Wilibald Pirckheimers Schweizerkrieg. Nach Pirckheimers autographum im Britischen museum herausgegeben von Karl Rück

Wilibald
Pirckheimers

Schweizerkrieg

Willibald

Pirckheimer

HARVARD COLLEGE
LIBRARY

FROM THE LIBRARY OF

KONRAD VON MAVRER

OF AVVNICH
THE GIFT OF

ARCHIBALD CARTCOOLJDGE

— CLASS OF 1887 —
ASSISTANT PROFESSOR OF HISTORY
1904

a

Digitized by Google

Digitized by Google

Digitized by Google

r Wilibald Pirckheimers

II

Sehweizerkrieg.

Nach Pirckheimers Autographum im Britischen Museum

«

herausgegeben
von

Karl Kiiclc.

Beigegeben ist die bisher un edierte Autobiographie Pirckheimers,
die im Ärundel- Manuskript 175 des Britischen Museums erhalten ist.

V.

München

Verlag der K. Akademie
1895.

In Commiseion des 6. Fnuiz'schen Verlags (J. Roth).

Digitized by Google

liftrv , : <:,,.. - ,.- , _ ; _, T
Von ,v . lt

Digitized by Google

Vorwort.

Die bedeutendste schriftstellerische Leistung Wilibald
Pirckheimers ist der Schweizer Krieg, auch Bellum Suitense
oder Bellum Elueticutn genannt. Das Werk ist in zwei
Bücher eingeteilt; das erste enthält in kurzen Zügen die
Geschichte der schweizerischen Eidgenossenschaft bis zum
Schweizerkriege des Jahres 1499, das zweite die Darstellung
eben dieses Krieges, durch den die Schweiz ihre Unabhängig-
keit vom deutschen Reiche erlangte.

Mehr als 20 Jahre hatte Pirckheimer dem Nürnberger
Gemeinwesen erspriessliche Dienste im Felde und Rate, auf
Reichstagen und Gesandtschaftsreisen geleistet; die neu auf-
gekommenen Studien hatte er vermöge seiner aussergewöhn-
lichen Bildung und Gelehrsamkeit, seiner persönlichen Be-
ziehungen und günstigen äusseren Verhältnisse in hervor-
ragender Weise gefördert; an der Seite Reucblins hatte er
nachdrücklich in die humanistische Bewegung eingegriffen,
als fach wissenschaftlich er Schriftsteller auf verschiedenen Ge-
bieten anregend gewirkt: da ging er noch am Ende seines
Lebens an die Darstellung des Schweizer Krieges, an dem
er im Alter von 28 Jahren als Anführer des Nürnberger
Kontingents im Heere Kaiser Maximilians I. teilgenommen
hatte. 1 ) Zum Verständnisse derselben glaubte er aber ein

1) Wie die Geschichtschreibung, so schöpfte auch die Kunst
von diesem Feldzuge. Vgl. Moriz Thausing, Dürer. Geschichte seines
Lebens und seiner Kunst. Leipzig 1876, pag. 180.

Digitized by Google

IV Vorwort.

Bild von der Entwicklung der eidgenössischen Macht von
ihren ersten Anfangen bis zu jener Zeit vorausschicken zu
müssen, in der die Eidgenossenschaft sogar dem Kaiser Wider-
stand zu leisten wagte. 1 )

Von seinem Erscheinen bis zur Gegenwart ist das Bellum
Suitense oftmals benützt und gepriesen worden; eine ein-
gehende Untersuchung aber hat es erst im letzten Jahrzehnt
in der Schrift Otto Markwarts „Wilibald Pirckheimer als
Geschichtschreiber" (Zürich 1886) erfahren. Der bleibende
Wert des Pirckheimerschen Werkes ist darin in der Schluss-
betrachtung pag. 172 folgendermassen bestimmt:

„ Jene Partien, in denen Pirckheimer seine eigenen

Erlebnisse erzählt, bilden eine unersetzliche Quelle für die
Geschichte dieses Krieges. Für den Engadinerzug sind sie
geradezu die einzige Quelle. Von ganz besonderem Werte
sind die Züge, welche er uns über den Charakter Kaiser
Maximilians gibt. Und will man die Stimmung kennen
lernen, welche bei den beiden kriegführenden Parteien
herrschte, so sind es die Erinnerungen Pirckheimers, die
uns darüber den lehrreichsten Aufschluss erteilen."

Die verschiedenen Ausgaben des Bellum Suitense sind
wie die anderer Schriften Pirckheimers unkritisch. Wie
wenig der erste Herausgeber, Konrad Rittershausen, von
dem alle folgenden abhängen, seiner Aufgabe gewachsen
war, soll im Folgenden gezeigt werden. Dem Verlangen
nach einer neuen Ausgabe hat auch Markwart (a. a. 0. p. 8)
Ausdruck gegeben: „ eine nach den Grundsätzen mo-
derner Kritik bearbeitete Ausgabe fehlt uns noch ebenso,
wie die Gesamtausgabe. Die Schwierigkeit, eine solche zu
veranstalten, dürfte aber mit jedem Tage wachsen, da sich
das Manuskript des Bellum Suitense sowohl, wie überhaupt
der Pirckheimersche literarische Nachlass, nicht in staatlichen

1) Vgl. Pirckheimers eigene Worte, I Prooem. § 9.

Digitized by Google

Vorwort.

V

Archiven befinden, sondern in Privatbesitz sind Falls

das Manuskript des Bellum Suitense bei den nach England
gewanderten Sachen wäre, so raüssten wir wohl überhaupt
darauf verzichten, dasselbe je wieder einmal zu erhalten."

Seit dem Jahre 1885 habe ich dem Verbleibe dieses
Manuskripts nachgeforscht. Nachdem ich im Herbste 1889
Herrn Professor Wilhelm Meyer in Göttingen bei einem
Zusammentreffen zufällig davon in Kenntnis gesetzt hatte,
erhielt ich von ihm im Januar 1890 die Mitteilung, dass
ein gutes Stück der Pirckheimerschen Bibliothek in der
Arundel-Abteilung des Britischen Museums sei. Im Juli und
August 1892 sah ich dann in London die Handschriften 503
und 175 der Arundel-Abteilung durch und schrieb ausser
einigen kleineren Sachen das Autographum des Bellum Sui-
tense ab, über dessen Verbleib kein Gelehrter, der speziell
über Pirckheimer geschrieben, unterrichtet war. Nach dieser
Abschrift ist die folgende Ausgabe bearbeitet. Ob sich die
Mühe einer neuen Edition nach dem Autographum lohnte,
ist aus der Charakterisierung der früheren Ausgaben und
dem kritischen Kommentare zu erkennen.

Ein für die Forschung besonders wertvolles Stück aus
dem literarischen Nachlasse Pirckheiniers habe ich noch
nachträglich, nachdem der Druck des Bellum Suitense schon
begonnen hatte, beizugeben mich entschlossen. Es ist die
im Arundel-Manuskript 175 des Britischen Museums erhaltene
Autobiographie Pirckheimers, die zwar im 17. Jahrhundert
teilweise für eine Lebensbeschreibung des Nürnberger
Humanisten benützt, aber noch niemals ediert wurde. Ich
hatte ursprünglich beabsichtigt, sie später in einer Zeitschrift
zu veröffentlichen. Doch veranlasste mich Herr Geheimrat
von Christ durch seine Vorstellung, dass solche Dinge nicht
verzettelt werden dürfen, zur gleichzeitigen Herausgabe mit
dem Bellum Suitense. Ich fühle mich dem verehrten Manne
übrigens nicht blos für diesen sachverständigen Rat, sondern

Digitized by Google

VI

Vorwort.

überhaupt für das werkthätige Interesse, das er an dieser
Arbeit genommen hat, zu warmem Danke verpflichtet. Auch
möchte ich an dieser Stelle dem Superintendenten der Hand-
schriften-Abteilung des Britischen Museums für das Entgegen-
kommen gegen meine Wünsche sowohl im Sommer 1892
als im Mai 1895 meinen aufrichtigen Dank ausgesprochen
haben.

München, Juli 1895.

Karl Rück.

Digitized by Googl

Vorbemerkungen

über Handschrift und Ausgaben

A.

Beschreibung der Londoner Handschrift, die das Auto-
graphuni des Bellum Suitense enthält.

Der Codex ist auf der Rück-
seite so gezeichnet: Bilibaldi
Pirckheymer opuscula uaria
Mus. Brit. Bibl. Arundel. 175
Plut. CLXIV E. Er besteht
aus 120 beschriebenen Papier-
blättern, die mit Bleistift nu-
meriert sind. Das Titelblatt

(1«) enthält folgendes: V. C. Bilibaldi Pirckeymeri

Consiliarii quondam Duorum
Augustiss. Impp. et Reipub.
Norimbergensis Senatoris pa-
tricii Varia Opuscula fere po-
stuma Historica, Politica, Phi-
lologa Admixtis alieubi non-
nullis etiam Adoptiuis scriptis,
Quorum omnium Nomencia -
turam Lector proxima post
praefationem pagina inueniet
una cum Vita Pirckeymeri La-
tine descripta Nunc Primum
Edita ex Bibliotheca Pirckey-
merana.

Rück, Pirck heimers Schweizerkrieg. 1

Digitized by Google

2

Karl Eücl-

Bl. 2 ist ebenfalls Titelblatt: Vita Bilibaldi Pirckheymeri

V. C. quam iure appelles Spe-
culum Senatorium Collecta edi-
taque a Johanne, Bilibaldi Fil.,
Im Hof, Bilib. Pirckheymeri
pronepote.

BI. 3:

Nach diesem Titel folgt die
Aufzählung derWerke in 3 Ab-
teilungen, nämlich:

in 9 Nummern,
in 12 Nummern,

in 5 Nummern.
Bl. 4:

Nun folgt wieder die Auf-
zählung der Werke in 3 Ab-
teilungen, nämlich:

in 8 Nummern,
in 11 Nummern,

in 5 Nummern.
Bl. 5:

Es sind 5 Teile.

Nomenclatura et ordo ope-
rum Bilibaldi Pirckheymeri.

1) ante non editorum

2) antea editorum

3) Adoptiua aliorum Opus-
cula Bilibaldi Lucubrationibus
adiicienda

Nomenclatura et ordo ope-
rum Bilibaldi Pirkheymeri Se-
natoris Norimb. ac Consiliarii
Caes. Maiest.

1) antea non editorum

2) antea editorum

3) adoptiua aliorum opus-
cula Bilibaldi Lucubrationibus
adiicienda

Partitio operis Pirckheyme-
riani.

Digitized by Google

Pirckheimers Schtoeizerkrieg.

Bll. 6-12 enthalten die
Lebensbeschreibung Pirckhei-
mers unter dem Titel:

Vgl. Opera .... Pirckheimeri
.... collecta a Melch. Goldastio
Haiminsfeldio, Frankfurt a. M.
1610, p.43:BiIibaldusPirckei-
merus commentariolum perbre-
uem reliquerat in aduersariis
suis, quem de se ipso et vita
sua scripserat. Eius filum in

multis ßecutus dilataui

superiore libro singulari . . .

Seite 13 a enthält 2 Briefe:

Vgl. Opera . . . Pirckheimeri
. . . collecta a Melch. Goldastio
Haiminsfeldio, Frankfurt a. M.
1610, p. 329. — Die ganze Seite
ist aber durchstrichen; links
oben"in der Ecke steht:

Seite 13 b ist leer; auf 14»
folgt die Fortsetzung des auf
Seite 13 a befindlichen Briefes
des Francus Camiczianus:

Cl. Viri, D. Bilibaldi Pirck-
eymheri , Senatoris quondam
Nurenbergensis, Vita, ipsiusmet
stylo scripta, et nunc primum
ex autographo autoris descripta.

1) Johannes Franciscus Pi-
cus Mirandulae Dominus rc.
Bilibaldo. Pirckheimero s. S.
Cum ad pontem Oeni tu qui-

dem Mirandulae Calend.

Aprilis Anno Salutis M. D. XVII ;

2) Clarissimo Viro Bilibaldo
Pircheimero Nurenbergensi Se-
natori Andreas Francus Camic-
zianus S. D. Miraberis Bili-
balde eius ad te . . . .

Diess ist 2 mal abgeschrieben
aus Irthumb.

Egomet continuo mecum
1*

Digitized by Google

Karl Rück

4

Seite 14 b ist leer.

Bll. 15 — 19 enthalten einen
Brief Pirckheimera an Emser
und vier Briefe des Erasmus
an Pirckheimer:

Vgl, p. 245 der Opera . . .
Pirckheimeri etc.

Vgl. p. 2C7 der Opera . . .
Pirckheimeri etc.

Vgl. p. 271 der Opera . . .
Pirckheimeri etc.

Der Brief ist ohne Datum.

Vgl. p. 280 der Opera . . .
Pirckheimeri etc.

. . . Iterum uale. Lipsiae. Aö.
dnj M. D. XX. Septcmb.XVII.

1) Clarissimo Viro Hiero-
nimo Emsero Bilibaldus Pirck-
heymerus S. D. Tametsi Hie-
ronime Doctissirne ....

2) Splendidissimo Domino
Bilibaldo Pirckheimerio, Cae-
sareae Maiestatis Consiliario,
Senatori Norebergensi, Eras-
mus Bilibaldo suo S. D. Iam
pridem ardebam desiderio tui . . .

3) Clarissimo D. Bilibaldo
Pirckheymero litterarum etGer-
maniae decori Erasmus S. D.
Equidem arbitror fatali quadam
propensione ingenii fieri . . .

4) Erasmus Bilibaldo Pirck-
cymero S. P. Vir clarissime.
Scripsi per aurigam quendam
annexa epistola ad Decanum
de quo scripseras.

5) Ornatiösimo D. Bilibaldo
Pirckeymero S. P. Opinor iam
midi tum opus ....

Digitized by Google

Firckheimers Schweizerkrieg.

Blatt 20 enthält wieder eine
in 3 Abteilungen.

Bl. 21:

Die Vita bricht p. 24 b ab
mit den Worten:

"Wie die besondere Nume-
rierung erkennen Iässt, bildete
sie früher ein selbständiges
Stück.

Die Elegie auf den Tod
Dürers (p. 25») (vgl. Münch
Ernst, Bilibald Pirckheimers
Schweizerkrieg und Ehren -
bandel mit seinen Feinden zu
Nürnberg, Basel 1826, p. 63)

ist von Pirckheimers eigener
Hand geschrieben.

Das auf Bl. 26 enthaltene
Bruchstück des eigenhändigen
Entwurfes Pirckheimers zum
Bellum Suitense

(vgl. Opera... Pirckheimeri etc.
p. 64 — 65 viertletzte Zeile) ist
auf jeder Seite durchstrichen;
die Fassung ist von der endgül-
tig festgestellten verschieden.

r»

Nomenclatura et ordo operum
Bilibaldi Pirckheymeri

Vita C. V. Bilibaldi Pirckey-
meri ipsiusmet stylo descripta.

Gens Pirckeyrahera patricia
fuit et semper familiis illis ad-
numerata, per quas respublica
Nurenbergensis gubernatur.

illam centum aureorum mu-
nere donauerit.

Elegia in obitü Alberti Dureri
Qui mihi tarn multis
fueras iunetissimus annis

Dormit enim in Christo,
uir bonus haut moritur.

Suitenses se a Suetia Bal-
thej maris — reliquos in fugam
uertunt uictosque insequuntur

Digitized by Google

Karl Rück

Auf Bl. 27 und 28 folgt ein

Pakt Kaiser Maximilians I. mit
dem Nürnberger Senat:

Nos Maximiiianus — Rcg-
norum nostrorum Romani de-
cimo nono Ungariae uero de-
cimo quinto.

Datum :

Augustae die septimo Julii
anno 1504.

Auch pag. 29* enthält ein
Bruchstück des eigenhändigen
Entwurfes Pirckheimers zum
Bellum Suitense; es ist eben-
falls wie das frühere durch-
strichen: at Suitcnsibus longe maius

Vgl. Opera . . . Pirckheimeri
etc. p. 65 viertletzte Zeile bis
66, 1. Absatz.

BU. 30—35 (einschliesslich)
sind beim Binden des Codex
aus Versehen an diese Stelle ge-
langt; sie gehören zum letzten
Abschnitte (BU. 93 — 120), der
das Bellum Suitense enthält;
es sind jene Blätter, welche
jetzt dort fehlen. Sie haben
auch die rote Numerierung des
letzten Abschnittes (Bll. 93
bis 120) und zwar die Num-
mern 27 — 32 (einschliesslich).

Bl. 36: Partitio operis Pirckeymeri-

negotium cum equitatu tarn
instructio (sie) contractum est,
doneo Bernenses

breui in immensum aueta est.

ani a Ioan. Im Hof edendi.

Digitized by Google

Pirclheimers Schtvcizerkricg.

Bl. 37 und ein T« il von 38 a :

Vgl. Münch a. a. O. p. 61.

Bll. 39 — 79 einschliesslich
enthalten unter dem Titel:

eine rot numerierte, mit roter
Tinte vielfach korrigierte Ab-
schrift des Bellum Suitense.
Es ist wohl dieselbe, von der
Rittershausen in der Vorrede
zum Schweizer Kriege, p. 63
der Opera . . . Pirckheimeri etc.
spricht. Vgl. p. 12 Anm.

Bll. 80 — 87 gehören, wie
sich aus der Betrachtung des
Papiers und der Schrift er-
giebt, zusammen; sie sind Teile
eines Ganzen, von dem nur
noch 8 Blätter (sie sind schwarz
numeriert) erhalten sind. Bl. 80
beginnt so:

Weiterhin werden Martialis
und Hugo Capet erwähnt; auf
81 b schliesst der Traktat mit
den Worten:

Auf Bl. 82 beginnt ein an-
derer Traktat:

und setzt sich bis Bl. 87 fort.

7

mva^ to)v Xöyvn' top fieydkov
rPHrOPIOY rov iholoyov.

ä eis ro nAnya xai tts rrjv
ßgadvrfjTa etc.

Bilibaldi Pirckeymeri de bello
Suithense uel Eluetico libellus

audientium imitari militem
gloriosum. Unde idem ita mo-
net: Nemo de se satis honeste
ac sine multorum inuidia loqui
potest.

utriusque gentis odium ob
nimiam iactantiam aduersum
se concitauit.

De periculoso statu auli-
corum, qui calumniatorum mor-
sibus obiecti sunt.

Digitized by Google

8

Karl Bück

Auf den Bll. 88 und 89 sind
zwei Entwürfe zu dem Prooe-
mium des Bellum Suitense,
beide von der Hand Pirck-
heimers, erhalten; der erstere
ist vollständig und trägt die

Ueberschrift: Prooemium Historiae Belli

Eluetici conscriptum stylo Bili-
baldi Pirckeymeri;

der andere Entwurf ist unvoll-
ständig, ohne Ueberschrift und
in der Fassung von der spä-
teren Ausarbeitung auf Bl. 93 f.
ziemlich verschieden.

Den wertvollsten Teil der
Handschrift bilden die Blätter
93 — 120, die Pirckheimers
Hauptwerk, das Bellum Sui-
tense, enthalten. Es ist von
dem Verfasser selbst geschrie-
ben und von ihm auch durch-
korrigiert; die ganze Beschaf-
fenheit des Faszikels lässt er-
kennen, dass hier das Auto-
graphum vorliegt. Das Werk
hat einen deutschen und einen

lateinischen Titel. Der erstere: $om «SdjhKtjcr $i*icg.
ist mit anderer Tinte als der
Text geschrieben; ob von an-
derer Hand wage ich nicht zu
entscheiden. Die lateinische

Ueberschrift : Bilibaldi Pirckeimeri de Bello

Der Traktat auf Bll. 90 und

und schlie8st also:

91 beginnt mit den Worten:

Anno ab Incarnatione do-
mini 1501 die 25 Augusti post
mediam noctem cum somno . .

ab oculis meis ablatus sum.

Eluetico libellus prior

Digitized by Google

Pirckheimers Schweizerkrieg.

9

ist, wie mit anderer Tinte, so
auch yon anderer Hand als der
Text geschrieben. Ausser der
Bleistift-Numerierung (93 bis
120), die durch die ganze
Handschrift durchläuft, hat das
Bellum Suitense eine eigene
rote Numerierung für sich; ob
diese von Rittershausen her-
rührt, der in der Vorrede zum
Bellum Suitense, p. 63 der
Opera . . . Pirckheimeri etc.
sagt, er habe die durcheinander
geratenen Blätter geordnet,
bleibt ungewjss.

Die ersten drei Blätter, jetzt
93-95 (Bl. 95 schliesst mit
den Worten I, 1, 24: Ne tarnen
usque quaque impune persul-
tarent, multi a Bernensibus per
excursiones et leuia caesi sunt
proelia), dürfen als Reinschrift
gelten; sie sind etwas sorg-
fältiger geschrieben und nicht
so stark durchkorrigiert wie
die folgenden. Die Fortsetzung
steht erst auf der viertletzten
Zeile von 97*: Nam ob in-
gentem multitudinem cum hoste
aperto Marte haud congredi
audebant. Die dazwischen lie-
genden Blätter 96 und 97 a (mit
Ausnahme der vier letzten Zei-
len von 97 B ) enthalten von Pirck-
heimers Hand Entwürfe zum
Bellum Suitense und sind jetzt
rot durchstrichen. Ich gebe im
Folgenden den Inhalt dieser
Blätter an: 96 a

Bellorumque in nostram uel
patrum incidere — perpetuo
quodamodo riget frigore.

Digitized by Google

10

Karl Bück

d. i. Opera . . . Pirckheimcri etc.
p. 64 in der Mitte bis p. 65,
2. Zeile; 96 b

uerum undccunque originem

— quamuis looge uiribus essent
inferiores

d. i. Opera . . . Pirckheimeri etc.
p. 65, 4. Zeile bis p. 65 in

d. i. Opera . . . Pirckheimeri etc.
p. 66 in der Mitte.

Auch die Seiten 98 b und
99* enthalten Bruchstücke des
Entwurfes zum Bellum Suitense
von der Hand Pirckheimers
und sind jetzt gleichfalls rot
durchstrichen; auf Seite 98 b
steht einzelnes von dem in den
Opera . . . Pirckheimeri pp. 64,

65 Gedruckten; p. 99* : Anno tandem dominicae In-

der Mitte;

97»

nam equitatu quo uel ma-
xime hostes pollebant omnino
carebant Suitenses — a Ber-
nensibus per excursiones ac
leuia caesi sunt proelia,

carnationis 1 386 Leupoldus Se-
cundus — in uestigiis mori
potius quam cedere eligerentur.

d. i. in den Opera . . . Pirck-
heimeri etc. p. 66 in der Mitte.
Auch die 2. Hälfte von 106 b ,
auf der die Adelsgeschlechter
von Pirckheimers Hand aus-
führlich verzeichnet sind, ist
rot durchstrichen. Vgl. die
Bemerkung im Kommentar zu
I, 2, 21.

Digitized by Google

PircJcheitners Schwcizerlrieg.

11

B.

Die Afofassnngszeit und die Ausgaben des Bellum Suitense.

Der Schweizer Krieg gehört den letzten Lebensjahren
des Verfassers an. Erwähnt wird in diesem Werke noch
und zwar am Ende des zweiten Buches die durch Karl V.
verfügte Aufnahrae Pirckheiraers in die Zahl der kaiser-
lichen Räte. 1 ) Das für Pirckheimer bestimmte Schreiben
(Litterae Caesareo-Promotoriales), welches die Mitteilung von
der verliehenen Auszeichnung enthält (es ist nebst einigen
kleineren Stücken in den Opera . . . Pirckheimeri etc. vor
der Biographie Pirckheimers abgedruckt), ist vom Kaiser
am 25. November 1526 in Granada unterzeichnet worden.
Es ist dies die letzte sichere Datierung, die für die Bestim-
mung der Abfassungszeit verwertet werden kann; nach ihr
muss das Werk nach dem Jahre 1526 abgefasst sein. Mark wart
(a. a. 0. p. 89 ff.) hat es jedoch noch um drei Jahre herab-
gerückt, nämlich ins Todesjahr des Verfassers 1530. Dazu
führte ihn die Vergleichung des Prooemiums des Schweizer
Krieges mit der Dedicatoria zu Pirckheimers explicatio Ger-
maniae. Er fand die Uebereinstimmung in beiden Stücken
so auffallend, dass er daraus auf ihre fast gleichzeitige Ab-
fassung schliessen zu können glaubte. Nun ist die Dedi-
catoria (vgl. die Datierung in den Opera . . . Pirckheimeri etc.
p. 94) im Juli 1530 geschrieben. Der endgültige Abschluss
des Bellum Suitense müsse aber — so meint Mark wart —
etwas später angesetzt werden, da die explicatio Germaniae
noch bei Lebzeiten Pirckheimers (f 22. Dezember 1530) ge-
druckt wurde, der Schweizer Krieg aber nicht mehr.

Die Gründe Markwarts sind nicht überzeugend. Die
Dedicatoria und das Prooemium zum Schweizer Kriege könnten,

1) Auch Kaiser Maximilian I. hatte ihn zum kaiserlichen Rat
ernannt. Vgl. den Schluss des Bellum Suitense.

Digitized by Google

12

Karl Rück

trotzdem dass sie einige Gedanken und Ausdrücke gemeinsam
haben, recht wohl um einige Jahre auseinander liegen. In-
dessen billige ich doch die Ansicht Markwarts in der Haupt-
sache, aber aus anderen Gründen. Die Form des Werkes
nämlich und der Zustand des Autographums lassen er-
kennen, dass Pirckheimer bei seinem Tode noch gar nicht
zum endgültigen Abschlüsse gekommen war. Es fehlt dem
Werke, wie sich bei der Besprechung der Ausgabe Ritters-
hausens zeigen wird, die letzte Feile ; denn es finden sich
in dem Autographum nicht blos Verschreibungen, sondern
auch stilistische Härten, ja Verstösse gegen die Grammatik,
die sich neben den vielen Vorzügen sonderbar genug aus-
nehmen und an der Darstellungsgabe Pirckheimers zweifeln
lassen. Aus einer druckfertigen Fassung wären sie ver-
schwunden. Ausserdem ist aber das Autographum so stark
korrigiert, dass es in dem Zustande, in dem es hinterlassen
ist, gar nicht in den Satz hätte gegeben werden können.
Die Behauptung Markwarts 1 ) aber (a. a. 0. p. 90), Ritters-
hausen habe eine sorgfältige Abschrift des Schweizer Krieges
von der Hand Pirckheimers vorgefunden, geht auf eine un-
richtige Auffassung der Worte Rittershausens zurück und

1) Rittershau9en sagt in der Vorrede zum Schweizer Kriege
(p. 63 der Opera . . . Pirckheimeri etc.): Quod si quis quaerat ex nobis,
cur non multo ante uel ipse autor uel eius beredes baec ediderint,
causam hanc esse putamus, quod autorem quidem mors praeueuisse
uideatur, antequam ederet ipse, quae idcirco, ut ederentur, tarn dili-
genter descripserat. Describere bedeutet hier beschreiben; gemeint
ist die sorgfältige Darstellung des Schweizer Krieges, nicht aber
eine Abschrift. Markwart, der (a. a. 0. p. 90) behauptet, Ritters-
hausen habe eine sorgfältige Abschrift vorgefunden, wird übersetzt
haben : was er so sorgfältig abgeschrieben hatte. Rittershausen
ist nichts anderes vorgelegen, als was sich im britischen Museum
vorfindet, nämlich das Autographum des B. S. und die fehlerhafte
verstümmelte Abschrift. Auf keines von beiden passt die Bezeichnung
diligenter.

Digitized by Google

Pirckheimers Schtceizerkrieg.

13

ist gänzlich unbegründet. Wäre eine druckfertige Abschrift
vorhanden gewesen, dann wären nicht achtzig Jahre bis zum
Erscheinen der ersten Ausgabe verflossen.

Als endlich Rittershausen auf Ersuchen J. Imhofs, des
Urenkels Pirckheimers, die Ueberreste der Pirckheimerschen
Schriften für eine Ausgabe sammelte (vgl. Pirckheimers
Biographie von Rittershausen, p. 2 der Opera Pirckhei-
meri etc.), da fand er das Pirckheimersche Autographum
des Schweizer Krieges zerstreut; der eine Teil war im Nürn-
berger Stadtarchiv, der andere in der Pirckheimerschen
Bibliothek. (Vgl. Rittershausens Vorrede zum Schweizer
Kriege, p. 63 der Opera Pirckheimeri etc.) Die Blätter
waren durcheinander geraten; ihre Ordnung herzustellen
gelang mit Hilfe einer mitaufgefundenen Abschrift. l )
Rittershausen hatte die Ausgabe, für die er ein eigenes
Manuskript hergestellt haben wird, abgeschlossen und mit
einer Vorrede (p. 63 der Opera Pirckheimeri etc.) ausge-
stattet; aber ihre Veröffentlichung besorgte er nicht. Was
er von den Werken Pirckheimers gesammelt hatte, kam
durch die Vermittlung J. Imhofs an den Schweizer Melchior
Goldast (vgl. Goldasts Dedicatoria pp. 4 a , 5* der Opera . . .
Pirckheimeri etc.). Ob und wie weit dieser den von Ritters-
hausen festgestellten Text verändert hat, ist nicht zu be-
stimmen. Goldast selbst bezeichnet seine Thätigkeit mit den
Worten (p. 4* der Dedicatoria): recensere, emendare, dispo-
nere, in ordinem redigere; zwei Stellen des Autographums

1) Von ihr berichtet Rittershausen, sie sei fehlerhaft und
lückenhaft; auch hätten die Mäuse ein Stückchen davon abgenagt
gehabt. Diese Beschreibung passt auf die in der Londoner Sammel-
handschrift auf den Blättern 89-79 enthaltene Abschrift. Diese ist
in der That lückenhaft und schlecht; ausserdem fehlt in ihr pag. 55 a
etwa die letzte Hälfte der zwei letzten Zeilen und etwas von der
drittletzten Zeile, auf 56 b aber etwas vom Anfang der drei letzten
Zeilen. Hineingeklebtes Papier zeigt jetzt die Lücke an.

Digitized by Google

14

Karl lliick

(I, 5, 21 et perfid iam und II, 8, 31 scelestissime), die einem
Schweizer anstössig erscheinen können, sind weggeblieben;
vielleicht hat dies nicht der Zufall bewirkt. In der Haupt-
sache jedoch ist die Textesgestaltung des Schweizer Krieges
in der Goldast'schen Ausgabe der Opera Pirckheimers vom
Jahre 1610 (Frankfurt a. M.) als das Werk Rittersbausens
zu betrachten.

Um nun zu erkennen, wie Rittershausen als Heraus-
geber verfuhr, ist von dem Zustande, in dem der Text des
Schweizer Krieges in dem Autographum hinterlassen ist,
auszugehen. Obwohl der Text durchweg stark korrigiert ist,
so ist er doch nicht endgültig festgestellt, also nicht druck-
fertig hinterlassen worden. Zum Beweise dafür seien aus
einer grossen Zahl einige Mängel und Versehen angeführt,
die Pirckheiiner bei einer letzten Redaktion gewiss noch er-
kannt und beseitigt hätte. Sie sind durchaus unerträglich;
Rittershausen hat sie denn auch alle verbessert.

I, 3, 23: Num . . . copiae nobiscura sunt pugnaturi?
I. 3, 29 : tantura .... pretiosi uestis.

I, 4, 14: Dei . . . auxilium tarn iusta causa non defuturuni.
I, 5, 8: non sine magno fame.

I, 5, 11: 8ol dispulsis nubis splendescere coepit.

II, 1, 1: causam et seminaria huius belli.
II, 1, 8: ciuubus dedentibus.

II, 1 , 9 : Ciuitates . . . destituti.

II, 2, 45: Cum igitur antea et retro Eluetii urgerent.

II, 2, 46: Quidam ... in lacum . . . immersere.

II, 3, 4: accipercntur et inferentur.

II, 3, 15: ex frequenti pyxidum tonitruis.

II, 4, 10: Solummodo copiarum paucitas ab aemulis repre-
hendebatur, cum Ulmenses duplo etiam maiora submisissent
auxilia, nequaquam considerantes Sueuorum .... causam . longo
esse diueraam.

II, 4, 14: ob nullam aliam fiebat causam quam odium
singularem (vgl. 19, 17 post ingentem acceptum damnum).

II, 4, 20: Uidentes igitur quod prorumpere (statt perru in -
pere) non ualerent.

Digitized by Google

PircJcJieimers SchweizerJcrieg.

15

II, 4, 45: in paruo tuguriolo, qua* tarnen .... non omnium
capax erat.

II, 4, 48 : ab utroque parte. Ursprünglich war geschrieben :
ab utroque latere; utroque ist, nachdem latere durch parte er-
setzt war, stehen geblieben. Diese und ähnliche Stellen lassen
den Zustand des Autographunis besonders deutlich erkennen.

II, 4. 49 : ad alium exercitum .... peruenimus nequaquam
illum .... reficientis.

II, 4, 50: inebriebantur.

II, 5, 6: perpetuo niue repletus.

II, 5, 15: altissinio uertigine.

II, 5, 32: Magno igitur fame. Ursprünglich magno igitur
labore ac fame; später wurde laborc ac gestrichen, aber magno
blieb stehen.

II, 5, 32: laboris assumpti (statt absumpti) fuere magni-
tudine.

II, 5, 33: quosdam ingenti ui fame mentem perdidisse.

II, 5, 47 : sed suadebant, uti multis pariter in locis hostium
lacessere regio.

II, 7, 10: Heluetiorum genti dignis tollerentur condicionibus.

II, 7, 19: copiae hosticura ingressi sunt agrum.

II, 7, 19: equitesque di6currentesque undique ferro et igni
sunt grassati. — Vgl. den kritischen Kommentar zu dieser Stelle I

II, 7, 47: sine nos.

II, 8, 3: quam tot instructis machinis ac militibus . . .
munitus .... exoptabam.

II, 8, 19: ignorans obiter, quid ageret aut quoue rueret.
Siehe den kritischen Kommentar zu dieser Stelle!

II, 8, 33: ob commissam parentarent facinora.

Rittershausen hat jedoch nicht erkannt, dass Pirck-
heimer mit gutem Bedacht eine Anzahl seltener Formen und
Wörter angewendet hat, sondern hat sie grösstenteils für
Versehen gehalten und durch die gewöhnlichen Wortformen
ersetzt. Es sind z. B. folgende überlieferte Formen in den
Text aufzunehmen:

I, 2, 37: exercitu statt exercitui (Rittershausen). Vgl.
Neue Friedrich, Formenlehre der Lateinischen Sprache P, 357.

II, 3, 20: sonu st. sonitu (R.). Vgl. über die Form nach
der 4. Deklination Neue a. a. 0. P, 527 und K. E. Georges,

Digitized by Google

16

Karl Rück

Lexikon der Lateinischen Wortformen, Leipzig 1890, unter
sonus. Die Form nach der 2. Deklination hat Pirckheimer
II, 4, 23 angewendet.

II, 4, 35: Akkusativ pratum als Maskulinum (von pratus)
st. pratum als Neutrum (R). Vgl. Georges, Wortformen unter
pratum.

II. 5, 38: enecatus st. enectus (R). Vgl. Georges, Wort-
formen unter eneco.

II, 6, 38: exercitu st. exercitni (R). Vgl. I, 2, 37.

II, 7, 2: implicitum st. implicatum (R). Vgl. Neue a. a. 0.
IP, 551 und Georges, Wortformen unter implico.

II, 7, 22: fugientum st. fugientium (R.). Vgl. Neue a. a. 0.
II 8 , 141.

II, 7, 40: perscrutaret st. perscrutaretur (R). Vgl. Neue
a. a. 0. IP, 319 f. und besonders Georges, Wortformen unter
perscrutor.

II, 8, 26: sal st. salem (R.). Vgl. Neue a. a. 0. P, 669 f.
und Georges, Wortformen unter sal.

3 Formen, uicus (I, 1, 24) als Akkusativ Plural, domasset
(I, 5, 15) und sanguis (II, 7, 6) als Genetiv Singular, möchte
ich, da sich nur wenige Belege dafür finden, als Versehen
auffassen.

Aber Rittershausen ist mit seinen Aenderungen noch viel
weiter gegangen. Er hat auch Nachlässigkeiten und Eigen-
tümlichkeiten des Pirckheimerschen Stils, Wörter, die sich
in einem Lexikon des nichtbarbarischen Lateins nicht finden,
und seltenere Konstruktionen nicht unberührt gelassen. In
allen diesen Fällen ist von jeder Verbesserung abzusehen, da
die Grenze, wie weit man gehen darf, schwer zu finden ist.
Ein gerechter Beurteiler wird aber wegen jener Unebenheiten
von der Darstellungsgabe Pirckheiniers nicht gering denken,
sondern dessen eingedenk bleiben, dass die letzte Feile an
das Werk nicht mehr gelegt werden konnte. Damit nicht
grosse Verwirrung angerichtet werde, erscheint es geboten,
mit textkritischen Vermutungen und Verbesserungen möglichst
zurückzuhalten. Besonders deutlich zeigt sich in der Wieder-
holung kurz vorher gebrauchter Wörter, dass Pirckheimer

Digitized by Google

Pirckheimen Schweizerkrieg.

17

nicht mehr alles glätten konnte (z. B. II, 7, 28: Tandem
uero cum nox adueniret nec pedites diu desiderati adue-
nirent; II, 5, 28: ut sie Caesarianos arcere aut etiam, si
posset, penitus opprimere posset; II, 8, 36 und II, 8, 39:
Quem etiam honorem; Frooem. 8: ueritati studere conabor
. . . . enarrare conabor). Oft aber hat Rittershausen eine
Stelle nur deshalb geändert, weil er sie nicht verstanden
oder für inkorrekt gehalten hat, obwohl sie tadellos ist.
Ich will das ganze Verfahren Rittershausens in diesen gram-
matischen Dingen an einigen Beispielen zeigen. Er schrieb:

I, 1, 11: Uli uero cum nec pretio nec preeibus pacem
impetrare possent nullumque . . . statt Uli uero cum nec pretio
aut preeibus etc. Dem nec entspricht nicht aut, sondern das
folgende que. Ueber nec-que vgl. Draeger A., Historische
Syntax der Lateinischen Sprache II 1 , 86 f.

I, 1, 31 : et pedites statt et pedites quoque. Vgl. Draeger
a. a. 0. IP, 33, wo zwei Beispiele für et— quoque in der Be-
deutung „auch" aus Cicero angeführt sind. Es kommt hier
nicht darauf an, ob an diesen zwei Stellen et — quoque die
richtige Lesart ist, sondern ob sie Pirckheimer in seinen Aus-
gaben gelesen haben kann. Jedenfalls ist nicht zu ändern.
Vgl. auch II, 4, 49; II, 5, 23; II, 5, 35; II, 5, 41; II, 6, 24;
II, 6, 37.

I, 2, 5: collectoque exercitu quinque millium armatorum
abbati opem ferre pergunt statt collectoque exercitu quinque
milia armatorum a. o. f. p.

I, 2, 23: centum milia aureorum nummorum statt centum
milia aureos nummos. Pirckheimer hat hier Livius 37, 5!)
nachgeahmt: nummos aureos Philippeos centum quadraginta
milia. Allerdings geht bei Livius das Substantiv voran.

I, 2, 23 : uastarunt ac concremarunt statt uastant

ac concremarunt.

I, 2, 30: e manibus emittant statt manibus emittant.

I, 2, 35 : Orant pariter atque obtestantur statt Orant pariter-
que et obtestantur. Ueber que .... et vgl. Draeger a. a. O.
IP, 78 f.

I, 3, 17: Buccessu statt succursu.

I, 4, 7 : Berna statt a Berna. Vgl. Draeger a. a. 0. P, 495.

Rück, Pirckiieimors Schweizerkrieg. 2

Digitized by Google

18

Karl Rück

I, 5, 8: inuentam statt nactam. Vgl. Neue a. a. 0. II*, 306
und Draeger a. a. 0. I*, 158.

II, 3, 10: muniunt et ... . aduocant statt muniunt et ... .
aduocabant.

II, 4, 38: duplo statt in duplo. Vgl. I, 1, 28.

II, 5, 8: 8uffoderant quoquc statt suffoderant et.

II, 5, 17: tametsi .... fuit statt tametsi .... fuerit. Vgl.
Prooem. 3: tamenetsi deuicerint etc.

II, 5, 36: exonerationibus statt exoneratione.

II, 6, 7: ne inimicis suis (ebenso II, 6, 9) statt nc ini-
micis eorum. Vgl. Draeger a. a. 0. I*, 73.

II, 6, 8: Certos se esse statt Certos esse.

II, 6, 35: manifesto statt manifeste. Vgl. Neue a. a. 0.
II 3 , 625 f.

II, 6, 49: spes bene gerendae rei statt spes bcne gerendi
rei. Vgl. Draeger a. a. 0. IP, 832. {ß Ein Gen. singular.
hängt von dem Gerundium ab.)

II, 7, 12: quibusdam condicionibus statt quibusdatn tarnen
condicionibus.

II, 7, 13: Schaphusii statt in Schafhusen; vgl. II, G, 18:
in Lindau.

II, 7, 28: rei bcne gerendae occasionem statt bene gerendi
occasionem.

II, 7, 57 nihil aliud agebant quam ut — struerent insidias
statt nil aliud agebant quam — struere insidias.

Es ist nur gut gewesen, dass sich Rittershausen in
den angeführten Fällen nicht konsequent geblieben ist (so
z. B. hat er I, 1, 31 et — quoque geändert, während er es
II, 5, 41 und an anderen Stellen nicht beanstandet hat;
II, 1, 30 schrieb er ne iniiciunto, dagegen liess er II, 1,31
non ducunto stehen); sonst hätte der Text noch mehr gelitten.

Aber weitaus am meisten hat Rittershausen den von
Pirckheimer hinterlassenen Text durch ganz willkürliche
Aenderungen entstellt, z. B. schrieb er:

I, 2, 22: aggredi coepere statt aggressi ui cepere;

I, 2, 27: dissimulare statt dissimulanter ferre;

I, 2, 30: partem statt aduentum;

I, 2, 33: frugiferis statt fructiferis;

Digitized by Google

PircJcheimers Schwei zerlcrieg.

19

I, 3, 1 : retioere permisit statt retinuere ;

II, 1, 13: proditorum statt subditorum;
II, 1, 19: foederis statt societatis;

II, 2, 35: tarn — quam statt cum — tum;

II, 3, 9: equitum statt equorum;

II, 4, 5: neutiquam statt nequaquam;

II, 4, 9: rubris statt rubeis;

II, 4, 9: dimicarant statt militauerant;

II, 4, 27: redire statt regredi;

II, 4, 50: quippe statt utpote;

II, 6, 5: in colles statt colles;

II, 7, 46: qui— reuocarint— iusserint statt quis— reuocauerit
— iusserit;

II, 8, 3: exoptaui statt cxoptabam;

II, 8, 11: illum — hunc statt eum— illum.

ir, 8, 15: 8oluturum statt luiturum.

II, 8, 21: in conspectum statt conspectui;

II, 8, 25: iumenta statt armenta.

II, 8, 39: amplificauit statt ampliauit. Diese Willkürlich-
keiten führten mehrmals geradezu eine Verschlechterung des
Stils herbei; z. B. ersetzte Rittershausen II, 2, 2 possidebant
durch occupabant, obwohl dieses Verbum kurz vorher ange-
wendet ist. — Im Prooemium § 6 hatte Pirckheimer Raum
gelassen, um später eine Zahl nachzutragen. Rittershausen
hat diese Lücke willkürlich ausgefüllt.

Das Ergebnis dieser Untersuchung ist, dass Ritters-
hausen den Text des Bellum Suitense mit wenig Geschick
und Besonnenheit hergestellt hat. Er ist aber auch wenig
sorgfaltig verfahren. Einschiebsel zwar hat seine Ausgabe
nicht viele, aber bemerkenswertere und bedeutendere Lücken
(I, 2, 5; I, 2, 27; I, 5, 16; I, 5, 21; II, 1, 11; II, 3, 24;
II, 4, 34; II, 6, 41; II, 7, 37) und zahlreiche Kollations-
febler (z. B. I, 5, 21 i'anbtSfncdjt, II, 4, 33 quadringenta
statt quadraginta, II, 5, 46 transiui statt transiuit, II, 7, 17
medio iuxta limpidissiraae aquae scaturiginem ingenti oritur
fönte Caesar cum regina sub tentoriis iuxta scaturiginem positis
statt: medioeri ingenti oritur fönte, Caesar cum regina sub
tentoriis iuxta limpidissimae aquae scaturiginem positis;

2*

Digitized by Google

20

Karl Rück

II, 7, 28 wurde equites übersehen; II, 8, 19 steht acceptis
statt arreptis; II, 8, 33 ac Gallorum statt Gallorum). Das
ärgste Beispiel aber für die Sorglosigkeit, mit der die Aus-
gabe hergestellt wurde, ist die Stelle II, 8, 26: Ex Gallia
igitur, cum ex Germania negaretur, salem aduehere tentarunt.
Rittersbausen änderte hier das überlieferte sal in salem;
trotzdem schrieb er im Folgenden: Sed illud armenta penitus
respuebant utpote ex aqua confectum marina, licet iterum
unda dilutum et igne esset concretum.

Pirckheimer hat grossen Wert auf korrekten Druck
seiner Werke gelegt. In einem Schreiben an den Strassburger
Drucker Johann Reinhart aus Griiningen beklagt er sich
bezüglich seiner Ptolemäusausgabe, der Text sei nicht in
gehöriger Ordnung gedruckt worden, Anmerkung und Text
stimmten nicht immer. Weiter beschwert er sich über zahl-
reiche Druckfehler und darüber, dass bei dem letzten Teil
es versäumt worden sei, den zur Korrektur bestellten Hutti-
chius zu Rate zu ziehen; seine Mühe und Arbeit habe er
nicht wohl angelegt. (Kapp, Geschichte des Deutschen
Buchhandels bis in das 17. Jahrh., Leipzig 1886, p. 90 f.)
Wie würde er sich aber erst über die Behandlung des
Textes seines Hauptwerkes durch Rittershausen beklagt
haben! In der That hat Rittershausen durch sein trauriges
Machwerk an Pirckheimer ein Unrecht begangen. Trotzdem
ist diesem Editor in der Allgemeinen Deutschen Biographie
der Ehrentitel eines gründlichen Philologen zu teil geworden.
Man muss sich in der That wundern, dass kein einziger
Gelehrter, obwohl sich so viele mit dem Bellum Suitense be-
schäftigt, so manche seine Form gelobt haben, die Mängel
der bisherigen Editionen in textkritischer Beziehung oder
den unfertigen Zustand des Werkes selbst bemerkt hat.
Durch die Benützung der Londoner Handschrift konnte ich
den grossen Unterschied zwischen dem Autographum Pirck-
heimers und der Ausgabe Rittershausens feststellen. Wir

Digitized by Google

Pirekheimers Schweiz erkrieg.

21

müssen annehmen, dass die übrigen Werke Pirekheimers,
also auch die Briefe in der Gesamtausgabe, nicht besser
ediert sind als das Bellum Suitense; kaum aber wird für
diese ein ähnliches Hilfsmittel zur Emendation der bisherigen
Ausgaben noch aufgefunden werden, wie es für das Bellum
Suitense erlangt worden ist.

Die zweite Ausgabe ist im dritten Bande (Hanoviae 1611)
der von Marquard Freher herausgegebenen Germanicarum
rerum scriptores aliquot insignes (p. 41 — 79) enthalten.
Freher, dem Job. Imhof das Manuskript zur Verfügung
gestellt hatte, 1 ) hat davon kaum eine neue Abschrift ge-
nommen. Wahrscheinlich hat er ein Exemplar der ersten
Ausgabe oder die von Rittershausen für den ersten Druck
hergestellte Abschrift mit Einträgen aus dem Autographum
(= A) versehen.

