Full text of "Breslauer Philologische Abhandlungen"

See other formats

Google

This ıs a digital copy of a book that was preserved for generations on library shelves before ıt was carefully scanned by Google as part of a project
to make the world’s books discoverable online.

It has survived long enough for the copyright to expire and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subject
to copyright or whose legal copyright term has expired. Whether a book is in the public domain may vary country to country. Public domain books
are our gateways to the past, representing a wealth of history, culture and knowledge that’s often difficult to discover.

Marks, notations and other marginalia present in the original volume will appear in this file - a reminder of this book’s long journey from the
publisher to a library and finally to you.

Usage guidelines

Google ıs proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the
public and we are merely their custodians. Nevertheless, this work ıs expensive, so in order to keep providing this resource, we have taken steps to
prevent abuse by commercial parties, including placing technical restrictions on automated querying.

We also ask that you:

+ Make non-commercial use of the files We designed Google Book Search for use by individuals, and we request that you use these files for
personal, non-commercial purposes.

+ Refrain from automated querying Do not send automated queries of any sort to Google’s system: If you are conducting research on machine
translation, optical character recognition or other areas where access to a large amount of text ıs helpful, please contact us. We encourage the
use of public domain materials for these purposes and may be able to help.

+ Maintain attribution The Google “watermark” you see on each file is essential for informing people about this project and helping them find
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it.

+ Keep it legal Whatever your use, remember that you are responsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just
because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users ın other
countries. Whether a book is still in copyright varies from country to country, and we can’t offer guidance on whether any specific use of
any specific book is allowed. Please do not assume that a book’s appearance in Google Book Search means it can be used in any manner
anywhere in the world. Copyright infringement liability can be quite severe.

About Google Book Search

Google’s mission is to organıze the world’s information and to make it universally accessible and useful. Google Book Search helps readers
discover the world’s books while helping authors and publishers reach new audiences. You can search through the full text of this book on the web

auhttp://b060kSs, 00088le Son

BEOm
Bed BRESLAUER ——
PHILOLOGISCHE ABHANDLUNGEN.

° ZWEITER BAND.

- VIERTES HEFT,

DE
Q. ASCONII PEDIANI
FON TIBUS AC FIDE

SCRIPSIT

CAROLUS LICHTENFELDT
DR. PHIL.

BRESLAU.
-_ VERLAG VON WILHELM KOEBNER.
IS8S8.

EEE Google

BRESLAUERR
PHILOLOGISCHE ABHANDLUNGEN.

ZWEITER BAND.

VIERTES HEFT,

DE |
Q. ABSGCONII PEDIANI
FONTIBUS AC FIDE

SCRIPSIT

GAROLUS LICHTENFELDT
DR. PHIL.

BRESLAU.
VERLAG VON WILHELM KOEBNER.
1888.

Q. ASCONII PEDIANI
FONTIBUS AG FIDE

SCRIPSIT

CAROLUS LICHTENFELDT
DR. PHIL.

VRATISLAVIAE
APUD GUILELMUM KOEBNER
1888

EEE Google

Slassıcal
STechert
je 2-46
bEO0S

GEORGIO WISSOWA
SACRUM

EEE Google

Inter eos scriptores, qui cum ad extrema liberae rei publicae
Romanae tempora cognoscenda tum ad Ciceronis orationes illu-
strandas conferunt, quamguam Sallustius, Plutarchus, Appianus,
Cassius Dio monumenta nobis reliquerunt haud spernenda, tamen
Q. Asconius Pedianus Patavinus, quem Hieronymo auctore Sue-
tonius (p. 92 Reiffersch.) ‘scriptorem historicum clarum’ nominat,
commentarlis ad Ciceronis orationes scriptis principem facile occu-
pat locum. Longe enim diversus ab aliis scriptoribus minime est
contentus eos, qui in propatulo iacebant, auctores arcessere et ex
iis suum commentarium consareinare, sed fontium!) vel remotiorum
atque perpaueis cognitorum adeo est studiosus, ut et acta p. R.
et orationes obscuriores velut Cominii, Luccei, aliorum evol-
verit atque hoc usus fundamento, ut est vir sobri circumspectique
iudicii, librum condiderit, cui quae comparari possint non multa
habemus veterum scriptorum opera ad historiam pertinentia.
(Quanta autem in iis, quae Ciceronis verbis lucem afferre possent,
indagandis et colligendis usus sit diligentia, iam inde apparet,
quod saepius de rebus a Cicerone significatis se frustra quaesi-
visse neque quicquam uspiam invenisse fatetur?) atque differentias
inter varias Ciceronis narrationes intercedentes detegit (p. 61,
25 sqqg.) vel abditissimas.. Idem ne levissimas quidem res aut
obscurissimos homines neglexit neque pauca congessit, quorum no-

1) Omnes, quos ipse laudat fontes Asconius, congesti leguntur apud Ni-
colaum Madvig, de @. Asconii Pediani.... in Ciceronis orationes commen-
tarjis disp. crit. (Hauniae 1828) p. 63 sqq. et in Asconii editione, quam cu-
raverunt A. Kiessling et R. Schoell praef. p. XII sq.

2) Ascon. p.7, 6-10; 9, 24—10,3; 42, 17. 18; 43, 7. 8; 47, 14.15; 82,
17. Utor editione ab A. Kiessling et R. Schoell (Berolini 1875) parata; ubi
ab ea recessi, hoc diserte adnotavi.

titia paulo post ipsum periisse videtur, velut quae de cognatio-
nibus fämiliarum Romanarum tradidit!), Itaque quod Asconi
commentariorum, in quibus componendis eum merum historicum
egisse Madvigius certissimis argumentis demonstravit, minima tan-
tum pars ad nos venit, quam maxime dolendum est; qui sı in-
columes superessent, et pleniorem et veriorem aetatis Ciceronianae
memoriam suppeditarent quam vel de Sallustii Liviique libris, si
aetatem tulissent, sperandum esset?2). Quam ob rem nostris quo-
que temporibus quicungue Asconium tractarunt, insignem eius
industriam, curiositatem, religionem eximiis tollunt laudıbus
atque eum ex Thetorum vel grammaticorum numero eximendum
accuratissimisque studiis praeclarissimos illos antiquitatis investi-
gatores Varronem, Messallam, Pollionem aequare consentiunt?).

Nec tamen quisguam adhuc continua exposuit disquisitione,
quos potissimum auetores Asconius usurpaverit, quae ex singulis
hauserit, qua ratione iis usus sit. Quam quaestionem solvendam
_ ego suscepl non uno nomine spinosam, cum et eorum quos
scholiasta laudat auctorum plerique perierint et ıpsa qua com-
mentator utitur enarrandi ratio singulares quaerenti obieiat difüi-
eultates. Etenim cum non continuum componeret libellum, sed sin-
gulas Ciceronis sententias interpretaretur, quae in fontibus legerat,
variis modis discerpsit ac saepe ita in brevius contraxit®), ut in-
dieia ad indagandum fontem idonea aut nulla aut parum certa
relinqueret. Adde, quod non pauca ex scholae rhetorumque disci-
plina eommunique vitae usu et eruditione omnibus nota commen-
tario suo immiscuit (veluti quae p. 15, 21—23 de Fregellis ab
Opimio eversis, quae p. 68, 23—27 de Verginia et Appio Claudio
decemviro5), quae p. 10, 27—11, 1 de L. Aemilio Paulo refert,
‘qui fuit pater naturalis Africani posterioris, de Macedoniaque ulti-

1) Madvig 1. c. p. 63 n. 3.
2) Madvig 1. c. p. 31.

s) Madvig. 1. c. p. 61 sq.; Kiessling-Schoell praef. ad Ascon. p. VIII.
XII; Kiessling, coniectaneorum specilegium I (Gryphiswaldae 1883) p. 5;
Franciscus Buecheler Mus. Rhen. XXXIV p. 352.

*4) Asc. p. 13, 2—4; 22, 28. 29; 47, 12—15; 15, 8-14; 59, 14—17; 70,
7—10; 59, 24—60, 8.

5) Notissimas has narrationes fuisse de Fregellis patet ex Cornificii rhet.
ad Her. IV 9, 13; 15, 22; 27, 37; Ciceronis de leg. agr. II 33, 90; de Verginia
ex Ciceronis de rep. II 37, 63; de fin. II 20, 66; Senecae contr. I. 5, 3.

mum et Perse rege triumphavit’) aut res!) ennaravit, quas ex Ipso
vitae usu aut e memoria temporum haud ita longe antecedentium
plurimis notas fuisse consentaneum est. Alia exempla ita sunt
comparata, ut dubites, utrum certo fonti an communi eruditioni sua
debeat commentator; nonnullis enim locis velut iis, quae de
C. Cotta oratore illo compari P. Sulpieii et C. Julii Caesaris
(p. 13, 11. 12; 22, 15. 16; 58, 27. 28) et de Q. Mucio Scaevola
et oratore et iuris consulto (p. 59, 24. 25) et de Philodemo Epi-
cureo illo nobilissimo (p. 14, 23. 24) disserit, Ciceroni quidem
harum rerum notitiam acceptam refert, sed ita, ut ex universa
Ciceronis lectione harum personarum memoriam repetiverit.

Quae idem de L. Opimio ob Gracchi oppressi invidiam iudicio
eircumvento et in exsilium acto (p. 15, 23—26), quae de P. Sul-
pieio ab initiis bonarum actionum ad perditas progresso et jussu
eonsulum oppresso (p. 57, 6—12; 22, 10—15) memoriae prodit,
utrum ex rhetorum scholis noverit an e certo annalium scriptore
sumpserit, difficillimum est diiudicatu.

Itaque verendum est, ne inter ea, quae infra ad certos aucto-
res referre conabor, nonnulla e memoria potius atque varia doc-
trina, non ex singulis scriptorum locis inspectis collegisse videatur
Asconius.

Neque vero is est, qui semper singulos in singulis rebus
explicandis auctores ceteris neglectis adhibeat, sed multifariam
narrationes e compluribus fontibus delibatas conglutinavit; at-
que saepe complures fontes ita nominat, ut illos omnes ab
ipso excerptos esse manifestum sit; veluti?) de P. et M. Va-
leriis consuluit Valerium Antiatem et Hygini de viris claris librum
(p. 12, 1—9), de primis tribunis plebis inter alios Tuditanum,
Atticum, Livium (p. 68, 13—20), de lege Ü. Aurelii Cottae Sal-
lustium, Livium, Fenestellam (p. 59, 1—7). Conflavit igitur quasi
in unum corpus complurium auctorum non nominatorum — nam
cum non auctorum multitudine glorietur sed rerum copia nobis
imponat, nomina fontium fere reticet, nisi singulares suppetebant
causae?) — narrationes ita, ut id, quod in posterioris aetatis Compi-

1) Asc. p. 23, 22—24, 1; 38, 19—39, 2; 63, 5—10; 80, 25—81, 4.

2) Praeterea cf. Asc. p. 1, 2-9; 2, 24. 25; 12, 9—15; 26, 2-7; 27,
12—14; 36, 9—14. 27. 28; 43, 7—11; 54, 12—15; 61, 22—62, 24; 78, 4—6;
82, 16. 17.

®) v. gr. ubi contra alicuius sententiam pugnabat (p. 27, 12—14) aut

1°

latoribus Gelliis Noniis Macrobiis bene procedit, in Asconio neuti-
quam fieri possit, ut eius commentarios quasi dissuamus singulos-
que pannos ex singulis fontibus arcessitos esse demonstremus.
Itaque angustis admodum finibus id, quod cum aliqua boni even-
tus spe in Asconio suseipi potest, eircumseribitur, quamquam vel
intra hos fines non omnia, quae explorari possunt, a me exhausta
esse fateor.

Caput I. De Cicerone.

In indagandis Asconii fontibus ut a Ciceronis seriptis initium
faciamus, ipsa res fert. Etenim cum non solum plurimos Ciceronis
libros legisse sed etiam omnes fere orationes commentatus esse
videatur !), ubicunque inter Asconium (Ciceronemque convenit,
etiamsi easdem res in annalibus narratas fuisse compertum habe&-
mus, hos ab Asconio inspectos esse minus probabile est quam ex
leetionis Ciceronis memoria narrationem depromptam?).

. Discernendum autem est inter eas res, quae ex ea ipsa quam
commentatur oratione scholiasta elicere poterat easque, quarum
notitiam aliis Ciceronis sive orationibus sive libris rhetoricis, philo-
sophis, historieis sive denique epistulis debet. Ex ipsa quam inter-
pretatur oratione sua se haurire identidem Asconius diserte pro-
fitetur: Velut Pisonianam et Cn. Pompeio II. M. Crasso II. coss.
esse habitam ante paucos dies, quam On. Pompeius ludos faceret,
et ante Gabini reditum ex oratione (22, 51; 27, 65) potissimum
se intellexisse profitetur p. 1, 2 sqgq. Neo minus eandem orationem
(4, 8) ipse exeitat p. 7, 9.

Etiam rarius oratio in Scaurianae enarratione praedicatur,
cum unus tantum locus cadat in nostram quaestionem, eum dico,
quo scholiasta refert (p. 23, 26— 24, 3) oratorem?) significare yuattuor

obscurioris argumenti narrationem proferebat (p. 43, 7—11) aut diversorum
auctorum sententias inter se comparabat (p. 68, 11—20).

. 4 Madvig l. c. p. 21; Kiessling-Schoell praef. p. XIV—XXI; Kiessling
l. c. p. 6.

2) cf. Asc. p. 6, 5—7 cum Cic. epist. ad fam. V 2, 7 (certe Cicero hanc
rem etiam in libris historicis commemoraverat); Plut.vit. Cie. c. 23; Dione
XXXVII 38, 2. — Asc. p. 9, 4. 5 cum Cie. in Pis. 27, 64; post red. in sen.
5, 12; pro Sest. 12, 29; ad fam. XI 16, 2; XII 29, 1; Dione XXXVIIL
16, 4. Praeterea cf. Schol. Bob. p. 271, 21 49: (Orelli).

®) cf. fr. 45i. 451. 45n,

columnis marmoreis Scaurum aedilem ad theatrum perquam am-
plae magnitudinis exornandum usum esse.

Milonianae autem hi apud commentatorem conferendi sunt
loei: p. 26, 5; 27, 7. 8. 13; 36, 12—18; 47, 27—48, 1, de qui-
bus"), cum omnia sint apertissima, pluribus non opus est verbis.

Atque eadem condicio est exemplorum, quae in Cornelianae
commentarie leguntur: p. 53, 17—24; 54, 16. 172); 55, 21—23;
61, 25— 273); 62, 16—20; 69, 13—16.

Denique orationem in toga candida commemorat Asconius
p. 75, 2—6); 80, 20. 21; 76, 10—16; 79, 9—11; 81, 18—20.
22—25, quo postremo loco scholiastam Ciceronis vestigia artissime
pressisse P. Koetschau) perspexit.

Sed multo saepius ex similitudine, quae inter Asconium et
orationis quandam partem est, sive ex toto colore Ciceronem sa-
piente sive ex aliis causis scholiastae verba ab oratione ducere
originem concludi potest.

Ordiendum videtur a Milonianae‘) commentario locuple-
tissimo, in quo quid ex oratione fluxerit, cum haec ipsa superstes
sit, quam maxime patet. Hanc autem disputationis partem ita
expediemus, ut afferamus, quae aut ad verbum fere apud oratorem
Asconiumque congruunt aut ex oratione sola profecta esse aliis de
causis probabile est, contra omittamus, quae Cicero modo adum-

1) cf. Cie. pro Mil. 1, 1-3; 35, 95; 10, 27; 2, 6; 3, 9—4, 10; 11, 30—
12, 32; 17, 45—19, 51; 9, 26.

2) cf. Doering ad Plin. epist. I 20, 8.

3) cf. Cic. pro Corn. I apud Asc. p. 61, 14—19.

*) cf. Ernestum Schmidt, de Ciceronis commentario de consulatu graece
scripto a Plutarcho in vita Ciceronis expresso (Lubecae 1884) p. 9 n. 16.

5) De M. Tullii Ciceronis oratione in toga candida habita (Lipsiae
1880) p. 23.

6) Asconius certe eam quoque orationem legit, quam Cicero re vera pro
Milone habuerat. Hoc et ipsius verbis (p. 36, 24—28) ‘Cicero cum inciperet
dicere, exceptus (est) acclamatione Clodianorum, qui se continere ne metu
quidem circumstantium militum potuerunt. Itaque non ea qua solitus erat
constantia dixit. Manet autem illa quoque excepta eius oratio’ et iis com-
probatur, quae legimus apud Schol. Bob. p. 276, 9—12: ‘perferri defensio
ista non potuit: nam metu consternatus et ipse Tullius pedem rettulit; et
exsistit alius praeterea liber actorum pro Milone, in quo omnia interrupta
et inpolita et rudia, plena denique maximi terroris agnoscas’. Quem inter-
pretem illo loco Asconio usum esse iam Kiessling et Schoell praef. p. XX
coniecerunt. |

bravit aut quae aliunde quoque commentatorem novisse in -pro-
patulo est.

Ac primum quidem quae Asconius (p. 26, 12—16) tradit de
Clodii atque Milonis simultate inde orta, quod hie in Cicerone re-
ducendo enixe dederit operam, et quod Clodium summe studuisse
Milonis competitoribus refert, ea ad unum Ciceronem (pro Mil. 9,
25; 13, 35) auetorem redeunt. Ubieunque enim in Milonis favo-
rem narrat scholiasta, Cieeronem secutus videtur esse. Nam.
etsi ‘saepe inter se Milonem et Clodium cum suis factionibus Ro-
mae depugnasse’ (cf. Asc. p. 26, 16. 17 cum Cic. pro Mil. 14, 38;
15, 40. 41) alibi!) quogue (inprimis in ‘actis’) relatum invenerit,
tamen ‘Milonem pro melioribus partibus stetisse' ex una oratione
(2, 3. 5) colligere poterat Asconius (p. 26, 18), in qua Milonem
semper genus illud hominum, quos P. Clodii furor rapinis et incendis
et omnibus exitiis publieis paverit, prae bonorum salute neglexisse
atque pro bonis contra improbos sensisse Cicero praedicat; neque
cuiusquam magis quam defensoris intererat Milonem minus Clodio
nefarium describere, atque re vera annalium scriptores, quorum
Appianus (b. c. II 16) eum Joaovregov roi KiAwdiov et Velleius
Paterculus (II 68, 3) ‘virum inquietem et ultra fortem temerarium’
nominant, Milonem Clodio videntur vel postposuisse?).

Quin etiam ad verbum fere scholiastam deseripsisse orationem
his locis comparatis apparet:

Ascon. p. 26, 18—20: Cie. pro Mil. 9, 25:

Praeterea in eundem annum Occurrebat ei (seil. Clodio)
consulatum Milo, Clodius prae- | mancam ac debilem praetu-
turam petebat, quam debilem , ram futuram suam consule

futuram consule Milone in- | Milone.
tellegebat.

Eadem erga Milonem benevolentia usus Asconius ‘Milonem,
quod obsisteret Clodio, confisum esse bonorum studis’ scribit
(p. 27, 4. 5); hoc vix aliunde ?) hausit nisi ex oratione, ubi (1, 3;
2, 5; 35, 95) Cicero prorsus idem multis verbis exponit, prae-

ı) Cic. pro Sest. 39, 85; 40, 86; de har. resp. 4, 6; de aer. al. Mil. apud
Schol. Bob. p. 343, 26—30; ad Quint. fr. II 3, 1. 2; ad Att. IV 3,3.

2) Similiter Cassius Dio XL 48, 3 ipsos eos, qui medii fuerint neque in
alterius gratiam inclinati, se a Milone liberari voluisse narrat.

3) Ad hanc sententiam mirum quantum ea quadrant, quae de Milone
apud Velleium, Appianum, Dionem Ill. cc. legimus.

sertim cum ea quoque, quae de tribus patrimoniis ad plebem de-
leniendam ac placandam profusis proxime sequuntur (p. 27, 5—8),
Asconio ipso teste ad orationem sint referenda.

De caede autem Clodii quomodo facta sit, quoniam interpreti
plurima aliunde nota fuisse infra ostendetur, breviter conferri iubeo
orationem (19, 51; 31, 86; 10, 28. 29; 17, 46) cum scholiasta (p. 27,
15—28, 1). At opinionem fuisse Milonem in voluntarium exilium
ivisse (Asc. p. 29, 13. 14) oratio sola!) (23, 62. 63) exhibuisse
videtur.

Denigue prorsus Ciceronem redolet, quod commentator (p. 33,
25—34, 2) iudieibus, qui a Pompeio delecti essent, ‘'nunquam ne-
que celariores viros neque sanctiores propositos esse’ scribit; nam
. eum Dionis (XL 52, 1) auctor iudices a Pompeio ipso lectos esse
simplieiter narret, Cicero saepius (2, 4. 5; 8, 21; 38, 105) eos
simillimis atque Asconius effert laudibus.

Pisonianam vero si cum Asconianis comparamus, paene
mirum est, quod iis, ubi Cicero ipse advocatur, locis exceptis nihil
apud commentatorem exstat, quod cum aliqua orationis parte ita
concinat, ut necessario ad illam referatur, nisi forte huc trahere
volumus, quod Asconius (p. 14, 23. 24) Philodemum ‘fuisse
Epicureum illa aetate nobilissimum, cuius et po&mata sint las-
eiva’ tradit. Hic enim vir in oratione (29, 70) eodem modo atque
ab Asconio describitur?). Nimirum bis scholiasta (p. 4, 1—7; 12,
19—22) res quasdam in oratione (apud Asc. p. 3, 18—22; 11,
19—23) significatas adumbratasque, quamquam nihil novi aliunde
addit, fusius uberiusque explicat, quo facilius intellegantur a filiis.

Scaurianae orationi, cum mutilata ad nos pervenerit, tamen
ratiocinatione certa haud pauca reddi posse iam Hermannus Gan-
.mitz3®) demonstravt. Nam cum etiam in Scauriana defensoris
partes agat orator, similiter atque in Milionianae argumento in
huius quoque enarratione imprimis ea, quae reo sunt laudi atque
honori, ex oratione derivanda sunt.

Itaque M. Scaurum esse filium M. Scauri, qui princeps senatus

!) Alterius quidem fontis desiderantur vestigia.

2) Praeterea cf. Cic. de fin. II 35, 119 et ea, quae p. 3 praefati
sumus.

®) De M. Aemilii Scauri causa repetundarum et de Ciceronis pro Scauro
oratione (Leipz. Stud. II) p. 249 sqgq.

fuisset!), vitricum habere Sullam, quo vietore et munifico in socios
vietoriae adeo eum abstinentem?) fuisse, ut nihil neque donari
sibi vellet neque ab hasta emeret (Asc. p. 16, 7—10), certe Cicero
commemoraverat3); ex contrario autem, quod Plinius (h. n. XXXVI
116) de his ipsis rebus faeit, iudicio sequitur minime omnes aegque
bene de Scauro existimasse.

Nec minus de Scauri et On. Pompei Magni affinitate (Ase.
p. 17, 13.14) in dratione sermonem fuisse verisimile est*); deinde
aedilitatem a Scauro tanta magnificentia gestam°), ut opibus ab-
sumptis magnum contraheret aes alienum (Ase. p. 16, 10—12),
Cicero fortasse simili modo atque in Miloniana®) (35, 95) tria patri-
monia a reo effusa tetigerat; C. Catonem a Scauro e provincia
reverso felieiter defensum esse (Ase. p: 16, 16—18) oratorem com-
memorasse pro certo habendum est.

Quod Asconius (p. 16, 12—15) refert Scaurum in Sardinia
praetorem ‘neque satis abstinenter se gessisse existimatum esse
et valde arroganter, quod genus morum in eo paternum visum
esse, cum cetera industria neguaquam esset par’, si accusatoris et
eorum, qui accusatori subscripserunt, gravissima acerbissimaque
crimina apud Asconium p. 17,7—12 et apud Valerium Maxim uVIU
1,10 legimus, magis multo mitia et möderata sunt, ut illorum
iudieium tamquam nimis durum et iniguum Ciceronis verbis quasi
correxisse ac lenivisse videatur. Accuüsatores enim patris quoque
Scauri causis — quod nisi factum esset, non tam multa de iis
verba fecisset Cicero (apud Asc. p. 18, 18. 19; 19, 7—10. 19—2])
— abusos esse atque contentionem inter M. Scaurum patrem et
filium fecisse liquet”?); dixisse autem mibi videntur Scaurum vitiis
solis patri esse parem, quod crimen sane Cicero, cum illam com-
parationem examinaret atque patrem quoque semper iniuria in
iudieium adductum esse demonstraret, quin etiam in paterni nominis
dignitate niteretur 8), refellere ac reicere studebat.

2) ef. Cic. apud Asc. p. 24, 17. 18.

2) cf. Cic. pro Scauro fr. 45d: ‘quem purpura regalis non commovit,
eum Sardorum mastruca mutavit?’

3) Gaumitz l. c. p. 286.

*) Gaumitz l. c. p. 289.

5) cf. Schol. Bob. p. 304, 20. 21; ‚Gaumitz l. c. p. 286. 265 sg.

6) cf. Asc. p. 27, 5—8.

7), cf. Asc. p. 17, 8-12.

8) cf. Asc. p. 17, 13; 18, 14; Cic. pro Scaur. fr. 1a. 2. 3. 4a. 45f.

Simili ratione usus Gaumitzius!) (collatis inter se Cie. pro
Mil. 9, 26; 16, 44 cum Asc. p. 47, 27—48, 1) ea quoque, quae
de Triarii timore et festinatione apud eum (p. 17, 5—12) legimus,
ex ipsa oratione deprompta esse coniectura assequitur. At, etiamsi
Ciceronem has res tetigisse concedo, credibile vix est ipsa sub-
scriptorum verba (Asc. p. 17, 7—12) clientem tantulum commen-
dantia Ciceronem tali modo repetiisse; itaque de alio fonte cogitare
malim?).

Scauriana vel exiliores sunt Cornelianae defensionis reliquiae;
etiam in hac videntur ea, quae Asconius tradit Cornelio faventia,
- ad Ciceronem potissimum referenda esse.

Itaqgue C. Cornelium ‘hominem non improbum vita habitum
esse’ atque quaestorem Cn. Pompei fuisse maxime ex oratione
Asconius (p. 50, 7. 8) seivit; sane Cicero ad clientem suum commen-
dandum has res omittere non potuit.

Atque ipse scholiasta, ubi haec de oratore seribit (p. 53,
24—54, 9): ‘“adiumentum .. . habuit, quod .. . Cornelius praeter
destrietum propositum animi adversus prinecipum voluntatem cetera
vita nihil fecerat, quod magnopere inprobabatur; praeterea quod

1) l. c. p. 286. | |

2) Drumann (G. R. II p. 37) contendit ab Asconio (p. 24, 10—13)
avum Scauri maternum L. Metellum iniuria pontificem maximum esse nomi-
natum. Nam cum scholiasta ‘postea nominari quoque’ hunc Metellum addat,
Drumann commentatorem spectare putat ad fragmentum orationis para-
graphi 47: “ut recordemini) illius L. Metelli, pontificis maximi, qui cum
templum illud arderet, in medios se iniecit ignes et eripuit flamma Palladium
illud, quod quasi pignus nostrae salutis atque imperii custodiis Vestae con-
tinetur’, ubi non de avo materno, sed de eo sermonem esse apparet Metello,
qui consul I. anno 503/251 fuit. Sed neque ut ad haec ipsa Ciceronis
verba interpretis adnotatio referatur necesse est neque illius modi error
Asconio tribuendus. Mihi quidem scholiasta nihil aliud scribere videtur nisi
avum hunc Scauri postea nominari, id quod re vera in paragrapho 46 fit.
Verum etiamsi commentator avum Scauri ab oratore ipso pontificem maximum
appellatum esse significare voluerit: vide-modo, quam facile locus, quo id
factum est, intercidere potuerit. Hoc constat, etiam avum Scauri maternum,
L. Metellum Dalmaticum, pontificem maximum fuisse, cum idem a Livio
apud Plutarchum (vit. Sullae c. 6) confirmetur et Asconius ipse altero loco
(p. 40, 14-16) de incesto virginum Vestalium disserens anni 641/113 pon-
tiicem maximum L. Metellum afferat, qui fieri non potest ut a Dalmatico
diversus fuerit. Cf. C. Bardt, die Priester der vier grossen Collegien aus roem.
republikanischer Zeit (Progr. des K. Wilhelms-Gymnas. in Berlin, 1871)
p. 7; H. Jordan, Topographie der Stadt Rom im Altertum I 2 p. 371.

et ipse Globulus, qui intercesserat, aderat Cornelio (et)... quod
Cornelius Pompeii Magni quaestor fuerat, ... . reo proderat’, id
opinioni a nobis prolatae velificatur; his enim verbis significatur
quodammodo defensorem illis rebus innixum esse!. Eadem de
causa illas res ‘apud duas partes reo profuisse equitum Romanorum
et tribunorum aerariorum et ex tertia quoque parte senalorum
apud plerosque exceptis eis, qui essent familiares prineipum civitatis’
scholiastam (p. 54, 6—9) ex oratione cognovisse autumaverim.
Cicero enim ad singulos iudicum ordines, ut eorum animos sibi
conciliaret, se convertisse atque demonstrare studuisse mihi videtur,
Cornelium ideo potissimum maiestatis reum esse factum, quod
homo popularis esset, quae coniectura compluribus fragmentis °
(Cie. pro Corn. I fr. 32 p. 250; fr. 43 p. 252; fr. 61 p. 256; pro
Corn. II fr. 4 p. 257; fr. 10. 11 p. 259 ed. C. F. W. Mueller IV 3)
comprobatur.

De turbulenta autem contione, in qua Cornelius, cum codicem
recitaret, maiestatem laeserat, quamquam Cicero ?) dixit, tamen
cum de eadem re in annalibus verius et clarius relatum fuisse
infra demonstraturus sim, nunc verba non facio.

Aliter existimandum est de iudieio Corneliano et disturbato et
peracto (Asc. p. 52, 12 53, 6), cuius fons solus, cum annales
eiusmodi res levioris momenti vix accurate copioseque continuerint,
Ciceronis et Cominii accusatoris orationes videntur. fuisse. Sane
quid e Cicerone, quid e Cominio fluxerit, eo diffieilius discerni
poterit, quod scholiasta utriusque narrationes in unam confudit.

Itaque hoc attulisse sufficiat, Cornelii defensorem etiam fugae
Cominiorum per scalas factae (Asc. p. 52, 21—23) mentionem
fecisse, ut fragmentis (pro Corn. I fr. 11— 13 p. 244) docemur.

Sed in altero iudicio Corneliano ‘rem actam esse magna ex-
spectatione, paucos autem homines Cornelium ?) ... in iudicium
adhibuisse, ut ne clamor quidem ullus ab advocatis eius oreretur’
(Asc. p. 53, 6-9), ad Ciceronis orationem solam pertinere quis
neget? Etenim cum Cominius Cornelio exprobrasse videatur, quasi
prius iudieium per Manilium disturbandum curavisset, Üiceronis

1) Praeterea cf. Cie. pro Corn. 1. fr. 46 p. 253.

?) Cic. pro Corn. I fr. 5 p. 242; fr. 28 p. 248; fr. 42 p. 252. Praeterea
cf. Asc. p. 53, 17—20; Cic. in Vat. 2, 5.

®) Quod ‘Cornelium perterritum Manili exitu recent’ fuisse apud scholi-
astam p. 53, 7. 8 legimus, hoc ex Asconi ipsius ingenio manasse admodum
verisimile est, nisi forte Cominius hanc rem significavit.

——

erat illam criminationem dissolvere atque demonstrare reum, ut
omnem suspicionem evitaret, summa vi dedisse operam.

Porro nomina testium !) eosque fuisse principes civitatis (Asc.
p. 53, 10—12) etiam Üiceronem commemorasse docemur et eo
quod commentator a defensore singulos testes tractatos esse ad-
notat (p. 70, 28—71, 2) et ex fragmentis ipsis (apud Asc. p. 70,
24—27; p. 71, 3—17; pro Corn. I fr. 1 p. 256), in quibus
Q. Catuli nomen adeo bis citatur?).

Quae autem Asconius (p. 54, 9—12) tradit: ‘res acia est magno
conventu, magnaque exspeciatio fuit quis eventus iudieii futurus
esset. Namque ei a summis viris diei testimonia in Cornelium et
id quod ei dicerent confiteri reum animadvertebant’, ea quin Ciceronis
sermonis proprietatem ostendant, non est in controversia. Denique
illud iudicium Q. Gallium) praetorem exercuisse ex Ciceronis,
fortasse ex Cominii quoque oratione scholiastam (p. 54, 17. 18)
comperisse pro explorato habeo.

Postremo ut ad orationem in toga candida transeamus,
orationem ‘ante dies comitiorum paucos’ ‘contra solos Catilinam et
Antonium’ idque propterea habitam esse, ‘quod cum in dies licentia
ambitus augeretur propter praecipuam Catilinae et Antonii audaciam
censuisset senatus, ut lex ambitus aucta etiam cum poena ferretur’

1) Discrepat Asconius (p. 70, 23—71,2) a Valerio Maximo, qui VIIl5,4@.
Catulum omittit, contra si Bernensis libri auctoritatem sequimur, praeter Mar-
cum etiam Lucium Lucullum nominat (cf. A. W. Zumpt, der Criminalprozess
der roem. Republ. p.507). Sed cum scholiasta expressis verbis quinque tan-
tum consulares in Cornelium testimonium dixisse scribat, quorum nomina et
apud Ciceronem et apud Cominium eum legisse probabile est, aut erravit
Valerius Maximus aut ex Asconio emendandus est. De ipso Valerii fonte
iudieio abstineo.

2) cf. C. A. F. Brueckner, Leben des Cicero I p. 183; G. Beck, quaestiones
in Ciceronis pro ©. Cornelio orationes (Lipsiae 1877) p. 54.

s) Commentator, cum p. 78, 29 ad orationem in toga candida adnotet
‘postea’ Q. Gallium ambitus reum a Cicerone esse defensum, discrepat a
Q. Cicerone, qui (de pet. cons. 5, 19) fratrem suum iam,: priusquam con-
sulatum peteret, Q. Gallium sibi obligasse tradit. Nam quod Brueckner
(l. c. p. 174 n. 2) et Zumpt (l. c. p. 529 n. 4) vocem ‘postea’ ad Ciceronis
ipsius verba antecedentia (apud Asc. p. 78, 25—28) sic referunt, ut ea tempus
‘quo Gallius gladiatores populo non debitos pollicitus est’ significatum esse
putent, hoc artificiosius quam verius est. Itaque quoniam @. Ciceroni, a
quo ipso illum libellum compositum esse constat, de his rebus maior tribu-
enda videtur auctoritas, Asconium, non fratrem Ciceronis errasse existimo;
cf. Lange R. A. III? p. 227 n. 12; Drumann V p. 374; Beck 1. c. p. 14 sag.

quodque ‘ei rei Q. Mucius Orestinus!) tr. pl. intercessisset‘, haec
omnia Asconium (p. 74, 4—11; 76, 24. 25) ex oratione ipsa
hausisse Koetschau (p. 24 et 37) et sensit et docte exposuit; nec
minus probabiliter suspicatus est M. Marium Gratidianum ‘arta
necessitudine Ciceroni coniunctum’ fuisse (Asc. p. 75, 6. 7) teste
oratione ipsa. Idem tamen quod etiam haec Asconiana (p. 76,
6-8): ‘Catilina?) cum redisset ex Africa Torquato et Cotta coss.
accusatus est repetundarum a P. Clodio adulescente ....'; (p. 78,
7—9): ‘ita quidem iudicio est absolutus Catilina, ut Clodius infamis
fuerit praevaricatus esse: nam et reiectio iudicum ad arbitrium rei
videbatur esse facta’; (p. 80, 8-11): ‘nam iudiecium quogue secutum
(est) repetundarum, quo ipse per infamiam liberatus est Catilina,
sed ita ut eum senatorum urna damnaret, equitum et tribunorum
absolveret’; (p. 75, 8—10): ‘is (seil. C. Antonius) multos in Achaia
spoliaverat nactus de exereitu Syllano equitum turmas’ indidem
profecta esse opinatur, mihi non persuasit, siquidem Cicero, quam-
quam in oratione certe quaecungue poterat in Catilinam et An-
tonium crimina conferebat, tamen omnia probra adumbrata tantum,
non tam fuse explicata protulisse mihi videtur; alioqui scholiasta
vix habuisset, quod de his rebus tot verbis referret.

Venio ad eos locos, ubi non diserta Ciceronis testimonia A-
sconius in usum suum convertit vel descripsit, sed rebus ab oratore
indicatis aut leviter perstrictis ampliora rauiocmanıg collegit. sive
hoc iure fecit sive iniuria.

I. Huius generis exemplum legimus apud Asconium p. 2, 14—17,
ubi L. Pisonem ex familia ‘Frugi’ fuisse ex ratione, qua Cicero
Pisonem deseribit3) (apud Asc. p. 2, 10—13) interpres conelusit.
Drumannus (II p. 62) quidem ei opprobrio dat, quod huic L. Pisoni
nomen ‘Frugi’ tribuat neque Ciceronis neque alio ullo testimonio
confirmatum. Sed etsi concedendum est illum honorem non pertinere
ad hunc Pisonem, quippe qui non sit oriundus ab ipso L. Pisone
Frugi*) cos. a. 621/133, sed a L. Pisone Caesonino cos. a. 642/112,

D cf. Cic. apud Asc. p. 76, 27 sag.

2) Praeterea cf. Asc. p. 82, 22. 23.

®) Cicero haec praebet: ‘Quod minimum specimen in te ingenii? Ingenii
autem? immo ingenui hominis ac liberi: qui colore ipso patriam aspernaris,
oratione genus, moribus nomen’.

#) cf. Drumann II p. 81 sg.

tamen Rinkesio?) adstipulor Ciceronem, cum L. Calpurmii Pisonis?)
familiae frugalitatem ingeneratam visam esse dilucide dicat (pro
Sest. 9,21) et eundem ‘hominis frugalissimi?) filium’ appellet (apud
Asc. p. 4, 16), rem exposuisse, quasi Calpurniis Caesoninis idem
esset cognomen, contendenti. Ad ea, quae Rinkesius sagaciter de
hac quaestione disseruit, hoc addam, nostram sententiam compro-
bari videri oppositis inter se verbis ‘genus’ et ‘nomen’, quorum
illud ad genus Calpurnium referendum est, ‘nomen’, quod Pisonem
moribus aspernari orator dieit, ad nihil aliud spectare potest nisi
ad cognomen ‘Frugi’. Praeterea Cicero, quod Pisonem oratione
genus aspernari conqueritur, nonne videtur de ipso L. Calpurnio
Pisone cos. a. 621/133 cogitasse, qui et orator fuit et rerum scriptor®)
satis clarus? Alios quidem Calpurnios hac arte excellentes fuisse
nemo est testis. Accedunt verba, quibus orator invehitur in Piso-
nem (1, 2): aedilis es factus: Piso est apopulo Romano factus,
non iste Piso. Praetura item maioribus delata est tuis:
noti erant illi mortui’ et paulo infra: ‘homini (scil. Ciceroni)
ille (seil. populus R.) honorem, non generi, moribus, non
maioribus meis, virtuti perspectae, non auditae nobilitati
deferebat'. Quae cum Cicero nullo pacto de Caesoninis Pisonis
maioribus praedicare potuerit, qui essent ignobiles obscurique nec
tanta laude digni, ut in Sestiana (l. c.) ita hoc quoque loco, quo
magis improbus et turpis videretur Piso, versutus causidicus ılli
cognomen ‘Frugi’ esse simulavit; Asconius autem ab ipso oratore
deceptus, eum eius verba nimis premeret, in errorem incidit.

II. Alterum eiusdem generis exemplum praebet Asconius p.
44, 20-25, ubi in Ciceronianis (pro Mil. 21, 55) ‘comites Grae-
culi, quocunque ibat, etiam cum in castra Etrusca properabat’
verba ‘castra Etrusca’ ad ea, quae Catilina in Etruria ad
Faesulas fecerat, ita referri vult, ut oratorem ‘saepe obiecisse Clodio
socium eum coniurationis Catilinae fuisse’ addat. Quo de loco cum
homines docti in varias abierint sententias, paulo accuratius dis-
putandum est. Drumannus (II p. 203) quidem scholiastam errare
et Ciceronis verba ad alia tempora spectare putat nec tamen
significat, quaenam intellegenda sint. Nam ut Cicero (de har.

1) Mnemosyn. X p. 203—206.

2) Patrem Pisonis eius, contra quem oratio est, Cicero significat.

8) Sic depravatam lectionem codd.: “furacissimi’ sanavit Rinkes |. c.

*) cf. Drumann II p. 83 n. 23; E. W. Fischer, roem. Zeittafeln p. 127.

resp. 3, 4. 5) Clodium familiarem Catilinae esse et sicam ab illo
accepisse scriberet (pro Mil. 14, 37), ob eam solam causam fac-
tum esse Drumannus perspexit, quod Gatilinam incesti reum im-
punitum dimisisset atque eodem modo quo ille Romam turbasset
et vexasset!). Equidem ut Drumanni‘ opinionem stabilirem neyue
usquam omnino Clodium a Cicerone socium Catilinae apertis
verbis esse appellatum quam certissima ratione demonstrarem,
hos gravissimos collegi locos, quos conferri iubeo: in Pis. 5, 11;
7, 15. 16; 10, 23; de dom. 27, 72; pro Sest. 12, 28; 44, 95.
Quorum locorum ne in uno quidem, quamquam acerrime in-
festissimeque Clodius ab oratore dilaceratur, aperte socius Catilinae
nominatur, contra ultor illius, felix, denique quasi alter Catilina
vocatur, id quod certe prorsus aliud est atque illud, quod Asconius
seribit. Idem caditin ea, quae legimus in Ciceronis paradox. IV 1,27:
‘praedonum ille concursus et te (scil. Clodio) duce latroeinium in foro
constitutum et religquiae coniurationis a Catilinae furis ad tuum
scelus furoremque conversae non civitas erat’, quibus ad Drumanni
sententiam refellendam frustra nititur Elberlingus?). Huc accedit,
quod neque orationis, quam in P. Clodium et Curionem habuit
Cicero, aut eius fragmenta, quam ‘de aere alieno Milonis’ seripsit,
neque ea, quae scholiasta Bobiensis de his tradit, ulla illius criminis
vestigia exhibent 3). |

Iam vero, si erravit Asconius, cum ‘saepe’ Ciceronem illud
crimen Clodio obiecisse contenderet, quomodo Ciceronis ‘Etrusca
castra’ intellegenda sunt? Halmius et Fr. Richterus*) a Cicerone
possessiones Clodii in Etruria sitas significari opinantur, unde
Clodius Etruriam diripuerit. Obstat tamen huic opinationi vox
‘etiam’, quoniam Clodium in bona sua comites Graeculos secum
ducere nil mirum vel potius maxime consentaneum est. Immo,
quid ‘Etrusca castra’ valeant, cernitur ex oratione (27, 74), ubi
Clodium castris, armis, alis Etruriam vexasse bis legimus. Itaque
non translata significatione de possessionibus Clodii, sed proprio
sensu illa verba interpretanda sunt, cum eum veris castris positis.

1) Idem iudicat C. Halm ad Cie. pro Mil. 14, 37; 21, 55.

2) Narratio de P. Clodio (Hauniae 1839) p. 5 sq.

3) Plutarchus (vit. Oic. c. 29) Clodium in Catilinam partibus Ciceronis
studiosissime favisse adeo dilucide narrat.

*) Adnot. ad Cic. pro Mil. 21, 55; addit tamen: ‘dann erinnert der Aus-
druck auch an Catilinas Lager in Etrurien’.

Etruriam depopulatum esse aliis quoque locis (pro Mil. 9, 26;
19, 50; 32, 87; 35, 98) comprobetur.

Hie non praetermittenda sunt, quae scholiasta Bobiensis (p.
343, 23—25) ad orationis de aer. al. Mil. (2,2) verba ‘Eosdem
ad caedem civium de Appennino deduxisti' adnotat: ‘quasi haec
omnia in Catilinae socium dicerentur, ita mentionem attulit Appen-
nini!), quem nuper ille cum exercitu obtinuerat.‘ Ne hunc quidem
locum ab interprete vere esse intellectum docent verba, quae le-
guntur in Miloniana (9, 26): ‘servos agrestes, quibus silvas publicas
depopulatus erat Etruriamque vexarat, ex Appennino deduxerat,
quos videbatis’, ubi nequaguam de Catilinae temporibus, sed tan-
tummodo de rapinis Clodii paulo ante commemoratis cogitari potest.
Nam eo loco, quem scholiasta Bobiensis illustrat, Ciceronem idem
fere dixisse quod pro Mil. 9, 26 et ex similitudine verborum
colligi potest et ex eo, quod utraque oratio parvo temporis spatio
interiecto habita est. Iam vero cum perquam sit probabile scholi-
astam Bobiensem ut multa alia®) ita hanc quoque interpretationem
ab Asconio mutuatum esse, si hunc bis in hac re Ciceronis verbis
sententiam magis arcessitam quam veram subiecisse videmus, etiam
ceteris locis similibus oratorem ab eo non recte intellectum esse
nostro iure suspicabimur. |

Sed qui factum est, ut Asconius (p. 44, 22—25) haec scriberet:
‘Fuerat enim opinio, ut Catilina ex urbe profugerat in castra Manli
centurionis, qui tum in Etruria ad Faesulas exercitum ei comparabat,
Clodıum subsequi eum voluisse et coepisse, tum dein mutato con-
silio in urbem rediisse'? Aut Clodium re vera Catilinae socium
fuisse ratus totam hanc narrationem sibi finxit Asconius, cum
verbum ‘properabat’ ut imperfectum, quod de conatu dieitur?), inter-
pretaretur, aut aliunde hausit, quae sententia imprimis verbis ‘opinio
fuerat’ commendatur*). Quod si verum est, nescio an de illo
cogitandum sit libro, qui inseribitur ‘Edietum L. Racili tr. pl.
quod sub nomine illius Ciceronem scripsisse in P. Clodium testatur
scholiasta Bobiensis p. 268, 20—22, quem illo loco sua Asconio debere
nemo negaverit?). Certe fieri potuit, ut Cicero, quod in libris suo

2) cf. Orellii adn. ad Schol. Bob. 1. c.

2) cf. Kiessling-Schoell praef. p. XIX sg.

3) Re vera est imperfectum, quod consuetudiuem sive iterationem significat.

*) Isdem verbis (‘opinio fuit’) utitur Asconius p. 82, 28, ubi certum
auctorem, Sallustium, compilavit.

3) cf. Kiessling-Schoell praef. p. XX.

ipsius nomine editis Clodio numguam obiecit, in hoc libello non
reticeret.

III. Tertium exemplum exstat apud Asconium p. 3, 12—15,
ubi Placentini decretis Ciceronem: ita honorasse narrantur, ut cum
tota Italia certarent, cum de reditu eius ageretur. Quamquam
enim inter alia municipia Placentiam quoque ad Ciceronis reditum

impetrandum aliquid contulisse nusquam expressis verbis traditur

neque omnino olim traditum esse videtur, cum Cicero saepissime?!)
et totam Italiam et municipia, certis quidem oppidis non nominatis,
reditum suum exoptasse glorietur, inde quod hoc loco Placentia
de Cicerone optime merita laudatur (apud Asc. p. 2, 19—22),
etiam hoc municipium in illorum nuıinero fuisse scholiasta non
inepte conclusit.

Praeter ipsam, quam enarrat, orationem Asconium etiam reliqua
Ciceronis scripta diligenter respexisse ex ipsis eius verbis patet.
Örationum, ut ab his initium faciamus, commentator eas, quas
de lege agraria?) (p. 9, 9), in Catilinam (1 4 = p. 5, 15), pro Vatinio
(p. 16, 4), de prov. cons. (p. 2, 3), habuit?) Cicero, commemorat
quidem, nec tamen ut fontes illis locis usurpavit. Orationis de
har. resp. (12, 24) scholiasta bis mentionem facit (p. 61, 28; 62,
21), ut Ciceronem, qua sit oratoria calliditate, cum opus fuerit.
isdem rebus ‘ab utraque parte vel a contrariis’ usum esse demon-
stret (p. 62, 12 — 14).

Idem quod alibi (p. 15, 8-11) legem iudiciariam a L. Aurelio
Cotta iis temporibus, quibus Verres a Cicerone accusatus esset,
latam esse adnotat, videtur recordatus esse, quam saepe orator
ipse in accusationibus Verrinis eam idque multis verbis commemo-
raverit®).

Sed etiam alibi Ciceronis orationes vestigia fecisse iudico.
Asconius enim, cum tribunorum plebis anni 57, quos de lapide

1) Post red. in sen. 11, 27; 15, 39; de dom. 28, 75; 33, 90; pro Sest.
50, 107. 108; in Pis. 15, 34. 35; pro Mil. 14, 38.

2) quam ‘dissuasionem legis agrariae apud populum’ nominat.
3) De oratione, quam re vera pro Milone habuit Cicero, iam supra (p. 5)
disseruimus.

*, in Q. Caecil. div. 3, 8; in Verr. act. II 1. II 71, 174. 1755 III 96
224; V 69, 177. 178. |

emptos esse Cicero significat (in Pis. 15, 35), nomina Sex. Atilü
Serrani et Q. Numeri!) ponat (p. 10, 19—21) — praeterquam
quod hoc ex Cicerone?) solo manasse per se admodum verisimile
est — congruit cum Cicerone pro Sest. 33, 72, ubi praeter Serranum
virum quendam ab inimicis suis emptum esse scribit, ‘quem homines
in luctu irridentes Gracchum vocarent’; hunc vero diversum non
esse a Q. Numerio Rufo ex eadem oratione (38, 82) elucet. Itaque
scholia Basilicana?®) loco Numeriü ‘Aelium Ligurem’ afferentia in
errore sunt, cuius tamen origo facillime explicari potest. Nam
Aelius Ligus) is erat tribunus plebis anni 58, quem, cum L. Ninnius
de Ciceronis reditu referret, solum ex novem collegis intercessisse
eundemque a Ülodio corruptum esse Cicero (de dom. 19, 49; de
har. resp. 3, 4; pro Sest. 31, 68; 32, 69) dieit; itaque auctor
illorum scholiorum, — et anno 58 et anno 57 octo tribuni plebis
cum Cicerone fecerant — res confudit.

Deinde Asconii (p. 9, 20—24) verba haec ‘post profeetionem
ex urbe Ciceronis, bona eius P. Clodius publicavit; postquam di-
repta sunt omnia, quae aut in domo aut in villis fuerunt, et
ex eis ad ipsos consules lata complura, domus direpta
primum, deinde inflammata ac diruta est’ conferenda sunt
cum his Ciceronis locis : post red. in sen. 7, 18: ‘uno eodemque
tempore domus mea diripiebatur, ardebat; bona ad vicinum
consulem de Palatio, de Tuseulano ad item vicinum alterum
consulem deferebantur’; pro Sest. 24, 54: ‘bona diripie-
bantur eaque ad consules deferebantur: domus ardebat
in Palatio’; de dom. 43, 113: ‘sunt inventi (scil. consules) ....
quibus inspectantibus domus mea disturbaretur, diriperetur,
qui denique ambustas fortunarum mearum reliquias suas
domos comportari iuberent'; ibid. 24, 62: ‘eram etiam tuo
iudicio eivis incolumis, cum domus in Palatio, villa in Tusculano,
altera ad alterum consulem, transferebatur:... columnae
marmoreae ex aedibus meis inspectante populo Romano ad

1) Praeterea cf. Schol. Bob. p. 288, 15—17; 308, 11—17. De praenomine
Quinti cf. ©. Halm ad Cic. pro Sest. 38, 82.

2) Hanc rem a Cicerone in historicis quoque libris commemoratam esse
persuasum habeo. De Serrano conferas etiam Cic. cum pop. grat. eg. 5, 12;
ad Att. IV 2, 4.

s) cf. Reifferscheid in ind. lect. hib. Vratisl. 1885/86 p. 10.

*#) cf. Drumann II p. 278 n. 31. Illos tres tribunos plebis uno eodem-
quo loco nominat Cicero (pro Sest. 43, 94) scribens: “Omitto jam Numerium,
Serranum, Aelium, quisquilias seditionis Clodianae.’

socrum consulis portabantur: in fundum autem vieini
consulis non instrumentum aut ornamenta villae, sed
etiam arbores transferebantur, cum ipsa villa non praedae
cupiditate .... sed odio et crudelitate funditus everteretur.
Domus ardebat in Palatio non fortuito, sed oblato incendio’!).

Quod autem ad libros rhetoricos pertinet, dialogos ‘de
oratore’ scholiasta eitat p. 13, 12; idem librum ‘de optimo genere
oratorum’ (4, 10) se legisse testatur p. 26, 6.7. Idem ubi seribit
(p. 13, 11. 12) C. Cottam oratorem illum magnum fuisse com-
parem P. Sulpicii et (p. 58, 27. 28) hos viros in ea gloria aequare
C. Iulium Caesarem, qui inter primos temporis sul oratores et
tragicus poeta bonus admodum habitus sit (p. 22, 15. 16), eodem
quo Cicero de his viris utitur iudieio, quod legimus de Cotta et
Sulpicio in Brut. 49, 183; 56, 204; 86, 297; de or. I 8, 30; II
8, 31, de Caesare2) in libro de or. II 23, 98; Brut. 48, 177.

Nec secus de Q. Mucio Scaevola pontifice maximo Asconius,
quoniam eum ‘et oratorem et iuris consultum’ appellat (p. 59, 24.
25), isdem fere verbis atque Cicero (de or. I 39, 180; Brut. 39,
145) existimat, nec minus quae de studiis et fama oratoria M. Pupü
Pisonis narrat (p. 14, 4—6), ad ea, quae Cicero (Brut. 67, 236;
de.or. 122, 104; de nat. deor. I7, 16; de fin. IV 26, 73; V1. 2)
scribit, speetant, nisi forte haec commentator ex eodem fonte ex
quo religqua de M. Pisone mutuatus est.

Praeterea commemorantur ‘‘ommentarii defensionum’(p. (8,
5), qui quid continuerint non satis perspicuum est; denique ‘ex-
positio consiliorum’ (p. 74, 20), quae dubium non est quin
eadem sit atque illa, de qua haec referunt Dio (XXXIX 10): &xeivog
(seil. Cicero) . . . &x uEv TOD sr00oWavoVG ob zcavv 7.905 avrovg (scil.
Caesarem aut Crassum) &Ioaovvero, . .. BıßAtiov usvra Tı
ATTOEEONTOV OVVEINAE, Kal Erreygardev aUTW wg xal Egli TWV
gavrod Povkevuarov Armokoyıouov rıva E&yovrı' svohha de
In ai dewa eig auro Aal 7repi Exeivov xal sueol ahlov Tıvav Ovv-
Evnos, nal dıa Tovro Poßnseis, un rail Lövrog adrov &xporcnon,
KOTEonuNparo TE avTO nal ragedwre Ti) audi, srgograsag 06 une
Avayvavaı unve Önuooıevonı Ta yeygauusva sugiv &v ueraläasn ?)
et Plutarchus (vit. Crass. e. 13): &» de rolg sregi Karıkivar segdy-

1) Praeterea cf. Cic. in Pis. 22, 52; pro Mil. 32, 87; Plut. vit. Cie. c. 33.

2) Praeterea cf. Cic. de off. I 37, 133. Omnino de his locis ea tenenda

sunt, quae supra (p. 2 sq.) monui.
3) Adde Dionem XLVI 8, 1.

uacı wueydhoıg nal uingod denoaoıw Gvargewar iv Pouv Myaro
uev tig Örcövoa Tod Kodocov al seoocnArer arIgwrrog Ovoualwv
ro Tng ovvwuoolag, ovdeig de Erriorevoev. “Ouws 6 6 Kıreowv
Ev vıvı hoy@ pavsoöog nv Koaoow nai Kaloagı ryv alriav
zoogreıßousvog. AAN ovros uev 6 Aöyog 2Eed0In uera mv
dupoiv vehevriv, &v de To ITegi üÜrrareiag 6 Kıreowv virrwe
gpnoi cov Koaooov agyınEodaı zroög ausov ErrıovoAmv xoulbovre
t& sceoi Tov Karıkivav EEnyovusvıy, ws ndn Beßawoivra Tıw ow-
wuoolav. KRefertus igitur erat hie libellus contumeliis et crimi-
nationibus cum plurimorum oratoris adversariorum tum Catilinae,
Antonii, Caesaris, Crassi atque versabatur imprimis in consulatus
Ciceronis historia !). Huius autem ‘expositionis’ auctoritatem secutus
Asconius, ut quos Cicero?) (apud Asc. p. 74, 13—16) Catilinae et
Antonii competitorum sequestres velit intellegi explicet, ©. Caesarem
et M. Crassum Ciceronis in petendo consulatu ‘acerrimos et poten-
tissimos’ fuisse ‘refragatores’, ‘quod eius in diem civilem 'crescere
dienitatem animadverterent’, memoriae tradit. Iam vero cum se-
cundum illa sua verba pergens primae quogue coniurationis
auctorem M. Crassum & Cicerone in illo libro insimulatum esse
scribat, sequitur eum hoc quoque in eodem repperisse fonte: illos
viros alterius quam dicunt coniurationis fuisse auctores aut certe
socios3), id quod a Plutarcho 1. c. adeo confirmatur®). Nimirum

1) Ciceronis avexdora (cf. Teuffel, Geschichte der roem. Literatur‘ p. 346
n. 5) nihil aliud esse nisi illam ‘expositionem’, quoniam magnopere inter se
concinunt, quae de ‘expositione’ Dio 1. c. et de ‘Anecdotis’ Cicero (cf. im-
primis ad Att. II 6, 2; XIV 17, 6) scribunt, fortasse non iniuria opinantur
Drumann (VI p. 360), P. Weizsaecker (‘Ciceros Hypomnema u. Plutarch’ in
annal. philol. a. 1875 p. 420), Teuffel 1. c. Praeterea cf. Cic. ed. C. F. W.
Mueller IV 3 p. 338 sg.

2) Ciceronis verba haec sunt: “Dico, P. C., superiore nocte cuiusdam ho-
minis nobilis et valde in hoc largitionis quaestu docti et cogniti domum
Catilinam et Antonium cum sequestribus suis convenisse.’

®) cf. imprimis C. John, Entstehungsgeschichte der Oatilin. Verschwerung
(in annal. philol. supplem. VIII) p. 723 sqq. Praeterea cf. G. Thouret, de Ci-
cerone, Asinio Pollione, C. Oppio rerum Caesarianarum scriptoribus (Leipz.
Stud. I) p. 320; Schliephacke, die griech. Quellen zur Catil. Verschweerung
(Goslar 1877) p. 30; H. Duebi, die juengeren Quellen zur Oatilin. Verschwoerung
(in annal. philol.a. 1876) p. 865; Hermannum Peter, die Quellen Plutarchs in
den Biogr. der Roemer (Halis 1865) p. 110; Mommsen R. G. III® p. 19.

*) Utrum Plutarchus et Dio ipsi an alio intercedente auctore hunc librum
adhibuerint, nostra nihil refert, quoniam Asconium eum pervolutasse et per se
verisimile est et ratione, qua eum laudavit, denique eo quod scholiasta multo
plura Plutarcho et Dione ad ‘expositionis’ memoriam revocai, comprobatur.

2 x

Ciceronem in ‘commentario consulatus’ hoc de Crasso in dubio
religuisse, Caesari autem omnino pepereisse Plutarchus testis est).
Deinde quamquam Asconius tantummodo M. Crassum primae
quoque coniurationis fuisse auctorem ‘expositionem’ secutus ducem
scribit, tamen eum ibidem etiam hoc de C. Caesare repperisse inde
potissimum perquam probabile fit, quod Cicero ipse auctores utrius-
que conspirationis eosdem fuisse non obscure significat?).

Eidem ‘expositioni’ reddenda esse omnia illa, quae apud Asco-
nium p. 73, 7—74, 3 leguntur, probabiliter coniecit P. Koetschau
(l. ec. p. 23 sq.). Quae coniectura certioribus stabiliri potest ar-
gumentis. Ac primum quidem fieri potuisse nego, ut scholiasta in
annalibus ullius rerum scriptoris tam accuratam uberemque de
nominibus, ordine, denigue moribus indoleque sex Ciceronis com-
petitorum narrationem reperiret. Deinde ne e Ciceronis quidemlibris,
qui quidem integri ad nos pervenerunt, omnia competitorum nomina
haurire potuit; nam in oratione in toga candida contra solos Catilinam
et Antonium dixit Cicero), in epistula autem ad Att. Il,1. 2
omnino de iis tantum verba facit, quos consulatum petituros esse
suspicatur; nec magis in oratione pro Murena (8, 17) habita,
etiamsi huc adieceris, quae Q. Cicero (de pet. cons. 2, 7—3, 10)
scripsit, ea omnia, quae apud Asconium, legimus. Porro totus
color narrationis mirum quantum redolet oratorem, praesertim cum
solum Ciceronem ex competitoribus equestri fuisse loco natum
atque in petitione patrem amisisse*) ab Asconio p. 73, 12—14
scriptum videamus. Accedit quod orator etiam alias simillime et
de se seribit et de competitoribus iudicat; etenim praeter Cicero-
nianos locos ipsos (de leg. agr. II 1, 3; pro Mur. 8, 17), ubi se
prope memoriae temporumque illorum primum hominem novum
consulem factum esse praedicat, Plutarchus (vit. Cie. c. 11, quod
caput ad oratoris ipsius librum sregi ürrareiag redire homines docti
consentiunt?)), Ciceronem unum equestrem competitorem fuisse

1) Thouret 1. c. ad ea spectans, quae Plutarchus de Caesare et Crasso
Catilinae sociis tradit, subobscure haec scribit: “undeeungue haece sumpsit,
Cicero non est fons’; nam non omnino ‘Ciceronem’, sed ‘commentarium’ fon-
tem esse negare Heut:

2) cf. ©. John 1. c., a quo omnia subsidia accurate collata sunt.

3) cf. Asc. p. 74, 4.

*) Hoc non discrepat ab eo, quod Cicero a. 68%/,, in epist. ad Att. I6, 2
scribit: “Pater nobis decessit a. d. IV Kal. Dec’ Nam haec verba non ad
mortem patris spectare ostendit Nic. Madvig 1. c. p. 70 sq.

®) cf. Thouret 1. c. p. 306 sqq.; P. Weizsaecker 1. c. p. 417 sgg.; Ern.

tradıt. Nec minus, quod ad ceteros competitores pertinet, hi loci
sunt respieiendi: Cic. pro Mur. 8 17: ‘mihi ipsi aceidit, ut cum
duobus patrieiis!), altero (seil. Catilina 2)) improbissimo atque auda-
cissimo, altero (scil. Galba®)) modestissimo atque optimo viro, pe-
terem’; Cic. in Verr. act. I 10, 30, ubi Q. Cornifiecium %) ‘severis-
simum atque integerrimum iudicem’ appellat; Cie. in Verr. IH
50, 119, ubi C. Sacerdotem) ‘innocentissimum hominem’ vocat;
denique de Cassii®) crudelitate, quae in Catilinae coniuratione
apparuıt, conferas Cic. in Catil. III 4, 9; 6, 14; pro Sull. 19, 53.
Ex his vero locis ipsis Asconium sua accivisse cave opineris,
quia, etsi omnes comprehenderis, non tamen sufficient ad omnia,
quae scholiasta de his rebus adnotat, expedienda; adde, quod
pars eorum, quae Asconius (p. 73, 14—20) seribit: ‘ceteri
eius competitores modeste se gessere, visique sunt Q. Cornificius
et Galba sobrii (ac) sancti viri, Sacerdos nulla improbitate notus;
Cassius quamvis stolidus tum magis quam improbus videretur,
post paucos menses in coniuratione Catilinge esse eum apparuit
ac cruentissimarum sententiarum fuisse auctorem. Itaque hi
quattuor prope iacebant’ Ciceronis sermonem adeo sapit, ut scho-
liasta hunc paene ad verbum exscripsisse putandus sit.

Dixerit vero quispiam haec omnia interpretem in ‘commentario
consulatus’ invenisse. Ad cuius libri indolem illa quadrare concedo.
Attamen cum scholiasta paulo infra ‘expositionem consiliorum’
citet, contra ‘commentarium’ ne semel quidem laudet atque in
argumento, quod de M. Crasso et C. Caesare legimus (ef. Asc.
p. 74, 2. 3 cum eodem p. 74, 17—21), certissimum ‘expositionis’
vestigium prae se ferat, religua quoque, de quibus nunc quaestio
est, ad idem scriptum revocanda esse mihi persuasi.

Quae praeterea huc pertineant, certo quidem diei nequit, quo-
niam non pauca Asconius in oratione ipsa et alibi apud Ciceronem
significata inveniebat neque annales plane neglegere poterat. Sed

Schmidt, de Ciceronis commentario de consulatu graece scripto a Plutarcho
in vita Ciceronis expresso, Lubecae 1884.

1) cf. Asc. p. 73, 7. 8.

2) cf. Asc. p. 73, 20-74, 1.
3) cf. Asc. p. 73, 15.

4) cf. Asc. p. 73, 15.

5) cf. Asc. p. 73, 16.

6) cf. Asc. p. 73, 16—19.

propter indolem illius libri ea potissimum ad ‘expositionem’ referre
ausim, quae improba turpiaque de illis competitoribus legimus:
veluti Antonium, quippe qui multos in Achaia spoliasset, a Graecis,
pro quibus Caesar ageret, in ius educetum atque tum, quod iudi-
cium recusasset, bonis amissis senatu motum!) esse (Asc. p. 75,
8—20). Eodem, ut suspicor, fonte usus scholiasta (p. 75, 23—76,
2, 79, 28—80, 4) tradit legatos Afros, cum Catilina provinciam
vehementer vexasset, in senatu etiam absente illo questos et ob
eam causam ibidem tam graves de eo sententias dietas esse, ut
ille ex Africa reversus repetundarum quaereretur et, cum L. Vol-
cacius Tullus consul publicum consilium habuisset, an rationem
Catilinae consulatum petituri habere deberet, a petitione desistere
cogeretur.

Item quod Asconius (p. 76, 6—10; 78, 7—9; 80, 8—11; 82,
22. 23) Catilinam a Clodio repetundarum accusatum, sed per in-
famiam liberatum esse narrat, quamquam de accusatione ipsa et
de Clodio praevaricatore alibi?) quoque sine dubio legerat, tamen
‘expositionis’ indiecia eo patefieri opinor, quod quibus artibus Cati-
lina damnationem effugerit, quorumque urna absolutus aut con-
demnatus sit, diligenter deseriptum est.

Ad extremum quin Cicero ‘Catilinam adulterrium commisisse
cum ea, quae ei postea socrus fuerit et ex eo natam stupro
duxisse uxorem, cum filia eius esset’ (Asc. p. 82, 14—16) in illo
libro commemoraverit, eo minus dubium est, quod idem crimen ab
oratore etiam in ‘commentario consulatus’3) narratum esse Plu-
tarchus (vit. Cie. c. 10) testis est locupletissimus. Verum enim-
vero scholiasta, ubi Catilinam anno 66 ex Africa reversum consu-
latum petivisse, sed cum repetundarum quaereretur, 4 peti-
tione destitisse atque anno demum proximo (a. 65) accusatum
esse narrat (p. 79, 28—80, 4; 76, 6—9), cum »allustio
(Catil. 18) pugnat, qui anno 66 paulo post quam P. Sulla et
P. Autronius consules designati ambitus rei poenas dederint, Cati-
linam pecuniarum repetundarum reum prohibitum esse consulatum
petere perhibet, quod intra legitimos dies profiteri nequivisset.

!) Quam rem multo brevius Q. Cicero (de pet. cons. 2, 8), prorsus con-
fuse Plutarchus (vit. Caes. c. 4) narrat.

2) Cic. de har. resp. 20, 42; in Pis. 10, 23.
3) ef, Ernestum Schmidt 1. c. p. 6 sqq., imprimis p. 9.

Quae diserepantia quo modo sit explicanda, homines doecti dis-
sentiunt, de quibus vide ea, quae Sternius!) imprimis Johnii dis-
putationes ?2) egregias secutus subtiliter et perspicue disseruit. Ex
his enim patet et Asconium vera narrasse et Sallustium errasse,
ita ut Catilina non post condemnatos Sullam et Autronium, sed
una cum illis consulatum petiverit?) et anno 65 demum repetun-
darum accusatus sit; nec minus falso Sallustius Catilinam non
intra legitimos dies se consulatum petere profiteri potuisse auctor
est, quoniam Oatilina repetundarum quaesitus ipse, quamvis paene
coactus, a petitione destitit. Ceterum Sallustius, cum Catilinam
ıam anno 66 reum fuisse repetundarum tradat, non tam errore
videtur ductus esse quam neglegenter rettulisse; etenim Asconius
gquoque, quamquam idem accusationem ipsam anno 65 demum
factam esse narrat, altero loco (p. 58, 16—18) Catilinam anno 66
reum fuisse dieit, si quidem eodem tempore iudieium Manilianum
disturbatum fuisse narrat, quod anno 66 exeunte accidisse infra
demonstrabimus. Itaque etiam ii, qui alicuius criminis ‘quaere-
bantur’, minus accurate ‘rei’ nominari potuisse mihi videntur.

Sequitur ut exponam, quae inter epistulas Ciceronis et
Asconium intercedat ratio. Qui licet nusquam profiteatur se
epistulas adiisse, tamen quin hunc singularem historiae Cicero-
nianae fontem in suum usum conversurus fuerit, si modo fieri
poterat, in dubio esse non potest. At vide modo, quam exilia
agnoscantur epistularum in usum vocatarum indicia. Ac primum
quidem cum Asconio Cn. Pompeium M. Scauro repetundarum reo
propensum adıutorium non praebuisse tradente (p. 17, 22. 23)
consentit Cicero, qui de M. Scauro ambitus*) reo ita scribit, ut
hune iam pridem a Pompeio abiectum ) esse referat (ad Quint.
fr. II 8, 3). |

Deinde Muciam a Cn. Pompeio impudiecitiae erimine dimissam
esse Asconius (p. 17, 24. 25) narravit fortasse epistulis Cicero-

1) E. v. Stern, Catilina u. die Parteikempfe in Rom (Dorpati 1883)
p. 31 sqgq.

2) C. John 1. c. p. 708 sqq. et ‘Sallust ueber Catilina’s Candidatur im
Jahre 688° (Mus. Rhen. XXXI 1876 p. 415 sqg.).

3) cf. E. v. Stern 1. c. p. 36 sq.

*) In ambitus crimen paucis diebus, postquam repetundarum liberatus
erat, ab eodem Triario vocatus est: cf. Drumann I p. 32.

5) In suspenso hoc reliquit Cicero in epist. ad Att. IV 15, 7.

nianis usus; nam Plutarchus in Pompei vitae cap. 42 de illo di-
vortio haec seripsit: &v d° ErruovoAaig Kıneowvog N altia yeygazıran.

Denique Elberlingus!) ad ea, quae Asconius in Milonianae
enarratione (p. 33, 14—18) .de suspicionibus Cn. Pompei et de
periculis Ciceronis tradit, pertinere faeit praesidium, quod Ciceronem
illis temporibus a Pompeio petivisse in epistulis ad’ fam. III 10,
10; ad Att. IX 7 B, 2 legimus. Sed Elberlingus scholiastam de
suspieionibus, Ciceronem : — adde epist. ad Att. IX 7,3 — de
praesidio ac beneficiis Pompei verba facere prorsus neglexisse
videtur.

De epistulis vero ad Atticum Asconio nondum cognitis
quae nuper speciose disputavit Buechelerus 2), neque pro exploraltis
accipere possum neque certis argumentis refellere..e Nam quae
scholiasta tradit epistulis ad Atticum eum in modum congrua, ut
inde eum sua hausisse suspicio sit, omnia ita comparata sunt, ut
alium fontem adhibitum esse praefracte negari nequeat. Compa-
randa enim sunt haec exempla: Asconius p. 13, 20—22 cum
Cicerone ad Att. V 17, 53); Asc. p. 18, 11—13 cum Cic. ad Att. IV
17, 24); Asc. p. 36, 20. 21 cum Cie. ad Att. IV 3, 5; Asc. p. 39,
19—21 cum Cic. ad Att. I 14 et I 16, 1. 25); Asc. p. 44, 15—17
cum Cie. ad Att. VII 9, 1%). Quod vero Buechelerus adserit Cati-
linam defensum esse a Cicerone negari non potuisse ab homine,
qui epistulam ad Att.I 27) noverit, speciosius quam verius dietum vi-
detur 8), cum Cicero de solo consilio suscipiendae defensionis loquatur,

!) Narratio de T. Annio Milone (Hauniae 1840) p. 22.

2) Mus. Rhen. XXXIV p. 352—355.

®) cf. Diod. Sic. XXXVII 6 (Bekker); Val. Max. VIII 15, 6; Drumann
VIp.53.n.5.

*) cf. Val. Max. VIII 1, 10.

5) cf. Schol. Bob. p. 330, 8—15; Kiessling-Schoell praef. p. X VIII sq.;
Cic. Philipp. VIII 5, 16. |

6) ef. Cic. pro Mil. 19, 50; Halm ad Cie. 1. c.

?) Cicero seribit in epist. ad Att. I 2, 1 haec: ‘hoc tempore Catilinam,
competitorem nostrum, defendere cogitamus. Iudices habemus, quos voluimus,
summa accusatoris voluntate. Spero, si absolutus erit, coniunctiorem illum
nobis fore in ratione petitionis; sin aliter acciderit, humaniter fe remus’.

8) Buecheleri sententiam probavit A. Kiessling (Coniectaneor. specil. I
Gryphiswaldae 1883 p. 5), reiecit Fridericus Hofmann (Cicero’s ausgew.
Briefe* p. 13), cum omnes Ciceronis epistulas Augusto imperatore editas
atque illum locum a scholiasta, qui hoc tantum demonstrare vellet, non
defensum esse Catilinam a Cicerone, aut per indiligentiam aut consulto
neglectum esse sumeret. |

IS
|

Asconius nihil neget!), nisi defensionem re vera peractam esse, id
quod fortasse ex epistula illa falso collegerat Fenestella?). Itaque
rem in suspenso Telinguere praestat, praesertim cum quanta cau-
tione in his rebus opus sit, etiam inde eluceat, quod Asconius ne
epistulas quidem, quas ad familiares vocare consuevimus, exeitat
aut saepius adhibet, quamquam illas tum editas fuisse constat..

Restat ut commemorem interpretem, quantumvis Ciceronis
fidem atque auctoritatem amplectatur, nonnullis tamen locis ıta ab
eo discrepare, ut oratorem aut errare aperte dicat (p. 2, 23. 24;
4, 1. 2) aut parum caute accurateque loqui (p. 5, 6—18; 11, 24—
27,12, 15-22; 61, 25— 62, 24) aut Ciceronianam narrationem norit
quidem sed reticeat diversaque referat. Neque semper felieiter egit
Asconius, cum Ciceronem corrigeret; nam quod Placentiam oratoris
temporibus municipium fuisse negavit (p. 2, 23. 24; 4, 1. 2), cum
haec quoque urbs lege Iulia civitatem Romanam accepisset?°),
errore captus est, qui eo facile explicatur, quod Caesarum aetate
Placentia rursus in coloniarum erat numero®).

Non errasse Ciceronem, cum se in C. Rabirio perduellionis
reo XXXX annis’) ante consulatum suum interpositam auctoritatem
sustinuisse dicat (in Pis. 2,4), sed summatim tempus comprehendisse
recte monet Asconius (p. 5, 6—13), quoniam Cicero ipse alibi®) recte

1) cf. Asc. p. 76, 9-16, praeterea eundem et Ciceronem apud Asc.
p. 76, 17-78, 6.

2) Asconü sententia quin vera sit, dubitari non potest: cf. Poeth, de Fe-
nestella historiarum scriptore et carminum p. 47; Brueckner 1.c. p. 184—188;
Lange R. A. III? p. 227; C. John Mus. Rhen. XXXI p. 420 n.1; Jos.
Ogörek, wann hat Cicero die beiden ersten Catil. Reden gehalten? (Rudolphs-
wert. 1878/,.) p. 17; P. Koetschau |. c. p.5 n.5; E. v. Stern 1. c. p. 47 sqq.;
Aliter iudicat Drumann II p. 202 n. 52; V p. 410 sa.

3) cf. Niebuhr R. G. II? p. 78 sq.; Marquardt, Roem. Staatsverwaltung
I? p. 61. O. Hirschfeld (zur Geschichte des latin. Rechts p. 5 n. 8) cum scho-
liastae (p. 3, 9. 10) verba sic suppleat ‘eamque coloniam (scil. Placentiam)
LIII [annis post civitate Romana] d[ona]tam esse invenimus’ iam anno ®®’/ygs
post bellum Ligurum fauste confectum Placentiae civitatem datam esse
opinatur.

*) Jul. Beloch, der ital. Bund unter Roms Hegemonie (Lipsiae 1880)
p. 12 n. 36 et p. 145. Marquardt (l. c. p. 152. 153. 118 sqq.) de hac re
dubitare videtur.

5) Etiam Dio XXXVII 26, 1 eandem quam orator et Asconius temporis
inter Saturninum interfectum et Rabirium accusatum interpositi rationem iniit.

6) Pro C. Rab. perd. reo 7, 20; in Catil. I 2,4; Philipp. VIII 5, 15;
Brut. 62, 224.

de hac re facit verba atque eum in tali re peccasse omnino vix
credibile est.

Nec dissimiliter Asconius (p. 68, 6—11) librariorum menda
factum esse censuit, ut Cicero post XVI annos, quam reges exäcti
essent, plebem leges sacratas sibi ‘restituisse’ Jicere videretur, cum
ipse ‘constituisse’ seripsisseb; sed errasse scholiastam, Livium secilicet,
Tuditanum, Atticum quos infra nominat auctores secutum, per-
spexit Madvigius!). Nam ‘Cicero, qui in hac tota oratione popu-
laris esse volebat, nihil aliud quam ambiguo verbo et quod in
maius accipi vellet, significat plebis iura aliqua iam antea fuisse,
eaque tum restituta et aucta legibusque sacratis confirmata esse’?).

Alibi commentator Ciceronem: ita defendit, ut eum magis
oratorem quam historicum agere adnotet, velut p. 11, 24 sqq.,
quo loco Ciceronis sententiam copiose ita interpretatur, ut illum a
veritate non recessisse concedendum sit, et p. 61, 25—62, 24, ubi
quanta calliditate Cicero alias (pro Corn. I apud Asc. p 6l,
14—19) ‘passum esse’ P. Sceipionem Africanum secerni a populari
consessu subsellia senatorum, alias (de har. resp. 12, 24) ‘ipsum
auctorem fuisse dandi eum locum senatoribus’ dicat, optime
ostendit?).

Postremo ut exempla ponam, quibus tacite a Ciceronis narra-
tione decedere Asconium intellegatur, hie (p. 27, 17) nona*) Clo-
dium et Milonem sibi oceurrisse hora exponit, contra Cicero (pro
Mil. 10, 29) ‘hora fere undecima aut non multo secus’ id aceidisse
contendit. Verum scholiastam non modo de hac re, sed omnino
de tota Clodii caedis ratione, de comitatu Clodii Milonisque, denique

!) De Q. Asconii Pediani.. . in Ciceronis orationes commentariis disp.
erit. (Hauniae 1828) p. 66 sq.

2) Madvig. 1. c.; cf. Niebuhr R. G. I p. 503; Ihne, ueber die Ent-
stehung u. die zltesten Befugnisse des rem. Volkstribunats, Mus. Rhen.
XXI p. 174.

) Marklandi sententia (praef. ad IV oratt. post red. hab. ed. Wolf
p. LXX), qui scholiastam ipsum hoc loco iocularem in errorem incidisse
putabat, quod non satis magna diligentia in scribendo usus esset, egregie re-
futata est a Nicolao Madvig (l. c. p. 72 sq.).

+) Eandem quam Asconius horam commemorat Quintilianus V1 3, 49,
cum obiecisse Miloni accusatorem scribat, ‘quod Bovillas ante horam nonam
devertisset’. Milonem et Clodium forte sibi occurrisse (Asc. p. 27, 15 sqg.;
p: 36, 16—19) omnes scriptores consentire videntur: cf. Vell. II 47, 4; Quint.
VI 5, 10; Dionem XL 48; Appian. b. c. II 21.

de altero alteri mortem minante!) ita rettulisse, ut Ciceronis desecri-
ptioni non satis fidei haberet, Asconio p. 27, 26—28, 12; 36, 16—24
comparato cum orationis capitibus 9. 10. 12. 19. 21 elucet, in quibus
partim contraria narrantur. Quod autem commentator expressam
et veram illarum rerum quasi effigiem ‘actis’ potissimum annalı-
busque adhibitis sibi finxit, ad fidem eius confirmandam augen-
damque plurimum valet.

Caput I. De Livio,

Livii annales, qui et memoriam imperii Romani inde ab urbe
condita usque ad extrema liberae rei publicae tempora accurate
descriptam continerent et Asconii aetate haud dubie omnium
maximae essent auctoritatis 2), scholiastam praeter ceteros scriptores
uno Cicerone excepto ad illustrandas orationes identidem usurpasse
veri est simillimum. Quid autem quantumque Asconius Livio de-
beat cum quaerimus, res non mediocriter est diffieilis, si quidem
Asconianae reliquiae ad ea fere sola tempora spectant, quorum
historiam non ipsis Patavini verbis, sed ab iis tantum servatam
habemus, qui hunc modo curiosius modo socordius excerpserunt
compilaruntque. Atque eitatur Livius a scholiasta p. 59, 3 in lege
C. Aurelii Cottae commemoranda et p. 68, 17, ubi interpretem
ex Livio nihil mutuatum esse nisi numerum primorum tribunorum
plebis ipso auctore (Il 33) comparato patet.

Ut autem quae fonte non indicato e Livio scholiasta de-
prompserit agnoscantur, praeter periochas comparandi sunt reliqui,
qui eiusdem temporis historiam enarraverunt scriptores, e quibus
nullus maioris in hac quaestione momenti est quam Cassius Dio,
qui quam saepe Livii scrinia compilaverit in dies magis patefit?).

1) Cicero, quamquam in oratione (9, 25; 16, 44; 19, 52; 21, 56) tan-
tummodo Miloni mortem a Clodio, contra numquam Clodio ab illo denun-
tiatam esse scribit, tamen iam anno 57 in epist. ad Att. IV 3,5 Milonem
Clodii necem moliri idque consilium ‘prae se ferre’ tradit. Utrum autem
hinc an aliunde Asconius (p. 36, 20. 21) sua arcessiverit, in medio relingquendum
est. Praeterea cf. Leo Ziegler, zur Texteskritik des schol. Bob. zu Ciceron.
Reden, Mus. Rhen. XX VII p. 425 sg.

2) cf. Mommsen, Chronik des Cassiodor p. 551; C. John in annal. philol.
supplem. VIII p. 722; C. Peter zur Kritik der Quellen der lIteren reem.
Geschichte (Halis 1879) p. 153.

s), Hugo Grohs, der Werth des Geschichtswerkes des Cassius Dio als
Quclle fuer die Geschichte der Jahre 49 - 44 a. Chr. (Zuellichav. 1884) p. 2 sqq.;

Ac primum quidem ea perlustremus exempla, ubi Asconio in
argumento Milonianae narrando convenit cum locis quibusdam
Dionis libri XL:

Asc. p. 26, 9—11:

<T., Annius Milo et P. Plau-
tius Hypsaeus et Q. Metellus Scipio
consulatum petierunt non solum
largitione palam profusa,
sed etiam factionibus arma-
torum succincti.

Dio XL 46, 3:

ovre yag (scil. consulatus
candidati) EusrolaLov 0u.9° üyıeg
ovdev Erroiovv, ahh Ere aAknkovg
zsagWgunvro rohha uEv dana-

, nm xD ’

vouevor wohhn dEeerı nheiw
uayouevoı.

P]}

0VvRoVv 0U.F° Urmarog OVTE

W% ’

0TERTNYOG oVTE 150ALa0y0og

« > \

ris opag dıedsdaro, Alkı

ÜvaoxToı xara Toro sravrehüg

. \ ud nd

ot "Pwualoı va noBöra To

ETovg EyEvovto. Ha TOovToV
7; % v y

ovre Tı ahlo XonoTov Ovveßn...

Deinde cum diu tracta essent
comitia consularia perfici-
que ob eas ipsas perditas
candidatorum contentiones
non possent, et ob id mense
Ianuario nulli dum neque
consules neque praetores
essent trahereturque dies

eodem quo antea modo... Dio XL 48, 1:

TOLaVTNS 0iv Tore ang &
U ROTE KATAOTEOEWG 0VONG,
al undevög Tolg modyuaoıv
Ereırevayuevov, 0payalxad
Endorny Husgav wg Elswelv
EYiYVOVTO, Tag TE AOXaIQE-
olas Kaitoı OmevVdovreg eımi
Tag aoxas nal denaonoisg
xal wovoLg di avrag XoW-
uevoL, oUn Errerekovv.

Asc. p. 26, 20 - 27, 3: Dio 1. c. 46, 3—47, 1:

Asc. p. 28, 7-10. 11. 12: Dio 1. e. 48, 2:
Milo ut cognovit vulne- ö yoiv MiAwv vunarelov ai-
ratum Clodium, cum sibi | z@v zov KAwdıov rn Ania
periculosius illud etiam vivo | öd& owvrugdvra ol TO uEv noo-

Walther Judeich, Caesar im Orient (Lipsiae 1885) p. 14 sqq., ubi singulas
disputationes commemoratas invenies.. Addo Ernestum Schmidt, Plutarchs
Bericht über die Catilin. Verschwoerung in seinem Verheltniss zu Sallust,
Livius u. Dio (Lubecae 1885) p. 8 sqg.

eo futurum intellegeret, oc-
ciso autem magnum sola-
cium esset habiturus, eti-
amsi subeunda esset poena, eX-
turbari taberna iussit...... At-
que ita Clodius latens extractus
est multisque vulneribus con-
fectus.

Asc. p. 28, 16—19:
Perlatum est corpus Clodi
ante primam noctis horam,
infimaeque plebis et servorum
maxima multitudo magno luctu
corpus in atrio domus positum
circumstetit.

Asc. p. 28, 20. 21; 28, 24—29,5:

Maior postera die luce
prima. multitudo eiusdem
generisconfluxit..... T.}
Munatius Plancus... et
Q. Pompeius Rufus .....
tribuni plebis accurrerunt:
eisque hortantibus vulgus
imperitum corpus nudum ac

lutatum, sicut in lecto erat po-
x 5 >) ‚ \
.X0G NV OÖVEOUEVOL, WOTE TOV

situm, ut vulnera videri pos-
sent, in forum detulit etin
rostris posuit. Ibi pro con-
tione Plancus et Pompeius,
qui competitoribus Milonis stude-

bant, invidiam Miloni fece-
- \ \ er we
. COTpus F*ATAaToNoaı.ToyagoWuaTov

P. Clodi in euriam intulit,

runt. Populus...

cremavitque subselliis et
tribunalibus et mensis et codi-

cibus librariorum; quo igne et
ipsa quoque curia flagravit.

TE a — eh name

€ nm Pl;

Tov anAwsgs TWG ETowoev,
\ x >

Erreıta bEWoßnFEig un En-

edElIn TO YEyovorı xXareE-

opasev, EAmioas..... 640»

TOD POVovTEehsvrnoavrog aü-

Tod N Tod roatuarog, el sre-

>
gLyiyvoLTo, APEINOEOHUL.

Die l. e. 48, 3:
> , 3 w > co» EV
AKOTORVTES OUV TOVF OL EV TN
zcöleı 1005 Eorr&gav deıvag
eragayInoav.

Dio ]. c. 49, 1. 2:

sragahaßovres be avrovg
odrwg Exovrag O0 ve Povposg
xat Tivog Movvarıog ITAay-
209 noogmagWävvor' Ön-
naoyoüvres yag Es Te cn
ayogav vergov Duo mv du
EgexouL.oav nal öri ro luca
ETTEFEOAV mücl TE Erredei-
xvvoav, nal Eneheyov ola el-

öuıhov wal 2E @v Ewowv xai
EE @v Nxovov OvvragaysH-
yaL KOl..... 7ravra UV Ta
7TEEL TAG TAPaG vorıma Gvyxeaı,
sc&oav dE oAiyov nv mohıv

3
KıAwdıov agduevoı Eco re ro
BovAevrngLov Egsnveyrav xal
> x m
EUFETTORV Hal Era Tolto
\ h} mn ’ [4
svoav Ex Tour Payowv vr7-
> x —
GOAVTES EXavoav zal Exueivo
zul TO OvVvedgLon.

Asc. p. 29, 6—8:
Domus quoque M. Lepidi
interregis..... et absentis Mi-
lonis eadem illa Clodiana
multitudo oppugnavit, sed
inde sagittis repulsa est.

Asc. p. 29, 12-16:
Incendium curiae ma-
iorem aliquanto indignatio-
nem eivitatismoveratquam
interfectioClodi. ItaqueMilo
invidia adversariorum
recreatus nocte ea redierat
Romam, qua incensa erat curia.
Petebatque nihilo dete-
rius!) consulatum.

Asc. p. 29, 21—26:

Fiebant interea alii ex aliis
interreges, quia comitia con-
‘sularia propter eorum can-
didatorum tumultus et eas-
dem manus armatas haberi
non poterant. Itaque primo
factum erat S. C, ut inter-
rex et tribuni plebis et Cn.
Pompeius, quiproconsulead

Dio 1. c. 49, 3. 4:

7 ’ I» 8
€&r TTOOULDEDEWG AUTO ETTOU-

a c

Eav, WOTE..... 7E00GETL Kal
\ 5) ’ x w J

TNv olXiav nv ov MiAwvog

xorapAefaı Emıysıonoaı.

> ’ \ 5 wm I m
ExEivn uEv o0v woAAW®v avTm
3

Auvvaryrwv oüxn exavdn.

Dio l. ce. 49, 4. 5; 50, 1:

6 de dn Mihwv TEwg uEVv
zregipoßog Eni To Povw wv
EXOUTTTETO . ersel dE
TOÜTO TE Eyävero xal mv
ooynv TG ysoovolag &g
TO TOV AVTLOTAOLWTOV ul-
aoua megıXwonoeıw NArı-
0EV, EG yoöv rg deilAng &g

\ , 3 > N _
| co sraharıov dı avTo ToVTo OvA-

Aeyevres TOov TE ueooßaoıklEa
TTEOXELELOFMVAL,KALTNS PV-
Aaunng ing mohewg nat Exel-
vov xal Tovg Önudexovg
xai moog&tı “ai vov Ilou-
zen1ov ErrıueAmInvaı,woreun-
dev Arc avräg anorgıßivar, &yn-
ploavro, mooNeı TE Eg uE-
00v Kai TNG doxns Öuolws
nal uähkov MAvremoıeito.
udyaı TE o0V &x TOVToV zr0A-

urbem erat,viderentnequid | Aal xaı oyayai ausıg E&yi-

1) Codd: ‘milo deterius’. Madvig, quem secuti sunt Kiessling et Schoell,
Ciceronis (pro Mil. 23, 61) verbis ductus ‘Milonem nullo scelere imbutum,
nullo metu perterritum.... Romam revertisse’ praedicantis scripsit
‘nihil deterritus’. Equidem cum Halmio (in Milonianae editionis sextae p. 4)
praefero ‘nilo deterius’ \Halm: ‘nihilo deterius’), quae lectio optime ad Dionis
verba z7s doxns ouoiws 7 nal uahkov avrsnoıiro quadrat. Eodem vero
iure ‘milo’ sive ‘nihilo deterius’ quo ‘nihilo minus’ in satira quidem Ho-
ratiana usurpari posse constat (cf. Hor. sat. I 5, 67; I 10, 90). Quamquam
in editione octava Halm scripsit ‘nihil deterritus.’

detrimenti res publica ca-|yvovro, w@ore nv PBovAnv
peret,dilectus!) autem Pom- | z& re moosıonusva Enınv-
peius tota Italia haberet. |owoaı, xai vov Jlouscyıov

| uerareuwaodaı, narako-
Yyovg TE AUTO KAaLVOVg TrOLT-
caoFaı ErrırgeWauı.

Porro Pompei legibus ‘formam iudieiorum breviorem’ et ‘poe-
nam graviorem' fuisse et praeter Milonem multos alios esse dam-
natos (Asc. p. 31, 23—27; 49, 18—20) Dio (XL 52, 1. 2; 54, 1)
similiter explicat 2). |

Denique conferas, quae de forma iudieii Miloniani et de Mi-
lone ambitus reo Asconius (p. 26, 3—5; 34, 6—9) et Dio (XL 53,
1.2) referunt. Iam vero Grasshofius (l. ec. p. 30 sq.), quamquam
Dionem inde a capite 44 libri XL usque ad eius finem res tam
confuse narrasse existimat, ut eius fontem indagare difficile sit,
idem tamen inde, quod et Dio cum Asconio de illis rebus tanto-
pere consentit et Asconius in illo commentario se ea quae scripserit
in ‘actis’ urbanis legisse saepius profitetur, Dionem, quippe quem
ipsum ‘acta’ inspexisse non veri simile sit, scriptorem secutum esse
concludit, qui aeque atque scholiasta ‘actis’ usus sit. Quam sen-
tentiam meam facere non possum; nam neque Dionis narratio tam
perversa est, ut ad historiam illorum temporum cognoscendam
nullius sit momenti, et maxima inter commentatorem Dionemque
est consensio de his ipsis rebus, quae propter totam indolem in
‘actis’ relatae fuisse nequeant. Videntur mihi et Asconius et Dio
eodem Livio usi esse, cuius vestigia Dionem inde a capitibus 1— 30

ı) Asconius, cum illa S. C. una facta esse tradat, a Dionis auctore dissi-
dere videtur, qui Pompeium dilectum in Italia habere postea demum iussum
esse narrat; sed haec discrepantia haud dubie inde orta est, quod scholiasta
res brevius complectitur Dione; praeterea in eo concinunt, quod uterque
Pompeium tum Romae fuisse negat.

2) In iis autem, quae praecedunt apud Dionem (XL 50, 3—5), quamvis
nonnulla similiter atque apud Asconium (p. 31,12—19) relata sint, tamen hunc
alium arcessivisse fontem infra demonstrabitur; nec recte M. Grasshof (de
fontibus et auctoritate Dionis Cassii, Bonnae 1867 p. 31) utrumque
scriptorem de his rebus congruere contendit. Jam Grasshof quidem breviter
adnotat Dionem de senatus consultis (XL 49, 5), de Clodii corpore in curia
cremato (XL 49, 2), denique de legibus a Pompeio latis (XL 52, 2) similia
atque Asconium tradere; quod autem etiam de servis a Milone ınanu missis
Asconium (p. 30, 10. 11) cum Dione (XL 48, 2) consentire dixit, erravit vir
doctus.

et 55—66 eiusdem libri XL pressisse constat!). Accedit, quod
totus color narrationis, quamquam Dio non omni Pompei vitu-
peratione abstinet?), praesertim si Appiani (b. c. II 18-20) et
Plutarchi (vit. Pomp. c. 54) verba.contuleris, multo minus Pom-
peio quam Caesari adversus est. Nam cum Appianus Pompeium
illius .temporis tumultus atque turbas consulto neglexisse, quin
etiam, ut nimiae ambitioni satisfaceret, excitasse narret, Dio (XL
50, 5) nihil eiusmodi, sed potius Pompeium minus ÜCaesare favorem
multitudinis petivisse affirmat. Appiani vero fontem, qui ad Asi-
nium Pollionem, a Graeco quodam historico transscriptum?), redire
videtur, diversum esse et inde apparet, quod rerum ab altero rela-
tarum haud parva pars apud alterum desideratur, et inde, quod
Appianus (b. c. Il 19) octo menses, septem Dio (XL 45, 1) omnium
rerum perturbationem fuisse scribit.

Sed certiora in promptu sunt argumenta, quibus Livius Dionis
auctor esse arguatur. Etenin Iuliae morte amieitiaın Caesaris
Pompeigque laxatam atque prineipium belli eivilis maturatum esse
non tantum Dio (XL 44, 3) auctor est, sed etiam Lucanus (I 111),
quem Livii annales quodammodo versibus inclusisse credunt®).
Deinde si ea, quae Dio XL 46, 3 de candidatis (ovze yao EuergiaLov
— uaxouevor) refert, cum Livii periochae libri 107 verbis ‘cum
seditiones inter candidatos consulatus Hypsaeum, Scipionem, Mi-
lonem essent, qui armis et vi contendebant... comparamus,
vel in verbis concentum quendam deprehendimus. Adde .quod
Plutarchus (vit. Cat. min. c. 47) eam de isdem rebus exhibet me-
moriam, quae cum Asconü ipsius (p. 26, 9—11) verbis perspicuam
ostendat congruentiam. Plutarchi enim verba sunt haec: &weı
de, Iunseiwvog xai “YWaiov xat Mihwvog Ümareiav wErTEg-
Xou&vwv 00 10vov dueivors Tois Ovvroopors Non Kal OVumo-
Aursvousvors adırnuaaı, Öwoodorlaıg nal dexacuois, aAh av-
tıngvus dr Orchwv nal Povawv eis Eupükıov roheuov WFovuevwv
vohun xal arcovoig, TTouseriov Tıveg nSlovv Erriochvar Taig KoyaL-

1) ef. Heimbach, quaeritur quid et quantum Cassius Dio in historia con-
scribenda inde a 1. XL usque ad l. XLVII e Livio desumpserit (Bonnae
1878) p. 8-10. Unde Dio ea, quae de rebus a Caesare in Gallia gestis
(cap. 30-43) tradit, acceiverit in suspenso relinquam.

2) cf. Dionem XL 51, 2. 3; 53, 2. Haec Dionem fortasse aliunde supple-
visse non negem. Ä

3) cf. Thouret 1. c. p. 324 sqq.; Judeich 1. c. p. 33 sqq.

#) cf. Grohs 1. ec. p. 12 n. 5; Judeich 1. c. p. 11.

ocoicıs. Jam vero cum Hermannus Peter !) Plutarchum in Catonis
vita deseribenda Thraseam Paetum solum segui putet, qui ad
Munatium Rufum redeat, ego, quia neque Dionem neque scho-
liastam illis ipsis locis Thraseam aut Munatium arcessivisse con-
sentaneum est, consensum Asconü, Plutarchi, Dionis ita expe-
diverim, ut aut Plutarchum praeter Thraseam Paetum in illa vita
Livio usum esse statuam aut Livium Munatio Rufo — quam sen-
tentiam Grohsius (l. c. p. 19 sq.) non sine veri specie protulit —,
Dionem autem et Asconium ad unum Livium revocandos esse
crediderim.

