧΧ a, C. scriptus esse dicitur, genetivus 

o ter?) exstat, sed nihil aliud, quod ad dualis usum illustrandum 
»rtineat, occurrit. 

Transeo ad historicos. 


8 10. De fragmentis historicorum. 


In fragmentis historicorum ab Aristotelis temporibus 
‚que ad medium saeculum secundum a. Οὐ. fere nullae inveniuntur 
rmae, quae iure proferri possint. Nam in Megasthenis frgm. 13 
[üller frgm. hist. graec. II p. 412a 2) xal μέντοι καὶ συννόμω 


1) de sphaer. et cyl. I def. 2, 6, 19. 8, 7. 3, 14, 20. 4, 18, 14. 5, 
‚16. 6, 22, 24. 24, 18. 13, 60, 18. 42, 176, 15. 44, 182,6. ΠῚ, 
2, 6. 4, 214, 21. 5, 222, 26. 6, 226, 9. 

3). de sphaer. et cyl. I 43, 180, 15. 

®) conic. I 1, 6, 8. 5, 8, 1. 7. 12. 14. 18. 10, 38, 13. 14, 52, 23. 23, 
‚26. 25, 80, 7. 11. 39, 118, 9. 13. 40, 120, 15. 20. 53, 164, 7. 54, 
6, 2. 55, 172, 17. 56, 174, 23. 57, 182, 5. 58, 182, 28. 59, 184, 25. 
6, 9. 60, 186, 22. 25. 188, 10. 19. II 4, 198, 26. 24, 236, 8. 25, 238, 

IV prop. 15. 18. 26. 47. 48. 

4 conic. II, 24, 236, 6. 47, 270, 21. 

5) conic. I, 36, 108, 9. 17. IV, 36. 

5) conic. III, 13, 340, 8. 

') el. XV, 42, 19. 54, 19. 58, 2. 64, 5. 

δ) el. XIV, 16, 4. 

3) pag. 3, 33. 5, 10. 22. ed. Manit. 


22 
ἐστόν res quidem (scil. descriptio equorum unicornium) 6 Mega- 
sthene hausta, verba autem ipsa Aeliano (περὶ ζῴων XVI 20) tn- 
buenda videntur. 

Verba quae e Cratero Harpocratio protulit (fragm. IV Müller 
II p. 6188 37) Kpatspos Ἰοῦν ἐν τῷ δ΄ τῶν ψηφισμάτων φησίν᾽ ἐὰν 
δέ τις ἐξ ἀμφοῖν ξένοιν γεγονὼς φρατρίζῃ, non Crateri, sed psephis- 
matis vetusti sunt, et verba Polemonis Iliensis fragm. 76a 
(Müller III p. 137a 17) Πολέμων δὲ χαὶ ἐν τῷδε τῷ πρὸς ᾿Αλεξαν- 
δρίδην τὴν μὲν τοῖν δυοῖν ἀἁστέροιν ἐπιφάνειαν τῶν Διοσχούρων ἄνω- 
μολογῆσϑαι non a Polemone ipso, verum a scholiasta ad ΕἸ, 
Or.1637 concepta esse videntur, sed omnino in optimis libris (Medic, 
Taur. γαῖ. Par.) τῶν δυοῖν ἀστέρων legitur (cf. ed. Schwartz.). 

Jam pergo ad Polybium. 


& 11 De Polybio. 
Apud Polybium haec dualis numeri exempla exstant: 
I, 46, 9 ἐξ ἀμφοῖν τοῖν μεροῖν 
U, 29, 2 ἐξ ἀμφοῖν τοῖν μεροῖν 
69, 2 δι᾽ ἀμφοῖν τοῖν μιηροῖν 
III, 55, 9 ἐξ ἀμροῖν τοῖν μεροῖν 
18, 6 an’ ἀμφοῖν τοῖν χεράτοιν 
VI, 28, 1 ἐξ ἀμροῖν τοῖν μεροῖν 
X, 12, 6 ἀπὸ δυεῖν σταδίοιν (σταδίων Dindorf.) 
XIl, 10, 6 ἀμφοῖν τοῖν χεροῖν (τοῖν Ε' ταν P Suid.) 
XVI, 3, 6 ἐξ ἀμφοῖν τοῖν μεροῖν 
29, 18 ἐξ ἀμφοῖν τοῖν μεροῖν 

XVII, 29, 8 μεταξὺ τοῖν χεροῖν (τοῖν FK ταῖν Suid.) 

4 δι᾿ ἀμφοῖν τοῖν χεροῖν (τοῖν FK ταῖν Suid.) 

XXII, 20, 5 ἐξ ἀμφοῖν τοῖν χεροῖν (τοῖν Ῥ ταῖν Suid.) 

frgm. inc. 96 ἐξ ἀμφοῖν τοῖν μεροῖν 

114 ἐξ ἀμφοτέροιν τοῖν μεροῖν. 

Ambigitur de X, 12, 6 ἀπὸ δυεῖν σταδίοιν, ubi Dindorfius 
σταδίων scribendum esse censuit. Neque desunt causae, cur 
pluralem requiramus. Nam Polybium δυεῖν forma semper usum 
6586, non δυοῖν paulo infra ostendetur. δυεῖν autem dualem vim 
paululum exuisse iam supra (p. 13. 15) vidimus et hac re con- 
firmatur, quod omnibus Polybii locis quos infra congessi cum 
plurali coniunctum est, a quibus unum hoc δυεῖν σταδίοιν recederet. 
Quin etiam paulo supra X, 10, 6 nec non IV, 56, 5 eadem formula 
δυεῖν σταδίων reperitur. Quare hic quoque pluralem reponemus. 


28 


Neque fragmentum inc. 114 ἐξ ἀμφοτέροιν τοῖν μεροῖν indubi- 
tatum relinguam. Nam cum ἀμφοῖν τοῖν μεροῖν locum sollemnis 
formulae apud Polybium teneat neque dualis forma nisi sub- 
stantivorum — exceptis ἀμφοῖν et δυεῖν — inveniatur, minimam 
habet veri speciem dualem vocabuli ἀμφότερος a Polybio ad- 
hibitum esse, praesertim cum iam apud Platonem rarissimus sit, 
apud Aristotelem semel, apud Theophrastum nunquam legatur. 
Itaque in hoc fragmento perbrevi apud Suidam (s. v. Möwdb] 
Πολύβιος. ὁ δὲ προσϑεὶς τοὺς Μύωπας ἐξ ἀμφοτέροιν τοῖν μεροῖν 
ἤλαυνε χατὰ χράτος) servato ἀμφοτέροιν tribuemus si minus ipsi 
Suidae, certe eius fonti et Polybium hic quoque ἐξ ἀμφοῖν τοῖν 
μεροῖν Bcripsisse Coniciemuß. 

De articuli ταῖν forma pauca sunt, quae addam. Codices 
enim τοῖν exhibent, Suidas ταῖν (XII, 10, 6. XVIII, 29, 3. 4. 
XXI, 20, 5). Dubium autem esse non potest, quin librorum 
nos auctoritatem sequi oporteat. 

Desunt igitur formae duales verborum, adiectivorum, parti- 
cipiorum, pronominum, nominativi et accusativi substantivorum 
formaeque in -awv. Servatus est in -oıw secundae declinationis 
genetivus μηροῖν. Ceterae formae sunt tertiae declinationis. 
Perpauca autem sunt vocabula, quorum dualis invenitur: μέρος 
(octies), κέρας (semel), χείρ (quater). 

Dualis nisi cum ἀμφοῖν coniunctus non legitur excepto XVIII, 
29, 3 μεταξὺ τοῖν χεροῖν. δυεῖν semper cum plurali coniungitur: 
I, 35, 7. ΠῚ, 46, 10. 90, 9. IV, 22, 7. 35, 13. 46,7. 56,5. 
VI, 17,2. 27,4. 32,8. VII 17,3. VII, 37,3. X, 10, 6. 
XII, 16, 1. 27, 1. XIV, 1, 5. XV, 36, 3. XXI, 4, 12. XXIV, 
11, 2. XXVII, 11, 5. XXIX, 8, 1. XXXI 21,2. frgm. inc. 48. 

᾿Αμφοῖν praeponitur duali, postponitur plurali semel: III, 54, 2 
συνϑεωρουμένων ἀμφοῖν. 

Δύο vocabulum declinatur hunce in modum: 

genet. δυεῖν tricies quater') 
öbo quater?) 

1,35, 7. I,15, 1. ID, 22, 2. 46, 10. 90, 9. 11. IV, 22, 7. 35, 
13. 56, 5. VI, 27,4. 32,6. 46, 7. 57,2. VII, 17,2. VIII, 22,8. 37, 
8. Χ, 8, 4. 10,6. 12,6. XI,16,1. 27,1. XIV, 14, ὅ. XV, 30, 7. 
86, 3. XVI, 29,9. XXL 4, 12. XXI, 11, 7. XXIV, 11, 2. XXVII, 11,5. 


XXIX, 8, 1. XXXI, 21, 2. XXXVII, 9, 8 frgm. 48 (bis). 
”) 11, 65, 8. III, 107, 14. V, 94,8 ΧΥ͂Ι, 6, 2. 


24 


dativ. δυσί septies decies?) 
:öbo ter?) 
δυεῖν semel.®) 
δυεῖν, non δυοῖν Polybii propriam formam esse Kaelker (Leipz. 
Studien III, 220sq.) et Büttner-Wobst in praefstione editionis 
tom. I p. LXXVIH ostenderunt. Ac num Polybius, quem hiatum 
vitasse constat, δύο formam ante vocalem usurpaverit, quaerenti 
elucet nom.-accusativum δύο saepe cum vocali sequentis vocabuli 
concurrere,*) genetivum nunquam, — ante vocalem enim δρεῖν 
forma legitur®) — dativum o eliso semel.®) 
ἄμφω vocabulum, quod non tam crebro quam ἀμφότερος in- 
venitur, semper declinatur. συνάμφω autem pro genetivo legitur 
II, 24, 11 ᾿Ιαπύγων καὶ Μεσσαπίων συνάμφω. 


8 12. De Panaetio, Posidonio, Hecatone. 


In Posidonii fragmentis una dualis forma inest: τὸ σεμνὸν 
ἀνάχτορον τοῖν ϑεοῖν (p. 161 ed. Bake) in illa de Athenione philo- 
sopho narratiuncula quam servavit Athenaeus V p. 213D, atgue 
haec est formula usu recepta atque sancita, qua ÜCeres et Pro- 
serpina significantur cf. p. 35. 43. 

Praeterea genetivum δυοῖν invenimus cum plurali nomine con- 
iunctum p. 207 δυοῖν re τὴν αὐτὴν ἀσϑένειαν ἐχόντων et dativum 
δυσί p. 156 δυσὶν ἐπαπερειδόμιενος. 

In Panaetii οἱ Hecatonis’) fragmentis nihil inveni. 


8 13. De Philodemv Gadarensi. 


Philodemi Gadarensis dualis numeri usus, quantum 
quidem ex eius reliquiis Herculanensibus cognosci potest, per- 
exiguus vel nullus videtur fuisse. Nam in eis quae in papyris 


1) II, 16, 7. II, 42, 3. 90, 18. 110,8. IV, 19,9. 32,3. 48, 6. 
Υ, 19, 13. IX, 1,1. X,10,7. XI, 20,2. 22, 1. XII, 16, 2. 23,1. XV, 
1, 12. XVIII, 29, 7. XXXVI, 2, 3. 

») ]I, 24, 14. 38, 8. III, 52, 8. 

8) ΠῚ, 51, 12. 

% IV, 9,10. 10,1. 63, 8. 70,2. VI 24, 3 (bis). 29, 7. 39, 12. 
47, 1. VII, 15. 2. 17,4. X, 38, 10. 46, 1.7. XII, 10, 3. 16, 13. 28, 
7. XVL 19, 9. XVII, 19, 8 85, 3. XX1, 44,6. XXIX, 19. ἡ. XIX, 
13, 9. 14, 11. 

») 1X, 22,2. 90, 9. VII, 22,8. Χ, 3,4 XIV, 18, δ. XV, 80, 1. 

5) III, 52, 8 ἐπὶ δύ᾽ (δύο CD) ἡμέραις. 

”) οἵ. Fowler, Panaetii et Hecatonis fragmenta. Bonnae 1885. Diss. 


20 


revera leguntur fragmentis dualis forma nulla inest. Una quam 
Gomperzius (herkul. Studien I = voll. Herc. coll. alt. IV, 1—39) 
Col. 10, 11: ἐπεὶ βρα- 

δέως ἐχφαίνεται τίοῖ]ν δυεῖν πε- 

π]ονϑένα[ι ϑ]άτερον᾽ 
proposuit τοῖν forma 8018 coniectura nititur. Cum autem περὶ 
χαχιῶν X Col. XVI, 27 τῶν dosiv legamus, non dubitabimus quin 
illo quoque loco τ[ῶ]ν δυεῖν seribendum sit. 

Praeterea in libris x. μουσικ., quos edidit Kemke, IV, 35, 13 
τὰ δύο, in libro π. σημει. ed. Gomperz, herk. Stud. I, 11, 4 τὰς δύ᾽ 
αἰτίας, 11, 30 πρῶτοι &bo, 26, 37 δυσίν, in z. ῥητ. ed. Sudhaus p. 153 
(Here. voll. XI coll. pr. 9, 16) ἢ δύ᾽ ἢ rpleic], Herc. voll. coll. 
alt. V x. ῥητορ. 19, 7 δυσὶν τούτοις (superscriptum), 13 δυσίν 
invenimus. ἄμφω vocabulum nisi in περ. σημείων 38, 6 ἐπ᾽ ἀμφίοϊ])ν 
non exstat, contra ἀμφότερος duodecies!) fere. 


8-14. De Diodoro Sieulo. 