Es kann auch über die Frehersche Ausgabe nicht günstig
geurteilt werden. Zwar hat sie gegen die Rittershausens
(= R) an mehr als 130 Stellen die richtige Lesart von A,
aber weit öfter ist die falsche Variante aus R beibehalten.
Ich will einige Stellen anführen, an welchen Freher vom
Texte Rittershausens abgewichen ist und die richtige Lesart
aus dem ihm überlassenen Autographum aufgenommen hat.

Prooem. 3. Romain. — 1,1, 33 interim ergänzt. — com-
mittebantur. — I, 2, 4 siniatre ergänzt. — I, 2, 5 cunetati. —
I, 2. 21 cuneta ergänzt. — I, 2, 23 Bernenses. — I, 2, 27
dissimulanter ferre. — I, 2, 33 fruetiferis. — I, 3, 2 moribus.
— I, 4, 6 collectis ergänzt. — I, 4, 13 immani. — I, 5, 4
oppugnare. — IL 1, 3 alienigenam. — II, 1, 13 subsecutae. —

1) Siehe das Vorwort zum 3. Bande der von Struve besorgten
Auflage der Germ. rer. ncriptt. : Bilibaldi Pirckheimeri Noribergensis
et Caesarei poatea Consiliarii Bellom Suitense sine Helueticum Maxi-
miliani I. Caea. Anno 1498. gestum fol. 47. Ex eiusdem Bibliothecae
reliquha a N. V. Johanne Imhofio Patricio Noribergenei Frehero
amice communicatum.

Digitized by Google

22

Karl Rück

II, 1, 15 moleste. — II, 1, 21 iussa ergänzt. — II, 2, 2 possi-
debant. — II, 2, 9 nitro. — II, 2, 14 fit. — II, 2, 18 Ul-
menses ergänzt. — II, 2, 19 nunc ergänzt. — II, 2, 25 conti-
gerant. — II, 2, 40 cederet. — II, 2, 47 paucitati suae. —
II, 3, 1 peragi. — acceleraret. — conuocaret. — II, 3, 10
aduocabant. — II, 3, 44 progressurum. — II, 3, 52 abierunt.

— II, 4, 5 tum nequaquam. — II. 4, 27 regredi. — II, 4, 33
quadraginta. — II, 4, 34 aspicientibus. — praeterquam quod
mouerentur, haud multum defunctis absimiles, ita ut. — II, 4, 40
Tellinam. — II, 4, 48 Mediolanensis ducis. — II, 5, 13 late-
ribus. — II, 5, 15 pressa. — II, 5, 22 ostentabant. — II, 5, 36
exoneratione. — II, 5, 40 Caesareis. — ceterorum ergänzt. —
II, 6, 1 lacum. — II, 6, 25 perculsi. — II, 6, 39 nec. —
II, 7, 19 hosticum. — II, 7, 30 conscissi. — II, 7, 32 iudicem.

— II, 7, 35 resarciri. — II, 7, 43 publice ergänzt. — II, 7, 45
enim. — II, 8, 2 restauraui. — II, 8, 11 seruare. — II, 8, 13
deliniuerat. — II, 8, 19 munitiora.

Von den Stellen, an welchen die von A abweichende
unrichtige Lesart der Ausgabe Rittershausens beibehalten ist,
seien nur folgende erwähnt:

Prooem. 9 quae fabulis similiora sunt. — I, 2, 1 nulli
erat usui. — I, 2, 22 aggredi coepere. — I, 3, 1 retinere per-
misit. — I, 3, 14 instructa. — I, 3, 17 successu. — I, 4, 8
constitui. — I, 4, 13 nequirent. — I, 4, 17 imploratum. —
I, 4, 18 redigunt. — I, 4, 22 ingens. — I, 4, 27 quassabat. —
I, 5, 12 aut quod non. — I, 5, 17 qui. — II, 1, 3 infensum.

— II, 1, 4 subiecti. — II, 1, 9 uocantur. — II, 1, 13 muni-
ficentia. — proditorum. — inuitus. — tan tarn. — II, 1, 16
regis. — II, 1, 19 foederis. — II, 1, 24 instituuntur. — If, 1, 30
conuertuntor. — II, 2, 11 progressi. — excepti. — II, 2, 17
ibi. — II, 2, 22 solent. — II, 2, 26 protundebant. — II, 2, 32
collectique. — II, 2, 34 qui. — II, 2, 35 tarn — quam. — II, 2, 44
eduxerunt. — II, 2, 45 illosque. — inueniunt. — II, 2, 48
solidas. — II, 3, 3 per eos. — II, 3, 8 equites. — II, 3, 9
equitum. — II, 3, 12 superato. — II, 3, 16 eques. — II, 3, 20
sonitu. — II, 3, 29 descenderant. — flumcn. — II, 3, 32 per-
ierint. — uirtutes. — II, 3, 36 depraedationes. — II, 3, 45
aduentarant. — II, 3, 47 Francorum. — II, 3, 49 ulteriori. —
equites. — II, 3, 52 alius. — II, 4, 2 mittit. — II, 4, 4 egressus.

Digitized by Google

Pirclheimers Schweizerkrieg.

23

— II, 4, 9 rubris. — dimicarant. — II, 4, 13 sinistri. — II, 4, 17
alios. — II, 4, 19 reuerßi. — II, 4, 21 a tergo. — II. 4, 25
dio. — II, 4, 31 conßtituunt. — i 1 Ii . — II, 4, 34 ut. — II, 4, 35
hoc. — quoddam. — quod. — II, 4, 39 detestatus. — II, 4, 40
imperai)8. — II, 4, 46 exegerimus. — II, 4, 48 perueniraus. —
II, 5, 2 additi quoque. — II, 5, 3 asperos, confragosos, inuios.

— II, 5, 5 abstraherent. — II, 5, 23 rosinus. — II, 5, 28 quem.

— opprimere liceret. — II, 5. 32 fuerant. — II, 5, 46 trans-
iui. — accesserant. — deliberabant. — II, 6, 5 in colles. —
II, 6, 6 ducere. — II, 6, 11 ei eingeschoben. — II. 6, 12 sta-
tione. — II, 6, 18 Lindauium. — II, 7, 1 Aureliense. — II, 7, 2
irnplicatum. — II, 7, 17 medio iuxta limpidissimae aquae sca-
turiginem ingenti. — II, 7, 40 perscrutaretur. — II, 7, 46
qui — reuocarint. — iusserint. — II, 7, 55 excepit. — II, 8, 15
soluturum. — II, 8, 19 acceptis. — iret. — II, 8, 25 iumenta.

— large. — II, 8, 26 adnehere. — ne eperare quidem. —
II, 8, 27 uirtuti. — II, 8, 33 dissidio. — ac Gallorum.

Die geringe Sorgfalt, mit der Freher verfuhr, ist auch
daraus zu erkennen, dass nicht einmal alle grösseren Lücken
der Ausgabe Rittershausens ausgefüllt sind. Es sind noch
folgende vorhanden:

I, 2, 5 rem tanti momenti non negligendam censens;
I, 2, 27 multitudioi suae confisi;

I, 5, 16 ob proditionis mercedem;

II, 1, 11 uniuersum regnum procul dubio assecuturus; nisi
illum militum suorum destituieset fides;

II, 3, 24 quoniam nemo illum sequeretur;
II, 6, 41 nam eo coloris discrimine Caesariani ab Helaetico
discernebantur milite, qui candidis notabantur crucibus;
II, 7, 37: inter quos ducenti erant pyxidiferi.

Die Zahl der kleineren Lücken ist sehr beträchtlich.

Endlich hat die Ausgabe eine grosse Zahl solcher Les-
arten, die weder in A noch in Ii sich finden; die meisten
davon sind willkürliche Aenderungen,

z. B. I. 2, 1 interim statt intcrea (ebenso I, 5, 9 und
II, 6, 7); I, 2, 27 hostem statt hoste«; I, 2, 36 occasione statt
occisione; I, 4, 9 uia statt a uia; I, 4, 22 pars statt multitudo;

Digitized by Google

24

Karl Bück

I, 5, 3 quando statt quandoque; I, 5, 6 ingente statt ingenti;

II, 1. 11 Hispanorum statt Hispamarum; II, 1, 16 intercessioncm
statt intercessione; II, 1, 29 ferme summa statt fere forma;
II, 2, 20 igni statt igne; II, 3, 21 ^eflrnbartcn statt halabarden;
II, 3, 39 assidue statt assiduo and II, 5, 43 manifesto statt
manifeste und U, 6, 3 assiduo statt assidue; II, 3, 46 omit-
teretur statt amitteretur; II, 5, 20 praeiuit statt praeibat; II, 5, 21
anteriori statt altiori; II, 6. 13 excaecasset statt excaecauit;
II, 6, 21 consuluerunt statt consulebant; II, 7, 1 Mediolanenst
statt Mediolani; II, 7, 13 conuenere statt conuenire; II, 7, 31
peritissimos aus der Lesart pcrtissimos in R, die aus exper-
tissimos in A entstanden ist. II, 8 33 Papiense statt Papiensi.

Selten ist der Grund der Aenderung zu erkennen wie

I, 2, 7 (Sancti Galli) ergo. Igitur, das kurz vorher schon
dreimal gebraucht ist, wurde hier durch ergo ersetzt.

Aenderungen, die durch ein Missverständnis hervorgerufen
sind, finden sich z. B. I, 5, IG deuoluta statt deuoluti;

II, 3, 18 uiderentur statt uideretur; II, 8, 12 quum statt quam.

Von Einschiebseln seien angeführt:

I, 3, 17 auff gnad und ungnad (statt des ausgelassenen
sub gratia), I, 4, 31 Additio. Hae reliquiae ossium postea aedi-
culae in eam rem ibi extructae illatae fuerunt. cum hac in-
8criptione: Caroli inclyti et fortissimi ducis Burgundiae exer-
citus, Murathum obsidens, ab Heluetiis caesus hoc sui monu-
mentum reliquit. Anno MCCCCLXXVI;

von Druckfehlern:

I, 2, 31 semina facere statt semina iacere; I. 4. 8 fuerunt
statt fuerant; I, 4. 10 possemus statt possimus; I, 4, 22 locum
statt lacum; I. 5, 10 poterant statt possent; II, 4, 33 greges
statt gregem; 11, 5, 3 colles statt Calles; IL 6, 4 multi statt
inulti; II, 6, 34 collocarunt statt collocarant; II, 7, 38 ornatus
statt ornatis;

von kleineren Lücken, die in R nicht vorkommen:
I, 2, 28 esse nach suflFossos; I. 3, 28 uero; I, 5. 11 sol;
II, 1. 23 esset; IT, 2, 37 tarn; II, 7, 25 peditum; II, 7. 33 haud.

Aus dieser Zusammenstellung ergiebt sich, dass Freher
A in ganz ungenügender Weise benützt hat. In der Haupt-

Digitized by Google

Pirckheimers Schweizerkrieg.

25

sache ist seine Ausgabe eine durch Ergänzungen und Les-
arten aus A etwas verbesserte Wiederholung von R. Der
Druck ist aber weit besser als bei R und die Uebersichtlich-
keit hat durch Randbemerkungen sehr gewonnen. Unter
diesen ist p. 45 auch eine Inschrift beigebracht.

Im Jahre 1636 wurde „zu der Stadt Nürnberg kleinem
Ruhm* ein Teil der Pirckheimerschen Bibliothek an Thomas
Arundel, Grafen von Surrey, verkauft. (Vgl. G. W. K. Lochner,
Lebensläufe berühmter und verdienter Nürnberger, Nürn-
berg 1861, p. 40.) Darunter niuss auch das Autographum
des Schweizer Krieges, das jetzt in der Arundel-Abteilung
des Britischen Museums ist, gewesen sein. 1 ) Jedenfalls ist
es für keinen der folgenden Drucke mehr benützt worden.
Der nächste davon ist im 3. Bande der von B. G. Struve ver-
anstalteten neuen Auflage von Frehers Rerum Germanicarum
Scriptores enthalten (Strassburg 1717).*) Er geht auf den
Text Frehers zurück — es findet sich also auch das Ein-
schiebsel „ Additio. Hae reliquiae — Anno MCCCCLXXVI" —
steht aber diesem weit nach. Die meisten Abweichungen
sind Druckfehler. Auch sind manche Abbreviaturen des
Freherschen Textes falsch wiedergegeben (vgl. Struve p. 68:
peditum tum numero longe erant inferiores, und Freher p. 57, F:
peditum in n. 1. e. i. Oder Struve p. 76: praeterquam quae
mouerentur, und Freher p. 66, B: praeterquam q mouerentur).
Bisweilen sind auch Druckfehler der Freherschen Ausgabe

1) Später gelangte es aus dem Besitze des Herzogs von Norfolk
in den der Royal Society in London, wie die auf dem Titelblatte (l a )
des Cod. Nr. 175 enthaltene Bemerkung zeigt: Soc. Reg. Lond. ex
dono Henr. Howard Norfolciensis.

2) In dem Kataloge der Münchener Staatsbibliothek ist von
Frehers Scriptores auch eine Ausgabe vom Jahre 1624 (Freher, Germ,
rerum scriptores aliquot insignes T. 1 — 3. Francofurti 1624. Germ,
g. 29) verzeichnet. Doch ist nur ein Band und zwar der erste im
Jahre 1624 erschienen; der 3. Band von Germ. g. 29 ist aus dem
Jahre 1611.

Digitized by Google

26

Karl Back

verbessert. Von besonderen Lesarten sind folgende hervor-
zuheben :

Struve p. 54: ita ut inter spoliandum plus quam quatuor
millia caesorum recepta (Freher p. 76: reperta) siot.

Struve p. 54 : Fuit annus hio a natiuitate Christi
MCCCXXXIX (Freher p. 76: F. a. h. a. d. Ch. MCCCXXX).

Struve p. 56: siquidem Zugensium subditi cum Suitensium
subsidio contra Urbem (Freher p. 46: contra Vale) insurrexerc.

p. 58: cum uix ultra quatuor millia essent hominum (uix
ist eingeschoben).

p. 62: quam in loco excelso constitui curaeset (Freher
p. 51: qu. i. 1. e. c. iusscrat).

p. 63: Depugnatum est — anno Salutis MCCCCLXXVI
(Freher p. 53: D. e. — a. S. MCCCCLXVII). Vgl. Mark-
wart a. a. 0. p. 124.

p. 65: et luculentissimam condere posset historiam (Freher
p. 55: uel 1. c. p. h.).

p. 76: agmen quadringenta fere puerorum paruorum (Freher
p. 66: a. quadraginta f. p. p.).

p. 77: en cernis cur tarn (Freher p. 66: en cernis cur nam).

18 Jahre nach der Struveschen Ausgabe erschien ein
neuer Druck von Pirckheiniers Bellum Suitense im Thesaurus
Historiae Helueticae von Füesslin, Zürich 1735. Ich habe ihn
leider für eine nähere Beschreibung nicht erlangen können;
nach Markwart a. a. 0. p. 7 fusste der Herausgeber auf der
Ausgabe Rittershausens.

Zum letztenmal wurde das Bellum Suitense im Jahre
1737 gedruckt: Bilibaldi Pirckheimeri . . . Bellum Suitense
siue Helueticum cum Maximiliano Imp. atque dynastis et
ciuitatibus Sueuicis feliciter gestum anno 1499. Tiguri Hel-
vetiorum. Typis Conradi Orelli et sociorum, 1737. Ich habe
diesen Druck mit der Ausgabe Bittershausens verglichen
und, abgesehen von einigen Druckfehlern und einigen Ver-
besserungen, mit ihr übereinstimmend gefunden (p. II, 4, 33
steht auch wie bei R quadringenta). Hervorzuheben ist die
selbständige Lesart morae II, 7, 5.

Digitized by Google

PircJcheimer8 SchweizerTcrieg .

27

Die im Jahre 1826 in Basel erschienene Uebersetzung
des Bellum Suitense von Ernst Münch (Bilibald Pirkheimers
Schweizerkrieg und Ehrenhandel mit seinen Feinden zu
Nürnberg. Nebst Biographie und kritischem Schriftenver-
zeichniss) ist willkürlich, lückenhaft und nicht frei von groben
Missverständnissen.

C.

Sprachliches.

Die Sprache des Bellum Suitense scheint einer besonderen
Betrachtung wert, die ich bei einer anderen Gelegenheit auf
der Grundlage meiner Zusammenstellungen anzustellen ge-
denke. Sie sollte sich freilich nicht auf das Bellum Suitense
beschränken, sondern sollte auf alle lateinischen Schriften
Pirckheimers ausgedehnt werden; nur so dürfte für manche
auffallende sprachliche Erscheinungen im Bellum Suitense
die richtige Auffassung gewonnen werden. Allein so lange
nicht der Text der übrigen Schriften Pirckheimers eine zu-
verlässige kritische Grundlage bekommen hat, wird man sie
nicht heranziehen dürfen ; denn gerade die für die gegenwärtige
Ausgabe unternommene Vergleichung des Londoner Auto-
graphums hat mich die Gefahr erkennen lassen, nach den
schlechten Lesarten der bisherigen Ausgaben ein falsches
Bild von dem Sprachgebrauche Pirckheimers zu geben.

Was die Formenlehre und die Syntax im Bellum Suitense
anlangt, so habe ich im Kommentar einige Citate und Zu-
sammenstellungen gegeben. Pirckheimer gebraucht bisweilen
seltene Formen und wendet nicht blos Konstruktionen der
klassischen Zeit an. Auch hat er Wörter aus allen Perioden
der lateinischen Sprache verwertet. In der Phraseologie lehnt
er sich, wie eine Zusammenstellung ergeben hat, am meisten
an Cicero, Livius und Caesar an; doch hat er aus fast allen
bedeutenderen lateinischen Prosaschriftstellern geschöpft und

Digitized by Google

28

Karl Bück

auch die lateinischen Dichter nicht unbenutzt gelassen.
Grössere Stellen der Alten hat er in der Regel nicht wört-
lich, sondern nur mit Aenderungen herübergenonimen ; auch
hiefür habe ich im kritischen Kommentar einige Citate ge-
geben. Mark wart bemerkt a. a. 0. p. 69, dass hie und da
unklassische Stellen vorkommen. Solche finden sich in viel
grösserer Zahl, als Markwart wahrgenommen zu haben
scheint. Pirckheimer hatte eben Sachen zu bezeichnen, für
die sich im antiken Wortschatze kein Wort fand. Auch
gebrauchte er manche Wörter 1 ) in anderer Bedeutung als
die Alten. Manchen Ausdruck entlehnte er dem Spätlatein
und der Diplomatensprache seiner Zeit. Nach allem diesem
ist anzunehmen, dass Pirckheimer selbst nicht Klassicität für
sein Werk in Anspruch genommen habe. — Ob die italienischen
Historiker auf Pirckheimers Latein Einfluss ausgeübt haben,
ist erst noch festzustellen.

Neben vielen Vorzügen weist das Werk unleugbare
Mängel in der Stilisierung auf. Abgesehen von der häufigen
Wiederholung kurz vorher gebrauchter Wörter, die damit
entschuldigt werden kann, dass der Schrift die letzte Feile
fehlt, macht sich am unangenehmsten die häufige Wieder-
kehr gewisser Wendungen und Phrasen geltend. Zum Belege
soll wenigstens für eine Uebergangswendung eine grössere
Anzahl Stellen citiert werden:

II, 1, 18 Uli uero cernentes; II, 2, 29 Eluetii igitur— ui-
dentes; quod uidentes; id Eluetiorum dux cernens; II, 2, 30
id uidentes Oaesariani; at dux Elueticus cum uideret; II, 2, 31
id Uli aspicientes; II, 2, 37 at illi cum — cernerent ; II, 2, 38
cum cernerent; II, 2, 39 uerum cum — cernerent; II, 2, 41 Cae-
8ariani etsi uidebant; II, 2, 45 id cernentes; II, 3, 10 id — prae-
uidentes; II, 3, 25 id cernens; II. 3, 27 id cum reliqui uidissent;
II, 3, 29 quod equites cernentes; II, 3, 31 id uidentes equites;
II, 3, 39 cum — cernerent; II, 3, 41 Heluetii— cernentes; II, 3, 47

1) Es sind auch deren viel mehr, als Markwart bemerkt hat.

Digitized by Google

Pirckheimers Schweizerkrieg.

29

Heluetii — cernentes; II, 3, 49 cum — cernerent; II, 3, 51 cum
— uiderent; II, 4, 16 id uidentes Caesariani; II, 4, 20 uidentes
igitur; II, 4, 21 at equites baec cernentes; II, 4, 23 at equites
cum — cernerent; II, 4, 39 haec cum uidissem; II, 5, 11 id mi-
lites uidentes; II, 5, 14 impares igitur se cernentes; IT, 5, 39
id Caesar uidens; II, 6, 20 quod — uidentes; II, 6, 23 id oautac
uidentes; II, 6, 28 id ego cernens; II, 6, 30 id Heluetii — in-
telligentes; II, 6, 33 id — uidentes; II, 6, 45 id reliqui uidentes;
II, 6, 52 haec ego cernens; II, 7, 3 id — intelligens; II, 7, 24
cernentes; II, 8, 10 id praeses cernens.

Stereotype Phrasen sind zwar nicht in so grosser Zahl,
aber doch auch bis zum Ueberdrusse wiederholt. — - Markwart
führt (a. a. 0. p. 65 ff.) diese „Sterilität des Ausdrucks* auf
die Anwendung der lateinischen Sprache zurück, bemerkt
aber zugleich, dass sein Tadel diejenigen Partien des Werkes,
in denen Selbsterlebtes erzählt werde, fast gar nicht treffe.
Diese Bemerkung hätte ihn zur Vorsicht mahnen und den
richtigen Grund erkennen lassen können. Pirckheimer hat
nämlich die Abschnitte, die er aus Etterlin „ins Humanistische
übersetzte 44 (Markwart a. a. O. p. 104) in der Darstellung
vernachlässigt; hätte er sie deutsch wiedergegeben, so würden
sie wohl ebenfalls jener Wärme und Originalität entbehrt
haben, die wir in der Schilderung des Engadiner-Zuges, der
Greuel und Folgen des Krieges (II, 4, 33 ff. und II, 7, 19 ff.),
in den Antworten des Mädchens, das einen Brief der Schweizer
an Kaiser Maximilian überbracht hatte, in der Verteidigungs-
rede Weistorffs und an vielen anderen Stellen d. h. in den
Partien treffen, in denen der Verfasser Selbsterlebtes erzählt.
Die fremde d. i. hier die lateinische Sprache ist an der Nach-
lässigkeit in der Stilisierung unschuldig.

Digitized by Google

30

Bilibaldi Pirckeimeri

de Bello Eluetico Libellus Prior.

Prooemium.

l Qui regum, gentium aut populorum res gestas conscribere
aggrediuntur, identidem sub iuitiura in historiae laude uersari
consueuerunt eam temporum testen], ueritatis lumen, meraoriae

Die in den Text aufgenommene Lesart ist die des Lon-
doner Autographums = A. Wurde die Lesart von A nicht
aufgenommen, so habe ich im Kommentar die Provenienz der
rccipierten Lesart (R = die Lesart Rittershausens, B = meine
Schreibung) angegeben und die Lesart von A daneben gesetzt.
Mit wenigen Ausnahmen ist von den früheren Ausgaben nur
die Rittershausens berücksichtigt, da, um von den anderen
ganz zu schweigen, Frehers Ausgabe in der Hauptsache auf
die Rittershausens zurückgeht.

Die Orthographie Pirckheimers wurde nach dem in un-
seren bayerischen Gymnasien geltenden Gebrauche modernisiert;
einigemale wurde Pirckheimers Schreibweise, wenn sie nicht
allzu fremdartig erschien, beibehalten. In den Noten ist die
Orthographie von A bisweilen angegeben, um zu verhüten, dass
eine willkürliche Aenderung Rittershausens für die Schreib-
weise des Autographums gehalten werde.

Eigennamen wurden genau nach dem Autographum wieder-
gegeben (nur wurden kleine Anfangsbuchstaben durch grosse
ersetzt) ; sie finden sich deshalb, entsprechend der Schreibweise
Pirckhe imer8, an verschiedenen Stellen verschieden geschrieben.
Die Schreibung der Eigennamen bei Rittershausen blieb un-
berücksichtigt.

Bezüglich der Ueberschrift vgl. die Beschreibung der Lon-
doner Handschrift. — „Prooemium« steht nicht in A. — 3 tem-
porum testem— uetustatis nuntiam] Vgl. Cicero de oratore II, 9, 3G.

Digitized by Google

Lib. I. Prooemium.

31

conseruationem, magistram uitae, uetustatis nuntiara esse con-
tendentes, cuius ope egregia hominum facta a temporis uin-
dicentur iniuria planeque immortalitati commendentur. Mihi 2
uero haudquaquam ita praefari licet, sed cogor potius de Ger-
5 manicae gentis infortunio aut etiam calamitate conqueri,
quod tarn paucos seu, ut rectius dicam, nullos sortita sit
scriptores, qui ingentia illius et celeberrima facta memoriae,
ut decuisset, mandassent, cum omnes res gestae tantae ha-
beantur, „quantum ea uerbis" (ut ille ait) „praeclara potuere

10 extollere ingenia". Quapropter uetustissimorum illorum Ger- 3
nianorum Francorum, Sueuorum, Gottorum, Alanorum, Van-
dalorum, Herulorum, Longobardorum ac reliquarum gentium
infinitarum facta clarissima et admiranda aut minus digne et
fideliter, sed et maligne ab exteris tradita sunt scriptoribus

16 aut magna ex parte sempiterna obliuione sepulta iacent,
tamenetsi ruptis undique limitibus Romanos rerum dominos
deuicerint, caput mundi Rom am ipsam ceperint ac totam fere
Europam ditioni suae subiecerint, ut interim sileatur, quid in
Asia quidue in Aphrica a Germanicae stirpis gestum sit

20 hominibus. Geterum ut prisca illa et obsoleta fere omittantur 4
aetatique donentur rudiori, iusta tarnen reprehensione non
caret, quod nemo Germanus praeter unum aut alterum huc-
usque repertus sit, qui uel sui temporis gesta conscribere sit
aggressus, cum interim tarnen non parum multi fuerint, qni

1 nuntiam] R. nunctiam A. — 8 mandassent] Vgl. II, 3, 32
secuti fuissent; II, 3, 52 ualuissent und fuissent; II, 3, 9 po-
tuissct. — 9 qua n tum ea uerbis .... praeclara potuere ex-
tollere ingenia] Citat aus Sallust de Cat. coniur. VIII, 4 mit
Beibehaltung des handschriftlich überlieferten, hier gegen die
Grammatik verstossenden ea (vgl. R. Dietscb, Gai Sallustt Crispi
quae supersunt (Leipzig 1859) zu dieser Stelle). — 16 tamen-
etsi] B. tarnet et si A. tametsi R. — 17 Romam] Romani R.
— ceperint] fehlt bei R. — 19 quidue] quid R. — gestum
sit hominibus] homnibus gestum sit R. — 24 fuerint] R. fuent A.

Digitized by Google

32

Lib. I. Prooemium.

omnium gentium et a mundi quidem exordio facta connectere
et ab aliis accepta pro suis edere sunt ausi, non quod illis
materia defuerit, cum uix umquam Germania sine bellis aut
quieta exstiterit, sed quia non erat, uude decerpere et alienis

5 perfrui laboribus possent. Hinc euenit, ut scriptores externi, 6
quoties gentilibus suis cum Germanis res aut discidium inter-
cessit, ubique illos superiores confinxerint aut nostrae gentis
odio partos triumphos factaque splendidissima ita extenuarint,
ut multoties ex fortissimis segnes, ex insequentibus fugientes,
ex uictoribus uero plane deuictos fingere sint ausi; nam ita io
comparatum esse uidemu3, ut quisque magis ad suae gentis
laudem quam alienae procliuis exsistat, licet nil magis hi-
storiam deceat aut illam exornet quam ueritas, qua neglecta
coufestim in fabulas et anilia exit deliria.

G Quapropter operae pretium me facturum putaui, si bellum, 15
quod Elueticum uocant, litteris mandarem, ne illud quoque
quemadmodum et reliqua ex hominum laberetur memoria, cum
ex omnibus, quae in nostram aut patrum inciderint memoriam,
maximum exstiterit et funestissimum non solum bellico ap-
paratu ac copiarum numero, sed et proeliorum atrocitate 20

cladiumque multitudine, siquidem non toto exacto anno

collatis pugnatum est signis, ut interim tumultuaria ac leuia
omittantur proelia, quibus non pauciores quam iusta ceci-
dere acie. Etenim ambae partes egregie uiribus pollebant et

7 opibus magnisque utrimque nitebantur auxiliis. Accedebat 26
his animorum obstinatio ac militaris ferocia, quae non tarn

ar

5 externi] exteri R. — 11 comparatum] R. comptm A.
t ist nicht sicher. — 12 nil] nihil R. — 15 Quapropter — pu-
taui] Vgl. Livius, I praef. : Facturusne operae pretium sim. —
17 cum ex omnibus — funestissimum] Diese Folge der Worte
in A ist nicht ganz sicher, c. m. e. e. f. e. o. qu. i. n. a.

p. i. m. R. — 21 ] Die 5 Punkte in A mit roter Tinte;

wahrscheinlich sollte später eine Adverbialzahl nachgetragen
werden, saepius R.

Digitized by Google

Lib. I. Prooemium. Gap. 1.

33

bellicae laudis gloria quam mutuo decertabat odio Eluetiis
summopere annitentibus, ne proprium ac maiorum decus tarn
multis partum bellis amitterent, Caesarianis uero, ne illis
animo et manu deteriores esse uiderentur. Conscribam autem 8
5 non solum ea, quae aliorum relatu aut fama tantum percepi,
sed et quae coram uidi et aspexi, cum in hoc bello non
paucis copiis tarn equestribus quam pedestribus praefuerim
ac imperauerim. Proinde non tarn uerborum elegantiae quam
ueritati studere conabor, quo non plus necessitudini partium

10 quam hostium uirtuti tribuisse uidear quantumque potero
uerissime cuncta omni affectu animi depulso enarrare conabor.

Uerum enimuero priusquam huius belli series explicetur, 9
Eluetiorum originem ac res gestas altius repetendas esse censui
uetustioribus ac fabulis simiJioribus neglectis, quo percipi

15 possit, quibus initiis ad tantam euaseriut potentiam, ut cunctis
uicinis suis formidabiles fuerint ac Caesari ipsi repugnare sint
ausi. His deinde belli buius causas, semina ac originem ad-
nectam sicque demum ad reliquam historiae procedam ex-
plicationem.

20 Suitenses igitur (quo nomine omnes fere censentur con- I
foederati) se a Suetia Balthei maris peninsula oriundos esse
autumant; iiiin c enim maiores suos populariter olim egressos
ac in eam, quam nunc habitant, regionem commigrasse per-
hibent. Ceterum quantum opinio haec ueritati astipuletur,

25 ipsi uideant. Constat enim eos classe ad terram hanc aduehi 2
nequaquam potuisse, cum longe sit a mari remota, pedibus
uero quis tantum periculi ac itineris subiret ac per tot hor-
ridas et bellicosas nationes incederet, ut demum in terra tarn

1 mutuo] R. mucuo A, doch mit roter Tinte korrigiert. —
6 et quae] etiam quae R. — 7 paucis] paruis R. — 10 quan-
tumque potero uerissime] Vgl. Sallust de Cat. coniur. 4, 3:
quam ucrissume potero, und 18, 2. — ■ 13 ac] & R. — 14 fa-
bulis similioribus] B. fabulis similiora A. quae fabulis similiora
sunt R. — 21 Balthei] Balthici R. — essej fehlt bei R.

Kück, Pirckbeimera Schweizerkrieg. 3

Digitized by Google

34

Lib. I. Cap. 1.

sterili ac caelo aspero consideret? Nemo enim ideo natale
solum relinquere assueuit, ut deteriorem occupet terram, sed
ut ab informi et cultu tristi ad pinguioretn felicioremque
S commigret. Atqui Sueticus ager quainuis admodum Septem
appropinquet trionibus, ubertate tarnen glebae longe sterilia 5
Suitensium rura exsuperat, praecipue ea, quae Alpibus ad-
iacent ac perpetuo ferme rigent frigore. Reliqui uero con-
foederati partim se ab Hunis et Attilae exercitu partim a
Gottis, qui Galliam olim occuparunt, descendisse contendunt.

4 Uerum undecuraque originem traxerint, satis constat niagnam 10
regionis illius partem Zeringiae quondam ducibus paruisse ac
post illorum interitura diu inter comites et eius loci nobiles
hinc inde distractam tandem in Habspergensium comitum,
qui postea Austriae ducatum consecuti sunt, potestatem con-

5 cessisse. Ceterum cum subditi grauissirais tributorum pre- 15
merentur oneribus intolerandisqne praefectorum degrauarentur
iniuriis, Suitenses primum, dein Urienses et Underwaldenses
excusso iugo in libertatem se uindicare coeperunt, praefectos

et nobiles, qui in manus eorum inciderunt, trucidarunt, reli-
quos omnes destructis mnnitionibus et arcibus expulerunt. 20

6 Hunc motum ipsi longa explicant serie. Nobis autem satis
erit ostendere, quibusnam initiis ad banc, qua nunc pollent,
creuerint potentiam. Eiectis praefectis ac nobilibus omnes,
quomm uxoribus aut liberis uis illata fuerat quiue insigni
aliqua affecti erant conturaelia, Suitensibus se iunxere arbi- 25
trantes tempus aduenisse, quo et ipsi acceptas ulcisci possent
iniurias, breuique ita eorum creuit numerus ac in immensum
auctus est, ut principibus quoque formidabilis esse inciperet.

7 Leupoldus igitur Habspergensis coraes et qui tum Austriae
dux erat, motum tarn formidandum, priusquam latius serperet, 30

3 felicioremque] foeliciorernque R. — 6 praecipue] prae-
cipuae R. — 15 subditi] R. subd. diti A. — 16 degraua-
rentur] grauarentur R. — 17 dein] deinde R. — 19 et] ac R.

-

Digitized by Google

Lib. I. Gap. 1.

35

compescendum censens ingenti collecto exercitu Suitensium
fines inuasit. Straspergensis quoque comes ex alia parte non
minoribus copiis Underwaldenses aggressus est, ut distractis
hostium uiribus facilius uictoriae compotes euadere possent;
5 sed ambo eodem die uicti ac maltis ex suis amissis in fugam
coniecti sunt. Ferunt cum dux de inuadendo hoste consu- 8
luisset, fatuum quendam tum praesentem, qui ob animi sini-
plicitatem principi in deliciis erat, effuso cachinno risisse
cumque risus causa ab eo perquireretur, respondisse: Et cur

10 non riderem, cum uos omnes de intrando tantum deliberare
audio, neminem uero cogitare, ubinam ingruente necessitate
sit exeundum? Quae uox, ut fieri solet, cum risu tum ex- 9
cepta est; clade uero accepta in omen conuersa. Suitenses
eniin bostibus ingressis nil prius habuere quam montium

16 occupare angustias, quas illi ob contemptum incustoditas
reliquerant, ibique in reditu potissimum clades est accepta.
Incidit pugna illa in annum salutis MCCCXV.

Post eam uictoriam Suitenses, Urienses ac Underualdenses 10
n ou um pepigere foedus iisque paulo post iuncti sunt Lucer-

20 nenses, Turegenses et Zugenses, demum uero et Bernenses,
qui et eam ob causam principes et nobiles habuere infen-
sissimos, quorum receptatores erant Friburgenses. Sane etsi
illi maximis experti eraDt incommodis nil uiolentum durare
posse, ne tarnen a pristinis suis degenerarent moribus, Ber-

25 nensibus indixere bellum. Illi uero, cum nec pretio aut 11
precibus pacem impetrare possent nullumque nec iuris nec
aequitatis locum esse cernerent, Suitensium, Uriensium et
Underualdensium implorarunt auxiliuni. Qui nil cunctantes

13 in omen conuersa] Vgl. Curtius Rufus, hist. Ale-
xandri Magni III, 1, 17: ne in omen uerteretur irritum in-
ccptum. — 14 nil] nihil R. — 16 ibique] Itaque R. —
18 ac] & R. — 19 nouum pepigere foedus] foedus nouum pepi-
gere R. — 22 erant] essent R. — 23 nil] nihil R. — 25 aut]
nec R. — 28 nil] nihil R.

3*

Digitized by Google

36

Lib. I. Cap. 1.

impigre illis suppetias ferunt. Obsederant interim principes
ac nobiles ingenti exercitu oppidum Laupheym ditionis Ber-
nensium, quod et acriter urgebant. Sed non minori uirtute

12 a Bernensi praesidio defensum est. Bernenses igitur iunctis
Suitensium copiis et nobilium quorundam, paucorum tarnen 5
equitibus recta ad bostes tendunt, quamuis longe uiribus in-
feriores essent; nam in castris hostilibus praeter equitatum

in gentein ultra triginta milia peditum militabant, quorum
duces erant comites de Kyburg, de Fallendis, de Neuburg,
barones de Furstenberg, Nidau et plures alii cum ingenti 10

13 nobilium multitudine. Uenerat etiam in partes coactus potius
quam sua sponte Ludouicus, Sabaudiae comes. Bernensium
copiis nobilis quidam de Erlach praeerat, homo in re militari
admodum expertus. Qui suos egregie instructos identidem
hortabatur, ut seruatis ordinibus strenue pergerent nec multi- 16
tudinem formidarent hostium; id si facerent, uictoriam in
manibus esse; se enim probe aducrsariorum nosse arrogantiam,
qui contempta paucitate sine ordinibus in illos ruituri forent;

H starent igitur ac praesenti pugnarent animo non tarn se ipsos
quam uxores, filios ac libertatem defensuri; denm praeterea 20
tarn iustae causae haudquaquam defuturum. His et aliis
uerbis ita suorum excitauit animos, ut auidissime ad hostes
tenderent. Suitenses cum hostem in conspectu baberent, a
Bernensibus petiere, quod et illis facile concessum est, ut
cum equitibus congredi liceret; nam cum illos sibi inimi- 25

15 cissimos esse scirent, pari eos persequebantur odio. Uoti
igitur compotes facti confestim equites, qui et ipsi iam laxatis
habenis in eos ruebant, adoriuntur adeo ob paucitatem con-
tempti, ut nobilibus risum mouerent, ac si solum equorum

16 ungulis atteri possent. Bernenses interim non minori ui cum 30
peditatu confligunt. Fit acre proelium totisque certatur ui-

8 milia] roillia R. — 27 laxatis habenis] Vgl. Curtius
Rufos, bist. Alexandri Magni IV, 9, 24: laxatis habenis.

Digitized by Google

Lib. I. Cap. 1,

37

ribus. Tandem Bernenses et ducis sui hortatu et propria
instructi uirtute acrius impressione facta perrumpunt inter-
fectisque primis ac signis deiectis reliqnos in fugam uertant
uictosque insequuntur. At Suitensibus longe maius negotium 17
5 cum equitatu tarn instructo est iniectum. Nam praeter stragera
ingentem tarn hominum quam equorum diu anceps proelium
fuit, donec Bernenses peditnm iam uictores opem illis ferrent.
Nec sustinuere impetum equites, sed cum magna eorum pars
cecidisset, omnes tandem in fugam abiere. Desiderati sunt 18

10 ex hostibus Iohannes, Sabaudiae couies, non sine Bernensium
quoque dolore, cum illum uirum probum fuisse et nullo eorum
odio in partes uenisse cognoscerent. Cecidit et una filius 19
eius Ludouicus, comes de Nidau, com es de Vallendis, magnus
belli huius concitator, cum innumeris aliis nobilibus et rai-

15 litibus gregariis, ita ut inter spoliandum plus quam quatuor
milia caesorum reperta sint corpora. Signa militaria uiginti
Septem capta castraque direpta. Non tarnen Bernensibus ac
sociis incruenta cessit uictoria; ex Suitensibus enim strenu-
issimus quisque aut cecidit aut grauiter uulneratus discessit.

20 Ea uictoria ingens Suitensibus accessit existimatio non solum, 20
quod tarn parua manu adeo ingentes hostium fudissent copias t
sed quod in campis patentibus equites excipere ausi fuissent
exceptosque tarn strenue profligassent. Fuit annus hic a
natiuitate Christi MCCCXXX.

25 Ät nobiles quique e proelio euaserant, licet post tantam 21

2 perrumpunt] prorumpunt R. — 10 Iohannes] Vgl. I,
1, 13: Ludouicus. — 14 belli huius concitator] Vgl. Hirtius
de hello Gallico comment. VIII, 38: concitatorem belli Gutru-
atum. — 17 Non tarnen Bernensibus — uulneratus discessit]
Vgl. Sallu8t de Cat. coniur. 61, 6 f.: neque tarnen exercitus
populi Romani laetam aut incruentam uictoriam adeptus erat,
nam strenuissimus quisque aut occiderat in proelio aut grauiter
uolneratus discesserat. — 1 9 grauiter] fehlt bei R. — 22 sed]
quam R. — 23 exceptosque] acceptoaque R. — 25 e] eo R.

Digitized by Google

38

Lib. I. Gap. 1.

cladem acceptam Bernenses aperto bello aru plins aggredi non
auderent, clanculum tarnen, ut facere solent, latrociniis in-
festare non desinebant nec Bernensium satiati injuria Ture-
genses quoque eisdem uexabant artibus, ita ut et Uli Sui-

22 tensium opem implorare cogerentur. Ambae igitur ciuitates 5
in societatem receptae sunt ac paulo post Zugenses ac Gla-
reani illoruni secuti sunt uestigia breuique nobilium iniuriis
adeo foederatorum aucta est potentia, ut ferme uideretur

23 inuicta. Principes igitur ac nobilitas, cum iam Suiten-
sibus resisti posse diffiderent, Anglos, qui tum per Franciam 10
grassabantur, magnis pollicitationibus in auxilium uocant.
Qui non tarn precibus quam spe praedae magnis Jaduen-
tantes copiis Bernensem agrum foeda populatione tempestatis

24 instar uastarunt; castella uero ac uicos minores diripiebant
subiectoque concremabant igne. Ne tarnen usque quaque 15
impune persultarent, multi a Bernensibus per excursiones et
leuia caesi sunt proelia; nam ob ingentem multitndinem cum

25 boste aperto Marte haud congredi audebant. Tandem Angli
commeatus inopia retro abire sunt coacti non minus sociis
quam hostibus graues et intolerandi. Post quoruua discessum 20
Habspurgensis ac nobiles confoederatos infestare nnmquam
desiere, adeo ut per multos annos numquam ab armis ces-
satum sit ac magnae et infinitae clades hinc inde illatae et
acceptae fuerint, quas longum commeraorare foret.

26 Anno demum incarnationis dominicae MCCCLXXXVI 25
Leupoldus secundus, dux Austriae, magnis contractis copiis

ac nobilibus innumeris in auxilium uocatis oppidum Sempach
obsidioue cingere molitus est. Foederati uero, quam primum
hostium sensere conatum, urbem praesidio munire decreuerunt.

1 cladem acceptam] acceptam cladem R. — 3 desinebant]
destinebant R. — 5 opem] operam R. — 8 foederatorum aucta
est] aucta ebt foederatorum R. — 12 precibus quam] precibus
adducti quam R. — 14 ac] & R. — uicos] R. uicus A. —
16 et] ac R. — 24 commemorare foret] foret commemorare R.

Digitized by Google

Lib. I. Cap. 1.

89

Mille igitur et qu ad ringen tos milites electos ad urbis inisere 27
tutelam coutigitque eadem die et ducem Sempach obsidere
ac Snitensium aduentare praesidium. At dux cum hostium
cognouisset accessum, eorum paucitatem adeo contempsit, ut

5 omni peditatu in castris relicto cum equitatu tan tum con-
gredi statueret existimans equorum tantum numero aduer-
sarios obrui posse. Et erat equitatns non tarn armis ac 28
animis praestans quam multitudine conspicuus, adeo ut in
duplo hostium excederet peditatum. Interim foederatorum

10 praesidium minime hostili multitudine perterritum urbi ap-
propinquare coepit et si quis aditum probiberet, armis uiam
parare uel, si minus posset, honestam mortem occumbere
paratum erat. Non tarnen uage et incomposite, sed structa 29
incedebat acie, siquidem longo iam belli usu unusquisque

15 legitime niilitare, imperium pati et inprimis ordines seruare
didicerat. Equites igitur, ut primum foederatorum conspexere
agmen, laxatis prouolant habenis atque infestis cuspidibus in
medium ruunt. Suitenses uero obiectis hastis longioribus
ferociter equites excipiunt. Fit atrox proelium, cum illi

20 perrumpere annitereutur, alii uero in uestigiis mori potius
quam cedere mallent. Interim dux pugnantes hortari, nunc so
precando et castigando accendere, nonnumquam omissam
pugnam aliquot in locis restituere. Et egregii ducis ac
strenui militis fungebatur officio. Nec quoad superstes fuit,

25 equites cessere. Tandem uero impigre pugnans interficitur

e 2 et] fehlt bei R. — 3 ac] & R. — 6 statueret] B. sta-
tuerit A. statuerit R. — 9 duplo] duplum R. Vgl. II, 4, 38:
in duplo plures. — 11 aditum] fehlt bei R. — 12 honestam

oeübere

mortem occumbere] B. honestam mortem obire A. honesta
morte occumbere R. — 15 seruare] obseruare R. — 19 equites]
hostes R. — 20 alii] vielleicht hi. — 21 Interim dux — funge-
batur officio] Vgl. Caesar de bello Gallico V, 33; Sallust de
Cat. coniur. 60, 4; Curtius Rufus, hist. Alexandri Magni IV,
15, 19. — 22 et castigando] nunc castigando R. Vgl. jedoch
I, 3, 27. — 25 cessere. Tandem] cessere tandem : tandem R.

Digitized by Google

40

Lib. I. Cap. 1. 2.

cecidereque cum eo quadringenti circiter comites, barones et

31 nobiles cum turba alia innumera. Post tantam nobilium
caedein equites, qui supererant, se fugae mandant, quos et
pedites quoque, qui iu castris remanserant, secuti sunt; tor-
menta uero bellica et signa militaria quam plurima sunt 5
capta. Direptis inde castris praeda opulenta parta est. Oc-
cubuere ex uictoribus ducenti circiter, multi sunt uulnerati.
Uerum quia equitatu carebant, hostes longius persequi nequi-
bant. Dux cum plerisque aliis principibus in monasterio

32 Kunigsfeld sepultus est. Suitenses tanto defuncti proelio ad 10
propria sunt reuersi atque noua inter eos inita sunt foedera,

in quibus multa prioribus addita, pleraque innouata ac diserte
cautum est, ut, quam primum hostis sociorum fines incur-
saret, omnes populariter suppetias ferrent, siquidem Leupoldus
defuncti ducis filius reparatis uiribus bellum apparabat et ob 15

33 caesum patrem uindictam exigere nitebatur. Tandem inter-
cedentibus amicis inter ducem et confoederatos indutiae sunt
factae. Nec tarnen quies fuit. Nam Heluetii a nobilibus
uudique impugnabantur et cum negotiandi causa ad uicinas
proficiscebantur urbes, capiebantur et bonis exuebantur, quibus 20
iniuriis ipsi quoque moti paulatim nobilium oppida et arces
obsidebant, diripiebant latronesque pellebant. Uastabantur
interim cuncta ferro ac igni multaque leuia assidue committe-
bantur proelia.

II Interea comes de Toggenberg et comes de Werdenberg 26
ingenti collecto exercitu Glareanorum aggressi sunt fines.
Quibus mox Glareani obuiam facti parua manu impigre

3 mandant] mandarunt R. — et pedites quoque] et pe-
dites R. — 5 plurima] R. plurma A. — sunt] fehlt bei R. —
7 ducenti] R. ducentum A. — 11 atque] ac R. — 12 inno-
uata] R. inuuata A. — 13 quam primum] Vgl. I, 2, 44; I, 3, 16;
I, 4, 11; II, 2, 8; II, 5, 19 u. a. St. — 15 et] ac R. —
22 diripiebant] deripiebant R. — 23 interim] fehlt bei R. —
co'mmittebanturj committebant R.

Digitized by Google

TAb. I. Cap. 2.