Nee minus Livianae originis signa eo indicantur, quod Dio in
capite 47 prodigia enumerat, quorum nusquam alıbiı fit mentio,
cum huius generis res maxime Livius proferre soleat. Denique iis
collatis, quae de Pompeio consule sine collega ereato Dio (XL 50,
5: E&vov Te dn Todro Hal Erei undevög ahkov yevduevov
&rcoa&av) et Livii periocha (107: ‘consul tertio factus est, absens
et solus, quod nulli alii umquam contigit’) referunt, quin
ille ex Livio hauserit, nullo pacto dubitare licet, ita ut Livium
omnium earum rerum, quarum conspectum supra composui, pri-
marium fontem fuisse suspicemur. Unde seguitur, ut, ubi Asconius
et Dio eonsentiunt, Livius communis äauctor fuerit, etsi nonnullas
earum rerum, quas de Clodii corpore in curia cremato et de sena-
tus consultis refert Asconius, aliunde quoque ab eo hauriri potuisse
constat, praesertim cum scholiasta in Milonianae argumento etiam
‘acta’, Fenestellam, denique in universum annales citet (p. 27, 12.
14; 26, 5) atque certo acciverit?).

Nune ad alium locum pergamus. Asconius enim (p. 66, 21
— 24) L. Cottam et L. Torquatum in locum P. Sullae et P. Autronii,
qui consules designati, sed ab illis ambitus in crimen vocati
fuerint, creatos esse seribit; nec discrepat Dio XXXVI 44 (27).
Cum autem Cicero (de fin. DH 19, 62) non L. Torquatum, qui consul
factus est, sed huius filium cognominem P. Sullae accusatorem
fuisse testetur?), illi scriptores a Cicerone aeque recedentes com-
muni fonti sua debere mihi videntur. Jam vero illius Dionis ca-

!) Die Quellen Plutarchs p. 65—68.
2) Hoc infra demonstrabimus.
®) cf. Drumann II p. 88 n. 80; p. 514 n. 59; praeterea ©. John in Mus.

Rhen. XXXI p. 415 et in annal. philol. supplem. VIII p. 708.
3

pitis non Sallustius, ut nonnulli viri docti contenderunt!), sed Li-
vius auctor agnoscendus est. Nam primum et Sallustius (Catil.
18. 19) et Dio (l. ec.) nonnulla eaque gravia praebent, quae
alter omittit; deinde Dio a Sallustii narratione eo discrepat,
quod Autronium et Sullam, contra ille Catilinam et Autro-
nium ad consules interficiendos et summam potestatem arri-
piendam coniurasse affirmat. Dionem autem, quippe qui cum
Livii periocha 1012) de nominibus coniuratorum concinat, Livii
vestigia premere elucet, praesertim cum Dio quosdam credidisse
Cn. Pisonem in Hispania Pompeio auctore 'occisum esse, id quod
Sallustius (1. c.) scripsit, silentio praetereat; quam famam si ab
auctore suo traditam repperisset, qua solet esse malignitate, haud
dubie commemorasset; itaque haec ipsa res ad Livium Pompei
partibus faventem maximo opere spectat?).

Alibi (p. 7, 22—8, 9) Asconius agit de legibus a. P. Clodio
tr. pl. a. 696/58 latis, quarum quamquam etiam Cicero frequen-
tissime fecit mentionem *) idque ita, ut de lege frumentaria vel
consensus5) quidam verborum inter utrumgque intercedere videatur,
tamen cum commentator, imprimis si legem alteram (Asc. p. 7,
27. 28) et quartam (p. 8, 5—9) respicias, multo plura oratore
praebeat, praeter Ciceronem ei alterum auctorem ad manum fuisse
abunde comprobatur. Jam vero quantopere Asconiana conspirent
cum Dione, haec docent exempla:

Asc. p. 7, 21—8, 8: Dio XXXVII 13, 1. 2. 6:

Diximus...... P. Clodium tr. 6 oiw KAwdLog ..... Tov TE
pl. quattuor leges perniciosas | ETzov meoina audıg dıeveuus,
populo Romano tulisse: anno- | zoyaeuergeiodaL Toig arrogoıgrov
nariam..... ‚ ut frumentum | ze Taßıwiov ron xal rob Illowvog
populo..... gratis daretur®): | örarevovrwv 2onynoaro, ai Ta
alteram, ne quis per eos dies, | &rargıxa voAAnyıa Erıywolog

1) Grasshof 1. c. p. 10; Hermannus Haupt Philolog. XLI p. 145 sq.;
H. Duebi l. c. p. 871.

2) <Coniuratio eorum, qui in petitione consulatus ambitus
damnati erant, facta de interficiendis consulibus oppressa est.’

2) cf. C. John annal. philol. supplem. VIII p. 707; Ern. Schmidt |. c.
p. 9 sqg.

4) De har. resp. 27, 58; pro Sest. 25, 55; in Vat. 9, 23; de prov. cons.
19, 46; cf. Drumann II p. 238 sqq.; Fischer, roem. Zeittafeln p. 237 sqgq.

5) cf. Asconium p. 7, 25. 26 cum Cicerone pro Sest. 25, 55.

6) Praeterea cf. Schol. Bob. p. 300, 31—301, 2.

quibus cum populo agi lice- | xaAovueva, övra 2x Toü aeyalov,
ret, de caelo servaret;...... | xaraAvdevra dE 400v0v Tıva, ave-
teriam de collegiis resti- | vewoaro' Toigs re rıumralc
tuendis novisque instituendis®), | @senydosvos unT amalkei-
u quartam?), ne quem | geıv 2% rıvog rekovg und
censores in senatu legendo | arıualeıv undeva, xwoig ei
praeterirent,neve quaigno- | zıqg ag augyorsgoıs opicı
minia afficerent, nisi qui | xogıJeig akoin. ...... Eorveyne
apud eos accusatus et utri- | undeva Tüv aoxovrwv 8»
usque censoris sententia | reis Fugoaıg, &v aic Yngpi-
damnatus esset. : | 0a0$ail vı Tov ÖHyuov avay-

xatov?) ein, Ta Ex TOV 0VEaVoU

yıyvoueva magarnoei?.
Quibus de legibus cum nusquam alibi accuratiora tradita sint,
quoniam neque Asconius eas e memoria tam diligenter reddere
poterat et in fonte quodam historico mentiöonem earum factam esse
probabile est, hunc et Dionem indidem sua mutuatos esse statuen-
dum est; qui autem communis ille fons fuerit, iam examinandum
est, quamquam hoc de Dionis libri XXXVII capitibus 1—30
fieri posse Grasshofius (l. c. p. 18) negat.

Itaque cum neque de Sallustii historiis propter tempus, quo
leges illae latae sunt, neque de Fenestella, quippe euius ne levissima
quidem apud Dionem sint vestigia*), cogitari possit, aut Livius
aut ipsa ‘acta’ in censum veniunt. Quodsi eos libros respexeris,
in quibus Dio se ‘acta’ inspexisse profitetur), in posteriorum demum
temporum historia narranda scriptorem illo fonte usum esse
patet; maius illud est, quod tota Dionis narratio a sobrio re-
ferendi genere, quale in ‘actis’ fuit, adeo aliena est, ut ad scrip-
torem aliquem revocanda sit. Livii autem potissimum auctoritatem

1) Huc adde Asconium (p. 6, 20—22) scribentem: ‘L. Iulio C. Marcio
consulibus ..... senatus consulto collegia sublata sunt, quae adversus rem
publicam videbantur esse’ et (p. 6, 25. 26): ‘Post VI deinde annos quam
sublata erant P. Clodius tr. pl. lege lata restituit collegia’.

2) Scholiasta Bobiensis hanc legem p. 300, 26—28 significat.

3) Dionis dvayzatov ein Asconii voci “liceret’ non repugnare, sed ex errore
aut neglegentia scriptoris profectum esse apparet: cf. L. Lange, de legibus
Aelia et Fufia (Gissae 1861) p. 15.

ı) cf. R. Wilmans, de fontibus et auctoritate Dionis Cassii (Berolini 1835)
p. 25 sq.

5), ef. Dionem XLVII 11, 3; XLVIII 44, 4; LVII 12, 2; 21, 5; 23, 2;
LX 33, 1; LXVII 11, 1-3.

3 *

Dionem amplexum esse iam inde colligo, quod et ea, quae hanc
Dionis partem praecedunt (finis libri XXX VII), et ea, quae sequuntur
(XXXVILI 31 sqgq.), inde deprompta esse apparet!). Livii vestigia pro-
dit etiam universus narrationis color Uaesari valde iniquus, quem
Dio virum imperii avidissimum describit, cum quacungque ratione
eonsilia ambitiosa ad effectum perducere studeat. Etenim ut gravis-
sima afferam, quo maiorem consequeretur auctoritatem potentiamque,
cupidissime legibus multitudini aequis auram popularem captabat,
nobilium gratiam promissis assentationibusque aucupabatur, denique
equites rogationibus sibi obligavit (cap. 1. 2. 7), nec minus
utilitatis suae studio adductus Cn. Pompeium et L. Pisonem affini-
tatis vinculo sibi conciliavit (cap. 9). Nec solum ipse, sed etiam
ministrorum ope tanta licentia arrogantiaque usus est, ut solus
gubernaculum rei publicae tenere videretur atque homines non
Bibulum et Caesarem, sed C. Caesarem et JIulium Üaesarem con-
sules esse per ludibrium dicerent (cap. 8). Atque adeo magna-
nimum se et liberalem esse simulavit, sed ab iis, qui eum offen-
derant, plerumque postea necopinatis occasione data gravissimas
poenas repetüt, veluti Clodium in Ciceronem incitavit atque omni
modo adiuvit; Olodius autem Caesari, qui se adulterii non accusasset,
Cicerone insectando mutuum praestitit officium (cap. 11. 12).
Adde, quod res apud Dionem et in Livii periocha (103)
eodem ordine narrantur. Finem enim libri XXXVI, ubi de
triumviratu agitur, initio libri XXXVIII aeque atque apud Livium
excipit legum agrariarum narratio, quas invitis senatu et altero
consule Bibulo latas esse periocha et Dio consentiunt. Deinde,
quamgquam nonnulla apud Dionem (cap. 8. 9) intercedunt, quae
epitome utpote gravissima tantum referens omisit, uterque seriptor
(Dio XXXVII 10) C. Antonium proconsulem in Thracia parum
prospere rem gessisse exhibet. Post haec, ut ea, quae Dio de
Antonii iudieis et de Caesaris natura moribusque exponit, omitta-
mus, quippe quae epitomatori leviora visa et silentio praeterita esse
verisimillimum sit, Dio (cap. 12—17 et 30) Clodii res et leges
uberrime deseribit, guarum ex numero eam solam memoriae prodidit
epitomator, qua Cicero in exsilium missus est; certe enim haec ei
maxime memorabilis videbatur?). Denique Dio post Clodi facinora

1) ef. Grasshof 1. c. p. 13 sqq.; Ern. Schmidt 1. c. p. 8 sga.

2) Sermones, qui inter Ciceronem exsulem et Philiscum quendam fiunt,
utrum apud Livium adumbratos legerit Dio an aliunde arcessiverit, denique
suone ingenio finxerit, quippe qui ipse arte rhetorica ex more illius aetatis

res a Caesare in Gallia gestas narrare incipit, quas in periocha
quoque post legem Clodianam commemoratas reperimus').

Nec minus memorabile est Appianum, qui (b. c. II 10—14)
easdem res Caesari tam infesto animo narrat, ut capıta illa non
ad Asinium Pollionem, sed ad Livium praecipue redire videantur,
eundem quem Dionem rerum ordinem servare; nisi quod bella
civilia sola descripturus de C. Antonii rebus et iudiciis tacet.

Accedunt aliorum testimonia scriptorum, quos a Livio pendere
aut certum aut, quoniam cum Dione congruunt, maxime verisimile
est. Prioris generis auctorum Julius Obsequens (122) similiter
atque Dio (XXXVIII 10) sed brevius res a C. Antonio in Thracia
infeliciter gestas, idemque (128) Ciceronem, priusquam in exsilium
iret, in Capitolio parvam Minervae statuam collocasse!) (cf. Dio-
nem ].c. 17,5) testatur. Praeterea quod Lucanus I 111 sqg., ut iam
supra dietum est, Iuliae morte belli civilis initium acceleratum esse
canit, id optime consentit cum Dione (cap. 9) Caesarem, ne Pom-
peius sibi adversarius exsisteret, filllam matrimonio cum illo con-
lunxisse perhibente.

Sed multo plures inveniuntur loci, quibus maxime quidem
probabılıa apud Dionem Livii vestigia indiecantur. Saepenumero
enim Dio cum Plutarcho, Suetonio, Appiano, Floro, Velleio Paterculo
consentit, quos omnes praeter alios fontes Livio usos esse constat;
ubieunque igitur complures eorum ita cum Dione congruunt, ut
aegue malignam Caesari narrationis indolem ostendant, Livianam
originem statuere licebit:

1) Quae Dio (cap. 1—8) de Caesaris legibus agrariis et de
lege Vatinia scripsit, ex Livio potissimum fluxisse imprimis e Suetoniü
(vit. Iul. Caes. c. 20 sqg.) et Dionis consensu demonstravit G.
Dederdingus 2).

2) Sieut Dio (cap. 9) ita Plutarchus (vit. Pomp. c. 47; vit.
Caes. c. 5. 14), Suetonius (l. c. 21. 27), Appianus (b. c. II 14) de
nuptiis Caesaris et Pompei illi infesta referunt.

3) Clodium Caesari, cum Ciceronem opprimeret, gratum facere
voluisse, quod hie se non in adulterii crimen vocasset (Dio 1. ec.
12, 1), Appianus (]. ce.) quoque scriptum reliquit atque simillime
hominum haud dubie fuerit imbutus, nihil attinet, quoniam illis omissis rerum
contextus aut continualio non disturbatur.

!) Cicero ipse hanc rem obiter tangit de dom. 57, 144; de leg. II 17, 42.

Praeterea cf. Plut. vit. Cie. ce. 3i.
2) De Suetoni vita Caesaris I (Berolini 1871) p. 28-33.

Plutarchus (vit. Caes. c. 14), quae ratio inter Clodium et Caesaris
uxorem fuerit, perstringens illum in Cicerone exigendo a Caesare
adiutum esse refert.

Sed ut illa in Caesarem malignitas in omnibus appareat
narratiunculis fieri non potest, velut in iis, quae sequuntur. Plu-
tärchus enim (vit. Cie. c. 30) Clodium legibus suis consulum popu-
lique gratiam sibi conciliare studuisse (cf. Dionem |. c. 13, 1) nec
minus Ciceronem a Clodio eircumventum et ad concedendum dolo
inductum esse (cf. Dionem ]. c. 14, 3) testatur.

Tum Dio Ciceronem ipsum lege, qua exsul factus est, non
nomine appellatum esse narrans (l. ec. 14,4) congruit cum Velleio
Patereulo (IL 45, 1. 2) et Plutarcho (vit. Cie. c. 30), quoniam verba
avın yag Tv N narnyogia xai Ei Tov® 6 Kıneowv Zxaheiro, quae
Plutarchus orationi addit, quam Caesar Cicerone neglecto de Clodii
lege habuerat, ita tantum intellegi possunt, ut in Plutarchi fonte
Ciceronem non nominatum fuisse statuamus. Contra Appiano (b.:c.
II 15) teste lex Ciceronis nomen dilueide continebat; hoc autem
loco Appianum a narratione Livii, quem Ciceroni benevolum fuisse
constat, recessisse apparet, quod Ciceronem veste mutata atque
nimio angore maximum movisse risum addit; in hoc bene cadit,
quod ne Dio- quidem de hoc oratoris opprobrio quicquam refert.
Eorum autem, quae apud Dionem in capitibus 16. 17 leguntur,
nonnulla Plutarchus (vit. Cie. c. 31; vit. Pomp. c. 46) narrat atque
alibi (vit. Crass. c. 13), quomodo Crassus eiusque filius in Ciceronem
se gesserint, ita tradit, ut ei cum Dione conveniat.

Denique quae Dio (l. ec. 30, 1. 2) de Tigranis filio per Clodiü
insidias ex custodia subrepto et de pugna ob hanc rem orta memoriae
prodit, confirmant Asconius (p. 41, 24—42, 13) ipse et Plutarchus
(vit. Pomp. c. 48), qui quidem rem magis adumbrat quam narrät;
sed horum trium scriptorum concentu vix ullus alius auctor nisi
Livius indicarı videtur!).

Horum quae congessi exemplorum ratione habita Dionem etiam
in Clodii legibus enarrandis Livio usum esse contendere ausim,
praesertim cum apud Dionem Asconiumque duae leges ita definitae
et conceptae sint, ut Livii legum seribendarum rationem vel primo
aspectu agnoscamus ?).

1) Cicero has res strieim commemorat de dom. 25, 66; ad Att. III 8,3.
Scholiasta Bobiensis p. 284, 6-16 ad Asconium redit: cf. Kiessling-Schoell
praef. p. XX n. 1.

2) Nimirum Dionem, quippe qui lıtterarum maximae fuerit gnarus atque res
ve e compluribus fontibus arcessitas scite conectere seiverit (cf. ©. Peter,

Quae cum ita sint, Asconium a P. Clodio legem esse pro-
positam, qua libertini in rusticis quoque tribubus iudicium ferrent
(Asc. p. 46, 20—23), deinde Clodium a L. Ninnio tr. pl. ludos
Compitalicios facere prohibitum (Asc. p. 7, 5. 6), denique omnino
de collegüs, ludis Compitaliciis, magistris collegiorum vicorumque
(Asc. p. 6, 23—26) narrantem ad eundem scriptorem redire,
quoniam haec omnia, quae artissime inter se cohaereant, unum
fontem communem indicent, coniectura haud improbabili augurari
possumus; quod autem Dio has res praeterit, quippe qui auctorem,
quem adlibet, non cum pulvisculo excusserit!), sed graviora tantum
et ad tradendum idonea elegerit, ad nostram opinionem infringen-
dam nihil valet.

Porro quae commentator de C. Manilii tribuni plebis a. 688/66
legibus et de L. Domitio legem de libertinorum sufiragiis prohibente
tradit (p. 40, 1—6): ‘eo tempore, cum C. Manilius?) tribunus plebis
subnixus libertinorum et servorum manu perditissimam legem ferret,
ut libertinis in omnibus tribubus suffragium esset, idque per tumul-
tum ageret et clivum Capitolinum obsideret, discusserat perru-
peratque coetum Domitius ita, ut multi Manilianorum interficerentur'
et (p. 58, 5—8): (altera fuit) (seil. Manilii) legum de libertino-
rum suffragiis, quae, cum $. C. damnata esset, ab ipso quoque
Manilio (non, ultra defensa est: altera de bello Mithridatico .. .
breviter comprehensa legimus apud Dionem XXXVI 42 (25), 1—3
his verbis: ägrveyxe de nei 6 Taıog 6 MaAkıog,öre Ednuaoynyoer.

6 dE dn MaAkıog xai dinmv OAiyov ineoxe To Yyag

zur Kritik der Quellen der aelteren roem. Geschichte p. 138), in ea quoque
parte, quam modo tractavimus, ad primarium auctorem supplendum aut
corrigendum aliunde nonnulla aceivisse mihi persuasi. Ne de orationibus
dicam, ea imprimis huc referenda esse suspicor, quae de Cicerone et Lucullo
et Bibulo ad Caesarem Pompeiumque necandos conspirantibus (Dio cap. 9:
cf. Drumann II p. 233 sqq.) et de legatione Ciceroni a Caesare oblata (Dio cap.15:
cf. Drumann V p. 614 sq.) legimus. Quae autem scriptor in universum de
"Cicerone maligne scribit, eum ipsum, qua fuit in Ciceronem invidia (cf. Iul.
Guil. Fischer, de font. et auctorit Cassii Dionis, Lipsiae 1870 p. 30), prae-
sertim cum orationes quidem epistulasque legisse mihi videatur, de suo
addidisse suspicor. Denique ipse ex aequalibus quoque quaerendo compererat
(1. c. 13, 5: yoagwm dE Ta Asyoueva), quae uberius de lege ad auspicia per-
tinente narrat; aique item saepius aequales videtur consuluisse: cf. Dionem
XXXIX 38.

1) cf. Dionis fr. 1. 2 ed. L. Dindorf.

2, ead. S: ‘C. Malius’; M: ‘Cn. Mallius’; P: ‘Cn. Manlius‘.

EIVEL TO TÜV Anehevdeowv Ev ve TH Eoydın Tod Erovg
nueoa nal 005 &E07r8gav, TTROROKEVAOAGS TIvag En Tod
oulhov, Ynpioacdsaı uera rwv EEelevdegwodvrwv Opäüg
Edwnev. Errei ben BovAnedIvg TH ÜoTEgaIig, &v avcn Th vorun-
via, &v n Aovrıog ve TorAlıog na Aluikiog Adnıdos Ümarevcıw
roSavro, TOv vOuov adrod aneıpngpioaro...

Sed primum, utrum tribunus plebis, quem scholiasta p. 40, 1
et p. 58, .6 nominat, unus idemque sit necne, videndum est.
Homines docti enim alii!) priore loco Asconiano codicum auctori-
tatem secuti Cn. Manlium legunt, quem tribunum plebis una
cum Clodio anno 696/58 fuisse putant, alii2) recte utroque loco
C. Manilium tr. pl. a. 688/66 intellegunt. Quos iure codiecum
memoriam deseruisse censeo; nam etiam p. 56, 26 Asconü
codices ‘cü Mallio’ (cod. M: ‘manlio’) praebent, ubi ‘C. Manilio’
scribendum esse constat atque eundem virum apud Dionem (l. c.)
et Plutarchum (vit. Pomp. c. 30) MaAAıov, altero vero Plutarchi
loco (vit. Cic. ce. 9) MwviAıov scriptum legimus, ita ut huius
nominis lectione nihil magis inconstans fuisse apertum sit. Deinde
quod tribunum plebis, quem illi Cn. Manlium nuncupant, anno 58
eandem legem de suffragio libertinis dando tulisse contendunt,
quam Ülodius ferre proposuerit (Asc. p. 46, 20—23), probabile non
est Asconium, cum utramque legem in eadem oratione illustranda
commemoret, non duas sed unam eandemque fuisse ne ulla quidem
mentione dignum habuisse. Nec minus falso Manlii vel potius
Clodii legem eandem esse, quam Dio XXXVI 42 (25), 2 tangat,
negatur?). Nam cum Dione teste C. Manilius eam tulerit legem,
qua libertini uera ro» Efehevdegwoavrwv suffragium ferrent,
Manlium autem eam, ‘qua libertini, qui non plus quam in
(IV, tribubus suffragium ferebant, possent in rusticis quoque
tribubus, quae propriae ingenuorum sint‘), ferre’ apud
Asconium (p. 46, 20—23) legamus, quid inter has duas leges dis-
criminis statui potest? Huc accedit, quod Dio C. Manilium multi-

1) Drumann III p. 19 n. 27; Orelli-Baiter ad Asc. p. 45 sq.; Fischer,
roem. Zeittafeln p. 239; Beck l. c. p. 26; C.. Halm ad Cic. pro Mil. 8, 22
(ed. 6); M. Heelzl (fasti praetorii, Lipsiae 1876 p. 41 sq.,); Halm (ed. 8)
tribunum plebis anni 696/58 C. Manilium statuit.

2?) Kiessling-Schoell ad Asc. p. 39, 26; 40, 1; Elberling, narratio de
P. Clodio p. 33. Praeterea cf. Zumpt 1. ce. p. 505.

®) cf. Baiter 1. c.; Hoelzl |. c.

*) Asc. p. 40, 3: “ut libertinis in omnibus tribubus suffragium
esset’ (scil. Cn. Manlius tulerat).

—

tudine subnixum legem tulisse atque ob eam ın summum
discrimen venisse tradit, plane autem idem de Cn. Manlıio Asco-
nius seribit (p. 40, 1—6). Porro qui scholiastam eo ipso, quod
altero loco (p. 58, 5. 6) legem ‘non ultra defensam esse’, altero
(p. 40, 1—6) Manlium adversariis vehementissime restitisse tradat,
leges illas diversas fuisse indicasse existimant, et neglexisse videntur
Asconü (p. 58, 5. 6) verba ‘quae (scil. lex) cum S.C. damnata esset’
et Dionis narratione refelluntur, quippe quae haud dubie ad eam
legem spectet, quam scholiasta p. 58, 5. 6 tangit. Deinde vero,
si Cn. Manlium tr. pl. anni 58a C. Manilio tr. pl. anni 66 discernimus,
uterque eandem legem non solum eodem modo tulit, verum etiam
ratione prorsus pari revocare coactus est, id quod ab omni pro-
babilitate alienum est. Quae cum ita sint, nihil magis consentaneum
esse puto quam commentatorem utroque loco de eodem C. Manilio
tr. pl. annı 66 verba facere').

Quae sententia eo comprubatur, quod verba, quibus Cicero
(pro Mil. 8, 22) anno 52 ad L. Domitium Ahenoharbum?) se con-
vertit ‘dederas enim, quam contemneres pupulares insanias, iam
ab adulescentia documenta;maxima’, multo melius quadrant ad
annum 66 quam ad annum 58; tum Pompeius causae Milonis, a
quo erat animo aversissimo3), vix L. Domitium, qui Clodio se prae-
buerat tam infestum, praefecisset, postremo Cicero certe hac re
ad clientem suum commendandum vel maxime esset abusus.

Quodsi ea, quae Asconius et Dio exhibent, inter se compara-
mus, quamquam scholiasta copiosiora Graeco seriptore tradit, adeo
tamen consentiunt, ut, praesertim cum excepta ea, quae ad Pom-
peium pertinet, lege) nusguam alibi haec res commemoretur, his
communem fontem esse admodum verisimile fiat.

Iam vero, etsi Grasshofius (p. 10) et H. Hauptius (l. ce.)
caput 42 (25) Dionem historiis Sallustii debere iudicant, tamen de
Liviana potius origine cogitari posse dixerim. Nam cum res
anno 66 gestas non iam a Sallustio enarratas esse constet et Manilii

1) De scholio Bobiensi p. 284, 24—33 ab Asconio p. 40, 1—6 Jiscrepante
infra videbimus.

2) Cum L. Domitius anno 58 praetor fuerit, apud Asconium p. 39, 26
pro ‘praetura’ cum Nipperdeio (leg. annal. p. 85) ‘quaestura’ restituendum
est; certe quideu vox ‘praetura ’lectione ‘C. Manilius’ recepta nullo modo
stare potest.

3) cf. Asc. p. 33, 14—21.

*) cf. Fischer, reem. Zeittafeln p. 212—214.

legum ea sola, quae ad libertinos spectat, in anni 67 historiam id-
que in ultimum eius anni diem incidat, hanc legem ex eodem, quo
res sequentes, fonte, quae omnes artissime inter se coniunctae sint
atque eandem indolem prodant, Livium !) dico, repetendam esse
conicio, praeterquam quod in hoc Dionis capite nulla Sallustii vesti-
gia relicta sunt.

Nec secus Asconius, cum (p. 81, 20—22) Lucretium Ofellam
consulatum contra voluntatem Sullae petentem iussu Sul-
lae tune dietatoris a L. Bellieno occisum esse referat, ad ver-
bum fere concinit cum Livii perioch. 89: ‘Q. Lucretium Ofellam,
adversus voluntatem suam consulatum petere ausum,
iussit (scil. Sulla) oceidi in foro®)".

‘ Item Asconius (p. 61, 1-4) ‘Qui (seil. M. Livius Drusus) cum
senatus partes tuendas suscepisset et leges pro optima-
tibus tulisset, postea eo licentiae est progressus, ut nullam in
his morem servaret’ consentit cum his Livii perioch. 70. 71 verbis:
‘senatus cum inpotentiam equestris ordinis in iudieiis exercendis
ferre nollet, omni vi eniti coepit, ut ad se iudicia trans-
ferret, sustinente causam eius M. Livio Druso tribuno
plebis, qui, ut vires sibi adquireret, perniciosa spe largitionum
‚plebem coneitavit...... M. Livius Drusus tr. pl., quo maioribus
viribus senatus causam susceptam tueretur, socios et Itali-
cos populos spe civitatis Romanae sollieitavit, eisque adiuvantibus
per vim legibus agrarlis frumentariisque latis iudieiariam quoque
‚pertulit, ut aequa parte iudieia penes senatum et equestrem ordi-
nem essent.. Cum huius relationis sententia congruunt?) Velleius
ll 13. 14 et Florus II 5, 4 (III 17), cum Appianus (b. ce. I 35)
Drusum veutrius partis studiosum legibus senatum cum equitibus
in gratiam restituere voluisse tradat. Denique quod scholiasta
(p. 61, 4. 5) Philippum consulem Druso inimicum fuisse dieit,
idem apud Valerium Maximum IX 5, 2, Florum II 5, 8, Aurelium,
Vietorem q.f. (de vir. illustr.) 66 significatum videmus; itaque quae
apud Asconium p. 61, 1—7 exstant, ex Livio manasse suspicor.

") cf. Grasshof p. 11 sqg.

2) Ofellae necem eodem modo plus minus copiose describunt Plutarchus
(vit. Sull. c. 33) et Appianus (b. c. I 101), quibus locis Livium ab Appiano
certo, a Plutarcho verisimillime adhibitum esse Elimarus Klebs (de scriptoribus
aetatis Sullanae, Berolini 1876 p. 32 sq.) ostendit.

3%) Praeterea cf. Cic. de orat. I 7, 24; III 1, 2; de leg. II 12, 31; Schol.
Bob. p. 356, 6—8.

Nee minus scholiasta (p. 22, 6—8) P. Lieinium Crassum Mu-
cianum pontificeem maximum fuisse et bello Aristonici in Asia
dedisse operam, ut occideretur, adnotans cum hanc rem!) apud
Valerium Maximum II 2, 12, Frontinum strat. IV 5, 16, Florum
1 35 (H 20), Orosium V 10 ita relatam videamus, ut omnes haud
dubie ad Livium redeant, eidem fonti sua debere in suspicionem
venit.

Deinde Asconius (p. 57, 6—12; 22, 12—15) P. Sulpieium
primo C. Caesari restitisse atque omninoab initiis bonarum actio-
num ad perditas, ad ferrum armaque processisse narrans,
praeterquam quod Cicero (de har. resp. 20, 43; Brut. 63, 226) haud
dissimilia quidem, attamen non omnia quae scholiasta prodit?), ut huic
alium quoque fontem ad manum fuisse pateat, consentit cum Velleio
Paterculo, apud quem (Il 18, 5) haec leguntur: ‘P. Sulpieius, tribunus
plebis, disertus, acer, opibus gratia amieitiis vigore ingenii atque animi
celeberrimus, cum antea rectissima voluntate apud populum
maxumam quaesisset dignitatem, quasi pigeret eum virtutum
suarum et bene consulta ei male cederent, subito pravus et
praeceps, se C. Mario... omnia imperia et omnis provincias con-
cupiscenti addixit legemgue ad populum tulit...... aliasque leges
perniciosas et exitiabiles neque tolerandas liberae ceivitati tulıt.'
Ex horum seriptorum concentu, praesertim cum ut Velleius II 18,
6 ita Livius (perioch. 77) Sulpieium ‘perniciosas’ tulisse leges
scriptum reliquerit atque adeo in sequentibus Vellei capitibus cum
Liviana narratione, ut Klebsius®) demonstravit, apertissimae inve-
niantur consensiones, de his quidem rebus*) Livium communem
auctorem esse probabilitate quadam concludi potest.

Tum Asconius (p. 15, 21—26) L. Opimium in praetura Fre-

1) Aliter hanc rem exhibet Strabo XIV 38.

2) Praeterea cf. Cornif. rhet. ad Her. IV 22, 31: ‘Sulpicio qui paulo
ante omnia concedebant, eum brevi spatio non modo vivere, sed etiam sepe-
liri prohibuerunt’.

3) l. c. p.5sq.; nimirum, utrum Velleius Livium ipsum an eundem fon-
tem atque ille compilaverit, Klebs in dubio relinquit; praeterea cf. Klebs
p. 16-18.

*) Cum vero commentator (p. 22, 10—12) causam belli civilis fuisse con-
tentionem, quae C. Iulio Caesari fuerit cum P. Sulpicio, scribat, gquomodo hoc
intellegendum sit, ipse, utpote qui p. 57, 6-11 recte legibus Sulpicii bellum
civile motum esse tradat, dilucide ostendit. Idem de’ initio primi belli ci-
vilis referunt Livius (perioch. 77), Appianus (b. c. I 5ösqg.), Florus (II 9, 6.
7 [III 21]), alii: cf. Drumann II p. 435 sq.

gellas cepisse narrat, quo facto visus sit ceteros quoque nominis
Latini socios male animatos repressisse eundemque in consulatu Ful-
vium Flaccum consularem et C. Gracchum tribunicium oppres-
sisse, ob quam invidiam postea iudicio circumventus sit
et in exsilium actus. Ex his scholiastae verbis quamvis eluceat eum
Ciceronis sequi sententiam L. Opimium iniuria condemnatum esse
scribentis !), tamen, cum plura oratore praebeat, alium quogue de
illo viro inspeetum esse auctorem in aperto est.

Dallustius quidem respici non potest, quod Opimium re vera a
Tugurtha argento corruptum atque ob eam causam iure esse mul-
tatum refert?); eandem vero quam apud Asconium sententiam
apud Velleium II 7, 3 deprehendimus: ‘erudelesque mox quaestio-
nes in amicos clientesque Gracchorum habitae sunt. Sed Opimium,
virum alioqui sanctum ac gravem, damnatum postea iudicio pu-
blico memoria istius saevitiae nulla civilis persecuta est miseri-
cordia. Eadem Rutilium Popiliumque, qui consules asperrime in
Tiberii Gracchi amicos saevierant, postea iudiciorum pu-
blicorum merito oppressit invidia’3).

Haec ex Livio arcessivisse Velleium cum per se admodum
probabile est, tum idem II 6, 4 Fulvium Flaceum ‘consu-
larem atque triumphalem virum, aeque prava (scil. atque
Gracchum) cupientem’ describit, Livius (perioch. 61) ‘socium
eiusdem furoris’ nominat, ita ut Velleium et Asconium Livio,
qui in libris LX et LXI res ab Opimio gestas fuse narravit, usos
esse suspicari liceat.

Fabiam, virginem Vestalem, ‘causam incesti dixisse, cum ei
Catilina obiceretur’, atque absolutam esse Asconius (p. 82, 6—10)
neque ex Cicerone, quem de hoc sororis Terentiae suae crimine

1) Cicero scribit (Brut. 34, 128): ‘nam invidiosa lege Mamilia quaestio
(cum esset),.... L. Opimium, Gracchi interfectorem, a populo ab-
solutum, cum is contra populi studium stetisset, Gracchani iudices
sustulerunt’, sed altero loco (pro Sest. 67, 140): ‘praeclare vir de re pu-
blica meritus, L. Opimius, indignissime coneidit;..... Atque hunc
tamen flagrantem invidia propter interitum ÜÖ. Gracchi semper
ipse populus Romanus periculo liberavit: alia quaedam civem
egregium iniqui iudicii procella pervertit.’ Praeterea cf. Cie. apud
Ascon. p. 15, 16-20; pro Planc. 28, 69—29, 70; in Catil. 12, 4; Philipp.
VIII 4, 14.

2) bell. Iug. 16. 40. Praeterea cf. Piut. vit. ©. Gracch. c. 18.

*) Quod Velleius ‘merito’ illud factum esse scribit, proprium eius vi-
detur esse iudicium neque eis repugnat, quae scholiasta exhibet.

nusquam uberius dixisse consentaneum sit, neque ex Sallustio,
qui nomine omisso obiter hanc rem tangit (Catil. 15), nosse poterat.
Jam vero, cum Orosius (VI 3) Livium illam causam !) enarrasse
testis sit, ut ex hoc commentator sua hauriret factum esse potest.
Denique Asconius (p. 14, 15—17) Pompeium cos. Il. elephan-
torum pugnam primum omnium dedisse in circo affirmans con-
gruit cum Seneca (de brev. vit. 13), discrepat a Fenestella, qui
(apud Plinium h. n. VIII 19) Claudium Pulchrum M. Antonio
A. Postumio coss. in aedilitate hoc primum fecisse contendit2). Plutar-
chus (vit. Pomp. ce. 52) pugnam, quam dedit Pompeius, commemorat
atque ExseAnxtizwrorov Jeaue nominat nec dissimilia leguntur apud
Dionem XXXIX 38. Itaque neque ad Sallustium aut ad Fe-
nestellam scholiastae relatio revocari potest et Asconii et Senecae
narrationes indicia prae se ferunt auctoris, qui in laudem Pom-
pei ludos ut magnificentissimos pingere studuerit, id quod in Li-
vium omnium optime quadrat. Adde, quod eundem, quem Seneca,
elephantorum numerum Dio prodit, ut, quoniam per totum librum
XXXIX Livii vestigia reperiuntur 3), hos Livio usos esse satis pro-
babile sit*). Postremo Plutarchus, quem in vita Pompei nonnulla,
ex Livio delibasse constat, hanc prae ceteris pugnam praedicat.
Praeterea de legeVaria Asconius et Appianus et Valerius Maximus
haud dissimilia tradunt: Asconius (p. 19, 22—25) haec: ‘Italico bello
exorto, cum ob sociis negatam civitatem nobilitas in invidia esset,
Q. Varius tribunus plebis legem tulit, ut quaereretur deiis, quo-
rum ope consiliove socii contra populum Romanum arma
sumpsissent’; Appianus (b. c. 137) haec: os Irrzeig Errißaoıv &s
OvAopavriav T@v EyIoWv To srohlrevua avrov tıdeusvoı, Koır-
Tov Ovagıov Önuaoxov Errsıoav 2onyjoaosaı xoloeıg
elva xara ro» Toig Iralıwraıg Eni Ta xoıva paveoog
n noupa Bon$oivrwv, EAmioavreg ToVc Övvarodc ümavrag
avtina Es Eyahnua Errip$ovov ÖndEeosaı, xai dinaoeır
uEV avrol, yevousvwv Ö Exelvom Exrcodwv Övvarıregov Ei THg 770-

ı) Hanc rem tangit etiam Plutarchus (vit. Cat. min. c. 19).
2) Asconii et Senecae auctor in errore esse videtur: cf. Drumann IV
p. 524 n. 18.

s) Grasshof 1. c. p. 27.

*») Quod Dio ‘armatos’, Seneca ‘innoxios’ (sic restituit Gertz) homines
cum elephantis pugnasse narrat, nostrae opinioni nihil adversatur, cum apud
Senecam alios, alios apud Dionem intellegendos esse contendens Drumann

(IV p. 524 n. 17) errasse mihi videatur.

Aewg Ercag&eıv; Valerius Maximus (VIII 6, 4) haec: ‘Q. autem Va-
rius... tribunus plebis legem adversus intercessionem collegarum
perrogavit, quae ıubebat quaeri quorum dolo malo socii ad arma
ire coacti essent.’

Quamquam Valerius auctoris, quo utebatur, verba neglegenter
exscripsisse videtur, Appianus tamen isdem fere verbis legem de-.
finit eamque ad nobiles opprimendos latam esse asserit, cuius rei
exemplum scholiasta sumit a M. Scauro, rei patre. Quibus scripto-
ribus hanc narratiunculam Livium suppeditasse suspicari in pro-
elivi est.

Postremo Liviana fortasse agnoscas collatis eis, quae de M. Porcio
Catone Asconius!) (p. 25, 23—27), Valerius Maximus (III 6, 7),
Plutarchus (vit. Cat. min. c. 44) scripta reliquerunt, nec minus eis,
quae de Q. Mucio Scaevola apud scholiastam?) (p. 13, 15—22) et
Valerium Maximum (VII 15, 6) legimus.

Huie disputationis parti hanc quasi appendicem addere liceat.
Asconius p. 84, 4—8 Catilinam et Antonium Ciceronis orationi,
quam in toga candida contra illos habuit, contumeliose respondisse
et innovitatem eius invectos esse narrat?). Appianus (b. c. II
2) autem, postquam Catilinam anno 69%4 consulatum petentem
repulsam tulisse narravit, haec exhibet: “wi Kırdowv uev noxev
avs avvov (scil. Catilinae),... Karıkivag Ö adrov Es vRgıw Tov
Ehou&vwv EITEOAWITTEV, EG UEV AYyVWoiav YEVOVG KaLvov 0V0-
uclov (aaAovoı d ovrw Tovg ap Eavrov aAl 0v TÜV ro0yYÖveov
yvogiuovg), Es dE Esviav vng mohewg iyrovihivorv, öruarı
xaAovoı Tovg Evornovvrag Ev aAhorglaıg oiniaıg. Jam vero Johnius t)
hanc Appiani relationem ad eandem orationem spectare, de qua
Asconius |. c. verba faciat, neque aut ex Asconio aut ex Sallustio )
(Catil. 31, 7; 23, 5. 6) compilatam esse perspexit. Sed idem, cum
Appiano eas Catilinae et Antonii orationes ad manus fuisse con-
tendat, quas illorum nomine editas esse scholiasta commemorat,
sic ad verbum seribit: ‘Magen nun die unter ihrem Namen lau-
fenden die echten gewesen sein oder nicht — Quintilian IX 3, 94

1) cf. Madvig 1. c. p. 69.

2) De Cicerone (ad Att. V 17, 2—5) similia tradente iam supra (p. 24)
disputavimus. -Praeterea cf. Drumann VI p. 53 n. 5.

°) Ad Asconium redit Scholiasta Bobiensis p. 363, 21—24.

*) Annal. philol. supplem. VIII p. 770.

5) Ex hoc Appianum sua finxisse opinatur Schliephacke |. c. p. 5.

erwz&hnt die des Antonius, ohne etwas von Unzchtheit zu sagen,
und Ascon ist etwas zu eingenommen fuer Cicero, um hier unbe-
dingte Autoritst zu sein — , so duerfte doch thatsschlich der in-
quilinus neben dem homo novus in Catilinas Rede nicht gefehlt
haben (vgl. Cie. pro Sull. 7, 22 sqq.).. At Asconius discernit ora-
tiones veras et subditieias testaturque Catilinam et Antonium re
vera in Ciceronis novitatem inveetos esse, a veris tamen illorum
orationibus diversas fuisse eas, quae a Ciceronis obtreetatoribus editae
sua aetate ferantur.

Itaque illos competitores re vera Ciceroni contumeliose respon-
disse aut ex ipsorum orationibus seivit commentator aut apud
seriptorem aliquem legit; qui si orationes ipsas adiisset, ex more!)
suo id significasset, atque cum idem in universum orationes, quae
suis temporibus ferantur, non ab ipsis scriptas, sed nomine tantum
illorum emissas esse expressis verbis affırmet, genuinae orationes
tum omnino videntur iam perilsse.

Asconium autem si quis nimio erga Ciceronem studio ita de-
ceptum esse conieciat, ut illas orationes iniuria falsas esse diceret,
ei obstet viri religiosissimi doctrina?). Nam etiamsi apud Quinti-
lianum (l. ce.) fragmentum illius C. Antoni orationis exstat, hoc
suppositis orationibus tribuendum esse propter eius indolem Mad-
vigius?) suspicatus est et ex ilis, quae equidem disserui, elucet.

Jam quoniam Asconium de hac re scriptorem aliquem consuluisse
videmus, ne Appianum quidem sua ex subditis orationibus — de
quibus solis in illo historico cogitari possit — deprompsisse veri-
simile est; atque adeo utrumque auctorem ex communi fonte hau-
sisse 4) suspicor; qui tamen utrum Livius fuerit an alius, in dubio
relinguendum est.

Caput II. De Sallustio.

Sallustianas historias ab Asconio, quamvis semel tantum
una cum Livio et Fenestella Sallustii mentionem iniciat, non esse
neglectas sed compluries adhibitas a scholiasta, quaecungue ad

1) cf. Asc. p. 23, 12; 36, 12; 54, 12—15; 82, 16. 17.

2) Idem iudicant Kiessling et Schoell praef. p. XII.

®) l. c. p. 75 sq. Praeterea cf. Spalding ad Quint. IV 1, 68; IX 3, 9.
4, Schliephacke 1. c. hoc negat.

illius temporis historiam pernoscendam pertinerent, sedulo econquirente
consentaneum est. Quamquam quod Wilmansius (l. c. p. 13), quem
-Grasshofius!) sequitur, ideo, quia Sallustius inter tres illos auctores
primus nominatur 2), commentatorem ex hoc plurima deprompsisse
conelusit, id haud scio an temere fecerit; nam Sallustii nomen
propterea primum locum occupare apparet, quia ex temporum
ratione reliquos antecedit. Adde, quod in Cornelianae potissimum
enarratione deprehenduntur Sallustii vestigia, quippe in qua ora-
tione illustranda maxime omnium, quae quidem cum scholiastae
commentariis servatae sunt, eae res tractandae fuerint, quas ille -
. rerum scriptor enarraverat.

Ad exquirendum autem, ubi Asconius Sallustium consuluerit,
ut in Livii reliquiis investigandis ita in hac quoque quaestione
solvenda ansam praebet Dionis Cassii comparatio, quem de
postrema liberae rei publicae aetate praeter ceteros Sallustio usum
esse dudum est perspectum®); quamquam nonnulla sunt, quae
Asconius e compluribus fontibus aeque facile arcessere potueritt).

Aliquot locis Asconius tantopere cum Dione coneinit, ut con-
centum communi auetori deberi in propatulo sit, veluti his, quos
infra posui:

Asc. p. 50, 19-51, 7:

Cornelius ea repulsa
offensus senatui questus est
de ea re in conlione: exhau-
riri provincias usuris; provideri
ut haberent legati unde prae-
sentia munera darent; promul-
gavitque legem qua aucloriia-
item senatus minuebat, ne qui
nisi per populum legibus
solveretur. Quod antiquo
quoque iure erat cautum;

I) Grasshof, 1. c. p. 10.
2) cf. Asc. p. 59, 3. 4.

Dio XXXVI 39 (22), 2:

ayavarınoag odv &ri vov-
tos 6 Koovnkıos yvounv
ercoınoaro um ESeivaı Toig
BovAesvrals unte aoxyv rıvı
EEw TÜV vOuUWv alınoavrı
dıdovaı und aAho under
Tov TO ÖNUW TOOGNAOVTOV
vungileosar Toöro yageve-
vouoFErnTo uevExTod navv
aoyalov, oV uevroı ua To
Eoyw Ernoeiro.

8) cf. Wilmans 1. c. p. 13; Grasshof ]l. c. p. 9 sgg.
4) Sic Asconium (p. 70, 8—10) de lege Roscia ad Sallustium redire Wil-

mans (p. 12) ex Dione XXXVI 42 (25) iniuria colligit; etenim hane
legem notissimam etiam apud Livium (cf. perioch. 99) alibigue commemo-
ratam invenerat: cf. Drumann V p. 351 sag.

itaque in omnibus S. C. quibus
aliquem legibus solvi placebat
adici erat solitum, ut de ea re
ad populum ferretur: sed pau-

latim ferri erat desitum...

Asc. p. 51, 10—52, 1:

Indigne eam Corneliro-
gationem tulerant poten-
tissimi quique ex senatu,
quorum gratia magnopere minue-
batur; itaque P. Servilius Globu-
lus tribunus plebis inventus erat,
qui ©. Cornelio obsisteret. Is,
ubi legis ferundae dies venit et
praeco subiciente seriba verba
legis recitare populo coepit, et
scribam subicere et praeconem
pronuntiare passus non est. Tum
Cornelius ipse codicem recitavit.
Quod cum improbe fieri ©. Piso
consul vehementer quereretur
(tolligue) tribuniciam interces-
sionem diceret, gravi convicio
a populo exceptus est; et
cum ille eos qui sibi in-
tentabant manus prendi &
lictore iussisset, fraeti
eius fasces sunt lapidesque
etiam ex ultima contione in
consulemiacti: quotumultu
Cornelius perturbatus con-
eillium dimisit .........
Actum deinde eadem de re in
senatu est magnıs contentionibus.
Tum Cornelius ita ferre
rursus coepit, ne quis in
senatu legibus solveretur
nisi CC non minus adfuis-
sent, .neve quis, cum quis

I =
AUTO)

Dio ibid. 3. 4:
; >
Hooüßov TE Em ;
woAhov Ovußdvros, Kal yao
% L S; # ao
> mw 5
AvTErtoa000v TWv TE allAwv
TOVEATHS YEEOUOLaG OvyvoL
xai 6 l]liowv, tag ve baßdovg
> - c 2 /
artot 0 0oyAog OUveroL We
xai cirov dıaorraoaosaL Erve-
\ 3 x c \
yeionoer. Idwry oUv TnV 0gUumv
ww /
abtav 6 Kogvynkıog Tore
[4 x ’ N)
u Ev, scolv Erruibnpioan Ti, dLap-
vr x c
Tae vov 0uAAoyov, VOTE-
" N - 7
009 ÖE 7rg0gEYyoaWwETWw vouw
e N 7 x
nv ve BPovknv mavTwg. regt
u / x
array TrgoßovkeVeıv al
vom , >
Tov ÖHuov Ereavayres Emi-
m \ BR rn
xvgocv ro mooßovkevıe.

ita solutus esset, interce-
deret, cum deeareadpopu-
!um ferretur.

Asc. p. 52, 5—8:

Aliam deinde legem Cor-
nelius, eisi nemo repugnare au-
sus est, multis tamen invitis tu-
lıt, ut praetores ex edictis
suis perpetuis ius dicerent:
quae res cunctam!) gratiam
ambitiosis praetoribus, qui
varie ius dicere assueve-
rant, sustulit.

Dio XXXVI 40 (23), 1. 2:
c 7 / ao /
OVTWG EXEl!:OV TE ÖDLEVOULOHE-
TNOE AOL ETEOOVTOVÖE. 0LOTEOR-
\ x >
TnyoL marresta dixaue,xad
a ’ 7] > \
& dırzaosıv Euehhov, amToi
ovyyoadgpovres E£derideoan

>
0v yap rw rravra Ta ÖLraıWunTe
Ta reg Ta ovußöhaıe dbıeretaxto.
\ 3 - ,»
Ertei 00V oVTE Eodna& Tour
x

Err0LOVv 0VTE Ta yoapEvr.a

Ernoovv, ahla mohkaxig av-
Ta uETEYERAPoVv xal OvxXva
Ev TOUTW NO0G XAgıw n nal
nor EyIoav Lıv@v, WGTWEO
einog, Eylyvero, EONYyNOaTOo
xt’ Goyas TE EV FVg auroug
Ta dinaıa 0ig Konoovran
woohöyeıv, nal undev am
AUTOV TTREATOETTEW.

Nimirum de causa offensi Cornelii Asconius et Dio discrepare
videntur, cum ille quidem p. 50, 11—19 secripserit Cornelium a
senatu, qui eius relationem ‘ne quis legatis exterarum nationum
pecuniam expensam ferret’ repudiasset, alienatum legem promul-
gasse 'ne qui nisi per populum legibus solveretur’, Dio autem
(XXXVI 38 (21), 3 sqq.) Cornelium hanc legem ferentem fecerit,
quod, cum ipse consilium habuisset legem ferendi, qua severe ın
ambitus reos anımadverteretur, consules (scil. Piso)?2) ex senatus
consulto eandem legem sed moderatiorem tulissent.

Etiam scholiasta p. 67, 12—14 C. Pisonis legem de ambitu
commemorat; quod autem graviorem eam dieit, quam antea fuerat,
non a Dione Cornelii legem severiorem fuisse tradente dissidet?®),

!) Sie Baiter emendavit; codd. praebent ‘eumaut’.
2) cf. Asc. p. 67, 12—14.
®) Hoc Wilmans (l. c. p- 12) falso contendit. -

neque ita est intellegendus, ut Cornelii Pisonisque inter se com-
paret leges — Cormelii legem ambitus omnino reticet —, sed
tantummodo in universum Pisonis legem graviorem quam
quae antea esset lata fuisse refert!).

Quin etiam commentator (p. 61, 11—13) in illa lege de am-
bitu ‘praeter alias poenas pecuniariam quoque poenam fuisse ad-
ieettam’ narrans plane congruit cum Dione (XXXVI 38 (21), 1)
haec seribente: ZvouoFerNIN roög airav Tüv Undrwv un üoyeıv
wjve Bovkeieiv OpGv undeva, alla “al .yonuara seoogopluoraveı,
praeterquam quod Dio parum aceurate utrumque consulem illius
legis auctores fuisse narrat.

Contra Dio de Cornelii lege, quae ad pecuniam legatis ex-
terarum nationum expensam pertinet, aut de 8. C. illam relatio-
nem repudiante (Asc. p. 50, 12—19) nihil tradit, nisi quod
fragm.111, 3 (01 yae are’ doxäig. . . . . 7E00GVITOTTTEÜGAVTES TOLG 77080-
Bes (scil. Cretensium) Zrrıysienoeır Tıvag, @g xal AwÄloovrag Tnv
oroareiav, ÖLapFeigaı xonuaoıv, EWnpioavro &v ty BovAn undeva
aurois undev dareicaı) consentit cum Asconio narrante (p. 50:
17 —19) ante pauculos annos?) quam Cornelius tr. pl. esset senatum
decrevisse, ‘ne quis Cretensibus pecuniam mutuam daret.'

Jam vero ea mihi intercedere videtur ratio inter Asconü et
Dionis memoriam, ut fons, quem uterque adierit, Cornelii et de
ambitu et de expensa pecunia legem tradiderit, quarum alteram
ab altero omissam esse scriptore.. In.hanc opinionem etiam hoc
cadit, quod scholiasta p. 52, 8-10 ‘alias quoque complures leges’
a Cornelio promulgatas esse prodit.

Drumannus autem (II p. 612) a Dionis auctoritate temere re-

ı) Haec sententia comprobatur his verbis scholiastae Bobiensis (p. 361,
30—362, 4): ‘superioribus temporibus damnati lege Cornelia (scil. anni
573/181) hoc genus poenae ferebant, ut magistratuum petitione per decem annos
abstinerent. Aliquanto postea severior lex Calpurnia et pecunia multavit
et in perpetuum honoribus iussit carere damnatos.. Habebant tamen licen-
tiam Romae morandi. Postea iam damnatis Sylla et Autronio poenam de
ambitu graviorem consules C. Antonius et Cicero sanxerunt, ut praeter haec
veteribus legibus constituta etiam exilio multarentur’ Quae narratiuncula
non modo optime cum Dione consonat, sed etiam vix aliunde atque ex Asco-
nio ipso profecta est. Eodem modo lex Calpurnia cum eadem Üiceronis lege
comparatur apud Schol. Bob. p. 269, 15—18; 309, 16—22; 324, 2.3. His
quoque locis Asconii vestigia exstare conicio.

2) Hoc anno 684/70 factum esse discimus ex Dione I. c.

cedit, cum legem de ambitu omnium Cornelü legum paene ultimam
dieit, nec quicquam habet, quo suam confirmet sententiam. Immo,
quoniam illis ipsis legibus repudiatis, etsi Asconius alteram, alte-
ram Dio reticet, tribunum offensum senatus auctoritatem aliis le-
gibus imminuere studuisse apud utrumque scriptorem legimus, illae
una fere, certe quidem ante eas latae esse mihi videntur, quas
commentator p. 5l et Dio XXXVI 39 (22), 2 sqq. describunt.

Adde, quod Dio XXXVI 39, 1 propter leges de ambitu tumultus
ortos esse ita narrat, ut ei optime conveniat cum Asconio p. 67,
12—17. Itaque non de diverso, sed de communi scriptorum fonte
cogitandum est, quem neuter totum exscripserit.

Ne de correeta quidem Cornelii lege Asconius p. 5l, 23—52, 1
cum Dione XXX V139, 3.4 omnino consentit. Nam cum uterque auctor
sit, ut legibus aliquis solveretur, opus fuisse et senatusconsulto
hane rem commendante et comitiorum assensu, Dio omittit, quae
scholiasta de numero senatorum, quos adesse necesse erat, et de
vetita intercessione addit; quae discrepantia sine ulla difficultate
ita explicatur, ut Dio rem illam satis intricabam et brevissime et
minus accurate reddidisse videatur.

Praeterea eonferendi sunt hi loci:

Asc. p. 64, 1—11:

L. autem Trebellius est)
tribunus plebis quem non no-
minat: quo perseverante in-
tercedere, (nam senatui pro-
miserat moriturum se ante quam
illa lex [seil. Gabinia, qua Cn.
Pompeio bellum adversus pira-
tas datum est]iperferretur) intro
vocare tribus Gabinius coe-
pit, ut Trebellio magistra-
tum abrogaret, sicut quon-
dam Ti. Gracchus tribunus M.
Octavio collegae suo magistratum
abrogavit. Et aliquamdiu Tre-
bellius ea re non perterri-
tus aderat perstabatque in
intercessione, quod id minari
magis quam perseveraturum esse

Dio XXXVI 30 (13), 1. 2:
roLatra 67 voüv Taßı-
viov eLmovros OÖ Toeßehkuog
E7teLedIN uEv avreımeiv. WG
Ö oüdevog Aoyov Ervyer,
nvavyrıoöro To un nv Wi-

'pov dosnva. 6 orv Taßi-

vLosS dyavarı)oas TTV uEv
regt vor lMoussniov dıeaWwy-
pıoıv Ersrkoyev, Eregav de
TTEOL avToDb £ueivov avrec-
nyEe nal. EdoSev änranal-
dexa gehals reis mowWraıg
xXonuarıodoaıs adıneiv TE
avTov al unxerı gohvaı Öy-
uaoyeiv. uehhovong oiv xai
TuS Öntwaaıdexdeng va aü-
Ta ıWngıeio9ar uohıg zwore
ö Toeßehkıog EoıWarnoev.

Gabinium arbitrabatur; sed post-
quam X et VII trıbus roga- |
tionem acceperunt et una,
modo supererat, (uf) populi ı
iussum conficeret, remisit
intercessionem Trebellius. |

Iam vero, cum in Dionis libri XXXVI cap. 1-37 tam certa
Sallustii vestigia compareant!), ut eum huius partis praecipuum
auetorem fuisse statuendum sit, etiam iis locis cum Asconio con-
gruis, qui paulo post sequuntur, eundem fontem subesse contende-
runt Wilmansius (l. c. p.11sq.) et Grasshofius2). Fugit tamen hos
viros doctos,. quantopere narrationis Asconianae indoles cum alibi
Sallustianum iudieium sapiat tum in argumento Cornelianae oratio-
nis, ubi scholiasta Cornelii causae favere se indicat, contra senatui
et omnino nobilibus admodum infeste se gerit, quorum potentiae
cupiditatem ac licentiam non sine voluptate quadam detegit et
Cornelii legibus imminutam et repressam esse tradit.

Denigue quod commentator (p. 67, 12-—17) C. Pisonem, cum
legem de ambitu ferret et propter multitudinem divisorum, qui
per vim adversarentur, e foro eiectus esset, maiore manu stipatum
ad legem perferendam descendisse perhibet, id haud scio an eodem
iure Sallustio tribuere possimus.

Sed Asconium non solum historias Sallustii, verum etiam de
coniuratione Catilinaria librum adiisse collatis iis, quae apud
Asconium p. 82, 28—83, 6 et Sallustium (Catil. 18. 19) leguntur,
demonstrari potest:

Ase. 1. e.: Sall. I. e.3):

Fuit enim opinio Cati- Cum hoc (sel. Cn. Pı-
linam et Cn. Pisonem, adu- | sone) Catilina et Autronius
lescentem perditum, coniurasse | eirciter nonas Decembris con-
ad caedem senatus facien- | silio communicato parabant in
dam ante annum quam haec ! Capitolio kalendis Januarüs L.
dieta sunt, Cotta et Torquato coss., | Cottam et L. Torquatum con-
eamque caedem ideo non |sules interficere, ipsi fasci-
esse factaım, dquod prius ' bus correptis Pisonem cum exer-

1) ef. Grasshof 1. c. p. 3—8.
2, l.c. p. 9 sq.; praeterea cf. H. Haupt Philolog. XLI p. 143 syg.
3; Utor editione ab Henrico Iordan (Berolini 1887) parata.

guam parati essent coniu-
ratis signum dedisset Oati-
lina. Piso autem, cum haec
dicerentur, perierat, in Hispa-
niam missus a senatu per
honorem legationis, ut ab
urbe ablegaretur; ibi, dum
iniurias provincialibus fa-
cıt, oceisus erat, ut quidam
credebant, a Cn. Pompeii
clientibus Pompeio non ir-
vıto. |

citu ad optinendas duas Hispa-
nias mittere. Ea re cognita rur-
sus in nonas Februarias con-
silium caedis transtulerant; ıam
tum non consulibus modo, sed
plerisque senatoribus perniciem
machinabantur. Quodni Cati-
lına maturasset pro curia
signum sociis dare, eo die
post conditam urbem Ro-
mam pessumum facinus pa-
tratum foret..... 19: Postea
Piso in citeriorem Hispa-
nıam quaestor pro praetore
missus est adnitente Crasso,
quod eum infestum inimi-
cum Cn. Pompeio cogno-
verat. Neque tamen sena-
tus provinciam invitus de-
derat, quippe foedum ho-
minem a re publica proeul
esse volebat....... Sed is
Piso in provincia ab equi-
tibus Hispanis.... occisus
est. Sunt qui ita dicant,
Imperia eius iniusta su-
perba crudelia barbaros ne-
quivisse pati, .alii autem
equites illos, Cn. Pompei
veteres fidosque clientis,
voluntate eius Pisonem ag-
gTessos.

Consentiunt igitur inter se, nisi quod Asconius non cum Sal-
lustio de caede consulum, quam Catilina molitus sit, sed de
caede senatus verba facit. Nihilo autem minus ex Sallustio, nullo
quidem pacto ex Livio narrationem interpretis fluxisse eo com-
probari puto, quod aeque atque Sallustius commemorat quosdam
credidisse Pisonem a Cn. Pompei clientibus Pompeio non in-
vito oceisum esse, id quod ipsum obstat, ne de origine Liviana

cogitemus. Huc accedit, quod Dio XXXVI 44 (27), quem hoc ipso
loco sua ex Livio mutuatum esse supra (p. 33 sq.) demonstravimus,
quamquam Pisonis mortem commemorat, de hoc rumore Pompeio
tam infesto tacet.

Ut autem de caede senatus Asconio cum Sallustio non con-
veniret, ita factum videtur, ut scholiasta Ciceronis verba ‘cum
Cn. Pisone soeio...... caedem optimatium facere vo-
luisti’, quae modo scripserat, nimis presserit!). Etiam Sallustius
ipse (Catil. 18, 7) illos iam tum non consulibus modo, sed
plerisque senatoribus perniciem machinatos esse significat.

Caput IV. De Fenestella.

Quid et quantum Asconius Fenestellae debeat, cuius librorum
perpaucae reliquiae aetatem tulerunt, diffieillimum est cognitu.
Nam si ab iis locis recesseris, quibus Fenestella expressis
verbis a scholiasta laudatur, ne unius quidem origo rationibus
certis ab illo derivari potest; quamquam, cum Fenestellam
ita cum Sallustio Liviogue componat, ut hos scriptores maxime se-
cutum se esse indicet (p. 59, 1—5), nec raro mentionem eius fa-
ciat, ut Livium Sallustiumque ita Fenestellam quoque a commen-
tatore multo saepius inspectum esse quam nominatum suspicari
licet. Accedit, quod huius ‘diligentissimi scriptoris’2) annales —
nam de his tantum posse cogitari ex fragmentis elucet — cum
antiquiora urbis tempora®?) tum memoriam cadentis liberae rei
publicae tam copiose et accurate narratam continebant, ut etiaın
singularum Ciceronis orationum) ratio haberetur et scriptori curioso,
qualis est Asconius, ampla suppeditaretur materia.

Nominat commentator Fenestellam his locis: p. 4, 20; 27, 14;
99, 4; 76, 9; 77, 10, denique apud Gellium XV 28, 4, ita plerum-
que, ut illum impugnet; quod eum iure fecisse argumentis exa-
minatis constat>).

Ac Drumannus quidem, cum poneret (II p. 63 n. 41) aut Asconium
vel potius Fenestellam, ipsius Pisonis, contra quem oratio est, socerum

1) cf: C. John in annal. philol. supplem. VIII Be 112.

2) Lact. instit. div. I 6, 14.

®) cf. Mercklin, de Fenestella historico et poeta p.5; Poeth 1. c. p. 13 sqg.
*) cf. Fenestellam apud Asc. p. 76, 9 et apud Gell. XV 28, 4.

>) cf. supra p. 25. n. 2.

‘Rutilium Nudum appellantem (p. 4, 19. 20), a veritate discedere.
aut illum Pisonem novum matrimonium iniisse, cum alio loco!)
Calventius alio Rutilius Nudus socer appelletur, Ciceronis et Asco-
nii verba falso interpretatus est; nam dilucide significatum est
priore loco Pisonem patrem, altero Pisonem filium intellegen-
dum esse.„

Praeter eos, quos supra enumeravi, locos duo exstant apud
scholiastam, quibus homines docti Fenestellae nomen perüsse
existimant. Quorum alter legitur p. 1, 7, ubi nomen eius desi-
deratur, cui orationem in Pisonem L. Domitio Appio Claudio coss.
ultimam esse habitam dicenti commentator obloquitur. Kiess-
lingius et Schoellius?), cum in cödice lacuna quattuor litterarum
hiet, aut Tironis aut Nepotis nomen suppleri iubent; verum quoniam
Nepotem ne, semel quidem, Tironem rarissime, contra Fenestellam
saepius atque ita commemorat Asconius, ut eum redarguat, Fene-
stellam fuisse commemoratum Poethio (l. c. p. 48) et H. Petero?)
assentior.

Paulo aliter iudicandum est de exemplo altero (p. 62, 8. 9).
Constat quidem nomen auctoris, qui a Scipione Africano II. cos.
et collega eius Sempronio Longo in ludis ante populi consessum
senatui locum tributum esse seripserit, intereidisse, sed quale
fuerit illud, adeo incertum est, ut utrum Marklandus*) ex Livio
(XXIX 22, 10) Clodium Licinium (immo Licinum) probabilius re-
stituerit, an scholiastae editores Fenestellae nomen, vix ac ne
vix quidem diiudicari possit.

Restat, ut ea afferam, quae auctoris nomine non addito non
sine veri specie ad Fenestellam referri posse videantur:

Asconius in commentanda oratione Miloniana praeter hanc
ipsam et ‘acta’ — nam liber ‘de optimo genere oratorum’ hoc loco
omitti potest — annales quogue se expilasse ipse testatur (p. 26,
3— 7), eosque non unius sed complurium, certe duorum histori-
corum fuisse inde colligendum est, quod et Fenestellam ipse no-
minat (p. 27, 14) et Livium ab eo inspectum esse Dio nos docuit.
Accedit aliud. Etenim praeter plurimas res, quae apud Dionem
aut desunt aut aliquanto brevius quam a scholiasta narrantur,

t) cf. Ciceronem apud Asc. p. 4, 17. 18.

2) Praef. p. XIII et ad Ase. 1. c.

%) Historicorum Romanorum fragmenta praef. p. XXIV.

+) Praef. ad Cic. IV oratt. post red. in sen. hab. p. LXX (Wolf).

ayı

uno loco Asconius tantopere cum Appiano et Plutarcho congruit,
ut eum cum his scriptoribus ex communi fonte pendere appareat;
quod quo clarius fiat, ipsa verba conferam: |

Asc. p. 31, 13 :16: ‘Inter haec cum crebresceret rumor Cn.
(Pompeium) cereari dietatorem oportere neque aliter mala civi-
tatis sedari posse, visum est optimatibus tutius esse eum con-
sulem sine collega crear....’

App. b. ce. II 20: «ai moMhoi Tovro Es ahlmhovg dıehahov,
OTL UOVoV &v YEVOLTO Paguaxovy Erri TOlg magoVCL ARXolg
f; uovooyos EEovola, yonvar Ö' Eikogaı Övvarov Önoü zai Neo,
&vonuaıvöuevoı cov TMouremor ... ibid. 23: 7 Bovkı de ovvjeu
uera deovs, “ai 26 Tov Ilourenov apeuigwv wg airrina opev £00-
uevov Ödıntaroga' yonleıv yag avroig Epaivero Ta mwapovra
toLacde HEgaTrelac.

Plut. vit. Caes. c. 28: swoAAoi de noav ol Aal Akyeıv &v uEow
toAu&vres On zehrw ürro uovagxiag Avıneorov eivaı Tnv ohıreiay,
xol TO YapuLaxov TodTo Kohvar Tod nregordrov TÜV Larolv
avaoysodaı 7r00GpEgoVTES, GreodnAoüvreg vov Tlouseruor.

Iam vero, cum Appianum in hac historiae Romanae parte
Asinium Pollionem a Graeco quodam historico transscriptum secutum
esse supra!) demonstraverimus, non modo Plutarchum, qui in sin-
gulis rebus vel ad verbum cum Appiano II 19. 20. 23 consentit,
verum etiam Asconium 2), quippe qui l. c. adeo a Dionis (XL 50,
3) auctore 'alios Caesarem consulem, alios Pompeium dictatorem
creandum esse putasse’ referente discrepet, ex illo scriptore sua
hausisse consequens est.

Sed cum neque Asinius Pollio & commentatore usquam inter
auctores commemoretur et Fenestella, quem: illa tempora copiosis-
sime enarrasse constat, in argumento ipso (p. 27, 14) citetur, per
hunc a scholiasta Asinium Pollionem .adhibitum esse suspicor.

Caput V. De actis p. R.

Asconius se acta populi Romani et inspexisse et excerpsisse ipse
testatur his quinque locis:

1) p. 17, 1—3: ‘postulatus (est) (scil. M. Scaurus) apud M.
Catonem praetorem repetundarum, ut in Actis seriptum est

1) p. 32.
2) Praeterea cf. Asc. 29, 10. 11.

postridie!) Nonas Quintil. post diem tertium quam (C.) Cato erat ab-
solutus.'

2) p. 27, 12—16: ‘a. d. XI. Kal. Febr. (Acta etenim magis
sequenda et ipsam orationem, quae Actis congruit, puto quam
Fenestellam, ir a. d. XIV. Kal. Febr. tradit) Mile Lanuvium.....
profectus est.

3) p. 39, 3—16: ‘Sed ego, ut curiosius aetati vestrae satis-
facilam, Acta en totius illius temporis persecutus sum,
in quibus cognovi pridie Kal. Mart. S. C. esse factum, P. Clodi
caedem et incendium curiae et oppugnationem aedium M. Lepidi
contra rem p. factam; ultra relatum in Actis illo die nihil;
postero die, id est Kal. Mart., <T.) Munatium in contione ex-
posuisse populo quae pridie acta erant in senatu: in qua contione
haec dixit ad verbum: Cum Hortensius dixisset, ut extra
ordinem quaereretur apud quaesitorem, aestimare futu-
rum, ut, cum pusillum edissent dulcedinis, largiter
acerbitatis devorarent: adversus hominem ingeniosum
non ingenio usi sumus; invenimus Fufium, qui diceret
„Divide“2); reliquae parti sententiae ego et Sallustius
intercessimus.'

4) p. 41, 12—21: ‘Obsessus est (scil. N etiam a
liberto Clodi Damione, ut ex Actis eius (anni) cognovi, in
quibus XV. Kal. Sept. L. Novius, tribunus plebis, collega Clodi, cum
Damio adversum (L.) Flavium praetorem appellaret tribunos et
tribuni de appellatione cognoscerent, ita sententiam dixit: Et(si
ab) hoc apparitore P. Clodi vulneratus sum, et homini-
. bus armatis praesidiis dispositis a re publica remotus
Cn. Pompeius obsessus(quwe) est: cum appeller, non
utar eius exemplo, quem vitupero, et iudicium tollam,
et reliqua de intercessione.'

5) p. 43, 17—-22: ‘Hoc significat eo die quo Clodius oceisus
est contionatum esse mercennarium eius tribunum plebis. Sunt
autem contionati eo die, ut ex Actis apparet, C. Sallustius et
(). Pompeius, utrique et inimici Milonis et satis inquieti. Sed vide-
tur mihi Q. Pompeium significare; nam eius seditiosior fuit
contio.’

‘Acta’ quae Asconius dieit, nulla fuisse possunt nisi acta po-
puli, quae teste Suetonio (vit. Caes. c. 20) ut publicarentur Cae-

1) codd. ‘pridie’; de hac re postea disputandum erit.
2) cf. Schol. Bob. p. 281, 34—282, 15.

59°
sar a. 695/59 consul factus primus omnium institut. Nam quae
Lieberkuehnius !) sibi finxit acta forensia, nulla umquam fuerunt?).
De senatus vero actis propterea cogitandum. non est, quoniam ne-
que haec usquam?) simpliciter “acta’ nominantur, nec vero ea, quae
tamquam ex ‘actis’ hausta laudantur, in ‘senatus actis’ scripta fuisse
possunt. Accedit, quod commentator, si etiam ‘senatus acta’ com-
pilasset, quin utrumque ‘actorum’ genus inter se distineturus fuerit,
dubium vix est.

De ‘actorum populi’ indole atque argumentis, quae quam
varia fuerint et Cicero compluries testatur et ex ipsis reliqulis
elucet*), pauca praemittenda sunt. Cicerone auctore ‘acta’ con- '
tinebant omnia senatus consulta, edieta, fabulas, rumores, quam
quisque. sententiam dixisset, ludorum explosiones et funerum et
ineptiarum plura, denique quaeeunque in re publica agebantur°).
Nam inter ‘commentarios’ illos privatos, quos Cicero affert (l. c.),
et ‘acta populi’ nihil fere diseriminis esse Huebnerus 6) demonstravit.

Ac primum quidem ex ‘actorum’ reliquiis et apud Asconium
et alibi servatis apparet illa meras rerum atque orationum rela-
tiones exhibuisse, nihil vero proprii iudicii eius sive eorum, qui
‘acta’ componebant?), additum habuisse, unde certis finibus termi-
nantur, quae ex Asconio ‘actis’ tribuere licet et oportet. Accedit
alterum: certae_ scilicet ‘actorum’ reliquiae omnes continent dies
iudieiorum (p. 17, 2) sive contionum (p. 41, 14; 43, 19) sive se-
natus consultorum (p. 39, 5) sive aliarum rerum (p. 27, 12),
deinde nomina hominum, qui in agendis rebus publicis alicuius
momenti erant, veluti Damionis, Clodii liberti (p. 41, 12. 13) et
oratorum qui in contione exstiterant (p. 39, 8; 41, 15), denique
partes orationum ipsarum ad verbum deseriptas (p. 39, 10 sqg;
41, 17 sqq.). Jam vero cum consentaneum sit relationes modo
allatas, quippe quae ad res minutas spectent et fusiores sint
quam .pro rerum gravitate par fuerit, in annalibus esse non potuisse,

1) De diurnis Romanorum actis (Vimar. 1840) p. 3 sg.

2) cf. E Huebner, de senatus populigque Romani actis (annal. philol.
supplem. III) p. 562 sg.

®) cf. E. Huebner ]. c. p. 566 —569.

*) E. Huebner l. c. p. 596 sqq.; p. 619.

5) Cic. ad fam. VIII 1, 1. 2; 11, 4; XII 28, 3; cf. Huebner l. c. p. 5%.

6)l. c. p. 596. Praeterea cf. W. A. Schmidt, das Staatszeitungswesen
der Reemer (Zeitschr. f. Geschichtswissensch. I 1844) p. 321. 326.

”) ef. Schmidt 1. c. p. 326; H. Peter, die Quellen Plutarchs p. 42.

etiam ubi ‘acta’ non citantur, sicubi sımilia occurrunt, -dies inquam
iudiciorum, contionum vel aliarım actionum, numeri nominague
accusatorum, : defensorum, iudicum et absolventium et condem-
nantium, orationes, denigque quaecunqgue in contionibus aut in
iudicliis memorabilia agebantur, haec ad ‘acta’ referenda esse pro-
babiliter suspicabimur. | |

Qua de causa ex ‘actis’ fluxisse existimo in oratione Scau-
rlana: summum iudicii Scauriani diem fuisse a. d. IV. Non. Sept.
(Asc. p. 16, 5), itenıque eodem anno Vatinium a Cicerone defen-
sum esse (p. 16, 3. 4), praesertim cum dies iudiei Vatiniani et Scau-
riani, ut ex Cicerone. ad Quint. fr. II 16, 3 eminet, haud multum
ut inter se distarent. |

Cum autem Aseconius (l. c.) ‘hance quoque orationem eisdem
consulibus’ Ciceronem dixisse quibus pro Vatinio seribat, vox ‘quo-
que’ indieat scholiastam etiam illam orationem !) antea illustrasse,
ut certe de huius quoque die ‘acta’ inspexerit.

(Juod ad argumentum ipsum attinet, Asconius haud dubie
nonnülla et in oratione et in ‘actis’ invenit, velut Scaurum ex prae-
tura provinciam Sardiniam obtinuisse (p. 16, 12-14), pro C. Ca-
tone ita dixisse, ut is absolveretur (p 16, 16—18), denique, queren-
tibus de eo Sardıs, a P. Valerio Triario apud M. Catonem prae-
torem repetundarum esse accusatum (p. 16, 20: 17, 1). Contra
quo die C. CGato esset absolutus (p. 16, 18), Scaurus ad consu-
latus petitionem Romam rediisset (p. 16, 19), plenum Triari accu-
satoris nomen (p. 16, 20), Scaurum postulatum esse postridie Non.
(Quint., nomina subseriptorum (p. 17, 1—5) ex ‘actis’ solis
cognorvit.

De Catonis 'absolutione Cicero in epist. ad Att. IV 15, 4 haec
‚serıbit: ‘a. d. IIl. Non. Quint. Sufenas et Cato absoluti’; qui locus,
sive Asconius eum legit sive ‘acta’ sola de illa die secutus est,
quin Ciceronis verba, quae in illa epistula exstant, ad Asconil
memoriam (p. 16, 18) restituendam plurimum valeant, dubium
esse non potest.

Etenim cum epistulae lectioni ‘a. d. III. Nonas Quint.’ Asconiana
codieis P memoria [codd. S et M: a. d. IV. Non. Quint.] con-
gruat, hanc veram Catonis absoluti diem esse puto; nec tamen, quod

!) De hac oratione Vatiniana cf. Drumann VI p. 36 et fragmenta, quae
leguntur in Ciceronis editione, quam curavit C. F. W. Mueller, IV 3
p- 284 sq.

scholiasta (p. 17, 1—3) Scaurum post diem tertium quam (.
Cato esset absolutus, accusatum esse scribit, hoc pridie Non.
Quint., ut commentator- (p. 17, 2) exhibet, fuisse potest. Contra si
pro ‘pridie' substituerimus vocem ‘postridie’!), nihil erit, quo
offendamur. Asconium enim ut in annis ita etiam in diebus nume-
randis terminum, a quo numerare inciperet, excludere solere intellexit
C. Johnius?). Dierum®) tamen hanc computationem scholiastam inlisse
negavit H. Gaumitzius*)nixus in Asconio p. 47, 28 collato cum Cicerone
pro Mil. 16, 44 atque in Asconio p. 31, 17—20 eodemque p. 39, 5.
Quorum exemplorum prius ideo nihil valet, quod illo loco scholiasta
non ipse in die definienda calculum ponit, sed Ciceronis (pro Mil.
l. c.) ipsius verba citat; altero vero loco (p. 31, 17—23) haec
commentator scribit: ‘Pompeius ab interrege Servio Sulpicio V.
Kal. Mart. mense intercalario consul creatus est statimque con-
sulatum iniit’ atque sic pergit: ‘deinde post diem tertium de legibus
novis ferendis rettulit: duas ex S. C. promulgavit, alteram de vi,
qua nominatim caedem in Appia via factam et incendium curiae
et domum M. Lepidi interregis oppugnatam comprehendit, alteram
de ambitu’; quibuscum comparanda sunt p. 39, 4—7: ‘in quibus
(seil. ‘actis’) cognovi pridie Kal. Mart. S. C. esse factum, P. Clodi
caedem et incendium curiae et oppugnationem aedium M. Lepidi
contra rem p. factam'.
Cum autem mensis, de quo agitur, interealaris esset, ille dies
erat dies mensis Febr. XXVII. |
Iam vero Gaumitzius sie interpretatur:
I. V. Kal. Mart. (= die XXIV. mens. Febr.) Pompeius consul
creatur,
II. post diem tertium (= die XXVI. mens. Febr.) BOCH in se-
natu de legibus novis ferendis,
III. prid. Kal. Mart. (= die XXVL. mens. Febr.) ges ex S.
C. promulgantur.

1) Sic etiam Orelli nonnullos veteres editores secutus causis non addi-
tis scribit.

2) Annal philol. supplem. VIII p. 785. Praeterea cf. E. v. Stern |.
c. p. 173 sq.; Aug. Kuehn, quo die Cicero. primam in Catil. orationem
habuerit (Vratisl. 1885) p. 5 sq.; A. Nohl Wochenschr. f. class. Phil. 1886
No. 7 p. 196 sqg.

s) De annis viri docti omnino consentiunt; cf. Asc. p. 50, 8. 9; 57, 1—9;
61, 20. 21; 68,7-9; 71, 22; 79,8.9; C. John Philolog. Rundschau, V. Jahrg.
1885 p. 1298.

*) Leipz. Studien II p. 251 sqg.

Nescio tamen, unde concluserit Gaumitzius Pompeium iam
die XXVI. mensis Febr. in senatu de legibus ferendis rettulisse
et postero demum die (prid. Kal. Mart.) S. ©. promulgatum esse.
Nonne ex Asconii (p. 31, 19 — 24) verbis colligendum est uno eodem-
que die leges a Pompeio et relatas et promulgatas esse?

Neque hoc omnino fieri potuisse quisquam negabit, nec, si
promulgatio sequente demum die facta esset, hoc scriptor, qua
est in his rebus enarrandis diligentia, omisisset.

Itaque cum Asconius pridie Kal. Mart. tertium esse diem
dicat post consulatum initum (V. Kal. Mart.), ita calculum posuit, ut
non, Qui In universum Romanorum mos erat, utrumque numerandi
terminum includeret, sed, quo modo nostrates faciunt, alterum ex-
cluderet.

(Juod autem nuper ipse Johnius!), cum in Scaurianae argu-
mento Ciceronis memoria neglecta a. d. IV. Non. Quint. et (p. 17,
2) pridie Non. Quint. legeret, illam numerandi rationem scholiastae
de diebus in dubitationem vocavit, haec dubitatio, quoniam iis,
quae de illis locis exposui, testimoniorum concentus facile efficitur,
sublata esse mihi videtur. |

Nec minus ad ‘acta’ redire puto omnia, quae legimus p. 24,
24—25, 22, exceptis ils, quae, quoniam ab ‘actorum' referendi
genere abhorrent, uncis?) inclusi rotundis. Asconius praebet
haec: ‘Laudaverunt Scaurum consulares novem, L. Piso, L. Vol-
catius, Q@. Metellus Nepos, M. Perpenna, L. Philippus, M. Cicero,
Q. Hortensius, P. Servilius Isauricus pater, Cn. Pompeius
Magnus. Horum magna pars per tabellas laudaverunt quia
aberant: inter quos Pompeius quoque; (nam quod erat pro
cos. extra urbem morabatur.) Unus praeterea adulescens laudanvit,
frater eius, Faustus Cornelius Syllae filius. (Is in laudatione multa
humiliter et cum lacrimis locutus non minus audientes permovit
gquam Scaurus ipse permoverat.) Ad genua iudicum, cum sen-
tentiae ferrentur, bifariam se diviserunt, qui pro eo rogabant: ab
uno latere Scaurus ipse et M.’ Glabrio, sororis filius, et Paulus
et P. Lentulus®), Lentuli Nigri flaminis filius, et L. Aemilius Buca

ı) Philol. Rundschau 1. c. p. 1297 - 1299.

2) Isdem in hac disputationis parte utar, ubi Asconium ad verbum de-
sribam, nonnulla autem, sive propter narrandi colorem sive quod illa aetate
omnibus erant nota, aliis fontibus reddenda videbuntur.

3) Omnes codices praebent: ‘P. Lentulus’. Iam Manutius et Beierus (cf.

Cic. ed. Or. V 2 p. 29 n. 5), quos Hoelzl (l. c. p. 97) sequitur, ‘L. Lentulus’
restituendum esse intellexerunt, ea respicientes, quae Cicero in epist. ad

filius et C. Memmius, Fausta natus, supplicaverunt; ex altera parte
Sylla Faustus, frater Scauri, et T. Annius Milo, (cui Fausta ante
paucos menses nupserat dimissa a Memmio), et C. Peducaeus
et C. Cato et M. Olenas Curtianus.

Sententias tulerunt senatores duo et XX, equites tres et XX,
tribuni aerarii XXV: ex quibus damnaverunt senatores IV, equi-
tes II, tribuni 1.

Cato praetor cum vellet de accusatoribus in consilium mittere
multique e populo manus in accusatores intenderent, (cessit impe-
ritae multitudini ac) postero die in consilium de calumnia accusa-
torum misit. P. Triarius nullam gravem sententiam habuit; sub-
scriptores eius M. et Q. Pacuvi fratres denas et L. Marius tres
graves habuerunt.'

Denique suspicari licet indidem sumptam esse materiem huius
narrationis Asconianae (p. 17, 5—12): ‘Qui (scil. accusatores vel
subscriptores) inquisitionis in Sardiniam itemque in Corsicam in-
sulas dies tricenos acceperunt, neque profecti sunt ad inquirendum:
cuius rei hanc causam reddebant, quod interea comitia consularia
futura essent; timere ergo se, ne Scaurus ea pecunia, quam a
sociis abstulisset, emeret consulatum et, sicut pater eius fecisset,
anteguam de eo iudicari posset, magistratum iniret ac rursus ante
alias provincias spoliaret, quam rationem prioris administrationis
redderet.. Nam in ‘acta’ orationes quoque recepta esse constat!).
Sed cum illa verba in orationibus quoque accusatorum ipsis fuisse
potuerint, quas tum editas esse imprimis eo fragmento, quod apud
Valerrium Maximum VII 1, 10 exstat, verisimile fit, rem in
suspenso Telinquam.

Sequitur, ut in iis, quae Asconius ad orationem Milonianam
adnotavit, ‘actorum’ vestigia indagemus. Qua in re cavendum est,

Quint. fr. III 1, 15 (falso legimus ap. Or. 11, 15) ponit: ‘Gabinium tres adhuc
factiones postulant: L. Lentulus, flaminis filius, qui iam de maiestate postu-
lavit’ etad Att. IV 16, 9 (= IV 18, 11) praebet, quam lectionem neque Otel-
lium neque recentiores editores in contextum recepisse mirum est. Nam cum
Lentulo, flaminis filio, Lucii praenomen fuisse Cicero bis (l. c.) testetur, et
ad Att. II 24, 2. 3; XII 7; in Vat. 10, 25 eundem virum praenomine
omisso simpliciter Lentulum nominet, ita ut flamini etiam alterum filium
fuisse negandum sit, lectionem ‘“L. Lentulus’ Asconio reddendam esse
iudico.
) cf. Asc. p. 39, 10—16; 41, 16—21.

ne iusto plura ex ‘actis’ derivemus, cum de illis temporibus an-
nales quoque, id quod in Livio, Dione, Appiano, Plutarcho vidimus,
satis accurate rettulisse videantur.

Ac primum quidem scholiasta (p. 26, 2) ex ‘actis’ cognovit,
quo die Cicero pro Milone dixerit; nam in eo, quod Cicero ait pro
Mil. 35, 98: ‘centesima lux est haec ab interitu P. Clodii et, opi-
nor, altera’!), ıam ideireo commentator acquiescere non potuit,
quod verbum ‘opinor’ Ciceronem ipsum de hoc dierum numero
dubium fuisse indicare videtur. |

In iis, quae sequuntur (p. 26, 3—7), quamquam Asconius in
auctoritate orationis ipsius, annalium, quin etiam Ciceronis libri
‘de optimo genere oratorum'?) nititur, tamen ‘actorum’ nullam
fieri mentionem certe perquam mirum est, praesertim cum ‘acta’
omnibus reliquis fontibus frequentius nominet. Quoecirca de ‘nova
forma iudicii’, de exercitu in foro et in omnibus templis, quae cir-
cum forum erant, collocato, de praesidiis circa omnes fori aditus
dispositis (Asc. p. 26, 3. 4; 36, 1—3) re vera in ‘actis’ nihil
scriptum fuisse pro certo habeo.

Quibus de rebus ut ‘acta’ silerent, verisimillime Pompei
opera et auctoritate factum est, quippe cuius interesset, ne id,
quod parum legitime instituisset, in ‘actis’ legeretur neve poste-
rorum memoriae traderetur.

Sed de caede ipsa et de iis, quae eam sequebantur, rebus
‘acta’ uberrime rettulisse consentaneum est. Milonem a. d. XIII.
Kal. Febr. Lanuvium profeetum ‘actis’ tradi scholiasta ipse (p. 27,
12) testatur; utrum autem causa profectionis Milonianae (p. 27, 16)
ibidem scripta an auctoritate ac voluntate Pompei, qui necem
Clodii consulto a Milone factam accipi voluisset, omissa fuerit, in
dubio relinguam °).

Contra in hora. qua Clodius Miloni occurrebat, indicanda —
‘circa horam nonam’ seribit — quin Asconius (p. 27, 17) ‘acta’ con-
suluerit, cum a Cicerone (pro Mil. 10, 29) ‘'horam fere undecimam’
nominante discrepet, eo minus dubium esse potest, quod de hac potis-
simum re in iudicio plurima verba esse facta consentaneum est. In
sequentibus ‘acta’ eo indicari arbitror, quod Cicerone et annalibus,

1) ef. Cic. pro Mil. 10, 27.

2) Cic. de opt. gen. orat. 4, 10.

3) Certe quidem hanc rem Asconius in oratione ipsa (10, 27; 17, 45. 46)
invenit.

quantum quidem videmus, tacentibus Asconius summatim quidem
Clodi numerum servorum exhibet (p. 27, 19—24) atque Milonis
comitatum prorsus aliter ac Cicero in oratione (10, 28; 21, 55)
describit, praeterea autem non modo Milonis aut Clodii amicorum,
qui in comitatu erant, sed etiam singulorum gladiatorum nomina
accuratissime recenset (p. 27, 21—28, 4; 28, 10. 11), quos omnes
viros annalibus traditos fuisse vix licet conicere.

Quod autem ad ea pertinet, quae Asconius (p. 28, 1—29, 11.
17—20) praebet, cum haud pauca in oratione !) ipsa legamus, plurima,
ut Plutarchus, Appianus, Dio docuerunt, annalibus, nonnulla, velut
quae apud Asconium p. 28, 7—10 exstant, adeo his solis tradita
esse constet, quid ex ‘actis’ solis sumptum sit, certis quidem finibus
terminare nequimus; ‘acta’ tamen de his quoque rebus ab Asconio,
qui ‘“acta totius illius temporis’ se persecutum esse profi-
teatur (p. 39, 3. 4), esse accita pro explorato habendum est.

Deinde haec (Asc. p. 29, 27—30, 12) ad ‘acta‘ respicere Iu-
dieo: ‘Postulaverunt apud eum (seil. Pompeium) familiam Milonis,
item Faustae uxoris eius exhibendam duo adulescentuli, qui Appü
Claudii ambo appellabantur; qui <filii, erant C. Claudi, qui frater
fuerat Clodi, et ob id patrui sui mortem velut auctore patre per-
sequebantur. Easdem Faustae et Milonis familias postulaverunt
duo Valerii, Nepos et Leo, et L. Herennius Balbus. P. Clodi quo-
que familiam et comitum eius postulavit eodem tempore Caelius;

1) Quod Asconius (p. 28, 20—23) scribit uno die post, quam Clodius
occisus erat, complures notos homines elisos esse, inter quos C. Vi-
bienum senatorem, hoc cum iis pugnat, quae legimus apud Ciceronem (pro
Mil. 14, 37) illum senatorem vitam amisisse, cum Q. Hortensius in Clodium
adesset Ciceroni. Quod quomodo explicandum sit, hominum doctorum dis-
sident sententiae. Ego neque editoribus Halmio Richterove (adnot. ad Cic.
l. ec.) illo loco Ciceronem aut consulto aut invitum errasse putantibus assen-
tior, cum et hoc Ciceronis mendacium statim cognitum Miloni magis ob-
futurum fuerit quam profuturum, et ea quoque, quam scholiasta tuetur, nar-
ratione orator ad clientem suum commendandum, Clodii partes criminandas
facillime uti potuerit, neque Rinkesium (Mnemos. X p.216 sq.), qui voce ‘elisi’
mutata in ‘visi’ verba ‘inter quos . . . senator’ ut interpolata proscribit, probo,
quod sive ‘elisi’ sive ‘visi’ legimus, nomen aliquod illorum notorum homi-
num desideratur, ita ut iis, quae Rinkes vult, verbis deletis ea, quae ante-
cedunt, supervacanea videantur. Equidem hanc Ciceronis et Asconü disere-
pantiam codicum lectione non sollicitata sic expediverim, ut commenta-
torem, cum in ‘actis’ illo die turbulentissimo complures homines esse elisos
et simillimum in modum Vibienum perüsse in oratione legisset, has duas
res inter se diversas confundentem errasse coniciam.

familiam Hypsaei et Q. Pompeiü postulavit..... Adfuerunt Mi-
loni Q. Hortensius, M. Cicero, M. Marcellus, M. Calidius, M. Cato,
Faustus Sylla. Verba pauca Q. Hortensius (fecit) dixitque liberos
esse eos, qui pro servis postularentur; nam post recentem caedem
manu miserat!) eos Milo sub hoc titulo, quod ze suum ulti
essent. Haec agebantur mense intercaları.’

Porro Asconius (p. 31, 17—27; 33, 22—25) ‘actis’ edoctus
dixisse videtur senatus consulto Pompeium ab interrege Servio Sulpicio
V. Kal. Mart. mense intercalario consulem creatum esse statimque
consulatum iniisse, deinde post diem tertium duas leges ex 8. O.pro-
mulgasse, alteram de vi, alteram de ambitu. Quodsi negaverit
quispiam scholiastam de his rebus ‘acta’ adiisse, cum (ut Dio XL
50 sqq. et Plutarchus vit. Pomp. c. 54; vit. Gaton. min. c. 47
ostendunt) annales illa S. C. satis fuse enarraverint, tamen ‘acta’
quoque a Ciceronis interprete esse adhibita propterea teneo, quod
bis, quo die singula facta sint, accuratissime traditur.

Contra, quae commentator (p. 32, 12—27) exhibet: “T.) Mu-
natıus Planeus tr. pl. produxerat in contionem M. Aemilium Phi-
lemonem, notum hominem, libertum M. Lepidi, (qui) se dicebat
paritergue secum quattuor liberos homines iter facientes super-
venisse, cum Clodius oceideretur, et ob id cum proclamassent, ab-
reptos et per duos menses in villa Milonis praeclusos fuisse; ea-
que res seu vera seu falsa magnam invidiam Miloni contraxerat.
Itemque Munatius et Pompeius tribuni plebis in rostra produxe-
rant triumvirum capitalem eumque interrogaverant, an Galatam
Milonis servum caedes facientem deprehendisset. Ille dormientem
in taberna pro fugitivo prehensum et ad se perductum esse respon-
derat. Denuntiaverunt tamen triumviro, ne servum remitteret:
sed postera die Caelius tr. pl. et (Q.) Manilius Cumanus collega
eius ereptum e domo triumviri servum Miloni reddiderant’, utrum
ex 'actis’ petita sint an, cum Philemonis testimonium reo magnam
contraxisse invidiam atque in universum de his rebus se ‘ita com-
perisse' scholiasta (p. 32, 27. 28) scribat, aliunde fluxerint, dis-
ceptari non potest, quamquam concedendum est inter omnes, de
quibus hie cogitari potest, fontes nullius plura quam ‘actorum’ vesti-
gia oceurrere. Mihi quidem res ita expediri posse videtur, ut

1) Milonem post caedem servos manu misisse, quod caput suum ulti
essent, significatum videmus etiam apud oratorem (pro Mil. 21, 57—22, 58).
Praeterea cf. Asc. p. 34, 15—18; 31, 2. 3.

Asconius hoc quoque loco, quae in annalibus adumbrata invenerat,
ex “actis’ suppleverit. (@Quodsi quis statuere maluerit commentato-
rem orationes illorum virorum ipsas exscripsisse, id ideo mihi mi-
nus placet, quod has omnes orationes editas esse neque usquam
traditur neque per se probabile est.

Praeterea Q. Pompeium Rufum et C. Sallustium Crispum et
T. Munatium Plancum!) tr. pl. inimieissimas in Milonem et Ci-
ceronem habuisse contiones in ‘actis’ legisse scholiastam (p. 33,
1—4; 37, 5—7. 12—17; 44, 7-10; 45, 12—19; 46, 14—17) iis
confirmatur, quae Asconius p. 43, 16—22 et p. 39, 7—16 praebet.

(Juod autem (p. 34, 2-6) Milonem nova lege postulatum esse
a duobus Appiis Claudiis adulescentibus isdem, a quibus antea fa-
milia eius fuisset postulata, itemque de ambitu ab isdem Appiis
et praeterea de vi a Q. Patuleio et L. Cornificio, de sodalieiis etiam
a P. Fulvio Nerato, quamqguam accusationes ipsas alibi quoque
commemoratas esse et ex Asconil 2) et ex Dionis XL 53, 2 ver-
bis?) recte conceludi potest, tamen nomina, quae multa affert,
aliunde atque ex ‘actis’ transscribere vix potuit.

Denique in argumento eodem iure plurima eaque gravissima
eorum, quae Asconius p. 34, 10—35, 5; 35, 15—27; 36, 4—8
narrat, ‘actis’ tribuenda esse, quamvis nonnulla ex his rebus alibi*)
quoque legerit, color totius narrationis apertissime indicat. Asco-
niana enim haec sunt (p. 34, 10—35, 5): ‘Divinatio de ambitu aceu-
satorum facta est quaesitore A. Torquato, atque ambo quaesitores,
Torquatus et Domitius, prid. Non. April. reum adesse iusserunt. Quo die
Milo ad Domiti tribunal venit, ad Torquati amicos misit; ibi postulante
pro eo M. Marcello obtinuit, ne prius causam de ambitu diceret, quam
de vi iudicium esset perfectum. Apud Domitium autem quaesitorem
maior Appius postulavit a Milone servos exhiberi numero IV et L, et
cum ille negaret eos qui nominabantur in sua potestate esse, Domi-
tius ex sententia iudicum pronuntiavit, ut ex servorum suorum numero
accusator quot vellet ederet. Citati deinde testes secundum legem

1) Praeterea cf. Schol. Bob. p. 280, 1—8.