Apud Diodorum unum inveni dualis exemplum in fragmento 
lib. 31, 19, 2 δυεῖν υἱοῖν a Photio in bibliothecae cod. 244 servato. 
Quod ad dualem numerum Diodoro tribuendum minimi ponderis 
est, et cum una sit forma dualis atque ea cum δυεῖν coniuncta, 
quamquam δυοῖν longe frequentius est quam δυεῖν, iure dubitabi- 
mus, num Diodorus duali usus sit. Huc accedit res gravissima, 
quod νοὶ ἄμφω vocabulo 8686 abstinuit. Nam nisi in fragmento 
23, 20,1 ἐν ἄλλῳ δὲ χαιρῷ τὰς Θερμὰς καὶ τὴν Λιπάραν Ῥωμαῖοι 
παρέλαβον ἄμφω non reperitur. 

Δυοῖν et δυεῖν semper cum plurali coniunzit: I, 28, 7. 
47,2. U, 48, 1. 55,3. II, 1,1. 48,4 74,4. ΙΝ, 4, ὅ. 
43, 2. 85, 3. V, 33, 1. 44, 1. 52, 2. XI, 50, 4. 90,4. XII, 
9,2. XIUN, 9, 5. 19, 6. 39, 2. 111, 5. XIV, 27,6. XV, 
82, 2. XVI, 6, 2. XVII, 54, 5. 77,3. 85, 4. XVII, 41, 2. 
XIX, 8,6. 22,2. 95,2. XX, 70,4. 91,3. XXI 9,5. XXVIU, 
15, 3. XXX, 21, 4 (bis). XXXVI, 3, 4 XXXVI, 10, 2. 
XXXVIIM/XXXIX, 20. 


Ὁ) x. μουσ. 3, 10. 88, 6. 49, 25. π. romp. (ed. Hausrath, Jbb. für 
Philolog. 18% (17. Suppl.) 9, 15. 17, 14. 18, 2. 11. 32, 8. π. σημει. 
(Gomperz herkul. Stud. I) 37, 33. x. πλούτου (voll. Herc. coll alt. ΠῚ, 72.) 
13, 27. π. &$wv (voll. Herc. coll. alt. V) 13, 15. 19, 28. π. ῥης ed. Sud- 
haus p. 242 (Herc. voll. V coll. pr. 9, 2). 


26 


Δύο vocabuli has formas invenimus: genetivum δυοῖν tricies 
quinquies,') δυεῖν duodecies,?) δύο decies quater,?) dativum δυσὶ 
tricies octies.!) In nominativo-acc. δύο Diodorus decies ter‘) 
biatum admisit, bis®) in genetivo δύο; plerumque’) vitavit δυοῖν 
vel δυεῖν formis positis. 


8 15. De Lesbonacte. 


In Lesbonactis rhetoris declamationibus, quae eidem fere 
aetati adsignandae sunt, perpauca quae hue spectent, insunt 
haec: 2, 26 δὺο χαυχήματα, 2, 12 ἀμφοῖν στερηϑήσεται, unde certi 
aliquid de eius usu statuere non possumus. 


8 16. De Dionysio Halicarnassensi, 


Apud Dionysium hae deprehenduntur formae duales: 
Arch. Rom. I, 81, 3 δεδεμένος ὀπίσω τὼ χεῖρε 
11, 73, 2 οὐδὲ τὼ χεῖρε τῶν σωμάτων ἀπείχοντο 
VI, 82, ὃ τὼ χεῖρε περιαγαγόντες 
85, 2 τὼ χεῖρε περιβάλλοντες 
VII, 45, 1 τὼ χεῖρε — ἀπέχετα' 
XII, 2 δεδεμένον τὼ χεῖρες ὀπίσω 
de adm. vi dic. in Demosth. 8 p. 962 Reisk. τοῖν δρεῖν. 


)1, 98, 7. 41, 2. 74,7 779 1,487 55,3 ΤΙ, 1, 1. 48,4. 
14,8. IV,4,5. 43,2. 86, 8. ΧΙ, 90, 8. ΧΠῚ, 9,5. 19, 6. 34,3. 89, 
2. 42,5. 105,3. 111,5. XIV, 27,6. 58, 4. XV, 82,2. ΧΥ͂Ι, θ, 3. 
XVII, 54, 5. 77,3. 85,4. 9,2. XVII, 41,2. XIX, 8, 6. 2,2. 92 
XX, 70,4. 91,3. ΧΧΥ͂ΠΙ, 15, 3. XXXVII, 10, 2. 

3, v,33,1. 4,1. 5,2. Χ, 1, 3. ΧΙ, 80, 4. XI9 2. ΧΗ, 9, 
5. XXX, 21, 4 (bis). ΧΧΧΙ, 19, 2. XXXVI, 8, 4. ΧΧΧΥΠΙΙΧΧΧΙΧ, 20. 

8) ΤΙ, 10, 4. ΠΙ, 81, 4. 51, 4. XI, 1δ, 4. ΧΙΠ, 1, 3. 59, 4. XV, 
25,5. 54,5. 104,2. XIX, 19,2. 27,2. XX, 85, 1 (bis). XXV, 19, 1. 
XXXII, 10, 8. 

%1,5,1(bis). 68,1. 92,2. I,7,4 11,1. 26,6. 32,6. 504. 
55, 3 (bis). 58, 2. II, 15,1. IV, 12,6. 43,3. Υ͂, 4, 1. ΧΙ, 19, 6. XI, 
2,2. 68,2. XIV, 61,5. 117,5. XV, 5,3. 90, 3. ΧΥ͂Ι, 9, 2.4 3, 
2. 39,6. 53,2. 84,5. XVII, 100,7. XVII 6, 8. 15,9. 81, 1. ΧΙΣ, 
12, δ. -55, 2. 108, 4. XX, 74, 3. XXXT, 8, 12. 

5) I, 54, 7. IV, 69, 3: ΧΙ, 42, 1. XI, 96, 1. XV, 5, 8. XVII 89, 
1. 92,2. 98, 1. XVIN, 27,3. 42, 4. XX, 3,1. 45,7. XXV, 101. 

6) III, 31,4. XII, 59, 4. 

11, 41, 3. 74,7. I,55,3. ΠΙ, 1, 1. 48, 4. IV, 43,2. V, 52, 2. 
X, 7,2. ΧΙ, 50,4. XII, 19, 6. 20, 1. 84, 8. 39,2. 42,5. ΧΥ͂, 82, 3. 
XVII, 54,5. 85,4. XIX, 8,6. 95,2. XX, 70,4. XXX, 21,4. XXXI, 
19, 2. XXXVILIX, 90. 


27 


Ad hunc locum adnotavit Sylburgius: ‚rectius τῶν δυεῖν ut 
p. 958 vers. pen. vel τοῖν δυοῖν, ut habent schedae Lollini‘. Ac 
mihi quoque, cum in -oıv forma nulla in Dionysii scriptis, contra 
in hoc ipso de admiranda vi dicendi in Dem. libello 3 p. 958 
ἔχ τούτων τῶν δυεῖν et 19 p. 1009 2% τῶν δυεῖν legatur, in libris 
rhetoricis omnino duales formae desint, τῶν δυεῖν scribendum 
esse videtur. 

Exstat igitur una forma dualis τὼ χεῖρε in archaeologia 
Romana sexies. Non minus autem frequens est pluralis τὰς 
χεῖρας: Arch. VII, 69, 2. XII, 14. XI, 8. XIV, 4 ΧΥ, 9. 

Abo vocabulum sic declinatur: 

genetivus: δυεῖν sexagies septies!) 
δύο decies?) 
dativus: δυσί tricies quater?) 
öho bis?) 
δυεῖν semel?). 

Δύο forma ante vocalem Dionysius nunquam usus est. 

"Apow septuagies fere legitur, ἀμφότερος trecenties tricies. 

᾿Αμφοῖν duobus tantum locis cum nomine coniunctum est 
atque eo plurali: de comp. verb. 25 p. 208 πολλὴν δ᾽ ἀμφοῖν ἔχει 
τούτων πρόνοιαν, de Lysia iudic. 6 p. 464 γενομένων ἀμφοῖν, δυεῖν 
gemper cum plurali. 

Artis rhetoricae, quae Dionysii Halicarnassensis nomine 
eircumfertur capita 1—7 certe non a Dionysio conscripta esse 


) Arch. I, 3, 2. 51,1. 71,1. I, 15,4 20,2. 58, 1. III, 23, 21. 
28, 1. 30, 3. 46,5. 56, 3. IV,48, 1. 8,4 V,10,7. 21,1. 27,1. 
69, 3. 72,1. VL, 1,3. 15,2. 26, 1. 76,1. VO, 3, 2. 63, 4. VII, 8, 
8. 27,3. 28,1. 77,3. IX,5,3 72 134 182. 26,1. 27, 2. 
84, 2. 43, 3. 70, 3. X, 27. 32. 34. 36. 45. 51. XI, 31. 60 (bis). XI, 6. 
XV, 3. XVII/XVII 5. de comp. verb. 9 (bis). 14. 17 (bis). 20. 22 (bis). 24. 
25. Isocr. 1. Isae. 1. de Thuc. char. 3. de adm. vi dic. in Dem. 3 (bis). . 
19. 47. 48. 

2) Arch. I, 7,2. 11,3. 43,1. 1, 48, 2. VII, 59, 7.8 IX, 59, 4. 
XI, 23. de comp. verb. 17. 26. 

δ) Arch. I, 31, 3. 74, 2. 79, 8. II, 6, 3. 20, 2. 22, 8. 72,4. IV, 
51,1. 63,1. 73,4. V, 24,2. VI, 26, 1. 40,3. 74,4. 9,5. VIL1, 
6. 73,2. VII, 6, 3. 24,3. 63, 1. 69, 3. IX,5,4 69, 3. X, 38. 66. 
ΧΙ, 1. XIX, 17. XX, 13. de comp. verb. 20. 22. Lys. 1. Isocr. 1. de 
Thuc. char. 43. de adm. vi dicendi in Dem. 43. 

4) Arch. II, 37, 4. Epist. ad Pomp. 3 p. 772. 

δὴ) de Thuc. char. 3 p. 815. 


28 


demonstravit Schott (Dionys. Hal. ars rhetor. Lips. 1804). Quod 
comprobatur dualis usu. Insunt enim in hoc libello haeec 
exempla: 

2, 3 p. 236 χοινωνίαν Äuolv τοῖν προσφορωτάτοιν 

3, 1 p. 243 ἱεραὶ τοῖν ϑεοῖν 

6, 1 p. 259 πρὸς αὐτοῖν 

p. 260 αὐτοῖν ἑχάτερον. 


’ 


Dualis in -oıv usum a Dionysio prorsus abesse iam antes 
vidimus, quod autem duales formae sex in paginis non amplius 
triginta inveniuntur, id abhorret ab eius usu, cum in ceteris 
libris pro portione in ducenis fere paginis singulae formae in- 
veniantur. 


8 17. De Strabone. 


Apud Strabonem una forma dualis tradita est: 
8, 3, 31 μετοξὺ δυεῖν ὀροῖν. 

Sed Kramer adversante codice A iure pluralem posuit. Nam 
Strabo δυεῖν constanter cum plurali coniunxit!) orationemque 
plurali numero continuavit: μεταξὺ δυεῖν ὁροῖν Ὅσσης καὶ ᾿Ολύμπου 
ὁμωνύμων τοῖς ἐν Θετταλίᾳ. Quod etsi apud poetas aetatis 
Alexandrinae imprimisque apud Apollonium Rhodium reperitur, 
tamen a prosa oratione alienum videtur fuisse. 


Etiam ἀμφοῖν Strabo semper cum plurali coniunxit?). 


ἼἌΑμφω et ἀμφότερος sexagenis fere locis occurrunt. ἄμφω 
semper declinatum est; tribus locis συνάμφω genetivi locum tenet: 
I, 2, 36. 11, 1,29. IL 4, 5. 

öbo sic declinatur: 

genetiv.: δυεῖν tricies novies?) 
δύο quater*) 


1) Π, 1, 4. 14. 29, 32 (bis). 36. 4,7. IL, 1, 4. 2,11. 4, 10. V11. 
2,2. 5.9. 4, 8. Υ͂Ι, 1, 18. ΥἹΙ, 8, 19. 4, 12. VII, 1, 4. ΙΧ, ὅ, 1. Χ, 
4, 5. 10. ΧΙ, 8, 29. XV, 1, 27. 81. ΧΥ͂Ι, 2, 10 (bie). 14. XV, 1, 88. 
43. 46. 

3). 1, 2, 24. 28. IL 8, 8. 4, 8. v1, 23, 1. VIL48 ΙΧ, 5,6 X, 
83,3. ΧΙ, 9, 8. 12,%. XIL 8, 38. ΧΥ͂Ι, ὃ, 1. XVII 1, 4. 

8) 1,1, 6. II, 1, 4. 14. 19. 29. 32 (bie). 86. 4, 7, ΠῚ, 1, 4.. 23, 11. 
Ὑ, 1, 11. 9,2. 8. 8, 29. XIV, 1, 40. 8, 8. XV, 1, 21. 37. ΧΥ͂Ι, 2, 10 (bie). 
14. XVII, 1, 33. 43. 46. 

 IV,4,6. ΧΙ, 2,17. ΧΥ͂Ι, 1, δ. 4, 94. 


29 


dativ.: δυσί undevicies*) 
δυεῖν semel.?) 
In nominativo et accusativo δύο hiatum quinquagies®) fere ad- 
misit, nunquam in genetivo, nam huius forma ante vocalem 
semper övsivt) est. 