41

conflixere ac hosten), cui equitatus inter montes nullius erat
utilitatis, fusum et fugatum finibus pellunt. In qua pugna
iterura magnus nobilium periit numerus ac ingens praeda ac
gloria parta est.

6 Bernenses interea ac Friburgenses mutua clade omnia 2
peruastabant magis tarnen populabundi quam iusti more belli.
Friburgenses equitibus praecellebant; nara foederatorum odio
nobiles illis auxilio erant. Bernenses uero plus pedite po- 3
terant. Tandem indutiae pactae sunt in annos Septem, quibus
10 nondum lapsis in uiginti prorogatae sunt. Sed uix in ea
parte ab armis discessum erat, cum repente aliud exortum
est bellum.

Erat sancti Galli abbas opulentissimus ac multorum op- 4
pidorum et castrorum diues; uerum et ipse subditos per prae-

15 fectos cotidianis degrauabat exactionibus innumerisque affi-
ciebat iniuriis. At illi cum foederatis defectionem non om-
niuo sinistre cessisse uiderent nec onera tarn molesta amplius
ferre possent seu uellent, foederatorum exemplo Appencellenses
quoque se in libertatem uindicant. Abbas uero rem tanti 5

20 momenti non negligendam censens a Constantiensibus, quorum
ciuis erat, auxilium implorat. Nec ii cunctati foederatas ad-
uocant ciuitates collectoque exercitu quinque milia armatorum
abbati opem ferre pergunt. Communi igitur consilio Apen-
cellensium inuadunt fines, quibus plerique Suitensium et quia

25 uiciui erant et causam libertatis probabant, iam se coniunxe-

1 conflixere] conflixerunt R. — conflixere — pellunt] Vgl.
I, 2, 6; I, 2, 18; I. 2, 23; I, 2, 30; I, 4, 22; II, 1, 18 u. a. St.
— nullius erat utilitatis] nulli erat usui R. — 5 interea] in-
terim R. — ac] & R. — 7 praecellebant] praecellabant R. —
8 nobiles] obi ist nicht mehr zu erkennen. — 10 prorogatae]
prorogati R. — 16 iniuriis] R. inuriis A. — 17 sinistre] fehlt
bei R. — 19 quoque] fehlt bei R. — rem — censenß] Diese
Worte stehen in A links auf dem Rande; bei R fehlen sie. —
21 cunctati] coniunctati R. — 22 milia] millium R. — 24 in-
uadunt] inuaduntur R.

Digitized by Google

42

Lib. I. Cap. 2.

6 rant. Igitur Apencellenses, quam primum hoste m in con-
spectu habuere, ferociter illum adorti sunt ac primo impetu
fundunt, fugant multisque caesis militaria signa quam plu-
rima cum ingenti cepere praeda. Tan tarn igitur adepti uic-
toriam minime destitere, sed egregie illa sunt usi. Constan- 5
tiensem enim ingressi agrum omnia ferro ac igni foede de-

7 populati sunt. Interim sancti Galli ciuitas Apencellensibus
adhaesit et a Suitensibus Apencellenses in tutelam recepti
sunt. Unde uiribus aucti multas hostibus intulere clades.
Qui tandem Foederici, Austriae ducis, implorato auxilio ac io
magnis collectis copiis Herum belli fortunam experiri statuunt.
Sancti Galli igitur ciuitatem obsidere pergunt relictoque ibi
duce cum equitatu uniuerso pedestres copias per saltus et

8 loca salebrosa ad hostem agunt. Apencellenses uero nil
cunctati confestim in pugnam ruunt. Ubi atrox oritur dimi- 15
catio tandemque uictoria quamuis non incruenta ab Apen-
cellensibus stetit. Desiderati sunt ex aduersa parte plus quam
mille homines, inter quos multi fuere nobiles et magnae ex-
istimationis uiri. Dux uero cum a fugientibus de aduersa
pugna certior factus esset, collectis uasis in tutum se recepit. 20

9 Ac eo pacto sancti Galli ciuitas ab obsidione liberata est.
Uictores uero omissis in praesenti uicinis ducis ingressi sunt
fines ac praedabundi discurrentes Reni uallem, siluam Bre-
gentinam ac Veldkirchensium fines late euastarunt. Inde
montem Ariensem transgressi Castrum Landek ad Eni fluenta 25
situm capiunt et ad oppidum Ymbst usque ferro et igni gras-

10 santur. Tandem uero multis interfectis hominibus ac ingenti
parta praeda ad propria sunt regressi. Ea expeditione castra

3 caesis B. cesiß A. coesis R. — 4 cepere] coepere R. —
10 ac] & R. — 11 magnis] fehlt bei R. — 13 et] ac R. —
14 nil] nihil R. — 19 fugientibus] R. fugentibus A. — 25 Eni
fluenta] Vgl. Vergil, Aen. IV, 143: Xanthique fluenta. —
28 expeditione cnstra] R. expeditione ac castra A. ac steht
in A über einem ausgestrichenen Worte.

Digitized by Google

Lib. I. Cap. 2.

43

quinquaginta et ultra capta sunt, ex quibus triginta circiter
diruta et exusta sunt. Ineunte hieme Apencellenses Bre-
gentium obsident oppidum. Uerura cum uictoria elati ex- ll
cubias negligerent, a Montfortensibus ac Werdenbergensibus
5 comitibus magna ex parte oppressi sunt; reliqni pedibus sibi
consuluere. Interim Rupertus, et ipse dnx Austriae ac Ro-
manorum rex, timens, ne latius haec contagia serpercnt, Con-
stantiam peruenit arababusque auditis partibus rem ita com-
posuit, ut damnnm damno compensaretur ac Apencellenses

10 dehinc liberi consueta tantummodo persoluerent tributa.

Heluetii interim ab externo quieti hoste in semet ipsos 12
arma conuertunt, siquidem Zugensium subditi cum Suitensium
subsidio contra urbem insurrexere ac illi bellum intulerunt.
Quo facto confestim Lucernenses, Urienses, Underualdenses 13

15 ac Glareani in Zugensium aduolarunt anxilium, quibus paulo
post Turegenses totis se iunxere uiribus ac parum abfuit,
quin inter se manus consererent. Intercedentibus tarnen u
Bernensibus ac aliis quibusdam amicis seditio haec citra san-
guinis effusionem sedata est et uix in hac pace arma quie-

20 uerant, cum longe maior turaultus est ortus.

Etenim Federici, Austriae quondam ducis, uxor, tum 15
uidna, a comitibus et nobilibus persuasa Basiliensibus bellum
intulit ac ducis Burgundiae auxilio propriisque uiribus usa
in Basiliensi agro populationem adeo effuse fecit, ut nihil

25 bello intactum relinqueret. Basiiienses tarn repentino oppressi 16
inalo ac longe hostibus impares aperto Marte resistere minime

2 hieme] hyeme R. — 8 partibus] R. ptibus A. — 11 ex-
terno quieti hoste] e. h. qu. R. — 12 conuertunt] conuer-
terunt R. — 13 urbem] Struve; ualem AR. Vgl. P. Etterlin,
Kronica von der loblichen Eidgnoschaft Ihr harkouien und sust
seltzam stritten und geschichten. Zum zweyten Mal heraus-
gegeben von Johann Jakob Sprengen. Basel 1752. — 19 et]
fehlt bei R. — in hac pace] Münch (a. a. O. p. 88) übersetzt:
auf dieser Seite (= parte). — 23 auxilio] fehlt bei R.

Digitized by Google

44

Lib. I. Gap. 2.

poterant, uerutu se muris continebant. Foederatorum tarnen
suorum, Bernensiutu, Soloturensium et Argentinensium im-
plorant auxilium. Qui nil tardati confestim aduolant ac post
hostis digre8sum ducissae inuadentes fines late ua3tant ac
castra quaedam capiunt captaque subiecto concremant igne. 5

17 Tandem post multas hinc inde illatas clades secuta pax est,
non tarnen diuturna, quoniam Basiliensibus pacta haudqua-
quam obseruabantur. Quapropter populariter egressi et ad
oppidum Sekingen usque omnia euastarunt cumque dncissa
iterum copias cogeret, amiconim internentu uix tandem inter 10

18 partes stabilita pax est. Incidere haec in annum domini 1412
ac parum antea quam Constantiense inchoaretur concilium.
Ex quo cum papa Iohannes auxilio Foederici, ducis Austriae,
elapsus esset, omnia ducis bona publicata sunt Sigismundusque
imperator finitimas undique ciuitates in ducis concitat ex- 15

19 cidium. Foederati itaque cunctis egressi uiribus raulta castra
ac oppida, quae ducis fuerant, capiunt ac totam prouinciam,
quae ob copiosam et honoratam nobilitatem Ergau — hoc
est honoratus pagus — appellatur, in suam redigunt pote-
statem, quam et in praesentem possident diem. 20

20 Hic itaque bellorum funestissiraorum exitus fuit, quae
Austriae duces et nobilitatem nec non Heluetios per tot exer-
cuerunt annos ac quibus tantum sanguinis effusum, tot urbes
euersae, tot castra et latronum euersa sunt receptacula magnis,

21 ut cernere licet, sepulta ruinis. Nobilitas uero cuncta ex- 25

3 nil] nihil R. — 5 capiunt] R. capiunt d d A. — 8 ad
oppidum. Sekingen usque] Vgl. II, 2, 3; II, 4, 24; II. 7, 53;
II, 8, 2; II, 8, 16; II, 8, 29 u. a. St. — 12 parum] paulo R.
— antea] ante R. Vgl. I, 3, 10 multura postea; I, 3, 31 ali-
quot postea annis. — 13 cum] B. dum AR. — ducis Austriae]
Austriae Ducis R. — 17 ac o.] & o. R. — 18 copiosam et hono-
ratam] honoratam et copiosam R. — Ergau] Vgl. Markwart
a. a. O. p. 78. — 21 funestissimorum] R. funestissorum A. —
quae] B. que A. qui R. — 23 ac] fehlt bei R. — 25 cuncta]
fehlt bei R.

Digitized by Google

Lib. I. Cap. 2.

45

pulsa uel funditus exstincta est, siquidem praeter Austriae
duces ac comites Habspurgenses eiecti sunt comites de Ky-
burg, de Toggenburg, de Straspurg, de Gries, de Falendis,
de Nydau, de Neuenburg, de Montenach, de Rotenburg,

5 barones uero de Veissenburg, de Arberg, de Regensperg,
de Torberg, de Grunenberg, de Hasenberg, multa uero ad-
empta Saphoiae comitibus de Werdenberg, de Furstenberg,
de Hochperg, de Dierstein, pariter et baronibus de Ochsen-
stein, Blanckenberg, Faltenstein. Sunt et praeter illos

10 hae nobilium familiae expulsae.

1 uel] & R. — 2 ac] & R. — 3 Straspurg] In der ausführ-
licheren Fassung (siehe unten!): Strasburg. — 5 Veissenburg |
In der ausführlicheren Fassung: Wissenburg. — 8 Dierstein]
In der ausführlicheren Fassung: Dietsteyn. — 9 Faltenstein]
In der ausführlicheren Fassung: Falkenstein. — Zwischen sunt
und et praeter stand in A ein mit p beginnendes Wort, von
dem einige Buchstaben durch Beschädigung des Blattes verloren
gegangen sind. — Die Stelle von siquidem praeter Austriae
duces bis hae nobilium familiae expulsae, für welche Pirck-
heimer die Mahnung Kaiser Maximilians vom 22. April 1499
(abgedruckten Anshelms Berner Chronik, herausgegeben von
E. Stierlin "und J. R. Wyss, II, pag. 402 ff., Bern 1826)
benützt hat, hatte im ursprünglichen Entwürfe, der sich, jedoch
durchstrichen, pag. 106 b 2. Hälfte der Londoner Handschrift
findet, folgende ausführlichere Fassung, die Rittershausen mit
einigen Aenderungen in den Text genommen hat: siquidem
praeter ea, quae ex Austriae ducibus et Habspurgensibus capta
sunt comitibus, eiecti et spoliati sunt comites de Eyburg,
Toggenburg, Ucchtlandt (Berner Chronik: Oechtland), Neuen-
burg (Berner Chronik: Nüwenburg), Froburg (Berner Chronik:
Frohnburg), Arberg, Raperswil (B. Chr. : Rapperschwyl), Balyn
(B. Chr.: Baiin), Rotenburg (B. Chr.: Rothenburg), Sanagaza
(R: Saraganza), Strasburg (R: Strasberg), Gries (R: Gryes).
Falendis, Nydau (B. Chr.: Nidow), Montenach, barones quoque
de Grasberg (R: Grosberg), Wolhausen (B. Chr.: Wolhuscn),
de Turre (B. Chr.: zu Thurnen), Rinckenberg (B. Chr.: Ring-
genberg), Fulkenstein (R: Falckenstein), Rechpurg (R: Keck-

Digitized by Google

46

Lib. I. Cap. 2.

22 Sedunenses interea a natiuitate domini 1416, cum et
ipsi contra episcopum Sedunensem dominum suum insur-
rexissent, foedus iniere cum Lucernensibus , Uriensibua et
Underwaldensibus. Sed cum castra quaedam, quae in ßer-
nensium fide erant, obsedissent ac diripuissent, in se Bernensium 5
concitarunt arma. Qui urbem Sedunensem aggressi ui cepere

23 ac illam cum plerisque aliis uicis incendere. Uerum inter-
cedentibus amicis res ita transacta est, ut Sedunenses pro
damno Bernensibus illato centum milia aureos nummos per-
soluerent. Id cum Sedunenses se facturos negarent, iterum 10

bürg, B. Chr.: Bechburg), Spintz (R: Spintzi, B. Chr.: Spietz),
Granson, Iiiigen (B. Chr.: Illingen), Raron (B. Chr.: Rarr),
Sennen (R: Semren). Münsium (R: Munsium, B. Chr.: Müsigen),
Wassersteltz (B. Chr.: Wasserstelz), Logren (R: Logern, B. Chr.:
Togern), Degrfeld (R: Degerefeldt, B. Chr.: Tägerfeld), Bus-
naung (R: Busenag, B. Chr.: Bussnang), Burglen (B. Chr.:
Bürglen), Schwanden, Fridberg, Wedischwil (R: Wedischweil,
B. Chr. : Wädeschwyl), Eschbach (R und B. Chr. : Eschenbach),
Schwartzenburg (B. Chr. : Schwarzenburg), Freyenstein (B. Chr. :
Fryenstein), Hasenburg, Stretlingen (R: Strotlingen, B. Chr.:
Strätlingen), Signau (B. Chr.: Signow), Egeram (R: Egram,
B. Chr.: Egerten), Qoessikon (R: Goessiben, B. Chr.: Gössiken),
Chlingen (B. Chr.: Klingen), Honberg (B. Chr.: Homberg),
Waren (B. Chr.: Warta), Regensperg, Saldenburen (B. Chr.:
Saldenbüren), Chrenckingen (B. Chr.: Krechingen), Bickelse
(B. Chr.: Bühelsee), Chempten (B. Chr.: Kempten), Samen,
Arburg (B. Chr.: Aarburg), Sedorff (R und B. Chr.: Sedorf),
Wissenburg (R: Weissenburg, B. Chr.: Wyssenburg), Torberg
(B. Chr.: Thorberg), Gronenberg, Hasenberg (B. Chr.: Hasen-
burg); multa quoque adempta sunt Sabaudiae comitibus de
Werdenberg, Furstenberg, Hochperg (R: Höchberg), Dietsteyn
(R: Dietstein), pariter et baronibus de Ochsenstein, Blancken-
berg, Falkenstein (R: Falckcnstein). Nobilium uero familiae
hae fuere pulsae. — 1 1416] anno 1416 R. — 6 aggressi
ui cepere] aggredi coepere R. — 9 milia] millia R. — aureos
nummos] aureorum nummorum R. Vgl. I, 2, 44 quinque mi-
libus aureis; I, 1, 19; II, 2, 11 und Livius XXXVII, 59.

Digitized by Google

Lib. I. Cap. 2.

47

Bernenses arma contra eos mouernnt uique Sedunensium fines
ingressi late oinnia uastant ac uicos quam plurimos con-
cremarunt. Sedunenses uero plerosque palantes circumueniunt.
Sed cum Bernenses illis opem tulissent, hostes multis ex suis 24

5 amissis in fugam couiecii sunt. Uerum cum Bernenses cunctis
uastatis abire coepissent ad montiumqne angustias peruenissent,
Sedunenses nouissimos aggressi turbabant, sed cum signa in
eos conuersa essent, non tulere impetum, sed nonnullis ex
suis amissis ad montium eonfugerunt cacumina. Ac Ber- 25

10 nenses in pacatura abiere iterumque communibus interceden-
tibus amicis res sedata est coactique sunt Sedunenses post
ingens acceptum damnum multo auro pacem redimere.

Interim foederati a nobilium et uicinorum liberati mo- 26
lestia Bellintconam recipere statuerunt. Eraerant illam Uri-

15 enses, Suitenses et Underwaldenses a Saxeimontibus comitibus.
Uerum Mediolani dux periculosum ratus gentem tarn efferam
habere uicinam, per proditionera Bellintconam illis abstulerat.
At Suitenses ob bella, quibus undique premebantur, eara in- 27
iuriam dissimulanter ferre sunt coacti. Hostium uero uictores

20 eductis copiis Alpibusque superatis Bellintzonensium inuadunt
fines. Quibus praefecti Philyppi, Mediolani ducis, obuiam
facti confestim manus conseruere, cumque Itali tarn equestres
quam pedestres multitudini suae confisi temere in hostes in-
uehuntur, Suitenses uero Italos ut imbelles nimium contem-

25 mint, utrimque cladem ingentem intulere pariter et accepere.
Blondns Forliuiensis, quem et reliqui sequuntur Itali (ut est 28
gens in laudes suas effusissima) uictoriam Mediolanensibus

1 Bernenses] fehlt bei R. — 2 uastant] uastarunt R. —
4 hostes] R. hostis A. — 9 Ac] & R. — 12 ingens] R. in-
gentem A. — 19 dissimulanter ferre] dissimulare R. — 21 Me-
diolani] Mediolanensis R. — 23 multitudini suae confisi] fehlt
bei R. — inuehuntur] inuehunt R. — 26 quem] eumque R. —
sequuntur] sequuti R.

Digitized by Google

48

Lib. I. Cap. 2.

ascribit, Suitenses uero illam sibi uindicant ac in huius rei
fidem signa railitaria quam plurima hosfci adempta ostendunt.
Itali duo milia ex Suitensibus desiderata esse affirmant, nu-
merum uero suorum callide tegunt; fatentur tarnen multos
et fortissimum quemque cecidisse aut uulneratum fuisse qua- 5

29 dringentosque equos suffossos esse. Suitenses quingentos ex
suis, mille ex hostibus periisse affirmant. Utcumque res gesta
sit, cruentissima haec pugna fuit, quamuis Suitenses pugnandi

30 ardore uix dimidia copiarum parte conflixerint. Dum enim
tinient, ne uictoriam manibus emittant, totiusque exercitus 10
aduentum praestolari indignum ducunt, cum quatuor milibus
solum tarn magnas peditum ac equitum turmas inuadunt ac
ideo non paruam accepere cladem.

81 Post eam pugnam Suitenses domum regressi parum quie-
uere, siquidem, cum eos nobiles armis inuictos esse cernerent, 16
discordiarum semina inter eos iacere tentarunt. Nec uanum
consilium fuit. Comes enim de Togenberg Turegenses ac
Suitenses adeo inter se commisit, ut funestissimum conflatuni

32 sit bellum. Foederati uero cum rem inter partes sedare ne-
quirent, omnes Suitensibus adhaesere. Id Turegenses uidentes 20
nobiles in auxilium nocant. Qui perlibenter illis opem tulere
sperantes tanto discidio foedera dissolui ac Suitensium po-

33 tentiam deprimi posse. Ingens itaque bellum inter partes
exarsit, quod per integrum durauit septennium, suntque in-
terim magnae clades utrimque illatae et acceptae, quin et 25
Turegum ipsum a foederatis obsessum est agerque uitibus ac

1 ascribit] B. ascribunt AR. — uindicant] vendicant R. —
3 milia] millia R. — esse] fehlt bei R. — 5 quadringentosquc]
quadringentesque R. — 9 copiarum parte] parte copiarum R. —
10 manibus] e manibus R. — totiusque] totius R. — 11 ad-
uentum] partein R. — ducunt, cum] B. ducunt ac cum AR. —
milibus] millibus R. — 12 ac ideo] ideo R. — 14 parum]
paulum R. — 16 discordiarum semina] Vgl. Livius III, 19, 5.
— 17 ac] & R. — 18 ut] & R.

Digitized by Google

Lib. I. Gap. 2.

49

fructiferis consitus arboribus foede est uastatus. Eodem quo- 34
que tempore foederati arcem Varspurgensem obsident. Uerum
cum Gallorum regis filius delphinus Basiliensem conuentum
disicere quaereret ac ingentibus copiis Basiliensium fines in-

5 gressus esset, foederati soluta Varspurgensi obsidione in Basi-
liensium aduolant auxilium. Basiiienses uero cum Gallicas 35
copias, quibus etiam Germana se coniunxerat nobilitas, om-
nino maiores esse resciuissent, quam quibus tarn parua manus
resistere posset, foederatis obuiam mittunt illosque certiores

10 reddunt triginta milia sub Gallicis aduentare signis. Orant
pariterque et obtestantur, ne, cum ultra quatuor milia essent
hominum, tarn manifesto se obicerent periculo. At illi feroces 86
ac Basiliensium et ducum suorum contemptis consiliis structis
ordinibus hosti obuiam eunt, qui et ipse infestis aduentabat

16 signis. Atrox itaque oritur dimicatio, quae a prima luce ad
solis durauit occasuni, suntque confoederati occisione una
occisi potitusque est delphinus uictoria, cruenta tarnen et
admodum luctuosa. Nam praeter ingentem suorum et ultra, 37
quam credere par est, caesorum numerum multi magnique

20 nominis desiderati sunt uiri resque admiranda uisa fuit tan-
tillas copias et pedestres quidem tarn ingenti exercitu et
niaiori ex parte equestri tarn diu et fortiter resistere potuisse,

l fructiferis] frugiferis R. — 5 Varspurgensi obsidione]
obsidione Varspurgensi R. — 7 etiam] fehlt bei R. — Germana
se coniunxerat] sc Germana quoque iunxerat R. — 8 manus]
Ursprünglich hatte A manu. — 9 posset] R. possent A, doch
nicht ganz sicher. — 10 milia] millia R. — 11 pariterque]
pariter R. — et] atque R. — milia] millia R. — 12 obicerent]
obiicerent R. — feroces] ferociter R. — 13 et ducum suorum]
suorumque R. Vgl. Etterlin a. a. O. p. 172: so hatten die
houptlütt jnen ouch verbotten. und: zugent also wider der
houptlütten gunst und willen. — IG occisione] Vgl. Cicero
Phil. XIV, 36: cumque A. Hirtius consul . . . copias occidione
occiderit, wo einige Handschriften (a, i. v) occisione haben. —
21 exercitu] exercitui R.

Rück, Pirckheiniers Rchwoizerkrieg. 4

Digitized by Google

50

IAb. 1. Cap. 2.

maxime cum non in saltibus, sed aperto pugnatum esset

38 campo. Foederati interim, qui circa Turegum erant, audita
suoruni clade, cunctis, quae supererant, ferro et igni uastatis
obaidionem soluerunt. Quibus abeuntdbus Turegenses popu-
lariter egressi non paruo incommodo hostilem affecere agrum 5
bisque interim collatis pugnatum est signis ac incerta dis-

39 cessura uictoria. Basiiienses interea post delphini abitum
non ignari, a quibus is inductus fuisset, ut illatam uindi-
carent iniuriam, collecto exercitu Prisgoensem ingressi sunt
agrum, quem late et ad Friburgum usque uastarunt, ac cir- 10

40 citer triginta nillas concremamnt. Igitur tarn ingenti agri
clade Albertus, Austritte dux, irritatus bellum apparare coepit
ac magnis copiis Basileam obsedit. A qua depulsus cum Basi-
iienses, qui insequebantur, in insidias traxisset, non parum

41 multos ex eis interfecit. Cum itaque utraque pars alteram 15
multis affecisset incomniodis, septimo tandem anno tarn fu-
nestum solutura est bellum Palatino Rheni, Straspurgensibus,
Nurenbergensibus, Augustensibus ac Constantiensibus inter-

42 cedentibus. Proinde nec hoc praetereundum uidetur, quod
Suitenses aliquando uictoria potiti Turicensiuni cadanera den- 20
tibus lacerasse ac cruorem potasse feruntur.

43 Durauit itaque pax per annos aliquot non solum inter
foederatos, sed nec Austriae duces aut nobiles aliquid noui
moliri audebant. Accidit interea, ut Constantienses uicinos
suos ad iaculandi certamen inuitarent, inter quos et multi 25

44 aduenere Suitenses. Uerum cum Constantienses, ut inter
epulas fieri solet, conuicia quaedam in Suitenses sparsissent,
irritati illi haud dissimulanter eam tulere iniuriam a uerbisque
ad uerbera peruentum est. Suitenses uero male accepti, quam
prinium domum sunt regressi, suis de acceptis conquesti sunt 30

3 igni] igne R. — 8 isj fehlt bei R. — 10 ac] & R. —
13 qua] quo R. — 20 Turicensium] B. Turiaensiurn A. —
29 uerbera] Nicht ganz sicher; daB Wort ist schwer zu lesen.
— est] fehlt bei R.

Digitized by Google

TJb. 1. Cajh 2. 3.

51

ininriis. Confestim igitur ad arma conclamatum est primique
Lucernenses et Undervaldenses contra Constantienses exer-
citum eduxere, quos confestim et reliqui ex foederis forma
secuti sunt. Uerum priusquam Constantiensem ingressi essent
5 agrum, res sedata est Constantiensesque quinque milibus
aureis pacem redimere sunt coacti.

Nec longe inde, cum Sigismundus, Austriae dux, Brixi-III
nensem cepisset episcopum, qui et Romanae ecclesiae cardi-
nalis erat, Suitenses pontificis moti precibus pleraque duci

10 abstulere, inter quae fuere Dissenhoven et Frauenfelt. Cum
uero dux tnaius, quam cui resistere posset, periculum sibi
immiuere cerneret, pacis accepit condiciones. Suitenses uero
retinuere, quicquid in eorum deuenerat potestatem. Nobiles 2
interea etsi non ignorarent, quidnam ipsi et eorum maiores

15 ob illatam pertulissent uiolentiam, quarauis Suitensium arma
irritare non auderent, ne tarnen ab antiquis moribus desci-
scerent, uicinas ciuitates assidue infestabant multisque afficie-
bant incommodis. Quapropter nonnullae compulsae se foe- 3
deratis iunxere, inter quas fuit Mulhusen et Schafhusen, ita

20 ut cotidie foederatorum excrescerent uires ac termini dila-
tarentur iamque intolerandi uiderentur. Id Sigismundus, t
Austriae dux, considerans ac de retentione prouinciarum re-
liquarum et ciuitatnm suarum desperans, quicquid in Alsatia,
Sungaw, Preisgaw et circa siluam nigram possidebat, Carolo,

25 Burgnndiae duci, tum potentissimo ac bellicosissimo principi,
pro hypotheea tradidit. At ille cum urbes, castra et oppida 5

1 conclamatum] lt. coclamatum A. — 4 essent] sunt R. —
5 quinque milibus aureis] Vgl. I, 2. 23: centum milia aureos
nummos. — milibus] millibus R. — 8 cepisset] coepisset R. —
13 retinuere] retinere permisit R. — 16 moribus] maioribus R.
— desciscerent] R. descisceret A; das Wort ist undeutlich auf
den Rand geschrieben. — 17 infestabant] inurstabant R. —
19 Mulhusen] B. mulhuse. A. — Schafhusen] B. Schafhusen A;
doch ist die Endung nicht sicher. — 25 Burgnndiae] B. Bur-
gundie A. Burgudo lt.

4*

Digitized by Google

52

Lib. I. Cap. 8.

cuncta in suam redegisset potestatem, undique praesidiis
muniit praefectumque generalem nomine Hagenpach con-
stituit. Qui cum haudquaquam praefectura, sed tyrannum
egisset nec ulla abstinuisset iniuria, prouinciales tandem in
suam concitauit perniciem, siquidem Brisacenses illum in uin- 5
cula coniecere ibique multis accusantibus et crimina horrenda
obicientibus publice uitam ense finiuit eoque pacto cuncta
oppignerata ad pristinum rediere dominum.

6 Uerum cum Sigismundus dux Burgundi timeret poten-
tiam ac uereretur, ne misso exercitu per uim ablata iterum 10
in suam redigeret potestatem, compulsus est ad Suitenses
hostes confugere hereditarios, cum quibus foedus pepigit, ut
eundem hostem et amicum censerent et, si uis maior aliqua
ingrueret, illam totis propulsarent uiribus. Incidere haec in
annuni dominicae incarnationis 1473. 15

7 Burgundus uero non tarn ea irritatus iniuria quam quod
debellata Germania Italiam ingredi parabat ac cunctis deuictis
gentibus se orbis dominum fore sperabat, urbem Nuss super
Rheni conditam ripas ac Romano subiectam imperio hostiliter

8 ac maximis circumsedit uiribus. Circumtulerat iam antea per 20
Galliam uictricia signa nec quempiam tarn potentem esse
putabat, qui uiribus suis resistere posset; nam praeterquam
quod diuitiis et opibus inter cunctos excelleret principes,
maximum ac instructissimum ducebat exercitum. Accedebat
bis animus ingens et bellicae laudis gloria, cuius erat appe- 25

9 tentis8imus. At Caesar tanto motus periculo imperii opes
conuocat ac eas contra Burgundum ducit, qui iam per in-

7 obicientibus] obiicientibus R. — uitam ense finiuit] finiuit
uitam ense Ii. — 8 oppignerata] B. oppignorata AR. — 9 Bur-
gundi] Burgundiae R. — 12 hereditarios] haereditarios R. —
1 4 illam] B. illum AR. — 20 Circumtulerat - uictricia signa]
Vgl. Florus III, 12: arma circumtulit. — 22 putabat] puta-
bant R. — 23 principes) R. principis A. — 24 ac] & R. —
25 laudis] laudibus R.

Digitized by Google

Ltb. I. Cap. 3.

53

tegrum fere unnum urbem Nuss obsidebat. Uerum cum 10
tanti exercitus conuenissent ac utrimque timor intercessisset,
quoniinus res aleae committeretur, primuui indutiae factae
sunt, quas non ita multum postea his condicionibus pax secuta
5 est, ut Caesaris filio Maximiliano Burgundi filia, quae unica
erat, nuberet, ad quam etiam demortuo patre totius ditionis
imperium deueniret, Burgundus in Italiam Romano imperio
reluctantem ac haudquaquam oboedien tem tenderet; quam si
subiugaret, a Caesare Italiae rex appellaretur. Additum quo- 11

10 que, ut per foederatorum terram duceret non tarn suas quam
Caesaris ulturus iniurias. Prudenter quidein; nam siue Bur-
gundus uinceret siue uinceretur, nil Caesari deperire poterat;
aut enim uindictam ex foederatis erat exacturus aut superato
et cadente duce tota uis imperii eius ad Maximilianum et

15 uxorem erat peruentura.

Ceterum priusquam inter Caesarem et Burgundum con- 12
uenisset, Sigismundus, Austriae dux, una cum foederatis Cae-
saris iussu Burgundi fines inuaserat ciuitatemque Elicurt ob-
sidebat, quam et uohementer urgebat. Ad quam liberandam 13

20 Burgundus non paruum misit exercitum, qui cum foederatis
congressus ad iuternecionem fere caesus est. Qua noua in-
iuria Burgundus irritatus ingentem ac talem contra foederatos
contraxit exercitum, qualem uix umquam Germania uidit.
Nam praeter peditatum copiosum equitatum ducebat splendi- 14

25 dissimum equis et armis egregie instructum et ornatum ; hunc
machinae sequebantur innumerae uariorumque hominum genus
non tarn pugnandi quam lucrandi gratia, siquidem uniuersi
ad certam se pergere uictoriam putabant. Unde exercitus
tarn magnus non solum cunctis abundabat necessariis, sed et

30 auro, argento, ueste pretiosa ac omnibus instructus erat de-

6 etiam] quoque R. — 8 ac] & R. — 12 nil] nihil R. —
13 ex] a R. — 23 uix] fehlt bei R. — 28 uictoriam puta-
bant] putabant uictoriam R. — 30 instructus] instructa R. —
deliciis] dclitiis R.

Digitized by Google

54

Lib. I. Cnp. 3.

16 liciis. Kecta igitur ad urbein Uranson ituin est; quam eo
tumultu foederati Sabaudiae ducissae ademerant ac praesidiuni
sexcentorum imposuerant militum. Obsessa igitur est urbs

16 tormentisque undique concussa ac saepius oppugnata. Foe-
derati igitur quam primum obsidionem percepere, totis uiribus 5
ad oppidum Neuenburgense couuenerunt. Aderat et Sigis-
mund^ Austriae ducis, nee nou Straspurgensium equitatus;

17 uerum non prius colligi et ad hpstes pergere potuerunt, quam
urbs sit dedita, siquidem praesidium, cum cotidie uehementer
urgeretur nec ultra uim hostium iugentem sustinere posset 10
ac iam de succursu desperasset, deditionem sub gratia (ut
nunc loquuntur) fecerat, quam ita intellegebat, ut saluis cor-

18 poribus dimitteretur. Uerum longe aliter Burgundus gratiam
iuterpretabatur; nam liberum sibi esse dicebat eam uel ex-
bibere uel in omnes deditos animaduertere; quod et taudem 16
exsecutioni mandauit ac omnes in arboribus iussit suspendi

19 existiruans eo pacto foederatis timorem incuti posse. Quod
longe aliter euenit; nam hac suorum calamitate ita irritati
sunt, ut nulli postea bostium parcerent, cum antea deuictos

20 concessa uita non inbumaniter haberent. Interim foederati 20
totis uiribus ad hostes tendebant Burgundusque iam recepta
urbe ultra pergebat acciditque, ut neque foederati de ad-
uentu illius certiores essent nec dux magnopere foederatorum
curam gereret, quos potius contemnere quam timere uideri
uolebat. Unde neutra pars de alterius adnentu resciuit, prius- 25

21 quam hostein in conspectu iam baberet. Erant primi ag-
minis uexilla tria, Suitensium nempe, Bernensium et Solo-
durensium. Ii siquidem ceteros antecedebant, confestim uiso

1 eo] & It. — 3 sexcentorum] B. sexingentorum AR.
Vgl. Etterlin a. a. 0. p. 203. — 1 1 iam] fehlt bei R. — suc-
cursu] successu R. — sub gratia] fehlt bei R. — 14 inter-
pretabatur] R. interpbatur A. — 18 hac] hoc R. — 19 antea]
ante R. — 22 ultra] B. ultro A. — neque] nec R. — 28 con-
festim] B. confestiuique AR.

Digitized by Google

Lib. I. Cap. 3.

55

hoste retro ad suos miserunt, qui nondum e castris (natu
mane erat) inouerant et, ut in auxilium eoruni accelerarent,
hortabantur. Ipsi uero irilo minus hostem excipere parati 22
erant; in genua itaque procunibunt ac deum in auxilium
5 aduocant. Quo uiso Burgundus exclamat nulJam illis super-
esse gratiam, sed omnes suspendio esse perdendos; nam ueniam
eos petere existimabat. Sed quidam, qui tum aderat, foede-
ratorum consuetudinis non ignarus: Non, o princeps mag-
nanime, hi gratiam petituri, sed fortiter pugnaturi adueniunt;

10 quotiescumque enini cum hoste congredi parant, diuinnm
prius hoc pacto implorant subsidium. Burgundus uero ad- 23
miratione plenus: Nnm, inquit, tarn paruae copiae nobiscum
sunt puguaturae? Nam ii, qui pone sequebantur, nondum
in conspectum uenerant. Uix hoc dicto foederatos in pedibus 24

15 consistere ac structis ordinibus aduentare cernit. Nil igitur
moratus suis congrediendi dat sign um, simul et torroentorum
magistros ignem pulueri adhibere iubet. Qui non segniter
officio functi quam plurimos ex foederatis perimunt. At 25
ceteri nil suorum clade perterriti hostes fortiter inuadunt,

20 qui et ipsi ingenti ui confhxere. Fit igitur proelium niemo-
randum, cum foederati tarn parua manu copias hostium
sustinent innumeras priusque mortem oppetere quam pedem
referre contendunt. Interea dum tarn acriter dimicatur, uui- 26
uersus foederatorum aduentat exercitus auidus certaminis ac

25 perquam composite in ordinem redactus confestimque ui
magna signa infert. Uerum impetum tan tum hostes nequa-
quam sustinuere, sed sub initium pedem rettulere, tandem

3 nilo minus] nihilominus R. — 5 nullam] nulluni R. —
7 aderat] fehlt bei R. — 11 prius] fehlt bei R. — subsidium]
auxilium R. — 12 tarn] R. täm A. — 13 pugnaturae] R. pug-
naturi A. — 15 Nil igitur moratus] fehlt bei R. — 19 hostes]
hostem R. — 21 copias hostium] hostium copias R. — 22 prius-
que] priusquam R. — mortem] fehlt bei R. — 27 initium]
initio R.

Digitized by Google

56

Lib. I. Gap.

uero tbederatis acriter infantibus apertae se fugae ruaudarunt.

27 Dux uero suos pugnantes hortando manifesta etiaru subibat
pericula fugientesque nunc castigando nunc precando ad
pugnam reuocare nitebatur, quam etiam aliquot in locis
restituit. Quin et fugientes quosdam ense, quem nudum 5
gerebat, percussit; sed frustra; maior enim tinior minorem

28 uincebat. Quapropter et ipse tandem suos nouissiraus fere
sequi coactus est clamans et indignans, quod tarn foede se
fugae mandarent. Foederati uero strenue, quoad Iicuit, uic-

29 toriam persecuti sunt. Uerum cum haud magnum habereut 10
equitatum nec hostem pedibus assequi possent, a persecutione
tandem destiterunt ad castraque hostium conuersi, quae omni
opulentia, diuitiis ac deliciis plus quam dici potest, referta
erant, illa diripiunt ac ultra bellica tormenta innumera tantum
auri, argen ti, gemmarum ac pretiosae uestis supellectilisque 15

30 sunt adepti, ut ex pauperibus redditi sint ditissimi. Quicquid
enim pretiosi Burgundus possidebat, non solum splendoris,
sed et ostentationis gratia secum circumferebat, quem morem

31 et purpurati sui obseruarunt. Sane cum ego aliquot postea
annis Lucernam puer adhuc cum patre uenissem — is enim 20
a Bauariae duce Alberto, cui a consiliis erat, orator tum ad
confoederatos mittebatur — inter cetera admiratione digna,
quae honoris gratia ei ostendebantur, insignem illum uidi
adamantem, quem Burgundus tanti faciebat, ut omnibus
rebus suis pretiosis anteferret. Admirandum profecto ac 25

32 raris8imum naturae spectaculum! Nam praeter splendoris
puritatem omni carentem uitio magnitudine sua mediocreni
quoque excedebat iuglandem, cui etiam non erat dissimilis
angulis decem et octo conspicuus.

10 persecuti] prosecuti R. — 13 deliciis] delitiis R. —
14 erant] fehlt bei R. — 15 pretiosae] R. praeciosi A. —
supellectilisque] suppellectilisque R. — 16 sint] fehlt bei R. —
17 pretiosi Burgundus] Burgundus pretiosi R. — 22 admira-
tione digna] fehlt bei R. — 23 ei] illi R.

Digitized by Google

Lib. I. Cap. 3. 4.

57

Foederati igitur tanta uictoria laeti ad urbem Granson 33
properabant. ubi breui onmis laetitia in acerbuni uersa est
iuctum. Suos enim, quos adhuc uiuere credebant, arboribus
cernebant suspensos et ille patrem, alius filiuni, fratreui,
5 agnatuin uel amicum non sine lacrimis agnoscebat. Depo- 34
sitos igitur sepulturae ruaudant calamitateraque tarn acerbam
cum nuper parta conferentes uictoria ac considerantes raro
in rebus humanis tarn absolutani accidere laetitiaiu, ut omni
careat tristitia, satis superque suis hostium sanguine paren-

10 tatutn esse censuerunt. Incidit pugna tam memorabilis in
annum domini MCCCCLXXVI.

At Burgundus tam insigni clade praeter opiniunem suam IV
accepta quiescere haud poterat, sed animo aestuans ac sub-
iude cogitans, quo pacto hostes ulcisci posset, iterum ingentes

15 copias tam ex suis quam Gallis ac Italis contrahere coepit,
machinarum praeterea uim ingentem et alia innumera, quae 2
ad uictoriam consequendam spectare censerentur, comparauit,
quod quidera illi facillimum erat factu, cum diuitiis et opibus
omnes sui temporis superaret reges et principes. Fertur t cum 3

20 a purpurato quodam suo reprehenderetur, quod contra rusticos
tam insignem belli apparatum instmeret, ex quibus tarnen
deuictis nullam gloriam relaturus esset, respondisse: At tu,
quamuis superatus sim, dormire potes, ego uero haudquaquam.
Omnibus igitur contractis copiis ad obsidionem oppidi 4

26 Murton properauit anno fere post acceptam cladem exacto
confestimque illud undique tormentis infestare et assidua op-
pugnatione die noctuque urgere non destitit. Uerum egregie 5
a confoederatorum defensum est praesidio, qui audito ducis
accessu confestim populariter egressi sunt Bernaeque omnes

30 conuenerunt. Distat urbs ea ab oppido Murton miliaria duo,

15 ac] & R. — 16 alia] fehlt bei R. — 26 undique]
fehlt bei R. — 27 noctuque] nocteque R. — 29 Bernaeque]
Vgl. II, 2, 35: Constantiae.

Digitized by Google

58

lÄb. J. Cup. 4.

6 quae tarnen u pedite uix horis sex peragi possunt. Aderat
et Keynhardus, Lotharingiae dux, cum equitatu, paruo tamen,
a Burgundo expulsus et omni ditione spoliatus nec non Sigis-
mund!, Austriae ducis, aduenerant equites. Cunctis igitnr
collectis copiis ad hostem pergere statuunt praemissis specu- 5
latoribus, qui eos de omnibus certiores reddere possent.

7 Egressi igitur a Berna summo mane, cum uehementer plu-
eret, recta Morton uersus tendunt. Interim speculatores prae-
gressi non paruum concitarunt tnmultum; in hostes enim
diligenter stationes obseruantes inciderunt, qui non amplius 10
foederatos contemnebant, praecipue cum eos propediem ad-

8 uenturos audirent. Confestim igitur Burgundus magnas pe-
ditum et equitum copias nec non tormentorum uim ingentem
in eam partem mittit, in qua exploratores uisi fuerant. Ipse
uero ex aedicula, quam in loco excelso construi iusserat, 15
cuncta arbitrabatur. Speculatores igitur ad suos regressi,

9 quae uiderant, exponunt. A ducibus igitur, quid agendum
sit, deliberatur ac uariae dicuntur sententiae. Qui enim rei
militari8 peritiores habebantur, haudquaquam a uia dimi-
candum esse censebant obtendentes, quod miles pluuia maderet 20
ac fessus esset raagnaque illius pars, cum adhuc ieiuna esset,
inedia flaccesceret. Sed et terra, dicebant, ob pluuiae uim
tarn lubrica est reddita, ut miles non firmiter, sed aegre in

10 luto consistere ualeat. Super omnia uero si deus et uictoriam
concesserit, non tantum supererit diei, ut hostem fugientem 25
persequi possimus. Tutius igitur esse, ut eo loco castris
locatis militem reficerent ac crastina die ad pugnam pro-
cederent; non enim periculo carere, si cum tarn magnis copiis

11 temere congrederentur. Nam sexaginta milia hominum in

1 pedite] pedito R. — 5 collectis] fehlt bei R. — 7 a Berna]
Berna R. — 8 praegressi] progressi R. — 15 aedicula] Vgl.
Etterlin a. a. 0. pag. 209: sin hüssly. — construi] constitui R.
— 24 et] etiani R. — 25 supererit diei] diei supererit R. —
29 milia] millia R.

Digitized by Google

Lib. I. Cap. 4.

59

Burgundi castris militare ferebantur, cum foederatoruin exer-
citus nee tertiam attingeret parteni, equitatu quoque omnino
impar esset. Alia uero pars certaminis auida hunc se morem
a maioribus accepisse referebat, ut, quam primum hostis in

B conspectum uenisset et pugnandi copiam fecisset, cum eo
congrederentur; nil enim aduersariis terribilius esse posse
quam aduentum subitum aggressionemque repentinam. Nec 12
illud quaerendum esse, quantus hostium sit numerus, sed ubi
consistat. Militem praeterea non adeo lassura, ut ex immani 13

10 hoste et qui suos tarn impia perdidisset nece, uindictam
sumere nequiret, sed potius optare, ut confestim ad hostem
duceretur, quo diu exoptata ultione satiari posset, quae animi
cupido corpora etiani uiribus exhausta facile recreare soleret.
Dei insuper auxilium tarn iustae causae non defuturum, qui 14

15 superbos euertere, humiles uero exaltare amaret. Irent igitur
et confestim manus consererent, dum miles animo flagraret
ac tantopere uindictam ex hoste capere desideraret.

Haec dum inter se duces conferrent, uexillifer quidam 15
magna uoce exclamauit: Quicumque foederatorum rem saluam

20 esse cupit, me sequatur, confestimque elato uexillo pergere
coepit. Quem s tat im omnes relictis ducibus sunt secuti. Quod
illi uidentes uix impetrarunt, ut instruendorum ordinum ratio
haberetur. Ex silua igitur, per quam eundum erat, egrensi IG
tria constituunt agmina, primum, quod amissum uocari solet,

25 secundum, quod tormenta inuaderet, tertium et magnum,
quod post amissum cum hoste confligeret; sagittarios ex

4 hostis in conspectum] in conspectum hostis R. — 5 ue-
nisset et pugnandi] R. uenisset pugnandi A. — 8 esse] est R.
— 9 lassum] lassum esse R. esse ist in A ausgestrichen. —
immani] inani R. — 11 nequiret] ncquirent R. — 13 etiani]
quoque R. — 14 iustae causae] R. iusta causa A. — qui
superbos — amaret] Vgl. Lucas I, 51 und 52: Dispersit su-
perbos mcnte cordis sui, Deposuit potentes de sede et exaltauit
humiles. — 24 primum] fehlt bei R.

Digitized by Google

60

Lib. I. Cap. 4.

uiore a laeua, equites a dextra constituunt. Uix in ordines
redierant, cum depulsis nubibus sol adeo splendere coepit,
ac si numquam eo die pluisset, iamque bostis in conspectu

17 erat egregie instructus ac confligere paratus. Foederati igitur

in genua procumbunt ac post diuinuin inuocatum auxilium 5
magno animo ac compositis ordinibus ad hostes tendunt. At
11 Ii data opera eodem in loco remanebant, donec foederati
sub pyxidum uenirent iactum. Quibus exoneratis ingentem
illis intulere stragem praecipue equitibus, contra quos magnam

18 tormentoruni partem direxerant. Mox igitur agmen secundum 10
ueloci, ut iussum erat, cursu ad pyxides fertur interfectisque
magistri8 tormenta in suam redigit potestatem. Interim ho-
stium equites laxatis frenis ferociter magnum agmen foede-
ratorum inuadunt; amissum uero cum pedite congreditur; fit

19 atrox pugna caedesque editur ingens. Uerum cum equites 15
densum foederatorum agmen et obiectis munitum bastis per-
rumpere nequirent, licet totis anniterentur uiribus, interimque
ingens tarn hominum quam equorum strages ederetur, primo
fluctuare et pedem paulatim referre coeperunt, mox abiecto
pudore in apertam declinarunt fugam; nam et pedites suos 20

20 foederatis terga dedisse cernebant. Haec dux ex alto con-
spiciens totum exercitum in fugientium properare iussit auxi-
lium (nondura enim sciebat foederatos uniuersis adesse copiis),

21 sed tarde nimium. Nam praeterquam quod sui nullibi pedem
sistebant, uenientium etiam agmina perrumpebaut ac illa 25
quoque secum trahebant in fugam, quorum tergo adeo uebe-
menter tarn equites quam pedites foederatorum instabant, ut

22 illos ne momento quidem sinerent quiescere. Undique igitur
in fugam coniecti sunt et pars quidem castra repetit, non-

2 coepit] cepit R. — 5 inuocatum] B. inuoratum A. im-
ploratum R. — 12 redigit] rcdigont R. — 16 perrumpere] R.
prumpere A. — 18 quam] R. qj A. — 19 et] ac R. — coe-
perunt] ceperunt R. u. a. a. St. — 29 sunt] R. 8ut A.