2) Asc. p. 34, 6—9: ‘Postulatus autem erat et de sodaliciis et de ambitu
ea spe, (guod) primum iudicium de vi futurum apparebat, quo eum dam-
natum iri confidebant nec postea responsurum.’

3) Quod Dio 1. c. 0 Milov Exi uev Toirgo (scil. de ambitu) or Esjxydn,
TO yao Too gorov Eyaınua ueilov eiyer scribit, ea, quae apud auctorem, quo
utebatur, legerat, non recte reddidit; cf. Asc. p. 34, 10—15; 48, 4—11.

#4) cf. Cic. pro Mil. 17, 46; 22, 58. 59; Dionem XL 52, 2.

quae, ut supra!) diximus, iubebat, ut prius quam causa ageretur
testes per triduum audirentur, dieta eorum iudices confirmarent,
quarta die adesse omnes in diem posterum iuberentur ac coram
accusatore ac reo pilae, in quibus nomina iudicum inscripta essent,
aequarentur; dein rursus postera die sortitio judicum fieret unius et
LXXX: qui numerus cum sorte contigisset, ei protinus sessum
irent; tum ad dicendum accusator duas horas, reus tres haberet,
resque eodem die illo iudicaretur; prius autem quam sententiae
ferrentur, quinos ex singulis ordinibus accusator, totidem reus
reiceret, ita ut numerus iudicum relingueretur qui sententias fer-
rent quinquaginta et unus. Primo die datus erat in Milonem
testis (C.) Causinius Schola, qui se cum P. Clodio fuisse, cum is
oceisus esset, dixit, atrocitatemque rei factae quam maxime po-
tuit auxit.'

Praeterea estin argumento (p. 30, 14—31, 5) oratio, quam trice-
simo fere die post Clodium oceisum in senatu habuitQ. Metellus Seipio,,
reddita his verbis: ‘falsum esse dixit (seil. Seipio), quod Milo sic
se defenderet ** * et?); Clodium Aricinos decuriones alloquendi
gratia abisse, profectum cum sex ac XX servis; Milonem subito
post horam quartam, senatu misso, cum servis amplius CCC ar-
matis obviam ei contendisse et supra Bovillas inopinantem (in)
itinere aggressum; ibi P. Clodium tribus vulneribus acceptis Bo-
villas perlatum; tabernam in quam perfugerat expugnatam a Mi-
lone; semianimem Clodium extractum ........ in via Appia occi-
sum esse anulumque eius ei morienti extractum; deinde Milonem,
cum sciret in Albano parvolum filium Clodi, venisse ad villam, et
cum puer ante subtractus esset, ex servo Halicore quaestionem
ita habuisse, ut eum articulatim consecarent; vilicum et duos prae-
terea servos iugulasse; ex servis Clodi, qui dominum defenderant,
undecim esse interfectos, Milonis duos solos saucios factos esse:
ob quae Milenem postero die XII servos, qui maxime operam na-
vassent, manu misisse populoque tributim singula milia aeris ad
defendendos de se rumores dedisse’3). Haec oratio res singulas
accuratissime describens prima specie ‘senatus actis’ reddenda
videtur; sed cum Asconium ea non exscripsisse viderimus
(p. 58 sq.), sic ad ‘acta populi’ eam redire suspicor, ut aut ex “senatus

!) cf. Asc. p. 31, 20—27; Dionem 1. ce. |

2) C. Halm post ‘defenderet’ haec fere verba ‘ut insidias sibi factas esse
diceret’ intercidisse iure opinatur. _

3) Praeterea cf. Asc. p. 29, 16. 17.

actis’ in ‘diurna’ recepta aut in actione quoque ipsa commemorata
fuerit, velut (Asc. p. 39, 7 sqgq.) ‘actis’ testibus T. Munatius Kal.
Mart. in contione ea exposuit, quae pridie in senatu acta erant.

In ipsa Milonianae enarratione ex ‘actis’ scholiasta
(p. 37, 25. 26) comperisse videtur post biduum medium, quam
Clodius oceisus esset, interregem primum proditum esse M. Aemi-
lum Lepidum. Quod autem Asconius sequentibus verbis!)
(p. 37, 28—38, 10) de domo interregis frustra oppugnata?) narrat,
quamquam iam inde, quod oppugnationem aedium ıillarum contra
rem publicam factam esse senatum decrevisse Asconio ipso teste
(p. 39, 3—7) ‘acta’ praebebant?), hanc rem ipsam fusius in ‘actis’
fuisse relatam conicere possumus, tamen, cum in commentatoris
verbis insint, quae ab ‘actorum’ narrandi ratione sunt aliena, ut
graviora solum moneam, ‘recentem invidiam Milonis fuisse’ et Cor-
neliae, Lepidi uxoris, ‘castitatem pro exemplo esse habitam’ (Asec.
p. 37, 28. 29; 38, 5. 6), hoc loco de alio praeterea fonte cogitan-
dum est?®).

Similiter, si, quae interpres p. 41, 7—11 praebet ‘Pisone et
Gabinio coss. pulso Cicerone in exilium, cum III. Idus Sextiles
Pompeius in senatum venit, dicitur servo P. Clodi sica exeidisse,
eaque ad Gabinium consulem delata dictum est servo imperatum &
P. Clodio, ut Pompeius oceideretur. Pompeius statim domum re-
diit’ cum Ciceronis5) (pro Mil. 7, 18. 19; de har. resp. 23, 49;
pro Sest. 32, 69; in Pis. 12, 28) narratione comparamus, quoniam
Asconius certum diem, quo illud factum sit, nominat atque etiam
plura quam Cicero praebet, de his quoque rebus ‘acta’, praesertim cum
paulo infra (p. 41, 13) expresse laudentur, adhibita esse probabile
est. At ex illo die Pompeium domi se tenuisse (p. 41, 11. 12)
vix in ‘actis’ scriptum fuerit ®).

Postremo quin omnia, quae legimus apud Asconium p. 45, 6—
46,2; 47, 16-23; 48, 3 usque ad finem huius commentarii ab
‘actis’ fere solis originem duxerint, universa narrationis indole exa-
minata non dubitamus. Verba haec sunt:

1) Praeterea cf. Asc. p. 29, 6—8.

2) Etiam scholiasta Bobiensis haec narrat p. 281, 9—14.

3) Cicero haec tangit pro Mil. 5, 13.

+) Quae scholiasta Bobiensis p. 280, 33—281, 14 exhibet, ex Asconio
ipso fluxisse videntur: cf. Kiessling-Schoell praef. p. XX n. 1.

5) Praeterea cf. Plut. vit. Pomp. c. 49.

€) cf. Cie. pro Mil. 7, 18. 19; pro Sest. 32, 69; 39, S4; Plut. 1. c.; Schol.
Bob. p. 344, 21—26.

1) Asc. p. 45, 6 sqq.: ‘dixerat (scil. Q. Pompeius Rufus tr. pl.) in
contione paucis post diebus quam Clodius erat oceisus: Milo de-
dit quem in curia cremaretis: dabit, quem in Gapitolio
sepeliatis. In eadem contione idem dixerat — habuit enim
eam a. d. VIII. Kal. Febr. — cum Milo pridie, id est IX. Kal.
Febr., venire ad Pompeium in hortis eius voluisset, Pompeium ei
per hominem propinguum misisse nuntium, ne ad se veniret.
Prius etiam quam Pompeius IH. consul crearetur, tres tribuni,
Q. Pompeius Rufus, C. Sallustius Crispus, T. Munatius Plancus,
cum quotidianis contionibus suis magnam invidiam Miloni propter
oceisum CGlodium excitarent, produxerant ad populum Un. Pom-
peium et ab eo quaesierant, num ad eum delatum esset illius
quoque (rei) indicium, suae vitae insidiari Milonem. Responderat
Pompeius: Lieinium quendam de plebe sacrificulum, qui solitus
esset familias purgare, ad se detulisse servos quosdam Milonis
itemque libertos!) comparatos esse ad caedem suam, nomina quo-
que servorum edidisse; (se, ad Milonem misisse, ut eos in pote-
state sua haberet; a Milone responsum esse, ex lis servis quos no-
minasset partim neminem se unquam habuisse, partim manu-
misisse; dein, cum Licinnum apud se haberet, ...... Lucium
quendam de plebe ad corrumpendum indicem venisse; qua re
cognita In vincla eum publica esse coniectum. Decreverat enim
senatus, ut cum interrege et tribunis plebis Pompeius daret operam,
ne quid res publica detrimenti caperet.'

2) Asc. p. 47, 16 sqqg.: ‘Peracta utrimque causa singuli qui-
nos accusator et reus senatores, totidem equites (et) tribunos aera-
rios reiecerunt, ita ut unus et L sententias tulerint. Senatores
condemnaverunt XII, absolverunt VI; equites condemnaverunt XII,
absolverunt IV; tribuni aerarıi condemnaverunt XIII, absolverunt III.
Videbantur non ignorasse. iudices inscio Milone initio vulneratum
esse Clodium, sed compererant post quam vulneratus esset iussu
Milonis oceisum’. | |

3) Asc. p. 48, 3 sqq.: ‘Damnatum autem (scil. Milonem)
opera maxime Appi Claudi pronuntiatum est. Milo postero die
nova lege factus reus ambitus ?) apud Manlium Torguatum absens
damnatus est. Illa quoque lege accusator fuit eius Appius Claudius,
et cum ei praemium lege daretur, negavit se eo uti. Subscripserunt

1) Servos tantum nominat Cicero pro Mil. 24, 65.
2) Praeterea cf. Asc. p. 34 4—9; Dionem XL 53, 2.

‘1

ei (in, ambitus iudicio P. Valerius Leo et Cn. Domitius Cn. f. Post
paucos dies quoque Milo apud M. Favonium quaesitorem de soda-
lieiis damnatus est accusante P. Fulvio Nerato, cui e lege praemium
datum est. Deinde apud L. Fabium quaesitorem iterum absens
damnatus est de vi: accusavit L. Cornifieius et Q. Patulcius. Milo
in exilium Massiliam intra paucissimos dies profectus est. DBona
eius propter aeris alieniı magnitudinem semuncia venierunt.

Post Milonem eadem lege Pompeia primus est accusatus
M. Saufeius M. f., qui dux fuerat in expugnanda taberna Bovillis
et Clodio oceidendo!). Accusaverunt eum L. Cassius, L. Fuleinius
C. f., C. Valerius; defenderunt M. Cicero, M. Caelius, obtinuerunt-
que ut una sententia absolveretur. Condemnaverunt senatores X,
absolverunt VIII; condemnaverunt equites Romani IX, absolverunt
VII; sed ex tribunis aeraris X absolverunt, VI damnaverunt:
(manifestumgue odium Clodi saluti Saufeio fuit, cum eius vel
peior causa quam Milonis fuisset, quod aperte dux fuerat expugnan-
dae tabernae). Repetitus deinde post paucos dies apud C. Con-
sidium?) quaesitorem est lege Plautia de vi, subscriptione ea quod
loca publica oceupasset et cum telo fuisset; nam dux fuerat ope-
rarum Milonis. Accusaverunt C. Fidius, Un. Aponius Cn. £., M.
Seu8 „wa rasasa Sex. (/.); defenderunt M. Cicero, M. Terentius
Varro Gibba. Absolutus est sententiis plenius quam prius: graves
habuit XIX, absolutorias duas et XXX; sed e contrario hoc ac priore
iudicio accidit: equites enim ac senatores eum absolverunt, tribuni
aerariı damnaverunt.

Sex. autem Clodius, quo auctore corpus Clodi in curiam illa-
tum fuit?), accusantibus C. Caesennio Philone, M. Alfidio, defen-
dente T. Flacconio, magno consensu damnatus est, sententiis sex et
XL; absolutorias quinque omnino habuit, duassenatorum, tres equitum.

Multi praeterea et praesentes et cum citati non respondis-
sent damnati sunt*): ex quibus maxima pars fuit Clodianorum.'ö)

Caput VI. De reliquis fontibus.

Praeterea Asconius consuluit Tironis ‘vitam Ciceronis,
cuius librum IV se inspexisse profitetur p. 43, 10. 11. Quo Cice-

1) cf. Asc. p. 28, 6—11. |

2) cf. Kiessling-Schoell praef. p. XLII.

3) cf. Asc. p. 7, 2-5; 29, 2. 3.

*, cf. Dionem XL 55, 1.

5) ‘Actorum’ vestigia fortasse agnoscas etiam in iis, quae leguntur apud .
Asc. p. 42, 20—27 et apud Schol. Bob. p. 330, 20—23; 336, 26-337, 2.

ronis liberti testimonio quod Kiesslingius Schoelliusgque scholiastam
ita usum esse scribunt?), ut illius auetoritati non nimium tribuisse
videatur, vereor ut recte iudicaverint, cum in ipsis Asconii verbis
nullam huius suspicionis ansam animadverterim.

Porro duo loci, quamquam ad Tironis fidem a commentatore
non diserte revocantur, tamen ex illius ‘vita Ciceronis’ petiti videntur.
Tradit enim Asconius p. 4, 20—22 ‘Ciceronem filiam post mor-
tem Pisonis generi P. Lentulo collocavisse, apud quem
illa ex partu decesserit’ isdem fere verbis quibus Plutarchus
in Ciceronis vit. cap. 41: yrjuavrı Ö’ aücı (seil. Ciceroni) uer' 0% 7r0-
Avv 400v0v Ivyarno anedaveriarovoa svaga AkvrAm, Tour
yaoEyaundn era vnvlleiowvog Toi mgoT£gov avögog Te-
Aevrnv, ubi Tironianam Ciceronis vitam pro fonte habendam esse
paene certum est, quippe quam Plutarchum in hoc libello praeter Ci-
ceronis librum zregi Urrareiag maxime exscripsisse probabile sit2).
Nam etsi paulo supra (p. 4,20) Fenestellam laudat scholiasta, tamen
hoc loco, praesertim cum non raro vel paucos versus ex compluribus
fontibus congessisse videatur, eundem ab eo arcessitum esse minime
necesse est?). Altero loco (p. 14, 1—8) traduntur haec: ‘Fuit....
Pupius Piso eisdem temporibus quibus Cicero, sed tanto aetate maior,
ut adulescentulum Ciceronem pater ad eum deduceret, quod in eo et
antiquae vitae similitudo et multae erant litterae: orator quoque
melior quam frequentior habitus est“). Biennio tamen serius quam
Cicero consul fwt; triumphavit procos. de Hispania, Q. Hortensio
Q. Metello Cretico coss., * #5) ante Ciceronis consulatum.’ Quamquam
enim Cicero ipse (Brut. 68, 240; 90, 310) se cum M. Pupio Pi-
sone cum amieitia tum studiis exercitationibusque coniunctum fuisse
scribit, tamen Asconius, cum plura praebeat, alium quoque fontem
de his rebus inspexerit oportet; hanc autem narrationem ex Üice-

1) Praef. p. XIII.

2) cf. H. Peter, die Quellen Plutarchs p. 129 sqg.

°) Quod nonnulli putarunt ea, quae Asconius et Plutarchus de P. Len-
tulo, Ciceronis genero, tradunt, cum Cicero ipse (ad Quint. fr. II 4; IL5;
ad fam. I 7, 11) Crassipedem quendam ut sponsum filiae suae commemoret,
a veritate abhorrere, tamen quoniam de illis nuptiis ipsis nihil usquam legi-
tur, desponsam modo Tulliam ante Ciceronis in Ciliciam profectionem, num-
quam collocatam fuisse Crassipedi statuendum est: cf. Madvig |]. c. p. 68.

*) Ea, yuae interpres de Pisonis doctrina et fama oratoria scribit, cum
Ciceronis iudicio consentire supra (p. 18) demonstravimus.

5) Post vocem ‘coss.’ verba ‘annis VI’ inserenda esse opinor.

ronis vita Tironiana originem ducere, si res ipsas. contemplamur,
verisimile est. | Ep

T. Pomponii Attiei annalem, quamquam bis (p. 12, 10.11;
‘68, 17) tantum a scholiasta commemoratur, tamen saepius ab eo
adhibitum esse ex ratione, qua laudatur, concludere licet. Asconius
p. 68, 1ösqq. Tuditano, Attico, Livio auctoribus primum duos solos tri-
bunos plebis esse creatos, Livio tamen et Tuditano testibus tres prae-
terea ab illis duobus sibi collegas cooptatos esse narrat atque illos
duos, qui primi ereati essent, L. Sieinium L. f. Velutum, L. Albi-
nium C. f. Patereulum fuisse. Haec nomina non ex Livio, quippe
qui II 33 ‘C. Lieinium’ et ‘L. Albinum’ commemoret, ‘Sicinium'
autem cooptatum esse narret, sumpsit Asconius, sed ex Attico
aut Tuditano, qui hoc uno loco eitatur?).

Aut isdem scriptoribus aut alteri utri debere videtur Asconius,
quod pontificem maximum, per quem decem tribuni plebis ereati
essent, M. Papirium fuisse (Asc. p. 69, 7. 8) tradit, siquidem Li-
vius nullam huius mentionem fecit; sed nomina trium consularium
legatorum ad plebem placandam missorum (Asc. p. 69, 6. 7),
quippe quae etiam a Livio III 50, 15 commemorata sint, fortasse
apud omnes tres scriptores tradita repperit.

M. Terentium Varronem, cuius librum III de vita populi
Romani laudat Asconius p. 12, 12, et ipse adiüt et apud lulium
Hyginum in libro priore de viris claris exscriptum legit(p.12,4— 7).

De M. Aemilio Scauro, qui pater illius erat, quem Cicero de-
fendit, Asconius haec narrat (p. 18, 20—--19, 5): ‘Cn. Domitius,
qui consul fuit cum (C.) Cassio, cum esset tribunus plebis, iratus
Scauro, quod eum in augurum) collegium non cooptaverat, diem
ei dixit apud populum et multam irrogavit, quod eius opera sacra
multa populi Romani deminuta esse diceret. Crimini dabat sacra
publica populi Romani deum penatium, quae Lavini fierent, opera
eius minus recte casteque fieri. Quo erimine absolutus est Scaurus
quidem, sed ita, ut a tribus tribubus damnaretur, a XXXIl

1) De primis tribunis plebis cf. Mommsen, Roem. Staatsrecht II?
p. 274 sqq.; Becker, Handbuch der roem. Alterthuemer II 2 p. 250 sqq.

2) Ab Asconio discrepat Suetonius, qui (vit. Neron. c. 2) Cn. Domitium
in tribunatu, pontificibus offensiorem, quod alium atque se in patris sui
locum cooptassent, ius sacerdotum subrogandorum a collegiis ad populum
transtulisse memoriae prodit: cf. Drumann III p. 15n. 99; C. Bardt ]. c. p. 22.

absolveretur, et in his pauca puncta inter damnationem et abso-
lutionem interessent’.

Asc. p. 19, 11—17: ‘Q. Servilius Caepio Scaurum ob legationis
Asiaticae invidiam adversus leges pecuniarum captarum reum
fecit repetundarum lege quam tulit Servilius Glaucia. Scaurus
tanta fuit continentia animi et magnitudine, ut Caepionem contra
reum detulerit et breviore die inquisitionis accepta effecerit, ut ille
prior causam diceret; M. quoque Drusum tribunum plebis cohor-
tatus sit, ut iudicia commutaret.’

Asc. p. 19, 22—20, 9: ‘Italico bello exorto, cum ob socüs
negatam civitatem nobilitas in invidia esset........ Q. Caepio
vetus inimicus Scauri sperans se invenisse sequestrem opprimendi
eius egit, ut Q. Varius tr. pl. belli concitati crimine adesse apud
se Scaurum iuberet annorum LXXII. Ille per viatorem accersitus,
cum ıam ex morbo male solveretur, dissuadentibus amieis, ne se
in illa valetudine et aetate invidiae populi obiceret, innixus nobi-
lissimis juvenibus processit in forum, deinde accepto respondendi
loco dixit: „Q. Varius Hispanus M. Scaurum principem senatus so-
cios in arma ait convocasse; M. Scaurus princeps senatus negat;
testis nemo est: utri vos, Quirites, convenit credere?‘ Qua voce
ita omnium commutavit animos, ut ab ipso etiam tribuno dimit-
teretur.’

Asc. p. 20, 18 —23: ‘Scaurus ita fuit patricius, ut tribus supra
eum aetatibus iacuerit domus eius fortun.. Nam neque pater
neque avus neque etiam proavus (ut puto, propter tenues
vpes et nullam vitae industriam) honores adepti sunt; itaque
Scauro aeque ac novo homini laborandum fuit.’

Asc. p. 24, 11—13: ‘Paternus avus proavusque Scauri.....
humiles atque obscuri fuerunt.'

Videmus igitur orationem ita compositam, ut omnia ad Scauri
laudem spectent. Nam hunc a Cn. Domitio et aQ. Caepione propterea
tantum in crimen vocatum esse legimus, quod illi inimicitia,
ira, odio incensi Scaurum se ita facile oppressuros esse sperabant.
Deinde eius continentia animi et magnitudo, industria et contentio
honorum nimiis laudibus tolluntur, denique quanta apud suos flo-
ruerit auctoritate praedicatur atque ad verbum praeclara illa de-
fensio redditur, quam apud Q. Varium auctore Q. Caepione accusatus
habuit. Propter hunc ipsum narrationis colorem Asconius ab ea mihi

pendere videtur ‘vita’, quam ille Scaurus de se ipse composuit?),
cui sententiae haud mediocriter ea res patrocinatur, quod idem
Scaurus a Sallustio (bell. Iug. 15, 3; 28—30; 40, 4. 5) et Plinio
(h. n. XXXVI 113) tamquam vir maxime improbus describitur.

Neque alia nos defieiunt argumenta. Etenim ad ea, quae scholiasta
de paupertate et ignobilitate Scauri patris et avi et proavi scribit,
optime quadrat, quod Valerius Maximus IV 4, 11 Scaurum in ‘vita’ sua
de patris egestate verba fecisse testatur. Quocum consonat Aurelius
Vietor q. f. (de vir. ill. 72): ‘Marcus Aemilius Scaurus (seil. rei pater)
nobilis, pauper; nam pater eius, quamvis patrieius, ob paupertatem
carbonarium negotium exercuit’, idemque scriptor (]. c.) illam defensio-
nem?) simillime atque Asconius (Asc. p. 20, 5—8) sic exhibet:
‘Varius Sucronensis Aemilium Scaurum ait socios ad arma coegisse,
Scaurus negat; utri potius credendum putatis?’

Hune quoque scriptorem de Scauro ipsius ‘vitam’ sane alio
intercedente auctore compilasse W. 8. Teuffelius?) suspicatus est.

Asconium tamen sua non ex illa ‘vita’ ipsa, sed alio auctore
interposito sumpsisse inde concludo, quod Scaurum vix effugisse
damnationem in illa ‘vita’ certe non legebatur.

Itaque nunc quaestio est, quem scriptorem scholiasta du-
cem secutus sit. Sallustium respiciendum non esse iam supra
diximus neque magis de Livio cogitandum esse crediderim. Va-
lerıus Maximus quidem, si non ipse ‘vitam’ inspexit, id quod

1) cf. Cie. Brut. 29, 112; Hermannum Peter, veterum historicorum
Rom. reliquiae I p. CCLIX; historice. Rom. fragm. p. 118—120.

2) Valerius Maximus III 7, 8 Scaurum sic causam dicentem faeit:
‘...Varius Severus Sucronensis Aemilium Scaurum, regia mercede corruptum,
imperium populi Romani prodidisse ait. Aemilius Scaurus huic se affinem
esse culpae negat: utri creditis?”’” Nimirum Valerius, cum Scaurus praeterea
ab eodem Q. Caepione postulatus esset, quod in Asiatica legatione pecuniam.
accepisset, his duobus iudiciis confusis Scaurum illa verba repetundarum
reum edidisse refert: cf. Kempf ad Val. Max. l.c. Etiam Quintilianus V 12, 10
illam defensionem (‘Q. Varius Sucronensis ait Aemilium Scaurum rem pu-
blicam populi Romani prodidisse, Aemilius Scaurus negat’), sed brevissime
atque ita conceptam tradit, ut ‘rhetore dignior sit quam principe senatus
populi Romani’: cf. Spalding ad Quint. 1. c. Idem etiam in Valerii rela-
tionem cadere mihi videtur; nam ut Quintilianus, ita ille quoque defensio-
nis verba ex fonte rhetorico videtur hausisse, nisi forte Valerius haec ab eodem,
a quo Scauri ‘vitae’ mentio fit, auctore mutuatus rhetorum more trans-
formanit.

5) Pauly Real-Encyclop. I p. 372.

a Kempfio (praef. p. 19) iure negatur, Livium certe non usurpavit,
quod hunc annales tam diligenter aut accurate conscripsisse, ut
etiam singulorum ‘vitas’ pervolveret — nedum illam vitam lau-
daret —, veri est dissimillimum.

Omnino autem, cum ab Asconio, Valerio Maximo, Aurelio Vic-
tore res minutissimas levissimasque de Scauro traditas videamus,
has ex Livio aut ex alio eiusdem generis historico accitas esse negan-
dum est, quippe qui, etiamsi per alium scriptorem illam ‘vitam’ adhi-
buissent, in historia tot saeculorum enarranda res unius viri tam
copiose ac fuse persequi non possent.

Aurelius vero ıipse praeter alias causas!) ideo ‘'vitam’ ex-
scripsisse non putandus est, quod Scaurum ‘lIugurthae pecunia
viectum esse’ tradit.

(uam ob rem illorum scriptorum is fuit auctor qui non integram
memoriam populi Romani tractaret, sed singulorum tantum vi-
rorum excellentium vitas componeret. Quorum in numero, quoniam
' Varro, Santra, Nepos, Hyginus soli sunt respiciendi?), de Hygino
potissimum cogitandum esse conicio, cuius librum ‘de viris claris’
ab Asconio compilatum esse certum est. Quae opinatio ad verum
eo propius accedere videtur, quod ab Aurelio praecipue Hyginum
ipsum vel potius eum auctorem adhibitum esse, qui illius libros
retractavit, egregie, ut arbitror, Hildesheimerus (l. c. p. 23—25)
demonstravit atque ipsum Valerium Maximum praeter alia etiam
Hygini opera excerpsisse pro explorato habendum est).

Nec non Valerii Antiatis vestigia inveniuntur, cuius annales
Asconius bis (p. 12, 1; 61, 22) eitat. |

(Juorum locorum alterum, quoniam plenius de eo disputan-
dum est, ne quid obscuri relinquatur, totum exscribam. Asconiug
(p. 12, 1—4) haec praebet: ‘«“M.) Valerio Maximo, ut Antias tradidit,
inter alios honores domus quoana publice aedificata est in Palatio,

) cf. H. Hildesheimer, de libro, qui inscribitur de viris illustr. urbis
Romae, quaestiones histor. (Berolini 1880) p. 12 sqg.

2) Hos et Suetonium apud Romanos de viris illustribus scripsisse tradit
Hieronymus (proleg. ad Dextrum in libr. de vir. ill. t. IL. p. 821 ed. Vall. =
Sueton. reliqu. ed. Reiffersch. p. 3); cf. Hildesheimer ]. c. p. 23.

®) cf. Kempf praef. p. 21.

17
cuius exitus, quo magis insignis esset, in publicum versus decli-
naretur, hoc est, extra privatum aperiretur.'

Tum scholiasta (p. 12, 4—11) sie pergit: ‘Varronem!) autem
tradere M. Valerio, quia Sabinos vicerat, aedes in Palatio tributas,
Julius Hyginus dieit in libro priore de viris claris, (et) P. Valerio
Volesi filio Publicolae aedium publice2) /ocum sub Veliis, ubi nunc
aedis Victoriae est, populum ex lege quam ipse tulerat concessisse.
Tradunt et Antiochi regis filio obsidi domum publice aedificatam,
inter quos Atticus in annali.’

H. Peterus?) verba Asconi: ‘P. Valerio Volesi fillo — con-
cessisse', cum ea dependentia faceret a sequente voce ‘tradunt’
et conferret cum Plutarcho (vit. Publ. c. 10) tradente: &dexovro
yao ol pihoı Tov Ovahegıov, üyoı ov Torov Ebwaev 6 Önuos adıo
Kal KUTEOKEUAGEV olalav Exeivng UETrgLwregav Orov vov LEoOVv Eorıv
Ovinag srorag Ovoualduevov — quam Plutarchi narratiunculam
ex Antiate manasse opinatur —, ad eundem scriptorem referenda
esse iniuria contendit.

Nam primum errat cum Orellio (ad Cic. 1. c.) illa verba
ad vocem “tradunt' pertinere putans, cum hac lectione recepta et
comparatio M. et P. Valeriorum tollatur et P. Valerius inepte cum
Antiochi regis filio conferatur. Deinde quae commentator de P.
Valerio exhibet, ea omnino non congruunt cum Plutarchi memoria,
siquidem hic P. Valerio et aedium locum a populo datum et domum
ipsam esse aedificatam, ille locum tantum aedium publice Valerio
tributum esse tradit.

Itaque rectius totam enuntiationem (‘P. Valerio — concessisse')
non ad ‘tradunt’, sed ad “Varronem tradere Hyginus dieit’ spectare
iam Rinkesius intellexit, neque tamen particulam ‘et’ ante verba
‘P. Valerio’ iure inseruisse mihi videtur, cum asyndeton nihil
duri aut molesti habeat.

Quod scholiasta Antiate auetore de M. Valerio narrat, isdem
fere verbis deseriptum*) apud Plutarchum (vit. Publ. c. 20) et apud
Dionysium Halicarnasseum V 39 reeurrit, ut Dionysius quoque An-

!) Praeterea Asconius (p. 12, 11—15) compilavit Varronis librum III
‘de vita populi Romani’.

?2) Sic restituit Rinkes Mnemos. X p. 202. Cod. S: ‘repul...cum’;
codd. M et P: ‘repul........ cum’.

®) Die Quellen Plutarchs p. 46.

*) cf. H. Peter I. c.

tiatem!) secutus esse videatur. Utrum autem ea, quae Plutarchus
vit. Publ. e. 10 de P. Valerio?) scribit a Varrone discrepans, ab
Antiate originem ducant, quod H. Peterus statuit, — cum Plutarcho
congruit Livius II 7, qui eodem modo quo Plutarchus deam ‘Vicam
Potam’ nominat et (II 8) Publicolae nomen explicat — an aliunde
fluxerint, in ambiguo relinguendum est. |

Cicero (de har. resp. 8, 16)°) cum P. Valerio ‘locum’ tantum
aedium, sibi contra ‘parietes atque tectum’ publice data esse glorietur,
Varronem sequitur, Plinius (h. n. XXXVI 112) contra P: et M.
Valeriis hune honorem tributum esse et utriusque 'Valerii domum
exitu fuisse insignem scribit. lam vero Plinium, qui Antiatis et
Varronis relationes confudit, Varronem solum exscribere et apud
hune Antiatis narrationem repperisse verisimillimum est*); Varro
igitur Valerii Antiatis sententiam ita commemoraverat, ut suam
ei opponeret?).

Denique Asconius certis auctoribus non nominatis ‘annales
eorum, qui Punicum bellum secundum seripserunt’, de coloniüs Pla-
centia et Cremona se consuluisse affırmat p. 2, 24. 25. Livius qui-
dem (XXI 25) ei hoc loco ad manum non fuisse mihi videtur, cum
permirum esset, si Asconius (p. 3, 8. 9) Livio inspecto de nomi-
nibus III virorum ab illo varie traditis nulla fecisset verba.

Neque vero ad sententiam Kiesslingii Schoelliigque accedere
possum scribentium®) ‘si ex his annalibus sumptum est quod paulo
post (p. 3,9) legitur: eamque coloniam LIll... deductam
esse invenimus, diversi fuisse debent ab annalibus Livii, in
quibus numeri locum, quem colonia deducta secundum temporum

1) Iniuria Mommsen (C. I. L. I p. 285) Dionysium et Plutarchum a
Varrone pendere contendit. |

2) Praeterea cf. Plut. qu. Rom. 91; Aur. Vict. 15; Serv. ad Aen. IV.410.

3) Adde Cic. de rep. II 31, 54.

«) Plinium praeeipue in libro XXXVI Varrone usum esse contendit
A. Furtwaengler, Plinius und seine Quellen ueber die bildenden Kuenste
(annal. philol. supplem. IX) p. 71—74. Praeterea cf. Urlichs, die Quellen-
register zu Plinius’ letzten Buechern (Virceburg. 1878) p. 15.

5) Si ea, quae Plutarchus de P. Valerio tradit, re vera ex Antiate
fluxerunt, facillime illud explicatur, quod Varronis verba apud Asconium p. 12,
8 “ubi nunc aedis Vietoriae est’ similiter apud Plutarchum et Livium redeunt.

6) Praef. p. XI.

ordinem obtinet, indicantes non adduntur. Nam si Livii verba
cum nostro scriptore et Polybio III 40 comparamus, illum satis
breviter de hac re narrare videmus, ut ea, quae recentiores illi
editores in Livii verbis desiderant, item ut numerum colonorum
alilaque ab eo omissa quidem, tamen in fontibus inventa esse veri
non dissimile sit.

Huc accedit, quod Livius iam in libro XX, ut ex periocha
apparet, hanc rem narraverat, ubi fortasse tempus !) coloniarum
deductarum non minus accurate quam apud Asconium definitum
erat. Hoc autem constare videtur, Asconium de illis coloniis non
Livium (XXI 25) ipsum ante oculos habuisse, id quod nos non
impedit, quominus nonnullos annales, quibus Livius usus sit, com-
mentatorem quoque exscripsisse sumamus, eos dico, quos Livius
(l. e.) significat verbis ‘Lutati nomen haud dubium est; pro Annio
Servilioque M.’ Acilium et C. Herennium habent quidam an-
nales, alii P. Cornelium Asinam et C. Papirium Ma-
sonem.'

Totus enim Asconii locus, quod ad noınina III virorum attinet,
mirum quantum corruptus est, maximeque suspecta esse nomina
Cn. Pompei Magni et Cn. Cornelii Seipionis auctoribus Peri-
zonio et Madvigio recte Kiesslingius et Schoellius adnotaverunt,
quae ex antecedentibus versibus (p. 2, 27. 30) falsum in locum
irrepsisse iustaque sustulisse nomina mihi videntur.

Itaque loco horum duorum nominum leectio ‘C. Lutatius’2) re-
stituatur necesse est, quod nomen et a Livio ut certissimum et a
Polybio traditur, nec minus P. Papirium Masonem,' quod nomen
apud Asconium p. 3, 8. 9 legimus, secundum Livianam memoriam
mutem in C. Papirium Masonem.

Quod si ita statuimus, Polybium quoque, quippe cui cum scho-
lıasta prorsus conveniat, etsi pauca eaque levia omittat aut
addat, ex isdem quibus Asconium hausisse fontibus suspicari
licet 3).

Quorum vero illi annales fuerint, quamquam accuratius ex-

') Sed si O. Hirschfeld (zur Geschichte des latin. Rechts p. 5) locum
Asconii recte restituit, scholiasta omnino non de temporuın ordine deductarum
coloniarum verba fecit; cf. supra p. 25 n. 3.

2) C. Lutatium requiri iam Kiessling et Schoell adnotaverunt ad Asco-
nium p. 3, 9.

®) cf. C. Boettcher in annal. philol. supplem. V p. 379.

pediri non potest, tamen praeter ceteros de Coelio Antipatre !) cogi-
tamus, qui clarissimus huius libelli auctor habetur et a Livio sine
dubio adhibitus est?).

Inter diversas diversorum hominum orationes, quas Asconius
in usum vocavit, primum eam commemorat, quam M. Iunius
Brutus pro Milone?3), etsi non habuit, attamen edidit, quasi
egisset (Asc. p. 36, 11. 12). Scholiastam illam orationem revera
legisse eo probabile fit, quod Bruti rationem Milonis defendendi
Ciceroni opponit et, quae fuerit differentia *), explicat.

Orationem a P. Cominio habitam in C. Cornelium, quem
Cicero defendit, ita laudat p. 54, 12—15, ut illam ‘sumere in
manus’ ‘non solum propter Ciceronis orationes’, ‘sed etiam propter
semet ipsam’ ‘aliguod operae pretium’ esse scribat.

Quid autem Asconius ex illa oratione depromere potuerit,
quamquam nonnulla iam supra p. 10 sq. adumbravimus, nunc
breviter attingam.

Totius igitur causae Cornelianae historiam cum respexeris,
in oratione Cominii5) Asconium non modo ea, quae Cornelio erimini

1) Fortasse addere licet Silenum et L. Calpurnium Pisonem Frugi: cf.
Boettcher 1. c. p. 370 sq.; Ludw. Keller, der zweite Pun. Krieg und seine
Quellen p. 180 sqg.

2) Similiter atque commentator p. 3, 6—8 ‘deducendi (scil. colonias)
fuit causa, ut opponerentur Gallis, qui eam partem Italiae tene-
bant’ scribit Tacitus hist. IIT34: ‘condita erat (scil. Cremona) Ti. Sempronio
P. Cornelio consulibus, ingruente in Italiam Hannibale, pro-
pugnaculum adversus Gallos trans Padum agentes et si qua alia
vis per Alpes rueret’.

3) De oratione, quam Cicero re vera pro Milone habuit, iam dispu-
tayimus p. 5.n. 6.

4) Eandem Bruti orationem Quintilianus III 6, 93; X1, 23 eitat; Spal-
ding, cum ad Quintilianum III6, 93 adnotet nusquam alibi huius orationis
mentionem fieri, erravit, Asconii et scholiastae Bobiensis (p. 276, 14 — 17)
oblitus. Quin etiam similiter atque Asconius exponit Quintilianus,, quae
inter illorum rationem defendendi fuerit diversitas.

5) Asconius p. 52, 14. 15 nomina duorum fratrum Cominiorum, qui Cor-
nelium reum fecerant, Publium et Gaium fuisse tradit, Cicero ipse (pro
Cluent. 36, 100) Publium et Lucium. Beck (l. c. p. 9) Ciceronem se-
quitur, quoniam Asconius multo facilius quam orator eodem anno 66
Cluentium defendens errare potuit; Drumann (II p.613) et Brueckner (I. c.
p. 163) -Asconianam lectionem sequuntur. Fortasse altera utra discrepantia
librariorum neglegentiae debetur, sed eum utrumque nomen semel modo tra-
ditum sit, utra germana sit lectio, incertum est.

dabantur (Asc. p. 5l, 13—16), sed etiam prius iudieium, quod
Manilius disturbaverat, perstrietum repperisse consentaneum est.
Inde igitur eas scholiastae narrationes derivabimus, quibus res Cor-
nelio Manilioque infestae vel Cominio faventes continentur, velut
quae Asconius tradit P. Cassium!) praetorem decimo die, quo
reum adesse iusserat, ipsum non adfuisse, sive avocatum propter
publiei frumenti curam sive gratificantem reo, accusatores vero 4
Manilii ducibus operarum ita oppressos esse, ut accusatione desistere
et nocte se oceultare, denique per tecta ex urbe profugere coge-
rentur (Asc. p. 52, 15—23; 53, 2. 3).

Nee minus opprobrium acceptae pecuniae Cominius refellere
debuit, quam infamiam probabiliter tollere studebat, cum se re-
verti postero die, quo P. Cassius adsedisset, non ausum esse atque
in altero iudicio novos timuisse tumultus, tum demum Manilio
condemnato animum accusationis repetundae sibi rediisse diceret
(Asc. p. 52, 24—27; 53, 1—6), id quod Asconii verba ‘recreavit
se Cominius’ et quae sequuntur ostendere mihi videntur. Prae-
terea accusatorem et de iudicio, quo absens Manilius condem-
natus est, et de hoc viro ipso, quem quasi satellitem Cornelii et
administrum effinxit?), fusius disseruisse, imprimis autem nomina
testimoniaque eorum, qui in Cornelium infesti dixerunt, comme-
morasse, praesertim cum in summa eorum auctoritate ac digni-
tate vel maxime niti posset, non modo Ciceronis?) verbis ‘num in
eo, qui sint hi testes, haesitatis?’, sed etiam eo confirmatur, quod
scholiasta (p. 53, 20—24) Ciceronem ita dixisse seribit, ‘ut et digni-
tatem clarissimorum civium (scil.testium) ..... non violaret et tamen
auctoritate eorum laedi reum non pateretur.. E quibus rebus
cum commentator nonnullas apud defensorem quoque legisse, ut
supra diximus, certe utriusque narrationes inter se comparavit et,

t, Hunc P. Cassium eundem esse arbitrati atque Ciceronis competitorem,
quem Asconius p. 73, 10 et Q. Cicero de pet. cons. 2, 7 L. Cassium dicunt,
viri docti (Drumann II p. 160; Haakh in Pauly Real-Encyel. II p. 200;
Hoelzl 1. c. p. 35; Beck 1. c. p. 10 auctoribus Manutio et Sigonio) prae-
torem quoque L. Cassium scribendum esse statuerunt (Hoelzl 1. c.: Lucii
nomen ‘si non statueremus, aut quando L. Cassius Longinus praetura
functus esset aut qui P. Cassius, praetor a. 688, fuisset plane nesciremus’).
Sed cum praetori praenomen Publii fuisse apud Asconium bis (p. 52, 15.
24) scriptum sit, alium praetorem alium Ciceronis competitorem asseclamque
Catilinae fuisse proclivis est suspicio.

2) Apud Asc. p. 56, 25-57, 5.

s) cf. Cic. apud Asc. p. 70, 24-27; 71, 11—18.

quae ei proxime ad veritatem accedere videbantur, proprio iudicio
adhibito transseripsit.

L. Lucei in Catilinam orationes ita nominat Asconius
p. 82,16, ut eas ab ipso lectas esse appareat. Singula autem, quae
his Asconius debeat, iam propterea enucleare nequimus, quod de
Catilina apud Ciceronem, quaecungue voluit, legere potuit.

Denique C. Caesaris orationes, quas in Cn. Dolabellam
scripsit, se legisse etsi non aperte Asconius profitetur, tamen,
cum filios suos eas legere adnotet, dilucide significavit p. 23,11. 12.

Postremo ea afferam, quae Asconius de suis ipsius temporibus
seribit. Narrat enim p.23, 22—24, 3 domum!)M. Scauri, quem Cicero
defendit, sua aetate possidere Largum Caecinam, qui consul fuerit
cum Claudio (scil. imperatore a. 42 p. Chr.). Tum sic pergit: ‘In huius
domus atrio fuerunt quattuor columnae marmoreae insigni magni-
tudine, quae nunc esse in regia theatri Marcelli dieuntur. Usus
erat iis aedilis... in ornatu theatri, quod ad tempus perquam
amplae magnitudinis fecerat’. lIam vero Plinius (h. n. XVIl 5 sqq.)
Largum Caecinam quendam sibi iuveni lotos ostentasse seribit,
quae in domo fuerint, quam aliquando L. Crassus orator possederit,
praeterea in hac Crassi domo quattuor (Urlichs: sex; cf. Plin.
h. n. XXXVI 7) columnas Hymettii marmoris stetisse, quibus ille
aedilis theatrum excoluerit.

Largum autem Caecinam, quem scholiasta et Plinius comme-
morant, unum eundemque esse inde evinci mihi videtur, quod
nusquam alibi alterius mentio fit, deinde vero, quod Plinius eo
anno, quo Caecina Asconianus consul erat, vicesimum annum egit,
quae res optime quadrat ad Plinü verba se in iuventute sua
lotos apud Caecinam vidisse tradentis.

Sed idem Plinius XXXVI 7 etiam M. Scauri domus mentionem
facit idque ita, ut et Scauri et Crassi domum in Palatio negue
tamen eandem fuisse pateat. Itaque cum Largi Caecinae utram-
que domum fuisse vix statuere liceat, aut commentator erravit
aut Plinrus, quorum huie potius id aceidisse crediderim, cum
eum memoria multo facilius deeiperet quam Asconium, qui de
novissimis?) suis temporibus disputat. Nec difficile, quomodo illa

1) Eandem domum de M. Scauro emisse P. Clodium refert Asconius
p. 28, 23. 24. Praeterea cf. Friedlaender, Sittengeschichte III® p. 81 n. 2,

2) Asc. p. 23, 25: ‘nunc possidet’; paulo infra idem: ‘quaenunc esse in
regia theatri Marcelli dicuntur’ de columnis ibi commemoratis.

—

confusio apud Plinium exorta sit, explicatur, quoniam utraque
domus in Palatio erat atque in atrio eas habebat columnas, quibus
Crassus et Scaurus in aedilitate ad scaenam ornandam usi erant.

Hoc constat!), in Crassi domo fuisse lotos et quattuor sive
sex columnas Hymettii marmoris easque haud ita longas, in Scauri
contra aedibus positas fuisse quattuor columnas insigni magni-
tudine, quas ex Luculleo marmore constitisse Plinius XXX VI 5—7
expressis verbis tradit.

Epimetrum.

Non modo de C. Manilio ipso?), sed etiam de litibus, quibus
ipse implieitus est, homines docti inter se dissident. Testimonia
veterum haec sunt:

C. Manilium apud se praetorem de pecuniüs repetundis a.
688/66 postulatum esse testatur Cicero apud Asconium p. 55, 5. 6.
Deinde Manilium quendam, qui iudicium per operarum duces
turbaverat, absentem damnatum esse a. 689/65 refert Asconius.
p. 52, 2—5. Denique in universum Cicero de disturbato iudicio
Maniliano loquitur apud scholiastam p. 58, 9—14. Praeterea
Cassius Dio XXXVI 44 (27) Manilium apud Ciceronem prae-
torem paulo ante finem anni 66 repetundarum accusatum, causam
autem ipsam propter tumultum non esse peractam exhibet. Hanc
rem esse eandem, quam Cicero apud Asconium p. 55, 5. 6 et Plutar-
chus (vit. Cie. c. 9) narrant, quamvis hic Manilium «Aoszng in ius
vocatum esse falso tradat, inde elucet, quod apud Ciceronem prae-
torem Manilium postulatum esse Plutarchus quoque scribit?).

Scholiasta Bobiensis p. 284, 27—32 praebet haec: ‘cum
C. Manilius post annum tribunatus sui, quem turbulentissime
egerat, causam de maiestate dieturus esset, accusante On. Municio,
id egit per multitudinem conspiratam, ut obsideret eundem Cn.
Muniecium accusatorem suum; cui obsesso auxilium tulit aggregata
bonorum multitudine L. hie Domitius’.

His igitur veterum testimoniis usi homines docti diversa sta-
tuerunt: Hoelzlius (l. c. 40 sqq.) C. Manilium, cum actio de re-
petundis a. 688/66 Dione et Plutarcho testibus ad finem non per-

1) Ad haec cf. Val. Max. IX 1, 4; Quint. V 13, 40.

?) cf. supra p. 39 sqq.

3) cf. C. John annal. philol. supplem. VIII p. 713; Beck I. c. p. 25.
6*

ducta esset, insequente anno Cicerone defendente apud C. Attium
Celsum!) iterum repetundarum reum fuisse, praeterea autem Asconii
(p. 40, 1—7) et scholiastae Bobiensis (l. ec.) verbis adductus, Cn.
Manlium (vel Manilium vel Mallium), qui tr. pl. a. 696/58 fuerit,
anno sequente maiestatis accusatum esse contendit. Sed haec sen-
tentia cum propterea displicet, quod Asconium p. 40 de C. Manilio,
non de Cn. Manlio verba facere cognovimus, tum quod ne exilissima
quidem exstant indicia, quibus C. Manilium bis repetundarum reum
fuisse comprobetur?). Langius?), quae de ©. Manilio tradita sunt®),
ita interpretatur, ut C. Manilium tribunum plebis repetundarum a.
66 apud Ciceronem ultima mensis Decembris die postulatum, iu-
diecium tamen M. Manlio auetore per operarum duces disturbatum
esse contendat. At ne huic quidem viro doctissimo assentiri licet,
_ quoniam Manilium, quem Asconius p. 53, 2 commemorat et Langius
codieis P auctoritatem secutus M. Manilium esse putat, nullum
alium nisi C. Manilium ipsum esse ipsis rebus docemur.
Beckium (]. ec. p. 24 sqg.) si audis, C. Manilius a. 66 de re-
petundis, a. 65 de maiestate accusatus erat, sive propter legem
pernieciosam, quam tulerat tribunus plebis, seu, quod Beckio verisi-
milius videtur, propter iudicium Cornelianum disturbatum (Asc.
p. 53, 2.3). Ad hanc autem causam contra Manilium de maie-
state institutam Beckius Asconii verba, quae exstant p. 53, 3. 4;
58, 9—14, referenda esse existimat?). Praeterea in eadem causa
accusatorem Cn. Municium, defensorem Ciceronem fuisse Beckius
(l. c. p. 30) dieit atque sic pergit: ‘neque tamen (iceronis
arte et industria reus absolutus est; cum enim iudicio conspirata
multitudine disturbato non respondisset, absens condemnatus est’®);
quae unde sumpserit nescio, praesertim cum C. Johnius, quocum
se congruere Beckius praedicat, aliter de hac re iudicet. Hiec
enim tria posuit iudicia; primum videlicet Manilium repetun-
darum accusatum esse (Asc. p. 55), quae causa Dione et Plutarcho

1) ef. Asc. p. 57, 18—20.

2) cf. C. John 1. c. p. 712 sqg.

3) R. A. III? p. 223.

*) Apud Asc. p. 53. 58.

5) Ibi Beck (p. 30) hanc lectionem proponit: ‘cum prima parte anni
C. Manilius, qui iudicium per operarum duces turbaverat, non respondisset
absensque esset damnatus, deinde quod ex S. C. ambo consules praesidebant
ei iudieio, recreavit se Cominius.... ac repetiit Cornelium lege maiestatis’.

°) Similiter iudicat Zumpt 1. c. p. 505 sqgq-

auctoribus non peracta esset; deinde Manilium, maiestatis reum,
prius iudicium per operarum duces turbavisse, altero absentem
condemnatum esse. Nimirum L. Domitium C. Manilio non maie-
statis reo, sed legem de libertinorum suffragiis ferenti!) adver-
satum esse et Beckius et Johnius contendunt, cum scholiastam Bo-
biensem res inter se confudisse recte statuant.

Ego vero ne Johnii quidem opinioni, quamgquam sagacissime est
excogitata, adstipulari possum. Quicumque enim in hac quaestione
versati sunt, omnes Asconi verba (p. 53, 2. 3) ‘Manilius, qui iu-
dieium per operarum duces turbaverat' parum recte interpretati
esse mihi videntur; nam haec ad prius Corneli iudieium (Asec.
p. 52, 12—27) revocanda esse arbitror?), siquidem commentator
de hoc ipso iudicio scribens isdem verbis utitur p. 52, 18 'circum-
venti sunt ante tribunal eius accusatores a notis operarum du-
cibus’3), deinde nisi hic Manilius prius iudicium Cornelianum im-
pedivisset, Cominium illo condemnato se recreavisse scholiasta
(p. 53, 5) nullo pacto scribere potuit; denique si res aliter se ha-
beret, quod Manilius in altero iudicio Cornelii tam saepe nomina-
batur, res esset alienissima.

Quoties enim Cicero Manilium in defensione tangat, ex frag-
mentis affatim apparet; hoc autem oratorem numquam facturum
fuisse nisi coactum a Cominio accusatore, qui Manilium vehemen-
tissime aggressus socium Cornelii descripsisset *), consentaneum est.

Manilium igitur, quippe qui, ne causa Corneliana ageretur,
tumultu effecisset, in eo iudicio, quo absens condemnatus est, non
repetundarum, sed maiestatis reum fuisse iam nemo negabit.
Quod autem ad disturbatum iudiecium Manilianum attinet, cuius
meminit Asconius p. 58, 1, hoc, quoniam Manilius. causam, in quä
maiestatis reus erat, omnino non disturbaverat — sed absens con-
demnatus erat —, ad nihil aliud spectare potest nisi ad accusa-
tionem repetundarum. Hoc iam Langius (l. ce.) perspexit, sed eo
nomine erravit, quod etiam ea, quae apud Asconium p. 53, 1—5
leguntur, ad eandem eausam referebat. Ac sententia mea aliis quo-
que rationibus commendatur. Etenim, cum Asconıus praeter unam
causam maiestatis solam repetundarum accusationem commemoret

E cf. Asc. p. 39, 26 —40,
‚ Solus Beck (p. 24. 26) oe persensit.
a Cicero quoque ‘operarum duces’ commemoravit; cf. Cic. pro On. I
fr. 15 p. 244 ed. ©. F. W. Mueller IV 3.
*) cf. imprimis Ciceronem apud Asc. p. 56, 25 sgq.

(p- 55, 5), disturbatum iudieium, nisi ad hanc pertineret, aliud in-
tellegendum esset, cuius neque commentator ipse neque Cicero
fecisset mentionem '). Jam hoc in Asconio viro diligentissimo in-
credibile videtur, qui, si Manilius re vera bis maiestatis accusatus
fuisset, hoc certe dilucide adnotasset. Aceedit alterum: Dio
scilicet causam repetundarum non peractam esse expressis verbis
testatur, id quod a Plutarcho (vit. Cie. c. 9) nihil de exitu iudieü
referente confirmatur. Hoc enim auctore Manilius exeunte anno 66
apud Üiceronem praetorem repetundarum postulatus est; cum
autem Cicero Manilium prid. Kal. Ian. anni 65 adesse iussisset —
uno die postquam compellatus erat — populus, quoniam in de-
cimum diem rei fere citari solebant, maxime indignatus est;
tum praetor a tribunis in contionem vocatus se Manilium, ne res,
cui magnopere faveret, sequente anno apud alium praetorem age-
retur, iam in posterum, qui postremus esset sui magistratus, diem
eitasse asseveravit; quibus verbis auditis populus summo elatus
gaudio Ciceronem, ut Manilium defendendum suseiperet, oravit,
quod se facturum esse ille pollicitus est. Haec Plutarchus habet,
quae omnia a. d. I. Kal. Ian. anni 65 aceiderunt.

Quamquam autem iudicium ipsum omnino non exercitum esse
Plutarchus silentio praeterit, Dio illud propter tumultum (T«oa-
x05 tıg) quendam impeditum esse scribit, quem cum coniuratione,
quam primam vocant Catilinariam, ratione quadam coniunctum
fuisse etiam Dio et scholiasta (p. 58, 9—15) indicant. Itaque iu-
dieium, etsi nulla eius reperiuntur vestigia, prid. Kal. Ian. re vera
esse institutum, sed auctore Manilio, qui perturbatione — sive
haec a coniuratis?) ipsis facta sive detecta coniuratione orta erat —
callide utebatur, turbatum esse conicere licet.

Quae cum suspicemur, iure opposuerit quispiam Ciceronem,
quippe qui prid. Kal. Ian. anni 65 nondum a magistratu abierit,
se pro Manilio dieturum esse polliceri non potuisse; quam diffi-

!) Scholiastae Bobiensis (l. c.) Manilium maiestatis reum iudieium
suum disturbasse tradentis, quoniam eum etiam de L. Domitio resistente
Manilio vehementer errasse John et Beck agnoverunt, nulla ratio habenda
est, praesertim cum ipsum historiae ignarum fuisse, cui, nisi ad Asconium
rediret, nulla fides tribuenda esset, Madvig (l. c. p. 150—152) demon-
straverit; scholiastam autem Bobiensem, sive aliunde illa hausit (cf. Kiessling-
Schoell praef. p. XX) sive de suo adnotavit, id quod mihi verisimilius vi-
detur, res Manilianas satis intricatas inter se confudisse facile est intellectu.

2) cf. Cic. in Catil. 1 6, 15.

cultatem ita expediverim, ut Manilium iam tum maiestatis accusatum
eique in initium anni 65 diem dietum fuisse atque Ciceronem eum
maiestatis reum se defensurum esse tribunis orantibus promisisse
sumam. Neque igitur Dio, quem totam rem admodum contraxisse
et Ciceronem actionem in posterum diem differentem I) facere mani-
festum est, neque Plutarchus fontis sui verba, quae ad defensio-
nem pertinent, recte intellexerunt aut ea parum aceurate reddiderunt,
nisi forte am in auctore, quem compilabant, narrationem de hac re
‚subobseuram reppererunt.

Huc accedit, quod Ciceronis verba (apud Asc. p. 58, 10—14),
ut ad hoc ipsum iudicium optime quadrant, ita, si ad aliud refe-
renda essent, neutiquam explicari possent. Nam iudieium distur-
batum ‘suis alienissimum rationibus’ fuisse Cicero ideo queritur,
quod ipse tum praetor huic iudicio praesidebat.

Quid? quod idem ‘magnos.homines’ ‘exemplum disturbando-
rum iudieiorum’ ‘“temporibus suis accommodatissimum’ cupivisse
dieit, nonne ad nullum alium nisi ad auetores primae coniuratio-
nis Oatilinariae spectare potest, qui iam postero die (Kal. Ian.)
consules necaturi erant?

Denique quod Dio iudicium propter tumultum statim exor-
tum, quem ad illam conspirationem refert, impeditum esse narrat?),
cum Cicero quoque (l. c.) inter disturbatum iudicium et coniurationem
certum conexum fuisse significet, id in nostram sententiam praeclare
cadit. Itaque Johnio assentiri nequeo, qui Asconium ‘magnos homi-
nes’, quos Cicero tangit, L. Catilinam et Cn. Pisonem intellegen-
tem recte interpretatum esse negat his commotus causis:

Primum Cicero Catilinam et Pisonem sceleratissimos illos
homines numquam cum honore ‘magnos’ appellasset neque suam
condicionem illorum rationibus opposuisset. At mea quidem opinione,
ut Manilium quam maxime insontem pingeret, eum ministrum tan-
tum magnorum hominum fuisse ostendere Cicero debuit. Cur autem
orator suas cum illis comparaverit rationes, iam exposuisse mihi videor.

Tum Johnio auctore Manilius numquam ab iis, qui partem
diversam sequerentur, consilium aut auxilium petivisset. Postremo
vero Catilina, si ipse in disturbando iudieio dux multitudinis armatae
fuisset, non tam ‘auctor furoris’®) quam unus ex illis operarum
ducibus fuisset.

) Dio: xai wöhıs atıov..... Es nv voregalav dvsßdhero.
?) Diol.c.: ragayos de rıs eühos Enıyevouevos Euwhrse To dizactn-
0109 Gvvaydnvaı.

®) cf. Cie. ap. Asc. p. 58, 10. 11.

At Johnius verba Ciceronis nimis premere mihi videtur.
Etenim quod orator Manilium in illum furorem a magnis homi-
nibus impulsum esse dieit, hoc minime ita intellegendum esse
censeo, ut illi Manilium re vera consilio auxiliove adiuverint, sed,
cum Manilius perturbatione, quae coniuratione facta erat, mani-
festo usus esset, Cicero ut astutus causarum actor Manilium
Catilina et Pisone auctoribus egisse simulat.

lam vero Johnius!) iudicium, cum Asconius p. 58, 16 'eodem'
illo tempore' repetundarum reum Catilinam, altero vero loco
(p. 76, 6) anno 65 accusatum esse referat, anno 65 disturbatum
esse non sine veri specie contendit, id quod cum nostra opinione
magnopere pugnat. Attamen primum scholiastae vox ‘eodem illo
tempore’ ad disturbatum iudicium, quod Cicero tangit, referri
necesse esse negem, cum facillime ad ea, quae sequuntur, spectare
possit. Deinde, etiamsi illis verbis iudicii tempus significatur, quo
modo ‘reus’ intellegendus sit, commentator, cum Catilinam tum
(scil. eodem tempore, quo reus erat) provinciam Africam obti-
nuisse et consulatus candidatum se ostendisse' adnotet, meo quidem
arbitrio dilucide indicat. Nam haec verba ad ipsum anni 66
finem optime quadrant, quoniam etiam Asconio teste (p. 79, 28 sqgq.)
Catilina illo tempore ex Africa provincia redierat atque consulatum
se petere professus erat; praeterea idem scholiasta legatos Afros
etiam absente Catilina in senatu de illo questos et Catilinam, cum
Romam advenisset i. e. extremo anno 66, iam ita repetundarum
quaesitum esse tradit, ut a petitione desistere cogeretur 2).

Ergo confitendum est Asconium, cum Catilinam iam tum ‘reum’
fuisse referat, parum accurate scripsisse.

(Quod autem commentator illo loco etiam P. Clodium accusa-
torem commemorat, qui hoc munus a. 65 demum suscepit (Asc.
p- 76,6—9), ne hoc quidem nostrae sententiae adversatur, quia eodem
loco rem ita narrat, quasi Catilina eodem anno 66 ex Africa re-
vertisset -et a Ülodio accusatus esset. Itaque cavendum est, ne
priore loco (p. 58) scholiastae verba nimis anxie interpretemur.

Quibus rebus disputatis “iudicium disturbatum’ idem videbitur
esse, in quod Manilius repetundarum postulatus fuit.

% C. John 1. c. p. 714 et in Mus. Rhen. XXXI p. 418 sgag.
2) Asc. p. 75 23 sqq.; 79, 28 sqg.

ERRATA,

a a a 0

P. 2 n. 3 lege spzcilegium.
„3v1 „ enurravü.

» 7.28 „ Gaumik.
v.30 ,„ Meilonianae.

»„ 8v. 20 ,„ Maximum.

„24n.8 „ spiellegium.

„80n.1 ,„ nilo pro milo.

„38n.2 ,„ 2 Mmasime.

n.2 ,„ ve.
„42 v. 30 post Aurelium virgula delenda.
„56 v. 1 dele punctum post discedere.
v.29 „ 55 „ acta.
„ 60 v. 12 vocula ut delenda.
„80 v.2 pro huwius libelli lege udlius beil.

Druck von Fr. Aug. Eupel in Sondershausen.

BRESLAUER
_PIIILOLOGISCHE ABHANDLUNGEN.

DV zn We

AWEITER BAND.

BRESLAU.
VERLAG VON WILHELM KOEBNER.
1888.

EEE Google

INHALT.

N 9 2 Zw

Wilhelm, F., De Minucii Felieis Octavio et Tertulliani
apologetico.
Cohn, L., Zu den Paroemiographen.

Rossbach, O., De Senecae philosophi librorum recensione
. ‚et emendatione. Insunt Senecae fragmenta Palatina
edita a Guilelmo Studemund.

Lichtenfeldt, C.,, De Q. Asconii Pediani fontibus ac fide.

EEE Google

BRESLAUER
PHILOLOGISCHE ABHANDLUNGE

ZWEITER BAND.

DRITTES HEFT.

DE SENECAE PHILOSOPHI LIBRORTM
RECENSIONE ET EMEXDATIONE
UOTTO ROSSBACH

EG
INSUNT SENECAE FRAGMENTA PALATINA
EDITA A
GUILELMO STUDEMUND
BRESLAU.
VERLAG VON WILHELM KOEBNER.
1838.

Printed ın urınas)

Angesichts der Gefahr, welcher kürzere philologische
Veröffentlichungen ausgesetzt sind, nicht genügend weiten
Kreisen zur Kenntniss zu kommen, ist es zweckmässig er-
schienen, eine grössere Anzahl solcher Forschungen, wie sie
namentlich von Gelehrten Schlesiens und Posens mir zum
Verlage übergeben oder gütigst in Aussicht gestellt worden
sind, in einer Sammlung zu vereinigen, welche den Titel
„Breslauer Philologische Abhandlungen“ führen wird.
Auf diese Weise wird es zugleich möglich sein, jüngeren
Gelehrten, die in ihren Promotionsschriften nur eine Probe
ihrer Studien veröffentlichen, Gelegenheit zur vollständigen
Publikation ihrer Forschungen und damit zur Förderung
.der Altertbumswissenschaft zu verschaffen, sowie auch durch
diese Vereinigung von Arbeiten älterer und jüngerer Forscher
ein neues Zeugniss für den Betrieb der klassischen Alterthums-
studien an der Breslauer Universität und in den mit ihr
geistig zusammenhängenden Kreisen zu geben.

Die Abhandlungen der Sammlung werden in Heften
erscheinen, welche sowohl einzeln verkäuflich sef® als auch
zu Bänden von etwa je 25 bis 30 Bogen zusammenge.wssu
werden sollen.

Breslau.

Wilhelm Koebner

als Verleger.

S804
BEI

BRESLAUER
PHILOLOGISCHE ABHANDLUNGEN.

ZWEITER BAND.

DRITTES HEFT.

DE SENECAE PHILOSOPHI LIBRORUM

RECENSIONE ET EMENDATIONE
SCRIPSIT

OTTO ROSSBACH

INSUNT SENECAE FRAGMENTA PALATINA

EDITA

BRESLAU.
VERLAG VON WILHELM KOEBNER.
1888.

SENECAE PHILOSOPHI

LIBRORUM RECENSIONE ET EMENDATIONE

SCRIPSIT

OTTO ROSSBACH

PRAEMISSAE SUNT

SENEOAE

LIBRORUM QUOMODO AMICITIA CONTINENDA SIT
ET DE VITA PATRIS RELIQUIAE
EDITAE A

GUILELMO STUDEMUND

VRATISLAVIAE
APUD GUILELMUM KOEBNER
1888

EEE Google

Classical
StecherT
3-49
GERCS

L. ANNAEI SENECAE

QUOMODO AMICITIA CONTINENDA SIT

DE VITA PATRIS

QUAE SUPERSUNT

EDIDIT

(«UILELMUS STUDEMUND

EEE Google

GUILELMUS STUDEMUND OTTONI ROSSBACH 8.

Si quis scriptis nostris alios superne inprimit versus, priores
litteras non tollit, sed abscondit. Seneca de benef. VI 6, 3.

Quoniam Senecae philosophi librorum non tantum eorum,
qui plus minus integri ad nostram memoriam pervenerunt, sed
etiam fragmentorum et excerptorum crisin codicibus accuratissime
collatis adiutus strenue promovere aggressus es, en roganti Tibi
libenter offero novum ac plenius, quod Romae vere anni 1879
confeci, apographum earum membranarum, quibus Senecae librorum
‘quomodo amicitia continenda sit’ et ‘de vita patris’ reliquiae con-
tinentur; quas Tu ipse quoque anno 1885 examinasti, sed, cum
temporis angustiis impedireris, aliquot tantum particulas rectius
legere Tibi licuit quam Bartholdo Georgio Niebuhr, qui post
imperfectos Caietani Migliore conatus Annaeana illa fragmenta
primus diligenter descripsit et laudabili eura edidit post ‘M. Tullii
Ciceronis orationum pro M. Fonteio et pro C. Rabirio fragmenta’
Romae 1820 pag. 99—104 (conf. etiam pag. 13—15). Niebuhria-
nam editionem repetivit Carolus Rudolphus Fickert (Senecae
oper. vol. III [Lipsiae 1845] pag. 743—745), non tantum repe-
tivit sed etiam coniecturis aliquöt felieibus, pluribus infelieibus
emendavit Friderieus Haase (Senecae oper. vol. IH [Lipsiae 1853]
pag. 435—437); membranas Palatinas in bibliotheca Vaticana
adservatas nemo post Niebuhrium legere conatus est. Facile fit,
ut ex libris rescriptis plura et rectiora expiscemur, dummodo
docti alieuius hominis lectionem quamvis imperfectam manibus
teneamus. Id ego cum in aliis palimpsestis expertus sum tum
in his membranis, quae ad Senecam pertinent; nam egregia
Niebuhrii opera, qui et hydrosulphureo quod vocant potassae
usus evanidam scripturam non infeliciter resuseitavit et bene
oculatum se praestitit, adeo adiutus sum, ut non paucis locis et
plura et rectiora legere possem. Quae si et Tibi et aliis pro-
banda videbuntur, quantum laboris oculi mei Romae sustinuerint,
non me paenitebit.

Effieciunt autem sex illae, de quibus agitur, membranae
rescriptae codieis celebratissimi Vaticani Palatini 24 ex diversissi-

nis fragmentis coagmentati, qui Veteris Testamenti partes saeculo
septimo octavove scriptas complectitur (de quo codice conferas
Henriei Stevenson iunioris et loannis Baptistae de Rossi cata-
logum tom. I Romae 1886 pag. 4), folia 10. 15. 39. 40. 43. 44.
Quoniam codex situ et vetustate pessime habitus est, omnia folia
hodie ex vetere compage soluta sunt et pergamena novicia charta-
que pellueida a bibliopego corroborata et in unius voluminis corpus
redacta. Quae .autem folia olim ita inter se cohaeserint, ut
foliorum paria efficerent, recentiorem scripturam sacram computando
concludi potest. Itaque sex illis, in quibus Senecae fragmenta.
sub saera seriptura delitescunt, foliis tria olim paria foliorum
_ effieiebantur: fol. 10._15, 40_43, 39 _44. Quae folia cum omnia.
ita rescripta sint, ut ab amanuensi sacro inverterentur, apparet.
in codice Annaeano verborum contextum foliorum 10. 15. 40. 43.
39. 44 versorum praecessisse contextui foliorum 10. 15. 40. 43.
39. 44 rectorum. |

In foliis 10. 15. 40. 39. 44 de amieitia agitur, folium 43
autem continet initium libri ‘de vita patris’ a Seneca philosopho
conscripti. Inde sequitur et ex tribus illis foliorum paribus.
ultimam sedem in codice Annaeano .occupasse id, quod 40_43
est, et folium 40 praecessisse folio 43; atque cum eis, quae in
folii 40” versibus extremis leguntur, verbis non ad finem perductum
esse Senecae librum de amieitia consceriptum appareat, consentaneum
est aut sex aut quattuor aut duo folia olim in codice Annaeano
inter folium 40” et folium 43V intercessisse. Deinde cum con-
textus verborum Senecae, quae in 'extremis folii 15”. versibus
leguntur, continuetur eis verbis, a quibus folium 10° ineipit,
patet et folium 15 praecessisse folio 10, et hoc foliorum pari
(15_10) olim folia quartum et quintum quaternionis alicuius —
‚siquidem quaternionibus constabat codex Senecae — effecta esse.
Eadem, quae inter folia 15_10, ratio intercedit inter folia 44_39;
itaque alterius alicuius quaternionis folium quartum efficiebatur
paginis 44° et 44", folium quintum paginis 39Y et 34”. Quodsi
quis suspicetur aut foliis 15 _10 aut foliis 44_39 olim effecta
‚esse ultimi quaternionis, ad quem folia 40._43 pertinere supra.
‚dixi, folia quartum et quintum, ei suspieioni obstabit argumentum
earum rerum, quae in foliis 15_10 et in foliis.44_39 exponuntur.
Diffieilius autem iudicatu est, utrum is quaternio, ad quem folia
-15_10 pertinent, praecesserit ei quaternioni, cuius pars media,

foliis 44_39 efficiebatur, an hie illi; probabiliter tamen foliis
44_39 priorem, foliis 15_10 posteriorem sedem tribuisse Nie-
buhrium arbitror; sane in folio 15 (vers. 17) Seneca respiecit ad
libri sui partem primam, quae periit.

'Servata igitur sunt tria fragmenta libri de amieitia conscripti,
quorum primum legitur in foliis 44 44" 39v 39r, alterum in
foliis 15° 15” 10’ 10, tertium in foliis 40’ 40", et initium libri
“de vita patris’ in foliis 43 43".

lam vero quaeritur, qua inscriptione Seneca librum illum,
quo de amieitia agitur, insigniverit. Solent in vetustis codieibus
librorum inscriptiones longiores ita per binarum vieinarum pagi-
narum titulos dispesei, ut in sinistra initium, in dextera exitus
inseriptionis exstet. Foliorum Annaeanorum margines circum-
eisae quidem sunt a bibliopego, cum ad sacram scripturam per-
scribendam adaptarentur, nec constat, quam late eas patere
voluerit librarius, at saltem in duorum foliorum (15° et 15”)
marginibus summis servatae leguntur satis amplae inseriptionis
reliquiae, quam aut prima manus aut primi correctoris manus
addidit: in folio 15° —itiacontinendasit (incertissimis litteris dua-
bus primis), in folio 15" —omodo— (incertissimis litteris duabus
extremis); praeterea incertae inscriptionis reliquiae supersunt in
folii 44 et folii 44" marginibus summis. Itaque a vero vix ab-
errabimus, si inscriptionem illam sic suppleverimus: “guomodo
ami,citia continenda sit. Sane non videntur illae foliorum 15’
et 15” marginis summae inscriptiones ad unum libri Annaeani
capitulum pertinere, neque igitur similes sunt eius adnotationis,
quae in folii 40' margine exteriore ad versus 15—17 ita ad-
scripta est a primo correctore, ut argumentum eius tantum, quod.
proxime seguitur, capituli indicaretur. Nec diserepat interrogatio-
nis obliquae (guomodo amicitia continenda sit) forma a Senecae
consuetudine, quippe cuius “dialogorum’ primus hane ferat in-
scriptionem: quare aliqua incommoda bonis viris accidant, cum
providentia sit (conf. etiam Lactantium inst. V 22, 11). Accedit,
quod quae in tribus, quae supersunt, fragmentis leguntur, eorum
argumentum omnium non inepte ad librum, qui inseribebatur
quomodo amiecitia continenda sit, videtur referri.

Quo saeculo seriptus sit codex ille Annaeanus, cuius tria
foliorum paria servata sunt, probabiliter statui potest. Foliorum
forma, quoniam marginum partes non exiguae a bibliopegis

resectae sunt, nunc minima est; conf. codieis Palatini 24 folii 76
(ad Livium pertinentis) imaginem photographi arte repraesentatam
in Th. Mommseni et G. Studemundi “Analectis Livianis’ (Lipsiae
1873) tab. V, et eiusdem codieis folii 77 (ad Ciceronem pertinentis)
imaginem in Aemilii Chatelain “Paleographie des classiques latins’
(Parisiis 1885) tab. XXXII 2. Sed ne in antiquo quidem codice
Annaeano foliorum formam magnam fuisse docet breviculorum
versuum in singulis paginis scriptorum numerus parvus. Ipsas
litterarum formas cum typographus accurate imitari non potu-
erit, litteras ‘capitales’ quas vocant pro eleganti, qua codex
exaratus est, scriptura “unciali' substitui passus sum, quamquam
haec duo scripturae genera toto caelo inter se distant. Non
nimis longe recedit Annaeani codicis scriptura ab ea, qua Gaius
Veronensis insignis est, nisi quod forma litterarum B et DetG&
et M et S a Gaiana discrepans, cum accedat ad minuscularum
characterem, prope abest ab ea forma, quae oceurrit in ‘codice
Bezae’ qui vulgo dieitur, id est in codice bibliothecae univer-
sitatis Cantabrigiensis Nn. II. 41 (saeculi VI), cuius imaginem
habes in operis a societate palaeographica Britannica editi
("Facsimiles of manuscripts and inscriptions, edited by E. A. Bond
and E. M. Thompson’) ser. I tabula 15; nisi quod Cantabrigiensi
et elegantius scriptus est Vaticanus Palatinus et litterae M
forma a Cantabrigiensi diversa similis est eius, quae conspieitur
in fragmentis incerti iureconsulti (Ulpiani, ut videtur) ‘de iudieiis’
Berolinensibus (saeculo ut videtur sexto ineunte scriptis) ex
Aegypto advectis, quorum imaginem Theodorus Mommsen publiei
iuris fecit in “Monatsbericht der Königlichen Akademie der Wissen-
schaften zu Berlin’ anno 1379 ad pag. 503'). Universum seripturae

) Omnes codices latini maiusculis litteris scripti, quibus libri iuridiei
argumenti continentur, “uncialibus’ litteris (si a ‘rubrieis’ recesseris) exarati
sunt, ne unus quidem “capitalibus’; sunt autem hi:

I) Gaius Veronensis (conf. codieis imaginem in Gaii institutionum
apographo Lipsiae 1874 a me edito et in Z.-W. [id est in Caroli Zangemeister
et Guilelmi Wattenbach “Exemplis codieum latinorum litteris maiuseulis
scriptorum’ Heidelbergae 1876, ad quae accedit supplementum Heidelbergae
1879 editum] tab. 24;

II) Papiniani responsa ex Aegypto partim Berolinum partim Lutetiam
Parisiorum advecta [conf. tabulas Kruegerianas in ‘Monatsbericht der König-
lichen Akademie der Wissenschaften zu Berlin’ 1880 ad pag. 363sqq. adiectas
et tabulas photographi arte confeetas in “Nouvelle revue historique de droit

genus ubi simillimum esse in his fragmentis Berolinensibus atque
in ‘codice Bezae’ eonsideraveris, codicem Annaeanum exeunti
fere saeculo quinto vel fortasse potius ineunti sexto tribuendum
esse mecum consenties; illud enim eodieis Annaeani simulacrum

francais et &tranger’ VII 1883 ad pag. 361 sqq.; conf. etiam Paulum Krueger
“Die Pariser Fragmente aus Papinians responsa’ in “Zeitschrift der Savigny-
Stiftung für Rechtsgeschichte V. Romanistische Abtheilung’ 1884 pag. 166sqq.];

III) incerti iureconsulti (Ulpiani, ut videtur) fragmenta ‘de iudiciis’ ex
Aegypto Berolinum advecta [conf. tabulas in “Monatsbericht der Königl. Akad.
d. Wiss. zu Berlin’ 1879 ad pag. 503];

IV) Ulpiani institutionum fragmenta Vindobonensia [conf. tabulam in
Pauli Krueger ‘Kritische Versuche im Gebiete des römischen Rechts’ Bero-
lini 1870]; |

V) fragmentum de iure fisei Veronense [conf. tabulas in huius frag-
menti editione a Paulo Krueger Lipsiae 1868 curata];

VI) iuris anteiustiniani fragmenta quae dicuntur Vaticana (codicie
Vaticani 5766) [conf. tabulam non prorsus accurate lithographi arte expressam
in Angeli Mai libro qui inseribitur “iuris eivilis anteiustinianei reliquiae in-
editae ex codice rescripto bibliothecae pontificiae Vaticanae’ Romae 1823];

VII) fragmenta Codieis Theodosiani, quae insunt in codice Taurinensi
a II 2 [conf. imaginem in Z.-W. tab. 25; conf. etiam “Codicis Theodosiani
fragmenta Taurinensia’ ed. Paulus Krueger in commentationibus regiae
academiae scientiarum Berolinensis classis philosophicae et historicae a. 1879];

VIH) Codicis Theodosiani codex Parisinus 9643 |[conf. imaginem in
Z.-W. tab. 26];

IX) Codicis Theodosiani codex Vaticanus Reginensis 886 [conf. simula-
crum parum accurate confectum apud Gustavum Haenel “Antiqua summaria
Codicis Theodosiani ex codice Vaticano nune primum edita’ Lipsiae 1834];

X) Codicis Theodosiani fragmenta in codice Vaticano 5766 servata, ad
quae accedunt pauca folia Taurinensia, quae ad eundem olim pertinuerunt
codiceem [conf. scripturae specimina apud Angelum Mai in parte inferiore
tabulae Symmachi orationum editioni Romanae a. 1823 praemissae et apud
Amedeum Peyron in ‘Memorie della Regia Accademia delle scienze di Torino
XXVIII, classe di scienze morali, storiche e filologiche’ a. 1823 tab. num. 2
(ad pag. 330)];

X]) Scholiorum Sinaiticorum in Ulpiani libros ad Sabinum codex Sinai-
ticus, qui in mediis verbis graeeis pauca continet latinis litteris scripta [conf.
de hoc codice Paulum Krueger in ‘Zeitschrift der Savigny- Stiftung für
Rechtsgeschichte IV. Romanistische Abtheilung’ 1883 pag. 1sqq.];

XII) Codieis Iustiniani fragmenta Veronensia [conf. seripturae specimen
in ea, quam Paulus Krueger Berolini a. 1874 curavit, horum fragmentorum
editione pag. III];

XI) Digestorum codex Florentinus [conf. imagines in Theodori Mommsen
editione Digestorum maiore vol. II (Berolini 1870) tab. 1. 2. 4 et in Z.-W.
tab. 39. 54];

vuI

lithographi arte confectum, quod in tabula, quam Niebuhrius
Senecae fragmentorum editioni supra pag. III commemoratae
adiunxit, quartum occupat locum, parum fideliter expressum est.
Omnino autem cavendum est, ne eis codieibus, qui prosa oratione
conceptos libros continent seriptura “unciali’ exaratos, nimis

XIV) Digestorum fragmenta Pommersfeldensia [conf. imagines in Theo-
dori Mommsen editione Digestorum maiore vol. III tab. 5-10];

XV) Digestorum fragmenta Neapolitana [conf. scripturae specimen in
Theodori Mommsen editione Digestorum maiore vol. I praef. p. LXXXXI;

XVI) Iustiniani Institutionum fragmenta Veronensia, quae insunt in
codice Veronensi XXXVIII (86).

Mitto alios codices, veluti Coloniensem App. IV (= Darmstadinum 2326,
de quo conferas Philippi Iaffe et Guilelmi Wattenbach librum qui inseribitur
"Ecclesiae metropolitanae Coloniensis codices manuscripti’ Berolini 1874
pag. 93sq.), in quo codice insunt antiquioris cuiusdam codicis fragmenta
(conf. etiam Georgium Henricum Pertz in Mon. Germ. leg. V pag. 169 sq.);
item mitto tales codices, quales sunt Legis Romanae Visigothorum codex
Monacensis [conf. imaginem in Z.-W. tab. 27. 28] et Phillippsianus [cuius
scripturae specimen adiunxit Gustavus Haenel huius legis editioni Lipsiensi
a. 1849] et Sangermanensis 1278 [de quo codice conferas Gustavum Haenel
l. c. pag. XLIII sq.] atque Legis Romanae Burgundionum fragmenta in
codice Vaticano 5766 servata [quorum scripturae speeimen dedit Angelus
Mai in parte infima tabulae Symmachi orationum editioni Romanae a. 1823
praemissae] et Reccaredi Visigothorum regis antiquae legum collectionis
fragmenta in codice Parisino 1278 servata [de quibus conferas ‘Die west-
gothische Antiqua etc. ed. Fridericus Blume Halis 1847] etc.

Gravius hoc est, quod ex ratione illa discimus, qua “notae iuris’ sive
scripturae compendia a librariis usurpantur in codieibus iuridiei argumenti
Iustiniano antiquioribus, quem constat iussisse (conf. Iustiniani de conceptione
digestorum edietum in Theodori Mommseni Digestorum editione maiore vol. I
pag. XXVI*) ‘non per siglorum captiones et compendiosa aenigmata, quae
multas per se et per suum vitium antinomias induxerunt, .... codicis textum
conscribi‘. Origo enim non paucarum ex notis illis (quarum alias collegi in
codieis Gaiani Veronensis apographo pag. 253—812, alias usurpatas vides in
reliquis codicibus Iustiniano antiquioribus, ‘quos supra enumeravi, alias deni-
que servarunt laterculi illi, quos Theodorus Mommsen edidit in Henrici Keil
“Grammaticis Latinis’ vol. IV pag. 277 sqq.), quibus satis vetusto tempore iam
usos esse librarios multorum codicum consensu docemur, ita tantum explicari
potest, ut “uncialium’ litterarum, non ‘capitalium’ usum animis eorum hominum
obversatum esse statuamus, qui compendia illa scripturae excogitaverunt;
conf. e. g. in apographo Gaiano pag. 284 sqq. varias illas significationes
litterae P et litterae Q, quibus si lineolam in aliis litterae partibus addideris,
alia significantur: aliquot compendiis flagitatur, ut litterae P et Q subter
lineam producantur, id quod fit in scriptura “unciali’, non aeque fit in
“capital”.

recentem tribuamus aetatem?). Poetarum quidem carmina 'capi-
talibus’ litteris describere solebant librarii per multorum saeeulo-
rum decursum?); quin etiam fuisse videntur, qui libros oratione
rhetorice compta et numerosa nec nimis longe a poetica distante
conscriptos, quales sunt orationes a Cicerone et a Frontone
habitae, ‘capitalibus’ describere per longius temporis spatium
pergerent; solutae autem orationis scriptores quam antiquis
temporibus seriptura “unciali’ propagari coepti sint*), cum alii
codices docent tum singulari exemplo codex Reginensis 2077
rescriptus, in quo insunt Ciceronis in Verrem orationum frag-
menta saeculo ut videtur quarto ita “capitalibus’ litteris scripta,
ut ab eodem librario verba nonnulla tamquam extra ordinem et
contextum Ciceronianae orationis pronuntiata “unciali’ seriptura ex-
ararentur: veluti in folio 39’, cuius imaginem proposuerunt Carolus
Zangemeister et Guilelmus Wattenbach in libro, qui inseribitur

*) Conf. etiam Paulum Krueger in “Zeitschrift der Savigny-Stiftung für
Rechtsgeschichte I. Romanistische Abtheilung’ (1880) pag. 106 inf.

®) Conf. praeter ceteros codices Vergilianos. — Conf. etiam Sedulii
codicem Taurinensem E. IV. 44 etc.

*) Nescio, quot milia codicum latinorum vetustorum tam sacri quam
profani argumenti manibus meis versaverim. Inter tot libros praeter
Ciceronis orationes et Frontonis gratiarum actionem in senatu pro
Carthaginiensibus [cuius fragmenta litteris “capitalibus®’ a Terentii codieis
Bembini seripturae forma non longe recedentibus sed multo minutioribus seripta
insunt in codice Vaticano Palatino 24; specimen scripturae Frontonianae
proposuit Angelus Mai in tabulae Frontonis editioni Romanae a. 1846 prae-
fixae parte infima; conf. etiam Angelum Mai 1. c. p. 237—239] perpauci
soluta oratione concepti libri in manus meas venerunt codieibus “capi-
tali’ seriptura insignibus propagati, atque hi codices omnes antiquissimi
sunt: nimirum Sallustii historiarum fragmenta partim in Vaticana Regi--
nensi, partim in Berolinensi, partim in Aurelianensi bibliotheca adservata
[conf. imagines in Z.-W. tab. 7 et in Aemilii Chatelain “Paledographie des
classiques latins’ tab. LI]; Livii libri XCI fragmentum Vaticanum Palatinum
|conf. imaginem in Analectis Livianis ed. Th. Mommsen et G. Studemund
tab. V; ceteri codices Liviani vetusti omnes “unciali’ scriptura exarati sunt];
Euclidis latine facti fragmenta Veronensia, quae mox publici iuris
faciam; Gellii fragmenta Vaticana Palatina [conf. scripturae specimen
parum sollerter confectum in tabula, quam Niebuhrius editioni Romanae
Ciceronis orationum pro M. Fonteio et pro C. Rabirio fragmentorum (a. 1820)
adiunxit num. 5; de scripturae aetate conf. Guilelmum Wattenbach in Gellii
editione a Martino Hertz curata vol. II (Berolini 1885) pag. XVI]. Consulto
omisi in hac enumeratione codices nonnullos Bibliorum Sacrorum ab amanuen-
sibus recentioribus antiquum capitalis’ scripturae genus artificiose imitanti-
bus sceriptos.

“Exempla codieum latinorum litteris maiusculis seriptorum’ Heidel-
bergae 1876 tab. 4, in ipso prioris columnae initio “uncialibus’
litteris seripta sunt verba r(ecita) testimonium Q. Tadü, cetera,
quae apud. Ciceronem (in Verrem 2 act. I $ 128sqg.) sequuntur,
omnia ‘capitalibus’ litteris. Itaque constat iam saeculo quarto
eidem librario et ‘capitalium’ et ‘uneialium’ litterarum usum
familiarem fuisse. Quarto autem saeculo non recentiorem esse
Verrinarum orationum codicem Reginensem ecquis audebit infitias
ire? Sane gravis videtur eorum hominum doctorum error, qui
Plauti fragmenta rescripta Ambrosiana Reginensi illo vix ac ne
vix quidem recentiora ad saeculum quintum vel adeo sextum
detruserunt: quorum scriptura ab eis codieibus longe distat, qui
a librariis inde a saeculo V exeunte antiquam ‘capitalium’ formam
artifieiose imitantibus seripti sunt.

Librario, qui verba Annaeana in codice Vaticano Palatino 24
“uneialibus’ litteris propagavit, nomen Niciano fuisse ipse testatur
fol. 43°, ubi verba Incipit eiusdem Annaei Senecae de vita patris
feliciter sceribente me Niciano die et loco suprascriptis (nam aut
ın initio aut in fine libri, qui in codice praecedebat, ‘guomodo
amicitia continenda sit’ librarius et diem et locum accuratius
indicaverat) non isdem “uncialibus’ litteris exaravit, sed eis, quae
ad 'semicursivam’ scripturam ita accedunt, ut forma earum similis
quodam modo sit adnotationum in Iuvenalis eodieis Bobiensis
marginibus ante saeculum septimum additarum, quarum imaginem
exhibent Zangemeisteri et Wattenbachii Exempla etc.’ tab. 5, nisi
quod multo elegantior est seriptura codieis Palatini.

Vtrum eidem primae manui, an correctoris aequalis manui
tribuendae sint inscriptiones, quarum reliquiae in foliorum 44’
44" 15Y 15" marginibus superioribus supersunt, certo diei nequit:
exaratae sunt hae inscriptiones litteris similibus earum, quibus
in fol. 43° verba Incipit eiusdem etc. exarata sunt. A primo
correctore autem additum est uncialibus’ litteris vocabulum
multum supra fol. 39V, 7, et ‘semicursivis’ litteris argumentum
illud, quod ad fol. 40°, 15—17 adseriptum est (conf. etiam quae
'ad apographi fol. 39" versus 12.13 adnotavimus). Aliquot vitia
primae manus emendare neglexit primus corrector: conf. e. Q.
fol. 10°, 12. 14 et voculas quasdam imprudenter omissas.

Ceterum optime scriptus est codex. In syllabarum divi-
sione modo posteriorem et graecanicam rationem seguitur libra-

rius, modo antiquiorem et latinam: conf. ad/umbratur 40°, 6;
arbiltrum 44", 7; benig/nitas 10°, 9; cufius 43”, 1; die/tum 39”, 4;
hisltorias 43”, 8; in/stemus 39", 14; ma/gnos 40°, 2; memj/bra 10", 2;
necjlegentius 39°, 17; no/strum 15", 4; pejctus 40°, 3; pro/spexerat
43°, 16; quem/admodum 39°, 9; quesjturus 44°, 10; ue/strae 15”, 2;
us/que 43”, 12. Semel perperam divisas syllabas inerit (pro inerti)
aliquo modo correetas deprehendes 10”, 11/12.

Interpungendo distinguitur oratio plerumque ita, ut punetum
ponatur post mediam fere ultimae litterae partem; quod nune
saepe aut omnino non potest cerni aut incertissime potest, super-
sunt tamen non pauca spatia (conf. 44’, 2. 17; 44”, 8; 39°, 2;
39”, 5. 8), quibus punetum olim adfuisse evincatur. Semel punctum
illud falso loco positum est: 10°, 15.

Compendiis seripturae nullis utitur librarius .nisi usita-
tissimis; etenim -que plerumque seribitur g- (conf. 15’, 10;
40°, 17; 44°, 3; 39°, 17; 10°, 16; 10°, 6; 40”, 15; 40°, 8.11.15;
43‘, 11), raro perseribitur (conf. 15’, 1; 43”, 13); item -bus
saepius b- (conf. 39”, 12. 14; 10”, 2; 40°, 8; 43”, 6), rarius
perseribitur (conf. 39", 15; 43”, 15. 17); m et n lineola non
significantur nisi in versibus extremis (conf. diceba(m) 15°, 17;
qua(m) 10°, 15; ta@m/tum 10”, 8; satisfaciem)/ti 44°, 12; im)
10’, 3; 10°, 11; secundum) 39°, 3; maximum) 15°, 4; amicu(m)
15”, 2). In libri ‘de vita patris’ insceriptione scriptum est dieet-
loc- ss pro die et loco suprascriptis 43°, 9. Primus corrector in
argumento, quod ad 40, 15—17 adscripsit, nota » (nunc nihil
legitur nisi p) usus est pro pre- in verbo p(re)hendis (sic enim
pro p(redhendendis seriptum est).

Contignatis litteris ne in extremis quidem versibus utitur
librarius nisi semel: 39’, 14, ubi duae ultimae verbi concitant
litterae contignatae sunt. Primus corrector in eo, quod modo
commemoravi, argumento vocabuli admonicio litteras ab exitu
tertiam et alteram eo modo coniunxit, ut inferioris litterae c unci
cornui litteram z adnecteret.

Litterarum formae maxime aequales sunt. Primae euius-
que paginae litterae non eminent supra reliquas. Ubi eaput fit,
ab eminente littera in margine scripta incipitur (conf. 39°, 5;
39",12; 15,6; 40°, 15; 43°,11). Nonnusquam I litterae forma in
versuum initio altior est (conf. 39, 17 Itag(ue); 39°, T ob/Iecta; 43°, 1
lncipit); bis S initio versus paulo altior est: 15", 17et10’,9. Extremae

versuum litterae nusquam imminuuntur, nisi quod O littera im-
minuta est versus loco ultimo 39”, 5 et paenultimo 40', 3. Litterae
delendae significantur aut linea transversa et puncto supra litteram
posito (conf. 44”, 2) aut solo puncto (conf. 10”, 12). Quid uncus
significet in vocabulo con’seientia 10”, 17, nescio; fortasse syllaba
con tamquam delenda significatur. Singulae paginae sunt versuum
septenorum denorum (nam decimi octavi versus species in folio 10”
fallax videtur) brevieulorum, cum habere non soleant nisi litteras
a quinis denis ad undevicenas; non saepe quaternas denas aut
vicenas habent, raro ternas denas aut vicenas singulas.

Orthographicas rationes sequitur librarius ab omni barbarie
immunes: itaque ae et e vocales ne semel quidem confusae sunt.
Ceteras seripturas componam secundum litterarum ordinem: abist
43”, 12; absentem 39°, 4; absentes 39°, 13; 39”, 13; absentis
44, 10; absunt 10”, 1; accepisse 44°, 16; accipiendo 10°, 4; ac-
cidere 15°, 12; ad (praepositio) constanter; adfwit 44°, 12; adicia-
mus 15", 14; aestimasset 43°, 14; at (coniunctio) 44°, 11; atgwi
40°, 15; bemeficia 10°, 7; benignissima 40‘, 9; ceieras 10°, 13;
colligamus 10°, 4; committitur 44’, 12; componitur 44”, 9; com-
posuit 43°, 11; conputatum 39', 3; deprehenditur 40°, 10; effin-
gatur 15', 10; epistulis 44”, 11; id 39", 5; inlustrib(us) 43", 6;
inplere 40’, 3; inritant 39°, 14; üntellegas 40°, 11; libenter
10°, 7; maximum) 15’, 4; neclegentius 39°, 17; nihel 44, 17;
44”, 8; occurrit 44°, 2; offensiones 44", 3; officiis 40Y, 17; oplimum
39°, 16; paene 43", 12; pessimis 40°, 8; plurimum 39°, 6;
quaecumg(ue) 43°, 11; querella 44', 12; quid 39°, 17; 39*, 13;
40‘, 12; 40°, 14; quidquid 44°, 4; 40,5; quod 44°, 1; 15°, 12;
reducamus 15°, 15; reuertantur 15’, 5; sed 44", 2. 7; uersemur
10°, 16; uestrae 15*, 2; uulgaris 40°, 2; uulgo 40”, 4; uult 39V, 6;
vultu 10°, 11; wultus 40°, 1. Accusativus plurativi numeri ad-
iectivi absens modo absentis est (44, 10), modo absentes (39°, 13);
a praepositio ante consonas est (etiam ante v-), ab ante vocales;
e (non ex) uiuo legitur 15", 11. Primus correetor in argumento
ad 40’, 15—17 adseripto barbara forma admonieio usus est.

In apographo, quod sequitur, earum litterarum, quibus
nullum signum addidi, lectio certa est; litteris incertis super-
scripsi singula signa interrogationis, litteris incertissimis bina.
Ubi propter pallorem vel propter seripturam sacram obductam,
quid olim extiterit, diei nequit, hoc linearum genere usus sum: /J]]]]]]l.

In folio 44 haec dispici poterant verba, quibus FRAGMENTT 1.
initium efficitur:

1 LETRISTIORQUAMSOLEBAT
2 OGGURRIT LLLE/NNM [NS
3 EHEM EN un ADUER
4 TAQUAERENTEMPERMO

5 DÜSSNNNNNMNErSOLO

6 ERES/NRADERECTT NN

a a ee

7 TERALTERIUSOGULOSTÜ

8 LITAUEN Am

9 GES NEL

10 usyyyEesTHALcQUIQUES

11 TURUSUENITATCONTRA
12 SEADFUIT-ETSATISFACIE

13 TISATISFECIT- NONMINUS

14 HICSOLLICITUSFUITNE

15 FECISSEUIDERETURINIU

16 RIAMQUAMILLENEACCE

17 PISSE AUTCERTENIHIL

Superior pars huius paginae difficillima, inferior facilis lectu est// paginae

inscriptio cum superiore margine desecta est praeter incertas vocabuli SIT
reliquias (conf. supra pag. V et X)// 1sqg. de scripturae genere “unciali’ conf.
supra pag. VlIsq.; conf. etiam epitaphii Africani imaginem in “Facsinmiles of
manuscripts and inscriptions etc.’ ser. Il tab. 49 et Aemilii Huebner "Exempla,

scripturae epigraphicae latinae’ pag. XXXVII// 13 punctum post duodecimam
litteram incertissimum est.

XIV

RESEDITQUODSERPERET.
SEDINMEDIUMSDEDIT
UTERQ- OFFENSIONESSU
AS-ETALTERABALTEROQUID

QUIDLATEBATEXPRESSIT

-FAMILIAREIURGIUM

NONIUDICEMSEDARBI
TRUMQUAERIT NIHIL

AUTEMCOMPONITUR
INTERABSENTIS-NECTU
TOEPISTULISOMNISQUE
RELLACOMMITTITUR-ET
INEXPLORATAFRONTE

PERQUAMPRODUNTUR
ANIMI-INCERTUMEST
QUAMSIMPLICITERDE

TEGATURIRAQUAMFIDE

Superior pars huius paginae non diffieilis, inferior facillima lectu est /] |

inscriptionis reliquiae omnes incertissimae sunt// 1 punctum in extremo versu
-incertum est /| 2 littera ab exitu sexta antiquitus (a prima manu?) ita deleta
est, ut non tantum puncto superscripto notaretur, sed etiam linea transversa
per mediam litteram ducta. |

fol. 39°.