% 


$ 18. De Nicolao Damasceno. 
Eadem fere aetate floruit Nicolaus Damascenus, cuius 
fragmenta excerptis Constantini Porpbyrogenneti servata has 
praebent formas duales: 
fgm. 10 (Müller III p. 361, 5): χαϑυπεστιμμισμένος τὼ ὀφϑαλμώ 
III p. 362, 27: χροτήσας τὼ χεῖρε 
fgm. 99, 9 IV p. 431, 13: δυοῖν ὄντοιν ϑεάτροιν 
fgm. 101, 28 III p. 450, 6: ἐντὸς δυοῖν umvolv. 
Exstant igitur formae secundae declinationis in w: τὼ. 
ὀφθαλμὼ et -orv: ϑεάτροιν, tertiae in -e: χεῖρε et -otv: μηνοῖν, ὄντοιν. 
Δυοῖν duobus locis cum duali coniunctum est: 
δυοῖν ὄντοιν ϑεάτροιν, δυοῖν μηνοῖν, 
duobus cum plurali 
ἔστη. 49 III p. 348, 28: δυοῖν βασιλέων 
fgm. 101,28 III p. 450, 39: σὺν δυοῖν τάγμασιν. 
Abo vocabuli genetivus δυοῖν ter), dativus et δυοῖν 5) et δυσίν 1) 
singulis locis legitur. 
8 19. De libello περὶ ὕφους. 
In libello περὶ ὕφους, quem Tiberii fere imperatoris tem- 
poribus conscriptum esse probabile est, duales formae nullae 
reperiuntur. δύο vocabuli forma genetivi δυεῖν exstat his locis: 


') H,5, 3(bis). III, 2,3. IV,6,2. V,3, 11. 4,8. VII, 8, 14. 7, 
2. IX, 2,5. 4,5. 5, 14. XI, 10, 2. XII, 1,3. 25. ὃ, 11. XV, 1, 32. 
XVU, 1,7.8 8, 4. 

2) III, 4, 10. 

8). 1, 1, 21. 24. 4,6. II, 2, 3. III, 3, 1.4. 4,18. 20. IV, 1, 18. 


58, 8. 6,5. Υ͂, 1,9. 23,10 423 VI3 10 ὙὟἹΙΙ, 4, ὅ. 7,5. VII, 
1,2. 3,15. 19. IX, 1, 11. 3,6. %,2,9 42 56 X1,1,4 9,1. 
x1, 5,1. 6,2 88 XII 1,34. 42.9 XIV, 2, 17. 25. 5, 24. 26. 
XV, 1. 31. 55. 57. XVI, 4, 7 (bis). 15. 24. XVII, 1, 18. 24. 40 (bis). 


41, 1,6. I,14 14. IL 1,4 V,1ı11 23,9 43. VII 3, 
81. ΙΧ, ὅ, 6. %,45. XUI, 2,4 XIV, 3,3. 

®) frgm. 49 III, 384, 28. frgm. 99, 9 II, 431, 13. frgm. 101, 28 
DI, 450, 6. 

6) frgm. 101, 28 III, 450, 29 σὺν δοοῖν τάγμασιν. 

ἢ frgm. 101, 22 III, 443, 26 δυσὶ γὰρ καὶ τριακοσίαις μάχαις. 


30 


1, 1 δυεῖν ἁἀπαιτουμένων, 1, 4 ἐχ δυεῖν. 15, 11 δυεῖν γὰρ συνταττομένων, 
dativi δυσί: 32, ὃ δυσὶ πάϑεσι, 39, 1 ἐν δυσὶν... συντάγμασιν. 

ἄμφω quoque vocabulo auctor usus est: 8, 2 ταῦτ᾽ ἄμφω, 
24, 2 ἀμφοῖν, 38, 4 χοινὸν ἀμφοῖν. 


, 8 20. De Cebete Thebano. 


Cebetis πίναξ, qui eiusdem fere temporis videtur esse, 
neque dualis formam neque ἄμφω vocabulum neque δύο vocabuli 
genetivum vel dativum praebet. 


8 21. De Philone Iudaeo. 


Apud Philonem has deprehendimus duales formas: 
de opif. mund. 37 τοῖν δυοῖν διπλάσια 
de Abraham. 24 τοῖν δὲ ἄλλοιν δυοῖν ὡσὰν ἀπαυγαζομένων ἀπὸ 
τούτου σχιῶν (τῶν δ᾽ ἄλλων δυοῖν pars librorum, in quibus 
Lincoln. 5. XII) 
vita Moysis III 14 χατ᾽ εἶδος τοῖν δυοῖν ἡμισφαιρίοιν 
de circumeis. 2 σύμβολον δυοῖν τοῖν ἀναγκαιοτάτοιν 
de mercede mer. 2 σαλεύουσα τὼ ὀφϑαλμώ 
de septen. 18 δυοῖν ἑβδομάδοιν 
de carit. 1 πατὴρ γεγονὼς δυοῖν υἱοῖν (υἱοῖν deest in antiquissimo 
libro Selden. saec. X) 
quod omn. prob. lib. 8 δυοῖν ὄντοιν ἀδελφοῖν 
in Flaccum 8 τοῖν ποδοῖν τὸν ἕτερον 
de incorrupt. mundi!) p. 21, 8 ὑπὲρ δυοῖν τοῖν ἀναγκαιοτάτοιν 
15, 17 τὸν ἕτερον τοῖν ποδοῖν. 

Ex his igitur locis apparet et dualem verborum et nominum 
formas in -@, -e, -eı, -aıv deesse. Leguntur accusativus in ὦ: 
τὼ ὀφϑαλμώ, in -oıv secundae declin. 

genet. subst. ἡμισραιρίοιν, υἱοῖν, ἀδελφοῖν 
adiect. ἀναγχαιοτάτοιν bis, 


1 Librum de incorruptibilitate mundi inter genuinos Philonis libros 
recepi praeeunte Cumontio (Philonis de aetern. mundi liber, Berolini 1891), 
quem in laudandis locis secutus sum. Ceterum de Philonis locis dualem 
exbibentibus, cum Mangeyana et Richteriana editiones textum non satis in- 
tegrum praebeant, Leopoldus Cohn, vir doctissimus, et ab hoc rogatus 
Paulus Wendland summa humanitate quae in codicibus leguntur mecum 
communicaverunt. Praeterea quae in Constantini de Tischendorf Philoneis 
(Lips. 1868), in Cohnii editione libelli de opificio mundi (Bresl. phil. Abh. 
IV, 4, 1889), in Pauli Wendland libro ‚Neu entdeckte Fragmente Philos‘ 
(Berlin 1891) inveniuntur, in meum usum converti. 


81 
in -o:v tertiae declinationis: 
genet. subst. ἑβδομάδοιν, ποδοῖν bis, 
particip. ὄντοιν. 

Tribus locis formae duales neque cum ἀμφοῖν neque cum 
δυοῖν coniunctae sunt: τὼ ὀφθαλμώ de merc. mer. 2, -τοῖν ποδοῖν 
in Flacc. 9 et de incorr. mundi 15, 17. Ä 

Ceterae formae cum δυοῖν coniunctae sunt. Multo autem 
saepius δυοῖν cum plurali legitur (quadragies semel).!) 

ἀμφοῖν plurali vel anteponitur vel postponitur: de Cherub. 22 
τούτων anrolv, de migr. Abram. 37 συναραμένων ἀμφοῖν, quis rer. 
div. her. 27 oaurolv τῶν ἄχρων, 43 ἐξ ἀμφοῖν τῶν ἐναντίων, vVit. 
Moysis III, 8 τῶν ἡμισφαιρίων ἀμφοῖν. 

Anw forma, quae nonnullis locis Mangeyanae editionis (quis 
rer. div. heres 28, de spec. leg. ad VIII-X 8 8. 4., de concup. 3) 
exstat, codicum auctoritate caret. Genetivi formam δυεῖν Philonem 
magis adamasse quam δυοῖν Paulus Wendland affırmat (Neu- 
entdeckte Frgm. Philos p. 6. 14.). Dativi forma legitima δυσί est.?) 

δύο forma nominativi saepe°); cum vocali sequentis vocabuli 
concurrit. Genetivi forma ante vocalem öveivt) est. 


1) de opif. mund. 16. 34. leg. alleg. II, 18. 24. de Chor. 9. 22. de 
sacr. Ab. et Cain. 15. quod. det. pot. ins. 9. de agr. Noe 3. 7. 26. de 
plant. Noe 41. de migr. Abr. 32. quis rer. div. her. 36. 37 (bis). de congr. 
quaer. er. 5. 6. de somn. I, 11. 26. II, 1. 2. 24. 25. 40. de Abr. 28. 34. 
de Ios. 11. 32. 38. vit. Moys. I, 42. II, 4. 8 de decal. 5. 22. de sac. 
hon. 3. de victimis 11. de βαρὺ. 21. de nobil. 3. de leg. ad Caium 44. 
frgm. tom. VI p. 240. 

?) de opif. mund. 37. 40 (bis). 60. leg. all. I, 4 (bis). 9. 11. III, 41. de 
post. Cain. 54. qu. deus 5. immut. 14. de ebriet. 30. 51. quis rer. div. her. 
28. 29. de mut. nom. 5. 6. 16 (bis). de somn. II, 4. 23. de loseph. 4. 10. 
39. 40. vit. Moys. I, 41. 42. III, 9. 13. 35. de decal. 7 (bis). 12. 23. 30. 
de vicetimis 3. quod. omn. prob. lib. 6. de incorr. mund. 27. in Flar. 8. 
de leg. ad Caium 2. 39. 40. de mund. 22. 

δ Leg. all. I, 16. 20. II, 13. 14. III, 30. 40. 47. 55. 73. de sacr. Ab. 
et Cain. 13. 39. quod. det. pot. 22. 31. de agr. Noe 15. de ebr. 47. de 
migr. Abrah. 13. quis rer. div. heres 29. 35. 36. de mut. nom. 36 (bis). de 
somn. I, 37. 40. II, 33. De Abr. 20. de los. 17. 32. vit. Moys. I, 27. 36. 
III, 4. 11. 13 (bis). 16. 29. de decal. 24. de vict. 3. de vict. off. 15 (bis). de 
' spec. leg. III—-V 9. de sept. 19. 21. de spec. leg. VI—VII, 5. de spec. leg. 
ΥΙΠ--Χ, 3. de iudice 3. de concup. 3. quod. omn. prob. liber 17. de 
incorr. mundi 17, 14 (bis). in Flacc. 8. 

*) de opif. mundi 34. quod deter. pot. 45. de agric. Noe 3. 7. de 
plant. Noe 41. quis rer. div. heres 36. 37. de Abr. 24. 34. 37. de los. 


82 


ἄμφω semper declinatur. Saepe ἀμφότερος in eius locum 
guccedit, ita ut ἀμφότερος dimidia fere parte ἄμφω vocabuli usum 
superet. 

Ex Philonis libris spurius habetur, qui est de vita con- 
templativa. In quo duales formae nullae exceptis singalis 
δυοῖν et ἀμφοῖν (Β 3 δυοῖν ἕνεκα, 8 11 ἐξ ἀμφοῖν) leguntur. Unde 
utrum Philo auctor libelli fuerit necne, nihil concludere possumns. 


8 22. De Flavio Iosepho. 
Apud Flavium Iosephum haec invenimus dualis numeri 
exempla: 
Arch. Iud. 3, 7, 4 δυοῖν χωδώνοιν 
4, 8, 44 μεταξὺ δυοῖν ὁροῖν 
ἐπὶ τοῖν δυοῖν ὀροῖν 


14, 15, 1 ταῖν χεροῖν ἀμφοτέραιν 
17, 5, ὕ δυοῖν ἀγώνοιν 
18, 2, 2 ἡμέραιν δυοῖν 
6, 5 μόνω δ᾽ ἤστην 
6 παρὰ τοῖν ποδοῖν 


10 πρὸς ἐνιαυτοῖν δυοῖν 
Bell. Iud. 3, 5, 1 τὼ χεῖρε 
4, 5, 3 χεροῖν 
5, 2, 4 τὼ χεῖρε 
6, 7,1 τὼ χεῖρε 
T, 8, 3 τοῖν ποδοῖν. 


) 

Ambigitur de uno loco Arch. Iud. 18, 2, 2: διαδέχεται δὲ καὶ 
τοῦτον ἼΑννιος Ῥοῦφος" ἐφ᾽ οὗ δὴ καὶ τελευτᾷ Καῖσαρ, δεύτερος μὲν 
Ῥωμαίων αὐτοχράτωρ γενόμενος, ἑπτὰ δὲ καὶ πεντήκοντα τῆς ἀρχῆς 
ἔτη, πρὸς οἷς μῆνες EE ἡμέραιν δυοῖν πλείονες. 

In maiore editione Benedictus Νίθβθ ἡμέραι δυοῖν πλείονες 
scripsit, ita tamen ut cod. E ἡμέραιν praebere adnotaret. In 
editione minore rediit ad ἡμέραιν, quod cum ipsa sententia com- 
mendetur, omnino praeferendum est. 

Inter Iosephi formas duales ἤστην eminet: primus enim 
hic verbi dualis inde ab Aristotelis temporibus nobis 
oceurrit. 


11. 32. vit. Moys. I, 42. 59. III, 4. 14. de sac. hon. 1. de sept. 18. 21. 
de concup. 11. de creat. princ. 11. de carit. 1 (bis). quod. omn. prob. 
liber 8. frgm. tom. VI p. 240. " 


88 


Primae declinationis formae in -aıvy genetivus substant. 
(ἡμέραιν) et adiectivi (ἀμφοτέραιν) nec non articuli ταῖν inveniun- 
tur, forma nom. acc. femin. articuli τώ, non τά. Secundae decli- 
nationis forma adiectivi in -ὦ (μόνω) nomin. exstat, genetivus in 
τοῖν substant. (ἐνιαυτοῖν). Aliquanto crebriora tertiae declinationis 
exempla sunt: | | 

in -e subst.: χεῖρε ter, 
in -oıv subst.: χωδώνοιν, ὀροῖν bis, ἀγώνοιν, ποδοῖν bis, χεροῖν bis; 
adiectivorum, participiorum, pronominum desunt. 


Duales formae, quas ex bello Iudaico_ attuli (χεῖρε, χεροῖν, 
ποδοῖν) omnes, earum quas ex Archaeologia: μόνω δ᾽ ἤστην, ταῖν 
χεροῖν ἀμφοτέραιν neque cum δύο, δυοῖν neque cum ἄμφω, ἀμφοῖν, 
reliquae cum δυοῖν forma coniunctae sunt. Saepe autem δυοῖν 
cum plurali numero legitur: arch. Iud. 3, 7, 4 ἐχ δυοῖν reptrun- 
μάτων. 17, 11, 5 δυοῖν δ᾽ αὐτοῦ ϑυγατράσιν παρϑένοις. bell. Iud. 
1, 30, 1 πρὸ δυοῖν ἡμερῶν. 2, 9, 1 ἡμέραις δυοῖν. 8, 7, 31 τῶν 
δοοῖν.. «περιβόλων. 3, 8, 9 δυοῖν φίλων. 7, ὕ, 8 δυοῖν ταγμάτων. 
ἀμφοῖν semel cum nomine coniunctum legitur atque eo plurali: 
vita 2: ἐξ ἀμφοῖν τῶν γονέων. 