Digitized by Google

Lib. I. Cap. 4,

CA

nulli uero abiectis arniis, quocumque timor impellebat, dis-
perguntur, maxima niultitudo in lacum, qui cingens oppidum
alluit, caeca ruit, quidam arbores ascendunt, ut eo pacto
hostem fallere possent. Dux uero haec cernens et spem 23
5 nullam ainplius superesse considerans et ipse demum se fugae
mandauit subinde equos mutans, quoad tandem in tutnm
abiit. Foederati uero pertinaciter fusos insecuti sunt et quos
equites sternebant, pedites obtruncabant, ita ut non iani
pugna, sed cruenta tieret trucidatio. Nemini enim ob ante 21

10 acceptam parcebatur calaruitatem, sed omnes nobiles pariter
et ignobiles pecorum instar et sine discrimine mactabantur.
Quidam ascensis nauibus eos, qui se aquis crediderant, ob- 25
truncare frustra manus in caelum tollen tes et lacrimis miseri-
cordiam implorantes, nonnulli arboribus insidentes auium

15 instar pyxidibus deiecere, alii domus integras, in quas se
hostes receperant, incendere, ita ut undique clamor, ululatus,
preces ac morientium audirentur gemitus ac longe plures
fuga absumeret quam proelium. Tandem uero labore fessi 20
et hostium satiati caede a persecutione desistunt et ad ca-

20 strorum properant direptionem, cum subito rumor oritur
Remondi comitem magnis ac integris aduentare copiis. Is
enim ex alia oppidi parte castra locauerat, ubi uehementer
illud tormentis quatiebat uni buic rei adeo intentus, ut ne
sensus quidem pugnae tarn magnae ad illum peruenerit; nam 27

25 post apertani etiam domini sui fugara multis ictibus muros
conquassabat. Impossibile enim nec credendum uidebatur
foederatos cum tarn immenso hostium numero et tarn repen-
tine congressuros. Et profecto, si quis coniecturare uelit, et,
haec et aliae Burgundi clades ob arrogantiam et hostium

2 cingens] B. an gen 8 A. ingens Ii. — 6 mandauit] R.
mandät A. — 7 uero] fehlt bei R. — 8 ut non iam pugna, sed
cruenta fieret trucidatio] Vgl. Livius 28, 16: inde non iam pugna
8ed trucidatio uelut pecorum fieri. — 1 1 et sine] et fehlt bei R. —
19 et hostium] ab hostium R. — 26 conquassabat] quassabat Ii.

Digitized by Google

62

Lib. I. Cap. 4. 5.

28 contemptum potissimum sunt acceptae. Tandem uero coraes
de omnibus certior factus collectis copiis non ad hostes, sed
iu pacatum abire festinabat onjnibus tormentis et bellicis in-

29 strumentis relictis. Foederati igitur rursus in ordines redacti
hostis exspectabant aduentum; sed cum illum audirent abire 5
nec ob lassitudinem insequi possent iamque nox ingrueret,
ad diripienda, ut coeperant, conuersi sunt castra, quae omni
referta erant opulentia, ibique tribus mansere diebus spolia

30 diuidentes et labore exhausta recreantes corpora. Signa et
bellica tormenta ciuitatibus in praedam eessere, reliqua a 10
uulgo promiscuo direpta sunt. Cecidere in ea pugna, ut

81 foederati referunt, hominum milia triginta et ultra. Ego
quidem cum aliquando ad pugnae locum accessissem, tarn
ingentes ossium uidi aceruos, ut maior etiam mihi caesorum
numerus uideretur. Ex foederatis uero ultra ducentos de- 15
siderati non sunt, plures uulnerati. Depugnatum est in die,
qua deceru milium martyrum celebratur memoria, anno sa-
lutis MCCCCLXV1I.
V Foederati antequam ad propria redirent, Sabaudiae ducis
ingressi sunt prouinciam, ubi multis captis et exustis castellis 20
oppidum etiam Losannum cepere sicqne direptis et omnibus
uastatis locis, per quae transierant, laeti cum spoliis domum
sunt reuersi non solum ab liostis tarn potentis metu dehinc
liberi, sed pecunia etiam et multis rebus pretiosis admodum
ditati. 25
2 Post hanc cladem multa, quae Lothoringiae duci ad-
empta erant, a Burgundo defecere et ad prioris domini im-

12 milia] millia R. — et ultra] fehlt bei R. Etterlin
a. a. 0. p. 211 : dann es wurdent ob Drissig tusend menschen er-
schlagen der vygenden. — 14 etiam] quoqueR. — 15 dncentos] R.
ducentum A. — 17 milium] millium R. — 18 MCCCCLXVI1|
Vgl. Markwart a. a. O. p. 124. MCCCCLXXVI Struve. —
23 dehinc] fehlt bei R. — 26 Lothoringiae] Unsicher, ob
Lothoringiae oder Lotharingiae. — 27 prioris] R. priorisque A.

Digitized by Google

Lib, I. Gap. 5,

63

perium sunt regressa, inter quae et Nanseium fuit, prouinciae
caput illius. Ueruin cum Lotharingus non ignarus esset in-
genii Burgundi, tiinere coepit, ne in eura omnem belli uer-
teret impetum. A foederatis igitur petiit, ut, si quandoque 3

5 ab hoste urgeretur, ei auxilium suis tarnen ferrent stipendiis,
quod sibi haud grauate concessum est. Ob egregie enim
operam in bello nauatam non parum amabatur et foederati
tutius esse putabant uicino et illius quidem expensis succur-
rere quam in propriis finibus hostem excipere et debellare.

10 Burgundus interea suis e fuga collectis haudquaquam 4
ueris exspectato tempore, sed media hieme Nanseium obsedit
illudque acerrime oppugnare est adortus. Nec Lotharingus
cunctatus est, quin subito foederatorum imploraret auxilium,
quod et suo stipendio haud difficulter impetrauit. A Ludo- 5

16 uico enim, Francorum rege, cum rei pecuniariae premeretur
inopia, uim auri ingentem mutui nomine acceperat; nam cum
is Burgundi potentiam, quam pridem expertus fuerat, timeret,
clanculum Lotharingo fauebat et succurrebat, quod et Ar-
gentinenses ac reliqui faciebant socii. Persoluto igitur foe- 6

20 deratis stipendio confestim illos Lothoringiam uersus ducere
coepit per loca iain antea a Burgundo deuastata ac post
quadriduum sub horrendo frigore ac ingenti railitum fame
et defatigatione non longe ab oppido sancti Nicolai castra
posuit, quo etiam ingens equitatus conuenit non solum a

25 sociis, sed etiam a Francorum rege missus. Nil igitur morati 7
sequenti die structis ordinibus ad oppidum sancti Nicolai
tendunt; id enim magnis Burgundi tenebatur copiis. Herum
cum muris careret, alioqui miris excultum aedificiis, confestim
et prius fere, quam hostis aduentum Lotharingi praesentiret,

que erklärt sich dadurch, dass später über der Zeile et ein-
gesetzt wurde, ohne dass que getilgt wurde. — 1 quae] quos K.

— 2 caput illius] illius caput R. — 3 eum] illum lt. — 6 sibi]
fehlt bei R. — 12 oppugnare] expugnare R. — 19 ac] & R.

— 24 conuenit] aduenit R. — 28 miris] R. mirs A.

Digitized by Google

64

Lib. I. Cap. Ü.

captum est, ubi iterum in Burgunder est saeuitura, ita ut
uon solura pecorum ritu mactarentur, sed in praeterfluentem

8 praecipitarentnr Mosel lam. Pernoctatum est in eo oppido
non sine magna fame militutn, ex quibus nonnuJli uim mellis
ingentem ibi nactam deuorantes ita inflati sunt, ut non solum 5
uehenienter aegrotare coeperint, sed multi etiam uitam ami-

9 serint. Burgundus interea cum Lotharingi et foederatorum
accessum percepisset, omnibus uiribus Nanseium oppugnare
coepit sperans id, priusquam hostis auxilium ferret, expugnari
posse. Tota igitur nocte numquam ab oppugnatione et tor- 10
mentorum ictibus, qui manifeste a foederatis percipiebantur,

10 cessatum est. Mane igitur et eo die, qui tribus regibus sacer
est, foederati structis ordinibus ad hostes properarunt, qui
castra sua egregie fossis et tormentis munierant, ita ut non
sine aperto periculo lacessiri possent. Quod confoederati in- 15
tellegentes per regionis gnaros se ad diuersum castrorum

11 situm duci iusserunt. Per saltus igitur, uepres et torrentes
circumducti magno labore loci superarunt iniquitatem rureum-
que in ordines redacti fessi et udi (nam uehementer ningebat)
ad hostes properabant. 20

Burgundus interea cum hostes a tergo instare sentiret,
machinas eo iubet dirigi. Sed iam et priusquam id fieri

3 mosellam] fehlt bei R. — 4 magna] R. magno A. —
5 nactam] inuentam Ii. Vgl. Neue a. a. 0. II*, 30G und
Draeger a. a. 0. P, 158; ferner II, 4, 13 comminisci; II, 5, 20
eraen8am; II, G, 50 nacta uictoria; II, 7, 48 adeptos. Vielleicht,
natam. — 15 lacessiri] Vgl. K. E. Georges, Wortformen unter
lacesso und Neue a. a. 0. II*, 416. — 16 per] R. per ist io A
ausgestrichen, kann aber nicht entbehrt werden. — 18 rursum-
que] B. rursüque A. rursusque R. — 22 iubet — iam] R. iubet
dirigi Iubet sed iam A. Das erste iubet steht über der Zeile
zwischen eo und dirigi; das zweite ist nicht ausgestrichen. Es
ist wahrscheinlich, dass es gestrichen werden sollte; doch würde
es auch in den Text passen: machinas eo iubet dirigi. Iubet.
Sed iam et priusquam id fieri posset

Digitized by Google

IAb. I. (Jap. 6.

posset, certamen contractu«! erat. Et iterum sol dispulsis
nubibus splendescere coepit. Magiiis itaque uiribus utrimqne 12
pugnatum est. Sed tandem et post ingentem caedem uictoria
a foederatis stetit. Dux ipse, aut quod fugere uollet seu non
5 posset, confossus periit. Ceteri, quocumque eos timor aut
spes salutis iinpellebat, diuersi abiere estque iterum praeda
ingens parta ac ita demum Burgundica bella duce destituta
cessarunt. Fuit Carolus dux staturae mediocris, animi ex- 13
celsi, magnanimus ac ultra modum liberalis, iustitiae, ueri-

10 tatis ac pietatis cultor bonorumque et nirtute praeditorura
non tarn amator quam admirator, quibus omnibus pro uiribus
subuenire quaerebat. Diuitiis uero ita praecellebat, ut in 14
omnibus bellis numquam inopia laboraret. Cuius rei causa
fuit modestum in suos imperium et ordo mirandus. Ob tales

15 igitur uirtutes a suis non solum ut bonus princeps, sed tam-
quam pius parens colebatur. Nec sub initium creditum est
illum oppetiisse ac raulto tempore reditus eius tamquam ui-
uentis a plerisque exspectatus est, quamuis constaret illum
a Lotharingiae duce honorin'ce Nanseii esse tumulatum. Sola 15

20 illum laudis gloria et iusto maior cupido transuersum egit,
unde aduersa sua fortuna tandem in confoederatos et rusticos,
quos ipse mendicos appellare solebat, impegit, cum antea Fran-
corum regi leges dixisset, imperio arma iotulisset, Geldriae
ducatum acquisiuisset, Frisios domuisset, Lothoringum ex-

25 pulisset ac omnes uicinos suos iussa sua exsequi compnlisset.

Post Burgnndi imperium Ludouicus, Francorum rex, 16
Burgundiae ducatum a domino de Alebret, illius praefecto,

1 sol dispulsis n.] dispulsis n. sol R. — 2 nubibus] R.
nubis A. — 4 seu non] aut quod non R. — 7 ac] atque R.

— 18 a plerisque exspectatuB e8t] expectatus est a plerisque R.

— 23 imperio arma iotulisset] . . . io arma .... lisset; diese
drei Worte stehen in A auf dem Rande; mehr als das Ange-
gebene ist nicht erhalten. — 24 domuisset] B. domasset AR.

— 25 suos] fehlt bei R.

Rück, Pirckfaeimers Schweizerkrieg. 5

Digitized by Google

66 Lib. t. Cap. 5.

accepit, cui postea ob proditionis mercedem Nauarae regnum
cessit. Defecit et Hannoma magnaque Picardiae pars et ni
Maximiiianns, Frederici Caesaris natus, cui nnica Burgundi
filia nupta erat, tantis periculis obuiam ire maturasset, Flan-
dria et Brauantia cum Holandia, Selandia et omnibus pro- 5
uinciis in Galli ditionem deuoluti feudi nomine, ut ipse prae-

17 tendebat, pemenisset. Hinc discordiarum, motuum ac bel-
lorum initia emersere, quae in praesentem usque diem tarn
Burgundi quam Galli successores quasi hereditario iure di-
uersimode exagitarunt. 10

18 Eluetii interim a bellico quieuere tumultu. Nu IIa enim
potentia tanta erat, quae illos post oppressum Burgundum

19 lacessere auderet. Submittebant tarnen identidem nunc Maxi-
miliano nunc Gallo petenti auxilia non ideo tantum, quod
iuuentutem in militari disciplina exercere cuperent, sed quia 15
utrumque timerent seu potius odio haberent ac utriusque

20 partis successus illis foret suspectus. Et profecto omnes Ger-
mani arma et eam militandi disciplinam, qua nunc utuntur,
ab Eluetiis accepere abiectis scutis, quibus antea omni uro

21 nationum more utebantur. Experientia enim discebant illa 20
haudquaquam pbalangi et hastarum niolentiae resistere posse.
Ac ideo ad meam usque aetatem sarisas, bipennes et gladios
ferentes Eluetii dicti sunt, etiamsi in media Germania essen t
nati, quoad tan dem ob Eluetiorum odiura et perfidiam pro-

1 ob proditionis mercedem] fehlt bei R. — 5 Selandia]
& Zelandia R; doch ist et in A getilgt. — 8 emersere] Vgl.

Apud nos tot bellorum sunt motus ac tumultus ....

tot.... mutationes singulis emergentes diebus in dem von
mir in den Blättern für das bayerische Gymnasialschulwesen,
XXJI (1886), 533 ff. herausgegebenen Briefe Pirckheimers vom
23. Nov. 1494. — quae] qui R. — 9 hereditario] hacredi-
tario R. — 15 disciplina] disciplina suam R. — exercere]
exerceri R. — 22 sarisas, bipennes] Vgl. Heinrich Ulmann,
Kaiser Maximilian I. I (Stuttgart 1884), 857. — 24 et per-
fidiam] fehlt in R. Pirckheimer meint wohl die Preisgebung

Digitized by Google

Lib. 1. Gap. t>. Lib. It. Cap. 1.

67

uincialium milituin nomen, hoc est landesknecht, emergere
et celebre esse coepit.

Liber Posterior.

5 Superiori libro Suitensium originera et incrementum per-
quara breuiter exposui. Nunc uero causam et semina huius
belli explicare conabor. Sed priusquam id fiat, non ab re
forsitan erit statum eum, in quo tum Germania fuerit, altius
recensere, quo facilius percipi possit, unde tantus motus ortum
10 sumpserit.

Postquam Maximiiianus, PViderichi tilius, Burgundi filiam 2
uxorem duxit totamque illius ditionem in suam redegit pote-
statem, maximis agitatus est procellis. Cum enim Gallus
potentiam externi timeret principis, numquam destitit illum

15 et clam et aperto Marte lacessere, populos subiectos 9ollicitare
ac omnia moliri, quo tantum hostem ex nuper acquisitis se-
dibus pellere posset. Nec id difficile factu est uisum, cum 3
ob populi odium et leuitatem innatam, qui alienigenam do-
minum haud aequis aspiciebat oculis, tum ob iniurias et ex-

20 actiones quorundam, qui Maximiliano cari erant et non tarn

des Herzogs von Mailand durch die Schweizer im Jahre 1500.
Siehe hierüber Ulmann a. a. 0. I, 799 ff. — 1 landesknecht]
Vanbtöfnedjt R. Vgl. Markwart a. a. 0. p. 78. Die Schreibweise
von A „landesknecht* 4 ist wichtig für die Ableitung des Wortes,
da auf „landtsknecht" „bei der zerfahrenen Orthographie jener
Zeit kein grosses Gewicht zu legen ist 1 *. Vgl. Ulmann a. a. 0.
I, 856, Anm. 1. — 2 Nach coepit folgt mit roter Tinte: Libri
prhni finis. Bilibaldi Pirckeymeri liber posterior De bello El-
uetico siue Suitensi. — 6 causam et semina huius belli] Vgl.
Cicero de offic. II, 8, 29: bellorum ciuilium semen et causa. —
Heini na | R. seminaria A. — 7 ab] abs R. — 10 sumpserit] sum-
serit R. — 12 uxorem] B. in uxorem A. — 13 Gallus] Nach
Gallus folgt in A „e"; aber da das Wort, über dem es steht,
durchstrichen ist, so ist wohl auch „«'" als getilgt anzusehen.
— 18 alienigenam] alienigenum R. — 20 cari] chari R.

5*

Digitized by Google

68

lAh. II. Cap. 1.

Uli iniponebant quam undique enm subditis reddebant in-
4 uisum. Cotidie itaque prouinciae et ciuitates deficiebant sub-
ditique a Gallo stimulati et inducti principi suo rebellabant,
quoad Gallus tandem post multas aceeptas et illatas clades
a manifesto destitit bello populique subacti iterum ad officium 5
6 rediere pristinum. Quoa motus si quis describere uellet, uei
luculentissimam condere posset historiam. Per raultos enim
annos utramque exagitarunt partem, ita ut nec praesenti
aeuo finem sint adepti.

6 Interea et dum Maximilian us externis detinetur bellis, 10
Mathias, Ungariae rex, ob causas relatu nimium longas Fe-
dericum Caesarem uehementer urgere coepit illique praeter
alia innumera uniuersam fere Austriam cum metropoli ipsa

7 Vienna ademit. Erant tum Bauariae duces admodum po-
tentes ac Austriae domus aemuli, qui oblata occasione freti 15
et Caesarem ipsum contemnebant et multa cotidie per uim

8 non desinebant perpetrare. Albertus igitur dnx Ratisponam
ciuibus dedentibus occupauit, Georgius uero, qui ditissimus
et potentissimus habebatnr, uicinas Sueuorum ciuitates et
populos assiduis iniuriis infestabat eoque insolentiae deuenerat, 20

9 ut nec legatos eorum audire uellet. Ciuitates igitur omni
ope destitutae ex Federici consilio foedera inter se inennt;
quibus mox praelati, ut uocant, cum nobilitate se coniunxere
ac bellum Georgio, ni coeptis desisteret, inferre cogitarunt.
Qui cum inopinato uim tantam contra se insurrexisse cer- 25
neret, non solum innatum deposuit fastum, sed ex super-

10 bissimo redditus est humillimus. Omnia igitur, quae per
uim ademerat, ui quoque reddere est coactns ac ingentem

1 inuisum] infensum R. — 5 subacti] subiecti R. —
18 cmibusj R. ciuubus A. — 22 destitutae] R. destituti A.
— 23 uocant] uocantur R. Ut uocant = wie man sie nennt,
die sogenannten. Vgl. II, 8, 7: praeses, ut uocant, siluae ni-
grae. — se coniunxere] se iunxerunt R. — 27 humillimus] B.
humilimuft AR.

Digitized by Google

Lib. II. Cap. 1.

69

insuper pecuniarum summam persoluere adactus. Sed et
Albertus dux Ratisponam restituere beneficii loco duxit; natu
Federici gener erat. Mox igitur confoederatio Sueuica eam
induit arrogantiam, quam Bauari nuper exuerant, nihilque
5 imperuium uirtuti ac potentiae suae esse duxit. Interim 11
Mathias rex moritur nec longe post Federicus superstes fuit.
Ita Maximiiianus non solum paternum recuperauit iniperium,
sed Ungariam ingressus Albam etiam Regalem ui cepit, uni-
uersum regnum procul dubio assecuturus, nisi illum militum

10 suorum destituisset fides. Dehme in Germaniam uersus in-
feriorem Philippo filio, qui postea Hispaniarum imperium
sortitus est, regni tradidit habenas. Is enim iam adoleuerat.
Inde ad patruum Sigismund um, Austriae ducem, conuersus 12
uniuersam eius ditionem illo resignante suscepit. Clarus fuit

15 Sigismundus inter omnes aetatis nostrae duces, optimus, hu-
manissimus ac liberalissimus princeps et adeo potentia ex-
cellens, ut inter cetera bella Venetis quoque arma inferre
sit ausus, quos multis etiam cladibus affecit, et ni suorum
proditione fuisset impeditus, egregiam procul dubio rettulisset

20 uictoriam. Uerum quemadmodum in rebus euenire solet hu- 13
manis, nec probitas eius tarn insignis nec liberalitas ac bene-
ficentia immensa, non senectus demum extrema illum a uio-
lentia et subditorum iniuria uindicare potuit. Coactus enim
est [iniuriis] etiam imperii sui habenas deponere ac Maximiliano

3 confoederatio] foederatio R. — 7 Maximilianus] R. Maxi-
milianus <y A. Der Strich durch qj ist wohl Tilgungszeichen.

— 8 Albam — cepit] Münch a. a. 0. übersetzte: .... gewann
mit gewaffneter Hand die Königeskrone! ! — uniuersum regnum

— deBtituisset fides] fehlt bei R. — 10 uersus] reuersus R. —
12 iam] fehlt bei R. — 14 eius] fehlt bei R. — clarus] fehlt
bei R; es ist in A durch zwei Zeilen von fuit getrennt, da
das Dazwischenliegende durchstrichen ist. — 16 ac] & R. —
et adeo potentia excellens] & p. e. a. R. — 21 beneficentia]
munificentia R. — 23 subditorum] proditorum R. — 24 iniuriis]
inuitus R. iniuriis ist wohl Corrcctur des vorhergehenden iniuria.

Digitized by Google

70

Lib. II. Cap. 1.

tradere regi, quam tarnen impietatem breui dignae subsecutae
sunt poenae.

14 Tantis itaque successibus non tarn Maximiiianus rex
quam potentes eius elati animo uoluere coeperunt, sub qua
honesta occasione Eluetiis bellum inferre ac olim acceptas 5
iniurias uindicare possent. Et haec potissima causa discor-

15 diarura fuit. Coeperunt igitur uicinos Churienses, Engadi-
nenses et Grisenses multis uexare iniuriis nec non arces
quasdam Churiensis episcopi occupare et alia machinari,
quae animum eorum irritare possent. At illi quamuis illatas 10
iniurias moleste ferrent, consilio tarnen prius quam armis ex-

16 periri statuerunt. Missis igitur legatis regium animum de-
mulserunt ac Constantiensis episcopi intercessione impetrarunt,
ut omnes discordiae ac illarum fomites iuris deciderentur
ordine. Interea Gallus contempta Philippi aetate Geldriae 15
ducem contra illum concitauit, unde Maximilianus rex in
eius auxilium, antequam clades aliqua acciperetur, properare
fuit compulsu8. Sed priusquam abiret, suis mandauit, ut iure

17 potius quam armis contendere uellent. At illi mandatorum
immemores, aut quia regis sui animum clam percepissent aut 20
quod sua sponte uiolenter grassari cuperent. non solum iuris
respuerunt aequitatem, sed nouas etiam iniurias ueteribus

18 addere et aduersarios stimulare coeperunt. Illi uero cernentes
nec iuri nec aequitati superesse locum, clanculum cum El-
uetiis, qui et ipsi cotidianis afficiebantur iniuriis, foedera 25
ineunt — nam antea non penitus inter eos conueniebat —
sicque ad repellendas iniurias se accingebant. Pariter et
Caesariani arma expedire, milites instruere ac sedulo omnia

19 ad futurum bellum praeparare coeperunt. Sed et Sueuiae

1 tarnen] tantam R. — subsecutae] sequutae R. — 11 mo-
leste] modeste R. — 12 regium] Regis R. — 22 nouas] R.
nouis A. — n. etiam] etiam n. R. — 26 nam antea non
penitus inter eos] n. a. i. e. n. p. R. — 28 Caesariani] Cae-
sarea ni R.

Digitized by Google

Lih. II. Cap. 1. 71

cotifoederatos ex societatis forma admonebant, ut instructi et
parati ad imminens essent certamen subinissis interim, qui
igni, caede et rapinis aduersarios lacessere nou desinerent.
Quibus repulsis et animis utrimque irritatis bellum paulatim
5 gliscere et initiura sumere coepit. Eius rei culpam Eluetii 20
potissimum in Paulum de Liechtenstein et Gossenbrat, Au-
gustensem olini mercatorem, reiciunt. Ii enim ex humili
Ioco in altum elati diuitiis et poteutia inter cunctos prae-
cellebant regios et, ut fertur, obscuritatem suam insigni aliquo

10 facinore illustrare cupiebant.

Interea Curieusis moritur episcopus confestinique Cae- 21
sariani episcopatus quibusdam arcibus occupatis subditos quo-
que iussa facere compellunt. Quibus reoitentibus ac uim ui
repellere conantibus iterum res ad arbitriura Constantiensis

15 deducta est episcopi ac eo mox defuncto ad Augustensem
deuoluta episcopum. Sed interim ab iniuriis cessatum non 22
est. Curienses igitur ac socii cum uiderent nil aequi se im-
petrare posse, ne tarnen subito rem tantam aleae committe-
rent, iterum per legatos cum Caesarianis egere. Quibus non

20 sine ignonnnia reiectis coepere et illi se ad bellum accingere.
Regii interim Monasterii uallem occupare contendunt. Quod 23
intellegentes confoederati collectis copiis obuiam pergunt; sed
priu8quam ad raanus uentum esset, rursus factae sunt indutiae
exercitusque dimissi. At Caesariani in discessu domus quas-

25 dam rusticas incendunt pecoraque abigunt, quibus irritati
confoederati par pari referunt. Rursus igitur copiae reuo- 24
cantur et ad pugnam instruuntur. Uerum Caesariani et uiribus

1 societatis] B. societis A. foederis R. — 7 Ii] Hi R. —
11 Caesariani] Caesareani R. — 13 iussa] fehlt bei R. —
17 nil aequi se] se n. a. R. — nil] nihil R. — 19 Caesari-
aniß] Caesareanis R. — egere] egerunt R. — 20 et illi] et
fehlt bei R. — 23 esset] est R. — rursus] iterum R. —
factae sunt indutiae] i. f. s. R. — 24 Caesariani] Caesareani R.
und so immer. — 27 instruuntur] instituuntur R.

Digitized by Google

72

Lib. II. Cap. 1.

et militum robore longe praestabant, quibus tarnen confoe-
derati, licet rustica et collecticia manu constarent, nequa-

25 quam cessere. Praecedebat confoederatorum exercitum uir
quidam staturae ingentis, lorica indutus longiori ac galea
tectus lata. Uic hostiuui ductores ad singulare prouocabat 5
certamen. Confestim igitur quidam emicuit ac cum illo con-
gressus lancea hominem transuerberauit cumque illum spoliare
contenderet, ob coronae rasuram sacerdotem fuisse deprehendit.

26 Interim totis concurritur uiribus, sed non diu certamen per-
durauit. Confoederati enim longe inferiores uincuntur et 10
multis ex suis amissis in fugam uertuntur. Caesariani autem
uictoria illa egregie usi sunt. Engadinensem enim uallem
ingressi eam totam usque ad uicum Sarnetz ferro et igni

27 uastarunt. Inde et Monasterii uallem combusserunt ac diri-
puerunt capta et abducta abbatissa. Nec his contenti ab 15
aha parte oppidum Meyenfelt occupant nec non Furstenberg

28 in suam redegerunt potestatem. Confoederati uero cernentes
se hosti tarn potenti haudquaquam pares esse, confestim El-
uetios in auxilium aduocant. Qui nihil cunctantes e uestigio
copias eduxerunt et in confoederatorum aduolant subsidium 20
satius esse ducentes sociis ferre suppetias quam sine illis
bellum, quod sibi quoque imminere cernebant, sustinere.

29 Uerum antequam ultra pergerent, ex ueteri instituto
leges sanciunt, quas ultra capitis poenam iuramento quoque
firmarunt, quarum haec fere forma fuit: Duces ex fide cuncta 25
peragunto, milites diligenter imperio parento, iniussi ordines
haud derelinquunto, a tumultu et seditionibus cauento, pugna-

30 turi silentium, quantum fieri potest, seruauto, fugam nequa-
quam ineunto, socios fugientes caedunto, deuictis hostibus ad

2 collecticia] collectitia R. — 4 lorica indutus longiori]
longiori lorica indutus R. — 13 igni] igne R. — 18 potenti]
potentiae R. — 20 confoederatorum] foederatorum R. — 27 de-
relinquunto] R. derelinquento A. — 29 ineunto] R. iniunto A.

Digitized by Google

Lib. II. Cap. 1. 2.

73

spolia iniussi et priusquam uictoria plane sit parta, haud
conuertunto, igaem aedificiis iniussi non iniciunto, arma in
hostico nec die nec noctu exuunto, a molendinorum exustione, 31
ecclesiarum spoliatione, mulierum, uirginum et sacerdotum
5 uiolatione penitus abstinent«, captiuum inter proeliandum
non ducunto, sed interficiunto. Quod si quis contra ierit,
mors poena esto. Proinde inter cetera etiam imperatum fuit, 32
ut unusquisque ex ueteri instituto farinam ex auena con-
fectam, quantum ei in quatuordecim dierum cibum sufficeret,

10 nec non calceorum par nouum secura deferret, quo omni alio
commeatu deficiente saltem per mensis dimidium hoc alimento
in hostico perdurare ualerent.

Uerum priusquam ultra pergamus, pretium fortassis operae II
haud deerit, si palam fecerimus, quibas tum prouinciis con-

15 foederati et Eluetii imperauerint. Ita enim facilius intellegi
poterit, quautis uiribns tanti belli molem sustinuerint. Curi- 2
enses igitur, Grisenses et Engadinenses eos Rhetiae occupa-
bant montes, qui ab Adula monte et Rheni fontibus ad Ita-
liam usque protenduntur. Eluetii uero longe etiam maiorem

20 possidebant terram, siquidem a solis ortu Adula monte ac
Rheno fiuuio a reliqua segregabantur Germania, ab occasu 3
autem ad Lingones usque, quos nunc Burgundos uocamus,
pertingebant ac meridiem uersns non solum Iurassum raontem
ac adhaerentes tenebant Alpes, sed transgressi etiam multa

25 ex Tricasinis et Alobrigibus, quos nunc Sabaudienses uocant,
occupauerant. Basiliensium uero fines occiduam tenninabant 4
oram, ita ut quicquid ab ortu Rheni Basileam usque contiue-

2 conuertunto] conuertuntor. Vgl. Sallustius de bello
lug. 101, 6: dein Numida cognito Bocchi aduentu clam cum
paucis ad pedites conuortit. — non iniciunto] ne iniiciunto R.

— 14 quibus tum prouinciis confoederati] qu. pr. tum Foe-
derati R. — 15 imperauerint] impetrauerint R. — 19 proten-
duntur] B. pertenduntur AR. — 20 possidebant] occupabant R.

— 22 autem] fehlt bei R. — 24 ac] fehlt bei R.

Digitized by Google

74

Mb. IT. Cap. 2.

batur, plane Eluetiis pareret praeter solam urbem Constantiam
et quatuor oppida niinora, quae Rhenensia uocantur, Waltzhit
nempe, Lauffenberg, Sechingen et Rheynfelden; nam ea iuris

5 erant Austriaci. His igitur uiribus Eluetii confisi ad bellum

se accingebant. Nec secus agebant Caesariani, siquidem soeiis 5
aduocatis Sueuis ipsi quoque undique uires suas contrahebant.
Eluetii igitur collectis copiis contra Caesarianos pergunt, qui
castra posuerant in loco montano et angusto iuxta Meienfeld,
nomine Lutzelsteyg, unde excurrentes ac Rhenum trans-

6 gredientes cuneta ferro et igni uastabant. Ceterum aduenien- 10
tibus Eluetiis cum se tantis copiis impares uiderent, retro-
cessere. Eluetii uero progredientes oppidum Meyenfeld rursus

in suam redigunt potestatem capto barone de Brandis, in

7 enius ditione ea erat regio. Inde procedentes totam pro-
uinciam Balgeu ad Ariensem usqne montem suo subiciunt 15
imperio colonosque imperata facere cogunt non parua ab iis
extorta pecunia. Quo facto rursus contra Caesarianos per-
gunt, qui copias cunetas in oppido Bregenz contraxerant,

8 quo Eluetios ab ulteriore progressione arcere possent. Quam
primum igitur auditum est Eluetios appropinquare, Caesariani 20
ad arma conclamant ducesque, ut contra hostes educant, hor-
tantur. At i Iii nihil temere agendum censent, sed priusquam
obuiam eant, speculatores emitti iubent, qui hostiles inspiciant
copias ac duces certiores reddant, quam magna Eluetii ad-
uentarent manu. 26

9 Herum accidit, ut ingens forte nebula exorta ita cuneta
offuscaret, ut speculatores nil certi renuntiare possent. Mi-
lites igitur morae impatientes magno clamore pugnae signum
exposcunt et ni mox in hostes ducantur, ultro se minantur

10 uastabant] R. uestabant A. — 12 rursus] iterum R. —
13 redigunt] redigerunt R. — 15 Balgeu = "Wallgau im Ul-
timi von Feldkirch bis Bludenz. — subiciunt] subiieiunt R. —
18 Bregenz] Bregnz A. — 24 ac] & R. — 29 exposcunt]
poscunt R. — ultro] ultra R.

Digitized by Google

Lib. II. Gap. 2.

75

exitnros. Ea militum importunitate duces coacti licet inuiti 10
milites eductos in ordinem redigunt sicque instructi ad hosfces
perguut, qui et ipsi magno silentio uniuersis aduentabant
copiis. Interea equites quidani Caesariani praegressi in ho- 11
5 stium incidunt equites, qui adraoduui pauci suorum ante-
cedebant agmen. Quibus raox in fugain uersis et a peditibus
exceptis ex propinquo cernunt hostiles copias plus quam ex
uiginti milibus constare hominibus. Uersis igitur equis ad 12
duces aduolant ingentem hostium numerum aduentare nun-

10 tiantes, quibus ipsi omnino essent impares; nam licet equi-
tatu insigni praestarent, peditum tarnen numero longe erant
inferiores. Uisum igitur est ducibus, ut priusquam conflige- 13
retur, retro ducerentur copiae. Iubent igitur, ut milites nil
mutatis ordinibus, praeterquam quod nouissirui priores per-

15 gerent, paulatim militari more regrederentur. Sed longe
aliter uox illa est excepta. Milites enim paulo ante feroces
adeo ea exterriti sunt, ut illam fugae signum esse putarent.
Aduentabant interim Eluetii et iam nouissimos, nisi quantum u
prohibebant equites, adoriebantur. Fit igitur fuga aperta

20 ignauique fortes etiam una fugere cogebant omnesque Ber-
gentium uersus tendunt. Erat lacuna ingens, in quam lacus
aestiuo tempore et liquefacta niue Alpium restagnabat; tum
uero aqua carebat, sed caeno altissimo erat oppleta. Ad hanc
fuga delati, quoniam iter illac recta Bergentium uergebat,

25 transire conabantur; sed tanta erat fossae latitudo ac caeni 15
profunditas, ut nemo illam exsuperare posset. Ingressi igitur
primi a sequentibus conculcabantur interimque foeda colluc-
tatione ab illuuie absorbebantur, donec lacuna tandem penitus

4 praegressi] progressi R. — 7 exceptis] excepti R. —
ex propinquo] a propinquo R. — hostiles] hostibus R. — 8 mi-
libus] millibus R. — 12 Uisum igitur] Igitur uisum R. —
13 nil] nihil R. — 19 Fit] fuit R. — 22 liquefacta] R. lique-
facto A. — niue Alpium] alpium niue R.

Digitized by Google

76 Lib. II. Gap. 2.

16 cadaueribus oppleta sequentibus et transitum praeberet. Et licet
fugientes manifestam prae se cernerent perniciem, ut tarnen
imminentem efFugerent mortem, in manifestum ruebant in-
teritum. Qui uero regionis gnari erant, paruo circuitu lacunae
euitarunt periculum. Instabant interim Eluetii ac nouissiraos 5
caedebant; sed ab equitatu, quem oppido formidabant, coerce-
bantur, quominus solutis ordinibus temere insequerentur.

17 Praeter eos igitur, quos lacuna absorpsit, pauci in perse-
eutione ceciderunt, reliqui omnes salui peruenerunt Bregen-
tium. Mox ab hostium liberati timore contra duces tumul- 10
tuari coeperunt ac illis calamitatem hanc ferebant acceptam,

18 quo propriam culpam in aliorum reicerent caput. Coacti
sunt igitur duces militum cedere impudentiae, donec motus
ille aliquantisper deferbuisset. Et profecto si quis recte con-
siderare uelit, non solum ea clades, sed omnes aliae ob mi- 15
litum praecipue temeritatem nimiumque hostium acceptae
sunt coutemptum, cum Eluetii nil nisi ex praescripto agerent
ac diligentissime disciplinam seruarent militarem, Caesariani
uero ac Sueui nimium propriae confiderent uirtuti. Ex quibus
potissimum Ulmenses male audiebant, tamquam clamore essent 20

19 ferocissimi, manibus uero ignauissimi. Hoc plane constat
unica ea calamitate adeo Sueuorum concidisse audaciam, ut
deinde haud facile hostilem perferrent aspectum, tametsi ad
manus nondum peruentum fuerat nec adeo ingens submer-

1 oppleta] repleta R. — et transitum] In A ursprünglich
transitumque ; dann wurde & über der Zeile vor transitum ein-
gesetzt, ohne dass que getilgt wurde, quoque transitum] R. Viel-
leicht viam et transitum. — 6 oppido] (= gewaltig) übersetzt
Münch a. a. 0. (p. 128): „von der Stadt aus"! Vgl. Apuleii
Metamorph. II, 25: ... mihique oppido formido cumulatior qui-
dem . . . — 8 absorpsit] Vgl. Georges, Lex. der Lat. Wortformen
unter absorbeo. — 9 ceciderunt] caecidere R. — omnes] fehlt
bei R. — 10 Mox ab] Mox ibi ab R. — 12 Coacti sunt igitur]
coacti igitur sunt R. — 20 Ulmenses] fehlt bei R. — 22 adeo]
fehlt bei R. — 24 submersorum erat] erat submersorum R.

Digitized by Google

Lib. II. Cap. 2.

77

sornm erat numerus; nam haud ultra quingentos sunt desi-
derati, licet quidam numerum hunc extenuent, alii uero ad-
augeant. Ceterum timor ille cura semel militum occupasset
an i mos, non adeo facile potuit exstirpari.

5 Eluetii cum hostibus obuiam ire non auderent, conuersi 20
retro abibant igne interim ac ferro cuncta diuastantes aut
paganos aere multantes ingenti. Inde rursus transgressi
Rhenum undique in locis opportunis constituunt praesidia,
quo hostes facile a transitu arcere possent. Caesariani uero 21

10 ac 80cii Sueui, quo acceptam ignominiam uindicare possent,
post Heluetii exercitus dissolutionem Rbenum transgressi op-
pressisque praesidiis late igni ac ferro sunt grassati ac prae-
cipue baronem de Saxo magno affecerunt detrimento. Ce- 22
terum cum per fumi signum, quo Eluetii subsidium a suis

15 implorare solebant, hostes appropinquare intellexissent, in-

-

genti capta praeda in tutum se recepere. Ac ita nunc hi 23
mox illi superato Rheno aduersarios infestabant euenitque
aliquando, ut Eluetii structis ordinibus per Rheni transirent
fluenta, qui hiemis illic tempore et ante Alpinae niuis disso-

20 lutionem, priusquam lacum Bergantinum ingrediatur, ali-
quando uadosus esse consueuit, cumque anteriores iam ter-
ram attigissent, subito rumor exortus est ad esse hostes; nam 24
equites, qui stationes seruare solebant, cum Eluetiorum tran-
situm percepissent, speculantes adequitabant. At duces suo-

25 rum agmen consistere iubent, donec explorari posset, quid
hostis moliretur. Unusquisque igitur iu eo, quem sortitus 25
erat, loco stetit ordinibus plane seruatis, ita ut ii, qui terram
contigerant, illic quoque consisterent , qui uero adhuc in
flumine comprehensi erant, in eo quoque perseuerarent, tam-

1 haud] non R. — 2 hunc] fehlt bei R. — 5 hostibus] B.
hostis A. hosti R. — 6 diuastantes] deuastantes R. — 7 in-
genti] fehlt bei R. — 15 solebant] solent R. — 19 Alpinae] R.
Alpini A. — 20 ingrediatur] ingrediantur R. — 24 At] ac R.
— 25 posset] possit R. — 28 contigerant] contigerent R.

Digitized by Google

78

Lib. II. Cap. 2.

etsi quidam ad humeros usque et mentum unda rigarentur,

26 cum Interim Rhenus undique glacie oppletus deflueret, cuius
ingentia frusta milites per ordinum interualla lanceis deri-
uantes protrudebant. Sicque per duas fere perdurarunt horas,
donec renuntiatuni est nullas subesse insidias, siquidein turpe 5
putabant hoste non uiso retro abire, temerarium tiero in-

27 explorato progredi ultra. Adeo seuere tarn hic quam alibi
iussa ac militarem seruabant disciplinam. Quae res prae-
cipuam eis peperit laudem et utilitatem. Etenim reperti
sunt, quorum pedes ui frigoris fuere ambusti, quorundam 10
manus, dum intentius nocturna» seruant excubias; quin et
animas quidam efflarunt, dum ignominiosum ac turpe putant
ordinibus excedere.

28 Sed ut ad institutum reuertamur, dum haec circa Alpes

ac Ren um aguntur, Brisgeuenses nec non Sungeuenses iunctis 15
nicinis copias colligunt, ut Eluetiorum iines inuadentes eos
insigni aliqua afficerent clade. De qua re Eluetii certiores
facti subito eam quam possunt contrahunt manum ac non
longe a Basilea hostium exspectant aduentum, qui feroces

29 magno appropinquabant aginine. Eluetii igitur longe se in- 20
feriores esse uidentes — nam uix duorum milium explebant
nuraerum — recipere se conabantur diligenter tarnen ordinibus
seruatis. Quod uidentes Caesariani, qui ultra milia sex erant,
acrius instabant. Id Eluetiorum dux cernens suos collem
uersus, qui non longe aberat, fugere iussit, ita tarnen ut 25

30 connexis brachiis ordines nequaquam dissoluerent. Parent e
uestigio Eluetii ac subito cursu collem uersus feruntur. Id
uidentes Caesariani magno eos clamore ac solutis persequuntur

3 frusta] R. frustra A. — 4 protrudebant] protundebant R.

— per duas fere] fere per duas R. — 8 iussa ac] fehlt bei R.

— 9 eis] illis R. — 10 sunt] fehlt bei R. — fuere] fehlt
bei R. — 12 animas] Unsicher, ob A aniinos oder animas
hat. — 15 nec non] & R. — 20 se inferiores] inferiores sc R.

Digitized by Google

Üb. II Cap. 2.

79

ordinibus. At dux Elueticus cum Oaoanauos temere insequi
suosque iam Collis partem ascendisse uideret, magna uoce
illos inclamat, ut conuersi hostes confusos inuaderent nil
mutatis ordinibus, praeterquam quod nouissimi primi descen-

5 derent. Eluetii uero, qui solita consuetudine alto silentio 31
ducis capessebant iussa, imperio oboediunt confestimque
structis coeperunt descendere ordinibus Caesarianosque for-
titer exceperunt. Td Uli aspicientes sub initium consisfcere
ac rursus in ordinem redire tentarunt; sed frustra. Aderant 32

10 enim iam Eluetii collecti, qui dispersos inuadebant nec eos
sinebant adunari, sed integris ordinibus uagos perurgebant,
quoad tandem omnes in fugam uem sunt. Acciditque, ut
rursus militum temeritate insignis acciperetur clades. Nam
caedes haud adeo ingens fuit; Eluetii enim ordines soluere

15 haud audebant timentes, ne rursus uictoria e manibus eorum
extorqueretur, ac ideo a persecutione longiori se cohibuere.

Interea Gallus, cum Caesarem Geldrensi implicuisset bello, B3
foedus cum Eluetiis percutit illisque, ut fortiter perdurarent,
auxilia est pollicitus ac pecuniam confestimque uim non paruam

20 pyxidum (bombardas Itali a sono uocant) cum magistris ac
puluere mittit sulfureo. Tum enim animo uoluere coepit,
quae postea re ipsa sunt detecta.

At Philippus, Rheni Palatinus, nec non Strasburgenses 34
ac Basiiienses bellum sedare ac pacem facere tentarunt; sed

25 ab utraque parte repulsam tulere. Eluetii enim, cum se
superiores putarent, nil aequi admittebant, Caesariani uero
niaioribus confisi uiribus ignominiosam reiciebant pacem ac
se plus quam umquam ad bellum accingebant. Ingentes 35
igitur cum pedestres tum equestres contrahunt copias, quas

30 omnes Constantiae iubent conuenire; inde enim Durgeuensera

1 At] ac 11. — cum] fehlt bei 11. — 10 iam] fehlt bei R.

— collecti, qui] collectique R. — 12 uersi] R. uertere A. —

25 cum] qui R. — 26 nil] nihil R. — 29 cum — tum] tarn

— quam R. — 30 Constantiae] Vgl. I, 4, 5 Bernae.

Digitized by Google

80

Lib. II. Cap. 2.

regionem inuadere ac deuastare intendebant. E Constantia
igitur nutneroso egressi exercitu sab initium uicum Erme-
tingen nomine occupant; in eo enim Eluetiorum excubabat

36 praesidium. Quo interfecto aut eiecto uicum diripuerunt ac
incenderunt, inde ad ulteriora progressi longe lateque cuncta 5
populantur et euastant. At Eluetii, qui euaserant, ad aliud
confugere praesidium, quod iuxta siluam Suaderloch nomine
adhuc in sua manebat statione, illiusque implorant auxilium

37 ac praecipue Lucernenses. Ii enim praeter suorum caedem
duas etiam pyxides, quas colubrinas uocant, perdiderant; hör- 10
tantur igitur socios, ut secum hostem adoriantur, quo ac-
ceptam ignominiam delere et amissas pyxides recuperare
possent. At illi, cum se longe inferiores cemerent, quam

ut cum tarn copioso exercitu congredi possent, ab inuasione
abstinuerunt, sed fumi signo ulteriora aduocant auxilia ex 15
altoque, quid hostis moliretur, considerabant, qui Eluetiorum
contempta paucitate omnibus solutis ordinibus adeo secure

38 cuncta agebat et ferebat, ac si nemo hostis adesset. Interim
uero dum tarn temere grassantur, Eluetiorum proximiores
fumi signo excitati impigre suis ferunt suppetias. Ac breui 20
ita copiae sunt adauctae, ut circiter mille quingenti con-
uenirent homines. Uerum nec sie fortunam tentare audebant,
cum cemerent hostes praeter florentem equitatum tarn ingenti
etiam pollere peditatu, ut etiam decem milium numerum

39 excederet. Uerum cum iilos adeo dispersos ac cuncta absque 25
imperio et temere agere cemerent, ita ut nec equites ipsi
stationes seruarent militares, ad eam deuenerunt spem, ut

40 aliquid audendum esse censerent. Diuisis igitur copiis quin-

7 Suaderloch] Vgl. Ulmann a. a. 0. I, 737, Anm. 2. —
8 manebat] manebant R. — implorant] implorarant R. — 9 iij
Ia R. — 14 possent] R. posset A. — 20 suis ferunt | ferunt
suis R. — Ac] & R. — 24 etiam] quoque R. — milium
numerum] R. milium etiam (?) quoque numerum A. — 25 ex-
cederet] excedebat R. — 26 et] ac R. — ipai] fehlt bei R.