LITERDESINAT- SICAMI
ÖOIUDICANDUMEST UT
APRAESENTESECUNDU
ABSENITEMDET

(JUISQUISRECONCILIARI
UULTCONTRAHATPLURI
MUMOPERISFACITIN
REMPRAESENTEMPER
DUCTAAMICITIÄQUEM
ADMODUMMULTAQUO
RUMINTENEBRISAUDA
CIAEST. LUCEPROHIBEN
TUR-ITAQUAEABSENTES
INRITANTETCONCITAN
ADPRAESENTIAMNON
FERUNT.OPTIMUMEST

ITAQ- ETIAMSIQUIDNEC

Exceptis versibus 2—4 et paucis praeterea locis haec pagina facilis

lectu est] 2 post IUDICANDUM aliquotiens potius ESINUI vel adeo ESTNE
legere posse mihi visus sum/| 7 MVYLTVM supra versum addidit primus
corrector /| 17 ultima littera C, non @ fuit.

xXVl

fol. 39".

1 LEGENTIUSPRAETERMIS
2 SUMEST.INHUMANIUS
3 FACTUM- SORDIDIUSCON
4 _PUTATUM-SUPERBIUSDIC
5 TUMINIDTEMPUSSEPO
6 NIQUOPOSSINTAUTOB
ı IECTADEFENDIAUTINDE
8 FENSADONARI SICCURA
9 RIEX/jNNNN RA TA MAMI
10 OITIAMDECETUTSINEOI
11 CATRICESANETUR

12 (J)UAERAMUSAUENIENTIB-
13 QUIDABSENTESAGANT
14 DEBITORIB- ILLORUMIN

15 STEMUSCREDITORIBUS
16 RESPONDEAMUS. INIMI

17 CISRESISTAMUS-SIAUT

Superior pars huius paginae difficillima lectu est atque ex parte de-
sperata, inferior pars facile legitur || 7 prima littera aut I (altior solita forma)
aut Z fuit, sexta aut D aut L, octava aut F aut P aut R, decima quarta
aut U aut N// 8 littera 14% aut C fuit aut O, 158 aut C aut 7] in margine
sinistra ad versus 12. 13 primus corrector argumentum tale, quale fol. 40V
ad 15—17 legitur, adscripsit, nunc prorsus obscuratum.

XV
In folio 15Y haec dispiei poterant verba, qwibus FRAGMENTI L.
mitium efficitur:

ernennen ITIACONTINENDASIT

1 _QUAERITIS-ITAQUEMO
2 _MENTOAMICITIAEUE
3 STRAEEXOLESCUNTQUA
4 RUMMENSAMAXIMU
5 PIGNUSEST
6 ÜNAPEREGRINATIOERA
7 DITANIMOIUSOMNE
8 SIUEROLONGIORHAEC
9 ESTETLONGINQUIOR
10 _EXCIDITNOTITIAQUORQ-
11 NONTANTUMAMICI
12 __ TIA-QUODNEPOSSITAG
13 CIDEREOMNIOPERE
14 SISTAMUS-ETFUGIEN
15 TEMMEMORIAMRE
16 DUCAMUS-UTAMURUT

17 INPRIMAPARTEDICEBA

Haec pagina facillima lectu est || inscriptionis sinistra pars cum margine
superiore desecta periit/] 4 ultima littera sine dubio olim U fuit, sed lineola
hodie cerni nequit | 13 in fine nihil amplius scriptum fuisse constat |]
16 punctum post septimam litteram incertum est.

XVII
fol. 15°. ’

22
2?
TEE ei 0OMODO ="

1 ANIMIUELOCITATENE
2 MINEMANOBISAMICU
3 ABESSEPATIAMUR-IN
4 ANIMUMSUBINDENO
5 STRUMREUERTANTUR
6 FUTURANOBISPROMIT
7 TAMUS-PRAETERITARE
8 PETAMUS-SICILLEMA

9 NUSSICORAFEREBAT-I
10 MAGOEFFINGATURANI
11 MO-NOTABILISETEUI
12 UOPETITA-NONEUANI
13 DA-ETMUTA-SICILLEMA
14 _NUS-SICORAFEREBAT-ADI
15 CIAMUSILLIQUAEMA
16 GISADREMPERTINENT.

17 SICLOQUEBATUR:SICHOR

Haec pagina facillima lectu est | inscriptionis pars cum margine
superiore desecta perüt. Utrum (ANNAEI) SENECAE nomen vocabulo
quOMODO olim praecesserit necne, dici nequit.

XIX

fol. 10°.

TABATUR- SICDETERRE

BAT- SICERATINDANDO
CONSILIOEXPEDITUS-I
ACCIPIENDOFACILIS-IN
MUTANDONONPER
TINAX-SICSOLEBATBE
NEFICIALIBEN TERDA

RE-PATIENTERPERDERE:

ee && aa an $ bb bb

SICPROPERABATBENIG
10 NITASEIUS.SICIRASCE
11 BATUREOUULTUABAMI
12 COUINCEBATURQUOSO
13 LENTUINCERECETERAS
14 UIRTUTESPERERREMUS-
15 INHARUMUS-UTRACTA
16 TUQ-UERSEMUR-ETSI

17 PLURESEODEMTEMPO

Haec pagina facilis lectu est.

Jotl. 10%.

1 REABSUNT-UELUTSPAR
2 _SAPLURIB-LOCISMEM
3 BRAFAMILIARITATIS

4 _NOSTRAECOLLIGAMUS
5 NUNCHIC-NUNCILLE
6 INOREANIMOQ-SITU
1 BIMENTISLASSITUDI
8 NEMPONES-NULLATÄ
9 TUMPOSSITUETUSTAS.
10 UTMEMORIAMAMI

9 =

11 CITIAEEXEDAT:-AQUAI
i 2222222929992

12 NERITINGENIOPERICU
22? ? ; 2293 :
13 LUMEST-CU///SHAECES
9?

229399

. ‘ ° .

| 2? 29
14 SEINTERDUMEXCUFATI
? ==
15 SOLET-INTRAMEESTQUA
16 UALDEILLUMAMEM

?
17 CON'SCIENTIAMEACON

Haec pagina magnam partem (inprimis vers. 12—14) difficillima lectu
est nec paucae litterae incertae sunt | 8 lineola supra ultimam litteram in-
certa est// 12 puncto, quod utrum prima manus an primus corrector pravam
versuum divisionem emendaturus superscripserit incertum est, primam litteram
delendam esse significatur/| 12 litterae quarta et quinta IT, vix TI videntur
fuisse/| 14 littera undecima incertissima est; duodecima aut X fuit aut 4;
decimam tertiam C quam 7 fuisse probabilius est; littera ab exitu quarta P,
non R aut P videtur esse// 14 in fine nihil amplius seriptum fuisse constat/]
15 punctum post quintam litteram incertum est/| 17 uneinus post tertiam
litteram primae manui deberi videtur// post versum 17 duodevigesimus versus
extare quidem videtur ab his incertissimis litteris ineipiens: TIQUIS (quas
nullo modo DITUM aut CLUSUM aut SERUATUM fuisse constat), sed
harım litterarum omnium species nescio an fallax atque ita orta sit, ut
litterarum nonnullarum vestigia paginae, quae olim proxima erat, atramento
parum siccato in hunc locum transferrentur.

XXI

In folio 40Y haec dispiei poterant verba, quibus FRAGMENTI II.
mitium effeitur:

1 _TIORDEBET.QUIAUUL
2 _TUSINCERTUSEST-.MA

3 GNOSHUMANUMPE
4 CTUSRECESSUSHABET
5 QUIDQUIDESTQUOPLA
6 _CETUIRTUSEOFRAUSAD-
7. UMBRATUR-ETCOGITATI
8 _ONIB-PESSIMISFACIES
9 BENIGNISSIMAOBDU
10 CITUR-NECFACILENISI
11 _PERITUSINTELLEGAS

12 QUIDINTERSIT.INTERA
13 NIMUMAMICIETCOLO
14 REM-

ı5 HocsıBıQuisa-PROPONAT ADMONzCIO

16 QUOMINUSFACILEFU DEPHENDIS

?
2.8

17 CATISCAPIATUROFFICIIS- AMICIS

agina maximam partem facilis lectu est/] puncta in versibus 1.
2. 7. 14 er sunt// argumentum ad versus 15—17 “semicursivis’ litteris
(conf. supra pag. X; conf. etiam e. g. Leopoldi Delisle “Le cabinet des manu-
scrits de la bibliothöque nationale; Planches d’ecritures anciennes’ |[Parisiis
1831] tab. VI num. 4-16) adscripsit primus corrector; in primo horum
versiculorum litterae CI coniunctae inter se sunt, supra tertiam alterius
versiculi litteram nunc nulla lineola apparet (conf. litterarum prae vel pre
compendium in Gaii apographo a me edito pag. 285sq.)

XXI

fol. 40”.

1 RARARESESTAMICITIA

2 _UULGARIS-AUTEXPOSITA
3 UTINPLERETOTASDOMoS
4 _POSSIT-UULGOSIBIHO

5 MINESPERSUASERE

6 ANAURUMINGENTIO
1 _PERALEGICREDITISCUIUS
8 UBIQ-QUAESITIUIXSUB

9 ALIQUOMONTEUENADE
10 PREHENDITURAMICUM
il AUTEMUBIQ-INUENIRI
12 _SINEULLOLABORE-SINE
13 ULLAINUESTIGATIONE
14 QUIDENIMTAMSIMPLEX
15 APERTUMQ-EST-ATQUI
16 -NONTAMINALTOLATET
17 AURUM-ARGENTUMRQ-

Haec pagina facillima lectu est// 1 in fine nihil amplius scriptum fuisse
constat/| puncta in versibus 2 et 12 incerta sunt/| 7 littera quinta non
videtur 7 fuisse. |

XXIII

fol. 43”.

1 Incırır EIUSDEM
2

3 ANNAEI SENECAE

5 DEUITA PATRIS

7 FELICITER SCRIBENTE

9 ME NICIANO DIEETLOC-SS
10

i SIQUAECUMQ-COMPO
12? _ SUITPATERMEUS-ETEDI
13 UOLUIT-IAMINMANUS
14 POPULIEMISISSEM-AD
5 CLARITATEMNOMINIS
16 SUISATISSIBIIPSEPRO

17 SPEXERAT.-NAMNISI

Haec pagina facillima lectu est// versus 1. 3. 5. 7. 9 prima quidem
manus scripsit, sed litteris ‘semicursivis’ (conf. quae supra pag. X diximus) |]
puncta in versibus 12. 13. 14, 17 incerta sunt.

XXIV

‚fol. 43”.

1 MEDECIPITPIETAS:CU
2 IUSHONESTUSETIAM
3 ERROREST-INTEREOSHA
4 BERETURQUIINGENIO
5 MERUERUNT. UTPURIS-
6 re TITULIS
7 NOBILESESSENT.QUIS
8 QUISLEGISSETEIUSHIS
9 TORIASABINITIOBEL-
10 LORUMCIUILIUMUN
11 DEPRIMUMUERITAS
12 _ RETROABIIT-PAENEUS
13 QUEADMORTISSUAE
14 DIEMMAGNOAESTI

15 MASSETSCIREQUIBUS
16 NATUSESSETPARENTI

17 BUSILLEQUIRESROMA

Superior pars huius paginae plerumque difficilis, inferior facilis lectu est]
3 punctum post; octavam litteram incertissimum est|] 5 quinta ab exitu littera
aut P aut 7 fuit]| 6 prima littera aut E fuit aut C/| 6 litterae a tertia
usque ad sextam prorsus incertae sunt, pro quibus aliquotiens ORNA aut
OPNA aut adeo EQUS legere posse mihi visus sum// 6 littera octava aut
T fuit aut I, nona aut R aut P, pro B- possis etiam LI legere/] 12 punctum
post decimam litteram incertum est.

XXV

In his, quae ex situ tenebrisque in lucem revocata sunt,
fragmentis sanabilia a desperatis distinxi, lectiones non tantum
imperfectas sed quae ne possent quidem perfici (veluti in superiore
folii 44’ parte) in schedis meis retinui, nihil fere nisi quod post
diuturnam meditationem in oculos occurrebat manifestumque erat,
in apographum meum recepi. Coniectandi igitur periculum subii
Romae anno 1879 in re praesenti, dum felici temeritate ex-
cogitata denuo inspecto codice examinare licet. Ibidem cum
nullus mihi dies per otium exiret, Senecae scripta illo ipso mense,
quo membranarum rescriptarum lectionem consummabam, omnia
praeter tragoedias perlegi et ut mihi persuaderem nullam a me
locutionem Senecae attributam esse, quae ab Annaeana dicendi
consuetudine abhorreret, excerpsi non ita, ut ad unum omnes
exhaurirem, locos similes eos, quibus adnotationes verbis Senecae
a me infra redintegratis subiectas oneravi potius quam ornavi.
Non pauca quidem in his exemplis sunt, quae cum minus virium
quam ponderis habere videantur, resecare debebam;. nec tamen
quicgquam supprimere volui ex eis, in quibus colligendis quam
mirum obleetamentum animus meus olim per noctium Romanarum
amoenitatem habuerit, suavis ac iucunda in patria terra est
recordatio. Id unum novavi, ut locorum ex Senecae "dialogis’
excerptorum numeros secundum editionem Gertzianam com-
memorarem. Nec me fugit, quantopere illum similium locutionum
apparatum supplendo augere potuissem, si denuo perlectis omni-
bus Senecae libris ne unum quidem exemplum ad comparandum
idoneum oculos meos effugere passus essem. Sed ad alias ac
maiores occupationes avocatus doleo quidem, quod pro utilibus
utiliora Tibi offerre non licet, attamen, dum lexico Annaeanae
verborum copiae pleno et absoluto caremus, non vereor, ne. haec
collecticia opera Tibi videatur prorsus supervacanea. Speramus
autem fore, ut mox hominum doctorum studia, quae nunc aestu
quodam effervescunt in examinanda atque aestimanda Taeiti
verborum copia, qui Senecae non tantum praecepta philosophiae
sed etiam dietionem aliquanto saepius, quam vulgo credunt, in
suum usum convertit, ad Annaeum quoque conferantur, quippe
quo perfectiorem argenteae quae vocatur latinitatis auctorem
Romam non vidisse constet.
Finem igitur huius epistolii faciant verba Senecae ita a me
constituta, ut in locis desperatis ab omni abstinerem supplendi
experimento:

XXVI

<L. ANNAEI SENECAE >
<QUOMODO AMICITIA CONTINENDA'! SIT>
<QUAE SUPERSUNT.>

ESTER ad re a RR ee
fol. 44 le? tristior, quam solebat, oceurrit?. ille..........
ee a quaerentem *. er mo-
130 REREREENE venit!: solo gressu ira defecit?®. snec
alter alterius® oculos ftulit aut intra........
U NEE us non’ est hic, qui questu-

rus venit. at contra se? adfuit? et satisfacienti
satisfecit!®. non minus!? hie sollieitus!? fuit, ne
fecisse!? videretur iniuriam!3, quam!! ille, ne ac-
fol. 44° cepisse'?; !*aut certe!* nihil resedit, quod serperet!°;
sed in medium!® dedit uterque offensiones suas,
et alter ab altero®, quidquid latebat, expressit.

1) conf. e. g. Sen. de benef. (ed. Gertz) I 11, 1; IV 6, 3; VI 33, 2|]
?) (il)le supplevit Niebuhrl| °) conf. e. g. dial. (ed. Gertz) VI 3, 4|| *) codieis
spatiis sufficiat e. g. haec lectio: per modestiam aduenit|| °) conf. e. g. dial.
II 17, 5; I2, 6; II4, 1; IV 7,2. 19, 4; X 20, 1; XI 11, 6; de clem.
(ed. Gertz)1 8,7; epist. (ed. Haase) 21, 6; 23,4; 51, 10; nat. quaest. (ed. Haase)
Ill praef. 7; III 15, 6; IV 2, 16; VI 18, 7; VIl 20, 4. 21, 2. 25, 3. 32, 2;
de benef. I 13, 2; II 35, 3sq.; III 386, 3; IV 11, 2|| ®) hoc supplementum
incertissimum est. De locutione alter alterius conf. dial. 12, 10; I 7,4;
III 10, 3. 18, 4; IV 8, 2.10, 3; V 43, 2; VI 2, 4. 27,1; VIIT,2; X
17, 3; X 20, 5; XI 9, 6; nat. quaest. 11, 2; IV 11, 5; VI32,1; VI
10, 2: 12, 1. 12, 3. 12, 5; epist. 6, 6; 7, 11; 19, 6; 41, 9; 53, 8; 56, 5;
93, 12; 110, 5; 113, 4; de benef. VI 5, 1. 4|| ”) hoc supplementum incertissi-
mum esse apparet|| °®) conf. e. g. dial. IV 22, 4; nat. quaest. IV 13, 4; de
benef. II 14, 2|} °) conf. e. g. de benef. V 8, 2|| '°) conf. Ottonem Rauschning
‘de latinitate L. Annaei Senecae philosophi’ Regimonti 1876 pag. 24 sq.||
11) de locutione non minus... quam conf. e. g. epist. 120, 7; 55,1; 18, 15;
101, 3; dial. II4, 3; IX 8, 3; I1, 3; VI1, 2; nat. quaest. U 11, 2; II
29, 3; de benef. V 17, 1; III 30, 3|} '?) conf. Aemilium Opitz “de latinitate
Senecae” Numburgi 1871 pag. 24|| 1°) conf. dial. II 7, 2. 12, 3; nat. quaest.
VI 3, 1; epist. 47, 20; 63, 10; 95, 49; de remed. fortuit. (ed. O. Rossbach)
10, 2; ete.|| !%) conf. e. g. de benef. III 31, 1; VI 23,7; dial. V 9,1; ete.||
15) conf. e. g. dial. IX 7, 3; de benef. V 19, 9; epist. 8, 2|| '°%) conf. e. g.
dial. V 5, 8; IX 2,5; V 33, 4; epist. 19, 3; 83, 16; de benef. VI 16, 3|]

AXVIO

Familiare! iurgium non iudicem sed arbitrum?
quaerit; nihil autem componitur? inter absentis, nec
tuto* epistulis omnis querella committitur?, et in-
explorata® fronte, per quam produntur animi, in-
certum est, quam simplieiter’ detegatur ira, quam

fol. 39» fideliter® desinat. sie amico iudiecandum est, ut a
praesente secundum absentem det.

Quisquis reconciliari vult, contrahat!® plurimum:
multum!! operis facit in rem praesentem perducta!?
amicitia. Quemadmodum'!? multa, quorum in tenebris
audacia est, luce prohibentur, ita!?, quae absentes
inritant et concitant, ad praesentiam non ferunt!*.

fol. 39r 15Optimum est itaque!5, etiam si!® quid neelegentius
praetermissum est, inhumanius!? factum, sordidius
conputatum!?, superbius!? dietum?®, in id tempus
seponi, quo possint aut obiecta defendi aut inde-

t) conf. e. g. de benef. II 3, 2|] ?) conf. de benef. III 7, 5|| °) conf.
e. g. dial. XII 17, 2; epist. 71, 8; ete.|| *) conf. de clem. I 20, 2. 21, 3;
dial. VII 23, 2; IX 5, 3. 7,3. 12, 6; X 4,1; epist. 7, 1; 42, 4; 90, 4
(ed. Buecheler); 110, 3; de benef. III 37, 2; IV 12, 2. 18, 4; VII 26, 4||
®) conf. e. g. dial. III 19, 8; X 18, 4; de benef. III 15, 3; IV 9, 2. 26, 3;
vV 12,6; VII 22, 2; de clem. I 11, 3. 12, 3; nat. quaest. V 18, 9; epist.
3,3. 4; 7, 1; 10, 2; 67, 1; 83, 9. 10. 12. 15|| °) conf. e. g. de benef. VI
30, 6|| ”) conf. e. g. epist. 76, 1; 82, 19; dial. X 17, 1; X 15, 4||
®) conf. e. g. epist. 50, 8; 2, 2; 80, 6; nat. quaest. I 6, 5; IV 10|| °) conf.
dial. VII 1, 5 et quae Gronovius et Ruhkopfius ad hunc locum adnotaverunt;
epist. 102, 19; locos Ciceronianos in Merguetii libro “Lexikon zu den Reden
des Cicero’ IV pag. 415 (sub iudico secundum), Tacitinos in Gerberi et Greefiüi
“"Lexico Taciteo’ I pag. 309 sub e congestos; Brissonium ‘de verborum...
significatione’ (ed. Heineccius Halis 1743) pag. 292sq. 1233; ete.|| '°) conferri -
possunt aliquo modo Sen. dial. XI 18, 4; V 5, 4|| '!) multum supra lineam
addidit in codice primus corrector|| '?) conf. epist. 30, 15; 66, 35; conf.
etiam 59, 6; dial. IV 36, 1; epist. 6, 5; 98, 18; de benef. IV 35, 2||
18) conf. Ottonem Rauschning 1. c. pag. 65|| '!*) conf. e. g. nat. quaest. V
17, 5|| '°) conf. dial. V 10, 1; conf. etiam epist. 68, 5; dial. III 7, 1;
IX 4, 8; V 13, 6; de benef. I 1, 3; etc. De collocatione particulae itaque
conf. Rauschning 1. c. pag. 52|| ?°) conf. Carolum Naegler ‘de particularum
usu apud L. Annaeum Senecam philosophum’ Halis 1873 pag. 8|| '”) conf.
e. g. de benef. III 10, 3; VI 26, 2. 25, 5; VII 26, 2; epist. 7, 3; 47, 5;
99, 15. 24; dial. V 23, 3; VI 4, 1; VII 8, 2; IX 15, 5; X 14, 4j| !®) conf.
de benef. IV 11, 2|| ’°) conf. e. g. epist. 100, 10; de benef. V 6, 6||
20) conf. de hoc asyndeto et de similibus, quae infra sequuntur, Rauschning
l. c. pag. 19,|

XXVT

fensa donari!. sie curari exulceratam? amieitiam
decet, ut sine eicatrice? sanetur,

Quaeramus a venientibus, quid absentes agant,
debitoribus illorum -instemus*, ereditoribus respon-
deamus, inimicis resistamus. si aut

(perierunt folia minimum sex.)

fol. 15 quaeritis; itaque momento® amieitiae vestrae exo-
lescunt®, quarum mensa? maximum pignus est.

°Una peregrinatio? eradit animo!’ ius omne; si

vero longior? haec est et longinquior?, exeidit!!

notitia!? !®quoque, non tantum!3 amieitia. Quod ne

possit aceidere, omni ope resistamus!t, et fugientem

memoriam reducamus; utamur, ut! in prima parte!®

fol. 15” dicebam!?, animi velocitate!?”, neminem a nobis

amicum abesse patiamur, in animum subinde!®

‘) eonf. e. g. dial. V 11, 1; de clem. 120, 2; I 7, 1|| ®) supplevit
Augustus Luchs amicus; conf. dial. V 9, 8; IX 17, 8; XII 1, 2; conf. etiam
III 20, 3; V 17, 4; epist. 66, 47; 92, 25 ete. et Ottonem Rauschning 1. c.
pag. 30|| ?) conf. de benef. VI 26, 2; nat. quaest. III 15, 6; epist. 2, 3; dial.
UI 16, 7; IV 35, 3; VI1,5; VII 15, 5; XII 2, 2. 15, 4; de clem. I 17, 2||
*) conf. e. g. dial. V 1, 2; IX 2, 2; de benef. IV 40, 4; VII 14, 5; conf.
etiam VI 39, 2; etc.|| °) conf. dial. VI 7, 2. 16, 8; IX 14, 9; X 1,4. 10, 5;
XI 17, 2; nat. quaest. I 4, 2; III 27, 2. 30, 6; VII 16, 3. 22, 1; de clem.
119, 5; de benef. II 29, 5. 30, 2; epist. 4, 7; 58, 23; 91, 6|| ®) conf. e. g.
nat. quaest. VII 12, 8. 30, 5|| 7) conf. de remed. fortuit. 15, 2; conf. etiam
dial. III 2, 2; V 15, 3; IX 7, 2; epist. 47, 15; nat. quaest. II 17, 3;
de benef. IV 38, 2; ete.|| ®) de sententia, quae sequitur, conf. e. g. epist.
55, 9—11|| °) conf. epist. 28, 1; 90, 39; 63, 8; dial. VII 5, 2; XI
17, 2|| '") conf. epist. 104, 20 ex animo erade; conf. etiam de benef. VII
19, 5; VI2, 3; epist. 91, 10; 11, 6|| !Y) conf. de benef. 12, 5; III 8, 2.
5, 1; VII 28, 2; epist. 53, 9; de clem. II 3, 1; apocol. 5 init. (ed. Bueche-
ler); ete.|| '*) conf. e. g. dial. VII 17, 2; de benef. V 25, 2; nat. quaest.
117,4; 13,1; I, 51; VI 32, 8; VII 31, 1; epist. 94, 25; 47, 8; 31, 10;
etc.|| ?*) conf. epist. 14, 3|| '*) conf. e. g. de benef. III 14, 4|| "°) conf. e. g.
epist. 56, 11; 57, 6|| '°) conf. e. g. nat. quaest. VI 23, 4; de benef. II 1, 1||
17) conf. e. g. de benef. II 29, 5|| !°) conf. e. g. dial. 14, 9; V 5, 3. 27, 5.
28, 1; IX 2,6. 5,5. 17, 8; X 7, 8; XI 10, 5; XII 20, 1; nat. quaest.
115, 3; II 59, 2; VI 32, 12; de benef. II 24, 1. 27, 2; UI 5, 1; IV 37,1.
40, 2. 4; VI 27,6; VII 2, 2. 21, 2; ete.||

AÄXIX

nostrum revertantur; futura! nobis promittamus?,
praeterita! repetamus?:
sic ille manus, sie ora ferebat (Verg. Aen. III 490).
imago effingatur animo notabilis* et e vivo? petita,
non evanida® et muta.
sic ille manus, sie ora ferebat’:
adiciamus® illi, quae magis ad rem pertinent°:
fol. 10, sic!® loquebatur, sic!® hortabatur, sic! deterrebat,
sic!" erat in dando consilio expeditus!', in aceipiendo
facilis, in mutando non pertinax!?; sic!° solebat bene-
fieia'? libenter dare!?, patienter!* perdere'!?; sie!
properabat benignitas!® eius, sic! irascebatur, eo
vultu!®ab amico vincebatur!?, quo!® solent vincere!?;
18ceteras virtutes!° pererremus!°, in harum usu tracta-
fol. 10” tuque versemur. Et si plures eodem tempore?® ab-

') conf. A. Hoppe “Ueber die Sprache des Philosophen Seneca’ I (Laubanae
1873) pag. 9sq.|| ?) conf. e. g. epist. 13, 10; 80, 2; 100, 4; a 5; dial.
IX 13, 2; de benef. III 18, 2; nat. quaest. VI 1,1. 14; IV 3, 2; 16,1;
iragm. 37 (ed. Haase)|| °?) conf. e. g. dial. X 3, 3; etc.|| *) conf. nat. quaest.
IL 16, 2. 25, 1; VI 26, 4; epist. 5, 1; 33, 1; 56, 2; 84, 4; 86, 13; 122, 14;
dial. I 2, 2; V 21, 5. 26,3; VII 2, 3. 12, 2]|| °) eonf. e. g. dial. IX 16, 1;
conf. etiam Aemilium Opitz “de latinitate Senecae” pag. 14—22; A. Hoppe
l. c. pag. 10 sq.|| ®) conf. e. g. epist. 35, 3; 122, 4; nat. quaest. I 14, 2;
III 13, 1|| ?) eiusdem versus repetitio alibi quoque similiter oceurrit: conf.
epist. 104, 24; 108, 24sqgq.; conf. etiam 117, 23sq.; de benef. VII 24||
“) conf. e. g. nat. quaest. VIl, 3; UI7,3. 10, 1. 13, 1. 380, 3; 12, 6.
6, 5; de benef. III 8, 2. 33, 2. 3; IV 21,5; V 17, 3; VI 17, 2. 23, 4;
VU 26, 4; de clem. 12, 1. 16,5; I 6, 1; dial. 13,1; IT 17, 5. 18, 1;
V 4,2. 5,7. 19, 5; VI 22, 3; VO 17, 2. 26,5; IX 2, 6. 15,38; X 3, 2;
XI 3, 1; XO 4, 3; epist. 24, 23; 47, 8; 58, 19; 74, 15; 78, 12; 81, 3;
83, 21; 92, 12. 22; 94, 37; 95, 65; 99, 11; 115, 16; 117, 31; 120, 8; ete.;
Ottonem Rauschning ‘de latinitate etc.’ pag. 10. 48|| °) conf. e. g. epist. 82, 9;
dıal. IV 21, 9; V 19, 1; VI18 9; X 13, 5; XI 10, 10; de benef. 13, 2.
8, 9sq.; II 12, 2; V 6, 7; VI 1,2; ete.|| !%) conf. de benef. IV 33, 2;
epist. 94, 11; 95, 7; dial. V 15, 3; nat. quaest. VII 23, 2; Ottonem
Rauschning 1. c. pag. 22sq.|| *") conf. e. g. de clem. II 6, 1|| '?) conf. e. g.
epist. 75. 11|| 1%) conf. e. g. de benef. III 6, 2; I 13,35; IT 7,1; VII
30, 1. 32,1; I 2, 1sq. 4, 3. 10, 4. 1, 1]| '*) conf. e. g. epist. 76, 23; 67, 3. 6||
'°) conf. de benef. II 5, 4|]| !*) conf. de benef. IV 32, 4; dial. II 16, 5;
epist. 30, 3; conf. etiam dial. VII 20, 3; XII 13, 4; IV 7, 1|| 1?) conf. e. g.
de benef. IV 32, 2; ete.|| 1°) conf. e. g. epist. 113, 8. 12] '*) conf. dial. X
2,4; conf. etiam nat. quaest. III praef. 6; apocol.5, 3; epist. 101, 6; 108, 19||
”°) conf. e. g. dial. XI 17, 5||

XXX
sunt, velut sparsa! pluribus locis membra? familiari-
tatis? nostrae colligamus?: nune hic, nunc ille in
ore? animoque sit. Ubi? mentis lassitudinem® pones’,
nulla tantum possit vetustas®, ut memoriam ami-
citiae exedat?, a!® qua ineri!! ingenio periculum
est!°, cuius haec esse interdum exeusatio!? solet:
‘intra!? me est, quam valde illum amem, conscientia
mea conditum’

.» 80 8 08 rer rer re a y

(perierunt folia minimum tria.)

.. ee er 88T Tr Tr Lo 58 0

fol. 40, *notitia animi esse certior debet, quia vultus incertus
est. Magnos humanum pectus recessus!5d habet:
quidquid est, quo placet virtus, eo fraus adumbra-
tur!®, et cogitationibus pessimis facies benignissima
obdueitur!?; nec facile nisi peritus intellegas, !®quid
intersit inter!® animum!? amiei et colorem'!?,
Hoe sibi quisque proponat?3, quo minus faeile “ *dmonitio”!

. ; 5. fop;6a ._ 27... de prehen<den>-
fol. 40* fucatis?* capiatur?? offieiis?®: rara res est amicitia, 5
dis?? amieis

Ä ') conf. e. g. nat. quaest. III praef. 1; de benef. I 9, 5; epist. 94, 29;

19, 1|| ®) conf. de clem. I 7, 1|| ®) conf. e. g. de benef. V 25, 2; dial. IX
10, 2; epist. 38, 1|| *) conf. e. g. epist. 95, 53|| °) sie certo legere mihi visus
sum in codice|| ®) conf. e. g. dial. IX 17, 7; epist. 123, 1. 4; dial. I4, 15;
IV 19, 4. 20, 2; V9, 1.3; VI1l, 4 20,1; IX 2, 6. 123,4; XI 73;
epist. 63, 12; 94, 22; 99, 12; 120, 10. 18|| ”) conf. e. g. dial. IX 17, 7;
VI 3, 2; epist. 11, 1; 75, 9|| ®) conf. e. g. nat. quaest. VI 10, 2; dial. VI
1, 4. 21, 1. 26, 6; X 15, 4; XI 18, 2; XII 7, 8; epist. 15, 5; 90, 17;
91, 12; de benef. III 2, 3; ete.|| ®) conf. nat. quaest. II 26, 5; IV 2, 10;
v17, 4. 9, 2; epist. 79, 2; 80, 6; 101, 8|| '°) conf. e. g. dial. IV 20, 3; epist.
108, 1; conf. etiam de benef. VI 32, 4A|| ') inlerit ex ilnerit eorrectum, ut
widetur, codex|| '?) exeufati, ut videtur, codex; conf. e. g. dial. XII 16, 2||
'°) conf. e. g. epist. 104, 21; etc.|| !*) baec verba e. g. supplevit Niebuhr||
") conf. e. g. nat. quaest. III 9, 1. 16, 4. 28, 3; V 14,1; VI13, 3. 24, 2;
dial. IX 1, 1|| '%) conf. e. g. dial. XI 5, 4|| '”) conf. e. g. dial. V 25, 4; VI
1, 5|| '°) conf. e. g. epist. 75, 11; 90, 28; conf. etiam 83, 11; etc.|| 19) conf.
epist. 22, 16|| ?°) haec verba addidit primi correetoris manus tachygrapha in
codieis margine|| ?!) admonicio codex|| ??) p(re)hendis codez|| ?%) conf. dial.
IX 15, 4; epist. 13, 11. 12; ete.|| ?*) conf. epist. 115, 2; dial. VII 7, 3; conf.
etiam XII 5, 6; IX 1,3; ete.|| 2°) conf. e. g. epist. 95, 47; conf. etiam nat.
quaest. IV praef. 3||

XXXI

<non>! vulgaris? aut exposita?, ut inplere* totas
domos* possit, <ut>?° vulgo sibi bomines per-
suasere. An‘ aurum ingenti opera legi ecreditis,
euius ’ubique quaesiti? vix sub aliquo monte vena®
deprehenditur; amicum autem ubique inveniri sine
ullo labore, sine ulla investigatione? Quid enim??
tam simplex apertumque est? Atqui non tam '’in
alto latet!® aurum argentumque'! .......2.2222..
(perierunt duo aut quattuor aut sex folia.)

fol. 43° Incipit eiusdem

ANNAEI SENECAE
DE VITA PATRIS
feliciter scribente me Niciano die et loc(o) s(upra)s(eriptis) !?.
Si quaecumque composuit!? pater meus et edi'*
voluit, iam in manus!? populi emisissem', ad
claritatem!? nominis!® sui satis sibi ipse pro-

!) non addidit Haase|| ?) conf. de benef. 111,5. 14,1; T 2,2; DI
9, 1. 23, 3. 28, 5. 33, 3; VI 34, 3; VO 17, 1. 27, 3; nat. quaest. II 1, 2;
VI 2,7. 32, 3; dial. I 3, 2. 6, 10; V 37, 1. 40, 2; VI 25, 3; IX 17,11;
X1 14, 2; XU 1, 3; epist. 36, 6; 81, 12. 21; 88, 21; 90, 2; 122, 6. 9;
de clem. I 2, 2]] ®) conf. e. g. de benef. IV 16, 3; epist. 4, 10 ex incerta
Erasmi coniectura; 55, 6; dial. IV 16, 3; Barthium ad. Stat. Theb. II 188||
*) conf. e. g. Sen. de benef. VI 43, 1. De forma accusativi domos, qua Seneca
constanter utitur, conf. Fridericum Neue “Formenlehre’ 1” pag. 521; Sen. dial.
IX 12, 2; X 14, 3; XI 16, 4. 5; XI 7, 1; nat. quaest. VI 1, 7. 30, 5; epist.
66, 8; 90, 43; 114, 9; fragm. 67|| °) wi addidit Haase|| ®) conf. Carolum
Naegler “de particularum usu etc.’ pag. 25|| °) conf. e. g. de benef. VII
14, 2; ete.|| ®) conf. dial. XII 9, 1; epist. 23, 5; 90, 12; nat. quaest. III
15, 1-3; V 15, 2; dial. V 35, 5l| °) conf. epist. 24, 17; de benef. IV 11, 4.
35, 1; nat. quaest. VII 27, 4|| '%) conf. e. g. epist. 23, 5; dial. 16, 9;
nat. quaest. VI 27, 2; (de benef. VIL1, 5, at conf. Gertzium ad hunc locum)||
ıN) conf. epist. 5, 3; 94, 56; 95, 73; 110, 14; 115, 5. 11; nat. quasest.
I 17,8; IT 15,3, dial. II 12, 2; MI 21, 2; V 33, 1; VI 25, 1; XI 9,1.
12, 3; de benef. VII. 10, 4|| 1?) conf. quae de vocabulis supra et sceriptus
intra unius verbi corpus a librariis coniunctis dixi in ‘Dissertationibus philo-
logieis Argentoratensibus’ vol. IX pag. 21|| '?) conf. e. g. dial. IX 1, 13.
6, 3; XI 2, 6. 8, 2. 18, 9; XIT 1,2. 9, 4; nat. quaest. III praef. 5; conf.
etiam dial. VI 2, 5. 26, 5; epist. 100,2; dial.X 12,4; de benef. III 26, 2; etec.||
14) conf. e. g. de benef. IV 28, 4|| '°) conf. e. g. dial. VI 1,4|| '°) conf. e. g.
de benef. VI 32, 1; dial. VI 4, 3j| '7) conf. e. g. epist. 102, 3. 8. 9. 11. 14.
17. 18|| '°) conf. e. g. de benef. III 29, 7; epist. 91, 16; 64, 3; dial. VI 2,1.
10, 1; de benef. V 14, 5; etec.||

OXXRIT

fol. 43” spexerat. nam nisi me decipit pietas, cuius
honestus etiam error est, inter eos haberetur, qui
ingenio meruerunt, ut puris et inlustribus? titulis?
nobiles* essent. quisquis legisset eius historias
ab initio bellorum eivilium, unde primum veritas
retro® abiit, paene usque ad mortis suae diem;
magno aestimasset® seire, quibus natus esset parenti-
bus ille, qui res Romanas....... 22 eceeeececncn.
(reliqua perierunt.)

‘) de hoc indicativo conf. Aemilium Opitz ‘de latinitate Senecae’ pag. 23||
°) conf. e. g. de benef. III 16, 2. 28, 2; epist. 21, 2; 66, 33; 88, 13; dial.
VI 16, 4. 23, 4; etc.|| °) conf. epist. 88, 38; 21, 4; de clem. I 14, 2; nat.
quaest. I 17, 9; dial. IX 2, 5; VII 12, 5; II 21, 3; Ottonem Rossbach ‘“dis-
quisitionum de Senecae filii scriptis criticarum capita IT’ Vratislaviae 1882
pag. 26|| *) conf. e. g. de benef. III 16, 2. 28, 2; dial. XII 11, 3; ete.|| °) conf.
epist. 1, 2;'44, 7; 58, 8; 66, 7; 71, 35; 75, 9; 82, 12, 122, 18; de benef.
VI 2, 3. 33, 2; nat. quaest. III 15, 5. 27, 10; VI 13, 1. 15, 1. 32, 6;
vi 21, 2. 25, 5; dial. 13, 7; II 17,4; V 1, 1|| ©) magno aestimare scripsit
Seneca dial. IV 36, 6; V 31, 3. 34, 2; VII 14, 8; X 1,1; X7 58;
XII 16, 6; nat. quaest. II 59, 7; III praef. 14; de benef. IV 6, 3 (ubi eodieis
Nazariani manus secunda magni correxit); V 3, 1. 6, 7; VI 34, 1; epist.
104, 34; conf. etiam de benef. I 8, 2 (parvo); dial. V 32, 2 (guanto); etc.
Idem autem magni aestimare scripsit de benef. I 1, 8; nat. quaest. VI 2, 4;
epist. 95, 55; conf. etiam dial. VII 24, 5 et de benef. VI 15, 7 et nat.
quaest. I praef. 16 et IV praef. 16 et epist. 73, 11 (guanti); de benef. II
28, 1 (tanti — quanti).

Non ad unum omnia similibus exemplis Annaeanis confirmari
posse apparet, nec desunt loci, de quorum leetione vel inter-
pretatione dubitem (conf. fr. I med. contrahat plurimum; fr. IL sub
finem Ubi...pones; de vit. patr. puris et inlustribus titulis).

. Supra pag. XV ol. 39Y vers. 4 deleas typographi sordes
inter ABSEN et TE.

ee ZEHN

Vale, Vir Doetissime, et me amare perge.
Scribebam Vratislaviae id. Nov. a. 1887.

L. Annaei Senecae, quem philosophum appellamus, libros
soluta oratione conscriptos, cum summo aequalium favore excepti
essent atque generosa Neronianae tyrannidi adversantis morte
nobilitati et quodam modo confirmati, sub Flaviorum imperio
acriore etiam studio lectitatos neque Quintiliani superciliosa im-
probatione aut Frontonianorum rustieis conviciis ita oppressos
esse, ut rarius legerentur, ipsa ostendunt verba, quibus scripta
eius er adulescentium manibus extorquere conabantur.!) nam
apud grammaticos pertenuem Senecae librorum memoriam superesse
non obiciet is, qui consideraverit, quam rarae apud hunc voces et
dietiones inusitatae sint, quas illi fere solas venabantur. itaque
patres ecclesiae non e tenebris eos in lucem protraxerunt, sed
seriptoris ex rhetorum disciplina, qua ipsi adulescentes in
scholis imbuti fuerant, notissimi sententias morales acute et ele-
ganter expressas in usum suum converterunt. id quod probant
exiles et insulsae epistulae Senecae et Pauli ante Hieronymi
aetatem ab homine quodam Christiano ideo fictae, ut apostoli
nomini religionis tantum suae sectatoribus noto laudem etiam
apud paganos pararet; probat ipsum patrum quorundam
dicendi genus, quod haud raro etiam iis locis, quibus Senecam
non exseribunt, prope ab Annaeano abest. utebantur igitur libris
moralis philosophiae, exhortationibus, libris de superstitione, de

ı) Et Quintilianus (inst. orat. X I, 126) et Gellius (XII 2, 2) Senecam
ideo a se vituperari, quod Ennium, Ciceronem, Vergilium improbaverit,
libere profitentur. accedebat quod ille grammaticos, philologos, historicos
nunquam non contemptui habuit. (v. epist. mor. VI, 6, 5; XIII 2, 17; 3,3 sq;
XVII 5, 23, sq; apocoloc. 5, 4; nat. quaest. III praef.5 sq; VII 16, 1 sq.),
philosophos non solum saepissime laudat, verum etiam contra calumnias
quasdam defendit. quare etiam nat. quaest. VI 26, 3 eum scripsisse puto:
hance (Delon) philologi (philosophi cdd.), credula natio, dixerunt non
moveri auctore Pindaro. quid enim cum Pindaro est philosophis?

mätrimonio, de immatura morte et pauca ex iis fragmenta ser-
vaverunt, orationes tamen, quibus ille apud aequales non
minorem famam quam philosophiae libris adeptus erat et carmina
minora, quia nimirum nihil in iis inesset, quod ad mores emen-
dandos spectaret, illis temporibus videntur periisse.

id vero patrum ecclesiasticorum laudibus effeetum est, ut
. philosophiae librorum magna pars medio, quod dicere solemus,
aevo et legeretur multum et describeretur. mox tamen ea quae
supererant scripta novum detrimentum ceperunt. magis enim
magisque aucta Latini sermonis imperitia existebant homines
commodo legentium servientes, qui aut sententias illas, quas
Seneca tanquam lumina orationi suae inseruerat, ex varlis eius
scriptis excerperent aut singulos libros servato disputationis or-
dine in angustum contraherent. quare factum est, ut integer
dialogus de remediis fortuitorum et is liber, quo Martinus
Dumiensis saeculo sexto in componenda formula. honestae vitae
usus erat, perirent. supererant tamen et describebantur libri
quidam, quorum hodie praeter fragmenta Palatina rescripta de
amicitia et de vita patris omnis memoria evanuit.

ac ne turbis quidem et barbarie saeculi septimi aut oetavi studia
librorum Senecae oppressa esse constat ex chronieis Casinensibus
(Monumenta Germaniae historica, seript. VIlp. 746), quibus traditum
est Desiderium, Langobardorum regem, praeter alios seriptores
Latinos Senecam in illo monasterio deseribi iussisse.?), praeterea
habemus etiam nune eodem saeculo exaratum librorum de beneficiis
et de clementia codicem Nazarianum.?) ex talibus igitur codieibus
manaverunt epistularum prioris et posterioris voluminis et dia-
logorum libri, qui saeculis nono, decimo, undecimo scripti in
bibliotheeis Parisina, Bambergensi, Laurentiana, Ambrosiana
asservantur. eiusdem aetatis sunt catalogi vetusti bibliothecarum
monasterii Laureshamensis, Sangallensis, Pomposiani, Schaff-
husiani (Allerheiligen), quinti cuiusdam ignoti, in quibus qui
enumerantur codices Annaeani omnes fere videntur periisse*).
praeterea saeculo decimo Ratherius, episcopus Veronensis erudi-

2) y. catalogum monasterii Casinensis saeculi XII apud G. Becker
Catalogi bibliothecarum antiqui, Bonnae 1885 nr. 119, 18 Senecam magistri
amici, quem abemus pro alio. Seneca monasterii in pignore I, ibid. 12 Seneca
de beneficiüs I.

®) v. infra p. 14.

*) G. Becker nr. 15, 321; 333; 23, 19; 37, 381; 382; 389; 69, 94; 70, 26.

tissimus, librorum de beneficiis et de elementia locos quosdam com-
memorat.?)

erebrius etiam saeculis duodecimo et tertio decimo Senecae libros
descriptos et lectitatos esse etexmagno huius aetatis codicum numero
apparet®) et ex frequenti, quae fit librorum eius in bibliothecarum
catalogis illo tempore compositis, mentione.?) neque pauei ores loci
Senecae apud Abaelardum®), Ioannem Saresberiensem?), Vin-
centium Bellovacensem!®), Othonem Frisingensem!";, Emonem!?),

5) Ratherii opera ed. Migne (patrologiae tom. CXXXV)p. 172 sq., 181, 323.
6) una bibliotheca Parisina nationis quae dicitur triginta et quod ex-
currit codices Senecae illis saeculis scriptos habet.

?) &. Becker no. 79, 284; 80, 251; 86, 104; 107—110; 114, 72; 116,
37; 117, 22; 119, 12; 18; 127, 153—156; 136, 333; 337. add. L. Delisle
Cabinet des manuscrits, IL p. 454 nr. 247, p. 495 nr. 30, p. 502 nr. 257.

®) v. Hermes XVIl (1882) 375 adn. 2.

®) v. ibidem p. 375 adn. 3.

10) plurima in eius speculis ex omnibus Senecae libris excerpta sunt,
sed praeter naturales quaestiones nondum ita ut par est a viris eruditis ad-
hibita. catalogus librorum Annaeanorum hic ab eo proponitur specul. histor.
VII 102 (vol. IV p. 309 ed. Duacensis a. 1624): Porro Claudius, ut in chro-
nicis legitur, anno aetatis suae LXIV in palatio moritur. de cuius scilicet
morte Seneca, successoris eius Neronis praeceptor, eleganti metro lusisse
reperitur. praeter hunc autem librum, qui dieitur ludus Senecae de morte
Claudi, scripsit etiam idem Seneca libros morales perutiles: ad Eburcium
liberalem de beneficiis libros VII, ad Neronem de clementia libros II, ad
Paulum vero de quatuor virtutibus librum unum. seripsit quoque libros de
moribus et librum de remediis fortuitorum. libros quoque de immatura morte,
de causis naturalibus sive quaestionibus libros VII, libros quoque declamatio-
num V, de sententiis diversorum oratorum librum I, tragedias quoque decem,
epistolas autem ad Lucium Balbum plurimas et ad Paulum apostolum non-
nullas. apocolocyntosin igitur, quam Joannes Saresberiensis (v. Hermes |. c.)
non noverat, habebat et declamationes fili, non patris esse putabat.
librorum de immatura morte notitiam non aliunde nisi ex Lactantio petivit
(v. Haasii edit. vol. III p. 423 adnot.). epistularum quod nullam sententiam
commemorat, quae post librum decimum tertium legitur, prius tantum volumen
cognovisse videtur. ceterum Balbi cognomine amico, ad quem Seneca
epistulas dedit, male indito explicatur fortasse, cur Ioannes Saresberiensis
sententiis diversorum philosophorum sine nomine in codicibus traditis nomen
Caecilii Balbi imposuerit. constat enim hunc Senecae amicum per
medium aevum notissimum fuisse et liberrime Ioannem in libris anonymis
scriptoribus, qui nunquam fuerant, tribuendis eorumque nominibus fingendis
vel immutandis versatum esse.

11) Monumenta Germaniae historica script. XX 162 sq.

12) ibid. XXIII 529 et 531.

Menkonem!?), Albricum!®), alios saeculorum duodecimi et tertii
decimi scriptores commemorantur. ex indieibus autem librorum
eius, quos loannes et Vincentius composuerunt, omnes Senecae
libros integros, qui hodie extant, praeter dialogos tune in Britannia
et Gallia notos fuisse perspieitur.

iam vero iis, quae insecuta sunt, temporibus et renascentium
litterarum aetate studia Annaeana novum incrementum ceperunt.
quamquam autem oratio librorum saepissime descriptorum et
perverso emendandi studio vexatorum interdum tantopere immu-
tata est, vix ut Senecam agnoscas, quidam eorum, velut dialogi
et apocolocyntosis, antea paueis cogniti tune demum in vulgi
notitiam pervenerunt. peculiares huic aetati, quamquam quosdam
iam saeculo decimo tertio exaratos esse constat, magni quidam
sunt voluminis codices, quibus omnes aut quam plurimi libri
Annaeani comprehendebantur. hoc igitur modo factum est, ut,
quamvis plurimos optimosque codices ante haec tria saecula
periisse constet, vix ulla sit per Germaniam, Gralliam, Italiam,
Britanniam, Hispaniam bibliotheca paullo vetustior, quin unum
certe aut plures Senecae libros manu seriptos habeat.

apparet iam ex his librorum Senecae fatis, quae primis
tantum lineis adumbravimus, parum probabiliter quosdam
hodie opinari artem criticam ad paucos quosdam codices.
vetustos, qui ad aetatem nostram pervenerint, dirigendam
esse, recentiores vero, quippe qui ex illis vel simillimis eorum
ad unum omnes derivati sint, abiciendos. cui opinioni patroci-
natum quodam modo est exemplar Fickertianum, in quo quam-
quam prima iustae recensionis fundamenta iacta sunt, cum farrago
omnium omnis generis et aetatis codicum neglegenter fere colla-
torum congesta sit et saepe genuinis vetustiorum librorum scrip-
turis recentiorum interpolationes praelatae, fieri non poterat, quin
saepe cum pravis eorum lectionibus spernerentur etiam optimae.

ergo necessarium erat, ut denuo bibliothecae pervestigarentur,
num codices vetustiores adhuc incogniti ex iis protrahi possent
et recentiores diligentius, quam ante factum erat, examina-
rentur. quod negotium quamquam incohatum a me potius quam.
ad finem perductum esse haud ignoro, tamen, quae repperisse

18) ibid, p. 481.
14) ibid, pag. 798.

r
mihi videor, hie proposui eam maxime ob causam, ut alios quo-
que ad examinandos codices Annaeanos ineitem, quorum sat multi
in iis bibliotheeis, quas mihi aut non visere aut non exhaurire
lieuit, asservantur. adiunxi de orthographia, de singulis quibusdam
locis, de libellis, qui sunt de remediis fortuitorum et de for-
mula honestae vitae, medio aevo in epitomas redactis observationes.
de naturalibus quaestionibus, de quarum codieibus superiore anno
prudenter G. G. Muellerus disputavit in dissertatione Bonnensi,
cui inseripsit: De L. Annaei Senecae quaestionibus naturahbus,
alius dicendi erit locus. in codieum aut primum aut denuo ad-
hibitorum scripturis indicandis et forma describenda aliis
fortasse iusto brevior, aliis verbosior videbor, eam tamen
mihi legem seripsi, ut eos tantum libros, qui nondum innotuerunt,
prolixius describerem, neque integra lectionis discrepantia indicata
disputationis cursum interrumperem, nisi exiguum locum occuparet.

restat, antequam ad singulos Senecae libros accedamus, gra-
tissimum offieium, ut viris inlustrissimis, qui instituto imperii Ger-
manici archaeologico praesunt, amieis, bibliothecarum praefectis,
qui studia mea egregia liberalitate et benevolentia promoverunt,
quas debeo gratias publice profitear.

I.
De dialogis recensendis.

Duodeeim dialogi, quos Ambrosianos appellare liceat!), medio
aevo ceteris Senecae libris multo rarius lectos esse iam inde
apparet, quod nemo, quod sciam, eius aetatis scriptor e0s com-
memoravit neque in catalogis bibliothecarum vetustis eorum mentio
fit”). superest tamen codieum, quibus servati sunt, manu scrip-
torum numerus haud ita parvus. inter quos cum et aetate et
bonitate primarium locum Mediolanensis Ambrosianus Ü 90
inf. saeculi X—XI (A apud Fickertum et Gertzium) teneat, mirum
non est, quod, cum iam Fickertus (vol. III p. II) reliquos multo
deteriores esse dixisset, Madvigio praeeunte?) H. A. Kochius*)
et Gertzius illos tanquam ex ipso A vel ex codieibus ei similli-
mis derivatos aut prorsus abiecerunt aut vix dignos putaverunt,
quorum lectiones commemorarent. attamen si paullo acceuratius
eorum adnotationes perlustraveris, haud paucos locos invenies,
quibus deteriorum illorum lectiones iis, quas A habet, praelatae
sint. ac ne Gertzium quidem, qui ut eodiceem A Kochio multo
diligentius contulit, ita reliquis aceuratius in hanc quoque rem
ınquisivit, fugit quasdam recentiorum codieum seripturas ex A
solo derivari non potuisse. sed cum multa iis menda cum illo

‘) Dialogorum nomen praeter Mediolanenses ad libros de beneficiis,
de clementia, de remediis fortuitorum, alios qui perierunt, pertinere
demonstravi Hermae vol. XVII (1882) p. 365 sq.

?) qui in catalogo saeculi XII coenobii montis S. Michaelis (G. Becker
l. c. 80, 231) memoratur Senecae ad Novatum lib. I, num libros de ira
continuerit, quae est G. Beckeri sententia, dubito. fieri etiam potest, ut
declamationes Senecae rhetoris significatae sint, quibus ob praemissam
patris ad Novatum, Senecam, Melam filios epistulam nomen illud in codice
Parisino 8542 impositum est. v. Meloti catalogum vol. IV nr. 8542.

®) Adversaria critica Il 338 sq.

*) Senecae dialogorum libri duodecim ex rec. H. A. Koch, editionem
Kochii morte interruptam absolvendam curavit I. Vahlen, Ienae 1879 p. XII.

communia esse vidisset, multa, quae is sana haberet, depravata,
eum ipsum ceterorum omnium parentem dicere non dubitavit?).
quam sententiam nuper ita mutavit, ut quosdam codices deteriores
non ex Ambrosiano descriptos esse putaret, sed ex alio quo-
dam archetypi eius apographo®). tam exiguum tamen fructum
ex iis ad dialogorum emendationem capi existimat, ut profiteatur‘)
nullam olim extitisse textus traditionem ab ea quam Ambrosianus
eschibeat ita diversam, nedum ita meliorem, ut non solo Ambrosiano
ad textum constituendum contenti esse possimus. quaecunque vero
illi bona praebent, ea praeter unicum lacunae cuiusdam (de ira
III 8, 8 p. 126, 24 Gertzii) supplementum a seribis leetoribusve
conieeturis reperta esse dicit.

at erravit vir de Senecae scriptis optime merituss. nam
eorum quidem vitiorum, quibus A cum deterioribus congruit,
origo iam ex eo archetypo, ex quo et hie et illi manaverunt,
repetenda est. quem Ambrosiano aliquanto vetustiorem fuisse
historia eritica librorum Senecae et similibus aliorum scriptorum
fatis eonsideratis negari vix potest. liberum autem esse A
multis vitiis, quibus omnes codices recentiores inquinati sunt,
mirandum non est, quod, quoscungue Fickertus adhibuit, saeculo
XIV vetustiores non sunt, quo quanta damna omnes scriptores
Latini a librariis, quae non intellegebant, mutantibus passi sint,
nemo nescit. nam Ambrosianum B 2 sup. (D apud Fickertum
vol. I p. XO), quem saeculo XIII vel XIV ineunte scriptum
esse Branca et Bugatus indicaverant, saeculo XIV attribuendum
esse testis oculatus affırmo.. Laurentianus autem LXXVI 32,
quem Gertzius primus examinavit et qui ab aliis?) saeculo XII
scriptus esse dicebatur, illi certe uno saeculo recentior visus est,
tres tantum libros de ira continet necdum totus excussus est?).

iam vero nonnullos eorum locorum afferamus, ex quibus
codices quosdam recentiores neque ex A neque ex codice ei
simillimo fluxisse apparet. omittam consulto eos, quibus ob ra-

5) Studia critica in Senecae dialogos, Hauniae 1874 p. 37 sq.

6) Senecae dialogorum libros XII ad codicem praecipue Ambrosianum
rec. M. C. Gertz, Hauniae 1886 p. XXV sq.

?) ibid. p. XXVIO.

°) Bandinius in Catalogo codiecum Latinorum bibliothecae Laurentianae
vol. III p. 105 saeculo XII ineunti eum tribuit.

°) v. Gertzii edit. p. XIX.

suras vel alias ob causas, quid manu prima in A scriptum fuerit,
non liquet!®).
p. 55,16 Gertzii regium est illud et principale EP2 L cod.
Pineiani, regume illud et principale A
56,24 crudelius est? quwid homine VBDE Pineiani vetus
lectio, crudelius est homine A
65,14 ullius bomi VBL, illius bomi A
79,5 inde est quod adridemus L!!), id est quod adridemus
AD (p. m.) E Col.
126,24 ante quam robur accipiat: aht L alü, robur accipiat
om. Aß Ps Col. Ä |
175,19 amet ut recessura FD (m. 2) Cuiacianus Bongarsii,
amelu ire.cessura A
177,1 in metus et in dolores VP2!?), in multos et in dolores A
190,2 officia volventem omnes praeter A, qui officia volen-
tem habet
255,5 inter officia divisis recentiores, inter officia divitis A
293,8 incendi!?) vivus Bongarsianus (idem coniecit Pin-
cianus), escendit iussus A
330,10 cupieris haurias pars librorum veterum Mureti, cae-
peris haurias A

10) ne eorum quidem locorum, quibus codices recentiores, quamquam
corrupti sunt, propius ad veram lectionem accedunt quam A, ullum
attuli. de vit. beat. 13, 3, ubi de Epicuro sermo est, et A et illi depravati
sunt, sed quod Madvigius (Advers. erit. 132) in huius scriptura et inscriptio
ipsa excitans animum quae statim venerunt vitia latere putat: quae
stat, invenerunt vitia, probarı nequit. neque enim unquam Seneca dicendi
genere tam obscuro usus est: saltim addere debebat voculam eam. praet ea
num standi verbum hie aptum sit, valde dubito. contra quae DE habent
excitans animum ad ea depellenda quae statim (statura D) venerunt vitia
et quae Ps ex. Fac. et Prim. (similiter V Col. ex. Pinc.) excitans animum quae
statim enervant cum venerunt vitia, corrupta illa quidem sunt, sed
viam veri inveniendi monstrare videntur. scriptum fuisse puto: ezeitans
animum, at ea depellenda, quae statim enervat, cum venerunt vitia.
apparet, quam facile verba enervat cum ante venerunt excidere potuerint.
de re v. epist. moral. II 9, 10.

11) hunc locum inter eos, qui a librariis correcti sint, numerat Gertzius.
sed si diligentius eum consideraveris, quam difficilis sit eius emendatio,
intelleges. — codicum notis iisdem utor quibus Fickertus et Gertzius.

12) praefero hanc scripturam a Madvigio commendatam ei, quam Gertzius
ex F aliisque recepit, in multos dolores. |

13) non necessarium existimo quod Gertzius scribere mavult suecendi.

389,6 velocius meandi vel tardius cod. bibliothecae Pari-
sinae armamentarii!®), velocius meandi vel diu
(post u erasa est s) A

his igitur locis, quorum numerus facile augeri potest, omnibus
aliorum librorum scripturae iis, quas A habet, praeferendae et
ita comparatae sunt, ut nullo modo ex librariorum conieeturis
ortae esse possint. nam tandem aliquando deserenda est per-
versa illa opinio et ab iis tantum, qui magis critiei, quem vocant,
apparatus commoditati quam scriptoris emendationi consulunt,
comprobata locos corruptos ab homuncionibus linguae Latinae
aut nulla aut perquam exigua cognitione imbutis eadem, qua
summi philologi usi sint, sagacitate et artis palaeographicae
peritia in integrum restitutos esse. quamquam autem fieri potest,
ut inter peculiares illorum librorum lectiones quaedam extent a
viris eruditis maxime Italis litterarum quae dicuntur renascentium
aetate repertae, tamen hos violentioribus plerumque remediis
usos esse et poetis magis quam argenteae aetatis scriptoribus
operam dedisse notum est. accedit, quod hae correctiones
in exeuntis demum saeculi XIV libris frequentiores esse
solent et a genuinis et per saeculorum decursum traditis scrip-
turis, quarum haud paucas conieiendo vix unguam reperias, non
nimis difficile discernuntur. maiorem vero etiam ex Fickerti
codieibus fructum caperemus, si praeter A saeculo XIV vetustioribus
uti ei licuisset neque eorum scripturas neglegenter excerptas

neglegenter edidisset.
cui incommodo iam aliqua ex parte mederi possum invento
codice P(arisino) bibliothecae nationalis 15086 (olim S.
Vietoris 1102). continet praeter alia quaedam XII et XIV sae-
culis scripta in membranis formae, quam dieimus, octavae saeculo
XII!5) exaratos inde a folio 129 libros de providentia, de con-
stantia sapientis, de ira libros I et II, de tranquillitate animi,

14) v. infra p. 11.

15) Jitterarum et compendiorum formae fere cum iis congruunt,
quibus chronica Cafari exarata sunt saeculo XIII certissime tribuenda et in
scriniis bibliothecae nationalis vitro tectis exposita (cod. Parisinus Lat. 10136).
quoniam igitur liber P ob rationes palaeographicas Italiae tribuendus et
Ambrosianus ibidem exaratus est et Mureti Siculus ipso nomine originem
suam videtur indicare, huic terrae laudem dialogorum servatorum vindi-
candam esse puto.

de ira librum III, de consolatione ad Marciam, de remediis for-
tuitorum, de quattuor virtutibus, de moribus, librorum de cle-
mentia excerpta, librum de beata vita. quamquam autem a cor-
ruptelis et interpolationibus nequaquam immunis est et quaedam
vitia cum A communia habet, neque ex eo neque ex ullo eius
apographo fluxit. aliquot enim mendis, quibus ille deturpatus est,
caret. ad quam rem demonstrandam haee sufficiant:

p- 89, 24 haee verba: vino quidam, aliü Venere, quidam umore
interdixere corporibus, ut vulgo eduntur et in A olim scripta fuisse
Gertzius afürmat, inepta esse patet. nunquam quisquam aut se
aut alios ab omnis umoris usu prohibuit, ne potuit quidem.
pessime autem umoris mentio, cum primo loco de vino dietum
sit, post Venerem demum fit. at constat Senecae temporibus
Pythagoreorum praeceptum de carnium esu vitando ita probatum
esse, ut ipse quogue Sotione auctore per anni spatium id seque-
retur. quid vero habet P? | qwidam animalium omnium ori,
in quibus gratissimo animo aceipimus vocabula animalium omnium,
quae quomodo excidere et oblitterari potuerint, patet. ori autem
sine dubio mutandum est in carne'®). 147, 11 Madvigianum
sanare (sanarı A) confirmatur codice P. 195, 19 et 196, 8 in
P eadem leguntur, quae Erasmus scripsit, pendet ex eventu et
infra qwos, eum in A ante voculam ex perperam ei adiectum
sit et guod pro eo, quod est qwos, legatur. 272, 6 neque Kochius
neque Gertzius ausus est Bentleii inventum et ille fluctus mentis
recipere: at idem praeter recentiores quosdam servavit P, et
mille fluctus mentis A habet. 275, 9 melius id est, quod in P
'extat: Quam quid sit wustitia eo, quod in A legitur: nam quiquid
sit wustitia. 289, 9 id quod Lipsius Senecam seripsisse suspicatus
est humanitate larga et benigna manu confirmat P, nisi quod
large in eo legitur, in A inter humana et largea lacuna est quat-
tuor fere litterarum. 289, 24 loci in A hoc modo corrupti quid-
quid cariorem witam facturus aeque haec est in P forma quiec-
quid cariorem uilam facit. seque eaque rectissima. Madvigius enim
(facit usw seque) et Gertzius (facit acturo seque) dum codieis

'6) ne quis verba animalium omnium supervacanea putet, legut ea, quae
Seneca epist. mor. XVII 5, 17—22 dieit. quo loco ipse Pythagoreorum
exemplo se adulescentem animalibus abstinuisse narrat et; a patre id facere
vetitum esse, quia tunc alienigena sacra mota essent, quorum asseclae gui-
busdam animalibus abstinuissent.

vetustissimi vestigia anxie premunt, molestam Senecae orationem
reddiderunt. similis locus est ep. mor. V 3, 6.

iam satis his probatam esse puto codieis P praestantiam.
neque enim ex A eum fluxisse primum ex illis locis apparet,
quorum ea ratio est, ut partim coniecturis vix unquam emendari
potuerint, partim a viris eriticae factitandae peritissimis sanati
sint. porro dialogi alio ordine in P dispositi sunt et liber de
brevitate vitae et consolationes ad Polybium et ad Helviam om-
nino desunt. denique omissa sunt libri de tranquillitate animi
capita duo extrema. id quod non in P primo factum esse adiecta
subseriptione Explicit perspieitur. in his igitur partibus, donee
ex bibliotheearum tenebris tertius liber emergat saeculo XIV
vetustior et hos quoque libros complexus, praeter A recentiores
illi adhibendi erunt. quorum cum paucos Fickertus contulerit,
maximopere optandum est, ut quam plurimi diligenter examinentur
eorumgue, quos maxime liberos ab interpolationibus esse apparebit,
scripturae diserepantia plene enotetur. quod negotium propter
impudentissimarum interpolationum abundantiam et magnum
codieum numerum satis difficile et taedii plenum cum mihi ad
finem perducere non licuerit, fruetu non carere uno exemplo de-
monstrabo.

extat in bibliotheca Parisina, quae ab armamentario nomen
accepit (Bibliothegue de 1’ Arsenal), codex membranaceus libri de
providentia. et consolationum ad Helviam et ad Polybium missa-
rum saeculo XV seriptus et inter codices, qui ad scientias et
artes Latinas specetant, numero 28 signatus. qui quamquam reli-
quis vix melior est, hoc tamen singulare habet, quod in margini-
bus duorum priorum librorum diserepantes quaedam lectiones
adseriptae sunt et quod p. 392, 17 G. interpolatione illa caret, qua
etiam in A ad nomen +G- caesar cognomen augustus adserip-
tum est.!”) id tamen maxime in his libris caveri et debet et
potest, dicendi genere Annaeano diligenter observato et senten-

17) propter voculam proximam quem in codice Gaium Caesarem Scrip-
tum est. ceterum aliis quoque interpolationibus A deturpatus est. manı-
festa profero exempla haec: p. 94, 5 praedonem positum est pro vocabulo
praedam et 171, 21 et 227, 7 voces rariores clavum et erubescentiae
(ita seripsit Madvigius) cesserunt vulgaribus nauem et adulescentiue.
quamquam autem ultimo loco dubitari potest, quid pro voce adulescentiae
substituendum sit, interpolatam eam esse certissimum est.

tiarum nexu accurate considerato, ne quid ex iis contra codieis
A fidem in orationem admittatur, nisi quod Senecam seripsisse
verisimillimum sit.

maxime lubrico et infirmo fundamento in consolatione ad
Polybium recensenda nitimur. nam in P eam non extare supra
diximus, in A vero, in quo, ut ex dialogorum indice perspieitur,
inter librum de brevitate et consolationem ad Helviam missam
collocata erat,!®) cum folia nonnulla intereiderint, fol. 77a et 77b
ultima tantum duo capita inde a verbis magna diserimina (p. 370,8)
usque ad finem supersunt. ac ne supersunt quidem. tam dili-
genter enim earum scriptura eadem sine dubio manu, quae in-
scriptionis ultimo versu folii 76b servatae verba quaedam erasit
(v. Gertzii adnotat. ad p. 539, 19), deleta est, ut nisi acriter in-
tenta oculorum acie legi non possit. hoc igitur folium iam in
Gertzii exemplari multo diligentius collatum habemus, quam
Branca et Bugatus aut Kochius fecerant, in reliquis codieis vetus-
tissimi auxilio aegre caremus. itaque certissimum est huius
dialogi quam plurimos codices recentiores, quibus solis integer
videtur servatus esse, conferendos vel certe examinandos esse.!?)
neque enim id curare debebat Kochius, ut apparatus Fickertiani
moles deminueretur (praef. p. XXXIV), sed ut ex libris recentio-
ribus quam plurimum emolumenti ad orationem emendandam re-
dundaret. plus autem ipse et Gertzius effecissent, si praeter
B (erolinensem), Ambrosianos (D E), F(lorentinum), H(auniensem)
tertiae cuiusdam celassis codices, quibus similes nonnullos iam
Fickertus contulerat, in usum vocavissent. huius generis tres
elegi et contuli libros Vaticanum 1769 saeculi XIV (T), Parisi-
num (bibl. nat.) 7698 eiusdem aetatis (P), Urbinatem 340
saeculi XV (U). qui quamquam multo magis interpolati sunt

18) merito Gertzius consolationem ad Polybium, cum apud Kochium ul-
timo loco legeretur, ante consolationem ad Helviam collocavit.

‘?) omnibus consolationis Polybianae libris, quotquot hoc saeculo inspecti
sunt, fortasse melior fuit unusex iis, quorum scripturas Bongarsius excerpsit.
id quod ex eo loco (p. 349, 12 G.), ubi solus uti dextere scias servavit, cum
Fickerti, Gertzii, mei libri omnes corrupti sint, satis apparet. nam quod
Kochius et Gertzius hanc coniecturam esse Bongarsii existimant, decepti sunt
Fickerti notis subobscuris. ceterum etiam Pincianus tria exemplaria ms.
(Franeiscanum, scholasticum, exemplar Facundi ac Primitivi) dextere uti
scias praebuisse dicit. '

quam B, quibusdam tamen locis genuinas scripturas servaverunt.
velut p. 345, 13, ubi de Polybii fratre haec dieuntur: o dura
fata et nullis aequa virtutibus. antequam felicitatem suam
nosset frater tuus, exemptus est, T P ante vocabulum felicitatem
adverbium bene habent. quod fieri non potest, quin recipiatur,
quia Seneca, cum supra (v. 9) de potentia fratris Polybii locutus
esset, hic eum ex cognatione sua nullum fructum percepisse dicere
nullo modo poterat).?°) 346, 18 ea, quae in VPextant ad nos
reducet, praeferenda sunt sine dubio et iis, quaein BDE alıiis le-
guntur a nobis reducet et vulgatae scripturae nobis reducet.
358, 23 interpolatores librorum BDE corruperunt brevem et
nervosam Senecae orationem hoc modo: dedit natura fratri tuo
vitam, dedit et tibi: quae suo iure usa fuit (ita DE, sunt B),
a quo voluit debitum suum citius exegit. Pronomen relativum,
quod non solum supervacaneum est, sed orationis concinnitatem
perturbat, deest in TP U. qui quamquam et ipsi locum corruperunt
seribendo: swo igitur (ergo T) iure usa est, tamen ipsa hac
correctionis diversitate et quae et igitur librariorum additamenta
esse ostendunt. copulas vero fuit vel est ex voce sunt in B
expuncta ortas et abiciendas esse patet.

De libris qui sunt de beneficiis et de clementia recensendis.

Antiquissimus et optimus omnium codicum, quibus libri de
beneficiis et de clementia servati sunt, Laureshamensis est
S. Nazarii, nunec inter Palatinos bibliothecae Vaticanae
numero 1547 signatus. cuius collationem anno 1866 a R.
Kekul& accuratissime confectam M. Hauptius Madvigio inter-
cedente M. C. Gertzio in usum permisit. cum autem post Hauptii
mortem heredibus eius remissa esset, Gertzius apographo, quod
in usum suum ante confecerat, in edendo uti coactus est.!) itaque

20) voculam bene, quae, cum haec eius nota br in T sit, facillime exidere
poterat, in superiore enuntiato post vocem nullis posuerunt DE. vides
igitur eam in horum librorum archetypo ex codice meis simili supra ver-
sum adiectam fuisse et postea falso loco collocatam.

1) Senecae libri de beneficiis et de clementia ad codicem Nazarianum
rec. M. C. Gertz, Berolini 1876.

nemo, puto, mirabitur, si ex codice saeculo octavo ea scrip-
tura exarato, quae transitum facit a maiuscula ad minusculam?),
neque, si primam manum solam cures, lectu diffieili, sed recen-
tiorum manuum mutationibus oppresso novas aliquot lectiones
_ protulero. omisi orthographica et alias quasda minutias; lec-
tiones, quae inter verba scriptoris recipi debent, litteris
diductis, exprimendas curavi.

p- 2,11 Gertzii post necessitates erasum est ta| 3, 4 guidem
(u supra versum eadem manu, :n delevit m. 2.)| 4, 8 transit?)|
d, 12 cohedit herit m. 1., coheerit p(rimus) e(orreetor), coheret
supra versum m. 2. sed ret in rasural 26 pasithean (post n
erasa £)| 6, 3 guem suptile (supra utramque e virgulas, quibus »n
significatur posuerat m. 1., sed postea erasae sunt)| 7, 1 neliberali-
tatem, 8, 1 inter contra et illud supra versum sit m. 2. 9, 2
firitilla m. 2.| 23 esse me| 10, 20 perspicuum posteriore e ex-
puncta et a supra versum scripta in perspicuam mutavit m. 2.
11, 5 provocante »»» materia| 12, 28 usuque ei et (ei del. p. c.
et m. 2.)| 13,7 illo sint|) 9 ut studüis) 14, 9 risisset hoc alexander
in risisset alexander hoc mut. p. c.| 15, 4 frenis altioribus|
12 ego non rogarem (et cum ante non inseruit m. 3.)| 27 honesta
»» uis| 16, 9 peto in puto mut. m. ead.| 12 supra est erasum
eandem voculam posuit m. 3.) 17,7 sibi eriperetur (virgulam, qua
ur exprimitur, add. m. 3.)| 10 quwia nolentem| 18, 6 facienda
(supra posteriorem a virgula, qua m significatur, erasa)) 14 v»ic-
turum in animo (v in ras. m. ead. vel 3., que deest)| 20 benefi-
cium est in beneficium sit mut. p. c.*)| 20, 1 gratus eua est
(prior e erasa est, supra eua m. 3. scripsit esse)| 17 f; (= sed)
ante quam inseruit m. 3.| 27 nepotem aelio in nepote m. aelio mut.
m. 3., 33 aliquid liberius| 22, 28 » et cum, 23, 30 summissus in
summissis mut. m. 3.| 24, 31 perseuerantibus in perseuerauimus

?) Kekule codicem saeculo nono exeunti vel decimo ineunti tribuebat
(apud; Gertzium p. III), Baehrensius in Ephemeridibus Ienensibus litterariis
anni 1877 p. 62 uno saeculo eum vetustiorem dixit, mihi eius scripturam
cum Gregorii Turonensis codice Leidensi comparanti (v. Arndtii Schrifttafeln
fasc. I tab. XIH) saeculi octavi esse visus est. qua in re me confirmavit
Holder-Egger, amicus, qui codicem saeculo octavo ineunte exaratum esse
putabat.

?) jam apparet recte Lipsium scribi iussisse credentis transit.

*) non sum ignarus eorum, quae Gertzius p. 201 de hoc loco exposuit.

mut. m. ead.| 25, 7 se ante remiserit add. p. ce. 17 patiar supra
versum add. non m. 3., sed p. ec. aut m. 2 (?) alio tempore at-
que verba si nullo modo potuero ad se ipsum reuocare! 26, 3
confert it in confer et mut. m. 3. (post r non vocula erasa, sed
littera t)| 16 congiaria (priorem ; add. p. c., ria erasum est)
18 quam in sinu eius condenda est ciuitas (om. ut, supra est
m. 3. posuit sit); 27, 5 exercitatso (erasa i), 28, 4 sunt post
gerenda om.| ib. dandum =) 7 dedissemus (supra id verbum vel
debuissemus m. 3.) wideamus?) 29, 5 nisi a nolente.nisi
wolenti, 18 nec faciendi animo (bene om.) 25 magnus. in
aliis fwerit| 30, 1 tamen habere (om. non)| 2 loco quia, 25 gre-
cini iwmli (iulii m. 3.) »*» uiri) 31, 5 quos non ipso), 28 faciall
32, 21 nimium) 33, 22 ab seipso|l 34, 1 sunt| 4 densior ur » «sis
(erasae videntur litterae si)| 35, 20 efficet peruenetque in effecit
peruenitque mut. p. C.| 25 si«« bene, 26 ante emolumenti eras. ex;
34 nisi x et 36, 2 beneficium suum in officium suum mut. m. ead.
37, 5 supra aurum m. 3. uerum wel auarum| 26 intellegis!
38, 10 bona in bono mut. p. c.| 15 sam magnae| 40, 13 meminit
«+ sine (in rasura latere videtur :s, non et; quicquid tamen fuit,
iam delevit p.c.)| 26 :n :d quod est quod adp. (infra posterius
guod m. 3. quicquid scripsit)| 45, 24 aut in haec aut in illa
(in h in ras. m. 3., eadem supra versum add. posterius in)| 47,
6 credatur| 12 sponso rede x»« mus (non supra rede posuit p. c.)|
34 auctiores (i supra versum add. p. c.)| 48, 7 oculorum ante
cuius aures supra versum add. p. c.°)| 50, 29 quam quod
(in om., guod in quot mut. m. 3.)| 33 widetur tibil 35 fecerunt,
51, 36 militi illi ipsi')| 54, 5 penulati in militum quidem!
17 afiliis (tertiam < add. p. c.) quoque uindicaretur (n ante tur
del. p. c., postea erasa est)| 57, 2 ante guisguam vocula est
deleta est a p. c. et erasal 58, 3 nobili «= (eras. um) wiro|
5 uicerat| 14 aliquid Iam (I ex 'd, ut videtur, radendo correcta))
26 proferre| 60, 9 effu «x» x dissel| 23 accusatorem an non (an
add. m. 3.)| 63, 6 iniquis| 64, 13 facientibus) 65, 32 es ex est

°) idem Senecam scripsisse Madvigius apud Gertzium suspicatus est.

°) vocabulum oculorum, cui aures postea opponuntur, deesse nequit.

”) non intellego, cur in iis, quae praecedunt, ab omnibus praetoris Mar-
sorum nominis forma Vettenus in N ceterisque tradita cum notiore Vettius
mutata sit. nam quod alii scriptores, qui apud Fickertum memorantur, hanc
praetulerunt, non ideo quisquam contendet Senecae altera uti non licuisse.

°®) patet igitur totum hunc locum sic conformandum esse: quid
autem, cum tibi narratur: „adversus summa beneficia amici sui ingratus
est“, quomodo adficeris? pronomen aliquis ex iis, quae praecedunt, facile
suppletur.

°) idem Gertzius restituit, qui in codice possum legi opinabatur.

10) Gertzius non, quod in N deesse putabat, ex coniectura inseruit.

11) me voculam si receperis, simul in hoc aget cum N, quem Gertzius
secutus non est, seribendum erit.

ex hoc igitur Nazariano ipso aut ex codice plane gemino
cum Gertzius omnes codices recentiores, quorum notitiam ex
Fickerti apparatu habebat, deseriptos esse sibi persuasisset (praef.
p. VI), eos prorsus abieeit. summa, ut mihi quidem videtur,
iniuria. plurima enim in iis reetius quam in N leguntur. quae
cum omnino spernere non posset, tanquam coniecturas librariorum
bonas in editionem recepit. iam vero ut ponamus, quod valde

12) quod libri primus usque ad quartum in subscriptionibus institutionis ora--
toriae nomen habent, vix aliter explicari posse videtur, nisi ita, ut statuatur prae-
cessisse in eo volumine, ex quoN derivatus est, libros de beneficiis opusaliquodrhe-
toricum ita inscriptum eiusquetitulum errore frequentissimo ad illos relatum esse.

15) jam igitur vocabulum talem, quod Gertzius recepit, cum neque:-
necessarium sit, neque in ullo, quod sciam, codice inveniatur, delendum est.

dubium est, iam saeculis duodecimo et tertio decimo, quibus qui-
dam libri Fickertiani exarati sunt, tam eruditos librarios
extitisse, ut vitia in codieibus perversa plerumque distinetione
exaratis detegerent detectaque leni et perita manu sanarent, illi
opinioni praeter ea, quae infra exponam (p. 20 sq.), adversantur
loci haud pauei:

de benef. II 13, 1: o superbia, magnae fortunae stultissimum
malum. ut a te nihil accipere iuvat. ut omne beneficium in Tu-
iuriam convertis. ut te omnia nimia delectant. ut te omnia
dedecent. uneis inclusit Gertzius verba haec, quae ipse miram
interpolationem dixit, omnia nimia delectant ut te eam solam ob
causam, quod in N et aliis quibusdam libris non leguntur. at
extant in V aliisque recentioribus neque abesse ullo modo possunt,
quia jis, quae sunt ut te oımnia dedecent, eodem modo respondent
atque duo, quae praecedunt, enuntiata: ut a te nihil accipere invat
et ut omne beneficium in iniuriam convertis inter se opposita sunt.
praeterea non ita comparata sunt, ut ex coniectura suppleri po-
tuerint. patet vero facillime ea exeidere potuisse. similis ratio
est loei, qui invenitur I 4, 3, ubi verba libenter dare propter
bis repetitum in proximis adverbium libenter in N omissa, im
TC servata sunt. I 5, 2 supplementum hiantis orationis hoc:
est parvi pendunt ex libris recentioribus per editionum seriem
propagatum multo melius est eo, quod Gertzius recepit: est
neglegunt. 1 24, 1 verba et qui meminit utique necessaria
solus non omisit codex Franciscanus a Fernando Pineiano in-
spectus.!*) II 18, 4 enuntiatum hoc: adeo guidominis servi

14) immerito fraudis virum diligentissimum et acutissimum insimulare
conatus est Fickertus (I p. XV et alibi). nam quas ille lectiones ex libris
mss. quindecim et pluribus a se inspectis protulit, saepius iis codicibus, quibus
Fickerto uti non licuit, confirmatas vid. ut unum exemplum proferam,
quod Pineianus de benef. V 24, 2 in exemplari scholarum Salmanticensium.
scriptum fuisse dieit »ro militio homo, repperi in codice Laurentiano LXXVI
36. rectissime autem nomen proprium Militio restituendum esse intellexit.
{v. C.I.L. II 5955.) nam in N quoque aliisque hoc loco militio et in $ 3
nilitio (cf. p. 16) legitur. pro vero, quod nihil aliud nisi compendium vocis
proprium (1. e. nomen) esse iam Fickertus vidit, non mutare debebat ille in prae-
nomen P neque magis $ 1 paulo violentior in P. Militio aut quendam ex com-
militonibus in P. Militionem. eo libentius autem hac occasione utor virum,
quem germanae criticae exemplar lustus Lipsius appellare non dubitavit, ab
opprobiis in eum iactatis defendendi, quod in H. A. Kochii dialogorum Me-
liolanensium editione aliquot lectiones ab eo ex codicibus ductas tanquam
coniecturas eius proferri video, velut p. 39, 19; 40, 19; 46, 28; 49, 8; 53, 31; alibi.

19
beneficia possunt dare in N vitio eius generis corruptum, quod
librarii aut non odorantur aut perversis mutationibus etiam gra-
vius reddunt, rectissime se habet in V ita: quidem dominis.
III 28, 5 östi, quod post paenulati in N deesse supra dietum
est et facillime excidere poterat, non omittitur in recentioribus.
III 30, 4 si non, quas voculas supplendas esse non primo statim
obtutu intellegitur, ante sine servatae sunt in W et Pı easdem-
que in codice quodam suo Pineianus repperit. de clem. II 4, 4
in eiusdem viri libro quodam ms. haec legebantur: ne per spe-
ciem severitatis in crudelsitatem, ne per speciem clementiae in
misericordiam incidamus, eum N omissis verbis ne per sp. sev.
in crud. ne et incidamus nihil habeat nisi per speciem clementiae
inmisericordiam. & scriptura codieis Pinciani prope absunt
Gruteri P3 et Parisini mei 8542 et 8615 (v. infra), qui per spe-
ciem severitatis crudelitatem, per speciem clementiae miseri-
cordiam omissis praepositionibus et vocibus ne et incidamus prae-
bent. quamquam non nego ea, quae in Pinciani libro legebantur,
partim interpolata esse posse.!?) quare videamus, num ex scrip-
tura Gruteriani et Parisinorum corrupta illa quidem, sed hac ipsa
re se ab interpolationis suspicione defendente verum elici possit.
mihi quidem, cum initio proximi enuntiati inN Inholeuiore serip-
tum sit pro eo, quod est in hoc leviore, in mentem venit ante id
verbum inolevere excidisse et totum enuntiatum sic conforman-
dum esse: per speciem severitatis crudelitas, per speciem clemen-
tiae misericordia inolevere. interdum enim Seneca nudo per-
fecto ad ea, quae saepius usu venerunt, significanda utitur (v,
quae in capite ultimo de hoc usu disputabo). ut vocabula cerude-
kitas et misericordia in erudektatem et misericordiam mutarentur,
factum est ideo, quod a verbo vitare pendere videbantur; codieis
autem N librarius inmisericordiam pro eo, quod est misericordiam,
scripsit, quia misericordiam vitium diei posse haud ceredebat. —
adde praeterea hos exemplaris Gertziani locos: p. 59, 22; 63, 7
(non necessaria est Gertzii coniectura); 76, 7; 155, 7; 166, 26;
185, 27; alios. ac ne id quidem sententiae meae obstat, quod
omnium codiecum praeter aliquot corruptelas lacunae quaedam

>) intellexit hoc Gertzius, qui locum ita sanare conatus est, ut scri-
beret: per speciem severitatis in erudelitatem incidimus, per speciem clementiae
in misericordiam. quamquam autem sic facilius explicatur, quomodo verba
ılla interciderint, id tamen displicet, quod nimis magna lacuna statuitur.
9#

communes sunt. quas non in N primo ortas esse inde patet,
quod .nihil casu in eo periit, neque ullo loco quicquam deesse-
indieatum est.!®)

iam vero magnopere dolendum est, quod librorum de bene-
fieiis nullus codex innotuit saeculo XIV vetustior, qui ex arche-
typo ab eo, ex quo N fuxit, multum diverso derivatus sit. contra.
librorum de clementia codices Parisini 8542 et 8615, quos supra
memoravi saeculo XIII exarati sunt neque dum tot interpolationes
passi quot libri recentiores. Mediolanenses autem Ambrosiani
D 13 inf. et B2 sup. (C et D apud Fickertum) non saeculo, ut
ille refert, XII aut XIT—XIV, sed XIV seripti sunt uterque.

alterius vero eodieum classis ad N accedentis neque tamen
ex e0 ipso pendentis iam Gronovius et Fickertus usi sunt libro
Rottendorfiano, nune Guelferbytano Gud. 274 (Eberti 776),
quem saeculo XII Fickertus tribuit. huie simillimi sunt Parisini
0382 et 6383 saeculi XII uterque, quorum alter a Fickerto
inspectus ‚tantum est, alter in eius notitiam non venit, Sorboniei
354 saeculi XIII et 1586 saeculi XII nunc et ipsi in bibliotheca
nationali asservati, Laurentianus LXXVI 36 saeculi XII,
Monacensis 2544 (olim Alderspacensis) saeculi XII— XIII, ceuius
scripturas A. Weidnerus protulit in programmate gymnasii Fride-
rici Guilelmi Coloniensis anni 1864 p. 23 sq. qui quamquamı
raro novas lectiones suppeditant,!?) saepius librorum recentiorum
aut manuum Nazariani correctricium scripturas confirmant, utique
ad editionem pleno apparatu instruetam adhibendi erunt.

16) magnam illam lacunam, qua maior pars libri secundi de clementia
et tertius totus hausta sunt (v. de clem. I. 3, 7 et quae exposui in Hermae
vol. XVII p. 369 adn. 6), non in Nazariano primo ortam esse ipsa eius sub-
scriptio ostendit, tanguam nihil deesset, addita. partis amissae fragmenta.
‚pud Hildebertum Cenomanensem superesse ostendi Disquisitionum de Senecae
filit seriptis eriticarum Vratislaviae anno 1332 emissarum capite II. ceterum
mirum est, quod codex quidam in bibliothecae Pomposianae catalogo anni
1093 memoratus praeter alia Senecae scripta solos libros secundum et tertium.
de clementia continuisse perhibetur. v. G. Becker Catalogi bibliothecarum
antiqui nr. 70, 26: liber eiusdem ad Neronem de clementia lib. II et III.

17) velut Laurentianus LXXVI 36 de benef. VII 30, 1 pro explicari
praebet explicauit sine dubio praeferendum vulgato explicari potuit, quod
Hauptius quoque quamvis bene sententiam assecutus ita retinuit, ut expli-
cari pertinacia potuit violentia scriberet.

longe vero melior iis est codex adhucignotus, quem ut in biblio-
theca Vaticana indagarem, mihi contigit. servatur inter libros
R(eginae) numero 1529 signatus. exaratus est manu saeculi IX
exeuntis vel X ineuntis aequali et perquam eleganti eaque litte-
ratura, quam carolingicam dicere consuevimus. continet 107
moduli maximi foliis membranaceis libros de beneficiis et de
clementia. correetus est duabus manibus, quarum prior (m. 2.)
paulo post, quam scriptus est, in verbis ipsis pauca mutavit, sae-
pius in marginibus notam ex litteris N et T conflatam addidit
et voces aliquot memorabiles repetivit. non multo recentior mihi
visa est posterior (m. 3.), quae et ipsa satis modeste corrigendi
officio functa est. quamquam autem R propius ad N accedit
quam reliqui eiusdem stirpis libri vetustiores atque adeo signa
quaedam, quae ille in margine habet, repetit, tamen multis ca-
lami erroribus, quibus ille foedatus est, caret et haud paucos
‚locos in illo correetionibus et rasuris oblitteratos integros exhibet.
at cave credideris eius scribam codiceem N aut idem atque
monachum Laureshamensem archetypum expressisse. adversantur
enim hi loei, quibus ab N longius discedit:
p. 4, 21 eorum quae exciderunt R, eorum quae excitetur N
5, 12 sö cohaeserit R, si cohedit herit N
14, 18 quwid enim till simile habebat R, quid emim. ille
similem (m erasa) habebat N
14, 29 quod in illum et wix bene notum sibi R, quod et
in illum uix bene notum sibi N
21, 16 palam quae consegui gloriosum est ut militaria dona
R, palam q. c. gloriosum militaria dona N
29, 26 in exstitutione stoica R, ex institutione stoica N
57, 11, maius illum beneficium dedit R, illum om. N
57, 34 spolüs etiam hostilibus R, spolis et hostilibus N
58, 30 mortis periculoR, periculo om. N, a periculo mortis N;
63, 17 sed quod omnino cum uoluptate conferatur contemp-
trix R, excidit conferatur inN ante contemptrix '®)
64, 6 sapiens est utraque R, est om. N'!?)
18) cum Erasmo scripserim confertur. molestissima vero oratio evadet,
si cum Gertzio ex praecedente membro verbum ponitur supplendum esse
putaverimus.

19) nescio an Seneca scripserit sapiens est qui, quod habent codices
recentiores C H. potest tamen vocula est etiam ex enim orta esse.

p. 87, 28 reiciendi dignus est R, reiciendi genus est N
92, 31 sermo procedere derisor (post procedere spa-
tium vacuum quattuor litterarum in fine versus)
R, sermo procederet derisor N
93, 16 eiusmodi R, huiusmodi N
102, 11 ut dicam quam ingrati wide sit iuuentus R, ut
diıcam wide quam ingrata sit inuentus N
102, 17 wxi et quem dederat R, wixi et quem desiderat N
108, 20 tacendum et expectandum R, tacendum erat et
excpectandum N
112, 17 ac si mihil om. R, habet N
120, 7 adfecit animum R, fecit animum N
120, 15 et in diem locanti corollarium R, manus suas:
post locanti add. N
122, 32 sed non obaudio R, sed non ob aliud N
168, 26 wix uiuis R, wix ei bis N
169, 1 famtliae suae R, filiae suae N
117, 22 plusque eius nomini confert incolomis R, plus-
que eius inomini confert colomis N
177, 32 paruis et R, paruis sed N
184, 11 ut usuris ille R, sed supra usuris eadem manus
atramento paulo fusciore sceripsit busiris, utu-
suris ille N
184, 13 in ignem wiuos R, ininem wuiwuos N.
ob oculos tamen habuit codieis R librarius archetypum ei,
quo manus secunda (N 2 et N 2 (?) apud Gertzium), quae
Nazarianum saeculo XIII correxit, usa est, simillimum.?°) quod
ut appareat, hos locos ex multo maiore numero electos propono:
p. 12, 10 Gertzii alter enim ad animum RN,, aliter enim.
guod animum N
14, 10 unus ex legatis RN,, unus om. N
19, 12 sie unum munus RN,, in unum munus N
21, 22 nec a quo acceperit sciat RN,, sciat om. N
23, 3 sed et ego magis uelle me scio RN,, et om. N
25, 7 inflammabat se remiserit RN,, se om. N

20) jpso codice R manum Nazariani secundam in corrigendo usam esse
ideo ponere nolo, quod interdum ab eo discedit et sat multos codices libro-
rum de beneficiis et de clementia saeculo XIII extitisse ex catalogis biblio-
thecarum antiquis scimus.

p. 40, 21 exercet ac renouat RN,, ac om. N

48, 21 parentibus et amicis RN,, et om. N

50, 13 mancipio dari non potest RN? non om. N

69, 21 beneficium creditum insolubile esse, creditum

uutem non estR N,, insolubile esse creditum om. N
75, 20 ingratus est et qui non rettulit habent RN,
om. N

92, 17 sed duorum siderum RN,, et duorum siderum N

97, 9 is autem RN,?", is om. N

105, 10 nec non et debwisset RN,, non om. N

105, 14 nullum in hoc habeo RN,, in om. N

131, 20 infitiationem RN,, inifinitiationem N

141, 7 ciceronis RN,, cironis N

151, 24 redit ad eandem R N,, reddi ita deandem N

155, 23 ei dissimiles RN,, et dissimules N

162, 29 ut seduci RN,, wis educi N

164, 14 quotus quisque RN,, guod tu quisquae N.
harum manus secundae Nazariani correctionum a Gertzio saepe
iniuria spretarum ratio ea est, ut nisi paucae librariorum coniec-
turis originem debere non possint. ceterum patet alibi Regi-
nensis scripturas iis, quas Nazarianus praebet, praeferendas esse, -
alibi Nazariani Reginensi, neque dubitare licet, quin codiei N
etiam in posterum in re critica in his libris factitanda primus
locus vindicandus sit. tamen ne in eo quidem loci desunt,
quibus Senecae manus non errore ex litteris male intellectis nato,
sed interpolandi quodam genere leviore obscurata sit??). qui
loci, cum in reliquis codieibus eadem vitia traxerint, iam in
archetypo communi ita scripti fuerint oportet. sunt autem cum
alii tum hi: de benef. III 6, 2 in verbis his: nostri maiores,
mazximi scribet viri, ab hostibus tanlum res repetierunt librarius
notissimae locutionis, quae est res repetere, nimirum ignarus verba
tradita in ges petierunt mutavit. III 16, 4 idem memor fortasse
praecedentis vocabuli plures pro adiectivo audaciores posuit
auctiores (v. supra p. 15) et IV 28, 5 percussores in perse-
cutores mutavit. eiusdem generis interpolatione hunc quoque

it) voculam is habet etiam Abaelardus p. 593 ed. Migne.
22) de similibus codicis Etrusci tragoediarum interpolationibus dixit
F. Leo in Observationibus ceriticis de Senecaoe tragoediis p. 4 sq. et 21.

locum foedatum esse nondum intellectum est ab editoribus: (de
clem. 1 8, 5) logui non potes, misi ut vocem tuam quae ubique sunt
gentes excipiant: irasci non potes, nisi ut omnia tremant: neminem
adfligere (adflige N, adfligere RN,), nisi ut, quidgwid circa fuerit,
quatiaotur. ante neminem N quia habet manu secunda in sic
mutatum, R sic. quia. quas voculas, cum aequabilem orationis
deeursum perturbent, tamquam supplementa librariorum duo illa
membra perperam et diversis modis coniungere studentium abi-
ciendas esse apparet.

minus grave est, sed saepius usu venit, ut variae quaedam
lectiones in margine vel supra versus positae in continuam ora-
tionem reecipiantur. exemplum maxime memorabile est de benef.
V 12, 4, ubi enuntiatum ad haec verba: bonus benefictum reddit,
malus non accipit olim adseriptum: malo viro beneficium nemo
dare potest etiam in N (v. supra p. 16) in scriptoris verbis
legitur. VII 31, 5 in N et Laurentiano haec extant: eidem
solo ponimus credimus, nisi quod secunda Nazariani manus
eidem in eodem mutavit. R ex archetypo alteram tantum leetio-
nem eodem solo ponimus recepit, quae, cum paulo superius
haec legantur: tepente adhuc area ponimus, probari nequit. cer-
tissimum igitur est in. archetypo seriptum fuisse: eidem solo
ponimus |
credimus. saepe enim librarii id verbum, quod in archetypo
supra versum positum erat, priore loco collocarunt. similiter cor-
ruptus est hie locus (de celem. I 6, 2): quotus quisque ex quae-
sıtoribus est, qui non ex ipsa ea lege teneatur, qua quaerit. haec
habet N, nisi quod ea manu secunda expunctum est. intellegitur
genuinam lectionem esse ea ipsa, quam in libris recentioribus
inventam priores editores comprobaverunt, iniuria spreverunt
Fickertus, Haasius, Gertzius. neque- vero aliter vitii origo ex-
plicatur, nisi ita, ut, cum ea in ex mutatum esset, illud supra
versum adiectum falso loco inter scriptoris verba reciperetur.
vieinus est hie locus (5,5), quem Gertzius inter desperatos nu-
merat: magnam fortunam magnus animus decet, qwi nist se ad illam
extulit et altior stetit, illam quoque infra terram deducit. sim-
plieci veri sensu Lipsius ductus adseripsit: esine aliquid infra
terram? fuerit potius: in terram, vel infra, ad terram. Tecte
igitur in verbis traditis duas lectiones delitescere perspexit, sed

haud dubie verum est: infra deducit.?”) nam terrae mentio
necessaria non est. vitium autem sic ortum videtur, ut, cum
supra vocem infra nescio quis in terram posuisset, postea .n
omisso vocabulum terram, tanquam ad infra pertineret, ora-
tioni insereretur.