Δύο sie declinatur: 


genet.: δύο septuagies semel') 
öootv duodevicies?) 
dat.: δυσί tricies quater?) 


1) ant. Jud.L, 2,2. 8, 8. 18, 2. 35,1. ΠΙ, 6, 8. 6 (bis). 10, 4. 7. 
IV, 8,23. V,8 12. ΥἹ, 12, 8. Υ͂ΙΙ, 2, 2. 9,7. 14, 9. ΥἹὯΙΙ, 1, 4. 8, 4. 
4. 1. 5,3. 6.1. 73. 8, 8 (bis). 10,1. 11,2 (bie). 19, 8. 6. 18, 1. 
14, 2. 15,6. ΙΧ, 1,1. 6, δ. 71. 10,8. Χ, 1, 1. 4, 1. 9, 7 (bis). 10, 4. 
ΧΙ, 1, 8. 3,1. XII, 4, 6. XIII, 10, 7 (bis). 16, δ. XIV, 12,1. XV, 10, 8. 
ΧΥ͂Ι, 2,4. 11,8. XVII 5,7. 10,2. XVII, 6,3. XX, 10,1. vita 48. 
50. 56. contra Ap. I, 26. bell. Iud. 1, 2,8. 5,1. I,8, 14. 10,2. IV. 
1,10. 82. Υ͂, 4,1. δ, 8. VIL27 (018). 4, 1. 8. 

3) ant. Iud. III, 7, 4 (bis). 9, 4. IV, 8, 44 (bie). V,2,2. XVII 5, 8. 
XVII, 2, 2. 3, 4. vit. 44. contra Ap. II, 3. bell. Ind. I, 29, 2. 30, 1. 
Π, 6, 1. 9, 1. ΠΙ, 7,31. 8, 9. VI,5,3. j 

8) ant. Iud. 11, 5, 6. IV, 8, 2. 44. Υ͂, 1, 28. 23, 3, 10. 4, 2. 88. 
VII, 7,4. 1,4 ΙΧ, 11, 1. Χ, 1, 1. ΣΙ, ὅ, 4. 6,9. XI, 3, 12. XII, 
10, 1. 18, 4. XIV, 15,7 XVIL 1,4 ΧΥ͂ΠΙ, ὅ, 8. XX, 1, 1. 8, 4. 
5. Ap. 1, 4. bell. Iud. I, 23, 2. 11, 6, 8 (bis). 8,7. 16, 4. 11, 1. 91, 6. 
ΠΠ, 4, 3. ΙΨΥ͂, 2, 1. 8, 1. 11,5. ° 


Ω 
.2 


84 


δυοῖν ter!) 
δῦο ter.?) 
Nominativus-accusativus δύο saepe°) cum vocali sequentis 
vocabuli concurrit, genetivus sexies.*) 
"Aupw vocabulo vicies quater, ἀμφότερος nonagies semel 
usus est. 
In libello, qui in Maccabaeos inscribitur, lIosepho subdito 
nihil quod huc spectet, invenitur, nisi quod ὃ 2 δυοῖν τοῦ σώματος 
χαὶ τῆς φυχῆὴς φίλων ὄντων et 8 15 δυοῖν προχειμένων exstat, 


8 23. De Plutarcho. 


Apud Plutarchum hae leguntur dualis formae: 
Thes. 2, 2 ἄμφω μὲν ἀνεγγύω καὶ σχοτίω yevöevot.... 
[ἄμφω δ᾽ αἰχμιητά, τό ες δὴ καὶ ἴδμεν ἅπαντες )} 

10, 4 προτείνοντα τὼ πόδε 
Lycurg. ὅ, 55 τοῖν δυοῖν βασιλέοιν προστιϑεμένοιν 
Alcib. 19, 9 ἀσεβεῖν περὶ τὼ ϑεώ. cf. 22, 14. 
Timol. 8, 1 ἱερὰν οἱ Κορίνθιοι ταῖν ϑεαῖν ἐπωνόμασαν 
Aemil. Paul. 25, 10 ἐπιφαῦσαι λέγονται τῆς ὑπήνης αὐτοῦ τοῖν χεροῖν 
Aristid. 17, 14 ἀράμενος ταῖν χεροῖν 
Philop. οἱ Tit. comp. 2, 8 ἐχρίϑη δυοῖν ἀγώνοιν 
Pyrrh. 7, 28 ἐν χεροῖν γενόμενοι 
Eumen. 11, 15 τόπῳ δυοῖν σταδίοιν ἔχοντι τὴν περίμετρον 
Pompei. 53, 41 δυοῖν ἀνδροῖν οὐχ ἐπέσχεν 

54, 35 μὴ ϑᾶττον δοοῖν μιηνοῖν (μηνῶν F) 

Alex. 12, 3 τὴν τῶν μυστηρίων ἑορτὴν ἐν χεροῖν ἔχοντες 
Caes. 2, 5 μεϑ᾽ ἑνὸς φίλου καὶ δυοῖν ἀκολούϑοιν 

31, 8 μετὰ δυεῖν ταγμάτων (δυοῖν ταγμάτοιν Ο) 

61, 8 παρέχουσιν ὥςπερ ἐν διδασχάλου τὼ χεῖρε 
Anton. 77, 11 ταῖν χεροῖν ἐμπεφυχυῖα 
Brut. 42, 3 διέφϑειραν ἐν χεροῖν τρία τάγματα 


!) ant. Iud. XVII, 11, 5. XVII, 6, 10. bell. Iud. I, 9, 1. 

3) ant. Jud. III, 2, 4. IX, 14, 2. bell. Iud. V, 2, 3. 

8) ant. Iud. 1, 3, 3. 21, 8. ΠΙ, 6,3. 8,7. 9, 2. 10,6 11,3 W, 
8, 14. 15. V,1,3. VI, 1,1. 3,3. IX,6,5. XI, 3,10 (bis). δ, 2. XII 
13, 4. 16,1. XIV, 7,1. XVII, 1,2. 3. vita 7. 39.65. c. Ap. II, 32. bell. 
Iud. I, 7, 7. 8,6. 11,2. 21,7. 28,4. 29, 3. ‚II 21,6. VII, 6, 8. 

4) ant. Iud. I, 13,2. 11, 6, 6. ΧΙ], 4, θ6θ. XVII, 5,7. c. Ap. I, 90. 
bell. Iud. IV, 8, 2. 

δὴ) Versus est Iliadis VII, 281. 


35 


Artax. 5, 3 ταῖν χεροῖν ὑπολαβών 

de lib. educ. 10 p. 8A δυεῖν ὄντοιν τοῖν μεγίστοιν ἀγαϑοῖν 

de amic. mult. 6 p. 96} ἀπὸ δυεῖν χεροῖν 

de superstit. 8 p. 168E τὼ χεῖρε δῆσαι 

de tranqu. anim. 10 p. 471A δυοῖν χαλχοῖν ἡ χοῖνιξ 

de sera num. vind. 14 p. 558E τὼ πόδε βρέχοντας 

quaest. conv. 2, 4,1 p.638E τούτῳ γὰρ μάλιστα τῷ μέρει τοῖν χεροῖν 
9, 15, 2 p. 148 Ὁ παραχαλεῖν τὼ χεῖρε καὶ τὼ πόδε 

quaest, Plat. 2, 2 p. 10010 δυεῖν ὄντοιν, ἐξ ὧν... 

de comm. not. 25 p. 1070E δοοῖν κακοῖν 

non posse suav. 14 p. 1096E δυοῖν ὄντοιν. 

Eum. 11, 15 δυοῖν σταδίοιν et Pomp. 54, 35 δυοῖν μηνοῖν re- 
tinenda sunt, cum tantum in libris deterioribus σταδίων et μηνῶν 
legatur. Pompei. 53, 41 δυοῖν ἀνδροῖν non cum F* F codicibus 
in ἀμφοῖν mutandum esse quisque videt. Caes. 31, 3 μετὰ δυεῖν 
ταγμάτων forma vulgaris facilius oriri poterat ex δυοῖν ταγμάτοιν 
codicis C, quam contrarium. Quare δυοῖν ταγμάτοιν mea quidem 
sententia reponendum est. De sera num. vind. 2 p. 549 A τὼ πόδε 
tantum a prioribus editoribus secundum locum consimilem eiusdem 
libri 14 p. 558E insertum est; Bernardakis iure exulare iussit. 

Desunt igitur dualis verborum, et primae declinationis formae 
in -a; articuli quoque forma in genere feminino nom.-accusativi 
nulla nisi communis τώ exstat. -av reperimus tantum in formula 
ταῖν ϑεαῖν, qua ut supra (p. 24) τοῖν ϑεοῖν et infra τὼ ϑεὼ (Alec. 19, 9) 
Ceres et Proserpina significantur. Articuli forma et ταῖν et τοῖν 
scribitur: ταῖν praeter formulam quam modo commemoravi ταῖν 
ϑεαῖν (Timol. 8, 1) Arist. 17, 14. Anton. 77, 11. Artax. 5, 3, 
τοῖν Aem. Paul. 25, 10. quaest. conv. 2, 4, 1 p. 638E. Secundae 
declinationis forma in τῷ non reperitur nisi in formula περὶ τὼ 
ϑεώ Alc. 19, 9 (Ceres et Proserpina) ex accusatione Alcibiadis 
(22, 14 ἀδικεῖν περὶ τὼ ϑεώ, τὴν Δήμητραν καὶ τὴν Κόρην) repetita 
et in adiectivis ἀνεγγύω καὶ σχοτίω Thes. 2, 2, quae Plutarchus 
fortasse, ut verba sequentia ex Homero, aliunde libavit. Ter- 
minationis -ow secundae declinationis genetivus et substantivorum: 
σταδίοιν, χαλκχοῖν, κακοῖν, ἀγαϑοῖν, ἀχολούϑοιν et adiectivorum: pe- 
γίστοιν et participii: προστιϑεμένοιν, tertiae declinationis formae 
in e nom.-acc. χεῖρε ter, πόδε quater et gen.-dat. in οἷν substant.: 
βασιλέοιν, μιηνοῖν, ταγμάτοιν, χεροῖν noVvies, ἀγώνοιν, ἀνδροῖν et partic- 
ὄντοιν ter inveniuntur. 

3? 


86 


Formae nom.-acc. exceptis ἄμφω μὲν γὰρ ἀνεγγόω καὶ σχοτίω, 
et ταῖν ϑεαῖν, χεροῖν neque cum δόο neque cum ἄμφω Coniunctae 
sunt. ἀμφοῖν forma omnibus quamvis. perpaucis locis pluralem 
nominum secum habet: Lyc. et Num. comp. 1, 2 ἐχχειμένων ἀμφοῖν, 
Agid. 12, 10 ἀμφοῖν δὲ ταὐτὰ βουλομένων, de Is. et Os. 48 p. 371A 
ἀμφοῖν ἐκείναις, 80 p. 383E ἀρχεοϑίδων ἀμφοῖν. δοοῖν multo saepius 
cum plurali quam cum duali conianetum est.!) 

Abo sic declinatur: 

gen. δυεῖν centies semel?) 


ἢ Thes. 21, 29. Lyc. 1, 13. Num. 17, 3. Lyc. et Num. comp. 1,2. 
Sol. 23, 26. 32, 13. Popl. 8, 22. 11, 19. 21, 37. Cam. 36,2. 39, 3. Pen. 
6, 11. 27, 22. 37, 14. Fab. Max. 1, 10. Aem. Paul. 18, 28. 22, 91. Pyrrh. 
12, 15. Mar. 1, 9. 36, 37. 42, 35. Lys. 18, 6. 24, 15. 23. Sull. δῖ, ὃ. 
Lucull. 37, 11. Crass. 1,2. 11, 18. 27, 13. 31. Sertor. 1, 10. 12. 18. 19. 
Ages. 8, 15. Pomp. 44, 8. 62, 26. Alex. 63, 15. Caes. 6, 1. 16, 18, 
31, 3. Phoc. 30, 10. Cat. mai. 10, 7. 48, 8. Demosth. 26, 27. Οἷς. 14,2. 
Demetr. 2, 1. 31, 24. Ant. 5, 20. 35, 12. 85, 11. 87, 9.19. Dion. 11, 24. 
Artax. 24, 17. Oth. 17, 2. de mul. virt. Eryxo p. 262C. quaest. Rom. 60 
p. 278E. de fort. Rom. 4 p. 318C. de Alex. Magn. fort. et virt. IL 2 
p. 335A. de Is. et Os. 45 p. 896C (ter). 66 p. 375D. de Ei Delph. 12 
p. 8900. 14 p. 391A. de Pyth. or. 21 p. 404E. de def. or. 5 p. 4128. 
11 p. 415F (bis). 32 p. 427B. D.34 p. 428B. E. 36 p. 429E. de virt. mor. 
5 p. 443F. 7 p. 447F. 4480. de frat. am. 1 p. 478D. 4 p. 479E. 13 
p. 485A. de garrul. 11 p. 508A. de vit. pud. 14 p. 534C. de gen. Sorr. 
11 p. 581B. 15 p. 584C. quaest. conv. I, 2, 3 p. 616C. 8, 1 p. 619}. 
Υ, 9, 1 p. 657C. 8, 24 p. 720A. 720C. IX, 2, 2 p. 737F. 14, 2 νυ. 1418 
(018). an mai. sit. ger.4 p. 785E. praec. ger. reip. 5 p. 802A. 32 p.815(. 
aqu. an ign. ut. 8 p. 957C. de soll. an. 36 p. 984B. Platon. quaest. 16, 1 
p. 1008C. de an. proc. in Tim. 13 p. 1018D. 17 p. 1020F (bis) 1021A (bie). 
18 p. 1022A. 19 p.1022B. 1022C. 30 p. 1028A. de Stoic. rep. 15 p. 1414. 
23 p. 1045C. de comm. not. 20 p. 1010}. 36 p.1077C. adv.Col. 4 p. 11094. 