Digitized by Google

Lib. It. Cap. 2.

gentos fere praemittunt milites, qui locomm angustias, per
quas Caesarianis redeundum erat, occuparent. At cetera
manus illos per siluarum tramites magno sequebatur silentio
loci Opportunitäten! quaerens, quo facile hostem aggredi et,

5 si res minus prospere cederet, in tutum se recipere posset.
Caesariani etsi uidebant paulatim hostium crescere numerum, 41
adeo tarnen illorum despexerant paucitatem, ut nec suos a
praedando reuocarent neque compositis incederent agminibus.
Equites uero peditum secuti teraeritatem undique ad rapinam

10 discurrebant cuncta agenfces ac ferentes incendiaque miscentes,
quarauis non deessent, quibus admodum displiceret tanta raili- 42
taris disciplinae negligentia ac qui frustra admonerent prae-
sentibus hostibus non tarn contemptim esse agendum. Eluetii
interim, qui taciti sequebantur, loci nacti opportunitatem

15 magno clamore nouissimos adoriuntur, caedunt ac proster-
nunt. Tumultus igitur oritur ingens ac pedites aduocabant 48
equites, illi uero pedites, ut in ordines redirent, hortabantur
obiterqne pyxidum magistri ignem machinis admonere iu-
bentur. Sed et illi tormenta adeo praeda texerant et one-

20 rarant, ut illorum usus penitus inutilis esset. Eduxerant 44
Caesariani ingentem curruum numerum, utpote qui potius ad
praedam quam proelium se exituros putarant. Quorum au-
rigae audito clamore initium fecere fugae et, cum Elnetii
uebementius instarent bostibus nec paterentur ordines restitni,

25 illi aurigarum secuti exemplum pedibus sibi qnoque consulere

1 milites] fehlt bei Ii. — angustias] Vgl. Markwart a. a. 0.
p. 145, Anm. 2. — 5 cederet] succederet R. — 8 neque] B.
aut neque A. neque ist später geschrieben als aut; aut wurde
zu streichen vergessen, aut R. — 10 ac] & R. — incendia-
que] B. incendioque AR. — 11 quibus admodum] R. quibus
solutio admodum A. solutio gehört zu mehreren ausgestrichenen
Wörtern; es hätte ebenfalls gestrichen werden sollen. — 12 qui)
B; in AR fehlt es. — 20 illorum] illarum R. In A ist nicht
zu erkennen, ob es o oder a ist. — Eduxerant) Eduxerunt R.

Bück, Pirckbeimer» Schweizerkrieg. ü

Digitized by Google

Lib. II. Cap. 2. 3.

45 coeperunt. Id cernentes equites et ipsi palam ad fugam in-
clinarunt omnesque pariter Constantiam uersus contendebant.
Sed cum ad saltus uenirent angustias illasque occupatas in-
uenirent, penitus animum desponderunt. Cum igitur ante et
retro Eluetii urgerent, ingens clades est accepta, praecipue 5
cum currus uiarum impedirent exitus Caesarianique existi-
marent hostem totis adesse uiribus. Nemo igitur retrospexit,

46 priusquam Constantiam uenisset. Tametsi nec ibi fuga stetit.
Quidam enim ob timorem uehementem in lacum, qui urbem
alluit, se immersere. Quodsi Eluetii longius persecuti fuissent, 10
maiorem et caedem edidissent; adeo cunctorum animos raetus

47 occuparat. Uerutn paucitati suae difiisi ac tiinentes, ne et
ipsi ob temeritatem cladem aliquara acciperent ac partam
uictoriam e manibus emitterent, ab insecutione destiterunt
equitatus potissimum correpti timore, quo ipsi penitus care- 15

48 bant. Ad spolia igitur conuersi non solum praedam recupe-
rarunt amissara, sed et pyxidum uira cepere ingentem multis-

49 que aucti diuitiis ad solitas rediere stationes. Ea in fuga
circiter duo milia desiderati sunt Caesarianorum, cum Eluetii
uix unum aut alterum perdidissent militem magnam gloriam 20
ob res tarn egregie actas referentes.

III Caesariani ac Sueui bac clade accepta Caesarem assiduis
aduocabant litteris ostendentes nil nisi ipso praesente peragi
posse; acceleraret igitur ac cunctas imperii conuocaret uires,

2 quo Eluetiorum resisti posset uiolentiae. Caesar etsi Geldrensi 25
implicitus esset bello, illud tarnen quibus potuit composuit
condicionibus confestiraque exercitum in Germaniam praemisit

3 illasque] illosque R. — 3 inuenirent] inueniunt R. —
4 ante] R. antea A. — 5 Eluetii] B. Eluecitii A. — 10 se
immerserej R. Vgl. II, 3, 28. immersere A. — 11 et] etiam R.
— 12 paucitati suae] paucitate sua R. lü recuperarunt]
recuperauerunt R. — 18 solitas] solidas R. — 23 peragi]
agi R. — 24 acceleraret] Accelerare R. — conuocaret] con-
uocare R.

Digitized by Google

Lib. IL Cap. 3.

83

snperiorem cunctisque principibus ac cinitatibus imperialibas
imperauit, ut submitterent auxilia, quo Heluetiorum domari
posset peruicacia. At illi licet parere cogerentur, segnius 3
tarnen et inuiti minores etiam, quam imperatae fuerant, copias
5 eraittebant; nouerant enim bellum hoc nulla necessitate, sed
solum ob animorum impotentiam et arrogantiani contractum
esse. At Sueui admodum moleste cunctationem hanc ferebant
et, cum se factis uindicare non auderent aut nequirent, nerbis
tarnen, ut solent, propriam culpam in reliquos imperii reicie-

10 bant subditos, quasi per moram eorum stetisset, quominus
Eluetii debitas luissent poenas.

Fiebant interim excursiones uariae, cum iam Eluetii 4
Rheni transcenderent fluenta, mox Caesariani nauibus lacum
Bergantinum traicerent, ita ut cotidie non parua damna, in-

16 cendia et depraedationes acciperentnr et inferrentur, quibus
utrimque infiniti absumpti sunt milites. Nemo enim capie-
batur, sed indifferenter cuncti, qui in hostium ueniebant
potestatem, caedebantur.

Erant comites de Sultz Turegensium eines possidebantque 5

20 oppidum nomine Thun gen opportuno in loco ad irruptionem
situm. Eo potiti sunt Caesariani siue coraitibus dedentibus, 6
ut Eluetii suspicabantur, seu, ut occuparetur, coniuentibus
moxque iilud ingenti cum equitnm tum peditum muniunt
praesidio, cui praefecere nobilem quendam nomine Theode-

25 ricum de Plumenek, qui antiquus et peculiaris Eluetiornm
hostis erat ac illos plurimis affecerat incommodis. At Eluetii 7
rem tanti momenti nequaquam contemnendam esse censentes
confestim eduetis copiis oppidum obsident, oppugnant ac tor-

2 ut submitterent auxilia qu. II. d. p. p.] ut auxilia, qu.
H. (1. p. p., submitterent Ii. — 4 etiam j quoque R. — 8 uerbis]
fehlt bei R. — 10 per moram eorum] Ursprünglich war per
eos geschrieben ; eos wurde dann gestrichen und darüber moram
eorum geschrieben, per eos R. — 14 traicerent] traicierent A.
— 15 inferrentur] R. inferentur A. — 28 ac] & R.

6*

Digitized by Google

84

Lib. II. Cap. 3.

mentis quatiunt. Uernm Theodericus ille, qui paulo ante
magnam prae se tulerat arrogantiam, uiso hoste adeo animo
concidit, ut clam cum eo prodito pacisceretur praesidio, mox-
que dimissus nocte cum iis, quos saluos esse cupiebat, clam

8 euasit. At reliqui cum amisso duce se proditos esse intelle- 5
gerent, et ipsi quoque cum hoste impetrata salute pepigere,
ut emitterentur. Introducti igitur Eluetii uniuersos equis,
armis ac uestiinentis quoque spoliant sicque dimittunt reser-
uatis primoribus, quos secum, ut Caesariani aiunt, contra pacta

9 abduxerunt, oppidum uero incenderunt ac diruerunt. Ita in- 10
signe mille equorum praesidium cum uexillis duobus peditum
ignomiuiosam deditionem fecit et cum se uiriliter defendere
potuisset. — nam Eluetii haud facile oppida oppugnare solent
— malnit tarnen turpiter hosti cedere quam ullum uirtutis
ostendere specimen. 15

10 Hoc oppido capto oppressoque praesidio haudquaquam
quieuere Eluetii, sed temporis usi occasione populariter egressi
sunt, ut Walgeenses, qui defecerant, rursus imperata facere
cogerent. Id Walgeuenses praeuidentes uallem, per quam
ingres8iis patebat, fossa ac uallo egregie muniunt et non tarn 20

11 suos quam uicinos cunctos in subsidium aduocabant. Con-
uenerat et equitatus insignis equorum qnadringentorum in
oppido proximo Veltkirchio. Hi omnes auide Eluetiomm
exspectabant aduentum. At illi nihil cunctantes recta contra
Walgeuenses pergunt. Uerum cum ingressum munitum ac 25
praesidio custoditum inuenirent, copias diuiserunt et una parte

6 impetrata salute pepigere, ut emitterentur] pepigere, ut
impetrata salute nmitterentur R. Diese letztere Stellung war
die ursprüngliche in A; durch Korrektur kam die in den Text
aufgenommene zu stände. — 7 equis] equites R. — - 8 quoque]
fehlt bei R. — 11 equorum] equitum R. Vgl. unten: equi-
tatus insignis equorum quadringentorum. — 21 aduocabant]
aduocant R. Vgl. I1 T 3, 17: iubet .... admonuit und II, 3, 23:
concitat . . . hortabatur.

Digitized by Google

Lib. II. Cap. 3. 85

munitiones aggressi sunt, altera per occultas semitas loci su-
perarunt asperitatem. At qui in munitione excubabant, uiri- 12
liter hostiura excepere impetum fortiterque locum defenderunt,
ita ut Eluetii perrumpere nequirent; qui uero ab alia parte
5 per angustias irrepserant, in colle et loco superiore ordines
instruere coeperunt. Adueniunt interiin equites conuenereque 13
copiae pedestres, circiter milia sex egregie armis instructi,
animo etiam nimis magno et elato praediti. Qui ut primum
bostilem inspexere aciem, illam inuadere parabant; sed im-

10 petum fluuius latus ac profundus a montibus per uallem tor-
rentis instar ruens — Ylam incolae uocant — retardabat,
equitibus quoque ob uehementiam uix permeabilis. Illum 14
igitur pedites nimio pugnae ardore transgredi coeperunt recla-
mantibus ducibus ac summopere orantibus, ne adeo temere

15 in bostes ruerent, quorum uires nondum norant, sed citra
flunien exspectarent securi, donec omnia certins explorari ac
renuntiari possent. At Uli suis, qui munitiones defendebant, 15
succurrendum esse clamarunt, qnos ex frequentibus pyxidum
tonitruis uehementer urgeri intellegerent, moxque non sine

20 ingenti periculo amnis superarunt uiolentiam in ordinesque
regressi hostium ex colle, in quo constiterant, praestolabantur
descensum.

Praeerat equitibus nobilis quidara nomine Burkhardus 16
de Knoring, railes auratus, senex ac rei militaris peritissimus.
25 Qui cum impetum railitum refrenare nequiret, manifestum 17
temen cerneret periculum, centura circiter equites flumen
transgredi iubet, ne tarnen cum hostibus confligerent, ad-

2 excubabant] excubebant R. — 3 cxceperej fehlt bei R.
— fortiterque] R. fortierque A. — 5 süperiore] superato R. —
8 etiam] quoque R. — 16 exspectarent securi] securi expec-
tarent R. — 18 frequentibus] R. frequenti A. — 21 Knoring]
Vgl. Markwart a. a. 0. p. 163 u. d. Z.: Burkhard von Knö-
vingen. — miles] eques R. — 25 impetum militum] militum
impetum R.

Digitized by Google

86

Lib. II. Cap. 3.

monuit, sed soluui illos cohiberent, ne latius excurrere aude-
rent: iam enira palam u idebat, quid esset futurum; reliquum
uero equitatum per turmas super fluminis constituit ripam.

18 Ceteruin Heluetii immobiles ac quieti, in ordines tarnen re-
dacti ab alto stolidam hostium prospectabant audaciam et ut 5
magis illorum augerent temeritatem, timorem simulabant
copiarumque suarum quantum poterant celabant multitudiuem

ac ita contrahebant, ut uix decera milia esse uiderentur, cum

19 numerum illum etiam duplo superarent. Caesariani igitur cum
aliquantisper exspectassent, ut hostis in planum descenderet 10
campum, postquam illum uidere immobilem ac tuto se conti-
nentem loco, morae pertaesi ultra pergere et collem ascendere
coeperunt ingentique audacia nec ui minori hostium inuadunt
aciem, qui et ipsi militum numero et loci adiuti opportunitate

20 uiriliter illos excipiunt. Fit igitur proelium ingens obstinate- 15
que ab utraque parte pugnatur ac ingens editur caedes omnia-
que interim pyxidum sonu, clamore et tympanorum resonant
strepitu.

21 Erat inter Heluetios uir quidam audacissimus ac rei
militaris peritissimus, nomine Heinricus Wolleben. Hic nil 20
dubitauit caput suum pro patria deuouere. Accepta enim
longiori bipenni (halabarden uocant), quam transuerse hostium
submisit hastis, illisque eleuatis taradiu perstitit ac usum hosti-
carum impediuit hastarum, donec multis confossus uulneribus

22 uiribus destitueretur ac moriens procumberet in terram. Ea 25
igitur parte potissimum Caesarianorum labefactata est acies.

Interea equites quieti pugnam aspiciebant nou ideo solum,

8 milia] millium R. — uiderentur] B. uideretur A. Multi-
tudo kann wegen des folgeuden superarent nicht als Subjekt
ergänzt werden. — 17 sonu] sonitu R. Vgl. Georges, Lex.
d. L. Wertformen unter sonus und Neue a. a. 0. l a , 527. —
20 Heinricus] Uenricus R. — nil] nihil R. — 22 halabarden] B.
halabarde A. halapardä R. — 25 uiribus destitueretur] desti-
tueretur uiribus R.

Digitized by Google

Lib. II. Cap. 3.

87

quod ducis obseruarent Imperium, sed quia periculi plenurn
uidebatur collem ascendere et tarn iniquo confligere loco.
Uerum unus ex eii?, Ilsing nomine, magnae existimationis 23
uir et audax, cum turpe duceret equites quietos peditum in-
5 spicere certamen, subditis calcaribus equum contra hostes
concitat et alios, ut sequerentur, hortabatur; sed frustra.
Nemo enim illum secutus est praeter famulum unum; qui 24
cum uideret, quanto 8e herus discrimini committeret, illum
inclainauit, ut a coepto desisteret, quoniam nemo illum se-

10 queretur. Quod audiens ille se conuertit et cum se ab aliis
destitutum uideret, reditum maturabat; sed lapis pyxide ex-
cussus equum illius prostrauit, qui casu suo ita dominum
oppressit, ut surgere haud quiret. Id cernens famulus ex 25
equo desiliit ac dominum multa ui extractum tanto eripuit

15 periculo. Fuit et illi saluti, quod hostibus acie excedere pro-
hibitum fuerat, qui potius longe honestius putabant, si im-
perii memores essent, quam si multos etiam oppressissent
equites. Euenit tarnen, ut famulus ille licet amisso equo 26
euaderet; nam cum alium equitem haud procul inde incla-

20 maret, ut illum exspectaret, licet armatus post tergum illius
in equum unico ascendit saltu sicque saluus non sine laude
ad suos est reuersus.

Perdurabat interim proelium summisque certabatur ui- 27
ribus nec rettulere pedem Caesariani, priusquam cuncti ceci-

25 dere, qui in prima constiterant acie. td cum reliqui uidissent
ac iam non solum a fronte urgerentur, sed paulatim a la-
teribus quoque circumuenirentur, pedem aliquantulum referre
sunt coacti. Quod ut sensere Heluetii, acrius signa intulerunt. 28

7 illum] eum R. — 9 quoniain nemo illum sequeretur]
fehlt bei R. — 14 desiliit] Vgl. Georges, Lex. d. L. Wort-
formen unter desilio, auch Neue a. a. 0. II a , 484. — 15 quod
hostibus acie excedere prohibitum fuerat] Auetor belli Africae:
egregiae munitiones — aditum aduersariis prohibebant. — 16 po-
tius] fehlt bei R. — 25 Id] quod R.

Digitized by Google

88

TÄb. IL Cap. 3.

Quem impetum cum Caesariani diutius perferre nequirent, in
fugam sunt couuersi, tametsi illa non a primis, sed ultiniis
initiuin sumpserit. Kecta igitur ad am nein fugerunt; in quem
cum improuide se immergerent, gurgitibus arripiebantur ac
suffocabantur, ita ut non pauciores aquae absumpti sint im- 5

29 petu, quam in ipsa cecidere acie. Id Heluetii uidentes a
colle descenderunt laxataque fronte pri mores persequi iubent
fugientes; ipsi uero structis sequebantur ordinibus. Quod
equites cernentes et ipsi se fugae mandare sunt coacti. Trans-

30 gressi igitur fluuium reliquo se coniungunt agmini. At per- 10
secutores illi non contenti hostes ultra amnem fugasse, con-
nexis brachiis, ne aquae arriperentur impetu, ipsi quoque
fluuium transgredi coeperunt et iam quidam ulteriorem con-
tigerant ripam, cum ducum iussu praeconis reuocantur uoce;

31 timebant enim, ne ab equitatu circumuenirentur. Confestim 15
igitur imperio parentes rursus se uorticibus comraittunt ad
suosque reuertuntur salui. Id uidentes equites et ipsi taciti

32 Veltkirchium uersus abiere. Et hic fuit exitus coepti taoi
temerarii. Ceterum desideratorum numerus iniri haud potuit,
cum non pauciores ui fluminis periere, quam pugnando ceci- 20
dere in acie. Hoc constat optimum quemque et animo-
sissimum ferro consumptum esse, et erant ii non solum ini-
lites. sed praestantiores regionis illius, digni profecto ob uir-

33 tutem, qui consilia secuti fuissent saniora. At Heluetii cum
iam de Caesaris aduentu certiores redditi essent, haud ultra 25
sunt progressi, sed imperata prouinciae incolis pecunia ingenti
acceptisque obsidibus confestim retro abiere.

1 gurgitibus] gurgibus R. — arripiebantur] Siebe unten
arriperentur. abripiebantur R. — 7 descenderunt] descende-
rant R. — 10 fluuium] flumen R. — coniungunt] R. con-
iungut A. — 12 arriperentur] abriperentur R. — 18 fluuium]
flumen R. — 18 hic fuit] R. hic qj fuit A. — 20 periere]
perierint R. — 22 ii] illi R. — 23 sed praestantiores] sed et
praestantiores R. — 23 uirtutem] uirtutes R. — 26 prouinciae
incolis] incolis prouinciae R.

Digitized by Google

IM). II. Gap. 3.

89

Erat sumoium odium inter Hegeuenses et Heluetios, 34
quemadruodurn inter omnes ferme esse solet accolas. Auge-
batur id iniuriis cotidianis conuiciisque assiduis. Quod Hel-
uetii ultra non tolerantes collectis uiribus eam prouinciain
5 sunt aggressi ac cuncta ferro et igni uastare coeperunt. Uerum 35
tantum abfuit, ut Hegeuenses, qui paulo ante uerbis fuerant
ferociores, obuiara irent, ut etiam desertis prae formidine
castris munitissimis omnes fortunas suas hosti diripiendas
relinquerent. Heluetii igitur per totatn regionem discurrentes

10 omnia ferebant ac agebant et quaecumque capiebant, mox
incendio consumebant. Uenere igitur in eorum potestatem 36
arces quaedam inexpugnabiles et quae, si defensae fuissent,
nulla ui capi potuissent. Uerum nobiles illi non tarn . au-
daces erant ad resistendum hosti armato quam apti ad exer-

15 cenda latrocinia et depraedationem uiatorum; nam quaestum 37
illum a maioribus acceptum strenue exercebant existimantes
non paruum fortitudinis ac nobilitatis esse indicium, si furum
instar raptu et ex aliorum uiuerent miseriis. Multa igitur 38
male parta male quoque periere ac decem milia aureorum

20 uuico in castro Homburg sunt reperta, quae dominus illius
ex multorum hominum congregarat spoliis; quicquid enim
undique rapiebatur, ad Hegeuenses tamquam asylum quoddam
latronum ac furum deferebatur.

Progressi igitur Heluetii oppidum Stokach, quod de-

25 ditionem facere renuebat, obsederunt illudque pyxidibus op-
pugnare et uehementer quatere coeperunt. Sed non minori
ui a praesidio, quod immissum fuerat, est defensum. Offende- 39
bantur et hostes pyxidum iactu assiduo ex arce Nellenburg,
quae in colle urbi imminente sita est. Cum igitur se frustra

30 niti cernerent (nam Heluetii haud facile urbes oppugnare

2 esse] fehlt bei R. — 5 et] ac R. — 1 5 depraedationem]
depraedationes R. — 17 fortitudinis] R. fortitudus A. — 20 unico
in castro] in unico Castro R. — 22 quoddam] fehlt bei R. —
28 Neuenbürg] Vgl. Ulmann a. a. 0. I, 758.

Digitized by Google

90

Lib. II. Cap.

40 solent) suis parcentes collectis uasis abire maturabant. Au-
diebant enim Caesarianos magno aduentare exercitu, quem
undique ad urbem propinquam Uberlingen nomine accersierant
sperantes se hostem, ut Semper optauerant, in apertis depre-
hendere posse campis, quod et ille, cum omni careret equi- 5

41 tatu, admodum formidabat. Uerum antequam ad propria
regredi posset, Caesariani mille et quingentis superuenere
equitibus armis et equis egregie instructis. Heluetii igitur
imminens cernentes periculum mille ex suis delegerunt, qui
tamdiu equites sustinerent, donec reliquus exercitus cum im- 10
pedimentis et inutili turba planitiem superaret et oppido

42 Steyn appropinquaret. Erat igitur profectio illorum non
admodum fugae dissimilis; unusquisque enim accelerabat ac
ob equitum timorem prior esse cupiebat et profecto, si equites
omissis mille illis impetum in reliquos fecissent, non paruam 16

43 eladem inferre potuiasent. Nunc uero dum nouissimos tantum
persequuntur, occasionem rei bene gerendae e manibus emi-
sere, quamuis nec illos aggredi auderent, sed semper nouis-
simos premendo insequerentur, qui diligenter seruatis ordinibus
pergebant non ignari, in quanto periculo essent constituti. 20

44 Ut tarnen suis euadendi praestarent potestatem, dignam pro
patria mortem nequaquam recusabant. Tandem ad uicum
magnum peruentum est, qui paulo ante conflagrarat, iu quo
equites hostem permansurum ac se defensurum putabant; nec

45 longius credebant progressurum. Commode igitur peditum 25
auxilio, qui nondum aduenerant, illum sine suo periculo op-
primi posse sperabant. Sed longe opinione sua decepti sunt.
Heluetii enim recta per uicum transgressi suorum sequebantur

46 uestigia. Undique igitur ab equitibus conclamatur rem esse
indignam, si hostis tarn imbecillis in patentibus etiam campis 80

15 oiniß8is (obroissis)] ob missis R. — 25 progressurum]
processurum R. — 26 aduenerant] aduentarant R. — illum
sine suo periculo] s. s. p. i. R.

Digitized by Google

IAb. IL Cap. 3.

91

ex eoruni laberetur manibus; audendum igitur esse, ne tanta
occasio rei bene gerendae amitteretur. Quibus uocibus equitum
duces coacti sunt equitatum in ordinem redigere et totis ui-
ribus concurrere.
5 Erat illo die Franconuni acies prima, Sueuorum uero 47
subsidiaria. Alternis enim diebus uices commutare solent;
ueruni ne Sueui se contemptos putarent, prima sagittariorum
illis commissa est acies. At Heluetii equites in ordinem re-
dactos et iam congredi paratos es.se eementes et ipsi conuersi

10 demissis hastis equites excipere parabant. Sagittarii igitur 48
duce Sueuo nobili quodam de Rechperg uiriliter illos aggressi
scorpionum ictibus prosternebant. Francones uero hastati
cum hostilem aciem adoriri deberent, plane declinarunt ac
circumactis equis rursus ad pristinnm regressi sunt locum.

15 Quos et Sueui hastati sunt secuti nequaquam hostes aggredi
audentes. Equites uero sagittarii cum hastatos tarn ignauiter 49
agere cernerent, et ipsi ab ulteriore abstinuerunt congressu;
assiduo enim pyxidum iactu uulnerabantur. Accurrens igitur
dux Sueuus Francones multis proscidit contumeliis timidos

20 illos et indignos, qui equis militarent, appellans; nam com-
munem ignominiam priuatum etiam augebat periculum; in
brachio enim pyxidis iactu magnum acceperat uulnus. Uerum 60
nec pudor nec conuicia Franconuni restringere poterant ti-
morem, sed immoti qnasuis potius sufterebant contumelias

26 quam hostium lanceas obuer.sas. Potissimum uero dux eorum 51
male audiuit, cuius nomen, etsi sciam, non tarnen manifestabo.
Heluetii uero cum hostes non amplius instare uiderent, con-
uersi et ipsi magnis passibus ad suos accelerabant, qui iam

5 Franconuni] Francorum R. Vgl. II, 3, 48 und 40;
11,3,52. — 11 illos] eo* R. — 16 hastatos] Die Endung
ist in A nicht deutlich zu erkennen. — 17 ulteriore] ulteriori R.
— abstinuerunt] abstinerunt R. — 20 equis] equites R. —
23 Franconuni] Francorum R. — 28 ad suos accelerabant]
accelerarunt ad suos R.

Digitized by Google

92

IM. IL Cap. 3. 4.

exsuperata planitie praemissisque impedimentis suos sequentes
magno exceperunt gaudio, utpote quos iani raorti destinarant

52 et nuniquam putarant reuersuros. Equites quoque et ipsi
conuersi retro abierunt alii in alios, ut fieri solet, culpam
reicientes; nara Sueui Franconibus ignominiam tantam ac- 5
ceptam ferebant, Francones uero Sueuos incusabant, quia nec
sine illis hostes aggredi fuissent ausi, cum tot numero fuis-
sent, ut etiam absque Franconibus uictoria potiri ualui&sent,
potissimum cum cotidie de primo congressu contendere sole-

53 rent. Sicque turpissimis inuicem contendebant maledictis, 10
cum tarnen neutra pars timorem tarn turpem et ignominiam
acceptam iuste excusare posset.

IV Interea Caesar aduenit rursusque imperii principes ac
ciuitates in subsidium properare sunt iussi. Qui nihil cunc-
tati partim ipsi aduenere, partim copias suas ad bellum misere 15
instructas. Caesar uero de omnibus certior fieri cupiens ac
singula discutiens repperit non tarn militum temeritate et
inoboedientia quam ducum imperitia ac ignauia tot calami-

2 tates acceptas esse. Ut igitur debinc circumspectius ageretur,
cuncta loca Heluetiis obnoxia praesidiis munit, commeatum 20
immittit et ubique diligenter excubias ac stationes fieri iubet.
Ipse interim aduenientes copias per loca distribuit opportuna,
quoad totis collectis uiribus summa ui hostes inuadere posset.

3 Ego igitur a republica Nurenbergensi dux electus ad
Caesarem sum niissus cum peditibus quadringentis ac ala una 25
equitum sexaginta, pyxidibus sex, quas colubrinas uocant, et
una inaiori nec non curribus octo, qui commeatum, puluerem

4 sulfureum, tentoria et reliqua ferrent necessaria. lunctus est
et mihi inter reliquos nobiles eques quidam auratus nomine
Iohannes de Beystorff, uir rei militaris peritissimus ; additi et 30

1 exsuperata] exupereta R. — 4 abierunt] abiere R. —
alii] alius R. — 6 quia] quod R. — 18 ac] & R. — 21 im-
mittit] mittit R. — 29 et] fehlt bei R. — 30 additi] fehlt bei R.

Digitized by Google

LH). II. Cap. 4.

93

tribuni ac centuriones, egregie omnes in armis exercitati. E
Nurenberga igitur digressus recta ad Caesarem, qui tum iuxta
Bregantiae lacum agebat, perrexi per Sueuiamque non sine
periculo et incolarum indignatione copias duxi. Nurenber- 5

5 genses enim nequaquam tum Sueuorum, sed Bauariae ducum
utebantur societate, quod quidem Sueui aegerrime ferebant.
Dolebant insuper, quod ipsi multis ex suis amissis ingentique
pecunia absumpta Nurenbergensium copias adhuc uiderent
integras et tum demum ad belli munia exeuntes. Non aequis 6

10 igitur oculis Nordlingenses, Ulmenses ac reliqui, per quorum
fines eundum erat, nostrum aspiciebant transitum. At Caesar, 7
cum me appropinquare audiret, obuiam misit ac iussit, ut ad
oppidum Tetenang — ibi enim tum agebat — accederem.
Situm est illud ad lacum Bergentinum in ditione comitum

15 de Montfort. Parui igitur ac confestim illuc perrexi. At 8
Caesar, ut copias, quas adducebam, intueretur, in campum
equo insidens processit ac diligenter illas inspexit non sine
animi oblectatione, ut ex uultus hilaritate potuit deprehendi.
Etenim tarn pedites quam equites cuncti rubeis induti erant 9

20 uestimentis, quo colore et currus tecti erant, armis praeterea
egregie muniti ac instructi, ueterani omnes et e raulto electi
numero, magna ex parte Caesari noti, sub quo multis annis
strenue militauerant, praecipue tribuni ac centuriones, quos
Caesar humanissime conipellauit. Solnmmodo copiarum pau- 10

25 citas ab aemulis repreliendebatur, cum Ulmenses duplo etiam
maiora submisissent auxilia, nequaquam considerantibus Sue-

2 digressus] cgressus R. — 5 nequaquam] neutiquam R.

— tuml fehlt bei R. — 8 uiderent integras] integras uide-
rent R. — 10 Nordlingenses, Ulmenses] Nordlingenses & Ul-
menses R. — 13 tum] fehlt, bei R. — 14 Situm] fehlt bei R.

— Bergentinum] B. Bergentnü A. Siehe über die Schlusssilbe
II, 3, 4 und II, 2, 23. - 19 rubeis] rubris R. - 23 mili-
tauerant] dimicarant R. — 26 considerantibus] R. conside-
rantes A.

Digitized by Google

94

Lib. II, Cap. 4.

uorum et Nurenbergensium causam longe esse diuersam, cum
illi nulla coacti necessitate bellum Heluetiis intulissent, Nuren-
bergenses uero nihil praeter Caesaris oboedientiam in Heluetios

11 armaret. At Caesar ipse nil talibus mouebatur cauillis, sed
palam respondit tot malle ueteranos quam bis totidem tirones. 5
Et erat Caesar inter alias animi dotes hac praecipue uirtute
praeditus, ut haud facile calumniatoribus aures praeberet, sed
obnixe eorum foueret innocentiam, quorum nondum culpa

12 erat comperta. Et profecto ni Caesar moribus fuisset tarn
laudandis, nil mirum, si Nurenbergenses tum a Caesarea 10
etiam penitus excidissent gratia, cum undique improborum

13 oppugnarentur macbinis. Quicquid enim sinistre accidebat
aut comminisci poterat, quod innocentibus notam aliquam
inurere ualeret, id omne in Nurenbergensium referebatur
caput, ita ut etiam occulti foederis cum Heluetiis submissique 15

14 insimularentur subsidii. Quod quidem ob nullam aliam fiebat
causam quam odium singulare ac peruersi animi prauitatem
et quod nonnulli libenter culpam propriam aliorum texissent
innocentia. At Caesar me ad oppidum Lindau moxque Veld-
kirchium ducere iussit, quo paulo post ipse qnoque uenit. 20
Acceperat enim Grisenses, Curienses ac Engedineuses delibe-
rasse ingenti suorum manu in prouinciam irrumpere. Id ne

15 fieret, totis uiribus occurrendum esse censuit. Undique igitur
copias Veltkirchium conuenire iubet, ut superatis montibus
hostes ab inuasione coerceret, et ut illorum uires distraheret, 25
Suntgeuenses ac Brisgeuenses hostilem terram inuadere iussit.
Qui nihil morati magnis collectis copiis per Tornacensem
agrum irrumpere parabant. Id cum Heluetii resciuissent,
confestim occurrunt suosque in aciem constituunt confligere

16 parati, si quis obuiam iret. Id uidentes Caesariani magis de 30

l et] ac E. — 9 fuisset tarn laudandis] tam fuisset lau-
dandis R. — 12 sinistre] sinistri R. — 17 singulare R. sin-
gulare A. — 27 copiis] R. copii A.

Digitized by Google

Lib. IL Gap. 4.

95

fuga quam pugna cogitare coepemnt. Turpiter igitur dilapsi
ad propria cum ingenti rediere ignominia. Nec Heluetii
longius illos persecuti sunt equitatus potissimum timore, sed
exustis uillis quibusdam et ipsi abiere retro.
5 Interea dum Caesar in contrahendis distinetur copiis, 17
Engadinenses cum sociis opinione celerius egressi per Mona-
sterii uallem in campum, ut uocant, Malsensem erumpere
conabantur. Ea est planities inter altos montes latissima,
fertilis et amoena, oppidis et multis exculta uillis et aedificiis,

10 in cuius summitate Athesis oritur fluuius, qni inde Italiam
uersus magno labitur impetu. Caesariani igitur ut hostes 18
ab ingressu arcerent, Monasterii uallem, per quam introitus
patebat, fossa ac uallo egregie munierant praesidioque im-
posito diligenter obseruabant. Uerum cum hostium per-

15 cepissent aduentnm, undique populariter ad defensionem ad-
uolant. Aderant inter im hostes maximis copiis ac magna ui 19
munitiones sunt aggressi, uerum longe maiori sunt reiecti,
ita ut semel ac Herum conuersi fugae se mandare cogitarent.
Sed instabant duces a tergo non solura uerbis ac hortatio-

20 nibus, sed uerberibus et minis ac conuiciis suos in aciem
redire cogentes. Diu igitur certatum est multique hostium 20
e uallo pyxidum maxime cadebant ictibus. Uidentes igitur,
quod perrumpere non ualerent, diuisis copiis per semitas in-
uias et occulta montium praecipitia potius ruebant quam de-

25 scendebant Caesarianosque a tergo aggressi nouissimos caedere
inceperunt. At equites haec cernentes nullas suis ferebant 21
snppetias, sed immoti ac quieti suorum inspiciebant discrimen,
licet magno praestarent numero. Cum igitur Caesariaui a
fronte et tergo urgerentur, primum munitiones derelinquere

5 Interea duml R. Interedum A. — 8 altos] alios R. —
18 conuersi] reuersi R. — 20 et] etiam R. — ac] & R. —
23 perrumpere] R. prorumpere A. — inuias] in uias R. —
27 discrimen licet] R. discrimen & licet A. — 29 tergo] a
tergo R.

Digitized by Google

Lib. II. Cap. 4.

sunt coacti, deinde etiam ade profligati ad fugam inclinarunt
22 manifestam. Quodsi illis equites in tempore auxilium tu-
lissent, aut plane uicissent aut hostes saltem ab ingressu
arcuissent; nunc uero suorura destituti ope ultra resistere
28 non ualebant. Iniecit et illis timorem bouinum cornu ab 5
hostibus inflatum; nani eo decepti sono Urienses ac reliquos
Heluetios aduenisse putabant; illi enim inter pugnandum eo
sonitu suos ad proelium aniraare solent. At equites cum
worum cernerent fugam, non solum hostes in planitie ag-
gredi aut coercere ausi non sunt, sed subditis calcaribus effu- 10

24 sissime ac turpissirae aufugerunt. At hostes in planitiem
progressi oppidum (llurens, Mals et uillas cnnctas ad letzium
usque combusserunt omnia diripientes et agentes, ita ut et
Athesanis accolis non paruum inicerent timorem. Uerum
cum de Caesaris aduentu certiores essent redditi, ulterius pro- 15
gressi non sunt, sed celeriter se recepere ad propria duabus

25 prius fossis ingentibus suorum corpora tumulantes. Caesari-
anos uero circiter mille caesos in campis sub diuo insepultos
reliquere, cum tarnen longe plures amisissent ex suis.

Caesar cum cladem hanc accepisset, maxima indignatione 20
permotus est, praecipue uero ducis ac equitum ignauiam mo-

2G leste tulit. Uerum cum dux paulo post affuisset, multis uerbis
culpam suam diluit asserens haud tutum fuisse equitatum
inter montium angustias hosti obicere tarn potenti, ac ita
amicorum anxilio, qui tum in aula potentes erant, Caesaris 25

27 iram leniisse uidebatur. Uernni ob hanc ignauiam numquam

5 ab hostibus inflatum] i. a. h. R. — 6 decepti] R. de-
cepi A. — 12 letzium] Vgl. Markwart a. a. 0. p. 148. Bei
Anshelra a. a. 0. II, 440 : Lätsch. — 1 3 et agentesj ac agen-
tes R. — et] etiam R. — 14 Athesanis] Athesis R. — 17 tu-
mulantes] R. Was in A steht, ist undeutlich; es heisst wohl
tumulans. — 18 diuo] dio R. 25 aula potentes] aula Cae-
saris potentes R. — Caesaris iram] Caesaris fehlt bei R.

Digitized by Google

Lib. II. Cap. 4.

97

postea ad propria regredi est ausus iuate eorum iram timens,
quorum necessarios non solum ad mortem perduxerat, sed
turpiter etiam dereliquerat, cum obiter proditionis quoque
insimularetur. Existimabant enim prouinciales, si etiam ob 28
5 loci iniquitatem peditibus succurrere haud potuisset, facile
tarnen illum in campis patentibus hostium persecutionem
reprimere et a tarn effreni praedandi ac uastandi licentia
coercere ualuisse.

Aduenit interim magnis copiis Caesar castrisque in campis 29

10 patentibus locatis deliberabat, quo pacto acceptam ulcisceretur
cladem. Ibi uariae dictae sunt sententiae, cum quibusdam
impossibile uideretur per montes tarn altos et praesidiis mu-
nitos in hosticnm irrumpi posse, aliis autem uiam etsi lon-
giorem ostendentibus, per quam ingressus pateret. Eam sen- 80

15 tentiam Caesar approbauit; etenim non solum Engadinensibus
ob iniurias nuper acceptas indignabatur, sed quia bello huic
initium et causam dedisse uidebantur et quod Semper Austriae
ducibus fuerant inoboedientes, poena dignos iudicabat. Quin-
decim milia igitur peditum ex omni militum elegit numero;

20 nam equitum usus inter montes tarn altos nullius erat utili-
tatis. Has copias per traraites occultos ac longas ambages
in Engadinensem uallem perduci iubet additis ductoribus
uiarum gnaris. Ceterum quia ob tanti exercitus multi- 31
tudinem commeatus in locis defecerat montanis ac plerique

25 multos dies sine pane exegerant, ultra montem, quem Braium
appellant, in uallem Tellinam Mediolanensi duci subiectam
mittere constitnit, ut illinc copiis praetereuntibus alimenta
afferri possent; nam illae per aliam immittebantur uiam. Me 32
igitur Caesar uocauit ac iussit, ut ducentos pedites ad Brai

30 montis radices mitterem ibique donec ipse adueniret, prae-

1 regredi] redire R. — 13 irrumpi posse] irrumpere R. —
IG sed] sed etiam R. — 19 milia igitur] igitur millia R. —
27 constituit] constituunt R. — 28 illae] illi R.

Rück, Pirckbeimeis SchweUerkrieg. 7

Digitized by Google

98

Lib. II. Cap. 4.

stolarer; haud tarnen aperuit, ad quem usum illorum opera
uti uellet. Parui igitur et tribunum unum pedites ad locum
designatum ducere iussi ac raox cum equitum meorum ala
sum subsecutus.

33 Accidit, ut forte inter enndum per uillam magnam, sed 6
exustam transirera, iu cuius exitu duas deprehendi uetulas,
quae agmen quadraginta fere puerorum paruorura nec non
puellarum haud secus ac pecorum gregem prae se agebant.

34 Erant omnes extrema macie ob inediam confecti et effigie
sua, praeterquam quod mouerentur, haud multum defunctis 10
absimiles, ita ut aspicientibus horrorem quendam inicerent.
Interrogaui uetulas, quonam turbam tarn miserandara duce-
rent. At illae taraquara attonitae et uix ora prae dolore et
fame aperire ualentes responderunt confestim me uisurum,

36 quonam tarn infelix ageretur iuuentus. Uix haec dixerant, 15
cum ad pratum quendam deuentum est; in quem ingressi
ac in genua prolapsi bestiarum instar herbas depascere coe-
perunt hoc uno distantes, quod illae morsu uescuntur, hi uero
manibus cibum decerpebant. Et iam usu herbas discernere
didicerant ac nouerant, quae amarae seu insipidae quaeue 20

86 suaues aut gustu essent praestantiores. Praecipue uero herbam
eligebant acetosam, quam et prae ceteris dignoscebant. Ad
tarn dimm igitur spectaculum obstupui ac tamquam amens
diu constiti. Rursus igitur uetula inquit: En cernis, curnam

5 Vgl. zur folgenden Episode: Moriz Thausiug, Dürer
p. 183. — 7 quadraginta] quadringenta R. Markwart, der
sich in seiner Abhandlung über Pirckheimer doch gewiss als
kritischer Kopf gezeigt hat, nimmt p. 165 „400 tf ungeprüft
hin, obwohl doch schon die Form quadringenta sein Bedenken
hätte erregen sollen. — 9 et] ut R. — 10 praeterquam quod
—ita ut] fehlt bei R. — 11 aspicientibus] praetereuntibus R.
— 13 et uix] ac uix R. — uix ora p. d. et f.] uix p. d. ac
f. o. R. — 15 haec] hoc R. — 16 quendam] quoddam R. Vgl.
Oeorges, Lex. d. Lat. Wortformen unter pratum. — quem]
quod R. — 20 quaeue] quae R.

Digitized by Google

Lib. II. Cap. 4.

calamitosa haec turba huc sit deducta, cui longe magis pro-
fuisset, si nata foret uumquam, quam tot aerumnis subici ac
tarn nriseram exigere uitam. Ferro cecidere patres, fame 87
uero matres abactae sunt, bona in praedam cessere ac habi-
5 tacula flamma sunt absumpta; nos miserae ob ultimam senec-
tutem hic sumus relictae, quo infelicissiniam hanc iuuentutem
brutorum instar ad pascua agamus et quantum ualemus her-
barum esu sustentemus. Speramus tarnen breui tarn ilios 38
quam nos a tantis absolutum iri miseriis. Etenim quamuis

10 in duplo plures fuissent, breui tarnen ad hunc redacti sunt
numerum, cum cotidie aliqui fame et inedia deficiant longe
profecto celeri morte quam uita prolixiori feliciores. Haec 89
cum uidissem ac audiuissem, lacrimas continere nequiui tarn
miserandam hominum sortem miseratus ac bellicum furorem

15 merito detestans.

Inde ad locum processi condictum, quo paulo post et 40
Caesar cum paucis uenit equitibus. Imperauit, ut pedites
montem transcendere iuberem, quo eos conducerent, quos
commeatus gratia Burmium in uallem Tellinam misisset.

20 Mediolanensis enim dux Gaesari pollicitus fuerat exercitui se
de omni commeatus genere prouisurum. His imperatis Caesar
discessit. Uerum pedites mei iussa facere negarunt. Non 41
enim tanto periculo capita subicere uolebant, cum tarn pauci
numero essent hostesque undique imminerent. Et plerique

25 antea Caesaris quoque milites tantum discriraen subire recu-
sauerant. Praetendebant et signorum absentiam, sine quibus 42
se nusquam ituros affirmabant. Tandem post multa ultro

5 flamma] Die Endung ist nicht ganz sicher, flammis R.
— 10 in duplo] duplo R. Vgl. I, 1, 28 in duplo. — 12 uita
prolixiori] prolixiori uita R. — 13 audiuissem] audissem R. —
15 detestans] detestatus R. — 17 Imperauit] imperans R. —
19 Tellinam] Tellinum R. — 20 Caesari] fehlt bei R. — exer-
citui se] se exercitui R. — 27 multa] R. multo A.

7*

Digitized by Google

100

Lib. II. Cap. 4.

citroque dicta eo res deuenit, ut se ituros pollicerentur, si

43 ego praeire ac illos ducere uellem. Ne igitur calumniatoribus
ansani aliquam praeberem Caesarisue indignationera incur-
rerem, confestim ab equo cataphracto descendi depositisque
armis equestribus sumptisqne pedestribua praeire coepi ac 5
milites, ut sequerentur, sum hortatus. Supererant adhuc
quatuor fere diei horae, quibus nos uiarum duces montis
uerticem superare posse affirmabant. Sed longe spe ea de-

44 cepti sumus. Cum enini in altuui uenissernus, ob niuis reso-
lutionem difficillime pergebaraus, ita ut milites nonnumquam 10
fere absorberentur ac ob niuis densitatem lubricitatemque
terrae uehementissime def atigaren tu r. Tandem uero circa

45 noctis medium in summum deuenimus uerticem. Ibi in paruo
tuguriolo, quod tarnen non omni um capax erat, aliquantisper
interquieuimus inedia pariter et nimia defatigatione tan tum 15
non enecti. Deinde montem descendere coepimus et sub
diluculum ad aqnas calidas, quae ex montis scaturiunt radice,
deuenimus. Inde circiter meridiem Burmium lassi et famelici
sumus ingressi.

46 Uerum nil ex iis, quae Mediolanensis dux promiserat, 20
iuuentum, sed hostium uim ingentem illuc confugisse depre-
bensum est, ita ut non sine dubio ac timore diem illum ex-

47 igeremus. Postridie uero summa festinatione inde discessimus
uix quinquaginta iumenta commeatu onusta nobiscum du-
centes ac iter ad exercitum, qui in Engadinam irrupturus 25
erat nec longe distabat, direximus ascensoque monte altissimo
ad arcem deuenimus munitissimam, per quam, et nusquam

1 se ituros] ituros se R. — 2 ac] & Ii. — 8 ea] illa Ii.

— 11 lubricitatemque] ac lubricitatem R. — 14 quod] R.
qua* (=s quae) A. — 16 montem descendere] Vgl. II, 5, 14.

— 20 nil] nihil R. — 21 illuc] R. illac A. — 22 ac] & Ii.

— exigeremus] exegerimus R. Vgl. Curtius Rufus hist. Alex.
M. VII, 11, 15: Diem inter metum laboremque consumpserunt.

— 25 ac] & R. — 27 per quam] R. per quam qua A.

Digitized by Google

Lib. II. Gap. 4. 5.