Ill.
De apocolocyntosis codice Valenciennensi.

Vetustissimi omnium codieum ad recensendam divi Claudii
Irorolorbvrosıy adhibitorum sunt Sangallensis 569 saeculi
deeimi vel undeeimi et Valenciennensis (olim monasterü Elno-
nensis S. Amandi) 393 (402) saeculi noni exeuntis vel decimi
ineuntis’). quorum recentiorem vetustiori longe praestare recte
observatum est a Francisco Buechelero, qui in Symbolis Ritschelianis
libellum acutissime emendavit et eruditissime enarravit. apud
quem cum ita collatum habeamus Sangallensem, vix ut de ulla
eius seriptura dubitatio oriri possit, restabat, ut ea, quae ex Valen-
ciennensi Th. Oehlerus in Fickerti usum enotaverat, denuo exa-
minarentur. quod cum fecissem, intellexi neque Oehlerum ea,
quam hodie merito requirimus, diligentia negotium suum admini-
strasse, neque Fickertum, quae ab eo acceperat, satis accurate
in adnotationes transscripsisse. quare subiungo eam lectionis
discrepantiam, quae in Fickerti editione aut omnino non extat
aut non recte relata est:

vol. III p. 721v. 1 Seneee (sic!) Lupus DE MORTE cLAUDII
3 caelo| 11 yuidrus illam| 12 in caelo in in caelvm mutavit m. 2.
122, 2 quae incaelo| 5 sed rus illam in se drus illam mutavit
m. 3.) 6 cuelum ascendentem! 13 cintiaregnum| 14 deformis nemps

2?) v, epist. mor. X 3, 10: virtutem non flamma, non ruina inferius
adducet. ne quis offendat, quod verbo deducere adverbium infra adiectum
est, adscribo Plauti versum hunc (Amph. 1108): devolant angues iubati
deorsum in impluvium duo.

1) Aetas libri Valenciennensis certissime ea re definitur, quod ab Huc-
baldo eum sceriptum esse scimus ex catalogo librorum monasterü 8. Amandi
saeculi XII (cod. Parisinus bibl. nat. 1850). presbyter factus est ille anno
880, mortuus 930. v. quae eruditissime disputavit L. Delisle in libris Journal
des Savants 1860 p. 376 sq. et Cabinet des manuscrits Il ». 454 nr. 190.

?) fortasse erasum est vocabulum l/ana vel tela, sed praestat haud
dubie filo.

5) nondum emendatus est hic locus. quamquam autem maxime ex is,
quae probata sunt, id arridet, quod Buechelerus in secunda editione minore
anno 1871 apud Weidmannos evulgata pro ingenti scribendum proposuit in-
cinente, tamen nescio an wey&hw glossa sit ab eodem interpolatore ad vocem
ingenti adscripta, qui in cap. 9 aut ex his quos alit Cetöupog Ipous« addidit
et titulum “axoxolcrdvtws:s in ANTÖOOHOCIC mutarit.

cliwa (l supra versum add. m. 3.)| 26 Oratius| 739, 2 assueuerat!
5 EIPHKAMENCYNXA | ITPw&MEN| 5 Hicerat (c supra versum
add. m. 3.)| 7 eques -R- quos narciosum duci cusserat (ad nar-
ciosum duci m. 3. in marg. add. narcius ducius)| 8 turba nostre panto-
mimus (mu in rasura) quam| 11 liberti (li supra versum) polibius miro
narpocras ampheus pheronattus| 140, 2 rufius. pompei filus| 3 satur
ninus lusius, 4 etcelerasinus| 5 sororis (supra versum) filia (supra ver-
sum m. 3.), generi »soceri) T ITANTA | PIA@NTIAPH-| 10 inter fectos?
In (s posuit m. 3. obducta eadem littera)| 13.XXX .equites R.U.ceteros
-GCXXI-OCAYAMA |80C TEKONIC TeE-| 741, 2 magnis (n supra
versum m. 3.)| 4 condempnat| AIKETAICTAEPEEACLKHEYOHTAIE
NOITO. (prorsus certum est quattuor ultimas litteras, quae lineolis
inter se coniunctae sunt, legendas esse oro)| 6 attonitil 8 guid
illum (haec duo verba supra versum) patio porteret| 9 si unidü
laturam| 12 ik (ex ulli corr. radendo) ex ueteris| 24 illilaborem
irritum, spes sinefine effectul 742, 6 Fallax assiduo| 8 Irrita sisifilo,
9 Apparuit) 10 illa (supra a litteram o posuit m. 3.)! 11 illum
ea codonat (inter o et d litteram n posuit m. 3.)| in duorum, qui
in fine adiecti sunt, hexametrorum priore vocis tempus prima
littera in rasura posita est.

ex his igitur, inter quae, quo aceuratior imago libri vetu-
siissimi repraesentaretur, etiam leviuscula quaedam recipere non
dubitavi, iis maxime in rebus peccasse Oehlerum apparet*), quod,
ut alia graviora praeteream, neque manus correctrices duas eidem,
qua codex scriptus est, aetati tribuendas distinxit?), neque rasuras
omnes memoravit, neque quomodo verba divisa essent, accurate
indieavit. ad descriptiones codieis ab Oehlero apud Fickertum
(vol. III p. VIII), ab I. Mangearto (Catalogue des manuscrits de la

*) ne iniuria fiat manibus viri seduli et protractis codieibus Latinis,
qui in bibliotheeis oppidorum Gallicorum ne nunc quidem exhaustis delites-
cebant, bene de litteris nostris meriti, profitendum est multo diligentius eum
in conferendo Valenciennensi quam Fickertum in aliis Senecae codicibus ver-
satum esse. praeterea constat, quam neglegenter Fickertus et iis, quae ipse
et quae alii in eius usum excerpserant, usus sit.

5) raro Valenciennensis correctores ad coniecturas confugisse, sed plerum-
que archetypo aut altero quopiam libro usos esse ex iis, quae supra
enotavi, facile apparet. tertiam manum viri cuiusdam eruditi saeculi XVI
(fortasse Hadriani Iunii; v. adnot. proximam), quae nonnullis locis Graeca
litteris minusculis in marginibus adscripsit et uno loco Latina mutavit, non
memoravi.

bibliotheque de la ville de Valenciennes, Paris-Valeneiennes 1360,
nr. 393) ab A. Riesio (Anth. Lat. vol. II p. XX sq.) propositas
quod addam non habeo.°)

quamquam autem iis, quae supra excerpsi, Buechelerum recte
Valenciennensem Sangallensi postponere intellegitur, tamen
paulo iniquius eum iudicasse, cum ex S solo libelli Annaeani
verba constituenda esse diceret (Symb. p. 75), iam perspieitur.
atque hoc quidem vir eruditissimus concessit, S et V ex eodem
archetypo descriptos esse. quem cum saeculi noni librarius
neglegentius, saeculi decimi fidelius expressisset, tam ignarus,.
tamen uterque eorum, quae scribebat, erat, ut cum multa verba
minus usitata corrumperet, tum ea, quae in capite duodecimo
naeniam praecedunt et iam ab eo, qui archetypum litteris minus-
culis exaraverat, praesertim cum Graeca praecederent, intellecta
non erant, NENIA CANTABATUR ANAPESTIS. repeteret.?)
quare a tali homine locos, quos 8. depravatos habet, velut 6
ad hoc manusatis firmae (ad\ hoc unum. satis firmae V) et 9
designatus consul num mariolis (designatus consulnummulartio-
lus V) et 15 Coepit producere testes (coepit. Produeit testes\),
qui non fugerunt Buechelerum, corrigi potuisse nullo modo mihi
persuadere possum.®) accedit quod in Graecis,. quae cum ne
intellegerentur quidem illis temporibus, emendari non poterant,
Hucbaldus quaedam (v. quae adnotavi ad p. 732, 7 et 741, 5)
accuratius quam monachus Sangallensis descripsit. denique his

°) primus codice etiam tum in monasterio S. Amandi asservato usus
est Hadrianus Iunius Hornanus. qui quamqum in adnotationibus ad
arorokordvrws:v anno 1557 apud Plantinium editis more illius saeculi non
accurate eius leetiones commemoravit, iniuria post Fickertum vituperatus
est a viris eruditis, quod ex illo libro seripturas protulisset, quae in eo non
extarent. immo Fickertus confudit cum codice nota S. A. (= Sancti Amandi)
significato alterum quendam, quem codicem nostrum vel manuseriptum ılle
appellare solet et se ab Ioanne Caucho (Ian van Cuyk Ultraiectinus mortuus
est anno 1566) accepisse in praefatione narrat. videtur autem ne hic quidem
codex, cum Graeca in eo fuisse constet, e deterioribus fuisse. ceterum
non exigui momenti est quaerere, quae H. Iunii fides sit in afferendis libro-
rum vetustorum lectionibus, cum etiam codex Atrebatensis laudis Pisonis,
quo ille usus est, iam non extet.

?) simile vitium memorat H. Keilius in Plinii epistularum editione
anni 1570 p. IX adnot.

®) alios similes locos C. Schenkelius commemoravit in Actis academiae
V’indobonensis anni 1863 p. 12.

locis V vetustam archetypi orthographiam in S oblitteratam ser-
vavit: p. 122, 7 adfirmauit (affirmauit S), ib. 19 philoso-
phos (filosofos 8), 124, 9 tris (m. 3.) uno anno (tres uno anno
5°) , 725, 8 citharam (cytharam S), 729, 5 inminens (immi-
nens 8).

quae cum ita sint, etiam aliae quaedam codieis V lectiones
is, quae in S extant, aut praestare videntur, aut ab eo, quod
Seneca scripsit, propius abesse. in capite primo facete irridetur
Livius Geminus his verbis: — ex quo in senatu iuravit se Dru-
sillam vidisse caelum ascendentem et illi pro tam bono nuntio nemo
credidit, guod viderit verbis conceptis adfirmavit se non indicatu-
rum, eliam si in medio foro hominem oceisum vidissel. si S so-
lum sequaris, verba quae sunt qwod viderit, cum Heumanno
(Supplement. ad acta erudit. VI 298) tanguam interpolata eicias
necesse est. at nonne verisimilius est eum, quicunque addi-
dit, illa post indicatarum aut post adfirmaverit positurum fuisse?
porro plusquamperfecti temporis coniunctivo uti debebat, non
perfecti. ecece succurrit V sceribendo qwid viderit. nam haec
ex lis nata esse, quae Paschasius Radbertus saeculo nono legit
quiegquid viderit (Acta Sanctorum ordinis Benedieti ed. Mabillon
IVa p. 436, v. quae dixit F. Ionas Hermae vol. VI (1872) p. 127),
maxime est probabile pendent autem ea a verbo credidit.!®)
simili modo hic locus (6) videtur corrigendus esse: excandesit -
- Claudius et quanto potest murmure irascitur. quid diceret nemo
intellegebat. S habet diceret, V dicebat. itaque cum magis
probabile sit propter quid verbum dicebat in diceret mutatum esse
quam diceret in dicebat ob id, quod sequitur intellegebat, et cum
Seneca iam supra narraverit Herculem Claudii verba non in-
tellexisse, eo inclino, ut quidquid dicebat, nemo intellegebat
scribendum esse existimem. in capite quarto is modus, quo
manus tertia, quam archetypo vel altero codice adhibito V
emendasse supra diximus, verba disposuit: at Lachesis - - --- ‚feeit
illud plena manu et Neroni multos de suo donat annos, prae-
ferendus est ei, quo S annos post multos habet. Senecae enim

®) non dubito, quin etiam paulo superius Seneca tris fusos profert
scripserit. quamquam enim his in rebus veteres nobis multo neglegentiores
fuisse constat, diversas eos formas tam paucorum verborum intervallo diremptas
posuisse vix est probabile.

1%, modus coniunctivus post quisquis legitur etiam de clem. IS, 5.

generi dicendi soluto et paratactico ille verborum ordo maxime
convenit. capite decimo quarto extremo, ubi S male habet: spes
sine effectum, quod Rhenanus et Schefferus in speciem sine
effeetu mutaverunt, propius V ad archetypi vestigia accedere
puto, in quo haee leguntur: spes sinefine effectu. facile omitti
poterat vocabulum fine, vix addi. fortasse igitur seribendum est:
speciem sine fine et effectu, quod est in plurimis editionibus
ante Fickertum emissis, aut: speciem sine fine, sine effectu.
porro in capite decimo tertio multo melius est, quod V habet:
quomodo wos huc wenistis? quam quod 8: quomodo huc
uwenistis wos? (v. quae Buechelerus in editione minore tertia
dixit). supersunt duo loci, quibus ambigas, utrum in S an in V
verba rectius collocata sint: (7) neminem sibi romeparem fuisse
V neminem Romae sibi parem fuisse S et (14) wetus eius
conuictor V wetus conuictor eius 8.

IV.
De epistulis moralibus recensendis.

Epistularum moralium!) a Seneca sene mira quadam velo-
citate seribente et amanuensium opera utente (v. Quintiliani inst.
orat. X 1, 128) ad Lucilium missarum Gellius libro vicesimo
secundo usus est, nobis viginti tantum libri supersunt per medium
aevum studiosissime et descripti et lectitati. commendabantur
enim non solum disputationis elegantia et sententiarum maxima
copia, sed praeponi iis solebat vita ab Hieronymo composita et
Senecae et Pauli epistulae fietieiae?). quare plures earum codices

ı) Epistularum moralium inscriptio, quam praeter alios codices Meten-
sis 300 saeculi XI habet, Gellü auctoritate (XII 2, 3, ef. praef. 9) confirmatur.
in Parisino 86582 (P) litterarum moralium nomen gerunt idemque libro
quarto in Laurentiano LXXVI 40 saeculi IX—X subieetum esse me inter-
rogantem Ludovicus Zdekauer officiose edocuit. v. praeterea similem sub-
scriptionem ab Aem. Chatelain (Revue de philologie 1877 p. 126) ex Parisino
8540 (p) prolatam. contra libro secundo Laurentianus et p subseribunt:
L. Annaei Senecae moralium (Senecae memoralium p) ad Lucilium explicit
liber secundus (lib. II explieit p).

?) tertio loco antiquum neque invenustum epitaphium Senecae saepe
adicitur (anth. Lat. Riesii 667). quod quis composuerit quamquam nescimus,
tamen si in re incerta coniecturam facere licet, eidem tempori tribuerim,
quo Buechelero praeeunte (Mus. Rhenan. XXVII 474) Octaviam compositam

servati sunt quam ceterorum eius librorum omnium. cum autem
magnae molis opus ante saeculum nonum in duo volumina di-
scissum esset, quorum prius tredecim, posterius septem tantum
libros complecteretur, hoc multo rarius et descriptum est quam
illud et in excerptis, quae multa non magni pretii neque saeculo
duodecimo vetustiora supersunt, usurpatum. quae volumina
saeculo duodeeimo denuo coniungi coepta esse docent tres
codieces viginti epistularum libros complexi: Abrincensis 239
saeeuli XII, Montepessulanus scholae medicinae H 445
saeculi XIII, Cantabrigiensis 1768 eiusdem aetatis. neque
tamen duos saltem eorum ex fontibus diversis ab üs, ex quibus
vetustiores codices fluxerunt, derivandos esse inde perspicitur,
quod et in Montepessulano, quem Parisios transmissum mihi
inspicere lieuit, et in Cantabrigiensi (v. Catalogue of the mss. of
the university of Cambrigde III p. 406) posterioris tantum voluminis
epistulae in libros dividuntur. apparet igitur ad haec exemplaria
conficienda duo archetypa adhibita esse, quorum alterum prioris
voluminis .singulas epistulas numeratas, alterum posterioris in
libros distributas contineret. libri Abrincensis num similis ratio
sit ignoro®). certe in catalogo, qui inest in libro ita inscripto:
Catalogue general des bibliotheques publiques des departements vol. IV
p. 548, nihil de ea re traditur.

prioris epistularum voluminis recensio adhuc Fickerti
instrumento critico ab Aemilio Chatelain laudabili cura adaucto
(Revue de philologie 11877 p. 101 sq.) nititur“). cum tamen multi

esse nunc omnes existimant, h. ce. primis post Neronis mortem annis.
Baehrensium enim sine idonea causa illud C. Sulpicio Apollinari periocharum
Terentianarum scriptori attribuentem (poet. Lat. min. V p. 386) non est cur
audiamus. ceterum quod in codice quodam Hildeberto Cenomanensi (Hilde-
bertus ed. Benedictini p. 1369) tribuitur, quamquam codex Valenciennensis,
quo vetustior nullus est eorum, quibus epitaphium continetur, duobus saeculis
hunce virum antecedit, nemo mirabitur, qui consideraverit, quam libenter
poetae medii aevi antiqua carmina pro suis venditaverint.

3) omnes Senecae epistulas, sed primis quaternionibus deperditis etiam
Franeiscanus quidam optimus eorum codieum, quos Fernandus Pincianus ad
Senecam emendandum adhibuit, videtur continuisse, quippe ex quo variae
lectiones inde ab epistula IV 8 (37) usque ad ultimam afferantur. plura
dixi de eo p. 40 adnot. 20. |

*) quicumque hodie ad Senecam tractandum accedunt acerbe vituperare
solent Fickerti neglegentiam et stuporem. at quamquam nullo pacto ex-

codices nondum innotuerint, neque Fickertiani recte aestimati
aut in classes discripti sint, denuo haec quaestio instituatur ne-
cesse est.

magnus horum codieum numerus id habet commodi, quod
libros saeculo decimo tertio recentiores multo minus quam in
aliis Senecae operibus curare licet?). nam aetate et bonitate

cusari potest eum spretis virorum eruditorum certissimis emendationibus
codicum sordes denuo intulisse, ne obliviscamur eum prima fundamenta
iecisse, quibus quicunque post eum in Seneca recensendo et emendando
elaborarunt sua superstruerent. quantopere autem codiecum conferendorum
ratio iam mutata sit ab ea, qua ante hos quadraginta annos utebantur, in-
telleges, si legeris (praef. p. VIII) Fickertum diversum verborum ordinem is
tantum locis notavisse qui alias quoque essent corrupti et, ut aliunde exemplum
petam, I. C. Orellium codicis Ciceroniani Abrincensis collationem quandam
accuratissimam dixisse, quoniam ne verborum quidem ordo neglectus esset
(Cieeronis opera edd. Orelli, Baiter, Halm vol. I p. VI).

°) Codieibus recentioribus, quibus Senecae epistulae continentur, biblio-
thecae plurimae abundant. Horum nullam mentionem facere volui, quippe
quorum notitia ex catalogis typis expressis facile peti possit. Attamen
propter brevissimi catalogi raritatem ea addam, quae G. Studemundus de
nonnullis Senecae codicibus, qui in bibliotheca Phillippica Cheltenhamiana
adservantur, anno 1887 velociter ab eo inspectis benevolentissime mecum com-
municavit: I) Codex 1278 membr. fol. min. saeculi XIV (qui olim fuit Sancte
Marie de Camberone. Insunt in eo: 1) Ieronimus in libro de viris illustribus
sie de seneca scribit. |inc.: Lucius Anneus Seneca, des.: a Nerone interfectus
est]; 2) Incipiunt eple senece ad paulum et pauli ad senecam. Anneus senecu
paulo salutem |[inc.: Credo tibi paule nuntiatum, des.: Vale seneca karissime.
Data kalendas augusti. lucone et sauino consulibus.]; 3) Epitaphium senece
line.: Cura labor, des.: reddimus ossa tibi.]; 4) Continentur in hoc codice
lucii annee senece litterarum moralium libri numero viginti ad lucilium. Ad
ebutium liberalem amicum suum de beneficiis sive liberalitate libri septem.
Ad neronem de clementia libri duo. Liber eiusdem de quatuor virtutibus.
sive secundum quosdam de copia verborum quem misit paulo apostolo. Item
parabole eiusdem secundum ordinem alphabei (sic) distincte. Incipit epla
prima senece ad lucilium| Lucius anneus Seneca lucilio salutem. capitulum T.
(haee omnia inde a Continentur minio scripta sunt) [inc.: Itaque mi lucili
vendica te, des. in epistulae XII 3, cui numerus LXXXIX praepositus est,
verbis extremis bis: ad hunc pervenere mansueta sunt. Vale.); 5) Incipit
eiusdem liber prrimus de beneficiis ad ebutium liberalem amicum suum. [inc.: Inter
mulios et varios errores, des.: est magni animi perdere et dare.]; 6) Incipit
eiusdem liber primus de clementia ad imperatorem neronem discipulum suum.
line.: Nero cesar institui ut quodammodo, des.: quomodo in rectum parva
fleetantur.|; 7) Incipit liber eiusdem de copia verborum sive de quatuor virtu-
tibus ad paulum apostolum (ultima tria verba alia manu adiecta sunt). [inc.:
Quatuor rirtutum species, des.: que per negligentiam fit.]; 2) Incipiunt pro-

2}
3]

I.
codices vetust
ores:

insignes duces primarii plures quam in illis nobis praesto sunt.
quorum quamguam nullus supra saeculum nonum ascendit et tam
similes inter se sunt, ut ad eandem omnes familiam pertinere
appareat, suas tamen quisque virtutes habet, ut hune prae illo

verbia eiusdem, immo Publilii. [inc.: Alienum est omne quicquid. optandum evenit,
des.: Velari autem hominibus vitiosum est.|; 9) Parabolae = varia excerpta
ex Senecae libris. [ince.: Avida est periculi virtus et quo tenditur, non quid
passura sit cogitat, des.: Vltionis contumeliosum genus est non esse visum
dignum ex quo petat ultio.]; 10) inc.: Cum multa iam mihi ex me desideranda
senectus fecerit, des.: Ita ex memoria mea quantum vobis satis sit superest. —
II) Codex 9476 chart. fol. min. saeculi XV continet Senecae epistulas ad
hueillum, quarum prima sic incipit: <I>ta fac mi lueili vendica te tibi,
ultima (XX 7) in haec verba exit: intelliges infelicissimos esse felices.
sequuntur post vitam ab Hieronymo compositam Senecae et Pauli epistulae. —
II) Codex 9072 chart. fol. saeculi XV continet hos Senecarum et Pseudo-
Senecae libros: 1) Senecae et Pauli epistulas; 2) epistulas Senecae ad Lucilium
easdem, quas codex 9476 habet; 3) de remediis fortuitorum; 4) de VILliberalibus
artibus; 5) de quatuor virtutibus; 6) deelamationes (id est Senecae patris
controversiarum libros decem) [ine.: Exigitis rem magis iocundam]; 7) de
verborum copia [ine.: Quisquis prudentiam; cf. Seneca ed. Haase III p. 469];
8) additurus erat librarius apocolocyntosin nec tamen quicequam scripsit
praeter hanc inscriptionem: ludus Senece. — IV) Codex 12306 membr. saec.
XIV—XV; insunt haece Annaeana et Pseudo-Annaeana: 1) Vita Senecae
Hieronymiana et Senecae et Pauli epistulae; 2) Senecae epistularum liber I
sic inseriptus: liber primus de colligenda et sistenda fuga temporis et non
esse pauperem cui etc.,;, 3) liber de moribus |inc.: Omne peccatum actio est;
cf. Sen. ed. Haase III p. 462]; 4) de proverbiis [ine.: Avida est. periculi
virtus]; 5) pasrrabole senece philosophi |ine.: Nunguid sed quemadmodum feras];
6) de quatuor virtu. nalibus [inc.: Quatuor virtutum species]; 7) de remedüis
fortuitorum [ine.: Hune librum composuit seneca etc., deinceps: Licet cunctorum
poetarum carmina]|; 8) de VII liberalibus artibus ubi docet de eis singulis
que animum ad virtutem non perducunt set properant etc. |inc.: De liberali-
bus studüs quid sentiam]; 9) ad Pollionem de consolatione Jinc.: Nostra
compares firma sunt]; 10) Liber Senece. de copia verborum |inc.: Quisquis
prudentiam sequi desideras tunc per]; 11) Incipit liber senece qui dieitur ludus
de morte claudii [inc.: Factum sit incelo ante diem tertio ydibus, des.: ut
acogitationibus abesset]; 12) Seneca de formula et honestate vite |inc.: Super-
fluo et|; 13) Seneca de preceptis sapientie |inc.: Non hoc te liberalis carmine
longo]; 14) Seneca de paupertate [inc.: Honesta res est inquid epicurus,
cf. Sen. ed. Haase III p. 458]; 15) Senece de quatuor virtutibus [inc.: Qua-
tuor virtutum speties multorum sapientium]. — V) Codex 6966 membr. 4°
saec. XV continet haec: 1) de quatuor virtutibus; 2) de moribus; 5) de
clementia [ine.: <S>eribere de clementia]; 4) consolationem ad Polybium
[des.: et barbaris quogue humanioribus gravis fremitus eircumsonat.]; 5) Publilii
sententias [ine.: <A>lenum est omne quicquid optando evenit, des.: zelari

neglegere nullo modo liceat. saeculi decimi duo tantum codices
Fickerto noti erant Parisini bibliothecae nationalis 8540 (p) et
8658a (P). nam p, quem Fickertus catalogum seeutus (vol. IV
p. 448) undecimo tribuerat, a Chatelainio (l.c.p. 101) ad initium
deeimi relatus est. quin etiam cum membranarum forma ele-
gantiaque Laurentiano, de quo mox dicam, Bambergensi et
Argentoratensi alterius epistularum voluminis, Reginensi librorum
de beneficiis et de clementia simillimus sit ac ne litterarum
quidem aequabilitate his multo inferior, dubitatio movetur, num
forte iam nono saeculo exeunte seriptus sit. liber P autem, qui
in foliis formae octavae minoris litteris multo minutioribus ex-
aratus est, codice p et paulo recentior esse et paulo minoris
pretii videtur. nam eum Fickertus (vol. I p. XXI) codicem P
ab altero praestantia fere aequari, aliquando etiam superari dixisset,
melius Haasius (vol. III p. VI sq.) p, cum a manifestis quibus-
dam glossematis et mendis liber esset, libro P praestare perspexit.
iure tamen hie quoque a Madvigio vituperatus est (Adversar.
erit. 11 459 et 469), quod libro p aliquanto plus tribuisset quam
tribuere oporteret. quod quo certioribus argumentis comprobetur,
exemplis a Madvigio et a Chatelainio (p. 162 sq.) prolatis non-
nulla addere liceat: I 4, 7 voculam ubi, quae in p, cum verba
lu est et supra versum adiecta sint, casu omissa videtur et
sententiarum eonexu flagitatur, perperam seclusit Haasius. —
I 5, 9 futuro, quod creberrimo errore in uno p pro venturo
legitur, idem recepit, sed postea se errasse intellexit®). — 16,1

autem hominibus viciosum est]; 6) sententiarum collectionem alphabeticam
alteram [inc.: Audita est periculi virtus, des.: ultio.|; 7) de beneficiis [ine.:
<I>nter mulios ac varios errores temere inconsulteque viventium, des.: dare
et perdere. hoc est magni animi perdere et dare]. — VI) In medio codice 2144
membr. 8° saec. XIV—XV decem paginis binis columnis scriptis continentur
haec: 1) Incipiunt proverbia senece [inc.: Alienum est omne quicquid optando
erenit id est Publilii sententiae; des.: Zelum de deo tm habeas, non contra
homines| Zelari autem hominibus viciosum est.|; 2) collectio illa altera, quae
continetur codice 6966: Item proverbia eiusdem |inc.: Avida ete., des.: non
esse visum dignum ex quo pelatur ultio]. — VII) Codex 12305 membr. saec. XIV
continet Senecae de beneficiis et alios eiusdem scriptoris libros. — VIII) Codex
9944 membr. saec. XV (non saec. XIV) eleganter scriptus continet Senecae
tragoedias decem. — ceteros Senecae codices Phillippicos Studemundus propter
temporis angustias non inspexit. |

6) praef. vol. IIT p. VO. locis ab Haasio commemoratis adde, si placet,
hos: ep. mor. VIII 1, S; XVI 3, 6; XX 7, 17, Agam. 469.

3“

36
corrigi maluit ex auctoritate libri p pro eo quod verissimum
est colligi (opponuntur inter se verba exienuari et attolk) et
servatur in P aliisque. — 19, 10 paro, quod Haasius probavit,
male sceriptum est in p nimirum propter verba quae subseguun-
tur: habeam, possim, habeam, sequar. at cum paulo inferius haec
legantur: isia quam tu deseribis negolialio est, non amicitia, certum
est illis verbis Senecam adversarium, quem fingere solet?), inter-
rogasse et veram esse codicis P aliorumque sceripturam paras. —
I 12, 8 parentaverit paulo inusitatius verbum in presenta-
verit, quod medii aevi hominibus in deliciis erat, mutatum est
in p. — I 1, 12 coniunetivum fimeatur, quem p habet, ex
timeretur correetum, sed, cum est praecedat, nequaquam necessa-
rium non praeferre debebat Haasius indieativo, quem P servavit. —
II 2,3 anaphorae figura, quae quantopere Senecae placuerit diei
vix potest, cum displieuisset libri p interpolatori, verba haec:
timetur inopia, timentur morbi, timentur egs. mutata sunt in
timelur inopia atque morbus, timentur. — 113, 10 in jis quae
P sie scripta habet: stulta wila ingrata est, trepida, tota in
futurum fertur. haec discrepant in p: stulti wila et ingrata est
et trepida. quorum prius cum nullo modo reeipere posset
Haasius ob ea quae statim Seneca dieit: quam tu nune vilam
diei existimas stultam, tamen voculam ei, quam libentissime ad-
dunt interpolatores, probavit. quare orationem, quae asyndeto
gravis et nervosa fit, foede discerpere coactus est hoc modo:
stulta vita ingrala est et trepida. tota in fulurum fertur. —
I 4, 3 in p id quod recte legitur in P et ceteris otio nausia
primum corruptum est in otionan, deinde in otium namque
mutatum. — ibidem 5 disponit librum p secutus dedit Haasius.
at praestat utique altera scriptura disposuit, quae est in P
aliisque. nam opponuntur deus et providentia, qui omnia dudum
disposita habent, casui, qui res humanas sine ordine inpellere et
iactare dieitur. quare ubi de deo vel providentia dicendum est,
requiritur perfectum vel perfectae significationis verbum, ubi de
casu, praesens. cf. de provid. 5, 8: vlle ipse omnium conditor et
rector (deus) seripsit quidem fata, sed sequitur. semper paret, semel
vussit. — ibidem 9 Haasius particulam ergo, qua nullo modo

7) v. quae de hoc Senecae more dixi Hermae vol. XVII (1882) p. 367 sq.
et adnot. 5.

carere possumus, codiei p adstipulatus seclusit. — I1 9, 9°) con-
fugiunt idem recepit ex p solo, cum P aliique confugient
habeant. praesens tempus substituit interpolator propter id
quod sequitur existimant, nec curavit infinitivum cum hoc con-
iunetum habituros (esse). — TIL 8, 3 eodieis p librarius pronomine
quae plurativi numeri formam contineri opinatus venit, quod
religquorum omnium consensu comprobatur, in veniunt mutavit.
quo recepto et particula si post voculam ars inserta Haasius
structuram molestissimam reddidit. — IV 8,4 haec verba: si vis
omnia tibi subicere, te subice rationi. solus codieis p librarius,
cum oculi eius ad vocem omnia aberassent, sic depravavit, ut
omnie subteratione quod primum scripserat, in omte® subite
rationi ceorrigeret. nam omnem subice te ration vel omnem te
subice rationi olim seriptum fuisse neque Haasius (p. XXVI) neque
Chatelainius (p. 107) mihi persuaserunt?). abundat enim voca-
bulum omnem et in proximo quoque enuntiato, cuius simillima est
sententia, voci multos nihil opponitur nisi pronomen te. — VII5, 1 P
solus ea quae sunt: nondum committo me frigidae, interpolatione
libera tradidit. contra seriba archetypi librorum p Pr.a Pr.b,
cum quid frigida esset, neseiret et primis epistulae verbis mentio-
nem veris fieri meminisset, frigido weri scripsit, quod in p verbis
frigide were cessit. haee igitur hactenus. satis enim demonstratum
esse puto etiam ceodicem P dignissimum esse, qui denuo totus —
id quod non fecit Chatelainius — conferatur.

sed tertius liber servatus est codieibus p P non post-
habendus: F(lorentinus Laurentianus) LXXVI 40 in
quadratae formae membranis litteris elegantissimis et Parisino
p, Bambergensi, Argentoratensi tam similibus exaratus, ut neque
cum Bandinio (vol. III p. 112) ad saeculum undeeimum aut cum
Kochio ad deeimum, sed aeque atque illi ad saeculum nonum
exiens vel decimum iniens referendus esse videatur!®), ex hoc,

®) quod ex eadem epistula ($ 4) post Haasium (p. VII) Madvigius
(II 549) attulit interpolationis libri p exemplum, nullum esse docuit Chate-
lainius (p. 102 et 120). prima enim manu in p quoque legitur magisthana,
quod secunda manus saeculi XII in magistratus corrupit.

°®) uti non debebat Gertzius in miscellaneis in Caroli Graux memorlam
Parisiis anno 1884 emissis p. 369 hoc loco ad commendandam incertam con-
jecturam, qua ep. mor. VI 6, 14 scribi iussit: quisquis senex ad sapientiam
pervenit, omnis (annis codd.) pervenit.

1%) eidem tempori Aemilius Chatelain, vir rei palaeograpbicae peritissimus,

quem Nicolaus Anziani indicaverat, primus H. A. Kochius paucas
quasdam lectiones in Annali philologo anni 1875 p. 715 sq. edidit!?).
quo tamen certius de libri tam vetusti pretio iudicari possit, primi
epistularum libri locos, quibus a Fickerti editione diserepat, infra
subicio. omisi orthographica, in quibus fere coneinit cum p P,
leviora quaedam menda, ineptissimas et creberrimas mutationes
tertiae cuiusdam et quartae manus saeculo decimo quarto re-
centiorum, quibus primaria scriptura saepe deleta est. contra
pauca illa, quae manus secunda adscripsit, summi pretii esse mox
intellegetur. quae quidem paulo post quam codex scriptus est,
ex exemplari quodam ab archetypo diverso videntur petita esse.

p. 3, 1 L. ANNAEI usque ad EPISTVLA I. om. 4, 8 ex-
pellitur| 5, 7 incipias corr. ex incipiesı 12 SENECA LVCILIO
SYO SALVTEM om. 7,13 pascat aut feneret m. 1.'?)| 9, 8 inter
il et peccandi duae litterae erasae sunt| 9 quare ergo ulla
10, 12 feeis se se et| 15 quod diutius| 12, 3 «mici (posterior i ex
e correeta est m. 1. ut videtur)| 12 luctuantur (litteras ur ex-
punxit m. 1.)| 13, 1 nolunt mori (et om.!?)| 5 aduersus haec quae
accidere (ac in rasura scripsit m. 2.)| 15, 17 frons populo nostra)
18 in quo solidi| 16, 10 contra natura (in margine adscriptum est:
uel ram)| 12 tantum wirilibus| ib. certis et (ex signo hoc: ” supra
priorem litteram e posito et in margine repetito apparet librarium

F adscripsit, qui Kochii commentatiunculae ignarus paucorum quorundam
locorum scripturas ex eo protulit in Revue de philologie IV (1880) p. 125 sq.
recte tamen, quamquam eum lacunae, de qua mox dicendum est, supplementum
fugit, codicem modo cum p modo cum P facere observavit.

1) aegre fero quod propter temporis angustias neque mihi librum F
ea qua par est diligentia conferre licuit, neque L. Cohn et L. Zdekauer
omnia, quae ex eo enotaveram, denuo examinare potuerunt. sed medebitur
fortasse huic incommodo Gertzius, qui eius libri collationem penes se esse
nuper professus est. idem propediem se de codice Veneto S. Marci 145
epistularum libros VI—-XUI complexo et a Valentinellio catalogi vol. IV nr. 143
saeculo XI adscripto, neque tamen a me inspecto acturum esse promisit.

2) idem .in P p legi, non quantum pascat, gquantum feneret affırmat
Chatelain p. 116. itaque iure in Exercitationis grammaticae speciminibus
F. Buechelero a 1881 oblatis p. 33 commendatur a Woltersio, qui eam ipsam
lectionem in codice Metensi repperit. v. ep. mor. IX 5, 15: nihil ad rem
pertinet quantum aret, quantum feneret, a quam (et gquam male Haasius ex P)
multis salutetur eqs.

13) cum vocula et etiam in PpM omissa sit, Woltersio, qui eam deleri
iubet, (p. 34) assentior.

14) yectissime haec quoque verba, quae nisi in paueis codicibus recen-
tioribus non reperiuntur, Woltersius p. 34 eiecit.

15) cum pronomen possessivun merito videatur praepositum esse idem-
que verborum ordo in L sit, hane seripturam recipiendam esse existimo.

16) jdem est in Pr.b. W L et ex M commendatur a Woltersio p. 34.
recipiendum autem est, cum praecedant verba: vitate, subsistite, putatis. P, de
quo Chatelain nihil tradidit, nostrum habere videtur.

17) jndigere, quod pro egere omnes libri vetustiores praeter Sb habent,
iure spretum est iam ab Haasio.

18) cum hoc loco (111,5)p prodendentis habeat, cave Fickerti exemplum
secutus protendentis vel simile quid scriptum fuisse conieceris. ceterum in
verbis proximis boni sanguinis, quae corrupta esse primus Haasius vidit,

gendus (prior e in rasura)| 14 ante se furens uultus| semper tibi
45, 12 ad gemium in margine adseriptum est honor uel dignitas|
15 iste inquam Iste decrepitus, 44, 2 singillaria adferre| 8 est post

habemus igitur codieem eiusdem atque p P stirpis, sed
medium quendam locum ita inter eos tenentem, ut saepius cum
p, rarius cum P congruat!®), interdum ab utroque diserepet, velut
p- 20, 10; 26, 13; 50, 1; 43, 14. augetur vero eius pretium hac
re, quod in p duobus foliis evulsis epistulae 6, 7, 8 fere totae
perierunt.. deinde summi momenti est — id quod non fugit
Kochium — quod lacunae satis magnae, quae est in epistula
I 9, 12, supplementum ab Ioanne Opsopoeo ex codice quodam
loannis Nicotii prolatum?°), sed a Fickerto et Madvigio (Adversar.

immoti sanguinis latere puto. immoto sanguini opponitur incitatum et
mobile.

'?) arta cognatione codices p et F coniunctos esse iam inde elucet, quod
post titulum libri quinti haec verba habent: felieiter vivas et plura (pluram
p) eonficias.

*) ea in re Nicotianus ab F diserepabat, quod in eo post vocem immo
particula vero legebatur. neque dubium est, quin in F casu omissa sit. —
ceterum plures quam hodie servati sunt epistularum codices vetustos olim
extitisse ex Erasmi, Pinciani, Mureti, Opsopoei, aliorum adnotationibus apparet.
qguamquam autem de Erasmi et Mureti libris (v. Fickerti edit. p. XIV sq.,
p. 100b, p. 126a) nihil fere certi scimus, haud paucas egregiarum, quas primi
protulerunt, emendationum non ex ingenio, sed ex illis petivisse videntur.
v. Fickerti apparatum ad ep. 88, 37; 92, 21. ex qguindecim et eo pluribus
codieibus, quibus Pincianus usus est (F. Pinciani in omnia L. Senecae philo-
sophi scripta ex vetustissimorum exemplarium collatione castigationes utilissi-
mae, Venetis 1536 fol. 2b), optimus Franciscanus quidam videtur fuisse
(v. fol. 62b). insunt enim in eius lectionibus inde ab IV 8 (ep. 37) usque ad
ultimam epistulam commemoratis praeter menda quaedam librarii socordiae
tribuenda et unam manifestam interpolationem (ep. 43, 2 Fickerti) cum
aliquot, quibus cum optimis codicum servatorum congruat, tum hae, quibus
meliora quam illi servaverit: 74, 9 aut decipimur aut fallimur (falsa

refert Fickertus, aut de aut fallimur P; apparet utrumque ex hac fere
aut decip
archetypi scriptura ortum esse aut fallimur); 81, 25 post tabulas novas

(eandem scripturam Pincianus ex exemplari Facundi et Primitivi potulit,
quod Fickertus secundo post Franeiscanum loco iure ponere videtur, potest

crit. 11 463) improbatum iam auetoritate manus secundae libri
Laurentiani, quam eidem atque primariam scripturam aetati tri-
buerim, confirmatur. contra multo minoris pretii ea sunt, quae
manus prima adseripsit, et egregie ostendunt iam iis temporibus,
quibus hie codex exaratus est, interpolandi initium factum esse?').
his igitur tribus libris, ad quos in epistulis 16, 17, 10, 47, 43,
42, 5, 12, 15, 34 accedit Guelferbytanus g saeculi X (Gudia-
nus 335, Eberti 784) a Fickerto collatus et desceriptus??). prioris
epistularum voluminis recensio innitatur necesse est. extant tamen
satis multi codices saeculo deeimo quarto vetustiores, quos, cum
alicubi meliora illis tradiderint, nullo modo neglegere licet. inter
quos aetate et bonitate eminet tertius Parisinus 8539 (Par. b
et Pr.b Schweighaeuseri et Fickerti) in quadratae formae mem-

tabulas nouas P Prb); 114, 24 imo in illo (immo om. B); 117, 36 futura
sapientia (puta B). paulo plura de quattuor Ioannis Opsopoei codieibus mem-
branaceis prius tantum volumen complexis scimus. Puteani enim optimum,
quem dicit, iam Fickertus non diversum a Parisino 8539 (Pr. b) esse perspexit.
nec minus probabile existimo alterum eiusdem viri codicem eundem esse ac
Parisinum 6388, in cuius primo folio Claudii Puteani nomen legitur. valde
vero dolendum est quod codex Nicotianus plane egregius, qui lacunae epistulae
nonae supplementum illud, quod in F in margine legitur, in oratione ipsa
videtur habuisse, repertus non est. praeterea inter scripturas ex eodem al
Opsopoeo prolatas eminent hae: 14,7 uortices et worticibus; 19,8 elocuti
(elocuit P p, uel elucuit uel edocuit P m. 2. in marg., edocuit Pr. b);
06, 9 obruta pro obirata (obrata p, apparet vitium ex litterae a forma
aperta ortum esse). quamquam autem alibi ne Nicotianus quidem mendis
liber fuit (v. Fickerti adnot. ad ep. 32, 1; 48, 1; 3), tamen sunt loci, quibus
nondum intellectum sit vitiosas eius lectiones propius a veris abesse quam
nostros codices. velut 26, 4 in co legebantur haec: non quia aliguid mali-
citus et e uita repentinus excessus (neglegenter de hac scriptura, rettulit
Fickertus), cum P m. 2. praebeat mali sit et e uita, p mali ic tus et e
uita. quibus inter se comparatis scribendum puto: aliguid mali sit eitus
e uita et repentinus excessus. restat Ambianus Opsopoei, qui ut Nicotiano
deterior, ita et ipse e numero vetustiorum videtur fuisse. in catalogo codieum
bibliothecae Ambianensis ab I. Garnier Aureliani a. 1843 edito frustra eum
Quasesivi.

”!) ab his varüis lectionibus explicationes quasdam vocum minus usita-
tarum et ipsas in marginibus adiectas diversas esse meminerimus, velut eam»
quam ad p. 43, 12 F. attuli. similiter p. 178, 18 adiectivum glaber in mar-
gine hoc modo explicatur: lenis. caluus. uel leuis.

”?) y. quae de eo p. 74 dixi. fragmentum ms. vetustissimi Leidensis
Oudendorpius ad Apuleii metamorphoseon librum III (p. 207a) memorat.
cuius quam affert scripturam audaciter (ep. 1 3, 2) congruit cum p g aliis.

II.
codices recenti-
ores:

1. codices libros
I—XIII 3, 45
complexi:
Pr. b.

42
branis saeculo undecimo ineunte, ut mihi visum est, exaratus et
libros I—XII 3, 45 complexus. mirum vero est quod cum hie
liber ab Obsopoeo paueis tantum locis inspeetus esset, neque a
C. F. T. Emmerico in Schweighaeuseri usum neque a Fickerto
totus exceussus est. ac ne Chatelainius quidem, quamquam in-
tellexit eum ex neutro Parisinorum vetustiorum deseriptum esse
(p. 105), plura ex eo quam epistularum VIII 2 usque ad XIIL 5,
quae in p desiderantur, seripturas protulit. at enim non solum
non exP aut p fluxit, sed ad alteram quandam codieum classem
ex archetypo diverso ab eo, ex quo Pp F manaverunt, derivan-
dam pertinet. id quod cum ex plurimis scripturis peculiaribus,
quae in Pr. b aliisque ei similibus servatae sunt neque ullam
interpolationis suspicionem movent, intellegitur, tum vero ea ex
re quod ultima epistula (XIII 3) non ad finem perducta est, sed
in verbis quae sunt: si protagor«e desinit. nam quod in omnibus,
quod sciam, codieibus in illa verba exeuntibus epistulae non in
libros dividuntur, cave eam solam ob causam prioris epistularum
voluminis librum aliquem manu seriptum ad illud pertinere prae-
propere existimes. quid enim impedit quominus etiam in alıio
quodam codice librorum inscriptiones post librarii operam a
rubricatore addendas casu intereidisse putemus??)? ceterum
qualis is codex fuerit, ex quo Pr. b derivatus est, ostendunt
cum litterarum u et a, i et 1 crebrae confusiones, tum vero
id quod librarius quibusdam locis litterarum formas quasdam
sua aetate iam obsoletas, quas non intellegebat, accurate imitatus
est: 16, 4 haecc leguntur: omnia in te cupio Irwansfundere
(x expunxit m. 2.), I 2, 7 plurima per senultum Irwansıgundur,
ib. 13 extra Jorum traherelur, 3, 10 Detr&asit tibı non pu-
sillum negotium, ibid. nostr&a dicitur, 6, 6 conir&a imiuras
fortunae, III 2, 3 animus esse debet «lacer et fidens et supra®*)
ommnia erechus. apparet igitur in archetypo, id quod in Nazariano
librorum de benefieiis et de clementia saepe usu venit, alia
quadam manu litterae a formae vetustiori recentiorem super-

23) cf. Fickert I p. XI. Petrum quoque Abaelardum, cum in epistula
XII (p. 350 ed. Migne) Senecae epistolarum quinguagesimam tertiam (V 11, 4)
commemoret, exemplari, quod in libros distinetum non erat, usum esse apparet.

24) yocabulum supra cum etiam in P et A inveniatur, praeferendum
videtur ei, quod in p legitur — nam Chatelain nihil enotavit — super
onnia erectus.

positam fuisse, codieis autem Pr. b librarium utramque repetivisse.
similiter idem (II 3, 10) litterarum «ac ligatura non intelleeta —
nam detracsit scriptum erat in archetypo pro detraxit — id quod
supra posui legere sibi visus est. hae igitur ex re atque ex
vitiorrum haud paucorum natura librarium??) diligenter et sine
fraude describendi offieio funetum esse apparet. quamquam enim
et quasdam interpolationes cum pP F communes habet et 12,5
et13,2 quaedam verba in archetypo sicut in p ex aliis epistulis
propter sententiarum similitudinem in margine adscripta aut
lemmata ibidem posita velut I 10, 1: Crates ut [de adolescen-
iibus] aiunt in Senecae orationem recepit, tamen longe abest a
gravissimis et ereberrimis interpolationibus, quibus iam saeculi
duodeeimi codices inquinari coeptos esse mox videbimus. ex
tali vero codice derivata sunt, quae manus quaedam tertia
saeculi, ut mihi visum est, duodeeimi mutavit vel adsecripsit.
quasdam enim lacunas velut I 9,20, ubi verba tu boni a librario
oınissa supra versum adieeit, ita explevit, ut alterum exemplar
inter corrigendum adhibitum esse negare non liceat, multo tamen
pluribus loeis insulsas interpolationes, quarum plurimae in aliis
libris eiusdem aetatis aut etiam recentioribus reperiuntur, induxit.
ad «uod demonstrandum haee exempla ex libro primo petita
suffieiant: I 1, 3 m. 3 seripsit: ex qua non expellitur (idem
habet Pr. a, ex qua expellit Pr. b. m. 1); ibidem uilissima im
utilissima mutavit. — 3, 2 ante praepostero male adieeit voca-
bulum ordine (praepostero ordine e r Bul. Se). — similiter
4, 5 per ante spinus et «sper«a (congruunt Bul. ayetıor Se) addidit. —
ib. 8 verba sanissima haec: nemo non seruus habet in te wılae
necisque arbitrium ita pessum dedit, ut non in nec mutaret et inter
seruus et habel supra versum voculam non insereret (idem habet
V). — 5,5 vitiose ut E e V scripsit non «qnoscunt (non om. m. 1). —
6, 3 momenti iniuria mutavit in moventi. — T, 6 verba quae
sunt: qui cum maxüne conceinamus (sie!) ingenium perperam
mutavit in licel muxime coneinnemus ti. (lice habent etiam
Vt&[m. 2] P. 1 |m. 2]). — 12,8 Pacuwius in nomen christianum
Pacomius male correetum est. videmus igitur huius manıs
mutationes, quamquam ad verba Senecae emendanda vix quic-
quam afferunt emolumenti, tamen, cum ex iis intellegatur, quo-

25) erravit Fickertus, quod a tribus certe librarlis codicem exaratum
esse dixit (p. XXIII) deceptus scriptura non satıs aequalı.

modo interpolatione sensim gliseente leetiones eiusdem celassis
codieum saeeuli XII et XIII natae sint, non omnino neglegendas
esse. multo rariora, sed maioris pretii sunt, quae secunda manus
tertia uno fere, ut mihi visum est, saeeulo vetustior litteris in-
terdum evanidis adscripsit. quamquam enim et ipsa alicubi
Denecae verba corrupit, tamen inter lectiones eius peculiares
egregiae quaedam eminent: I 12, 7 in verbis his: Herachtus,
cu cognomen fecit orationis obscurilas m. 2. vocabulum scotinon
supra vocem cognomen posuit.?°) quod cum in libris vetustioribus
non legatur, iniuria post Fickertum spernitur. probabilius enim
puto in jis vocem Graecam — id quod saepissime factum est —
omissam esse, quam librarium aliquem saeculi undecimi eognomi-
nis illius gnarum fuisse. deinde non est mos Senecae, qui dicendi
genere brevi illo quidem utitur, sed eo quod a legente quam
facillime intellegatur, ut talia omittat. quare etiam I 9, 18 seripsit:
Demetrio, cu cognomen ab exitio urbium Poliorcetes fuit. et de ira
UI 23, 2 Demochares — — Parrhesiastes ob nimiam et procacem
inguam appellatus. — 15, 3 das sicum m. 2. rectissime mutatum
est in classicum, III 1, 9 ab ipsam esse in ab ipsa messe,
3, 1 futurus miseros se in futurus miser esse. praeterea ex-
stant quartae cuiusdam manus saeculi deeimi sexti vestigia non-
nulla, sed ad criticen exercendam tam exigui sunt momenti, ut
una tantum digna sit, quae in satis amplum, qui aliguando com-
ponendus erit, epistularum apparatum eriticum reeipiatur. pauculae
enim sunt viri alicuius eruditi adnotatiunceulae praeter illam, de
qua infra dieam, ex codice quodam recentiore vel ex exemplari
typis deseripto petitae. ad ea quae I 7, 4 leguntur: hoc pleri-
que ordinarüs paribus et postulaticis praeferunt. satis inepte
adscriptum est in margine: alias partibus Baptista pius legebat
pararijs.”‘) nec melius XIII 1, 21 voci grandiscapiae apponuntur
haec verba: grandiscapie arbores .i. grandis capitis. praeterea
eadem manus extrema ultimae epistulae (XIII 3) verba a manu

*6) accusativum scotinon iam Pincianus damnavit. at malo pro eo
quod is scribendum proposuit scotinu litteris Graeeis ororsıvo vel sxo-
teırvod scribere. libentissime enim librarii litteras Graecas, quibus temporibus
earum cognitio nondum prorsus extincta erat, cum Latinis mutabant. v. quae
infra de codice L dicam. ceterum ex ea ipsa re quod haud credibile videtur
interpolatorem accusativum illius vocabuli pro eo, quem debebat, genetivo vel
dativo posuisse, illam scripturam fraudis suspicione liberam esse intellegitur.

*?) Baptista Pius Bononiensis mortuus est Romae anno 1540.

prima, ut supra dietum est, omissa supplevit. aliquanto maioris
momenti est, quod eadem manu idem, quod in Nicotiano et F
servatum esse iam vidimus, lacunae illius epistulae libri primi
nonae supplementum adscriptum est. itaque probabile est hanc
adnotationem ex Nicotiano, in quo et ipso immo vero, cum in F
vocula vero desit, legebatur, vel ex alio quopiam libro ei simili
fluxisse. ceterum ÜOpsopoeus virum illum eruditum Petrum
Danielem fuisse iure existimare videtur. simillimi enim sunt
ductus illi adnotationibus, quae haud dubie manu eius seriptae
in multis codieibus Parisinis et Vaticanis comparent. cum autem
Daniel diu Aureliani degerit et in ultima codieis pagina manu
quadam saeculi XII post hexametros nonnullos medii aevi, qui
ineipiunt a verbis: Heres peccali natura filius ire duo versus
litteris fere obscuratis seripti sint, in quibus.et ipsis Aureliani
mentio fit,”®) non multum a vero aberret is, qui codicem Pr. b
in illa urbe exaratum aut saltem per aliquantum temporis asser-
vatum fuisse coniciat. restat nt locos nonnullos afferamus —
nam continuae collationis specimine post librorum XI—XII
lectiones a Chatelainio prolatas iam opus non est — quibus
Pr.b veriorem quam reliqui codices scripturam servasse videatur
aut eam certe, quae ad id, quod Senecam scripsisse putandum
est, propius quam illi accedat. I 8, 3 haec leguntur: ei fera et
piscıs spe aliqua oblectunte decipitur. munera ista fortunae putatis?
insidiae sumt. quisquis vestrum tutam agere vilam volet, quantum
plurimum potest ista viscata beneficia devitel. in quibus hoc quoque
miserrimi fallimur: habere nos putamus, haeremus. pro hueremus,
quod est inPpF aliis, extat inPr.b hacremur. in hoc autem
nihil aliud latere puto nisi habemur, quod recte legebatur in
editionibus quibusdam vetustis. aegre enim altera lectio ita
defenditur, ut Seneca de exemplis supra allatis ferarum vel
piscium hamis vel aliis modis captarum eogitasse dieatur; contra
haec: habere nos pultumus et habemur eam quae requiritur sen-
tentiam multo aptius exprimunt et verborum lusu insignia sunt
Seneca dignissimo, qui redit in narratiuncula illa de Aristippo
Laidis amorem his verbis exeusante: habeo, non habeor. hanc
enim in exhortationibus hodie deperditis allatam fuisse, licet

*°) haec tantum legere potui:
. Et... angauis quem perdidit aurelianis
. mater i .. . ista nouerca fuit.

Haasius inter fragmenta eam non receperit, probabile fit ex
Laetantii institutionibus divinis II 15, 11 sq.?°’) codieis Pr. b
autem lectio sic videtur orta esse, ut, cum in archetypo hoc fere

ER S
scriptum esset: HABEMVR et antiquioris codieum generis scribae

haeremus probavissent, recentioris correctione, ut saepe factum est,
non intelleeta verbum ita corrumperent, ut quaedam verae lectionis
vestigia servarentur. — II 1, 17 melius placet asyndeton, quod
est in Pr. b: iransmissa est (vita), effluxit, quam religuorum
librorum seriptura: transmissa est et effluxit. — V 8, 8°°)
dudum intelleetum est id, quod Pr. b habeat Jusuria, propius ad
emendatam seripturam lusoria accedere quam codieum P p
lectionem luxuria. — ib. 12, 5 recte Haasius ex Pr. b solo formam
nancta spretam &a Fickerto, sed qua saepius Senecam pro
nacta usum esse constat, recepit. — VIUH 2, 37 Pr. b cum
codice y nomen proprium dahas integrum servavit, quod in P
(dadhas altera d expuncta et c supra posita) ceterisque corruptum
est. — IX 2, 12 et 13 praestant libri Pr. b scripturae solebat
et aetati iis, quas P praebet, wolebat et paetaque. — X 3, 15
Pr. b genuinam scripturam servavisse nondum perspeetum est.
memorantur Epieuri epistulae cuiusdam verba haec: nihil sibı et
Metrodoro inter bona tanta nocuisse, quod ipsos illa nobiks Graecıa
non ignolos solum habuisset, sed paene inauditos. quibus obloquitur
Seneca (8 16) hoc modo: numquwid ergo non posleu quam esse
desierat inventus est? numquid non opimo eius enilwil? im P et
in editionibus omnibus est enitust, in Pr. b in notuit, supra-
quod verbum manu eadem seriptum est enitwit.?'). iam facile

2°?) etiam ex Hieronymi libris in Iovinianum, quibus multa fragmenta
dialogi Annaeani de matrimonio servata sunt, Haasius (III p. XVI) vereri se
dieit, ne iusto pauciora asciverit.

30) calidius quam verius Aemilius Chatelain (p. 105 et 112) in verbis
hisce (VI 8, 2): quamdiu unius mensae instrumentum (mensa est
rumentum p, mensae strumentum P: correxit manus recens in P et
Modius) multa navigia et quidem non ex uno mari subvehent. codicis Pr. b
lectionem mensae frumentum commendavit. instrumentum de omnibus 1lis
dietum est, quae in mensis ponuntur, i. e. nimirum etiam de cibis exquisitis
et pretiosis. nam de his sermo est, non de frumento. v. Digest. XXXIIL 7,
12, 6; epist. mor. VI 9, 4; nat. quaest. III 26, 8, ubi stramentague ın
instrumentaque mutandum est. quam saepe autem ante s impuram
praepositio in omissa sit, notissimum est.

31) non satis accurate Chatelain p. 152 de hoc loco rettulit. idem

intellegitur, cum innotuit melius in ea quae praecedunt quadret
quam enituit, hoc ex proximis verbis his: se et Epicurum non
salis enituisse aseitum et a codieis P scriba genuinae scripturae
praelatum esse. — XII 1, 26 id ipsum, quod in corrupta libri P
scriptura willatur Hauptius (opusc. II 328 sq.) latere suspicatus
est witiatur (uiolatur edd.), in Pr. b reperitur. aliis denique
loeis ambigas, utrum in Pr. b an in aliis verum servatum sit,
sed nolo iis ad id quod posui probandum uti.°?)

ad idem codicum genus pertinent quidam saeculis duodecimo
et tertio deeimo 'exarati, quorum conspectum infra subicio:

Parisinus (bibl. nat.) 8615, olim Colbertinus, (Pr. a
Fickerti) in quartae formae membranis binis columnis saeculo
decimo tertio exaratus. continet epistulas 83 priores fol. 4a
usque ad 80a.

Parisinus (bibl. nat.) 16592, olim Sorbonieus 1586, (Sorb-
Fickerti) in formae quartae membranis binis columnis saeculo
duodecimo exeunte scriptus. continet epistulas 83 priores foliis 26 b
usque ad 94a. paucissima ex hoc libro protulit Fickertus.

Palatinus 1546 (Schweighaeuseri Pr. d, Fickerti v) Heidel-
berga Romam, Roma Parisios delatus, denique bibliothecae
Heidelbergensi redditus, in quartae formae membranis saeculo,
ut R. Sanctolonio visum est, duodecimo exaratus. continet fol. 56a
usque ad 160b epistulas 88 priores, sed foliis nonnullis evulsis
desunt quae leguntur inter ep. V 9, 3 demens omnibus viderer et
V11, 11 en regione Baiana. ipse librum non inspexi.

Vaticanus Palatinus 1543 (Fickerti ) in formae maximae
membranis saeculo tertio decimo sceriptus continet epistularum
volumen prius et incipit a verbis (I 9, 8) his: catena discedet.
hae sunt amicitiae quas temporarias populus appellat.

Vaticanus Palatinus 1475 (ec) formae maximae inter
Marii Vietorini artem et Senecae epistulas tempore multo re-
centiore in cartis sceriptas unum quaternionem (fol. 81—88)
prioris epistularum voluminis in membranis saeculo duodecimo

erravit quod paulo superius in eodem codice pro postea manu 1. potest,
manı 2. post te extare dixit. eadem enim manus, quae potest sceripserat,
supra id vocabulum voculas post te posuit.

°®?) ut unum exemplum afferam, I 10, 3 Pr. b horum verborum ultimum:
repeto memoria quam magno animo quaedam verba proieceris, quanti roboris
plena, quod et deesse potest et facile ab interpolatore aliquo addi, omisit.

exaratis habet. praeter Hieronymi locum Senecae et Pauli epistu-
las epitaphium complectitur decem primas epistulas primi libri.

Leidensis supplem. 459 = Lipsii 49 (L) in quartae
formae membranis saeculo scriptus duodeeimo. errat enim
Geelius (Cutalogus lbrorum mss. qui inde ab anno 1741 bibliothecae
Lugduno Butavae accesserunt p. 41 sy. Lugd. Bat. 1852), qui eum
saeculo undeeimo assignat. continet foliis 1—123 epistularum
volumen prius, sed foliis nonnullis exsectis incipit inde a verbis
quae sunt (1 7, 8): Neue similis malis fias. sequuntur post libros
de elementia et viginti quinque sententias Annaeanas libellus de
remediis fortuitorum (v. p. 131 adn. 17) et epistulae XVI 1 et
XVIl 3, euius verba postrema inde ab his-cis moribus nec hoc agat,
quia ultimum codieis folium avulsum est, perierunt. has epistu-
las et librum de remediis fortuitorum exaravit manus a priore
diversa, sed eiusdem aetatis. porro totum codicem paulo post
quam seriptus est correxit manus secunda. eadem lacunas haud
paucas a librario relietas explevit. praeterea plurima vestigia
sunt manus cuiusdam saeculi deeimi quinti, quae, cum graphide
usa sit, fere evanuerunt et ubi dispiciuntur nullius pretii sunt.
eiusdem fere aetatis manus atramento pallido usa epistulas in
libros distinxit. ordo earum idem est atque vulgaris, nisi quod
ep. IX 4 post VI 6 collocatur. postea tamen librarius errore
suo perspecto post ep. IX 3 haec verba adsceripsit: ReQVıRE
RETYO. Minus tibi accuratas. eontuli hunc codicem, quem nemo
post Lipsium usurpavisse videtur, a W. N. du Rieu, bibliothecae
Leidensis praefecto, qua solet humanitate, Vratislaviam trans-
missum.

hos igitur libros, cum praeter vitia multa communia eisdem
atque Pr. b interpolationibus inquinati sint (v. p. 50 sq.) et
praeter c, cuius primum tantum modo quaternionem servatum
esse supra dixi, in eadem verba desinant, eiusdem stirpis esse
consentaneum est.??) neutiquam tamen ad eam, qua ille excellit,
scripturae traditae sinceritatem aspirant. cum enim — id quod

?3) eandem ob causam codiceem Montepessulanum scholae medi-
cinae H. 116 membranaceum saeculi XIII formae maximae columnarum
binarum huic familiae adseribo.. hune tamen quo intercedente benevolen-
tissime L. Delisle Parisiis uti mihi lieuit, cum neglegentissime desceriptum
esse et vitiis scatere animadvertissem, ut tempori parcerem, accuratius
examinare nolui.

vel ex multitudine horum exemplarium saepe multo usu attritorum
elucet — saeculis duodeeimo et tertio decimo praeter ceteros
Senecae libros epistularum volumen prius etiam crebrius quam
ineunte medio aevo legeretur et tractaretur, factum est, ut librarii
et ludorum monachalium magistelli sive ex ingenio sive aliis
codieibus adhibitis?*) locos corruptos atque etiam saepius sanos,
quos non intellegebant, emendare conarentur. qui cum linguae
Latinae et dicendi generis Annaeani cognitione perquam exigua
et doctrinae adminiculis paucissimis instructi essent neque id
curarent, ut lenibus remediis seriptoris verba restituerentur, sed
ut aliquid poneretur quod ipsi intellegerent, diei vix potest, quam
irriti illi conatus fuerint. alia vitia peperit mera interpolandi libido
et insitum haud paueis librariis studium taedio laboris ortum ea
quae describebant variis modis immutandi.??®) fatendum tamen
est interpolationes illa aetate aliquanto rariores esse quam is
quae subsecuta sunt saeculis. itaque in paucis horum librorum
eius interpolandi generis exempla deprehenduntur, quo verba
quaedam, quibus exemplar archetypum carebat, temere addeban-
tur. insigne huius fraudis exemplum extat in Sorb., euius
librarius, eum in fine ultimae epistulae valedietionis formulam
deesse animadvertisset?®), his verbis adiectis fuceum facere legentibus
conatus est: Vale semper karissime nobis‘,' Data kalendis augustıis.
nam genuina haec esse nemo opinabitur, quia, cum ultima

34) constat iam saeculo nono codices inter se conferri solitos esse ex
Servati Lupi abbatis Ferrariensis epistula a G. Becker Catalogi bibliothecarum
untiqui 25, 1 excerpta.

85) rarius hoc interpolandi genus in scriptorum veterum et patrum
ecelesiae codicibus comparet quam in grammatieis, commentariis, glossarlis,
aliis medii aevi libris cotidiano et scholarum usui destinatis. librarii enim,
cum dicendi genus multo minus curarent quam res traditas, verba mutabant,
prout cuique lubebat, et de suo nonnulla adiciebant. cuius reiinsigne exemplum
est inter carmina Ilias Latina, quam in scholis lecetitatam esse scimus ex
bibliothecarum veterum catalogis, in quorum non paucis plura eius exemplaria
in eadem bibliotheca adservata memorantur, inter scriptores Florus et historia
Apollonii regis Tyri. minus notum est tertii mythographi Vaticani (Alberici),
qui ex epitomis mythologieis medii aevi maximo in usu erat, plures re-
censiones extare praeter alıa ita inter se discrepantes, ut pro multis verbis
synonyma substituta sint.

86) etiam ea quae praecedunt verba interpolata sunt in Sorb. Protagorae
enim philosophi ignarus librarius scripsit: si Pitagore (protagere P et Pr.b)
credo. similiter phitagore habet L.

Sorb.

huius epistulae verba in omnibus huius celassis codieibus desint,
vix credibile est in Sorboniei archetypo subseriptionem illam
casu servatam esse. accedit quod nulla epistula in nullo alio
codice praeter subditieias Paulinas, quarum exemplum nescio an
secutus sit interpolator, tempus quo scripta sit indicatum habet.
quare consequitur, ut librario tam vafro etiam aliis locis ubi
singulares lectiones exhibet, quae interdum maiorem speciem veri
'habent quam illa, diffidamus easque solas vel comprobemus vel
commendatione dignas putemus, quae omni dubitatione exemptae
videantur. paulo minus gravis interpolationis exemplum est,
quod I 9, 12, de quo loco iam 'saepius dicendum erat, in Sorb.
haec tradita sunt: an propter se an propter aliud sit amicıtia
expetenda. Nam si propter se eqs. verba vero Graeca orationi
Latinae immixta is qui eum exaravit mira plane, nec tamen in-
audita ratione interpretari conatus est ita, ut XIII 3, 23 litteris
Graeeis corruptis eas Latinas, quas illis respondere opinabatur,
sc 1a lc is

superscriberet: hee artes quas CHR BYRAIOYOC greci wocant.?”)
denique 18, 7 extat corrupta lectio complicamus pro compila-
mus?®) et I 12, 7 Heracliti cognomen omittitur (v..p. 44).
alio vitiorum genere deturpatus est codex L. qui quamquam
plurimas seripturas cum Pr.b aliisque eiusdem familiae codieibus
communes habet, tamen non desunt loci, quibus ad deteriores
quosdam codices gravissimisque interpolationibus corruptos in-
clinet, quorum vetustissimi sunt Bernensis 484 saeculi decimi
tertii et Reginensis 1544 eiusdem aetatis notis B et® a Fickerto
significati (v. infra). id quod sine dubio ita factum est, ut is qui
L seripsit librum ob oculos haberet, eui ex interpolatae illius
_familiae codice quodam variae lectiones adscriptae essent. quod
ad demonstrandum hae scripturae inter se comparatae suffieient:
I 8 1 Tu me, inquis, mones witare (uitare iubes P Pr.b)
turbam, secedere L B
‘5 cibus famem sedet. sed et potio L, cibus famem sed et
potio B, cibus famem sedet potio P

a Zr nonklong legendum esse dudum intelleetum est et confirmatur
‚librorum P et Pr.b scripturis. supplemento autem ab Haasio excogitato Tacile

caremus.
®#) perperam Haasius hoc loco Fickertum secutus est, qui scripturam
complicamus ita defendere conatur, ut Senecam — ıd quod alienissimum est

ab hoc loco — in complicando Epicuri libro versari dicat.

9, 4 si quis oculum aut oculos (wel oculos Pp Pr.b) casus
excusserit L B°°) |
19 etL etB addunt vocabulum Temperantia post verba
juslitia virtus prudentia
12, 3 ıste delirat. Vetulus (populus Ppg) etiam LB
U 1, 7 uera quibus arguor L B, uera quibus angor codices
meliores.
non multo minor eorum locorum est numerus, quibus L sceripturas
exhibet, quae in nullo alio codice vel in paueis recurrant. quarum
quamgquam plurimae ex interpolationibus librariorumve erroribus
originem ducunt, insunt tamen paucae, quae maioris pretii esse
videantur:
I 12, 7 scotinon post cognomen addit L (cf. p. 44)
II 7, 9 mecenatis uera in ipso eculeo elocuti L Tr Nicotianus
Opsopoei, elocuit P p, edocuit Pr.b
IV 4, 8 nec ab exemplari pendere L R, nec ad exemplar
pendere p, nec ad exemplare pendere P, nec ad
exemplari pendere Pr.b*°)
V 4, 1 uellem, inquis, magis consilium (libros Pp) mihi quam
libros (consilium Pp) dares LR\ Ps
contra merae interpolationes sunt hae: |
1 8,6 si haec cum posteris loquor si magnus fwerit ani-
mus_> non uideor tibi plus prodesse Lr TV
II 1, 16 inter cetera mala hoc quoque habet stultitia <pro p rıum >
LGPıPsP; Col.
Il 6, 1 ideo aliorum correctioni (emendationi reliqui) vacas L
IV 4, 2 fortitudo et industria <et labor arte que sit>L, fort.
| et ind. et labor arte quaesitus> Rr Bır®rx
Col. Ps
XII 1,20 omne uitium detexitur LoaAuro, o. u. taxatur P
alii, 0. u. texatur Pr.b

°°) certum est verba vel oculos a Fickerto demum, quem Haasius sequi
non debebat, e codieibus recepta nihil esse nisi varianı lectionem primo
superscriptam, deinde in verborum ordinem admissam. plane enim inepta
sunt, neque in eo quod praecedit et huic respondet enuntiato amplius quic-
quam legitur nisi: si @lli manum aut morbus aut hostis excusserit.

*°) non accurate Fickertus de Pr.b rettulit. ceterum ante eum omnes
editores rectissime codicis L lectionem probaverunt. nam Plinii locus (nat.
hist. XV 56), quo ille se codicum. Pp scripturam tutari posse opinatur, in
Ludovici de Ian et Detlefseni exemplaribus iam correctus est.

pauca addenda sunt de manus secundae (L2) mutationum
pretio, a qua codicem paulo postquam seriptus esset correetum esse
iam supra dixi. certissimum autem est ab ea alterum quendam
codieem adhibitum esse, quia et vifia haud pauca, quae non
facili opera corrigi poterant, sustulit et lacunas aliquot a prima,
manu iis nimirum locis, quibus archetypi scriptura casu aliquo
deleta erat, relietas recte explevit. tamen alibi aut sana corrupit
aut perversa adseripsit. utrumque ut intellegatur, haec exempla
subicio:
I 8,4 aut semel L, aut temet L2 B

9, 17 hominem homini natura L, hominem hommi natur.aliter

Ler Bu Se |

vel ssa
II 1, 1 haec eins obstrusa est, litteras st vocabuli obstrusa

erasit L2 et in margine wel probatio adseripsit,
haec eius probatio obtrusa est G, haec eius
obtrusa est T |
8, 2 wunius sine omnium actionum dissensione coloris
| sit Le RG Pı P: P; Pı, primaria scriptura erasa est
9, 10 cum adierint (ier in ras. Le) ista audies (haec duo
verba in margine Le) östic (c ex s correcta radendo)
3 hortulos L, cum adierint ista audiet istic hortulos B
IV 1,12 nonne ille agere gratias LB® alü, wel ore ıllum
supra nonne ille scripsit La
V12,10 eger laudat medicum secantem? Tacete, fauete L,
facete inter medicum et secantem inseruit La et
fawuete erasit, medicum facete secantem r Üol.,
secantem facete. Tacete et praebete T
VI 4, 7 suspensum accedentium propius, litteras cedentium in spatio
vacuo relieto seripsit La
VII1,13 ex illis mulieribus L, supra bus Le seripsit wel culis
i. e. mulierculis quod habent reliqui codd.
6,13 iam dispumauit Le, iam disputauit Lp aliüi
XII 3, 4 uelocitatem suam ladas in rasura Le, laudans, ut mihi
visum est, L et ceteri praeter a y ö in quibus laudas
legi Fickertus dieit. |
videtur igitur is liber, ex quo manus secundae sceripturae
fluxerunt, illi, quem prima manus secuta est, eo nomine similis
fuisse, quod non paueis interpolatae illius codieum classis (B ®)

leetionibus contaminatus erat. quamquam ne eorum quidem
locorum numerus exiguus est, quibus interpolatas primae manus
scripturas eodem modo quo in ‚Pr.b traditae sunt restituerit aut
quibus cum aliis eiusdem ordinis codieibus, velut cum u (v. p. 54),
faciat. prorsus vero egregia VIL6, 13 dispumauit et XII 3, 4 ladas
habet, quae librarii alieuius ingenio deberi nemo facile dixerit*').

aliquanto propius ad Pr.b, accedit Pr. a, nec tamen ex hoc
ipso transcriptus est. quamquam erroribus Pr. a quoque abundat aut
librarii socordiae tribuendis aut, quod rarius usu venit (velut
IV 4,9 quid est cur audiam Pr.a R BL, quid est quare audıiam p;
‚8, 4 alternatim Pr.a ® alii pro alternis; 12, 6°?) demittitur
Pr.a G alii pro mittitur), ex deterioribus codieibus_ illatis.
praeterea eius interpolandi generis exempla inveniuntur, quo
vocum minus usitatarum locum vulgares occupaverint: IV 7,1
cerebrum mutatum est in caput; ib. 4 aiunt in dieunt; V 3,7
operae in operis aliaque similia. graviores interpolationes praeter
eas, quibus cum classi B® congruit, paucas habet. ut unam
proferam, V 6, 12 haee leguntur: qua Croesus wel Creusa>.
lectiones peculiares et dignae quae recipiantur admodum rarae
sunt: VI2,7 in verbis quae sunt illum tu lauda et imitare quem
non piget mori, cum iuuat wiuere modus indicativus iuuat, quem
Pr.a cum L servavit, sine dubio praestat coniunctivo suuet &
Fickerto et Haasio ex Pp recepto. — IX 3, 33 iniuria a Fickerto
et Haasio spreta est haec libri Pr.a scriptura: quemadmodum in
corporibus infirmis languorem signa praecurrunt, quam Pr.a cum

41) nomen Ladas ab I. Lipsio repertum esse vulgo putant, sed cum
haud credam hoc loco ab eo codicem L, quem saepe commemorat et optimum
suum vocare solet, inspectum non esse et cum neque in Electis I 16 p. 105
editionis Plantinianae a. 1508 neque in editione a se ipso locum illo modo
correctum esse dixerit (haec eius verba sunt: noli dubitare quin scripserit:
velocitatem suam Ladas et - - Ladas primus restitui, cum scriberetur laudans),
ab eo hanc scripturam ex ipso L petitum esse existimo. ceterum vix credibile
est a Fickerto laudans restitutum esse.

#2?) non recte Madvigius (II 475) his in verbis: aliter (in circo) leo aurata
iuba mittitur, dum contractatur et ad patientiam recipiendi ornamenti cogitur
fatigatus, aliter incultus, integri spiritus. bis alter scribi iussit. aliter
enim brevius dietum est pro eo quod est: aliud spectaculum est, si eqs. adde
quod Madvigii coniectura recepta nimis abrupte duorum illorum leonum
mentio fit (alia ratio est similis loci V 12, 5, de quo corrigendo v. quae
M. Hauptius opusc. II 326 et Chatelainius 1. c. p. 109 dixerunt), nuda vero
vox leo eandem fere vim habet atque leo quilibet.

aliquot recentioribus habet. insignis enim vel insigni, quod
in P Pr.b LB pro infirmis legitur, ex illo ipso ortum esse
apparet. infirmis vero corporibus in iis quae sequuntur respondet
infirmus anımus.

pauciora scimus de codice c, quippe cuius unicus tantum
quaternio ac ne is quidem solas epistulas Senecae complexus.
supersit. dolendum autem est, quod huius eodieis exigua pars
servata est. satis enim prope ad Pr.b accedit et raro ad de-
teriores B® inclinat. praeterea quasdam lectiones cum Fickertia-
nis Se Bul. similibusque communes habet:

11, 3 imputari sibi cum periere (impetrauerePpL,) patian-
tur c G& Bul. aßyöe&$Xonco Pı Ps

3, 2 isti uero postero eque offitia permiscent e, praepostero

. ordine eque o.p. Bul. Se

omnium huius familiae librorum, si iis quae Emmericus et
Sanctolonius ex eo protulerunt, fidem habere licet, optimus est
codex v. quamquam enim hie quoque interpolationibus liber non
est (I 1, 4 habet interrogabis forsitan; 4, 5 inter mortis metum
et uitae pericula miseri cruciantur;, II 4, 5 sub alicwius bon wirt
ac semper praesentis wudicro;, X 3, 4 eliamsi nemo dabit quid
manducare tibi, nemo quid manducare tibi iam Pr.b), tamen
minor earum numerus videtur esse quam in L aliisque. porro
scripturas quasdam optimi pretii servavit: I 8, 7 pro corrupto
verbo conplicamus, quod est in P et aliis, compilamus prima
manu scriptum habere dieitur*?). — VIII 2, 37 nomen proprium
dahas in P vitiose seriptum cum Pr.b servavit. — X 2, 17 pro
cogttatum (P Pr.b) cum aliis paueis recte habet concitatum.

. denique propius ad L (et Le) accedit, quibuscum vitia.
quaedam, quae iisdem erroribus in utroque codice vix orta esse
possunt (IV 11, 8 aures pati non possunt cum Le; V 7, 11 his-
centes cum Le» pro disceditis vel descenditis; 11, 12 anzius
ipse duxisset cum L; XII 3,29 Eia qui aegrum u, Exa egrum L,
erasa est ?), communia habeat. sunt tamen plures similes loci,
quibus u cum Pr.b etv faciat, velut I 10, 1 Crates ut <de ado-
lescentibus > aiunt; 12, 10 sie inquis ne ullo, II 7, 10 lupi wi-

*®) eandem lectionem habent Parisinus 6388 saeculi XII, de quo v. infra, °
manu secunda saeculi XIII in margine hoc modo copi, manu prima Monte-
pessulanus H 132 saeculi XII (v. infra) et Parisinus 8543 (v. infra) eiusdem
aetatis, sed hic ita ut copilcamus scriptum sit.

—m.

tanda est; ib. 12 idque dum accipis esse. inter scripturas satis
multas, quas u solus praebet, nullam iuveni dignam quae re-
eiperetur.

iam apparet omnium huius generis codieum multo minus
pretium esse quam antiquiorum. cum tamen quasdam lectiones
alibi non traditas servaverint, prorsus eos neglegere non licebit,
sed ita fere rem instituere, ut eorum, qui optimi visi erunt, in-
tegra lectionum diserepantia proponatur, ex reliquis, quiequid
aliquam utilitatem ad Senecae verba constituenda habere videatur,
diligenter enotetur.

paulo maioris pretii est altera quaedam codieum recentiorum
classis, cuius tres Fickertus adhibuit. sunt autem hi:

Amplonianus Erfurtensis in quarto 3 membranaceus,
saeeulo XII ineunte in Britannia seriptus (A). continet libros
I—V. v. de eo Fickerti Prolegomena in novam Senecae editionem
scholae Portensis programmati anni 1839 praemissa p. 47 sq.
et editionis vol. Ip. XX, Kritz in Serapeo XI (1850) p. 380, Schum
Beschreibendes Verzeichniss der _Amplonianischen Handschriften-
sammlung in Erfurt, Berolini 1887, p. 237.

Bambergensis M IV 4 (Iaeckii 1090) membranaceus, sae-
euli XIII secundum Fiekertum, XIV secundum Haasium edit.
vol. III p. XXII (b). eontinet libros I—-V. v. Fickerti Prolegomen«a
p. 49 et editionis vol. I p. XX.

Argentoratensis membranaceus, incendio anni 1870 ab-
sumptus. hune Oberlinus Fessleri in usum contulerat, quo tempore
libros I—V et VII—XIHN continebat. Fessleri schedis usus
Fickertus eius seripturas nota Arg.b. significatas in editione
proposuit. v. Prolegomena p.53 et edit. vol. II p.XX. eundem
librrum paulo post duobus quaternionibus, in quibus epistulae
‚44, 4—52, 10 F. legebantur, deperditis ultimisque foliis abseissis,
ut codex in verbis in contrarium huic affectum summa infelicıtas
urget (81, 20 F.) desineret, Ioannes Schweighaeuserus excussit et
aliquot eius lectiones in editione epistularum Bipontina altera
Argentorati anno 1809 emissa memoravit (Arg.b velb = Sb apud
Fickertum). rectius autem eum ab hoc undecimo saeculo vel
duodeeimo quam ab Oberlino decimo attribui et ex eo apparet,
quod vol. II p. 240 sq., ubi codicem aceurate describit, seripturam
eius ad Gothicam quae vocetur leniter inclinare tradit et quod

2. codices libros
I—V vel
I-V et VII-XII
eomplexi.

interpolationes crebriores sunt quam in ullo eodice saeculo duo-
deeimo vetustiore.**)

omnes igitur hi libri praeter alia id commune habent, ut
aut epistula ultima libri quinti finiantur aut post eam toto libro
sexto omisso sequantur libri VII—XII. codieis autem A, quem
paulo accuratius quam Parisinos contulisse videtur, Fickertus satis
multas seripturas protulit.*5) quibus consideratis quamguam eum
et lacunosum esse apparet neque ab interpolationibus liberum
(14, 7 pro pupillus habet pusio; 8, 9 quae modo fwit in mani-
bus mutavit in quae modo est i. m.; 9, 7 in ipsa occupatione in
in sua occupatione; adde editionis Fickertianae p. 36a, 39a et b,
43b, 71b), tamen librarius eius multo diligentius et fidelius
archetypum suum expressit plerisque eius elassis ceodieibus, de
qua p. 47 sqg. dietum est. ille vero archetypus, qui ei cum b com-
munis videtur fuisse, diversus erat ab omnibus, de quibus adhue
egimus, codieibus. optimis enim quibusdam seripturis excellebat,
quarum nulla in illis servata est. I 6, 5 forma deminutiva
notulas quam A habet adeo praestat ei, quae in reliquis libris
est notas, ut interpolationis suspieionem movere nequeat, quam-
quam neque Fickertus neque Haasius eam recipere ausi sunt. —
7, 6 dudum comprobata est codieis A aliorumgue quorundam
lectio morem suum, cuius locum mortem suam obtinet inPF. —
11, 2 cum reliqui libri omnes illos uitio sui etiam robustissimos
admonet habeant, solus A, id quod Seneca scripsit illo witio egs.
servavit. — II 2, 2 quo loco Pp corrupti sunt, reete A cum Sb

“) non eundem librum ab Oberlino et Schweighaeusero collatum esse
is tantum existimabit, qui quam neglegenter tunc codices conferri soliti et
quam saepe a Fickerto eorum notae inter se confusae sint oblitus erit. quare
'etiam ubi Schweighaeuserus erroris incusatur huie fidem habere malo. ut
'unum exemplum afferam, p. 88a Fickerti (ep. II 8, 11) enuntiatum quod est
nec ego Epicuri — inciderit in Arg. b scriptum fuisse Schweighaeusero,
'quamvıs Fickertus obloquatur, ceredamus necesse est. nam cum in Pr.b,
quem ab illo cum Arg.b confusum esse Fickertus contendit, desit — id
quod testis oculatus affırmo —, veri simile est eum in hunc ipsum errorem
incidisse cuius Schweighaeuserum insimulavit. constat tamen hunc quoque in
afferendis aliorum codicum lectionibus non raro erravisse.

*°) sunt etiam inter huius libri scripturas a Fickerto prolatas quaedam,
de quibus dubites p. 71a (ep. II 5, 3) postquam ille in A sicut in wgB
aliis cum aligua conclamata est legi affırmavit, paulo inferius eundem
cum aliquo conclamatum est habere refert. confudit aut ipse aut typotheta
priore, ni fallor, loco notas A et Arg.b.

aliisque praebet: mittendum in ignes sit. — 3,3 id quod cum gT
habet potionis altius veiuno iturae praeferendum est ceterorum

librorum corruptelis*®%). — IH 6, 2 unus A confirmat Pineciani
emendationem woluptates turbidas magno luendas, ceteri omnes
leuandas vel leuwaturas habent. — IV, 12, 3 umbra A solus

ex vetustioribus ante submovens servavit. — V 11, 12 cum Arg. b
aliisque recte tradit manu sua ipse duxisset, P Pr.b an sua ipse
duxisset. aliis locis A propius quam ceteri ad genuinas lectiones
accedere videtur (velut V 4, 7 habet istam similitudinem pro eo
quod est hanc similitudinem), sed quia fieri potest, ut librarii
alicuius ingenio mutati sint, nolo iis ad sententiam meam pro-
bandam uti.

Amplonianum igitur cum Fickertus cum codice b consentien-
tem vidisset, hune ex A descriptum esse opinatus rarissime
commemoravit (p. 29b, 76b, 171b, 175a, 186a). verum tamen
cum hos prorsus congruere affırmare ausus non sit, ex eodem
eos archetypo derivatos esse non minus probabile videtur. nam
quod V 8, 8 verba quaedam in A expuncta in b omittuntur,*”)
id etiam si utriusque librarius eundem archetypum ob oculos
habebat, fieri potuit. quare ut alios plurimos libros a Fickerto
adhibitos ita hune quoque denuo examinandum esse existimo.

Arg.b (=Sb) duabus singuralibus seripturis cum A consentire
iam dietum est. quamquam autem etiam vitia haud pauca cum eo
communia habet (velut IV 7, 4 in utroque legitur ridiculosa
res est pro ridicula res est et V 11, 13 Pstilistas pro euLNTa<)
et plures quam ille epistulas servavit, rariores in eo sunt bonae
lectiones, frequentiores corruptae. „ut ex multis exemplis pauca
delibem, I 2, 6 in verbis ex epistula quarta male illatis pro

*6) Madvigius (II 465), qui saltem seiunis requiri putabat, <eiunio (in
ieiunio Pr.b Sb L B) scribi iussit. at non desunt exempla, quibus numerus
singularis defendatur, velut nat. quaest. II 27, 3: vocamus attonitos quorum
mentem (ita Vincentius Bellovacensis, omnes cdd. a G. G. Müllero in com-
mentatione quae est De Senecae quaest. nat. Bonnae 1876 adhibiti p. 27,
Parisini 66283 et 8624 a me collati) sonus ille caelestis loco pepulit.

+7) Fickertus postquam p. XX verba quisquis — respondentium in A
punctis notata esse, in b omissa rettulit, p. 168a idem de verbis guisquis et
respondentium dicit. praeterea minorum lacunarum, quae crebrae sunt in A,
unam alia manu in b expletam esse tradit p. 296, de maiore vero quadam,
qua libri primi epistula ultima et primae secundi libri maior pars haustae
sunt, num in b quoque extet, nihil refert.

Arg.b.

dives est habet pauper non est*°); ib. paulo inferius ingwiris
pro quaeris; 4, 4 ferrum redegit in wiscera pro ferrum adegit
i.v.; 6, 2 habere te scissem pro habere coepissem; 9, 15 domi
colligitur pro domi colitur; 11, 8 vocabulum vidente in id
quod paulo supra legitur spectante mutavit; II 7, 6 quiete vivere
in bene uiuere et quiete, quia in paragrapho quinta dietum erat:
cum illud quod quaeris, bene viwere ommi loco positum sit. alıa
vitia cum codice g, de quo p. 41 dietum est, communia habet.
v. editionis Fickerti p. 43a, 69b, 72b, alios locos. 49), praeterea
sunt loci, quibus ad familiam B® inclinet. lectionum dignarum
quae reciperentur in primis quinquaginta duabus epistulis neque
Schweighaeuserus neque Fiekertus mentionem fecerunt, nisi quae
etipsae in A extarent, in reliquis has inveni: VII4, 18 solus Arg. b
habet: alterius in conuiwuio iacentis,5V) quae verba in p omissa
sunt, in aliis ita corrupta, ut pro alteriws poneretur unius. —
6,13 cum La dispumauit exhibet pro disputauit (v. p. 52 sq.),
idem Pincianus coniecerat, © rectius habet despumauit. — IX 3, 9
magni momenti est, quod cum Pinciani codice Franciscano haec
tradit: uilem praedam magno aliquo ıncommodo Iuimus aut decıpimur.
quae si cum libri P seriptura hae: auf de aut fallimur (v. Chate-
lain p. 143) contuleris, intelleges in archetypo communi seriptum

aut fallimur
fuisse: aut decipimur’!). — X 3, 13 in Arg. b solo est etiam

inuitam comitabitur, in P et Pr.b inuita, in aliis inuitos.

48) A et illa verba omittit, quae a Schweighaeusero et Fickerto merito
spreta Haasius non denuo inferre debebat, et ea, quae in proxima epistula
($ 2) ex II 7, 11 (errat et ille qui — quibus ipse non est) inserta habent
codices P Pr.b Sb c alü. |

9) cum nulla epistularum quas g habet in A non inveniatur, illum
librum eidem familiae tribuerem, nisi numerus epistularum in eo servatarum
minor esset quam ut certi quidquam ea de re pronuntiare liceret.

50%) nollem Gertzius in ephemeridibus Berliner philologische Wochenschrift
1886 p. 1471 haec verba interpolata dixisset. probabilius enim videtur vocabulum
unius pro eo quod est alterius positum esse quam .verba illa aptissima
v. praesertim vocabula sacentis et stantis inter se opposita) suppleta esse.
librarii quomodo lacunas explere soleant, egregio exemplo ostendunt Libri
BL (Lz habet unius in conuiwio iacentis) aliique recentiores, in quibus haec
leguntur: alterius in gaudio positi, alterius inter tormenta fortissime
stantis. memores nimirum erant eorum, quae paulo supra Seneca dixit:
nihil interesse utrum aliquis in gaudio sit an in eculeo iaceat eqgs.

5l, y, quae de hoc mendorum genere p. 24 sq. exposui. libri Pr.b

iam igitur apparet Arg.b, quamgquam fieri potest, ut Schweig-
‘haeuserus aut Oberlinus bonas quasdam eius lectiones praeter-
miserint, in hac quoque parte non ita magni pretii fuisse. porro
omnibus iis scripturis, quibus viri illi inter se dissentiunt,
maxime diffidendum est. neque vero hunc librum periisse
valde dolendum est. nam et Norimbergensis 20 V.C. saeeculi
XIII vel XIV iam a Ludovico de Ian paueis locis inspectus
(v. Symbolae ad notitiam codicum et emendationem epist. L. Annaei
Senecae, Suevofurti 1839 p. 5 et Fickerti edit. vol. Ip. XIX) et
Vindobonensis 150 saeculi XIH (v. Tabulae cdd. mss. bibliothecae
Palatinae Vindobonensis vol. I nr. 150 et Endlicher catalogus codicum
Vindobonensium 1 nr. 196) qui, cum easdem atque Arg.b epistulas
contineant, ad eandem familiam pertinere videntur, in eius locum
substitui possunt. porro simillimum libro Arg.b Iureti codicem
quendam fuisse, cuius aliquoties in adnotationibus editionum
Parisiis annis 1598 et 1602 emissarum mentionem faeit, recte ob-
servatum est a Fickerto (p. XV). qui num etiam nunc extet et
quo loco ignoratur.

omnium saeculi duodecimi et decimi tertii codicum diligen-
tissime et emendatissime scripti sunt hi duo libri:

Erlangensis 354 in membranis formae maximae saeculo
XII vel XIII, si Harlesium, XII exeunte scriptus, si Irmischerum
audis (E). continebat praeter alia libellum de remediis fortuitorum,
epistulas I 1 usque ad VII:4, 25 (aliarum rerum inaequalitas),
libros de clementia et epistulas Pauli et Senecae mutuas. Fickerti
in usum ante annum 1839 eum G. Chr. Harles conferendum
euravit, sed hodie iam non extat in illa bibliotheca, qua de re
me interrogantem Zuckerus bibliothecarius benigne certiorem
fecit. v. Fickerti Prolegomena p. 53, editio p. XXI. aceuratius
eum descripsit Irmischerus in libro hoc: Handschriftenkatalog der
kgl. Universitätsbibliothek zu Erlangen, 1852 p. 99 sq. ef. p. X.

—

scripturam aut inde fallimur ex codicis P lectione ortam esse verisimile
est. quare corruit fundamentum coniecturae Hauptianae (opusc. II 328) aut
inde pellimur. ceterum iam Haasius, quem Fickerti, qui in editione nihil
de P rettulerat, schedas denuo excussisse constat (v. edit. Haasii vol. III p. IX),
recte de hoc loco iudicavit, modo ne utrumque verbum et decipiendi et
fallendi in Senecae orationem recepisset. aut decipimur aut fallimur
codicem M habere infra dicam.

3. codices libros
I—VII 4, 25
complexi: E, W.

Wirzeburgensis theol. 916, olim abbatiae S. Stephani
(v. fol. 1a°%), in membranis formae quartae saeculo scriptus
duodeeimo (W). (Pachomii vita et duo epigrammata de Helpe et
de Boethio et Ottone III, Germaniae imperatore, quae in W et in
aliquot consolationis Boethianae codieibus leguntur [v. Boethius de
consolatione philosophiae ed. Peiper p. XXXVI et p. XXX saq.|, iam
saeculo undecimo exarata sunt). Senecae epistulas I1 usque ad
VII 4, 25 in iisdem verbis atque in E desinentes praecedunt
verba beati Hieronymi de Seneca et Epitaphium Senecae. salutationis
formula primae tantum epistulae praeposita est, valedietionis raro
omissa. epistulae in libros non dividuntur, sed manus secunda
aequalis — eadem, ni fallor, quae litteras initiales pinxit —
numeros .l. usque ad .LXVI. atramento in marginibus adscripsit.
eadem raro quae manus prima scripserat correxit. cerebrior est
manus tertia saeculi XIIT— XIV, quae eadem in marginibus aliquot
notulas adiecit. contuli hunc codicem, quo iam Franeiscus
Modius usus est (Novantiquae lectiones Francofurti 1584 p. 262 sq.
et alibi) et quem Fickertus (vol. I p. XV) periisse opinabatur,
ab iis, qui bibliothecae universitatis Wirzeburgensis praesunt,
Vratislaviam liberalissime transmissum. >?)

E et W igitur cum non tantum in eadem epistula VII 6 media
desinant, sed vitia quoque multa communia habeant, ex eodem fonte
manasse patet. quorum haec velim consideres: I 8, 3 pro npotest
fieri in E W est potest contingere. — epistulae II 3 in W
prima verba sunt haec: Mos fuit antiquitus, eodieis E secundum
Fickertum, qui verborum ordinem curare non solet: Mos anti-
quitus fuit; melius Pp Pr.b Mos antiquis fuit. — , 3 EW
post verba ad fidelem stabilemque omittunt vocabulum gloriam. —

°?) jn tegumento codicis interiore manu paulo recentiore ea, quae in
folio 1a saeculo XV scripsit: Iste liber pertinet ad sanctum stephanum, haec
leguntur quae postea deleta sunt: Leonardus (sequuntur quattuor fere litterae
prorsus deletae) Leonardus Aldenshengen.

5°) hunc unum ex tribus codieibus epistularum Senecae Wirzeburgensibus,
quibus Modius se usum esse dieit (l. c. p. 5), superesse didici ex iis, quae
Ruhlandus ex Modi enchiridio in bibliotheca universitatis Wirzeburgensis
asservato in Serapei vol. XIV p. 36 sq. (cf. p. 100) excerpsit. iam vero
cognitis codieis W lectionibus, qui ex ceteris iisque deperditis Modii libris
scripturam aliquam ab eo prolatam exhibuerint, ratiocinando efficere aliquot
locis licet. non accurate autem eos, quorum unus vel duo codici A similes
videntur fuisse, ab illo collatos esse ea ex re apparet quod, cum p. 7 in
ep. 14, 5 pusio pro pupillus in scriptis libris omnibus extare dicat, W
tamen pupillus habet.