») Lyc. 1, 13. Num. 12, 16. 17, 3. Sol. 23, 26. Popl. 11, 19. Cam. 
36, 2. 39, 1. Pericl. 6, 11. 27, 22. 37, 14. Fab. Max. 1, 10. Aem. Paul. 
3, 2. 18, 28. 22, 9. Pel. 16, 23. Marc. 29, 56. Pyrrh. 12, 15. Mar. 1,9. 
36, 37. 42, 35. Lys. 18, 6. 24, 15. 23. Sull. 37, 3. Lucull. 17, 9. 
36, 11. Crass. 8, 8. 11, 18. 27, 13. 31. Sert. 1, 10. 12. 13. 19. Ages. 
8, 15. Pomp. 44, 8. 58, 15. 62, 17. 26. Alex. 63, 15. Caes. 2,8. 6,1. 
16, 13. 23, 6. 55, 17. Phoc. 30, 10. Cat. 10, 7. 43, 8. 73, 1. Cleom. 
31, 17. Demosth. 15, 10. 25, 27. Cic. 14, 23. Demetr. 2, 1. 31, 24. 43, %. 
Anton. 5, 20. 35, 12. 85, 11. 87,9. Dion. 11, 24. Brut. 52, 20. Artax. 
24, 17. Oth. 17, 2. de lib. ed. 10 p. 8A. 14 p. 11A. quom. adul. poet. 
4 p. 21D. de amic. mult. 6 p. 95E. mul. virt. Eryxo p. 262C. quaest. 
Rom. 60 p. 278E, 103 p. 288E. F. de fort. Rom. 4 p. 318C. de Alex. 
Magn. fort. Il, 2 p. 335 A. de Is. et Os. 45 p. 369C (ter). 48 p. 370F. 60, 


37 


gen.: δοοῖν sexagies novieg!) 
. δύο decies septies?) 
dat.: δυσί undequinquagies?) 
δυοῖν bist) 
δύο ter?). 
Nominativo-acc. δύο ante vocalem sequentis vocabuli vicies 


p. 375D. quaest. conv. I, 2, 3. p. 6160. 8, 2 p. 626D. IH, 5, 2 p. 652D. 
‘9, 1 p. 657C (bis), Ὁ. VIU, 2, 4 p. 727A. C. IX, 14, 2 p. 744B (bis). an 
sen. sit. ger. 4 p. 786E. praec. ger. reip. 5 p. 802A. aqu. an ign. ut. 6 
p- 956Ε. 8 p. 9510. 10 p. 968B. Plat. quaest. 2 p. 1001C. 10 νυ. 1008C. 
de an. proc. in Tim. 9 p. 1026F. 13 p. 1018D. 14 p. 1019B. de Stoic. 
rep. 15 p. 1041A. 

!) Rom. 21, 29. Lyc. 5, 55. Num. 18, 4. Sol. 32, 13. Popl. 8, 22. 
21, 37. Pelop. 9, 9. Philop. et Titi comp. 2, 3. Crass. 1, 2. Eum. 11, 15. 
Pomp. 53, 41. 54, 35. Caes. 31, 3. de Ei Delph. 12 p. 8900. 14 p. 391A. 
de Pyth. or. 17 p. 402B. 21 p. 404F. de def: or. 5 p. 411E. 412B. 11 
p° 415F (ter). 32 p. 427B. Ὁ. 34 ν. 428B. E. 36 p. 429E. de virt. mor. 5 
p. 443F. 7 p. 446F. 447D. de vit. pud. 14 p. 534C. de gen. Socr. 7 
p. 579D. 11 p. 581B. 15 p. 584C. 27 p. 594E, quaest. conv. 1, 3, 1 
Ῥ. 619D. IX, 2, 2 p. 737F. amat. lib. 10 p. 754F. de Herod. malign. ὃ 
p. 855D. de soll. anim. 36 p. 984B. de anim. procr. in Tim. 17 p. 1020F 
(ter). 1021A (bis). 18p.1022A. 19 p. 1022B. C (bis). 80 p. 1028A. de Stoic. 
rep. 23 p. 1045C. de comm. not. 25 p. 1070D. E. 86 p. 1077C. 37 p. 1078A. 
41 p. 1081D. non posse suav. 14 p. 1096E. adv. Col. 4 p. 1109A. 26 
p. 11220. frgm. 1, 6, 3. 

3 Fab. Max. 26, 17. Aem. Paul. N, 98. 801}. 97, 28. Alex. 62, 6. 
€aes. 22, 3. Demetr. 5, 10. quom. quis suos in virt. 13 p. 84A. mul. virt. 
Mikko p. 251F. de def. or. 6 p. 412F. de an. procr. in Tim. 16 p. 1020D 
(bis). 18 p. 1021F (ter). frgm. VII, 38. IX, 34, 2. XCVI, 2. Ä 

8 Thes. 25, 20. Sol. 19, 9. Poplic. 20, 4. Them. 20, 22. Cam. 7, 15. 
27, 21. Marc. 29, 49. Arist. 4, 7. Cat. 19, 13. 25,3. Pyrrh. 5, 19. Mar. 
5,9. 8, 27. 25, 6. Lys. 5, 4 Lys. et Sull. comp. 4, 3. Lucull. 28, 54. 
Crass. 19, 18. Sert. 12, 27. Eumen. 7, 26. 8, 10. Pomp. 31, 21. 53, 44. 
59, 18. Caes. 1, 20. 17, 30. Cat. 38, 9. Cic. 17,16. 29, 21. Dem. 40, 7. 
Anton. 69, 3. Galb. 7, 13. quaest. Rom. 102 p. 288E. de Is. et Os. 19 
p. 358D. de def. or. 8 p. 414B. 36 p. 429E. 430A (bis). virt. doc. poss. 
2 p. 439F. de frat. am. 1 p. 478B. de gen. Socr. 1 p. 577D. 17 p. 586E. 
quaest. conv. I, 8, 2 p. 626E. amat. 110. 21 p. 767F. de an. procr. in Tim. 
14 p. 1019B. 15 νυν. 1019C. 18 νυ. 1021F. 19 p. 1022D. de comm. not. 
37 p. 1078B. 

*) Philop. et Tit. comp. 2, 3. de virt. mor. 5 p. 443F. 

δ) Aem. Paul. 24, 3. de an. procr. in Tim. 18 p. 1021F. de comm. 
not. 37 p. 1078 Β. 


88 


quater!) usus est, genetivo δύο semel?), dativo 0183). Quamris 
autem sexagies quater*) δυοῖν vel δυεῖν positis hiatum vitaverit, 
tamen tribus his locis pro δύο genetivo et dativo reponere δοεὺ 
temerarium duco. 


”"Anro multo minus frequens est quam ἀμφότερος; alterım 
sexagies fere, alterum paulo plus trecenties usurpatur. 
In eis qui Plutarcho falso tribuuntur libris hae fere 
duales formae inveniuntur: 
γὴ τὼ σιὼ reg. et imp. apophthegm. Charil. 2 p. 1898 
apophthegm. Lacon. ἀδόξων 19 p. 233C 
50 p. 234F 
δῦ p. 235E 
69 p. 235E 
apophthegm. Lacaen. ἀδήλων 8 p. 2410 
vn τὼ ϑεώ apophthegm. Lacon. Ages. 7 p. 208E 
X or. vit. Lys. p. 836D λόγω 
amator. narr. 3, 1 p. 774B τὼ χεῖρε 
pro nobil. 9, 2 τοῖν ἰσοτέχνοιν αὐληταῖν 
13, 3 δυοῖν ὀβολοῖν ἑταιρίδιον. 
Maior igitur pars formarum nom.-acc. est, in quibus primum 
locum tenet formula illa iurandi non Plutarchi propria, sed 
Laconica νὴ τὼ ow. 


!) Thes. 20, 35. Them. 10, 20. Fab. Max. 4, 36. Alc. 16, 35. Marc. 
δ, 18. Pyrrh. 84, 16. Sull. 13, 22. 22, 28. Pomp. 23, 12. 78, 21. Tib. 
Gracch. 1,26. Cic. 9, 19. 45, 15. Dem. 11, 21. Anton. 41, 16. de fort. 1 
p. 97E. de virt. mor. 11 p. 451B. quaest. conv. 8, 9, I p. 657C. 5,6, 1 
p. 680A. amat. lib. 21 p. 767E. Plat. quaest. 3, 1 p. 1001D. de comm. 
not. 19 p. 1067E. 37 p. 1077F. 44 p. 1088C. 

3 Aem. Paul. 22, 28. 

8) Aem. Paul. 24, 3. de comm. not. 37 p. 1078D. 

*) Romul. 21, 29. Lyc. 1, 13. Num. 18, 14. Sol. 32, 13. Cam. 39, 3. 
Per. 6, 11. 27, 22. 87, 14. Aem. Paul. 3, 2. Pel. 16, 23. Phil. et Tit. 
comp. 2, 3. Mar. 36, 37. 42, 86. Lys. 24, 15. 23. Sull. 37, 3. Crass. 
1,2. 27, 13. Sert. 1, 10. 12. Ages. 8, 15. Pomp. 44, 8. 58, 41. Alex. 
63, 15. Caes. 1, 20. Phoc. 80, 10. Dem. 2, 1. Anton. 5, 20. 85, 11. 86, 
25. Brut. 52, 20. Artax. 24, 17. Oth. 17, 2. de lib. ed. 10 p.8&. mul. 
virt. p. 262. quaest. Rom. 103 p. 288E. de Alex. Magn. virt. II, 2 p. 335 A. 
de Is. et Os. 45 p. 8690 (ter). de Ei Delph. 15 p. 8910. de def. or. 5 
p. 411. 11 p. 415F. 834 p. 428B. de virt. mor. 5 Ὁ. 444A. 7 p. 4470. 
448B. de frat. am. 4 p. 479E. de garr. 11 p. 508A. de gen. Socer. 15 
p. 584D. quaest. conv. 8, 2, 4 p. 720A.C. 9, 2, 2 p. 737F. amat. lib. 10, 


89 


Genetivus δυεῖν sexies!), δυοῖν septies?), δύο decies?), dativus 
δυσί sexies*), δύο semel°) leguntur. 


8 24. De Dione Chrysostomo. 


Apud Dionem Chrysostomum haec inveniuntur dualis 
exempla: 
or. II, 23, 10 ταῦτα μὲν οὖν... ἐπαιξάτην (sc. Philippus et 
Alexander) 
ΠῚ, δῦ, 4 πότερον... τοῖν ἀνδροῖν 
ὙΠ, 124, 20 ἄμφω ἠρυϑριασάτην ἧ κόρη καὶ τὸ μειράχιον 
XI, 225, 81 ἀμφοῖν δὲ τοῖν λεγομένοιν ποτέραν πρεσβυτέραν 
XII, 248, 19 εἰ öbo ἀνθρώπω παλαίειν οὐχ εἰδότε παλαίοιεν 
251, 28 εἴπερ ἀγαϑὼ χρησμολόγω καὶ μάντις ἐγενέσϑην (Sc. 
Sibylla οἱ Bacis) 
XIV, 252, 25 ἑκάτερον αὐτοῖν 
XV, 259, 1 ἑχατέρῳ τοῖν ἀνδροῖν 
262, 1 ἐξ ἀμφοῖν δούλοιν 
XXI, 301, 16 μεταβαλέσϑαι τὼ ὀφθαλμώ 
XXV, 312, 8 περὶ τοῖν ἀνδροῖν (sc. de Themistocle et Pericle) 
XXX, 328, 17 rapayevesdar χαλεπωτάτω ἐστὸν ἀνδρεία καὶ σωφρο- 
σόνη.- 
XXX, 330, 16 αὐτοῖν τὸν πρεσβύτερον 
331, 2 ὑμεῖς ες πάνυ ἐοίχατον ἀχϑομένω 
840, 21 ὀνομάζεσϑαι αὐτοῖν τὸν μὲν νοῦν 
ΧΧΧΙΙ, 415, 18 τὼ χεῖρε ἀνατείναντες 


p. 754F. an sen. ger. resp. 4 p. T85E. praec. ger. reip. 5 p. 802A. de 
Herod. mal. 5 p. 855D. de soll. an. 86 p. 984B. Plat. quaest. 2, 2 p. 1001C. 
67 p. 1021 A (bis). de Stoic. rep. 23 p. 1045C. de comm. not. 25 p. 1070D. 
36 p. 1077C. 41 p. 1081D. 

1) sept. sap. conv. 2 p. 147A. reg. et imp. apophth. Phil. 10 p. 177F. 
12 νυ. 178A. Phoc. 16 p. 188F. amat. narr. 2, 1 p. 773B. de plac. phil. 
DI, 2 p. 893B. 

2) consol. ad Apoll. 13 p. 108C. reg. et imp. apophth. Aem. Paul. 9 
p. 198C. pro ποῦ. 13, 3. de fluv. et mont. nom. 11, 2. XXVII, 3. vit._ 
Hom. 37, 1. 51. 

8) reg. et imp. apophth. Scip. min. 16 p. 201C. apophth. 1.80. Arch. 
6 p. 218D. Cleom. 13 p. 323F. parall. 8 p.306B. 16 p. 309D. amat. narr. 
5, 1 p. 775C. vit. Hom. II 7, 1 (bis). 12, 1. 49. 

4) X or. vit. Antiph. p. 832F. Isocr. p. 836F. Dem. 848B. de plac. 
phil. III, 8, 11 p. 895E. vit. Hom. II, 86, 1. 72. 

δ) parall. min. 7 p. 307C. 