101

alibi, iter patebat. Ea Mediolanensis ducis tenebatur prae- 48
sidio. Quo cum peruenissemus, ob nimium loci praecipitium
equi non paruum spatium per scalas — mirnra uisu —
ascendere cogebantur. ßini enim homines ab utraque parte
5 frena, ne retro caderent, tenebant, bini quoque latera ser-
uabant. Sequebantur inde, qui stimulis, clamore et adhor- 49
tatione iumenta progredi adigebant, ita ut in aere suspensa
per scalas latiores in summuin tandem multo sudore ac labore
peruenirent. Hanc ob causam et arci quoque Scalae nomen

10 inditum est. Superata igitur arce paulo post ad alium exer-
citum, qui iara castra locauerat, peruenimus nequaquam illum,
ut sperauerat, commeatu reficientes. Ab accolis tarnen Italis 50
uini copia ingens in castra est perlata; quod milites longa
inedia macerati, utpote qui plurimos dies sine pane exegerant,

15 auidius ingurgitantes admodum inebriabantur tumultuantesque
mutuis se conficiebant uulneribus.

Postridie oranibus copiis ad uallem perquam amoenam, V
quam incolae ad uineas appellabant, deuentum ac ibi pernoc-
tatum est; nani quamuis deliberatum esset, ut eo die irruptio

20 fieret, cum tarnen multitudo tanta tardius ob uiarum angustias
progrederetur diesque iam in occasum uergeret, castra in ualle
sunt locata. Postero die duabus ferme ante solis ortum horis 2
tria Caesaris uexilla, ut uocant, ordinaria, quibus et meum ob
ueteranorura existimationem est additum, cum duobus milibus

25 militum ad occultas montis semitas sunt transmissa additique

1 Mediolanensis ducis] Mediolanensi R. — 2 peruenissemus]
peruenimus R. — 4 utraque] R. utroque A; ursprünglich war
utroque latere geschrieben; utroque ist stehen geblieben. —
12 reficientes] R. reficientis A. — 14 utpote] quippe R. —
15 inebriabantur] II. inebriebantur A. — 17 amoenam] amoe-
nam lt. — 18 ad uineas] Vgl. dazu Ulmanns Vermutung a. a. 0.
I, 769 Anm. — 21 iam] fehlt bei R. — 22 solis ortum] ortum
solis R. — 25 transmissa] R. transmussa A. — additique]
additi quoque R.

Digitized by Google

102

Lib. II. Cap. 5.

uiarura duces pollicentes se breui manum hanc super hostium
capita, qui niontis, per quem irrumpendum erat, cacumina

3 obseruabant, perducturos. Ad montis igitur progressi radices
per asperas, confragosas ac feris paene inuias incedebamus
Calles non sine praecipitii periculo et labore ingenti, donec 6

4 tandem ad loca undique niue oppleta deuenimus. Ibi non
minore difficultate quam in aspretis est laboratum. Nix euim
ob anni resoluebatur temperiem — nam mensis erat lunius
— ac ideo milites aegre pergebant ob nimiamque lubrici-

5 tatem niuis ac luti baud facile uestigia sistebant. Reliquus 10
interea exercitus uniuersus praeter mille milites, qui a sinistro
latere se bostibus ostendebant, recta montem, per quem
irruptio patebat, ascendere coepit, pedetemptim tarnen, ut
hostium oculos a circumuenientium abstraheret aspectu.

G Erat mons altissimus ac in summitate perpetua niue 15
repletus. Illic Engadinenses in ordines redacti hostium prae-
stolabantur aduentum minutissimarum auicularum gregem

7 ob nimiam celsitudinem repraesentantes. Emittebant tarnen
plures ex suis, qui e summo descendentes saxa ingentia de-
uoluebant agmenque quantum poterant ultra progredi inhi- 20

8 bebant. Suffoderant et undique scopulos ingentes ac raagni
ponderis cautes arboreisque suspenderant truncis. Quibus
faciliter dispulsis confestim saxa magno ruebant strepitu ac
ingentem montis partem secum in praecipitium trahebant.

4 asperas, confragosas .... inuias] asperos, confragosos . . .
inuios R. — incedebamus] fehlt bei R. — 7 mioore] minori R.
— 9 nimiamque] nimiam R. — 10 Reliquus interea] R. re-
liqquis nterea A. — 14 abstraheret] abstraherent R. — 15 per-
petua] R. perpetuo A. — 19 qui — saxa ingentia deuoluebant]
Vgl. Curtius Rufus bist. Alexandri Magni VIII, 11, 18: ingentia
saxa in subeuntes prouoluentibus barbaris. — 20 agmenque]
ac agmen quoque R. Ac, das ursprünglich in A stand, ist ge-
strichen; qj hat R falsch gelesen. — poterant] poterat R. —
21 et] quoque R.

Digitized by Google

Lib. II. Cap. 5.

103

Sed boc no8tris saluti fuit, quod cuncta, quae impellebantur 9
aut deiciebantur, ab niue mox absorbebantur altissima. Id ni
accidisset, impossibile profecto fuisset loci a natura tarn
inuniti et praesidio firraati iniquitatem superare. Interim 10
5 dum sie utrimque ab antesignanis pyxidum ac lapidum iactu,
sagittis quoque ac balistis certatur ac magnum agraen immo-
bile baeret, milites praemissi paulatim in montis surrepserunt
uerticem ibique se coliigentes in ordinem redibant. Quo facto 11
signiferi rotatis circum capita signis magno agmini — nam

10 iam in illius conspectum uenerant — in montis summitatem
se peruenisse significant. Id milites uidentes nil morati et
ipsi ui magna perrumpere conantur et iam qui a sinistra
incedebant ala, hostes circumuenire coeperunt. Qui tum pri- 12
mum pereipiebant quatuor illa uexilla cum militibus suis

15 in montis emersisse summitatem. Diuisis igitur copiis illos
ab ulteriore progressione probibere nitebantur, sed frustra.
Uix enim primo tentato certamine in fugam uertuntur.
Interim agmen magnum progreditur et qui in sinistra con- 13
stiterant ala, ab illa quoque parte hostes adoriuntur, ita ut

20 Engadinenses et a fronte et lateribus uehementer urgerentur.
Impares igitur se cementes ac tarn copioso exercitui resisti 14
posse diffidentes undique fuga sibi consulere coeperunt. Per
montium igitur abrupta ac semitas notas multis ex suis
amissis diiabuntur. Cäesariani igitur rursus coniunetis copiis

25 montem descendere coeperunt.

Accidit hic, ut niuis pars quaedam ingens uel nimio 15
pressa pondere uel solis liquefacta calore a reliqua niuis
diuulsa sit congerie ac per montis deuexum, quantum iactus
est arcus, acta plus quam quadringentos secum arripuerit

6 ac] & R. — 8 ordinem] ordines R. — 9 rotatis cireum
capita signis] übersetzt Münch a. a. 0. p. 164 also: durch rothe
Zeichen um das Haupt! — 11 nil] nihil R. — 17 tentato] R.
temptat// A. — 20 lateribus] a lateribus R. — 27 pressa]
oppressa R.

Digitized by Google

104

Lib. II. Cap. 5.

16 milites, quos omnes altissima inuoluit uertigine. Eratque
spectaculum illud sub initium horrendum, cum tot homines
eodem raperentur inipetu et taraquam fluctu quodam absor-
berentur. Sed paulo post in risum est uersum, cum milites

17 undique taraquam terra editi emergerent. Oranes hastas 5
tarnen aut arma siue capitis aut pedum amiserant tegumenta.
Tametsi nemo, quantum sciri potuit, fuerit desideratus, multi
tarnen uehementer sunt collisi.

18 Per immensum igitur iter ac multo sudore tandem circa
solis occasum in uallem peruentum est Engadinensem, amoe- 10
nam et multis excultam oppidis ac uillis. Uerum bostes
Oeni fluuii (nam is torrentis instar per Engadinensem labi-
tur uallem) pontein, per quem transeundum erat, incenderant.

19 Restincto igitur non paruo labore igne ponteque refecto
copiae sunt traductae castraque in uico quodam Scanev no- 16
mine sunt posita. At Engadinenses quam primum Caesa-
rianos pontem transgredi uiderunt, propriis manibus oppidum
magnum et propinquum, quod Sutzium uocabatur, incen-

20 derunt. Eam igitur noctem milites defessi et inedia macerati

in uico transegere; nam hostes, quo fame Caesarianos ur- 20
gerent, cuncta ad uictum pertinentia uel corruperant uel
penitus abstulerant. Orto die tribus agminibus ad ulteriora
est processum; praeibat enim turma, quam amissam uocant,
cum pyxidibus quatuor, quae ingenti labore illuc erant per-

21 ductae. Nam, ut plurimum in montium saltibns, una tan- 25
tum uehebantur rota, cum altera funibus colligata ac sus-
pensa a militibus, qui in altiori incedebant loco, sustentaretur.

1 altissima] R. altissimo A. — 5 Omnes hastas tarnen]
omnes tarnen hastas R. — 7 fuerit] fuit R. — 10 in uallem
peruentum est Engadinensem] in Engadinensem peruentum est
uallem R. — 12 labitur uallem] uallem labitur R. — 20 fame
Caesarianos] Caesarianos fame R. — 23 est processum] B.
est progressum A. — 24 illuc] B. illac AR. — 26 cum]
quem R.

Digitized by Google

Lib. II. Gap. 5.

105

Sequebatur agmen magnum Semper ordines suos conseruans,
impedimenta uero ac turbam inutilem ultimi tuebantur. At 22
Engadinenses et ipsi suis praecedebant agminibus cuncta
uastantes ac diripientes et si quandoque loci offerebatur
5 opportunitas, gradum sistebant ac tamqnam pugnaturi se
ostentabant. Sed cum nostri propins accessissent , rursus
citato gressu abibant; haud pares enim erant, qui tantis
copiis resistere possent. Cuncta interira flammis relucebant
ac magno fragore undique ruebant aedificia. Conflagrarunt 23

10 igitur praeter Scaneuium et Sutzium Somada, Comouascum,
Pons rosina, Vadellum et Scancellum cum reliquis cunctis
Tiranum usque; quin et illud quoque Engadinenses ipsi com-
burebant, licet Caesariani illuc haud peruenirent. Tandem 24
sub solis occasum castra iuxta uicnm quendam sunt locata

15 ibique a ducibus est deliberatum, quonam postridie esset pro-
ficiscendum, siquidem maior pars per uallem Tellinam, quae
non longe aberat, redeundum esse censebat; ibi enim mili-
tem fame ac labore fessum refici posse arbitrabantur, quoniam
Mediolanensi duce amico uterentur. Alia uero pars nequa- 25

20 quam Italis fidendum esse censebat, potissimura cum hostes
undique ab illis receptatos esse constaret et dux ipse parum
obseruasset, quae de commeatu mittendo promisisset. Insuper
per montem altissimum in uallem Tellinam ingrediendum
rursusque per montem Braium reuertendum esse dicebant,

25 quod quidem ultra laborem immensum periculo non careret,
etiamsi Itali fidera plane inuiolatam seruarent. Conuenit igi- 26
tur, ut per ante emensam rediretur uiam, cum ea unico tan-

6 ostentabant] ostendebant R. — 10 Comouascum] =
Camogask; bei S. Lemniug, die Raeteis (herausgeg. v. Placidus
Plattner, Chur 1874) VIII, 91 Comasca. — 11 Pons rosina]
Pons rosinus R. — 12 Tiranum] Tirauum R. — 13 illuc] B.
illac A. — 18 ac] & R. — 22 obseruasset] obueruasset R. —
24 rursusque] rursus R. — 25 quidem] quidam R. — 27 ea]
eo R.

Digitized by Google

106

Lib. II Cap. 5.

tum die, si aceeleraretur, exigi posset; deinde uero facile in
tutuni iter patere ferebatur. Militibus interim perdurandum
et faniis raolestia quocumque modo toleranda esse dicebatur.

27 Haec igitur sententia uicit ac suuirao mane exercitus com-
positus rursus ordinibus celeriter per pristinum iter redire 5

28 coepit. Nec illum hostis a tergo urgebat; praecesserat enim
et inontis cacumina, per quae in uallem Tellinani iter pate-
bat, occuparat, ut sie Caesarianos arcere aut etiain, si posset,
penitus opprimere posset. Et profecto, si illuc iter fuisset
directum, uix incommodum aliquod magnum euitari ualuisset. 10

29 Cum igitur toto die assidue esset processum, tandem sub
noctem Sarnetium est deuentum, quod oppidum sub huius
belli initium, dum inferior pars Engadinensis uallis exuritur,
conflagrarat. Quodsi paulisper esset cessatum, in magnum
di8crimen uniuersus iueidisset exercitus; nam sub eius aduen- 15
tum incolae pontem deicere ineeperant et ni fuisset accelera-
tum, plane transitus inbibitus fuisset militesque fame potius

30 quam gladio periissent. Parumper igitur quieti datum est
et sole nondum orto rursus iter est continuatum. Per al-
tissimum enim montem, quem incolae Bufalauram ob uen- 20
torum flatum uehementiorem appellant, erat redeundum.

81 Mutati igitur ordiues et agmen illud amissum, quod uniuer-
sum ex ueterano constabat milite, omnibus aliis praeniissis
a tergo sequebatur hostem ab ineursu, si inuadere auderet,
repulsurum. 25

82 Magna igitur fame ac sudore sub solis tandem occasüm
montis huius altissimum superatum est iugum ac in pacatum
deuentum non sine multorum amissione militum, qui partim

7 quae] quem R. — 9 opprimere posset] opprimere li-
ceret R. — 9 illuc] B. illac A. — 11 processum] B. pro-
gressum A. — 19 est] fehlt bei R. — 26 Magna igitur fame] R.
Magno igitur fame A; es war nämlich ursprünglich magno
igitur labore ac fame geschrieben; später wurde laborc ac ge-
strichen, ohne dass magno geändert wurde.

Digitized by Google

Lib. II. Cap. 5.

107

inedia, partim uero laboris absumpti fuere magnitudine, siqui-
dem ita famis inualuerat malum, ut milites inter eundum
herbas euellerent et pecorum more deuorarent. Cemere quo- 33
que erat quosdam ingenti ui famis mentem perdidisse ac
5 tamquam rabie percitos plane insanire. Non parum tarnen
saluti fuit aquae dulcis copia magna, quae per totum iter
e montiuni scatnriens latebris non parum exhausta militum
reficiebat corpora. Ceterum nec in pacato fames exsatiata 34
est. Quamuis enim Caesar undique commeatum sub exer-

10 citus reditum adferri iussisset, incuria tarnen praefectorum
omnia sunt neglecta. Dispersi igitur undique milites sine
ordine et imperio dilabebantur discurrentes ac cibum utcum-
que poterant quaerentes. Sequenti die et ego quoque cum 35
equitibus quatuor, qui me sequebantur, ad Caesaris castra,

15 quae tum iuxta uicum Pfuntz nomine posita erant, perrexi.
Acciditque, ut inter eundum rusticus quidam mihi obuius
fieret, qui uini uas ingens in curru uehebat. Substiti igitur,
ut uiderem, quo pacto milites undique palantes uinum illud
j>artituri essent. Mox igitur magnus illorum accurrit nume- 36

20 rus ac quidam lanceis uas perforabant uinumque galeis ex-
ceptum hauriebant; alii uero morae impatientes pyxidum
exoneratione uas pertundebant, ita ut undique meruni effun-
deretur. Hinc irarum et tumultus initium, qui adeo increuit,
ut in eo circiter quinquaginta caederentur homines ac plus

25 centum uulnerarentur. Etenim non secus, ac si rabie age- 37
rentur, inuicem saeuiebant et, quamuis discerni nequiret,
quis amicus seu inimicus esset, indifferenter tarnen mutuis
se conficiebant uulneribus ignari, quem quisque peteret. At 38

1 absumpti] R. assampti A. — fuere] fuerant R. . —
4 famis] R. fame A. — 6 Nach copia folgt in A magna, ist
aber unterstrichen. — 9 commeatum sub exercitus reditum]
sub exercitus reditum commeatum R. — 18 quo] quonam R.

— undique] fehlt bei R. — 22 exoneratione] exooerationibus R.

— 25 uulnerarentur] R. uulnarentur A.

Digitized by Google

108

Lib. II. Cap. 5.

ego cum tarn crudele uidissem spectaculum, diraisso sodalitio,
quod super raortuorum adhuc potabat cadaueribus, ad Cae-
saris tandem castra inedia et labore tantum non enecatus

39 perueni. Ceterum nec ibi res erant quietae, sed milites ob
uictus penuriam omni despecto imperio a signis dilabebantur. 5
ld Caesar uidens ad Castrum Landek perrexit, ubi plane ab
exercitu est derelictus. Quem et festinans coactus est sequi;
ita uis famis cunctos urgebat.

40 Ceterum ne profectio illa fugae similis uideretur, rogatus
sum a Caesareis consiliariis, qui tum ibi substiterant, ut non 10
recta uia ceterorum sequerer abituni, sed retro conuersus
rursus per Ariensem redirem montera; ita enim hostium in-
cursum prohiberi posse existimabant, si illi audirent prouin-

41 ciam eam haudquaquam omni destitutam esse milite. Parui
igitur licet raultis circumuentus periculis ac difficultatibus et 15
ne aemulis aliquam calumniandi praestarein occasionem,
summo labore ac periculo et machinas et currus ultra mon-
tem traducere curaui altissimum ac cunctis demum copiis ad
oppidum Lindau perueni, quo paucis antea diebus et Caesar
qnoque applicuerat. 20

42 Ceterum etsi existimarem me pretium fecisse operae, quod
Caesariis paruissem consiliariis ac tantum exantlassem labo-
rem, longe tarnen res aliter cessit, siquidem Nurenbergen-
sium acmuli me apud Caesarem criminati fuerant, tamquara
milites mei initium fecissent abeundi, licet plane constaret 26
me solum cum copiis meis cunctis aliis recedentibus substi-

43 tisse ac per Ariensem montem illuc rediisse. Coactus igitur
fui palam me coram Caesare et multorum conspectu prin-

3 enecatus] Vgl. Georges, Lex. der Lat. Wortformen
unter eneco. enectus R. — 10 Caesareis] Caesaris R. — 11 ce-
terorum] fehlt bei R. — 14 eam] illam R. — 15 ac] & R. —
19 antea] ante Freher. Vgl. I, 2, 18. — 22 Caesariis] Cae-
saris R. — 26 meis] fehlt bei R. — 27 illuc] R. A ist nicht
deutlich zu erkennen, ob illac oder illuc geschrieben ist.

Digitized by Google

Lib. II. Cap. 5. 109

cipum excusare, tametsi magis de inimicorum conquererer
calumnia quam falsas diluerem obiectiones, cum et consiliarii
quidam praesentes essen t, qui precibus etiam reditum meum
per Ariensem impetrauerant montem ac manifeste scirent,
5 cuncta, quae mihi obicerentur, uana esse et a ealumuiatori-
bus conficta. Aerius igitur in aemulos sum inuectus Cae- 44
saremque rogaui, ne dehinc facile talibus hominibus aures
praeberet, quoniam nullam nec ueri nec honesti rationem
haberent, petiique ut, si quis me accusare uellet, coram

10 prodiret, quo illum palam mendacii ac calumniae arguere
possem. Uerum nemo contra hiscere est ausus, sed altum 45
fuit silentium. Caesar itaque me bono animo esse iussit as-
serens se pro comperto habere nuliam mihi hueusque culpam
obici posse; pergerem itaque, quemadmodum coeperam, et

15 ad belli exitum fortiter perseuerarem. Deinde paueos post 46
dies ad oppidum transiuit Uberlingen, quo et prineipes et
confoederatorum accersierat duces, ibique deliberabat, quid
porro esset agendum. Qui igitur rei bellicae erant periti,
suadebant, ut ciuitas aliqua Heluetiorum in piano sita cunc-

20 tis obsideretur uiribus; confestim enim hostes in suorum
aduolaturos auxilium sieque Caesarianis, qui pyxidum ac equi-
tum praestarent multitudine, occasionem bene gerendae rei
oblatum iri. At qui timidiores erant, nequaquam aleae rem 47
tan tarn committendam esse censebant, sed suadebant, uti mul-

25 tis pariter in locis hostium lacesseretur regio, quo passim
eorum uiribus distractis assiduis ipsi delassarentur ineursi-
onibus; sie enim fore, ut facilius ad pacis se inclinarent
condiciones et imperata facere haud recusarent. Ceterura ad 48
hoc peragenduui longe maioribus opus esse copiis asserebant.

10 ac] atque R. — 14 coeperam] Vgl. II, 7, 55 coepe-
ramus. — 16 transiuit] transiui R. — 17 accersierat] acces-
serant R. — deliberabat] deliberabant R. — 21 aduolaturos]
aduolaturus R. — ac] & U. — 25 lacesseretur] R. lacessere A.

Digitized by Google

110

Lib. II. Cap. 8. 6.

Necesse igitur esse, ut Caesareo edicto subsidium tarn ab
49 imperii principibus quam ciuitatibus accerseretur. Quae sen-
tentia qnoque uicit et ego a Caesare iussus sum, ufc ultra
Htteras ac raandatum eius ad senatum scriberem Nurenber-
gensem ostenderemque et negotii magnitudinem ac necessi- B
tatem exigere, ne ullo modo iussa negligeret, sed quanto
citius posset, mitteret suppleraentum.
VI Deinde Caesar cunctis copiis lacum transgressus Constan-
tiam peruenit. Id cum Heluetii intellexissent — nam ab
alto et stationibus suis hostilem aduentum cernere poterant — 10
fumi signo suos in auxilium aduocant. Qui nihil morati

2 undique confluebant. Leuia igitur cotidie committebantur
proelia, cum iam Caesariani Heluetiorum inuasissent sta-
tiones, mox Uli reiectis hostibus acrius a tergo instarent,
licet ob equitatus timorem nequaquam in plana descenderent. 15
Iussit Caesar praeconis uoce centum promitti aureos, si qui
hostem captiuum adducere posset, quo certior fieret, quid in

3 animo uoluerent Heluetii. Sed frustra hoc fuit praeconium;
nullus enim hostium umquam uiuus in Caesarianorum de-
uenit potestatem, tametsi assidue ex stationibus procurrere ac 20
manus conserere numquam intermitterent. Interfici igitur

4 potuere, capi uero nequaquam. Non tarnen cadebant inulti
et quemadmodum ipsi honestam mortem captiuitati praefere-
bant turpi, ita nemini quoque parcebant, sed indifferenter
omnes, qui in manus eorum deueniebant, obtruncabant. 25
Tandem Caesar cunctis collectis copiis ex Constantia mouit

et in piano ante urbem tarn equestres quam pedestres in-

8 lacum] locum R. — 16 si qui] si quis R. Das „s"
am Schlüsse des Wortes ist in A durchstrichen. — 19 um-
quam uiuus] fehlt bei R. — 21 igitur] ergo R. — 22 uero]
fehlt bei R. — Non tarnen cadebant inulti] Vgl. Curtius
Rufus, hist. Alexandri Magni IV, 4, 12: nonnulli ruunt in
hostem haud inulti tarnen perituri, und VI, 1, 2: inulti cade-
bant, u. a. a. St.

Digitized by Google

tib. II. Cap. 6.

111

struxit ordines adiunctis pyxidibus, ac ai confestim confligere
uellet. Et erat profecto res uisu dignissima, tarn florentem 5
et copiosum inspicere peditatum nec non equitatum ingentem
armis et equis egregie ornatum. Stetere igitur acies confligere
5 paratae, si hostis in aequum descenderet. Sed is se in alto
suis continuit ordinibus Caesarera excipere paratus, si colles
ascendere et ipsum iniquo loco inuadere auderet. Cum igi- 6
tur diu ita perseueratum esset, a neutra tarnen parte longius
nioueretur, Caesar copias rursus Constantiam reduci iussit

10 ibique aliquot comnioratus diebus assidue inuadendi prae-
bebat speciem, quo hostes, quorum copiae assidue augebantur,
detineret et ne reliquis confoederatis , quos interea adoriri
statuerat, auxilio essent, auerteret.

Heluetii interea Caesari scribunt ac rogant, ne inimicis 7

15 eorum nimiam adhiberet fidem; illos enim nil aliud agere,
quam ut omnem belli culpam in Heluetios reicerent, cum
tarnen ipsi cunctornm malorum causa et origo fuissent. In- 8
uitos se arma cepisse, quae et deponere essent parati, si ipse
annueret, ut utriusque partis discidia et contentiones iuris

20 ordine terminarentur aut amicabili componerentur transactione.
Certos esse, si Caesar sub initium adfuisset, rem nequaquam
ad tautam peruenisse contentionem nec tantum humani san-
guinis fuisse effusum. Daret igitur operam, ut innata sua 9
bonitate ac mansuetudine discordiae tollerentur ac tarn in-

25 gentibus malis finis aliquando imponeretur. Quodsi petitiones
eorum tarn iustas contemnere pergeret, se tarn coram deo
quam Lominibus obtestari nequaquam eorum culpa stetisse,
quominus tanti belli sedaretur tumultus. Certos se tarnen 10
esse, si humana contemneretur aequitas, diuinum tarnen eis

6 colles] in colles R. — 9 rursu8] iterum R. — reduci]
dueere R. — 15 eorum] suis R. — nil] nihil R. — 18 ce-
pisse] coepisse R. — 21 esse] se esse R. — 25 aliquando] B.
aliqü A. aliquis R. — 27 eorum] sua R. — culpa stetisse]
stetisse culpa R.

Digitized by Google

112

Lib. II. Cap. 6.

haudquaquam defuturura auxilium, cuius quidem rei iam
pridem euidentissimum Ostens um fuisset indicium. Inuitos se
libertatem a maioribus acceptani armis defendere coactos.
Nequaquam tarnen sibi ipsis, si ultra urgerentur, defuturos,
sed ut uiros deceret, honestam Semper mortem ignominiosae 5

11 paci aufc turpi praelaturos seruituti. Ad haec Caesar nihil
respondit aut quia litterae istae apertum hostium timorem
arguere nimiamque pacis cupiditatem ostendere uiderentur,
aut quod arrogantius, quam deceret, scriptae censerentur
existimareturque Höstes assiduis uexatos ac debilitatos incur- 10
sionibus imperium tandem ultro suscepturos ac iussa inuitos

12 etiam facturos. Stabat puella, quae litteras attulerat, in aula
(neutra enim pars eo in bello caduceatoribus utebatur, sed
tan tu ni uetulae quaedam aut puellae immaturae internun-
tiorum fungebantur officio) responsionem exspectans. Hanc 15
regii quidam satellites compellantes interrogabant , quidnam

13 Heluetii in stationibus agerent. At illa: Nonne palam cer-
nitis, ait, uestram eos exspectare inuasionem? Cumque sci-
scitarentur, quot numero essent: Quot satis sunt, respondit,
pro incursionibus uestris repellendis. Sed cum illi acrius 20
instarent, ut numerum eorum recenseret: Ni fallor, inquit,

in conflictu ante huius urbis portas nuper commisso eos nu-
merare potuistis, ni fuga oculos uestros excaecauit. Sed num-
quid, intulere, quod comedant, habent? At illa rursus: Quo

14 pacto, nisi mauducarent ac biberent, uiuere possent? Talia 25
cum non sine risu a circumstantibus excepta essent, quidam,
ut puellam perterreret, minatus est, se illi caput detrun-
caturum iamque manum gladio adhibebat. At illa haud-

2 Inuitos] Inuitus R. — 8 ostendere] ei ostendere R. —
10 existimareturque] Existimaretur quoque R. — 12 etiam]
quoque R. — 13 caduceatoribus] cadnciatoribus R. — 17 sta-
tionibus] statione R. — 25 ac] & R. — 28 iamque manum] R.
iamque manumque A. Das an manum angehängte que wurde
von R mit Recht gestrichen, da iamque nachträglich und zwar
über der Zeile hinzugefügt wurde. — illa] R. illi A.

Digitized by Google

Lib. II. Cap. 6.

113

quaquam perterrita: Plane, inquit, te uirum fortem esse
ostendis, dum puellae tarn iuuenculae mortem inferre mini-
taris. Atqui si tanto digladiandi teneris desiderio, cur non
in hostiies ruis stationes? Inuenies profecto illic uirum ali- 15
5 quem, qui confestim tuae respondeat ferocitati. Sed facilius
est inermem ac innocentem inuadere puellam quam hosti
occurrere armato et qui non uerbis, sed factis rem agere
nouit. Haec cum non sine iucunditate audirera, puellae in-
dolem ac liberam respondendi audaciam sum admiratus.

10 Caesar autem paulo post cum exercitus parte Lindauum 16
nauigat iubetque duces, quos Constantiae relinquebat, ut assi-
dnis incursionibus Heluetiorum stationes lacesserent ac irrup-
tionem in Turgeuensem prouinciam simularent. Ipse ex-
peditis nauibus eas, quas secum adduxerat, copias lacum

15 superare et hostilem terram aggredi mandat. Hanc ob 17
causam et me cum ' ueteranis meis aduocauit. Haec autem
ideo agebat, ut hostium uires ubique distraheret illosque
teneret suspensos et a mutuo prohiberet auxilio, dum unus-
quisque prouinciae suae timere cogeretur ac incertus esset,

20 quonam prima euaderet irruptio. Iusserat autem magnum 18
obiter curiae magistrum, comitem de Furstenberg, cum equi-
tatu ac ueterano milite a Geldrensi reuocato bello, copiis
tarnen illis in immensum auctis, iuxta Basileam hostilem
inuadere terram. Ipse milites in Lindau nauibus impositos

25 confestim uento flante secundo uela facere imperat. Inde 19
igitur soluentes magna parte diei per lacus ferebamur undas
et iam hac in parte, mox alia nos descensuros simulabamus,
quo hostem redderemus ancipitem et ab incursus prohibitione
abstraheremus. Tandem uero iuxta oppidum Rosach terram 20

30 attigimus e nauibusque egredientes ordiues struere coepimus.

11 Zu iubetque duces, ut lacesserent vgl. Apul. flor. 23:
aegrum iubet, uti sit animo bono. — 15 et] ac R. — 24 in
Lindau] Lindauiura R. Ygl. II, 7, 13 in Schaf husen.

RQck, Pirckhoimers Schweizerkriog. 8

Digitized by Google

114

Lib. IL Cap. 6.

Quod hostes, qui illic in praesidio erant, uidentes in nos im-
petum facere et ui magna rursus ad naues repellere nite-

21 bantur. Uerum quia longe numero erant inferiores — uix enim
ducenti erant — non diu uiribus nostris resistere poterant.
Uerumtaraen haud fuga sibi consulebant, sed pertinaciter 5
dimicantes ac eisdem stantes uestigiis nequaquam inulti cade-
bant. Prostratis igitur Ulis ad oppidum Rosach progressi
sumus illoqae direpto ac incenso rursus nos ad naues re-

22 cepiraus. Uerum dum milites illas ascendere incipiunt et
unusquisque primus ingredi cupit, sub initium tumultuatum 10
est, mox fuga secuta est aperta, licet hostis nusquam appa-
reret aut a tergo urgeret. Stabant duces ac tribuni magna

23 uoce milites a fuga reuocantes; sed frustra. Tanto enim
impetu in naues ruebant, ut aliquae nirnio pondere pressae
submergerentur. Id nautae uidentes, quo imminens euitarent 15
periculuin, a terra naues subducebant. At milites nihilo setius
undis se committentes adnatabant et ut a suis reciperentur,
precabantur; qui uero nandi erant imperiti, aut mergebantur

24 aut alios corripientes una submergebant. Ueterani tarnen
milites cum signis suis duces baud derelinquebant, sed quieti 20
inconsideratam illam et turpem inspiciebant fugam. Tandem
cum timor ac furor aliquantisper deferbuisset, et ipsi quoque
duces secuti composite ac quiete naues ascendere parabant.

25 Uerum nautae adeo timore perculsi erant, ut naues haud-
quaquam terrae admouere auderent, sed in undis fluctaantes 25

26 milites aquam ingredi et adnatare hortabantur. Coacti igitur
sunt et ueterani cum ducibus se fluctibus committere accidit-
que, ut qui statura essent breuiori ac terram pedibus attin-
gere nequirent, natare cogerentur, ceteri uero eminentiores,
inter quos et ego eram, ad humeros et mentum usque im- 30

1 illic] illis R. — 5 consulebant] consoluerant R. —
10 unusquisque] yuusquisque R. — 17 undis] undac R. —
18 nandi] natandi R. — 24 perculsi] percusi R.

Digitized by Google

JAb. II. Cap. 6.

115

mergerentur undis. Quodsi hostis uel paueissimo adfoisset 27
numero et a tergo institisset, ingens profecto clades esset
accepta. Uerum quia cuncti fere, qui fuerant in statione,
ceciderant et subsidia, quae sub initium fumi aduocata fuerant
6 signo, tardius adueniebant, absque hostium impedimento, sed
non sine turpi fugae nota discessura ac rursus Lindaum est
peruentum. Ibi enim Caesar imminentem certaminis exspec- 28
tabat euentum, praecipue tarnen de curiae magistri inuasione
erat sollicitus. Postridie orto sole ad Caesaris accessi aulam,
10 uerum secretiorem aediura partein, ubi Caesar ipse degebat,
clausam inueni; magnates autem cuncti foribus oberrabant
mussitantes ac capita sermonis gratia propius conferentes.
Id ego cernens haud felicis nuntii indiciuin esse deprehendi.

Collegerat comes de Furstenberg Caesaris iussu exer- 29
15 citum quatuordecim fere milium peditum, equitum uero
milium duorura ac iuxta Castrum Dornek haud longe a Ba-
silea hostilem terram inuadere parabat. Id Heluetii, qui 80
propinquiores erant, Bernenses nempe ac Solodurenses, in-
telligentes suas et ipsi e uestigio copias cogunt et magna
20 festinatione obuiam ire pergunt, quo Caesarianos a finium
inuasione arcere possent. At senatus Basiliensis cum Hei- 31
uetiorum nouisset apparatum, missis legatis certiorem comitem
reddit (nondum enim Basilea ab imperio defecerat) et ut
rebus suis diligenter prouideat, admonet. Uerum tantum 32
25 abfuit, ut comes admonitionem tarn amicabilem boni con-
suleret, ut legatos etiam cauillis lacesseret et illis nequaquam

3 fuerant in statione] in statione fuerant R. — 5 ad-
ueniebant] adueniebat R. — 6 turpi] fehlt bei R. — Lindaum]
Lindauium R. — 11 oberrabant] R. In A ursprünglich ober-
rantes, daraus oberranbant. — 15 fere] fehlt bei R. — 18 Ber-
nenses] Berncnsis R. — 26 ut legatos etiam cauillis lacesseret]
übersetzt Münch a. a. O. p. 180 also: dass er die Gesandten
bei den Haaren zauste.

8*

Digitized by Google

116

Lib. II. Cap. 6.

tempestiue Heluetiorum obiceret amicitiam. Insigniter igitur
hostibus contemptis arcem Dornek oppugnabat et pyxidibus
3S conquassabat omnibus neglectis stationibus et custodiis. Id
equitum praefecti uidentes comiteru et ipsi ob tantam negli-
gentiam ac nimiam reprehendebant confidentiara. Ceperant 5
enim eo forte die hominem quendam, qui ex hostili terra
Basileam tendebat. Illum igitur ad comitem deducunt ac

84 hostium consilia et aduentum aperire iubent. Sed cum is
quoque ueritatem rettulisset hostesque ea nocte in oppido
Liechtstal pernoctasse assereret, a comite tamquam mendax 10
et speculator suspendio perimi est iussus. Equites uero abire

et ad castra sua redire compulsi sunt, quae ipsi maioris com-
moditatis gratia in uillis circumiectis licet remotioribus collo-

85 carant. Abeuntibus equitibus ueteranorum duces et tribuni
comitem adiere manifeste ostenden tes tantam militaris disci- 15
plinae negligentiam non tarn indecentem quam periculi plenam
esse, praecipue cum hostilem arcem oppugnarent et Heluetii

86 magnis copiis aduentare dicerentur. Suadere igitur, ut cum
equites ablegasset, pedites saltem in stationibus esse iuberet;
singulos enim paratos esse, ut custodiarum curam susciperent 20

37 et diligenter obseruarent. Ueruin et hos quoque comes non
sine uerborum contumelia abire iussit asserens se, non iilos
imperare et recte, quid agendum quidue esset omittendum,
nosse. Quin et cuidam ex illis perfidiam obiecit ac expro-
brauit, quod aliquando Geldriae duci contra Caesarem mili- 25
tare fuisset ausus addens illum nondum euasisse, quominus

88 dignas aliquando ob noxam illara lueret poenas. Maesti igitur
duces abeunt comitis temeritatem exsecrantes ac plane irami-

1 obiceret] obiiceret R. — igitur] fehlt bei R. — 4 co-
mitom et ipsi ob tantam negligentiam] et ipsi ob tantam negli-
gentiam comitem R. — 5 ac] & R. — 12 maioriß] inaiores R.
— 14 et] ac R. — 15 manifeste] manifesto R. — 24 ac ex-
prob(r)auit] R. ac exprobrauitque A. — 25 quod] qui R. —
26 fuisset] fuerit R.

Digitized by Google

Lib. II. Cap. 6.

117

nentera praeuidentes cladem. Quodsi comes rectis ac pruden-
tibus suorum paruisset monitis, et melius sibi ipsi et uniuerso
consuluisset exercitu. Sed ita in fatis erat, ut eins negli-
gentia et contemptu tantum acciperetnr incommodum. Qua- 39
5 propter et mens illius adeo erat excaecata, ut nec ipse rectum
discernere, minus uero sapienter monentibus obsecundare
posset, quod qnidem toties euenire solet, quoties deus nimiara
hominum superbiam ac temeritatem punire statuit. Dispersi 40
igitur milites ac omni reiecta cura aut cenam parabant aut

10 depositis armis otiosi obambulabant. Tum repente et cum
nil minus exspectaretur, hostium agmen duorum fere railium
per collem imminentem in castra impetum facit trucidatisque
iis, qui primum occurrerant, reliquos perturbat ac ingenti
conatu inuadit. Et ut melius res succederet, fraudem Hel-

15 uetii subtexuerant. Etenim pectora rubeis signauerant cru- 41
cibus — nam eo coloris discrimine Caesariani ab Heluetico
discernebantur milite, qui candidis notabantur crucibus —
tergum uero albis distinxerant signis. Sub initium igitur 42
tnmultus is militaris et socialis est existimatus; uerum cum

20 omnes sine discrimine caederentur, sero tandem hostes adesse
est intellectuin. Confestim igitur comes, quo motum illum
sedare posset, accurrit, quem et illustres quidam secuti sunt
uiri. Sed antequam, quid ageretur, percipere quiret, ab
hostili manu confossus occubuit. At ueterani quidam per- 43

25 pauci et inermes fere conglobati hostem repellere et fortiter
se tueri coeperunt; sed frustra. Iam enira agmen aderat
magnum, cuius impetu omnis sublata est defensio. Magna

2 paruißßet] R. paruusset A. — 3 exercitu] exercitui R.
Vgl. Georges, Lex. d. Lat. Wortformen unter exercitus und
Neue a. a. 0. P, 357. — 5 erat] fuerat R. — nec] ne R. —
8 ac] & R. — 9 cenam] coenam R. — 10 Tum repente e. c.
nil m. e.] E. c. nihil m. e. tum repente R. — 15 subtexu-
erant] B. subtexerant A. — signauerant] signarant R. —
16 nam eo coloris — crucibus] fehlt bei R.

Digitized by Google

118

Lib. II. Cap. 6.

igitur ueteranorura pars in nestigiis haerens potius honeste
44 mori quam turpiter terga uertere uoluit. Cetera manus,
quocumque euadendi spes pateret aut minus urgeret peri-
culum, dispalata in praecipitem abiit fugam. Heluetii uero
pertinaciter inhaerentes assidue fugientes uulnerare et occidere 6
haud desinebant, donec clamor ad equitum peruenit castra.
46 Primum igitur regii corporis custodes, inter quos et Bur-
gundi quidam erant, in fugientium aduolarunt auxilium ac
imperterriti magno impetu persequentes inuadunt, sternunt
et perimunt. Id reliqui uidentes Heluetii et ipsi fuga ad 10
8uos se recipere coeperunt; uerum pauci equitum euaserunt

46 impetum. Interea reliquus aduenit equitatus et pedites quidam
in ordinem se recepere semiermes tarnen ; qui omnes magnum

47 hostium agmen inuadere parabant. Uerum cum iam nox
instar et Heluetiique ob equitum timorem et acceptum detri- 15
mentum in colles se reciperent, Caesariani paucitati suae
diffisi et damnum damno resarcire timentes indignantes et
praefractam coinitis teraeritatem detestantes retro abierunt

48 et nemine persequente in pacatum tandem deuenerunt. De-
siderata sunt in tumultuaria hac pugna Caesarianorum fere 20
milia quatuor cecidereque praeter comitem de Furstenberg
multi illustres ac insignes uiri, in quorum numero fuit comes
de Pitech et baro de Castelwartt, familiae illius nouissimus.

49 Heluetii licet interfectorum suorum numerum, ut solent, ex-
tenuent, constat tarnen illos non minorem quam Caesarianos 25
calamitatem perpessos esse, tametsi pugna superiores euase-
rint. Quodsi comes prudentis imperatoris officio functus

1 potius] R. potiius A. — 7 igitur] fehlt bei R. —
12 reliquus] & reliquus R. — 14 hostium agmen] agmen
hostium R. — 15 instaret] B. instabat A. — 23 Castelwartt]
Eh ist nicht bestimmt anzugeben, ob A Castelwartt oder Castel-
wartz hat. — 27 Quodsi comes prudentis imperatoris officio
functus fuisset] übersetzt Münch a. a. 0. p. 184: Hätte der
Graf den Geboten seines Kaisers Folge geleistet.

Digitized by Google

Lib. IL Cap. G. 7.

119

fuisset, magna spes bene gerendi rei superfuisset; uerum ita
diuinae uisum fuit uoluntati. Heluetii caesorum spoliis ac 50
pyxidibus cunctis potiti tertia tandem die, queraadmodum
nacta uictoria consueuere, ad propria sunt reuersi.
5 Haec clades cum Caesari in oppido Lindau degenti 51
fuisset nuntiata, clausa, ut dictum est, regia comitis accu-
sabat imprudentiam ac temeritatem; uesperi tarnen fores
rursus patuere Caesarque in propatulo cenauit nullum tri-
stitiae signum ostendens, quin facta cena et cum iam nox

10 ingrueret, ad fenestram quandam concedens stellasque in-
spiciens multa de i Harum natura et ratione disseruit, adeo
ut acceptae calamitatis plane immemor uideretur. Haec ego 52
cernens et audiens non paruam felicitatem esse iudicaui, si
quis tantorum, irreparabiliuni tarnen malorum tarn cito obli-

15 uisci posset. Postridie Caesar rursus Constantiam nauigauit 53
et quamuis ego quoque eadem ueherer naue, nullum tarnen
uraquara perturbationis indicium in Caesare percipere potui,
sed ludo se oblectans confabulationibusque et iocis indulgens
diem illum laetus consumpsit.

20 Interea Gallorum rex Carolus cum temporis opportani- VII
tateni aduenisse putaret, qua iniurias a Mediolani duce Lodo-
uico acceptas uindicare posset, instigante etiam Ludouico,
Auriliensi duce, qui postea Uli in regno successit — nam is
Mediolani ducatum hereditario iure ad se pertinere praeten-

26 debat — animo uoluere coepit, quo pacto Mediolanensem e

1 gerendi] gerendae R. Pirckheimer lässt hier von dem
Genetiv des Gerundiums einen andern Genetiv abhängen. Siehe
Draeger a. a. O. IP, 832. — 7 fores r. p.] rursus patuere •
fores R. — 8 patuere] R. pauere A. — cenauit] coenauit R. —
9 cena] cocna R. — 12 acceptae] R. accepta A. — 14 tarnen]
fehlt bei R. — 16 naue] naui R. — 18 se oblectans] fehlt
bei R. — indulgens] fehlt bei R. — 22 uindicare] uendicare R.
— 23 Auriliensi] Aureliense R. — 24 hereditario] heredi-
tario R.

Digitized by Google

120

Üb. II. Cap. 7.

2 principatu eicere et uniuerso spoliare posset dominio. Missis
igitur legatis foedus cum Heluetiis pepigit illosque confestim
peeuniis, commeatu et machinis adiuuit bellicis existimans
Caesarem Heluetico bello iraplicitum Mediolanensi suppetias

8 ferre haud }>osse. Id Mediolanensis intelligens e uestigio et 5
ipse legatos suos misit, qui cum Heluetiis de societate agerent
et concordia. Sed Heluetiorum animis Gallico foedere et
beneficiis praeoccupafcis res frustra est tentata obiciebaturque
Mediolanensi, quod Caesarem pecuniis ac commeatu iuuisset,
cum nilo minus Caesar indignaretur, quod Mediolanensis ne- 10
quaquam promissa obseruasset. Legati igitur re infecta abire

4 sunt coacti. Uerum cum Mediolanensis Gallum copias col ti-
gere et apertum bellum machinari uideret, rursus Helueti-
orum animos per legatos tentare coepit promittens, si eum

a Galli defenderent iniuriis, et Stipendium largissimum et 15

5 contracti cum Caesare belli dissolutionem honestam. Id Hel-
uetii audientes paulatim aures legatis praebere coeperunt;
iam enira pacis tenebantur desiderio ac eos tarn lougi et
periculosi belli mora taedcre inceperat. Quod cum Gallus
percepisset, rursus legatos ad Heluetios mittit spondens se 20
priora foedera rata habituruni ac insuper, si permitterent,
cum Caesare de pace facienda acturum ; nam plane se sperare

6 rem ad optatum deduci posse exitum. Decere enim regem
christianissimum omnem opem adhibere, ut maiorem chri-

7 stiani sanguinis effusionem prohibere posset; orare igitur, ut 25

1 eicere] eiicere R. — 2 foedus] fehlt bei R. — 4 im-
plicitum] implicatum R. — 8 obiciebaturque] obiiciebaturque R.

— 9 ac] & R. — 10 nilo minus] nihilominus R. — 12 copias] R.

» copiis A. — 18 ac eos] R. ac \y A; heisst vielleicht ac etiam.

— et] ac R. — 19 taedere]. Beispiele der persönlichen Kon-
struktion von taedere bei K. E. Georges, Ausführliches Hand-
wörterbuch etc., unter taedet. In der Züricher Ausgabe vom
Jahre 1737 steht morae. Vgl. auch Draeger a. a. O. P, 168. —
22 facienda] fehlt bei R. — 24 christiani] fehlt bei R. —
25 sanguinis] R. sanguis A.

Digitized by Google

Lib. II. Cap. 7.

121

sibi potius quam Mediolanensi pacis permitteretur conciliatio,
ad quam stabiliendam nulla alia causa quam uera impelle-
retur beneuolentia, qua perpetuo Heluetiorum gentem fuisset
prosecutus, cum Mediolanensis Semper perfidus fuisset in
5 nullaque umquam societate stabilis permansisset amicus; quin 8
ne uunc quidem Heluetiorum illum curam gerere, sed potius
solito more simulare et proprii commodi gratia reconcilia-
tionem haue teutare. Haec et multa alia cum Heluetii audi- 9
uissent, licet non ignari essent, quid utramque partem ad

10 tarn amicabilem oblationem impelleret, gratias tarnen utrisque
egerunt ostendentes se inuitos et citra ullam praestitam causam
ad tanti belli raolem pertractos esse et licet multis hueusque 10
affecti fuissent incommodis, pacem tarnen longe se bello prae-
ferre, quam ne nunc quidem respuerent, dummodo illata eis

16 damna, uti iustum esset, resarcirentur discordiarumque foinites
honestis ac Heluetiorum gente dignis tollerentur condicionibus;
sin minus, haud longis opus esse ambagibus. Nondum enim 11
eos suseepti adeo paenitere belli, ait ignominiosam pacem
iu.stissimo praeferre possent aut uellent certamini, donec arma

20 manibus tenere et libertatera a maioribus eorum partam san-
guinis sui effusione defendere ualerent.