III 3, 11 pro suggerent, quod Haasius iniuria ex p recepit, vel
succurrent, quod est in aliis, habent suceurrunt. — IV 1,3
nauigator legitur in E W pro eo quod est gubernator. — VIA4,5
haec verba: dum intus nihil tumultus sit omiserunt. — VI3,
14 de causa generali sumus habent, de causa generali quaeri-
mus p M, de causa generalissimus P. — 4, 21 post verlba
honesta res sed tristis in utroque voces atque aspera desunt.”*)

quamquam igitur horum mendorum tria vel duo certe inter-
polationibus orta sunt, quae ut ne in bis quidem libris desunt, ita
multo rariores sunt quam in aliis, tam diligenter scriptus est W, ut
non duodecimi saeculi codicem, sed duobus fere saeculis vetustiorem
repraesentare videatur. neque enim ullum in eo vestigium extat
lectionum in similes codices ex classi B © illatarum, orthographica
vero tam diligenter curantur ut e, ae, oe accuratissime et lis
quoque loeis, quibus propter seripturae compendia littera e vel
diphthongus non ponitur (velut 7 = quae), inter se discernantur,
verborum compositorum formae non assimilatae aliquotiens etiam
ibi servatae sint, ubi in libris vetustioribus assimilatis cesserunt,
nominum denique propriorum Graecorum formae in n terminatae
velut Platon, Socraten, Cleanthen raro oblitteratae sint. quibus in
rebus librum E alteri similem fuisse ex descriptionibus Irmischeri
et Harlesii conieceris. eadem seribarum diligentia effectum est,
ut, quamquam archetypon, ex quo illi derivati sunt, multa cum
P p communia habebat, bonae quaedam lectiones servarentur.
quarum quae mentione dignissimae mihi visae sunt hie propono:

13,3 W habet: Quid est ergo quare ulla uerba coram amico
meo relraham? quae seriptura ante Schweighaeuserum ab omnibus
editoribus recepta commendatur iis quae in F extant: Quid est?
guare ergo ulla et in p Quid est? quare ego (corr. ex ergo)
ulla; de E tacet Fickertus. — 6, 6 in E W haec leguntur:
Zenonem Cleanthes non expressisset, si tantummodo audisset. witae
eius interfuit, secreia perspexit, obseruabat (obseruauit P; ob
serbauit F, sed supra posteriorem b posita est u) illum an ex

°) multo minor eorum locorum est numerus quibus W et E inter se
differunt. accedit quod fere omnia haec levicula sunt (12,5 alia causa E,
alia castra W; 5, 4 wirilibus uti et certis E, uirilibus uti sed
certis W) neque iis quae Fickertus de E tradidit ubique credere licet, cum
pauciora ex eo excerpta esse ipse professus sit (vol. I p. XXI) et saepe nota
E uncis inclusa significarit sibi de eius scripturis non constare.

formula sua wiueret, in quibus quam apte tempus imperfectum
perfectis quae praecedunt opponatur, facile intellegitur. — egregie
II 5, 6, ubi reliqui libri aut: haec quidem wel esurienti ad ista
veniendun est (ita Pp) aut et quid — — — — weniendum est (ita
& M Arg.b L r) aut similia habent, Fc quid in W servatum
est, quod ipsum coniectura assecutus est Madvigius (II 468).
idem pronomen in codieibus saepissime corruptum55) W solus
servavit etiam III 5, 4: Ec quis exitus est mehor quam in finem
suum natura soluente delabi? et hie quoque quid scribendum sit
Madvigius intellexit (II 472). — in eadem epistula ($ 3) suuat,
quod est in W, vulgari lectioni iwbet haud dubie praestat. quae
quomodo orta sit intelleges, si reputaveris in p jubat legi, quod,
ut Chatelainio visum est, in jubet mutavit manus 2. nMiubat,
quod et ipsum manu secunda in iubei mutatum est. — III 8, 8
recte W habet cum F M Pr.b non desinent (uitia), sed (si p)
intermittent, v. quae Gertzius dixit in ephemeridibus Berliner philo-
logische Wochenschrift 1886 p.1469; de E Fickertus hie quoque nihil
rettulit. — V 2,2 in verbis hisce: magnitudo non?®e) habet modum
certum: comparaltio illam aut tollit aut deprimit non displicet
quod E W exhibent aut attollit. apparet quam facile post aut
syllaba at excidere potuerit. — VII 3, 16 male Fickertus Haasius-
que in hoc enuntiato: ne nunc quidem tempus, ul esxistimas, perdo,
adverbium nunc ex Pp asciverunt. nam ex iis quae praecedunt
et seguuntur patet Senecam non ideo se excusare, quod tempus
tune perdat, sed quod praeter philosophiam moralem etiam
naturalem tractet. quare fieri non potest, quin recipiatur libri W
scriptura ne hoc quwidem tempus — — perdo, quam cum M et
recentioribus quibusdam communem habet. ceterum eadem in
omnibus exemplaribus typis expressis inde ab Erasmiano primo
usque ad Schweighaeuserianum reperitur.

55) ut unum exemplum afferam, etiam 17, 12 emendandum puto:
ecquid (et quid codd.) habes, cur placeas tibi?

56) malo cum codieum R et A manibus secundis et codice quodam
Erasmi voculam non inserere quam cum Haasio librum Y secuto incertum
seribere. ceterum secunda manus codieis R Leonardiı est Iustiniani,
diseipuli Guarini, qui saeculo decimo quinto eum librum possidebat et multa
in eo seite correxit et in marginibus adseripsit. prorsus enim harum cor-
rectionum et adnotatiuncularum ductus cum lis congruunt, quae in primis
codicis foliis manu Leon. Iustiniani scripta esse ex nomine addito intellegitur.
v. de eo G. Voigtii librum Die Wiederbelebung des classischen Alterthums 1°
p. 420 sq.

inter hos codices et eam classem, quae libris A b Arg.b
effieitur, medius quodam modo est

Metensis bibliothecae eivitatis 300 (E93) in 124 formae
quartae foliis membranaceis saeculo seriptus undecimo (M)°”).
praefixa sunt duo folia et ipsa saeculo undecimo exarata, quae
praeter ultimam paginam vacuam relietam psalmorum fragmenta
continent. in huius paginae margine summo manus saeculi
XV—XVI in rasura duodeeim fere litterarum seripsit Laber sancti
arnulphi. eadem, ni fallor, verba legebantur in folio 124a, sed
erasa sunt5®) et infra ea manu non multo recentiore, sed fere
evanida haec seripta: Nos debemus habere maria log. Senecae
epistularum volumen prius praecedunt relatio ieromimi de seneca,
epistulae senecae ad paulum apostolum et pauli ad senecam, Epytaphyum
senecae.°?) epistulae ad Lucilium, quae neque numerantur nisi a
manibus recentissimis neque in libros dividuntur, duabus manibus
exaratae sunt, quarum prior scribendi munus cohibuit post ab-

57) Woltersius (p. 32 libelli p. 64 commemorandi) saeculo undecimo in-
eunti codicem tribuit. at eodem iure, quo eam manum, quae priorem eius
partem (ep. 1—52) exaravit, huic aetati adscribere licet, posteriorem quae
epistulas 53—88 scripsit saeculo undecimo exeunti assignes. quam cum
priore non recentiorem esse ex habitu ipso codicis pateat, id, quod haud raro
fraudi est codicum veterum aetatem definientibus, hic quoque evenisse puto, ut
prior pars ab homine seniore, posterior ab iuniore seriberetur.

58) certum est in rasura tria verba latere, quae idem plane spatium
atque illa quae in fol. 2b leguntur occupaverint.

5%) jn ultima codieis pagina manu simili ei, quae posteriorem epistu-
larum Senecae partem exaravit, scriptum est hoc carmen de Paulo et Seneca
versibus Leoninis, (praeter v. 23; in v. 7: non lesum isti norunt, expectes
in v. 16: Quam Paulus, gentes postquam instr. 0.) ea qua exarati sunt aetate
non multo vetustioribus compositum, quo egregie ostenditur, quanti tunc
temporis monachi scripta Annaeana fecerint et quam libenter Pauli et Senecae
epistulas lectitaverint:

“Qui discurristi per cuncta uolumina mundi,

Quae pro diuersis sortita uocabula causis
Ingenio magnos sic ostendere magistros,
Vt qua claruerint famamı non perdere possint,
5 Inter se confer, et eum qui preminet effer,
Si potes. attamen ex-istunt diuersa sequentes:
Eheu, non isti Iesum norunt crucifixum.
Sed quam uis doctus non ista negauerit ullus,
Presertim sanctus cum dicat talia Paulus:
10 »Est inimica deo prudentia dedita seclo«,
Sunt tamen in precio ueratia multa loquendo.

64 .

solutam epistulam quinquagesimam secundam (fol. 63a), posterior
religuas inde a folio 63b epistulas exaravit et verba quaedam
a priore omissa supplevit. praeter hanc in priore parte duae
manus saeculi undecimi multa correxerunt et in marginibus ad-
seripserunt totidemque eiusdem fere aetatis in posteriore, sed
nihil fere ad Senecae verba emendanda conferunt. salutationis
formula praeter primam epistulam omnes carent, valedictionis
paucae. primam huius libri, quem G. Studemundus ei indicäverat,
notitiam P. Woltersius dedit in Exercitationis grammaticae specimini-
bus F. Buechelero anno 1881 oblatis p. 31 sq. qui cum eas prae-
cipue lectiones excerpsisset, quae vulgatis praestare videbantur,
ipse codicem M denuo totum contuli Vratislaviam ab iis qui
bibliothecae Metensi praesunt benevolentissime transmissum.

M igitur, quamquam et ea re, quod manus prima in epistula
quinquagesima secunda desinit, et paucis quibusdam lectionibus
(velut 12, 6 cum Arg.b habet pauper non est pro diues est),
ad codices A b Arg.b inclinat, non plura cum iis communia
habet quam cum Pp Pr.b aliis. cum EW vero in tot singulari-
bus seripturis congruit M, ut hunc ex simili atque illos arche-
typo, in quo tamen epistulae 66, 25—83 nondum periissent,
derivatum esse statuendum sit. quod ut demonstretur, haec
exempla affero: I 2, 3 pro distringit kbrorum multitudo habent
MEW Distinguit kbrorum multitudo; 12, 3 pro istunce nanctus
in iisdem extat istic nactus; IV 3, 5 superegressus in MW

Grecia, magnorum que quondam phylosophorum
Matrem se dixit, domino credendo negauit. |
Tune dominus mundum dignatus tradere totum
15 Vrbi Romane (e in e mut.) dat cunctis uelle subesse.
Quam postquam Paulus gentes instruxerat omnes,
Agrediens (sic) uero dat per miracula Christo.
Contigit interea fama uulgante beata
Quidam philosophus de nomine Seneca dietus,
20 Conpunctus uerbis, fit mox per cuncta fidelis.
Quod Paulus gaudens domino gratesque rependens (ex rependans factum)
Dilexit semper uerbis scriptisque libenter.
Qui licet indignus fuerit baptismate Christi,
Seriptis mirandus uitaque fuit uenerandus.
25 Hunc mentis uoto, lector, complectere toto:
Est ut diuinus quare per cuncta sequendus (diuinus ut primum seripsit
librarius, sed correzxit postea),
Quem perimit gladio Nero crudelis iniquo”.

legitur, in reliquis supergressus, sed illud verbum ante patres ecclesiae
non invenitur; 8, 1 vitiose in W M scriptum est furpissimi aucto-
ramentis (aut ornamenti E) uerba sunt et in iis quae sequuntur
cum E p Pr.b wer: pro uri; V 11, 10 pro umoenitas nimia
in MW extat amenitas. In ima, in M tamen littera I et ante
i proximam littera h erasae sunt; ib. 11 inMEW aliisque exultabat
est pro exulabat; 12,5inM W alterum (aedificium) puram aream
accepit et” illie protinus opus creuit; VI1l, 1 M habet pauca
(supra posterius a virgula quae m significat erasa est) @lli a
parthenope, quae scriptura medium locum tenet inter Pr. b paucam
illi et W E pauca illi; 2, 7 in verbis his: eicö est inde expelli,
unde inwtius recedas M W particullam ui pro unde ponunt;
praeterea libro M confirmantur codicis W lectiones, quas ad III 5,3;
8,8; VII 3, 16 commemoravi. tamen M multo neglegentius seriptus
est quam W et a seribis, quos quae scribebant aut intellexisse
aut certe intellegere conatos esse constat ex adnotatiunculis
. quibusdam marginibus adscriptis (velut ad VI 6, 30 forma platonis
et II 4 ad ultima paragraphi primae verba .DM. i. e. dignum
memoriae°®), aliquot interpolationes passus. quibus quamquam illud
adnumerandum non est, quod XIII 3, 39 pro Aristarchi ineptias
positum est Aristarchh notas — fieri enim potuit ut, cum in
archetypo sicut in v alterum vocabulum ad alterum explicandum
adseriptum esset, in M genuina seriptura omitteretur —, tamen
aliae supersunt, quae quin fraude librariorum ortae sint dubitare
non licet: VI, 1 supra verba ut nauigarem? solwi mari languido
haec scripta sunt: wel ut nauigarem solvs mari languido. — 3, 2
librarius in verbis erat enim a recenti tempestate spissum, cum ea
de litore arenoso dieta esse non intellexisset, voculam a in mare
mutavit. — X] 2, 8 inter voces quantum et debeat insertum est
pro eo. — XII 3, 20 post verba Quemadmodum summum M

60) easdem litteras saepius appinxit m.2., primae aequalis. quin etiam
ad I 8 eiusdem aetatis manu, sed a secunda diversa hic versus adseriptus
est: Dulcibus his monitis comple penetralia cordis. similes sunt manus tertiae
saeculi duodecimi adnotationes quaedam, quarum hae ad verba quae sunt
16, 4: ego vero omnia in te cupio transfundere et in hoc gaudeo aliquid
discere ut doceam appositae: Legat haec inuidiosus magister mentione dignissimae
videntur. idem homo cum voces apud Senecam Christianas indagaret — id
quod ne nunc quidem facere desinunt theologi —, ad I 12, 9 adseripsit: Nota
euangelicum preceptum et ad IV 2, 10: apostolica uox. Deum nemo nouit.
habes igitur codicem inter manus discipulorum ludorum monachalium tritum.

vocabulum bonum adieit, quamquam hie de summo, non de summo
bono sermonem esse patet. — XIII 1, 6 in verbis hisce: nisi
parietes magnmis et pretiosis orbibus refulserunt, pro orbibus
positum est ordinibus. at reliquorum librorum leetionem con-
firmant parietinae Pompeianae. in quibus cum saepius orbes
colore aureo picti sint (v. Mau Geschichte der decoratwen Wand-
malerei in Pompeji tab. VI [cf. p. 192] et tab. VII), hos in aedificiis
hominum locupletiorum, de quibus Seneca agit, vere aureos vel
auratos e parietibus suspensos fuisse veri simillimum est‘), —
jam igitur apparet librum M codice Pr.b, ad quem aetate proxime
accedit, pretio superari, scripturis autem in eo solo servatis
diffidendum esse, nisi certissimum sit eas iis quas reliqui praebent
praestare. bonas tamen lectiones in libro tam vetusto atque a
Parisinis et Florentino longius quam alios discedente satis multas
extare consentaneum est. quin etiam praeter eas, quas Woltersius
protulit et sagaciter eruditegue commendavit°?), supersunt quae-
dam commemoratione non indignae: V 7, 2 comprobatur libro M
scriptura ab Haasio ex libris recentibus yes et editionibus vetustis
recepta: mihi uero idem (id ceteri codd.) expedit quod tibi°?). —
VO 5, 13: aspice M. Catonem saero illi pectori purissimas manus

61) non licet confundere cum his orbibus discos qui vocantur marmoreos
in atriis et viridariis Pompeianis inter duas pilas aut ex arboribus suspensos.
quorum exempla delineata habes apud Overbeck-Mau Pompeji* p. 539.
ceterum Lipsius cum Senecae loco comparari iubet Iuvenalis versum (XI 175)
hune: qui Lacedaemonium pitysmate lubricat orbem; at hoc de solo marmore
Lacedaemonio strato agitur, Seneca loquitur de parietibus.

62) serrarius, quam libri M scripturam Woltersius (p. 38, ep. 56, 4)
reliquorum codicum lectioni ferrarius suo iure praetulit, confirmatur
codice W. improbandae tamen sunt eae libri M scripturae, quas p. 88
(ep. 65, 1) et p. 42 (78, 11) commendavit. nam quod illo loco concinnitatem
orationis exigere putat, ut pro postmeridiano cum M reponamus post-
inconcinnitatis Tacitinae; hoc vero loco vocula cibi, quae in Pr.b deest, in
PM interpolata videtur. neque enim de cibo solo sermo est, sed etiam de
potu. quare vocabulum qgworum, quod extat in V Col., ei quod Madvigius
(II 489) pro guibus posuit cuius, praeferendum esse existimo. ceterum
merito dubitavit Woltersius (p. 33, ep. 4, 6) de lectione iuwat a Fickerto
pro adiuuat ex R prolata; nam in hoc quoque adiuuat extare testor.

63) jn proxima epistula (V 6, 17) non displicet quod in his verbis: alius
libidini servit, alius avaritiae, alius ambitioni, omnes timori M pro vocabulo
timori, quod sanum esse vix potest, amori habet. omnia enim quae
seguuntur exempla amoris sunt, timoris vero, quamquam ei voci soli verbum

admoventem et uulnera parum autem demissa laxantem. probandum
est quod intolerabilis particula adversativa partieipio in p ad-
iecta deest inM, quocum P, si fidem habere licet Fickerti silentio,
facit. — VII 2, 15 ante nomen Cato M solus praenomen .M.
servavit. — similiter X 1, 18 ante nomen Caesar idem litteram
T. habet, ex qua sine dubio C. efficienda est. nota enim sunt
C. Caesaris Caligulae, quem intellegendum esse Lipsius reete
monuit, argute dieta, quibus ipsum quoque Senecam exagitavit
(v. Sueton. C. Calig. 53). — IX 3, 9 in M solo seriptura, quae
proxime ad veram accedit, aut decipimur aut fallimur legitur
(v. p. 40 adn. 20). — X 2, 28 Seneca sub finem epistulae his
verbis Lucilium alloquitur: his te cogitationibus recrea et interim
epistulis nostris vacando. venmiet aliquod Tempus, quod nos iterum
iungat ac misceat. dici vix potest quam ineptum sit et quantopere

claudicet verbum vacando. quod cum in M post Veniat — sie
enim male seriptum est pro veniet — legatur, ex hac archetypi
uando,

lectione: aliquod ortum esse puto. accedit quod in P non aliquod
tempus extat, sed aligquando tempus. sic igitur Senecam scripsisse
verisimile puto: ei interim epistulis nostris. veniet aliquando
tempus eQS.

denique extat classis quaedam codicum, ceuius quia multae
lectiones in alios libros illatae sunt, iam saepius ınentionem
facere coactus sum. innotuerunt autem adhuc eius exemplaria
saeculo decimo quarto vetustiora®*) non plura quam codex Bernen-
sis 484 (olim Petri Danielis) in formae maximae membranis binis
columnis saeculo decimo tertio exaratus (B Fickerti, v. eius Pro-
legomena p. 53 et edit. p. XXII, Catalogus codicum Bernensium rec.
et praefatus est H. Hagen Bernae 1875 nr. 484) et Vaticanus
reginae 1544 (ante Petavianus®?) membranaceus formae quartae
saeculo seriptus deeimo tertio (® Fickerti). duplicem iacturam

omnes apponitur, omnino nullum affertur. id tamen displicet in codieis M
scriptura, quod ante amorem iam libidinis mentio facta est. quare G. Stude-
mundus abdomini pro libidini (cf. Sen. de benef. VII 26, 4) seribendum
esse conlecit.

64) e recentioribus, ut unum exemplum afferam, ad eandem familiam
pertinet Fickerti V(indobonensis) saeculi XIV, quem p. XXI descripsit.
propius autem ad © quam ad B inclinat.

°°) in paginae primae margine inferiore leguntur haec: Alexander Pauli
filius petauius Senator parisienses (sic) anno 1650.

6. codices libros
I—XI 3, 19
complexi:

B®.

hie liber, qui raro a Fickerto memoratur neque satis aceurate.
deseribitur, passus est. nam perditis primis foliis ineipit demum
ab epistulae I 12, 6 verbis his: isita tam seni ante oculos debet

‚esse. praeterea eorum quoque tredecim foliorum, quae hodie

prima sunt, partes mediae madore aspersae aegre leguntur.
desinit uterque codex in his verbis epistulae XI 3, 19: sic mala
illa credideris. plurimis interpolationibus hos libros scatere iam
supra exposui neque necessarium est plura exempla, quae facili
opera ex Fickerti adnotationibus peti possunt, hie congerere.
prorsus tamen ne hos quidem libros neglegere licebit. nam etiam
in his sordibus gemmulae quaedam latent: I 5, 4 iam in vetu-

_ stissimis editionibus legitur: cibis non tantum vilibus uti, sed taetris

7. codices Vati-
cani et Parisini
nondum collati.

et horricdis. at optimi libri Pp F g Pr.b M W male habent pro
taetris adiectivum certis, in aliis est crudis, in B solo teiris
et sordidis et horridis, in quibus vocabulum sordidis ex glosse-
mate ad ietris adseripto in orationem irrepsisse facile perspieitur. —
12,7 codex® — nam deB ex Fickerti silentio non satis mihi constat —
Heracliti cognomen scotinon servavit. — VII 4, 25 idem © verba
quam recaluum in Pp omissa, sed iniuria a Fickerto et Haasio
expulsa habet‘®). neque enim ullo modo ea deesse posse intelleges,
si cum similibus quae praecedunt et sequuntur enuntiatis com-
paraveris. — VII 6, 13 in © solo est despumautt, in Arg.b et
Lese dispumauit, in reliquis disputauit. — VII 2, 25 solus,
quod sciam, B recte habet: qui supra fortunam exsistat, reliqui
omnes: qui s. f. extat.

iam vero superest, ut librorum membranaceorum saeculo
decimo quarto vetustiorum, sed nondum ita examinatorum, ut
certius quiequam de eorum pretio pronuntiari possit, accuratior
quam qui est apud Fickertum index proponatur. diei enim vix
potest quanti errores maxime in aetate codicum Vaticanorum
definienda numerisque indicandis a Raynaldo Sanctolonio com-
missi sint, qui eos Ign. Aurelii Fessleri in usum eirca annum
1796 novam Senecae editionem molientis neglegenter contulerat.
nam huius schedis postea ad se translatis Fickertus usus est°?).

es) pro- recaluum, vocabulo raro, sed a Seneca etiam in libro de
matrimonio (fragm. 62 Haasii) usurpato, formam biblicam recaluastrum
substituerunt libri quidam recentiores.

67) y. eius Prolegomena p. 42 sq. et edit. vol. IH p. XXIII sq. ex

Sanctolonii erroribus aliquot iam Aemilius Chatelain detexit in annalibus
qui inscribuntur Revue de philologie 1 (1377) p. 163 sq.

horum igitur librorum si qui a Sanetolonio saeculo deeimo tertio
attributi infra non memorabuntur, eos aetati recentiori (ut Vaticanos
2201, 2205, 2207, Reginensem 1454, Ottobonianum 1670) tribuendos
esse mihi credas. neque maior fides habenda est Fickerto de
iis, quae de codieibus Parisinis a se ipso inspectis refert. haud
paucorum enim, quorum notitiam vel ex catalogo typis expresso
petere poterat, ne mentionem quidem fecit.

Vaticanus 1551 saeceuli XIII, formae 16, continet epistu-
larum partem priorem in libros non divisam.

Palatinus 1549 saeculi XIII, formae quartae, continet epistu-
larum partem priorem in libros non divisam. foliis nonnullis
avulsis desinit in epistulae XI 2, 19 verbis his: quod uolet ad-
iuuare adıutus.

Palatinus 1550 saeculi XIII, formae octavae, continet
epistulas III 7 usque ad XII 1, 20 (omne uilium taxatur) in
libros non divisas. |

Reginensis 209 saeculi XIII, formae octavae, post Sidonii
epistulas continet Senecae epistulas I 1,1 usque ad VI3,3 non
numeratas.

Reginensis 236 saeculi XIII, formae octavae, post Hilde-
berti Cenomanensis epistulas foliis 73a—124b prioris partis
epistularum Senecae excerpta satis ampla habet. |

Reginensis 1546 saeculi XII, formae quartae, continet
Senecae epistularum partem priorem.

Parisinus 6378 (Bigotianus) formae maximae, binis columnis
saeculo XIII sceriptus, complectitur prius epistularum volumen
integrum.

Parisinus 6388 (olim Olaudü Puteani) saeculi XII, formae
maximae, continet prioris voluminis epistulas omnes.

Parisinus 8624 (Colbertinus) saeculi XII—- XIII, formae
maximae, continet inter Symmachi (a cuius nuperrimo editore
adhibitus non est) et Apuleii libros quosdam et Senecae naturales
quaestiones foliis 69a usque ad 72b prioris epistularum voluminis
fragmentum, quod complectitur epistulas III 8, 12 Cni ego tw
miserear) usque ad IV 8, 2 (paucos dies aut annos lu-).

Parisinus 3541 saeculi XII, formae quartae, continet
epistularım volumen prius integrum.

Parisinus 8542 (olim Iac. Aug. Thuani, postea Colbertinus),
formae quartae, continet variorum Senecae librorum fragmenta

saeculis duodeeimo, decimo tertio exeunte, decimo quarto exarata,
quorum vetustissimus est quaternio saeculi duodecimi folia 176-183
complexus. leguntur in iis praeter Prouerbia uarronis Senecae
epistulae VII 6, V 11 (inde a verbis $ 3: Nemo [sie] de secessu
cogetans), 111 2, II 7, IX 3,15, XIL 3.

Parisinus 8543 (Thuaneus, post Colbertinus) formae quartae,
saeculo duodecimo binis columnis exaratus, continet epistularum
Senecae volumen prius integrum.

Parisinus 8543a (Colbertinus) formae quartae, saeculi XIII,
continet epistulas VI 6 usque ad XII 3, quam sequitur epistula I 6.

Parisinus 8545 (Puteaneus) formae quartae, binarum
columnarum, saeculi XII exeuntis vel XIV ineuntis, continet
voluminis prioris epistulas omnes.

Parisinus 8616 (Thuaneus, post Colbertinus) formae quartae,
saeculi XIII, continet epistularum libros priores tredecim septua-
ginta tantum epistulas complexos.

Parisinus 15085 (olim S. Vietoris 723) formae quartae,
saeceuli duodeeimi, continet epistularum volumen prius ordine
earum perturbato: primam praecedunt epistulae VI 6, VII 3, VII 4.

Parisinus 13948 (Ex libris 8. Germani a pralis) formae
quartae, saeculi XII, continet epistulas I 1 usque ad VI 9.

Montepessulanus scholae medicinae H 132 formae
maximae, binarum columnarum, saeeuli XII, continet epistularum
volumen prius usque ad XIII 2. intercedente benevolentissime
pro me Leopoldo Delisle hune codicem Parisiis inspicere mihi
lieuit.

en habes amplam codieum aut nondum aut non ea qua
par est diligentia examinatorum copiam, quae aliis bibliotheeis
perlustratis facile augeri poterit. quamquam autem aliquantum
eas a vetustiorum praestantia abesse certum est, tamen sperare
licet exeussis iis tantundem fructus ad epistularum emendationem
redundaturum esse, quantum ex codieibus eiusdem aetatis supra
tractatis percepimus, librosque saeculo XIII recentiores aliquando
abiectum iri®®).

°®) Haasio (vol. III praef. p. IX) Vaticanus Urbinas 219 saeculiXV, quem
Fickertus nota v significare solet, tam bonus visus est, ut eum cum Pr.b
componeret.

Pauciora habeo quae de altero epistularum volumine
(XIV 1—XX 7) dicam. nam et codieum quibus servatum est
numerus multo minor est quam prioris et de optimis eorum
Franeiscus Buechelerus in praefatione editionis Senecae epistularum
aliquot philologis et praeceptoribus Germaniae 'Treveros anno 1879
convenientibus oblatae ita disseruit, vix ut quicquam addi possit.
duo igitur habemus eiusdem exemplaris apographa, codices
A(rgentoratensem C VI5) et B(ambergensem V 14) saeculo
nono exeunte aut decimo ineunte exaratos. habere nos eos dixi,
quamvis A ipse iam non extet. aliquot enim annis ante funestam
illam belli cladem, qua absumptus est, tanta eum Buechelerus
diligentia contulerat, ut id exemplar Fickertianum, cui eius
lectiones adseripsit, iam codieis instar esse 'dixeris. quamquam
autem utriusque codieis librarii — a pluribus enim utrumque
exaratum esse Buechelerus affırmat#®) — tanta religione arche-
typum suum secuti sunt, ut singula fere folia inter se respondeant

et fuerint, qui A ex B deseriptum esse contenderent”®), tamen

is qui hunc exaravit, cum maiorem illo linguae Latinae cognitio-
nem haberet, rarius quam ille, qui quos litterarum ductus non
intellegebat saltem diligenter imitabatur, in seribendo lapsus est.
habet tamen hic quoque paucas quasdam scripturas, quibus
Bambergensi praestet et quas coniciendo inventas esse vix quis-
quam putaverit (v. Buecheler p. VD. his igitur libris tamquam
fontibus primariis in recensendo epistularum volumine posteriore
utendum est. quamdiu autem Buecheleri editionem integram
expectamus, quia quae Schweighaeuserus et Fiekertus de illorum
scripturis tradiderunt satisfacere nullo modo possunt, A. Weidneri

codieis Bambergensis collatione utendum est a Georgio Windhaus

in programmate gymnasii Darmstadtensis anni 1879 publiei iuris
facta et adnotationibus, quibus prudenter plerumque de singulis
loeis iudicavit, inlustrata. multo vero minus accurate a Weidnero

6°) Haasii coniecturam (vol. IH p. IX), qui ab eodem librario utrumque
librum exaratum esse putabat, speeiminibus scripturae, quae Buechelerus
editioni suae adiecit, inter se comparatis refellitur.

70) Aem. Hermes in Quaestionibus criticis in L. Annaei Senecae epistu-
larum moralium partem II programmati gymnasii Meursani anni 1374 prae-
missis p. 6, G. Windhaus libelli infra memorandi p. 1, F. Gloeckner in Quaestio-
nibus Annaeanis, Halıs 1877 p. 31 sq.

I. codices
vetustissimi:
A,B.

quam & Buechelero librum B excussum esse iis, quae uterque ex
eo protulit, inter se comparatis facile est intellectu.

adseripsit Buechelerus praeterea ad epistulae XX 3 partem
priorem scripturas codicum Laurentiani XXXVII 24 (F)
saeculi X vel potius XI (non saeculi IX, vide imaginem codieis
apud Aemilium Chatelain Paleographie des classiques latins tab. X)
et Sangallensis 878 (G) saeculi X, in quibus hoc Senecae
frustulum separatim seriptum legitur. quamquam autem id
exemplar ex quo hi deducti sunt multos errores cum archetypo
librorum A B communes habebat (p. 60, 5 Buech. nos om. AB
F G; ib. 9 bonum om.; 61, 22 legitqwe habent pro vecitgue),
ad quos novi aliquet accesserant (pro Lucilius FG habent Lu-
cillus, qua forma Honorius scholasticus usus est in anthologiae
Riesii carmine 666; v. Buecheleri praef. p. VII; 60, 20 redeundum
praebent pro redigendum; 61, 19 inuoluit G et molui F pro
reuulsa;, 62, 2 nobis om.), duo saltem sunt loci, quibus alter
eorum genuinas lectiones in AB oblitteratas servaverit: p. 61, 19
tam diu habet F, iam diu AB G et p. 62, 22 obnixum F,

‘quod ipsum sive coniectura invenit Dalechampius sive ex codice

aliquo suo protulit, obnoxium ABG. accedunt vero in tam
exiguo unius ac ne integrae quidem epistulae spatio alii loci
(60, 24; 61, 3; 62, 13; 63, 14; 19), quibus F G aut meliora
quam A B praebeant, quae tamen a librario aliquo corrigi
potuerint aut quae Senecam scripsisse non prorsus certis argu-
mentis evinei possit.

extant autem eiusdem illius frustuli ad epistulam XX 3
pertinentis duo codices, qui adhue collati non erant: M(etensis)
377 membr. saeculi XL’! quem G. Studemundus excussit et

”1) Codex Metensis 377 membr. 4° saeculi XI, de quo breviter rettulit
Ludovicus Quicherat Catalogue general des manuscrits des bibliotheques publiques
des departements tom. V (Parisiis 1879) p. 157 sqq., haec continet, quae
Studemundus omnia descripsit:

I. in folii singularis, quod praefixum est primo quinioni, a quo Boethii
libri philosophiae consolationis incipiunt, pagina recta duae leguntur
acrostichides & monacho rei metricae parum gnaro artificiose ita confectae,
ut versuum et initia et sedes ante caesuram semiquinariam proximae et
exitus haec verba efficiant: Hatto miser (sic cum punctis) caro salutem et
Hardol (sie cum punctis; pro Hardolfus) abas. Sub nonnullis versibus latet
paulo antiquior scriptura, quae fere penitus erasa est. |

descriptionem lectionesgue mecum comiter communicavit, et

prior igitur acrostichis haec est [eas litteras, quae compendiis scripturae
significatae sunt, intra hos uneinos ( ) inclusit Studemundus]:

Hlatto- non iosep|H- | qui nec formaberis iafet | H
A|d que(m) infelici | A- | decurrunt plurima mult | A
T|um uarie inludan |T |pestes numqua(m)q(ue) recedun | T
Tie ceunetus uisits|T |dolor- et n(on) forte . recedi | T-
5 IO |mni de studi } OÖ |recidens- miserabilis adst | O;
M | endace(m) et falsa|M | - scribunt tibi s(e)e(u)la laude |M-
I | nterra flagit | I- | fulgere stirpe potent | I
S |tat tibi p(er)pruden |S |frater bonus atq(ue) fideli| S
E|n uiuens clar | E | retinens moderamina - uit| E
10 !Riex erit. et recto! R- | multorum sicq(ue) magiste | R
C|onsonat ut sado | C- | uotu(m) quoq(ue) soluit ut isaa | C
Arte tua seru|; A ‚talem qui seruet ad ist; A
R| egere sublimiteR |se- ne ueniat sibi auco| R
OÖ | mine laudat | O |quidam- qui uiuat inart| O
15 | S |iste gradu(m) fr(atr)i | S |Auitantis rebus in isti| 8
Alice tu nunc cur| A |memet stabilire p(er)prat | A
L|audes cu(m) danie | L |d(omi)no ut dica(m) quoq(ue) abe | L
Vt mundi curs | V |ducto- nulloq(ue) tumult | V
T | ranscenda(m) gauden | T | ubi s(an)e(t)i hymnosq(ue)retrudun | T
20 | E| xcelse car| E |sedeas dum co(m)placet alm|E
Magnum) te uides| M | cunctu(m) decernere seclu | M

posterior acrostichis, quam altera sed priori simillima manus scripsit,
haec est: /

H |ie qui melchisedec | H | - et dilatauit iafet | H-
A|rte et qui magn|A |formabat - cuncta creat | A
R |ector plasmato | R| - saluator et ipse redempto|R
D | onet in arce daui | D! - semp(er) cu(m) principe daui | D
Ö | mine magnific | O | gaudere sicque secund | OÖ
L|audes ut danihe| L| - d(omi)no- p(er)soluas ut abe | L
Ald te nmune ist/}A |seribo pater optime dict) A
B |ooz qui elegit io|Bjet qui bene dixit iaco|B
A | dfixit summ |A |cristus uirtuteq(ue) mult! A
S loli sis . talil S |co(m)missus sicut et agne|S

II. in eiusdem folii pagina aversa hoc carmen in pavonis mortem com-
positum manu saeculi XI exaratum est, cuius interpunctionem aeque atque
eius quae sequitur maledictionis ad nostrum morem revocavit Studemundus:

“Nocti p(re)terite dedimus cu(m) menbra quiete,

Maxima tu(m) subito nos exeitat inquietudo
Et dolor inm(en)sus, que(m) uix superare ualem(us).

o. Of(ttobonianus 1031) miscellaneus formae quartae, qui inter folia

Hine cantare libet, quia lucetu(m) cantio mulcet.
9 Rara auis in terris albisq(ue) simillima cignis,
Eheu, n(ost)ra pauo p(re)senti decidit aeuo.
Qua(m) n(on) mors tulerat, seuior sed bubo necabat.
Non alit(er) ualuit, so(m)nosa(m) fraude p(er)emit;
Sic tam(en) haud leuit(er): certabant na(m)q(ue) ualentf(er).
10 Sed cu(m) lassa foret n(ost)r(u)mq(ue) leuamina uellet,
Conclamat notis sibi uocib(us) ingeminatis.
Surgim(us) attoniti; sed erat ia(m) proxima morti.
Du(m) stam(us) flentes, nos liquit ipsa dolentes.
QKuo)d uob(is), d(omi)n(a)e, signam(us) n(un)e lacrimose;
15 Poscim(us) instant(er), dole<atis> conpacienter
Et, sicut nostis, decessus huius agatis:
T(un)e eteni(m) simile(m) uob(is) spondem(us) amore(m),
Ut nob(is) doleat, q(uo)d uosmet torue restringat.
Cunctis post auib(us) maneat bubo maledietus,
20 Qui dederat planctu(m), n(on), immo nocentib{us) . . su(m).
A cuncta terra cumulentur in hunc maledicta;
Nu(m)qua(m) sit sospes matriue patriue sup(er)stes.
Hoc epitaphiu(m) sup(er) ossa pauonis arandu(m):
Hic iacet albedo, qua(m) p(er)eulit atra nigredo;
25 Hic sita na(m)q(ue) pauo iuste similabitur astro,
Non est in celo plus albu(m) q(u)id uel in imo.
Inuidus hanc bubo pl(er)cussit corpore morso
Nec tinxit merito sua guttura sanguine fuso.
Posthac sit bubo maledict(us) in om(n)ia mundo,
30 Sit benedicta pauo, dicat(ur) ab om(n)i creato.
Quisquis uersiculos sedulus c(on)spexeris istos,
Celi, quo Cuono uigeat, die semp(er) in almo;
Edidit hic uersus pueroru(m) uoce rogatus.’
v. 4 cantio ex cantantio radendo factum cod.| 5 cf. Iuvenal. sat. VI 165;
Iohannis de Alta Silva Dolopathos p. 2, 1 ed. Oesterley| 15 dole pro doleatis
cod.| 20 aut esum aut usum aut ipsum videtur in cod. fuisse| versus 33 ab
altera manu saec. XI vel XlI repetitur ad dexteram.
sequitur statim in proximo versu ab altera, ut videtur, manu saec. XI
scripta bubonis maledictio haec: |
“"Benedictio d(omi)ni sup(er) caput iusti. Consequens est ergo, ut
maledietio d(omi)ni sit sup(er) caput iniqui. Bubo igitür iure subiacebit
om(n)imode maledictioni. Qui cu(m) insidias ferret, insidiatores offendit;
cu(m) captare uellet, captatores sensit; cu(m) subripere cuperet, raptatores
sui inuenit; cu(m) fraudare desideraret, fraudatores repperit; cu(m) oceidere
adfectaret, oceisores uidit. - Nondum tamen mortem sustinuit, quia titu-
bamus, qua sibi conuenienti morte interire possit. Per om(ni)a tamen
benedicetus d(eu)s, qui inimicu(m) in n(ost)ras tradidit manus. Quod u(est)re
u(est)rarumg(ue)') dominationi ”)potissimu(m) insinuare elegimus, q(uonia)m

recentiora quattuor habet (13—16) saeculo XI exarata binarum

dignu(m) duximus, ut, sicut in oceisura karissime pauonis socie extitistis
grauissimi planctus, ita in captura odiosissimi bubonis partieipes existatis
inmanissimi risus. Pre inmanitate aut(em) letitie?) libeat om{n)ibus ex-
clamare: Seruiamus d(omi)no in s(an)e(t)itate, qui liberabit nos ab inimi-
coru(m) n(ost)rorum incursione; d(omi)no cantemus: gloriose enim est
magnificandus, quia colla inuasoris n(ost)ris subiecit pedibus.’

1) in ul(est)rarumg(ue) litterae ura (ur incertae sunt) in rasura
scriptae sunt| ?) a potissimum incipit folium 2r (id est primi quinionis
primum)| °) letie pro letitie cod.

III. sequuntur variis saeculi XI manibus quinquies ita scripta, ut non
omnia ubique repeterentur vocabula, haec, quae radendo non prorsus deleta sunt:
Codex sci naboris siquis
abstulerit anatema (semel anathema) sit
quibus significatur codiceem hunec olim bibliothecae monasterii Sancti Naboris
(St Avold) ad dioecesin Metensem pertinentis fuisse.
IV. iam sequitur in folio 2r inf. haee inseriptio:
INCIPIVNT GENERAMETRORV INLIBRO BOECII QVE
DOMNVSLVPVSVTFACILIVSSTVDIOSVSLECTOR
ACCIPEREPOTVISSET INLVCE PRODVXIT‘.
eamque excipit (fol.2v) Lupi commentarius, quem Rudolfus Peiper (in Boethii
philos. consol. editione Lipsiensi a. 1871) edidit p. XXV—XXIX med., a contextu
Peiperiano identidem ita recedens, ut propius absit a codice Einsidlensi 302
saecali XI, et in fine (post versum Peiperianum 154) hoc germano additamento
(cf. Servius de centum metris p. 457) auetus: Obserua autem, quisquis legeris,
finalem sillabam in metris ommnibus indifferenter accipi, dimetrum uero uel
trimetrum uel tetrametrum in metris iambicis, trochaicis et anapesticis per
duplices, in reliquis per simplices computari. FINIT:

INCIPIT INTRODUCCIO CARMINIS ANCIT: MANLII: SEUERINI:
BOETII:
hac autem introductione continentur hae particulae editionis Peiperianae:
p. XXX 1 Tempore teoderici — p. XXXL 10 interemptus est, p. XXXIV 10
Nobiles romani — 25 perueniebat, p. XXXII 1 Boetius iste — p. XXXIU 21
mutabilitate fortunae, p. XXXII 1 Quaeritur a nonnullis — 12 inferior
uideatur; tum'haec: Duo tamen filii eius in consulatu permanserunt sub regia
potestate. Boetius uero praefectus in praetorio amicis eius circumstantibus
gladiüis est inter[rjemptus. Deinceps: In quibusdam Boetüi libris capitulum
hoc continetur. Domino patricio summa fide Boetius. Queritur quare summa
fide addidit, cum fides nec augeri nec minui ualeat. etc. Deinceps: ITEM.
In aliis quoque libris hoc habetur proemium. Domino meo patricio Simmacho
(ex simmachus correctum a m. 1.) Boetius. In als ita. Anicii ete., des.:
Quartum Calcedonense. In quo sub imperatore Marciano et Leone Apostolico
ac JIuuenali Constantinopolitano et Athanasio Hierosolimitano episcopis quenam
(sie m. 2., guanam m. 1.) de arhitmetica coepit tractare patefiet.
V. Statim sequitur (fol. 8r med. — fol. 10r med.) fragmentum illud
epistulae Senecae XX 3.

columnarum, in quibus post ultimos Heeyrae Terentianae versus

VL: fol. 10r med.: FINIT EPISTOLA SENECAE! GLOSSE DE-
INICIOHUIUSLIBRL, inc.: Astitisse sibi supra uisa est mulier etc.

VII. inde a folio 127 sequuntur ipsi Boethii libri philosophiae con-
solationis (cum scholiis). |

VII. Post huius operis subscriptionem in ultimi quaternionis folio
ultimo verso haec legitur inscriptio:

OPVS- ANICIT- MANLIT: SEVE

RINI- BOECII- EXCONS- ORD-

ATOUE PATRIC- ORDITVR

DE SCA TRINITATE.

nec tamen perscripta sunt ipsa verba huius, qui inscriptione illa indicatur,
libri. Alia autem manus saeculi XI spatio vacuo in hoc folio averso et foliüi
singularis, quod in fine adfixum est, pagina recta usa epistulam SCaDE,
qua de Maioli morte agitur.

IX. Denique in folii illius singularis pagina aversa alia manus saec. XI
hoc exaravıt carmen, quod ex parte difficile lectu est (interpunctionem et
adnotationes adscripsit Studemundus):

"Ligneus hic paries uario splendescit amictu,
Introrsum ___ —, desuper arte nouus.
Mirus p(er)miro mirum miratur amore,
Et, quod perrarum est, querit habere _ =.
> Gracior est fructus, quem spes productior edit:
Ultro obiectorum uilius est p(re)eium. =
Hatto nunc brutus studio florente solutus
Mandat Hardolfo uiua uirtute referto,
Que deus in celo disponit amore sereno.
10 In domino certe sine fine, fidelis amice,
Pectore c(on)letor te leto corde ualente;
Sit licet hoc minimum te talem talia scire,
At fidei uere debemus dona fouere.
Uitis ouare solet, si botrus palmite gaudet.
15 Obsecro te talem per puri cordis amorem,
Gratis accipias tabulas, quas mitto, politas.
Non sunt condignae, proh dolor, transmittere, domne.
Sed quia promisi, studui deponere tibi,
Ne fiam fallax, alio est quod nomine mendax,
20 Et nec sim seruus, ceu dieitur, officiperdus.
Si fuerint grate, gaudebo mente ualente.
Hie tibi fabor enim uerbis et uoce Catonis:
Exiguum munus cum dat tibi pauper amicus,
Acceipito placide, plene laudare memento.
25 Pergit in exilium pulcherrima gemma parentum,
Flebilis heu mestos cogor inire modos.
Vive, uale; uiuas, ualeas; uiuendo, ualendo
Sis memor oro mei, sum quia, crede, tui.

(868 sqgq.)??) et Prisciani de metris Terentii libellum ipsius illius
epistulae XX 3 eadem pars quum FGM servaverunt legitur”?).

2 post Introrsum vocabulum sex fere litterarum scriptum erat, quarum
alteram e, ultimam s fuisse constat; prima videtur fere ce fuisse; varias
supplendi vias patere apparet| 4 post habere videtur fere si est (quarum
litterarum prima admodum incerta est) extitisse; vario modo sententiam
absolvi posse consentaneum est| 5—6 hoc distichon a Prospero Aquitano
(epigr. LXX [alias LXVII] 5—6 ed. Migne) mutuatus est poetal 7 verba
studio florente scripsit poeta recordatus Boethü philos. consol. 11, 1| 11 verba
Pectore c(on)letor in rasura scripta sunt| 12 minimum in rasura scriptum est
19 ad vocabula fallax et mendax conf. e. g. Prosperi Aquitani epigr. LXVIII
et LXIX ed. Migme| 20 officiperdus mutuatus est poeta a Catonis distichis
IV 42 ed. Baehrens (Poet. lat. min. vol. IID)| 23—24 totidem verbis leguntur
in Catonis distichis I 20 ed. Baehrens| 26 hunc pentametrum a Boethio
pbilos. consol. I 1, 2 mutuatus est poeta.

72) summopere dolendum est quod pauci tantum modo versus Terentii
in O servati sunt. apparet enim hunc codicem artissime cognatum fuisse
cum celeberrimo codice Vietoriano (nunc Laurentiano XXXVIII 24, de quo
cf. Umpfenbachius in Terentii editione p. XVII sqgq.), siquidem in utroque
post Terentii fabulas scriptus est Prisciani libellus de metris Terentii non
integer, sed usque ad p. 426, 12 ed. Keil, eumque excipit Senecae epistula, de
qua agitur, pari modo mutilata. in Terentii codice Decurtato qui dieitur
(id est in Vaticano 1640 saec. XI, quem cum Victoriano cognatum esse
constat) omnia quae olim post Hecyrae versum 309 extabant periisse notum
est (cf. Umpfenbachius 1. e. p. XXO).

75) post ultimos Hecyrae versus haec leguntur: Ponti namgue natans
litis (sic!) pertingere temptat Herbarum fessus carpere summa nitens. Callio-
pius recensui novissima. tıia ultima verba manu recentiore repetuntur. post
Prisciani libellum et Senecae epistulam sequuntur haec, quae tamquam
scholia ad inscriptionem satirarum Juvenalis proxima columna exaratam:
D - IVNIL- IVUENALIS SATYRARVM LIBRI adiecta esse iam ex litteris
d b c yraepositis apparet. subicio ea hic sicut in codice scripta sunt:
d Juuenalis proprium illi. fuit enim aquinates. id est de aquinio oppido qui
prima cetate tacuit. media uero declamauit. temporibus claudii neronis
imperaltoris; primumque in paridem pantomimum imperatoris. qui fautores
multos habebat. hos uersus edidit. quod non dant proceres dabit histria et
cetera propter quos uersus cum non auderet eum roma quasi sub optentu milicie
dignitatis octogenarius esset. factoque principe unius cohortis. destinauit eum
ad ultimas (ti supra versum) parties egipti Vnde (supra n litteram A posuit
m. 2. saeculi fere XIII) hie cum non posset carere consuetis spectaculis et
ludis. qui (i in e mutavit m. 2.) romae fiebant angore et tedio periit. |ef.
Iuvenal. ed O. Iahn a. 1851 p. 388 num. III et p. 390 num. VII med.]. Satyra
erat apud antiquos genus lancis quae in templis deorum multimodis satyra
dicitur quasi satura eo quoa sacietatem multis preberet. hinc etiam eo quod
crimina multorum carpat. ideo satyricus liber et satyıı eo quod personis
factisque saturati habundare uidentur. b Decimi dicebantur apud antiquos qui hoc

codieum MO igitur seripturas a Buecheleri editione discrepantes
integras ne orthographiceis quidem omissis, quia exiguum tantum
spatium requirunt, hic propono. apparet autem et librarium
codieis M maxime in verbis collocandis multifariam peccavisse
et in OÖ paucas genuinae lectionis reliquias, quas ceteri non
habent, felieiter servatas, utrumque vero librum cum F proxime
cognatum esse: |

kalendario wel nascebantur wel quamlibet dignitatem promerebantur. c Juni
dicebantur quibus eodem mense contingebat nasci. wel qui ipso mense. ad
aliquem magistratum sublimabantur. wel etiam qui tunc poetari. wel aliud
quodlibet opus inchoabant. — ultimum locum tenent vitae Iuvenalis quae
sunt in maiore O. Iahnii editione prima et septima. a qua discrepant
his locis: p. 386, 3 libertini et locupletis, 5 scolae, ib. et om., 7 poetam-
que eius militiolis tumentem, 9 quidem om., ib. ausus est, 14 tum, 387, 1
aegipti, 2 deliciogue, ib. intra om., 390, 4 proposuit«, 7 uiliorum, ib. luxuria,
9 milicie, ib. adaegiptum, 10 eum dixerunt (i expuncta et u supra posita),
13 tuca merinos, 14 verba praefectos — tribunos om., 15 obtinuerat principis.
cuius factione, ib. ante damnatus rasura trium fere litteraram.

huius igitur elassis quod libri integri non innotuerunt valde
dolendum est.

porro eo quoque nomine distat epistularum librorum XIV—XX
supellex eritica a prioris voluminis largitate, quod librorum ante
saeculum decimum quartum exaratorum multo minor est numerus.

II. codices
saeculo XIV
vetustiores:

accedit quod hi tantum non omnes ex archetypis Bambergensi et

Argentoratensi tam similibus fluxerunt, vix ut ullus in iis locus
rectius legatur, depravati vero sint plurimi. id quod quamquam
de Parisino 16711 (olim Sorbonico 1139) aut de Montepessu-
lano scholae medicinae H 445 (olim Buheriano E 97%) saeculi
XIHI utroque aut de Reginensi 135 saeculi XIII exeuntis vel XIV
ineuntis et libros XIV 1—XIX 7 complexo pro certo dicere nolo,

“*) dixi de hoc codice iam p. 32.

quippe quos parum accurate examinaverim, tamen affırmare licet
de Vaticano inter Palatinos numero 86 9 insignito (Fickerti II)
et in moduli maximi membranis exarato, quem saeculo XII ex-
eunti quam cum Sanctolonio, qui pauca ex eo excerpsit, XIII ad-
scribere malo. continet, quoniam prima et ultima folia perierunt,
ep. XIV 4,9 a verbis racionem seruire iusserunt usque ad XX 6, 2
bonus fiet. etiam illum. praeterea perierunt epistulae XVI3 pars
extrema et tredecim proximae quamquam autem hic codex
multis vitiis et interpolationibus recentiorum liber est et haud
paucas librorum A B scripturas confirmat, tamen, cum neglegenter
exaratus sit, plurima corrupta habet, quae in illis reete leguntur.
deinde multa olim recte seripta aut ipsa prima manus aut duae
illae corruperunt, quibus codex saeeulo XII exeunte correctus est.
ex quibus cum egregie perspieiatur quomodo recentiorum librorum
menda orta sint, et horum et aliorum vitiorum exempla proponam:
XV 3, 16 retorridi vocem minus usitatam eadem manus quae
scripserat in retorti mutavit, quod et ipsum in codieibus re-
centioribus G R reperitur. — ib. $31 paulatim legitur in I et
in multis recentioribus pro paludati et paulo infra (33) honestatis
pro honesti, quod receperunt G Pı Ps Pı. — ib. 68 qui affertur
Vergilii Georgieorum versus III 81 non integer lusuriatque toris
animosum pectus in Il aliisque vocabulo anhelum expletur simili-
terque XIX 6, 5 eiusdem poetae versus (Aen. I 328) his verbis:
o dea certe. — XVI 3, 6 locus in B lacunosus in aequo est
aulem amissae rei et iimor amittendae in Il aliisque ita corrigitur,
ut amissio seribatur. contra praeter levicula quaedam et quae
a librariis excogitari potuisse concedo (velut XX 5, 8 II habet
in texts domuum, B in t. domum) una tantum scriptura videtur
servata esse quae in B non extet, sed propius ad id, quod
Deneca scripsisse videtur, accedat: XV 3, 51 praeeipiemus (homini),
ut naufrago manum porrigat, erranti wiam monstret, cum esuriente
panem suum dwidat. quando omnia quae praestanda ac vitanda
sunt dicam, cum possim breviter hanc ill formulam humani office
tradere: — — — — membra sumus corporis magni? in Il inter voces
vitanda sunt et dicam verbum curawerit inserendum esse manus
prima significavit factumque hoc est in libris recentioribus non
paueis. quam librarii alieuius interpolationem esse nemo putabit.
itaque Haasius, cum intellexisset non apte verba quando — dicam
cum proximis eoniungi, illa leetione usus post verbum dicam haec

inseruit: cur autem dicam? sagaciter igitur perspexit in verbo
curauerit latere cur autem — compendiis scripta haec vix diffe-
runt —, sed vituperandus est, quod nimis verbosam Senecae
orationem effecit. at vide num facilius illius lectionis origo ita
explicetur, ut cur autem tamquam varia lectio olim ad quando
pertinuerit et falso loco posita sit. apparet autem eam alteri
seripturae longe praestare. scripserim igitur: panem suum dividat.
cur autem ommia quae — — — vilanda sunt dicam, cum etc.?

gquoniam igitur de libris saeculo decimo quarto vetustioribus,
quorum quidem paulo accuratiorem notitiam habemus, fere de-
sperandum est, circumspiciamus num quid auxilii ex recentioribus
peti possit. quos cum iam Haasius (praef. p. IX) parvi fecisset,
sed, quia accuratiore codicum A B cognitione destituebatur, crebro
ad illorum seripturas confugere coactus esset, Iulius Bartschius
in Musei Rhenani volumine XXIV (1869) p. 271 sq. codicum A
et B memoria a Buechelero enotata usus quaecumque novieii illi
praeberent nullius pretii esse ostendere conatus est. qui quam-
quam sagaciter et felieciter de singulis quibusdam locis com-
mentatus est, vereor ne interpolationibus, quibus illi libri aeque
atque ceteri saeculi decimi quarti et quinti scatent, adduetus
bona quae servaverunt calidius quam verius aspernatus_ sit.
praesto enim sunt quaedam adminicula, quibus innisis sperare
nobis liceat fore ut etiam iis, qui maxima acuminis et eruditionis
librariorum et correetorum admiratione tenentur, persuadeamus
aliquot codices recentiores ex fonte ab eo, ex quo AB derivati
sunt, diverso fluxisse. XVII 4, 11 fugit omnes qui Senecam
ediderunt Cleanthis versus notissimos qui leguntur in Epicteti
enchiridio (52) a Seneca in sermonem Latinum conversos his
verbis ab Augustino de eivit. dei V 8 afferri: Annaei Senecae
sunt, nisı fallor, hi versus. discerepant autem a codice B ita, ut
primo versu pro his: duc, 0 parens, celsiqgwe dominator poli,
legantur: duc, summe pater, altiqwe dominator poli. cum autem
facile intellegatur Senecae, quamvis libere, ut solet, in inter-
pretando versatus sit, verba Ays &n ob w, & Zeö, Latinis duc,
o parens, exprimere non licuisse, Augustiniana lectio utique prae-
ferenda est. iam vero valde memorabile est quod in codiecibus
RZßeiorspyP: Ps, quorum nullus saeculum decimum quartum

excedit, legitur: duc me, summe parens, celsique d. p. quam
6

III. codices
saeculo XIU
recentiores:

scripturam ex libris de eivitate dei petitam esse numquam eredam.
an credibile est hominem ullum illius aetatis eruditum, qui loci
Augustiniani postea ab omnibus editoribus negleeti meminisset,
non plura inde quam quae in R ceterisque sunt petere voluisse?

accedunt alia argumenta. casu quodam in codiee p duo
folia saeculo deeimo — id quod testis oculatus afirmo — tri-
buenda insunt, quae epistulas XX 4, 13 usque ad finem et
proximam integram continent?°). horum aliae seripturae eaedem
sunt atque in B (velut XX 4, 24 illa natura pro illıs natura;
ib. ante nulla res uterque liber praepositionem in habet; 5, 4 timor
pro tumor; ib. 11 liberaligs agere p m. 1. liberali g sagere
B), aliae magis corruptae sunt quam in illo. inter eos tamen
locos, quos p sanos, B depravatos habet, duo sunt, quos Bartschius,
cum in recentioribus tantum libris illas scripturas inesse opina-
retur, in suspicionem vocavit: XX 5, 3 Seneca helluones vitupe-
ratos.quod officia lucis noctisque perverterint cum avibus nocturnis
comparat: et hi mortem timent, in quam se viw condiderumt? tam
infausti quam nociurnae aves sumt. ita conformatum hunc locum
exhibent A B, p vero et plurimi recentiores post infaustt addunt
homines. hoc Haasius recepit meritoque in Bartschii vituperationem
incurrit; sed dudum Pincianus optime coniecerat ominis, quae
emendatio a Schweighaeusero demum spreta est. quod autem
Bartschius (p. 273) eam ita labefactare conatur, ut nimis verbosam
illa recepta orationem reddi dicat, valde erravit. immo vocabulo
infausti nude posito sententiae non satis fit, sed requiritur pro
eo infelices vel miserabiles vel simile quid. nec vero intellegitur
cur librarius ullus vocem homines addiderit, cur eam omiserit
optime. — paulo inferius ($ 9) de iisdem illis hominibus haec
dieuntur: lucet: somni tempus est. quies est: nunc exerceamur, nunc
gestemur, nunc prandeamus. iam lux propius accessıt: tempus est
cenae. verba quae sunt nunc gestemur desunt in AB, exstant in
p recentioribusque multis’®), nisi quod in his gestemus legitur.
malo igitur has duas voces, cum oculi eius, qui archetypum
librorum A B scribebat, ab altero nunc ad alterum aberrassent,
omissäs putare quam Bartschio (l. c.) futilibus argumentis ostendere

75) v, Fickerti vol. I p. XXIII et Chatelain 1. c. p. 102.

76) ne quis Chatelainii silentio adduetus de codicis p scriptura dubitaret,
Leopoldum Cohn adii, qui et illa verba in p extare officiose me edocuit et
de aliis quibusdam codieibus Parisinis interrogantem me certiorem fecit.

conato eas ex dissimili et satis remoto eiusdem epistulae loco
(8 15) insertas esse fidem habere.
sed extant alii nec pauci loci, quibus libri recentiores meliora
quam B et A (quamquam huius lectiones non omnes innotuerunt)
ita praebeant, ut in interpolationis suspicionem incurrere non
possint. e quorum numero hos eligo: XIX 1, 12 libri R Ps Ps Col.
egregie pro eo, quod corruptum est in B aliisque sine recto
apparalu, habent sine regio apparatu. — 8, 26 verba quae sunt
luctantemque post multos secuturum sensus otium (ita B, sed
penultimam vocis otium litteram correctam esse dieit Windhaus,
sense socium A) reficit, Schweighaeuserus demum ita correxit, ut
menses otium scriberet. idem tamen iam codex & habet. —
XX 1, 16: unus lapis facit fornicem, ille qui latera inclinata
cuneavit (cenauit B) et interventu suo iunzxit. verbum rarissimum
cuneauit exhibent soli Y Pa Col. in curuauit mutaverunt RXY
Ps. — 6, 16 hoc enuntiatum: haec Graecae consuetudini data
sint, quod, cum Graecis in iis quae sequuntur Romani (nos) oppo-
nantur, nullo modo deesse potest, ob eundem praecedentium verborum
exitum in archetypo librorum A B omissum est. neque enim ab
interpolatore ullo in ceteris libris illud insertum esse ostendit
color eius vere Annaeanus’”).
scatent lacunis epistulae XIX 4 et 8. quae cum dialectici
argumenti sint et conclusionibus abundent, facile fieri poterat, ut
ob repetita eadem verba enuntiatorum partes aut integra enuntiata
intereiderent. quamquam autem concedendum est paucas quasdam
earum a librario aliquo aut correctore attentiore expleri potuisse,
_ tamen improbandum est, quod Bartschius (p. 279) dieit ad emen-
dandos hos locos nihil aliud opus fuisse nisi, ut eä verba,
quae iam ante dieta essent, repeterentur. cui enim XIX 4, 17
in mentem veniet praeter aut irrationalia etiam ut ferae
addere, cum unum hoc exemplum, quod in B legitur, uf pecora
suffeiat? — similis locus est 8, 14, ubi B verba quae sunt: qui
habet in alia quod habetur illa terra est omisit. — 8, 10 ea
quae desunt in B siwe facit illud siue patitur in argumentatione
illa non tam supervacanea esse puto quam Bartschius existimat.

7) tam corruptum Bartschius p. 274 hunc locum dieit, ut de eo de-
sperandum sit, neque tamen ea re impeditur, quominus eiectis illis verbis
corruptelam etiam graviorem reddat. at bene omnia se habitura esse existimo,
si in is quae praecedunt vocabulum apte in aptus est mutaverimus.

idem quod dicit Senecam 4, 20 non aliter seribere potuisse nisi
prudenter cenare bonum est pro iis quae sint in libris recentiori-
bus, omittantur in B: cenare bene bonum est negandum est.
nam etsi in epistula XX 5, 12 cenarum bonarum adsectatores
perstringuntur, num inde sequitur Senecam cenam bonam bonum
non putavisse? immo ex dialogo de vita beata 27, 4 lautiores
tantum cenas ei vituperatione dignas visas esse apparet. praeterea
mirum esset, si interpolator ille unus omnium vaferrimus lacunas
ita explesset, ut cur ortae essent simul intellegeretur. nam omnium
fere idem est ultimum verbum atque enuntiatorum antecedentium.
praeter has lectiones in libris recentioribus non solum aliae
nee paucae sunt eiusdem generis, sed multo maior earum est.
numerus quae, quamvis interpolatas eas non esse pro certo ex-
ploratogue diei nequeat, tamen ex fonte genuino fluxisse et ab
eo quod Seneca scripsit propius quam A B abesse videantur.
quamquam plures in iis a librariis foede depravatas esse non nego.
quae etsi plerumgue sententiarum nexu considerato et dicendi
genere Annaeano diligenter observato non diffieile a genuinis
discernuntur, ibi maximam fraudis suspiecionem movent, ubi unus
tantum vel pauci eorum singularem aligquam leetionem praebent.
diffieillimum vero est dietu qui codices recentiores ceteris prae-
stent. quod enim iam in libris saeculorum duodeeimi et tertii
decimi observavimus, ut duae aut plures recensiones diversae
contaminarentur, id in his codieibus multo erebrius usu venit.

De libris qui de formula honestae vitae et de remediis
fortuitorum inscribuntur medio aevo in epitomas redactis.

Plura deperditorum Senecae librorum fragmenta sententiarum
colleetionibus medio aevo confectis quam ab aliis seriptoribus
tradita sunt. idem enim ei aceidit quod aliorum libris maxime-
que iis qui studiosissime leetitabantur, ut, cum gravissimae
elegantissimaeque sententiae ex libris integris excerptae et collectae
essent, perirent libri, manerent epitömae. quare medio, quod dieitur,
aevo Senecae nomen his sententiarum colleetionibus tantopere in-
elaruit, ut etiam aliae, quae ab eo profeetae non essent, velut Publi-

lianae ei tribuerentur. maxime vero ad illas componendas ea
res instigabat, quod Seneca more ex rhetorum disciplina re-
petendo continuae disputationi sententias acutas et breves tam-
quam lumina quaedam inserere solet. horum igitur excerptorum,
quae dieimus, duo sunt genera: alterum quo servato disputationis
ordine ea tantum quae minoris ponderis esse videbantur omissa
sunt ita, ut pristinae libri formae imago quaedam servaretur,
alterum quo nihil aliud curabatur nisi, ut sententiae illae morales
per libros integros dispersae colligerentur et uno conspeetu ob
oculos ponerentur. ad hoc pertinent monita Senecae ab E. Woelfflino
€ bibliotheca Parisina protracta!), liber qui dicitur de moribus
saepe cum Publilii sententiis, quae et ipsae in plurimis codieibus .
Senecae tribuuntur, coniunctus?), sententiae quae sunt de pauper-

1) L. Annaei Senecae monita et eiusdem morientis extremae voces, ex
codieibus Parisinis saeculi VII et IX primus ed. E. Woelfflin, Erlangae 1878.
eaedem sententiae exeunte antiquitate collectae et ad Rufum quendam missae
extant in codice Vaticano reginae 1561 saeculi XIII Woelfflini P(arisino
4841) simili. quadraginta duas earum codex et ipse Reginensis numero
1424 insignitus saeculi XI servavit, quo confirmatur supplementum sententiae
174 a Woelffllino inventum. recte tamen Schwabius in Teuflelii Historia
litterarum Romanarum quartum edita p. 651 negavit monitorum eam quae
extaret in codieibus formam a Seneca ipso, ut Woelffinus putat, profeetam
esse aut ultimam eorum parteın eius morientes extremas voces esse a Tacito
ann. XV 63 memoratas. ceterum cum libri de moribus sententiae 45—141
aliquot omissis paucis additis monitorum numeris 1—198 respondeant, earum
quae praecedunt 1—44 novem tantum, quae aliunde petitae esse possunt, in
collectione Parisina recurrant, suspiceris librum de moribus tunc ex ea ex-
cerptum esse, cum nondum initium eius periisset. cum quo initio praefatio-
nem coniunctam fuisse, in qua is qui libellum ad Rufum illum misit
nonnulla de consilio suo dixerat et fortasse etiam nomen suum professus erat,
satis est probabile.. v. epilogi verba haec: habes, mi Rufe, iam congesta
praecepta, in quibus dilatandis floribus (interpolatum videtur hoc vocabulun)
philosophia versatur. similes sententiarum collectiones saeculo decimo in
monasterio Bobiensi extitisse constat. v. G. Becker Catalogi bibliothecarum
antiqui 32, 433 librum I de sententiis philosophorum, in quo sunt Catonis et
Theophrasti de nuptiis (h. e. excerpta ex Hieronymi libris in Iovinianum) et
ib. 476 generalium sententiarum librum I, in quo Lucii Annaei Senecae.
add. 74, 110 sententiae philosophiae maiores et minores.

?) habemus versus Publilianos egregiis E. Woelfflini et G. Meyeri curis
ita perpolitos et amplificatos, ut ne codicum quidem nondum collatorum
auxilio velut Valenciennensis 393 saeculi IX—X, Guelferbytanorum 803
saeculi X et 805 saeculi XIII, Didotiani saeculi X a Th. Mommseno in Museo
Rhenano XVII 594 memorati (cf. Woelfflin praef. edit. Publilii p. 19), Vindo-

icte ex priore epistularum volumine excerptae, ad illud libelli de
formula honestae vitae et de remedüs fortuitorum, quorum ille a
Martino archiepiscopo Braccarensi (mortuo anno 580) in Mironis
Gothorum regis usum compositus est, hie et ipse medio aevo in-
eunte ad hominem aliquem potentem et litterarum amantem missus,
denique excerpta e libris de beneficiis. atque de illo quidem genere
optime meruerunt E. Woelfflinus, C. Schenkelius, Iac. Haasius, de
hoc, euius aliquanto peior est condicio, iam dicendum est.
excerptorum satis amplorum e libris de beneficiis
exiguus tantum usus est, quia integri operis codices antiquiores

einensis 127 saeculi XI multum ad ea emolumenti redundaturum sperare audeam.
certe Baehrensius cum codices musei Britannici perlustrasset, carbones pro
thesauro invenit. v. eius Möscellanea critica Groningae a. 1879 emissa p. 17 sq.
sed plura fortasse ex veterum scriptorum de Publilio testimoniis colligere licet
quam adhuc factum est. neque enim timeo, ne in opprobrium incurram Gellii
verba haec (XVII 14,3 sq.): Publilii sententiae feruntur pleraeque lepidae - - —
ex quibus sunt istae singulis versibus conscriptae, quas libitum hercle
est adscribere, nimis a me premi, si dixero Gellium colleetione usum esse viderl,
quae praeter singulorum versuum sententias, quales omnes sunt nobis servatae,
alias etiam comprehenderet, quae plurium essent versuum aut singulorum
non integrorum, et quorum exempla ille, ne nimis magnum spatium lis
impleret, afferre nollet. tales enim in Publilii mimis inesse potuisse
nemo opinor negabit (cf. similes sententias pluribus versibus expressas ın
Senecae Herc. [fur.] 313 sq., 325 sq., Troad. 489 sq., alıbi, quem Publilium
sententiis similibus maxime in clausulis orationum positis imitatum esse
Woelfflinus observavit praef. p. 12 et Menandri et Philistionis disticha et
söyaptstv, quae singulorum est versuum, in Indice lectionum Vratislaviensium
aestivarum anni 1887 a G. Studemundo edita). Gellii igitur temporibus iam
extabat Publilianarum sententiarum collectio, Senecae aetate nondum. ubi-
cumque enim illas commemorat ita loquitur, tamquam ex ipsis mimis eas
deprompserit. v. praesertim de tranqu. an. 11, 8: Publilius - - quotiens
mimicas ineptias et verba ad summam caveam spectantia reliquit, inter multa
alia - - - et hoc ait, et epist. mor. 18, 8: guantum disertissimorum versuum
inter mimos iacet. guam multa Publilii non excalceatis sed cothurnatis dicenda
sunt. ypraeterea aliud quid hoc nimio fere Senecae studio, quod W oelfflinus
l. c. recte dixit, comprobari videtur. siquidem enim philosophus sua aetate
et proximis temporibus clarissimus sententias illas pretiosissimas iacere pro-
fessus erat, nonne probabile est aliquem ex plurimis scriptoribus aequalibus
aut ex iis, quibus eum adiutoribus studiorum suorum usum esse Quintiliani
testimonio scimus, versuum illorum colligendorum provinciam suscepisse ?
prope igitur mihi convenit, quod ad aetatem attinet, cum Woelfflino qui
saeculo p. Ch. n. primo collectionem institutam esse arbitratur (p. 13). ceterum
Senecae temporibus sententias morales pueris ediscendas dari solitas esse
scimus ex eius ep. IV 4, 7. j

suppetunt et is qui illa composuit codicem eiusdem ordinis, ad
quem N et R (v. caput II) pertinent, adhibuit. neque enim ullum
vidi eorum librum ante saeculum duodecimum exaratum, quam-
quam, ut fit, saepius quam libri integri descripta sunt. ceterum
monendum est plurimos librorum de beneficiis codices, qui in
bibliothecarum catalogis commemorentur, excerpta tantum con-
tinere.

multo pluris libelli de formula honestae vitae et de re-
mediis fortuitorum faciendi sunt. qui cum diu tamquam sub-
diticii iacuissent, a F. Haasio merito in lucem protracti sunt.
certissimis enim argumentis comprobavit (edit. vol. III p. XVI) hune
ex pleniore Senecae dialogo (v. Hermes XVII 369 et quae sub finem
huius capitis exposui),quo Tertullianus?) usus esset et is, qui sententias
de moribus inseriptas compilasset, excerptum esse, illum, de quo num
Annaeana contineret dubitasse videtur (v. p. XXD), saltem dignum
putavit quem editioni suae operum Senecae adiungeret. verum
tamen hune quoque ex libro aliquo Annaeano consarcinatum esse
propter dicendi genus et praefationis a Martino adiectae haec
verba: libellum hunc nulla sophismatum ostentalione politum, sed
planitie purae simplicitatis excerptum verisimillimum est. sed
quo hie Senecae scripto usus sit, utrum libris de officäs, quam
suspicionem Weidnerus iecit in editione libelli Magdeburgi anno
1872 emissa (p. 1), an exhortationibus, an alio quopiam pro certo
diei vix umquam poterit. maxime tamen, quamquam fragmentorum
a Lactantio servatorum nullum in eo reperitur, eo inelino, ut ex
exhortationibus (v. quae de his dixi Hermae vol. XVII p. 370
adnot. 5) illum excerptum esse existimem. nihil enim fere nisi
_ exhortationes breviter et eleganter expressas totus libellus con-
tinet, quarum forma genuina plerumque servata videtur. licet
enim Martinus plura quam is, qui dialogum de remedüs fortuitorum
in epitomen coegit, de suo addiderit (v. caput 1 totum; 5, 6;
10 totum) pluraque apud eum generis dicendi medii aevi vestigia
inveniantur quam in illo (2,1; 8; 4,7; 11; 7,1; 2; 9, 1), tamen
neque dispositionem libri Annaeani mutasse videtur neque sen-
tentiarum prineipalium formam. — codices manu seripti libelli

®) quod Tertullianus apologet. 50 de Seneca in fortuitis loquitur, vix
quamquam adducet, ut eam quae nunc est libelli inscriptionem adulterinam
putet. nam quarum ibiden mentio fit Ciceronis disputationum Tusculanarum,
eae similiter Cicero in Tusculanis appellantur.

multum lectitati extant plurimi. vetustissimus autem, quod sciam,
et optimus est Monacensis 144 saeculi noni a Weidnero ad-
hibitus (A), ad quem prope accedunt Monacensis 14738 ab
eodem collatus (B) et Parisinus (bibl. nat.) 2772 (P) saeeuli
decimi uterque. praeter hune contuli et aetate et pretio inferiores
Mutinensem Atestinum V C 11 saeeuli XIII (M) et Vati-
canum Reginae 1440 saeculi XIII (R). quorum sceripturas ab
oratione, qualem Haasius constituit, discerepantes, cum aliquid
ad verba emendanda conferant neque nimis magnum spatium
impleant, hic subicere placuit?). praemoneo autem in iis affe-
rendis ea me ratione uti, ut ex P etiam orthographica praeter
litterarum e, ae, oe et f, c confusiones excerpam, ex R et M
non item.

p. 468, 8 Gloriosissimo — episcopus om. P, sed habet: IN-
CIPIT PROLOGUS, titulum et praefationem om. R, Incipit hbellus
Martim episcopi ad mironem Regem de wirtutibus ti. e. Prudentia .
Jortitudine . Temperantia . Iustitia M| 9 Martinus humilis episcopus M\
11 tw animi P| 12 eaque — requirere om. P| 14 admoneri P\
15 conlationis P, quod in collationis m. 2. saeculi XI mut.| 16 aut
exchortationis alicwius om. P| et (in aut mutavit m. 2.) sö qualia-
cumque (cum in rasura quinque litterarum m. 2.) sunt offeram
dieta P sint afferam dietum M| 17 hoc laudabile tuae pielatis excigat
studium P hoc a me laud. t. p. exigat st. M| 18 sciotamen tenwitati
P seito tamen tenwitatis M| a cautis inpingi P a cunctis impungi M|
20 attinguam P| licentia (a correcta ex ae m. 2.) piae P| 21 aut
nostro M| 22 obsisterem in reticendo M| libellum hunc (u correcta
ex a m. 3. saeculi fere XT) P| sofismatum P| 23 planitise (erasa
est a) P| exertum P exerptum M| 24 auribus (ante r erasa est i
et supra posteriorem i parvula rasura) obtuli recitandum (u supra
versum add. m. 2.) P| 25 specialiter institutions cuwi (potestati om.) P\
26 ministerüs (i% in ras. m. 2.) P| 27 astantes M| intellegere M| 28
formula= witae P| 30 et egregüs PM| deicolis dieta sumt patenter
instruit M| 33 lege om. M| lege etiam a laizcis Pl 34 EXPLICIT
PROLOGUS FORMULA* (erasa E) UITAE HONESTAE sub-

*) Haasii editione usum sum, quia Weidneri libellus non cuivis ad
manum est et ego in conferendo illam adhibui. ceterum Weidnerus scite
plerumque et prudenter codicum suorum lectionibus usus est et aliquot locos
divinando emendavit. haud paucas tamen eius coniecturas Haasius in ultima
librorum Senecae editione, quam ille non adhibuisse videtur, praeoccupavit.

°) sine dubio hic est lacuna, quam indicare debebat Weidnerus. inter-
cidit enim enuntiatum a gui incipiens, cuius pars prior vulgo bene suppleri
videtur.

6) futura iniuria delevit Weidnerus.

?) merito haec verba seclusit Haasius.

®) Jegendum videtur: congredere.

*) commendatur hac lectione Weidneri emendatio: in his quoque cum
sapientia te gere.

9) verba quae sunt Sed est diuina lex et uinculum societatis humanae.

lam ex sola ‚particula sed interpolatoris alicuius additamentum esse patet, id
quod Weidnerus non intellexit.

ı1) sed (et codd.) ad maiora, quod Weidnerus ex coniectura sua recepit,
dummodo dictinctio post auferas deleatur, necessarium non est.

1?) et ante secura addere non debebat Weidnerus. praeterea recipiendum
est sine dubio alta, quod extat etiam in B.

19) notaberis BM ideo scripsisse videntur, quia etiam praecedens
enuntiatum ab eodem verbo ineipit. in reliquis est monstraberis.

‘) cum paulo superius idem homo dicatur investigator latentium et
scerutator qualicumgue noxarum, librorum PM scripturam iis quas Haasius et
Weidnerus probaverunt commendatorgque et contemplatorgue praestare
existimo; nisi forte, quod vox illa recentioris tantum aetatis videtur esse,
commentorque scribendum est. v. Ilias Latina 579.

'?) paulo infra (5) Senecam scripsisse puto pugnator, non im pugna-
tor, quod est infimae Latinitatis.

abruta P| ruentem om. R| 36 contempnat ignauiam P_ puniat iqna
uam R| 37 Explieit subseripsit M.
huius igitur opusculi editionem ad codiecum normam exactam

habemus, multo peior est libelli de remediis fortuitorum
condicio. quem, cum Haasius nisi libris saeculo XIV recentioribus
usus non sit, operae pretium videtur esse ad vetustiores emenda-
tum hie proponere. additiones vero in Haasii editione ex codice
manu seripto Vratislaviensi (bibl. univers.) IV Q@ 66 cartaceo
saeculi XV et ex editione Lipsiensi anni 1495 adiectas omnino
abieci. quas cum ille iam in praefatione editionis (vol. III p. XVII)
a Petrarca aliquo vel uno ex üs, qui saeculo XIV aut XV fuissent
doctissimi, profectas esse dixisset, postea ex eius libro de remediis
utriusque fortunae, quem iam diligentius pertractaverat, sparsim
decerptas esse perspexit (v. Index lectionum hieme a.1859 Vratislaviue
habendarum p. 6'°). codices igitur, quibus ad recensendum opus-
culum usus sum, hi sunt:

S Salmasianus anthologiae Latinae, nune Parisinus

(bibl. nat.) 10318 saeculi VII

V Vindobonensis I 202 saeculi XII

P Vaticanus Palatinus 1548 saeculi XIII

R Vaticanus Reginae 1544 saeculi XIII v. p. 67 sq.'”)

C codieum SVPR consensus.
horum ex satis magno, quibus hic libellus traditus est, codicum
numero selectorum longe optimus est S, cuius integram lectionum
diserepantiam ne orthographieis quidem omissis proposui. insunt
tamen in hoc quoque quaedam menda, ad quae tollenda auxilium
ferunt V!8), qui prope ad S accedit, et PR ita inter se cognati,

16) Petrarcae ipsius additiones esse scriptionis Haasianae, ut videtur,
ignarus etiam A. Hortis in Archaeographo Triestino N. S. VI 267 fusius
demonstravit. v. Teuffel-Schwabe H. L.R. ed. 4 p. 647. — omisi in adnota-
tionibus personarum notas (Sensus et Ratio, Seneca et Nero), quas invitante
ipsius libri ratione et praeeunte Hildeberto librarii codicum saeculi XIV et
XV addiderunt. praeter Petrarcam Adrianus quidam Carthusiensis de re-
mediis utriusque fortunae librum composuit, quem Fabricius (Bibl. Lat. med.
et inf. aetatis ed. Mansi III 168) s. l.e. a. circa annum 1410 typis expressum
esse dicit et cuius cod. ms. memoratur a Sandero in Bibliotheca Belgica II 53.

'") prorsus fere cum hoc congruit Leidensis supplem. 459 saeculi XII,
de quo dietum est p. 48 et 50sq. praeterea ad similem atque PR familiam
pertinet Vaticanus Reginae 84 saeculi XIII, sed multo magis est corruptus.
itaque duas tantum modo eius scripturas commemoravi.

18) huius libri praeter collationem, quam ipse confeci, altera uti licuit

ut aliquotiens scripturas ab iis quas SV habent discerepantes
praebeant. ex medii aevi scriptoribus qui libello usi sunt optimum
quendam librum et S fere similem adhibuit Hildebertus CGeno-
manensis (Hild.) in moraks philosophiae capite quinto, quod est
est de fortitudine (p. 976 sq. editionis Beaugendrii); deinde sen-
tentias nonnullas excerpsit Vincentius Bellovacensis (Vinc.)
in speculo historiarum VIIL 109 (vol.V p.311 edit. Duacensis a. 1624),
sed ita ut nihil iis prosit; denique Iacobus Magni in sophilogio
passim quaedam memorat, sed tam neglegenter ut eius sceripturis
apparatum onerare noluerim. vulgatam leetionem (vg.) dixi
editionem Haasii anno 1872 emissam. ante hunc ex tot Senecae
editoribus unus Pincianus in libello corrigendo strenue elaboravit.

ab I. M. Stowassero, qua est erga me officiosa voluntate, instituta. capitum
titulos quos V habet: de morte, de decollatione, de morte in peregrinatione
non attuli.

LVCI ANNARI SENECAR

AD GALLIONEM FRATREM DE REMEDIIS
FORTVITORUM |

EEE Google

Luci Annaei Senecae
ad Gallionem fratrem de remediis fortuitorum.

I. Licet cunetorum poetarum carmina gremium vestrum semper
inlustrent, aliquando deliberans hoc tibi opusculum pro aceidenti-
bus casibus dirigere curavi, quod non praecedentes sed posteri
narrabunt.

unde ergo primum incipimus? si tibi videtur, a morte. ‘ab
ultimo?’ inquis, immo a maximo. ad hoc praecipue gens humana
contremit, nec inmerito videtur sibi hoc facere: ceteri timores
habent aliquem post se locum, mors omnia abscidit: alia nos
torquent, mors omnia devorat. omnium quae horremus ad hanc
exitus spectat, aliorum recta invadentium, aliorum per cireuitum.
etiam qui nil aliud se timere iudicant hoc timent. quidquid aliud
extimeseimus habet aut remedium aut solatium. sic ergo te
forma ut, si quis palam tibi mortem minetur, omnes terriculas
eius eludas.

II. 'morieris’. ista hominis natura est, non poena.

‘morieris’. hac condicione intravi ut exirem.'

‘morieris’. gentium lex est quod acceperis reddere.

ı INCIP: LVCIANEI - SENICE - MONITA $ Lucij Annei senece ad
gaulionem de remediis infort++*** (erasum ut videtur unsii) LIBER: INCIPIT
Y lucii anei senece ad gallionem de remediis fortuitorum liber incipit P

nullam inscriptionem habet R L. Annaei Senecae ad Gallionem de remediis .

respuit solatium| 15 siquis tibi palam mortem Y’vg. siquis mortem palam tibi-

100

‘morieris‘. peregrinatio est vita: cum multum ambulaveris 2
[diu], redeundum est.

‘morieris’. putabam te aliquid novi dicere: ad hoc veni,
hoc ago, huc me singuli dies ducunt. nascenti mihi protinus
natura posuit hunc terminum. quid habeo quod indigner? in
haec verba iuravi.

‘morieris’. stultum est timere quod vitare non possis. istud
non effugit etiam qui. distulit.

‘morieris’. nec primus nec ultimus: omnes antecesserunt,
omnes secuntur. |

‘morieris. hie est humani officii finis. quis sanus ex-
auctorari moleste tulit? quid? ego nescio me esse animal
[rationale] mortale?

‘morieris. ad hanc condicionem cuncta gignuntur: quod
coepit et desinet.

‘morieris'. nihil grave est quod semel est. aes alienum
meum novi: equidem cum eo creditore contraxi cui dequoquere
non possum.

‘ 1 perigrinatio $| ambolaueris S deambulaueris vet. lect. Pinciani| 2 diu
om. Hild. diuque PR (in R ante hanc vocem insertum est folium quod epistu-
lae 84 in hoc codice praecedentis partem continet) demum Vat. Reginae 84
domum »g.| 3 Morieris (Mo in ras.) P| potabant (o in u mut. m. 2.) S|

diceres S dicere te P| 4 ducunt (du in ras.) P| 5 abeo quod indignet S| in

ante haec in C omissum add. Lipsius) 6 iuvaui V| 7 stultum — possis Publilii
versum esse Erasmus suspicatus vitari non potest seripsit quod non possis
uitare Hild.| 8 quid is tullit; S| 9 omnes me antecesserunt VPR Hild.
multi me antecesserunt »g.| 10 et omnes secuntur P| sequentur V »g.| 11
verba morieris — desinet (v. 15) vg. ponuntur post inmortalis potest (p. 101, 2)|
hine est homani officii fines quisanus exauturari $| hoc est P| exauctorari VP
exactori R exactorem vg.| 12 ante quid? og. legebatur morieris, quod seclusit
Haasius| ego me nescio esse V| animal (l supra vers.) S| 13 rationale seclusi]
rationale et mortale? cum rationali est et mortale. vg.| 14 cuncta (c supra
vers.) S| 15 caepit S| desinet $ Hild.: desinit VPR vg.| post desinit vg.
inseruntur haec: quo transit orbis ego transibol 16 est post grave del.
Haasius| semel est. aes vg.: semel es SR semel est (corr. ex es) P si mules
V| 17 ante equidem vg. inseritur hoc| de quo querere P detorquere V
Pinciani vet. lect. decoquere R vg. dequoquere Senecam scripsisse, gquamquam
in inscriptionibus urbis Romae cocus similiaque leguntur (C. I. L. VI. 8753 sq.,
9261, 9263 sq.), non solum codicis $ auctoritate comprobatur, sed conquoquas
extat ep. I 2, 4 in p, dequoquere IV 7,5 in » Pr.b (eloquoquere P)| 18
possim P| j

101

‘morieris. dii melius, quod nemo mihi istud minari in-
mortalis potest.

II. ‘sed decollaberis‘. quid interest caesim moriar an punctim?

‘sed saepe ferieris et multi in te gladii convenient. quid
refert quam multa sint vulnera? non potest amplius quam unum
esse mortiferum.

‘peregre morieris. undecumque ad inferos una via est.

‘peregre morieris'. ego quod debeo solvere paratus sum:
viderit fenerator ubi me appellet.

‘peregre morieris’. nulla aliena terra mortuo est.

‘peregre morieris’. non est gravior foris gquam domi somnus.

‘peregre morieris’. hoc est in patriam sine viatico pervenire.

IV. ‘sed iuvenis morieris. optimum est, antequam optes, mori.

‘sed iuvenis morieris’. hoc unum est quod aeque ad iuvenem
quam ad senem pertinet. non citamur ex censu nec exigitur
numerus annorum: [et] adulescentes et inpuberes eadem fati
necessitas ducit. optimum est mori, cum iuvat vivere.

'juvenis moriar’. fortasse me alicui malo fortuna subdueit,
ut nulli alii, certe senectuti.

'juvenis moriar. quicumgue ad extremum fati sui venit
senex moritur. non enim refert quae sit hominis aetas, sed quae
sit mea.

‘juvenis moriar.. non refert quot annos habeam, sed quot
acceperim. si plus vivere non possum, haec est senectus mea.

versum) senectutil 20 sui fati V| 21 senix S| 22 sit meta $S m. 2. sit uita V
sit inea Pi 23 quod S bis! 24 uiuerim S; hoc SVR]|

102

V. “insepultus eris’. quid aliud huie respondeam quam Vergilia-
num illud: “facilis iactura sepuleri’? si nihil sentio, non pertinet
ad me iniuria corporis insepulti: si sentio, omnis sepultura tor-
mentum est.

‘insepultus iacebis‘. quid interest ignis me an fera con-
sumat an tempus, ultima omnium sepultura? istud non sentienti
supervacuum est, sentienti onus.

insepultus iacebis. at tu conbustus, at tu obrutus, at tu
inclusus, at tu putridus, at tu evisceratus et constrietus aut
traditus lapidi qui te paulatim edat et exiccet. nulla est sepul-
tura: non sepeliemur, sed proiciemur.

non sepelieris‘. quid in re tutissima trepidas? ultra poena-
rum omnium terminum iste locus est. vitae multa debemus, morti
nihil. non defunetorum causa, sed vivorum inventa est sepultura,
ut corpora et visu foeda et odore amoverentur: alios terra obruit,

‚alios lamma consumpsit, alios lapis ad ossa redacturus includit.

”* sed nostris oculis pareimus.

VI. "aegroto’. venit tempus quo experimentum mei caperem.
non in mari tantum aut in proelio vir fortis apparet: exhibetur
etiam in lectulo virtus.

‚aedat S] exiccit $| 11 non sepeliemur sed prohiciemur in mg. add. P| proicie-
'mur (ci supra vers.) S| 12 quid ui te tutissima 7] paenarum $| 13 iste

103

‘aegroto’. non potest istud toto saeculo fieri: aut ego febrem
relinguam aut illa me. semper una esse non possumus.
“aegroto’. cum morbo mihi res est: aut vincetur aut vincet.

VI. ‘male de te opinantur homines’. sed mali: moverer, si de
me Marcus Cato, si Laelius sapiens, si alter Cato, si Scipiones
duo ista loquerentur: nunc malis displicere laudari est. non
potest ullam auctoritatem habere sententia, ubi qui damnat
damnandus est.

‘male de te locuntur. moverer, si hoc iudicio facerent:
nune morbo faciunt. non de me locuntur, sed de se.

“male de te locuntur'. bene enim nesciunt loqui. faciunt
non quod mereor, sed quod solent.

VII. ‘exulabis’. erras: cum omnia feceris, patriam meam transire
non possum. omnium una est. extra hanec nemo proiei potest.

‘exulabis’. non patria mihi interdieitur, sed locus. in quam-
cumque terram venero, in meam venio. nulla terra exilium est,
altera patria est.

1 et 3 egroto $| seculo $| ego om. Hild.| 2 illa sceripsi: ipsa C Hild.|
semper esse una P una c esse V (semper om.)| 3 resistat ut uineitur $| aut
enim uincetur P| 4 malo $| hominis $8| sed malis PR sed maliloquio V]
moberer S] si de me Marcus Cato vg.: si de me marius si cato S (siccato $)
PR si de me cato si marius V| 5 lelius S] cato suscipionis $| 6 laudare $
laudabile V| 7 nullam autoritatem habere $ habere ullam auctoritatem P
damnat inserui post qui, Pincianus exemplar Facundi et Primitivi secutus
posuit post est| 8 dampnandus est male de te loquitur. mouerer PR dampnan-
dus est de te male: loquitur. male de te loquuntur. mouerer V| 9 facerent
quod nunce morbo | 10 sed et dete S sed de te P, fortasse legendum:
non de me tantum locuntur, sed et de te| sed et de bonis male loquuntur.
bene enim R| 11 male de me locuntur qui bene loqui nesciunt Hild.|
faciunt enim non R| 12 merear«= P| post solent Hild. add. haec: ex quo
(lege: aequo) animo audienda sunt imperitorum conuicia: et ad honesta
uadenti contemnendus est iste contemptus. vg. et in Vaticano Reginae 84
hoc enuntiatum adieitur: quibusdam enim canibus sic innatum est ut non
pro feritate, sed pro consuetudine latrent. post quod haud dubie interpolatum
Haasius ex libro de moribus (42) haec add.: homines de te male loquuntur.
si merito, non quod loquuntur molestum est, sed quod non mentiuntur:” si
immerito, innocentia mea nunc maxime gaudeo. apparet enim illos obiecturos
vera si possent, quae eam tantum ob causam non recepi, ne excerptorum
rationem perturbarem| 13 exulauis S| fecerim vg.| transire non possum (non
supra vers.) 5 non possum transire P; 14 potest (s corr. ex t) S| 15 exulauis
$; quacumque S| 16 terram venio vg.| inmeauenio S| 17 et altera 7 sed
altera vg.| altero S alterius Pl

104

'non eris in patria’. patria est, ubicumque est bene. illud 2
autem per quod bene est in homine, non in loco est. in ipsius,
inquam, est potestate quid sit illa fortuna: si Kaspian est, pere-
grinatur, si stultus est, exulat.

5 “exulabis’. hoc dieis: alterius loei eivitate donaberis.
IX. ‘dolor imminet‘. si exiguus est, feramus: levis est patientia.
si gravis, feramus: non levis est gloria.

‘clamorem dolor exprimit. dum secreta non exprimat.
| ‘non potest homo par dolori esse’. nec rationi dolor.

10 ‘dura res est dolor’. immo tu mollis. Ä 2

'pauei dolorem ferre potuerunt. simus ex paucis.

‘inbecilli natura sumus’. naturam infamare nolite: illa nos
fortis genuit. |
; fugiamus dolorem’”. quid, quod sequitur ille fugientem?

15 X. ‘paupertas mihi gravis est. immo tu paupertati. non in
paupertate vitium est, sed in paupere: illa expedita est, hilaris,
tuta. nescis te opinione non re laborare: pauper es, quia videris.

‘pauper sum’. nihil deest avibus, pecora in diem vivunt.
feris in alimentum solitudo sua suffieit.

20 ‘accepit ille grandem pecuniam’. ergo et superbiam. 2

BR RR

‘non sum potens’. gaude, inpotens non eris.

‘iniuriam aceipere potero. gaude, facere non poteris.

‘magnam pecuniam habet. hominem illum iudicas? arca
est: quis aerario, quis plenis invidet loculis? et iste, quem tu
dominum existimas pecuniae, loculus est.

‘multum habet’. utrum avarus an prodigus est? si prodigus
est, non habebit, si avarus est, non habet. iste, quem tu felicem
esse admirantibus eredis, saepe dolet, saepe suspirat.

“multi illum comitantur. mel muscae secuntur, cadavera
lupi, frumenta formieae: praedam sequitur ista turba, non hominem.

XI. ‘pecuniam perdidi. fortasse te illa perdidisset.

‘pecuniam amisi. sed habuisti.

‘pecuniam perdidi. “habebis uno periculo minus.

‘pecuniam perdidi’. o te felicem, si cum illa avaritiam
perdidisti. sed si manet illa aput te, es tamen uteumque felicior,
quod tanto malo materia subdueta est. |

‘pecuniam perdidi. et illa quam multos. eris nunc in via
expeditior, domi tutior: non habebis, sed non timebis heredem.
exoneravit te fortuna, si intellegis, et tutiore posuit loco: damnum
putas, remedium est. demens, gemis, miserum te elamitas, quod

106

opibus excussus es: tuo vitio ista tibi iactura tam tristis est.
non tam moleste ferres, si tamquam perditurus habuisses.

'pecuniam perdidi’. nempe quam ut tu haberes alius ante
perdiderat.

5 XII ‘oeulos perdidi’. habet et nox suas voluptates.

‘oeulos perdidi’. quam multis cupiditatibus via incisa est.
quam multis hominibus carebo, quos ne viderem [vellem], vel
eruendi erant. non intellegis partem esse innocentiae caecitatem?
huie oculi adulterium monstrant, huie incestum, huic domum quam

10 eoncupiscat, huic orbem, inritamenta vitiorum, duces scelerum.
XI. ‘amisi liberos’. stultus es qui fles mortem mortalium. quid
istie aut mirum aut novum est? quam rara est sine isto casu
domus? quid, si infelicem voces arborem, quod stante ipsa
cadant poma? et hie tuus fructus est. nemo extra ietum istius

15 vulneris positus est: dueuntur ex plebeia domo inmatura funera,
ducuntur ex regia. non est idem fati ordo qui aetatis. non
quomodo quisque venit emittitur. quid hie tamen est quod in-
digneris? quid contra expectationem tuam evenit? periere
perituri.

20 sed ego illos superstites mihi optaveram’. sed hoc tibi
nemo promiserät.

l ouibus excussus (ex corr. ex s) S| tibi natura V| 2 non tam (tam corr.
ex tu) P| 2 molestem te feres S| perdidurus S perdituras Pl 3 nempe om.
Hild. quippe V| quam om. PR| ante te perdiderat Hild. fortasse recte| 5 habet
corr. ex habebit S sed habet Hild.| habet mox (om. et) V| uoluptates suas Hild.|
uoluntates $| 6 oculus S| cupientibus V| 7 careuo S carebis vg.| uellem delevi:
uiderem uellem $ uidere uellem PR uidere uellönt V] 8 partim $| esse partem
innocentie (0 supra vers.) cecitatem P partem innocentie esse cecitatem Vvg. |
9 adulterium oculi V| 10 concupiscant $ concupiscit V| orbem $: urbem
VPRvg.Vine.| ante uitiorum vg. add. sunt| oculi enim sunt irritamenta Vine.!
ducem in duces mut. P| post scelerum vg. add. verba fomenta malitiae ab Haasio
seclusa| 11 amici (supra c posita est s) P| stultus est qui fet P stultus es qui
defles vg.| stultus est qui mortem mortalium deflet Hild. stultus est qui deflet
mortem mortalium Vinc.| mortalium mortem R| casus mortalium Pineiani
vet. lect.| quid hoc nouum aut mirum est Vine. 12 isti S istud Pl nouum
aut mirun est Vvg.| 13 quid sunt felicem uoces arbor est P| si felicem V]
uocis $| quo stante $ quod stante (te in ras.) R| 14 cadent P cadunt vg.)
istius om. VPRvg.| 15 positus uulneris R| expleueiadomo $| 16 ducuntur et ex
vg.| quia aetatis S qui et casus P qui et aetatis V’og.| 17 uenerit P]| emittur $}
Quis hie P| quid tamen est hie quod R quid hic est tamen quid V| qui indigneris
P| 18 extra expectationem V| pergere P, sed in marg. periere adscripsit
perierunt Held.| 20 mihi om. Vvg.| obtaueram S| nemo tibi »y | 21 permiserat Pi

107

‘perierunt liberi mei’. habebant illi cuius essent magis
quam tu. aput te precario morabantur: educandos tibi illos
fortuna mandaverat: recepit illos, non abstulit.

XIV. 'naufragium fech. cogita non quid perdideris, sed gaude
quod evaseris.

"nudus exii. sed existi.