40 


ΧΧΧΥ͂Ι, 63, 5 τὼ δύο τὼ πλησίον ὁμοίως πρὸς. αὐτὸν ἐγχλίνειν, 
ἀτεχνῶς ἐπιπίπτοντε χαὶ ὠϑουμένω 
XLI, 103, 28 ἀπωτέρω δυοῖν ἀνδροῖν 
ΠΥ͂, 169, 24 ἔμπειρος ἀμφοῖν τοῖν ἀνδροῖν 
110, 31 οὐδέτερος αὐτοῖν 
171, 15 κεχολασμένω ἤστην καὶ ἐσωφρονείτην. ἄμφω τὼ 
ἄνδρε 
18 ὑπὲρ τῶν αὐτῶν ἐσπουδαζέτην καὶ ἐλεγέτην 
LXXI, 243, 9 Ἱππίας καὶ Ὀδυσσεὺς δεινὼ ἤστην 
LXXVII, 272, 29 τοῖν πηδαλίοιν ἑκάτερον. 
Verborum igitur formas duales invenimus: 
‘in -tov: ἐστόν, ἐοίχατον 
in -nv: ἤστην bis, ἐσωφρονείτην, ἐσπουδαζέτην, ἐλεγέτην, 
ἐπαιξάτην, ἠρυϑριασάτην 
in -σϑην: ἐγενέσϑην. | 
Primae declinationis formae prorsus desunt. Articuli quogque 
forma feminina τώ est, gen.-dativi forma non occurrit. Adiectivi 
forma feminina in -w XXIX, 328, 17 χαλεπωτάτω agnoscenda est, 
nisi mecum pro neutro accipere mavis, Secundae declinationis 
formae frequentissimae sunt et in -w | | 
subst.: ἀνθρώπω, χρησμολόγω, Optaluın 
adiect.: ἀγαϑώ, χαλεπωτάτω, δεινώ 
partic.: ὠϑουμένω, ἀχϑομένω, χεχολασμένω 
et in -oıv subst.: δούλοιν, βαϑμοῖν, πηδαλίοιν 
partic.: λεγομένοιν 
pron.: αὐτοῖν quater. 
Tertiae declinationis formae in e 
subst.: μαάντιε, χεῖρε, ἄνδρε 
partie.: εἰδότε, ἐπιπίπτοντε 
in τοῖν subst.: ἀνδροῖν quater reperiuntur. 

Septem duales formae cum δύο vel ἄμφω coniunctae sunt. 
Exempla δύο vocabuli cum plurali coniuncti haec sunt: or. I, 
15, 1 δύο... ἐφόδοος II, 31, 32 δύο τὰς βασιλικωτάτας ἀρετάς II, 
68, 16 öb’ ἀνδρῶν Υ 94, 29 δύο δέ τινας νεανίσχους VII, 113, 27 
δύο ἐλάφεια δέρματα 115, 26 δύο τοὺς χορυφαίους 116, 20 τὰ δύο 
μέρη 119, 5 δύο μεδίμνους 122, 28 δύο πολίτας 126, 1 ἀδελφοὶ 
δύο XI, 179, 4 δύο ϑυγατέρας 6 δύο ἄρρενας παῖδας 192, 17 τοὺς 
δύο Αἴαντας XIV, 258, 18 δύο ϑιάρας ὀρϑάς XXVIIL 321, 12 δύο 
ἡμέρας XXX, 340, 26 δύο οἰνοχόους XXXI, 868, 24 dbo ταῦτα 


41 


375, 20 τῶν So ΧΧΧΉ, 403, 22 δύο ῥήματα XXXHI, 4, 10 
bo γὰρ ποιητῶν Ἰεγονότως XKXXIV, 28, 23 δύο ἄνδρας 35, 26 
δύο ἡγεμόνων AXXV, 43, 1 τῶν 80" ἠπείρων ΧΧΧΎΙΗ, 76, 19 
öbo ἐπιφανεῖς ἄνδρας - ΧΗΥ͂, 121, 31 ἐπὶ δύο ἡμέρας LIIL,. 164,13 
δύο φίλων ἀνδρῶν -LXIV,: 207, 0 δυοῖν... παίδων ἀρρένων ὄντων 
LXVE 220, 21. δυοῖν᾽ μνῶν. ἢ “τριῶν. LXX, 239, 96 öbo δὲ τινων. --- 
ἼΑμφω cum- plurali‘ coniungitur ‘LIE, 169,10 ἄμφω... ἐποίησαν. 
Subiectum οἱ praedicattim in numero plerumque‘congruunt. Tamen 
pluralem verbi cum duali numero 'subiecti coniunctum legimus 
XIII, 248, 19: ὥσπερ οὖν εἰ ho ἀνθρώπω παλαίειν οὐκ εἰδότε πα- 
λαίοιεν. 
Genetivus 350 'undevicies;!) δυοῖν quater,?), 
dativus .öoct quinquies?). exstat. 0 
"Aupw vocabulo Dio decies, ἀμφότερος Vicies quinquiee ὨΔΊΙΒ᾽ , est. 
In oratione tricesima soptima, quae spuria habetur, has 
duales formas legimus: - - 
296, 6 ἐρίσαντε δὲ χαὶ τὴν δίαιταν ἐπαρόφαντε 
804, 26 περικεχομμένον τὼ χεῖρε... --" 
Duales ἐρίσαντε et ὀπιτρέψαντε.-᾿ plurali continuantur: ἐρίσαντε 
δὲ χαὶ τὴν δίαιταν ἐπιτρέφαντεΕ τρίτῳ den πρεσβυτέρῳ, οὗ hr 
πλεῖσται μὲν κεφαλαί, πλεῖσται δέ Ts χεῖρες Baur 
τούτῳ τὴν δίαιταν ἐπιτρέψαντες ἀμφότεροι 'χκ-τιλ.᾿ 
Δύο vocabuli genetivus δύο bis (296, 19. 29),. dativus. nun- 
quam,. ἄμφω semel (294, 27), ἀμφότερος bis: (294, 30. .296, m 
legitur. 
8 25. De Demetrio Phalereo.. 0 
In libello περὶ ἑρμηνείας, qui Demetrii Phalerei nomine 
inscriptus cireumfertur, hae insunt formae duales: 
16 ἐχ δυοῖν χκώλοιν 
86 μόνος δὲ ὁ μεγαλοπρεπὴς τῷ ἰσχνῷ. οὖ. μέγνοται, ἀλλ ὅσῳ 
ἀνθέστατον καὶ ἀντίχεισϑον ἐναντιωτάτω " 
235 &x δυοῖν χαραχτήροιν τούτοιν ᾿ 
281 μετὰ δυοῖν τούτοιν. 


Ἢ ΠῚ, 58, 16. VIII, 117, 8. ΧΥ͂ΙΙ, 278, 29. XX, 290,22. XXX, 331, 
82. XXXI, 376, 20. ΧΧΧΠΙ, 4, 10. XXXIV, 35,26. XXXV, 48, 1. LII, 
164, 13. LXX, 239, 25. 

®) XLI, 103, 28. LXIV, 207, 6. LXVI, 220, 21. LXXIV, 272, 5 

5) X, 160, 11. XXXI, 379, 19. LXVI, 222, 21. LXXIV, 260, 4. 
LXXX, 290, 19. 


42 


Exstant igitur duo exempla dualis verborum, alterum in -τον: 
ἀνϑέστατον, alterum in -σϑον : ἀντίχεισϑον. Dualis nominum primae 
declinationis deest, secundae forma in -w adiectivi: ἐναντιωτάτω, 
in «οἷν substantivi: χώλοιν et pronominis: τούτοιν bis, tertiae in 
-otv substantivi: χαραχτήροιν invenitur. Duales formae in -av 
cum δυοῖν coniunctae sunt. Praeterea δυοῖν cum plurali legitur: 
239 ἐχ δυοῖν χαχῶν. ἼΑΛμφω cum nomine coniunctum non reperitur, 
cum plurali verbi cap. 2 ἄμφω συγχαταλήγουσιν. 

Genetivus vocabuli öbo quater δυοῖν), ter öbo?), dativus bis 
δυσίν), semel δυοῖν) est. Αμφω sexies, ἀμφότερος decies 
occurrit. 

8 26. De Timaeo Locro. 

Apud Timaeum Locrum in libello περὶ φυχᾶς non χαὶ 

φύσιος haec dualis exempla exstant: 
94a λόγῳ ἤστην ἰδέα Te καὶ ὅλα xal 6 ϑεός 
94d χρέσσονα γὰρ τάδε ἀψύχω Aal ἀλόγω ἐστόν 
980 ὀρϑογώνια μὲν ὧν ἐντὶ ἑχατέρω 
1040 τὼ δ᾽ ἀλόγω ϑυμὸν μὲν πρᾶον εἶμεν. 

Verborum igitur duales formae duae inveniuntur: altera in 
-tov: ἐστόν, altera in -τὴην: ἤστην, nominum in ὦ: nom.: ἀφψόχω, 
λόγω, ἑχατέρω, acc.: τὼ ἀλόγω. 

Abo genetivus ter?), dativus δυσίν semel®) occurrit, ἄμφω et 
ἀμφότερος desunt. Abo semper cum plurali coniunctum est: 93a 
öbo αἰτίας, Ybe &x δύο τουτέων, 968 δύο δυνάμεις, 966 δύο ἰσόδρομοι, 
970 δύο ἐασᾶν, 988 δύο τρίτων, 980 μέρεα δύο. δύο πλευραί, 998 
δύο ἄκρα. δυσί μέσοις. 

8.27. De titulis. 


Denique addo duales formas, quae in tertio volumine corporis 
inscriptionum Atticarum occurrunt, ut quasi specimen adsit 
cognoscendi dualis usus, qualis in titulis imperatorum Romanorum 
aetate fuerit. Sunt autem hae: 


5, 13 ὁ φαιδυντὴς τοῖν Yelolv 
21/22 πρὸς τὼ ϑείώ 


1) 16. 285. 239. 287. 
3) 61. 105. 153. 

δὴ) 35. 156. 

i) 239. 

δ 950. 970. 98Α. 
8). 99A. 


48 


6, 12 6 φαιδυντὴς] τοῖν ϑεοῖ[ν 
39, 6 μέχρι μηνῶν ἄλλων δύο 
195, 2/31) Σωτήροιν ᾿Ανάχοιν τε Διοσχούροιν ὅδε βωμός. 
701, 5 ἐν ζαϑέοισιν 
εἷσε ϑεαῖν [δαπέδοισιν 
137, 8 ἣ τελετὰς ἀνέφαινε ϑεοῖν 
828, 6/6 μυηϑέντα ἀφ᾽ ἑστίας ταῖν ϑεαῖν 
2884, 11 χρυσᾶ οἰνάν[ϑα 
1363, 2 ὀγδοήκοντα δυσὶν ἔτεσιν 
1443, 8 ἐτῶν δύο 
1326, 8 ἄμφω ἀποφϑιμένων. ΄ 
Hine cognoscimus dualem numerum imprimis quidem in 
formulis vetustis Cererem et Proserpinam significantibus τὼ ϑεώ, 
τοῖν ϑεοῖν, ταῖν ϑεαῖν adhibitum esse, sed etiam in nonnullis aliis 
vocibus, ut adstipulandum sit Meisterhansio dicenti: ‚Einige 
Bedeutung gewinnt der Dual wiederum beim Aufblühen der 
klassischen Studien in der Kaiserzeit. Denn ausser Formen wie 
τὼ ϑεώ, τοῖν ϑεοῖν und vereinzelten δυοῖν finden sich auch Duale 
wie χρυσᾶ οἰνάνϑα.. (Grammat. ἃ, att. Inschr. ὃ 81.) 


Caput 1]. 


Quoniam qualis fuerit singulorum prosae orationis scriptorum 
usus singillatim exposnimus, accedamus ad ea quae maxime 
sunt memorabilia breviter comprehendenda. Prima autem tabula 
numerum formarum dualium, quae apud singulos scriptores 
occurrunt, indicat, deinde quot duales formae in centenis paginis 
inveniantur, exponemus. Paginarım numerum ad eum referam, 
qui est in editionibus Teubnerianie. Sed cum non omnes vel 
singuli nonnullorum scriptorum libri eis contineantur, non omnes 
numeros tam accurate ratiocinando assequi potui, ut non in eis 
qui mille paginarum longe excedunt numerum, quinquaginta fere 
paginae vel addendae vel detrahendae sin. Quod ad dualium 
formarum frequentiam pro portione constituendam nihil aut non 
multun: facit. 


") 195, 701, 737, 1326 metricae sunt inscriptiones. 


Auctorum 


nomina 


Aristoteles .... 
Pseudaristoteles . 
Theophrastus. . ᾿ 
Epicurus ..... 
Metrodorus. . . ᾿ 
Zeno 


Pseudeuclides. . . 
Archimedes. .. . 


Pseudarchimedes . | 


Apollonius .... 
Hypsicles..... 
Pseudhypsicles . .| 
Megasthenes .. N 
Craterus 
Polemo ...... 
Polybius .....| 
Posidonius .... 


numerus 
formarum dualium 


Videmus dualem ab Aristotele usque ad 


«ὅ 

ΕΞ 5 
. 5 =] 8 an 3 
ΒΞ 'Β 9.5] -Αποίΐογατα Ξ 5 
5. 5 5 5 Ss 
ΒΞ : Ξ 1 nomina ΞΡ 
War Ε 
EB IB: Ξ 
3000| 3,01] Philodemus. .. .] --- 
1400 |0,57 | Ὠιοάογῃς.. ... — 
7130| 2,2 | Lesbonax..... — 
80) — | Dionysius..... .|13 
? — | Pseudodionysius .|| 6 

? — 0] Nicolaus Dama- 
δ. m 'SscenuS .. - 7 
1719| — IStrabo ...... — 
1750| — I περὶ Baus — 
40| 25 |Cebes....... — 
480| — IPhilo ....... 17 
60 | 3,3 | Pseudophilo . . „| — 
110] — JlIosephus .... .]. 23 
40 | — | Pseudoiosephus. .|| — 
10] — [| Plutarchus ... .\51 
80| — | Pseudoplutarchus. | 21 
20) — | Dio Chrysostomus || 47 
80! — | Pseudodio 4 
1450| 2,0 | Demetrius ... .ı 7 
? ? | Timaeus Locrus .| 7 


numerus paginarum. 
Teubnerian. 


numerus formarum 
dualium pro centenis 
paginis 


Diodorum de- 


crescentem, inde a Dionysio Halicarnassensi paulatim crescentem. 