Haec cum legati audiuissent, bene eos sperare iusserunt 12
moxque eorum consensu ad Caesarem de pace acturi per-
rexere. At ille anditis legatis Gallo ob raultiplices causas

25 concordiae tractationem denegauit, Mediolanensi uero — sub
quibusdam tarnen condicionibus — morem gessit. Qm con- 13
festim diem et locum in Schafimsen constituit, quo arabae

6 illum] fehlt bei R. — 9 licet non] nec R. — 12 ad
tanti belli molem] Vgl. Vellerns Patcrculus II, 95: belli mole
und Tacitus bist. I, 61 : tota mole belli. — 13 fuissent] essent R.
15 uti] ut R. — 16 gente] R. genti A. — tollerentur] R.
tolleretur A; zuerst war nämlich fomes geschrieben. — 17 enim]
fehlt bei R. — 25 sub] fehlt bei R. — 26 tarnen] fehlt bei R.
— 27 in Schafhusen] Schaphusii R. Vgl. II, 6, 18: in Lindau.

Digitized by Google

122

Üb. II. Cap. 7.

partes conuenire ac eius intercessione de sohiendo bello agere

14 sunt rogatae. Uerum interuenientibus quibusdam causis locus
postea Basileam est transmutatus. Ceterum nilo minus Hel-
uetii aut quia aduersariis timorem incutere quaerebant, aut
quia ita necessitas exigebat, Gallorum regem ex foederis 5
forma admonent, ut eis pyxides et tormenta cum magistris,
globis, puluere sulfureo ac reliquis quam primura mitteret

15 necessariis. Qui nihil raoratus confestim cuncta expedire ac
magnis expensis Soloturrim deferre inssit. At Caesar ne et
ipse interim desideret, exercitus partem e Constantia in He- 10
gauensem misit prouinciam; mox et ipse est secutus. Assi-
duis enira precibus Hegauensium molestabatur, ut acceptam

16 eorum iniuriam uindicaret. Diuisis igitur copiis, quid fieri
uellet, ostendit; ipse uero ultra progressns est, quo et Basileae
appropinquaret et cotidie de singulis, quae ibi agerentur, fieri 16
posset certior nec non reginae, quae ex Germania inferiore
aduentabat, occurreret. Quam et mox in oppido Villingen
perquam honorifice excepit familiariterque per dies aliquot

17 cum illa est conuersatus. Et quia Danubius fluuius non
procul inde in uilla haud magna, Dona Escbing nomine, 20
e colle quodam mediocri ingenti oritur fönte, Caesar cum
regina sub tentoriis iuxta limpidissimae aquae scaturiginem
positis magnificum celebrauit conuiuium, ubi et choreis et
multiplicibns indultum est uoluptatibus perinde ac tarn ce-
lebris amnis origo iucundo illo et celebri honoraretur con- 25

18 uentu. Deinde superata silua nigra una cum regina Fri-
bnrgam est progressus meque, ut illum relictis copiis meis

3 nilo minus] nihilo minus R. — 10 e Constantia] fehlt
bei R. — 13 quid fieri uellet] Vgl. Caesar de bello Gallico
III, 18, passim — 14 Basileae] R. Basile A. — 17 et mox]
et fehlt bei R. — 21 mediocri ingenti] medio iuxta limpi-
dissimae aquae scaturiginem ingenti R. — 22 iuxta limpi-
dissimae aquae scaturiginem] iuxta scaturiginem R. — 26 Fri-
burgam] Friburgum R. Vgl. dagegen II, 7, 37: Friburgum.

Digitized by Google

Lib. IL Cap. 7.

123

sequerer, inssit deliberaturus, quo in loco me cum subsidio,
quod iarn e Nurenberga ueniebat, constitueret, donec Basileae
transactuni esset.

Tnterea copiae in Hegauensi prouincia relictae hosticum 19
5 ingressae sunt agruui equitesque discurrentes undique ferro
et igni sunt grassati, pedites uero in stationibus opportunis
sunt relicti, ut cum eorum opus esset auxilio, faciliter aceer-
siri possent. Interim ad uillam quandain est deuentum, in 20
qua ecclesia magna cum turri fortissima erat aedificata; ad

10 hanc rusticana manus con fugerat ac pyxidum iactu egregie
se tuebatur. Equites uero turpe existimantes ob turris huius
expugnationem pedites aduocare descensis equis illam sunt
adorti. Uerum multis acceptis uulneribus repulsi sunt et 21
licet fores trabium impulsu fregissent, turris tarnen superne

15 ui est defensa ingenti, donec uas sulfureo puluere repletura
turrique subiectum et incensum ita propugnatores dirupta
turri in altum expulisset, ut auium instar per aerem uolare
uiderentur ac tandem ingenti ruina in terram deciderent.
Interea dum fugientum clamor ad oppidura Schafhusen per- 22

20 uenisset fumusque et incensarum uillarum ignis hostes adesse
significaret, cum octingentis fere peditibus Schafhusenses sunt
egressi, ut et suis opem ferre hostesque ab effusiore popu-
latione arcere possent. At equites cum illorum percepissent 23
aduentum, collocatis insidiis eos excipere et multitudinem

26 suam, qua longe praestabant, celare satagebant. At illi haud

4 hosticum] hostium R. — 5 ingressae] R. ingressi A. —
discurrentes] R. discurrentesque A; equitesque wurde nämlich
nachträglich über der Zeile eingefügt, ohne dass das an dis-
currentes angehängte que getilgt wurde. — 6 igni] igne R. —
7 accersiri] Vgl. Georges, Lex. d. Lat. Wertformen unter
arcesso und Neue a. a. 0. II*, 416. — 12 descensis equis] sie!
— 16 propugnatores] propugnantes R. — 17 expulisset] expu-
lissent R. — 19 fugientum] fugientium R. Vgl. innocentum
II, 7, 48 und II, 7, 51.

Digitized by Google

12-1

Lib. II. Cap. 7.

temere insequendum censentes in loco tuto et undique lacunis

24 munito se continebunt. Equites igitur cum diu laborassent,
ut hostes in aequum elicerent, frustra tamen se niti cernentes
misso nuntio pedites, qui tota fere die in acie steterant, redire
iusserunt; ipsi uero uillas, quae adhuc supererant, incendio 6

25 uastarunt. At Schafhusenses cum a longe per eminentes
colles peditum uiderent discessum, contemptis equitibus in
planum sunt progressi et licet numero essent inferiores, illis

26 tamen pugnandi copiam fecere. At equites cum illis con-
gredi non ausi undique uociferantes discurrebant et hic hostes 10
aggrediendos esse clamabat, alius uero pedites reuocandos
uociferabat erantque omnia tumultus et clamoris plena, cum
interim tamen nemo gradum promouere aut confiigere au-

27 deret. Stetere igitur Schafhusenses non *ine magna equitum
ignominia ad pugnam parati; illi uero tiraore perculsi peditum 16
exspectabant aduentum, quo illorum auxilio hostes aggredi

28 et profligare possent. Tandem uero cum nox adueniret nec
pedites diu desiderati aduenirent, equites cum magna indi-
gnatione discessere omnem culpam in pedites reicientes. Et
ut facilius propriam tegere possent ignauiam, eonfestira ad 20
Caesarem et eos, qui in aula pollebant, ex suis quendam
mittunt, qui infensissimis uerbis pedites accusaret, quod re-
uocati parere noluissent, quod bene gerendi occasionem tarn

29 turpiter e manibus dimisissent. Et licet uniuersos incusaret
pedites, praecipue tamen in Nurenbergenses inuehebatur as- 25
serens illos clam cum hostibus sentire et nil magis quam

5 adhuc] fehlt bei R. — 9 At] & R. — 12 erantque
omnia tumultus et clamoris plena] Vgl. Caesar de hello Oal-
lico V, 33: ut . . . clamore et fletu omnia complerentur und
de hello civili II, 41: Plena erant omnia timoris et luctus. —
18 aduenirent] adessent R. — equites] fehlt bei R. Jetzt ist
die Stelle klar. Vgl. die Verwirrung in Münchs Uebersetzung,
p. 133. — 19 reicientes] reiicientes R. — 23 quod bene
gerendi] quod rei bene gerendae R. — 24 licet] fehlt bei R.
- 26 nil] nihil R.

Digitized by Google

Lib. IL Cap. 7.

125

Caesaris damnum et ignominiain exoptare. Magnus igitur 30
rumor in aula est exortus peditesque omni conuiciorum genere
sunt conscissi. Haec cum audiuissem, Caesarem adiui ac
rogaui, ne temere rumoribus istis fidem adhiberet, sed quem-
5 admodum hucusque fecisset, rem diligenter exploraret sicque
deinde inter pedites et equites discerneret; haud enim decere,
ut inauditi condemnareutur. Quantum uero ad Nurenberg- 31
enses pertiiieret, relictos apud eos ostendi contubernalem
illum meum Iobannem de Beistorff, equitem auratum, ac

10 tribunos multis ei cognitos annis, homines rei bellicae ex-
pertissimos et qui nil magis quam honorem et commodum
eius desiderarent, ac ideo me haud dubitare, quin optimam
rerum gestarum rationem reddere possent. At Caesar me 32
quiescere iussit, donec res plane esset comperta, ac tum se

15 aequum iudicem fore promisit subridens obiter, ut facile
animus eius cognosci posset. Non enim ignarus erat, quid
sibi de equitatu illo praecipue Franconico polliceri quiret.
Ipse paulo post Neoburgum est profectus, oppidum a praeter- 33
fluentis Reni impetu fere absorptum, quo haud longe a Ba-

20 silea abesset et facile, quid ibi ageretur, posset percipere.
Fiebant interea nilo minus excursiones cotidianae multaque 34
proelia tumultuaria committebantur, in quibus iam illi, mox
alii aut uincebant aut superabantur saepiusque Heluetii in-
sulam Bergentini lacus, quam Reychenau appellant, occupare

25 sunt adnisi, uerum semper a praesidio, quod eo loci excu-
babat, uiriliter sunt reiecti.

2 exortus] ortus R. — conuiciorum] conuitiorum R. —
3 conscissi] B. concissi A. conscisi R. — Haec] Hoc R. —
ac] & R. — 6 discerneret] recte discerneret R. — decere, ut]
Vgl. II, 8, 22 und Draeger a. a. 0. II», 273. — 9 equitem
auratum] fehlt bei R. — 10 expertissimos] pertissimos R. —
nil] nihil R. — 12 desiderarent] defenderent R. — 14 res
plane] plane res R. — 15 iudicem] iudicium R. — 21 nilo

minus] nihilo minus R. — 23 superabantur] R. superabantur A.

Digitized by Google

126

IAb. II. Cap. 7.

35 Ceterum de pace facienda res in longum procedebat,
cum utraque pars condiciones alten intolerabiles proponeret
ac utriraque damna accepta resarciri peterentur, et licet
Mediolanensis legatus omnem adhiberet operam, ut tarn im-
mane sedaretur bellum, in cassum tarnen omnis labor con- 6

36 sumebatur. Utraque enim pars haudquaquam se suscepti
belli paenitere asserebat, sed in peruicacia sua quasi obstinata
perdurabat.

37 Interea Caesar Friburgum est regressus. Cui ego cum
Nurenbergensium copiis — iam enim supplementum adue- 10
nerat — occurri instructamque aciem quadratam octingen-
torum peditum, inter quos ducenti erant pyxidiferi, iunctis

38 equitibus ac tormeutis oculis eius subieci. At ipse obequitans
ac cuncta contemplans non parum tarn ornatis oblectatus est
copiis. Etenim cum omnes eodem ac rubeo amicti erant 15
colore ac splendidis muniti armis telisque instructi aptissimis,
longe etiam maiorem prae se ferebant nnmerum, maxime
uero pyxides maiores, quae decem numero erant, Oaesari
placuere. Et quia eum exoneratione tormentorum delectari

39 sciebam, ad iaculandi certamen inuitaui. At ille nil moratus 20
confestim ex equo descendit et maiori inter reliquas pyxide
ad scopum directa iactus certitudine omnes superauit tormen-
torum magistros, quam ob rem non paruo gaudio perfundi

40 est uisus. Hanc Opportunitäten) peditum tribunus ac centuri-
ones nacti illum aggressi sunt et obiecta diluerunt crimina 25
ostendentes haec omnia ab inimicis, ut propriam excusare
possent ignauiam, esse conficta; orare igitur, ne temere fidem
calumniis adhiberet, sed diligenter rem, ut gesta erat, per-

41 scrutaret. At tribunus ipse longe acerbioribus uerbis causam

3 resarciri] resarcire R. — 12 inter quos — pyxidiferi]
fehlt bei R. — ducenti] B. ducentum A. — 14 ac] & R. —
tarn] fehlt bei R. — 17 etiam] quoque R. — 19 quia] quod R.
— 20 nil] nihil R. — 22 omnes superauit tormentorum] omnes
tormentorum superauit R. — 28 perscrutaret] perBcrutaretur R.

Digitized by Google

Lib. II. Cap. 7.

127

suorum egit. Maxime, inquit, Caesar, quinquaginta iam sunt
anni, cum primum militare coepi, ex quibus ultra triginta,
ut tu optime nosti, sub sacris tuis consumpti sunt auspiciis.
Hoc toto tempore nulla umquam existimationi meae nota 42

5 fuit inusta, sed semper et cum priuatus essem miles, et cum
honestissimos dueerem ordines, ita me gessi, ut et laudem et
gloriam non uanam saepissime sim consecutus. Cuius rei te 43
optimura habeo testem, a quo toties tarn in Gallicis et Un-
garicis quam bellis Germanicis a tua pietate publice sura

10 laudatus ac militari bus donis largissime honestatus. Soli 44
nunc aerauli non tarn mei quam rei publicae Nurenbergensis
famam meam ac commilitonum denigrare quaerunt nulla
mea aut Nurenbergensium culpa, sed ut propriam ignauiam
aliena innocentia contegere possint. Accusant nos, quod cum 45

15 hoste congredi noluerimus, cum tarnen is pugnandi potestatem
band fecerit; tarn diu enim in acie stetimus, donec ipsi nos
ad castra redire iussere. Sed reuocati, ut aiunt, parere no-
luimus. Uerum ostendant, quis nos umquam reuocauerit aut 46
reuerti iusserit, et si id fuerit comprobatum, nullam recu-

20 samus ignominiam aut poenae notam, quamuis, si etiam re-
uersi fuissemus, hostes tarnen aduentum nostrum per colles
altissimos, per quos transeundum erat, facile percipere po-
tuissent ac prius se in tutum recepissent, quam nos illuc
peruenire ualuissemüs. Uerum cur non potius, postquam 47

25 nostrum accusant timorem, propriam uero extollunt audaciam,
ipsi sine nobis cum hoste sunt congressi, equites cum peditibus,

Vgl. Georges, Lex. d. Lat. Wortformon unter perscrutor, auch
Neue a. a. 0. II 1 , 319 f. — 9 publice] fehlt bei R. — 12 famam
. . . . denigrare quaerunt] Vgl. Firmicus mathes. 1. V, 10. Vgl.
auch II, 7, 48. — 16 enim] etiam R. — 17 parere] parerere A.
— 18 quis] qui R. — reuocauerit] reuocarint R. — 19 ius-
serit] iusserint R. — id] illud R. — 22 erat] fehlt bei R. —
23 illuc] B. illac A. — 26 sine nobis] R. sine nos A.

Digitized by Google

128

Lib. IL Cap. 7.

plures cum paucioribus, nobiles cum rusticis, ut illos appel-
lant, praecipue cum ille in planum prodiret ac pugnandi

48 faceret copiam? Uerum 11 Ii idem sunt, qui et antea hostes
ab Stoeacensi obsidione digressos in carapis etiam latissimis
adeptos aggredi non suntausi; illi sunt, qui nulluni umquam 5
uirtutis exhibuere specimen et tameu, si diis placet, aliorum
famam denigrare contendunt, quoniam propriam ignauiam
haud aliter quam innocenium calumnia palliare queunt.

49 Ceterum, ne longius rem producam, breuiter assero cunctos,
qui nobis hanc tarn turpem timoris notam iuurere sunt ausi, 10
peruersissime esse mentitos. Sat scio quosdam hic praesentes

50 esse, qui technae ac fraudis huius fuere participes; prodeant
in apertum et ni eos tarn uerbis quam manibus de mendacio
conuicero impudentissimo, ultimum discrimen subire non re-

51 cuso. Uerum non soleut palam rem agere, sed quemadmodura 15
aperto Marte cum hostibus congredi non audent, ita non nisi
clam et tamquam cuniculis quibusdam occultis innocentum
famam expugnare n umquam desinunt solum uana nobilitate

et equestri militia gloriosi, cum tarnen uix gregariis, nedum

52 ueteranis militibus uirtute aequari possint. Ceterum quam 20
paratam nos omnes operam debitamque raaiestati tuae oboe-
dientiam praecipue in hoc bello praestiterimus, tu ipse nobis

53 testis es optimus. Quemadmodum igitur ad finem usque
strenue perdurare et nec uitae nec sanguini nostro ob tuum

1 plures cum paucioribus] Vgl. Sallust de bello Jugurth.
49, 2: ut prudentes cum imperitis, ne pauciores cum pluribus
aut rüdes cum belli melioribus manum consererent. — 3 idem]
iidem Ii. — 10 hanc] fehlt bei R. — 12 technae] R. techae A.
Vgl. Draeger a. a. O. P, XII. — ac] aut R. — 14 ultimum
discrimen s. n. r.] u. s. n. r. d. R. — 15 quemadmodum aperto
Marte cum hostibus congredi non audent, ita non nisi clam
et tamquam cuniculis quibusdam occultis] Vgl. Cicero leg.
agr. I, 1 : quae res apertc petebatur, ea nunc occulte cuniculis
oppugnatur.

Digitized by Google

Lib. Ii. Cap. t. 8.

129

honorem ac gloriam parcere sumus parati, ita pietatem tuam
obnixe rogamus, ne aemulis nostris fidem prius adhibere uelis,
quam manifestam ueritatem plane didiceris. Haec ut nobis
erunt gratissima, ita maxime tuam decent maiestatem.

5 Haec cum ille magua uoce in magnaque principum ac 54
optimatum equis insidenfcium Corona perorasset ac plerique
insidiaruni etiam adessent artifices, nemo tarnen uocem emisit,
sed altum fuit silentium. At Caesar non solum benigne 55
nostram accepit excusationem, sed etiam honorificis admonuit

10 uerbis, ut quemadmodum coeperamus, ita etiam ad finem
usque strenue perduraremus meque ac contubernalem meum,
equitem auratum de Weistorff, insignibus equorum donauit
tegumentis et ut ad oppidum Laudenberg pergerenius, iussit
ac illud, si necessitas ingrueret, fortiter tueremur, est bor-

15 tatus. Certior enim factns fuerat Heluetios, si pax minus 56
procederet, confestim oppidum illud Gallicis tormentis in-
uasuros, ac ideo ualido illud praesidio munire constituit. A 57
Caesare igitur digressi ac sub tentoriis pernoctantes ad osten-
sum nos expediebamus iter non tarn laeti, quod ille adeo

20 benigne nostram acceptasset excusationem, quam quod a
timidissimis ac perfidissimis illis diuelleremur equitibus, qui
nil aliud agebant quam assiduas nobis struere insidias tales-
que aliquando contra nos concitabant seditiones, ut longe
minus hostilis nobis timenda esset inuasio quam commili-

25 ton um nostrorum perturbatio.

Per Neuburgum igitur ducentes Basileam compositis VIII
praetergressi sumus ordinibus, hinc ad Reynfeldum appli-
cuimus ac tandem oppidum ingressi sumus Laupfenberg, ubi

1 ac] & R. — 9 accepitj excepit R. — 10 coeperamus]
vgl. II, 5, 45 coeperam. — 16 oppidum] fehlt bei R. — 20 ac-
ceptasset] accepisset R. — 22 nil] nihil R. — quam] quam
ut R. — struere] struerent R. — 28 aliquando] fehlt bei R.
— 24 nobis] fehlt bei R. — timenda] metuenda R. — 26 du-
centes] R. ducentis A. — 28 ubi conimeatus magnam copiam

Rück, Pirckboimera Schweizerkrieg. 9

Digitized by Google

130 Lib. II. Cap. 8.

commeatus magnam copiam ac iusto nacti sumus pretio.

2 Milites igitur multis laboribus defessos longisque ac diffi-
cillimis debilitatos et attritos itineribus abunde refeci ac
restauraui ibique ad exitum huius belli usque perduraui
cotidie hostilem obsidionem ac Gallicorum tormentorum ex- 5

3 spectans inuasionem, quam tot instructus machinis ac mili-
tibus, praecipue pyxidiferis munitus summopere exoptabam,
ut liqneret, quid Gallorum posset iactantia, qui Heluetiis
trinm horamm spatio raurorum promiserant deiectionem.

4 Interea Gallorum rex Helueticorum militum, qui cotidie 10
ad illum confluebant, auxilio Ludouicum ducem ex uniuerso
Mediolanensi eiecit statu. Id cum legatus eius percepisset,
rursus magno conatu de pacis condicionibus agere coepit ac
ntriusque partia legatos ingentibus sibi obnoxios reddidit
muneribus, quo promptius illorum opera ad pacem concilian- 15

6 dam uti posset. Ac nilo minus tarn Caesari quam Heluetiis
immensas promisit pecunias, quo damna utrimque illata

6 Mediolanensi resarcirentur pecunia. Compositis enim rebus
futurum Ludouicus sperabat, ut cum Caesaris tum Helueti-
orum armis in pristinum restitueretur statum, ac ideo nullis 20
parcebat largitionibus, quo uoti compos euadere posset. Uerum
quam fuerit spe illa deceptus, posteriora manifeste ostende-
runt tempora.

7 Interim dum tarn sollicite de pace agitur, praeses, ut
uocant, siluae nigrae precibus me aggressus est ac rogauit, 25

ac iuato nacti sumus pretio. Milites igitur multis laboribus
defossos . . . rofeci] Vgl. Caesar de bello Gallico VII, 32:
Caesar Avarici complurcs dies commoratus summamque ibi
copiam frumenti et reliqui commeatus nanetus exercitum ex
labore atque inopia refocit. — 3 ac restauraui] & instauraui R.
— 4 huius] fehlt bei R. — 5 ac] & R. — 6 instructus] R.
instruetis A. — 7 exoptabam] exoptaui R. — 10 Helueti-
corum] Heluetiorum R. — 12 eius] fehlt bei R. — 14 red-
didit] reddit R. — 16 nilo minus] nihilo minus R.

Digitized by Google

Lib. lt. Cap. 8.

131

ut ei auxilium contra rusticoe quosdam, qui a comitibus de
Sultz defecerant, praestarem; habere enira in animo Caesaris
nomine uindictam ab illis exigere. Id illi haud grauate per-
misi. Iunctis igitur copiis quatuor miliom fere peditnm ac 8
5 equitum ducentorura in eam prouinciam Klekau nomine irrn-
pimns ac repentino aduentu multos oppressimus mortales. At 9
reliqui ad ecclesias confugerant munitas ibiqne de uindicandis
pretio uillis ab ignis iniuria agere coeperunt iamque fere
transactnm et de pecuniae conuentum erat summa, cum

10 praeses omnes eas pecunias in proprium usum conuertere
studebat. Qua iniuria milites irritati passim discurrentes
omnia ferebant ac agebant uillasque iniecto igne concre-
mabant estque temporis fere momento prouincia illa ad-
modum culta et amoena euastata. Id praeses cernens magna 10

16 commotus est indignatione, siquidera arbitrabatur non minus
se detrimentum quam hostes daranum sustinere, ac ideo mi-
lites acrius corripere coepit. At illi inipetu facto eum in- 11
u ädere parabant et ni ego equitum intercessione tumultum
illum compressissem, procul dubio homini ob auaritiam tarn

90 intempestiuam manus intulissent. Cedere tarnen coactus est
et uitam celeri seruare fuga egoque rursus cum copiis Laufifen-
berg sum regre8SU8.

Inde cum paucis equitibus Basileam sum profectus, ut 12
quidnam de pace ageretur, coram percipere et de copiis meis

25 aut dimittendis aut porro retinendis deliberare possera. Post
biduum igitur, quam illuc peruenissem, pax talibus firmata

4 fere] fehlt bei R. — ac equitum] Equitum uero R. —
5 eam] fehlt bei R. — 6 multos oppressimus mortales] Vgl.
Sallust de bello Jugurthino 28, 7 : multosque mortalis .... cepit
u. a. a. O. — 12 ac] & R. — 1.3 prouincia illa admodum
culta 1 tota illa prouincia cuita admodum R. — 17 eum| illum R.

— 19 illum j hunc R. — 2 t seruare] seruari R. — 25 porro]
fehlt bei R. — 26 quam] quum Freher. Vgl. Draeger ll a , 592.

— illuc] R. illac A.

0*

Digitized by Google

132

lAb. 11. Cap. 8.

est condicionibus, ut illam utraque pars non solum sibi utilem,

13 sed et admodum honestara censeret. Nec mirum, cum Medio-
lanensis legatus non tarn durissima bominum corda fuluo ac
mollissinio deleniuerat auro, quam discordias cunctas magnis
utrimque sopierat largitionibus. Eam enim unicam esse uiam 5

14 censebat, per quam dux ad statnm suum redire posset. Uerum
quia Heluetiis promissum aurum tot um nequaquam parata
pecunia exsolui poterat, ipsi uero nec uerbis nec litteris con-
fidere uolebant, sed sponsores exigebanfc, cum Constantiensibus
actum est, ut i Iii iurisdictionem, quam uocant, prouincialem 10
Turgeuensium, quam tum usurpabant, Heluetiis pro uiginti
milibus aureorum pignoris loco assignarent, donec summa

15 illa esset soluta. Constantienses igitur, ut Caesari gratifi-
carentur et quia Mediolanensis legatus confestini, postquam
domum reuersus esset, pignus se luiturum spondebat, prae- 15
buere assensum non solum Caesaris beneuolentiam, sed et
ducis liberalitatem ac dona ingentia inde sperantes et exspec-

16 tantes. Uerum quia paulo post dux Ludouicus captus et in
Galliam abductus est, pecunia illa insoluta remansit, qua-
propter Constantienses iurisdictione illa omnino sunt priuati 20
eamque Heluetii in praesentem usque usurpant diem non
sine magno Constantiensium iactura ac detrimento.

17 Sequenti die utriusque partis legati ad maiorem con-
uenere ecclesiam ; ibi publice ob confectam pacem deo gratiae
sunt actae. Uerum dum sacris opera impenditur, subito in 25
multis locis circumiectis fumus obscurus emergere coepit,
quem mox et flamma secuta est clara, ita ut eodem momento

18 cuncta igne relucerent. Ad tarn foedum igitur spectaculum

2 etj ctiam lt. — 4 mollissimo — auro] Vgl. Vergtl Aen.
X, 138 und X, 818: molli auro. — deleniuerat J declinauerat It.

— 5 esse uiam] uiam esse R. — 9 uolebantj B. uellent AR.

— exigebant] B. exigerent AR. — 12 milibus aureorum] aure-
orum millibus R. — 15 luiturum] soluturum R. — 16 et] fehlt
bei R. — 24 ibi] ubi R.

Digitized by Google

Lib. II. Cap. 8.

133

tofca fere ciuitas concurrit ac ex edito loco, in quo teniplum
situm erat, incendium prospectauit, siquidem equites, qui
apud Reinfeldium in praesidio erant, Rhenum transgressi
omnia ferro et igne uastabant Heluetiis ob pacis tractationem
5 negligentia agentibus nec ullam exspectantibus inuasionem.
Populus igitur Basiliensis indignatione permotus ad arma 19
conclamat. Quibus arreptis ad munitiora urbis loca, prae-
cipue uero Rheni pontem ueloci cursu deuolat omnia strepitu
ac clamore iraplens, ignorans obiter, quid ageret quoue rueret,

10 donec magistratus tumultum hunc tarn temere ortum com-
pesceret, qui profecto tarn Caesaris legatis quam mihi ipsi
non paruum timorem incussit, cum multae palam uoces ex-
audirentur cohortantes, ut cuncti Caesareani obtruncarentur.
Et hic clamor manifestum prae se tulit indicium defectionis 20

15 ab imperio, quae mox est secuta. Postridie ad Lauffen- 21
bergium supa regressus mecumque perrexit legatus Medio] a-
nensis, Galeatius uicecomes, cum quo mihi prius amicitia
intercesserat, cunique Laufenbergium uenissem, copias mili-
tares ex oppido eduxi et conspectui eius subieci. Quibus

20 uisis laetatus est ac rogare coepit, ut cum illis in subsidium
ducis sui properarera. Cui ego respondi haud decere, ut in- 22
consulta Nurenbergensi re publica alienis me implicarem
negotiis. Hoc tarnen illi tum dedi consiliura, cuius et postea
saepe memor fuit, ne nimium fideret Heluetiis, quorum fides

25 nondum illi esset comperta.

Hoc igitur modo tarn funestum bellum est finitum cum 23
utriusque partis calamitatibus haud paruis nec nou amissione
multorum ac optiraorum militum, cum interim nil alterutris

4 et] ac R. — 7 arreptis] acceptis R. — munitiora] muoi-
toria R. — 9 quoue] R. aut quoue A. ue wurde später nach-
getragen, ohne dass aut gestrichen wurde. — rueret] iret R. —

19 ex oppido] fehlt bei R. — conspectui] in conspectum R. —

20 ac] & R. — 21 decere] decere me R. — 25 nondum illi]
illi nondum R. — 28 nil] nihil R.

Digitized by Google

134

Lib. II. Cap. 8.

accederet, quam quod ante discordiarum possederant initium.

24 Uerum, ut postea compertum est, si bellum longius fuisset
protractum, Heluetii nequaquam perdurare ualuissent. Antea
enim soliti erant alienis militare stipendiis, in hoc uero cer-
fcamine unusquisque propriis expensis in militiam exire coge- 5
batur, quod illis uidebatur durissimum; et hanc ob causam
milites cotidie a signis dilabebantur et ad Gallorum confu-

26 giebant regem. Accedebat praeterea frumenti inopia magna,
sed praecipue salis penuria intoleranda, siquidem Heluetiorum
armenta ob nimis pinguia ac laeta pascua multis obnoxia 10
sunt morbis, nisi illis cotidie largo salis snbueniatur remedio.

26 Ex Gallia igitur, cum ex Germania negaretur, sal adducere
tentarunt, sed illud armenta penitus respuerunt utpote ex aqua
confectnm marina, licet iterum unda dilutum ac rursus igne
esset concretum. Tandem uero fortuna seu potius Mediola- 15
nensis ducis infortunium talem illis obtulit belli exitum,

27 qualem ipsi nec sperare fuissent ausi. Magnam tarnen uerae
uirtutis et rei militaris obtinuere existimationem, cum nil
temere aut inconsulte agerent, sed in omnibus consiliis pluri-
mum, fortunae autem minimum tribuerent, praecipue uero 20
imperio et iussis ducum obtemperarent, ita ut nec consilia

28 factis nec facta indigerent consiliis. Id si Caesariani fecissent,
procul dubio egregiam reportassent uictoriara, cum non solum
peditum numero essent superiores, sed et equitatu floren-

4 soliti erant alienis] alienis soliti erant R. - 5 unus-
quisque] R. unusquiquc A. — 9 siquidem] nam R. — 10 ar-
menta] iumenta R. — 11 illis cotidie] quotidie illis R. — largo]
large R. — 12 negaretur] R. negretur A. — sal] salem R.
Vgl. Georges, Lex. d. Lat. Wortformen unter sal und Neue
a. a. 0. I a , 669 f. — addueere] aduehere R. — 18 respue-
runt] respuebant R. — 14 ac] & R. — rursus] fehlt bei R.
— 16 seu potius] uel R. — 17 ipsi] Uli R. — nec sperare]
ne sperare quidera R. — 18 nil] nihil R. — 19 agerent]
agere R. — consiliis] uirtuti R.

Digitized by Google

Lib. II. Cap. 8.

tissimo instructi ac cunctis aliis rebus, quae ad bellicum
pertinent apparatum, longe praestarent, animi autem airtute
cederent minime. Uerum dum niuiiam audaciam maturis 29
praeferunt consiliis, talem etiam sensere euentum, qualem
5 conteinptus et nimia parere solet teineritas. Ceterum uidentur
Heluetii in hoc bello quasi nouissimum uirtutis suae prae-
buisse specimen; nam quae deinde ad haec usque egere tem-
pora, nequaquani cum eorum conueniunt initiis. Sed ita in 80
rebus euenire solet humanis, ut humilia incrementa fastus

10 tandem et superbia etiam sequantur, quibus mox auaritia et
omne uitiorum genus associatur, ita ut nihil dem um turpe
censeatur aut inhonestum, quam quod lucro caret aut propriae
libidini minus satisfacere uidetur. Heluetii etenim nequaquam 31
tot Mediolanensis ducis permoti beneficiis paulo post non

15 solum illum turpissime deseruere, sed etiam Gallis scelestissime
prodidere seu potius auri fame illecti uendidere non tantum
in ignominiam propriam, sed in perpetuam uniuersae Ger-
manicae nationis contumeliam, quae ob tarn nefandum Ger-
manorum hominum commercium pessime apud exteras na-

20 tiones audire cogitur. Cuius profecto sceleris saepius postea 32
manifestas dedere poenas. Nam semel et iterum in regno
Neapolitano caesi et profligati sunt; mox et in regno Na-
uarrae, cum Gallis militarent; deinde orto inter eos et Gallos 33
discidio de Mediolanensi ducatu magna clade Germanorum

25 auxiliis superati et in fugam sunt coniecti, quasi duci in
eisdem campis ob commissa parentarent facinora; deinde cum

1 cunctis] in cunctis R. — rebus] fehlt bei R. — 2 per-
tinent] pertinerent R. — 4 praeferunt] R. praeferut A. — etiam]
fehlt bei R. — 8 eorum] ipsum R. — 11 uitiorum genus]
genus uitiorum R. — 15 scelestissime] fehlt bei R. — 16 auri
fame] Vgl. Vergil. Aen. III, 57 : Auri sacra fames. — uen-
didere] fehlt bei R. — 21 et] atque R. — 22 Neapolitano] R.
Neapolitani A. — 24 discidio] dissidio R. Vgl. K. E. Georges,
Ausführliches Lat.-Deutsches Handwörterbuch etc. unter dis-
sidium. — 26 commissa] R. commissam A.

Digitized by Google

Lib. IL Cap. 8.

rursua cum Gallis in gratiam rediissent, Gallorum rege in
Papiensi obsidione capto iterum turpiter uicti et caesi sunt.

34 Ueruui haec ego aliis scribenda relinquo, postquam ad exitum
perduxi, quae sub initium constitueram.

35 Finito bello ego copias meas Friburgum perduxi ibique 6
soluto stipendio Nurenbergam illas remisi, quo et ego paulo
post cum equitibus perueni. Tibi rerum omnium ratione
reddita ob operam diligenter nauatam publice sum laudatus
ac honoris ergo insigni aurea patera a senatu Nurenbergensi

36 donatus. Quem etiam honorem postea Caesaris auxere litterae, 10
quibus Nurenbergenses ob tarn prompte missum coramendauit
auxiliuni, siquidem in iis mei tamquam praefecti perquam

37 honorificam fecit mentionem. Ac me postea semper snmma
prosecutus est benignitate ac dementia, ita ut etiam nec
ambientem aut petentem in consiliariorum suorum legerit 15
numerum, quod quidem non tarn in meam redundauit utili-
tatem aut honorem quam in publicum Nurenbergensium

38 commodum et salutem. Quotiescumque enim deinde publico
nomine ad illum fui legatus, semper et benigne sum auditus

et perquam clementer dimissus, aliquoties etiam honorificis 20

39 muneribus donatus. Quem etiam honorem nepos eius piissimus
ac maximus, Caesar Carolus, qui nunc imperat, non solum
continuauit, sed et nitro ac propria sponte auxit et ampliauit
inultisque aliis immunitatibus ac praeeminentiis rae decorauit.

1 Gallorum] B. ac Gallorum AR. Ursprünglich war in A
geschrieben: ac Gallorum rex papiam obsedisset; dann wurde
rex gestrichen und darüber rege gesetzt, ferner papiam ob-
sedisset ebenfalls gestrichen und auf den Rand geschrieben: in
papiensi obsidione capto. Ac aber blieb stehen. — 3 haec ego]
ego haec R. — 6 illas] B. illos A. eas R. — 9 patera] Vgl.
Thausings Hypothese in seinem Buche über Dürer, p. 182. —
12 iis] eis R. — 15 aut] nec R. — 23 ampliauit] amplHBcauit R.
— 24 ac] & R. — Nach decorauit steht in A mit roter Tinte:
Finis libri secundi de Bello Eluetico siue Suitensi.

Digitized by Google

137

Wilibald Pirckheimers Autobiographie.

Aus dem Arundel- Codex 175 des Britischen Museums zum

erstenmal herausgegeben.

Die Aufzeichnungen Pirckheimers über sein eigenes
Leben werden erwähnt von Johann Imhoff in dem 1006 in
Nürnberg erschienenen „Theatrum virtutis et honoris oder
Tugendbtichlein* und von Rittershausen in der Gesarataus-
gabe der Werke Pirckheimers, pag. 43. Beide haben die
Autobiographie Pirckkeimers teilweise benützt, Imhoff für
seine „Kurtze Beschreibung dess Lebens und Standes H. Bil.
Pirckeymers etc. Meisten theils auss seinen eigenen Com-
mentariis und Handverzeichnuss zum theil auch auss
andern schrifftlichen Urkunden und Büchern mit Fleiss zu-
sammen getragen" (enthalten in dem eben erwähnten Thea-
trum virtutis); Rittershausen für seinen commentarius de vita
B. Pirckheimeri (Gesamtausgabe der Werke Pirckheimers
p. 1 — 39). Weder bei Imhoff noch bei Rittershausen ist
zu erkennen, was aus Pirckheimers Autobiographie, was aus
anderen Quellen geflossen ist; beide haben auch die Auf-
zeichnungen Pirckheimers in geschmackloser Weise ver-
wässert. Die Autobiographie ist von Pirckheimers eigener
Hand geschrieben (vgl. die Vorbemerkungen über Hand-
schrift und Ausgaben p. 5) und enthält ausserdem manche
sprachliche Anklänge an das Bellum Suitense. Deshalb weil
Pirckheimer sich mehr Lob spendet, als uns geschmackvoll

Digitized by Google

138 Karl Rück, Wüibald Pirckheimen Autobiographie.

erscheint, ist kein Zweifel an seiner Autorschaft gerecht-
fertigt.

Ich verdanke eine Abschrift der Autobiographie der
Freundlichkeit des Herrn Francis B. Bickley in London.
Leider hat er statt des Autographums Pirckheimers (= A)
nur die davon vorhandene Copie (= D) (vgl. die Vorbe-
merkungen über Handschrift und Ausgaben, pag. 3) abge-
schrieben, mir jedoch dafür die Verschiedenheiten zwischen
A und D mitgeteilt; ob durchaus vollständig, kann ich nicht
sagen. Bei der Edition habe ich die Lesart von A, wenn
sie mir richtig erschien, in den Text gesetzt, die von D da-
gegen unter dem Texte mitgeteilt. Der Buchstabe B giebt
meine Schreibung an.

Digitized by Google

l;t9

Gl. Viri, D. Bilibaldi Pirckeymheri, Senatoris quondam

Nurenbergensis, Vita.

Gens Pirckeymhera patricia fuit et Semper faroiliis illis
adnumerata, per quas res publica Nurenbergensis gubernatur.
Inter omnes enim Germauiae ciuitates sola haec opfcimatum
subest imperio, cum reliquae populi regantur consilio. Ex
hac igitur familia clara et antiqua Bilibaldus Pirckheynierus 5
natus est. Quae licet longo tempore multis floruerit tarn
opibus quam honoribus, hoc tarnen praecipuum Semper habuit,
ut quam plurimis ornata fuerit uiris, immo mulieribus etiam
doctissimis. Nam quemadmodum Bilibaldi atauus omnes
Nurenbergenses diuitiis superauit, ita proauus eius prae 10
cunctis ciuibus suis doctrina enituit, cuius uestigia filius et
auus Bilibaldi nostri insecutus eruditione nequaquam patri
inferior fuit. Ceterum inter omnes niaxime excelluit Johannes,
pater Bilibaldi. Nam praeterquam quod iuris utriusque peri-
tissinius fuit omnimodaque eruditione insiguis, praecipue 15
tarnen apud multos Germaniae principes inclaruit. Nam cum
ita apud Nurenbergenses comparatum sit, ut nemo doctoratu
insignitus in senatum legatur, ille relicta patria principum
secutus est aulas. Ac sub initium Eystauiensi episcopo, inter
Germaniae principes nequaquam ultimo, a consiliis fuit. Ubi 20
se aliquibus annis ita gessit, ut Albertus, Bauariae dux, prin-
ceps tum non minus prudentia quam potentia clarus, summis
uiribus adnisus fuerit, ac uix ab episcopo precibus etiam im-
petrauerit, ut Johanni bona illius ueuia discedere et sibi

11 suis] fehlt in D.

Digitized by Google

140

Karl Rück

arlhaerere liceret aucto etiam Uli ultra duplum, quam ab
episcopo acceperat, stipendio.

Hoc igitur patre Bilibaldus nascitur Eystauiae anno
salutis 1470. Quem, ut primum per aetatem licuit, pater
5 literis imbuere coepit. Ac confestim non uulgaris ingenii
praebuit specimen. Deinde quam primum ad eam peruenit
aetatem, ut equitando patrem sequi posset, in diuersis le-
gationibus obeundis i Iii adhaesit, siquidem pater non solum
l3auaro a consiliis erat, uerum cum inter Albertum et Sigis-

io mundum, Austriae ducero, principem optimum et tempore
illo potentissimum, summa esset necessitudo et amicitia illique
saepius conuenirent, adeo Sigismundus prudentiam et elo-
quentiam Johannis Pirckheymeri admirari coepit, ut illum
instantissime a Bauaro abstrahere concupierit. Uerum cum

16 Albertus reluctaretur, eo tandem res deuenit, ut ambobus
pariter a consiliis esset ac dimidio anno in Monacensi, reliqno
autem Insprugrensi aula degeret. Ab his igitur principibus
ad uarios reges ac principes legatus missus Semper puerum
secum duxit, quo non solum uarios hominum mores cerneret

20 et urbes, eed patris etiam exeinplo ad uirtutis culmen ten-
deret. Interim tarnen numquam ab eo instituendo ac litteris
ac bonis artibus tradendo cessauit; praecipue uero musica et
musicalibus instrumentis tractandis edoctus fuit.

Cum uero adoleuisset, in aulam Eystauiensis traditus est

25 episcopi, non solum ut curialium nosceret mores, eed etiam
militia se exerceret; ad illam enim natura erat procliuior.
Accidit autem eo tempore, ut episcopus quam plurimis ur-
geretur hostibus, qui latrocinando potius (quemadmodum Ger-
maniae mos est) quam iustura bellum inferendo episcopi pro-

30 uinciam cotidianis infestarent incursionibus. Ibi se equestri
militia ita per biennium exercuit, ut non minus apud hostes
cognitus quam episcopo carus esset. Nullo enim fatigabatur

21 ac litteris] fehlt in D.

Digitized by Google

Wilibald Pirckheimers Autobiographie.

141

labore, non uigiliis aut inedia, nulluni declinabat onus aut
periculum sibi iniunctum, ita tarnen ut nihil temere, sed
cuncta circuinspecte ageret. Ac ideo tarn praefectis quam
militibus acceptus erat; nam his in cunctis parebat, illos
autem multis demerebatur officiis; neminem praeterea offen- 5
debat, nulli se praeferebat, ab omni detractione abstinebat
ac solum id considerabat, quo pacto suo fungi posset officio.
Eo tempore omnia armorum genera peritissime tractare di-
dicit, ita ut non minus pedestri quam equestri militiae aptus
esset. Ac licet statura altior esset, equitando tarnen perquam 10
agilis erat ac corporis uiribus ita robustus, ut lucta, iactu,
cursu omnes superaret aequales; saltu uero ita leuis, ut
altissimos etiam equos perquam facile trausiliret.

Cum uero uigesimo appropinquaret anno, pater illum
in Italiam mittere decreuit, ut ibi intermissa continuaret 15
studia. Quae res inprimis animum eius offendit, quoniam non
parua se ignominia notari censeret, siqnidem literae apud
Germanos militaribus hominibus dedecori esse putantur. Ma-
luisset igitur in militia persenerare ac in Germaniam inferi-
orem proficisci; ibi enim eo tempore inter Maximilian um 20
Caesarem ac Gallorum regem maximum contractu m erat
bellum. Uerum cum pater illi ostenderet, quantum literae
militiae praestarent, commodumque ac incommodum ambarum
ob oculos posuisset, persuasus obtemperauit. Profectus igitur
Paduam per triennium legibus operam dedit. Interim tarnen 25
humanitatis studia, ad quae natura erat procliuior, haud-
quaquam omisit cumque eo tempore Graecus quidam Creticus
nomine, uir doctissimus, literas Graecas magno concursu do-
ceret, ad illas quoque Bilibaldus animnra applicuit ac breui
ita profecit, ut et Graecus ipse admiratione duceretur. Uerum 30
cum pater conatum eius intellexisset, illum inhibuit asserens,

6 detractione] dafür ist wohl detrectatione zu schreiben.
— 23 ac] et D.

Digitized by Google

142

Karl Jiücl-

tametsi literae Graecae homiui ornamento essent, parum tarnen
prodesse posse, cum leges ultra commodum perquam neces-
sariae in rebus forent gerendis. Desistere igitur coactus ob
animi indignationem Paduam dereliquit ac Ticin um pro-

5 fectus, u bi tum Jason Mainus et Lancelotus et Decius cum
iugenti concursu leges profitebantur. Ibi per quadriennium
fere omnibus aliis studiis dimissis solum legibus incubuit.
Praecipuum autem illi tarn Paduae quam Ticini cum Italici
generis hominibus commercium fuit, ita ut ob eam rem a

10 Germanis aliquando male audiret. Uerum ingeniis illorum,
ciuilitate et eruditione oblectabatur, cum e contra mores Ger-
manici, ludus, comissationes, potus ac immodestus sumptus
ad m od am illi displicerent. Nec minus et ipse Italis carus
erat non ideo solum, quod eorum se moribus accommodaret,

15 sed quia praeter Germanorum consuetudinem illum huraani-
tate praeditum esse cernerent. Maxime uero musicae in eo
admirabantur peritiam ac praecipue organorum ac lutinarum
(ut nunc appellant) tangendorum dexteritatem. Deinde a
patre reuocatus in patriam rediit, quo et pater eius iam se

20 a principum aula et negotiorum mole exonerans se contulerat,
cum ob patris sui senectutem res familiäres tractare coactus
fuisset.

Reuersus igitur Bilibaldus auo iam mortuo cum patre
deliberabat, quodnam deinde uitae genus institueret, siquidem

25 doctoratus (ut uocant) gradum suscipere et Gaesaris aulam
sequi intendebat. Ceterum cum pater illi aulae incommoda
nec non immensos labores, quos ipse aliquando exantlauerat,
ad memoriam reduceret et ob oculos poneret, a proposito
eum auertit, praecipue cum ob patris opulentiam nulla pre-

30 rneretur inopia hereditatemque exspectaret amplam. Uxorem
igitur ducere coactus puellam e patricia gente non minus

2 posae] eas posse D. — 12 ludus] lusus D. — 16 prae-
ditum esse] esse fehlt in D. — 20 se] B.

Digitized by Google

Wilibald Pirckheimers Autobiographie.