‘omnia perdidi’. sed cum omnibus perire potuisti.

‘in latrones ineidi. alius in accusatores, alius in fures,
alius in fraudatores. plena insidiis via est: noli queri quod in-
cideris, gaude quod effugeris.

XV. "inimicos graves habeo’. quomodo adversus feras munimenta
conquires, quomodo adversus serpentes, sic adversus inimicos
auxilia circumspice, quibus illos aut arceas aut conpescas aut,
‚quod est optimum, places.

inimicos habeo’. illud est peius quod amicos non habes.

'amieum’, inquit, ‘perdidi’. iam enim habuisse te certum est?

'amicum perdidi. alium quaere. ‘et ubi eum quaeram?’
ubi inveneras: quaere inter liberales artes, inter honesta et recta
offieia. quaere in laboribus: ad mensam res ista non quaeritur.
quaere aliquem frugi.

‘perdidi amicum’. fortem animum habe, si unum: erubesce,
si unicum. quid? tu in tanta tempestate ad unam ancoram
stabas?

XVI ‘uxorem bonam amisi. utrum inveneras bonam, an feceras?

108

si inveneras, habere te posse ex hoc intellegas licet quod habuisti:
si feceras, bene spera: res periit, salvus est artifex.
“‘amisi uxorem bonam’. quid in illa probabas? pudicitiam? 2
quam multae diu custoditam perdiderunt. quam multae inter exempla
5 numeratarum inter probra matronalis ordinis esse coeperunt.
decus? **** delectabat te fides eius? quam multas ex optimis
coniugibus pessimas videmus, ex diligentissimis solutissimas, ex
liberalissimis rapacissimas. omnium quidem inperitorum animus, 3
maxime tamen in lubrico muliebris est. etiam si bonam uxorem
10 habuisti, non potes permansuram adfirmare in illo fuisse pro-
posito. nihil est tam mobile quam feminarum voluntas, nihil
tam vagum. veterum matrimoniorum repudia cognovimus et 4
foediores divortio male cohaerentium rixas. quam multae quos
in adulescentia amaverunt in senectute communi reliquerunt.
15 quotiens anile divortium risimus. quam multarum notus amor
odio notiore mutatus est.
‘sed haec et fuit bona et fuisset’. mors effecit ut adfirmare
sine periculo possis. |
“‘bonam uxorem amisi. invenies, si nihil quaeris nisi bonam 5
20 uxorem: tu modo ne imagines proavosque respexeris nec patri-
monium, cui iam ipsa nobilitas primo loco cessit. ista diu cum

1 ante habere vg. add. adhuc| 2 post artifex vg. haec add. ab Haasio

seclusa: sine uxore sum. et sine aduersario. ıam tui rerumque dominus tuarum
esse incipis. uxorem bonam et .decoram perdidi. stulti est compedes suas
quamuis aureas amare| 4 multe diu $]| custodite perierunt P| decus ante quam
habent SV vg. om. R.: transposui ante delectabat (v. 6) et lacunam indicavi| Quod
multe P| inter exempla numeratorum (nominatarum vg. mutatarum Lipsius mere-
tricum Puteanus), quae in C post coeperunt (v. 5} leguntur, correxi. et huc traiecil
5 inter probas matronas R| ordines $| coeperunt vg.: caeperant S ceperant RV
seperant P| 8 inparitorum $ imperitorum om. PI 9 mulieribus in lubrico
est R in lubrico mulieris est Y| 10 habuisti om. R| non potes affırmare in illo
[eam] fuisseproposito vg.| fuisse om. V| 11 uoluptas SPR| nihil om. P| 12 uacuum S$|
repudica P, sed t deleta| 13 faediores S| diuortium P| rixas om. P| 14 in-
"adulescentiam S| senectute (supra tertiam e rasura) R| cumuni reliquerunt $
coniugium reliquerunt P, sed supra vers. scriptum est uel et in marg. cominus|
15 deuortium S| uisimus P| wotus amor P| 16 odio corr. ex odium S$| nouiore
(corr. ex uotiore) mutatur P| 17 fuit et bona P, sed et deletum est| post fuisset
vg. add. si uixisset, quae Haasius uncis eircumdedit| efficit SPR| efficit non
periculo P mediis omissis, sed non deletum est et in marg. ut sine adscriptum|
ut hoc affirmare V| 18 periculo non possis V| posses PR| 19 post inuenies
vg. add. similem, quod Haasius seclusit| nichil nisi bonam uxorem queris R|
21 iam om. P| primo loco iam ipsa nobilitas V| nobilitas ipsa R|

109

forma repugnabunt: facilius reges animum nulla vanitate [rerum]
tumentem. non multum abest a contemptu viri quae se nimis
suspieit. due bene institutam nee maternis inquinatam vitiis, non
cuius aurieulis utrimque patrimonia bina dependeant, non quam
margarita suffocent, non euius minus sit in dote quam in veste,
non quam patente sella circumlatam per urbem populus ab omni
parte aeque quam maritus inspexerit, cuius sareinis domus non
sit angusta. hanc facile ad mores tuos rediges, quam nondum
corruperunt publici.

‘uxorem bonam amisi. non erubesecis flere et intolerabilem

vocare iacturam? hoc unum deest, utrum illam lugeas an non.

cum maritum te cogitaveris, et virum cogita.

“‘amisi uxorem bonam’. soror reparari bona non potest nec
mater: uxor adventicium bonum est. non est inter illa quae
semel unieuique contingunt. multos tibi numerare possum quibus
bonam uxorem lugentibus contigit melior.

mors, exilium, luetus, dolor non sunt supplicia, sed tributa
vivendi: neminem inlaesum fata transmittunt. felix est non qui
aliis videtur, sed qui sibi: vides autem quam domi sit ista
felicitas.

110

iam igitur etiam si hac recognitione non id effectum est ut,
quod Haasius sperabat, tota libelli forma immutaretur, aliquanto
tamen propius ad genuinam dialogi Annaeani formam nos
accessisse contendere licet. ex tota enim eius, qualis in codiei-
bus servatus est, ratione facile apparet eum a quo compositus
est epitomatoris, ut ita dieam, negotium administrasse, rarissime
interpolatoris. itaque omissis multis praeter praefationem illam
brevem et ineptam nihil de suo addidit. quam in locum prologi
Annaeani ad Gallionem seripti substitutam esse probabilis est
Haasii coniectura (v. Index lectionum in unwersitate Vratislavienst
anno 1859/60 habendarum p. 5). enuntiata vero quaedam et
enuntiatorum memhra ob orationis barbariem et sententiarum
perversitatem Senecae abiudicanda, cum in libris a me adhibitis
desint, non ille adieeisse videtur, sed interpolator nescio quis
saeculo tertio decimo recentior: 7, 2 quibusdam enim camıbus sc
innatum est ut non pro feritate sed pro consuetudine latrent. 11,3
denique si amissas cum amissis taediis conferas, luerum voces.
12, 2 fomenta malitiae. porro de duobus locis, qui etiam in
S dicendi genus medii aevi ostendunt, dubitari potest utrum ab
epitomatore an a librario aliquo mutati sin. quorum alterum
(11,3), quo deflendi verbum sensu intransitivo, id qnod numquam
fecit Seneca, usurpatur, supra emendatum esse confido hoc modo:
demens (deflens codd.), gemis (de ira II 15, 4 quwid gemis,
demens, quid expectas?, ef. nat. quaest. II 59, 9), alterius (14, 1)
cogita non quwid perdideris sed qguod evaseris, ubi more medii
aevi quod evaseris pro eo quod est te evasisse videtur dietum esse,
si non certam emendationem inveni, cum gaude ante quod in-
sererem, tamen emendandi viam me monstravisse puto. ita vero
homo ille Senecae librum in angustum coegit, ut ex iis quae de
morte disputata erant satis multa excerperet, pauciora ex capite
de paupertate, paucissima ex iis quae de calumniis, de exilio, de
aliis calamitatibus dieta erant, in fine rursus ex eo capite quod
erat de uxore amissa plura retineret (cf. Haasius 1. c.). integri
enim dialogi capitum similem ambitum fuisse nemo credet, si ea
quae in aliis libris velut in consolationibus disseruit cum exilibus
his religuiis comparaverit. accedit quod epitomator ultimo capite

1°) 13, 1 in libris saeculo XIII recentioribus et apud Hildebertum
defles extat vel deflet, in vetustioribus verbum simplex.

111

magis, ut videtur, quam reliquis delectatus longiores quasdam
disputationes servavit similes iis, quibus Seneca de benef. I 9, 3saq.,
de matrim. fragm. 5lsq., 81sq., de constant. sap. 14, 1 luxuriam
matronarum Romanarum castigavit. reliquorum enim capitum
praeter primum haec est ratio, ut ea tantum quae adversarius
opponit et eorum quae Seneca respondet prima quaeque verba
extent, argumenta quibus haec comprobabantur, excursus, narra-
tiuneulae in libris integris satis frequentes abiecta sint. hoc
igitur modo factum est ut epitome propius ad dialogi formam
accedat quam liber genuinus, in quo inguit illud vix multo rarius
quam in reliquis Senecae libris ad adversarii verba significanda
adhibitum fuisse admodum est veri simile?%). eodem brevitatis
studio ductus homo ille cum verba nonnulla omisisset, proxima
interdum non ita mutavit ut nullum lacunae indieium relinguere-
tur. velut 1,2 ante verba unde ergo primum incipimus? Seneca
haud dubie nonnulla de multitudine et atrocitate ealamitatum
hominibus imminentium dixerat??). deinde 8,1 haec: "exulabis‘. erras:
cum omnia jfeceris (fecerim vg.), patriam meam transire non
possum, vix intellegentur, nisi verba cum omnia feceris quaedam
de exiliis aut magis aut minus longinquis praecessisse putaveris.
contra enuntiato quod Haasius 1, 3 post vocabulum solatium in-
seruit: hoc unum sine remedio est, hoc umum et respwit solatium,
facile caremus. talia si commisit epitomator, fortasse non librariis
vitio vertendum est, quod hi tres loci, de quibus iam in adnotatio-
nibus dietum est, gravibus vitiis laborant: 16, 2 ad adversarii
interrogationem decus? nihil respondetur, cum ea quae sequuntur
quam multae —numeratarum? non ad decus, sed ad pudieitiam,
de qua ante dietum est, pertineant. ib. 5 verbis quae sunt ista
diu cum forma repugnabunt, nimis abrupte formae mentio fit;
accedit quod repugnandi verbum cum praepositione cum prave

*°) v. Hermes XVII 369sq. in eo de quo agimus libello nune duo tantum
huius usus exempla supersunt (1, 2 et 15, 2).

”!) de similibus erroribus a compilatore quodam medi aevi paulo
recentiore commissis dixi in Annali philologo anni 1885 p. 410. ceterum
nescio utrum Haasius lacunam, quam hoc loco indicavit, casu factam esse
putaverit, an editionis suae adnotationibus continuis carentis rationes secutus
aliquid ab epitomatore omissum esse significarit. at si quis hanc sententiam
probaverit, fieri non poterit, quin illum libro Senecae iam initio privato aut
lacunoso usum esse existimet.

1i2

coniunetum est. denique ib. 7 neque verba hoc unum deest
neque proxima habent quo referantur??).

iam quo tempore libellus conseriptus sit dietu vix est dif-
fieile.e cum enim codex Salmasianus, qui saeculo septimo attri-
buitur, haud ita paueis locis corruptus sit et is qui librum de
moribus compilavit, quem iam anno 567 extitisse constat (V.
Lipsius praef. edit. p. XXXVI, Haasius vol. III praef. p. XX et
Index lectionum Vratislaviensium anni 1859/60 p. 5, Pubhlü Syri
sententiae rec. Woelfflin praef. p. 40sg. et p. 139), pleniorem etiam
tum librum legisse videatur, quin saeculo sexto exeunte vel
septimo ineunte compositus sit non dubito. integrum vero librum
in dialogorum ordine ponendum esse alibi dixi neque me a
sententia mea deterrere potuit, quod in Reginensi et ei simillimo
Leidensi (v. p. 95 adn. 17) sollemnem epistularım formulam
vole in fine additam inveni. nam exigua est eorum auctoritas
cum Salmasiano comparata et cum in utroque epistularum ad.
Lueilium missarum pars prior praecedat, facile apparet ad harum
similitudinem verbum illud a rubricatore aliquo adieetum esse.

medium quendam locum inter duo excerptorum Annaeanorum
genera ea tenere dixeris, quae ex libris de clementia petita
Hildebertus Cenomanensis ad epistulam libri 13 (p. 6
Beaugendrii) adhibuit quibusque partis illorum librorum deperdi-
tae fragmenta nonnulla servata sunt. ad quae post ea, quae
Disquisitionum Annaeanarum capite altero exposui et quae
Aemilius Thomas in Annal philologo anni 1884 p. 592g. dis-
putavit, nunc pauca quaedam habeo, quae ex libris scriptis ad-
dam. atque primum quidem mirere quod in hoc Hildeberti
enuntiato: de clementia quoque compendiosa principibus capitula
Seneca evigilavit (Senecae uigilant Paris.), in quibus ideo brevitatem
dilexit non obscuram ut magnis occupatos legere non Taederet,
nomen Senecae nisi in uno codicum quos inspexi non legitur,
Parisino (bibl. nat., ante Vietoriano) 14867 saeculi duodeeimi,
cum reliqui duo Vaticanus Reginae 236 et Romanus
basilicae S. Petri & 11 uno saeculo recentiores uigilauit (Regi-
nensis in marg. add. uulgauit et ante primam uw supra versum

33) forsitan haec verba: utrum illam lugeas an non, simili modo
corrupta sint atque ea quae 10, 3 leguntur. certe dubito de modo con-
iunctivo. v. praeterea 16, 1 et ad Polyb. 9, 1.

113

tres litteras erasit) habeant. sed ut nihil demus libri Parisini
aetati superiori, nomen aliquod in ceteris excidisse verbum
quod sequitur dilexit ostendit. hoc autem nomen nullum aliud
fuisse nisi Senecae iam ipsa sententiarum indoles et oratio satis
probant. deinde in ipsis Senecae verbis ex consensu trium
librorum legendum est: magnum quid et divinum sapit offensus
clemens, cum Beaugendre ante et voculam est male addiderit.
paulo inferius idem eandem iniuria bis omisit in verbis, quae
codices sie praebent: bonus princeps — — — nullius sanguinem
contemnit: inimici est, sed eius qui amicus fieri notest: nocentis
est, sed hominis. agnoscis Senecae morem iis quae adversarius
opponit obloquentis.

VI.
Orthographica.

Formas hoc et illo, quae haud raro in omnium sceriptorum
Annaeanorum codieibus pro huc et illuc ponuntur, sed a Fickerto
receptae non sunt (v. edit. vol. III p. 394a et alibi), Gertzius de
benef. V 6,5, ubi inN aliisque extant, iure retinuit. recordabatur
enim eas nat. quaest. V 1, 1 in optimis codieibus reperiri. idem
postea in dialogorum Mediolanensium editione tribus loeis (de
ira III 21, 3, ad Marc. 11, 2, de trangu. an. 9, 6) hoc pro hue
ex A'), euius auctoritati Kochius obsecutus non erat, restituit.
sed extant etiam alia harum similiumque formarum exempla:

de ira III 28,1: hinc te illo (sie AP et Gertzius) furor rapiet.

ad Marc. 21, 7: cum illo (sic A et Gertzius, illa P) infantia
statim et iuventa, ommis aelas ferat?).

ad Polyb. 9, 9: omnibus illo (sie B et Gertzius) nobis com-
mune est tler.

ad Helv. 15,1: öllo (sic codd. et Gertzius) omnis consolatio
mihi vertenda est.

!) eadem forma tribus illis locis in P reperitur.

?) feratur Gertzius scribi iussit, quod probarem, nisi ex iis quae prae-
cedunt ($ 6): ex illo quo primum lucem vidit, iter mortis ingressus est, in-
tellegeretur Senecae animo, cum haec scriberet, imaginem illam, qua vita
cum itinere comparatur, obversatam esse. ceterum nescio an nonnullis locis
quibus nune illo extat Seneca ipse loc ut Claudius (v. p. 115) scripserit.

114

17, 3: itaque illo (sie codd. et Gertzius) te duco, quo omnibus
qui fortunam fugiumt confugiendum est, ad liberalia studie.

ep. mor. IV 2, 9: guomodo, inquis, isto (sie Pp, iste Pr.b)
pervemitur?

V 4, 2 me quoque isto (sie codd.), si possem, transferrem.

VII 4, 25: deinde hoc (sie Pp Lm.1., wel huc supra versum
L m. 2., huc editores) usque pervenies.

ibid.: paulatim fastidium tuum illo usque procedet.

XII 2, 2: invicem hoc (P Pr.b L, huc vulgo) et illo commean-
dum est.

XII 3, 12: non dominus isto (sie codd.), sed colonus intrasti.

XIV 2, 27: ceterum ad beatum statum tendit (sapientia), illo
(sie AB) dueit, illo (sie AB) vias aperit.

4, 30: illo (sie AB) tendit originis -suae memor. -— - - - - —
capax est noster animus, defertur illo (sie AB), si vitia non deprimant.
XV 2, 5: sic ambulabis, illo (sie AB) manum porriges.

XIX 1, 7: velociter tamen vllo (sie A, si Fickerti silentium
recte interpretor, et B) quo intendimus, perseveramus.
8, 31: adice isto (sie A, ut videtur, et B) naufragia motusque
ierrarum et quiequid aliud timeri potest.
nat. quaest. II 11, 2: causas autem illi (aeri) mutationis et
inconstantiae ahas terra praebet, cuius positiones aut hoc (sic EB
Parisini 6628 et 8624) aut illo (sie iidem codd.) versae magna
ad aeris temperiem momenta sunt. |
IV 2, 28: in lucernis oleum illo (sie codd., fluit ubi exuritur.
Agam. 142: guocumque me ira, quo dolor, quo spes feret,
hoc (sie E, huc editiones) ire pergam: fluctibus de-
dimus ratem.
Thyest. 636: — — ferte me insanae procul,
illo (sie E), procellae, ferte, quo fertur dies
hine raptus.
110: — — flectit hoc (solus E) rictus suos (tigris)
illo reflechit et famem dubiam tenet.
1011: — — — hinc compagibus
et hinc revulsis, si quid infra Tartara est
avosque nosiros, hoc (solus E) tuam inmani situ
demitte vallem.
iam Senecae aetate has formas in usu fuisse neque librario-
rum qui codices nostros exaraverunt vel neglegentiae vel barbariei

115

tribuendas esse discimus ex tabula aenea Lugudunensi, qua
reliquiae orationis Olaudii imperatoris de iure honorum Galliarum
servatae sunt, col. 1, 40: sed illoc potius revertar. v. praeterea
C. IL L.1I 1431 = V 4111, V 182, X 4294, Orelli-Henzen 4394,
4471. quin etiam in exemplo codicillorum centum fere annos
post Senecae mortem insculpto (C. I. L. X 7457) hoc reperitur.
cum quibus inscriptionum testimoniis congruit, quod Verrius
Flaccus apud Servium ad Aen. VIII 423 tradidit in adverbüs
pro u 0 plerumque maiores ponere consuetos. resederunt igitur
in Senecae oratione cum illae formae vetustae tum aliae, quarum
infra exempla dabo, ex priorum temporum usu, qui nondum
prorsus extinetus erat. praeterea vero etsi genus eius dicendi
admodum diversum est ab eo, quo liberae rei publicae scriptores
utebantur, tamen sicut priscorum morum severitatem et sancti-
tatem commendabat, ita fortasse his similibusque formis, quarum
magnam partem in nostris codieibus iam non superesse mihi
persuasi, priscam quandam gravitatem orationi suae addere
studebat. praeterea meminerimus eum Claudio imperante, qui
antiquitatem omnibus in rebus colebat, multa scripsisse. quem
quamquam vivum Seneca clam oderat, mortuum acerbissimis
conviciis insectatus est, tamen, ut post eius obitum litterarum
ab eo inventarum usus non statim desiit?), ita ceteras scribendi
proprietates, quibus sub imperio eius assueverat, cur retinere non
potuit? denique in patris Senecae libris, quem quanto studio
filius imitatus sit constat*), eaedem illae formae inveniuntur’).

quamquam Claudio imperante formae vetustiores quom et
quoi recentioribus sic cesserant ut vocula cum quater in tabula
Lugudunensi et ter in decreto de Anaunis®) exstet, quom nusquam,
tamen, cum etiam post ea tempora et in titulis et in codieibus
saepe occurant’), mirandum non est quod in Senecae codicibus

®) v. Buechelerus in Museo Rhenano 1858 p. 157 et Th. Mommsenus in
Ephemeride epigraphica I 80.

*) sufficiunt exempla, quae Neuius Lateinische Formenlehre? IL 633
congessit.

®) Leo Observat. p. 152sq. et Woelfflin praef. ad edit. Publilii p. 11.

6) editum est post Kennerum a Th. Mommseno in Hermae vol. IV
p. 99sq.=C. I. L. V 5050.

”) de quoi forma v. Neuius II 228; guom etiam apud longe inferioris

116

paucis quibusdam locis servatae, multo pluribus restituendae
sunt. neque dubium videri potest quin maior etiam earum
numerus temporum iniuria oblitteratus sit®). in tragoedis igitur
quom, quod sciam, nisi semel servatum non est Herc. Oet. 610:
et quom (E solus, cum Leo) .magnae patuere fores.
quem versum, cum a 706 demum continuatoris operam incipere
coniecerit Leo, eur tamquam adulterinum in suspieionem vocemus,
nulla est causa. mirum autem est huius solius tragoediae etiam
aliis quibusdam locis certa®) illius formae vestigia apparere,
cum in ceteris omnibus ubique cum legatur:
607: guom (guem E, correxit Peiperus, cum Leo) tot populis
stipatus eas.
1163: per media Leihes stagna cum spoho redi,
quom (quo E, cum A, correxit Peiperus) paene lapsis
excidit Titan equis.
Leo hie retinuit quo. at cum diei vix possit excidere aliqua re
eguis pro eo quod est propter aligwid vel aligqua re exterritum
atque apte Peiperus Hereulis, qui in interpolatae recensionis codieci-
bus furens appellatur, versum 60sq.: viso labantem Cerbero vidi
diem pavidumque solem conferri iubeat, huius coniecturam sequi
malo. deinde aliis duobus locis quum seriptum est in E, quod
aut barbariei librarii debetur eam formam pro cum ponentis,
aut, ut Peiperus vult, merus est seribendi error pro quom:
587: cum (sie Leo, guum E, quom Peiperus) iam tumidas.
vere peracto (Achelous) poneret undas.
596: cum (sic Leo, gquum E, quom Peiperus) iam falso sidere
brumae -
tertia soles evocat aestas.

aetatis scriptores legi notum est. taceo apud Frontonem, qui antiquum
sermonis colorem affectat, frequentissimas has formas esse.

8) probabilius hoc videbitur, si reputaverimus etiam in Frontonis
palimpsesto aetate Senecae codicibus longe superiore interdum formas illas
"vetustas evanuisse velut p. 30, 4 (ed. Naber) et 157, 5, quo utroque loco guom
in quam depravatum est. 34, 16 fortasse quem, quod in guoniam mutaverunt
editores, olim fuit guom. denique 44,11 praesertim gquo<m> legendum videtur.
quo usque autem librarii se abripi passi sint studio formae quom in cum
mutandae intellegimus ex Ambrosiani apud Gertzium p. 338, 5 et ex codieis
‘ Rhedigerani 123 apud Fickertum I p. 523b variis lectionibus.

2) omnes locos qui huc facere possint post Peiperum in indice ortho-
graphico p. 569 collegit Leo Observat. p. 61.

117

denique duobus loeis eiusdem tragoediae qum E habet, ubi
litterae q eadem vis est atque ec’):
208: cum (quin E i. e. qum\ letifero
stipite pulsus tota vacuit
sparsus ın aula.
300: Achelous undas sanguine infecit suo,
cum (qum E) lenta serpens fieret.
in solutae orationis libris Annaeanis quom certis aut veri-
simillimis coniecturis restitutum aut restituendum est his locis''):
de vit. beat. 22, 1: quid autem dubü est quin haec maior
maleria sapienti viro sit animum explicandi suum in divitüs quam
in paupertate, gquom (quam AP, cum ante Gertzium) in hac umum
genus virtulis sit non inclinari nec deprimi, in divitüs e.Q. 8.
de otio 7, 3: ita et haec ipsa voluptarıa secta in actu est.
quidni in actu sit, quom (quam AP, quom restituit Gertzius) ipse
dicat Epicurus aliquando se recessurum a voluptate?
8, 4: puto, hic me vetat navem solwere, quom (quam AP,
correxit Gertzius, cum Erasmus) laudet navigationem.
ad Helv. de cons. 9, 5: quantus ille vir fwit (Brutus), qui
effecit ut aliguis exul sibi videretur, quom (quo A, quod cod.
- Parisinus armamentarii aliique deteriores, correxi ego) ab exule
(Marcello) recederet? Ä |
anoxoror. 9, 2: is (lanus pater in senatu caelesti) multa
diserte, quom (quod eodd., correxit Hauptius Opusc. Il 284) ın
foro viwat!?), diait. |
de benef. IV 7, 2: nam quom (guod. NR aliique, quod ex
quom ortum esse Gertzius vidit, cum vulgo) fatum nihil aliud sit
quam series implexa causarum e. q. 8.

10) y. F. Ritschelii Opuscula IV p. 156, V p. 349.

11) non necessariam esse puto Gertzii coniecturam qua ad Marc. 21, 6
seripsit: ex illo .quom (quo codd.) primum lucem vidit. deinde etiam ad
Polybium 15, 2 codicum BDEPU scriptura guam sciet (sciat male U) prae-
stat ei quam in libri H lectione quem scierit inesse putat: quom scierit.
denique nat. quaest. I 1, 2, ubi codices haec habent: ne alter alterum inter-
roget quod diseit (sic L et Parisini, quod dieit E, quod seit Madvig) Üllum
respondere non posse, ego in Annali »philologo 1885 p. 35 adn. 1 conieci
quom scit, sed iam video eodem iure guando scit seribi posse.

12) eadem sententia est coniecturae Buechelerianae: quod in foro vive-
bat. at cum praecedat tempus praesens: qui semper videt Aypa rpöossw va
drisco et Iani arcus, quem Seneca in foro Romano videbat, significetur, imper-
fectum minus aptum videtur.

118

39, 4: effice, ul idem status sit, quom (quo N, in gqum mutavit
p- €., in cum m. 3., qum R, correxit Gertzius, sed formam vetustam
hie ut superiore loco recipere ausus non est) excigis, qui fuit, cum
promitterem.
ep. mor. 118, 13: necessarium ergo iudico id, quod tibi seripsi
magnos viros saepe fecisse, aliquos dies interponere, quibus nos
imaginaria paupertate exerceamus ad veram. quod eo magis facien-
dum est, quom (quod Pp, quo p. m. 2.; at cum vix ceredibile sit.
verba delicüüs — — — - iudicamus generatim dicta esse, sed ad
certum aliquod tempus pertineant!?), quo seripsi, cui vieinae
vocis prima littera facile adhaerescere poterat) deliciis permadui-
mus et omma dura ac diffieilia iudicamus.

ll 8, 8: propositum est adgredi illum et ostendere quanto
pluris fuerit, quom (quam Pp, cum vg., quando ex recentioribus
quibusdam male Fickertus, cum Seneca eam particulam cum
coniunctivo non coniungat, correxi ego) multi minoris videretur.

IV 5, 2: adsero te mihi, meum opus es. ego quom (guam p,
cum adhuc) vidissem indolem tuam, inieci manum, eschortatus
sum, ©. 0. 8.

XII 3, 24: cum ventum est ad naturales quaestiones, geometriae
testimonio statur: ergo quom (quam P Pr.b L, quod correxi propter
cum illud praecedentis enuntiati) adiuvat, pars est.

XIV 4, 26: quare ergo incredibika ista sint aput eos qui
virtutem colunt, quom (qua in textu et cum versui praepositum
habet Bambergensis secundum Buecheleri specimen editionis
p- 34, 28, cum adhuc vulgatur) aput eos quoque reperiantur, aput
quos voluptas imperavit?

XV 2, 60: non est quod feliciorem eum iudices, cwi submove-
tur, quom (quam AB, quam te<{quem> vulgo, at neque facile
quem omitti poterat, neque necessarium est quam te) te lietor
semita deicit. Ä

XVI 4, 20: non est itaque, quod lacrimas propter <tur-
bam >?) circumstantem adsidentemque aut contineas aut exprimas.

#) dicere fortasse licebat Senecae se et aequales deliciis permaduisse,
nullo tamen modo ea quae sequuntur verba.

1%) vocem turbam, quae deest in codieibus, sed deesse nequit, Haasius
tupplevit. antea circumstantes adsidentesque legebatur. quamquam nemo con-
sendet ılla coniectura recepta id quod Seneca scripserit restitutum esse. ita-
que haud scio an legendum sit: propter <circulum> adstantem ad-

119

nec cessant nec fluunt umquam tam turpiter quam, <quom >
finguntur. cum post quam inserendum esse, cum umquam prae-
cedat, recte vidit iam Pineianus. verum facilius quom excidere
poterat.

7, 21: prodest autem (ista disputatio) etiam, quom (quo AB,
quod recentiores, correxi) moratur ad prava poperantem”?).

non rarius forma quoi reperitur. quam quod Fickertus ad
librum de benef. III26, 2 a se ne in antiquissimis quidem codici-
bus inventam esse dieit, iam constat codicem Nazarianum libros
ab eo adhibitos vetustate superare. quamquam enim nullum eius
formae exemplum in tragoediis exstat, in sexto de beneficiis libro
ter codieis N auctoritate confirmatur his locis:

VI 7, 1: voltus (sie N, quod m. 2. in wultus mutavit) Zuus,
quoi regendum (quoire gendum N, quod primus recepit Gertzius,
cui regendum N m.2.R recentioresque) me tradidi, colligit rugas et
trahit frontem, quasi longius exeam.

14, 3: illos ex toto praeteribo, quorum mercennarium bene-
fieium est, quod qui dat, non conputat qwoi (sie N et Gertzius, cw
N m. 2. R recentioresque), sed quanti daturus sit quod undique in
se comversum est.

43, 3: dignus est quoi (ita N, cwi N m.2.R recentioresque,
restituit Gertzius), utrum volet, hceat.

aliis librorum de beneficiis loeis vestigia tantum huius formae
relicta sunt'®):

sidentemque e. q. s. cf. de provid. 5, 4, de benef. VII 22, 2. num circum
pro eirculum ponere liceat dubito. fortasse tamen recte I. Dousa in Praeei-
.daneorum post Burmanni Petronium editorum libri I capite 16 apud Senecam
ep. mor. XV 3, 23 seripsit: grranto circo (quanta circa codd.) nepotum focos
iuuentus premüt.

15) post properantem sequuntur verba sed illud dico, quae Madvigius
Adversar. II 517 in et i. d. ita mutavit ut simul properantes scriberet. si
sententiam spectas, recte, sed magis Senecae usui conveniet: properantem.
sed <et> i.d., quod non difficilliore mutatione naneiscimur.

16) non caute Madvigius et Gertzius egerunt, quod nimio formae quoi
studio ducti ibi quoque, ubi certa eius vestigia relicta non sunt, eam
restituere conati sunt. sie non intellego, cur Gertzius III 12, 3 in verbis:
ingratum vocabis eum beneficium (sic N) inscio - - - - - inpositum est ante
beneficium voculanı quoi inserere maluerit quam ex libris recentioribus cut, quo
nihil facılius post voculam eum excidere poterat, adsciscere. deinde IV 8, lin
his: Liberum patrem, quia omnium parens sit, quod primum inventa seminum vis

120

III 26, 2: et servus eius, quoi (quo NR, quod iam Gruterus
emendavit, cwi Erasmus) nectebantur insidiae, ei ebrio anulum extrasit.

33, 4: licet tibi in quantum velis extendere: beneficia filü, cum
poternum munus et simplex sit et facile et dantı voluptarium, quod
necesse est, ille multis dederit, etiam quibus dedisse se nescit, in
quo consortem habet, in quo spectwit legem, patriam, praemia
patrum, domus ac familiae perpetuitatem, ommia. potius quam eum
qwor (gquod NR, cu N m.3. non m. 2, correxit Gertzius) dabat.

V18, 1: beneficium aliquis nesciens accipit, nemo a nesciente.
quomodo multos fortuita sanant, nec ideo remedia sunt — et!) in
Slumen aliquoi (aliguo N, alicw Nm.?2.R, correxi; Gertzii aliguando
ideo aptum non est, quod supra legitur multos, infra quorundam
et quidam) cecidisse causa samitatis fwit — quomodo e. q. Ss. de forma
aliquoi v. Neuius |]. s.

est consultura per voluptatem non necessarium est quod cum Gertzio in quoi
mutare. neque enim minus verisimile est hanc Senecam orationis formam esse
voluisse: guod primum - - vis est <ei> ce. vel qu. p.- - <ei>vis este. de
eodem loco contra Madvigium dicendum est ideo in enuntiato guod primum - -
vis est modum indicativum positum esse, quod eo causa praecedentis enuntiati,
cur omnium parens sit — nam sit neque hic neque infra mutandum est —
afferatur. nee minus dubito num IV 37, 1 recte Gertzius scripserit: gquoi
{quod N), ut nuntiatum est, accucurrit, cum apud Senecam omissum pronomen
üle vel illi tolerari possit. praeterea IV 9, 3 et V 5, 3 quid et gui, quod ibi
N pro cui habet, ex guoi ortum esse probabile non est. etenim in scriptura
capitali — id quod non consideravit Madvigius, cum de hoc vitio in Emendatio-
nibus Livianis p. 350 (ed. II.) disputaret — facile C et Q inter se confundun-
tur. huc accedit quod in saeculi noni decimique codieibus per errorem
non rarius gu et g pro c quam c pro qu et q ponitur (v. Chatelain Revue de
philologie 1877 p. 159). itaque his quoque locis aliisque formas vetustiores
restituere vix licet: de ira III 19, 1: guamguam aberrare alicui (aligui A,
aliquoi Gertzius) possimus videri; de otio 5, 1: quid (sie A, quoi Madvigius,
quod iure improbatum est a Gertzio) porro? hoc non erit probatum; de tranqu.
an. 8, 8: nisi cui (quid A, quoi Kochius) facillime negat, sibi; de brevit. vit.
2, 5: quod ista officia cuiquam (quiquam A, quoiquam Gertzius) imputes ;
epist. moral. XVII 1, 4: si scias alicui (aliquid B) tuorum esse dulce.

IT) retinui et, quod Gertzius Sisbyeium secutus in «t mutavit. videtur
enim, id quod saepissime apud Senecam usu venit, eandem vim atque etiam
habere. fortasse tamen enuntiatorum ordo turbatus est et sic totus locus
refingendus: guwomodo multos fortuita sanant nec ideo remedia sunt, quomodo
quorundam flagellis quartana discussa est et in fluvium alicui cecidisse frigore
magno causa sanitatis fuit et metus repentinus animum in aliam curam
avertendo suspectas horas fefellit, e. q. 8.

_ 121

in ceteris Senecae libris haec inveni certa exempla:

de elem. I 2, 2: sllud mecum considero multas voces magnas,
sed detestabiles in vitam humanam pervenisse celebresque vulgo ferri,
ut illam: ‘oderint, dum metuant’, qwoi (quod NR, correxit Gertzius,
cui vulgo) Graecus versus similis est <eeius>, qui se mortuo lerram
misceri iqnibus tubet.

de vit. beat. 23, 2: 0 magnum virum, 0 optime divitem, si
post hanc vocem tantundem habuerit. ita dico, si tulo et securus
serutationem populo praebuerit, si nihil quisquam apud illum in-
venerit, quoi (quot A m.1., quo P, emendavit Madvigius Adversar.
1 68) manus imiciat, audaciter et propalam erit dives.

de otio 8, 2: ad Carthaginiensium ergo rem publicam sapıens
accedet, in qua adsidua seditio et optimo quoique (quoque Am. 1.,
cuique P, correxit Gertzius) infesta libertas est?

de brevit. vit. 3, 4: fortasse ille ipse qui aliquoi (aliquo Au.1.,
correxit Gertzius) vel homini vel rei donatur dies ultimus_ est.

ibid. 10, 3: nemo, nisi quoi (quo A, correxit Gertzius) omnia
acta sunt sub censura, quae numquam fallitur, libenter se in prae-
teritum retorquet!?).

ep. mor. II, 2 8: cum peteres Siciliam, traiecisti fretum. teme-

rarius gubernator contempsit austri minas — ille est enim qui
Siculum pelagus exasperet et in vortices'?) cogat — non sinistrum
petit?°) latus, sed id qwoi (sed id quo p prima manu, v. Chatelain
Revue de philologie 1877 p. 118, sed ita quo P Pr.b M, correxit
Madvigius Adversar. Il 465) propior Charybdis maria convolvit.

IV 2, 11: quaerendum est, quod non fiat in dies eius?!) quoi
(quo PpPr.bMA W, correxit Opsopoeus, cui vulgo) non possit
obstari. |

XII 1, 12: nam, ut aiunt, qui priscos mores urbıs tradıderunt,
bracchia et crura cotidie abluebant (veteres), quae scilicet sordes

1%) ad Polyb. 9, 1 Kochius verba ex coniectura sic constituit: uirumne
meo nomine doleo an eius qui decessit? si meo, perit indulgentiae iactatio et
incipit dolor hoc uno excusatus, si quoi honestum (quod honestus maxima
codicum pars) est, cum ad utilitatem respicit, a pietate desciscere. verum
nimis incerta est haec coniectura. Gertzius verba illa corrupta esse negat.

19) sie pro vertices solus Nicotianus Opsopoei, de quo v. Hauptius Opuse.
Il 277 sq. et quae supra p. 40 adn. 20 dixi.

20) forma est perfecti contracta, de qua sub finem huius capitis dixi,
‚petiit Schweighaeuserus.

®!) h. e. vetustatis, v. Madvigius I 474.

122

opere collegerant, ceterum toti nundinis lavabantur. hoc loco dicere
licet aliqwoi (sie seripsi, Kceret aliquo P Pr.b, v. Chatelain p. 154,
dicet aliquotis M m. 1.): liquet mihi inmundissimos fuisse.

uno loco quoius nune restituitur, qui sie seriptus est in N:

de benef. VII 19, 7: proposuisti enim mihi phalarit et (sie N,
in phalarim et mutavit p. c. et m. 2. [v. supra p. 17], quod et
ipsum R habet) iyrannum (sie R, tyrrannum N, sed priorem r
lineola obliqua transfixit p. e.) quorum si naturam intra. se habet
malus, quidni ego isti beneficium suum reddam, ne quid mihi cum
lo iuris sit amplius? quorum igitur in quoius mutari iussit
Gertzius. atqui huius formae exempla Augusti aetati posteriora
vix invenientur??). porro cum in eodem hoc capite (8 5) Seneca
dixerit: sed ferus, sed immanis, qualis Apollodorus aut Phalaris
et iisdem fere verbis de ira II 5, 1: qualis fwit Apollodorus aut
Phalaris, multo probabilius Erasmus’) in editione secunda
scripsit: mihi <_Apollodorum et> Phalarin tyrannum. patet tamen,
cum in NR post phalarim vocula et adiecta sit, inversum nominum
ordinem Phalarin et <_Apollodorum> praeferendum esse. deinde
quod ad vocabulum iyrannum attinet, id aut ab ipso Seneca additum
est, ut tyrannum ab aliis Apollodoris distingueret?*), aut — ad
quam sententiam magis inclino — a nescio quo primum supra
scriptum, deinde a librario aliguo perperam in orationem receptum,
sicut ep. mor. XX 3, 6 in codice F infra nomen pyrri vocabulum rex
seriptum videmus?5), ad Marc. 13,3 post nomen Persen etiam A haee
habet: inchti regis nomen, quae iam Pineianus expulit, alibi deni-
que nota pro, 1. e. proprium nomen, similes turbas exeitavit?®).
quod si hie quoque factum est, ipsum nomen explicationi cessisse
patet. sie igitur hunc locum constituo: Phalarin et Anollo-
dorum |tyrannum], guorum si naturam intra se habet malus e.q.S.

*?) v. Neuius II 227 et Mommsenus, Zwei Sepuleralreden in commentatio-
nibus academiae litterarum Berolinensis anni 1863 p. 465. exeipio, ut par
est, Frontonem similesque scriptores.

?®) idem in codice Henkiano recentiore legi, cum Fickertus eius notam
uncinis saepserit, certum non est.

**) obstat quod duobus locis supra allatis hoc necessarium non esse
putavit Seneca.

25) ed. Buecheler p. 61, 8.

26) v.p. 18 adn. 14. similiter Pstilistas, quod ep. mor. V 11, 13 codices
A et Arg.b pro grAntac praebere supra (p. 57) dixi, ex stilistas, supra quod
pro compendio noto scriptum (= proprium) legebatur, ortum esse puto.

123

sed plura etiam formarum vetustarum exempla in Senecae
libris reperiuntur, quas cum cunctas bie colligere in animo non
sit, breviter tantum attingam. sie aliquot locis servata sunt:
voltus, volnus, volgus, servos?"), saevom?®), vortices??), mavolt, similia-
que?°); alibi leguntur: gnatus, coniunz, thensaurus, audaciter®'),
denique pluris, omnis, stantis (ace.) taliaque.

simile est quod haud raro formae non assimilatae velut:
conligo, adpeto, inpello apparent, cum tamen etiam assimilatae
inveniantur. qua de re alii editores aliter iudicarunt. nam cum
veteres, Erasmum dico, Muretum, Gruterum, Lipsium, Gronovium,
ut mos erat illorum saeculorum, haee parum curassent, Fickertus°®),
qui primus codieibus, quantum poterat, via ac ratione usus est,
non solum ea quae in iis invenerat recepit, sed aequabilitatis
studio duetus ubique praepositionum formas non colliquescentes
posuit. hune ita secuti sunt Haasius (vol. II p. V, vol. II p. XV)

27) hoc de benef. III 19, 2 pro servus in N scriptum est, sed postea a
primo correctore in vulgarem formam mutatum. non memoratur haec scriptura
in exemplari Gertziano.

28) y, Windhaus 1. c. p. 28.
29) y. quae adnotatione 19 dixi.

30) ep. mor. XX 7, 16 quos non in equus, sed in eguos mutandum
esse arbitror. plures eiusdem generis formae quam in Senecae codicibus exstant
servaverunt Frontini, sceriptoris Seneca aetate inferioris, libri manu scripti,
quantum quidem ex duorum capitum libri quarti recensione a G. Gunder-
manno commentationi suae De Juli Frontini strategematon libro, qui fertur,
quarto (Commentationes philologae Ienenses vol. I, Lipsiae 1881) inserta per-
spicitur.

#1) vocabulum mage, quod nat. quaest. Il 27,3 optimorum codicum con-
sensu confirmatur, sed post Haasium et Hauptium Opusc. TI 332 a Madvigio
II 439 damnatum est, fortasse servare licet. neque enim apud poetas tantum
reperitur, sed Ciceronem quoque eo usum esse Servius ad Aen. X 481 tradidit.
quin etiam Seneca ep. mor. XV 3, 27 voce remedinbilis usus est, quamquam
in iisdem epistulis XIX 5, 5 Maecenatem qui inremediabilis seripserat vitu-
peravit. nam remediabilis ex emendabilis corruptum esse quis credat Madvigio
(II 499 adnot.)? verbum »emediandi cum crebrum sit in Scribonii Largi
compositionibus medicamentorum, quem et ipsum Claudio imperante scripsisse
constat, proprium sermonis medicorum illius aetatis videtur fuisse. vocabulo
inremediabilis etiam Plinius nat. hist. XXV 152 usus est.

%?2) praeiverat ei iam Schweighaeuserus in epistularum editione Argento-
rati a. 1809 emissa vol. II p. 257sq., quamquam non prorsus sibi constitit.

124

et Gertzius in editione librorum de clementia et de beneficiis,
ut non multum ab via, quam ingressus ille erat, defleeterent.
in nuperrima tamen dialogorum Mediolanensium editione aliquanto
magis Gertzius se ad libri A sceripturas applicavit (v. praef. p. XXI).
contra Kochius (edit. dialogorum praef. p. XXVII sq.) in formis
assimilatis certas sibi imposuit leges, quae non multo propius ad
codicem Ambrosianum accedant quam Fickerti ratio. denique
Buechelerus in editione aliquot epistularum in rebus ortho-
graphicis prorsus se Bambergensi et Argentoratensi addixit.
in tragoediis Peiperus et Richterus eodem fere atque Fickertus
Haasiusque modo rem administrarunt, Leo°?) in verbis compositis
Etruseum, qui pauciores quam ceterorum Senecae librorum codices
formas non assimilatas habet, expressit, non item in accusativis
pluralis in -s terminatis et in aliis quibusdam. quae cum ita
sint, ad monumenta Senecae temporibus lapidibus vel aeri in-
sculpta confugiendum esse patet. optime autem, quo modo iis
in tali quaestione utendum sit, Th. Mommsenus?*) docuit exemplo
vocis collegium, quae sexcenties in actis fratrum Arvalium legitur.
eius verba sunt haec: :am intellegitur antiguam formam conlegü
immutalam esse sub finem imperü Augusti vel principia Tiberi,
Claudium autem, ut erat vetustı sermoms amator, ad illam redüsse.
sed latius etiam hune usum patuisse ex eorundem actorum frag-
mento perspieitur, quod idem memoravit, Nerone imperante a. 59
p. Ch. exarato°®®). in hoc enim omnibus tribus locis conlegi extat.
porro in Claudii oratione Lugudunensi invenitur: appellitavit, appel-
latus, optinwt, commemorem, imperium, communicatos, immobilem,
sed adprobare, ın ad sueto (sic divisim sceriptum) et in decreto de
Anaunis allecti, sed bis adtributam. itaque patet Senecae tempori-
bus hune usum ita fluctuasse, ut etiam tum multo in usu essent
formae non assimilatae, sed praevalerent assimilatae. iam cum
eandem rationem codices dialogorum, librorum de benefieiis et
de clementia, epistularum antiquissimos sequi videamus neque
necessarium sit credere ad prorsus severam normam Senecam se

*8) praef. vol. [0 p. VIlsg.

34) Observat. epigraph. VII in Ephem. epigr. I p. T9sq. doleo quod los.
Dorschii commentatio Assimilation in den Compositis bei Plautus und Terentius
edita Pragae 1887 in libro Prager philologische Studien {asc. I eo demum
tempore in manus meas venit, quo haec iaım prela exercebant.

85) apud Henzenum Acta fratrum Arvalium, Berol. 1874, p. LVIL

125

applicavisse?®), omnium editorum optime a Buechelero rem in-
stitutam esse patet. ceterum quamquam concedo alieubi librario-
rum socordia formas non assimilatas cessisse assimilatis, illas
pro his positas esse aut numquam aut rarissime crediderim.
itaque ibi quoque, ubi prima manu non assimilatae in assimi-
latas mutatae sunt, aut ubi alii codices paullo minoris illi
quidem pretii vel paullo recentioris aetatis soli illas exhibent°’),
non assimilatas — id quod non fecit Buechelerus — retinendas
esse existimo.

aliquanto pauciores quam in solutae orationis scriptis in
tragoediis formae non assimilatae supersunt. in quibus admitten-
dis quod Leo codiceem E secutus est recte egit. recentiores
enim sunt ceteri libri omnes Senecae tragoedias complexi, quam
ut his in rebus ulla eorum auctoritas esse possit. improbo tamen
quod ille formas quasdam solis fragmentis Ambrosianis servatas
velut Med. 209 adflicta, 232 inmisso, 255 adflictum non recepit,
praesertim cum Studemundus in epistula ad eum data et post
praefationem typis expressa (p. XVIII) quam liber ille codex
ceterorum vitiis orthographieis sit monuerit. |

ex iisdem inscriptionibus, quas supra in auxilium vocavi,
alia quoque lucramur. cum enim in edieto de Anaunis TAM-
ET. SI legatur, sed ALIQVAMDIV, ISQVE, QVIQVE, NOMI-
NAQVE et in tabula Lugudunensi POST- MODO, QVAM. VIS,
IN- AD: SVETO, sed OMNISQVE, MVTATOQVE, TRIBVNOS-
QVE, PLVSQVAM et similia, non ubique etiam si et talia divisim
scribenda esse apparet. codicum vero nostrorum vestigiis si hac
in re insistamus, vix sperare licet nos pristinam scribendi ratio-
nem assecuturos esse. ad unum enim omnes fluxerunt ex libris
litteris maiuseulis et continua scriptura exaratis?®). — sed alia
guoque in titulis illis extant ei qui artem criticam in Senecae

386) similis et in hac re et in aliüs ratio est orthographiae Suetonil
librorum de vita Caesarum, de qua optime C. L. Rothius edit. p. XXXVL
ne naturalium quidem quaestionum scribendi ratio, quarum nullus codex in-
notuit saeculo duodecimo vetustior, multum ab ea quae est in reliquis Senecae
libris recedit.

37) y, specimen editionis epistularum a Buechelero emissum p. 62, 11
adtendere G& et 63, 2 conprimi G.

38) y, Peiperi et Richteri indicem orthographicum tragoediarum editioni
adiectum p. 576 et quae Gertzius dixit praef. edit. dialogorum p. XXII.

126

libris factitat cognitu non minus digna, in Anaunorum decreto:
apsentia, neglexserit, in possessionem?”) eius fuisse dieuntur, posteac,
beneficio, beneficium, tanguam (bis); in tabula Lugudunensi: quod
(= quot)*®), pluris (acc.)*!), res p., rei p.*?), divom, ex titulis
fratrum Arvalium: incolumenque, salwom.

in vocabulis Graecis et in nominibus propriis ex eadem lingua
petitis Seneca formas Graecas Latinis ubique fere praetulit. quam
rationem-eum non in tragoediis modo et carminibus, sed etiam
in solutae orationis scriptis tenuisse videmus, nam cum Plauti
temporibus, quibus Romae nondum magna linguae Graecae peritia
erat, Graeca usui Latino ita accommodarentur ut non Üalchantıs,
sed Calchae, non Patrocles, sed Patricoles taliaque et dicerentur et
sceriberentur, paullatim erescente doctrina et Varronis*?), ut videtur,
exemplo gravissimo res mutata est. itaque Cicero, etiamsi Plato
similiague habet, iam multo minus audax est in vocibus Graeeis
ad usum Latinum adaptandis, sed longe eum superant poetae,

39%) hinc apparet, quam vetustum sit hoc vitium accusativi et ablativi
inter se confusorum. cf. Böcking ad Gai inst. ed. V excurs. I.

*%) hoc quoque exemplo docemur non tam recentes esse, quam vulgo
opinantur, formas: at, aliquit,. quit, quod et talia. quamquam permultas
earum recentioribus temporibus in codices inductas esse non negaverim.

+1) hie accusativus creber in omnibus Senecae libris mss. in E tragoediarum
tam constans est in vocabulo omnis ut paucis illis locis, ubi omnes extat, illud
corrigendum videatur, praesertim cum a librario pro nominativis singularis
omnis et incolumis (Herc. Oet. 248, 295), quos accusativos pluralis in -zs
terminatos propter vieinas voces »ultus et preces opinabatur, omnes et in-
columes positum sit. add. Herc. Oet. 1207, 1451. quare non recte a Leone omnes
hae formae, quamquam ipse genuinas eas esse suspicabatur (II p. VII), spretae
et in adnotationem reiectae sunt. nam quod hanc rationem legentium com-
modis profuturam esse existimat, haud sibi constitit, cum alia ut perit pro
perit tironibus non minus difficilia servaverit. addo in rebus gestis divi Augusti
VI 4: nepoltesgue omnis misit]| non omnes supplendum videri, cum etiam
V 32 legatur omnis, nusquam accusativus omnes.

*2) ut unum exemplum afferam, de trang. an. 5, 2sq. A secundum

Gertzium et Kochium dere PD. ere P.,.res .P. habet.
#3) hoc Plinius tradidisse videtur in librorum dubii sermonis sexto apud
Charisium inst. gramm. p. 53, 17 K. ex veteribus de his formis dixit Quin-
tilianus inst. orat. 15, 58 sq., ex recentioribus de iis egerunt Neuius, Formen-
lehre” I p. 31sq. et 121sq., Corssenus, Ueber Aussprache etc.” II p. 813 saq.,
Iordanus, Kritische Beiträge zur Geschichte der lateinischen Sprache Berol.
1879 p. 1sq., qui priscam tantum latinitatem curavit.

127

qui Augusto imperante ad exemplaria Graeca carmina Latina
fingebant. eandem rationem Seneca in solutae quogue orationis
libris secutus est**), eui ut in aliis multis rebus sie in hac
pater praeiverat seribendo: Antiphon, Euctemon, Baros, alia. in
tragoediis vero, quarum argumenta quoque huic studio faveant,
eo progressus est ut in Troadum chori cantico tertio inter
quadraginta tria nomina undetriginta Graecas terminationes
habeant. eadem de causa factum est ut plerumque formam aera
raro aerem poneret??), ep. mor. XIX 5, 17 Panhormitanos seriberet,
nominum Latinorum formas Graecas Sylla et Tyrannius (de brevit.
vit.20, 5), quas editores ex codieibus non receperunt, Latinis Sulla et
Turannius praeferret. quin etiam frequenti lectione Homeri et aliorum
fortasse poetarum epicorum evenit ut quibusdam locis formas Ioni-
cas velut Trechina (Here. Oet. 135 sie %, Trochina E, Trachina
adhuc) et Megaren (ibid. 903 Megere E, sequitur nempe, Megaram
adhuc, quod correxi) vulgaribus praeferret*®). eontra Trach. 517
Cephallanum extat, quae forma, si codices vetustissimos sequimur,
aliis quoque seriptoribus usitatior videtur fuisse quam ea, quae
vulgaris dieitur, Cephallenes. iam vero vix, puto, quisquam mira-
bitur, si contendero Thyest. 872 Cynoscyra, quod E pro vulgta
scriptura Cynosura habet, in Cynosoyra i. e. Kovssonpa mutandum
esse*?) et ep. mor. XII 1, 14 trahitiae in P (v. Chatelain p. 146)

**) v. supra p. 61. idem alii fecerunt velut Hyginus et Ammianus
Marcellinus, quibus formam Spartoe = Sparti iure reddidit M. Hauptius
Opuse. III p. 411. non minus certa est Gertzii emendatio, qua apud Senecam
de ira III 20, 2 codieis A seripturam mac robidae (macrobide L, macroide P),
quae antea in Macrobii vel Macrobiotae mutabatur, in Macrobioe correxit.
. itaque miror quod ad Helv. 9, 8 formam Aegyptos, quam codicem A
secutus in Disquisitionibus de Senecae filii seriptis criticis p. 4 adn. 2 com-
mendaveram, recipiendam esse negavit. eadem reperitur in Hadriani nummo
notissimo delineato in Millinii libro qui inseribitur Galerie mythologique
tab. LXXXVII nr. 376.

*°) v. Haasii praef. ad vol. II p. VI.

*°) contraria igitur haec ratio est atque Plauti et Terentii, quos Aleos
non Eleos et talia scripsisse notum est. simile vero est, quod C. I. L. III 1139
Priepo legitur in titulo anno p. Ch. 235 exarato et Albae Iuliae reperto.

*') merito O. Iahnius apud Florum I 41 codieis B scripturam a et ery-
threan ın Eleythernan videtur mutavisse. ceterum ou pro u non modo in rei
publicae liberae inscriptionibus invenitur (C. I. L. p. 608), verum etiam in
titulo graecissante Septimii Severi (C. I. L. III 218) tribouniciae et similia
haud pauca leguntur. alia exempla videsis in indicibus vol. II p. 778 et
VII p. 345.

128
non temere pro T'hraciae scriptum esse, sed Thraiciae in eo latere,
in quo Graecum ı subscriptum, quod dieitur, adseriptum sit*®).
nam hac quoque in re considerandum est Senecae temporibus.
Claudium imperatorem ex lingua Graeca cum alia in Latinam
induxisse, tum diphthongum ai pro ae scribi iussisse*?). 5

iam liberae rei publicae temporibus i, quae longa dieitur°®),
usum obtinuisse inter omnes constat. quae cum nihil aliud sit
nisi I vulgaris formae, cum qua apex ad vocalis productionem
significandam impositus°!) coaluerit, consentaneum est eius locum
non esse, nisi ubi i sive natura sive positione longa sit, aut, id
quod simile est, consonantis vice fungatur. talis eius usus est
cum in aliis multis titulis, tum vero in oratione funebri Turiae
et in rebus gestis divi Augusti, in quibus apices quoque frequen-
ter occurrunt. at neque in his neque in inseriptionibus Senecae
aetate incisis quadratarii prorsus sibi constiterunt, verum haud
raro vulgarem litteram pro longa exsculpserunt aut longam ubi
non requirebatur posuerunt. postea vero hie usus tantopere
degeneravit ut et alibi et in titulo Malacitano notissimo I et I
promiseue ponerentur saepeque 1 non alias ob causas posita esse
videatur quam litterae H, T,E, F, Y reliquarum litterarum magni-
tudinem superantes°?). iam quamvis in inscriptionibus Claudianis.

#8) similes formae de benef. V 6, 1 in quibusdam Fickerti codicibus
recentioribus (V G T) oceurrunt.

#9) Buecheler De Claudio grammatico p. 22. cf. Suet. Claud. 42.

50%) de hac- littera disputaverunt: Frid. Ritschelius in Museo Rhenano
VII p. 493, XII p. 298, 378, 486 et Priscae Latinitatis monumenta epi-
graphica p. 124, Aemilius Huebner Quaest. onomatol., Bonn 1854, p. 25 et 76,
Guil. Schmitz Beitraege zur lateinischen Sprach- und Literaturkunde Lips. 1877
p. 82 sq., Guil. Corssen Ueber Aussprache? etc. I p. 19, Hugo Schuchardt
Der Vocalismus des Vulgaerlateins Lips. 1866—68 III p. 189sq., Guil. Bram-
bach Die Neugestaltung der lateinischen Orthographie Lips. 1886 p. 2 et
184 sq., C. Guil. Moeller Titulorum Africanorum orthogr. Gryphisw. 1875
p. 33sq., M. Hoffmann Index grammaticus ad Africae titulos Lat. Argentor.
p. 16 sq. G. Weissbrodt in Philologo 1884 p. 444 sq.

51) gunt inscriptiones in quibus apex cum littera i non coaluerit: C. I.
L. IV 1068 FADIVM, V 337 QVi, FILIÖ, vivi, X 1081 ÄEDILI, add.
exempla a Buechelero De Claudio grammatico p. 45: MAIDIVS, p. 50
AGRIPPINAT et ab Aemilio Huebnero Quaest. onomat. p. 26 collecta.

52) simile est quod in titulis Africanis prima vocis imperator littera
propter reverentiam nominis semper longa exaratur. v. Hoffmannus |. c.

129

et Neronianis i longa frequens sit et in accuratius ineisis plerum-
que recte posita, tamen audacius dietum videretur Senecam in
libris suis ea usum esse, nisi?’) undecies (atque novies quidem
recte: UILE, SACRI, IAM bis), IUGIS, CUIUS, KUIUS>>),
MAIOR bis; praeterea: OBICI et INDICIUM) in quingue illis
tragoediarum foliis rescriptis et nobilissimo Plauti codiei Ambro-
siano insertis (R apud Peiperum Richterumque et Leonem)
appareret. quos quidem locos enumeravit Studemundus in
apographo, quod est in editione Leonis (vol. II p. XVID). deinde
in Bambergensi epistularum moralium codice multo illo quidem
recentiore, sed saeculo nono vel decimo scripto scimus, postquam
prodiit speeimen editionis Buechelerianae, XIV 2, 1; 44; XV 1,3
dis legi, XX 3, 19 vatinm atque adeo post dialogorum librum
Ambrosianum a Kochio collatum ad Helv. 1, 3 nter cludat?°).
repperi praeterea vocabulum dis eodem modo quo in Bambergensi

p. 17. cavendum igitur est ne ubique, ubi i neque producitur neque con-
sonans est, quadratariorum imperitia eam positam esse putemus.

53) jn iisdem fragmentis aliae litterae ceterarum normam egressae non
ponuntur nisi in initio paginarum aut, quod rarius fieri solet, versuum.

5+) Oed. 422 editores tam, quod est in reliquis codicibus, praetulerunt. sed
cum iam ferri possit et quam proclivis error sit T pro i longa scribendi facile
sit intellectu, vetustissimi libri auctoritatem sequi malim. cf. Studemundi
adnotationem ad hunc locum. accedit quod haec littera alibi quoque ut
Herc. Oet. 1610 turbas videtur excitasse.

55) Jitterae H in Annaeanis atque Plautinis eiusdem codicis foliis, in
Terentii Bembino, in Vergilii codicibus Veronensi, Palatino 1631, Vaticano
3367, in Prudentii Parisino, in Sallustii historiarum fragmentis fere eandem
esse formam atque nostrae K notum est. de eiusdem formae usu in titulis
cf. Huebnerum Exempla scripturae epigraphicae Latinae p. LIX.

56) inter cludat nulla apicis mentione facta Gertzius scriptum esse
tradit. ceterum v. Moeller. p. 35a et res gest. divi Aug. II 21 IN SALIÄRE-
CARMEN, V 23 IN FINES atque adeo IV 49 IN- TEMPLIS. in formis bebiote,
bebiote (ita p habet ep. mor. I 12, 13 pro Peßtwrar, Peßiwrar secundum
Aemilium Chatelain) et re (ita B ep. mor. XIV 4, 11 secundum Bueche-
lerum) accentus veterum apicum vice fungi videntur. scimus enim ex Isidori
etymologiis I 4, 18 saeculo sexto exeunte apicis iam non eam figuram fuisse,
quae est in titulis, sed lineam iacentem supra litteram aequaliter ductam,
cuius haec forma * lenis tantum modo videtur esse immutatio. eandemque
vim uncinus ille in Medeae fragmentis Ambrosianis (v. 268, cf. Senecae tragoe-
diae rec. Leo vol. II p. XXI) secundo vocis »obur elemento praepositus, qui
non fugit Studemundi aciem, videtur habere. similis enim formae apices
videre licet apud Buechelerum, De Claudio gramm. p. 43 notumque est
eos non semper mediis litteris impositos esse.

130

scriptum quater in Nazariano de benef. VI 23, 7; 25, 4; 27, 5;
VI 2, 4, ter in Reginensi VI 23, 7; 27, 5; VII 2, 4°”) quos
accentus, qui non raro in libris saeculo duodecimo vetustioribus
reperiuntur°®), iis locis positos esse, quibus in archetypis litteris
maiusculis exaratis i longae erant, valde est verisimile iam si
quis ex tenuibus his vestigiis ubique Senecae i longas restituere
velit, cum quo usque progrediendum sit neseiamus et inscriptiones,
quas hac quoque in re sequi debemus, valde fluctuent, diffieilli-
mum nimirum hoc futurum sit. atqui persuasum habeo imprimis
formas eontractas ut Gai, Bais, reliquis, is, audit, (perf.), quaesisse
similesque, in quarum quibusdam hodie quoque i pro ii positam
esse non primo obtutu intellegas, i longas habuisse. nam in
titulis i longa tam crebro litterae i ex duabus i contractae locum
tenet5°), ut fuerint qui eam ubique pro dupliei i positam esse
falso .opinarentur®®). unde sequitur in libris philosophiae perit,
oudit similiaque, quae perfecta esse ex sententiarum nexu per-
spicimus, non cum editoribus in perüt et audit mutanda esse,
praesertim cum in tragoediis eaedem formae°!) metro quoque
eonfirmentur. itaque ut uno dialogorum Ambrosianorum exemplo
defungar, his locis codieum seriptura -it pro -iit retinenda est‘?):

57) hoc loco accentus postea erasus est.

58) exempla quae extant in Festi codice Farnesino R. Reitzenstein
collegit in commentatione quam inscripsit Verrianische Forschungen (Breslauer
philolog. Abhandlungen vol. I fasc. IV) p. 88 adnot. 3.

59) ut pauca quaedam exempla afferam, apud G. Wilmannsium in
Exempl. inser. Lat. 611c leguntur VENEFICIS et VIS; in rebus gest. divi Aug.
I 25 AVSPICIS, 26 DIS, II 23 MUNICIPIS, 27 PROVINCIS, IV 24 DIV]:
IVLI alia; in edicto de Anaunis MARTIS, CONTROVERSIS, GAI, MVNICI-
P], alia; in oratione Claudii RELIQVIS.

6%) jure his oblocuti sunt Mommsenus Hermes I p. 463 adnot. et
Buechelerus Lat. Decl.? p. 72.

61) collectae sunt a Peipero et Richtero in indice orthographico p. 570.
praeiverat hac in re Senecae iam Vergilius, de quo vide Ribbeckii prolego-
mena ad Vergilii opera minora p. 426. similiter desse, derat, derrantes pro
deesse, deerat, deerrantes in tragoediis non solum, sed etiam in solutae
orationis libris reperiuntur, velut ind$t (sic A m. 1.—2. secundum Gertzium)
ad Marc. 23, 2, derunt de brev. vit. 17, 6 et similia. ex titulis petita
exempla habes apud Buechelerum ad Petronium (ed. mai.) p. 67, 16.

62) etiam -i pro -ii positum est de brev. vit. 13, 3, ubi audi Am. |.
habet, audivi A m. 3. et ep. mor. VII 6, 9 nihil laudi p, nihil audivi editores,
quo utroque loco saltem audi: scribere debebant.

131

de ira 1I 34, 4: quam saepe veniam qui negavit petit (sic
APL, petüt Gertzius). |

III 36, 1: natura patientes (sensus) sunt, si animus illos desit
(sic AP, desinit L, desüt editores) corrumpere.

ad Marc. 1, 7: tertius iam praeterit (sic AP, praeterüt vulgo)
annus, cum interim nihil ex primo illo inpetu cecicht.

13, 2: idem tamen (Pulvillus), ut redit (sic AP, redüt F et
editores) domum, et inplevit oculos et aliquas flebiles voces misit et
peractis quae mos erat praestare defunctis ad Capitolinum illum
redit (sie APF, redüt editores) vultum.

14, 3: C. Caesar, cum Britanniam peragraret nec Oceano
continere felicitatem suam posset, audit (aud it A, audit P, audit
editores post Fickertum) decessisse filiam publica secum fata ducen-
tem. et paullo inferius: iamen intra tertium diem imperatoria obit
(ob it A, obit P, obüt editores) munia et tam cito dolorem vicit
quam ommnia solebat.

16, 5: iam cum fortuna in gratiam, Marcia, reverteris, si tela,
quae in Scipiones Scipionumque matres et filias exegit, quibus Caesares
petit (sic APF, petüt editores), ne a te quidem continmt?

20, 2: haec (mors) est, quam poater tuus concupit (coneupit
A m. 1.—2. secundum Gertzium, concupiuit P, concupüt editores).

21, 1: nimis tamen cito perit (ita AP, perüt F et editores)
et ınmaturus.

24, 5: imago dumtaxat filü tw perit (ita AP, perüt vulgo).

de tranqu. an. 2, 15: fasticdio esse hs coepit via et ipse
mundus et subit (AP, subüt editores post Lipsium omnes) illud
tabidarum deliciarum: quousque eadem?

16, 2: si muliebriter et ignave perierunt, nihil perit (ita A,
perüit libri recentiores et editores).

de brevit. vit. 15, 5: transit (transit A, quod secundum
Gertzium alia manus in transilit mutavit, transivit codd. recentiores,
transüt Fickertus, Haasius, Gertzius) iempus aliquod, hoc (sapiens)
recordatione conprendit.

17, 563): iudex desit (desit A, quod m. 1. in desüt mutavit)
esse, quaesitor est.

62) in eadem paragrapho etiam desimus (desimus A, desiuimus A m. 3.)
pro desiimus invenitur ut ad Helv. 10, 3 repetimus, quod cum Lipsio in
repetiimus mutare non licet. desimus exstat etiam ep. mor. XIV 2, 3l in
Bm.|l.

132

20, 1: quosdam, cum in consummalionem dignitatis per mille:
indignitales erepsissent, misera subit (sic A, subüt editores omnes.
post Muretum) cogitatio laborasse ipsos in titulum sepuleri.

ad Polyb. 10,4: cum visum est deinde, repetit (sie BDET,
repetüt adhuce).

15,2: deprecalus est pro me senatum et vitam mihi non tantum
dedit, sed etiam petit (sie BEH, pecit TP, petwt vulgo).

ad Helv. 19, 6: neminem provincialem domum suam admisit,
nihil a viro petit (sie A, petüt editores), nihil a se peli passa est.

praeterea etiam aliis dialogorum Mediolanensium locis similes-
formas extitisse et per se verisimile est et eo probabilius fit,
quod prima manu vel secunda®*) vel tertia®°), cum librarii per-
fecta illa esse nescirent, -i satis frequenter in -ii mutata est. atque
adeo sunt loci quibus turpiter hac in re erratum sit velut de
brevit. vit. 14, 4, ubi in A pro adiectivo miseris utique necessario
miserüs seriptum legitur et ad Helv. 9, 4, ubi ille mytilenüs
pro Mytilenis habet. ut autem in tabula Lugudunensi praeter
formas contractas semel imperi invenitur, ita mirandum non est
quod in A haud paucae formae non contractae apparent. nam et.
passim di et düs, quae Kochius omnibus locis in di et dis
mutavit, reperiuntur et Metilöi (ad Marc. 16, 8) similesque
formae extant, quas, cum pars quidem genuina esse possit,
omnes retinere quam temere mutare satius duco. si quis vero
has litteras olim non vulgari modo scriptas nostra quoque in
litteratura distinguere velit, sive apicem, quae est Mommseni in
titulis transseribendis ratio°®), litterae i imponere potest, sive
accentu ceircumflexo, qui dieitur, huius formae “ uti, quae iam in
codice Nazariano librorum de beneficiis et de clementia saeculo
octavo exarato (v. supra p. 14) conspieitur.

sed alias quoque turbas easque maiores eadem haec littera.
exeitavit. quia enim in monumentis Senecae aequalibus ut in
edicto de Anaunis ter IS pro IIS ineisum est, eum eadem haec
forma, quippe quae littera i supra religuarum modulum producta
a nominativo numeri singularis eiusdem pronominis facile distingue-
retur, in libris suis usum esse veri videtur simillimum. at in

6) de hac vide quae Kochius p. XV sq. et Gertzius p. Xsq. disputa-
verunt. $

65) v. Kochius p. XXIsq., Gertzius p. XXIV sg.

66) cf. Quintilianus inst. or. 17, 3.

133

codieibus nostris hi et his etiam ibi invenimus, ubi nullus pro-
nominis hic locus esse potest, sed unice aptum est is. bene
autem Senecam cognitum habuisse quomodo pronomina hic et is
inter se differrent et per se est probabile et ex iis formis, qui-
bus h addere non tam proclive erat, apparet. eius generis
exempla sunt haec: de prov. 4, 7: hos itaque deus, quos probat,
guos amat, indurat, recognoscit, exercet, eos autem, quibus indulgere
videtur, quibus parcere, molles venturis malis servat. de const. sap.
17, 3: si hoc potuit ille duritia oris, qui assiduis convicüs pudere
dedidicerat, cur is®”) non possit, qui studüs kberahbus et sapientiae
cultu ad aliquem profectum pervenerit? de ira I 12,5: praerapida
(ira) et amens ut ommis fere cupiditas ipsa sibi in id, im quod
properat, opponitur. de brevit. vit. 8, 4: dicere solent eis, quos
valdissime diligunt, paratos se partem amnorum suorum dare.
mendum autem illud ita ortum est ut librarii formas i et ;s,
quae in scriptura minuscula i longam iam non habebant, littera h,
quam etiam alibi ex arbitrio et addebant et demebant, praeposita
in usitatiores hi et his mutarent. quae prava scriptura quam-
guam iam in recentioribus libris et ab editoribus nonnullis, qui
ınale ubique ös seripserunt, alicubi correcta est, usque ad Fickerti
Haasiique exemplaria fere obtinuit ac ne ex recentissimis quidem
editionibus prorsus expulsa est. id quod mirandum non est,
quia tam vetustum hoc vitium est ut iam in legibus Malacitana
et Salpensana commissum sit‘®). tenendum tamen est eas,

67) quamqguam haee forma raro aspirationem passa est, tamen inveniun-
tur loci ubi etiam pro nominativo numeri singularis pronominis is male
positum sit kis ut apud Apuleium metam. IV 14 (p. 65, 20 ed. Eyssenh.) in
codice F. quare apud Iustinianum inst. I 10, 12, ubi vulgo cum his etiam
incertus est, legitur, malim scribere: cum is etiam incertus est (cf. odrog
apud Theophilum qui dicitur). eadem fere verba Gaio I 64, quem compilat
Justinianus, probabili coniectura Goeschenus restituit.

8) exempla ex iis collecta sunt a Guil. Weissbrodt in Indice lectionum
Braunsbergensium a. 1878 mense octobri edito. aliaidem ex digestis, institutio-
nibus, codice profert, quibus adde ea quae Th. Mommsenus ex Livii codice
Veronensi in Commentationibus academiae Berolinensis a. 1868 p. 174 et
Guil. Studemundus ex Gai libro Veronensi in apographo eius Lips. a. 1874
edito collegerunt. quae cum ita sint, nemo mirabitur alios quoque scriptores
jisdem mendis scatere velut Quintilianum, apud quem quamquam multa in
Halmii et Meisteri exemplaribus sublata sunt (inst. orat. I 5, 8; 8,13; 17, 2
[bis]; 9; 17; IT 2, 2; 4; 5, 1 [bis]; 13; passim per reliquos libros) tamen
adhuc corruptus est locus X 1, 128: aligquando ab his quibus inquirenda quae-

134

quamquam Senecae aetate non multo inferiores sunt, in provincia-
exaratas esse. ex editoribus solus Buechelerus in septem epistulis-
a se editis hanc quoque rem recte administravit. patet autem nullam
plane codicum in his formis auctoritatem esse, sed omnibus loecis-
_ ubi hi vel his habeant, sed formae pronominis is ex usu Senecae
diligenter observato necessariae sint, ö et is, non & aut üs resti-
tuendas esse. iam cum non primo statim obtutu intellegatur
utrum forma non aspirata an aspirata apta sit, duodecim dialo-
gorum eos locos, quibus ö vel is scribendum esse existimo, hie
indico: de prov. 2, 3; 3, 10; de const. sap. 4, 2; 13, 4; 14, 4;
de ira I 14, 2; II 3, 1; 6, 2°°); 29, 1; III 12, 4; 22,5; 28, 3;
34, 2; ad Marc. 20, 1; 22, 3; de trang. an. 10, 5; de brevit. vit.
7,5; 6; 10, 2; ad Helv. 5, 6. porro omnibus iis locis quibus.
ante hi qui aut his qui persona vel res aliqua memoratur ad
quam pronomina illa pertineant vel quibus pronominis is vis
demonstrativa non sufficere videtur velut de ira IL 2,2; III 31,3;
35, 57%) hi et his servanda esse pro certo haud affirmaverim.
nam de brevit. vit. 10, 2, etsi eadem huius loci ratio est atque
illorum, is Ambrosiani auctoritate confirmatur neque in his
minutiis scriptores prorsus sibi constitisse crediderim. hit vero
et his librariis deberi et ubique in % et üs mutanda esse nemo
negabit.

vu.
'Observationes de singulis locis criticae.

Oed. 642: te, te cruenta sceptra qui dextra geris,
te pater inultus urbe cum tota petam

et mecum Erinyn pronubam thalami traham
traham sonantis verbera (sic E), incestum domum
veriam et penates impio Marte obteram.

dam mandabat (v. Hermes XVII p. 365 adn. 1) et alii haud pauci. nam
Quintilianum Ciceronis imitatorem nesciisse quomodo is et hic differrent
nemo mihi persuadebit. contra apud scriptores historiae Augustae et alibi
formae hi et his recte defendi videntur atque in libris exeuntis antiquitatis.
mediique aevi talia ubique retinenda sunt.

69) peior his est in A, sed his scripsit m. 5., postquam ea quae m. 1.
scripserat ita delevit ut iam nihil dispiciatur. peior his P quoque habet.
peior hiis in L a Gertzio inspecto legitur.

70) simili loco qui est ep. mor. XIV 4, 4 Buechelerus retinuit: in his
erit beata vita, sine quibus non erit.. |

135

verba sunt umbrae Laii a Tiresia vocatae, in quibus aperte
corruptum est versus 645 initium. iure autem nuperrimus
editor triste nondum sanatae corruptelae signum ei apposuit.
nam neque virorum eruditorum coniecturae satisfaciunt, neque
ea quae in interpolatae recensionis (A) codieibus extant: ei
mecum herines (unde Avantius Erinnes) pronubas thalami traham,
traham sonantes verbera quicquam auxilii afferunt. nonne olim
fuit: torvam sonantem verbera? torvam iam supra (v. 590)
poeta Furiam appellavit. quod vocabulum ob simillimum et pro-
pinguum traham!) facillime in id quod E habet depravari poterat.
sonontem autem librarius, cum noto errore ad thalami pertinere
putavisset, in sonantis mutavit.

Oed. 906: — in ponto manus

movit implicitas puer (lcarus)

audacis viae comes audaz.
duplici modo in E corruptus est versus 908. nam et abundat
audax illud, quod a librario aliquo adiectum esse nemo non
videt et intolerabilis est primo loco positus spondeus et secundo
trochaeus. at friget quod : L. Muellerus excogitavit compos
audacis viae et solita felicitas Buechelerum compede a. v. coniei-
entem destituit, quia neque alae apte compes viae diei videntur,
neque quomodo verborum ordo turbatus sit intellegitur?). aegre
vero, cum Seneca ceteris in rebus fere totum se hic quoque ad
Ovidianam fabulae narrationem (met. VIII 183sq.) applicaverit,
praeceptorum volandi a patre filio datorum, sed ab eo neglecto-
rum mentionem desideres. itaque scripserim: haud viae docilis
comes. docilis viae dietum est ut docilis modorum, pravi, similia.
cuius construetionis ignarus cum librarius aliquis verborum ordi-
nem sic invertisset: haud docilis viae comes, postea, id quod

1) etiam h et r litterae facile confundi poterant, cum in scriptura
saeculi quinti ineuntis qua fragmenta Ambrosiana exarata sunt litterae h
haec forma K esset.

?) nusquam, quod sciam, Seneca in tragoediis participium implieitus
cum casu ullo coniunxit. v. Oed. 640: implicitum malum, Ag. 896: hostem
quaerit implicitus suum, apocoloc. 5, 3: vocem raucam et implicatam, ep. mor.
XVII 6, 18: inplieita solvere. implicitas autem manus ideo ille dixit, quia
alae taeniis per manus, bracchia, pectus circumductis corpori et patris et filii
alligatae erant. ostendit hoc nobilis pietura Pompeiana a C. Roberto in
Ephemeride archaeologica anni 1877 (XXXV) tab. I edita (= Baumeister
Denkmaeler vol. II tab. XXII) et luculentissime enarrata.

136

saepissime in R et E factum esse videmus, littera aspirata
evanuit et audociis mutatum est in audacis.

Agam. 484 Eurybates procellam, qua Graecorum Troia.
redeuntium classis oppressa erat, deseribens ventos omnes enume-
rat, quorum alter altero vehementius saevierit. ultimo vero loco
vehementissimum ponit Corum, de quo haeec dicuntur:

quid rabidus ora Corus Oceano exerens?

mundum revellit sedibus totum suis

ipsosque rupto erederes caelo deos

decidere et atrum rebus induci chaos.
displicet interrogatio illa, cuius similem apud Senecam vix re-
perias. una littera mutata elegans et concinna oratio existet:
gquin— — — - exerens mundum revellit e.q.s. v. Thyest. 990, ubi
enumeratis aliis prodigiis ultimo loco hoc deseribitur, ipse quin
aether gravis inter diem noctemque desertus stupet.

Here. Oet. 30 in tumoris et impudentiae plena oratione,
qua Hercules a love aut nova pericula aut caelum expetit, haec

extant:
— —- — si negat mundus feras,

animum coercam, redde nunc nato patrem

vel astra forti.
vocem coercam iam Etrusei librarius posito supra litteram «°)
corruptelae quodam signo depravatam esse significavit. pro qua
quod in A substituitur noverca, satisfacere non potest. legendum
videtur: coerce, quod ideo depravatum esse puto, quia in arche-
typo Etruseci alterius recensionis lectio, ut saepius usu venit, hoc

fere modo appieta erat: coerce. hine omissis vel non intellectis
litteris n et w monstrum illud verbi effecit librarius. potest
tamen etiam sie illud ortum esse ut is qui variam lectionem
addidit festinanti calamo an tantum modo enotaverit. sed quo-
cungue modo corruptela nata est, valde favet invento nostro
similis locus eiusdem tragoediae (262): vel si ferae negantur,
hanc animam, precor, converte in aliquod.

Here. Oet. 465: quas Pontus herbas generat aut quas

Thessala
sub rupe Pindus aluit ubı inveniam malum,
cui cedat ille?

®) nolo premere supra hanc ipsam litteram illud signum positum esse,
etsi idem v. 600 ei vocabuli awie litterae imponitur, quae corrupta est.

137

sunt haec Deianirae de Hercule verba. patet autem versum 466
qualis codieibus traditus est, gravi vitio laborare. quod nondum sub-
latum esse iure significavit Leo. nam Bentleii quoque coniectura alit
ubi, quae optima est prolatarum*), eam ob causam improbanda est
quod vix credibile est alt, praesertim cum praesentis temporis
forma generat praecedat, in aluit mutatum esse: itaque voculam ubz,
tanquam additamentum hominis alicuius, qui ignarus erat usus
Senecae saepissime interrogationis partieulas omittentis, eiciendam
esse puto. talibus interpolationibus ne E quidem liberum esse
undeeimus Hereculis prioris versus - aliague exempla ostendunt.
iam sie constitutus est locus ut verbum inveniam initio alterius
interrogationis positum eximiam quandam gravitatem habeat:

quas Pontus herbas generat aut quas Thessala
sub rupe Pindus aluit, inveniam malum,
cui cedat ille? (cf. Med. 707. 723).

Here. Oet. 1316. iis qui praecedunt versibus frustra roga-
vit Hercules Iovem et Minervam ut se doloribus atrocissimis
liberent. iam ad Iunonem preces suas convertit:

— — supplices tendo manus

ad. te, noverca, sparge tu saltem, precor,

telum (perire feminae possum manu)

iam fracta, iam satiata — quid pascis minas?
quid quaeris ultra? supplicem Alciden vides,
et nulla tellus, nulla me vidit fera

te deprecantem. nunc mihi irata pater

opus est noverca — nunc tuus cessat dolor?
nunc odia ponis?®

corrupta verba irata pater — quid enim in preeibus ad Iunonem
effusis sibi vult Iovis invocatio? — mutaverim in öirato patre.
nam in novercae nomine irae et saevitiae notio nunquam non
inest (ef. v. 271) et Hercules Iovem sibi iratum putat, quod se
neque tutatus neque precibus suis ut se interficeret obsecutus sit.
iam antequam eum rogaret ut se occeideret, de eo haec dixit
(1304): sive crudelis, pater, sive es misericors.

v. Leo Observat. p. 30. simile quoddam signum quod in codice F prioris
epistularum partis reperitur supra p. 38sq. memoravi.

*) v. Annales philologi 1882 p. 491. in eandem coniecturam iam ante
quam innotuit R. Peiperus incidit.

138

Here. Oet. 1831: HYL. debitos nato quidem
compesce fletus, mater Alcidae incluti.
non est gemendus nec gravi urgendus prece,
| virtute quisquis abstulit fatis iter:
1835 aeterna virtus Herculem fleri vetat.
[fortes vetant maerere, degeneres iubent.]
ALCM. sedabo questus vindice amisso parens?
HYL. terra atque pelagus quaque purpureus dies
utrumgque clara spectat Oceanum rota.
1840 ALCM. quot misera in uno condidi nato parens?
regno carebam, regna sed poteram dare. ©. q. 8.
sic verba poetae corrupta constituit Leo, qui post versum 1837
nonnulla excidisse putat et haec fere seribi vult: <non sola
maeres>: vindice amisso dolent, quod ad sententiam attinet,
rectissime, sed faeiliore, ni fallor, hac emendatione uti licet:
ALCM. sedabo questus? vindice amisso dolent (vel fortasse
adeo carent)
terra atque pelagus quaque purpureus dies
utrumque clara spectat Oceanum rota.
quot misera in uno condidi nato parens? e. q. 8.
sedabo questus interrogationem esse iam diu intelleetum est.
carent in simile vocabulum »parens paulo facilius mutari poterat
quam dolent, quamquam versus 1840 illo ipso terminatur. verba
autem illa terra -—- - - - rota inE — nam altera recensio ea
Alemenae continuat — Hyllo tum demum tributa sunt, cum dolent
aut carent iam in parens corruptum esset. deinde is qui hoc
feeit oblitus est significare a versu 1840 Alcmenae orationem
denuo incipere. regionem vero, qua purpureus dies utrumque
Oceanum clara rota spectare dieitur, Hesperidum insulam esse
existimo. |

‚transitum a tragoediis ad prosae orationis scripta Annaeana,
munit divi Claudii AtoxoXAoxdvrwcts, cuius unieum hunce
locum habeo quem hie corrigam. — acriter invehitur in senatu
caelesti divus Augustus in Claudium, ne inter deos reeipiatur
(11, 2): |
C. Caesarem non desiit mortuum perseguwi. occiderat ille
socerum: hic et generum. Gaius ÜCrassi filium vetuit
Magnum vocari: hie nomen illi reddidit, caput tulit.

139

non puto dici posse capuf ferre pro eo quod est caput praecidere.
ut autem, quod fieri vix posse credo, prorsus similia huius
usus exempla proferantur, pessime verbo simplici compositum
reddidit opponitur. sed viam veri inveniendi optimus codex S
monstrat. qui cum vocabulum caput hoc compendio: capt ex-
aratum habeat, quid facilius ante tulit excidere poterat quam
praepositio aps-? seripserat igitur Seneca: nomen illi reddidit,
caput apstulit.

de const. sap.?) 9, 1: aliorum omnium non consilia,
sed fraudes et insidiae et motus animorum inconditi
sunt, quos casibus (sapiens) adnumerat. omne autem
fortuitum circa nos saevit et in vitia.

cum probare studeat Seneca sapientem iniuriam non aceipere,
ultima verba sana esse nequeunt. quamquam enim circa cum
Pineiano in citra, praepositionem apud Senecam creberrimam,
mutare non licet (v. ad Marc. 9, 3), in proximis verbis his: ei
inuitia (sic AP) vitium inesse manifestum est. mihi in iis voces
et <sine> iniuria latere videntur. de re v. hunc ipsum dia-
logum 8, 2 sq.; 16, 2; de benef. II 35, 2; alios locos.

de ira I 20, 6 sqq.: nec est, quod existimes verum esse,
quod apud disertissimum virum T. Livium dicitur, 'vir in-
genii magni magis quam boni'. non potest istud separari:
aut et bonum erit aut nec magnum, quia magnitudinem
animi inconcussam intellego et introrsus solidam et ab imo
varem firmamque, qualis inesse malis ingeniis non potest.
terribilia enim esse et tumuliuosa et exitiosa possunt,
magnitudinem quidem, cuius firmamentum roburque bonitas

5) magna inter hunc dialogum et C. Musonii Rufi librum ei ypapıv
5Bpewg ypaerar eva 6 YrAöcopog, ex quo quaedam in Stobaei florilegio servata
sunt, similitudo intercedit, nisi quod pro philosopho Musonii Seneca ubique
Catonem habet. de const. 1, 3 haec extant: quod — — — (Cato) voces im-
probas et sputa et omnis alias insanae multitudinis contumelias pertulisset,
apud Stobaeum floril. XIX 16: @ yap naoyovtis tives Ößptlscher Soxodsıv, Todrwv
odötv elvar ÖBprv 7 aloxdvmv tols mäcyovatv. otov Aordopndivar N mamynvor 9
tunwohnvor, av ro yakenwrarov ninyat (nAmyn, quod editur, sic corrigendum
esse apparet ex iis quae sequuntur). ceterum apparet Senecam et Musonium
eodem auctore usos esse.

140
est, non habebunt. ceterum sermone, conatu et omni extra
paratu facient magnitudınis fidem. eloquentur aliguid,
quod tu magni <spiritus> putes, sicut C. Caesar, qui
vratus caelo quod obstreperet pantomimis -- -— —- - - ad
pugnam vocavit Iovem et quidem sine missione Homericum
illum exclamans versum: 1% w avdsıp’ 7) &yh a8.
totum exsceripsi locum, ut appareret erravisse Gertzium Kochium-
que post magni vocabulum animi vel spiritus inserentes vel id
in magnum mutantes. ostendit enim Seneca neminem magni in-
genii esse posse, nisi qui boni sit, idque Gai exemplo comprobat.
quare post magni vocem admodum similem ingeni exeidisse
multo videtur probabilius. |

de ira II 33, 6: contempsisset Romanum patrem, si sibi
timuisset: nunc iram conpescuit pietas.

dieta sunt haec de Pastore, splendido equite Romano, qui inter-
fecto altero filio a Gaio ad cenam adhibitus nullum doloris signum
ostendit, ne alter quoque iugularetur. quae verba Madvigius
(Advers. erit. IL p. 390) ita sanare conatus est ut contempsisset
tyrannum pater seriberet®). vereor tamen ut haec coniectura tam
certa sit quam ipse eam praedicat. negandum est futurum fuisse ut
Pastor Gaium contemneret, si sibi timuisset. neque enim unquam
timor contemptus est indicium. Romanus vero pater aptissime
mihi ille videtur dietus esse, quia praecedit Graeci patris, Priami,
mentio. sed deest nomen a quo accusativi pendeant. quod quale
fuerit ambigi potest. erat cum fretus simillimo loco de benef.
I 12, 2 imperator post patrem inserendum putarem. fortasse
tamen ante Romanum nihil exeidit nisi CO. hoc si inseruerimus,
non necessarium erit in eo quod sequitur enuntiato permitteret
cum Wesenbergio in permitteretur mutare.

de ira II 35, 6: postquam Seneca imaginem irae, qualem
ipse eam putet, deformavit, haec addit:
vel, si videtur, sit qualis apud vates nostros est,
sanguineum quatiens dextra Bellona flagellum,
aut scissa gaudens vadıt Discordia palla,
aut si qua magis dira facies excogitari diri adfectus potest.

6) similiter Guilelmus Gemoll, cuius coniecturam probavit Gertzius,
scribi voluit tyrannum Pastor. |

141

sic leguntur versus illi apud Vergilium Aen. VIII 702%):
et scissa gaudens vadit Discordia palla, quam cum sanguineo
sequitur Bellona flagello. ac ceterae quidem diserepantiae facile
eo explicantur quod Seneca poetarum versus plerumque ex
memoria non ex scripto libro afferre videtur®), sed aut ad se-
cundum versum pertinere nunquam credam. immo hoc modo
verba constituenda sunt: qualis apud vates nostros est

sanguineum quatiens dextra Bellona flagellum,
aut (seilicet qualis)

scissa gaudens vadit Discordia pallu.

sic priori aut bene respondet alterum in iis quae sequuntur
verbis: aut si qua — — = —- —— potest. v. simillimum locum ep.
mor. VI 1, 3.
de ira III 13, 1: pugna tecum ipse, si vincere iram non
potes, ne> te illa. incipis vincere, si absconditur, si
illi exitus non datur.

nullum vitii genus frequentius esse in Senecae codieibus quam
id quo verba quaedam ante vel post similia vieina omittuntur”)

”) omisit hunc locum in testimoniis Ribbeckius.

®) hoc de versu Georg. III 77 a Seneca ep. mor. XV 3, 68 allato coniecit.
Ribbeckius, qui in proleg. ad Verg. op. edit. mai. p. 202 sat multa exempla
ubi Seneca a recta lectione discedat collegit. neque tamen hinc sequitur ut
nullius plane pretii sint eorum locorum quos Seneca affert seripturae dis-
crepantes. immo duo metamorphoseon Ovidia versus melius apud eum servati
sunt quam in vetustissimis eius carminis codieibus. VI 56 sq. in illis haec
leguntur: inseritur medium radiis subtemen acutis, quod digiti expediunt
atque inter stamina ductum percusso feriunt (parent Bm. |.) insecti
pectine dentes. quae quamquam in epist. XIV 2, 20 more suo ita in brevius
contraxit: inseritur medium radıis subtemen acutis, quod lato paviunt
(pariunt B: corr. Gruterus) insecti pectine dentes, tamen pro pnviendi verbo
minus usitato a librariis feriendi positum esse apparet. similiter VI 67 id
quod nat. quaest. I 3, 4 libri E W servarunt usque adeo quod tangis idem
est, tamen ultima distant praestat Ovidianorum codicum scripturae tangit.

®) diei vix potest quantas turbas hic error in Senecae codicibus exci-
taverit. sed apud alios quoque scriptores interdum loci iam fere conclamati
facilı opera sic in integrum restituuntur. velut Suet. Vesp. 12: ac ne
tribuniciam quidem potestatem, patris patriae appellationem nisi sero
recepit post potestatem vocula statim interponenda est. egregie haec respondet
alteri adverbio sero; nec vero, quod G. Beckerus (Quaest. crit. de Suet. de
vita Caes. libris, Memel 1862, p. XIV) inserit, neque facile excidere poterat
negue aptum est, cum Vespasianus tribuniciam potestatem, in qua dignitas

142

nemo qui in eius libris criticen factitat ignorat. itaque hoc
quogue loco, qui ante Madvigium (II 392) ex codieibus sie
edebatur: pugna tecum ipse, si vincere iram non potes, te illa
incipit vincere. si apscondilur, -- - —- — ‚signa e.q.s. malo
post non potes verba non potest inserere quam ne te illa cum
illo seribere, quod similibus exemplis Annaeanis vix unquam
confirmabitur. comprobatur coniectura mea ea re quod in A post
potes litteram ? erasam esse Gertzius vidit. sie igitur locum
constituendum esse puto: si (fortasse praestat et si) vincere iram
non potes, non potest> te illa. incipis e. q. s. (ad verba
autem si — — — potes supplendum esse pugnando vel simile ex
is quae praecedunt vix est quod moneam.)

ad Marc. de consol. 12,3 de Mareciae filio Seneca seribit
haec:

iuvenis cito prrudens, cito pius, cito maritus, cito pater, cito

omnis officii curiosus, cito sacerdos, omnia tamguan

propero.

quamquam iam Fernandus Nonius Pineianus viderat tamguam
»ropera vel tam guam praepropera, quod est in libris recentiori-
bus, dici non posse, tamen Kochius demum, qui nimis violenter
praestantia inter tam et guam inculcavit, locum mutare ausus
est. at ante »ngua numquid facilius omitti poterat quam vocabu-
lum magna, quod in proximo enuntiato repetitur? seribo igitur
tam magna quam propera. idem adiectivum Madvigius (11475)
ep. mor. IV 31, 7 certa emendatione inter quoniam et animi
inseruit.
ad Marc. de consol. 18, 2: videbis nocturnam lunae suc-
cessionem, a fratermis occursibus lene remissumque lumen
mulantem et modo occultam, modo toto (tot A) ore terris in-
minentem.

imperatoria maxime posita erat, non sero acceperit, sed anno 70 p. Chr. n,
(cf, e. g. Wilmanns Exempla 2864). — in eadem vita 15 haec de Vespasiano
dieuntur: ceterum neque caede cuiusguam umquam iustis supplieüis inlacri-
mavit etiam et ingemuit, in quibus, si sententiam spectas, recte iam in recentiori-
bus libris laetatus post umquam suppletur. at nondum intellectum est inter qua
et iustis nihil facilius excidere potuisse quam gavisus. quod vero C. L. Rothius
laetatus est et scribi vult, miror eum hic usus Suetoniani, quo copula tertiae
personae singularis perfecti deponentis alicuius omittitur, immemorem fuisse.
deinde et multo melius hoc loco abesse quam addi quivis videt.

143

non memini unquam Senecam de ore Lunae, tanquam deae, loqui.
nec dubito quin scripserit orbe. v. Med. 97: cum Phoebe solidum
lumine non suo orbem circuitis cornibus alligat. Phaedr. 144: clarior
quanto (Phoebe) imicat orbe pleno. nat. quaest. VII 10, 2 lunaris
ılla orbita. VI 3, 3 plures solis orbes.

de trang. an. 9, 2: discamus continentiam augere, luxuriam
coercere, gloriam temperare, iracundiam lenire, paupertatem
aeguis oculis aspicere, frugalitatem colere, eliam si nunc
cultus pudebit eius populum.

ita verba constituit Gertzius. idem codicem A haec habere dieit:
etiam si mulos!®) pudebit ei plus, sed voculam si et primam
litterae m lineolam in rasura a manu prima, ut sibi visum esset,
scriptas esse et post mul supra versum litteram aliquam, ?t aut |,
quae ante adscripta fuisset, erasam esse. inP est: efiam simul
hos pudebit ei plus. in quibus nihil aliud delitescere videtur
nisi: etiam si multos pudebit eius. nam multos a Madvigio re-
pertum in dubitationem vocare non debebat Gertzius; e& plus
vero litteris vocabuli eius (eäus) hune in modum: e& us (ei ius)
diremptis ortum esse puto. templi eius commendaverat Madvigius,
eius cultus Kochius.

de brevit. vitae 18,4: maius quiddam et altius de te pro-
miseras. non derunt!!) et frugalitatis exactuae homines ei
laboriosae operae. tanto aptiora exportandis oneribus tarda
vumenta sunt quam nobiles equi, quorum generosam pernici-
latem quis umquam gravi sarcına pressit?

exportandi verbum locum hie habere iure Madvigius (II 400)
negavit. verum tamen ex non prorsus abiciendum, sed in
et!?) mutandum esse arbitror. ad Helv. de consol. 5, 3: ls
gravis est (fortuna), quibus repentina est: facile eam sustinet, qui
semper expectat. nam et hostium adventus eos prosternit, quos in-
opinantis occupavit. |

10) simulos (h manu secunda) A secundum Brancam et Bugatum habet,
quos quid in rasuris lateret bene dispexisse Gertzius dixit (praef. edit. p. D).

"!) derunt in A legitur m. 1., quod m. 3. in deerunt mutatum est.
v. supra p. 130 adnot. 61.

1?) simile vitium emendandum est ep. mor. XII 3, 40 in verbis: non
ex ebore santum Phidias sciebat facere simulacra, faciebat ex aere. cum
tantum praecedat, ante ex particulam et omissam esse patet.