Componamus alterum indicem, cui eos tantum adscribamus, 
qui. plus. semel duali numero usi sunt, disponamusque duales 
formas secundum classes vocabulorum in verborum, substanti- 
vorum, adiectivorum, participiorum, pronominum duales: 


Nomina auctorum 


Aristoteles 


Theophrastus ... . 


Polybius..... 
Dionysius 


vorum 


piorum | minum | inyeniantur 


45 


Duales | ae quot 
on . .- τ - vocabulis 
Nomins auctorum ver- ul adiecti- |partici-| prono- |formae duales 

borum Yorum | Yorum piorum | minum || inveniantur 


Nicolaus Damasc.. | 


Iosephus...... 9 
Piutarchus .... 15 
Dio ........ 25 
Demetrius...... 6 
Timaeus. ..... 4 


Extremus tabulae versus vocabulorum, quorum formae duales 
inveniuntur, numerum indicat, qui apud Dionysium maxime ex- 
iguus est aeque ac numerus classium. 

Tertio indice comparandum propono numerum formarum in 
-w et -s (reliquae enim nom.-acc. formae omnino non Occurrunt) 
cum numero formarum in -awv et -oıv et in -tov, -τὴν, -σϑὸν, 
-σϑην desinentium. ᾿ - 


Formae in 


Nomina auctorum 


av | οιν σϑον) σϑην 


IT. decl. |IIT. deel.' 


Aristoteles .. . | - 


- 52, 21  -- — | 
Theophrastus. . | — | 11 8 ı —| —| | — 
Polybius ..... —|— 15 13 ---  --] ---  -- 
Dionysius..... 6| 6 1 — | —- I | —-|1— 
Nicolaus Damasc. ı 3 | 1 1 2 —i--| | 
Philo ....... 2 — 11 4 -- ].--Ἱ] —- | — 
Iosephus ..... 1| 3 4 8 | — 1| — | — 
Plutarchus ....| 8] 7 ı1ı1Iv -- -- --|-- 
Dio........ 14 | 5 14 4 2 ΠῚ -- 1 
Demetrius .... 1|— 3 1 Ä 1.) — 1| — 
Timaeus ..... 5 I — — — 1 1 — | — 


Unde diseimus formas nom.-acc. dualis usque ad Dionysium 
intermortuas et ab illo receptas esse, formas in -aıv et -oıv ab 
omnibus praeter Dionysium adhiberi, verborum dualem ab Ari- 
stotele usque ad Iosephum evanuisse. 

Quarto indice brevi comprehendemus, quot duales formae 
cum δύο vel ἄμφω coniunctae legantur, quot non. Atque quo 
facilius intellegatur, quid sibi velint numeri, addam numerum 


46 


quo quot sint pro centenis dualibus formis non coniunctae de- 
monstretur. 


Formae duales cum öbo vel ἄμφω 


Nomina auetoram | --- τ--- --ττττ 
coniunctae non non coniuncetae 
Ξ------------------- coniunctae pro portione 


Aristoteles ....... 19 11 12,2 
Theophrastus...... 13 2 13,3 
Polybius ........ 26 3 10,3 
Dionysius......... 1 12 92,3 
Nicol. Damasc.. ... . 3 4 57,1 
Philo ........2.. 11 6 35,5 
lIosephus ........ 7 16 69,5 
Plutarchus ....... 22 29 56,8 
Dio ...... 222.0. 11 36 76.5 
Demetrius. ....... 4 3 42,8 
Timaeus. . ... 2... — 7 100,0 


Elucet inde a Dionysii aetate formas neque cum δύο neque 
cum ἄμφω coniunctas praevalere. 

Postremum indicem subiciam, quo declinatio δύο vocabuli 
pateat. Scriptores autem eos omittam, qui nulla vel perpauca 
exempla praebent. 


| __Genetivus ΝΕ Dativus | Gen. | Dat. 
Nomina auctorum δυοῖν δυεῖν δυσί δυῶν, δυοῖς 


δῦο δυοῖν δ)εῖν 


Aristoteles .. . .ἢ} 98 
Theophrastus. .. 17 
Autolyeus ....| — 
Euclides ..... - 
Archimedes... | — 


Apollonius ... . 
Hypsicles..... | 
Polybius ..... | — 
Diodorus..... | 

Dionysius. .... | — 
Strabo ...... — 


ΤΟ] ΟΞ Ἰὼ 


Iosephus ..... 8 
Plutarchus . . . . 69 
Dio.. 2.2... 4 
Demetrius ....|ı 4| — 3 | 


III Tell I II Tel 


Timaeus ..... — I 4 


1) secundum ed. Mangeyanam, cf. autem quae pag. 31 dixi. 


41 ᾿ 


Hinc perspicitur genetivi usum inconstantem fuisse. Ex- 
ceptis autem mathematicis, Iosepho, Dione, Timaeo formae decli- 
matae in frequentiore usu fuerunt. Dativi forma fere sollemnis 
ab Aristotelis aetate δυσί erat. 


Caput II. 


Quoniam qualis sit singulorum scriptorum ab Aristotelis us- 
que ad Dionis Chrysostomi aetatem usus dualis numeri, exposui 
et indicibus quae mihi invenisse videor brevi complexus sum, 
restat, ut, quantum quidem in me est, causas et emorientis et 
reviviscentis numeri rimari studeam. Ac causas quidem, cur 
dualis numerus apud Graecos ex usu venerit, iam in exordio 
adumbrasse mihi videor. Nam cum dualis numerus felici at- 
que quodammodo abundante ubertate ingenii ortus sit sive ad 
personas sive ad res plastice effingendas et depingendas, 
factum est, ut nunquam necessitate grammatica in usum veniret., 
Quare post Homerum exceptis poetis, qui eius dictionem secuti 
sunt, apud prosae orationis scriptores omnino non invenitur 
praeter Atticos. Sed ne hie quidem florebat omnibus tempori- 
bus. Quae enim non sunt necessaria, temporum decursu occidunt. 
Atque primis post bellum Peloponnesiacum decenniis dualis ex 
sermone cotidiano paulatim abiit, id quod ex inscriptionibus 
apparet. Scriptores eum aliquamdiu retinuerunt, sed pedetentim 
missum fecerunt, praesertim cum plerique eorum non in Attica 
nati essent. 

Iam quo ordine singulae duales formae interierint, quaera- 
mus. Quod facile coniectura assequemur, si quae fuerit dualis 
vis primaria, ante oculos nobis posuerimus. Haec autem genuina 
eius significatio videtur esse, ut duas personas vel res, quae 
inter se qualicumque ratione coniunctae sunt, una forma com- 
prehendens tamquam ad unitatem perducat. Unde apparet magis 
nominibus quam verbis eius notionem infixam haerere. In illis enim, 
imprimis in parium membrorum significationibus, tum in omni- 
bus personis vel rebus quae coniuncte aliquid agunt, in verbis 
autem cum congruentiae partium orationis causa tum in eis 
quibus societatis vis inest, vel quae, ut verba eundi, personas 
agentes nobis ante oculos ponunt, adhiberi poterat. In adiectivis 


48 


et participiis, nisi substantivorum locum tenebant, dualis notio 
nulla inerat, sed tantum .congruentia substantivorum. requirebat, 
ut dualem induerent. Contra in pronominibus demonstrativis vis 
quaedem plastica inest, quare in eis et in membrorum paribus 
dualem diutius servatum esse intellegimus. Sed non solum ὁ 
significatione, verum etiam e formis ipsis de interitu iudicandum 
erit. Quae enim maxime rarae erant formae et cum nominativo 
singulari confundi poterant, ut in -«, ante ceteras exolevisse 
putabimus. ΑΟ. si duales verborum formae prius quam substan- 
tivorum interierunt, nominativi-accusativi formas substantivorum 
paulo post secutas esse facile comprehendimus. Nam etiamsi sub- 
iectum cum praedicato in numero duali omnino congruere necesse 
non erat, tamen quia dualis verbi ex hominum memoria ex- 
ciderat, id certe effecisse conicere licebit, ut nominativi dualis 
forma saepius plurali cederet. 

Quae omnia fere usu scriptorum ab Homeri aetate usque 
ad oratores Atticos confirmantur. Cuius rei exempla pauca pro- 
feram. Formarum in -« .usum iam antiquissimis temporibus im- 
minutum esse cognoscimus ex Aeschylo,. Sophocle, Euripide, 
Aristophane, qui cum δύο vocabulo primae declinationis dualem 
novies, pluralem vicies ter, secundae et tertiae declinationis 
dualem quinquagies semel, pluralem octies coniunxerunt. Ver- 
borum dualem cito evanuisse tituli Attici nos docuerunt. Quam- 
quam apud scriptores Platonis fere aequales formarum dualium 
numerus non minor erat, tamen dualis vis debilitata erat. Nam 
δύο multo saepius cum plurali quam cum duali coniunctum est, 
pleraeque autem formae duales voculas δυοῖν et ἀμφοῖν quasi 
adminicula arcessiverunt. Usque ad id tempus dualis usus 
sensim decrescebat, apud Aristotelem eius ruina absoluta apparet. 
Nam neque verbi dualis excepta una forma ἤστην neque nomi- 
num nominativi-accusativi ullum exemplum in eius libris exstant. 
Solae in -aıv et -oıv formae manserunt atque eae omnes fere 
cum δυοῖν et ἀμρροῖν coniunctae, ita ut dubitare non possimus 
quin attractione quadam formarum magis quam viva adhuc 
dualis vi contineantur. Quae vero non coniunctae exhiben- 
tur, omnes fere parium membrorum sunt significa- 
{10} 68. ἢ) 

!) Memorabilis sane est locus περ. rop. ζῴων 12 p. 7114 21 quo τοῖν 
σχελοῖν non de uno, sed de compluribus paribus crurum dieitur. Hoc enim 


Ut duales formas Aristoteles plerumque cum δυοῖν οἱ ἀμφοῖν, 
ita δυοῖν et ἀμφοῖν plerumque, sed non perpetuo, cum duali con- 
iunxit. Nam etsi pauca sunt exempla oliv cum plurali con- 
iuncti, paulo plura ἀμφοῖν, tamen frequentiora sunt quam apud 
Platonem. Quod vero ἀμφοῖν saepius cum plurali coniungitur 
quam δυοῖν, coniciendum non est ἀμφοῖν formae vim dualem 
minorem infuisse quam δυοῖν. Immo maior inerate Nam 
ἄμφω vocabulum, quo duae sive personae sive res quasi inter 
se coniunctae comprehenduntur, propius accedit ad dualis 
vim genuinam, quam δύο, quo res tantum numerantur. Sed 
ἀμφοῖν plerumque postponitur. Facilius autem fere fit, ut formae 
quae antecedunt attrahant sequentes, quam contrarium. Unde 
evenit, ut ἀμφοῖν, etsi δυϊκώτερον, ut ita dicam, erat quam δυοῖν, 
saepius cum plurali coniungeretur. 


Quo minus discrimen inter Attici sermonis usum et Aristo- 
telis intercedere videtur in δοοῖν cum nominibus coniungendo, 60 
maius in δύο declinando elucet. Nam δυεῖν et δυσί formis per- 
saepe usus est, quae abhorrent ab Attici sermonis sinceritate. 
Dualis autem omnino tam infrequens est, ut cum Platonis usu 


loco verbis πᾶσιν ὅσοις ὑπάρχει ἢ κατὰ τόπον μεταβολὴ τοῖν σκελοῖν non de eis 
agitur animalibus, quae duobus cruribus, sed de omnibus, quae cruribus 
moventur; non δίποδα a τετράποσιν, sed ὁπόποδα ab ἄποσιν discernuntur. Verte- 
mus igitur hunc locum non: ‚quae crurum pari moventur‘ sed: ‚quae crurum 
paribus moventur‘. Dualem autem de plus uno pari meınbrorum usurpatum 
raro quidem, sed iam apud Homerum invenimus, ut 1]. 9, 503 
καὶ γάρ τε λιταί εἶσι Διὸς κοῦραι μεγάλοιο, 
χωλαΐ τε ῥυσαί τε παραβλῶπές τ᾽ ὀφϑαλμώ. 
10, 187 üs τῶν νήδυμος ὄὅπνος ἀπὸ βλεφάροιιν ὁλώλει 
γύκτα φυλασσομένοισι κακχῆν, 
ubi non de unius, sed de multorum geminis oculis verba facit poeta, 
Od. 11, 210 ὄφρα καὶ εἰν ᾿Αίδαο φίλας περὶ χεῖρε βαλόντε 
ἀμφοτέρω χρυεροῖο τεταρπώμϑσϑα Τόοιο, 
quo loco Ulixes de ipsius et matris manuum paribus loquitur, 
21, 223 κλαῖον (scil. Eumaeus et Philoetius). ἄρ᾽ ἀμφ᾽ ᾿θΟδυσῆι δαΐφρονι 
χεῖρε βαλόντε. 
Neque desunt loci apud alios scriptores, ut Euripides in Iphig. Taur. 
1318 de Oreste et Pylade dixit: 
χεῖνοί te γὰρ σίδηρον οὐχ εἶχον χεροῖν | ἡμεῖς τε, 
et Plato Theaet. 155E εἰσὶ δὲ οὗτοι οἱ οὐδὲν ἄλλο οἰόμενοι εἶναι ἢ οὗ ἂν δύνωνται 
ἀπρὶξ τοῖν χεροῖν λαβέσϑαι οὐ Pseudoplato Erast. 182 Β χύχλους γὰρ γράφοντες 
ἐφαινέσϑεην καὶ ἐγκχλίσεις τινὰς ἐμιμοῦντο τοῖν χεροῖν ἐγκλίνοντε. 


4 


« 


50° 


comparari vix possit, apud quem in uno Gorgia dialogo plures 
quam quadraginta formae duales inveniuntur, dimidia fere pars 
eius numeri, qui ex omnibus Aristotelis libris efficitur. 