143

bonestam quam locupletem elegit moxque in senatum lectus
ciuilia negotia ea diligentia ac dexteritate tractare coepit,
ut in primo anno ad uarios principes legati nomine a Nuren-
bergensibus mitteretur, qai honor nulli antea contigerat. Pro-
inde etsi multis degrauaretur negotiis, nequaqnam tarnen lite- 5
rarum studia intermisit, sed quantum prae occupationibus
licebat, neglectis aliis oblectationibus frequenter illis incum-
bebat, ita ut ab amicis nonnumquam corriperetur, nonnum-
quam uero rideretur, quod studia sua comissationibus et aliis
cunctis anteponeret uoluptatibus. Cumque per trienninm 10
eodem uitae tenore perseuerasset, accidit, ut cruentum bellum
inter Caesarem Maximilianum et Suitenses insurgeret. Quam
ob rem Nurenbergenses a Caesare moniti auxilia imperialia
ex ueteri consuetudine mittere sunt coacti. Cumque undique
circumspicerent, copiarum tandem praefecturam Bilibaldo nec 15
ambienti nec cogitanti ultro etiam detulerunt. Quam ille
nequaquam respuit amicis etiam plerisque ob periculi magni-
tudinem dissuadentibus, sed lubens suscepit eamque ad belli
exitum usque adeo prudenter et industrie egit, ut non minus
a Caesare laudaretur, quam Nurenbergensibus decori esset. 20
Dissidebant tum Nurenbergenses cum pluribus principibus,
quin etiam ciuitates quasdam imperiales habebant infestas,
ita ut occulti etiam foederis cum Suitensibus insimularentur.
Quapropter non minus periculum Bilibaldo ab amicis quam
hostibus imminebat. Uerum ita se in eo bello gessit, ut et 25
inimici illum hostem esse sentirent, amici uero omni eum
snspicione carere intelligerent. Plerumque enim Caesaris
iussu illis se obiciebat periculis, quae alii penitus declinabant.
Quin etiam cum Caesar uallem Engadinensem, quae inex-
pugnabilis censebatur, irrumpere conaretur, ex illius mandato 30
copiis suis montem altissimum, quem Braium incolae appel-

16 ambienti nec cogitanti] D. ambiente nec cogitante A.
— 23 insimularentur] B. innimularent AD.

Digitized by Google

I

I

144 Karl Rück

lant, Germani uero iugum Luciniense, supergressus Burmium
in ualle Tellina situm ac Mediolanensi duci subiectum deuenit
ac inde couameatum uniuerso exercitui non sine ingenti peri-
culo illaesns attulit. Ac in Omnibus proeliis, quibus ipse
5 interfuit, eam nauauit operam, ut nulluni maius detrimentum
sit acceptum. Tandem uero cum Caesar intellexisset, Sui-
tenses oppidi Lauffenburgensis obsidionem moliri, Bilibaldum
cum copiis suis (erant autem pedites octingenti, electi omnes,
ac ala una equitum) praesidio imposuit, cum omnes alii peri-

10 culum tantum subire recusarent. Mox facta pace belloque
sedato domum regressus a senatu non solum uerbis honori-
ficis laudatus, sed et patera aurea ob operam strenue nauatam
donatus est. Superuenere et paulo post a Caesare literae,
quibus Nurenbergenses ob missum subsidium commendabantur

15 ac ßilibaldus multa uerborum laude celebrabatur.

Ea res licet apud multos illi honori esset, apnd quosdam
uero, qui alieno bono inuidebant, non paruum odii suscitauit
fomentum. Accidit tum forte, ut quidam ad summa Nuren-
bergensis reipublicae gubernacula eligeretur, uir admodum

20 calidus et factiosus, sed auaritiae extremae, qui nihil pensi
habebat, dummodo opes per fas aut nefas acquirere posset.
Hic multos ex senatoribus ita sibi in cunctis obnoxios red-
didit, ut quicquid uellet, illorum auxilio perquam facile per-
ficere posset, cum alios aliis demereretur officüs. Quosdam

25 enim blanditiis demulcebat, alios uero honori bus euehebat,
nonnullos autem commodis inescabat; erant et, quos formidine
coercebat minisque deterrebat, ne in ulla re sibi resistere
auderent. Hic cum Bilibaldum conatibus suis non parum
reluctari uideret nec illum ulla arte sibi conciliare ualeret,

80 ut ei in peruersis adhaereret consiliis, ui tentare coepit, quod
astutia perficere nequibat. Pluribus igitur submissis calumnia-

1 supergressus] fohlt in D. — 10 subire] adire D. —
17 paruum] D. parum A. - 23 illorum auxilio] fehlt in D.

Digitized by Google

WilibaU Pirckheimers Autobiographie. 145

toribus uariisque illum urgens molestiis assidue infestare non
destitit. Uerum Bilibaldus cum sub initium iniurias eius con-
tempsisset ac magnanimiter tulisset, cotidiana tarnen infesta-
tione adeo tandem defatigatus est, ut ad relinquendam rem
publicam animutn adiceret admodum amicis dissuadentibus, 5
quos tarnen multis ac euidentibus rationibus eo perduxit, ut
illi tandem mininie reluctarentur. Accidit tum, ut pater eius
Johannes uitam cum morte permutaret, qui iam pridem rebus
relictis mundanis sacerdotali se subdiderat ordini. Unde ob
domesticorum negotiorum curam honestam occasionem pe- 10
tendae missionis est n actus, quam et facile ope aduersarii
impetrauit, licet ille primum reniteretur ac rem publicam
admodum Bilibaldi opera indigere et haud commode carere
posse simulate dictitaret; ac ideo summura beneficium in
illum se conferre asserebat, quod eum a tanta laborum mole 15
liberaret.

Bilibaldus igitur a rebus feriatus publicis in honestum
otium se recepit ac literis frequenter incubuit praecipue
Graecis, quamuis interim nec legum studia intermitteret. Eo
tempore uxorem amisit, cum ei quinque iam filias peperiaset; 20
uerum cum nouissime filium genuisset, in partu defecit. Quam-
obrem magno affectus est dolore; unice enim illam ob pro-
bitatem et morum honestatem diligebat nec umquam postea
ab amicis multum illi instantibus induci potuit, ut aliam
duceret, sed quam plurimis eis rationibus ostendit, nequa- 25
quam illi conuenire, ut iterum coniugali iugo Collum sub-
deret. Igitur cum toto triennio priuatus egisset ac sibi ipsi
et amicis uixisset, subito aduersarius eius, de quo diximus,
apoplexia suffocatus periit. Confestim igitur magno hominum
studio iterum in senatum lectus est, multum reluctans et in- 80
dignans non ideo solum, quod honesti iam otii dulcedinem
gustauerat, a quo se diuelli molestissime ferebat, sed quia

1 assidue] fehlt in D. — 29 apoplexia] apoplexi D.

Rück, Pirckheimers Schweizerkrieg. 10

Digitized by Google

Karl Rück

dissensiones ciuiles admodum uerebatur ab illisque uehementer
abborrebat iam antea expertus, quanta amaritudine essent
refertae. Statuerat igitur uel doctoratus, ut uocant, sus-
ceptione, si aliter uequiret, se a rebus publicis liberare.

5 Uerumtamen amicorum precibus, iramo conuiciis etiam uictns
tandem, licet inuitus, cessit ac iterum publicarum curarnm
onus suscepit. Confestim igitur a re publica sua legatus Co-
loniaru Agrippinam missus est cum collega sibi tum ami-
cissimo, qui in locum demortui persecutoris eius, de quo

10 dictum est, successerat. Ibi enim a Maximiliano Caesare
maxiraus principum institutus erat conuentus, in quo de
reconciliatione ac pace Bauariae principum ac sociorum,
inter quos et Nurenbergenses censebantur, post magnum et
infestum agebatur bellum. Ibi igitur communi Bilibaldi et

16 collegae opera ac consilio eas res publica Nnrenbergensis pacis
assecuta est condiciones, quae non minus illi honorificae quam
utiles essent. Per aliquot deinde annos summa diligentia nec
minori laude publicis rebus administrandis incubuit uariasque
interim legationes obiit, praecipue tarnen in perorandis causis

20 inclaruit. Cum enim eo tempore summae dissensiones inter
Nurenbergenses et marcliionem Brandenburgensem ortae essent
ac Palatini odium in Bauarico bello contractum identidem
repullularet uariique eam ob rem tarn a Caesare quam a
Sueuicae confoederationis sociis agerentur conuentus, Bili-

25 baldus suae rei publicae nomine in omnibus facundissime
perorauit non sine maxima hominum admiratione, cum
stupendae memoriae ac maximae eloquentiae specimen prae-
stitisset, siquidem sexaginta nonnumquam aut pluribns etiam
aduersariorum querelis eodem momento respondere cogebatur,

30 cum interim non pauciores ipse proposuisset, numquam tarnen
memoria labebatur. Uerum ea res plus sibi inuidiae quam

20 eo tempore] illo tempore D. — 31 labebatur] B. la-
beretur AD.

Digitized by Google

Wilibald Pirckheimers Autobiographie.

147

coraniodi peperit apud eos, qui priuatos affectns publicae
utilitati praeferre solent. Ii igitur quibuscumque poterant
raalis illuni impugnabant nunc impediendo, ne altius tolle-
retur, nunc irritando, quo illum exacerbare possent. Sed
nec a calumniatorum abstinebant submissione. Quae otnnia 5
illuc tendebant, ut cum persuasione et beneficiis nequirent,
saltem per iniurias ac conturoelias illum a uero mentis statu
deturbarent ac ita pessimis eorum consiliis adhaerere com-
pellerent. Quibus omnibus nequaquam Bilibaldus mouebatur,
sed innocentia securus iniurias magnanimiter contemnebat; 10
comraoda et honores parui pendebat, insidias uero prudenter
cauebat, quibus adeo aemuli eius insaniebant, ut, cum lega-
tionis munus obiret, eundi ac redeundi diem celare cogeretur.
Tandem uero factio illa adeo tyrannice insanire coepit, ut
senatum ad nimiam suam temeritatem et audaciam com- 15
pescendam adigeret. In uincula igitur dux factionis ob im-
mensa sua scelera est coniectus ac paulo post ad perpetuam
damnatus est incarcerationem. Et licet multi essent, qui
capitaliter hominem plectendum esse censerent, Bilibaldus
tarnen intercessit pluris existimationem publicam quam pri- 20
uatas faciens iniurias. Oppresso igitur duce factio improba
haud difficulter est soluta. Ceterum cum Bilibaldus secum
recoleret, quantas molestias quantasque insidias et aduersitates
pertulisset timeretque, ne pro uno capite detruncato plura
Hydrae instar pullularent, penitus se a negotiis publicis ab- 25
dicare statuit, ne denuo sibi ciuilia essent subeunda certa-
mina. Licet enim factionem illam aliqualiter suppressam,
non tarnen penitus sublatara esse uidebat. Summis igitur
precibus a senatu missionem petiit, quam tarnen nequaquam
impetrare potuit, tametsi multas et honestas praetendisset 30

3 malis] modis D. — 9 Bilibaldus mouobatur] motuB Bili-
baldus D. — 20 pluris) D. plus A. — 26 ciuilia] ist nicht
sicher.

10*

Digitized by Google

148

Karl Rück

causas. Sed et amici eum a tali dehortabantur consilio
orantes, ne senatui reluctaretur et aemulis insidiandi occasi-
onem praeberet. Senatus praeterea ultra alia commoda sena-
toria extraordinariuni et immensum ei decreuit salarium, pro-
6 mittens obiter legationum immunitatem et a longioribus pere-
grinationibus uacationera. Quibus oranibus quasi coactus cessit
et se potestati senatus permisit. Per aliquos igitur annos
senatorio munere quiete est perfunctus nee ullis postea de-
grauatus est legationibus, praeterquam semel ad Eluetios

10 missus, cum bellum inter marchionem et Nurenbergenses
rursus glisceret. Qua etiam legatione et subsidii petitione
marchio deterritus a proposito destitit et rursus cum Nuren-
bergensibus in gratiani rediit. Uerum cum se quieti dedisset,
articularis morbus illum durius uexare coepit, ita ut raro

16 pedibus, plerumque uero equo uectus in senatum itaret, si-
quidem pridem eum aegritudo illa inuaserat, tametsi eibo et
potu modestissimus esset; quin et ex medicorum consilio per
integrum septennium ab omni uini potatione abstinuit, cum
interira Caesarem aliquando per eas regiones sequi cogeretur,

20 ubi aqua esset pestilens aut ubi nullus cereuisiae usus foret.
Et profecto morbum illum potius animi passione quam cra-
pula aliqua contraxit. Licet enim inimicorum iniurias, con-
tumelias et insidias magnanimiter ferret, nequaquam tarnen
ita superare potuit, ut aculei tarn assidui et amari haud in-

25 tima penetrarent uiscera.

Interea alia in senatu pullulare coepit factio, cuius caput
quidam erat Bilibaldo amicissimus, qui et fauore eiu3 plurimum
creuerat probitatisque simulatione non paruam assecutus fuerat
existimationera. Is clandestina cum quibusdam inire coepit

30 consilia sibi et suis utilia, rei publicae uero perniciosissima.
Nam cum filiorum multitudine pariter et inopia premeretur,
nihil pensi habuit, quo cuneta suo subiceret arbitrio et tarn

20 cereuisiae] B. ceruisiae AD.

Digitized by Google

Wilibald Pirckheimers* Autobiographie.

149

publicis quam priuafcis rebus abuti posset. Timebat uero
praecipue Bilibaldum iara pridem expertus, quod nec amore
nec odio, niinis, ui aut comininationibus a ueritatis tramite
deflecti posset, ac ideo eum clandestinis insidiis aggredi statuit
ac multa moliri, quae animum eius exasperare possent, cum 5
interim summam prae se ferret beneuolentiam. Plurimis
igitur submissis calumniatoribus mirum in modum illum ex-
agitare coepit. Ob quam rem Bilibaldus sub initium ad-
miratione perculsus tantaeque fraudis ignarus nequaquam
perpendere ualebat, unde tot illi suborirentur turbae. quae 10
tarnen nullius momenti, sed adeo friuolae erant, ut potius
risu quam uindicta digni essent earum auctores. Ceterum
cum tarn malae artes nequaquam diu celari possent, tandem
insidiae illae palam sunt factae. Quam ob rem adeo Bili-
baldus animo turbatus est, ut omnes curas publicas abicere 16
statueret, quo se ab hominibus infidissimis liberare negotiis-
que molestissirais uindicare posset, iterum reclamantibus amicis
praecipue iis, quibus architecti illius iam subolebant artes.
Uidebant enim, si Bilibaldus, quem ille solum timebat, e
pedibus sublatus esset, nil sceleribus hominis imperuium fore, 20
ac ideo summopere Bilibaldum a proposito suo dimouere
conabantur; sed incassum. Nam praeterquara quod uehe-
menter a contentionibus abhorreret ciuilibus, podagrae quoque
morbo ita angebatur, ut honestissimam missionis causam ha-
beret, quam etiam bona tandem senatus uenia impetrauit 25
admodum sycophanta illo adnitente, mirum tarnen in modum
dissimulante. Suadebat enim senatui, ut, si BiUbaldo etiam
morem gerere uellet, nequaquam tarnen illius operam sper-
neret et consilia; cum enim prudentia singulari experientia-
que praestaret diuturna, magno usui rei publicae uirum talera 80
esse posse. Interimque miris modis in Biübaldi uersabatur
laudibus, adeo ut ii, qui doli huius gnari essent, haud satis

21 proposito] D. propositu A.

Digitized by Google

150

Karl Bäck

inirari possent, quo pacto sub uerbis tarn suauibus ac blandis
tain pestilens uenenum latere ualeret. Ex senatus igitur con-
sulfco ßilibaldo ob operam tain diu rei publica© nauatara gratiae
sunt habitae precibusque apud illum actum est, ut, si deinde
5 res publica consiliis suis indigeret, ne illa denegaret, sed
lubens ac uolens impartiretur. His Bilibaldus humaniter
respondit obiterque ostendit, licet sciret, longe se inferiorem
esse, quam senatus ob beneuolentiam suam censeret, sum-
mopere tarnen gaudere, quod ille talem de eo opinionem con-

10 cepisset. Quod uero operam suam Semper paratam exhibu-
isset, id admodum decuisse, cum uiri boni praecipuum sit
officium, ut patriae commodum propriae etiam praeferat utili-
tati. Cum igitur Semper bonum curasset publicum, nec postea
defuturum, quominus et re et consilio appellatus, saltem

16 quautum posset, illud iuuaret ac promoueret. Proinde nec
solum hic stetit negotium, sed architectus ille senatui auctor
fuit, ut cum Bilibaldo ageretur, quo largo inauctoraretur
pro stipendio ac consiliis suis, quoties necesse foret, com-
munia iuuaret negotia. Et ut res melius succederet, ultro

20 suam obtulit operam, quoniam certus esset, Bilibaldum nil
ei ob summam denegaturum amicitiam. Ex senatus itaque
decreto multis blandissimisque illum aggressus est uerbis ac
ei persuadere est adnisus, ut annuo ac largo accepto stipendio
uni rei publicae sua dedicaret consilia. Uerum Bilibaldus cum

25 iterum senatui gratias egisset, ostendit, sibi iam quietem
deberi, non ideo solum quia multis iam annis publica obiisset
negotia, sed quia podagrae degrauante morbo minus cotidi-
anis laboribus esset aptus. Si quid tarnen nonnumquam ac-
cideret, in quo opera sua prodesse posset, paratum esse sine

30 mercede etiam senatui morem gerere, ita tarnen ut interim
amicorum et pauperum negotia haud negligeret, quibus auxi-
lium suum gratuitum salua conscientia nequaquam posset

18 pro stipendio] pro fehlt in D. — 21 itaque] igitur D.

Digitized by Google

Wilibald Pircklieimers Autobiographie.

151

denegare. Ceterum hic dolus latebat, siquidero architectus
ille, licet uideret Bilibaldum de senatorio munere liberatum
esse, non tarnen ita e pedibus sublatum putabat, quominus
pro auiieis et oppressis intercedere posset. Cum enini iain
omnia spe deuorasset ac cuncta pro arbitrio suo dispouere 5
constituisset, neminem praeter Bilibaldum timebat, quem con-
siliis suis impedimento futurum nequaquam dubitabat. Ac
ideo sub honoris et commodi praetextu ita illum irretire
quaerebat, ut omnibus aliis neglectis uni rei publicae inser-
uiret. Ceternm Bilibaldus fraudis non ignarus modeste illi 10
ostendit nequaquam decere, ut pecuniae gratia amicorum
desereret patrocinium, longe minus pauperum et personarum
miserabilium. Id enim non solum coram mundo inhonestum,
sed apud deum etiam impium esse, praecipue cum nulla
premeretur inopia, sed dei benignitate diuitiis etiam abun- 15
daret. Malle igitur senatui operam suam gratuitam exhibere,
quam accepta pecunia amicis et iniuste oppressis in tarn pio
officio deesse. Haec cum architectus ille audiuisset, ita ex-
arsit, ut Bilibaldo ingratitudinem pariter et stoliditatem
obiceret, quasi senatus beneficium despiceret ac nequaquam 20
consideraret, quam honoris et utilitatis plena ultronea illa
esset oblatio. Quibus tarnen Bilibaldus minime motus in
sententia perstitit. Ita igitur architectus ab eo discessit, ut
nequaquam animi dissimularet dolorem; nec deinde umquam
illum conuenire aut uisitare dignatus est, sed omnium bene- 25
ficiorum ac ueteris amicitiae oblitus cuncta, quae in dedecus,
damnum ac perniciem Bilibaldi uergere possent, diligentissime
machinari curauit, ita ut etiam uitae eius insidias tetenderit.
Quibus tarnen Bilibaldus nequaquam motus, sed in deo ac
innocentia sna spem omneni collocans a ueritatis et iustitiae 30
tramite nusquam deflexit, sed domi residens honestis se studiis
suis oblectabat ac interim amicis et pauperibus consulendo

2 del a D.

Digitized by Google

152 Karl Rück, Wilibaid Pirckheimers Autobiographie.

et subueniendo diligentera impendit operam. Ac plerumque
ita euenit, ut, quos architectus ille deprimere studeret, illos
Bilibaldus protegeret potissiraum. Et hinc irarura fomes
praecipuus, adeo ut nec de rebus consuleretur publicis, donec
5 tandera necessitas consiliura eius petere coegit. Forte enim
accidit, ut principes finitimi uetustiora renouarent discidia,
in quibus Bilibaldus olim rei publicae nomine diu uersatus
fuerat, unde nemo amplius supererat, qui Cognitionen] rerum
illarum haberet. Ad illum itaque recursum est et obnixe
10 rogatum, ut rei publicae baud deesse uellet, quod quidem adeo
benigne ac diligenter fecit, ut senatus illum centum aureorum
munere donauerit.

Digitized by Google

153

Namenregister

zu Wilibald Pirckhcimers Schweizerkrieg.

(Für die Benützung ist die Bemerkung pag. 30 zu beachten, das*
Pirckheimer die Eigennamen an verschiedenen Stellen verschieden

geschrieben hat.)

Adula mons II, 2, 2.

Alani I, Prooem. 3.

Alba Regalis II, 1, 11.

Albertus I, 2,40; I, 3,81; Ii, 1,8;

II, 1, 10.
Alebret I, 5, 16.
Alobriges II, 2, 3.
Alpes I, 1, 3; I, 2, 27; II, 2, 3;

II, 2, 14; II, 2, 28.
Alpina nix II, 2, 23.
Alsatia I, 3, 4.
Angli I, 1, 23; I, 1, 25.
Aphrica I, Prooem. 3.
Appencellenses, Apencellenses l,

2, 4; I, 2, 5; I, 2, ü; I, 2, 7;

I, 2,8; I, 2, 10; I, 2,11.
Arberg I, 2, 21.
Argentinenses I, 2, 16; I, 5, 5.
Arlensis mons I, 2, 9; II, 2, 7;

II, 6, 40; II, 5, 42; II, 5, 43.
Asia I, Prooem. 3.
Athesani accolae II, 4, 24.
Athesis fluuius II, 4, 17.
Attila 1, 1, 3.
Aagustenses I, 2, 41.

Augustensis mercator II, 1, 20;

A. episcopus II, 1, 21.
Auriliensis dux II, 7, 1.
Austria I, 1, 4; I, 1, 7; I, 1, 26;

1,2,7; 1,2,11; 1,2,15; 1,2,18;

1,2, 20; I, 2,21; I, 2, 40; 1,2,42;

1,3,1; I, 3,4; I, 3,12; 1,3,16;

I, 4,6; II, 1,6; II, 1, 7; II, 1, 12;

II, 4, 30.
Austriacum ius II, 2, 4.
Balgeu II, 2, 7.
Baltheum mare I, 1, 1.

Basilea I, 2, 40; II, 2, 4; II, 2, 28;
II, 6, 18; II, 6, 29; II, 6, 31;
II, 6, 83; II, 7, 14; 11, 7, 16;
11,7,18; 11,7,83; 11,8,1; II,
8, 12.

Basiiienses 1, 2,15; 1,2,16; 1,2,17;
1,2, 84; I, 2, 85; 1,2, 36; I, 2,39;
I, 2, 40; II, 2, 4; II, 2, 84.

Basiliensis ager I, 2, 15; Basili-
ensis conuentus I, 2, 34; Basi-
liensis senatus II, 6, 31; Basili-
ensis populus II, 8, 19.

Bauari II, 1, 10.

Digitized by Google

154

Namenregister.

Bauaria L 3, 31; 11, L_7_i II. 4, 5.
Beistorfi" Jobannes de II, 7i 8Jj

siehe auch unter Beystorff und

Weistorff!
Bellintcona L 2, 21L
Bellintzonenses L 2, 22,
Bergantinus lacus II, 2,23; II, 3, 4,
Bergentinus lacus II, 4,Z; II, 7, üL
Bergen tium II, 2, 14.
Berna L 4, 5j L Ii 7-
Bernense praeeidium L L U ; Ber-

nensis ager L ]_, 23.
Bernenses I, 1, 10; 1, 1, 1 1 ; I, 1,12;

1. 1. 13; 1,1,14] 1,1, 16] 1,1, 17;

I, L 18: I. 1. 19; I. 1,21; 1. 1,24;

I. 2, 2; L ?^3i I, 2,14; 1.2. 16;

I, 2, 22; 1,2, 23; 1,2, 24; 1,2,26;
L «L 2J; II, 6, SLL

Beyatorff Johannes de II, 4, 4,
Siehe auch unter Beistorff und
Weistorff!

Blanckenberg L 2, 2L

Blondua L 2, 2S.

Braius mons II, 4, 3_l_j II, 4, 32;

II, 5, 2k
Brandis II, 2, fL
Brauantia ^ 5, liL
Bregantia II, 4, 4.
Bregentina silua L 2, 9,
Bregentium L 2, 10] II, 2, YL
Bregenz II, 2, L
Brisacensea L «L ö.
Brisgeuenses II, 2, 28_i U, 4,
Brizinenses L 3, L
Bufalaura II, 5, 3JL

Burgundi L 5, 7] II, 2, 3j II, 6, 45,
Burgundia L 2, 16i L3,4j Lk 1&
Hurgundica bella L 5, 12a
Burgund™ L3,6]L3,7_iL3,9]

1.3, 10; 1,3,11; 1,3, 12; 1, 8, 13;

I, 3. 18] I, 3, 20; I, 3, 22; 1,3,23;

I, 3. 30; 1. 3,31; I, 4. 1 ; I, 4, 6;
I. 4,8; I. 4.11; 1.4.27; 1. 5.2;

1,5,9; LA Ii; LAlöi 1,5, 17;

I, 5, 18] II, 1^2.
Burkhardus II, 3, HL
Burmium II, 4, 40j II, 4,
Caesar L Prooem.9j 1,3,9; 1,3, 10;

1, 3, 11; 1.3, 12; 1,5.16; 11,1,6;
II. 1.7; 11,2,33111,3^1; 11,3,2;
II, 3, 33_i II, 4JJ II, 4^3] 11.4,4;

H. 4,7: 11,4,8; II. 4.9; II, 4^10]
II, 4, Iii II, 4, 12j II, 4, 14] II,
4,17] II, 4,24111,4,25; 11,4,26;
II, 4, 29_i II, 4, 30] II, 4, 32j II,
4.40; II, 4,41; II. 4. 43; 11.5.2;
II. 5. 84; II, 6, 35; II, 5, 38; II,

5, 39j II, 5, 41; II, 5.42; II. 5. 43;
II, 5, 44; II, 6, 45] II, 6, 49] II,

6, Li II, G, 2j II, 6, 4j II, 6, 5;
11. 6,6; 11,6,7; II, 6,8; 11,6,11;
II, 6, 16j II. 6. 28; II, 6. 29; II.
0, 37_i II, 6. 51; 11,6, 53; 11,7,2;
11,7,3; 11,7. 4j II, 7, 6] II, 7,12;
II, 7, 15] II, L Iii II, 7,28] II,
7,29; II, 7.30; II, 7,82; 11,7,37;
II, 7, 38; II. 7. 41; II, 7, 55; II,

7, 57; II, 8, 5; II, 8. 6; II, 8^7j
II, 8, 15j II, 8, 19] II, 8j 36_;
Caesar (Carolus) II, 8, 3iL

Caesareani II, 8, 12.

Caesarea gratia II, 4, 12] Caesa-
reus consiliarius II, 5, 40] Cae-
sareum edictum II, 5, 48.

Caesariani L Prooem. 7j II, i, 18j
iL L 21j II, L 22] II, 1,23; II,

I, 24; II, 1,26; II, 2,5; 11,2,7]
II. 2, 8; II, 2, U] II, 2, 18_i II,
2,21; IL 2,29; 11,2,30; 11.2,31;
II, 2j 34] II, 2, 40] II, 2, 41_i II,

2, 44; 11.2.46; 11.2^49; II, 3, 1;

>ogie

Namenregister.

155

II, 3,4; II, 3,6; II, 3, 8; II, 3,19;
11,3,22; 11,8. 27; 11,3, 28; II,
3,40; II, 3,41; 11,4, 16; 11,4,18;
11, 4, 20; 11,4, 21; II, 4, 25; II,
5,14; II, 5,19; II, 5,23; 11,5,28;
11,5,46; 11,6,2; 11,6,3; 11,6,30;
11,6,41; 11,6,47; 11.6,48; II,
6,49; 11,8,28.

Caesarius consiliarius II, 5, 42.

Carolus I, 3, 4; 1,5, 13; II, 7, 1;
II, 8, 39.

Castelwartt II, 6, 48.

Christus I, 1, 20.

Churiensea II, 1, 15.

Cburiensis episcopus II, 1, 15.

Comouascum II, 6, 23.

Constantia 1, 2, 1 1 ; II, 2, 4 ; 11, 2, 85 ;
II, 2, 45; II, 6,1; II, 6,4; 11,6,6;
11,6, 16; 11,6,53; 11,7, 15.

Constantienses I, 2, 5; I, 2, 41;
1, 2, 48; I, 2, 44; II, 8, 14; II,
8, 15; II, 8, 16.

Constantiensia ager I, 2, 6 ; I, 2, 44;
C. concilium I, 2, 18; C. epi-
scopus II, 1, 16; II, 1, 21.

Curiense8ll,l,22; 11,2,2; II, 4,14.

Cariensis episcopus II, 1, 21.

Danubius II, 7, 17.

Dierstein I, 2, 21.

Dissenhoven I, 3, 1.

Dona Esching II, 7, 17.

Dornek II, 6, 29; II, 6, 32.

Durgeuensis regio II, 2, 35.

Elicurt I, 3, 12.

Elueticum bellum I, Prooem. 6;

E. dux II, 2, 30.
EluetiiI, Prooem. 7; I, Prooem. 9;

I, 5,18; 1,6,20; I, 5,21; II, 1,14;

II, 1, 18; II, 1, 20; II, 1, 28; II,
2,1; 11,2,2; 11,2,4; 11,2,5;
II» 2, 6; II, 2, 7; II, 2, 8; II, 2, 14; ,

IL 2, 16; 11,2, 18; 11,2,20; II,

2,22; II, 2,23; 11,2,24; 11,2,28;

II, 2, 29; II, 2, 30; II, 2, 81; II,

2,32; 11,2,83; 11, 2,34; 11,2, 35;

II, 2, 36; 11,2, 37; 11,2, 38; II,

2,42; II, 2,44; II, 2,45; II, 2,46;

II, 2, 49; II, 3, 1; 11, 3,3; II. 3,4;

11,3,6; 11,8,7; 11,3,8; 11,3,9;

II, 8, 10; II, 3, 11; II, 3, 12.
Engadina II, 4, 47.
Eogadinenses II, 1, 15; II, 2, 2;

11,4, 17; 11,4,30; II, 5,6; II,

5, 18; II, 5, 19; 11,5, 22; 11,5,23.
Engadinensis uallis II, 1, 26; II,

4, 80; II, 5, 18; II, 5, 29.
Engedinenses II, 4, 14.
Enus I, 2, 9.
Ergau I, 2, 19.
Erlach I, 1, 13.
Erinetingen II, 2, 85.
Europa I, Prooem. 8.
Falendis I, 2, 21.
Fallendis I, 1, 12.
Faltenstein I, 2, 21.
Federicus I, 2, 16; II, 1, 6; II, 1, 9;

II, 1, 10; II, 1, 11.
Flandria I, 5, 16.
Foedericus I, 2, 7; I, 2, 18.
Forliuiensis (Blondus F.) I, 2, 28.
Franci I, Prooem. 8; I, 5, 5; I, 5, 6;

I, 5, 15; I, 5, 16.
Francia I, 1, 23.

Franconee II, 8, 47; II, 3, 48; II,
8, 49; II, 8, 50; II, 3, 52.

Franconicus equitatus II, 7, 32.

Frauenfelt I, 3, 1.

Fredericus I, 6, 16.

Friburga II, 7, 18.

Friburgenaes I, 1, 10; 1, 2, 2.

Friburgum 1, 2, 39; II, 7, 87; II,
8, 35.

Digitized by LaOOQle

150 Nantes

Friderichua II, 1, 2.
Frisii I, 6, 15.

Furetenberg I, 1, 12; I, 2, 21; II,

I, 27; 11,6, 18; 11,6, 29; 11,6,48.
Galeatius II, 8, 21.

Galli I, 2, 34; 1, 4, 1 ; II, 7, 1;

II, 7, 14; 11,8,8; 11,8,4; 11,8,24;
II, 8,31; 11,8, 32; II, 8, 33.

Gallia I, 1, 3; I, 3, 8; II, 8, 16;
II, 8, 26.

Gallicae copiae 1, 2, 85; Gallica
signa I, 2, 35; Gallicum foedus
II, 7, 3; Gallica bella II, 7, 43;
Gallica tormenta II, 7, 56 und
II, 8, 2.

St Gallus 1, 2, 4; I, 2, 7; I, 2, 9.
Gallus I, 5,16; 1,5, 17; 1,5, 19;

II, 1, 2; n, 1, 4; II, 1, 16; II,

2,83; II, 7,4; II, 7, 5; II, 7, 12.
Geldrense bellum II, 2, 33 und

II, 3, 2 und II, 6, 18.
Geldria I, 5, 15; II, 1, 16; II, 6, 37.
Georgius II, 1, 8; II, 1, 9.
Germana nobilitas I, 2, 85.
Germ an i I, Prooem. 3 und 6;

I, 5,20; 11,8, 31; II, 8, 33.
Germania I, Prooem. 4; 1, 3, 7;

I, 3,13; I, 6,21; II, 1, 1 ; II, 1. 11;

II, 2,2; II, 8,2; 11,7,16; 11,8,26.
Germanica gens I, Prooem. 2; Ger-
manica stirps I, Prooem. 3; Ger-
manica bella II, 7, 48; Germa-
nica natio II, 8, 31.

Germanus I, Prooem. 4.
Glareani I, 1,22; I, 2, 1; 1,2, 18.
Glurens II, 4, 24.
Gossenbrat II, 1, 20.
Gotti I, 1, 3.

Granson I, 3, 15; I, 3, 38.
Gries I, 2, 21.

Grisensea II, 1, 16; O, 2, 2; II, 4, 14.

Grunenberg I, 2, 21.
Habspergenses comites 1 , 1,4;

Habapergensia comes I, 1, 7.
Habspurgensis I, 1, 25.
HabBpurgenses comites I, 2, 21.
Hagenpacb I, 8, 5.
Hannonia I, 5, 16.
Hasenberg I, 2, 21.
Hegauensis prouincia II, 7, 15 und

II, 7, 19.
Hegauenses II, 7, 15.
Hegeuensea II, 8, 34; II, 3, 35;

II, 3, 38.
Heinricuö II, 3, 21.
Helueticus miles II, 6, 41; Hel-

ueticum bellum II, 7, 2; Hei-

uetici militea II, 8, 4.
Heluetii I, 1, 83; I, 2, 12; I, 2, 20;

II, 2, 21; II, 3, 2; II, 8, 18; II,

3,21; II, 3,28; 11,3, 29; 11,3,33;

II, 8, 84; II, 3, 35; II, 3, 38; II,

8,39; 11,3,41; 11,8,45; II, 8,47;

II, 3, 51; 11, 4, 2; II, 4, 10;

II, 4, 13; II, 4, 15; II, 4, 16; II,

4,23; 11,5,46; 11,6,1; 11,6,2;

11,6,7; 11,6, 12; 11,6, 16; II,

6,30; II, 6.31; 11,6,32; 11,6,35;

II, 6, 40; II, 6, 44; II, 6, 45; II,

6,47; II, 6, 49; II, 6,50; 11,7,2;

11,7,8; 11,7,4; 11,7,5; 11,7,7;

11,7,8; 11,7,9; 11,7,10; II, 7,14;

11,7,34; 11,7,56; II, 8,3; 11,8,6;

II, 8, 6; II 8, 14; II, 8, 16; II,

8, 18; 11,8,22; II, 8,24; 11,8,26;

II, 8, 29; II, 8, 81.
Heruli I, Prooem. 3.
Hispaniae II, 1, 11.
'< Hochperg I, 2, 21.
Holandia I, 5, 16.
Homburg II, 3, 38.
Huni 1, 1, 3.

Digitized by Google

Namenregister.

157

llsing II, ä. 23.

Johannes LLI81 L 2, 18j 11,4,4.
Itali I, 2, 27; I, 2, 28; 1, 4, 1; II,

2j 88; II, 4, 50j II, ^ 25.
Italia 1, 3, 7; 1, 8, 10 ; II, 2, 2 ; II, 4, 12.
Junius mensis II, 5, 4,
Juraesus mons II, 2, 3L
Riekau II, 8, &
Knoring II, 8^ 16,
Kunigsfeld I, L 31.
Kyburg L L 12; L 2, 2_L
Landek I, 2, 9; II, 5, 39.
Laufenbergiuiu II, 8, 2L
Lauffenberg II, 2, 4; II, 7, 55; II,

8, 11.

Lauffenbergium II, 8, iL

Laupfenberg II, 8, L

Laupheym I, L LL

Leupoldua LLZi L L 26; I, L, 32,

Liechtenstein II, 1, 2Ü.

Liechtstal II, 6, SA

Lindau II, 4, LL II, 5,41; 11,6, 18j

II, 6,61,
Lindaam II, 6, 22.
Lindauum II, 6, UL
Lingones II, i IL
Lodouicus II, 7, L
Longobardi I, Prooem. 3,
Lo sann um L 5, L
Lotharingia I, 4, 6j I, 5, 14,
Lotharingua I* 5, 2; L^ii L !?i »Li

L 5, 7j L 5, IL
Lothoringia L 5, 2; L 5, 6,
Lothoringus I, 6, HL
Lucerna I, 3, 3L

Lueernenses 1, L 10_i L 2, 13; L

2, 22; I, 2, 44j II, 2, 3iL
Ludouicus L 1, 13; I, L 19; 1,5, 5;

I, 5, 16; II. 7. 1; 11,8,4111,8,6;

II, 8, UL
Lutzelsteyg II, 2, 5,

Mals II, 4, 24.

Malsensis cainpus II, 4, LL

Mars L L 24_i L 2, 16; 11, L 2;

II, L 61.
Mathias II, L 6; II, 1, LL
Maximiiianus I, 3, 10; I, 3, U; L

ßi 16; L 5, 19j II, L 2j II, 1, 3;

II, L_6j II, L Iii U, ^ 13j II,

L 14; U, L iß,

Mediolanenses Ii 2, 2iL

Mediolanensis II, 7, 1; II, 7, 2j H,
L_3j II, 7,4; II, 7,7; 11,7, Li

Mediolanensis ducatus II, 8, 33;
Mediolanensis dux II, 4, 3JL u.
II, 4, 4Q u. II, 4, 4fi u. II, 4, 4S
u. II, 5,24 u. 1LJ3, 26 u. II, 8, 31j
Mediolanensis legaius II, 7, 26
u. II, 8, 13 u. II, 8, 15 u. II, 8, 21;
Mediolanensis pecunia II, 8, 5j
Mediolanensis status II, 8, L

Mediolanum I, 2, 26; L 2, 27; II,
LA,

Meienfeld II, 2, 5.
Meyenfeld II, 2, 6.
Meyenfelt II, L 22.
Monasteriuni IL L 23; II, 1. 27;

II, 4, 17; H, 4, 1&
Montenach I, 2, 2L
Montfort II, 4, 7_
Montfortenses L, 2, LL
Morton ^ 4, 7.
Mosella L 5, L
Mulhusen I, 3, 3,
Murton L Ii 4j I, 4, 5,
Nanseium L_ 5± 2; I, k 4j L 5, 9;

L 5, 14.
Nauara I, 5, liL
Nauarra II, 8, 32.
Neapolitanum regnum II, 8, 32,
Nellenburg II, 3, 21L
Neoburgum II, 7, 3iL

158

Namenregister.

Neuburg I, 1, 12»
Neuburguni If, 8, L
Neuenburg L 2, 2L.
Neuenburgenae oppidutn L 3, 1(5.
Nicolau« I, 6» fei I, 5, L
Nidau L L Iii L L HL
Nordlingenae8 II, 4, fi.
Nurenberga II, 4, 4_i II, 7, 18j 11.
8, 35.

Nurenbergenses I, 2, 41 ; II, 4, 5j
II, 4, 10: ILA 12i 1L4, 13i II,
5.42; ll,L29i 11, 7,31; 11.7,87;
II. 7, 44; II, 8, 3Jii II. 8. 37.

Nurenbergenais res publica II, 4,3.;
Nurenbergensis senatus 11,5,411;
Nurenbergenaia res publica 11,
7, 44 u. II, 8, 22; Nurenberg-
ensis senaius II, 8. 3JL

Nuss Ii 3,1; L 3, iL

Nydau L 2, 21.

Ochsen stein L 2, 2L

Oenus 11, 5, lfi.

Palatinug Rheni L2 1 41; II, 2. 34.
Papiensia obsidio II, 8^ 3jL
Pfiintz II, 5, 35.

Philippus II, L Iii II, L Ith. N,

2,34.
Philyppus L 2j 22,
Picardia I, 5, lfi.
Pitsch II. ü,
Pluraenek II, 3, fi.
PonB rosina II, 5^ lüL
Preisgaw 1, 3, L.
Priagoenais ager I, 2^ üiL
Ratispona II, LSj II, L» Iii.
Rechperg IT, 3, 4S.
Regenaperg 1, 2, 21.
Reinfeldium II, 8, liL
Remondi L L 2fL
RenuaL2,9i 11,2,281 11,7,33.
Reychenau II, 7, 34.

Reynfeldum IT, 8, L
Reynhardus I, 4, &
I Rhenensia oppida II, 2, 4.
Rhenus I ? 2, 41 ; I, Z; II, 2, 2_i

II, 2, 4j II, 2, 5_i II, 2, 20i II,

2,21; II. 2, 23; II. 2. 26; ll,3,4j

II, 8, 18j II, 8, Iii.
Rbetia II, 2, 2.
Rheynfelden II, 2, 4.
Roma L Prooem. 3.
Romani Prooem. 3_i l, 2, LL
Romana ecclexia I, 3, 1 ; Romanum

imperium L 3, 2 u. I, 3, 11L
Rosach II, 6, 20i 11, fi, 21.
Rotenburg L 2, 21.
Rupertus I, 2, IL
Sabaudia 1, 1, 13; I, 1, 18; 1.3. I6_i

I, 5,1.
Sahaudiensea II, 2, 3.
Saphoia I, 2, 2L
Sarnetium II, 5, 211»
Sarnetz II, L 2Ü.
Saxeimontea comites I, 2, 2Ü.
Saxo II, 2, 21.

Scala II, 4, 41L

Scancellum II, 5, 23.
: Scanev II, 5, Lü.

Scaneuium 11, 5, 22.
! Schafhusen I, «L ß_i 11, L Iii H,
7, 22.

Schafhusenses II, 7, 22_i 11, 7, 26j

II, 7,22.
Sechingen II, 2, 4,
Sedunensea 1, 2. 22; I. 2, 23; 1.

2, 24_i L 2, 25.
Sedunenais epiaeopua L2, 22; Se-

dunensia urbs I, 2, 22.
Sekingen I, 2, 12.
Selandia I, 6, lfi,
Sempach I t ^ 26; I. l t 27,
[ Sigiamundua \ 2, 18j I, 3, 1 ; l_, SA;

Namenregister.

159

LJLöjLJLl^LiLlGi 1. 4. 6;

II, L 12.
Solodurenses L «L 2l_i II, 6, 3IL
Soloturenses L !L ^
Soloturri8 II, 7, 1A
Somada II, 5, 23.
Steyn II, 3, ±L
Stocacensis obsidio IT, 7, 48.
Stokach II, 3, 3Ü
Strasburgenses 11, 2j 3_L
Straspergensis comes I, 1, "L
Straspurg I, 2, 2L
Straspurgenses ]_, 3^ ÜL
Suaderloch II, 2, äfi.
Suetia L L L.
Sueticu8 ager I, 1. 3.
Sueui L Prooem. 3j II, ^ 8; II,

2, 18; II, 2, 10; II. 3. 1 ; 11,3,3;

11,3,47; 11.3,52; 11, 1.5; 11^4, 10.
Sueuia II, 1, 10; II, 4, 4.
Sueuica confoederatio II, 1^ 10.
Sueuus soeius II, 2, 5. u. II, 2^ 2J_i

Sueuus nobilis II, 8, 48_; Sueuus

hastatus II, 3, 48; Sueuus dux

II, 3, 4JL

Suitenses L L Ii LL^l L L Iii
L 1,6; I, 1,9; I, 1, 10; L L Iii

LLlliLLHiLLlIiLLlüi

I, 1,20; I, 1.21; 1, 1,23; I. 1.27;
L L21!i L LMi I, 2,5; 1, 2, 7;
I, 2, 12; I, 2,211; 1. 2, 27; 1,2,28;
L^äOjL^äl;!,^^!, 2, 42;
L 2, 43; L 2,41; I, 3, 1; I, 3, 2j

I, 3, G; J, 3, 21; II. K L
Sultz II, 3^5; II, 8, 7.
Sungaw L 3^ 1,
Sungeuense» II, 2, 2ii
Suntgeuenses II, 4, liL
Sutrum II, 5, 10; II. 5, 23,
Tellina uallis II, 4, 81_i II, 4, 40i

II, 5,24; II, 5, 25; II, 5, 28.

Tetenang II, 4, L

Theodericus II, 3, 6j II, 8, 2.

Thungen II, & ^

Tiranum II, 5, 23.

Togenberg L 2, 3L

Toggen berg I, 2, L

Toggen bürg I, 2, 2L

Torberg L 2, 2_L

Tornacensia ager II, 4, 15.

Tricasini II, 2, 3.

Taregensea I T 1. 10; I, 1, 21; I.

2^ 1, 2,31; L 2,32; I, 2,38;

II, 3, 6.
Turegum I, 2, 33; I, 2, 38.
Turgeuenses II, 8, 14.
Turgeoensis prouincia II, 6, liL
Turicenses I, 2, 42.
Uberlingen II, 3, 40; II, 5, 46,
Ulmenses II, 2, 18; II, 4,6; 11,4, HL
Underualdenses I, 10; I, 1, U;

L 2, 13.
Undcrvaldenses I, 2± 4_L
Underwaldenses I, L L L Zj

22; l 2, 26.
Ungaria II, L_6j II, ^ LL
Ungarica bella II, 7, 43.
Urienses I, 1, 5; 1, 1. 10; 1, 1. 11;

I, 2,13; I, 2,22; 1.2,26: 11.4,23.
Vadellum II, 5, 23.

Vallendis I, 1, 19_
Vandali I, Prooem. 3.
Varspurgensis arx I, 2, 34j Vars-

purgensis obsidio ], 2, 34.
Veissenburg I, 2, 2L
Veldkirchenses I, 2, iL
Veldkirchium II, 4, 14.
Veltkirchium II, 3, Uj II, 3, 31;

II, 4, m.
Veneti II, L 12.
Vienna II, L iL

: Villingen II, 7, 16.

160

Namenregister.

Walgeenses II, 3, 10.
Walgeuenses II, 3, 10; II, 8, 11.
Waltzhit II, 2, 4.
Weistorff II, 7, 56.
Werdenberg I, 2, 1; I, 2, 21.

Wolleben II, 8, 21.
Yla II, 3, 18.
Ymbst I, 2, 9.
Zeringia I, 1,4.

Zugenses I, 1, 10; I, 1,22; 1,2, 12;

Werdenbergenses comites 1,2, 11. \ 1,2, 13.

Nachtrag.

pag. 5, 2. Reihe, 9. Zeile lies statt illam: illum.

pag. 76, 1. Zeile ist statt et transitum wahrscheinlich zu lesen:
salutem et transitum. Vgl. Caesar de bello ciuili III, 69:
Dextrum cornu, quod erat a sinistro seclusum, terrore equitum
animaduerso ne intra munitionem opprimeretur ea parte, quam
proruerat, sese recipiebat, ac plerique ex his, ne in angustias
inciderent, ex X pedum munitione se in fossas praecipitabant,
primisque oppressis reliqui per horum corpora salutem sibi
atque exitum pariebant.

pag. 142, 18 lies tangendarum statt tangendorum.

Digitized by Google

Digitized by Google ;

THE BORROWER WILL BE CHARGED
AN OVERDUE FEE IFTHIS BOOK IS NOT
RETURNED TO THE LIBRARY ON OR
BEFORE THE LAST DATE STAMPED
BELOW. NON-RECEIPT OF OVERDUE
NOTICES DOES NOT EXEMPT THE
BORROWER FROM OVERDUE FEES.

Digitized by Google