144

ad Helv. de consol, 12, 1: ne me putes ad elevanda in-
commoda paupertalis, quam nemo gravem sentit, nisı qui pulat,
uti tantum praeceptis sapientium, primum aspice, quanio maior
pars sit pauperum, quos mihilo notabis tristiores sollicitioresque
divitibus: immo nescio, an eo laetiores sint, quo anımus eorum
in pauciora distringitur. transeamus ape spe non obvenia-
mus ad locupletes: qguam multa tempora sunt quwibus paupert-
bus similes sint?
nescio an locus conelamatus lenibus mutationibus sie sanetur:
a re saepe!?) non obvia, veniamus e.q.s. sententiarum igitur
nexum nanciscimur hunc: magna pars pauperum non fristior est
quam divites. at cum saepe illi quogue tristes sint, mittamus
hanc rem, veniamus ad divites. transeundi verbum etiam alibi
Seneca cum praepositione a coniunxit idemque eo magis ei hoc
loco facere licebat, quia id ad quod transitur proximis indicavit.

de benef. IV 5,3 inter dei beneficia enumerantur: lumina

haec amoenissimis flexibus campos cingentia, tlla praebitura

commercia via (sic NR alii) vasto et navigabili, cursu vadentia.
verba corrupta post Erasmum, qui commercüs viam seripsit, certa-
tim alii alio modo sanare conati sunt. quorum ultimus Gertzius
collato loco qui est nat. quaest. IV 2, 4 ad commercia viam legi
voluit. sed aliam eius rationem esse atque huius ipsis verbis
consideratis facile intellegetur: — — Nilus magnus magis quam
violentus egressus Aethiopiam arenas, per quas ad commercia Indici
maris iter est, praelabitur. verum tamen non necessarius est
numerus pluralis. alibi enim (de benef. VII 9,5) singulari ignotis
etiam ad commercium gentibus Seneca utitur. itaque faciliore
mutatione commercio viam restituendum esse puto.

de benef. V 6, 1: Alexander, Macedonum rex, gloriari
solebat a nullo se beneficis victum. non est, quod mimwus
anımi Macedonas et Graecos et Caras et Persas et naltiones
disceriptas in exereitum suspiciat, mec hoc sibi praestitisse
regnum a Thraciae angulo porrectum usque ad litus incogniti
maris iudicet: eadem re gloriarı Socrates potuit, eadem Diogenes,
a quo ulique victus est. |

quamvis codiecum lectionem districtas sine exercitum in diseriptas

in exercitum certis emendationibus I. F. Gronovius Gertziusque

18) saepe iam a Kochio inventum est.

145

mutaverint, displicet adhuc vox nautiones nude et sine ullo epitheto
posita. quae difficultas, si post illam omnes (omes vel oes) in-
seruerimus, facile tolletur. neque in eiusmodi hyperbole apud
Senecam, in philosophia declamatorem, offendendum est!?).
de benef. V 6, 2: Archelaus rex Socratem rogavit ut ad se
veniret: dixisse Socrates traditur nolle se ad eum venire, a quo
acciperet beneficia, cum reddere ıllı paria non posset.
iam ostendit Seneca paria atque adeo maiora beneficia Socratem
illi regi reddere potuisse et deinde (8 6) sic pergit:
Socrates parem gratiam Archelao referre non posset, sı illum
regnare docuisset? parum scilicet magnum beneficium a
Socrate accipiebat, si ullum dare Socrati potuisset. quare ergo
Socrates hoc dixit?
verba quae sunt: illum regnare docuisset unius codieis Trossiani
recentissimi et vetustarum quarundam editionum fide nituntur,
cum Nazariani prima manus haec exhibeat: si illum regnare
cetuisset si illum regnare luissei. quorum quamquam altera parte
nihil continetur nisi repetitio eorum quae praecedunt paululum im-
mutata!?), tamen quid priori faciamus non liquet. nam probato
illo docuisset nihil assequimur, quia hoc beneficium prorsus
diversum est ab iis, quae paulo superius Socrates in Archelaum
conferre potuisse dieitur. iam hoc Gertzius quoque perspexisse
videtur, qui aliud certe quid atque illud latere dieit, sedid quod
ipse scriptum fuisse coniecit: si illum regnare veluisset parum
gnarum? scilicet merito in margine tantum commemoravit. neque
vero opus est coniecturis. nam apud Abaelardum, qui totum
hunc locum in sermone XXXIIU (p. 592a ed. Migne) exscripsit,
haec leguntur: si illum negare vetuissei. in quibus omnia bene
se habent, nisi quod illum, ne ad Archelaum referatur, in ölle
eum mutandum et post id quod sequitur enuntiatum interrogationis
signum ponendum est. ad verbum autem negare beneficia, quae
Archelaus se daturum esse promiserat, supplenda sunt, cum $ 2
haec verba extent: primum in ipsius potestate erat non accipere et $6:

14) similia apud Senecam patrem in prima suasoria reperiuntur (cf. Leo
Observat. p. 149 sq.). ceterum eiusdem locum corruptum qui extat controv.
II 1, 13 non maria umquam ex colle vidisse lata (sedata OÖ. Iahnius, laeta
Haasius) collatıs filii verbis his (ad Marc. 17, 2) videbis -— - - stratam illam
famosam Charybdin ita emendandum esse puto ut scribatur vidisse strata.

15) N» et R nihil aliud praebent nisi: sö illum regnare uetuisset.

146
malınt ill nasute negare quam contumaciter aut superbe. praeterea
v.8 6: timuit fortasse ne cogeretur accipere quae nollet.
de benef. V 24 C. Iulio Caesari, cum in Hispania militans
talum sibi extorsisset, a milite quodam paenulam substratam et
aquam in galea oblatam esse narratur. huie postea apud illum
causam dicenti et, num se aut galeam illam agnosceret, inter-
roganti haec ($ 2) respondet Caesar:
quidni meminerim? et qwidem siti confeclus, qwia impeditus
ire ad fontem proximum non poteram, repere manibus vole-
bam, nisi Militio!°), homo fortis ac strenuus, aquam mihi in
galea sua attulisset.
quamquam propter totam narrationem et vocem manibus mani-
festum est posteriorem partem vocabuli impeditus ex pedibus
corruptam esse, tamen quid in «m lateat adhuc ambigitur. mihi
cam videtur restituendum esse, quae particula cum negatione
coniuncta aptissima est!”).
de benef. VI 12, 2: ille gw totus ad se spectat et nobis
prodest, quia alter prodesse sibi non potest, eo mihi loco est,
quo gwi pecori suo hibernum et aestwum pabulum prospieit:
eo loco est, quo qui captivos suos, ul commodius veneant,
pascit et opimos boves saginat ac defricat, quo lanista, qui
Jamiliam summa cura exercet aique ornat.
cur tandem, cum iam ante pecora memorata sint, denuo eorum
una cum captivis et loco nequaquam apto mentio inicitur? nam
eo quod pecoribus oves tantum, caprae, sues significatae esse
possint, nemo quisquam hoc excusabit. multo coneinnior et signi-
fieantior oratio evadet, si ante opimos particula ef? voculam ut
sic haustam esse statuerimus ut scribatur: qui captivos suos -— — —
pascit et <ut> opimos boves saginat ac defricat.
de benef. VI 14, 3: vendit mihi aliquis frumentum: vivere
non possum, nisi emero, sed non debeo vitam, quia emi. nec
quam necessarium fuerit aestimo, sine quo vieturus non fui,
sed quam ingratum (non gratuitum Gronovius), quod non
habuissem, nisi emissem, in quo invehendo mercator non cogitavit,
quantum ausıli allaturus esset mihi, sed quantum lueri sibi.

6) y. p. 18 adnot. 14.

17) jam voculam etiam ep. mor. II 1, 14 in his verbis: pudet me in
(tui Hauptius) sic tecum loqui pro eo, quod PA habent, in vel :di, quod est
in p Pr.b aliis, ponendam esse puto.

147
vocula sed neque in N neque in R extat. cum autem N non
cogitavit in praecedente versu supra ipsa verba mihi quantun
posita habeat, probabilius duco Senecam anaphora, quam valde
amat, usum scripsisse: non cogitavit, q. a. a. e. s., <cogitavit>
quantum lucerum sibi. similiter II 23, 2 scribendum videtur:
quidam nolunt nomina secum fieri, nec interponi pararios, nee
signatores advocarı, volunt> chirographum dare, vel_ chiro-
graphum dare <volunt>, ubi Madvigius sed voculam inseruit,
“Gertzius tamen.
de benef. VII 30, 2: quae ratio est exacerbare eum, in
quem magna contuleris, ut ex amico dubio fiat non dubius
inimicus et patrocinium sibi nostra infamia quaerat nec desit?
nescio quid est quod eum, cui tantum debuit, ferre non potu-
it: subest aliquid?
verba nec desit nullam sententiam habere Madvigius (II 424)
rectissime dixit, ante quem iam in recentioribus quibusdam libris
post illa voces qui dicat inserebantur. tamen hae vix intereidere
poterant. Madvigiana vero correetione nec dicere: nescio — —
potuit, recepta sententiam nanciscimur nimis contortam et intri-
catam. porro illa non sunt, ut is putat, eius verba, qui ingratun:
eum in quem beneficium contulit expertus iniuriam sibi factam
elevare conatur — nam eum de se tertia persona loqui absurdunı
est —, sed tertii cuiusdam hominis, qui, cum ingratus ille ei a
quo beneficium accepit convicietur, mirabundus in illa verba
prorumpit. hanc ob causam vocabulum vox (v. ep. mor. I 8, 7;
12,10; 111,17; bene idem Gertzius inseruit de tranqu. an. 11, 8)
finitimi verbi nescio initio haustum esse arbitror.
de clem. I 13, 4 Seneca postquam crudelem regem de-
scripsit, clementem et omnia eadem cura tractantem his verbis
1 opponit:
e contrarıo is, cui curae sunt universa, qui alia magis, alia
minus tuelur, nullam non rei publicae partem tamquam sui

nutrit, inclinatus ad mitiora --- - - —- - a lota ciwitale
amatur, defenditur, coltur.
miror neminem dum in verbis qwi alia magis - — tuetur offen-

disse. prorsus enim ea repugnant his: cwi curae sunt universa et

nullam non rei publicae partem tamquam sui nutrit. idem rex

qui haee faeit quo pacto alia magis, alia minus tueri i. e. negle-

gentiae, ne dicam iniustitiae, erimen in se suseipere potest?
10*

148

quare vitio ita medendum puto ut qui <Inon> alia magis
seribatur. non autem particulam etiam aliis locis, quibus rationes-
palaeographicae non adstipulantur, omissam esse ipsa haec para-
sraphus documento est: etiam iniquis non acerbus; adde de
benef. I 7, 1, ubi non ante recepturus in N omissum Vincentius.
Bellovacensis spec. hist. IX 106 habet et VII 29, ], ubi non
ante bene dudum adiectum est. — idem vitium de clem. I 16, 3
emendandum videtur. nam cum in N haec legantur:

tribunum centurionemque da saevum: desertores faciet, qubus'

lamen ıgnoscitur,
quis unqguam audivit iis militibus, qui ob centurionum saevitiam
signa deseruissent, praecipue in exereitibus Romanis, ignosci
solitum esse? immo notus est disciplinae eorum militaris maxime
in desertores rigor. ut unum exemplum afferam, Velleius II 85, 3
de Antonio dixit: imperator qui in desertores saevire debuerat,
desertor exercitus suis factus est. itaque hoc quoque loco vocu-
lam non post tamen addiderim. Wesenbergii vero coniecturam
ignoscetur eodem hoc loco a Gertzio receptam supervacaneam
duco. neque enim leges grammaticas Ciceronianas Seneca secu-
tus est. tempus autem praesens de industria, ni fallor, positum
hane vim habere videtur ut ignoscitur idem fere significet atque
ignoscv solet. v. de benef. I 2, 1: quwibus si detraxeris tudicum,
desinunt (desinent solus Guelferbytanus saec. XV) esse beneficia et
de clem. 1 6, 1: cogitato -—— -— — - ‚ quanta solitudo ac vastitas
futura sit, si nihil relinguitur (relinguetur Wesenbergius), nisi quod
iudex severus absolverit.

de clem. II 2, 1: tradetur ista animi tui mansuetudo diffun-

deturque paulatım per omne imperii corpus et cuncla wm

similitudinem tuam formabuntur.
post omne invenitur in N imne in R inme, quod ex dittographia
ortum esse vix credibile videtur. in mentem mihi venit Senecam
per omne immane imperü corpus scripsisse, et est illa vox, ut
in libris vetustis exaratur, una tantum littera minor quam imane.
praeterea maxime idonea hic est magnitudinis imperii Romani
commemoratio.

de clem. II 5, 2 Seneca, postquam narravit obiei Stoicis,
quod negarent sapientem misereri, negarent ignoscere, Sic
pergit:

149

haec si per se ponantur‘?), invisa sunt: videntur enim nullam
relinguere spem humanis erroribus, sed omnia delicla ad
poenam deducere. quod si est, quidni haec sit sapientia'?), quae
dediscere humanitatem iubet portumque adversus fortunam
certissimum mutuo ausxilio cludit?
taceo facile fieri posse ut verba haec: mutuo auxilio non in-
tellegantur, sed quaenam haec est imago portus (misericordiae), a
quo auxilia mutua prohibentur? non in portu, sed in alto auxilio.
opus est. quae difficultas facilius, opinor, quam Lipsii et Gertzii
coniecturis: multus ausıli vel mutuum auxilium vel mutuw ausıla
occludit sic removetur, ut mutua auxilia, quae est appositio
vocabuli portum, seribatur. simili modo corruptum esse locum qui
est de benef. IV 5,3 supra (p. 144) indicavi, sed eadem medieina
egent etiam verba quae extant IV 18,2: duas deus (hanc vocem in-
seruit Haasius) res dedit quae illum obnoxto (ita N ex correctura
eiusdem manus et R) validissimum facerent, rationem et societa-
tem. verisimilius puto ea ex illi obnoxia validissima orta
esse quam quod Lipsius voluit praepositionem ex ante obnoxia
excidisse.

epist. mor. II1,11: qwid facies lucri? tempus: multa inter-
venient quibus vicinum periculum ut prope admotum aut
subsistat aut desinat aut in alienum caput transeat. incendium
ad fugam patuit, quosdam molliter ruina deposuit, aliquando
gladius ab insa cervice revocatus est, aliquis carmfier suo
superstes fuit. |
scribo: vicinum velprope admotum malum aut e.q.s. vel voculam
tam saepe propter notissimum illud compendium u? cum partieula
ut confusam habent iam T et editiones quaedam vetustae, peri-
culum, quod in MW aliis post vieinum additur, cum neque in P
neque in p?°) legatur, librariorum additamentum esse in promptu
est. malum vero, qua voce etiam supra ($ 10) Seneca usus est,

18) nequaquam necessarium est hoc verbum cum Gertzio in ponuntur
mutare.

19) Madvigium Gertziumque, quia meliora non suppetunt, secutus sum.
in NR est: quidni haec scientia.

20) y. Aem. Chatelain in Revue de philol., nouv. ser. Paris 1877 tom. I
p. 117.

150

propter admotum facile omittere poterat oseitans seriba. post
vocabulum incendium erat, cum iam inserendum putarem, sed nune
collatis his locis: de ira I 13, 3 multi - meliores ad ferrum
‚fuere male sobrü et nat. quaest. III 16, 3 hiems numquam ab-
erravit: aestas suo tempore incaluit: autumni verisque ut solet?!)
facta mutatio est: tam aequinoctium quam solstitium suus dies rettulit
necessarium esse nego. saepius enim usu venisse ut incendium
ad fugam pateret tempore perfecto, quod hie aliisque similibus
locis fere vim aoristi gnomiei Graeei habet (v. de ira II 17, 1,
ubi nihil mutandum est; IL 34, 4; ep. mor. IX 3, 19; ef. supra
p. 19 et p. 99 adnot. ad versum 9) signifieatur. contra iis loeis,
quibus partieulae temporales saepe, aliquando, nunguam similesque
adieetae sunt, etiam tempore praesenti Seneca utitur, ut de ira
118,2: saepe infesta (ira) patrono reum damnat et ib. 13, 3 suepe
validiores furor reddit, ubi Gertzius coniecturam non necessariam
reddidit protulit.
ep. mor. II 4, 7: quicguid bene dietum est ab ullo, meum.
est. sicut quoque ab Epicuro dietum est: si ad naturam
vives, numquam eris pauper: si ad opimiones, numquam eris
dives.
vitiosa sunt verba sicut quoque, quae sie leguntur in Ppg Pr.b
A aliis, neque aut in libris recentioribus (sic quoque, quod GT
R V; sicut id, quod eı&ro), aut ab Haasio (sicut quod) faeilibus
remediis curata sunt. equidem illud (illuf) post sicut omissum
esse puto. saepe enim Seneca pronomine ;lle ibi utitur, ubi florentis-
aetatis scriptores hic habent. suffieciunt exempla quae Rauschnin-
gius De latinitate L. Annaei Senecae philosophi Regim. Pruss. 1876
p. 68 sg. collegit.
ep. mor. II 5, 3: paupertas expedita est, secura est. cum
classicum cecinit, scit non se peli: cum aliqua conclamatio
est, quomodo exeat, non quid efferat quaerit.
quid sit aliqua conclamatio neseio et neseivit Fernandus Nonius
Pincianus, qui cum in libro quodam suo aligua vi conclamatum
est invenisset, alicubi conclamatum est seribendum esse suspicatus
est. at neutra scriptura firmo utitur fundamento. nam aligua

1) ut solet ex B recentioribusque receperunt Fickertus et Haasius.
codicum L (v. G. G. Mueller De Senecae quaestionibus naturalibus p. 32)
et Parisinorum 6628 et 8624 scriptura haec est: unde solet. E habet:
unde solent.

conclamatio ex vetustis codieibus non legitur nisi in P, qui inter-
dum cum recentioribus faeit, et Pinciani codex ille, cum simile#
lectiones in Coloniensi et duobus Leidensibus extent, ex recenti-
orum numero videtur fuisse. contra aligua conclamala est habent
p g (aliquo conclamato p prima manu, cf. Chatelain p. 119) MW
Pr.b?2), optimae notae libri. iam facile apparet aliqua vel aliquo
ortum esse ex compendio voeis aligquando male intellecto (ak-
qua vel aliguo) et a Seneca conclamatum est seriptum fuisse,
quod tum demum, cum aliqua scriptum erat, in conclamata est
mutatum est.

ep. mor. III 3, 11: mihöi crede, Lucili, adeo mors timenda

non est, ut beneficio eius nihil timendum sit.

ita haee habent p A, anteferendum timendum sit PMWE. apparet
igitur in illis vocem anteferendum, cum non intellegeretur &
librariis, omissam esse. nam quod Schweighaeuserus dixit ante-
ferendum invectum esse a librario aliquo, qui beneficio pro tertio
casu habuisset, vix probabiliter excogitatum videtur. itaque ut
Lipsius putat, genuina lectio in verbo anteferendum latere videtur,
sed displicet in eius invento a te verendum limendumve sit, quod
verba non necessaria «a te — praestat tibi — et Limendumve
adieiuntur. praeterea particula ve ex vetustioribus libris nisi in
Pr.b Lz non invenitur. quare cum anteferendum, quia sententiarum
nexui non convenit, retineri nequeat, malo fimendum, quod in P
expunctum est, secludere et ante (i. e. ante mortem) verendum
sit seribere. v. ep. mor. II 2, 10 et Phoen. 492?°).
ep. mor. III 5, 8: desinere iam volebam et manus spectabat
ad clausulam, sed conficienda sunt sacra?*) et huic epistulae
viaticum dandum est. puta me non dicere: unde sumpturus
22) de A v. supra p. 56 adn. 45.

23) simili modo emendandus est hic Apuleii locus (metam. VII 18):
sed occipiens a capite, immo vero et ipsis auribus, totum me compilabat

cidit
eidit (sic F) fusti grandissimo. scriptum erat in archetypo: cpilabat ita,
ut concidit — sic enim legendum — explicatio verbi inusitati compilabat

esset. cf. Lucian. Luc. vel asin. 30: ovvixontz ne tw Eölw. simplex autem
verbum pilabat etiam apud Petronium 44 (p. 49, 5 ed. mai. Buech.) inter-
polationis ansam dedit.

24) mutare non licet hanc vocem cum Madvigio (Il 472) in aera. mos
enim erat Senecae, ut unicuique epistulae ad Lucilium datae sententiam
aligquam adiungeret. itaque sacra eandem vim hic habet atque sollemnia.
cf. II 1,13: resolvenda est (epistula), uf cum sollemni ad te munusculo veniat.

152

sum muluum? scs cuius arca ular. expecta me pusillum
et de domo fiet numeratio, interim commodabit Epicurus, qui
art: meditare mortem, vel, si commodius sit transire ad nos.
hie patet sensus: egregia res est mortem condiscere.
Epieuri sententiam hoc modo a se emendatam esse putat Mad-
vigius (I 117sq. = Annal. philol. Dan. 1 43 et 174): meditare
mortem, vel, si commodius sie transire ad nos hic potest sensus e. Q. 8.
neque tamen mihi persuasit vir acutissimus Senecam dubitasse
de tam simpliei, ne dicam, vulgari sententia ex Graeca lingua
in Latinam vertenda, aut pro eo, quod ita exprimi solet: ex
Graeco .sermone in nostrum transferre tam mira et contorta verba
posuisse. multo facilioribus remediis res administrabitur, si vel
pervulgato errore ex ut corruptum esse putaverimus et particulam
st, quae non raro a librariis adiecta est, cum codice P omiserimus.
nos vero non in divos, quod Haasius scripsit, sed in deos corri-
gendum est. quod vitium sie ortum esse existimo, ut cum prae-
cedente vocula ad littera d semel tantum exarata esset, eos in
nos mutaretur. quare quae recuperamus verba: meditare mortem,
ut commodius sit transire ad deos optime illis: egregia res est
mortem condiscere respondent. hac enim sententia Epicurus, quem
acerrimum immortalitatis animorum adversarium fuisse reete
Madvigius dieit, non opinionem suam de ea re profert, sed
meditationem mortis rem tam egregiam et divinam dieit, ut qui
eam exerceat, ad deos aspirare videatur. cf. verba epistulae
eius ad Menoeceum datae (Diog. Laert. X 135) haec: on9&y yap
Eoıxe Yynro Cpw Cav Avdparnos Ev Adavituls aryarolc.
ep. mor. IV 1, 6 — — mors adeo extra omne malum_ est,
ut sit extra omnem malorum metum. haec ego scio et saepe
dicta et saepe dicenda, sed neque, cum legerem, aeque mihi
profuerunt, neque cum audirem iis??) dicentibus, qui negabant
timenda, a quorum metu aberant: hic vero (Bassus Aufidius)
plurımum apud me auctoritatis habut, cum loqueretur de
morte vicina. dicam etiam quid sentiam: puto fortiorem eum
esse, qui in ipsa morte est quam qui circa mortem.
mors enim admota etiam inperitis anımum decdit non vitandı
inevitabiha. sic gladiator tota pugna Timidissimus iugulum
adversario praestat et errantem gladium sibi adtemperat.

?5) his vulgo, diis p (v. Chatelain p. 132) Pr.b M W A, quod correxi.

at illa, quae in propinquo est utique ventura, desiderat lentam

anımi firmilatem, quae est rarior nec potest nisi a sapienle

praestari. :
enuntiatum quod est: puto fortiorem — — nortem, ut nune legitur,
verbis quae sequuntur prorsus repugnat. nam cum his narra-
tum sit etiam timidissimos gladiatores in ipsa morte iugula ad-
versariis fortiter praebuisse, illie fortior dieitur is, qui in ipsa
morte sit quam qui circa mortem. deinde etiam Bassus nondum
erat in ipsa morte, sed loquebatur de morte vieina. quae diffi-
eultates facili paucorum verborum transpositione amoventur:
pP. S. e. e., qui circa mortem est quam qui in ipsa morte.
aut aberraverunt librarii oculi ab altero qgwi ad alterum, aut de
industria membrorum ordo inversus est ab eo, qui paradoxon
hoc non intellexerat. simili modo?®) turbata sunt verba quae
extant V 4, 2: vellem, inquis, magis libros mihi quam consilium
dares, ut recte a Pinciano et in recentioribus quibusdam libris
seripta sunt, cum Pp alii habeant: consilium mihi quam libros. —
paullo inferius nescio an pro adiemperat (adtemptatur p) ad-
temptat legendum sit, quod cum similiter dietum sit atque
frequens hac in locutione intentandi verbum, altero, cuius hac
significatione usurpati unum hoc exemplum in lexieis affertur,
longe aptius videtur.

ep. mor. V 9, 3: quwiequid temporis transüt, eodem loco est:

pariler aspieitur (sie p secundum Chatelain p. 129), una

tacel. omnia inde profundum cadunt.
inde profundum in pM W aliis extat, nisi quod in M litteras de
manus secunda expunxit. paullo magis depravata est alterius
Parisini P scriptura: omnia de profundo cado (cadum m. 1. ut
videtur) cadunt. vera autem lectio in idem p. videtur esse, quae
optime cum iis quae praecedunt verbis eodem loco et una con-
einit?”),

6) apud Ampelium XVI4 verba sic constituit Woelfflinus: Perses,
Philippi filius, cum maximis copiis Macedoniis * * et cum in Graeciam im-
petum fecisset, cum inanibus elephantorum simulacris - -— - victus - - — Pro-
fugit. videtur duplex cum librario fraudem fecisse et seribendum esse: P.- -
cum m. c. M. et cum inanibus e. s. cum in Graeciam i. f., e. Q- 8.

°°) similis error nondum emendatus est apud Petronium 116: qui vero
nec uzxores unquam duzxerunt nec proximas necessitudines habent, ad summos
honores perveniunt, id est soli militares, soli fortissimi atque etiam innocentes

154

ep. mor. VI 1, 4: quae putas me passum, dum per aspera
erepo, dum viam quaero, dum facio? incredibilia sunt, quae
tulerim, cum me ferre non possim. illud scito Ulixem
non fuisse tam irato mari natum, ut ubique naufragia faceret:
naustator erat.
cum possim praecedente voce fuleriumn, ut nunc quidem verba
leguntur, tolerari nequeat, ab Haasio in possem mutatum est. at
aliter prorsus res se habet. nam ut taceam sie quoque sensum
verborum cum mm. f. n. p. non meliorem evadere, cur tandem
efferre, quod est in P, retineri non potest? quod si eandem
notionem atque eloqui, ut saepissime usu venit, habere statueri-
mus, distinctione paululum immutata, nulla difficultas remanebit:
incredibilia sunt, quae tulerim. cum efferre (i. e. eloqui) non
possim, tllud scito e.q.s. quam facile vero fieri potuerit, ut verba
cum efferre in cum me ferre, quae p habet (Chatelain p. 130),
corrumperentur, nemo non intellesgit.
ep. mor. VI 7, 4: tamen ego non immerito dixeram cepisse
me magnam ex epistula tua voluptatem. quamvis enim ex
honesta causa inperitus homo gaudeat, tamen adfectum eius
inpotententem et in diwersum statim inclinaturum voluptatem
voco :opimione falsı bomi motam, immoderatam et immodicam.
honesta est Lipsii coniectura ab omnibus recepta pro vitiosa
codieum lectione homine ista vel nomine ista (ita LB). at propius,
opinor, ad traditae lectionis vestigia accedemus, si non iniusta
posuerimus, quod mihi quidem de imperito homine accommodatius
videtur dietum esse quam honesta. |
ep. mor. VIL 5, 16: uror, sed invictus. quidni hoc??) opta-
bile sit? <(optabile”> autem, non quod urit me ignis, sed
quod non vincit.
sie locum Fickerti copiis usus constituit Haasius. vocabulum
autem codice p (v. Chatelain p. 138), qui hoc optabile autem
non habet, confirmatur, copula sit codice M aliisque, in quibus

habentur. mendum latitare recte suspicatus-est Buechelerus, cum ad id est
adnotaret: ‘et’ praestat. quid vero facilius in zd est corrumpi poterat quam
idem? porro melius haud dubie est eo, quod in apographo Memmiano
legitur hii.

28) vocula hoc iam in editione quadam anonyma saeculi decimi quinti
exeuntis (X apud Fickertum) omissa et ab Haasio uncis inclusa est. tamen
cum in pM aliis extet et tolerari possit, quid est cur eam eiciamus?

haee extant: hoc optabile sit non e.q.s. ego malo corrigere: quidm
hoc optabile sit? <est> autem e.q.s. nam opfabile addi nequit,
cum vix copula earere possit. est autem post sit multo facilius illo
omitti potuisse patet.

ep. mor. VII 6, 3: nune ad illud revertor, quod suadere tibi
coeperam, ut otium tuum ignotum sit. non est quod inscribas
tibi philosophiam. atque etiam aliud proposito tuo nomen
inpone: valetudinem et inbecillitatem vocato (uoca p solus,
uocato M Arg.b L 9 alii) et desidiam.

in verbis philosophiam. atque etiam aliud, in quae Haasius codices
quosdam recentiores secutus vulgatam scripturam philosophiam
'atque otium. aliud mutavit, p habet: aut qui etiam, M: at qui
etiom. afttamen neutra lectio ab editoribus recepta probari
potest. nam voculae afque etiam supervacaneae et ineptae sunt.
otio vero ipsius otii nomen praetendi posse quis credat? praeterea
aliorsum ducunt vetustissimorum codieum vestigia. seriptum fuisse
puto: philosophiam aut quietem. aliud e. q.S.

ep. mor. VII 1, 24 sermo est de morte voluntaria:
nihil opstat (sie p secundum Chatelain p. 139) erumpere et
exire cupienti. in aperto nos natura custodit: cui permittt
necessilas sua, ceircumspiciat exitum mollem. cw ad manum
plura sunt, per quae sese adserat, is delecium agat el, qua
potissimum liberetur, consideret. cui diffieiis occasio est, is
proximam quamque pro optima arripiat (sie p ex Chatelainii
collatione et M), sit licet inaudita, sit nova.
solus P pro tertio cwi habet acuit, sed tanta est eius libri auctori-
tas ut huie lectioni, quae iam per se ipsa nullam interpolationis
suspiecionem movet, aliquid subesse videatur. quare Senecam at
cui, quod sententiae egregie convenit, scripsisse conicio.
ep. mor. X 1, 4: iter imperfectum erit, si in media parte
aut citra petitum locum steteris, vita non est inperfecta, sv
honesta est. ubicumque desines, si bene desinis, tola est. saepe
autem et fortiter desinendum est et non ex maxımis causis:
nam nec maximae sunt, quae nos tenent.

inter nec et maximae in PL legitur ei, quod in eae, pronomen
hoc loco necessarium, mutandum esse arbitror. simile quid is
fortasse legebat, a quo manus secundae saeculi XI correctiones
in M profeetae sunt. nam supra vocem nec seripsit: wel heae.

156

ep. mor. XV 2, 38: in hac re dissentio a Posidonio, qui:
non, inquit, probo, quod Platonis legibus adiecta principia
suni. legem enim brevem esse oportet, quo facilius ab im-
peritis teneatur. |
pro qui: non, inquit probo, quod, quae est Mureti conieetura, B
primo scripsit: qui pro quod omissis reliquis. sine dubio autem
ab hac lectione profieisceendum est, cum eo, quod in B postea
demum ante quod insertum est et in A statim scriptum, addi-
tamentum librarii alieuius esse verisimile sit. quamquam quo-
modo ea, quae Muretus supplevit, exeidere potuerint, neque ego
intellego neque intellexisse videtur Buechelerus, quippe qui in
adnotatione Useneri inventum vitupero commemoret. at nonne-
facilius restituitur: qui: <ım>pro<bo, inguit> quod? in
quibus primam verbi improbo (ipbo) syllabam vieino qw et in-
quit (1gd) eo, quod sequitur guod (gd’), hausta esse puto.
ep. mor. XV 3, 16: inde (ex cibo per artem voluptatem-
que corrupto) suffusio®®) luridae bilis et decolor vultus?®)
tabesque in se putrescentium dentium?‘) et retorridi digiti
articulis obrigescentibus nervorumque sine sensu iacentium
torpor aut palpitatio corporum sine intermissione vibrantium.
Schweighaeuserus cum hie non de totis corporibus, sed de SINgU-
lis eorum partibus agi vidisset, induxit corporum. sed cum ditto-
graphia vocum iorpor aut vix esse possit, assentior Windhausio
corruptam eamı vocem dicenti. quod tamen eidem olim extitisse
persuasum est cordum, id ideo reiciendum est, quod, ut ante
venter, bilis, vultus dietum erat, sic huius quoque vocis numerus
singularis necessarius erat. ego tororum emendandum puto,
quod vocabulum, cum modo nervorum mentio faeta sit, hie aptissi-
mum est et crebrum apud Senecam??).

ep. mor. XVI 2,10: omne tempus Clodios, non omne Catones
feret. ad deteriora??) faciles sumus, quia nec dux potest nec

°°) v. &. Windhaus Varietas lectionis ad Senecae epist. e cod. Bamb.
enotata, Darmstadtii 1879 p. 15.

0) v. Windhaus I. s. |

®1) dentium deest in codd., rectissime supplevit Kochius in Annali
philol. 1875 p. 723.

92) v. Haasii indicem i. v.

#8) e, quod post hanc vocem in B legi Windhaus p. 20 refert, fortasse
ex enim natum est.

157
comes deesse et res ipsa eliam?*) sine duce, sine comite pro-
cedit. non praenuntius tanlum ad vitia, sed praeceps et,
quod plerosque inemendabiles facit, omnium aliarum artium
peccata artificibus pudori sunt offenduntque deerrantem, vitae
peccata delectant.
quamguam varlis modis viri eruditi vocem corruptam praenuntius
emendare conati sunt, inter omnes convenit in priore eius parte
adiectivum pronum, quod recentiores libri nonnulli praebent,
delitescere. id quod ea re confirmatur, quod Windhaus p. 20 inB
litteras ae in rasura exaratas esse dieit. de posteriore illius
vocis parte valde dubitatur, neque ex coniecturis adhuc prolatis:
Haasii pronum euntibus, Lipsii non pronum est tantum ad, Wind-
hausii non per pronum tantum ad vitia venitur, sed per praeceps aut
non prona est tantum ad vitia via ulla satis probabilis videtur
esse. fortasse Seneca scripserat pronus animus et ante ei quod
vel alibi z2 vel est posuerat.

ep. mor. XVI4, 25: illud nullo modo probo, quod ait Metro-
dorus, esse aliquam cognatam tristitiae voluptatem. hanc esse
caplandam in eiusmodi tempore. ipsa Metrodori verba sub-
scripsi. MHTROAOROY EIICTOA»®NT POC THN AAAFE-
A®HN ECTIN FAP NOC HAONHN KYTTHCOYTTEIN
KATA TOYTON TON KATPON. de quibus non dubito
quid sis sensurus. quid enim est lurpius quam captare in
ipso luctu voluptatem? e.g. Ss.
affert Seneca contra morem suum, qui is est ut Graeca omnia
vertat, ipsa verba Graeca Metrodori. sunt autem ea, id quod
semper fere in codieibus Latinis accidit, pessime habita a librariis
linguae Graecae ignaris. ad quae restauranda cum viri eruditi
ante Schweighaeuserum recentioribus codicibus usi cssent, vix
quidquam certi expiscati sunt nisi in initio Metrodori nomen et
in fine zarı rodrov töv xaupov??). plura Schweighaeuserus, qui
primus codicem A adhibuit, dispexit, cum sie seriberet: Mrtpo-
SRpd ERLSTOAOY X TpOc Tv Adereiv. Eotıv ap me Ada surrevns
180v7, Tv wOvnyersiv Kata Todroyv ov zatpöv. hunc fere secuti sunt
Fickertus et Haasius, male reliquit Ianus, qui, ut alia taceam,
vocabulum poeticum äprioc Metrodoro obtrudere conatus est.

##) v. Windhaus |. s.
95) haec primus I. I. Scaliger invenisse videtur. cf. Gruteri adnotat.

158

ego Denecae interpretationem Latinam et codieis B vestigia
v. Windhaus p. 21), quantum fieri potest, seceutus haec fere olim
scripta fuisse existimo: Matpoönpon ExıstoAav apös viv Adermyv3e)-
Sotıv Yap mWs 10V Ts ooyy<ev>is May‘ Ünpencov tabr>nv
KAT Todrov Toy xorpov. atque hoc quidem paene certum est in
1IOC zus latere, sicut supra in nomine Myrpoöspov O pro w
posita est, incertum quomodo ultima Metrodori verba lacunosa
in B et valde corrupta restituenda sint. eodem enim iure quo
UmpEDTEov toabrnv restituere licet, contendas in OYTTEIN infiniti-
vum latere et 7v del Impeberv scribendunm esse. praeterea dubito
num Graecum $npeberv Latino capiare prorsus respondeat?”).

ep. mor. XVII 2, 13: ad gloriam aut famam non est satis
umus opimio. vlhe (apud bonos) idem potest una sententia
quod omnium, quia omnium, si perrogetur, una erit: hic diversa
dissimilium iudieia sunt, dissimiles adfectus. dubia omnia in-
venies, levia, suspecla. putas iu posse unam ommium esse
senlentiam? non est unius una sentenlia: illi placet verum,
verilalis una vis, una facies est: apud hos falsa sunt, quibus
adsentiuntur. numquam autem falsis constantia est: voriantur
et dissident.
vix credibile est verba non — sententia, quae contrarium plane
ei quod desideratur exprimant, tam diu in exemplaribus servari
potuisse. sed omnia bene procedent, si ante unius voculam
nisi posuerimus, sk autem in üllis velöllic mutandum esse puto.

\ ep. mor. XVII 1, 22: unus est enim huius vitae fluctuantis
et turbidae portus eventura contemnere, stare fidenter ad-
partum. tela fortunae adverso pectore excipere, non latitantem
nec tergiversantem.

adapertum Trillerus seripsit in Observationibus ceriticis Franco-
furti a. M. a. 1742 emissis p. 178 sq., apertum Schweighaeuserus.
sed eandem vim habet adverso pectore et sine dubio Seneca illud

#6) si numerus excidit, malo eum post hanc vocem inserere, non ut
Schweighaeuserus vult post entsroAwv. sed fortasse necessarius non est.

°7) jam scripta haec erant, cum inspecta, quam neglegere non debueram,
Dueningii commentatione hac: De Metrodori vita et scriptis, Lipsiae 1870
p. 45, ab hoc Metrodori fragmentum similiter tractatum esse vidi. sic autem
ıd conformandum esse putat: Mtpoöupov Emıstoläav 0 ray npös hy Adekenv-
Ectv yap tie Mdovn CH Abm coryevig" Impeortov tabenv Rarı tobrov Toy WALDOV.

159

cum iis quae sequuntur coniunzisset. forsitan ipsa seriptoris
manus sic restituatur ut seribamus: stare fidenter adparatun:
iela -— — — excipere. v. Ilias Latina 798 sq.: totamque incendere
classem apparat”?). idem verbum reperitur in periochae Livianae
libriı XXXV verbis ultimis his: adparatum belli (lege: bellum‘
ab Antiocho conlıinet.

ep. mor. XIX 2, 4: quidns contenius sit (philosophus)
usque crevisse, quo manus forluna non porrigit? ergo et supra
humana est et par sibi in omm statu rerum, sive secumdo
cursu vita procedit, siwe fluctuatur per adversa ac chfficila.

cum et, quod AB ante per inserunt, neque interpolationis speciem
habeat neque pro etiam dietum esse possit??), verbum it eo
haustum esse arbitror. accedit quod praeter hunc unum nullum
alium locum novi, ubi verbum fluctuandi cum praepositione per
coniunctum sit. apud Plinium demum maiorem circa ab eo
pendet. scribo igitur: fluctwatur et <i> per adversa e. q.S.

ep. mor. XIX 5°), 17: L. Arruntius, vir rarae frugaktatıs,
gui historias bel Pumici seripsit, fuit Sallustianus et in illud
genus nitens. est apud Sallustium: exercitum argento fecit,
id est pecunia paravit. hoc Arruntius amare coepit, poswit
illud omnibus paginis. dieit quodam loco: Hiero, rex Syracusa-
norum, bellum fecit. et alio loco: quae audita Panhormitanos*')
dedere Romanis fecere.

8) ac paratum video Guilelmum Gemoll in Adnotationibus eritieis in
Senecae episiulas morales programmati gymnasii Cruciburgensis anni 1886
adiectis et bonae frugis plenis p. 20 commendavisse. at amat Seneca
asyndeta neque apte coniungitur adverbium cum adiectivo.

*%) ne in his quidem verbis, quae XIX 5, 10 leguntur: cum adsuevit
animus fastidire, quae ex more sunt et illi pro sordidis solita sunt, etiam in
oratione, quod novum est, quaerit et modo antiqua verba alque exoleta revocat
ac profert, modo fingit et ignota ac deflectit, particulam et pro etiamı
positam puto. itaque vocula nova post similem modo excidisse videtur, qua
inserta duo apodosis membra prorsus sibi respondent.

#0) ejusdem epistulae locum multum tentatum ($ 6): non aliter quamı
in mimo divites fugitivi solent fortasse recte Kochius |. c. p. 726 mutavit:
n. a. q. i. m. induti esse fugitivi s. sed nollem hac occasione oblata Apuleii
verba met. VII 9: sumeret abiecto centunculo divite in suspicionem vocasset.
divitem centunculum Apuleius ideo vocare poterat, quod magnum auri pondus
eo occultatum fuisse sub finem praecedentis capitis narraverat.

“)\v. supra p. 127.

160

credo Senecae mirum dicendi genus Arruntii visum esse, numquam
credam eum tam ineptum fuisse ut non diceret, quem Panormi-
tanı Romanis dediderint. saltem debebat: P. dedi R. f. praeterea
Seneca omnibus his loeis nihil aliud probare studet nisi Arrun-
tium faeiendi verbo perperam usum esse. id quod iam recentio-
rum codieum RPs librarios offendit, qui se dedere seripserunt.
verum multo facilius se post dedere omitti poterat. idem vitium
XX 5, 12 extat, ubi post spargere se omissum est.

ep. mor. XX 5, 9 Seneca lychnobios haec dicentes faeit:

res sordida est trita ac vulgari via vivere: dies publicus re-

inquatur: proprium nobis ac peculiare mane fiat.
patet male diei publico proprium ae peculiare mane, partem toti,
opponi. porro codex p non habet proprium, sed proprius similiter-
que B et alii propius. itaque iam Schweighaeuserus scripsit:
proprius nobis ac peculiaris (i. e, dies) mane fiat. at ne. sie
quidem, quid mane illud sibi velit, intellegitur. quare mane fiat
ex verbo maneat, quod syllabis male divisis sic exaratum lege-
batur: mane at, ortum esse puto. optime enim hoc respondet ei
quod praecedit relinguatur. peculiaris autem in peculiare noto-
assimilationis vitio propter praecedens vocabulum mane muta-
tum est.

ep. mor. XX 6, 3: necessarium est parvo adsuescere.
multae difficultates locorum, multae temporum etiam locu-
pletibus et instructis a duobus optantem prohibentes oc-
current.
ex corrupta lectione, quam neque Haasius emendavit, cum a
communibus, neque Madvigius, cum adversus optata scriberet, ab
omnibus (l.e.rebus) facillime videtur eliei posse. ereber autem
est inde a Cicerone partieipii instructus cum Praeposkigne ab
coniuncti usus.
ep. mor. XX 6, 15 Seneca Stoicos de Sale haee
dicentes facit:
solus apte ad hanc artem (amorem): aeque conbibendi et
convivendi sapiens est peritissimus.
post Schweighaeuserum apte in aptus mutari solet. at nonne et
facilius et aptius aptus est (apt; e) substituetur? v. supra p. 83.
ep. mor. XX 7,5: quid, si quis vellet non oculis, sed tactu-
minuta discernere? subtilior adhuc acies nulla quam.

Ian

oculorum et intentior= daret bonum malumque dinoscere.
vides in quanta ignorantia veritatis versetur et quam humi
sublimia ac divina proiecerit, apud quem de summo bono
maloque iudıcat tactus.
sic haec verba Haasius, qui de restituendis iis desperasse el:
edidit. post quem Madvigius (Il 516) subtilior adhuc acies multo
quam oculorum et intentior reformidaret seribi iussit, rectissime
quod ad multo pertinet. reformidaret vero et nimis quaesitum
videtur et a tradita scriptura nimium discedit. _mihi in mentem
venit debet, quod paene in ipso codice B (v. Windhaus p. 44)
extat, in quo prima manu deret, secunda daret exaratum est.

ep. mor. XX 7, 12: quod autem hoc (hominis) bonum?
dicam: liber animus, erectus, alia subiciens sibi, se nulli.
hoc bonum adeo non recipit infantia, ut pueritia non speret,
adulescentia inprobe speret: bene agitur cum senectute, si
ad illud longo studio intentoque pervenit. si hoc, et bonum
let] intellegibile est.

alterum et seclusit Schweighaeuserus. at displicet si hoc tam

nude positum et facilius quam ei eieitur scribi posse videtur: s

hoc est bonum, et intellegibile est (bonum).

Excursus ad fragmentum Palatinum de vita patris,

Insigni G. Studemundi benevolentia factum est ut fragmenta
rescripta Palatina librorum guomodo amicitia continenda sit et
de vita patris iterata lectione adaucta et emendata his analectis
praeponere lieuerit. de quorum altero si hoc loco quaedam
exposuero, quamquam despero dignam me viro inlustrissimo
gratiam relaturum esse, id tamen ostendere eonabor quanti folia
illa male habita et fusca facienda sint. eo autem maioris pretii
est libri de vita patris fragmentum (v. supra p. XXXIsgq.), quod
ex tot libris Annaeanis solutae orationis qui ad philosophiam
non pertinerent praeter apocolocyntosin et pauca quaedam frag-
menta solum aetatem tulit. cuius verba si diligenter considera-
verimus, haee discemus:

scripserat Lucius filius de vita patris, quem summo amore

filios Novatum, qui postea adoptione in Gallionum familiam
11

162

transit, Senecam, Melam amplexum esse eorumque studia fovisse
non minus intellegimus ex controversiis et suasoriis filiis dedicatis
quam ex Lucii dicendi genere paterno admodum simili. cum autem
liber ille paulo post patris mortem, hoc est Gaio imperante,
scriptus sit, primis ingenii Annaeani monumentis annumerandus
est!). gravius vero est quod de historiis Senecae patris,
_ quarum praeter exilia fragmenta nihil aetatem tulit, paueis
verbis haud pauca edocemur. ac primum quidem nondum
editum erat hoc opus quo tempore filius patris vitam emitte-
bat. quando vero aut a quo in Jucem prolatum sit certo qui-
dem diei nequit, quamquam, si conieceris eundem filium qui
servandae patris memoriae tam sedulo operam dederit, non multo
post patris mortem et post editum illum librum de eius vita id
negotium administrasse, in temeritatis crimen vix incurres.
praeterea ex primis fragmenti verbis: si quaecumguwe composuit
pater meus et edi voluit iam in manus populi emisissem alia
quaedam scripta praeter historias a patre relicta et a filio edita
esse non sine quadam specie veri efficere mihi videor?). quin
etiam nescio an Lucio aut ab ipso patre aut a fratribus cura
operum, quae ille edere morte prohibitus erat, edendorum
mandata sit.

deinde patet ex his verbis: quisquis legisset eius historias
ab initio bellorum civilium, unde primum veritas retro abüit,
usque ad mortis suae diem, quorum temporum historia opere illo
amplo sine dubio et prolixo narrata fuerit. ae finis quidem
operis quin Tiberii ultimi et fortasse Gai quoque primi anni
fuerint vix quisquam dubitabit (cf. p. 173), de initio paulo difficilior
est quaestio. nam etsi viri eruditi iam sibi persuasisse videntur
Senecam ab eo tempore quo C. Iulius Caesar ex Gallia in Italiam
transiisset exorsum esse, Niebuhrio tamen, a quo profecta est
haec opinio, de vi ac potestate verborum quae sunt ab initio
bellorum civilium dubitationem quandam subortam esse ipsa pro-
dunt eius verba haec (p. 104): initium bellorum civilium divi

1) v. Ionas de ordine librorum Senecae, Berolini 1870 p. 23. ceterum si
coniecturam in re incerta pronuntiare licet, liber ille praecipue ad commen-
danda patris scripts a filio, qui ea editurus erat, videtur compositus esse.
laudationem enim funebrem eam non fuisse ex ipsis primis verbis perspicitur.

?) cum Seneca pater libros rhetoricos hodie superstites senem se scripsisse
dicat, fortasse hi quoque post mortem demum eius in manus populi emissi sunt.

Julii adventus in Italiam est: nam de iis temporibus, quorum
historiam Sallustius conseripsit, dici non :poterat veritatem retro
abüisse. ambigi igitur potest utrum bellorum ceivilium?) nomine
etiam bella sociorum et Sullanum comprehendantur an Caesaria-
num solum et Antoninianum: recte autem Niebuhrius litem
enuntiato unde primum veritas retro abiit dirimi perspexit. at
enim num iure diei poterat a Caesariano demum bello veritatem
retro abiisse? nonne iam inde a Gracchana seditione atque etiam
magis a Sullae temporibus partium studium in rerum gestarum
narratione plurimum valuit? notissimum est hinc Scaurum,
Rutilium Rufum, Lutatium Catulum, ipsum Sullam Corneliumgue
Epicadum, illine Lieinium Macrum stetisse. quare quamvis
Sallustius in historiis et in libris minoribus priorum scriptorum
vitia evitare studuerit, tamen in illis initium a Sullae demum
morte cepit et, cum Caesari amieissimus fuisset, utique ei favere
debebat. itaque unico hoc exemplo scriptoris veritatis quantum
licebat amantis id quod Niebuhrius voluit non probatur. iam
nihil aliud relinqguitur nisi ut Seneca non solum historiam bellorum
civilium inter Pompeium et Caesarem, inter Antonium et Octavia-
num gestorum eorumque quae insecuta sunt temporum composuerit,
sed omnia populi Romani bella eivilia narraverit, quae iam a
morte Tiberii Gracchi initium cepisse historici Romani tradere
solent. cuius rei manifestissimum testimonium apud Velleium
Patereulum I 3, 3 extat, qui de morte Tiberii Gracchi haee
dieit: hoc initium in urbe Roma civilis sanguinis gladiorumngue
impunitatis fuit. itaque similem Seneca pater materiam tractavit
atque Appianus, apud quem ab hoc ipso tempore Ponuanrd Emohiıx
initium capiunt, et Florus, qui cum libro primo, bella externa
usque ad Parthiecum Crassi persecutus esset, altero bella civilia
rectissime iam a Gracchana seditione exorsus usque ad eius qui
finem iis imposuit Augusti tempora descripsit. multo vero prolixiores

°) civile bellum post Caesarıs commentarios praecipue id quod ille cum
Pompeio gessit appellatur. eodem nomine Livii libros centesimum nonum
usque ad centesimum decimum sextum, quibus res inde ab adventu Caesaris
in Italiam usque ad eius caedem gestae enarrabantur, comprehensos fuisse
ex periochis scimus. neque obstat quod Augustus.in indice rerum a se gestarum
(VI 13) bella civilia a se extincta esse dicit (cf. I 13 et II 26). patet enim
illo nomine non Antonianum tantum, sed etiam ea quae cum Bruto et
Cassio et Sex. Pompeio gesserat et fortasse etiam priora significari.
12?

164
eius historias fuisse quam illius epitomen et ipsum earum nomen
et filii verba ostendunt, quae nisi de amplo et laborioso Opere
dieci non poterant.

age vero num mero casui haec librorum Flori et Senecae
similitudo tribuenda est? accedunt enim aliae eaeque gravissi-
mae rationes. dudum autem perspectum est fragmentum de
aetatibus Romanae urbis, quod ex Senecae historiis petitum Lactan-
tius institut. divin. VII 15, 14 servavit, artissimo nexu cum loco
quodam prooemii Flori coniunetum esse. qua de re ut certius-

iudicari possit utriusque scriptoris verba inter se comparemus:

Seneca apud Lactantium.

non inscite Seneca Romanae urbis
tempora distribunt in aetates. pri-
mam enim disit infantiam sub
rege Romulo fuisse, a quo et
genita et quası educata sit Koma:
deinde pueritiam sub ceteris regi-
bus, a quibus et aucta sit et dis-
ciplinis pluribus institutisque for-
mata: at vero Tarquinio regnante,
cum tam quası adulta esse coepisset,
servitium non tulisse et reiecto
superbae dominatioms vugo malu-
ısse legibus oplemperare quam regi-
bus*), cumque esset adulescentia
eius fine Pumici belli terminata,
tum demique confirmatis viribus
coepisse iuvenescere. sublata enim
Carthagine, quae diu aemula im-
per fur, manus suas in tolum
orbem terra marique nporresit,
donec regibus cunclis et nationi-
bus imperio subiugalis, cum am

Florus I prooem.

‘st quis ergo populum Romanum

quasi unum homimem consideret
totamque erus aetatem percenseat,,
ut coeperit ulque adoleverit, ut
guası ad quandam wuventae frugem
pervenerit, ut postea velut con-
senuerit, quatluor gradus pro-
cessusque eius inveniet. prima?)
aelas sub regibus fuit prope per
annos quadringentos®), quibus
circum urbem ipsam cum finiti-
mis luclatus est. haec erit eius
infantia. sequens a Bruto Colla- _
tinoque consuhbus in Appium
Cloudium Quintum Fulvium con-
sules centum quinquaginta annis
patet, quibus Italiam subegit. hoc
fuit tempus virıs armis incila-
tissimum, tdeoque quis adules-
centiam disxerit. deinceps ad
Caesarem Augustum centum et
guinquaginta anni, quibus totum

*) agnoscisne rhetorem homoeoteleutis ludentem?
°) N(azarianum) secutus haec posui pro corrupta B(ambergensis) seriptura,
quatiuor gradibus romae, quae ex adnotatione in margine apposita de quattuor

gradibus romae nata videtur esse.

°) falsos numeros hune et proximos duos Halmii exemplum secutus non

mutavi.

165

‚bellorum materia deficeret, viribus
suis male uteretur, quibus se ipsa
confecit. haec fuit prima eius
‚senectus, cum bellis lacerata civili-
bus atque intestino malo pressa
rursus ad regimen singularis im-
perü reccidit quasi ad alteram
infantiam revoluta. amıssa enim
dibertate, quam Bruto duce et
auctore defenderat, ita consenut,

orbem pacavit. hic iam ıpsa vTu-
ventus imperü et quasi robusla
maturitas. a Caesare Augusto in
saeculum nostrum haud minus
anni ducenti, quibus inertia Cae-
sarum quasi consenuit alque de-
coxit, nisi quod sub Traiano
principe movit lacertos et praeter
spem ommium seneclus imperw
quası reddita wuventute revirunt.

languam sustenlare se ıpsa non
taleret, nisi adminiculo regentium
niteretur.

haec quieunque perlustraverit, insignem quendam duorum
scriptorum consensum deprehendet. nam duo quae insunt dis-
crimina, alterum quod Florus infantiam quae sub rege Romulo
fuerit omisit, alterum quod non eadem ab utroque senectus in-
Jdieatur aut ex brevitatis studio scriptoris epitomae aut quod
diversis temporibus eorum libri composifi sunt repetenda esse
consentaneum videtur. accedit quod dubitare licet num satis
accurate Lactantius Senecae verba rettulerit. ob quae discrimina
cum iam I. G. Vossius (De historicis 1 30 p. 264 ed. II) merito
iis adversatus sit qui vel a Seneca Flori epitomen scriptam esse
vel Floro Senecae cognomen fuisse contendebant, id tamen utique
concedendum est et concessit O. Iahnius (edit. Flori p. XXXIX)
Florum a Seneca illam imaginem mutuatum esse’).

hoe si tenuerimus, sine ullo temeritatis opprobio longius
progredi licebit, id quod ne lahnium quidem feecisse, qui frag-
menti de vita patris haud immemor erat, est cur mireris. hane
enim aetatum historiae populi Romani distinctionem Florus per
totum librum, non per praefationem solam secutus est et tribus
prioribus aetatibus anacephalaeoses earum, quas ei qui epitomen

”) eadem verborum Senecae et Flori discrimina impediunt ne cum
L. Spengelio (Abhandlungen der bayerischen Akademie, philos.-histor. Klasse
IX 345sq.) putemus Lactantium a Floro ipso, quem propter Annaei cognomen
ei in N inditum Senecam putaret, verba illa petivisse. ut taceam patrem
ecelesiae eruditissimum longe afuisse a puerili hoc errore, num credibile
est eum, cum ipse multo recentior Traiano esset, senectutem populi Romani
usque ad Augusti imperium restrinxisse?

166

in capita distinxit dicere placuit, postposuit (12, 17, 46.°) itaque
si Florus historiae Romanae epitomen modo ei, quem Seneca
pater in historiis secutus erat, simillimo disposuit, num a pro-
babilitate abhorret eum etiam in rerum enarratione multa ab-
eo petivisse?)? quamquam autem ex duorum prooemiprum dis-
criminibus eum non anxie se ad Senecae verba applicavisse
perspicuum est, tamen supersunt vestigia ab epitomae editoribus
silentio haud praetermissa, ex quibus Florum historicum quendam
vetustiorem tam neglegenter secutum esse pateat, ut quae illius.
aetate diei poterant, sua non item, securus transcriberet. hanc
ob causam Pompeii et Herculaneum eius aetate dudum obrutae
(1 11) stare etiam tum perhibentur, hanc ob causam (II 30:0),
signa et aquilas duas Variani exercitus, quae iam a Germanico
recepta erant, suis temporibus barbaros tenere tradidit. neque
tamen in posteriore libro solo Senecam a Floro compilatum esse
puto. sine dubio enim more illo ab omnibus fere historieis-
Romanis, qui quidem maioris ambitus opera conseripserunt, inde
a Fabiis Cinciisque usque ad Tacitum servato, qui pro brevi-
loquentia sua paucissimis verbis usus est, ut res Romanae inde
a primordiis usque ad ea tempora a quibus prolixior narratio
incipiebat brevi conspectu ob oculos legentiym ponerentur, Seneca
quoque accuratae et diligenti bellorum eivilium deseriptioni brevem
et coneisam externorum bellorum narrationem praemiserat, prae-
sertim cum constet eum initio librorum suorum totam historiam
Romanam in aetates divisisse. cave tamen credideris breviorem
illam priore Flori libro fuisse. nam et historias magnae molis
fuisse opus supra vidimus et egregiam praefatio historico rhetori
oceasionem deelamandi praebebat, cum imago illa magnitudinis
Romanae in bellis externis maxime conspicua quasi uno obtutu
ob oculos poneretur. accedit quod similes praefationes aliorum

8) v. O. lahnius praef. p. XXXVlsg.

°) Florum Senecae filii, cuius perperam putabat, opus historicum imi-
tatum esse iam Lipsii videtur fuisse sententia. v. editio operum Senecae
Plantiniana anni 1615 p. XXXIII adnot. quamquam ex brevissimis eius
verbis non prorsus elucet utrum de prooemio tantum Flori an de toto libro
ex Senecae historiis compilato cogitaverit.

1%, Livium auctorem erroris Senecae fuisse puto, a quo eum Florus
sumpsit. v. p. 167. ceterum huius verba sunt haec: signa et aquilas duas
adhuc barbari possident.

167

historicorum integros libros oceupasse constat. talem bellorum
illorum descriptionem usui suo accommodatam cum Florus in-
venisset, utrum probabilius est eum, qui historiae Romanae
cognitione exigua imbutus!!) magis ornatum orationis quam res
ipsas curaret, paratis manus iniecisse atque aliena suo modo
immutata in usum suum convertisse an maiore cum labore
ex magnae molis operibus ea quae memoria dignissima vide-
rentur excerpsisse? cui rei non obstat codieum inseriptio, qua
Flori libris Titi Livii epitome contineri perhibetur. veri simile
enim est illam, cum constet Florum dispositione operis, fine,
rebus haud paueis aliter narratis'?) vel a Livio omnino non
memoratis ab eo discrepare, aut ad exemplum periocharum Livii.
saepe eodem quo Florus continebatur volumine comprehensarum
fitam esse ab eo qui elaro illo nomine libellum commendare
studeret aut per errorem impositam, cum nescio quis Livio solo
Florum usum esse arbitratus esset. neque enim infitior multa
maxime in priore libro a Livio petita esse, sed nibil impedit
ne credamus Senecam ipsum, quem bellorum ceivilium accuratiori
narrationi externorum epitomen praemisisse probare studuimus,
in hac parte eum sibi potissimum ducem elegisse, cuius opus
non multo ante emissum summo in honore esset et cuius in
controversiis bis mentionem fecisset. in posteriore parte, quo-
niam amissis Livii libris integris ex periochis sub finem magis
magisque exarescentibus haec quaestio vix diiudicari potest,
quem praeeipue auctorem Seneca et cum eo Florus secuti sint
neseimus. quamquam in hac quoque Livium certe in usum voca-
tum esse veri non est dissimile. Florum vero in eadem Senecae
historias compilasse praeter argumenta supra allata hac ratio-
einatione colligitur. non fugit Flori et Lucani interpretes mirus
quidam in deseriptionibus belli eivilis inter Caesarem et Pompeium
gesti consensus. quem haud fortutum esse eo probabilius
est, quo frequentius in brevi belli apud Florum narratione,
quae ne tota quidem in censum veniat, eaedem res isdem vel
similibus verbis referuntur. collegit haec iam Meinertus in

!!) enumeraverunt graviora eius peccata Graevius aliique editores in
praefationibus et adnotationibus, alia adiecit L. Spengelius 1. c. p. 310.

12) v. O. Jahnius in edit. p. XXXIV et Teuffel-Schwabe H. L. R.
p. 815 (ed. A).

168

Annalibus litterariis Vindobonensibus XXVIU (1824) 185 3q.'3),
sed cum neque omnia protulerit neque recto ubique iudicio usus

sit, hunc eorum conspeetum subieio:

Florus.

Il 13,4 adeo ut non recte tantum
civile dicatur, ac ne sociale qui-
dem, sed nec externum, sed potius
commune quoddam ex omnibus
et plus quam bellum.

8 cum - recentes - victorias, Ponti-
cos et Armentos triumphos in
Pompeianis theatris Roma
cantaret.

14 nee ille (Pompeius) ferebat
parem,nechic(Caesar)superi-
orem. pro nefas. sic de princi-
patu laborabant, tamquam duos
tanti imperii fortuna non
caperet.

20 turpe dictu: modo princeps
patrum, pacis belligque moderator
per triumphatum a semarelacera
et paene inermi nave fugiebat.

30 aliguid tamen adversus ab-
sentem ducem ausa Fortuna
est.

32 missae quoque a Basilo in
auxzilium eius (Antonii) rates,
quales inopia navium fecerat'*),

Lueanus.

11 bella per Emathios plus
quam civilid campos e.Q.S8.

1 133 plausugue swi gaudere
theatri.

1125 nec quemguam iam ferre

potest, Üaesarve priorem
Pompeiusve parem.

109 populique potentis quae
mare, quae terras, quae Tlotum
possidet orbem, non cepit for-
tuna duos.

Il 708 heu pudor, exigua est
fugiens victoria Magnus.
125 pelagus iam, Magne, tenebas
non ea fata ferens quae, cum
super aequora Toto praedonem
sequerere mari. _

IV 402 non eadem belli totum
Fortuna per orbem constitit, in
partes aliquid sed Caesaris
ausa est.

448 at Pompeianus fraudes
innectere ponto antiqua parat
arte Cilix pussusque vacare

‘3) v. O. Jahnius praef. p. XLVlIIsq. qui merito Meinertum errasse
dixit, quod ex consensu quodam fortuito paucorum Flori et Silii locorum
hunc quoque ab eo imitando expressum esse existimasset.

'*) sic N, cuius scriptura in rhetorica et prope ad poeticam accedente
Flori oratione sine dubio praeferenda est codieis B lectioni fecerant. quem
librum immerito ubique Nazariano ab Iahnio Halmioque praelatum esse

nova Pompeianorum arte
Cilicum actis sub marı funi-
bus captae quasi per indaginem.
duas tamen aestus explicuit, una
quae Opiterginos ferebat in va-
dis haesit memorandumgque
posteris exemplum dedit.

35 sed iam debitum par For-
tuna flagitante.

46 adnotatum quoque commit-
tentis aciem Crastini pilum,
qui mox adacto in os gladio
sic inter cadavera reperlus est.

56 aderat puellae (Cleopatrae)
forma.

60 ne virilia quidem portenta,
Pothinus atque Gunyınedes.

65 sparsae magis guam oppres-
sae (Pompeianorum) vires erant.

169

summa freti medio suspendit
vincula ponto et laxas fluitare
sinit religutque catenas rupis ab
Illyrıcae scopulis. nec prima
nec illa quae sequitur tardata
ratis, sed tertia moles haesit
et ad cautes adducto fune secu-
ta est.

496 nescio quod nostris magnum
et memorabile falis exem-
plum, Fortuna, paras.

VI3 pargue suum videre dei.

VII 470 di tibi non mortem - -
--, sed sensum post fata tuae
dent, Crastine, morti, cutius torta
manu commisit lancea bellum
primaque Thessaliam Jomano
sanguine tinzit.

X 105 vultus adest precibus.

VII 474 tamen omnia monstra
Pellaeae coiere domus.

VIII 273 sparsit potius Phar-
salia nostras quam subvertit opes.

omnes fere qui insignem hunc duorum seriptorum consensum
animadverterunt Florum ex Lucani Pharsalia lumina orationi
suae interposuisse putaverunt. quamquam autem negare non licet
fieri potuisse ut Florus quaedam aLucano mutuaretur, vix minore iure
utrumque scriptorem eodem auctore usum esse contendas!°). utrum

demonstravit H. Sauppius in Indice scholarum Gottingensium hibernarum anni
1871. Orosio autem antiquiorem codieis N recensionem esse Zangemeisterus
ostendit praef. edit. Orosii p. XXV].

15) &. Baierus in commentatione De Livio Lucani in carmine de bello
eivili auctore Suidniciae anno 1874 emissa p. ösq. Flori et Lucanı consensum
ita explicat ut utrumque Livio usum esse dicat. praeterea errat quod Liviun
unicum Lucani auctorem putat (p. 46). hoc enim verum esse et propter
causas supra afferendas et quod poeta eruditissimus sine dubio plures
scriptores secutus est (v. adn. 16), nullo modo credibile est. ipse autem

170

autem probabilius est Florum, cum iam in priore libro Senecae
historiis usus esset, in narrando bello Pompeiano Lucanum ad-
hibuisse, an hunc, sicut in descriptione Nili avunculi quaestiones
‚naturales secutus est!®), ita quae in avi historiis acute et eleganter
dieta invenerat sua fecisse? quae cum et ipsa Florus, quippe qui
argutiis rhetoricis mirifice delectaretur, cupide arripuisset, hie quem
vidimus illorum locorum consensus ortus est. itaque de mortis genere
Crastini, quamquam initium eum proelii Pharsalieci feeisse refertur,
nihil apud Lucanum legitur. merito autem poeta nullam eius mentio-
nem feeit, quippe cui in vividiore pugnae descriptione ab initio eius
ad finem aberrare, id quod rerum seriptores Seneca et Florus fece-
runt, non liceret. porro in paragraphis 14, 35, 46, 56, 65 magis
propria et aptiora videntur ea vocabula esse quae Florus nimiyum
a Seneca ipso mutuatus est: superiorem, debitum, aciem,
forma, oppressae vires quam ea quae Lucanus ob metrum
vel alias ab causas posuit: priorem, suum, bellum, vultus,
subvertit opes. Flori enim dicendi genus tam prope abest
a poetico ut, si Lucano usus esset, eius verba vix mutaturus
fuerit. quin etiam IV 449 ubi dolus Pompeianorum Cilicum
a Seneca, quem postea Florus secutus est, nova ars i. e. in-
audita et mira ars dieta erat, nepos similiter atque poetae
Alexandrini nominibus non memoratis aequalium errores emendare
studuerunt avum ita correxisse sibi visus est ut antiqua arte
seriberet. memor enim erat belli contra praedones gesti, in quo
Cilices similibus fraudibus Pompeium adorti erant. denique toto
poetae prooemio nihil contineri nisi exaggerationem et verbosam

Baierus p. 41sq. sat multa affert, quibus Lucanus ab ea quae belli Caesari-
ani apud Livium fuerit descriptione discrepet.

1°) nat. quaest. IV 1 et 2 —= Pharsal. X 194—331. Salmasius in
Exereitationibus Plinianis p. 439 (ed. Paris. a. 1629) paucos quosdam locos,
quibus Seneca et Lucanus consentiunt, indicavit, totam rem eruditissime et
luculentissime ut solet H. Dielsius persecutus est in commentatione Seneca
und Lucan inscripta (Abhandlungen der k. preussischen Akademie der Wissen-
schaften vom Jahre 1885). similem consensum inter naturales quaestiones et
poema Aetnam intercedere P. R. Waglerus demonstravit Quaestionum criticarum
de Aetna poemate (Berolini 1384) capite altero, sed vellem eo ad carmen Lucilio
Senecae amico, vindicandum melius usus esset. tribus igitur iam exemplis,
quibus alıa adicı possunt, demonstratum est quam artis studiorum vineulis
ılli scriptores praeter cognationem et amicitiam inter se conexi sint et quam
non alter alterım expilare dubitaverit. ceterum v. quae Disquisilionum de
Seneca filii scriptis eriticarum p.) dixi. Ze

171

repetitionem sententiae bella plus quam civilia a Seneca patre, ut
videtur, cum apud Florum redeat, inventae iam Fronto (p. 157
Naberi) bene animadvertit, ea vero quae apud illum leguntur
multo aptius figura gradationis apud omnes rhetores frequentissima
sensim a bello ci usque ad plus quam civile ascendunt.

iam circumspicientibus nobis num alia quoque vestigia extent
historiarum Senecae patris a scriptoribus veteribus in usum voca-
tarum post nepotem poetam filius eius offertur philosophus. nam
insunt in libris eius quae philosophiam tractant inter exempla
quibus ad sententiam aliquam inlustrandam utitur praeter haud
pauca ex rhetorum scholis petita!?) plurima quae ex historia
populi Romani deprompsit. ex quibus quamquam nonnulla
maximegue ea, quae velut Reguli, Rufi, Bruti, Catonis exempla in
locorum communium usum abierant, ex memoria fere narrata
videntur!®), alibi tamen historicos ex quibus ea petiverit velut
Claudium Quadrigarium!?) et Titum Livium?°) commemorat. sunt

17) alicubi declamationum vel controversiarum argumenta tanquam
exempla affert Seneca velut de benef. I 5, 4; II 20,1; V 13, 4; VI 13, 5;
38, 1. cf. praeterea ep. mor. II[ 3,6 et quae dixi Disquisitionum de Senecae
filii libris eriticarım p. 18.

'%) quamıquam in his quoque insunt loci quibus auctoris quo Seneca
usus est verba ıpsa servata esse credas, velut ea quae de provid. 2, 11 et
alibi narrantur egregie concinunt cum iis quae Florus II 13, 72 secundum
Senecam patrem vel Livium refert. alia vero exempla suae ipsius aetatis ex
memorla a Seneca proferri probabile est. ad quae ea maxime pertinere
videntur quae Gaio imperante non sine acerba eius insectatione facta esse
tradit.

'?) ex annali Claudii duodevicesimo nobile illud exemplum de matrona
quadam Romana in Grumeti expugnatione a duobus servis servata petitum
esse ipse Seneca dieit de benei. III 23, 2. quam narratiunculam quae proxime
sequitur de Vetteno (Vettius etiam Gertzius scripsit, sed restituenda quamvis
adversantibus historieis qui eandem rem tradiderunt altera forma consensu
librorum NRL confirmata, ef. supra p. 15 adn. 7) Marsorum praetore, quae et
ipsa ad bellum sociale pertineat, ex eiusdem Claudii opere deprompta videtur.

?°) Livium etiam praeter eos locos quibus nomen eius commemoratur
adhıbıtum esse ideo probabile est, quia eius libri Senecae temporibus summo
in honore erant. quare pendent ex eo quae nat. quaest. V 18, 10 de Crassi
morte narrantur. nam et in eodem capite Livius commemoratur et diris
revocantis tribuni haud dubie longior quaedam narratio significatur (cf. Florus
1 46, 3). porro ea quoque quae epist. moral. XI 3, 24 (cf. de clem. I 28, 3sq.)
referuntur de serpente illa ingenti, cum qua bello Punico primo M. Atilii
Reguli milites pugnasse dicebantur, ex illius libro XVIII petita sunt. in hoc
enim rem illam fabulosam a Livio. qui et ipse eam a Tuberone (apud Gellium

172

tamen alia exempla eaque satis prolixe narrata quae eum ex
patris historiis petivisse a similitudine veri non abhorreat. quibus
enim potius uteretur quam his quas et pernovisse eum constat
et pro ambitu et rhetorica scriptoris indole huius modi narra-
tiunculis refertas fuisse probabile est? ex harum igitur numero
narrationum, immo, ut Seneca ipse eas appellat, fabularum (de benef.
VII 20, 5; nat. quaest. V 15, 1) longissima et lepidissime narrata
quae est de insidiis Augusto a Cinna paratis extat de clem. 19°),
quam quidem, cum et longior sit et accuratius relata quam ut
memoriter narrata esse possit et ex periochis constet Livium in
deseribendis Augusti rebus non ultra Drusi mortem processisse,
verisimillimum est ex Senecae patris historiis originem ducere.
quin etiam haec verba quae sunt ($ 11): ne totam eius (Augusti)
orationem repetendo magnam partem voluminis occupem: diutius enim
quam duabus horis locutum esse consiat, aperte ostendunt Senecam
filium certum aliquem seriptorem ob oculos habuisse eiusque
verba tam accurate expressisse, ut quo loco longiorem quae apud
eum extabat orationem omisisset indicandum esse putaret.

VII 3) videtur petivisse, vividis coloribus depietam fuisse seimus ex periocha
eius libri. v. praeterea Valerius Maximus I 8 extern. 19 et Orosius IV 8, 10sag.
cum Zangemeisteri adnotationibus. — ceterum repraesentari vıdetur haec res
in lucerna fietili collectionis Oppermani edits a G. Froehnero in libello
doctrinae et acuminis pleno Melanges d’Epigraphie et d’archeologie, Paris 1873
p- 20sq. tres enim legionarii Romani — id quod ex armorum forma intelle-
gitur — adiıtum castrorum loco declivi, i. e. in ripa Bagradae fluminis,
sitorum contra immanem serpentem alis et capite et pectore muliebri prae-
ditam defendunt seque scutis oppositis a pestilenti eius afflatu tutantur.
neque id explicationi meae obstat quod artifex serpentem ipsa castra
adortam esse, non prope ea cum Romanis conflixisse finxit, aut quod murum
potius castelli quam vallum castrorum videtur indicasse. notum enim est
artis monumenta in his minutiis saepe cum rebus a poetis vel scriptoribus
traditis discrepare. porro caput femininum artis cadentis aetate etiam hydra
Lernaea habet. denique hanc pugnam, quae quamvis bello Punico primo
ab annalium scriptoribus inserta sit, tamen ad historiam fabularem pertinet,
notissimam fuisse ex locis supra allatis perspiecitur.

2!) jam Lipsius vidit eandem rem a Cassio Dione LV 1l4sq. narratam
esse. cuius verba etiam si interdum Annaeanis similia sunt (3 nox illi in-
quieta erat — 2 odr’ ad vörtwp Atpepeiv Sovanevw, 7—11 = 22 Aöyoıs ol vonde-
tnooc), tamen, cum saepius inter se discrepent, nolim de Seneca ipso Dionis
auctore cogitare, sed videtur nescio quis scriptor qui Senecam excerpserat
adhibitus esse. ceterum longum illud inter Augustum et Liviam colloguium
non dubito quin Dio ipse more suo finxerit.

173

potest filius etiam alias narrationes velut illas de Trichone
et Tario (de elem. I 15), de Paulo et Rufo (de benef. III 26 sq.),
de Livia et Octavia (ad Marc. 2sgq.), de Iulia (de benef. VI 32)
similesgque ex largo historiarum a patre conscriptarum penu
mutuatus esse, immo haud improbabile videtur id factum esse,
sed quoniam certis argumentis probari nequit, diutius huie
quaestioni immorari nolo.. — pauca dicenda restant de altero
historiarım fragmento in Suetonii vita Tiberii (73) servato??).
nam quamvis et hie et Lactantius sceriptoris tantum nomen, non
libri indicaverint, tamen num iure illa fragmenta ad Senecae
patris historias referantur non est cur dubitemus. filii enim
nullum opus historicum Quintilianus in catalogo librorum eius
commemorat, neutrum vero fragmentum ita comparatum est ut
tangquam exemplum in scriptis pbilosophiae facile locum habere
potuerit. confirmatur autem fragmento Suetoniano id quod supra
vidimus Senecae patris historias paene usque ad morlis eius diem
pertinuisse et satis prolixum narrandi genus fuisse. nam quod
Flori epitome pace Parthorum et consecratione Augusti termina-
tur, ea ex re Senecae historias ab eo adhibitas non esse con-
cludere non licet. immo voluit librum suum, quam declamationem
verius dixeris quam historiam, exitu quam aptissimo finire.

2?) aliorum de obitu Tiberii narrationibus memoratis haec diceuntur:
Seneca eum scribit intellecta defectione exemptum anulum quasi alicui tradi-
turum parumper tenuisse, dein rursus aptasse digito et compressa sinistra
manu iacuisse diu immobilem, subito vocatis minis’ris ac nemine respondente
surrexisse nec procul a lectulo deficientibus viribus concidisse. habes ultimos
tyranni moribundi spasmos vividis coloribus a rhetore depictos, simul vero
vides quam non sollicitus hic fuerit mendaciis suis saltem specienı quandam
veri circumdare. mendacia dico, nam si ne minister quidem ullus morti
Tiberii interfuit, quis tandem vel minimos eius motus spectavit? accedit
quod ea quae de anulo narrantur ad similitudinem mortis Alexandri magni
efficta videntur. porro animadvertendum est Senecam, quippe qui Gaio im-
perante historias ad finem perduxisset, nihil de Tiberio a Gaio interempto
tradidisse. ceterum cum hac in re Suetonium «u.toritati Senecae multum
tribuisse appareat, etiam alibi eum non memorato nomine illo usum esse
probabile est.

Addenda et corrigenda.

P. XXI fol. 40Y vers. 12 dele virgulam ante RA.

p. XXIV vers. 4 ab ultimo pro sextam lege septimam.

p. XXIX vers. 7 ab ultimo lege: epist. 75, 11.

p. 2 adnot. 2: melius catalogi Casinensis verba Gertzius edit. dialogorum
p. V distinxit hoc modo: Senecam magistri amici quem abemus pro alio
Seneca monasterü in pignore I.

p. 9 adnot. 15 post “puto’ adde: codicem Ambrosianum olim congregationis
Casinensis fuisse demonstravit Gertzius edit. dialogorum p. V.

p. 11 vers. 25: in novo bibliothecae Parisinae armamentarii catalogo ab
Henrico Martin edito (Catalogue general des manuscrits des bibliotheques
publiques de France vol. II p. 346, Paris 1886) codieci numero Scient. et
Art. Lat. 28 signato novus numerus 1202 impositus est.

p. 13 v. 8: bene, quod ante felicitatem etiam Gruteri quidam codex habet,
ferri posse Gertzius dixit p. 345.

p. 21 v. 21 lege: si cohedit herit N.

ibid. v. 22 lege: ölli simile habebat R.

ibid. v. ult. lege: 84, 6

p. 23 v. 30 lege: maximi scilicet viri.

ibid. adnotationi priori numerus 21 praeponendus est.

p. 27 adnot. 3 lege: quae prolata sunt.

p. 29 adnot. 6 lege: qui quamquam.

p. 41 adnot. 22 lege: de eo p. 58.

p. 48 v. 11 lege: p. 9.

ibid. v. 29 lege: p. 43.

p. 63 adnot. 59 lege: non Iesum norunt isti,

p. 73 adnot. cum hac acrostichide (Hatto miser e. q. s.) Studemundus confert
similem (Manno — miser) Mannonis, qui anno 880 mortuus est. quam
acrostichidem ex codice Parisino 6601 saeculi IX exeuntis edidit Aemilius
Chatelain Paleographie des classiques latins p. 12. |

p. 81 v. 34: Cleanthis versum primum in Epicteti enchiridio 53 servatum
exscripsi qualem Duebnerus edidit in Theophrasti, Antonini, Epicteti
exemplari Parisiis 1842 emisso. at cum apud Arrianum dissert. Epictet.
II 23, 42; III 22, 95; IV 1, 131; IV 4, 34 sie scriptus sit: @yov 62 u, &
Zeö, et enchiridii codex Uptonianus hanc eius formam habeat: üys 57
nor, & Zed, nescio an legendum sit: 1yod d& por, Zed. ayob GEW, &
Zzö, dubitanter scribendum proposuit Schweighaeuserus.

p.
p-
. 96 v. 4 dele: est.

. 123 adnot. 31 post ‘tradidit” adde: cf. Marius Vietorinus art. gramm. IL 8

p-
‚145 adnot. 14: ın coniecturam strata etiam Gertzium incidisse disco ex

175

85 adnot. 1 lege: morientis extremas voces.
86 adnot. post ‘söyzg!stY quae” adde: partim plurium partim.

p. 94, 3 K.

. 125 v. paenult. post exaratis’ adde: de normis quibus in disiungendis

iungendisve vocabulis et grammatici Romani et librarii saeculi p. Chr. n.
sexti usi sint cf. quae Studemundus disputavit in Dissertat. philol.
Argentorat. IX p. [70] sq.

141 adnot. 8 lege: metamorphoseon Ovidii.

Senecae patris editione ab H. I. Muellero Vindobonae a. 1883 emissa.

. 158 adnot. 37: H. Usenerus in Epicureis Lipsiae 1887 editis p.164 Metrodori

fragmentum sic constituit: stv yap is novn Sa Aönng Immpevren rare
codrov Toy zarpov. cf. eiusdem libri p. LVl. ceterum verba quae ipsum
Metrodori dietum praecedunt: Mwtgoöago» — Adelrrny sicut ea quae simili
loco ep. mor. XIX 5, 5 leguntur Maecenas de cultu suo in Senecae
orationem e margine, ubi aut ab ipso scriptore aut ab amanuensi posita
erant (v. Quintilian. inst. orat. X 1, 128), irrepsisse videntur., verba
enim Maecenas de cultu suo, cum post ea quid turpius? legatur, ne
iusto quidem loco recepta sunt. simile quid invenies apud Velleium
16, 6.
172 v. 2 lege: abhorreat.

Index capitum.

J.. Annaei Senecae librorum quomodo amicitia continenda sit et

de vita patris quae supersunt edidit Guilelmus Studemund. . p. I
Prooemium.. su 2 2 20 » u.200 2 au # Ra En na 1
I. De dialogis recensendis . . - 2 22 CE Er enen 6
II. De libris qui sunt de beneficiis et de elementia recensendis ... 13
III. De apocolocyntosis codice Valenciennensi . . . 2. 2 2 2 2 .. 25
IV. De epistulis moralibus recensendis . -. . 2.2. 2 2 2 2 2 ee. 3l
V. De libris qui de formula honestae vitae et de remediis fortuitorum
inscribuntur medio aevo in epitomas redactis. . . 2.2... 84
VI. Orthographiea -. zu 2 2. 8 2 ee 113
VII. Observationes de singulis locis eriticae . » 2» 2 2 2 2 2 202.0. 134
Excursus ad fragmentum Palatinum de vita patris . ...... 161
Index rerum.
Acrostichides medii aevi p. 72, adnot.71 | dialogi Annaeani per medium
Alberieus; 3.8 Sr. ae 49, 35 aevum minus noti. . . . . p. 6
AUQUGL ann 121 | dialogi Annaeani in Italiae mo-
Annaeae gentis studia littera- nasterüis servati. . . . . 9,15
BUN an a ee 170,16 | diiungendorum vocabulorum nor-
IPICCH a (aa fr a 129, 56 AB een 125 et 175
assimilatio praepositionum . . 123sq
epistularum moralium Senecae
‘"bellum eivile’ et ‘bella civilia’. 163 inscriptio . 2. 2.2 2.2.2. 31,1
epistularum moralium prius volu-
Caecilius Balbus ...... 3,10 men posteriore saepius de-
carmina medii aevi inedita . 72,71 scriptum . 2. 2... 22.0. 32
carmen de Seneca et Paulo . 63,59 | epitaphium Africanum litteris
Cassius Dio eodem fonte quo Se- uncialibus scriptum .XII
neca utitur . . .... 172,21 | excerptorum e dialogo de reme-
Claudius Quadrigarius. .. 171,19 diis fortuitorum aetas . 112
compilatorum errores . ... . 111
Florus Senecae patris historiis
declamationum argumentisSeneca ublburs eo ae 163g.
Bla a rg 171 | Flori recensio Nazariana . . 168, 14

177

HildebertusCenomanensis Senecae
epitaphium sibi vindicat

p. 31, adnot.2

Hildebertus Cenomanensis dialogo

de remed: fortuit. utitur . .

' perfeeti formae contractae . p- 130q.
perfectum aoristi gnomiei vice

‘hi? pro “ii” et “his’ pro is? . 132g.

hoe’ pro "hu . ......
Iacobus Magni libello de remediis
fortuitorum utitur . . .. .
“illo’ et “lloe’ pro “lluc’. .
I longa 128sog.
“institutio oratoria’ ineratinarche-
typo codieis Nazarıani . . 17,12
interpolandi genus gravissimum 49, 35
interpolator apocolocyntosis ve-
BR8.S we er ee
Ioannis Saresberiensis catalogus

27,3

librorum Senecae 3,10
ISO un ol 0 a ae 114
L. Iustinianus . ...... 62, 56
Iuvenalis vita inedita . . . . 77,73

K=Hin ediabus. .... 129,55

librarii Graeca interpretari co-

DAUEDr- 5.0 ee 50
librariorum recentiorum inter-

polandi studium... . . 49sq
I. Lipitus . . 2.22 202% 53, 41
Livio Seneca pater utitur . . . 167
Livio Seneca filius utitur . . . 171
lucerna fietilis Oppermanni . 171, 20
Lupi commentarius de metris

Boethü . ........ 75, III
Mihtio, ur 2 18,14

monachorum adnotationes . . 65, 60

Musonius eodem quo Seneca
auctore utitur. . . .. . 139, 5
Nicianus librarius . X, XXIU, XXX1
nominum propriorum formae
Graeae. ..... 61 et 126g.
notae iuris. . 2»... 2202. voOI

orbes e parietibus suspensi. . . 66

1ldsq.

fungitur . ... 200% 150
'pictura Pompeiana edita Arch.
Zeit. 1877 tab. I... . . 135, 2
Pineiani fides. . . . ».-. 18, 14
Publilii Syri recensio .... 85,2
Publilii Syri sententiae Senecae
aetate eollectae . . . . » 85, 2
Publilii sententiarum collectione
ampliore quam nostra est
Gellius utebatur. . . . . 85,2
AU ee Bee 119sg.
SgUoIgue u ei ee 121
AUOE 5 ar e as 122
UYOOM ra. er 115sq
scripturae capitalis et uncialis
diserimen . . 2... 2... Visgg.
“Seneca ad Novatum’ . ... . 6,2

Seneca amat formas vetustas 115 et 123
Senecae eitandi ratio ‘. 141,8 et 175
Senecae de elementia liber II et

IV 2er 20, 16
Senecae dicendi genus. . . . XXV
Seneca eodem quo Musonius

auetore utitur. . . .. .» 139, 5
Senecae epitaphium. . .. . 31,2
Senecae exempla historica . . 171sq.
Senecae exhortationes . . . . . 87

Seneca grammaticos contemnit. 1,1
Seneca historiis patris utitur 171sog.
Senecae librorum fata lsq.
Senecae monita etliberdemoribus 85, 1
Senecae studia historica 171sq.
Senecae patris historiae. XXlIllsq.,
XXXlIsq., 162sgq.

Senecae patris libri rhetorici
quando editi sint . . 162,2

sententiarum collectiones medii

BOVE A a es 85,1
sententiae e Senecae libris ex-
cerplae u... sr er SAsq.

Suetonius Senecae patris historiis

178

Tiberii mors . . . .p. 173, adnot.22 ! vereri. . 22222222. p 151
‘ Vettenus, praetor Marsorum . 15,7

variae lectiones veteres errorum . Vincentius Bellovacensis libro de
Causa., Se el et41 remed. fortuit. utitur. . . . 96

Index locorum.

(In solutae orationis libris Haasii numeros secutus sum, in tragoediis Leonis.)

ee lib. memorial. 16, 4 ; Seneca de ira IT 29, 1....... p.134
p. 153, adnot.26 | 39, 0 rare 140

1I 13, 32....... 168,14 | 28, Isanense 134

Fronto ed. Naber p. 30, 4... 116,8 | 11 00002 SU RRRRSELSERNE 134
34, 16... 116,8 535 Paar RER ER 131

44, 11.. 116,8 consolatio ad Marciam 1, 7.. 131

.. 157,5... 116,8 | 10, 7. 8,12

Iustinianus institut. I 10, 12. 133, 67 | 12, 3.. 142
Iuvenalis XI 19............ 2 13, 2.. 131
vita in O. Iahnii ed. | 14, 3.. 131

mai. 1.et7T...... 77,73 | 16, 5.. 131

Metrodorus apud Senecam ep. a 18, 2.. 142
XVLA, 29 a 157 et 175 | 19, 6.. 10
Musonius apud Stobaeum florıi- | 20, 1.. 134
leg. XIX. 16 44.400044 139,5 | 20, 2.. 10
Ovidius metamorph. VI 67... 141,8 | 21,6.117,11
Petronius sat. 116.......... 153, 27 21, 7.113,2
Quintilianus: inst. orat. X 1, 128 | | 22, 3.. 134
133, 68 | | | 24,5.. 131

Söheeh de providentia 2,3... 134 | . de vita beata 13, 3....... 8,10
! 3,10... 134 | ae RN 117
de constantia sapientis 4, 2. 14 | 7 121

| 13, 4. 134 de otio 7, Bo onecceeceeeeen 117

14, 4. 134 Br RS IETUR-NERNENE 121

de ira I 14, 2............. 134 SE RER 117
20, 6.40 .. 139sq. | detranguillitate animi 2,10.. 10

TE MEERE: 134 | 9,15.. 18

TR EN 134 3,4... 10

12 An ae 10 88.119,16

179

Seneca de tranquillitate animi ' Senecadebeneficiis III 18, 4.. p.1dsg.
9,2...p.148 22,1..... 15

10, 5.... 134 | 23, 2.... 15,7

10, 6.... 10 23, Bee... 15

11, n 10 I, Bin 120

11, 12... 8,13 | 28, 5..... 19

de brevitate vitae 2, e 119, 16 30, 4..... 19
3,4... 21! 38, 4..... 120

1,5.... 134 IV 2,4... 21,18

10, 3.... 121 5, 3..... 144

13, 3. 130, 62 DD ya 117

15, 5.... 131 8, 1.. 119,16

17,5.... 131 16, 2(bis). 16

18, 4.... 143 19, 3..... 16

20, 1.... 132 20, Io... 16

20, 3.... 127 28, 5..... 16

consolatio ad Polybiun 3, 3... 13 3, 3..5 16
4,1... 13 34, 5... 21,19

9, 1.121,18 | 31; 120e=% 16

10, 4... 132 ib... 119,16

10,5... 13 39, 4..... 118

13, 2... 132 V" 6,1... 144sq

15, 2.117, 11 6, 2... 14dsq

consolatio ad Helviam 5, 6... 134 11, 4..... 16
9,5... 117 11, 6... 23,21

9, 8.127, 44 20, Aı.... 16

12, 1... 144 3,2, 16

19, 6... 132 24, 1sq.. 18, 14

de beneficiis I 2, 3..... 14 24, 2..... 146
I: RR 18 VI 88.0; 17

De 18 vn RR 119

Sa 14 2 BEE 120

13: 1..48% 14 13, 4..... 17

1 23,2... 14 14, Bone 119

13, 1... 18 ib. ... 146sq

14, 3: 15 15, 6..... 17

18, 9... 15 17; 1.0u 17

18, 3..... 15 19, 1..... 17

19, 2..... 15 23, 6..... 17

20, 2..... 15, 31, dise., 17

N RER 15 30, Daudue 17

De 147 al, 1..... 17

2,1... 18 | 43,3..... 119

II 2, 2.... 15 Ä vI 23,1..... 17

12, 3.. 119,16 | 8, 2... 17

17, 9... 15 | 12, 4..... 17

180

Seneca de benef. VII 19, 7....p.122 | Seneca epist. moral. II 2, 3..... p.36
30, 1... 20,17 2,8... 40,20

30, 2..... 147 ER 121

de elementia I 5, 5... 24sg. u 57
Dr 24 3, 10 36

8, Dessau 24 4, 3..... 36

13, 4... 147g. 2 Ds:2% 36

14, 2.44». 17 4, 7..... 150

16, 3..... 148 4,9... 3bsgq

19, 8... 17,13 5, 3... 150sq

1 0 I 0 Be 148 5, 4... 40,20

Di Dee 121 5,6..... 62

4, 4..... 19 8, 13 118

5, 2... 148sgq. = ee 37

de clementia fragmenta ab | II 1,17 46
Hildeberto servata (ter) 112sq. 2 Isa 42
quaestion. natural. I 1, 2. 117,11 3, 11.... 151
II 11,2... 114 I Bu... 62

27,3... 57 a Eee 62

ib. ..198,31 | 5, 8... 1ölsgq.

III 16, 3.150,21 | 6, 2... 57

26, 8. 46, 30 | PR PERF 37

VI 26,3... 11 8, 8..... 62

epistulae morales I 2, 6..... 38, 12 eh ur
3, RN, 61 IV 1, 6 lee 152

Aare 38, 13 2, 11.... 121

a 35 4, 8... 51,40

RE 68 d, 2.2... 118

0 35 8, 4..... 37

Gase 3dsg. 12, Ion 57

6, B.. 56 12, 6..... 53

6,8: 6lsq N se 62

1b 39, 14 A Ta: 57

7, 12.... 62,55 6, 17.. 66,63

8, 2..... 39,15 1, 2..0%: 66

ER 39, 16 gu 153

ıb. u... 4dsg. 12, Dass 46

. 8, T..50,38 et 54 VI1L4..... 154

ee 51, 39 PR 53

9, 10...... 36 4,4.. 66,62

9, 12. 40sq.et45 4,9... 40,20

10, 3..... 47,23 Asa 154

11, BD... 39, 18 8, 2... 46,30

12, T....... 44 VII 3,1... 66,6

I 111....149sq 3, 16.... &

1. 12,40: 36 4, 18.. 58

181

Senecaepist.mor. VII 4, 25.....p.68 | Seneca epist. mor. XIX 5, 17 p.159sg.
1 114 8, 10.. 8äsg.
Del 37 8, 14.... 8
5, 13... 6öng. | 8, 26.... 83
5, 16... 154sg. | xX 1,16 83
PETE 155 5 De: PER 78
vl 1, 24..... 155 = Ar ERBRNE 19
2, 15..... 67 a 82
2, 2D.240% 68 3 OPERA 82
IX 3,9. 40,20et58 | ID, var 160
3, 33... Öäösg. | a 160
X 1,4... 1öösg. rn
1:38,42, 67 6, 16....
2, 11... 66, 62 T, = . en
2, Bir 67 | 7, 12....
3:18: 58 | 7, 16. 123, 30
3, 1844.05 46 | fragm. exhortationum apud
xl 2,26... 40,20 Lactantium ......... 4dsg.
XI 1,14... 127sq apocolocyntosis 1, 3..... 30
1, 26..... 47! 3, 4.... 30,9
DI 114 | 4, 2... 30sq.
3, 4...... 53 | 6, 2.44 30
3, 40.. 143,12 ae 31
XI 1, 6...... 66 g Dia 117
1, 12... 121sq | 11, 2... 138sq
3, 23..... 50 | 12, 2.... 27,3
3, 4..... 118 | 13, 6..... 31
XIV 2, 31..... 131 | 5; Pe =
4, 26..... 118 14, A.....
XV 2, 38..... 156 de remediis fortuit. 1, 2..... 111
2, 60..... 118 1; Buas 111
3, 16..... 156 Ä 8, 1... 111
3, 27.. 123, 31 11, 8:,2%: 110
3, 5l... 80sq Ä 14, 1..... 110
XVI 2, 10... 156sg. | 16, 2.0+; 111
4, 20 (bis). 118sg. | E . u... ni
4, 25... 157sq A
XVI 2, 13..... 158 | de form. honestae vitae 2, 9.. W,5
XVIH 1, 22... 158sq | ib. .. 90,6
7. 900 5 ERROR 81 2, 9.. %,6
XIX 1,12..... 83 | 2, 10. 9,7
7: RE 159 | 3, 3.. %,8
4, 17..... 83 | 4, 8.. 91,9
4, 20..... 34 5, 1. 92,10
5, 6... 159,40 5, 3. 93,11
5, 10.. 159,39 5, 6. 93,12

Verlag von Wilhelm Koebner in Breslau:

Breslauer philologische Abhandlungen.

Ir TITTEN Inn

Erster Band. Erstes Heft.
Zur Griechischen Nominalcomposition

von

Dr. Konrad Zacher,
Professor a. d. Universität Breslau.

Preis 2 Mark.

Erster Band. Zweites Heft.
De Stoicorum studiis rhetoricis

scripsit
E'ranciscus SStriller
Dr. phil.
Preis 1 Mark 20 Pf.

Erster Band. Drittes Heft.

De vi atane indole rhytmornm anid veteres jndicaverint

scripsit
Georgius Amsel
Dr. phil.
Preis 4 Mark.

. Erster Band. Viertes Heft.
Verrianische Forschungen

von
R. Reitzenstein,
Dr. phil.
Preis 2 Mark 40 Pf.

Zweiter Band. Erstes Heft.
De Minucii Felicis Octavio et Tertulliani apologetico

scripsit

Friedericus Wilhelm
Dr. pbil.

Preis 1 Mark 80 Pf.

Zweiter Band. Zweites Heft.

Zu den Paroemiographen
von
Dr. Leopold Cohn,
Privatdocent an der Universität Breslau.

Preis 1 Mark 80 Pf.

Druck der Breslauer Genossenschafts-Buchdruckerei, E. G

Internet Archive Audio

Featured

Top

Images

Featured

Top

Software

Featured

Top

Books

Featured

Top

Video

Featured

Top

Mobile Apps

Browser Extensions

Archive-It Subscription

Save Page Now

Full text of "Breslauer Philologische Abhandlungen"

See other formats