Theophrastus multis in rebus cum Aristotele consentit. 
Nam hic quoque verborum duali et nominum nom.-acc. caret, 
δυοῖν et ἀμφοῖν saepe cum plurali -coniunxit, dualem cum δυοῖν 
vel ἀμφοῖν coniunetum non habet nisi χεροῖν, omninoque numerum 
formarum dualium perexiguum praebet. Progressus autem con- 
spicitur, quod excepto participio ὄντοιν bis obvio formas duales 
nisi substantivorum et pronominum nullas adhibuit. 


Epicurus, Metrodorus, Zeno, Cleanthes philosophi num 
duali numero usi sint, nescimus. Nam etsi in fragmentis eorum 
dualis forma nulla exstat, tamen cum in Aristotelis quoque libris 
quibusdam, qui modum eorum fere exaequant, ut in arte poetica, 
duales formae desint, fieri potuisse non negabimus, ut in horum 
quoque libris deperditis rarae duales formae essent. = 


Quantillus autem illo tempore fuerit dualis usus, inde 
apparet, quod mathematici eo omnino carent. 


Atque etiam Polybii usum si cum Theophrasto compara- 
verimus, multo minorem fuisse cognoscemus. Polybius enim 
excepto χεροῖν substantivorum tantum dualem cum ἀμφοῖν con- 
iunctorum usurpavit. Numerus autem eorum minimus est et 
omnes fere paria membrorum indicant vel, ut μεροῖν, quod de 
utroque latere dieitur, geminationis vim habent. 


Paulo autem post dualis et ex historiae et ex ceteris litte- 
rarum generibus prorsus evanuit. Nam apud Posidonium unam 
_formam in -ow, nullam apud Philodemum Gadarensem, Les- 
bonactem, Diodorum Siculum, Strabonem!) reperimus. Unde 
erit concludendum circa annum centesimum ante Christum natum 
dualem prorsus interiisse. Nam cum ne δυοῖν quidem et ἀμφοῖν 


cum duali coniungerentur, has quoque formas dualem vim exuisse 
apparet. 


Paulo autem post id est aetate Augusti imperatoris revi- 
viscentis dualis prima vestigia reperiuntur. Dionysius enim 
Halicarnassensis in archaeologia Romana τὼ χεῖρε 
accusativo sexies usus est. Ne vero putaveris hanc formam 


ἢ cf. p. 28. 


51 


e priore aetate remansisse neve coRiunxeris cum χεροῖν illo, quod 
ab Aristotele usque ad Polybium unicum fere dualis cum δυοῖν 
non coniuncti exemplum est, neve dixeris iteratum eiusdem 
vocabuli usum evanescentis dualis signum esse. Nam accusativi 
dualis forma in -e post annum CCCXIXe® a. C.n. non invenitur. 
Quod vero ab eodem vocabulo derivatum est atque χεροῖν illud, 
nil aliud probat, nisi cum voce χείρ apud Graecos dualis vim 
arte cohaesisse. Quod non a multis, sed ab una hac dualis 
forma redintegrandi initium fecit, ne hoc quidem iudicio nostro 
obstat. Nam cum ipse aliique eius aetatis scriptores orationem 
a vulgari ad Attici sermonis sinceritatem reflectere studerent, 
non subito totum splendorem priscae illius orationis in suum 
usum verterunt, sed paulatim pro suo quisque ingenio pröque 
studio quod scriptoribus veteribus legendis imitandisque impen- 
derant, facultatem Attice scribendi adepti sunt. Studio autem 
veterum Dionysium ad dualem renovandum adductum esse facile 
est intellectu. Erat oratorum scriptorumque Atticorum non solum 
iudex, sed etiam imitator. Atque cum in orationibus quas in- 
texuit archaeologiae componendis veterum locutiones sententias- 
que secutus sit!), duales quoque formas ex eodem fonte manasse 
coniciemus. In libris rhetorici argumenti dualem nondum adhibuit, 
quia in his minus imitationi veterum operam dedit. Similiter 
de libello περὶ ὕφους et de Cebetis tabula iudicandum erit, 
nisi quod hi ambitu perexiguo sunt. 

Dualis autem numerus ea aetate studio omnium scriptorum 
qui veterum vestigia presserunt, in vitam revocatus est. Quod 
ex Nicolao Damasceno, aequali Dionysii, cognoscimus, qui _ 
formas in ὦ et e et οἷν adhibuit. 

Atque de Philone veteres ipsi dixerunt: ἢ Πλάτων φιλωνίζει, 
ἡ Φίλων πλατωνίζει, quod non solum ad sententias, sed ad verba 
ipsa fuerunt qui referrent. Utut est, recte Leopoldus Cohn 
(Bresl. philol. Abh. 4, 4 p. XLI) ‚quamquam, inquit, (Philo) 
novis et raris vocabulis et dictionibus non plane abstinuit, 
summopere tamen studuit, ut orationem suam Attico quodam 
colore afficeret.‘ Cui colori Attico etiam dualis usus adnumeran- 
dus est. 


1) cf. J. Flierle, Ueber Nachahmungen des Demosth., Thukyd., Xenoph. 
in den Reden der röm. Archaeologie des Dionys. Lipsiae 18%. 


52 


In Fiavii Iosephi de bello Iudaico libris dualis non tam 
late patet quam in archaeologia. Nam in altero libro in - et -av 
formas, in altero etiam in -αἱν et -w et verbi dualem deprehendi- 
mus. Ut igitur in Platonis scriptis dualis paulatim evanescentis 
specimen habemus (cf. Roeper, de dualis usu Platonico p. 2), 
ita apud Iosephum reviviscentis. Nam cum archaeologia com- 
pluribus annis post libros de bello Iudaico composita sit, illo 
ipso tempore dualis usum paulatim crevisse apparet. 

Non longe distat Plutarchi usus. Nam pro portione totidem 
fere formas duales praebet, quot Iosephus, paulo plures quam 
Dionysius et Philo. Formas duales verborum vitavit, nominum 
in τῶ, τε, -owv, -aıv desinentes admisit. Atque eundem quem 
modo apud Iosephum cognovimus paulatim crescentem dualis 
usum apud eum observare licet. Nam in vitis numerus formarım 
dualium pro portione multo maior est quam in scriptis moralibus. 

Dio Chrysostomus etiam maiore impetu veterum germonen 
imitandum aggressus est. Unde factum est, ut in duali usur- 
pando modum prioram longe excederet. Imprimis verborum 
dualem in deliciis habuit, atque id quidem tantopere, ut Plato- 
nem pro portione superaret. Subiecti enim dualem semper fere 
cum duali praedicati forma coniunxit. Cum autem dualis usum 
plane redintegraverit, multo magis memorabile est, quod δύο voca- 
buli genetivum undecies δύο, quater tantum δυοῖν, dativum semper 
δυσί formarvit. 

Restat, ut de Demetrii Phalerei περὶ ἑρμηνείας et Timaei 
Locri περὶ ψυχᾶς κόσμω qui feruntur libris pauca addamus. Ipsum 
Demetrium Phalereum libellum περὶ ἑρμηνείας non composuisst, 
ut H. Liers (de aetat. et script. libri, qui fertur Dem. Phsl. 
π. ἕρμην. Breslau 1880) statuit, C. Hammer (Demetr. π. Spt 
Landeshut 1883) et multo clarius Beheim-Schwarzbach (libellus 
π. ἔρμ. qui Dem. nom. inscript. est, quo temp. comp. sit, Kilise 
1890) ostenderunt. Ille, quem sequuntur R. Volkmann (Rhetorik 
der Griechen und Römer? p. 538) et Gu. de Christ (Geschichte 
d. griech. Litt.? p. 505) libellum circa annum centesimum ἃ. Ὁ. ἢ, 
scriptum esse censet. Quod, dualem si spectamus, probare nullo 
modo possumus. Nam illo tempore dualis verborum et forma- 
rum in -ὦ desinentium usum tantum in libello rhetoriei argumenti 
fuisse — plures enim sunt pro portione formae quam apud 
Dionem — concedere non possumus. Multo autem minus arbi- 


53 


trabimur potuisse βου, ut hie usus a nullo, ne a Dionysio 
quidem, qui ipse duali redintegrando operam dedit, in libris 
rhetoricis admitteretur. Melius haec res coneinit cum sententia 
Beheim-Schwarzbachii 1. 1. p. 40 prolata: ‚itaque ex forma libelli 
ıdem concluditur, quod ex ceteris argumentis, nempe ut libellus 
saeculo altero p. Chr. ἢ. compositus sit.‘ 


Libellum περὶ φυχᾶς κόσμω non Timaei Locri esse Omnes 
viri docti consentiunt. Atque idem ex usu dualis licet cogno- 
scere. Nam prosae orationis scriptores, qui Dorico sermone ute- 
bantur, quantum quidem iudicare possumus, dualem non adhibue- 
runt, hic vero pro portione non minorem quam Plato exemplorum 
numerum praebet. Qui novissimus de aetate eius libelli quam 
copiosissime disseruit Anton (de origine libelli περὶ duyäs κόσμω, 
Naumburg 1891) ad hunc finem pervenit (p. 593): ‚Atque etiam 
— more verborum testimoniisque veterum — illud planum 
factum est susceptam hanc culpam [scil. componendi hunc librum] 
esse non ante Panaetii aetatem nec post Nicomachi Geraseni, 
dubito an exeunte primo secundove ineunte p. Chr. ἢ. saeculo.‘ 
Quocum fere convenit, quod e dualis usu probatur ante Dionis 
Chrysostomi orationes liprum scriptum non esse. 


Iam postquam dualis numeri historiam ab Aristotele usque 
ad Dionem narravimus, unum restat, ut quaeramus, quam vim 
Dionysius et qui in duali renovando eum secuti sunt formis 
dualibus inesse putaverint. Atque primum si vocabula specta- 
mus, quae in formas duales declinata sunt, Dionysii unum exstat 
χείρ δια semel repetitum, Nicolai Damasceni χείρ et ὀφθαλμός, 
Iosephi in bello Iudaico χείρ et πούς, Plutarchi decies sexies 
χείρ vel πούς. Huc si addimus χεῖρε et χεροῖν haud raro!) non 
de uno, sed de complurium hominum pari manuum esse usur- 
pata, membrorum parium significationes, ubi de uno vel com- 
pluribus hominibus agatur, duali ut plurali exprimi posse illos 
arbitratos esse censebimus. Ceteras formas imprimisque Philo- 
neas duplicitatis notionem habere invenimus. Nam quoniam 
δυοῖν plerumque cum duali coniunctum videmus, dubium esse 


1) Dionys. arch. Rom. Ill, 73, 2. VI, 82, 3. 85, 2. lIoseph. bell. Iud. 
V, 2, 4. Plut. Brut. 42, 3. Pyrrh. 7,28. Aem. Paul. 25, 10. Alex. 13,3. 
Cies. 61, 8. de ser. num. vind. 14 p. δῦδ Κα, 


54 


non potest quin de duabus rebus duali agi putaverint. Quod 
etiam ex Dione:’Chrysostomo confirmatur, apud quem perraro 
inter duales forms parium membrorum significationes reperiun- 
tur. Etsi ut plage cognoscamus, quae dwhlis numeri illa quidem ἢ 
aetate vis fuerit$eius usum in libris posterioris aetatis scriptorum 
longius persequf necesse erit, tamen illud pro certo affırmare 
apud veteres invenimus et geminationis et: 
ἢ, quarum altera ea quae natura paria sunt, 
a ratione inter se coniuncta sunt, comprehen- 
duntur, illo qugque tempore dualibus formis infuisse, 


Typis societatis typographorum Vratislaviensium, 


2 


; 


ἢ 


- 


- 
. 


® 


-adieeit | "Indices looupletissimos et i 
; Meliensis photolithographicam addidit 


Dr Joh. Wrobel 


= Professor Ceernoticensi., 
Preis 9᾽ Mark. 


Griechische und römische... 
ivataltertümer.. 


Dr. Max Zoeller. 
Preis 6 Mark. 


Römische 


nd Rechtsalterttim: 
Max Zoeilen.. Ä " ᾿ | 


Preis, 6. Mark, 


, 


ur 
- τὰ 


ΣΉΝ 


2 Βεηβα der Brenl, ‚Gemomennchafs-Bachär, I. 8.1 m. e δε δος 


“ 


Inhalt: Habel, Ρ., De pontificum Romanorum inde ab Angusto 


Erster Band: zer N: 
Preis 9 Mark 60 PL Er, 
Inhalt: Zacher, Κι, Zur griechischen Nominalgomposition. 
Striller, Fr., De Stoicorum studiis rhetorleis. Ameel, &, 


De vi atque indole rhythmorum quid veteres indieaverjat,.. ἢ 
Reitzenstein, R., Verrianisch Forschungen. ὃ. = 


Zweiter Band. 
Preis 9 Mark 60 Pf. 


Inhalt: Wilhelm, F., De Minucii Felicis Oetavio et Tertulliami 


apologetico. “Cohn, L., Zu den . Paroemiographen. 
Rossbach, O., De Senecae philosophi librorum recensione Ὁ 
et emendatione. Insunt Senecae fragmenta Palatina : 
etita a Gullelmo Studemund. Lichtenfeldt, C.,. De: _ 
Q. Asconii Pediani fontibus ac fide. | 


“πᾶσ. 


Dritter Band. 
Preis IO Mark 20 Pf. 


L 


usque ad Aurelianum condicione publica. Reinhardt, L.,: 
Die Quellen von Cicero’s Schrift de deorum 'natura, 
Reitzenstein, R., Arriani τῶν μετ᾽ ᾿Αλέξανδρον Hbri septimi - 
fragmenta. Kauffmann, 6., De Hygini memoria scholiis . 
in Ciceronis Aratum Harleianis servata. Winkler, A., Die - 
Darstellungen der Unterwelt auf nteritalischen Vasen. 


Vierter Band. 
Preis IO Mark 50 Pf. 


Inhalt: Goldstaub, M., De ἀδείας notione et usu in jure public 


Attico. Stephani, E., De martiale verborum novatore, 

Reitzenstein, R., Supplementa ad Procli commentarios. | ἢ 
in Platonis de republica libros nuper vulgatos. -Phie. | 
lonis Alexandrini libellus de opificis mundi, edidit Leo Ξ 
poldus Cohn. τῆν ἐς